بنی هاشمی، سیّد محمد

آفتاب در غربت / تألیف سیّد محمّد بنی هاشمی - :تهران ،میقات

1380، 464 ص.

کتابنامه به صورت زیر نویس.

شابک: 0-08-6934-964 ISBN : 964-6934-08-0

مهدویت - انتظار 2. حجت بن الحسن (عجل ) - امام

دوازدهم - 255 ق . - الف . عنوان

297/462

BP 224 17 - 9

آفتاب در غربت

تأليف : دکتر سيّد محمد بنی هاشمی

ناشر: انتشارات میقات

حروچینی: محمد سعید آقا محسن تاجر

لیتوگرافی : سپند

چاپ و صحافی سازمان چاپ و انتشارات

وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی

تاریخ و نوبت چاپ : اول : 1380

تیراژ : 5000 نسخه

قیمت : 2300 تومان

شابک : 0-08-6934-964

تلفن مرکز پخش : 6480026

ص: 2

ص: 5

ص: 6

ص: 7

ص: 8

ص: 9

ص: 10

ص: 11

ص: 12

ص: 13

ص: 14

حکایتی است از غربت تنهایی و طرد شدن عزیزی که امام باقرعلیه السلام در توصیف حضرتش می فرمایند: «إِنَّ الشَّرِيدَ الطَّرِيدَ الْوَحِيدَ الْفَرِيدَ».

تذکاری است با سوختگان محبت آل رسول صلی الله علیه و اله تا آن اقیانوس بیکرانه علم و قدرت الهی در بعد غُربت و تنهاییش بیشتر مورد تأمل قرار گیرد.

باشد تا دلدادگان آستان قدس ولایت علوی و سرسپردگان ولایت مهدوی را در یاری و خدمت و عرض ارادت به حضرتش مددکار باشد و روان پاک خاتم الانبیاء و را خرسند سازد. به قول قاآنی شیرازی:

غمگین شود بهر چه تو غمگین شوی رسول شادان شود بهر چه تو شادان ،شوی خدا .

ناشر

ص: 16

شود؟

سخن گفتن از غربت شما چقدر سخت و دشوار است ای کاش خورشید عالم تاب وجود شما از پس ابرهای غیبت آشکار می شد، تا دیگر کسی شما را غریب نمی خواند و این کتاب هم هرگز منتشر نمی شد.

ای کاش چنین روزی فرا نمی رسید که دوستان شما دور هم جمع شوند و در غربت شما اشک ماتم بریزند!

خدایا چه می شود که آن محبوب دلها و آن غریب الغرباء را آشکار کنی تا دلباختگانش در سالروز میلادش به جای اشک غم گریه شوق بردیدگانشان ظاهر شود و در جشن های میلاد پرشکوهش به جای آن که از غربت او سخن بگویند، به تماشای جمال دلربایش بنشینند و به عزّت و سربلندی مولایشان برجهانیان افتخار کنند و به زبان مترنّم شوند « دیدید بالاخره مولاي ما آمد! » همه عالم را دعوت کنند که بیائید «مولای ما را مشاهده کنید آیا چنین مولایی تاکنون دیده اید؟! » و بدین سان زمان مظلومیت آن یگانه دوران و جانِ جانان پسر آید و همه جا صحبت از آقایی و عزت آن عزیز بر زبانها افتد.

هنوز هم امیدواریم که خجسته ظهور مولای سربلندِ ما اشک های دیدگان ماتم زده در غم غربت ایشان را بخشکاند و لبخند شوق را بر لبان شیفتگانش بنشاند.

بارالها این امید را در ما لحظه به لحظه افزون گردان و حسرت درک چنین روزی را بر دلهای ما مگذار.

مولای من وقتی سخن از غربت شما به میان می آید بسیاری آن را صرفاً امری احساسی و مبالغه آمیز تلقی می کنند. دریغا که بعضی شیعیان هم از غربت شما غافل هستند و لازم است برای آنها اثبات شود که شما غریب هستید و این خود نشانه دیگری از « غریب الغرباء » بودن شماست. پس شما در میان غریبان هم غریب هستید! و قلم تاب آن را ندارد که درباره این حقیقت تلخ چیزی انگارد.

اما چه می توان کرد؟ باید این تلخیها را بازگو کرد تا خفتگان بیدار شوند فکرها زنده گردد، دلها بسوزد اشکها بر گونه ها بغلتد و دستها به سوی پروردگار عالم برآید.

ص: 18

اللّهُمَّ عَجِّلْ فَرَجَ مَولانا صاحِبَ الزَّمانِ صَلَواتُ اللهِ عَلَيهِ.

خدایا درد محرومیت از امام زمان علیه السلام و یتیمی در زمان غیبت چنان خُو گرفته ایم که به تدریج مولایمان را فراموش می کنیم بارالها ما آبرویی نداریم، اما بر غربت و تنهایی محبوب خودت رحم کن و ایشان را از این مظلومیت و بی کسی خارج گردان!

مدتها بود که حدیثی دربارۀ امام عصر علیه السلام امرا به تأمل وامی داشت. این حدیث از حضرت موسی بن جعفر علیه السلام نقل شده که در توصیف فرزند عزیزشان فرموده اند:

هُوَ الطَّريدُ الْوَحيدُ الْغَريبُ... (1) او طرد شده تنهای غریب است.

در این اندیشه بودم که آیا واقعاً امام زمان علیه السلام ما تنها و غریب هستند؟ و اگر نخواهیم فرمایش معصوم ها را حمل بر مسامحه و مبالغه گویی کنیم چه معنی یا معانی می توانیم برای آن قائل شویم؟

آنچه در این کتاب ملاحظه می کنید نتیجه لطف و عنایت خود امام عصر علیه السلام درباره این موضوع است که به برکت دستگیری آن امام عزیز از دوستان و همکاران اینجانب حاصل شده است. امیدوارم خداوند توفیق شکرگزاری نسبت به این نعمت گرانقدر را به همۀ ما عنایت فرماید.

کتاب مجموعاً در چهار بخش تنظیم شده است. بخش اول درباره شکر نعمت های بی شمار پروردگار است که در آن معنای دقیق شکر و مراتب آن، و نیز شکر واسطه های نعمت و عجز از شکر خداوند مورد بحث قرار گرفته است این بخش مستقل از سایر مباحث ،کتاب قابل مطالعه و تدریس است .

در بخش دوم نخست تذکراتی درباره نعمت وجود امام عصر علیه السلام به عنوان بزرگترین نعمت پروردگار داده شده است و سپس مطالب بخش اوّل را بر این نعمت بینظیر تطبیق داده ایم و انواع شکرگزاری را نسبت به ایشان مطرح کرده ایم.

بحث دربارۀ معانی مختلف غربت امام زمان علیه السلام، بخش سوم کتاب را تشکیل می دهد.

ص: 19

هر یک از فصول این بخش به یکی از معانی« غریب » اختصاص یافته سپس ارتباط آن معنا با یکی از مراتب شکر بیان شده است تا معلوم شود که هر مرتبه از ناشکری نسبت به نعمت امام عصر علیه السلام، منتهی به یکی از معانی غربت ایشان می گردد. بحث انتقام گرفتن حضرت مهدی علیه السلام از کشندگان سیدالشهداء علیه السلام هم به مناسبت توضیح حدیث امام هفتم علیه السلام در این بخش آمده است.

بخش پایانی کتاب به یاری «امام غریب » اختصاص دارد در این بخش متناظر با مراحل مختلف ،شکر انواع یاری کردن امام عصر علیه السلام به منظور خارج کردن ایشان - به طور نسبی - از غربت مورد بحث قرار گرفته و در انتهای آن بالاترین مرتبه یاری امام غریب از طریق یاری کردن امام حسین علیه السلام مطرح شده است.

امید است مطالعه دقیق کتاب برای همۀ ما نتایج زیر را در برداشته باشد: اول این که قدر نعمت وجود امام عصر علیه السلام و راههای ادای شکر آن را بیش از گذشته بشناسیم.

دوّم - اعتراف و اقرار کنیم به این که قدر شناسی از آن امام عزیز بسیار کم و ناچیز بوده است. و در نتیجه «غریب» بودن حضرت را به همه معانی آن وجدان و احساس کنیم.

سوم - بدانیم که از چه راههایی می توانیم با اعتقاد و عمل صحیح خود، از غربت ایشان بکاهیم و از این طریق قدمی در راه تعجیل فرج امام خود برداریم.

چهارم - از طریق آشنایی و عمل به آنچه در وصف یاران امام زمان علیه السلام آمده است بکوشیم تا لیاقت یاری ایشان را در زمان غیبت و ظهورشان پیدا کنیم.

پنجم - با الگو قرار دادن شهدای کربلا سعی کنیم خود را در زمره فدائیان سيّد الشهداء علیه السلام قرار دهیم و از این طریق به صف یاران مخلص حضرت بقیة الله عجل الله تعالى فرجه الشریف بپیوندیم .

لازم به ذکر است که مطالب کتاب ابتدا در جمع عده ای از دلسوختگان و شیفتگان امام غریب علیه السلام، به صورت تدریس مطرح گردید و سپس با همیاری و تحمل زحمات توانفرسای بعضی از ایشان به صورت فعلی تهیه و تنظیم شده است. خداوند ان شاء الله اجر

ص: 20

و پاداش این مشتاقان با اخلاص امام عصر علیه السلام را معرفت و محبّت و نصرت آن عزیز قرار دهد و چنین توفیقاتی را روز بروز بر آنها بیفزاید.

از خوانندگان عزیز تقاضا می کنم برای همه کسانی که در تدوین این مجموعه همکاری داشتند که بنده کمترین آنها هستم از خداوند توفیق اعتقاد و عمل به مطالب این کتاب را طلب کنند و از جان و دل بخوانند .

يا صاحِبَ كُلِّ غَرِيبٍ يا مُونِسَ كُلِّ وَحيدٍ يَا مَلْجَأَ كُلِّ طَرِيدٍ (1) عَجِّلْ فَرَجَ الغريب الوحيدِ الطّريدِ واجْعَلْنَا مِنْ أَعْوَانِهِ و أَنْصَارِهِ والذَّاتِينَ عنه والمسارعين اليه في قضاءِ حَوَائِجِهِ حَوَائِجِهِ والمُمْتَثلينَ لِأَوَامِرِه و الْحَامِينَ عنه و السابقين إلى إرادَتِهِ و المُسْتَشْهَدينَ بَيْنَ يَدَيْهِ.

فاطمیه 1421

شهریور ماه 1379

سید محمد بنی هاشمی.

ص: 21

فصل اوّل: اهمّیّت شکر پروردگار.

فصل دوّم: انواع شکرگزاری.

فصل سوم : بالاترین درجه شکر.

فصل چهارم : نتیجه شکر و کفران نعمت .

فصل پنجم: شکر واسطه های نعمت .

ص: 23

ص: 24

و امر کردن این بخشش صورت نمی گیرد. امر به شکر ،کردن در مورد کسی مفید و نافذ است که در مرتبه ای از معرفت و عقل و فهم باشد که هم اهمیت آن امر را بشناسد و هم حُسنِ آن را تا حدّ وجوبِ عمل به آن تشخیص دهد. در آن صورت، چه بسا اصلاً نیازی به گفتن و امر کردن نباشد و او با همان عقل و فهم عطا شده به ضرورتِ شکر خداوند برسد.

در بیان همین آیه مبارکه از امام موسی بن جعفر علیه السلام روایت شده که خطاب به «هشام » فرمودند:

يا هِشَامُ إِنَّ اللَّهَ تَعالى... قال: وَ لَقَدْ آتَيْنا لقمان الحكمة قالَ: الْفَهْمُ وَ الْعَقْلُ. (1)

یعنی منظور از حکمت داده شده به لقمان در آیه شریفه «فهم » و « عقل » است. به این ،ترتیب نحوۀ اعطاء « خدا را شکر کن » به لقمان فهمیده می شود. در حقیقت خدای متعال، فهم و معرفت و عقلی به او ،بخشید تا به برکت آن، لقمان خود تشخیص دهد که باید خدا را شکر کند و او در این کار احتیاج به امری که امتثال آن برایش مشکل و تکلّف آور باشد، نداشته است.

نکته ظریفی که در ظاهر این آیه باید مورد توجه قرار گیرد کلمهٔ « آتینا » است. خدای سبحان می فرماید: «حکمت را ما دادیم.» پس معلوم می شود که باید لطف خدا شامل حال انسان شود تا یاد بگیرد شکر خدا را به جای آورد و این فهم ،شکر، چیزی نیست که هر کس به اختیار خودش بتواند به آن نائل شود. بلکه این لطف خداست که انسان به حدی از فهم و عقل برسد که بفهمد باید خدا را شکر کند و بدین ترتیب از درجهٔ حیوانیت عبور کرده و به مرتبه واقعی انسانیت برسد از این جا معلوم می شود که مسأله شکر خدا و رسیدن انسان به درجهٔ فهم ،آن چه اندازه اهمیت دارد. چرا که همۀ حکمت در این امر خلاصه شده و خدای منان به خاطر این لطف و احسان بر جناب لقمان منت نهاده است .بنابراین باید موضوع « شکر خداوند » بسیار جدی و اساسی تلقی شود، و به عنوان یک حکم فرعی و جزئی نباید به آن نگاه کرد.

ص: 26

شکر خدا، پرهیز از مصادیق شرک الزامی است. چه اساس شکر توحید در بندگی خدا است.

از بیان نورانی و روشن امام سجاد علیه السلام می فهمیم که اگر خدای متعال فهم و شناخت «حمد» خودش را به بندگان عطا نکرده بود آنها از این نعمت بزرگ محروم می ماندند. پس این که انسان بفهمد و عقلش برسد که باید خدا را حمد ،کند اکتسابی نیست و مانند همه معرفت های دیگر، صُنع خود خداست. (1) و اگر خدا باب حمد خودش را بر بندگانش نمی گشود تا آنها بفهمند که باید او را شکر کنند این باب برای همیشه بسته می ماند. البته حمد کردن فعل اختیاری ماست، ولی معرفت حمد، صُنع خداست. و این معرفت برای ما حاصل نشود زمینه های برای حمدِ اختیاری ما به وجود نمی آید .

سرمنت و بدون هیچ استحقاقی به آنها عطا کرده است - پی در پی استفاده می کردند، و غافل از این که خدا می خواهد به این وسیله بندگانش را امتحان کند از ستایش و شگرگزاری نسبت به او دریغ می ورزیدند و در این صورت، مانند چارپایان و بلکه گمراهتر از آنان می شدند.

تعبیری که در بیان عطای نعمت در این دعا به کار رفته فعل «ابلاهم» است. «ابلی » مانند « ابتلی » معنای امتحان را در بردارد همان طور که در قرآن کریم درباره امتحان حضرت ابراهیم علی نبینا و آله و علیه السّلام تعبیر « ابتلی» به کار رفته است.

وَ إِذِ ابْتَلَى إِبْراهيمَ رَبُّهُ بِكَلِماتٍ . (1)

وقتی خدا ابراهیم را به کلماتی امتحان کرد.

خداوند چون می خواسته حضرت ابراهیم علیه السلام را امتحان ،کند، تعبیر « ابتلی » را به کار برده است.

در اینجا نیز امام علیه السلام ، واژۀ «ابلی» را استفاده فرموده اند که معنای امتحان الهی را می رساند. پس پس اگر خدا «معرفت حمد » خودش را به بندگان عطا نمی کرد هرگز در این امتحان پیروز نمی شدند و نعمت های بی دریغ الهی را صرف می کردند، بدون این که حمد او را به جا آورند و چه بساحتی از این نکته که خدا به آنها این نعمت ها را ارزانی کرده نیز غافل می ماندند.

انسانی که «معرفت حمد » به او تفضّل نشده است با فراخی و وسعت، از رزق و روزي خدا بهره می گیرد ولی شکر خدا را نمی کند و بدین ترتیب، از مرزهای انسانیت خارج شده و به حد بهیمیت می رسد یعنی به درجۀ چارپایان تنزل نموده و چه بسا از آنان هم پست تر گردد.

إنْ هُمْ إِلا كَالأَنْعَام بَلْ هُمْ أَضَلُّ سَبيلاً . (2) .

آنها نیستند مگر مانند چارپایان، بلکه گمراه تر از آنان .

طبق فرمایش امام علیه السلام و معرفت حمد ، وجه تمایز انسان و حیوان است این که انسان بفهمد که باید خدا را شکر کند او را به حد انسانیت می رساند این بیان به خوبی اهمیت

ص: 31

مسألة فهم شکر را روشن می کند.

می شود، اگر اندک زمانی دیر برسد انسان متکبّر را خوار و ذلیل می سازد. ما به خوبی می یابیم که آمد و شد نفسها در اختیار ما نیست و اگر خدای مهربان، لحظه ای این لطف خویش را از ما دریغ ،نماید و مقداری آب راه تنفس ما را مسدود گرداند، آن گاه متوجه می شویم چه نعمتی از ما سلب شده و نفس هایی که تاکنون کشیده ایم، جز عنایتی از طرف خدا نبوده است.

هم چنین ،انسان خود را عاقل می یابد ولی خوب می داند که عاقل بودنش به اختیار خودش نیست و عقل نیز نعمتی است که بدون استحقاق نصیب او شده است. به همین ترتیب، در سراسر زندگی خود نعمت های بیکران الهی را می یابیم و متذکر می شویم که او به معنای دقیق کلمه مُنعِم است. چرا که او مالک همۀ نعمت هایی است که به ما عطا شده است و ما امانتدار این نعمت ها هستیم. اعتقاد به همین واقعیت و پذیرش قلبی آن اوّلین و مهمترین درجهٔ شکر منعم است که عقل به خوبی آن حکم می کند و حتی به لزوم آن فتوی می دهد و بی توجهی و انکار و ندیده گرفتن این حقیقت را بد می شمارد و مرتکب آن را نکوهش می کند. از این رو لزوم شُکر مُنعم، یک حکم عقلی است و اگر خدای تعالی هم امر به شکر نعمت نکرده بود عاقل به حکم عقل خود را مکلف به شکرگزاری می یافت. البته خداوند ضمن توجه دادن به نعمت هایی که در اختیار بندگان قرار داده است، آنها را نسبت به وظیفه شان در برابر خدای خود متنبه ساخته است:

فَكُلُوا مِما رَزَقَكُمُ اللهُ حَلالاً طَيِّباً وَاشْكُرُوا نِعْمَةَ اللهِ إِنْ كُنْتُمْ إِيَّاهُ تَعْبُدُونَ. (1).

پس از روزي پاک و حلالی که خدا به شما عطا کرده بخورید. و شکر نعمت خدا را به جای آورید، اگر فقط او را بندگی می کنید.

خدا به انسان روزی حلال و طیب عطا کرده و اجازه استفاده از نعمت های خود را به انسان داده است هر انسان عاقلی می فهمد که در استفاده از این نعمت ها نباید از شکرمنعم خود غافل شود وقتی ما یک وعده مهمان کسی می شویم، بعد از انجام پذیرایی بارها از میزبان تشکر می کنیم و در صدد جبران محبت او بر می آئیم. به همین گونه باید بدانیم که همواره بر سرخوان پروردگاری نشسته ایم که نعمت های بسیار نصیب ما کرده

ص: 33

است و ما هر چه داریم از همین خوان نعمتی است که خدا به ما عطا نموده است. پس حتی اگر خدا امر هم نکرده بود که:

فَكُلُوا مِما رَزَقَكُمُ اللهُ حَلالاً طَيِّباً وَاشْكُرُوا نِعْمَةَ الله... (1).

هر انسان عاقلی تشکر از مُنعم اصلی را بر خود واجب می دانست. از این رو امر خدا به انجام شکر در آیات مختلف امری است که ارشاد و راهنمایی به حکم عقل می کند. وکاملاً روشن است که لحن خدای تعالی در این موارد با اوامر دیگری - مانند حکم به گرفتن روزه و شبیه آن - تفاوت دارد. در قرآن به آیات زیادی برخورد می کنیم که خدای ،سبحان باتوجه دادن به نعمت ها بندگان را به وجوب شکر خود تذکر داده است:

وَجَعَلَ لَكُمُ السَّمْعَ وَالْأَبْصَارَ وَالْأَفْئِدَةَ لَعَلَّكُمْ تَشْكُرُونَ. (2).

و برای شما گوش و چشمان و قلوب قرار داد شاید شکرگزار باشید.

همین توجه کردن به نعمت بینایی و شنوایی و فهم مطالب که هیچ کدام به اختیار انسان نیست و بسیاری از اوقات مورد بی توجهی واقع می شود - انسان را نسبت به وظیفه خود در قبال پروردگارش متذکر می سازد.

بدین ترتیب ما در همۀ زوایای زندگی خویش لطف و مرحمت الهی را می یابیم به راستی ولی نعمت بنده، حجت را بر او تمام کرده است و حال این بنده است که باید وظیفۀ خود را شناخته و به آن عمل کند.

لِيُتِمَّ نِعْمَتَهُ عَلَيْكُمْ لَعَلَّكُمْ تَشْكُرُونَ. (3).

خدا می خواهد تا نعمت خود را بر شما تمام کند، شاید که شکرگزارید.

روشن است که عقل سرپیچی کردن از شکر این منعم را زشت می داند و ناشایست بودن آن بر هر انسان عاقلی روشن است.

توجه به شکر ،مُنعم در روابط اجتماعی انسان نیز کاملاً مشهود است. و کسی که از این قاعده عقلى تخلّف ،کند مورد بازخواست قرار گرفته و یا حداقل از الطاف دیگران بی بهره می ماند به عنوان مثال کسی که به دوست خود در یادگیری دروس کمک می کند.

ص: 34

از او انتظار دارد که به طریقی از زحماتش قدردانی کند و اگر در این وظیفۀ خود کوتاهی نماید، در موارد بعدی نمی تواند به لطف او امیدوار باشد.

اگر دوستی به ما پولی قرض دهد یا از او هدیه ای دریافت کنیم و یا مشکل ما را به طریقی حل کند هرگز این احسان ها را وظیفۀ او نمی دانیم و به شکرگزاری از او اهتمام می و رزیم و سعی می کنیم از این وظیفه خود کوتاهی نکنیم و اگر حق شُکر او را ادا نکنیم خود را در مقابل او مقصر می دانیم هر انسان عاقلی هم که شاهد کوتاهی ما در ادای شکر باشد، آن را مذمّت می کند.

بنده اگر متنبه به الطاف الهی باشد، می یابد که چقدر در مقابل خداوند بی نیاز ناچیز و ذلیل است. و چقدر باید شکرگزار او باشد چرا که نعمت های بیکرانی به او عطا کرده، و امور ناپسند بسیاری را از او دفع کرده است.

سزاوار توست ای توانای شکست ناپذیر و بردبار بدون شتاب بر پیامبر و اهل بیت او درود بفرست و مرا از شکرگزاران نسبت به نعمتهایت و از یادکنندگان الطاف خود قرار بده .

و در فراز دیگری از این دعا چنین عرضه داشته اند:

اِلهى وَكَمْ مِنْ سَحَائِبٍ مَكْرُوهِ قَدْ جَلَّيْتَها، وَ سَماءِ نِعْمَةٍ أَمْطَرْتَها وَ جَداوِلِ كَرامَةٍ أَجْرَيْتَها وَأَعْيُنِ أحداثٍ طَمَسْتَها وَ ناشِئَةٍ رَحْمَةٍ نَشَرْتَها وَ جُنَّةِ عافِيَةٍ الْبَسْتَها وَ غَوامِرِ كُرُباتٍ كَشَفْتَها وَ أُمُورٍ جَارِيَةٍ قَدَّرْتَها إِذْ لَمْ يُعْجِزُكَ إِذْ طَلَبْتَها وَ لَمْ تَتُنِعْ عَلَيْكَ إِذْ أَرَدْتَها، فَلَكَ الْحَمْدُ يَارَبِّ مِنْ مُقْتَدِرٍ لا يُغْلَبُ وَدَى أَنَاةٍ لا يَعْجَلُ، صَلِّ عَلَى مُحَمَّدٍ وَ آلِ مُحَمَّدٍ وَ اجْعَلْنى لِأَنْعُمِكَ مِنَ الشَّاكِرِينَ وَ لِاَلْأَئِكَ مِنَ الذاكِرينَ. (1).

الهی چه بسیار امور ناپسندی که چون ابرهای متراکم در آمده بود ولی تو آنها را بر طرف نمودی و چه بسیار نعمت هایی که از آسمان بر من فرو باریدی و جویبارهای کرامتی که جاری کردی و چشمه های حوادث «ناگواری» که خشک نمودی و نهال رحمتی که نشر ،دادی و سپر عافیتی که «بر تن ما» پوشاندی و گردابهای گرفتاری که برطرف ساختی، و امور جاری که مقدر کردی، چون هر یک را خواستی از قدرت و توان تو خارج نبوده و هیچ کدام از اراده تو سرپیچی نکردند. پس سپاس تو را سزاست ای توانای شکست ناپذیر و بردبار بی شتاب بر محمد و آل محمد درود بفرست و مرا از شکرگزاران نعمت هایت و از یادکنندگان الطاف خود قرار بده.

در فرازهای فوق حضرت امام موسی بن جعفر علیه السلام با تذکر دادن به بعضی از نعمت های الهی ما را نسبت به لزوم شکر متنبه ساخته اند هر انسان عاقلی که متذکر به این الطاف الهی ،شود خود را نسبت به منعم خویش مدیون یافته و به نور عقلش می یابد که باید شکرگزار او باشد.

در این دعا امام علیه السلام، صرفاً با اتکاء به دلیل نقلی و از روی تعبّد محض نفرموده اند که

ص: 36

بندگان باید شکر خدا را به جا آورند و گرنه مستحق عذاب دردناک می شوند. بلکه به گونه ای به نعمت ها و الطاف پروردگار تذکر داده اند که هر انسان ،عاقلی در درجۀ اوّل معرفت بالاتری نسبت به نعمت پیدا کرده و سپس به حکم عقل خویش متنبه می شود که به جا آوردن شکر این مُنعم واجب است و اگر نسبت به این وظیفه خود کوتاهی کند، جا دارد که مورد اعتراض قرار گیرد.

عَنْ أَبِي الْحَسَنِ الرّضا - عَنْ أَبِيهِ عَلَيْهِمَا السَّلامُ - قَالَ: رُفِعَ إِلى رَسولِ اللَّهِ صَلَّى اللهُ عَلَيهَ وَ آلِهِ وَ سَلَّمَ قَوْمٌ فِى بَعْضِ غَزَواتِهِ، فَقَالَ: مَنِ الْقَوْمُ؟ فَقَالُوا: مُؤمِنون يا رَسُولَ اللهِ. قالَ: وَ ما بَلَغَ مِنْ ايمانِكُمْ؟ قالُوا: الصَّبْرُ عِنْدَ الْبَلاءِ وَالشُّكْرُ عِنْدَ الرَّخاءِ وَ الرّضا بِالْقَضاءِ . فَقالَ رَسولُ اللهِ صَلَّى اللهُ عَلَيهَ وَ آلِهِ وَ سَلَّمَ: حُلَماءُ عُلَماء كادُوا مِنَ الْفِقْهِ أَنْ يَكُونُوا أَنْبِيَاءَ .(1).

امام رضا علیه السلام فرمودند گروهی در یکی از جنگهای رسول خدا صلی الله علیه و اله خدمت ایشان رسیدند. حضرت فرمودند اینها چه کسانی هستند؟ به حضرت :گفتند اینها مؤمنانند. حضرت سؤال فرمودند که شما ایمانتان به چه درجه ای رسیده است؟ عرضه داشتند صبر در هنگام بلا و مصیبت و شکر در وقت راحتی و آسودگی آرامش و آسایش خاطر و رضا به قضای خدا. حضرت فرمودند: اینها دانشمندانی بردبار هستند که به خاطر فهم عمیق خود چیزی نمانده که به پیغمبران برسند. (2).

حجت خویش را بربنده تمام کرده و جایی برای عذر آوردن او باقی نگذاشته است.

خداوند در باب وجوب اجتناب از گناهان و هم درباره لزوم قدردانی از منعم، عقلاً و نقلاً حجّت را بر بندگان تمام کرده است لذا به حکم عقل تخطی از آنها جایز نیست.

امام صادق علیه السلام در تذکر به این مطلب می فرمایند:

ما مِنْ عَبْدٍ إِلَّا وَ لِلَّهِ عَلَيْهِ حُجَّةٌ إِمّا في ذَنْبِ اقْتَرَفَهُ وَ إِمَّا فِي نِعْمَةٍ قَصَّرَ عَنْ شكرها (1).

هیچ بنده ای نیست مگر این که خدا را بر او حجّتی است یا در مورد گناهی که انجام داده و یا نعمتی که در اداء شُکرش کوتاهی کرده است.

وقتی انسان بفهمد که عملی گناه است حجت بر او تمام می شود زیرا خدا به او فهم و درک تشخیص گناه را داده و وجوب ترک معصیت را هم به عنایت الهی می داند. بنابراین اگر آن گناه را مرتکب شود خدای عزّوجلّ دلیل قاطع و برنده ای دارد که می تواند او را - به حق - مؤاخذه و عقاب نماید.

این مطلب در باب کوتاهی از شکر نعمت نیز صدق می کند، چرا که خدا به سبب اعطای شناخت نعمت و معرفت حمد خود حجّت را بر بندگان تمام کرده و بدین ترتیب، فرد عاقل به وجوب شُکر منعم پی می برد. علاوه براین پروردگار عالم با تذکرات فرستادگان خود - پیامبران و امامان علیهم السلام - انسانها را نسبت به حکم عقل خود تنبه داده و بدین گونه خدای سبحان از هر جهت حجّت را بر انسان عاقل تمام کرده است.

پس کسی که از این وظیفهٔ عقلی و شرعی کوتاهی کند عذر و بهانه ای در پیشگاه الهی ندارد از طرفی ترک شکر نعمت خود معصیت است چه گناهی بزرگتر از این که انسان منعم خود را بشناسد ولی انکار نموده و کفران بورزد؟ در این صورت چه بسا خدا نعمت های خود را از بنده سلب ،کند و نعمتی را که بدون هیچ استحقاقی - به او عطا فرموده به جهت عقوبت گناه کفران از او دریغ نماید.

پس با توجه به اهمیت شُکر مُنعم و عواقب سرپیچی از آن باید آیات و روایات را بررسی کنیم تا معنای دقیق شکر و مراتب انجام آن کاملاً روشن شود.

ص: 39

ص: 40

در این آیه حضرت سلیمان علیه السلام شُکر را مقابل با کفر قرار داده اند. در آیات دیگر قرآن نیز این دو واژه مقابل هم به کار رفته اند:

فَاذْكُرُ وفى أَذْكُرْكُمْ وَاشْكُرُوا لي وَلا تَكْفُرُونِ. (1)

مرا یاد کنید تا من شما را یاد کنم و شکر مرا بگزارید و به من کفر نورزید.

معنای این که ما خدا را یاد کنیم روشن است ولی این که خدا ما را یاد کند بدین معناست که خدا نعمت و لطف و رحمت خود را بر ما افزون سازد.

در ادامه آیه نیز در نقطه مقابل «شکر کردن » آمده: « لا تَكْفُرُونِ ..» و در اینجا نیز کفر، در مقابل شکر به کار رفته است.

لَئِنْ شَكَرْتُمْ لَأَزِيدَ نَّكُمْ وَ لَئِنْ كَفَرْتُمْ إِنَّ عَذَابِي لَشَدِيدٌ. (2)

اگر شکرگزارید، قطعاً نعمت های خود را برای شما زیاد می کنم و اگر کفران کنید همانا عذاب من سخت است.

از تقابل دو واژۀ «شکر» و «کفر» در این آیات و آیات دیگر می توان در بیان معنای «شُکر » استفاده کرد. یعنی برای روشن شدن معنای شکر ، باید به معنی «کفر » توجّه شود. «کفر» به معنی پوشاندن است ،کافر کسی است که حقیقتی را که خدا بر او روشن ساخته، می پوشاند و انکار می کند. «شُکر » در مقابل «کفر » است. پس معنای ،شکر، باید در مقابل « پوشاندن » - یعنی: « اظهار » ، « آشکار کردن» و یا «کتمان نکردن » - باشد. پس شکر ،نعمت همان اظهار نعمت می باشد.

اگر بخواهیم خدا را به خاطر نعمتی شکر کنیم باید آن نعمت را «نپوشانیم » کتمان نکنیم. به عبارتی آن را «ظاهر » کنیم. لذا باید بدانیم که اظهار «نعمت » چگونه است و چه مراتبی دارد.

الايمانُ مَعْرِفَةٌ بِالْقَلْبِ وَ اِقْرارٌ بِالنِّسانِ وَ عَمَلُ بِالْأَرْكَانِ. (1)

ایمان عبارت است از معرفت قلبی و اعتراف زبانی و عمل به جوارح.

می دانیم که شکر، نیمی از ایمان است و مراحل این رکن مهم نیز با همان مراحل ایمان تحقق می یابد. پس اظهار نعمت سه مرحله دارد اظهار قلبی، اظهار زبانی و اظهار عملی هر کدام از این مراحل مرتبه ای از شکر است که با هر یک از مراحل ایمان تناظر دارد.

بنابراین شُکر سه مرتبه پیدا می کند البته در تعریف این مراتب، دلایل نقلی کافی داریم ولی همۀ آنها عقلی و وجدانی است و ما نمونه های آن را در اطراف خود مشاهده می کنیم. مثلاً اگر کودک شما به بیماری صعب العلاجی مبتلا شده باشد و پزشکی تشخیص درستی داده و او را درمان کند می دانید که شفا به دست خداست ولی با توجه به این که خدا به واسطۀ آن پزشک کودک شما را شفا داده است در مرحله اوّل قلباً از آن پزشک متشکر خواهید بود و با همه وجود قدردان زحمت او می شوید. در مرحله بعد، همواره از او به نیکی یاد می کنید و فضائل و کمالات او را بر زبان می آورید و برای دیگران نقل می کنید.

چرا؟ زیرا انسان فطرتاً دوست دارد که منعم او را همه بشناسند. به همین دلیل، دائماً از آن پزشک تعریف می کنید و می خواهید که همه بفهمند او چه گوهر گرانبهایی است. از گفتن فضائل او - که مرحلهٔ دوم شکر است - لذت می برید و یاد آن پزشک برای شما آرامش بخش است.

در مرحلۀ سوم شکر آن نعمت را در عمل ظاهر می کنید. یعنی با مراقبت صحیح از کودک، دقت می کنید که آن مشکل دوباره پیش نیاید. و اگر باز مرتکب اشتباه و عدم دقت شوید و آن بیماری دوباره برگردد همه معترض می شوند. بالاتر از همه خود آن پزشک زبان به شکایت باز می کند که شما زحمات مرا به هدر داده اید و این شبکر زحمت من نبوده است چون در واقع از این نعمت استفاده درستی نکرده اید.

اگر پدر و مادری برای فرزند خود یک جعبه مداد رنگی بخرند، رضایت و شکر قلبی

ص: 43

فرزند نسبت به این عمل ،والدین نشانه بلوغ عقلی اوست در مرحله بعد، اگر کودک به زبان هم از پدر و مادرش تشکر کند و از زحمت ایشان تقدیر نماید در این صورت هر انسان عاقلی او را تحسین می کند و بر شاکر بودن او صحه می گذارد. چنین کودکی به این مرحله از رشد عقلی رسیده که نعمت بودنِ نعمت را تشخیص داده و می فهمد که باید با دل و زبان از پدر و مادر خود سپاسگزاری کند. لذا از او انتظار نمی رود که مدادها را شکسته و به اطراف پراکنده سازد و یا به در و دیوار بکشد و اسباب زحمت و ناراحتی پدر و مادرش را فراهم آورد.

بدین ترتیب در درجۀ سوم فرد عاقل باید از نعمت در جهتی استفاده کند که بخشنده آن مدنظر داشته است. مثلاً پدر و مادر دوست دارند فرزندشان با آن مداد رنگیها نقاشی های زیبا بکشد و سرگرم شود.

اگر کودکی از هر یک از مراتب فوق سرپیچی کند افراد عاقل یا عمل او را زشت دانسته و یا نتیجه می گیرند که هنوز «عقلش » نمی رسد.

کسانی که نعمت عقل به آنها عطا شده است می فهمند که باید همه مراحل شکر را در مقابل منعم خود انجام دهند و کوتاهی در هر مرحله حمل بر ناسپاسی می شود و عقلاً ناپسند است. بنابراین قطعاً باید نسبت به ولی نعمت حقیقی خود، مقید به انجام هر سه مرحله شکرگزاری باشیم.

غفلت از این نعمت گاهی انسان فکر می کند همیشه باید سالم باشد، گوئی امکان نداشت که خدا چنین نعمتی به او ندهد و لذا اصلاً متذکر نعمت بودن سلامتی نمی شود. چنین کسی چه بسا مدتی طولانی در غفلت از این نعمت به سر برد. ولی همین فرد، به محض این که در اثر بیماری، کوچکترین اختلالی در یکی از اعضاء بدنش پیش آید متذکر می شود که نسبت به چه نعمتی غافل بوده است. در چنان حالتی با توجه به اهمیت آن عضو در بدن خویش در می یابد که منعم مهربانی همواره نعمت های بیشماری را به او عطا کرده و می کند. در آن حال می فهمد که آنچه به صورت رایگان، دائماً در اختیار دارد، « نعمت » است. در حالی که قبل از بیماری نسبت به نعمت ها و منعم آنها متذکر نبود. تا این مرحله، خدای عزوجل معرفت نعمت و مُنعم را به او عطا کرده و خود شخص در این عطا، اختیاری نداشته است. مسأله مهم این است که انسانها همیشه در برابر نعمت هایی که نعمت بودنش را شناخته اند شکر نمی گزارند. چه بسیار نعمت هایی که انسان آنها را شناخته است معرفت نعمت و عقل هم حکم کرده که باید در مقابل بخشنده آنهاتسلیم شده و کفر نورزد (معرفت حمد خدا)، اما او با سوء اختیار خود، از قبول این ،حقیقت سرپیچیده و نعمت بودنِ نعمت را کتمان می کند.

بنابراین معرفت «نعمت» و «معرفت حمد» ، مقدمه و زمینه شکر قلبی است به عبارتی پیش از آن که نوبت به فعل اختیاری انسان برسد خدای سبحان از روی فضل معرفت نعمت هایش را عطا می کند، تا انسان بتواند نعمت بودنِ نعمت را تشخیص دهد. در کنار این حقیقت آنگاه که به فضل الهی فهمید غرق در نعمت های الهی است و نسبت به تک تک نعمت ها و اهمیت آنها متذکر شد. خدای مهربان با عنایت دیگری نور عقل به او عطا می فرماید. تا به وسیلهٔ آن بفهمد که باید شاکر منعم خود باشد. به لطف خدا و به واسطهٔ عقل در می یابد که حمد پروردگار واجب است و باید قلباً نسبت به او تسلیم باشد. شکر قلبی همان تصدیق و باور قلبی می باشد که عمل اختیاری انسان است. گاه مقدمات غیر اختیاری برای قدردانی قلبی از پروردگار حاصل می شود و عقل حکم قاطع به وجوب این عمل می کند، اما انسان با سوء اختیارش از وظیفه مسلم خود می گریزد و خود را مدیون و ممنون مُنعم نمی داند یعنی نمی خواهد قبول کند که نعمتی به وسیلهٔ

ص: 45

خدا به او داده شده است و حال آن که به حکم عقل باید شکرگزار ولی نعمت خود باشد.

بنابراین لازمۀ شناخت نعمت و شناخت لزوم حمد شاکر بودن نسبت به آن نیست چه بسا حقیقتی بر انسان مکشوف گردد. اما انسان با سوء اختیارش از آن امتناع کند و تسلیم آن نشود. مثلاً انسان بفهمد که آب گوارا و قدرت آشامیدن آن، نعمت است و باید شکر آن را به جا آورد ولی قلباً نپذیرد و تصدیق نکند یعنی اعتراف و اقرار به نعمت بودن آن نکند. پذیرفتن و یا نپذیرفتن قلبی از افعال اختیاری انسان است بعد از روشن شدن هر حقیقتی، انسان مختار است که آن را باور نموده و به آن اعتراف کند و یا منکر آن شود.

به عبارت دیگر عارف شدن شخص نسبت به نعمت به دست خدا انجام می پذیرد. ولی بعد از اعطای این معرفت به بنده شاکر شدنش به اختیار خود اوست. یعنی شخص در قبول یا رد این حقیقت که خدا به او نعمت داده است آزاد است. اگر شخصی نعمت بودن نعمت را فهمیده است تسلیم این حقیقت شود آن گاه حق معرفت نعمت را با حُسن اختیار خود ادا کرده است. تازه می توان گفت که «نعمت شناس » شده است نعمت شناسی معنای خاصی از« معرفت » یعنی تصدیق و اعتراف به نعمت را در بردارد و به صرف دانستن نعمت حاصل نمی شود. این معنای معرفت که به اختیار عاقل حاصل می شود مساوی با شکر قلبی او است، همان معرفتی که به معنای قبول و اعتراف و تصدیق است .

امام حسن عسکری علیه السلام در بیان این مطلب می فرمایند:

لا يَعْرِفُ النِّعْمَةَ إِلَّا الشَّاكِرُ وَ لا يَشْكُرُ النّعْمَةَ إِلَّا العارف . (1)

نعمت را نمی شناسد جز شاکر و شکر نعمت را نمی گزارد، مگر کسی که معرفت دارد.

در اصطلاح آیات و روایات گاهی به پذیرفتن و زیر بار رفتن انسان، معرفت تعبیر می شود.در نتیجه به کسی که اقرار به معروف کند اطلاق عارف می گردد. مثلاً عارف بالله «خداشناس » معنا می شود. یعنی کسی که پس از معرفت خدا او را به خدایی پذیرفته و معتقد به اوست. عارف بالامام یعنی «امام شناس» به کسی گفته می شود که وقتی امام علیه السلام

ص: 46

را شناخت به او معتقد و مؤمن گردد.

نعمت شناس هم مثل خداشناس و امام شناس است .بنابراین در روایت یاد شده «عارف شدن » به عنوان فعل اختیاری مطرح شده است. این فعل اختیاری، همان پذیرفتنِ قلبي معرّفي خداى عزّوجل نسبت به نعمت است.

کسی که زیر بار این معرفی خدا برود و قلباً آن را تصدیق کند (یعنی نعمت شناس شود)، در حقیقت شکر قلبی نسبت به منعم خود به جای آورده است. البته شکر قلبی به منزله روح و جانِ مراحل دیگر شکر است و تا زمانی که شخص قلباً قدردان مُنعم نشود مراتب دیگر شکر - مانند بدن بدون روح مرده و بی ارزش می باشد. از این رو، شکر قلبی یا همان معرفت اختیاری، ملازم شکر و شرط تحقق آن است. اگر شخص از این تصدیق اختیاری روی گرداند نه عارف است و نه شاکر ولی اگر بخواهد شاکر باشد، باید در اولین قدم قلباً نعمت شناس باشد وگرنه اصلاً در وادی شکر قدم نگذاشته است. پس برای این که در زمرۀ کتمان کنندگان نعمت قرار نگیریم باید قلباً باور داشته باشیم و اقرار کنیم که نعمت از طرف ولی نعمت ما رسیده است.

قُلْتُ لأَبي عَبْدِ اللَّهِ عَلَيْهِ السَّلامُ: أَرَأَيْتَ هَذِهِ النِّعْمَةَ الظَّاهِرَةَ عَلَيْنَا مِنَ اللَّهِ، أَلَيْسَ إِنْ شَكَرْناهُ عَلَيْها وَ حَمِدْناهُ زادَنَا كَما قالَ اللهُ في كِتَابِهِ: « لَئِنْ شَكَرْتُمْ لَأَزِيدَ نَّكُمْ ؟ فَقالَ: نَعَمْ، مَنْ حَمِدَ اللهَ عَلَى نِعَمِهِ وَ شَكَرَهُ وَ عَلِمَ أَنَّ ذَلِكَ مِنْهُ لا مِنْ غَيْرِهِ. (1)

راوی می گوید: به امام صادق علیه السلام عرض کردم آیا این نعمتی را که خدا بر ما ظاهر کرده، چنین نیست که اگر ما به خاطر این نعمت، خدا را شکر و حمد کنیم، نعمت ما را می افزاید، هم چنان که در کتابش فرموده است: اگر شکر کنید، قطعاً نعمت های خود را برای شما می افزایم؟ امام علیه السلام فرمودند: بله منظور کسی است که خدا را به خاطر نعمت هایش حمد کرده، شکر او را به جای آورد و بداند که آن (نعمت ها) از طرف خداست از جانب غیر او نیست.

در صورتی فرد جزء شاکرین محسوب می شود و خدا نعمت او را افزون می کند که

ص: 47

منعم خود را بشناسد. یعنی به این مسألۀ علم داشته باشد که هر نعمتی به او می رسد، از طرف ولي نعمت اصلی یعنی خداست و به علمش ترتیب اثر دهد.

در این روایت، تعبیر « عَلِمَ أَنَّ ذَلِكَ مِنْهُ لا مِنْ غَيرِه » تنها به بُعدِ غير اختياري معرفت اشاره نمی کند؛ بلکه ،شکر یک عمل اختیاری است لذا علم و معرفت به همان پذیرش و تصدیق قلبی اطلاق می شود که شخص حداقل از جان و دل بپذیرد که هر نعمتی به او می رسد از جانب خداست و غیر او هیچ منعم حقیقی ندارد و غیر از طریق او چیزی به کسی نمی رسد. و اگر دیگری هم واسطهٔ خیر شده باشد در حقیقت منشأ خيرات ربّ العالمین است. چنین کسی قبلاً از منعم خود سپاسگزار شده و خود را ممنون او می داند، و احساس می کند باید به نحوی از عهدۀ شکر این نعمت برآید. همین حالت قلبی صرفنظر از این که در عمل خارجی، کاری به عنوان شکرگزاری انجام بدهد یا ندهد - خودش یک عمل نفسانی و درونی است که اهمیتش از اعمال جوارحی در مقام شکر کردن کمتر نیست بلکه چه بسا بیشتر هم باشد.

تأکید می شود که اولین مرحله در شکر نعمت اظهار قلبی آن است، یعنی این که انسان مانند حضرت سلیمان علیه السلام اعتراف کند که « هذا مِن فَضْلِ رَبِّي ». گاهی ممکن است این مطلب را به زبان هم نیاورد، اما این اعتقاد قلبی را در هر نعمتی داشته باشد، قلباً نعمت های خدا را نپوشاند و اقرار و اعتراف قلبی داشته باشد که خدا می توانسته آن نعمت را به او ندهد و هیچ استحقاقی در میان نبوده است. وقتی بنده به این مرحله برسد - هر چند که هنوز هیچ عمل جوارحی انجام نداده باشد ولی خدای مهربان همین پذیرش قلبی را به عنوان شکر نعمت می پذیرد.

امام صادق علیه السلام فرموده اند:

مَنْ أَنْعَمَ اللهُ عَلَيْهِ بِنِعْمَةٍ فَعَرَفَهَا بِقَلْبِهِ فَقَدْادى شُكْرَها. (1)

کسی که خدا به او نعمتی ببخشد پس او قلباً آن را بشناسد (باور کند و بپذیرد که آن نعمت از جانب خداست) هر آینه شکر آن را ادا کرده است.

خدای متعال به بنده اش فرموده است همین قدر که قبول داشته باشی که نعمت ها از

ص: 48

جانب من به تو رسیده است تو را جزء شاکرین قبول .دارم و به راستی همان است که در دعا می خوانیم:

يا مَنْ يَقْبَلُ الْيَسيرَ وَ يَعْفُو عَنِ الْكَثِيرِ. (1)

ای کسی که اندک را می پذیری و بسیار را می بخشی .

آری، با نپوشاندن نعمت و محو نکردن آن شکر نعمت محقق شده و مورد پذیرش خدای مهربان قرار می گیرد. به راستی که خداوند منان این امر مهم را چقدر برای بندگان آسان گردانیده است.

قالَ الصَّادِقُ عَلَيهِ السَّلامُ: مَنْ أَنْعَمَ اللهُ عَلَيهِ نِعْمَةً فَعَرَفَهَا بِقَلْبِهِ وَ عَلِمَ أَنَّ المَنْعِمَ عَلَيْهِ اللهُ فَقَدْ أَدّى شُكْرَها وَ إِنْ لَمْ يُحَرِّكْ لِسانَهُ. وَ مَنْ عَلِمَ أَنَّ الْمُعَاقِبَ عَلَى الذُّنُوبِ اللَّهُ فَقَدِ اسْتَغْفَرَ وَ إِنْ لَمْ يُحَرِّكْ بِهِ لِسَانَهُ وَ قَرَأَ : « وَ إِنْ تُبدوا ما فى أَنْفُسِكُمْ اَوْ تُخْفُوهُ يُحاسِبْكُمْ بِهِ اللهُ فَيَغْفِرُ لِمَنْ يَشَاءُ وَيُعَذِّبُ مَنْ يَشَاءُ وَ اللَّهُ عَلَى كُلِّ شَيْءٍ قَدِيرٌ (2) (3)

کسی که خدا به او نعمتی دهد پس معرفت قلبی به آن نعمت پیدا کند و اعتقاد و باور داشته باشد که آن کسی که نعمت را به او داده خدای متعال است، شکر خدا را به جای آورده است. هر چند زبانش را حرکت ندهد و کسی که یقین و باور داشته باشد که عقاب کننده بر گناهان خداست. هر چند به زبان استغفار نکند، آمرزیده می شود و این آیه را تلاوت کردند « اگر آنچه در باطن شماست آشکار کنید یا پنهان نمائید خدا برایتان حساب می کند آنگاه هر کس را بخواهد می آمرزد و هر کس را بخواهد عذاب می کند و خداوند بر هر کاری تواناست.»

در این ،روایت امام معصوم علیه السلام اهمیت این فعل قلبی را نشان می دهند و این البته به معنای نفی اهمیت شکر و استغفار زبانی نیست، بلکه نشان داده اند که عمل قلب مهمتر است و اقرار و استغفار زبانی هم باید برخاسته از عمل قلب باشد. هر چند عقل حکم می کند که شکر باید هم قلبی و هم زبانی باشد ولی خدای عزّوجلّ به فضل و لطف

ص: 49

خود، همان فعل قلبی را کافی دانسته و به عنوان شکر پذیرفته است. البته مراتب شُکر از اظهار قلبی آغاز می شود و اقرار به نعمت ها، انسان را به مراحل بعدی شکر هدایت می کند. اما اظهار قلبی، روح و پایۀ مراحل بعدی - یعنی شُکر زبانی و عملی - و به منزلهٔ رأس آنهاست. این روح باید در کالبد همه مراتب دیگر شکر جریان یابد. در واقع مراحل بعدی، هر یک به نوعی اظهار این حالت قلبی ،است و اصل شُکر، همین فعل قلبی می باشد. بی جهت نیست که امام صادق علیه السلام این مرحله را در مقام شکرگزاری کافی دانسته اند.

شکر قلبی، شرط پذیرفتن اظهار زبانی و عملی است و همواره راهنما و مذكّر به آنها می باشد. یعنی در مرحله اول نعمت شمردن نعمت باید مورد توجه باشد. همان طور که اگر کسی برای ما کاری کند و قدمی بردارد در درجه اول خود را قلباً مدیون او می دانیم و در مراحل بعد با زبان و عمل از او تشکر می کنیم.

ولی اگر خود را قلباً مدیون کسی ندانیم و فقط به صورت ظاهری و به زبان از او تشکر کنیم و مدح و ثنای او را بگوئیم در حالی که قلباً عقیده داریم که او کاری برای ما نکرده و حقی بر ما ندارد؛ در چنین حالی شکر او را به جا نیاورده ایم و اظهار زبانی ما قدر و ارزشی ندارد بلکه گاهی مورد انتقاد نیز قرار می گیرد پس به خوبی روشن می شود که شکر قلبی، روح و پایۀ شکر زبانی و عملی و تعیین کننده ارزش آنها است.

خدای عزّوجلّ با اعطای ،عقل لزوم شکر زبانی را به عاقل فهمانده و این معرفت را در فطرت او قرار داده است. به علاوه با کلام خود نیز نسبت به این امر تذکر داده و خطاب به پیامبرش فرموده است:

وَ أَمَّا بِنِعْمَةِ رَبِّكَ فَحَدِث . (1)

نعمت های پروردگارت را بازگو .

ائمه علیهم السلام نیز هر سخنی را با حمد و ثنای الهی شروع می فرمودند و شکر زبانی ولی نعمت را سر آغاز هر عمل خود قرار می دادند.

حضرت سیدالشهداء علیه السلام، در شب عاشورا که می دانستند چه سختی ها و مصیبت هایی در پیش دارند، وقتی می خواستند با یاران سخن بگویند بسیار حمد و ثنای خدا را می کنند (2) و از ذکر فضائل خدای خود لذت می برند، چرا که تمامی وجودشان را مدیون پروردگار میدانند و دوست دارند که همگان این الله را بشناسند و بفهمند که چه ربِّ مهربان و منعم بخشنده ای دارند.

اظهار زبانی - برخاسته از شکر قلبی - گوهر گرانبهائی است که « درک فضائل » و «توفيق» انجام آن را باید خدای متعال عطا فرماید و در این صورت همین حمد کردن خود نعمتی است برتر از نعمت اولیه که حمد به خاطر آن بوده است

مَنْ حَمِدَ اللهَ عَلَى النِّعْمَةِ فَقَدْ شَكَرَهُ وَكانَ الْحَمْدُ أَفْضَلَ مِنْ تِلْكَ النِّعْمَةِ. (3)

کسی که خدا را بر نعمتی حمد کند شکر خدا را به جای آورده است. و خود این حمد کردن نعمتی برتر از آن نعمت اول است.

حمد کردن فعل اختیاری انسان است، ولی معرفت حمد را خدای سبحان عطا می فرماید و بدین ترتیب انسان را به حد انسانیت می رساند و به او توفیق می دهد که با زبان نیز لب به ثنای او بگشاید. این دو نعمت اخیر در نظر انسان عاقل از نعمت اولیه بالاتر است و خود شکری دیگر می طلبد. حال این نعمت های عظیم الهی را چگونه باید

ص: 51

شکرگزار باشیم؟ شُکر زبانی مُنعم، وظیفه ای است که به هر صورت ممکن باید به آن عمل شود. همین که زبان در تعریف و تمجید و تشکر از مُنعم به کار گرفته شود، اظهار زبانی نعمت عملی می گردد.

قالَ رَسولُ اللهِ صَلَّى اللهُ عَلَيهِ وَآلِهِ وَ سَلَّم: مَنْ أُتِيَ إِلَيْهِ مَعْرُوفٌ فَلْيُكافى. فَإِنْ عَجَزَ فَلْيَثْنِ بِهِ، فَإِنْ لَمْ يَفْعَلْ فَقَدْ كَفَرَ النِّعْمَةَ. (1)

پیامبر خدا صلی الله علیه و اله فرمودند: هر کس خیری به وسیلهٔ [دیگری ] به او برسد پس باید آن را تلافی کند. اگر توان تلافی ،نداشت با زبان به تعریف و تمجید از آن خیر بپردازد و در صورتی که چنین نکند کفران نعمت کرده است.

بنابراین انسان وظیفه دارد هنگام برقراری ارتباط با ولی نعمت خود، به هر زبانی مراتب تشکر و قدردانی خود را نسبت به الطاف او اظهار کند (2) البته هر کس معرفت بالاتری نسبت به منعم داشته باشد بهتر می تواند از او تشکر کند. بنابراین بهترین روش برای شکر زبانی از خدا طریقی است که خداشناس ترین افراد انتخاب کرده اند. تاریخ گواه روشهای گوناگون انبیاء و اوصیاء علیه السلام یا در اظهار زبانی نعمت های خدا بوده است.

حضرت نوح علیه السلام در این دعا را هر صبح می خواند «خدایا هر نعمت و عافیتی که نسبت به دین یا دنیا در این صبح ،دارم از جانب توست تو یکتائی و شریک نداری حمد و شکر خاص توست از جهت نعمت هایی که به من دادی، تا آنگاه که راضی و خشنود شوی» و (حتی) بعد از خشنودی و از این جهت (او) « عبد شکور » (بنده بسیار سپاسگزار) نامیده شد.

شُكْرُ كُلِّ نِعْمَةٍ وَ اِنْ عَظُمَتْ أَنْ تَحْمَدَ اللهَ عَزَّوَجَلَّ عَلَيْها. (1)

شکر هر نعمتی - هر چند بزرگ این است که خدای عزوجل را به خاطر آن نعمت حمدکنی.

هر چه نعمت خدا بزرگ باشد اگر خدای عزّوجلّ بر ما منت گذارد و معرفت شکر و « توفيق » آن را هم عنایت فرماید با یک اظهار زبانی یعنی گفتن «الحمدلله » می توانیم شکر او را نسبت به همۀ آن نعمت ها به جا آوریم. البته هر چند «الحمدلله »گفتن، به ظاهر یک عمل ساده به نظر می رسد ولی نباید آن را ناچیز و کم ارزش تلقی کرد. مهم آن است که برخاسته از یک شکر قلبی عمیق ،باشد که در این حال، می تواند مصداق حق شکرگزاری گردد.

خَرَجَ أَبُو عَبْدِ اللهِ عَلَيْهِ السَّلامُ مِنَ الْمَسْجِدِ وَ قَدْ ضاعَتْ دَابَّتُهُ. فَقَالَ: لَئِنْ رَدَّهَا اللَّهُ عَلَيَّ لَأَشْكُرَنَّ اللَّهَ حَقَّ شُكْرِهِ قالَ: فَمَا لَبِثَ أَنْ أُتِيَ بِهَا. فَقَالَ: « اَلْحَمْدُ لِلَّهِ». فَقالَ لَه قائِلٌ: جُعِلْتُ فِداكَ أَلَيْسَ قُلْتَ لَأَشْكُرَنَّ اللَّهَ حَقَّ شُكْرِهِ؟ فَقَالَ أبو عَبدِاللهِ عَلَيه السَّلامُ: أَلَمْ تَسْمَعْني قُلْتُ: الْحَمْدُ لِلَّهِ. (2)

امام صادق علیه السلام از مسجد خارج شدند و دیدند چارپای (مرکب) ایشان گم شده است. فرمودند: اگر خدا آن را به من برگرداند، حق شکرش را ادا می کنم. چیزی نگذشت که چار پا پیدا شد ایشان فرمودند: « الحمد لله ». کسی به ایشان عرض کرد: فدای شما شوم آیا نفرمودید من حق شکر خدا را به جای می آورم؟

امام علیه السلام فرمودند: مگر نشنیدی گفتم: « الحمد لله »؟

گفتن «الحمد لله» به زبان، چون برخاسته از معرفت قلبی است، آن قدر مهم می شود که حضرت فرموده اند: با گفتن آن حق شکر خدا را می توان ادا کرد. در حقیقت، خدای عزّ وجلّ - به لطف و فضل خود آن را به عنوان حق شُکر می پذیرد. البته باید دانست که شکر زبانی بدون مرتبۀ قلبی شُکر محسوب نمی شود. بلکه فقط لقلقه زبان و تظاهر به شکر است .حقیقتِ شکر از قلب شروع شده و به زبان جاری می شود و هر چند که به

ص: 54

زبان خاتمه نمی یابد ولی خدای سبحان از روی فضل خود و عده کرده است که آن را مصداق شکر نعمت های کوچک و بزرگ خود قرار دهد.

امام صادق علیه السلام فرموده اند:

ما أَنْعَمَ اللهُ عَلَى عَبْدِ بِنِعْمَةٍ صَغُرَتْ اَوْ كَبُرَتْ فَقَالَ: الْحَمْدُ لِلَّهِ إِلَّا أَدى شُكْرَها. (1)

هر نعمت کوچک و یا بزرگی که خدا به بنده عطا فرماید، اگر آن بنده « الحمد لله » ،بگوید شکرش را ادا کرده است.

انسان با یک اظهار زبانی بسیار ساده که البته برخاسته از معرفتِ ارزشمند قلبی است می تواند به این وظیفهٔ عقلی و الهی خویش یعنی ادای شکر خدا جامه عمل بپوشاند. این عمل زبانی، با توجه به وعده الهی مورد قبول واقع می شود و انسان از عذاب ناشی از ناسپاسی ،نعمت مصون میماند و این لطف بیکران الهی است که به واسطهٔ گفتن « الحمد لله» نصیب او می شود .

البته خدای کریم به این مقدار لطف و عنایت اکتفا نکرده بلکه نعمت خود را نیز بر او افزایش می دهد.

ما أَنْعَمَ اللهُ عَلَى عَبْدٍ مِنْ نِعْمَةٍ، فَعَرَفَهَا بِقَلْبِهِ وَ حَمِدَ اللهَ ظاهِراً بِلِسانِهِ، فَتَمَّ كلامُهُ حَتَّى يُؤْمَرَ لَهُ بِالْمَزِيدِ. (2)

خدا به بنده نعمتی نمی دهد که بنده آن را قلباً بشناسد و شکر آن را به زبان ظاهر کند، مگر این که به محض تمام شدن گفتارش دستور افزونی نعمت از (طرف خدا برای او) صادر می شود.

بدین ترتیب نعمت ها پشت سرهم به فرد شاکر می رسد و با وجود این که او غرق در الطاف الهی می شود ولی این زیادی نعمت او را دچار غفلت نمی کند، چون همیشه قلباً نسبت به مُنعم خود سپاسگزار است و ذکر او را بر زبان جاری می سازد.

در صورت تداوم یاد خدا در تمام نعمت ها خطر (استدراج) و غافلگیر شدن هم او را تهدید نمی کند.

ص: 55

در حالی که اگر نعمت ها پیاپی نصیب فرد شود، اما شُکر آنها را نگزارد، به تدریج دچار غفلت شده و نسبت به گناهانی که با سوء استفاده از این نعمت ها مرتکب گردیده بی توجه می شود و به فکر استغفار از آنها نمی افتد و از انجام تکالیف خود در پیشگاه خدا کوتاهی می ورزد.

برای چنین شخصی آسایش و راحتی « نقمت » است چون او را از یاد منعم خود غافل تر می سازد و هیچ گاه متذکر گناهانی که در حقیقت ناسپاسی اوست، نمی گردد و استغفار از آنها را فراموش می کند.

ولی اگر شخص شکر تک تک نعمت های الهی را بر زبان جاری سازد - به فضل و عنایت الهی از خطر استدراج مصون می ماند.

عَنْ عُمَرَ بْنِ زَيْدٍ، قَالَ: قُلْتُ لأَبي عَبْدِ اللهِ عَلَيهِ السَّلامُ إِنِّي سَأَلْتُ اللهَ عَزَّوَجَلَّ أَنْ يَرْزُقَنى مَالاً فَرَزَقَنى وَ إِنّى سَأَلْتُ اللهَ أَنْ يَرْزُقَنى وَلَداً فَرَزَقَنِي وَلَداً، وَ سَأَلْتُهُ أَنْ يَرْزُقَنى داراً فَرَزَقَنى وَقَدْ خِفْتُ أَنْ يَكُونَ ذَلِكَ اسْتِدْ راجاً. فقال: أما - وَاللهِ - مَعَ الْحَمْدِ فَلا. (1)

راوی می گوید به امام صادق علیه السلام عرض کردم از خدا خواستم به من مالی بدهد، پس به من عطا کرد. از خدا خواستم به من فرزند دهد او هم فرزند داد. از او خواستم به من خانه بدهد، پس روزی من کرد می ترسم این نعمت های پیاپی خدا استدراج باشد. :فرمودند قسم به خدا اگر به خاطر هر کدام از اینها خدا را حمد ،کنی استدراج نیست.

خدای کریم - به فضل خود - به واسطهٔ شُکر ،زبانی بدون این که انسان را دچار استدراج کند، او را در اقیانوس نعمت های خود غوطه ورمی سازد. انسان عاقل، با این عمل، نه تنها خود را از عقوبت ناسپاسی می رهاند بلکه از نعمت های مختلف هم بهره مند می شود. علاوه بر همۀ اینها می تواند خود را مشمول وعده بهشت خدا هم قرار دهد.

قالَ أَبو عَبْدِ اللهِ عَلَيه السَّلامُ إِنَّ الرَّجُلَ مِنْكُمْ لَيَشْرَبُ الشَّرْبَةَ مِنَ الْمَاءِ فَيُوجِبُ اللَّهُ بِهَا الْجَنَّةَ.

ص: 56

ثُمَّ قَالَ: إِنَّهُ لَيَأْخُذُ الْإِناءَ فَيَضَعُهُ عَلَى فِيهِ فَيُسَمِّي، ثُمَّ يَشْرَبُ فَيُنَحِيهِ وَ هُوَ يَشْتَهيهِ فَيَحْمَدُ اللهَ ثُمَّ يَعُودُ فَيَشْرَبُ، ثُمَّ يُنَحِيهِ فَيَحْمَدُ اللهَ، ثُمَّ يَعُودُ فَيَشْرَبُ ثُمَّ يُنَحِيهِ فَيَحْمَدُ اللهَ، فَيُوجِبُ اللهُ عَزّوَجَلَّ بِها لَهُ الْجَنَّةَ. (1)

یکی از شما مقداری آب می نوشد پس خدا به سبب این نوشیدن بهشت را بر او واجب می کند.

سپس فرمودند: او ظرف را بر می دارد پس آن را روی دهانش می گذارد و در این حال نام خدا را بر زبان جاری می کند (بسم الله) می گوید سپس مقداری آب می نوشد، پس در حالی که هنوز اشتهای آب خوردن دارد ظرف را از دهانش دور می کند و خدا را حمد می کند و بار دیگر مقداری آب نوشیده سپس ظرف را دور کرده و حمد خدا را می گوید، سپس برای بار سوم آب می نوشد و ظرف را دور کرده و خدا را حمد می کند پس خدا به سبب این عمل بهشت را برای او واجب می کند.

انسان باید با توجه به این که آب نعمتی الهی است نعمت « آب خوردن » را برای خود احیاء کند بدین ترتیب با زنده کردن یک نعمت و شکر قلبی و زبانی نسبت به آن در معرض رحمت الهی قرار می گیرد.

پس باید از خدا خواست که به انسان معرفتی بدهد تا روحیه شکرگزاری در او تقویت شود. وقتی در یک عمل ساده و تکراری مانند آب خوردن ابتدا «بسم الله» بگوید و تا پایان آن هم سه بار «الحمد لله» بگوید و این روحیه را در کارهای دیگر خود هم داشته ،باشد بدین ترتیب دنیا برای او رنگ دیگری پیدا می کند و زندگی، شادابی معنوی خاصی پیدا خواهد کرد. حق شکر، همین است که انسان وقتی به نعمتی توجه می کند قلباً به آن معتقد شود و بعد به زبان «الحمد لله» بگوید به زبان آوردن این ذکر، نه تنها انسان را در معرض الطاف دنیوی و اخروی متعدد قرار می دهد بلکه اعتقادات و اظهارات قلبی او را قوی تر می سازد و همین اظهارات قلبی، او را به شکر زبانی راهنمایی کرده و ارزش اظهار زبانی او را بیشتر می سازد. بنابراین اظهار زبانی از یک مرتبه از شکر قلبی آغاز شده و به مرتبه بالاتری از آن می انجامد. البته مراحل شُكر مُنعم هنوز پایان نیافته است،

ص: 57

ولی خدای مهربان همین مقدار از آن را پذیرفته و آثار باطنی و ظاهری بسیاری بر آن مترتب ساخته است.

پیامبر صلی الله علیه و اله، سوار بر شتر ماده ای به سفر کوتاهی رفته بودند، ناگهان از شتر پیاده شده و پنج بار سجده به جا آوردند. وقتی سوار شدند همراهان گفتند: ای رسول خدا، عملی از شما دیدیم که قبلاً چنین کاری انجام نداده بودید. فرمودند: جبرئیل جلوی من آمد و از پیشگاه الهی به من بشارتهائی داد. پس من برای هر بشارتی یک بار به عنوان شکر خدا را سجده کردم.

پیامبر صلی الله علیه و اله در مسیری با همراهان خود در حرکت بودند که این بشارتها به ایشان رسید. می توانستند همان جا روی مرکب به صورت لفظی « الحمد لله » يا «شُكراً لله» بگویند. ولی از مرکب پیاده شدند و به خاک افتاده و سجده به جا آوردند. و با این عمل خویش، نوع دیگری از شکر را به ما آموزش دادند و اهمیت آن را به ما گوشزد فرمودند. امامان ما نیز نسبت به این نوع شکرگزاری در عمل، مقید بودند:

عَنْ هِشَامِ بْنِ أَحْمَرَ قَالَ: كُنْتُ أَسيرُ مَعَ أَبِي الْحَسَنِ عَلَيْهِ السَّلامُ فِي بَعْضِ أطرافِ المَدينَةِ، إِذْ لَى رِجْلَهُ عَنْ دابَّتِهِ ، فَخَرَّ ساجداً فَأَطالَ وَأَطالَ ثُمَّ رَفَعَ رَأْسَهُ وَ رَكِبَ دابَّتَهُ، فَقُلْتُ : جُعِلْتُ فِداكَ قَدْ أَطَلْتَ السُّجُودَ؟ فَقَالَ: إِنَّني ذَكَرْتُ نِعْمَةَ أَنْعَمَ اللهُ بها عَلَيَّ فَأَحْبَبْتُ أَنْ أَشْكُرَ رَبِّي. (1)

هشام بن احمر :گوید همراه امام هفتم علیه السلام به یکی از اطراف مدینه می رفتم. ناگاه حضرت پای خود را از روی چارپای (مرکب خود) خم کرده و به سجده افتادند، و مدتی آن را طول دادند. سپس سرشان را بلند کردند و سوار مرکب خود شدند. گفتم فدایتان شوم سجده را طولانی کردید .فرمودند به یاد نعمتی افتادم که خدا به من عطا فرموده، پس علاقمند شدم که خدایم را شکر گزارم .

در زندگی روزمره ممکن است به یاد یکی از نعمت های خدا بیفتیم و یا نعمت بودنِ امری بر ما آشکار شود. به عبارتی خدای عزّوجلّ لطف کرده و معرفتِ نعمتی را به ما عطا فرماید یا این که یاد آن را در ما زنده .کند در این حال وظیفه داریم با قلب و زبان سپاسگزار آن نعمت باشیم و چه بهتر که به مربیان توحید اقتدا کرده و به نشان ،تواضع سر برخاک گذاشته و خدا را بدین طریق شکر گزاریم .

ص: 59

به سفارش امام صادق علیه السلام در این گونه احوال توجه کنیم ایشان فرمودند:

ذا ذَكَرَ اَحَدُكُمْ نِعْمَةَ اللهِ عَزَّوَجَلَّ فَلْيَضَعْ خَدَّهُ عَلَى التّرابِ شُكراً لِلَّهِ، فَإِنْ كانَ راكباً فَلْيَنْزِلْ، فَلْيَضَعْ خَدَّهُ عَلَى التُّرابِ، وَ إِنْ لَمْ يَكُنْ يَقْدِرُ عَلَى النُّزُولِ لِلشُّهرَةِ، فَلْيَضَعْ خَدَّهُ عَلى قَرَبُوسِهِ. وَ إِنْ لَمْ يَقْدِرْ فَلْيَضَعْ خَدَّهُ عَلَى كَلِّهِ ثُمَّ لْيَحْمَدِ اللَّهَ عَلَى ما أَنْعَمَ اللهُ عَلَيْهُ. (1)

وقتی کسی از شما یاد نعمت خدا افتاد (متذکر شد) پس باید گونه اش را به عنوان شکر خدا روی خاک بگذارد و اگر سواره ،بود پیاده شود و گونه اش را روی خاک .بگذارد و اگر به خاطر انگشت نما شدن نمی تواند پیاده شود، صورتش را روی برآمدگی زین (مرکب خود) بگذارد و اگر نمی تواند، گونه اش را روی کف دستش بگذارد. سپس خدا را به خاطر نعمتی که به او داده حمد کند.

از سیره اهل بیت علیهم السلام برداشت می شود که به محض رسیدن به نعمت یا تذکر به آن بهتر است سجده شکر به جا آورده شود ولی گاهی شرایط مکانی و اجتماعی به گونه ای است که نمی توان پیشانی یا گونه را روی خاک قرار داد. زیرا با این عمل ممکن است شخص انگشت نما شود و افراد کم ظرفیت او را مورد تمسخر قرار دهند. ائمه علیهم السلام به ما یاد داده اند که حتی در چنین مواقعی از سجده شکر صرفنظر نکنید و به شکل های دیگر مانند صورت گذاشتن روی بلندی زین مرکب و یا حداقل کف دست خدا را حمد کنید. از این حدیث شریف می توان استفاده کرد که سجده ،شکر به صرف این که انسان ، گونه صورتش را روی زمین بگذارد تحقق مییابد و احتیاج به گذاشتن پیشانی روی خاک نیست. (2)

زبانشان نیز شکر می گویند. خداوندکریم و عده فرموده که با گفتن «الحمد لله» نه تنها شکر شما را می پذیرم بلکه بدون این که دچار استدراج شوید نعمت های شما را می افزایم و از عقوبت ناسپاسی نعمت هم در امان خواهید بود و حتی وارد بهشت می شوید.

