ص: 2

ص: 3

ص: 4

تذكر...60

تنبیه...66

تبصره...68

تذكرة...71

در بیان توحید قرآن کریم...75

تنبیه...87

بیانِ کیفیتِ دعوت و تَذكَّر...100

اقسام تذکر به آیات الهیه...104

1. دلالت ذاتی موجودات بر مخلوقیت...106

2. تذكُّر به آیاتِ آفاقی از نظر وحدت جهان...113

3. نظر در آیات آفاقی به طریق تفصیل...118

4. تذکر به آیت بودن ستارگان و علم نجوم...123

5. نظری به آیات ارضیَّه...129

تأمُّل در جمادات...130

تأمُّل در نباتات...130

تأمُّل در حیوانات...135

6. آیت بودن انسان بر خالق منان و ظهور معرفت فطری...139

7. تذکر به آیت بودن انسان از حیث بدن...147

8. تذکر به آیت بودن انسان از حیث روح...152

1. عقيده مادّيون...153

جواب شُبهات مادّيون...155

2. مُختار فلاسفه و عرفا در باب معرفتِ روح...161

[دلیل های مُجرَّد بودن روح]...164

3. شناسایی روح و کمالاتِ آن، به تعلُّم از قرآن مجید و روایات...169

در کیفیت حصول علم...178

ص: 6

بیان وجدان این که روح عین علم نیست...179

عیان و مشاهده روح...180

ذکر چند روایت در باب علم...192

آیات و روایات در بابِ غیریتِ روح با عقل و علم...197

بیان نتایج توحید قرآن...217

تنبيه...254

اثبات واجب تعالی به طریقِ فلاسفه...258

اثبات توحید به طریق کشف و عرفان...261

فرع اول: گفتار در علم خداوند...269

[تقریب علم بلا معلوم]...300

وجه اول...300

وجه دوم...301

وجه سوم...303

وجه چهارم...304

فرع دوم: گفتار در حدوث و قدم عالم...306

تنبیه...342

فرع سوم: مسئله بداء...354

تنبيه...376

خاتمه...403

فرع چهارم: مبحث جبر و تفویض...405

معنای دوم قضا و قدر...410

تنبيه...412

تذكُّر...413

[اول:] کلام در ابطال جبر...415

بیان شُبهه یا برهان جبر...418

جواب شبهه جبر...422

ص: 7

شبهه دیگر در جبر...423

جواب شبهه...425

کلام در ابطال تفویض...437

تذكّر...446

فرع پنجم مبحث قضا و قدر...449

1. فراغ...450

2. عهد...450

3. اعلام...450

4. فعل...451

5. ایجاب...451

6 کتابت...451

7. اتمام...451

8. حکم و فصل...451

9. خلق...452

10. نزول الموت...452

قضا و قدر در افعال انسان...454

فرع ششم سعادت و شقاوت...493

فرع هفتم هدایت و ضلالت...509

فرع هشتم دعا...527

و اما اجابت دعوات و عدم اجابت آن ها...533

اشکال اول...534

اشکال دوم...535

کلید واژه ها...549

فهرست ها...555

منابع و مآخذ...613

ص: 8

بسم الله الرحمن الرحيم

إِنَّهُ خَيْرُ نَاصِرٍ وَ مُعِينٍ

را که مانع رسیدن به اهداف بلندشان باشد - در خود می رانده اند.

آن ها که امیرمؤمنان علی علیه السلام در وصف شان می فرماید:

﴿قَدْ خَلَعَ سَرَابِيلَ الشَّهَوَات ... وَ صَارَ مِنْ مَفَاتِيحِ أَبْوَابِ الْهُدَى وَ مَغَالِيقِ أَبْوَابِ الرَّدَى ...﴾؛ (1)

آن کسان که پیراهن شهوات را از تن بیرون کرده و ... کلیدهای درهای هدایت و قفل های درهای خواری و گمراهی اند.

این نوادر روزگار و گوهرهای نفیس در سده هایی از زیست آدمی، خورشیدسان می درخشند و ظلمت ها را در می نوردند و فروغ تعالی بخش جان شان تا انتهای تاریخ می تابد و نام و یاد و زندگی درس آموزشان ، جاودان می ماند.

آزاد ساخته از عناد و لجاج و غرور علمی می پرهیخت و در عین حال، شهامت و شجاعت کم نظیرش در سیمای الهی اش تجلّی داشت. چهره پاک و متین او در انسان روح حیات می دمید، تقوا و انصاف علمی اش شنونده را شیفته او می ساخت، غنای نفس در وجودش موج می زد و چون جهانی خاموش بنشسته در گوشه ای می نمود.

اما هيبت علم نوریش بر اطرافیان سنگینی می کرد و وزانت حقیقت وجودیش حس می شد

و به چیزهایی که اندک شبهه ای در آن بود خود را نمی آلود و ﴿الوُقوفَ عِندَ الشُّبَهاتِ﴾ (1) سرلوحۀ همۀ امورش بود شاگردان و معاشرینش آن قدر خاطرات درس آموز از زهد و تقوای او دارند که این مختصر را گنجایش آن نیست تا آن جا که فرش مفروش خانه را به مستمند می دهد و خود برگونی می نشیند و در تنگناهای معیشتی تا اراده استقراض می نماید، هنوز چند قدمی برنداشته، عرق شرم بر تنش می نشیند. او که مشکل گشای عامّه مردم و به ویژه خدمت گذار بی منّت روحانیت معظم بود، هماره به گره گشایی مشکلات طلاب علوم دینی می پرداخت ازین روست که مورد الطاف حجّت حق ، امام عصر- ارواحنا له الفداء و عجّل الله تعالى فرجه الشريف - قرار می گیرد و در صحن شریف رضوی به وصال آن محبوب نائل می آید. (2)

او که در خاندانی صاحب کرامت ریشه داشت خود بر اثر این زهد و تقوا به کرامات و مشاهداتی دست یافت و به مقاماتی رسید که کم تر کسی را توانِ نیلِ به آن درجات می باشد. (3)

سید موسی زرآبادی رحمه الله (م : 1353 ق) به کسب علوم باطنی پرداخت و با ارشاد آن عالم کم نظیر و ریاضات شرعیه به مقاماتی رسید که با درس و بحثِ مدرسه به دست نمی آید و از همین زمان- به بعد - بود که تحت تعالیم آن رهنمای فرزانه به سستی مبانی غیر وحیانی آگاه شد. آن گاه به قم عزیمت نمود و در آن کانون علم از محضر آیت الله شیخ عبدالکریم حائری - مؤسس حوزه علمیه قم - (م : 1355 ق) بهره ها برد و موفق به کسب اجازه اجتهاد از معظم له گشت. همچنین به مناسبتی مدت یک سالی هم از محضر سیدِ الفقهاء المتأخرين آيت الله العظمی بروجردی رحمه الله (م: 1380 ق) در شهر بروجرد کسب فیض نمود.

سپس راهی دیار رضوی گردید و در آن روزگار که حوزه مشهد مقدس استوانه های علمی گرانمایه ای را در خود جای داده بود ، شیخ استاد از بزرگانی همچون آقا بزرگ حکیم شهیدی (1) (م : 1355 ق) ، میرزا محمد آقازاده کفایی خراسانی (م : 1356 ق) ، آقا شیخ اسد الله عارف یزدی (م 1345) آقا شیخ موسی خوانساری (صاحب حاشیه بر مکاسب) (م : 1363 ق) و مرحوم آیت الله حاج آقا حسین قمی (م: 1366 ق) (قَدَّسَ اللهُ اَسرارهُم) در فقه و اصول و حکمت بهره های وافری برد.

و پس از ورود اوحدی دهر جامع معقول و منقول ، حضرت آیت الله میرزا مهدی اصفهانی رضوان الله تعالی علیه به مشهد مقدس از محضر این یگانه قرآنی و اوصیایی آموزه های معارف وحیانیِ خود را -که از مرحوم زرآبادی دریافت نموده بود - به کمال رساند و از زلال تعالیم قرآن و عترتِ این عالِم ربّانی نوشید و نادرستی بعضی آموزه های فلسفی مُشوَّب و تأویلاتِ یاوه و پوچ برخی از عرفا را دریافت ، و از آن پس بر آن شد تا ابوابی از معارف سَره و نابِ شیعی فراهم آمدهِ از قرآن و عترت را به روی تشنگان و شیفتگان حقایق الهی بگشاید

او با درک محضر این بزرگان در فلسفه و فقه و اصول و معارفِ قرآن و حدیث،

ص: 13

تسلّطی کامل یافت و در این حوزه ها از استادان کم نظیر و مشهور گشت و قریب چهل سال بر کرسی تدریس به تربیتِ شاگردان پرداخت و تشنگان معارف اهل بیت را از زلال علم ربانی خویش سیراب ساخت و افزون بر تدریس سطح و خارجِ فقه و اصول به مبانی اخلاق و معرفة النفس اسلامی بی توجه نبود و در مباحث فلسفی ورود و خروج پاکیزه ای داشت ، شرح اشارات و شرح منظومه و مشاعر و اسفار می گفت و بعضی از آن ها را چندین دوره تدریس فرمود و عالمانی فرزانه و نخبگانی وارسته و استادانی بزرگ همچون:

آیت الله العظمی حاج سید علی سیستانی- دام ظله العالی - (مرجع بزرگ عصر حاضر)، (1) مرحوم آیت الله میرزا محمد باقر ملکی میانجی و فرهیختگانی بنام از خطهٔ خراسان خاصه نقاد کم نظیرِ مبانی فلسفی و عرفانی و آموزگار معارف وحیانی آیت الله سید جعفر سیّدان - دام ظله - و علامه بزرگوار محمدرضا حکیمی - زید توفیقه - و مرحوم پروفسور عبدالجواد فلاطوری رحمه الله (2) را به حوزه های علمیه و مجامع

ص: 14

دانش محور جهان اسلام تقدیم نمود. (1)

آری، خدمات معنوی، علمی و اجتماعی این پرورش یافتگان مکتب شیخ و درخشندگی زُهد و تقوا و مایه های قوی معرفتی شان چشمان غافلان از معارف وحیانی را بی تاب ساخته است تا آن جا که به کوشش های کور برای کم رنگ کردن این مکتب دست یازیده اند ﴿هَداهُمُ اللهُ و إِيَّانا إلى صِراطِهِ المُستَقِيمِ﴾

ای هشام مقصود از بعث انبیا و رسل فقط این بوده که مردمان فضای نورانیِ وحی را بَسْتَر تعقُّلِ خود قرار دهند.

یعنی برای رسیدن به همۀ کمالات، دل به آموزه های آسمانی قرآن و عترت .بسپارند آن چنان که رسول مکرّم اسلام صلی الله علیه و اله در حدیث متواتر نزد فریقین (حدیث ثقلين) قرآن و علی و اولاد علی علیهم السلام را همسنگ یکدیگر قرار داده و در خطبه غدیریه می فرماید:

﴿عَلِيٌّ مَعَ القُرْآنِ وَالْقُرْآنُ مَعَ عَلِيٍّ﴾؛ (1) و این هر دو خلیفه رسول الله صلى الله عليه و سلم هستند و از یکدیگر جدایی ندارند تا در قیامت کنار حوض بر رسول خدا صلی الله علیه و اله وارد شوند. و هم چنان که امیر مؤمنان علیه السلام می فرماید:

﴿یَا کُمَیْلُ لاَ تَأْخُذْ إِلاَّ عَنَّا تَکُنْ مِنَّا﴾؛ (2)

ای کمیل [معارف و احکام دینی خود را] از غیر ما مگیر تا از ما باشی.

شیخ استاد ضمن تسلّط بر آرای فلاسفه و عرفا، با درآمیختن دین و فلسفه و عرفان مخالف بود ، (3) اندیشه ایشان از غیرت دینی بر می خواست او خود می دید که کسانی

ص: 16

به نام عقل ، منکر دین شده بودند و به نام تصوّف و عرفان ، اِباحه گری را ترویج می کردند، لذا بسیاری از مبانی فلسفه و عرفان را بر نمی تافت و به نقد آن ها می پرداخت، اما هرگز نظر به اشخاص نداشت و کانون توجهش به مطالب و صحت و سقم آن ها بود البته با میزان قرار دادن و تکیه بر آموزه های وحیانی . چنان که این روش، آویزه گوش تمامی شاگردان حقیقی امیرمؤمنان علی علیه السلام از صدر اول تا به امروز بوده است و آن حضرت بارها فرموده اند: ﴿اعْرِفِ الْحَقِّ تَعْرِفْ أَهْلَهُ...﴾ ؛ (1) حق را بشناس تا اهلش را بشناسی یا این که ﴿لا تَنْظُر إِلَى مَنْ قَالَ وَ انْظُرْ إِلَى مَا قَال﴾؛ (2) به مطلب نگاه کن نه به گوینده!

از این جهت بر این نکته تأکید می ورزید که فلسفه و عرفانِ اصطلاحی ، جدای از

ص: 17

منزلتِ اشخاص و زندگی و مرگ شان وارسی گردد. وظیفه محققان این است که سخنان و مطالب اندیشمندان را با ملاک ها و معیارهای علمی برگرفته از کتاب و عترت ارزیابی کنند و از شخصیت زدگی ، تقلید و قضاوت در شخصیت مثبت یا منفی اشخاص بپرهیزند چنان که فرزند علمی شان حضرت آیت الله سیدان - حفظه الله - مکرّر می فرماید:

«شما طلاب عزیز را از شخصیت زدگی پرهیز و سفارش تان می کنم که بر حرّیت علمی خود حفاظت کنید و مدام این حدیث شریف امام صادق علیه السلام را متذکر باشید که می فرمايد: ﴿اِيّاكَ اَنْ تَنْصِبَ رَجُلاً دُونَ الْحُجَّةِ فَتُصَدِّقَهُ في كُلِّ ما قالَ﴾؛ (1) بپرهیز از این که کسی را بدون دلیل [در برابر امام علیه السلام] به پیشوائی برگزینی و هر چه گوید تصدیقش کنی»

بر این اساس، شیخ ،بزرگوار نخست مطلب مورد نقد خویش را چنان پاکیزه (2) تبیین می کرد و برهان ها و فروع و ثمرات آن را باز می گفت که شنونده می پنداشت استاد هیچ خدشه ای در آن مطالب ندارد و پذیرش آن امری بدیهی است ، و البته این نشان گر قوت و اِشراف مرحوم شیخ بر مبانی حکمت و فلسفه و حاکی از انصاف علمی ایشان است اما پس از پایان تقریر ،بحث اشکالات آن را بسیار شیوا و دل پسند باز می گفت و سستی استدلال های آن را می نمایاند و ناسازگاری های آن ها را با تعالیم وحیانی بیان می داشت به نقل یکی از شاگردان برجسته ایشان که می فرمود:

«در درس مشاعر به شاگردان سفارش می کرد که در جهت تثبیت مطالب کتاب بکوشند و تا حد امکان از جانبِ صدرا رحمه الله دفاع کنند تا بحث كاملاً تحقیقی و علمی باشد نه تقلیدی- اساساً ایشان پیگیر فلسفهٔ اجتهادی بودند - آن گاه علی رغم همبستگی شاگردان در دفاع از صدرا،

ص: 18

تمامی استدلالات را به روشی عقلانی و متکی به وحی و با ادبی خاص که ملکه ایشان بود در هم می ریخت»

از شواهد اشتغال جدّی ایشان در فلسفه و تعلّم نزد معاریف بنام این فن که از او شخصیتی توانمند در معقولات ساخته بود همین بس که وی در درس اشارات حکیم سترگ آقابزرگ حکیم شهیدی رحمه الله شرکت می کرد و پس از آن که در آغاز، جمعیت زیادی در درس حاضر می شدند اما به تدریج استقامت ها کم و انصراف ها بیش تر شد، تا آن جا که در روز آخر درس، جز شیخ استاد و آقابزرگ حکیم کسی باقی نماند، آن گاه آقابزرگ حکیم به پاس خوش فهمی و پایداری و استقامت مرحوم شیخ تا آخرین روز درس، نسخه خطی اشاراتی را که تدریس می فرمود و خود بر آن حاشیه زده بود به وی هدیه می کند. (1)

شیخ بیمناک آن بود که عزت و استقلال قرآن بر عقل گرایان پوشیده ماند، و تعقّل فلسفیِ صِرف ، جانشین تعقّل الهی و تعبّد عقلی گردد، یا بریده از دین ، سر از نافرمانی و عناد درآورد و غبار کبر و نخوت مانع دوراندیشی انسان گردد، و طریق سلوک علمی ، به رسم مقلّدین فلسفۀ غرب در افکار و اندیشه های ارسطویی و افلاطونی خلاصه شود و یا قرآن را همان نظریات ابن عربی آندلسی .بدانند در یک کلمه او با اصالت یافتن فلسفه و عرفان اختراعیِ بشر، در برابر معارف قرآن و تطبیق آن بر آموزه های وحیانی سر ستیز داشت، نه با عرفان و حکمتی که از خود دین سر برآورد و به این اعتبار او هم حكيم و بود و هم عارف در جایی از مجموعهٔ «بیان الفرقان» در جلد معاد القرآن آرزوی حکیمانهٔ خود را در رابطه با دیدگاه بالا چنین منعکس می کند:

«ای کاش عرفا و فلاسفه در اسلام مانند شیخ اشراق و ابن سینا، که تابع فلسفه ارسطو و افلاطون ،هستند فلسفه و عرفان اختراعی خود را تطبیق با قرآن و فرمایشات پیغمبر و ائمه هدی علیهم السلام نمی کردند و قرآن را به حال

ص: 19

خود واگذاشته و تفسیرش را به عالمین به قرآن به تنصیص پیغمبر صلی الله علیه و اله رجوع داده خلاف قرآن را به قرآن نسبت نمی دادند، و فتح باب برای شیخ احمد (احسائی) و شاگردان او نمی کردند». (1)

بی گمان بزرگ ترین تلاش حاج شیخ در طول حیات مبارک اش، در حوزه تدریس و تأليف ، جلوگیری از رشد اندیشهٔ التقاطی و اهتمام به اشاعه و نشر مکتب نورانی قرآن و عترت بود.

خویش را به کار گرفت و مجموعه نفیس و ارزشمند «بیان الفرقان» را از خود به یادگار گذاشت که در تمامی بخش ها و فصول این مجموعه نورانی، وابستگی پایه بندی روح بزرگش به قرآن و عترت پیامبر صلی الله علیه و اله - که حاملان وحی خدای سبحان اند - درخششی خاص دارد.

استاد محمدرضا حکیمی در مقدّمه اش بر چاپ اخیر بیان الفرقان چنین می گوید :

«توجه به زبان هر مکتب برای فهم آن مکتب ضروری است. «بیان الفرقان» را باید با لسان معارفی فهم کرد نه لسان فلسفی، کلامی، عرفانی و ... » .

«عمده مطالب این تألیف (بیان الفرقان) نوشته هایی است که شیخ استاد برای درس مرقوم می داشتند و خود می فرمودند: من به جهات لفظی و ادبی چندان توجهی ندارم از این جهت گاه نیز کتاب سنگین است و حتی مندمج . ... و نَسَق دادن به مطالب و منقولات، دارای وجهی خاص ... لیکن هیچ گاه نباید عظمت محتوی و تصنیف (رده بندی مطالب) در این کتاب مغفول بماند ... ». (1)

این مجموعه قویم در پنج جلد نگارش یافته است و هر یک از مجلدات آن به یکی از مباحث مهم اعتقادی اختصاص دارد؛

جلد اول: در توحید قرآنی و تفاوت آن با توحید به اصطلاح فلسفی و عرفانی است به نام «بیان الفرقان في توحيد القرآن».

وی در این کتاب ضمن اثبات وجود خدا از راه مطالعه آیات آفاقی و انفسی ، دیدگاه های مادیون را در زمینهٔ روح شناسی ارزیابی می کند و شبهات زیادی را پاسخ

ص: 22

می دهد و به دنبال آن بحث دقیقی در چگونگی حصول علم دارد و هشت بحث ابتکاری قرآن را بر توحید قرآن متفرع می کند.

جلد دوم: در وحی و نبوت از منظر قرآن و پاسخ به شبهات منکرین نبوت و بیان حقیقت اعجاز و تبیین جهات کمالیهٔ قرآن به نام بیان الفرقان في نبوة القرآن» است.

جلد سوم: در معاد قرآنی به نام «بيان الفرقان في معاد القرآن» است که متفاوت با معاد عرفانی و فلسفی می باشد و تأویلات عرفا و فلاسفه را در این زمینه به نقد می کشد. شیخ در این جلد پنج اصل مهم را در تمهید معاد قرآنی بیان کرده است.

جلد چهارم: در تبیین عصمت و امامت است و به نقد کتاب «القسطاس المستقیم ، ابو حامد غزالی» اختصاص داده و نام آن را «بیان الفرقان في ميزان القرآن» نهاده است.

شیخ استاد کوشش ابو حامد غزالی را در به کرسی نشاندن وحدت صوفیانه دین، درست نمی داند و مشرب عرفا را به نقد می کشد

لزوم نصب امام را از جانب خدا و رسول به حکم عقل و قرآن اثبات می کند و به نقد و بررسی راه های تعیین خلیفه نزد عامه می پردازد و در پایان خلافت بلافصل على علیه السلام را با آیات و روایات متواتر ثابت می کند.

جلد پنجم: در بیان ،غیبت رجعت و شفاعت است. شیخ استاد در این جلد اخباری که در آن ها به امامت ائمه دوازدگانه تصریح دارد و روایاتی که در مورد شخص حضرت مهدی (عجل الله تعالی فرجه الشریف) وارد شده دسته بندی و شرح نموده و به اشکالات فلسفی رجعت و شبهات وهابیت در مورد شفاعت پاسخ داده است.

تألیفات دیگری نیز از شیخ استاد به طور مخطوط- که امید است به زودی توفیق چاپ آن ها حاصل آید - به شرح ذیل به یادگار مانده است :

ب: بیان نظرية (مادية الحدوث بودن نفس) و نقد آن.

ج: بیان نظر ماده گرایان از جمله دکتر تقی آرانی درباره نفس و ردّ مستدَلّ آن.

د: تبيين معرفة النفس قرآنى .

4. سعی شده است از هرگونه تصرّف محتوایی یا عبارتی در متن پرهیز و تنها اشتباهاتی که در غلطنامه چاپ اول کتاب بود در متن اصلاح بشود

5. هر کجا که عبارت از نظر لفظ و معنا مشکل و نارسا به نظر می رسید با استفاده از علامت [] این نارسایی برطرف گردید و در موارد ضروری در پی نوشت یادآوری شد.

6. از آن جا که متن بیان الفرقان با زبان فارسی روان و مأنوسی نگارش نیافته است ، گاه فهم آن برای خواننده دشوار می نمود ویرایش متن با حفظ اصل آن ، امر بسیار لازمی به نظر آمد و با استفاده از علائم ویرایشی و پاراگراف بندی، مشکلات فراوانی که ممکن است خواننده را دچار اشتباه در فهم و برداشت سازد، برطرف گردید و این شیوه بر آسانی و گویایی متن افزود.

در پایان از تلاش مستمر جمعی از فضلای حوزه در راستای احیای این اثر کمال سپاس و امتنان را داشته و همچنین از ملاحظات و تذکرات پژوهشگران مؤسسه معارف اهل بیت علیهم السلام (قم) صمیمانه تشکر و برایشان طلب توفیقات افزون تری از درگاه احدیت می نماییم.

امید است احیا و چاپ ویراسته این کتاب در راه رضای حق و خوشنودی حضرت بقية الله الأعظم حجة ابن الحسن العسكرى (ارواحنا له الفداء) مقبول افتد نشر آن ، درجات والای شیخ استاد را عروج دهد و ره پویان صراط تعالیم وحیانی و تمسک جویان به قرآن و عترت را سود بخشد و از خداوند متعال برای خدمت گزاران دین و مکتب اهل بیت علیهم السلام توفیقات روزافزون مسألت داریم.

مشهد مقدس

بخش پژوهشی مدرسه علوم دینی

حضرت ولی عصر (عج)

تابستان 1389

ص: 26

فلسفه یونان در عصر خلفا ترجمه شده (1) و متکلمین که پیرو قرآن بودند (2) از ائمه علیهم السلام متابعت نکردند خواستند که مطالب فلسفه را مطابق با قرآن کنند و به دو فرقه «اَشاعره» و «مُعْتَزِلَه» متفرق شدند.

و فرقه ای هم در زمان خلفا به نام صوفیه و عرفا -مانند حسن بَصری و سُفیان ثوری و اَمثال آن ها - پیدا شدند که مُدَّعی مقام کشف حقایق و اسرار و علم به حقایق قرآن بودند و خود و پیروان خود را از ائمه علیهم السلام بی نیاز می دانستند ؛ چنان که در میزان القرآن

ص: 28

این موضوع را بیان کرده ایم.

از این جهت دسته فقها - رضوان الله علیهم - که پیرو قرآن و سنت پیغمبر و ائمه علیهم السلام بودند، از دستهٔ فلاسفه و عرفای صوفیه ممتاز بودند.

این امر تا قریب یک صد سال قبل مُسَلَّم و محفوظ بود (1) و بعد از آن به واسطهٔ این که عرفای صوفیه و پیروان فلسفهٔ یونان در اقلیت و از جامعه مسلمین - مخصوصاً شیعه و فقها - مطرود بودند بنای تدلیس و تلبیس و تأویل را گذاشتند ؛ کلماتِ مقدسه انبیا و ائمه علیهم السلام را مطابق با مُعْتَقَداتِ فلسفه و عرفان، تأویل کردند.

و این تدلیس کاملاً مؤثر افتاد تا کار به جایی رسید که پیروان مکتب قرآن و شیعه و فقها چنین معتقد شدند که علوم قرآن مجید و ائمه علیهم السلام، عین علوم فلسفه و عرفان است (2) و علوم اسفار و اشارات - مثلاً - عین قرآن و اَسرار قرآن است که بر فقها مخفی

ص: 29

و مجهول مانده است. (1)

فقهای بزرگ را ظاهری و قشری خواندند و از اَسرار قرآن بی بهره دانستند و به همین گونه کلمات ، عوام شیعه را فریفته و از فقها مُنْزَجر نموده اند. (2)

عوامل دیگری هم این مطلب که فقها را قشری نامیدند - تأیید کرد.

تا این که امر بر عامه بلکه بر اکثرِ محصلین علوم دینی نیز مشتبه گردید و بر اهل علم و اطلاع واجب آمد در ازاله شبهات بکوشند و علوم و معارف الهی را از ساخته های فکر بشر ممتاز نمایند و از این اختلاط- که موجب گمراهی است - جلوگیری کنند.

داعی پس از سال ها تحصیل فلسفه و عرفان بر خود واجب دیدم که در این مقصد بذل سعی کنم و طریقی را که بعضی فقهای سلف در ترویج علوم و معارف آل محمّد علیهم السلام پیموده اند بپیمایم

لذا برای جمعی از آقایان طلاب و غیر هم -که جویای دانش واقعی بودند - به تدریس معارف قرآن پرداختم و بر حسب استقبال و تشویق آنان برای تعمیم فایده، دروس را به رشته تحریر درآوردم تا این که به توفیق خداوند متعال و تأیید ائمه هدی علیهم السلام

ص: 30

سيما ولی عصر (عجل الله تعالی فرجه الشریف) آن را به صورت کتابی به نام بیان الفرقان تألیف و کتاب را چهار بخش نمودم: (1)

1. في توحيد القرآن .

2. في نبوة القرآن .

3. في معاد القرآن .

4. في ميزان القرآن .

که هر بخش آن جلدی جداگانه است که [امید است] در موقع فراهم شدن وسایل به چاپ رسیده و منتشر گردد و اینک، بخش نخستین را تقدیم اربابِ فضل و طلابِ علوم می نمایم.

در هر یک از کتب چهارگانه در هر مسئله معتقدات فلسفه و عرفان و قرآن مجید را بیان کرده و جهت امتیاز و اشکالات را به قدرِ ضرورت - شرح داده ایم.

وَالسَّلامُ عَلَى مَنِ اتَّبَعَ الهُدى

وَاللَّهُ وَلِيُّ التَّوفِيقِ

مجتبی قزوینی

ص: 31

ص: 32

بسم الله الرحمن الرحيم

اَلْحَمْدُ اللهِ رَبِّ العَالَمِينَ ، وَالصَّلوةُ وَالسَّلامُ عَلَى خَيْرِ خَلْقِهِ وَ أَفضَل رُسُله، محمَّد و آله الطَّاهِرِينَ ، وَ لَعَنَةُ الله عَلَى أَعدَائِهِم أَجْمَعِينَ .

انسان بالفطره (و خلقت ذاتی) دارای میل و شوق به دانایی و توانایی است و در هر فرد از افراد بشر -کم یا زیاد - رغبت به تحصیل این دو کمال موجود می باشد، اگر چه شوق نسبت به مُتَعَلَّق آن در اشخاص (به حسب استعداد و درجات آنان) مختلف است.

و طریق تحصیل این دو صفت کمال - یعنی علم و قدرت - در عالَم به سه طریق است و هر یک از این سه طریق با دیگری مُباین و مخالف است.

اول: طريق وحی و نبوت که خداوند عالم پیغمبرانی برای تربیت بشر و رساندن [آن ها] به سعادت و رسیدن [آدمی] به این دو [علم و قدرت] فرستاده، بشر باید متابعتِ آنان نماید. (1)

ص: 33

دوم: طریقِ عقل و حکمت که یک دسته از عقلا و بزرگان بشری آن راه را پیموده اند. (1)

سوم: طریقِ کشف و ریاضت که حضراتِ صوفیَّه آن را آئینِ خود قرار داده اند.

و عمده مقصود ما بیانِ طریق اول - و آن چه را که پیغمبر اسلام صلی الله علیه و اله و قرآن مجید بدان تذکر داده - می باشد ولی برای این که امتیاز بین طریق انبیا و فلسفه و عرفانِ اصطلاحی کاملاً معلوم گردد از بیان آن دو طریق - به طور اجمال - ناچاریم .

ما در موقع خود نسبت به طریقهٔ هر یک توضیح کافی خواهیم داد.

و قدر مُسَلَّم بين تمام فلاسفه آن است که راه شناسایی حقایق عالَم - خواه الهیات یا طبیعیات - (دانایی) و همچنین راه تحصیل صفتِ قدرت (توانایی) عقل است تا به وسیله آن بتوان؛ اولاً حقایق را- چنان که هست - درک نمود؛ و ثانیاً راهی را که برای تحصیل قدرت و توانایی لازم است تشخیص داده و پیمود.

و از این نظر می گویند: اگر کسی در علم و قدرت به سر حَدِ کمال رسید ، شایسته فرمان روایی در جهان می باشد و اگر او را فرمان ،برند دنیا مدینه فاضله گردد، و زندگانی بشر سراسر سعادت و کامیابی می شود. (1)

برای این که بر خواننده آشکار شود که راه مذکور ناتمام است و نتیجه آن همگانی نیست ، به طور مقدمه باید دانست- به طوری که از تواریخ به دست می آید پیدایش فلسفه و حکمت از حدود چهار هزار سال قبل می باشد که به تدریج، تکامل یافته و در میان مسلمین به وسیلۀ شیخ ابو نصر فارابی و شیخ ابو علی سینا به سر حَدِ کمال رسیده و جامع جميع علوم - حتى علوم غریبه و خوارق عادات - گردیده و کتبی درباره آن ها نوشته اند؛ و ما در «رساله نبوت» به شرح آن مفصلاً پرداخته ایم. (2)

پس از ذکر این مقدمه می گوییم:

اولاً: طريق فلسفه و حکمت راهی است خصوصی و نفعی برای عموم مردم ندارد، بلکه عده خیلی اندک از بشر توانایی و توفیق پیمودن آن را دارند و اگر راه را منحصر به این طریق نماییم موجب مُهمَل گذاردن و سَلْب سعادت از بیش تر افراد مردم است؛ زیرا نوع مردم نمی توانند- مانند ارسطو و افلاطون یا فارابی و ابو علی سینا - به عقلِ خویش، مراحل کمال را طی نمایند و سال های متمادی از عمر

ص: 35

خویش را در این طریق صرف کنند تا خود صاحب نظر و رأی مستقلی گردند. (1) پس یا به کلی از طریق معرفت باز می مانند یا این که در صورت پیمودن راه و مدتی تحصیل، مُقَلّد افکار دیگران می شوند و یا این که با ملاحظه و مطالعهٔ افکار و نظریات گوناگون فلاسفه، چون نمی توانند شخصاً قضاوت نمایند مُتَحَيّر و سرگردان می مانند

به طور خلاصه، در صورتی که طریقِ کمال منحصر به فلسفه و حکمت باشد، مردم به چهار دسته تقسیم می شوند:

1. نوابغ و برجستگان ،بشر که عده ای بسیار اندک اند.

2. بیشتر مردم ، که استعداد و توفیق کسب حکمت و فلسفه را ندارند و بویی هم از آن استشمام نکرده اند

3. کسانی که وارد تحصیل شده و به حسن ظن به اساتید فلسفه مطالبی را تقلیداً پذیرفته اند.

4. کسانی که با مطالعۀ افکار گوناگون ،فلاسفه دچار حیرت گشته و در هیچ عقیده ای ثابت قدم و مطمئن نیستند؛ چنان که به قول یکی از شاگردان مرحوم جلوه (2)

ص: 36

(که از اساتید متأخر این فن بود) [ایشان] کراراً اظهار تَحَيُّر می نمود.

پس به حکم عقل سلیم این طریق، برای کشف حقایق و تکمیل بشر- گذشته از این که اطمینان بخش نیست - سودش (به فرض که سودی داشته باشد) بسیار اندک و منحصر به افراد قلیلی است.

ثانیاً: چنان که ذکر شد، قبل از فلسفه باید منطق آموخت که میزان و مُمَيِّز صدق و کذب است- گذشته از این که مسائل آن تماماً از بدیهیّات اوّلیه تشکیل نیافته است تا مورد اطمینان باشند بعضی از قواعد آن هم بین اهل فن مورد اختلاف است (1)

هند به دنیا آمد و به همراه خانواده اش- که ایرانی بودند- به ایران آمد و در اصفهان به تحصیل علوم دینی پرداخت و در حکمتِ اسلامی و فلسفه شرق تبحُّر یافت. سپس به تهران رفت و در «مدرسه دارالشفا» اقامت گزید و چهل و یک سال در آن جا ماند و به تدریس فنون حکمت به ویژه کتاب های بوعلی سینا و ملاصدرا پرداخت. و سرانجام در شب جمعه ششم ذی قعدهٔ 1314 ق. در تهران درگذشت و در جوار شیخ صدوق رحمه الله به خاک سپرده شد.

از آثار اوست: اثبات الحركة الجوهرية ؛ ربط الحادث بالقديم؛ حاشیه بر اَسفار ملاصدرا (ريحانة الأدب، ج 1، ص 419؛ فرهنگ فارسی معین، ج 5، ذیلِ واژه «جلوه»).

در پیش گفتار کتاب «مجموعه آثار حکیم جلوه» (چاپ 1385 ش) جلد نخست، شرح حال کامل و مفصلی از میرزای جلوه و آرای فلسفی و آثار انتشار یافته و دیگر آثار خطی و منتشر نشده وی آمده است.

ص: 37

و متأسفانه برای رفع اختلاف در این میزان (منطق) میزانِ دیگری وضع نشده است.

ثالثاً: به اتفاق علمای منطق، از اقسام قیاس های منطق آن چه مورد اطمینان است «برهان» است و به اصطلاح اهل فن برهان قیاسی است که مواد آن از یقینیات تشکیل یابد؛ و اصول يقينيات عبارت است از اَوَّليّات، مشاهدات ، تجربیات ، متواترات ، فطریات ؛ و اگر قیاسِ «برهان» از این قسم مواد تشکیل یابد ، ناچار نتیجهٔ آن یقینی خواهد بود.

بر ارباب دانش آشکار است در «فلسفه» برهانی که مقدماتِ آن بدیهی و مُنتِج يقين باشد كم ، بلکه نایاب است (1) - خاصه در الهیات و قسمتی از طبیعیات و فلکیات - لذا در کلام شیخ غالباً تعبیر به حدس و ظنّ شده است.

و شاهد بر این مدعا اختلاف عظیم فلاسفه در جمیع مسائل می باشد، بلکه غالباً دیده شده است که بعضی فلاسفه تغییر مسلک و مشرب داده و عقایدی را که قبلاً منکر بوده بعداً پذیرفته اند یا مطالبی را که پذیرفته اند آن را ابطال نموده اند ؛ چنان که صدر المتألهين در اوایل اصالة المهيّة را اختیار [کرد] سپس قائل به اصالة الوجود شد. (2)

موجبه است و می تواند صغرای شکل اوّل ،باشد ولی از نظر جمهور چنین نیست (همان، ص 242 و 244). در شکل دوم نیز اختلافی میان ابن سینا و جمهور منطقیین است، چه این که جمهور تشکیل قیاس را در مُطْلَقَتَین که در سلب و ایجاب مختلف باشند، صحیح دانسته اند ولی ابن سینا تشکیل قیاس را از مُطْلَقَتينِ مذکور صحیح نمی داند (همان ، ص 254).

محقق طوسی می گوید: جمهور منطقیین بر آن اند که مطلقات و وجودیات گاهی در شکل دوم- به شرط اختلاف در کیف - نتیجه می دهند و ابن سینا تبیین نموده است که در شکل ،ثانی مطلقات و وجودیات منتِج نخواهد بود (همان ، ص 255)

همچنین برای اطلاع از برخی دیگر از موارد اختلاف رجوع کنید به اشارات، ج 1، ص 65 - 67 ، 71، 81، 183، 190 ، 256 - 257، 264 ، 271 - 272. (س) .

ص: 38

گروهی در یک مسئله ادعای بداهت و ضرورت ،نمایند، جمع دیگر خلاف آن را بدیهی شمرند؛ چنان که دربارۀ اتحاد عقل و عاقل و معقول، شیخ ابوعلی سینا ادعای بداهتِ بطلان نموده (1) و عده ای دیگر مُدّعی بداهتِ ثبوتِ آن می باشند. (2)

پس اگر مقدمات برهانی- که در مسائل فلسفی استعمال می شود - بدیهی است ، این اختلاف از کجا حاصل می شود؟

اگر خواننده به کتب صدرالمتألهین و گفته های ایشان سابقه [ذهنی و مطالعه] داشته باشد که [چه سخنانی را بیان کرده است] دور نیست که بر ما اشکال و ایراد نماید و گوید که آن ،مرحوم جمع بین تمامِ اقوال نموده و گفته است: مقصودِ تمام فلاسفه یکی است بلکه گفته های پیغمبران کِرام و قرآن مجید هم مطابق با تحقیقاتِ من است و اختلافی در بین نیست! (3)

این ادعا از طرف ایشان بالبداهه مردود است ؛ (4) زیرا اختلاف ارسطو و افلاطون بین فلاسفه مُسَلَّم است و در اقوال آنان در هر مسئله فرق آشکاری می باشد و بیاناتِ قرآن مجید و ائمه اطهار علیهم السلام در اکثر مسائل با گفته آنان مباین است، به طوری که در

ص: 39

مقام خود مفصلاً بیان خواهیم کرد.

و جای تعجب است از محصلین چنان مقهور تَعَصُّب و تقلید گشته اند که قوه فکر خود را کنار گذارده و تأویلات و توجیهاتِ محضِ نام برده را وحی مُنْزَل انگارند و دلیلی مطالبه ننمایند! و ما در «رساله نبوت» شرح مفصّل این مطلب را داده ایم.

بالجمله، چون مقدمات قیاس برهان- که در فلسفه به کار برده می شود - از یقینیات تشکیل نیابد مأمون از خطا نبوده و پیمودن راه غیر مأمون، به حکم عقل، حرام است .

رابعاً: برهان فلسفی و منطقی دو قسم است:

اول: برهان إنّی که پی بردن از معلول است به علت.

دوم: برهان لِمّی ، که پی بردن از علت است به معلول. (1)

اما استعمال برهان لِمّ در الهیات محال است ؛ زیرا آشکار است که احاطه علمِ معلول به علت غیر ممکن است مگر به «برهان صدیقین» (2) که صدرالمتألهین مُدّعِی آن

ص: 40

می باشد و آن عین ادعای وحدتِ وجود و عرفان است که ما در جای خود به اثباتِ بطلان آن خواهیم پرداخت.

اما برهان «إنّ» محتاج به مقدماتی است که باید حقیقت و اَقسام علّت و معلول دانسته شود که معنی علت و معلول چیست؟ فرق بین علت ناقصه و تامّه کدام است ؟ فرق علّت طبیعی و ارادی و تجلّی چیست ؟ (1)

ص: 41

و هر یک محتاج به اثبات و نفی می باشد تا منجر شود به بطلان دور و تسلسل.

و بعد از همه این مقدمات، ده دلیل بر بطلان تسلسل اقامه شده (1) و تمام آن ها محل ایراد و بحث است که پس از رَدّ و ایراد زیادی، بالنتيجه تسلسل تعاقبی (2) را باطل ندانسته و اجتماعی را باطل می دانند

پس چگونه برهان «إنّی» با چنین مقدماتی ، مأمون از خطا و موجب حصول یقین

ص: 42

گردد؟ مگر این که مقدمات از قسمِ اَوَّلیات و فطریات باشد که کلام در آن ها گذشت.

مناسب این سخن از ابن ابی العوجا (1) نقل شده که از او پرسیدند که: چرا عقیده خود را فاسد کردی و از استادت حسن بَصری دست برداشتی؟

در جواب گفت: دیدم که اطمینان به مسئله ای ندارد؛ گاهی معتقد به «جَبر» می شود و زمانی به «قَدَر» (2)

و همین شخص نسبت به صادق آل محمّد صلی الله علیه و آله گوید: (3) او را مَلَکی دیدم که هر گاه بخواهد مُتَجَسّد می شود! (4)

و نیز دربارهٔ آن حضرت گفت: نزدیک بود خدا را به من نشان دهد! و با هر که سخن گفتم مرعوب نگردیدم؛ چنان که از آن حضرت مرعوب شدم. (5)

حال از روی انصاف از مُحَصّلین سؤال می شود که: اگر بنای تقلید باشد، آیا تقلید از صادق مُصَدَّق سزاوارتر است یا تقلید از صدرالمتألهین یا افلاطون و غیره ؟!

کشف حقايق «عَلى ما هِيَ عَلَيها» نمی باشد و از برای معرفت حقایق ، راه دیگری است که آن کشف و شهود می باشد و به ریاضت حاصل گردد.

عشق از هر دلی که سر بر زد *** خیمه از عقل و علم برتر زد (1)

به همین جهت در مقام رد و طعنِ فلاسفه برآمده اند چنان که عارف آنان ملای رومی گوید:

پای استدلالیان چوبین بُوَد *** پای چوبین سخت بی تمکین بود (2)

پیروان این روش، کتاب ها بر رد حکما نوشته اند (3) - مانند تهافت الفلاسفه که تألیف غزالی (4) است- و نیز گویند: راه ریاضت را به عقل [دریافته اند] باید [این شیوه را

ص: 44

پیمود؛ زیرا عقل آن را] تعیین نموده [است]!

باید دانست که طریقِ ریاضت بسیار قدیم و دارای رشته های مختلف می باشد ؛ مرتاضین هند و رهبانان مسیحی و عده ای از اروپاییان کنونی که به تسخیر ارواح مشغول اند - نیز از آنان به شمار می روند

باید دانست که مقصود ما این نیست که هیچ حکیم و عارفی دارای بعضی از علوم انبیا یا پیرو آنان نیست یا انبیا و پیروان شان از علوم فلسفه و عرفان اطلاع ندارند ، بلکه مقصود اصلی این است که: نبی و فرستاده خداوند حکیم و عارف اصطلاحی نمی باشد و طریق انبیا علیهم السلام در فهم حقایق، با حکما و عرفا مخالف است؛ چنان که این دو دسته در طریقِ معرفت یکسان نیستند یکی عقل را و دیگری کشف و ریاضت را کاشف حقایق می داند.

و نیز باید دانست که در هر سه طریق - یعنی طریق وحی و نبوت و طریق فلسفه و طریق کشف و شهود - عقل لازم و حاکم است با این تفاوت که در طریق دوم، عقل را مستقل دانند و محتاج به کمک انبیا نمی باشند؛ لذا آن چه را که ادراک نماید مورد تصدیق تابعین این راه می باشد گرچه مخالف با انبیا باشد

[به] همین جهت در مسئلۀ معاد گویند: تَجَرُّد و بقای روح و لذایذ و آلام آن به برهان عقلی ثابت است، ولی لذایذ و آلام جسمی عالَمِ آخرت را منکرند ؛ چون این مطلب از مُدْرَکات عقل نیست. (1)

ص: 46

و در طریق سوم ، فقط عقل را حاکم و میزان می دانند در تعیین طریق ریاضت برای کشف و شهود حقایق ، ولی خود عقل را مُدرک و کاشف نشمارند.

ولی نسبت به طريق اوّل كه إن شاء الله مفصلاً بیان خواهد شد - عقل ، حجت و دلیلی است که از طرف خداوند برای اتمام حجت به مردم عطا شده و عقل، حجت

ص: 47

و پیغمبری است باطنی (ولی با کمک نبی ظاهر) و وظيفه عقل ، استماع آياتِ الهيه و تصدیق آن ها می باشد.

و عقل را مُدرَکاتی است که مستقلاً درک می کند و در این مستقلات عقلیه اختلافی بین عقول نیست.

و از جمله مستقلاتِ عقل این است که کشفِ تمام عوالمِ دنیوی و اخرویه و معرفت صفات و ذات ربوبی [از] مُدرَكات او نیست و از عهده تعیین و تشخیص تکالیف و افعالی که در نظام دو جهان دخالت دارد بر نمی آید.

و همچنین عدم اطمینان به کشف و شهود از مستقلات عقلیه است؛ چنان که ریاضت هایی که مُعيَّن شده از مستقلات عقلی نمی باشد و احتمال ضرر در انجام آن ها زیاد است (1)

پس ناگزیر برای کشف حقایقی که عقل مستقلاً آن ها را درک نکند و در معرفت آن ها سرگردان شود، محتاج به بیان کسی خواهیم بود که به تمام جهات حسن و قبح و مصالح و مفاسد اشیا، محیط باشد و چون این جهات از حد شماره خارج و عقل جميع بشر از احاطه به آن عاجز است، عقل سلیم حکم می کند که باید خداوند متعال کسی را بفرستد تا عقول مردم را بیدار کند و غبار طغیان و عصیان را از آنان بزداید؛ به کمک عقل ، حقایق اشیا را به آنان بیاموزد تا دارای کمال علم و قدرت شوند.

و چنان که در «رسالۀ نبوت» شرح داده ایم تشخیص مُدعی نبوتِ صادق از کاذب، با عقل است

بیان خواهیم کرد تا به خوبی اختلاف آشکار شود و مُحَصّلين بفهمند که «فلسفه عرفان» مخالف و مباین با قرآن است نه مطابق آن

1. شناختن خداوند متعال و اثبات وجود او، امری است نظری و محتاج به اقامه برهان ؛ و برهان متوقف است بر تحقیق و بحث در علت و معلول و ابطال تسلسل (1)

2. توحيد واجب الوجود متوقف است بر اثبات اصالة الوجود و تشکیک در حقیقتِ وجود یا اقامه برهان تَعَيُّن یا اثبات وحدت اطلاق (2)

3. قول به ثبوت قدیم با ذات خداوند نه در مرتبه ذات- مانند مُثُل افلاطونيه - يا قول به صُوَر زایده بر ذات و قائمه به ذات (3) و انحصار علم خداوند به کلیات (4) یا قول

ص: 49

به این که علم خداوند عبارت است از نفس حضور موجودات نزد او بدون علم سابق براشیا، یا قول به این که «بسيط الحقيقة كلُّ الأشياء» (1) یا علم اجمالی در عین کشف تفصیلی (2) - و امثال این ها- که عرفا قائل شده اند .

4. توحید در افعال یعنی اسناد تمام افعال به خداوند به سلسله علت و معلول بدون امکان تخلُّف- حتى افعال بشرى بالتبع - و اِستناد شرور به خداوند، یا انکار شرور در عالَم (3)

5. اثبات لذایذ و آلام روحی که سبب آن ها اخلاق حسنه و رذیله است و سبب آن ها امور تکوینی و اسبابی [اند] که منجر شوند به اسباب غیر اختیاریه ، که منتهی است به علم خداوند به ذات و نظامِ عالَم .

6. اثباتِ قدَمِ اصول عالم، حتى عناصر. (4)

7. انحصار حوادث به حوادث يوميه -ازلاً و ابداً - که مستند می باشند به اسباب تکوینی (5)

ص: 50

8. اثبات عدم امکان تغییر و تغیُّر در عالَم و اِنکار بَداء. (1)

9. انکار نسبتِ حُسن و قُبح در عالم به اراده و اختیار بشر.

10. انکار معاد جسمانی. (2)

ص: 51

11 . انکار نبوت به معنایی که در ادیان وارد شده است (1) و انکار ملائکه و جبرئیل به معنایی که از مجاری وحی رسیده است. (2)

ص: 52

12. محدود شمردن علم و قدرت خداوند به امور و موجودات کائنه. (1)

13. اثبات سنخیت بين واجب و ممكن. (2)

ص: 53

14 . اِنکارِ خلود در عذاب (1)

ص: 54

ص: 55

ص: 56

ص: 57

ص: 58

خلاصه نتیجه معارف- بشری که به برهان و عرفان ثابت شود - معرفت ذات خداوند است به مفاهیم و وجوه (1) و از برای سالکین معرفت حق تعالی به تَعَيُّنات (2) و از برای کُمَّلین حیرت و فرق نگذاشتن بین شاهد و مشهود و عابد و معبود (3) و محروم شدن از اَعظم نعمت های الهی ؛ یعنی از عبادت و خضوع و خوف و خشیت و تَضَرُّع .

چنان که گویند :

«يَسْقُطُ التَّكاليفُ عَن السالك في مرتبة الحال » (4)

ص: 59

و شیخ به [مضمون] این عبارت گوید:

والعارفُ يَزيد فيما يَذْهَلُ فَغَفَلَ عن كلّ شيء، فهو في مَن لا يُكَلَّف ، كيف والتكليفُ لِمَن يَعْقِلُ التكليف (1)

بر ارباب فضل آشکار است که طریق انبیا و ثمرات آن مخالف و مباین با نتیجه های فوق می باشد. از آن چه گذشت اجمالاً آشکار گردید که ورود در طریق دوم و سوم مأمون از خطا ،نبوده بلکه خطای آن مسلم می باشد و باید طریقی را طی نمود که مأمون از خطا باشد و آن طریق انبیا علیهم السلام است چون سعادت بشر در پیروی از اعقل مردم می باشد و پیمبران اعقل تمام مردم اند.

البته پیروی از انبیا در صورتی است که اثبات توحید حق تعالی و صفات و کمال او شده اعتقاد به نبوت پیغمبر نیز حاصل شده باشد.

و باید متوجه بود که در موقع تحصیل باید معلمین و صاحبان کتب را شناخت و فریفته شهرت و نام آنان نگردید و از تقلید و عصبیت کورکورانه احتراز نمود؛ مثلاً از کسی مانند فخر رازی- که مردی متعصب است - نباید تقلید نمود و مردمان جاه طلب دنیا دوست، لیاقت تبعیت ندارند و بر فرض عدم امکان شناختن معلم و صاحب کتاب، باید به مضمون آیه شریفه فوق- که تذکُّر به این امر عقلی و نظری است - عمل نمود.

پیشوایان ما معلّم لایق را وصف نموده اند؛ و اکنون چند خبر در این مورد ذکر می شود:

1. رَوَى البَزَنْطي في الصحيح عن الرضا علیه السلام قال :

﴿مَنْ ذُكِرَ عِنْدَهُ الصّوفیةُ وَ لَمْ ینْكِرْهُم بِلِسانِهِ أو قَلْبِهِ فَلَیسَ مِنّا﴾ (1)

بَزَنطی از حضرت رضا علیه السلام نقل می کند که فرمود: هر کس که در نزد او ذکر صوفیه شود و به زبان یا دل آنان را انکار نکند از ما نیست.

2. در خبر دیگر از حضرت صادق علیه السلام نقل شده که مردی به آن حضرت عرض کرد: که در این زمان گروهی ظاهر شده اند که آنان را صوفیه گویند دربارۀ آنان چه فرمائی؟

فرمود: آنان ما را دشمن اند و کسی که میل و رغبت به آنان کند، از آن ها به شمار آید و با آنان محشور شود!

به زودی جمعی بیایند که دوستی ما را ادعا کنند و به آن ها مایل باشند و شبیه آنان شوند و خود را به لقب آنان مُلَقَّب کنند و گفته ایشان را تأویل نمایند ؛ آگاه باشید کسی که به سوی آن ها رغبت کند از ما نیست و ما از او بیزار می باشیم و کسی که آنان را انکار و رَدّ بنماید چون کسی است که با کفار نزد رسول خدا جهاد کرده است. (2)

ص: 61

روى السيد المرتضى (1) بإسناده عن العسكري علیه السلام انّه خاطب أباهاشم الجعفرى يقول :

﴿يا أباهاشم سيأتي زمان على الناس وجوهُهُم ضاحكة مُستَبْشِرَة و قلوبُهُم مُظلمة مُتَكدِرَة السُّنَّةُ فيهم بدعةُ و البدعةُ فيهم سُنَّة، المُؤمِن بَينهُم مُحَقَّر والفاسق بينهم مُوَقَّر ، أمراتُهم جاهلون ،جائرون، و علمائهم

ص: 62

في أبْوابِ الظَّلَمَةِ سائِرُونَ، اَغْنِياؤُهُمْ يَسْرِقُونَ زادَ الْفُقَراءِ، وَ اَصاغِرُهُمْ يَتَقَدَّمُونَ عَلَى الْكُبَراءِ، وَ كُلُّ جاهِلٍ عِنْدَهُمْ خَبيرٌ، وَ كُلُّ مُحيلٍ عِنْدَهُمْ فَقيرٌ، لا يَتَمَيَّزُونَ (1) بَيْنَ الْمُخْلِصِ وَالْمُرْتابِ، وَ لا يَعْرِفُونَ الضَّاْنَ مِنْ الذِّئابِ، عُلَماؤُهُمْ شِرارُ خَلْقِ اللهِ عَلٰى وَجْهِ الْأرْضِ، لِاَنَّهُمْ يَميلُونَ إلَى الْفَلْسَفَةِ وَ التَّصَوُّفِ. وَ اَيْمُ اللهِ! اِنَّهُمْ مِنْ اَهْلِ الْعُدُولِ وَالتَّحَرُّفِ، يُبالِغوُنَ في حُبِّ مُخالِفينا، وَ يُضِلُّونَ شيعَتَنا وَ مَوالينا، فَاِنْ نالُوا مَنْصَباً لَمْ يَشْبَعُوا عَنْ الرِّشاءِ، وَ اِنْ خُذِلُوا عَبَدُوا اللهَ عَلَى الرِّياءِ

اَلا اِنَّهُمْ قُطّاعُ طَريقِ الْمُؤْمِنينَ، وَ الدُّعاةُ اِلٰى نِحْلَةِ الْمُلْحِدينَ، فَمَنْ اَدْرَكَهُمْ فَلْيَحْذَرْهُمْ، وَ لْيَصُنْ دينَهُ وَ اِيمانَهُ

ثُمَّ قالَ: يا اَباهاشِمْ، هذا ما حَدَّثَني اَبي، عَنْ آبائِهِ، عَنْ جَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّدٍ عَلَيْهِمُ السَّلامُ، وَ هُوَ مِنْ اَسْرارِنا فَاكْتُمْهُ﴾ [إلاّ عن أهله (2)]؛

سید مرتضی از حضرت عسکری علیه السلام نقل می کند که آن حضرت مخاطبه فرمود با ابی هاشم جعفری و فرمود:

زود باشد که بیاید زمانی بر مردم که صورت های آن ها خندان باشد و دل هاشان تاریک، سنت و عمل خوب در نزد آن ها بدعت و بدعت و عمل زشت، سنت باشد. مؤمن در بین آن ها کوچک، و فاسق ، بزرگ گردد. رؤسای آن ها نادان و ظالم باشند و علمای آن ها به جانب ظالمین روند اغنیا [شان] بدزدند از توشه فقرا و کوچکان آن ها مُقَدَّم شوند بر بزرگان هر جاهلی در نزد آن ها دانشمند و حیله گر نزد آن ها فقیر نماید ، تمیز ندهند بین مخلص و مُرتاب (3)

ص: 63

علمای آن ها بدترین خلق خدایند در زمین؛ زیرا میل نمایند به فلسفه و تَصَوُّف. قسم به خداوند که ایشان اعراض کننده از حق و اهل تحریف می باشند ؛ مبالغه می کنند در دوستی مخالفین ما و گمراه می کنند شیعیان و دوستان ما را . اگر منصبی را دارا شدند از رشوه گرفتن سیر نشوند و اگر ذلیل شدند عبادت نمایند خدا را از [روی] ريا .

بدانید اینان راهزن مؤمنین می باشند و خوانندگان به سوی راه بی دینان هستند پس کسی که درک کند آن ها را باید از آن ها بر کنار باشد و نگهداری کند دین و ایمان خود را.

پس فرمود: ای اباهاشم آن چه گفتم حدیث فرمود پدرم از پدران خود از حضرت صادق علیه السلام و از اسرار ما است، مخفی بدار آن را . (1)

4. في قرب الاسناد (2) مسنداً عن محمد بن حسين بن أبي الخطاب ، قال :

كُنتُ مع الهادى - على بن محمّد علیه السلام- في مسجد النَّبيّ صلی الله علیه و اله فأتاه جماعة من أصحابه - منهم ابوهاشم الجعفرى و كان رجلاً بليغاً و كانت له منزلة

ص: 64

عظيمة عنده علیه السلام- ثُمَّ دَخَلَ المسجد جماعةٌ منَ الصُّوفيَّة و جَلَسُوا في جانبه مُستَديراً و أخَذُوا بالتهليل .

فقال علیه السلام: ﴿لا تَلْتَفِتُوا إلى هؤلاءِ الخَدّاعينَ فَإِنَّهُمْ خُلَفَاءُ [حُلفاء] الشَّياطين وَ مُخَرِّبوُا قَواعِدَ الدّينِ يَتَزَهَّدوُنَ لِراحَةِ الْاَجْسامِ، وَ يَتَهَجَّدوُنَ لِصَيْدِ الْاَنْعامِ﴾. (1)

تا این که می فرماید:

﴿وَ لَا يَعتَقِدُهم إِلَّا الْحُمَقَاءِ، فَمَنْ ذَهَبَ إلی زیاره أَحَدٍ مِنْهُمْ حيّاً أَوْ مَيِّتاً، فکأنّما ذَهَبَ إلی زیارة الشيطان، وَ عِبَادِة الْأَوْثَانِ وَ مَنْ أَعَانَ أَحَداً مِنْهُمْ فَکأنَّما أَعَانَ يَزید وَ معاوية وَ أَبَاسفيان﴾.

فقال رجلّ من أصحابه: و إن كانَ مُعْتَرِفاً بحُقُوقِكُم ؟ قال: فَنَظَرَ إِليه شِبْهَ المغضب و قال علیه السلام:

﴿دَعْ ذا عَنْكَ! مَنِ اعْتَرَفَ بِحُقوُقِنا لَمْ يَذْهَبْ في عُقوُقِنا! أما تَدْري أَنَّهُم أحسن طوائف الصُّوفيَّة ، والصُّوفيَّة كُلُّهُم مُخالفونا و طَریقَتُهُم مُغایِرَهٌ لِطَریقَتِنا، (2) وَ إِن هُم الا نَصارَی وَ مَجُوسُ هذِهِ الأُمَّهِ أُولئِکَ الَّذینَ یَجهَدُونَ فی إِطفَاءِ نُورِ اللهِ ﴿وَاللَّهُ مُتِمُّ نُورِهِ وَلَوْ کَرِهَ الْکَافِرُونَ﴾ (3) (4)

در قرب الاسناد- از محمد بن حسين بن ابی الخَطَّاب - نقل نماید که گفت:

با حضرت هادی علیه السلام بودم در مسجد پیغمبر، پس آمدند گروهی از اصحاب آن حضرت (من جمله ابوهاشم جعفری و او مردی بلیغ و دارای مقام ارجمندی بود در نزد حضرت هادی علیه السلام) پس داخل شدند گروهی از صوفیه و نشستند در طرف مسجد دور هم و شروع کردند به تهلیل

ص: 65

حضرت فرمود: التفات به این گروه فریبنده ننمائید؛ زیرا اینان خُلَفای شیاطین می باشند و خارج شده اند از دستورات دینی! (1) زهد می ورزند برای راحتی جسم! و نماز شب کنند برای ربودن مردم!

