ص: 2

بسم الله الرحمن الرحیم

تقدیم به: مرد بینایی و دانایی شرف الدین

ص: 3

برای تقرب ،بیشتر با شیواترین کلام و سخن بهترین زیارت را در حضور آنان انجام دهند. و چه بهتر آن که طریق زیارت آداب تحیت ،و ثناء و به طور کلی آن چه را مناسب ره یافته گان حرم قرب الهی است از ناحیه و جانب خود آن بزرگواران فرا گیرند و آن چه را برای دوستی دو جانبه دستور داده اند عمل نمایند. از این جهت تمام بزرگان دین بر این باورند که زیارات وارد شده از ائمه معصومین بهترین وسیله قرب به آن ها است؛ کلام الملوک ملوک الکلام از طرفی زیارت نامه های وارده و خواندن هر کدام از آن ها خواننده و زائر را به دقت و تفکر واداشته متذکر تاریخ و احوال انبیاء و اولیای معصوم علیهم السلام می گرداند.

در میان زیارت نامه ها زیارت عاشوراء از عظمت خاصی برخوردار است امامان علیهم السلام و علمای بزرگ شیعه علیهم السلام در طول تاریخ اهمیت بسیار به آن می دادند و هر روز آن را می خواندند و بهره های معجزه آسا و درخشانی از آن می گرفتند. این زیارت تجدید عهد همه روزه پیروان حسین بن علی علیه السلام با مولای خویش است که همراه باتولی و تبری است و خط فکری و سیاسی زائر را در برابر دوستان و دشمنان اسلام و اهل بيت علیهم السلام ترسیم کند. زیارت عاشوراء ولایت خون و برائت شمشیر است و تسلیم دل و یاری در صحنه ،است تا عشق درونی به جهاد بیرونی بیانجامد و نفرت قلبی به برائت عملی برسد زیارت عاشوراء منشور تولی و تبری نسبت به جریان حق و باطل و مبین حماسه عظیم امام حسین علیه السلام در همه جا و همه زمان ها است.

این زیارت از گاه صدور آن تاکنون مورد توجه شیعیان و ارادتمندان ساحت قدس حسینی بوده و در طول تاریخ همواره ذکر آن بر لبان ایشان مترنّم بوده است.

عنایت عالمان و دانشمندان به این زیارت باعث شده که ده ها ترجمه و شرح عربی و فارسی بر آن نگاشته شود یا درباره سند آن و آداب خواندنش پژوهش هایی انجام گیرد یکیاز سودمندترین این نگاشته ها که شاید به جرأت بتوان آن را علمی ترین شرح زیارت عاشوراء ،دانست شفاء الصدور فی شرح زيارة العاشور تأليف مرحوم میرزا ابوالفضل کلانتر تهرانی است.

زندگانی و شرح حال مؤلف

مرحوم میرزا ابو الفضل کلانتر تهرانی فرزند فقیه و محقق عالیقدر مرحوم حاج میرزا ابوالقاسم تهرانی کلانتری مؤلف کتاب ارزشمند مطارح الانظار (تقریرات اصول شیخ انصاری) می باشد. وی در سال 1273 ه- ق در تهران دیده به جهان گشود به جهت کمال فهم و فراست و هوش و زکاوت در اندک زمانی مراتب ترقی در کلیه علوم عقلی و نقلی را

ص: 5

پشت سر گذاشت. وی از جهت قوت حافظه به طوری بود که هر قصیده ای را به محض یک بار خواندن یا شنیدن در خاطرش بسان نقش بر سنگ می سپرد از این رو اشعار بسیاری از شعرای عرب و عجم در خاطر داشت وی در سرودن اشعار عربی چنان مهارتی داشت که به نقل صاحب اعيان الشيعة جامع دیوانش گمان می کرد بعضی از اشعار او صفحاتی از سید حیدر حلی است. (1) او با این که بیش از چهل و دو بهار را پشت سر نگذاشت ولی در این عمر اندک بر بسیاری از علوم - به ویژه فقه واصول و حکمت و عرفان و ادبیات - آگاهی یافت مرحوم میرزا ابو الفضل کلانتر با این که مرحوم علامة آية الله ملا علی کنی قدس سرة الشریف درباره ایشان فرموده بود در هر علم کامل و به مرتبه رفیعه اجتهاد نائل شده است و مهاجرت برای تحصیل برای وی لازم نیست به منظور تکمیل مراتب علوم و تحصیل درجات علميه و كسب واهب الهی از بارگاه عرشی علوی در سال 1300 هق رهسپار عراق گردید و از محضر مرحوم آیة الله حاج میرزا حبیب الله رشتی بهره مند گردید. او با دعوت مرحوم آیة الله العظمی میرزا حسن شیرازی قدس سرة الشریف به سامراء مشرف، و از کمالات آن بزرگوار بهره مند شد و در این مدت کتاب «شفاء الصدور» را به امر ایشان به رشته تحریر در آورد. او به سال 1306 به همراه حاج سید محمد صراف تهرانی به مکه معظمه مشرف و در سال 1310 به زادگاه خود تهران بازگشت مرحوم میرزا ابو الفضل کلانتر پس از ورود به تهران در مدرسه تازه تأسیس ناصری مشغول تدریس و رتق و فتق

امور شرعی و اقامت جماعت و ارشاد گردید و ظهور مراتب علمی و درجات تقوی شیوایی سخن و شیرینی بیان... هر کدام عامل مؤثری بود که اهل فضل و دانش از هر طبقه ای را به خود جذب نماید و همین امور حسد انگیز سبب شد بعضی هم عصرانش بر آشفته و او را مورد اذیت و آزار قرار دهند مرحوم علامه میرزا ابوالفضل تهرانی در هشتم صفر المظفر 1316 ه- ق مبتلا به مرض حصبه شد و در هشتم همان ماه دعوت حق را لبیک گفت و دیده از جهان فروبست جسد مطهرش در مقبره پدر گرامنایه اش واقع در صحن امام زاده حمزه در جوار حضرت عبدالعظیم علیه السلام العلمية به خاک سپرده شد.

اساتید مؤلف

حاج میرزا ابوالفضل ابتداء در خدمت پدر بزرگوار خود و پس از رحلت او غالب اوقات خدمت آقا سید محمد طباطبائی و آقا میرزا عبدالرحیم نهاوندی قدس سرهما به تحصیل فقه

ص: 6

و اصول اشتغال داشت. وی در خدمت حکیم میرزا ابوالحسن جلوه و آقا میرزا محمد رضا قمشه ای مشغول تکمیل عرفان و معقول بود و بحث های عرفانی و حکمی استاد آقا بحث های محمد رضا قمشه ای را به صورت تقریر در آورد که هم اکنون در آن بیت شریف او موجود باشد. از مهاجرت به عتبات عالیات از محضر آية الله العظمی حاج میرزا حبیب الله رشتی و آیة الله العظمی حاج میرزا محمد حسن شیرازی بهره مند گردید به نقل آقا بزرگ تهرانی وی در مباحث رجال از خرمن محدث نوری خوشه چینی نموده است. (1) آن دانشمند بزرگوار در کار های علمی با مرحوم آیة الله العظمی میرزا محمد تقی شیرازی و آية الله العظمی آقا سید محمد اصفهانی قدس سرة مباحثات علمی داشتند.

تألیفات

1 - ارجوزة فى النحو که گویا فقط تا باب حال آن منظوم شده است. (2)

2 - الاصابة في قاعدة الاجماع على العصابة

3 - تراجم

4 - منظومه تميمة المحدث در علم درایه

5 - تنقيح المقالة في تحقيق الدلالة

6 - حاشية بر فرائد الاصول شیخ انصاری .

7 - حاشية و شرح بر مکاسب شیخ انصاری

8 - حاشية بر رجال نجاشی

9 - شفاء الصدور في شرح زيارة العاشور.

10 - صدح الحمامة که به نقل زندگانی پدرش اختصاص دارد.

11 - قلائد الدرر در علم صرف

12 - الدر الفتيق در علم رجال

13 - ديوان شعر.

14 - منية البصير فى بيان كيفية الغدير

15 - میزان الفلک در علم هیئت منظوم

16 - منظومة في الاجماع .

ص: 7

17- شرح ارجوزه بحر العلوم. (1)

ارزش شفاء الصدور

کتاب شفاء الصدور نگاشته ای ،علمی ،ادبی ،عقیدتی تاریخی و بیان گر عقاید و معارف شیعه است سخن درباره عظمت سالار شهیدان نقش قیام ایشان در نقش بر آب نمودن توطئه ها و نیرنگ های سیاسی بنی امیه عظمت عاشوراء وزیارت آن شرح لطایف و دقایق اعتقادی و اخلاقی و عرفانی و اجتماعی که در عبارات و مضامین این زیارت نهفته است از جمله امتیازات این کتاب است. مؤلف بزرگوار این کتاب را سرشار از فواید گوناگون کلامی تفسیری ،حدیثی ،تاریخی لغوی ادبی فقهی و رجالی ساخته و با نهایت دقت و ژرف نگری مطالب را پیگیری کرده و مدعای خویش را به اثبات می رساند.

او در این کتاب به بحث با اساتید فن برخاسته و بسیاری از خطا های ایشان را روشن می سازد در این کتاب یکایک کلمات زیارت عاشوراء مورد بررسی قرار گرفته و با استفاده از صد ها کتاب شیعه و سنی مطالب زیارت شرح شده است.

بدون شک این کتاب بهترین و کامل ترین شرح زیارت عاشوراء است و گواه روشنی بر اوج علمی مؤلف و تبحرّش در تمام علوم عقلی و نقلی اسلامی است.

این کتاب اول بار در بمبئی به طبع رسیده و بعد از آن نیز همین طبع در تهران افست گشته است این طبع آکنده از تصحیفات و اغلاط چاپی است. از این رو جناب آقای ابطحی با توجه به این تصحیفات گوناگون شیوه تصحیح قیاسی را در تصحیح این اثر برگزیده است. البته ما نیز با کمی تفاوت از همین شیوه پیروی نموده ایم.

شیوه تصحیح

از آن جایی که از این کتاب ارزشمند نسخ های خطی در دسترس نیست، تصحیح ما بر اساس قدیمی ترین چاپ این کتاب - یعنی چاپ بمبئی - است که در سالیان اخیر به همت جناب آقای سید مجتبی شبیری توسط انتشارات مرتضوی چاپ و منتشر شده است. ولی با توجه به تصحیفات و اغلاط چاپی فراوان آن به تصحیح قیاسی دست یازیدیم در این باره از تصحیح جناب آقای ابطحی نیز بهره بردیم هر چند تصحیح ایشان نیز خالی از افتادگی و اغلاط نبود مثلا از این جملات و حدیث وحشی و گفتن پیغمبر صلی الله علیه و اله و سلم که نزد من نیا تا تو را نبینم ،شاهد مدعاست چنان چه در اسد الغابة از خود وحشی نقل می کند

ص: 8

که پیغمبر فرمود:«وَيْحَكَ غَيِّبَ وَ جهكَ عَنِّي لِئَلاَّ اراك» و در خبر دیگر است از طریقه اهل سنت که فرمود: «غَيْبٌ وَ جهكَ عَنِّي لِئَلاَّ ارى وَجْهَ قاتِلِ الاحْبَةِ » در تصحیح ایشان تنها این جمله و حدیث وحشی و گفتن پیغمبر صلی الله علیه و اله و سلم که نزد من نیا تا تو را نبینم شاهد مدعاست چنان چه در اسد الغابة از خود وحشی نقل می کند که پیغمبر فرمود:«وَيحَكَ غَيِّبٌ وَ جهكَ عَنِّي لِئَلاَّ ارى وَجْهَ قاتِلِ اَلاحْبَةِ» را نقل می کند.(شفاء الصدور، تحقيق سيد على موحد ابطحی، 240/2 ) . تصحیح آقای شبیری نیز از این افتادگی ها بی بهره نیست حاشیه ای که در ،ج 1، صص 258-257 چاپ جناب آقای ابطحی از قول مصنف نقل شده در این نسخه به چشم نمی خورد! و یا در همین ،چاپ حاشیه صفحه 158 که درباره محب الدین طبری است از قلم افتاده است.

با این همه تا حد ممکن به گمانه های ناصوابمان توجه ننمودیم و تنها آن جا که به نادرستی کلمه و یا عبارتی اطمینان داشتیم قلم تصحیح بر آن ها کشیدیم در بعضی از موارد نیز برای ربط جملات و یا تکمیل آن ها کلماتی را به متن افزودیم و برای تمایز آن ها از متن اصلی از نماد [ ] استفاده .نمودیم و نیز سعی نمودیم تا حد امکان به منابعی که مؤلف از آن ها بهره جسته بود اشاره نماییم

البته گاه بعضی از این منابع در دسترس مان نبود از این رو ناگزیر برای مستند نمودن اشارات مؤلف مع الواسطة به آن منابع و یا به منابع دیگر مراجعه نمودیم در ارجاع به منابع نیز سعی مان بر این بود که به مآخذ در دسترس خواننده گرامی اشاره کنیم، به همین سبب گاه در کنار اشاره به منبع اصلی به بعضی از مآخذ دست دوم نیز اشاره نمودیم و یا مثلاً در مورد عبقات الانوار به گزیده آن (نفحات الازهار) اشاره کردیم. هرچند به حكم «اَلاِنْسَانِ مَحَلُّ اَلسَّهْوِ وَ اَلنِّسْيَانِ» از کاستی ها و اشکالات مان با خبریم.

در پایان شایسته می دانم در پاسخ به نداى الهى ﴿مَنْ لَمْ يَشْكُرِ اَلنَّاسَ لَمْ يَشْكُرِ اللَّهَ﴾ از راهنمایی های اساتید ارجمندم آقایان سید محمد حسین ملکیان و سید روح ملکیان و دوست فاضلم آقای حجت الله کاظمینی و دیگر دوستانی که به گونه ای این کمترین را مرهون محبت خود قرار دادند صمیمانه سپاسگزاری نمایم و از باری تعالی برای همه آنان پاداشی در خور فضل و کرامت او مسألت کنم؛ ربَّنَا تَقَبَّل مِنَّا إِنَّكَ أنتَ السَمِيعُ العَلِيم.

قم تابستان 1385

محمد باقر ملکیان

ص: 9

بسم الله الرحمن الرحیم

[تقریظ]

سواد دست خط مبارک مجدد مذهب سيد البشر على رأس المأة الثالثة عشر حجة الاسلام آقای حاجی میرزا محمد حسن شیرازی که تقریظ بر این کتاب مستطاب نوشته اند.

بسم الله الرحمن الرحيم

كتاب شريف «شفاء الصدور» الحق کتابی است در نهایت خوبی و تماميت و متانت و جامع بين مراتب تحقیق و تتبع و محیط به ذکر انواع فضائل و معارف برای اصناف و طبقات مردم نافع و ممتع در باب خود بی نظیر شایسته است که عموم خوانندگان به آن رجوع نموده و از تأمل در مباحث او تصحیح عقاید و رفع مشکلات نمایند امید که خداوند اقدس - جل ذكره - هر که را در این امر دخلی یا معاونتی بوده - به هر وجه که باشد - با جناب خامس آل عبا عليه و على جده و أبيه و أمه و أخيه و الطاهرين من ذريته افضل الصلاة و السلام - که وضع این کتاب به جهت احیای امر و اعلای کلمه آن جناب است محشور فرماید؛ بِمُحَمَّدٍ وَ آلِهِ اَلطَّاهِرِينَ صَلَوَاتُ اَللَّهِ وَ سَلاَمُهُ عَلَيْهِ وَ عَلَيْهِمْ اِجْمَعِينَ.

حزره الاحقر محمد حسن الحسینی

ص: 11

بسم الله الرحمن الرحيم

[ پیشگفتار]

شفای صدور سكنه صوامع ،ملکوت شرح محامد یکتا خدایی است - عزت اسمائه - که مشاطه لطف مخصوصش گل گونه انبیای عظام را به کلعونه بلا بر افروخت و جلای عیون سدنه جوامع لاهوت نشر ایادی واسع العطائی است - جلّت آلاؤه - که خیاط عنایت خاصش، قامت اولیای کرام را جامه مصیبت و عزا همی دوخت.

سپس اعتصام به حبل المتین ولایت و استمساک به عروة الوثقای مودت ایشان را پرچم لوای نجات و سلّم ارتقای درجات فرمود و توجه قلوب صافیه به نواحی مقدسه ایشان را از دور و نزدیک که حقیقت زیارت عبارت از اوست برای لسیع افاعی معاصی خاصیت تریاق فاروق بخشود و از این میانه خواجه کاینات و صفوه موجودات سید انبیاء و نقاوه اصفیاء محمد مصطفی صلی الله علیه و اله و سلم و آل کرام او را به رتبت خاص نهاد و هم در آن ذریه دریة و عترت فاطمیه علیها السلام ، سرخیل شهیدان و پیشوای سعیدان شمع جمع ارباب محبت و سید شباب اهل جنت حسین بن علی علیه السلام را مزیت اختصاص داد که توجه به حضرتش را برای حاجتمندان غیرت اکسیر اعظم کرد و خصوص زیارت عاشورایش را از آن میانه برای احراز کنوز فوز و رشاد همسنگ حجر مکرم آورد.

و جواهر منضوده صلوات زاکیات و لآلى منثوره تحیات نامیات هدیت روان پاک و نثار گوهر تابناک صاحب مقام محمود و شافع یوم موعود مهتر مهتران و خاتم پیغمبران و آل اطهار و عترت ابرار او که در میدان سربازی از قاطبه انبیا قدم پیشتر گذاشتند و در مرحله جانفشانی از کافه اولیاء علم بیشتر افراشتند علی الخصوص فاتحه كتاب امامت و هدایت و خاتمه أبواب ولایت و وصایت که به استحقاق جانشین پیغمبر بلکه جان شیرین آن سرور بود، امیر المؤمنین و امام المتقين خليفة ربّ العالمين و حجة الله على اهل السموات و الارضين صلى الله عليهم و على من انتسب اليهم و لعنة الله على من غصب حقه و جحد ما استحقه ناصبه و آله بالعداوة أولئك طبع الله على قلوبهم و على أبصارهم غشاوة ما تلى باللسان زيارة

ص: 12

أو قرء على الآذان بشارة.

و بعد خامه شکسته پا بست زنجیر علائق و گرفتار دام امانی و عوائق سرگشته بیابان جهل و نادانى أبوالفضل ابن العلم المحقق أبي القاسم الطهراني - حوسبا حساباً يسيراً و اوتيا فى النشأتين خيراً كثيراً - بر الواح ارواح صافیه و صفائح الباب ذاكیه عرضه می دارد که در سنه هزار و سیصد [و] شش هجری که به زیارت بیت الله الحرام فیض یاب و شرف اندوز شدم برخی از اخلای روحانی و برادران ایمانی از این قليل البضاعة كثير الاضاعة - اذاقه الله حلاوة مناجاته و جعل النجح فى الدارين مقروناً بحاجاته - توقع آن کردند که شرحی بر زیارت عاشوراء بنگارم و فقرات او را یکایک بیانی شایسته بیارم که هم پارسی زبانان را به مطالعه او نصیبی وافر باشد و هم دانشمندان را در مراجعه او رغبتی ظاهر پیش آید.

این بی مقدار به قصور باع و قلت اطلاع و ضعف حال و کثرت اشتغال و ضيق مجال معتذر شدم و هر چند ایشان بر اصرار می افزودند و مبالغه در این تمنی می نمودند این حقیر چون از مرتبه بی بضاعتی خود خبر داشتم گوش نمی کردم و روی به جانب اجابت نمی آوردم. این نبود تا سفر منقضی شد و هر کس به وطن خود مراجعت کرد و این بنده به مقر مالوف که ارض مقدسه و بقعه مبارکه مستقر سلطان ولایت و دار الغيبة مركز دايره هدایت عجل الله فرجه سامره که به مجاورت او مشرف بودم بازگشتم لازال از تهران مکتوب یکی از آن دوستان یقینی و برادران دینی می رسید و از این بنده جوابی جز امتناع نمی شد.

تا این که در اوائل شهر جمادی الاولى سنه 1308 جناب محامد نصاب معالی انتساب عمدة الاجلاء الانجاب و زبدة الاخلاء ،الاحباب، حاجی سید کاظم صرّاف تهرانی - دام توفیقه به عزیمت تکرار حج به تقبیل اعتاب فلک جناب ائمه سر من رای علیهم السلام فائز گردید و در نیل این مرام و حصول این ،مقصود تمسک جست به اذیال عنایات حضرت مستطاب بندگان عيوق شأن اسلامیان پناهی کنز الراجين و كهف المحتاجين طغرای منشور ریاست و سر لوح کتاب کیاست و سیاست مجمع البحرین سیادت و سعادت و مشرق الشمسين افاضت و افادت آية الله فى العالمين، وارث علوم الانبياء و المرسلين، استاد العلماء و المجتهدین مربی الفضلاء و المحصلين، شمس الاسلام و المسلمين سيد الفقهاء و المحققين ذخر الحكماء و المتكلمين خاتمة الزعماء، قادمة الرؤساء، غوث الملة عماد الشريعة، ركن الشيعة مستجار الامة محيى السنة، مميت ،البدعة، مفنى الاموال معيد الأمال باب الاحكام، علم الاعلام خليفة الامام فى رعيته و وصی آدم فى ذريته مفتى الفرق مرتضى الامم سيد الطائفة، محقق الوقت شيخ العصر، علامة الزمان مفيد الدهر مراة

ص: 13

السَّلَفِ مِشْكاة الْخَلَفِ عِدَّة الْفِرْقَةِ النَّاجِيَةِ نَاصِرِ الْعِتْرَةِ الزَّاكِيَةِ وَ هُوَ الَّذِي:

انْتَهِ الرِّئَاسَةَ منقادة اليه تجرر أَذْيَالَهَا * * * وَ لَمْ تَكُ تَصْلُحُ الَّا لَهُ وَ لَمْ یک یصلح الَّا لَهَا

المنعقد على افضليته الخناصر و المعترف بأعلميته كل معاصر مولانا الاجل و کهفنا الاظل المنتهى إليه في عصرنا رئاسة الامامية فى العلم و العمل ذو المناقب، أبو المفاخر، فلک المكرمات شمس المعالی، سيدنا الطاهر المعظم و استادنا البارع المقدم الحاج میرزا محمد حسن الحسيني - عترة و نجاراً - الشيرازي - مولداً و داراً - العسكري - هجرة و جواراً - المدعو في لسان الخاص و العام بحجة الاسلام مجدد مذهب سيد البشر على راس المائة الثالثة عشر لمؤلفه:

علامة ملا ثوبيه و ليس له *** من قبله اول او بعده ثانی

زرت مطارفه و المجد حليتها *** على كمال بدا فی زی انسان

علمه يستمد المشترى شرفاً *** فلا يقاس به یوما بمیزان (1)

لا زالت ألوية الاسلام بعلومه منشورة و لا برحت جنود العلم بافاداته منصورة.

من قال آمین ابقى الله مهجته فان *** هذا دعاء يشمل البشرا

علی الجملة چون معزی إلیه به گوشه بساط ،قرب که سجده گاه صلحای زاهدین و بوسه جای فضلای راشدین است فیض وصول یافت عرض مأمول کرده به درجه قبول رسید.

و چون این بی بضاعت شرف اندوز محضر افادت گستر شدم سخنی از استدعای مشار إليه ميان آمد و داعی همان عذر قلت مؤونه و کثرت اشتغال نظریه و مباینت صنعت تتبع که لازمه این شأن است با محاوله صنوف نظر و تأمل که وظیفه داعیان است بر مسامع عاکفان حضور عالی عرضه داشتم قرین اجابت نشد و فرمان رفت به موجب «الميسور لا يسقط بالمعسور» بر وجهی که منافی سایر وظایف و معارض بقیه مشاغل نشود به نحو اقتصاد شرحی باید بر زیارت عاشوراء نوشت که عموم مردم را از هر طبقه به او رغبتی باشد و هر صنفی را از تأمل أبواب و فصولش، منفعتی به دست بیاید.

و نظر به این که حکماء گفته اند: «المأمور معذور» و از مقررات عقلیه و شرعیه است که: «الميسور لا يسقط بالمعسور» این بی بضاعت از میامن توجهات آن استاد بزرگوار و محاسن عنایات این علامه نامدار که مدار رحای مذهب ،امامیه افادات حضرت او و مطاف اکابر

ص: 14

فقهای عصر تحقیقات خدمت اوست - ادام الله ظلاله و لا اعدمنا فضله و افضاله - استمداد جسته از اواخر شهر رمضان المبارک سنه مذکوره که از زیارت مشهدین مقدسین مراجعت کردم به شبکه همت اصطياد وحش فرصت کرده گاه گاه اوقات کسالت و ازمنه فراغ از بحث و نظر را مصروف این کار کرده نخست باب ثانی را که اهم بود مقدم كرده وجهة القلب عزیمت و نصب العین همت داشتم تا در تاریخ مذکور در آخر آن باب آن خدمت نمایان بپایان رسید با عزت کتاب و قلت اسباب خصوصاً در سامره که به جهت کمی عدت و عدت اسباب استعانت مفقود و أبواب استعارت مسدود است.

و در عشر اواخر محرّم در باب اول کتاب شروع کردم و هم در تضاعیف اوقات مذاکره و اثنای انات مدارسه و محاضره انتهاز فرصت و اغتنام مهلت کرده با برکات ائمه علیهم السلام و امداد علوی در غره صفر آن باب نیز به نهایت رسید با این که شرحی یا تعلیقه [ای] که تعلق به خصوص این زیارت مقدسه داشته باشد که مراجعه او در توصل به غرض مقصود معاونت نماید نه دیده بودم و نه شنیده.

و منت خدای را عزوجل که با این همه از اقسام سبعه ،تصنیف که هر عاقل ارجمند و هر فاضل دانشمند باید بیرون آن ها تصنیف نکند خارج نیفتاده و آن اقسام را ما به جهت تنبیه ناظرین و تذکره معاصرین یاد می کنیم.

ابن حزم ظاهری در رساله اندلسیه که از ألطف رسایل معموله در این باب است گفته سایر فضلا و حکماء نیز به موافقت یا متابعت او قاعده تأسیس کرده اند که هیچ عاقلی را روا نیست که تخطی کند از تألیف بر یکی از هفت قسم:

اول: چیزی که اختراع و ابتکار کند که مسبوق به او نشده باشد.

دوم: عملی یا کتابی ناقص که او را تتمیم و تکمله کند.

سوم: مشکلی سربسته و در بسته که به شرح فتح اقفال و رفع اشکال او کند.

چهارم: کتابی یا علمی مفصل و طویل الذیل که به حذف زوائد و جمع فوائد او را مختصر کرده بی اخلال به جزئی و بی نقیصه به قالب تصنیف برآورد.

پنجم: امور متفرقه پراکنده که به سلسله جامعه فراهم آورد و در رشته جمع و تألیف کشد.

ششم: مسائل مختلطه در هم شده که غیر مرتب و نامنضداند بر وجهی خاص و ترتیبی مخصوص در سلک ترتیب و تنضید برآورد.

هفتم: کتابی یا مسأله [ای] که در او مؤلف یا مخترع خطائی کرده بر خطای او تنبیه کند

ص: 15

و فساد او را اصلاح نماید.

و تألیفاتی که بیرون این هفت قسم است - مثل اکثر مؤلفات - شایسته اعتنای فحول و زیبنده مراجعه ارباب الباب و عقول نیست. قالوا:«و ينبغي لكل مؤلف كتاب في فن قد سبق إليه الا يخلوا كتابه من خمس فوائد:

[1-] استنباط شيء كان معضلا؛

[2-] أو جمعه ان كان متفرقاً؛

[3-] أو شرحه ان كان غامضاً؛

[4-] أو حسن نظم و تأليف؛

[5-] أو اسقاط حشو و تطويل.»

قلت: و هذه الفوائد عند التحقيق قائمة بالاقسام السبعة فليحافظ عليها اشد المحافظة فانها من اهم الامور و اصعبها.

و قد سميت هذا الكتاب ب : «شفاء الصدور في شرح زيارة العاشور.»

هان اگر مقبول نظر بزرگان ،شود فلک شوم به بزرگی و مشتری به سعادت و این کرامت البته از میامن توجهات علیه و برکات انفاس قدسیه حضرت مستطاب اجل سید استاد - ضاعف الله قدره كما نشر بالخير في الآفاق ذکره - است:«لان من زنده قدحی و ایرائی»

بلبل از فیض گل آموخت سخن ورنه نبود *** این همه قول و غزل تعبیه در منقارش

و اگر محروم از نیل مأمول و دور از منزلت قبول افتد از قصور باع و حضیض کوکب این بی سعادت کم بضاعت است. ولی رجای واثق از حضرات دانشمندان که بر سبیل تفرج در این صحیفه نظری گمارند آن که حجاب معاصرت را از میان بردارند و این بی بضاعت را یک تن از پیشینیان پندارند و این شعر أبو تمام را که در دیباچه سرائر - استشهاداً - ایراد کرده که:

«الفضل للشعر لا للعصر و الدار»

میزان تمیز حق و باطل و مقیاس فرق خالی و عاطل دارند و ملتفت این نکته باشند که معاصرت و تقدم و تأخر امری است اعتباری که با نسبت به اجزاء زمان انتزاع می شود و فرقی در واقعیات نمی آرد چه هر معاصری مقدم است بر طبقه ای و هر متقدمی معاصر است با طایفه ای چنان چه شاعر می گوید:

قل لمن لا يرى المعاصر شيئاً *** و یرى للأوائل التقديما

ان هذا القديم كان حديثاً *** و سیبقى هذا الحديث قديما

ص: 16

و چه خوب گفته ابوالعباس مبرد در کامل : «لَيْسَ لقدم الْعَهْدِ يَقْدَمُ المخطى وَ لَا لحدثانه يهتضم الْمُصِيبُ وَ لَكِنْ يُعْطَى كُلُّ مَا يُسْتَحَقُّ» و قد نظمته بقولی:

و ليس لسبق العهد يفضل قائل *** و لا لحدوث منه يهضم آخر

و لكن ليعط الكل ما يستحقه *** سواء قديم منهم و معاصر

و سید اجل ذو المجدين مرتضى رضی الله عنه -بل و سلام الله علیه - در کتاب «شهاب» به این مصرع تمثل جسته که:

«السبق بالاحسان لا الازمان»

و از غرائب این که اهل هر زمانی این شکایت داشته اند و این خواهش کرده اند و چون زمان منقضی شد به فضیلت تقدم مسلم شدند و معاصرین گرفتار آمدند.

غرض از این تطویل ممل این که ناظرین این کتاب بر عیوب واقعیه و نقایص حقیقیه او اقتصار فرموده، نحت نقودی و اختراع مطاعنی به حکم اتحاد عصر و قصور مصنف او نکنند؛ «فان الانصاف احسن شيم الاشراف.» و قال على علیه السلام : «انْظُرْ إِلَى مَا قَالَ وَ لَا تَنْظُرْ الَىَّ مَنْ قَالَ .» (1)

علاوه بر این معاذیری که بر سبیل حقیقت و واقع چند جا اشاره کردم نه بر طریقه مصنفین و عادت مؤلفین که اعتقاد به اشتغال و اختلال احوال را غالباً در فواتح کتب و دیباچه های مصنفات - علی رسم القباله - می نویسند در نظر داشته به قلم اصلاح رفع مفاسد و دفع عیوب او فرمایند که البته به حکم این احسان جزای خیر از حضرت احدیت - عزت اسماؤه - یابند؛ و على الله التكلان و هو المستعان المنان.

و این کتاب مشتمل بر دو باب است و یک خاتمه:

باب اول: در شرح سند و متن روایت زیارت عاشوراء؛

باب دوم: در شرح و ترجمه الفاظ زیارت شریفه؛

خاتمه: در ترجمه و بیان مشکلات دعای معروف به دعای علقمه

ص: 17

علامة الاوصياء الغر الميامين حجة الفرقة خير الامة خلف الائمه واحد الاعصار نادرة الفلک بکر المشترى اسطوانة الاساطين و ينبوع العلم و الفقه و اليقين من العلوم البحثية قسطاسها المستقيم و من المعارف الالهية محدثها العليم، رئيس الشيعة من عصره إلى يومنا هذا غير مدافع و المنتهى إليه رئاسة الامامية علماً و عملاً في الدنيا غیر منازع مالک ازمة التحريم و التأسيس و مربی اکابر اهل التصنيف و التدریس ملیک سماء التدقيق و المستوى فوق عرش التحقيق اكمل الفقهاء و المتبحرين اتقن المتقدمين و المتأخرين قولاً بالاطلاق و شهادة بالاستحقاق المنكب على فهم اشاراته اذهان المحققين و المفتخر بحل عويصاته افكار المدققين غاية فخر الفقهاء تحصيل مقاصده و منتهى سعى الفضلاء تفصيل فوائده المضروب بزهده الامثال و المضروب إلى علمه آباط الآبال و المضروب سرادق ریاسته على جبهة عيوق فلذلك لا حرج في مدحه بكل ما يمدح به بعد الائمة مخلوق، المجتمع فيه من محاسن الخلال ما لم يتفق من عنق الدهر لاحد من الرجال من عموم رياسة طبّقت وجه البسيط و وفور علوم غيّضت البحر المحيط، إلى زهد في الدنيا و ضيق في العيش لم يعهد من غير الوصیین و خشوع في العبادة و مواظبة عليها لم يسمع الا من النبيين المنادى مشهور فضله في الآفاق، بحيى على العلم و الصلاح و المحيعل مبسوط كفه في الاقطار بحي على الجود و السماح و الداعى، موفور زهده في الاصقاع بحى على الفوز و الفلاح فلذلك طأطأ عنده كل شريف ولاذ إلى ظله كل عالم ،عريف عكفت الهمم على الاقتداء بآثاره و اتفقت الامم على الاهتداء بانواره فلا الالسن تستطيع أن توفى حق ثنائه ولا الاقلام تطيق أن تؤدى وظيفة واجب اطرائه، صاحب المقامات المحمودة و الكرامات المشهودة و الآيات الغير المجحودة، خلاصة الماء و الطين برهان الاسلام و المسلمين قيم الشيعة، عظيم الامامية استاد الامم شيخ العرب و العجم، بركة الوجود شبكة السعود بدر الساری و المصون شمس علومه عن التوارى شيخنا الامام الاعظم آية الله العظمى حجة البارى مرتضی بن محمد امیر الجابرى الانصاري - اهدى الله إليه طرائف السلام و الحقه بمواليه الاصفياء الكرام و حشرنا تحت لوائه يوم القيام و نفعنا الله ببركات علومه و وفقنا لإتباعه - فلقد كان - قدس الله نفسه -كما شهد له بعض الاعاظم، عيانه اعظم من سماعه (1)،

ص: 19

عن الشيخ الفقيه المحقق المدقق الاوحد الاوثق، جامع اشتات الفضائل العلمية و العملية و الآخذ باطراف العلوم الذوقية و البحثية، مؤسس اساس الشريعة و منهاج احكامها و محرر مستند الشيعة و عوايد ايامها الحاج ملا احمد النراقى - احله الله رياض الانس و کساه ملابس القدس -عن سيد الامة و كاشف الغمه مهذب مقاصد المنطوق و المفهوم و محیی ما درس الشريعة جده علیه السلام من الرسوم الملقب بالاستحقاق ببحر العلوم آية الله و برهانه الجلی و الآخذ بأطراف الفخار العادى و المجد العملى (1) عرابة راية التأسيس و التعليم و جهينة خبر التحقيق و النظر القويم و دعيمص رمل التدقيق و الفكر السليم من الادب روضة الغض و من التفسير نجم الذى لا ينقض و من الحديث عينه الفياض و من العرفان درعه الفضفاض عماد الحكماء المتألهين، استاد الفقهاء ،المتبحرین امام المحدثين و المفسرين شمس المعارف كنز الطرائف، ينبوع الفضل التالد و الطارف قطب دائرة المفاخر، انموذج سلفه الطاهر، تاج الزاهدین و سراج العارفین صاحب الكرامات الباهرة و المعجزات القاهرة السيد محمد مهدى الطباطبائی - ضاعف الله قدره و اعظم فی الاسلام اجره -،

عن الشيخ الاعظم و الامام المقدم شيخ علماء الشيعة فى الامصار و مرجع فقهاء الاسلام فيما لحقه من الاعصار استاد الكل و مفزعهم في الجل و المقل، ناشر لواء الاستنباط الاجتهادی و ناهج طريقة استفادة الاحكام عن المبادى محيى مدارس التحقيق بعد اندراسها و معید مشاهد العلم بعد انطماسها صاحب النفس القدسية و الاخلاق الزكية و الآداب النبوية و الكرامات الولوية، مجدد مذهب سيد البشر على رأس المائة الثانية عشر شيخ الفقه و حامل لوائه و مدیر الحدیث و کوکب سماءه بفوائده استقام قنا الایمان و بتحقيقاته نفق سوق العلم و البيان كفيل ايتام آل محمد صلی الله علیه و اله و سلم بحسن تأسيسه و المتطول حتى على المشترى بفضل تدريسه المعروف بالفريد، الملقب بالوحيد المدعو بالآقا، المشهور بالاستاد الاكبر و المولى ،الاعظم، باقر علوم الائمة و باب نجاة الامة مولانا الاعظم محمّد باقر البهبهاني ابن الشيخ الافضل الاكمل الاعلم الاورع الازهد محمد اكمل الأصفهاني - قدس الله سرهما النوراني - ،

عن أبيه،

عن خاله غواص بحار الانوار و مروج آثار الائمة الاطهار و ناشر علومهم في الاقطار و الامصار، خاتم المحدثين سادس ،المحمدين عماد الفقهاء ،الراسخين علامة العلماء الشامخين

ص: 20

مجدّد المذهب على رأس المائة الحادية عشر و المذكور بالفضل و الحديث على السنة البدو و الحضر، مولانا محمّد باقر ابن الشيخ الفقيه المحقق المدقق الورع الصفى الزكي المقدس في عالم النور العلامة فى عالم الظهور محمّد تقى المجلسى - روح الله روحهما و کثر بالسعادات

فتوحهما -،عن والده المشار إليه عن شيخ الاسلام و المسلمین اکمل الحكماء و المتكلمين، أبرع الفضلاء و المتقنين افضل الفقهاء و المحدثين جامع دقایق العلوم و غرائبها و عارف حقایق الرسوم و عجائبها المكشوف عن بصره الغطاء و الممدود المؤيد من سلطان السماء ناصر طريقة العترة الطاهرة و مجدّد مذهبهم على رأس المائة العاشرة المخصوص بالاتفاق على فضله و الاعتراف [مع أن] طبع الانام على الخلاف و فضله في الناس مسألة بغير خلاف شيخنا الامام، بهاء الملة و الدین محمد ابن العالم العلامة و الفاضل الفهامة صاحب النفس القدسية و الملكة الملكوتية و الاخلاق الرضية، رأس المحققين في زمانه و رئیس المصنّفین بحكم اقرانه، شیخ الفقهاء و المحدثين كنز الفضلاء و المحققين حسين بن عبدالصمد العاملي - سقى الله ضريحهما مياه الرضوان و احلهما اعلى فراديس الجنان - ،

عن والده

عن الشيخ الامام خاتم فقهاء الاسلام، جامع العلوم و المعارف و الفائز منها بالتالد و الطارف المجاهد في سبيل الله بقلمه و الباذل فى نصرة الاسلام لدمه افضل المحققين اكمل ،المتبحرین لسان المتقدمين ترجمان المتأخرين شارح صدور المحدثين و جامع شمل المجتهدين جمال الصالحين طراز العارفين مقياس الحكماء و المتكلمين، المتلوة آياته على الالسنة و المشهورة كراماته مدى الازمنة العالم الربانى و الهيكل الصمداني، شيخنا الشهيد السعيد زين الدين بن على العاملي (1) المشهور بالشهيد الثانى - قدس الله سره النوراني - ،

عن الشيخ الجليل الفاضل النبيل احمد بن محمد بن خاتون العاملی.

عن الامام الاعظم و الرئيس المعظم و المطاع المقدم ناصر الملة، ناشر السنة، غيث الامة تاج الشريعة فخر ،الشيعة ركن الطائفة مروج المذهب استاد العجم و العرب مدار التحقيق منار التدقيق، مهذب الفروع، محرر الأصول المغترف من بحر فضله الاساطين و الفحول الفائز بقداح السعادة و الضارب بسهام الشهادة، مولانا الافضل و شيخنا الاعلم

ص: 21

الاكمل البدر الشعشعانى على بن عبدالعالى الكركي، المعروف بالمحقق الثاني - رفع الله قدره و شرف فى الملأ الأعلى ذكره -،

عن الفقيه النبيه و العالم الوجيه و الثقة السديد و المحدث السعيد على بن هلال الجزائري - قدس الله سره و ضاعف اجره - ،

عن قدوة الزاهدین و عدة السالكين و عمدة الفقهاء ،الراشدين جمال العارفين حلية المحدثين كنز المحققين شيخنا الملی احمد بن فهد الحلي - اعز الله قدره العلى،

عن الشيخ الاجل الافخم و الفقيه الاكمل الاكرم زين الدين، على بن الخازن قدس سرة

عن الشيخ الامام برهان علماء الاسلام استاد فقهاء الانام حجة فضلاء الايام بركة الشهور و الاعوام ، رئيس المذهب و الملة و رأس المحققين الاجلة، منهل الفقه الصافي و درع التحقيق الصافي، مسهل سبيل الاجتهاد و النظر افقه اهل البدو و الحضر، شمع جمع اليقين و مشعل طريق المتقين، سراج الاهتداء، منهاج الاقتداء درة تاج ارباب ،الايمان قرة عين اصحاب الايقان المشروح صدره بالعلم و العرفان و المنور قلبه بنور التحقيق و الاتقان الجامع في معارج السعادة بين اقصى مدارج العلم و رتبة الشهادة صاحب الآيات الباهرة و الكرامات الطَّاهرة، شيخنا الاقدم الافضل المعروف بالشهيد الاوّل شمس الدين محمد بن مکی - قدس الله سرّه الزكى - ،

عن الشيخ الامام واحد علماء الاسلام، ذخر الحكماء و المتكلمين، فخر الاسلام و المسلمين، استاد الفقهاء و المحدثين ديباجة كتاب التحقيق مصحف النظر الدقيق ملک العلماء و المناظرين، الامام فخر الدين أبي طالب محمّد - طيب الله مضجعه و احسن اليه مرجعه- ،

عن والده الشيخ الامام و المولى الهمام علامة المشارق و المغارب، مرغم الكفرة و النواصب آية الله في العالمين و سيفه المسلول على رقاب المخالفين حایز علوم الانبياء و المرسلين افضل المتقدمين و المتأخرين خليفة الائمة المهديين محيى ما درس من مراسم الدين المنتهى إليه رياسة الامامية في الاعصار و الخاضع دون سدة علمه الفلك الدوار شیخ المذهب، رئيس الملة محرر القواعد مهذب العقائد بحر العلوم مفتی الفرق محیی محيى السنة مميت البدعة شمس الامة كشف الغمة كعبة الفقهاء مشعر العلماء مطاف الحكماء ركن المتكلمين، قبلة المحدثين، مرجع الافاضل اجمعين ما من عالم فى الارض من الشيعة من عصره إلى يومنا هذا إلا و اقتبس من مشکاته و استفاد من ،تحقیقاته بل هي العدة لكل محقق و إليها للجأ من كل مدقق العلم المنصوب و العلم المصبوب المسعود بالنفس

ص: 22

الملكوتية و المنصور بالآيات الجلية، المؤيد من السماء المشهور بأكرم الاسماء الملقب بالعلامة المشتهر بآية ،الله، مولانا الاعظم و امامنا المعظم أبي منصور، جمال الدین حسن بن يوسف الحلى - حشرنا الله تحت لواءه و وفقنا للمسير بضياءه- ،

عن الشيخ الامام الاعظم و الهمام المقدم المفخم، مؤسس الفقه و الأصول و محرّر المعقول و المنقول شيخ الطائفه بغير جاحد و واحد هذه الفرقة و أى واحد الذي يكل لسان القلم عن تعداد فضائله و مقاماته مع أن جميع ما سمعت من مناقب من ذكرناه بعض كراماته الامام السعيد أبى القاسم نجم الدین جعفر بن سعيد الحلى المشهور بالمحقق الاول - تفضل الله علينا بالانتفاع بعلومه و تطول - ،

عن السيد الحسيب الأصيل و الفقيه المحدث النبيل و النسابة الاديب الجليل، فخار بن معد الموسوى - نوّر الله ضریحه و احسن فی ریاض الخلد تسريحه - ،

عن العالم العامل و المحدّث الكامل الفاضل الوجيه و الفقيه النبيه شاذان بن جبرئيل القمي - حشره الله مع النبى الامى - ،

عن الشيخ الاجل الاقدم الثقة الفقيه الاكرم عماد الدين محمد بن أبي القاسم الطبري -رفع الله مقامه و زاد في الخلد اکرامه - ،

عن الشيخ الامام غرة فضلاء الانام شمس علماء الاسلام قطب رحى الفضائل بدر سماء الافاضل منار الشيعة مدار الشريعة علامة الآفاق، واحد الازمان معلم الفرق مدرّس العلوم، شيخنا الاقدم أبى على الحسن بن الشيخ المعروف بالمفيد الثاني - امده الله بالفيض السبحاني -،

عن والده الشيخ الامام مدار رحی الایمان مدى الايام منقح علوم الاسلام، مشيد مبانى الفقه و الأصول و الحديث و الكلام، محرّر العقائد السمعية مهذب القواعد العقلية مرصص أركان الملة المحمدية و مؤسس اصول الطريقة الجعفرية، فاتح أبواب التحقيق و ممهد سبل التحصيل و التدقيق محصل مذهب الشيعة في الأصول و الفروع و جامع مختلفات الاخبار في المقرو و المسموع، كافل ايتام آل محمد ال و الاب الروحاني لكافة العلماء الاعلام، معلّم الفضلاء المحققين بل امامهم و مربى الفقهاء المحصلين، بل ملكهم و همامهم امير جيوش التأليف و التصنيف و الملقى إلى اقلامه ازمة الدين الحنيف، بكتبه استفادت الامامية إلى يومنا هذا على كثرة فضلاءها و لرئاسته اذعنت على وفور رؤساءها فهو معلّمهم الذى لا يعلّم و مقدمهم الذى لا يقدم عليه احد و إن تقدّم، حتى لقبوه عن آخرهم بشيخ الطائفه و رئيس المذهب و ليس لأحد غيره كائناً من كان أن يدعى بمثله و يلقب بل غايته

ص: 23

التقييد بالاعصار أو التخصيص ببعض الامصار أما الاطلاق فهو مالک زمانه و المقتعد فوق غاربه و سنامه إليه فزع عظماءها و عنه اخذ علماءها، واحد نوع الانسان و حامل عرش العلم و الايمان و المشار إليه فى جميع الفنون بالبنان استاد العالمين فى العالم و شیخ فقهاء بنی آدم خير الامة و امامها بعد الائمة شيخنا الاقدم و امامنا الاعظم، ابى جعفر محمد بن الحسن الطوسى - قدس الله سره القدوسی و شكر الله في الاسلام مساعيه الجميلة كما نشر على السنة اهل الايمان مدائحه الجليلة انه قدس الله نفسه و ظهر رمسه - قال: في المصباح ما لفظه:

شرح زيارة أبى عبد الله علیه السلام في يوم عاشوراء من قرب او بعد

روی محمد بن اسماعيل بن بزيع عن صالح بن عقبة عن أبيه عن أبي جعفر علیه السلام قال: من زار الحسين بن على علیه السلام في يوم عاشوراء من المحرم حتى يظل عنده باكياً لقى الله عزوجل يوم يلقاه بثواب الفى حجة (1) و الفى (2) عمرة و الفى غزوة و ثواب كل غزوة و حجة و عمرة كثواب من حج و اعتمر و غزا مع رسول الله صلی الله علیه و اله و سلم و مع الائمة الراشدين صلوات الله عليهم. قال: قلت: جعلت فداک فما لمن كان فى بعيد البلاد و اقاصيه (3) و لم يمكنه المصير إليه في ذلك اليوم؟ قال: إذا كان كذلك برز إلى الصحراء أو صعد سطحاً مرتفعاً في داره و أومأ إليه بالسلام و اجتهد فى الدعاء على قاتله و صلى من بعد رکعتین و لیکن ذلك (4) في صدر النهار قبل ان يزول (5) الشمس ثم ليندب الحسين علیه السلام.

و یبکیه و يامر من فى داره ممن لا يتقيه (6) بالبكاء عليه علیه السلام و يقيم في داره المصيبة (7) باظهار الجزع و ليعز بعضهم بعضاً بمصابهم بالحسين علیه السلام و انا الضامن لهم (8) اذا فعلوا ذلك

ص: 24

على الله عزوجل جميع ذلك (1) . قلت جعلت فداك أنت الضامن ذلك لهم و الزعيم (2) ؟ قال: انا الضامن (3) [لهم] و انا الزعيم لمن فعل ذلك [قال:] (4) قلت: فكيف يعزى بعضنا (5) بعضاً؟ قال: تقولون اعظم الله (6) أجورنا بمصابنا بالحسين علیه السلام و جعلنا و اياكم من الطالبين بثاره مع وليه الامام المهدى من آل محمد علیهم السلام.

و ان استطعت ان لا تنشر يومك فى حاجة فافعل فانه يوم نحس لا تقضى فيه حاجة مؤمن و إن قضيت لم يبارك له فيها و لم ير فيها رشداً و لا يدخر احدكم لمنزله فيه شيئاً (7) فمن ادخر في ذلك اليوم (8) لم يبارك له فيما ادخر (9) و لم يبارك له في اهله.

فاذا فعلوا (10) ذلك كتب الله لهم (11) اجر ثواب (12) الف حجة و الف عمرة و الف غزوة (13) كلها مع رسول الله صلی الله علیه و اله و سلم و كان لهم (14) اجر ثواب (15) مصيبة كل نبی و رسول و وصی و صدیق و

ص: 25

شهید مات او قتل (1) منذ خلق الله الدنيا إلى ان تقوم الساعة.

قال صالح بن عقبه [الجهنی] (2) و سیف بن عميرة: قال علقمة بن محمد الحضرمي قلت لابي جعفر علیه السلام علمنى دعاء ادعو به اذا لم ازره من قرب و أومأت من بعد البلاد و من داری بالتسليم عليه.

قال: فقال لی: يا علقمة اذا أنت صليت الركعتين بعد ان تومى إليه بالسلام فقل عند الإيماء من بعد التكبير (3) هذا القول فانك اذا قلت ذلك فقد دعوت بما يدعو به زواره من الملائكة و كتب الله لك (4) ماة الف الف درجة و كنت كمن استشهد مع الحسين علیه السلام تشاركهم فى درجاتهم، ثم لا تعرف الا فى الشهداء الذين استشهدوا معه و کتب لک ثواب زيارة كل نبی و کل رسول (5) و زيارة كل من زار الحسين علیه السلام منذ يوم قتل علیه السلام و على اهل بیته تقول:

اَلسَّلاَمُ عَلَيْكَ يَا ابا عَبْدِاللَّهِ اَلسَّلاَمُ عَلَيْكَ يَا بْنَ رَسُولِ اَللَّهِ اَلسَّلاَمُ عَلَيْكَ يابنَ امير الْمُؤْمِنِينَ وَ اِبْنَ سَيِّدِ الوصيِّينَ اَلسَّلامُ عَلَيْكَ يَابِنَ فاطِمَةَ الزَّهْراءِ سَيِّدَةِ نِسَاءِ اَلْعَالَمِينَ اَلسَّلاَمُ عَلَيْكَ يَا ثَارَ اَللَّهِ وَ اِبْنَ ثَارِهِ وَ الْوتْرَ اَلْمَوْتُورَ السَّلامُ عَلَيْكَ وَ عَلَيَّ الاِرْواحُ الَّتِي حَلَّتْ بِفِنَائِكَ عَلَيْكُمْ مِنًى جَمِيعاً سَلاَمُ اَللَّهِ اَبَداً مَا بَقِيتُ وَ بَقِى اَللَّيْلُ وَ اَلنَّهَارُ يَا اَبَا عَبْدِاَللَّهِ لَقَدْ عَظُمَتِ اَلرَّزِيَّةُ جَلَّتَ اَلْمُصِيبَةِ بِكَ عَلَيْنَا وَ عَلَى جَمِيعِ اَهْلِ الاِسْلامِ وَ جَلَّتْ وَ عَظُمَتْ مُصِيبَتُكَ فِي السَّمَواتِ عَلى جَمِيعِ اَهْلِ اَلسَّمَوَاتِ فَلَعَنَ اللَّهُ اُمَّةً اسْتَسَّتْ اِساسَ الظُّلْمِ وَ الْجَوْرِ عَلَيْكُمْ اَهْلَ اَلْبَيْتِ وَ لَعَنَ اَللَّهُ اُمَّةً دَفَعَتْكُمْ عَنْ مَقَامِكُمْ وَ ازالتكم عَنْ مَرَاتِبِكُمُ اَلَّتِى رَتَّبَكُمُ اَللَّهُ فِيهَا و لعَن اَللَّهُ اُمَّةً قَتَلَتْكُمْ وَ لَعَنَ اَللَّهُ الْمُمَهِّدِينَ لَهُم بالتَّمكينِ مِنْ قِتَالِكُمْ بَرِئْتُ إِلَى اَللَّهِ وَ إِلَيْكُمْ مِنْهُمْ وَ مِنْ اشْيَاعِهِمْ اتِّبَاعَهُمْ و اَوْلِيَائِهِمْ يَا ابا عَبْدِاللَّهِ إِنِّى سِلْمٌ لِمَنْ سَالَمَكُمْ وَ حَرْبٌ لِمَنْ حَارَبَكُمْ إِلَى يَوْمِ اَلْقِيَامَةِ وَ لَعَنَ اَللَّهُ آلَ زِيَادٍ وَ آلَ مَرْوَانَ وَ لَعَنَ اَللَّهُ بنى امية قَاطِبَةً وَ لَعَنَ اَللَّهُ اِبْنَ مَرْجَانَةَ وَ لَعَنَ اَللَّهُ عُمَرَ بْنَ سَعْدٍ وَ لَعَنَ اَللَّهُ شمراً وَ لَعَنَ اَللَّهُ امَّة اسرجت وَ الجَمَت وَ تَنَقَّبَتْ وَ تهيَّات ،لِقِتَالِكَ بِأَبِى أَنْتَ وَ امى لَقَدْ عَظُمَ مُصابِي بِكَ فَاسْأَلِ اَللَّهَ الَّذِي اَكْرَمَ مَقامَكَ وَ اَكْرِمْنِي بِكَ أَنْ يَرْزُقَنِي طَلَب

ص: 26

ثارك مع امام منْصُور مِنْ اَهْلِ بَيْتِ مُحَمَّدٍ صَلي اَللَّهُ عَلَيْهِ و اله سلم اَللَّهُمَّ اِجْعَلْنِى عِنْدَكَ وَجِيهاً بِالْحُسَيْنِ عَلَيْهِ السَّلاَمُ فِي اَلدُّنْيَا وَ اَلْآخِرَةِ يَا ابا عَبْدِاللَّهِ إِنِّى اِتَّقَرَّبُ إِلَى اَللَّهِ وَ إِلَى رَسُولِهِ وَ إِلَى امير اَلْمُؤْمِنِينَ وَ إِلَى فَاطِمَةَ وَ إِلَى الْحَسَنِ وَ إِلَيْكَ بِمُوالاتِكَ وَ بِالْبَراءَةِ مِمَّنْ قاتَلَكَ وَ نَصَبَ لَك الْحَرْبِ وَ بِالْبَراءَةِ مِمَّنْ استس اِساسَ اَلظُّلْمِ وَ اَلْجَوْرِ عَلَيْكُمْ وَ أَبْرَأُ إِلَى اَللَّهِ وَ إِلَى رَسُولِهِ مِمَّنْ استس اساسَ ذَلِكَ وَ بُنِيَ عَلَيْهِ بُنْيَانُهُ وَ جَرَى فِى ظُلْمِهِ وَ جَوْرِهِ عَلَيكمْ وَ عَلَى اِشْيَاعِكُمْ بَرِئْتُ إِلَى اَللَّهِ وَ إِلَيْكُمْ مِنْهُمْ وَ اتقرب إِلَى اَللَّهِ ثُمَّ إِلَيْكُمْ بِمُوَالاَتِكُمْ وَ مُوَالاةِ وَلِيِّكُمْ وَ بِالْبَراءَةِ مِنْ أَعْدَائِكُمْ وَ النَّاصِبِينَ لَكُمُ اَلْحَرْبَ وَ بِالبَرَاءَةِ مِنْ أَشْيَاعِهِمْ وَ اتباعهم إِنى سِلْمٌ لِمَنْ سَالَمَكُمْ وَ حَرْبٌ لِمَنْ حارَبَكُمْ وَ وَلِيٌ لِمَنْ وَالاَكُمْ وَ عَدُوٌ لِمَنْ عَادَاكُمْ فَاسْأَلِ اللَّهَ الَّذِى اكرمنِى بِمَعْرِفَتِكُمْ وَ مَعْرِفَةِ اَوْلِيَائِكُمْ وَ رَزَقَنِي (1) الْبَرَاءَةُ مِنْ أَعْدَائِكُمْ أَنْ يَجْعَلَنِي (2) مَعَكُمْ فِى اَلدُّنْيَا وَ اَلْآخِرَةِ وَ أَنْ يُثَبِّتَ لِي عِنْدَكُمْ قَدَمَ صِدْقٍ فِى اَلدُّنْيَا وَ الآخِرَةِ وَ اسْأَلْهُ أَنْ يُبَلِّغَنِي اَلْمَقَامَ الْمَحْمُودَ الَّذِى لَكُمْ عِنْدَ اَللَّهِ وَ أَنْ يَرْزُقَنِي طَلَبَ ثَارَى مَعَ إِمَامٍ مَهْدِيٍ (3) ظَاهِرُ نَاطِقُ (4) مِنْكُمْ وَ اسْأَلِ اللَّهَ بِحَقِّكُمْ وَ بالشان الَّذِى لَكُمْ عِنْدَهُ أَنْ یعطینی بمصابى بِكُمْ أَفْضَلَ مَا يُعْطَى مُصَاباً بِمُصِيبَةٍ مُصِيبَةٍ مَا أَعْظَمَهَا وَ أَعْظَمُ رزیتها فی الاسلام وَ فِي جَمِيعِ أَهْلِ السَّمَوَاتِ وَ الارض . اللَّهُمَّ اجْعَلْنِى فِى مقامی هَذَا مِمَّنْ تَنَالُهُ منک صَلَوَاتٍ وَ رَحْمَةُ وَ مَغْفِرَةُ اللَّهُمَّ اجْعَلْ محیای محیا مُحَمَّدٍ وَ آلِ مُحَمَّدٍ وَ مماتی مَمَاتَ مُحَمَّدٍ وَ آلِ مُحَمَّدٍ ، اللَّهُمَّ إِنَّ هَذَا يَوْمُ تبرّكت بِهِ بَنُو أُمَيَّةَ وَ ابْنِ أَكَلْتُ الْأَكْبَادِ اللَّعِينِ بْنِ اللَّعِينِ عَلَى لِسَانُ (5) نبیک صلی اللَّهِ علیه وَ اله وَ سَلَّمَ فی کل مَوْطِنٍ وَ مَوْقِفُ وَقَفَ فِيهِ نبیک صلواتک علیه وَ آلِهِ اللَّهُمَّ الْعَنْ أَبَا سفیان وَ مُعَاوِيَةُ بْنُ أَبِي سُفْيَانَ وَ يَزِيدُ بْنُ مُعَاوِيَةَ عَلَيْهِمْ مِنْكَ اللَّعْنَةُ ابْدُ الْآبِدِينَ وَ هَذَا فَرْحَةِ (6) بِهِ آلُ زیاد وَ آلِ مَرْوَانَ بِقَتْلِهِمْ الْحُسَيْنِ صَلَوَاتُ اللَّهِ عَلَيْهِ اللَّهُمَّ ضَاعِفْ عَلَيْهِمُ اللَّعْنِ مِنْكَ وَ الْعَذَابِ اللَّهُمَّ إِنِّى أَتَقَرَّبُ إِلَيْكَ فِى هَذَا الْيَوْمِ وَ فِى موقفى هَذَا وَ أَيَّامَ حَيَاتِي بِالْبَرَاءَةِ مُتَّهَمٍ وَ اللَّعْنَةَ عَلَيْهِمْ وَ بالموالاة لنبیک وَ آلِ نبیک علیهم السَّلَامُ

ثم تقول:

اللَّهُمَّ الْعَنْ أَوَّلَ ظَالِمٍ ظَلَمَ حَقِّ مُحَمَّدٍ وَ آلِ مُحَمَّدٍ وَ آخِرُ تَابِعُ لَهُ عَلَى ذَلِكَ اللَّهُمَّ الْعَنْ

ص: 27

الْعِصَابَةَ الَّتِي (1) جَاهَدْتَ الْحُسَيْنِ علیه السَّلَامَ وَ شایعت وَ بایعت وَ تَابِعَةُ عَلَى قَتْلِهِ اللَّهُمَّ الْعَنْهُمْ جَمِيعاً.

