مشروعیت حى على خير العمل در اذان و اقامه از دیدگاه شیعه و اهل سنت

نویسنده: محمد حسین کریمی

زیر نظر: استاد علامه نجم الدین طبسی

ناشر: برگ فردوس

چاپ: یاران

لیتو گرافی: مهران

شمارگان: 1000

قیمت : 5000 تومان

تایپ و صفحه آرائی: مرکز تخصصی ائمه اطهار علیهم السلام

نوبت :چاپ اول / 1394

مرکز پخش: قم، میدان معلم، مرکز فقهی ائمه اطهار علیهم السلام

تلفن: 37832303 و 37749494

ص: 2

بسم اللّه الرحمن الرحیم

ص: 3

ص: 4

العمل...33

مبحث اول: آراء فقهاء شیعه...35

اول: شیخ مفید در مقنعه...37

دوم: مرحوم سید مرتضی از شاگردان مرحوم شیخ مفید..38

سوم: ابو الصلاح حلبی...38

چهارم: مرحوم سلاّر از بزرگان فقها و.... شاگرد شیخ مفید و سید مرتضى...38

پنجم: مرحوم سید کاظم یزدی در عروه الوثقى...39

مبحث دوم: آراء فقهاء اهل سنت درباره حی علی خیر العمل در اذان...39

اول: محیی الدین نووی...40

دوم: ابو یحیی زکریا انصاری...40

سوم: ابن حجر هیتمی در المنهاج القويم...41

چهارم: محمد بن عرفه دسوقی در حاشیه الدسوقی...41

پنجم: ابن عابدین حنفی...42

ششم: عبد العزيز بن عبد اللّه بن باز...42

مناقشاتی در سخن عبد اللّه بن باز...43

هفتم: ابن تیمیه حرّانی...45

هشتم: ابن حزم اندلسی...46

اشکالاتی بر آراء فقهای اهل سنّت در مورد «حى على خير العمل» در اذان و اقامه...48

فصل چهارم: حی علی خیر العمل در تاریخ...53

حى على خير العمل در تاریخ...55

ص: 6

اول: ابن كثير، البدايه و النهايه...55

دوم: ذهبی، تاریخ الاسلام...57

سوم: ذهبی، تاریخ الاسلام...58

چهارم: ذهبی، تاریخ الاسلام...58

پنجم: ذهبی، تاریخ الاسلام...59

ششم: ذهبی، تاریخ الاسلام...59

هفتم: ابن العماد...60

هشتم: ابن حجر عسقلانی، لسان المیزان...61

نهم: ابن حجر عسقلانی، لسان الميزان...61

فصل پنجم: اشکالاتی که در خصوص جزئیت «حى على خير العمل » در اذان و اقامه مطرح شده و جواب آن ها...63

اشکالاتی وارد در جزئيت «حى على خير العمل» در اذان و جواب آن ها....65

اول: عدم وجود روایات حی علی خیر العمل در صحیح مسلم و بخاری...65

1. جواب نقضی...65

ثانياً: ادعای نسخ ادعائی بدون دلیل و باطل است...66

ثالثاً: آیا مصلحتی که عمر بن الخطاب بواسطه آن اذان را تغییر داد می تواند استمرار داشته باشد؟...66

دوم: ادعای مکروه بودن «حى على خير العمل » در اذان... 67

سوم: حى على خير العمل در أذان بدعت است...68

چهارم: اذان با «حی علی خیر العمل» نسخ شده است...71

پنجم: عدم ثبوت «حى على خير «العمل» از پیامبر صلی اللّه علیه و آله و سلم...73

ص: 7

فصل ششم: حى على خير العمل شعار شیعه اهل بیت علیهم السلام در طول تاریخ...75

حى على خير العمل؛ شعار شیعه اهل بیت علیهم السلام در طول تاریخ...77

فصل هفتم: آثار سوء نهی از حی علی خیر العمل بعد از پیامبر صلی اللّه علیه و آله و سلم و صحابه پیامبر صلی اللّه علیه و آله و سلم وحی علی خیر العمل؛ تابعون و حى على خير العمل...83

الف: آثار سوئی که جلوگیری از «حی علی خیر العمل» در اذان در بین جامعه اسلامی و مسلمین داشته است...85

ب: صحابه پیامبر صلی اللّه علیه و آله و سلم و «حى على خير العمل»...87

اول: روایت نافع از ابن عبد اللّه بن عمر...88

دوم: روايت لييث بن سعد از نافع و ایشان از ابن عمر...88

سوم: روايت ليث بن سعد از نافع و ایشان از ابن عمر...88

چهارم: روایت محمد بن سیرین از ابن عمر...89

پنجم: روایت نسیر بن ذعلوق از ابن عمر...89

ششم: روایت عبد الرزاق از نافع و ایشان از ابن عمر...89

هفتم: روایت هذیل بن بلال مدائنی از ابن ابی محذوره... 89

هشتم: روایت حفص بن عمر سعد از بلال...90

نهم: روایت ابن نباج از حضرت علی علیه السلام...90

ت: تابعین پیامبر صلی اللّه علیه و آله و سلم «و حى على خير العمل»...90

فهرست منابع...93

ص: 8

شرف الدین (مشهور به السیاغی م 1221) در کتاب «الروض النفيس» می گوید: قول صحیح آن است که تشریع عبارت «حى على خير العمل» در اذان تمام است، زیرا رواتی که تماماً مورد وثوق هستند اتفاق نظر دارند که این عبارت «حى على خير العمل» از زمان غزوه خندق جزئی از اذان بوده است.

محی الدین عربی در کتاب فتوحات مکیه می نویسد: «در اثناء جنگ خندق و هنگام حفر خندق توسط صحابه ی رسول خدا صلی اللّه علیه و آله و سلم، هنگام وقت نماز یکی از صحابه با صدای بلند گفت: «حی علی خیر العمل» و از آن زمان این عبارت سنت حسنه ای شد که بین مسلمانان شیوع پیدا کرد».

در همین راستا ،امامیه، زیدیه و اسماعیلیه «حی علی خیر العمل» را جزئی از اذان می دانند.

حافظ علوی زیدی (72 - 445) در کتاب «الاذان بحى على خير العمل» و امام قاسم بن محمد زیدی در کتاب «الاعتصام بحبل اللّه» به موارد متعددی از صحابه و تابعین استشهاد کرده اند که آنان به ذکر عبارت «حى على خير العمل» در اذان و اقامه محافظت می نمودند.

حافظ علوی این مطلب را نیز اضافه می کند که اهل بیت پیامبر صلی اللّه علیه و آله و سلم اجماع داشتند بر ذکر این جمله در اذان و مؤذنین در زمان ابو بکر نیز این جمله را در اذان ذکر می کردند اما در زمان عمر، وی دستور داد این جمله از اذان حذف شود تا مؤمنین از جهاد غافل نشوند و او اولین کسی است که این جمله را ترک کرد.

با همه ی این شواهد، اهل سنت این جمله را از اذان حذف نمودند و اعتقاد به جزئیت آن در اذان ندارند و برای مدعای خود به سیره ی

ص: 10

پیامبر اسلام صلی اللّه علیه و آله و سلم استناد می کنند و هم چنین روایاتی را که «حی علی خير العمل» را جزء اذان می دانند ضعیف شمرده و غیر معتمد می دانند.

با توجه به مطالب ذکر شده و این که جزئیت یا عدم جزئیت «حی على خير العمل» در اذان یکی از مسائل مورد اختلاف بین شیعه و اهل سنت می باشد، مرکز تخصصی ائمه اطهار علیهم السلام تحت اشراف مرکز فقهی ائمه اطهار علیهم السلام پژوهشی در این موضوع را با مراجعه به روایات وارده از مصادر اهل سنت در دستور کار خود قرار داد.

پژوهشگر این موضوع جناب حجت الاسلام محمد حسین کریمی تحت اشراف استاد علامه جناب آقای نجم الدین طبسی دامت بركاته به بررسی موضوع و تحقیق در آن پرداخت.

این کتاب که ثمره تحقیق ارزشمند فاضل ارجمند جناب آقای کریمی است به خوانندگان عزیز تقدیم می گردد.

مرکز تخصصی ائمه اطهار علیهم السلام وابسته به مرکز فقهی ائمه اطهار علیهم السلام قم برخود لازم می داند از عنایت و بذل توجه و راهنمایی های استاد علامه جناب آقای نجم الدین طبسی و هم چنین جهد و تلاش پژوهشگر عزیز جناب حجت الاسلام محمد حسین کریمی تقدیر و تشکر نماید.

هم چنین از زحمات معاون محترم آموزش جناب حجت الاسلام اسد اللّه رئیسی و معاون محترم پژوهش جناب آقای علیرضا بهرامی که زمینه ی تنظیم و چاپ این اثر ارزشمند را فراهم نموده اند سپاس گزارم، در پایان بر خود فرض می دانیم که از حمایت های مادی و معنوی ریاست محترم مرکز فقهی ائمه اطهار علیهم السلام حضرت آیت اللّه حاج شیخ

ص: 11

محمد جواد فاضل لنکرانی دامت برکاته که پیوسته حامی و مشوق فعالیت های مرکز تخصصی ائمه اطهار علیهم السلام بوده اند تقدیر و تشکر نمائیم.

ثواب این عمل را اهداء می نمائیم به ارواح طیبه شهداء و به روح ملکوتی بنیان گذار جمهوری اسلامی و منادی وحدت جهان اسلام حضرت امام خمینی رحمه اللّه علیه و به روح مرجع فقید و مؤسس مرکز فقهی ائمه اطهار علیهم السلام حضرت آیت اللّه العظمی حاج شیخ محمد فاضل لنکرانی رضوان اللّه تعالی علیه و از خداوند متعال وحدت و هم دلی و یک پارچگی جهان اسلام در مقابل استکبار جهانی و طول عمر رهبر معظم انقلاب اسلامی مدظله العالی را آرزو مندیم.

حسین حبیبی تبار

مسئول مرکز تخصصی ائمه اطهار علیهم السلام

مرداد 1394

ص: 12

و برهان در هر مساله ی اختلافی به یک انسان مذهبی این آگاهی را می دهد که مخالف وی نیز در آن چه معتقد است برای خود دلایلی دارد.

برای وصول به این هدف، تحقیق حاضر در هفت فصل تدوین شده است؛

فصل اول: در این فصل به دو موضوع روایات وارده در منابع شیعه و اهل سنّت در خصوص «حی علی خیر العمل» خواهیم پرداخت.