با وجود همۀ این الطاف الهی که شامل فرد شاکر می شود خداوند متعال به واسطهٔ ائمه علیهم السلام ما را نسبت به مرحلهٔ عملی شکر نیز آگاه نموده و اثرات بسیاری را بر آن مترتب کرده است. (1)

همان طور که از تعبیر اظهار عملی بر می آید در این مرحله باید شکر خدا در عمل ظاهر شود یعنی نعمت بودنِ نعمت خدا در عمل نشان داده شود و نعمت در مسیری استفاده شود که منطبق بر هدف خداوند از اعطای آن باشد مثلاً خداى عزّوجلّ نعمت سلامتی را عطا کرده تا با عافیت طاعت او را انجام دهیم استفاده از این نعمت در انجام معصیت چیزی جز کفران نعمت نخواهد بود.

انسانها در روابط روزمره خود فطرتاً به این مهم توجه دارند به عنوان نمونه عمل جراحی پزشکی که وسیله شفای چشم کودکی شده است در صورتی ارج نهاده می شود که در حفظ سلامت آن توجه لازم به عمل آید در مقابل عملی که موجب معیوب شدن آن چشم می شود از نظر همۀ عُقلاء زشت است. و عدم مراقبت والدین از چشم فرزندشان حمل بر کفران و نادیده گرفتن زحمات پزشک می شود.

زحمات باغبانی که باغچه را به گلهای زیبا و خوشبو آراسته است، در صورتی مورد تقدیر و تحسین قرار می گیرد که همه از زیبایی آن لذت ببرند و با مشاهده و بوئیدن گلها شادمان شوند. حال اگر به جای استفاده صحیح از آن افرادی، گلها را کنده و یا لگد کنند یا بازیچه بچه های خود قرار دهند. هر بیننده عاقلی این عمل را ناسپاسی زحمت های باغبان می شمارد. مراقبت و استفاده صحیح از باغچه حدّاقل سپاسگزاری از باغبان می باشد.

ص: 61

هم «دین» او را بیان کن و آنچه را خدا عطا فرموده و نعمت هایی را که به سبب دینش ارزانی داشته بازگو کن

در این حدیث امام علیه السلام با تنبه به نعمت های الهی و احسان آفریدگار مهربان به بندگان خویش، گسترش دادن دین را که بزرگترین نعمت خداست - یکی از وسایل شکر عملی او معرفی فرموده اند:

کسانی که به لطف و فضل الهی در مسیر دین شناسی قدم برداشته اند، با آشکار کردن آنچه درباره دین ،آموخته اند می توانند به طور عملی شکر خدا را به جای آورند. کدام اظهار و بازگوئی از این بالاتر است که انسان به دین پروردگارش عمل کند تا با گفتار و کردار به تبلیغ دین بپردازد. امر مقدس تعلیم و تربیت که بسیار مورد سفارش پیشوایان دین قرار گرفته از آشکارترین مصادیق اظهار و بازگو کردن دین در قول و عمل است.

امام صادق علیه السلام فرمودند:

كونُوا دُعاةَ النَّاسِ بِغَيْرِ الْسِنَتِكُمْ. (1)

مردم را بدون استفاده از زبان هایتان دعوت به دین خدا کنید.

اليْسَ مِنَ الْوَاجِبِ الْمُسْتَحِق / حَياءُ الْعِبَادِ مِنَ الْمَنْعِمِ. (1)

به فرض اگر پیامبران الهی به سوی ما فرستاده نشده بودند و شعله های آتش (جهنم برای گناهکاران )افروخته نشده بود.

آیا حیا کردن و شرم نمودن بندگان از (پروردگار) مُنعم ضروری و شایسته نبود؟! بنابراین حساب شکر را باید از وعید خدا جدا دانست و اطاعت خدا را به دلیل وجوب عقلی آن - نه فقط برای گریز از عقاب و عذاب - در پیش گرفت. البته متذکر شدن به این مطلب، فطرتی بیدار می خواهد.

آن نعمت در مسیر خلاف هدف منعم استفاده کند.

این وظیفه، در مقابل « ربّ العالمين » - مُنعم اصلی همه مخلوقلت - به صورت بارزتری نمایان می شود و همۀ بندگان همواره باید متنبه باشند که از نعمت های خدا در چه مسیری استفاده کنند تا مرتکب کفران نعمت های الهی نگردند. مثلاً اگر زبان را در مسیر غیبت یا دروغ به کار برند علاوه بر کفران نعمت زبان، مرتکب معصیت شده اند. اگر خدای عزوجل بر این گناهان عذاب های دنیوی و اخروی مترتب نکرده بود، همه انسانهای عاقل از باب شکر نعمت ،زبان خود را مکلف می دانستند که خلاف رضای خدا از آن استفاده نکنند. این مسأله در فرهنگ عمومی جامعه کاملاً مقبول است و اصطلاح «نمک خوردن و نمکدان شکستن» را برای آن به کار می برند.

شكْرُ الْمُنافِقِ لا يَتَجاوَزُ لِسانَهُ. (1)

(ولی) شکر منافق از زبانش تجاوز نمی کند.

گفتن « الحمد لله رب العالمین »تمام شکر است به شرط آن که حکایت از معرفت قلبی انسان نسبت به نعمت و ولی نعمت بکند که در این صورت این معرفت و شکر قلبی در عمل او هم ظاهر و آشکار می گردد. بنابراین حمد گفتن مؤمن با منافق تفاوت دارد و به صرف الحمد لله گفتن نمی توان فهمید که این شکر زبانی از قلب برخاسته است بلکه اگر کلام از دل برآید در عمل هم ظهور و بروزی پیدا می کند.

حضرت علی علیه السلام فرموده اند:

شكرُ كُلِّ نِعْمَةِ الْوَرَعُ عَمَّا حَرَّمَ اللهُ. (2)

شکر هر نعمتی پرهیز از چیزهایی است که خدا حرام کرده است.

از هر نعمتی می توان استفاده حلال و یا سوء استفاده در جهت حرام کرد، ولی سوء استفاده از نعمت کفران آن می باشد. شُکر هر نعمتی در صورتی گزارده می شود که در مسیر رضایت مُنعم مورد استفاده قرار گیرد. در غیر این صورت، مورد کفران قرار گرفته و کفران نعمت سبب از دست رفتن نعمت می شود.

ارتکاب معصیت ها دانسته اند، که باعث گریز نعمت های او می شود. در ادامه همین خطبه فرموده اند:

وَاعْلَمُوا أَنَّكُمْ لا تَشْكُرُونَ اللهَ عَزَّوَجَلَّ بِشَيْءٍ - بَعْدَ الأيمانِ بِاللَّهِ وَ بَعْدَ الْاِعْتِرافِ بِحُقوقِ أَوْلِياءِ اللَّهِ مِنْ آلِ مُحَمَّدٍ صَلَّى اللَّهُ عَلَيْهَ وَ آلِهِ وَ سَلَّمَ رَسُولِ اللهِ - اَحَبَّ إِلَيْكُم مِنْ مُعاوَنَتِكُمْ، لإخْوانِكُمُ الْمُؤْمِنِينَ عَلَى دُنْيَاهُمُ الَّتِي هِيَ مَعْبَرَتُهُمْ إِلَى جِنانِ رَبِّهِمْ، فَإِنَّ مَنْ فَعَل ذَلِكَ كانَ مِنْ خَاصَّةِ اللهِ تَبَارَكَ وَ تعالى. (1)

بدانید که در مقام شکرگزاری از خدای عزوجل - پس از ایمان به خدا و پس از اعتراف به حقوق اولیاء خدا از اهل بیت پیامبر علیهم السلام یا هیچ چیز برای شما، از کمک رساندن به برادران ایمانی خود در انجام امور دنیوی آنها - که گذرگاه ایشان به سوی بهشت پروردگارشان است - دوست داشتنی تر نیست پس هر کس به این کمک رسانی موفق گردد( از لحاظ درجه و ثواب) امتیاز ویژه ای نزد خدا دارد.

امام علیه السلام در این ،خطبه بالاترین مراتب شکر خدا را معین فرموده اند. طبق این بیان هیچ شکری نسبت به خدا برتر از ایمان به او نیست. پس از آن اعتقاد و اعتراف به حقوقی که پیامبر و اهل بیت گرامی حضرتش علیهم السلام بر همۀ مخلوقات دارند. این دو مرتبه، افعال قلبی هستند که البته در زبان و عمل هم ظاهر می گردند. در مرتبه سوم بهترین مصداق شُکر عملی خدای سبحان همکاری مؤمنان با یکدیگر در کارهای روزمره زندگی و بی تفاوت نماندن و احساس مسؤولیت نسبت به مشکلات مادی یکدیگر است.

اگر خدای عزّوجلّ به کسی نعمت سلامت و روزی فراوان و امکانات مادی و... بخشیده است تنها زمانی شکر این نعمت ها ادا می شود که انسان از آنها برای کمک به کسانی که نیاز به رسیدگی دارند استفاده کند. او باید توجه داشته باشد که این نعمت ها را که خدای سبحان به او بخشیده وسیلهٔ امتحان او است. و ممکن بود خدای منان همین نعمت ها را به جای او به فردی فقیر و محتاج می بخشید که در آن صورت، خود این

ص: 67

شخص، نیازمند به او می شد. پس حال که چنین نشده شکر این نعمت ها به این است که به افراد نیازمند و محتاج رسیدگی و از آنها دستگیری کند، در غیر این صورت، کفران نعمت کرده و مستحق سلب آن شده است.

الهی حکایت می کند که چه بسا در مقام عمل و پرهیز از محرمات، این توجه و عنایت وجود نداشته باشد.

به تعبیر دیگر لازمه اجتناب از معصیت این نیست که شخص خود را مدیون پروردگارش ،بداند ولی گفتن حمد خدا از روی باور و اعتقاد قلبی، این معنی را می رساند که توفیق و لطف الهی در دوری و پرهیز از گناه او را مددکار بوده است و شاید به همین جهت امام صادق علیه السلام، گفتن «الحمد لله» را بالاتر و مهمتر از اجتناب محارم دانسته اند.

به هر حال فرد شاکر تنها به شکر عملی اکتفا نکرده بلکه با قلب و زبان هم خدا را شکر می کند و با تمام وجود نیک می داند و می یابد که هرگز نمی تواند شکر نعمت های خدا را به جا آورد.

ص: 69

ص: 70

آوریم، شناخت و توفیق انجام این عمل نیز نعمتی است که نسبت به آن هم و شکرگزاری داریم. حال اگر بخواهیم شکر آن را به جا آوریم هر عملی که به عنوان شُکر انجام دهیم ما را بیشتر مدیون لطفِ بی پایان الهی می سازد و بدین ترتیب به روشنی می یابیم که هیچ گاه قادر به شکرگزاری خدای متعال نیستیم.

امام صادق علیه السلام می فرمایند:

فيا أَوْحَى اللَّهُ عَزَّوَجَلَّ إِلَى مُوسَى عَلَيهِ السَّلامُ يا مُوسَى أَشْكُرْنِى حَقَّ شُكْرى. فقالَ: يا رَبِّ وَكَيْفَ أَشْكُرُكَ حَقَّ شُكْرِكَ، وَ لَيْسَ مِنْ شُكْرٍ أَشْكُرُى بِهِ إِلّا وَ أَنْتَ أَنْعَمْتَ بِهِ عَلَيَّ؟ قالَ یا مُوسَى الْآنَ شَكَرْتَني حِينَ عَلِمْتَ أَنَّ ذَلِكَ مِنّى. (1)

خدای عزوجل به حضرت موسی علیه السلام وحی فرمود: ای موسی حق شکر مرا اداکن. حضرت موسی علیه السلام عرضه داشت ای پروردگار من! چگونه حق شکر تو را ادا کنم در حالی که هیچ شکری نیست که با آن شکر تو را به جا آورم، مگر این که در همین شکرگزاری هم نعمت تو شامل حال من شده است که توانسته ام شکر کنم (خداوند) فرمود: ای موسی حال که فهمیدی (معرفت و توفیق) شکرگزاری، نعمتی از جانب من است شکر مرا به جا آورده ای؟

بنده باید معرفتی پیدا کند تا بفهمد در هر کار نیکی همچون شکر پروردگار، مدیون لطف خداست. در چنین صورتی است که خود را نسبت به شکر نعمت های بیکران الهی عاجز می یابد و بالاترین حد شکرگزاری رسیدن به همین مرحله است و می توان گفت: حق شکر خدا تنها در این صورت ادا می شود و تا وقتی که انسان هنوز به این حد نرسیده، در شکر پروردگارش کوتاهی کرده است.

اگر نعمت های خدا را بشمارید نمی توانید بر تعداد آنها احاطه پیدا کنید.

از امام سجاد علیه السلام ذیل این آیه شریفه روایت شده است:

سُبْحانَ مَنْ لَمْ يَجْعَلْ فِى أَحَدٍ مِنْ مَعْرِفَةِ نِعَمِهِ إِلَّا الْمَعْرِفَةَ بِالتَّقْصِيرِ عَنْ مَعْرِفَتِها، كَما لَمْ يَجْعَلْ فِى أَحَدٍ مِنْ مَعْرِفَةِ إِدْراكِهِ أَكْثَرَ مِنَ الْعِلْمِ بِأَنَّهُ لا يُدْرِكُهُ، فَشَكَرَ عَزَّوَجَلَّ مَعْرِفَةَ الْعارِفينَ بِالتَّقْصيرِ عَنْ مَعْرِفَتِهِ، وَجَعَلَ مَعْرِفَتهُمْ بِالتَّقْصير شُكراً، كَما جَعَلَ عِلْمَ العالَمينَ أَنَّهُمْ لا يُدْرِكُونَهُ ايماناً، عِلْماً مِنْهُ أَنَّهُ قَدْ وَسِعَ الْعِبادَ فَلا يُجاوِزُونَ ذَلِكَ. (1)

منزه است آن که قرار نداده است در کسی از معرفت نعمت هایش (این که نعمت های خدا را بشناسند مگر شناخت این که از معرفت آن نعمت ها » ناتوان هستند (یعنی بالاترین مرتبه شناخت نعمت های خدا این است که انسان بفهمد نمی تواند آنها را بشناسد) همان گونه که معرفت درک خود را بیش از [ فهم ] این که بفهمد که خدا را ادراک نمی کند در کسی قرار نداده است. یعنی بالاترین حد شناخت خدا این است که انسان عجز و ناتوانی خود را نسبت به معرفت او بیابد آنگاه خدای عزوجل از معرفت عارفین به عجز از معرفتش یا نعمت هایش (2) قدردانی کرده از آنها همین را پذیرفته و معرفت آنها را به این عجز، شُکر محسوب نموده است. همان طوری که خدا علم جهانیان را به این که نمی توانند او را درک کنند ایمان قرار داده است زیرا خدا می داند که خودش به بندگان قدرت داده است بندگان در همان سعه و گستره ای که خدا برای آنها قرار داده می توانند (عمل کنند و از آن حد نمی توانند بگذرند).

شناخت ما از نعمت های الهی نسبی است. به علاوه ما بسیاری از نعمت های خدا را نشناخته ایم،حتی نعمت هایی را که می پنداریم نسبت به آنها معرفت پیدا کرده ایم،

ص: 73

حقیقت معرفت را نسبت به آنان نداریم هم اکنون اگر بخواهیم نعمت های خدا را برشماریم. مثلاً می گوئیم نعمتِ سلامت امنیت و... ولی آیا همین نعمتِ سلامت واقعاً شناخته شده و نعمت بودنش - آن چنان که شایسته است - روشن گردیده است؟! حق این است که تا انسان مریض نشود نعمت سلامتی را - آن گونه که باید - نمی شناسد. و این در مورد هر نعمتی وجود دارد که تا وقتی هست ناشناخته می ماند و آن گاه که از دست برود قدر آن شناخته می شود از حضرت امام مجتبی علیه السلام روایت شده است که فرمودند:

تُجْهَلُ النّعَمُ ما أَقامَتْ، فَإِذا وَلَتْ عُرِفَتْ. (1)

نعمت ها تا وقتی که باقی هستند شناخته نمی شوند. پس وقتی از دست بروند، آنگاه شناخته می شوند.

نعمت بودن سلامت باید برای انسان کاملاً ملموس شود ولی هر اندازه که این نعمت انسان معلوم شود باز هم آن چنان که شایسته است، قدرش را نمی داند.

پیامبر اکرم صلی الله علیه و اله فرمودند:

نِعْمَتَانِ مَكْفُورَتانِ الْاَمْنُ وَالْعافِيَةُ. (2)

دو نعمت است که قدر آنها ناشناخته مانده و شکر آنها گزارده نمی شود امنیت و عافیت.

در حدیث دیگری از آن حضرت چنین آمده است:

الصّحةُ وَالْفَراغُ نِعْمَتَانِ مَكْفُورَتانِ. (3)

سلامت و گرفتار نبودن دو نعمت ناشناخته هستند که شکر آنها گزارده نمی شود.

قدر نعمت امنیت نیز معمولاً مورد غفلت قرار می گیرد. در حالی که اگر ذره ای در آن اختلال ایجاد شود، زندگی - با همه زیبایی ها و شیرینی هایش - به کام همه تلخ می شود. مثلاً اگر در یک منطقه چند بار پشت سرهم زلزله بیاید نعمت های دیگر زندگی همه تحت الشعاع قرار می گیرد در این شرایط ،افراد امنیتی را به یاد می آورند که قبلاً از آن بهره مند بوده اند، در حالی که هنوز هم به حقیقت آن پی نبرده اند و اگر به نوع دیگری در

ص: 74

معرض خطر قرار گیرند باز نعمت دیگری برای آنها بیشتر شناخته می شود. بنابراین نه تنها نعمت های بسیاری وجود دارد که ما نسبت به آنها به طور کلی غافلیم بلکه از شناخت عمیق بقیه نعمت ها نیز عاجز هستیم.

پس همه نعمت های خدا مجهول القدر هستند و قدرشان به خوبی شناخته نشده است.

امام سجاد علیه السلام و به همین نکته تذکر داده اند:

سُبْحانَ مَنْ لَم يَجْعَلْ فِى أَحَدٍ مِنْ مَعْرِفَةِ نِعَمِهِ إِلَّا الْمَعْرِفَةَ بِالتَّقْصِيرِ عَنْ مَعْرِفَتِهَا.

خدای عزوجل به بندگان آن مقدار از معرفتِ نعمت هایش عطا کرده که بفهمند در معرفتِ نعمت های خدا مقصر هستند. یعنی خدا لطف کرده و به آنها فهمانده است که هر اندازه نعمت های خدا را بشناسند باز از حقیقتِ معرفت آنها عاجز هستند.

امام سجاد علیه السلام برای بیان این مطلب با مثال بسیار زیبایی، عجز ما از معرفتِ نعمت های خدا را تشبیه به ناتوانی ما از ادراک خدا کرده اند: «كَما لَمْ يَجْعَلْ فِى أَحَدٍ مِنْ مَعْرِفَةِ اِدْراكِهِ اَكْثَرَ مِنَ الْعِلْمِ بِأَنَّهُ لا يُدْرِكُهُ » یعنی در مقام ادراک خدا به جایی نمی رسیم، جز این که بدانیم نمی توانیم خدا را بشناسیم همین گونه در مقام معرفت نعمت های الهی نیز در نهایت به عجز خود از معرفت نعمت هایش می رسیم پس همان طور که خدا را نمی توانیم بشناسیم نعمت های خدا نیز برای ما ناشناخته مانند. حداکثر بهره بندگان از معرفت خدا و نعمت های او این است که بفهمند که از درک آنها عاجز هستند و به عجز خود اعتراف کنند. این پذیرش و اعتراف به ،ناتوانی وظیفهٔ بنده است ولی خدای سبحان به لطف و فضل ،خود چنان می کند که عمل بنده در دستگاه الهی گم نشود، و هیچ استحقاقی کار بنده را نعمت به حساب می آورد و خود نیز مقابل تفضّلاً - بدون هیچ بنده اش اظهار نعمت (شکر) می فرماید.

فَشَكَرَ عَزَّوَجَلَّ مَعْرِفَةَ الْعارِفينَ بِالتَّقْصِيرِ عَنْ مَعْرِفَتِهِ .

خداوند شکرگزار کسانی است که عجز از معرفتِ نعمت های خدا را یافته اند و به آن اعتراف و اقرار کرده اند.

ص: 75

«شاکر » یکی از اسماء الهی است. (1) شکرگزاری پروردگار - جلت عظمته - نسبت به ،بندگان از الطاف ویژه خدا بر آنها است چرا که وقتی بنده، وظیفه بندگی خود را انجام می دهد، خدای سبحان عمل او را با همۀ کاستی هایش به عنوان اداء واجب می پذیرد و حتی برای او جایزه و پاداش هم مقرر می کند در حالی که انجام وظیفه، کسی را مستحق پاداش نمی سازد.

مثلاً در بین انسانها کودکی که به حرف پدر و مادر یا مربی خود گوش کند این اطاعت کردن وظیفه اوست. حال اگر بزرگتر به او «احسنت» و «آفرین» بگوید و به او جایزه بدهد، در حقیقت از اطاعت او تشکر کرده است. یعنی کار خوب کودک را ظاهر کرده و به اصطلاح: « آن را تحویل» گرفته است . آن فرد بزرگتر (پدر یا مادر یا مربی) می توانست این خیر را اظهار نکند یعنی کار خوب او را اصلاً به روی او نیاورد و هیچ عکس العمل مثبتی در برابر آن از خود نشان ندهد چه آن عمل، وظیفۀ فرزند بوده و عدم اظهار پدر و مادر یا مربی از نظر هیچ عاقلی ناپسند شمرده نمی شود مفهوم شکر، چیزی جز اظهار عمل خوب دیگری نیست و این اظهار (ظاهر کردن) در مثال فوق به صورت تشویق کودک و آفرین گفتن یا جایزه دادن به او جلوه کرده است.

خدای متعال هم در مقابل انجام وظیفۀ شکرگزاری بندگان، وعده هایی فرموده است. و بدین ترتیب نسبت به بندگان خود «شاکر » است. چون برای شکرگزاری بندگان، شأن و ارزش قائل شده و بر انجام آن ثواب و پاداش قرار داده است، گرچه شکرگزاری نعمت ها وظیفهٔ قطعی بندگان بوده و هست.

کسانی که خود را در معرفت نعمت های خدا مقصر می بینند و به تقصیر خود در این امر اقرار دارند مورد ستایش خدا قرار گرفته و پروردگار متعال برای همین معرفت آنها معرفت به تقصیر ارزش قائل شده و برای آن پاداش و اجر قرار داده است. پس بندگان با اینکه تنها جزئی از وظیفۀ بندگی خود را انجام داده اند ولی خداوند منان به نوعی عمل آنها را ظاهر و آشکار ساخته و از آنها قدردانی نموده است قدردانی خدای مهربان به این است که همین اعتراف آنها به عجز خود را به عنوان شکر نعمت تلقی کرده است.

ص: 76

«وَجَعَلَ مَعْرِفَتَهُمْ بِالتَّقْصِيرِ شُكراً »

کسی که با همه وجودش می یابد از معرفت (نعمت های) خدا عاجز است همین معرفت او به عجز از شناخت نعمت به عنوان شُکر پذیرفته می شود. و خداوند کریم، از سر لطف، وظیفۀ شُکرگزاری چنین بنده ای را ادا شده می داند همان طور که بنده ای را که به عجز از معرفت او اعتراف دارد، مؤمن می شمارد.

كَما جَعَلَ عِلْمَ الْعالِمنَ أَنَّهُمْ لا يُدْرِكُونَهُ إيماناً.

خدای عزّوجل علم دانایان را به این که نمی توانند او را درک کنند، ایمان قرار داده است.

چرا که بالاترین مرتبۀ علم ،بندگان این است که به عجز خود از شناخت خالق خود اعتراف ،کنند و همین حد از علم را خداوند ایمان آنها نسبت به خود قرار داده است در مورد شکر نیز چنین است. یعنی انسان با درک عجز از شناخت نعمت، می تواند به وظیفهٔ خود درباره شکر خداوند عمل کند.

البته خالق انسانها آگاه است که چه مقدار به بندگان خود قدرت داده است و انسانها حد همان سعه و گسترۀ قدرت خود می توانند عمل کنند و از آن حد نمی توانند تجاوز نمایند. چون بندگان از خودشان هیچ چیز ندارند و اگر مالک چیزی هستند، از طرف خدا به آنها عطا شده است و لذا تنها در محدوده ای که خدای بزرگ به آنها قدرت داده است می توانند عمل کنند.

« عِلْماً مِنْهُ أَنَّهُ قَدْوَسِعَ الْعِبادَ فَلا يُجاوِزُونَ ذَلِكَ »

خدای بزرگ به بندگان وسعت داده است و مخلوقات نم یتوانند از آن حد تجاوز کنند یعنی (بیشتر از آنچه خدا به آنها عنایت کرده است هیچ چیزی ندارند).

خدا توانایی معرفت خود و نعمت هایش را به بندگان عطا نکرده است. بنابراین هیچ کس قادر به درک آنها نمی باشد. نهایت وسع انسان این حد است که بفهمد از درک خدای سبحان و نعمت های او به معنی احاطه عاجز است خدا نیز همین درک عجز را به عنوان ایمان و شکر خود پذیرفته است و این خود فضلی بزرگ از طرف خدای متعال بر بندگان است. قبول عجز از شکر، نهایت وسع انسان است و خدا هم بیشتر از طاقت و

ص: 77

توانائی بنده از او چیزی نمی خواهد. البته بندگان به خاطر این کار استحقاق هیچ گونه پاداشی از طرف خدا پیدا نمی کنند چون وظیفه خود را در حد توانشان انجام داده اند و بر خدا لازم نیست که از آنها قدردانی کند. اما ،او این عمل اختیاری را به عنوان شُکر می پذیرد و به علاوه - به فضل و منت والای خود برای ادای این وظیفه پاداش هم قرار داده است. مقرر کردن پاداش بر انجام وظیفۀ بندگی و شکرگزاری نشانه فضل الهی است.

می کشیم و احساس قصور می کنیم ولی کسی که آن شخص بزرگ را نمی شناسد و قدر الطاف او را نمی داند در نهایت به اندازه معرفت خود شکر می کند. و چه بسا ادعا کند که حق او را به جا آورده است و دیگر هیچ دینی از او به گردن ندارد. درست مانند کودکی که به ارزش اشیاء آگاهی ندارد طلا و سنگ سیاه برای او یکسان است لذا تشكر او از لطف منعم به اندازه فهم خودش است.

بنابراین هر چه فهم و درک شخص از خدای منان و نعمت هایش بیشتر باشد خود را در ادای شکر او ناتوان تر می یابد از این رو معصومین علیهم السلام بیشتر از هر کس به درگاه خدا انابه می کردند معرفت والای آن بزرگواران در دعاها و مناجات هایشان جلوه گر است. ما نمی توانیم حدود معرفت ایشان را درک کنیم ولی با استعانت از خدای سبحان و نصب العین قرار دادن بیانات و رهنمودهای نورانی آن بزرگواران علیهم السلام، می توان به عجز خود در شکر پروردگار آگاه تر شد.

امام سجاد علیه السلام با توجه به شناخت و معرفتی که دارند این گونه خدا را حمد می گویند یشان به ما تذکر می دهند که نعمت های خدا ما را در برگرفته و به هر طرف که می نگریم نعمت های خدا بر ما می بارد. همین پشت سرهم بودنِ نعمت های خداست که ما را به غفلت می اندازد یعنی به دلیل شدت و زیادی نعمت ما از آن غافل می شویم. مثلاً آمد و شدِ نَفَس های ما به آسانی انجام می پذیرد ولی پی در پی بودنِ نعمت سلامتی و هزاران نعمت دیگر ما را مدهوش ساخته است و گرنه اگر یک لحظه نفس قطع شود و یا دردی بر وجود ما مستولی شود، اندکی قدر همین یک نعمت را می فهمیم همین گونه تمام نعمت ها آن چنان با سرعت به ما می رسد که آن را خیلی عادی می دانیم و به نعمت بودن آن توجه نداریم و آن قدر خود را غرق در نعمت می بینیم که از شکر خدا غافل می شویم. حتی اگر خدا گاهی ما را متوجه الطاف خود کند فضل او آن قدر زیاد است که خود را از احصاء آن عاجز می یابیم بنابراین تنها کاری که بنده می تواند انجام دهد اعتراف به عجز از شکر نعمت های بیشمار الهی است و این که خود را مقابل ولی نعمتِ خود، مقصّر بداند.

در ادامه دعای حضرت سیدالساجدین علیه السلام آمده است:

فَالأوكَ جَمَّةٌ ضَعُفَ لِسانى عَنْ اِحْصائِها، وَ نَعْماؤكَ كَثِيرَةٌ قَصُرَ فَهُمَى عَنْ إدْراكِها فَضْلاً عَنِ اسْتِقْصائِها، فَكَيْفَ لى بِتَحْصيلِ الشُّكْرِ وَ شُكْرى إِيَّاكَ يَفْتَقِرُ إِلى شُكْرٍ ...

پس نعمت های تو آن قدر فراوان است که زبان من از شمارش آنها احساس ناتوانی می کند. و نعمت های تو، آن قدر زیاد است که فهم من از ادراک آن قاصر است چه رسد به این که بتوانم آنها را بشمارم پس چگونه می توانم شکر تو را به جای آورم؟! در حالی که هر شکر کردن من به شکر دیگری نیاز دارد.

خلاصه این که ما از اولین مرتبۀ شُکر - یعنی شناخت نعمت - عاجز هستیم. نعمت های خدا آن قدر زیاد است که برای ما قابل شمارش نیست و انسان اگر متوجه باشد به واقع از این همه نعمت الهی متحیر و مبهوت می گردد. تا آنجا که امام معصوم علیه السلام هم به قصور خود از از ادراک آنها اعتراف می نماید. می دانیم که اهل بیت اهل علیهم السلام مبالغه

ص: 80

نیستند و شدّت معرفت خدا و نعمت هایش ایشان را به آنجا رسانده که بفهمند از درک آنها عاجز هستند و لذا اگر ما خود را مقصر در فهم نعمت های خدا نمی دانیم ناشی از جهل مرکب ماست. باشد که با تذکرات ائمه یا به عجز خود پی ببریم.

مادران دلسوزی را برای رسیدگی به من گماشتی.

فَرَبَّيْتَنى زايداً في كُلِّ عامٍ .

پس هر سال بر رشد من افزودی.

تا اینجا مربوط به قبل از بلوغ عقلی است بعد از این مرحله نعمتهای جدیدی شروع می شود که سبب اتمام حجت بر انسان است.

أَوْجَبْتَ عَلَيَّ حُجَّتَكَ بِأَنْ أَهُمْتَنى مَعْرِفَتَكَ.

با الهام کردن معرفت خود به من حجّت خود را بر من تمام نمودی.

نَبَّهْتَنى لِذِكْرِكَ وَ شُكْرِكِ.

نسبت به (لزوم) یاد کردن و سپاسگزاری از خود، مرا هشیار و متنبه ساختی.

فَهُمْتَى ما جاءَتْ بِهِ رُسُلُكَ.

آنچه را پیامبرانت آورده اند به من فهماندی.

رَزَقْتَني مِنْ أَنواع المعاشِ وَ صُنُوفِ الرِّياشِ. (1)

از همه انواع اسباب و وسائل زندگی برخوردارم ساختی.

اینها برخی از نعمت هایی است که امام حسین علیه السلام در مناجات با خدای خود تذکر داده اند. بسیاری از انسانها از این که اینها نعمت های الهی هستند به کلّی غافلند.

حضرت در ادامه دعا عرضه می دارند:

فَأَيَّ أَنْعُمِكَ يا إلهى أخصى عَدَداً أو ذكراً؟ أَمْ أَنَّ عَطَايَاكَ أَقومُ بها شُكراً؟ وَهِيَ يا رَبِّ أَكْثَرُ مِنْ أَنْ يُحْصِيَهَا العادُّونَ، أَوْ يَبْلُغَ عِلْماً بِهَا الْحافِظُونَ. (2)

خدایا پس کدام نعمت هایت را به شمارش یا به بیان آورم؟ یا کدام یک از عطایای تو را شکر بگزارم؟ در حالی که تعداد آنها بیش از آن است که حساب کنندگان به شمار آورند، یا حفظ کنندگان به آنها علم پیدا کنند.

سپس به نعمت بسیار مهم دیگری که اکثر انسانها از آن غافل هستند اشاره می کنند:

ما صَرَفتَ وَ دَرَأتَ عَلَى اللَّهُمَّ مِنَ الضَّرِّ وَ الضَّرَاءِ أَكْثَرُ مِما ظَهَرَ لى مِنَ الْعَافِيَةِ

ص: 82

وَالسَّراءِ. (1)

خدایا آن زیانها و گرفتاری هایی که از من بازداشتی و دور نمودی، بیش از همهٔ آسایشها و راحتی هایی است که برایم آشکار گردید.

انسان معمولاً به بلاها و گرفتاریهایی که برسرش نیامده توجه نمی کند. در حالی که کاملاً امکان داشت ،بیماری نگرانی و ناامنی به جای سلامت آرامش و امنیت دامنگیر انسان گردد. ممکن بود به جای هر نعمت شیرینی، یک نقمت تلخ گریبانگیر انسان شده باشد و اکنون همۀ اینها به لطف خدا از ما دور شده و هیچ اطمینانی نیست که در آینده هم چنین بماند.

و در ادامه حضرت سیدالشهداء علیه السلام با ایمان و عقیده و یقین خود و همه اعضاء و جوارح و هستی خویش خدای خود را شاهد می گیرند و عرضه می دارند:

وَ أَنَا أُشْهِدُكَ يا الهى... اَنْ لَوْ حاولتُ وَ اجْتَهَدْتُ مَدَى الأَعْضَارِ وَ الأَحْقَابِ لَوْ عُمَّرْتُها أَنْ أُؤَدِّيَ شُكْرَ واحِدَةٍ مِنْ أَنْعُمِكَ مَا اسْتَطَعْتُ ذَلِكَ الابنك الموجب عَلَى شُكْرَكَ آئِفاً جديداً وَ ثَناء طارِفاً عَتِيداً .

خدایا ! و من تو را شاهد می گیرم... که اگر عمرم به اندازۀ همۀ عصرها و روزگاران بود، و در طول آن مدت کوشش و تلاش می کردم تا شکر یکی از نعمت هایت را به جا آورم، توان انجام این کار را نداشتم مگر به سبب لطف و منت دیگری از جانب خودت که شکر جدید و ستایش تازه ای برای همیشه و به صورت قطعی بر من لازم می آورد.

و بالاخره امام علیه السلام به این حقیقت اعتراف می کنند که:

أَجَلْ، وَلَوْ حَرَصْتُ وَ العادُّون مِنْ أَنامِكَ اَنْ تُحْصِيَ مَدَى إِنْعامِكَ سَالِفَةً وَ آئِفَةً، لَما حَصَرْناهُ عَدَداً وَلا أَحْصَيْنَاهُ ،اَبَداً هَيْهاتَ، أَنِّى ذَلِكَ وَ أَنْتَ الْخَبِرُ عَنْ نَفْسِكَ في كِتابِكَ النَّاطِقِ وَالنَّبَا الصَّادِقِ: « وَ إِنْ تَعُدُّوا نِعْمَةَ اللهِ لا تُحْصُوها» صَدَقَ كِتابُک. (2)

آری چنین است که به فرض - من و دیگر حساب کنندگان از خلق تو، بر شمارش

ص: 83

نعمت های گذشته دور و نزدیک تو حریص باشیم نمی توانیم تعداد آنها را بدست آورده و به نهایت آن دست یابیم چنین نیست چگونه چنین چیزی ممکن است؟ در حالی که تو در کتاب گویای خود و خبر راستین از جانب خود، چنین خبر داده ای که :

«اگر نعمت های خدا را حساب کنید به شماره شما در نمی آید». کتاب تو راست گفته است.

سبب آن به دست تو نبوده و به این جهت به ایشان پاداش داده ای!

هر درجه از شکر که کسی به آن برسد شکر بیشتری می طلبد. و هر اندازه در راه رضای خدا بکوشد خودش می یابد که کم گذاشته است و حتی در عبادتها خودش را مقصر داند و می فهمد که نتوانسته حق فضل خدا را ادا کند.

ولی خدای ما، آن قدر کریم و صاحب فضل است که به خاطر یک طاعت بسیار کوچک، ثوابی بزرگ عنایت می کند و اگر بندگانش در مقام شُکرگزاری او برآیند به گونه ای شکر ایشان را ارج می نهد که گویی در این شکرگزاری مدیون لطف خدا نیستند، در حالی که به خاطر هر شکری انسان بیشتر مدیون لطف الهی می شود. اما خدای مهربان این حقیقت را در عمل به روی بنده اش نمی آورد و با او به گونه ای رفتار می کند که پنداری اصلاً حقی برگردن بنده ندارد. عجب خدای کریمی و عجب پروردگار مهربانی!

به این ترتیب تنها راهی که برای بنده در مقابل این همه بزرگواری و فضل خدا باقی می ماند و تنها سخنی که او با آفریدگار مهربان خودش می تواند به زبان آورد همان اعترافی است که حضرت سیدالشهداء علیه السلام به بارگاه ربوبی عرضه می دارد، یعنی: اعتراف و اقرار به عجز از شکرگزاری کوچکترین نعمت خدا و این اقرار بزرگترین توشه انسان در سلوک الی الله و فوز به لقاء الله است خدای ما آن قدر رحیم و مهربان است که اگر بنده به عجز و ناتوانی خود اقرار کند نه تنها این اقرار را به عنوان شُکر می پذیرد، بلکه از شاکر بودن او هم قدردانی می کند و به فضل خود او را در معرض بقاء نعمت و فزونی آن قرار می دهد.

ص: 85

ص: 86

البته برای این که بتوانیم شکرگزار پروردگار باشیم باید معرفت حمد » و «توفیق »انجام آن را از خود خدا بخواهیم چرا که خوب می دانیم اگر اعطای پروردگار نباشد درک نعمت و معرفت حمد او نصیب انسان نمیشود توفیق شکرگزاری خدا را نمی یابد پس چه بسیار است لطف پروردگاری که از سویی با اعطای معرفت و از سوی دیگر، با اعطای توفیق انجام شکر به بنده او را در معرض لطف و عنایت بیشتر خود قرار می دهد.

امام صادق علیه السلام فرموده اند: 。

مَنْ أُعْطِيَ الشُّكْرَ أُعْطِيَ الزِيادَةَ ، يَقُولُ اللهُ عَزَّ وَجَلَّ: لَئِنْ شَكَرْتُمْ لَأَزِيدَنَّكُمْ. (1)

کسی که توفیق شکر کردن به او داده شود (زیادی نعمت) هم به او عطا می شود (خدا نعمت را بر او زیاد می کند) خدای عزّوجل می فرماید اگر مرا شکر کنید بر شما زیاد می کنم.

امام صادق علیه السلام تعبير « أعْطِی» را برای شکر به کار برده اند. چون برای این که بنده بتواند شکر خدا کند باید مورد تفضّل او قرار گیرد ،شکر توفیقی است که مقدمات آن با موهبت الهی فراهم می شود.

اعطای معرفتِ نعمت و شناخت حمد پروردگار، کار خداست. و پس از آن نوبت به عمل اختیاری انسان می رسد. خدای متعال از روی ،فضل باب شکر را بر روی بنده اش می گشاید اگر بنده با حُسن اختیار شاکر مُنعم گردد، خدای سبحان وعده فرموده که این باب را باز نگه دارد ولی اگر بنده با سوء اختیار سرپیچی کرده و کفران نعمت کند ممکن است این درب بر او بسته شود.

حضرت خاتم الانبیاء صلى الله عليه واله فرمودند:

ما فَتَحَ اللهُ عَلى عَبْدٍ بابَ الشُّكْرِ فَخَزَنَ عَنْهُ بابَ الزِيادَةِ. (2)

خدا بر بنده ای باب شکر را نگشود که باب افزایش (نعمت) را بر او بسته باشد.

اگر خدای رحمان و رحیم باب شکر را بر بنده ای بگشاید او را مشمول افزایش نعمت خود نیز قرار خواهد داد به عبارتی خدای متعال فهم و معرفتی به انسان عطا

ص: 88

می فرماید که به سبب آن انسان می تواند با اختیار شکر خدا را به جای آورد و در معرض لطف و عنایت بیشتر پروردگار قرار گیرد.

در واقع اگر خدا بخواهد نعمتی را بر انسان زیاد ،فرماید باب شکر را بر او می گشاید هم چنان که اگر بخواهد انسان را بیامرزد باب توبه را بر او باز می کند یا توفیق زیارت ائمه علیهم السلام را نصیبش می گرداند. لذا اگر انسان توفیق شکرگزاری نعمتی را پیدا کرد می تواند امیدوار باشد که خدا می خواهد آن نعمت را زیاد کند زیرا خداوند منان وعده فرموده که ادای شکر الهی به سرعت نعمت را افزون می دارد.

امام صادق علیه السلام فرمودند:

أَيُّيَا عَبْدِ أَنْعَمَ اللهُ عَلَيْهِ فَعَرَفَهَا بِقَلْبِهِ - وَ فى روايَةٍ أُخْرى فَأَقَرَّ بها بِقَلْبِهِ - وَ حمدَ اللهَ عَلَيْها بِلِسانِهِ، لَمْ يَنْقَدْ كَلامُهُ حَتى يَأْمُرَ اللهُ لَهُ بِالزيادة. (1)

هر بنده ای که خدا به او نعمتی بدهد، پس معرفت قلبی به آن نعمت پیدا کند [ در روایت دیگری است که قلباً به آن نعمت اقرار کند ] و با زبان هم خدا را بر آن نعمت حمد کند، کلامش تمام نمی شود مگر این که خدا امر می فرماید که آن نعمت بر او زیاد شود.

گاهی بنده معرفت قلبی نسبت به نعمت پیدا می کند و با دل قدردان آن می شود، و سپس به زبان هم آن را ظاهر می کند. در این حال خدای عزوجل، به سرعت نعمت خود را بر او زیاد می کند. علاوه بر این وعده بالاتری هم به بندگان شاکر داده اند.

امام هادی علیه السلام از پدران گرامی ،خود از امیرالمؤمنین علیه السلام نقل فرمودند:

ما أَنْعَمَ اللهُ عَلَى عَبْدِ نِعْمَةً فَشَكَرَها بِقَلْبِهِ إِلَّا اسْتَوْجَبَ الْمَزِيدَ فيها قَبْلَ أَنْ يُظْهِرَ شُكْرَها عَلى لسانه. (2)

خدا نعمتی را بر بنده ای فراهم نکرد که او نیز شکر قلبی آن را انجام داده باشد، مگر این که قبل از اظهار زبانی شکر (طبق وعده الهی) مستوجب ازدیاد نعمت می شود.

در این روایت، بشارت بالاتری آمده است، چرا که شخص، صرفاً با شکر قلبی - طبق وعده الهى - مستوجب مزید نعمت می شود.

ص: 89

در اینجا باید یادآور شد که بیان امام هادی علیه السلام، به معنای بی اهمیت دانستن شکر زبانی نیست و اجازه بی توجهی نسبت به آن را به انسان نمی دهد. همان طور که قبلاً اهمیت شکر زبانی را با الهام از سخنان نورانی اهل بیت علیهم السلام گوشزد کرده ایم.

از این سخن دو مطلب فهمیده می شود، نخست اهمیت شکر قلبی نسبت به مراتب دیگر شکرگزاری که در واقع روح و جان همۀ آنهاست. دوم سرعت تحقق وعده خدا نسبت به ازدیاد نعمت که به محض انجام اولین مرتبه شکر، صورت می پذیرد.

عملی نسبت به نعمتهای خدا می.کند. در حدیث دیگری امیرالمؤمنین علیه السلام به جابر فرموده اند:

يا جابر! مَنْ كَثُرَتْ نِعَمُ اللهِ عَلَيْهِ كَثُرَتْ حَوائِجُ النَّاسِ إِلَيْهِ، فَإِنْ قامَ بِما يَجِبُ لِلَّهِ مِنْها عَرَضَ نِعْمَتَهُ لِدَوامِها، وَ إِنْ ضَيَّعَ ما يَجِبُ لِلّهِ فِيها عَرَضَ نِعْمَتَهُ لِزَوالِها. (1)

ای جابر هر کس نعمت های خدا بر او زیاد شود نیازهای مردم هم نسبت به او زیاد می گردد. پس اگر حق واجب خدا را در آن نعمت ها ادا کند، آنها را در معرض دوام و استمرار قرار داده است و اگر حقوق الهی را در مورد آنها تباه سازد، نعمت خدا را در معرض تباهی قرار داده است.

رسیدگی به نیازهای گوناگون مردم، در واقع ادای حقوق الهی در مورد نعمت اوست که شکر عملی آن محسوب می شود عدم التزام به شُکر عملی نعمت، می تواند موجب سلب آن گردد.

است، و این عنایتی افزون بر نعمت سلامت لحظه قبل می باشد. به همین ترتیب نعمت های الهی ممکن است در بستر زمان گسترده شوند ،پس ازدیاد نعمت سلامت لزوماً به این نیست که سلامت فردا از سلامت امروز بیشتر باشد.

در نتیجه، تداوم نعمت در بعد زمان مصداق وعدۀ « لَأَزِيدَنَّكُمْ » است، که در بعضی ،روایات تعبیر به بقای نعمت شده .است بقای نعمت نقطه مقابل زوال نعمت است. و طبق وعده الهی، تا وقتی که شکر نعمتی گزارده شود زوال نمی یابد.

حضرت امام صادق علیه السلام فرمود:

مَكْتُوبٌ فى التّوراةِ: أَشْكُرْ مَنْ أَنْعَمَ عَلَيْكَ، وَ أَنْعِمْ عَلَى مَنْ شَكَرَكَ، فَإِنَّهُ لازوالَ لِلتَّعْماءِ إِذا شُكِرَتْ وَلابَقاءَ لَهَا إِذا كُفِرَتْ الشُّكْرُ زِيادَةٌ فِي النِّعَمِ وَ أَمَانٌ مِنَ الْغِيَر. (1)

امام صادق علیه السلام فرمود: در تورات نوشته شده است شکر کسی را که به تو نعمتی عطا کرده است ،بگزار و اگر کسی تو را شکر کرد به او نعمت بده اگر شکر نعمت ها گزارده شود زوال نمی یابد و اگر کفران شوند، باقی نمی مانند. شکر، سبب زیاد شدن نعمت ها می شود و آنها را از تغییر یافتن مصون و محفوظ می دارد.

به بندگان خدا توصیه شده که اگر به کسی لطفی کردید و او از شما تشکر کرد در مقابل شکری که او انجام داده است لطف خود را به او زیاد کرده و دوباره به او نعمت دهید. این عمل مورد رضایت خدای متعال است و خود نیز این گونه عمل می کند.

فَإِنَّهُ لازَوالَ لِلنَّعْماءِ إِذا شُكِرَتْ وَ لا بَقَاءَ لَهَا إِذا كُفَرَتْ

اگر شکر نعمت ها گزارده شود زائل نمی شوند و اگر مورد کفران قرار گیرند، دیگر باقی نخواهند ماند.

امام باقر علیه السلام فرموده اند:

لا يَنْقِطعُ المَزيدُ مِنَ اللهِ حَتَّى يَنْقَطِعَ الشَّكرُ مِنَ الْعِبادِ. (1)

فزوني نعمت از جانب خدا منقطع نمی شود مگر این که شکر از جانب بندگان قطع شود.

از یاد نعمت یک امر دائمی است. خدای تعالی پیوسته در حال اعطای نعمت های مختلف به بندگان می باشد و تا وقتی که شکر قطع نشود این روال ادامه می یابد، ولی در صورت قطع شدن شکر، ممکن است سلب نعمت شود چرا که مصونیت از تغییر فقط تا زمانی است که شکر ادامه یابد سنت الهی چنین است که وقتی افراد خودشان در برابر نعمت خدا کفران نکنند، مبتلا به سلب آن نعمت نمی شوند.

إنَّ اللهَ لا يُغَيْرُ ما بِقَوْمٍ حَتَّى يُغَيّرُوا ما بِأَنْفُسِهِمْ. (2)

خداوند وضعیت گروهی را تغییر نمی دهد مگر این که خودشان وضع خود را دگرگون کنند.

پس اگر خدا نعمتی بخشید تا زمانی که کفران آن نعمت نشده سلب نعمت نمی کند البته اگر افراد کفران نعمت کردند لزوماً سلب نعمت صورت نمی گیرد چرا که زوال نعمت وعید خداوند است و خلاف وعید عمل کردن نه تنها قُبحی ندارد بلکه مقتضای فضل الهی است.

لا يُغيرُ ما بِقَوْمٍ حَتَّى يُغَيِّرُوا ما بِأَنْفُسِهِمْ. (1)

قضای حتمی خدا این است که اگر به بنده اش نعمتی عنایت فرماید، آن نعمت را از او نمی گیرد، مگر آن که گناهی مرتکب شود که استحقاق سلب آن نعمت را پیدا کند. و این مطلب همان قول خداوند عزّوجل است که فرمود: « خداوند وضعیت یک گروه را تغییر نمی دهد مگر آن که آنها خودشان وضع خود را دگرگون کنند ».

این سنّت الهی، یکی از مصادیق سبقت گرفتن رحمت خدا بر غضب اوست. بنابراین هر چند گرفتنِ نعمت از امت ظلم به آنها نیست. اما طبق آنچه خدای سبحان مقرر فرموده تا زمانی که امّتی در برابر نعمت الهی کفران و قدر ناشناسی نکند، مبتلا به سلب آن نعمت نمی شود.

ذلِكَ بِأَنَّ اللهَ لَمْ يَكُ مُغَيّراً نِعْمَةً أَنْعَمَها عَلى قَوْم حَتَّى يُغَيِّرُوا ما بِأَنْفُسِهِمْ. (2)

این به دلیل آن است که خداوند نعمتی را که به یک گروه عطا فرموده، تغییر نمی دهد، مگر این که آنها وضع خود را دگرگون سازند.

سنت الهی این است که تا وقتی کفران نعمت نشده است نعمت را نگیرد ولی اگر کفران صورت گرفت، ممکن است با عدلش رفتار کرده و نعمت را بگیرد و یا با فضلش برخورد نموده و چشم پوشی کند. پس اگر تغییر در نعمت صورت گرفت باید مطمئن بود که ناشی از کوتاهی بنده است.

امام نهم حضرت جواد الائمه علیه السلام می فرمایند:

نِعْمَةٌ لا تُشْكُرُ كَسَيِّئَةٍ لا تُغْفَرُ. (3)

نعمتی که شکرش به جا آورده نشود مانند گناهی است که آمرزیده نشود.

گناهی که بخشوده نشود و بال گردن انسان است و مانع رسیدن بسیاری از نعمت های خدا به انسان می شود. و لذا فرموده اند که اگر روزی خدا به شما نرسید استغفار کنید. چون ممکن است نرسیدن روزی از باب عِقاب الهی ،باشد و خدای تعالی به دلیل گناهانی که مرتکب شده اید نعمت خود را تغییر داده باشد.

ص: 94

امام صادق علیه السلام می فرمایند:

إذا اسْتَبْطَأتَ الرِّزْقَ فَأَكْثِرُ مِنَ الْاِسْتِغْفَارِ، فَإِنَّ اللهَ تَعَالَى قَالَ: اِسْتَغْفِرُوا رَبَّكُمْ إِنَّهُ كَانَ غَفَّاراً يُرْسِلِ السَّماءَ عَلَيْكُمْ مِدْرَاراً وَ يُمْدِدْكُمْ بِأَمْوَالٍ وَ بَنينَ (يَعْنى فِي الدُّنْيا) وَيَجْعَلْ لَكُمْ جَنَّاتٍ وَيَجْعَلْ لَكُمْ أَنْهَاراً (يَعْنى فِي الْآخِرَةِ). (1)

اگر دیدی که روزی کُند شده است زیاد طلب مغفرت کن، چراکه خدای متعال فرموده است: از خدایتان طلب مغفرت کنید زیرا که او بسیار بخشاینده است تا از آسمان به صورت سیل آسا بر شما ببارد و شما را به وسیلهٔ اموال و پسران کمک کند ،( امام صادق علیه السلام فرمود: منظور در دنیاست ) «و برای شما باغها و رودهایی قرار دهد »( امام علیه السلام فرمود منظور در آخرت است).

گناه نعمت های خدا را از انسان قطع می نماید بنابراین اگر انسان دوام و ازدیاد نعمت را می خواهد باید قدردان ولی نعمت خود باشد و از او درخواست کند که نعمتش را بیفزاید.

امام صادق علیه السلام به سفیان ثوری فرمودند:

يا سُفيانُ إِذا أَنْعَمَ اللهُ عَلَيْكَ بِنِعْمَةٍ، فَأَحْبَبْتَ بَقَاءَها وَ دَوامَها فَأَكْثِرُ مِنَ الْحَمْدِ وَ الشُّكْرِ عَلَيْها فَإِنَّ اللَّهَ عَزَّوَجَلَّ قالَ في كِتَابِهِ: لَئِنْ شَكَرْتُمْ لَأَزِيدَنَّكُمْ. (2)

ای سفیان اگر خدا نعمتی به تو بخشید پس دوست داشتی که این نعمت باقی مانده و دوام داشته باشد، حمد و شکر آن را زیاد انجام بده زیرا خدای عزوجل در کتابش

ص: 95

فرموده است: «اگر شکر کنید، من نعمت هایم را بر شما افزون می گردانم ».

پس اگر واقعاً طالب بقاء و زیاد شدن نعمت هستیم باید از راهش وارد شویم، همان طور که خداوند متعال امر فرموده است که:

وَأْتُوا البُيوتَ مِنْ أبوابها. (1)

و خانه ها را از درهایش وارد شوید.

راه افزایش نعمت ،نیز شکر آن است و اگر از غیر این طریق بخواهیم به ما نعمت برسد، مانند این است که کسی به جای وارد شدن از در بکوشد که از دیوار داخل خانه شود. و این چیزی است که هیچ عقل سلیمی آن را نمی پسندد، چون برای انجام هر کاری باید به دنبال سبب و راه متناسب به آن رفت.

حضرت امیرالمؤمنین علی علیه السلام فرمودند:

لا تَكُنْ مِمَّنْ... يَعْجِزُ عَنْ شُكْرِ ما أُوتِيَ وَ يَبْتَغِى الزِيادَةَ فيا بَقِ. (2)

از کسانی مباش که ... از شکر آنچه به او داده شده عاجز است (ولی به دنبال افزایش نعمت است )و در آنچه باقی مانده افزایش را طلب می کند.

زیاد شدن نعمت و یا تداوم آن در حقیقت کار خداست ولی سنّت خدا چنین که هر کاری از طریق سبب متناسب با آن انجام شود. هر کس که طلب زیادتی نعمت دارد، باید حمد خدا را به جای آورد که خود و عده فرموده به سبب شکر، نعمت را افزایش دهد، و آن را از بنده سلب نکند بنابراین اگر در انجام وظیفهٔ شکر خود مرتکب کوتاهی شده ایم و خود را مستحق تغییر نعمت پروردگار می دانیم (که یقیناً چنین است) باید دست به دعا برداریم و به پیشگاه الهی عرضه بداریم .

اغْفِرْلي الذُّنوبَ الَّتى تُغَيّرُ النّعم. (3)

(خدایا)ببخشش گناهانی که نعمت ها را تغییر می دهد.

از خدای غفور رحیم می خواهیم که کوتاهی ما در شکر نعمت های خود را ببخشد، و بدین ترتیب ما را از سلب آنها و نزول بلایا مصون بدارد.

ص: 96

هر چند که می دانند این امکانات از جانب خودش نبوده و هیچ سهمی هم در آن نداشته است.

پس بعد از توجه و قدردانی از منعم ،اصلی نخستین امر واجب تشکر از واسطه نعمت است.

امير المؤمنين علیه السلام نیز به این مطلب تذکر فرموده اند که :

اَوَّلُ ما يَجِبُ عَلَيْكُمْ لِلَّهِ سُبْحانَهُ شُكْرُ أَياديهِ وَ ابْتِغَاءُ مَراضِيهِ. (1)

اوّلین (حق) واجب خدای سبحان بر شما این است که ایادی او را شکرگزارید و به این وسیله رضای او را طلب کنید (دنبال کسب رضای خدا) بروید.

«آیادی» جمع « آیدی » و « ایدی » هم جمع « يد » است. کلمۀ « ید » به معنای «دست» به کار می رود بنابراین «ایادی » جمع الجمع است.

دست «واسطه » عمل انسان است و انسان با دستش کار می کند. ایادی خدا واسطه هایی هستند که خدای عزّوجلّ به وسیلهٔ آنها نعمت هایش را به بندگان می رساند.

با وجود این که همه چیز از ناحیه خدا به مخلوقات می رسد ولی گاهی مخلوقی در این امر واسطه می شود.

مثلاً روزی رسان خداست ولی پدر، واسطهٔ این کار می شود. بنابراین ،پدر جزو آیادی خدا قرار می گیرد و باید شکر او هم ادا شود.

خدای سبحان به بندگانش تذکر داده که شکر واسطه های نعمت خود را فراموش نکنند. و شکر واسطه ها را لازمه شکر خودش دانسته است تا آن جا که بدون شکر ایادی الهی، شکر خدا هم ادا نمی شود.

امام رضا علیه السلام فرموده اند:

مَنْ لَمْ يَشْكُرِ المَنْعِمَ مِنَ الْمَخْلُوقينَ لَمْ يَشْكُرِ اللَّهَ عَزَّ وَجَلَّ. (2)

کسی که رساننده نعمت از مخلوقات را شکر نگزارد، خدای عزوجل را شکر نکرده .

در این روایت به واسطه های نعمت، تعبیر « مُنعِم » شده است. به اعتبار این که ما

ص: 98

نعمت را از طریق واسطهٔ نعمت دریافت می کنیم.

کسی که نسبت به شکر واسطهٔ نعمت بی توجه باشد در حقیقت در آدای شکر الهی کوتاهی کرده است. پس شکر خدا بدون انجام شکر نسبت به واسطه های نعمت، محقق نمی گردد و اگر بنده بخواهد در زمرهٔ شاکرین قرار گیرد نمی تواند نسبت به واسطه های نعمت بی توجه باشد. انسان با کوتاهی در این وظیفهٔ مهم، در حقیقت مرتکب کفران نعمت می شود و استحقاق سلب نعمت پیدا می کند. در مقابل راه حفظ کردن و باقی نگهداشتن نعمت سپاسگزاری از خدا و واسطه های نعمت اوست.

امام رضا علیه السلام نیز به این مطلب تذکر فرموده اند:

أَيُّهَا النَّاسُ اتَّقُوا اللهَ فِى نِعَمِ اللهِ عَلَيْكُمْ فَلا تُنَفِّرُوها عَنْكُمْ بِمَعَاصِيهِ، بَلِ اسْتَدِيمُوها بِطَاعَتِهِ وَ شُكْرِهِ عَلَى نِعَمِهِ وَ آيَادِيهِ. (1)

ای مردم در مورد نعمت های خدا که بر شما فرو فرستاده تقوا پیشه کنید. بنابراین با ارتکاب معصیت های الهی نعمت های او را از خود گریزان نکنید. بلکه با انجام طاعات الهی و با سپاسگزاری از واسطه های نعمت او دوام نعمت را از خدا بخواهید.

حق کسی که کارهای خوبی در حق تو انجام داده این است که از او شکرگزاری کنی، و کار خوبش را ذکر کنی و سخنان نیکو دربارۀ او به کار ببری، و در ارتباطی که با خدا داری او را خالصانه دعا کنی اگر چنین کنی از او به صورت پنهان و آشکار سپاسگزاری کرده ای و اگر روزی توانایی بر تلافی (کار خوب) او پیدا کردی آن را تلافی کنی.

یکی از صاحبان حقوق، «ذى المعروف » است، یعنی کسی که کار خوبی برای دیگری کرده و خیری به او رسانده است، و به واسطه عمل نیک خود صاحب حق می شود، پس باید حق او ادا شود.

اولین مرحلهٔ ادای وظیفه نسبت به صاحب ،حق این است که کار خوب او به زبان آورده شود از کار خیرش به خوبی یاد شود به زبان اظهار گردد، و در حقیقت شکر زبانی نسبت به او ادا شود.

علاوه بر این که انسان کار خوب ذی المعروف را به زبان می آورد، باید کاری کند که به واسطۀ عمل خیرش همه جا حُسن او بیان شود و ذکر خیر او عمومیت یابد، تا دیگران ،هم سخن خوب درباره او بگویند.

از دیگر حقوق او این است که خالصانه برایش دعا شود. وقتی حال معنوی خوبی پیدا شد و انسان احساس کرد که وقت مناسبی برای دعا کردن ،است باید از روی اخلاص و بدون هیچ گونه ریائی برای او دعا کند.

بدین ترتیب انسان موفق خواهد شد که «در آشکار » و « پنهان »، «شُکر ذى المعروف » را ادا کند. چرا که هم در بین مردم لب به ثنای او گشوده است، و هم در در حالت های معنوی خود با خدایش - بدون تظاهر و خودنمایی او را دعا کرده و خفا، برایش طلب خیر نموده است.

البته مراحل شکرگزاری نسبت به او اینجا تمام نمی شود بلکه باید در صدد باشد که اگر روزی توانایی تلافی کار خوب او پیدا شد، حتماً این کار را انجام دهد.

باید توجه داشته باشیم که ذی المعروف به کسی اطلاق می شود که کار خیری - کوچک و یا بزرگ برای ما انجام دهد. هر کس کار خوبی برای ما انجام داد، صاحب حق

ص: 100

بر ما می شود. مثلاً اگر کسی برای ما دعائی ،کند برگردن ما حق پیدا میکند و ما نمی توانیم نسبت به حق او بی تفاوت باشیم.

در ،مقابل اسائه یعنی مرتکب «سوء » یا « بدی » شدن نسبت به ،محسن از مصادیق کفران نعمت او می باشد.

حضرت امیرالمؤمنین علیه السلام در ادامۀ روایت به ما آموخته اند که اگر توان این کار را ندارید و نمیتوانید به همان اندازه که مورد لطف قرار گرفته اید نیکی کنید و از عهده تلافی آن بر نمی آیید باید ثنای او را به جای ،آورید یعنی فضائلش را یاد کنید و خوبی های او را تعریف و تحسین کنید.

گاهی ممکن است نتوانید به خوبی از وی تعریف کنید و آنچه به زبان می آورید، مناسب و شایسته حق او نباشد در این صورت حداقل موظف هستید که قدر نعمت او را خوب بدانید یعنی بعد از این که نعمت بودن آن را متذکر شدید، آن را واقعاً «نعمت» بدانید و از طریقی به نعمت بودن آن اقرار و اعتراف کنید و نقش واسطه را در رسیدن آن نعمت به خود تصدیق نمائید. همچنین نسبت به او از آن جهت که به شما انعام کرده - محبّت ورزید و قلباً او را دوست بدارید. این عمل قلبی یعنی محبت داشتن نسبت به مُنعم پائین ترین درجهٔ شُکر است که در هیچ صورتی نباید نسبت به آن کوتاهی کرد. امام علیه السلام در این مورد تعبیر « قصَّرَ » را به کار برده اند چون این نوع کوتاهی کردن - برخلاف « قَصُرَ » - فعل اختیاری انسان است و به فردی که از انجام عملی «قاصر» (ناتوان) است. اطلاق نمی شود شخص در این کوتاهی کردن مقصر است و لذا فرموده اند که اصلاً شایستگی برخورداری از آن نعمت را ندارد.

کوتاهی کردن در انجام وظیفهٔ شُکر نسبت به واسطهٔ نعمت عمل ناپسندی است. خداوند متعال که ولی نعمت اصلی ما است - به وسیلهٔ اهل بیت علیهم السلام ما را نسبت به آن متذکر نموده و بدین ترتیب حجت را بر هر انسان عاقلی تمام کرده است.

مُنعم ،حقیقی خدای متعال میباشد ولی او اراده کرده که نوع خیرات از طریق واسطه ها به بندگانش برسد و به حکم عقل و نقل، وجوب شُکر این واسطه ها را به ما فهمانده است. پس اداء شُکر این ایادی نعمت » نیز واجب است و کوتاهی از آن استحقاق کیفر را به دنبال می آورد.

ص: 102

اظهار قلبی نسبت به آن است .

درگاه من محشور خواهید شد و باید جوابگوی من باشید.

در تفسیر این آیه روایات بسیاری در خصوص نیکی کردن به والدین - خصوصاً مادر نقل شده است.

عَنْ أَبي عَبْدِ اللَّهِ عَلَيْهِ السَّلامُ قالَ: جَاءَ رَجُلٌ إِلَى النَّبِيِّ صَلَّى اللهُ عَلَيهِ وَ آلِهِ وَ سَلَّمَ، فَقالَ: يا رَسُولَ اللهِ مَنْ آبِرُ؟ قَالَ: أَمَّكَ. قَالَ: ثُمَّ مَنْ؟ قال: أُمَّكَ. قَالَ: ثُمَّ مَنْ؟ قال: أُمَّكَ. قَالَ: ثُمَّ مَنْ؟ قالَ: آباک. (1)

فردی خدمت پیامبر صلی الله علیه و اله آمد و پرسید که به چه کسی نیکی کنم؟ حضرت فرمودند: به مادرت سپس :پرسید در مرتبه بعد به چه کسی نیکی کنم؟ فرمودند به مادرت برای بار سوم :پرسید به چه کسی؟ فرمودند به مادرت پرسید: سپس به چه کسی؟ فرمودند به پدرت.

پس نیکی کردن به مادر، سه درجه بر نیکی کردن به پدر مقدّم است. هر چند که فرزند بیشتر به پدر منسوب می شود ولی حق مادر از این جهت بزرگتر است.

امام رضا علیه السلام ذیل همین آیه فرموده اند:

وَ أَمَرَ بِالشَّكْرِ لَهُ وَ لِلْوالِدَيْنِ فَمَنْ لَمْ يَشْكُرُ والدَيْهِ لَمْ يَشْكُرِ الله تعالى. (2)

(خدای عزوجل) امر فرموده که شکر او و پدر و مادر انجام شود. پس کسی که شکر پدر و مادرش را ادا نکند، شکر خدا را به جا نیاورده است.

خدای سبحان شُکر آیادی نعمت را شکر خودش قرار داده است. پس کسی که در آن کوتاهی کند، در حقیقت در شکر خدا کوتاهی کرده است.

بدنبال سفارش به پدر و مادر در آیهٔ بعدی سوره لقمان، چنین آمده است که:

وَصاحِبُهُما فِي الدُّنْيا مَعْرُوفاً. (3)

و در دنیا با آنها برخورد خوب داشته باش.

خدای متعال امر فرموده که در دنیا با پدر و مادر مصاحبت به «معروف » داشته باشیم. «معروف » به معنای پسندیده و در مقابل «منکر » است. یعنی وظیفه ،فرزند این است که

ص: 105

نسبت به پدر و مادر خود خوش رفتاری کند و به گونه ای عمل کند که در عرف انسانهای فهمیده و عاقل بدرفتاری محسوب نشود. البته اگر آنها خواستند فرزند خود را به گناه و معصیت خدا وادار کنند، نباید آنها را اطاعت کند.

لاطاعَةَ يَخْلُوقٍ فِي مَعْصِيَةِ الْخَالِقِ. (1)

در مورد کاری که معصیت خداست نباید از هیچ مخلوقی اطاعت کرد.

ولی همین عدم اطاعت را هم باید به صورت مؤدبانه و با برخورد خوب نشان دهد. همان طور که قبلاً بیان شد خداوند مهربان خود شاکر بنده ای است که در انجام وظیفۀ شُکرش کوتاهی نکرده باشد پس اگر فرزندی قدردان زحمات پدر و مادر خود بود بهتر است که آنها نیز کار خوب فرزند خود را شکر کرده و بی تفاوت نباشند.

ص: 106

ص: 108

و نیز امام صادق علیه السلام تصریح فرموده اند که:

نحن اهلَ البَيْتِ النعيم الذي أَنْعَمَ اللهُ بِنَا عَلَى العِبادِ... وهِيَ النِعْمَةُ الّتي لا تَنْقَطِعُ

ما اهل بیت علیهم السلام آن نعمتی هستیم که خدا به سبب ما بندگان را نعمت داده است.... و این نعمتی است که منقطع نمی شود.

و سپس فرمودند:

.. والله سائِلُهم عَن حَقٌّ النَّعِيمِ الَّذي أَنْعَمَ بِهِ عليهم وهو النَّبِيُّ وعِتْرَتُه. (1)

و خداوند از حق این نعمتی که به ایشان ارزانی داشته یعنی پیامبر و عترت ایشان [ ] از آنها سؤال می کند.

آیا ما به این حقیقت که نعمت امام علیه السلام مورد سؤال قرار می گیرد، توجه داریم؟ آیا برای این که خدای عزّوجلّ ما را با امام زمان خود علیه السلام آشنا ساخته است، تاکنون سجده شکر به جا آورده ایم؟ آیا اصلاً ایشان را به عنوان نعمت میشناسیم؟

اگر خدای ناکرده پاسخ ما به این پرسشها منفی باشد بیم آن می رود که مرتکب کفران نعمت شده باشیم. و مصداق این آیه گردیم:

الَم تَرَ إِلَى الذينَ بَدَّلُوا نِعْمَةَ اللهِ كُفْراً. (2)

آیا نمی بینی کسانی که نعمت خدا را تبدیل به کفر کردند.

امیرالمؤمنین علیه السلام در تفسیر این آیه فرموده اند:

نَحنُ النِعْمَةُ التي أَنْعَمَ الله بها عَلى عِبادِه وبنا يَفُوزُ مَنْ فاز يومَ القِيامَةِ. (3)

آن نعمتی که خدا بر بندگانش ارزانی داشته ما هستیم و هر کس روز قیامت سعادتمند شود، منحصراً به وسیله ما سعادتمند می شود.

انسان با کفران این نعمت عُظمی - یعنی اهل بیت الله - استحقاق عقوبت پیدا میکند و در قیامت باید پاسخگوی پروردگار خویش باشد. نتیجه این که امام نعمتی است که سعادت دنیا و آخرت همه انسانها در گرو شکر نعمت ایشان است، بنابراین باید در درجه اول ایشان را به عنوان بزرگترین نعمت خدا شناخته و سپس به مراحل مختلف

ص: 110

شکر این نعمت اهتمام ورزیم و همواره به یاد داشته باشیم که وجود امام علیه السلام در حال غیبت یا ،ظهور نعمتی است که مورد پرسش واقع می شود.

اینک به تبیین نعمت وجودی امام علیه السلام از جهت «تکوینی » و « جهت تشریعی » می پردازیم.

سلب شده باشد - مورد استفاده همگان قرار میگیرد و همۀ مخلوقات - اعم از مؤمن و کافر و مستضعف و.... - از آن بهره مند می.گردند از این رو مناسب است که به بررسی برخی جنبه های مشترک نعمت وجود امام ظاهر و غائب بپردازیم تا به نعمت بودن امام خویش پی برده و قلباً پذیرای ایشان گردیم باشد که سرچشمه های شکر، از قلب بر زبان و جوارح ما نیز جاری گردد.

نمی توانند روی آن آرامش پیدا کنند و دیگر زمین نمی تواند مسکن (محل سکونت) باشد.

پس اگر امام نباشد زمین قرار و آرامش نخواهد داشت و خداوند به وسیلهٔ اهل بیت علیهم السلام به زمین را مستقر ،ساخته تا در آن آرامش برقرار شود ارزش این نعمت که همان امکان سکونت است - در شرایط زلزله آشکار میگردد وقتی که لحظاتی در منطقه ای زلزله می آید زندگی همۀ ساکنان آن مختل می.شود این که هم اکنون زمین مثل گهواره زیر پای ما قرار گرفته است به برکت وجود مقدس حضرت بقیة الله الاعظم فرجه می باشد و گرنه زمین مسکونی نمیشد به عبارتی باقی ماندن در دنیا متوقف وجود امام علیه السلام است.

امام صادق علیه السلام وضعیت دنیا را بدون وجود حجت چنین ترسیم می نمایند:

لو بَقِيَتِ الأرضُ بِغَيرِ امامٍ لَسَاخَتْ. (1)

اگر زمین بدون امام بماند فرو می ریزد.

«ساخ » یعنی « غاص » که از «غوص » می آید. وقتی چیزی در آب فرو میرود، به آن « غوص» گفته میشود (غواص از همین خانواده است) اگر زمین فرو برود نمی تواند موجودات را روی خودش نگه دارد یعنی از انتفاع و بهره برداری به عنوان زمین و محل سکونت خارج می گردد. پس این یک واقعیت است که بقاء زمین به وجود امام علیه السلام است. البته باید بدانیم که نه تنها زمین، بلکه آسمان هم به برکت امام علیه السلام نگه داشته شده است. پیامبر اکرم صلی الله علیه و اله در روایتی که یکایک امامان را به جابر معرفی فرمودند، تصریح کرده اند که:

بهم يُمسك اللهُ السّماءَ أَنْ تَقَعَ عَلَى الأرضِ الّا بِإِذْنِهِ وَبِهِم يَحْفَظُ الله الارضَ أَنْ تميد بأهلها. (2)

خدا به وسیلهٔ ایشان آسمان را از این که بدون اجازۀ او بر زمین افتد، نگاه می دارد. و به وسیله ایشان زمین را حفظ میکند که اهل خود را به تزلزل در نیاورد.