تقول ذلك مائة مرة ثم تقول:

السَّلَامُ علیک یا أَبَا عبدالله وَ علی الارواح التی حَلَّتْ بفنائک علیک منی سَلَامُ اللَّهِ أَبَداً مَا بَقِيتُ وَ بَقِىَ اللَّيْلِ وَ النَّهَارِ وَ لَا جَعَلَهُ اللَّهُ آخِرَ الْعَهْدِ مِنًى لِزِيَارَتِكَ السَّلَامُ عَلَى الْحُسَيْنِ وَ عَلَى عَلِىُّ بْنِ الْحُسَيْنِ وَ علی أَوْلَادُ الحسین وَ علی أَصْحَابِ الحسین

تقول ذلك مائة مرة ثم تقول:

اللَّهُمَّ خَصَّ أَنْتَ أَوَّلِ ظَالِمٍ بِاللَّعْنِ مِنًى وَ ابْدَأْ بِهِ أَوَّلًا ثُمَّ الثَّانِى ثُمَّ الثَّالِثُ ثُمَّ الرَّابِعُ اللَّهُمَّ الْعَنْ يَزِيدَ بْنَ مُعَاوِيَةَ خَامِساً وَ الْعَنْ عُبَيْدِ اللَّهِ بْنِ زِيَادٍ وَ ابْنُ مَرْجَانَةَ وَ عُمَرُ بْنِ سَعْدٍ وَ شمراً وَ آلِ أَبِي سُفْيَانَ وَ آلِ زیاد وَ آلِ مَرْوَانَ إِلَى يَوْمِ الْقِيَامَةِ.

ثم تسجد و تقول:

اللَّهُمَّ لَكَ الْحَمْدُ حَمِدَ الشَّاكِرِينَ لَكَ عَلَى مصابهم الْحَمْدُ لِلَّهِ عَلَى عَظِيمِ رزيّتي ، اللَّهُمَّ ارزقنی شَفَاعَةَ الْحُسَيْنِ علیه السَّلَامُ يَوْمَ الْوُرُودِ وَ ثَبَتَ لی قَدَمَ صِدْقٍ عِنْدَكَ مَعَ الْحُسَيْنِ وَ أَصْحَابِ الْحُسَيْنِ الَّذِينَ بَذَلُوا مُهَجَهُمْ دُونَ الْحُسَيْنِ علیه السَّلَامُ.

قال علقمة: قال أبو جعفر علیه السلام: إن استطعت أن تزوره فى كل يوم بهذه الزيارة فافعل

فلک ثواب جميع ذلك.

قال الشيخ رضی الله عنه: و روی خالد الطيالسي عن سيف بن عمیره قال خرجت مع صفوان بن مهران الجمال و جماعة من اصحابنا إلى الغرى بعد ما خرج أبو عبدالله علیه السلام فسرنا من الحيرة (2) الى المدينة فلما فرغنا من الزيارة صرف صفوان وجهه إلى ناحية أبي عبدالله علیه السلام فقال لنا تزورون الحسين علیه السلام ، من هذا المكان من عند رأس امير المؤمنين علیه السلام من هيهنا و أومى (3) اليه أبو عبد الله علیه السلام و أنا معه قال: فدعا صفوان بالزيارة التي رواها علقمة بن

ص: 28

محمد الحضرمي عن أبي جعفر علیه السلام في يوم عاشوراء، ثم صلى ركعتين عند رأس امير المؤمنين علیه السلام و ودع في دبرها امير المؤمنين علیه السلام و أوماً إلى الحسين بالسلام منصرفاً بوجهه نحوه و ودع في دبرها (1) و كان فيما دعاه في دبرها:

أَخَافُ کیده وَ مَقْدُرَةُ مَنْ أَخَافَ بَلَاءٍ مَقْدُرَتُهُ (1) على وَ تَرُدُّ عَنَى كَيْدَ الكَيدَةِ وَ مَكْرَ الْمَكَرَةِ اَللّهُمَّ مَنْ اَرادَنِي فَاَرِدْهُ وَ مَنْ كَادَنِي فَكِدْهُ وَ اصْرِفْ عَنِّي كَيْدَهُ وَ مَكْرَهُ وَ بَأْسَهُ وَ اَمانِيَّةً وَ امْنَعْهُ عَنّى كَيْفَ شِئْتَ وَ اِنِّي شِئْت.

اَللَّهُمَّ اشْغَلْهُ عَنّى بِفَقْرٍ لاَ تَجْبُرُهُ وَ بِبَلاَءٍ لاَ تَسْترُهُ وَ بِفَاقَةٍ لاَ تَسُدُّها وَ بِسُقْمٍ لاَ تُعَافِيهِ وَ ذُلٍ لاَ تُعِزُّهُ وَ بِمَسْكَنَةٍ لا تجبرها اَللّهُمَّ اِضْرِبْ بِالذُّلِّ نصْبَ عَيْنَيْهِ (2) وَ ادْخُلْ عَلَيْهِ الْفَقْرَ فِي مَنزِلِهِ وَ الْعِلَّةَ وَ السُّقْمَ فِي بَدَنِهِ حَتَّى تَشْغَلَهُ عَنَى بِشُغُلٍ شَاغِلٍ لاَ فَراغَ لَهُ وَ اِنْسِهِ ذِكْرَى كَمَا اَنْسَيْتَهُ ذِكْرَكَ وَ خُذْ عَنِّي (3) بِسَمْعِهِ وَ بَصَرِهِ وَ لِسانِهِ وَيدِهِ وَ رِجْلِهِ وَ قَلْبِهِ وَ جَمِيعِ جَوَارِحِهِ وَ اُدْخُلْ عَلَيْهِ فى جَمِيعِ ذَلِكَ اَلسُّقْمِ وَ لاَ تَشْفِهِ حَتَّى تَجْعَلَ ذَلِكَ لَهُ شُغُلاً شَاغِلاً بِهِ عَنِّي وَ عَنْ ذِكْرِي وَ اِكْفِنِي يَا كَافِيَ مَا لاَ يَكْفِي سِوَاكَ فَاِنَّكَ اَلْكَافِي لاَ كَافِيَ سِوَاكَ وَ مُفَرِّجُ (4) لا مُفَرِّجَ سواک وَ مغیث (5) لاَ مُغِيثَ سِوَاكَ وَ جَارٌ لاَ جَارَ سِواكَ خابَ مَنْ كَانَ رَجَاءَهُ سِوَاكَ وَ مُغِيثُهُ سِوَاكَ وَ مَفْزَعُهُ إِلَى سِواكَ وَ مَهْرَبُهُ وَ مَلْجاهُ إِلى غَيْرِكَ وَ مَنْجاهُ مِنْ مَخْلُوقٍ غَيْرِكَ فَاَنَتَ ثِقَتِي وَ رَجائِي وَ مَفْزَغِي وَ مَهْرَبِي وَ مَلْجَأِي وَ مَنْجايَ فِيكَ اسْتَفْتَحُ وَ بِكَ اسْتَنْجَحَ وَ بِمُحَمَّدٍ وَ آلِ مُحَمَّدٍ اتَّوَجَّهُ إِلَيْكَ وَ اِتَّوَسَلَ وَ اتَّشَفعَ فَاَسْأَلُكَ يا اَللَّهُ يا اَللَّهُ يا اَللَّهُ فَلَكَ الْحَمْدُ وَلَكَ الشُّكْرُ وَ اِلَيْكَ الْمُشْتَكِي وَ اَنْتَ اَلْمُسْتَعانُ فَاَسْأَلُكَ يا اَللَّهُ يا اَللَّهُ يا اَللَّهُ بِحَقِّ مُحَمَّدٍ وَ آلِ محمّد أَنْ تصلّى عَلَى مُحَمَّدٍ وَ آلِ مُحَمَّدٍ وَ أَنْ تَكْشِفَ عَنِّي غَمِّي وَ هَمِّي وَ كُرْبَى فِى مَقَامَى هَذَا كَمَا كَشَفْتَ عَنْ نَبِيِّكَ هَمَّهُ وَ غَمَّهُ وَ كَربَهُ وَ كَفَيْتَهُ هَولَ عَدُوِّهِ فَاكشِف عَنّى كَما كَشَفْتَ عَنْهُ وَ فَرِّجْ عَنِّى كَمَا فَرَّجْتَ عَنْهُ وَ اكْفِنِى كَما (6) كَفَيْتَهُ وَ اصْرِفْ عَنى هَوْلَ مَا اُخَافُ هَوْلَهُ وَ مَؤُونَةَ مَا اُخافُ مَؤونَتَهُ وَ هَمَّ ما اخافُ هَمَّهُ بِلاَ مَؤُونَةٍ عَلَيَّ نَفْسِي مِنْ ذَلِكَ وَ اصْرِفْنِي بِقَضاءِ حَوائِجِي وَ كِفايَةِ ما اهْمَنى هَمُّهُ مِنْ اَمْرِ آخِرَتِي وَ دُنْيَايَ يَا اميرَ اَلْمُؤْمِنِينَ وَ يَا اِبَا عَبْدِاللَّهِ عَلَيْكُمَا مِنِّي اَللَّهُ ابداً مَا (7) بَقِيَتْ وَ بَقِى اللَّيْلُ وَ النَّهَارَ ولا جَعَلَهُ اللَّهُ آخِرَ العَهدِ مِنْ زِيَارَتِكُمَا وَ لا فَرَّقَ بَيْنِي وَ بَيْنَكُما اللَّهُمَّ احينى حَياةَ مُحَمَّدٍ وَ ذُرِّيَّتِهِ وَ امتني مَماتَهُم وَ تَوَفَّني عَلَيَّ مِلَّتَهُم و

ص: 30

احْشُرْنِي فِي زُمْرَتِهِمْ وَ لا تُفَرِّقْ بَيْنِي وَ بَيْنَهُمْ طَرْفَةَ عَيْنٍ ابداً فِي اَلدُّنْيَا وَ اَلْآخِرَةِ يَا اميرَ اَلْمُؤْمِنِينَ وَ يَا ابا عِبْداللَّهِ اتَيْتُكُمَا زَائِراً وَ مُتَوَسِّلاً إِلَى اَللَّهِ رَبّى وَ رَبِّكُمَا وَ مُتَوَجِّهاً إِلَيْهِ بِكُمَا إِلَى اَللَّهِ فِي حَاجَتِي هَذِهِ فَاشْفَعَالَى فَانٍ لَكُمَا عِنْدَ اللَّهِ الْمَقَامَ الْمَحْمُودَ وَ الْجَاهَ الْوَجِيهَ وَ الْمَنْزِلَ الرَّفِيعَ وَ الْوَسِيلَةَ أَنَّى انْقَلَبَ عَنْكُما مُنْتَظِراً لِتَنَجُّزِ اَلْحَاجَةِ وَ قَضَائِهَا وَ نَجَاحِهَا مِنَ اَللَّهِ بِشَفَاعَتِكُمَا لِى إِلَى اَللَّهِ فِي ذَلِكَ فَلاَ اِخْيَبَ وَ لاَ يَكُونُ منقلبى مُنْقَلَباً خَائِباً خَاسِراً بَلْ يَكُونُ مُنْقَلَبى مُنْقَلَباً رَاجِحاً مُفْلِحاً مُنْجِحاً مُسْتَجَاباً لى بِقَضَاءِ جَمِيعِ حَوَائِجِي (1) وَ تَشَفَّعَا لِى إِلَى اَللَّهِ اِنْقَلِبْ عَلَى مَا شَاءَ اَللَّهُ وَ لاَ حَوْلَ وَ لاَ قُوَّةَ اِلاّ بِاللَّهِ مُفَوِّضاً امرى الى اللّه ملجئا ظهرى إِلَى اَللَّهِ وَ مُتَوَكِّلاً عَلَى اَللَّهِ وَ اَقُولُ حَسْبِيَ اَللَّهُ وَ كفى سَمِعَ لِمَنْ دَعَا لَيْسَ لَى وَرَاءِ اَللَّهِ وَ وَرَائِكُمْ يَا سَادَتِي مُنْتَهِي مَا شَاءَ رَبَّى كَانَ وَ مَا لَمْ يَشَاءْ لَمْ يَكُنْ وَ لاَ حَوْلَ وَ لاَ قُوَّةَ اِلاّ بِاللَّهِ اِسْتَوْدَعَكُمَا اَللَّهَ وَ لاَ جعَلَه اَللَّهُ آخِرَ اَلْعَهْدِ مِنًى إِلَيْكُمَا اِنْصَرَفْتُ يَا سيدى يَا اَمِيرَ اَلْمُؤْمِنِينَ وَ يَا مَوْلاَيَ أَنْتَ يَا ابا عَبْدِاَللَّهِ يَا سَيِّدِي وَ سلامى عَلَيْكُمَا متَّصِلٌ مَا اِتَّصَلَ اَللَّيْلُ وَ اَلنَّهَارُ وَاصِلٌ ذَلِكَ إِلَيْكُمَا غَيْرُ مَحْجُوبٍ عَنْكُمَا سلاَمَى إِنْ شاءَ اَللَّهُ وَ اسْأَلهُ بِحَقِّكُما اَنْ يَشاءَ ذَلِكَ وَ يَفْعَلُ فَاِنَّهُ حَمِيدٌ مَجِيدٌ اِنْقَلَبْتُ يا سَيِّدَى عَنْكُمَا تَائِباً حَامِداً لِلَّهِ تَعَالَى شَاكِراً رَاجِياً لِلاِجَابَةِ (2) غَيْرَ آيِسٍ وَ لاَ قَانِطٍ أَئِبّاً عَائِداً رَاجِعاً الى زِيَارَتِكُمَا غَيْرَ رَاغِبٍ عَنْكُمَا وَ لاَ عَنْ زِيَارَتِكُمَا بَلْ راجع عَائِدٌ إِنْ شَاءَ اَللَّهُ وَ لاَ حَوْلَ وَ لاَ قُوَّةَ الاّ بِاللَّهِ يَا سَادَتِي رَغِبْتُ إِلَيْكُما وَ إِلَى زِيَارَتِكُمَا بَعْدَ اَنْ زَهِدَ فِيكُمَا وَ فى زِيَارَتِكُمَا اَهْلُ اَلدُّنْيا فَلاَ خَيَّبَنِي اَللَّهُ مِمَّا رَجَوْتُ وَ ما اَمَّلْتُ فِى زِيارَتِكُما اِنَّهُ قَرِيبٌ مُجِيبٌ.

قال سيف بن عمیره فسألت صفوان فقلت له: إن علقمة بن محمد لم يأتنا بهذا عن ابی جعفر علیه السلام انما اتانا بدعاء الزيارة ؟ فقال صفوان وردت مع سيدى أبي عبدالله علیه السلام إلى هذا المكان ففعل مثل الذي فعلناه فى زيارتنا و دعا بهذا الدعاء عند الوداع بعد أن صلي كما صلينا و ودع كما و دعنا.

ثم قال لى صفوان: قال لى أبو عبد الله علیه السلام: تعاهد (3) هذه الزيارة وادع بهذا الدعاء و زربه فانى ضامن على الله تعالى لكل من زار بهذه الزيارة و دعا بهذا الدعاء من قرب أو بعد أن

ص: 31

زيارته مقبولة و سعيه مشکور و سلامه واصل غير محجوب و حاجته مقضية من الله بالغا (1) ما بلغت و لا يخيبنه.

یا صفوان وجدت هذه الزيارة مضمونة بهذا الضمان عن أبي و أبي عن أبيه على بن الحسين مضموناً بهذا الضمان عن الحسين و الحسين عن اخيه الحسن مضموناً بهذا الضمان و الحسن عن أبيه امير المؤمنين مضموناً بهذا الضمان و امير المؤمنين عن رسول الله صلی الله علیه و اله و سلم مضموناً بهذا الضمان و رسول الله عن جبرئيل مضموناً بهذا الضمان و جبرئيل عن الله عزوجل مضموناً بهذا الضمان و قد آلى الله عزوجل من زار الحسين بهذه الزيارة، من قرب أو بعد و دعا بهذا الدعاء، قبلت منه زيارته و شفعته فى مسألته بالغاً ما بلغت و اعطيته سؤله ثم لا ينقلب خائباً و اقلبه مسروراً قريراً عينه بقضاء حاجته و الفوز بالجنة و العتق من النار و شفعته في كل من شفع خلا ناصب لنا اهل البيت و الى الله على نفسه و اشهدنا بما شهد (2) ملائكة ملكوته على ذلك.

ثم قال :جبرئیل یا رسول الله ارسلنى الله إلیک سروراً و بشری لک و سروراً و بشری لعلی و فاطمة و الحسن و الحسين و إلى الائمة من ولدك إلى يوم القيامة فدام يا محمد سرورک و سرور علی و فاطمة و الحسن و الحسين و الائمة و شيعتكم إلى يوم البعث.

ثم قال لى صفوان: قال لى أبو عبدالله علیه السلام: يا صفوان اذا حدث لك إلى الله حاجة فزر بهذه الزيارة من حيث كنت و ادع بهذا الدعاء و سل ربک حاجتک تاتک من الله و الله غير مخلف وعده رسوله صلی الله علیه و اله و سلم بمنه و الحمد لله رب العالمين.

محصل ترجمه این حدیث شریف آن که:

به سند مذکور از شیخ طایفه - قدس الله سره - که شطری از محامد جلیله او به اندازه وسع بیان این الکن ،شنیدی روایت کردیم و آن جناب از محمد بن اسماعیل بن بزيع و او از صالح بن عقبه و او از پدر خود عقبة بن قیس بن سمعان و او از باقر علوم النبيين، حضرت ابو جعفر علیه السلام که فرمود هر که زیارت کند حسین را در روز دهم ،محرم تا آن که نزد قبر او گریان ،شود ملاقات کند خدای عزوجل را روز لقای خدای ،تعالی با ثواب دو هزار حجه و دو هزار

ص: 32

عمره و دو هزار غزوه و ثواب هر غزوه و حجه و عمره مانند ثواب آن است که حج و غزا و عمره در خدمت رسول خدای صلی الله علیه و اله و سلم و ائمه راشدین کرده باشد.

عقبه گوید گفتم: فدایت شوم چه ثواب دارد کسی که در اقاصی بلاد بعیده باشد و متمکن نشود از رفتن به جانب قبر او آن روز را؟

فرمود: چون چنین باشد بیرون آید به صحرایی یا بالا رود بر بام بلندی در خانه خویش و اشاره کند به جانب قبر او به سلام و اجتهاد و مبالغه نماید در نفرین بر کشنده او از آن دو رکعت نماز گذارد و بایستی این کار در اوّل روز باشد قبل از آن که آفتاب به زوال رسد آن گاه ندبه کند حسین علیه السلام را و بگرید و بفرماید تا اهل خانه او از آنان که تقیه ندارد بگریند بر حسین علیه السلام و بر پای کند در خانه خود مصیبت را به اظهار جزع در آن روز و بایستی تعزیت دهند برخی از ایشان برخی را به مصیبت زدگی ایشان به واسطه حسین علیه السلام ضامنم برای ایشان آن گاه که چنین کنند بر خدای عزوجل تمام این ثواب را گفتم: فدای تو شوم تو ضامنی برای ایشان و کفیلی؟ فرمود: من ضامنم و من کفیلم برای گفتم: چگونه تعزیت دهند بعضی ما بعضی را؟ فرمود می گویند:«أَعْظَمَ اللَّهُ أُجُورَنَا بِمُصَابِنَا بِالْحُسَيْنِ علیه السَّلَامَ وَ جَعَلْنا واياكم مِنَ الطَّالِبِينَ بشاره مَعَ وَلِيِّهِ الامام المهدى مِنْ آلِ مُحَمَّدٍ صلی اللَّهِ علیه وَ اله وَ سَلَّمَ» یعنی بزرگ فرماید خداوند اجر های ما را به مصیبت زدگی به حسین علیه السلام و قرار دهد ما و شما را از خواهندگان خون او با ولی دم او امام مهدی از آل محمد صلی الله علیه و اله و سلم.

و اگر بتوانی که بیرون نیایی از خانه آن روز را چنان کن که همانا او روز شومی است که بر آورده نشود در او حاجت مؤمنی و اگر بر آورده شود برکت برای ،او در او نیست و رشدی در او نبیند و بایستی که ذخیره نکند کسی از شما ها برای منزل ،خود در آن روز چیزی چه اگر کسی در آن روز ذخیره کند برکت نباشد او را در ذخیره خود و مبارک نشوند بر او اهل .او. چون چنین کنند خدا بنویسد برای ایشان ثواب هزار حج و هزار عمره و هزار غزوه که همه آن ها با رسول خدای .باشد و مرایشان را است ثواب مصیبت هر نبی و رسولی و صدیقی و شهیدی که مرده باشد یا کشته شود از آن روز که خدا دنیا را آفریده تا آن وقت که قیامت به پای شود.

صالح بن عقبه و سیف بن عمیره گفتند که علقمة بن محمد الحضر می گفت به حضرت باقر علیه السلام :گفتم تعلیم کن مرا دعایی که من به او دعا کنم چون از نزدیک او را زیارت کنم (1)

ص: 33

و بخواهم ایماء کنم از شهر های دور به سوی او از خانه خود به سلام بر او.

علقمه گفت: امام فرمود: ای علقمه چون نماز کنی بعد از این که اشاره کنی به جانب او به سلام بگوی وقت ایماء کردن بعد از این که تکبیر بگویی این قول را - یعنی زیارت آتیه را - که اگر بگویی او را دعا کرده [ای] به آن چه دعا کنند به او زایران حسین از ملائکه و بنویسد خدای برای تو هزار هزار درجه و ماننده آنان شوی که با حسین علیه السلام به درجه شهادت رسیدند تا این که شریک شوی ایشان را در درجاتشان آن گاه شناخته نشوی الا در شهدایی که با او شهید شدند و نوشته شود برای تو ثواب زیارت هر نبی و هر رسول و زیارت هر که زیارت کرده حسین علیه السلام را از آن روز که کشته شده؛ سلام الله عليه و على اهل بيته.

بعد از این عبارت زیارت و لعن و سلام و دعا و دعای سجده - بالتمام - مذکور است به نوشتیم و تدریجاً در اثنای باب ثانی نیز مذکور می شود.

علقمه گوید که حضرت باقر علیه السلام فرمود: اگر بتوانی زیارت کنی حسین علیه السلام را هر روزه به این زیارت چنان کن که تو راست جمیع این ثواب ها.

و روایت کرده محمد بن خالد الطیالسی از سیف بن عمیره که من با صفوان بن مهران جمال و جماعتی از اصحاب ما رفتیم به نجف بعد از خروج حضرت صادق علیه السلام از حیره به جانب مدینه چون ما از زیارت فارغ شدیم صفوان روی خود را به جانب قبر سيد الشهداء علیه السلام کرد و با ما گفت: حسین علیه السلام را از این مکان زیارت کنید از نزدیک سر مقدس امیر المؤمنين علیه السلام از این جا که صادق آل محمد علیه السلام نیز چنین کرد گاهی که من در خدمتش بودم

سیف :گوید پس بخواند صفوان زیارتی که علقمة بن محمّد از باقر علوم النبيين علیه السلام روایت کرده بود در روز عاشوراء آن گاه دو رکعت نماز کرد نزد سر امیر المؤمنين علیه السلام و وداع گفت از پی او امیر المؤمنین را و اشاره کرد به جانب قبر حسین روی به او آورده و وداع کرد بعد از زیارت او را و از جمله دعا های او این بود: «یا اللَّهِ یا اللَّهِ یا اللَّهُ» تا آخر دعای مذکور مشهور به دعای علقمه که سابقاً مذکور شد و در خاتمه باب ثانی با ترجمه و بیان مجدداً یاد شود.

ص: 34

سيف بن عمیره گوید: از صفوان سؤال کردم و گفتم علقمة بن محمد این دعا را برای ما از حضرت باقر روایت نکرد بلکه همان زیارت را حدیث کرد صفوان گفت که من وارد شدم با سید ،خودم صادق آل محمد صلی الله علیه و اله و سلم به این مکان پس چنان کرد که ما کردیم در زیارت خودمان و دعا کرد به این دعا هنگام وداع بعد از این که دو رکعت نماز گذاشت چنان چه ما نماز گذاشتیم و وداع ،کرد چنان چه ما وداع .کردیم بعد از آن صفوان گفت که صادق به من فرمود که مواظب باش این زیارت را و بخوان او را که من ضمانت دارم بر خدای تعالی برای هر که زیارت کند به این زیارت و دعا کند به این دعا - از قریب یا بعید - این که زیارتش مقبول شود و سعیش مشکور و سلامش به آن حضرت واصل شود محجوب نماند و حاجت او قضا شود هر چه قدر بزرگ و عظیم باشد و او را خائب ننماید.

ای صفوان این زیارت را با این ضمان از پدرم شنیدم و پدرم از پدرش علی بن الحسین علیه السلام شنیده با همین ضمان و علی بن الحسین علیه السلام از حسین علیه السلام با همین ضمان و حسین علیه السلام از برادرش حسن علیه السلام با همین ضمان و حسن از پدرش امیر المؤمنين علیه السلام با همین ضمان و امیر المؤمنین از رسول خدای صلی الله علیه و اله و سلم با همین ضمان و رسول خدای از جبرییل علیه السلام با همین ضمان و جبرییل از خدای عزوجل و با همین .ضمان و به تحقیق که خدای عزوجل سوگند یاد کرده که هر که زیارت کند حسین را به این زیارت - از نزدیکی یا دوری - و دعا کند به این دعا قبول کنم از او زیارتش را و برآورم حاجتش را هر چه باشد و بدهم مسألتش را آن گاه باز نگردد از حضرت من با خیبت و خسار و بازش گردانم مسرور و قریر العین به بر آوردن حاجت و فوز به جنت و آزادی از دوزخ و قبول کنم شفاعت او را در حق هر کس که شفاعت کند جز دشمن ما اهل بیت. و قسم یاد کرده خدای تعالی بر ذات مقدس خود و گواه گرفته ما را به نحوی که شهادت داده اند ملائکه ملکوت بر این آن گاه جبرییل :گفت یا رسول الله فرستاده مرا خدای به سوی تو به جهت سرور و بشارت تو و سرور و بشارت علی و فاطمه و حسن و حسین و به سوی امامان از اولاد تو تا روز قیامت، پس مستمر و پاینده باد مسرت تو و مسرت علی و فاطمه و حسن و حسین و شیعت شما تا روز رستخیز .

گاه آن گاه صفوان با من گفت که صادق آل محمد علیه السلام با من گفت ای ،صفوان هر را حاجتی برسد به سوی خدا زیارت کن به این زیارت هر جا که باشی و دعا کن به این دعا و سؤال کن از پروردگار خود حاجتت را که برآورده شود از خدای و خدا خلاف نخواهد کرد وعده ای که به رسول خود صلی الله علیه و اله و سلم داده به جود و امتنان ،خویش و الحمد لله رب العالمين تا

ص: 35

این جا بود روایت شیخ قدس الله رمسه.

اما روایت کامل الزیارة به همین سند از شیخ طایفه از شیخ اجل اعظم و استاد من تقدم زعيم الشيعة و مقيم الشريعة و من لا يقوم العبارة بواجب ثنائه و لا يحوم القلم حول حومة بيانه و ادائه مع أن جميع فضائل الشيعة راجعة إليه و رقاب علمائهم عن آخرهم خاضعة لديه لأنه رحاهم التى دينهم عليها يدور و إليه تجلب من العلم و النظر اعشار الجزور المعبر عنه في التوقيع الوقيع باللقب الرفيع الذى يخضع عنده الرفيع و هو «الاخ السديد و الولّى الرشيد و الشيخ المفيد و الناصر للحق و الداعى إليه بكلمة الصدق و ملهم الحق و دلیله» (1) و فيه غنى عن بسط الكلام و تطويله فان مدح الامام امام كل مدح و من تصدّى للقول بعده فقد تعرض للقدح، ابی عبدالله محمد بن محمد بن النعمان - رضي الله عنه و ارضاه - که حامل علم ائمه علیهم السلام است در امت محمدیه و ناشر و مؤسس طریقه قویمه جعفریه است در شیعه امامیه از شیخ اجل اقدم و ثقه اعظم اکرم استاد المفید و حسبه به من تجلیل و تمجید و كلّما يوصف به الناس من فقه و ثقة و جميل فهو فوقه كما شهد له به النجاشي (2) و العلامة (3) - ادام الله اکرامهما و اکرامه - أبى القاسم جعفر بن محمد بن قولويه القمي - رضی ارضاه و احله من فردوس الجنان اعلاه - روایت می کنم.

و با روایت مصباح اختلاف یسیری دارد که تنبیه بر وجوه فرق باید گذاشت چه نقل جميع خبر موجب تطویل و تکرار بی فایده است اگر چه اشاره به اختلاف نسخه در بعض مواضع در حاشیه کرده ام ولی مقصود در این مقام امور مهمه است و او در اموری است:

یکی این که صورت سند او چنین است:

حکیم بن داود بن حكيم و غيره عن محمّد بن موسى الهمداني عن محمد بن خالد الطيالسي عن سيف بن عمیره و صالح بن عقبة معاً عن علقمة بن محمد الحضرمي و محمد بن اسماعيل عن صالح بن عقبه عن مالك الجهني عن أبي جعفر الباقر علیه السلام .

دیگر این که فقره:«الفى حجة و الفى عمرة و الفى غزوة» در عبارت او «الفی الف» است و بر این قیاس در فقره ذیل که «الف حجة» است در نسخه او «الف الف» است.

ص: 36

امر سوم آن که در حکایت عبارت علقمه چنین می گوید قال صالح بن عقبة الجهني و سيف بن عميرة قال علقمة بن محمد الحضرمی فقلت لابی جعفر علیه السلام العلمنى دعاء ادعو به فى ذلك اليوم إذا أنا زرته من قريب و دعاء ادعو به اذا لم ازره عن قريب و أومأت إليه من بعد البلاد من سطح داری قال فقال يا علقمة، اذا أنت صليت الركعتين بعد ان تومى إليه بالسلام و قلت عند الإيماء إليه من بعد الركعتين هذا القول فانّك اذا قلت ذلك فقد دعوت بما يدعو به من زاره من الملائكة و كتب لك بها ألف ألف حسنة و محى عنك ألف ألف سيئه و رفع لك مائة ألف ألف درجة إلى آخر الحديث.

بعد از آن عبارت زیارت را نقل کرده و در مواقعی الفاظ زیارت مختلف است با لفظ مصباح و ما عین عبارت او را در این مقام ایراد می کنیم:

اَلسَّلاَمُ عَلَيْكَ يَا اِبَا عَبْدِاللَّهِ اَلسَّلاَمُ عَلَيْكَ يَابْنَ رَسُولِ اَللَّهِ اَلسَّلاَمُ عَلَيْكَ يَا خِيَرَةَ اَللَّهِ وَ اِبْنَ اَلْخِيَرَةِ اَلسَّلاَمُ عَلَيْكَ يَابْنَ امير اَلْمُؤْمِنِينَ وَ اِبْنَ سَيِّدِ اَلْوَصِيِّينَ السَّلامُ عَلَيكَ يابْنِ فاطِمَةَ الزَّهْراءِ سَيِّدَةِ نِساءِ اَلْعالَمِينَ اَلسَّلاَمُ عَلَيْكَ يَا ثَارَ اَللَّهِ وَ اِبْنَ ثَارِهِ وَ الْوِتْرَ الْمَوْتُورَ اَلسَّلاَمُ عَلَيْكَ وَ عَلَى اَلاِرْوَاحِ اَلَّتِي حَلَّتْ بِفِنَائِكَ عَلَيْكُمْ مِنَّا (1) جَمِيعاً سَلَامُ اللَّهُ (2) اَبَداً ما بَقِيتُ وَ بَقِى اللَّيْلُ وَ النَّهارُ يا ابا عبداللّهِ لَقَدْ عَظُمَتِ اَلرَّزِيَّةُ وَ جَلَّتِ الْمُصِيبَةُ بِكَ عَلَيْنا وَ عَلى جَمِيعِ اَهْلِ السَّمَواتِ فَلَعَنَ اللَّهُ اُمَّةً اَسَّسَتْ اِساسَ الظُّلْمِ وَ الْجَوْرِ عَلَيْكُمْ اَهْلَ الْبَيْتِ وَ لَعَنَ اَللَّهُ اُمَّةً دَفَعَتْكُمْ عَنْ مَقَامِكُمْ وَ ازالتكم عَنْ مَرَاتِبِكُمُ اَلَّتِى رَتَّبَكُمُ اَللَّهُ فِيها وَ لَعَنَ اللَّهُ اُمَّة قَتَلَتْكُمْ وَ لَعَنَ اَللَّهُ اَلْمُمَهِّدِينَ لَهُمْ بِالتَّمْكِينِ مِن قِتَالِكُمْ يا ابا عبدِاللَّهِ انى سِلْمٌ لِمَنْ سَالَمَكُمْ وَ حَرْبٌ لِمَنْ حَارَبَكُمْ إِلَى يَوْمِ اَلْقِيَامَةِ فَلَعَنَ اَللَّهُ آلَ زِيَادٍ وَ آلَ مَرْوَانَ وَ لَعَنَ اَللَّهُ بَنِى امية قَاطِبَةً وَ لَعَنَ اَللَّهُ اِبْنَ مَرْجَانَةَ لَعَنَ اَللَّهُ عُمَرَ بْنَ سَعْدٍ وَ لَعَنَ اَللَّهُ شِمْراً وَ لَعَنَ اللَّهُ اَمَّةً اَسْرَجَتْ وَ الْجَمْتُ اَللَّهُ اُمَّةً اَسْرَجَتْ وَ الْجَمَتْ وَ تَنَقَّبَتْ وَ تهيَّات لِقِتالِكَ يا ابا عِبْدِاللَّهِ بَابِي أَنْتَ وَ امى لَقَدْ عَظُمَ مُصابِي بِكَ فَاسْأَلِ اللَّهَ الَّذِي اَكْرَمَ مَقامَكَ أَنْ يُكْرِمَنِي بِكَ وَ يَرْزُقَنِي طَلَبَ ثَارِكَ مَعَ امام مَنْصُورٍ مِنْ آلِ مُحَمَّد آل مُحَمَّدٍ صلي اَللَّهُ عَلَيْهِ و اله و سلم اَللَّهُمَّ اِجْعَلْنِي وَجِيهاً بِالْحُسَيْنِ عِنْدَكَ فِى اَلدُّنْيا وَ اَلْآخِرَةِ يَا سَيِّدَى يَا اِبَا عَبْدِاَللَّهِ انى اِتَّقَرَّبُ إِلَى اَللَّهِ وَ إِلَى رَسُولِهِ وَ إِلَى أَمِيرِ اَلْمُؤْمِنِينَ وَ إِلَى فاطِمَةَ وَ إِلَى الْحَسَنِ وَ اِلَيْكَ بِمُوالاتِكَ يا اَبا عَبْدِاَللَّهِ وَ بِالْبَراءَةِ مِمَّنْ قَاتَلَكَ وَ نَصَبَ لَكَ الْحَرْبَ وَ مِنْ جَمِيعِ أَعْدَائِكَ وَ بِالْبَراءَةِ مِمَّن اسْتسَّ الْجَوْرَ وَ بُنِيَ عَلَيْهِ بُنْيانَهُ وَ اَجِرِي ظُلْمَهُ وَ جَورُهُ عَلَيكُم وَ عَلَيَّ اَشْيَاعُكُمْ بَرِئْتُ إِلَى اَللَّهِ وَ إِلَيْكُمْ مِنْهُمْ وَ اِتَّقَرب إِلَى اَللَّه

ص: 37

ثُمَّ إِلَيْكُمْ بِمُوَالاتِكُمْ وَ مُوَالاةِ وَلِيِّكُمْ وَ الْبَراءَةِ مِنْ أَعْدَائِكُمْ وَ النَّاصِبِينَ لَكُمُ الْحَرْبَ وَ اَلْبَرَاءَةِ مِنْ اشْيَاعِهِمْ وَ اتِّباعِهم إِنى سِلْمٌ لِمَنْ سَالَمَكُمْ وَ حَرْبٌ لِمَنْ حَارَبَكُمْ مُوَالٍ (1) لِمَنْ وَالاكُمْ مَعَادٍ (2) لِمَنْ عَادَاكُمْ فَاسْأَلِ اَللَّهَ اَلَّذِى اُكْرمْنِى بِمَعْرِفَتِكُمْ وَ مَعْرِفَةِ اَوْلِيائِكُمْ وَ رَزَقَنِى اَلْبَرَاءَةَ مِنْ أَعْدَائِكُمْ أَنْ يَجْعَلَنِى مَعَكُمْ فِى الدُّنْيَا وَ الآخِرَةِ وَ اسْأَلْهُ أَنْ يُبَلِّغَنِي اَلْمَقَامَ اَلْمَحْمُودَ لَكُمْ عِنْدَ اَللَّهِ وَ اَنْ يَرْزُقَنِى طَلَبَ ثَارِكُمْ مَعَ اَمَامٍ مهدى نَاطِقٍ لَكُمْ وَ اِسْأَل الله بِحَقِّكُم وَ بِالشَّانِ الَّذِى لَكُم عِنْدَهُ اَنْ يُعْطِيَنِي بِمُصابى بِكُمْ أَفْضَلَ مَا اُعْطَى مُصَاباً بِمُصِيبَةٍ اَقُولُ إِنَّا لِلَّهِ وَ إِنّا إِلَيْهِ راجِعُونَ يا لَهَا مِنْ مُصِيبَةٍ مَا أَعْظَمَهَا وَ اعْظِمَ رَزِيَّتَهَا فِى الاسلامِ وَ فى جَميعِ السَّمواتِ وَ الارضينَ.

اَللَّهُمَّ اِجْعَلْنِى فى مَقَامَى هَذَا مِمَّنْ تَنالُهُ مِنْكَ صَلَواتٌ وَ رَحْمَةٌ وَ مَغْفرَةٌ اَللّهُمَّ اجْعَلْ مَحْيايَ مَحْيا مُحَمَّدٍ وَ آلِ مُحَمَّدٍ وَ مَماتِي مَماتَ مُحَمَّدٍ وَ آلِ مُحَمَّدٍ اَللّهُمَّ اِنَّ هَذا يَوْمٌ تَنْزِلُ فِيهِ اَللَّعْنَةُ عَلَى آلِ زِيَادٍ وَ آلِ امية وَ اِبْنِ آكِلَةِ الأكْبادِ اللَّعينِ بنِ اللَّعِينِ عَلَى لِسانِ نَبِيِّكَ فِي كُلِّ مَوْطِنٍ وَ مَوْقِفٍ وَقَفَ فِيهِ نَبِيُّكَ صَلَّي اَللَّهُ عَلَيْهِ و اله وَ سَلَّمَ وَ عَلِيٍ يَزِيدُ بْنِ مُعَاوِيَة اللعنة ابد اَلْآبِدِينَ اَللَّهُمَّ فَضَاعِفْ عَلَيْهِمُ اللعنة ابْدَأْ لِقَتْلِهِمُ اَلْحُسَيْنَ عليه السلام اَللّهُمَّ اِنَّى اِتَّقَرَّبُ إِلَيْكَ فِى هَذَا اَلْيَوْمِ فِي مَوْقِفَى هَذَا اَيَامُ حَيَاتَى بِالْبَرَاءَةِ مِنْهُمْ بِاللَّعْنِ عَلَيْهِمْ وَ بِالْمُوالاةِ لِنَبِيِّكَ وَ اَهْلِ بَيْتِ نَبِيِّكَ صَلي اللّهُ عَلَيْهِ و اله وَ سَلم.

ثم تقول مائة مرة:

اللَّهُمَّ الْعَنْ أَوَّلَ ظَالِمٍ ظَلَمَ حَقِّ مُحَمَّدٍ وَ آلِ مُحَمَّدٍ وَ آخِرُ تَابِعُ لَهُ عَلَى ذَلِكَ اللَّهُمَّ الْعَنِ الْعِصَابَةِ الَّتِى جَاهَدْتَ (3) الْحُسيْن وَ تَابِعَةُ أَعْدَائِهِ عَلَى قَتَلَهُ وَ قَتَلَ أَنْصَارُهُ اللَّهُمَّ الْعَنْهُمْ جَمِيعاً.

ثم قل مائة مرة:

اَلسَّلاَمُ عَلَيْكَ يَا اِبا عَبْدِاَللَّهِ وَ عَلَيَّ الارواح اَلَّتِي حَلَّتْ بِفِنَائِكَ عَلَيْكُمْ مِنِّي سَلاَمُ اَللَّهِ ابداً مَا بَقِيتُ وَ بَقَى اَللَّيْلُ وَ اَلنَّهَارُ وَ لاَ يَجْعَلُهُ اَللَّهُ آخِرَ اَلْعَهْدِ مِنْ زيارتِكُم اَلسَّلامُ عَلَى الْحُسيْن بن عَلِيٍ وَ عَلِيٍ عَلِيِّ بْنِ اَلْحُسَيْنِ وَ عَلِيٍ اصْحَابِ اَلْحُسَيْنِ صَلَوَاتُ اَللَّهِ عَلَيْهِمْ اِجْمَعِينَ.

ثم تقول مرة واحدة:

اللَّهُمَّ خُصَّ اولَ ظالِمٍ ظَلَمَ آلَ نَبِيِّكَ بِاللَّعْنِ ثُمَّ الْعَنْ اَعْداءَ آلِ مُحَمَّدٍ مِنَ الاَوْلِينَ وَ اَلْآخِرِينَ اَللَّهُمَّ اِلْعَنْ يَزِيدَ وَ أَبَاهُ وَ اِلْعَنْ عُبَيْدَ اَللَّهِ بْنَ زِيَادٍ وَ آلَ مَرْوَانَ وَ بَنَى امية قَاطِبَةً الى يَوْمَ اَلْقِيَامَةِ

.

ص: 38

ثم تسجد سجدة تقول فيها:

اللَّهُمَّ لَكَ الْحَمْدُ حَمِدَ الشَّاكِرِينَ عَلَى مصابهم ، الْحَمْدُ لِلَّهِ عَلَى عَظِيمِ رزيّتي فِيهِمْ ، اللَّهُمَّ ارزقنی شَفَاعَةَ الْحُسَيْنِ يَوْمَ الْوُرُودِ وَ ثَبَتَ لِى قَدَمَ صِدْقٍ عندک مَعَ الْحُسَيْنِ وَ أَصْحَابَهُ الَّذِينَ بَذَلُوا مهجتهم دُونَ الْحُسَيْنِ صَلَّى اللَّهُ عَلَيْهِ.

بعد از نقل زیارت می گوید قال أبو جعفر علیه السلام : يَا عَلْقَمَةُ ، إِنِ اسْتَطَعْتَ أَنْ تَزُورَهُ فِي كُلِّ يَوْمٍ بِهَذِهِ الزِّيَارَةِ مِنْ دهرک فَافْعَلْ فلک ثَوَابُ جَمِيعِ ذَلِكَ إِنْ شَاءَ اللَّهُ (1) .

و نصوصیت این عبارت در عموم به جهت لفظ «من دهرک» اقوی از نصوصیت عبارت مصباح است و تتمه خبر مذکور در مصباح در کامل الزیارة نقل نشده و از این اختلافات که در صدر حدیث شنیدی و بعضی آن ها را در حاشیه زیارت ثبت کردم معلوم می شود که عبارت بحار الانوار (2) که بعد از ذکر سند مصباح که بعد از نقل عبارت کامل الزیارة آورده و گفته:«وَ سَاقَ الْحَدِيثَ نَحْواً مِمَّا مَرَّ» خالی از مسامحه مخلّه به فهم روایت نیست بالجملة چون بر متن و سند حدیث شريف - كما هو حقه - اطلاع یافتی ما در این باب در دو مقصد گفتگو داریم:

ص: 39

خواهد بود.

و از این جهت شیخ فاضل تقی الدین حسن بن داود رحمه الله در بسیاری از جاها که چنین است نسبت مدح به نجاشی می دهد و بیخبران اعتراض می کنند که در کلام او چنین چیزی نیست و تفاصیل این مطالب را صنادید صناعت در محل خود نوشته اند و این بی بضاعت درحاشیه رجال نجاشی مواضع این استفادات را به اشارات وافیه بیان اجمالی کرده ام.

و شیخ در فهرست او را ذکر کرده و گفته: «له کتاب» (1) و این خود نیز شهادت بر استقامت مذهب است چه شیخ نیز ملتزم به ذکر علمای امامیه است مگر آن جا ها که تصریح به خلاف کند و اثبات کتاب نیز خالی از مدحی نیست.

و علامه در حق او فرموده «کذاب غال لا يلتفت إليه. (2) » و محققین این فن مثل محقق مجلسی اوّل (3) و استاد اعظم (4) چنین استفاده کرده اند که این قدح از ابن غضایری است چه غالب در حال خلاصه این است که در جرح و تعدیل متابعت اصول خمسه رجالیه فرموده که رجال شیخ رحمه الله و فهرست و رجال ابن غضایری و رجال نجاشی رحمه الله و رجال کشی رحمه الله باشد و تعدیل و تفسیق استقلالی در آن کتاب کم به نظر آمده و عادت ابن غضایری وقیعه و قدح در عدول بوده و نسبت غلو به او به جهت روایات متضمنه مدایح اهل بیت علیهم السلام بوده و ظاهر نجاشی - چنان چه تمهیداً اشاره کردیم - عدم صحت این قدح است و روایت محمد بن اسماعیل و محمّد بن الحسين بن أبى الخطاب دليل اعتماد .است و ظاهر صدوق نیز اعتماد کتاب اوست لهذا مشایخ ثلاثه (5) که مدار فقه اند به اخبار او عمل کرده اند پس اصح و اقوی این که خبر از طرف او معیوب نشود.

و پدر او قیس از اصحاب حضرت صادق بوده و شیخ مفید (6) و ابن شهر آشوب در معالم العلماء (7) كليه اصحاب حضرت صادق علیه السلام را توثیق کرده اند و اگر روایت صالح نیز از حضرت صادق علیه السلام معلوم شود دلیل و ثاقت او خواهد بود و استقامت مذهب وی از همین روایت

ص: 41

معلوم است.

بالجملة خبر بنابر طریق شیخ تا این جا مردد است بین حسن یا صحت (1) بنابر طریقه متأخرین و بنابر اصطلاح سابقین که مطلق خبر موثوق الصدور را صحیح می گویند، البته صحیح است و بنابر طریقه ما که در اصطلاح متابعت متأخرین کرده ایم و در حجیت متابعت متقدمين البته حجت است اگر چه اسم صحیح نداشته باشد.

این ها همه با قطع نظر از ذیل حدیث است که امر در او اسهل است، چه در ذیل حدیث محمد بن اسماعیل حدیث را از سیف بن عمیره - به فتح عين مهمله - روایت کرده و او از علقمه و ظاهر روایت این است که علقمه نیز حاضر بوده و کلام را شنیده و استدعای تعلیم کرده با این که محل حاجت ما همان جای نقل علقمه است.

و سیف را شیخ در فهرست (2) و نجاشی (3) و علامه در خلاصه (4) تصریح به وثاقت کرده اند و نجاشی در حق او گفته:«لَهُ کتاب يَرْوِيهِ جماعات مِنْ أَصْحَابِنَا» و این مدح عظیمی است و هیچ کس قدحی در او نکرده جز آبی در محکی کشف الرموز که طعن بر وی زده و زده و گفته :«مَطْعُونُ فِيهِ مَلْعُونُ» (5) و مستند قول او - على الظاهر - نسبت ابن شهر آشوب است او را به وقف (6) و از این جهت شهید فرموده:«وَ رُبَّمَا ضَعُفَ بَعْضُهُمْ سَيْفاً وَ الصَّحِيحُ أَنَّهُ ثِقَةً» (7) و كلام ابن شهر آشوب علاوه بر آن که موافقی ندارد مخالف صریح فهرست و نجاشی است و البته قول ایشان مقدم است.

و طعن کاشف الرموز - چنان چه اشاره کردیم - به أخذ از ابن شهر آشوب است به ضمیمه عدم حجیت موثق و بر فرض که ما تقدیم کنیم قول ابن شهر آشوب را شهادت مشایخ - مثل شیخ و نجاشی و علامه و شهید - به وثاقت او باقی است و ما مستوفی در محل خود حجیت اخبار موثقه را بر منصه ثبوت جلوه داده ایم.

ص: 42

اما علقمة بن محمد شیخ او را در کتاب رجال از اصحاب باقر و صادق علیه السلام شمرده «وَ أَسْنَدَ عَنْهُ» گفته (1) و به مذهب جماعتی این عبارت مفید مدح است (2) اگر چه محل تأمل است ولی شیخ کشی مناظره از او با زید بن علی نقل کرده (3) که دلالت بر بصیرت و حسن حال او دارد و از ذیل همین روایت معلوم می شود که جلالت شان او به حدی بوده که روایت نکردن ،او معارض روایت صفوان بوده و احتمال عدم حفظ یا اسقاط عمدی در او نمی رفت و صفوان نیز تقریر کرده معتذر به وجه دیگر شده و بیان صدور حدیث را در موضع دیگر کرده که مشتمل بر دعا بوده است.

خلاصه آن که ظاهر کلام سیف و صفوان آن است که شرایط روایت فی نفسه در علقمه موجود بوده و این یا تعدیل است و یا مدحی بزرگ و بنابر عموم شهادت شیخ مفید ابن شهر آشوب ثقه خواهد بود پس خبر از این جهت نیز یا صحیح است یا ،حسن اگر اخذ به ظاهر شهادت مذکوره نکنیم - چنان چه ظاهر این است که علماء این عموم را از اسباب توثیق ندانند و شرح این مطلب وظیفه مفصلات است - و به هر صورت - على الصحيح - حجت خواهد بود.

و در ذیل حدیث نیز طریق دیگری است که شیخ رحمه الله از محمد بن خالد طیالسی بكسر اللام منسوب إلى الطيالسة جمع الطيلسان لبيعه لها - روایت کرده و طریق شیخ رحمه الله به او که در فهرست مذکور است. (4) صحیح است و خود او از اصحاب کاظم علیه السلام و در فهرست و رجال نجاشی مذکور است (5) و قدحی از او شنیده نشده بلکه صاحب کتاب و نوادری است پس امامی ممدوح است.

و علی بن حسن بن فضال و محمّد بن علی بن محبوب و جماعتی از اجله از او روایت کرده اند که دلیل غایت اعتماد و استناد است و شیخ در کتاب رجال گفته:«روی عَنْهُ حمید أُصُولًا كَثِيرَةً» (6) و این نیز مدحی جلیل است و از مجموع این ،امارات ظن به عدالت او برای ممارس علم رجال حاصل می شود.

ص: 43

و از آن جا که فرموده:«قَالَ سیف بْنِ عَمِيرَةَ» اگر حدیث دیگری باشد که صحیح بالاتفاق است چه طریق شیخ به سیف معلوم الصحة است و حال صفوان و جلالت شأن او حاجت به تنبیه ،ندارد و اگر ذیل همین حدیث باشد و از تتمه روایت محمد بن خالد باشد . چنان چه ظاهر اوست - حکمش از آن چه گذشت ظاهر می شود که ظاهراً صحیح باشد و بعیداً احتمال می رود که حسن باشد.

حاصل سخن آن که این روایت - صدراً و ذیلاً - در این موضع از مصباح به سه طریق نقل شده که از ملاحظه مجموع آن ها البته محدث خبیر و فقیه بصیر در دعوی قطع به صدور معذور است.

اما روايت كامل الزيارة مشتمل بر دو سند است:

یکی: روایت حکیم بن داود بن حکیم از محمّد بن موسی از محمد بن خالد الطيالسي و این سند اگر چه ضعیف است به اشتمال بر محمّد بن موسی که - علی الظاهر - ضعیف است و حکیم بن داود فعلاً نزد این بنده مجهول الحال است ولی ظاهر به ظهور قوی معتمد این است که ذکر طریق برای اتصال سند است و روایت از کتاب اخذ ،شده چنان چه ظاهر عبارت شیخ رحمه الله این است که کتاب محمد بن خالد نزد او موجود بوده، بلکه صریح عبارت فهرست است (1) و غالب الظن من بنده چنان است که نزد ابن قولویه نیز بوده و این استظهاری است که مهره فن غالباً از دعوی قطع به او مضایقه ندارند و حال محمد بن خالد و سیف بن عمیره و صالح بن عقبه و محمّد بن علقمه معلوم شد.

و سند دیگر: ابتداء کرده به محمد بن اسماعیل که از جهت تواتر کتاب او سند را حذف کرده و عبارت او که :گفته و محمّد بن اسماعیل نه چنان است که عطف باشد بر علقمة بن محمّد و جزء سند سابق شود - چنان چه بعضی از اکابر توهم کرده اند - بلکه عطف بر حکیم بن داود بن حکیم و استیناف سند است و تواند بود عطف باشد بر محمد بن خالد، و بر حکیم بن داود و محمد بن موسی طریق ابن قولویه به محمّد بن اسماعیل هم باشند.

و على أى تقدیر هر متأمل با بصیرت قطع می کند به فساد احتمال سابق به اندک التفات بلکه در نظره اولی تردیدی حاصل نخواهد شد و حال صالح بن عقبه مذکور شد.

و مالک جهنی از اصحاب باقر و صادق علیها السلام است و در مدح جناب باقر علیه السلام ابیاتی گفته که در ارشاد نقل کرده و هی هذه:

ص: 44

اذا طلب الناس علم القرآن *** كانت قريش عليه عيالا

و إن قيل أين ابن بنت النبي *** نلت بذاك فروعا طوالا

نجوم تهلل للمدلجين *** جبال توازن علما جبالا (1)

و در کافی به سند صحيح - على الصحيح از او نقل کرده که باقر علوم النبيين علیه السلام به او فرموده:«انتُمْ شِيعَتُنا الاّ تَرى اِنَّكَ تُفْرِطُ فِى امْرِنا انَّهُ لاَ يُقْدَرُ عَلَى صِفَةِ اَللَّهِ فَكَمَا لاَ يُقْدَرُ عَلَى صِفَةِ اَللَّهِ كَذَلِكَ لاَ يُقْدَرُ عَلَى صِفَتِنَا وَ كَمَا لاَ يُقْدَرُ عَلَى صِفَتِنَا كَذَلِكَ لاَ يُقْدَرُ عَلَى صِفَةِ المُؤمِنِ إِنَّ اَلْمُؤْمِنَ لَيَلْقَى اَلْمُؤْمِنَ فَيُصَافِحُهُ فَلاَ يَزَالُ اَللَّهُ يَنْظُرُ إِلَيْهِمَا وَ اَلذُّنُوبُ تَتَحاتُّ عَنْ وُجُوهِهِمَا كَمَا يَتَحاتُّ الوَرَقُ عَنِ الشَّجَرِ حَتَّى يَفْتَرِقَا فَكَيْفَ يُقْدَرُ عَلَى صِفَةِ مَنْ هُوَ كَذَلِكَ.» (2)

و این خبر مشتمل مدح جلیلی است، چه وصف به شیعه در لسان ائمه علیهم السلام با اخبار کثیره در مدح شیعه، صد مرتبه از عدالت بالاتر است.