فصل دوّم: این فصل به تاریخ حذف «حی علی خیر العمل» از اذان و اقامه و علّت آن می پردازد.

فصل سوم: این فصل به آراء فقهاء شیعه و اهل سنّت در خصوص «حی علی خیر العمل» در اذان و اقامه می پردازد.

فصل چهارم: این فصل مسأله ««حی علی خیر العمل» در تاریخ را بررسی می نماید.

فصل پنجم: در این فصل به بررسی اشکالاتی که اهل سنّت خصوص «حی علی خیر العمل» مطرح می کند و جواب آن ها می پردازیم.

فصل ششم: این فصل موضوع «حى على خير العمل»؛ شعار شيعه در طول تاریخ را بررسی می نماید.

فصل هفتم: در این فصل به آثار نهی از «حی علی خیر العمل» و نيز دیدگاه صحابه و تابعین درباره «حی على خير العمل» خواهیم پرداخت.

ص: 14

ص: 16

أن لا إله إلا اللّه، أشهد أن لا إله إلا اللّه، أشهد أن محمداً رسول اللّه، أشهد أن محمداً رسول اللّه حی على الصلاة، حی على الصلاة، حي على الفلاح حی على الفلاح، حی على خير العمل، حی على خیر العمل ، اللّه أكبر، اللّه أكبر ، لا إله إلا اللّه، لا إله إلا اللّه. ﴾ (1)

البته اشكال این حدیث این است که اللّه اکبر» را در اذان دو بار بیان نموده در حالی که اللّه اکبر باید در اذان چهار بار گفته شود این اشکال را فقهاء به طرق مختلفی جواب داده اند و توجیهات گوناگونی کرده اند که در این جا محل ذکر آن ها نیست.

رفته بودند، وقتی به بیت المعمور رسیدند وقت نماز فرا رسید، پس جبرئیل اذان و اقامه گفت و سپس پیامبر صلی اللّه علیه و آله و سلم جلو رفته و اقامه نماز نمودند و ملائکه و پیامبر صلی اللّه علیه و آله و سلمان به آن حضرت اقتداء نمودند، ما به آن حضرت گفتیم: چگونه اذان گفت؟ آن حضرت فرمود: چنین اذان گفتند: ﴿ اللّه أكبر، اللّه أكبر ، أشهد أن لا إله إلا اللّه، أشهد أن لا إله إلا اللّه، أشهد أن محمداً رسول اللّه، أشهد أن محمداً رسول اللّه، حی على الصلاة، حی على الصلاة، حی على الفلاح حي على الفلاح، حی على خير العمل، حی على خير العمل ، اللّه أكبر اللّه أكبر، لا إله إلا اللّه، لا إله إلا اللّه ﴾ و اقامه مثل همین است مگر این که در آن دو بار «قد قامت الصلاة» بين «حى على خير العمل، حی على خير العمل، و بين «اللّه أكبر» قرار دارد پس همین اذان را پیامبر صلی اللّه علیه و آله و سلم به بلال یاد دادند و بلال تا زمان رحلت پیامبر صلی اللّه علیه و آله و سلم چنین اذان می گفتند. (1)

روایت لیث بن سعد از نافع و ایشان از ابن عمر: بیهقی از لیث بن سعد و او از نافع در روایت دیگری از عبد اللّه بن عمر نقل می کند که ابن عمر در مسافرت اذان نمی گفت و هر وقت «حى على الفلاح» می گفت به دنبال آن «حی علی خیر العمل» نیز می گفت. (1)

روایت لیث بن سعد از نافع و ایشان از ابن عمر: بیهقی در روایت دیگری از لیث بن سعد و او از نافع و نافع نیز از ابن عمر نقل می کند: ابن عمر گاهی از اوقات در اذانش «حی علی خیر العمل» اضافه می کرد (2) و این روایت را عطاء نیز از ابن عمر نقل کرده است. (3)

روایت محمد بن سیرین از ابن عمر: بیهقی از ابن سیرین و او از ابن عمر نقل می کند که در اذان وى «حى على خیر العمل» وجود داشت. (4)

روایت نسیر بن ذعلوق از ابن عمر: بیهقی روایت بالا را با سند دیگری از نسیر بن ذعلوق و او از ابن عمر نقل می کند؛ ولی اضافه می کند که عبد اله بن عنمر در هنگام سفر نیز «حی علی خیر العمل» می گفت. (5)

روایت عبد الرزاق از نافع و ایشان از ابن عمر: عبد الرزاق به سند خود از نافع و او از ابن عمر نقل می کند که ابن عمر در مسافرت نماز می خواند و اذان را دوبار و یا سه بار می گفت و در اذان خود می گفت: حى على الصلاة، حي على الصلاة، حي على خير العمل. (6)

ص: 21

روایت ابی محذوره: ابی محذوره که یکی از مؤذنین پیامبر صلی اللّه علیه و آله و سلم اسلام می باشد می گوید: پیامبر صلی اللّه علیه و آله و سلم به به من امر کردند که در اذان ««حی علی خیر العمل» بگویم. (1)

روایت احمد بن محمد بن السری... از ابی محذوره: این روایت را ذهبی در شرح حال احمد بن محمد بن السری در خصوص جزء بودن (حى على خير العمل) در اذان نقل می کند؛ ولی سعی دارد این روایت را به دلائلی همچون رافضی بودن، نقل مطاعن عمر و ابو بکر رد نماید؛ ما در این جا همان کلام ذهبی را نقل می کنیم و قضاوت را به خوانندگان عزیز واگذار می کنیم.

احمد بن محمد بن السرى بن یحیی ملقب به ابو بکر کوفی، رافضی و كذّاب بوده و در ابتدای سال 357 ه ق از دنیا رفت. حاکم از وی نقل روایت کرده و می گوید رافضی و غیر ثقه است و محمد بن احمد حمّاد کوفی بعد از این که تاریخ مرگش را نگاشته می گوید: وی در تمام عمرش در راه راست به مذهب اهل سنّت بود ولی بیشتر آن چه بر وی از احادیث خوانده می شد درباره مثالب (مطاعن خلفاء) بود؛ به عنوان مثال روزی مردی نزد وی حاضر شده و بر او این حدیث را قرائت می کرد که عمر بر پهلوی حضرت فاطمه زد تا محسن او سقط شد. و یا مثلا گزارش دیگری شده که مراد از آیه «وجاء فرعون» عمر و و مراد از «و من قبله» أبو بكر و مراد از «و المؤتفکات» عائشه و حفصه بوده، ایشان نیز این موضوع را تأیید کرده است. هم چنین گزارش شده که وقتی مردم (شیعه) با این اذان مجعول اذان می گفته اند، ایشان یک

ص: 22

حدیث مجعول دیگری با این مضمون قرائت می کرده است که «آتشی از قعر عدن خارج می شود و مبغضین آل محمد را می بلعد» و خودش نیز موافق این حدیث بوده و آن را تأیید می کرده است. ابن سعد در خصوص این حدیث پیش من آمد و این موضوع برایش بسیار سنگین بود و در مورد آن از من سؤال کرد و هر چه از دهانش بیرون آمد از حرف های زشت نثار وی (احمد بن محمد السرى) کرد، من از آن روز نقل حدیث از وی را ترک کردم و هر آن چه از وی قبلا نقل کرده بودم را نابود کردم. در اذان به حدیثی از وی استناد می کنند که می گوید: از ابن هارون حمّانی شنیده و او از ابو بکر بن عیاش و او از عبد العزیز بن رفیع و او نیز از ابی محذوره که می گوید: من جوان بودم، پیامبر صلی اللّه علیه و آله و سلم به من امر کرد که در آخر اذان «حى على خير العمل» بگو، این در حالی است که این حدیث را به این شکل جماعتی از حضرمی و او از یحیی الحمّانی نقل کرده، ولی در آخرش این عبارت را دارد که در آخر اذان «الصلاة خير من النوم» بگو. به سبب نقل این احادیث بود که من از آن تاریخ او را ترک کردم و هنگام مرگ بر جنازه اش حاضر نشدم. (1)

از این نقل ذهبی، مسائل بسیار مهمی قابل استنباط و استخراج است:

1. اوّلین نکته ای که از نقل تاریخی ذهبی استنباط می شود این است که در اذان «حی علی خیر العمل» وجود داشته؛ اما اهل سنّت بنا به بنا به مصالحی حاضر به پذیرش آن نیستند.

2. مسأله آتش زدن خانه فاطمه زهرا علیها السلام و سقط محسن توسط عمر یک حقیقت تاریخی است؛ اگر چه اهل سنّت حاضر به پذیرش این

ص: 23

حقیقت تاریخی نیز نیستند.

3. روش و سیره فقها و علمای اهل سنّت بر این است که هر آن چه مخالف مذهب آن ها باشد با یک برچسب «رافضی، تفکر رافضی» بودن آن را رد نمایند؛ اگر چه حقیقت دینی و سنت پیامبر صلی اللّه علیه و آله و سلم تاریخی باشد.

ص: 24

ص: 26

آمده است؛ این در حالی است که آن ها شیعه را که پایبند به سیره و سنّت پیامبر صلی اللّه علیه و آله و سلم هستند بدعت گذار و در نتیجه کافر تلقی و ریختن خون آن ها را به بهانه های مختلف واجب می دانند.

با مقدمه اجمالی که گفته شد در این بخش با بررسی منابع روایی اهل سنّت و شیعه و نیز منابع تاریخی، پاسخ به دو سؤال فوق را از لا به لای حقایق نهفته در منابع و تاریخ کشف می نماییم.

واقعیت اجتماعی به نام «نیاز جنسی» مواجه می شوند به جای این که به سنّت پیامبر صلی اللّه علیه و آله و سلم در مشروعیت عقد موقت مراجعه و اقرار به حقانیت تعالیم آن حضرت نمایند، به صدور فتوا های غیر شرعی همچون نکاح مسمار و حلال بودن جهاد نکاح گرایش پیدا کرده اند که هر انسانی از شنیدن آن شرم می کند.