افتادن آسمان بر زمین نشانه به هم خوردن نظام آفرینش است. خدای عزوجل به

ص: 113

برکت وجود اهل بیت علیهم السلام آسمان را مانند سقفی بر سرِ مانگاه داشته و فاصله مناسبی میان آن با زمین قرار داده است و این که نظام دنیا با حساب دقیق خود اداره می گردد به «برکت نعمت وجود امام» است.

علاوه بر این که نظام آسمان و زمین به برکت امام باقی ،است بقیه اموری که برای حیات انسان ضرورت دارد نیز متوقف بر وجود امام علیه السلام است. امام صادق علیه السلام فرموده اند:

... بِنَا أَثْرَتِ الأَشْجارُ وأَيْنَعَتِ الشّمارُ وجَرَتِ الأَنهارُ ، وبِنَا يَنْزِلُ غَيْتُ السَماءِ ويَنْبُتُ عُشْبُ الأَرْضِ... (1)

به سبب ما است که درختان میوه میدهند و میوه ها به ثمر میرسند و رودها جاری می،شوند و به سبب ما باران از آسمان میبارد و به سبب ماگیاهان و سبزیجات زمین می رویند.

همه نعمتهایی که در اختیار انسان قرار گرفته به برکت امام علیه السلام است. اگر میوه ها و درختان و رودها و نباتات و... را حذف ،کنیم حیاتی باقی نخواهد ماند این حدیث نعمتهایی را بیان میکند که سبب زنده ماندن موجودات میشود چرا که اگر بارانی از آسمان نبارد و آب نباشد و گیاهی ،نروید هیچ حیوان و انسانی زنده نمی ماند.

بنابراین بهره بردن از هر یک از نعمتهای الهی موکول به نعمت وجود امام علیه السلام است. و به واسطهٔ وجود مقدّس ،ایشان همۀ موجودات زنده - اعم از گیاهان و حیوانات و انسانها - میتوانند زنده و باقی بمانند.

این نوع انتفاع موجودات از امام علیه السلام فرع بر شناخته شدن ایشان نیست ،افراد چه امام را بشناسند و چه نشناسند چه تسلیم ایشان بشوند و یا هیچ اعتقادی به ایشان نداشته ،باشند در هر حال به برکت وجود امام روی زمین سکونت داشته و از نعمتهای مختلف آن بهره مند می گردند.

البته باید توجه داشته باشیم که این وساطت ائمه علیهم السلام خواست تکوینی خداست. خواست غیر او هیچ مدخلیتی در این نحوه ادارۀ جهان ندارد اگر خدا می خواست،

ص: 114

می توانست طریقی دیگر در آفرینش مقرّر فرماید ولی از ابتدای ،آفرینش اراده خدا به این تعلّق گرفته که در همۀ نعمتهای الهی اهل بیت علیهم السلام یا وساطت داشته باشند.

بدین ترتیب هر انسان عاقلی برخود واجب میداند که شکر این واسطه های نعمت را به جای آورد و کوتاهی در این امر را جایز نمی شمارد ناگفته نماند که وساطت ائمه علیه السلام در رسیدن نعمتهای خدای سبحان به ،انسان به صورتی نیست که مشهود و محسوس همگان باشد، بلکه اصولاً یک امر غیبی و خارج از حیطهٔ حواس آدمی است. بنابراین تنها راه اثبات ،آن دلایل نقلی آیات و روایات است مگر آن که استثناء برای بعضی به طور غیر عادی مشهود شود که نتیجه لطف و عنایت خاص الهی به ایشان است.

امام باقر علیه السلام فرمود: در کتاب علی علیه السلام چنین یافتیم «زمین از آن خداست که آن را به هر کس از بندگانش که بخواهد میبخشد و عاقبت از آن متقین است»

(اميرالمؤمنین علیه السلام نوشته اند) من و اهل بیتم کسانی هستیم که خدا زمین را به صورت ارث به آنها واگذار نموده است و ما پرهیزکاران هستیم و همه زمین از آن ماست.

خدای متعال زمین را با تمام آنچه در آن هست یا از آن به دست می آید، به امام علیه السلام بخشیده است پس باید به راستی قبول داشته باشیم که همۀ نعمتهای ،زمین ملک امام .است و ایشان میتوانند برای استفاده دیگران شروطی قرار دهند و تصرف در ملک ایشان بدون رضایت ،مالک مسلماً حرام خواهد بود. از طرف دیگر، ائمه علیهم السلام مجاز هستند که از ملک خود به هر کس که می خواهند ببخشند.

در حدیث چنین آمده که فردی بنام « مِسْمَع » مالی را در مدینه خدمت امام صادق علیه السلام آورد. و امام علیه السلام آن را نپذیرفته و برگرداندند. راوی حدیث میگوید: از «مسْمَع » پرسیدم چرا حضرت مالی را که برای ایشان بردی به خودت برگرداندند؟ جواب داد من وقتی خدمت امام صادق علیه السلام رفتم عرض کردم: آقا این پولهایی که خدمت شما آورده ام مربوط به امور غواصی بحرین است که به من واگذار شده است. و در غواصی خود، چهارصد هزار در هم پیدا کرده ام خمس آن هشتاد هزار درهم می شود که آن را خدمتتان آورده ام و نخواستم در این حق شما که خداوند تبارک و تعالی در اموال ما قرار داده است تصرف کنم. حضرت جواب فرمودند:

أَوَ مالَنا مِنَ الاَرْضِ وما اَخْرَجَ اللهُ منها الّا الخُمْس ؟!

آیا حق ما از زمین و محصولات آن فقط در حد یک پنجم است؟

يا أبا ستار ان الارض كلَّها لَنا. فما أَخْرَجَ الله منها مِن شَيءٍ فهو لنا .

ای ابا سیار! همه زمین از آن ماست. پس هر چه خدا از آن بیرون می آورد نیز از آن ماست .

مِسْمَع (که تازه متوجه این واقعیت شده و شیعۀ متعبّدی نیز بوده است) عرض کرد:

پس من همۀ مال را خدمت شما بیاورم؟ امام علیه السلام فرمودند:

قد طَيَّبْناهُ لك واَحْلَلْناک منه، فضُمَّ اليك مالک.

ص: 116

ما آن را برای تو پاک و حلال قرار دادیم پس مال خود را بردار و ببر .

در ادامه حضرت توضیح فرمودند که :

كُلّ مافي ايدي شيعَتِنا مِنَ الأَرضِ فهم فيه مُحَلّلُونَ حتى يقوم قائمنا... واما ما كان في أيدي غَيْرِهِمْ، فَإِنَّ كَسْهِم مِنَ الاَرْضِ حَرامٌ عَلَيْهِمْ، حَتَّى يَقوم قائمنا فَيَأْخُذُ الارضَ مِنْ أيديهم ويُخْرِجُهُم صَغَرَةً. (1)

هر چه از زمین در اختیار شیعیان ماست، برایشان حلال است تا روزی که امام عصر علیه السلام قیام کند. ولی زمینهایی که در دست غیر شیعه است استفاده ای که از آن می کنند حرام است، تا زمانی که قائم ما قیام .کند پس ایشان زمین را از دستشان می گیرد و آنها را با خواری بیرون می کند.

به صورت ،ظاهر همه انسانها اعم از شیعه و غیر شیعه به طور مساوی می توانند از ملک امام علیه السلام استفاده کنند، ولی تصرف در ملک ایشان بدون رضایتشان حرام است البته رضایت ایشان عین رضایت پروردگار است، یعنی در حقیقت رضای خدا در این است که فقط اهل ولایت حق، استفاده مشروع از زمین و محصولات آن را دارند خواست اهل بیت علیهم السلام حکایت از خواست خدای متعال می کند.

وما تَشاؤون الّا أَنْ يَشَاءَ الله . (2)

چیزی نمی خواهید مگر این که خدا بخواهد.

از امام هادی علیه السلام ذیل این آیه شریفه نقل شده:

إِنَّ اللهَ جَعَلَ قُلوبَ الأَثَةِ مَورِداً لإزادَتِهِ. فاذا شاءَ اللهُ شَيئاً شاؤوا . و هُو قَولُ اللهِ: « وما تَشاؤونَ الّا أن يَشَاءَ الله». (3)

خداوند دلهای «ائمه» علیهم السلام را محل ورود ارادۀ خود ساخته است که اگر خدا چیزی را بخواهد آنها هم همان را می خواهند و این گفته خداوند است که: « و شما جز آنچه خدا می خواهد نمی خواهید» .

پس هر چه امامان می خواهد در حقیقت همان چیزی است که خدا خواسته است.

ص: 117

ائمه علیهم السلام هوی و هوس ندارند که مطابق آن اعلام رضایت یا عدم رضایت کنند بلکه رضایت ایشان همان رضایت خداست و اگر امام علیه السلام از امری خشنود باشد، خداوند هم از آن خشنود است و اگر ناخشنود ،باشد خداوند هم از آن ناخشنود است. در حقیقت رضا و سخط پروردگار را از طریق رضا و سَخَط اهل بیت علیهم السلام باید فهمید. (1)

رعایت حقوق خدا و مؤمنان و دوری از گناه تقوی شمرده اند و در حقیقت فرموده اند که با این سه شرط می توانید در ملک ما تصرف کنید و در غیر این صورت ما از شما بیزار خواهیم بود.

خواست ایشان عین خواست خدا بوده و از روی هوی و هوس شخصی نیست بنابراین معیارهایی که برای تقسیم ثواب و عقاب الهی دارند یا این که در چه موردی با عدل و در چه موردی با فضل رفتار کنند دقیقاً مبین معیارهای الهی در این موارد .است به تعبیر دقیق تر اصولاً ارادهٔ ثواب یا عقاب خدا و عدل یا فضل ،او در هر موردی از خواست و عمل اهل بيت علیهم السلام معلوم و مشخص می گردد چون اراده ایشان جدا از اراده خدا نیست. با این ترتیب تقسیم کردن بهشت و جهنم به وسیلۀ امام علیه السلام همان تقسیم خداست، نه چیزی غیر از آن به همین جهت است که امیرالمؤمنین علیه السلام فرموده اند:

... انا قَسيمُ اللهِ بَيْنَ الجنَّةِ والنَّارِ ، لا يَدْخُلُها داخِلُ الّا عَلَى حَدٌ قَسْمى. (1)

... من از طرف خدا قسمت کننده بین بهشت و دوزخ هستم به طوری که هیچ کس داخل آنها نمی شود مگر به صورتی که من قسمت کرده ام.

پس امیرالمؤمنین و دیگر امامان معصوم علیهم السلام،« قسيم الجنة والنار » از طرف خدای عزّ وجلّ هستند این مطلب را اهل سنت هم درباره حضرت مولى الموحدين نقل کرده اند. (2) این شأن بر مبنای حقایق نورانی ،شیعه اختصاص به امیرمؤمنان علیه السلام ندارد بلکه سائر ائمه علیهم السلام هم دارای این اختیار هستند. در اینجا قسمت کننده خود امام علیه السلام است و چیزی را که ملک خودشان ،است با اجازه ای که خدا به ایشان داده قسمت میکنند و چون با اذن و خواست خدا این کار را انجام میدهند در حقیقت « قسیم الله » یعنی قسمت کننده از طرف خدا هستند یعنی قسمت کردن آنها در واقع قسمت کردن خداست و کار ایشان حقیقتاً کار خداست.

وساطت امام علیه السلام در انعام خدا به خلق.

ص: 120

می دارد که روی زمین نیفتد 0نظم موجود بین آنها حفظ شود) به واسطهٔ شماست که خدا ناراحتی ها را رفع می کند و گرفتاریها را تنها به وسیلهٔ شما از بین می برد. خدا فقط به سبب شما ما را از خواری و پستی بیرون آورده و گرفتاریهایی را که در آن فرو رفته ایم بر طرف نموده است و (خدا فقط به واسطه شما )ما را از سقوط در وادی هلاکت و آتش عذاب خویش نجات داده است.

وساطت اهل بیت علیهم السلام در نعمتهائی مانند نزول باران و قرار گرفتن آسمان بر فراز زمین و ... جنبه مادی دارد ولی باید بدانیم که اهل بیت علیهم السلام در نعمتهای معنوی و روحی نیز واسطه هستند چرا که خدای عزوجل به سبب ایشان آرامش برقرار می کند. ثبات و تعادل روحی انسان و نداشتن ناراحتی و گرفتاری تنها و تنها به برکت ائمه علیهم السلام است و هرگاه در ورطهٔ گرفتاریها فرو ،رویم منحصراً به به سبب ایشان گشایش ایجاد می گردد و در نهایت فقط با دستگیری معنوی ،ایشان انسان میتواند به سعادت اخروی دست یافته و از آتش جهنّم نجات یابد.

حسین بن روح ،نوبختی نایب سوّم امام زمان علیه السلام را در دوران غیبت صغری از قول امام زمان علیه السلام و در ضمن زیارتی که برای ماه رجب تعلیم ،فرمودند، نقل کرده است که :

فَبِكُم يُخبَرُ المهيضُ ويُشقَ المريضُ وعِندكم ما تَزْدادُ الأَرْحَامُ وما تَغِيضُ. (1)

شکستگی ها فقط به واسطهٔ شما التیام پیدا میکند و بیماران صرفاً به وسیلهٔ شما بهبودی می یابند و کم و زیاد شدن آنچه از رحم مادران خارج میشود، نزد شماست.

«جَبْر» به معنای جوش خوردن و ترمیم یافتن است و در مقابل «کسر » به معنای « شکستگی» است. به ترمیم و جوش خوردن استخوان شکسته شده، « جبر كسر » می گویند و معمولاً در شکستگی ها تعبیر « يُجْبَر » به کار می برند. بنابراین هر نوع شکستگی که در جسم و یا روح و قلب کسی به وجود آید به واسطه امام علیه السلام جبران می شود. التیام همۀ زخمها به دست ایشان است و اگر مریضی شفا پیدا می کند به برکت اهل بیت علیهم السلام می باشد. هم چنین در روایت تصریح فرموده اند که اگر ارحام زیاد و کم

ص: 122

می،زایند یعنی اگر کسی کم میزاید و دیگری فرزند بیشتری به دنیا می آورد و نیز کامل یا ناقص بدنیا آوردن ،جنین همۀ اینها به وساطت ائمه علیه السلام است. بنابراین نعمت اعطای فرزند یا فرزندان سالم از برکت وجود امام علیه السلام است نتیجه این که بهره بردن از همه نعمتها و دفع همۀ نقمتها به واسطۀ امام علیه السلام صورت می پذیرد. و خداوند متعال، نعمت های دنیوی و اخروی را تنها از طریق ایشان به مخلوقات ارزانی می دارد.

در ،قرآن یک جا آمده است: 。

قُلْ يَتَوَفَّاكُمْ مَلَكُ المَوتِ الّذي وُكِّلَ بِكُمْ. (1)

یعنی بگو فرشته مرگ که بر شما گمارده شده است، شما را قبض روح میکند.

و در جای دیگر چنین است:

اللهُ يَتَوَفَّى الأَنْفُسَ حِينَ مَوتِها. (2)

خداوند جانها را هنگام مرگشان قبض میکند.

و در جای دیگر:

الذين تَتَوفَّيهم المَلائِكَةُ طَيِّبين. (3)

کسانی که فرشتگان، آنها را در حال پاکی، قبض روح می کنند.

و شبیه این آیات که خداوند متعال در جایی گرفتن جانها را به خودش نسبت داده و در جاهای دیگر کار فرشتگان دانسته است اینها با یکدیگر تعارض و تناقض دارند.

امیرالمؤمنین علیه السلام در پاسخ می فرمایند:

«خداوند قبض روح را بدون واسطه انجام نمی دهد بلکه این کار را توسط فرستادگان و فرشتگانش انجام میدهد.»

حضرت سپس به یک قاعده کلی اشاره فرموده اند که:

فِعْلُ رُسُلِهِ وَمَلائِكَتِهِ فِعْلُهُ لأَنهم بِأَمْرِهِ يَعْمَلُونَ.

کار فرستادگان و فرشتگانِ خدا در حقیقت کار خود اوست، چون آنها به فرمان او کار می کنند.

این یک قاعده کلی است و ضابطهٔ آن هم مشخص است اگر کسی به فرمان دیگری، دقیقاً همان چیزی را که او خواسته انجام دهد کارش به او منسوب است و میتوان فرمان دهنده را فاعل حقیقی آن کار دانست. مثلاً اگر کسی به دستور دیگری مرتکب قتل نفس شود، و دقیقاً مطابق آنچه او دستور داده این کار را انجام دهد، می توان حقیقتاً « آمر به قتل» را قاتل دانست. در اینجا خدای متعال نه تنها به فرشتگانش امر می کند بلکه

ص: 124

قدرت انجام آن امر را هم به آنها می دهد و آنها این قدرت را صرفاً از خدای تعالی می گیرند.

سپس فرمودند:

خدا از فرشتگان و از انسانها فرستادگان و سفیرانی - بین خود و آفریدگانش - برگزیده است و اینها همان کسانی هستند که خدا در وصفشان فرموده است: « خداوند از میان فرشتگان و انسانها فرستادگانی را بر میگزیند» (1) پس هر پس هر کس که اهل طاعت ،باشد فرشتگان رحمت جان او را می گیرند. و کسی که اهل گناه باشد، فرشتگان ،عذاب جانش را می گیرند فرشته مرگ یارانی از فرشتگان رحمت و عذاب دارد که آنها دقیقاً به فرمان او عمل می کنند. و (به همین دلیل) کار آنها کار خود اوست و هر کاری انجام دهند به او نسبت داده می شود. پس کار آنها (اعوان ملک الموت) کار خود ملک الموت است (فِعْلُهم فعل مَلَكِ المَوتِ). از طرفی کار ملک الموت هم کار خداست (فِعْلُ مَلَكِ المَوتِ فِعْل الله). و این هر دو یک علت دارد. و آن این که یاران ملک الموت به فرمان او عمل می کنند و او هم به فرمان خدا عمل می کند پس کار آنها کار «خدا خواهد بود».

سپس به طور کلی می فرمایند

لأَنه يَتَوفَّى الْأَنْفُسَ عَلَى يَدِ مَنْ يَشاءُ ، ويُغطي ويَمَنْعُ ويُثيبُ ويُعاقِبُ عَلَى يَدِ مَنْ يَشَاءُ ، وَ إِنَّ فِعْلَ أَمَنَائِهِ فِعْلُه كما قال: و ما تَشَاوُونَ إِلَّا أَنْ يَشَاءَ الله. (2)

چون خدا جانها را به واسطهٔ هر کس که بخواهد می گیرد و به وسیلۀ هر کس که بخواهد می بخشد و باز می دارد و ثواب می دهد و عقاب می کند. و به این علت کار امینهای خداکار خداست، همان طور که خطاب به امناء خود فرمود: « و شما نمیخواهید مگر این که خدا بخواهد».

بدین ترتیب در مسألۀ قبض روح خدای متعال عملی را که دقیقاً مطابق امر او انجام پذیرد، فعل خود شمرده است مثل این که اگر کسی را برای انجام کاری بفرستیم و او دقیقاً مطابق نقشه و دستور ما عمل کند ما هم عمل او را به خود نسبت می دهیم. در این

ص: 125

مورد، با این که مستقیماً خود آن را انجام نداده ایم دیگران هم آن را کار ما می شمارند و نداده ایم، اگر شایسته مدح یا مذمتی باشد به ما هم مربوط می شود، عمل ملک الموت و ملائکه دیگر نیز همین گونه است. ملائکه فاعل مختار هستند، یعنی از روی اختیار و آزادانه عمل می کنند ولی چون دقیقاً مطابق امر خدا عمل می کنند کار آنها در حقیقت کار خداست و آنها به منزله دست خدا عمل می کنند به همین ترتیب بخشش و پاداش یا کیفر دادن نیز می تواند به وسیلهٔ غیر خدا صورت پذیرد ولی در عین حال حقیقتاً به خدا منسوب گردد. البته این غیر خدائی که کارش، کار خدا محسوب می شود به دلیل عصمتی که دارد، قطعاً از امناء الهی است که عملش دقیقاً مطابق خواست پروردگار است. مصداق کامل این ایادی ائمه علیهم السلام هستند که امناء خدا خوانده شده اند در زیارت مأثور جامعهٔ کبیره خطاب به اهل بیت علیهم السلام چنین میخوانیم:

السّلام عليكم يا.. أُمَنَاءَ الرَّحْمنِ. (1)

بنابراین هیچ اشکالی ندارد که معتقد شویم به این که خدای متعال در کلیه انعام های خویش از جمله روزی دادن کار اختیاری ائمه علیهم السلام را کار خود بداند و به تعبیر امير المؤمنين علیه السلام «عَلى يد » ایشان نعمتهایش را بر مخلوقاتش جاری سازد.

امام سجاد علیه السلام در روایتی امر روزی را این گونه تشریح فرموده اند:

يا ابا حمزه لا تَنَامَنَّ قَبْلَ طُلوعِ الشَّمْسِ، فانّى أَكْرَهُها لك. إِنَّ اللهَ يُقَسِّم في ذلك الوقتِ اَرْزَاقَ العِبادِ وعلى ايدينا يُجريها. (2)

ای ابوحمزه قبل از طلوع آفتاب نخواب چون من از خوابیدن تو در این وقت کراهت دارم (زیرا) خدا روزی بندگان را در این وقت تقسیم می کند و به واسطۀ ما آن را جاری می سازد.

تعبیر ایشان در اینجا « عَلى أَيْدِینا » است. همان تعبیری که حضرت امیر علیه السلام دربارهٔ قبض روح فرمودند:

« يَتَوفَّى الْأَنْفُسَ عَلَى يَدِ مَنْ يَشَاء ».امام سجاد علیه السلام در حقیقت مصداق « مَنْ يَشَاء » را معین فرموده اند. بنابراین نحوۀ روزی دادن خدا به بندگان می تواند مانند نحوۀ قبض روح کردن خدا باشد قبض روح توسط فرشتگان الهی - اما به

ص: 126

امر خدا و مطابق خواست او - انجام می شود و به همین دلیل کار آنها کار خود خدا سوب می شود در مسألۀ روزی دادن هم ممکن است بگوئیم این کار را ائمه علیهم السلام به عنوان یک عمل اختیاری انجام می دهند ولی چون به فرمان الهی و دقیقاً مطابق خواست او انجام می دهند. خدای تعالی این کار را به خودش نسبت می دهد. ائمه علیهم السلام به هیچ وجه از خواست الهی تجاوز نمی کنند و خواست ایشان چیزی جز خواست خدا نیست، بنابراین روزی رساندن می تواند کار امام علیه السلام باشد که ایشان - طبق تقدیر و تقسیم الهی و دقيقاً مطابق مشيت او این کار را انجام دهند.

در بعضی ،روایات کار تقسیم روزی به فرشتگان الهی نسبت داده شده است:

قال الرّضا صلوات الله عَلَيه في قول الله عَزَّوجَلَّ: « فالمُقَسّماتِ أَمْراً » قال: المَلائِكَةُ تُقَدِّمُ أَرْزَاقَ بني آدمَ ما بين طلوع الفَجْرِ الى طُلُوعِ الشَّمْسِ. (1)

امام رضا علیه السلام ذيل آية شريفة « فَالمُقَسِّماتِ أَمْراً». (2) فرمودند: فرشتگان، روزی الله انسانها را بین طلوع فجر تا طلوع خورشید تقسیم می نمایند.

امام سجاد علیه السلام خطاب به ابو حمزه فرموده اند که خدا به دست ما روزی را در بین الطلوعین تقسیم میکند. و در این روایت آمده است که در این زمان، ملائکه، تقسیم کنندهٔ روزی هستند جمع این دو ،روایت مانند بحث «قبض روح » است.

در اینجا می گوییم که در هر حال خدای سبحان تقسیم کنندهٔ روزی است و این امر را به دست امناء خود یعنی ائمه علیهم السلام و ملائکه سپرده است و البته ملائکه هم تحت فرمان اهل بيت علیهم السلام عمل می نمایند.

امام موسی بن جعفر علیه السلام فرمود:

ما مِنْ مَلَك يُهْبِطُهُ اللهُ في أمرٍ مِمّا يَهْبِطُ له الّا بَدأَ بِالامام، فَعَرَضَ ذلك عَلَيه و ان مُختَلَفَ الملائِكَةِ مِنْ عِندِ اللهِ تبارک و تعالى الى صاحِب هذا الأمْرِ. (3)

هیچ فرشته ای نیست که خدا او را برای کاری فرو فرستد، مگر این که از امام علیه السلام شروع می کند و آن کار را خدمت امام علیه السلام عرضه می کند. و به طور کلی آمد و شد

ص: 127

ملائکه از جانب خدای تبارک و تعالی به سوی صاحب این امر حجت خدا است هرگاه خدای متعال فرشته ای را برای هر منظوری مثل اجابت دعا، روزی دادن و... به زمین می فرستد آن فرشته به فرمان الهی ابتدا خدمت امام علیه السلام می رسد. و آنچه را که مأمور به آن شده است خدمت ایشان عرضه می دارد. و بعد هم که بخواهد از جانب زمین به سوی پروردگار باز گردد، مجدداً از خدمت امام علیه السلام مرخص می شود. از طرفی خدای متعال همه مخلوقات را مطیع و فرمانبردار ائمه علیهم السلام قرار داده که فرشتگان هم از این امر مستثنی نیستند امام حسین علیه السلام فرمود:

والله ما خَلَقَ الله شيئاً إلا وقد أمره بالطَّاعَةِ لنا. (1)

قسم به خدا، خدا چیزی را نیافریده مگر آن که به او امر فرموده تا از ما اطاعت و فرمانبری کند.

بنابراین فرشتگانی که برای انجام کاری به زمین فرو می آیند، باید مطیع اوامر امام علیه السلام باشند. از این رو در تقسیم روزی بین بندگان ملائکۀ الهی باید به فرمان امام علیه السلام عمل کنند.

در زیارت امام حسین علیه السلام می خوانیم:

اِرادَةُ الرَّبِّ فِي مَقَادِيرِ امُورِه تَهبِطُ اليكم وتَصْدُرُ مِنْ بُيُوتِكم. (2)

ارادۀ پروردگار در مقدرات امورش به سوی شما فرو می آید و از خانه های شما خارج می گردد.

اراده الهى بدون وساطت اهل بیت علیهم السلام صورت نمی پذیرد، بلکه ورود و صدور خواست پروردگار بر ائمه علیهم السلام است. بنابراین وقتی ملائکه می خواهند روزی را از طرف خدا قسمت کنند، ابتدا خدمت امام علیه السلام می رسند و چون همه نعمتها متعلق به امام علیه السلام است ایشان حق دارند که ملک خود را به کسی ببخشند یا از او باز دارند.

ولی بنابر دلائل مستند و فراوان اراده و خواست امام علیه السلام همان خواست و اراده خداست و رضا و غضب ایشان عین خشنودی و ناخشنودی پروردگار است. (3) از این رو هر جا خدا بخواهد ایشان می بخشند. و در حقیقت هر چیزی که ائمه علیهم السلام اعطا کنند

ص: 128

می توان گفت که خدا آن را بخشیده است و بازداشتن ایشان نیز در حقیقت بازداشتن خداست.

فرشتگان هم از طرف خدای عزوجل مأمورند که تحت فرمان امام علیه السلام باشند. در هر کاری به خدمت امام علیه السلام برسند و با اجازه ایشان آنچه را متعلق به امام است بین خلائق تقسیم کنند. خدا به آنها امر فرموده که مطیع ائمه علیهم السلام باشند و به فرمان ایشان عمل کنند. نتیجه کلی آن بحث این است که امام علیه السلام و واسطه فیض الهی در همه نعمتهای دنیوی و اخروی، مادی و معنوی است. دقت کنیم که این وساطت هیچ «ضرورت عقلی» ندارد که ما بخواهیم الزامی برای خدای عزّوجلّ ایجاد کنیم.

بلکه خدا خود چنین خواسته است که همه نعمتها را به امام ،ببخشد تا ایشان آنها را به خواست خودشان (که همان خواست خداست) بین بندگان تقسیم کنند. تأکید می شود که اگر خدا چنین نمی خواست، می توانست نعمتهای خود را مستقيماً و بدون وساطت ائمه علیهم السلام به مخلوقات خود ارزانی دارد ولی حال که به دلالت آیات و روایات می فهمیم مشیت خدا به این امر تعلّق گرفته باید به ولی نعمت بودن اهل بیت علیهم السلام معتقد باشیم.

ناگفته نماند که لازمه بحث فعلی قول به تفویض باطل که در بعضی از احادیث به آن اشاره شده نمی باشد تفویض در امر خلق و رزق که قائل به آن مشرک دانسته شده، (1) این است که کسی معتقد شود حجّتهای الهی مستقل از مشیت و امر الهی تدبیر امور تکوینی خلق را بعهده دارند و به عبارتی خدا کار را به طور کامل به ایشان واگذار کرده و آنها به جای خدا عمل می کنند. چنین معنایی کاملاً نادرست و در حقیقت شرک به خدای متعال است و هیچ ربطی به آنچه اثبات شد، ندارد.

می خوانند». (1)

«ولی» به معنای صاحب اختیار و اولی به تصرّف است اولياء النّعم » صاحب اختیار همه نعمتهای ما هستند. اگر نخواهند، در دنیا و آخرت به کسی نعمتی نمی دهند. و اگر بخواهند، تفضّل نموده و از ملک خود به دیگران عطا می فرمایند. و در هر دو حالت مطابق با رضایت کامل خدای تعالی و عبودیت تام الهی عمل می کنند.

خداوند متعال ایشان را به واقع «وليّ نعمتِ » همۀ مخلوقات قرار داده است و همه نیازهای دنیوی و اخروی مخلوقات به وسیله ایشان بر طرف می گردد. بدین ترتیب ما به عظمت این نعمت بزرگ یعنی نعمت وجود امام علیه السلام بیشتر پی می بریم و در همه امور - حتّی یک عمل سادۀ آب خوردن هم خود را مدیون ایشان می دانیم و همان طور که احساس می کنیم باید شکرگزار خدا باشیم به همان گونه خود را مدیون امام علیه السلام دانسته و می فهمیم که باید حق ایشان را هم ادا نمائیم.

در این قسمت از بحث می خواهیم همین مطلب یعنی «معرفت امام » را از جهت نعمت بودنش بررسی کنیم تا بدانیم شناخت امام علیه السلام و سپس تسلیم به ایشان چه نعمت بزرگی است و چه جایگاهی در مجموعه فرهنگ دینی ما دارد.

نعمتِ «معرفت امام علیه السلام» همان چیزی است که از آن به نعمت بودن امام علیه السلام از جنبهٔ «تشریعی » تعبیر نموده ایم.

برای روشن شدن این امر باید ابتدا هدف اصلی از انعام خدا به بندگانش را بررسی کنیم تا سپس ارتباط نعمتِ« معرفت امام علیه السلام » با این هدف کلی تبیین شود.

معرت خود برساند.

همه اعمال عبادی - همانند نماز و روزه - کالبدهایی هستند که روح موجود در آنها، چیزی جز معرفت انسان به خدای خودش نیست. اساس و جان همۀ عبادات معرفة الله است. هر عبادتی با این معرفت آغاز شده و با همین معرفت ادامه یافته و نهایتاً به معرفت بالاتری از پروردگار ختم میشود عبادت بدون معرفت خدا یک کالبد بدون جان است که ارزش و اعتباری ندارد پس اگر بخواهیم مسیر بندگی خدا را بدون شناخت خدا طیّ کنیم در حقیقت به بیراهه رفته ایم معرفت خدا اصل و ریشۀ همۀ عبادات است . (1)

وقتی می توان به عملی اطلاق عبادت کرد که اعتقاد و نیت فاعل آن، معرفت خدا باشد و عبادت بودن عمل به همین اعتقاد و نیت شخص بستگی دارد. پس بندگی خدا - - یعنی هدف از خلقت خدا - تنها با معرفت او محقق می شود و از طرفی، خلقت، در حقیقت همان انعامهای پروردگار به مخلوقات است.

بنابراین هدف خدا از نعمتهایی که در اختیار بندگان قرار داده این است که به وسیلهٔ آنها معرفت بیشتری نسبت به مُنعم خویش پیدا کنند.

خداوند همه نعمتهای مادی و دنیوی را عطا کرده است تا بندگان منعم خویش را بشناسند و معرفتشان نسبت به او بالا ،رود و بهتر و کاملتر او را بندگی کنند. به عبارت ،دیگر خدا همۀ نعمتهایش را به مخلوقات عطا فرموده تا این که نعمتِ «معرفت خدا» در ایشان به وجود آید و با انجام اعمال عبادی آن را تقویت کنند.

با این توضیحات، می توان گفت که هیچ نعمتی بزرگتر و برتر از «معرفة الله » نیست، به طوری که نعمت بودن همۀ نعمتها به این نعمت مربوط می شود.

امام صادق علیه السلام در تذکر به این مطلب فرموده اند:

ما أَنْعَمَ اللهُ عَزَّوجَلَّ على عَبْدٍ أَجَلَّ مِنْ أنْ لا يكونَ فِي قَلْبِهِ مَعَ اللهِ غيره. (2)

خداوند عزّوجلّ، نعمتی بزرگتر از این که در دل بنده با خدا چیز دیگری نباشد، به او عطا نکرده است.

ص: 132

اگر بنده ای به این درجه نائل گردد که هیچ چیز را شریک خدا قرار ندهد و در قلبش تنها خدا مطرح باشد بزرگترین نعمت خدا به او عطا شده است. این همان حال معرفت خداست که برای تحقق آن باید به درجه ای برسیم که همه چیز را فقط برای خدا بخواهیم و در کنار او برای هیچ چیز اصالت » قائل نشویم. یعنی به طور مستقل و بدون در نظر گرفتن رضایت خدا، هیچ چیزی برای ما ارزش نداشته باشد. در این حال، تنها رضا و خشنودي خدا برای ما مطرح میشود صرفاً اراده و خواست او برای ما اهمیت می یابد، فقط اطاعت و محبّت او نزد ما مهم میگردد و به خواست و محبت غیر او توجهی نخواهیم کرد.

لذا، تمام کسانی که خواست آنها خواست خداست و رضایشان رضای اوست اطاعت ،امرشان در حقیقت اطاعت خدا است آنان نیز باید اطاعت شوند و رضایتشان مورد توجه قرار گیرد و این افراد جز حضرات معصومین علا اشخاص دیگری نیستند. اگر مخلوق به درجه ای برسد که این چنین اخلاص در بندگی داشته باشد و همه چیز را برای خدا بخواهد و هر نعمتی را در جهت تذکر و معرفت بیشتر خدا به کار بندد، به بزرگترین نعمت الهی دست یافته است و در این صورت همۀ آنچه خدا در اختیار او قرار ،داده برای او نعمت می شود.

ثُمَّ لَتُسْتَلُنَّ يَومَئِذٍ عَنِ النعيم. (1)

سپس در آن روز (قیامت) از نعمت مورد سؤال قرار می گیرید.

علاوه بر آنچه قبلاً در بیان نعمتِ مورد سؤال گذشت؛ باید بدانیم که سؤال پروردگار از این است که آیا حق نعمت ادا شده است یا خیر؟ اگر نعمتهای مادی در مسیر خداپسندانه قرار گیرد حق آنها ادا شده است و دیگر مورد سؤال قرار نمیگیرند زیرا در همان جهت مورد نظر مُنعم استفاده شده اند ولی اگر نعمتی در مسیر مورد رضایت خدای تعالی قرار نگیرد از آن سؤال می شود.

امام صادق علیه السلام فرموده اند:

مَنْ ذَكَر اسم اللهِ عَلَى الطَعَامِ لا يُسْأَلُ عَنْ نَعِيمِ ذلك الطَعَامِ ابدا. (2)

کسی که اسم خدا را هنگام غذا خوردن بر زبان آورد، هرگز از نعمت آن طعام مورد سؤال قرار نمی گیرد.

اگر انسان هنگام استفاده از غذا نام خدا را به هر صورتی بر زبان آورد یعنی مُنعم اصلی نعمت را یاد کند نسبت به آن نعمت مورد پرسش قرار نمیگیرد بنده باید بفهمد که سر سفرۀ چه کسی نشسته است و با چه اجازه ای از نعمتها استفاده می نماید.

اگر در کنار هر ،نعمت متذکر ولی نعمت شدیم و یاد خدا در ما جلوه گر شد و متوجه شدیم که غرض از اعطای نعمت چه بوده است با بهره گیری از آن ،نعمت مرتبۀ بندگی ما نسبت به خدا بالاتر میرود و معرفت ما عمیقتر می.شود اگر چنین شد غرض از اعطای نعمت تأمین گشته است و دیگر استفاده از آن جای سؤال و مؤاخذه .ندارد ولی اگر بهره برداری از نعمت به این غرض منتهی نشد آن گاه جای سؤال پیش می آید که این نعمت چگونه صرف شده است.

خداوند رحیم، در حقیقت نعمت دادن به بندگان را طریقی برای رسیدن آنها به کمال قرار داده است. لذا همه نعمتها را بر او سرازیر کرده تا آنها را در جهت معرفت و عبادت بیشتر خدا به کار گیرد. اگر نعمت در جهت کسب معرفت و بندگی او صرف نشود، ضایع شده و حق آن ادا نگشته است و نکته بالاتر این که در آن ،حالت نعمت به نقمت تبدیل

ص: 134

شده است.

نقمت در مقابل نعمت است. هر چه خدای عزّوجلّ به بندگانش عطا کرده، می تواند نعمت باشد یا این که انسان با سوء اختیار خود آنها را به نقمت تبدیل کند. به عنوان مثال، سلامت که به عنوان نعمتی بزرگ شناخته شده است گاهی نقمت می.شود به عبارتی اگر سلامت ما را در مسیر بندگی خدا پیش ببرد نعمت است، و گرنه نقمت خواهد بود، چون انسان به وسیلهٔ آن از راه بندگی خدا دور می شود و این موهبت الهی وبال گردنش شده که باید در محضر الهی پاسخگوی آن باشد.

از امام صادق علیه السلام روایت شده که فرمود:

إِنَّ اللهَ عَزَّ وجَلَّ أَنْعَمَ عَلى قَومٍ فَلَمْ يَشْكُرُوا فَصَارَتْ عَلَيْهِم وَبَالاً. (1)

خدای عزّوجلّ به قومی نعمتی بخشید ولی شکر آن را ادا نکردند پس آن نعمت و بال گردن ایشان گردید.

نعمت سلامت اگر در راه معصیت خدا به کار رود بنده را از خدا دور می کند. گاهی فرد بیمار می شود و به واسطه ناتوانی نمی تواند گناه کند این حالت بهتر از آن است که از سلامت خویش در جهت خلاف رضای پروردگار استفاده نماید. پس سلامت موهبتی، الهی است که فرد ،گناهکار با سوء اختیار خود و انتخاب معصیت به جای طاعت این نعمت را به نقمت تبدیل می کند.

بنابراین وقتی به نعمت اطلاق نعمت می گردد که در جهت بندگی استفاده شود در غیر این صورت نعمت ضایع شده و تبدیل به نقمت می شود. چون انسان گناهکار به اختیار خود از آن برای تذکر به معرفت خدا بهره نمی گیرد و هر چه بیشتر از آن استفاده ،کند او را از خدای عزوجل دورتر می سازد.

خدا شود. بنابراین باید در جستجوی راهی باشیم که از طریق ،آن معرفت خدا به طور کامل و صحیح برای ما تأمین و حاصل گردد.

اگر کسی بخواهد راه صحیح و کامل بندگی را بشناسد و بپیماید، باید از مربیان و معلمانی که خدای حکیم به همین منظور برای بشر قرار داده بهره مند شود، یعنی خود را تحت تعلیم و تربیت ایشان قرار دهد اینها کسانی هستند که خود در بالاترین درجات معرفت و بندگی خدا هستند و میتوانند از دیگران هم در این مسیر دستگیری کنند. اینها همانهایی هستند که «باب الله » نامیده شده اند.

اهل بیت علیهم السلام بهترین مربیان بشر در خداشناسی هستند و اگر کسی واقعاً بخواهد خداشناس شود باید صرفاً به ایشان رجوع کند البته توجه داریم که خود اهل بیت علیهم السلام را به خدا و از طریق معرفی او شناخته ایم یعنی خداشناسی بر پیغمبر شناسی و امام شناسی مقدم است ولی حفظ همین خداشناسی در مسیر صحیح و تکمیل و بارور کردن آن احتیاج به نگهبانانی دارد که خود در این مسیر معصوم از خطا و لغزش هستند و اینها جز چهارده معصوم علیهم السلام نیستند. (1)

خدای متعال دستور فرموده است:

وأتُوا البُيُوتَ مِنْ أبوابها. (2)

از درهای خانه ها وارد آنها شوید.

تنها راه خدا شناس شدن ورود از باب اهل بیت علیهم السلام است. اگر کسی در این دنیا تحت تربیت امام علیه السلام قرار نگیرد حفظ شدنش در مسیر بندگی خدا تضمین نشده، و هر لحظه امکان لغزش و انحراف از مسیر فطری خداشناسی برایش امکان پذیر است. این خواست خود خداست که انسانها از این طریق به معرفت خدا برسند.

امير المؤمنین علیه السلام می فرمایند:

اِنّ الله تبارك وتعالى لو شاءَ لَعَرَّفَ العِبادَ نَفْسَه، ولكنْ جَعَلَنا اَبْوابَه وصِراطَه .

ص: 136

وسبيلَه والوَجْهَ الّذي يُؤْتى منه. (1)

خداوند متعال اگر می خواست خودش را مستقیماً و بی واسطه به بندگان می شناساند ولی ما را باب و راه و طریق خود و آن جهت و سویی که باید از آن داخل شوند قرار داده است.

مشيت خدا بر این تعلّق گرفته که اهل بیت علیهم السلام را طریق منحصر به فرد معرفی خود قرار دهد. پس هر کس طالب هدایت است باید به در خانه ایشان برود. (2)

البته این «باید» را خدا قرار داده است نه این که ما به فکر ناقص خود برای حضرت باری جلّ شأنه تعیین تکلیف کرده باشیم در این شکی نیست که اگر خداوند میخواست خودش را مستقیماً به همه معرفی میکرد ولی حال که چنین نخواسته، هر کس می خواهد موحد شود باید امام علیه السلام را بشناسد از راهنماییهای او بهره مند شود و خود را تحت تربیت او قرار دهد.

لذا معرفت امام علیه السلام تنها راه حصول معرفة الله است یعنی شناخت امام علیه السلام، طریق و راه نیل به معرفت خداست به این معنا که اگر کسی میخواهد به طور کامل و صحیح خدا را بندگی کند، باید امام شناس بوده و با اعتقاد به ایشان از قول و عمل آنها پیروی نماید. در غیر این صورت بندگی خدا حاصل نخواهد شد.

اگر واقعاً شاگرد مکتب اهل بیت علیهم السلام شویم می بینیم که در تبیین همه وظایف بندگان، بهترین و عالی ترین و روشن ترین تعالیم را ارائه فرموده اند در بسیاری از موارد تنبهات زیبا و ظریفی به احکام عقلی داده اند که هر انسان عاقلی را متذکر می سازد از سوی دیگر احکام تعبدی را با دقت به رهروان این راه آموخته اند با مراجعه به احادیث اهل بیت علیهم السلام می یابیم که به واقع بندگی و معرفت خدا به واسطهٔ ایشان تحقق می یابد همان طور که امام باقر علیه السلام فرمودند:

بنا عبد الله و بنا عُرف الله وبنا وحدَ الله. (3)

ص: 137

به وسیلۀ ما خدا بندگی می شود و به وسیلۀ ما خدا شناخته می شود و به وسیلۀ ما توحید خداوند تحقق می یابد.

امام صادق علیه السلام اضافه فرمودند:

... لولا نَحنُ ما عبد الله . (1)

اگر ما نبودیم، خدا عبادت نمی شد.

و باز هم حضرت ایشان تأکید فرمودند:

لولاهم ما عُرف الله . (2)

اگر ایشان رسول خدا و ائمه علیهم السلام و حضرت زهرا علیها السلام نبودند، خدا شناخته نمی شد.

شناخت خدا امری فطری است، ولی آن شناخت فطری باید توأم با تذکر باشد، و خود این تنبه نیز باید همواره تداوم یابد.

برای این که افراد خداشناس شوند باید از راهی بروند که ائمه علیهم السلام جلوی پای آنها می گذارند تا در آن ،مسیر گوهر معرفت خدا را از دست ندهند به علاوه اگر ما از نعمت وجود ائمه علیهم السلام بهره مند نبودیم با نحوه عبادت خدا هم آشنا نمی شدیم چرا که ایشان از طرف خدا آمده و می گویند که اعمال عبادی چگونه باید انجام شود، مثلاً به چه طریقی باید نماز خواند احکام روزه چیست چه طور باید به حج رفت ... و به طور کلی چگونه باید عبادت کرد.

آن بزرگواران می دانند که چه برنامه ای باید در زندگی پیاده شود و اعمال جوارحی و قلبی ما باید چگونه باشد تا بتوانیم بنده خدا باشیم به عنوان مثال در بحث شکر، بهترین تذکرات درباره نعمتهای خدا و نحوه شکرگزاری از آنها و معرفت حمد و نوع سپاس از خدا و... همه به تعلیم پیامبر و حضرت فاطمه و ائمه علیهم السلام بوده است.

لذا اگر بخواهیم بنده خدا باشیم و گوهر معرفة الله را حفظ کنیم و بر شدت و عمق آن بیفزائیم باید دنباله روی ایشان باشیم هیچ کس از بیراهه نمی تواند به سر منزل مقصود برسد بلکه تنها با زانو زدن در مکتب ،ایشان میتوان به هر خیری - از جمله توحید

ص: 138

پروردگار - دست یافت.

امام صادق علیه السلام فرمود:

نحنُ أَصْلُ كُلِّ خَيْرٍ، ومِنْ فُرُوعِنا كلُّ بِيٍّ، فَمِنَ البِرِّ التوحيدُ والصَلوةُ والصِيامُ وكَظْمُ الغَيْظِ و العَفْوُ عَنِ المُسيءِ ورَحْمَةُ الفَقيرِ وتَعَهدُ الجَارِ والإقرارُ بالفَضْلِ لأهله. (1)

ما ریشه هر خیر هستیم و هر نیکی از شاخههای ماست و از جمله نیکی ها است توحید، نماز، روزه، فروبردن ،خشم گذشت از بدکار، ترحم به فقیر، احساس مسؤولیت در برابر همسایه و اعتراف به برتری آن که شایستگی آن را دارد.

تنها راه رسیدن به هر خیری مراجعه به اصل و ریشه آن یعنی اهل بیت علیهم السلام است. در صدر همۀ نیکیها توحید یعنی اعتقاد به خدای واحد جای دارد و بقیه خوبیها - که فروع دین هستند از آن ناشی می شوند.

نتیجه این که معرفت امام علیه السلام نسبت به معرفت خدا طریقیت دارد. و اگر می خواهیم به خداشناسی دست یابیم باید امام شناس شویم یعنی هم امام علیه السلام را بشناسیم هم به در خانه او برویم و هم از او اطاعت کنیم.

البته ما امام علیه السلام را به معرفی خود خدا می شناسیم خدا است که پیامبر رحمت علیه السلام را با آیات و بیناتی ،فرستاده تا همان ،آیات حجّت و برهانی برای اثبات رسالتش باشد و جانشینان آن رسول گرامی هم به معرفی ایشان برای ما شناخته شده اند. پس در حقیقت، خدای عزّوجلّ، امام را به بندگان معرفی می کند.

اگر چنین معرفتی نسبت به امام علیه السلام و ایجاد گردید و ما امام را شناختیم به حکم عقل سلیم، باید او را به امامت قبول ،نمائیم یعنی با اختیار خود تسلیم ایشان گشته و از حضرتش پیروی نمائیم. در چنین صورتی این عمل ما میتواند مقدمه ای شود برای این که خداوند متعال مرتبه بالاتری از معرفت خودش را به ما عطا فرماید و بدین ترتیب در مسیر خداشناسی بمانیم و کاملتر شویم.

از طریق هدایت چهارده معصوم علیهم السلام، همواره متذکر معروفِ فطری خود می گردیم.

ص: 139

به عبارتی معرفت فطری ما به خدای ،سبحان به وسیلهٔ تنبّهات «چهارده نور پاک علیه السلام» محافظت می.شود و تنها با تربیت ،ایشان به خداشناسی کامل و صحیح خواهیم رسید.

از طرف دیگر معرفت بیشتر ما نسبت به خدای عزّوجلّ ما را با اهل بیت آشناتر می سازد، یعنی با عبادت صحیح و خالصانه معرفتِ ما به ایشان بالاتر میرود و همین میتواند پله ای و نردبانی برای تسلیم بیشتر به اهل بیت علیهم السلام و در نتیجه معرفت بالاتری نسبت به خدای متعال باشد.

پس نتیجه معرفت بیشتر خدا معرفت بیشتر امام علیه السلام است و بالعکس معرفت بالاتر نسبت به امام، ما را به معرفتِ بالاتر خدای تعالی می رساند و این هر دو، بستگی کامل دارد به اختیار خود ،انسان که به آنچه لازمه معرفتش می باشد تسلیم گردد ،تا هر دو نتیجه برایش حاصل گردد.

تسلیم شود. یعنی ایشان را به همان مقامی که خدا برایشان قرار داده باور کند تا توحید از او پذیرفته شود. به تعبیر دیگر لازمه پذیرش ربوبیت خدای عزوجل، پذیرفتن نبوّت پیامبر صلی الله علیه و اله و امامت ائمه علیهم السلام است .قبول ولایت اهل بيت علیهم السلام شرط توحید (خداشناسی) دانسته شده است وقتی از امام معصوم علیه السلام دربارۀ خداشناسی می پرسیدند، ایشان در پاسخ تنها به قبول خداوند اکتفا نمی کردند، بلکه پذیرفتن پیامبر صلی الله علیه و اله به نبوت و ائمه علیهم السلام به امامت و حتی دشمنی با دشمنان ایشان را در تعریف خداشناسی مطرح می کردند.

ابو حمزه ثمالی به امام باقر علیه السلام عرض می کند:

جعلتُ فداک فما مَعْرِفَةُ اللهِ ؟ قال عَلَيه السَّلامُ: تصديقُ اللَّهِ عَزَّ وَجَلَّ وتَصديقُ رَسُولِهِ صَلَّى اللهُ عَلَيه وَ آلِهِ وَ سَلَّمَ، ومُوالاة علي - عَلَيه السَّلامُ - والانْتِمامُ به وبِأَئِمَّةِ الهُدى - عليهم السّلام - ، والبَراءَةُ الى اللَّهِ عَزَّوجَلَّ مِنْ عَدوِّهِم. هكذا يُعْرَفُ اللهُ عَزَّوجَلَّ. (1)

فدایت شوم معرفت خدا چیست؟ فرمود: باور داشتن خدای عزوجل و باور داشتن پیامبرش صلی الله علیه و اله و دوستی و همراهی با علی علیه السلام و پذیرفتن امامت او و ائمه هدى علیهم السلام ، و بیزاری جستن از دشمنان ایشان به سوی خدای عزوجل است. این است معرفت خداوند عزّ وجل.

و در حدیث دیگری جابر جعفی از امام باقر علیه السلام نقل کرده است:

انّما يَعْرِفُ اللهَ عَزَّوجَلَّ ويَعْبُدُهُ مَنْ عَرَفَ اللَّهَ وعَرَفَ اِمامَهُ مِنّا اهلَ البَيْتِ. وَمَنْ لا يَعْرِفُ اللَّهَ عَزَّوجَلَّ ولا يَعْرِفُ الامامَ مِنَّا اهلَ البَيْتِ فَانّما يَعْرِفُ ويَعْبُدُ غَيرَ اللهِ هكذا - والله - صَلالاً. (2)

تنها کسی اهل معرفت خدا و عبادت اوست که خدا را بشناسد و اهل معرفت امام علیه السلام از ما اهل بیت .باشد و قسم به خدا کسی که خدا را نشناسد و معرفت نسبت به ما اهل بیت نداشته باشد چنین کسی غیر خدا را شناخته و بندگی غیر او را - این چنین

ص: 141

گمراهانه کرده است.

از این احادیث و نظائر آنها به صراحت می توان نتیجه گرفت که موحد (خداشناس) در فرهنگ شیعی به کسی گفته می شود که اعتقاد به خدا و پیامبر صلی الله علیه و اله و ائمه علیهم السلام دارد، و اهل ولایت محسوب می شود اینجاست که می فهمیم امام شناسی(به معنای اعتقاد به امام علیه السلام) ثمره و محصول درخت خداشناسی (به معنای اعتقاد به خدا) است. یعنی وقتی معرفت خدا به بار نشسته و میوه دهد میوۀ آن معرفت امام علیه السلام است. و اگر بر این درخت، چنین میوه ای به ثمر نرسد معلوم می شود که درختِ بی ثمر و بدون فایده ای است زیرا به محصول و ثمره واقعی خود نرسیده است.

امام شناسی میوه درخت خداشناسی است. همان طور که هر درختی به میوه اش شناخته می شود توحید هم به امامت شناخته می شود، درخت سیب به این دلیل که میوه سیب بر آن می روید درخت سیب است و هر کس نوع درخت را به میوه روی آن می شناسد درخت توحید نیز زمانی درخت توحید خواهد بود که ثمره آن اعتقاد امام علیه السلام باشد. اگر چنین میوه ای بر آن ،نروید دیگر درخت را نمی توان درخت خداشناسی دانست.

بنابراین معرفت امام علیه السلام نه تنها شرط و لازمه معرفت خدا بلکه نشانه منحصر به فرد آن است. یعنی با این نشانه و فقط با همین نشانه - می توان فهمید که چه کسی خداشناس یا خدانشناس است. اگر نشانه دیگری برای خداشناسی در احادیث اهل بيت صلوات الله عليهم اجمعین بیان شده باشد فرع بر این اصل است. اصل اصول دین، ولایت چهارده نور پاک است و هر خیر ،دیگری از نتایج و ثمرات این اصل، به حساب می آید، چنانچه در حدیث حضرت صادق علیه السلام،دیدیم که فرمود: «نحن اصل كلّ خير » (ما ریشهٔ همهٔ خوبی ها هستیم).

این نوع ارتباط (میوه با درخت یا نشانه با صاحب نشانه) نوع دیگری از ارتباط بین معرفت امام علیه السلام و معرفت خداست که باید در کنار ارتباط نوع اول (راه و هدف یا وسیله و مقصود) در نظر گرفته شود. به همین عنایت دوم است که امام حسین علیه السلام در پاسخ به فردی که از ایشان پرسید:

ص: 142

ما معرفة الله ؟

معرفة الله چیست؟

پاسخ فرمودند:

مَعْرِفَةُ اهلِ كُلِّ زمانٍ إمامهم الذي يَجِبُ عَلَيْهِم طَاعَتُه. (1)

معرفت اهل هر زمانی امام خودشان را که طاعت او برایشان واجب است. حضرت سيّدالشهداء علیه السلام در حقیقت درخت توحید را از روی میوه اش تعریف فرمودند تا سؤال کننده به وسیلهٔ نشانه توحید بتواند آن را بشناسد. در واقع چون معرفت خدا جز به معرفت امام زمان علیه السلام شناخته نمی شود و تحقق نمی یابد، لذا امام حسين علیه السلام المعرفة الله را به معرفت امام زمان علیه السلام تفسیر فرمودند.

پس معرفت امام علیه السلام به معنای اعتقاد به ایشان جزء ناگسستنی معرفة الله می باشد. اگر خداشناسی فرد به امام شناسی ختم نشود هنوز نمی توان او را موحد دانست. شیعه و سنی هر دو این روایت را از پیامبر صلی الله علیه و اله نقل کرده اند که:

مَن مَاتَ ولَمْ يَعْرِفْ إمامَ زَمَانِه مات ميتةٌ جاهِليَّة. (2)

هر کس بمیرد در حالی که امام زمان خود را نشناخته باشد، به مرگ جاهلی از دنیا رفته است.

پیامبر صلی الله علیه و اله به صراحت بیان کرده اند کسی که امام زمان خود را نشناسد، هنوز از جاهلیت و شرک در نیامده است بنابراین معرفت خدا اگر به معرفت امام عصر علیه السلام منتهی نشود، شخص را دیندار نمی کند. (3) در حقیقت انسان با نشناختن امام علیه السلام و تسلیم نشدن ها در برابر او همه چیز را از دست می دهد در حالی که همۀ نعمتها و اعمال ،نیک در صورت وجود معرفت امام علیه السلام سعادت آور می شود.

ص: 143

از دو نوع ارتباطی که میان معرفت خدا با معرفت امام علیه السلام وجود دارد، نتیجه می شود که شکر نعمتهای الهی بدون معرفت امام علیه السلام امکان پذیر نیست.

این مسأله از دو جهت قابل بیان است:

جهت اوّل طریقیت داشتن معرفت امام علیه السلام است به این معنی که امام علیه السلام را شناخته و به او مراجعه کنیم تا راه صحیح و کامل شکرگزاری به درگاه پروردگار را از او بیاموزیم و با اتکای به ایشان مسیر درست اداء شکر پروردگار را طی کنیم.

جهت دوّم با شناخت امام علیه السلام و پذیرفتن ایشان، در حقیقت به ثمرۀ خداشناسی دست یابیم، تا این که استفاده از نعمت های الهی مارا در مسیر معرفت خدا و بندگی او پیش ببرد. این هدف فقط و فقط با شناخت امام علیه السلام و ارادت و تسلیم نسبت به ایشان محقق می گردد.

از جهت دوم می توان گفت که معرفت امام علیه السلام هدفی است که خداوند از اعطاء نعمت هایش به انسانها برای ایشان قرار داده، یعنی موضوعیت دارد. این همان هدف از خلقت ایشان است بنابراین اگر به این هدف نرسند نعمت های الهی را ضایع ساخته و کفران آنها را کرده اند.

با توجه به مطالب ،پیشین دلیل این بیان کاملاً روشن است. هیچ کس بدون رسیدن به معرفت امام علیه السلام نمی تواند شکرگزار مُنعم خود باشد. چون تنها راه شکر خدا این است که انسان با استفاده از نعمت های او به معرفت و بندگی خدا برسد. و این هم جز با معرفت امام علیه السلام حاصل نمی شود.

جدا نبودن معرفت امام علیه السلام از معرفت خدا را به دو بیان دانستیم اکنون می توانیم بفهمیم که خداوند بر جناب لقمان منت گذاشت و برای این که او را عملاً در مسیر شکرگزاری خدایش قرار دهد معرفت امام زمانش را به او عطا فرمود تا بتواند هم از راهنمایی ها و ارشادات ایشان در نحوه شکرگزاری بهره ببرد (طریقیت داشتن معرفت امام) و هم با تسلیم و اعتقاد ورزیدن به ایشان بتواند به ثمرۀ معرفت خدا که هدف از خلقت لقمان بوده - نائل گردد موضوعیت داشتن (معرفت امام) از اینجا می توان به میزانِ بزرگی نعمتِ معرفت امام زمان علیه السلام پی برد.

در ادامۀ ،آیه حکمت را « خیر کثیر » نامیده است. وصف این نعمت به خیر کثیر توسط خداوند نشان می دهد که این نعمت بسیار ارزشمند است به همین جهت جناب لقمان همواره مورد توجه ائمه اطهار علیهم السلام بوده و ایشان سفارش های او را مکرر نقل می فرمودند.

خدای متعال در انتهای آیه تأکید فرموده که ارزش و قدر این خیر کثیر را فقط صاحبان خرد ناب می یابند. پس اگر این خیر کثیر به کسی داده شد باید قدر آن را بداند و حق شکر آن را به جا آورد و دانستیم که این حکمت ارزشمند و گرانقدر، چیزی جز معرفت امام علیه السلام نمی باشد، همان طور که در تفسیر آیه مربوط به حضرت لقمان گذشت.

بیان دیگری هم از امام صادق علیه السلام در ذیل آیه اخیر (1) آمده که ایشان حکمت را چنین تفسیر فرموده اند:

طاعَةُ اللهِ ومَعْرِفَةُ الامام. (2)

این بیان هم مؤید همان تفسیر قبلی ،است، معرفت امام علیه السلام و اطاعت از خدا، جدای از هم نیستند بلکه لازم و ملزوم یکدیگرند.

پس به طور خلاصه امام علیه السلام و معرفت ایشان همان خیر کثیری است که خدای جلیل با اعطای آن بر بندگان منت گذاشته و آن را از بقیه نعمت های عطا شده، بزرگتر و مهمتر خوانده است چرا که همۀ خیرات از این سرچشمه ناشی میشود و به همین جهت، «خیر کثیر » نام گرفته است.

در زیارت جامعه کبیره همین مطلب به عبارت ذیل آمده است:

إنْ ذُكِرَ الخَيْرُ كُنتُم أَوَّلَه وأَصْلَه وفَرْعَه ومَعْدِنَه وَمَأْوَاهُ ومُنْتَهاه. (3)

اگر از خیر صحبت شود شما ابتدای آن و ریشه و شاخهٔ آن و سرچشمه و پناهگاه و انتهای آن هستید.

خداوند متعال، عالم هستی را این گونه قرار داده است که هر خیری به هر کس برسد، باید از طریق امام علیه السلام باشد یعنی ایشان واسطهٔ همه نعمت ها هستند. از طرف دیگر، شکر

ص: 147

هر نعمتی موکول به معرفت امام علیه السلام است که این ،معرفت خود بالاترین نعمت خداست و انسان حتی برای رسیدن به معرفت خدا - هدف غایی از خلقت - نیز از این نعمت بی نیاز نمی باشد. بنابراین معرفت امام علیه السلام نعمتی است که نعمت بودن همه نعمت ها وابسته به آن است به طوری که بدون آن، هیچ نعمتی نعمت نیست بلکه « نقمت » خواهد بود. زیرا معرفت امام علیه السلام تنها نعمتی است که اگر باشد هدف پروردگار از اعطای نعمت به بندگانش محقق می شود. و اگر نباشد همۀ آنها در غیر مسیر رضای الهی خواهند بود که در آن صورت « نقمت » می شوند پس باید قدر این نعمتِ دردانۀ الهی یعنی معرفت امام علیه السلام را که خیر کثیر است، بیشتر و عمیق تر بدانیم.

در فصل بعد به بررسی بیشتر این مطلب خواهیم پرداخت.

ص: 148

امام حسن عسکری علیه السلام در توضیح این مطلب می فرمایند:

نعمت را نمی شناسد جز شاکر، و شکر نعمت را نمی گزارد مگر کسی که معرفت دارد. (1)

معرفتِ نعمت را جز شاکر پیدا نمی کند و شکر نعمت را جز عارف به آن انجام نمی دهد. بنابراین شاکر بودن موکول به داشتن معرفت نعمت می شود. پس اگر بخواهیم نعمت امام علیه السلام خدا را شکرگزار باشیم، باید ایشان را بشناسیم.

از گردن انسان ساقط نمی شود. (1) چرا که پذیرش و اعتقاد و ،تسلیم، حال قلب است و سختیها قلب شخص را تسخیر نمی کنند.

در ادامه روایت امام صادق علیه السلام به معاوية بن وهب تذکر داده اند که امام به روشهای مختلفی ممکن است به انسان شناسانده شود حضرتش معرفت امام را به دو مرتبه معرفتِ به اسم و معرفتِ به وصف و نعت، (2) تقسیم فرموده اند. با توجه به اهمیت و ضرورت آگاهی از این تقسیم به توضیح و بررسی هر یک از این اقسام می پردازیم. و سپس هر یک از این مراتب را بر وجود مبارک امام زمان علیه السلام تطبیق می دهیم. باشد که گامی به سوی معرفت بیشتر ایشان برداشته شود.

نشناسیم.

نوع دیگری از معرفتِ به ،اسم شناخت نشانه های تکوینی و ظاهری فرد است مثلاً شکل و قیافه یا قد و قامت او را بدانیم و یا او را از طریق صدایش بشناسیم. بدین ترتیب، شکل و صدا و دیگر خصوصیات تکوینی او برای ما نشانه می شود و ما او را با دیگران اشتباه نمی گیریم.

بدین طریق اگر در جمعی ناآشنا قرار گیریم می توانیم فرد را از طریق نام و مشخصات شناسنامه ای و یا از روی شکل ظاهری او شناسایی کنیم و بدین ترتیب او از دیگران متمایز می شود. هر چند که ممکن است ما هیچ چیز دیگری درباره اش ندانیم.

البته این حد از ،معرفت سطحی ترین رتبۀ شناختِ ما نسبت به کسی است که می خواهیم نسبت به او معرفت پیدا کنیم و بنابراین پائین ترین مرتبه معرفت می باشد.

معرفتِ به نعت و صفت، مرتبه بالاتری از معرفتِ به اسم است. در این معرفت ما شخص را تنها از روی اسم و شکل و لباس و دیگر خصوصیات ظاهری نمی شناسیم بلکه به یک سلسله ویژگی ها و کمالات باطنی او می شناسیم. مثلاً از اخلاق و رفتار، علم و آگاهی، ایمان و عمل صالح و دیگر توانایی ها و نقصان های او مطلع می شویم.

برای آگاهی از این دو نوع معرفت، مثالی ذکر می نمائیم:

در میان جمعی با فردی روبرو می شویم همین که او را دیدیم به برخی از نشانههای ظاهری او پی می بریم صورت و قد و قامت او را می بینیم صدایش را می شنویم آرایش خاص یا لباس مخصوص او را می بینیم. نوع دیگری از معرفت به اسم این است که ما فقط اسم و فامیل و مشخصات شناسنامه ای او را بدانیم بنابراین اگر بعد از آن برخورد اولیه او را در مکان دیگری دیدیم، فوری تشخیص داده و می گوئیم این آقای... است تا اینجا ما نسبت به او تنها معرفت به اسم پیدا کرده ایم.

حال اگر بفهمیم این فرد یک پزشک است معرفت به صفت او پیدا کرده ایم، یعنی او را به یکی از اوصافش شناخته ایم. اگر بفهمیم که یک پزشک متخصص است، او را به صفت دیگرش هم شناخته ایم. با دانستن خصوصیات دیگر او - مانند ایرانی بودن، مردمی بودن متعهد ،بودن متقی و خداشناس بودن - معرفت ما به او، به تدریج بالا

ص: 152

می رود. اگر بفهمیم که به امام زمان علیه السلام و هم علاقه خاصی دارد و علاوه بر حرفه پزشکی به گونه های مختلف اهتمام به امور مردم دارد و... باز معرفت ما نسبت به او افزایش می یابد.

به این ترتیب حوزه معرفتِ به صفت و نعت خیلی گسترده تر از معرفت به اسم است و عمق بیشتری هم دارد. چه بسا ما کسی را بارها و بارها دیده باشیم و خصوصیات شناسنامه ای او را به خوبی بدانیم؛ ولی بسیاری از جنبه های شخصیتی و اخلاقی و دینی و دیگر خصوصیات او بر ما مخفی باشد. عمق معرفت که برخاسته از مراتب معرفتِ به نعت و صفت است - گاهی آن قدر تفاوت دارد که گوئی شناختِ اسمی ،فرد اصلاً به عنوان معرفت مطرح نمی شود. مثلاً ما فردی را به نام می شناسیم، اما نمی دانیم که چه فرد عالم و متقی و درست کار و خیری است. ولی فرد دیگری که حتی یک بار هم او را ندیده است از خصوصیات او اطلاع دارد، کاملاً روشن است کسی که معرفت به اوصاف این فردِ عالم دارد، معرفتش از ما بیشتر است و اگر ما روزی با این فرد عالم همسفر و همراه شویم ممکن است صفاتی از او برای ما روشن شود، که اعتراف کنیم من تا به حال او را نشناخته بودم و تازه او را شناختم. بدین ترتیب آگاهی خود به اسم و ظاهر او را معرفتِ به او نمی دانیم. و صرفاً اطلاع از خصوصیات او را معرفت می نامیم.

بنابراین عمق معرفتِ به وصف با معرفت به اسم اصلاً قابل مقایسه نیست. تفاوت به آن جا می رسد که گاهی نزدیکترین وابستگان و دوستان کسی او را به اسم می شناسند، اما نسبت به بسیاری از صفات و خصوصیات باطنی او جاهل ،هستند، در حالی که کسی که هرگز او را ندیده و حتی اگر به طور اتفاقی با او ملاقات کند وی را به ظاهر نمی شناسد، از یژگی های او به خوبی مطلع است.

كاملاً روشن است که هر قدر شخص بهتر شناخته شود، تأثیر معرفت او در قلوب بیشتر خواهد بود. به عنوان مثال اگر فقط اسم و فامیل کسی را بشنویم معمولاً هیچ اثر خاصی در قلب ما ایجاد نمی شود ولی با شنیدن خصوصیات مختلف فرد در قلب ما حُبّ و يا بغض نسبت به آن شخص ایجاد می شود هر چه اطلاعات ما دربارۀ او بیشتر شود انفعال قلبی ما نسبت به او اضافه می گردد. البته این اثر پذیری قلبی ما از او کاملاً

ص: 153

منفعلانه و ناشی از معرفتی است که در قلب ما بوجود آمده است. لذا صفات عمیق تر ،باشد تأثیرش در قلب بیشتر است.

هرگز حاصل نمی شود.

عامل دیگری که اثر معرفت به وصف از راه شنیدن را افزون می سازد، این است که معرف، خود اثر آن وصف را چشیده باشد. مثلاً کسی که از پزشکی تعریف می کند اگر بگوید من ده سال است که فرزندم را نزد او می برم و نتیجه دیده ام، بیشتر اثر دارد تا این که بگوید یک ماه است که با او آشنا شده ام و یا خودم نیز تعریف او را شنیده ام ولی تا به حال مراجعه نداشته ام. در این صورت کلام و تعریف او اثر کمتری در شنونده ایجاد خواهد کرد.

بنابراین ویژگی های معرف و سنخیت او با شخص تعریف شده و کیفیت شناختِ خود او از عوامل، ناخود آگاه در میزان تأثیر تعریف و توصیف مؤثر می باشد. و این عوامل باعث می شود که عمق تأثیر شنیدن ها متفاوت گردد. البته این تأثیری است که به صورت غیر اختیاری در قلب فرد ایجاد می شود و ارتباطی به عمل خود شخص ندارد چرا که معرفی از طرف دیگران صورت می پذیرد و متناسب با شخصیت معرف و نحوهٔ توصیف او تأثیرات متفاوتی در قلب ایجاد می شود.

در«مرتبه دوم» می توانیم با «مشاهده » یا « دیدن آثار»، نسبت به اوصاف چیزی معرفت پیدا کنیم، یعنی تأثیر عمل و فعالیت او را روی دیگران ببینیم. مثلاً فرض کنید یکی از نزدیکان شما ناراحتی خاصی داشته و شما شاهد رنج بردن او، و مراجعۀ او به پزشکان مختلف بوده اید تا این که با چشم خود می بینید که مراجعه به پزشک خاصی باعث بهبودی و سلامت بیمار شده است به عبارتی با چشم خود می بینید که درمان این پزشک مؤثر بوده است.

ممکن است ببینیم که جوانی دچار سرگردانی و حیرت شده، و قدرت تشخیص ارزش ها را از دست داده است و در عمل نسبت به انجام وظایف شرعی و اخلاقی خود کوتاهی می نماید. سپس مصاحبت ،او با فرد عالمی را مشاهده می کنیم و به دنبال این ،معاشرت می بینیم که این جوان تغییر رویه داده و نسبت به انجام وظایف خود کوشا شده است. این دیدنها باعث می شود که ما شناختی نسبت به این فرد عالم پیدا کنیم.

بدین ترتیب با دیدن اثر یکی از اوصاف شخص در دیگران پی به صفت او می بریم. این مرتبه از معرفت از جهتی حضوری می باشد چون اثر صفت آن شخص نزد شناسا

ص: 155

حاضر است. و می تواند آن را ببیند و این نوع معرفی اثر خاصی در قلب ایجاد می کند. اثری که معرفتِ از راه دیدنِ ،آثار در قلب انسان ایجاد می کند بسیار عمیق تر از معرفتِ از راه شنیدن می باشد.

«مرتبۀ سوّم» معرفتِ به ،وصف شناخت چیزی از راه «چشیدن » صفتش می باشد. در این نوع معرفت از طریق مواجهه با واقعیت چیزی آن را می شناسیم و خود تجلی گاه آن صفت می شویم. مثلاً وقتی به بیماری سختی دچار می شویم و به رنج بسیاری می افتیم، پس از مراجعه به پزشک های مختلف، اثری از بهبودی در ما ایجاد نمی شود. در اوج سختی و ناراحتی به پزشک متخصصی مراجعه می کنیم و او سبب بهبودی بيماري صعب العلاج ما می شود و با معالجه او از آن درد و ناآرامی به حالت سلامت و آرامش می رسیم. در این حالت خیلی خوب به متخصص بودن این پزشک پی می بریم و نسبت به این صفتِ او معرفت بیشتری پیدا کرده و این ،معرفت تأثیر بسیار زیادی در قلب ما ایجاد می کند.