پس متابعت نکنند آن ها را مگر نادانان و اعتقاد به آن ها پیدا نکنند مگر احمقان! پس کسی که برود به دیدن یکی از مرده یا زنده ،آن ها مثل آن است که یاری کرده یزید و معاویه و اباسفیان را!

یکی از اصحاب عرض کرد: اگر چه اقرار به حقوق شما نماید؟ راوی می گوید: حضرت رو کرد به جانب او در حالی که غضب کننده بود، پس فرمود:

واگذار این را! کسی که معترف به حقوق ما باشد نمی رود به سوی دشمنی و دشمن ما . آیا نمی دانی ایشان بهترین طوائف صوفیه می باشند و صوفیه - تمام آن ها - مخالف مایند و طريق آن ها مخالف طريقه ماست؟! و نیستند ایشان مگر نصاری و مجوس این امت! ایشان اند کسانی که کوشش نمایند در خاموش کردن نور خدا «و خداوند تمام کننده است نور خود را اگر چه کافران مکروه و ناپسند دارند».

یکی از انبیا است

اولاً: این ادعا سند تاریخی درستی ندارد (1)

ثانياً: اختلاف شدید بین فلاسفه در اصول بلکه در تمام مسائل - گواه است بر این که اقوال آنان مستند به یک مدرک و اصل که منتهی به رسول گردد، نمی باشد و در اصول دين مُبين [بين] انبیا اختلافی نیست

ثالثاً: به تصدیق اهل فن، فلسفه را طریق مستقلی دانسته اند در مقابل شرایع ؛ لذا در تعریف آن گویند: حکمت دانستن حقایق اشیاء است به قدر طاقت بشر، خواه موافق شرع باشد خواه مخالف آن .

عارف محقق ، حاج ملاهادی سبزواری در حاشیه شرح منظومه چنین گوید:

متصدّیان شناسائی حقایق موجودات، طوائفی می باشند؛ گروهی منحصر دانند تحقیق حقایق را به ،فکر گروهی به ریاضت و کشف . دسته دوم عرفا و صوفیه [اند] . دسته اول یا مقیدند که موافق شرع باشد و ایشان متکلمین اسلامی هستند یا مقید نیستند به موافقت انبیا و شرایع، و ایشان فلاسفه مَشّاء می باشند ؛ و دسته که جمع بین ریاضت و برهان کرده اند حکمای اشراق اند . (2)

ص: 67

در این تقسیم به خوبی هویداست که فلاسفه ، نقطه مقابل انبیا اند.

به علاوه، بعضی ضروریات مِلّیین، مخالف آرای فلاسفه است

خداوند در آیات شریفه:

﴿وَ قَالُوا لَنْ تَمَسَّنَا النَّارُ إِلَّا أَيَّامًا مَعْدُودَةً قُلْ أَتَّخَذْتُمْ عِنْدَ اللَّهِ عَهْدًا فَلَنْ يُخْلِفَ اللَّهُ عَهْدَهُ أَمْ تَقُولُونَ عَلَى اللَّهِ مَا لَا تَعْلَمُونَ * بَلَى مَنْ كَسَبَ سَيِّئَةً وَ أَحَاطَتْ بِهِ خَطِيئَتُهُ فَأُولَئِكَ أَصْحَابُ النَّارِ هُمْ فِيهَا خَالِدُونَ﴾؛ (1)

[و گویند جز روزهایی شمرده شده آتش به ما نرسد ! بگو: آیا نزد خدا عهدی گرفته اید، پس هرگز خدا خُلف عهد نکند ؟ یا چیزی را که نمی دانید بر خدا می گویید؟ آری کسانی که به زشتی ها دست یازند و خطاها آنان را در بر گیرد، اصحاب دوزخ اند و جاودان در آن می مانند].

﴿كُلَّمَا نَضِجَتْ جُلُودُهُمْ بَدَّلْنَاهُمْ جُلُودًا غَيْرَهَا لِيَذُوقُوا الْعَذَابَ﴾ (2)

[هر اندازه پوست هاشان بریان ،شود پوست های دیگری جاگزین سازیم تا عذاب (و شکنجه) را بچشند]

و بسیاری آیات دیگر تصریح به خلود در عذاب برای گروهی از کفار می نماید ، ولى تأویل کنندگان با این بیان روشن و وضوح ظواهر آیات را انکار نموده و گویند: مراد گوینده حرکت جوهری است. (3)

ص: 69

و در هر باب از این قبیل تأویلات زیاد دارند که در جای خود ذکر خواهد شد.

روایات شریفه نیز تأویل و تفسیر به رأی را منع فرموده اند که تفسیر صافی و سایر تفاسیر ذکر نموده؛ و از آن جمله است:

فى الكافي عن الصادق علیه السلام:

﴿مَا ضَرَبَ رَجُلٌ اَلْقُرْآنَ بَعْضَهُ بِبَعْضٍ إِلاَّ کَفَرَ﴾ (1)

[شخصی بعضی از قرآن را به بعضی دیگر نمی زند جز این که کافر می شود]

و مرحوم فیض در مقدمه صافی می فرماید که مراد از تفسیر به رأی- که نهی شده ﴿مَنْ فَسَّرَ اَلْقُرْآنَ بِرَأْیِهِ فَلْیَتَبَوَّأْ مَقْعَدَهُ مِنَ اَلنَّارِ﴾ [هر که قرآن را به رأی خویش تفسیر کند باید نشیمن گاهش را برای آتش دوزخ آماده سازد]- آن است که شخص در امری رأیی دارد و قرآن را با رأی خود تطبیق می کند تا آن چه را به هوس خویش ،پسندیده ، تأیید نماید؛ یا آن که در تفسیر قرآن بدون مراجعه به اهل ،آن سرعت کند و شتاب زده به تفسیر دست زند. (2)

بالجمله شکی نیست که تأویل ظواهر (3) و نصوص قرآن مجید و اخبار شریفه ، مخالف با حکم عقل و صریح آیات و روایات است و این مطلب، منافات ندارد با اخباری که دلالت دارد بر این که ،قرآن دارای اَسرار و بُطُون زیادی است که مُخْتَصّ به خواص می باشد و همه کس تَحمُّل تَعلُّمِ آن را ندارد (4)؛ زیرا نفرموده اند که اسرار علوم نزد فلاسفه و عرفا می باشد.

ص: 70

و هر جا که تفسیر یا تأویل ضرورت داشته باشد باید از بیان مجاری وحی ، اَخذ نمود. تأویل و توجیه اصول همگانی دستورهای عمومی انبیا و اوصیا که ضامن سعادت بشر است عقلاً و نقلاً حرام و ظلم به گوینده می باشد

چون خداوند برای هر عملی اَثَر و اَجری مُقرِر فرموده است آنان که از طریق باطل - ولو برای جلب نظر مردم و مقاصد دنیوی و کشف و کرامات و خوارق عادات - ترک پاره ای مُشتَهَیات نمایند و ریاضت هایی را مُتَحمّل ،شوند در دنیا به نتایج عمل خویش می رسند.

بهترین شاهد خوارق عاداتی است که از مرتاضین هند نقل شده است ؛ با آن که به طور یقین دارای عقاید سَخیفه (1) و اعمال نامشروع می باشند.

به علاوه، پاره ای اعمال که در نظر مردم غیر طبیعی و غریب می نماید ، نتیجه علم و اطلاع عامل آن عمل، بر خواص و آثاری است که بر دیگران مجهول است و آن را جزو کرامات می شمارند؛ و اخباری که دارندگان علوم غریبه - مانند جفر (2) و رمل (3) و نجوم (4) و قیافه (5) و سحر (6) و شعبده (7) - می دهند از این قبیل است که بر اثر تجربه و ممارست، قرائنی به دست آورده اند که به واسطه عدم احاطه به تمام جهات، گاهی خطا می نمایند.

و بالجمله اختراعات و کشفیات عُلمای علوم طبیعی در همین ردیف است که به واسطۀ علم و اطلاع بر آثار و خواص اشیا می باشد و مردم ساده لوح این قبیل امور را در ردیف معجزه و آیاتی که از انبیا صادر می شود قرار می دهند!

ص: 72

در صورتی که آیاتی که به دست و زبان انبیا جاری می شود به فرمان خداوند است و هیچ مناسبت با اقوال و افعال مرتاضین و امثال آنان ندارد و فعل آنان مستند به اشیای ظاهریه و تأثیر و ارتباط آنان به یک دیگر نیست.

در کتاب نبوة ،القرآن این مطلب کاملاً بیان شده سزاوار است که کلام را به ذکر این خبر شریف- که آثار صدق از کلمات آن هویدا است - ختم نماییم تا حقیقت امر و جواب این اشکال که در اغلب نفوس است ، کاملاً واضح گردد. (1)

في البحار، جلد 17 ، (2) مسنداً عن داود الرَقّي عن ابن ظَبيان عن

ص: 73

الصادق علیه السلام قال:

﴿إِنَّ أُولِي الْأَلْبَابِ الَّذِينَ عَمِلُوا بِالْفِكْرَةِ حَتَّى وَرِثُوا مِنْهُ حُبَّ اللَّهِ فَإِنَّ حُبَّ اللَّهِ إِذَا وَرِثَهُ الْقَلْبُ اسْتَضَاءَ بِهِ وَ أَسْرَعَ إِلَيْهِ اللُّطْفُ فَإِذَا نَزَلَ مَنْزِلًا صَارَ مِنْ أَهْلِ الْفَوَائِدِ فَإِذَا صَارَ مِنْ أَهْلِ الْفَوَائِدِ تَكَلَّمَ بِالْحِكْمَةِ فَإِذَا تَكَلَّمَ بِالْحِكْمَةِ صَارَ صَاحِبَ فِطْنَةٍ فَإِذَا نَزَلَ مَنْزِلَةَ الْفِطْنَةِ عَمِلَ فِي الْقُدْرَةِ فَإِذَا عَمِلَ بِهِ مَا فِي الْقُدْرَةِ عَرَفَ الْأَطْبَاقَ السَّبْعَةَ فَإِذَا بَلَغَ هَذِه الْمَنْزِلَةَ جَعَلَ شَهْوَتَهُ وَ مَحَبَّتَهُ فِي خَالِقِهِ

فَإِذَا فَعَلَ ذَلِكَ نَزَلَ مَنْزِلَةَ الْكُبْرَى فَعَايَنَ رَبَّهُ فِي قَلْبِهِ وَ وَرِثَ الْحِكْمَةَ بِغَيْرِ مَا وَرِثَهُ الْحُكَمَاءُ وَ وَرِثَ الْعِلْمَ بِغَيْرِ مَا وَرِثَهُ الْعُلَمَاءُ وَ وَرِثَ الصِّدْقَ بِغَيْرِ مَا وَرِثَهُ الصِّدِّيقُون

إِنَّ الْحِكْمَةَ بِالصَّمْتِ وَ إِنَّ الْعُلَمَاءَ وَرِثُوا الْعِلْمَ بِالطَّلَبِ وَ إِنَّ الصِّدِّيقِينَ وَرِثُوا الصِّدْقَ بِالْخُشُوعِ وَ طُولِ الْعِبَادَةِ

فَمَنْ أَخَذَه بِهَذِه السِّيرَةِ إِمَّا أَنْ يَسْفُلَ وَ إِمَّا أَنْ يُرْفَعَ وَ أَكْثَرُهُمْ الَّذِي يَسْفُلُ وَ لَا يُرْفَعُ إِذَا لَمْ يَرْعَ حَقَّ اللَّهِ وَ لَمْ يَعْمَلْ بِمَا أُمِرَ بِهِ فَهَذِه صِفَةُ مَنْ لَمْ يَعْرِفِ اللَّهَ حَقَّ مَعْرِفَتِهِ فَلَمْ يُحِبَّهُ حَقَّ مَحَبَّتِهِ فَلَا يَغُرَّنَّكَ صَلَاتُهُمْ وَ صِيَامُهُمْ وَ رِوَايَاتُهُمْ وَ عُلُومُهُمْ فَإِنَّهُم ﴿حُمُرٌ مُسْتَنْفِرَة﴾﴾ (1) (2)

ترجمه: در هفده بحار از ابن ظبیان (3) روایت می کند که حضرت صادق علیه السلام فرمود: صاحبان عقل کسانی بودند که به فکر عمل کردند تا این که محبت خدا را ارث

ص: 74

بردند. پس قلبی که محبت خدا را دارا شد و ارث برد روشن و نورانی گشته و لطف و فهم دقیق به سرعت دارا شود.

پس زمانی که لطف خدا بر او نازل شد از اهل فواید گردیده است. وقتی که از اهل فواید شد به حکمت تکلُّم کند پس از آن که سخن به حکمت گفت دارای زیرکی گردیده؛ چون دارای این مقام ،شد دارای توانایی شده، پس از آن که دارای قدرت شد عارف به هفت طبقه آسمان گردیده [است].

بعد از این که به این مقام رسید بر می ردد و به [لطف و] حکمت و دانش و بیان در فکر و لطف فرو می رود؛ سپس میل و دوستی اش را در خالق و آفرینندهٔ خود قرار دهد.

بعد از این که به این مرتبه ،رسید به منزله و مرتبۀ بزرگی نائل شده و پروردگار خود را در قلب خود معاینه کرده و دیده حکمت را ارث برده ، به غیر نحوی که حكما ارث برده اند و دارای صدق و راستی شده به غیر آن چه صدیقین دارا شده اند و دارنده علم و دانش شده به غیر آن چه علما دارنده او شدند.

حکمت را حکما به سکوت ارث برده اند و علم را علما به طلب ، دارا شده اند و صدیقین صدق را به خضوع و زیادی عبادت ، دارا شده اند.

پس کسی که راه را به این طریق طی کرده و به این مقام رفیع رسید، یا پست شده و بر می گردد و یا بلند شده و ترقّی می کند.

و لکن زیادی آن ها بر می گردند؛ زیراکه رعایت حق خدا نکنند و به آن چه امر شده اند ، عمل ننمایند.

صفت و نشانه اشخاصی که نشناخته اند خدا را حق شناختنش ، این است ! پس نماز و روزه و روایات و علوم آن ها تو را مغرور نکند؛ زیراکه آنان مانند خرهایی باشند که از شیر فرار کرده اند.

را از راست گو، فعل نیکو را از ناشایست با آن تمیز می دهد این قوه و نور را، عقل و خرد نامند که خداوند متعال به انسان عطا فرموده است تا شایسته تَعَلُّقِ تکلیف گردد و با پیروی از آن خداشناس شده و پیمبران را تصدیق و اوامر آنان را اطاعت نماید.

نور عقل، حجت باطنی خداوند است که بدون آن انبیا و رُسُل که حُجَج ظاهریه هستند شناخته نمی شوند.

نورِ عقل دارای ادراکات و مکشوفات مسلمی است مانند نیکویی احسان و بدي ستم که آن ها را «مستقلات عقلیه» نامند

و خود عقل گواهی می دهد که درک بسی مطالب و کشف پاره ای حقایق ، از قوه او خارج است و عقل خود حکم می کند که در چنین مواردی باید به خالق عقول يا کسی که فرستاده اوست، رجوع نمود.

و چون نفوس به واسطهٔ گناه کاری و سایر مقتضیات ،بشری، محجوب گشته و از درک حقایق باز می مانند نیازمند به مُذَکّری می باشند که حجاب ظلمت را پاره نموده و دل ها را به نور عقل روشن نمایند.

مُذَكِّر عقل و مدد کار او-در کشف حقایق و هدایت بشر - انبیا می باشند که بشر را تَذكُّر به فطرت داده و با پیروی از عقل، سعادت مند یا حجت را بر آنان تمام کنند ؛ ﴿لِئَلّا يَكونَ لِلنّاسِ عَلَي اللهِ حُجَّةٌ بَعْدَ الرُّسُلِ ﴾ (1)

[برای آن که پس از پیامبران برای مردم بر خدا حجتی نباشد]

و مردم - به حکم عقل - موظف اند که ندای منادی پروردگار را استماع نموده و چون حقیقت امر بر آنان مکشوف گردید در پیروی درنگ ننمایند؛ و چون عقل خود را که در فهم مطالب و حقایق و شناختن اعمالی که موجب سعادت آنان است مستقل نمی یابند به حکم عقل لازم است که احکام فرستاده خداوند را تعبداً بپذیرند و طبق آن عمل نمایند.

ص: 76

شریعت مقدس اسلام به موجب آیات و روایاتی که از حد شماره خارج است، حجت و برهان بودن عقل را بیان کرده است و آنان را که تابع فرمان عقل نیستند از حیوانات پست تر شمرده ؛ ﴿إِنَّ شَرَّ الدَّوَابِّ عِندَ اللَّهِ الصُّمُّ الْبُکْمُ الَّذِینَ لَا یَعْقِلُونَ﴾ ؛ (1) [بدترين جانوران در نزد خدا کران و لالانی هستند که عقل شان را به کار نمی گیرند]

و از عقلا و پیروان عقل تمجید فرموده و آنان را بشارت سعادت و رستگاری داده است.

حضرت امیرالمومنین علیه السلام در خطبۀ شریفه می فرماید:

﴿فَبَعَثَ فیهم رُسُلَه وَ واتَرَ إلیهِمْ انبیائَهُ لِیَسْتَأْدُوهُمْ میثاقَ فِطْرَتِهِ وَیُذَکِّروهُم مَنْسِیَّ نِعْمَتِهِ وَ یَحتَجُّوا عَلَیْهِمْ بِالتَبْلِیغِ وَ یُثیرُوا لَهُمْ دَفائِنَ العُقُولِ﴾. (2)

ترجمه: پس برانگیخت خداوند در میان [مردم] فرستادگان خود را، و پیاپی فرستاد به جانب ایشان پیمبران خود را تا طلب کنند (3) از آنان عهد فطرتی را که مخلوق شدند به آن و بیاد دهند ایشان را نعمت های فراموش شده خداوند ؛ و حجت تمام کنند بر آن ها به رسانیدنِ رسالت ، و برانگیزانند برای آن ها گنج های عقول و افهام را که در فطرت ایشان مرکوز است.

در احکام عقلیه- که عقل مستقلاً در آن ها حکم می کند - شرع مقدس مُؤكِّد و مُويّد عقل می باشد ولی مطالبی را که عقل ادراک نمی کند و به ملاک حکم احاطه ندارد، شارع مُقدَّس به وحی الهی بیان می فرماید و عقل متابعت آن ها را واجب می شمارد.

پس در دین مقدس اسلام بلکه [در] تمام ادیان آسمانی عقل از طرف خداوند حجت و حاکم است؛ خواه [نسبت] به مطالبی که مستقلاً درک می نماید و خواه نسبت به مطالبی که از درک آن ها عاجز است و متابعت شرع را لازم می شمارد.

ص: 77

بنابراین همان طوری که اگر عقل و حکم او حجت خداوند نبود راه عذر مردم بسته نمی شد، اگر انبیا هم مبعوث نمی شدند، حجت بر مردم تمام نمی گردید ؛ تابعین انبیا عقل را برای درک تمام حقایق مادی و معنوی کافی نمی دانند، بلکه خود را محتاج به نبی و رسول از جانب خداوند می دانند.

به این [مطلب] معلوم شد که طریق ،مِلّیّین مخالف است با طریق فلاسفه و عرفا ؛ و توضیح بیش تر در باب عقل و حقیقت آن را موکول به باب مخصوص عقل می نماییم.

پس از این ،مقدمه شروع می نماییم در بیان اصل مطلب- که توحید خداوند است - به نحوی که قرآن مجید و روایات مبارکات ناطق است.

اولین مطلب این است که: اختلافی در اصولِ ادیان، بین انبیا نیست و تمام آن ها به حقیقت واحد و خدای یکتای قادر متعال دعوت می نمایند:

﴿وَ لَوْ كانَ مِنْ عِنْدِ غَيْرِ اللّهِ لَوَجَدُوا فِيهِ اخْتِلافاً كَثِيراً﴾ (1)

اگر قرآن از نزد غیر خدا بود در آن اختلاف فراوانی می یافتند.

چون حقیقت و واقع هر امری بیش از یک قسم نیست پس اختلاف در تعریف و بیان آن حقیقت اقلاً نشانهٔ بطلان یکی از دو تعریف است؛ مثلاً حقیقت و واقعیتِ انسان یکی بیش نیست اگر دو تعریف برای حقیقت او نمودند ناچار یکی باطل خواهد بود؛ و اگر هر دو تعریف از کسانی باشد که احاطه بر حقیقت او نداشته باشند ، ممکن است هر دو باطل و خلاف واقع باشد.

چون انبیای عظام به وحی الهی عالم هستند خداوند حقایق اشیا را- كما هو - به آنان نشان داده ناچار اختلافی در بین آنان نیست و دعوتی که می فرمایند دعوت به حق و ثابت و روشن و خود مُدَّعا دلیل راستی و درستی آن است

ص: 78

ولی طریقه های بشری مخالف با طریقهٔ خدایی و بعضی نیز با بعضی دیگر مخالف است و اساتید یک طریقه هم با یکدیگر اختلاف دارند مسلم است که [این روش] مورد اطمینان نخواهد بود و پیروی از ایشان معصیت قادر متعال و موجب خسران می گردد.

انبیای عظام با بیان واضح و صدایی- رسا بدون اختلاف - به یک طریق دعوت می نمایند و راه آنان راهی است ،خدایی و ایمن است از هر خطا و لغزش، و مُوصل است به مراد و مقصود.

سپس گوییم که: انبیا و رسل و اوصیای آنان برای شناختن قادر متعال طریق را منحصر به تَذکُّر به آیات و علامات الهیه که موجودات آفاق و انفس می باشد دانسته اند و نیز بیان فرموده اند که: معرفت خداوند ، فطری و جِبِلّیِ هر بشر است.

پس در وصول به معرفت الهی، محتاج به برهان إن» و «لمّ»- که مبتنی بر ابطال دور و تسلسل است - نیستیم بلکه چون انسان را به فطرت خود متوجه سازند و مُتَذكّر ،نمایند، خدای خود را می یابد ؛ (1)

ص: 79

﴿ قَالَتْ رُسُلُهُمْ أفِی اللّهِ شَکٌّ فَاطِرِ السَّمَاوَاتِ وَالأرْضِ﴾؛ (1)

پیامبران شان گفتند: آیا در خدا شکی هست ؟ ! (او که) پدیدآورنده آسمان ها و زمین است.

از مطالب مهمی که هر شخص عاقل میل وافر و اشتیاق کامل بدان دارد شناختن خالق و خداوند خود می باشد؛ لذا هر دسته از طبقات بشر از راهی توجه به ساحتِ قدس او نموده و خواهان تَقرُّب می باشد اگر چه بسیاری از آنان دچار اشتباه در مصداق شده و مخلوقاتی مانند خورشید و ماه را معبود خود شمرده یا [آن ها را] وسیله ای برای تَقرُّب به خداوند واقعی دانسته اند.

و همچنین طریق شناسایی خداوند یکتا را به عقل و سلیقهٔ خود تعیین نموده اند؛ و چون راهی که مصنوع فکر بشر باشد از خطا ایمن نیست، سالکین آن دچار خطا و لغزش بسیار گردیده اند. (2)

ص: 80

و دو راه مهمی که بشر برای نیل به این مقصدِ عُظمی ایجاد نموده، فلسفه و عرفان است.

و چون خداوند متعال می داند اگر بشر به خود واگذاشته شود با عقل ناقص خود نمی تواند به مقصود و نتیجه اصلی خلقت -که رسیدن به منتهای عبودیت است- نایل شود و از رحمت های بی پایان او محروم می ماند لذا راه معرفت و رسیدن به حقیقت و شناسایی خود را به وسیلهٔ پیامبران تَذکُّر داده تا حجت بر مردم تمام شود و از جانب

ص: 81

او نقص و ناتمامی در رسیدن به مقصود نباشد

پس تنها طریقی که متابعت آن موجب سعادت ابدی ،گردد، همانا راه انبیای عظام علیهم السلام است که راهی سهل و ساده و عمومی و مَصون از خطر می باشد. آن چه بیش تر از هر چیز مدعای ما را ثابت می سازد ملاحظه در احوال رهروان این طریق است که چگونه به مقصود اصلی نایل شده اند و عظمت علمی و عملی آنان جهانی را به خود متوجه ساخته است بدون این که تفکرات فوق العاده فلاسفه و ریاضت های طاقت فرسای صوفیه را مُتَحَمّل شوند .

این است که خداوند می فرماید:

﴿لَهُ دَعْوَةُ الْحَقِّ ۖ وَالَّذِينَ يَدْعُونَ مِنْ دُونِهِ لَا يَسْتَجِيبُونَ لَهُمْ بِشَيْءٍ إِلَّا كَبَاسِطِ كَفَّيْهِ إِلَى الْمَاءِ لِيَبْلُغَ فَاهُ وَ مَا هُوَ بِبَالِغِهِ وَ مَا دُعَاءُ الْكَافِرِينَ إِلَّا فِي ضَلَالٍ﴾ ؛ (1)

[دعوت به حق برای خداوند است و کسانی که غیر او را می خوانند به چیزی پاسخ شان نمی دهند مگر مثل کسی که دو دست به سوی آب بگشاید تا به دهان برساند و نتواند که آب به دهان رساند و دعوت کافران جز در هدر و تباهی نیست ]

آشکار است که فهم و عمل به طریقی که مطابق با فطرت بشر باشد آسان تر است ؛ لذا دین اسلام- بلکه تمام ادیان آسمانی که (قبل از تحریف) مطابق با فطرت بشرند - راه معرفت را منحصر به تَذکُّر از موجودات و تأمل و تَدبُّر و تَذكَّر به فطرت دانسته اند و بیان فرموده اند که: معرفت قادر متعال فطری بشر است که هر کس با اندک تأمل و رفع حجابِ تَعصُّب و اَوهام و تقلید آباء اذعان و اعتراف به خدای تعالی نماید؛ و با دوری از معاصی و بندگی خداوند معرفت او پیوسته بیش تر شود و سعادت ابدی را دریابد.

در قرآن مجید و روایات وارده از پیغمبر صلی الله علیه و اله و ائمه طاهرین علیهم السلام کراراً اشاره شده است به این که «معرفت خداوند» فطری بشر است و پیغمبر هم مُذكِّر به فطرت و پیدا کننده آن است .

ص: 82

و به طوری که از اخبار کثیره استفاده می شود خداوند متعال قبلاً بشر را در عالم « ذَرٌ» به صورت ذرّی خلق فرموده و معرفت خود را در ذاتِ آنان قرار داد و چون از مجرای توالُد و تناسُل، قَدَم به این جهان گذاشتند به جهاتی (1) آن معرفت فراموش شده را به یادشان آورد و انبیای عظام مذکر (یادآورنده) بشر می باشند، و معرفت خداوند ذاتی، دایمی و همیشگی است. (2)

و این معرفت که لازمه ذاتی انسانی ذی شعور است - با اندک تأملی برایش روشن گردد و چون انسان ذاتاً مخلوق و محتاج است، هنگامی که فقر و احتیاج خود را مشاهده نماید ناگزیر به خالق اعتراف نماید و همین عین معرفت به خالق است

با این وصف، محتاج به برهان منطقی اصطلاحی و اثبات برهان [استحاله] دور و تسلسل نیست.

و بالجمله ، معنی فطری بودن «معرفت خداوند» این است که : خلقت بشر ملازم با علم و وجدان مخلوقیت و احتیاج و مصنوع بودن است. در این صورت، ناچار اعتراف به صانع و خالق قادر خود می نماید.

شایسته است بعضی از آیات و روایات وارده در این ،باب ، ذکر شود تا به برکتِ آن ها مطلب روشن و حقیقت واضح و ایمان کامل گردد.

﴿فَأَقِمْ وَجْهَكَ لِلدِّينِ حَنِيفًا فِطْرَةَ اللَّهِ الَّتِي فَطَرَ النَّاسَ عَلَيْهَا لا تَبْدِيلَ لِخَلْقِ اللَّهِ ذَلِكَ الدِّينُ الْقَيِّمُ وَ لَكِنَّ أَكْثَرَ النَّاسِ لا يَعْلَمُونَ ﴾ (3)

به پای دار قصد خود را برای دینی که به حق است فطرت آن چنانی که خداوند

ص: 83

آفرید مردم را بر آن ، و تبدیل برای خلقت خدایی نیست، اینست دین پابرجا و لكن اغلب مردم نمی دانند

فى التوحيد مسنداً عن زراره قال : قلتُ لأبي جعفر علیه السلام:

أصلَحَكَ الله ! قول الله - عزّوجلّ - في كتابه ﴿فِطْرَتَ اللَّهِ الَّتِي فَطَرَ النَّاسَ عَلَيْها﴾ ؟

قال : فَطَرَهم على التوحيد عند الميثاق على معرفته أنَّه رَبُّهم.

قلت : و خاطبوه ؟

قال : فَطَأطأ رأسه ، ثُمَّ قال : لولا ذلك ، لم يَعلَمُوا مَن رَبُّهُم و لا مَن رازقُهُم ! (1)

[زراره می گوید از امام باقر علیه السلام پرسیدم: خدا (امور) تو را سر و سامان دهد. خدای بزرگ می فرماید: «این فطرتی است که خدا مردمان را بر آن سرشت» مقصود از این سخن چیست؟

امام علیه السلام فرمود خدا در میثاق مردم را بر یکتا پرستی سرشت؛ بر معرفت خودش به این که او پروردگارشان است.

زراره می گوید: پرسیدم: آیا مردم او را مخاطب ساختند ؟

امام علیه السلام سرش را تکان داد، سپس گفت: اگر چنین نبود که ، مردم پروردگار و روزی دهنده شان را نمی شناختند!]

و فيه ايضاً مسندا عن زراره عن أبي جعفر علیه السلام قال :

سألتُهُ عن قول الله ، عزوجل: ﴿حُنَفاءَ لِلَّهِ غَيْرَ مُشْرِكِينَ بِهِ ﴾ (2) و عن الحنيفيّة، فقال هي ﴿ فِطْرَتَ اللَّهِ الَّتِي فَطَرَ النَّاسَ عَلَيْها لا تَبْدِيلَ لِخَلْقِ اللَّهِ ﴾ (3)

ص: 84

و قال فطرهم الله على المعرفة .

قال زرارة وَ سألته عن قول الله عزّوجلّ ﴿وَ إِذْ أَخَذَ رَبُّكَ مِن بَنِي آدَمَ مِن ظُهُورِهِمْ ذُرِّيَّتَهُمْ وَ أَشْهَدَهُمْ عَلَى أَنفُسِهِمْ أَلَسْتُ بِرَبِّكُمْ قَالُوا بَلَى شَهِدْنَا أن تَقُولُوا يَوْمَ الْقِيَامَةِ إِنَّا كُنَّا عَنْ هَذَا غَافِلِينَ ﴾ (1) قَالَ أَخْرَجَ مِن ظَهْر آدم ذُرِّيَّتَه إلى يوم القيامة ، فَخَرَجُوا كالذَّرِّ فَعَرَّفَهُم و أراهم صُنعَه ، (2) و لولا ذلك لَم يَعرِف أحدٌ رَبَّه ؛ و قال : قال رسول الله صلى الله عليه و سلم كُلَّ مولود يُولَدُ عَلَى الفطرة ؛ يعنى على المعرفة بأنَّ الله - عز وجل - خالقه ، فذلك قوله ﴿ وَ لَئِنْ سَأَلْتَهُمْ مَنْ خَلَقَ السَّمَاوَاتِ وَ الْأَرْضَ لَيَقُولُنَّ اللَّهُ﴾ (3) (4)

[ترجمه روایت بر اساس توحید صدوق، چنین است:

زراره می گوید: از امام باقر علیه السلام دربارۀ این آیه پرسیدم: «در حالی که یکتاپرست هستید و به خدا شرک نمی ورزید و از (دین) حنیف؟

امام علیه السلام فرمود: «آن فطرتی است که خدا مردم را بر آن سرشت ، هیچ تبدیل (و دگرگونی) برای آفرینش خدا نیست» و فرمود: خدا مردم را بر معرفت (و شناختِ ) خود سرشت.

زراره می گوید: دربارهٔ این سخن خدای بزرگ از آن حضرت سؤال کردم که

ص: 85

می فرماید: «هنگامی که پروردگارت از نسل بنی آدم پیمان گرفت...» امام علیه السلام فرمود: خدا از پشت آدم علیه السلام ذُریه اش را تا روز قیامت بیرون آورد، آنان به صورت موجودات ذره ای (و بسیار کوچک) بیرون آمدند! پس خداوند آفرینش خویش را به آنان شناساند و نمایاند و اگر این نبود هیچ کس پروردگارش را نمی شناخت

و امام علیه السلام نقل کرد که رسول خدا صلی الله علیه و اله فرمود: هر نوزادی بر فطرتِ (الهی) زاده می شود؛ یعنی بر این معرفت که خدای بزرگ خالق اوست، و این همان سخن خداست که می فرماید: «اگر از آنان بپرسی چه کسی آسمان ها و زمین را آفرید ، البته که می گویند: خدا»].

و از این قبیل روایات در توحید صدوق و سایر کتبِ معتبر زیاد است. پس به موجب آیات و روایات معرفت خداوند فطری و از لوازم ذات است و معنی دعوت به دین حنیف، همین تذکر به فطرت است؛ چنان که در مورد دعوت حضرت ابراهیم علیه السلام بود:

﴿وَ كَذَلِكَ نُرِي إِبْرَاهِيمَ مَلَكُوتَ السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضِ وَ لِيَكُونَ مِنَ الْمُوقِنِينَ فَلَمَّا جَنَّ عَلَيْهِ اللَّيْلُ رَأَىٰ كَوْكَبًا ۖ قَالَ هَٰذَا رَبِّي ۖ فَلَمَّا أَفَلَ قَالَ لَا أُحِبُّ الْآفِلِينَ ﴾ : (1)

[و این چنین ما ملکوت آسمان ها و زمین را به ابراهیم می نمایانیم (تا آن ها را دریابد) و برای این که از یقین داران باشد؛ چون شب سایه گسترد ستاره ای دید، گفت: این پروردگار من است! پس چون (آن ستاره) غروب کرد گفت: من از دیده پنهان شدگان را دوست نمی دارم!]

إلى قوله تعالى :

﴿يٰا قَوْمِ إِنِّي بَرِيءٌ مِمّٰا تُشْرِكُونَ * إِنِّي وَجَّهْتُ وَجْهِيَ لِلَّذِي فَطَرَ السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضَ حَنِيفًا ۖ وَ مَا أَنَا مِنَ الْمُشْرِكِينَ﴾ (2)

ص: 86

[ای قوم من! من از آن چه شما شرک می ورزید بیزارم من رو سوی کسی می کنم که آسمان ها و زمین را آفرید یکتا پرستم و از مشرکان نمی باشم].

چون غروب نمودن و غایب شدن از آثار و لوازم مخلوقات است، فرمود: این ها مانند خودم آثار مخلوقیت دارند! پس لیاقت خالقیت نخواهند داشت و خالق من کسی است که آسمان و زمین را آفریده است.

چون در زمان حضرت ابراهیم غالب مردم ستاره و خورشید را می پرستیدند و حضرت آن ها را خدا نمی دانست به طریق سؤال استفهام فرمود: آیا چیزهایی که دارای طلوع و غروب و آثار مخلوقیت باشند، خالق من هستند ؟!

چون دوستی حضرت پروردگار از لوازم قهریّه معرفت او است ، لذا نفى الوهيت ماه و ستاره و خورشید را به «نفی مَحَبَّت» تعبیر فرمود

از اشخاص عاقل و منصف سؤال می شود که: آیا مخلوقیت و عجز و احتیاج خود را درک نمی کنند؟ (1) آیا هر چه را که مشاهده می کنند آثار بیچارگی و مصنوعیت و نشانه علم و قدرت خالق را در آن نمی بینند؟ همین است معنی معرفتِ فطری ! (2) بلی، این معرفت ، محتاج به تذکُّر است؛ زیرا غفلت و نسیان ، مانع ظهور این امر فطری است .

و از جمله اموری که موجب غفلت و نسیان از معبود متعال است نافرمانی از عقل و رو گردانیدن از حق است، بلکه خود اعراض از حق توجّه به غیر خدا است و بالنتيجه منجر به تکذیب اوامر الهی بلکه منتهی به انکار خداوند گردد.

﴿ثُمَّ كَانَ عَاقِبَةَ الَّذِينَ أَسَاءُوا السُّوأَىٰ أَنْ كَذَّبُوا بِآيَاتِ اللَّهِ وَ كَانُوا بِهَا يَسْتَهْزِئُونَ﴾؛ (1)

یعنی: پس سرانجام کسانی که اعمال زشت را به جا آورند این است که تکذیب نمایند آیات خداوند را و به آن ها سُخریه نمایند.

و نیز از جمله اموری که موجب غفلت و اعراض از حق است تقلید پدران جسمی و روحی است؛ زیرا که آشکار است که تقلید و اعتماد به قول دیگران در عقاید شخص، مؤثر می باشد و به جهات مذکوره است که در آیات و روایات شریفه به اموری که موجب غفلت و نسیان از خالق است اشاره شده و به کلیه اموری که موجب سلامتی بدن و صفای روح است- از انعقاد نُطفه تا هنگام مرگ - تأکید بلیغ شده و تقلید عقاید و افعال پدران مذمت شده است؛ چنان که از قول کفار دربارهٔ تقلید پدران می فرماید:

﴿إِنَّا وَجَدْنَا آبَاءنَا عَلَى أُمَّةٍ وَ إِنَّا عَلَى آثَارِهِم مُّقْتَدُونَ ﴾ (2)

[ما پدران مان را بر آیینی یافتیم و بر آثارشان اقتدا می کنیم].

﴿قَالُوا أَجِئْتَنَا لِنَعْبُدَ اللَّهَ وَحْدَهُ وَ نَذَرَ مَا كَانَ يَعْبُدُ آبَاؤُنَا ۖ فَأْتِنَا بِمَا تَعِدُنَا إِنْ كُنْتَ مِنَ الصَّادِقِينَ ﴾ (3)

[گفتند: آیا به سوی ما آمده ای که تنها خدا را بپرستیم و آن چه را پدران مان می پرستیدند واگذاریم؟ اگر راست می گویی، تهدیدهایی که به ما وعده می دهی، بیار!]

ص: 88

و یکی از جهات غفلت و اعراض از خداوند آن است که خداوند کسی را به خود واگذارد؛ یعنی پس از هدایت و اتمام حجت ، چون شخص نافرمانی ورزد و از حکم عقل سرپیچد، مستَحقِ خذلان گردد که در این موقع او را یار و مددکاری نیست و به هر بدبختی و ضلالت و شقاوت دچار شود.

چند آیه برای نمونه ذکر می گردد:

﴿مَنْ يُضْلِلِ اللّٰهُ فَلاٰ هٰادِيَ لَهُ وَ يَذَرُهُمْ فِي طُغْيٰانِهِمْ يَعْمَهُونَ ﴾ (1)

[هر کس را که خدا گمراه کند هیچ هدایت گری برایش نیست، و آنان را وا می گذارد تا در سرکشی خویش سرگردان بمانند .

﴿فِي قُلُوبِهِمْ مَرَضٌ فَزادَهُمُ اللَّهُ مَرَضاً وَ لَهُمْ عَذابٌ أَلِيمٌ بِما كانُوا يَكْذِبُونَ ﴾ (2)

در دل هاشان مرضی است و خدا نیز بر مرض شان بیفزود و به کیفر دروغی که گفته اند برایشان عذابی است دردآور]

﴿اللَّهُ يَسْتَهْزِئُ بِهِمْ وَ يَمُدُّهُمْ فِي طُغْيانِهِمْ يَعْمَهُونَ ﴾ (3)

[خداست که آن ها را ریشخند می کند و آن ها را وا می گذرد تا همچنان در طغیان خویش سرگردان بمانند ]

﴿فَبَدَّلَ الَّذِينَ ظَلَمُوا قَوْلًا غَيْرَ الَّذِي قِيلَ لَهُمْ فَأَنْزَلْنَا عَلَى الَّذِينَ ظَلَمُوا رِجْزًا مِنَ السَّمَاءِ بِمَا كَانُوا يَفْسُقُونَ ﴾؛ (4)

[ستم کاران سخنی جز آن چه به آن ها گفته شده بود آوردند؛ و بر آنان به جزای نافرمانی که کرده بودند، عذابی آسمانی فرو فرستادیم ].

ص: 89

چنان که معلوم شد بعضی امور باعث غفلت و نسیان از خالق یکتا و حجاب ظهور فطرت اولیه شود؛ لذا بشر محتاج به مُذکّری است که آن چه را دیده و دانسته و غفلت دارد، به خاطر او آورد و به همین جهت پیغمبران و قرآن مجید- در کلام خداوند - مُذكّر و تَذْكِرَه نامیده شده اند.

معلوم است شخص یا کلامی در صورتی مُذكّر نامیده می شود که مطلب فراموش شده را به یاد آورد و کم تر سوره ای است که این مطلب را بیان نکرده باشد و اجمالاً چند آیه ذکر می شود:

﴿كِتَابُ أُنزِلَ إِلَيْكَ فَلَا يَكُن فِي صَدْرِكَ حَرَجٌ مِّنْهُ لِتُنذِرَ بِهِ وَ ذِكْرَى لِلْمُؤْمِنِينَ﴾ (1)

[کتابی است بر تو نازل شده نباید در سینه ات حَرَج (و احساس دل تنگی) از آن راه یابد! تا با آن بیم دهی و یادآوری برای مؤمنان باشد].

﴿... وَ جاءَكَ في هذِهِ الحَقُّ وَ مَوْعِظَةٌ وَ ذِكْرى لِلْمُؤْمِنين﴾ (2)

[و در اخبار این پیامبران بر تو سخن حق آمد و برای مؤمنان موعظه مایه تذکر است]

﴿أَوَلَمْ يَكْفِهِمْ أَنَّا أَنزَلْنَا عَلَيْكَ الْكِتَابَ يُتْلَى عَلَيْهِمْ إِنَّ فِي ذَلِكَ لَرَحْمَةً وَ ذِكْرَى لِقَوْمٍ يُؤْمِنُونَ ﴾ (3)

[آیا آنان را این بسنده نیست که بر تو کتاب فرستادیم که بر آن ها تلاوت می شود؟! در این کتاب برای گروهی که ایمان می آورند رحمت و یادآوری است ].

ص: 90

و آیات کثیره دیگر از جمله:

﴿فَذَكِّرْ إِنْ نَفَعَتِ الذِّكْرى * سَيَذَّكَّرُ مَنْ يَخْشى ﴾ ؛ (1)

تذکر بده اگر یادآوری سود می بخشد آن که می ترسد پند می پذیرد ].

﴿وَ لَقَدْ يَسَّرْنَا الْقُرْآنَ لِلذِّكْرِ فَهَلْ مِنْ مُدَّكِرٍ﴾ (2)

[و این قرآن را آسان قرار دادیم برای یادآوری (پندگیری) آیا پند گیرنده ای هست ؟] .

﴿فَذَكِّرْ إِنَّمَا أَنتَ مُذَكِّرُ﴾ ؛ (3)

[پس تذکر بده که تو تنها یاد آورنده ای]

﴿ص وَالْقُرْآنِ ذِي الذِّكْرِ ﴾ ؛ (4)

[سوگند به قرآن دارای ذکر (عنصر یادآوری)].

﴿طه * مَا أَنزَلْنَا عَلَيْكَ الْقُرْآنَ لِتَشْقَى * إِلَّا تَذْكِرَةً لِمَن يَخْشَى ﴾؛ (5)

طه، ما آیات را بر تو نفرستادیم که نگون بخت شوی مگر یادآوری برای آن که می ترسد ].

و در مواضع دیگر قرآن مجید :

﴿إِنَّ هَذِهِ تَذْكِرَةُ فَمَن شَاء اتَّخَذَ إِلَى رَبِّهِ سَبِيلاً ﴾؛ (6)

[این (قرآن) یاد آورنده ای است برای هر کس که راهی سوی پروردگارش بر گیرد ] .

ص: 91

﴿كَلَّا إِنَّهُ تَذْكِرَةٌ * فَمَن شَاء ذَكَرَهُ﴾؛ (1)

[نه چنین است! آن قرآن تذکره است هر که خواهد ( و خواستار باشد ) یاد می آورد و از آن پند می گیرد ]

﴿وَ إِنَّهُ لَتَذْكِرَةُ لِلْمُتَّقِينَ ﴾ (2)

[و آن قرآن مسلّماً یادآورنده ای است برای پرهیزکاران ].

﴿ فَمَا لَهُمْ عَنِ التَّذْكِرَةِ مُعْرِضِينَ ﴾ (3)

[چه شده است که آنان از تذکر و یادآوری روی گردان اند ]

﴿إِنْ هُوَ إِلَّا ذِكْرُ لِلْعَالَمِينَ ﴾ (4)

[قرآن نیست مگر یادآوری برای جهانیان ].

﴿وَ لَقَدْ صَرَّفْنَا فِي هَذَا الْقُرْآنِ لِيَذَّكَّرُوا ﴾ ؛ (5)

[و به راستی ، ما در این قرآن حقایق را گونه گون بیان کردیم ، تا پند گیرند ].

﴿لِمَنْ أَرَادَ أَن يَذَّكَّرَ أَوْ أَرَادَ شُكُورًا ﴾ ؛ (6)

[برای هر کس که بخواهد عبرت گیرد یا بخواهد سپاسگزاری نماید ]

﴿إِنَّ فِي ذَلِكَ لَذِكْرَى لِمَن كَانَ لَهُ قَلْبُ أوْ ألْقَى السَّمْعَ وَهُوَشَهِيدٌ ﴾، (7)

[ در این عناصر و معارف تذکری است برای کسی که دارای قلب (زنده) باشد یا حضور یابد و گوش فرا دهد ]

ص: 92

﴿أَنَّى لَهُمُ الذِكْرَى وَ قَدْ جَاءَهُمْ رَسُولُ مُّبِينُ ﴾ (1)

[ چه جای یادآوری برای ایشان است (پیش از این) رسولی روشن گر برایشان آمد].

﴿إِنْ هُوَ إِلَّا ذِكْرُ لِلْعَالَمِينَ * لِمَن شَاء مِنكُمْ أَن يَسْتَف يَسْتَقِيمَ ﴾ (2)

[این قرآن یادآوری است برای جهانیان؛ برای کسی از شما که بخواهد در راه راست استوار بماند ]

﴿ أَوَعَجِبْتُمْ أَنْ جَاءَکُمْ ذِکْرٌ مِنْ رَبِّکُمْ عَلَی رَجُل مِنْکُمْ ﴾ (3)

[آیا در شگفت شدید از این که به یادآورنده ای از پروردگارتان بر شخصی از شما فرود آمد ].

﴿إِنَّا نَحْنُ نَزَّلْنَا الذِكْرَ وَ إِنَّا لَهُ لَحَافِظُونَ ﴾ (4)

[ما این (کتاب) یادآورنده را فرو فرستادیم و خود پاسدار آنیم ]

﴿يا أَيُّهَا الَّذِي نُزِّلَ عَلَيْهِ الذِّكْرُ ﴾ (5)

[ای کسی که (کتاب) یاد آور بر او فرود آمد ]

﴿وَ أَنزَلْنَا إِلَيْكَ الذِّكْرَ لِتُبَيِّنَ لِلنَّاسِ ﴾ (6)

[این (کتاب) یادآورنده را سویت فرو فرستادیم تا برای مردم آن چه را به سوی ایشان نازل شده است تبیین کنی ]

﴿آتَيْنَاكَ مِن لَّدُنَّا ذِكْرًا ﴾ (7)

[و از نزد خودمان تو را (کتاب) یادآورنده ای دادیم ]

ص: 93

﴿أَوْ يُحْدِثُ لَهُمْ ذِكْرًا﴾ ؛ (1)

[یا برای آنان تذکری پدید آورد ]

﴿إِنَّ الَّذِينَ كَفَرُوا بِالذِكْرِ لَمَّا جَاءَهُمْ وَ إِنَّهُ لَكِتَابُ عَزِيزُ﴾ (2)

[کسانی که به این کتاب یادآورنده آن گاه که نزدشان آمد کافر شدند ، و این کتابی است بس عزیز (و نفیس)].

﴿فَاسْتَمْسِكْ بِالَّذِي أُوحِيَ إِلَيْكَ إِنَّكَ عَلَى صِرَاطٍ مُّسْتَقِيمٍ * [ وَ إنَّهُ لَذِکْرٌ لَکَ وَ لِقَوْمِکَ وَ سَوْفَ تُسْألونَ ﴾ ] (3)

[پس چنگ آویز به آن چه بر تو وحی شده که تو بر راه راست، استواری و این مایه یادآوری تو و قوم تو است و به زودی سؤال خواهید شد ].

﴿إِنْ هُوَ إِلَّا ذِكْرُ وَ قُرْآنُ مُّبِينٌ ﴾؛ (4)

[نیست آن مگر ذکر و یادآورنده و قرآن روشن گر (که حق را از باطل جدا می سازد) ].

و از این قبیل آیات- که بیان می کند قرآن مجید «ذِکر» و «تَذْكِره» و «ذِكْری» و «مُذكّر» است بسیار .است

و نیز آیاتی در قرآن مجید است که دلالت می کند بر این که حضرت ختمی مرتبت صلى الله عليه و سلم مَذکّر می باشد .

چند روایت در این باب نیز نگاشته می شود:

عن العياشي عن اميرالمؤمنين علیه السلام عن رسول الله صلى الله عليه و سلم عن جبرئيل فقال :

مُحَمَّدُ ، سَيَكُونُ فِي أُمَّتِكَ فِتْنَةٌ . قُلْتُ : فَمَا الْمَخْرَجُ مِنْهَا ؟ فَقَالَ : كِتَابُ

ص: 94

اللَّهِ فِيهِ بَيَانُ مَا قَبْلَكُمْ مِنْ خَبَرٍ ، وَ خَبَرُ مَا بَعْدَكُمْ ، وَ حُكْمُ مَا بَيْنَكُمْ ، وَ هُوَ الْفَصْلُ لَيْسَ بِالْهَزْلِ! مَن وليّه مِن جَبَّارٍ فَعَمِلَ بِغَيْرِهِ قَصَمَهُ اللَّهُ ، وَ مَنِ الْتَمَسَ الْهُدَى فِي غَيْرِهِ أَضَلَّهُ اللَّهُ؛ و هو الحَبلُ المَتين ، وَ هُوَ حَبْلُ اللَّهِ الْمَتِينُ ، وَ هُوَ الذِّكْرُ الْحَكِيمُ ، وَ هُوَ الصِّرَاطُ الْمُسْتَقِيمُ

إلى أن قال :

﴿وَ لاَ تَنْقَضِی عَجَائِبُهُ وَ لاَ یَشْبَعُ مِنْهُ اَلْعُلَمَاءُ ... مَنِ اِعْتَصَمَ بِهِ« هُدِیَ إِلی صِراطٍ مُسْتَقِیمٍ﴾ (1)

عیاشی از حضرت امیر علیه السلام نقل کند که آن حضرت از رسول خدا صلی الله علیه و آله و رسول خدا صلی الله علیه و آله از جبرئیل نقل کند که گفت جبرئیل:

ای محمد، به زودی واقع شود در امت تو فتنه و امتحانی! فرمود: مَخْرَج [ راه خروج ] از آن چیست ؟ عرض کرد : کتاب خدا، که در اوست بیان گذشته شما و حکم بین شما جدا کننده حق از باطل است و نیست بی فایده؛ ستم کاری که روگرداند از آن و عمل کند به غیر آن ، خدا او را در هم شکند و کسی که طلب کند هدایت را از غیر او خداوند او را گمراه کند

و او ریسمان محکم و ذكر حکیم است و او راه مستقیم است؛ تمام نمی شود عجائب قرآن و سیر نمی شوند از او علما کسی که چنگ زند به قرآن به سوی راه راست راه یابد.

عن العياشي عن السيد المجتبى علیه السلام قال :

﴿قِیلَ لِرَسُولِ اَللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ إِنَّ أُمَّتَکَ سَیَفْتَتِنُ فَسُئِلَ مَا اَلْمَخْرَجُ مِنْ ذَلِک ؟ فَقَال: کِتَابُ اَللَّهِ اَلْعَزِیزُ اَلَّذِی ﴿لا یَأْتِیهِ اَلْباطِلُ مِنْ بَیْنِ یَدَیْهِ وَ لا مِنْ خَلْفِهِ تَنْزِیلٌ مِنْ حَکِیمٍ حَمِید﴾ (2) مَنِ ابْتَغَى العلمَ في غيره أَضَلَّهُ اللَّهُ﴾.

ص: 95

إلى أن قال:

﴿وَ هُوَ اَلذِّکْرُ اَلْحَکِیمُ، وَ اَلنُّورُ اَلْمُبِینُ، وَ اَلصِّرَاطُ اَلْمُسْتَقِیمُ. فِیهِ خَبَرُ مَا کَانَ قَبْلَکُمْ، وَ نَبَأُ مَا بَعْدَکُمْ،، وَ حُکْمُ مَا بَیْنَکُمْ، وَ هُوَ اَلْفَصْلُ لَیْسَ بِالْهَزْلِ﴾ (1)

عیاشی از حضرت مجتبی علیه السلام نقل کند که آن حضرت فرمود:

گفته شد به حضرت رسول صلی الله علیه و آله به زودی امت شما امتحان شوند! مَخْرَج از آن چیست؟ فرمود: کتاب خدای عزیز «که باطل از پس و پیش او راه نیابد، نازل شده از حکیم حمید» کسی که طلب کند علم را در غیر آن خداوند گمراهش کند.

قرآن است ذکر حکیم و نور مبین و راه راست در اوست خبر قبل شما و خبر بعد شما و حکم بین شما و جدا کننده حق و باطل است و نیست بیهوده

في تفسير الامام قال رسول الله صلى الله عليه و سلم:

﴿إِنَّ هَذَا اَلْقُرْآنَ هُوَ اَلنُّورُ اَلْمُبِینُ، وَ اَلْحَبْلُ اَلْمَتِینُ، وَ اَلْعُرْوَهُ اَلْوُثْقَی وَ اَلدَّرَجَهُ اَلْعُلْیَا وَ اَلشِّفَاءُ اَلْأَشْفَی وَ اَلْفَضِیلَهُ اَلْکُبْرَی وَ اَلسَّعَادَهُ اَلْعُظْمَی؛ مَنِ اِسْتَضَاءَ بِهِ نَوَّرَهُ اَللَّهُ وَ مَنْ عَقَدَ بِهِ أُمُورَهُ عَصَمَهُ اَللَّهُ﴾ (2)

در تفسیر امام است که حضرت رسول فرمود:

این قرآن نور آشکارا و ریسمان محکم و دستگیره های محکم و درجه و مرتبه اعلا و شفا دهنده ترین شفادهندگان و سعادت عظیم و بزرگتر فضیلت است؛ کسی که به قرآن طلب نور نماید خداوند او را نورانی کند و کسی که امور خود را به قرآن پیوند زند خداوند او را نگه داری کند

پس دعوت قرآن و انبیای عظام دعوت و تذكَّر به معرفت فطری مرکوز است و مُسلَّم است کسی که بخواهد راه به خدا پیدا کند و معرفت یابد ، باید در مقام طلب و تَذكُّر

ص: 96

باشد نه در مقام جحد و انکار؛ زیرا در این صورت نتیجه عکس شود و ضلالت و بدبختی نصیب او گردد؛ لذا عده ای از منکرین مانند ابوجهل و غیر او چون در مقام طلب تذکر نبودند دعوت حضرت رسول صلی الله علیه و اله در آنان به عکس نتیجه می بخشید و بر شقاوت شان افزوده می شد:

﴿فَلَمّا جاءَتْهُمْ آیاتُنا مُبْصِرَهً قالُوا هذا سِحْرٌ مُبِینٌ * وَ جَحَدُوا بِهَا وَ اسْتَيْقَنَتْهَا أَنفُسُهُمْ ظُلْمًا وَ عُلُوًّا فَانظُرْ كَيْفَ كَانَ عَاقِبَةُ الْمُفْسِدِينَ ﴾ (1)

[چون آیاتِ روشنگرانه ،ما ایشان را ،آمد گفتند: این سحر آشکار است؛ در حالی که در وجدان شان به آن یقین داشتند از روی ظلم و برتری جویی، آن را انکار کردند؛ پس بنگر که فرجام تبهکاران چگونه است ]

کسی که در مقام انکار و استهزای حق باشد قابلیت هدایت و معرفت را ندارد، بلکه باید او را به خود واگذارد:

﴿ذَرْهُمْ یَأْکُلُواْ وَ یَتَمَتَّعُواْ وَ یُلْهِهِمُ الْأَمَلُ فَسَوْفَ یَعْلَمُونَ ﴾ (2)

[آنان را واگذار بخورند و بهره مند باشند و آرزوهای دور و دراز سرگرم شان سازد، به زودی می دانند (که جهان از آن کیست و حقایق کدام است و آدمی چه سرنوشتی دارد)]

﴿فَذَرهم يَخُوضُوا و يَلعَبُوا حتّى يُلاقُوا يومَهُمُ الّذى يُوعَدون ﴾ (3)

[ واگذارشان در خود فرو روند و سرگرم باشند تا روزی را که وعده داده شدند ملاقات کنند ] .

بلی اگر ترک مُجادله و تَکلُّم با شخص مُنکر و جاحد، موجب گمراهی عده ای از مستضعفين شود یا حفظ ناموسی از نوامیس الهیّه متوقف بر جدال باشد، لازم است

ص: 97

کسی که عالم به جدال است و اهلیت آن را دارد با شخص مُنكر، جدال به اَحْسَن نماید؛ جدالِ اَحْسَن آن است که انسان قول باطل کسی را به سخن حق- و یا به چیزی آن را قبول داشته باشد و حق داند - رد نماید (اگر چه مطلبی را که طرف قبول دارد و مسلم می داند آن هم باطل باشد):

﴿ادْعُ إِلى سَبيلِ رَبِّكَ بِالْحِكْمَةِ وَالْمَوْعِظَةِ الْحَسَنَةِ وَ جَادِلْهُمْ بِالَّتِي هِيَ أَحْسَنُ إِنَّ رَبَّكَ هُوَ أَعْلَمُ بِمَن ضَلَّ عَن سَبِيلِهِ وَ هُوَ أَعْلَمُ بِالْمُهْتَدِينَ ﴾ ؛ (1)

[به راه پروردگارت با حکمت و اندرز ،نیک فراخوان ؛ و به بهترین شیوه با آن ها مجادله و گفت و گو کن . همانا پروردگارت به آن که از راه او گمراه شد ، داناتر است؛ و (نیز) او به هدایت یافتگان آگاه تر است ]

و در روایتی حضرت صادق علیه السلام معنای «جدال به احسن» را کاملاً بیان می فرمایند(2) که در محل خود ذکر خواهیم نمود.

کسی که مُنکر و معاند است و به واسطهٔ اعراض از حق و زیادی ظلم و عصیان فطرت ثانویه پیدا کرده و حال استماع کلمۀ حق و تَدبُّر و تَفکُّر در آیات را ندارد و مُتَذكَّر به قرآن نشود، قابل اعتنا و تَکلُّم نیست :

﴿ ثُمَّ کَانَ عَاقِبَهُ الَّذِینَ أَسَاؤُوا السُّوأَی أَن کَذَّبُوا بِآیاتِ اللّهِ وَ کانُوا بِها یَسْتَهْزِؤوُنَ﴾ (3)

[آن گاه عاقبت کسانی که به کارهای ناشایست دست یازیدند این شد که آیات خدا را تکذیب کنند و به ریشخند گیرند]

ص: 98

﴿ مَنْ أَظْلَمُ مِمَّنْ ذُكِّرَ بِآياتِ رَبِّهِ ثُمَّ أَعْرَضَ عَنْها إِنَّا مِنَ الْمُجْرِمينَ مُنْتَقِمُون﴾؛ (1)

[کیست ستم کارتر از کسی که آیات خدا یادآورش شود، سپس او از آن ها روی گرداند؟! ما از گنهکاران انتقام می کشیم آنان را سخت کیفر می دهیم) ].