و در طریق او اگر چه محمّد بن عیسی عبیدی است از یونس و بعضی علماء در او تأمل کرده اند ولی به نحو اوفی در مواضعی ما اثبات کرده ایم عدالت و جلالت او را و جمعی از اکابر شهادت داده اند نیز به وثاقت وی.

نجاشی در رجال گفته:«ثقة عین کثير الرواية حسن التصانيف» (3) و در رد صدوق - عليه الرحمة - که فرموده: آن چه محمّد بن عیسی یک تنه از یونس روایت کند درست نیست (4) می گوید: من اصحاب را دیدم و این اشاره به اجماع است که انکار می کردند بر ابن بابویه و می گفتند:«من مثل أبي جعفر» و فضل بن شاذان در حق او می گفت:«لیس فی اقرانه مثله.»

و کشی در ترجمه محمد بن سنان تصریح به عدالت او کرده (5) و ما در رساله اصابه تأسیس کرده ایم که جمیع آن چه در اختیار است مختار شیخ است پس شیخ نیز موافق است و تضعیف فهرست (6) به موافقت ابن بابويه - قدس الله سره - واقع شده [است].

ص: 45

و در رساله أبو غالب در حال آل اعین مذکور است که بلا واسطه با امام زمان ارواحنا له الفداء، مکاتبه داشته و توقیعات کریمه برای وی شرف صدور ارزانی داشته (1) و این کشف از مقامی رفیع و مرامی منیع .دارد و قدح ابن بابویه به جهت ضعف در نفس راوی نیست بلکه - على الظاهر - به جهت تشکیک ابن الولید است در اجازه به صغیر (2) و این وجهی ندارد چه بلوغ در راوی در حال روایت معتبر است نه در حال تحمل بر فرض تسلیم اتفاق اصحاب بر خلاف او کافی است و شهادت کشی که ما یافتیم - بعون الله تعالى - و عبارت رساله أبو غالب به تفصیلی که در محلش نقل کرده ام و توثیق نجاشی رفع اشکال از مسأله می کند لهذا جماعتی از اکابر محققین جازم به عدالت و وثاقت او شده اند.

و اشتمال سند بر خود مالک ضرر ندارد چه در خبر یونس بن عبدالرحمن رضی الله عنه واقع است و مقتضای قاعده اجماع عصابه صحت حدیثی است که سندش تا او صحیح باشد و این عبارت اگر دلیل عدالت جميع مروى عنه نباشد - دلیل صحت قدمائیه خبر هست به تحقیقی که بر وجه اتم و اوفی در رساله «اصابة في قاعدة اجماع العصابة»، وجوه و ادله و امارات او را ذکر کرده ام پس سند از این جهت صحیح است و محل مناقشه نیست.

و خبری دیگر نیز در روضه کافی (3) از عبدالله بن مسکان که از اصحاب اجماع است از او نقل کرده که دلالت بر علو مرتبه او دارد و از مجموع این امارات عدالت و جلالت او «أظهر من قرن الغزالة» است علاوه بر این که روایت ابن مسکان و یونس خود اماره مدح است. و ابن أبی عمیر که از غیر ثقات نقل نمی کند از او روایت کرده و این خود دلیل مستقلی است بر عدالت او چنان چه جماعتی از اساطین بنابر این گذاشته اند (4) و هم در رساله مذکوره مشروحاً ما بیان کرده ایم.

و نظر به آن چه گفته ایم علامه و شهید قدس سرهما در کتاب مواریث حکم به صحت حدیث او کرده اند. بالجملة حديث به طريق ثانى حسن است چه حسن حال صالح بن عقبه را اجمالاً

بیان کردیم.

و محصل این فصل آن است که صدر این حدیث مبارک را چند نفر از اصحاب باقر و

ص: 46

صادق علیهما السلام نقل کرده اند: عقبة بن قیس و علقمة بن محمد محمّد و مالک جهنی و متن زیارت شریفه را علقمه از حضرت باقر علیه السلام نقل کرده و صفوان از حضرت صادق علیه السلام به سندی که وصف او را شنیدی و در کتب معتمده معتبره متکرر الورود است و دعای آخر را صفوان روایت کرده و این که مشهور شده به دعای علقمه وجهی ندارد و غلط است.

بالجملة اعتبار سند روایت محل شک نیست و عمل شیعه در تمادی اعصار و تطاول ایام به این روایت بوده و او را از اوراد لازمه و اذکار دائمه خود غالباً قرار داده اند و از انضمام این قرائن مقطوع الصدور است با وجود این که بعضی سند های او صحیح و بعضی دیگر

و في الجملة در وثاقت سند او بر مشرب تحقیق به هیچ وجه جای تأمل نیست لهذا احدی از علماء در این جهت سخنی نگفته اند و تأملی نکرده اند.

ص: 47

کاظم اند و او از اصحاب کاظم و رضا و جواد علیهم السلام و مأنوس و متعارف، روایت اصاغر است از اکابر نه عکس اگر چه ممکن است ولی ظنون رجالیه که تمیز مشترکات به آن ها می شود غالب از این قبیل است و خصوص این بسیار بعید است؛ و بر فرض عدم تسلیم همان وجه اول کافی و مغنی است

مناقشه ثانیه

این که فرموده هر دو از مالک ،جهنی مقتضی این است که محمّد بن اسماعیل از مالک روایت کرده باشد. و این خلاف واقع است چه در روایت مصباح و کامل الزيارة محمد بن اسماعیل از صالح راوی بوده و در هیچ کتابی چیزی به نظر نرسیده که موجب توهم این شود.

علاوه بر این که رعایت طبقات و نظر در حال روات مقتضی جزم به فساد این احتمال است چه شیخ - قدس نفسه - در حق مالک فرموده که او در حیات حضرت صادق علیه السلام وفات کرد (1) و محمّد بن اسماعیل را احدی از اصحاب صادق علیه السلام نشمرده، بلکه از فتیان و اصاغر اصحاب کاظم علیه السلام بوده و اواخر آن حضرت را ادراک کرده و تا زمان حضرت جواد بوده است از این جهت گفتیم روایت صالح از او بعید است.

مناقشه ثالثه

آن که روایت را به این سند نسبت به شیخ و ابن قولویه هر دو داده است. و ما سابقاً عبارت هر دو را - مفصلاً - نقل کردیم و معلوم شد که روایت شیخ از محمد بن اسماعیل از صالح بن عقبه است که او از پدرش عقبه روایت کرده است و در عبارت شیخ - چه آن چه در مصباح موجود است و چه آن چه خود این محدث تحریر در بحار روایت فرموده - ابداً ذکری از مالک نشده [است].

مناقشه رابعه

آن که علقمه روایت را بی واسطه از حضرت باقر نقل کرده چنان چه در مصباح و کامل الزيارة مذکور است و عبارت را نقل کرده ایم و در جایی دیده نشده که روایت علقمه به توسط مالک باشد و گویا مبدأ این توهم آن است که سابقاً به فساد او اشارتی کردیم که لفظ محمد بن اسماعیل که استیناف سند است در کامل الزيارة، عطف بر علقمة بن محمد گرفته و به این ملاحظه سیف و صالح را راوی از محمد بن اسماعیل قرار داده با این که دانستی که یا

ص: 49

عطف بر حکیم بن داود است - على أبعد الوجهين - یا عطف بر محمّد بن خالد که اظهر فعلا در نظر اوست و از جمله غرایب این که در ذیل حدیث سیف بن عمیره تصریح کرده که این خبر را علقمه بلا واسطه از حضرت باقر روایت کرده و خود این علامه محدث ترجمه این عبارت را فرموده و اصل را در هر دو کتاب ملاحظه کرده ،اجمالاً و تفصیلاً در بحار حکایت کرده با وجود این علقمه را راوی از مالک فرموده با این که خود علقمه نیز می گوید «قلت لأبی جعفر» و با این تصریح احتمال حذف واسطه متمشی نیست.

مناقشه خامسه

این که ظاهر کلام این است که محمّد بن اسماعیل و علقمة بن محمد معاصر و مقارن بوده اند که از یک نفر روایت کرده اند و دانستی سابقاً که علقمه از اصحاب صادقین علیهما السلام بوده و محمد بن اسماعیل از اصحاب کاظم و رضا و جواد علیه السلام و اتحاد ایشان در طبقه و معاصرت شان در میزان اعتبار سنجیده نیاید.

مناقشه سادسه

نسبت داده این روایت را به این سند مذکور به غیر شیخ و ابن قولویه نیز و در هیچ کتابی از کتب شیعه نه دیده شده و نه شنیده که این سند مذکور شده باشد، چه دانستی که به هیچ وجه در وادی صحت مسرحی ندارد. و اوّل کسی که این اشتباه کرده خود آن مرحوم است و در کتب دیگر آن چه دیده شده زیارت را از علقمه روایت کرده اند یا به طریق شیخ یا به طریق ابن قولويه يا مرسلاً.

مناقشه سابعه

آن که نسبت داده به شیخ که روایت مصباح آن است که ثواب زیارت روز عاشوراء ثواب دو هزار هزار حج است و هکذا و در ذیل عبارت ثواب زیارت بعید هزار هزار حج با این که ثواب مذکور در مصباح دو هزار است و هزار و این روایت کامل الزيارة است و قریب به این اشتباه - چنان چه سابقاً ذکر شد - در بحار واقع شده [است] (1) .

مناقشه ثامنه

آن که در ذیل حدیث ،علقمه ترجمه را چنین کرده که ای علقمه هر گاه بکنی آن دو رکعت نماز را بعد از آن که اشاره کنی به جانب آن حضرت به سلام و گفته باشی بعد از اشاره و نماز این قول را که مذکور خواهد شد پس دعا کرده خواهی بود.

ص: 50

و این ترجمه عبارت كامل الزيارة است با این که عبارتی در حدیث نیست که مقابل کلمه «که مذکور خواهد شد» باشد و عبارت شیخ را شنیدی و ترجمه او را دیدی و فرق بین او و کلام کامل الزیارة بسیار است.

بلکه - چنان چه بیاید - ظاهر آن است که لفظ بعد الرکعتین در کامل الزیارة، تصحیف بعد التکبیر است و این اختلاف معرکه آراء فقها شده چگونه جایز است برای محدث امین که نسبت بدهد این کلام را به ،شیخ با این که عین و اثری از او در کلام شیخ نیست و البته این، مثل سایر فقرات از قلم شریف سهوا واقع شده [است].

مناقشه تاسعة

این که روایت محمّد بن خالد طیالسی را که بعد از نقل زیارت در مصباح وارد شده به ابن قولویه نسبت داده با این که ابداً ذکری از این دعا و از این خبر در کامل الزیارة نیست.

مناقشه عاشره

این که روایت صفوان را نیز به ابن قولویه نسبت داده [است] با این که عینی و اثری از او در کتاب کامل الزیارة نیست و خود در بحار ملتفت است و صدر حدیث را از کامل الزیارة

نقل کرده و این دو ذیل را نسبت به شیخ داده [است].

و این جمله ده مناقشه است که بعد از تأمل دوازده می شود چه هر یک از دو مناقشه اولی و ثانیه مشتمل بر دو جهت بحث اند یکی مخالفت واقع و دیگری مخالفت طبقات علاوه بر آن چه در خصوصیات و جزئیات کلام است از متابعت نسخه کامل الزیارة و نسبت به شیخ یا به عکس که قابل تعرض نیست و از ملاحظه ترجمه ما و مراجعه به زاد المعاد تأمل متن خبر و ملاحظه مواضع اختلاف که در حاشیه اشاره کرده ام، معلوم می شود. و وقوع این گونه اشتباهات از امثال این اکابر به جهت این است که کسی اعتقاد عصمت در حق ایشان نکند و قرائح جامد و اذهان واقف نشود و هر کس به حکم آن که گفته اند:

لكل مجتهد حظ من الطلب *** فاسبق بعزمک سیر الانجم الشهب الانجم الشهب

بذل جهد و استفراغ وسع کند و خلع ربقه تقلید کرده با قدم تأمل و تحقیق در وادی حل مشکلات پا بگذارد و از خدای تعالی مدد بخواهد و از ائمه معاونت بجوید که البته مأیوس و بی نصیب بر نخواهد گشت؛ و الله الموفق و هو العاصم.

ص: 51

مقصد ثانی در فقه حدیث و ذکر محتملات او و تحقیق حق در کیفیت عمل به این زیارت و بعض فوائد متعلقه به این زیارت متناً و حكماً و فضلاً.

و چون قانون تعلیم و طريقه القاء مقتضی آن است که بر ذهن ساده و فهم فارغ نخست حق صراح و صدق قراح عرضه شود تا نیک متمکن و درست با موقع افتد؛ كما قيل:

أتانى هواها قبل أن أعرف الهوى *** فصادف قلباً فارغاً فتمكنا

چه اگر باطل اولاً یاد شود بسا باشد که در قلب جای گیر شود و برهان متأخر اثر او را چنان که باید دفع ننماید و مثال این صفحه بیضاء است که اولاً بر وی چیزی بنویسند و کنند که البته بعد از محو به رونق نخست و صفای اول باقی نخواهد بود؛ چنان چه گفته اند:

ای برادر مزرع نا کشته باش *** کاغذ اسپید نابنوشته باش

لهذا ما ابتدا می کنیم به احتمالی که مرضی و مختار ،است از آن پس سایر احتمالات را با نقود و ردود موجهه به تفصیل - بر وجهی که رفع شک و کشف غطاء کند - متعرض شویم و قبل از شروع باید دانست که در فهم این خبر اختلافات فاحشه و مشاجرات فاشیه علماء عظام و فقهاء کرام واقع شده و منشأ خلاف غالباً اختلاف نسخه مصباح و کامل الزيارة است و بعض وجوه دیگر که - إن شاء الله - مشروحاً مذکور می شود و محتملات خبر شریف - چه قائلی داشته باشد یا محض احتمال باشد که بعض علماء ذکر کرده اند اگر چه قائل نشده اند یا حکایت از کسی نکرده اند - وجوهی است:

وجه اوّل

این که در صحرایی یا بام بلندی برآیند و تکبیر بگویند و اشاره به قبر مقدس سید الشهداء بکنند و زیارت را بخوانند و صد مرتبه لعن و صد مرتبه سلام و دعای:«اللهم خص...» و دعای سجده بخوانند و دو رکعت نماز کنند بلکه می شود گفت اگر تکبیر هم نگویند ضرر ندارد بنابراین که تکبیر و صعود سطح یا رفتن در صحرا و اشاره به قبر مقدس از آداب این عمل است نه از قوام او بلکه محقق متبحر آقا محمد علی کرمانشاهانی قدس سرة در مقامع فرموده در زیارت از بعید جائز است متوجه به قبله شوند چنان چه جائز است متوجه به قبر شریف شوند.

ولی این احتمال که عدم اعتبار این امور باشد خلاف ظاهر روایت است، خصوصاً اشاره و تکبیر که عمل مرکب از اوست و ثواب مترتب بر او بلی احتمال سقوط صعود بر سطح یا خروج به صحراء بی وجهی نیست.

ص: 52

و توضیح این وجه به نحوی که رفع غواشی اوهام و تسهیل مسالک افهام کند آن است که ظاهر روایت چنان است که بعد از آن که امام علیه السلام دستور العمل روز عاشوراء را به مالک يا عقبة بن قيس داد که بر بام بلندی بر ،آی یا به صحرایی برو و اشاره کن علقمة بن محمد نیز در آن وقت حاضر بود و استدعاء کرد دعایی مخصوص به او تعلیم شود که در وقت اشاره بخواند و اکتفاء به مطلق سلام نکرده باشد.

و امام در جواب او حاجت او را قرین نجاح ،فرموده این دعا را که عبارت از زیارت عاشوراء ،باشد تعلیم ،کرد و ظاهر است که در عمل سابق نماز بعد از ایماء بوده و چون دعا را در حال ایماء استدعاء کرده معلوم می شود که نماز را بعد از زیارت باید خواند و این قرینه واضحه و دلالت جلیه است بر مطلوب چه اگر زیارت را بعد از نماز و ایماء بخوانند عملی مستقل شود و ربطی به انجاح مقصود علقمه نخواهد داشت و شریعت سؤال و جواب و طریقه ،محاوره مقتضی آن نیست که سائل خواهش مطلبی کند و جواب از او ندهند - نفياً و اثباتاً - و مطلبی دیگر که بالمرة اجنبی از مقصود او باشد - بیتنبیه بر اجنبیت و مباینت بر وجهی موهم ارتباط باشد - در جواب بگویند البته اگر این نوع کلام در لسان غیر امام دیده شود رکیک و مستهجن خواهد بود تا چه رسد به کلام امام که امام کلام و مشرع فصاحت و ينبوع محاسن است؛ تعالی شانه عن ذلك علواً كبيراً.

بنابراین لفظ «أومأت» در عبارت سؤال به معنی اراده ایماء است یا ایماء به معنی نفس توجه و انصراف است به جانب قبر ،مقدس اگر چه این تأویل ثانی در عبارت مصباح بعید است که در او مذکور است که «أومأت إليه من بعد البلاد بالتسليم» و معلوم است که مراد ایماء به سلام است که محصل او اشاره و سلام کردن است و نیز ظاهر است که علقمه به حسب سیاق و سباق خبر - چنان چه اشاره کردیم - دعای خاص برای زیارت خواسته نه بعد از زیارت و در این جا دقیقه ای است که لفظ جواب را هم نص در مطلوب می کند و این آن است که در بعض نسخ مصباح و تمام نسخ كامل الزيارة «قلت» یا «فقل عند الإيماء» است و در بعض نسخ هم که بعد «الإيماء» وارد شده اولاً وثوق به صحت آن ها نیست و بر فرض صحت، مراد بعد ارادة الإيماء است يا بعد التوجّه به قرینه وجوب انطباق سؤال بر جواب.

و باید دانست که مراد از این ایماء اگر مطلق توجه و اشاره باشد خروج به صحراء و صعود بر سطح لازم نیست و اگر اشاره به سؤال باشد - چنان چه از تعریف به لام استفاده می شود و سؤال مبنی بر دستور العمل سابق است که می گوید چون من آن کار را که فرمودید کردم دعایی باید بخوانم البته لازم خواهد بود بر فرض لزوم - ظاهر این است که

ص: 53

خصوص صحراء را خاصیتی نباشد بلکه مراد مکان واسع و فضای گشاده است هر چه باشد و البته اولی و اقرب به احراز واقع اعتبار این خصوصیت است که یا بر بامی بلند واقع شود و یا در مکانی وسیع و از شواهد توجهی که ما برای حدیث کرده ایم این است که در نسخه کامل الزيارة چنین است:«اذا أنت صليت الركعتين بعد أن تؤمى إليه و قلت عند الإيماء هذا القول فانک اذا قلت ذلك فقد دعوت...» چه صریح این روایت آن است که اگر نماز کنی بعد از ایماء و در حال ایماء این کلام را بگویی این ثواب را داری.

و لفظ «من بعد الرکعتین» که در کامل الزيارة است اقرب آن است که به تحریف کتاب و حادث شده باشد و لفظ حدیث همان «من بعد التكبیر» است که در نسخ مصباح است و ناقد خبیر شک ندارد که این حدیث منقول در کتابین یک حدیث است اگر چه و مختلف نقل شده و در متن و سند او - به حسب اختلاف ناقل يا تعدد نقل یا اشتباه روات - تغییری دست داده ولی ظن معتبر به اتحاد حدیث هست و نسخ مصباح غالباً اصح از نسخ كامل الزيارة هستند بلکه چنان چه بعض ناقدین گفته اند کتاب کامل الزیارة از کتب مقروئه مسموعه معروضه بر مشایخ نیست که در خصوصیات کلمات در صورت معارضه با نسخه مصباح که حرز علماء و تمیمه فقهاء بوده پهلو تواند زد و مکافئه تواند کرد علاوه بر این که وجوه دیگر در ارجاع این کلمه به فقره عبارت مصباح بعداً خواهد مذکور شد.

بالجملة در عبارت کامل الزیارة معلوم است که جزاء شرط نیل مثوبات عظیم شده و شرط صلات بعد از ایماء و دعا اعتبار شده و ،این قرینه واضحه می شود برای عبارت مصباح که جزاء در آن عبارت هم «فانک اذا قلت» خواهد بود و لفظ «فقل» اگر چه به ظاهر قبل از تأمل متوهم می شود که او جزا است و بنا بر این ظاهر می شود که دعاء بعد از نماز است، ولی متأمل در اطراف عبارت و ناظر در سابق و لاحق کلام شک نخواهد کرد که لفظ «فقل» توطئه جزاء است و حقیقت جزاء فانک اذا قلت است چه نماز و ایماء سابقاً در صدر حدیث مذکور بود و سؤال از صرف دعاء واقع شده و ذکر این شرط محض احراز جميع اجزاء و شرایط عمل است و بعیداً محتمل است که مراد از «اذا أنت صلیت» اذا أنت اردت الصلاة .باشد و اگر چنین بود که اولاً باید ایماء کند و سلام کند و بعد نماز کند و زیارت، صحیح نبود که بفرماید بعد «الإيماء» چه ظاهر بعدیت مقارنه است و با فصل صلات بايد بعد الصلاة بگویند و بنابر نسخه عند الإيماء ، كه مطابق نسخه کامل الزیارة است امر اظهر و خطب

ص: 54

اسهل است. (1)

و از شواهد جلیه و ادله قطعیه این توجیه فهم سیف بن عمیره راوی جلیل الشأن است که مناقب او را شنیدی چنان چه در ذیل حدیث شیخ بود که روایت کرده سیف که صفوان بعد از فراغ از زیارت امیر المؤمنين علیه السلام متوجه به قبر سید الشهداء شد که در حرم مطهر پشت به قبله واقع می شود.

و از حضرت صادق علیه السلام نقل کرد که زیارت سید الشهداء در این جا مستحب است آن وقت زیارت علقمه را خواند و دو رکعت نماز گذاشت و دعای «یا الله یا الله یا الله» را تا به آخر تلاوت نمود چه شک نیست که صفوان در آن مکان زیارت را اول خوانده و بعد نماز کرده است.

و سیف گفته که خبر علقمه همین بود و احتمال این که مراد از زیارت تمام این عمل باشد که مشتمل بر نماز باشد و نماز ،ثانی نماز دیگری است که برای وداع امیر المؤمنین علیه السلام خوانده مقطوع الفساد است چه علاوه بر این که اطلاق لفظ زیارت و اراده عمل مرکب از نماز و دعا خلاف ظاهر است و مجاز است دو وجه است که موجب قطع خواهد شد :

یکی آن که لفظ «فدعا» صریح است که مراد همان تلاوت زیارت و خواندن اوست و جایز نیست در طریقه تعبیر - و لا ينبئک مثل خبير - که دعا بالزيارة بگویند و اراده نماز

ص: 55

کنند.

دیگر: این که اشاره کردیم که انصراف به جانب قبر سید الشهداء در حرم شریف مستلزم استدبار قبله است و اگر آن ،عمل مشتمل بر صلات بود لازم آید که نماز پشت به قبله شده باشد و این ضروری الفساد است چه از معلومات مذهب است که بدون عذر کسی پشت به قبله نماز مستحب را هم نخواهد کرد و این مطلب حاجت به بیان و استدلال ندارد و چون عمل صفوان معلوم شد که چنین بوده و سیف فهمیده که خبر علقمه نیز مفید این بود دلیل دیگر متولّد شد که اوثق دلائل است.

و آن این است که صفوان در ذیل روایت کرده از حضرت صادق همین عمل که خود کرده با آن ثواب ها که شنیدی و یقیناً این دو عمل نیست.

پس - بحمد الله و له المنة - ثابت و معلوم شد که وجه حق که مدلول امارات حالیه و مقالیه است این احتمال ،است که ما ذکر کردیم و از این ،جهت اکابر علماء نیز این احتمال را اختیار کرده اند چنان چه از شیخ مفید - قدس الله نفسه الزكية و اعلى رتبته العلية - حكايت شده که در مزار دستور العمل تلاوت زیارت را چنین داده که اوّل زیارت را بخوانند با لعن و سلام و دعا ها و بعد از او نماز کنند و در یکی از کتب قدیمه مزار که از مصنفات بعض قدماء علماء است و نسخه عتیقه از او دیده شده چنین ثبت است:

زیارت یوم عاشوراء من قرب أو بعد ينبغى أن يزار الحسين صلوات الله عليه يوم عاشوراء بهذه الزيارة و ان حصنت في مشهده صلى الله عليه فتصير إليه و تقف على قبره و تجعل القبلة بین کتفیک و تکبر الله تعالی و تزوره بهذه الزيارة و ان كنت في غير مشهده فابرز إلى الصحراء أو اصعد إلى سطح مرتفع في دارك حيث كنت من البلاد و كبر الله و أوم إلى الحسين الله و أوم إلى الحسين علیه السلام و قل بعد التكبير...

آن گاه زیارت را با اختلافی یسیر با نسختين مذکورتین ایراد کرده که ما در فوائد خاتمه باب - إن شاء الله - حکایت می کنیم و بعد از او نیز می گوید: ثم تصلى ركعتين إلى آخر ما قال. و این عبارت نص در مطلوب ما است اگر عین الفاظ حدیث باشد یا علقمه ثانیاً نقل به معنی کرده باشد که در مسأله فصل الخطاب و برهان قاطع است و اگر فهم خود مصنف باشد که ظاهر این است که از معاصرین صاحب احتجاج باشد که او از مشایخ ابن شهر آشوب است چه هر دو بلا واسطه از سید عالم عابد أبي جعفر مهدى بن أبى الحرب الحسينى المرعشی روایت می کنند نیز مؤید مطلوب و شاهد مدعا است.

و هم چنین است عبارت منهاج الصلاح آية الله العلامة - ادام الله اکرامه - که فرموده که

ص: 56

مستحب است که زیارت شود امام حسین علیه السلام روز عاشوراء از دور و نزدیک پس می گوید:«السلام علیک» و... تا آخر دعای سجده را که «بذلوا مهجهم دون الحسين...» باشد نقل فرموده و چون ،منهاج مختصر مصباح است معلوم می شود که عمل را همین مقدار دانسته تکبیر و سایر لوازم را نیز از آداب و مستحب در مستحب شمرده که قوام عمل به آن ها نیست چنان چه غالب علمای محققین که اهل انتقاد و نظرند این گونه خصوصیات را در اشباه و نظایر این عمل از مستحبات حمل بر ادب می کنند و شرط کمال می دانند.

و از این جهت ما در اول تقریر این وجه - به تبعیت محققین - تقویت عدم اعتبار این شرایط را کردیم و ترک ذکر صلات در کلام علامه به جهت آن است که در کلیه زیارات دو رکعت نماز مستحب است و در این زیارت خصوصیتی نیست و مثل این دو است عبارت محکیه از مزار شیخ معظم جلیل المنزلة محمد بن المشهدى رحمه الله که در نقل این زیارت اقتصار بر متن زیارت کرده مطابق نسخه مصباح و تکبیر و نماز و سایر لوازم را اسقاط کرده [است] (1) .

و شهید رضی الله عنه در محکی مزار خود فرموده از زیارات مخصوصه زیارت روز عاشوراء است قبل از زوال شمس از دور یا نزدیک پس اگر بخواهی که زیارت کنی حسین علیه السلام را در این روز ایماء کن به جانب او به سلام و جهد و مبالغه کن در لعن بر کشندگان او و آن که با او محاربت ،کرده پس بگو وقت ایماء «السلام علیک یا ابا عبدالله» و روایت را تا آخر دعای سجده ایراد فرموده [است] (2) .

پس از اتفاق افهام این طایفه از اکابر فقهای شیعه رضی الله عنه که ملابست فهم معانی دقیقه ممارست حل الفاظ عویصه کتاب و سنت کرده اند بر آن چه ما استظهار کردیم و قراینی متعدده بر او ذکر نمودیم تواند بود که منصف غیر مغشوش الذهن جزم به این معنی نماید و از اساطین فقهای عصر که این بی بضاعت بر مذاهب ایشان مطلع شده والد فحل محقق ما - جزاه الله عن العلم العلم و اهله خیر الجزاء و وفاه من خزائن رحمته اوفر الانصباء - بر آن چه ما اولاً ذکر کردیم - قولاً و عملاً - استمرار داشت و اکنون سیّد اجل استاد دام ظله العالی بر این طریقه به رأی و رفتار مستقر است و بر احتیاطات منسوبه به آن جناب به هیچ وجه عمل

نمی فرماید.

ص: 57

تنبيه

آن چه از حدیث شریف بر می آید کفایت مطلق تکبیر است که به یک تکبیر نیز محقق می شود. ولی چون در اخبار کثیره از ابواب زیارات اعتبار صد تکبیر شده، شاید بتواند فقیه متحدّس حدس بزند که صد تکبیر گفتن در اول کلیه زیارات مستحب است چنان چه از بعض فقهای معاصرین در کتاب مزار او حکایت شده و در خصوص زیارت عاشوراء کفعمی عليه الرحمة - نيز تعیین صد تکبیر کرده (1) و شاید به همین جهت باشد یا از جای دیگر استفاده تعدد کرده است و به هر صورت خواندن صد تکبیر اولی و احوط است و اگر زیاده از یکی را تا صدم به قصد قربت مطلقه بخواند البته اوفق و اوثق است؛ و الله العالم بحقایق احکامه.

وجه ثانی

از محتملات روایت که بعد از احتمال مذکور اقرب از سایر محتملات است آن که اولاً توجه به قبر سید الشهداء کرده سلامی به هر لفظ که می خواهند بکنند و لعن بر اعدای آن حضرت و قتله او و دو رکعت نماز بکنند و زیارت عاشوراء را بخوانند تا آخر دعای سجده و بعد از دعا نمازی به جای بیارند و غایت آن چه بر این احتمال بشود استدلال کرد آن است که بعض از اجله علمای معاصرین - دام تأییده - تقریب کرده اند که ظاهر عبارت مصباح:«اذا أنت صلّيت الركعتين فقل ...» این است که به حکم تأخر جزاء از شرط قرائت دعا بعد از صلات باشد و صریح در این معنی است روایت کامل الزیارة که گفته: «بعد الرکعتین». ولی دانستی که صدر و ذیل خبر نصاند در خلاف این معنی چه صدر خبر متضمّن فضل مطلق زیارت بود که نماز بعد از اوست به تصریح خود خبر شریف و مکرّر اشاره کردیم که تمنی علقمه تعلیم دعایی بود که در حال زیارت بخواند و جواب منزل بر اوست و ظهور مقام مقدم بر ظهور کلام است به اتفاق عقلا در وجوه استفاده و کیفیات فهم معانی و دانستی که صفوان نماز را نیز در آخر خواند و سیف از روایت علقمه هم او را فهمیده بود و صفوان نیز فضل او را روایت کرد و این ،جمله هر یک برهانی است قاطع در دفع این وجه به تفصیلی که به مراجعه آن چه مذکور شد البته واضح خواهد شد و اعاده خالی از افاده است.

و این که بعضی گمان کرده اند که مراد از «رکعتین» در نسخه کامل الزيارة تكبير باشد از باب تسمیه کل به اسم جزء تکلّفی است فاسد و تعسفی است ،بارد، بلکه اولی همان حمل

ص: 58

بر غلط نسخه است و عدم وثوق به صدور این لفظ از امام علیه السلام به این جهت و البته با فرض عدم وثوق به صدور تا چه رسد به وثوق به عدم صدور از حجیت نصیبی ندارد ولی بر فرض صدور نیز باید تأویلی کرد چه ظهور سایر اجزاء کلام بر او مقدم است.

و اختلاف ثواب این دو عمل موجب توهم تعدّد نشود چه اوّل ثواب مطلق زیارت است و ثانی ثواب خصوصیت است من حيث الخصوصیه و چون مطلق در ضمن مقید موجود است البته آن ثواب مذکور اوّل نیز در این فرد موجود است و این فرد اکمل و قسم افضل از او خواهد شد چنان چه ضمان و کفالت اداء حاجات مخصوص به روایت صفوان است که مشتمل بر دعای وداع زیارت است به شرحی که سابقاً اشارت شد.

وجه سوم

آن که زیارت و دعا - بتمام أجزائهما - دو دفعه خوانده شود؛ یک بار قبل از نماز و یک بار بعد از نماز و این احتمال در بحار مذکور است (1) و شاید وجه او آن باشد که ایماء بعد از نماز را غیر از ایماء سابق اعتبار کرده و از حدیث استفاده می شود که در حال ایماء باید این دعا را خواند و این اعمال را به جای آورد.

و فساد این وجه از آن چه در تقریب وجه اوّل و ردّ وجه ثانی مشروحاً تقریر کرده ایم ظاهر می شود چه یقیناً این ایماء همان ایماء سابق است که باید قبل از نماز واقع شود و در حال او باید اعمال مذکوره اداء شوند.

وجه چهارم

این که زیارت عاشوراء را بخواند تا و «آل نبیک» آن گاه نماز کند و بعد از او لعن و سلام و دعای «اللهم خص» و دعای سجده و دعای صفوان را بخواند و تقریب این وجه آن است که در حدیث گفته:«اذا أَنْتَ صَلَّيْتَ الرَّكْعَتَيْنِ بَعْدَ أَنْ تؤمى إِلَيْهِ بِالسَّلَامِ» و مراد از سلام خصوص این سلام متن زیارت عاشوراء باشد و «هذا القول» اشاره باشد به لعن و سلام و سایر اجزاء آتیه.

و این وجه نه چندان بعید است که بتوان شرح داد اگر چه در بحار مذکور است، (2) چه هیچ قاعده مقتضی اراده خصوص این زیارت از سلام مذکور و اراده لعن و سلام از «هذا القول» نیست چه این تفکیکی است به غایت رکیک.

ص: 59

وجه پنجم

آن که مراد از سلام زیارت و لعن و سلام باشد و «هذا القول» اشاره به دعای «اللهم خص» باشد و این وجه از وجه سابق ضعیف تر و سخیف تر است.

وجه ششم

این که نماز را بعد از لعن کنند و قبل از سلام و معین اراده سلام و دعا های بعد از او از لفظ هذا القول این است که مراد از سلام خصوص زیارت است و در صدر روایت مذکور بود که بعد از سلام جهد و مبالغه کند در لعن بر قاتلان آن حضرت و این جا چون دستور العمل همان کار سابق است باید سلام گفته و لعن واقع شود آن گاه نماز کنند و سایر ادعیه را بخوانند که از آن جمله سلام است صد مرتبه.

و هر با بصیرتی بعد از مراجعه به آن چه ما ذکر کردیم مفاسد این احتمال را در می یابد چه واضح و روشن است که اشاره به خصوص سلام و ما بعد وجهی ندارد و اگر میزان مبالغه در لعن قتله است قبل از نماز باید نماز را بعد از سجده بخوانند یا قبل از سجده چه دعای «اللّهم خص» مشتمل بر لعن است و اگر التفات به او نکنند چه مضایقه دارند از این که ملتزم شوند که بگویند مبالغه در لعن در متن زیارت واقع شده و نماز بعد از او واقع شود.

وجه هفتم

آن که نماز را قبل از سجده کند و علی هذا مراد از قول مشار إليه دعاى سجده است. ضعف این هم از آن چه تا به حال مذکور شد روشن و واضح .گشت و این محتملات جمله غیر از وجه اول در بحار مذکور است (1) .

بلی می شود وجه اول را مشمول وجه سادس در کلام او قرار داد که سابع در کلام ما بود چه فرموده:«السَّادِسُ انَّ تَكُونَ الصَّلَاةُ مُتَّصِلَةُ بِالسُّجُودِ» و مراد از اتصال می شود وقوع قبل از نماز باشد و می شود وقوع بعد از نماز باشد و بنا بر این اعم از وجه اول و هفتم است ولی تقریبی بغایت غریب از این قول کرده چه فرموده:«وَ هَذَا أَظْهَرُ الْمُنَاسِبَةُ السُّجُودِ لِلصَّلَاةِ» و به هیچ وجه به این وجه نه اثبات حکم شرعی می توان کرد و نه استظهار از لفظ چنان چه بر اهل نظر و انس به استدلال چندان واضح است که محتاج به تنبیه نیست.

وجه هشتم

ص: 60

آن که محدث فاضل شيخ إبراهيم كفعمي رحمه الله در كتاب الجنة الواقية آورده است. و محصل او آن است که اولاً بر بامی برآید یا به صحرایی در آید و سلامی کند و قاتلان را به ،مبالغه نفرین و لعنت .نماید آن گاه دو رکعت نماز کند و مشغول ندبه و نوحه شود و در خانه بزم عزا بیاراید و اقامه مصیبت کند و دعای تعزیت که:«اعظم الله اجورنا ... الخ» است با یکدیگر بگویند آن گاه شروع به تکبیر کند و عدد به صد برساند و متوجه قبر مقدس شده زیارت را با دعای سجده به جای آورد و دو رکعت نماز کند و دعای صفوان را بخواند. (1)

و وجه این احتمال که فتح الباب اشتباه و تشکیک در فهم الفاظ صریحه و امارات ظاهره روایت است - چه ظاهر آن است که قبل از کفعمی کسی از علماء از ظاهر خبر عدول نکرده چنان چه بعض مهره مطلعین نیز شهادت به این داده اند - آن است که جمع کرده بین صدر و ذیل حدیث و کلام علقمه را حمل نکرده بر این که دعائی برای زیارت ،خواسته بلکه بعد از زیارت از دور خواهش زیارت دیگری کرده است و مبدأ این توهم قول اوست که گفته:«علمنی دعاء ادعوا به ذلك اليوم اذا انا زرته» که از جمود بر ظاهر لفظ گمان کرده که مراد بعد از وقوع زیارت است با این که متأمل منصف یقین می کند که مراد حال زیارت است و غالب آن است که باب ظهورات لفظیه به بحث و جدل به سر حد اسکات و الزام نمی رسد بلکه عمده اهبه و اعظم زاد آن باب ذوقی است خاص و قریحه ای است لطیف که به معاونت او استفاده مرادات و اصطياد معانی از شبکه عبارات می شود. و هر کس را که خدای تعالی آن ذوق کرامت کرده وجه این ادعا که مکرر در این باب کرده ایم نیکو خواهد دریافت کرد و گرنه هر کس بعد از تحصیل قوه تمیز و بلکه استنباط مکلف است به آن چه خود می فهمد و با دیگرانش کاری نیست.

علاوه بر این که ظاهر این کلام اختصاص این عمل است به روز عاشوراء و ذیل خبر در دو جا افاده تعمیم می کند و هم اخذ ندبه و نوحه در این عمل خلاف ظاهر حدیث است چه ثواب را معلّق بر صرف زیارت و ادعیه و نماز فرموده چنان چه ظاهر است؛ و بالجملة این وجه را توان از ابعد وجهی گفت.

وجه نهم

آن است که اولاً زیارت ششم از زیارات مطلقه امیر المؤمنين علیه السلام مذکوره در تحفه که اوّل او «السَّلَامُ علیک یا رَسُولَ اللَّهِ» است - و به مناسبت همین ترتیب تحفة الزائر معروف

ص: 61

به زیارت ششم شده - را بخواند یا زیارت دیگر از زیارات امیر المؤمنین یا سلامی به آن حضرت کند و نماز آن زیارت را یا شش ،رکعت اگر زیارت ششم است بخواند و یا دو رکعت اگر غیر اوست و اگر زیارت ششم را اختیار کند اولی است بعد از او سلامی به جانب قبر سیّد الشهداء بکند و اگر متن زیارت عاشوراء باشد بهتر است و دو رکعت نماز گذارد و بعد از آن صد مرتبه تکبیر بگوید و زیارت عاشوراء را به نهج مقرر بخواند و دو رکعت نماز به جای آرد و دعای صفوان را فرو خواند.

و این وجه - في الحقيقة - وجه جمعی است بین وجوه که رعایت احتیاط تمام در او شده [است]. و مبدأ او آن است که در روایت صفوان مذکور است که بعد از زیارت امیر المؤمنین این زیارت که علقمه روایت کرده بود به جای آورد پس زیارت امیر المؤمنین علیه السلام جزء این عمل خواهد شد و فضائلی که صفوان ذکر کرده برای این عمل مرکب است.

و چون در خبر دیگر که در ابواب زیارت امیر المؤمنین علیه السلام مذکور است چنین وارد شده که صفوان اولاً زیارت ششم خواند و بعد از او متوجه شد به قبر سیّد الشهداء و زيارت عاشوراء خواند چنان چه در مصباح الزائر سیّد فرموده که بعد از انتهای زیارت ششم که «و صلی الله علیک و سلّم کثیراً»،باشد زیارت عاشوراء را بخوان که آن عمل تتمه این است. (1)

و ظاهر روایت منقوله از مزار کبیر در بحار (2) ، که در اصطلاح بحار مراد از او مزار محمد بن المشهدی است نیز این است که صفوان اولاً زیارت ششم را خواند و آن ضمانت ها که در ذیل روایت صفوان است از این هر دو است و عبارت او این است که «تعاهد بهذه الزيارة و ادع بهذا الدعاء وزرهما بهذه الزيارة فانى ضامن على الله لكل من زارهما بهذه و دعا بهذا الدعا من قرب أو بعد أن زيارته مقبولة إلى آخر الحديث».

پس ظاهر این روایت اعتبار زیارت ششم است در آن مثوبات مقرره برای این عمل و اعتبار مطلق سلام به ملاحظه احتمال مکرر است و اعتبار خصوصیت زیارت عاشوراء - به احتمال اراده اوست از سلام و نماز - به جهت صدر حدیث است؛ چنان چه کفعمی گفت و خواندن سایر فقرات با زیارت - مجدداً - به جهت این است که مشار إليه ب «هذا القول» است و نماز هم برای زیارت است و به ملاحظه اعتبار تأخر او در «اذا صلیت».

و ما در وجوه سابقه بیان ضعف این وجه که مبنی بر چند وجه از آن هاست که فی

ص: 62

الجملة قوتی اضافیه دارند کرده ایم و با ظهور قوی لفظ در خلاف این ها و جهی برای احتیاط باقی نمی ماند بلی آن چه باید متعرض بشویم در این وجه عدم اعتبار زیارت امیر المؤمنين است در تحقق این عمل اگر چه منتهای آن چه ممکن بود در تقرب او آوردیم.

و بیان او چنان است که:

أولاً روایت شیخ ظاهر است در این که اشاره به همان زیارت علقمه است که صفوان نیز روایت کرده و ثواب را برای همان عمل حکایت کرده که زیارت سید الشهداء علیه السلام باشد، با دعا و ابداً اشعاری و ایمائی در عبارت به اخذ زیارت امیر المؤمنین نیست چنان چه متن حدیث را تماماً نقل کرده.ایم و معلوم نیست که صاحب مزار کبیر ملتزم به نقل اصل لفظ بوده بلکه ظاهر این است که بر حسب فهم خود نقل کرده باشد چنان چه از غالب محدثین احیاناً این معنی دیده شده (1) و این معنی بر منصف متامل اخبار در این باب پوشیده نیست که اصل در این اخبار طریق شیخ و ابن قولویه است.

و از کلام سید - عليه الرحمة - جز فتواى حدسیه چیزی بدست نمی آید بلی به مقتضای اخبار «من بلغ» (2) اگر شامل فتوای فقیه باشد عمل کردن به این احتیاط ضرری ندارد ولی کلام در مقتضای ادله اجتهادیه است هر چند این وجه مبنی بر احتیاط است ولی غرض این بنده دفع توهم مدخلیت واقعیه است و الا همان ظاهر روایت مزار کبیر در باب احتیاط فوق الكفاية است.

و ثانیاً زیارت عاشوراء، عبارت از همان مروی علقمه است. بر فرض که در ذیل روایت صفوان اعتبار هر دو عمل کرده باشد بوجه من الوجوه در روایت علقمه مدخلیت نخواهد داشت بلکه این دو دو عمل متعدد می شوند اگر چه یکی شامل دیگری باشد و برای مجموع خواصی دیگر و ثوابی افزون تر مقرر باشد.

و ثالثاً ظاهر خبر مفيد - عليه الرحمة - كه البته از ابن طاوس اوثق و اسبق و ابصر

ص: 63

و اعرف است به ،جهاتی چنان چه علامه مجلسی - عليه الرحمة - اعتراف کرده بلکه حاجت به استشهاد ندارد و نعم ما قيل:

مدح تعریف است و تخریق حجاب *** فارغ است از مدح و تعریف آفتاب

مادح خورشید مداح خود است *** که دو چشمم روشن و نامرمد است

بالجملة ظاهر خبر او این است که عمل زیارت ششم و ترتیب دعای بعد او مخالف عمل زیارت عاشوراء و دعای بعد اوست چه عبارت مزار مفید محکیه در بحار چنین است که بعد از فراغ از شش رکعت نماز آن زیارت فرموده بگو:«اَلسَّلاَمُ عَلَيْكَ يَا اَمِيرَ اَلْمُؤْمِنِينَ» تا آخر آن گاه اشاره کن به جانب قبر سید الشهداء علیه السلام و بگو:«السلام علیک یا ابا عبدالله السلام علیک یا ابن رسول الله اتيتكما زائر و متوسلا إلى الله تعالی ربی و ربکما...» تا آخر دعای صفوان آن گاه استقبال قبله کن و بگو: «یا الله یا الله یا الله» تا به آن جا که در آن دعاست:«من امر دنیا و آخرتی» به اضافه «یا ارحم الراحمین» آن گاه متوجه قبر امیر المؤمنین می شوی و می گویی:«اَلسَّلاَمُ عَلَيْكَ يَا اَمِيرَ اَلْمُؤْمِنِينَ وَ اَلسَّلاَمُ عَلَى أَبِي عَبْداللَّهِ اَلْحُسَيْنِ مَا بَقِيتُ وَ بَقَى اَللَّيْلُ وَ اَلنَّهَارُ وَ لاَ جَعَلَهُ اَللَّهُ آخِرَ اَلْعَهْدِ مِنْ زِيَارَتِكُمَا وَ لاَ فَرَّقَ اَللَّهُ بيْني وَ بَيْنَكُمَا».

و ناظر ملتفت به وجوه متعدده فرق این دو روایت از تقدیم و تأخیر و زیاده و نقیصه و اختلاف کیفیات و تعدد توجه و استقبال به جانب امام حسین و امیر المؤمنین علیها السلام اما مطمئن به تعدد روایت می شود و چگونه در حق شیخ مفید - با آن مایه جلالت و پایه وثاقت و عدالت که امام علیه السلام در توقیع شریف از او به «ملهم الحق و دلیله» (1) تعبیر کرده که اگر به فتحهاء خوانده شود معنی او این است که حق و دلیل او به او الهام شده و اگر به کسر بخوانند پایه مدح صد رتبه افزون تر از این خواهد شد چه محصل او آن می شود که از نفس قدسیه او حق با دلیل او بر نفوس مستعدین افاضه می شود و هر کس نائل به حق و واصل به واقع شده به برکت امداد و اعداد کمالات علمیه و عمليه اوست؛ «و هذا فضل لا يُدعى لغير الائمه علیهم السلام» - می توان گفت که خبر را تقدیم و تأخیر کرده و از جانب خود الفاظی افزوده ترتیبی به تشریع یا مناسبت و استحسان بر خلاف آن چه وارد شده از ائمه مقرر داشته حاش لله هرگز این گمان روا نباشد و این احتمال متمشی نیست اگر چه در بحار و تحفة الزائر ابداء کرده و اعتماد بر او نموده ولی به هیچ وجه قابل توجیه نیست؛ و الله العاصم و هو العالم.

ص: 64

و بعد از تسلیم می گوییم - بنابر آن چه گفتیم - اگر به این احتیاط کسی بخواهد عمل کند خوب است بعد از زیارت ششم دعا را به دستور العمل مزار مفید بخواند و بعد از زیارت عاشوراء به ترتیب مذکور در کتاب ،مصباح که ما نقل ،کردیم بخواند تا به هر دو احتمال عمل کرده باشد.

وجه دهم

احتمالی است که نیز بر سبیل احتیاط در زاد المعاد (1) و تحفة الزائر (2) نموده و ذکر این وجه و وجه سابق در عداد محتملات خبر حقیقة برای استطراد و بر سبیل استجرار و تطفل ،بود و الا هر دو احتمال مبنی بر احتیاط و جمع بین محتملات سابقه است و عبارت زاد المعاد این است که چون عبارت ،حدیث تشویش عظیمی دارد و قابل احتمال بسیار است اگر اول زیارت: «السَّلَامُ علیک یا أَبَا عبدالله» تا «و آل نبیک» را بخواند و نماز زیارت را بکند و باز همان زیارت را اعاده کند بهتر است و اگر بعد از صد مرتبه لعن بار دیگر نماز کند و بعد از صد مرتبه سلام بار دیگر نماز کند و متصل به سجده و بعد از سجده نیز نماز دیگر بکند، شاید به جمیع احتمالات عمل کرده باشد و اگر اوّل یکی از زیارات بعیده به عمل آرد ظاهرا کافی است.

و در تحفه فرموده بعد از این و اگر زیارت ششم حضرت امیر المؤمنین علیه السلام را با این زیارت ضم کند - چنان چه سابقاً اشاره به این کردیم - بهتر است خصوصاً هرگاه این زیارت را نزد ضریح مقدس حضرت امیر المؤمنین علیه السلام به عمل آورد؛ تمام شد کلام این محدث جليل القدر.

و ما مدارک این محتملات که اشاره به آن ها کرده تماماً ذکر کردیم و فساد و ضعف آن ها را به اقصی الوجوه شرح دادیم با وجود این احتیاط راهی ندارد بلکه می توان گفت که در مشروعیت عملی به این تفصیل که مبنی بر احتمالات بعیده رکیکه است تأمل و اشکال است چنان که بعض اکابر گفته اند؛ و الله العاصم.

و چون - بحمد لله تعالی - سند و متن این خبر معلوم شد و دلالت او ظاهر شد مطالبی چند متعلق به او لازم التعرض است که ما آن ها را در فوائدی شرح می دهیم و خاتمه این باب

قرار می دهیم.

ص: 65

اَسْأَلُهُ اَنْ يُبَلِّغَنِي الْمَقامَ الْمَحْمُودَ لَكُمْ عِندَ اَللَّهِ وَ اَنْ يَرْزُقَنِي طَلَبَ ثَارِي معَ امام مَهْدِيٍ ظَاهِرٍ نَاطِقٌ وَ اسْأَلِ اَللَّهَ بِحَقِّكُمْ وَ بِالشَّانِ الَّذِى لَكُمْ عِنْدَهُ اَنْ يُعْطِيَنِي بِمُصابى بِكُمْ اَفْضَلَ مَا يُعْطَى مُصَاباً بِمُصِيبَةٍ مُصِيبَةٍ مَا اِعْظَمَ رَزِيَّتَها فِي الاَسْلامِ وَ فِى جَمِيعِ السَّمَواتِ وَ الاَرْضِ (1)

اَللَّهُمَّ اِجْعَلْنِى فى مَقَامَى هَذَا مِمَّنْ تَنالُهُ مِنْكَ صَلَواتٌ وَ رَحْمَةٌ وَ مَغْفرَةٌ اَللّهُمَّ اجْعَلْ مَحْيايَ مَحْيا مُحَمَّدٍ وَ آلِ مُحَمَّدٍ وَ مَماتِي ممات محمّدٍ وَ آل مُحَمَّدٍ اَللَّهُمَّ إِنَّ هَذَا يَوْمٌ تَبَرَّكَتْ بِهِ بَنُو اُميَّةَ وَ ابْنُ آكِلَةِ الأكبادِ اللَّعِينِ ابْنِ اللَّعِينِ عَلَيَّ لِسانَكَ وَ لِسانُ نَبِيِّكَ فِي كُلِّ مَوْطِنٍ وَ مَوْقِفٍ وَقَفَ فِيهِ نَبِيُّكَ اَللَّهُمَّ اِلْعَنْ ابا سُفْيَانَ وَ مُعَاوِيَةَ وَ يَزِيدَ بْنَ مُعَاوِيَةَ عَلَيْهِمْ مِنْكَ اللعنة ابد اَلْأَبَدِينَ وَ هَذَا يَوْمٌ فَرِحَتْ بِهِ آلُ زِيَادٍ وَ آلُ مَرْوَانَ بِقَتْلِهِمُ اَلْحُسَيْنَ عَلَيْهِ السَّلاَمُ ، اَللّهُمَّ فَضاعِفْ عَلَيْهِمُ اللَّعْنَ مِنْكَ وَ الْعَذابَ اَللّهُمَّ اِنَّى اِتَّقَرَّبُ إِلَيْكَ فِى هَذَا اَلْيَوْمِ وَ فِى مَوْقِفَى هَذَا و اَيَّامِ حَيَاتِي بالبَراءةِ مِنْهُمْ وَ اللَّعْنِ عَلَيْهِمْ وَ بِالْمُوالاةِ لِنَبِيِّكَ وَ آلِ نَبِيِّكَ عَلَيْهِمُ السَّلام .

ثم تقول:

اَللّهُمَّ الْعَن اولَ ظالِمٍ ظَلَمَ حَقَّ مُحَمَّدٍ وَ آلِ مُحَمَّدٍ وَ آخِرَ تَابِعٍ لَهُ عَلَى ذَلِكَ اَللَّهُمَّ اِلْعَنِ اَلْعِصَابَةَ اَلَّتِى جَاهَدَتِ اَلْحُسَيْنَ عَلَيْهِ السَّلام و شايعت وَ بايَعَتْ عَلَيَّ قَتْلَهُ اَللَّهُمَّ اِلْعَنْهُمْ جَمِيعاً.

تقول ذلك ماة مرة ثم تقول:

اَلسَّلاَمُ عَلَيْكَ يَا اِبا عَبْدِاَللَّهِ وَ عَلَيَّ الارواح اَلَّتِي حَلَّتْ بِفِنَائِكَ عَلَيْكَ مِنِّي سَلاَمُ اَللَّهِ ابداً مَا بَقِيتُ وَ بَقَى اَللَّيْلُ وَ اَلنَّهَارُ وَ لاَ جَعَلَهُ اَللَّهُ آخِرَ اَلْعَهْدِ مِنِّى لزيارتكم اَلسَّلاَمُ عَلَى اَلْحُسَيْنِ وَ عَلَى علِى بْنِ اَلْحُسَيْنِ وَ عَلِيٍ اولاَد اَلْحُسَيْنِ وَ عَلِيٍ اِصْحَابِ اَلْحُسَيْن.

تقول ذلك مائة مرة ثم تقول:

اَللّهُمَّ خُصَّ أَنتَ اَوْلَ ظالِمٍ بِاللَّعْنِ مِنًى وَ اِبْدَأْ بِهِ اَولاً ثُمَّ الثانى وَ اَلثَّالِثَ وَ الرّابِعَ اَللَّهُمَّ اِلْعَنْ يَزِيدَ بْنَ مُعَاوِيَةَ خَامِساً وَ اِلْعَنْ عُبَيْدَ اَللَّهِ بْنَ زِيَادٍ وَ اِبْنَ مَرْجَانَةَ وَ عُمَرَ بْنَ سَعْدٍ وَ شِمْراً وَ آلَ أَبِي سُفْيَانَ وَ آلَ زِيَادٍ وَ آلَ مَرْوَانَ إِلَى يَوْمِ اَلْقِيَامَة.

ثم تسجد و تقول:

اَللَّهُمَّ لَكَ الْحَمْدُ حَمْدَ الشَّاكِرِينَ لَكَ عَلَى مُصَابِهِمْ اَلْحَمْدُ لِلَّهِ عَلَى عَظِيمِ رَزِيَّتِي اَللَّهُمَّ ارْزُقْنِى شَفاعَةَ الْحُسَيْنِ اَلْيَوْمَ اَلْوَرُودَ وَ ثَبِّت لِي قَدَمَ صِدْقٍ عِنْدَكَ مَعَ الْحُسَيْنِ عَلَيْهِ السَّلاَمُ وَ اصْحَابِ الْحُسَيْنِ الَّذِينَ بَذَلُوا مُهَجَهُمْ دُونَ اَلْحُسَيْنِ عَلَيْهِ السَّلاَمُ.

ص: 67

ثم تصلى ركعتين و ان استطعت ان تزور الحسين علیه السلام بهذه الزيارة من دارك في كل یوم فافعل ففی ذلک ثواب جزیل وردت به الرواية عن الباقر أبي جعفر محمد بن علی بن الحسين علیهم السلام روى ذلك عنه علقمة بن محمد الحضرمي.