به دلیل همین اشکال های موجود در کلام عمر است که قوشچی بعد از نقل کلام او در دفاع از وی بر آمده و می گوید: ولی این کلام عمر موجب نمی شود که به وی اشکالی (اشکال بدعت در دین) وارد شود؛ زیرا مخالفت یک مجتهد در مقابل مجتهد دیگری بدعت نیست. (1)

آیا پیامبر صلی اللّه علیه و آله و سلم یه که نبوتش به دلایل تاریخی، نقلی و عقلی اثبات شده است مجتهد است و عمر هم که ادعای جانشینی وی را نموده نیز مجتهد است؟ اگر به راستی چنین باشد، آیا در این صورت معنی و مفهومی برای نبوّت باقی می ماند؟ اگر قرار باشد پیامبر صلی اللّه علیه و آله و سلم حکمی را از جانب خداوند برای مردم بیاورد ولی در آینده عدّه ای با ادعای اجتهاد در مقابل این حکم شرعی سر فرود نیاورند و آن را به اغراض نفسانی توجیه نمایند، آیا از دین چیزی باقی می ماند؟ آیا چنین کار هایی در مقابل احکام شریعت باعث نابودی احکام دینی نیست؟ آیا چنین رفتار هایی شان پیامبر صلی اللّه علیه و آله و سلم را زیر سؤال نمی برد؟ مگر نه این است که خداوند در شأن پیامبر صلی اللّه علیه و آله و سلم فرموده: هر آن چه او می فرماید همان است که لوح محفوظ ثبت شده و هر آن چه پیامبر صلی اللّه علیه و آله و سلم می فرماید وحیی است که که از جانب خداوند بر وی نازل شده است؟!! (2)

ص: 29

زندگی بشر هستند و علم اولین و آخرین نزد خداوند است و مصالح زندگی بشر را از اول خلقت تا روز قیامت می داند؛ بنابر این اگر این طور بود پیامبر صلی اللّه علیه و آله و سلم آن را به مردم ابلاغ می کرد، ثانیاً دلیلی وجود ندارد که یک مسلمان عملی را که از نظر شرع واجب است به دلیل بهتر بودن عمل دیگری، آن را ترک نماید بر فرض که جهاد در آن موقعیت زمانی طبق سفارش پیامبر صلی اللّه علیه و آله و سلم اسلام از جميع واجبات ثوابش بیشتر باشد، آیا این دلیل می شود که یک مسلمان معتقد، نماز و متعلقات آن را ترک و یا در عمل به آن ها از خود

سستی نشان دهد؟ ثالثا: آیا جنگ های زمان پیامبر صلی اللّه علیه و آله و سلم اهمیت بیشتری داشته و یا جنگ های زمان عمر؟ شکی وجود ندارد که جنگ های زمان پیامبر صلی اللّه علیه و آله و سلم اهمیت زیادی داشته است؛ زیرا در زمان پیامبر صلی اللّه علیه و آله و سلم مسلمین از نظر عدّه بسیار کم بودند، لذا شرکت حتی یک نفر در جنگ اهمیت بسیاری داشت، حال در این شرائط آیا پیامبر صلی اللّه علیه و آله و سلم نمی توانست بگوید: ای مسلمین، در این شرائط زمانی، اهمیت جهاد بیشتر از نماز است و در اذان مردم را با «حی علی خیر العمل» به نماز فرا نخوانید، مبادا از جهاد سستی کنند؟

از این ها گذشته در خصوص اجتهاد عمر سؤال مهم دیگری وجود دارد و آن این که بر فرض محال که منع عمر از «حى على خير العمل» را یک اجتهاد از طرف وی بپذیریم در این صورت شکی وجود ندارد که طبق تحلیل خودش، شرائط و اقتضائات زمانی وی را وادار به این کار نموده است. حال سؤال این است که در این زمان که چنین اقتضائی برای این منع وجود ندارد، به چه دلیل باز این عمل از طرف اهل سنّت

ص: 31

ادامه پیدا کرده است؟ گویا این کار عمر تبدیل به شریعت شده و شریعت پیامبر صلی اللّه علیه و آله و سلم به فراموشی سپرده شده است! این سؤال اساسی است که اهل سنّت باید پاسخ گوی آن باشند.

ص: 32

ص: 34

من النوم» در اذان صبح.

6. اذان و اقامه دارای واجب و مستحبّاتی است و واجب آن ها، ترتیب است؛ زیرا تقدیم بعضی از فصول به دیگری جائز نیست و اما مستحبات آن بسیار است که به برخی اشاره می شود: اول، طهارت مخصوصاً در اقامه. دوم: این که در حال اذان و اقامه رو به قبله باشد. سوّم این که در حال اذان و اقامه صحبت نکند. چهارم این که اذان و اقامه را در حال ایستاده بگوید. پنجم این که اذان و اقامه را در حال راه رفتن و سواره نگوید. ششم این که اذان را به ترتیل و اقامه را به تحدیر بگوید. هفتم این که آخر فصول اذان را اعراب ندهد. هشتم این که بین اذان و اقامه به یکی از امور نشستن، سجده راه رفتن و یا دو رکعت نماز مستحبی مگر در نماز مغرب فاصله بیندازد.

7. شرط صحت اذان و اقامه دخول وقت نماز واجب است.

8. بر اساس روایات نقل شده از پیامبر مکرم اسلام صلی اللّه علیه و آله و سلم و ائمه اطهار علیهم السلام و به اجماع فقهای شیعه، اذان و اقامه با هم دارای سی و پنج فصل هستند که هیجده فصل برای اذان و هفده فصل برای اقامه می باشد.

اما فصول اذان عبارت است از: چهار تکبیر در اول، اقرار به توحید دو مرتبه، اقرار به نبوت پیامبر صلی اللّه علیه و آله و سلم دو مرتبه، دعوت به نماز (صلاة) دو مرتبه، دعوت به فلاح دو مرتبه، دعوت به خیر العمل دو مرتبه، دو مرتبه تکبیر و در آخر دو مرتبه تهلیل.

فصول اقامه نیز مثل اذان است، با این تفاوت که از اول دو تکبیر کم و در عوض دو مرتبه قد قامت الصلاة در آخر زیاد می شود و یک مرتبه تهلیل نیز کم می شود.

ص: 36

9. به اعتقاد همه فقهای اسلام «اشهد ان علياً ولى اللّه» جزء اذان

نبوده و اگر کسی آن را به نیّت این که پیامبر صلی اللّه علیه و آله و سلم فرموده است بگوید بدعت گذاشته است؛ بلی، در روایت وارد شده که اگر به نیّت رجاء گفته شود اشکالی ندارد. این مسأله بعد از این بوده که با نهی عمر از گفتن «حی علی خیر العمل» به مرور زمان این مسأله شعار اهل سنّت شده بود و شیعه به اشاره ی اهل بیت علیهم السلام «اشهد ان علیاً ولی اللّه» را در مقابل آن به عنوان شعار خود انتخاب کردند.

مقدمه فوق از این جهت بیان گردید که اقوال فقهای شیعه در تعداد فصول اذان و جزئيّت «حی علی خیر العمل» نسبت به آن، همه یکسان بوده و اختلافی در آن وجود ندارد؛ یعنی همه فقهاء شیعه، از شیخ مفید تا فقهاء معاصر در تعداد فصول اذان و اقامه اجماع اختلافی در آن وجود ندارد؛ لذا به جهت پرهیز از تطویل کلام به نقل چند قول اکتفا می کنیم.

«حى على خیر العمل» اضافه می شود و آن «قد قامت الصلاه» است، لذا بعد از کم کردن این فصول می شود پانزده فصل و همراه زیادتی می شود هفده فصل. (1)

نسبت به آن سکوت کرده اند.

در این جا ما اقوال برخی از فقهاء اهل سنّت را بدون هیچ توضیح و یا نقد و بررسی در خصوص «حى على خير العمل» در اذان نقل می نماییم و در آخر، کلام ابن حزم اندلسی - که یکی دیگر از فقهای اهل سنّت است - نقل می کنیم و به نظر می رسد پاسخ بسیاری از سؤالات در کلام ایشان نهفته است.

صحیح نیست؛ زیرا چنین کاری دو فصل اذان یعنی «حى على الصلاه و حى على الفلاح» را تبدیل به «حى على خير العمل» می نماید و این جائز نیست؛ اما این در صورتی صحیح است که حی خیر العمل را به جای «حی علی الصلاه و حى على الفلاح» گفته شود؛ آن طور که ایشان از عبارت استاد برداشت کرده اند، نه این که حی خیر العمل را بعد از آن دو بگوید. (1)

ایجاد نماید مردود است»؛ بنابر این اذان شرعی که از پیامبر صلی اللّه علیه و آله و سلم ثابت شده، پانزده جمله است و آن..، و این اذانی است که پیامبر صلی اللّه علیه و آله و سلم به بلال تعلیم داده اند، هم چنان که اهل سنن و مسانید این را ذکر کرده اند، مگر در اذان که ثابت شده مؤذن پیامبر صلی اللّه علیه و آله و سلم عليه بعد از دو (حی على الصلاة خير من النوم، الصلاة خير من النوم) می گفته است و ائمه چهار گانه نیز بر مشروعیت این کلمه اتفاق نظر دارند؛ زیرا اقرار پیامبر صلی اللّه علیه و آله و سلم نسبت به این کلمه - که بلال در اذان اضافه نموده - دلالت بر مشروعیت انجام این عمل دارد و اما كلمه «حى على خير العمل» از پیامبر صلی اللّه علیه و آله و سلم ثابت نشده است و اهل سنّت نیز بدان عمل نکرده اند و این عمل از بدعت های رافضه است و هر کس این کار را انجام دهد باید به مقداری که موجب جلوگیری از انجام این عمل در نماز شود او را نهی نمود. (1)

در سؤال دیگری که از بن باز در خصوص مشروعیت «حی علی خیر العمل» شده، وی در ضمن اثبات مشروعيت «الصلاه خير من النوم» از دیدگاه اهل سنّت در خصوص مشروعیت «حى على خیر العمل» می گوید: «و اما سخن بعضی از شیعه در اذان به ««حی علی خیر العمل» این بدعتی است که اصل و ریشه ی روایی صحیح برای آن وجود ندارد؛ پس از خداوند هدایت آن ها را در پیروی از سنت پیامبر صلی اللّه علیه و آله و سلم و تمسک به آن را خواستارم». (2)

اولاً: این که ایشان گفته اند «حی علی خیر العمل» نظر بعضی از شیعه است نه همه شیعه، دروغ محض و افتراء بزرگی نسبت به شیعه است؛ زیرا فقهاء شيعه بالا تفاق اجماع دارند که اذان و اقامه با «حی علی خیر العمل» تشریع شده است و در آن اختلافی وجود ندارد.

ثانياً: طبق گفته ایشان اگر «حی علی خیر العمل» نظر بعضی از شیعه باشد پس در خصوص روایات زیادی که در منابع اهل سنّت در خصوص جزئيّت «حى على خیر العمل» وجود دارد و به برخی از آن ها اشاره شده چه می گویند؟ بعضی از این روایات از لحاظ سندی صحیح نیز هستند.