﴿مَنْ أَظْلَمُ مِمَّنْ ذُکِّرَ بِآیاتِ رَبِّهِ فَأَعْرَضَ عَنْها وَ نَسِيَ مَا قَدَّمَتْ يَدَاهُ إِنَّا جَعَلْنَا عَلَى قُلُوبِهِمْ أَكِنَّةً أَن يَفْقَهُوهُ وَ فِی آذَانِهِمْ وَقْراً وَ إِن تَدْعُهُمْ إِلَی الْهُدَی فَلَن یَهْتَدُوا إِذاً أَبَداً﴾ ؛ (2)

[کیست ستم کارتر از کسی که به آیات پروردگارش یادآوری شود، پس از آن ها روگرداند و آن چه را از پیش فرستاده فراموش کند؛ همانا ما بر قلب هاشان پوشش هایی قرار دادیم تا آن را نفهمند و گوش هاشان را سنگین ساختیم (تا نشنوند) و اگر آن ها را به هدایت فراخوانی، هرگز هدایت نیابند] .

﴿اسْتَحْوَذَ عَلَيْهِمُ الشَّيْطَانُ فَأَنسَاهُمْ ذِكْرَ اللَّهِ أُوْلَئِكَ حِزْبُ الشَّيْطَانِ أَلَا إِنَّ حِزْبَ الشَّيْطَانِ هُمُ الْخَاسِرُونَ ﴾ (3)

[شیطان بر آن ها مسلط ،شد پس ذکر خدا را از یادشان برد ایشان یاران شیطان اند؛ بدانید که یاران شیطان زیانکاران اند]

﴿فَلَولا إذ جاءَهُم بَأسُنا تَضَرَّعُوا وَ لکِن قَسَت قُلُوبُهم و زَیَّنَ لَهُمُ الشَّیطانُ ما کانُوا یَعمَلُونَ ﴾ (4)

[چرا وقتی که گرفتاری ها (و کیفرهای) ما آمد گریه و زاری نکردند ؟ ! لیکن (این بی خیالی بدان جهت است که) قلب هایشان سخت شد و شیطان کارهاشان را در نظرشان آراست]

ص: 99

﴿فَلَمَّا نَسُواْ مَا ذُكِّرُوا بِهِ فَتَحْنَا عَلَيْهِمْ أَبْوَابَ كُلِّ شَيْءٍ حَتَّى إِذَا فَرِحُواْ بِمَا أُوتُوا أَخَذْنَاهُم بَغْتَةً فَإِذَا هُم مُّبْلِسُونَ﴾ (1)

[چون آن چه را یادآوری شدند فراموش کردند برایشان درهای هر چیزی را گشودیم! در این هنگام که به آن چه داده شدند شادمان گشتند ناگهان ایشان را گرفتیم، پس یک باره ناامید شدند ]

﴿وَ لَا يَكُونُوا كَالَّذِينَ أُوتُوا الْكِتَابَ مِن قَبْلُ فَطَالَ عَلَيْهِمُ الْأَمَدُ فَقَسَتْ قُلُوبُهُمْ وَ كَثِيرُ مِنْهُمْ فَاسِقُونَ ﴾ (2)

[ مانند کسانی نباشند که قبل از ایشان به آن ها کتاب داده شد و روزگار بر آن ها طول کشید، پس قلب هاشان سخت شد و بیش تر آنان فاسق (و گناه کار) بودند ].

﴿فَوَیْلٌ لِلْقَاسِیَةِ قُلُوبُهُمْ مِنْ ذِکْرِ اللّهِ اُوْلَئِکَ فِی ضَلال مُبِین ﴾ (3)

[وای بر سنگ دلان از ذکر خدا! (که سیاه دلی نمی گذارد ذکر خدا در آنان اثر کند) آنان در گمراهی آشکار می باشند ]

بشر از رسیدن به حقایق اشیای موجوده در عالم و معرفت ارتباط بین اجزا و احاطه به خواص اشیا؛ سپس بگوییم: بشر با این عجز از احاطه به حقایق اشیای محسوسه، چگونه می تواند انکار خالق و صانع را نماید؟ یا ادعا کند که بر نبودنِ خالقِ متعال ، علم دارم؟! و منکرین خالق متعال نیز می گویند که ما علم به وجودش نداریم - نه این که علم به عدم او داشته باشیم- و آن چه از مُنکرین «إله» نقل شده جز خیال و تخمین و توهُّماتی بیش نیست که نموده اند:

﴿قالُوا ما هِيَ إِلاّ حَياتُنَا الدُّنْيا نَمُوتُ وَ نَحْيا وَ مَا یُهْلِکُنا إِلاَّ الدَّهْرُ وَ ما لَهُمْ بِذلِکَ مِنْ عِلْمٍ إِنْ هُمْ إِلاّ یَظُنُّونَ﴾ ؛ (1)

[گویند: زندگی همین حیات دنیایی است و بس؛ زندگی می کنیم و می میریم، و جز دَهر (روزگار) ما را هلاک نمی سازد ؛ به این امر علم ندارند! تنها گمان می کنند (که چنین باشد)]

﴿وَ مَا يَتَّبِعُ الَّذِينَ يَدْعُونَ مِن دُونِ اللَّهِ شُرَكَاء إِن يَتَّبِعُونَ إِلَّا الظَّنَّ وَ إِنْ هُمْ إِلا يَخْرُصُونَ ﴾؛ (2)

[کسانی که جز خدا شریکانی را می خوانند جز گمان و پندار را پیروی نمی کنند و فقط تخمین می زنند].

بالجمله ، پس از آن که منکر از مرحله انکار به مرتبه احتمال آمد [و] به طریق قرآن تَذكُر به آیاتِ آفاقی و اَنفُسی داده شد باید او را به فطرت اولیه اش متوجه نمود و به اطاعت از حکم عقل وادار نمود تا حقیقتِ امر بر او روشن شود و خدای خود را وجدان نماید.

این بود آن چه قبل از شروع در مطلب ذکرش لازم بود و شایسته بلکه لازم است ذكر خبر شریفی که در این باب - که مُتَضمّن طريق تَذكُر منکر خداوند متعال است - تا

ص: 101

اشخاصی که در این راه هستند طبق آن رفتار نمایند و به مقصود نائل شوند، بعون الله

في الكافي باسناده- في حديث وَقَعَ مناظرة بين الصادق علیه السلام و زنديق من الزنادقه - قال ابو عبدالله علیه السلام:

﴿أَتَعْلَمُ أَنَّ لِلْأَرْضِ تَحْتاً وَفَوْقاً ؟ قال : نعم .

إلى أن قال علیه السلام :

لَيْسَ لِمَنْ لَا يَعْلَمُ حُجَّةٌ عَلَى مَنْ يَعْلَمُ و لَا حُجَّةَ لِلْجَاهِلِ ! یا أَخا أَهْلَ مِصْرَ، تَفَهَّمْ عَنّی، فَإِنّا لَانَشُکُّ فی اللّهِ أَبَداً !

أما تَرَی الشَّمسَ وَالقَمَرَ وَاللَّیلَ وَالنَّهارَ یَلِجانِ فَلا یَشتَبِهانِ، ویَرجِعانِ قَدِ اضطُرّا لَیسَ لَهُما مَکانٌ إِلّا مَکانَهُما ، فَإِن کانا یَقدِرانِ عَلی أن یَذهَبا فَلِمَ یَرجِعانِ ؟ و إِن کانا غَیرَ مُضطَرَّینِ فَلِمَ لا یَصیرُ اللَّیلُ نَهارا وَالنَّهارُ لَیلاً ؟ أُضطُرّا وَاللّهِ یا أخا أهلِ مِصرَ إِلی دَوامِهِما ، وَالَّذِی اضطَرَّهُما أحکَمُ مِنهُما و أکبَرُ

فَقالَ الزِّندیقُ : صَدَقتَ.

ثُمَّ قَال ابو عبد الله علیه السلام: یَا أَخَا أَهْلِ مِصْرَ، إِنَّ الَّذِی تَذْهَبُونَ إِلَیْهِ، وَ تَظُنُّونَ أَنَّهُ الدَّهْرُ، إِنْ کَانَ الدَّهْرُ یَذْهَبُ بِهِمْ، لِمَ لَا یَرُدُّهُمْ؟ وَ إِنْ کَانَ یَرُدُّهُمْ، لِمَ لَا یَذْهَبُ بِهِمْ؟ الْقَوْمُ مُضْطَرُّونَ یا أَخا أَهْلَ مِصْرَ، لِمَ السَّماءُ مَرْفُوعَة ؟ وَالْأَرْضُ مَوْضوعَة ؟ لِمَ لَایَسْقُطُ السَّماءُ عَلَی الْأَرْض ؟ لِمَ لَاتَنْحَدِرُ الْأَرْضُ فَوْقَ طِباقِها ؟....﴾ (1)

عرض کرد: بلی.

فرمود: داخل شدی و سیر کردی زیر و روی زمین را؟ گفت نه.

فرمود: مشرق و مغرب را دیدی و می دانی چیست ماورای آن ؟ گفت : نمی دانم و لکن گمان می کنم چیزی نیست!

فرمود: عجب است از تو که نرفتی و سیر نکردی تا بدانی در آن ها چیست و تو منکر می شوی آن چه را که در آن ها است! آیا عاقل چیزی را که نداند و نشناسد انکار کند! عرض کرد: تاکنون کسی با من تكلُّم نکرده مثل شما !

فرمود: پس تو در شکی! شاید چیزی در آسمان ها و زمین باشد که تو ندانی و شاید نباشد. گفت: شاید باشد.

فرمود: ای مرد مصری! حجتی نیست جاهل را بر عالم و ما هرگز [درباره خدا ] شک نمی کنیم گوش کن و بفهم، آیا نمی بینی که خورشید و ماه دارای حرکات مخصوصی می باشند و به نظم خاصی حرکت می کنند و برای آن ها مسیر مخصوصی است و از برای حرکات آن ها دو ریَّه یا شبیه به آن هست؟

بدیهی است که حرکت از اعراض عارضه به جسم مُتَحرّک می باشد و حرکت غیر از متحرک است و عین حرکت ذاتی جسم نیست؛ زیرا در این صورت تخلُّف حرکت از متحرک محال خواهد بود و جسم ساکن و متحرک هر دو را می بینیم (1) و نمی شود در شيء واحد حرکت و سکون ذاتی باشد که اجتماع نقیضین یا ضدین لازم آید

پس لامحاله حرکت به واسطۀ خصوصیت و امری خواهد بود غیر از ذاتِ جسم و آن خصوصیت - یعنی مُحرّک- یا قوای طبیعت بی علم و اراده ای است در جسم یا مُحرّک دارای علم و شعور است که حرکت به اراده او می باشد.

بدیهی است که وجدان سلیم حاکم است بر این که قوای طبیعت، یا جسم بلا شعور،

ص: 103

دارای چنین خصوصیتی نیست و نتواند چنین حرکاتِ مُنَظَمَه را حادث نماید(1)

به علاوه چون حرکات دوری محض نیست آن را نسبت به قوای طبیعیه نتوان داد ، پس ناگزیر به حکم عقل سلیم و فطرت مستقیم حرکات منظمه ماه و خورشید و سایر کواکب به واسطه ارادۀ ذاتی است که دارای علم و شعور و قدرت می باشد.

و همچنین گفته می شود کواکب- در حرکات خود- یا مُضطَرَّند یا مختار؛ اگر مضطر باشند کسی آن ها را مضطر کرده که قوی تر و عالم تر از خود آن ها است که خالق آن ها باشد و اگر مختار فرض شوند باز نیز مُدّعا ثابت است؛ زیرا این ها جسم هستند و اختیار و قدرت از لوازم جسم نیست و محتاج اند به خالقی که این کمالات را به آنان اعطا کند .

به علاوه اضطرار آن ها محسوس و مشاهد است؛ زیرا اگر بیچاره نمی باشند چرا آنی ساکن نشده پائین تر یا بالاتر نمی روند و یا بر نمی گردند؟ و چرا امساک نور ننمایند ؟ چرا نشده یا دور نگردند؟ در این وقت است که هر عاقل در پاسخ گوید خالق و ناچار متصل بهم کننده و نگه دارنده آن ها و به حرکت درآورندۀ آنان خداوند صانع حکیم عالم قادر است.

در این حدیث شریف، حضرت صادق اول منکر را از حد انکار خارج فرموده، سپس وارد استدلال به آیات و موجودات و مخلوقات خداوند شدند تا حقیقت برای خصم ظاهر گشته و سر تسلیم پیش آورد.

و البته سزاوار است مُبلّغین و اهل فن دستور این حکیم الهی را سرمشق خود قرار داده از بهترین طُرُق و آسان ترین آن ها غفلت ننمایند.

تذکر داده شده است تا مردم با توجه و نظر در آیات به وجود صانع قادر حکیم مُعترف شوند و راه عذر برای کسی باز نماند.

باید دانست که جز ذات مقدس ، همه عوالم (اَنوار و ارواح و اَجسام) آیات خداوند می باشند .

﴿إِنَّ فِی خَلْقِ السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضِ وَاخْتِلَافِ اللَّیْلِ وَالنَّهَارِ وَالْفُلْکِ الَّتِی تَجْرِی فِی الْبَحْرِ بِمَا یَنفَعُ النَّاسَ وَمَا أَنزَلَ اللَّهُ مِنَ السَّمَاءِ مِن مَّاءٍ فَأَحْیَا بِهِ الْأَرْضَ بَعْدَ مَوْتِهَا وَ بَثَّ فِیهَا مِن کُلِّ دَابَّةٍ وَ تَصْرِیفِ الرِّیَاحِ وَالسَّحَابِ الْمُسَخَّرِ بَیْنَ السَّمَاءِ وَالْأَرْضِ لَآیَاتٍ لِّقَوْمٍ یَعْقِلُونَ ﴾؛ (1)

[همانا در آفرینش آسمان ها و زمین و در پی آمدن شب و روز و کشتی هایی که در دریا روان می شوند و مردمان را سود می بخشند و آبی که خداوند از آسمان نازل کرد، آن گاه زمین را- پس از مردگی اش - زنده ساخت و از هر جنبده ای در آن پراکند و بادها و ابرها را- که میان آسمان و زمین مُسخَّرند - به گردش درآورد، نشانه هایی است برای قومی که عقل شان را به کار بندند].

﴿وَ فِي الْأَرْضِ آيَاتُ لِلْمُوقِنِينَ * وَ فِي أَنفُسِكُمْ أَفَلَا تُبْصِرُونَ ﴾ (2)

[ در زمین نشانه هایی است برای اهل یقین و (نیز) در خودتان! آیا به دیدهٔ بصیرت در آن ها نمی نگرید ؟!]

﴿سَنُرِيهِمْ آيَاتِنَا فِي الْآفَاقِ وَ فِي أَنفُسِهِمْ حَتَّى يَتَبَيَّنَ لَهُمْ أَنَّهُ الْحَقُّ ﴾ (3)

[ آیات و نشانه هامان را در آفاق (گسترهٔ هستی) و در جان هاشان به ایشان می نمایانیم تا برایشان روشن گردد که او (آفریدگار متعال ) حق است ] .

در آیه شریفه فوق ، آیات به آفاقی و انفسی تقسیم شده است؛ آیات آفاقی عبارت

ص: 105

است از جهان ( عالم اکبر) و اَنفُسی عبارت از انسان (عالم اصغر) می باشد.

در تذکُّر به آیات آفاق و اَنفُس ، به چند طریق می توان وارد شد: یکی آن که عالم را «من حيثُ المجموع» موجودی واحد که دارای اجزای کثیره است، در نظر آوریم.

دیگر آن که در هر یک از موجودات جداگانه وارد بحث شویم.

و در هر یک از دو طریق فوق یک مرتبه نظر در ذات مخلوقات نماییم و متذکر شویم که ذاتاً بر مصنوع و مخلوق بودن خود و احتیاج به ،غیر دلالت دارند ؛ و یک مرتبه نظر کنیم به تدبیری که در خلقت آنان به کار رفته است و آثار و نتایج و خواصی که بر آن ها مترتب است و در نتیجه اذعان کنیم به وجود قادری حکیم و توانا که آنان را به مقتضای حکمت آفریده و در هر کدام تدبیری شایسته به کار برده و آثاری خاص نهاده است. (1)

با استفاده از آیات و اخبار تذکراتی چند برای نمونه ذکر می کنیم:

واقعیت و حقیقتی غیر از لفظ و مصداق وجود ندارند (آن طور که عُرفا توهُّم نموده اند) خلافِ وجدان و فطرت هر عاقلی است.

چنان که محقِّقِ شریف (1) می فرماید:

قول به وحدت وجود خلاف مشاهده و وجدان است و اثباتش بر عهدهٔ مُدّعی است.

توضیح بیش تر هم در محل خود خواهد آمد ؛ إن شاء الله .

به هر تقدیر اختلاف و واقعیت داشتن اشیا از بَدیهیّات و خلاف آن خلاف فطرت و علم و عقل است و پس از تأمُّل در اشیا به وجدان و فطرتِ سلیم، می بینیم که شيئيّت اَشیا (مثل انسانیت انسان و ناریّت نار) به نفس ذاتِ آن ها نیست و مصنوعیّت و احتیاج و بیچارگی ، ذاتی آن ها می باشد .

و چون «صانعیّت» مخالف و ضد با «مصنوعیّت» است، در حقیقت واحدی جمع نگردد و شیء مصنوع که مصنوعیت و احتیاج ، ذاتی اوست صانع و خالق خود یا دیگری نخواهد بود و إلا اجتماع ضدین در شیء واحد لازم شود [که] از محالاتِ اولیَّه است .

ص: 107

پس از تدبُّر در هر شیء که مجعولیَّت و مصنوعیَّت و احتیاج ذاتی آن را فهمیدیم [در می یابیم] که [ آن شیء ] خود را درست نکرده و دارای حقیقتِ خود به خودی نمی باشد ، بلکه امری خارج از حقیقت او- که آن را به وجود آورده - صانع و خالقِ آن می باشد و فاعلیّت و صانعيّت، حقیقتِ شیء و جزو آن نیست .

و اگر در انسان فاعلیت ترکیبی (1) ملاحظه می شود به واسطهٔ علم و قدرتی است که خارج از حقیقت ذات وی و اعطایی خالق متعال است که در موقع خود در بیان آیت بودنِ انسان خواهد آمد.

و بالجمله، هر یک از آیات آفاقی و اَنفُسی را ملاحظه نماییم با تَدبُّر کافی ، آن چه را گفتیم ظاهر می بینیم و صدای مصنوعیّت و احتیاج را که دلالت بر صانع می نماید از شراشر وجودش می شنویم.

و توضیح بیش تر در ضمن ترجمه مناظره حضرت صادق علیه السلام ذکر می شود.

﴿ يَا أَيُّهَا النَّاسُ ضُرِبَ مَثَلٌ فَاسْتَمِعُوا لَهُ إِنَّ الَّذِينَ تَدْعُونَ مِنْ دُونِ اللَّهِ لَنْ يَخْلُقُوا ذُبَابًا وَلَوِ اجْتَمَعُوا لَهُ وَ إِنْ يَسْلُبْهُمُ الذُّبَابُ شَيْئًا لَا يَسْتَنْقِذُوهُ مِنْهُ ضَعُفَ الطَّالِبُ وَالْمَطْلُوبُ * مَا قَدَرُوا اللَّهَ حَقَّ قَدْرِهِ إِنَّ اللَّهَ لَقَوِيٌّ عَزِيزٌ﴾ (2)

ای مردمان مثلی زده می شود آن را گوش دهید همانا کسانی را که می خوانید غیر از خدا خلق نکرده اند مگسی را و اگر برباید مگس از ایشان چیزی را نمی توانند از او بگیرند، ضعیف و ناتوان است طلب کننده و طلب شده؛ تعظیم نکردند خدا را آن طور که شایسته او است همانا خداوند توانا و غالب است. (3)

ص: 108

﴿ هَٰذَا خَلْقُ اللَّهِ فَأَرُونِي مَاذَا خَلَقَ الَّذِينَ مِنْ دُونِهِ ۚ بَلِ الظَّالِمُونَ فِي ضَلَالٍ مُبِينٍ ﴾ ؛ (1)

این است آفرینش خدا ! نشان دهید آن چه را که غیر خدا خلق کرده ؟! بلکه ستم کاران در گمراهی آشکارند.

﴿أَمْ خُلِقُوا مِنْ غَيْرِ شَيْ ءٍ أَمْ هُمُ الْخالِقُونَ * أَمْ خَلَقُوا السَّماواتِ وَ الْأَرْضَ بَلْ لا يُوقِنُونَ ﴾ ؛(2)

آیا خلق شده اند از غیر چیزی (و بدون علت و خالق ) یا خود را خلق کرده اند یا خلق کرده اند آسمان ها و زمین را ؟ بلکه ایشان یقین ندارند به خداوند.

في توحيد الصدوق و الكافى فى رواية الدَّقّاق مُسنداً إلى أن قال ابو عبد الله علیه السلام:

وَ لَكِنْ أَفْتَحُ عَلَيْكَ بِسُؤَالٍ وَ أَقْبَلَ عَلَيْهِ فَقَالَ لَه: أَ مَصْنُوعٌ أَنْتَ أَوْ غَيْرُ مَصْنُوعٍ ؟

فَقَالَ عَبْدُ الْكَرِيمِ بْنُ أَبِي الْعَوْجَاءِ بَلْ أَنَا غَيْرُ مَصْنُوعٍ .

فَقَالَ لَهُ الْعَالِمُ علیه السلام: فَصِفْ لِي لَوْ كُنْتَ مَصْنُوعاً كَيْفَ كُنْتَ تَكُونُ ؟

فَبَقِيَ عَبْدُ الْكَرِيمِ مَلِيّاً لَا يُحِيرُ جَوَاباً وَ وَلَعَ بِخَشَبَةٍ كَانَتْ بَيْنَ يَدَيْهِ وَ هُوَ يَقُولُ طَوِيلٌ عَرِيضٌ عَمِيقٌ قَصِيرٌ مُتَحَرِّكٌ سَاكِنٌ كُلُّ ذَلِكَ صِفَةُ خَلْقِهِ

فَقَالَ له العالم علیه السلام: فَإن کُنتَ لَم تَعلَم صِفَهً الصَنعَهِ غیرَها فَاجعَل نَفسَکَ مَصنُوعاً لِما تَجِدُ فی نَفسِکَ مِمّا یَحدُثُ مِن هذِهِ الاُمُورِ.

فَقَالَ لَهُ عَبْدُ الْكَرِيمِ : سَأَلْتَنِي عَنْ مَسْأَلَةٍ لَمْ يَسْأَلْنِي عَنْهَا أَحَدٌ قَبْلَكَ

ص: 109

وَلَا یَسْأَلُنِی أَحَدٌ بَعْدَکَ عَنْ مِثْلِهَا، .

إلى أن قال : فَعَادَ فِی الْیَوْمِ الثَّالِثِ فَقَالَ: أقْلِبُ السُّؤالَ فَقَالَ لَهُ أبُو عَبْدِاللهِ عَلَیْهِ السَّلامُ: سَلْ عَمَّا شِئْتَ !

فَقَالَ: مَا الدَّلِیلُ عَلَی حَدَثِ الْأجْسَامِ ؟

فَقَالَ : إنِّی مَا وَجَدْتُ شَیْئاً صَغِیراً وَ لَا کَبِیراً إلَّا وَ إذَا ضُمَّ إلَیْهِ مِثْلُهُ صَارَ أکْبَرَ، وَ فِی ذَلِکَ زَوَالٌ وَ انْتِقَالٌ عَنِ الْحَالَةِ الْأُولَی. وَ لَوْ کَانَ قَدِیماً مَا زَالَ وَ لَا حَالَ، لِأنَّ الَّذِی یَزُولُ وَ یَحُولُ یَجُوزُ أنْ یُوجَدَ وَ یُبْطَلَ، فَیَکُونُ بِوُجُودِهِ بَعْدَ عَدَمِهِ دُخُولٌ فِی الْحَدَثِ، وَ فِی کَوْنِهِ فِی الْأزَلِ دُخُولُهُ فِی الْعَدَمِ وَ لَنْ تَجْتَمِعَ صِفَةُ الْأزَلِ وَ الْعَدَمِ، وَ الْحُدُوثِ وَ الْقِدَمِ فِی شَیْءٍ وَاحِدٍ ! (1)

فَقَالَ عَبْدُ الْکَرِیم: هَبْکَ عَلِمْتَ فِی جَرْیِ الْحَالَتَیْنِ وَ الزَّمَانَیْنِ عَلَی مَا ذَکَرْتَ وَ اسْتَدْلَلْتَ بِذَلِکَ عَلَی حُدُوثِهِا، فَلَوْ بَقِیَتِ الْأشْیَاءُ عَلَی صِغَرِهَا مِنْ أَیْنَ کَانَ لَکَ أَنْ تَسْتَدِلَّ عَلَی حُدُوثِهِا ؟

فَقَالَ الْعَالِمُ عَلَیْهِ السَّلامُ: اَنَّمَا نَتَکَلَّمُ عَلَی هَذَا الْعَالَمِ الْمَوْضُوعِ، فَلَوْ رَفَعْنَاهُ وَ وَضَعْنَا عَالَماً آخَرَ کَانَ لَا شَیْءَ أدَلَّ عَلَی الْحَدَثِ مِنْ رَفْعِنَا إیَّاهُ وَ وَضْعِنَا غَیْرَهُ، وَ لَکِنْ أُجِیبُکَ مِنْ حَیْثُ قَدَّرْتَ أنْ تُلْزِمَنَا، فَنَقُولُ: إنَّ الْأشْیَاءَ لَوْ دَامَتْ عَلَی صِغَرِهَا لَکَانَ فِی الْوَهْمِ أنَّهُ مَتَی ضُمَّ شَیْءٌ إلَی مِثْلِهِ کَانَ أکْبَرَ!

وَ فِی جَوَازِ التَّغْیِیرِ عَلَیْهِ خُرُوجُهُ مِنَ الْقِدَمِ، کَمَا أنَّ فِی تَغْیِیرِهِ دُخُولَهُ فِی الْحَدَثِ لَیْسَ لَکَ وَرَاءَهُ شَیْءٌ یَا عَبْدَ الْکَرِیمِ، [ فَانْقَطَعَ و خَزِيَ ]. (2)

ص: 110

چیزی به او ، بزرگ تر خواهد شد و این دلالت کند بر زوال و انتقال او از حالی به حالی؛ و اگر قدیم و ازلی ،باشد زایل نگردد و از حالتی به حالت دیگر منتقل نشود و چیزی که جایز است بر او زوال جایز است که موجود شود و باطل گردد، پس ممکن است در او وجود بعد از عدم و عدم، بعد از وجود؛ و در شيء واحد صفتِ آزَل با عَدَم ، جمع نشود.

عرض کرد: درست است اگر اشیا به نحوی که فرمودید باشند حادث خواهند بود و لکن اگر فرض شود که اشیا بر صِغَرِ خود باقی باشند چگونه دلالت بر حدوث نمایند؟

حضرت فرمود: فرض ما در عالَم موجودات است -که مُنَّصِف می باشند به صفتِ حدوث - و اگر فرض نمایی عَدَمِ این عالم و وجودِ عالَم دیگری، پس بیش تر دلالت بر حدوث دارد

علاوه بر این، نیز [در] جواب گوییم آن چه را فرض کردی که همیشه کوچک باشد، جایز است در و هم که مُنْضَمّ شود به او مثل ،او ، پس بزرگ تر گردد. پس جایز است بر او تغییر و تبدیل و قابل زوال است و این امر ، با قِدم و اَزَل ضد می باشد؛ (1) و از برای تو بیش از آن چه گفتی دلیل و برهانی نیست.

پس ابن ابی العوجا ساکت و مغلوب شد و دنبال کار خود رفت.

در این جمله از فرمایش حضرت نیز تذکُّر داده شده که در عالم و اجزای آن ، اوصاف و آثار مصنوعیت آشکار است و از آثار و لوازم ذاتیه اشیا، تغییر و زوال و فنا می باشد، پس مصنوعیت و مخلوقیت ذاتی آن ها است و محتاج به خالق می باشند ؛ زیرا شیء نتواند خود را ایجاد نماید و مثل او هم نتواند او را پدید آورد - چون مصنوعیت و احتیاج در او نیز هست- و حال که خود صانع و خالق خود نشد و مثل او

ص: 112

هم صانعش نبود لامحاله صانع و خالقِ قادر حکیم، جاعل و خالق او خواهد بود.

و صانع عالم برای انسان حاصل خواهد گردید.

مردمی که منکر صانع این عالم هستند و آن را قدیم دانسته یا آن را صانع خود ،پندارند مانند کسی هستند که گوید: اجزای ساعت در بدو امر اجزا و ذراتی بودند و به تدریج به هم پیوسته آهن یا طلا و نقره شدند؛ به مرور زمان چرخ ها (1) مرتَّب و مُنَظَّم و شکل مخصوصی پیدا کرده و به هم مُتَّصل شده اوقات را به ما نشان می دهد!

آیا هیچ عاقلی چنین تَصَوُّری را می کند؟ یا بی شعور ترین مردم چنین خیالی را می نمایند ؟! ﴿بَلِ الظَّالِمُونَ فِی ضَلَالٍ مُبِینٍ ﴾ (2) [ابلکه ستم گران در گمراهی آشکارند].

سزاوار است چند آیه شریفه -که در خصوص تذکر آیات آفاقی که از نظر وحدت [جهان ] می باشد - ذکر گردد :

﴿اللَّهُ الَّذِي رَفَعَ السَّمَاوَاتِ بِغَيْرِ عَمَدٍ تَرَوْنَهَا ثُمَّ اسْتَوَى عَلَى الْعَرْشِ وَ سَخَّرَ الشَّمْسَ وَالْقَمَرَ كُلٌّ يَجْرِي لِأَجَلٍ مُسَمًّى يُدَبِّرُ الْأَمْرَ يُفَصِّلُ الْآيَاتِ لَعَلَّكُمْ بِلِقَاءِ رَبِّكُمْ تُوقِنُونَ * وَ هُوَ الَّذِي مَدَّ الْأَرْضَ وَ جَعَلَ فِيهَا رَوَاسِيَ وَ أَنْهَارًا وَ مِن كُلِّ الثَّمَرَاتِ جَعَلَ فِيهَا زَوْجَيْنِ اثْنَيْنِ يُغْشِي اللَّيْلَ النَّهَارَ إِنَّ فِي ذَلِكَ لَآيَاتٍ لِقَوْمٍ يَتَفَكَّرُونَ * وَ فِي الْأَرْضِ قِطَعٌ مُتَجَاوِرَاتٌ وَ جَنَّاتٌ مِنْ أَعْنَابٍ وَ زَرْعٌ وَ نَخِيلٌ صِنْوَانٌ وَ غَيْرُ صِنْوَانٍ يُسْقَىٰ بِمَاءٍ وَاحِدٍ وَ نُفَضِّلُ بَعْضَهَا عَلَىٰ بَعْضٍ فِي الْأُكُلِ ۚ إِنَّ فِي ذَٰلِكَ لَآيَاتٍ لِقَوْمٍ يَعْقِلُونَ ﴾ ؛ (3)

[خدا کسی است که آسمان ها را بیستون هایی که آن ها را ببیند، آفرید؛ آن گاه بر عرش استیلا یافت و خورشید و ماه را مُسَخَّر ساخت، هر کدام تا زمانی مُعَین جریان می یابند؛ خدا امر (همه چیز) را تدبیر می کند و آیات ( و نشانه هایش) را به تفصیل باز می گوید، امید است که شما به دیدار پروردگارتان یقین یابید.

ص: 114

خدا کسی است که زمین را گستراند و در آن کوه ها و رودها و انواع بهره مندی ها را قرار داد؛ در زمین (هر جاندار یا هر چیزی را) جُفت (به صورت نر و ماده ) آفرید، روز را به شب می پوشاند؛ در این ها آیات (و نشانه هایی ) است برای قومی که فکرشان را به کار اندازند (و نیک بیندیشند).

در زمین قطعه هایی است پهلوی هم و باغ هایی از انگور و کشتزارها و نخلستان ها- بر یک بُن و دو بُن که به یک آب آبیاری می شوند، و بعضی از خوردنی ها را بر بعض دیگر برتری بخشیدیم؛ در این ها نشانه هایی است برای قومی که عقل و خردشان را به کار گیرند.]

﴿اللَّهُ الَّذِي خَلَقَ السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضَ وَ أَنْزَلَ مِنَ السَّمَاءِ مَاءً فَأَخْرَجَ بِهِ مِنَ الثَّمَرَاتِ رِزْقًا لَكُمْ ۖ وَ سَخَّرَ لَكُمُ الْفُلْكَ لِتَجْرِيَ فِي الْبَحْرِ بِأَمْرِهِ ۖ وَ سَخَّرَ لَكُمُ الْأَنْهَارَ * وَ سَخَّرَ لَكُمُ الشَّمْسَ وَالْقَمَرَ دَائِبَيْنِ ۖ وَ سَخَّرَ لَكُمُ اللَّيْلَ وَالنَّهَارَ * وَآتَاكُم مِّن كُلِّ مَا سَأَلْتُمُوهُ وَ إِن تَعُدُّوا نِعْمَتَ اللَّهِ لَا تُحْصُوهَا إِنَّ الإِنسَانَ لَظَلُومٌ كَفَّارُ ﴾؛ (1)

[خدا کسی است که آسمان ها و زمین را آفرید و از آسمان آبی فرو فرستاد و به وسیله آن ثمرات (و انواع گیاهان) را برای روزی شما بیرون آورد.

و کشتی را برای تان مُسَخَّر ساخت تا در دریا به امر او روان شود و نهرها را به تسخیر شما درآورد.

و خورشید و ماه را که پیوسته روانند به تسخیر شما درآورد و شب و روز را به تسخیر شما درآورد.

و از هر چه خواستید به شما داد اگر (بخواهید) نعمت های خدا را بشمارید نمی توانید؛ همانا انسان بسیار ستمگر و ناسپاس است ]

﴿هُوَ الَّذِي أَنْزَلَ مِنَ السَّمَاءِ مَاءً ۖ لَكُمْ مِنْهُ شَرَابٌ وَ مِنْهُ شَجَرٌ فِيهِ تُسِيمُونَ يُنْبِتُ لَكُمْ بِهِ الزَّرْعَ وَ الزَّيْتُونَ وَالنَّخِيلَ وَالْأَعْنَابَ وَ مِنْ كُلِّ الثَّمَرَاتِ ۗ إِنَّ

ص: 115

فِي ذَٰلِكَ لَآيَةً لِقَوْمٍ يَتَفَكَّرُونَ * وَ سَخَّرَ لَكُمُ اللَّيْلَ وَالنَّهَارَ وَالشَّمْسَ وَ الْقَمَرَ ۖ وَالنُّجُومُ مُسَخَّرَاتٌ بِأَمْرِهِ ۗ إِنَّ فِي ذَٰلِكَ لَآيَاتٍ لِقَوْمٍ يَعْقِلُونَ * وَ مَا ذَرَأَ لَكُمْ فِي الْأَرْضِ مُخْتَلِفًا أَلْوَانُهُ ۗ إِنَّ فِي ذَٰلِكَ لَآيَةً لِقَوْمٍ يَذَّكَّرُونَ * وَ هُوَ الَّذِي سَخَّرَ الْبَحْرَ لِتَأْكُلُوا مِنْهُ لَحْمًا طَرِيًّا وَ تَسْتَخْرِجُوا مِنْهُ حِلْيَةً تَلْبَسُونَهَا وَ تَرَى الْفُلْكَ مَوَاخِرَ فِيهِ وَ لِتَبْتَغُوا مِنْ فَضْلِهِ وَ لَعَلَّكُمْ تَشْكُرُونَ * وَ أَلْقَىٰ فِي الْأَرْضِ رَوَاسِيَ أَنْ تَمِيدَ بِكُمْ وَ أَنْهَارًا وَ سُبُلًا لَعَلَّكُمْ تَهْتَدُونَ * وَ عَلَامَاتٍ ۚ وَ بِالنَّجْمِ هُمْ يَهْتَدُونَ * أَفَمَنْ يَخْلُقُ كَمَنْ لَا يَخْلُقُ ۗ أَفَلَا تَذَكَّرُونَ ﴾؛ (1)

[ خدا کسی است که از آسمان آبی برای تان نازل کرد که از آن آب می آشامید و از آن گیاهان می روید که چهارپایان تان را در آن می چرانید؛ با آن آب برای تان زراعت و زیتون و نخل ها و تاک ها و از هر میوه ای می رویاند ؛ در این ، نشانه ای است برای متفکران و اندیشمندان.

خدا شب و روز را مُسَخَّر ،ساخت و خورشید و ماه و ستارگان به امر او مُسَخَّرند ؛ در این نشانه هایی است برای خردمندان.

برای تان در زمین چیزها (گل ها و گیاهان و ...) پدید آورد که رنگ شان مختلف اند همانا در این نشانه ای است برای متذکّران و خود یادآور شوندگان .

خدا دریا را مُسَخَّر ساخت تا از آن گوشت تازه بخورید و از آن زینتی که آن را می پوشید بیرون آورید.

و کشتی را می بینی که آب دریا را می شکافد ، و برای این که فضل خدا را بجویید و بدان امید که شکرگزار او باشید.

در زمین کوه ها را برافراشت تا شما را نلرزاند و ناآرام نسازد و رودخانه ها و راه هایی (قرار داد) شاید که هدایت یابید و شاخص ها و نشانه هایی (قرار داد) و به وسیله ستاره راه می یابند.

آیا کسی که خلق می کند همچون کسی است که نمی آفریند ؟ آیا متذکر نمی شوید (به خودتان نمی آیید ) ]!

ص: 116

روایاتِ مبارکات نیز در بیان این مطلب فراوان است فقط چند جمله از توحید مُفَضّل ذکر می شود.

چون جملاتی که ما ذکر می نماییم، مضمون آن ها مطابق با مضمون روایات مسلمه و آیات شریفه می باشد، محتاج به تصحیح سند نیست؛ اگر چه مجلسی - أعلى الله مقامه - تصحیح فرموده اند. (1)

از جمله در روایت شریفهٔ مُفَضَّل از حضرت صادق درباره منکرین حضرت باری متعال نقل می کند که فرمود:

آنان - یعنی مُنکرین خدا- در گمراهی و کوری و تحیر مانند کورانی هستند که داخل خانه و منزلی شدند که به محکم ترین و بهترین بناها بنا و بهترین و فاخرترین فرش ها در آن گسترده شده و اقسام خوراک ها و نوشیدنی ها و لباس ها و اسبابی را که نیازمند باشند مُهَیّا شده و هر چیز به مکان و جایگاه خود- که لایق به آن است - به طور تقدیر صواب و حق و حکمت گذاشته شده پس در آن خانه می گردند و دور می زنند در حالی که محجوب است قلوب آنان و بانی خانه را نبینند!

چه بسا بر می خورند به چیزی که گذاشته شده در محل خود و مقصود از آن را ندانند که برای چه مهیا شده و برای چه قرار داده شده؟! اظهار ناشناسایی و انکار و سخط کرده بانی خانه را ذمّ نمایند!

این است حال آنان در انکار امر خلقت و محکمی صنعت

از مهم ترین آدله و عبرت ها برای معرفت ذات مُقَدَّس خداوند، خلقت و مَهَیّا کردن این عالَم و ترکیب و نظم اجزای آن است به نحوی که هست ؛ زیراکه اگر تأمُّل و فکر کنی در عالم و تمیز دهی به عقل، بیابی عالم را مانند خانه ای که مُهَیّا شده در او آن چه بشر به آن محتاج است- از آسمان و زمین و ستارگان و جواهر - و انسان مانند مالک خانه است ؛ و اقسام نباتات و حیوانات، مُهَيّا و مصروف است در مصالح و منافع انسان .

ص: 117

و این دلالت روشنی می باشد که عالَم مخلوق است به تدبیر و حکمت و نظام ، و این که خالقِ آن یکی و کسی است که ترکیب کرده و منظم فرموده بعضی را با بعضی ﴿جَلَّ قُدْسُهُ وَ تَعَالَی جَدُّهُ وَ کَرُمَ وَجْهُهُ وَ لاَ إِلَهَ غَیْرُهُ تَعَالَی عَمَّا یَقُولُ اَلْجَاحِدُونَ ...﴾ (1) ( انتهى موضع الحاجة منه ) .

﴿وَ لَوْ أَنَّما فِی الأَرض مِنْ شَجَرَه أَقلام وَالبْحْر یَمُدُّهُ مِنْ بَعِدِه سَبَعه أَبْحُر ما نَفِدَت کَلِماتُ اللّهِ إِنَّ اللّهَ عَزیزٌ حَکیمٌ﴾ (1)

[اگر آن چه درخت در زمین است قلم می شد و دریا با هفت دریای دیگر مركب می گردید کلمات الهی پایان نمی یافت! به راستی که خداوند عزیز و حکیم است]

﴿ قُلْ لَوْ كانَ الْبَحْرُ مِداداً لِكَلِماتِ رَبِّي لَنَفِدَ الْبَحْرُ قَبْلَ أَنْ تَنْفَدَ كَلِماتُ رَبِّي وَ لَوْ جِئْنا بِمِثْلِهِ مَدَدًا﴾ (2)

[بگو اگر دریا مرکب می شد برای (نوشتن) کلمات پروردگارم، دریا تمام می شد پیش از آن که کلمات پروردگارم پایان یابد؛ اگر چه مانند آن دریا را مدد کارش می ساختیم ]

با اندک تأمُّل حقیقت آن چه گفتیم ظاهر گردد و اعتراف به عجز از شراشر وجود بشر متفکر و متدبر آشکار شود و چون بنای رساله به ذکر آیات الهیه برای ظهور فطرت و معرفت الله ثابته در ذات انسان بر طبق قرآن مجید و روایات شریفه می باشد ، لذا سزاوار است خطبه شریفه منسوبه به مولی العارفین و قطب الموحدين على بن ابی طالب امیرالمؤمنین علیه السلام را متذکر بشویم:

﴿وَ لَوْ فَکَّرُوا فِی عَظِیمِ الْقُدْرَةِ وَ جَسِیمِ النِّعْمَةِ لَرَجَعُوا إِلَی الطَّرِیقِ وَ خَافُوا عَذَابَ الْحَرِیقِ وَ لَکِنِ الْقُلُوبُ عَلِیلَةٌ وَ الْبَصَائِرُ مَدْخُولَةٌ! أَ لاَ یَنْظُرُونَ (3) إِلَی صَغِیرِ مَا خَلَقَ کَیْفَ أَحْکَمَ خَلْقَهُ وَ أَتْقَنَ تَرْکِیبَهُ وَ فَلَقَ لَهُ السَّمْعَ وَ الْبَصَرَ وَ سَوَّی لَهُ الْعَظْمَ وَ الْبَشَرَ ؟ ! انْظُرُوا إِلَی النَّمْلَةِ فِی صِغَرِ جُثَّتِهَا وَ لَطَافَةِ هَیْئَتِهَا - لاَ تَکَادُ تُنَالُ بِلَحْظِ

ص: 119

الْبَصَرِ وَ لاَ بِمُسْتَدْرَکِ الْفِکَرِ - كَيْفَ دَبَّتْ عَلى أَرْضِهَا، وَ صَبَتْ (1) عَلَی رِزْقِهَا ؟ ! تَنْقُلُ الْحَبَّةَ إِلَی جُحْرِهَا وَ تُعِدُّهَا فِی مُسْتَقَرِّهَا تَجْمَعُ فِی حَرِّهَا لِبَرْدِهَا وَ فِی وِرْدِهَا لِصَدَرِهَا مَکْفُولة (2) بِرِزْقِهَا مَرْزُوقَةٌ بِوِفْقِهَا؛ لاَ یُغْفِلُهَا الْمَنَّانُ وَ لاَ یَحْرِمُهَا الدَّیَّانُ وَ لَوْ فِی الصَّفَا الْیَابِسِ وَ الْحَجَرِ الْجَامِسِ.

وَ لَوْ فَکَّرْتَ فِی مَجَارِی أَکْلِهَا - فِی عُلْوِهَا وَ سُفْلِهَا -وَ مَا فِی الْجَوْفِ مِنْ شَرَاسِیفِ بَطْنِهَا وَ مَا فِی الرَّأْسِ مِنْ عَیْنِهَا وَ أُذُنِهَا لَقَضَیْتَ مِنْ خَلْقِهَا عَجَباً وَ لَقِیتَ مِنْ وَصْفِهَا تَعَباً

فَتَعَالَی الَّذِی أَقَامَهَا عَلَی قَوَائِمِهَا وَ بَنَاهَا عَلَی دَعَائِمِهَا لَمْ یَشْرَکْهُ فِی فِطْرَتِهَا فَاطِرٌ وَ لَمْ یُعِنْهُ عَلَی خَلْقِهَا قَادِرٌ

وَ لَوْ ضَرَبْتَ فِی مَذَاهِبِ فِکْرِکَ لِتَبْلُغَ غَایَاتِهِ مَا دَلَّتْکَ الدَّلاَلَةُ إِلاَّ عَلَی أَنَّ فَاطِرَ النَّمْلَةِ هُوَ فَاطِرُ النَّخْلَةِ لِدَقِیقِ تَفْصِیلِ کُلِّ شَیْءٍ وَ غَامِضِ اخْتِلاَفِ کُلِّ حَیٍّ وَ مَا الْجَلِیلُ وَ اللَّطِیفُ وَ الثَّقِیلُ وَ الْخَفِیفُ وَ الْقَوِیُّ وَ الضَّعِیفُ فِی خَلْقِهِ إِلاَّ سَوَاءٌ

وَ کَذَلِکَ السَّمَاءُ وَ الْهَوَاءُ وَ الرِّیَاحُ وَ الْمَاءُ فَانْظُرْ إِلَی الشَّمْسِ وَ الْقَمَرِ وَ النَّبَاتِ وَ الشَّجَرِ وَ الْمَاءِ وَ الْحَجَرِ وَ اخْتِلاَفِ هَذَا اللَّیْلِ وَ النَّهَارِ وَ تَفَجُّرِ هَذِهِ الْبِحَارِ وَ کَثْرَةِ هَذِهِ الْجِبَالِ وَ طُولِ هَذِهِ الْقِلاَلِ وَ تَفَرُّقِ هَذِهِ اللُّغَاتِ وَ الْأَلْسُنِ الْمُخْتَلِفَاتِ فَالْوَیْلُ لِمَنْ أَنْکَرَ الْمُقَدِّرَ وَ جَحَدَ الْمُدَبِّرَ زَعَمُوا أَنَّهُمْ کَالنَّبَاتِ مَا لَهُمْ زَارِعٌ وَ لاَ لاِخْتِلاَفِ صُوَرِهِمْ صَانِعٌ وَ لَمْ یَلْجَئُوا إِلَی حُجَّةٍ فِیمَا ادَّعَوْا وَ لاَ تَحْقِیقٍ لِمَا أَوْعَوْا وَ هَلْ یَکُونُ بِنَاءٌ مِنْ غَیْرِ بَانٍ أَوْ جِنَایَةٌ مِنْ غَیْرِ جَانٍ

إِنْ شِئْتَ قُلْتَ فِی اَلْجَرَادَهِ إِذْ خَلَقَ لَهَا عَیْنَیْنِ حَمْرَاوَیْنِ وَ أَسْرَجَ لها

ص: 120

حَدَقَتَیْنِ قَمْرَاوَیْنِ وَ جَعَلَ لَهَا اَلسَّمْعَ اَلْخَفِیَّ وَ فَتَحَ لَهَا اَلْفَمَ اَلسَّوِیَّ وَ جَعَلَ لَهَا اَلْحِسَّ اَلْقَوِیَّ وَ نَابَیْنِ بِهِمَا تَقْرِضُ وَ مِنْجَلَیْنِ بِهِمَا تَقْبِضُ یَرْهَبُهَا اَلزُّرَّاعُ فِی زَرْعِهِمْ وَ لاَ یَسْتَطِیعُونَ ذَبَّهَا- وَ لَوْ أَجْلَبُوا بِجَمْعِهِمْ- حَتَّی تَرِدَ اَلْحَرْثَ فِی نَزَوَاتِهَا وَ تَقْضِیَ مِنْهُ شَهَوَاتِهَا وَ خَلْقُهَا کُلُّهُ لاَ یُکَوِّنُ إِصْبَعاً مُسْتَدِقَّهً

فَتَبَارَکَ اَللَّهُ اَلَّذِی یَسْجُدُ لَهُ مَنْ فِی اَلسَّمَوَاتِ وَ اَلْأَرْضِ طَوْعاً وَ کَرْهاً (1) وَ یُعنو (2) لَهُ خَدّاً وَ وَجْهاً وَ یُلْقِی إِلَیْهِ بِالطَّاعَهِ سِلْماً وَ ضَعْفاً وَ یُعْطِی لَهُ اَلْقِیَادَ رَهْبَهً وَ خَوْفاً.

فَالطَّیْرُ مُسَخَّرَهٌ لِأَمْرِهِ أَحْصَی عَدَدَ اَلرِّیشِ مِنْهَا وَ اَلنَّفَسِ وَ أَرْسَی قَوَائِمَهَا عَلَی اَلنَّدَی وَ اَلْیَبَسِ وَ قَدَّرَ أَقْوَاتَهَا وَ أَحْصَی أَجْنَاسَهَا فَهَذَا غُرَابٌ وَ هَذَا عُقَابٌ وَ هَذَا حَمَامٌ وَ هَذَا نَعَامٌ دَعَا کُلَّ طَائِرٍ بِاسْمِهِ وَ کَفَلَ لَهُ بِرِزْقِهِ

وَ أَنْشَأَ اَلسَّحَابَ اَلثِّقَالَ فَأَهْطَلَ دِیَمَهَا وَ عَدَّدَ قِسَمَهَا . فَبَلَّ اَلْأَرْضَ بَعْدَ جُفُوفِهَا وَ أَخْرَجَ نَبْتَهَا بَعْدَ جُدُوبِهَا (3)

فرموده و ترکیبش را استوار کرده و برای او گوش و چشم شکافته، استخوان و پوستش را به تناسب خلق کرده؟!

به سوی مورچه نگاه کنید در کوچکی جسم و لطافت هیئت او که به دیدن چشم دریافته نشود و به فکر ادراک نگردد- چگونه بر زمین راه می رود و بر روزی خود حریص و بخیل است دانه را به جانب لانه نقل می کند و آن را در گرمی برای وقت سردی و هنگام آمدن برای وقت بازگشتن جمع می کند؛ روزی او کفالت شده و مناسب حالش روزی داده شده خداوند از او غافل نشود و جزا دهنده او را محروم نکند، اگر چه در سنگ خشک هموار و سنگ محکم استوار باشد.

اگر فکر کنی در مجاری خوردن ،مورچه در منافذ بالا و پائین او و آن چه در شکم اوست (از اطراف اضلاع شکمش) و آن چه در سر اوست- از چشم و گوش او- به عجیب بودن خلقت او حکم خواهی کرد و یا در خلقت او تعجب خواهی نمود و از وصف کردن او به زحمت خواهی افتاد!

پس بزرگ است خدایی که مورچه را به پا داشته بر پاها و دست های او، و بنا کرد او را بر ستون ها و اعضایش آفریننده ای- در آفرینش مورچه- او را شرکت نکرده و او را قادری بر خلقت وی یاری ننموده!

اگر راه های فکرت را بپیمایی- تا برسی به آخرین درجه فکر خود - دلالت نکند تو را مگر بر این که خالق ،مورچه همان آفریننده درخت خرما است؛ به جهت مخفی و باریک بودن اعضای هر چیزی و امتیاز بین آن ها ، و مخفی بودن جهت اختلاف هر زنده.

و نیست بزرگ و خُرد، و سنگین و سبک و قوی و ضعیف -در خلقت - مگر مساوی و یکسان؛ همچنین است آسمان و هوا و باد و آب در خلقت یکسان اند.

به جانب خورشید و ماه و گیاه و درخت و آب و سنگ [ و] گردش شب و روز و شکافته شدن دریاها و زیادی کوه ها و طول قُلّه ها و اختلافِ زبان ها و مختلف بودن لغت ها نگاه کن پس وای بر کسی که انکار مُقَدِّر کند و تدبیر کننده را باور ننماید! گمان کرده اند ایشان مانند گیاه می باشند که زارعی نداشته باشند و از برای اختلاف صورت ها صانعی نباشد؟! و دلیلی بر ادعای خود ندارند و بر آن چه می گویند تحقیقی ندارند.

ص: 122

آیا بنایی بدون بانی و گناهی بدون جانی، ممکن است؟

و اگر خواستی بگو دربارهٔ ملخ آن چه در مورچه گفته شد که : [دو ] چشم سرخ برای او آفریده و دو حدقهٔ روشن برای او برافروخته ، و گوشی مخفی برای او قرار داده و دهان مناسب برای او گشوده و حس قوی برای او قرار داده، و دو دندان که به آن ها مِقراض (1) کند گیاه را و دو داس که به آن قطع [و درو ] می کند؛ زراعت کاران از او می ترسند و توانایی راندن او را ندارند- اگر چه تمامی آنان جمع شوند - وارد زراعت می شود و در بَر جَستَن های خود، شهوت [و خواسته] خود را از زراعت بر می آورد و تمام آفرینش او یک انگشت بیش نیست!

بزرگ است خدایی که او را آن چه در آسمان ها و زمین است - خواهی نخواهی - سجده می نماید و برای او رُخساره را به خاک می مالند، در حالت سلامتی و ناتوانی اطاعت خدای خود را می نماید و عنان اختیار را- به جهت ترس- به او می دهد

مرغان به امر او مُسَخَّر شده اند و شماره پرها و نَفَس زدن آنان را می داند دست و پای آنان بر خشکی و تری استوار نموده روزی آن ها را تقدیر فرموده ، و شماره طبقات آن ها را می داند؛ این کَلاغ است ! و این عقاب است! و آن شتر مرغ! هر مرغی را به نامش نامیده روزی او را کفیل شده است.

ابرهای سنگین ایجاد فرموده که باران های بهاری را ریزان نمایند و بهرهٔ هر جایی را مُهَیّا فرموده و زمین را پس از خشک شدن آب داده و بعد از آن [گیاهان را ] رویانده است.

همچنین از نظر آثار و خواص و کیفیت حرکات نیز آیتِ صانع حکیم می باشند

قوانینی که علمای هیئت قدیم و جدید برای حرکات سیارات و نظم عالم علوی به دست آورده اند - همه - شاهد و دلیل است که همه مصنوع یک صانع حکیم می باشند و از امور اتفاقی چنین نظمِ شگرف حاصل نشود و همه اجرام عَلوَی (1) با مسافات بعیدی که از هم دارند در حرکاتِ خود از قوانین مُعَیَّن پیروی نمایند.

از تدبُّر در آیات شریفه که تذکُّر به آیات عِلوِی است، معرفت به خداوند حاصل گردد.

﴿قُلْ أَرَأَيْتُمْ إِن جَعَلَ اللَّهُ عَلَيْكُمُ اللَّيْلَ سَرْمَدًا إِلَى يَوْمِ الْقِيَامَةِ مَنْ إِلَهُ غَيْرُ اللهِ يَأْتِيكُم بِضِيَاءٍ أَفَلَا تَسْمَعُونَ * قُلْ أَرَأَيْتُمْ إِن جَعَلَ اللَّهُ عَلَيْكُمُ النَّهَارَ سَرْمَدًا إِلَى يَوْمِ الْقِيَامَةِ مَنْ إِلَهُ غَيْرُ اللَّهِ يَأْتِيكُم بِلَيْلٍ تَسْكُنُونَ فِيهِ أَفَلَا تُبْصِرُونَ * وَ مِنْ رَحْمَتِهِ جَعَلَ لَكُمُ اللَّيْلَ وَالنَّهَارَ لِتَسْكُنُوا فِيهِ وَ لِتَبْتَغُوا مِنْ فَضْلِهِ وَ لَعَلَّكُمْ تَشْكُرُونَ ﴾؛ (2)

یعنی: بگو ای ،پیغمبر آیا نمی بینید اگر خداوند قرار می داد شب را بر شما تا روز قیامت کیست غیر از خداوند که بیاورد برای شما روشنایی را ؟ آیا نمی شنوید؟! بگو آیا نمی بینید که اگر خداوند قرار می داد بر شما روز را همیشگی تا روز قیامت کیست غیر از خداوند که بیاورد برای شما شب را که آرام بگیرید در آن ؟ آیا نمی بینید ؟!

و از رحمت های اوست که قرار داده برای شما شب و روز را که آرام بگیرید در آن و طلب کنید از فضل خداوند شاید سپاسگزار باشید.

﴿وَ لَئِن سَأَلْتَهُم مَّنْ خَلَقَ السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضَ وَ سَخَّرَ الشَّمْسَ وَالْقَمَرَ لَيَقُولُنَّ اللَّهُ فَأَنَّى يُؤْفَكُونَ ﴾ (3)

ص: 124

یعنی اگر بپرسید از آنان کی آفریده آسمان ها و زمین را و رام کرده خورشید و ماه را ؟ البته می گویند خداوند ! پس کجا حیرانند ؟ !

﴿تَبَارَكَ الَّذِي جَعَلَ فِي السَّمَاءِ بُرُوجًا وَ جَعَلَ فِيهَا سِرَاجًا وَ قَمَرًا مُنِيرًا﴾ (1)

یعنی : بزرگ است خدایی که قرار داده در آسمان بروج (2) و قرار داده در آن چراغ (خورشید) و ماه روشن.

﴿هُوَ الَّذِي جَعَلَ الشَّمْسَ ضِيَاء وَ الْقَمَرَ نُورًا وَ قَدَّرَهُ مَنَازِلَ لِتَعْلَمُوا عَدَدَ السِّنِينَ وَالْحِسَابَ مَا خَلَقَ اللَّهُ ذَلِكَ إِلَّا بِالْحَقِّ يُفَصِّلُ الآيَاتِ لِقَوْمٍ يَعْلَمُونَ﴾ (3)

یعنی: اوست خداوندی که گردانید آفتاب را روشنی و ماه را صاحب نور، تا بدانید شماره سالها و حساب را نیافریده خداوند این را مگر به حق بیان می کند نشانه ها را برای گروهی که می دانند

﴿وَالشَّمْسُ تَجْرِى لِمُسْتَقَرٍ لَّهَا ذَلِكَ تَقْدِيرُ الْعَزِيزِ الْعَلِيمِ * وَالْقَمَرَ قَدَّرْناهُ مَنازِلَ حَتّي عادَ كَالْعُرْجُونِ الْقَدِيمِ﴾ ؛ (4)

یعنی: خورشید روان است به سوی محل قراری که او راست این است تقدیر خداوند قوی دانا ؛ و برای ماه تقدیر نمودیم منزل هایی تا وقتی که باز گردد مانند چوب خرمای شش ماهه

شایسته است در مورد آیت بودن علم نجوم (خبر دادن از اوضاع ستارگان به امور

ص: 125

آینده) از مناظرهٔ حضرت صادق علیه السلام با طبیب هندی استفاده کنیم (1)

طبیب هندی به حضرت عرض نمود که: در بلاد ما علمای نجوم می باشند که از امور واقعه حتی از موت و حیات و تولد و فقر و غنی و مرض و صحتِ اشخاص - خبر می دهند و حکم آنان تَخلَُّف نمی کند!

حضرت صادق علیه السلام فرمود: پس این علم، آیت بزرگی از پروردگار - بلکه اعظم آیات الهیه - می باشد؛ زیرا دلالت اوضاع سماویه بر امور واقعه در این عالم، باید به واسطۀ روابط و مناسباتی باشد و ممکن نیست بالاتفاق و التصادف صورت گیرد.

این امر مربوط است یا به ذات کواکب- از سعادت و نحوست ذاتی آن ها - یا به اوضاع و حرکات خاصه آن ها از قبیل تندی و کندی حرکت و سکون - و یا مستند است (2) به وضع نسبی آنان؛ از قبیل تقابل و تقارن و تربیع و تسدیس (3) و غیره.

و چون ستارگان و حرکات و خواص آن ها دلالت بر امور کثیره دارند، ناچار باید خصوصیات اوضاع و مناسبات آن ها بسیار باشد و این مناسبات را از بخت و اتفاق دانستن ، باطل و ترجیح بلا مرجح است.

و اگر گویی ستاره خودش خود را نخس کرده یا این حرکات و اوضاع خودسرانه حاصل شده است و دلالت بر امور مخصوصهٔ واقعه در این عالم نماید، وجدان و فطرتِ عاقل آن را نپذیرد.