اَلسَّلاَمُ عَلَيْكَ يَا ثَارَ اَللَّهِ وَ اِبْنَ ثاره السَّلامُ عَلَيْكَ اَيَا الْوِتْرِ الْمَوْتُورِ السَّلامُ عَلَيْكَ اَيُّهَا الاَمِامُ الْهادى الزَّكِيُّ وَ عَلَيَّ ارواح حَلَّتْ بِفِنائِكَ وَ اَقامَتْ فِي جِوارِكَ وَ وَفَدَتْ مَعَ زُوَّارِكَ اَلسَّلاَمُ عَلَيْكَ مِنِّي ما بَقِيتُ وَ بَقِى اَللَّيْلُ وَ النَّهارَ فَلَقَدْ عَظُمَتْ بِكَ اَلرَّزِيَّةُ وَ جَلَّتْ فِي اَلْمُؤْمِنِينَ وَ اَلْمُسْلِمِينَ وَ فِي اَهْلِ السَّمَواتِ وَ اَهْلِ الاَرْضِينَ اَجْمَعِينَ فَإِنَّا لِلَّهِ وَ إِنَّا إِلَيْهِ راجِعُونَ صَلَواتُ اَللَّهِ وَ بَرَكَاتُهُ وَ تَحِيَّاتُهُ عَلَيْكَ يا ابا عَبْداللهِ الْحُسَيْنِ وَ عَلِيٍ آبائِكَ الطَّيبِينَ الْمُنْتَجَبِينَ وَ عَلَى ذُرِّيَّاتِكُمُ اَلْهُدَاةِ اَلْمَهْدِيِّينَ لَعَنَ اللَّهُ اُمَّةً خَذَلَتْكَ وَ تَرَكَتْ نُصْرَتَكَ وَ مُعاوَنَتَكَ وَ لَعَنَ اللّهُ امَّةً اسستْ اِساسَ الظُّلْمِ لَكُمْ وَ مَهَّدْتُ اَلْجَوْرَ عَلَيْكُمْ وَ طَرِقَتْ إِلَى اذيتكم وَ جَارَتْ ذَلِكَ فِي دِيَارِكُمْ وَ اشياعككم بَرِئتُ إِلَى اَللَّهِ عَزَّوجَلَّ وَ إِلَيْكُمْ يَا سَادَتِي وَ مَوَالِيَّ وَ ائِمَتِي مِنْهُمْ وَ مِنْ اشْياعِهِمْ وَ اتباعِهِم وَ اسْأَلِ اللَّهَ الَّذِى اَكْرَمُ يا مَوالِيَّ مُقَامِكُمْ وَ شَرَّفَ مَنْزِلَتَكُمْ وَ شَانَكُمْ أَنْ يُكْرِمَنِي بِوَلايَتِكُمْ وَ مَحَبَّتِكُمْ وَ الاِئْتِمامِ بِكُمْ وَ اَلْبَرَاءَةِ مِنْ أَعْدائِكُمْ وَ اِسْأَلِ اللَّهَ الْبَرَّ الرَّحيمَ أَنْ يَرزُقَنِي مَوَدَّتَكُم وَ أَنْ يُوَفِّقَنِى لِلطَّلَبِ بِثارِكم معَ اَلاِمَامِ اَلْمُنْتَظَرِ اَلْهَادِي مِنْ آلِ مُحَمَّدٍ وَ أَنْ يَجْعَلَنِي مَعَكُمْ فِي اَلدُّنْيَا وَ الآخِرَةِ وَ أَنْ يُبَلِّغَنِي الْمَقَام الْمَحْمُودَ لَكُمْ عِنْدَ اَللَّهِ وَ اسْأَلِ اللَّه عزوجل بِحَقِّكُمْ وَ بِالشَّأْنِ اَلَّذِى جَعَلَ اَللَّهُ لَكُمْ اَنْ يُعْطِينِى بِمُصَابَى بِكُمْ اَفْضَلَ مَا اُعْطَى مُصَاباً بِمُصِيبَةٍ إِنَّا لِلَّهِ وَ إنَّا إِلَيْهِ رَاجِعُونَ يَا لَهَا مِنْ مُصِيبَةٍ مَا اِفْجَعَهَا وَ انْكَاهَا لِقُلُوبِ اَلْمُؤْمِنِينَ وَ اَلمُسْلِمِينَ فَإِنَّا لِلَّهِ وَ إِنَّا إِلَيهِ راجعون.

اَللَّهُمَّ صَلِّ عَلَى مُحَمَّدٍ وَ آلِ مُحَمَّدٍ وَ اجْعَلْنِي فِي مَقامِي مِمَّنْ تَنَالُهُ مِنْكَ صَلَواتٌ وَ رَحْمَةٌ وَ مَغْفِرَةٌ وَ اجْعَلْنِى عِنْدَكَ وَجِيهاً فِي الدُّنْيا وَ الآخِرَةِ وَ مِنَ الْمُقَرَّبِينَ فَاِنِّي اَتَّقَرَّبُ اِلَيْكَ بِمُحَمَّدٍ وَ آلِ مُحَمَّدٍ صَلَواتُكَ عَلَيهِ وَ عَلَيهِم اجمَعينَ اللَّهُمَّ وَ أَنَّى أَتَوَسَّلُ وَ أَتَوَجَّهُ بِصَفوَتِكَ مِنْ خَلْقِكَ وَ خِيَرَتِكَ مِنْ خَلْقِكَ مُحَمَّدٍ وَ على وَ الطَّيِّبِينَ مِنْ ذُرِّيَّتِهِما.

اَللّهُمَّ فَصَلِّ عَلَى مُحَمَّدٍ وَ آلِ مُحَمَّدٍ وَ اِجْعَلْ مَحْيايَ مَحْياهُمْ وَ مَماتِي مَمَاتَهُمْ وَ لا تُفَرِّقْ بَيْنِي وَ بَيْنَهُمْ فِي الدُّنْيا وَ الآخِرَةِ اِنَّكَ سَميعُ الدُّعاءِ اللّهُمَّ وَ هَذا يَومٌ تُجَدِّدُ فِيهِ النَّقِمَةَ وَ تُنْزِلُ فِيهِ اَللَّعْنَةُ عَلَى اَللَّعِينِ يَزِيدَ وَ عَلَى آلِ يَزِيدَ وَ عَلِيٍ آلِ زِيادٍ وَ عُمَرَ بْنِ سَعْدٍ وَ الشِّمرِ اَللَّهُمَّ اِلْعَنْهُمْ وَ الْعَنْ مَنْ رِضَى بِقَولهمْ وَ فِعْلِهِمْ مِنْ اَوْلٍ وَ آخِرَ لَعْناً كَثِيراً وَ اَصْلِهِمْ حَرَّ نَارِكَ وَ اُسْكِنْهُمْ جَهَنَّمَ وَ سَائَتِ

مَصِيراً وَ اَوْجِبْ عَلَيْهِمْ وَ عَلَى كُلِّ مَنْ شايَعَهُمْ و بَايَعَهُمْ و تابَعَهُم و سَاعَدَهُم وَ رَضِيَ بِفِعْلِهِمْ وَ اِفْتَحْ لَهُمْ وَ عَلَيْهِمْ وَ عَلَى كُلِّ مَنْ رَضى بِذلِكَ لَعَنَاتِكَ اَلَّتِي لَعَنتَ بِها كُلَّ ظالِمٍ وَ كُلِّ غاصِبٍ وَ كُلَّ جاحِدٍ وَ كُلَّ كافِرٍ وَ كُلَّ مُشْرِكٍ وَ كُلَّ شَيْطانٍ رَجِيمٍ وَ كُلَّ جَبّارٍ عَنِيدٍ اَللَّهُمَّ الْعَنْ يَزِيدَ وَ آلَ يَزِيدَ وَ بَنِي مَرْوَانَ جَمِيعا.

اللَّهُمَّ وَ ضَعِّفْ غَضَبَكَ وَ سَخَطَكَ وَ عَذابِكَ وَ نَقِمَتِكَ عَلَيَّ اَوْلَ ظالِمٍ ظَلَمَ اَهْلَ بَيْت

ص: 69

نَبِيِّكَ اَللّهُمَّ وَ الْعَنْ جَمِيعَ اَلظَّالِمِينَ لَهُمْ وَ انْتَقَمَ مِنْهُمْ اِنَّكَ ذُو نِقِمَةٍ مِنَ الْمُجْرِمِينَ اَللَّهُمَّ وَ الْعَنْ اَوْلَ ظالم ظُلَمَ آلَ بَيْتِ مُحَمَّدٍ وَ الْعَنِ اَرْواحَهُمْ وَ دِيارَهُمْ وَ قُبُورَهُمْ وَ الْعَن اَللّهُمَّ العصابةَ الَّتى نازَلَتِ الْحُسَيْنَ اِبْنَ بِنْتِ نَبِيِّكَ وَ حَارَبَتْهُ وَ قَتَلْتُ اَصْحابَهُ وَ انْصَارَهُ وَ اِعْوَانَهُ وَ اَولياءَهُ شِيعَتَهُ وَ مُحِبِّيهِ وَ اهْلِ بَيْتِهِ وَ ذُرِّيَّتِهِ وَ الْعَنِ اَللَّهُمَّ اَلَّذِينَ نَهَبُوا مَالَهُ وَ سَبَوْا حَرِيمَهُ وَ لَمْ يَسْمَعُوا كَلامَهُ وَلا مَقالَهُ اللّهُمَّ وَ اِلْعَنْ كُلَّ مَنْ بَلَغَهُ ذَلِكَ فَرَضِيَ بِهِ مِنَ الاولِينَ وَ الآخِرِينَ وَ الْخَلائِقِ اجْمَعِينَ إِلَى يَوْمِ اَلدِّين.

اَلسَّلاَمُ عَلَيْكَ يا ابا عَبْداللَّهِ اَلْحُسَيْنِ وَ عَلَى مَنْ سَاعَدَكَ وَ عَاوَنَكَ وَ واساكَ بِنَفسِهِ وَ بَذَلَ مُهْجَتَهُ فِى الذَّبِّ عَنْكَ السَّلامُ عَلَيْكَ يَا مَوْلايَ وَ عَلَيْهِمْ وَ عَلَيَّ رُوحُكَ وَ عَلَيَّ ارواحهم وَ عَلَيَّ تُرْبَتُكَ وَ عَلِيٌ تُرْبَتُهُم.

اَللَّهُمَّ لَقِّهِمْ رَحْمَةً وَ رِضْوَاناً وَ رَوْحاً وَ ريْحاناً اَلسَّلاَمُ عَلَيْكَ يَا مَوْلاَيَ يَا ابا عَبدِاللَّهِ يَا بْنَ خَاتَمِ اَلنَّبِيِّينَ وَ يابن سَيِّدِ الْوَصِيِّينَ وَ يابنَ سَيِّدَةِ نِساءِ الْعالَمِينَ السَّلامُ عَلَيْكَ يا شَهِيدُ يَا بْنَ اَلشَّهِيدِ اَللَّهُمَّ بَلِّغْهُ عَنَى فى هذه اَلسَّاعَةِ وَ فى هَذَا اَلْيَوْمِ و فى هَذَا اَلْوَقْتِ وَ كُلِّ وَقْتٍ تَحِيَّةً وَ سَلاَماً اَلسَّلاَمُ عليك يابن سَيِّدِ الْعَالَمِينَ وَ عَلِيٍ الْمُسْتَشْهَدِينَ مَعَكَ سَلَاماً مُتَّصِلا مَا اتَّصَلَ اَللَّيْلُ وَ النَّهارُ السَّلامُ عَلَى اَلْحُسَيْنِ بْنِ عَلِى اَلشَّهِيدِ اَلسَّلاَمُ عَلَى عَلَى بْنِ اَلْحُسَيْنِ اَلشَّهِيدِ اَلسَّلاَمُ عَلَى اَلْعَبَّاسِ بْنِ اَمِيرِ الْمُؤْمِنِينَ اَلشَّهِيدِ اَلسَّلاَمُ عَلَى اَلشُّهَدَاءِ مِنْ وُلْدِ امير الْمُؤْمِنِينَ السَّلامُ عَلَى الشُّهَدَاءِ مِنْ وُلْدِ جَعْفَرٍ و عَقيلٍ السَّلامُ عَلَى كُلِّ مُسْتَشْهَدٍ مِنَ المُؤْمِنِين.

اللّهُمَّ صَلِّ عَلى مُحَمَّدٍ وَ آلِ مُحَمَّدٍ وَ بَلِّغْهُمْ عَنى التَّحِية اَلسَّلاَمُ عَلَيْكَ يَا رَسُولَ اَللَّهِ وَ عَلَيْكَ اَلسَّلاَمُ وَ رَحْمَةُ اَللَّهِ وَ بَرَكَاتُهُ اَحْسَنَ اللَّهُ لَكَ اَلْعَزَاءَ فِي وَلَدِكَ الْحُسَيْنِ السَّلامُ عَلَيْكَ يَا ابَا الْحَسَنِ يا امِيرَ اَلْمُؤْمِنِينَ وَ عَلَيْكَ السَّلاَمُ وَ رَحْمَةُ اَللَّهِ وَ بَرَكَاتُهُ اَحْسَنَ اَللَّهُ لَكَ الْعَزاءَ فِي وَلَدِكِ اَلْحُسَيْنِ اَلسَّلاَمُ عَلَيْكِ يا فَاطِمَةُ يَا اِبْنَةَ رَسُولِ رَبِّ اَلْعَالَمِينَ وَ عَلَيْكَ السَّلاَمُ وَ رَحْمَةُ اَللَّهِ وَ بَرَكَاتُهُ اَحْسَنَ اَللَّهُ لَكَ الْعَزاءَ فِي وَلَدِكَ الْحُسَيْنِ السَّلامُ عَلَيْكَ يا اَبا مُحَمَّدٍ اَلْحَسَنِ وَ عَلَيْكَ اَلسَّلاَمُ وَ رَحْمَةُ اَللَّهِ وَ بَرَكَاتُهُ اِحْسَنَ اَللَّهُ لَكَ اَلْعَزَاءَ فِي اَخِيكَ اَلْحُسَيْنِ اَلسَّلاَمُ عَلَيَّ ارْواحَ الْمُؤْمِنِينَ وَ اَلْمُؤْمِنَاتِ الاِحْياءِ مِنْهُمْ وَ الامواتِ وَ عَلَيْهِمُ اَلسَّلاَمُ وَ رَحْمَةُ اَللَّهِ وَ بَرَكَاتُهُ اَحْسَنَ اَللَّهُ لَهُمُ العَزَاءَ فى مولاهم الحسين . اَللّهُمَّ اجْعَلْنا مِنَ الطَّالِبِينَ بِثارِهِ مَعَ اَمامِ عَدْلٍ تُعِزُّ بِهِ الاِسْلامَ وَ اَهْلَهُ يا رَبَّ الْعالَمِينَ.

ثم اسجد و قل:

اَللَّهُمَّ لَكَ الْحَمْدُ عَلى جَمِيعِ ما يَأْتى مِنْ خَطْبٍ وَ لَكَ الْحَمْدُ عَلَى كُلِّ أَمْرٍ وَ اِلَيْكَ الْمُشْتَكى فى عَظِيمِ الْمُهِمَّاتِ بِخِيَرَتِكَ وَ اَوْلِيائِكَ وَ ذَلِكَ لِمَا اَوْجَبْتَ لَهُمْ مِنَ اَلْكَرَامَةِ وَ اَلْفَضْلِ

ص: 70

الْكَثِيرُ . اللَّهُمَّ فَصَلِّ عَلَى مُحَمَّدٍ وَ آلِ مُحَمَّدٍ وَ ارزقنی شَفَاعَةَ الْحُسَيْنِ يَوْمَ الْوُرُودِ وَ الْمَقَامَ الْمَشْهُودَ وَ الْحَوْضَ الْمَوْرُودَ وَ اجْعَلْ لی قَدَمَ صِدْقٍ عِنْدَكَ مَعَ الْحُسَيْنِ وَ أَصْحَابِ الحسین الَّذِينَ وَ اسوه بانفسهم وَ بَذَلُوا دُونَهُ مُهَجَهُمْ وَ جَاهَدُوا مَعَهُ اعدائک ابْتِغَاءَ مرضاتک وَ رجاءک وَ تصدیقاً بوعدک وَ خَوْفاً مِنَ وَ عیدک انک لطیف لِمَا تَشَاءُ يَا ارْحَمَ الرَّاحِمِينَ.

قال الصادق علیه السلام : هَذِهِ الزِّيَارَةُ يُزَارُ بِهَا الْحُسَيْنُ بْنُ عَلِيٍّ مِنْ عِنْدِ رَأْسِ أمِيرِ الْمُؤْمِنِينَ صَلَوَاتُ اللَّهِ عليهم اجمعين.

قال علقمة بن محمد الحضرمي عن أبي جعفر علیه السلام: إن استطعت يا علقمة أن تزوره في كل يوم بهذه الزيارة فی دارک و ناحیتک و حيث كنت من البلاد فى ارض الله فافعل ذلک و لک ثواب جمیع ذلك فاجتهدوا في الدعاء على قاتله و عدوّه و يكون في صدر النهار قبل الزوال يا علقمة و اندبوا الحسین و ابکوه و لیامر احدكم من في داره بالبكاء عليه و ليقم عليه فی داره المصيبة باظهار الجزع و البكاء و تلاقوا يومئذ بالبكاء بعضكم على بعض في البيوت حيث تلاقيتم وليعز بعضكم بعضاً بمصاب الحسين صلوات الله عليه. قلت: اصلحك الله كيف يعزى بعضنا بعضاً؟ قال: تقولون احسن الله اجورنا بمصابنا بأبي عبدالله الحسين علیه السلام و جعلنا من الطالبين بثاره مع الامام المهدى الحق من آل محمّد صلّى الله عليه و آله و عليهم اجمعين.

و إن استطاع احدكم أن لا يمضى يومه فى حاجة فافعلوا فانه يوم نحس لا تقضى فيه حاجة مؤمن فان قضيت لم يبارك فيها و لم يرشد و لا يدخرن احدكم لمنزله شيئاً فإنه من فعل ذلک ثم یبارک فیه.

قال الباقر علیه السلام: أنا ضامن لمن فعل ذلك عند الله عزوجل ما تقدم به الذكر من عظيم الثواب و حشره الله في جملة المستشهدين مع الحسين صلوات الله عليه قلت لأبي جعفر علیه السلام: اصوم ذلك اليوم؟ قال: صمه من غیر تثبیت و افطره من غیر تسمیت و امهل إلى بعد العصر فاذا كان وقت العصر فافطر على شربة من الماء ففي ذلك انجلت المعركة عن الحسين صلوات الله عليه و اصحابه و هم ،قتلی صلوات الله على ارواحهم و اجسامهم اجمعين و لعنة الله و سخطه و عذابه و نکاله و نقمته على من كان السبب في قتلهم و جدد الله عليهم العذاب الاليم آمين رب العالمين.

پوشیده نماند که این کتاب مزار قدیم - علی الظاهر - همان نسخه عتیقه ای است که در مشهد مقدس رضوی یکی از اجله فقهای عصر - سلمه الله - دیده و این نسخه زیارت را از او نقل کرده در جزئی جداگانه و هدیه بعض اعاظم فقهای عصر عزوجل در تهران کرده و اصل آن

ص: 71

نسخه عتیقه فعلاً در مشهد مقدس علوی موجود است و از آن نسخه نسخ دیگر ان کتاب شده و من بنده زیارت را از نفس آن نسخه نقل کردم و الله الموفق.

در فضل او روایت شده ابداً اشعاری و ایمائی به این تغییر نشده باشد و احتمال این که نفس ترخیص کافی است در جواز تبدیل محل منع است چنان چه ظاهر می شود و ارباب نظر البته می دانند که این از قبیل «اسماعيل يشهد أن لا اله الا الله» (1) نیست چه در آن جا بر خصوصیت آن عمل و فضل او دلیلی نیست بلکه عدم خصوصیت قطعی است و در این جا ظاهر خبر علقمه و خبر صفوان خصوصیت نفس این زیارت و این الفاظ شریفه است.

دوم: این که ظاهر نقل سیف این است که صفوان عین آن زیارت که علقمة حديث کرده بود در حرم امیر المؤمنین در غیر روز عاشوراء خواند و ابداً تصرفی نکرد و تغییری نداد اگر فی الجملة تصرفی و سر مویی تخلفی داشت البته تنبیه می کرد و الا لازم آید یا خیانت که وثاقت مانع اوست یا نسیان که اصل دافع اوست.

سوم: آن که ظاهر اخبار ادعیه خاصه و زیارات مخصوصه آن است که در الفاظ معينه و ترتیب مقرر در آن ها اثری است که در غیر آن ترتیب و غیر آن الفاظ به دست نمی آید و برای هر مقامی عبارتی مهیا است که آنان که بر اسرار و آثار او واقف نیستند از نیل وجه خصوصیت محجوب اند و در اخبار کثیره تصریح به این خصوصیت شده و نهی از تغییر بر وجهی که اگر آن نهی نبود جزم به عدم ضرر او داشتیم ولی با التفات به این نواهی در موقعی قطع به عدم مدخلیت آن هیأت یا نمی توان پیدا کرد یا کم پیدا می شود و این از قبیل آن است که بعد از روایت ابان (2) در امر اصبع که بین علماء مشهور است دیگر قیاس اولویت قطعیه یا متعسر است یا متعذر اگر چه در نظر این بی بضاعت، شق ثانی معین است.

ص: 73

از آن جمله خبری است که شیخ صدوق در کمال الدین (1) و سید اجل رضی الدین بن طاوس در مهج (2) - نقلاً عنه - آورده اند که عبدالله بن سنان از صادق آل محمد علیهم السلام آورده که فرمود: زود است که برسد شما را شبهه و بمانید بی علم و بی امام هدایت کننده و نجات نیابید در آن شبهه مگر آن که دعای غریق را بخوانید :گفتم چگونه است دعای غریق فرمود می گویی:«يا اَللَّهُ يا رَحْمَنُ يا رَحِيمُ يا مُقَلِّبَ اَلْقُلُوبِ ثَبِّتْ قَلْبِي عَلَيَّ دِينَكَ.» من گفتم: «يا مُقَلِّبَ الْقُلُوبِ وَ الابْصَارِ ثَبِّتْ قَلْبِي عَلَيَّ دِينَكَ»، امام فرمود: درست است که خدای عزوجل مقلب القلوب و الابصار است ولی تو چنان چه من می گویم بگو: «يَا مُقَلِّبَ اَلْقُلُوبِ ثَبِّتْ قَلْبِي عَلَيَّ دِينَك».

و از آن جمله خبری است که در خصال از اسماعیل بن الفضل روایت کرده که از صادق آل محمّد پرسیدم: این آیه مبارکه را:﴿فَسَبِّحْ بِحَمْدِ رَبِّكَ قَبْلَ طُلُوعِ الشَّمْسِ وَ قَبْلَ غُرُوبِهَا﴾ (3) ؟ فرمود: فرض است بر هر مسلمان که قبل از طلوع شمس ده بار و قبل از غروب شمس ده بار بگوید «وحده لا شریک له له الملك و له الحمد یحیی و یمیت و هو حی لا يموت بيده الخبر هو على كل شيئ قدیر» اسماعیل می گوید که من گفتم: «لا اله الا الله وحده لا شريك له له الملك و له الحمد یحیی و یمیت و یمیت و یحیی»، فقال: يا هذا! لا شك في أن الله یحیی و یمیت و یمیت و یحيى و لكن قل كما اقول. (4)

و در کافی ثقة الاسلام سند به علاء بن الکامل می رساند که صادق آل محمد علیهم السلام در تفسیر کریمه: ﴿وَ اذْكُرْ رَبَّكَ فِي نَفْسِكَ تَضَرُّعاً وَ خِيفَةً وَ دُونَ الْجَهْرِ مِنَ القَول﴾ (5) فرمود: آن ذکر وقت شام «لاَ اِلْهُ الاّ اَللّهُ وَحْدَهُ لاَ شَرِيكَ لَهُ لَهُ الْمُلْكُ وَ لَهُ الْحَمْدُ يُحْيِي وَ يُمِيتُ يُمِيتُ وَ يُحْيِي وَ هُوَ عَلَيُّ كُلُّ شَيْئٍ قَدِيرٌ»است. علا می گوید :گفتم: «بیده الخیر».فرمود: درست است که خیر به دست اوست ولی تو بگوی چنان چه من به تو می گویم. (6) و این مقوله اخبار کشف از خصایصی می کند که دست تصرف کوتاه می شود.

ص: 74

و مؤید این سخنی است که جماعتی از اهل حکمت برهانیه یونانیه و طایفه از اصحاب حکمت یمانیه ،ایمانیه مثل ارسطو (1) و افلاطون (2) و فيثاغورس و أبو على بن سينا (3) و حضرت استاد البشر خواجه نصیر طوسی - قدس سره القدوسى - و خاتم الحكماء و المجتهدين سيد اجل داماد و جماعت دیگر از فضلاء محققین مثل خفری و انطاکی (4) و غیر ایشان قائل شده اند که حروف را خواصی است و آثاری و کمالاتی و به حسب طبیعت به انقسام بر عناصر اربعه مختلف اند و به حسب تعلق به کواکب سبعه تفاوت دارند و حرف به منزله جسد است و عدد به منزله روح است و هر حرف را سه نشأت است چه گاهی فلکی است و او حرف علوی طبیعی روحانی حقیقی است؛ و گاهی وسطی است و او عالم تلفظ و منطق است؛ و گاه رقمی خطی است و او را سفلی می نامند و هر حرفی را جسمی است و روحی و نفسی و قلبی و عقلی و قوه کلیه و قوه طبیعیه عدد صورت جسم است و ضربش در مثلش روح و ضربش در سه ،مثلش نفس و در چهار مثل قلب و تمام ظهور ،قلب عقل است و مربع ،عقل که ضربش است در ،نفسش قوه کلیه و ضرب قوه کلیه در ده قوه طبیعیه اوست.

مثلاً حرف «باء» جسم او 2، روحش ،4 نفسش ،12 قلبش 16 ، عقلش 136، قوه طبیعی هاش 18496 ، قوه کلیه اش 184960 ، و برای هر یک از این ها حکمی است و هر حرفی به اختلاف هر یکی از مراتب اثری دارد و هم چنین برای هر حرفی لوازمی و مراتبی کنند که ما در صدد حکایت آن اقوال نیستیم و این کتاب هم گنجایش آن ها را ندارد ولی محض اشاره همین مختصر ذکر شد و قیاس سایر احکام بر این می شود.

و در اخبار اهل ،عصمت اشاره به اعتبار حروف و استفاده مطالبی از حروف نورانیه شده بلکه سیّد اجل داماد - رفع الله قدره - در جذوات ادعای تواتر اخبار اهل بیت در این باب کرده و خواص ادعیه و اوراد و اذکار و اعداد آن ها را مرتب بر این امر کرده است و ما اگر چه از سر این امور محجوب ایم ولی بعد از اتفاق این طائفه از علماء و حکماء البته شک در اعتبار الفاظ مخصوصه نمی کنیم و تا آن ها اداء نشود برائت یقینیه حاصل نمی شود.

و از این جا دانستی که این وجه را جداگانه می توان وجهی به حساب آورد و بعد از

ص: 75

ملاحظه این وجوه البته برای کسی که خواص و آثار مترقبه از زیارت عاشوراء را راغب است لازم است که از لفظ مأثور تخطی نکند و به همان وجه روایت «هذا یوم» بگوید چه اصل برائت در احراز آثار واقعيه و خواص نفس الامرية عمل دخلی ندارد و غایت او رفع عقاب یا انقباض است در واجب و مستحب اگر در او جاری ،باشد چنان چه در محل خود تقریبی از او کرده ایم و اشکال سابق بعد التأمل مسرحی در وادی صحت ندارد چه اشاره بر سه وجه می شود به حضور واقعی و حضور ذهنی و حضور ذکری و در این زیارت چون از اوّل تا آخر ذکر سید الشهداء و مصائب كربلاء و وقایع عاشوراء است صورت ذهنیه او حاضر و نصب العین زایر است چه مانع دارد هم او را اشاره کند و بگوید «هذا كذا».

و از آن چه گفتیم معلوم شد که بر فرض تسلیم جواز تغییر و تمامیت دلیل ترخیص در افاده این حکم تغییر اول (1) کافی است و در کلمه ثانیه (2) ،رعایت قانون احتیاط قاضی است که اشاره به همان یوم عاشورای مذکور سابق نمایند و «هذا یوم» بگویند که البته مجزی و صحیح و عربی فصیح است و تغییر بیسبب مُخرج عمل از آثار خود است - یا قطعاً یا احتمالاً - و باید احتراز کرد و اصح به اعتقاد قاصر اقتصار بر لفظ روایت است در هر دو موضع و عمده ادله فعل صفوان است؛ و الله العالم و هو العاصم.

بود چه سهو و نسیان به منزله طبیعت ثانیه انسان است و تطابق سایر نسخ مصباح و سایر كتب مؤلفه مزار که اعلام علماء شیعه رضی الله عنه تألیف فرموده و از او نقل کرده اند و نیز نقل این فقره و وجودش در مصباح صغیر به اعتراف سید رحمه الله که مختصر مصباح کبیر است شاهد صدق این دعوی است و به هیچ وجه جای دغدغه و تأمل ندارد.

وحدت عرفیه صادق آید اگر چه جمود بر ظواهر اخبار و وقوف بر متون ادله موجب آن است که اعتبار وحدت حقیقی و اتصال تدقیقی شود بر وجهی که در اثنای عمل هیچ فصلی از غیر او نیاید و لیکن ظاهر آن است که وقوع بعض افعال قلیله که موجب تعدد عرفی نشود ضرر ندارد و علی الخصوص اگر نفس آن فاصله از سنخ عبادات و مقوله اذکار - مثل استخاره و صلوات و غیر آن ها - باشد که - ظاهراً - موقعی برای تأمل در آن ها نیست اگر چه اولی مواظبت بر اتصال وحدانی به وحدت حقیقیه است که به هیچ وجه من الوجوه فاصله نیارند چه رونق عمل و روحانیت عبادت به حضور قلب و اقبال خاطر و اجتماع حواس و توجه باطن است در جمیع اجزاء و شرایط و البته اشتغال به کار دیگر موجب زوال آن کیفیت و بطلان آن خاصیت خواهد شد مگر این که اشتغال به عبادت دیگر منافی با حضور و توجه در آن عمل نباشد چنان چه در حدیث بذل خاتم در حال رکوع از حضرت ولایت مرتبت - سلام الله عليه و على من انتسب إليه - كه موجب نزول کریمه:﴿أَنَّما وَلِيُّكُمُ اللَّهُ وَ رَسُولُهُ وَ الَّذِينَ . . .﴾ (1) تا آخر آیه شد.

از أبوالفرج عبدالرحمن بن الجوزى الحنبلى البغدادی الواعظ پرسیدند که آن حضرت چگونه با کمال اقبال به صلات متوجه به سائل شده انفاق زکوة فرموده؟ در حل اشکال و جواب سؤال تمثل به این اشعار جست و انشاد کرد:

يسقى و يشرب لا تلهيه سكرته *** عن النديم و لا يلهوا عن الكأس

اطاعه سكرة حتى تمكن من *** فعل الصحاة فهذا افضل الناس (2)

ولی دانشمندان نکته شناس می دانند که این مقام ارزانی هر کس نخواهد شد بلکه شایسته اولیای کبار است که در مرحله بندگی و مقام عبودیت مظهر صفت «لا يشغله شأن عن شأن» شده اند و این خاصه آن بزرگوار و پیروان مخصوص اوست که به قدم صدق و صفا به جميع مراتب وجود اقتفای به آثار و اقتباس از انوار ائمه اطهار کرده اند و از کلمات قصار این قاصر است:«ما کل صيد غزالة و لا كل نجم عزالة»؛ و الله ولي التوفيق.

یا شرطی محتمل است تخییر و ارجاع به اراده مکلف که ناشی از مرجحات خارجیه می شود.

و محتمل است ترک شرط و اتیان به اجزاء؛ چه ترک وصف اولی از ترک موصوف است. و تواند بود بگوییم اختیار اهم کند و غیر اهم را ترک نماید چه گاه باشد که وجود شرطی در قوام شيئ مدخلیتش بیشتر از جزئی باشد خاصه اگر جزء راجع به اجزاء کمالیه باشد نه اجزاء اصلیه و این احتمال در بادی نظر اقوی است اگر چه خالی از تأملی نیست.

و به هر صورت در قرائت زیارت عاشوراء، اگر مکلّف متمکن نشد که تمام زیارت را در مجلس واحد بجای بیاورد و امر دائر شد بین ترک جزء و ترک ،شرط که وحدت مجلس باشد اقوی به نظر ترک اعتبار وحدت مجلس است بلکه تمام عمل را در مجالس متعدده بیاورد چنان چه در رسائل تصریح به این کیفیت فرموده است (1) و اولی تر این که محافظت بر تقلیل مجالس کند به این معنی که اگر بقیه را در یک مجلس بیاورد که مجموع عمل در دو مجلس واقع شود بهتر است از این که در سه مجلس باشد و هر چه فصل بین دو مجلس کمتر باشد اولی است که اقرب به حقیقت و انسب به وحدت مطلوب است و الله العالم بحقايق احكامه.

و راجع به استصحاب نیست و در مطاوی کلمات لغویین و نحویین به این اصل اشاره شده

[است].

و على الجملة ظاهر استعمال و اخبار صحیحه متواتره در قتل سید الشهداء علیهم السلام که در دهم محرم بوده و استعمال متواتر قدیم بر وجهی که جای شک نیست و احتمال خلاف ندارد

و عبارات جماعتی از لغويين و فقهاء فریقین شاهد این است که عاشوراء دهم محرم است تاسوعا نهم می شود. (1)

و آن چه در صحیح بخاری از ابن عباس نقل شده که عاشوراء نهم است و تاسوعاء و هشتم (2) ، البته کذب و مفتری است و هم در صحاح خود ایشان شاهد وضع و اماره کذب وارد شده چه روایت کرده اند:«انه صام يوم عاشوراء فقيل له ان اليهود و النصارى تعظمه فقال علیه السلام فاذا كان العام المقبل صمنا التاسع » (3) و این دلیل است که مراد از یوم عاشوراء، یوم عاشر است چنان چه واضح است.

لفظ تاسوعاء نیز بر قوانین عربیت جاری است و در حدیث مکرراً وارد شده، پس قول جوهری که او را مولّد دانسته (4) خطاست چه مولد عبارت از الفاظ مستحدثه در السنه متأخرین است که کلامشان حجت نیست و از عرب فصیح استعمال او صادر نشده و اخبار صادقین علیهما السلام - بالاتفاق - از آن طبقه است و این نوع اشتباهات از قصور تتبع این جماعت است در کلام اهل بیت عليمية و از این قبیل در کلام ایشان بسیار است مثل این که «کنه» را جوهری مولد دانسته (5) و «ازل» را از هری (6) با این که در نهج البلاغة مکرم و در زبور اهل البيت صحيفه مقدسه - كثيراً - استعمال شده است و مقصود استیفای این قسم از خطا های این طایفه است.

و در لفظ عاشوراء چند لغت ثابت است عاشوراء و عاشورا - به مد و قصر - و عشورا و عشوراء و عاشور چنان چه از قاموس (7) و غیر او استفاده می شود و در اشعار فصیحه عرب

ص: 80

متأخرين استعمال عاشور وارد شده است چنان چه سید اجل اعظم ذو الحسبين الرّضى رضی الله عنه که جماعتی از ادباء عامه و خاصه اشعار او را حجت می دانند گفته:

فقلت هيهات فات السمع لائمه *** لا يعرف الحزن الا يوم عاشور (1)

الهامی به رسول خدای تعالی به وحی برساند. (1)

و قال السيد المحقق الداماد رضی الله عنه :«يشبه أن يكون التحقيق ان القرآن كلام يوحيه الله - سبحانه - إلى النبى معنى و لفظاً فيتلقاه النبى من روح القدس مرتباً و يسمعه من العالم العلوى منظماً و الحديث القدسي كلام يوحى إلى النبى صلی الله علیه و اله و سلم معناه فيجرى الله - تعالى - على لسانه في العبارة عنه الفاظاً مخصوصةً فى ترتيب مخصوص ليس للنبى أن يتبدلها الفاظاً غيرها أو ترتيباً غيره و الحديث النبوى كلام معناه مما يوحى إلى النبي فيعبر عنه حيث يشاء كيف يشاء» (2) ؛ انتهى المقصود من نقل كلامه زاد الله في علو مقامه.

و قلت قبل ذلك في ارجوزتى فى الدراية الموسوم ب «تميمة المحدث»:

ثم الحديث منه قدسی نقل *** كلامه بلا تحدّاذ نزل

كقوله - جل علاه - : «الصوم لى» (3) *** فليس من سنخ الكتاب المنزل

و للخوض في تحقيقه مقام آخر.

و جمله کلام آن است که رعایت آداب این زیارت را که از اشرف احادیث قدسیه و درة التاج آن جواهر السنيه است باید ملتزم بود که البته - إن شاء الله - از برکات مواظبت این کلام الهی و وحی سماوی در سلک کروبین منخرط و در رشته ملکوتیین منتظم شوند.

دائماً در تحصیل توشه آخرت و اصلاح حال خود می کوشید و شب ها در مقبره واقعه خارج بلده یزد که معروف است به مزار جوی هرهر و جماعتی از صلحاء و نیکان در او مدفون اند به سر می برد وی را همسایه [ای] بود که از ایام صبا و ریعان عمر با یکدیگر آشنایی و معرفت داشتند و با یکدیگر به کتاب می رفتند تا بزرگ شد و عشاری پیشه کرد و بزیست تا اجل محتوم در رسیده و در مقبره در مکان قریب به معبد آن عبد صالح مدفون شد و به فاصله کمتر از یک ماه در خواب وی آمد با هیأت نیک و حال خوش این شخص صالح نزد وی رفت و مسألت کرد از حال او که مرا به حال تو از آغاز و انجام معرفت کامل و اطلاع تام بود و احتمال خیر و صلاح باطن راه نداشت و اعمال تو جز عذاب را اقتضاء نمی کرد بگو تا به کدامین عمل به این مقام رسیدی و این مرتبه یافتی؟

گفت: آری چنان است که گفتی و من در عذاب سخت و بلای شدید بودم از آن روز تا روز گذشته که زوجه استاد اشرف حداد فوت شد و وی را در این موضع به خاک سپردند - و اشاره کرد به موضعی که به تخمین صد زرع از او دورتر بود - و در شب وفات وی حضرت سيد الشهداء علیه السلام سه مرتبه وی را زیارت کرد و در کرت ثالثه بفرمود: تا عذاب از این مقبره برداشته شد و حال ما یکسره از برکت او دیگرگون شد و با وسعت عیش و فراغ و رفاهیت قرین شده ایم حاجی محمد علی می گوید من متحیرانه از خواب برخاستم و حداد را نمی شناختم و محله او را نمی دانستم به بازار حداد ها رفتم و به فحص حال او برآمدم تا استاد اشرف را یافتم و پرسیدم که تو را زنی بود؟ گفت آری دیروز درگذشت و در فلان موضع - و همان مکان را اسم برد دفن کردم گفتم او به زیارت سید الشهداء رفته بود؟ گفت: نه گفتم: ذکر مصائب آن جناب می کرد؟ گفت: نه گفتم: مجلس عزای آن جناب به پا می کرد؟ گفت نه آن گاه از من پرسید چه می جویی؟ خواب را برای او روایت کردم جواب داد که آن زن چند روزی در اواخر عمر به زیارت عاشوراء مواظبت داشت.

و چون آثار اخرویه این زیارت کریمه آن قدر است که به برکت وجود یک نفر که چند روزی مواظب او بوده از مقبره [ای] که عشاران و غیر ایشان از عاصیان در او دفن شدند عذاب مرتفع شود و آثار دنیویه او چنان است که هیچ صاحب مهم و مطلب بزرگ نیست که حوائج او به مواظبت چهل روزه اداء نشود چنان چه به تجربه صحیحه معلوم عارف و عامی شده البته شایسته است که اهل ایمان از این عمل صحيح السند كثير المعونة قليل المؤونة غفلت نورزند و تساهل روا ندارند و اگر گاه گاه از فوائد این شرح بعد از مراجعه فائده ای ببرند و نصیبی یابند این بی بضاعت را از دعای خیر فراموش نکنند؛ و الله الموفق لكل خير و

ص: 83

به الاعتصام عن كل زيغ و ضير.

وَ اَلْحَمْدُ لِلَّهِ اَوَّلاً وَ آخِراً وَ ظَاهِراً وَ بَاطِناً وَ صَلَّى اَللَّهُ عَلَى مُحَمَّدٍ وَ آلِهِ اَلطَّاهِرِينَ وَ اَللَّعْنَةِ عَلَى اَعْدَائِهِمْ إِلَى يَوْمِ اَلدِّين.

ص: 84

الله» بوده و لفظ «تحیت» مأخوذ از همین کلمه است و مصدر باب تفعیل است و در اصل «تحيية» - بر وزن «تصلية» - بوده و بعد از ادغام بر وزن «تقيّة» شده [است]. و چون این کلمه در مقام اکرام و تشریف استعمال می شد مطلق اکرام و اعظام را تحیت گفتند و از این باب است «التحیات الله» که در تشهد کبیر (1) وارد است. و ظاهر این است که همین معنی تحیت است در آیه کریمه: ﴿وَ اذا حُيِّيتُمْ بِتَحِيَّةٍ فَحَيُّوا بِأَحْسَنَ مِنْها أَوْ ردو هَا﴾ (2) و مراد مطلق بر است و اکرام؛

چنان چه در تفسیر شیخ اقدم اعظم على بن إبراهيم القمى رضی الله عنه روایت شده [است]. (3)

و در خصال از حضرت امیر نقل کرده تعمیم تحیت را نسبت به تسمیت عاطس. (4)

و در صافی (5) و بحار (6) از مناقب (7) در قصه هدیه کردن کنیزک دسته ریحان را به جناب

امام حسن علیه السلام او آزاد کردن آن جناب آن کنیزک را نقل استشهاد امام علیه السلام به آیه شریفه کرده اند.

و از مجموع این اخبار استفاده عموم می شود و محمول بر استحباب است و اگر خصوص سلام مراد باشد نه چنان است که لفظ در او مستعمل باشد، چنان که بعض مفسرین توهم کرده اند چنان چه بر ارباب نظر ظاهر است و در مثل شعر قطامی که از معارف شعراء عرب است:

انا محیوک فاسلم ايها الطلل *** و ان بلیت و ان طالت بک الطیل (8)

و در این شعر معروف حماسی:

ص: 86

انا محیوک یا سلمی فحیینا *** و ان سقيت كرام الناس فاسقينا (1)

و در شعر عنتره در مذهبه معروفه:

حييت من طلل تقادم عهده *** اقوى و اقفر بعدام الهيثم (2)

و امثال این ها محتمل است که مراد مطلق اکرام و تعظیم و اداء رسم و تعارف باشد و اظهر آن است که همان دعای به حیات باشد و اشاره به تحیت معروفه شود که «حیاک الله» است چنان چه ادباء فهمیده.اند بنا بر این می توان ملتزم شد که لفظ حیی و یحیی در این کلمات مأخوذ از لفظ «حیاک الله» است مثل بسمله و حوقله که مشتق اند از لفظ نه از معنی و این بعید است.

و می توان گفت چون دعای به حیات و بقاء از مقتضیات حصول آن ها است پس می توان نفس این فعل را به این ملاحظه نسبت به داعی داد و اطلاق حیات و اشباه او به صحت خواهد پیوست و این نظیر این است که کسی که جزاه الله خیراً گوید، می گویند: «جزاه خیراً»؛ و تفصیل این مطلب خارج از وظیفه این مقام است.

و از آن چه در معنای تحیت گفتیم معلوم شد که به جهت رعایت اصل معنی است که گاهی در معنی بقاء استعمال می شود و چون ملوک مخصوص اند به تحیت و اداء احترامات ایشان فریضه عرفیه است تحیت را گاهی به معنی ملک در کلام می آورند چنان چه زهیر بن حباب الکلبی گوید:

و كل ما نال الفتي *** قد نلته الا التحية (3)

و عمرو بن معدی کرب الزبیدی گوید:

اسير به إلى النعمان حتى *** انيخ على تحيّته بجند (4)

ای: ملکه و از یعقوب ابن السکیت رحمه الله عنه منقول است که لفظ تحیات را در تحیات صلات حمل بر ملک نموده [است] (5) ؛ و الله اعلم بالصواب.

چون این مقدمه را دانستی می گوییم که تحیت اسلام ، سلام است، چنان چه از تفسیر

ص: 87

آيه مباركه:﴿وَ لا تَقُولُوا لِمَنْ أَلْقى إِلَيْكُمُ السَّلامَ لَسْتَ مُؤْمِناً﴾ (1) از کتب خاصه و عامه مستفاد می شود (2) بنابر قرائت معروفه که سلام باشد نه سلم که در روایتی قرائت عاصم بن أبي النجود رحمه الله است (3) که خلاصه معنی او چنان است که اگر کسی اظهار اسلام کند به سلام کردن که تحیت اسلام است انکار بر او نکنید و نگویید که مؤمن نیستی و دروغ می گویی اگر مؤمن به کسر میم - به صیغه اسم فاعل باشد - و اگر به فتح باشد - چنان چه نسبت به قرائت حضرت باقر علیه السلام داده اند (4) - ترجمه چنان می شود که نگویید در امان نیستی چه مسلم به سلام طالب امان است.

بالجملة این معنی که سلام تحیت مخصوص به اسلام است از غایت وضوح و محتاج به استشهاد نیست و استشهاد جماعتی به کریمه: ﴿تَحِيَّتُهُمْ يَوْمَ يَلْقَوْنَهُ سَلامُ﴾ (5) (6) محل نظر و تأمل است.

و معنی سلام را وجوه مختلفه گفته اند:

یکی: این که سلام اسم خدای عزوجل است و مراد آن است که خدا حافظ تو باشد و این وجه را اگر چه از این انباری نقل کرده اند (7) و بعض محدثین اقتصار بر او کرده (8) ولی به نظر تمام نمی آید چه لفظ «علیک» بنفسه مؤدی معنی حفظ نیست چنان چه اگر بگویند «الله علیک» و «الرّحیم علیک» بسیار رکیک خواهد بود و تقدیر خبر خلاف اصل است علاوه بر آن كه - بالضرورة این ترکیب با سایر تراکیب سلام یک معنی دارد و این احتمال در لفظ «سلام علیک» متمشی نیست به جهت تنکیر و در «سلاماً» و «سلام الله علیک» و «بلغ إليه سلامى» و «اقرئه» «السلام» به هیچ وجه این احتمال صورت نخواهد گرفت.

دیگر: این که سلام مصدر باب تفعیل باشد به معنی تسلیم.

ص: 88

سوم: این که مصدر مجرد و به معنی سلامت باشد و این دو وجه به حسب اختلاف موارد تفاوت می کنند اگر چه وجه ثالث - في الجملة - اقوى و اظهر است.

و سلام در لغت عرب به معانی متعدده شنیده شده که اصل در آن ها معنی سلامتی است و از این جهت به معنی سنگ مخصوصی که به صلابت ممتاز است آمده (1) و به معنی درخت سختی (2)، و به معنی دجله وارد شده است (3)، چه همه از ضیعت سالم اند و می توان در دجله به اعتبار سلامت طبع آبش باشد چنان چه از حضرت هادی علیه السلام در فضل سامره آمده است که آبش را به عذوبت وصف فرموده اند.

و بغداد را به احتمالی به این جهت دار السلام نامیدند که دجله در اوست (4) و از این جهت است که دلو دسته دار را که سالم از آفات است سلم گفتند (5)، و این معنی در اکثر تراکیب «س ل م» جاری است. و خدای عزوجل را که سلام می گویند هم به این مناسبت است چه حق - سبحانه و تعالی - خلق را از بلایا و آفات و شرور و نقایص حفظ می کند یا از این جهت است که همه مستعدین را از مراتب مواد امکانیه به تربیت آفتاب رحمت رحمانیه که بر تا قاف هر دو جهان تافته به درجه کمال استعداد و قابلیت خود می رساند و از موانع و صوارف به سلامت نگاه داشته به سر حد مستعد له ايصال می فرماید یا از این جهت است که ذات مقدسش به جهت تعالی از افق حدوث و امکان از جمیع نقایص سالم است؛«فهو السلام و منه السلام و إليه السلام». (6)

بالجملة معلوم شد که مراد از سلام سلامتی و آسایش است و لفظ «علی» در

ص: 89

«علیک» مفید معنی شمول و احاطه است چنان چه در «رحمة الله علیه» و «رضوان الله علیه» و اشباه آن هاست.

و وجه ترجیح این تحیت اموری چند است که از تضاعیف کلمات علماء استفاده شده، اگر چه برخی از آن ها در نظر دقیق خالی از مناقشه نیست ولی غرض در این گونه مطالب اقناع و تقریبی است و اجمالاً به پاره ای از آن ها اشارتی می شود:

اول: این که در الفاظ تحایای دیگر دعای به کمال خاصی - مثل حیات و غیر او - بود و در این ،تحیت اخبار به سلامت که طارد جميع آفات و شرور است از موت و قتل و اسقام و مذلت و فقر و جز این ها.

دوم: این که چون رسم جاهلیت این بود که گاهی بی هنگام بر یکدیگر می تاختند یا به حیله و غدر بر یکدیگر دست می یافتند و آن تحایای مرسومه در تأمین خاطر و تسکین قلب به نصوصیّت و صراحت لفظ سلام نبود که مایه آسایش دل ها و آرام قلوب شود و اول وارد بر مبدأ تلاقی که لفظ سلامت باشد بشارتی است که مایه بشر و طیب نفس خواهد شد و ایمنی از همه خیالات حاصل می کند.

سوم: آن که یا «حیاک الله» جمله دعائیه است و چون استجابت دعا لازم نیست مایه اطمینان خاطر و سکون نفس نمی شود به خلاف «السلام علیک» که جمله خبریه است و مقتضای او تحقق سلامت و انس است پس ایشان بشنیدن او آسوده خاطر و مأمون الفؤاد می شوند. علاوه بر آن که در صورت ،عذر تحیت گوی به «حیاک الله» می تواند معتذر شد که دعاى من مستجاب نشد ولی سلام کننده اگر عذر کند عذری ندارد چه صریح جمله خبریه سلامتی مسلم علیه است از مسلم و در صورت تخلف دروغگو خواهد بود صریحاً نه ضمناً

متفطن باش.

چهارم: آن که علماء اخلاق بیان کرده اند که جبلیت انسان - بلکه کلیه حیوان - به حکم غلبه هیولی و شدت تعلّق به عالم فاسد مایل به شرور است. از این جهت هر حیوانی چه انسان و چه غیر انسان - اگر حیوانی را بیند که به سوی وی می دود بالطبع هارب از او می شود. و اگر اصل در آن آینده خیر بودی بايستى بالجبلة طالب او شود یا فرار و وقوف متساوی باشند نه این که فرار غالب و چون فرار غالب است روشن شد که فطرت اصلیه حیوانات مایل به شر است چنان چه کلام ملائکه در بدو خلقت که: ﴿اِتَّجَعلَ فِيهَا مَنْ يفْسدَ

ص: 90

فِيهَا وَ يَسْفِكُ اَلدِّمَاءَ﴾ (1) شاهد صدق این مدعی است و چون دفع ضرر اولی از جلب نفع است ، پس اهم مهمات در اوّل تلاقی دو انسان تأمین یکدیگر و اخبار به سلامتی از شر یکدیگر است تا فارغ البال و آمن السرية به لوازم مؤاخات و وظائف ملاقات رفتار نمایند.

پنجم: آن که لفظ سلام - چنان چه دانستی - اسم خدای عزوجل است و ابتداء به این اسم مبارک - اگر چه آن معنی مراد نباشد - برکتی دارد و شرافتی که در سایر الفاظ نیست و چون موهم اراده این مسمی هم هست بهجتی دیگر در قلب مستمع می آورد و لذتی دیگر می بخشد و گویا اشاره به این معنی است حدیثی که رئیس المحدثین عروة الاسلام محمد بن على بن الحسين القمی مرسلاً و شیخ شهید رضی الله علیهما در اربعین مسنداً نقل فرموده اند که جناب صادق آل محمد علیهم السلام بعد از ذکر سلام فرموده اند:«السلام من اسماء الله». (2) نیست که عدم تعمّق در این حدیث موجب اشتباه بعض بینظران از اصحاب حدیث شده باشد که به وجه اول تفسیر کرده اند.

ششم: آن که این تحیت تحیت ملائکه است با انبیاء و اموات در حال دخول بهشت چنان که در قصه لوط است که ملائکه به حضرت خلیل عرض کردند:﴿سَلاماً قالَ سَلامُ﴾ (3) در جای دیگر فرموده ﴿الَّذِينَ تَتَوَفَّاهُمُ الْمَلائِكَةُ طَيِّبِينَ يَقُولُونَ سَلامُ عَلیکُم﴾ (4) ، یعنی آنانی که ملائکه قبض ارواح آن ها می کنند به آسودگی ملائکه به ایشان سلام می کنند و در جای دیگر فرموده :﴿وَ قالَ لَهُمْ خَزَنَتُها سَلامُ علیکم طِبْتُمْ﴾ (5) ؛ یعنی خزنه بهشت به مؤمنین می گویند سلام بر شما باد که آسوده شدید.

هفتم: وجهی است که فخر رازی در تفسیر کبیر خود به او اشارت کرده (6) و مبتنی است بر طریقه خطابه و تقریب نه بر مسلک تحقیق و تنقیب و از این جهت اگر در نظر فضلاء تمام نشود یا محتاج به تتمیم به شعری یا مثل او شود مانعی ندارد چنان چه حق این گونه مطالب است و خلاصه آن این است که چون هر انسانی به جهت تزاحم جنود علم و جهل و

ص: 91

تعارض قوتین ملیکه و حیوانیه و چالش نفس و عقل همیشه در ملک وجودش غوغا و آشوب است چنان چه گفته اند:

جان کشیده سوی بالا بال ها *** تن زده اندر زمین چنگال ها

میل جان اندر علوم و در شرف *** میل تن در کسب آب است و علف

و لهذا - لا محالة - اگر خبر سلامتی بشنود بشارت به آسایش و راحت خواهد یافت و اماره غلبه جنبه ملکوتیه و انقهار قوه غضبیه و شهویه در تحت قوه عاقله خواهد شد و این تحیت - خصوصاً از مخبر صادق کامل - به مراتب بیشمار بهتر از حیاک الله خواهد بود. و به این لطیفه بعضی ترجیح داده اند که در مقام خطاب «السلام عليكم» بگویند تا خطاب به جميع قوای نفسانیه شود و اشاره به سلامتی همه کثرات مجتمعه در این وجود وحدانی باشد. و مرا عقیده چنان است که این دقیقه را در جایی باید رعایت کرد که این کثرت محفوظ باشد ولی در حق اولیاء و انبیاء علیهم السلام که به تجلّی وحدت حقه حقیقیه کثرات خود را فانی کرده یکدل و یک جهت به جانب قدس متوجه اند لازم نیست و به این لطیفه است که در خطابات زیارات به یک نفر همه جا خطاب مفرد شده؛ متفطن باش و غنیمت شمار.

هشتم: آن که تحیت خداست به انبیاء در مواضع متعدده و به آل پیغمبر صلی الله علیه و اله و سلم آن جا که فرموده:﴿سَلامُ علی آلِ یس﴾ (1) و به عموم مؤمنین آن جا که فرموده:﴿تَحِيَّتُهُمْ يَوْمَ يَلْقَوْنَهُ سَلامُ﴾ (2) و در این هنگام جميع سلام ها متلاشی و مضمحل می،شود چه مخلوق را با تجلی خالق ظهوری در میان نیست و اثری پیدا نخواهد بود:

یکی قطره باران زابری چکید *** خجل شد چه پهنای دریا بدید

که جایی که دریاست من کیستم *** گر او هست حقا که من نیستم

تنبیه

بدان که فخرالدین رازی در تفسیر کبیر آورده که تنکیر سلام چون اشاره به تعظیم دارد، ابلغ است، چون به صورت تعریف، دلالت بر صرف طبیعت دارد بی ملاحظه وصف تمام و کمال. (3) و من بنده را عقیده چنان است که این سخن یکسره صحیح نیست بلکه مقامات کلام مختلف است و لهذا در قرآن مختلف وارد شده بلکه اگر ادعای عکس می کرد اولی

ص: 92

بود چه قصر طبیعت اتم از قصر بعض افراد است اگر چه اعتبار کمال شود چنان چه در

﴿الْحَمْدُ اللَّهُ﴾ تقریر داده اند؛ و السلام على من اتبع الهدى.

لطیفه

چون دانستی که معنی سلام این است که سلامتی و آسایش تو را فرا گرفته و از جانب من هیچ شری و ضرری به تو نخواهد رسید و تو در ناحیه من امن و امان داری البته شخص زائر باید در حالی که در حضور امامی ایستاده یا از دور امامی را ممثل کرده به خاطر آورده مخاطب به سلام می نماید در حالتی باشد که هیچ آزاری و آسیبی و صدمه ای از او به آن امام نه در آن وقت و نه بعد از آن نرسد و چون معلوم است که آنان که غرضشان جز هدایت امت و صلاح خلق و اعلاء کلمه توحید و ظهور آثار بندگی در مردم و شیوع طاعت خداوند در عموم ناس نیست البته از معصیت کردن خدا و تخلف از اوامر و نواهی او بلکه به دارایی اخلاق رذیله - از قبیل: حرص و کبر و ریا و عجب و بخل و حب جاه و حب مال و امثال آن ها -متاذی خواهند شد.

و این همه که حضرت امیر المؤمنين علیه السلام تظلم و تشكّى کرد به جهت این بود که که مردم معصیت خدا کردند و اطاعت ائمه هدی ننمودند و دور نیست این که پیغمبر صلی الله علیه و اله و سلم فرمود: «مَا اُوذِي نَبِيٌ مِثْلَ مَا اُوذَيْتَ» (1) - یعنی: اذیت نشده پیغمبری چنان چه من اذیت شدم - اشاره به این معنی باشد چه در هیچ امتی گناهی به بزرگی گناه این امت - مثل غصب خلافت و ایذاء فاطمه علیها السلام و قتل سيد الشهداء علیه السلام و سایر بلایایی که بر ائمه علیهم السلام وارد کردند - نشده بود پس هیچ پیغمبری به قدر این پیغمبر مکرم اذیت نشده [است].

حاصل سخن این که باید انسان حال خود را بر وجهی کند که در آن وقت مرضی امام باشد نه مایه اذیت آن جناب تا در کلمه سلام راستگو باشد پس باید دل را به آب توبه شست و شو کند و اشک ندامت از دیده فرو ریزد و آن گاه به سلام امام اقدام کند.