مثال دیگر: در مسائل شرعی به حیرت می افتیم در تشخیص تکالیف خود ناتوان می شویم حق و باطل ها در نظرمان مخلوط شده و از دستیابی به شیوه صحیح زندگی عاجز می گردیم. ناگهان متوجه می شویم که عمرمان بیهوده تلف شده و در گام برداشتن در مسیر بندگی خدا ناموفق هستیم و نمی توانیم راه را از بیراهه تشخیص دهیم. در این زمان به هر کوی و برزنی برای یافتن صراط مستقیم سر می زنیم. در این میان دستگیری عالمی را چشیده و به وسیلهٔ او نسبت به وظایف ،خود تنبه می یابیم در این صورت ما گوشه ای از علم این عالم را چشیده ایم و او به ما معرفی شده است.

این مرتبه از معرفت را که خودِ شناسا یکی از اوصاف شخص را وجدان می کند، میتوان معرفت شهودی نامید. چراکه او خود شاهد صفت آن شخص می شود و البته میتواند مبین آن هم باشد. عمق و میزان تأثیری که این مرتبه از معرفت در قلب انسان ایجاد می کند با مراتب قبلی قابل مقایسه نیست.

پس به طور کلی می توانیم برای معرفت چهار مرحله قائل شویم:

1 - معرفت به اسم.

ص: 156

2 - معرفت غیابی به وصف.

3 - معرفت حضوری به وصف.

4 - معرفت شهودی به وصف.

معرفت در هر مرحله نسبت به مرحلهٔ قبلی عمیق تر است و در هر درجه آن نسبت به مرتبه بعدی، می توان اطلاق عدم معرفت نشناختن کرد. انسان با رسیدن از یک مرحله به مرحله بعدی در واقع معرفت جدیدی نصیبش می گردد و ضعف خود را که در مرحله قبل داشته با تمام وجود خویش می یابد.

حاصل می شود، به اختیار او نیست. در حقیقت عارف شدن کار او نیست و تنها کاری که از دست او بر می آید این است که به سخنان مخاطب گوش فرا دهد. (1) ولی معرفی فرد به وسیلۀ غیر او صورت می پذیرد.

بنابراین، شناخت اوصاف دیگران کار شناسا ،نیست و این مطلب در همه مراتب معرفت صادق است. اما عمل و نحوه برخورد شناسا، بعد از تعریف و توصیف شروع می شود. یعنی وقتی وصف پزشکی را شنید و فهمید و یا طبابت او را دید و یا به وسیلهٔ او معالجه شد و تخصص او را چشید این تعریف ها آثاری در قلب او ایجاد می کند که بنا به شدت و نوع معرفت، عمق آن تفاوت دارد.

این اثر گذاری ها کار خودِ شخص نیست ولی بعد از این که قلب او تحت تأثیر این معرفت ها قرار گرفت او ممکن است پذیرای این شناخت قلبی خود باشد و یا این که از آن روی گرداند. مثلاً اگر برخوردی با آن پزشک داشت می تواند به او احترام بگذارد، جلو برود و به او سلام کند و یا این که بی توجهی کرده و حتی به او آزار برساند.

به خوبی روشن است که بین شناخت قلبی فرد با عملکرد اختیاری او تفاوت زیادی وجود دارد. و فرد می تواند عملکردی متناقض با معرفت قلبی خود داشته باشد. البته عملکرد اختیاری ،انسان ممکن است در حد گفتن به زبان باشد. در این صورت، شخص می تواند زبان به مدح آن پزشک گشاید و یا از او بسیار بدگویی کند. البته وقتی از زبان خود علیه او استفاده می کند، قلباً می فهمد که این پزشک، شایسته مدح است و او با سوء اختیارش اقدام به بدگوئی از پزشک کرده است.

ظریف ترین و حسّاس ترین و در عین حال مهم ترین بخشِ عمل اختیاری در مورد معرفت مربوط به قلب می باشد در این مرحله با وجود این که شخص فهمیده است که این پزشک متخصص و متعهد و متقی و... است و عقلش گواهی می دهد که باید نسبت به او خاضع باشد و به او احترام بگذارد؛ ولی شخص می تواند قلباً برای او ارزشی قائل

ص: 158

نشود و پیش خود او را سبک شمارد در حالی که انسانیت فرد حکم می کند که نسبت به آن عالم متخصص بی تفاوت نباشد. پس اعتقاد داشتن به او یا بی اعتقادی نسبت به او، یک عمل اختیاری قلبی است که جایگاه آن پس از حصول معرفت می باشد.

بدین ترتیب معرفت به اسم و ،وصف بدون اختیار نصیب افراد می شود و به صورت غیر اختیاری بر قلب او اثر می گذارد ولی انسان در اعتقاد پیدا کردن و نحوه برخورد قلبی و جوارحی نسبت به معروف خود سهیم است و همین اعتقاد داشتن را معرفت اختیاری می نامیم.

البته هر چه درجهٔ معرفت فرد بالاتر باشد اگر تسلیم شود و زیر بار معرفت خود ،برود، اعتقاد قلبی او عمیق تر خواهد بود. بنابراین اگر انسان به صورت اختیاری معتقد به وصفی شود که آن را چشیده است نحوه عملکرد او نسبت به وقتی که تنها وصفی را ،شنیده بسیار متفاوت خواهد بود.

به عنوان مثال اگر انسان اثر معالجهٔ پزشکی را بر روی بیماری ببیند در صورت عناد ،نداشتن اعتقاد قوی تری به آن پزشک می یابد تا نسبت به وقتی که فقط وصف مهارت او را شنیده است و نیز اگر خودش حاذق بودن او را چشیده باشد، در صورتی که نه تسلیم معرفت شهودی خود گردد اعتقاد عمیق تری نسبت به آن پزشک در مقایسه با حالت قبلی پیدا می کند.

این اعتقاد مراتب مختلفی دارد که همگی اختیاری اند، اما معمولاً با عمیق تر شدن معرفت ها شدیدتر و عمیق تر می شوند؛ البته در صورتی که شخص اهل عناد و انکار واقعیات نباشد و بخواهد در برابر آنچه فهمیده و شناخته است تسلیم شود آن معرفتی که جنبۀ اختیاری دارد و به عنوان یک وظیفهٔ عقلی پس از شناخت غیر اختیاری برای انسان مطرح می شود همین اعتقاد است و انکار آن مساوی با بی اعتقاد بودن و قبول نکردن است که هر دو کاملاً اختیاری می باشد. انسان پس از شناخت هر حقیقتی این دو كاملاً مختلف را می تواند به خود بگیرد. پس هر جا که معرفت جنبۀ اختیاری داشت، به همین اعتقاد یا بی اعتقادی بر می گردد که جایگاه آن پس از حصول معرفتی موضع است که جنبۀ غیر اختیاری دارد.

ص: 159

در بحث «شکر» هم که یک عمل اختیاری است معرفتِ قلبی عبارت از همین اعتقاد ورزیدن است که یک عمل اختیاری می باشد.

همه مراتب معرفت که به طور کلی توضیح داده شد درباره معرفت امام علیه السلام نیز صدق می کند. در درجه اول می توانیم نسبت به ایشان معرفتِ به اسم داشته باشیم. که از طریق ،روایات اطلاعاتی در این زمینه در اختیار ما قرار گرفته است و ما وظیفه داریم که از خصوصیات اسمی و نشانه اي ولي نعمت خود آگاه باشیم. حداقل در این حد که ایشان را از دیگران تمیز داده و کسی را به جای حضرت اشتباه نگیریم. نام پدر و اجداد طاهرین ایشان و این که در چه تاریخی و در کجا متولد شده اند و نیز خصوصیات ظاهری ایشان مانند قد و اندام و شکل صورت و.... اگر تشخیص امام زمان علیه السلام به دانستن این اطلاعات بستگی دارد، لازم است انسان این ها را بداند و در غیر این صورت شناخت این ها ضرورت ندارد هر چند که معرفت انسان را به امامش شدیدتر و عمیق تر می سازد. البته لزوم و ضرورت در اینجا به اعتقاد پیدا کردن انسان تعلّق دارد که جایگاه آن پس از حصول شناخت است.

دارد.

البته از عترت پیامبر خاتم صلی الله علیه و اله و هیچ کدام «نبی» نیستند، بنابراین باید همۀ کمالات و فضائل انبیاء علیهم السلام را بجز نبوّت برای همۀ امامان قائل شویم. این همان مطلبی است که در حدیث امام صادق علیه السلام آمده است، ایشان پس از تذکر به وجوب معرفت امام به اسم و ،وصف به پائین ترین حد معرفت امام به وصف اشاره فرموده اند:

.. و أدنى مَعْرِفَةِ الإمام أنَّه عِدْلُ النّبيِّ صَلَّى اللهُ عَليه و آله وَسَلَّمَ) الا درجة النبوة، ووارثه. (1)

پائین ترین حد معرفت امام این است که او همتای پیامبر صلی الله علیه و اله و وارث ایشان غیر از درجه نبوت می باشد.

بنابراین اگر بخواهیم امام شناس باشیم باید امام علیه السلام را دارای مقامات پیامبر صلى الله عليه و اله،بدانیم یعنی معتقد باشیم که امام علیه السلام همان مقامات پیامبر صلی الله علیه و اله را جز نبوّت دارا هستند. در واقع همۀ خصوصیات پیامبر در امام علیه السلام هم یافت می شود و تنها مقام نبوت از این قاعده استثنا است. منظور از درجهٔ «نبوّت»، تأسیس شریعت و مخاطب شدن به وحی تشریعی از طرف خدا است.

وحی شریعت اسلام به طور کامل به پیامبر صلی الله علیه و اله ابلاغ شده است، و آنچه ائمه علیهم السلام در بیان احکام و اعتقادات دینی ابلاغ می کنند همه را از رسول خدا صلی الله علیه و اله گرفته اند و به طور مستقیم به خود ائمه علیهم السلام ، وحی تشریعی نمی شود.

غیر از این شأن بقیه کمالات پیامبر صلی الله علیه و اله اعم از ،علم ،عصمت، ولایت و... همگی را ائمه علیهم السلام دارا هستند. از طرف دیگر آنچه برای یک امام ثابت شده، برای سایر ائمه علیهم السلام هم ثابت می شود. این حقیقت در کلام امام صادق علیه السلام اشاره شده است:

انه لا يَجِدُ عبد حقيقةَ الايمان حتَّى يَعْلَمَ أَنَّ لآخرنا ما لأولنا. (2)

بنده ای به حقیقت ایمان نمی رسد مگر این که برای آخرین فرد ما (اهل بیت) همان را که برای اولین ما بوده قائل شود.

پس اگر صفتی برای یک امام ثابت شود برای بقیه هم آن ویژگی وجود دارد. این

ص: 161

مطلب با آنچه دربارۀ اختصاصات هر یک از ائمه علیهم السلام یا برتری خمسه طیبه دیگر آمده است، منافاتی ندارد. چون در بحث فعلی از اوصافی سخن می گوئیم که به امامت امامان مربوط می شود و بین ایشان در بعد امامت تفاوتی وجود ندارد. با استفاده از این مقدمه به معرفی برخی اوصاف امام زمان عجل الله تعالی فرجه می پردازیم.

ای کمیل! به درستی که خداوند پیامبرش را تربیت فرمود، و ایشان هم مرا تربیت فرمودند. و من مؤمنین را تربیت می کنم.

پس وقتی ایشان پیامبر صلی الله علیه و اله وسلم را توصیف می فرمایند، در واقع استاد خویش را معرفی می کنند.

نکته مهم دیگر، این است که حضرت علی علیه السلام اهل مسامحه و مبالغه گویی نبوده اند و مسلّماً معرفتی که معرفی چنین فردی ایجاد می میکند، عمق و تأثیر بیشتری خواهد داشت.

اکنون به کلام مهم حضرت امیرالمؤمنین علیه السلام در وصف پیامبر صلی الله علیه و اله گوش جان می سپاریم.

طَبيبُ دَوَّارٌ بِطِبّه، قد أَحْكَمَ مراهِمَهُ وَ اَحمى مواسمَهُ، يَضَعُ من ذلك حيثُ الحاجة إليه: مِن قلوبٍ عُني وآذانٍ صُمّ والْسِنَةٍ بُكْم، مُتَتَبَّعٌ بِدَوائِهِ مَواضِعَ الغَفْلَةِ و مواطِنَ الحَيَرَة... (1)

(پیامبر صلی الله علیه و اله وسلم) طبیبی است که در(بیماریها و یا بین بیمارها) طب خود را می گرداند (در حالی که) مرهم های خود را به خوبی ساخته و داغ هایش را آماده کرده است. آنها را هر جا که نیاز باشد قرار می دهد. بر دل های کور و گوش های ناشنوا و زبان های لال با داروهای خود موارد غفلت و سرگردانی را می جوید(و معالجه می کند).

در ابتدای روایت اشاره شده که پیامبر ، طبیبی است که طب خود را می گرداند. دو معنا برای دوّار بطبّه می توان در نظر گرفت یکی این که طبیب دلسوز، طبّ خود را بین بیماران می گرداند یعنی خود سراغ بیماران می آید حتی اگر آنها به او مراجعه نکنند طبيب باطب خود برای مداوای آنها اقدام می نماید معنای دیگر این که طب خود را در میان بیماری های مختلف می گرداند یعنی طب او نسبت به انواع بیماری ها جریان پیدا کند و هر نوع بیماری را مداوا می کند.

این طبیب مرهم های خود را آماده کرده است و برای جایی که مرهم کارساز نباشد و

ص: 163

احتیاج به ریشه کن کردن بیماری باشد مواسم خود را داغ کرده است «مواسم » جمع « یسم » از « و س م » - می باشد. « وسم » به داغی گفته می شود که به حیوان زده می شود و جای آن روی بدنش باقی می ماند. « وَسَمَ» نیز نشانه گذاشتن از طریق داغ کردن است. (1) كلمه «مِيْسم» (2). اسم ابزاری است که به وسیلۀ آن بر حیوان داغ می زدند. در قدیم برای ریشه کن کردن عفونت ها شيء داغی را روی زخم می گذاشتند و این عمل با وجود این که خیلی دردناک بود ولی ریشهٔ عفونت ها را می سوزاند و آنها را به کلی از بین می برد. (3)

بنابراین پیامبر صلی الله علیه و اله وسلم و طبیبی است که همۀ ابزار طبابت خود را آماده کرده است. و هر جا که مرهم کار ساز نباشد با داغ بیماری را ریشه کن می سازد. این طبیب، هم بیماری های جسمی و هم بیماری های روحی را مداوا می کند. دل های کور گوش های ناشنوا و زبان های لال را شفا داده و افراد سرگردان و غافل را از غفلت و سرگشتگی نجات می بخشد.

«طبیب» بودن یکی از اوصاف پیامبر صلی الله علیه و اله وسلم است که ،انسان با معرفتِ به این ،وصف می فهمد که دوای همه دردهای جسمانی و روحانی به دست ایشان بوده و آمادگی کامل برای شفای همه دردها را دارند. اگر این معرفت برای کسی حاصل شد می تواند همین مقام را برای همۀ امامان در نظر گرفته و قائل به مقام طبابت برای حضرت علی و اولاد گرامی ایشان علیه السلام باشد.

باشد. با این هدف به ذکر نمونه هایی از دستگی ریهای حضرت بقية الله عجل الله تعالى فرجه الشریف می پردازیم. باشد که نور معرفت به قلب های ما تابیده و با اعتقاد عمیق تر به این« وصف»، مرتبه ای از شکر قلبی نسبت به ایشان تحقق یابد

او نبود و گفت شما را به خدا کسی نفهمد.

گفتم خانم این وقایع برای ما غیر منتظره نیست و تقریباً همیشه از این جور چیزها می بینیم گفت: هفته دیگر انشاء الله با پدرش می آییم و گوسفندی می آوریم و خداحافظی کرد و رفت. هفته بعد آمد و گوسفندی آوردند و ذبح کردند و خیلی اظهار تشکر کردند من خودم بچه را دیدم بغلش کردم و بوسیدم این مطلب را خودم دیدم. (1)

وقتی این داستان را می شنویم یا می خوانیم ناخود آگاه معرفت ما نسبت به امام زمان علیه السلام بیشتر می شود. چون ایشان را به وصف طبابت بیشتر می شناسیم؛ در حالی که چه بسا قبلاً این معرفت را در حد ضعیف تری داشتیم. اما کسی که شاهد این قضیه بوده (مادر یا آن کارمند مسجد) و با چشم خود دیده که بچۀ فلج در مدت کوتاهی به دست مبارک امام زمان عجل الله تعالی فرجه شفا یافته است دیدن این امر تأثیر بیشتری در او داشته و از معرفت بالاتری برخوردار شده و حال او با ما بسیار متفاوت است، و بدین ترتیب ارادتی که او از این طریق به امام عصر علیه السلام پیدا کرده بیشتر از ماست.

بالاترین مرتبه معرفت در این داستان نصیب همان بچهٔ 9 ساله ای شده که طبابت حضرت را چشیده است. عمق معرفت او با دیگران قابل مقایسه نیست و چه بسا هر وقت اسم مسجد جمکران را بشنود منقلب شود، چرا که او اثری در آنجا دیده و چشیده که دیگران نچشیده اند.

پریشانی ،بود و قوت روز خود را هم نداشت غالب اوقات نزد اعراب بادیه نشین در حوالی نجف اشرف می رفت تا مقداری قوت - هر چند که جو باشد - به دست آورد. با وجود این دو مشکل دلش به زنی از اهل نجف تمایل پیدا کرد؛ اما هر دفعه که او را خواستگاری می کرد نزدیکان زن به خاطر فقرش جواب مثبت به او نمی دادند و همین خود علت دیگری بود که در هم و غم شدیدی قرار بگیرد.

مدتی گذشت. و چون مرض و فقر و ناامیدی از آن زن، کار را بر او مشکل کرده بود، تصمیم گرفت عملی را که در بین اهل نجف معروف است انجام دهد؛ یعنی چهل شب چهارشنبه به مسجد کوفه برود و متوسل به حضرت بقیة الله ارواحنافداه بشود، تا به مقصد برسد.

شیخ حسین می گوید من چهل شب چهارشنبه بر این عمل مواظبت کردم. شب چهارشنبه آخر شد. آن شب تاریک و از شب های زمستان بود بادی تند می وزید و باران هم اندکی می بارید من در دکه مسجد که نزدیکی در است، نشسته بودم؛ چون نمی شد داخل مسجد شوم؛ به خاطر خونی که از سینه ام می آمد و چیزی هم نداشتم که اخلاط سینه را جمع کنم و انداختن آن هم که در مسجد جایز نبود. از طرفی چیزی نداشتم که سرما را از من دفع کند؛ لذا دلم تنگ و غم و اندوهم زیاد گشت و دنیا پیش چشمم تاریک شد.

فکر می کردم شب ها تمام شد و امشب شب آخر است؛ نه کسی را دیدم و نه چیزی برایم ظاهر شد. این همه رنج و مشقت ،دیدم و بار زحمت و ترس بر دوش کشیدم تا بتوانم چهل شب از نجف به مسجد کوفه بیایم با همه این زحمات، جز یأس و ناامیدی نتیجه ای نگرفتم.

در این کار تفکر می کردم، در حالی که در مسجد احدی نبود. آتشی برای درست کردن قهوه روشن کرده بودم و چون به خوردن آن عادت داشتم مقدار کمی با خودم از نجف آورده بودم؛ ناگاه شخصی از سمت در اول مسجد متوجه من شد. از دور که او را دیدم، ناراحت شدم و با خود گفتم این شخص، عربی از اهالی اطراف مسجد است و نزد من می آید تا قهوه بخورد، اگر آمد بی قهوه می مانم و در این شب تاریک هم و غمّم زیاد خواهد شد.

ص: 167

در این فکر بودم، که به من رسید و سلام کرد نام مرا برد و مقابلم نشست از این که اسم مرا می دانست تعجب کردم گمان کردم او از آنهایی است که اطراف نجف هستند و من گاهی میهمانشان می شوم از او سوال کردم از کدام طایفهٔ عرب هستی؟

گفت از بعضی از آنهایم.

اسم هر کدام از طوایف عرب را که در اطراف نجف ،هستند بردم گفت نه از آنها نیستم. در این جا ناراحت شدم و از روی تمسخر گفتم آری تو از طری طره ای؟ (این لفظ یک کلمه بی معنی است).

از سخن من تبسم کرد و گفت من از هر کجا باشم برای تو چه اهمیتی خواهد داشت؟ بعد فرمود چه چیزی باعث شده که به این جا آمده ای؟

گفتم: سؤال کردن از این مسائل هم به تو سودی نمی رساند.

گفت: چه ضرری دارد که مرا خبر دهی؟

از حُسن اخلاق و شیرینی سخن او متعجب شدم و قلبم به او مایل شد و طوری شد که هر قدر صحبت می کرد محبتم به او زیادتر می شد؛ لذا یک سبیل از دخانیات ساخته و به او دادم.

گفت: خودت بکش من نمی کشم.

برایش یک فنجان قهوه ریختم و به او دادم گرفت و کمی از آن خورد و بعد فنجان به من داد و گفت تو آن را بخور فنجان را گرفتم و آن را خوردم و متوجه نشدم که تمام آن را نخورده است. خلاصه طوری بود که لحظه به لحظه محبّتم به او زیادتر می شد.

به او گفتم ای برادر امشب خداوند تو را برای من فرستاده که مونس من باشی آقای من حاضری با هم کنار حضرت مسلم علیه السلام برویم و آن جا بنشینیم؟

گفت: حاضرم حال جریان خودت را نقل کن.

گفتم: ای برادر واقع مطلب را برای تو نقل می کنم از روزی که خود را شناخته ام شديداً فقیر و محتاجم و با این حال چند سال است که از سینه ام خون می آید و علاجش را نمیدانم. از طرفی عیال هم ندارم و دلم به زنی از اهل محلهٔ خودمان در نجف اشرف مایل شده است؛ ولی چون دستم از مال و ثروت خالی است گرفتنش برایم میسر نمی شود. این

ص: 168

آخوندها مرا تحریص کردند و گفتند برای حوائج خود متوجه حضرت صاحب الزمان علیه السلام بشو و چهل شب چهارشنبه در مسجد کوفه بیتوته کن؛ زیرا آن جناب را خواهی دید و حاجتت را عنایت خواهد کرد و این آخرین شب از شب های چهارشنبه است و با وجود آن که این همه زحمت کشیدم اصلاً چیزی ندیدم. این است علت آمدنم به این جا و حوائج من هم همین ها است.

در این جا در حالی که غافل بودم فرمود: سینه ات که عافیت یافت؛ اما آن زن، پس به همین زودی او را خواهی گرفت و امّا فقرت تا زمان مردن به حال خود باقی است.

در عین حال من متوجه این بیان و تفضّلات نشدم و به او گفتم به طرف مزار جناب مسلم علیه السلام نرویم؟ گفت: برخیز .

برخاستم و ایشان جلوی من به راه افتاد وقتی وارد مسجد شدیم، گفت: آیا دو رکعت نماز تحیت مسجد را نخوانیم؟ گفتم چرا ؟

او نزدیک (شاخص سنگی) که میان مسجد است و من پشت سرش با فاصله ای ايستادم تكبيرة الاحرام را گفتم و مشغول خواندن فاتحه شدم ناگاه قرائت فاتحه او را شنیدم به طوری که هرگز از احدی چنین قرائتی را نشنیده بودم از حُسن قرائتش با خود گفتم: شاید او حضرت صاحب الزمان باشد و کلماتی شنیدم که به این مطلب گواهی می داد تا این فکر در ذهنم افتاد به سوی او نظری انداختم اما در حالی که آن جناب مشغول نماز بود دیدم نور عظیمی حضرتش را احاطه نمود به طوری که مانع شد که من شخص شریفش را تشخیص دهم .

همۀ اینها وقتی بود که من مشغول نماز بودم و قرائت حضرت را می شنیدم و بدنم می لرزید؛ اما از بیم ایشان نتوانستم نماز را قطع کنم؛ ولی به هر صورتی که بود نماز را تمام کردم نور حضرت از زمین به طرف بالا می رفت.

مشغول گریه و زاری و عذرخواهی از سوء ادبی که در مسجد با ایشان داشتم شدم و عرض کردم آقای من وعده شما راست است مرا وعده دادید که با هم به قبر مسلم علیه السلام برویم. این جا دیدم که نور متوجه سمت قبر مسلم علیه السلام شد. من هم به دنبالش به راه افتادم تا آن که وارد حرم حضرت مسلم علیه السلام گردید و توقف کرد و پیوسته به همین سته به همین حالت بود و

ص: 169

من مشغول گریه و ندبه بودم تا آن که فجر طالع شد و آن نور عروج کرد.

صبح، متوجه کلام آن حضرت شدم که فرمودند: اما سینه ات که شفا یافت و دیدم سینه ام سالم است و ابداً سرفه نمی کنم. یک هفته هم طول نکشید که ازدواج با آن دختر من حَيْثُ لا أَحْتَسِب (از جایی که گمان نداشتم) فراهم شد و فقر هم به حال خود باقی است؛ همان طوری که آن جناب فرمودند. والحمد لله. (1)

مسلماً مرحوم شیخ حسین آل رحیم، پس از آن واقعهٔ مبارک، معرفت و ارادت خاصی به حضرت بقیة الله (عجل الله تعالى فرجه الشريف) پیدا کرده بود. که مایل بود هر جا می نشیند از ایشان سخن بگوید و سخن کسانی که این گونه معرفت های شهودی به امام علیه السلام پیدا کرده اند، معمولاً اثر عمیقی بر شنوندگان می گذارد و چه بسا آنها را منقلب کند. کسانی که مرحوم شیخ حسین را دیده بودند هم قطعاً معرفت بالاتری نسبت به وصف طبابت امام عصر علیه السلام پیدا کرده اند. اما هیچ یک از این دو دسته - آنها که او را دیده یا وصفش را شنیده اند - معرفتی را که خود آن مرحوم نصیبش می شد، هرگز نچشیده اند. تا کسی در معرض آن گونه حوادث قرار نگیرد چنان معرفتی نصیبش نمی گردد. بله، اگر به همین درجه معرفتی که نائل شده است ملتزم باشد امید است که خداوند معرفت های بالاتر را روزي او بگرداند.

به منزل ما آمدند.

از جمله رفقای او حاج کربلایی اسماعیل تاجر ،شیرازی ساکن کاظمین است. غالب رفقایش از معتمدین هستند و با او از هند در کشتی بوده و کمال معاشرت را با هم داشتند.

همه شهادت دادند که او لال بوده و از قراین هم یقین به لال بودن او حاصل شد.

اسم خود آن شخص آقا مهدی است. شیرازی الاصل که ساکن ملینه، از نواحی چین بود.

حاج کربلایی اسماعیل بیان کرد آقا مهدی پسر عموی من است. حدود دو هزار تومان سرمایه تجارت داشت ولی کم کم در طی معاملات مختلف تلف شد و حالش به خاطر غصه این امر و فکر و خیالات، کم کم منجر به جنون گردید. و مدتی مجنون بود تا این که با معالجه و غیره به مرور جنون او تخفیف یافت؛ ولی لکنت در زبان او پیدا شد تا این که جنون کاملاً رفع شد؛ ولی زبان کاملاً لال ،گشت و به جز با اشاره نمی توانست مطالب را تفهیم کند. سه سال و اندی به این حالت ،بود تا این که ما عازم زیارت عتبات شدیم. او هم به قصد توسل و استشفاء و ملاقات مادرش که در عتبات ،بود طالب زیارت گشت؛ لذا با ما به کشتی نشست تا به بغداد رسیدیم. در این حال قطار به سامرا میرفت. من او را به زیارت آن جا روانه کردم و خود در کاظمین ماندم.

بعد خود آقا مهدی در بیان قضیه سامرا گفت:

روز پنج شنبه نهم ماه جمادی الثانیه ،1299 که همین امسال است وارد سامرا شدم و ، بعد از زیارت حرم مطهر پای منبر روضه خوانی، نشستم.

سيد عباس بغدادی روضه خواند و من گریه کردم و در دل ملتجی و متوسل بودم.

صبح جمعه نیز به منزل بعضی از طلاب که مجلس روضه خوانی داشتند رفتم و از آنجا به منزل حجّة الاسلام حاج ميرزا محمد حسن شیرازی سلمه الله تعالی رفته، و با اشاره التماس دعا کردم ایشان نیز اظهار محبت نمودند و دعا کردند.

بعد از منزل میرزای شیرازی به سرداب مشرّف شدم اما کسی را نیافتم که برایم زیارت بخواند به منزل مراجعت کردم و دوباره رفتم و کنار در سرداب ایستادم و بر دیوار نوشتم که من لالم؛ برای من زیارت بخوانید. شیخ علی روضه خوان از سرداب

ص: 171

بیرون آمد آن نوشته را به ایشان نشان دادم. او به سیدی :گفت این شخص را زیارت بده گفت: پول بیاورد.

شیخ علی پولی از خود به او داد و سید مرا به سرداب برد و زیارت داد... پس از زیارت... ایستادم که نماز زیارت را بخوانم تکبیر را مثل همیشه به اشاره گفتم و شروع به قرائت کردم در این هنگام ناخود آگاه زبانم به « بسم الله الرّحمن الرّحيم » جاری شد. قرائت و اذکار را با تجوید خواندم و بعد از نماز دو تسبیح استغفار کرده و صیغه توبه را خواندم بیرون آمدم و به هر که رسیدم سلام کردم تا آن که اشخاصی که حالت قبلی مرا دیده بودند، رسیدند و مطلب را فهمیدند آنها اطرافم را گرفتند و جامه ام را پاره کردند و ازدحام نمودند عاقبت به منزل گریختم.

صبح به منزل جناب حجّة الاسلام میرزای شیرازی رفتم؛ چون دنبال من فرستاده ،بودند قضیه را سؤال نمودند و فرمودند: قرائت خود را بخوان.

وقتی خواندم، عرض کردم: من چند سال است که قرائت نکرده ام، طبعاً پسند سرکار نخواهد بود.

فرمودند: بسیار خوب خواندی.

جمعی از زوّار که در آن جا بودند خواهش کردند که چراغان کنند و چون اجازه یافتند چراغانی با شکوهی انجام دادند.

آقا میرزا محمد عسکری ،تهرانی صاحب مستدركات بحار الانوار، فرمودند: در شب اول چراغانی که مرحوم آیةالله مجاهد مرحوم میرزای شیرازی، نیز حضور داشتند، طنابی که از گلدسته شرقی به گلدستهٔ غربی بسته بودند و تعداد زیادی فانوس های شیشه ای به آن آویخته بود گسیخته شد؛ ولی فانوس ها چه آنها که روی پشت بام ایوان افتادند و چه آنها که روی هم ریختند از اعجاز ائمه عسکریین علیه السلام هیچ آسیبی ندیدند. (1)

این که انسان بفهمد حضرت حجة بن الحسن علیه السلام او را شفا داده اند نعمت بسیار بزرگی است، که در غیر حال بیماری نصیب انسان نمی شود. معرفتِ این نعمت انسان را از حال غفلت و بی توجهی نسبت به ولی نعمت واقعی خود خارج می سازد و او را بیش

ص: 172

از پیش قدردانِ خدای متعال به خاطر افاضۀ این نعمت برزگ قرار می دهد.

ساعت پنج و نیم که آن روزها اول اذان صبح بود، به قصد وضو آمدم پائین. ناگهان دیدم صبیّۀ بزرگم - که معمولاً- در این وقت در خواب بود - بیدار و غرق در نشاط - و سرور است.

تا چشمش به من افتاد گفت آقا مژده بدهم به شما؟ گفتم چه خبر است؟ من گمان کردم خواهر یا برادرم از همدان آمده اند گفت بشارت مادرم را شفا دادند گفتم کی شفا داد؟ گفت مادرم چهار بعد از نیمه شب با صدای بلند و شتاب و اضطراب ما را بیدار کرد، چون برای مراقبت مریض، دخترش و برادرش حاج مهدی و خواهرزاده اش مهندس غفاری که این دو نفر اخیراً از طهران آمده بودند تا مریضه را به تهران ببرند برای معالجه، این سه نفر در اطاق مریضه بودند که ناگهان داد و فریاد مریضه (بلند می شود) که می گفت «برخیزید آقا را بدرقه کنید برخیزید آقا را بدرقه کنید.» می بیند که تا اینها از خواب برخیزند آقا رفته، خودش که چهار روز بود که نمی توانست حرکت کند از جا می پرد، دنبال آقا تا دم در حیاط می رود. دخترش که مراقب حال مادر بود و در اثر سر صدای مادر که آقا را بدرقه کنید بیدار شده بود دنبال مادر تا دَمِ در حیاط می رود که ببیند مادرش کجا می رود دم در حیاط ، مریضه به خود می آید ولی نمی تواند باور کند که خودش تا اینجا ،آمده از دخترش زهرا می پرسد :که زهرا من خواب می بینم یا بیدارم؟ دخترش پاسخ می دهد که مادر جان ترا شفا دادند آقا کجا بود که می گفتی آقا را بدرقه کنید؟ ماکسی را ندیدیم مادر می گوید آقای بزرگواری در زی اهل علم سیّد عالی قدری که خیلی جوان نبود، پیر هم نبود به بالین من آمد، گفت برخیز خدا ترا شفا داد. گفتم نمی توانم برخیزم، با لحن تندتر فرمود، شفا یافتید ،برخیز من از مهابت آن بزرگوار برخاستم ... چون خواست از اطاق بیرون رود من شما را صدا زدم که او را بدرقه کنید، ولی دیدم شما دیر جنبیدید خودم از جا برخاستم و دنبال آقا رفتم.

بحمد الله تعالی پس از این توجه و عنایت حال مریضه فوراً بهبود یافت چشم راستش که در اثر سکته غبار آورده بود بر طرف شد. پس از چهار روز میل به غذا کرد. در همان لحظه گفت: گرسنه ام برای من غذا بیاورید. یک لیوان شیر که در منزل بود به او دادند. با کمال میل تناول نمود، رنگ رویش به جا آمد و در اثر فرمان آن حضرت که گریه

ص: 174

مکن غم و اندوه از دلش برطرف شد. (1)

در پاورقی کتاب ذیل، این داستان آمده است که « و ضمناً خانم مذکور از پنج سال قبل روماتیسم داشت. از لطف حضرت علیه السلام شفا یافت با آن که اطبا نتوانستند معالجه کنند ».

در این داستان ،هم مراتب مختلف معرفت امام علیه السلام به چشم می خورد که برای هر یک از شنوندگان این ماجرا مرتبه ای از معرفت پدید می آید. در مرتبه بعد، معرفت کسانی است که شاهد ماجرا بوده اند و حالِ بیمار را قبل و بعد از بهبودی دیده اند. اینها بیشتر از گروه اوّل تحت تأثیر طبابت امام علیه السلام قرار می گیرند اما بالاترین حد معرفت را خود آن بیمار دارد که طبابت امام زمانش را چشیده است. معرفتِ او با دو گروه قبلی اصلا قابل مقایسه نیست و او نمی تواند عمق تأثیری را که عنایت امام علیه السلام در او گذاشته به آنها منتقل کند. دیگران خودشان باید بچشند و گرنه با شنیدن از او فقط مرتبه ضعیفی از معرفت برایشان حاصل می شود که شدت و عمق آن تفاوت زیادی با معرفت خود آن بیمار شفا یافته دارد.

در نمونه هایی که ذکر شد معرفت امام علیه السلام (به وصف طبابت) در درجات مختلف برای افراد مختلف - اعم از شنونده و بیننده و آن که خودش چشیده است - حاصل می شود و دلهای آنها را بدون آن که خود بخواهند تحت تأثیر قرار می دهد. ولی این مراتب مختلف معرفت هیچ کدام اختیاری نبوده و آنها همگی متأثر از این تأثیرها شده اند. آنچه اختیاری ایشان است موضع گیری و نحوه برخورد آنها است با معرفتی که نصیبشان شده است.

این موضع گیری در درجۀ اوّل قلبی و اعتقادی و در درجات بعد، زبانی و عملی است. در بعد ،قلبی آنچه به اختیار شخص بستگی دارد اعتقاد و تسلیم یا رد و انکار آن حقیقتی است که برایش به صورتی - اعم از شنیدن و دیدن و چشیدن - روشن شده است.

او می تواند با اختیارش به «طبابت » امام علیه السلام اعتقاد پیدا کرده و تسلیم این حقیقت شود یا این که به سوء اختیارش آن را نپذیرد و به بهانه ای از اعتقاد به آن شانه خالی کند، و معتقد شود که دستگیری امام علیه السلام هیچ تأثیری در شفای آنها نداشته است. هرگاه کسی قلباً به «

ص: 175

طبابت » امام علیه السلام معتقد شد و آن را به عنوان یک حقیقت ،پذیرفت، و به توجیه و انکار آن نپرداخت در واقع تسلیم آن حقیقت شده و طبابت امام علیه السلام او را تصدیق کرده است.

قدردانی قلبی از امام علیه السلام - به عنوان طبیب - همین تسلیم و اعتقاد قلبی است که در حقیقت، شکرِ قلبی نسبت به ایشان از جهت وصف « طبابت » شان است. چنین کسی وقتی بیماری را می بیند بیش از هر کس و پیش از هر کس به دستگیری امام عصر علیه السلام دل می بندد و آنگاه که به اسباب و عوامل عادی و طبیعی تمسک می جوید، قلباً از آن طبیب ،واقعی شفا می طلبد و این اسباب را صرفاً وسیلهٔ شفا دادن ایشان می داند و امیدی به آنها مستقل از عنایت امام علیه السلام- نمی بندد.

در مقابل برخی افراد، طبابت امام علیه السلام را شنیده یا دیده و یا چشیده اند. اما اعتقادی که شایسته و مناسب آن چه فهمیده اند به حضرتش ،ندارند یا این که به شکلی از تسلیم قلبی به این وصف امام علیه السلام ، طفره می روند و می خواهند آن را توجیه خلاف واقع کنند.

این گونه افراد در واقع کفران نعمت «طبابت» امام علیه السلام را کرده و قلباً ناشکری می نمایند.

وقتی می شنویم یا می بینیم که امام عصر عجل الله تعالی فرجه از گمراهان یا افراد سست ایمان دستگیری کرده و آنها را در مسیر صحیح دینداری قرار داده اند، باید بیش از شفا دادن یک بیمار سرطانی این امر را مهم بدانیم در حالی که متأسفانه چنین نیست. نوع افراد، شفا دادن جسم بیمار را مهمتر می دانند تا نجات روح فرد از هلاکت و بیماری گمراهی و انحرافات عقیدتی. وقتی می بینیم یا می شنویم که امام علیه السلام افراد را از جهل و غفلت نجات داده و آنها را به مسیر هدایت و توحید راهنمایی می فرمایند نسبت به« طبیب روح» بودن امام علیه السلام و معرفت پیدا می کنیم و اگر بخواهیم نسبت به این نعمت بزرگ شکرگزار باشیم در درجه اول باید شکر قلبی به جای آوریم، یعنی شأن « طبابت روح» را برای امام علیه السلام پذیرفته و به این صفت امام معتقد شویم. اکنون به برخی از نمونه های این ویژگی امام عصر عجل الله تعالی فرجه اشاره می کنیم.

امام، آب شیرین در حال تشنگی برای (شخص تشنه) است.

آب مایه حیات است و حیات مادی و معنوی انسان به آن وابسته است ،آب فقط آن مایع نوشیدنی که جسم ما را سیراب می کند نیست، بلکه به هر چه انسان تشنه را سیراب کند، اطلاق آب می شود. البته آبی که تشنگی قلبی انسان را سیراب می کند و باعث حیات روح انسان می شود اهمیت بیشتری دارد.

و جَعَلْنَا مِنَ الماءِ كُلَّ شَيْءٍ حَيٍّ. (1)

و هر چیز زنده را از آب (زنده) قرار دادیم.

کسی که قلبش به نور علم امام علیه السلام هدایت شده، «حی » یعنی «زنده» است. و در مقابل، کسی که قلبش منوّر به نور هدایت الهی و علم امام علیه السلام نشده باشد، «میت » است.

أَوْ مَنْ كَانَ مَيْناً فَأَحْيَيْنَاهُ. (2)

و آیا کسی که مرده (گمراه) است پس زنده اش کردیم (هدایتش نمودیم)؟

حقیقت ،حیات زنده شدن قلب به نور معرفت و علم امام علیه السلام، و حقیقت ممات تاریکی قلب از این نور است. بنابراین اگر علم امام را ،بچشیم خاصیت « الماء العذب » يا «آب» گوارا بودن امام علیه السلام را چشیده ایم.

راه چشیدن آن همان است که در ذیل آیه شریفه «و ان لو اسْتَقَامُوا عَلى الطَريقة ». (3) فرمودند، یعنی استقامت و پایداری در مسیر ولایت ائمه علیهم السلام، که اگر کسی چنین کند، طبق وعده الهی از علم امام علیه السلام به او بسیار می چشانند و او را کاملاً سیراب می کنند. آب نوشیدنی سبب حیاتِ جسمانی انسان است اما آب به «علم» هم تفسیر شده که سبب حیات روح انسان می باشد.

در قرآن می فرماید:

وأنْ لو اسْتَقَامُوا عَلَى الطريقة لأسْقَيْناهم ماءً غَدَقاً. (4)

و این که اگر بر آن ،روش پایدار بودند هر آینه از آب فراوان ایشان را سیراب می کردیم.

ص: 178

از حضرت صادق علیه السلام، در تفسیر این ،آیه پرسیدند. حضرت « الطريقه » را به «ولایت » تفسیر کرده و در مورد « لأسقيناهم ماءً غَدَقاً » فرمودند:

لأَذَقْناهُم عِلْماً كثيراً يَتَعَلَّمُونَه مِنَ الائمة عَلَيْهِمُ السّلام. (1)

علم فراوانی که از ائمه علیهم السلام بیاموزند، به ایشان می چشاندیم.

همچنین در آیه شریفه دیگر می فرماید:

قُل أَرأَيْتُم إِنْ أَصبَحَ ماءُكُم غَوْراً فَمَن يَأْتيكُم بِماءٍ مَعِينٍ. (2)

بگو اگر ببینید که آب شما در زمین فرو رود، پس چه کسی برایتان آب جاری ظاهر می سازد؟

امام رضا علیه السلام، آیه را چنین تفسیر فرموده اند:

ماءكم أبوابُكُم أى الأمةُ وَ عَلَيْهِمُ السّلام، والأمةُ أَبْوَابُ اللهِ بَيْنَهُ و بَيْنَ خَلْقِهِ. (فمن يأتيكم بماء معين) يعنى بِعِلْمِ الاِمامِ. (3)

منظور از « ماؤكم » در آیه شریفه درهای شما یعنی امامان علیهم السلام هستند. و امامان علیهم السلام درهای خدا میان او و آفریدگانش هستند. منظور از « ماء معين » هم علم امام علیه السلام است.

ملاحظه می شود که در این آیه شریفه آب به علم و آن هم علم امام علیه السلام - تفسیر شده است و این علم باعث حیات روح آدمی می گردد.

پس هر چیزی که مصداق پایداری در طریق ولایت اهل بیت علیهم السلام باشد، در چشیدن انسان از علم امام علیه السلام می تواند مؤثر باشد. یکی از مهمترین این موارد، مراجعه جدی به احادیث اهل بیت علیهم السلام، و مأخذ قرار دادن آنها در همۀ مسائل و تسلیم شدن به مفاد آنهاست. این امر خصوصاً در زمان غیبت حضرت بقیة الله ارواحنافداه که به طور عادی به ایشان و درس گرفتن از محضرشان میسر نیست، اهمیت ویژه ای دارد. البته در همین زمان غیبت، بوده اند کسانی که با استفاده حضوری از امامشان بهرهٔ علمی برده اند که آگاهی از این موارد معرفت ما را نسبت به همین ویژگی امام علیه السلام بالاتر می برد.

ص: 179

اینجا چه کار داری؟ گفتم از وقتی که داخل روضه مقدسه شده اید تا حال با شما بودم.شما را به حق صاحب این قبر، قسم می دهم که این ماجرا را که در این شب برای شما اتفاق افتاد، از اوّل تا به آخر به من خبر دهید.

گفت: خبر می دهم به شرط آن که تا زمانی که من زنده ام آن را به کسی نگویی. من هم در این مورد با او عهد و میثاق نمودم .چون مطمئن ،شد :فرمود بعضی از مسائل بر من

مشکل شد و در آنها درمانده و در فکر بودم. ناگاه بر دلم افتاد که به خدمت امیرالمؤمنين علیه السلام ،روم و آنها را از ایشان بپرسم. وقتی که به روضه مقدسه رسیدم، در بر روی من گشوده شد، چنان که مشاهده نمودی داخل شدم و به درگاه الهی تضرع نمودم.تا حضرت، جواب مسائل مرا بفرماید. در آن حال صدایی از قبر مطهر شنیدم که برو مسجد کوفه و آنها را از قائم علیه السلام بپرس زیرا که او امام زمان تو است. این بود که آمدم در نزد محراب، و آنها را از حضرت حجت پرسیدم و جواب شنیدم و اکنون بر می گردم. (1)

شنیدن این ماجرا در معرفت انسان نسبت به وصف «علم مصبوب» امام العصر علیه ال، مؤثر است و بالاتر از آن دیدن افرادی مانند مقدس اردبیلی که از جهت علمی مورد توجّه امام زمانشان قرار گرفته اند معرفت ما را نسبت به علم امام علیه السلام بالاتر می برد. اما بالاترین معرفت را خود مقدس اردبیلی داشته است که قطره ای از «علم مصبوب » را

چشیده و کسانی که شاگرد ایشان بوده اند، این واقعیت را بهتر از دیگران درک کرده اند.

آقا میر سید محمد بهبهانی به دو واسطه از یکی از شاگردان شیخ نقل می کند که گفت: در یکی از زیارات مخصوصه که به کربلا مشرف شده بودم، شبی بعد از گذشتن نیمه شب، برای رفتن به حمام از منزل بیرون آمدم و چون کوچه ها گل بود چراغی با خود برداشتم. از دور شخصی را شبیه شیخ دیدم چون قدری نزدیکش رفتم دیدم شیخ است. در فکر افتادم که شیخ در این موقع شب آن هم در این گل ولای با چشم ضعیف به کجا می رود. من برای این که مبادا کسی در کمین او باشد آهسته پشت سر او روانه شدم، تا بر

خانه ای مخروبه ایستاد و زیارت جامعه را با حالت توجه خاصی خوانده و سپس داخل آن منزل گردید. من دیگر چیزی نمی دیدم ولی صدای شیخ را می شنیدم که گویا با کسی تکلم می کند. پس به حمام رفتم و بعد به حرم مطهر مشرف گشتم، و شیخ را در آن مکان شریف .دیدم بعد از پایان این مسافرت در نجف اشرف خدمت شیخ رسیدم و قضيه آن شب را معروض داشتم. ابتدا شیخ منکر ،شد تا پس از اصرار زیاد فرمود: گاهی برای رسیدن خدمت امام عصر عجل الله تعالی فرجه الشریف مأذون می گردم. و به درب آن منزل - که تو آن را پیدا نخواهی کرد می روم و زیارت جامعه می خوانم. چنانچه بار دیگر اجازه رسد خدمت آن حضرت شرفیاب می شوم و مطالب لازمه را از آن سرور می پرسم سپس شیخ :فرمود تا زمانی که در قید حیات هستم این مطلب را پنهان دار، و به کسی اظهار مکن. (1)

مشاهدهٔ زندگی افرادی که در مکتب اهل بیت علیهم السلام تربیت شده اند و علم امام را چشیده اند باعث می شود که ما نسبت به منبع علمی که آنها را سیراب کرده است، معرفت بیشتری پیدا کنیم. چون در واقع شاگرد به نوعی - هر چند بسیار محدود - می تواند معرف استاد خویش باشد. و اگر ما افرادی مثل شیخ مرتضی انصاری را درک کرده بودیم، در معرفتِ ما نسبت به امام عصر عجل الله تعالى فرجه هم تفاوت ایجاد می شد البته دانستن کرامات و برخی از احوال ایشان نیز می تواند در این زمینه مؤثر باشد. شناخت بیشتر یک امام شناس واقعی نظیر شیخ انصاری در شناخت بیشتر خود امام علیه السلام قطعاً مفید است.

ص: 182

ضروری مانع از همراهی با ایشان شد. راوی گوید که چون شیخ وارد شد، مانند کسی که خبر ندارد احوال پرسی فرمود من خواستم عرض کنم شیخنا ! شما که دیشب خود تشریف آوردید و دیدید. ناگاه سید را دیدم که انگشت به دندان گزید و اشاره کرد. دانستم که بر افشاء آن رضا ندارند سکوت کردم و بعد هم سیّد عافیت یافت و سالها بعد بر جنازه شیخ نماز کرد. اعلی الله مقامهما. (1)

» (1) چون به خدمت ایشان ،رسیدم فرمود دو حاجت داری یکی این که در قرب صحن مقدّس حضرت امیرالمؤمنین علیه السلام منزلی خریداری نمائی، و دوم این که مکه مشرف شوی. آن گاه مقداری پول به من عطا فرمود که در آن موارد خرج کنم و فرمود تا من زنده ام به کسی اظهار مکن من ابتدا قرض خود را از آن پول پرداخت کردم و بعد از آن خانه خریده و سفر حج نمودم. (2)

از حالات مرحوم شیخ مرتضی انصاری معلوم می شود که ارتباط هایی با مولای خود عجل الله تعالی فرجه داشته است. البته این گونه بزرگان معمولاً مایل نبوده اند که خود را معرفی کنند ولی گاهی حادثه ای پیش آمده که گوشه ای از فضائل آنها را اشکار کرده است.

بنابراین می توان گفت:این گونه افراد عنایت شدگانِ خاص امام عصر ارواحنافداه هستند. کسانی که حضرت از آنها دستگیری فرموده اند. آشنایی با این گونه افراد، بزرگی مولا و مقتدایشان را بیشتر برای ما آشکار می سازد.

اما بهره مرحوم شیخ انصاری یا مقدس اردبیلی از معرفت امام علیه السلام، برای ما قابل درک نیست. ما نمی فهمیم که آنها چه چیزهایی از علم امام علیه السلام چشیده و برگرفته بودند. استفادهٔ علمی آنها از حضرتش معرفت بالایی را برای ایشان «شهودی » کرده بود که هرگز از راه شنیدن و یا دیدن آثار ایشان حاصل نمی شود.

البته باید توجه داشت که برای چشیدن علم امام علیه السلام ضرورت ندارد که انسان حتماً خدمت حضرتش مشرّف شود و سؤالات علمی خود را به صورت حضوری بپرسد. این تشرّف توفیق بسیار عظیمی است. ولی لزومی ندارد کسی به این درجه برسد تا از علم امام علیه السلام بهره گیرد. بلکه از طریق رجوع به فرمایشات اهل بیت علیهم السلام و به طور کلی استقامت در طریق ولایت ،ایشان می توان از این سرچشمه علم سیراب شد.

برای این که در معرض تابش انوار علم و هدایت امام علیه السلام قرار گیریم باید وظایف خود را نسبت به ایشان به طور کامل ادا کنیم. از جمله این که نسبت به فرمایشات ایشان

ص: 185

تسلیم ،باشیم همۀ مسائل و مشکلات علمی فکری و قلبی خود را به امام علیه السلام ارجاع دهیم و در حقیقت همه امور خود را «ردّ به سوی امام » (1) کنیم. وقتی که انسان در همه امور، امام علیه السلام را مرجع قرار دهد و نسبت به راهنمایی های ایشان تسلیم گردد، خداوند کریم به لطف عمیم خود شیرینی علم امام را به او می چشاند. بدین ترتیب، مراجعۀ او به احادیث اهل بیت علیهم السلام و عمل به آنها وسیلهٔ چشیدن علم دین از سرچشمه وجود امام علیه السلام می گردد. در این حال نور هدایتی که از کلام امام علیه السلام بر می آید چراغ راه او گشته و از سرگردانی نجاتش می دهد. همان کلامی که در وصفش آن فرموده اند:« كَلامكُم نورٌ » (2). اگر قلب انسان را منوّر ،کند علم امام علیه السلام برایش شهودی می شود، و به این ترتیب بدون تشرّف ظاهری خدمت امام عصر ارواحنافداه و استفاده حضوری عادی از ایشان، می تواند به مرتبۀ چشیدن علم امام علیه السلام برسد. این چیزی است که تا انسان راهش را طی نکند و به مقصود نرسد، آن را تصدیق نمی کند.

به هر حال شناخت علم امام علیه السلام یا معرفت حضرتش به صفت « علم مصبوب »، به هر درجه ای برای انسان حاصل شود شکر قلبی نسبت به آن تفاوت می کند. شُکر قلبی، همان معرفتِ قلبی اختیاری یعنی اعتقاد و پذیرش است و در مورد علم امام علیه السلام معتقد بودن به این که حقیقت علم به طور کامل در وجود ایشان یافت می شود. عمق این اعتقاد و باور قلبی کاملاً اختیاری است. اما به طور کامل بستگی به عمق معرفت شخص نسبت به علم امام علیه السلام دارد. کسی که فقط نمونه هایی از دستگیری علمی امام علیه السلام را شنیده اعتقادش به این وصف حجت خدا، معمولاً ضعیف تر از کسی است که اثر این دستگیری را در فرد یا افرادی مشاهده کرده است. این شخص دوم نیز در مقایسه با کسی که خودش مواردی از تجلیات علمی امام علیه السلام را چشیده است علی القاعده باور

ص: 186

ضعیف تری دارد.

کسانی مانند مرحوم شیخ انصاری در مقام اعتقاد قلبی خود به امام زمان ارواحنافداه بهتر و عمیق تر می توانند شکرگزار نعمت علم آن حضرت باشند. از این رو، شکر قلبی این گونه افراد، کامل تر و بهتر از دو گروه قبلی است. البته چون شکر یک عمل اختیاری است اصل اعتقاد یا عدم اعتقاد شخص و عمق آن کاملاً به اختیار او بستگی دارد و اجباری نیست .

می شتابند. چرا که ایشان «غوث» (1) می باشند.

انسان، غوث بودن امام علیه السلام را وقتی می یابد که واقعاً به حال اضطرار افتاده باشد، یعنی وجدان کرده باشد که دستش از همه جا کوتاه است. آن گاه می فهمد که تنها امام علیه السلام است که می تواند از او دستگیری کند.

حقیقت استغاثه این است که فرد در نهایت سختی از همه جا قطع امید کرده باشد و در واقع مستأصل و بیچاره و «مضطر » شده باشد و در این حال فریاد خواهی کند. البته این حالت انقطاع و بریدن از غیر امام علیه السلام یک امر قلبی و غیر ساختگی است. و دستگیری امام علیه السلام در این حال منجر به چشیدن صفت «غوث» می گردد از همین جهت است که فرموده اند:

«غياث المضطرّ المستكين» یعنی انسان باید به حال اضطرار و بیچارگی رسیده باشد، تا هر زمانی که فریاد خواهی از امام علیه السلام می کند، اثر دستگیری ایشان را ببیند. (2)

اما باید توجه داشت که انقطاع (قطع تعلق از غیر خدا و اهل بیت علیهم السلام) مخصوص به حالِ اضطرار و بیچارگی نیست. بلکه اگر شخص به مقام و منزلت امام عصر ارواحنافداه در عالم هستی آگاهی داشته باشد، به همان حال « انقطاع » نائل می گردد. بدون آن که گرفتاری و سختی محسوس مبتلا شود. زیرا انسان همواره نیازمند به نظر عنایت امام زمان علیه السلام خود است. نه تنها در حالت خاصی که خود احساس اضطرار می کند.

با توجه به آنچه در فصل اوّلِ همین بخش مطرح شد می توان گفت که اگر کسی در حال عافیت و سلامت و امنیت به سر می برد جز به عنایت و توجه امام زمان ارواحنافداه، نیست و اسباب عادی و معمولی به اذن و خواست ایشان اثر می گذارند. بنابراین انسانِ

ص: 188

اهل معرفت به بودن امکانات مادی و فراهم بودن وسایل عادي زندگی دل خوش نمی کند و امیدی نمی بندد چون خوب می داند که اگر لطف و اراده امام علیه السلام نباشد، در یک لحظه تمام آن اسباب و امکانات از بین رفته و او به اضطرار و بیچارگی می افتد.

از این رو همۀ توجه و امید او به دستگیری و عنایت مولا و سرور او عجل الله فرجه است. و به هیچ چیز جز آن حضرت اتکاء و اعتماد نمی کند. چنین کسی در حال عافیت، همان حال انقطاعی را دارد که شخص مضطر و بیچاره در مصیبت و گرفتاری دارد و با همان سوز دل به درگاه امامش استغاثه می کند. چیزی که این حال را در او به وجود می آورد اعتقاد عمیق و مؤثر او به جایگاه امام عصر ارواحنافداه در عالم هستی است. هر چه این عقیده راسخ تر و وجدانی تر ،باشد انقطاع از غیر امام علیه السلام در او قوی تر و شدیدتر می گردد.

خوشا به حال کسانی که با چنین اعتقادی در حال عافیت ،نیز خود را لحظه به لحظه نیازمند دستگیری و عنایت امام زمانشان احساس می کنند و با این باور قلبی، همیشه حال استغاثه به درگاه ملکوتی ایشان دارند و « غیاث المضطرّ » بودنِ حضرتش را همواره با تمام وجود خود می یابند.

چنین اعتقادی لازمۀ معرفت امام علیه السلام به این اوصاف است. هر چه معرفت انسان به اوصاف امامش عمیق تر باشد، اعتقاد به آنها هم قوی تر خواهد بود. و شکر قلبی نسبت به امام علیه السلام همین اعتقاد داشتن به ایشان است.

علاوه بر آن خودشان به دنبال کسانی هستند که نیاز به کمک دارند و دوست دارند به فریاد کسانی برسند که از لحاظ روحی یا جسمی در معرض خطر و غرق شدن باشند.

این تعبیر در زیارت امام زمان ارواحنا فداه در روز جمعه نقل شده است:

السلام علیک یا سفينة النجاة. (1)

هر قدر کشتی نجات بودن امام علیه السلام برای انسان روشن تر شود، اعتقاد و باور او به این ویژگی حضرتش بیشتر و قوی تر می گردد و در نتیجه شکر قلبی - که همان معرفت اختیاری است - نسبت به کشتی نجات بودن امام زمان ارواحناه فداه گزارده می شود، یعنی این حق حضرت در مقام اعتقاد قلبی ادا می گردد. بنابراین مناسب است که به بعضی از مواردی که این صفات ائمه علیهم السلام ظهور و بروز بیشتری پیدا کرده اشاره شود تا با عمق بخشیدن به معرفت امام علیه السلام بهتر بتوانیم شکر قلبی این نعمت را ادا کنیم.

«اگر عفو و بخشایش تو گناهکار را در برنگیرد».

«پس چه کسی به گناهکاران انعام میکند؟».

حضرت حسین بن علی علیه السلام فرمود: پدرم به من گفتند: یا اباعبدالله شنیدی صدای گناهکاری را که به گناهش اقرار کرده و از خدا فریاد خواهی می کند؟ عرض کردم: بلی شنیدم. فرمودند: برو جستجو کن، بلکه او را ببینی من در تاریکی راه افتادم و در میان افرادی که خواب بودند رفتم تا این که وقتی بین رکن (حجر الاسود) و مقام (ابراهيم) رسیدم به شخصی که ایستاده بود برخورد کردم، به او گفتم سلام بر تو ای بنده اقرار کننده ای که (از خدا)گذشت و مغفرت و پناه میطلبی، ترا به خدا پسر عموی پیامبر خدا را اجابت کن. او که در حال نماز بود سجده و تشهد و سلامش را به سرعت به جا آورد اما سخنی نگفت تا این که با دست به من اشاره کرد که جلوی او حرکت کنم. او را خدمت امير المؤمنين علیه السلام بردم عرض کردم آن کسی که صدای مناجاتش می آمد، همین است. حضرت به او نظری افکندند و دیدند که جوانی زیبا روی با لباس های پاکیزه است :پرسیدند از کدام قبیله هستی؟ عرض کرد عرب هستم. فرمودند: حالت چطور است و گریه و استغاثه ات برای چیست؟ جوان گفت: حالم حال کسی است که گرفتار عقوق ناراحتی پدر شده و به تنگنا افتاده است به مصیبت مبتلا گشته و به غم و اندوه دچار شده است پس دعایش مستجاب نمی شود.

حضرت فرمودند: چرا این طور شدی؟ گفت من خیلی اهل بازی (قمار) و طَرَب بودم و در ماه رجب و شعبان نیز به معصیت ادامه میدادم و از خدا نمی ترسیدم اما پدر دلسوز و مهربانی داشتم که مرا از بالا و پائین شدن روزگار بر حذر می داشت و از آتش جهنم می ترساند و میگفت روشنایی و تاریکی و روزها و شب ها و ماهها و سالها و نیز فرشتگان بزرگوار از (این کارهای تو) به ستوه آمده و فریادشان به هوا بلند است.

اما وقتی پدرم با اصرار مرا نصیحت می کرد به او نهیب می زدم او را منع می کردم به او می پریدم و او را کتک می زدم تا این که یک روز به خانه آمدم و سراغ پولهایی که پنهان بود رفتم، تا آنها را بردارم و در کارهای خودم استفاده کنم ولی پدرم جلوگیری کرد. من هم پدرم را کتک زدم دستش را پیچاندم پولها را گرفتم و دنبال کارم رفتم همان وقت

ص: 191

پدرم وقتی می خواست از جایش بلند شود، دست روی زانوهایش گذاشت تا بلند شود ولی از شدت درد و ناراحتی نتوانست برخیزد. همان جا شروع به سرودن اشعاری کرد که مضمون قسمتی از آن این است:

«من همان گونه که مردم از خدا طلب باران می کنند پسرم را از خدا خواستم سپس او را تربیت کردم و بهترین غذاها را در کودکی به او دادم تا بزرگ شد. اکنون وقتی می ایستد سرش به کوهان شتر می رسد اما متأسفانه وقتی به کمال جوانی رسیده است اموال مرا به زور ستانده و دستم را می پیچاند.خدایی که قدرتش بر او غلبه دارد، دستش را بپیچاند.».

سپس پدرم به خدا قسم خورد که به سوی کعبه خواهد رفت و از من به خدا شکایت خواهد کرد. او هفته ها روزه گرفت نمازهای زیادی خواند و دعا کرد. سپس سوار بر مرکبش به سوی خانه خدا روانه شد بیابانها را طی کرد و دره ها و کوهها را پشت سرگذاشت تا این که در ایام حج اکبر به مکه رسید. به سوی خانه خدا رفت و طواف و سعی به جا آورد. آن گاه پرده های کعبه را گرفته و از خدای کعبه خواست تا حق او را از فرزندش بگیرد و یک طرف بدن او را فلج کند.

جوان گفت: قسم به آن که آسمان را به پا داشته و آب را از زمین بیرون آورده است به محض پایان یافتن دعای ایشان، آنچه می بینید بر سرم آمد بعد طرف راست جامه اش را کنار زد آن طرف بدنش فلج شده بود. سپس اضافه کرد: من از سه سال پیش از پدرم می خواستم که بیاید همان جا که مرا نفرین کرده برایم دعا کند تا خدا شفایم دهد. اما او نمی پذیرفت تا امسال شد بر من منت گذاشت و قبول کرد که بیاید. وی را سوار شتری کردم تا بتوانم او را به این جا بیاورم و برای سلامتی من دعا کند.

در راه به منطقه ای رسیدیم که پرنده ها آن جا شب پرواز کردند و به حرکت در آمدند. یکی از پرنده ها به شتر پدرم نزدیک شد شتر رم کرد و ایشان را از بالای دره به پائین پرتاب کرد پدرم میان دو سنگ افتاد و از دنیا رفت. او را همان جا دفن کردم همه امیدم را از دست دادم و از این بدتر، آن که ،مردم مرا به کسی که گرفتار نفرین پدرش شده است

می شناسند.

در این جا امیرالمؤمنین علیه السلام به آن جوان فرمودند: فریاد رس به سوی تو آمد (آتاک

ص: 192

الغُوتُ). میخواهی دعائی به تو بیاموزم که رسول صلی الله علیه و اله وسلم خدا به من یاد داده و در آن اسم اکبر اعظم عزیز اکرم خداست؟! هر کس آن را بخواند، خدا دعایش را مستجاب می فرماید و آن چه خواسته است به او عطا می فرماید. ناراحتی او را برطرف می سازد. گرفتاریش را رفع می کند غم و نگرانی او را از بین می برد، بیماری اش را شفا می دهد، شکستگی اش را جبران می کند، فقیر را به وسیلهٔ این دعا غنی می سازد، قرض هایش را پرداخت می نماید چشم زخم را بر طرف می کند، گناهان را به این دعا می بخشد، و عیب ها را به وسیلهٔ آن پوشیده می سازد، به وسیلهٔ این دعا هر کس را که از شیطانی یا زورگویی بترسد، پناه و امنیت می دهد. و اگر یک بندهٔ واقعاً مطیع خدا این دعا را بر کوهی بخواند، آن کوه از جای خودش حرکت می کند، یا اگر بر مرده ای ،بخواند خدا او را پس از مرگ زنده اش می کند و اگر بر روی آب بخواند می تواند روی آب قدم بگذارد و حرکت کند، به شرط آن که دچار عُجب نشود.

پس ای جوان! تقوای خدا داشته باش دلم برای تو سوخت. و برای این که صدق نیت تو برای خدا روشن شود نباید این دعا را برای انجام گناه بخوانی و اطمینان در دین و اعتقاد است که باعث مفید واقع شدن این دعا می گردد. پس اگر با خلوص نیت این دعا را بخوانی، خدا آن را مستجاب می فرماید و پیامبر صلی الله علیه و اله را در خواب میبینی که به تو بهشت و اجابت دعا را بشارت میدهد.

امام حسین علیه السلام فرمود: خوشحالی من از فوائد این دعا بیشتر از خوشحالی آن جوان از سلامتی و سرنوشتش بود...

سپس امیرالمؤمنین علیه السلام فرمودند: دوات و کاغذی بیاورید و آن چیزی را که من به شما املاء می کنم بنویسید. سيّد الشهداء علیه السلام: فرمود: من این دعا را نوشتم. (1)

در ادامه روایت آمده است که امیرالمؤمنین علیه السلام به جوان فرمودند: « در پایان دعا، آنچه دوست داری از خدا می خواهی و حاجت خود را نام می بری و جز با طهارت (وضو یا

ص: 193

غسل)، این دعا را نمی خوانی».

سپس فرمودند: شب این دعا را ده بار بخوان و فردا صبح خبر خوش را برایم بیاور.

سيّد الشهداء علیه السلام فرمودند: من آن دعا را نوشتم و جوان نوشته را گرفت و رفت فردا صبح دیدیم که جوان با سلامت کامل آمد نوشته در دستش بود. میگفت: « قسم به خدا این اسم اعظم ،است. قسم به پروردگار کعبه که دعایم مستجاب شد ».

اميرالمؤمنین علیه السلام فرمودند: بگو چه شد؟ گفت همه خوابیده بودند و هوا تاریک بود. این نوشته را روی دستم گرفتم و مکرر این دعا را خواندم دفعه دوم شنیدم صدایی گوید: «بس ،است خدا را به اسم اعظمش خواندی.» سپس خوابیدم. در خواب رسول اکرم صلی الله علیه و اله را دیدم که دست مبارکش را بر من کشید و فرمود: از اسم اعظم عظیم محافظت کن که تو در مسیر خوبی هستی، پس با سلامت و عافیت بیدار شدم خدا جزای خیر به شما بدهد. (1)

با قدری دقت و تأمل در این روایت می توان به برخی از اوصاف امام علیه السلام پی برد. امير المؤمنين علیه السلام کشتی نجاتی بودند که خود به دنبال غریق می گشتند. می بینیم که در آن شب تاریک چگونه به جستجوی آن جوان رفته و از او دستگیری نمودند به علاوه نقش «طبابت » حضرت روشن می گردد. آن هم طبیبی که با طب خود به دنبال بیمارش می گردد تا او را پیدا کرده و شفا دهد. از طرفی این جوان از همه جا منقطع شده و با حال اضطرار به در خانه خدا آمده و استغاثه کرده است.

البته امیر المؤمنين علیه السلام« الغوث و رحمة الله الواسعة ». (2) هستند چون رحمت خدا از طریق ایشان و فرزندانشان بر خلق جاری می شود. جوان به درگاه خدا استغاثه کرده بود. ولی از آن جا که امیرالمؤمنین علیه السلام «اذن الله » بودند، صدای فریاد خواهی او را شنیدند و صفت «غياتُ المُضْطَرِ المُسْتَكين » بودنِ خود را به آن جوان چشاندند.

نکته بسیار مهم و شایسته توجه این است که آن شخص فلج درخواست شفای

ص: 194

اعضاء جسمی نموده بود و امیرالمؤمنین علیه السلام که « يَد الله» بودند می توانستند دستی بر فلج او بکشند تا بدنش شفا پیدا کند. ولی از آن جا که ایشان رحمتِ فراگیر الهی بودند، او را با خدا آشنا کردند و دعائی به او آموختند که مملو از «معارف الهی » است و به وسیلهٔ ،آن جوان را به سوی خدا هدایت فرمودند.

البته رسالت اصلی پیامبر صلی الله علیه و اله وسلم و ائمه علیهم السلام همین است، که به هر مناسبتی، مردم را متذکر به خدای متعال کنند و این نعمت فراموش شده را به یاد آنها بیاورند. خداوند عزّوجل در قرآن، پیامبر صلی الله علیه و اله وسلم را به همین صفت معرفی کرده است:

يا أيها النبيُّ إِنَّا اَرْسَلْنَاكَ شَاهِداً و مُبَشِّراً ونذيراً وداعياً إلى اللهِ بِإِذْنِه. (1)

ای پیامبر ما تو را شاهد و بشارت دهنده و بیم دهنده و دعوت کننده به سوی خدا با اجازه او فرستادیم.

از آن جا که امام علیه السلام عدل و همتای پیامبر صلی الله علیه و اله می باشد، این مقام برای ایشان هم محفوظ است. در این داستان هم دیدیم که چگونه امیرالمؤمنین علیه السلام شاهد وضع آن جوان بوده و شفایش را به او بشارت دادند.

از آن مهم تر، این که وی را به سوی خدا دعوت فرمودند و با فرستادن آن جوان به در خانه خدا، مهمترین رسالت خویش را به انجام رساندند.

سراسر دعای مشلول که حضرت به آن جوان آموزش دادند، اسامی خدای عزّوجلّ است. اگر لطف الهی شامل حال ،شود با خواندن آن معارف بسیاری نصیب انسان می گردد که ارزش آن مهم تر از شفای دردی است که انگیزه خواندن دعا شده است. اگر آن جوان مبتلا ،نبود هیچ وقت آن طور استغاثه نمی کرد. پس او برای گرفتن شفای جسمی به درِ خانه خدا آمده بود و امیرالمؤمنین علیه السلام که دعوت کننده به سوی خدا بودند، به جای این که به سرعت او را شفا دهند، او را با خدای خود آشنا کردند و نعمت بزرگی به او عطا فرمودند، که به مراتب از شفای بدنش مهم تر بود. او با خواندن این دعا، هم لذت انس و مناجات با خدا را احساس کرد و هم صفتِ «داعياً الى الله » بودن امام علیه السلام را چشید.

در زیارت جامعه هنگام سلام دادن به ائمه معصومین علیهم السلام می گوئیم:

ص: 195

السَّلامُ على الدُّعاةِ الى اللهِ. (1)

ما ایشان را به صفت داعی الله. (2) می خوانیم ولی معرفت پیدا کردن نسبت به این صفت امام علیه السلام مراتب دارد با «شنیدن»، «دیدن» و یا «چشیدن» ، درجات مختلفی از معرفتِ این وصف نصیب انسان می شود. البته حال کسی که وصفی را چشیده با حال افرادی که اثر آن را دیده یا شنیده اند بسیار متفاوت است. وظیفه ما این است که برای شناخت اوصاف ائمه علیهم السلام به قرآن کریم و احادیث پیامبر و عترت ایشان علیهم السلام مراجعه کنیم و به این ترتیب خود را در معرض تابش انوار معرفت این بزرگواران قرار دهیم.

آن چند فرسخ، در خاک روس است.