ص: 126

مَثَلِ کسی که پندارد این ارتباطات و مناسبات- بین اوضاع کواکب و امور اَرضیه- به بخت و اتفاق می باشد مَثَل کسی است که ساعتی را مشاهده نماید و بگوید که اجزا و چرخ ها و حرکات مخصوصهٔ ساعت که به یک دیگر مربوط اند و وقت را نشان می دهد - به واسطه مناسبات و حرکات مخصوصه ای است بین اجزای آن ؛ و مع ذلک گوید: آهن یا فلز دیگر که ساعت از آن درست شده خودسرانه موجود، و خود را به وضع مخصوصی قرار داده اند که دارای اجزای معین و تأثیرات خاصه گردیده است!

بدیهی است این توهُّم نزد هر عاقل، بی خردانه است، بلکه حکم عقل و فطرتِ سلیمه این است که: ساعت دارای صانع قادر دانای حکیم در کار خود می باشد.

نیز حضرت به طبیب فرمود: اگر راست بگویی که این علم، خبر می دهد از تمام امور واقعه در عالم و از حالات و خصوصیات اشخاص ، البته دانای به آن باید خارج و برتر و محیط به این عالم باشد؛ زیرا چنین علمی (1) مترتِّب است به دانستن تمام جهات و حرکات و اوضاع و خصوصیات ستارگان و علم به آن ها به مشاهده حضوری - برای غیر خالق و صانع نجوم - محال است؛ به جهت این که علم به مناسبات و حرکات و تمام اوضاع نجوم محتاج به دانستن ذوات نجوم است و آن محتاج است به این که آن عالم هم عمر دنیا باشد تا در تمام ادوار حرکات و اوضاع ستارگان را دیده و مشاهده نماید.

بلکه به مشاهده یک دور عمر دنیا نیز کافی نیست و محتاج به مشاهده ادوار متعدّده خواهد بود تا تجربه و علم برای او حاصل گردد.

و از راه قیاس نتوان به آن عالم شد؛ چون تجربه حاصل نگردد مگر به مشاهده در أدوار متعدده .

لذا باید واضع این علم خالقِ نجوم و قرار دهندۀ حرکات و اوضاع و ارتباط آن ها با امور واقعه در این عالم باشد و احدی از بشر واضع این علم نیست؛ زیرا خود محکوم این احکام است و اوضاع و حرکات نجوم در او تأثیر دارد ( انتهى موضع الحاجة من الرواية ).

ص: 127

در قسمتی از روایت که- نقل به مضمون شد - حضرت صادق علیه السلام به جهاتی چند اشاره فرموده اند:

اولاً: این که اگر این علم واقعیت داشته باشد احاطه به آن برای غیر ذات مقدس محال است.

ثانياً : آن چه بر سبیل تحديد (1) مُعيَّن ،گردد ناقص و ناتمام می باشد لذا در روایت، نهی از اعتماد و اتُکاء به نجوم شده است.

ثالثاً : علم نجوم- بر فرض این که واقعیت داشته باشد - همان طوری که طبیب اعتراف کرد، دالّ است بر وجودِ صانع حکیم علیم ،توانا، هم از جهت وضع این علم (که عبارت است از خلقتِ عِلویات و اختلاف حرکات آن ها به نحوی که دلالت نماید بر امور واقعه در این عالَم) و هم از جهت علم به آن ها به جمیع جهات و خصوصیات ؛ زیرا احاطه به آن ها برای غیر خالق و صانع و جاعلش، محال است.

از روایات شریفه، ظاهر می شود علم نجوم واقعیت دارد، لکن از دو جهت مورد اطمینان نیست:

اول این که: آن چه در عالم واقع می شود به توسط اسباب قابل تغییر و تبدیل است و در حقیقت، حرکات و اوضاع کواکب مُعدّات (2) برای امور واقعه در عالم می باشند. توضیح این جهت در مسأله بدا خواهد آمد ؛ إن شاء الله تعالى (3)

جهت دوم: چون احاطه بشر به علویات و حرکات آن ها ممکن نیست و شخص مُنجّم ، علم به مزاحم و رافع و مانع ندارد آن چه را که می فهمد مورد اطمینان نخواهد بود.

بنابراین اطمینان به این علم و حُکم طبق حرکاتِ معلومه از نجوم، مورد اعتماد نیست.

ص: 128

در بعضی از روایات وارد شده از حضرت امیرالمؤمنین علیه السلام اشاره به این دو جهت شده [است]. (1)

این بود نظر و تأمُّل در نجوم و عِلوِیات و کیفیّتِ دلالت آن ها بر وجود حکیم عالم قادر بی همتا

ارضيه را به سه طبقهٔ مُهم تقسیم نموده و در هر طبقه جداگانه تأمل می کنیم

بعد حضرت منافع آن ها را بیان می فرماید:

نگاه کن در معادن ؛ مانند زَرنیخ (1) و مُردار سنگ (2) و سنگِ سُرمه و مِس و سُرب و قَلع و آهن و نقره و طلا و یاقوت و زَبَر جد (3) و انواع سنگ ها و انواع آن چه جاری شود از کوه ها (4) - مانند قیر و مومیایی و کبریت و نفت - هر یک، دارای منافع عجیبه و آثار غریبه است. (5)

تمام موجودات ذی روح - خودسرانه خلق شده و در حقیقت، منشأ آن ها دانه و حَبّه گردیده است و این اختلاف آثار در آن ها، گزاف و اتفاقی است ؟!

هر عاقل و ذی شعوری که تدبُّر ،نماید به زبان حال و قال خود، عظمت خالق و صانع آن ها را مُتذکّر شود و اعتراف به وجودش خواهد نمود ؛ ﴿ سُبحان الله خالق الحَبّ و النَّوى ﴾ (1)

این است که امام به حق ناطق جعفر بن محمد الصادق علیه السلام به طبیب هندی فرمود: در چه دوایی بیش تر تجربه داری و از منافع آن اطلاع داری؟ گفت : هلیله . حضرت شروع فرمود به تذکُّر به خالق هلیله در همین یک موجود جزئی- که در زمرهٔ موجودات عالم مورد نظر نیست - سخن گفت تا این که به طبیب فرمود: درخت هلیله از هلیله خلق شده یا هلیله از درخت ؟

طبیب در جواب گفت: درخت از هلیله و هلیله نیز از درخت

حضرت فرمود: ناچاری بگویی که یکی اصل باشد و دیگری فرع، بگو: شَجَره از ثَمَره است یا ثمره از شَجَره می باشد ؟

طبیب تأمل کرد و گفت : درخت از تخم است

حضرت فرمود: تخم از کجاست و مصنوع کیست ؟ (2)

چون شخص در هر یک از نباتات نظر کند از جهاتی که سابقاً گفته شد - یقین خواهد نمود که مصنوع خالقِ حکیم علیم مدبّر است.

﴿هُوَ الَّذِي أنْزَلَ مِنَ السَّمَاءِ مَاءً لَّكُمْ مِّنْهُ شَرَابٌ وَ مِنْهُ شَجرٌ فِيْهِ تُسِيْمُونَ * يُنْبِتُ لَكُمْ بِهِ الزَّرْعَ وَالزَّيْتُونَ وَالنَّخِيْلَ وَالأَعْنَابَ وَ مِنْ كُلِّ الثَّمَراتِ إِنَّ

ص: 132

فِي ذَلِكَ لَآيَةً لِّقَوْمٍ يَتَفَكَّرُونَ ﴾ (1)

﴿وَ ما ذَرَاَ لَکُمْ فِی الاَْرْضِ مُخْتَلِفا اَلْوانُهُ اِنَّ فی ذلِکَ لاَیَهً لِقَوْمٍ یَذَّکَّرُونَ ﴾ (2)

ترجمه : اوست آن که فرستاد از آسمان برای شما آب را از آن است آشامیدنی و از آن روییدنی است که در آن چهار پایان را می چرانید.

می رویاند برای شما به آن آب، کشت و زیتون و درخت خرما و انگور و از هر میوه را به درستی که در این کارها نشانه است گروهی را که [ اندیشه می کنند.

و آن چه را در زمین به رنگ های گوناگون برای شما پدید آورد ( مسخر شما ساخت ) به درستی که در این کارها نشانه ای است برای گروهی که ] یاد می کنند [ و به خود می آیند ]

﴿الَّذِي جَعَلَ لَكُمُ الْأَرْضَ مَهْدًا وَ سَلَكَ لَكُمْ فِيهَا سُبُلاً وَ أَنْزَلَ مِنَ السَّماءِ ماءً فَأَخْرَجْنا بِهِ أَزْواجاً مِنْ نَباتٍ شَتَّى * كُلُوا وَارْعَوْا أَنْعَامَكُمْ إِنَّ فِي ذَلِكَ لَآيَاتٍ لِاَوْلِى النَّهَى ﴾ (3)

ترجمه: خدا کسی است که زمین را آرامگاه شما قرار داده و در آن راه ها شکافته و از آسمان باران نازل کرده و به توسط باران گیاه های گوناگون بیرون آورده که خود و حیوانات شما از آن بخورید در این کار نشان هایی برای صاحبان عقول است.

﴿وَ هُوَ الَّذِي أَرْسَلَ الرِّيَاحَ بُشْرًا بَيْنَ يَدَيْ رَحْمَتِهِ وَ أَنزَلْنَا مِنَ السَّمَاءِ مَاءً طَهُورًا * لِنُحْيِيَ بِهِ بَلْدَةً مَّيْتًا وَ نُسْقِيَهُ مِمَّا خَلَقْنَا أَنْعَامًا وَ أَنَاسِيَّ كَثِيرًا ﴾ (4)

ترجمه: آن خدا کسی است که فرستاد بادها را برای بشارت- قبل از رحمتِ

ص: 133

خود- و از آسمان آب پاکیزه فرو فرستادیم تا زنده کنیم به آن زمین مرده را ؛ و از آن آب، سیراب کنیم چهارپایان و مردمان بسیار.

﴿وَ لَئِنْ سَأَلْتَهُمْ مَنْ نَزَّلَ مِنَ السَّمَاءِ مَاءً فَأَحْيَا بِهِ الْأَرْضَ مِنْ بَعْدِ مَوْتِهَا لَيَقُولُنَّ اللَّهُ ۚ قُلِ الْحَمْدُ لِلَّهِ ۚ بَلْ أَكْثَرُهُمْ لَا يَعْقِلُونَ﴾ (1)

ترجمه : اگر بپرسی از ایشان چه کسی از آسمان باران فرستاده که زمین - پس از مرگش- به وسیلهٔ آن زنده شود؟! گویند خداوند! بگو: ستایش برای خداست، و بیش تر آنان تعقُّل نمی کنند

﴿وَ أَنزَلْنَا مِنَ السَّمَاءِ مَاءً فَأَنبَتْنَا فِيهَا مِن كُلِّ زَوْجٍ كَرِيمٍ * هَذَا خَلْقُ اللَّهِ فَأَرُونِي مَاذَا خَلَقَ الَّذِينَ مِن دُونِهِ بَل الظَّالِمُونَ فِى ضَلالٍ مُّبِين ﴾ (2)

ترجمه: فرستادیم از آسمان آب را و رویانیدیم در زمین از هر جفت گیاهی نیکو این است مخلوقات خدای پس نشان دهید چه چیز را خلق نمودند کسانی را که -غیر از خدا - ستایش می نمایید؟! ستمکاران در گمراهی آشکارند.

﴿أَلَمْ تَرَ أَنَّ اللَّهَ أَنزَلَ مِنَ السَّمَاء مَاء فَسَلَكَهُ يَنَابِيعَ فِي الْأَرْضِ ثُمَّ يُخْرِجُ بِهِ زَرْعًا مُّخْتَلِفًا أَلْوَانُهُ ثُمَّ يَهِيجُ فَتَرَاهُ مُصْفَرًّا ثُمَّ يَجْعَلُهُ حُطَامًا ۚ إِنَّ فِي ذَٰلِكَ لَذِكْرَىٰ لِأُولِي الْأَلْبَابِ ﴾ (3)

ترجمه: آیا نمی بینی به درستی که خداوند فرستاد، از آسمان آب پس درآورد آن را به صورت چشمه هایی در زمین، پس بیرون می آورد به واسطهٔ آن کشت را که- گوناگون است رنگ های آن- پس خشک می شود، پس می بینی تو آن را ،زرد پس می گرداند آن را ریزه ریزه؛ به درستی که در این یاد نمودنی است صاحبان خرد را

ص: 134

پس از تدبر و تأمُّل در انواع نباتات- و ارتباط هر یک و تأثیر آن در سایر موجودات - واضح گردد که صانع و قرار دهندۀ اثر در آن ها غیر از ذات نبات ، بلکه صانع آنان دارای علم و حکمت و قدرت بی پایان است.

و از آن جهات، تغذیه و نُمُوّ حیوان است به وضع مخصوص ، که نشانه است به تدبیر خالق دانا و توانا

نیز از آن جهات ، تذکر به شعور و ادراک حیوانات است بر جلب منافع و دفع مضار خود، و شناختن غذای مناسب و تدبیر در حفظ نسل و اولاد ، و شناختن و پیدا نمودن مسکن خود -از مسافات بعیده -که تمام این امور برای حفظ نسل و بقای نوع آنان لازم است و بدون داشتن ادراک و دانش فطری- که به قدر لزوم به هر یک اعطا شده است - این کارها صورت نگیرد

و می بینیم هر چه احتیاج حیوان در بقای نسل بیش تر باشد ادراک و شعور او بیش تر است.

ملاحظۀ طرز زندگی اجتماعی زنبوران عسل و مورچه و تدابیری که در زندگی خود به کار می برند و انتظامی که در اداره مسکن خود دارند و تدابیری که طیور برای نگاه داری بیضه (1) و نوزاد خود دارند- بدون این که تجربیاتی کرده یا از کسی آموخته باشند - دلیل است بر وجود حکیم مُدبّری که هر یک را به مصالح خویش آشنا فرموده است .

فوایدی که برای انسان از حیوانات حاصل می شود ،نیز از آیات خداوندی است :

﴿وَالْأَنْعَامَ خَلَقَهَا لَكُمْ فِيهَا دِفْءُ وَ مَنَافِعُ وَ مِنْهَا تَأْكُلُونَ * وَ لَكُمْ فِيهَا جَمَالُ حِينَ تُرِيحُونَ وَ حِينَ تَسْرَحُونَ * وَ تَحْمِلُ أَثْقَالَكُمْ إِلَى بَلَدٍ لَّمْ تَكُونُوا بَالِغِيهِ إِلَّا بِشِقِّ الأَنفُسِ إِنَّ رَبَّكُمْ لَرَؤُوفٌ رَّحِيمُ * وَالْخَيْلَ وَالْبغَالَ وَالْحَمِيرَ لِتَرْكَبُوهَا وَ زِينَةً وَ يَخْلُقُ مَا لاَ تَعْلَمُونَ ﴾ ؛ (2)

ترجمه: و چهارپایان را آفرید برای شما در (3) آن ها گرمی است (استفاده از پشم آنان) و سودهایی است و از آن ها می خورید [و در آن ها برای شما زیبائی است آن گاه که (آن ها را) به استراحت گاه بر می گردانید و هنگامی که به چراگاه می برید ]

ص: 136

و بر می دارند بارهای شما را به سوی شهری که به آن نمی رسید مگر به رنج به درستی که خداوند شما مهربان و بخشنده است

و آفرید اسبان و استرها و خرها برای این که سوار آن ها شوید و آرایش می کنید، و می آفریند آن چه را نمی دانید .

﴿حَتَّى إِذَا أَتَوْا عَلَى وَادِى النَّمْلِ قَالَتْ نَمْلَةٌ يَا أَيُّهَا النَّمْلُ ادْخُلُوا مَسَاكِنَكُمْ لَا يَحْطِمَنَّكُمْ سُلَيْمَانُ وَ جُنُودُهُ وَ هُمْ لَا يَشْعُرُونَ ﴾؛ (1)

ترجمه: تا چون آمدند به وادی مورچگان گفت مورچه ای: ای گروه مورچگان، داخل شوید به لانه های خود، که در هم نشکنند شما را سلیمان و لشکریانش در حالی که نمی دانند!

﴿وَ أَوْحَى رَبُّكَ إِلَى النَّحْلِ أَنِ اتَّخِذِي مِنَ الْجِبَالِ بُيُوتًا وَ مِنَ الشَّجَرِ وَ مِمَّا يَعْرِشُونَ ﴾ (2)

ترجمه: و الهام کرد خدای تو به زنبور عسل که: بگیر در ،کوه خانه و از میان درخت و از آن چه مردم بنا می کنند.

في البحار - عن العيون (3) - إِنَّهُ دَخَلَ زنديقٌ دَيصاني عَلى أبي عبدالله علیه السلام فقال له :

﴿دُلَّنِی عَلَی مَعْبُودِی فَقَالَ لَهُ أَبُو عَبْدِ اَللَّهِ عَلَیْهِ السَّلاَمُ: اجْلِسْ. وَ إِذَا غُلَامٌ لَهُ صَغِیرٌ فِی کَفِّهِ بَیْضَهٌ یَلْعَبُ بِهَا فَقَالَ لَهُ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام: نَاوِلْنِی یَا غُلَامُ الْبَیْضَهَ فَنَاوَلَهُ إِیَّاهَا

فَقَالَ لَهُ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام: یَا دَیَصَانِیُّ هَذَا حِصْنٌ مَکْنُونٌ لَهُ جِلْدٌ غَلِیظٌ وَ تَحْتَ الْجِلْدِ الْغَلِیظِ جِلْدٌ رَقِیقٌ وَ تَحْتَ الْجِلْدِ الرَّقِیقِ ذَهَبَهٌ مَائِعَهٌ وَ فِضَّهٌ ذَائِبَهٌ فَلَا الذَّهَبَهُ الْمَائِعَهُ تَخْتَلِطُ بِالْفِضَّهِ الذَّائِبَهِ

ص: 137

تَخْتَلِطُ بِالذَّهَبَهِ الْمَائِعَهِ. فَهِیَ عَلَی حَالِهَا لَمْ یَخْرُجْ مِنْهَا خَارِجٌ مُصْلِحٌ فَیُخْبِرَ عَنْ صَلَاحِهَا وَ لَا دَخَلَ فِیهَا مُفْسِدٌ فَیُخْبِرَ عَنْ فَسَادِهَا ؛ لَا یُدْرَی لِلذَّکَرِ خُلِقَتْ أَمْ لِلْأُنْثَی ؟! تَنْفَلِقُ عَنْ مِثْلِ أَلْوَانِ الطَّوَاوِیسِ أَ تَرَی لَهَا مُدَبِّراً؟

قال : فأَطْرَقَ مَلِيّاً ، ثم قال :

أَشْهَدُ أَنْ لَا إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ وَحْدَهُ لَا شَرِیکَ لَهُ وَ أَنَّ مُحَمَّداً عَبْدُهُ وَ رَسُولُهُ وَ أَنَّکَ إِمَامٌ وَ حُجَّهٌ مِنَ اللَّهِ عَلَی خَلْقِهِ وَ أَنَا تَائِبٌ مِمَّا کُنْتُ فِیهِ﴾ (1)

حاصل مفادِ روایت شریفه:

چون سائل مطالبه حجت کرد حضرت فرمود: این تخم حیوان پرنده را که می بینی از برای او پوستی است محکم و زیر او پوستی است نازک و زیر او آب سفیدی است مانند نقره و آبی است زرد مانند ،طلا و هیچ کدام داخل دیگری نشود؛ و کسی از صلاح و فساد او خبردار نیست و نمی داند که برای نر خلق شده یا برای ماده ! و از او پیدا شود حیوانی زنده مانند طاووس! آیا می بینی برای او مدبّر و صانعی ؟

سائل ، پس از تأمُّل ، ایمان آورد.

این است تذکُّر به فطرت!

بدیهی است عاقل پس از تأمُّل در چنین چیزی از جهت خلقتِ ماده و نر و صورت و نتیجه شکی نخواهد داشت که این شیء ، مخلوق اتفاقی و بی صانع نیست و خود، خالق خودش یا مثل او خالق او نخواهد بود بلکه خالق او حکیم و علیم و قادر است ؛

﴿سُبْحَانَهُ وَ تَعَالَى عَمَّا يَقُولُونَ عُلُوًّا كَبيرًا ﴾ (2)

ص: 138

انسان به نور عقل و علم ،خود می یابد که از برای او مضار و منافع و صحت و مرض و حیات و موت است و همچنین می داند که همیشه قادر بر دفع مضار و جلب منافع و مُشْتَهیات خود نیست، بلکه گاهی به نحوی در شدت واقع گردد، که از هر کس و هر چیز مأیوس می شود و خود را تسلیم به بلیّات کند .

پاره ای از اوقات در همین حال فطرت او ظاهر می شود و خالق خود را یافته و می بیند که او توانا بر دفع بلیات و نجاتش می باشد؛ لذا از صمیم قلب متوجّه به او می شود و نجات پیدا می کند و به مسئول خود نایل می گردد.

و کمال ظهور این فطرت، برای کسی است که قبلاً این حال برایش رخ داده و لطف حق را یافته باشد.

باید دانست که از برای هر کسی مُیَسَّر است این حالت را مشاهده کند؛ زیرا با اندک تأمل می یابد که از جهت ذات و بقا و کمالات و لوازم ،بقا نیازمند [است] و توانایی بر هیچ امری ندارد؛ چنان که اگر در شب خود را در بیابانی وسیع تنها ببیند و وسیله [ای] برای نجات خود نیابد و از تمام جهاتی که تصوُّر نجات به وسیله آن ها می کرد ، مأیوس گردد -بالوجدان- خواهد یافت کسی را که خالق او و حکیم علیم قادر و نجات دهنده اوست.

این است آن چه دستور داده شده در باب معرفت و خداشناسی ، نه تحصیل منطق و فلسفه ارسطو و دیگران ؛ ﴿ تَفَكُّرُ ساعَةِ خَيْرٌ مِن عِبادَةِ سِتِّين سَنَة ﴾ (1)

خداوند در قرآن مجید در آیات زیادی تذكُّر به این حال داده است که بعضی را ذکر می نماییم

﴿وَ إِذَا مَسَّ الإِنسَانَ الضُّرُّ دَعَانَا لِجَنبِهِ أوْ قَاعِدًا أوْ قَائِمًا فَلَمَّا كَشَفْنَا

ص: 140

عَنْهُ ضُرَّهُ مَرَّ كَأَنْ لَمْ يَدْعُنَا إِلَى ضُرٍّ مَسَّهُ كَذَلِكَ زُيِّنَ لِلْمُسْرِفِينَ مَا كَانُوا يَعْمَلُونَ ﴾ (1)

زمانی که برسد انسان را رنجی می خواند ما را ایستاده و نشسته ؛ و چون که بر طرف کردیم از او رنج را می گذرد که گویا نخوانده است ما را اصلاً این چنین زینت داده شده برای مسرفین آن چه را می کنند.

﴿وَ إِذَا أَذَقْنَا النَّاسَ رَحْمَةً مِنْ بَعْدِ ضَرَّاءَ مَسَّتْهُمْ إِذَا لَهُمْ مَكْرٌ فِي آيَاتِنَا قُلِ اللَّهُ أَسْرَعُ مَكْرًا إِنَّ رُسُلَنَا يَكْتُبُونَ مَا تَمْكُرُونَ * هُوَ الَّذِي يُسَيِّرُكُمْ فِي الْبَرِّ وَالْبَحْرِ حَتَّى إِذَا كُنْتُمْ فِي الْفُلْكِ وَجَرَيْنَ بِهِمْ بِرِيحٍ طَيِّبَةٍ وَ فَرِحُوا بِهَا جَاءَتْهَا رِيحٌ عَاصِفٌ وَ جَاءَهُمُ الْمَوْجُ مِنْ كُلِّ مَكَانٍ وَظَنُّوا أَنَّهُمْ أُحِيطَ بِهِمْ دَعَوُا اللَّهَ مُخْلِصِينَ لَهُ الدِّينَ لَئِنْ أَنْجَيْتَنَا مِنْ هَذِهِ لَنَكُونَنَّ مِنَ الشَّاكِرِينَ * فَلَمَّا أَنْجَاهُمْ إِذَا هُمْ يَبْغُونَ فِي الْأَرْضِ بِغَيْرِ الْحَقِّ﴾ (2)

[و آن گاه که مردم را -پس از گرفتاری و زیانی که لمس کرده اند - رحمت (و گشایشی) بچشانیم ناگهان در آیاتِ ما نیرنگی به کار می برند ! بگو: مکر خدا شتابان تر است! به راستی که فرستادگان [و مأموران ] ما ، فریب کاری شما را می نویسند ]

اوست کسی که سیر می دهد شما را در دریا تا وقتی که در کشتی باشید و بادی موافق کشتی جاری شود [ و] خوش حال شوید به واسطه آن باد پس باد سختی آید و طوفان از هر طرف فراگیرد و گمان برند احاطه شده اند، بخوانند خدا را در حال خلوص که: اگر ما را نجات دهی از شکر گزاران خواهیم بود چون که نجات دهد آن ها را در زمین ستم کنند بدون حق.

﴿وَ لَقَدْ أَرْسَلْنَا إِلَى أُمَمٍ مِنْ قَبْلِكَ فَأَخَذْنَاهُمْ بِالْبَأْسَاءِ وَ الضَّرَّاءِ لَعَلَّهُمْ يَتَضَرَّعُونَ * فَلَوْلَا إِذْ جَاءَهُمْ بَأْسُنَا تَضَرَّعُوا وَ لَكِنْ قَسَتْ قُلُوبُهُمْ وَ زَيَّنَ

ص: 141

لَهُمُ الشَّيْطَانُ مَا كَانُواْ يَعْمَلُونَ * فَلَمَّا نَسُوا مَا ذُكِّرُوا بِهِ فَتَحْنَا عَلَيْهِمْ أَبْوَابَ كُلِّ شَيْءٍ حَتَّى إِذَا فَرِحُوا بِمَا أُوتُوا أَخَذْنَاهُم بَغْتَةً فَإِذَا هُم مُّبْلِسُونَ﴾ (1)

این آیات بسیار صریح است که خداوند به فرستادن عذاب و سختی بر بشر اظهار قدرت می فرماید ولی بشر به واسطۀ حُبّ شهوات و معاصی فطرت اولیّه را از دست داده و خدا را فراموش کند و در شهوات و معاصی فرورود خدا درهای هر چیز بر آن ها ،بگشاید پس از اتمام نعمت دفعتاً آنان را اخذ نماید و معلوم می شود از این آیات که شدت و سختی و گرفتاری بشر، برای گروهی نعمت است که موجب تذکُّر و بروز فطرت گردد و نسیان و فراموشی از خداوند عصیان و گناهی است که موجب نزول عذاب ،گردد چنان که می فرماید:

﴿وَ مَا أَرْسَلْنَا فِي قَرْيَةٍ مِّن نَّبِيِّ إِلَّا أَخَذْنَا أَهْلَهَا بِالْبَأْسَاء وَالضَّرَّاء لَعَلَّهُمْ يَضَّرَّعُونَ * ثُمَّ بَدَّلْنَا مَكَانَ السَّيِّئَةِ الْحَسَنَةَ حَتَّى عَفَوا وَّ قَالُوا قَدْ مَسَّ آبَاءَنَا الضَّرَّاء وَالسَّرَّاءِ فَأَخَذْنَاهُم بَغْتَةً وَهُمْ لَا يَشْعُرُونَ ﴾ (2)

[در هیچ قریه (و آبادی ای) پیامبری نفرستادیم (و آنان تعالیم ما را بر نتافتند) مگر این که اهل آن را به سختی و گرفتاری دچار ساختیم تا (به خود آیند و ) تَضَرُّع کنند! سپس (بعد از این که این کار برای آن ها سودمند واقع نشد) به جای بدی و شدّت (برای آن ها) نیکی (و فراوانی ) عوض دادیم تا این که (از یاد ما چشم فرو پوشیدند و) به ناسپاسی افتادند و گفتند: (روزگار چنین است ، پیش از این) پدران ما (نیز) دچار گرفتاری ها و سختی می شدند ! پس ناگهان چنان آن ها را (به عذاب) گرفتیم که باورشان نمی شد ]

﴿وَ إِذَا غَشِيَهُمْ مَوْجٌ كَالظُّلَلِ دَعَوُا اللَّهَ مُخْلِصِينَ لَهُ الدِّينَ فَلَمَّا نَجَّاهُمْ إِلَى الْبَرِّ فَمِنْهُمْ مُقْتَصِدٌ ۚ وَ مَا يَجْحَدُ بِآيَاتِنَا إِلَّا كُلُّ خَتَّارٍ كَفُورٍ ﴾ ؛ (3)

ص: 142

[و آن گاه که موجی سایه انداز از آنان را در بر گیرد، با اخلاص، خدا را می خوانند و او را همه کاره می دانند؛ پس چون نجات شان دادیم و به خشکی رسیدند بعضی شان بر این عقیده پایدار می مانند! (و بعضی دیگر شیوه انکار و عناد را در پیش می گیرند) و آیات (و نشانه های) ما را انکار نمی کند مگر پیمان شکنان ناسپاس]

در این آیات مبارکات، یادآوری می فرماید به شناسایی فطری که برای تمام افراد ،بشر ممکن است و از غفلت و نسیان بشر خبر می دهد

فى البحار (1) و معانى الأخبار (2) و تفسير الصافي (3) ، مسنداً عن العسكرى علیه السلام فقال :

﴿اَللَّهُ هُوَ اَلَّذِی یَتَأَلَّهُ إِلَیْهِ عِنْدَ اَلْحَوَائِجِ وَ اَلشَّدَائِدِ کُلُّ مَخْلُوقٍ و عِنْدَ اِنْقِطَاعِ اَلرَّجَاءِ مِنْ کُلِّ مَنْ دُونَهُ وَ تَقَطُّعِ اَلْأَسْبَابِ مِنْ جَمِیعِ مَنْ سِوَاهُ تقول : « بِسْمِ اَللّهِ أَیْ أَسْتَعِینُ عَلَی أُمُورِی کُلِّهَا بِاللَّهِ اَلَّذِی لاَ تَحِقُّ اَلْعِبَادَهُ إِلاَّ لَهُ، اَلْمُغِیثِ إِذَا اُسْتُغِیثَ، وَ اَلْمُجِیبِ إِذَا دُعِیَ

وَ هُوَ مَا قَالَ رَجُلٌ لِلصَّادِقِ عَلَیْهِ اَلسَّلاَمُ : یَا بْنَ رَسُولِ اَللَّهِ دُلَّنِی عَلَی اَللَّهِ مَا هُوَ ؟ فَقَدْ کَثُرَ عَلَیَّ اَلْمُجَادِلُونَ وَ حَیَّرُونِی؟

فَقَالَ لَهُ: یَا عَبْدَ اَللَّهِ هَلْ رَکِبْتَ سَفِینَهً قَطُّ؟ قَالَ: نَعَمْ قَالَ: فَهَلْ کُسِرَ بِکَ حَیْثُ لاَ سَفِینَهَ تُنْجِیکَ وَ لاَ سِبَاحَهَ تُعِینُکَ؟ قَالَ: نَعَمْ، قَالَ: فَهَلْ تَعَلَّقَ قَلْبُکَ هُنَالِکَ أَنَّ شَیْئاً مِنَ اَلْأَشْیَاءِ قَادِرٌ عَلَی أَنْ یُخَلِّصَکَ مِنْ وَرْطَتِکَ؟ قَالَ: نَعَمْ، قَالَ اَلصَّادِقُ عَلَیْهِ اَلسَّلاَمُ : فَذَلِکَ اَلشَّیْءُ هُوَ اَللَّهُ اَلْقَادِرُ عَلَی اَلْإِنْجَاءِ حَیْثُ لاَ مُنْجِیَ، وَ عَلَی اَلْإِغَاثَهِ حَیْثُ لاَ مُغِیثَ﴾؛

[از امام عسکری علیه السلام روایت شده است که فرمود: «الله» کسی است که هنگام

ص: 143

نیازها و گرفتاری ها هر مخلوقی، خدایی اش را حس می کند؛ هنگامی که امید از غیر او قطع شود و از هر که جز او کاری بر نیاید، می گویی «بسم الله » یعنی در همه امورم از خدایی مدد می خواهم که عبادت جز برای او نمی زیبد ؛ فریاد رس است آن گاه که از او کمک بخواهند و اجابت گر است ( آن گاه ) که او را بخوانند.

و او چنان است که مردی به حضرت صادق علیه السلام فرمود: ای فرزند رسول خدا، خدا را به من بنمایان که چیست؟ مجادله کنندگان سخنان زیادی برایم گفته اند و مرا حیران ساخته اند؟

امام علیه السلام فرمود: ای عبدالله ، آیا هرگز در کشتی سوار شده ای ؟

گفت: آری.

فرمود: آیا شده که (کشتی بشکند و) بر تخته پاره ای قرار گیری به گونه ای که نه کشتی ای برای نجات بیابی و نه شناگری تو را بسنده باشد؟

آن مرد پاسخ داد: آری.

امام علیه السلام فرمود: آیا در آن حال حس کرده ای که قلبت به چیزی گرایش دارد که می تواند تو را از آن گرفتاری نجات دهد؟

پاسخ داد: آری.

امام علیه السلام فرمود: همان چیز خداست که قادر به نجات است آن جا که نجات بخشی نیست و به فریاد می رسد آن هنگام که فریادرسی وجود ندارد ]

و نیز روایتی در توحید صدوق نقل می فرماید که چون مُفَصَّل است ، به نقل مفاد آن اکتفا می شود:

عبدالله بن مُقَفَّع و ابى منصور مُتَطَبّب (1) و ابن ابی العوجا جمع بودند. ابن مُقَفَّع اشاره کرد به اهل طواف و گفت : این اشخاصی را که می بینید هیچ کدام استحقاق اسم انسان را ندارند مگر حضرت صادق علیه السلام و اما باقی چَرَندَه و بهایم می باشند !

ص: 144

ابن ابی العوجا گفت: چرا این امتیاز را برای او قایل شدی ؟

گفت: دیدم در او چیزی را که در غیر او ندیدم

گفت: باید امتحان کنم پس ابن ابی العوجا رفت خدمت حضرت صادق علیه السلام و برگشت و گفت: این شخص بَشَر نیست! اگر در دنیا روحانی باشد، این مرد است!

گفت: چگونه دیدی او را ؟

گفت: پس از آن که نزد او غیر من کسی نبود و ابتدا به سخن فرمود که: اگر امر و واقع ، چنان باشد که اهل طواف می گویند- و چنین هم هست - آن ها نجات یافته و شما هلاک شوید و اگر نباشد آن طوری که آن ها می گویند، هر دو مساوی هستید! گفتم: مگر ما چه می گوییم ؟ و آن ها چه می گویند؟ ما و آن ها در گفتار، یکی هستیم!

فرمود: چگونه یکی هستید؟ آن ها قائل اند به معاد و ثواب و عقاب و مُتَدَيّن می باشند ، و گویند از برای سماوات آبادانی است و در آن ها مخلوقاتی است، و شما منکر این معانی هستید

گفتم: اگر امر چنین است و از برای عالم خدایی ،است، چرا خودش ظاهر نشده خلق را دعوت به خود کند ؟ و چرا محجوب از خلق شده و رسولان فرستاده است؟ و اگر خود مُباشر این امر می شد البته نزدیک تر بود به ایمان.

فرمود: وای بر تو! چگونه محجوب است از تو ، کسی که نشان داده به تو قدرتش را در نفس تو ؟! نبودی پس تو را خلقت کرد کوچک بودی بزرگت کرده ضعیف بودی به تو قُوَّت داده.

مُبَدَّل كند ضعف تو را به قوت و قوت تو را به ،ضعف صحت تو را به مرض، و مرض تو را به صحت، رضای تو را به غَضَب ، غَضَب تو را به رضا، فرح تو را به حُزن، حُزن تو را به فَرَح دوستی تو را به بُغض بُغض تو را به دوستی ؛ عزم به کاری نداری عازم می شوی، به کاری عزم داری مُنْصَرِف می شوی.

حضرت شمرد از شهوات و کراهت و رغبت و ترس و امید و رجا و یأس و ذکر و نسیان و سایر آثار قدرت خداوند را در من که در خود می یافتم و نتوانستم دفع کنم

ص: 145

تا این که گمان کردم خداوند، ظاهر خواهد شد بین من و او ! (1)

این است طریق تَذكُر به معرفت فطری از علما و پیروان قرآن.

هر عاقلی که رجوع به نفس خود ،نماید عجز و بیچارگی خود را از جمیع جهات می یابد. آثار قدرت و علم و حکمت ذات مُقدَّس خداوند را در وجود خودش، ظاهر می بیند و نعمت های غیر محدود را که- تحت اختیار و اراده او نیست - درک می کند، و اسماء ذات مُقدَّس که دلالت می نماید بر اَوصاف کمال و جلال (2) خداوند قهراً به زبانش جاری می شود.

این است که در قرآن مجید آخر هر آیه-که- تذکُّر به نعمتی یا آیتی است- اسمی از اسمای مقدسه را نیز بیان فرموده است.

حضرت رسول صلى الله عليه و سلم از لسان وحی الهی فرموده:

﴿و لو أنَّ الخَلائِقَ نَظَروا إلی عَجائِبِ صُنعی ما عَبَدوا غَیری ، و لو أنَّهُم نَظَرُوا إِلى لَطائف بِرّى ، ما اشْتَغلُوا إِلى شَيْءٍ سِواى﴾ (3)

ص: 146

یعنی اگر مخلوقات تأمُّل نمایند در شگفتی های صنعت من، عبادت نکنند غیر مرا ؛ و اگر تأمُّل نمایند در دقایق و لطایف نیکویی های من ، مأنوس نشوند به غير من .

معلوم است که وجدانِ عجز و احتیاج و ظهور معرفت فطری از این راه برای جهت بدنی انسان (ناسوت ) (1) نیست بلکه راجع است به لطیفه ای که حقیقت انسان است و از آن به روح، قلب ، نفس، تعبیر نمایند .

﴿تَعالى اللهُ عَمّا يَقُول الظَّالِمون﴾؛ [ خدا برتر است از آن چه ظالمان بر زبان می آورند ] و تذکُّر به این جهت ، در آیات شریفه زیاد است :

﴿هُوَ الَّذِي خَلَقَكُم مِّن تُرَابٍ ثُمَّ مِن نُّطْفَةٍ ثُمَّ مِنْ عَلَقَةٍ ثُمَّ يُخْرِجُكُمْ طِفْلاً ثُمَّ لِتَبْلُغُوا أَشُدَّكُمْ ثُمَّ لِتَكُونُوا شُيُوخًا وَ مِنكُم مَّن يُتَوَفَّی مِن قَبْلُ وَ لِتَبْلُغُوا أَجَلاً مُّسَمًّى وَ لَعَلَّكُمْ تَعْقِلُونَ﴾؛ (1)

اوست که خلق کرده شما را از خاک پس از آن از نطفه ، سپس از خون بسته ، سپس بیرون آورد شما را در حال ،کودکی سپس می رسید به قُوَّت و رشد خود، پس می گردید پیر- بعضی از شما قبل از پیری می میرد -و تا برسید به اَجَلِ نام برده ، و شاید شما تَعقُّل کنید

﴿ وَ مِنْ ایاتِهِ اَنْ خَلَقَکُمْ مِنْ تُرابٍ ثُمَّ اِذا اَنْتُمْ بَشَرٌ تَنْتَشِروُنَ * وَ مِنْ آیَاتِهِ أَنْ خَلَقَ لَکُمْ مِنْ أَنْفُسِکُمْ أَزْوَاجًا لِتَسْکُنُوا إِلَیْهَا وَ جَعَلَ بَيْنَكُمْ مَوَدَّةً وَ رَحْمَةً إِنَّ فِي ذَلِكَ لَآيَاتٍ لِقَوْمٍ يَتَفَكَّرُونَ﴾ ؛ (2)

از آیات الهی است که شما را از خاک آفرید، پس بشری می باشید در زمین پراکنده [و از آیات اوست که] برای شما جفت هایی از جنس شما آفریده که ] قرار و اطمینان و انس بگیرید با آن ها و میان شما دوستی و مهربانی به یک دیگر قرار داده؛ در این خلقت، علامت و نشانه هایی است برای گروهی که تفکُّر نمایند.

﴿الَّذِي أَحْسَنَ كُلَّ شَيْءٍ خَلَقَهُ وَ بَدَأَ خَلْقَ الْإِنسَانِ مِن طِينِ * ثُمَّ جَعَلَ نَسْلَهُ مِن سُلَالَةٍ مِّن مَّاءٍ مَّهِينِ * ثُمَّ سَوَّاهُ وَ نَفَخَ فِيهِ مِنْ رُوحِهِ ۖ وَ جَعَلَ لَكُمُ السَّمْعَ وَالْأَبْصَارَ وَالْأَفْئِدَةَ ۚ قَلِيلًا مَا تَشْكُرُونَ ﴾ (3)

خدای آن چنان کسی است که هر شیئی را نیکو خلق کرده و خلقت انسان را از

ص: 148

گِل (1) آغاز کرده ، پس قرار داد فرزندان او را از خلاصه آب حقیر ، سپس بین اجزای آن تعدیل فرموده و روح مخلوق خود را در او دمیده، و از برای شما گوش و چشم و قلب قرار داده اندکی سپاس گزاری می کنید

﴿يَخْلُقُكُمْ فِي بُطُونِ أُمَّهَاتِكُمْ خَلْقًا مِن بَعْدِ خَلْقِ فِي ظُلُمَاتٍ ثَلَاثٍ ذَلِكُمُ للَّهُ رَبُّكُمْ لَهُ الْمُلْكُ لَا إِلَهَ إِلَّا هُوَ فَأَنَّى تُصْرَفُونَ ﴾ (2)

شما را در شکم مادران تان خلق می کند آفرینشی پس از آفرینشی دیگر، در تاریکی های سه گانه ؛ این است پروردگار شما از برای اوست سلطنت نیست خدایی مگر ،او پس رو به کجا می کنید؟!

﴿نَحْنُ خَلَقْنَاكُمْ فَلَوْلَا تُصَدِّقُونَ * أَفَرَأَيْتُم مَّا تُمْنُونَ * أَأَنتُمْ تَخْلُقُونَهُ أَمْ نَحْنُ الْخَالِقُونَ ﴾ (3)

ما آفریدیم شما را ، پس چرا تصدیق نمی کنید؟ آیا نمی بینید آن چه را از منی در رحم می ریزید؟ آیا شما خلق می کنید آن را یا ما خلق کننده هستیم؟!

﴿ قُلْ هُوَ الَّذِى أَنشَأَكُمْ وَ جَعَلَ لَكُمُ السَّمْعَ وَالْأَبْصَارَ وَالْأَفْئِدَةَ قَلِيلاً مَّا تَشْكُرُونَ ﴾ (4)

بگو خدا کسی است که ایجاد نموده شما را و برای شما گوش و دیدگان قرار داده ، کمی سپاسگزارید.

﴿أَلَمْ نَخْلُقَكُم مِّن مَّاءَ مَّهِينٍ * فَجَعَلْنَاهُ فِي قَرَارٍ مَّكِينِ * إِلَى قَدَرٍ مَّعْلُومٍ فَقَدَرْنَا فَنِعْمَ الْقَادِرُونَ * وَيْلُ يَوْمَئِذٍ لِلْمُكَذِّبِينَ ﴾ (5)

[آیا از آبی پست شما را نیافریدیم؛ سپس آن را در جایگاهی - تا زمانی

ص: 149

مُعيَّن - استوار نساختیم؟! این توانایی به نیکوترین شیوه از ما برآمد، چه بد روزی است آن روز ( رستاخیز ) برای تکذیب کنندگان !]

﴿أَمْ خُلِقُوا مِنْ غَيْرِ شَيْءٍ أَمْ هُمُ الْخَالِقُونَ * أَمْ خَلَقُوا السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضَ بَل لا يُوقِنُونَ ﴾ ؛ (1)

آیا خود به خود خلق شده اند؟ یا آنان آفریننده خود هستند؟ یا آسمان و زمین را خلق کردند؟! بلکه یقین به آفریدگار ندارند.

فى التوحيد : عن مَروان بن مُسلم قال :

دَخَلَ اِبْنُ أَبِی اَلْعَوْجَاءِ عَلَی أَبِی عَبْدِ اَللَّهِ عَلَیْهِ السَّلاَمُ، فَقَالَ أَ لَیْسَ تَزْعُمُ أَنَّ اَللَّهَ خَالِقُ کُلِّ شَیْءٍ ؟

فَقَالَ: أَبُو عَبْدِ اَللَّهِ عَلَیْهِ السَّلاَمُ بَلَی.

فَقَالَ: أَنَا أَخْلُقُ!

فَقَالَ لَهُ: کَیْفَ تَخْلُقُ؟

فَقَالَ : فَقَالَ أُحْدِثُ فِي الْمَوْضِعِ ثُمَّ أَلْبَثُ عَنْهُ فَيَصِيرُ دَوَابَّ فَأَكُونُ أَنَا الَّذِي خَلَقْتُهَا !

فَقَالَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام: أَ لَيْسَ خَالِقُ الشَّيءِ يَعْرِفُ كَمْ خَلْقُهُ؟

قَالَ بَلَي.

قَالَ علیه السلام: فَتَعْرِفُ الذَّكَرَ مِنْهَا مِنَ الْأُنْثَي وَ تَعْرِفُ كَمْ عُمُرُهَا؟

فَسَكَتَ (2)

ابن ابی العوجا بر امام صادق علیه السلام درآمد و گفت: آیا نمی پنداری که خدا آفریننده هر چیزی است ؟

امام علیه اللام فرمود: آری.

ص: 150

گفت : من [ نیز ] می آفرینم !

امام علیه السلام پرسید: چگونه ؟

گفت: در جایی غائط می کنم، سپس [ مدّتی ] درنگ می ورزم، جاندارانی [در آن ] پدید می آیند، این منم که آن ها را آفریدم!

امام علیه السلام فرمود: مگر نه این است که آفریدگار چیزی حدّ و اندازه خلق خود را می داند ؟

گفت: چرا

امام علیه السلام فرمود: نر و مادۀ آن ها را می شناسی؟ مقدار عمرشان را می دانی؟

ابن ابی العوجا، خاموش [و حیران ] ماند .

في التوحيد : مسنداً عن ابى الحسن على بن موسى الرضا علیه السلام

﴿أنَّهُ دَخَل عَلَیهِ رَجُلٌ ، فَقالَ لَهُ: یَا اِبْنَ رَسُولِ اَللَّهِ مَا اَلدَّلِیلُ عَلَی حُدُوثِ اَلْعَالَمِ؟ قال علیه السلام: أَنْتَ لَمْ تَکُنْ ثُمَّ کُنْتَ وَ قَدْ عَلِمْتَ أَنَّکَ لَمْ تُکَوِّنْ نَفْسَکَ وَ لاَ کَوَّنَکَ مَنْ هُوَ مِثْلُکَ﴾ (1)

ترجمه : از حضرت رضا علیه السلام روایت شده که بر آن حضرت مردی وارد شد و گفت: ای پسر پیغمبر چیست دلیل بر حدوث عالم ؟

حضرت فرمود: تو نبودی پس به وجود آمدی و میدانی که تو خود را ایجاد نکرده ای و دیگری چون تو هم ، تو را ایجاد نکرده است .

در این روایت، امام علیه السلام دلیل بر حدوث عالم، حدوث یک فرد از بشر را قرار داده است.

ملاحظه کنید که چگونه ائمه اطهار علیهم السلام تذکُّر می دهند -به فطرت و برهان فطری - به مصنوعیتِ انسان و خالقیت خدای متعال را بر مُنکرین روشن می سازند! چگونه می توان تَوهُّم کرد که خالقِ انسان خودش یا مثل خودش یا ماده بی دانش و مُرده باشد

ص: 151

خلقت انسان به قدری عجیب است که بزرگان بشر از شناسایی او اظهار ناتوانی نموده اند. جمعی از دانشمندان گفته اند که فصول و حقایق اشیا مجهول است؛ (1) لذا در مقام تعریف ،اشیا به ظاهرترین خواص و لوازم مانند ناطق و صامت تعبیر کرده اند.

رَبَّه﴾ (1) گفته اند: چنان که معرفتِ خداوند محال است، شناسایی نفس نیز مُمتنع است. (2)

ولی ناگفته نماند که این سخن اشتباه [ است ] و مخالف با حدیثِ شریفِ ﴿أَعْرَفُكُم بنفسه أعْرَفُكُم بِرَبِّه ﴾ (3) (4)

در شناسایی روح و تعریف آن نظریه و آرای دانشمندان بسیار است- که ذکر همه آن ها موجب تطویل کلام است- و ما به ذکر سه قول مهم و بحث در اطراف آن می پردازیم.

1. عقيده مادّيون .

2. فلاسفه و عرفاء.

3. قرآن مجید و روایات.

چنان که بعضی گفته اند: روح جسم لطیفی است که از اجزای لطیف غذا تکوین شده است؛ جمعی گفته اند: که روح حاصل از دَوَران خون است ؛ و دسته ای گفته اند: [روح] هوایی است سیّال در بدن ؛ و گروهی گفته اند: روح، نوری است که از حرارت طبیعی مزاج حاصل گردد. (1)

جمعی از مادیون عصر حاضر گویند : ادراک و شعور و فهم و علم و حیات - به طور کلی همه اموری که به نام آثار روحی نامیده می شوند - مُتولّد از اجزای دِماغ (2) هستند؛ یعنی همان طور که هر یک از اجزای بدن مانند قلب و جگر و کُلیه دارای وظايف خاصه و آثار مُعَیَّن می باشند، اجزا و سلول های دماغی هم دارای آثاری می باشند.

در حقیقت آثار روحی هم- مثل نور و حرارت و الکتریسیته - آثار جسمانی می باشند و کلیه اموری که الهیون آثار روحی می نامند آثار ماده هستند و نیازی به وجود روح دیگر و قوای او نیست. (3)

و برای مُدّعای خود دلایلی آورند که نخست آن ها را نقل و سپس به ذکر جواب می پردازیم .

اختلال مغز جنون عارض شخص می شود؛ و در اثر تخدیر اعصاب - به وسیله دارو - حواس از کار می ماند و با استعمال داروهایی تحریک می شود.

و این دلیل است بر این که: قوای روح ، اموری است مادی .

به طوری که از کُتُب مادّیون عصر حاضر استفاده می شود آن ها در مقابل فلاسفه روحی ( ایده آلیسم) قرار گرفته اند و چون طَرفین از معارفِ حَقَّه نصیبی ندارند راه افراط و تفریط را پیموده اند.

فلاسفه روحی یا معنویُّون - مانند «بِرِكلى » - جز روح و معنا، مُنکر هر حقیقتی شده اند و حتی وجود ماده را انکار می نمایند به این معنا که اگر ما نباشیم و اندیشه نکنیم ، مادّه ای وجود ندارد و نتیجه سخن آن ها این می شود: «جهانی خارج از ذهن ما وجود ندارد!» (1)

مادّیون- در مقابل - جز مادّه و آثارش مُنکر هر چیز شده اند و فکر را از آثار مادّه دانند و گویند: « اشیا ، مُوجِد و موجب تصوُّراتِ ما هستند!».

ما می گوییم: طرفَین در اشتباه می باشند و راه خطا می پیمایند. ماده و روح - هر دو - وجود و حقیقت جداگانه دارند و هیچ یک خالقِ دیگری نیستند؛ و هر دو را خداوندی که از سنخ هیچ یک نیست آفریده و جسم و روح ما را تحت تأثیر و تأثُّرِ هم قرار داده است. در این بحث کافی است که بر خواننده روشن سازیم که نفس، غیر از ماده و آثار اوست و انسان جز بدن جسمانی ، دارای حقیقت دیگری است که [از] سنخ ماده (2) نیست- که ما آن را «روح» یا «نفس» می نامیم - و جواب شبهات مادیون را بدهیم.

بحث در حقیقت و قوای روح- و اختلاف معارف قرآن با فلاسفه الهی - را به محل خود موکول می کنیم

1. بهترین شاهد رجوع به وجدان است؛ یعنی هر عاقلی هستی خود را وجدان

ص: 156

می کند که از آن تعبیر به من می نماید و دانایی و توانایی، خواستن و نخواستن ، فهمیدن و نفهمیدن را به خود نسبت می دهد و در حالی که هیچ توجه به بدن و اجزای بدن یا سلول های مغز ،ندارد خود را فرد واحدی می شناسد. اگر سلول های مغز- بالاستقلال - مُدرِک باشند باید نخست خود را ادراک و وجدان نمایند! در صورتی که چنین نیست!

به علاوه، شخص وجدان می نماید خود، متفکّرِ و مُدرِک است و ذات او عین فکر و ادراک نیست.

2. شخص در حال خواب و تجرید و انخلاع (1) از بدن، وجود خود را ادراک می نماید و بدون این که حواس ظاهره در کار باشد، می بیند و می شنود و دارای لذات و آلامی است که گاهی لذایذ و آلام او از حال بیداری شدیدتر می باشد. .

3. نزدِ علما مُسلََّم است که اجزای بدن به واسطهٔ جریان خون و تنفُّس و تغذیه در تبدیل می باشد؛ یعنی پیوسته قسمتی از سلول های بدن می میرند و از بین می روند و سلول های دیگری جانشین آن ها می شوند ولی با این تبدُّل دائمی - در همه احوال - بالوجدان، شخصیت انسان باقی است و هر کس خود را همان شخص ده یا بیست یا پنجاه سال قبلی می شناسد، در صورتی که قسمت اعظم و شاید تمام بدن او تبدیل شده باشد.

4. در صورتی که قوای روحی ما مُتولّد از بدن باشد باید پس از آن که شخص در نتیجه بیماری قسمتی از بدنش تحلیل رفت - با از بین رفتن مواد جسمانی - معلومات و محفوظات او هم زایل شود و پس از بهبودی ناچار شود که تمام آن را دو مرتبه تحصیل و کسب نماید!

در صورتی که برخلاف گذشته از این که می بینیم بعضی اشخاص با داشتن بنیه ضعیف و ،ناتوان دارای روحی قوی یا معلوماتی فراوان می باشند و در حال بیماری

ص: 157

جسمی، قوای روحی را از دست نمی دهند و به فرض این که چندی هم روح آنان به واسطه ضعف بدن کار خود را کاملاً انجام ندهد [ دانسته های آنان آسیب نمی بیند ] پس از بهبودی بدون این که مُجدَّداً تحصیلی کنند آن چه دانسته بودند دوباره می دانند و با تبدیل اجزای بدن، تجدید مُكْتَسَبات لازم نمی گردد ولی آثار اجسام پس از زایل شدن، باید تجدید شوند. (1)

اکنون به جواب شبهات مادیون می پردازیم:

1. ما هم تصدیق داریم که اجزای دِماغی و مزاج و صحت یا بیماری آن ها در قوای روحی مدخلیت دارند ولی دخالت آن ها مانند سلامتی چشم و گوش است که در دیدن و شنیدن شرط می باشند و مادّیون هم چشم و گوش را -به ذاته - بیننده و شنونده نمی دانند و آن ها را آلات حس می.شمارند

این مطلب نزد حکمای قائلین به تَجرُّدِ روح هم مسلم است؛ لذا فلاسفه اثباتِ تَعدُّد قوای روحی می کنند و هر قسمت را به قسمتی از مراکز دماغ نسبت می دهند گروهی از فلاسفه هم کسبِ اخلاق حسنه و تهذیب آن را مؤسَّس بر تصحیح و تقویت مزاج نموده اند. (2)

ص: 158

و در شریعتِ مقدسه اسلام نیز حفظ صحتِ بدن از امور مُهمَّه شمرده شده و راجع به خواب و خوراک و لباس و نظافت و کُلیه امور متعلّق به بدن- از انعقاد نطفه تا ولادت و مراحل زندگی تا به خاک سپردن شخص - دستورهای فراوانی وضع شده است.

به قسمی که شارع مقدس اسلام- با اثبات وجودِ روح -اهمیت به این امور داده است ، هیچ یک از دانشمندان اهمیت نداده و دستورهای جامع وضع نکرده اند؛ و قسمت مُهمّی از تکالیف شرعی مربوط به اموری است که دخالت در حفظ و تندرستی دارند.

به طور کلی پیوسته روح و بدن در تأثیر و تأثُّر از یک دیگر می باشند و می توان گفت به نطفه پاک و مزاج صحیح «روح پاک» و به نطفه ناپاک و مزاج کثیف «روحِ ناپاک» تعلُّق گیرد و در لسان اسلام مادۀ اصلی بدن به طینت «عليين» و «سجين» (1) تعبیر شده اند و ارواح هم به نام اصحاب یمین و اصحاب شمال و علیینی و سجینی نامیده شده اند .

خلاصه این که دلیل اول مادیون- که ذکر شد - بیش از مدخلیت و آلت بودن بدن را در کار روح اثبات نکند و کافی است که وجود و صحت بدن را برای کار روح در عالم جسمانی اسباب و شرایط بدانیم؛ چنان که در موارد دیگر شبیه آن را می بینیم.

مثلاً با این که قوۀ الکتریسیته امری جدا از سیم و چراغِ برق- و سایرِ لوازمِ آن -

ص: 159

می باشد در موقعی که یکی از لوازم چراغ یا خودِ آن نقصی داشته باشد، روشنایی ظاهر نگردد و نمی توان از این رابطه تصوُّر نمود که ،نور متولّد از چراغ و سیم و لوازم آن است، بلکه امری است خارجی که با شرایط و لوازم مخصوصی ظاهر می گردد ؛ و نمی توان دستگاه گیرنده صدا را مُولّد صوت دانست.

2. دلیل این که ادراک و تفکُّر از وظایف و قوای ماده نیست این است که گاهی اوقات اجزای دماغی و بدن در کمال صحت و سلامت اند، مع ذلک شخص ، نمی بیند و نمی شنود، در حالی که شخص، توجُّه کامل به امری دارد حواس ظاهری او تعطیل می شود؛ چنان که در مُرتاضین و عُشّاق این حال شدیدتر است. اگر این امور از آثار ماده باشد باید در اوقاتِ سلامتی ، شخص همیشه مُدرک باشد.

3. از برای روح لذایذ و آلام و خواسته هایی است که مناسبت با جسم و ماده ندارد و برخی با صلاح و بقای جسم مباین است چون حُبّ جاه فداکاری، ترک لذایذ و محبت و نتوان تصوُّر نمود که مادّه دارای چنین کیفیاتی باشد.

4. اگر اشکال کنند که: چگونه حیوانات دارای شعور می باشند و حال آن که به قول الهيون دارای روح انسانی نیستند؟

گوییم: آن چه مُسلّم است روح حیوانی در مرتبۀ روح انسان نیست و مُدْرِک بودنِ حيوانات هم اثباتِ مُدّعای مادّیون را نکند بلکه ادراک حیوانات مرتبه نازله از شعور و ادراک انسان است و خداوند به هر حیوانی- به مقتضای حکمت - شعور و ادراک لازم برای حفظ خود و بقای نسل یا انجام خدمتی و کاری را اعطا نموده است

5. در جوابِ قائلین به مادّه تَحوُّلی گوییم: سخن شما و کُلّیّه مادّیون به این مطلب منتهی می شود که از مادّه- در حالات و تحوُّلات مختلفه - آثار مختلفه متفاوت بروز می کند، یا این که خودِ مادّه تبدیل به قُوّه (1) می شود. در هر یک از دو حالت فوق که آن را مُحقَّق فرض کنیم و به آن تسلیم شویم از کجا ثابت می شود که فکر و اراده ، آثار مادّه

ص: 160

می باشند؟ و به صرف این که از مادّه در حالات مختلفه آثار گوناگون بروز می کند، مُدّعای شما ثابت نشود.

6. در جواب این که گویند: مادّه بدون معنا وجود دارد و آن را می بینیم ولی معنا بدون مادّه محسوس نشود پس وجود ندارد؛ بنابراین معنا مُتولّد از ماده است.

گوییم: بنابر همین تقسیم خود مادّیون به دو سنخ وجود ماده و معنا قائل می باشند. پس طریق دیدن و یافتن معانی جز راه دیدن و یافتن مواد ،است، نباید انتظار داشت که معانی را با حواس ظاهره- که وسیلهٔ احساس و درک مواد هستند - درک نماییم، بلکه درک آن ها نوع دیگر است که داشتن مغز و فکر و سلامتی آن، شرط درک معانی است .