غوطه در اشک زدم که اهل طریقت گویند *** پاک شو اول و پس دیده بر آن پاک انداز

و الا در ابتدا سخن با امام خود دروغ گفته و غدر کرده [و] این معنی بی توفیق خداوند و خلوص نیت محال است؛ رزقنا الله ذلك بمحمد و آله.

مقام دوم

ص: 93

در لفظ أبو عبدالله است.

بدان که این کلمه مبارکه کنیه است و کنیه مأخوذ از کنایه است که به معنی بردن نام چیزی است به اشاره و به ذکر دلیلی که موجب انتقال شود و از این جهت بصریین ضمیر را کنایه نامیدند و کنایه مصطلحه علماء بیان از همین معنی است و هر جا که نام کسی را نخواهند برند او را به نسبت به پدر یا مادر یا فرزند با لفظ اب و ام و ابن یاد نمایند چون ابو عمرو و ابن عباس و ام معبد و این کلمه را کنایه و کنیه گویند چه دلالت او بر ذات به صراحت اسم نیست.

و چون غالب نفوس از مخاطبه به اسم اباء دارند و القابی که جزء اسم می کنند در عجم

که سبب تعظیم است و در مخاطبات غالباً و در مخاطبات غالباً به او اکتفاء می شود - مثل سید و شیخ و خان و میرزا - در عرب متعارف نبوده لهذا به کنیه تعبیر می کردند و رعایت ادب را به سلوک این طریقه می دانستند چنان چه یکی از شعراء حماسه می گوید:

اکنیه حین اناديه لاكرمه *** و لا القبه و السوءة اللّقبا

کذاک ادبت حتى صار من خلقى *** انی وجدت ملاك الشيمة الادبا (1)

و به این سبب متعارف کردند که برای هر کسی کنیه گذارند و گاه قبل از این که فرزندی داشته باشد بلکه در مبدأ ولادت کنیه می گذاشتند به تفال این که فرزنددار بشود و غالب این است که در این قسم کنیه را به تبع کنیه صاحب اوّل یا اشهر اسم کنند چنان چه علی را اگر اسم قرار دهند ابوالحسن کنیه کنند و حسن را اگر اسم کنند، أبو محمد کنيه گذارند چه کنیه جناب امیر المؤمنين و امام حسن أبوالحسن و أبو محمد است.

و ظاهر از اخبار كثيره آن است که أبو عبدالله كنيه سيد الشهداء علیه السلام بوده از زمان طفولیت چنان چه در روایت اسماء بنت عمیس است که روز اول ولادت پیغمبر او را گرفت و قال: «يا ابَا عَبْدِاللَّهِ عَزِيزُ عَلِيْ» و گریه کرد گفتم: پدر و مادرم فدایت از روز اول چنین می کنی؟ فرمود: گریه می کنم بر پسرم که فئه باغیه کافره از بنی امیه او را می کشند. (2) و این کنیه در ائمه مشترک بین دو نفر است یکی جناب سيّد الشهداء علیه السلام و دیگر جناب صادق علیه السلام و ظاهر آن است که این کنیه و اسم از برای ایشان به امر خداوند تبارک و تعالی

ص: 94

بوده [است] (1) .

فائده استطرادیه

در کتاب منتهی الارب آورده که «یقال: یکنی بابی عبدالله مجهولاً و لا يقال يكنى بعبد الله» (2) ، یعنی اگر بخواهند بگویند کنیه فلان چیست مثلاً می گویند: یکنی بابی عبدالله نه عبدالله.

من می گویم اگر مراد نافی عدم صحت این عبارت است و جهی ندارد چه «باء» حرف گاه صله این فعل است که تکنیه باشد در این وقت باید گفت:«یکنی بابی فلان» و گاه برای سببیت است و در این وقت معنی عبارت چنان است که به واسطه فلان کنیه دار شده لازم است که اسم خود آن فرزند را مثلاً مدخول و «باء» کنند و گویند: «یکنی بفلان» و اگر مراد نافی نفی استعمال است خلاف واقع و ناشی از قصور تتبع و عدم اطلاع بر مجاری استعمالات عرب است چه نوع این عبارت که «یکنی بولده فلان» یا بعد از ذکر فرزند مخصوص کسی «و به یکنی» در کلمات سلف و طبقاتی که کلماتشان حجت است بیش از حد احصاء است از آن جمله است عبارت ابن اسحاق و قتاده محکیه در اسد الغابة در ذکر پیغمبر که گفته اند:«و بالقاسم كان يكنى». (3)

و در شعر جناب عبدالمطلب که در کتب معتبره به آن حضرت نسبت داده اند وارد شده است چنان چه فرموده:

وصيت من كنيته بطالب *** عبد مناف و هو ذو تجارب (4)

و در اشعار ادباء شعراء متأخرين كثير الورود است که اگر استقصاء آن کنم موجب ملال می شود و به این یک بیت از شعر ابوطالب مأمونی که از مشاهیر شعراء عصر وزير فاضل محقق كافى الكفاة صاحب اجل أبو القاسم اسماعیل بن عباد رضی الله عنه بوده و در طبقه أبو سعید رستمی و ابو محمد خازن معدود می شده اقتصار می کنم که در قصیده میمیه معروفه خود می گوید:

ص: 95

و لا تاج الا ما تولّيت عقده *** على جهة الملك المكنى بقاسم (1)

و ما اگر بر طریقه ای که سیوطی در «مزهر» از ابو علی فارسی در ایضاح نقل کرده (2) و صاحب كشاف (3) و نجم الائمة (4) و محقق شریف (5) و قاضی بیضاوی (6) و عبد القادر بغدادی (7) و شهاب خفاجی و جمعی از فضلاء متأخرین برآناند هم نباشیم که تجویز استشهاد به اشعار علماء مولّدین کرده اند چه استعمال ایشان به منزله نقل است پس حجت خواهد بود در خصوص این شعر باید ملتزم به صحت ،باشیم چه در حضور صاحب که اعظم علمای لغت عرب و استاد مهره شعر و ادب است و عبدالقادر جرجانی که ترجمان بلاغت است ریزه خوار خوان تحقیق او بوده و در خدمت وی استفاده علوم نموده و کتاب محیط او بحر محیط لغت است خوانده و به درجه قبول رسیده و از انتقاد آن نادره نقاد مصون افتاده و سایر ادباء زمان او که غالباً با مأمونی مذکور کدورتی داشته اند و در صدد انتقاد اقوال و افعال او بوده اند از احدى مناقشه منقول نشده و أبو منصور عبدالملک ثعالبی که لسان ناطق عربیت است این شعر را در کتاب یتیمة الدهر از افراد انتخاب شمرده [است]. (8)

و این جمله که نوشتم قبل از آن است که ظفر یابم بر شعر أبو صخر هذلی که از کبار طبقه ثالثه شعراء و فحول متقدمین است که به اسلامیین از ایشان تعبیر می شود و شعر او بالاتفاق حجت است از قصیده طنانه که شطری از او در اغانی (9) و بعضی در حماسه (10) در خزانة الادب عبدالقادر بغدادی نقلاً از ذیل امالی قالی منقول است (11) و سیبویه فمن تاخر به بعض اشعار آن قصیده استشهاد کرده اند و در آن قصیده می گوید:

ص: 96

ابي القلب الاحبها عامرية *** لها كنية عمرو و ليس لها عمرو

که ظاهر این استعمال آن است که نفس عمرو را کنیه می گویند و بنا بر این «باء» در «یکنی بعمرو» مثلاً برای صله فعل است نه به معنی سببیت و مجاز در اسناد شده چه مدار کنایه و مناط رمز - فى الحقيقة - همان اسم است و لفظ اب و ام به منزله علاقه و رابطه است و اطلاق لفظ کنیه بر خود او به این عنایت مستحسن و مستعذب است و به هر حال شعر خود او در این قصیده ثابتة الانتساب به او در رد منکرین برهان قاطع است پس روشن شد که ناچار چنین استعمال صحیح است.

و از مجموع آن چه ذکر کردیم معلوم شد که در حدیث شریف که شیخ صدوق رضب الله عنه كتاب كمال الدین در ذکر امام زمان آورده که «یکنی بجعفر» (1) مقصود او آن است که کنیه او أبو جعفر است چنان چه در خبر دیگر است «یکنی بعمه» (2) و عم آن جناب جعفر بوده كنيه أبو جعفر خواهد بود و علامه مجلسى - عليه الرّحمة - ترجیح این احتمال داده و نیز تجویز کرده که مراد آن باشد که کنایه از آن جناب به جعفر می کنند. (3) و این بعید است و مأنوس به مجاری ،استعمال قاطع به وجه اوّل خواهد بود و عجب تر آن که بعض اجله معاصرین - ایده الله تعالى - مستند به عبارت منتهی الارب شده تعیین وجه ثانی کرده و بر علامه مجلسی اعتراض کرده که چرا وجه اول را استظهار کرده و از این معنی تعجب نموده و او را غریب شمرده [است] ؛ و الله العالم بحقايق الامور.

تنبیه

اشاره کردیم که این کنیه شریفه از اول امر برای جناب سید الشهداء علیه السلام بوده و البته باید به اذن رسول خدا باشد و معلوم است که آن جناب بدون وحی الهی ابداً اقدام در امری نمی فرمود و ناچار باید سری در تحت این کنیه منطوی باشد و نکته ای داشته باشد و دور نیست که بگوییم این کنیه از قبیل مکنّی شدن پیغمبر باشد به ابوالقاسم چنان چه در بعض اخبار وارد شده (4) و از قبیل کنای متعارفه مذکوره نباشد.

ص: 97

و توضیح او چنان است که چون حضرت سید الشهداء علیه السلام در مقام اظهار عبودیت و خداپرستی و ثبات قدم در توحید و محبت شاهد ازل چنان اقدام کرد که احدی از انبیاء و اولیاء جز جد و پدر و برادر بزرگوارش علیهم السلام نتوانستند نیل آن مرتبه کنند و همه بلسان حال گفتند: « لَوْ دَنَوْتُ انملة لَأَحْتَرِقَت» (1) خصوصاً در روز عاشوراء که عبادتی کرد که جامع جمیع عبادات ظاهریه و اعمال قلبیه بود.

و هر یک از اعمالش از صوم و صلات و زکات و حج و جهاد و امر به معروف و نهی از منکر که برخی حقیقةً از آن جناب صادر شده - مثل جهاد و امر به معروف و صلات و اشباه آن ها - و بعضی چنان است که پاره [ای] افعال آن جناب را به تأمل و تدبر با رعایت تطبیق و تشبیه بر آن ها می توان منطبق کرد - مثل حج و زکات و غیر ذلک - عبرت عقلاء و أولوا الابصار گشته [است].

و هم چنین مکارم اخلاق از شجاعت و سماحت و مروّت و غیرت و حمیت و عفو و مدارات و نصیحت و اصلاح و یقین و اطمینان و ثبات و لین و حسن معاشرت و مواسات و برّ و ملاطفت که از آن حضرت ظاهر گشته و اعظم از همه صبر که - في الحقيقة - دارای همه مکارم و فضایل است که مایه تعجب ملائکه سماویه که نفوس قدسیه و عباد مکرمین هستند شده و دور نیست اشاره به همه کمالات شده باشد فقره:«لا یوم کیومک یا ابا عبدالله». (2)

و فاضل فقیه معاصر در کتاب خصائص الحسین شرحی مبسوط در تحقیق و تقریب عبادات صادره از آن جناب در روز عاشوراء آورده که ادای حق بیان این مقام - چنان چه شایسته این نوع از تقریبات خطابیه است - نموده [است]. (3)

حاصل سخن این که چون آن جناب در مراتب ظهور بندگی امتیازی خاص و اختصاصی مخصوص داشته او را به أبو عبدالله کنیه دادند و این اعتبار به مشرب عربیت قریب است،

ص: 98

چه هر کس دارای صفتی باشد در مقام مبالغه گاهی بر سبیل تجرید بیانی می گویند: «رأیت منه اسداً» و گاهی می گویند:«فلان أبو جواد» یعنی صاحب جود زیاد است و این استعمال فعلاً در عرب شایع است و اگر اقسام کنای منقوله از عرب را نیکو تدبر کنی و نیک بیندیشی شطری صالح و فصلی مشبع از این قسم خواهی یافت که رفع استبعاد و دفع اشکال کند چنان چه پالوده را ابو سائغ گویند و سرکه را أبو نافع و سکباج را أبو عاصم و شمع را أبو مونس و خروس را ابوالیقظان و امثال این بسیار است.

و از این قبیل است آن چه اشاره به او شد که در بعض اخبار وارد شده که پیغمبر را أبوالقاسم گفتند به آن جهت که قسمت جهنم و بهشت به دست اوست.

وجه دیگر آن که چون هر مطلع بر طریقه خلفای جور و مردم ازمان سابقه قاطع است که اگر سید الشهداء علیه السلام در روز عاشوراء این جد و جهد نمی کرد و در میدان سربازی ثابت قدم نمی بود یک سره طریقه شریعت محمدیه از روی زمین می رفت و مردم به روش جاهلیت و طریقه کفار مستقر می شدند و جبروت ملک و هوای دنیا غالب شده مسلمی رخساره شاهد هدایت مشاهده نمی کرد و فضایح امویه و قبایح تیمیه و عدویه درست گوشزد هیچ کس نمی شد پس هر کس بعد از آن جناب پرستش خدا و پیروی مصطفی نمود، همه به برکت آن وجود مقدس بود که:«لَوْلَاهُ مَا عبدالله وَ لَوْ لَاهٍ مَا عُرِفَ اللَّهُ» (1)

على هذا به حقیقت آن جناب پدر همه بندگان خداست چه پدر به معنی مربی و مؤید در لغت عرب دائر الاستعمال و شایع الورود است و مراد از عبدالله جنس بندگان خدای تعالی است چه عبد عبادت باشد و چه عبد .عبودیت و استعمال لفظ در اکثر از معنی لازم نیاید چه حقیقت عبودیت - به حسب لغت خضوع و تذلّل - است و تعبید به معنی تذلیل است و عبادت وظیفه عبودیت است پس اشکالی نیست؛ و الله اعلم.

بنوت شاهد قول ثانی نتواند شد به جهت ورود فتوت با این که تثنیه فتی فتیان است و قلت تبدیل «یاء» به «تاء» - چنان چه در بنت است - معارضه با عدم ورود بنو نتواند نمود.

از این روی از راغب اصفهانی (1) و ابن سیده در محکم (2) اختیار احتمال اول نقل شده و بر فرض تعادل ادله جای توقف و تردید ،است چنان چه در قاموس است (3) و از اخفش حکایت شده (4) و جزم به وجه ثانی وجهی ندارد.

رسول لغةً به معنی مرسل است و اصطلاحاً اخص از نبی است.

بالجملة مناسب است در شرح این فقره اشارتی به دلیل این شود که جناب سید الشهداء علیه السلام و حضرت مجتبی علیه السلام و سایر ائمه هدی علیهم السلام پسران پیغمبر بوده اند اگر چه این مطلب از مسلمات فرقه امامیه است و از اخبار و آثار به سر حد ضرورت رسیده است ولی چون مخالف در این مسأله بعض اهل سنت و جماعت اند باید به ادله ای که نزد ایشان معتبر باشد استدلال نمود لهذا اكتفاء به دو آیه از کتاب کریم و چند خبر از طریقه اهل سنت و جماعت که استخراج از کتب معتبره علماء ایشان کرده ام بر وجه اختصار می شود تا شکی و شبهه ای در دل هیچ کس از ناظرین باقی نماند و عقاید شنوندگان زیاده محکم و ثابت الاركان شود.

آیه اولی

﴿فَمَنْ حاجَّكَ فيهِ مِنْ بَعْد ما جاءَكَ مِنَ الْعِلْمِ فَقُل تَعَالَوْا نَدْعُ ابْنَائَنَا وَ ابْنَائِكُمْ وَ نِسَائَنَا وَ نسائكُمْ وَ انْفُسَنا وَ انْفُسَكُمْ ثُمَّ نَبْتَهِلْ فَنَجْعَلْ لَعْنَةَ اللَّه عَلَى الْكَاذِبِينَ﴾ (5)

خلاصه مضمون آیه کریمه چنان است که اگر کسی با تو ای پیغمبر راه مجادله پیش گیرد و در امر مخلوق بودن عیسی بی پدر - چنان که آدم از در خصومت درآید، بگو با او بیایید تا بخوانیم پسران ما و پسران شما را و زنان ما و زنان شما را و خود های ما و خود های شما را از آن پس به درگاه احدیت ضراعت و ابتهال کنیم پس لعنت و دوری از رحمت الهیه را نصیب دروغگویان سازیم.

ص: 100

و این آیه مبارکه دلالت بر آن دارد که حسنین علیهما السلام پسران پیغمبر صلی الله علیه و اله و سلم بودند.

ابن الخطیب رازی که امام اهل سنت و فخر دین آن جماعت است در تفسیر مفاتیح الغيب نقل کرده که چون وفد نجران بر ضلالت و تعصب بر طریقه نصاری مجد شدند پیغمبر اظهار مباهله فرمود. ایشان مهلت خواستند بعد از آن از عاقب که رئیس ایشان بود استشاره نمودند او به موادعت و مسالمت امر کرد و پیغمبر صلی الله علیه و اله و سلم بیرون آمد و کسایی از موی سیاه در برداشت و حسین را در زیر کش بغل گرفته بود و دست حسن در دست داشت فاطمه از عقب وی می آمد و علی از عقب فاطمه راه می رفت و می فرمود هر وقت من دعا کنم شما آمین گویید.

اسقف نجران چون این حال بدید گفت با قوم خود که من روهایی می بینم که اگر از خدا مسألت نمایند که کوهی را از جا برکند هر آینه خواهد کند. هان بپرهیزید از مباهله که دست خوش هلاکت نشوید بالأخره کار به مسالمت انجامید و جزیه بر خود مقرر داشتند و ضریبه بر خود بستند. آن گاه پیغمبر فرمود که سوگند به آن که جان من در دست اوست همانا هلاک بر اهل نجران از آسمان آویخته شده بود و اگر مباهله می نمودند یک سره مسخ به قرده و خنازیر می شدند و این وادی بر ایشان افروخته می شد و اهل نجران از ریشه کنده می شدند - حتی مرغ های فراز درختان - و سال نمی گذشت که عامه نصاری به هلاکت می رسیدند.

و روایت شده که چون پیغمبر با کسای سیاه بیرون ،آمد از آن پس حسن آمد پس او را با خود جای داد در آن جامه هم چنین در عقب او حسین آمد آن گاه فاطمه بعد از او علی و هر یک را در کساء جای داد پس این آیت مبارکه قرائت کرد:﴿أَنَّما یُرُیدُ اللَّهُ لِيُذْهِبَ عَنْكُمُ الرِّجْسَ أَهْلَ الْبَيْتِ وَ يُطَهِّرَكُمْ تَطْهِيراً﴾ (1) ؛ تا این جا بود خلاصه سخن فخر رازی. بعد از آن می گوید که این روایت مانند متفق علیه است ما بین اهل تفسیر و علماء حدیث. (2)

و هم چنین نظام الدین نیشابوری در تفسیر خود نقل کرده و دعوی اتفاق نموده زمخشری در کشاف (3) و ناصر الدین بیضاوی در انوار التنزیل (4) و

ص: 101

أبوالسعود (1) به همین طریق نقل کرده اند و شمس الدین سبط أبوالفرج بن الجوزى البغدادی در تذكرة دعوى اتفاق اهل سیر و علماء بر این روایت کرده (2) و ابن روزبهان با کمال تعصب در رد كشف الحق (3) آية الله علامه قدس سرة را بر دعوی اتفاق تقریر کرده (4) و کمال الدین بن طلحه نسبت به جمیع نقله ثقات و روات اثبات داده [است] (5) . و عضدی در مواقف (6) و سید شریف در شرح وی (7) و تفتازانی در مقاصد و شرح او (8) و علاء الدین قوشجى ابداً مناقشه در سند روایت نکرده اند.

و مسلم بن الحجاج النیسابوری در صحیح خود (9) و أبو عيسى الترمذی نیز در صحیح خود (10) ، که به اجماع اهل سنت جمیع آن چه در کتاب این دو نفر است صحیح است روایت کرده اند که بعد از نزول آیه مباهله پیغمبر این چهار کس را جمع کرده و گفت «اَللَّهُمَّ هَؤُلاَءِ اَهْلِي».

و در فصول المهمة (11) ابن صباغ مالکی بعد از این که نقل کرده از جابر که ﴿أَنْفُسُنَا﴾ محمد و علی است و ﴿نِسَائِنَا﴾ فاطمة و ﴿أَبْنَائِنَا﴾ حسنین است گفته: «هكذا رواه الحاكم في مستدركه عن علی بن عیسی و قال صحیح علی شرط مسلم و رواه أبو داود و الطیالسی عن شعبة و الشعبى و روى ابن عباس و البراء نحو ذلك».

و این روایت نیز به اختلاف یسیر در اسد الغابة ابن اثير (12) و اخبار الدول قرمانی (13) و مودة

ص: 102

القربی سید علی همدانی (1) و مناقب السبطين محب الدین طبری و شرح ابن حجر هیثمی بر همزیه بوصیری و صواعق محرقه (2) او با اعتراف به صحت و تاریخ الخلفای جلال سیوطی (3) و شرح دیوان حسین بن معین الدین میبدی و ذخائر العقباى محب الدین طبری مکی (4) و نور الابصار سید مومن شبلنجی معاصر مصری (5) با دعوی اتفاق مفسرین و ينابيع المودة عارف قندوزی قسطنطنی معاصر (6) در مواضع متعدده به طرق مختلفه که هر یک مراتب از اساطین اهل سنت و بزرگان جماعت اند در حال تألیف دیده شده و اگر بنابر استقصای طرق این روایت باشد مثنوی هفتاد من کاغذ شود و از این جهت است که فخر رازی که سرچشمه عصبیت و معدن انکار فضائل است قدرت بر رد این منقبت نداشته و گفته این آیه دلیل است بر این که حسنين علیهما السلام أبناء رسول اند؛ و الحمد لله على وضوح الحجة.

نکته

زمخشری در کشاف آورده که جهت این که ﴿أَبْنَاء﴾ و ﴿نِسَاء﴾ را در امر مباهله ضمیمه کرده آن است که دلالت این کار بر صدق او بیشتر است چه کاشف وثوق به حال خود و یقینش به صدق دعوای خویش است چه جرأت و اقدام کرده بر تعریض عزیزان و پاره های جگر خود و کسانی که محبوب ترین خلق اند به سوی او برای بلا و اقتصار بر تعریض نفس خود نفرموده و دلالت دارد بر اطمینان او به کذب خصم تا هلاک شود با دوستان و عزیزان خود که اثری از او در گیتی نماند و خصوصیت داد پسران و زنان را چه آن ها عزیزتر خویشان و چسبیده تر از همه اند به دل.

و گاه باشد که آدمی خویشتن را فدیه ایشان کند و جنگ نماید در حفظ ایشان و از این جهت است که عرب زنان و کوچ های خود را در حروب و رزمگاه ها می بردند تا از فرار مصون شوند و آن که در حمایت کوچ خود بیشتر کوشش داشت، حامي الحقيقة نام می کردند.

ص: 103

و نکته این که مقدم داشته در ذکر ، ﴿أَبْنَاء﴾ و ﴿نِسَاء﴾ را آن است که اشاره کند به این که قريب المنزلة و لصيق المكانة در حضرت او هستند یا آن که مقدم اند بر نفس و شایسته آن است که جان های گرامی نثار ایشان شود در این مطلب دلیلی است که هیچ چیز اقوی از او نیست بر فضل اهل کساء این است خلاصه سخنان صاحب کشاف (1) .

من بنده گویم: اولاً که شایسته تر آن که نکته تقدیم أبناء و نساء را همان وثوق به صدق و اطمینان قرار دهیم چه در مقام بلا - چنان چه اشارت کرد - غالباً اهتمام به حفظ أبناء و نساء است و با این همه توجه ارباب عزت و محبت در مقام این بلای بزرگ و داهیه ،عظيم تقديم أبناء و نساء دلیلی است آشکار بر صدق او در نظر خود و ثبات قدمش در این دعوی چه هیچ عاقلی طفل و دختر خود را سپر بلای آسمانی و پیشکش قضای ناگهانی نخواهد نمود.

و ثانیاً به دیده تأمل خوب نظر نما و به چشم بصیرت نیکو نگاه کن چگونه این که علامه مطلق این طایفه است اعتراف کرد که فاطمه و حسنیين علیهم السلام احب خلق اند به سوی رسول خدا و پار های جگر آن جناب اند و از همه کس لصوق و اتصال به آن جناب بیشتر داشتند و اهتمام آن حضرت در حفظ ایشان از همه کس زیادتر بود؟ باز در مقام ادای سایر حقوق این ها هیچ همراهی ندارد و هر دون فطرت بیحسب و نسب را بر جنابشان تقدیم و تفضیل می کنند؛ نعوذ بالله من الخزى و الخذلان.

آيه ثانیه

﴿حُرِّمَتْ عَلَيْكُمْ أُمَّهَاتُكُمْ وَ بَناتُكُمْ وَ اخَواتُكُمْ﴾ الى قوله تعالى: ﴿ وَ حَلائِلُ ابْنائِكُمْ الَّذِينَ مِنْ اصْلابِكُمْ... ﴾ (2)

شیخ اجل اعظم اقدم ثقه الاسلام أبو جعفر الكليني الرازي - جزاه الله عن العترة الطاهرة خير الجزاء - در جامع عظیم خود (3) که به شهادت مفید رضی الله عنه اجل کتب اسلام و اعظم مصنفات امامیه است (4) و مسمی به کافی است و شیخ جلیل بزرگوار احمد بن ابی طالب

ص: 104

الطبرسی - قدس سره الزکی - در کتاب احتجاج (1) سند به باقر علوم النبيين، حضرت أبو جعفر امام محمد باقر - سلام الله علیه و علی آبائه و ابنائه - می رساند که فرمود به أبوالجارود ای أبو الجارود چه می گویند - یعنی مخالفان و اتباع بنی امیه - در حق حسن و حسین علیه السلام؟ عرض کرد: انکار می کنند که ایشان پسران رسول خدای اند.

فرمود: به چه احتجاج کردید بر ایشان عرضه داشت: به گفته خدای عزوجل در حق عیسی:﴿وَ مِنْ ذُرِّيَّتِهِ عِيسَي﴾ (2) ، چه عیسی را از ذریه ابراهیم قرار داده [است] و استدلال کردیم بر ایشان به آیه مباهله فرمود چه جواب دادند؟ عرض کرد گفتند: اولاد دختر از دختر است نه از صلب آن جناب فرمود سوگند به خدایای ،ابوالجارود هر آینه آیتی از کتاب خدای به شما تعلیم کنم که نام می برد و تصریح می کند که حسنین از صلب رسول خدای اند که رد نمی کند او را مگر کافری.

أبو الجارود می گوید: گفتم: فدایت شوم کجاست آن آیه؟ فرمود: آن جا که حق سبحانه تعالی فرموده ﴿حُرِّمَتْ عَلَيْكُمْ﴾ تا آن جا که گفته: ﴿وَ حَلاَئِلُ اِبْنَائِكُمُ اَلَّذِينَ مَنِ اِصِلاَ بِكُمْ﴾؛ یعنی در تعداد زن هایی که حرام اند بر مرد ها زن پسرانی که از صلب خود مرد باشند - نه اشخاصی که به پسری گرفته باشند چنان چه طریقه جاهلیت بوده - هم شمرده [است]. آن گاه امام علیه السلام فرمود: ای ابو الجارود پرسش کن مر ایشان را که آیا برای رسول خدا صلی الله علیه و اله و سلم حلال بود نکاح زن های حسنین علیهما السلام ؟؟ که اگر در جواب بگویند بلی دروغ گفته اند به حق و اگر گویند نه پس حسنین فرزندان رسول خدای اند به حق خدا از صلب خودش و حرام نشدند زن های ایشان بر رسول خدا مگر برای صلب تا این جا ترجمه حدیث مبارک بود جز آن چند کلمه که در ترجمه آیه نوشتم.

و قریب به این استدلال خبری است که در احتجاج از حضرت امام موسی الكاظم علیه السلام منقول است که هارون عباسی از آن جناب سؤال کرد که چگونه شما تجویز نمودید برای و خاصه که شما را نسبت به رسول خدا دهند و ابنای رسول گویند و حال این که آدمی را نسبت به پدر کنند و فاطمه علیها السلام زن بود و پیغمبر صلی الله علیه و اله و سلم جد شما است از قبل مادر شما؟ یعنی صرف این مطلب کفایت در صحت انتساب نمی.کند آن حضرت فرمود اگر رسول خدا زنده شدی و دخترت را خطبه کردی آیا تو اجابت وی می نمودی؟ هارون عرض کرد

ص: 105

سبحان الله چرا اجابت نکنم بلکه افتخار و مباهات بر عرب و عجم عموماً و قریش خصوصاً می کنم آن جناب فرمود: لكن رسول خدا دختر مرا خطبه نمی کند و من تزویج نمی کنم دختر خود را به او عرض کرد چرا؟ فرمود از جهت آن که او والد من است و والد تو نیست.هارون تصدیق نمود و گفت احسنت یا موسی بن جعفر. (1)

اما اخبار وارده از طرق اهل سنت در این که حسنین علیهما السلام أبناء رسول اند یا یک نفر از ایشان - چه فرقی در این جهت ادعاء نشده - یا اولاد اویند آن قدر با قلت بضاعت و کمی اطلاع در کتب معتبره ایشان دیده ام که هر کس انصاف دهد اذعان به تواتر آن کند و نه این مختصر را گنجایش نوشتن آن هاست و نه این بنده را مجال ثبت آن ها همه از این جهت به حدیثی چند که به حسب دلالت و سند در غایت اعتبار باشد اقتصار می شود.

اوّل

محمد بن اسماعیل البخاری، که کتاب او را اهل سنت اصح الکتب بعد کتاب الله دانند در جامع صحیح خود روایت کرده از ابی بکره قال:«سمعت النبي صلى الله عليه و سلم و هو على المنبر و الحسن إلى جنبه ينظر إلى الناس مرّة و إليه مرّة و يقول : ابنى هذا سيد و لعل الله أن يصلح به بين فئتين من المسلمين» (2) .

یعنی: أبو بکره گفت: شنیدم از پیغمبر در حالی که بر منبر بود و حسن در پهلوی او بود گاهی نظر به مردم می کرد و گاهی نظر به سوی او می کرد و می فرمود این پسر من سید است - یعنی امام واجب الاطاعة است - و شاید که خداوند اصلاح کند به واسطه او میانه دو طایفه از مسلمانان که اشاره به صلح آن جناب است با معاویه و مراد اسلام ظاهری است - یعنی تکلم به شهادتین - پس دلالت بر اسلام اصحاب معاویه ندارد و منافات با ادله صریحه دیگر ندارد که دلالت بر کفر دشمنان اهل بیت دارد؛ چنان چه بر هر با بصیرتی ظاهر است.

و این حدیث را - بعينه - به اضافه لفظ «عظیمتین» بعد از «فئتين» ترمذی که کتابش از اعظم صحاح سته است روایت کرده (3) و در غیر این دو کتاب در کثیری از کتب این طایفه دیده ام که بعد از نقل بخاری تعداد آن ها فایده برای اسکات خصم ندارد چه گفته او را برهان قاطع دانند بلکه برخی حکم به کفر کسی که رد اخبار بخاری کند کرده اند؛ و دانستی که در

ص: 106

این جهت فرق بین حسنین نیست.

حدیث دوم

محمّد بن عبدالله الترمذی صاحب صحیح در کتاب خود نقل کرده از اسامة بن زید قال:«طرقت النبي صلی الله علیه و اله و سلم ذات ليلة في بعض الحاجة فخرج النبي صلی الله علیه و اله و سلم و هو مشتمل على شيئ لا أدرى. فلما فرغت من حاجتى قلت ما هذا الذى أنت مشتمل عليه؟ قال: فكشفه فاذا حسن و حسین علیهما السلام علی ورکه فقال: هذان ابنای و ابنا بنتى اللهم انى احتهما فاحتهما و احب من يحبّهما» قال: هذا حديث حسن غريب. (1)

ترجمه: حدیث چنان است که اسامه گوید: شبی نزد پیغمبر رفتم کاری داشتم پس پیغمبر صلی الله علیه و اله و سلم بیرون آمد و با خود چیزی داشت که نمی دانستم چون از حاجت خود فارغ شدم گفتم: این چیست که با خود داری نمودار کرد او را دیدم حسن و حسین علیهما السلام را در ورک خود داشت آن گاه فرمود: این دو پسران من اند و پسران دختر من اند بار الها دوست دارم ایشان را پس تو هم دوست دار ایشان را و دوست دار کسی که دوست دارد ایشان را.

و همین حدیث را نسائی که احمد بن شعیب صاحب صحیح باشد در کتاب خصایص نیز مسنداً روایت کرده [است]. (2)

حدیث سوم

هم ترمذی در صحیح خود آورده از یوسف بن إبراهيم انه سمع انس بن مالک يقول:«سئل رسول الله صلّى الله عليه و سلّمای اهل بیتک احب الیک؟ قال الحسن و الحسين و كان يقول لفاطمة ادعى ابنى فيشمّهما و يضمّهما إليه».قال هذا حديث حسن غريب من هذا الوجه من حديث أنس. (3)

خلاصه آن که انس می گوید: از پیغمبر صلی الله علیه و اله و سلم سؤال کردند کدام یک از اهل بیت تو محبوب ترند به سوی تو؟ فرمود حسن و حسین و رسم آن جناب چنان بود که به فاطمه می فرمود: بخوان پسران مرا چون می آمدند حسنین آن ها را در بر می گرفت و می بویید ایشان را.

حدیث چهارم

ص: 107

ابن حجر متأخر ،مکی که صاحب صواعق است، در منح مکیه در شرح این بیت که بوصیری گفته:

كنت تؤويهما إليك كما *** اوت من الخط نقطتيها الياء

آورده: و جاء من طرق - صح بعضها - :«ابنای الحسن و الحسین سیدا شباب اهل الجنة و أبو هما خير منهما» (1) . خلاصه این سخن به پارسی چنان است که از چند طریق که پاره آن ها صحیح است روایت شده که پیغمبر فرموده دو پسر من حسن و حسین سید جوانان بهشتند و پدر آن ها بهتر از آن هاست.

و در صواعق آورده:«اخرج ابن عساكر عن علی و ابن عمر و ابن ماجة و الحاكم عن ابن عمرو الطبراني عن قرة و مالک بن حویرث و الحاكم ايضا عن ابن مسعود مرفوعاً: ابنای هذان الحسن.... الخ» (2) .

حدیث پنجم

هم در منح گوید:«روی البغوی و غیره: سمی هارون ابنیه شبراً و شبيراً و أنّى سمّيت ابنى الحسن و الحسین» (3) ؛ یعنی بغوی و غیر او روایت کرده اند که رسول خدا گفت هارون دو پسر خود را شبر و شبیر نام نهاد و من نام پسرانم را حسن و حسین گذاردم.

حدیث ششم

هم ابن حجر در منح آورده: و يؤيده ما صح عن عمر قال: سمعت رسول الله صلی الله علیه و اله و سلم يقول: كلّ سبب و نسب ينقطع يوم القيامة الا سببی و نسبی - و في رواية زيادة الصهر و الحسب - و كل بنى انثى عصبتهم لأبيهم ما عدا ولد فاطمة فانى أنا أبو هم و عصبتهم» (4) .

اولی تر این که در این مقام حاصل کلام او که این حدیث را به استشهاد او آورده نقل شود چه فوائد زائده دارد در شرح این بیت:

سدتم الناس بالتقی و سواكم *** سودته البيضاء و الصفراء

می گوید: سیادت ایشان - یعنی حسنین و اولادشان - از طرف نسب مشهورتر از آن است که ذکر شود دلیل او آیه مباهله است بعض محققین مفسرین گفته دلیلی اقوی از این

ص: 108

آیه بر فضل فاطمه و علی و حسنین نیست چه هنگام نزول این آیه بر خواند ایشان را حسین را در کش بغل گرفت و دست حسن را به دست و فاطمه از پس پشت و علی از پی او می آمد. از این جا معلوم شد که ایشان مرادند از آیه و این که اولاد فاطمه و ذریه او را أبناء پیغمبر می نامند و نسبت داده می شوند به سوی او نسبتی نافع و حقیقی در دنیا و آخرت و دلیل این حدیثی است که به صحت پیوسته که آن جناب خطبه کرد و فرمود چه شده جمعی را که می گویند رحم رسول خدا نافع نیست قومش را در قیامت بلکه به خدا سوگند که رحم من متصل است در دنیا و آخرت تا آخر حدیث (1) .

و طبرانی روایت کرده که خدای عزوجل ذریه هر نبی را در صلب خودش قرار داده و خدای

تعالی ذریه مرا در صلب علی ابن ابی طالب قرار داده [است] (2) .

و روایت کرده غیر طبرانی از طریقی چند - و در بعضی زیادتی است - که چون روز قیامت باشد مردم را به اسماء مادر ها خوانند تاستر کند خدای بر ایشان مگر این - یعنی علی و ذریه او - که آن ها را به نام خودشان خوانند چه نسبت ایشان صحیح است (3) .

و ابن جوزی که این خبر را در علل متناهیه آورده مردود است، چه کثرت طرق او را به درجه حسن بلکه صحت ترقی داده است و مؤید این است آن چه صحیحاً نقل شده از عمر که گفت: شنیدم از رسول خدای که :گفت هر سبب و نسبی منقطع است در روز قیامت جز سبب و نسب من - و در روایتی زیادت صهر و حسب است - [و] همه پسران زنان را نسبت به پدر دهند و عصبه ایشان از جهت پدرشان است جز اولاد فاطمه که من پدر ایشان و عصبه ایشانم تا این جا بود کلام ابن حجر ناصبی که شنیدی.

و این روایت صریح بود که پیغمبر پدر ایشان است و از این جا معلوم می شود که ایشان پسر اویند چنان چه مدعای ما بود و به اختلاف الفاظ این خبر در کثیری از کتب وارد است مثل اسعاف الراغبين شیخ محمّد صبان مصری و اسد الغابة ابن اثیر و ينابيع المودة معاصر قسطنطنی و نور الابصار شیخ مومن شبلنجی معاصر و غیر ایشان به طرق متعدده و شهادت

ابن حجر به صحت روایت عمر فصل الخطاب است؛ و الفضل ما شهدت به الاعداء.

حدیث هفتم

ص: 109

شیخ محمد صبان مصری که از مشایخ کبار اهل سنت است در رساله اسعاف الراغبين گفته: «وَ روِيَ اِبْنُ عساكِر و اِبْنُ منده عَنْ فَاطِمَةَ أَنَّهَا اتَّتْ بِإِبْنَيْهَا فَقَالَتْ يَا رَسُولَ اَللَّهِ هَذَانِ اِبْنَاكَ فَوَرَتْهُمَا شَيْئاً فَقَالَ اما حَسَنٌ فَلَهُ جُرْأَتِي وُجُودِي وَ اَمَّا حُسَيْنٌ فَلَهُ هَيْبَتِي وَ سَوْدَدِي وَ فِي رِوَايَةٍ اما اَلْحَسَنُ فَلَهُ حِلْمِي وَ هَيْبَتِي وَ اَما اَلْحُسَيْنُ فَقَدْ نَحَلْتُهُ نَجْدَتِى وُجُودِي.» (1)

می گوید: ابن عساکر و ابن منده روایت کرده اند که فاطمه پسران خود را به حضرت رسالت آورد و گفت این دو پسران تواند میراثی به ایشان بده فرمود: اما حسن پس به او دادم مر جرأت و سماحت خود را و اما حسین پس به او دادم هیبت و بزرگی خود را و در روایتی آمده که اما حسن پس مر او راست حلم و هیبت من و اما حسین پس همانا عطا کردم به او نجدت وجود خودم را.

گفتن فاطمه علیها السلام و تقریر پیغمبر هر دو حجت است.

حدیث هشتم

عز الدين أبو الحسن على بن الاثير الحافظ که از اعاظم حفاظ و اجله محدثین و مورخین و محققین این طایفه است در کتاب اسد الغابة در دو موضع روایت کرده:«عَنْ علی بْنِ ابی طَالِبٍ قَالَ : لَمَّا وُلْدِ الْحُسَيْنِ سَمَّيْتَهُ حَرْباً فَجَاءَ رَسُولُ اللَّهِ صلی اللَّهِ علیه وَ اله وَ سَلَّمَ فَقَالَ : ارونی ابنی مَا سمّيتموه ؟ قُلْنا حَرَباً ، قَالَ : بَلْ هُوَ حَسَنٍ فَلَمَّا وُلْدِ الْحُسَيْنِ سَمَّيْتَهُ حَرْباً فَجَاءَ النَّبِيِّ فَقَالَ : ارونی ابْنَىْ مَا سميتموه ؟ قُلْنا حَرْباً قَالَ بَلْ هُوَ حُسَيْنِ فَلَمَّا وُلِدَ الثَّالِثِ سمیته فَجَاءَ النبی صلی اللَّهِ علیه وَ اله وَ سَلَّمَ فَقَالَ : ارونی ابنی مَا سمیتوه ؟ قَلَّمَا : حرنا ، قَالَ : بَلْ هُوَ مُحْسِنُ ، ثُمَّ قَالَ سمیتهم باسماء وَلَدِ هَارُونَ شَبَّرَ وَ شبیر وَ شِبْرٍ.» (2)

یعنی علی علیه السلام گفت: چون حسن متولد شد او را حرب نامیدم آن گاه پیغمبر آمد و فرمود: چه نام نهادید پسرم را؟ گفتیم: حرب، فرمود: بلکه او حسن است چون حسین متولد شد او را به حرب تسمیه کردم. آن گاه پیغمبر آمد و فرمود چه نام گذاشتید پسر مرا؟ گفتم حرب فرمود بلکه او حسین است چون محسن متولد شد پیغمبر آمد و فرمود چه نام گذاشتید پسرم را؟ گفتیم:حرب فرمود: بلکه او محسن است آن گاه فرمود: همانا من ایشان را به نام پسر های هارون که شبر و شبیر و مشیر باشد نامیدم.

ص: 110

و این حدیث را محب الدین طبری در ذخایر العقبی (1) و حسین بن محمد الديار بكرى صاحب تاریخ خميس (2) نقل کرده اند. و دیار بکری گفته: روایت کرده این حدیث را احمد بن حنبل و أبو حاتم الرازي.

تنبیه

در اخبار شیعه وارد است که پیغمبر صلی الله علیه و اله و سلم به امر خدا این اسم ها را گذارد و امیر المؤمنین علیه السلام سبقت به اسم نکرد، (3) چنان چه در خبر تاریخ خمیس می شنوی و در بعضی از اخبار موافق این خبر آمده و اول اظهر و اصح است و اوفق به قواعد.

و هم باید ملتفت شد که روایت ولادت محسن در حیات رسول خدا موافق روایات ما نیست و از طرق ما تفصیلی دیگر در شهادت آن مظلوم معصوم آمده که موقع ذکر آن نیست.

حديث نهم

شیخ فاضل مورّخ حسین بن محمد دیار بکری که از اکابر علماء سنت است در تاریخ خمیس آورده عن اسماء بنت عميس قالت قبلت فاطمه بالحسن، فجاء النبي صلی الله علیه و اله و سلم فقال: یا اسماء هلمى ابنى فدفعته إليه في خرقة صفراء فالقاها عنه قائلاً ألم أعهد إليكن ان لا تلفّوا مولوداً فى خرقة صفراء؟ فلفيته (4) بخرقة بيضاء فأخذه فأذن في أذنه اليمنى و أقام في اليسرى، فقال لعلى أى شيىء سمّيت ابنى؟ قال ما كنت لأسبقك بذلك، فقال: و لا أنا سابق ربّي. فهبط جبرئیل فقال يا محمد إن ربك يقرأ السلام و يقول :لک علی منک بمنزلة هارون من موسى و لكن لا نبي بعدک قسم ابنك هذا باسم ولد هارون فقال و ما كان اسم ولد هارون یا جبرئیل؟ قال: شبر فقال صلی الله علیه و اله و سلم : ان لسانی عربی، فقال: ان لسانی عربی فقال سمه الحسن، ففعل فلمّا كان بعد حول ولد الحسين فجاء النبى و ذكرت مثل الاوّل و ساقت قصة التسمية مثل الاول و ان جبرئيل امره أن يسمّيه باسم ولد هارون شبير فقال له النبى مثل الاول، فقال: سمه حسيناً»؛ خرجه الامام على بن موسى الرضا. (5)

ص: 111

حاصل خبر آن که اسماء گوید که من قابله ولادت امام حسن علیه السلام بودم بعد از ولادت او پیغمبر صلی الله علیه و اله و سلم آمد و مرا فرمود: بیاور پسر مرا من او را به خدمت بردم و او در پارچه زردی بود فرمود مگر به شما نگفته بودم که هیچ مولودی را در پارچه زرد نپیچید؟ و پارچه را دور انداخت. پس او را در پارچه سفیدی پیچیدم و پیغمبر صلی الله علیه و اله و سلم اذان در گوش راست و اقامه در گوش چپ او گفت و با علی خطاب کرد که چه نامیدی پسرم را؟ عرض کرد من سبقت بر جنابت نمی گرفتم در این کار فرمود: من هم بر خدایم سبقت نخواهم گرفت جبرئیل نازل شد و سلام خدا رساند و گفت علی نسبت به تو چون هارون است نسبت به موسی تو هم فرزند خود را به نام فرزند هارون .بخوان فرمود نام او چه بود؟ عرض کرد: شیر فرمود من عربم، عرض کرد: حسن نام بگذار پس پیغمبر چنین کرد چون یک سال گذشت حسین متولد شد. پیغمبر صلى الله عليه و سلم تشریف آورد و همان قصه سابق را باز اسماء نقل کرد و جبرئیل امر کرد که حسین نامش کند به اسم شبیر پسر هارون آن گاه دیار بکری گفته این حدیث را امام علی بن موسی الرضا روایت فرموده [است].

و در این حدیث در سه جا لفظ «ابن» اطلاق شده بر حسنین و و این حدیث - بعینه - در ذخائر العقبی (1) مذکور است.

حدیث دهم

شیخ عارف کامل محدث فاضل سلیمان بن خواجه كلان الحسينى الحنفى النقشبندى القندوزى البلخى الاسلامبولى المعاصر در كتاب ينابيع المودة آورده:«و في جمع الفوائد (2) عبدالله بن شداد عن أبيه: خرج علينا رسول الله صلی الله علیه و اله و سلم في احدى صلاتي الليل و هو حامل حسناً أو حسيناً فتقدم صلی الله علیه و اله و سلم فوضعه، ثم كبر للصلاة فصلّى فسجد بين ظهراني صلاته سجدة اطالها فرفعت رأسى فاذا الصبى على ظهر النبي صلی الله علیه و اله و سلم و هو ساجد فرجعت إلى سجودي. فلما قضى الصلاة قال الناس یا رسول الله انك سجدت بین ظهرانی صلاتك سجدة اطلتها حتى ظننا أنه قد حدث أمر أو انه يوحى إليك قال: كل ذلك لم يكن و لكن ابنى ارتحلنى فكرهت

ص: 112

ان اعجله حتى تقضى حاجته؛ ذكره النسائى فى باب سجدة الصلاة (1) ».

خلاصه ترجمه آن است که عبدالله بن شداد نقل می کند که رسول خدا صلی الله علیه و اله و سلم در نماز مغرب یا نماز عشا آمد و حسن یا حسین را بر دوش داشت و مهیای نماز شد و او را بر زمین گذارد آن گاه تکبیر نماز بست و نماز کرد و سجده طولانی در اثنای نماز آورد چندان که سر بلند کردم دیدم که آن طفل بر دوش پیغمبر است اعاده سجود کردم چون نماز تمام شد، مردم به عرض رساندند یا رسول الله سجده طولانی فرمودی تا به حدی که در گمان ما افتاد که امری دست داد یا این که وحی نازل شد فرمود هیچ یک از این ها نبود ولی پسر من مرا راحله قرار داد و نخواستم و مکروه شمردم که پیشی گیرم بر او تا آسوده و فارغ شود؛ این خبر از نسائی است که در باب سجده صلات آورده است و این بنده خود این خبر را در نفس صحیح نسائی بعد از نقل از ینابیع یافته ام. (2)

بالجملة اخبار از این قبیل در کتب احادیث اهل سنت زیاد است و در مطاوی أبواب مؤلفات ایشان خارج از حد تعداد و همین ،قدر که عشره کامله است از برای منصف بصیر کافی است.

اشاره

مشهور بین علماء اماميه - رضوان الله علیهم این است که کسی که مادرش از بنی هاشم باشد و پدرش ،نباشد مستحق خمس نیست و مذهب سید مرتضی رضی الله عنه استحقاق است (3) و بعض متأخرين - مثل صاحب حدائق، شیخ یوسف بحرانی رضی الله عنه (4) - تبعیت آن جناب کرده و نزاع را مبنی بر این فقره نموده اند که پسر دختر را پسر می گویند یا نه.

و انصاف این است که انکار مبنی بر این نیست بلکه مستند مشهور مرسله حماد است که از حضرت امام موسی کاظم علیه السلام روایت کرده صریحاً که انتساب از طرف مادر به هاشم موجب اخذ خمس و حرمت صدقه نمی شود؛ قال علیه السلام: «فاما مَنْ كَانَتْ أُمُّهُ مِنْ بَنَى مِنْ بنی هَاشِمٍ وَ أَبُوهُ مِنْ سَايِرٍ قُرَيْشٍ فَانِ الصَّدَقَةَ تَحِلُّ لَهُ وَ لَيْسَ لَهُ مِنَ الْخُمُسِ شیئ». و ضعف به ارسال قادح در احتجاج نیست چه حماد از اصحاب اجماع است و اخبار او جمیعاً صحیح اند چنان چه

ص: 113

در رساله مفرده - بحمد الله - با بیانی وافی بر وجهی تقریر کرده ایم که محل شبهه منصفی نخواهد شد با این که متن روایت بنفسه شاهد بر صدق است؛ رجوع کن به باب خمس و غنایم از اصول کافی (1) و سراپای حدیث را درست تأمل نما اگر انس به لسان ائمه و تتبع در اخبار داشته باشی مطمئن به صدور می شوی.

علاوه بر این که شهرت استنادیه محققه جبر هر نوع از ضعف و رفع هر قسم از عیب کند و در سایر اخبار بسیاری لفظ هاشمی آمده است و ظاهر نسبت - مثل لفظ قبیله و عشیره - آن است که از جانب پدر باشد نه از جانب مادر اگر چه به حسب وضع لغت اعم ،است چه «یاء» نسبت در جمیع این مراتب و غیر این ها - مثل نسبت به صنعت و به بلد و به مذهب - یکسان است و اختلافی در وضع او نیست و هم چنین ماده نسبت فرقی ندارد.

و حمل اخبار قطعية الصدور - وارده در افتخار ائمه به ولادت از رسول خدا علیهم السلام و یا این که أبناء اویند - بر مجاز و استعاره منافی مقام فضل واقعی و شرف نفس الامری است بلکه متأمل در اخبار کثیره وارده در این باب و بر استعمالات غیر معتمده بر قرینه قطع می نماید که نزاع بین ائمه و بنی عباس در اطلاق حقیقی بوده که آن ها - یا لجاجاً و عناداً یا از روی التفات به انصراف و غفلت از معنی حقیقی - در این باب خصومت می کردند و القاء شبهه در اذهان عوام می نمودند و حدیثی که در ذیل آیه دوم مذکور ،شد شاهد صدق این مدعی از این جهت است که شیخ محقق فقیه محمد بن ادریس حلی رحمه الله در کتاب سرایر در باب مواریث دعوی اجماع نموده بر حقیقت بودن «ابن» در ابن بنت (2) و سید رضب الله عنه در کلام مفصلی که از آن جناب نقل شده حکایت عدم خلاف فرموده (3) و از شیخ طایفه قدس سرة حکایت اجماع امت شده [است] . (4)

و دلیل مخالفین منحصر است در این بیت که شاعر گفته:

بنونا بنو ابناءنا و بناتنا *** بنوهن أبناء الرجال الأباعد (5)

ص: 114

و این کلام اولاً مجهول القائل است و معلوم نیست در چه طبقه گفته شده از کجا شاعری در عهد بنی امیه و بنی عباس به جهت تقرب به ایشان وضع نکرده باشد چنان چه قصص کثیره از این قبیل است بلکه اگر حکایات منقوله از خلف احمر و حماد راویه اصمعی و غیر ایشان را در جعل اشعار و نسبت به قدماء که در کتب ادب مبثوث است ببینی ابداً از این گونه اشعار توهم شهادت بر مدعی نمی کنی.

و ثانیاً آن چه به نظر این بنده می رسد آن است که معنی شعر نه اخبار به مطلبی است لغوی چه این بیرون غرض شعر است - بلکه بعض نحات و لغویین و ادباء به جهت تسهیل حفظ گاهی لغتی را به نظم می آرند - بلکه مقصود آن است که در وقت احتیاج کسی که به کار ما می رسد و دردی از ما دوا می کند پسران پسران مایند که پسران مایند اما پسران دختران به منزله دوران اند و با پدران خود همراهی می کنند نه غرض این است که صدق أبناء بر أبناء بنات را نفی کند و این معنی بر لبیب نکته شناس روشن است.

تفصیل این مبحث خارج از وظیفه این مختصر است و این جمله هم به جهت اشاره و تنبیهی که بعض ناظرین بی بهره نمانند مرقوم افتاد؛ و الله المعين الموفّق.

است:

اول: این که این کلمه مشتمل بر قلب مکانی است؛ یعنی عین الفعل را نقل به مکان فاء الفعل و بعد از آن اشتقاق این لفظ نمودند (1) و این وجه به غایت ضعیف و سخیف است چه «مار» اجوف است و «أمر» مهموز و اگر قلب هم شود - با این که خود قلب خلاف و منافی اصل است - باید «یمر» شود و صفت مشبهه او «یمیر» است مگر آن که موجه ملتزم شود بعد از نقل به قلب «یاء» به همزه - اعتباطاً و على خلاف القياس - تا مصداق حقیقی زاد في الطنبور نغمة شود.

قاعده

وجه ثانی: این که این کلمه بر سبیل حکایت است،

چون آن جناب متکفل رسانیدن میره و طعام اهل ایمان ،شد فرمود:«انا امیر المؤمنين» و همین جمله اسم مبارک شد چنان که در «تابط شراً» گفته اند. (2) و این وجه اگر چه - فی الجملة - اقرب است از اول ولی آن هم ضعیف است چه اگر جمله را اسم چیزی قرار دهند تغییر در اعراب نمی دهند و على هذا باید لفظ امیر همیشه به ضم باشد - حتی در حال نصب و جر - و اعرابات مختلفه در او داخل نشود چه فعل است و جزء کلام و این هم بالضرورة فاسد و مختل است و در هر دو وجه اشکالی مشترک است که معلوم از اخبار متکاثره متواتره آن است که لفظ «امیر» در آن جناب مأخوذ از امر است آن جا که فرمودند: «سلموا على على بامرة المؤمنين» و این حدیث در طریق شیعه متواتر است (3) و در صحاح اهل سنت منقول و مسلّم و در کتب کلامیه غالبا قدح در سندش نکرده اند لهذا احتمال اشتقاق از «مار» باطل است و ظهور روایت هم - چنان چه من بعد بیان می کنم - ممنوع است.

وجه سوم: آن چه اولاً بنظر این بنده رسیده و شیخ فخرالدین بن طریحی در مجمع البحرین در ماده «أمر» اجمالی از او را از بعض افاضل نقل کرده (4) و از علامه مجلسی - عليه الرحمة - نيز حكايت اختيار او شده (5) و نعم الوفاق.

و بیان او به تقریبی که بنظر قاصر رسیده چنان است که چون امير المؤمنين علیه السلام به

ص: 116

مقتضای آن که باب مدینه علوم است و صاحب اعلای مراتب ولایت که ریاست بر عامه قلوب و نفوس باشد و جمیع ارواح ملکوتیه و ملائکه کروبیه و عقول مجرده و نفوس مفارقه - عند من يقول بها - به فضل او اعتراف و از بحر او اعتراف می کنند کما قلت:

من علمه علم العقول و نورها *** و البحر اصل العارض المتهلل (1)

لمؤلفه ايضاً:

عاجز چوگان عزمش از عناصر تا عقول *** بنده فرمان حکمش از ملایک تا دواب (2)

و چون جمیع اهل عوالم از صدر تا ساق - یعنی از مرتبه عقول که سلسله بدویه نظام جملی عالم است و قاعده مخروط نور و سیه قوس وجود تا مرتبه هیولی که عجوزه شوهاء و مبدأ سلسله عودیه و قاعده مخروط ظلمت است - هر چه هست و در هر مقام است - چه به لسان نطقی و چه به لسان استعدادی - به وجهی ایمان آورده اند چنان چه کریمه:﴿وَ انَّ مِنْ شيئ الَّا يُسَبِّحُ بِحَمْدِهِ﴾ (3) شاهد عدل و گواه این عموم و این دعوی است و چون چنین است به قدر ایمان لا بد باید معرفت و علم داشته باشند.

على هذا همه در همه مراتب از علم او مستمدند و از فیض او مستفیض چرا که آینه سرا پا نمای حقیقت محمدیه است بلکه به حکم آیه مباهله عین نفس مقدس اوست بلکه در اخبار عامیه وارده شده:«علی روحی التي بين جنبی» (4) و نورش نور او و شجره اش شجره اوست و سند علوم همه خلایق مبتنی به علم حضرت رسالت است که او تلمیذ خاص و شاگرد ظاهر الاختصاص احدیت است که به حکم:﴿عِلْمَهُ شَدِيدُ اَلْقَوِي﴾ (5) در مدرس قرب الهی علوم اولین و آخرین به او تعلیم شده [است].