آن سید بسته ابریشم را به من واگذاشت و خود پیاده از طرف خاک ایران راه پیمود شیخ :گفت من از ممنوعیت ورود ابریشم به خاک روس و این که احتیاج به گمرک و تذکره دارد، غافل بودم. یک مرتبه چهار نفر از مأمورین روس با سلاح از میان درخت ها بیرون آمدند. صیحه زدند « نگاه دارید .» مُکاری (1) ما مرد تُرک مؤمنی بود گفت این آقا آخوند است چیز گمرکی ندارد بگذار برویم یکی از آن کفّار با چوب به پای آن بیچاره زد او نعره ای زد و بر زمین خورد پایش شکست پس به سراغ من آمدند و من تنها در بیابان و همسر جوانی همراه داشتم و طفل کوچکی که از مشاهده آنها می ترسید و فریاد می زد. من گفتم چه می گوئید و چه می خواهید؟ گفت بارها و اسبابها را باز کن، ببینیم چه داری. بقچه ها را باز کردم تک تک لباس ها و خورده ریزها حتی اسباب زنها را یکی یکی نظر می کردند و می گفتند ابریشم داری؟

من چون دیدم همۀ قصد اینها ابریشم است فهمیدم کار سخت است. به کنار رفتم و یقین کردم الآن بر سر لنگه ابریشم سید می آیند و مرا خواهند برد. بر خود نترسیدم، ولی بر همسر جوان و بچه خود در این بیابان در چنگ این کافران ترسیدم که چه خواهد شد. اشک از چشمم سرازیر شد امیدم از همه جا منقطع شد. قرآن مجید را به دست گرفتم. متوسل به حضرت ولی عصر ارواحنافداه شدم و عرضه داشتم این جا محلی است که جز شما ملجأ و پناهی نیست به کنار ایستادم و تسلیم شدم.

آن چهار نفر خودشان همۀ اثاثیه را زیر و بالا کردند تا رسیدند به لنگه ابریشم، آن را باز کردند. دیدم ابریشم اعلا و خوش رنگی است آن کافران، کلاف کلاف آنها را بیرون می کشیدند و نظر می کردند و به یکدیگر نشان می دادند و می گفتند این چیست؟ و می انداختند تا آخر نفهمیدند آن همه کلافها ابریشم است، تا آن که از همه گذشتند کنار رفتند و گفتند: «آخوند بار کن و برو چیزی نبود.

من اسبابها را بستم. دیدم نمی توانم بار کنم سراغ مُکاری آمدم دیدم پایش خیلی وَرَم کرده است. آن قدر وَرَم کرده که بیچاره نزدیک به مرگ رسیده است. او را صدا کردم:

ص: 197

برخیز گفت: پایم شکسته الآن می میرم فریاد زدم بگو یا «صاحب الزمان » و برخیز، و چنان اشکم جاری و سرازیر بود گفت محال است نمی توانم برخیزم دست او را گرفتم و گفتم بگو یا صاحب الزمان برخاست.

مأمورین به ما نظر می کردند که چه می کنیم آن مُکاری بیچاره، خرده خرده پا بر زمین گذاشت و راه افتاد ولی مثل مشک پُر از هوا بود تا آن که بارها را بار گذاشتیم. چند قدمی راه رفتیم پای او مثل مشکی بود که آن را باد کرده بودند و هوای آن بیرون رفت. پرسیدم: پایت چگونه است؟ نشان داد که ابداً نشانه ای از شکستگی نداشت و در کمال صحت و سلامت و آسودگی راه را طی کردیم و آن مکاری اعتقاد عجیبی به حقیر پیدا نمود.

بعد از دو ،ساعتی از خاک روس بیرون شدیم ایرانیان ما را ،دیدند خیلی تعجب کردند که چگونه ابریشم را از آن راه آورده بودیم. گفتند اگر شما را می گرفتند، ده سال زندان داشت و فلان مقدار باید جریمه می دادید. (1)

این داستان، مربوط به فردی است که ارتباط عمیق روحی با امام زمانش داشته و در سختی ها به عنوان نقطه امید و پناهگاه و فریادرس جز ایشان را نمی خوانده است کسی که هر روز به یاد مولای غریب خود می گرید در گرفتاری و بیچارگی هم سراغ کسی جز او نمی رود امام علیه السلام هم به بهترین صورتی از او دستگیری فرمودند.

لازمه معرفت انسان به این که امام علیه السلام: «غياث المضطر المستکین» می باشند این است که نه تنها در هنگام اضطرار و بیچارگی، بلکه حتی در زمان رفاه و آسایش، تنها نقطه اتکاء و امیدش آن وجود مقدس باشد و با داشتن او به دیگران متوسل نشود. البته رجوع به اسباب عادی در این جا نفی نمی شود ولی امید و اعتماد انسان باید به آن «غياث المضطر المستکین » باشد.

تأکید بر این مطلب ضرورت دارد که توسل به امام عصر ارواحنافداه، اختصاص به حالِ درماندگی و از کار افتادن اسباب و وسایل عادی و طبیعی ندارد بلکه در هر حال انسان باید امیدش به دستگیری امام زمانش باشد و توجه کند که دستگیری ایشان از افراد لازم نیست که همیشه به صورت مشهود یا از طریق تشرف به حضور ،ایشان باشد بلکه

ص: 198

دوستداران ،ایشان با اندکی توجه می توانند دست عنایت امام زمانشان را در حوادث عادی و معمولی زندگی خود مشاهده کنند.

این عنایت - به خصوص در بُعد روحی و معنوی بسیار- روشن است. مسیری که بدون خواست انسان جلوی پایش گذاشته می شود مربی خوب کتاب مناسب و مجلس درس یا محیط خانوادگی مساعدی که زمینه تربیت دینی صحیح را برای انسان فراهم می کنند. همۀ اینها از مصادیق دستگیری روحی و فکری امام زمان ارواحنافداه است که دوستان و ارادتمندانش را هیچ گاه فراموش نمی کند و همواره در حال رسیدگی به ایشان .است آن ،بزرگوار خود در توقیع مبارک به مرحوم شیخ ،مفید فرمود:

اِنّا غَيْرُ مُهْمِلِينَ لِمُراعَاتِكُم وَلا ناسينَ لِذِكْرِكُم وَ لَولا ذلك لَنَزَلَ بكم اللأَوَاءُ و اصْطَلَمَكُم الأَعْدَاءُ. (1)

ما، در توجّه و رسیدگی به شما از چیزی فروگذار نمی کنیم و یاد شما را از خاطر نمی بریم، و اگر غیر از این بود، قطعاً در زندگی به سختی می افتادید، و دشمنان، شما را از ریشه نابود می کردند.

پس باید دست توجه و عنایت و دستگیری امام زمان ارواحنافداه را در همه لحظات زندگی مادی و معنوی خود ببینیم و از این امر غفلت ،نکنیم و برای یقین به حضرتش منتظر نباشیم که معجزه ای از طریق تشرفی به محضر ایشان مشاهده کنیم. اگر بینا باشیم معجزات ایشان را در سراسر زندگی خود می بینیم.

چه بسیار بوده اند افرادی که بر مبنای علل و عوامل عادی نمی بایست در مسیر معرفت و ارادت به امام عصر ارواحنافداه قرار می گرفتند ولی با یک پیشامد خاص مسیر زندگی آنها متحوّل شده است.

اكثراً افراد بدون این که خودشان متوجه شوند به مسیر صحیح اعتقادی هدایت می شوند. اینها همگی به برکت توجه و دستگیری آن امام غایب از دیدگانِ ماست که غيبتش مانع لطف و عنایتش نمی گردد. چنین عنایاتی همواره وجود دارد، اما گاهی خداوند متعال به لطف فراوان خود، نمونه هایی از دستگیری های آشکار امام زمان علیه السلام را

ص: 199

به کسانی می چشاند. و دیگران هم با شنیدن شرح حال ،آنها معرفتشان نسبت به حضرتش فزونی می یابد.

البته هر قدر اعتقادات انسان در این مرحله اوّل قوی تر باشد و بیشتر تسلیم معرفت خود گشته و حقانیت آن را از جان و دل پذیرا ،شود می تواند امیدوار باشد که خداوند مراتب بعدی معرفت را هم به او عنایت کند یعنی معرفت به وصف که از شنیدنِ شروع شده به دیدن اثرش در دیگران و بعد چشیدن خود شخص ختم می شود و در این میان نقش «اعتقاد» بسیار مهم است.

شاهد این مطلب همین داستان شیخ ابراهیم صاحب الزمانی است که با اعتقاد راسخ خود بر سر آن مکاری در حالی که پایش شکسته بود و قادر بر حرکت نبود - فریاد زد که بگو یا صاحب الزمان و ،برخیز یعنی اطمینان داشت که با نام حضرت و به عنایت ایشان درد او بر طرف می شود و همین طور هم شد.

کسی که یقین دارد امام زمانش «غیاث المضطرّ المستكين » است، با قاطعیت به او متوسل می شود و اطمینان به دستگیری او هم دارد. این اطمینان برخاسته از ایمان و اعتقاد به احادیث اهل بیت علیهم السلام در معرفی اوصاف خودشان است. که هر چه این ایمان قوی تر ،باشد معرفت شخص نسبت به امامش عمیق تر خواهد بود. همین اعتقاد و یقین سبب می شود تا معرفتِ انسان به امام زمانش علیه السلام از حد شنیدن به دیدن آثار و چشیدن و یافتن برسد.

را نقل می کرده اند.

روزی ما در منزل مرحوم آسید ابوالحسن اصفهانی نشسته بودیم. بسیاری از آقایان دیگر هم بودند. آسید ابوالقاسم اصفهانی مترجم عُرْوَةُ الوثقى، شيخ محمد كاظم ،شیرازی دامادهای مرحوم سید ابوالحسن (سید میرباد کوبه ای و آسید جواد اشکوری) نیز حضور داشتند در آن هنگام یک پستچی آمد و یک پاکت نامه به دست مرحوم آسید ابوالحسن داد.

ایشان نامه را باز کردند و داخل آن دو ورقه بود یکی از آنها نامه ای بود که نویسنده آن درباره اعتقاد شیعه به حضرت مهدی علیه السلام از مرحوم سید، دلیل و استدلال خواسته بود.

مرحوم سید، نامه را خواندند و خندیدند. سپس آن نامه را با صدای بلند خواندند. نامه از طرف بحر العلوم، (1) یمنی بود که از سادات حسنی و از علمای شیخیه (2) .بود. در این نامه، بحرالعلوم یمنی دلیلی برای وجود امام زمان علیه السلام درخواست کرده بود. مرحوم آسید ابو الحسن همان وقت جواب نامۀ او را نوشتند و در ضمن نوشتند: «شما به نجف مشرف شوید تا من امام زمان علیه السلام را به شما نشان دهم نامه را مهر کردند و به دامادشان آسید جواد اشکوری دادند و فرمودند:« ببر و در پست بینداز ».

دو ماه از این قضیه گذشت. شبی بعد از این که مرحوم آسید ابوالحسن در صحن امير المؤمنين علیه السلام نماز مغرب و عشاء را خواندند. یکی از شیوخ عرب به نام عبدالصاحب آمد و به ایشان گفت: «بحرالعلوم یمنی به نجف آمده است در محله و شراق، در فلان جا منزل کرده است». مرحوم آسیّد ابوالحسن فرمودند باید همین حالا به دیدنش برویم. ایشان همراه با عده ای از علما برای دیدن بحرالعلوم حرکت کردند. دامادهایشان و سرشان مرحوم آسید علی هم همراهشان بودند، ما هم رفتیم. بالآخره وقتی رسیدیم و تعارف به عمل آمد، بحرالعلوم یمنی شروع به صحبت در آن زمینه کرد. مرحوم آسید ابو الحسن فرمود: الآن وقت صحبت کردن نیست چون من مستعجل هستم و کار دارم.

ص: 201

فردا شب برای شام به منزل ما بیائید تا آن جا با هم صحبت کنیم.

سپس مرحوم سید برخاستند و همه با هم به منزل بازگشتیم. فردا شب بحرالعلوم با پسرش سید ابراهیم به منزل مرحوم آسید ابوالحسن آمدند. پس از صرف شام مرحوم سیّد خادمشان را صدا زدند و فرمودند: مشهدی حسین چراغ را روشن کن می خواهیم بیرون برویم. مشهدی حسین چراغ را روشن کرده آورد. در این هنگام مرحوم آسید ابوالحسن و بحرالعلوم و فرزندش سید ابراهیم و مشهدی حسین آماده بیرون رفتن شدند. ما هم می خواستیم همراهشان برویم اما مرحوم سید فرمودند: « نه هیچکدامتان نیائید ». هر چهار نفر آنها بیرون رفتند و چون تا برگشتن آنها زمان زیادی گذشت، ما آن شب نفهمیدیم که کجا رفتند.

فردا صبح از سید ابراهیم پسر بحرالعلوم يَمَنی سؤال کردیم دیشب کجا رفتید؟ سیّد ابراهیم خندید و با خوشحالی گفت: « الحَمْدُ لِلَّهِ إِسْتَبْصَرْنا بِبَرَكَةِ الإِمَامِ السَيِّد أبي الحَسَنِ» (1) به برکت امام، (2) سید ابوالحسن شیعه شدیم. گفتیم کجا رفتید؟ گفت: « رخنا بالوادی مقام الحُجَّةِ عَلَيهِ السَّلامُ » به وادی السلام به مقام حجت علیه السلام رفتیم. وقتی به حصار مقام رسیدیم، سید ابوالحسن چراغ را از خادمشان گرفتند و گفتند: اینجا بنشین تا ما برگردیم. مشهدی حسین همان جا نشست و ما سه نفر وارد مقام شدیم.

وقتی در فضای مقام داخل شدیم سید چراغ را زمین گذاشتند و کنار چاه رفتند و وضو گرفتند و داخل مقام شدند و ما در بیرون مقام قدم می زدیم. سپس سید ابوالحسن مشغول نماز شدند پدرم چون معتقد به مذهب شیعه نبود، لبخند میزد و می خندید ناگهان صدای صحبت کردن بلند شد. پدرم با تعجب به من گفت: کسی اینجا نبوده است. آقا با چه کسی صحبت می کند؟ دو سه دقیقه صدای صحبت ها را می شنیدیم، اما تشخیص نمی دادیم که صحبت درباره چیست هیچ یک از مطالب مشخص نبود.

ناگهان سیّد صدا زد بحر العلوم داخل شو. پدرم داخل شد. من هم خواستم به داخل مقام بروم اما سيّد فرمود نه تو نیا باز به قدر چهار پنج دقیقه صدای صحبت می شنیدم،

ص: 202

اما صحبتها را تشخیص نمی دادم.

ناگهان یک نوری که از آفتاب روشن تر بود در مقام« حجت علیه السلام » تابش کرد، و صیحه پدرم به صدای عجیبی بلند شد یک صیحه زد و صدایش خاموش شد. سیدابوالحسن مرا صدا زد سید ابراهیم بیا پدرت حالش به هم خورده است، آب به صورتش بزن و شانه هایش را بمال تا به حال بیاید آب به صورت پدرم زدم و شانه هایش را مالیدم.

پدرم چشم هایش را باز کرد و بنا کرد با صدای بلند گریه کردن و بی اختیار از جا بلند شد و روی قدم های سیّد ابوالحسن افتاد و پاهای سیّد را می بوسید و دور سیّد طواف می کرد و می گفت: یابن رسول الله یابن رسول الله يابن رسول الله التوبه التوبه التوبه طریقهٔ مذهب را به من تعلیم ،بده من توبه کردم سپس سید ابوالحسن مذهب شیعه را به او تعلیم دادند و او شیعه شد و من هم شیعه شدم.

به هر حال این قضیه گذشت و بحرالعلوم هم به یمن برگشت. چهار ماه بعد، زوّار یمنی به نجف آمدند و بحرالعلوم نامه ای توسط زوّار به حضور سید فرستاده بود و از سیّد تشکر و قدردانی کرده بود. «از برکت عنایت و هدایت شما تا کنون دو هزار و اندی از مقلدين من شیعه دوازده امامی شده اند. »

(بعد مرحوم میرجهانی فرمود:) مردم باید به این مطلب اهمیت بدهند که اگر انسان حقيقتاً خلوص پیدا کرد امام زمان ارواحنافداه به فریاد می رسد ما خالص نیستیم. حبّ دنیا نمی گذارد ما کاری بکنیم. (1)

منظور از نقل این داستان توجه دادن به اعتقاد شدید مرحوم سید ابوالحسن اصفهانی به امام زمان عجل الله تعالی فرجه بود باید توجه کنیم که اعتقاد چه اندازه مؤثر است.شیعه باید چنین اعتقادی به امام زمان ارواحنافداه داشته باشد تا توفیق چشیدن اوصاف امام به او عطا شود.

هر مرتبه ای از معرفت که نصیب شخص شد باید با اعتقاد و تسلیم در برابر آن، آماده رسیدن به مرتبه بالاتری از معرفت گردد. هر قدر اعتقاد در مراحل پائین قوی تر شود شخص می تواند امیدوار باشد که مراتب بعدی هم به او عنایت گردد تا بتواند اثر اوصاف

ص: 203

امام را در دیگران ببیند و یا حتی مورد فضل بیشتری قرار گرفته و وصف امام علیه السلام را بچشد. نقش اعتقاد در کسب مراتب معرفت بسیار مهم است. عقل آدمی حکم می کند که بعد از کسب معرفت قلب خود را با امام علیه السلام گره بزند و اعتقادات خود را محکم کند و امید داشته باشد که معرفت بالاتری نصیب او شود، چرا که خداوند کریم امید افراد امیدوار را ناامید نمی سازد. در قضیه یاد شده دیدیم که اعتقاد مرحوم آیةالله سيّد ابوالحسن اصفهانی چگونه باعث شد که امام عصر ارواحنافداه حاجت ایشان را برآورد و به این وسیله حجّت را بر مخالفان آشکار سازد.

البته باید توجه داشت که هر کسی نمی تواند به خود جرأت چنین کاری را بدهد. یعنی به خودش یا دیگران از طرف امام زمان علیه السلام و عده هایی بدهد و آنگاه از آن حضرت انتظار داشته باشد که حتماً طبق وعده های او عمل کند. این گونه حالات در انسان به طور مصنوعی ایجاد نمی شود، بلکه باید شخص با عمل به وظایف دینی خود آن قدر نزد امام زمانش آبرو کسب کند و آن قدر پیش ایشان عزیز و محترم گردد، که اگر در شرایطی قرار گرفت که چنین تقاضایی از حضرتش کرد دست رد به سینه اش نخورد.

اما کسانی که خودشان می دانند رابطه صمیمانه و خالصان های با امام عصر علیه السلام ندارند و آن قدر در اداء تکالیف دینی خود کوتاهی کرده اند که در مقابل حجت خدا، احساس خجالت می کنند؛ نباید خودشان را با امثال مرحوم آیة الله سیّد ابوالحسن اصفهانی قیاس کنند و چنان انتظاراتی از امام زمان علیه السلام خود داشته باشند ،بله اگر کسی بین خود و خدا احساس می کند که آنچه شایسته است، در ارتباط با امام علیه السلام و دوستان ایشان انجام داده و در پیشگاه خداوند خود را بی آبرو نمی بیند از چنین فردی، آن گونه توقعات بعید نیست.

همچنین از این قضیه می آموزیم که توسل به امام زمان عجل الله تعالی فرجه نباید فقط در گرفتاری های مادی و ناراحتی های جسمی باشد بلکه امور معنوی و نیازهای روحی انسان مهم تر است و باید در این گونه امور هم متوسل به حضرتش شویم تا بتوانیم مسیر هدایت را به سلامت طی کنیم و از دامهای شیطان که برای فریب انسانها گسترده است رهایی یابیم. اینجاست که باید اهمیت پناه بردن به امام علیه السلام را قدری مورد تأمل قرار دهیم.

ص: 204

يا كُمَيْلَ بْنَ زِيادٍ سَمَّ كُلَّ يومٍ بِاسمِ اللهِ ولا حَولَ وَلا قُوَّةَ إِلَّا بِاللَّهِ وَتَوَكَّلْ عَلَى الله، واذكرنا وسَمٌ بأَسْمائِنا وصَلَّ عَلَيْنا واسْتَعِذْ بِاللهِ بنا، وادْرَأُ بذلكَ عَنْ نَفْسِک وَ ما تَحوطه عنایتک، تُكَفَّ شَرَّ ذلك اليومِ إِنْ شَاءَ اللهُ.

ای کمیل بن زیاد هر روز نام خدا و «لاحول ولاقوة الا بالله » را بر زبان جاری ساز، و بر خدا توکل کن و (هر روز) ما را یادکن و ما را به اسم نام ببر و بر ما درود بفرست، و به واسطه ما به خدا پناه آور و به این وسیله از خود و آنچه تحت مراقبت توست محافظت کن تا انشاء الله از شر آن روز در امان باشی.

...يا كُمَيْلُ إِذَا وَسْوَسَ الشَّيْطَانُ في صَدْرِكَ فَقُلْ: أَعوذُ بِاللَّهِ القَوِيِّ مِنَ الشَّيْطَانِ الغَويّ وأعُوذُ بِمُحَمَّدٍ الرَضِي مِنْ شَرِّ مَا قُدِّرَ وقُضِيَ وأعُوذُ بِإِلَهِ النَّاسِ مِنْ شَرِّ الجنَّةِ والناس أجمعين ... تكفى مَؤُونَةَ ابليس و الشياطين معه، ولَوْ اًنَهُم كلهم أبَالِسَةُ مِثْلُه.

ای کمیل هنگامی که شیطان در دل ترا وسوسه می کند بگو: از (شر) شیطان گمراه به خدای توانا پناه می برم و از شر قضا و قدر به حضرت محمد صلى الله عليه و اله وسلم که مورد خشنودي (خدا) است، پناه می برم و از شر تمام جن و انس به معبود همۀ مردم (خدا) پناه می آورم.... در این صورت از خطر کارهای ابلیس و شیاطینی که با او هستند حفظ می شوی، هر چند همۀ آنها شیطان هایی مانند خود شیطان (اصلی) باشند.

يا كُمَيْلُ إِنَّ لَهُم خُدَعاً وشَقَاشِق و زَخَارِفَ وَ وَسَاوِسَ وخُيَلاء ، على كلِّ اَحَدٍ قَدْرَ مَنْزِلَتِهِ في الطاعَةِ والمَعْصِيَةِ، فَبِحَسَبِ ذلكَ يَسْتَولُونَ عَلَيْهِ بِالْغَلَبَةِ.

ای کمیل همانا شیاطین نسبت به هر کس متناسب با منزلتش در انجام طاعات و ارتکاب معاصی، خدعه ها و فریبها و ظاهر سازیها و وسوسه ها و خودستایی دارند. و بر هر کس متناسب با همان منزلت غلبه می کنند.

يا كُمَيْلُ سَخَطُ اللَّهِ تَعَالَى مُحِيطٌ بِمَنْ لَمْ يَحْتَرِزْ مِنْهُم بِاسْمِهِ وبِنَبِيِّهِ و جَميعِ عَزَانِهِ وَعَوْذِهِ جَلَّ وَعزَّ، وصَلَّى الله عَلى نَبِيِّه وآله وسَلَّم.

ای کمیل هر کس از ،شیاطین به نام خدا و پیامبرش و همه آنچه (خدا) برای پناه آوردن قرار داده پرهیز نکند مشمول ناخشنودی خدای متعال می باشد.

ص: 206

يا كُمَيْلُ إنَّهم يَخْدَعُونَكَ بِأَنْفُسِهِمْ فَإِذَا لَمْ تُجِبْهُم مَكَرُوا بِک و بِنَفْسِكَ بِتَحْسينِهِم اليک شَهَوَاتِک واعْطَائِكَ آمَانِیک وإِزادَتَك، ويُسَوِّلُونَ لَكَ ويُنْسُونكَ ويَنْهَونَكَ وَيَأْمُرُونَكَ ويُحَسِّنُونَ ظَنَّكَ بِاللَّهِ عَزَّوَجَلَّ، حَتَّى تَرْجُوَه فَتَغْتَرَّ بِذلك فَتَعْصِيَهُ، وجَزَاءُ العَاصِي لَظَى.

ای کمیل شیاطین ابتدا خودشان ترا فریب می دهند و اگر پاسخ مساعد از تو نگیرند، از در مکر و حیله وارد می شوند تا این که از این راهها ترا به وسیله خودت فریب دهند. به این صورت که امیال و خواسته های ترا برایت زیبا جلوه می دهند و آرزوها و خواسته ات را برآورده می سازند و (کارهای زشت را )برای تو می آرایند و (حقایق و خوبی ها را )از یاد تو می برند و ترا امر( به ارتکاب بدیها ) و نهی (از انجام خوبی ها) می کنند و آن قدر ترا نسبت به خدای عزّوجلّ خوش گمان می کنند، تا این که بیش از اندازه به او امیدوار شوی و به خاطر امید ،زیاد به خود مغرور شده و به گناه بیفتی در حالی که کیفر گناهکار آتش است.

يا كُمَيْلُ إِنّ إِبْلِيسَ لَا يَعِدُ عَنْ نَفْسِهِ، وانّما يَعِدُ عَنْ رَبِّهِ، لِيَحْمِلَهُمْ على مَعْصِيَتِهِ فَيُوَرِّ طَهُم.

ای کمیل همانا ابلیس از جانب خودش و عده نمی دهد بلکه از طرف پروردگارش وعده می دهد وعده خود را از جانب خدا وانمود می کند تا این که انسانها را به گناه کشانده و آنها را به هلاکت برساند.

يا كُمَيْلُ إنه يَأْتي لَكَ بِلُطفِ كَيْدِهِ، فَيَأْمُرُكَ ما يَعْلَمُ أَنَّكَ قَدْ أَلِفْتَهُ مِنْ طَاعَةٍ لا تَدَعُها، فَتَحْسَبُ أَنَّ ذلك مَلَك كَريمٌ، وإنّما هو شَيْطَانٌ رَحِيمٌ. فَاذَا سَكَنْتَ إِلَيْهِ واطماننتَ، حَمَلَكَ عَلَى العَظَائِمِ المُهْلِكَةِ الَّتِي لا نَجَاةَ مَعَهَا.

ای کمیل شیطان بسیار ظریف و ماهرانه ترا فریب می دهد ترا، به عمل خوبی فرمان می دهد که به انجام آن عادت کرده ای و از انجام آن فروگذار نمی کنی، به طوری که تو می پنداری فرشته بزرگواری به سراغ تو آمده در حالی که او یک شیطان رانده شده است. آنگاه وقتی به او اطمینان کردی و نسبت به او خیالت آسوده شد (دیگر نگران فریب شیطان نبودی) در آن زمان ترا به ورطه های خطرناک تباهی

ص: 207

می اندازد که راه نجاتی از آنها پیدا نمی کنی.

يا كُمَيْلُ إِنَّ لَه فِخَاخَاً يَنْصِها، فَاحْذَرْ أَنْ يُوقِعَكَ فيها.

ای کمیل همانا شیطان تله هایی دارد که آنها را بر سر راه افراد قرار می دهد. پس مواظب باش که ترا در آنها نیندازد.

يا كُمَيْلُ اِنَّ الْأَرْضَ مَمْلُوَّةٌ مِنْ فِخَاخِهِم فَلَنْ يَنْجُوَ مِنها الا مَنْ تَشَبَّثَ بِنا. وقد أَعْلَمَكَ اللهُ أَنَّهُ لَنْ يَنْجُوَ مِنها الّا عِبَادُهُ وعِبادُهُ اَولِيَاؤُنا. (1)

ای !کمیل همانا زمین از تله های شیاطین پر است تنها کسانی از آنها نجات پیدا می کنند که به ما متشبث شوند( بچسبند) و خداوند ترا آگاه فرموده که از آن تله ها فقط بندگانش نجات پیدا می کنند. که بندگان او اهل ولايت ما (اهل بيت علیهم السلام ) هستند.

امام امیرالمؤمنین علیه السلام کمیل را به خطراتی که از ناحیهٔ شیاطین پیش روی اوست تذکر داده اند و پناهگاه را نیز معرفی فرموده اند وقتی انسان بداند شیطان به چه صورتهایی ممکن است در صدد فریب او برآید می کوشد تا مراقبت ها و محافظت های لازم را پیش بگیرد.کسی که خطر را عمیق تر و جدی تر احساس کند برای مصون ماندن از آن به دنبال کهف حصین می گردد.

البته همان طور که امیرالمؤمنین علیه السلام فرموده اند، تنها راه محفوظ ماندن از خطرات شیطان، تشبّث به اهل بیت علیهم السلام است. تشبّث یعنی چسبیدن. وقتی انسان در همه امور خود را به ایشان بچسباند و در هیچ موردی از ایشان فاصله نگیرد، آن وقت می تواند اطمینان یابد که در دام شیطان نمی افتد. ولی اگر چنین نکند - هر چند که مقید به انجام طاعات الهی و اهل عبادت باشد - مصون ماندنش از شر شیطان تضمین نشده است بلکه همان طاعت ها و عبادت ها ممکن است وسیله ای در دستِ شیطان شوند که نیرنگ خود را از طریق آنها اعمال کند.

کسی که در دام شیطان ،افتاده گمان می کند که کار خوب انجام می دهد و به خدا تقرّب می جوید اما در واقع اسیر شیطان است و پیوسته از خدا دور می شود پس انسان روی

ص: 208

اعمال خوب و عبادت هایش هم نمی تواند حساب کند و به دلیل انجام آنها خود را مصون از شر شیاطین بداند، چون ممکن است این عبادات را هم به دستور شیطان انجام دهد در حالی که به خیال خودش گمان کند که از فرشته الهی فرمان می برد.

این است که استعاذه به اهل بیت علیهم السلام که باب استعاذه به خداوند سبحان است - تنها راه تأمین سلامت انسان از آفات و خطراتی است که در اثر اغوای شیطان، تهدیدش می کند.

این که امام علیه السلام چگونه متشبثین به خود را حفظ می نمایند امری است وجدانی که هر کسی آن را بچشد، معرفتش به امام علیه السلام - از جهت این وصف خاص - عمیق تر و بیشتر می شود. البته دانستن و اعتقاد به این که امام علیه السلام چنین دستگیری هایی از خطر شیاطین می کنند. آن معرفت اولیه را در انسان ایجاد می کند تا زمینه ساز مراتب بالاتر شود. بنابراین سفارشاتی نظیر آنچه امیرالمؤمنین ارواحنافداه به کمیل فرمودند، می تواند تأثیر بسزایی در بالا بردن درجۀ انسان در معرفت امام علیه السلام داشته باشد.

معرفت امام علیه السلام در هر درجه و رتبه ای زمینه ساز تسلیم فرد در مقابل وصف امام است. و با پذیرش آن، شکر قلبی نسبت به همان وصف تحقق می یابد. تنها اعتقاد قطعی و جازم به این اوصاف از شخص دستگیری می کند. یعنی انسان باید با همه وجودش بپذیرد که اگر امام او را حفظ کند از شیطان هیچ کاری ساخته نیست و در این اعتقاد خود هیچ گاه تردید نکند و برای در امان ماندن از شر شیاطین تنها به ایشان پناه آورد.

این گونه اظهار قدرت در برابر شیطان، برخاسته از معرفت قلبی است قائل شدن به این شأن امام علیه السلام اختیاری و کاملاً مبتنی بر معرفتی است که نصیب فرد گشته است. به هر اندازه که فرد پناه دهندگی و نجات دادن امام علیه السلام از دامهای شیطان را چشیده باشد، وظیفه دارد به همان اندازه اعتقاد قوی تری به ایشان داشته باشد. البته از آنجا که اعتقاد داشتن و تسلیم شدن جنبۀ اختیاری دارد انسان می تواند از آن سرپیچی کند. یعنی با وجود این که این کمال امام علیه السلام را هم یافته است.اما با سوء اختیارش اعتقاد محکمی نداشته و یا در عمل کوتاهی کند و به جای استعاذه و توسل جستن به امام علیه السلام به غیر ایشان توجه کند. چنین کسی یقیناً مرتکب کفران نعمت گشته است.

ص: 209

امر به معروف و نهی از منکر یک وظیفه عمومی است ولی در این آیه، سخن از عده خاصی است که خدای تعالی آنها را برای این منصب معرفی کرده است. اهل بیت علیهم السلام این عده خاص را معرفی فرموده اند

عَنْ أبي عبدالله عَلَيه السَّلامُ في قول الله « كُنتُمْ خَيْرَ أُمَّةٍ أُخْرِجَتْ... ».

يغني الأمَّةَ الّتي وَجَبَتْ لَهَا دَعْوَةُ ابراهيمَ عَلَيه السَّلام... وهُمُ الأُمَّةُ الوسطى. (1)

امام صادق علیه السلام فرمودند: منظور از امت در این آیه امتی هستند که دعای ابراهیم علیه السلام (که از خدا درخواست امامت کرد) در حق ایشان مستجاب شده... و ایشان امت وسط هستند.

نکته دوم که در این آیه باید مورد توجه قرار گیرد این است که منظور از «وسط » بودن امت چیست و ایشان واسط بین چه چیزهایی می باشند؟ خود آیه نشان می دهد که ائمه علیهم السلام بر مردم و نیز پیامبر صلی الله علیه و اله و بر ائمه علیهم السلام گواه هستند. بنابراین ائمه امّت وسط بین مردم و پیامبر صلی الله علیه و اله وسلم می باشند.

عن عَلَيِّ عَلَيه السَّلامُ : إِنَّ اللهَ تَعَالَى إِيَّانَا عَنى بِقَولِهِ: « لِتَكُونُوا شُهَداءَ عَلَى الناسِ ويَكُونَ الرَّسُولُ عليكم شهيداً ، فَرَسُولُ اللهِ صلّى الله عليه و آله شاهِدٌ عَلَيْنا، و نَحنُ شُهَداءُ اللهِ عَلَى خَلْقِهِ و حُجَّتُه في أَرْضِهِ، ونَحنُ الذِينَ قالَ اللهُ تعالى: « وكذلك جَعَلْنَاكُم أُمَّةً وَسَطاً ». (2)

امیرالمؤمنین علیه السلام فرمود: خدای متعال با گفتار خود (لتكونوا...) تنها ما را قصد فرمود. پس پیامبر خدا گواه بر ما است و ما گواهان خدا بر آفریدگانش و حجت او در زمینش هستیم و ما هستیم آنان که خدای تعالی دربارۀ آنها فرمود: « وکذلک جعلناکم امّةً وَسَطاً».

نکته سوم این که وصفِ شاهد که به امام علیه السلام نسبت داده شده، به چه معناست؟ و چه اثری در اعتقادات ایجاد می نماید؟ وقتی کسی را شاهد بر امری می دانیم در حقیقت عقیده داریم که او بر آن امر ،ناظر و از آن آگاه است. بنابراین پیامبر صلی الله علیه و اله وسلم و ائمه علیهم السلام از احوال مردم آگاهی دارند و اعمال آنها را می بینند.

ص: 211

وقُلِ اعْمَلُوا فَسَيَرَى اللهُ عَمَلَكُم ورَسُولُه والمُؤْمِنُونَ. (1)

و (ای پیامبر) بگو عمل کنید که خدا و رسولش و مؤمنان عمل شما را می بینند.

در این آیه وصف شاهد و شهید بودن پیامبر و اهل بیت علیهم السلام با تعبیر « دیدن اعمال » بیان شده است.

برای روشن شدن مطلب به تفسیر اهل بیت علیهم السلام ذیل این آیه شریفه مراجعه می نمائیم.

عن محمد بن مسلمٍ عَنْ أَحَدِهما - عَلَيهما السّلام - قال: سُئِلَ عَنِ الأعمالِ. هَلْ تُعْرَضُ عَلى رسولِ اللهِ صَلَّى اللهُ عَلَيهَ وَ آلِهِ وَسَلَّمَ؟ فَقَال: ما فيه شَكٍّ أرَأَيْتَ قولَ اللهِ عَزَّ و جَلَّ « و قل اعْمَلُوا..... قال : لِلهِ شُهَداءُ فِي أَرْضِهِ. (2)

از امام باقر یا صادق علیه السلام سؤال شد، آیا اعمال بر پیامبر عرضه می شود؟ فرمودند در آن شکی نیست. آیا این قول خدای عزوجل را ندیده اید که عمل کنید.

تا آخر (آیه) بعد حضرت فرمودند: خدا روی زمین شاهدانی دارد.

امام معصوم علیه السلام در این روایت به وجود شاهدانی بر روی زمین تأکید فرموده اند. می دانیم که خداوند پیامبر و اهل بیت علیهم السلام را شاهدان خود بر روی زمین قرار داده است. در آیه مذکور، خدای متعال شاهدان روی زمین را معرفی فرموده که پیامبر صلی الله علیه و اله و « مؤمنون »هستند. منظور خداوند سبحان از «مؤمنون» چیست؟ به آموزگاران کتاب خدا مراجعه می کنیم راوی می گوید:

كُنْتُ عِندَ أبى عبدِ اللهِ - عَلَيه السَّلامُ - فَسَأَلْتُه عن قَولِهِ تعالى « وَ قُل اعْمَلُوا فَسَيَرَى اللهُ عَمَلَكُم و رسوله والمُؤْمِنُونَ ». قال: إِيَّانا عَنى. (3)

راوی از امام صادق علیه السلام درباره آیه « و قل اعملوا... » می پرسد امام می فرمایند: (خداوند) فقط ما را قصد کرده است. (4)

بنابراین در این آیه شریفه منظور از مؤمنون، ائمه علیهم السلام هستند. در روایت دیگری، امام

ص: 212

صادق علیه السلام در پاسخ به همین سؤال فرموده اند:

هُمُ الأَمةُ عَلَيْهِمُ السَّلام. (1)

پس همان طور که همان طور که خدای عزوجل اعمال بندگان را می بیند، پیامبر و ائمه علیهم السلام نیز ناظر بر آنها هستند. اثر اخلاقی این باور و اعتقاد قلبی توجه انسان به نظارت پیامبر صلی الله علیه و اله و امامش بر اعمال او است و مسلّماً در پیشگاه ،ایشان بسیاری از اعمال انسان احتیاج به تجدید نظر خواهند داشت.

در کتاب وسائل الشیعه، روایات ذیل این آیه شریفه در بابی نقل شده است که توجه به عنوان این باب نیز مفید است.

بابُ وُجوبِ الحَذَرِ مِنْ عَرْضِ الْعَمَلِ عَلَى اللهِ وَ رَسولِهِ وَ الْأَئِمَّةِ عليهم السلام. (2)

باب مراقبت و توجه دربارۀ عرضۀ عمل به پیشگاه خدا و رسول صلی الله علیه و اله وسلم و ائمه علیهم السلام نظارت پیامبر و اهل بیت علیهم السلام بر اعمال بندگان، از طرفی توجه بیشتر افراد به اعمال خود را می طلبد و از طرف دیگر سبب می شود که ایشان پیروان خویش را در انجام کارهای نیک و استغفار از گناهان یاری فرمایند و به هر حال خیر این عمل به دوستداران ایشان می رسد.

عَنْ أَبي جَعفَرِ عَلَيه السَّلامُ قال: قال رسولُ اللهِ صلى الله عليه و آله - و هو في نَفَرٍ مِنْ أَصْحَابِهِ - : إنّ مُقامى بينَ أَظْهُرِكُم خَيْرٌ لكم، وإنّ مُفَارَقتى ايّاكُم خير لكم. فقام اليه جابر بنُ عبدِ اللهِ الانصارى وقال: يارسولَ اللهِ أمّا مُقامُكَ بَيْنَ أَظْهُرِنا فَهُوَ خَيْرٌ لنا، فكَيفَ يكونُ مُفارَقَتُكَ ايَّانا خَيْراً لَنا؟ فقال: اَمّا مُقامى بَيْنَ أَظْهُرِكُم خَيرٌ لكم، لأَنَّ الله - عَزَّوَجَلَّ - يقولُ: و ما كانَ اللهُ لِيُعَذِّبَهُمْ وأَنْتَ فيهم (3)... فامّا مُفارَقتي فيهم... اياكم فهو خَيْرٌ لكم، لِأَنَّ أَعْمَالَكُمْ تُعْرَضُ عَليَّ كُلَّ اثْنَيْنِ و خميس، فما كان مِنْ حَسَنٍ، حَمِدْتُ الله عليه، و ما كانَ مِنْ شَيْءٍ إِسْتَغْفَرْتُ لكم. (4)

ص: 213

حضرت باقر العلوم علیه السلام فرمود: پیامبر صلی الله علیه و اله در میان جمعی از اصحاب خود فرمود:

بودنِ من در میان شما برای شما خیر است و جدایی من از شما هم برایتان خیر است جابر بن عبدالله انصاری از ایشان :پرسید ای رسول خدا بودن شما در میان ما که البته برای ما خیر است ولی چگونه جدایی شما از ما برای ما خیر می شود؟ حضرت فرمود: اما بودنِ من در میان شما برای شما خیر است چون خدای عزّوجل فرمود: « تا وقتی تو در میان آنها هستی خدا ایشان را عذاب نمی کند»... و اما جدایی من از شما برایتان خیر است چون در هر دوشنبه و پنج شنبه اعمال شما بر من عرضه می شود. آنگاه برای کارهای خوب شما خدا را سپاس می گویم و برای کارهای بد شما (از خدا) طلب مغفرت می کنم.

عذابهای عمومی آن گونه که بر امت های پیشین نازل می شد - هیچ کدام بر امت اسلام نازل نشد. چرا که خدای متعال به پیامبر صلی الله علیه و اله خود وعده داده بود که تا وقتی ایشان میان امت ،هستند آنها را عذاب نکند.

نکته دیگر این روایت، تصریح پیامبر است بر این که دو روز از هفته، اعمال بندگان را بررسی می فرمایند و از آن جائی که ائمه علیهم السلام عدل پیامبر صلی الله علیه و اله هستند این خصوصیت دربارۀ ایشان هم صادق است. در سیره و گفتار ائمه علیهم السلام نیز به طور مکرر آگاهی ایشان از اعمال بندگان دیده می شود.

یکی از یاران امام صادق علیه السلام به نام «داود بن كثير رِقّی » نقل می کند که نزد امام صادق علیه السلام نشسته بودم ایشان بدون آن که من سخنی بگویم به من فرمود:

لا يا داود لقد عُرِضَتْ عَلَيَّ أَعْمَالُكُمْ يَومَ الخميس، فَرَأَيْتُ فما عُرِضَ عَلَيَّ مِنْ عَمَلِكَ صِلَتَكَ لِابْنِ عَمِّكَ، فلانٍ، فَسَرَّنى ذلك. إنّى عَلِمْتُ أَنَّ صِلَتَكَ له أَسْرَعُ لِفَناءِ عُمْرِه و قطع أجَلِهِ. (1)

ای داود روز پنج شنبه اعمال شما بر من عرضه شد در آنچه به من عرضه شده بود، دیدم که تو با پسر عمویت - فلانی - صله رسیدگی داشتی این کار تو مرا خوشحال کرد. من فهمیدم که رسیدگی تو، به او سبب شد که او زودتر از دنیا برود و اجلش

ص: 214

برسد.

داودگفت: من پسر عمویی داشتم که ناصبی خبیث و دشمن اهل بیت علیهم السلام بود شنیدم که خود و خانواده اش در سختی زندگی می کنند. پس قبل از این که به مکه بروم، برایش پولی فرستادم وقتی به مدینه برگشتم، امام صادق علیه السلام این خبر را به من دادند.

امام صادق علیه السلام این گونه از اعمال شیعیان خود آگاه بوده اند و بدین ترتیب داود بن کثیر رقی، شاهد بودن امام زمانش را نسبت به اعمال خود چشید و به بیان دیگر امام علیه السلام را به وصف «شاهد» شناخت.

مسلّماً عمق معرفت او با کسی که این داستان را می شنود بسیار تفاوت دارد. و قطعاً این اختلاف در عمق معرفت در اعتقاد او هم مؤثر است. احتمالاً داود تا آخر عمر، در کوچکترین عمل خویش همواره امام صادق علیه السلام او را شاهد و گواه می دید، و سعی می کرد اعمالی انجام دهد که مورد رضای ایشان است و البته رضای خدا جز با رضای امام علیه السلام محقق نمی شود.

ولی کسانی که توفیق چشیدن این وصف امامشان را نیافته اند با مطالعه سیره ائمه پیشین و روایات ایشان، می توانند از راه شنیدن معرفتِ غیابی نسبت به شاهد بودن امام خویش پیدا کنند و همواره خود را در حضور او بدانند و اعتقاد داشته باشند که امام علیه السلام نه تنها روزهای دوشنبه و پنج شنبه بلکه همیشه و در هر شب و روز، شاهد بر اعمال او هستند.

در این زمینه به داستانی دربارۀ امام رضاء علیه السلام توجه می کنیم.

عبدالله بن ابان روغن فروشی بود که مدتی خدمت امام رضا علیه السلام مجاور شده بود. او یک بار که به محضر ایشان شرفیاب می شود عرض می کند:

أَدْعُ اللهَ لِي وَلِأَهْلِ بَيْتِي.

برای خود و خانواده ام از شما التماس دعا دارم.

فقال: أولَسْتُ أَفْعَلُ؟! إِنَّ أَعْمالَكُم لَتُعْرَضُ عَلَيَّ في كلِّ يومٍ ولَيْلَةٍ.

حضرت فرمودند: آیا من این کار را نمی کنم؟ (فکر میکنی من شمارا دعا

ص: 215

نمی کنم؟).

عبدالله بن ابان می گوید پذیرفتن این مطلب برای من سنگین آمد.

فقال لى: أمَا تَقْرَأُ كِتَابَ اللهِ عَزَّوجَلَّ: « َوقُل اعْمَلُوا فَسَيرى الله عَمَلَكُم و رَسُوله والمؤمنونَ». (1)

قال: هُوَ و الله علي بن ابيطالب عَلَيْهِ السَّلامُ .

حضرت رضا علیه السلام فرمودند: به راستی که اعمال ،شما هر روز و شب بر من عرضه می شود. آیا در قرآن نمی خوانی « و بگو عمل کنید که خدا و رسول و مؤمنان عمل شما را میبینند». قسم به خدا منظور از «مؤمنان» علی بن ابیطالب علیه السلام است.

عبدالله بن ابان با وجود این که مدتی مجاور امام علیه السلام بوده ولی هنوز ایشان را به این وصفشان نشناخته بود. از این رو وقتی حضرت برای او توضیح می دهند که من هر روز و شب اعمال شما را دیده و برایتان دعا می کنم، تعجب کرده و پذیرش مطلب برایش سنگین می شود. امام ناچار برای او از قرآن شاهد می آورند.

به راستی اهل بیت علیهم السلام آن چنان مظلوم و غریب بودند که حتی برای شیعیان نزدیک خود نیز ناشناخته بودند. سپس در انتهای روایت، امام رضا علیه السلام یکی از مصادیق «مؤمنون» را که «امیرمؤمنان» علیه السلام است، معرفی فرمودند.

نا گفته نماند که احادیث مربوط به عرضه اعمال بر پیامبر و ائمه علیهم السلام که بعضی دو روز در هفته و بعضی هم هر صبح و شام را معین کرده اند، با یکدیگر تعارضی ندارند چون هر دو صورت آن امکان پذیر است و پذیرفتن یک گروه از روایات، مانع از قبول دستهٔ دیگر نیست. احتمال دارد که نحوه عرضه اعمال در این دو صورت با یکدیگر متفاوت باشد.

به هر حال، طبق صریح احادیث اعمال بندگان بر همۀ اهل بیت علیهم السلام عرضه می شود. و عمل «عبد الله بن ابان » ، نه فقط به امام رضا علیه السلام که زنده بودند و امام زمانش بودند، بلکه بر همه معصومین بزرگوار علیهم السلام تا امام زمانش عرضه می شد.

امام شناس کسی است که معتقد باشد امام علیه السلام شاهد و ناظر بر اوست. وقتی کسی این

ص: 216

وصف امام علیه السلام را شنید، نباید مانند وقتی باشد که نشنیده است چون معرفت نسبت به این صفت به او عطا شده و نوبتِ عمل اختیاری او رسیده است. او باید با اعتقاد به این صفت، امام علیه السلام را بشناسد. و مسلماً اگر امام شناس شد، نحوه عملکرد او باید متأثر از معرفتش باشد.

کسی که خدای عزوجل و پیامبر صلی الله علیه و اله و امیرالمؤمنین و امامان خود علیه السلام را شاهد بر اعمال خویش می داند و به این معرفت خود اعتقاد دارد، چگونه می تواند در اعمالش بی دقتی و سهل انگاری کند؟

با نقل داستان دیگری از امام رضا علیه السلام، از خدای عزوجل درخواست می کنیم که معرفت ما را نسبت به امام عمیق تر فرماید.

موسی بن ستار می گوید: من همراه حضرت رضا علیه السلام بودم که به دیوارهای شهر طوس رسیدیم. صدای شیون و ناله ای را شنیدم، دنبال صدا رفتم که به جنازه ای برخوردیم. در همین حال دیدم مولایم علی بن موسی الرضا علیه السلام از اسب خویش پیاده شد، به سوی جنازه رفت، آن را بلند کرد و چنان که بره به مادر خود می چسبد خود را به آن جنازه چسبانید و به من فرمود:

يا موسى بْنَ سَيَّار! مَنْ شَيَّعَ جِنَازَةَ وَلِيٌّ مِنْ اَولِيَائِنَا خَرَجَ مِنْ ذُنُوبِهِ كَيَومٍ وَلَدَتْهُ أُمُّه لا ذَنْبَ عَلَيْه.

ای موسی بن سیار ! هر که در تشییع جنازه یکی از دوستان ما شرکت کند، از گناهان خود پاکیزه می شود، همانند روزی که از مادر متولد شده است.

همین که جنازه را نزدیک قبر بر زمین نهادند دیدم که امام علیه السلام به طرف جنازه رفتند. و مردم را کنار زدند تا خود را به جنازه رساندند آنگاه دست مبارک خود را بر سینه او نهادند و فرمودند:

یا فلانَ بنَ فلانٍ أَبْشِرْ بِالجَنَّةِ فلا خَوفَ عَلَيْكَ بَعْدَ هذه الساعةِ.

ای فلانی، پسر فلانی، تو را به بهشت مژده باد بعد از این لحظه دیگر وحشت و ترسی برای تو نیست.

عرض کردم فدایت شوم آیا شما این شخص را می شناسید، در حالی که قسم به

ص: 217

خدا تاکنون قدم بر این سرزمین نگذاشته بودید؟! امام علیه السلام فرمودند:

يا مُوسى بنَ سيّارٍ ! أَمَا عَلِمْتَ أنا معاشِرَ الأَئِمَّةِ تُعْرَضُ عَلَيْنَا اعمال شيعتِنا صَباحاً و مَساءً؟ فما كانَ مِنَ التقصير في أعمالِهِم سَأَلْنَا الله تعالى الصَفْحَ لِصَاحِبِه و ما كانَ مِنَ العُلُوِّ سَأَلْنَا اللَّهَ الشُّكْرَ لِصاحِبِه. (1)

ای موسی بن سیار ! آیا نمی دانی که اعمال و رفتار شیعیان ما در هر صبح و شام بر ما گروه امامان عرضه می شود؟ آن گاه اگر تقصیری در رفتار آنها باشد، از خداوند می خواهیم که از سر تقصیرشان در گذرد و اگر کار خوبی داشته باشند، از خداوند خواهیم که به آنها جزای خیر دهد.

از این حدیث می توان فهمید که عرضه اعمال بر امامان علیه السلام چه بشارت بزرگی به دوستان و شیعیان ایشان است. اگر امام علیه السلام برای آمرزش گناهان کسی طلب مغفرت کنند، امید است که خداوند به آبروی ایشان از سر تقصیر آن فرد بگذرد.

بنابراین شاهد بودن ائمه علیهم السلام بر اعمال و رفتار انسان از طرفی ممکن است باعث خجالت و بی آبرویی او گردد. (در صورتی که گناهانی مرتکب شده باشد). و از طرف دیگر سبب امیدواری است، چون مظهر رحمت واسعه الهی برای او دست به دعا بلند ،کند و برای گناهانش عفو و بخشش از خداوند می خواهد.

به این ترتیب باید بدانیم که گناهان ما تا چه اندازه ممکن است دلهای پاک پیامبر و اهل بیت ایشان علیهم السلام را به درد آورد. به همین سبب تا جائی که می توانیم، باید از معاصی پرهیز کنیم .

بشارت دیگری که نمونه ای از آن در این حدیث بیان شد حاضر شدن امام علیه السلام بر سر جنازه دوستانشان است. این مطلب را ائمه علیهم السلام به همۀ دوستان و شیعیان خود وعده فرموده اند.

امام موسی بن جعفر علیه السلام به شطیطه نیشابوری (بانوی فداکار شیعه که با وجود : اختلافات فراوان فکری در آن زمان بر ولایت امام زمانش ثابت قدم مانده بود) پیغام داده بودند که بر جنازه او حاضر خواهند شد. محمد بن علی نیشابوری که در مدینه خدمت

ص: 218

حضرت رسیده بود. پس از مرگ شطیطه امام علیه السلام او را در نیشابور، سوار بر شتر خودشان دید که برای خواندن نماز بر جنازه شطیطه آمده بودند. امام علیه السلام به محمد نیشابوری فرمودند: به دوستان خود سلام مرا برسان و به ایشان بگو:

إنّى و مَنْ يَجري تجرايَ مِنَ الأيْمَةِ لابُدَّ لَنَا مِنْ حُضُورٍ جَنَائِزِكُم فِي أَيِّ بَلَدٍ كُنتُم فَاتَّقُوا اللهَ فِي أَنْفُسِكُم. (1)

ما امامان بر خود لازم می دانیم که بر سر جنازه های شما در هر سرزمینی که هستید - حاضر شویم پس در مورد خودتان تقوای الهی را پیشه نمائید.

کلام اخیر ،حضرت هشداری است به همۀ شیعیان ائمه علیهم السلام، که با داشتن پیشوایانی چنین دلسوز و مهربان، کاری نکنند تا ایشان را از خود رنجیده خاطر و ناراحت کنند. ضمناً توجه داشته باشند این مژده شامل حال کسانی می شود که با ولایت و محبت اهل بیت علیهم السلام از دنیا بروند. و اگر کسی چنین حالی دارد باید مراقب باشد که به خاطر انجام گناهان از این نعمت بزرگ محروم نگردد هیچ کس از دوستداران ایشان نمی تواند مطمئن باشد که در حال مرگ هم دارای محبت ایشان باشد.

به هر حال اگر ما واقعاً شاهد بودن امام علیه السلام را باور کنیم در اعمالمان اثر بسزایی دارد. اهمیت و ارزش این معرفت و باور قلبی و درک نعمت بودن ،آن وقتی بر انسان آشکار می شود که دیگر فرصت عمل به پایان رسیده است و این شاهدان روی زمین، برای آخرین بار هنگام مرگ و در قبر پروندۀ انسان را مرور می فرمایند. پس خوب است که قدر این نعمت تا فرصتی باقی است - دانسته شود.

امام باقر علیه السلام در پاسخ به ،راوی در مورد آیۀ « اعملوا فسيرى الله... والمؤمنون » فرمودند:

ما مِنْ مُؤْمِنٍ يَمُوتُ ولا كافرٍ، فَيُوضَعَ في قَبْرِهِ، حَتَّى تُعْرَضَ عَمَلُهُ على رَسولِ اللهِ صَلَّى اللهُ عَلَيهَ وَ آلِهِ وَ سَلَّمَ، وعلى عَليٍّ عَلَيه السَّلامُ فَهَلُمَّ جَرّاً، إِلَى آخِرِ مَنْ فَرَضَ الله طاعَتَهُ على العباد. (2)

هیچ مؤمن و کافری نمی میرد که در قبرش گذاشته شود، مگر این که کارهایش به رسول خدا صلی الله علیه و اله وسلم و امیرالمؤمنین علیه السلام- تا آخرین کسی که خدا اطاعتش را بر بندگان

ص: 219

واجب کرده است عرضه می شود.

آخرین کسی که خدای عزّوجل اطاعتش را بر بندگان واجب گردانیده امام زمان هر کسی می باشد. بنابراین کسانی که در عصر امامت حضرت مهدی عجل الله تعالى فرجه الشريف زندگی می کنند اعمالشان به پیامبر صلی الله علیه و اله و دوازده امام علیه السلام عرضه می شود.

حال اگر کسی متذکر باشد که عملش مورد توجه چه بزرگوارانی قرار می گیرد، قطعاً در اعمال و رفتار خویش دقت بیشتری می کند.

حضرت حجّة بن الحسن ارواحناله الفداء تاکنون بیش از 1160 سال است که به صورت زنده بر همه کسانی که در زیر پرچم امامت ایشان هستند، نظارت دارند. با توجه به این که مدت امامت ایشان تاکنون بیش از چهار برابر (1) دورۀ امامت سایر ائمه علیهم السلام بوده، تعداد مأمومین ایشان از همه ائمه علیهم السلام بیشتر است. خوب است کمی تأمل کنیم که ایشان در این مدت طولانی شاهد و ناظر بر چه اعمالی از امت خود بوده اند؟!

برای این که شاهد بودن امام علیه السلام بیشتر روشن شود، باید متذکر شویم که ایشان نه تنها از اعمالِ بیرونی (جوارحی)،افراد بلکه از نیت های قلبی (جوانحي) آنها نیز آگاه می باشند. اگر کسی یک بار از غربت امام زمان علیه السلام غمگین شود، این حال قلبی او به امام علیه السلام عرضه می شود و از طرفی اگر خدای نکرده - دلهای شیعیان لحظه ای از ایشان فاصله بگیرد از آن هم مطلع می شوند. خلاصه هیچ فکر ذهنی و خطور قلبی نیست، مگر این که ایشان نسبت به آن آگاه هستند.

اگر ما امام زمان علیه السلام را این گونه شاهد اعمال خود بدانیم از کارهای خویش شرم می کنیم و می فهمیم که با این همه لطف و عنایت ،حضرت چقدر در ادای حق ایشان کوتاهی کرده ایم. اگر با شنیدن و اعطای معرفت امام علیه السلام به وصف شاهد بودن ایشان اعتقاد پیدا نکنیم و با جان و دل تسلیم آن نشویم، در حقیقت کفران نعمت امام علیه السلام را کرده ایم.

ص: 220

که به او اصرار کردم. گفت فلانی: من آدم دردمند و گرفتاری هستم، ولی تو سالم و (از لحاظ روحی) تندرست هستی اگر مرا به مولایت معرفی کنی، امید دارم که خدا به وسیله تو مرا نجات دهد.

ابوبصیر می گوید: این سخن او به دلم نشست. وقتی خدمت امام صادق علیه السلام رسیدم حال او را بیان کردم حضرت فرمودند: وقتی به کوفه رفتی او به دیدنت می آید به او بگو جعفر بن محمد برایت پیغامی فرستاده است: « روالی که در زندگی پیش گرفته ای رهاکن من برای تو نزد خدا بهشت را ضمانت میکنم » (أضمِنُ لک عَلَى اللهِ الجَنَّةَ).

ابوبصیر می گوید: وقتی به کوفه برگشتم همان شخص به دیدنم آمد، در حالی که عده دیگری هم آمده بودند. وقتی منزل من خلوت شد، به او گفتم: وضع شما را به عرض امام علیه السلام رساندم. حضرت فرمودند: به او سلام برسان و بگو آن روالی که تاکنون داشته رها کند و من برای او نزد خدا بهشت را ضمانت می کنم. او گریه اش گرفت و پرسید: تو را به خدا ! خود حضرت چنین چیزی به تو فرمودند؟ قسم خوردم که این کلام را حضرت به من فرمودند. پس گفت: کافی است و رفت.

پس از چند روز کسی را سراغ من فرستاد و مرا به خانه اش دعوت کرد. وقتی به خانه اش رسیدم، دیدم بدون لباس پشت در ایستاده است و می گوید ابابصیر! از هرچه در خانه داشتم که حرام بود، بیرون آمدم و الآن همان طور که میبینی هستم (لباسی ندارم که بپوشم). ابوبصیر می گوید: رفتم و از دوستان و آشنایان برایش لباس تهیه کردم.

چند روز بیش نگذشت تا اینکه کسی را سراغ من فرستادكه من مریض شده ام رفتم دیدم مریض است و این مرض موجب فوتش شد. من هم در این ایام مرتب به او سر می زدم و رسیدگی می کردم یک بار که به دیدنش رفته بودم، در آخرین روزهای حیات و در حال احتضار بود دیدم از حال رفت و بیهوش شد. بعد به هوش آمد و به من گفت:

يا أبابَصيرٍ قَد وَفي صَاحِبُكَ لَنا

ص: 222

ای ابابصیر مولای ،تو به عهدش و فاکرد.

و بعد از دنیا رفت.

ابوبصیر می گوید: من به حج رفتم در مدینه خدمت امام صادق علیه السلام رسیدم و اجازه ورود خواستم. همین که داخل شدم هنوز یک پایم بیرون و پای دیگرم داخل خانه بود که حضرت فرمودند:

یا اَبا بصيرٍ قد وَفيْنَا لِصاحِبِک. (1)

ای ابوبصیر ما به وعده خود در حق دوستت و فاکردیم.

در این قضیه می بینیم فرد گناهکاری که اهل شرابخواری و آزار و اذیت و غرق در حرام بوده و بر لبه پرتگاه هلاکت قرار گرفته بود، چگونه با لطف خدا، بر بیچارگی خودش واقف گشته و فهمیده که از چه کسی باید کمک بخواهد. آن گاه با توسل به امام زمانش، به دستِ ساقی تشنگان هدایت به مسیر صحیح راه یافته و این اوصاف امام علیه السلام را چشیده است.

ائمه علیهم السلام انسانهای بسیار آلوده را هم این چنین نجات می دهند. و معرفت خود را به آنها می چشانند.

آنچه همسایه ابوبصیر از منجی و هادی بودن امام علیه السلام فهمید معرفت عمیقی نسبت به امام علیه السلام برایش به ارمغان آورد. اعتقاد او به این اوصافی که چشید، شکر قلبی نسبت به این نعمت ها را محقق می سازد. ولی البته شنیدن این اوصاف هم ساقی تشنگان هدایت را به ما معرفی می کند و اگر ایشان را به عنوان منجی و ساقی هدایت شناختیم، موظف هستیم که به آن معتقد شویم و به ایشان مراجعه کنیم و گرنه مرتکب کفران نعمت گشته ایم.

اگر کسی با امام علیه السلام دوستی کند، ایشان رفیق خوبی برای او خواهند بود. اگر انسان این رفاقت را بچشد شیرینی و گوارایی آن را می یابد در سیره ائمه علیهم السلام می خوانیم کسانی که با امام زمانشان رفاقت کرده اند به خیر دنیا و آخرت دست یافته اند. به عنوان نمونه در سیره امام صادق علیه السلام این چنین نقل شده است:

هشام بن حکم می گوید: یکی از اشراف اهل کوهستان، وضع مالی خوبی داشت و هر سال حجّ به جا می آورد. هر وقت که می خواست به حج برود، در مدینه مهمان امام صادق علیه السلام می شد. با حضرت رفیق شده بود حضرت هم با لطف خود، یکی از خانه هایی را که در اختیارشان بود به او واگذار می کردند و او در مدینه مهمان حضرت بود. یک سال مراسم حج او طولانی شد. و چون می خواست مزاحمت زیادی برای امام علیه السلام ایجاد نکند، ده هزار در هم به ایشان داد، و از حضرت خواست که برایش خانه ای تهیه کنند و خودش عازم حج شد.

در برگشت خدمت حضرت علیه السلام رسید و عرض کرد: فدایتان شوم برای من خانه خریدید؟ حضرت فرمودند:بلی و برگه ای را به دست او دادند. در آن نوشته شده بود:

بسم الله الرحمن الرحيم. هذا ما اشْتَرى جعفر بن محمّدٍ لِفُلان بن فلانٍ الجَبَلي، اشْتَرى له داراً في الفِرْدَوسِ : حَدُّها الاوّلُ رسولُ اللهِ صلى الله عليه و آله، والحَدُّ الثاني امير المؤمنينَ عَلَيه السَّلامُ والحَدُّ الثالثُ الحَسَنُ بنُ عَلَى عَلَيهما السَّلامُ، والحد الرابع الحُسَيْنُ بْنُ عَلَى عَلَيها السَّلامُ .

«بنام خداوند بخشاینده مهربان این است آنچه جعفر بن محمد برای فلانی پسر فلانی اهل کوهستان خریده است برای او خانه ای در بهشت خریده که یک همسایه اش پیامبر اکرم صلی الله علیه و اله و یک طرفش امیرالمؤمنین علیه السلام و سوی دیگرش امام حسن علیه السلام طرف چهارم آن امام حسین علیه السلام است».

سند را دست او دادند. مرد آن را خواند و گفت خدا مرا فدای شما گرداند راضی شدم.

حضرت فرمودند: من پول تو را بین فرزندان امام حسن و حسین علیه السلام تقسیم

ص: 224

کردم. و امیدوارم که خدا این را بپذیرد و ثواب تو را بابت این کار، بهشت قرار دهد.

مرد کوهستانی به سوی شهر خویش رفت و سند را با خودش برد، تا هنگام مرگش فرا رسید و به بیماری مرگ افتاد. نزدیکان خود را جمع کرد و آنها را قسم داد که سند را با او دفن کنند. آنها هم به توصیۀ او عمل کردند و سند را با او دفن کردند. فردا صبح که سر قبرش آمدند دیدند سند روی قبر است و روی آن نوشته شده:

وَفى لي والله جعفرُ بنُ محمّدٍ بما قال. (1)

قسم به خدا جعفر بن محمد علیه السلام به آنچه که فرموده بود و فاکرد.

آگاهی از این حقایق این اعتقاد را به ما می دهد که اگر کسی زندگی و نعمت های آن را با امام زمانش معامله کند چیزی نصیب او می شود که انتظار آن را هم نداشته است. هر کس طعم دوستی با امام علیه السلام را بچشد، می فهمد که این مونس رفیق، بهترین نعمت ها را برای دوستش فراهم می سازد. مسلماً کوتاهی در این امر و از دست دادن این مونس مهربان، باعث خسران ابدی می گردد.

داشتی برای او زحمت کشیده انتظار تلافی و جبران از او ندارند. و از احسان و محبّت به فرزند خود لذت می برند. پدر و مادر با دیدن آسایش فرزندشان خوشحال می شوند. چه بسا لذتی که آنها از خوشی فرزندشان می برند بیشتر از خود فرزند باشد. اگر شاهد موفقیت او در هر موردی مثل درس ،اخلاق ،تقوی، امام شناسی و... باشند، واقعاً شادمان می شوند و از این که فرزندشان پیشرفت کند و به منزلتی دست یابد لذت می برند و حاضر هستند برای پیشرفت او هر زحمتی را متحمّل شوند.

در مقابل، اگر خدای ناکرده یک نقیصه یا عیب و مشکلی برای فرزند پیدا شود - بدون هیچ مجاز و استعاره ای - آن را مشکل خودشان می دانند. هیچ گاه پدر و مادری بیماری فرزندشان را با خود بی ارتباط نمی دانند، بلکه بیمار شدن فرزند به اندازه بیماری خودشان و یا حتی بیشتر از آن باعث ناراحتی شان می شود. به خصوص اگر فرزندشان کوچک و ضعیف باشد، در مقابل ناراحتی او بی تاب می شوند.

جالب اینجاست که حتی وقتی فرزندشان بزرگ می شود و به مرحلهٔ تشکیل خانواده و فرزند داشتن می رسد باز هم پدر و مادر با نگرانی نسبت به او احساس مسؤولیت می کنند.

این حالتِ پدر و مادر برخاسته از محبّت قلبی آنهاست. منطق محبّت، منطق خاصی است که تا زمانی که کسی اهل آن نباشد نمی فهمد. اگر کسی پدر یا مادر نباشد، نمی تواند احساس آنها را نسبت به فرزندشان درک کند.

از طرفی خطای فرزند موجب ناراحتی پدر و مادر می شود آنها در مقابل دیگران خود را مسؤول رفتار فرزندشان می دانند، حتی اگر مجبور به تنبیه او گردند.

به عنوان مثال، اگر بچه در مدرسه کار خلافی انجام دهد و به شکلی خبر آن به پدر و مادر برسد آنها بسیار ناراحت و از رفتار فرزندشان خجالت زده می شوند. قطعاً هیچ پدر و مادری در اولین برخورد با اولیاء مدرسه نمی گویند که رفتار او به ما ارتباطی ندارد و هر کاری می خواهید با او بکنید. بلکه معمولاً با شرمندگی مقابل مسؤولین مدرسه ایستاده و حتی سرشان را پائین می اندازند و عذرخواهی می نمایند. توجه داریم که فرزند خطا کرده ولی پدر عذر می خواهد چون فرزند منسوب به پدر است.

ص: 226

پس یکی از خصوصیات پدر دلسوز، این است که نسبت به کارهای خوب و یا ناشایست فرزند خود احساس مسؤولیت می کند و گناهان او را به گردن می گیرد. امام علیه السلام هم که حقیقتاً پدر دلسوز امت خود هستند، از گناهان شیعیان بسیار آزرده می شوند و خطاهای آنها را منسوب به خود می دانند.

معصومین علیهم السلام که خود را نزد خداوند، گناهکار و مقصر می دانند، یکی از وجوه استغفار و توبه ایشان، به گناهان شیعیان آنها مربوط می شود. (1) در آیات و روایات به طور مکرّر نقل شده که پیامبر صلی الله علیه و اله چه اندازه نگران امت خود بوده اند. و همواره خبر بخشوده شدن امت برای حضرتش بشارت بزرگی بوده است.

به عنوان مثال در ابتدای سوره فتح می خوانیم:

إِنَّا فَتَحْنَا لَكَ فَتْحاً مبيناً لِيَغْفِرَ لَكَ اللهُ مَا تَقَدَّمَ مِنْ ذَنْبِكَ و ما تَأَخَّرَ.

( ای پیامبر) ما برای تو، فتح آشکار قرار دادیم تا خدا گناهان گذشته دور و نزدیک تو را ببخشد.

پیامبر صلی الله علیه و اله که معصوم ،بودند نه تنها از گناه بلکه از ترک اولی هم مصون بودند. پس منظور از بخشوده شدن ایشان چیست؟

امام هادی علیه السلام به این سؤال پاسخ روشنی داده اند:

عن أبى الحسن الثالث - عَلَيه السَّلامُ - : أنه سُئِلَ عَن قَولِ اللَّهِ لِيَغْفِرَ لَكَ اللهُ ما تَقَدَّمَ مِنْ ذَنْبِكَ ومَا تَأَخَّرَ. فقال عَلَيه السَّلامُ : وأَيُّ ذَنْبٍ كانَ لِرَسولِ اللهِ مُتَقَدِّماً أو مُتَأَخَّراً؟ وإِنما حَمَلَهُ اللهُ ذُنُوبَ شِيعَةِ عَلَيَّ (عَلَيه السَّلامُ مِمَّنْ مَضَى مِنْهُم ومَنْ بَقَ، ثُمَّ غَفَرها الله له. (2)

دربارۀ قول پروردگار که به پیامبر صلی الله علیه و اله وسلم فرمود: « برای این که گناهان گذشته دور و

ص: 227

نزدیک تو را ببخشائیم»، از امام هادی علیه السلام سؤال شد. حضرت فرمودند: پیامبر صلی الله علیه و اله چه گناهی در گذشته دور و نزدیک داشته است؟ (یعنی ایشان گناهی نداشته اند). همانا خدا، گناهان شیعیان امیرالمؤمنین علیه السلام را - چه آنهایی که گذشتند و چه آنها که ماندند - بر پیامبر صلی الله علیه و اله بار کرد و سپس آنها را برای حضرتش بخشود.

مگر پیامبر صلی الله علیه و اله گناهی داشته اند که مربوط به گذشته های دور یا نزدیک باشد؟! مسلّماً آن حضرت، معصوم است، بلکه بار گناهان شیعیان علی بن ابیطالب علیه السلام، (1) بر پشت پیامبر صلی الله علیه و اله وسلم سنگینی می کند. حضرت این سنگینی را احساس می نمایند، که از خدای غفّار، درخواست عفو و بخشش می کنند.

پیامبر صلی الله علیه و اله ولی و پدر شیعیان هستند و شیعیان امیرالمؤمنین علیه السلام منسوب به ایشان می باشند. بنابراین همان طور که پدر از خطای فرزندش ناراحت شده و طلب بخشایش می کند، آن حضرت نیز از گناهان شیعه استغفار می نمایند. از طرفی پدر و مادر با دیدن خطای فرزندشان بسیار ناراحت می شوند تا آنجا که ممکن است فرزند را تنبیه کنند و او را از خود برانند و یا با او حرف نزنند ولی بعد از مدتی خودشان - زودتر از فرزند - مایل می شوند که با او ارتباط برقرار کرده و آشتی کنند و حتی منتظر بهانه ای می شوند که او را ببخشایند.

اهل بیت علیهم السلام نیز نسبت به شیعیان گناهکار همین وضعیت را دارند چون می دانند که آنها هیچ پناهگاهی جز امامان خود ندارند. از این رو، شیعیان را هر اندازه هم که گناهکار ،باشند از خود نمی رانند. بلکه از خدا برای ایشان طلب مغفرت می کنند.