ثالثاً: اگر بنا به گفته ایشان «حى على خیر العمل» بدعت است، پس چگونه برخی از فقهای اهل سنّت حکم به کراهت گفتن آن در اذان داده اند؟ هم چنان که اقوال این دسته از فقهاء نقل شد.

رابعاً: بر فرض که گفتن «حی علی خیر العمل» در اذان کراهت داشته باشد جناب آقای بن باز می دانید که کراهت در دیدگاه شما اهل سنّت موجب بطلان عمل عبادی نمی شود چنان که ابو یحیی زکریا انصاری در کتاب خود «اسنی المطالب» بعد از نقل دیدگاه استاد خود در «روض الطالب» مبنی بر کراهت گفتن «حی علی خیر العمل» در اذان می گوید: «مقتضای کراهت آن است که صحیح باشد». (1)

خامساً: گذشته از همه این ها با وجود این همه روایات در منابع خود مبنی بر جزئيّت «حى على خیر العمل» در اذان و این که بلال به دستور پیامبر صلی اللّه علیه و آله و سلم با این کلمه اذان می گفته چگونه حکم به کراهت گفتن «حی

ص: 44

على خیر العمل» در اذان داده اید؟! علاوه بر این ها برخی از فقهاء اهل سنّت اتفاقاً حكم به صحت آن داده اند، به عنوان مثال ابن حجر هیتیمی در کتاب خود «المنهاج القویم» می گوید: «در اذان مکروه است که «حی على خير العمل» گفته شود؛ زیرا این کلمه بدعت است، مگر این که همراه با حیعلتین باشد. (1) پس اگر با حیعلیتین گفته شود، مکروه نبوده و صحیح است؛ حال سؤال این است که شما بدون مستند این فتوا را صادر کرده اید یا دیگر فقهای اهل سنّت همچون هیتمی؟

عبارت نیم صفحه ای و در ضمن بیان دو مسأله فقهی، اکثر مسلمین را به اصطلاح خود «متفقه» و مدعیان دروغین فقاهت معرفی و برخی از آن ها را خارج از «جماعت مسلمین» و «کافر» می داند.

در هر حال ایشان در ضمن بیان مسائل اختلافی بین مسلمین و بیان راه کار های خروج از این اختلاف می گوید: «و هم چنین یکی از مسائل اختلافی بین مسلمین اذان است. اذان [مرسوم نزد اهل سنّت] نزد جميع سلف امّت و عامه خلف صحیح است، چه تکبیر اول آن دو مرتبه و یا چهار مرتبه گفته شود، اما در این مسأله برخی از کسانی که مدعی فقاهت [اهل سنّت] هستند و هم چنین شیعه مخالف این مسأله بوده و در نتیجه در اذان «حی علی خیر العمل» را واجب می دانند. (1)

آیا این عبارت وی اعتراف به این حقیقت نیست که بالاخره «حی على خير العمل» در بین جامعه مسلمین و حتی بین فقهای اهل سنّت طرفدارانی دارد و معتقدانی بدان وجود دارد؟ آیا نباید حداقل در این مسأله اندیشیده شود که معتقدان به آن دارای مستند شرعی برای آن هستند و نباید آن ها را مشرک و خارج از دین اسلام معرفی نمود؟! این سؤالی است که اهل سنّت باید پاسخ آن را بدهند.

همه روایات در خصوص جزئيّت «حى على خير العمل» در منابع اهل سنّت، فقهاء فتوی به کراهت گفتن این کلمه در اذان و اقامه داده اند؟ابن حزم می گوید: مالکیه ادعایی مطرح نموده اند مبنی بر این که «اجماع»، همان اجماع اهل مدینه است و اجماع سایر فقهاء در دیگر شهر ها اعتبار و ارزش شرعی ندارد برای اثبات این ادعا به این دلیل تمسک نموده اند که اهل مدینه عالم تر نسبت به احکام پیامبر صلی اللّه علیه و آله و سلم بوده اند، لذا اگر آن ها بر مسأله ای فقهی اجماع نمودند نشان دهنده ی این است که آن ها این کلام را از پیامبر صلی اللّه علیه و آله و سلم شنیده اند، ابن حزم معتقد است این ادعای مالکیه سخن کذب و ادعایی بدون دلیل است؛ زیرا اصحاب پیامبر صلی اللّه علیه و آله و سلم همه عالم به احکام پیامبر صلی اللّه علیه و آله و سلم بوده اند؛ چه در مدینه باقی و چه از آن خارج شده باشند، مانند ابن مسعود، حضرت علی علیه السلام و انس.

ابن حزم به طعنه به مالکیه می گوید: دروغ گویی در دنیا عار و در آخرت نار است؛ سپس ابن حزم می گوید: مسائلی که مالکیه ادعا دارند اجماع اهل مدینه است به دو دسته تقسیم می شود؛ یک دسته آن مسائلی است که دیگر مسلمانان مخالف آن نیستند - که این دسته مسائل اندک است - و دسته ی دیگر مسائلی است که مسلمین دیگر بلاد اسلامی با آن مخالف هستند و این دسته مسائل زیاد است. ابن حزم می گوید: اگر شما ادعا داريد اجماع همان اجماع اهل مدینه است و هر کس مخالف این اجماع باشد کافر است بنابر این باید معتقد باشید که ابن مسعود و حضرت علی علیه السلام و هر کسی که مخالف اهل مدینه است و فتوایی صادر کرده نعوذ با للّه کافر باشد و این سخنی است که هیچ مسلمانی ملتزم به آن نیست.

ص: 47

ابن حزم در ادامه به عنوان نمونه به یکی از بارز ترین اختلافات بین مسلمین اشاره می نماید و می گوید: آیا بارز تر از اذان به عنوان اختلاف بین مسلمانان مسأله ای وجود دارد؟ اذان روزانه پنج مرتبه در مناره ها با صدای بلند گفته می شد و تمام مسلمین اعم از مرد و زن و پیر و جوان آن را می شنیدند. در آن روز در خصوص اذان در مدینه همان اختلافی وجود داشت که در خارج مدینه موجود بود [عدّه ای با حی علی خیر العمل می گویند و عده ای بدون آن] این در حالی است که در روایت صحیحی از ابن عمر و ابی امامه سهل بن حنيف نقل شده که آن ها اذان را با «حی علی خیر العمل» می گفته اند. اگر کسی ادعا نماید که صحابه در کوفه و یا بصره [مرکز تشیع ] اذان را تغییر داده اند در مقابل کافری مثل او [اگر گویندگان اذان با «حی علی خیر العمل» در کوفه و بصره کافر باشند] نیز می تواند ادعا کند که صحابه در مدینه نیز اذان را تغییر داده اند و هر دوی این ادعا ها باطل و دروغ است. (1)

آن ها اشاره شد و برخی از این روایت ها از لحاظ بررسی سندی صحیح السند نیز هستند؛ لذا سؤال اصلی این است که با وجود این همه روایات و فتاوای برخی از فقهاء اهل سنّت چگونه فتوی به کراهت «حى على خير العمل» در اذان داده اند؟

ثانیاً: بر فرض که فقهاء اهل سنّت فتوی به کراهت «حى على خير العمل» در اذان داده باشند، اما ترک «حی علی خیر العمل» در اذان و اقامه معنایی ندارد؛ زیرا کتب اصولی اهل سنّت چند معنی برای کراهت بیان نموده اند که هیچ کدام منطبق با آن چه در خصوص «حی علی العمل» گفته شده سازگار نیست در ذیل به این معانی اشاره می شود:

1) سرخسی در کتاب اصولی خود در معنای کراهت می گوید: به نظر من آن چه صحیح تر است این که با مطلق امر به یک شیئ، هم چنان که جواز و حسن انجام شرعی آن شیئ اثبات می شود، کراهت آن نیز شرعاً منتفی می شود، به دلیل این که نفس امر به یک شیئ طلب بندگی از سوی خداوند است و در عبادت کردن یک بنده نسبت به خداوند، کراهتی وجود ندارد و انتفاء کراهت در یک عمل با مطلق اذن در آن عمل از خداوند محقق می شود. (1)

2) آمدی فصل چهارم کتاب خود را اختصاص به معانی کراهت داده و ابتدا معنای لغوی کراهت را ذکر کرده و سپس معنای شرعی و اقسام آن را بیان نموده است. وی می گوید مکروه از جهت ریشه لغوی از «کریهت» به معنای سختی در جنگ گرفته شده و از این باب است وقتی گفته می شود: «جمل کره» ،یعنی شتر سر سخت، و کراهت و

ص: 49

کراهیت نیز در همین معنی به کار رفته است.

اما کراهت در اصطلاح شرعی چندین معنی دارد: الف: کراهت به معنای حرام. ب: کراهت به معنای ترک آن چه که ترک آن به مصلحت و راجح است. ت: کراهت به معنای نهی تنزیهی از یک شیئ مثل نهی از نماز خواندن در وقت و یا اماکن مخصوصی. ث: گاهی مراد از کراهت، چیزی است که انجام آن در قلب انسان موجب نارضایتی درونی می شود، اگر چه ظنّ غالب آن است که چنین چیزی حلال است، مثل خوردن گوشت حیوانات درِنده.