و این مقدمه که به منزله صغرای قیاس است چون معلوم شد می گوییم از مقررات عرفیه و مسلمات عادیه آن است که هر که کفالت رزق طایفه ای کند و از هر جهت ایصال وجوه معاش ایشان را در عهده گرفته باشد البته آن کس امیر و این طایفه مأمورند و مشعر به این است قضیه معروفه «الانسان عبيد الاحسان» و این قضیه به منزله کبری است. و از

ص: 117

ضم این دو قیاسی به این صورت پیدا شد که:«علی یمیر المؤمنین» و «كلّ من يمير قوماً فهو امیرهم» ،نتیجه داد که «علی امیر المؤمنين»؛ و هو المطلوب.

و شاید از مؤیدات این تأویل باشد حدیثی که در کیفیت ولادت امیر المؤمنين علیه السلام الوارد است، که بعد از ولادت آن حضرت چون پیغمبر به سرای ابوطالب در آمد و علی علیه السلام آن حضرت را بدید در اهتزاز شد و بر روی رسول خدای بخندید و گفت:«السَّلَامُ علیک یا رَسُولَ اللَّهِ» از آن پس این آیه مبارک تلاوت کرد:﴿قَدِ اَفْلَحَ اَلْمُؤْمِنُونَ الَّذِينَ هُمْ فِي صَلاتِهِمْ خَاشِعُونَ﴾ (1) رسول خدا فرمود:«قَدِ اِفْلَحُوا بِكَ اَنْتَ وَ اَللَّهِ اميرهم تُمِيرُهُمْ مِنْ عُلُومِكَ وَ أَنْتَ اَللَّهُ دَلِيلُهُمُ وَ بِكَ يَهْتَدُونَ» (2) ، چه ظاهر آن است که «تمیرهم» تفریع بر«انت امیرهم» شده و امارت علت است از برای جلب رزق علوم برای مؤمنین بالجملة در این تعلیل امام علیه السلام رعایت جناس ایهام اشتقاق فرموده چنان چه در کریمه:﴿قَالَ اِنِّي لِعَمَلُكُمْ مِنَ اَلْقَالِينَ﴾ (3) اتفاق افتاده [است].

و میره در اصل - چنان چه در صحاح است (4) - به معنی طعام است و «مار،یمیر» به معنی تحصیل کردن و جلب نمودن اوست و در قاموس خود میره به معنی جلب طعام ذکر شده (5) ، و این بعید است و اشتباه او در امثال این وافر است.

و به هر صورت «لانه يميرهم العلوم» معنی اش این است که چون علی علیه السلام جلب رزق و طعام از سنخ علم از برای مؤمنین می کرد امیر المؤمنین شد و اطلاق طعام بر علم در این حدیث مناسب است با خبر مروی در کافی در تفسیر ﴿فَلْيَنْظُرِ اَلاِنْسَانِ إِلَى طَعَامِهِ﴾ (6) از باقر علوم النبین علیه السلام که فرمود:«عِلْمُهُ اَلَّذِى يَأْخُذُ يَأْخُذُهُ» (7)

و بالجملة اين طريق استدلال إنى که استدلال از معلول بر علت است درست آید چه جلب میره و کفایت ،رزق که لازمه امارت است دلیل بر تحقق ملزوم گرفته شده است و پر

ص: 118

ظاهر است که اختصاص به علم در این حدیث به جهت شرافت اوست و به جهت تعمیم امارت آن جناب در عوالم کلیه وجود است و هیچ منافات با آن ندارد که جلب رزق ظاهری هم بکند و به برکت او آسمان ببارد به زمین و زمین بروید و خلق منتفع و مرتزق شوند که:«لولاه لساخت الارض بأهلها» (1) ؛ و الله اعلم بالصواب.

بالجملة علی از روز الست بر کلیه موجودات امیر المؤمنین است در همه جا حتی لوح محفوظ چنان چه اشاره به این تعمیم در طریق اهل سنت و جماعت نیز شده [است].

سید علی همدانی در کتاب مودة القربی گوید که پیغمبر صلی الله علیه و اله و سلم فرمود: ﴿وَ لَوْ عَلِمَ اَلنَّاسُ مَتَى سَمَّى عَلَى اَمِيرِ اَلْمُؤْمِنِينَ مَا اِنْكَرُوا فَضْلَهُ﴾ (2) . و هم در آن کتاب از أبو هریره حدیث کرده که پیغمبر فرمود که خدای گفت در روز الست:﴿ أَلِسْتُ بِرَبِّكُمْ﴾؟ ارواح گفتند: چرا فرمود:«اَنَا رَبّكُم وَ مُحَمَّدٌ نَبِيّكُمْ وَ عَلِيٌ اَمِيرُكُمْ» (3) .

و در کتاب یقین از کتاب عثمان بن احمد السماک آورده که رسول خدا فرمود: ﴿فِي اَللَّوْحِ الْمَحْفُوظِ تَحْتَ اَلْعَرْشِ عَلَى اميرِ الْمُؤْمِنِينَ﴾ (4) .

بالجملة از این قبیل در فضایل آن امام بزرگوار نه چندان ست که در صحیفه بگنجد یا در کتابی ضبط شود؛ سلام الله علیه و علی اخیه و آله و ذريته.

اما ایمان: باب افعال از آمن .است و حقیقت او ایمن کردن نفس است از عذاب مخالفت یا از ملکات ردیه یا ایمن کردن نبی است از خلاف رأی او چنان چه اسلام هم به همین اعتبار مأخوذ از سلامت است و مقتضای قاعده آن است که این دو فعل متعدی به نفس باشند ولی به تضمین معنی اذعان و اعتراف متعدی به «باء» و «لام» می شوند، چنان چه تصدیق و اقرار هم چنین اند چه اشتقاق همه آن ها مؤدی به تعدی است.

و محقق نراقی رحمه الله در معراج السعادة اقسام ایمان را چهار قرار داده اصطلاح فرموده به قشر و قشر قشر و لب و لب لب (5) . و مقتضای تتبع تام در موارد اطلاقات کتاب و سنت آن است که یک مرتبه دیگر بر قشر و لب بیفزایند و اقسام را شش قرار بدهند.

ص: 119

اوّل: وجود لفظی صرف است و آن همان اقرار لسانی است اگر چند در قلب ابدا راه نیابد و جز کفر در باطن مضمر نباشد و فایده این همان حفظ مال و جان و طهارت صوری است و این مرتبه مسمی به نفاق است و به اصطلاح مقدم قشر قشر قشر است.

دوم: عبارت از اعتقاد في الجملة به توحید و نبوت است با انکار شروط که قصور در مقام ولایت باشد و این در فائده و بیفایدگی با اول شریک است و اگر ثوابی برای اعتقاد آن ها باشد بموجب اخبار ما راجع به قائلین به ولایت است که شیعه ائمه اثنی عشر باشند این مرتبه به اصطلاح مذکور قشر قشر است.

سوم: اعتقاد به اصول خمسه است بر طبق مذهب امامیه اگر چند مقرون به عمل صالح نباشد چون عموم فساق شیعه از برای این مرتبه در موت و حیات و دنیا و آخرت شؤون و مراتبی است مثل این که سؤرش شفاء است و قضاء حاجتش از جمیع مستحبات افضل و زیارت و عیادت و اعانت او مستحب و غیبتش حرام و حفظ حیاتش واجب و اکرام میتش به نماز و کفن و دفن بالضرورة واجب و استغفار برای او بعد از موت مندوب و مستحسن است و احکام کثیره از واجبات و مستحبات و محرمات و مکروهات متعلّق به اوست و نجات برای او ثابت است عقلاً و نقلاً كتاباً و سنةً و اجماعاً و عقاب بر معاصی او موجب خلود نخواهد شد و اگر بر بعض معاصی در کتاب و سنت وعده خلود باشد مأوّل به طول بقاء و امتداد مکث است و این مرتبه در آن اصطلاح قشر است.

چهارم: همین مرتبه است با عمل صالح که تقوی باشد از معاصی و مواظبت بر واجبات مثل علماء و زهاد و عباد و عدول از عوام اهل .ایمان و مرتبه این ها بالاتر از سابق است چه هیچ عذاب ندارند و اختلافات شان بیشتر و به واسطه سلامت اعتقاد و صلاح عمل نوری در قلب آن ها پیدا می شود که فی الجملة بصیرتی در اسرار باطنیه شاید بیابند و برزخ این ها روشن تر و احاطه به مقامات عالیه بیشتر دارند و این مرتبه را به اصطلاح مذکور لب می نامند.

پنجم: همین مرتبه است با علم کامل که موجب انشراح صدر و نورانیت ضمیر شود و فضل این ها بر آن طایفه مثل قمر است بر سایر نجوم بلکه مثل فضل پیغمبر است بر سایر امت و این مقام در اصطلاح مشار إليه، لب لب است.

ششم: همین مرتبه است به اضافه یقین قلم این جا رسید سر بشکست و این مقام اولیاء و صدیقین است و نتیجه این رسوخ کمالات نفسانیه است در قلب از رضا و توکل و اقبال بطاعت و خلع ربقه علایق و نضو جلباب هوای خلایق و وحدت هم و عکوف همت بر

ص: 120

حضرت احدیت جل جناب قدسه و این همه مراتب دارد و مقول به تشکیک است.

لمؤلّفه:

ان النجوم فى ارتفاع قدرها *** ليس سهاها في السناء كبدرها

و اسم این مرتبه در اصطلاح مذکور، لب لب لب می شود.

و در کافی است که حضرت صادق علیه السلام به جابر جعفی فرمود: «مَا مِنْ شيئ أَعَزُّ مِنَ الیَقین» (1) .و حضرت رضا به علی بن الحسن الوشا فرمود: «مَا قِسْمِ فِىَّ النَّاسَ شَيِّئِ اُقْلُ مِنَ الیقین» (2) .و در روایت یونس بن عبدالرحمن از آن جناب است که فرمود: «فأی شیئ اليقين؟ قال: اليقين التوكل على الله و التسليم لله و الرّضا بقضاء الله و التفويض إلى الله» (3) . و اخبار در این باب بسیار وارد است و این قدر که متعرض شدم از بیان اجمال آن بود که به دست آمده بود.

و از برای چهار مرتبه آخر می شود مراتبی قرار داد و حکم هر یک را از اخبار اهل بیت طهارت استفاده کرد و امارت جمیع ارباب این مراتب با آن جناب است، یعنی هر کس پا در دایره رسالت محمدیه گذاشت باید طوق اطاعت علی در گردن بیفکند یعنی اگر منافق هم باشد باید فرمان او را به ظاهر بشنود و متابعت امر او کند به حکم این که فرموده:«مَنْ كَنَّتْ مَوْلَاَهُ فَهَذَا علی مَوَّلَاهُ» (4) ، پس هر کس هر قدر به ولایت پیغمبر صلوات الله و سلامه علیه ملتزم شده و تن زیر بار او داده همان قدر باید ملتزم به ولایت و ریاست این جناب باشد.

موضع دوم:در اثبات این که امیر المؤمنین لقب خاص الهى على علیه السلام بوده [است] و

دیگران خود را بی استحقاق به این لقب ملقب داشتند و غصب این نام نامی کردند.

بدان که متفق عليه علماء اماميه - ضاعف الله اقتدار ها - است که این لقب خاص آن جناب است و از زمان حضرت رسالت این مرتبه برای آن جناب ثابت بوده و اخبار از طرق ائمه معصومین علیهم السلام بی شمار است و اهل سنت را گمان آن است که دو نفر از سابقین و سایر خلفاء در آن لقب شریک بوده اند بلکه از اولیات ثانی شمرده اند و گفته اند اول کسی که

ص: 121

به امیر المؤمنین ملقب شد عمر بود (1) ،ولی در اخبار صحاح و معتبره خود ایشان آن قدر حدیث روایت شده به این مضمون که در عرش و در بهشت و در محشر و در لسان جبرئیل و ملائکه و پیغمبر و مؤمنین و اخبار یهود و آفتاب و ذو الفقار و سباع و منافقین - حتى عمر -

- لقب على علیه السلام بوده که نمی توان شماره کرد بلکه در بعضی تصریح دارد که سابقاً و لاحقاً احدی را استحقاق این لقب نبوده است و از اکابر صحابه - مثل حذیفه و أبوذر - اين مطلب نقل شده و مذهب ایشان این است که قول صحابی حجت است به حکم این که روایت کرده اند:«اصحابی کالنجوم بِأَيْهَمِ اِقْتَدَيْتُم اِهْتَدَيْتُم» (2) .

و چون در مسائل محل اختلاف البته به قول اهل خلاف تمسک کردن اولی و اوقع است ما در این مختصر حدیثی چند از طرق آن ها روایت می کنیم.

و سید اجل ازهد اورع اقدس أبو القاسم رضی الدین علی بن طاوس الحسيني - رضی عنه و ارضاه - در این مسأله کتابی نوشته که جمیع اخبار آن کتاب را از کتب معتبره و طرق معتمده آن ها روایت فرموده و اگر بعض اخبار از علماء شیعه باشد آن ها از علماء اهل سنت روایت کرده اند و دویست و بیست حدیث به اسانید مختلفه متعدده در آن کتاب نقل فرموده و خود اعتراف فرموده به این که استقصاء جميع اخبار نفرموده و چنین است، چه این بنده غیر از آن احادیث اخباری بسیار از طریقه عامه دیده ام ولی در این مقام محض تیمن و تبرک ده حدیث از آن کتاب مبارک به حذف اسانید در این مختصر انتخاب کرده به جهت تنویر قلوب اخوان و روشنی چشم اهل ایمان می نویسم.

حدیث اول: در شهادت خدای تعالی به ثبوت این لقب شریف برای علی علیه السلام.

ص: 122

أبوالفتح محمد بن على الكاتب الأصفهاني النطنزی (1) در کتاب خصایص سند به ابن عباس می رساند که چون خدای تعالی آدم را آفرید و دمید در او از روح خود عطسه کرد. خدای الهامش کرد که بگوید «الحمد لله رب العالمین»،آن گاه خدای به او فرمود:«یرحمک ربک».آن گاه چون سجده کردند ملائکه برای او به خود بالید و گفت: ای ،پروردگار آیا خلقی آفریدی که محبوب تر از من باشد به سوی تو؟ جوابی نشنید. ثانیاً سؤال کرد، هم جوابی نشنید ثالثاً سؤال کرد و خدای عزوجل گفت: بلی و اگر ایشان نبودند تو را نمی آفریدم گفت: خدایا بنما ایشان را بمن خدای تعالی و حی رساند به ملائکه حجب بردارید حجاب ها را چون رفع حجب کردند ناگاه آدم پنج شبح دید که در جلو عرش گفت: خدایا اینان کیانند؟ خدای گفت: ای آدم این محمد نبی من است و این علی امیر المؤمنین که پسر عم پیغمبر من و وصی اوست و این فاطمه دختر پیغمبر من است و این حسن و حسین است که پسران علی و فرزندان پیغمبر من اند آن گاه فرمود: ای آدم این ها اولاد تویند آدم فرحناک شد.و چون ترک اولی کرد گفت:«یا رب اسألك بمحمد و علی و فاطمة و الحسن و الحسين لما غفرت لی» و خدای بیامرزید او را به واسطه این کار و این است که خدای فرماید:﴿فتلقی آدَمُ مِنْ رَبِّهِ کلمات فَتَابَ علیه﴾ (2) و چون به زمین هبوط کرد، انگشتری صیافت کرد و نقش کرد بر او [محمد] رسول الله [علی] امیر المؤمنین و آدم را أبو محمد کنیه می کنند. (3)

حدیث دوم شهادت رسول خدای صلی الله علیه و اله سلم.

ابن مردویه سند به انس بن مالک می رساند که حضرت رسالت مآب در خانه ام حبیبه دختر أبوسفيان تشریف داشت با ام حبیبه فرمود: کناری برو که مرا حاجتی است آن گاه آب وضو خواست و نیکو وضو ساخت آن گاه فرمود: اوّل کسی که از این در درآید امیر مؤمنان و سید عرب و بهترین اوصیاء و اولای ناس به ناس. انس گفت: من می گفتم:«اللَّهُمُّ

ص: 123

اِجْعَلْهُ رَجُلًا مِنَ الاَنصار». پس علی علیه السلام داخل شد و راه می رفت تا در کنار رسول خدای جای گرفت رسول خدای به دست مبارک روی خود را مسح فرمود: آن گاه روی علی بن ابی طالب علیهم السلام را مسح فرمود علی عرض کرد یا رسول الله چه شده است؟ آن جناب فرمود: همانا تو تبلیغ می کنی رسالت مرا بعد از من و روایت می نمایی از من و می شنوانی به مردم صوت مرا و تعلیم می کنی خلق را از قرآن آن چه ندانند. (1)

و این روایت را به طرق متعدده نقل کرده اند.

حدیث سوم:شهادت جبرییل

هم حافظ ابن مردویه که ملقب به ملک الحفاظ و طراز المحدثین است، در کتاب مناقب سند به ابن عباس می رساند که جناب رسالت مآب در صحن خانه تشریف داشت و سر مبارک در دامن دحية بن خلیفه کلبی گذاشته بود. علی علیه السلام داخل شد و فرمود چگونه است حال رسول خدا؟ دحیه گفت به خوشی ،است آن گاه عرض کرد: به آن جناب که هر آینه من تو را دوست می دارم و مر تو را مدحتی است که من زفاف می کنم او را به سوی تو «انت امير المؤمنين و قائد الغر المحجلين»؛ یعنی تویی امیر المؤمنان و کشنده بزرگان اهل ایمان به سوی هدایت و بهشت و تویی سید اولاد آدم - ماعدای پیغمبران (2) و رسولان - و لوای حمد (3) در دست تو است روز قیامت و فرستاده می شوی تو و شیعیانت با محمد و حزبش به

ص: 124

سوی بهشت فرستادنی چنان چه داماد به حجله می رود همانا نجات یافته هر که تولای تو دارد و خاسر شده هر که دل از مهر تو خالی کرده [است]. و دوستان محمد دوستان تواند دشمنان محمد دشمنان تواند هرگز شفاعت محمّد ایشان را نائل نخواهد شد. نزدیک من بیا ای صفوت خداوند چون نزدیک شد سر پیغمبر را گرفت و در کنار علی علیه السلام گذاشت پیغمبر فرمود: این همهمه چیست؟ خبر را معروض داشت، فرمود:جبرئیل بود که تسمیه کرد تو را به آن چه خدا تسمیه کرده تو را به آن (1) .

و این حدیث را به اختلاف سابق و لاحق و تفاوت در کتاب یقین سید رضی الله عنه به طرق متعدده روایت نموده [است].

حدیث چهارم: شهادت آفتاب

اخطب خطباء خوارزم موفق الدین بن احمد المکی الخوارزمی که شیخ المحدثین محمد بن نجار در تذییل تاریخ خطیب به نقل سید رضی الله عنه وی را به فقه و فضل و ادب و شعر و بلاغت بر ستوده و از تلامذه زمخشری بوده (2) ، در کتاب مناقب سند به امام حسن عسکری علیه السلام می رساند که آن جناب از آباء طاهرین خود پدر بر پدر روایت می فرماید تا حضرت رسول صلی الله علیه و اله و سلم که آن جناب به علی علیه السلام فرمود: یا ابا الحسن تکلم نما با آفتاب که او با تو تکلم خواهد کرد علی گفت:«السِّلَامُ عَلَيْكَ ايها الْعَبْدَ المطیع اللهَ» آفتاب گفت:«و علیک السلام یا امیر المؤمنین و امام المتقين و قائد الغر المحجلين»،یا علی تو و شیعه تو در بهشتید یا علی اوّل کسی که سر از زمین بر می دارد محمد است بعد تو و اول کسی که زنده می شود محمد است بعد تو و اوّل کسی که پوشیده می شود محمد است، بعد تو پس علی علیه السلام بر روی زمین افتاد سجده کنان و اشک از دیدگانش فرو می ریخت آن گاه پیغمبر صلی الله علیه و اله و سلم بر روی وی افتاد و فرمود: ای برادر من و حبیب من سر بلند کن که به درستی خدای به تو مباهات کرده اهل هفت آسمان را (3) .

ص: 125

مخفی نماند که علماء اهل سنت اتفاق کرده اند بر جلالت و بزرگی و علم و تقوی و صلاح و شرافت و فضیلت ائمه اثنا عشر علیهم السلام و احدی از مسلمین در این معنی خلاف نکرده و احدی از این طایفه تأمل در اخبار فضائلی که از ایشان نقل شده ننموده و شبهه نکرده [است].

حدیث پنجم: شهادت ذو الفقار

محمد بن جریر الطبری که از اکابر عظمای علمای اهل سنت است و بعد از نقل این حديث - إن شاء الله - اشارتی مختصر به فضائل او خواهم کرد سند به ابن عباس می رساند که رسول خدا صلی الله علیه و اله و سلم فرموده: خدای تبارک و تعالی ذو الفقار را به من عطا کرد و فرمود: ای محمد بگیر او را و عطا کن او را به بهترین اهل زمین. من گفتم: کیست آن کس ای پروردگار؟ حق - سبحانه و تعالی - :گفت او خلیفه من در زمین علی ابن أبي طالب است و به درستی که ذو الفقار با علی علیه السلام تکلم می کرد و حدیث می کرد تا این که روزی علی علیه السلام خواست بشکند ذو الفقار را «فقال: مه یا امیر المؤمنین» آرام باش ای امیر المؤمنین که همانا من مأمورم و در اجل این مشرک تأخیری باقی مانده بود (1) .

سید رضی الله عنه بعد از نقل این حدیث می فرماید ممکن است در حدیث سقطی باشد بعد از این کلمه که «هم یوماً بکسره» و این عبارت واقع باشد «و قد ضرب به مشركاً فلم يقتله» و چنین است که فرموده چه ذیل حدیث شاهد است.

تنبيه

أبو جعفر محمد بن جریر الطبری از مشترکات است و هر دو از اهل طبرستان هستند ولی یکی که جد او رستم است او امامی است و از اجله علماء شیعه است و صاحب کتاب مستر شد و دلایل است و نجاشی (2) و علامه (3) و سایر مشایخ رجال از متأخرین تصریح و تنصیص به وثاقت و جلالت و کثرت علم او فرموده اند و نجاشی به واسطه سید جلیل بزرگوار حسن بن حمزة ،الطبری که در سنه سیصد و پنجاه و شش به بغداد قدوم فرموده از او روایت می کند و - علی الظاهر - از علماء ماة رابعه می شود.

و دیگری محمّد بن جرير بن كثير بن غالب چنان چه سید شهید سعید رضی الله عنه در کتاب

ص: 126

مجالس (1) از تهذیب نووی نقل فرموده و استاد اعظم آقای بهبهانی قدس سرة در تعلیقه او را محمد بن جرير بن غالب خوانده [است] (2) - و از این قبیل در اختلاف نسبت به جد و پدر در کتب رجالیه بیرون حد احصاء است - ولی در معالم العلماء ابن شهر آشوب - روح الله رمسه - او را محمّد بن جریر بن یزید گفته است (3) .و این اختلاف خالی از غرابت نیست ولی در صورت معارضه قول ابن شهر آشوب بر نووی مقدم است چه جلالت او در علم صد پایه فزون تر است از نووی و احتمال این که چون نووی با محمّد بن جرير متحد المذهب است و اهتمام هر طایفه در معرفت حال اهل مذهب خود بیش از سایرین است مدفوع است به این که شیخ اعظم محمّد بن شهر آشوب عصرش به محمّد بن جریر اقرب و هر دو از اهل طبرستان اند پس معرفت آن جناب به حال او ناچار بیشتر است و رعایت تقدیم قول او لازم.

بعد از نوشتن این کلام بر کلام ابن خلکان واقف شدم که او هم جد او را یزید ذکر کرده ولی بعد یزید را خالد قرار داده و گفته:«و قیل یزید بن کثیر بن غالب» (4) على هذا می شود که لفظ یزید از نسخه تهذیب سقط شده باشد و ممکن است که از باب نسبت به جد باشد.

و به هر حال این از اکابر علماء سنت است و صاحب تفسیر و تاریخ است که از ابوحامد اسفراینی نقل شده که گفته: اگر کسی سفر به چین کند در طلب تفسیر محمد بن جریر کار بزرگی نکرده [است] و از محمد بن خزیمه که او را امام الائمه خوانده اند، نقل شده که گفته: «ما اعلم على أديم الارض اعلم منه» و سید جلیل معاصر مولوی میر حامد حسین هندی قدس سرة در کتاب عبقات الانوار از ذهبی و یافعی نقل کرده که او را به حبریت و امامت ستوده اند و هر دو شهادت داده اند که تفسیر و تاریخ از اوست (5) .

و ابن خلکان در وفیات (6) و ابن الاثیر در کامل (7) که مختصر تاریخ طبری است و ابن

ص: 127

خلدون در عبر (1) تصریح نموده اند به این که تاریخ از اوست و این همه اصرار از آن جهت است که علماء شیعه که از تاریخ محمد بن جریر شواهد صدق مدعای خود نقل می کنند آن ها از روی عناد - چون از انکار فضل او متمکن نیستند - نفی انتساب تاریخ به او و اثبات نسبت به محمد بن جریر اول می نمایند و این از فرط بی خبری یا غایت بی دینی است؛ نعوذ بالله من ذلك.

بالجملة این محمّد بن جریر است که صاحب کتاب فضایل است و صاحب کتاب اسناد حديث غدیر چنان چه سید جلیل مذکور در کتاب عبقات در حاشیه از اصل کتاب تذکرة الحفاظ ذهبی نقل فرموده که در ترجمه طبری گفته که چون شنید طبری که این ابی داود در حديث غدير خم تکلّم کرده کتاب فضایل را تصنیف کرد و تکلّم نمود بر تصحیح حدیث غدير (2) .

حدیث ششم: شهادت منادی از بطنان عرش.

شيخ محدّث صدر الحفاظ، محمد بن يوسف القرشي الكنجي الشافعی در کتاب کفایة الطالب سند به ابن عباس می رساند که رسول خدا فرمود روزی بر مردم آید که در او هیچ کس سوار نیست جز ما چهار تن عباس بن عبدالمطلب عرض کرد: پدر و مادرم فدایت کیانند این چهار تن فرمود: من بر براق و برادرم صالح بر ناقه که قومش نخر کردند و عمم حمزه اسد الله ناقه عصبای من و برادرم علی بن ابی طالب بر ناقه از ناقه های بهشتی قرين الاطراف است و بر او دو حله سبز است از کسوت رحمانی و بر سر علی تاجی است از نور که مر آن تاج را هفتاد رکن است که بر هر رکنی یک دانه یاقوت سرخی است که می درخشد برای سوار از مسافت سه روزه راه و در دست اوست لوای حمد ندا می کند:«لا اله الَّا اللَّهُ مُحَمَّدُ رَسُولُ اللَّهِ». خلایق می گویند کیست این؟ ملک مقربی است یا نبی مرسلی یا حامل عرش است؟ آن گاه منادی از باطن عرش ندا می کند که نه ملک مقرب است و نه نبی مرسل و نه حامل عرش «هَذَا عَلِىُّ بْنُ أَبِى طَالِبٍ وصی رَسُولِ رَبِّ العالمین وَ امیر المؤمنین وَ قَائِدِ الْغُرِّ الْمُحَجَّلِينَ إِلَى جَنَّاتِ النَّعِيمِ» (3) .

و این خبر نیز به طرق متعدده مذکور است.

ص: 128

حدیث هفتم:شهادت ابوذر رضی الله عنه .

ابن مردویه از داود بن أبی عوف روایت کرده که معاوية بن ثعلبة الليثى با من گفت خبر ندهم تو را به حدیثی که شبهه ای در او نیست؟ گفتم چرا :گفت مریض شد ابوذر و علی را وصی کرد. بعض عیادت کنندگان گفتند: کاش امیر المؤمنین عمر را وصی می کردی ابوذر گفت: سوگند به خدای که به تحقیق وصی کردم امیر المؤمنین را که به حق و استحقاق امیر المؤمنین است و الله همانا او بهاری است که مایه آسایش است و اگر از میان شما برود، بدی خواهید دید از مردم و بدی خواهید دید از زمین.

معاویه گفت: گفتم به ابوذرما می دانیم که احب صحابه نزد تو و احب ایشان است نزد رسول خدا گفت بلی کدام محبوبترند نزد تو؟ :گفت این پیرمرد مظلوم ممنوع از حقوقش يعني على بن ابى طالب علیه السلام (1). این حدیث هم به طرق متعدده مذکور است.

حدیث هشتم: شهادت شیر.

أبو جعفر محمد بن أبى مسلم بن أبى الفوارس الرازي الملقب به منتجب الدین در کتاب اربعین سند به منقض بن ابقع (2) اسدی که از خواص امیر المؤمنین بوده، می رساند می گوید: در نیمه شعبان با امیر المؤمنین علیه السلام بودم و عازم مکانی بود که شب در او جا می گرفت و من با او بودم تا به آن موضع رسید و از استر فرود آمد و استر حمحمه کردن گرفت و گوش خود را تیز کرد و نگاه به چیزی می کرد. و من برخاستم و نمی دانستم که چه عارض شده او را پس امیر المؤمنين علیه السلام سوادی دید و فرمود شیر است.

سوگند بخداوند کعبه آن گاه از محراب برخاست و شمشیر حمایل کرده گام بر می داشت به جانب شیر آن گاه صیحه زد و به شیر امر فرمود که بایست. پس آرام شد شیر و بایستاد این هنگام استر استقرار یافت آن گاه امیر المؤمنین علیه السلام فرمود: ای شیر مگر ندانستی من ليثم و ضرغامم و حصورم و قسورم و حیدرم - و این جمله به تمامت اسماء شیرند ؟ آن گاه گفت: خدایا ناطق ساز زبان او را،«فقال السبع یا امیر المؤمنین و یا خیر الوصیین و یا وارث علم النبیین و یا مفرقا بين الحق و الباطل» هفت روز است فریسه نداشتم و گرسنگی مرا ضرر رسانیده بود و از مسافت دو فرسخ شما را دیدم نزدیک شدم و با خود گفتم که می روم و می بینم آن ها را که کیستند اگر قادر شدم فریسه من می شوند.

ص: 129

امیر المؤمنین فرمود ای ،شیر مگر ندانستی که من علی پدر اشبال دوازده گانه هستم؟ پس شیر سر بر زمین گذاشت و پیش روی امیر المؤمنین دراز شد و او می فرمود چه آورده تو را ای شیر؛ تو سگ خدایی در زمین؟ عرض کرد یا امیر المؤمنین گرسنگی گرسنگی امیر المؤمنین گفت: خدایا روزی بده او را به حق فدیه محمد و اهل بیت او ناگاه دیدم شیر را که چیزی می خورد به هیأت بره تا تمام کرد او را آن گاه گفت: یا امیر المؤمنین و الله نمی خوریم ما طایفه سباع مردی را که دوست تو باشد و دوست اهل بیت تو باشد و ما اهل بیتی هستیم که نحله و آئین ما محبت بنی هاشم و عترت ایشان است.

آن گاه امیر المؤمنین فرمود ای ،شیر کجا منزل داری و کجا هستی؟ عرض کرد:یا امير المؤمنين من مسلّطم بر کلاب اهل شام و هم چنین اند ،ذریه من و ایشان فریسه مایند و منزل ما در نیل است فرمود به چه جهت آمدی به کوفه؟ عرض کرد: یا امیر المؤمنین به حجاز آمدم و چیزی به دستم نیامد و آمدم در این صحراء و بیابان هایی که نه آبی دارد و نه چیزی و امشب می روم نزد مردی که نام او سنان بن وائل است - از آنان که در صفین فرار کرده اند - منزل در قادسیه دارد و او رزق من است امشب همانا او از اهل شام است و اکنون من متوجه اویم.پس برخاست پیش روی آن جناب آن گاه با منقض فرمود از چه تعجب کردی این اعجب است یا شمس یا عین یا کوکب یا غیر آن ها؟ شاید اشاره به رد شمس و برداشتن سنگ از چشمه و نزول کوکب در خانه آن جناب باشد و می شود اشاره باشد به مکالمه آن جناب با این سه بر وجهی که مخاطب بداند چه در اول حدیث بود که او از خواص آن حضرت است.

بالجملة فرمود: سوگند به کسی که دانه را شکافت و انسان را آفرید اگر بخواهم بنمایانم بمردم از آن چه رسول خدای مرا تعلیم کرده از آیات و عجایب هر آینه بر می گشتند به کفر آن گاه رجوع فرمود به مستقر خود و مرا متوجه قادسیه داشت. من سوار شدم و رسیدم به قادسیه قبل از اذان صبح و شنیدم که مردم می گفتند سنان را شیر در ربود و من با آن ها که برای نظر کردن به سوی او رفته بودند رفتم جز سر و بعض اعضاء او را - مثل طرف اصابع او - شیر باقی نگذاشته بود و باقی را بلع کرده بود پس سر او را به کوفه آوردند به حضرت امير المؤمنين علیه السلام و آن جناب متعجب بود و من قصه را برای مردم حکایت کردم و مردم مشغول شدند به برداشتن خاک اقدام آن جناب و استشفاء می نمودند.

آن گاه آن جناب به پای ایستاد و حمد و ثنای الهی به جای آورد و فرمود: ای گروه مردم هیچ کس ما را دوست ندارد که به جهنم برود و هیچ کس ما را دشمن ندارد که به

ص: 130

بهشت برود. من قسیم جنت و نارم تقسیم می کنم مردم را بین بهشت و آتش آن را به جنت از یمین و این را به نار از شمال به جهنم می گویم در روز قیامت که این از من است و این از تو می گذرند شیعت من بر صراط چون برق خاطف و رعد عاصف و مرغ تیزرو و اسب پیش قدم آن گاه مردم یک باره و یک دسته به جانب او شتافتند و می گفتند: حمد مر خدای را که تو را بر بیشتر خلق خود تفضیل داد.

منقض می گوید که حضرت این آیت مبارک تلاوت فرمود:﴿الَّذِينَ قالَ لَهُمُ النَّاسُ انَّ النَّاسَ قَدْ جَمَعُوا لَكُمْ فَاخْشَوْهُمْ فَزادَهُمْ ایمانا وَ قالُوا حَسْبُنَا اللَّهُ وَ نِعْمَ الْوَكِيلُ فَانْقَلَبُوا بِنِعْمَةٍ مِنَ اللَّهِ وَ فَضْلٍ لَمْ يَمْسَسْهُمْ سُوءُ وَ اتَّبَعُوا رِضْوانَ اللَّهِ وَ اللَّهُ ذُو فَضْلٍ عظیم﴾ (1) تمام شد حدیث مبارک. (2)

و روایات دیگر در شهادت گرگ و شهادت دراج و شهادت شتر و شهادت دو شیر به سلام کردن بر قبر آن جناب مذکور است در این کتاب و من بنده این حدیث را به جهت غرابت و امتیازی که داشت که مایه تسدید قلوب اهل ایمان است - با این که خالی از طولی نبود - نوشتم عجب است که این مردم با این آیات بینات که در کتب خود ضبط می کنند باز انکار می نمایند؛ نعوذ بالله من الخذلان و سوء التوفيق.

حدیث نهم: شهادت یهود از کتب سماویه

شيخ منتجب الدین مذکور در کتاب اربعین سند به عبدالله بن خالد بن سعيد بن العاص آمده می رساند که با امیر المؤمنین علیه السلام بودیم در وقتی که از کوفه بیرون بود که عبور کرد بر زمین معروف به نخله که در دو فرسخی کوفه است پنجاه نفر از یهود بیرون آمدند و گفتند: على بن ابى طالب امام تویی؟ فرمود بلی منم گفتند مکتوب است در کتب ما که سنگی است که اسم شش پیغمبر بر او نوشته شده و این که ما در جستجوی اوییم و نمی یابیم اگر تو امامی پیدا کن آن صخره را برای ما فرمود از پی من بیایید عبدالله بن خالد گوید: آن جماعت از پی امیر المؤمنین علیه السلام آمدند تا با آن جناب رسیدگی به حال آن صحرا کردند و کوهی عظیم از رمل یافتند به باد فرمود که ای باد این رمل را بکن و بیرا کن از روی صخره به حق اسم الله الاعظم ساعتی نگذشت که ریگ برکنده و پراکنده شد و سنگ ظاهر شد فرمود این صخره شماست گفتند آن صخره بر او اسماء شش پیغمبر بود آن چه ما

ص: 131

شنیده ایم و دیده ایم در کتب خود و نمی بینیم آن اسم ها را بر او.

فرمود آن اسم ها بر روی دیگری است که بر زمین است برگردانید. پس مجتمع شدند هزار مرد که احضار شده بودند در آن مکان بر آن سنگ و قدرت بر قلب او نیافتند فرمود: دور روید و دست دراز کرد و برگرداند او را و بر او یافتند اسم شش نفر از انبیاء صاحب شریعت آدم و نوح و إبراهيم و موسی و عیسی و محمد علیهم السلام. آن گاه آن جماعت گفتند:«نَشْهَدُ انَّ لَا اله الَّا اللَّهِ وَ انَّ مُحَمَّداً رَسُولُ اللَّهِ وَ انک امیر المؤمنین وَ سَيِّدُ الْوَصِيِّينَ وَ حُجَّةُ اللَّهِ فی أَرْضِهِ»هر که بشناسد تو را ناجی است و هر که مخالفت کند ضال و غاوی و در جهنم افتاده است بزرگتر است مناقب تو از تحدید و بیشتر است آثار نعمت تو از شماره و تعديد. (1)

حدیث دهم: شهادت أبوبكر و عمر

حافظ بن مردویه از مشوق مولای امیر المؤمنین نقل کرده که با علی بودم در زمینی که از آن حضرت بود و مشغول حراثت او بود تا ابوبکر و عمر آمدند و گفتند خدا را به یاد تو می آوریم «سُلَّامُ علیک یَا امیر المؤمنین وَ رَحْمَةُ اللهِ وَ برکاته» کسی گفت که در زمان رسول خدا هم چنین می گفتند؟ عمر گفت: پیغمبر ما را امر کرد به این کار. (2)

روایت دیگر هم در شهادت عمر نقل شده است که عرض کرد «اُنْتُ وَ اللهُ امیر الْمُؤْمِنَيْنِ حَقَّا» علی علیه السلام فرمود: پیش تو یا پیش خدا؟ عرض کرد: پیش من و پیش خدا (3) . و این روایت عثمان بن احمد السماک است.

حالیا خوب است این طایفه که خود را به سنت نبویه نسبت می دهند اندکی گوش فرا دارند و چشم بگشایند اگر به شهادت خدا و رسول اعتمادی ندارند - چنان چه در مواضع متعدده رد شهادت آن دو کردند مثل این که خدای فرمود:﴿شَهِدَ اللهُ اِنْهَ لَا اُلْهُ الًا بِالْقِسْطِ﴾ (4) یعنی شهادت داد بر عدالت خود باز انکار کردند و نسبت ظلم و جبر و تجویز ارتکاب قبایح به خدا دادند و پیغمبر شهادت داد اگر چنگ به دامن اهل بیت زنید هرگز گمراه نشوید أبوحنیفه و شافعی را بر حضرت باقر و صادق علیهما السلام که خزاین علم الهی و

ص: 132

معدن وحی و تنزیل اند ترجیح داده به مذاهب ایشان متمسک شدند خوب است این دو نفر عادل متقی و مؤمن صالح که گاهی به جهت اصلاح خلافت ایشان ملتزم به این شدند که عقل از ارتکاب قبایح که تقدیم مفضول از آن جمله است مضایقه ندارد و گاهی قائل شده اند به این که پیغمبر معصوم نیست - العیاذ بالله - و هذیان می گوید و آیه:﴿و مَا يُنْطِقُ عَنِ الْهَوَى﴾ (1) را مقید به قرآن کردند تا در غیر قرآن بر هوا بتوانند حرف او را حمل کنند - به شهادت این دو نفر رفتار نمایند و ملتزم بشوند که این لقب شریف در عهد پیغمبر از آن جناب بوده و دیگری را در او دخلی و تصرفی نبوده حق خاص و لقب ثابت الاختصاص أن جناب است.

تنبيه

از اخبار مذکوره دانستی اختصاص آن جناب را به این لقب و در اخبار وارد شده که این لقب جایز برای کسی نیست؛ حتی امام زمان عجل الله فرجه در زمان ظهور چنان چه محدث

حر عاملی در وسایل (2) از تفسیر عیاشی (3) نقل کرده که کسی به خدمت حضرت صادق علیه السلام رسید و عرض کرد :السلام علیک یا امیر المؤمنین پس برخاست آن حضرت بر دو قدم خود و فرمود که ساکت باش که این اسمی است که سزاوار نیست مگر برای امیر المؤمنین خداوند تسمیه کرده او را به این اسم نامیده نمی شود به این اسم کسی که راضی باشد به او مگر این که مفعول باشد و اگر مبتلی نباشد به این مبتلی می شود و این است قول خدای تعالى:﴿انَّ يَدْعُوَنَّ مِنْ دونِهِ إِلَّا اناثاً وَ انَّ يَدْعُوَنَّ إِلَّا شَيْطَانًا مُرِيدًا (4) ﴾ می گوید گفتم: پس به چه نام می خوانند قائم شما را؟ فرمود: می گویند:«السُّلَّامُ علیک یَا بقیَة اللهَ السُّلَّامِ علیک یَا بْن رَسُولِ اللهِ».

و در کافی منقول است که از صادق آل محمد علیهم السلام سؤال کردند که سلام به امارت مؤمنین بر قائم می کنند؟ فرمود نه آن اسمی است که نامیده شده به او امیر المؤمنین و نامیده نشده به او کسی قبل از او و نامیده نمی شود کسی به او بعد از او مگر کافر. (5)

ص: 133

و مطابق این احادیث اخطب خوارزم نقل کرده - چنان چه در کتاب یقین (1) است - که پیغمبر فرمود چون به آسمان رفتم و از آسمان به سدرة المنتهی پیش روی پروردگارم عزوجل ایستادم فرمود: یا محمد گفتم: لبیک و سعدیک. فرمود تو امتحان کردی خلق مرا کدام یک مطیع تر اند برای تو؟ گفتم: پروردگارا علی. فرمود:راست گفتی یا محمد آیا گرفتی برای خودت خلیفه که تأدیه احکام کند و تعلیم کند بندگان مرا آن چه ندانند؟ گفت: گفتم :اختیار کن برای من که جبرئیل تخییر کرده مرا فرمود من اختیار کردم برای تو علی را و تو بگیر او را برای خودت خلیفه و وصی. و من عطا و نحله کردم مر او را علم و حلم خود و او امیر المؤمنین است نرسیده به این لقب احدی قبل از او و نیست برای احدی بعد از او یا محمد علی رایت هدا است و امام کسی که اطاعت کند مرا و نور اولیای من است و او کلمه [ای] است [که] لازم شده متقیان را هر که او را دوست دارد مرا دوست دارد و هر که او را دشمن دارد مرا دشمن دارد بشارت بده او را ای محمد.

پیغمبر گفت:گفتم: ربّی ،ربی همانا بشارت دادم او را گفت من بنده خدایم و در قبضه و اگر عقاب کند مرا به گناهان من است ظلم نکرده مرا چیزی و اگر وعده مرا تمام کند خدا مولای من است آن گاه پیغمبر گفت : خدایا ایمان را بهار او کن گفت چنین کردم.

لكن من مخصوص می دارم او را به چیزی از بلا که مخصوص نکرده ام به او کسی را از اولیای خودم. پیغمبر گفت :گفتم: پروردگارا برادر من است و رفیق من فرمود: سبقت گرفته در علم من که او مبتلا است اگر علی نباشد شناخته نشود نه حزب من و نه دوستان من و نه دوستان پیغمبران من.

و از این قبیل احادیث در کتاب یقین و غیر او از طرق اهل سنت بسیار است و اگر درست در این اخبار که اتفاق فریقین بر نقل آن ها شده تأمل کنی خواهی دانست که حال آنان که این لقب را بر خود بستند و بی استحقاق ادعا کردند در دنیا و آخرت چه بوده و چه خواهد شد.

چنان چه هم در کتاب یقین از ابن عقده - که از اکابر حفاظ ایشان است و مثل عسقلانی و غیر او بر او اعتماد کرده اند و خطیب بغدادی مبالغه در ثنای بر او کرده کما فی اليقين - روایت نموده که سند به جناب صادق علیه السلام می رساند که در تفسیر این آیه که خدای

ص: 134

تعالی می فرماید:﴿فَلَمَّا رَأَوْهُ زَلَفَةَ سِيئَتْ وُجُوهُ الَّذِينَ كَفَّرُوا وَ قِيلَ هَذَا الَّذِي كنتم بِهِ تَدَّعُونَ﴾ (1)

فرمود: چون فلان و فلان منزلت علی را در روز قیامت بینند هنگامی که خدای تبارک تعالی لوای حمد را به آل محمد می دهد که در زیر اوست هر ملک مقرب و هر نبی مرسل بد می شود روی آنان که کافر شدند و گفته می شود به ایشان: این آن است که به نام او خود را تسمیه می کردید؛ یعنی خود را امیر المؤمنین می خواندید (2) .

نکته

از آن چه در معنی امارت گفتیم می توان دانست چرا این لقب از خصایص شده و در حق ائمه هم جايز الاستعمال نیست چه افضل مؤمنین ائمه هستند و آن که امارت و حکمرانی بر همه دارد از جهت کثرت سوابق و وفور فضایل در زمان نبی و اتحاد با درجه محمدی در ماسوای نبوت و وساطت در وصول احکام و اسرار که حامل او از پیغمبر بوده و مرتبه أبوت (3) ، که از اسباب وجوب طاعت است همان امیر المؤمنين على بن ابى طالب است که در هیچ یک از ائمه این صفات مجتمع نیست اگر چه هر یک جامع جمیع کمالات و حاوی تمام مقامات هستند؛ سلام الله عليهم اجمعين.

و اگر در اخبار نظر کنی و ملاحظه آداب سلوک ائمه را در زیارات نمایی و اسلوب مخاطبات ایشان را با جناب ولایت مآب نیکو متأمل شوی که یک جا ایمان او را قرین ایمان به خدا و رسول خدا شمرده اند و یک جا ناله «وا سیداه» بر آورده اند و یک جا در مقابل قبر مقدس او «عبدک و ابن عبدک» گفته اند و یک جا در ادای حوائج متوسل به ولای او شده اند و یک جا افتخار به محبت او کرده اند و غیر این ها از مواردی که مقام و مجال ذکر آن ها نیست البته خار شک در سینه ات نخلد و اعتقاد ثابت جازم خواهی داشت که لفظ امیر المؤمنین بر سبیل حقیقت منحصر است در علی الله و احدی از خلق اولین و آخرین شایسته این مقام نیست چه هر کس در هر مقام و هر موجود در هر مرتبه هر فیض که از مبدأ فیاض به او می رسد به توسط مقام محمدی است که واسطه فیض او مقام علوی است، چنان چه فرموده: «لا يؤدى عنى الا علی» (4) و در خبر معراج است: «لا يؤدى عنك الا

ص: 135

على» (1) و فعل در قوه نکره است و نکره در سیاق ،نفی مقتضی عموم، چنان چه حذف متعلق نیز مفید عموم است پس هیچ چیز هرگز از پیغمبر به توسط غیر علی نخواهد رسید.

تو به تاریکی علی را دیده ای *** زین سبب غیری بر او بگزیده ای

مذکور است.عموزاده و داماد پیغمبر هم بود شوهر فاطمه و پدر حسنین و جد ائمه تسعه معصومین که افضل خلق خدای اند در هر عصری.

و اما جهت علم: این حدیث متفق عليه كه «انا مدينة العلم و على بابها فمن اراد المدينة فليات الباب» (1) کافی است؛ چه خوب می گوید فردوسی - لله دره و علی الله بره - :

چه گفت آن خداوند تنزیل و وحی *** خداوند امر و خداوند نهی

که من شهر علیم علیم در است *** درست این سخن قول پیغمبر است

گواهی دهم کاین سخن راز اوست *** تو گویی دو گوشم بر آواز اوست

و اما جهت زهد: حدیث طلاق دنیا (2) نیز کافی است.

و در جهت جود: سوره هل اتی شاهد عادل (3) ؛

و در جهت شجاعت: محتاج به دلیل نیست.

و چون این صفات که شرائط وصایت انبیاء ،است در کسی دیگر جمع نبوده - بالضرورة عقل صريح حاکم خواهد شد که وصی پیغمبر علی علیه السلام بوده [است].

و اگر بگویند از کجا که پیغمبر وصی داشته باشد تا اگر باشد علی باشد؟ جواب گوییم:

اولاً: از استقراء سیره انبیاء.

و ثانیاً: در برهان عقلی که موجب بعث رسل و تنزیل کتب است معلوم می شود که هیچ پیغمبری بی وصی نبوده و لقد اجاد القائل و هو الازرى : رحمه الله

النبي بلا وصى تعالى *** الله عما يقوله سفهاها (4)

و این دلیل که ما در این مقام یادداشت کردیم اگر چه کافی است برای هوشمند حقیقت شناس و مجاهد هدایت طلب ولی ما از جهت اتمام حجت چند فقره از اخبار اهل سنت در اثبات وصایت آن جناب از کتب معتبره ایشان نقل می کنیم و از خدای تعالی توفیق امداد می طلبیم چه منازع در این مسأله همین فرقه اند چنان که - تصریحاً و تلویحاً - در نفی این مقام کوشش دارند.

از آن جمله احمد بن عبدربه قرطبی اندلسی در کتاب عقد می گوید: رسول صلی الله علیه و اله و سلم در حق

ص: 137

علی گفت:«اُنْتُ منی بِمَنْزِلَةِ هَارُونٍ مِنْ موسی» و شیعه از این جا مدعی شدند که او وصی است (1) . و به این سخن می خواهد رد بر عقیده شیعه کند در امر وصایت؛ ﴿و يابى الله الا ان یتم نوره و لو کره الکافرون﴾ (2) و این حدیث از جمله متواترات ،است، چنان چه در محل خود ثابت شده است (3) .

و از آن جمله خوارزمی در مناقب از ابوالطفیل که آخر صحابی است که وفات کرده روایت کرده و او از علی علیه السلام که پیغمبر فرمود:«يَا عَلَى أَنْتَ وصيّى حریک حربی وَ سلمک سلمی» (4) .

هم در مناقب سند به حضرت صادق علیه السلام می رساند که از پدرانش نقل فرموده تا به پیغمبر برسد که فرمود: خدا قبض روح پیغمبری نکرد تا امر نکند او را که افضل عشیره و عصبه خود را وصی کند و امر کرد مرا که وصی کن پسر عمّ خود علی را که ثبت کردم او را در کتب سلف و نوشتم در آن ها که وصی تو است و بر این میثاق خلایق و انبیا و رسل خود را گرفته ام میثاق گرفته ام از ایشان بر ربوبیت برای خود و بر نبوّت برای تو و بر وصایت و ولایت علی برای تو. (5)

و هم در مناقب به همین سند است که پیغمبر صلی الله علیه و اله و سلم به ام سلمه فرمود: ای ام سلمه گوش بده و شاهد باش این را که علی برادر من است در دنیا و آخرت و حامل لوای من است در دنیا و حامل لوای حمد است فردای قیامت«و هذا على وصیی و قاضی عداتی و الذايد عن حوضى المنافقين». (6)

و هم در مناقب (7) و در فرائد السمطین حموینی (8) است از ابی ایوب انصاری که پیغمبر صلی الله علیه و اله و سلم به فاطمه علیها السلام فرمود خداوند بر زمین اطلاع یافت و اختیار کرد از ایشان شوهرت را و امر فرمود که من تو را جفت او قرار دهم و او را وصی اتخاذ کنم.

ص: 138

باب دوم

و هم در مناقب است به سند مذکور که پیغمبر صلی الله علیه و اله و سلم به علی فرمود: اگر تو نبی نیستی وصی نبی هستی و وارث او هستى«بَلْ أَنْتَ سَيِّدُ الْأَوْصِيَاءِ وَ امام الاتقياء». (1)

و ابونعیم در حلیة الاولیاء از ابوبرزہ اسلمی نقل کرده که در شب معراج پیغمبر به خدا گفت: علی وصی من است و برادر من. (2)

و هم در مناقب است به همین سند که جبرئیل صبحگاهی با فرحت و بشر نازل شد و گفت: خوشدل شدم به اکرام خدا برادر تو را وصی تو و امام امت تو، علی بن ابی طالب را. (3)

هم حموینی در فرائد از ابوذر روایت کرده که پیغمبر فرمود: ﴿انا خَاتِمَ النَّبِيِّينَ و أَنْتَ يَا عَلَى خَاتِمِ الْوَصِيَّيْنِ إِلَى يَوْمِ الدِّينِ﴾. (4)

و هم حموینی (5) و خوارزمی (6) روایت کرده اند از حضرت رضا و از ام سلمه که پیغمبر فرمود هر نبی را وصی ای است و علی وصی من است در عترت من و اهل بیت من و در امت من بعد از من.

هم موفق بن احمد از بریده روایت کرده که پیغمبر فرمود هر نبی را وصی ای و وارثی است و علی وصی و وارث من است. (7)

و ابن مغازلی حدیث وصیت را به اسانید متعدده از جابر و ابن عباس و بریده و ابو ایوب انصاری روایت کرده [است]. (8)

و ثعلبی در تفسیر ﴿وَ اِنْذَرْ عَشیرَتَک الاَقرَبین﴾ (9) از براء بن عازب حدیث کرده [است] (10) .

و احمد بن حنبل که یکی از ائمه اربعه است در مسند از انس بن مالک روایت کرده که به سلمان گفتم: از پیغمبر سؤال کن که و تو است؟ سلمان .پرسید گفت که وصی موسی

ص: 139

بود؟ عرض کرد: یوشع بن نون پیغمبر فرمود: وصی و وارث من که ادای دین و انجاز وعد من می کند علی بن ابی طالب است. (1)

و خوارزمی از ابن عباس در حدیث قیامت ، که سابقاً شنیدی ،نقل کرده که می گویند «هذا على وصى محمد». (2)

پس این روایت را ده تن از اصحاب امیر المؤمنين و ام سلمه و ابن عباس و براء و أبوبرزه و انس و ابو ایوب و بریده و جابر و أبوالطفیل نقل کرده اند، با وجود این، انکار کردن نمی دانم چه جهت دارد و این قدر که نوشتم جمله [ای] یسیره و قطعه حقیره ای بود از روایات این باب که مقام مقتضی استقصای آن ها نیست. و این جمله را از یکی دو فصل از فصول ينابيع الموده عارف قندوزی، که خود او از علماء معاصرین ایشان است،انتخاب کرده

با اختصار و اقتصار بر موضع حاجت نوشتم؛ در خانه اگر کس است یک حرف بس است.

و از اخبار گذشته اگر کسی در اشعار سابقین و مکالمات صحابه و تابعین تتبع کند یقین می کند که این مطلب در زمان سابق به حدی ظاهر بوده که منکرین خلافت و ولایت آن حضرت هم اعتراف به وی داشته اند چنان چه در کتاب نصر بن مزاحم (3) و کتاب لوط بن که هر دو از ثقات ممدوحین نزد علماء سنت ،باشند در نقل قصه حرب جمل و صفین اشعار بسیار - از اراجیز و غیر ها - از لشکر حق و جند باطل روایت کرده که در آن ها تصریح به وصایت و به اشتهار و معروفیت آن جناب به لقب وصی شده و ابن أبي الحديد معتزلى ذكر جمله ای از آن اشعار کرده (4) و ما موضع شاهد را در این باب ایراد می نماییم. عبدالله بن أبي سفیان بن الحرث بن عبدالمطلب در مدیح امیر المؤمنین می سراید:

و منا علی ذاک صاحب خیبر *** و صاحب بدر يوم شالت کتائبه

وصى النبي المصطفى و ابن عمه *** فمن ذا یداینه و من ذا يقاربه

أبو الهيثم بن التيهان البدری رضی الله عنه می گوید:

ص: 140

ان الوصى امامنا و ولينا *** برح الخفاء و باحت الاسرار

عمرو بن حارثة الانصاری در مدح محمد بن الحنفیة گوید:

سمى النبي و شبل الوصى *** رايته لونها العندم

یک تن از قبیله ازد گوید:

هذا على و هو الوصى *** أخاه يوم النجوة النبى

جوانی از نواصب بنی ضبه در لشکر عایشه گوید:

نحن بني ضبة اعداء على *** ذاك الذي يعرف قد ما بالوصى

سعید بن القیس الهمدانی از لشکر آن جناب گوید:

قل للوصى اقبلت قحطانها *** فادع بها يكفيكها همدانها

زیاد بن لبید الانصاری از اصحاب آن جناب گوید:

كيف ترى الانصار فى يوم الكلب *** انا اناس لا نبالي من عطب

و لا نبالي في الوصى من غضب *** و إنما الانصار جد لا لعب

حجر بن عدی الکندی نه گوید:

يا ربنا سلّم لنا عليّا *** سلم لنا المبارك المضيا

المؤمن الموحد التقيا *** لا خطل الرأى و لا غويا

بل هادياً موفقاً مهديا *** و احفظه ربي و احفظ النبيا

فيه فقد كان له وليا *** ثم ارتضاه بعده وصيا

و خزيمة بن ثابت ذو الشهادتین رضی الله عنه گوید:

يا وصى النبي قد اجلت الحرب *** الاعادی و سارت الاظعان

هم خزیمه رضی الله عنه در روز جمل فرماید:

أعايش خلى عن علی و عیبه *** بما ليس فيه انما أنت والده

وصى رسول الله من دون اهله *** و انت على ما كان من ذاك شاهده

عبدالله بن بدیل بن الورقا گوید:

يا قوم للخطة العظمى التي حدثت *** حرب الوصى و ما للحرب من اسی

عمرو بن احیحه در ذکر ابن الزبیر و مدح جناب مجتبی علیه السلام گویند:

لست كابن الزبير لجلج في القو *** ل و طأطاعنان فسل مريب

و ابى الله ان يقوم بما قام *** به ابن الوصى و ابن النجيب

زحر بن قیس الجعفی گوید:

ص: 141

اضربكم حتى تقروا لعلى *** خير قريش كلّها بعد النبي

من زانه الله و سماه الوصى *** ان الولى حافظ ظهر الولى

هم زحر بن قیس گوید:

فصلّى الإله على احمد *** رسول الملیک تمام النعم

رسول الملیک و من بعده *** خليفتنا القائم المدعم

عليا عنيت وصى النبي *** نجالد عنه غواة الامم

و هم اشعث بن قیس گوید:

اتانا الرسول رسول الامام *** فسر بمقدمه المسلمونا

رسول الوصى وصى النبي *** له السبق و الفضل فى المؤمنينا

و هم اشعث بن قیس گوید:

اتانا الرسول رسول الوصى *** على المهذب من هاشم

وزير النبى و ذى صهره *** و خير البرية و العالم

و نصر بن مزاحم در کتاب صفین (1) این اشعار را نسبت به علی علیه السلام کرده که فرموده:

یا عجبا لقد رايت منكرا *** كذبا على الله يشيب الشعرا

ما كان يرضى احمد لو اخبرا *** ان يقرنوا وصيه و الابترا

شانى الرسول و اللعين الاخزرا *** انى اذا الموت دنا و حضرا

إلى آخر الاشعار.