امام زمان علیه السلام که وارث پیامبر صلی الله علیه و اله و امیرالمؤمنین علیه السلام هستند، همین حالت را نسبت به دوستان خود دارند. چرا که این حالت مقتضاي « الوالد الشفيق » بودن آن امام همام است. در زیارت آل یس به امام عصر علیه السلام این گونه سلام می کنیم:

السّلام عليكَ حينَ تَحْمَدُ و تَسْتَغْفِرُ. (2)

ص: 228

وقتی که امام زمان علیه السلام دست به دعا بلند نموده اند و برای گناهان ما شیعیان گناهکار از خدا طلب مغفرت می نمایند، به ایشان سلام می کنیم. وقتی ما توجه کنیم که در حالی به امام زمانمان سلام می کنیم، که حضرتش به خاطر گناهان ما در پیشگاه خدای مهربان - در حال شرمساری و سر به زیر افکنده - طلب عفو می نمایند، حال دیگری پیدا می کنیم. اگر ما دوستدار این پدر مهربان و برادر و فادار باشیم نمی توانیم خجلت ایشان را به جهت کارهای زشت خود تحمل کنیم.

راستی امام عصرا علیه السلام تا چه اندازه باید به خاطر کارهای بد شیعیانشان در پیشگاه الهی احساس شرمندگی کنند؟ به همین جهت است که ائمه اطهار علیهم السلام از شیعیان خود خواسته اند که:

كُونُوا دُعاةً الى أَنْفُسِكُم بِغَيْرِ الْسِنَتِكُم، وكُونُوا زَيْناً ولا تَكُونُوا شَيْناً. (1)

(مردم را) با غیر زبانهایتان به سوی (مذهب) خود دعوت کنید و (برای ما) زینت (مایه آبرومندی) باشید و مایه ننگ نباشید.

کارهای خوب ،فرزند باعث افتخار و سربلندی پدر و مادر، و خطاهای او باعث سرافکندگی و ننگ آنها می شود.

لطف پدرانه امام علیه السلام همواره شامل حال شیعیان است ولی متأسفانه اغلب شیعیان از این امر مهم غافل هستند. امام عصر ارواحنافداه ، وظیفه پدری خود را در هر زمان انجام می دهد. ولی آیا فرزندان در مقابل این پدر دلسوز به وظیفه خود عمل می کنند؟!

آن حضرت، نه تنها «پدر دلسوز » امت، بلکه پدری هستند که از عواطف و احساسات مادرانه هم برخوردار هستند. امام رضا علیه السلام امام را مادر نیکوکار به بچه کوچک (بالوَلَدِ الصغير) معرّفی فرموده اند. علاقه و محبّت مادر به بچه کوچک بسیار روشن است و بالاترین مظهر محبّت به شمار می آید. هر کس بخواهد بهترین نمونه محبت و عاطفه

شدید در دنیا را نشان دهد، به محبّت مادر نسبت به فرزندش کوچکش اشاره می کند. امام علیه السلام برای پیروان خود مانند مادری نیکوکار است. آن هم مادری که بچه کوچک دارد. بچه کوچک بیشتر نیازمند رسیدگی و توجّه است مادری که بچه کوچک دارد، پیوسته

ص: 229

بدون یک لحظه غفلت، نگران حال فرزند است و در صورت رسیدن کمترین آسیب به بچه اش واقعاً بیتاب می شود. مشکلات بچه کوچک برایش غیر قابل تحمل است. عاطفه مادر حقیقتی روشن است که تا کسی مادر ،نباشد نمی تواند عمق محبّت و عاطفه او را بفهمد.

ما شیعیان باید باور کنیم محبت امام عصر ارواحنافداه به ما مجموع محبتی است که یک پدر دلسوز و یک مادر مهربان نسبت به فرزند کوچک خود دارد. این حقیقت جز در وجود مقدّس آن حضرت یافت نمی شود و ما باید قدر این نعمتِ بسیار بزرگ الهی را بدانیم و آن را پاس بداریم.

شکست ». کسی که کمرش می شکند، دیگر هیچ کاری نمی تواند بکند و لذا فرمودند: دیگر چاره ای ندارم. اینجا یک برادر حجة الله و شخصیت ،دیگر برادری فداکار همچون ابو الفضل العباس علیه السلام است و دلگرمی حجت خدا به این برادر وفادار بود. «الاخ الشقیق» برادری است که حق برادری را ادا کند و لذا حضرت عباس علیه السلام مصداق « الأخ الشقيق » بودند و می بینیم که بین آنها چه رابطه عاطفی و چه نوع پشت گرمی وجود داشت.

امام علیه السلام نیز برای امت خود برادر فداکار هستند آن هم برادری که هم احساس مسؤولیت پدری می کند و هم دارای عاطفه مادری است. اگر این سه نوع محبّت را با هم جمع کنیم می فهمیم که محبت امام علیه السلام به دوستانش چگونه است. این سه وصف امام علیه السلام همه یک پیام دارند و آن محبت شدید حضرت نسبت به شیعیانش می باشد. نعمتی که باید قدرش را بشناسیم و حقش را ادا کنیم.

همان رابطه را با امام زمان خود هم داریم؟

اگر توانستیم لااقل همان گونه با امام زمان خویش مرتبط باشیم، آنگاه می توانیم یافتنِ محبّت و عنایات امام علیه السلام را انتظار بکشیم.

وقتی داستان هایی را از دستگیری امام علیه السلام می شنویم، باید باور کنیم که چه پدر خوبی داریم آن گاه ارتباط خود را با او قوی تر کنیم تا هر چه بیشتر تحت سرپرستی و کفالت ایشان قرار گیریم.

گاهی افرادی که طعم رفاقت با امام زمان علیه السلام را چشیده اند توصیه هایی دارند که بسیار راهگشا است. مثلاً تذکر می دهند که همان انتظاراتی که از پدرتان دارید از امام زمان علیه السلام داشته باشید و همان طور که بچه تأمین نیازهایش را از پدر می خواهد، شیعیان هم باید برای رفع نیازهایشان به امام عصر عجل الله تعالی فرجه مراجعه کنند و بدون احساس حقارت و شرمندگی کارهایشان را به ایشان عرضه کنند و مطمئن باشند که پدر دلسوز به وضع فرزندش رسیدگی می کند. همان طور که می بینیم پدران از این که حاجت فرزندشان را برآورند، لذت می برند. از طرفی فرزند هم که پشت و پناهی جز پدر و مادر ندارد، به هر طریق به آنها نشان می دهد که احتیاج به محبت بیشتری دارد. همه شیعیان می توانند با امام خود چنین رابطه ای را برقرار کنند. و وقتی این ارتباط برقرار شد « والدِ شفیق »بودنِ امام علیه السلام را خواهند چشید.

از طرفی اگر انسان امام زمان ارواحنافداه را واقعاً پدر خود بداند، نسبت به ایشان احساس مسؤولیت و نگرانی جدی می کند. مثلاً کسی که پدرش در بیمارستان باشد، فکر و ذکرش تا کجا متوجه اوست؟ آیا می تواند کارهای همیشگی خود را ادامه دهد؟ عاطفه و محبّت نسبت به پدر اقتضا می کند که انسان از ناراحتی و گرفتاری او پریشان شود.

کسی که پدرش در مسافرت باشد و یک روز نتواند از او خبر بگیرد و نداند که او کجاست و در چه وضعیتی بسر می برد چقدر نگران میشود؟ حتی ممکن است گاهی بدون طاقت شود. اگر این مدت طولانی شود، زندگی به کلی برای او تلخ می شود، و لذتِ همۀ خوشی ها و داشتن امکانات و شرایط مناسب از بین میرود.

اگر انسان، امام زمان خود را پدر مهربان و مادر نیکوکار و برادر فداکار خویش بداند،

ص: 232

دیگر لازم نیست که هر لحظه به او تذکر داده شود که امام زمانت را دوست بدار . چرا که محبت ناشی از معرفت است و هر قدر معرفت قوی تر ،باشد محبّت قوی تر می شود. اگر خدای منان به ما این معرفت را عطا کند که بفهمیم امام زمان علیه السلام چه او صافی دارند در قلب خود، محبت به ایشان را احساس می کنیم. آنگاه وظیفۀ خود می دانیم که این محبت را پاس داریم. عواملی که محبّت ما را افزایش می دهد حفظ کنیم و از هر چه آن را کمرنگ می کند بپرهیزیم.

کسی که چنین حالی را احساس می کند نیاز به توصیه ای درباره امام زمانش علیه السلام ندارد. همان طور که هیچ کس به دیگری توصیه نمی کند که برای سلامتی پدرش دعا کند یا صدقه بدهد. این اعمال بدون هیچ توصیه ای بر اساس همان محبّت قلبی صورت می پذیرد، و هیچ صبح و شامی نمی گذرد، مگر این که انسان به یاد محبوب خود به سر می برد.

نتیجه معرفت امام علیه السلام در هر مرتبه ای که باشد «محبّت» به ایشان است برای این که بفهمیم معرفت امام علیه السلام در چه حدی به ما عطا شده است، باید به قلب خود مراجعه کنیم تا ببینیم چه میزان محبت امام علیه السلام در آن هست هر کس که معرفت منعم و نعمت را دارد محبّت منعم را هم به دل می گیرد و اگر چنین نباشد شایسته آن نعمت نیست و نسبت به آن مرتکب کفران گشته است.

روایتی در بیان این مطلب در بخش اوّل نقل شد، که بر وجود مبارک امام زمان علیه السلام به عنوان ولی نعمت ما و واسطۀ اصلی همه نعمت های ما تطبیق می کند.

امیرالمؤمنین علیه السلام فرموده اند:

حَقٌّ عَلَى مَنْ أُنْعِمَ عَلَيْهِ أَنْ يُحْسِنَ مُكافَاةَ المُنْعِمِ، فإِنْ قَصُرَ عَنْ ذلك وُسْعُهُ فَعَليْهِ أَنْ يُحْسِنَ الثَناءَ ، فان كَلَّ عَنْ ذلك لِسانُه فَعَلَيْه مَعْرِفَةُ النِعْمَةِ وتَحَبَّةُ المُنْعِمِ بِها، فَإِنْ قَصَّرَ عَنْ ذلك فَلَيْسَ لِلنِّعْمَةِ بأهْل. (1)

برگردن کسی که نعمتی به او داده شده این حق وجود دارد که به صورت زیبایی (کار خوب) مُنعم را تلافی کند. پس اگر چنین کاری در حد توانش نبود، (از او) به خوبی تعریف و تمجید کند. پس اگر زبانش توانایی حق انجام این کار را نداشت، باید لااقل

ص: 233

قدر آن نعمت را بشناسد و نسبت به کسی که این نعمت را به او رسانده قلباً محبت ورزد و او را به اعتبار منعم بودنش دوست بدارد. پس اگر از این هم کوتاهی کند اصلاً شایستگی برخورداری از آن نعمت را ندارد.

کسی نعمتی را به ما می رساند. ابتدا باید ببینیم که آیا می توانیم آن نعمت را تلافی کنیم یا نه. بنابراین باید بررسی کنیم که آیا نعمت وجود امام زمان علیه السلام برای ما قابل تلافی کردن است؟

با کمی تأمل می فهمیم احسانی که از جانب امام عصرعلیه السلام به ما شده، یعنی احسانی که خدای سبحان به برکت وجود ایشان به ما فرموده غیر قابل تلافی است و هر چه انسان بیشتر در این مسیر بکوشد بیشتر مدیون خدا و امام زمان علیه السلام می شود. پس وظیفه ما نسبت به این نعمت عظیم الهی چیست؟ « علیه اَنْ يُحْسِنَ الثَّناءَ » باید خوب ثنای ایشان را بگوئیم.

اگر نتوانستیم چنان که باید و شاید ثناگوی امام باشیم حداقل باید نعمت شناس باشیم، یعنی قلباً قدردان نعمت گردیم « فَعَلَيْهِ مَعْرِفَةُ النِعْمَةِ ومَحَبَّةُ المَنْعِم بها».

اگر هیچ کاری از دست و زبانمان برای امام زمان علیه السلام بر نمی آید. باید ایشان را دوست بداریم. دوست داشتن کار قلب است و کسی که امام عصر ارواحنافداه را می شناسد، لااقل باید نسبت به ایشان محبت داشته باشد. در غیر این صورت اصلاً شایستگی برخودداری از این نعمت بزرگ را ندارد « فان قصر عن ذلك فَلَيْسَ لِلنِّعْمَةِ بِأَهْلِ».

به هیچ صورتی در محبّت نسبت به امام علیه السلام نمی توان کوتاهی کرد. البته این محبت - به میزان معرفتی که به انسان عطا شده - دارای درجات است. و به عبارتی معرفت به محبت منتهی می شود و محبّتِ برخاسته از معرفت نیروی محرکه ای است که می تواند انسان و معرفت او را بالا ببرد.

«معرفت » و « محبّت » تأثیر متقابل در یکدیگر دارند. یعنی هر درجه از معرفت محبتی به وجود می آورد. اگر انسان به لوازم آن محبت پایبند باشد و حق آن را ادا کند، امید می رود که خدای عزّوجلّ معرفت بالاتری نصیب شخص گرداند. پس همان طور که معرفت باعث محبت بیشتر می شود، محبت هم زمینه ساز اعطای معرفت بیشتر از جانب

ص: 234

خدا می شود. این معرفتِ ،بالاتر به نوبۀ خود محبّت بالاتری به شخص می دهد، که اگر حق آن را ادا کند، باز هم زمینهٔ اعطای معرفت بیشتری برای او حاصل می شود.

و بدین ترتیب «معرفت» و «محبّت» هر کدام در زیاد شدن دیگری مؤثر هستند. در این میان نقش اعتقاد و تسلیم نسبت به آنچه معرفتش را خداوند به انسان عطا فرموده، بسیار مهم و اساسی است. هر چه ایمان و اعتقاد انسان نسبت به آنچه شناخته است عمیق تر و قوی تر ،باشد محبت بیشتری در او پدید می آید. این محبت بیشتر، تسلیم و باور عمیق تری را می طلبد، که اگر شخص به مقتضای آن عمل کند، معرفتِ باری تعالی و روح آن یعنی محبّتش به امام زمان علیه السلام بالاتر و بالاتر می رود.

به هر حال آنچه فعل اختیاری انسان است یکی اعتقاد و تسلیم و باور نسبت به نعمت ولایت است که معرفتش به او داده شده و دیگر محبت ورزیدن نسبت به امام علیه السلام است و این حداقل مرتبه شکر قلبی نسبت به وجود مقدس امام عصر ارواحنافداه است که بزرگترین نعمت خدای متعال بر بندگانش در زمان حاضر می باشد.

ص: 235

ص: 236

و خدای متعال ،نیز انسان را نسبت به این وظیفهٔ عقلی و فطری خویش تذکر داده است:

وَاذْكُرُوا نِعْمَةَ اللهِ عَلَيْكُمْ. (1)

نعمت خدا را بر خودتان یاد کنید.

امر به «ذکر» در این آیه شریفه از نوع تنبه عقلانی دادن به یک امر فطری است که جنبهٔ ارشادی دارد. انسان خود را مکلف می داند که هر دو نوع ذکر قلبی و زبانی را نسبت به منعم خویش داشته باشد. حال ببینیم نعمتی که خدای تعالی ذکر آن را واجب شمر چیست؟

وَ اذْكُرُوا نِعْمَةَ اللهِ عَلَيْكُمْ إِذْ كُنْتُمْ أعْداء فَأَلَّفَ بَيْنَ قُلُوبِكُمْ فَأَصْبَحْتُم بِنِعْمَتِهِ إخْواناً وَكُنْتُمْ عَلى شَفا حُفْرَةٍ مِنَ النَّارِ فَأَنْقَذَكُمْ مِنْها. (2)

نعمت خدا را بر خود یاد کنید آن هنگام که با هم دشمن بودید، پس خدا میان دلهای شما الفت برقرار کرد و به سبب نعمت او با هم برادر شدید و( آنگاه که) بر لبه گودالی از آتش بودید پس خدا شما را از آن نجات داد.

خداوند عزّوجلّ اشاره به نعمتی می کند که به واسطهٔ آن، بین مردم صلح و آشتی برقرار کرده و آنها را از خطر هلاکت در آتش نجات داده است. امام صادق علیه السلام در معرفی

این «نعمت » فرموده اند:

قَوْلُهُ تَعالى: « وَكُنتُمْ عَلَى شَفَا حُفْرَةٍ مِنَ النَّارِ فَأَنْقَذَكُمْ مِنْهَا » بِمُحَمَّدٍ صَلَّى اللهُ عَلَيهِ وَ آلِهِ وَ سَلَّمَ. (3)

خداوند به برکت حضرت رسول اکرم صلی الله علیه و اله وسلم، مردم را از هلاکت نجات داده است.

پس این نعمتی که در آیه شریفه « یاد کردن» از آن واجب شمرده شده، وجود مقدس پیامبر خدا صلی الله علیه و اله وسلم است.

البتّه معرفت قلبی کسانی که منجی بودن پیامبر صلی الله علیه و اله و اهل بیتشان را چشیده اند، بهترین گواه بر وجوب ذکر قلبی و زبانی این نعمت است. مشرکان مکه از نخستین کسانی بودند که سفینه نجات بودن رسول اکرم صلی الله علیه و اله وسلم را چشیدند، چراکه به برکت ایشان

ص: 238

از شرک و گمراهی نجات یافتند و سپس همۀ هدایت شدگان به برکت وجود پیامبر صلی الله علیه و اله و امامان معصوم علیهم السلام از فتنه های گوناگون رهایی یافته و به مسیر هدایت راهنمایی شدند.

قالَ عَلِيٌّ عَلَيهِ السَّلامُ لِرَسُولِ اللهِ صَلَّى اللهُ عَلَيهِ وَآلِهِ وَسَلَّمَ: يَا رَسُولَ الله آمِنَّا الْهُداةُ أَمْ مِنْ غَيْرِنا؟ قالَ بَلْ مِنَّا الْهُداةُ إِلى يَوْمِ الْقِيامَةِ. بِنا اسْتَنْقَذَهُمُ اللَّهُ عَزَّوَجَلَّ مِنْ ضَلالَةِ الشّرْيِ، وَ بِنا يَسْتَنْقِذُهُمْ مِنْ ضَلالَةِ الْفِتْنَةِ، وَ بِنا يُصْبِحُونَ إِخْواناً بَعْدَ ضَلالَةِ الْفِتْنَةِ، كَما بِنا أَصْبَحُوا إِخْواناً بَعْدَ ضَلالَةِ الشِّرْي. (1)

حضرت علی علیه السلام از پیامبر اکرم صلی الله علیه و اله پرسید: آیا هدایت کنندگان از ما هستند یا از غير ما ؟

پیامبر اکرم صلی الله علیه و اله فرمودند: هدایت کنندگان تا روز قیامت از ما هستند. خدای عزّ وجلّ به برکت ما مشرکین را از گمراهی شرک نجات داد و به سبب ما از گمراهی فتنه نجات پیدا می کنند و همان طور که بعد از گمراهی شرک، به وسیلهٔ ما با یکدیگر برادر شدند، پس از گمراهی فتنه نیز به وسیلهٔ ما با هم برادر می شوند.

اینجا از دو نوع گمراهی سخن گفته شده است گمراهی «شرک » و گمراهی «فتنه». اوّلی مربوط به زمان بعثت رسول خدا صلی الله علیه و اله است و دومی مربوط به دوران بعد از رسالت ایشان و خصوصاً پس از رحلت آن حضرت می باشد.

پیامبر صلی الله علیه و اله، مشرکان را از شرک نجات دادند و آنها را در حالی با هم برادر ساختند که به خونِ هم تشنه بودند اما در سالهای پس از رسول خدا صلی الله علیه و اله، مسلمانان گرفتار ابرهای تیره نفاق شدند و به فتنه افتادند. تنها راه نجات برای رهایی از فتنه هایی که در اعصار و قرون مختلف دامنگیر مسلمانان می شود، تمسک به رشته هدایتی است که خود پیامبر صلی الله علیه و اله آن را معرفی فرموده و هدایت و نجات را در آن منحصر دانسته است:

وَ اعْتَصِمُوا بِحَبْل اللهِ جَميعاً وَلا تَفَرَّقُوا. (2)

همگی به رشته الهی تمسک کنید و (از آن) پراکنده و جدا نشوید.

ص: 239

از پیامبر خدا صلی الله علیه و اله پرسیدند: این رشته الهی چیست که در قرآن امر به تمسک به آن شده است؟ ایشان لحظاتی سر مبارک را پائین انداخته و سپس سر را بلند کرده و با اشاره به حضرت علی بن ابیطالب علیه السلام فرمودند:

هذا حَبْلُ اللهِ الَّذى مَنْ تَمَسَّک بِهِ عُصِمَ فِي دُنْيَاهُ وَ لَمْ يَضِلَّ فِي أُخْرَاهُ. (1)

این است رشته الهی که هر کس به او تمسک جوید، در دنیا محفوظ می ماند، و آخرت گمراه نمی گردد.

کسانی که به رشته الهی چنگ زده و راه نجات را در آن دیده اند، می یابند که این نعمتِ بزرگ خداوند است و بعد از این معرفت ،قلبی وظیفهٔ خود می دانند که برای شکر نعمت، ذکر آن را بر قلب و زبان خود جاری سازند و بگویند:

الْحَمْدُ لِلَّهِ الَّذى جَعَلَنَا مِنَ المتمسكين بولاية أمير المؤمِنينَ وَالآيمة عَلَيهِم السلام. (2)

خداوند متعال در آیات دیگر نیز نعمتی را که ذکر آن واجب است به ما شناسانده است:

وَاذْكُرُوا نِعْمَةَ اللهِ عَلَيكُم وميثاقَهُ الَّذى وَاثَقَكُمْ بِهِ. (3)

نعمت خدا بر خودتان و میثاقی را که خدا از شما گرفته، یاد کنید.

این میثاق، چیست که خدای سبحان در این آیه کریمه امر به یادکردن از آن فرموده است؟

امام صادق علیه السلام در دعای روز غدیر این میثاق را چنین شناسانده اند:

... الْحَمْدُ لِلَّهِ الَّذى اَكْرَمَنا بِهَذَا الْيَوْمِ وَجَعَلَنا مِنَ الْمُوفِينَ بِعَهْدِهِ إِلَيْنا وَ مِيثَاقِهِ الَّذِي وَاثَقَنَا بِهِ مِنْ وِلايَةٍ وَلَاةٍ أَمْرِهِ. (4)

خدا را سپاس که ما را به سبب این روز کرامت بخشید، و ما را از وفاکنندگان به عهد خود قرار داد و نیز به میثاق خود درباره ولایت والیان امر خود ما را از وفاداران مقرر داشته است.

بنابراین میثاقی که امر به «ذکر» آن شده ایم عهدی است که درباره ولایت

ص: 240

امیرالمؤمنین و ائمه اطهار علیهم السلام،گرفته شده است. به علاوه امام زمان علیه السلام به طور خاص به عنوان «میثاق اللّه » معرفی شده همان طور که در زیارت آل یس می خوانیم:

اَلسَّلامُ عَلَيْكَ يا ميثاق اللهِ الَّذى أَخَذَهُ وَ وَكَدَه. (1)

سلام بر تو، ای میثاق خدا که از آن پیمان ،گرفته و مورد تأکیدش قرار داده است.

پس بندگان خدا به حکم عقل و با تأکید امر الهی - موظف به « ذکر » امام زمان علیه السلام هستند. وجوب این یاد کردن برخاسته از محبّتی است که به واسطه معرفت ایجاد می شود، ولی به هر حال یک عمل اختیاری است که انسان باید نسبت به آن ملتزم و متعهد ،باشد و از اهمیت آن غفلت نورزد.

خدای متعال علاوه بر تذکر به وجوب مطلق «ذكر » اهل بیت علیهم السلام ، در مورد ذکر زبانی و آشکار کردن یاد آنها نیز به طور خاص - امر فرموده است:

أَمَا بِنَعْمَةِ رَبِّكَ فَحَدِّث. (2)

نعمت پروردگارت را آشکار کن.

نعمتی را که خداوند تعالی امر به بازگو کردن آن ،نموده چیست؟ حضرت صادق علیه السلام در پاسخ به این پرسش می فرماید:

فَحَدِتْ بِدينِهِ. (3)

پس در این ،آیه مقصود از نعمت « دین » خدا است. و چون در یکی از زیارات خطاب به امام عصر علیه السلام می خوانیم:

اَلسَّلامُ عَلَى صاحِبِ الدِّينِ الْمَأثُورِ. (4)

بنابراین برای شکر نعمت خدای عزّوجلّ، باید ذکر صاحب دین او - یعنی امام زمان علیه السلام را آشکار کنیم.

ذکر زبانی امام عصر علیه السلام از معرفت و محبت حضرتش نشأت می گیرد. کسی که شهد محبّت حضرت در وجودش جای گرفت هیچ گاه زبان خود را از یاد ایشان خالی نمی گذارد. آیات الهی برای چنین کسی تأکیدی دوباره بر آن امر فطری و عقلی است،

ص: 241

زیرا برای چنین فردی با غیبت امام زمان علیه السلام- مانعی برای یاد و تذکر حضرتش نیست.

خدای تعالی می فرماید:

وَأَسْبَغَ عَلَيكُم نِعَمَهُ ظَاهِرَةً وَباطِنَةً. (1)

نعمت های ظاهری و باطنی خود را بر شما به تمام و کمال رساند.

امام کاظم علیه السلام، نعمت باطنی را امام غایب علیه السلام معرفی کرده و بعد فرمودند:

يَغيبُ عَنْ أَبْصارِ النّاسِ شَخْصُهُ، وَلا يَغيبُ عَنْ قُلُوبِ المُؤْمِنينَ ذِكْرُهُ. (2)

شخص ایشان از چشم های مردم غایب می شود، ولی یادِ ایشان از دلهای مؤمنان غایب نمی گردد.

کسی که قلبش مالامال از محبّت امام زمانش گشته مایل است از هر طریقی ذکر و یاد او را زنده کند. پس دوستداران ایشان به صورت فطری - بدون نیاز به امر یا تذکری - به احیای نام و ذکر امام مهدی علیه السلام می پردازند و اثر ذکر قلبی آنها نسبت به امام عصر علیه السلام، در ذکرِ زبانی آنها نیز آشکار می شود.

دیگران یادآوری شود.

مرتبه بالاتر در ذکر ،زبانی بیان اوصاف و فضائل ایشان است. هر کس که درجه ای از معرفت امام علیه السلام نصیب او شده و وصفی از اوصاف ایشان را شناخته باید آن را برای دیگران بازگو کند و به ذکر فضائل ایشان بپردازد. (1) البته این تذکر، باید همراه با روح محبت و معرفت قلبی ،باشد و گرنه عمل او تصنعی می شود.

یاد کردن منعم وظیفه ای است که به حکم عقل بر عهدۀ بهره مندان از آن نعمت هست. یعنی آنان با تذکر نعمت و مُنعم، وظیفه خود را انجام می دهند، ولی خدای مهربان به سبب محبت اهل بیت علیهم السلام، بر ذکر زبانی ایشان فضیلت بسیاری مترتب کرده است.

از پیامبر اکرم نقل شده است:

ما مِنْ قَوْمِ اجْتَمَعُوا يَذْكُرُونَ فَضْلَ عَلِيِّ بْنِ أَبِيطالِبٍ عَلَيْهِ السَّلام، إِلَّا هَبَطَتْ عَلَيْهِمْ مَلائِكَةُ السَّماءِ، حَتى تَحْفَّ بِهِمْ فَإِذا تَفَرَّقُوا عَرَجَتِ الْمَلائِكَةُ إِلَى السَّماءِ، فَيَقُولُ هُمُ المَلائِكَةُ : إِنَّا نَشُمُّ مِنْ رائِحَتِكُمْ ما لا نَشُمُّهُ مِنَ الْمَلائِكَةِ، فَلَمْ نَرَرائِحَةً أَطْيَبَ مِنْهَا، فَيَقُولُونَ: كُنَّا عِنْدَ قَوْمٍ يَذْكُرُونَ مُحَمَّداً صَلَّى اللهُ عَلَيهِ وَ آلِهِ وَسَلَّمَ وَ أَهْلَ بَيْتِهِ عَلَيهم السَّلام فَعَلِقَ فينا مِنْ ريحِهِمْ، فَتَعَطَّرْنَا، فَيَقُولُونَ: اهْبِطُوا بنا إلَيْهِمْ، فَيَقُولُونَ: تَفَرَّقُوا وَ مَضى كُلُّ واحِدٍ مِنْهُمْ إِلَى مَنْزِلِهِ، فَيَقُولُونَ: اهْبِطُوا بنا حَتى نَتَعَطَّر بذلك المكان. (2)

هیچ گروهی در کنار هم جمع نمی شوند که فضائل علی بن ابیطالب علیه السلام را یاد کنند، مگر این که فرشتگان آسمان بر آنها نازل شده و آنها را در بر می گیرند وقتی آنها پراکنده شوند، ملائکه آسمان می روند(گروه دیگری از) ملائکه به آنها می گویند: بوی خوشی از شما به مشام ما می رسد، که از ملائکه نمی بوییم، و هیچ بوی خوشی بهتر از آن ندیده ایم.

می گویند ما نزد گروهی بودیم که از محمدصلی الله علیه و اله وسلم و اهل بیتش علیهم السلام یاد می کردند.

ص: 243

و از بوی خوش آنها معطّر شدیم.

می گویند: ما را نزد ایشان فرو ببرید.

می گویند: مجلس تمام شده و هر کدام به منزل خود رفته اند.

می گویند: ما را به آنجا ببرید تا از مکان آنها معطر بشویم.

آری مکانی که در آن از فضایل اهل بیت علیهم السلام سخن گفته شود، بوی خوشی پیدا کند که فرشتگان آسمان آن را می بویند. کسانی که ارزش چنین مجالسی را می دانند

می کوشند تا به هر وسیله ای بهره ای از آن ببرند و از فیض آن بی نصیب نمانند.

بندد. ولی مسلّماً هیچ کس نمی تواند خوبی های ایشان را تلافی کند. انسان نهایتاً می بیند که از جبران نیکی های امام زمان علیه السلام عاجز است. در این حال باید لب به ثنای او بگشاید «فعليه ان يُحسن الثناء » هر جا می نشیند ذکر فضائل او کند و به هر مناسبتی او صافش را به زبان آورد.

خداوند همواره نمونه های بارزی از افراد مورد عنایت حضرت مهدی علیه السلام را نشان داده است. افرادی که معرفت و محبت امام زمان علیه السلام داشتند و این محبت در کلام و اعمال آنها بروز یافت و سبب اتمام حجت بر دیگران شدند. به عنوان مثال، صاحب کتاب ارزشمند « مكيالُ المكارِمِ فى فَوَائِدِ الدُّعَاءِ لِلْقَائِم عليه السَّلام ». (1) از هر مطلبی در بیان ذکر فضائل امام زمان علیه السلام و وجوب دعا برای ایشان استفاده کرده است. گاهی به اعتبار این که مؤمن هستند، ایشان را در رأس مؤمنین قرار داده و حقوقشان را بر شمرده است. گاهی به عنوان «عالم»، گاهی « مُضطر » و گاهی «کریم » و... به هر مناسبتی که ارتباطی با وجود مقدّس حضرت مهدی علیه السلام را داشته است فضائل بیشمار ایشان را بیان کرده و امام زمان علیه السلام را مصداق اعلی برای آن فضائل معرفی کرده است. این نحوه ذکر زبانی و تعریف و تمجید از حضرت بقیة الله عجل الله تعالی فرجه الشریف برخاسته از معرفت و محبت اوست، چرا که انسانِ وفادار به مُنعم نمی تواند محبوب خویش را فراموش کند، لذا هر جا حُسن و خیری می بیند به یاد امامش می افتد و لب به ثنای او می گشاید.

بدین ترتیب هر کس به اندازه ای که از معرفت بهره مند شده باید از هر موقعیتی که دارد، در جهت ثناء و ذکر آن حضرت استفاده کند. خداوند به صاحب مکیال عنایت فرموده و به او توفیق نوشتن چنان کتاب ارزشمندی را داده است ولی دیگران هم در حدّ خود می توانند از چنین توفیقات الهی بهره بگیرند. گویندگان باید منابر خود را از ذکر امام عصر علیه السلام پر کنند. مداحان مقیّد باشند با خواندن اشعاری ثنای ایشان بگویند. نویسندگان با محبّت قلبی خویش برای حضرت قلم زنند. معلمان با ذکر نام و اوصاف ایشان می توانند یاد حضرت را زنده نمایند. پدر و مادر با اظهار ارادت به ساحت مقدس ایشان می توانند بذر محبت امام علیه السلام را در دلهای فرزندان خود بکارند .... و خلاصه هر کس باید

ص: 245

تا جائی که می تواند به هر مناسبتی تعریف و تمجید ایشان را به جای آورد، تا به وظیفهٔ خود عمل کند. و طعم محبّت و دوستی حضرت را بیشتر بچشد و اگر چنین نکند، کفران

نعمت عظیم الهی کرده است.

پیامبر اکرم صلی الله علیه و اله فرموده اند:

مَنْ أُتِيَ إِلَيْهِ مَعْرُوفٌ فَلْيُكَافِيُّ بِهِ فَإِنْ عَجَزَ فَلْيَثْنِ عَلَيْهِ، فَإِنْ لَمْ يَفْعَلْ فَقَدْ كَفَرَ النِّعْمَة. (1)

هرکس کار خوبی برایش انجام شد، باید آن را تلافی کند. اگر قادر به تلافی نبود، باید ثناء مُنعم را بگوید و اگر چنین نکرد، کفران نعمت کرده است.

برای این که در زمرۀ کفران کنندگان این نعمت قرار نگیریم حتی می توانیم در خلوت خود به ذکر خوبی های ایشان بپردازیم تا خودمان بشنویم و اثرِ محبّتی و معرفتی آن را بچشیم.

اگر باور داریم که هر نعمت و خیری به واسطۀ امام عصر علیه السلام به ما می رسد، باید بررسی کنیم که چقدر الطاف ایشان را حتی برای خودمان - بازگو می کنیم؟ تا چه اندازه با زبان اقرار می کنیم که نعمتها به واسطهٔ ایشان به ما رسیده است؟ و چند بار به زبان گفته ایم که «یا صاحب الزمان از شما متشکر «هستیم؟».

اگر معتقدیم که همۀ نعمت ها - اعم از نعمت های مادی مانند هوای خوب رسیدن میوه ها، بارش باران، جاری شدن رودها و سلامتی و.... ، تا نعمت های معنوی - از برکت وجود آن امام همام است، ببینیم هنگام استفاده از کدامیک به یاد منعم آن بوده ایم و ذکر او را به زبان آورده ایم و آن نعمت را اظهار کرده ایم؟ به طور کلی، در طول شبانه روز، چند بار متذکر به ولی نعمت بودن ایشان می شویم؟!

بر اساس کلام نورانی امام سجاد علیه السلام نه تنها باید خودمان الطاف امام زمان علیه السلام را بر زبان آوریم، بلکه باید کاری کنیم که دیگران هم از ایشان به خوبی یاد کنند. « تكسبه المقالة الحسنة » خلاصه این که انسان باید منعمش را بشناسد از او به خوبی یاد کند و بکوشد که دیگران را هم متوجه او بسازد. همان طور که هر محبّی دوست دارد ذکر محبوبش عالم گیر شود و همۀ مردم خوبی های او را بر زبان آورند.

از حقوق کسی که به تو خوبی کرده این است که در ارتباط بین خود و خدای عز وجل، خالصانه برای او دعاکنی. اگر چنین کردی به صورت پنهان و آشکار شکر او را به جای آورده ای. آنگاه اگر روزی توانستی کار خوب او را تلافی کنی، این کار را انجام بده.

هر فردی مکلّف است که ولی نعمت خود را در میان جمع و یا در خلوت تنهایی دعا کند. هرکدام از این دو صورت، برکات و آثاری دارد که نباید آنها را از دست داد. بنابراین باید برای امام زمان علیه السلام که ولی نعمت و واسطۀ هر خیری برای ما هستند - در پیشگاه الهى دعا كنيم.

پیامبر اکرم صلی الله علیه و اله نیز به این مطلب تذکر فرموده اند:

مَنْ آتَاكُمْ مَعْروفاً فَكافُوهُ. وَ إِنْ لَمْ تَجِدُوا ما تُككَافُونَهُ، فَادْعُوا اللَّهَ حَتَّى تَظُنُّوا أَنَّكُمْ قَدْ كافَيْتُمُوهُ. (1)

کسی که کار خوبی برای شما انجام داد آن را تلافی کنید ولی اگر چیزی نیافتید که آن را تلافی کنید پس به درگاه خدا برای او دعا کنید تا این که مطمئن شوید تلافی کار خوبش را کرده اید.

پیامبر صلی الله علیه و اله بر وجوب دعا برای منعم تأکید فرموده اند. ولی کم و کیف آن را به عهدهٔ متنعم گذاشته اند تا هر کس به میزان معرفتش بفهمد که امام زمان علیه السلام چقدر برگردنش حق دارد، و تا چه اندازه باید برای آن حضرت دعا کند. انسان با معرفت می یابد که هر چه دعا کند شکر یکی از نعمت های امام علیه السلام را هم نمی تواند به جای آورد. بدین ترتیب مسلماً به عجز خود از شکر بالاترین نعمت ها - یعنی معرفت امام زمان علیه السلام- پی می برد، و با تمام وجود می یابد که هر چه برای ایشان دعا کند کافی نیست.

البته دعا برای امام زمان علیه السلام به صرف توصیه انجام نمی شود، بلکه باید روح محبت درآنها باشد، تا دعا کننده بدون تکلف و تصنع - با انگیزه اظهار محبت برای محبوب خود دعا کند. با وجود چنین انگیزه ای دیگر نیازی به توصیه و تأکید نیست. به عنوان مثال انسان برای بیماری یا مشکل پدرش ناآرام و حتی بی تاب می شود و به طور طبیعی برای

ص: 248

ص: 249

دوستدار امام عصر علیه السلام خود را از آنها محروم و بی نصیب نمی سازد.

یعنی معرفت امام علیه السلام بیفزاید.

محبت در دل اثر می کند و این اثر گذاری قلبی، اگر شدت پیدا کند اشک از دیدگان شخص مُحبّ جاری می سازد. نه احتیاجی به گفتن و شنیدن مصائب دارد، و نه به خواندن فضائل و ثواب گریه کردن بر اهل بیت علیهم السلام نیاز است یادِ محبوب، ناخود آگاه اشک را بر دیدگان محب روان می سازد.

دیدگاهی قابل توجه در این مسأله مهم است. حدیثی را که در فصل دوم همین بخش از امام صادق علیه السلام نقل شد بار دیگر مرور می کنیم:

وَ بَعْدَهُ مَعْرِفَةُ الإمام الَّذى بِهِ يَأْتُم بِنَعْتِهِ وَصِفَتِهِ وَاسْمِهِ في حال العُسْرِ وَالْيُسْرِ، وَ اَدْنى و أدنى مَعْرِفَةِ الإمام أنَّهُ عِدْلُ التَّى إِلَّا دَرَجَةَ النُّبُوَّةِ وَارتُهُ، وَ أَنَّ طَاعَتَهُ طَاعَةُ اللهِ وَ طاعَةُ رَسُولِ اللهِ، وَ التَّسْلِيمُ لَهُ فى كُلِّ أَمْرٍ وَ الرَّدُّ إِلَيْهِ وَ الْأَخُذُ بِقَوْلِهِ. (1)

و بعد از آن (معرفت رسول) معرفت امام است همان کسی که به او اقتدا می کند. شناخت ویژگیها و اوصاف او و هم شناخت نامش چه در سختی و چه در آسایش (واجب است) و پائین ترین حد معرفت امام علیه السلام این است که ایشان همتای پیامبر صلی الله علیه و اله است در (تمام شؤون) مگر در نبوت و وارث آن حضرت است، و این که اطاعت از امام علیه السلام (در حقیقت) اطاعت از خدا و از رسول خداست و نیز تسلیم محض امام (معصوم علیه السلام) بودن و (همۀ امور را) به ایشان ارجاع دادن و نظر ایشان رابرگرفتن است.

بعد از اعطای معرفت امام علیه السلام- اعم از معرفت به اسم و وصف - زمان عمل اختیاری انسان فرا می رسد. در این مرحله شخص عارف در ابتدا باید نسبت به این اوصاف عقیده قلبی و سپس التزام عملی پیدا کند. یعنی بعد از این که اعتراف به مقامات حجّت منصوب خدا، و وجوب اطاعت از ایشان کرد، باید عملاً به آن ملتزم شود کاملاً روشن است که تخلف از این امر می تواند از مصادیق نافرمانی محسوب گردد.

امام صادق علیه السلام راه عملی پیروی از معصوم علیه السلام را در «تسلیم محض بودن » و «ارجاع امور به ایشان» و «برگرفتن نظرشان» دانسته اند. یعنی در هر امری باید سر تسلیم به امام زمان خویش علیه السلام بسپاریم و همه چیز را به ایشان ارجاع دهیم و اگر چنین نکنیم نعمت خدا را کفران کرده ایم زیرا خدای متعال امام معصوم علیه السلام را اقامه نمود و به ما امر فرمود به او مراجعه کنیم و پاسخ همۀ مسائل خویش را از ایشان بگیریم.

شُکر عملی این نعمت استفاده از آن در مسیر مورد رضایت منعم است. برای رسیدن به این نتیجه باید معضلات دنیوی و اخروی خویش را به پیشگاه مقدس امام عصرعلیه السلام

ص: 254

عرضه نمائیم، از تلاشها و کوشش های مورد تأکید عقل و نقل کوتاهی نورزیم، و به مطالب متعددی که در اوصاف حجّت حق بیان شده و می شود ملتزم گردیم. در غیر این صورت تخطی از رضای مُنعم شده، و معصیت خواهد بود.

از این نکته نباید غفلت شود که توجه و توسل به امام زمان علیه السلام نه تنها مجوز کاهلی و شستی در انجام وظایف دنیوی و اخروی نیست بلکه منشأ تلاش بی وقفه و مخلصانه در راه خداست. این پندار باطل است که دستگیری امام عصر علیه السلام جاي کسب و کار و تلاش برای تأمین نیازهای مادی را می گیرد. این گمان باطل، بسیار خطرناک و صددرصد مبغوض امام علیه السلام است چرا که لازمه آن بی اعتنایی و مردود دانستن همه اقوال و اعمال ائمه علیهم السلام درباره لزوم کار و تلاش برای کسب روزی حلال است. کسی که امیدش فقط به امام زمان علیه السلام،است باید در عمل این عقیده خود را نشان دهد تا کارش منافی با ادعایش نباشد.

برای روشن تر شدن مطلب، مصداق شکر عملی نسبت به برخی از اوصاف امام علیه السلام را که در فصل دوم این بخش یاد شد، بیان می کنیم.

نظارت دارد. و شیعیان خویش را به دست فراموشی نمی سپارد. امام زمان علیه السلام خود به این مطلب تصریح فرموده اند که :

إِنَّا غَيْرُ مُهْمِلِينَ لِمُراعاتِكُمْ وَلا ناسينَ لِذِكْرِكُمْ. (1)

به درستی که ما در رسیدگی به شما اهمال نمی کنیم و یاد شما را از خاطر نمی بریم.

امام زمان علیه السلام در پردۀ غیبت به سر می برند ولی کریم تر از آن هستند که شیعیان خود را فراموش کنند. آن بزرگوار به اوضاع دوستان خود توجه خاص دارند، همان گونه که پدران گرامی ایشان علیهم السلام به همۀ امور دوستان خویش توجه داشتند و از بیماری ها و مشکلات آنها متأثر می شدند.

به عنوان مثال، امیرالمؤمنین علیه السلام خطاب به یکی از شیعیانشان که بیمار بود، فرمودند:

يا رَميلَةَ لَيْسَ مِنْ مُؤْمِن يَمَرَضُ إِلَّا مَرَضًا مَرَضِهِ، وَلا يَحْزَنُ إِلَّا حَزنًا بحزنِهِ وَ لا يَدْعُو إِلَّا آمَنّا لِدُعائِهِ، وَلا يَسْكُتُ إِلّا دَعَوْنا لَهُ. (2)

ای رمیله هیچ مؤمنی بیمار نمی شود مگر این که ما هم به خاطر بیماری او بیمار می شویم و غمگین نمی شود مگر آن که ما هم در غم او غمگین می شویم و هیچ دعائی نمی کند مگر آن که به دعای او آمین می گوئیم و سکوت نمی کند، مگر آن که ما برایش دعا می کنیم.

مضامین این روایت، از اعتقادات ماست امام زمان علیه السلام به عنوان طبیب نیاز به ملاقات حضوری ندارد. با یک سلام به ایشان می توانیم حضور حضرتش را حس کنیم با این احساس حضور اگر مؤمنی مریض شد اول باید به امام زمان علیه السلام مراجعه کند و با توکل به خدا طلب یاری از حضرت نماید، تا شهد شیرین طبابت ایشان را بچشد. در این مرحله هر چه اعتقاد قوی تر باشد، اثر آن در عمل ظهور و بروز بیشتری دارد (مانند شیخ ابراهيم صاحب الزمانی که از روی اعتقاد، شفای پای شکسته مکاری را از امام زمان علیه السلام گرفت). (3)

ص: 256

اگر کسی اعتقاد قلبی به طبابت حضرت داشت ولی در گرفتاری ها عملاً به ایشان مراجعه نکرد، در مرحله شکر عملی مرتکب کوتاهی شده و از این باب کفران نعمت کرده است.

ایشان را به ارمغان می آورد. چشیدن طعم شیرین انس و رفاقت با حضرت بقیةالله ارواحنافداه، موکول و مشروط به ظهور آن حضرت ،نیست با امام غائب علیه السلام هم می توان انس گرفت و رفاقت ایشان را یافت.

ممکن است محبت به امام عصر علیه السلام به اندازه ای نرسیده باشد که یاد او به طور مرتب و پیوسته در قلب و ذهن انسان حضور داشته باشد ولی انسان می تواند به تدریج یاد امام زمانش عجل الله تعالی فرجه را در اوقات مختلف شبانه روز در قلب و زبان خود زنده نگاه دارد، تا این که رفته رفته محبت او افزوده شود و کسی که شیرینی همنشینی با امامش را احساس کند به تدریج به جائی می رسد که دوستی با غیر ایشان را نمی پسندد. میگویند: شخصی در حال خودش بود کسی وارد شد و پرسید تنها بودی؟ پاسخ داد: الآن تنها شدم او با ذکر محبوبش همنشین او گشته و در حقیقت تنها نیست. اما وقتی دیگران او را از این ذکر باز می دارند چون همنشینی با محبوبش را از دست داده احساس تنهایی می کند.

ذکر امام علیه السلام به واقع می تواند انسان را به حد مجالست با ایشان برساند، تا آن که آثار رفاقت و انس با ایشان را بچشد. به راستی کسی که امام زمانش را به صفتِ «الانيس الرفيق » می شناسد. اما در عمل بیش از اشتغال به «ذکر» ایشان با یاد دیگران زندگی کند، چگونه شکر عملی این نعمت را به جا آورده است؟!

وَ مَلْجَأَ الْهَارِبِينَ وَمُنْجِى الْخَائِفِينَ وَعِصْمَةِ الْمُعْتَصِمِينَ. (1)

خاندان وحی، غار محکم، فریاد رس هر بیچاره و درمانده پناهگاه هر فرار کننده نجات دهندۀ افراد ناامن و نگهدارنده کسانی هستند که به دامان ایشان چنگ بزنند. اگر این رامی دانیم باید به این اوصاف ایشان معتقد شویم تا شکرِ قلبی عملی شود و سپس برای ادای شکر عملی در هر زمان و مکانی که نیازمند دستگیری هستیم. یعنی همیشه و همه جا - متمسک به ایشان شویم با این اطمینان که دست ما را خواهند گرفت همان طور که «غریق » وقتی در آب دست و پا می زند به محض دیدن کشتی نجات ، تنها به دستیابی به آن می اندیشد و تنها زمانی آرامش می یابد که به سفینه نجات برسد. البته این اطمینان ،خاطر تنها برخاسته از اعتقاد قلبی است و کسانی که این درجه از معرفت را نچشیده اند نمی توانند قوت قلب و اطمینان خاطر امام شناسان را درک کنند.

اما دیدن و شنیدن حال کسانی که دستگیری امام علیه السلام را با تمام وجود خود یافته اند، حجت را بر ما تمام می کند. زیرا می بینیم که چگونه تنها به امام زمان علیه السلام اطمینان می کنند و هیچ کس را در عرض امام علیه السلام و حتی در رتبه پائین تر از ایشان قرار نمی دهند و به نتیجه این اعتقاد خویش هم می رسند.

بنابراین حتی اگر این مرتبه بالا از معرفت امام علیه السلام به ما عطا نشده است حق نداریم در مشکلات خود به کسی غیر از امام زمان علیه السلام توجه کنیم اگر امام علیه السلام را به عنوان «غياث المضطر » و «كهف حصين » می شناسیم باید در عمل هم به سوی ایشان برویم، و در گرفتاری ها به سوی حضرتش روی آوریم و متوسل شویم. در غیر این صورت، عملاً نعمت امام علیه السلام را کفران کرده ایم.

چگونه می توان اعتقاد داشت که علم از سرچشمه فیاض امام علیه السلام سرازیر می شود، ولی هنگام کسب دانش - لااقل به اندازۀ سخن دیگران - به احادیث ائمه علیهم السلام توجه نشود؟ چنین کسی در عمل، مخالف باور قلبی خویش عمل کرده و کفران نعمت نموده است.

آیا به راستی باور داریم که علم مختص ائمه علیهم السلام است و طبق فرمایش معصوم علیه السلام ايشان « المخصوص بالعلم» (1) هستند یا نه؟ اگر باور داریم پس باید فقط در خانه ایشان برویم تا علمی را به ما بچشاند که در آن حقیقت علوم نهفته است. چنین عالمی در عمل متواضع است و عُجب ندارد، به عبارتی بنده خداست و بس.

نحوه رفتار کسی که با عمل به این عقیده اهتمام به شُکر مُنعم دارد، در مقایسه با کسی که چنین اعتقادی ندارد کاملاً متفاوت خواهد بود. چنین کسی اگر در جلسۀ درس ابتدا برای امام زمانش دعا می کند اگر درس می خواند یا درس می دهد یا می نویسد یا مطالعه می کند و.... در همۀ این احوال کسب رضایت حضرتش را مدنظر دارد با توجه کامل به این حقیقت که در صورت کوتاهی و سهل انگاری در تحصیل علم نباید به بهره مندی از علم امام امیدوار باشد. او می داند که وظیفه اش زحمت کشیدن و تلاش در کسب علم است. اما این تلاش ها و کوشش ها را صرفاً وسیله می داند، امید اصلی به همان « علم مصبوب» است که تا نخواهد کسی «عالم » به معنای واقعی کلمه نخواهد شد.

«شیخ انصاری » ، « مقدس اردبیلی » و « علامه بحرالعلوم » از کسانی هستند که برای کسب علم، راه صحیح را پیش گرفتند و به سر منزل مقصود رسیدند ولی کسانی که دل خود را به یادگیری چند اصطلاح خوش می کنند و از ولی نعمت علم غافل هستند، نه تنها از سرچشمۀ حقیقی علم سیراب نمی شوند بلکه چون در عمل مرتکب کفران نعمت شده اند مشمول و عید الهی قرار می گیرند و خطر سلب نعمت علم ،واقعی ایشان را تهدید می کند.

همیشه در نظر داشته باشند که یک فرزند ،خوب چگونه با پدر و مادر دلسوز خود برخورد می کند؟

فرزندی که پدر و مادر مهربانی ،دارد همۀ حاجات خود را نزد آنها می برد و همواره ایشان را دوست داشته از آنها محبّت می خواهد. اگر محبت پدرانه امام زمان علیه السلام را هم چشیده باشیم همه گونه توقعی از ایشان پیدا می کنیم، در کوچکترین امور خود به آن حضرت مراجعه می نمائیم. آن گاه نه تنها در طلب حاجت های خویش احساس شرم نمی کنیم بلکه همۀ سخنان و درد دلها را - که از افراد غریبه پنهان م یداریم - نزد ایشان می بریم چیزهایی را که حتی از پدر خود هم نمی خواهیم از ایشان درخواست می کنیم و اگر چنین نکنیم معلوم است که اعتقاد قوی نداشته ایم.

مقتضای «والد شفیق » بودن توجه به « وَلَد » است و گاهی فرزند خطاکار و ناصالح است، ولی تا وقتی که فرزند اوست، (1) پدر او را رها نمی سازد حتی اگر مجبور شود که فرزند، را تنبیه کند ولی در قلب خود مایل است که او سریعاً عذرخواهی کرده و به نزد پدر برگردد. پدر مهربان و دلسوز بیش از ،فرزند مایل به برگشتن او به دامان خویش است و تحمل دوری او را زودتر از فرزند، از دست می دهد.

طبق فرمایش امام معصوم علیه السلام، حضرت مهدی علیه السلام به واقع پدر دلسوز هستند. و آنچه در بیان این وصف ایشان ذکر می شود بر اساس منطق قوی است نه یک بحث احساسی و مبالغه آمیز این ارتباط واقعاً برقرار است و ما باید آن قدر رابطه قوی با امام زمان علیه السلام داشته باشیم که محبت ایشان از تمام وجودمان بجوشد. همان طور که برای پدرمان دلتنگ می شویم به دیدارشان می رویم تلفن می زنیم نامه می نویسیم، و دردِ دل می کنیم، با امام زمان علیه السلام نیز باید همین گونه رفتار نمائیم و این راهی است که خود معصومین علیهم السلام به ما آموخته اند:

كَتَبْتُ إلى أبى الْحَسَنِ عَلَيْهِ السَّلامُ أَنَّ الرَّجُلَ يُحِبُّ أَنْ يُقْضِيَ إلى إمامِهِ مَا يُحِبُّ

ص: 262

أَنْ يُفْضِيَ إِلَى رَبِّهِ، قالَ فَكَتَبَ إِنْ كانَ لَكَ حَاجَةٌ، فَحَرِّكْ شَفَتَيْكَ، فَإِنَّ الجواب يَأْتيك. (1)

شخصی به امام هادی علیه السلام نامه نوشت که کسی دوست دارد آن طور که با خدای خویش درد دل می کند با امام خود درد دل کند آیا اشکالی دارد؟ حضرت علیه السلام در پاسخ نوشتند: اگر حاجتی داری لبهایت را تکان بده جواب به سوی تو خواهد آمد.

فرزند نیازهای خود را تنها به پدر دلسوز خود می گوید این توقعی است که پدر از او دارد. اگر پدر بفهمد که فرزندش به دیگری مراجعه کرده چه بسا بسیار ناراحت شود. امام علیه السلام هم به رعیت خویش اجازه فرموده اند که در هر حاجت کوچک و بزرگی به ایشان روی آورند و وعده فرموده اند که به محض حرکت دادن لبها، پاسخ خواهند شنید.

امام مهدی علیه السلام حتی اجازه فرموده اند که به ایشان نامه بنویسیم و باب این عمل در زمان غیبت کبری همچنان باز است یکی از راه های ارتباط مستقیم با امام عصرعلیه السلام نوشتن عریضه است بدین گونه که در یک صفحه کاغذ حاجت خود را بنویسیم با امام زمان علیه السلام درد دل کنیم آن را داخل ضریح معصوم علیه السلام و یا در آب جاری یا برکه - با صدا زدن یکی از نواب اربعه امام عصر - بیندازیم. در این صورت باید اطمینان داشته باشیم که امام علیه السلام از آن مطلع می شوند و عملاً نیز با تمسک به این روش، شکر عملی خود را اعلام کنیم. (2)

حال به نمونه ای از عرض حاجت به صورت کتبی خدمت حضرت ولی عصر ارواحنافداه و چگونگی جواب حضرتش توجه می کنیم:

مرحوم آقا میرزا ابراهیم شیرازی حائری نقل می کرد که در مدتی که در شهر شیراز بودم چند حاجت داشتم که بسیار مهم بودند و همۀ فکرم متوجه آنها شده بود و بسیار ناراحت بودم یکی از آن ،حاجات توفیق زیارت کربلای معلی و قبر مطهر حضرت سيّد الشهداء علیه السلام بود و چاره ای نداشتم جز این که متوسل به دریای کرم حضرت

ص: 263

مهدی علیه السلام شوم روزی در نزدیکی ،غروب از شهر شیراز تنها و مخفیانه خارج شدم و نزدیک استخری که آب زیادی در آن بود رفتم. از میان نواب اربعه جناب حسین بن روح (نایب سوم) را خواندم عرض کردم که در روایت وارد شده که نواب اربعه را بخوانید، به آنها سلام دهید عریضهٔ خویش را تسلیم کنید و او را واسطه رساندن عریضه به امام علیه السلام قرار دهید از این رو عریضه خود را در آب استخر انداختم و هنگام غروب آفتاب، از دروازه دیگر وارد شهر شدم بر این کار من غیر از خدای تعالی کسی آگاهی پیدا نکرد و هیچ کس را از عمل خود مطلع نساختم.

وقتی صبح شد در محضر استادی رفتم که نزد او درس می خواندم، در حالی که همه همدرس هایم حاضر بودند. ناگاه دیدم سیدی جلیل القدر - در لباس خدام حضرت ابی عبدالله الحسین علیه السلام - در آن مجلس وارد شد و نزدیک به شیخ استاد نشست من و اهل مجلس، تا آن وقت او را ندیده و نشناخته بودیم و بعد از آن مجلس هم او را در شیراز ندیدم. آن سید رو به سوی من نمود و مرا به اسم صدا کرد و فرمود: ای میرزا ابراهیم! بدان که عریضه تو خدمت حضرت صاحب الزمان [ عجل الله تعالى فرجه ] واصل و به آن بزرگوار تسلیم شده است. من از این گفتار ایشان مبهوت شدم در حالی که دیگران معنی کلام او را نفهمیدند و لذا سؤالی در مورد آن نکردند.

سيّد فرمود: من شب گذشته در خواب دیدم که جماعت بسیاری در اطراف جناب سلمان محمدی رحمة الله عليه جمع شده اند و در نزد آن جناب عریضه های بسیاری است، و آن جناب مشغول نظر نمودن به آنهاست جناب سلمان تا مرا دید به من فرمود: برو نزد میرزا ابراهیم و علاوه بر اسم من سایر مشخصات مرا بیان نموده و فرموده بود که به او بگو این رقعۀ او در دستِ من است. آن گاه دست خود را بلند نموده و به حضرت حجت و واصل شده است. دیدم آن رقعه که در دست داشت، مهر کرده است. من در عالم رؤیا دانستم که رقعۀ هر کس را که آن سرور قبول می نمایند، آن را مُهر می کنند، و آن که حاجتش را قبول نمی نمایند اصل عریضه اش را بر می گردانند ،حاضرین از صادق بودن خواب آن سید، از من پرسیدند. قضیه را برای آنها بیان کرده و قسم یاد نمودم که احدی بر این کار مطلع نبود حاضرین مرا بشارت به قضاء حوائجم داده و چنان شد که به

ص: 264

من بشارت داده بودند. طولی نکشید که موفق به زیارت کربلا شدم، چنانچه الآن در اینجا هستم. و سایر حوائجم نیز بحمدالله برآورده شده است. (1)

خدایا من در بامداد امروز و در همه روزهای زندگانی ام عهد و پیمان و بیعت امام زمان علیه السلام را برگردن خود تجدید می کنم به طوری که از آن برنگردم و هیچ گاه از آن دست بر ندارم.

بدین ترتیب می توانیم با امام عصرعلیه السلام هر روز تجدید بیعت کنیم و - به فضل حضرتش - بدین وسیله در زمره یاوران حضرتش قرار گیریم.

ص: 268

قدردانی نشده است و مورد کفران قرار گرفته اند.

همان طور که امام موسی بن جعفر علیه السلام تذکر فرموده اند: در میان مخلوقات خدا - از ابتدای خلقت تا انتهای آن هیچ کس را نمی توان یافت که به اندازه پیامبر صلی الله علیه و اله در حق مردم کار خوب انجام داده باشد. به این نکته معمولاً توجه نمی شود، اما با کمی دقت دلیل این حقیقت معلوم می گردد. چرا که پیامبر اکرم صلی الله علیه و اله مالک و واسطه همه نعمت های مادی و معنوی است، که به خلق خدا رسیده است. مهم تر از همه این که امر هدایت الهی را تکمیل فرموده و اسلام را برای مردم آورده است. نور هدایتی که به واسطه پیامبر صلی الله علیه و اله منتشر شده به انسان حیات واقعی بخشیده است. و اگر انسان از این نعمت محروم می ماند تفاوتی با حیوان و نبات نداشت. حق این سرچشمه فیض الهی هیچ گاه ادا نشده است. و بدین علت، مکفّر نامیده شده است.

امام علیه السلام نیز همۀ کمالات پیامبر صلی الله علیه و اله را به جز نبوّت - دارد و در صفت «مُكَفِّر بودن» نیز مشابه ایشان است. حضرت امام ابوالحسن موسى بن جعفرعلیه السلام در ادامه روایت یاد شده فرموده اند که :

وَكَذَلِكَ نَحْنُ أَهْلَ الْبَيْتِ مُكَفَّرُونَ لا يُشْكَرُ مَعْرُوفُنا. (1)

و هم چنین ما اهل بیت نیز مُکفّر هستیم چون شکر کارهای خوب ما ادا نمی شود.

خداوند متعال به انسانها اراده و شعور و اختیار داده است تا آنها با خواست خود در طریق رضای خالق خویش قدم بردارند ولی متأسفانه مسیری که بشر تا امروز پیموده، به طور کامل مورد رضایت پروردگار نیست زیرا انسانها از کسانی که بیشترین حقوق را برگردنشان دارند کمترین قدردانی را کرده و آنها را مورد بی توجهی قرار داده اند. مؤمنان برگزیده نیز مانند ولی نعمت هایشان مورد کفران واقع می شوند، و مُکفِّر بودن را از موالی خویش به ارث برده اند در ادامه روایت آمده است:

و خيارُ المؤمِنينَ مُكَفَّرُونَ، لا يُشْكَرُ مَعْرُوفُهُمْ. (2)

و برگزیدگان از مؤمنان مُکفّر هستند زیرا کار خوب آنها شکر نمی شود. واقعیت این است که بیشتر مردم - حتّی شیعیان و دوستداران ائمه علیهم السلام - با حقوق

ص: 270

پیامبر صلی الله علیه و اله و اهل بیت علیهم السلام به طور کامل آشنا نیستند. و گاهی اصلاً به ضرورت شکرگزاری این نعمتِ بی مانند الهی توجه ندارند اگر هم موعظه ای شنیده و متذکر شوند، بزودی آن را فراموش می کنند و عنایتی را که نسبت به امور دنیوی خویش دارند هیچ گاه در مورد اهل بیت علیهم السلام ندارند در حالی که حق ایشان از هر صاحب حقی بالاتر است.

در این بخش می خواهیم از این واقعیت تلخ سخن بگوئیم تا همگی باور کنیم که در دنیای ما پیامبر صلی الله علیه و اله و ائمه علیهم السلام خصوصاً مولای عزیزمان حضرت مهدی عجل الله تعالى فرجه الشريف مُکفِّر و غریب هستند. برای این منظور معانی مختلفی از غربت ایشان را مورد توجه قرار می دهیم.

ص: 271

ص: 272

برکات از جانب چه کسی به آنها رسیده است به سبب این نادانی شکر نعمت او را چنانچه شایسته ،است ادا نمی کنند و لذا او «غریب» می ماند.

از طرف دیگر، اگر ولی نعمت شناخته شود ولی به خاطر بی توجهی یا به عمد، از او قدر شناسی لازم نشود کفران نعمت صورت گرفته و این کفران نعمت به نوعی دیگر، به غربت او می انجامد.

برای روشن تر شدن مطلب به ذکر مثالی می پردازیم. فرض کنید که شخصی میزبان مجلسی شده و سفرهای گسترده است که بر سر این سفره از همه مهمانان پذیرائی می شود. حال اگر برخی از مهمانان میزبان خود را نشناسند و ندانند که بر سر سفره چه کسی نشسته اند طبیعتاً نمی توانند از او تشکر کنند در این صورت، میزبان ناشناخته و غریب خواهد ماند. حالت دیگری از غربت ،میزبان وقتی صدق می کند که مهمانها - علیرغم این که صاحب نعمت را می شناسند - به او بی اعتنا باشند، از او تشکر نکنند نسبت به او بی توجه باشند در این حالت ،نیز به میزبان مکفور و غریب گفته می شود. و بدین ترتیب مهمانها با قدر ناشناسی خود میزبان را در غربت نگاه داشته اند.

پس به طور کلی غریب به معنای ناشناخته دو مصداق دارد یکی آن که اصلاً شناختی نسبت به او یا بعضی از کمالات و فضایل او وجود نداشته باشد. دوم زمانی که دیگران به او و کمالاتش واقف باشند ولی آن طور که شایسته اوست قدرش را نشناسند این قدر ناشناسی را می توان به معنای غربت او دانست.

مصداق اوّل، یک امر اختیاری نیست چون انسان به اختیار خود شناخت پیدا نمی کند هر چند که قطعاً مقدمات و زمینه های آن اختیاری است. ولی مصداق دوّم، کاملاً اختیاری است وجه اشتراک بین این دو مصداق عدم شکرگزاری قلبی نسبت به نعمت مورد نظر است. یعنی این که حق او و کمالات و فضائل او ادا نشده است. در حالت اوّل، عدم شناخت نعمت و در حالت دوم قدر ناشناسی از آن نعمت، سبب کفران نعمت است. به هر حال آن اعتقاد و باور قلبی که شایسته یک نعمت است نسبت به آن وجود ندارد و همین معنی را می توانیم به مکفور بودن قلبی و در نتیجه غریب ماندن تعبیر کنیم.

ص: 274

این افراد اندک، مهمانانی هستند که میزبان و ولی نعمتِ خود را می شناسند. اما متأسفانه غالباً او را مورد بی مهری قرار می دهند و شکر حضرتش را چنان که باید و شاید - ادا نمی کنند. بدین ترتیب ،غربت این ولی نعمت یک امر کاملاً اختیاری و به معنای قدر ناشناسی از وجود ایشان است.

این معنا از غربت امام علیه السلام، دقیقاً به مشکور نبودن «مکفور بودن» ایشان بر می گردد. یعنی چون شکر قلبی نسبت به ایشان ادا نمی شود ناشناخته باقی مانده اند. کسانی که این چنین امام خویش را قدر ناشناخته رها کرده اند شایسته سرزنش هستند، چرا که از روی اختیار نسبت به اعتقاد و پذیرش قلبی کوتاهی کرده اند.

اقلیتی که شناخت اولیه نسبت به امام زمانشان دارند، اگر حق این معرفت را ادا کنند و قلباً قدردان آن شوند، خدای متعال به فضل خود بر معرفت آنها می افزاید و امام علیه السلام را به آنها بیشتر می شناساند. ولی گاهی این افراد خود مقدّمات معرفت بیشتر را فراهم نمی آورند. (1) و با کوتاهی در انجام مقدمات حصول معرفت، امام علیه السلام را برای خود غریب و ناشناخته باقی می گذارند.

متأسفانه بسیاری از شیعیان که از ولایت امام عصر علیه السلام برخوردار هستند، خود را از نخستین مرتبه معرفت - یعنی معرفت به اسم - محروم ساخته اند. اینان حتی خصوصیات ظاهری امامشان را هم نمی دانند. مثلاً از سال و محل تولد ایشان بی خبرند و از این بابت هیچ گونه احساس نگرانی و شرمندگی هم نمی کنند، در حالی که بعضی از همین افراد، گاهی برای آشنایی با هنرپیشگان یا ورزشکاران کشورهای خارجی وقت زیادی صرف می کنند و با علاقه به دنبال کسب آگاهی بیشتر درباره آنها هستند.

ص: 276

بدین ترتیب برخی از نوجوانان شیعه اطلاعات وسیعی درباره فوتبالیست های داخلی و خارجی یا هنرپیشگان و... به دست آورده و به خاطر می سپارند. گروهی از بزرگسالان هم به ضرورت کسب و کار خود - مشخصات کالاهای مختلف را به صورت تخصصی یاد می گیرند. اما بسیاری از این افراد - پیر یا جوان - اگر بارها و بارها اسامی، تاریخ تولد و مشخصات دیگر امام زمان علیه السلام در مجالس گوناگون به آنها گفته شود، کوچکترین توجهی نمی کنند و هیچ وقت نمی کوشند چیزی درباره امام خود بیاموزند این بی توجهی ها چیزی جز قدر ناشناسی قلبی را نمی رساند و نشان می دهد که حتی برای بعضی از افراد متدین دانستن حداقل خصوصیات امام عصر علیه السلام اصلا مهم نیست. به راستی این ولی نعمت چقدر غریب است که حتی دوستدارانش این حداقل توجه را به او مبذول نمی دارند؟

از دوستان مخلص ایشان، به برخی از این نظرات اشاره می کنیم.

نکرده اند که بفهمند انکار امامت به منزلهٔ انکار توحید و عین کفر است. کافی بود که به جای این فرضیه پردازی ها و فرو رفتن در تارهائی که خود به دست و پای خویش می بندند به این یک روایت پیامبر اکرم صلی الله علیه و اله توجه می کردند که :

مَنْ ماتَ وَلَمْ يَعْرِفْ اِمامَ زَمانِهِ ماتَ مِيتَةً جَاهِليَّةً. (1)

هر کس بمیرد در حالی که امام زمان خودش را نشناخته باشد به مرگ جاهلیت از دنیا رفته است.

آن گاه می فهمیدند که بدون معرفت امام زمان علیه السلام از گمراهی جاهلیت عدم شناخت خدا و پیامبر صلی الله علیه و اله نمی توان خارج شد. یعنی بدون قبول مقامات امام علیه السلام انسان از ورطهٔ شرک و کفر نجات نمی یابد. (2)

بودن نسبت به دیگران نشان دهندهٔ «صاحب اختيار » بودن ولی خداست در امور کسانی که بر آنها ولایت دارد.

خداوند متعال در قرآن، به طور مکرّر و متعدّد امر ولایت ائمه علیهم السلام را تثبیت فرموده است. به عنوان نمونه در سوره مائده آیه 55 آمده است:

إِنما وَلِيُّكُمُ اللهُ وَرَسُولُهُ وَالَّذِينَ آمَنُوا الَّذِينَ يُقِيمُونَ الصَّلوةَ وَيُؤْتُونَ الزَّكَاةَ وَ هُمْ رَاكِعُونَ

ولى شما، تنها خدا است و پیامبرش و کسانی که ایمان (به خدا) آورده اند، آنها که نماز را بر پا می دارند و در حال رکوع خود صدقه می دهند.

تردیدی نیست که این آیه، هنگامی نازل شد که امیرالمؤمنین علیه السلام، انگشتر خویش را در حال رکوع به فقیری بخشیدند در این آیه خداوند متعال همان ولایت پیامبر اکرم صلی الله علیه و اله را برای امیرالمؤمنین علیه السلام و سپس سایر امامان علیهم السلام اثبات فرموده است. پیامبر صلی الله علیه و اله نیز به فرمان الهی با بیانات مختلفی در طول رسالت خویش به امر ولایت ائمه علیهم السلام تصریح فرموده اند و برخی از فرمایشات ایشان مبنی بر اثبات ولایت حضرت اميرالمؤمنين على بن ابیطالب علیه السلام، از طریق اهل سنت نیز به تواتر نقل شده است و دانشمندان شیعه در کتب مربوط به امامت آنها را مطرح کرده اند. (1)

اگر «خاتمیت » به معنای اتمام ولایت و سرپرستی بود، هرگز این همه تأکید بر ولايت ائمّه اطهار علیهم السلام نشده بود. دلایل اثبات «ولایت » اهل بیت علیهم السلام بسیار است و ما اینجا در صدد اثبات ولایت نیستیم هدف این بود که غربت امام علیه السلام را به تصویر بکشیم. و روشن ترین دلیل بر اثبات غربت امام علیه السلام همین است که ما ناچاریم بارزترین اوصاف اهل بیت علیهم السلام را که حتی دشمنان به آن اذعان دارند - برای دوستان ایشان اثبات کنیم .

ص: 280

امیرالمؤمنین علیه السلام می فرمایند: من به خودی خود از خطا مصون نیستم به عبارتی می فرمایند این من نیستم که خود را از خطا مصون می دارم بلکه خداوند متعال مرا «کفایت » می کند.

کفایت کردن، یعنی آنچه در وسع کسی نیست دیگری مسؤولیت آن را بر عهده گیرد. مسؤولیت انجام لغت «کفیل » از همین معنی گرفته شده است. در این خطبه حضرت امیرالمؤمنین علیه السلام تصریح فرموده اند که مصونیت از خطا، از عهده من خارج است اما خدای عزّوجل که در همۀ کمالاتِ من از خودم مالک تر است اگر بخواهد مرا در عصمت نیز کفایت می کند. که این خواست خدا با توجه به ادله صریحی که دربارهٔ عصمت امام علیه السلام وجود دارد محقق است. (1)

امّا وَهْبی بودنِ عصمت امام علیه السلام و اکتسابی نبودن آن، هیچ منافاتی با اختیار ایشان ندارد، و کمال اختیار در ایشان هم به اندازه سایر انسانها وجود دارد. البته توضیح و تبیین این مطلب احتیاج به بحث گسترده ای دارد که باید در جای خود به آن پرداخت. هر شخص غیر مغرض و عاقلی از این فرمایش امیرالمؤمنین علیه السلام می فهمد که حضرتش عصمت ذاتی و اکتسابی را رد کرده و آن را فضل و انعام الهی شمرده اند، اما معصوم بودن خویش را نفی نفرموده اند. ولی عده ای کم لطفی کرده و با حذف کردن قسمت دوم فرمایش امیرالمؤمنین علیه السلام می گویند که حضرت خودشان فرموده اند که :

فَإِنِّي لَسْتُ في نَفْسي بِفَوْق أَنْ أُخْطِئ

من به خودی خود فوق خطا نیستم (ممکن است خطا کنم).