بنابر این هر کس کراهت را به معنای اول بداند در این مورد به عنوان یک چیز حرام بر خورد می کند و هر کس کراهت را به معنای دوم بداند در این صورت این مورد را ترک اولی می داند و هر کس معنای سوم در نظرش باشد این مورد را کاری می داند که مذمتی در آن نیست و هر کس معنای چهارم را ملاحظه نماید، این مورد را چیزی می داند که در آن شبهه و تردید وجود دارد بنابر این وقتی معنای مکروه دانسته شد در این صورت اختلاف در این که کراهت منهى عنه هست یا نه، و این که از احکام تکلیفی است یا نه مانند بحث مندوب است که گذشت. (1)

3) زرکشی یکی از فقهای شافعی نیز در کتاب خود بحث مفصلی در خصوص معنای مکروه مطرح می نماید. وی ابتدا «مکروه» را در لغت به معنای ضدّ «مراد» می داند و آن را در صورتی که در مورد خداوند متعال استفاده شود به معنای «اراده» می داند، او هم چنین مانند دیگر فقهاء برای کراهت چهار معنا بیان و برای هر کدام مثالی از فقه

ص: 50

مطرح می نماید. زرکشی در ادامه می گوید: کراهت گاهی شرعی است، به دلیل تعلّق ثواب بر آن و گاهی ارشادی است، به دلیل این که مصلحتی دنیوی بر آن مترتب است، مانند کراهت آبی که با خورشید گرم شده باشد. (1)

بنابر این چنان که از کلمات فقهاء اصولی اهل سنّت روشن می شود کراهت دارای چهار معنی است، در این صورت سؤال ما از فقهای اهل سنّت این است که مراد از کراهت «حى على خير العمل» در اذان کدام یک از معانی چهار گانه فوق است؟

اگر به معنای حرمت باشد در این صورت سؤال این است که چه دلیلی بر حرمت «حی علی خیر العمل» در اذان وجود دارد؟ آیا پیامبر صلی اللّه علیه و آله و سلم آن را حرام نموده است؟ به طور قطع این را نمی توانید بگویید؛ چرا که بر عکس، پیامبر صلی اللّه علیه و آله و سلم به آن امر نموده است و در منابع خودتان روایات بی شماری در این زمینه وجود دارد که روایات آن ها نقل شد. یا این که عمر آن را حرام نموده به این بهانه که مردم از جهاد دوری نکنند. به طور قطع خواهید گفت: بله، به دلیل این که عمر از آن نهی نموده ما نیز آن را مکروه می دانیم. در این صورت سؤال ما این است که پیامبر شما عمر است یا حضرت محمد صلی اللّه علیه و آله و سلم؟ آیا عمر می تواند آن چه پیامبر صلی اللّه علیه و آله و سلم حلال نموده حرام نماید؟ مگر نه این است که حلال پیامبر صلی اللّه علیه و آله و سلم تا روز قیامت حلال و حرام وی نیز تا روز قیامت حرام است؟

و اگر مراد شما از «کراهت» معنای دوم یعنی نهی تنزیهی باشد، در این صورت سؤال این است آیا در منابع شما در خصوص «حی علی

ص: 51

خير العمل» نهی تنزیهی وارد شده است؟ به طور قطع در این فرض نیز جواب منفی است زیرا در روایات شما نه تنها در این خصوص نهی تنزیهی وارد نشده بلکه به «حی على خير العمل» در اذان امر شده است بله از جانب عمر نسبت به آن نهی شده ولی ما متعبد به کلام پیامبر صلی اللّه علیه و آله و سلم هستیم نه متعبد به کلام عمر.

و اگر مراد از کراهت «حی علی خیر العمل» در اذان معنای سوم یعنی «ترک اولی» باشد این فرض از بحث ما خارج است.

اگر مراد معنای چهارم یعنی «شبهه تحریمیه» باشد؟ در این صورت سؤال این است آیا واقعاً در مورد «حى على خير العمل» شبهه تحریم وجود دارد و یا بر عکس به استناد روایات بی شمار شبهه ثواب وجود دارد؟

ص: 52

ص: 54

باب العراق حضور یابند. مردم در آن مکان همراه فرزند نور الدین

پادشاه دیار حلب حضور یافتند و فرزند نور الدین مردم را تشویق و ترغیب به جنگ همراه صلاح الدین کرد [به این دلیل فرزند نور الدين مردم را تشویق به کمک نسبت به صلاح الدین کردند که امرای قبلی به وی چنین سفارش نموده بودند در حالی که صلاح الدین با پدرش جنگ کرده بود] و مردم حلب نیز از وی قبول و اطاعت از وی را واجب دانستند. ابن کثیر در ادامه می گوید: بعضی از اهل حلب یعنی روافض [شیعه] وقتی اظهار وفاداری نسبت به صلاح الدین نموده و طاعت وی را واجب دانستند با وی شرط کردند :که اذان با «حی علی خير العمل» دوباره در مناره ها و بازار از سر گرفته شود در مسجد جامع شرقی دارای مقامی باشند، اسم امامان در هنگام تشییع جنازه شیعیان گفته شود، در نماز میت پنج مرتبه تکبیر بگویند و عقد نکاح آن ها به عهده ابى المكارم حمزه بن زهره حسینی باشد و تمام این شروط را صلاح الدین پذیرفتند و پس از آن در مسجد جامع و دیگر شهر ها اذان با «حی علی خیر العمل» گفته می شد. (1)

این جریان تاریخی حقایق بسیاری را برای اندیشمندان و متفکرین روشن می نماید.

اول: این که قبل از سال 570 هجری قمری حداقل در برهه ای از تاریخ اسلام عدّه ای از - مسلمین اگر ادعا نکنیم همه آن ها - در مناره ها و مساجد و بازار ها اذان را با «حى على خير العمل» می گفته اند. حال چه شده که گفتن اذان با «حی علی خیر العمل» در جهان اسلام ممنوع

ص: 56

شده؛ به گونه ای که شیعیان از حاکم جدید اسلامی تقاضا می نمایند که اذان را با «حی علی خیر العمل» بگویند؟! بطور قطع گرایش سیاسی خاص حاکم در آن زمان یعنی اهل سنّت دخالت مستقیم در ممنوعیت اذان با «حی علی خیر العمل» داشته است.

دوم: این که حاکمیت سیاسی سنّی مسلط در جامعه سیاسی آن روز اجازه عمل نمودن به احکام شرعیه نسبت به بعضی مسلمين يعنی شيعيان که با گرایش سیاسی و مذهبی آن ها سازگار نبوده نمی داده اند؛ به گونه ای فضای خفگان سیاسی و مذهبی حاکمیت داشته که با ظهور یک حکومت نسبتاً متساهل نسبت به امور مذهبی شیعیان از وی درخواست می نمایند که آن ها در عمل نسبت به مسائل شرعی و مذهبی خود آزاد باشند.

مردم به دلیل عدم قدرت، شهر را تسلیم وی کردند و در ماه ذی القعده وارد آن شد و به نام امیر المومنين المقتدى خطبه خواند و خطبه مصری ها را قطع نمود و اذان با «حی علی خیر العمل» را باطل اعلام نمود و مردم از این موضوع خوشحال شدند. (1)

اذانی بود که به این صورت در مصر گفته می شد و در جمادی الاولی همین سال در مسجد جامع مصر عتیق با «حى على خير العمل » اذان گفته شد و سلطان جوهر از این موضوع خوشحال شدند و جوهر نامه ای به المعزّ نوشت و این موضوع را به وی بشارت داد. (1)

ص: 64

دو کتاب روایات آن وارد نشده است آیا این دلیل می شود که احکام این چنینی از درجه اعتبار ساقط شوند؟ بطور قطع جواب فقهاء اهل سنّت منفی است به دلیل این که در این صورت مستندی برای احکام شرعیه آن ها باقی نمی ماند؟

کم تر است؛ لذا میل و رغبتی نسبت به جهاد پیدا نمی کنند؛ به همین مصلحت خود اندیشیده دستور داد «حی علی خیر العمل» از اذان حذف شود. این مطلبی است که همه فقهاء اهل سنّت بدان معترف و مقرّ هستند. حال سؤال این است که بر فرض چنین مصلحتی را از عمر بن خطاب در تغییر و تبدیل احکام شرعیه قبول کنیم - و البته ما چنین مصلحتی را از هیچ کسی قبول نداریم - آیا بعد از انقضاء چنین مصلحتی بعد از پایان یافتن جنگ های بین مسلمین و کفّار دلیلی بر

استمرار چنین مصلحتی و تغییر آن چه پیامبر صلی اللّه علیه و آله و سلم از جانب خداوند تشریع نموده وجود دارد یا خیر؟ بطور قطع جواب منفی است و هر انسان منصفی می گوید که دلیلی بر استمرار آن وجود ندارد.

از همه این ها گذشته آیا التزام عده ای از صحابه ی پیامبر صلی اللّه علیه و آله و سلم و تابعین و اهل بیت پیامبر صلی اللّه علیه و آله و سلم به این فقره از اذان دلیل بر این نیست که آن ها موافق نظر و اجتهاد عمر بن خطاب در حذف «حی علی خیر العمل» از اذان نبوده اند؟ آیا نباید اهل سنّت در این خصوص تأمل و تفکر نمایند؟ (1)

المجموع شرح المهذب مطرح شده است. (1)

جواب: اولاً دانسته شد که روایات بی شماری - که بعضی از آن ها صحیح هستند - در خصوص جزئيت «حى على خير العمل» در منابع اهل سنّت وجود دارد، علاوه بر این ها در منابع اهل بیت علیهم السلام و شیعه نیز روایات بی شماری بر تشریع اذان با «حی علی خیر العمل» تصريح دارند - که همه آن ها نقل شد - حال آیا با وجود این همه روایات، می توان حکم به کراهت «حى على خير العمل» داد یا نه؟ ثانياً، قبلاً معانی کراهت از دیدگاه فقهاء اصولی اهل سنّت نقل گردید. کراهت به هر کدام از این معانی گرفته شود حکم به کراهت معنی ندارد. در این جا به منظور جلوگیری از تطویل کلام از تکرار آن امتناع می نماییم.