و جریر بن عبدالله البجلی گوید:

وصی رسول الله من دون اهله *** و فارسه الحامى به يضرب المثل

و نعمان بن العجلان الانصاری گوید:

كيف التفرق و الوصى امامنا *** لا، كيف الا حيرة و تخاذلا

و ذروا معاوية الغوى و تابعوا *** دين الوصى لتحمدوه أجلا

عبدالرحمن بن ذویب الاسلمی گوید:

يقودهم الوصى إليك حتى *** یردک عن ضلال و ارتیاب

مغيرة بن حرث بن عبدالمطلب فرماید:

فيكم وصی رسول الله قائدكم *** و صهره و كتاب الله قد نشرا

ص: 142

عبدالله بن عباس بن عبدالمطلب رضی الله عنه گوید:

وصی رسول الله من دون اهله *** و فارسه ان قيل هل من منازل

از تأمل این اشعار که کثیری از قائلین آن ها از صحابه اند که قول هر یک در نظر اهل سنت حجت است هر منصف با دیانتی قطع می کند که در آن زمان امیر المؤمنین علیه السلام صفت وصایت معروف انام بوده [است]. شنیدی آن مخذول بنی ضبه می گوید: ماها بنی ضبه دشمنان علی هستیم آن که از قدیم معروف به لقب وصی شده [است].. و این قدر که از اخبار و اشعار مسلّمه اعداء نوشتم کفایت است.

مطلب دوم: اثبات این که آن جناب سید اوصیاء بوده [است].

این معنی بعد از اثبات وصایت ظاهر است چه معلوم است که هر وصی ای از نورانیت نبی خود اقتباس انوار و از روحانیت موصی خویش استمداد فیض می کند و البته هر چه مفیض اشرف باشد مستفیض اشرف است و هر چه متبوع اعظم باشد تابع اعظم است چون - بالضرورة و البرهان - ثابت شده که پیغمبر ما صلی الله علیه و اله و سلم افضل انبیاء است، لهذا وصی او که به قدم ولایت مشایعت او می کند اشرف اوصیاء خواهد بود.

و هم باید بدانی که وصی وصی گاهی بلا واسطه است و گاهی با واسطه اگر وصی را بلا واسطه اعتبار بکنیم - یعنی قصد کنیم از وصی کسی که او حامل اسرار ولایت نبی و مبلغ احکام شریعت اوست که سایرین باید از او اخذ کنند چنان چه ظاهر اضافه عدم واسطه است به این ،ملاحظه جناب امير المؤمنين علیه السلام خاتم الاوصیاء خواهد بود چنان چه در اخبار کثیره از طرق عامه و خاصه این لقب برای آن جناب ثابت است.

و اگر وصی را اعم از با واسطه و بی واسطه اعتبار کنیم خاتم اوصیاء حضرت حجت - فرجه - خواهد بود ولی استعمال اول شایع تر است و به این جهت است که جابر در ذکر حضرت باقر علیه السلام گفت:«حَدَّثَنِي وَصِيِّي الْاَوْصِیَاءَ» (1) و به ملاحظه استعمال ثانی هم آن جناب سید الوصیین است که آن هایی که اوصیاء متأخر پیغمبر صلی الله علیه و اله و سلم بودند باید از او اخذ کنند و ودایع نبوت و بدایع ولایت به توسط ذات مقدس او به ایشان رسیده و به وراثت از مقام محمود او به درجه ریاست کلیه بر ماسوی الله رسیده اند این است که در بعض زیارات خطاب «يا وصى امير المؤمنین» (2) هم شده است.

ص: 143

بالجملة اخبار بسیاری از طرق عامه روایت شده که لقب مبارک سید الوصیین و خیر الوصیین از برای امیر المؤمنین ثابت شده از آن جمله در کتاب یقین هفت حدیث یافتم که آن ها آن جناب را خیر الوصیین خوانده اند و پنج حدیث دیدم که سید الوصیین است و اخبار دیگر در تضاعیف کتب و مطاوی مولفات این طایفه بسیار است که ذکر آن ها موجب خروج از وضع اختصار است و محض تیمن این حدیث از کتاب مودة القربى تصنیف می رسید علی همدانی که او را جامع انساب ثلثه می خوانند نوشته می شود.«[ عَنْ ] ابْنُ عَبَّاسٍ : قَالَ دعانی رَسُولُ اللَّهِ صلی اللَّهِ علیه وَ اله وَ سَلَّمَ فَقَالَ لی : أُبَشِّرُكَ انَّ اللَّهِ تعالی ایدنی بسید الاولین وَ الْآخِرِينَ وَ الْوَصِيِّينَ عَلَى فَجَعَلَهُ كُفْوُ ابْنَتِی فَانٍ أَرَدْتَ أَنْ تَنْتَفِعُ بِهِ فَاتَّبِعْهُ» (1) ؛ابن عباس می گوید: رسول خدای مرا خواند و فرمود بشارت می دهم تو را که خدای تعالی تأیید کرده مرا به سید اولین و آخرین و وصيين علی چه او را کفو دختر من قرار داد اگر می خواهی که از برکات او بهره مند شوی باید از متابعت وی دست برنداری.

پروردگارا به حق این وجود همایون قسمت می دهم که ما را توفیق متابعت او بده و به برکات او در دنیا و آخرت منتفع گردان.

تنبيه

بدان که عرفای اهل سنت کلامی سخت عام فریب تزویر کرده اند و بنابر آن گذاشته اند که وصایت و ولایت علی علیه السلام در همان مرحله باطن بوده و ریاست ظاهری از آن او نبوده است چه مقام او بلندتر بوده از تصدی امور مردم و به این تقریب باطل که از شبهات شیاطین است اصلاح خلافت خلفای خود کرده اند میبدی از شیخ علاء الدوله سمنانی نقل کرده که گفته است ولایت علم باطن است و وراثت علم ظاهر و امامت علم باطن و ظاهر و وصایت حفظ سلسله باطن و خلافت حفظ سلسله ظاهر و علی بعد از نبی ولی و وارث و امام و وصی بود و اما خلیفه نبود و بعد از ،عثمان خلیفه هم شد (2) ؛ تمام شد کلام او.

الحق باید هر عاقل خردمند شگفتی کند و از استیلای سلطان ضلالت و فرو رفتن پنجه شیطان در این مردم به حیرت بماند که کسی را که علم باطن و ظاهر داشت و حافظ سلسله باطن بود در خانه بنشانند و جهالی چند که از علم شریعت و طریقت بی خبر بودند و ظواهر

ص: 144

الفاظ قرآن را نمی دانستند به ریاست کلیه و خلافت الهیه برگمارند .سبحان الله! ریاست ظاهر که حکومت بر اموال و نفوس و اعراض کلیه خلق باشد و مرجع جميع احکام و مبین تمام وقایع از برای طبقات مختلفه و فرق متفاوته از اصناف بشر و اخلاط اخلاط زمر بودن است، بی علم چگونه صورت می بندد و بی احاطه به مراتب جمیع امت به چه وجه میسر می شود؛ ذلک هو الضلال المبين.

و این که گفته اند: ریاست ظاهری مناسب مقام او نبوده حیل های است شیطانی چه ریاست ظاهری مقصود انبیاء نیست ولی چون هدایت کلیه خلق و نشر احکام و اجراء حدود و اغاثه ملهوف و اعانت مظلوم و اقتصاص از ظالم و حفظ طبقات خلق و توسعه ارزاق فقراء و اخذ اخماس و زکوات - و بالجملة اقامه نظام معاش بنی آدم که موجب صلاح معاد کلیه اهل عالم است - بی ریاست ظاهریه - چنان چه باید - البته صورت نبندد لهذا خداوند این ریاست را هم مخصوص باولیاء و انبیاء قرار داده که اگر نباشد همین مفاسد که از اول دنیا تا به حال شنیده و دیده خواهد واقع شد و همین قدر اهل انصاف را کفایت است.

اول: فاطمه است و در اخبار کثیره که در علل (1) و معانی الاخبار (2) و عيون (3) و امالی (4) و غیر آن ها در علت این تسمیه از ائمه اطهار روایت شده به اسانید مختلفه و الفاظ متفاوته بعضى:«لِأَنَّهَا فُطِمَتْ هی وَ شیعتها مِنَ النَّارِ» و در بعضی:«لِأَنَّ اللَّهَ فُطِمَ مَنْ أَحَبَّهَا مِنَ النَّارِ» و در بعضی:«أَ تدری ای شیئ تفسیر فاطمه ؟ قِلَّةُ : اخبرنی یا سیدی ، قَالَ فُطِمَتْ مِنَ الشَّرِّ»و در بعضی:«انی فطمتک بِالْعِلْمِ وَ فطمتک عَنِ الطَّمْثِ» و در بعضی:«سمیتنی فَاطِمَةَ وَ فُطِمَتْ بی مِنْ تولانی وَ تولّی ذرّیتی مِنَ النَّارِ»در وجه مناسب مذکور است و جمیع این اخبار در علل مذکور است و اوّل در عیون و ثانی در معانی و ثالث در بحار از امالی مذکور است و در کتب اهل سنت نیز این روایت موجود است قریب به عبارات مذکوره به سه طریق در ذخایر العقبی محب الدین طبری نقل کرده (5) ، و در مودة القربى (6) و ينابيع (7) نیز روایت نموده و در سایر کتب ایشان نیز مسطور [است] و در مقام استقصای این اخبار نیستیم.

و در ظاهر این اخبار اشکالی است که علماء متعرض شده اند و مجمل او این است لفظ فاطمه اسم فاعل است و معنی فطام از شیر بازداشتن مولود است و مقتضای این اخبار آن است که آن حضرت مفطومه نام داشته باشد نه فاطمه.

و از این سؤال چند جواب داده اند:

یکی: آن که فاطمه اسم فاعل به معنی مفعول ،باشد مثل «ماء دافق» و «عيشة راضية». و این به غایت بعید است چه در امثله مذکوره هم محمول بر مجاز در اسناد است - چنان چه علماء بیان متعرض شده اند - و غالباً این گونه احتمالات از قشریین نحات که از نیل لباب لطايف عربیت و درک صفوت بدایع کلام محروم اند صادر می شود.

دیگر: این که فطم هم لازم باشد و هم متعدی و این احتمال را فاضل محدث

ص: 146

مجلسی قدس سرة با احتمال اول ذکر فرموده (1) و این احتمال را از عبارت قاموس استظهار کرده که گفته:«افطم السخلة حان أن تفطم فاذا فطمت فهى فاطمة و مفطومة و فطيم» (2) ؛ انتهى.

و دلالت این عبارت بر استعمال بر وجه لزوم ممنوع است بلکه ظاهر او - بر فرض صحت نقل - شاهد احتمال اول است که از قبیل «سرَّ کاتمُ » و «مکان عامر» باشد که بی نظران از اهل نحو او را فاعل به معنی مفعول دانسته اند و بر مشرب تحقیق هر یک به اعتباری بر معنی خود باقی،اند مثلاً «سرَّ کاتمُ » معنی او این است که سری است که از بس استعداد کتمان او باید داشت گویا خودش کاتم خود است و هم چنین است سخله که بزرگ شود چون آن وقت خودش هم در معرض دوری از مادرش است گویا او خود را از شیر باز می دارد و به این ملاحظه او را فاطم می گویند.

و مُبعد این احتمال این است که احدی از لغویین - چندان که فحص کردیم - تصریح یا اشاره به استعمال بر وجه لزوم نکرده اند و طریقه قاموس بر این است که در این موارد «لازمُ متعد» یا «یتعدی و یلزم» بگوید.

و هم در اخبار بر خلاف این احتمال و احتمال سابق تنصیص و تصریح شده چنان چه در علل الشرایع از عبدالله محض روایت می کند که ابوالحسن به من گفت - و ظاهر این است که مراد حضرت سید الساجدین باشد - چرا فاطمه را فاطمه نام کردند؟ گفتم: تا فرق باشد بین او و بین اسم ها فرمود فاطمه هم از اسماء است و لکن وجه اسم او آن است که خدای تعالی عالم به کائنات بود و می دانست که چون پیغمبر از قبائل عرب زن می گیرد و آن ها طمع در وراثت خلافت می کنند چون فاطمه متولد شد خدایش فاطمه نام کرد و خلافت را در اولاد او قرار داد و دیگران را مقطوع داشت و از این جهت او را فاطمه نام کردند،«لأنها فطمت طمعهم و معنی فطمت قطعت». (3) این حدیث شریف مصرح است به این که فاطمه اسم فاعل متعدی است و اگر چه در وجه او مخالف است و لیکن جمع بین این ها جایز است که،هم منع خود از طمث کرد و هم منع شیعه و ذریه از نار و هم منع ارباب طمع از وراثت خلافت کرده و لیکن اگر حمل بر معنی لازم شود یا به معنی اسم مفعول باشد باید این خبر طرح شود.

ص: 147

تنبیه

عبارت این حدیث چنان که شنیدی مشتمل بر سؤال و جوابی است که مجیب أبو الحسن است و بیان این وجه تسمیه از اوست و مورخ معاصر در کتاب ناسخ التواریخ سؤال و جواب را هر دو نسبت به عبدالله محض داده است (1) .و نظم حدیث شاهد تعدد است اولاً در جواب اشتباه کرده بود و چنان گمان داشت که قبل از فاطمه علیها السلام این اسم نبوده و امام علیه السلام فرموده: فاطمه هم از اسماء است آن گاه در مقام بیان علت این تسمیه برآمده و نسخه علل و نسخه بحار هم چنان است که ما نقل کردیم ولی در نسخه ناسخ التواریخ به جای «قال» «قلت» نوشته است و ظاهر این است که غلط نسخه و قلت تدبر موجب این اشتباه شده باشد و این گونه اشتباهات در جنب تصنیف کتابی به این جلالت و عظم نفع سهل است؛ شکر الله سعیه و احسن سقیه و رعیه.

وجه سوم: آن که چون خدای تعالی به برکت این وجود مبارک، شیعیان را از عذاب جهنم بازداشت و آن حضرت سبب این نعمت شده علی هذا از قبیل نسبت فعل به اسباب است که او را فاطمه خواندند و مؤید این معنی است حدیث مذکور که «فطمت بی من تولانی» که تصریح به سببیت خود کرده در خطاب به جناب احدیت بلکه ظاهر است در وجه تسمیه چه قبل از او گفته:«سمتینی فاطمة».چنان چه متأمل مأنوس به استفاده معانی از الفاظ در می یابد و تصدیق می کند.

اسم دوم:زهراء است و در علل دو جهت در این اسم روایت کرده هر دو از حضرت صادق علیه السلام.

یکی: به روایت جابر و خلاصه او چنان است که خدای او را از نور عظمت خود آفرید و آسمان ها و زمین به نور او درخشیدن گرفت و چشم ملائکه خیره شد و سجده نمودند. (2)

و دیگری: به روایت ابان بن تغلب که روزی سه بار برای امیر المؤمنین می درخشید؛ اوّل صبح نور سپید داشت و وقت زوال نور زرد و وقت غروب نور سرخ و در هر سه وقت این انوار بر در و دیوار حجرات اهل مدینه می تابید و شگفتی می کردند و به حضرت رسول می شتافتند و از علت او سؤال می کردند و آن حضرت ایشان را دلالت به خانه فاطمه می کرد.

ص: 148

ایشان چون می آمدند او را در محراب عبادت ایستاده می یافتند و نور چهره مبارک او را می دیدند و باز می گشتند و این نور در رخساره فاطمه بود تا حسین متولد شد و به او منتقل شد و بعد از او در وجود طاهره ائمه هدی منتقل و متقلب است (1) .این مضمون اختصار حدیثی است که در علل روایت کرده است.

و قریب به این است روایتی که در بحار (2) از مناقب (3) کرده که أبوهاشم عسکری می گوید:از صاحب عسکر پرسیدم: فاطمه را چرا زهرا گفتند؟ فرمود: از آن جهت که رویش در اوّل صبح برای امیر المؤمنین علیه السلام چون آفتاب می درخشید و هنگام زوال چون ماه رخشان و هنگام غروب چون کوکب دری.

و این عبارت را در مناقب بعد از عبارت غریبین که در وجه تسمیه بتول گفته نقل کرده و بر مورخ معاصر رحمه الله مشتبه شده لفظ أبوهاشم را که راوی است اسقاط کرده این حدیث را بلاواسطه از غریبین روایت کرده و گفته عبید هروی در غریبین حکایت می کند که از صاحب عسکر سؤال کردم. و این اشتباه به جهات متعدده در غایت غرابت است که اهل صناعت آگاه اند و حاجت به بیان نیست (4) .

اسم سوم: سيدة نساء العالمین است و در اخبار متواتره از طریق اهل بیت عصمت و طهارت این لقب شریف برای آن مکرمه ثابت و وارد شده بلکه این معنی از ضروریات مذهب شیعه است و کثیری از علماء سنت - مثل : فخر رازی (5) و سعد تفتازانی در مقاصد و شرح مقاص مقاصد (6) شرح و عقائد دو شریف جرجانی در شرح

ص: 149

مواقف (1) و عمر نسفی در عقاید و محمد بن یعقوب فیروزآبادی و محب الدین طبری (2) و فضل بن روزبهان اصفهانی (3) و شمس الدین یوسف سبط ابن الجوزی (4) و کمال الدین محمد بن طلحه (5) و ابن أبى الحدید (6) و غیر ایشان - اعتراف به ثبوت این لقب کرده اند ولی چون با وجود این تصریحات خلافی بین اهل سنت و جماعت است که افضل نساء عالم کیست؟

و در رساله شیخ محمّد صبّان است که اقرب نزد کثیری آن است که افضل مریم است بعد خدیجه بعد فاطمه بعد عایشه و جماعتی تقدیم عایشه کرده اند. و از اشعری توقف حکایت شده و از شیخ الاسلام ایشان که ابن حجر متقدم عسقلانی است در شرح بهجة تفصیل از جهات مختلفه نقل شده گفته است عایشه از جهت علم افضل است و خدیجه از جهت سبق به اسلام و اعانت رسول و فاطمه از جهت قرابت و بضعه بودن و مریم از جهت اختلاف در نبوت.

و این کلمات جمله باطل و مخالف نصوص ثابته از حضرت رسالت و عترت اطهار آن جناب است چه [به] اتفاق علماء ،شیعه هیچ زنی را در نزد خدا قرب و منزلت فاطمه نیست بلکه از بعض اخبار استفاده شده که از جمیع انبیاء و مرسلين - حتى أولو العزم - افضل بوده بلکه بعض علماء او را تفضیل بر حسنین و سایر ائمه داده اند.

چون در قانون مناظره اولی تر آن است که از مسلمات خصم دلیل بیاورند ما در این مختصر از آن مکرّمه استمداد جسته از کتب معتبره اهل سنت و جماعت - به عون خدای تعالی - اخبار صحیحه معتبره چند ایراد می کنیم که دلالت داشته باشد که فاطمه سیده نساء عالمیان است و تمام زنان عالم دون مرتبه او هستند.

خبر اول

محمد بن اسماعیل بخاری در جامع صحیح خود می گوید:«قال النبي صلى الله عليه و

ص: 150

سلّم فاطمة سيّدة نساء اهل الجنّة»؛ پیغمبر فرمود: فاطمه سیده زنان اهل بهشت است (1) . و این روایت اگر چه مرسله است ولی به جهت بودن در خصوص کتاب بخاری در نزد اهل سنت حکم صحت دارد چه اجماع دارند بر صحت جميع ما في البخاری، اگر چه راوی ضعیف باشد و حدیث مرسل چنان چه ابن خلدون در مقدمه تاریخ تصریح به این کرده [است] (2) . و این حدیث را در بحار (3) از مناقب ابن شهر آشوب (4) نقل کرده که مسلم در صحیح و أبوالسعادات در فضائل العشرة و أبو بكر بن شیبه در امالی و دیلمی در فردوس روایت نموده اند.

خبر ثانی

مسلم بن الحجاج القشيرى النیسابوری در صحیح خود به دو سند (5) و احمد بن شعیب نسائی در خصایص از عایشه نقل کرده اند که فاطمه علیها السلام فرمود که پیغمبر به او فرمود:«أَمَّا تَرْضَيْنَ أَنْ تَكُونِى سَيِّدَةِ نِسَاءَ الْمُؤْمِنِينَ أَوْ سَيِّدَةِ نِسَاءِ هَذِهِ الُامَّةِ»؛ يعنى آیا راضی نیستی تو که سیده نساء مؤمنین باشی یا سیده نساء این امت.

و ظاهر این است که تردید از راوی باشد و لفظ روایت - هر چه باشد - دال بر افضلیت از مریم خواهد بود. اگر مومنین باشد شامل مریم است بنفسه مگر این که دعوی انصراف به مؤمنین این امت بشود و این جای منع دارد و اگر «نساء هذه الأمة» باشد هم به معونه روایت منقوله در همین جامع اثبات مطلوب می شود و در هر دو صورت چه در باب فضایل خدیجه علیها السلام به روایت کرده از امیر المؤمنین علیه السلام که گفته: شنیدم از پیغمبر که گفت: «خیر مریم بِنْتُ عِمْرَانَ وَ خیر نِسَاءَهَا خديجه بِنْتُ خُوَيْلِدٍ». (6)

و این روایت را به چهار سند نقل کرده یعنی در اثناء ذکر سند سه جا لفظ «حاء»، که در اصطلاح محدثین علامت تحویل نسبت سند است (7) آورده و در یکی از طرق أبو کریب از وکیع روایت کرده لهذا بعد از نقل حدیث می گوید: وکیع در وقت روایت اشاره کرد به آسمان

ص: 151

و زمین یعنی مرجع ضمیر در «نساءها» را تعیین کرده که مقصود دنیا است چنان چه متعارف عرب است. و از این حدیث متکرر الاسناد مذکور در صحیح مسلم معلوم می شود تساوی درجه مریم و خدیجه در طریقه اهل سنت و شک نیست که خدیجه از نساء مؤمنین و از نساء این امت است و فاطمه علیها السلام به حکم حدیث مذکور سیده نساء این امت است و لازم می آید که از مریم هم افضل باشد چه افضل از احد المتساویین افضل از دیگری است علی هذا فاطمه سيدة نساء العالمين است به مقتضای حدیث صحیح مسلم متفق عليه بين اهل سنت و این بیان از غنایم این شرح است؛ و الحمد لله على وضوح الحجة.

خبر سوم

عز الدين أبو الحسن علی بن محمد بن عبدالكريم بن الاثير الجزری در اسد الغابة در ذیل روایت مفصله که سندش به مسروق منتهی می شود از عایشه نقل کرده که فاطمه علیها السلام برای او از پیغمبر نقل کرد که فرمود رسول خدا به او:«أَلَا تَرْضَيْنَ أَنْ تَكُونِي سَيِّدَةِ نِسَاءِ العالمین؟»آن گاه نقل کرده از أبو صالح که گفته:«رواه البخاری فی الصحيح عن أبي نعيم و هذا من غريب الصحيح فان زكريا روى عن الشعبي احاديث في الصحيحين و هذا يرويه عن فراس عن الشعبي». (1)

خبر چهارم

ترمذی در صحیح خود از حذیفه روایت کرده که رسول خدا فرمود به وی «أَمَّا رأیت الْعَارِضِ عَرَضَ لِي قَبْلَ ذَلِكَ هُوَ ملک مِنَ الْمَلَائِكَةِ لَمْ يَهْبِطُ إِلَى الارض قَطُّ قَبْلَ هَذِهِ اللَّيْلَةِ استاذن رَبِّهِ انَّ يُسَلِّمُ عَلَىَّ وَ يُبَشِّرُنِي انَّ الْحَسَنِ وَ الْحُسَيْنِ سَيِّدُ اشباب أَهْلِ الْجَنَّةِ وَ انَّ فَاطِمَةَ سَيِّدَةِ نِسَاءِ أَهْلِ الْجَنَّةِ»؛ به حذیفه فرمود ندیدی این عارض را که نمودار شد قبل از این او ملکی بود از ملائکه که هرگز به زمین نیامده بود قبل از این شب از پروردگار استیذان کرد که بر من سلام کند و مرا بشارت دهد که حسن و حسین دو سید جوانان اهل بهشت اند و فاطمه سیده زنان اهل بهشت است. (2)

در صواعق ابن حجر است:«اخرج احمد و الترمذى و النسائی و ابن حيان عن حذيفة الحديث». (3)

ص: 152

خبر پنجم

احمد بن شعیب نسائی در کتاب خصایص از عایشه نقل کرده که او از فاطمه علیها السلام روایت می کند که رسول خدای به آن مكرّمه فرمود:«يَا فَاطِمَةُ أَمَّا تَرْضَيْنَ انَّ تَكُونِى سَيِّدَةِ نِسَاءِ هَذِهِ الإمة وَ سَيِّدَةُ نِسَاءِ الْعالَمِينَ». (1) قال في الصواعق «اخرجه احمد و نسائی و ابن حيان». (2)

خبر ششم

احمد بن عبدالله بن بن محمد أبو العباس محب الدين الطبرى المكی که امام ائمه اهل سنت است (3) در ذخایر العقبی از ام سلمه نقل کرده که آن مکرمه از فاطمه علیها السلام روایت کرده که رسول خدای به او فرمود: «أَمَّا ترضین انَّ تاتى يَوْمَ الْقِيَامَةِ سَيِّدَةِ نِسَاءَ الْمُؤْمِنِينَ أَوْ نِسَاءِ أَهْلِ الْجَنَّةِ». (4)

و چون این اخبار را به طرق مختلفه و الفاظ متفاوته از طریق بخاری و مسلم و ترمذی و دولابی و غیر ایشان روایت کرده به جهت جمع بین اخبار احتمال تعدد قصه داده است و

ص: 153

این وجهی است وجیه چنان چه ابن حجر در باب اخبار کساء به این احتمال عمل کرده که پیغمبر چند دفعه این چهار نفر را در زیر کسا آورده و آیه تطهیر خوانده و هم چنین ملتزم شده در حدیث تمسک به ثقلین که گفته: روایت کرده است او را بیست و اند نفر صحابی در مواضع مختلفه از حضرت رسالت. (1)

خبر هفتم

روایت کرده در بحار (2) از مناقب ابن شهر آشوب (3) ، که از اجله علماء امامیه است و علماء سنت بر او ثناء بلیغ کرده اند و به وثاقت و دیانت او اعتراف نموده اند چنان چه سید جلیل معاصر هندی از [ال] وافي بالوفيات صلاح صفدی آورده که:«محمد بن على بن شهر آشوب شيوخ الشيعة حفظ اكثر القرآن و له ثمان سنين كان يرحل إليه من البلاد و كان صدوق اللهجة مليح المحاورة واسع العلم كثير الخشوع و العبادة و التهجد لا يكون إلا على وضوء اثنى عليه ابن أبى طى كثيراً».و از صاحب قاموس در بلغه نقل کرده که هم به سعه علم و کثرت عبادت و دوام وضوء او اعتراف کرده است و هم از سیوطی در بغیه اعتراف به این فضایل به اضافه کثرت خشوع حکایت کرده است و از طبقات المفسرين شمس الدين بن على المالكي تلميذ جلال سیوطی نقل کرده:«اشتغل بالحديث و لقى الرجال و تفقه فبلغ النهاية حتى صار رحلة و تقدم فى علم القرآن و التفسير و النحو و كان امام عصره و واحد دهره و هو عند الشيعة كالخطيب البغدادى واسع العلم كثير الفنون»؛ انتهت عبایرهم ملخصة محذوفة الاكثر . (4) و نکته این تطویل که ذکر مناقب ابن شهر آشوب از کتب اهل سنت کردیم آن است که مبادا گمان اتهام در نقل او شود اگر چه این بنده به واسطه بحار حال تأليف حکایت می کنم ولی نسخ مناقب - بحمد الله است و به قلت آن کتبی که در او از آن ها نقل می کند نیست.

بالجملة در مناقب از خطیب بغدادی نقل فرموده و گفته:«تاریخ بَغْدَادَ باسناد الْخَطِيبِ عَنْ حُمَيْدِ الطَّوِيلِ عَنْ انَسٍ قَالَ : قَالَ النَّبِىِّ : خَيْرُ نِسَاءِ الْعَالَمِينَ مَرْيَمُ بِنْتُ عِمْرَانَ وَ خدیجه بِنْتِ خُوَيْلِدٍ وَ فَاطِمَةَ بِنْتِ مُحَمَّدٍ وَ آسيه امراة فِرْعَوْنَ ثُمَّ إِنَّ النَّبِىِّ فَضْلُهَا عَلَى سَائِرِ نِسَاءٍ

ص: 154

الْعَالَمِينَ فِي الدُّنْيَا وَ الْآخِرَةِ وَ رَوَتْ عایشه وَ غَيْرِهَا عَنِ النَّبِيِّ أَنَّهُ قَالَ : يَا فَاطِمَةُ إِنَّ اللَّهَ اصْطَفاكِ عَلى نِساءِ العالمین وَ عَلَى نِسَاءِ الاسلام وَ هُوَ خیر دین»؛ یعنی:پیغمبر فرمود این چهار زن که مریم و خدیجه و فاطمه و آسیه باشند بهترین زنانند از آن پس تفضیل داده فاطمه را بر همه زنان در دنیا و آخرت چه عایشه و جز عایشه روایت کرده اند که پیغمبر به فاطمه فرمود: خدای تو را برگزیده و اختیار فرموده: بر زنان عالمیان و بر زنان اسلام و او بهترین ادیان است.

من می گویم از این عبارت اخیره مستفاد می شود که اگر کسی بهترین زنان این امت باشد بهترین زنان سایر امم است و بنا بر این اخباری چند که در صحیح مسلم و صحیح ترمذی و خصایص نسائی و سایر کتب معتمده این جماعت است که در آن ها اطلاق سیده نساء امت شده شاهد مدعی می شود. هان مراجعه کن و تأمل نما و شکر این نعمت کن که چگونه با آن همه کوشش اعداء در کتمان فضائل اهل بیت باز به ما رسیده و ما موفق به اقرار و نشر آن ها شده ایم؛ و فی ذلک فلیتنافس المتنافسون و الحمد لله كلما حمده الحامدون.

خبر هشتم

بحار (1) از مناقب (2) از حلیه أبو نعیم (3) از جابر بن سمره از پیغمبر صلی الله علیه و اله و سلم روایت کرده در خبری که فرمود در حق فاطمه علیها السلام : «أَمَّا أَنَّهَا سَيِّدَةِ النِّسَاءِ يَوْمَ الْقِيَامَةِ»؛ يعنی سوگند که همانا او سیده زنان است در روز قیامت.

خبر نهم

بحار (4) از مناقب (5) از تاریخ بلاذری که از اکابر علماء مورخین سنیان است: «إن النبي قال لها: أما ترضين أن تكونى سيدة نساء اهل الجنة»؛ راضی نیستی که سیده زنان اهل بهشت باشی.

خبر دهم

میر سید علی همدانی که سنیان او را علی ثانی خوانند در مودة القربی گفته: «عن

ص: 155

فاطمه علیها السلام قالت: قال رسول الله صلی الله علیه و اله و سلم: أَمَّا تَرْضَيْنَ أَنْ تَكُونِى سَيِّدَةِ نِسَاءِ الْعَالَمِينَ أَوْ نِسَاءِ امتی» (1) .این حدیث با حدیث خصایص فرقی ظاهر دارد چه در او «سيدة نساء هذه الامة» دارد و مقدم بر «سيّدة نساء العالمین» و در این حدیث «أو نساء امتی» به حذف «سيدة» و به اضافه امت و حذف لفظ «هذه» مذکور است و متأخر از این روی ظاهر تعدد خبر است.

و این جمله ده خبر است که همه از کتب صحاح معتمده آن ها استخراج شده و این بر آن ها حجت است و بیش از این ها بنظر آمده و دیده ام ولی در صدد استیفاء نبودم و ابن أبى الحدید تصریح کرده بتواتر این خبر که:«فَاطِمَةَ سَيِّدَةِ نِسَاءِ الْعالَمِينَ» (2) ؛ و الحمد لله على وضوح الحجة اگر چند اخباری دیگر در طریق آن ها هست که استثنای مریم بنت عمران شده ولی چون این طایفه از اخبار موافق اخبار امامیه اند که منقولاند از اهل بیت رسالت علیهم السلام، که معدن علم و مخزن وحی اند، البته ارجح و اقدم اند و باید رفع ید و صرف نظر از معارضات آن ها شود.

و ما اگر چه اشاره کردیم که اجماع امامیه بر این منعقد شده که فاطمه سیّده نساء عالمیان است و اخبار در این باب از شماره بیرون و از ستاره افزون است ولی خاتمه این بحث را به یک حدیث مبارک که در امالی صدوق رضی الله عنه از حسن بن زیاد عطار روایت شده قرار می دهم و آن چنان است که می گوید: بر حضرت صادق آل محمد صلی الله علیه و اله و سلم عرضه داشتم که پیغمبر که فرموده فاطمه سیده نساء اهل جنت است آیا سیده نساء عالم خودش است؟ فرمود: او مریم بنت عمران است که سیده نساء عالم خودش است و فاطمه سیده نساء اهل بهشت است از اولین و آخرین (3) .و همین حدیث را در بحار (4) از مناقب (5) روایت کرده که او مرسلا روایت نموده [است].

و انصاف آن است که هر مسلمانی که تأمل کند باید خود اعتقاد به این کند چه مریم را پدری چون محمد مصطفی صلی الله علیه و اله و سلم و مادری چون خدیجه کبری علیها السلام و شوهری چون علی مرتضی علیه السلام و پسری چون حسن مجتبی علیه السلام و حسین سید الشهداء علیه السلام نبود، و بالقطع و

ص: 156

الیقین فاطمه محبوب تر بود نزد رسول خدا از مریم و صد چون مریم چنان چه اگر به فضائل او نگاه کنی و بدانی که پیغمبر همیشه او را می بویید و می بوسید و به هر سفر که می رفت آخر کسی که با او عهدی داشت او بود و هر شب تا روی او را نمی بوسید نمی خوابید و از برای او بر می خاست و او را بالای دست خود می نشانید تا این که عایشه مکرر اعتراض کرد که چرا چنین می کنی؟ و می فرمود ؟ بوی بهشت را از او می شنوم (1) . و مکرر می فرمود فاطمه پاره تن من است و فاطمه جان من است و فاطمه دل من است و غیر از این از فضائل که سال ها به نهایت نخواهد رسید البته یقین خواهی داشت که فاطمه از بیشتر خلق خدا - حتى انبیاء و مرسلین - افضل بوده چه پیغمبر افضل از همه است و حکم بعض و کل متحد است. (2)

بنت من ؟ ام من؟ حليلة من؟ *** ويل لمن سن ظلمها و اذاها (3)

الصحاح (1) و الفاظ کتابیه و غیر آن ها مستفاد می شود - به معنی کین است و کین خواهی و به همین ملاحظه به معنی خون و خونخواهی استعمال شده [است] و در قاموس تفسیر به این معنی کرده (2) ، ولی اصح آن است که ما ذکر کردیم در وجه استعمال چه در این گونه امور بر قاموس اعتمادی نیست و به هر صورت استعمال به معنی دم و طلب دم، مسلم است و معنی ثانی معنی مصدری است و می گویند:«ثارت حمیمی و ثارت فلاناً بحمیمی»؛ یعنی: خونخواهی کردم قریب خود را یا به واسطه او چنان چه در اساس البلاغة و غير او مذكور است.پس مطالب ثائر است و قتیل مثئور و مثئور به و هم چنین مطلوب که قاتل باشد مثئور است در عبارت ثانی که «ثارت فلاناً بحمیمی» باشد.

و گاهی ثار را به معنی طالب ثار می گویند و این معنی را در نهایه (3) محمول بر آن کرده که مضاف حذف شده باشد و اعراب او به مضاف إليه منتقل باشد و در مثل «یا لثارات الحسين» بنابراین وجه تقدیر «یا اهل ثارات الحسین» است؛ یعنی اهل طلب خون حسین و گاهیثار را به معنی قاتل می آورند و در نهایه این معنی را بر این وجه تأویل کرده که به معنی موضع ثار است یا به حذف مضاف یا مجاز به علاقه ملابست و حلول على هذا در مثال مذکور مراد ندای قبیله است که به جهت تفظیع و تقریع ندا می شوند تا از دوستان جدا شوند و حالشان معلوم شود و زمخشری در اساس آورده که آن جا که به معنی طالب است از قبیل استعمال مصدر است در اسم فاعل مثل عدل و در ثانی از قبیل استعمال مصدر است در اسم مفعول مثل صید و در «یا لثارات الحسین» ثار به معنی نفس ذحل و دم است و ندای آن ها به این جهت است که گویا می گفتند ای خون های حسین حاضر شوید که اکنون وقت طلب کردن شما است و این کلام از صدر تا ساق در غایت متانت و نهایت قوت است و حاجت به تکلفات ابن اثیر ندارد.

و احتمالی دیگر در ثار به معنی طالب داده که مخفف ثائر باشد - مثل شاک که مخفف شائک - و بنا بر این همزه محذوف است و الف فاعل باقی پس واجب است که به صورت الف تلفظ کند به خلاف وجوه سابقه که چون کلمه مهموز است اصل در او همزه است و الف به جهت تخفیف است اگر چه غالب استعمال این کلمه با الف است و از این جهت در کتب

ص: 158

مزار همه به صورت الف لینه ضبط شده و اشکالی ندارد و این احتمال اگر چه بعید است لیکن اولی تر از احتمال ابن اثیر است.

چون این مقدمه را دانستی بدان که در این کلمه چند وجه محتمل است:

اول: آن چه از کلام فاضل متبحر محدث مجلسی قدس سرة در مزار بحار می توان استفاده کرد که ثار به معنی مصدری باشد و لفظ اهل محذوف و مقدر شود و اضافه ثار به الله ، اضافه مصدر به فاعل باشد؛ یعنی ای اهل طلب کردن خدا خون تو را (1). و این خلاف ظاهر است و تقدیر، خلاف اصل.

ثانی: آن چه شیخ جلیل فخر الدین طریحی در مجمع البحرین احتمال داده که تصحیف ثائر (2) باشد و در بحار هم مذکور است (3) .و تقریبی برای این وجه به هیچ وجه نکرده اند و می شود اضافه ثائر به الله به تقدیر لام باشد؛ یعنی در راه خدا و برای خدا خونخواهی کرد و این به ملاحظه اصحاب و اولاد آن جناب است یا به ملاحظه خون های ناحقی که در دولت معاویه و یزید ریخته شد و به همین تقریر «و ابن ثاره» توجیه می شود. و اعتبارات دیگر هم در اضافه متمشی است که بسیار بعید است و این وجه لفظاً و معناً خللی واضح دارد:

اما لفظاً: التزام به تصحیف با توافق نسخ صحیحه غریب است با این که حاجتی به این اعتبار نیست چه دانستی که ابن اثیر و زمخشری هر دو منطبق اند بر صحت استعمال ثاربه معنى ثائر و در کلام زمخشری دو وجه بود و گویا این دو محدّث علیم عبارت اساس و نهایه را ندیده باشند و اگر نه بسی مستبعد می آید که ملتزم به تصحیف شوند؛

و اما به حسب معنی:که ظاهر است که این لقب به این اعتبار نیست خصوصاً در بعض زیارات قرائن بر خلاف این معنی یافت می شود مثل این که لفظ «فی السموات و الارض» بعد از وتر موتور است که ظاهر یا جایز رجوع او به هر دو است که با این احتمال مناسب نیست.

و وجه :دیگری در مشکلات العلوم فاضل محقق نراقی مذکور است (4) که محصلی جز همین معنی ندارد اگر چه وجه دلالت را - چنان چه باید - بیان نکرده و ما به جهت اختصار

ص: 159

از ذکر و انتقاد او صرف نظر می کنیم.

ثالث: این که ثار به معنی دم باشد و کلام مبتنی بر تنزیل و تقدیر شود؛ یعنی: اگر خدا خون داشت تو بودی، از قبیل «عین الله» و «جنب الله» و «ید الله» و این وجه را در جایی یاد ندارم که دیده باشم ولی بعید است چه ثار به معنی مطلق دم نیست بلکه آن خون ریخته شده قابل اقتصاص است چنان چه بر متتبع مستأنس هویداست.

رابع: این که ثار به معنی مثئور باشد - چنان چه در کلام زمخشری بود - ولی نه آن مثئور که قاتل است بلکه آن مثئور که قتیل ،است چنان چه «ثارت حمیمی» می گفتند.و حاصل معنی آن می شود ای کسی که خدا خونخواه تو است و مؤید این معنی است عبارت زیارت منقوله در کامل الزیارة از یونس بن ظبیان از صادق آل محمد صلی الله علیه و اله و سلم که فرموده:«السَّلَامُ علیک یا قتیل اللَّهُ» (1) ؛ یعنی قتلی که خدا خونخواه اوست و فی الجملة مبعد این احتمال است که در کلمات لغویین تصریح به این معنی در ثار نشده اگر چه قیاس لغوی مانع نیست و اشباه و نظایر او موجود و وافر است.

خامس: این که ثار به معنی همان دم مطلوب باشد و اضافه به الله به جهت آن باشد که مخصوص به مطالبه او و ولی حقیقی اوست و این اوجه معانی است و اضافه بنابراین به معنی لام است بر وجه متعارف و عجب است که هیچ کس را متعرض این وجه ندیدم با کمال استقامت و انطباق بر قواعد و مناسبت با اذواق سلیمه.

معانی مذکوره همان و تربه معنی فرد ،است چه هر جفت که طاق شود، البته ناقص شود و هم چنین اگر کسی کشته شود طاق شود و جنایت راجع به نقص است و ذحل که کین و خون باشد راجع به قتل اقرباء است. و از عبارت اساس استفاده این ارجاع می توان کرد (1).

و «موتور» به معنی طاق شده و فرد شده آمده و به معنی کسی که کسی از او کشته شده هم استعمال شده «فى الصحاح: الموتور : الذي قتل له قتيل فلم یدرک بدمه» (2) و از این باب استعمال است که می گویند:«فلان طلاب اوتار وترات». و از این قبیل است حدیث:«بكم يدرك الله ترة كل مومن» (3) و در مجمع البحرین تصحیفی شده که در ذیل شرح این عبارت مفصلاً - إن شاء الله - خواهم شرح داد.

و در لفظ زیارت سه احتمال ممکن است:

یکی: این که و تربه معنی یگانه و فرد باشد و موتور هم از آن معنی باشد و تأکید سابق شود مثل:«حجر محجور» و «برد بارد» و «یوم ایوم» و «موت مائت» و «ليل اليل»و «شعر شاعر» و امثال آن ها. و این معنی را اگر چه در بحار (4) و مشکلات العلوم (5) ذکر کرده اند در نظر این بنده بسی از صواب دور است چه هیچ مناسبت با کلمه سابق او ندارد و در زیارات مشار إليها هم وارد است:«السلام علیک یا وتر الله» و توجیه به مفرد و به کمالات و متمیز از نوع بشر در عصر خود با اضافه به «الله» بسیار ناملایم است، اگر چه در بحار است.

دیگر: این که و تربه معنی فرد باشد و موتور آن که کسی از او کشند؛ یعنی ای یگانه که اقرباء تو کشته شده اند؛ و این معنی در دو کتاب سابق مذکور است و از معنی اول اقرب ولی فقره زیارت مذکور منافی اوست و فی نفسه بیرون غرابتی نیست.

سوم: آن چه این بنده را به نظر آمده که و تر به معنای همان خون ریخته باشد یعنی ای قتیلی که اقرباء و اصحاب تو را کشتند؛ چنان چه ترجمه را مبنی بر این کردیم و اضافه این به الله بسیار مناسب است چه او کشته راه خداست؛ چنان چه «قتیل الله» گفتندش.

فایده استطرادیه

ص: 161

در مجمع البحرین در ماده ثار می گوید که:«فی الحدیث: اذا خرج القائم يطلب بدم الحسين و يقول نحن اهل الدم طلاب الثرة. و مثله حديث وصف الائمة بكم يدرك کلّ مؤمن» (1) .و در هیچ یک از کتب لغت ثرة - به ثاء مثلثه - منقول نیست و هیچ قیاسی مقتضی تبدیل ثار مهموز به ثرة نخواهد شد و خود این محدث متبحر در ماده «وتر» حدیث ثانی را ذکر کرده [است]. (2) و این تصحیف بسیار غریبی است و ضرر او در لغت بیشتر از جای دیگر است چه کتب لغت موضوع برای احتجاج اند و مرجع جمیع و اکثر اهل علم متنبه به این گونه تصحیفات نشده بنای احکام و علوم زیادی بر این کلمات می گذارند و گاه می شود خطا های بزرگ در دین و دنیا بر او مترتب شود .

و کمتر کتابی تا کنون دیدم که به قدر قاموس از کتب اهل سنت و مجمع البحرین از کتب شیعه اغلاط و اشتباهات و تصحیفات داشته باشد خصوصاً قاموس که کتاب ها در عیوب او نوشته شده و همین یک فقره بس که گمان استیفای لغت کرده و در تاج العروس بیست هزار لغت ذکر کرده که در او نیست و مع ذلك ففى الزوايا خبايیا و کمتر ماده از صحاح دیده می شود که زیادی فایده از قاموس نداشته باشد. بالجملة محض تذکره ما یکی دو از تصحیفات قاموس و مجمع برای نمونه و نشانه در این جا می نویسم تا ادباء و اهل کمال هم بهره داشته باشند.

در قاموس در ماده «خور» می گوید:«الخور واد وراءَ برجیل» (3) .و اصل این عبارت آن است که خور بر وزن غور موضعی است در ارض نجد از دیار بنی کلاب حمید بن ثور الهلالی او را در شعر خود ذکر کرده آن جا که گفته:

سقى السروة المحلال ما بين زابن *** الى الخور و سمى البقول المديم

و فاضل متبحر ادیب محدث سید علی خان رحمه الله در طراز از اودی نقل کرد که او گفته: «خور واد و زابن جبل» و صاحب قاموس لفظ «و زابن» را «ورا بر» کرده و «جبل» را «جیل» از میانه متولد شد که خور وادی باشد عقب برجیل و عجب این که هیچ تصور نکرده که «برجیل» یعنی چه و اسم چه چیز است حیوانی است یا جمادی است یا ملکی است؟ و الحق خوب فرموده سید که این تصحیف زن بچه مرده را به خنده می آورد و از مصیبت

ص: 162

غافل می کند.

دیگر در ماده «قوقس» گفته که:«قاقيس بن صعصعة بن أبى الخریف محدثی است». (1)

و این تصحیف شنیع کم از تصحیف سابق نیست چه عبارت منقوله از ذهبی در مشبه الانساب چنین است که در حریف ذکر کرده اولاً :«عبدالله بن ربيعة السؤالى تابعي يكنى أبا الحريف بفتح الحاء المهملة ضبطه الدولابی و خالفه ابن الجارود فاعجمها و بمعجمة وفاقاً» یعنی: در «حاء» خلاف است که به معجمه است یا به مهمله و در «زاء» وفاق است که معجمه است که زاء باشد از آن پس گفته «قيس بن صعصعة بن أبى الخريف» و این فاضل مدقق تدقیق نظر کرده و فاء از کلمه «وفاقاً» را «و فاء» خوانده و قاف و الف بقیه را که قا باشد ،حیران مانده که چه کند به سر قیس بی چاره گذاشته و او را به خلعت شریف قاقیسی مخلّع ساخته است و از این قبیل تحریفات و تصحیفات در کتاب قاموس بیش از حد احصاء و احاطه است.

و در مجمع در ماده حنف - به حاء مهمله و نون - فرموده: «أولاد الأحناف: هم الإخوة من أمّ واحده و آباء متعدّدة» (2) .و جمیع علماء لغت این لفظ را در ماده خیف - به خاء معجمه و ياء مثناة تحتانیه که آخر حروف است - ضبط کرده اند و گفته اند اگر اولاد از یک پدر و چند مادر باشد أبناء علات هستند و اگر از یک مادر و چند پدر باشد ابناء اخیاف اند و اگر از یک پدر و یک مادر باشد ابناء اعیان اند. و اصل خیف - بر وزن حول - اختلاف رنگ دو چشم است که یکی سیاه و دیگری کبود باشد و از این باب است که صنعتی در بدیع که التزام به اعجام کلمه ای باشد و اهمال دیگری خیفاء نام دارد مثل این عبارت حریری در مقامه مراغية:

الكرم ثبت الله جیش سعودی یزین *** و اللؤم غض الدهر جفن حسودک یشین

و هم در مجمع است در کتاب قاف باب ما اوّله النون:«فى الخبر نهى عن النجقاء في الاضاحي. قال ابن الاعرابي: النجق ان يذهب البصر و العين مفتوحة» (3) . و ترکیب نجق در لغت عرب وارد نیست، بلکه اجتماع جیم و قاف از علائم تعریب است، چنان که جلال

ص: 163

سیوطی در مزهر اللغة (1) و شهاب خفاجی صاحب ریحانه در شفاء العلیل تنصیص کرده اند مثل جوزق و منجنیق. و این لفظ بخق و بخقاء - به باء موحده و خاء معجمه - است چنان چه صریح اساس (2) و نهاية (3) و تاج المصادر بیهقی و صحاح (4) و مختار الصحاح (5) و قاموس (6) است و مطابق نسخ معتمده از سامی می دانی (7) و فقه اللغة ثعالبی (8) و غیر این هاست. و این دو تصحیف اگر چه به غرابت تصحیف قاموس نیستند ولی مفسده آن ها کمتر نیست و متتبع متأمل از این باب در این کتاب بسیار می یابد.

و از غرایب آن چه در مجمع وارد شده عبارتی است که در ذکر زبیر آورده که خلط و مزج کرده بین احوال زبیر بن العوام و زبیر بن عبدالمطلب (9) و از این اجتماع معجون غریبی پیدا شده چنان چه صاحب کشف الظنون در لفظ «تفسير الطوسي» خلط بين ترجمه شیخ طوسی و شیخ طبرسی نموده (10) و مرکبی غریب اختراع کرده و صدیق حسن خان بهوپالی معاصر در ابجد العلوم در احوال نجم الائمة خلط بين احوال او و حالات سید رضی کرده و ترکیبی عجیب کرده (11) و شرح این اشتباهات خارج از وظیفه این مختصر و بیرون مناسبت این موضع است. و همین قدر که متعرض شدیم به رعایت آن استلذاذ و ابتهاجی است که در اذهان متوقده و طباع رقیقه به استطرادات لطفیه ادبیه و افتنانات غریبه علمیه دست می دهد.

ش: ارواح جمع روح است و اصل روح - چنان چه از أبو عبیده نقل شده - به معنی طیب و طهارت است و این جهت روح انسان را روح گفته اند و ملائکه مطهرین را ارواح نامند و جبرئیل را روح القدس خوانند و ملک اعظم را که در کریمه ﴿يَوْمَ يَقُومُ الرُّوحُ﴾ (1) مذکور شد، روح گویند و عیسی را روح الله لقب دهند و نسبت به ملائکه و جن را روحانی - به ضم - گویند و هم چنین هر ذی روحی را روحانی .گویند و روح به فتح - را با این معنی مشارکت است چه می گویند مکان روحانی؛ یعنی طیب و زیادت نون در نسبت - بر قیاس - از تغییرات نسب ،است مثل ربی و دهری و ربانی و رحوی - به فتح راء - و ريح به معنی باد - مأخوذ از اوست لهذا جمع او بر ارواح است چه معنی او با طیب و خوشی مناسبت دارد و چنان چه روح به معنی نسیم است و راح و ریاح - به فتح - که به معنی خمر است نیز از این معنی مأخوذ است و ریحان - به معنی گُل - هم از وجوه تقلبات همین معنی است. و و روح آدمی را که روح گفته اند به ملاحظه طهارت و طیبی است که در بدو تکوین و اصل خلقت دارد قبل از تلوّث به علایق جسمانیت و تدنس به لوازم هیولانیت.

و بالجملة استعمال روح در انسان به وجوهی چند می شود و و ظاهراً مراد از او در این جا نفس ناطقه انسانی است که جوهری است لطیف ملکوتی که بعد از فنای بدن باقی است و از امر خدای تعالی است و در تجرد و مادیت او خلاف است و شارح مقاصد قول به تجرد را نسبت به محققین اهل اسلام (2) و فاضل مقداد نسبت به محققین متکلمین داده اند و از علماء امامیه طایفه ای بزرگ مثل صحابی متکلم عظيم الشان رفيع المنزلة ثقه مسلم، هشام بن الحكم رضی الله عنه - چنان چه شیخ مفید از او حکایت کرده (3) - و خود شیخ مفید (4) و عامه بنی نوبخت از متکلمین امامیه (5) و استاد البشر خواجه نصیر الدین طوسی (6) و فاضل محقق کمال الدین بن میثم رحمه الله در شرح صد کلمه صریحا (7) - اگر چه جماعتی نسبت خلاف به او داده اند و ظاهراً

ص: 165

ناشی از غفلت باشد - و شیخ بهائی و سید الحکماء و المجتهدين مير داماد (1) و فقیه حکیم محدث متوحد متبحر کاشانی (2) و تلمیذ عارف محقق محدث او، قاضی سعید قمی (3) و فاضل محقق نراقی اول (4) و فرزند محقق علامه او نراقی ثانی (5) و سید اجل اعظم رئيس الفرقة في عصره الحاج سيد محمّد باقر الرشتى الأصفهانی و مربی مشایخ عصره حجة الطايفة، رئيس الفرقة زعيم الشيعة، شيخ الدنيا، استاد العالم شیخنا المرتضی چنان چه والد فحل محقق ما که ترجمان صادق و لسان ناطق اوست از او حکایت کرده و هم خود آن علامه متبحر ارتضاء و اختیار فرموده قدس الله اسرارهم و غیر ایشان از اعاظم فقهاء و جمهور حکمای متشرعین اماميه - مثل صدر المتألهين (6) و محقق لاهیجی (7) و محقق مقدس ورع نوری (8) و حكيم فقيه فاضل زنوزی (9) رحمهم الله و جز ایشان از اساطین اهل دیانت و صیانت قائل به تجرد او هستند و ظواهر آیاتی چند و اخباری بسیار موافق اوست و براهینی عقلیه بر او اقامه کرده اند.

و طایفه دیگر که اکثر متکلمین شیعه و محدثین باشند از علماء ترجیح جانب مادیت داده اند (10) .این طایفه نیز ظواهری از اخبار و آیات متمسک دارند و ادله چند عقلیه دلیل کرده اند و علامه مجلسی در سماء و عالم اظهار تردد کرده و فرموده:«فما يحكم به بعضهم من تكفير القائل بالتجرد افراط و تحکم کیف و قد قال به جماعة من علماء الامامية و نحاريرهم» (11) انتهى.

بالجملة مسأله نظری و به غایت مشکل است اگر چه - بحمد الله - حل عقال این

ص: 166

اشکال بر طریق نظر و استدلال برای این بی بضاعت ممکن ،است ولی خوض در تحقیق این نوع مباحث اولاً محل اهتمام نیست و ثانیاً خارج از قانون این شرح است و گاه روح را به معنی جسم با روح استعمال می کنند به علاقه حال و محل یا ملابست چنان چه عرب فعلا می گویند:«شال روحه» یا می گویند: «جرح روحه» و در عراق و حجاز این استعمال متعارف است و خود شنیده ام و نظیر او در فارسی در لسان عموم مردم متعارف است که می گویند:جانش را پوشید یا جانش زخم شده [است]. و این علاقه ای است فصیح و منزل بر این است عبارت دعای ندبه:«و عرجت بروحه إلى السماء» (1) ، چه ضرورت قائم است بر معراج جسمانی و برهان نیز مساعد اوست چنان چه در جای خودش مقرر شده است و روح را اطلاقات دیگری است در لسان اخبار و عرف عرفاء و اصطلاح اطباء که حاجت به بیان آن ها نیست.

و حلول و حل و محل فرود آمدن است چنان چه در منتهی الارب (2) و تاج المصادر گفته اند.

فناء - به کسر فاء بر وزن کساء - گشادگی است در اطراف خانه از بیرون که مردم و شتران در آن جا می افتند و نازل می شوند.

و اناخه،که از باب افعال از اجوف واوی است فرو خوابانیدن شتر است.

رحل جای بودن آدمی و رخت و اسباب همراهی اوست.