آن گاه نتیجه می گیرند که امیرالمؤمنین علیه السلام بدون تعارف و تواضع به واقعیتی اشاره کرده اند و اقرار کرده اند به این که از خطا مصون نیستند بنابراین امام علیه السلام برای خود قائل به مقام عصمت نبوده اند!

اینان، متأسفانه از بخش دیگر خطبه - عمداً یا سهواً - چشم پوشی می کنند که حضرت فرموده اند:

إِلَّا أَنْ يَكْفِيَ اللهُ مِنْ نَفْسِى مَاهُوَ أَمْلَكُ بِهِ مِنّى

ص: 282

مگر خدا کفایت کند آن چیزی را که نسبت به من املک است.

این گونه تبیین دین، سخن گوینده ای را به یاد می آورد که نفی توحید را جزء اصلی دین می دانست و به جملهٔ « لا اله» استناد می کرد بدون این که (الا الله) را بگوید.

و یا آن فرد دیگر که می گفت ،قرآن مردم را از نماز خواندن نهی کرده بلکه بالاتر از آن فرموده است به نماز نزدیک نشوید! استدلال او به آیه شریفه « لا تَقْرَبُوا الصلوة » بود که اگر به همین صورت ناقص نقل شود نتیجه ای جز نهی از نماز ندارد. اما اگر آن را کامل بخوانیم می بینیم که در مورد نهی از نماز در حال مستی است. خدای تعالی می فرماید:

لا تَقْرَبُوا الصَلوةَ و انتم سكارى. (1)

در حالی که مست هستید، به نماز نزدیک نشوید.

نمونه گویاتر و روشن تر از این گونه استدلال و این قرائت عجیب از دین شعر مشهور است که شاعر می گوید:

«كُلُوا وَاشْرَبُوا» را در گوش کن «ولا تُشرفوا» را فراموش کن.

این نمونه ها نشان می دهد که در مواردی بیان نیمی از حقیقت بزرگترین دروغ و بدترین نسبت زشت به گوینده آن حقیقت است.

نکته مهم این است که حضرت امیرالمؤمنین علیه السلام در حدیث یاد شده در صدد بیان اصلی از اصول مهم عبودیت پروردگار است که اهل بیت عصمت علیهم السلام، جان خود را بر سرِ تبیین آن - به زبان و عمل گذاشتند آن بزرگواران کوشیدند به زبانهای مختلف به مردم بگویند که کمالات ،ما همه از ناحیه خدای سبحان است نه از خودمان.

چنین انحراف و اشتباهی در مورد کمال عصمت امام علیه السلام، متأسفانه از طرف بعضی مدعیان تشیع دیده می شود. و ما وقتی چنین قدر ناشناسی ها را نسبت به اولیاء خویش می بینیم در می یابیم ولی نعمت هایی که مدعیان دوستی ایشان یکی از اصلی ترین ویژگی هایشان را نپذیرفته و با نمک نشناسی آن را زیر سؤال می برند به راستی غریب هستند. آیا غربتی بالاتر از این که دوستان ،کسی حقوق مسلّم او را انکار کنند می توان

ص: 283

تصوّر کرد؟ آیا شُکر قلبی این «اولیاء النعم » ، با زیر سؤال بردن و ردّ کردنِ فضائل آنها محقق می شود؟!

به راستی اگر کسانی عمداً اهتمام به پایمال کردن حقوق اهل بیت و مُكَفِّر قرار دادن آنها داشتند نمی توانستند بهتر از این عمل کنند.

خود را در مورد جانشین خود به صندوق انداختند نتیجه این سخن آن است که اطاعت و قبول مقام امامت و ولایت ائمه علیهم السلام واجب نیست و بستگی به انتخاب وصلاحدید هر کس در زمان خویش دارد؟

در واقعهٔ بزرگ غدیر پیامبر صلی الله علیه و اله وسلم صریحاً حکم خدا را مبنی بر نصب امير المؤمنين علیه السلام به خلافت و جانشینی پیامبر صلی الله علیه و اله تا به حاضر و غایب ابلاغ کردند و سپس از تک تک حاضران نسبت به آن بیعت گرفتند. اما چنین برخوردی با این پیام روشن، چیزی جز ضایع کردن اساسی ترین حق اهل بیت علیهم السلام نیست. متأسفانه این اظهار نظرها از برخی افراد درس خوانده و صاحب نفوذ بر می خیزد وقتی درس خوانده ها چنین حقوق امامان خود را زیر پا بگذارند از مردم عوامی که دنباله رو اینها هستند، چه انتظاری می رود؟

ترتیب با وجود این که در درجات مختلف شناخت اوصاف امام علیه السلام نصیب آنها شده است ولی اینان همچنان بی اعتقاد باقی می مانند. چرا که با سوء اختیار خویش، از قبول یافته های خود سرباز می زنند و امام خویش را قدر نمی شناسند. چه بسا کوتاهی این افراد در وظیفۀ خویش و انکار قلبی و کفران نعمت آنها منجر به سلب نعمت شود کارشان به جائی برسد که واقعاً از درک و معرفتِ اوصاف و کمالات امام علیه السلام بی بهره گردند.

این وضعیت اسف آور نسبت به معرفت امام علیه السلام در مورد گروهی از تحصیل کرده ها صدق می کند. اما افراد عادی که معلومات چندانی دربارهٔ دین ندارند، بسیاری ازایشان مطالعات و شنیده های دقیق و صحیحی دربارۀ امر امامت و اوصاف امام علیه السلام ندارند. بلکه متأسفانه ضرورتی هم برای مطالعه در این باب احساس نمی کنند، در حالی که همین افراد در امور مادی خویش نهایت دقت را بدون هیچ گونه کوتاهی و مسامحه کاری به خرج می دهند. حتی اگر ببینند کسی در امور دنیایی بدون مطالعه و تأمل به حرفهٔ خاصی پرداخته و متحمل ضرر شده است، او را به خاطر عدم دقت و توجه لازم مستحق ملامت می دانند.

در امور دنیوی هر کس بخواهد کاری کند و یا حرفه ای را - هر چند ساده و معمولی پیش بگیرد، ابتدا می کوشد اطلاعاتی بسیار دقیق درباره آن به دست آورد و از جنبه های مختلف آن مطلع شود. برای این کار از هر فرد خُبره ای درخواست راهنمایی و کمک می کند تا به فنون کاری که در پیش دارد آشنا شود.

ولی متأسفانه اکثریت مردم در مسائل معنوی و امور دینی خود، معمولاً چنین دقت و تلاشی به خرج نمی دهند فکر نمی کنند دنیایی که امور مادی در آن کاملاً از روی نظم و دقت اداره می شود. در امور معنوی هم حساب و کتاب دقیقی دارد به حکم عقل کسب سعادت ابدی که از طریق دین تأمین می شود به طراحی برنامه ریزی دقیق تر و عمل به آن نیاز جدی دارد.

بنابراین همان طور که مردم عمر خویش را برای رسیدن به اهداف مادّی خود - مثل رسیدن به مال و مقام و سمت - صرف می کنند باید در معنویات ،هم حداقل راه را از -

ص: 286

بیراهه تشخیص دهند و انتظار نداشته باشند که از غیر راه معقول و منطقی به نتیجه مطلوب برسند. افرادی که برای جهان نامحدودِ آخرت به اندازه عالم محدود دنیا ارزش قائل نیستند برای کسب سعادت واقعی خود به سراغ اهل بیت علیهم السلام - که دانایان این راه هستند - نمی روند و اگر هم گاهی در مجلسی به مناسبتی چیزی درباره امامان بشنوند، حداکثر این است که به طور بسیار موقت و محدود، تحت تأثیر واقع می شوند، نه این که با این اعتقاد زندگی کنند. عمر و زندگی ایشان خالی از یاد و کلام و راهنمایی ائمه علیهم السلام ،است. در حالی که انسان برای رسیدن به سعادت همیشگی باید دنبال راهنما برود و از فرد آگاهی پیروی کند در غیر این صورت نمی تواند امیدوار به هدایت الهی باشد.

امام باقری علیه السلام در توضیح ضرورت رجوع به خبره و راهنما در امور معنوی - در مقایسه با امور مادی - می فرمایند:

يا أبا حمزة يَخْرُجُ أَحَدُكُمْ فَراسِخَ فَيَطلُبُ لِنَفْسِهِ دَليلاً، وَ أَنْتَ بِطْرُقِ السَّمَاءِ أَجْهَلُ مِنْكَ بِطْرُقِ الْأَرْضِ فَاطلُبْ لِنَفْسِكَ دَليلاً. (1)

ای ابوحمزه یکی از شما که می خواهد چند فرسخ دور شود، راهنما می گیرد، در حالی که تو نسبت به راههای آسمان در مقایسه با راههای زمین - نا آگاه تر هستی، پس برای خود، دلیل و راهنما بجوی.

در آن زمان جاده های امروزی ساخته نشده بود و اگر کسی می خواست چند فرسخ از شهر دور شود چون ممکن بود راه را از بیراهه تشخیص ندهد و به مقصود ،نرسد، برای خود «بلد » و « راهنما» می گرفت. امروز هم با گسترش امکانات انسان برای سفرهای خود ،ناگزیر باید از نقشه و راهنما کمک بگیرد نیاز به راهنما در تمام شؤون زندگی، کاملاً بدیهی و عقلانی است.

امام علیه السلام تذكر فرموده اند که شما نسبت به راههای هدایت از جاده های دنیایی هم نا آگاه تر هستید بنابراین به طریق اولی باید برای خویش راهنما بجوئید به راستی، چند درصد شیعیان که اهل ولایت ائمه علیهم السلام هستند چنین اعتقادی

ص: 287

درباره امام علیه السلام دارند و این گونه به راهنمای خویش مراجعه می کنند؟ آیا امام علیه السلام به عنوان دلیل و راهنما در متن زندگی ما وجود دارد؟

چند درصد امام شناس ها به امام علیه السلام در این سطح عقیده دارند که باید ایشان را برای خود راهنما بگیرند « فَاطْلُبْ لِنَفْسِكَ دَلیلاً »؟ آیا راهنمایی های امام علیه السلام- با علم سرشار الهی - به اندازۀ فردی که چند صباحی در رشته ای کسب تجربه کرده است ارزش ندارد!؟

آیا حداقل آن طور که برای داشتن یک کسب و کار پر رونق در دنیا تلاش می شود و تجربۀ دیگران مورد استفاده قرار می گیرد نباید به امام علیه السلام مراجعه کرد؟!

واقعیت این است که ما شیعیان - چنانچه باید و شاید از امامان خود تبعیت نمی کنیم. خدای منان معرفت ایشان را نصیب ما فرموده است. ما می شنویم و حتی می بینیم ومی یابیم که امام علیه السلام «کشتی نجات» در طوفان های هلاکت هستند ولی آیا در زندگی خود هنگام سختی دست به دامان ایشان می شویم؟!

ما فهمیده ایم که امام علیه السلام«علم مصبوب » است. ولی وقتی دنبال کسب علم می رویم آیا گوشۀ نظری به ایشان می افکنیم و یا این که از هر کسی غیر ایشان طلب علم می کنیم؟! آیا احادیث اهل بیت علیهم السلام را در علوم دینی به اندازۀ کتب فلسفی و کلامی دارای اعتبار می دانیم؟ آیا امام صادق علیه السلام در بیان اعتقادات عمیق اسلامی، در حد مقامی که طلاب علوم دینی یا دانشجویان رشته های علوم انسانی برای فلان فیلسوف یا عارف قائل می باشند جایگاهی دارد؟

آیا در مقام فهم دقایق و ظرایف علوم اهل بیت علیهم السلام (خصوصاً در امور اساسی و اعتقادی مانند مبدأ و معاد) آن دقتِ نظرهایی که در کلمات غیر معصومین صورت می پذیرد، انجام می شود؟!

آیا در فهم و تفسیر قرآن به سخنان اهل بیت علیهم السلام به عنوان تنها کسانی که علم قرآن به طور کامل در سینه ایشان است - اهمیت و بهای لازم داده می شود؟! می بینیم که در محافل و مجالس علمی ،دینی احادیث ائمه اطهار علیهم السلام با عناوین و برچسب های مختلف مردود و مهجور می گردد و حداکثر شأن علمی که بعضاً - نه كُلاً - برای ایشان

ص: 288

قائل می شوند. محدود به فقه اصطلاحی و بیان احکام عملی است در حالی که سخنان متکلمان مسیحی و یهودی و حتی غیر اهل کتاب به عنوان دستاوردهای عمیق دینی در برخی مجامع حوزوی علمی و دانشگاهی مطرح می گردد و ترجمه کتابهای آنها با استقبال فراوانی از ناحیهٔ دانشجویان علوم دینی مواجه می شود. اینجا به غربت ائمه اطهارعلیهم السلام بیشتر متنبه می گردیم .

اگر قرار بود به عده ای از علما در طول دوران تاریخ کم توجهی شده، و آنها ناشناخته غریب واقع شوند آیا مردم بهتر از این می توانستند عمل کنند؟ خوب است به قضاوت بنشینیم که نحوه برخورد با فرمایشات ائمه علیهم السلام چگونه است؟!

به محض این که کلامی از امام معصوم علیه السلام مطرح می شود که مخالف با مذاق فکری رایج و معمول است، در درجهٔ اوّل انتساب آن سخن به امام علیه السلام را زیر سؤال می برند، بعد در موضوع آن به انحاء مختلف تشکیک می کنند؛ مانند این که سخن گفتن در آن موضوع خاص در شأن امام علیه السلام هست یا خیر! در مرحله بعد، اگر قولی از امام هنوز مورد توجه باقی مانده باشد آن را خلاف ظاهر و بلکه مخالف صریح آن معنا می کنند، و استفاده از معنای ظاهری آن را در شأن عوام الناس می دانند. این چیزی است که با کمال تأسف در بسیاری از محافل علمی دینی خصوصاً دانشگاهی وجود دارد.

به راستی در این دوران علم «مصبوب » چقدر غریب است؟! البته آفت این عدم توجه و مکفّر قرار دادن امام علیه السلام در دوران غیبت دامنگیر خود ما شده است. می بینیم که بسیاری از جوانان در امر دین به سرگردانی و حیرت افتاده اند. و عده ای از آنها که دردِ دین دارند به هر دری می زنند و سراغ هر عالم و جاهلی را می گیرند و هر جزوه و کتابی را با اشتیاق می گشایند تا به فقاهت و بصیرت در دین دست یابند، اما به سرچشمه زلال معرفت که از وجود مقدس و مطهر امام علیه السلام سرازیر می شود - دست نیافته اند. از این رو خواسته اند از آبهای آلوده و مرداب های لجن گرفته رفع عطش کنند، در نتیجه هرگز طعم سیراب شدن را نچشیده اند. علاوه بر آن، روز به روز بر انحراف و سرگردانی آنها افزوده می شود کار به آن جا می رسد که متأسفانه برخی از اینها اعتقاد خود به اصول دین (خدا و قرآن و پیامبر و امام علیه السلام ) را نیز از دست-

ص: 289

می دهند و دینداری را به تمسخر می گیرند.

همۀ این بیچارگی ها، سرگردانیها بی پناه بودن ها تردیدها، سؤالهای بی جواب، و بالاخره گمراهی ها برخاسته از این است که «علم مصبوب » را رها کرده و شکر این نعمت بزرگ را در مقام اعتقاد قلبی نمی گزارند.

در زمان غیبت ثابت ماندن در امر دین و اعتقاد به امامت، بسیار دشوار است، و راهی برای نجات جز تمسک جستن به امام عصر علیه السلام نیست. در غیر این صورت دین انسان از دست می رود.

امام حسن عسکری علیه السلام به صحابی خاص خود - احمد بن اسحاق - درباره وضعیت خطرناک دوران غیبت هشدار داده اند:

وَاللهِ لَيَغِيبَنَّ غَيْبَةً لا يَنْجُو فيها مِنَ الْهَلَكَةِ، إِلَّا مَنْ ثَبَّهُ اللهُ عَزَّوَجَلَّ عَلَى الْقَوْل بِاِمَامَتِهِ، وَ وَفَقَهُ فيها لِلدُّعاءِ بِتَعْجِيلِ فَرَجِهِ. (1)

به خدا قسم غیبتی خواهد کرد که احدی از تباهی (دینش) در آن زمان نجات نمی یابد مگر آن کسی که خدای عزوجل او را در اعتقاد به امامت آن حضرت ثابت قدم بدارد. و در زمان غیبت نسبت به دعا در تعجیل فرج ایشان، توفیق عنایت فرماید.

عقیده به امامت حضرت مهدی عجل الله تعالی فرجه یعنی این که امام علیه السلام را با همۀ اوصاف و كمالاتش باید شناخت و به او معتقد شد تا بتوان از هلاکت نجات پیدا کرد. این ثباتِ قدم در اعتقاد به امامت جز با عنایت الهی صورت نمی پذیرد. ولی اگر خداوند عزّ وجلّ به تفضّل خویش اوصاف و فضائل امام علیه السلام را به ما بشناساند، وظیفه ما این است که با تسلیم در برابر آن ،کمالات به معنای واقعی امام شناس شویم در این امام شناسی ثابت قدم باشیم و بدین وسیله دین خود را در زمان غیبت حفظ کنیم.

دیدیم که تنها راه نجات از فتنه های زمان غیبت ثبات قدم در امر امامت است. اکنون باید راههایی برای تثبیت امام شناسی جستجو کنیم.

امام زین العابدین علیه السلام راه ثابت قدم ماندن در مسیر ولایت و امامت را چنین تبیین کرده اند:

ص: 290

إِنَّ لِلْقائِمِ مِنَا غَيْبَتَيْنِ إِحْدَاهُما أَطْوَلُ مِنَ الأخْرى... وأمَّا الأُخْرى فَيَطُولُ آمَدُها، حَتَّى يَرْجِعَ عَنْ هَذَا الْأَمْرِ اَكْثَرُ مَنْ يَقُولُ بِهِ، فَلا يَثْبُتُ عَلَيْهِ إِلَّا مَنْ قَوِيَ يَقينُهُ وَصَحتْ مَعْرِفَتُهُ وَ لَمْ يَجِدْ فِى نَفْسِهِ حَرَجاً مِما قَضَيْنا وَسَلَّمَ لَنا أَهْلَ الْبَيْتِ. (1)

همانا قیام کننده از ما (اهل بیت) دو غیبت دارد که یکی از آنها طولانی تر از دیگری است... اما غیبت دیگر، پس مدت آن به درازا می کشد تا آن حد که بیشتر کسانی که اعتقاد به امامت او (حضرت مهدی علیه السلام)دارند از این اعتقاد بر می گردند. پس بر این امر، ثابت قدم نمی ماند مگر کسی که یقینش محکم و معرفتش صحیح باشد، و قلباً پذیرفتن احکام ما برایش سخت نباشد (ظرفیت پذیرش داشته باشد) و تسلیم ما اهل بیت گردد.

فهمیدن و باور کردن این واقعیت که اکثریت مردم در زمان غیبت کبری گمراه می شوند. شاید در ابتدا قدری دشوار باشد ولی با دیدن انحرافات جامعه خودمان در اعتقاد به امامت که از معدود مراکز مهم تشیّع است - احساس خطر می کنیم. البته وقتی صاحب و مقتدای دین غریب واقع شود راهی جز انحراف طی نمی شود و کار به جائی می رسد که افراد مؤمن و راسخ در اعتقاد به امامت، کمیاب همچون کیمیا می شوند.

بر اساس کلام امام سجاد علیه السلام، راه هدایت در زمان غیبت، در شناخت صحیح حضرت بقیة الله ارواحنافداه و پذیرش قلبی و تسلیم عملی نسبت به ایشان منحصر می شود و در غیر این صورت انسان عاقبتی جز هلاکت ندارد.

اگر در زمان غیبت با یقین قوی، ائمه علیهم السلام را پیشوایان معصوم الهی بدانیم که دین و دنیای ما را رقم می زنند جان و دل به کلام ایشان می سپاریم و مو به مو به کلامشان عمل می کنیم. وقتی پزشکی برای بیمار خویش دارو تجویز می کند، همه دستورات او کاملاً اجرا می شود. و اگر بیمار در اجرای تجویز پزشک کوتاهی کند، خطر شدت یافتنِ بیماری و چه بسا مرگ - در انتظار اوست. به همین گونه در زمان غیبت نیز خطر هلاکت امر دین را باید جدی بگیریم ما در امور مادی و جسمی وقتی که احتمال

ص: 291

خطر جدی باشد، با احتیاط برخورد کرده و از موارد شبهه ناک پرهیز می کنیم. در مسائل معنوی نیز همین گونه نباید اهل تسامح باشیم در حالی که متأسفانه بسیاری از مردم به غلط می پندارند که در امر دین، نباید سخت گرفت.

مقایسهٔ دقت در امر ،دین با دقت در مسایل مادی بسیار راهگشا است. شاید بارها شنیده باشیم که یک کوتاهی در امور دنیوی سبب خسارت جانی و مالی و حتی روحی بسیاری شده است. ولی متأسفانه هر نوع سهل انگاری در امور معنوی را جایز می شماریم در حالی که عالم معنا نیز بسیار دقیق و دارای حساب و کتاب منظمی است. به علاوه کوتاهی در مورد مسائل ،مادی به عالم دنیا ختم می گردد و به مرگ منتهی می شود. ولی هلاکت اعتقادی بسیار بدتر است و اگر انسان به کفر و ضلالت افتد، زندگی جاوید و سعادت ابدی خود را به تباهی کشیده و این خطری است که در زمان غیبت بیش از هر زمانی دامنگیر شیعیان می شود. پیامبر اکرم صلی الله علیه و اله در توصیف زمان غیبت فرموده اند:

ذاكَ الَّذى يَغِيبُ عَنْ شِيعَتِهِ وَ أَوْلِيائِهِ غَيْبَةً لا يَثْبُتُ فيها عَلَى الْقَوْلِ بِإِمَامَتِهِ إِلَّا مَنِ امْتَحَنَ اللهُ قَلْبَهُ لِلْايمان. (1)

او (حجة بن الحسن علیه السلام) همان کسی است که از دیدگان شیعیان و دوستانش غائب می شود غیبتی که در آن زمان هیچ کس در اعتقاد به امامت او ثابت قدم نمی ماند، مگر کسی که خدا قلبش را برای ایمان آزموده است.

گوهر معرفت امام عصر علیه السلام بسیار با ارزش است و اگر بتوانیم آن را نگاه داریم همه چیز ما تضمین می شود با اعتقاد به امامت انسان از خطای در اعتقادات و حتی توحید نیز مصون می شود و در اعتقاد به خدا ،نیز به گرایش های انحرافی دچار نمی شود. چون در راه خداشناسی راهنما و بلدِ راه دارد که با پیروی از ایشان می تواند - با استعانت از لطف و فضل الهی - ایمان- خویش را به سر منزل مقصود برساند.

ص: 292

به لطف الهی اهل معرفت می شوند. و همین معرفت، زمینه یاد کردن قلبی و زبانی را در آنان نیز فراهم می آورد.

یاد کردن از هر کس باید متناسب با سطح او و در حد مقام و موقعیت او باشد. در غیر این صورت به غربت او می انجامد. به عنوان مثال برای ادای حق عالم یا فقیه باید در هنگام سخن از احکام شرعی یادی از آن فقیه به میان آید و اگر از همه فقها یاد کنند و اصلاً نامی از آن عالم ،نبرند می توان گفت: آن عالم فقیه، «از یاد رفته» و «غریب» است.

برای ادای شکر یک پزشک متخصص ماهر باید در هنگام بحث و گفتگو پیرامون مداوای بیمار و کار پزشکی از آن پزشکی که از دیگران ماهرتر است نیز یادی به میان آید. اگر هنگام بررسی وضعیت بیمار از هر پزشک متخصص و غير متخصص و حتّى غیر پزشک گفتگو شود، اما از آن متخصص ماهر سخنی به میان نیاید و حتی کسی قلباً هم از او یاد نکند معلوم می شود که او غریب از یاد رفته است.

حال اگر کسی هم در پزشکی، متخصص و هم در فقه سرآمد باشد باید در هنگام بحث علمی در فقه و پزشکی، از او هم یاد شود. پس « تعدّد یاد کردن» در افراد مختلف متناسب با کمالات آنها، متفاوت خواهد بود.

یاد کردن از هر نعمتی کاملاً بستگی به ویژگیهای آن دارد؛ هر چه نعمتی بزرگتر و فراگیرتر و نیاز انسانها به آن بیشتر باشد انتظار می رود که در دفعات بیشتر و مناسبت های مختلف از آن یاد شود اگر تعداد یاد کردنها و زمینه ها و شرایط مختلفی که باید از نعمتی یاد شود متناسب با سطح شایسته آن نباشد، به همان اندازه آن نعمت از یاد رفته است. چگونگی یاد کردن ها از نظر «کیفی» نیز تفاوت دارد. گاهی انسان وقتی از نعمتی یاد می کند با تمام وجود تحت تأثیر آن قرار دارد به طوری که با تذکر خویش شنوندگان را نیز متأثر می سازد. در واقع گوینده به تناسب معرفت و محبت قلبی خویش نسبت به مُنعم، گاه خیلی شدید و با حرارت و گاه بسیار عادی و ملایم، یاد او را در خاطر می آورد یا به زبان جاری می سازد باز هم توجه داریم که تفاوت کیفی در

ص: 294

یاد کردن ها نیز به شدت معرفت و محبت نسبت به نعمت و منعم بستگی دارد.

از طرف دیگر ذکر قلبی و زبانی انواع مختلف دارد از جمله سرودن شعر تألیف کتاب و مقاله برگزاری مسابقه برپایی مجالس گوناگون و.... گاهی ممکن است انسان ،پیوسته نام او را بر دل و زبان جاری سازد و بدین وسیله به ذکر معروف خود پردازد گاهی ممکن است برای او دلتنگ شود از داشتن چنین محبوبی شاد گردد، یا برایش نگران می گردد و به هر حال، با دل و زبان به روشها و انواع مختلف می توان از نعمتی یاد کرد.

«زمینهٔ» یاد کردن از دیگر جهاتی است که در مسئله ذکر، باید مورد توجه قرار گیرد. هر قدر نعمتی بزرگتر و اهمیت آن بیشتر باشد به مناسب تهای بیشتری باید از آن یاد شود و زمینه های ذکر آن بیشتر مطرح گردد. گاهی گستره یک نعمت همۀ زندگی انسان را می پوشاند. در این حال باید تمام جوانب زندگی، زمینه های شکر و ذکر قلبی و زبانی آن گردد و اگر در زمینه ای مناسب با آن ،نعمت تذکر آن فراموش شود، در حقیقت آن نعمت کفران شده و « غریب » می گردد.

بنابراین نتیجه می گیریم که هر چه نعمتی گسترده تر مهم تر و اساسی تر باشد، و مردم به آن نیاز بیشتر داشته باشند، توقع و انتظار عقلی این است که بیشتر از آن یاد شود و طبعاً کفرانِ آن نیز سخت تر است و عذاب شدیدتر به دنبال دارد. بیشتر یاد شدن هم از جهت تعدّدِ یاد کردن از آن نعمت است (کمیت) هم از جهت زمان ها و مکانهایی که باید یادِ نعمت بشود زمینه ها و شرایط مختلف هم از جهت مواردی که زمینه یاد کردن از آن وجود دارد هم از حيث شدّت و غلظت یاد کردن از آن (کیفیت) و نیز از جهت انواع مختلف یاد کردن باید مورد توجه قرار گیرد.

انسان جای داشته باشد و دل سرا پردۀ محبت او باشد، هیچ گاه به دست فراموشی سپرده نمی شود و انسان به صورت های مختلف از او یاد می کند.

به عنوان نمونه کسی که به فرزند خود بسیار علاقه مند است با کمترین مناسبتی به یاد فرزندش می افتد. هرگاه کودکی به قد و اندازه او ،ببیند یا اسم او را جائی بشنود خیلی سریع متوجه او می گردد. و به همین ترتیب به میزان محبتی که به فرزند خویش ،دارد با قلب و زبان از او یاد می کند.

از طرفی شناخت و معرفت ،نعمت انسان را نسبت به ولی نعمت خویش علاقه مند می سازد، که نتیجه آن پیوسته یاد کردن او است، هر چند با دیدن چیزی باشد که حداقل تناسب را با او دارد. پس راه افزایش ذکر، تقویت محبت است که زیر بنای محبّت هم معرفت است.

از طرف دیگر یاد کردن ،معروف به محبت بالاتر منجر می گردد. و اظهار محبت نیز زمینه ساز معرفت بیشتر نسبت به محبوب می شود. یعنی معرفت و محبت و ذکر، زنجیره ای را تشکیل می دهند که حلقه های آن همواره یکدیگر را تحت تأثیر قرار می دهند.

کسی که علاقه بسیاری به پدر یا معلم یا دوست خود دارد همیشه از او یاد می کند. اگر به سفر زیارتی برود، حتماً برای او دعا می کند. در حالی که کسانی هستند که اگر درخواست دعا نکنند. هیچ یادی از آنها نمی شود. اما اگر انسان محبت داشته باشد، لازم نیست که سفارش به ذکر او شود.

امام عصر علیه السلام به خواست خداوند متعال، ولی نعمتِ اصلی همه مخلوقات است و بیشترین حق ها را بر آنها دارد. پس باید از جهت کم و کیف و نوع و... در بالاترین سطح ممکن از او یاد شود. بنابراین همان طور که در مقابل خدای عزوجل باید شکرگزار باشیم و قلباً متوجه باشیم که هر نعمتی حداقل یک بار گفتن «الحمد لله » می طلبد. اگر آب می خوریم نفس می کشیم سالم هستیم و درد نداریم و.... باید به درگاه الهی سپاسگزار باشیم. امام زمان علیه السلام هم واسطهٔ تمام نعمت های الهی است. پس در ازاء هر نعمتی باید از ایشان قدردانی شود و هرگاه که الحمدلله می گوئیم، به زبان و قلب هم

ص: 296

باید از حضرت بقیة الله ارواحنافداه تشکر کنیم. اگر خداوند مورد حمد قرار گیرد اما امام علیه السلام مشکور نگردد، در حقیقت شکر خدا هم ادا نشده است.

حال باید با دقت بررسی کنیم آیا امام عصر علیه السلام را در هر نعمتی که داریم و هر نقمتی که نداریم مورد شکر قرار می دهیم؟! وقتی فرزند خود را سالم می بینیم، وقتی در سایهٔ پدر و مادر خویش در رفاه و امنیت بسر می بریم وقتی از شر هزاران رنج و سختی خود را در امان می یابیم وقتی... آیا بعد از حمد خدا از امام زمان خویش هم تشکر می کنیم؟!

هیچ وقت شده که بگوئیم یا صاحب الزمان از شما متشکر هستیم که ما را حفظ فرمودید به ما سلامتی دادید، فرزند سالم عطا کردید و در مقابل از هزاران بیماری جلوگیری کردید گرفتاریها را از ما دور فرمودید و...

آیا به فرزندان خویش یاد داده ایم که قبل از تشکر از پدر و مادر، شکر امام زمان علیه السلام را به جای آورند؟! و ...

باید بدانیم که اگر شکر ایادی نعمت ادا نشود شکر خدا هم تحقق نیافته است. اگر یاد امام عصر علیه السلام نشود، در واقع خداوند متعال مورد کفران قرار گرفته است.

ابعاد غربت آن حضرت را نشان می دهد.

اما اقلیت شیعه که حضرتش را می شناسند آیا حق ایشان را از حیث یاد کردن به جای می آورند؟ در فصل قبل دیدیم که بسیاری از این گروه در معرفت به اسم امام علیه السلام هم کمبودهایی دارند و از جهت معرفت به وصف نیز وضعیت مناسبی ندارند. طبیعتاً وقتی در مرحلهٔ معرفت دچار چنین نقصانی باشند، هنگام یاد کردن هم نارسایی ایشان نمایان می گردد.

در نهایت عده بسیار کمی باقی می مانند - یعنی اقلیتی از آن اقلیت - که به طور نسبی معرفت به اسم و وصف حضرت مهدی دارند حال ببینیم این زیر مجموعهٔ ناچیز، چگونه یادِ معروف خود را در قلب و زبان خویش زنده نگاه می دارند؟ و آیا امام زمان علیه السلام برای این عده بسیار اندک فراموش شده نیست؟!

متأسفانه مسألۀ غیبت امام زمان علیه السلام و غفلت از ایشان، مشکلات بسیاری بر سر راه این عده معدود به وجود آورده و امتحان دینداری را دشوارتر ساخته است؛ چرا که مردم نمی توانند امام خود را ببینند، با ایشان تماس عادی و اختیاری برقرار کنند و مسائل و مشکلات خود را مستقیماً با ولي نعمت خویش در میان بگذارند. اگر راه تماس عادی و معمولی با ایشان داشتند؛ شاید در یاد کردن امام زمان علیه السلام توفیق بیشتر داشتند.

البته وقتى غربت ائمه پیشین علیهم السلام را - حتی در میان دوستدارانشان - در زمان حضورشان می بینیم در می یابیم که روح توجه به امام عصر علیه السلام و ذکر ،ایشان معرفت است. و بدون ،معرفت این غربت و غفلت هم چنان باقی و برقرار است. هم چنان که با بودنِ معرفت حضور و غیبت امام علیه السلام یکسان است. اما به هر حال غیبت امام عصر علیه السلام امتحانی بزرگ است، که گاهی افراد سست ایمان، به دلیل ندیدن حجّت خدا کم کم در ذکر امام خویش سهل انگار و بی توجه می گردند و بدین ترتیب یاد آن امام حی، از قلب و زبان آنها هم کم رنگ می گردد و حضرت مهدی عجل الله تعالى فرجه الشريف برای آنها نیز از یاد رفته و غریب می شوند با این همه، مدعیان عده بسیار بسیار اندکی باقی می مانند که امام کاظم علیه السلام در توصیف آنها می فرمایند:

ص: 298

يَغيبُ عَنْ أَبْصارِ النَّاسِ شَخْصُهُ وَلا يغَيبُ عَنْ قُلوبِ المُؤمِنينَ ذِكْرُهُ. (1)

شخص امام علیه السلام از چشم های مردم پنهان می شود ولی یاد او از دلهایشان پنهان نمی گردد.

این گروه از مؤمنان همواره به یاد مولای خویش هستند شاید با چشم سر، امام زمان علیه السلام را نبینند ولی با دیدۀ دل پیوسته حضرتش را مدنظر دارند و قلب خود را جایگاه معرفت و محبت ایشان قرار داده اند این است که درد هجران و یاد مشکلات و سختی های آن امام همام، همواره قلب آنها را متأثر می دارد و چشم هایشان را اشکبار می سازد.

امام صادق علیه السلام می فرمایند:

أما واللهِ لَيَغِيبَنَّ إِمَامُكُمْ سِنِيناً مِنْ دَهْرِكُمْ وَلَتَدْ مَعَنَّ عَلَيْهِ عُيُونُ الْمُؤْمِنِينَ. (2)

توجه داشته باشید قسم به خدا امام شما سالیانی از روزگارتان در غیبت خواهد بود... و چشم های مؤمنان بر آن حضرت گریان می شود.

شدت معرفت و محبت این عده بسیار کم سبب می شود که دلهایشان به «یاد» محبوب، دردناک شود و آثار ذکر قلبی بر زبان و سایر اعضاء و جوارح ایشان جاری گردد. اما این گروه از مؤمنان بسیار اندک شمارند، تا آن جا که خودشان نیز به تبعیت از مولای غریبشان همواره غریب هستند و مورد توجه قرار نمی گیرند صرفنظر از این عده که می توان آنها را «استثناء » دانست بقیّۀ آن اقلیت شیعه در یاد کردن امام زمان علیه السلام واقعاً کوتاهی می کنند و لذا آن امام همام برای امتِ ناسپاس خود غریب «از یاد رفته» است.

برای ملموس تر شدن این واقعیت تلخ یکی از روشن ترین اوصافِ امام علیه السلام را تذکر می دهیم تا هر کس خود به داوری بپردازد.

در بخش پیشین اشاره شد که امام رضا علیه السلام در وصف امام معصوم علیه السلام فرموده اند:

الإمام الوالِدُ الشَّفيق وَ الْأُمُّ الْبَرَّةُ بِالْوَلَدِ الصَّغير. (3)

ص: 299

امام (در مهربانی مانند) پدر دلسوز و مادر نیکوکار به بچه کوچک است.

حال ببینیم مؤمنانی که امام زمان خود را به این وصف می شناسند آیا ذکر و یاد مناسب با این وصف را دارند؟

فرض کنید پدر مهربان و یا مادر فداکاری داریم که به هر دلیل نمی توانیم مستقیماً با پیوند داشته باشیم به تعبیری نسبت به ما غائب ،هستند مثلاً مسافرت رفته و یا گرفتار زندان شده و یا به هر دلیلی از دسترس ما خارج می باشند. ما چقدر از این پدر و مادر به سفر رفته و یا در بندِ خویش یاد می کنیم؟ خصوصاً اگر والدین خیلی دلسوز و فداکار بوده و فرزندان هم با وفا باشند. واقعاً در زمانی که پدر و مادر غائب هستند آنها را از یاد نمی برند؛ و جای خالی آنها را هر لحظه حس می کنند. هر قدر که این دوری و فراق طولانی، شود ندیدن پدر و مادر برای فرزندان طبیعی و عادی نمی شود، بلکه در مناسبت تلخ و شیرین و در هر اجتماع خانوادگی بیش از هر کس به یاد آنها هستند. عکس آنها را درگوشه و کنار خانه قرار می دهند، همواره وجود پدر و مادر خویش را به دیگران گوشزد کرده و متذکر می شوند که پدر یا مادر در سفر است ولی بالاخره می آید . هر کس هم که به طریقی با آنها ارتباط برقرار کند ابتدا از احوال پدر و مادر غایب آنها جویا می شود و سپس آنها را با عبارات مختلف تسلّی می بخشد.

فرزندان نیز، هر بار با یکدیگر تماس داشته باشند در هر برخوردی درباره درد هجران خود سخن می گویند. پیش از هر کلام و بیش از هر چیز، از پدر و مادر خود صحبت می کنند و از یکدیگر می پرسند که آیا نامه ای دریافت نکرده اید؟ تماس تلفنی نداشته اید؟ حالشان چطور است؟ فلان خبر ناگوار و یا خوشحال کننده وقتی به آنها رسید، چه حالی داشتند؟

خلاصه به هر مناسبت و بهانه ای آن یادِ قلبی خویش را به صورت های گوناگون به زبان می آورند. هر کدام از آنها آرزو می کنند که بتوانند حداقل صدای پدر و مادر خویش رابشنوند اگر تماس تلفنی برقرار شود هر یک از اعضاء خانواده در شنیدن صدای آنها از دیگری سبقت می گیرند و حتی اگر بفهمند که آنها کاملاً سالم هستند، باز هم راضی نمی شوند و می خواهند که آنها را ببینند و یا لااقل صدایشان را بشنوند و ....

ص: 300

در این میان دخترها از پسرها بیشتر تب و تاب دارند همان طور که والدین - مخصوصاً- پدر دختر را بر پسر مقدم می دارد. (1) به همین دلیل، دخترها بیشتر احساس دلتنگی می کنند.

گاهی مجلس سرور خانوادگی برگزار می شود مثلاً روز عیدی فرا می رسد و یا مجلس عروسی پیش می آید و ... وقتی همه دور هم گرد آمده اند غیبت آن عزیزان در این مجلس شادی، ناراحتی آنها را ،افزوده و دائماً با دل و زبان متذکر یاد پدر و مادر ،شده و این سخنان را به زبان می آورند اگر پدر بود... ! اگر مادر بود...!

اگر بشنوند پدر و مادرشان به چیزی نیاز دارند همه فرزندان برای تأمین آن بر یکدیگر سبقت می گیرند. اگر پدر و مادر گرفتار باشند لازم نیست کسی به آنها بگوید که برایشان دعا کنید فرزندان به طور طبیعی از هیچ کاری برای رهایی والدین خود مضایقه ندارند. در انجام انواع دعاها و توسلات کوتاهی نمی کنند، اگر بشنوند که عمل یا نذری در رفع گرفتاری آنها اثر دارد، فوراً به انجام آن اهتمام می ورزند هر کاری را که احتمال اثر داشته باشد انجام می دهند و در دعا و خواستن حوائج آنها را بر خویش مقدم می دارند.

بی خبر ماندن از وضعیت پدر و مادر سختترین حالتی است که برای فرزندان ممکن است پیش آید اگر مدتی نامه ای دریافت نکرده یا تماس تلفنی نداشته باشند، متحمل بیشترین رنج و ناراحتی می شوند و.... این وضعیت فرزندان مهربان در مقابل والدین دلسوز و فداکارشان است.

حال ببینیم آنچه در این مثال بیان شد چقدر بر حضرت مهدی عجل الله تعالى فرجه الشريف که امام زمان ما هستند - تطبیق می کند، و سپس وضعیت مؤمنان را نسبت به ایشان بسنجیم.

آیا ایشان پدر مهربان و دلسوزی برای شیعیان و دوستدارانشان نیستند؟ آیا ایشان به اندازه یک پدر خوب و دوست داشتنی و یک مادر نیکوکار نسبت به فرزند

ص: 301

کوچکش، به دوستان خود لطف و محبت ندارند؟ آیا ایشان گرفتار و در بندِ زندان غیبت نیستند؟ آیا از خبرهای ناراحت کننده ما آگاهی ندارند؟ ایشان با آگاهی از این خبرها چه حالی پیدا می کنند؟!

واقعیت این است که همۀ ما فرزندان کوچک - و گاه، فرزندان ناخلف - امام علیه السلام هستیم که در هر لحظه و هر حالت - آسانی یا سختی، شادی یا غم، غنا یا فقر، و در هر آن و هر دم - به دستگیری و رسیدگی ایشان نیاز داریم. اما چقدر مثل یک فرزند خوب با ایشان برخورد کرده ایم؟ چند درصد از مؤمنان - همان گونه که به پدر و مادر خویش توجه می کنند - با حضرت بقیة الله علیه السلام ارتباط قلبی دارند؟ چقدر جای خالی امام زمان علیه السلام برای ما مشهود است؟ چند بار پیش آمده که از عمق دل بگوئیم اگر مولای ما حاضر بود چنین و چنان می شد؟ در خوشی ها و ناخوشی های خود چقدر به یاد ایشان بوده ایم؟ آیا از بی خبری نسبت به ایشان هیچ احساس ناراحتی می کنیم؟ خدای ناکرده امر غیبت برای ما عادی نشده است؟ آیا برای ما واقعاً سخت است که با همه نشست و برخاست داشته باشیم و در هر محفلی شرکت کنیم ولی جمال زیبای ایشان را نبینیم؟ چند درصد از شیعیان این فراز دعای ندبه را از اعماق وجود خود زمزمه می کنند.

عَزِيزٌ عَلَى أَنْ أَرَى الْخَلْقَ وَلا تُرى، ولا أَسْمَعَ لَكَ حَسيساً وَ لا نجوى. (1)

برای من سخت است که همه را ببینم ولی شما دیده نشوی و هیچ صدا و نجوائی از شما نشنوم.

چه تعداد از معتقدان به ایشان جای خالی حضرتش را همواره احساس می کنند از ته دل می سوزند؟ اگر پدر و مادرمان در زندان باشند، همه را ببینیم ولی با آنها نتوانیم ارتباط برقرار کنیم زجر می بریم و برای آنها دعا می کنیم یا نه؟! امام زمان علیه السلام به واقع زندانی هستند به کار بردن تعبیر « زندانی» برای ایشان مجاز و مبالغه نیست این سنتی است که از حضرت یوسف علیه السلام در آن حضرت وجود دارد. (2)

ص: 302

حال چه تعداد از مؤمنان دردِ زندانی بودن مولایشان در زمان غیبت را با تمام وجود حس می کنند و از این مسأله در رنج هستند؟ آیا زندگی بدون دیدن ایشان برای ما حقيقتاً سخت و تلخ است؟ چند درصد از شیعیان - بدون این که احتیاج به سفارش داشته باشند - برای فرج آن حضرت دعا می کنند؟ خود ما چقدر برای رهایی ایشان از بند زندان، توسل پیدا کرده ایم؟ آیا مجلسی به طور خاص برای دعا در حق ایشان و تعجیل فرجشان تشکیل داده ایم؟ اینها همه جای تأمل دارد.

در میان عده بسیار اندک از اقلیت شیعه، چند درصد این گونه به فکر ولی نعمتِ خویش هستند و انتظار رسیدن خبر و اثری از ایشان را می کشند؟ چند نفر از مؤمنان سراغ دارید که به هر بهانه ای به یاد امام موعودِ محبوب خود می افتند و به هر مناسبتی از مولای خویش یاد می کنند و می گویند اگر مولایم غایب نبود... چنین و چنان نمی شد! حق این است که هر چه مدت زندانی بودن این پدر دلسوز بیشتر می شود بی تابی در فراق ایشان نیز باید افزون گردد، اما آیا اکنون چنین است؟

با این تفصیل، اگر بگوئیم امام زمان علیه السلام در میان معتقدان به ایشان هم فراموش شده و از یاد رفته اند اغراق و مبالغه نکرده ایم می بینیم که متأسفانه - آن طور که باید از آن حضرت یاد نمی شود و لذا ایشان در میان خواص هم غریب هستند.

تمام آنچه گفته شد، بیان غربت ،ایشان صرفاً نسبت به یکی از اوصافشان بود. اگر در مورد دیگر ویژگی های ایشان هم بررسی کنیم وضعی بهتر از این ندارد پس به خود حق می دهیم که بگوئیم امام زمان ما در این زمان واقعاً «از یاد رفته » و غریب هستند. این وضع دردآور، در حالی است که اگر محبت به آن حضرت، واقعاً در حد شایسته و مورد انتظار باشد نباید هیچگاه ایشان را از یاد ببریم. لذا باید از این غفلت شیطانی عقوبت آور احساس خطر کرده و همواره از خدا بخواهیم به ما توفیق دهد که یاد امام خود را فراموش نکنیم و پیوسته به پیشگاه الهی عرضه بداریم:

اللهم... ولا تُنْسِنَا ذِكْرَه، و انْتِظارَهُ، و الايمانَ بِهِ، و قُوَّةَ اليَقين في ظُهُورِهِ، و

ص: 303

الدُّعَاء لَهُ، والصّلاةَ عَلَيْهِ، حتى لا يُقَنِّطَنَا طُولُ غَيْبَتِهِ مِنْ قِيَامِهِ، ويَكُونَ يَقينُنا في ذلِكَ كَيَقيننا في قِيامِ رَسُولِكَ صَلَواتُكَ عَلَيْهِ وَ آلِهِ، وَ مَا جَاءَ بِهِ مِنْ وَحْيِكَ و تنز پلکً. (1).

خدایا... و از یاد ما مبر یاد او انتظار او ایمان به او شدّت یقین به ظهور او دعا برای او و درود فرستادن برای او را ؛ تا این که طول غیبت حضرتش ما را از قیامش نومید نسازد و یقین ما به این امر (قیام حضرت مهدی علیه السلام) همانند یقین ما به قیام پیامبرت صلی الله علیه و اله وسلم باشد،( و همسان یقینی که داریم به) آنچه وحی و قرآن تو، که (رسول تو ) آورده است.

توفيق فراموش نکردن امام علیه السلام از طریق ازدیاد معرفت و محبّت و با تذکرات پیوسته مؤمنان به یکدیگر حاصل می شود.

صاحب کتاب ارزشمند« مکیال المکارم » ، در بحث ذکر امام علیه السلام تذکر داده اند که شیعیان باید نسبت به این امر اهتمام و جدیت داشته باشند در قسمتی از فرمایشات خود چنین آورده اند:

«وَ إِنْ كُنْتَ مِنْ أَهْلِ الْغَفْلَةِ وَالْإِعْراضِ عَنْهُ، فَوا أَسَفا عَلَيْكَ. قالَ اللهُ عَزَّوَجَلَّ (2) : « وَ مَنْ أَعْرَضَ عَنْ ذِكْرِى فَإِنَّ لَهُ مَعِيشَةً ضَنْكاً وَنَحْشُرُهُ يَوْمَ الْقِيَامَةِ أَعْمَى قَالَ رَبِّ لِمَ حَشَرْتَنى أَعْمَىٰ وَ قَدْ كُنْتُ بَصِيراً، قَالَ كَذَلِكَ أَتَتْكَ آياتُنا فَنَسيَتَهَا وَكَذَلِكَ الْيَوْمَ تُنسى » (3)

و اگر از اهل غفلت و اعراض از آن سرور باشی، جای تأسف است. خدای عزوجل فرموده: « و هر کس از ذکر من اعراض کند همانا برای او معیشت تنگی خواهد بود و روز قیامت، او را نابینا محشور خواهیم ساخت [در آن حال ] گوید: پروردگارا! چرا نابینایم محشور فرمودی در حالی که من در دنیا بینا بودم؟! [ خداوند ] فرماید: این چنین آیات ما بر تو رسید پس تو آنها را از یاد بردی و غفلت کردی و همین طور امروز تو فراموش میشوی ». (4)

ص: 304

در حدیث آمده است که منظور از آیات در آیه شریفه سوره طه، ائمه معصومین علیهم السلام هستند. امام صادق علیه السلام فرموده اند:

الآيَاتُ الْأَئِمَّةُ عَلَيهِمُ السَّلامُ. (1)

مراد از آیات ائمه علیهم السلام هستند.

اگر کسی امامان خود را در دنیا فراموش کند روز قیامت خودش از یاد می رود، و نابینا محشور می شود. صاحب مکیال در ادامه می فرمایند:

کدام سختی و تنگی از تاریکی غفلت و نادانی بدتر است؟ و کدام حسرت از کوری روز قیامت بزرگتر!؟ و کدامین بیم و وحشت از آن پشیمانی زشت تر و کوبنده تر؟ چه مصیبت بزرگ و دردناکی!!

پس شتاب کن شتاب برای خلاصی خودت و آزاد سازی گردنت. (2)

برای رهایی از این ندامت و مصیبت دنیوی و اخروی چه راهی وجود دارد؟ چگونه می توان از «معیشتِ ضَنک» در دنیا و کوری قیامت نجات یافت؟ مرحوم صاحب مکیال خود توصیه می کنند که :

و این حاصل نمی گردد مگر با یاد مولایت تا در دنیا و آخرت، دستت را بگیرد، که خدای تبارک و تعالی شانه می فرماید:

يَوْمَ نَدْعُو كُلَّ أُناسٍ بِامامِهِمْ

روزی که هر مردمی را با امامشان می خوانیم. (3)

فَكُنْ - وَفَقَك الله تعالى مِمَّنْ تَذْكُرُ إمَامَهُ لِيَذْكُرَة. (4)

پس تو که خدای تعالی توفیقت دهد - در زمره کسانی باش که امام خود را یاد می کنند تا او هم تو را یاد کند.

تنها راه نجات از هلاکت تمسک به عنایت امام زمان علیه السلام است. اگر شیعه به داشتن ملجأ و پناهگاهی افتخار می کند چرا به سراغ آن نمی رود؟! پس باید دست به دستان مبارک آن حضرت داد تا انسان را در دنیا و آخرت نجات دهد و او را در روز

ص: 305

قیامت در زمره پیروان خویش قرار دهد.

اما متأسفانه نه تنها جاهلان نسبت به امامت، بلکه حتی کسانی که نسبت به اهمیت این موضوع آگاهی دارند، باز هم در حد شایان توجه از مولای خویش یاد نمی کنند، و کوتاهی آنها در انجام وظیفۀ خویش، سبب محرومیت عده دیگری از آشنایی با امام علیه السلام شده است و این امر یاد امام زمان علیه السلام را در جامعه به تدریج محو می سازد.

امام جواد علیه السلام در حدیثی ضمن معرفی جانشینان خویش به مسئلۀ «موت ذكر » امام زمان علیه السلام در زمان غیبت اشاره کرده اند:

امام بعد از من، پسرم علی است. امر او امر من است و سخن او، سخن من و اطاعت از او اطاعت از من است و امام پس از او پسرش حسن است امر او، امر پدرش و سخن او سخن ،پدرش و اطاعت از او اطاعت از پدرش می باشد سپس سکوت فرمود. عرض کردم ای پسر رسول خدا! پس امام بعد از حسن کیست؟ حضرت گریه شدیدی کردند، سپس فرمودند:

إِنَّ مَنْ بَعْدَ الْحَسَنِ ابْنُهُ الْقائِمُ بِالْحَقِّ المُنتظَرُ. فَقُلْتُ لَهُ : يَابْنَ رَسُولِ اللَّهِ لِمَ سُمِّيَ الْقائِمَ؟ قالَ عَلَيهِ السَّلامُ لأَنَّهُ يَقُومُ بَعْدَ مَوْتِ ذِكْرِهِ وَ ارْتِدادِ أَكْثَرِ الْقَائِلِينَ ِإِمَامَتِهِ. (1)

بعد از حسن ،پسرش ،قائم به حق و همان شخصی است که انتظار او را می کشند. عرضه داشتم: ای پسر رسول خدا چرا ایشان «قائم» نامیده شده اند؟ فرمود: زیرا او زمانی قیام می کند که یادش مرده است و اکثر معتقدین به امامت وی از عقیده خود باز گشته اند.

مُردن و از بین رفتن ذکر امام علیه السلام چگونه است؟ هر نعمتی اگر متناسب با ویژگیها و ارزش خود در ظرف و زمینه مناسب و شایسته از او یاد نشود در حقیقت ذکرش مرده است. با مروری بر مسأله « ذکر » دربارۀ صفت « پدر دلسوز » و « مادر نیکوکار » دیدیم که چگونه در ذکر امام زمان علیه السلام از این جهت کوتاهی می شود و عده بسیار بسیار اندک هم - آن چنان که باید از مولای خویش یاد نمی کنند. از طرفی اقلیت شیعه نیز، در حد

ص: 306

عمیق و شایسته آن از اوصاف امامشان آگاهی ندارند و لذا حقوق ایشان را درست نمی شناسند. از طرف دیگر اکثریت مردم زمین هم اصلاً امام شناس نیستند، تا بخواهند به زنده نگهداشتن ذکر ایشان بپردازند پس به راستی می توان گفت که ذکر امام علیه السلام در دنیای امروز مرده است.

چقدر مرتکب کوتاه بینی شده ایم اگر برگزاری چند مراسم مربوط به نیمه شعبان و اندکی چراغانی و پوستر و... را دلیل بر زنده بودن یادشان در روی زمین بدانیم یاد امام علیه السلام باید متناسب با مقام و منزلت ایشان و زمینه ها و مناسبت های مختلف با همهٔ و اقسامش باشد. در غیر این صورت هر عقل سلیمی چنین مولایی را از یاد رفته و «غریب » می داند.

به هر حال نباید بپنداریم که موت ذکر امام زمان علیه السلام، به این است که هیچ کس تولد ایشان را جشن نگیرد و به یاد ایشان نقل و شیرینی پخش نشود. البته هیچ کس تردید ندارد که برپایی همین مراسم و مجالس - گرچه یک بار در سال - لازم است ولی کیست که درباره اوج مقام و فضائل حضرت بقیة الله ارواحنافداه ، اندکی از بسیار بداند و با قطره ای از دریای حقوق حقه حضرتش که بر عهده ما است - آشنا باشد آن گاه این مجالس یک بار در سال را برای تذکر و یاد آوری نسبت به حضرتش کافی بداند؟

باید با دید عمیق تر و وسیع تر به مسأله نگریست. باید دید اعتقاد صحیح نسبت به امام زمان علیه السلام در کل جامعه به چه صورت است متفکران و اندیشمندان در این باره چه اندازه روشن هستند؟ و چقدر در زمینهٔ معرفی ایشان تلاش می کنند؟ با چه دقت نظر و عمق، به مسأله مهدویت توجه می شود؟ برای معرفی صحیح امام علیه السلام چه تعداد جزوه و کتاب و نشریه منتشر می شود؟ چند درصد از کسانی که نیمه شعبان در جشن میلاد آن حضرت شرکت می کنند با وظایف خود نسبت به ایشان آشنا هستند؟ جامعه دوستداران حضرت بقیة الله ارواحنافداه ، تا چه اندازه برای تربیت نسلی مهدوی و منتظر حضرتش می کوشند؟ برای رسیدن از جامعه موجود به جامعه موعود، چه کرده ایم؟ برای آشنا ساختن جهانیان که همه رعیت حجّت خدا هستند و بر سر خوان احسانِ او نشسته اند - با ولی نعمت خود چه تدبیری اندیشیده ایم؟ آیا عواقب کفران نعمت -

ص: 307

آن هم چنین نعمتی والا و بی مانند را می دانیم؟ آیا در فکر رهایی از عواقب این ناسپاسی هستیم؟

اگر همۀ اینها در حد مناسب و شایسته ای وجود داشته باشد یاد حضرتش در جامعه زنده می ماند ولی متأسفانه فرمایش امام جواد علیه السلام در حق حضرت مهدی علیه السلام صادق است. همین غربتِ جانسوز قلب امام جواد و دیگر ائمه علیهم السلام را به درد آورده، و چشم هایشان را اشکبار کرده است.

خدایا به غُربتِ آن محبوب پنهانی رحم کن و هر چه زودتر جهان را به ظهورش نورانی بگردان.

ص: 308

در حالت دوم آن عالم شناخته شده است و اطرافیان نسبت به علم و تخصص او معرفت لازم را دارند ولی در بهره بردن از او کوتاهی کرده و به او مراجعه نمی کنند، و بدین گونه وی را معطل و متروک می گذارند. در هر دو حالت این عالم - دانسته و یا ندانسته - « غریب » واقع می شود.

پزشکی ماهر را در نظر بگیرید که در یک منطقه می تواند بسیاری از مشکلات مردم را حل کند اما مورد مراجعه قرار نگیرد. او می تواند مشکل گشای بیماران باشد اما اگر به او مراجعه نشود، غریب می افتد. این غُربت ،پزشک، یا ناشی از عدم شناخت اوست یا فراموش شدن ،او و یا کوتاهی کردن در مراجعه به او در هر صورت هر کس که مطب این پزشک را خالی ،ببیند برای غربت او متأثر می شود.

این معنای غربت که ناشی از مهجور و متروک و معطل ماندن شخص است - کاملاً به شُکر عملی مربوط می شود چرا که شکر عملی نسبت به هر نعمتی استفاده مناسب از آن است و اگر نعمتی فرو نهاده شود معلوم است که مورد بهره برداری شایسته قرار نگرفته است.

امام علیه السلام ، از وساطت آنها بهره مند می شود. یعنی در هر پیشرفت علمی خود را مدیون توجهات و عنایات امام علیه السلام بداند.

ما آیا در عمل چنین است؟ آیا مردم عملاً با امام زمان علیه السلام رفتار شایسته « علم مصبوب» میک نند یا این که حضرتش از این جهت مهجور و متروک می باشند؟

اکثر قریب به اتفاق مردم، اصلاً نمی دانند نعمت «علم مصبوب » در عالم وجود دارد و به همین دلیل به ایشان مراجعه نمی کنند. پس مهجوریت و متروک بودن امام علیه السلام برای این اکثریت به دلیل عدم معرفت آنها است. ولی برای اهل معرفت چطور؟ آنها می دانند امامشان علم مصبوب است و اگر از آنها سؤال شود، به این واقعیت اذعان می کنند. اما آیا حق این صفت امام علیه السلام را ادا می کنند؟ یا این که در عمل کوتاهی کرده، و آن شأنی را که شایسته است برای ایشان قائل نمی شوند؟ واقعیت این است که با توجه به آنچه در فصل اوّل از همین بخش، تحت عنوان بی اعتقادی به امام علیه السلام و راه نجات از آن بیان شد. باید بگوئیم متأسفانه امام زمان علیه السلام برای اهل معرفت هم مهجور بوده و حق علم مصبوب بودن ایشان در عمل ادا نمی گردد. (1)

معرفت عمیق ایشان نسبت به امام عصر علیه السلام و آشنا شدن آنها به مکتب تربیتی اهل بيت علیهم السلام و عمل به وظایف خود در قبال ایشان می دانند و به این امر توصیه و تشویق می کنند؟

خدای مهربان سفینه نجاتی برای این امت قرار داده است که از دیدگان مردم غایب است ولی در حال غیبت هم می تواند هر غریقی را نجات دهد. سؤال این است چند درصد از کسانی که در معرض غرق شدن هستند واقعاً به این کشتی مراجعه می کنند؟ کسی که در حال غرق شدن است به محض دیدن یک کشتی، به هر قیمتی که باشد خودش را به آن می رساند ولی اکثر مردم - حتی شیعیان - امام زمان علیه السلام خود را به این صفت نمی شناسند. وعده بسیار اندکی هم که از این ویژگی امام علیه السلام آگاهی دارند، چنان که باید و شاید به ایشان مراجعه نمی کنند. بنابراین در عمل، شکر این نعمت - در خور ارزش آن ادا نمی شود و امام عصر علیه السلام از این جهت نیز مهجور است، و معطل و متروک مانده است.

احکام دین - بکوشیم اگر خیر معنوی - مانند ،تقوی توحید و معرفت امام علیه السلام- می خواهیم باز هم باید به سراغ خود حضرت برویم. اما با کمال تأسف می ببینیم که به حضرت بقيّة الله ارواحنافداه ، آن طور که شایسته است - نه در مسائل مادی مراجعه می شود، نه در مسائل معنوی.

چند درصد مردم برای رسیدن به توحید ،واقعی از باب امام عصر علیه السلام وارد می شوند؟ و چقدر می کوشند که معرفت خود را نسبت به امام خویش بالا ببر رند؟ آیا برای کسب توحید - به همان میزان که به سخنان اهل فلسفه و عرفان و دانشمندان غیر شیعه رجوع می شود - به معارفِ گهربار اهل بیت علیهم السلام بها داده می شود؟!

حقِّ نعمتِ « أَصْلُ كُلّ خَيْر»، وقتی ادا می شود که انسان به راستی امام عصر علیه السلام را منشأ همۀ خیرات بداند و از این سرچشمه پرفیض بهره بگیرد. اگر از این منبع خیرات استفاده مناسب و شایسته نشود حق آن در عمل ادا نشده است پس کاملاً روشن است که امام زمان علیه السلام در این وصف نیز مهجور و متروک باقی مانده و غریب و مکفور

هستند.

ائمه علیهم السلام شأن مناسبی قائل هستند؟ و یا این که گفتار متکلمان غیر مسلمان یا دانشمندانِ ضد شیعه را مبنای دین شناسی قرار می دهند؟ این امر مورد ابتلاء متفکرین و دانشمندان جامعه است نه مردم عادی و متأسفانه آنها در عمل بهای لازم را به سخنان گهربار اهل بیت علیهم السلام نمی دهند اگر چنین است پس شکر نعمتِ این آب شیرین و گوارا چگونه ادا می شود؟ آیا امام در این صفت خویش، مهجور و متروک و معطل باقی نمانده است؟

امام زمان علیه السلام در عمل نزد محبّان حضرتش هم به طور نسبی مهجور و متروک هستند. و هر کدام از اهل معرفت - به میزانی که در اداء شکر عملی مناسب با شأن ایشان کوتاهی کنند - حضرت را غریب قرار داده اند.

اگر ما واقعاً این گونه با امام زمان علیه السلام انس بگیریم زندگی فردی و جمعی ما به گونه دیگری می شود، متفاوت با آنچه اکنون هست ولی متأسفانه می بینیم که حتی در جامعه شیعه ،هم امام زمان علیه السلام- آن چنان که شایسته است - در زندگی رعیت و امت خود نقش اساسی ندارند تا آن جا که می توان ادعا کرد که از متن زندگی افراد حذف شده اند. با این همه آن حضرت، بزرگوارانه انس خود را به طور یک طرفه با شیعیان خویش برقرار نگاه داشته اند و اگر آنها به یاد امام زمانشان نیستند، ایشان به یاد آنها هستند. اگر آنها با حضرت مهدی علیه السلام رفاقت نمی کنند حضرت با آنها رفیق هستند. کجا در عالم چنین دوستی پیدا می شود که سال های سال به طور یک طرفه با دیگری رفاقت کند، در حالی که هیچ نیازی هم به او ندارد اما چقدر جای تأسف دارد که شکر این رفیق و مونس عزیز گزارده نمی شود و باز هم مهجور و متروک قرار داده می شود خدایا ما را ببخش.

با نگاهی به جامعۀ خود می توانیم ببینیم که چند درصد از دوستان امام زمان علیه السلام نسبت به اوصاف ایشان در عمل وظیفۀ خود را انجام می دهند و با بررسی در این امر به این نتیجه می رسیم که امام علیه السلام در میان دوستان خویش هم غریب هستند.

از کسانی که اصلاً امام زمان علیه السلام را نمی شناسند هیچ انتظاری نیست چراکه آنها معرفت ندارند و لذا با قلب و زبان و عمل شاکر این نعمت نیستند. اما به هر حال امام زمان علیه السلام برای آنها هم غریب و مهجور است. چون نمی دانند که باید به ایشان مراجعه کنند و امام علیه السلام را معطل و متروک می گذارند.

نتیجه این که امام زمان علیه السلام در میان کسانی که ایشان را نمی شناسند و حتی عده بسیار قلیلی که ایشان را می شناسند به هر حال مهجور و غریب است.

كَمْ مِنْ عالم لا يُرْجَعُ إِلَيْهِ وَ لا يُنتفع بعلمه. (1)

چه بسیار عالمی که کسی به او مراجعه نمی کند و از علم او بهره نمی برند.

عالم به چاه آب تشبیه شده که از آن ماده حیات استخراج می شود و مراد از معطل و بدون استفاده ماندن چاه آب مراجعه نشدن به عالم و بهره نبردن از علم او است.

امامان علیهم السلام، عالمانی هستند که به ایشان - در خور شأن و مقامشان - مراجعه نشده است و از علم ایشان استفاده کامل و صحیح نمی گردد. امام زمان علیه السلام نیز در زمان ما «بئر معطّله » است.

از امام ابوالحسن موسی بن جعفر علیه السلام نقل شده است:

الْبِثْرُ المُعَطَّلَةُ الاِمامُ الصّامِتُ، وَ الْقَصْرُ المَشيدُ الْاِمامُ النّاطِقُ. (2)

«چاه معطل »، امام ساکت و «قصر مشید »، امام ناطق است.

شاید علت تشبیه امام ناطق به قصر مشید این باشد که قصر مشید، مرتفع است و همه آن را می بینند و شکوه و عظمتش نمایان است و با وجود این خالی گذاشته می شود. اما بئر معطّله، چه بسا اصلاً وجودش مورد توجه قرار نگیرد و شناخته نشود.

«امام صامت»، امامی است که به امر خدا و حکمت الهی از اظهار و مطرح کردن خود پرهیز می کند. همۀ امامان علیه السلام شرایطی داشتند که در برخی زمانها ساکت بوده اند در زمان غیبت ،نیز از مصادیق بارز امام صامت، حضرت مهدی عجل الله تعالى فرجه الشریف می باشند و لذا به ایشان اطلاق «بئر معطله» می شود انشاءالله، پس از ظهور« قصر مشید » بودنِ حضرت را خواهیم دید که در آن زمان عظمت و شکوه ایشان آشکار می شود، انشاء الله .

در تفسیر علی بن ابراهیم قمی آمده است:

أَمَّا قَوْلُهُ عَزَّ وَجَلَّ: « بِثْرٍ مُعَطَّلَة وَ قَصْرٍ مَشيدٍ » قَالَ: هُوَ مَثَلٌ لِآلِ مُحَمَّدٍ صَلَّى اللهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ وَ سَلَّمَ، قَوْلُهُ « بِثْرٍ مُعَطَّلَةٍ »، هِيَ الَّتى لا يُسْتَى مِنْها، وَ هُوَ الْاِمَامُ الَّذِي قَدْعَابَ فَلا يُقْتَبَسُ مِنْهُ الْعِلْمُ وَ الْقَصْرُ المَشيدُ » هُوَ الْمُرْتَفَعُ، وَهُوَ مَثَلٌ

ص: 318

لأمير المؤمِنينَ وَ الأئمة عليهم السلام. (1)

اما قول خدای عزوجل که فرموده «بئر معطله و قصر مشید » فرموده اند: این آیه، مثل آل محمد وال است. «بئر معطله » چاهی است که از آن، آب کشیده نمی شود، و او امام غائب است که از ایشان علمی اقتباس نمی شود و «قصر مشيد » (یعنی بناي) مرتفع و بلند مثلی برای امیرالمؤمنین و ائمه از فرزندان ایشان علیهم السلام می باشد.

هر یک از ائمه اطهار علیهم السلام زمانی داشته اند که در آن ساکت بوده اند و از علم آنها استفاده نمی شده است ولی بارزترین مصداق «بئر معطله »، امام غائب است که متروک و معطل - و در نتیجه غریب - باقی مانده است. درست مثل چاهی که پر از آب است، ولی هیچ تشنه ای برای کشیدن آب از آن سراغ نمی گیرد. با توجه به فراوانی آب چاه، تعداد افراد تشنه ای که برای رفع عطش به آن مراجعه می کنند و نحوه استفاده مجموع - در مقایسه با آنچه شایستهٔ بهره برداری از امام علیه السلام است - بسیار کم و اندک شمار است، که می توان گفت: این چاه معطل و بدون استفاده مانده است.

آیه دیگری از قرآن کریم خاص امام زمان علیه السلام است:

قُلْ أَرَأَيْتُمْ إِنْ أَصْبَحَ مَاؤُكُمْ غَوْراً فَمَنْ يَأْتِيكُمْ بِماءٍ مَعِينٍ. (2)

(ای پیامبر) بگو اگر دیدید آبی که در اختیار شما بود فرو رفت چه کسی برای شما آب آشکار می آورد؟!

در معنای «ماء معین » آمده است: « الماءُ الظَّاهِرُ الجارى » (3) و معنای سهولت را هم برای آن ذکر کرده اند. (4) در مجموع می توان گفت: « ماء معین» به آب جاری گفته می شود که بهره برداری از آن آسان است .

حال ببینیم مقصود از « ماءِ مَعین » چیست؟

ابوبصیر نقل می کند که امام باقر علیه السلام درباره همین آیه فرمود:

هَذِهِ نَزَلَتْ فى القائِمِ عَلَيْهِ السَّلامُ ، يقول : إِنْ أَصْبَحَ إِمَامُكُمْ عَائِباً عَنْكُمْ لا تَدْرُونَ أيْنَ هُوَ، فَمَنْ يَأْتِيكُمْ بِإمام ظاهِرٍ، يَأْتيكُمْ بِأَخْبَارِ السَّمَاءِ وَالْأَرْضِ وَ حَلالِ اللَّهِ -

ص: 319

جَلَّ وَ عَزَّ - وَ حَرامِهِ ثُمَّ قالَ: وَ اللهِ ما جاءَ تَأْوِيلُ هَذِهِ الْآيَةِ، وَلابُدَّ أَنْ يَجييءَ تأويلها. (1)

این آیه دربارۀ قائم نازل شده است، می فرماید:

اگر امام شما غائب گردد و ندانید که او کجاست چه کسی برای شما امام آشکار می آورد که اخبار آسمان و زمین و حلال و حرام خدای جل و عزّ - را برای شما بیاورد؟ سپس فرمود قسم به خدا تأویل این آیه هنوز نیامده است ولی تأویل آن حتما خواهد آمد.

امام باقر علیه السلام «ماء معین » را به امام ظاهر و فرو رفتن آب در زمین را به غیبت امام علیه السلام تفسیر کرده اند و فرموده اند که اگر امام شما غائب شود و این سرچشمۀ همۀ برکات در میان شما نباشد کسی جز خدای تعالی نمی تواند برای شما امام آشکار بیاورد که اخبار وحی را به شما برساند پس باید از امام غائب استفاده کنید.

بنابراین اگر آب جاری و سهل الوصولی در اختیار نباشد مردم برای دستیابی به آب باید تحمل سختی ها کنند و با ظرف از چاه آب بیرون آورند و چون این کار کار آسانی نیست، کمتر کسی به آن تن می دهد و لذا این چاه در زمان غیبت، بدون استفاده مناسب و به صورت معطل باقی می ماند.