7. چون وسیله ارتباط ما با عالم خارج «حواس» می باشند و ما در اثر دیدن و شنیدن، لمس نمودن بوییدن اشیای خارجی را درک می کنیم کسی که فاقد یکی از حواس باشد ناچار نوعی از ادراکات را فاقد می شود و این سخن را دانشمندان غیر مادی نیز گفته اند: ﴿مَن فَقَدَ حِسّاً فَقَدَ علماً﴾؛ (1) [هر كس حسی را از دست دهد علمی را از دست داده است] »

ولی این مطلب دلیل آن نمی شود که ،فهمیدن دانستن تصورات از اشیا مُتولّد از ماده (یعنی از وجود خارجی آن ها) باشد؛ زیرا صرف وجود خارجی شیئی برای درک و فهم کافی نیست، بلکه باید شخص خود دارای امری دیگر - یعنی قُوّه فهم و درک و تصوُّر - باشد تا صورت خارجی را دریابد و بدون قوة عقل، خود اشیا کاشف حسن و قبح نیستند.

با توجه به این قسمت و مطالبی که قبلاً ذکر شد آشکار گردید که معانی و فکر، نه آثار مغز و نه مولود اشیا و مواد خارج می باشند و این که گویند غیر محسوس را نمی فهیم، جز بر جهل خودشان دلیل نیست

به بدن تعلُّق تدبیری است چون تعلُّق سلطان به مملکت و ناخدا به کشتی روح به فنای بدن فانی نشود و پس از مرگ ما مُتَنَعِّم است یا مُعذَّب است به نعم و عذابِ روحانی

گروهی از آنان قائل شده اند به قدم ارواح و برخی به حدوث آن (1) ؛ و بعضی قایل به تناسخ شده و گفته اند که روح در اجسام و ابدان تردد دارد؛ (2) بعضی دیگر گفته اند که ارواح ، یک حقیقت اند و اختلاف آن ها به عوارض و مشخصات است - و این قول نسبت به ارسطو داده شده است (3) و بعضی گفته اند: ارواح انواع مُتَعَدِّده هستند و هر نوعی دارای افرادی است؛ این قول را هم به ارسطو نسبت داده اند .

مختار ملاصدرا این است، گوید: نفس در ابتدای حدوث صورتِ جسمی است و به حرکت در ذات و جوهر خود می رسد به مرتبه حس و ادراک و خیال و عقل می رسد تا این که منتهی شود به عقل فعّال؛ (4) و این، قول عرفا است (5)

و نیز اختلاف کرده اند که مرکز روح - در بدن - کجاست؟ از اَفلاطون نقل شده که مرکز روح «دِماغ » است ، و از ارسطو نقل شده که « قلب» است

از سُقراط نقل می کنند که گفته است:

ارواح، خلق شده اند در عالم دیگر ؛ قبل از خلقتِ آبدان مُتَنَعِّم بوده اند در آن عالَم معارف الهیه و پس از تعلُّق به ابدان آن چه را در آن عالم می دانسته اند فراموش کرده اند و مُتذکّر می شوند در این عالم به تذکُّرات و فکر صحیح ؛ و از برای هر روح

ص: 162

روحی است که آن را حفظ نماید و تعلیم و تذکر دهد به او خیر و شر را، و مرکز آن دماغ است؛ و از برای انسان دو روح دیگر می باشد: روح عقلی ، که مرکز او «سینه » است و روح شَهوی که مرکز او «شکم» است.

و نیز گفته است که:

،روح جوهری است غیر مرئی حقیقت او غیر حقیقت اجسام می باشد زیرا اجسام به حِسّ ادراک شوند و روح به حس ادراک نگردد بسیط است و ترکیبی در او نیست زیرا ترکیب از لوازم اجسام است و قابل انحلال نیست؛ زیرا انحلال لابُدّ منتهی شود به بسیط

روح امر کننده و سلطان بر بدن و بر اجزای بدنیه است و از ناحیه رُبوبی است، و قابل زوال نیست و پس از مرگ برگردد به اصل خود، در حالی که خالی از خوف و خطر و کراهت باشد به شرط این که در مقام مُفارقت از بدن خالی باشد از عیوب و نواقص روحی و باقی بماند به صفای اولیه خود که به این عالم آمده است.

و می گوید :

اگر چه این احتمالات کافی نیست برای اثبات بقای روح، لكن بقيه احتمالات موهوم و این احتمالات مظنون است.

و در مقام جواب شبهات مادّیین گوید:

معلومات نفس تذكَرات است نمی شود از آثار ماده باشد، پس او زنده است به زندگی قبل از ماده .

علاوه، اگر موجود شده باشد از ماده، باید تابع ماده باشد و حال این که می بینیم مُشتَهَیات روح و کمالات آن غیر کمالات بدن و ماده است، بلکه زَجرِ بدن باعث كمال روح و سعادت اوست.

و نیز در مقام بقای نفس گوید:

مادّه ، ذاتِ مُرده و حیات او به نفس است و حیات نفس به ذات او است و نفس، ضد ماده است ؛ ماده مُركَّب و مُنْحَل و فانی است و نفس ، بسیط و غیر مُنْحَل است

ص: 163

و قابل زوال نیست (1)

اگر نسبت این قول به سقراط صحیح باشد شبیه به کلمات انبیاست، (2) ولی از جهاتی مخالفت دارد که در ضمن بیان آیات و روایات مربوطه روشن می گردد.

افلاطون در مقام اثباتِ تجرد و بقای نفس گوید:

حیاتِ هر چیزی به روح و حیاتِ روح به ذات اوست و چیزی که ذات او حیات و علم است قابل زوال نیست. این همان بیانی است که از سقراط نقل کردیم.

و نیز گوید:

موت به واسطۀ نقصانی در شیء است و روح از نقصان و پلیدی پاک است. به علاوه، روح مُتَحَرِّک است به ذات خود و هر چیز که چنین باشد قابل فنا نیست ( باید دانست که پس از قول به تجرُّد مراد افلاطون از حرکت حرکت اجسام نیست ، بلکه مراد علم و ادراک است ).

این است مختار فلاسفه و خلاصه اقوال آنان راجع به روح انسان (3)

اختصار - ادله آن را بیان می کنیم:

1. نفس مُدْرِک کلیات است (کلی، امر مشترک بین افراد غیر متناهی [است]) و کلی از معانی است و مُجرَّد از جسم و جسمانی است و نیز مُجرَّد است از لوازم حس و خیال و جسم و جسمانی ، پس نفس که مدرک کلی می باشد جسم و جسمانی نیست ؛ زیرا جسم قابل ادراک و فهم [امور] مجرد نیست و اگر جسمانی بود مُدرکات او دارای خواص ماده- از وضع و شکل و غیره- می بود و لازم می آمد کُلّی [ای] که ادراک شده، مُجرَّد نباشد (1)

2. نفس ادراک کلی کند و کلی دارای افراد غیر متناهیه است؛ و نفس به ادراک اشیای مُتعدّده یا غیر متناهیه در مرتبه واحده توانا بر افعال زیاد یا غیر متناهی است ؛ و اَفعال و آثار ماده محدود و متناهی است چون- ماده در مرتبه واحده دو صورت قبول ننماید - پس نفس ، غیر ماده است (2)

3. نفس ، چیزی را که بسیط و دارای جزء نیست ادراک کند و ماده و مادی دارای جزء مُنْقَسِم است. اگر نفس ماده بود - مانند مقدار یا صُوَری که در مقادیر است - البته مُدْرَک بسیط مُنقَسم می شد به انقسام نفس و ماده و حال این که امر بسیط غیر منقسم است. (3)

4. نفس ادراک می کند ذات خود و بدن و آلات بدنی را که به آن ها فرمان فرمایی می کند ، و ادراک می کند که مدرک خود و مُدْرِک آلات ،است و محتاج نیست در اثر -که فعل اوست -به محلی که قائم باشد به او. پس نفس قیامش به خود اوست نه به محل ؛ و ماده -در فعل - محتاج است به محلی که قائم باشد به او پس نفس غیر ماده و مُجرَّد از ماده است. (4)

5. نفس - بدون شک و شبهه - خودش را ادراک می کند ؛ و علم به شیء یا به حصول صورت است از درک شده نزد درک کننده یا به حضور معلوم است نزد عالم و ادراک

ص: 165

نفس خودش را به حصول صورت نیست وجداناً .

علاوه ، به فرض حضور صورت لازم آید اجتماع مِثْلَین. پس علم نفس به خودش به حضور ذات نفس است نزد خود نفس و این ادراک از خواص مُجرَّد است نه ماده؛ زیرا که هر ماده حضورش در ماده و به ماده دیگر است ( مانند صورت و شکل در آیینه و آب) پس نفس ، مُجرَّد است نه مادی (1)

6. ماده یا امر مُنْطَبع در ماده - مثل قلب یا دِماغ - مُركَّب است از صورت و شکل و حالّ و محل و اعراض ماده؛ زیرا در طبیعیات ثابت شده که جسم مرکب است از هیولی و صورت و دارای اعراض است؛ و اگر نفس ماده یا حالّ در ماده باشد باید همیشه مُدْرِک باشد یا هیچ وقت ادراک نکند؛ زیرا گفتیم ادراک یا به حصول است و یا به حضور، بر هر تقدیر یا دایم التعقُّل است یا مدرک نیست ابداً (2)

و بالجمله : اگر نفس ، ماده و مادی باشد باید ادراک کند دائماً یا هیچ ادراک نکند ؛ و می بینیم گاهی ادراک نماید و گاهی غفلت ،دارد پس ماده و مادی نیست (3)

7. نفس، معلوماتی را که -پس از اکتساب - فراموش کرده (بدون احتیاج به سببی جدید) رجوع می دهد؛ و صُوَر مادی پس از زایل شدن محتاج اند به سببی غیر از سبب ،اول پس نفس مُجرَّد است. (4)

8. نفس، جامع صُوَر مَتَعَدِّده و مختلفه است بدون تزاحم در صُوَر، ولی در صُوَر مادّیه ناگزیر از تزاحم است پس نفس، ماده و مادّی نیست. (5)

9. افعال و مُشتَهَیات و کمالاتِ نفس، ضد با افعال و مُشتهيات و کمالات بدن

ص: 166

است. فعل و کمال نفس ادراک است و به فکر و ادراک قوت پیدا می کند ولی فعل و کمال بدن - و اجزای بدنی و مادی- به فکر و ادراک نیست بلکه به واسطۀ فعل روح، بدن ضعیف می شود پس حقیقتِ نفس، غیر جسم و بدن است و مُجرَّد است. (1)

10. عرفا و قائلین به وحدت وجود ، دربارۀ نفس گویند : نفس ، در بدو حدوث و وجود، صورت جوهریّه جسمی است و در ذاتِ خود- به حرکت جوهریه - مُتحرِّک است تا به مرتبه حس و خیال و عقل برسد؛ و در هر مرتبه مُتَّحِد است با آن مرتبه ؛ یعنی در مرتبه حسی، حس و حاس و محسوس است و چون به مرتبه خیال برسد خیال و مُتَخيّل و مَتَخيَّل ( اول به کسر یاء و دوم به فتح یاء ) می باشد و چون به مرتبهٔ عقل رسد، عقل و عاقل و معقول است.

آخوند ملاصدرا- که قائل به حرکت جوهری است و فلسفه را با عرفان جمع نموده - در ابواب مُتَعَدِّده اشاره به این موضوع می نماید و قسمتی از کلام او را نقل می کنیم:

ما به الخروج مِنَ القُوَّة إلى الفعل - هو الفردُ التَّدريجى مِنَ المقولة - كما جازَ أن يكون كيفاً أو غَيره مِنَ الأعراض ، فجازَ أن يكون جوهراً صُوريّاً مادياً مُتَجدِّد الوجود، تدريجيّ الهويّة ، لا المَهيّة .

و برهانُ كَون طبيعة الجسمانية جوهراً سيّال الوجود مُتجدّد الذات والهوية ، مذكورٌ في الأسفار الأربعة ، إلى آخره. (2)

[فرد تدریجی ای که باعث می شود که چیزی از قوه به فعل درآید، چنان که جایز است «کیف» یا دیگر اعراض باشد جایز است جوهر صوري مادی باشد که وجودش تجدید شونده است و هویّت تدریجی دارد نه ماهیت تدریجی و برهان این که طبیعت ،جسمانی جوهری است دارای وجود سیال و ذات و هویتِ تجدیدپذیر در کتاب آسفار ذکر شده است ]

ص: 167

در مسئله نفس ، می گوید:

إنَّ لِلنَّفس الإنسانية مقاماتٍ و درجاتٍ كَثيرةٍ - مِن أَوَّل تَكَوُّنها إلى آخر غايتها - و لها نشآت ذاتية و أطوار وجودية ؛ و هي في أوَّل النشأة التعلّقيّة جوهرٌ جسماني، ثُمَّ يَتَدَرَّجُ شيئاً فشيئاً في الاشتداد، و يَتَطَوَّر فِي أطوار الخلقة إلى أن تقوم بذاتها و تنفصِلُ عَن هذه الدار إلى دار الآخرة ، فَتَرجِعُ إلى ربّها.

فهى جسمانية الحدوث، روحانية البقاء ؛ و أوَّل ما تَتَكَوَّنُ من نشأتها قوّةٌ جسمانيةٌ، ثمَّ صورةً طبيعيةٌ ثمَّ نفسٌ حساسةٌ - على مراتبها - ثمَّ مُصَوّرةٌ ثمَّ مُفَكِّرةٌ [ ثمَّ ] ذاكرة، ثمَّ ناطقةٌ ثمَّ يَحْصُلُ لها العقلُ النَّظرى -بعد العملى - على درجاته مِن حَدِّ العقل بالقوَّة إلى حَدِّ العقل بالفعل والعقل الفعّال .

و هو الرُّوح الأمرى المضاف إلى الله في قوله :

﴿ الرُّوحِ قُلِ الرُّوحُ مِنْ أَمْرِ رَبِّي﴾ (1) (2)

[برای نفس انسانی- از آغاز پیدایش تا نهایت آن- مقامات و درجات بسیاری است، نفس انسانی دارای نشئه های ذاتی و اطوار وجودی می باشد ؛ در نخستین نشئه- که نفس به بدن تعلّق می گیرد - جوهری جسمانی است، سپس اندک اندک نیرو و توان می گیرد و در اطوار خلقت، رشد و تکامل می یابد تا این که به پایداری (و استقلال) ذاتی می رسد و از این سرا رهسپار خانه آخرت می گردد و سوی پروردگارش باز می گردد.

پس نفس انسانی «جسمانية الحدوث » و «روحانية البقاء» است؛ در آغاز که پدید می آید جسمانی است آن گاه صورت طبیعی می یابد، پس از آن نفس حسّاسه- بنابر مراتبی که دارد- می شود و بعد مُصَوّره، آن گاه مُفكِّره (و بعد)

ص: 168

ذاکره و پس از آن ناطقه .

سپس بعد از عقل عملی -با درجاتی که دارد - عقل نظری برایش پدید می آید و از حد عقل بالقوه به حد عقل بالفعل و عقل فعّال می رسد.

و آن همان روح امری است که منسوب به خداست، در این آیه که فرمود: «بگو: روح، از امر پروردگار من است»].

این بود ادله قائلین به تَجرُّد نفس و خلاصه تمام ادله و ملاک آن ها این است که : علم و ادراک و فکر، از امور معنویه و مُجرَّد از ماده و عوارض مادّه است و ممکن نیست که در ماده یا قائم به ماده باشد. پس لابُدّ محل این امور حقیقتی مُجرَّد است که روح باشد پس روح-که محل امور معنویۀ مُجرَّده یا عین آن امور است - مُجرَّد از ماده و عوارض ماده می باشد.

ردّ و قبول نظریۀ آنان مُتوقّف بر شناختن علم و ادراک و روح است که آیا این معانی، عین نفس هستند یا نه؟ و آیا علم نفس به ذات خود عین نفس است و علم او به اشیاء به توسط صور كليه مجرده است یا نفس عین معلومات است؟ یا این که علم و حیات و ادراک عين روح نیستند و خارج از ذات او هستند؛ و همچنین قدرت و سایر خواص مختصّۀ روح.

3. شناسایی روح و کمالاتِ آن به تعلُّم از قرآن مجید و روایات

آن چه از قرآن مجید و روایات مبارکات ظاهر می شود- و مطابق است با وجدان هر مُتأمّل منصف- این است که: انسان مُركَّب از روح و بدن است و کمالات روحی به برکت نوری است خارج از روح و بدن؛ و تعبیر شده است از آن نور و حقیقت ، به عقل و علم .

نورِ عقل، امری است مُستقل - سوای روح و بدن- که انسان به جنبه روحی از عقل استفاده می کند [ و] گاهی واجد آن نور است و گاهی فاقد آن و فاقد نور شدن مُضِرّ به بقای انسان نیست؛ مانند کسی که به خواب بسیار عمیقی رود [تا آن جا که ] از هر ادراکی - حتی از نفس خود - غافل باشد یا دیوانه باشد. در تمام این صُوَر، انسان- که عبارت از روح و بدن است - باقی است، لکن عاقل نیست.

ص: 169

اول مرتبۀ روح این است که دارای حیات باشد و حقیقتِ حیات امری غیر از ماده و روح است و کیفیت تعلُّق حیات به روح مجهول است.

قبل از بیان مطلب باید دانست که الفاظ کتاب و سنت مُقدَّسه - در مقام بیان - اشاره به نفس حقایق موجوده در خارج و واقع می باشد به عبارت دیگر، لفظ آب و خاک -و غيره - موضوع برای همین حقایق خارجیه که موجود است و واقعیت دارد، می باشد نه آن که مُتصوَّر از آب و خاک- و غیره - موضوع له آن الفاظ باشد .

و این که گفته شده ،الفاظ وضع شدهاند برای معانی ذهنیه - یعنی امور تَصوَّريّه و تَخيُّليّه - اگر چه واقعیت نداشته باشند و اعتبار و انتزاع ذهنی باشد، از مطالب اصطلاحی است و مربوط به استفاده مقاصد کتاب و سنت نمی باشد.

و همچنین- به طوری که سابقاً گفتیم - تأویل آیات و روایات منصوصه یا ظاهره، که نوع عقلای اهل زبان آن را می فهمند ( اگر چه احتمال خلاف هم داده شود) باطل، و خلاف وجدان و حکم عقل است. خصوص، تأویل کلام متکلّمی که در مقام بیانِ مراد و مقاصد خود باشد.

پس از توجه به آن چه ذکر شد می گوییم :

لفظ «علم» و «عقل» از الفاظی است که در کتاب و سنت ذکر شده، و اشاره به حقیقتی است که در خارج موجود و واقعیت دارد؛ تصوُّرات و خیالات، علم و عقل نیست . علم و عقل را تعریف نتوان کرد و نتوان شناخت مگر به آثار یا وجدان آن.

عقل، نوری است که انسان خوب و بد فعل را قبل یا بعد صدور به آن تمیز می دهد (چنان که می بیند احسان پسندیده و ظلم زشت است) و از رفتار بد خود پشیمان می شود. به این حقیقت نوریه خارجیه، معلوم گردد که [ آن ] تصوُّرات و خیالاتِ روح نیست، بلکه تصورات و خیالات غیر از این حقیقت می باشد این است که معصوم علیه السلام فرمود: عقل چیزی است که خوب و بد به وسیله او تمیز داده شود. (1)

ص: 170

و خداوند به آن عبادت شود و بهشت به آن کسب گردد (1) (این ها همه تعریف عقل است به آثار آن) عقل در قلب چون چراغی است در خانه (2) ، که اشیای موجوده در خانه ، شب به نور چراغ دیده شوند و مانند نور خورشید است در عالم که موجودات به او مشاهده گردند همین قسم است نور عقل و علم اشیائی را که انسان به حواس خمسه احساس کرد پس از غیبت ،آن ها وجود آن چه را که دیده و شنیده- در ظرف خودش -به نور عقل می بیند و می شنود

این است کیفیت علم به حقایق موجوده و محسوسه در این عالم که به اصطلاح فلسفه در محسوسات، خیال و تَخیُّل و در معانی موهومات و تَوهُّم گویند.

اما علم نفس به ماورای محسوسات، مشاهده روح است حقایق اشیا را در مرتبه واقعیت آن ها ، به برکتِ نورِ خارج از ذات خود که علم است .

و بالجمله : حقیقت عقل و علم ، تَصوُّر و تَوهُّم نگردد و صورتی ندارد تا در لوح نفس وارد شود. آن چه تَصوُّر شود- و هر معنایی در ذهن یا نفس آید - فعلی است از اَفعال روح و مربوط به حقیقتِ علم نیست

این است که حقیقت خیال و تَوهُّم و معانی و مُتَصَوَّرات ، به نورِ علم واضح و از یک دیگر ممتاز شوند. تَوهُّم و تَخيُّل نور نور خورشید نیست . کسی که نور را دیده اگر بخواهد برای کسی که ندیده تعریف کند ناچار به آثار یا به مثل و نظیر آن تعریف نماید؛ و چون نور عقل شبیه و نظیر ندارد- ناگزیر - شناختن و تعریف حقیقی آن ، به خودش و آثارش می باشد.

ص: 171

از آن چه ذکر کردیم معلوم شد که تعریف عقل و علم و فهم، به معقولات و معلومات و مفهومات ، امری محال و تعریف به غیر حقیقتِ آن ها است .

معلومات، حقایقی هستند روشن و ظاهر و معلوم به علم ، ولی علم به خود ظاهر است به نوریّتِ ذاتيه خود ؛ « هو الظاهرُ بنفسه المُظهِرُ لغيره » (1)

معلومات، از سنخ علم نیستند؛ زیرا ذات آن ها غیر ظاهر و غیر ظهور و غیر نور می باشد، ولی علم، خودش- بذاته- ظهور و روشن کننده غیر است ؛ « هو حُجَّهُ مِن حُجَجِ الرَّحمن عَلَى خَلْقِهِ». (2)

کسی که واجد این نور شد می یابد که [ علم ] او نزدیک ترین اشیا به او ، و ظاهرتر است از هر چیز؛ زیرا که نفس ظهور و نور است.

و به عبارت دیگر علم و عقل از حيث ذات- نور و ظهورند که ظهور همه اشیا به آن ها است. بنابراین حجت و دلیل است بر حُسن و قُبح اشیا .

و چون بدیهی است که افعال و اشیا- بالذات یا به واسطۀ عروض جهات - دارای مضار و منافع و محاسن و قبایح می باشند، بروز و ظهور این جهاتِ حُسن و قُبح -و غیره - به علم و عقل است و چون عقل بشر محدود است ، تمام جهاتِ حُسن و قُبح اشیا را عقل کاشف و مُظهر نیست و لذا پیغمبر و حجت خارجی نیز لازم است .

این است معنای حسن و قبح عقلی .

پس معلوم شد که حصول و حضور و تَصوّر و تصدیق اموری است مکشوفه به علم ، نه این که عین علم .باشد بنابراین تعبیر به این که: علم حصولی یا حضوری است تَصوُّر است یا تصدیق، مسامحه در تعبیر و معلوم را علمْ نامیدن است

ص: 172

چنان چه گفتیم حقیقتِ علم و عقل یکی است و اختلاف آن دو به این است که آن حقیقت نوریه را از جهت کاشفیت حسن و قبح اشیا که موجب ظهورِ حُسن و قُبح آن ها گردد - تعبیر به عقل نمایند؛ لذا در معانی عقل - در لغت - بیان شده که مشتق است از: ﴿عَقَلْتَ الدَّابَّة إِذا حَبَسْتَها﴾ (1)

في القاموس: «نور روحانی به (2) تُدْرِك النفسُ العلومَ الضرورية» مخفی نماند که پس از تعبیر اول [نور روحانی ] تعبیر «به تُدركُ العلومَ الضروريه» به مسامحه است که- در عبارت قاموس واقع شده - [ زیرا ] مراد از علوم معلوماتی است که علم به آن ها لازم است و این حقیقت نوریه را از جهت ظهور به ذات و مُظهریت اشیا علم نامند.

امام علیه السلام تصریح فرموده که: مراد از «عرش» و «کرسی » علم است (3) - ﴿ وَسِعَ كُرْسِيُّهُ السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضَ ﴾ (4) - و نیز تصریح فرموده که حقیقت علم نور است (5) و نور، شناخته نشود به غیر نور؛ و از برای او آثار و علاماتی است.

از آن چه ذکر شد معلوم گردید که : طَوْرِ معرفت علم، غیر طور شناسایی معلومات است؛ زیرا معرفتِ آن ها به علم و معرفتِ علم به ذات او است، پس تعریف آن به معلومات و مُتَصوَّرات غلط و جهل می باشد.

از بیان گذشته ما چند امر ظاهر گردید:

1. این که: شناختن علم به خود است (نه به غیر آن ) و معلومات و مفهومات ، آیاتِ وجود علم اند و معرفتِ ذى الآیه به آیه معرفت به آثار است نه حقیقت معرفت

ص: 173

2. این که: معرفتِ آیات به اوست، نه این که آیات مُعرِّفِ او باشد.

3. این که: شارع اسلام، عقل و علم را اساس دین قرار داده، تنبُّه و تذکُّر است که می توان به این حقیقت- به وسیلهٔ خود آن -معرفت پیدا نمود، به عبارت دیگر نور را به نور باید شناخت.

4. آن که علم و عقل ، آیتِ عُظمی است بر ذات مقدس متعال و معرفت او، و منحصر است معرفتِ حقیقی ذات مقدُّس خداوند به مُعرّفی خود ذات مقدس ، و به غیر آن محال است؛ لذا دربارۀ علم فرمودند: «هو المَثَل الأعلى» (1)

در مقام معرفتِ خداوند آن چه بشر مأمور و مکلَّف است معرفت به آثار می باشد.

از بیانات گذشته - به برکت تذکُّر قرآن مجید - ظاهر شد که حقیقتِ علم ، خطا و اشتباه بردار نیست و حقایق اشیا و امورات واقعیه یا به برکت نور علم [آشکار] و روشن است، یا ظاهر نیست ؛ و آن چه خطا و اشتباه رخ دهد در تخیلات و تصوُّرات است- که اَفعال روح می باشد- نه در علم.

علم حجتی است از حجت های خداوند بر مردم و اوّل چیزی که به این نور ظاهر می شود این است که انسان به جنبه روحی - واجد یا فاقد این حقیقت می گردد

و حقیقتِ انسان علم نیست بلکه حقیقت او امری است غیر حقیقتِ علم و انسان خودش معلوم به علم است؛ زیرا انسان می یابد که حقیقت او عین علم و حیات

و قدرت نیست و این حقیقت تحت اختیار و قدرت او نمی باشد، بلکه واقع انسان [حقیقت او ] عجز و احتیاج و ظلمت و امکان است؛ و این جهات نه تنها از خصایص بدن انسان می باشد، بلکه روح او نیز بیچاره تر و محتاج تر است از این که حیات خود را

ص: 174

حفظ کند یا آن چه را می خواهد بداند یا بتواند حقیقت مخلوقیت نیز همین است

و انسان می یابد تمام جهاتِ کمالِ او قابل تغیُّر است و پس از تذکُّر پیوسته خائف می باشد؛ و هر شیئی که تغیُّر برای او جایز باشد محال است که اَزَلی و قدیم باشد و ناگزیر محتاج است به غیری که غنی بالذات می باشد.

همین عقل ، حجت ذاتی است که انسان پس از دارا بودن علم و عقل و قدرت و ادراک و [ فهم ] مرجّحات و غایات بر فعل خود و ترک آن توانا و صاحب رأی می باشد.

پس از آن که معلوم شد که علم و عقل خارج از حقیقتِ انسان است ، اگر در روایات فرمودند: که روح جسمی است لطیف و رقیق و شفاف ؛ و حقیقتِ آن ظلّ است در عالَم أَظِلّه و اَشباح ، (1) و ذَرّ (2) است در عالم ذر ، و روح است به اعتبار جسمیت و لطافت -چنان که خواهد آمد - پذیرفتنِ آن مانع و اشکالی ندارد؛ و از برای آن کمالاتی است خارج از حقیقتش و به دارا شدن درجه ای از کمالات برای دارا شدن درجه بالاتر مستعد می گردد

از حالاتِ روح- که دال است بر این که روح عین علم و ادراک نیست - ذکر و نسیان و حفظ ،است که به وجدانِ نورِ علم [ روح ] حافظ و متذكّر، و به فقدان آن ناسی است.

و نیز انسان به نورِ علم می یابد که ذِکْر و نسیان در تحت اختیار او نیست ؛ چه بسا امری را می خواهد فراموش کند فراموش نمی کند و چیزی را می خواهد حافظ باشد فراموش می کند و فراموش شده را می خواهد به یادآورد و نمی تواند .

اگر چه برای کمالاتِ روح اسباب و مُعدّات و مقتضیاتی است ، لكن وجدان می کنیم که هیچ یک علت تامه نیست؛ و کمالات روحی از تحتِ اختیار بشر خارج

ص: 175

است و کمالات و حالات روحی از نعم الهی می باشد که دارای حکم و مصالح بی شمار است.

مادّیون این کمالات را از خواص اجزای دماغی دانسته اند؛ و فلاسفه چون قائل به تجرد روح شده اند و دانند که حفظ و نسیان و ،ذکر و علم به جزئیات ، با تجرُّد نفس جمع نشود لذا قائل به قوای مُتعدّده شده و در دِماغ ، قوای پنجگانه درست کرده اند. (1)

لكن حکمای اشراق تصدیق قوای دماغیه نکرده و از برای موجودات، عالم مثال مُنْفَصِل (2) قائل شده اند که دارای صُوَر مقداری است و گویند: این حالات نفس مشاهده و عدم مشاهدۀ آن صُورِ مقداریه عالَم مِثال است.

اما هر عاقل می یابد که این سخنان احتمالات تخمین و رجم به غیب و مناسبات بعد از وقوع است؛ یعنی چون این حالات را دیده اند چنین احتمالات را داده اند.

آن چه مطابق با قرآن و روایات و وجدان است این است که: در خارج و واقع عالم معلوم و علم است؛ یعنی روح ، اشیا ، و نورِ علم و عقل، سه امر متمایزند؛ گاهی ،روح واجد علم است و گاهی فاقد آن این ،کمال، تحت قدرت او نیست.

و به نفس همین نورِ علمی وجدان می شود که حقیقتِ علم ، خالق و صانع نیست

ص: 176

-اگر چه حقیقت او کشف و شهود و ظهور است - و ذکر و نسیان حالاتی است که به واسطه وجدان و فقدان علم، عارضِ روح می شود؛ و در این امر نیز، عنایتی از خداوند برای انسان است و دلیل است بر عجز و احتیاج به خالقِ غنى بالذات.

و همچنین عجز و احتیاج است که موجب خشوع و عبادت نسبت به ذات پاک الهی گردد و هر چه مراتب بندگی و عبودیت زیاد شود کمالاتِ ممکنه برای بَشر افزونی یابد.

خلاصه این که: حقیقتِ علم نور مُجرَّد است و حقیقتِ روح ، جسم لطیف رقیقی است- غیر این اجسام مشهوده ما - و دارای آثار و خواصی است غیر آثار و خواص اجسام مشهوده ، و در ذات و حقیقت [و] کمالاتِ خود محتاج به خالق غنی بالذات است .

تفصیل کمالاتِ روحی از قراری است که در روایت مبارکه -در خلقتِ عقل و جنود آن- بیان فرموده اند (1) که جامع آن ها علم و قدرت است ؛ و باید دانست که تمام کمالاتِ روح در تحت اختیار انسان نیست (2) مگر مُعِدّات آن ، و به عبودیت و بندگی و خضوع به درگاه ربوبی کمالات حاصل گردد و افزایش یابد.

پس روح و عقل و بدن حقایقی هستند ممتاز و در آثار و خواص و حقیقت مخالف یک دیگر؛ نه این که هر سه عبارت از ماده و آثار ماده یا این که عقل، عین روح باشد.

دلیل بر این اختلاف برهان و وجدان و عیان است.

دلائل این که روح غیر از بدن است قبلاً ذکر شد و دلیل این که روح غیر از عقل است - چنان که دانسته شد - عقل ، نوری است خارج از حقیقتِ روح که روح گاهی فاقد و گاهی واجد آن گردد و در حال فقدان عقل انسانِ مُركَّب از روح و بدن، باز وجود دارد و این فقدان مُضِرّ به بقای او نیست ؛ و اگر روح و عقل یک حقیقت بودند باید در صورتِ زوال عقل انسان نباشد.

ص: 177

و اتحاد عقل و عاقل و معقول- که از فرفریوس حکیم نقل شده - سخنی است باطل ، و ابن سینا کاملاً این عقیده را رد کرده (1) و پس از شیخ کسی قائل به این عقیده نشده و بیانی در اطراف آن نکرده (2) مگر بعضی از عرفا که خطابیات عرفانی در این موضوع دارند (که مبتنی است بر اساس وحدتِ وجود) (3) که مخالف است با برهان و وجدان .

بنابراین فرض ، باید نفس- که صُوَر در او مُنطَبع می گردد - مُجرَّد و عین علم و حیات باشد ، تا ادراک صور را نماید یا دارای امر مجردی خارج از ذات خود باشد که به وسیلهٔ آن صُوَر را درک کند؛ زیرا آشکار است که انطباع صور ( مانند انطباع صُوَر در آب و آیینه ) علم نیست و خود صُوَر هم مظهر خویش نمی باشد .

چنان که در بحث قبل بالوجدان معلوم شد که حقیقت نفس، علم و ادراک نیست . پس ناچار نفس به توسط امری خارج از ذاتْ درک می نماید، که نور علم و عقل باشد.

باید متوجه بود که عقیدۀ فلاسفه در کیفیتِ علم نفس به اشیا، متوقّف است بر اثبات تَجرُّد نفس ، و از دلائل تَجرُّد نفس این است که علم و ادراکْ خودِ نفس باشد؛ و ما به این مبنا اشکالاتی وارد و آن را رد نمودیم و در مبحث ذیل نیز شرح بیش تر داده می شود.

و چه بسیار که دو مرتبه با تَعَب فراوان - واجدِ آن نگردد

بالجمله : پس از رجوع به حالاتِ نفس، وجدان می شود که انسان عین بدن و همچنین عین علم و عقل نیست، بلکه انسان مُركَّب از روح و بدن و اجزای آن است و عقل و علم نوری است خارج از حقیقتِ روح و بدن و روح به توسُّط آن درک معقولات و مفهومات و مُتَصَوَّرات می نماید

تَنامُون تَمُوتُون و كما تَستَيقِظُون تُبعَثُون﴾ (1) اهل ،تصفیه در مراتب اول کشف و انخلاع ، صُوَری مشاهده می کنند و در مراتب [بالای ] کمال در حال تجرید، از خود غفلت کرده حقایق مجرده و یا حقیقت علم یا انوار را به نور علمی مشاهده می کنند. (2)

از شواهد این مطلب کشفیات روحیُّون عصر حاضر است که از علوم و اکتشافات مُهمّه عصری محسوباند که علم تنویم و استحضار ارواح باشد، ولی هر دو از علوم قدیمه حکمای مصر و هند و روم بوده در کُتُب حکما و فلاسفه اسلامی نیز از آن بحث شده، و همین مسئله باعث توهُّم شده که از علوم اسلامی است؛ با این که شارع اسلام جدّاً از آن نهی فرموده و فقهای عظام در کتب فقهیه آن را از اقسام سحر شمرده اند. (3)

بالجمله : عقيدة روحيُّون عصر ما این است که روح جسمی است لطیف، رقیق،

ص: 181

شفاف به مراتب از مادۀ محسوسه لطیف تر است و از این جهت است که محکوم به احکام ماده نمی باشد .

مردن خارج شدن روح است از بدن و پس از مرگ روح در همین عالَم - نزدیک [بدن ] تا مدتی می ماند و بعد منتقل به عالم دیگر می گردد.

از برای انسانِ مُستَعِد دیدنِ ارواح در این عالم و تکلُّم با آن ها ممکن است و می توان از آن ها استخبار نمود و اُمور مخفیه را کشف کرد- اگر چه برای همه کس صورت نگیرد - ولی برای اشخاصی که در این راه زحمت کشیده اند به آسانی ممکن و میسر است.

مقصود از این بیان استدلال به کلمات و عقاید آن ها نیست؛ زیرا بحمدالله به بركات قرآن و روایات آل عصمت علیهم السلام از تمسُّک به کلمات غیر بی نیازیم، ولی مقصود کوچک شمردن افکار مادیون و عده ای از سفهاست که استهزا به دین و شریعت و انکار حقایق را سرمایه زندگی و شهوترانی قرار داده اند.

ضمناً معلوم می گردد که کشفیات امروزه مطالب ساده ای است که در قرن های گذشته قرآن و ائمه هدی علیهم السلام تذکر داده اند.

اگر از نظر انصاف ملاحظه شود، معلوم گردد که بیانات و عقیده روحیین امروزه از مطالب زیر دست و پا افتاده مسلمین است بلی از نظر ،سیاست، یک دسته کلمات بی دلیل و بی اساس را پاره ای از مغرضین داخل در مطالب حقه نموده در قلوب ساده لوحان تزریق نموده اند؛ مانند کلماتی که مُشعِر است به تناسخ و انکار معاد ، که باعث بی دینی و آزادی گردد.

سزاوار است چند آیه و روایت در باب روح و عقل و غیریت آن ها با یک دیگر - تبرکاً ذکر شود:

﴿وَ مَا کَانَ لِنَفْسٍ أَنْ تُؤْمِنَ إِلا بِإِذْنِ اللهِ وَ یَجْعَلُ الرِّجْسَ عَلَی الَّذِینَ لا یَعْقِلُونَ﴾ (1)

ص: 182

هیچ روحی ایمان به خدا نیاورد مگر به اذن خدا و ناپاکی برای کسانی است که اطاعتِ عقل نکنند.

﴿وَ لَقَدْ أَضَلَّ مِنكُمْ جِبِلا كَثِيرًا أَفَلَمْ تَكُونُوا تَعْقِلُونَ)؛ (1)

همانا شیطان ، گمراه کرد از شما گروه زیادی را چرا تعقل نمی کنید ؟!

﴿وَ قَالُوا لَوْ کُنَّا نَسْمَعُ أَوْ نَعْقِلُ مَا کُنَّا فِی أَصْحَابِ السَّعِیرِ ﴾ (2)

گفتند: اگر می شنیدیم یا تعقُّل می کردیم ، اهل آتش نبودیم!

پس از آن که مسلم شد خدا - به واسطه اتمام حجت - به هر مکلَّفی عقل عنایت فرموده مراد از این آیات مذمت و ملامت کسانی است که اوامر و نواهی عقل را اطاعت نمی کنند.

از این قسم تعبیرات در آیات شریفه قرآن ، فراوان است و بدیهی است که خطاب و سرزنش از تعقّل نکردن یا امر به تعقّل راجع به بدن و جسم نیست (جسم ، قابل مخاطبه و امر و نهی نمی باشد) و معلوم است که مخاطب عین عقل هم نیست ؛ زیرا نتوان گفت که: ای عقل، چرا تعقل نکنی؟ چنان که نور را مخاطب نمی توان کرد که : چرا روشن نیستی؟ یا روشنی نمی دهی؟

پس مخاطب، روح انسان است و مراد از مؤمنین و ناس و امثال این -که در قرآن مجید مخاطب واقع شده و مأمور به تعقُّل گردیده اند - روح است ؛ و اگر روح ، عینِ عقل می بود خطاب غلط بود

در آیه فوق که خداوند خبر می دهد از حال جهنمیان ( [که می] گویند: «اگر شنیدیم یا تعقُّل می کردیم از اصحاب آتش نبودیم») مراد این است که: عمل نکردیم نه [این که] گوش یا عقل نداشتیم

ص: 183

فى الكافي عن موسى بن جعفر علیهما السلام قال :

یَا هِشَامُ إِنَّ اَللَّهَ - تَبَارَکَ وَ تَعَالَی - بَشَّرَ أَهْلَ اَلْعَقْلِ وَ اَلْفَهْمِ فِی کِتَابِهِ فَقَالَ: ﴿فَبَشِّرْ عِبادِ * اَلَّذِینَ یَسْتَمِعُونَ اَلْقَوْلَ فَیَتَّبِعُونَ أَحْسَنَهُ أُولئِکَ اَلَّذِینَ هَداهُمُ اَللّهُ وَ أُولئِکَ هُمْ أُولُوا اَلْأَلْبابِ﴾ (1)

یَا هِشَامُ إِنَّ اَللَّهَ - َبَارَکَ وَ تَعَالَی - أَکْمَلَ لِلنَّاسِ اَلْحُجَجَ بِالْعُقُولِ (و نَصَرَ النَّبِیِّینَ بِالْبَیَانِ ) (2)...

إلى أن قال علیه السلام: یَا هِشَامُ إِنَّ الْعَقْلَ مَعَ الْعِلْمِ فَقَالَ: ﴿ وَ تِلْكَ الْأَمْثَالُ نَضْرِبُهَا لِلنَّاسِ وَ مَا يَعْقِلُهَا إِلا الْعَالِمُونَ ﴾ (3)... ﴿ و َلَقَدْ آتَيْنَا لُقْمَانَ الْحِكْمَةَ ﴾ (4) أى الفهم و العقل ...

إلى أن قال :یَا هِشَامُ، إنَّ الله عَلَی النّاسِ حُجَّتَینِ: حُجَّةً ظاهرةً و حُجَّةً باطنةً، فَأمّا الظاهرة ، فَالرُّسُل و الأنبياء و الأئمة، وأمّا الباطنة، فَالعُقُول ...

إلى أن قال : یَا هِشَامُ مَنْ أَرَادَ اَلْغِنَی بِلاَ مَالٍ وَ رَاحَهَ اَلْقَلْبِ مِنَ اَلْحَسَدِ وَ اَلسَّلاَمَهَ فِی اَلدِّینِ فَلْیَتَضَرَّعْ إِلَی اَللَّهِ - عَزَّ وَ جَلَّ- فِی مَسْأَلَتِهِ بِأَنْ یُکَمِّلَ عَقْلَهُ. (5)

إِنَّ ضَوْءَ الجَسَد في عَيْنِهِ ، فَإن كان البَصَر مُضيئاً إِسْتَضاءَ الجَسَد كُلَّه ؛ و إِنَّ ضَوْءَ الرُّوح ، العقل ، فإذا كانَ العبد عاقلاً كان عالماً بِرَبِّه ، و إذا كان عالماً بِرَبِّه أبصَرَ دينَه ، و إن كان جاهلاً بِرَبِّهِ لَم يَقُم له دينٌ .

ص: 184

وَ کَمَا لاَ یَقُومُ اَلْجَسَدُ إِلاَّ بِالنَّفْسِ اَلْحَیَّهِ فَکَذَلِکَ لاَ یَقُومُ اَلدِّینُ إِلاَّ بِالنِّیَّهِ اَلصَّادِقَهِ وَ لاَ تَثْبُتُ اَلنِّیَّهُ اَلصَّادِقَهُ إِلاَّ بِالْعَقْل ....

قال رسول الله صلى الله عليه و سلم : ﴿ما قُسِّمَ بَینَ العِبادِ أفضَلُ مِنَ العَقلِ﴾. (1)

و قال ابو عبد الله : ﴿إنَّ الله - عزّوجلّ -خَلَقَ اَلْعَقْلَ وَ هُوَ أَوَّلُ خَلْقٍ (خَلَقَه الله) مِنَ اَلرُّوحَانِیِّینَ عَنْ یَمِینِ اَلْعَرْشِ مِنْ نُورِهِ﴾. (2)

في الحدايق : عن الصادق قال : ﴿حُجَّهُ اَللَّهِ عَلَی اَلْعِبَادِ اَلنَّبِیُّ وَ اَلْحُجَّهُ فِیمَا بَیْنَ اَلْعِبَادِ و بَيْنَ اللّه العَقْل﴾. (3)

في الوسائل : عن أبي جعفر : أَوْحَى الله إلى موسى: ﴿أَنَا أُؤَاخِذُ عِبَادِی عَلَی قَدْرِ مَا أَعْطَیْتُهُمْ مِنَ اَلْعَقْلِ﴾ (4)

عن المحاسن : مسنداً قال رسول الله صلى الله عليه و سلم: ﴿إِنَّا مَعَاشِرَ اَلْأَنْبِیَاءِ أُمِرْنَا أَنْ نُکَلِّمَ اَلنَّاسَ عَلَی قَدْرِ عُقُولِهِمْ﴾ (5)

و عنه مسنداً عن أبي عبدالله ، عن آبائه علیهم السلام ، عن رسول الله صلى الله عليه و سلم : ﴿ إِذَا بَلَغَکُمْ عَنْ رَجُلٍ حُسْنُ حَالِهِ فَانْظُرُوا فِی حُسْنِ عَقْلِهِ فَإِنَّمَا یُجَازَی بِعَقْلِهِ﴾. (6)

عن كنز الكراجكى : قال رسول الله صلى الله عليه و سلم : ﴿أَفْضَلُ اَلنَّاسِ أَعْقَلُ اَلنَّاسِ﴾ (7)

ص: 185

حاصل مضمون این روایات شریفه این است که: خداوند، اهل فهم و عقل را بشارت داده و آنان را از راه یابندگان شمرده و حجت های الهی به عقل کامل گردیده، و خداوند عقل را با علم قرار داده است

و از برای خداوند دو حجت می باشد: یکی ظاهری و دیگری باطنی ؛ حجتِ ظاهری انبیا و ائمه علیهم السلام می باشند و حجت باطنی عقل است و اگر عقل نبود حُجّتِ ظاهر مُفحَم (1) و مُجاب می شد.

هر کس که بخواهد بی نیاز شود بدون مال و دل او از حسد بِرَهد و در دین محکم بماند ، باید زاری کند به سوی خداوند که عقلش را کامل گرداند

همان طوری که روشنی بدن به چشم می باشد روشنی ،روح ، به عقل است ، پس هر گاه بندهای عاقل باشد به خدای خود عالم ،گردد، چون به خدای خود عالم شود در دین بینا گردد و هر کس به پروردگار خود جاهل باشد، دین برای او نماند.

هم چنان که جسد بدون روح نماند دین هم بدون نیت درست نماند و نیت ، درست نگردد مگر به وسیلهٔ عقل .

خداوند چیزی را که بهتر از عقل باشد بین مردم تقسیم نکرده است

و مؤاخذه هر کس در روز محشر به اندازه عقل او خواهد بود؛ هر کس عقلش بیش تر باشد سخت گیری در حساب او بیش تر خواهد شد.

پیغمبران با مردم تکلُّم نمایند به اندازۀ عقول آنان .

بهترین مردم عاقل ترین آن هاست.

شکی نیست که مراد از کلمهٔ «ناس» و «رجل» و «عباد»- که در روایات فوق ذکر شده- انسان زنده با روح است که به توسُّط عقل ادراک نماید، بدن مُرده یا اجزای دماغی مراد نیستند؛ زیرا لیاقت و استعدادِ تعقُّل و خطاب را ندارند.

ص: 186

عن تحف العقول ، عن النبى صلی الله علیه و اله:

إِنَّما یُدْرَکُ الْخَیْرُ - كُلَّه -الْعَقْلِ، وَلا دِیْنَ لِمَنْ لا عَقْلَ لَهُ. (1)

همه خیر (و چیزهای نیک و ارزنده) با عقل به دست می آید؛ کسی که عقل ندارد ، دینی برای او نیست.

[عن النبي صلى الله عليه و سلم:] اَلْعَقْلُ هِدَایَهٌ وَ اَلْجَهْلُ ضَلاَلَهٌ (2)

[عقل هدایت است و جهل گمراهی ]

بالجمله: روایات، در باب این که ثواب و عقاب و دقت در حساب، به مقداری است که به انسان عقل داده شده است ، بسیار است

في نهج البلاغة قال امير المؤمنين علیه السلام:

﴿كَفَاكَ مِنْ عَقْلِكَ مَا أَوْضَحَ لَكَ سَبِيلَ غَيِّكَ مِنْ رُشْدِكَ﴾ (3)

[از عقلت همین تو را ،بس که راه های گمراهی را از مسیر رشد ( و سعادت ) برایت روشن می سازد ].

و عنه علیه السلام في كنز الكراجكي :

﴿اَلْعُقُولُ مَوَاهِبُ﴾ (4)

[عقل ها مواهب (الهی) اند (که به آدمی ارزانی شده اند)].

عن العلل و العيون مسنداً عن ابن سِكِّيت قال : فَمَا اَلْحُجَّهُ عَلَی اَلْخَلْقِ اَلْیَوْمَ ؟ فقال الرضا علیه السلام:

﴿الْعقْلُ یعْرِفُ بِهِ الصّادِق علی اللّهِ فیُصدِّقُهُ و الْکاذِب علی اللّهِ فیُکذِّبُهُ﴾ (5)

ص: 187

[در کتاب علل و عیون -با اسناد- از ابن سِکِّیت روایت شده که از امام رضا علیه السلام پرسید: امروز، حجت بر مردمان کیست؟ امام علیه السلام پاسخ داد: عقل. با عقل، راست گوی بر خدا شناخته می شود پس او را تصدیق می کند؛ و دروغ گوی بر خدا شناخته می شود، پس او را تکذیب می کند ]

في المستدرك عن الإمام علیه السلام- في رواية شريفة في سياق قصة آدم و حوّاء - قال :

فَأَرَادَتِ اَلْمَلاَئِکَهُ أَنْ تَمْنَعَهَا عَنْهَا بِحِرَابِهَا فَأَوْحَی اَللَّهُ تَعَالَی إِلَیْهِمْ أَنَّمَا تَدْفَعُونَ بِحِرَابِکُمْ مَنْ لاَ عَقْلَ لَهُ یَزْجُرُهُ فَأَمَّا مَنْ جَعَلْتُهُ مُمَکَّناً مُمَیِّزاً مُخْتَاراً فَکِلُوهُ إِلَی عَقْلِهِ اَلَّذِی جَعَلْتُهُ حُجَّهً عَلَیْهِ فَإِنْ أَطَاعَ اِسْتَحَقَّ ثَوَابِی وَ إِنْ عَصَی وَ خَالَفَ أَمْرِی اِسْتَحَقَّ عِقَابِی وَ جَزَائِی فَتَرَکُوهَا (1)

حاصل روایت شریفه این است که ملائکه خواستند حوا را منع نمایند از نزدیک شدن به درخت -به توسط حزبه های خود- خداوند وحی فرمود به ایشان که: باید منع نمایید کسی را که عقل نداشته باشد که مانع او شود! و اما کسی را که مُتمكِّن و مُتميّز است و او را مختار قرار داده ام واگذارید به عقل خودش- که حجت بر اوست - اگر اطاعت کرد مستحقّ ثواب من می شود؛ و اگر معصیت نمود، عقاب مرا سزاوار ،گردد پس ملائکه واگذاشتند او را

این روایت شریفه، صریح است در این که عقل غیر از بدن و روح می باشد.

في الإختصاص عن الصادق علیه السلام:

﴿إِذَا أَرَادَ اَللَّهُ أَنْ یُزِیلَ مِنْ عَبْدٍ نِعْمَهً کَانَ أَوَّلُ مَا یُغَیِّرُ مِنْهُ عَقْلَهُ﴾ (2)

ص: 188

[در کتاب اختصاص از امام صادق علیه السلام روایت شده که فرمود:

آن گاه که خدا بخواهد از بندهای نعمتی را بگیرد نخستین چیزی را که از او تغییر می دهد، عقل و خرد اوست ]

في الوسائل عنه علیه السلام:

﴿اَلْعَقْلُ دَلِیلُ اَلْمُؤْمِنِ﴾ (1)

[در وسایل از امام صادق علیه السلام نقل شده که فرمود:

عقل دلیل (و راهنمای ) مؤمن است ].

و عنه قال قلت له : ما العقل ؟ قال علیه السلام: (2)

﴿مَا عُبِدَ بِهِ اَلرَّحْمَنُ وَ اُکْتُسِبَ بِهِ اَلْجِنَانُ﴾ (3)

[و از آن حضرت علیه السلام روایت شده که فرمود:

عقل چیزی است که خدای رحمان به آن عبادت می شود و بهشت به وسیلهٔ آن به دست می آید ].

في رواية قال رسول الله صلى الله عليه و سلم :

﴿إِنَّ اَلْعَاقِلَ مَنْ أَطَاعَ اَللَّهَ وَ إِنْ کَانَ ذَمِیمَ اَلْمَنْظَرِ حَقِیرَ اَلْخَطَرِ وَ إِنَّ اَلْجَاهِلَ مَن عَصَی اَللَّهَ وَ إِنْ کَانَ جَمِیلَ اَلْمَنْظَرِ عَظِیمَ اَلْخَطَرِ ﴾ (4)

[در روایتی رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود:

عاقل کسی است که خدا را فرمان برد هر چند زشت رو باشد (و در چشم مردم) ناچیز انگاشته شود؛ و جاهل کسی است که نافرمانی خدا کند ، هر چند خوش سیما باشد ( و در نگاه مردم) بزرگ به شمار رود ]

ص: 189

و قال صلی الله علیه و اله:

﴿لِکُلِّ شَیْءٍ آلَهٌ وَ عُدَّهٌ وَ آلَهُ اَلْمُؤْمِنِ وَ عُدَّتُهُ اَلْعَقْلُ﴾ (1)

[و نیز پیامبر صلی الله علیه و آله فرمود:

هر چیزی را وسیله و ساز و برگی است ابزار مؤمن و ساز و برگ او عقل می باشد]

عن كنز الكراجكى عن أميرالمؤمنين علیه السلام:

﴿اَلْعُقُولُ أَئِمَّهُ اَلْأَفْکَارِ وَ اَلْأَفْکَارُ أَئِمَّهُ اَلْقُلُوبِ وَ اَلْقُلُوبُ أَئِمَّهُ اَلْحَوَاسِّ وَ اَلْحَوَاسُّ أَئِمَّهُ اَلْأَعْضَاءِ ﴾ (2)

[در کتاب کنز کراجکی از امیرالمؤمنین علیه السلام روایت شده که فرمود:

عقول، امامانِ افکارند؛ و افکار، پیشوایانِ قلب ها ؛ و قلب ها ، رهبرانِ حواس ؛ و حواس فرماندهان اعضا ].

و فيه عنه علیه السلام: (3)

﴿ لاَ نَجَاةَ إِلاَّ بِالطَّاعَةِ وَ الطَّاعَةُ بِالْعِلْمِ وَ الْعِلْمُ بِالتَّعَلُّمِ، وَ التَّعَلُّمُ بِالْعَقْلِ یُعْتَقَلُ؛ وَ لا عِلْمَ إِلَّا مِنْ عَالِمٍ رَبَّانِیٍّ وَ مَعْرِفَهُ الْعِلْمِ بِالْعَقْلِ﴾ (4)

[راه نجاتی جز به طاعت (و فرمان بَری) نیست و طاعت به علم است و علم، با آموختن به دست می آید و آموختن با عقل (در وجود آدمی) نهادینه می شود؛ و علم (واقعی) را نتوان یافت مگر از عالِم رَبّانی ؛ و شناختِ علم به (وسیلهٔ) عقل است ]

فى المستدرك مُسنداً عن أمير المؤمنين علیه السلام:

﴿إنَّ النَّبِى سُئِلَ مِمّا خَلَقَ الله - عزّوجلّ - العقل ؟ قال : خَلَقه ( مِن ) مَلَكٍ

ص: 190

لَهُ رُؤُوسٌ بِعَدَدِ الْخَلائِقِ، مَنْ خُلِقَ وَ مَنْ ( لم ) یُخْلَقُ إِلی یَوْمِ الْقِیامَة. وَ لِکُلِّ رَأْسٍ وَجْهٌ وَ لِکُلِّ آدَمِیٍّ رَأْسٌ مِنْ رُؤُوسِ الْعَقْلِ. وَ اسْمُ ذلِکَ الإِنْسانِ عَلی وَجْهِ ذلِکَ الرَّأْسِ مَکْتُوبٌ. وَ عَلی کُلِّ وَجْهٍ سِتْرٌ مُلْقی، لا یُکْشَفُ ذلِکَ السِّتْرُ مِنْ ذلِکَ الْوَجْهِ، حَتّی یُولَدَ هذَا الْمَوْلُودُ وَ یَبْلُغَ حَدَّ الرِّجالِ أَوْ حَدَّ النِّساءِ. فَإِذا بَلَغَ کُشِفَ ذلِکَ السِّتْرُ فَیَقَعُ فِی قَلْبِ هذَا الإِنْسانِ نُورٌ فَیَفْهَمُ الْفَرِیضَة والسُّنَّة وَ الْجَیِّدَ وَ الرَّدِیَّ. أَلا وَ مَثَلُ الْعَقْلِ فِی الْقَلْبِ کَمَثَلِ السِّراجِ فِی [وَسَطِ] الْبَیْتِ (1)

[در کتاب مستدرک -با اسناد- از امیرالمؤمنین علیه السلام روایت شده که ، از پیامبر صلی الله علیه و اله سؤال شد که خدای بزرگ عقل را از چه چیز آفرید؟ پیامبر صلی الله علیه و اله فرمود:

خداوند عقل را از فرشته ای آفرید که به شمار خلایق تا روز قیامت سَرْ داشت و برای هر سرش صورتی بود. برای هر آدمی یکی از سرهای عقل اختصاص یافت و نام آن انسان بر آن صورت نوشته شد. بر هر صورتی پرده ای افکنده شده که تا زمان به دنیا آمدن آن شخص و رسیدن او به سنّ بلوغ -مردان یا زنان - برداشته نمی شود. هنگامی که فرد بالغ شود آن پرده کنار می رود و در قلب او نوری پدید می آید که واجب و مستحب و خوب و بد را می فهمد.

آگاه باشید! مَثَل عقل در قلب مانند مَثَلِ چراغ است در خانه ]

في تحف العقول عن النبي علیه السلام قال :

﴿إنَّ العَقلَ عِقالٌ مِنَ الجَهلِ والنَّفسُ مِثلُ أخبَثِ الدَّوابِّ ، فإن لَم تُعقَلْ حارَتْ﴾ (2)

[در تحف العقول از پیامبر صلی الله علیه و اله روایت شده که فرمود:

عقل، بازدارنده از جهل (و نابخردی) است و نفس چونان شرورترین جنبدگان که اگر در بند نشود، می گریزد ].

ص: 191

و عن العلل و الخصال، مسنداً عن موسى بن جعفر علیه السلام، عن آبائه عن على علیهم السلام قال رسول الله صلی الله علیه و اله:

﴿إنَّ الله - عزّوجلّ - خَلَقَ العَقلَ مِن نورٍ مَخزونٍ مَکنونٍ فی سابِقِ عِلمِهِ الّذی لَم یَطَّلِع عَلَیهِ نَبِیٌّ مُرسَلٌ و لا مَلَکٌ مُقَرَّبٌ﴾ (1)

[در کتاب علل و خصال با اسناد از موسی بن جعفر علیه السلام از پدرانش، از علی علیهم السلام از پیامبر علیه السلام روایت شده که فرمود:

خدا عقل را از نور گنجینه و نهانی آفرید که در علمش گذشته بود ؛ نوری که نه پیامبر مُرسَل بر آن آگاهی داشت و نه فرشتهٔ مُقرَّب از آن با خبر بود ].

این دسته از روایات مبارکات نیز نصّ است در غیریّت عقل با بدن و روح؛ در بعضی حقیقت عقل را بیان فرمودند و در بعضی -از آن نور و حقیقت - تعبیر به خواص و آثارش فرمودند.

بر دانشمند بصیر واضح است که تمام تعبیرها اشاره به یک حقیقت است که عبارت از نور عقلی خارج از حقیقتِ روح و بدن می باشد و قوام حیات و سعادت انسان به آن می باشد و اگر در انسان [ آن نور عقلی ] نباشد روح و بدن او به روح و بدن بهائم شبیه ، بلکه بدتر از آن ها می باشد .

عن اميرالمؤمنين علیه السلام: ﴿بِالعِلمِ یطاعُ اللّهُ وَ یعبَدُ، بِالعِلمِ یعرَفُ اللّهُ وَ یوَحَّدُ، بِالعِلمِ توصَلُ الأَرحامُ وَبِهِ یعرَفُ الحَلالُ وَ الحَرامُ. وَ العِلمُ إِمامُ العَقلِ وَ العَقلُ تابِعُهُ، یلهِمُهُ اللّهُ السُّعَداء، وَ یحرِمُهُ الأَشقِیاء﴾ (1)

[خدا به علم اطاعت و عبادت می شود و به وسیلهٔ علم می توان خدا را شناخت و یگانه دانست و صله ارحام (خویشاوندان) با علم صورت میگیرد و با آن می توان حلال و حرام را دریافت ؛ و علم پیشوای عقل است و عقل پیرو آن خدا علم را به نیک بختان الهام می کند و تیره بختان را از آن محروم می سازد ]

از این روایتِ شریفه واضح می شود که «سعید» و «شقی» بدن و اجزای آن نیست ، بلکه حقیقتِ روح است و «روح» عین علم نیست بلکه «علم» حقیقتی است که روح واجد و فاقد آن شود و عطایی است به روح از جانب رَبُّ الْعِزَّة.