صحیح بی شماری از صحابه پیامبر صلی اللّه علیه و آله و سلم همچون عبد اللّه بن عمر، امام علی بن الحسين علیه السلام، امام زین العابدين علیه السلام، سهل بن حنيف، بلال، امام على أمير المؤمنين علیه السلام، أبی محذورة، ابن أبى محذورة و زيد بن أرقم در خصوص «حى على خير العمل» نقل شده و این افراد تصریح می نمایند که اذان با «حی علی خیر العمل» را به تأسی از پیامبر صلی اللّه علیه و آله و سلم گفته اند آیا با وجود این روایات و عمل صحابه پیامبر صلی اللّه علیه و آله و سلم را می توان حکم به بدعت بودن چنین اذانی داد؟

دلیل دوّم: دلیل دیگر این که کسانی که ادعا می کنند چنین جمله ای به اذان اضافه شده و جعل شده است دلیلی بر ادعای خود ارائه نکرده اند. اگر دلیلی دارند بگویند در چه زمانی و توسط چه کسی این جمله به اذان اضافه شده است؟ شیعه که ادعا می کند اهل سنّت در با اضافه نمودن «الصلاه خیر من النوم» بدعت در اذان ایجاد نموده اند برای خود دلیل تاریخی و روائی ارائه می نماید. شما هم به آن اعتراف دارید چه کسی این فقره را در اذان اضافه نموده که این جمله در اذان پیامبر صلی اللّه علیه و آله و سلم نبوده و اگر شما دلیل دارید بیاورید؟

دلیل سوم: عدم وجود روايات «حى على خير العمل» در منابع معتبر

اهل سنّت هم چون صحیح مسلم و صحیح بخاری دلیل بر این نیست که بطور کلی چنین روایتی در منابع دیگر اهل سنّت نیز وجود نداشته باشد و یا صحیح نباشند به دلیل این که:

اولاً، بنای نویسندگان این دو کتاب بر این نبوده که هر روایتی که نیاورده اند صحیح نبوده، و اصولاً چنین ادعایی عقلاً و منطقاً صحيح نیست؛ زیرا چه بسا روایتی وجود داشته که این ها یا آن را ندیده باشند و

ص: 69

يا عمداً نیاوده باشند و حتی بالا تر از این، بنا بر ادعای خود اهل سنّت بخاری و مسلم، بسیاری از احادیث صحیح را در کتاب خود نیاورده اند. ابن الصلاح می گوید: «بخاری و مسلم تمام احادیث صحیح السند را در صحیح خود نیاورده اند و اصلاً چنین التزامی هم نداشته اند. از بخاری روایت شده است: من تنها احادیث صحیح السند را در کتاب خود آورده ام، چه بسیار احادیث صحیح السند را که به جهت طولانی شدن کتاب ترک نموده ام. هم چنین از مسلم روایت شده است: این چنین نیست که تمام احادیث صحیح السند نزد خود را در این کتاب آورده باشم، تنها روایاتی را در صحیح خود ذکر کرده ام که مورد اجماع است... بخاری می گوید: صد هزار حدیث صحیح حفظ دارم و دویست هزار حدیث غیر صحیح، در حالی که در کتاب الجامع الصحیح خود بیش از 7270 حدیث با احادیث مکرّر، نقل نکرده است و بنابر نظر برخی با حذف مکرّر ها چهار هزار حدیث است» (1) .بنا براین این ادعا که هر آن چه بخاری و مسلم نیاورده باشد غیر صحیح است ادعایی باطل است.

و ثانیاً، اگر اهل سنّت به این مبنی پایبند باشند که هر آن چه در غیر صحیح مسلم و بخاری وجود دارد صحیح نیستند باید ملتزم بشوند، بسیاری از احکامی که فقهای آن ها در فروعات فقهیه صادر کرده اند فاقد مستند شرعی می باشد؛ زیرا بسیاری از فروعات فقهیه وجود دارد که فقهای اهل سنّت به آن ها فتوی داده اند، در حالی که روایت این مسائل در صحیح مسلم و بخاری وجود ندارد، اما در دیگر منابع وجود دارند؛ آیا شما ملتزم به این امر می شوید؟

ص: 70

بخاری خود درباره انگیزه فراهم آوردن صحیح گفته است: روزی نزد استاد خود اسحاق بن راهویه بودیم که گفت: چه می شد اگر کتاب مختصری درباره سنت صحیح رسول اکرم فراهم می کردید! این امر در دلم نشست و شروع به گرد آوری جامع روایی صحیحی نمودم و صحیح خود را از میان ششصد هزار روایت گرد آوردم. (1)

حمید را بسیاری از محدثین ضعیف دانسته اند، بنابر این از درجه اعتبار است؛ ثانیاً، در روایتی که ایشان می فرمایند، حافظ علوی از طریق مسلم به عینه با همان مضمون و با سند دیگری نقل نموده چنین مطلبی وجود ندارد که دستور داده بر ترک «حی على خير العمل»؛ ثالثاً، بر فرض که این روایت صحیح باشد؛ اما از نظر مفهومی نسبت به قسمتی از روایت که می گوید: امر شده بر ترک «حى على خير العمل» اجمال و ابهام دارد؛ زیرا معلوم نیست که اولاً چه کسی دستور بر ترک «حى على خير العمل» داده است؛ پیامبر صلی اللّه علیه و آله و سلم و یا عمر؟ و ثانیاً در چه تاریخ و زمانی این دستور صادر شده است. و می دانیم که اجمال و ابهام در روایت موجب سقوط آن از جهت مفهومی خواهد بود و قابل استناد فقهی نیست.

اما استناد به روایت امام زین العابدین علیه السلام که فرموده اند: اذان با «حی على خير العمل » اذان اوّل بوده، و از این کلام امام استنباط نموده اند که اولین اذان پیامبر صلی اللّه علیه و آله و سلم با «حی على خير العمل» بوده و بعد توسط پیامبر صلی اللّه علیه و آله و سلم نسخ شده است، استنباط درستی نیست؛ زیرا مراد امام از اذان اوّل اذان قبل از نهی کردن عمر از «حی علی خیر العمل» است.

دیگر این که در روایت صحیحی از امام زین العابدين علیه السلام و ابن عمر نقل شده که این ها در اذان «حی علی خیر العمل» می گفته اند و اگر این ها به نسخ این فقره از اذان از جانب پیامبر صلی اللّه علیه و آله و سلم داشته اند، نباید اذان را با «حى على خير «العمل» می گفته اند. (1)

ص: 72

ثالثاً: اصحاب پیامبر صلی اللّه علیه و آله و سلم که ملتزم بوده اند اذان را با «حی علی خیر العمل» بگویند، آیا این ها از روی اجتهاد و نظر خود این کار را می کردند و یا این که از روی التزام به وحی و شریعت و سنت پیامبر صلی اللّه علیه و آله و سلم ملتزم به این کار بوده اند؟ قطعا جواب این است که این ها به دلیل التزام به سنّت پیامبر صلی اللّه علیه و آله و سلم علیه اذان را با «حی علی خیر العمل» می گفته اند و احدی از اصحاب پیامبر صلی اللّه علیه و آله و سلم نگفته که این کار را از روی اجتهاد انجام داده اند؛ برخلاف کاری که عمر در نهی از «حی علی خیر العمل» از روی اجتهاد انجام داد. (1)

ص: 74

ص: 76

169 هجری در مقابل ظلم و ستم حکومت عباسی انجام دادند. از ویژگی های این قیام این است که قبل از وقوع این حادثه روایاتی در مورد مقام و منزلت حسين بن على صاحب فخ وارد شده است، که جالب توجه است، و در این جا به یک روایت اشاره می کنیم:

امام محمد باقر علیه السلام روایت می کند که روزی پیامبر صلی اللّه علیه و آله و سلم از سرزمین فخ عبور می کرد؛ هنگامی که به موضع فخ رسید، پیامبر صلی اللّه علیه و آله و سلم از مرکب پیاده شد و در آن جا دو رکعت نماز خواند، در رکعت دوم بی اختیار به گریه افتاد و اصحاب هم از گریه آن حضرت به گریه افتادند، پیامبر صلی اللّه علیه و آله و سلم گریه خویش را چنین شرح داد: در رکعت اول نماز بودم که جبرئیل بر من نازل شد و خبر داد: «ای محمد، مردی از فرزندان تو در همین مکان کشته خواهد شد و پاداش و اجر هر کسی که در رکاب او به شهادت می رسد، ثواب و پاداش دو شهید دارد».

در عصر موسی الهادی (چهارمین خلیفه عباسیان)، شیعیان و محبان اهل بیت علیهم السلام به ویژه علویان مبارز، به بهانه های واهی مورد آزار و اذیت عمر بن عبد العزیز بن عبید اللّه (از نوادگان عمر بن خطاب و عامل هادی عباسی در مدینه منوره) قرار می گرفتند.

آنان از این وضع به تنگ آمده و تصمیم به قیام بر ضد عباسیان گرفتند. رهبری این قیام را حسین بن علی بن حسن بر عهده داشت.

آنان در سیزدهم ذی قعده قیام شان را با شعار «المرتضى من آل محمد صلی اللّه علیه و آله و سلم» آغاز کردند و با نیرو های عمر بن عبد العزیز عمری درگیر شده و آنان را به شکست و عقب نشینی وادار کردند، سر انجام عمر بن عبد العزیز عمری، از چنگ آنان گریخت و در نتیجه شهر مدینه در

ص: 78

اختیار علویان قرار گرفت.

در این قیام عبد اللّه بن الحسن افطس کنار قبر پیامبر صلی اللّه علیه و آله و سلم بر بالای مناره رفت و به مؤذن گفت: با «حی علی خیر العمل» اذان بگو؛ وقتی مؤذن شمشیر را در دست او دید با «حی علی خیر العمل» اذان گفت. (1)

دوم: تنوخی در کتاب خود می گوید: ابی الفرج اصفهانی به من خبر داد که در زمان خودش از شیعه شنید در اذان خود «حی علی خیر العمل« می گفتند. (2)

سوّم: ابن اثیر جزری در خصوص حوادث سال 443 هجری قمری می گوید: در این سال روافض با «حی علی خیر العمل» اذان گفتند. (3)

چهارم: حلبی در السيره الحلبیه می گوید: عدّه ای می گویند: در دولت آل بویه روافض بعد از حیعلتین حی على خير العمل می گفتند؛ ولی وقتی دولت سلجوقی روی کار آمد، روافض را از این کار منع نمودند و دولت سلجوقی دستور داد به جای «حی على خیر «العمل» در اذان صبح دو مرتبه «الصلاة خير من النوم» گفته شود و این موضوع در سال 448 اتفاق افتاد. (4)

پنجم: سمهودی مورخ مشهور تاریخ مدینه، وقتی که به توصیف مدینه منوره و بارگاه مقدس پیامبر مکرم اسلام صلی اللّه علیه و آله و سلم در سال 667 هجری قمری می رسد در فصل بیست هفتم کتاب می گوید: در کنار

ص: 79

قبر پیامبر اسلام صلی اللّه علیه و آله و سلم و کنار خانه حضرت فاطمه زهرا علیها السلام حجره ای بوده

که توسط پادشاه رکن الدین بیبرس تأسیس شده و بعد ها معروف به «الحجره الشريفه» گردید. ایشان در ادامه به نقل از ابن فرحون در

خصوص این حجره می گوید: «در کنار حجره ی پیامبر صلی اللّه علیه و آله و سلم حجره ی بزرگی به منظور جلوگیری از تابش آفتاب به آن افزوده شده بود؛ ولی ایجاد این حجره سبب بدعت و گمراهی شده بود و شیعیان در آن نماز می خوانده اند» تا این که ابن فرحون می گوید: «من خودم از بعضی کسانی که در کنار این حجره می ایستادند شنیدم که با صدای بلند اذان را با «حی علی خیر العمل» می گفتند و این جا جای تدریس و محل خلوت علمای شیعه بوده تا این که خداوند کسانی را که در اینجا سعی و تلاش می نموده اند [مروج مذهب شیعه بوده اند] قبض روح نموده و آن حجره تبدیل به ویرانه شد؛ فأصبحت ليلة منخلعة أبوابها إلخ». (1)