مرحوم علامه میرزا حسین نوری در کتاب ارزشمند «نجم الثاقب » در این باره به مطلب جالبی توجه کرده اند عین عبارات ایشان چنین است:

مخفی نماند که چون در ایام ،ظهور مردم از این سرچشمه فیض ربّانی به سهل و آسانی استفاضه کنند و بهره ببرند مانند تشنه ای که در کنار نهر جاری گوارایی باشد که جز اعتراف حالت منتظره نداشته باشد لهذا از آن جناب، تعبیر فرمودند به «ماءِ مَعين ». (2)

امام ظاهر، مانند « ماء معین »، به آسانی در دسترس مردم است که برای دستیابی به این آب ،جاری احتیاجی به کندن زمین و حفر چاه نیست نهرگوارایی است که روی زمین می رود و هر کس آن را ببیند می تواند به راحتی از آن استفاده کند و به محض دیدن به

ص: 320

گوارایی آن اعتراف می کند؛ اما اگر امام علیه السلام، ظاهر ،نباشد، وضعیت چنین نیست.

مرحوم محدث نوری قدس الله سره می افزاید:

در ایام غیبت که لطف خاص حق از خلق برداشته شده به علت سوء کردارشان - باید با رنج و تعب و عجز و لابه و تضرع و انابه از آن جناب فیضی به دست آورد و خیری گرفت و علمی ، آموخت، مانند تشنه ای که بخواهد از چاه عمیق، تنها به آلات و اسبابی که باید به زحمت به دست آورد آبی کشد و آتشی فرو نشاند لهذا تعبیر فرمودند از آن حضرت به «بئر معطله » . (1)

از «بئر معطله » می توان استفاده کرد ولی بهره گیری از آن به راحتی «ماء معين » نیست چون باید به سختی و به واسطهٔ اسباب و ادوات از چاه آب کشید امام غائب علیه السلام نهر جاری نیست که همه آن را ببینند و به راحتی از آن استفاده کنند، بلکه در زمان غیبت، استفاده از وجود مقدس امام علیه السلام به زحمت و استغاثه و تضرع نیاز دارد تا بتوان از فیض ایشان بهره برد. چون زمان غیبت هنگام امتحان است و افراد در میزان و نحوه استفاده از همین «بئر » مورد آزمایش قرار می گیرند.

متأسفانه می بینیم که این «بئر» معطله و متروکه باقی مانده است، عده بسیار زیادی، اصلاً از وجود آن آگاه نیستند تعداد بسیار دیگری فقط اسمی از امام غائب علیه السلام شنیده اند ولی هیچ گاه در صدد بهره برداری صحیح و مناسب از ایشان برنیامده اند. در این میان تنها عده بسیار بسیار اندکی هستند که با زاری، تضرع، عجز و لابه دلو به این چاه انداخته، و با قلبی دردناک از آن استفاده می نمایند و همواره در دل آرزو می کنند که این چشمه زلال آشکار شود و الطاف و نعمت های آن برزمین جاری گردد.

امام رضا علیه السلام در توصیف این فتنه که دامنگیر مردم مصیبت زده زمان غیبت می شود فرموده اند:

لابُدَّ مِنْ فِتْنَةٍ صَاءَ صَيْلَمٍ، تَسْقُطُ فيها كُلُّ بِطَانَةٍ وَ وَلِيجَةٍ، وَ ذَلِكَ عِنْدَ فِقْدانِ الشيعَةِ الثَّالِثَ مِنْ وُلدى، يَبْكِي عَلَيْهِ أَهْلُ السَّماءِ وَأَهْلُ الْأَرْضِ وَكُلُّ حَرِي وَحَرَانٍ، وَكُلٌّ حَزينٍ هَفَانٍ. (2)

ص: 321

یک فتنه کور (خیلی مبهم و پیچیده) در راه است و ناگزیر فرا می رسد که هر خودی و دوست نزدیکی را سرنگون می کند. این فتنه زمانی است که شیعیان، سومین از فرزندان مراگم می کنند که اهل آسمان و زمین و هر زن و مرد دلسوخته و هر غمگین و اندوهناکی بر آن حضرت گریه می کند.

امام رضا علیه السلام از یک فتنه خبر می دهند. «فتنه» به معنای امتحانی است که انسان را می قریبد و هر کس ممکن است در مقابل آن فریب خورده و بلغزد. به علاوه در بیان دشواری این امتحان تصریح فرموده اند که این فتنه « صَاء صَيْلَم » است. « صماء » به معنای «کر» و « صَيْلَم» به معنای «شدید» است. یعنی این امتحان، چنان سخت و نامعلوم است که دوستان و خواص را هم بر زمین می زند و همه در معرض سقوط و انحراف قرار می گیرند.

امام رضا علیه السلام در این زمان را هنگام گریه و زاری اهل آسمان و زمین دانسته اند، دوره ای که اهل درد از گم کردن امام زمانشان غمگین و افسرده خاطر هستند، شادی و خوشحالی نمی بینند چون غم امام غائب علیه السلام از دل ایشان بیرون نمی رود. زندگی آنها با غم و اندوه بر غیبت امام زمانشان عجین است، لذا در پی بسیاری ازخوشی های اهل دنیا نیستند و در شادی ها و جشن ها، دلِ سوخته آنها التیام نمی یابد.

امام رضا علیه السلام سپس فرمودند:

بِاَبى وَ أُمّى سَمِيُّ جَدّی شَبيهي وَ شَبيه مُوسَى بْنِ عِمْرانَ عَلَيْهِ السَّلامُ عَلَيْهِ جُيُوبُ النُّورِ، تَتَوَقَّدُ بِشُعاع ضِياءِ الْقُدْسِ كَمْ مِنْ حَرِي مُؤْمِنَةٍ وَكَمْ مِنْ مُؤْمِنٍ مُتَأَسَفٍ حَيْرَانَ حَزينٍ عِنْدَ فِقْدانِ الْمَاءِ المعينِ، كَأَنَّى بِهِمْ آيس ما كانُوا قَدْ نُودُوا نِداء يُسْمَعُ مِنْ يُعْدِ كَما يُسْمَعُ مِنْ قُرْبٍ، يَكُونُ رَحْمَةً عَلَى المُؤمِنينَ وَ عَذاباً عَلَى الكافرين. (1)

پدر و مادرم فدای آن کس که هم نام جدم است، شبیه من و شبیه حضرت موسی بن عمران است. نوری که از شعاع نور قدسی روشنایی می گیرد، از او نمایان است. چه بسیارند زن ها و مردهای مؤمن که در گم کردن « ماء معین »، دلسوخته و اندوهناک

ص: 322

و سرگردان و ناراحت هستند. گویی آنها را می بینم که در بدترین شرایط نومیدی هستند(در هنگام ظهور) آنها را صدا می کنند با صدایی که از دور - همچون نزدیک شنیده می شود که این ندا برای مؤمنان رحمت و برای کافران عذاب است.

این وصفِ حالِ شیعۀ دلسوخته هنگام گم کردن «ماء معین » است، و حزن و اندوهی که برای گم شدن این آب گوارا دارد. دردِ شیعه این است که این ماء معین چرا غائب شده است؟ چرا وقتی بخواهند دیگران را به سوی امام عصر متوجه سازند، باید نشاني « معطله» را بدهند؟ چرا حضرتش در این زمان قدرت و مکنت ظاهری ندارد؟ و چرا شیعیانشان هم در وضعیت ناامید کننده ای هستند؟

اما در عین ناامیدی در زمانی که توقع نمی رود و با محاسبات عادی قابل پیش بینی نیست، به صورت ناگهانی ندای ظهور سر می دهند و یاران با وفای خویش را می خوانند. این ندای ملکوتی دلهای اندوهناک و سوختهٔ مؤمنان را تسلّی می بخشد و سبّب عذاب کافران می گردد.

بار دیگر در حدیث شریف دقت کنید. امام ابو الحسن الرضا علیه السلام- که خود حجت معصوم خدا است - درباره حضرت بقیة الله ارواحنافداه می فرماید: « پدر و مادرم فدای او ». سخن در این است که آیا ما انسانهای عادی که امروز امت و رعیت این امام برحق هستیم، حاضر هستیم از عزیزترین عزیزان خود در راه ولایت حضرتش بگذریم؟ امروز حضرت مهدی عجل الله تعالی فرجه چندتن دوستدار دلسوخته دارد که اوصاف بیان شده در این ،حدیث دربارۀ آنها صادق باشد؟

چنان امام معصوم عزیز بی همتا با آن همه فضائل خدادادی در میان ما هست، با این همه تنهایی و بی یاوری با این نیازی که امّت به ایشان ،دارد اما از مراجعه به حضرتش خود داری می شود. راستی اگر بخواهیم در این زمان کسی را غریب بنامیم، بجز این حجت بزرگوار الهی کسی را می یابیم؟

ص: 323

ص: 324

قطعاً صاحب این امر غیبتی دارد و قطعاً در غیبتش کناره گیری (از مردم) خواهد داشت و مدینه (برای ایشان) محل سکونت خوبی است. و سی نفر هستند که حضرت از آنها و حشتی ندارد.

پس امام زمان علیه السلام قطعاً در زمان غیبت عزلت دارند یعنی از مردم گوشه گیری می کنند و جائی منزل می گیرند که دور از دیدگان مردم باشد. البته غیبت حضرت بدین معنی نیست که ایشان اصلاً روی کره زمین نباشند و عزلت ایشان منافاتی ندارد با این که گاهی حضرت در میان مردم بیایند و قدم روی فرش های آنها بگذارند بلکه در روایت آمده است:

يَتَرَدُّدُ بَيْنَهُمْ وَ يمشى فى أَسْواقِهِم وَيَطَأُ فُرُتَهُمْ وَلَا يَعْرِفُونَهُ. (1)

(امام زمان علیه السلام) در بین مردم رفت و آمد می کند. در بازارهای ایشان راه می رود و روی فرش های آنها قدم می گذارد، ولی (مردم) ایشان را نمی شناسند.

گاهی اوقات حضرت در جمع دوستان خویش حاضر می شوند در خانه های آنها رفت و آمد می کنند و شیعیان ایشان را می بینند اما نمی شناسند. نتیجه این که امام زمان علیه السلام در زمان غیبت با این که گاهی در میان مردم حضور می یابند اما محل سکونت خود را دور از آنها انتخاب می کنند. پس ایشان در میان مردم منزل ثابت و اقامتگاه دائمی ندارند. بنابراین غریب و دور از اهل و دیار باقی می مانند.

این معنا از غربت یک واقعیت بدیهی است و احتیاجی به اثبات ندارد چرا که جای خالی حضرت در میان دوستان کاملاً مشهود است. قرنهاست که شیعیان به دور هم جمع ،شوند در حالی که عزیزترین عزیزانشان در میان آنها نیست. اگر یکی از اعضای خانواده به سفر رفته و از دیگر اعضا جدا افتاده باشد جای خالی او در خانواده کاملاً محسوس است، حتی اگر گاهی تماس بگیرد و به دوستان خویش سر بزند.... اما همین که نمی تواند کنار آنها زندگی کند غریب افتاده است.

امام زمان علیه السلام هم این چنین غریب هستند. زیرا فقط سی نفرند که حضرت از آنها ندارند و تنها این عده معدود می توانند با حضرت معاشرت داشته و ملازم -

ص: 326

رکابشان باشند. اینها موالی خاص حضرت هستند که در روایت آمده است:

لا يَعْلَمُ بِمَكانِهِ فيها إِلَّا خاصَّةُ مَواليهِ فى دينِهِ. (1)

در غیبت کبری مکان حضرت را جز کارگزاران خاص ایشان در امر دین کسی نمی داند.

إِنَّ أَبي عَلَيهِ السَّلامُ عَهِدَ إِلَى أَنْ لا أُوَطِنَ مِنَ الْأَرْضِ إِلَّا أَخْفاها وَأَقْصاها، إشراراً لأمرى وَ تَحْصيناً لِمَحَلّى لِمَكائِدِ أَهْلِ الصَّلالِ وَالْمَرَدَةِ، مِنْ أَحْداثِ الْأُمَمِ الصوال. (1)

به درستی که پدرم (امام حسن عسکری علیه السلام) با من عهد کرده اند که وطنی از زمین - جز مخفی ترین و دورترین جای آن برنگیرم تا این که امر خود را پوشیده سازم، و به خاطر وجود نیرنگ های گمراهان و منحرفان مکان خود را از فتنه های امت های گمراه، محفوظ بدارم.

این روایت، شاهدی بر اثبات غربت امام زمان علیه السلام، به معنای مورد بحث است. خداوند سبحان می خواهد ایشان از شر دشمنان محفوظ باشند. یک راه محفوظ ماندنشان این است که محل زندگیشان دور افتاده باشد و در جائی قرار گیرند که دست کسی به آن جا نمی رسد و بدین صورت از شر منحرفان و گمراهان محفوظ بمانند. البته خداوند عزّوجلّ قادر است که ولی خود را بدون این که وطنش را در مکانهای دور افتاده قرار دهد - حفظ کند ولی فعلاً - بنابر حدیث یاد شده - چنین اراده کرده است.

به هر حال امام حسن عسکری علیه السلام از آن جائی که می دانستند وجود مقدس امام زمان علیه السلام به وسیلهٔ دوستان نادان و دشمنان دانا در معرض خطر قرار می گیرند از ایشان خواسته اند که در جاهای دور دست سکنی گزینند و مسلّماً دوري ایشان از محل مورد علاقه و دوستان مخلص، سبّب غربت آن حضرت می شود.

اما در این میان دلهای اهل طاعت و اخلاص، بیقرار و ناآرام به سوی امام زمان علیه السلام پر می کشد و جز به یاد ایشان آرام نمی گیرد. آنها به پرندگانی می مانند که در هر نقطهٔ دور و نزدیکی رها شوند، همواره به سوی آشیانه خود بر می گردند. امام حسن عسکری علیه السلام فرزند خود را در مصیبت غربتش این چنین تسلّی داده اند:

اِعْلَمْ أَنَّ قُلُوبَ اَهْلِ الطَّاعَةِ وَ الْاِخْلاصِ نُزَّعُ إِلَيْكَ مِثْلَ الطَّيْرِ إِلَى أَوْ كَارِها. (2)

بدان که دلهای اهل طاعت و اخلاص به سوی تو - همچون پرنده به آشیانش کنده شده است.

ص: 328

در این روایت دوستان امام زمان علیه السلام و با وصف اهل طاعت و اخلاص معرفی شده اند. و بدین ترتیب حضرت نشان داده اند که آنها متدین های واقعی هستند که دلهایشان به سوی امام زمان علیه السلام کنده شده است. دلهای آنها تنها نزد امام زمان علیه السلام آرامش می یابد. همان طور که پرندگان تا وقتی در آشیان خود نباشند آرامش ندارند و مضطرب هستند. محل قرار و آرام دلهای اهل طاعت نیز وجود مبارک امام عصر علیه السلام است. بدنهای ایشان هر جا باشد اما قلوب آنها نزد مولایشان است و جز به ایشان قرار و آرامش ندارد. اما چه باید کرد که این ولی نعمتِ همۀ عالم، دور از وطن و دوستان خویش به سر می برد. آنچه قلب دوستداران حضرتش را به درد می آورد این است که گل سرسبد هستی که همگان به طفیل او زنده اند و از کنار سفرۀ او روزی می خورند - خود، آواره بیابانهاست، در مقام و منزلتی که انتظار می رود و در جایگاهی که باید مطرح باشد نیست، در مناصب و مواقعی که حق مسلّم و خاص ایشان است جای حضرتش خالی است. این درد، بر قلب کسانی که امام شناس واقعی هستند همواره سنگینی می کند اما چاره ای جز صبر و دعا برای این غریب دور از اهل و دیار ندارند.

ص: 329

ص: 330

سوی آن حضرت گرد می آیند و این ناظر به کلام خدای عزوجل است که فرمود: « هر جا که باشید خدا همه شما را گرد می آورد به درستی که خدا بر هر کاری توانا است». وقتی این عده از اهل اخلاص جمع شدند، خدا امرش را آشکار می کند پس وقتی ده هزار نفر مرد کامل شدند ایشان به اذن خدای عزوجل خروج می کنند.

وقتی سیصد و سیزده نفر از اهل اخلاص جمع شدند خداوند امر ظهور حضرت علیه السلام را آشکار می نماید. اما انجام آن رسالتی که خدای عزوجل به عهده ایشان قرار داده، زمانی شروع می شود که ده هزار نفر کامل شوند.

اگر امام زمان علیه السلام فقط سیصد و سیزده یار مخلص - با تمام شرایط لازمه - داشته باشند ظهور می کنند. پس بسیار جای افسوس است که در طول تاریخ هنوز این تعداد انصار و اعوان واقعی برای حضرتش گرد نیامده است. این عده باید در مجموع تاریخ جمع شوند و لزومی ندارد که همۀ آنها در یک زمان زنده باشند،بلکه ممکن است بسیاری از آنها از دنیا رفته باشند و هنگام ظهور مبعوث شده و آمادۀ یاری حضرت گردند، و به سوی ایشان بشتابند.

بارزترین شاهد غربت امام زمان علیه السلام این است که سالهای طولانی گذشته و هنوز این تعداد معدود یار و یاور واقعی برای حضرتش آماده نشده است.

مرحوم صاحب مكيال - اعلی الله مقامه الشريف - با تذکر به این مطلب می فرماید:

فَانْظُرْ أَيُّهَا الْعاقِلُ كَيْفَ طَالَ السِّنُونَ وَ مَضَى الأعوام، وَلَمْ تَجْتَمِعْ هَذِهِ الْعِدَّةُ لِلاِمامِ عَلَيْهِ السَّلامُ، فَهذا أَقْوى شاهِدٍ عَلَى قِلَّةِ أَنْصارِهِ وَ غُرْبَتِهِ. (1)

ای انسان فهمیده نگاه کن چگونه سالها طولانی شد و سالیان زیاد گذشت، اما هنوز این تعداد برای امام علیه السلام جمع نشده است! این خود، قوی ترین دلیل بر کمی یاران و غربت حضرت علیه السلام است.

یاران امام زمان علیه السلام در هنگام ،ظهور باید ویژگی های زیادی داشته باشند که به سادگی در افراد جمع نمی شود.به عنوان مثال یکی از ویژگی های یاران امام علیه السلام در زمان ظهور تسلیم محض بودن آنها نسبت به حضرت است، در حدی که

ص: 332

«هارون مکی» یکی از اصحاب امام صادق علیه السلام نسبت به ایشان داشت.

روزی «سهل بن حسن خراسانی» خدمت امام صادق علیه السلام رسیده و عرض کرد: چه چیزی شما را باز می دارد از این که حق مسلم خود (حکومت و خلافت) را به دست آورید در حالی که صد هزار شیعۀ آمادۀ جنگیدن در اختیار شما هست؟ حضرت برای امتحان او دستور فرمودند تا تنور را روشن کنند. وقتی آتش در تنور برافروخته شد و شعله اش بالا گرفت به آن مرد خراسانی دستور دادند که وارد تنور شود. او که پنداشته بود امام علیه السلام از سخنان او غضبناک شده و قصد مجازاتش را دارند، عرض کرد آقا مرا ببخشید به آتش عذابم نکنید.

در همین اثنا هارون مکی وارد شد. در حالی که کفش هایش در دستش بود پس از عرض سلام به امام صادق علیه السلام و پاسخ ایشان، حضرت بدون هیچ توضیحی به او فرمودند: کفش هایت را بگذار و داخل تنور بنشین! او هم بدون تأمل و پرسشی این کار را انجام داد. امام علیه السلام در این حال با آن مرد خراسانی به گفتگو پرداخت و دربارۀ خراسان مطالبی به او فرمود که گویی شاهد و ناظر بر آن بوده است. سپس به سهل بن حسن فرمودند: برخیز و داخل تنور را بنگر او دید هارون مگی چهار زانو داخل تنور نشسته و با دیدن امام علیه السلام و سهل بن حسن به آنها سلام کرد. اینجا بود که حضرت صادق را از مرد خراسانی پرسیدند در خراسان چه تعداد مثل هارون دارید؟ او گفت: قسم به خدا یک نفر هم این گونه نداریم. آنگاه حضرت فرمودند:

أما إِنَّا لا تَخْرُجُ في زَمَانٍ لا تَجِدُ فِيهِ خَمْسَةَ مُعاضدينَ لَنَا، نَحْنُ أَعْلَمُ بِالْوَقْتِ. (1)

آگاه باشید که ما در وقتی که (حتی) پنج نفر یار و کمک کار نداریم خروج نمی کنیم ما نسبت به وقت (خروج) آگاه تر هستیم.

تسلیم بودن تا این حد نسبت به امام علیه السلام، خصوصیتی است که کمتر میان شیعیان دیده می شود و نشانه کمال ایمان است.

اگر ویژگی های دیگر یاران حضرت در وقت ظهور هم به این ویژگی اضافه شود

ص: 333

معلوم می گردد که همواره تعداد اصحاب حضرت در هر زمانی بسیار اندک بوده است بنابراین حضرت مهدی علیه السلام از جهت بی یار و یاور بودن، غریب بوده و هستند.

باشد که خداوند متعال او را در زمرۀ یاران حضرت در زمان ظهور هم قرار دهد.بنابراین عمل به سفارش مرحوم صاحب مکیال، تنها راهی است که پیش روی علاقمندان به یاری امام زمان علیه السلام وجود دارد و نباید از آن غفلت کرد.

بررسی مهمترین راههای یاری امام غریب علیه السلام که قسمت بسیار مهم و عملی این کتاب است در بخش بعدی خواهد آمد.

ص: 335

ص: 336

طرد شده هستند چرا که موقعیت و منزلتی را که در شأن ایشان است برایشان در نظر نمی گیرند و حقوق ایشان آن گونه که باید - ادا نمی شود.

هیچ کدام از مراحل شکر در برابر این نعمت عظیم الهی، به طور شایسته ادا نمی شود. به عبارتی، در عین این که نعمت عام وجود امام زمان علیه السلام شامل حال هست ولی شکر آن گزارده نمی شود، تا جائی که مردم ولی نعمت خویش را کنار گذاشته اند و - فهمیده یا نفهمیده - ایشان را با قلب و زبان و عمل خویش طرد کرده اند.

«وحيد » - یعنی تنها - به کسی گفته می شود که متناسب با شأن و مقام ،خود یاران همراه نداشته باشد «کسی به او مراجعه نکند» و «اعوان و انصار نداشته باشد».

درباره او صاف «غریب » و « غائب از اهل و نزدیکان» نیز در گذشته توضیح دادیم.

پدر ایشان که به قتل رسیده همان آقای مظلومانِ عالم حضرت سیدالشهداء علیه السلام است که در طول تاریخ و همۀ روزگار، مظلومی چون او وجود نداشته و ندارد. انتقام گیرنده این سيّدِ مظلومان عالم، امام عصر علیه السلام می باشند، که هنوز این کار را نکرده اند و چون ایشان خونخواه پدر هستند، یکی از مأموریت های حضرتش پس از ظهور انتقام گرفتن از قاتلانِ حضرت سيّد الشهداء علیه السلام است.

است.

یکی از القاب امام عصر علیه السلام « ثائر دَمِ الْحُسَينِ وَ الشُّهَدَاءِ مَعَهُ صَلَواتُ اللهِ عَلَيهِمْ » است. (1) برای فهم معنای این عبارت ابتدا « ثائر » را معنی می کنیم. مرحوم صاحب مکیال در توضیح آن چنین آورده اند:

الثائِرُ : الذى لا يَبْقَ عَلَى شَيْ حَتَّى يُدْرِكَ ثَارَهُ. (2)

ثائر، کسی است که تا وقتی خونخواهی نکرده، قرار و آرام ندارد.

امام زمان علیه السلام باید خونی را قصاص کند که از امام حسین علیه السلام و اهل بیت و اصحاب ایشان ریخته شده است. یعنی انتقام خون ایشان را بگیرد و تا زمانی که این خونخواهی تحقق نیافته آرام و قرار ندارد.

هر فرد مقتول، ولی دمی - صاحب خونی -دارد که شرعاً حق قصاص قاتل را دارد.

خداوند متعال در قرآن کریم به این مطلب تصریح کرده است:

مَنْ قُتِلَ مَظْلُوماً فَقَدْ جَعَلْنا لِوَلِيّهِ سُلْطاناً. (3)

کسی که مظلوم کشته شود، ما برای او (نسبت به قاتل) سلطه قرار داده ایم.

خداوند برای صاحب خون کسی که مظلومانه کشته شود شرعاً این حق را قرار داده که بتواند قاتل را قصاص کند و انتقام خون او را از قاتل بگیرد. در تفسیر عیاشی ذیل این آیه شریفه از امام باقر علیه السلام روایت کرده است:

هُوَ الْحُسَيْنُ بْنُ عَلِيّ عَلَيهِمَا السَّلامُ قُتِلَ مَظْلُوماً وَنَحْنُ أَوْلِيَاؤُهُ، وَ الْقائِمُ مِنا إذا قامَ طَلَبَ بِثَارِ الْحُسَيْنِ عَلَيهِ السَّلام. (4)

مقتول (در این آیه) حسین بن علی علیه السلام است، که مظلومانه کشته شد و ما صاحبان

ص: 339

خون ایشان هستیم و قیام کننده از ما اهل بیت وقتی قیام کند، خونخواهی حسین علیه السلام را می نماید.

آیه شریفه، بیانگر یک حکم فقهی است ولی تأویل آن به امام حسین علیه السلام بر می گردد، که خونِ ایشان بناحق ریخته شد و صاحب این خون، همۀ ائمه معصومین علیهم السلام هستند و اولین خونخواه ایشان امام زمان عجل الله تعالی فرجه الشریف هستند. همه اهل بيت علیهم السلام حتى پیامبر اکرم صلی الله علیه و اله در انتظار روزی هستند که چنین امری عملی گردد.

در بعضی احادیث آمده است:

وقتی پیامبر صلی الله علیه و اله را به معراج بردند، به ایشان خطاب شد: آیا دوست داری اوصیاء خود را ببینی؟ حضرت فرمودند بلی. خطاب آمد: به طرف راست عرش توجه کن.

فَالْتَفَتَ، فَإِذَا بِعَلِيِّ وَ فاطِمَةَ وَ الْحَسَنِ وَ الْحُسَيْنِ وَ عَلِيِّ بْنِ الْحُسَينِ وَ مُحَمَّدِ بْنِ عَلَى وَ جَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّدٍ وَ مُوسَى بْنِ جَعْفَرٍ وَ عَلِيِّ بْنِ مُوسَى وَ مُحَمَّدِ بْنِ عَلِيٍّ وَعَلِي بْنِ مُحَمَّدٍ وَ الحَسَنِ بْنِ عَلِيّ وَ الْمَهْدِي عَلَيْهِمُ السَّلامُ في صَحْضَاحِ مِنْ نُورٍ قِيام يُصَلُّونَ، وَهُوَ في وَسَطِهِمْ يَعْنى المَهْدِيُّ عَلَيهِ السَّلام كَأَنَّهُ كَوْكَبٌ دُرِّيٌّ وَ قَالَ: يا مُحَمَّدُ هَؤُلاءِ الْحُجَجُ، وَ هَذَا الثَّائِرُ مِنْ عِتْرَتِكَ وَ عِزَّتِى إِنَّهُ الْحُجَّةُ الْواحِبَةُ لاَوْلِيائى وَ الْمُنْتَقِمُ مِنْ اَعْدائى. (1)

پس( پیامبر صلی الله علیه و اله)به آن سمت توجه فرمودند. امیر المؤمنين علیه السلام و حضرت زهرا علیه السلام و دیگر امامان معصوم علیه السلام را دیدند که در پرده ای از نور هستند و ایستاده نماز می خوانند و او (یعنی مهدی علیه السلام) مانند ستاره درخشانی وسط آنهاست. خداوند خطاب فرمود: ای محمد صلی الله علیه و اله، اینها حجّت ها، هستند و او خونخواه از خاندان توست. قسم به عزّتم که او حجّتِ واجب برای دوستان من و انتقام گیرنده از دشمنان من است.

در حدیث دیگری از امام باقر علیه السلام آمده است که فرمود:

وقتی جدم امام حسین علیه السلام به شهادت رسید، فرشتگان الهی به ضجّه و گریه آمدند.

ص: 340

و عرضه داشتند ای پروردگار و آقای ما ! آیا از کشندگان برگزیده آفریدگانت در می گذری؟ خدای عزوجل در پاسخ به آنها فرمود: آرام باشید! قسم به عزت و جلال خود من از ایشان - هر چند بعد از گذشت مدت زمانی - قطعاً انتقام خواهم گرفت. سپس خداوند، امامان از فرزند امام حسین علیه السلام را به فرشتگان شناسانید و آنها با ديدن ائمّه علیهم السلام مسرور شدند.

در میان آنها یک نفر ایستاده مشغول نماز خواندن بود، خدای عزوجل فرمود:

بِذلِكَ الْقائِم أَنْتَقِمُ مِنْهُمْ. (1)

با همین کسی که ایستاده است از آنها انتقام می گیرم.

کار بود. یعنی کشندگان امام حسین علیه السلام هنوز به حکومت و ریاست خود ادامه می دادند. خیلی طبیعی بود که طرفداران فرزند پیامبر صلی الله علیه و اله آرزو کنند که روزی بر دشمنان خود که هنوز بر سر کار بودند - دست یابند و انتقام آن خونهای به ناحق ریخته را از آنها بگیرند. اما اکنون، بیش از سیزده قرن از آن زمان گذشته نه از امویان و عباسیان خبری است و نه دشمنان و کشندگان بالفعل و نه اعقاب و نسل های بعد از آنها، هیچ کدام در صحنه وجود نیستند، لذا شعله ور کردن و زنده نگهداشتن عنصر انتقام و کینه توزی و خشونت و خونریزی و از طریق تحریک عواطف - دشمنان غیر عینی و موهوم تراشیدن چیزی جز جفا کردن نسبت به یک واقعهٔ زیبای انسانی (شهادت) نیست!!

انحراف مدافعان این نظریه به آن جا رسیده که مدعی شده اند: دعاها و زیارتنامه هایی که متضمن چنین سخنانی هستند در همان زمان ها ساخته شده اند و اکنون دیگر فلسفه خود را از دست داده اند بنابراین یکی از وظایف متفکران و رهبران دینی را در دوران ما تجدید نظر کردن در مضامین آن دعاها و زیارتنامه ها دانسته اند!!

این سخنان واهی و سست وقتی با رنگ و لعاب روشنفکر مآبانه بیان شود، می تواند باعث فریب افراد بی اطلاع و ساده لوح در معارف دینی گردد و آنها را از پذیرش یک اعتقاد اصیل اسلامی باز دارد. انتقام از کشندگان سیدالشهداء علیه السلام یکی از برنامه های امام عصر علیه السلام است که به صورت ناجوانمردانه ای مورد انکار قرار گرفته و از مصادیق کفران نعمت قلبی نسبت به این صفت ایشان به شمار می آید.

در اینجا بدون این که بخواهیم به تفصیل - و با پاسخ به یکایک اشکالات وارد این بحث شویم به بیان عقیدهٔ صحیح و مستدل در این موضوع اکتفا می کنیم.

اصل مسأله این است که واقعه کربلا و شهادت امام حسین علیه السلام همراه با اهل بیت علیهم السلام و اصحاب خود در عاشورای سال 61 هجری، حادثه ای نیست که فقط به زمان وقوعش مربوط باشد و صرفاً از دشمنی شخصی بنی امیه با اهل بیت عصمت و طهارت علیهم السلام نشأت گرفته باشد. ریشه های اصلی این مصیبت بزرگ به صدر اسلام و دشمنی های حساب شدۀ منافقان زمان پیامبر صلی الله علیه و اله را با آن حضرت بر می گردد. از همان زمان کسانی به نام اسلام و تحت عنوان دفاع از دین خدا ظلم به عترت پیامبر صلی الله علیه و اله را پی ریزی کردند. آنها -

ص: 342

مهمترین نقش را در ستم های بعدی دشمنان نسبت به اهل بیت علیهم السلام را داشتند. به همین دلیل در زیارت مأثور و مستند عاشورا که حدیث قدسی است - می خوانیم:

لَعَنَ اللهُ أُمَّةٌ أَسَّسَتْ أَسَاسَ الظُّلْم وَالْجَوْرِ عَلَيْكُمْ أَهْلَ الْبَيْتِ. (1)

خداوند گروهی را که ظلم و ستم به شما اهل بیت علیهم السلام را پی ریزی کردند، از رحمت خود دور فرماید.

در عبارت دیگر از آن زیارت معتبر، اعلام بیزاری از همین افراد را وسیلهٔ تقرب خود به سوی خدا و رسول صلی الله علیه و اله و حضرت زهرا علیه السلام و ائمه اطهار علیهم السلام قرار می دهیم:

يا اَباعَبْدِ اللهِ اِنّى اَتَقَرَّبُ إِلَى اللهِ وَ إِلَى رَسُولِهِ وَإِلَى أَمِيرِ الْمُؤْمِنِينَ وَ إِلَى فَاطِمَةَ وَ إِلَى الْحَسَنِ وَ إِلَيْكَ... بِالْبَرائَةِ مِمَّنْ أَسَّسَ أَساسَ الظُّلْمِ وَ الْجَوْرِ عَلَيْكُمْ. (2)

ای اباعبدالله! من... به وسیلهٔ بیزاری جستن از کسانی که ظلم و ستم به شما اهل بیت را پی ریزی کردند، به سوی خدا و رسول خدا صلی الله علیه و اله و به امیرالمؤمنين علیه السلام و حضرت زهرا علیه السلام و امام حسن علیه السلام و به شما تقرب می جویم.

این حقیقت با رساترین بیان در زیارات مختلف امام حسین علیه السلام ذکر شده و درسی است که زائر آن حضرت از خواندن آنها می گیرد.

به همین جهت، مصیبت روز عاشورا برای همه اهل بیت علیهم السلام بسیار سنگین و جانگداز است. خاندان وحی ، ایام محرم و عاشورا در هر سال را ایام حزن و سوگواری خود می دانستند به عنوان نمونه، امام رضاع علیه السلام فرمودند:

إِنَّ يَوْمَ الْحُسَيْنِ عَلَيهِ السَّلامُ أَفْرَحَ جُفُونَنا وَ أَسْبَلَ دُمُوعَنا وَ أَذَلَّ عَزِيزَنَا بِأَرْضِ كَرْبِ وَ بَلاءِ، وَ أَوْرَثَتْنَا الْكَرْبَ وَ الْبَلاءَ إِلى يَوْمِ الْاِنْقِضاء ، فَعَلَى مِثْلِ الْحُسَيْنِ عَلَيهِ السَّلامُ فَلْيَبْكِ الْباكُونَ. (3)

روز امام حسین علیه السلام(عاشورا) پلک های ما را زخم نموده و اشک های ما را ریزان ساخته، و عزیز ما را در سرزمین گرفتاری و بلا به ذلت انداخته است و (این مصیبت) باعث شده که ما تا پایان دنیا در اندوه و گرفتاری باقی بمانیم! پس گریه

ص: 343

کنندگان باید بر مانند حسین علیه السلام بگریند.

این حدیث بیان کننده بعضی از مصائب اهل بیت علیهم السلام در غم عاشورای امام حسین علیه السلام است.

اما گفت و شنود مفضّل با امام صادق علیه السلام و پرده از واقعیت عمیق تر و تلخ تری بر می دارد. مفضّل که از خواص اصحاب امام علیه السلام بود - روزی به ایشان عرض کرد:

الله إِنَّ يَوْمَكُمْ فِي القِصاصِ لَأَعْظَمُ مِنْ يَوْمِ يَحْتَتِكُمْ

روزی که شما (دشمنان خود را) قصاص می کنید، از روز غم و محنت شما بزرگتر است.

او می خواست با این گفتار خود امام صادق علیه السلام را نسبت به مصیبت های اهل بیت علیهم السلام تسلّی دهد، بر این اساس که خوشحالی از قصاص دشمنان ناراحتی های گذشته ایشان را جبران می کند ولی حضرت در پاسخ او فرمودند:

وَلَا كَيَوْمِ مِحْتَتِنا بِكَرْبَلاءَ .

ولی نه مانند غم و ناراحتی ما در کربلا.

یعنی قصاص کردن دشمنان، ناراحتی های ما در روز عاشورا و سرزمین کربلا را جبران نمی کند. آن محنتی است که به تعبیر امام رضا علیه السلام تا پایان دنیا باقی خواهند ماند حتی با انتقام گیری امام عصر علیه السلام از کشندگان سیدالشهداء علیه السلام نیز از بین نخواهد رفت.

آن گاه امام صادق علیه السلام به مصیبتی تلخ تر و سخت تر از عاشورای امام حسین علیه السلام اشاره فرمودند:

وَ إنْ كانَ يَوْمُ السَّقِيفَةِ وَ إِحْراقَ النَّارِ عَلى باب أمير المؤمِنينَ وَ الْحَسَن وَ الْحُسَيْنِ وفاطِمَةَ ، وَزَيْنَبَ وَ أُمَّ كُلْثُومَ عَلَيهِم السَّلامُ وَ فِضَّةَ وَ قَتْلُ مُحسِنِ بِالرَّفْسَةِ أَعْظَمَ وَ اَدْهى وَ آمَرَّ، لأَنَّهُ أَصْلُ يَوْم الْعَذاب. (1)

هر چند که (مصیبت) روز سقیفه غصب خلافت و آتش زدن خانه امیرالمؤمنین و امام حسن و امام حسین و حضرت زهرا و حضرت زینب و ام كلثوم علیهم السلام و فضه -

ص: 344

(خادمه حضرت زهرا علیه السلام)و کشتن حضرت محسن علیه السلام در (شکم مادرش حضرت فاطمه علیه السلام) با لگد، بزرگتر و سنگین تر و تلخ تر بود. چون ریشه مصیبت ها و عذاب ها همان بود.

مصيبت عاشورا بیش از آن که معلول ظلم و ستم بنی امیه در حق اهل بیت علیهم السلام باشد، برخاسته از اساس منحرف و باطلی بود که پایه گذاران سقیفه و کشندگان محسن فاطمه علیه السلام پی ریزی کردند. اساس ظلم نسبت به عترت پاک پیامبر خدا صلی الله علیه و اله، همان جنایتی بود که اوّلی و دومی و سومی مرتکب شدند. همان کسانی که در زیارت شریفهٔ عاشورا از خداوند عزوجل می خواهیم آنها را به طور خاص مورد لعنت خود قرار دهد و از رحمت خود دور بدارد.

اللَّهُمَّ خُصَّ أَنْتَ أَوّلَ ظالِم بِاللَّعْنِ مِنّى، وَ ابْدَأَ بِهِ أَوَّلاً ثُمَّ الثَّانِي وَ الثَّالِثَ وَ الرّابِعَ اللَّهُمَّ الْعَنْ يَزِيدَ بْنَ مُعاوِيَةَ خَامِساً، وَ الْعَنْ عُبَيْدَ اللهِ بْنَ زِيادٍ وَ ابْنَ مَرْجانَةَ وَ عُمَرَ بْنَ سَعْدِ َو شِمْراً. (1)

درخواست لعن از جانب خداوند ابتدا برای اولی و دومی و سومی می شود و در مرتبه چهارم به معاویه می رسد. آن گاه در مرتبه پنجم نوبت به یزید و همراهانش در کشتن سید الشهداء علیه السلام می رسد.

با این ترتیب، زیارت عاشورای امام حسین علیه السلام، درسی عمیق به زیارت کنندگان آن حضرت می دهد و آنها را با اساس و ریشه ظلم به اهل بیت علیهم السلام آشنا می کند. از جمله آثار مداومت بر این زیارت که با تعابیر مختلف مورد تاکید قرار گرفته است (2)، ثبات قدم زائر در همین عقیده زیر بنائی است.

آگاهی از پایه گذاران ظلم به اهل بیت علیهم السلام صرفاً اطلاع یافتن از یک امر تاریخی نیست، بلکه کاملاً جنبه اعتقادی دارد. زیرا آنها با این پایه گذاری در صدد تحریف دین در تمام ابعاد بودند و هدف آنها محو کامل اسلام محمدی صلی الله علیه و اله و قرار دادن یک سلسله بدعت به نام دین بود. از سوی دیگر رسالت ائمه اطهارعلیهم السلام مبارزه با همین بدعت ها و حفظ اسلام از تحریف ها بود. بدین ترتیب خلفای غاصب، یک مکتب ساختگی در برابر-

ص: 345

اسلام واقعی ساختند و در برابر اهل بیت علیهم السلام ایستادند و این رویارویی جبهه حق و باطل بعد از دوران پیامبر اکرم صلی الله علیه و اله و تا به امروز ادامه داشته است. شناخت رهبران این دو جبهه و آشنایی با اهداف و عملکرد آنها برای هر کس که به شناخت اسلام پیامبر صلی الله علیه و اله علاقه دارد بسیار ضروری است. (1)

همین امروز اگر کسی بخواهد آئین اسلام را بررسی کند و درباره حقانیت آن به تحقیق بپردازد، باید به کدام مکتب و مذهب به عنوان اسلام روی آورد؟ مکتب اهل بيت علیهم السلام (مذهب جعفری) یا مکتب خلافت مذاهب اربعه؟ این دو مکتب، همین امروز هم به قدری با یکدیگر اختلاف دارند که هیچ کس نمی تواند با مطالعه منابع هر دو گروه، به اصول و فروع یکسانی در امر دین برسد. کافی است موارد اختلاف دو گروه را در بحث توحید ،نبوت ،امامت معاد و عدل ببینیم، تا بفهمیم غیر از اشتراکی که در الفاظ این اصول وجود دارد محتوا و مفاهیم اینها تفاوت هایی جدی و اساسی با یکدیگر دارند. (2) در احکام عملی و فرعی هم خلفای جائر و فقهای اجیر آنان آن چنان بدعت های مختلف در دین وارد کرده اند که به کمتر اشتراکی در جزئیات احکام برخورد می کنیم.

پس شناختِ بدعت گذاران اولیه در دین اسلام و آشنایی با مکتب آنها برای تشخیص مذهب صحیح، هم بر مسلمانان و هم بر غیر ایشان، در همه زمانها ضرورت تام دارد و هیچ کس نمی تواند امروز بدون اطلاع مستند و درست از تاریخ صدر اسلام به دین شناسی صحیح دست یابد. نتیجه این شناخت صحیح آن است که هر مسلمان واقعی، وقتی از جنایت کشندگان ابا عبدالله علیه السلام و نیت و عقیدهٔ آنها آگاهی می یابد، با دل و زبان از اعمال آنها اعلام بیزاری می کند و با اظهار نفرت از آنها، بر همه پیروانشان تا قیام

ص: 346

قیامت - نفرین می فرستد و می کوشد تا در عمل از آلودگی های فکری زبانی و عملی آن ظالمان دور بماند. به این جمله زیارت عاشورا توجه کنید:

اَللّهُمَّ الْعَنْ أَوَّلَ ظالِمٍ ظَلَمَ حَقَّ مُحَمَّدٍ وَ آلِ مُحَمَّدٍ وَ آخِرَ تابعِ لَهُ عَلَى ذَلِكَ. (1)

یعنی آخرین کسی که از مسیر بنیانگذاران ظلم به اهل بیت علیهم السلام پیروی می کند، در کنار اولین آنها باید نفرین و از رحمت الهی دور گردد. یک مسلمان واقعی باید هم از پایه گذاران دشمنی با عترت پیامبر صلی الله علیه و اله بیزاری جوید و هم از پیروان آنها اعلام برائت نماید، و این عمل خود را وسیلهٔ تقرب به خداوند و حجّت های معصوم او بداند: اَتَقَرَّبُ إِلى اللهِ ثُمَّ إِلَيْكُمْ بِمُوالاتِكُمْ وَ مُوالاةِ وَلِيّكُمْ وَ بِالْبَرائَةِ مِنْ اَعْدائِكُمْ وَ النّاصِبينَ لَكُمُ الْحَرْبَ وَ بِالْبَرائِةِ مِنْ أَشْيَاعِهِمْ وَأَتْباعِهِمْ. (2)

من به سوی خداوند و به (شما اهل بیت علیهم السلام) تقرب می جویم. از طریق دوستی با شما و دوستی با دوست شما و از طریق بیزاری جستن از دشمنان شما و کسانی که با شما جنگ راه انداختند و نیز از طریق بیزاری جستن از پیروان ایشان و کسانی که راه آنها را دنبال می کنند.

به همین جهت است که پیامبر خدا صلی الله علیه و اله فرمودند:

لَعَنَ اللهُ قَتَلَةَ الْحُسَيْنِ عَلَيهِ السَّلامُ وَ مُحِبيهمْ وَ ناصِريهمْ، وَالسَّاكِتِينَ عَنْ لَعْنِهِمْ مِنْ غَيْر يقيَّه يُسْكِتُهُمْ. (3)

خدا لعنت کند کشندگان حسین علیه السلام و دوستداران آنها و یاری کنندگان ایشان را و آن کسانی که بدون وجود شرایط تقیّه که سبب سکوت آنها از لعن بشود - از لعن کردن آنها ساکت هستند.

پس در هر زمان یکی از وظایف دینی مؤمنان، آشنایی با دشمنان اهل بیت علیهم السلام و طرز مکتب ایشان و اعلام بیزاری از راه و رسم آنها و پیروانشان و لعن آنها به زبان و عمل است.

از این بالاتر، هر کسی در هر زمان و هر مکان به کشتن سیدالشهداء علیه السلام و یاران وفادار-

ص: 347

حضرتش قلباً راضی و خشنود باشد، خود جزء کشندگان آن حضرت محسوب می گردد.

پیامبر خدا صلی الله علیه و اله فرمود:

اَلا وَإِنَّ الرّاضِينَ بِقَتْلِ الْحُسَيْنِ عَلَيهِ السَّلامُ شُرَكَاءُ قَتَلَتِهِ. (1)

آگاه باشید کسانی که به کشتن حسین علیه السلام راضی و خشنود باشند، در کشتن او شریک قاتلانش هستند.

به همین جهت در احادیث آمده است که وقتی امام عصر علیه السلام ظهور می فرماید، انتقام خون سیدالشهداء علیه السلام را از فرزندان کشندگان ایشان می گیرد، پیامبر اکرم صلی الله علیه و اله فرمود:

ها إِنَّ الله... يَبْعَثُ عَلى بقايا ذَراريهمْ قَبْلَ يَوْم الْقِيامَةِ هادِياً مَهْدِيّاً مِنْ وُلد الْحُسَيْنِ المظلُوم، يُحْرِقُهُمْ بِسُيُوفِ أَوْلِيَائِهِ إِلى نارٍ جَهَنَّمَ. (2)

همانا خداوند... بر باقیمانده از فرزندانِ کشندگان اهل بیت علیهم السلام، پیش از روز قیامت یک (بزرگوار) هدایت یافته هدایت کننده از نسل حسین مظلوم علیه السلام بر می انگیزد، تا با شمشیر دوستانش آنها را بسوزاند تا به جهنّم برسند.

البته برای کسانی که با معارف اعتقادی اسلام آشنایی ندارند پذیرش این مطلب سنگین است که کسانی به خاطر کار پدران خود مورد عذاب الهی قرار بگیرند. به همین دلیل، از ائمه اطهار علیهم السلام دربارۀ آن سؤال می کردند و ایشان پاسخ می دادند. به عنوان نمونه عبدالکریم هروی از امام رضا علیه السلام می پرسد نظر شما دربارهٔ سخن امام صادق علیه السلام چیست؟ که فرمود:

إِذا خَرَجَ الْقائِمُ عَلَيهِ السَّلامُ قَتَلَ ذَرارى قَتَلَةِ الْحُسَيْنِ عَلَيْهِ السَّلامُ بِفِعَالِ آبَائِهِمْ.

یعنی وقتی قائم علیه السلام ظهور کند، کشندگان حسین را به سبب اعمال پدرانشان - به قتل می رساند.

امام رضا علیه السلام فرمودند: همین طور است. (مطلب همان گونه است که امام صادق علیه السلام) فرموده اند. هروی می پرسد: پس آیه قرآن چیست؟ که می فرماید:

وَلا تَزِرُ وَازِرَةٌ وِزْرَ اخْرُى. (3)

ص: 348

هیچ کس بار (عمل) دیگری را به دوش نمی کشد.

امام رضا علیه السلام فرمودند:

صَدَقَ اللهُ فى جَميع أَقْوالِهِ، وَلَكِنْ ذَرارى قَتَلَةِ الْحُسَيْنِ عَلَيْهِ السَّلامُ يَرْضَوْنَ بِأَفْعَالِ آبائِهِمْ وَ يَفْتَخِرُونَ بِها وَ مَنْ رَضِيَ شَيْئاً كَانَ كَمَنْ آتَاهُ وَلَوْ أَنَّ رَجُلاً قُتِلَ بِالْمُشْرِقِ، فَرَضِيَ بِقَتْلِهِ رَجُلٌ فِي الْمَغْرِبِ، لَكانَ الرّاضِي عِنْدَ اللهِ عَزَّوَجَلَّ شَرِيكَ الْقاتِلِ. وَ اِنّما يَقْتُلُهُمُ الْقائِمُ عَلَيهِ السَّلامُ إِذا خَرَجَ لِرِضا هُمْ بِفِعْلِ آبائهم. (1)

خداوند در همه گفتارهایش راست فرموده است. ولی فرزندانِ کشندگان حسین علیه السلام به اعمال پدران خود راضی هستند و به آن افتخار می کنند و هر کس به انجام چیزی راضی و خشنود باشد، مانند کسی است که آن را انجام داده است تا آن جا که اگر کسی در مشرق کشته شود و فرد دیگری در مغرب به کشتن او راضی باشد، رضایت دهنده نزد خدای عزّوجل، شریک قاتل محسوب می شود و حضرت قائم علیه السلام وقتی ظهور می فرمایند، صرفاً به دلیل رضایت آنها نسبت به عمل پدرانشان آنها را به قتل می رسانند.

بنابراین اگر امام زمان علیه السلام انتقام خون جدشان را از فرزندان قاتلانِ ایشان بگیرند به جهت رضایت آنها نسبت به جنایت پدرانشان می باشد. اینان در حقیقت، به سبب عمل خودشان - یعنی رضایت از قتل و جنایت پدرانشان در کربلا - کشته می شوند، به همین دلیل در بعضی از زیارات امام حسین علیه السلام مانند زیارت عاشورا، پس از درخواست لعن خدا بر کشندگان سیدالشهداء علیه السلام و اعوان و انصارشان چنین می خوانیم:

لَعَنَ اللهُ آلَ زِيادٍ وَ آلَ مَرْوانِ وَ لَعَنَ اللهُ بَنِي أُمَيَّةٌ قاطِبَةً. (2)

بدین گونه درخواست لعن خدا بر همه بنی امیه و خاندان زیاد و خاندان مروان تا روز قیامت می شود.

در همین زیارت شریفه آمده است که:

ص: 349

هذا يَوْمٌ فَرِحَتْ بِهِ آلَ زِيادٍ وَ آلَ مَرْوانِ بِقَتْلِهِمُ الْحُسَيْنَ عَلَيْهِ السَّلام. (1)

در روز عاشورا خاندان زیاد و مروان به خاطر کشتن حسین علیه السلام شاد شدند.

افراد معدودی به عنوان کشندگان مستقیم سیّدالشهداء علیه السلام مباشرت به این جنایت کردند، اما تمام خاندان آنها - بلکه همهٔ طوائف بنی امیه - به عمل آنها شاد شده و راضی بوده اند. از این رو مستحق لعن الهی بوده و هستند.

بنابراین اگر ائمه اطهار علیهم السلام به شیعیان سفارش کرده اند که زیارت عاشورا و امثال آن را همیشه بخوانند و در همه زمانها بر بنی امیه لعن و نفرین کنند از این جهت است که فرزندان بنی امیه در طول تاریخ همیشه از جنایت پدران خود راضی و خوشحال بوده اند، و به آن افتخار کرده و می کنند. پس درخواست لعن برای آنها، نه تنها ظلم نیست، بلکه عین عدالت و حق طلبی است.

کشندگان مستقیم سيّد الشهداء علیه السلام قرنهاست که به آتش الهی گرفتار هستند، گرچه هیچ کدام اکنون زنده نیستند؛ اما آیندگان و پیروان آنها که چه بسا از نسل آنها هم نباشند - در همه زمانها بوده و هستند هنگام ظهور امام عصر علیه السلام نیز عده ای از آنها حضور دارند، که به خاطر رضایت و شادی و افتخار کردن به اعمال، قاتلان در جنایت آنها شریک هستند و باید انتقام خون شهدای کربلا از آنها گرفته شود. (2)

وقتی امام زمان علیه السلام به این صورت انتقام جد شهید خود را می گیرند، عده ای می گویند که ایشان در کشتن زیاده روی و اسراف می کند. این از آن جهت است که حضرت، کسانی را به قتل می رساند که مستقیماً امام حسین علیه السلام را نکشته اند. در قرآن می فرماید:

مَنْ قُتِلَ مَظْلُوماً فَقَدْ جَعَلْنَا لِولَيْهِ سُلْطاناً فَلا يُسْرِفْ فِي الْقَتْلِ إِنَّهُ كَانَ مَنْصُوراً. (3)

حضرت باقر العلوم علیه السلام، ذیل این آیه شریفه تصریح فرموده اند:

الْقائِمُ مِنّا إذا قامَ، طَلَبَ بِثَارِ الْحُسَيْنِ عَلَيهِ السَّلامُ، فَيَقْتُلُ حَتَّى يُقالَ: قَدْ أَسْرَفَ فِي الْقَتْلِ.

ص: 350

قیام کننده از (ما اهل بیت علیهم السلام) وقتی قیام کند، از حسین علیه السلام خونخواهی می کند. پس تا آن جا می کشد که گفته می شود ایشان در کشتن زیاده روی کرده است.

سپس خود حضرت آیه شریفه را توضیح می دهند:

المقتولُ: الْحُسَيْنُ عَلَيهِ السَّلامُ، وَ وَلِيُّهُ: الْقائِمُ عَلَيهِ السَّلامُ. وَ الْاِسْرافُ فِي القَتْلِ أَنْ يَقْتُلَ غَيْرَ قاتله. (1)

کشته شده، امام حسین علیه السلام است و ولی (خون) ایشان، امام قائم علیه السلام است. و زیاده روی در کشتن به این است که غیر قاتل را (به جرم کشتن مقتول) بکشد.

کسانی که در زمان ظهور امام زمان علیه السلام را متهم به اسراف در قتل می کنند، نمی دانند که ایشان، غیر قاتلین را به دلیل رضایت و شادی آنها از جنایت قاتلین، به قتل می رسانند. این کوته نظران چون دلیل آن گونه انتقام حضرت را نمی دانند می پندارند که ایشان در کشتن زیاده روی کرده اند. آنها چون می بینند امام عصر علیه السلام کسانی را می کشند که در زمان کشتن امام حسین علیه السلام نبوده اند و در این امر، فعالیت مستقیم نداشته اند، حکم به اسراف ایشان در قتل می کنند. اما در واقع اسرافی در کار نیست چون آنها به خاطر کار خودشان (یعنی رضایت و شادی قلبی و افتخار کردن به جنایت قاتلین) کشته می شوند در گذشته به تفصیل گفتیم که عمل قلبی، همانند عمل خارجی مورد محاسبه است. و همین اعمال قلبی و نفسانی آنها را شریک قتل سیّدالشهداء علیه السلام گردانیده است. پس امام زمان علیه السلام اسراف در قتل نمی کنند. فقط ظاهر و صورت خارجی عمل ایشان، به شکل اسراف در قتل است و کسی که حکمت و دلیل عمل ایشان را بفهمد حکم به اسراف در قتل نمی کند.

البته این نوع قصاص برای ما در دنیا جایز نیست و کسی نمی تواند به استناد عمل امام عصر علیه السلام پس از ظهور کسانی را که به انجام ظلم و جنایتی راضی هستند، به سبب رضایت قلبی آنها، قصاص کند. تکلیف ما از نظر فقهی در این زمان قصاص از شخص قاتل است و فراتر رفتن از این حد اسراف در قتل محسوب می شود.

باید دانست که بعضی از اقدام های امام عصر علیه السلام پس از ظهور با روش معمول دیگران-

ص: 351

و حتی امامان گذشته تفاوت دارد. به عنوان مثال در مسأله ،قضاوت حکم فقهی این است که قاضی باید به استناد مدارک و شواهد موجود که «بینه» نامیده می شود حکم نماید هر چند که خود در واقع بداند که حق با کدام یک از طرفین دعوی است و لذا گاهی برخلاف علم قطعی خود حکمی صادر می نماید. ائمه اطهار علیهم السلام هم در هنگام قضاوت، علم خود را ملاک نمی دانستند و صرفاً براساس «بینه» و شواهد ارائه شده، حکم به ظاهر می کردند. با این که از واقع ، بدون نیاز به بینه ، آگاه بودند.

اما در همین مورد قضاوت بعضی از انبیاء الهی از جانب خدای عزّوجلّ مأموریت داشتند که قضاوت را براساس علم خود - بدون ملاحظۀ شاهد و بینه - انجام دهند. یکی از این پیامبران، حضرت داود علیه السلام بودند که قضاوت ایشان به باطن افراد معروف است. این ویژگی از ایشان در امام عصر علیه السلام پس از ظهور مشاهده خواهد شد. امام صادق علیه السلام فرمودند:

إذا قام قائم آلِ مُحَمَّدٍ صَلَّى اللهُ عَلَيهِ وَ آلِهِ وَسَلَّمَ، حَكَمَ بَيْنَ النَّاسِ بِحُكْم داوُدَ، لا يَحْتاجُ إلى بَيِّنَةٍ ، يُلْهِمُهُ اللهُ تَعَالَى فَيَحْكُمُ بِعِلْمِهِ، وَ يُخْبِرُ كُلَّ قَوْمٍ بِمَا اسْتَبْطَنُوهُ، وَ يَعْرِفُ وَلِيَّهُ مِنْ عَدُوِّهِ بِالتَّوَسمِ. (1)

وقتی قائم آل محمد صلى الله عليه واله وسلم قیام کند، همانند قضاوت حضرت داود علیه السلام بین مردم قضاوت خواهد کرد. او نیاز به بینه (شاهد) ندارد بلکه خدای متعال (واقعیت را) به او الهام می کند و او به علم خود نسبت به واقع حکم خواهد نمود. و هر گروهی را به آنچه در باطن خود دارند خبر می دهد و دوست خود را از دشمنش با فراست باطنی تشخیص می دهد.

قضاوت به باطن افراد و در نظر نگرفتن شواهد و بینات در زمره اموری است که در میان اهل بیت علیهم السلام اختصاص به حضرت بقیة الله عجل الله تعالی فرجه پس از ظهورشان دارد، و هیچ یک از معصومان بزرگوار علیهم السلام یا حتی پیامبر خاتم صلی الله علیه و اله چنین روشی نداشتند.

انتقام امام زمان علیه السلام پس از ظهور، از کسانی که به کشتن جد غریب ایشان، رضایت -

ص: 352

دارند، نیز کاری است که هیچ کدام از امامان گذشته ما انجام نمی دادند. با این که در زمان همۀ آنها افرادی از بنی امیه و غیر ایشان وجود داشتند که به این جنایت خشنود و از آن خوشحال بودند. در واقع می توان گفت که بر مبنای عدل الهی همه افراد راضی به یک ظلم و جنایت، حقیقتاً در جرم و جنایت، شریک ظالمان و جانیان هستند، و استحقاق عقوبت خدا را در دنیا و آخرت دارند ولی تا قبل از ظهور امام عصر علیه السلام نسبت به عقوبت دنیوی آنها، فضل الهی شامل حالشان خواهد بود. اما پس از قیام آن حضرت دیگر عفو و بخششی نسبت به مجازات آنها در دنیا به حکم الهی - و بر مبنای عدل خدا - در کار نخواهد بود.

در مجموع می توان گفت با این که احکام زمان ظهور حضرت علیه السلام در بعضی موارد تفاوت هایی با قبل از آن خواهد داشت، اما سیره و روش کلی ایشان - به لحاظ مبانی و قواعد - با سیره پدران معصومشان علیهم السلام تفاوت نمی کند

بر این اساس نکته قابل توجه در انتقام گیری امام زمان علیه السلام و در هنگام ظهور این است که این کار یک عمل عاطفی یا از روی کینه توزی نیست. عصمتِ الهی این معصومان پاک نهاد از سوئی و تاریخ زندگی ایشان از سوی دیگر به خوبی نشان می دهد که این بزرگواران مظهر رحمت و سرچشمه صفات کریمۀ اخلاقی ،بودند و رذیلت هایی چون کینه توزی هرگز در ارواح پاک ایشان جای نداشته است. اما وقتی حساب دین خدا و رضا و سخط الهی پیش می آمد، ایشان اهل مسامحه و گذشت نبودند. خود پیامبر اکرم صلى الله عليه وسلم که « رَحْمَةٌ لِلْعالَمينَ » بودند، آن جا که حق و عدل حکم می کرد، با قاطعیت احکام هی را جاری می ساختند و از کشتن دشمنانِ محارب در جنگها ابا نداشتند. امیرالمؤمنین علیه السلام نیز با این که به عطوفت و مهربانی شناخته شده بودند، وقتی پای عدالت در کار می آمد، سختگیرترین حکام در اجرای آن بودند، و در کشتن مخالفان دین خدا که بسیاری از آنها ظاهراً مسلمان و اهل نماز و روزه و عبادت هم بودند کوچکترین سستی و سازش از خود نشان نمی دادند.

همین سیره و روش را امام عصر علیه السلام پس از ظهور خود خواهند داشت. ایشان هم به-

ص: 353

حکم حدیث قدسی لوح - « رَحمة للعالمين » هستند (1) و نظیر جدشان، « أَشِدَّاءُ عَلَى الْكُفَّار» (2)، ولى « باللْمُؤْمِنينَ رَءُوفٌ رحیم » هستند. (3) فقط دشمنان خدا در زمان ظهور، طعم تلخ انتقام الهی را خواهند چشید. این انتقام حکم عدل الهی است که در دنیا و قبل از وقوع قیامت عملی می گردد، همان گونه که عذاب خدا در قیامت و حتی خلود و جاودانگی در عذاب - برای کافران عین عدل اوست و آن را معلول کینه توزی و خشنونت طلبی پروردگار، نمی توان دانست. انتقام گیری از دشمنان اهل بیت علیهم السلام در دوره پس از ظهور امام عصر علیه السلام را نیز نمی توان این گونه تفسیر کرد. چرا که آن اقدام به دست حجت معصومِ علیه السلام منصوب منصوص الهى انجام می گیرد و با رفتار هیچ شخص دیگری قابل قیاس نیست، همان گونه که خود اهل بیت علیهم السلام با دیگران قابل قیاس نیستند.

چنین برداشت های انحرافی فقط از آنِ کسانی است که در فهم دین، معیارهای صحیح قرآنی و روایی را نپذیرفته اند و با موازین مادی و الحادی می خواهند درباره معارف اصیل دینی اظهار نظر کنند.

بحث خود را در این خصوص با نقل این حدیث قدسی به پایان می بریم.

پیامبر خدا صلی الله علیه و اله فرمود: وقتی حضرت موسی علیه السلام، برادرش هارون علیه السلام را از دست داد، از خدا برای او طلب مغفرت کرد. خداوند متعال در پاسخ به موسی چنین وحی فرمود:

يا مُوسَى لَوْسَأَلْتَني فِي الْأَوَّلِينَ وَالآخِرينَ لأَجَبْتُكَ ما خَلا قَاتِلِ الْحُسَينِ بْنِ عَلِيِّ بن ابيطالب عليها السَّلام فَإِنّى أَنْتِقَمُ لَهُ مِنْ قاتِله.(4)

ای موسی اگر دربارۀ اولین و آخرین از من چیزی بخواهی تو را اجابت می کنم جز قاتل حسین بن علی بن ابیطالب علیه السلام که من از او انتقام می گیرم.

اینجا سخن از«انتقام خدا »از قاتل امام حسین علیه السلام است. این حدیث و امثال آن نشان می دهد که این کار یک عمل الهی است نه بشری. بنابراین احکام و لوازم اعمال بشری بر-

ص: 354

آن بار نمی شود و تنها موازین الهی در مورد آن راهگشا است. که این موازین به زبان خاندان عصمت و وحی علیه السلام ، بیان شده است.

از خدای تعالی توفیق معرفت و اعتقاد صحیح به این کلمات نورانی را مسئلت داریم.

ص: 355

ص: 356

ص: 358

به طور نسبی حضرت را از سه معنای اول غربت خارج سازد تا مردم بیشتر امام زمان خود را بشناسند و به یاد ایشان باشند و به حضرتش مراجعه نمایند.

اما برای خارج شدن امام عصر علیه السلام از غربت به معنای چهارم - یعنی « دور از اهل و دیار بودن» حضرت - تنها ،راه ظهور ایشان می باشد، تا این که بتوانند در شهر و دیار خویش و در کنار نزدیکان و دوستان خود زندگی کنند. البته دوستان امام می توانند در سرعت بخشیدن به امر ظهور، مؤثر باشند، و با شناسایی موانع ظهور، برای رفع آنها تلاش و کوشش نمایند.

قطعاً یکی از موانع ظهور امام عصر علیه السلام نداشتن یار و یاور است که تحت عنوان معنای پنجم غربت از آن سخن گفتیم. بنابراین تلاش در راه یاری حضرت، این مانع جدی را کم کم بر طرف می کند و قدم برداشتن در این مسیر به تدریج از غربت ایشان می کاهد، تا روزی که انشاءالله ظهور و فرج ایشان فرا برسد و به طور کامل از غربت خارج گردند. پس برای یاری امام غریب، باید در مرحله اول به معرفی ایشان اهتمام ورزیم.

اگر کسانی که از این نعمت بزرگ الهی برخور دارند، شکر عملی و زبانی آن را ادا کنند، معرفی امام علیه السلام تا حد زیادی جامه عمل به خود می پوشد اگر هر کسی که نعمت شناخت امام زمان علیه السلام به او عطا شده شکر قلبی خویش را بر زبان و دیگر اعضاء و جوارح خود جاری سازد، به سهم خود از کفران نعمت معرفت امام علیه السلام جلوگیری کرده است و از پاداش این کار برخوردار می گردد.

هر چند که معرفی امام زمان علیه السلام برای همه شیعیان یک تکلیف است، اما خدای متعال - به فضل و کرم خود بر انجام این وظیفه عقلی، ثواب و پاداش بسیاری مترتب ساخته است.

امام حسن عسکری علیه السلام از قول امام سجاد علیه السلام نقل فرموده اند که :

اَوحَى الله تعالى إلى موسى: حَيِّيْنِى إِلَى خَلْقِ وحَبِّبْ خَلْقٍ إِلَيَّ.

خدای متعال به حضرت موسی علیه السلام وحی کرد که ای موسی مرا نزد آفریدگانم محبوب گردان و آنها را هم محبوب من کن.

خدای عزوجل به حضرت موسی علیه السلام وحی فرمود کاری کن تا آفریدگان من مرا دوست بدارند و قلباً به من علاقمند باشند هم چنین کاری کن که من هم آنها را دوست بدارم و به آنها محبّت ورزم و لطف و عنایتم به آنها بیشتر شود.

قال: يارب كيف أَفْعَلُ؟ قال: ذَكَرْهُمْ آلانى و نعمانى لِيُحِبُّونى، فَلَأَنْ تَرُدُّ آبقاً عَنْ بابي، أَوْضالاً عَنْ فِنائى، أَفْضَلُ لَكَ مِنْ عِبادَةِ مِأَةٍ سَنَةٍ بِصِيامِ نَهَارِها وَ قِيامِ لَيْلِها .

حضرت موسی علیه السلام:پرسید برای رسیدن به این امر چگونه عمل کنم؟ خداوند :فرمود نعمت های مرا به یاد آنها بیاور تا مرا دوست بدارند. این که تو یک بنده فراری از درگاه من، یاکسی را که درگاه مرا گم کرده به من بازگردانی برای تو بهتر است از این که صد سال عبادت کنی به طوری که روزها روزه بگیری و شب ها به عبادت بایستی.

پس راه تبلیغ دین این است که انسان از طریق تذکر مردم به نعمت های الهی چنان کند که آنها این نعمت ها را در زندگی خود بیابند، تا بدین ترتیب نسبت به خدا محبت-

ص: 361

ایجاد شود و بنده با محبت و علاقه به درگاه الهی رو کند.

قالَ مُوسى عَلَيهِ السَّلام وَ مَنْ هَذَا الْعَبْدُ الآبِقُ مِنكَ؟ قَالَ: الْعاصِي المتمرد.

حضرت موسی علیه السلام عرض می کند بندهٔ فراری از تو کیست؟ جواب فرمود: شخص معصیت کارِ سرکش.

چنین شخصی معمولاً نسبت به گناهان خود حالت پشیمانی پیدا نمی کند. چون به قدری در گناه غوطه ور شده است که دیگر در خانه خدا نمی آید و از توبه و پشیمانی مأیوس است. پس بنده متمرد و فراری است.

قالَ: فَمَنِ الصّالُ عَنْ فِنائِكَ؟ قَالَ: الْجاهِلُ بِإِمامِ زَمَانِهِ، وَ الغَائِبُ عَنْهُ بَعْدَ ما عَرَفَهُ، الْجاهِلُ بِشَرِيعَةِ دينِهِ، تُعَرِّفُهُ شَرِيعَتَهُ وَ ما يَعْبُدُ بِهِ رَبَّهُ وَ يَتَوَصَّلُ بِهِ إِلَى مَرْضاتِهِ.

حضرت موسی علیه السلام پرسید: کسی که درگاه تو را گم کرده کیست؟ خدای متعال پاسخ داد کسی که امام زمانش را نمی شناسد و بعد از شناختنش از او غائب است، کسی که به آئین دین خود آگاه نیست. شریعتش را و راه بندگی پروردگارش را به او یاد بدهی و طریق جلب رضایت خدا را به او ارائه کنی.

امام زمان علیه السلام باب خدا است. بنابراین هر کسی ایشان را نشناسد، در واقع با درگاه و آستان قدس الهی آشنایی ندارد پس کسی که امام زمان خود را نشناسد و یا با وجود شناخت ایشان، توجهی به سوی آن حضرت نداشته باشد - یعنی نداند که چگونه می تواند با ایشان ارتباط داشته باشد - چنین کسی در حقیقت درگاه پروردگارش را گم کرده است (الضال عن فناء الله).

غیبت امام عصر علیه السلام کسانی را که شناخت درستی از دین و شریعت خود ندارند، به سرگردانی و بلاتکلیفی می اندازد. اینان نمی دانند که چگونه می توانند از امام خود بهره مند شوند و لذا گمشدگانی هستند که احتیاج به کمک و دستگیری دارند. خدای متعال این دو گروه را « ضال » خوانده است گروه اوّل آنها که امام زمان خود را نمی شناسند. گروه دوم جاهلانی که در غیبت امام علیه السلام وظیفه دینی خود را نمی دانند.

این نسبت به گروه اول وظیفهٔ عالمان معرفی امام زمان علیه السلام است، تا آنها از جهل نسبت به -

ص: 362

این امر مهم و حیاتی خارج شوند. اما در مورد گروه دوم باید کاری کرد که فهم و معرفت ایشان نسبت به دین، تصحیح و تکمیل گردد تا غیبت امام علیه السلام باعث سرگردانی و گمراهی آنها نشود و بدانند که چگونه می توانند در زمان غیبت هم از امام خویش بهره مند شوند. باید شریعت را به آنها شناساند تا به وظایف دینی خود آگاه شوند و بفهمند که چگونه می توانند رضایت خدای خود را جلب نمایند. اصلی ترین رکن شریعت که باید به آنها شناسانده شود نعمت امام علیه السلام و کیفیت شکرگزاری نسبت به ایشان است و از آنجا که شناساندن امام زمان علیه السلام نقش اصلی و محوری را دارد، امام سجاد علیه السلام در پایان حدیث به عالمان شیعه که موفق به انجام این وظیفه گردند، چنین بشارت داده اند:

فَأَبْشِرُوا عُلَماء شيعَتِنا بالثّواب الأعظم وَ الْجَزاءِ الْأَوْفَرِ. (1)

پس بشارت باد بر عالمان شیعه ما به ثواب بزرگتر و پاداش فراوان تر .

این مطلب باید سرلوحۀ عمل شیعیان باشد که از هر طریقی به معرفی امام علیه السلام و شریعت او اقدام نمایند، تا امام زمان علیه السلام را از غربت در آورده و از ثواب بزرگ این عبادتِ بی بدیل بهره مند شوند. باشد که در زمان ظهور حضرتش نظاره گر لبخند رضایت و خشنودی مولای خود باشند و از رضایت قلبی حضرتش، به عنوان برترین و و والاترین اجر و مزد خویش بهره مند گردند و در زمره کسانی قرار گیرند که در دوره غیبت حضرتش نه تنها ایشان را فراموش نکرده اند بلکه فراموش کنندگان را هم به ایشان یادآور شده اند.

مرتبه والایی از یاری غریب است.

ياري قلبی امام زمان علیه السلام که متناظر با شکر قلبی نسبت به این نعمت است، وقتی عملی می شود که ایشان را به عنوان ولی نعمت بشناسیم و نعمت وجودشان را مورد تصدیق و قبول قلبی قرار دهیم و همواره در این تصدیق قلبی ثبات داشته باشیم. البته این شناخت قلبی، منتهی به محبّت قلبی می شود که تکمیل کننده نصرت قلبی است و به مرتبه بالاتر معرفت ختم می گردد.