فى أمالي الصدوق (2) عن أمير المؤمنين علیه السلام قال :

یا کمیل ابن زیاد [ معرفةُ ] (3) ﴿الْعِلْمِ دِينٌ يُدَانُ بِهِ بهِ يَكسِبُ الاِنْسانِ الطَّاعَةَ في حَيَاتِهِ، وَ جَمِيلَ الأُحْدُوثَةِ بَعْدَ وَفَاتِهِ﴾ (4)

[ای کمیل بن زیاد معرفتِ علم دینی است که به آن جزا داده می شود؛ به علم انسان فرمان بری از خدا را- در زمان حیات خویش - به دست می آورد و پس از وفات نام نیک از خود برجای می گذارد ].

ص: 193

و فيه مسنداً عنه علیه السلام :

﴿تَعَلَّمُوا العلم، إلى أن قال : - لأنَّ العلم حياةُ القُلُوب و نور الأبصار مِنَ العمى و قُوَّةُ الأبدان مِنَ الضَّعف ، يُنْزِلُ اَللَّهُ حَامِلَهُ مَنَازِلَ اَلْأَبْرَارِ وَ یَمْنَحُهُ مُجَالَسَهَ اَلْأَخْیَارِ فِی اَلدُّنْیَا وَ اَلْآخِرَهِ ؛ بالْعِلْمِ یُطَاعُ اللَّهُ وَ یُعْبَدُ وَ بِالْعِلْمِ یُعْرَفُ اللَّهُ وَ یُوَحَّدُ﴾ (1)

[ علم بیاموزید...؛ زیرا که علم حیاتِ قلب هاست و نور دیدگان از کوری و قُوَّتِ بدن ها از ضعف ؛ خدا حامل (و در بردارنده ) علم را در منازل نیکان جای می دهد و همنشینی با خوبان را -در دنیا- ارزانی اش می دارد خدا با علم اطاعت و عبادت می شود و شناختِ خدا و (اثباتِ ) توحید و یگانگی اش با علم صورت می گیرد].

عن أمالي الشيخ عن أبي عبد الله عن آبائه علیهم السلام قال : قال رسول الله صلى الله عليه و سلم :

﴿فَاطلُبُوا العِلمَ فَإنَّهُ السَّبَبُ بَینکُم و بَینَ اللهِ عَزَّوَجَلَّ .....﴾ (2)

[علم را بجویید که ،آن سبب (ارتباط) میان شما و خدای بزرگ است ]

عن الشيخ البهايي ، عن خط الشهيد الأوَّل عن الصادق علیه السلام- مخاطباً لعنوان البصرى - فقال علیه السلام:

﴿يا أبا عبدالله ، لَیسَ العِلمُ بِالتَّعَلُّمِ، إِنَّما هُوَ نورٌ یقَعُ فی قَلبِ مَن یریدُ اللّهُ تَبارَک وَ تَعالى - أَن یهدِیهُ. فَإِن أَرَدتَ العِلمَ فَاطلُب أَوَّلاً فی نَفسِک حَقیقَهَ العُبودِیَّهِ، وَاطلُبِ العِلمَ بِاستِعمالِهِ، وَاستَفهِمِ اللهَ یُفهِمْکَ﴾ (3)

[شیخ بهائی- به نقل از دستخط شهید اول- از امام صادق علیه السلام روایت می کند ،که خطاب به عنوان بصری فرمود: ای ابا عبدالله ، علم به آموختن نیست،

ص: 194

بلکه آن نوری است که خدای متعال در قلب کسی می نهد که می خواهد هدایتش کند! اگر خواستار (دریافت) علم ،هستی، نخست در خویشتن حقیقتِ عبودیّت را بجوی ، و علم را با به کارگیری آن طلب کن ، و فهم آن را از خدا بخواه تا ارزانی دارد ]

عن العلل ، مسنداً عن رسول الله صلی الله علیه و اله:

﴿إنَّ الله - عزّوجلّ - یَجْمَعُ اَلْعُلَمَاءَ یَوْمَ اَلْقِیَامَهِ وَ یَقُولُ لَهُمْ: لَمْ أَضَعْ نُورِی وَ حِکْمَتِی فِی صُدُورِکُمْ إِلاَّ وَ أَنَا أُرِیدُ بِکُمْ خَیْرَ اَلدُّنْیَا وَ اَلْآخِرَهِ﴾ (1)

[خدای بزرگ- روز قیامت- عالمان را گرد می آورد و به ایشان می گوید: نور و حکمتِ خود را در سینه هاتان ننهادم مگر این که خیر دنیا و آخرت را برای تان خواستم ] .

من الدُّرّة الباهرة قال النبي صلى الله عليه و سلم :

﴿العلم وَدِیعَهُ اَللَّهِ فِی أَرْضِهِ وَ اَلْعُلَمَاءُ أمنائه عَلَیْهِ؛ فَمَنْ عَمِلَ بِعِلْمِهِ أَدَّی أَمَانَتَهُ وَ مَنْ لَمْ یَعْمَلْ بِعِلْمِهِ کُتِبَ فِی دِیوَانِ اَلْخَائِنِینَ﴾ (2)

[علم امانتِ خدا در روی زمین است و عُلما اُمنای خدا بر علم اند؛ پس هر کس که به علمش عمل کند امانت الهی را ادا کرده است و هر که علم خویش را به کار نگیرد (نامش) در دیوانِ خائنان ثبت می گردد].

عن تحف العقول و الخصال و عوالی اللئالى عن سيد الساجدين علیه السلام- في رواية الحقوق - إلى أن قال :

﴿إِنَّ الله - عزّوجلّ - إِنَّمَا جَعَلكَ قَيِّماً لهُمْ فِيمَا آتَاكَ مِنَ العِلمِ وفَتَحَ لكَ مِنْ خَزَائِنِهِ ؛ فَإِنْ أَحْسَنْتَ فِي تَعْليمِ النَّاسِ و لمْ تَخْرَقْ بِهِمْ ولمْ تَضْجَرْ عَليْهِمْ زَادَكَ اللهُ مِنْ فَضْلهِ، و إِنْ أَنْتَ مَنَعْتَ النَّاسَ عِلمَكَ و خَرِقْتَ بِهِمْ عِنْدَ

ص: 195

﴿طَلَبِهِمُ اَلْعِلْمَ کَانَ حَقّاً عَلَی اَللَّهِ - عزّوجل - أَنْ یَسْلُبَکَ اَلْعِلْمَ وَ بَهَاءَهُ وَ یُسْقِطَ مِنَ اَلْقُلُوبِ مَحَلَّکَ﴾ (1)

[در روایت ( رسالهٔ) حقوق ، از امام سجاد علیه السلام روایت شده که (خطاب به عالم) فرمود:

خدای بزرگ در علمی که به تو داد و خزائنش را برایت گشود، قیِّم (و سرپرست ) مردم قرارت داد؛ اگر در آموختن مردم رفتار نیک داشتی و بر آنان سخت نگرفتی و خسته شان نساختی خداوند فضلش را بر تو افزون می سازد و اگر علمت را از مردم باز داشتی و با جویندگان علم درشتی کردی سزاوار است که خدا علم و جمال آن را از تو بستاند و منزلتت را در قلب ها از بین ببرد ].

عن الباقر علیه السلام:

﴿اَلعَالِمُ كَمَن مَعَه شَمْعَةٌ [ تُضيء لِلنَّاسِ، فَكُلُّ مَن أَبْصَرَ بِشَمْعَتِهِ دَعا (لَه) بَخَيرٍ ، كَذلِكَ الْعَالِمُ مَعَه شَمْعَةٌ ] تُزِيلُ ظُلْمَةَ الْجَهلِ وَالحَيرَةِ﴾ (2)

[عالِم همچون کسی است که با او شمعی همراه است و به مردم نور می رساند، هر که (از نور او بهره برد ) و به شمع او ببیند برایش دعای خیر کند، همچنین با عالم شمع ( و نورافکنی ) همراه است که تاریکی نادانی و حیرت را می زداید ].

و بالجمله: روایات شریفه در باب علم که دلالت دارد بر این که حقیقتِ علم نوری است مخلوق (3) و بزرگ ترین خلق خداست و اوست اسم اعظم

ص: 196

الهی(1) و به آن اسم مُقدَّس است حیاتِ سماوات و ارضین و ملائکه و انسان بسیار است؛ و هر که بیش تر از آن چه ذکر شده بخواهد به کُتُب مربوطه رجوع نماید. (2)

پروردگارشان از ظلمت ها (و تاریکی ها) سوی نور (و روشنایی ) بیرون آوری؛ سوی صراط (خدای ) با عزّت و ستوده ] .

﴿قَدْ جَاءَكُم مِّنَ اللهِ نُورُ وَ كِتَابٌ مُّبِينٌ * يَهْدِي بِهِ اللَّهُ مَنِ اتَّبَعَ رِضْوَانَهُ سُبُلَ السَّلَام وَ يُخْرِجُهُم مِّنِ الظُّلُمَاتِ إِلَى النُّورِ بِإِذْنِهِ وَ يَهْدِيهِمْ إِلَى صِرَاطٍ مُّسْتَقِيمٍ ﴾ (1)

[از جانب خدا نوری و کتاب روشن گری برای تان آمد که خدا به آن ، کسانی را که رضوان او را می جویند به راه های سلامت هدایت می کند و به اذن خدا از ظلمت ها سوی نور ، بیرون شان می آورد و به راه راست هدایت شان می کند ]

واضح است مخاطب در آیه شریفه، انسان است - یعنی روحی که دارای بدن است - و به تَذكُّرِ رسول به آیات و به برکت نورِ علم معرفت برای او حاصل شود و از ظلماتِ جهل و نادانی خارج گردد.

﴿يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا اذْكُرُوا اللَّهَ ذِكْرًا كَثِيرًا * وَ سَبِّحُوهُ بُكْرَةً وَ أَصِيلاً * هُوَ الَّذِي يُصَلِّي عَلَيْكُمْ وَ مَلَائِكَتُهُ لِيُخْرِجَكُم مِّنَ الظُّلُمَاتِ إِلَى النُّورِ وَ كَانَ بِالْمُؤْمِنِينَ رَحِيمًا﴾ (2)

[ای کسانی که ایمان آوردید خدا را زیاد یاد کنید و صبح و شام تسبیح او گویید؛ خدا و فرشتگانش بر شما درود می فرستد تا از تاریکی ها سوی نور بیرون تان آورد و او نسبت به مؤمنان مهربان است ].

و آیات مبارکات- از این قبیل - زیاد است. برای نمونه، بعضی را ذکر کردیم.

یک قسمت از روایات و آیات در حقیقتِ روح را در کتاب « [بيان الفرقان في ] معاد القرآن» ذکر نموده ایم و نیز روایات در خلقتِ اَظِلَّه و اشباح و ارواح، و این که ارواح پیش از آبدان خلق شده اند و ارواح زمانی بوده اند؛ و خلقتِ طینت انسان از

ص: 198

طينتِ عِلّتِین یا بالاتر و یا از طینتِ سجّین است و نور علم و حیات و عقل، عطایی است از جانب رب العِزَّة و روح الحياة بر ارواح در «رَحِم» افاضه می شود.

و روایاتی که دلالت دارد که «روح» در خواب از بدن خارج شود و از روح ، حیات و عقل گرفته می شود زیاده از حدّ احصا است.

من جمله، روایاتِ بابِ احتضار و موت و قبر و برزخ و قیامت است (1)

و هر که مختصری مُنصف باشد و رجوع به روایات ،کند، یقین می نماید که مَشْرَب قرآن مجید و سُنَّتِ مُقدَّسه بر خلاف گفته های بشر و فلسفه و مادّیون است و تأویلات ، تَصرُّف در کلام خدا و پیغمبر است.

و ما روایاتی برای هر یک از ابواب فوق- برای نمونه - بیان می کنیم:

في الإحتجاج، في حديث الزنديق الذى سأل الصادق علیه السلام عن مسائل ، إلى أن قال :

أَخْبِرْنِی عَنِ اَلسِّرَاجِ إِذَا اِنْطَفَی أَیْنَ یَذْهَبُ نُورُهُ؟

قال علیه السلام: یَذْهَبُ فَلاَ یَعُودُ .

قَالَ: فَمَا أَنْکَرْتَ أَنْ یَکُونَ اَلْإِنْسَانُ مِثْلَ ذَلِکَ إِذَا مَاتَ وَ فَارَقَ اَلرُّوحُ اَلْبَدَنَ لَمْ یَرْجِعْ إِلَیْهِ أَبَداً، کَمَا لاَ یَرْجِعُ ضَوْءُ اَلسِّرَاجِ إِلَیْهِ أَبَداً إِذَا اِنْطَفَی؟ قال علیه السلام: لَمْ تُصِبِ اَلْقِیَاسَ! لِأَنَّ اَلنَّارَ فِی اَلْأَجْسَامِ کَامِنَهٌ، وَ اَلْأَجْسَادُ قَائِمَه

ص: 199

بِأَعْیَانِهَا- کَالْحَجَرِ وَ اَلْحَدِیدِ - فَإِذَا ضُرِبَ أَحَدُهُمَا بِالْآخَر، (سَقَطتْ مِنْ بَیْنِهِمَا نَارٌ مُقْتَبَسٌ مِنْهَا لَهُ ضَوْءٌ، فَالنَّارُ ثَابِتٌ) (1) فِی أَجْسَامِهَا، وَ اَلضَّوْءُ ذَاهِبٌ، وَ اَلرُّوحُ جِسْمٌ رَقِیقٌ قَدْ أُلْبِسَ قَالَباً کَثِیفاً وَ لَیْسَ بِمَنْزِلَهِ اَلسِّرَاجِ الَّذى ذَكَرتَ .

إِنَّ اَلَّذِی خَلَقَ فِی اَلرَّحِمِ جَنِیناً مِنْ مَاءٍ صَافٍ، وَ رَکَّبَ فِیهِ ضُرُوباً مُخْتَلِفَهً- مِنْ عُرُوقٍ وَ عَصَبٍ وَ أَسْنَانٍ وَ شَعْرٍ وَ عِظَامٍ وَ غَیْرِ ذَلِکَ - هُوَ یُحْیِیهِ بَعْدَ مَوْتِهِ وَ یُعِیدُهُ بَعْدَ فَنَائِهِ.

قال : فَأَیْنَ اَلرُّوحُ؟

قال علیه السلام: فِی بَطْنِ اَلْأَرْضِ حَیْثُ مَصْرَعِ اَلْبَدَنِ إِلَی وَقْتِ اَلْبَعْثِ، قَالَ: فَمَنْ صُلِبَ أَیْنَ رُوحُهُ؟

قال علیه السلام: فِی کَفِّ اَلْمَلَکِ اَلَّذِی قَبَضَهَا حَتَّی یُودِعَهَا اَلْأَرْضَ ....

قال : أَ فَیَتَلاَشَی اَلرُّوحُ بَعْدَ خُرُوجِهِ عَنْ قَالَبِهِ أَمْ هُوَ بَاقٍ؟

قال علیه السلام: بَلْ هُوَ بَاقٍ إِلَی وَقْتٍ یُنْفَخُ فِی اَلصُّورِ فَعِنْدَ ذَلِکَ تَبْطُلُ اَلْأَشْیَاءُ وَ تَفْنَی فَلاَ حِسَّ وَ لاَ مَحْسُوسَ ثُمَّ أُعِیدَتِ اَلْأَشْیَاءُ کَمَا بَدَأَهَا مُدَبِّرُهَا (2)

مفاد روایت این است که سائل روح را به نور چراغ قیاس کرد و گفت : چنان چه چراغ خاموش شد چیزی نمی ماند و بر نمی گردد، روح هم مثل ضوء چراغ است!

حضرت فرمود: قیاس باطل است؛ روح، جسمی است رقیق که قالب کثیفی پوشیده است. آتش ، مخفی و کامن در اشیا است که به واسطهٔ تلاقی و به هم خوردن اشيا خارج می شود و غیر از او اقتباس کند و روشن گردد. آتش ، ثابت است در اجسام روشنایی از بین می رود.

ص: 200

و کسی که جنین را از منی خلق کرده (و آن را در رحم قرار داده و از برای او رگ و پی و استخوان و دندان و غیره خلق نمود) او را پس از مرگ، زنده می گرداند.

پرسید: روح پس از مفارقت از بدن کجاست؟

فرمود: زیر زمین ، در آرامگاه بدن .

پرسید: روح کسی که به دار کشیده شده کجاست؟

فرمود در اختیار مَلَکی است که او را قبض کرده تا وقتی که در زمین پنهان شود.

گفت: آیا روح متلاشی می شود؟

فرمود: نه، باقی است تا «نَفْخِ صُور» در آن هنگام ، اشیا باطل می شوند و فانی شوند (1) بعد برگرداند خدا چنان چه در ابتدا خلق فرموده است ( تمام شد مورد حاجت از روایت)

واضح است که بودن روح در درون زمین، به طور کلی و درباره تمام ارواح نیست ؛ بعضی ارواح درون زمین است و منافاتی ندارد با روایاتی که بعداً ذکر می کنیم .

في البحار عن المفيد باسناده عن أبي عبد الله علیه السلام في حال أرواح المؤمنين ، إلى أن قال :

﴿فَإِذَا قَبَضَهُ اللهُ صَیَّرَ تِلْکَ الرُّوحَ فی قَالَبٍ کَقَالَبِهِ فی الدُّنْیَا فَیَأْکُلُونَ وَ یَشْرَبُونَ فَإِذَا قَدِمَ عَلَیْهِمُ الْقَادِمُ عَرَفُوهُ بِتِلْکَ الصُّورَهِ الَّتِی کَانَتْ فی الدُّنْیَا﴾؛ (2)

خداوند روح مؤمنین را پس از گرفتن در بهشت جای دهد به صورتی که در دنیا بودند می خورند و می نوشند اگر کسی بر آن ها وارد شود می شناسد آن ها را به همان صورت دنیایی که داشتند.

ص: 201

﴿اللهُ يَتَوَفَّى الْأَنفُسَ حِينَ مَوْتِهَا وَالَّتِي لَمْ تَمُتْ فِي مَنَامِهَا فَيُمْسِكُ الَّتِي قَضَى عَلَيْهَا الْمَوْتَ وَ يُرْسِلُ الْأُخْرَى إِلَى أَجَلٍ مُسَمًّى إِنَّ فِي ذَلِكَ لَآيَاتٍ لِقَوْمٍ يَتَفَكَّرُونَ﴾ (1)

خدا جان کسانی را که می میرند و می خوابند می گیرد، هر کسی که موت را بر او حکم فرمود ، نگاه می دارد و دیگرانی را بر می گرداند تا وقت نام برده شده . در این امر آیاتی است از برای فکر کنندگان

در تفسیر آیه فوق، حضرت صادق علیه السلام می فرماید :

﴿إِنَّ اَلْمُؤْمِنِینَ إِذَا أَخَذُوا مَضَاجِعَهُمْ أَصْعَدَ اَللَّهُ بِأَرْوَاحِهِمْ إِلَیْهِ فَمَنْ قَضَی لَهُ عَلَیْهِ اَلْمَوْتَ جَعَلَهُ فِی رِیَاضِ اَلْجَنَّهِ فِی کُنُوزِ رَحْمَتِهِ وَ نُورِ عِزَّتِهِ، وَ إِنْ لَمْ یُقَدِّرْ عَلَیْهِ اَلْمَوْتَ بَعَثَ بِهَا مَعَ أُمَنَائِهِ مِنَ اَلْمَلاَئِکَهِ إِلَی اَلْأَبْدَانِ اَلَّتِی هِیَ فِیهَا﴾ (2)

و عنه أيضاً عن ابي عَبْدِ اَللَّهِ عَلَیْهِ السَّلاَمُ قَال: ﴿ذَکَرَ اَلْأَرْوَاحَ أَرْوَاحَ اَلْمُؤْمِنِینَ فَقَالَ یَلْتَقُونَ .

قُلْتُ یَلْتَقُونَ ؟

قَالَ نَعَمْ وَ یَتَسَاءَلُونَ وَ یَتَعَارَفُونَ حَتَّی إِذَا رَأَیْتَهُ قُلْتَ فُلاَنٌ﴾. (3)

حضرت فرمود مؤمنین وقتی که خوابیدند خداوند روح آنان را بالا می برد؛ روحی را که مردنش حکم شده و اجلش رسیده در بهشت جای می دهد و اگر اجلش باقی باشد برگرداند به اَبدان .

و نیز سؤال شد که ارواح ، یک دیگر را ملاقات می کنند ؟

فرمود: بلی با هم انس می گیرند و از یک دیگر پرسش می کنند.

في معانى الأخبار باسناده عن محمد بن مسلم قال : ﴿سَأَلْتُ أَبَا جَعْفَرٍ علیه السلام

ص: 202

عن قول الله عزّوجلَّ ﴿وَ نَفَخْتُ فِيهِ مِن رُّوحِي﴾ كيف هذا النَّفْحُ؟

فقال : إِنَّ الرُّوحَ مُتَحَرِّکٌ کَالرِّیحِ، وَ إِنَّمَا سُمِّیَ رُوحاً لاِءَنَّهُ اشْتَقَّ اسْمَهُ مِنَ الرِّیحِ ، وَ إِنَّمَا أَخْرَجَهُ عَنْ لَفْظَهِ الرِّیحِ؛ لِأَنَّ الْأَرْوَاحَ مُجَانِسَهٌ لِلرِّیحِ.

إِلَی أَنْ قَالَ:

كُلُّ ذلك مَخلُوقٌ مَصنُوعٌ مُحدَثُ مَربُوبٌ مُدَبَّرٌ . (1)

[محمد بن مسلم می گوید دربارۀ این آیه که خدای متعال می فرماید: « و از روح خود در او دمیدم» از امام باقر علیه السلام پرسیدم که این «دمیدن» چگونه صورت گرفت؟

امام علیه السلام فرمود: روح مانند باد متحرّک است و بدان جهت که از «ریح» (باد) ، مشتق شده است آن را «روح» نامند و این کار به جهت مجانست واژهٔ روح با «ریح» (باد) صورت گرفت.

تا آن جا که فرمود: روح ، مخلوق و آفریده و پدیدآورده شده و پرورش یافته و تدبیر شده است].

مثل این روایت در کافی و احتجاج هم مسنداً نقل شده (2)

از این روایت چنین استفاده می شود که حقیقت روح از سنخ هوا و لطیف تر از هوا است و دارای وجود مستقل و مصنوع است که در اَدْعِيَه مأثوره تعبیر به «نَسَم» شده است ؛ چون « يا بارئ النَّسَم » (3)

ص: 203

فخر رازی- در تفسیر خود- گوید:

بدان! اقوی این است که جوهر نفس عبارت است از اَجرامِ شفاف نورانی ، و از عنصر علوی و از جوهر قُدسی است و ساری است در بدن- مانند سَرَیانِ نور در هوا -این مقدار در امر «روح» معلوم است اما کیفیتِ نَفْخ را نمی داند جز خدا (1)

امر عجیب این است که فیض اعلی الله مقامه در «وافی» در باب حالات اموات می گوید:

روح، جسمی است رقیق ؛ (2) با این که در تمام مؤلفاتش قائل به تجرُّدِ نفس است. (3)

ص: 204

فى التوحيد مسنداً عن الصادق عن آبائه علیهم السلام:

قَالَ أَمِیرُ اَلْمُؤْمِنِینَ عَلَیْهِ السَّلاَمُ : إِنَّ لِلْجِسْمِ سِتَّهَ أَحْوَالٍ اَلصِّحَّهَ وَ اَلْمَرَضَ وَ اَلْمَوْتَ وَ اَلْحَیَاهَ وَ اَلنَّوْمَ وَ اَلْیَقَظَهَ وَ کَذَلِکَ اَلرُّوحُ فَحَیَاتُهَا عِلْمُهَا وَ مَوْتُهَا جَهْلُهَا وَ مَرَضُهَا شَکُّهَا وَ صِحَّتُهَا یَقِینُهَا وَ نَوْمُهَا غَفْلَتُهَا وَ یَقَظَتُهَا حِفْظُهَا قَالَ أَمِیرُ اَلْمُؤْمِنِینَ عَلَیْهِ السَّلاَمُ : إِنَّ لِلْجِسْمِ سِتَّهَ أَحْوَالٍ اَلصِّحَّهَ وَ اَلْمَرَضَ وَ اَلْمَوْتَ وَ اَلْحَیَاهَ وَ اَلنَّوْمَ وَ اَلْیَقَظَهَ وَ کَذَلِکَ اَلرُّوحُ فَحَیَاتُهَا عِلْمُهَا وَ مَوْتُهَا جَهْلُهَا وَ مَرَضُهَا شَکُّهَا وَ صِحَّتُهَا یَقِینُهَا وَ نَوْمُهَا غَفْلَتُهَا وَ یَقَظَتُهَا حِفْظُهَا﴾ (1)

و في المناقب عن على علیه السلام إلى أن قال : إِنَّ اللَّهَ خَلَقَ الأَرْوَاحَ قَبْلَ الأَجْسَادِ بِأَلْفَیْ عَامٍ فَأَسْکَنَهَا الْهَوَاءَ، فَمَهما تَعَارَفَ هُنَالِکَ ائْتَلَفَ (2) ههنا و مَهما تَناکَرَ هُناکَ اختَلَفَ ههنا (3)

[همانا برای جسم شش حالت است صحّت، مرض، مرگ، حیات ، خواب، بیداری. همین حالات برای روح نیز هست؛ حیات و زندگي روح، علم و دانایی اوست و مرگ او به جهل و نادانی اوست، و مرضش به شک و تردید او صحّتش به یقین ،او خوابش به غفلت او و بیداریش به حفظ و مراقبت اوست ]

آخوند ملاصدرا -در سفر نفس - می گوید :

پانصد روایت در این موضوع هست (4)

ص: 205

عجب این جاست با این بیان، روایات را تأویل می کند به تجرد که در محل مناسب بیان کردیم (1)

في الكافي مسنداً عَنْ أَبِی عَبْدِ اَللَّهِ عَلَیْهِ السَّلاَمُ:

﴿قَالَ سَمِعْتُهُ یَقُولُ: إنَّ اَللَّهَ خَلَقَنَا مِنْ نُورِ عَظَمَتِهِ ثُمَّ صَوَّرَ خَلْقَنَا مِنْ طِینَهٍ مَخْزُونَهٍ مَکْنُونَهٍ [مِن تَحتِ الْعَرش ] فَأَسْکَنَ ذَلِکَ اَلنُّورَ فِیهِ فَکُنَّا نَحْنُ خَلْقاً وَ بَشَراً نُورَانِیِّینَ لَمْ یُجْعَلْ لِأَحَدٍ فِی مِثْلِ اَلَّذِی خُلِقْنَا نَصِیبٌ وَ خَلَقَ أَرْوَاحَ شِیعَتِنَا مِنْ طِینَتِنَا وَ أَبْدَانَهُمْ مِنْ طِینَهٍ مَخْزُونَهٍ مَکْنُونَهٍ أَسْفَلَ مِنْ ذَلِکَ اَلطِّینَهِ.....﴾ (2)

[راوی می گوید: شنیدم امام صادق علیه السلام می فرماید:

خدا ما را از نور عظمتِ خویش ،آفرید سپس خلقت مان را از طینت و سرشتی که در زیر عرش جا داشت و پنهان بود صورت داد و آن نور را در آن جایگزین ساخت؛ پس ما خلق و بشری نورانی هستیم خدا در مثل آن چه ما را از آن آفرید برای احدی نصیب قرار نداد.

و اَرواح شیعیان ما را از طینت ما آفرید و بدن هاشان را از طینتی که در جایی پایین تر از طینت ما دفینه و پنهان بود، پدید آورد ]

ص: 206

و روایات این باب نیز زیاده از حدّ تواتر است (1) و دلالت دارد - به نحو صریح - در تعدُّد بدن و روح و عقل

فى الكافى قال : قال الصادق علیه السلام:

﴿ إِذَا قُبِضَتِ اَلرُّوحُ فَهِیَ مُظِلَّهٌ فَوْقَ اَلْجَسَدِ- رُوحُ اَلْمُؤْمِنِ وَ غَیْرُهُ - یَنْظُرُ إِلَی کُلِّ شَیْءٍ یُصْنَعُ بِهِ فَإِذَا کُفِّنَ وَ وُضِعَ عَلَی اَلسَّرِیرِ وَ حُمِلَ عَلَی أَعْنَاقِ اَلرِّجَالِ عَادَتِ اَلرُّوحُ إِليه فَدَخَلَتْ فِيه ، فَیُمَدُّ لَهُ فِی بَصَرِهِ فَیَنْظُرُ إِلَی مَوْضِعِهِ مِنَ اَلْجَنَّهِ أَوْ مِنَ اَلنَّارِ﴾ (2)

حاصل مفاد روایت این است که روح پس از خروج از بدن، سایه افکند بالای جسد و نگاه می کند به آن چه با بدن به جا آورده می شود پس می بیند مکان خود را در بهشت یا جهنم و تکلُّم می کند و می شنود.

في الكافي عن اميرالمؤمنين علیه السلام، إلى أن قال:

نِعَم، وَلَو کُشِفَ لَکَ لَرَایتَهُم حَلَقاً حَلَقاً مُحتَبینَ یتَحادَثُونَ!

فَقُلْتُ: أَجْسَامٌ أمْ أَرْوَاح ؟

فَقَالَ أَرْوَاحٌ ....(3)

از حضرتش سؤال شد از حال ارواح پس از مفارقت از بدن، فرمود: اگر از برای تو رفع حجاب شود و کشف گردد هر آیینه می بینی ارواح را حلقه حلقه زانو به زمین زده اند (4) و با یک دیگر تکلم می کنند .

ص: 207

سؤال کردم اجسام می باشند یا ارواح ؟

فرمود: ارواح.

واضح است مراد از نفی اجسام اجسام عنصری دنیایی است نه جسمی که در روایت دیگر فرموده اند. (1)

في الكافي عن الصادق علیه السلام قال :

﴿إِنَّ الْمُؤْمِنَ لَيَزُورُ أَهْلَهُ فَيَرَى مَا يُحِبُّ وَ يُسْتَرُ عَنْهُ مَا يَكْرَهُ﴾ (2)

[امام صادق علیه السلام می فرمایند:

مؤمن (پس از مرگ) خانواده اش را زیارت می کند پس چیزهای خوشایند را می بیند و آن چه ناخوشایند است از او پنهان می شود ].

در مناقب- در ضمن روایتی- می فرماید: سؤال کردند از حضرت صادق علیه السلام (3) از دیدنِ خواب های راست و دروغ؟

فرمود: خدا خلق کرد روح را و برای او سلطنتی قرار داد پس سلطنتِ روح، نفس است- نفس در این جا به معنای همّت و اراده [است] - زمانی که انسان خوابید «روح» خارج می شود و سلطنتش بر بدن باقی می ماند. پس مرور می کند به ملائکه و جنّ در خواب ؛ آن چه از ملائکه باشد صحیح است و آن چه به واسطه جن ببیند دروغ است. (4)

نظر به روایاتی که در باب رؤیا وارد شده که در بعضی فرمودند که «روح» خارج می شود و در بعضی فرمودند خارج نمی شود بلکه مانند خورشید است که در مدار

ص: 208

مُعَیَّنی است و نورش دنیا را فرا می گیرد. (1) حاصل جمع روایات - طبق روایتِ فوق - این است که: روح خارج شود و علاقه و سلطنت آن نسبت به بدن باقی است. این است که در خواب های وحشت آور به عَجَله تمام به بدن بر می گردد.

در روایتی که فرموده اند «عقل» خارج شود (2) مراد این است : روحی که دارای عقل و علم و ادراک است خارج می شود ولی روح حیات باقی است

از روایات، ظاهر و روشن است که روح انسان غیر علم و عقل و بدن است و جسمی [می باشد] رقیق و لطیف که غیر اجسام محسوسۀ ما .است

منشأ قول به تجرُّد نفس از بعضی بزرگان فقها و مُحَدِّثین ، دو امر است :

یکی : اتفاق فلاسفه بر تجرُّدِ روح و پیروی نمودن دسته ای از بزرگان فلاسفه اسلامی از قول آنان.

دوم: ظاهر بعضی از روایات، که موهم تجرُّد است.

و این است که مجلسی - أعلى الله مقامه - با این که در هر بابی از ابواب معارف موافق روایات و مخالف فلسفه تحقیق می فرماید، در این باب می گوید:

هر دو قول از روایات ظاهر می شود گرچه ظهور در جسمانیت بیش تر است؛ و بعضی از بزرگان ما نیز قول به تجرد را اختیار کرده اند. (3)

جهت اشتباه این است که: در روایات روح و عقل و نفس و قلب به معانی چندی اطلاق شده است روح به روح بخاری (حرارت غریزی ) و به روح قدیمه- که در وجود ذری بوده است - و به روح حیوان و انسان و روح القدس و روح الامر اطلاق

ص: 209

گردیده است. قلب بر جسم صنوبری شکل ( دل ) و بر روح نیز اطلاق شده است . البته در بعضی به اجمال و در بعضی به تفصیل بیان [ شده ] شخص مُحقّق باید به آیات [و روايات ] كثیره مراجعه نماید.

از حضرت امیرالمؤمنین - صلوات الله عليه - (1) نقل شده که فرمودند:

إِنَّمَا یَصِیرُ إِلَیْهِ أَرْوَاحُ الْعُقُولِ فَأَمَّا أَرْوَاحُ الْحَیَاهِ فَإِنَّهَا فِی الْأَبْدَانِ لَا یَخْرُجُ إِلَّا بِالْمَوْتِ.

إلى أن قال : وَ لَوْ کَانَتْ رُوحُ اَلْحَیَاهِ خَارِجَهً لَکَانَ بَدَناً مُلْقًی لاَ یَتَحَرَّکُ وَ لَقَدْ ضَرَبَ اَللَّهُ مَثَلاً لِهَذَا فِی کِتَابِهِ فِی أَصْحَابِ اَلْکَهْفِ حَیْثُ قَالَ: ﴿وَ نُقَلِّبُهُمْ ذَاتَ الْيَمِينِ وَ ذَاتَ الشِّمَالِ﴾ (2) أَ فَلاَ تَرَی أَنَّ أَرْوَاحَهُمْ فِیهِمْ بِالْحَرَکَاتِ (3)

حاصل روایت این است : روحی که از بدن در عالَمِ خواب خارج شود، روح عقل است نه روح حیات. اگر روح حیات خارج شود بدن حرکت نخواهد داشت و او خارج نشود مگر به موت؛ چنان چه خداوند در قصۀ «اصحاب کهف» اشاره فرموده است

در کافی روایت دیگر از حضرت امیرالمؤمنین علیه السلام نقل می کند [که فرمود: إِنَّ لِلَّهِ نَهَراً دُونَ عَرْشِهِ ] تا این که می فرماید :

[وَ] إِنَّ فِی حَافَتَیِ اَلنَّهَرِ رُوحَیْنِ مَخْلُوقَیْنِ: رُوحُ اَلْقُدُسِ وَ رُوحٌ مِنْ أَمْرِهِ (4)

ص: 210

في الكافي مسنداً عن سَدير الصيرفي قال :

قلت لأبي عبدالله علیه السلام: جُعِلْتُ فِداكَ يابْنَ رَسُولِ اللَّهِ هَلْ يُكْرَهُ المُؤْمِنُ على قَبْضِ رُوحِهِ ؟

قال : لاَ وَ اَللَّهِ، [إِنَّهُ ] إِذَا أَتَاهُ مَلَکُ اَلْمَوْتِ لِقَبْضِ رُوحِهِ جَزِعَ عِنْدَ ذَلِکَ فَیَقُولُ لَهُ مَلَکُ اَلْمَوْتِ : یَا وَلِیَّ اَللَّهِ لاَ تَجْزَعْ فَوَ اَلَّذِی بَعَثَ مُحَمَّداً لَأَنَا أَبَرُّ بِکَ وَ أَشْفَقُ عَلَیْکَ مِنْ وَالِدٍ رَحِیمٍ لَوْ حَضَرَکَ اِفْتَحْ عَیْنَیْکَ فَانْظُرْ .

قال : وَ یُمَثَّلُ لَهُ رَسُولُ اَللَّهِ صَلَّی اَللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ وَ أَمِیرُ اَلْمُؤْمِنِینَ وَ فَاطِمَهُ وَ اَلْحَسَنُ وَ اَلْحُسَیْنُ وَ اَلْأَئِمَّهُ مِنْ ذُرِّیَّتِهِمْ عَلَیْهِمُ السَّلاَمُ فَیُقَالُ له: هَذَا رَسُولُ اَللَّهِ وَ أَمِیرُ اَلْمُؤْمِنِینَ وَ فَاطِمَهُ وَ اَلْحَسَنُ وَ اَلْحُسَیْنُ وَ اَلْأَئِمَّهُ علیهم السلام رُفَقَاؤُکَ.

قال : فَيَفْتَح عَيْنَهُ فَيَنظُر فَينادى رُوحَهُ مُنادٍ مِن قِبَل رَبِّ الْعَزة فَيَقُول : ﴿ يَا أَيَّتُهَا النَّفْسُ الْمُطْمَئِنَّةُ ﴾ إِلَى مُحَمَّدٍ وَ أَهْلِ بَيْتِهِ ﴿ ارْجِعِي إِلَى رَبِّكِ رَاضِيَةً﴾ بالولاية ﴿مَّرْضِيَّةً﴾ بالثواب * ﴿فَادْخُلِي فِي عِبَادِي﴾ يعني محمداً و أهل بيته ﴿وَادْخُلِی جَنَّتِی﴾ (1) فما شيءٌ أحبُّ اليه من استلال روحه و اللحوق بالمنادى (2)

خلاصه روایت مبارکه این است که مؤمن در وقتِ جان دادن جزَع کند، ملک الموت او را ترغیب می کند و دلداری می دهد حضرت رسول و ائمه علیهم السلام تَمثُّل پیدا کنند تا این که منادی ندا کند ﴿يَا أَيَّتُهَا النَّفْسُ الْمُطْمَئِنَّةُ *ارْجِعِي إِلَى رَبِّكِ رَاضِيَةً مَّرْضِيَّةً * فَادْخُلِي فِي عِبَادِي * وَادْخُلِي جَنَّتِي ﴾ (3)

در این هنگام مؤمن کمال اشتیاق به موت پیدا کند.

در این روایت تعبیر فرموده اند از «روح مؤمن» به نفسِ مُطْمَئِنَّه

ص: 211

كليني - أعلى الله مقامه - روایت می کند از ابی بصیر که: سؤال کردم حضرت صادق علیه السلام را از این آیه ﴿ وَ كَذَلِكَ أَوْحَيْنَا إِلَيْكَ رُوحًا مِّنْ أَمْرِنَا مَاكُنتَ تَدْرِى مَا الْكِتَابُ وَ لَا الْإِيمَانُ﴾ (1)

فرمودند: روح الامر مخلوقی است از مخلوقات خدا - اعظم از جبرئیل و میکائیل - با رسول خدا بود خبر می داد او را و معین بود حضرتش را و با ائمه علیهم السلام نیز می باشد. (2)

روح در آیه مباركه ﴿وَ يَسْأَلُونَكَ عَنِ الرُّوحِ ﴾ (3) تفسیر شده به روحی که به اوست حیات و زنده بودن (4)

و روح در آیه شريفه ﴿ فَأَرْسَلْنَا إِلَيْهَا رُوحَنَا ﴾ (5) تفسیر شده به جبرئیل (6) ؛ و در آیه مباركه ﴿ وَ أَيَّدَهُم بِرُوحِ مِنْهُ ﴾ (7) تفسیر به روح الایمان شده است (8)

فى الكافى الأرواح خمسة : رُوحَ اَلْقُدُسِ وَ رُوحَ اَلْإِیمَانِ وَ رُوحَ اَلْحَیَاهِ وَ رُوحَ اَلْقُوَّهِ وَ رُوحَ اَلشَّهْوَهِ و روحُ البدن ؛ فَمن [الناس من ] يَجتَمِع فيه الخمسةُ الأرواح و هم الأنبياءُ السَّابِقُون ، و منهم من يجتمع فيهم الأربعة أرواح ، وهم مِمَّن هَداهُم (9) مِنَ المُؤمنين (10)

ص: 212

ارواح پنج گونه اند: روح قُدسی روح ایمان ، روح حیات، روح شهوت، روح بدن؛ در انبیای پیشتاز (و عالی مرتبه) هر پنج روح گرد می آید، و در مؤمنان دیگر چهار روح اجتماع می یابد ]

گرچه در اَخبار ، اطلاق روح به چند معنا شده و لکن پس از فحص و تأمل در آن ها و در آیات ، شکی باقی نماند که روحی که مدبِّرِ بدن و فَعّال در انسان است جسمی است لطيف، و حیات و علم و عقل عين او نیست بلکه نوری است خارج [از روح] که حقیقت آن، معلوم و مفهوم و معقول نیست؛ زیرا که سنخ معلومات و معقولات نیست و شناخته نشود مگر به خودِ آن ( هل يُعرَفُ النُّور إلا بالنُّور ) (1)

و خاتمه می دهیم این مطلب را به ذکر چند روایت :

﴿في المجمع إنَّ الْأَرْوَاحَ إِذَا فَارَقَتِ الْأَبْدَانُ تَکُونُ کَالْأَحْلَامِ الَّتِی تُرَی فِی الْمَنَامِ ، فَهِیَ إِلَی عِقَابٍ أَوْ ثَوَابٍ حَتَّی تُبْعَثَ﴾ (2)

تشبیه می فرماید مردن را به عالم خواب ؛ چنان که در عالم خواب انسان مُتَلذِّذ است به لذایذ روحی و جسمی و مُعذَّب است به عذاب های روحی و جسمی، پس از مفارقت بدن نیز همین حال را دارد.

في الكافي مسنداً - في رواية شريفة - عن الرضا علیه السلام، إلى أن قال :

﴿إنَّ اللهَ - تبارك و تعالى - یَجْمَعُ أَرْوَاحَ اَلْمُشْرِکِینَ تَحْتَ عَیْنِ اَلشَّمْسِ فَإِذَا

ص: 213

رَکَدَتِ اَلشَّمْسُ عَذَّبَ اَللَّهُ أَرْوَاحَ اَلْمُشْرِکِینَ بِرُکُودِ اَلشَّمْسِ سَاعَهً﴾ (1)

می فرماید: جمع می کند خداوند آرواح مشرکین را زیر قرص خورشید، و عذاب می کند آن ها را به ایستادن خورشید و تابیدن بر آن ها.

در مجالس صدوق از حضرت امیرالمؤمنین علیه السلام روایت می کند [که] رسول خدا صل الله علیه و آله [به او ] فرموده:

یا علی ، اَرواح شیعه تو- در حال خواب و موت - بالا می روند و ملائکه نگاه می کنند به آن ها (مانند نگاه کردن مردم به ماه شب اول) به واسطه شوق به آن ها و منزلتی که برای آن ها نزد خدا هست (2)

حضرت صادق علیه السلام در روایت اهلیلجه- در بیان این که روح از قبیل حواس نیست - شرح مکالمۀ خود را با طبیب هندی می فرماید :

قلتُ : فَهَلَ رَأیتَ فِی المَنامِ أنَّکَ تَأکُلُ وَ تَشرَبُ حَتَّی وَصَلَت لَذَّهُ ذلِکَ إلی قَلبِکَ ؟

قال : نَعَم .

قلتُ: فَهَل رَأیتَ أنَّکَ تَضحَکُ وَ تَبکی وَ تَجولُ فی البُلدانِ الّتی لَم تَرَها وَالّتی قَد رَأیتَها حَتّی تَعلَمَ مَعالِمَ ما رَأیتَ مِنها ؟

قَالَ: نَعَمْ مَا لاَ أُحْصِی .

قُلْتُ هَلْ رَأَیْتَ أَحَداً مِنْ أَقَارِبِکَ - مِنْ أَخٍ أَوْ أَبٍ أَوْ ذِی رَحِمٍ - قَد ماتَ قَبلَ ذلِکَ حَتّی تَعلَمَهُ و تَعرِفَهُ کَمَعرِفَتِکَ إیّاهُ قَبلَ أن یَموتَ ؟

قَالَ: أَکْثَرَ مِنَ الْکَثِیرِ.

قُلْتُ: فَأَخْبِرْنِی أَیُّ حَوَاسِّکَ أَدْرَکَ هَذِهِ الْأَشْیَاءَ فِی مَنَامِکَ حَتَّی دَلَّتْ قَلْبَکَ عَلَی مُعَایَنَهِ الْمَوْتَی وَ کَلاَمِهِمْ وَ أَکْلِ طَعَامِهِمْ وَ الْجَوَلاَنِ فِی الْبُلْدَانِ

ص: 214

وَ الضَّحِکِ وَ الْبُکَاءِ وَ غَیْرِ ذَلِکَ ؟

قَالَ: مَا أَقْدِرُ أَنْ أَقُولَ لَکَ أَیُّ حَوَاسِّی أَدْرَکَ ذَلِکَ أَوْ شَیْئاً مِنْهُ وَ کَیْفَ تُدْرِکُ وَ هِیَ بِمَنْزِلَهِ الْمَیِّتِ لاَ تَسْمَعُ وَ لاَ تُبْصِرُ ؟ !

قُلْتُ فَأَخْبِرْنِی حَیْثُ اسْتَیْقَظْتَ أَ لَسْتَ قَدْ ذَکَرْتَ الَّذِی رَأَیْتَ فِی مَنَامِکَ تَحْفَظُهُ وَ تَقُصُّهُ بَعْدَ یَقَظَتِکَ ... ؟

قَالَ إِنَّ هَذَا الْأَمْرَ مَا دَخَلَتْ فِیهِ الْحَوَاسُّ.

قُلْتُ أَ فَلَیْسَ یَنْبَغِی لَکَ أَنْ تَعْلَمَ حَیْثُ بَطَلَتِ الْحَوَاسُّ فِی هَذَا أَنَّ الَّذِی عَایَنَ تِلْکَ الْأَشْیَاءَ وَ حَفِظَهَا فِی مَنَامِکَ قَلْبُکَ الَّذِی جَعَلَ اللَّهُ فِیهِ الْعَقْلَ الَّذِی احْتَجَّ بِهِ عَلَی الْعِبَادِ؟! (1)

می کند در حالی که بدن به منزله مرده است که نه می شنود و نه می بیند]

[ حضرت فرمود چگونه ] مُتذكِّر می شوی پس از بیداری اموری را که دیدی در خواب و حفظ کردی و نقل می کنی آن چه را که دیده ای؟

طبیب :گفت حواس مَدخلیَّت در این امور ندارد

حضرت فرمود: حال که باطل شد ادراک حواس، آیا سزاوار نیست که بدانی آن که می بیند و حافظ و مُتذکّر است روح است که در اوست عقلی که خدا او را حجت قرار داده برای بندگان ؟!

این بیان، تذكَُّر به وجدان است. بدیهی است هرکس رجوع به وجدان خود کند، می یابد آن که لذت می برد و اذیت می شود از لذایذ و آلام روحی و جسمی - [و] فرمان فرما و آمر و ناهی است در بدن همان حقیقت انسان است؛ و آلام و لذایذ و سرور و هموم و غموم و فَرَح و غَضَب برای او است.

چنان که قبلاً ذکر شد فعّال و دَرّاک جزئی و کلّی و محسوس و غیر محسوس و ظاهر و باطن روح است و این است [که] هر انسانی می گوید: من می خورم و ، می خوابم و لذت می برم و اذیت می کشم و غمناک و فرحناک می شوم! و این خود، دلیل روشنی است که حقیقت انسان مجرد از ماده و مدت نیست و مشاهده آن یا به تخلیه و تجرید در بیداری و یا به دیدن در عالم خواب است.

و شکی نیست که از برای هر کسی رؤیاهای صادقه ای هست که خودش را یا اشخاص زنده و مرده را که در خواب دیده می داند که [به] حقیقت لذت برده یا اذیت کشیده یا تکلُّم .کرده پس وجدان می کند و یقین دارد که روح، بدن و اجزای دماغی نیست و همچنین روح عین علم و عقل نیست؛ حقیقتی است که گاهی دارای علم و عقل است و گاهی فاقد آن هاست

غیریّت بدن و روح و عقل، مطابق برهان و وجدان است و قول به وحدت روح و بدن ( یعنی اجزای دماغیه ) از مادّیون ، یا (1) قول به تجرُّد و اتّحادِ روح و علم و عقل

ص: 216

از عرفا و فلاسفه - افراط و تفریط است؛ و حق صرف آن است که از قرآن و سنت ظاهر می شود و از مسلمات ملّیون است.

و اخبار و روایات در این موضوع بسیار است که هر کس رجوع کند ، یقین کند که بنای شرع و شریعت و قرآن و سنت بر تعدُّد و عدم تجرُّد روح است.

و از آن جمله است اخبار در ابواب علم و عقل و خلقتِ انوار و ارواح ، و طینت . و عهد و میثاق ، و عالم ذَرّ ، و خلقت حضرت آدم علیه السلام و حالت احتضار و موت و پس از موت، و قبر و برزخ و قیامت و جنت و نار و عقاب و ثواب و مؤانست و مجالست ارواح قبل از آمدن به این عالم و بعد از رفتن از این عالم .

جای تعجب است با این همه آیات و روایات- کسی بگوید که : مذاق قرآن تجرُّد روح است یا بنای توجیه و تأویل روایات را گذارده و تأویلاتی که بر خلاف اساس قرآن و سنت مقدسه است بنماید تا این که روایات را -با تکلُّفِ زیاد - مطابق اساس و اقوال فلاسفه، نماید.

به آن چه خود توصیف فرموده است.

« لاَ یُوصَفُ إِلاَّ بِمَا وَصَفَ بِهِ نَفْسَهُ» (1) و مشرب ،فلسفه توصیف به مفاهیم و وجوه (2) و روشِ عرفان، توصیف به کل صفات است (3)

سوم: قرآن اثبات می کند عدم امکان معرفتِ ذات قُدُوس را در مرتبه کمال مگر به خود ذات مقدس ؛ و فلسفه، معرفتِ مبدأ را به وجوه و مفاهیم (4) مُدّعی است ؛ و عرفان و تَصوُّف، معرفتِ ذات را به اتحاد و وحدت و کلّ تَعیُّنات ثابت می کند. (5)

چهارم: قرآن، نهی از تفکُّر در ذات و امر به تفکُّر در آیات می نماید؛ و فلسفه و عرفان ، کمال بشر را در تفکُّر در ذات می دانند. (6)

ص: 218

پنجم ،قرآن خُلُوّ حضرت حق را از مخلوقات و خُلُوّ مخلوقات را از ذات خدا اثبات می نماید؛ و فلسفه اثبات تشکیک و سنخیت میان خالق و مخلوق می کند ؛ و عرفان، اثبات وحدت و اتحاد نماید.

[خدا به وَهْم درک نمی شود و به فهم نمی توان او را به اندازه در آورد... پس خدایی جز او نیست به نورش هر تاریکی را روشن ساخت و به ظلمتش هر نوری تاریک گردید (زیرا هر نوری در برابر نور علمش ناپیدا و تاریک است) ].

و نیز آن حضرت فرماید :

﴿بِهِ تُوصَفُ الصِّفَاتُ لَا بِهَا يُوصَفُ، وَ بِهِ تُعرَفُ المَعارِفَ لَا بِهَا يُعرَفُ ....﴾ (1)

به برکتِ ذاتِ مقدَّس شناخته شود اشیا نه این که به اشیا او شناخته شود ؛ به او توصیف ( یعنی ظاهر) شود صفات نه ذات او به صفات ظاهر شود.

﴿هو الدَّالّ بِالدَّليل عَليه و المُؤَدِّى بالمَعرِفَةَ إِليه﴾ (2)

اوست رهنما به دلیل بر خودش، و اوست رساننده به معرفت و شناسایی به خودش

حاصل نتیجه این معرفت، اخراج ذاتِ مقدس است از حدّ تشبیه و تعطیل ؛ زیرا که ممکن نیست تعریف ذات مقدس به چیزی غیر ذات خودش - حتّى وجود و ماهیت - پس شیئی شبیه به ذات مقدس نیست؛ چنان چه در صحیفه سجادیه نوریه - بعد از ذکر آيه مباركه ﴿ وَ إِن تَعُدُّواْ نِعْمَتَ اللَّهِ لَا تُحْصُوهَا ﴾ (3) - می فرماید :

﴿ سُبْحان منْ لمْ یجْعلْ فِی أحدٍ مِنْ معْرِفهِ نِعمِهِ إِلاّ الْمعْرِفه بِالتّقْصِیرِ عنْ معْرِفتِها کما لمْ یجْعلْ فِی أحدٍ مِنْ معْرِفهِ إِدْراکِهِ أکْثر مِن الْعِلْمِ بِأنّهُ بأنّه لا يُدرِكه﴾ (4)

ص: 220

یعنی : منزه است خدایی که قرار نداده از شناسایی نِعَمِ خودش مگر [ شناختِ ] تقصیر از شناختن نعم را ؛ چنان چه قرار نداده در کسی از شناسایی ادراک ذات مقدس، زیادتر از علم به این که او را ادراک نمی کند.

و في الإحتجاج :

﴿اَلدَّالِّ عَلَی قِدَمِهِ بِحُدُوثِ خَلْقِهِ وَ بِحُدُوثِ خَلْقِهِ عَلَی وُجُودِهِ وَ بِاشْتِبَاهِهِمْ عَلَی أَنْ لاَ شَبَهَ لَهُ الَّذِی صَدَقَ فِی مِیعَادِهِ وَ ارْتَفَعَ عَنْ ظُلْمِ عِبَادِهِ وَ قَامَ بِالْقِسْطِ فِی خَلْقِهِ وَ عَدَلَ عَلَیْهِمْ فِی حُکْمِهِ مُسْتَشْهِدٌ بِحُدُوثِ الْأَشْیَاءِ عَلَی أَزَلِیَّتِهِ وَ بِمَا وَسَمَهَا بِهِ مِنَ الْعَجْزِ عَلَی قُدْرَتِهِ وَ بِمَا اضْطَرَّهَا إِلَیْهِ مِنَ الْفَنَاءِ عَلَی دَوَامِهِ وَاحِدٌ لاَ بِعَدَدٍ وَ دَائِمٌ لاَ بِأَمَدٍ وَ قَائِمٌ لاَ بِعَمَدٍ تَتَلَقَّاهُ الْأَذْهَانُ لاَ بِمُشَاعَرَةٍ وَ تَشْهَدُ لَهُ الْمَرَائِی لاَ بِمُحَاضَرَةٍ لَمْ تُحِطْ بِهِ الْأَوْهَامُ﴾ (1)

وجود مباركش تعریف می فرماید ذات مقدس را به نفی اضداد و اوصاف مخلوقات، و به شباهت مخلوقات با یک دیگر اثبات می فرماید که شبیهی از برای او نیست. حدوثِ اشیا دلیل است که او حادث نیست عجز آنان دلیل است که او عاجز نیست ، اضطرار اشیا به فنا دلیل است که او فانی نشود اذهان و ارواح او را بیاید، نه به ادراک حسی و وهمی ؛ گواهی می دهد به او آیات، نه به انطباع (2) احاطه نکند به او عقل ها.

و في الإحتجاج في رواية شريفة :

قال له السائل : فأنتَ [قَدْ ] حَدَدْتَهُ إِذْ أَثْبَتَّ وُجُودَهُ ؟

قال أبو عبدالله : لَمْ أَحُدَّهُ، وَ لکِنِّی أَثْبَتُّهُ؛ إِذْ لَمْ یَکُنْ بَیْنَ النَّفْیِ وَ الْاءِثْبَاتِ مَنْزِلَهٌ. (3)

ص: 221

سائل گفت: پس تحدید نمودی ذات مقدس را [چون وجود او را ثابت کردی]؟

حضرت [ صادق علیه السلام ] فرمود: تحدید نکردم بلکه اثبات کردم؛ زیرا که بین نفی و اثبات واسطه نیست

در خطبه [ای] حضرت ثامن الحجج- صلوات الله عليه - فرمود :

﴿فَلَیْسَ اللَّهَ عَرَفَ مَنْ عَرَفَ بِالتَّشْبِیهِ ذَاتَهُ وَ لَا إِیَّاهُ وَحَّدَ مَنِ اکْتَنَهَهُ وَ لَا حَقِیقَتَهُ أَصَابَ مَنْ مَثَّلَهُ ... وَ لَا إِيّاهُ عَنَي مَن شَبّهَهُ...﴾ (1)

یعنی: خدایی که به تشبیه شناخته شده خدا نیست و کسی که بخواهد به کنه ذات او احاطه نماید او را یکتا ندانسته و کسی که برای او مثل آورده به حقیقت او نرسیده ، و کسی که او را تشبیه کرد او را قصد نکرده است.

در توحید از حضرت باقر - صلوات الله علیه - نقل می کند :

﴿یَا جَابِرُ إِنَّ اَللَّهَ - تَبَارَکَ وَ تَعَالَی - لاَ نَظِیرَ لَهُ وَ لاَ شَبِیهَ، تَعَالَی عَنْ صِفَهِ اَلْوَاصِفِینَ﴾ (2)

ای جابر، خدای متعال، نظیر و شبیه ندارد، از وصف وصف کنندگان برتر است ].

و در روضة الواعظین روایت شده از حضرت امیرالمؤمنین - صلوات الله عليه - که فرمود:

﴿اِتَّقُوا اَللَّهَ (3) أَنْ تُمَثِّلُوا بِالرَّبِّ اَلَّذِی لاَ مِثْلَ لَهُ أَوْ تُشَبِّهُوهُ بِشَیْءٍ مِنْ خَلْقِهِ أَوْ تُلْقُوا عَلَیْهِ اَلْأَوْهَامَ أَوْ تُعْمِلُوا فِیهِ اَلْفِکْرَ أَوْ تَضْرِبُوا لَهُ اَلْأَمْثَالَ أَوْ تَنْعِتُوهُ بِنُعُوتِ اَلْمَخْلُوقِینَ فَإِنَّ لِمَنْ فَعَلَ ذَلِکَ نَاراً.﴾؛ (4)

ص: 222

یعنی: بپرهیزید از این که خدایی را که مثلی ندارد شبیه کنید با خلقش یا او را کنید یا در او فکر کنید یا برای او مثلی ،زنید یا او را به صفات مخلوق وصف کنید؛ برای کسی که چنین کند آتش است.

مخفی نیست که مراد از مخلوق- در لسان روایات - ماسوای ذات ربوبی است ( اعم از عالم ابداع و انوار و ارواح و اجسام) و توهُّم نشود که مراد فقط عالم شهود و وهم و خیال است؛ چنان چه دسته ای عالم خلق را به عالم اجسام منحصر کرده اند و ماسوای عالم اجسام را جزو عالم ربوبی شمرده اند. (1)

في التوحيد مسنداً عن ابي عبدالله علیه السلام:

﴿إِنَّ اللَّهَه - تَبَارَكَ وَ تَعَالَى - لا يُشْبِهُ شَيْئاً ، وَ لا يُشْبِهُهُ شَيْءٌ وَ كُلُّ مَا وَقَعَ فِي الْوَهْمِ فَهُوَ بِخِلافِهِ﴾ (2)

می فرماید: هیچ چیز شباهت به ذات مقدس ربوبی ندارد و مثل و مانندی ندارد (و اوست بینا و شنوا)؛ و آن چه که در وهم واقع شود ذات مقدس به خلاف اوست

پس نتیجه اولی اثبات بدون تشبیه است

يُوصف و تَعالى عَمَّا يَصِفُونَ » ؛ [خدا بزرگ تر است از این که (به چیزی ) توصیف شود، و متعالی ( و برتر ) است از آن چه انسان ها بدان او را) وصف کنند ]

زیرا بدیهی است که تعریف شیئی به غیر خودش، در وقتی ممکن است که آن دو شیء در اوصاف و کمال شبیه هم باشند و در حقیقت مشترک ؛ و ذاتِ قُدسی منزه است از مثل و شبیه پس به هر چه تعریف شود غیر اوست.