ششم: ابن قاسم نویری اسکندرانی در مورد حوادث دوران حکومت المعزّ با للّه می گوید: هنگامی که معز با للّه به مصر رسید، دستور داد در مسجد جامع عمرو بن عاص و مسجد جامع طولون اذان را با «حی علی خیر العمل» بگویند و همین سنّت در اذان تا زمان زوال دولت عبیدیین در سال 565 هجری قمری ادامه داشت و با انقراض دولت عبيديين اذان با «حى على خير العمل» نيز منقضی شد و اذان به این نحو را سلطان صلاح الدين يوسف بن نجم الدین ایوب دستور داد قطع شود. (2)

ص: 80

هفتم: ذهبی در خصوص حوادث سال 350 هجری قمری می گوید: در سال 350 ه ق موذن ها با دستور جعفر بن فلاح نائب المعز با للّه در دمشق اذان را با «حی علی خیر العمل» گفتند. (1) و هم چنین در همین سال وقتی بساسیری وارد بغداد شد در اذان ها «حی على خیر العمل»اضافه شد. (2)

هشتم: ذهبی در خصوص حوادث سال 358 هجری قمری می گوید: در این سال روافض، در عاشورا عزاداری کردند و در روز غدیر بر رسم عادت شان جشن و سرور برگزار کردند و در این سال قحطی بسیار بر مردم وارد شد؛ به گونه ای که مردم از بی غذائی هلاک شدند... و در روز جمعه در مصر و سایر بلاد خطبه به نام المعزّ فاطمی خوانده شد و جوهر دستور داد موذنها در مساجد با ««حی علی خیر العمل» اذان بگویند. (3)

نهم: ابن کثیر در مورد شروط اهل حلب بر والی می گوید: بعضی از اهل حلب، یعنی روافض [شیعه] وقتی اظهار وفاداری نسبت به صلاح الدین نموده و طاعت وی را واجب دانستند، با وی شرط نمودند که اذان با «حی علی خیر العمل» دوباره در مناره ها و بازار از سر گرفته شود [أن يعاد الأذان بحى على خير العمل]، و آن ها در مسجد جامع شرقی دارای مقامی باشند. و اسم امامان در هنگام تشییع جنازه شیعیان گفته شود، و در نماز میت پنج مرتبه تکبیر بگویند، و عقد نکاح آن ها به

ص: 81

عهده ابى المكارم حمزه بن زهره حسینی باشد، تمام این شروط را صلاح الدین پذیرفت و پس از آن در مسجد جامع و دیگر شهر ها اذان با «حی علی خیر العمل» گفته می شد. (1)

ص: 82

ص: 84

این فصل از نوشتار در نظر دارد سه موضوع را بطور اختصار مورد بررسی قرار دهد:

الف: یکی از آن ها آثار سوئی است که جلوگیری از «حی علی خیر العمل» در اذان در بین جامعه اسلامی و مسلمین به جای گذاشته است.

ب: دیدگاه صحابه پیامبر صلی اللّه علیه و آله و سلم در خصوص «حى على خیر العمل»

ت: دیدگاه تابعین پیامبر صلی اللّه علیه و آله و سلم در خصوص «حى على خیر العمل»

دولتی به تمام مناطق دولت اسلامی ابلاغ و اعلام رسمی شد.

بدون شک چنین ابلاغ رسمی در جامعه اسلامی و میان مسلمین آثار مختلف فرهنگی، مذهبی، سیاسی و اجتماعی در بر خواهد داشت؛ چنان که آثار مختلف آن را در طول تاریخ مشاهده کرده ایم. اگر می بینیم زمانی که شیعیان در برهه ای از تاریخ، قدرت سیاسی به دست آورده و «حی علی خیر العمل» را که سنت پیامبر صلی اللّه علیه و آله و سلم بوده اجراء می نمایند، و در مقابل اهل سنّت که همواره قدرت مسلط سیاسی و نظامی را در جوامع اسلامی به دست داشته اند از اجرای آن به سختی جلوگیری به عمل می آورند و عاملین به آن را متهم به بدعت در دین نموده و واجب القتل می دانند، به طور قطع آثاری از این ابلاغ رسمی حکومتی است.

در هر حال به چند دلیل جلوگیری از «حی على خير العمل» آثار سوئی در جامعه اسلامی داشته که به برخی اشاره می شود.

اول: این ابلاغ رسمی در ممنوعیت از «حی علی خیر العمل» از طرف کسی صادر شده که ادعای خلافت و جانشینی پیامبر صلی اللّه علیه و آله و سلم را دارد و مردم عادی و عامی به ایشان به دیده ی کسی می نگرند که حامی دین حافظ شریعت دینی است؛ دلائل این نگاه از طرف توده مردم، بسیار است که این مختصر گنجایش آن را ندارد.

دوم: این ممنوعیت از گفتن «حی علی خیر العمل» به گونه ای برای مردم عادی توجیه می شود که قابل پذیرش برای توده ی عامی مردم باشد؛ یعنی این توجیه که ثواب حرکت به سوی جهاد کم تر از نماز گزاردن به درگاه الهی نیست، با این توجیه است که می بینیم مردم، این استدلال را از کسی که ادعای خلافت پیامبر صلی اللّه علیه و آله و سلم را دارد قبول نموده و

ص: 86

مورد پذیرش قرار می دهند.

سوم: واقعیت آن است که اکثر مردم زمان صدر اسلام آگاهی دینی عمیقی نداشته و تفاوتی بین آن چه پیامبر صلی اللّه علیه و آله و سلم از اعمال عبادی آورده است و مطالبی که دیگران به عنوان دین به خورد مردم می داده اند قائل نبوده اند؛ مگر عده کمی از مردم، به همین دلیل است که می بینیم وقتی عمر «حى على خير العمل» را از اذان حذف می کند و «الصلاة خير من النوم» را بر به اذان اضافه می نماید مردم عادی اعتراضی به آن نداشته اند؛ مثل این که اذان را یک نوع صدای عادی برای جمع نمودن مردم در نماز تلقی می کردند و تفاوتی قائل نبودند که آن را پیامبر صلی اللّه علیه و آله و سلم فرموده باشد و یا این که عمر.

با این حال آن چه گفته شد در خصوص توده عامّی مردم است، اما کسانی که عارف به مقام نبوّت بوده و هر آن چه پیامبر صلی اللّه علیه و آله و سلم فرموده را به عنوان وحی تلقی می کردند به طور قطع، نهی عمر را قبول نکرده و خود را پایبند به سنت پیامبر صلی اللّه علیه و آله و سلم دانستند؛ لذا در همان زمان بسیاری از اصحاب پیامبر صلی اللّه علیه و آله و سلم فعل عمر را مردود دانسته و آن را بدعت دانستند.

بسیاری از صحابه نسبت به این بخشنامه خلیفه دوم اعتراض نموده و آن را مردود و نسبت به اذان اوّل، یعنی همان اذان با «حی علی خیر «العمل» پایبند بوده اند؛ اگر چه قبلاً این روایات نقل شد ولی در این جا برای اثبات موضوع مورد بحث دوباره به عنوان نمونه به چند روایت اشاره می شود.

العمل» اضافه می نمودند. (1)

همین روایت عطاء نیز از ابن عمر نقل نموده است. (2)

حى على الفلاح، حي على خير العمل. (1)

عداوت با حضرت علیه السلام و اولاد او، اصرار بر حذف آن از اذان نمودند؛ چرا که حضرت علی علیه السلام و اولاد او در دید امویین همانند دشمنانی بودند که محو آثار و نشانه های آن ها به هر شکل ممکن ضروری و

واجب بود. این یک قضیه مشهور تاریخی است و هر کسی به تاریخ اندک مراجعه ای داشته باشد این را درک می کند.

با وجود آن همه تلاش دولت اموی برای محو آثار پیامبر صلی اللّه علیه و آله و سلم حضرت علی علیه السلام نتوانستند «حی علی خیر العمل» را از اذان تابعین حذف نمایند. دلائل تاریخی و روایی بسیاری بر این امر وجود دارد از جمله:

اول: از حضرت علی بن الحسین علیه السلام یکی از تابعین، نقل شده که در اذانش «حى على خير العمل» می گفته است. (1)

دوم: ابو امامه بن سهل بن حنیف، یکی دیگر از تابعین است که در عهد پیامبر صلی اللّه علیه و آله و سلم متولد شده؛ حافظ علوی از طریق صدقه بن يسار نقل نموده که: ما بین مدینه و مکه همراه مردی شدم که در روز قبل وی را نشناختم، ولی بعداً فهمیدم که او همان ابو امامه بن سهل بن حنیف است، از وی شنیدم که در اذانش می گفت: «حى على خير العمل». (2)

سوّم: حافظ علوی از امام محمد بن علی الباقر علیه السلام با بیست دو سند روایت کرده که آن حضرت با «حی علی خیر العمل» اذان گفتند. (3)

چهارم: یکی دیگر از تابعین عمر بن علی بن أبی طالب است که حافظ علوی از طریق أبى الطاهر أحمد بن عيسى بن عبد اللّه و ایشان

ص: 91

از حسین بن زید نقل می کند که: محمد بن عمر بن على بن أبی طالب را دیدم که با «حی علی خیر العمل» اذان می گفت. (1)

پنجم: زید بن علی بن الحسین یکی دیگر از تابعین است که با «حی على خير العمل» اذان می گفت. حافظ علوی از طريق طيبه بن حيان نقل می نماید که: زید بن علی به مؤذن دستور می داد که در اذان «حی على خير العمل» بگوید. هم چنین از طریق یزید بن معاويه بن اسحاق نقل شده که گفت: ما در صحرایی به نام سالم در شام بودیم و به امامت اهل شام نماز خواندیم، زید بن علی به معاویه بن اسحاق دستور داد با «حی علی خیر العمل» اذان بگوید. (2)

ششم: امام جعفر بن محمد الصادق نیز یکی از تابعین است که اهل سنّت او را بالا تفاق مورد وثوق و از وی حدیث نقل نموده اند. حافظ علوی از طريق معاويه بن عمّار نقل می نماید: از جعفر بن محمد شنیدم در اذان می گفت: «حى على خير العمل». (3)

در مجموع روشن شد که گذشتگان صالح اعم از صحابه و تابعین و ائمه اهل بیت علیهم السلام موافق با اجتهاد عمر و نهی از «حی علی خیر العمل» نبوده اند و اولین کسی که مخالف عمر در این مسأله بوده، فرزندش عبد اللّه بن عمر بوده است.