اما معرفى ذات مقدس به خود ذات قدّوس برای ،غیر محال است ؛ زیراکه ذاتِ باری مفهوم و معقول و مُتَوهَّم نشود. آن چه به عقل ادراک شود غیر عقل است، چه رسد به خالق عقل.

و از برای ذاتِ متعال آیاتی بر تنزیه و تقدیس اوست که معرفتِ ذات منحصر به معرفی ذات اوست و اوست مُعرّف ذاتِ خود و مُعرِفِ آیات خود.

دلیل بر آیات و دلیل بر خود ذاتِ مقدَّس هم اوست؛ زیرا که دانسته شد که «علم» آیتی از آیات بزرگ الهی است [که] نتوان او را شناخت مگر به خود او، و شناختن معلومات به اوست و اوست دلیل و آیه و برهان بر خودش و [بر] معلومات ، و خودِ [ا]و دلیل است که از برای او مثل و شبیهی نیست و غیر قائم بودن علم به ذاتِ خود، دلیل است بر وجود قَیُّومش

و او دلیل و برهان است که توحید ذات مقدس ، تمیز بین او و خلق است و [این که] با مخلوقات مُباین است ؛ «توحیده تمییزه» (1) [ توحید ( و یگانه دانستن ) خدا متمایز ساختن او (از مخلوقات) است] این است که حضرت امیرالمؤمنین علیه السلام فرموده است :

﴿وَصَفَ نَفْسَهُ بِأَسْمَاءٍ، و خَلَقَ لذاته عَلامات يُسْتَدَلُّ بها عَلى قُدسه و عُلُوّه عن الإدراك و التوصيف﴾ (2)

ص: 224

[خدا خویشتن را به نام هایی توصیف کرد و برای ذاتش علامت ها (و نشانه هایی) آفرید که به آن ها بر ساحت قُدس او و برتر بودنش از ادراک و توصیف ، استدلال می شود ]

قال الله تعالى: ﴿ هُوَ الَّذِي يُرِيكُمْ آيَاتِهِ﴾ (1)

[اوست خداوندی که آیات خود را به شما نشان می دهد ] .

نه این که نهی از توصیف، مطلبی تعبُّدی و بی دلیل است، بلکه حکم عقل و وجدان این است که خدا را نتوان توصیف کرد مگر به آن چه خود وصف فرموده است.

﴿وَ مَا قَدَرُوا اللهَ حَقَّ قَدْرِهِ ﴾ (2)

[منزلت خدا را آن گونه که بایسته است در نیافتند ]

﴿سُبْحَانَ اللَّهِ عَمَّا يَصِفُونَ * إِلا عِبَادَ اللهِ الْمُخْلَصِينَ ﴾ (3)

[خدا منزه است از آن چه وصف می کنند مگر (توصیف) بندگان با اخلاص خدا ]

واضح است اول بنده مخلص ، نبی اکرم صلى الله عليه و سلم است و او توصیف نکند خدا را مگر به آن چه خدا وصف کرده است.

﴿سُبْحَانَ اللَّهِ عَمَّا يَصِفُونَ * عَالِمِ الْغَيْبِ وَالشَّهَادَةِ فَتَعَالَى عَمَّا يُشْرِكُونَ ﴾ (4)

ص: 225

خدا منزه است از آن چه وصف می کنند؛ نهان و آشکار را می داند، پس برتر است از آن چه شرک می ورزند ].

﴿سُبْحَانَهُ وَ تَعَالَى عَمَّا يَقُولُونَ عُلُوًّا كَبيرًا ﴾ (1)

[خدا منزه می باشد و بسی برتر است از آن چه بر زبان می آورند ]

في الكافي ، في رواية شريفة :

قال ( یعنی اليهودى ) : يا محمد ، صف لي ربَّك ؟

فقال صلی الله علیه و آله: إنَّ الخالق لا يُوصَفُ إلا بما وَصَفَ به نَفْسَه ، و كيفَ يُوصَفُ الخالقُ الَّذى يَعجِزُ الحواس أن تُدرِكَه ، و الأوهام أن تَنالَهُ، و الخَطرات أن تَحدَّه ، و الأبصار [ عن ] الإحاطة به ؛ جَلَّ عَمَّا يَصفُه الواصفون .

إلى أن قال علیه السلام: والواصفون لا يَبلُغُون نَعْتَه (2)

خدایی که برتر است از ادراک حواس و اوهام و خطرات [ آن چه بر قلب انسان خطور می کند ] و ابصار و منزه است از آن چه وصف کنند او را وصف کنندگان و نمی رسند و صف کنندگان حقیقتِ وصفِ ذات قدّوس را.

فى التوحيد مسنداً عن الصادق علیه السلام يقول :

بَیْنَا أَمِیرُ اَلْمُؤْمِنِینَ عَلَیْهِ السَّلاَمُ یَخْطُبُ عَلَی اَلْمِنْبَرِ بِالْکُوفَهِ إِذْ قَامَ إِلَیْهِ رَجُلٌ فَقَالَ : يا أَمِیرَ اَلْمُؤْمِنِینَ صِفْ لَنَا رَبَّکَ - تَبَارَکَ وَ تَعَالَی - لِنَزْدَادَ لَهُ حُبّاً وَ بِهِ مَعْرِفَهً !

فَغَضِبَ أمير المؤمنين علیه السلام و نادَى الصَّلوةَ جامعةً، فَاجتَمَعَ النَّاسِ حَتَّى

ص: 226

غَصَّ المَسجِدُ بِأَهلِهِ ، ثُمَّ قامَ مُتَغَيِّرَ اللَّونِ فَقالَ : « الحمد لله » .

إلى أن قال : وَ اِنْحَسَرَتِ اَلْأَبْصَارُ عَنْ أَنْ تَنَالَهُ فَیَکُونُ بِالْعِیَانِ مَوْصُوفاً وَ بِالذَّاتِ اَلَّتِی لاَ یَعْلَمُهَا إِلاَّ هُوَ عِنْدَ خَلْقِهِ مَعْرُوفاً

إلى أن قال : وَ ارْتَفَعَ عَنْ أَنْ تَحْوِیَ کُنْهَ عَظَمَتِهِ فَهَاهَهُ رَوِیَّاتِ الْمُتَفَکِّرِینَ ... وَ کَیْفَ یَکُونُ مَنْ لَا یُقَدَّرُ قَدْرُهُ مُقَدَّراً فِی رَوِیَّاتِ الْأَوْهَامِ وَ قَدْ ضَلَّتْ فِی إِدْرَاکِ کُنْهِهِ هَوَاجِسُ الْأَحْلَامِ ...لِبُعْدِهِ مِنْ أَنْ یَکُونَ فِی قُوَی الْمَحْدُودِینَ لِأَنَّهُ خِلَافُ خَلْقِهِ فَلَا شِبْهَ لَهُ مِنَ الْمَخْلُوقِینَ ... و لا تُقَدِّر عَظَمَهَ اللّهِ سُبحانَهُ عَلی قَدرِ عَقلِکَ فَتَکونَ مِنَ الهالِکینَ (1)

خطبه مبارکه مُفَصَّل بود اکتفا کردیم به چند جمله که صریح است در آن چه گفتیم .

و خُطَب از رسول خدا صلی الله علیه واله و ائمه هدی علیهم السلام در این موضوع ( یعنی تسبیح و تنزیه و نهی از تفکُّر) و توصیف به مقداری است که از عهدهٔ ما و این رساله خارج است

حال، مفادِ چند جمله- از خطبه [ای] که ذکر شده - این است :

سائل اظهار داشت که توصیف کن خدا را تا معرفت پیدا کنیم و محبت به خدا زیاده گردد! به شنیدن این ،کلام غَضَب بر وجود مبارکش عارض شد!

خود این امر دلیل بزرگی است که ذات قُدُّوس را نتوان توصیف کرد، بلکه تقاضای توصیف - نسبت به ذات خداوند - جسارت است .

پس حضرت ندای عام دادند و مردم جمع شدند به طوری که مسجد از جمعیت پر شد. سپس حضرت در حالی که گونۀ مبارکش مُتغیّر ،بود ایستاد و فرمود: سپاس خداوند [را].

تا این که فرموده که: بینش ها کوتاه تر است از این که برسد به حقیقت ذات او تا به مشاهده وصف شود و به ذاتی که حقیقت آن را جز او کس نمی داند نزد خلق شناخته گردد. ....

برتر است از این که افکار به کُنه بزرگی او احاطه کند ... و چگونه ممکن است

ص: 227

توصیف کرد کسی را که نمی توان بزرگی او را با اندیشه های دقیق سنجید و به تحقیق به ادراک حقیقت ،او ، افکار ،لطیف، راه نیابند ... چون برتر است از این که در قوای محدود خلق قرار گیرد؛ زیرا او با خلق خویش مُباین است و او را مانندی نیست.

بزرگی خداوند را با دانش خویش مَسَنْج ! و گرنه از هلاک شوندگان می باشی .

في التوحيد و العيون عن ثامن الأئمة عن آبائه عن اميرالمؤمنين علیهم السلام في خُطبةٍ في مسجد الكوفة :

الْحَمْدُ لِلَّهِ الَّذِي لَا مِنْ شَيْءٍ كَانَ وَ لَا مِنْ شَي ءٍ كَوَّنَ مَا قَدْ كَانَ ... مُبَايِنٌ لِجَمِيعِ مَا أَحْدَثَ فِي الصِّفَاتِ وَ مُمْتَنِعٌ عَنِ الْإِدْرَاكِ بِمَا ابْتَدَعَ مِنْ تَصْرِيفِ الذَّوَاتِ ... مُحَرَّمٌ عَلَی بَوَارِعِ ثَاقِبَاتِ الْفِطَنِ تَحْدِیدُهُ ... وَ عَلَى غَوَائِصِ سَابِحَاتِ النَّظَرِ تَصْوِيرُهُ ...

ممْتَنِعٌ عَنِ الْأَوْهَامِ أَنْ تَكْتَنِهَهُ وَ عَنِ الْأَفْهَامِ أَنْ تَسْتَغْرِقَهُ وَ عَنِ الْأَذْهَانِ أَنَّ تُمَثِّلَهُ ....

و نَضَبَتْ عَن الإشارة إليه بالإكتناه بحار العلوم و رجعت بالصِّغَر عن السُّمُةِ إِلى وَصْف قدرته لطائفُ الْخُصُوم ...

قَدْ ضَلَّتِ الْعُقُولُ فِي أَمْوَاجِ تَيَّارِ إِدْرَاكِهِ وَ تَحَيَّرَتِ الْأَوْهَامُ عَنْ إِحَاطَةِ ذِكْرِ أَزَلِيَّتِهِ ... و لا له مَثَلٌ مَضرُوبٌ و لا شَیءٌ عَنهُ مَحجوبٌ ، تَعالی عَن ضَربِ الأَمثالِ وَالصِّفاتِ المَخلوقَهِ عُلُوّا کَبیرا . (1)

نفرموده .... از آن چه آفریده است- در صفت - جدا می باشد. نتوان او را به چیزهای گوناگونی که آفریده ادراک نمود؛ بر زیرکان ،هوشیار تحدیدِ ذاتِ او محال است ... بر شناوران بحر اندیشه تصویر او ممتنع است.

وَهم، نتواند به کنه او راه یابد و فهم نتواند او را ادراک کند و ذهن ، نتواند صورتی برای او بسازد.

دریاهای دانش در اشاره به گنه ذاتش خشک باشند، و اندیشه های لطیف از رسیدن به وصفِ قدرتش تهی دست باز آیند عقول ، در ادراک او حیران اند و اوهام در احاطه به ذکر سرمدی او سرگردان ... نتوان برای او مَثَلی زد و نه چیزی از او پنهان است؛ برتر است از این که بتوان برای او مَثَلی ،آورد و مُنَزَّه است از صفاتِ آفریده شده.

و في التوحيد مسنداً قال :

جَاءَ رَجُلٌ إِلَی اَلْحَسَنِ بْنِ عَلِیٍّ عَلَیْهِما السَّلاَمُ فَقَالَ لَهُ : يابن رسول الله ،صِفْ لِی رَبَّکَ حَتَّی کَأَنِّی أَنْظُرُ إِلَیْهِ !

فَأطْرَق حسن بن على علیهما السلام مَليّاً ثُمَّ رَفَعَ رأسَهُ فَقال : الحمدُ لله.

إلى أن قال : فَلاَ تُدْرِکُ اَلْعُقُولُ وَ أَوْهَامُهَا وَ لاَ اَلْفِکْرُ وَ خَطَرَاتُهَا وَ لاَ اَلْأَلْبَابُ وَ أَذْهَانُهَا صِفَتَهُ (1)

حضرت امام حسن علیه السلام در جواب کسی که گفت: پروردگار خود را برای من تعریف کن به طوری که گویا من به او نگاه می کنم فرمود که : عقل و دانش و وَهُم، نتواند چگونگی او را دریابد.

في التوحيد و العيون لَمّا أراد المأمونُ أَن يَستَعْمِلَ الرّضا علیه السلام (2) جَمَعَ بَنى هاشم ، إلى أن قال :

فَصَعِدَ علیه السلام المِنبَرَ فَقَعَدَ مَليّاً لا يَتَكَلَّمُ مُطرِقاً ثُمَّ انْتَفَضَ انْتِفَاضَة و اسْتَوى

ص: 229

قائماً و حَمِدَ الله و أثْنَى عَليه و صَلّى عَلى نَبيّه و أهل بَيتِه . ثمَّ قال :

أَوَّلُ عبادةِ اللهِ مَعرفَتُه ، و أصل مَعرفَةِ الله توحيده ، و نَظامُ تَوحِيدِ اللهِ نَفَيُّ الصَّفات عَنه ؛ لِشَهادة العُقُول أَنَّ كُلَّ صِفةٍ و مَوصُوفٍ مَخلُوقٌ، و شَهادةِ كُلِّ مَخلُوقٍ أنَّ له خالقاً لَيس بِصِفةٍ ولا مَوصُوفٍ، و شَهادةِ كُلِّ صِفةٍ و موصوف بالإقتران و شهادةِ الإقتران بالحَدَث ، و شَهادةِ الحَدَثِ بالإمتناع من الأزل المُمتنع مِن الحَدَث .

إلى أن قال : بِصُنع اللهِ يُستَدَلُّ عَليه ، و بالعُقُول يعتقَد مَعرفَتُه ، و بالفِطْرَة تَثبتُ حُجَّتُه ... فَقَد جَهِلَ اللهُ مَن اسْتَوصَفَه ... و مَن قال كَيفَ ، فَقَد شَبَّهَه و مَن جَزَّأه ، فَقَد وَصَفه ، و مَن وَصَفه ، فَقد ألحَدَ فيه .(1)

آن که خدا را وصف کند او را نشناخته و آن که گوید خداوند چگونه است او را تشبیه کرده و آن که او را تجزیه کند ( به صفت موصوف) او را وصف کرده ، و آن که او را وصف کند به او کفر ورزیده است.

في النهج في خطبة شريفة قال علیه السلام:

﴿أَوَّلُ الدِّين مَعرفَتُه ، و كمالُ مَعرفَتِه التّصدِيقٌ بِه ، و كمالُ التَّصدِيقِ به تَوحِيدُه ، و كمالُ تَوحِيدِه الإخلاص له ، و كمال الإخلاص له نَفِي الصّفاتِ عنه ؛ لِشَهادَةِ كُلِّ صِفةٍ أَنَّها غَيرُ المَوصُوف، و شَهَادَةِ كُلِّ مَوصُوفٍ أنَّه غَيرُ الصّفة﴾

فَمَن وَصَف الله - سبحانه - فَقَد قَرَنه ، و مَن قَرَنه فَقَد ثَنَّاه، و مَن ثَنّاه فَقَد ، و مَن جَزَّأَهِ فَقَد جَهِلَه ، و مَن جَهِلَه فَقد أشار إليه ، و من أشار إليه فَقد حَدَّه ، و مَن حَدَّه فَقَد عَدَّه... (1)

حضرت امیر علیه السلام در این خطبه فرماید:

اول ،دین شناسایی خدا است و کمال معرفتِ خدا تصدیق به وجودش باشد و کمال تصدیق یکتا شناختن اوست و کمال توحید اخلاص برای اوست و کمال اخلاص، نفی صفات است از او؛ زیرا هر صفتی غیر از موصوف و هر موصوفی غیر از صفت است.

پس هر کس خدا را توصیف کند او را مقرون کرده به صفت و هر کس او را مقرون کند او را دو تا شمرده و هر کس او را دو تا شمارد برای خدا اَجزا قرار داده است و کسی که او را دارای اجزا قرار دهد او را نشناخته و هر کسی او را نشناخت اشاره به او کرده و کسی که به او اشاره کرد تحدیدش کرده و او را محدود دانسته و کسی که محدودش دانست او را شماره کرده است

في التوحيد عن موسى بن جعفر - صلوات الله عليهما - فقال :

يا أبا احمد ، لا تَتَجاوَزْ فى التَّوحيدِ ما ذَكَرَه الله - تعالى ذكره - في

ص: 231

كِتابِه فَتَهلك.

إلى أن قال : وَ أَنَّهُ لاَ تُقَدِّرُهُ اَلْعُقُولُ وَ لاَ تَقَعُ عَلَیْهِ اَلْأَوْهَامُ وَ لاَ تُحِیطُ بِهِ اَلْأَقْطَارُ وَ لاَ یَحْوِیهِ مَکَانٌ ، و لا تُدْرِکُهُ اَلْأَبْصارُ وَ هُوَ یُدْرِکُ اَلْأَبْصارَ وَ هُوَ اَللَّطِیفُ اَلْخَبِیرُ ... هُوَ الْقَدِیمُ وَ مَا سِوَاهُ مَخْلُوقٌ مُحْدَثٌ، تَعَالَی عَنْ صِفَاتِ الْمَخْلُوقِینَ عُلُوّاً کَبِیراً (1)

حضرت موسی بن جعفر صلوات الله علیهما می فرماید: ای [ ابا ] احمد (2) تجاوز نکن در خداشناسی از آن چه خداوند در کتابش فرموده که هلاک خواهی شد.

و فرمود: خدا به تقدیر عقول در نیاید، و اَوهام بر او واقع نشود، و افکار به او احاطه نکند و در مکانی قرار نگیرد و دیدگان او را در نیابد و او دیدگان را بیند ، و او مهربان و آگاه است.

او قدیم است و ماسوای او حادث و ،مخلوق بزرگتر است از توصیف مخلوقین

عن تحف العقول عن سيد الشهداء علیه السلام إلى أن قال :

وَ لا یَقْدِرُ الْواصِفُونَ کُنْهَ عَظَمَتِهِ، وَ لا یَخْطُرُ عَلَی الْقُلُوبِ مَبْلَغُ جَبَرُوتِهِ... وَ لا تُدْرِکُهُ الْعُلَماءُ بِأَلْبابِها ، وَ لا أَهْلُ التَّفْکیرِ بِتَفْکیرِهِمْ إِلاَّ بِالتَّحْقیقِ إِیقاناً بِالْغَیْبِ ... اِحْتَجَبَ عَنِ اَلْعُقُولِ کَمَا اِحْتَجَبَ عَنِ اَلْأَبْصَارِ ...

بِهِ تُوصَفُ الصِّفاتُ لا بِها یوصَفُ، وَ بِهِ تُعْرَفُ الْمَعارِفُ لا بها يُعرَف؛ فذلك الله لا سَمِيَّ له سُبحانه ﴿ لَيْسَ كَمِثْلِهِ شَيْءٌ وَ هُوَ السَّمِيعُ البَصِيرُ ﴾ (3) (4)

حضرت سیدالشهداء علیه السلام می فرماید:

قادر نیستند و صف کنندگان حقیقت عظمت او را تعریف نمایند و مقدار و منتهای قدرت و بزرگی و سلطنت او خطور در قلوب ننماید ... علما به عقل

ص: 232

خود او را ادراک نکنند و اهل تفکُّر نیز به تفکُّر او را نیابند مگر ایمان به غیب آرند... از عقول پوشیده است همان طوری که از چشم ها پنهان است....

عنه عن أبي الحسن الثالث علیه السلام:

﴿إنَّ الله لا يُوصَفُ إلا بما وَصَف به نَفْسَه ، و أنّى يُوصَفُ الذي تَعجِزُ الحواس أن تُدرِكَه ، والأوهام أن تناله ، والخَطَراتُ أَن تَحدَّه ، و الأبصارُ عن الإحاطة به﴾ (1)

[از حضرت هادی علیه السلام روایت شده که فرمود:

خدا توصیف نمی شود مگر به آن چه خودش را وصف کرده است، چگونه توصیف شود خدایی که حواس از درکش عاجز است ، و اوهام نمی تواند به او برسد و خطورات قلبی نمی تواند محدودش سازد و دیده ها نمی تواند بر او احاطه يابد ] .

عن التوحيد، باسناده إلى الحسن العسكرى علیه السلام ، عن ابيه عن جده علیهما السلام قال :

﴿قامَ رَجلٌ إلى الرّضا علیه السلام قال : یَابنَ رَسولِ اللّهِ ، صِف لَنا رَبَّکَ ؛ فَإِنَّ مَن قِبَلَنا قَدِ اختَلَفوا عَلَینا﴾ .

فَقال الرّضا علیه السلام: ﴿إِنَّهُ مَنْ يَصِفُ رَبَّهُ بِالْقِيَاسِ لَا يَزَالُ الدَّهْرَ فِي الِالْتِبَاسِ، مَائِلًا عَنِ الْمِنْهَاجِ، ظَاعِناً فِي الِاعْوِجَاجِ، ضَالًا عَنِ السَّبِيلِ، قَائِلًا غَيْرَ الْجَمِيلِ، أُعَرِّفُهُ بِمَا عَرَّفَ بِهِ نَفْسَهُ مِنْ غَيْرِ رُؤْيَةٍ، وَأَصِفُهُ بِمَا وَصَفَ بِهِ نَفْسَهُ مِنْ غَيْرِ صُورَةٍ﴾ (2)

ص: 233

حضرت رضا علیه السلام در جواب مردی که گفت: توصیف کن پروردگار را ، فرمود: کسی که وصف کند خدای خود را به قیاس و تشبیه و مثل همیشه در اشتباه و از راه راست مُنْحَرف و در راه کج روانه می باشد؛ از طریق حق گمراه است ، و سخن ناروا گوید. خدا را تعریف می نمایم به آن چه خودش تعریف کرده، و توصیف می نمایم به آن چه خودش فرموده است.

في الدعاء اليماني لأمير المؤمنين علیه السلام:

فَلا يَبلُغُكَ بُعد الهمم ، ولا يَنالُك غَوص الفكر ، و لا يَنْتَهَى إِليكَ نَظَرُ النَّاظر في مَجْدِ جَبروتك ؛ ارتَفَعتْ عَن صِفة المَخلُوقين صفاتُ قُدرتِك ، و عَلا عَن ذلك كبرياء عَظَمتك ....

كلَّت الأوهام (1) عَنْ تَفْسِیرِ صِفَتِکَ وَ انْحَسَرَتِ الْعُقُولُ عَنْ کُنْهِ مَعْرِفَتِکَ وَ کَیْفَ تُوصَفُ وَ أَنْتَ الْجَبَّارُ الْقُدُّوسُ ... [ وَ لَا تَهْتَدِی الْقُلُوبُ لِصِفَتِکَ وَ لَا تَبْلُغُ الْعُقُولُ جَلَالَ عِزَّتِکَ ] (2) حَارَتْ فِی مَلَکُوتِکَ عَمِیقَاتُ مَذَاهِبِ التَّفْکِیرِ ... وَ كَلَّ دُونَ ذَلِكَ تَحْبِيرُ اَللُّغَاتِ وَ ضَلَّ هُنَالِكَ اَلتَّدْبِيرُ فِي تَصَارِيفِ اَلصِّفَاتِ ؛ فَمَنْ تَفَكَّرَ فِي ذَلِكَ رَجَعَ طَرْفُهُ إِلَيْهِ حَسِيراً وَ عَقْلُهُ مَبْهُوتاً وَ تَفَكُّرُهُ مُتَحَيِّراً (3)

حضرت امیر علیه السلام در دعای یمانی می فرماید:

خداوندا نمی رسد به تو همت های بلند و در نیابد تو را شناوری فکرها منتهی نشود به سوی تو نظر بینندگان در بزرگی قدرت و سلطنت تو برتر است

ص: 234

از صفات مخلوقین

فکرها از تفسیر صفات تو بازماند و عقل ها از درک حقیقت تو ناتوان است، چگونه توصیف می شوی و حال این که تو جبار و منزهی متحیّر شده در ملکوت تو فکرهای عمیق و بیان لغات در این جا از کار بازماند و تدبیر در شرح صفات تو سرگردان گردد کسی که فکر نماید در عظمت تو ناتوان و متحیّر باز آید [ دل ها راه نیابد به صفات تو و نرسد به جلال عزّت تو ]

بالجمله :

تذکرات قرآن و روایات به اعلا صوت می فرماید: توصیفات بشری، کفر و ضلالت و تَجرِّی نسبت به ذات مقدس است؛ چنان چه در وصف چنین کسان در خطبه ای فرموده اند :

﴿یُؤْمِنُ مِن مِنَ اَلْعَظَائِمِ وَ یُهَوِّنُ کَبِیرَ اَلْجَرَائِمِ﴾ (1)

[مردم را از گناهان بزرگ ایمن می دارد و جُرم های بزرگ را ناچیز می نمایاند ] .

قریباً شرح خواهیم داد که چگونه در اساس فلسفه و عرفان بشری، توصیف و تعريف ذات خدا، تشبیه یا اتحاد و عینیت است

مقدَّس ممکن نیست؛ زیراکه ماسوای ذاتِ پاک او مصنوع و مخلوق و مُحتاج .است پس «مخلوق » وجه و مرآت ذات خالق نخواهد شد. بلی، آیت و علامتِ اثبات ذات اوست . (1) پس خدا را نتوان شناخت و تعریف کرد به وجوه و عناوین (حتّی به وجود و ماهیت و شیئیَّت (2) و علّیت (3) و اَمثال آن) زیرا که دانسته شد آن چه مفهوم و معقول و مُتصوَّر است غیر ذات مقدس اوست و عرفان او به غیر او محال و ممتنع است.

و به تعبیر دیگر، علم حصولی اصطلاحی عبارت است از حصول صورت شیء در نفس یا اتحاد صورت با نفس؛ و علم حضوری عبارت از حضور معلوم نزد عالم است .

ذات مقدس منزه است از این که دارای صورتی در نفوس باشد یا با نفوس متحد گردد .

علم حضوری به تعقُّل نفس است و تعقُّل به- اصطلاح فلسفه - تجرید موجودات مادی است از ماده و لوازم آن ( بدیهی است که این فعلی از افعال نفس و مخلوق و معلول نفس است ) به حضور مجردات معقوله نزد عاقل مُجرَّد ؛ زیرا که تجرُّد مساوق است با عاقلیت و معقولیت و عقل در حقیقتِ علم و عقل ذکر شد که : معقولیت ، خلاف ذاتِ عقل .است

اشيا معقول اند به عقل ، و عقل معقول نگردد، چه رسد به ذات مقدس باری تعالی که خالق عقل می باشد.

ص: 236

فى الكافي مسنداً عن ابي عبد الله علیه السلام في رواية شريفة قال :

مَن زَعَمَ أَنَّه يَعرِفُ اللَّهَ بِحِجَابٍ أو بِصُورةٍ أو بِمثالٍ، فَهو مُشرك ؛ لأنَّ حَجابَه و مِثاله و صُورته ، غَيرُه ؛ و إِنَّما هُو واحدٌ مُتوحِدٌ فَكيفَ يُوَحِده مَن زَعَمَ أَنَّه عَرَفَه بغيره ، و إِنَّما عَرَفَ اللهَ مَن عَرَفَهُ بِاللَّهِ ، فَمَن لم يَعرِفه به فليس يَعرفُهُ إِنَّما يَعرِفُ غَيره .

لَيس بينَ الخالق و المَخلُوق شيء، والله خالق الأشياء لا مِن شَيء كان (1)

کسی که گمان کرده است که می شناسد خدای را به حجاب و صورت و مثال پس مشرک است؛ زیرا که حجاب و مثال و صورت غیر اوست، و اوست خدای یکتا و چگونه فرد و یکتا دانسته او را کسی که گمان کرده است شناخته است خدا را به غیر او .

شناخته است خدا را کسی که خدا را به خدا شناخته و کسی که نشناخته است ذات مقدس را به ذات پاک او پس نشناخته است او را و شناخته است غیر خدا را .

بین آفریننده و آفریده شده چیزی نیست خدا خالق اشیاء است و از چیزی نمی باشد.

في التوحيد عنه علیه السلام إلى أن قال :

فَمَن زَعَمَ أَنَّه يُؤْمِنُ بما لا يَعرِفُ فَهُو ضالٌّ عَن المَعرِفَة ، لا يُدرِكُ مَخلُوقٌ شَيئاً إلا بالله ، و لا تُدرَكُ مَعرِفَةُ الله إلا بالله ، و اللهُ خِلْوٌ مِن خَلْقِه ، و خَلْقُه خِلْوٌ مِنه (2)

کسی که گمان کرده است که ایمان می آورد به شیئی که نمی شناسد، از معرفت گمراه است مخلوق چیزی را نمی شناسد مگر به خدا و خدا خالی است از خلقش و خلق خالی است از او .

ص: 237

في رواية شريفة :

﴿وَ تَعْرِفُ نَفْسَکَ بِهِ وَ لَا تَعْرِفُ نَفْسَکَ بِنَفْسِکَ مِنْ نَفْسِکَ وَ تَعْلَمُ أَنَّ مَا فِیهِ لَهُ وَ بِهِ﴾ (1)

تو خودت را به خدا می شناسی نه به خود! (2) می دانی آن چه را که نفس دارد ملک خداوند است.

اساس دین اسلام بر این امر است که معرفت خدا حاصل نشود مگر به ذات پاک و به فرمان او همچنین باقی ماندن معرفت به اراده اوست؛ و خداوند معرفت را فطری بشر قرار داده که در قلوب ثابت است و به واسطۀ غفلت و توجه به غیر شخص محجوب از خدا گردد ؛ و از جمله حُجُب ، توهُّمات و خیالات خودسرانه بشر است .

﴿لا تَجِدُ قَوْمًا يُؤْمِنُونَ بِاللَّهِ وَالْيَوْمِ الْآخِرِ يُوَادُّونَ مَنْ حَادَّ اللَّهَ وَ رَسُولَهُ وَ لَوْ كَانُوا آبَاءَهُمْ أَوْ أَبْنَاءهُمْ أَوْ إِخْوَانَهُمْ أَوْ عَشِيرَتَهُمْ أُوْلَئِكَ كَتَبَ فِي قُلُوبِهِمُ الْإِيمَانَ وَأَيَّدَهُم بِرُوحِ مِنْهُ ﴾ (3)

نمی یابی کسانی را که ایمان آورده اند به خدا و رسول و روز قیامت ، که دوستی

ص: 238

کنند با کسانی که مخالفت و دشمنی کرده اند با خدا و رسول ، گر چه پدران یا پسران یا برادران یا خویشان آن ها باشند. آن ها کسانی هستند که ثبت شده است در دل های آن ها ایمان و خداوند آنان را به روحی از خود نیرو بخشیده است.

﴿هُوَ الَّذِي أَنزَلَ السَّكِينَةَ فِي قُلُوبِ الْمُؤْمِنِينَ لِيَزْدَادُوا إِيمَانًا مَّعَ إِيمَانِهِمْ ﴾ (1)

خدا کسی است که فرستاده آرامش را در دل های مؤمنین ، برای آن که ایمان خویش را افزون نمایند.

﴿يَمُنُّونَ عَلَيْكَ أَنْ أَسْلَمُوا قُل لا تَمُنُّوا عَلَيَّ إِسْلَامَكُم بَلِ اللَّهُ يَمُنُّ عَلَيْكُمْ أَنْ هَدَاكُمْ لِلْإِيمَانِ إِن كُنتُمْ صَادِقِينَ ﴾ (2)

منت می گذارند بر تو که اسلام آورده اند! بگو: منت مگذارید بر من اسلام خودتان را بلکه خدا منت می گذارد بر شما که هدایت کرده است شما را به ،ایمان اگر باشید از راست گویان

﴿وَ لَكِنَّ اللَّهَ حَبَّبَ إِلَيْكُمُ الْإِيمَانَ وَزَيَّنَهُ فِي قُلُوبِكُمْ وَ كَرَّهَ إِلَيْكُمُ الْكُفْرَ وَ الْفُسُوقَ وَ الْعِصْيَانَ أُوْلَئِكَ هُمُ الرَّاشِدُونَ * فَضْلاً مِّنَ اللَّهِ وَ نِعْمَةً وَاللَّهُ عَلِيمٌ حَكِيمٌ ﴾ (3)

و لکن ایمان را برای شما محبوب نموده و آن را در دل شما آراسته و ناخوش قرار داده است کفر و فسق و معصیت را آنان اند دارای رشد؛ و این، فضل و نعمتی است از خداوند و خدا دانا و حکیم و درست کار است.

﴿أَوَ مَن كَانَ مَيْتًا فَأَحْيَيْنَاهُ وَ جَعَلْنَا لَهُ نُورًا يَمْشِي بِهِ فِي النَّاسِ كَمَن مَّثَلُهُ فِي الظُّلُمَاتِ لَيْسَ بِخَارِجٍ مِنْهَا كَذَلِكَ زُيِّنَ لِلْكَافِرِينَ مَا كَانُوا يَعْمَلُونَ ﴾ (4)

ص: 239

آیا کسی که مرده بوده پس او را زنده کردیم و قرار دادیم برای او نوری که به وسیله آن بین مردم راه رود مانند کسی است که در تاریکی است و خارج از آن نمی شود؟! این چنین زینت داده شده برای کافرین آن چه را که عمل می کنند.

﴿اللهُ وَلِيُّ الَّذِينَ آمَنُواْ يُخْرِجُهُم مِّنَ الظُّلُمَاتِ إِلَى النُّور ﴾؛ (1)

خدا دوست و ولی کسانی است که ایمان آورده اند، بیرون آورد آنان را از تاریکی ها به روشنایی.

فى الكافي عن ابي عبدالله - صلوات الله عليه - بعد قول الراوى (أصلَحَکَ اللّهُ،هَل جُعِلَ فِی النّاسِ أداهٌ یَنالونَ بِهَا المَعرِفَهَ ؟) قال فقال : لا.

قلت: فَهَل کُلِّفُوا المَعرِفَهَ؟

قال : لا ، عَلى الله البيان : ﴿لا يُكَلِّفُ اللهُ نَفْسًا إِلَّا وُسْعَهَا﴾ (2) و ﴿ لاَ يُكَلِّفُ اللّه ُ نَفْساً إِلاَّ مَا آتَاهَا﴾ (3) (4)

پس از سؤال سائل که آیا خدا قرار داده برای انسان امری را که به واسطه آن بشناسد خدا را؟ فرمود: نه پرسید آیا تکلیف دارند به معرفت؟ فرمود: نه ، بر خدا است بیان؛ و تکلیف نکند خدا مگر به مقدار وسع و قدرت ، و تکلیف نکند مگر چیزی را که قدرت و استطاعت آن را داده است.

از این بیان واضح می شود که برای بشر قدرت معرفت ذات ربوبی نیست.

عنه علیه السلام في جواب السائل عن المعرفة ، قال :

﴿مِنْ صُنْعِ اَللَّهِ لَیْسَ لِلْعِبَادِ فِیهَا صُنْعٌ﴾ (5)

ص: 240

و نیز پس از سؤال از معرفت خدا فرمود معرفت صنع خدا است و از برای بندگان در او صنعی نیست

عن المحاسن عن صفوان قال :

قلتُ للعبد الصالح علیه السلام: هَلْ فِي النَّاسِ اسْتِطَاعَةٌ يَتَعَاطَوْنَ بِهَا الْمَعْرِفَةَ ؟

قال : لا ، إِنَّمَا هُوَ تَطَوُّلٌ مِنَ اللَّهِ

قلتُ : أَ فَلَهُم عَلَى المَعرِفَةِ ثَوَابٌ إِذَا كَانُوا لَيسَ فِيهِم مَا يَتَعَاطَونَهُ بِمَنزِلَةِ الرُّكُوعِ وَالسُّجُودِ الَّذِي أُمِرُوا بِهِ فَفَعَلُوهُ؟

قال : لا ، إِنَّما هُو تَطَوُّلُ مِن الله عَليهِم ، و تَطَوُّلُ بِالثّواب. (1)

راوی گفت: سؤال کردم از حضرت موسی بن جعفر علیه السلام آیا از برای مردم استطاعت و توانایی هست که معرفت را دارا شوند؟ فرمودند: معرفت بخششی است از خدا. پرسیدم: آیا ثوابی هست بر معرفت ، مانند ثواب بر رکوع و سجود و افعال تکلیفیه ؟ فرمود: معرفت و ثواب هر دو بخشش خداوند است.

عن المحاسن مسنداً عن ابی عبدالله علیه السلام- في قول الله عزوجل ﴿ وَ إِذْ أَخَذَ رَبُّكَ مِن بَنِي آدَمَ مِن ظُهُورِهِمْ ذُرِّيَّتَهُمْ وَ أَشْهَدَهُمْ عَلَى أَنفُسِهِمْ ﴾ (2) - قال :

كانَ ذلك معاينةً لله ، فَأنساهُم المعاينة و أثبَتَ الإقرارَ في صُدُورِهِم، و لولا ذلك ما عَرَفَ أحدٌ خالِقَه و لا رازقه ؛ و هُوَ قولُ الله ﴿ وَ لَئِن سَأَلْتَهُم خَلَقَهُمْ لَيَقُولُنَّ الله﴾ (3) (4)

حضرت ابی عبدالله علیه السلام در بیان آیه مبارکه : ﴿ وَ إِذْ أَخَذَ رَبُّكَ مِن بَنِي آدَمَ ...﴾

ص: 241

فرمود: این اقرار و اعتراف به ربوبیت معاینه و عیان بود از خدا و ثابت گردانید اقرار را در قلوب آن ها ؛ و اگر نبود این معرفتِ عیان نمی شناخت احدى خالق و رَزّاق خود را .

این است بیان آیه مبارکه که فرمود: اگر سؤال کنی کیست خالق آن ها ؟ البته می گویند: خدا.

في الكافي مسندا عن أبي عبد الله علیه السلام قال :

﴿لَیْسَ لِلَّهِ عَلَی خَلْقِهِ أَنْ یَعْرِفُوا (قَبلَ أن یُعَرِّفَهُم) (1) وَ لِلْخَلْقِ عَلَی اَللَّهِ أَنْ یُعَرِّفَهُمْ وَ لِلَّهِ عَلَی اَلْخَلْقِ إِذَا عَرَّفَهُمْ أَنْ یَقْبَلُوا ﴾ (2)

برای خدا بر عهدهٔ خلق نیست که او را بشناسند بلکه برای خلق است بر عهدهٔ خدا که خودش را به آنان بشناساند و تکلیفی است از خدا برای خلق ، وقتی که ذات پاک خود را معرفی نمود، قبول کنند.

فى التوحيد مسنداً [ عن عبدالرحيم القصير ] قال :

كتبتُ عَلى يَدَى عَبدِ الْمَلِكِ بن أعْيَن [ إلى ابي عبدالله علیه السلام... اختَلَفَ النَّاسُ جُعِلتُ فِداك بِالعِراقِ فِى المَعرِفَةِ وَالجُحُودِ ، فَاحْبِرْنِي جُعِلْتُ فِداك أهُمَا مَخلُوقان ؟ ... ]

فَكتب علیه السلام [ عَلى يَدَى عَبد المَلك بن أعين ] سألتَ عَن المَعرفَةِ ما هي ؟ فَاعْلَم - رَحِمَك الله - أنَّ المَعرفَةَ مِن صُنع الله - عزّوجلّ - في القَلبِ مَخلُوقةٌ، و الجُحُودُ صُنعُ الله فى القَلبِ مَخلُوقُ، و ليس للعباد فيهما مِن صُنع و لهم فيهما الإختيار مِنَ الإكتساب .

ففَبِشَهْوَتِهِمُ اَلْإِیمَانَ اِخْتَارُوا اَلْمَعْرِفَهَ فَکَانُوا بِذَلِکَ مُؤْمِنِینَ عَارِفِین، و بِشَهُوتِهم الكفرَ اخْتارُوا الجُحُودَ ، فَکَانُوا بِذَلِکَ کَافِرِینَ جَاحِدِینَ ضُلاَّلاً ؛

ص: 242

َ ذَلِکَ بِتَوْفِیقِ اَللَّهِ لَهُمْ وَ خِذْلاَنِ مَنْ خَذَلَهُ اَللَّهُ فَبِالاِخْتِیَارِ وَ اَلاِکْتِسَابِ عَاقَبَهُمُ اَللَّهُ وَ أَثَابَهُم (1)

مفاد روایت مبارکه این است معرفت و انکار فعل خدا است و فعلِ مردم نیست ولی از برای آن ها است اختیار و به میل به ایمان اختیار کنند معرفت را پس مؤمن گردند، و به میل خود کفر را اختیار نمایند، پس کافر و گمراه شوند.

اختیار ایمان به توفیق الهی و کفر به خذلان اوست پس به اختیار و اکتساب ، آنان را عقاب کند و یا ثواب دهد.

روایتِ مبارکه مطابق آیاتی است که راجع به جحود و انکار بیان کرده ایم.

عن المحاسن مسنداً عن أبي عبدالله علیه السلام قال :

﴿لَم يُكَلِّفُ اللهُ [العبادَ ] المَعرِفَةَ ، و لم يَجْعَلْ لَهُم إليها سَبيلاً﴾ (2)

تکلیف نشدند بندگان شناختن خدا را و برای آن ها به معرفت راهی گذاشته نشده است.

عنه مسنداً قال : سألت أبا عبدالله عن قول الله - عزّوجلّ - ﴿ أُوْلَئِكَ كَتَبَ فِي قُلُوبِهِمُ الْإِيمَانَ ﴾ (3) هل لهم في ذلك (4) صُنع ؟

قال : لا (5)

راوی می گوید : سؤال کردم از حضرت صادق علیه السلام از آیه مبارکه ﴿أُوْلَئِكَ كَتَبَ فِي قُلُوبِهِمُ الْإِيمَانَ﴾ آیا برای مؤمنین در ایمان فعلی است ؟

فرمود: نه .

ص: 243

عنه مسنداً قال : سألت أبا عبد الله علیه السلام عن قول الله -عزّوجل - ﴿حَبَّبَ إِلَیْکُمُ الْإِیمَانَ وَ زَیَّنَهُ فِی قُلُوبِکُمْ ﴾ (1) هل للعباد بما حَبَّبَ صُنعٌ ؟

قال : لا ، و لا كرامة (2)

نیز راوی سؤال کرد: از آیه مبارکه ﴿حَبَّبَ إِلَيْكُمُ الْإِيمَانَ وَ زَيَّنَهُ فِي قُلُوبِكُمْ﴾ آیا برای بندگان در آن چه تحبیب (3) فرموده فعلی است ؟

فرمودند: نه.

مسنداً عن أبي جعفر علیه السلام قال :

﴿لَيسَ عَلَى النَّاسِ أَنْ یَعْلَمُوا حَتَّی یَکُونَ اَللَّهُ هُوَ اَلْمُعَلِّمَ لَهُمْ فَإِذَا عَلَّمَهُمْ فَعَلَیْهِمْ أَنْ یَعْلَمُوا﴾ (4)

حضرت باقر علیه السلام فرمود: بر مردم نیست دانایی و عالم شدن تا این که خدا تعلیم فرماید، و بر آن ها است پس از تعلیم نمودن خداوند، قبول نمودن علم.

عن التوحيد في ما سَألَ الجائليقُ عَن أمير المؤمنين علیه السلام عَرَفْتَ الله بمحمد صلى الله عليه و سلم أَم عَرَفْتَ محمداً بالله عزّوجل ؟ فقال [ على علیه السلام]:

﴿ما عَرَفْتُ اللهَ بمحمد ، و لكن عَرَفْتُ محمداً بالله عزّوجلّ حَينَ خَلَقَه و أحْدَثَ فيه الحدود من طول و عرضِ فَعَرفتُ أَنَّه مُدبَّر مَصنُوع باشتدلال و إلهامٍ منه وإرادةٍ، كما ألْهَمَ المَلائِكَةَ طَاعَتَه ، و عَرِفَهُم نَفْسَه بلا شِبْهِ و لا كَيف ﴾ (5)

[جاتلیق از امیرالمؤمنین علیه السلام سؤال کرد: آیا خدا را به محمّد صلى الله عليه و سلم شناختی یا

ص: 244

محمّد صلی الله علیه و اله به خدا شناختی؟].

امير المؤمنین علیه السلام در جواب جاثلیق فرمود خدا را به پیغمبر نشناختم بلکه پیغمبر را به خدا شناختم به الهامی از خدا؛ چنان چه الهام فرمود به ملائکه طاعتش را و شناساند خود را به ایشان بدون شبیه و چگونگی. (1)

مراد این است آیتیَّت و مصنوعیت آن ها برای ذات مقدس به معرفی و الهام و ارائه اوست، لذا فرمود: ﴿ وَ كَذَلِكَ نُرِى إِبْرَاهِيمَ مَلَكُوتَ السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضِ وَ لِيَكُونَ مِنَ الْمُوقِنِينَ﴾ (2)

از مطالعهٔ روایات آشکار می شود که: روایات و آیات بعضی بعض دیگر را تفسیر می کنند؛ چنان چه فرمود؛ همان طوری که آیات تفسیر می کند بعضی بعضی را، روایات عالمین به کتاب هم چنین است: « يُفَسّرُ بَعضُه بعضاً » (3)

في التوحيد ، مسنداً عن الصادق علیه السلام [ قال : قال أمير المؤمنين علیه السلام ] :

﴿اِعْرِفُوا اَللَّهَ بِاللَّهِ وَ اَلرَّسُولَ بِالرَّسَالَهِ وَ أُولِی اَلْأَمْرِ بِالْمَعْرُوفِ وَ اَلْعَدْلِ وَ اَلْإِحْسَانِ﴾ (4)

[خدا را به وسیلهٔ خدا بشناسید و پیامبر را با رسالت دريابيد ، و أولى الأمر را از طریق معروف (و کارهای نیک ) و عمل به عدل و احسان ، شناسایی کنید ] .

برای این ،روایت بیانی است [که] در جای خودش خواهد آمد. (5)

ص: 245

فى الكافي مسنداً قال منصور بن حازم :

قلتُ لابی عبد الله علیه السلام : إِنَّ اَللَّهَ أَجَلُّ وَ أَکْرَمُ مِنْ أَنْ یُعْرَفَ بِخَلْقِهِ بَلِ اَلْخَلْقُ یُعْرَفُونَ بِاللَّهِ!

قال : صَدقْتَ : (1)

راوی می گوید: گفتم به حضرتش خدا بزرگتر و بالاتر است از این که شناخته شود به خلقش ، بلکه خلق شناخته شوند به خدا فرمود: راست گفتی.

عن التوحيد ، قال : سُئل أمير المؤمنين علیه السلام بمَ عَرفْتَ ربَّكَ ؟

فقال علیه السلام: بما عَرفَنى نَفسَه . قيل : و كَيفَ عَرفَك نَفْسَه ؟

فقال علیه السلام: لا تُشبهه صورةٌ و لا يُحَسُّ بالحَواسّ و لا يُقاسُ بالنَّاسِ ؛ قَريبٌ في بعده ، بعيدٌ في قُربه ؛ فَوقَ كُلّ شيءٍ و لا يُقالُ : شيءٌ فَوقه، أمامَ كُلِّ شيء و لا يُقالُ: له أمامٌ (2)

[در کتاب توحید صدوق، روایت شده که از امیرالمؤمنین علیه السلام پرسیده شد خدا را چگونه شناختی؟ حضرت فرمود آن گونه که خدا خودش را به من شناساند. گفته شد: چگونه خودش را به تو شناساند؟ حضرت فرمود: صورتی به او نمی ماند و به حواس در نمی آید و به مردم قیاس نمی شود؛ در عین دوری نزدیک می باشد و در حین نزدیکی دور، فوق هر چیزی است و نمی توان گفت چیزی فوق اوست و پیشاپیش هر چیزی است و نمی توان گفت برای او پیش (و جلوی) هست ]

ص: 246

مفاد خبر این است که عرفان ذات مقدس قابل تعریف نیست؛ زیرا که او دارای صورت نیست و مُدرک به حواس ظاهره و باطنه نشود و به چیزی قیاس و تشبیه و تمثیل نمی شود.

في الدعاء :

﴿اللّهُمَّ عَرِّفْني نَفْسَك﴾ (1)

[خدایا خودت را به من بشناسان ! ]

و ايضاً في الدعاء :

﴿تَعَرَّفْتَ لِکُلِّ شَیْءٍ فَما جَهِلَکَ شَیْءُ ﴾ (2)

[خدایا ، برای هر چیزی شناخته شده ای هیچ چیزی ناآشنا به تو نیست! ]

و في الكافي مسنداً عن الصادق علیه السلام :

﴿إِنَّ اَللَّهَ اِحْتَجَّ عَلَی اَلنَّاسِ بِمَا آتَاهُمْ وَ عَرَّفَهُمْ.﴾ (3)

[همانا خدا به آن چه به مردم داده است و خویش را به آنان شناسانده است بر آنان احتجاج می کند ].

و في الدعاء :

﴿إلهى بِکَ عَرَفْتُکَ و أَنْتَ دَلَلْتَنِی عَلَیْکَ وَ لَوْلاَ أَنْتَ لَمْ أَدْرِ مَا أَنْتَ﴾ (4)

[الهی ، تو را به خودت شناختم و خودت مرا به خویشتن رهنمون شدی! و اگر (شناساندن) تو نبود، تو را در نمی یافتم! ].

پس ظاهر شد که روایات مبارکات، یادآوری به حکمی است که به نور عقل ظاهر

ص: 247

است و آن این است که: معرفتِ ذات مقدس به غیر ذات مقدس او محال است.

معرفتِ ذات مقدس به ذات اوست و به این حکم ،فطری، بطلان افکار و گفته های بشری ظاهر شود؛ زیرا که معترف اند که ممتنع است معرفتِ ذات مقدس به علم حضوری و حصولی اما حصولی؛ زیرا که برای ذات مقدس صورتی نیست که حاصل در نفس شود و حضوری منحصر است به فناء عالم در معلوم و شاهد در مشهود.

پس مرجع معارف بشری معرفت ذات به وجوه و عناوین کلیه است؛ یعنی تصوُّرِ مفاهیم کلیه -مانند ،وجود ماهیت و علم و قدرت- و شناختن این مفاهیم و اتصاف آن ها به کمالات ذاتی ، سپس اثبات مصادیق این حقیقت برای ذات خدا.

بدیهی است حقایق این مفاهیم که فهمیده و تعقُل می شوند، عین حقیقتِ علم و عقل نیستند - چه رسد به ذات پاک مبدأ - پس این چگونه علم به ذات و معرفت او خواهد بود؟!

واضح شد که معرفت به وجوه و عناوین مستلزم تشبیه و تمثیل است؛ تعالى الله عَن ذَلِك علوّاً كبيراً .

في البحار عن ابن عباس قال :

دَخَلَ عَلينا رسول الله صلى الله عليه و سلم و نحن في المسجد حَلِقُ حَلِقُ، فَقال لنا :

فيمَ أنتم ؟

قُلنا : فى الشمس ، كيفَ طَلَعَتْ و كيفَ غَرَبَتْ ؟ !

قال : أحسَنتُم! كُونُوا هكذا ؛ تَفَكَّرُوا فى المخلوق، ولا تَفكَّرُوا في الخالق (1)

مضمون این روایت نیز از ائمه کوفه نقل شده [که] حضرت رسول صلى الله عليه و سلم داخل مسجد شد، دید مردم حَلْقه حُلقه نشسته اند فرمود: چه تکلُّم می کنید؟ گفتند: فکر می کنیم در شمس که چگونه طلوع و غروب می کند ؟! فرمود: نیکو کردید! چنین باشید؛ تفکُّر کنید در مخلوق و فکر نکنید در خالق .

و در خطبه وسیله که از حضرت امیرالمؤمنین علیه السلام نقل شده که پس از رحلت پیغمبر صلی الله علیه و اله و جمع قرآن فرمودند:

﴿من تَفكَّرَ في ذاتِ اللهِ تَزْنْدَقِ﴾ (2)

[هر که در ذات خدا ،بیندیشد، بی دین می شود ]

و نیز فرمود:

﴿مَن تَفكَّر في ذاتِ اللهِ أَلحَدَ﴾؛ (3)

هر که در ذات خدا تفکُّر کند ، به الحاد می گراید ] .

ص: 249

و فرمود:

﴿مَن تَفكَّر في ذاتِ اَللَّهِ أُبْلِسَ ﴾؛ (1)

[ هر که فکر خویش را در ذات خدا به کار برد، مأیوس و ناامید شود ].

بدیهی است تفکر در ذاتِ خدا موجب توهُّمات و تشبیهات است و این ها الحاد و زَندَقه و کفر است.

في الكافي مسنداً قال : قال ابو عبدالله صلی الله علیه و اله :

إِنَّ الله- عزّوجل - يقول : ﴿ وَ أَنَّ إِلَى رَبِّكَ الْمُنتَهَى﴾ (2) فَإِذَا اِنْتَهَی اَلْکَلاَمُ إِلَی اَللَّهِ فَأَمْسِکُوا (3)

مفاد این روایت این است که هر گاه کلام منتهی شود به ذات خدا، پس ساکت شوید.

و فى الوسائل مسنداً عن الصادق علیه السلام قال :

﴿إيَّاكم والتّفكَّر فى الله ؛ فإنَّ التَّفكَّر فى الله لا يَزيدُ إِلا تَيها لأنَّ اللَّهَ - عزّوجلّ - لا تُدركه الأبصارُ ، و لا يُوصَفُ بمقدار﴾ (4)

فرمودند: بپرهیزید از فکر کردن در ذات خدا؛ زیراکه فکر در ذات خدا زیاد نکند مگر حیرت را؛ زیرا که دیده های ،قلب خدا را ادراک نکند و [خدا] به حدّ و مقدار توصیف نشود.

ص: 250

و فيه مسنداً عنه علیه السلام قال :

دَخَل عَليه قومٌ مِن هؤلاء اَلَّذِینَ یَتَکَلَّمُونَ فِی اَلرُّبُوبِیَّهِ فَقَالَ علیه السلام: اِتَّقُوا اَللَّهَ وَ عَظِّمُوا اَللَّهَ وَ لاَ تَقُولُوا مَا لاَ نَقُولُ (1)

گروهی [که ] تکلُّم می کردند در ذات ربوبی بر حضرت [ صادق علیه السلام ] وارد شدند، فرمود: بپرهیزید و بترسید از خدا و تعظیم کنید خدا را به این که نگویید چیزی را که خدا نفرموده (2)

روایت دیگر در وسائل از حضرت باقر علیه السلام است که فرمود: سخن بگویید در مخلوق خدا و سخن نگویید در ذات خدا که زیاد نمی شود شما را مگر حیرت (3)

در مستدرک روایت می کند از حضرت صادق علیه السلام که فرمود: مردی از حضرت امیرالمؤمنین علیه السلام سؤال کرد: توصیف کن خدا را که مَحبَّت و معرفت ما زیاد گردد، حضرت این خطبه را انشاد کرد:

﴿فَقال : فيما قال : عَليك يا عَبدَالله بما دَلَّك عَليه القرآنُ مِن صِفَتِه و تَقَدَّمك فيه الرَّسول مِن مَعرفَتِه فَأتَمَّ به و اسْتَضِي بِنُور هِدايَتِه فإنَّما هي نِعْمَة و حِكْمَة أوتيتَها فَخُذ ما أوتيتَ و كُن مِن الشَّاكِرين

إلى أن قال : و لا تُقَدِر عَظمَة الله عَلى قَدر عقلك ، فتكونَ مِن الْهالِكين . و اعْلَم يا عَبدَ الله أَنَّ الرَّاسِخِين فِى العِلْم هُم الَّذِينَ أَعْنَاهُم اللهُ عَن الإقتحام عَلى السُّدَد المضروبة دون الغُيوب إقراراً بِجَهل ما جَهِلُوا تَفسيره (4) مِن

ص: 251

الغَيبِ المَحجوب فَقَالُوا : ﴿ آمَنَّا بِهِ كُلٌّ مِّنْ عِندِ رَبَّنَا﴾ (1) و قَد مَدَحَ اللهُ اعْتِرافَهُم بالعَجْز عَن تَناول ما لَم يُحيطُوا به عِلماً و سَمّى تَرَكَهُم التَعمُّق (2) فيما لم يُكلَّفهم البحث عن كُنهه رُسُوخاً (3)

در این خطبه مبارکه می فرماید: ای بنده خدا اخذ کن آن چه را که قرآن تو را دلالت بر آن کرده است در بیان صفات خدا و بیان فرموده رسول خدا از معرفت او پس اقتدا کن به آن و طلب کن روشنایی را به نور هدایت آن؛ چون هدایت قرآن و ،رسول، حکمت و نعمتی است که به تو داده شده پس اخذ کن آن چه را که از معرفت به تو داده اند و از شکر کنندگان باش.

تا این که می فرماید:

تحدید مکن خدا را به مقدار عقل خود که در این هنگام از هلاک شوندگان هستی

ص: 252

و بدان راسخین در علم، کسانی باشند که خدا بی نیاز کرده آن ها را از تفکُّر و تأمُّل حجاب های غیب و پنهانی ، در حالی که به آن چه نمی دانند- از امور غیب و پنهانی - اقرار کنند پس گفتند پروردگارا، به آن چه فرمودی ایمان آوردیم و تمام از نزد پروردگار ما است.

خدا مدح فرموده آن ها را به واسطهٔ اعتراف شان به عَجْز از نیل چیزی که احاطهٔ علمی به آن ندارند و تعبیر فرموده از آن ها به راسخین در علم ؛ به جهت ترکِ تعمُّق از چیزی که مُکلَّف به بحث و فحص از کُنه آن نیستند (1)

و في الكافى مسنداً قال : سمعت أبا عبد الله علیه السلام يقولُ :

مَن نَظَر في الله كيف هو ؟ هَلَك (2)

کسی که فکر کند در خدا که چگونه است، هلاک می شود

و فيه مسنداً عن محمد بن مسلم عن ابى جعفر علیه السلام قال :

﴿إيَّاكُم و التَّفكر فى الله ! و لكن إذا أردتُم أَن تَنظُرُوا إِلى عَظَمَتِهِ فَانْظُرُوا إلى عظيم خَلقه﴾ (3)

بپرهیزید از تفکُّر در ذات خدا، و اگر می خواهید نظر و تأمل کنید در بزرگی [ و عظمت آفریدگار در ] مخلوقاتِ بزرگِ خدا تأمل کنید.

في البحار، عن أبي جعفر علیه السلام في قول الله تعالى: ﴿ وَ إِذَا رَأَيْتَ الَّذِينَ يَخُوضُونَ فِي آيَاتِنَا ﴾ (4) قال :

ص: 253

الكلام في الله و الجدال في القرآن ﴿ فَأَعْرِضْ عَنْهُمْ حَتَّى يَخُوضُوا فِي حَدِيثٍ غَيْرِهِ﴾ (1) (2)

مراد (3) از آیه مبارکه- که از تأمُّل در آیاتِ خدا نهی فرموده است - سخن گفتن در ذات خدا و جدال در قرآن است.

اوصاف آن ها فرمودند:

کسانی از فقها که مخالف هوی و مطیع امر مولای خود باشند، بر عوام شیعه است که از آن ها متابعت کنند؛ و ایشان اند خلفای ائمه علیهم السلام که اگر نباشند دین مندرس گردد (1)

در رساله ،نبوت مُفصَّل این تذکُّر را شرح خواهیم داد.

در این روایات، تصریح فرموده اند به دوئیَّت و مباینت بین خالق و مخلوق و نفی سنخیت و تصریح فرمودند: آن چه اطلاق اسم شیء بر او شود، غیر ذات پاک خداوند مخلوق است و خدا خالق هر چیز [ بزرگوار و خجسته است آن که چیزی مانندش نیست ] و او شنوا و بینا است.

در کتاب کافی چهار روایت به این مضمون [نقل شده] (1) و در کتب اصول و غیره [ نیز] بسیار است؛ و از این مطلب واضح گردد که اثبات وحدت و قول به «وحدتِ اطلاقی» و گفتن این که مخلوق عبارت است از تَعیُّنات حق و یا انحصار مخلوق به «عالم ناسوت » ، گمراهی است؛ و در حقیقت، نفی غیر و مخالف آیاتِ صريحه و روایات متواتره است.