ص: 92

- احمد ابن عبد اللّه القلقشندی، ماثر الانانفه، بيروت، عالم الكتب.

- ابی فرج اصفهانی، مقاتل الطالبیین، قم، منشورات الرضى.

- ابن الوردی، عمر بن المظفر، تاريخ الوردى.

- أحمد بن عبد الرزاق الدويش، فتاوى اللجنة الدائمة للبحوث العلمية و الإفتاء رئاسة إدارة البحوث العلمية و الإفتاء - الإدارة العامة للطبع الاول الرياض.

- أبو القاسم جعفر بن الحسن المحقق الحلى، شرائع الاسلام،قم، اسماعيليان.

- ابو يحيى زكريا الانصاری الشافعى، اسنى المطالب شرح روض الطالب، بيروت، دار الكتب.

- ابن زهرة، غنية النزوع، محقق: شيخ إبراهيم البهادری با اشراف: آیت اللّه جعفر سبحانى مؤسسة مام الصادق، اول، 1417 ق.

- امینی، الغدير (وفات، 1349) مركز الغدير، قم، 1416 ق، اول.

- أبو بكر أحمد بن الحسين بن على بن عبد اللّه بن موسى الخسروجردی البيهقی، السنن الكبرى.

- ابن المرتضى، احمد بن يحيى، البحر الزخار الجامع لمذاهب الامصار، صنعاء، دار الحكمه اليمانيه.

- أبو عبد اللّه شمس الدّين محمّد بن الشّيخ جمال الدّين المكی معروف به شهيد اول، اللمعة الدمشقية فی فقه الإمامية، بی جا، بی تا.

- ابن بطال أبو الحسن على بن خلف بن عبد الملک (متوفی 449 ق)، شرح صحيح البخارى لابن بطال، مكتبة الرشد السعودية، الرياض، دوّم، 1423 ق.

ص: 94

- ابن حزم اندلسی، ابو محمد (متوفی 456 ق)، الاحكام فی أصول الاحكام، دار الافاق الجديده، بيروت.

- أحمد بن محمد بن علی بن حجر الهيتمی، (متوفی: 974 ه ق )، المنهاج القويم، دار الكتب العلمية، اول.

- أبو عبد اللّه، محمد بن عبد اللّه معروف به حاکم نیشابوری، (متوفی: 405 ق)، المستدرك على الصحيحن، مصطفى عبد القادر عطا، بيروت، دار الكتب العلمية، اول، 1411 ه ق.

- أحمد سلامة القليوبي و أحمد البرلسى عميرة، حاشيتا قليوبي و عميرة، بيروت، دار الفکر، 1415 ه ق.

- أبو الحسن على بن عمر ، الدار قطنی ( متوفی : 385 ق)، سنن الدار قطنی ،بیروت، مؤسسة الرسالة لبنان، اول، 1424

- أبو الفداء اسماعيل بن عمر بن كثير الدمشقى (م 774)، البداية و النهاية، بيروت، دار الفكر.

- ابن العماد شهاب الدين ابو الفلاح عبد الحي بن احمد العكرى الحنبلي الدمشقى (م 1089)، شذرات الذهب فى اخبار من ذهب، تحقيق الأرناؤوط، دمشق، بيروت، دار ابن کثیر، اول.

- بدر الدين ابو عبد اللّه محمد بن عبد اللّه الزركشى الشافعى، البحر المحيط.

- تقى الدين أبو الصلاح الحلبی (374 - 447)، الكافی فی الفقه، اصفهان، کتابخانه عمومی امیر المومنين، اول.

-حلّی، حسن بن يوسف بن مطهر اسدی (وفات 726 ق)، تذکرة الفقهاء (ط الحديثة)، قم، مؤسسه آل البيت علیهم السلام 1414 ه ق، اول.

ص: 95

- زين الدين ابن نجيم الحنفى ( 926/ 970 ق ) ، البحر الرائق شرح كنز الدقائق، بيروت، دار المعرفة.

- زيد بن على، الإمام الأعظم، المجموع الفقهى و الحديثي المسمى ب ( مسند الإمام زید)، بی تا، بی جا.

- سيد عز الدين أبو المكارم حمزة بن على الحسينی الحلبی، غنية النزوع إلى علمى الأصول و الفروع

- سلار، المراسم العلوية و الأحكام النبوية.

- سلیمان بن أحمد بن أيوب بن مطير اللخمی الشامی، أبو القاسم الطبرانی (متوفی: 360 ق) المعجم الكبير ،قاهره، دار النشر : مكتبة ابن تيمية، دوم.

- سرخسی، محمد بن أحمد بن أبي سهل شمس أحمد بن أبي سهل شمس الأئمة (متوفی: 483 ق)، أصول السرخسی، دار المعرفة، بيروت.

- سمهودی، نوالدین علی ابن احمد، وفاء الوفاء باخبار دار المصطفى ،بیروت، دار الكتب العلميه.

- سید جعفر مرتضی عاملی، الصحيح من سيرة النبی الأعظم صلی اللّه علیه و آله و سلم، المركز الإسلامي للدراسات.

- سليمان بن أحمد بن أيوب أبو القاسم الطبرانی، المعجم الكبير، موصل، مكتبة العلوم و الحكم.

- شریف مرتضی، علی بن حسین موسوی، (متوفای 436 ه ق)، الانتصار في انفرادات الإمامية [فقه استدلالی] تطبیقی قم، دفتر انتشارات اسلامی وابسته به جامعه مدرسین حوزه علمیه قم، 1415 ه ق، اول.

- شهاب الدين أحمد بن حجر الهيتمى (متوفی 974 ق) تحفه المحتاج فی شرح المنهاج [ شرح كتاب منهاج الطالبين نووی (المتوفی 676 ق)].

ص: 96

- شمس الدين أبو عبد اللّه محمد بن أحمد بن عثمان الذهبی، سير أعلام النبلاء.

- شمس الدين محمد بن احمد الذهبی (م 748) تاريخ الاسلام و وفيات المشاهير و الأعلام، تحقیق عمر عبد السلام تدمری، بیروت، دار الكتاب العربی دوم، 1413 ه ق.

- شمس الدين أبو اللّه عبد محمد بن أحمد بن عثمان الذهبی، تاريخ الخلفاء.

- شمس الدين أبو عبد اللّه محمد بن أحمد بن عثمان الذهبی، ميزان الاعتدال.

- شريف مرتضی، مسایل الناصريات، رابطه الثقافه و العلاقات الاسلاميه.

- صدوق، محمّد بن علی بن بابویه قمی، (وفات 381 ق)، من لا يحضره الفقيه، قم، دفتر انتشارات اسلامی وابسته به جامعه مدرسین حوزه علمیه قم، 1413 ق، دوم.

- طوسی ابو جعفر محمد بن حس طوسی (460 ه ق ) المبسوط فی فقه الإمامية [فقه استدلالی]، تهران المكتبة المرتضوية لإحياء الآثار الجعفرية، سوم 1387 ه ق.

- قاضى ابن البراج عبد العزيز بن البراج الطرابلسى، المهذب، قم، مؤسسة انتشاراتی وابسته به جامعه مدرسین حوزه علمیه قم، 481 ه

- قوشجی، شرح التجريد.

- عبد الرحمن بن أبی بكر أبو الفضل السيوطی، تنویر الحوالک شرح موطاً مالک، المکتبة التجارية الكبرى، مصر، 1389 ه ق.

ص: 97

- عبد الرزاق بن همام الصنعانی، مصنف عبد الرزاق، بيروت، المكتب الإسلامی، دوم، 1403.

- عبد العزيز بن عبد اللّه بن باز، تحفة الإخوان بأجوبة مهمة تتعلق بأركان الإسلام، الناشر وزارة الشئون الإسلامية و الأوقاف و الدعوة و الإرشاد - المملكة العربية السعودية.

- على بن محمد الامدى، الاحكام في أصول الاحك-ام علق عليه عبد الرزاق عفيفى الجزء الاول المكتب الاسلامی.

- على بن برهان الدین الحلبی، ( 975 - 1044)، السيرة الحلبية فی سيرة الأمين المأمون، بيروت، دار المعرفة، 1400 ق.

- عبد الرحمن بن أبي بكر السيوطى تاريخ الخلفاء، مطبعة السعادة، تحقيق: محمد محی الدين عبد الحمى مصر، اول، 1371 ق.

- عاملی، حرّ، محمد بن حسن (وفات 1104 ه ق) تفصيل وسائل الشيعة إلى تحصيل مسائل الشريعة، قم، مؤسسه آل البيت ، 1409 ق، اول.

- مفيد، محمّد بن محمد بن نعمان عکبری (وفات 413 ق) المقنعة [فقه فتوایی]، قم، کنگره جهانی هزاره شیخ مفید، اول، 1413 ق.

- مالك بن أنس أبو عبد اللّه الأصبحی، موطأ مالک [روایة محمد بن الحسن] دمشق، دار القلم اول، 1413 ه

- محمد بن علی بن محمد الشوكانی، نيل الأوطار من أحاديث سيد الأخيار شرح منتقى الأخبار.

- مجلسی دوم، محمد باقر بن محمد تقی، (وفات 1110 ق)، بحار الأنوار الجامعة لدرر أخبار الأئمة الأطهار علیهم السلام، بيروت، مؤسسة الطبع و النشر، اول، 1410 ق.

ص: 98

- محمد بن أحمد بن عرفة الدسوقى المالكی (وفات 1230 ق)، حاشية الدسوقى على الشرح الكبير، دار الفکر، بی جا، بی تا.

- محمد امین معروف به ابن عابدین حنفی، بحر الرائق شرح كنز الدقائق، بی جا، بی تا.

- محمد سالم عزان، حی علی خیر العمل، بی جا، بی تا.

- محمد کاظم طباطبایی یزدی، العروه الوثقی تهران، دار الكتب الاسلاميه.

- نووى أبو زكريا محيى الدين يحيى بن شرف (متوفی: 676 ق)، المجموع شرح المهذب، [شرح كتاب المهذب، شیرازی، بی جا، بی تا

- نور الدين على بن أبى بكر الهيثمی، مجمع الزوائد و منبع الفوائد، بيروت، دار الفكر، 1412 ه ق.

ص: 99