عن العياشي مسندا (2) عن ابى الحسن الرضا علیه السلام إلى أن قال :

﴿مَن وَصَفَ اللهُ بِخِلَافِ مَا وَصَفَ بِهِ نَفْسَهُ، فَقَدْ إِعْظَمَ الْفَریهَ عَلَی اللهِ تعالى: ﴿ لا تُدْرِكُهُ الأبْصَارُ وَ هُوَ يُدْرِكُ الأَبْصَارَ وَ هُوَ اللَّطِيفُ الْخَبيرُ ﴾ (3) هَذِهِ اَلْأَبْصَارُ لَیْسَتْ هِیَ اَلْأَعْیُنَ؛ إِنَّمَا هِیَ اَلْأَبْصَارُ اَلَّتِی فِی اَلْقَلْبِ لاَ یَقَعُ عَلَیْهِ اَلْأَوْهَامُ وَ لاَ یُدْرَکُ کَیْفَ هُوَ ﴾ (4)

حاصل روایتِ مبارکه این است کسی که توصیف کند خدا را به غیر آن چه خود توصیف کرده، افترای بزرگی به خدا بسته: «خدا را قلوب و اَوهام درک نکند».

ص: 256

و مراد از اَبصار قلوب [ و ] اَوهام و مُدرَكات [آن] (1) تصوُّرات و تصدیق اصطلاحی نیست و مراد توهُّم و تخیُّل مقابل عقل هم نیست تا آن که کسی بگوید : ذات خدا، متوهَّم و مُتخيَّل نيست و لكن مُتعقَّل و معقول هست «تعالى الله عن ذلك» [خدا برتر است از این سخن ] چنان چه صریح خُطَب و روایات ، و مطابق فطرت و وجدان است .

اگر کسی توهُّم کند که مراد از «بینونتِ خالق و مخلوق » بینونت مراتبی است ؛ چنان که روایتِ مباركة ﴿بَيْنونَةُ صِفَةٍ لا بَيْنُونَةُ عُزْلَةٍ ﴾ (2) به همين معنا تأویل شده است. (3)

جواب این است که: این تأویلات از تسویلات نفس است، (4) بلکه معنای روایت مطابق مراد کلمه مبارکه است که فرمود: ﴿قریبٌ فی عُلوّه و بعيدٌ في دُنوّه سُبْحَانَ مَنْ هُوَ هَکَذَا وَ لاَ هَکَذَا غَیْرُهُ﴾ (5) [ در عين بلندی ( و والا مرتبه ای) نزدیک است و با این که

ص: 257

نزدیک می باشد دور است؛ منزه است خدایی که چنین است و جز او این گونه نیست ] .

از این بیانات روشن شد که قرآن مجید بشر را از راه فطرت دعوت به خدا می کند بدون احتیاج به ابطال دور و تسلسل

چون مقصود ما از این تذکرات بیان معارف قرآن و امتیاز این معارف از باقی گفته های بشر است لذا ناچاریم در هر باب و مسئله ای عقاید و معارف آنان را به طور اجمال بیان بنماییم.

لذا شیخ و رئیس فلاسفه برهانی که محتاج به ابطال تسلسل تعاقبی نباشد اقامه نموده که مُلَخَّص آن این است:

هر موجودی که مورد نظر باشد - با قطع نظر از غیر او - يا وجودِ او ذاتاً واجب است ( یعنی عدم برای او محال و ممتنع است) پس آن وجود واجب و حق است؛ و اگر واجب نباشد نتوان گفت که ممتنع است- زیرا که فرض شد موجود است - پس او ممکن است و اگر علت وجود داشت واجب الوجود به علت است. پس هر موجودی یا واجب است بالذات يا ممكن بالذات و واجب بالغیر است.

پس از وضوح این ،مطلب چیزی که ذات او ممکن است نتوان موجود گردد به ذات خود؛ زیرا که وجود او از عدم او اولی نیست ( یعنی چیزی که علت وجود ندارد موجود نخواهد شد) پس موجود به وجود علت و نیستی او به نیستی علت است . پس ظاهر شد که وجود ممکن یا منتهی شود به واجب بالذات یا به موجود ممکن دیگر مستند خواهد بود؛ و اگر موجود بعدی ( و در سلسله علل ) هیچ یک واجب بالذات نباشند، جملۀ غیر متناهیه حاصل شود که هر یک از آحاد آن جمله در ذاتش ممکن است؛ چون جمله مُركَّب [از] آن آحاد است پس جمله ممکن است نه واجب پس باید این جمله، واجب به غیر گردد.

نتوان گفت جمله محتاج به علت نیست؛ زیراکه مستلزم خُلف است، چون گفته شد که جمله ممکن است و ممکن محتاج به علت است.

ص: 259

و نتوان [گفت ] تمام آحاد علت جمله باشد؛ زیرا لازم آید جمله - که عين آحاد است - معلول خودش باشد، چون تمام آحاد و جمله یکی است.

و نیز هر یک مستقلاً - یا بعض از آن علت جمله نتواند بود؛ زیرا که به علت بودن ، بعضی اولی نیست از بعضی دیگر؛ چون هر یک معلول و ممکن اند.

پس محتاج به علت خارج از آحاد و جمله باشند پس مطلوب ثابت است.

این برهان از تمام براهین اشکالش کم تر است و سایر ادله ( چه از طریق حرکت (1) یا امکان باشد ) برگشت به این برهان خواهد کرد و بر اشخاص با اطلاع مخفی نیست که این برهان- با این که محکم ترین براهین است - بشر را بی نیاز و معرفتِ خدا را وجدانی نمی نماید، علاوه بر این که: محتاج است به مقدمات علمی اصطلاحی فلسفه ، که در خور فهم هر کس نیست (2)

ص: 260

قسمتی از آن ها مورد بحث و محتاج به اقامه برهان و اثبات است و بالأخره اگر تسلسل تعاقبی باطل نشد، اثباتِ مطلوب نکند و محتاج به مسئله فلسفی دیگر است که «علتِ مُحدِثه» همان «علت مُبقیه» می باشد.

بلی می توان خصم را به این بیانات مُلزم کرد که از برای عالم، علت و مبدئی هست که ذاتاً ازلی است، بیش از این نتیجه ندارد و جواب شُبهات مادّيين - خصوصاً مادّیین امروزه- را کافی نیست و محتاج به ادله دیگر توحید و تجرُّد و اثباتِ عقل و نفس و غیر آن ها است .

و اثبات صفات کمالیه که بر این اساس مُترتّب است ، نتیجه کامل ندارد.

است) [وی] در مقام اقامه برهان برای اثباتِ صانع پس از بیانات خطابی و تحریص کردن خوانندگان بر قبول و اعتقاد به مقاصد خود می گوید:

این برهان «برهان صدّیقین» است؛ زیرا که ربانیین نظری افکنند در وجود ( و تحقیق از حال وجود نمایند) و می دانند که وجود اصل و ریشه هر چیز است. سپس به نظر در «وجود» می رسند [به این معنا ] که «وجود» در حقیقت ،خود واجب است؛ و امکان و حاجت و معلولیت- و غیر این ها- از عوارض وجود است و از حقیقت وجود نیست بلکه به واسطۀ نواقص و کم بودی و اعدامی است خارج از حقیقتِ وجود.

پس از این که «حقیقت وجود» واجب شد به نظر به لوازم وجوب و امکان ، می رسند به توحیدِ ذات و صفات و از نظر به صفات می رسند به چگونگی افعال و آثار؛ و این است طریق ،انبیا چنان چه خدا فرموده:

﴿قُلْ هَذِهِ سَبيلِي أَدْعُو إِلَى اللَّهِ عَلَى بَصِيرَةٍ ﴾ (1)

[ای پیامبر بگو این راه من است با بصیرت سوی خدا فرامی خوانم ] .

در تقرير مقصودِ فوق، شبیه به برهان ، می گوید:

ثابت شد که «حقیقت وجود» یک حقیقت خارجی و عینی است، بسیط [می باشد ] و دارای جزء نیست و اختلافی میان افراد نباشد مگر به کمال و نقص و شدت و ضعف ؛ مانند درجات نور و سفیدی.

و مرتبه کامل این حقیقت آن است که تمام تر از آن [یافت نشود ] و مُتعلّق به غیر نباشد، و غیر او ناقص و محتاج به اوست.

ص: 262

پس واضح شد که «وجود» یا غنی است یا محتاج و قائم به غیر اول [ وجود غنی ] واجب است ، دوم [ وجود محتاج ] ممكن .

پس فرض وجودِ ناقص ، مستلزم وجودِ کامل است؛ و وجودِ کامل، واجب است. (1)

این خلاصه کلام ایشان بود سپس اشکالاتی وارد کرده و جواب هایی می دهد. مرجع جواب ها به این است که: وحدت در وجود غیر وحدتی است که از غیر وجود فهمیده می شود ؛ و فهم و ادراک آن ، مخصوص به گروه خاصی است که اهل کشف و شهود و ریاضت باشند (مراجعه شود به شرحی که در تحت عنوان «طریق کشف و ریاضت» در اول کتاب نوشته ایم).

مشعر هشتم از «کتاب مشاعر» برای کشف سرّ و روشن نمودن این طریق ، گوید :

چون دانستی که «ماهیات» اصالتی در کَوْن ندارند و جاعل تام به نفس وجود جاعل است و مجعول نیست مگر نحوه ای از وجود [که] بذاته مجعول است نه به صفتی زائد از وجود - و إلا مجعول، صفت خواهد بود و حال این که مجعول نفس ذات است - یعنی ذات وجود و مجعولیّتِ وجود یکی است بدون تغاير حتى تغاير حيثيَّت ( یعنی وجود و ایجاد یکی است حتی اختلاف حيثيتي هم ندارد).

تا این که می گوید:

ثابت و مُحقّق شد آن که مُسَمّی به مجعول است -در حیثیت و هویت - حقیقت مبائن با علت مُوجده نیست؛ و ممکن نیست اشاره عقلیه به معلول منفصل الهُويّه از هویتِ مُوجد [ه] تا گفته شود: یکی مُفیض است و دیگری مستفیض.

بلی، عقل می تواند تَصوُّر کند مفهوم و ماهیت معلول را [ چیزی ] غیر [از ] مفهوم علت .

و دانستی که معلول و مجعول ، وجود است نه ماهیت ... (2) پس هر وجودی [سوای

ص: 263

واحد حق متعال ] لمعهای از لمعات ذات او و وجهی از وجوه اوست، پس [ برای ] جميع وجودات و موجودات یک اصل است. [هو ] مُحقِّقُ الحقائق و مُشَيّء الأشياء و مُذوّتُ الذوات (یعنی مُحقّق ماهيّات اعتباریه ) .

حقیقت اوست و باقی شئون وی است، اوست نور و باقی روشنایی سطوع (1) اوست ، و [ اوست ] اصل و باقی ظهورات و تجلّیات اوست و اوست اوّل و آخر و باطن و ظاهر.

در ادعیه وارد است يا هو يا من هو يا من ليس [ هو ] إلّا هو. (2)

سپس رفع می کند اشکالات حلول و اتّحاد را، و حاصل دفع اشکال این است که می گوید:

حلول و اتّحاد، فرع دوئیت است و در این جا دوئیتی نیست! دوئیت، تحلیل و تصوُّر عقل است واقع ، یک حقیقت بیش نیست .

پس از این بیانات می گوید: وقتی که خورشید حقیقت در اَقطار ممکنات یعنی مفهومات طالع و نور آن آشکار شد و آن وجودی است که پهن شده بر هیاکل ماهیات ( یعنی امور اعتباری ذهنی یا مراتب و اعدام ؛ چنان چه در عبارات سابق تصریح کرد) ظاهر و کشف شد [که] آن چه بر او اسم وجود گفته شود، نیست مگر شأنی از شئون همان وجود مطلق قائم به ذات خود و روشنی ای از روشنایی او .

و آن چه گفتیم که: در حقیقتِ وجود علیتی است و معلول، به نظر تحلیل ظاهر

ص: 264

بود ، لكن بالأخره سلوک علمی ما را رسانده به این که : آن چه مُسَمّی شود به علت ، اصل است و آن چه معلول گفته شود شأنی از شئون و طوری از اطوار اوست.

برگشت علیت و افاضه [به] تَطوُّر مبدأ است به اطوار و تجلّی اوست به انواع ظهورات .

عین عبارتِ مشاعر را نقل کردیم خوانندگان تأمُّل و تطبیق فرمایند. (1)

برادر عزیز با بصیرتِ مُنصف، خوب نگاه کن چگونه کشف سرو بیان حقیقت فرموده است که در حاشیه مشاعر - به عنوان شرح در انکار علیت و معلولیت - می نویسد که:

در حقیقت مغایرتی بین وجود حق و وجود ممکن نیست ( چنان چه در علیت و معلولیت، مغایرت معتبر است) و علیت- به معنای مؤثّر بودن و معلولیت به معنای متأثّر بودن -در ماهیات است نه در وجود؛ زیرا (چنان که دانستی) ماهیّات امور اعتباری به تحلیل عقل است ....(2)

و [ سبزواری] در مقام تحقيق «إنَّ الوجود عارضُ المهية - تصوّراً واتَّحَدا هُوِيَّةٌ» می گوید: [در] این دوئیَّت ، عارض و معروض بودن به تأمُّل شدید عقل است و گرنه در مقامِ تحقیق، دوئیَّت بین «ماهیت» و «وجود» نیست حتّی در مرتبه وجود ذهنی. (3)

و مرحوم جلوه- که از اعاظم فلاسفه متأخرین است- در حاشیه [ اسفار] می فرماید :

مَشّائین می گویند: معلول- در حقیقت و ذات - با علت مبائن است؛ زیراکه قائل اند

ص: 265

که وجودات حقایق مختلفه می باشند. پس قول به اتحاد برای آنان ممکن نیست. (1)

ما می گوییم: آیا «التوحیدُ اثباتٌ بلا تشبیه » (2) همین است ؟

آیا این [ توحید ] (3) پروردگار است؟ یا توصیف [ پروردگار ] به کل صفات ؟

آیا نهی از توصیف و تفکُّر نکردن در ذات مقدس- که موجب زَنْدَقَه است - جز این است؟

آیا این اثبات بینونت بین خالق و مخلوق است ؟

آیا مراد از «إِنَّ اللهَ خِلْوٌ مِن خَلقِه و خَلْقُه خِلْوٌ مِنه» (4) [ خدا از خلقش خالی است و خلقش از او تهی می باشد ] این است ؟

آیا معنی معرفتِ مخلوقات به خالق و معرفتِ خدا به خدا این است ؟

از بیانات گذشته معرفت به وجه و عنوان که اساس توحید فلسفه است - و معرفت به وحدت و عینیّت و اتَّحاد- که اساس عرفان بشری است - واضح شد.

به طور خلاصه، نتیجه برهان فلاسفه و شیخ- که مشروحاً بیان کردیم - [ بیش از اثبات مبدئی قدیم و علّت تامّه چیزی نیست] (5) و این امر مُتَّفَقٌ عَليه كلّ اهل عالم است حتى مادّيين .

بلی، علّتی که جامع صفات کمالیه باشد محتاج به اثبات و براهینی است که هر یک در محل خود بیان خواهد شد.

و نتیجه آن، معرفت ذات به وجوه و عناوین است و اثبات سنخیت لابدَّ منه تمام اقوال آنان است.

ص: 266

و پس از اثباتِ سنخیّت، بیان معرفت به وجه این است که:

مفاهیم و معاني ذهنيه وجه و عنوان حقایق خارجیه است؛ و حقایق خارجيه وجه و عنوان ذات و کمال مبدأ است؛ مثلاً مفهوم وجود و علم و قدرت یعنی معنای هستی و دانایی و توانایی وجه و عنوان حقیقت هستی و دانایی و توانایی است، و حقیقت خارجیه - یعنی عارف و حکیم - به مقدار معرفت، وجه و مرآت حقیقتِ وجود علم و قدرت است. (1) تمام و کمالِ این حقیقت، خداوند است.

و بنابر قول به تشکیک مرتبهٔ ناقص از حقیقتِ وجود وجه و مرآتِ مرتبۀ کامل و غیر متناهی است.

بنابر اقوال عرفا و معتقدین به «وحدت وجود و اتّحاد» معرفتِ ذات و کمالات ذات است به عینیّت. (2)

ناگفته نباشد روی سخن ما با عوام و مستضعفین صوفیه و عرفا و با شیخ و مرشد و قُطب ( یعنی دکان دار و طالب شهرت (3) و ریاست) نیست؛ چون آنان مانند عوام نادان اند و نظر به اشخاص هم نداریم؛ زیرا که قوانینِ مقدسه اسلام و دین ، بدگویی از کسی را ( مگر این که معلوم باشد که بر غیر دین مقدس است یا با اعتقاد به خلاف ضروریات دین مرده باشد ) اجازه نداده و ما از حال مردن اشخاص اطلاع نداریم. شاید در آخر عمر مُستَبصر شده و از مُعتَقَدات و مکتوبات خود برگشته باشند ؛

ص: 267

چنان که در رسالهٔ انصاف فیض- اعلی الله مقامه- (1) و رساله محقق طوسی در قاعده «الواحد لا يَصدُرُ عنه إلا الواحد » (2) ظاهر و آشکار است.

ص: 268

پس مقصود ما ، ابطال اقوالی است که در عرفان و فلسفه یونان و فُرس می باشد و بعضی مسلمین آن را باور داشته اند؛ و مقصدِ عمده ما احیای کلمه قرآن و انبیا علیهم السلام و امتیاز آن با سایر مقالات می باشد.

پس از این که توحید قرآن مجید و سُنَّت مُسلَّمه سید المرسلین صلى الله عليه و سلم و امتیاز آن از توحید فلاسفه و عرفان اصطلاحی واضح و روشن شد، گوئیم:

فروع مترتبه بر معارف قرآن ممتاز است از فروع سایر گفته ها، و بر ما لازم است که گر چه به نحو اختصار به هر یک از آن ها به حول و قوه خداوند و یاری ولی عصر (عجل الله تعالی فجه الشریف) اشاره کنیم.

عظیمی می باشد و اقوال آنان -که در کُتُب مُفصَّلهٔ مربوطه ضبط شده - هشت قول است (1) که عمده آن ها سه قول است.

برهان این قول این است که ذات مبدأ، علت ماسواى ذات است و علت ، نتواند فاقد معلولات باشد و چون عالم به ذاتِ خود است پس عالم به ماسواي خود می باشد؛ و این علم ،ذات عین مَشيَّت و ارادۀ ذاتی می باشد.

و این است علم اجمالی بسیط و این علم علت است نسبت به صور قائمه به ذات

پس علم به اشیا به توسّط صُوَر زایده و قائم به ذات (یعنی حصولی ) است و علم به آن صُوَر، نفسِ حضورِ آن صُور است که حضورِ معلول است نزد علت آن .

پس ملاک علم سابق به اشیا صُوَر اشیا است؛ و ملاک علم سابق به صور، خود ذات است.

اما عالم به جزئیات بخصوص صُوَر نیست ؛ (1) زیرا که جزئیات در معرض تغییر و زوال و فنا است [و] تغییر معلومات موجب تغییر ذات و عالم گردد و آن محال است. پس علم به آن ها به نحو کلی است ( یعنی مبدأ به وجود انسان و حقیقت او به نحو کلّی عالم است) اما عالم به خصوص افراد خاصه نیست مگر به طور کلّی ؛ مانند علم مُنجّم به وقوع کسوف و خسوف. (2)

ص: 271

و عالم مثال مُنفصل ، به حضور آن ها است نزد مبدأ متعال ؛ و نسبت به اشیای خارج - که دارای کون و فساد است - به واسطۀ صُوَرِ اشیا و ارباب انواع است که تعبیر به مُثُل افلاطونیه کرده اند. (1)

ایشان مخالف است با فلسفه و برهان نیز مخالفِ فطرت و وجدان .است

صدرالمتألهین پس از نقل کلمات [ آنان ] می گوید :

بهترین اقوال ، قول شیخ اشراق است که علم خداوند نسبت به تمام اشیا حضوری است به اضافهٔ اشراقیه (1) پس اشکال می کند که : لازم می آید که علم قبل از ایجاد نباشد و علم مبدأ منحصر باشد به حضور اشیا (2) و لازم آید اتصاف ذات مبدأ به صفات حقيقيه غير اضافيه ! (3)

در جواب اشکال می گوید:

صُوَر علمیهٔ عقلیه، صفت کمالیه ذات مقدس نیست، بلکه تامیت ذات و کمال وی موجب و علت صور است؛ زیراکه در مرتبه متأخره از ذات است و عُلُوّ و مجد مبدأ به ذات او است نه به معقولاتی که لوازم ذات وی می باشد.

پس ظاهر شد که علم به اشیا از لوازم منفصله از ذات است و علم کمالی همان ذات مبدأ است که جامع وجود معلولات است در مرتبه ذات. (4)

ص: 274

این جاست فرق بین قول قرآن و عرفان اگر علت و مبدأ عین معلولات و معلومات باشد، قول عرفا درست است؛ و اگر غیر و مباین آن ها باشد ، علم بلامعلوم است.

و به همین بیان ایشان دفع اشکال کنند از لزوم کثرت در ذات ، به این که گویند :

این کثرت پس از ذات احدیت است به طور ترتُّب معلول بر علت، پس وحدت ذات باقی است و این کثرت مُضِرّ به وحدت ذات .نیست

لذا در اسفار می گوید :

چنان چه صدور موجودات از مبدأ مُضِرّ به وحدت ،مبدأ ،نیست تکثُر ، صُوّر علميه هم مُضِرّ به وحدت نیست؛ و این کثرت در ذات مبدأ ، به وجود جمعی و وحدت است. مبدأ با حيث و حفظ وحدت ، مشتمل بر تمام تکثُرات می باشد. (1)

این بیانات بر روی اساس وحدتِ وجود و عرفان است و خلاصه اشکال این است که: اگر این صُوَر غیر مجعول است (بلکه ثابت است به ثبوت ذات و از لوازم ذاتیه است) لازم آید اقرار به صفات زایده بر ذات .

و این که جواب دهند از صفات کمالیه نباشد، دفع محذور ننماید.

و اگر گفته شود: از لوازم وجود ذهنی است، غلط است؛ زیرا که از برای ذاتِ واجب اَنحای وجود ذهنی و خارجی نیست، پس در حقیقت عبارت است از معلولات قائم به ذات به قیام صدور معلول از علت نه قيام حلول شيء در شیء .

و علاوه، این قول، عینِ قول به صُور افلاطونی است؛ زیرا که مراد از قیام آن صُوَر به نفس، این نیست که بی نیاز باشد از علت بلکه مراد این است که قائم و حالّ در شيء نيست و إلُا بدیهی است که منافی با توحید ذات خواهد بود.

و اگر صُوَر مجعول باشند با این که قایل به این قول نیستند، اشکال از اول برگردد و نقل کلام به آن صُوَر شود که علم مبدأ به آن صُوَر چگونه خواهد بود؟

ص: 275

پس از گفتگوی بسیار، دفع اشکال منحصر است به علم بسیط اجمالی . علاوه بر این که علم بسیط به موجودات عین قول به اتّحاد حقیقی اشیا با ذات است . اگر این علم کافی در صدور معقولات است در صدور مجعولات و مخلوقات نیز کافی است ، پس احتیاج به صُوَر نیست؛ و اگر کافی نیست پس در علم به این صُوَر هم کافی نخواهد بود.

علاوه برگشت کلام به این شود: علم است بلامعلوم!

مگر پرده از روی حرفها برداشته و بگویند: چون عقول از جمله مجردات است، ابتدا و حدوث و مسبوقیت به عدم ندارد و انفکاک معلول از علّت تامه از محالاتِ اولیّه است. تمام اشیا قدیم و با ذات مبدأ ثابت می باشند -اگر چه معلول می باشند و در مرتبه علت نیستند- و حوادث، منحصر است به حوادث یومی و جزئیات .

علم ذات نسبت به صُوَر ( که از لوازم ذات است) علم حضوری است و اما نسبت به مادیات و جزئیات، علم به کلیات است. علم قبل از ایجاد، عبارت است از واجديت ذات معلولات را به نحو وحدت و بساطت.

و نظام به طور مشهود ازلاً و ابداً بوده و خواهد بود.

این اساس، مخالف است با قرآن و سنت حضرت ختمی مرتبت صلی الله علیه واله بلکه مخالف است با تمام انبیا و ملّیین! بالا تر این که مخالف با فطرت و وجدان است! و قرآن و روایات با صدای بلند و رسا و روشن می فرمایند که : علم ذاتِ مُقدَّس علم بدون معلوم است، و معلومات - به هیچ وجه - واقعیتی ندارند (نه اعیان ثابته و نه تَقرُّر ماهيات و نه صُوَر و حال ) (1) و خداوند مُنزَّه است از این که معلوم یا مفهوم باشد و ممکن نیست خداوند تشبیه به چیزی شود و مثل برای او آورده شود؛ و مُنزّه است از حدّ و نهایت.

چنان چه دانسته شد، نور «علم» و «عقل» دو آیت باشند برای ذات ، و محال است معرفتِ عقل به معقولات و معرفتِ علم به معلومات اشیا ظاهرند به علم و علم، ظاهر است به خود؛ و محال است معرفتِ علم به غیر علم پس چگونه خواهد بود معرفت ذات مبدأ و علم و قدرت و کمالات او ؟!

پس از آن که دانسته شد علم حق عین ذات او است چگونه معلوم به علم یا تعقُّل گردد؟! (2)

ص: 277

و آن چه گفته اند در علم ذات مقدس مانند این است که بگوییم : ذاتِ مقدس نیست مگر توهُّمات و تصوُّرات و مجعولات نفس یا موجودات خارجیه !!! (1)

پس ممکن نیست معرفتِ ذات مُقدَّس مگر اثباتِ بدون تشبیه در ذات و کمالاتِ ذات و اَفعال ذات .

امری که ممکن است نفي نقص از ذات مقدس است؛ این است که [خدا] مُنزَّه است از جهل و نادانی و عجز و ناتوانی.

معرفتِ ذاتِ مقدس منحصر است به آیات و نتیجه [این] معرفت خروج است از حَدّ تشبيه و تعطيل .

و معرفتِ [تام ] مبدأ متعال به خودش باید حاصل شود؛ و از برای این معرفت، درجات و مقاماتی است که در آتیه بیان خواهد شد.

اکنون به تذكَّرات قرآن مجید در این موضوع (که به زبان حضرت ختمی مرتبت صلی الله علیه و اله و اوصیای خاصّه آن حضرت- صلوات الله عليهم أجمعين - توضيح و تفسیر شده ) ذیلاً اشاره می کنم :

﴿أَلَمْ يَعْلَمُواْ أَنَّ اللهَ يَعْلَمُ سِرَّهُمْ وَ نَجْوَاهُمْ وَ أَنَّ اللهَ عَلامُ الْغُيُوبِ ﴾ (2)

[ آیا نمی دانند که خدا سر و نجواشان را می داند؟! آیا نمی دانند که خدا دانای غیب هاست ؟!]

﴿يَعْلَمُ مَا بَيْنَ أَيْدِيهِمْ وَ مَا خَلْفَهُمْ وَ لَا يُحِيطُونَ بِشَيْءٍ مِنْ عِلْمِهِ إِلَّا بِمَا شَاء ﴾ (3)

ص: 278

[خدا آن چه را پیش رو و پشت سرشان است می داند ، ( از دنیا و آخرت و یا از گذشته و آینده آنان با خبر است) و به چیزی از علم او احاطه نمی یابند مگر به آن چه که خدا خواهد].

﴿وَ عِندَهُ مَفَاتِحُ الْغَيْبِ لَا يَعْلَمُهَا إِلَّا هُوَ وَ يَعْلَمُ مَا فِي الْبَرِّ وَالْبَحْرِ وَ مَا تَسْقُطُ مِن وَرَقَةٍ إِلَّا يَعْلَمُهَا وَ لَا حَبَّةٍ فِي ظُلُمَاتِ الْأَرْضِ وَ لَا رَطْبٍ وَ لَا يَابِسٍ إِلا فِي كِتَابٍ مُّبِينِ ﴾؛ (1)

[ کلیدهای غیب ( و امور پوشیده و نهان) نزد خداست، هیچ کس جز او آن ها را نمی داند! و خدا آگاه به چیزهایی است که در خشکی و دریاست؛ و هیچ برگی (از درخت) نمی افتد مگر به علم خدا؛ و هیچ دانه ای در تاریکی های زمین ( جوانه نمی زند ) و هیچ تر و خشکی نیست مگر این که در کتاب مُبین ( و خزانهٔ علم الهی ) هست ] .

﴿اللهُ يَعْلَمُ مَا تَحْمِلُ كُلُّ أُنثَى وَ مَا تَغِيضُ الْأَرْحَامُ وَ مَا تَزْدَادُ وَ كُلُّ شَيْءٍ عِندَهُ بِمِقْدَارٍ * عَالِمُ الْغَيْبِ وَالشَّهَادَةِ الْكَبِيرُ الْمُتَعَالِ ﴾؛ (2)

[خدا آن چه را که زن باردار حمل می کند می داند (و نیز) مدتی را که در بارداری کم و زیاد می شود و هر چیزی نزد او به مقدار ( و اندازه معین ) است ؛ خدا به غیب و حضور آگاهی دارد و بزرگ و متعالی است ]

﴿وَ لَقَدْ عَلِمْنَا الْمُسْتَقْدِمِينَ مِنْكُمْ وَ لَقَدْ عَلِمْنَا الْمُسْتَأْخِرِينَ ﴾ (3)

[البته که ما پیشینیان تان را می دانیم و به آیندگان (و کسانی که از این پس خواهند آمد) داناییم ] .

﴿وَ إِنَّ رَبَّكَ لَيَعْلَمُ مَا تُكِنُّ صُدُورُهُمْ وَ مَا يُعْلِنُونَ * وَ مَا مِنْ غَائِبَةٍ فِي

ص: 279

السَّمَاءِ وَ الْأَرْضِ إِلَّا فِي كِتَابٍ مُّبِينٍ ﴾ (1)

[همانا پروردگارت آن چه را که در سینه هاشان نهان کرده اند و آن چه را علنی ابراز می دارند، می داند؛ و هیچ غیبی در آسمان و زمین نیست مگر این که در کتاب مبین (و روشن گر خدا) ثبت (و هویدا ) است ]

﴿عَالِمِ الْغَيْبِ لَا يَعْزُبُ عَنْهُ مِثْقَالُ ذَرَّةٍ فِي السَّمَاوَاتِ وَ لَا فِي الْأَرْضِ وَ لَا أَصْغَرُ مِن ذَلِكَ وَ لَا أَكْبَرُ إِلَّا فِي كِتَابٍ مُّبِينٍ ﴾ (2)

[خدا دانای غیب ،است ذَرّه ای و کم تر و بیش تر از ذَرّه در آسمان و زمین نیست مگر این که در کتاب مبین ( ثبت و ضبط ) است ] .

﴿وَ أَسِرُّوا قَوْلَكُمْ أَوِ اجْهَرُوا بِهِ إِنَّهُ عَلِيمٌ بِذَاتِ الصُّدُورِ * أَلَا يَعْلَمُ مَنْ خَلَقَ وَ هُوَ اللَّطِيفُ الْخَبيرُ﴾؛ (3)

[خواه سرّی سخن بگویید و خواه آشکار خدا به حقیقت آن چه در سینه هاست آگاه است آیا کسی که (انسان را) آفرید (درون و برون) آفریده اش را نمی داند در حالی که او لطیف (به کوچک ترین اسرار و رازها دانا و از باطن و نهان آن ها) آگاه است؟!]

این آیات مبارکات- با کمال صراحت - می فرماید که خدا عالم به سرّ و نجوى و اموری که پنهان و غیب است می باشد. بدیهی است که نسبت به ذات مقدس پنهان و آشکار و غیب و شهادتی نیست پس مراد از «غیب» اموری است که هنوز در پرده غیب و نیستی پنهان باشد و به عالم هستی نیامده یا گذشته باشد.

شاهد بر این معنی آیۀ دوم است که می فرماید: ﴿ يَعْلَمُ مَا بَيْنَ أَيْدِيهِمْ وَ مَا خَلْفَهُمْ ﴾ بدیهی است که مُراد از ﴿ مَا بَيْنَ أَيْدِيهِمْ ﴾ امور حاضرۀ موجوده و ﴿ وَ مَا خَلْفَهُمْ ﴾ امورِ آتیه است.

ص: 280

آیه دیگر نیز شاهد است که می فرماید: ﴿ يَعْلَمُ مَا تَحْمِلُ كُلُّ أُنثَى ﴾ و مُتصل به آن بیان می فرماید: ﴿عَالِمُ الْغَيْبِ وَالشَّهَادَةِ ﴾ شکی نیست که زیاده و نقصان ، نسبت به امور آتیه و بعد است.

همچنین می فرماید: خدا دانا است به آن چه در سینه ها پنهان است و آن چه را که اِعلان و اظهار و آشکارا کنند.

و نیز در آیه دیگر می فرماید: حَبّه و دانه ای نیست در تاریکی های زمین و وَرَقی و برگی نیست که ساقط ،گردد مگر این که خدا می داند.

تمام این اخبارات نسبت به امور جزئی واقعی در عالم است که خداوند به آن ها علم دارد و بیشتر از آن ها [ علم خدا ] نسبت به امور آتیه است

پس آیات صریح است در علم به جزئیات و کلیات و علم به موجودات و معدومات.

علم به جزئیات- به نحو کلی - و از راه علم به اسباب تأویلی است که از باب ناچاری علمای بشری نموده اند و [ بنیاد و ] اساسی است که مُقدَّمات آن بیّن نیست و إلّا صریح آیات این است که [خدا] به نفس جزئیات موجود و معدوم ، دانا است.

و شاهد و دلیل یقینی بر این بیان، آیه مبارکه است که می فرماید: ﴿ أَلَا يَعْلَمُ مَنْ خَلَقَ وَ هُوَ اللَّطِيفُ الْخَبِيرُ ﴾ (1)

آیا ممکن است کسی که خالق و آفریننده شیئی است عالم به حقیقت و آثار و احوال آن نباشد؟! مثل این که کسی عمارتی یا ساعتی درست کند و نداند از چه درست کرده و برای چه درست نموده است و چه منافع و آثار از او ظاهر گردد!

و این آیه مبارکه صریح است در علم خدا به کلیات و جزئیات موجوده و معدومه ؛ زیرا که صریح است در خلقت به معنای حدوث (2) نه به معنای قیام معلول (3) به علت (4)

ص: 281

[1] عن التوحيد و العيون ، عن الحسين بن بشّار، عن أبي الحسن الرضا علیه السلام قال :

سَأَلْتُه أَ يَعلَمُ اللهُ الشَّيء الَّذى لَم يَكُن أن لو كانَ كَيْفَ كَانَ يَكُونُ ؟ أو لا يَعلَمُ إلا ما يَكونُ ؟

فقال : إِنَّ الله تعالى هو العالِمُ بالأشياء قَبلَ كَون الأشياء ؛ قال الله عزّوجل - ﴿ إِنَّا كُنَّا نَسْتَنسِخُ مَا كُنتُمْ تَعْمَلُونَ ﴾ (1) و قال لأهل النار ﴿ وَ لَوْ رُدُّواْ لَعَادُواْ لِمَا نُهُوا عَنْهُ وَ إِنَّهُمْ لَكَاذِبُونَ ﴾ (2) فَقَد عَلِمَ الله - عزّوجلّ - أَنَّه لو رَدّهُم لَعَادُوا لِما نُهُوا عنه، و قال للملائكة لَمّا قالُوا ﴿أَتَجْعَلُ فِيهَا مَن يُفْسِدُ فِيهَا وَ يَسْفِكُ الدِّمَاء ... قَالَ إِنِّي أَعْلَمُ مَا لَا تَعْلَمُونَ﴾ (3)

فَلَم يَزل الله - عزّوجلّ - عِلْمُه سابقاً للأشياء قديماً قَبْلَ أَن يَخلُقَها ، فَتبارك رَبُّنا و تَعالى عُلُوّاً كَبيراً ؛ خَلَقَ الأشياءَ و عِلْمُه بها سابقٌ لَها كما شاء ، كذلك لَم يَزل رَبُّنا عَلِيماً سَميعاً بصيراً (4)

عالم است به اشیا قبل از کَوْنِ اشیا .

خدا در قرآن فرموده: «آن چه را عمل می کنید می نویسیم» و در حق اهل دوزخ فرمود: «اگر برگشته شوند ،باز خواهند نمود آن چه را نهی شده اند و آن ها دروغ گویانند».

پس خداوند عالم است که اگر اهل جهنم برگردند، عمل کنند به آن چه نهی شده اند.

و فرمود به ملائکه: من می دانم آن چه را که نمی دانید در جواب ملائکه که گفتند: آیا خلق می کنی در زمین خلقی را که فساد کنند و در زمین خون ریزی کنند؟

پس همیشه علم خدا قبل از اشیا است و قدیم می باشد پیش از آن که خلق کند اشیا را همیشه پروردگار ما دانا و بینا و شنوا است.

این ،روایت صریح در این است که علم خدا پیش از خلقت و وجود اشیا است و عالم است به چیزی که وجود پیدا کند و اگر موجود شود چگونه موجود خواهد شد، و صریح است در علم .بلامعلوم

[2] عن معاني الأخبار (1) مسنداً عن الصادق علیه السلام في قوله عزوجل : ﴿ عَالِمُ الْغَيْبِ وَالشَّهَادَةِ﴾ (2)

فقال : اَلْغَیْبُ مَا لَمْ یَکُنْ، وَ اَلشَّهَادَهُ ما [ قد ] كان . (3)

[از امام صادق علیه السلام سؤال شد این که در قرآن آمده است: «خدا دانای غیب و حضور است» مقصود چیست؟ امام علیه السلام فرمود: «غیب» چیزی است که (هنوز ) هستی نیافته است و «شهادت» چیزی است که آفریده شده و ) هست ].

[3] عن التوحيد مسنداً عن عن الفَتحِ بن يزيد الجُرجاني عن أبي الحسن الرضا ] علیه السلام قال :

قلتُ : يَعلَمُ القديمُ الشيءَ الَّذى لَم يَكن أن لو كان كيف كانَ يَكُون ؟

ص: 283

قال علیه السلام: وَيْحَكَ ! إِنَّ مَسائلك لَصَعْبَةٌ ! أما سَمِعتَ الله يقول : ﴿لو كَانَ فِيهِمَا آلِهَةً إِلَّا اللَّهُ لَفَسَدَتَا﴾ (1) و قوله : ﴿ وَ لَعَلَا بَعْضُهُمْ عَلَى بَعْضٍ﴾ (2) و قال يحكى قولَ أهل النَّار : ﴿أَخْرِجْنَا نَعْمَلْ صَالِحًا غَيْرَ الَّذِى كُنَّا نَعْمَلُ﴾ (3) و قال : ﴿ وَ لَوْ رُدُّواْ لَعَادُواْ لِمَا نُهُوا عَنْهُ ﴾ (4) فقد عَلِمَ الشيءَ الَّذِي لَم يَكن أن لو كانَ، كيف كانَ يَكُون. (5)

أحدَثَ الأشياء و كانَ المَعلُومُ وَقَعَ العِلْمُ مِنه عَلَى المَعلُومِ والسَّمْعُ عَلَى المَسمُوع والبَصَرُ عَلى المُبصَرِ والقُدرَةُ عَلى المَقدور.

قال : قلتُ : فَلَم يَزل الله مُتَحِرّكاً ؟

قال : فقال : تعالى الله عَن ذلك ! إنَّ الحَركة صِفَةٌ مُحدَثَةٌ بالفعل !

قال : قلتُ : فَلَم يَزل الله مُتَكلّماً ؟

قال : فقال : إنَّ الكلامَ صِفَةٌ مُحدَثَةٌ لَيسَت بِأزَلِيَّةٍ، كانَ الله - عزّوجلّ - و لا مُتَكلّم (1)

در این روایت [ ابوبصیر ] گوید : شنیدم از حضرت صادق علیه السلام که فرمود: خداوند عزوجل که پروردگار ما است - همیشه علم ذات او بود و معلومی نبود! و سمع و بصر ذات او بود و مسموع و مبصری نبود! قدرت ذات او [بود] و مقدوری نبود! پس از آن که موجود کرد اشیا را و معلوم محقق شد واقع گشت علم او بر معلوم و سمع و بصر او بر مسموع و مبصر و قدرت او بر مقدور.

می پرسد: خدا متحرک و مُتکلّم است؟ می فرماید: خدا برتر است از حرکت و تَکلُّم [این دو ] صفتِ حادث و صفتِ فعل باشند و ازلی نیستند

[5] فيه مسنداً عن محمد بن مسلم عن ابى جعفر علیه السلام قال :

الا سَمِعتُه يقول : كانَ اللهُ [عزّوجلّ ] و لا شيء غَيرُه ، و لَم يَزل عالِماً بِما يَكونُ ؛ فَعِلمُه به قَبلَ كَونه ، كَعِلمِه به بَعدَ كَونه (2)

[6] فيه مسنداً عن الكاهلى قال :

كتبتُ إلى أبى الحسن علیه السلام في دعاء «الحمد الله مُنتَهى عِلْمِهِ» فَكَتَبٍ إِلَيَّ

ص: 285

لا تَقُولَنَّ مُنتَهِي عِلْمِه! فَليس لِعِلْمِه مُنتَهى ، و لكن قُل مُنتَهى رضاه (1)

در روایت اول محمد بن مسلم گوید: شنیدم که حضرت باقر علیه السلام فرمود: خدا بود و چیزی با او نبود از اَزَل عالم است به آن چه محقَّق و موجود شود

پس علمش به موجودات پس از ایجاد ،آن ها مانند علم او است پیش از ایجاد.

این روایت شریفه صریح است که ذات قدّوس عالم است به اشیا قبل از کون و وجودِ ،اشیا و به وجود و عدم اشیا تغییر ناپذیر است.

بدیهی است که مراد علم حضوری به صُوَر ازلاً و ابداً و علم به موجودات به نحو كُلّی نیست.

و روایت دوم صریح است که علم ذات مقدس حدّی و نهایتی ندارد.

بدیهی است که علم به صُوَر ،ازلیه متناهی و علم به جزئیات علم به جزئیات هم بر حسب انواع متناهی است .

[7] و فيه مسنداً عن ابى جعفر الثاني علیه السلام في رواية شريفة ، قال :

﴿فَقُولُك «إِنَّ اللهَ قَدير » خَبَّرْتَ أنَّه لا يُعجزه شيءٌ، فَنَفيتَ بالكَلِمَةِ العَجْزَ و جَعَلتَ العَجْزَ سِواه، و كذلك قولك «عالِمٌ » إِنَّمَا نَفَيْتَ بِالكَلِمَةِ الجَهْلَ...﴾ (2)

[8] و فيه عن ثامن الائمة علیه السلام قال :

﴿و إِنَّما سُمِّيَ اللهُ عالِماً لأنَّه لا يَجهَلُ شيئاً﴾ (3)

این [ دو ] روایت شریفه دالّ است که اطلاقِ عالم به ذات مقدس و اثبات علم به

ص: 286

معنایی که تصوُّر و توهُّم و تعقُّل شود نیست، بلکه نفی (1) جهل است از ذات مقدس ؛ اطلاق قادر و قدیر به معنای متصوّر ما نیست، بلکه فقط نفی عجز از ذات پاک است.

پس توهُّم این که اگر به معنایی که ما می فهمیم اطلاق نشود تعطیل لازم آید و یا اطلاقِ ضد معنا است بر ذات و هر دو محال و [نشدنی است] از خیالات و توهُّمات بی اصل است.

بدیهی است به معنایی- که گفتیم که صریح روایات است - مستلزم هیچ اشکالی نیست؛ زیرا که محل اشکال در چگونگی علم ذات مقدَّس است که به نحو حصولِ صُوَر است یا حضور اشیا یا فهمیدن حقیقتِ علم خدا است ؟! اما این که یقیناً علم دارد و دانا است به هر چیزی و جاهل و نادان نیست مورد شُبهه و شک نیست

مانند خالقیت ذات؛ چنان چه از علم به مصنوعیت اشیا یقین حاصل شود که خالق و صانعی هست اما کیفیت صُنع و فعل قابل تصور و تعقل نیست.

[9] فيه عن أمير المؤمنين علیه السلام في خطبة شريفة :

﴿كانَ رَبِّاً إذ لا مَربُوبَ ، و إلهاً إذ لا مَألُوة، و عالِماً إذ لا مَعلُوم﴾ (2)

[10] فيه مسنداً عن أبى ابراهيم علیه السلام، فَكَتبَ بِخَطِّه :

﴿عَالِمٌ إِذْ لاَ مَعْلُومَ، [و] خالِقٌ إِذ لا مَخلُوق، و ربُّ إِذ لا مَربُوبَ؛ وَ کَذَلِکَ یُوصَفُ رَبُّنَا وَ فَوْقَ مَا یَصِفُهُ اَلْوَاصِفُونَ﴾ (3)

این دو روایت ،مبارکه صریح است که ذات مقدس در مرتبه ذات جامع جميع كمالات و خالق و ربّ و إله و عالم بوده در هنگامی که مخلوق و مربوبی و معلومی نبوده است .

اگر گویند: مراد نبودن معلومات است در مرتبه ذات بالضروره

ص: 287

[گوئیم: این معنا ] توهُّمی و تأویلی است بلا دلیل؛ زیرا بدیهی است معلول در مرتبه علت نیست.

شاهد يقينى اثباتِ اُلُوهیت است و نفی مألوهیت است ؛ زیرا که مألوه به هر معنی که باشد نفی آن از معلولیت (که از لوازم ذاتِ علت است) ممکن نیست. بدیهی است قوام وجود معلول همیشه به علت است .

اگر مراد از «اُلُوهیت» معبودیت باشد ازلاً هست، اگر مراد مَلْجَأ و پناه باشد نیز هست و اگر وَلَه و حیرت باشد [نیز] هست . پس هیچ شکی نیست که مراد، نفی حقیقی مخلوق و مربوب و معلوم است

[11] فيه مسنداً عن جعفر بن محمد بن حمزه قال :

كتبتُ إلى الرَّجُل علیه السلام أسألُه أَنَّ مَواليك اخْتَلَفُوا فِى العِلْم ؛ فقال : بَعضُهُم لَم يَزل الله عالِماً قَبْلَ فِعْلِ الأشياء، و قال بَعضُهُم: لا نقُولُ لَم يَزِلِ الله عالِماً ؛ لأَنَّ مَعنى يَعْلَم يَفْعَل ، فإن أثْبَتْنا العِلْم فَقَد أَثْبَتْنا في الأزل معه شيئاً !

فإن رَأَیْتَ جَعَلَنِیَ اللَّهُ فِدَاکَ أَنْ تُعَلِّمَنِی مِنْ ذَلِکَ مَا أَقِفُ عَلَیْهِ وَ لَا أَجُوزُهُ ؟ فَكَتَبَ علیه السلام بِخَطِّه :لَمْ یَزَلِ اللَّهُ عَالِماً تَبَارَکَ وَ تَعَالَی ذِکْرُهُ (1)

مفاد روایت شریفه این است که آیا خدا قبل از خلقتِ اشیا عالم است یا نه ؟ که اگر عالم باشد لازم آید با ذات مقدس شیء و معلولی باشد؛ زیرا که معنی علم «فعل» است ( یعنی اگر گفته شود: علم یعنی فعل).

حضرت در جواب نوشتند: خداوند همیشه عالم است.

بدیهی است توهُّم این است که علم معلومی لازم دارد اگر در اَزَل عالم باشد معلوم نیز هست. پس قبل از خلقت دو شیء است گر چه در یک مرتبه نباشند.

از این حدیث ظاهر می شود که حدوثِ اشیا و واحدیت و فردانیت ذات مقدس، از مسلّمات بوده است.

ص: 288

این اندیشه که اگر علم ذات به اشیا قبل از خلقت باشد باید به صُوَر زایده یا صُوَر افلاطونی یا به تَقرُّر مهیّات یا اعیان ثابته یا امثال آن باشد، موجب سؤال و تحیُّر بوده ؛ و معلوم می شود اتّحاد علم و معلوم و عقل و معقول نسبت به غیر ذات ( و نسبت به مخلوقات) مورد توهُّم نبوده است و إلّا جواب واضح بود می گفتند: معلومات متحدند با ذات يا «بسيط الحقيقة كل الأشياء » و امثال این بیانات

لذا در مقام نفی این تصوُّرات و توهُّمات مکرر فرمودند: علم خدا بدون معلوم است ( عالم بوده در ازل و شی ای نبوده) و علم ذات مقدُّس به اشیا قبل از ایجاد، عین علم اوست از خلقت ؛ و پی بردن به کُنه علم خداوند- مانند ذات خود خدا- از محالات است. (1)

[12] في التوحيد مسنداً عن المُفضَّل عن أبي عبد الله علیه السلام:

﴿إنَّ الله - تبارك و تعالى - لا تُقْدَر قدرته، و لا يَقْدِر العِبادُ عَلَى صِفَتِهِ لا يَبلُغُون كُنه عِلمه﴾ (2)

[13] و فيه (3) مسنداً عن ابى بصير قال : سَمِعتُ أبا عبد الله علیه السلام يقول :

﴿لم يَزلِ الله - جلّ اسمه - عالِماً بذاتِه و لا مَعلُومَ و لَم يَزل قادراً بِذاتِه لَم يَزْلٍ و لا مقدور﴾ (4)

ص: 289

صریح این دو روایت [این] است که علم ذات مقدَّس ، مفهوم و معلوم و معقول احدی نیست ؛ و ذات پاک او عالم است قبل از خلقت بدون معلوم، و قادر است بدون مقدور.

[14] في التوحيد مسنداً عن الصادق علیه السلام:

﴿و الله نور لاظلامَ فيه ، و حَيٌّ لامَوتَ له ، و عالِمٌ لاجهل فيه ، و صَمَدٌ لا مدخل فيه رَبُّنا نُورِيُّ الذَّاتِ، حَيُّ ،الذات، عالِمُ الذَّاتِ صَمَدِيُّ الذَّات﴾. (1)

[15] عنه مسنداً عن جابر عن الباقر علیه السلام قال:

﴿إنَّ الله - تبارك و تعالى - كان و لاشيء غَيرُه ؛ نُوراً لاظلامَ فيه ، و صادِقاً لا كِذْبَ فيه ، و عالِماً لا جَهْلَ فيه ، وحَياتاً لامَوتَ فيه ، و كذلك هو اليوم، و كذلك لا يَزالُ أبداً﴾ (2)

و به این مضمون روایات متعدد است که صریح در مُدّعا است؛ و روایت دوم اشاره است به این که ذات مقدّس علمش قبل از اشیا مانند علم اوست پس از خلقت اشیا؛ خلقت و وجود اشیا، موجب تغیُّر و تغییری در ذات مقدس نخواهد بود. (3)

كما ] في التوحيد لَم يَزلِ الله رَبُّنا و العِلْمُ ذاته و لا معلُومَ، تا آخر روايت. (4)

[16] في التوحيد مسنداً عن حمّاد بن عيسى قال :

سألتُ ابا عبدالله علیه السلام فقلتُ : لَم يَزل الله يَعلَمُ ؟

قال : أنّى يَكونُ يَعلَمُ و لا مَعلُوم .

ص: 290

قال : قلت : فَلَم يَزل الله يَسْمَعُ ؟

قال : أنّى يَكُونُ ذلك و لا مَسمُوعَ .

قال : قلت : فَلَم يَزل يُبْصِرُ .

قال : أنّى يَكون ذلك ولا مُبْصِرَ.

ثم قال : لَم يَزل الله عَلِيماً سَمِيعاً بَصِيراً ذاتٌ عَلامةٌ سَميعةٌ بَصيرةٌ (1)

واضح است روایت مبارکه- که پس از نفی اثبات فرمودند - مراد ، اثباتِ علم و نفی معلوم به تمام معانی که تصوُّر شود.

[17] في التوحيد عن ابن مُسكان قال :

سألت ابا عبدالله علیه السلام عن الله - تبارك و تعالى - أكان يَعلَمُ المكانَ قَبْل أن يَخلَّقَ المكانَ ؟ أم عَلِمَه عِند ما خَلَقَه و بَعْدِ مَا خَلَقَه ؟

فقال علیه السلام: ﴿تَعَالَی اَللَّهُ بَلْ لَمْ یَزَلْ عَالِماً بِالْمَکَانِ قَبْلَ تَکْوِینِهِ کَعِلْمِهِ بِهِ بَعْدَ مَا کَوَّنَهُ وَ کَذَلِکَ عِلْمُهُ بِجَمِیعِ اَلْأَشْیَاءِ کَعِلْمِهِ بِالْمَکَانِ﴾ (2)

[18] عنه مسنداً عن محمد بن مسلم عن أبي جعفر علیه السلام قال :

﴿سَمِعتُه يقول كانَ الله و لا شيء غَيرُه ، و لَم يَزل عالماً بما كَوَّنَ؛ فَعِلْمُه به قَبْل كَوْنِهِ كَعِلْمه به بَعْد ما كَوَّنَه﴾ (3)

[19] عنه مسنداً عن ثامن الائمة علیه السلام في كتابه [إلى فتح بن يزيد الجرجاني ] الا إلى أن كَتَبَ علیه السلام:

﴿عالِمٌ إذ لا مَعلُوم ، و خالِقٌ إذ لا مَخلُوق و ربُّ إذ لا مَربُوبَ ، و إلهُ إِذ لا مَألُوهَ، و كذلك يُوصَفُ ربُّنا و هو فوق ما يَصِفُه الواصفون﴾. (4)

ص: 291

[20] في التوحيد عنه علیه السلام:

﴿له مَعْنى الرُّبُوبيّة إذ لا مَربُوبَ ، و حَقيقَةُ الإلهيّة إذ لا مَألُوة ، و مَعْنى العالم و لا معلوم ، و مَعْنى الخالق و لا مخلوق ، و تأويلُ السَّمع و لا مسموع﴾ (1)

در این روایت، تصریح فرمود به «معنى الربوبيّة» و «حقيقة الألوهيّة» تا توهُّم نشود که این کمالات - و لو به نحوی از اَنحاء - دارای مُتعلّق و معلوم و مخلوق می باشند.

في التوحيد ، عن الرضا علیه السلام قال :

إنَّ الله تعالى هو العالم بالأشياء قبل كون الأشياء .

إلى أن قال : فَلَم يَزل الله - عزّوجلّ - عِلْمُه سابقاً للأشياء قديماً قبل أن يَخلُقَها ، فَتبارك [ رَبُّنا ] و تَعالى عُلُوّاً كَبِيراً خَلَقَ الأشياء و عِلمُه بها سابقٌ لها كما شاء ؛ كذلك لَم يَزل ربُّنا عَلِيماً سَمِيعاً بَصِيراً (2)

اگر کسی توهُّم کند که مراد ، نفی معلوم بالعرض است- که عبارت از وجود عینی اشیا است - نه معلوم بالذات که عبارت از صُوَر علمیه یا صُوَر افلاطونیه یا غیر آن ها باشد؛ یعنی معلوم یا معلوم بالذات است یا معلوم بالعرض ؛ معلوم بالعرض، وجود اشیا و اعیان خارجیه است و معلوم بالذات، حقیقتی است که به واسطه او علم به اشیا خارجيه حاصل شود و آن عبارت از صُوَر یا عین اشیای خارجی است به وجود بسیط اجمالی متحد با ذاتِ عالم .

این توهُّم باطل و بی اساس است ؛ زیرا که:

اولاً: این بیان اصطلاحی است از متأخرین حتی در کلام قدمای از فلاسفه نیست (3)

ص: 292

ثانياً: قول فلاسفه ، نفى معلوم بالعرض هم نیست؛ زیرا به قول آنان علم ، علّى است و انفکاک معلول از علت محال است به همین اصول گویند موجودات عالم، قدیم است .

و اما نسبت به اشخاص، علم به طور کلی است؛ لذا صُوَر حاکیه از اشیا را «صُوَر علمیه» گویند نه «معلوم بالذات» و اگر معلوم باشد به علم، محتاج به صور علمیهٔ آخر است بالاخره منتهی شود به علم ذات.

تطبیق اصطلاح با روایات، تأويل كلام متكلّم و متکلّم را به خروج از طریقهٔ عقلایی منسوب کردن است.

ثالثاً : معلوم بالذات و معلوم بالعرض نسبت به مُجرَّدات و عقول و نفوس - بلکه به کلیه موجوداتی که مسبوق به عدم نیستند - معنایی ندارد؛ زیراکه یک موجود بیش نیست و آن حضور صور اشیا یا نفس اشیا است نزد عالم؛ مگر مراد اضافه اشراقيه ذات عالم باشد نسبت به موجودات؛ و این قول نزد دست های از حکمای اشراق عین علم است نه معلوم! (1) معلوم، نفس حقایق اشیا است

و این توجیه بالأخره سازش با اَقوال ندارد مگر به مشرب وحدت وجود، و كلام در آن گذشت. (2)

علاوه صریح روایات این است که علم «حضرت حق» بدون معلوم می باشد قبل

ص: 293

از خلقت اشیا ولی قول فلاسفه انکار علم قبل از اشیا و اثبات قدم اشیا است ؛ چنان که صدرالمتألهین تصریح به این اشکال فرموده (1)

علاوه، سؤالات در روایات صریح است که همین توهُّمات بوده که مکرر سؤال می کردند ؛ مخصوصاً در روایتی که می گوید: به هشام گفتم که ، علم [خدا] مُساوق با وجود اشیا و بعد از وجود اشیا است؟! حضرتش رَدّ فرمود. (2)

علاوه ، ائمه علیهم السلام بیاناتی فرموده اند که از برای این توهمات و خیالات موردی نماند

[21] عن الخرائج، عن ابي هاشم الجعفري

قال : سَأل محمد بن صالح الارمنى ابا محمّد علیه السلام عن قول الله تعالى ﴿يَمْحُو اللَّهُ مَا يَشَاءُ وَ يُثْبِتُ وَ عِندَهُ أُمُّ الْكِتَابِ﴾ (3)

فقال : هَلْ یَمْحُو إِلاَّ مَا کَانَ وَ هَلْ یُثْبِتُ إِلاَّ مَا لَمْ یَکُنْ ؟! (4)

فقلتُ : فى نفسى هذا خلاف قول هشام بن حكم أنَّه لا يَعلَم بالشيء حتّى يَكُون!

فَنَظَر علیه السلام إلى فقال : تَعَالَی اَلْجَبَّارُ اَلْعَالِمُ بِالْأَشْیَاءِ قَبْلَ کَوْنِهَا .

قلتُ : أَشْهَدُ أَنَّكَ حُجَّةُ الله (5)

در دلائل ،حمیری، مضمون همین روایت منقول .است با مختصری زیادی در عبارت آن، چنین است:

تَعَالَی اَلْجَبَّارُ اَلْعَالِمُ بِالْأَشْیَاءِ قَبْلَ کَوْنِهَا؛ اَلْخَالِقُ إِذْ لاَ مَخْلُوقٌ وَ اَلرَّبُّ إِذْ

ص: 294

لامَربُوبَ ، و القادرُ قَبلَ المَقذُور عَليه .

فقلتُ : أَشهَدُ أَنَّكَ ولى الله و حُجَّتُه ، و القائم بقسطه ، و أَنَّكَ عَلي مِنهاج أمير المؤمنين علیه السلام و عِلْمِه. (1)

[22] عن العياشي ، عن داود الرّقى :

قال : سألت أبا عبدالله علیه السلام عن قول الله عزوجل ﴿ أَمْ حَسِبْتُمْ أَن تَدْخُلُوا الْجَنَّةَ وَ لَمَّا يَعْلَمَ اللَّهُ الَّذِينَ جَاهَدُوا مِنكُمْ ﴾ (2)

قال علیه السلام: ﴿ إِنَّ اَللَّهَ هُوَ أَعْلَمُ بِمَا هُوَ مُکَوِّنُهُ قَبْلَ أَنْ یُکَوِّنَهُ وَ هُمْ ذَرٌّ وَ عَلِمَ مَنْ یُجَاهِدُ مِمَّنْ لا یُجَاهِدُ، کَمَا عَلِمَ أَنَّهُ یُمِیتُ خَلْقَهُ قَبْلَ أَنْ یُمِیتَهُمْ وَ لَمْ یُرِهُمْ مَوْتَهُمْ وَ هُمْ أَحْیَاءٌ﴾. (3)