و در این فقره چند وجه محتمل است:

یکی: این که مراد به این ارواح خصوص ارواح ملائکه و انبیاء و اولیائی باشد که در واقعه طف حاضر بودند چه از بعض اخبار مستفاد می شود که در یوم عاشوراء ارواح ملائکه مقربین و انبیاء و مرسلین و شهداء و صدیقین همه حاضر بودند تا این جانفشانی و سربازی را مشاهده کنند و شگفتی کنند و در یوم مشهود شاهد این مقام محمود باشند و این معنی بسیار بعید است چه ظاهر رجوع این سلام به اصحاب است که مقتول شدند، بلکه این زیارت مطلقاً اختصاص به قتلی دارد لهذا احدى احتمال نداده که علی بن الحسین مذکور در این زیارت امام رابع علیه السلام باشد و عبارت زیارت اربعین جابر بن عبدالله رضی الله عنه که در خطاب اصحاب گفته: «السلام علی الارواح المنيخة بقبر أبي عبدالله» (3) قرینه مدعی است.

ص: 167

و ظاهر لفظ حلول و اناخه نوع استقرار و اقامتی است که مناسب حال حضور انبیاء و اولیاء که مخصوص به همان زمان شهادت بوده نیست و اوضح از او عبارت زیارت عاشورایی است که در اقبال سید اجل - طاب ضریحه - از کتاب مختصر منتخب حکایت شده: «السلام علیک و على الارواح التی حلت بفنائک و اناخت بساحتک و جاهدت في الله معک و شرت نفسها ابتغاء مرضات الله فیک» (1) .علاوه بر آن که اصل حضور انبیاء و غیرهم به طریق صحیح یا معتمد ثابت نشده پس جزم به تنزیل این عبارت بر او وجهی ندارد چنان چه از بعضی شنیده شده [است].

وجه دیگر:آن که مراد عموم ارواح مکرمه و نفوس مقدسه باشد که در صقع وجود ولوی حسینی واقع اند و بر حسب حقیقت اتصالی بیتکیف بی قیاس با آن گوهر پاک و عنصر تابناک داشتند و دارند و بنا بر این «رحل» و «فنا» مراد از او معنی لبی واقعی است نه رحل و فنای جسمانی ظاهری و این وجه از جهتی از سابق أبعد و از جهتی اقرب است و به هر صورت خلاف ظاهر و به غایت بعید است.

وجه سوم: آن که مراد اصحاب با وفای آن جناب باشد چه از اقرباء و خویشاوندان و چه از دوران ظاهری که به قرب معنوی از بسیاری از خویشان پیش افتادند و این وجه به حسب نظر قاصر معین است ولی نسبت حلول و اناخه به آن ها به چند اعتبار جایز و در نظر صحیح می آید:

یکی: این که مراد از ارواح همان اجسام مقدسه طاهره باشد چنان چه اشاره شد که روح به این معنی استعمال می شود. و چون اصحاب آن جناب البته حیات جاویدانی دارند که قدر متیقن و مصداق حقیقی از مقتول فی سبیل الله اند و خدای تعالی می فرماید:﴿وَ لا تَحْسَبَنَّ الَّذِينَ قُتِلُوا فِي سَبِيلِ اللَّهِ أَمْواتاً بَلْ أَحْياءُ عِنْدَ رَبِّهِمْ يُرْزَقُونَ﴾ (2) لهذا اطلاق روح و اراده این اجسام مکرمه مانعی ندارد و مؤید این وجه است فقره زیارت جابر که «المنيخة بقبر أبي عبدالله» گفته است. و بنابراین مراد از رحل و فنا همان قبر و حایر است که شیخ مفید رضی الله عنه در ارشاد می فرماید که ما شک نداریم که اصحاب آن جناب از حایر بیرون نیستند اگر چه خصوصیات قبور آن ها را ندانیم و قبر حضرت عباس علیه السلام اگر چه دور است ولی داخل در فنا

ص: 168

در رحل سید الشهداست (1) .و تواند بود که مراد همان حلول جسمانی در ایام حیات باشد که رحل آن حضرت نازل شدند و به ساحت او بار انداختند و این معنی با ظاهر رحل و فنا انسب و اقرب است و عبارت زیارت اقبال شاهد این احتمال می شود چه ظاهر عطف جهاد و شراء تأخر وقوع او از حلول و اناخه است.

دیگر: آن که به اعتبار همان نفس ارواح مقدسه باشد اگر چه وصف به حلول و اناخه بنابراین خالی از بعدی نیست چه این اوصاف ظهوری در حالات جسم دارند هر چند به حسب وضع لغت اختصاص معلوم نیست.

سوم: آن که مراد از فنا و رحل حظیره قدس و محل قرب و محفل ملکوت که بزم انس آن جناب است باشد چه البته و بلا شک اصحاب در درجه آن جناب اند و نزدیک به مقام آن حضرت و در نواحی و حواشی منزل آن امام عالی مقام جای دارند چنان چه از اخبار متکاثره معلوم می شود که فرمودند: «شيعتنا معنا و في درجتنا فى الجنة» (2) .و بنابراین ارواح همان نفس ارواح است به اعتبار مصاحبت ابدان مثالیه و اجساد برزخیه و می شود مراد از فنا مقام نفس و درجه روحانی کمالی حضرت سید الشهداء باشد که به حسب قرب به جناب احدیت و جلالت در حضرت ربوبیت دارد چه لابد این اصحاب به برکت آن امام بزرگوار و به قوت جذبه هدایت آن ولی با اقتدار نزدیک به آن رتبه رسیدند چنان چه فرموده: اصحابی بهتر و باوفاتر از این اصحاب ندیده ام (3) و چنین است که فرموده چه این طایفه چنان متابعت پیشوای خود کردند که چشم عقل خیره شد و گوش هیچ شنونده نشنیده و نخواهد شنید.

لمؤلّفه

فبي و أبى هم من نفوس زكيّة *** غدت فى سبيل الله منهتكات (4)

تنبيه

[در] عدد قتلای ،کربلا که در رکاب سعادت نصاب سيد الشهداء علیه السلام شهادت یافتند محل خلاف عظیم است.و معروف و مشهور بین مورخین - که شیخ مفید قدس سرة در کتاب

ص: 169

ارشاد (1) و ابن اثیر در کامل (2) و دیار بکری در [تاریخ] خمیس و قرمانی در اخبار الدول و غیره و ظاهر محکی از بلاذری و واقدی و مداینی و طبری (3) و سایرین از مهره صناعت بر او اعتماد کردند - آن است که هفتاد و دو نفر بودند سی و دو نفر سواره و چهل نفر پیاده و در عقد الفرید عبارتی از زحر بن قيس جعفى لعنه الله نقل می کند که دلالت دارد بر این که هفتاد و هفت نفر بودند (4) .و در حیاة الحيوان (5) و تاریخ خميس همان عبارت را به شمر نسبت داده اند. و در ارشاد (6) و فصول المهمة (7) نیز از زحر نقل کرده اند که هفتاد و هشت نفر بودند «قال: ورد علينا الحسين في ثمانية عشر من اهل بيته و ستین من شیعته» و این مطابق آن است که در بحار از محمد بن ابی طالب نقل کرده که عدد سر ها هفتاد و هشت بود (8) .

و از عبارت کشی در ترجمه حبیب چنان ظاهر می شود که هفتاد مرد بودند که بذل اموال و اعطای امان در حق ایشان شد و قبول نکردند و جبال حدید و حدود سیوف و رماح را به نحر و صدور در محبت سید الشهداء تلقی نمودند ،و البته چند نفر صبیان هم بودند (9) ،و این خبر با روایت هفتاد و هشت اقرب است.و در مطالب السؤول (10) و فصول المهمة (11) هشتاد و دو نفر گفته اند. و مروج الذهب (12) و شرح ابوالعباس شریشی بر مقامات حریری (13) هشتاد و هفت نفر ذکر شده [است]. ابن جوزی در رساله رد على المتعصب العنيد و سبط او و شیخ محمد صبان در تذکره و اسعاف صد و چهل و پنج نفر اختیار کرده اند: چهل و پنج سوار و صد

ص: 170

پیاده و این عدد را سید در ملهوف نسبت به حضرت باقر علبه السلام داده [است] (1) .و هم در تذکرة الخواص گفته که قومی گفته اند که هفتاد سواره و صد پیاده بودند. (2)

و در کتاب اقبال سید اجل از هد ابن طاوس رضی الله عنه به سند حسن زیارتی از ناحیه مقدسه روایت فرموده که اسامی شهدا و قتله ایشان غالباً و اشاره بعضی وقایع بعضی از ایشان در او هست و ما از جهت تبرک به آن زیارت کریمه و عموم نفع عین آن زیارت را از نفس کتاب اقبال (3) نقل می کنیم.

السَّلَامُ علیک یا أَوَّلِ قتیل مِنْ نَسْلِ خَيْرُ سَلِيلٍ مِنْ سُلالَةٍ إِبْرَاهِيمَ الْخَلِيلِ صَلَّى اللَّهُ علیک وَ علی ابیک اذ قَالَ فیک : قَتَلَ اللَّهُ قَوْماً قَتَلُوكَ يَا بُنَيَّ مَا أَجْرَأَهُمْ عَلَى الرَّحْمَنِ وَ عَلَى انْتِهَاكُ حُرْمَةِ الرَّسُولِ عَلَى الدُّنْيَا بَعْدَكَ العفا کانی بک بین یدیه مَاثِلًا وَ لِلْكافِرِينَ قَائِلًا:

انا على بن الحسين بن على *** نحن و بیت الله اولى بالنبي

اطعنكم بالرمح حتى ينثنى *** اضربكم بالسيف احمى عن أبي

ضرب غلام هاشمی عربی *** و الله لا يحكم فينا ابن الدعي

حَتَّى قَضَيْتَ نحبک وَ لقیت ربّک اشْهَدْ انک اولی بِاللَّهِ وَ بِرَسُولِهِ وَ انک ابْنُ رَسُولُهُ وَ ابْنُ حُجَّتِهِ وَ امینه حکم اللَّهِ علی قاتلک مُرَّةَ بْنِ مُنْقِذَ بْنِ النُّعْمَانِ العبدى لَعَنَهُ اللَّهُ وَ أَخْزَاهُ وَ مَنْ شرکه فی قتلک وَ کان علیک ظهیراً اصلاهم اللَّهِ جَهَنَّمَ وَ سائت مَصِيراً وَ جَعَلَنَا اللَّهُ مِنْ ملاقیک وَ مرافقیک وَ مرافقی جدک وَ ابیک وَ عمک وَ اخیک وَ أُمِّكَ الْمَظْلُومَةُ وَ أَبْرَأُ إِلَى اللَّهِ

ص: 171

مِنْ قاتلیک وَ اسْأَلِ اللَّهَ مرافقتك فِى دَارِ الْخُلُودِ وَ أَبْرَأُ إِلَى اللَّهِ مِنْ أَعْدَائِكَ أَوْلَى الْجُحُودِ وَ السَّلَامُ علیک وَ رَحْمَةُ اللَّهِ وَ بَرَكَاتُهُ.

السَّلَامُ عَلَى عبدالله بْنِ الْحُسَيْنِ الطِّفْلِ الرَّضِيعِ المرمى الصريع المتشخط دَماً المصعد دَمُهُ فِي السَّمَاءِ الْمَذْبُوحِ بِالسَّهْمِ فِى حَجَرٍ أَبِيهِ لَعَنَ اللَّهُ راميه حَرْمَلَةَ بْنِ كَاهِلٍ الاسدى وَ ذويه السَّلَامُ عَلَى عبدالله بْنُ أَمِيرِ الْمُؤْمِنِينَ مبلى الْبَلَاءِ وَ المنادى بِالْوَلَاءِ فِي عَرْصَةِ كربلا الْمَضْرُوبُ مُقْبِلًا وَ مُدْبِراً لَعَنَ اللَّهُ قَاتِلَهُ هَانِي بْنِ ثُبَيْتِ الْحَضْرَمِيِّ السَّلَامُ عَلَى أَبِي الْفَضْلِ الْعَبَّاسِ ابْنَ أَمِيرِ الْمُؤْمِنِينَ المواسى أَخَاهُ بِنَفْسِهِ الاخذ لِغَدِهِ مِنْ أَمْسِهِ الفادى لَهُ الْوَافِي السَّاعِي إِلَيْهِ بِمَائِهِ الْمَقْطُوعَةُ يَدَاهُ لَعَنَ اللَّهُ قَاتِلِيهِ يَزِيدَ بْنِ الرُّقَادِ الْجُهَنِيِّ وَ حَكِيمِ بْنِ الطُّفَيْلِ الطَّائِيِّ السَّلَامُ عَلَى جَعْفَرُ بْنُ أَمِيرِ الْمُؤْمِنِينَ الصَّابِرِ بِنَفْسِهِ مُحْتَسِباً وَ النائى عَنْ الاوطان مغترباً الْمُسْتَسْلِمِ لِلْقِتَالِ المستقدم للنّزال المكثور بِالرِّجَالِ لَعَنَ اللَّهُ قَاتِلَهُ هانی بْنِ ثُبَيْتِ الْحَضْرَمِيِّ السَّلَامُ عَلَى عُثْمَانَ بْنُ أَمِيرِ الْمُؤْمِنِينَ سَمَّى عُثْمَانَ بْنِ مَظْعُونٍ لَعَنَ اللَّهُ راميه بِالسَّهْمِ خولى بْنِ اليزيد الاصبحي الايادي وَ الاباني الدَّارِمِيِّ السَّلَامُ عَلَى مُحَمَّدِ بْنُ أَمِيرِ الْمُؤْمِنِينَ قَتِيلُ الايادى الدارمی لَعَنَهُ اللَّهُ وَ ضَاعَفَ عَلَيْهِ الْعَذَابَ الْأَلِيمَ وَ صَلَّى اللَّهُ علیک یا مُحَمَّدٍ وَ علی أَهْلِ بیتک الصابرین.

السَّلَامُ عَلَى أَبِي بَكْرِ بْنِ الْحَسَنِ الزَّكِيِّ الْوَلِىُّ المرمى بِالسَّهْمِ الرَّدَى لَعَنَ اللَّهُ قَاتِلَهُ عبدالله بْنِ عُقْبَةَ الغنوى . السَّلَامُ عَلَى عبدالله ابْنَ الْحَسَنِ بْنُ عَلِىِّ الزَّكِيِّ ، لَعَنَ اللَّهُ قَاتِلَهُ وَ رامیه حَرْمَلَةَ بْنِ كَاهِلٍ الاسدى . السَّلَامُ عَلَى الْقَاسِمِ بْنِ الْحَسَنِ بْنِ عَلِىِّ الْمَضْرُوبُ هَامَتِهِ الْمَسْلُوبَ لَامَتُهُ حِينَ نَادَى الْحُسَيْنِ عَمِّهِ فجلى عَلَيْهِ عَمِّهِ كالصقر وَ هُوَ يَفْحَصُ بِرِجْلَيْهِ التُّرَابِ وَ الْحُسَيْنِ يَقُولُ: بُعْداً لِقَوْمٍ قتلوک وَ مَنْ خَصْمُهُمْ يَوْمَ الْقِيَامَةِ فیک جدک وَ أَبُوكَ ثُمَّ قَالَ عَزَّ وَ اللَّهُ عَلى عَمِّكَ أَنْ تَدْعُوَهُ فَلَا يُجِيبُكَ أَوْ يُجِيبُكَ وَ أَنْتَ قَتِيلُ جديل فَلَا يَنْفَعُكَ هَذَا وَ اللَّهِ يَوْمَ كَثُرَ واتره وَ قُلْ نَاصِرَهُ جعلنی اللَّهِ مَعَكُمَا يَوْمَ جمعكما وَ بوانى مبوءکما ، وَ لَعَنَ اللَّهُ قاتلک عُمَرَ بْنِ سَعْدِ بْنِ عُرْوَةَ بْنِ نُفَيْلٍ الازدی وَ اصلاه جَحِيماً وَ أَعَدَّ لَهُ عَذاباً أَلِيماً . السَّلَامُ عَلَى عَوْنِ بْنِ عبدالله بْنِ جَعْفَرٍ الطَّيَّارُ فِي الْجِنَانِ حَلِيفِ الایمان وَ مَنَازِلَ الاقران النَّاصِحِ لِلرَّحْمنِ التَّالِى للمثانى وَ الْقُرْآنِ لَعَنَ اللَّهُ قَاتِلَهُ عبدالله بْنِ قُطَبَةَ النَّبْهَانِيُّ السَّلَامُ عَلَى مُحَمَّدِ بْنِ عبدالله بْنِ جَعْفَرِ الشَّاهِدُ مَكَانَ أَبِيهِ وَ التَّالِى لِأَخِيهِ وَ واقیه ، بِبَدَنِهِ لَعَنَ اللَّهُ قَاتِلَهُ عَامِرِ بْنِ نَهْشَلِ التَّمِيمِيِّ. السَّلَامُ عَلَى جَعْفَرِ بْنِ عَقِيلٍ، لَعَنَ اللَّهُ قَاتِلَهُ وَ رامیه بِشْرِ بْنَ حُوطِ الْهَمْدَانِيِّ السَّلَامُ عَلَى عبدالرحمن بْنِ عقیل لَعَنَ اللَّهُ قَاتِلَهُ وَ رامیه عُمَرَ بْنِ خَالِدِ بْنِ أَسَدِ الْجُهَنِيِّ السَّلَامُ عَلَى الْقَتِيلِ

ص: 172

بْنَ الْقَتِيلِ عبدالله بْنِ مُسْلِمِ بْنِ عَقِيلٍ وَ لَعَنَ اللَّهُ قَاتِلَهُ عَامِرِ بْنِ صَعْصَعَةَ (1) .السَّلَامُ عَلَى أَبَى اللَّهِ بْنِ مُسْلِمِ بْنِ عَقِيلٍ وَ لَعَنَ اللَّهُ قَاتِلَهُ وَ راميه عُمَرَ بْنِ صَبِيحٍ الصيداوى .السَّلَامُ عَلَى عَبِيدِ مُحَمَّدِ بْنِ أَبِي سَعِيدٍ بْنِ عَقِيلٍ وَ لَعَنَ اللَّهُ قَاتِلَهُ لَقِيطُ بْنِ نَاشِرَ الْجُهَنِيِّ (2) .السَّلَامُ عَلَى سُلَيْمَانَ مَوْلَى الْحُسَيْنِ بْنُ أَمِيرِ الْمُؤْمِنِينَ وَ لَعَنَ اللَّهُ قَاتِلَهُ سُلَيْمَانَ بْنِ عَوْفِ الْحَضْرَمِيِّ السَّلَامُ عَلَى قَارَبَ مَوْلَى الْحُسَيْنِ بْنُ عَلِىِّ السَّلَامُ عَلَى منحج مَوْلَى الْحُسَيْنِ بْنُ عَلَى.

السلام على مسلم بن عوسجة الاسدى القائل للحسين - و قد اذن له في الانصراف - :

أ نحن نخلّى عنك و بم نعتذر عند الله من اداء حقك؟ لا و الله حتى اكسر في صدورهم رمحی هذا و اضربهم بسیفی ما ثبت قائمه فى يدى و لا افارقک و لو لم یکن معی سلاح اقاتلهم به القذفتهم بالحجارة و لم افارقك حتى اموت معک و کنت اوّل من شری نفسه و اول شهید شهد لله و قضى ففزت و رب الكعبة شکر الله لک استقدامک و مواساتک امامک اذ مشی إلیک و انت صريع فقال یرحمک الله یا مسلم بن عوسجة و قرء:﴿وَ مِنْهُمْ مَنْ قَضى نَحْبَهُ وَ مِنْهُمْ مَنْ يَنْتَظِرُ وَ ما بَدَّلُوا تَبْدِيلًا﴾ (3) لعن الله المشتركين في قتلک عبدالله الضبابی و عبدالله بن خشكارة البجلی و مسلم بن عبدالله الضبابي السلام على سعد بن عبدالله الحنفي القائل للحسين علیه السلام - و قد اذن له في الانصراف - : لا و الله لا نخليك حتى يعلم الله انا قد حفظنا غيبة رسول الله صلی الله علیه و اله و سلم فيك و الله لو اعلم انى اقتل ثم احيا ثم احرق ثم ابعث ثم اذرى و يفعل بي سبعين مرة ما فارقتك حتى القى حمامی دونک و کیف افعل ذلك و انما هي موتة او قتلة واحدة ثم بعدها هى الكرامة التى لا انقضاء لها ابداً فقد لقيت حمامک و واسیت امامک و لقیت من الله الكرامة فى دار المقامة حشرنا الله معكم فى المستشهدین و رزقنا مرافقتكم في اعلی علتين.

السَّلَامُ عَلَى بِشْرِ بْنِ عُمَرَ الحضرمی شکر اللَّهِ لک سعیک بِقَوْلِكَ لِلْحُسَيْنِ - وَ قَدْ أَذَّنَ لک فی الِانْصِرَافُ - : اكلتنى أَذِنَ السِّبَاعِ حَيّاً إِنْ فَارَقْتُكَ وَ اسْأَلِ عَنْكَ الرُّكْبَانِ وَ اخذلك مَعَ قِلَّةِ الاعوان لَا يَكُونُ هَذَا أَبَداً السَّلَامُ عَلَى يَزِيدَ بْنِ حُصَيْنِ الْهَمْدَانِيِّ الْمَشْرِقِيِّ الْقَارِيِّ المجدل . السَّلَامُ عَلَى عُمَرَ بْنِ كَعْبٍ الانصاري السَّلَامُ عَلَى نُعَيْمِ بْنِ الْعَجْلَانِ الانصاري . السَّلَامُ عَلَى زُهَيْرُ بْنُ الْقَيْنِ البجلى الْقَائِلُ لِلْحُسَيْنِ - وَ قَدْ أَذَّنَ لَهُ فِى الِانْصِرَافُ - : لَا وَ اللَّهِ لَا

ص: 173

يَكُونُ ذَلِكَ أَبَداً ، اترک ابْنَ رَسُولِ اللَّهِ أَسِيراً فِي يَدِ الاعداء وَ أَنْجُو أَنَا ؟ لا أرانى اللَّهُ ذَلِكَ الْيَوْمِ . السَّلَامُ عَلَى عُمَرَ بْنِ قَرَظَةَ الانصارى . السَّلَامُ عَلَى حَبِيبِ بْنِ مُظَاهِرٍ الاسدى السَّلَامُ عَلَى الْحُرُّ بْنِ يَزِيدَ الرِّيَاحِيِّ السَّلَامُ عَلَى عبدالله بْنِ عُمَيْرٍ الكلبى السَّلَامُ عَلَى نَافِعِ بْنِ هِلَالِ بْنِ نَافِعٍ البجلى المرادى . السَّلَامُ عَلَى انَسٍ بْنِ كَاهِلٍ الاسدى السَّلَامُ عَلَى قَيْسِ بْنِ مُسْهِرٍ الصيداوى . السَّلَامُ علی عبدالله وَ عبدالرحمن ابْنَىْ عُرْوَةَ بْنِ حراق الغفاريين .

السَّلَامُ عَلَى جون بْنِ حَرَّى مَوْلَى أَبِي ذَرِّ الْغِفَارِيِّ السَّلَامُ عَلَى شَبِيبِ بْنِ عبدالله النهشلى . السَّلَامُ عَلَى الْحَجَّاجِ بْنِ زَيْدٍ السعدى السَّلَامُ عَلَى قاسط وَ کردوس (1) ابنی زهیر التغلبتين . السَّلَامُ عَلَى كِنَانَةَ بْنِ عَتِيقِ السَّلَامُ علی ضرغامة بْنِ مالک السَّلَامُ علی حوی بْنِ مالک الضُّبَعِيِّ السَّلَامُ عَلَى عَمْرِو بْنِ ضُبَيْعَةَ الضُّبَعِيِّ السَّلَامُ عَلَى زَيْدِ بْنِ ثُبَيْتِ الْقَيْسِيِّ السَّلَامُ علی عبدالله وَ عُبَيْدُ اللَّهِ ابْنَىْ يَزِيدَ بْنِ ثُبَيْتِ القينى السَّلَامُ عَلَى عَامِرِ بْنِ مُسْلِمِ السَّلَامُ عَلَى قعنب بْنِ عَمْرٍو التمرى السَّلَامُ عَلَى سَالِمٍ مَوْلَى عَامِرِ بْنِ مُسْلِمٍ . السَّلَامُ عَلَى سَيْفِ بْنِ مالک السَّلَامُ علی زُهَيْرِ بْنِ بِشْرِ الْخَثْعَمِيِّ السَّلَامُ عَلَى زَيْدِ بْنِ مَعْقِلٍ الجعفى السَّلَامُ عَلَى الْحَجَّاجِ بْنَ مَسْرُوقٍ الجعفى السَّلَامُ عَلَى المسعود بْنِ الْحَجَّاجِ وَ ابْنُهُ السَّلَامُ عَلَى مُجَمِّعِ بْنِ عبدالله الْعَائِذِيِّ. السَّلَامُ عَلَى عَمَّارِ بْنِ حَسَّانَ بْنِ شُرَيْحٍ الطائى السَّلَامُ عَلَى حُبَابٍ بْنِ الْحَارِثِ السَّلْمَانِيِّ الازدى . السَّلَامُ عَلَى جُنْدَبِ بْنِ حُجْرِ الْخَوْلَانِيِّ السَّلَامُ عَلَى عُمَرَ بْنِ خَالِدِ الصَّيْدَاوِيِّ السَّلَامُ عَلَى سَعِيدِ مَوْلَاهُ.

السَّلَامُ عَلَى يَزِيدَ بْنِ زِيَادِ بْنِ مهاصر الكندى السَّلَامُ عَلَى زَاهِدٍ مولی عَمْرُو بْنُ الْحَمِقِ الْخُزَاعِيِّ السَّلَامُ عَلَى جَبَلَةَ بْنُ عَلِىُّ بْنُ الشَّيْبَانِيِّ السَّلَامُ عَلَى سَالِمٍ مَوْلَى بَنَى الْمَدِينَةِ الْكَلْبِيِّ . السَّلَامُ عَلَى أَسْلَمَ بْنِ كَثِيرٍ الازدى الاعرج . السَّلَامُ عَلَى زُهَيْرِ بْنِ سُلَيْمٍ الازدي . السَّلَامُ عَلَى قَاسِمِ بْنِ حَبِيبٍ الازدی السَّلَامُ عَلَى عُمَرَ بْنِ جُنْدَبِ الْحَضْرَمِيِّ السَّلَامُ عَلَى أَبِي ثمامه عُمَرَ بْنِ عبدالله الصايدى . السَّلَامُ عَلَى حَنْظَلَةُ بْنِ سَعْدِ الشِّبَامِيُّ . السَّلَامُ علی عبدالرحمن بْنِ عبدالله بْنِ الْكَدَرِ الارحبي السَّلَامُ عَلَى عَمَّارِ بْنِ أَبِى سَلَامَةَ الْهَمْدَانِيِّ السَّلَامُ عَلَى عَابِسِ بْنِ شَبِيبٍ الشاكرى . السَّلَامُ عَلَى شوذب مَوْلَى الشَّاكِرِ . السَّلَامُ عَلَى شَبِيبِ بْنِ الْحَارِثِ بْنِ سَرِيعٍ . السَّلَامُ عَلَى مالک بْنِ عبدالله بْنِ سریع السَّلَامُ عَلَى الْجَرِيحِ الْمَأْمُورِ سَوَّارُ بْنُ ابی حِمْيَرِ الْفَهْمِيِّ الْهَمْدَانِيِّ . السَّلَامُ عَلَى المرتث مَعَهُ عَمْرِو بْنِ عبدالله الجندعى السَّلَامُ علیکم یا خیر أَنْصَارِ السَّلَامُ عَلَيْكُمْ بِمَا صَبَرْتُمْ فَنِعْمَ عُقْبَى الدَّارِ بَوَّأَكُمْ اللَّهُ مُبَوَّأَ الابرار اشْهَدْ لَقَدْ كَشَفَ اللَّهُ لَكُمْ

ص: 174

الْغِطَاءَ وَ مَهْدُ لَكُمْ الوطاء وَ أَجْزَلَ لَكُمْ الْعَطَاءِ وَ كُنْتُمْ عَنِ الْحَقَّ غَيْرَ بطاء وَ أَنْتُمْ لَنَا فرطاء وَ نَحْنُ لَكُمْ خُلَطَاءَ فِي دَارِ الْبَقَاءِ وَ السَّلَامُ عَلَيْكُمْ وَ رَحْمَةُ اللَّهِ وَ بَرَكَاتُهُ.» (1)

و این زیارت مؤید روایت ابن طلحه و ابن صباغ است چه مجموع اسماء مذکوره در او هشتاد و دو اسم است از آن جمله هفده نفر از طالبیین هستند این روایت اشهر است؛ چنان چه از حضرت باقر علیه السلام روایت شده که هفده نفر از اولاد فاطمه کشته شدند (2) .و ابن عبدربه در عقد به واسطه روح از زحر بن قیس جعفی - لعنه الله - در مجلس یزید نقل کرده و هم ابن عبدربه به واسطه ابوالحسن مداینی از حسن بصری نقل کرده که قتلای اولاد ابوطالب شانزده نفر بودند (3) .و مؤید این است شعر سراقه باهلی که می گوید:

عين بكى بعبرة و عويل *** و اندبی ان ندبت آل الرسول

تسعة منهم الصلب على *** قد اصيبوا و سبعة لعقيل (4)

و در بحار از مناقب قدیمه از بستان الطرف همین خبر را نقل کرده و فرموده: و به طریق دیگر روایت شده که حسن هفده نفر گفته [است] (5) . و در روایت عیون (6) و امالی (7) از ریان بن شبیب که خال معتصم خلیفه عباسی بوده از حضرت رضا علیه السلام هیجده نفر مذکور است. و سبط ابن جوزی می گوید حاصل روایات و اقوال آن است که نوزده نفر کشته شده و خبری از محمد بن الحنفية مطابق دعوای خود نقل کرده است و ابن أبی الحدید در ذیل کلام جاحظ در مفاخره بنی هاشم به کثرت قتلی می گوید جاحظ تجاهل و تعصب کرده که از قتلای کربلا چشم پوشیده و آن ها بیست نفر بزرگوار بودند کشته شدند از یک خانواده در یک ساعت و این واقعه ای است که در دنیا واقع نشد نه در عرب و نه در عجم (8) .و از ابوالفرج در مقاتل الطالبیین نقل شده که قدر مسلّم بیست و دو نفر شهید شدند (9) .و از ابن شهر آشوب

ص: 175

و محمد بن ابی طالب و صاحب مناقب نقل شده که اکثر اقوال بیست و هشت نفر است (1) .و در مصباح شیخ طوسی خبر از حضرت صادق علیه السلام نقل شده که سی نفر از آل رسول کشته شدند. (2)

و اکثر این کلمات را آن قدر که حجت یا مظنون الاعتبار است می توان جمع کرد چه در بعضی اولاد فاطمه مذکور است - و ظاهر این است که مراد فاطمه بنت اسد باشد تا مساوق طالبی شود - و در بعضی آل ،رسول و این اعم است از اولاد ابوطالب چه اولاد أبو لهب هم داخل می شود چه در بعض اخبار است که اولاد او هم بودند و زیارت ناحیه صریح در انحصار نیست ولی در این جمله آن چه به نظر این بنده اقوی است روایت عیون و امالی است چه سند او صحیح و معتمد است و مطابق اقوال زحر و شمر است به روایت ارشاد و حياة الحيوان و فصول المهمة و تاریخ خمیس که در آن رزمگاه حاضر بودند. و موافق این است روایتی که سید در آخر کتاب ملهوف از سید الساجدین علیه السلام آورده که فرمود: من پدر و برادر و هفده نفر از اهل بیت خود را صریع و مقتول دیدم که بر خاک افتاده بودند (3) .و روایتی که در بحار (4) از دلائل الامامة (5) از سعید بن مسیب نقل کرده که چون خبر قتل حسین و هجده تن از اهل بیت او به عبدالله بن عمر ،رسید به جانب شام رفت و از یزید مؤاخذه کرد و یزید کاغذ پدر او را به او نشان داد و راضی و ساکت شد به تفصیلی که موقع ذکر او نیست.

و روایت محمّد بن حنفیه را می شود به این ارجاع کرد چه او گفته است نوزده نفر جوان کشته شد که همه از بطن فاطمه بیرون آمدند و این عنوان شامل خود سید الشهداء هست و لفظ شاب که در خبر است البته تغلیب ،است چه یقیناً بعضی از آن ها صبی و رضیع بودند. و می شود آن ها که هفده تن گفتند عبدالله رضیع را در شمار نیاورده باشند پس راجع به این قول می شود و شعر سراقه باهلی را می توان گفت در کلمه ثانی (6) هم تسعه باشد چنان چه در اول (7) و این تصحیف قریب الوقوع است از این جهت در بعض کتب مقاتل جديد التصنيف هر

ص: 176

دو را سبعه نوشته است و این موافق نسخ متعدده معتمده درست نیست.

و اشتباه سبعه به تسعه و سبعین به تسعین بسیار است از این جهت سیوطی را دیدم که در ادب المحاضرة و در السحابة مکرراً تقیید می کند لفظ را و می گوید: «سبعین بالسین قبل الباء».و از این باب است - علی الظاهر - تصحيف«خمسة و تسعين يوماً بعد وفات النبي»که مطابق سوم جمادی الثانیة می شود و موافق روایت مفید (1) و أبو جعفر طبری (2) و ابن طاوس (3) و علامه و شهید (4) و کفعمی (5) در وفات حضرت فاطمه علیها السلام «بخمسة و سبعين يوماً» که روایت معروفه است و تفصیل موکول به مقام دیگری است؛ و الله اعلم بالصواب.

دائم و قدیم همه از این جهت استعمال می شود و در این مقام به معنی دائم است که همیشه باشد.و این دوام که در این عبارت مأخوذ شده ظاهراً حقیقی اعتبار شده باشد به دلیل«و بقی الليل و النهار» چه او کنایه از تأیید است چنان چه در اشباه و نظایر او از این الفاظ مقصود است و نصب «ابداً» به ظرفیت است.

و ما در «ما بقیت» زمانیه مصدریه است؛ یعنی:«مدة بقائی و بقاء اللیل و النهار».و این کلمه جایز است که برای تأیید سلام باشد و قید مبتدا شود چنان چه تابیدات و شریطه های متعارفه در قصاید از این قبیل است و این معنی اقرب و انسب است و تواند که برای تأیید معنی مستفاد از «علیکم منی» یعنی اهداء و ارسال باشد یعنی همیشه از جانب من سلام خدای بر شما ها باد. و این معنی بر این وجه می شود که حال من چنین است که در تسلیم بر شما استمرار و دوام دارد بر وجهی که اگر همیشه باشم مسلم هستم و این سلام اجمالی دائمی نازل منزله سلام مستمر تفصیلی است عرفاً و شرعاً و اعتباراً و این معنی بعید است چنان چه ظاهر و هویداست.

و در لفظ «منی سلام الله» دو احتمال است:

یکی: این که آدمی خود را بر سبیل تنزیل و ادعاء حامل سلام خدای کند و سلام خدای را برساند به این اعتبار که گوید سلام خود را شایسته این بارگاه نداند بلکه سلام خدای می رساند چنان چه در این شعر معروف که شیخ بهائی در دیباچه بعض رسائل انشاد کرده تصریح به این جهت شده:

سلام من الرّحمن نحو جنابكم *** فان سلامى لا يليق ببابكم

و این شعر اگر چه رکیک است لکن استشهاد به معنی او بود.

وجه دیگر: آن که چون «سلام الله علیک» دعاست به سلام فرستادن خدا و چون سبب این رحمت و تسلیم توجه دعا کننده است لهذا در حقیقت این سلام مبتدی از داعی می شود و به این وجه جائز است که بگوید: «منی».

و در سلام دو احتمال است:

یکی: این که مثل صلات مراد از او رحمت ،باشد چه سلام تحیت است و تحیت خدا اکرام و اعظام از جانب او و ایصال به درجه قرب و نزول امطار رحمت بر اراضی ارواح و اشباح

است.

و دیگر: این که سلام به معنی تسلیم باشد به این معنی که خدای او را از جمیع نقایص و عیوب متصوره سالم بدارد و از فقد کمالات مترقبه محفوظ کند و به معارج رفیعه

ص: 178

برساند و در حدی از کمال که افزون تر از او نیست صیانت و وقایت فرماید و چون چنین شد البته حرم امن و وسیله محکم خواهد شد و به این سبب ربطی تام و مناسبتی ثابت حاصل می شود بین مسلم و مسلم علیه که موجب رجای شفاعت و امید وصول مثوبات عظیمه خواهد شد و در باب جواز سلام بر غیر نبی و انتفاع ایشان به سلام بحثی است که اولی تر آن که در شرح کلمه صلی الله علیه و آله که در زیارت مذکور است تقریر شود.

تنبيه

این عبارت شریفه از صنایع بدیع مشتمل بر صنعت التفات است که عبارت از انتقال از اسلوب خطابی به غیابی یا از یکی از آن دو به تکلم یا عکس باشد و این انتقال را در اهتزاز خاطر مستمع و تطريه نشاط و توقد ذهن و حسن تصدی استماع دخلی تام و تأثیری غریب است و در نظم و نثر فارسی و عربی کثیر الورود است و در قرآن کریم از این نمط بسیار است چنان که در جایی است:﴿و الله الذى ارسَلَ الرِّيَاحَ فَتُثير سحاباً فَسُقْناه إِلَى بَلدِ مَيْت﴾ (1) و هم در قرآن است:﴿حَتی اذا كُنتم فِي الفُلْكِ وَ جَرينَ بِهم بریج طَيبَة﴾ (2) و در شعر جرير است:

متى كان الخيام بذى طلوح *** سقيت الغيث أيتها الخيام (3)

و شمس الشعرا سروش راست:

ز کلک او یکی خط خطه را زیر حکم آرد *** الا ای کلک ،خواجه قوت و فعل و قدر داری

و چند شعری دیگر در این قصیده است که مشتمل بر همین صنعت است و اشتمال عبارت شریفه بر این صنعت حاجت به بیان ندارد چه ذکر اصحاب در او بر سبیل غیاب بود و بعد از او منتقل شده از غیاب به خطاب و مورد سلام کرد چه بعد از ذکر اصحاب توجه به ایشان بیشتر می شود تا این که آن ها را در ذهن حاضر ساخته مورد خطاب می نماید چنان چه در «ایاک نعبد قریب» (4) به این وجه مذکور است.

فایده

ص: 179

اشاره کردیم که در این عبارت، تأیید است و الفاظی چند در السنه فصحاء و عبائر عرب عربا متداول است که در مقام تأیید ایراد می نمایند ما معدودی از آن ها که مستعذب و فصیح و دائر و قریب به افهام است در این جا ذکر می کنیم.

الف: لا افعل ذلك ابدا ما اختلف العصران.

ب:ماكر الجديدان.

ج: ما اختلف الملوان.

د: ما اصطحب الفرقدان.

ه : ما تعاقب العصران و الفتيان.

و: ما لاح النيران.

ز: ما حنت النيب.

ح: ما اورق العود.

ط: ما دعا الله داع.

ى: ما عن في السماء نجم.

يا: ما طلع فجر.

یب: ما بل بحر صوفه

یح: ما هتفت حمامه

يد: ما لاح عارض.

یه: ما در شارق.

یو: ما ناح قمری.

يز: ما ان كان في الفرات قطرة.

يح: حتى يحن الضب فى اثر الابل الصادرة.

يط: ما اختلفت الدرة و الجرة (1) .

ک: ما اختلف الاجدان.

كا: ما غرد الحمام.

ص: 180

کب: و لا افعله اخرى الليالي.

کج: حتى يرد الضب.

کد: ما اطت الابل.

که: ما خوى الليل و النهار.

کو: ما حد الليل و النهار.

كز: ابد الابد.

كح: أبد الآبدين.

کط: أبد الآباد.

ل:سن الحسل (1) .

این جمله سی کلمه اند که بنده از کتاب مزهر اللغة جلال سیوطی و کتاب الفاظ کتابیه عبدالرحمن بن عيسى الهمدانی انتخاب کرده ام و در کلمات ارباب فصاحت و بلاغت یافته ام و الفاظ دیگر هست که جامع شرایط مذکوره نیست اگر استقصاء بخواهند به این دو کتاب و اصلاح المنطق ابن السكيت (2) و تهذیب الاصلاح خطیب تبریزی رجوع نمایند.

«الدقيق خلاف الجلیل» (1) ، اگر چه جای دیگر غلیظ را ضد دقیق گرفته (2) و این به میزان نظر درست نیاید چه لازم او آن است که غلیظ و جلیل به یک معنی باشند چنان چه ظاهر فارابی در دیوان الادب همین است چه عظم را به ضخامت تفسیر کرده و ضخامت را به غلظت تفسیر کرده اند.

و رفع این اشکال چنان است که بنای علمای لغت بر تحقیق و تحدید معانی حقیقیه نیست چه غالباً این مطلب از یک استعمال به دست نمی آید و گاه می شود که اگر آدمی خود اصل معنی را بداند عبارتی که وافی به او باشد ندارد که در مقام افهام تعبیر به او کند لهذا لغويين به لوازم معانی یا معانی قریبه از مقصود که در حوالی مراد باشد به اختلاف افهام و تفاوت سلق در عبارت و نظم تعبیر می کنند این است که گاه می شود که اختلاف فاحش بین دو لغوی در معنی لفظ واحد حاصل می شود با این که محقق بصیر می داند که خلافی نیست بلکه هر یک لازمی را ادا کرده اند که ملزوم مشترک است و حاق معنی اوست.

و غالباً ادبایی که نسابه لغت و فقیه لسان عرب اند این معانی را به زحمت و تتبع تحصیل کرده بیان می نمایند و اگر کسی به طریقه آن ها مأنوس و خود در لسان عرب و وجوه تقلبات و انتقالات عرب در معانی متتبع باشد و به نظر علمی تحقیقی - نه نظر قشری حفظی تعلمی - تأمل نماید می تواند خود در کثیری از موارد غیر منصوصه استفاده وجوه لطیفه و اسرار بدیعه نماید و به این بیان که ما در این جا کردیم فتح باب عظیمی در فهم لغات می شود و اختلافات كثيره بين كلمات لغویین که در فهم کتاب و سنت از برای فقهاء مرجع هستند رفع خواهد شد؛هان نیک متفطن باشد و غنیمت شمار.

مصیبت اسم فاعل از اصابه است و در اصل به معنی رسیدن است لکن غالب شده بر مصیبت استعمال در بلیه که به کسی برسد بر وجهی که اگر موصوفی نداشته باشد، متبادر از او این معنی است به خلاف صورت بودن موصوف مثل افکار مصیبه و سهام مصیبه؛ و توهم اشتراک بین این دو معنی غلط است.

رزیه در اصل رزیئه - به همزه - است و به جهت تخفیف همزه قلب به یاء می شود مثل خطیئه و خطیه و او هم به معنی مصیبت است.

و مناسب آن است که یکی دو فقره از اخبار و آثار عظم مصیبت آن جناب در اسلام

ص: 182

بنویسم اگر چه متأمل بصیر شاهدی بر این دعوی نخواهد چه از اول دنیا تا کنون بعد از مراجعه تواریخ و سیر واقعه [ای] به این بزرگی ندیدیم که امتی پیغمبرزاده خودشان را با اصحاب و اهل بیت یک روز بکشند و رحل و متاع او را غارت کنند و خیام او را بسوزانند و سر او و اصحاب و اولاد او را با عیال و اطفال شهر به شهر کوی به کوی ببرند و یک سره پشت پای به ملت و دینی که اظهار انتساب به او می کنند بزنند و سلطنت و قوت ایشان به استناد به همان دین باشد نه دین دیگر و ملت دیگر.

و مطابق و مصدق این معنی است روایت امالی از صادق آل محمّد علیهم السلام که امام حسین علیه السلام روزی بر امام حسن علیه السلام وارد شد چون چشم وی بر برادر افتاد گریست فرمود: ای اباعبدالله چه تو را به گریه در آورد؟ گفت گریه من به جهت آن بلایی است که بر تو می آید، امام حسن علیه السلام گفت: آن چه با من می کنند سمی است که به من می دهند و لکن روزی چون روز تو نیست سی هزار نفر به سوی تو آید همه مدعی آن باشند که از امت جد تواند و منتحل دین اسلام اند و اجتماع بر قتل و ریختن خون و انهتاک حرمت و سبی نساء و ذراری و غارت مال و متاع تو می کنند و در این هنگام لعنت بر بنی امیه فرود می آید و آسمان خون می بارد و هر چیز بر تو می گرید حتی وحوش در بیابان ها و ماهی ها در دریا ها (1) .

و ما سه خبر غیر از این در این جا نقل می کنیم.

الف: شیخ اجل اقدم اوثق أبوالقاسم جعفر بن محمّد بن قولويه القمي - رضي الله عنه و ارضاه - در کامل الزيارة سند به صادق آل محمد علیه السلام می رساند که فرمود چون حسین کشته شد اهل ما شنیدند که منادی ندا کرد:«الیوم نَزَلَ الْبَلَاءُ عَلَى هَذِهِ الْأُمَّةُ»، امروز بلا نازل شد بر این امت و از این پس فرحی نخواهند دید تا قائم شما علیه السلام قیام کند و سینه های شما را شفا دهد و دشمنان شما را بکشد و به واسطه خون ریخته شما خون ها بریزد. و اهل بیت ما از این ندا به فزع در آمدند و گفتند ناچار واقعه ای باید دست داده باشد که ما ندانیم بعد از چندی خبر شهادت حسین علیه السلام رسید چون حساب کردند آن ندا در همان شبی بود که حسین کشته شده بود در روز او (2) .

ب: در علل الشرایع از عبدالله بن الفضل روایت کرده که به صادق آل محمد علیه السلام گفتم: یابن رسول الله چگونه روز عاشوراء روز مصیبت و غم و جزع و بکا شد و روز وفات

ص: 183

رسول خدای و فاطمه و امیر المؤمنین و حسن علیهم السلام به این مرتبه نشد؟ فرمود: همانا روز کشتن حسین مصیبت او اعظم از سایر ایام است.

و جهت این آن است که اصحاب کساء که اکرم خلق بودند پنج تن بودند و چون پیغمبر صلی الله علیه و اله و سلم رفت، تسلی مردم به علی و فاطمه و حسنین علیهم السلام بود. چون فاطمه علیها السلام رفت،به امیر المؤمنين علیه السلام و حسنین علیهما السلام و چون امیر المؤمنین رفت به حسنین علیهما السلام و چون حسن رفت به حسین علیه السلام و چون حسین علیه السلام رفت یک تن از اصحاب کسا نماند که تعزی و تسلّی خلق به او باشد و رفتن او چون رفتن جمیع آن ها شد چنان چه بقایش چون بقای جمیع بود پس از این جهت روز قتل حسین اعظم ایام شد از جهت مصیبت راوی می گوید :گفتم: یا بن رسول الله چرا در علی بن الحسین عز او سلوه خلق نبود چنان چه در آباء کرام او بود؟ فرمود: بلی علی بن الحسين علیهما السلام السيد عابدان و امام زمان و حجت خدای بر خلق بعد از پدران خود بود ولکن او ملاقات رسول صلی الله علیه و اله و سلم نکرده و تلقی سماعی که علی و حسنین علیهما السلام را بود برای او نبود و علمش به وراثت بود و امیر المؤمنین و فاطمه و حسنین علیهم السلام را مردم با رسول خدای در احوال متوالیه دیده بودند و به هر یک نظر می کردند متذکر حال او با رسول صلی الله علیه و اله و سلم و اقوال او در حق ایشان و برای ایشان می شدند چون همه رفتند، خلق فاقد مشاهده آن جماعت شدند که اکرم خلق بودند بر خدای تعالی و در هیچ یک فقد همه نبود مگر در فقد حسین علیه السلام چه آخر همه رفت از این روی روز قتل او اعظم ایام شد به حسب مصیبت (1) .

در این حدیث مبارک چند جا تصریح کرده به این که مصیبت سيد الشهداء علیه السلام اعظم مصائب است بر مسلمین و مؤید مضمون این حدیث است کلامی که از عالمه غیر عقیله رسالت و رضیعه ثدی عصمت حضرت زینب ارواحنا لتراب اقدامها الفداء در ارشاد شیخ مفید رضی الله عنه و جز او منقول است که در شب عاشوراء به سيد الشهداء علیه السلام عرض کرد: «وا ثكلاه ليت الموت اعدمنى الحياة اليوم ماتت امّى فاطمة و أبى على و اخى الحسن يا خليفة الماضي و ثمال الباقي» (2) .

ج: در خصال از عمر بن بشر نقل می کند که به أبو اسحاق گفتم - یعنی صادق آل محمد علیهم السلام چه این از کنای آن جناب است- :چه وقت مردم ذلیل شدند؟ فرمود: آن روز

ص: 184

که حسین کشته شد و ادعاء شد زیاد و کشته شد حجر بن عدی (1) .و شرح واقعه ادعای زیاد إن شاء الله - در حال عبيد الله بن زیاد - لعنه الله - خواهد مذکور شد و از این منقوله اخبار که دلالت بر عظم این مصیبت در اسلام داشته باشد بسیار و بی شمار است و مقتضای اختصار استقصای آن ها نیست.

بحار (1) مذکور است.

ب: در بحار (2) از محاسن برقی (3) روایت فرموده از حضرت صادق صلی الله علیه که تعالی موکل فرموده به حسین هفتاد هزار ملک که صلوات می فرستند بر او هر روز خدای آشفته و غبارآلوده از وقتی که کشته شد تا هر وقت که خدای خواهد.

ج: در کامل الزیارة حديث مفصلی است که مشتمل است بر این که ملائکه مطیف به حایر حسین علیه السلام شب و روز گریه می کنند و فتوری ندارند جز وقت زوال و وقت طلوع فجر که در این دو وقت با ملائکه آسمان که به زیارت قبر حسین می آیند گفتگو می کنند و از اخبار آسمان پرسش می نمایند (4) .و ذیل حدیث - إن شاء الله - در فقره دیگر مذکور می شود و این محصل بعضی بود که نقل به معنی شد نه ترجمه تام.

د: هم در کامل الزیارة است که صفوان جمال گفت: به حضرت صادق علیه السلام عرض کردم در راه مدینه - در حالی که ما عازم مکه بودیم - چرا محزون و غمنده و شکسته خاطری؟ فرمود: اگر بشنوی آن چه من می شنوم هر آینه باز می داشت تو را از این سؤال.گفتم: چه می شنوی؟ فرمود: ابتهال ملائکه را به سوی خدا بر قتله امیر المؤمنین و قتله حسین و نوحه جن و بكاء ملائکه را که حول او هستند و شدت جزع ایشان را دیگر که مستلذ و متنعم به طعامی یا شرابی یا خوابی می شود (5) ؟

ه : هم در کامل الزيارة سند به إسحاق بن عمار می رساند که می گوید به حضرت صادق علیه السلام گفتم: در شب عرفه در حایر بودم و نماز می کردم در آن جا قریب به پنجاه هزار نفر مرد با روی های جمیل و روح های طیب دیدم و تا صبح تلاوت می کردند چون فجر طالع شد سجود کردم آن گاه سر از سجده برداشتم و کسی دیدم. فرمود: پنجاه هزار ملک در حال قتل حسین بر او مرور کردند و عروج نمودند خدایشان وحی فرستاد که بر پسر حبیب من مرور کردید در حالتی که مقتول می شد و نصرت نکردید.هان، هبوط کنید به زمین و

ص: 186

اشعث و اغبر نزد قبر او باشید تا قیام کند قائم (1) .

و: در عیون (2) و امالی (3) است از حضرت رضا در حدیث ریان بن شبیب که: چهار هزار از ملائکه برای نصرت حسین به زمین فرود آمدند و او را کشته یافتند از این روی ایشان آشفته و گردآلود نزد قبر او هستند تا قائم قیام کند و از انصار او باشند.

ز: در کامل الزیارة از سلمان (4) نقل شده که باقی نماند در آسمان ملکی که نازل نشود بر رسول خدا و تعزیه ندهد او را در فرزندش حسین و خبر ندهد او را به ثواب خدای و حمل نکند تربت او را به سوی او (5) .

ح: هم در کامل از ابن عباس رضی الله عنه نقل کرده که اول ملکی که به حضرت رسالت آمد خبر قتل حسین آورد جبرئیل روح الامین بود که با بال های گشوده گریه کنان و صیحه زنان آمد و از تربت او حمل کرده بود که رایحه مشک داشت (6) .و در کامل به سند دیگر این روایت را نقل کرده [است] (7) .

فصل: در آثار و انقلابات که در فلک و فلکیات در آن مصیبت عظمی و خطب فادح روی داده.

و ذکر معدودی از اخبار امامیه - ضاعف الله اقتدار ها و نصر من لدنه انصار ها - در این باب.

الف: در تفسیر جلیل شیخ اجل اوثق اقدم قدوة الطائفة على بن إبراهيم بن هاشم القمي - رضي الله عنه و ارضاه - در ذیل این آیه مبارکه ﴿لَمْ نَجْعَلْ لَهُ مِنْ قَبْلُ سَمِيّاً﴾ (8) از جابر روایت می نماید که باقر علوم النبیین فرمود:یحیی بن زکریا همنامی نداشت پیش از

ص: 187

خود و حسین بن علی همنامی نداشت پیش از خود. گریست آسمان بر ایشان چهل صباح،و هم چنین آفتاب بر ایشان گریست. و گریه آفتاب آن بود که طلوع و غروب به حالت سرخی داشت و گفته شده که بکای آسمان بکاء اهل اوست که ملائکه باشند (1) .و این جمله از کلام خود علی بن ابراهیم باید باشد و اشاره به ضعف او کرده تعبیر به لفظ «قیل» و البته ضعیف است چه دلیلی بر این تأویل نیست بلکه اخبار صریح در معنی حقیقی است؛ چنان

چه در تضاعیف این شرح معلوم خواهد شد.

ب: در کامل الزیارة روایت می کند که امیر المؤمنین علی علیه السلام در رحبه کوفه این آیه مبارک تلاوت می فرمود:﴿فَما بَكَتْ عَلَيْهِمُ السماء و الارض و ما كانُوا مُنظرين﴾ (2) ناگاه حسین از دری از در های مسجد در آمد فرمود:«أَمَّا انَّ هَذَا سَيُقْتَلُ وَ يَبْكىَ عَلَيْهِ السَّمَاءِ وَ الارض» (3) .

ج: در امالی (4) و علل (5) است که میثم تمار به جبله فرمود که ای جبله بدان که حسین بن علی سید شهیدان است و مر اصحاب او را بر سایر شهیدان درجه ای است یا جبله آن گاه که نظر کنی به آفتاب که سرخ باشد چون خون تازه بدان که سید الشهداء مقتول شده [است]. جبله گفت: روزانه از حجره بیرون آمدم آفتاب را دیدم بر دیوار ها چون چادر های معصفر صیحه زدم و گریه کردم و گفتم سوگند با خدای که سید ما حسین بن علی کشته شد.

د: در امالی (6) و عیون (7) از ریان بن شبیب نقل کرده است که حضرت رضا فرموده که:

آسمان های هفتگانه و زمین ها بر حسین بگریستند.

ه: در کامل الزیارة مسنداً از مردی از اهل بیت المقدس نقل کرده که بعد از قتل

ص: 188

حسین دیوار ها سرخ شد مانند خون بسته و سه روز باران خون تازه آمد (1) .

و: شیخ اجل اعظم اوثق عبدالله بن جعفر الحمیری در قرب الاسناد از حنان روایت کرده که صادق آل محمد فرمود:«زُورُوا الْحُسَيْنَ وَ لَا تَجْفُوهُ فانّه سَيِّدُ الشُّهَدَاءِ وَ سَيِّدُ شَبَابِ أَهْلِ الْجَنَّةِ وَ شَبِيهُ يحيی بْنِ زکریا»و بر ایشان گریه کرد آسمان و زمین (2) .

ز: در کامل الزیارة از علی بن مسهر القرشی حدیث کرده که جده من حسین را دریافت کرده وقتی که کشته شد و گفته یک سال و نه ماه بزیستیم و آسمان مانند خون بسته بود و آفتاب چون خون می نمود (3) .

ح: هم در کامل الزيارة است که داود بن فرقد از صادق آل محمد صلی الله علیه و اله و سلم حدیث می کند که فرمود سرخ شد آسمان در قتل حسین یک سال. و فرمود: گریست آسمان و زمین بر حسین بن علی یک سال و بر یحیی بن زکریا و گریه او سرخی اوست (4) .

ط : در کامل سند به محمّد بن سلمه می رساند عمّن حدثه قال: لما قتل الحسين امطرت السماء تراباً احمر» (5) .

ی: هم در کامل الزيارة سند به سيد الساجدین می رساند که :فرمود: آسمان نگریست از آن وقت که آفریده شد مگر بر یحیی بن زکریا و حسین بن علی گفتم گریه او چیست؟ فرمود هرگاه جامه را مقابل او نگاه می داشتند مانند اثر براغیث از خون بر جامه پدیدار می شد (6) .

و از این قبیل اخبار زیاد ،است پاره [ای] از این مقوله در ذکر عموم مصیبت مذکور می شود و در این مقام و این مختصر مقتضی تفصیل و احاطه به جمیع آن ها نیست و همین قدر که در این مقام مذکور شد کفایت است.

اهل بیت نمودند.

ش: «فاء» برای تفریع است و حقیقت ،تفریح افاده مدخلیت حکم سابق است در لاحق.

و در این مقام چون عظم مصیبت را متذکر شده موجب تهیج نفس و ثوران عداوت گشته صدد لعن اعدا برآمده پس بزرگی رزیت و جلالت خطب را دخلی در این لعن است و حقیقت معنی آن است که چون چنین است پس خدای لعن کند این گروه را و «فاء» تفریع عکس فای تعلیل است مثل «اضربه فقد قام» و این به نظر ظاهری نحوی است و به تدقیق ادبی و تأمل اصولی هر دو یک اند و حقیقت هر دو افاده علیت است غایة الامر در یک جا سابق علت لاحق است و در دیگر جای عکس آن است.

لعن - چنان چه از اساس (1) و نهایه (2) و دیوان الادب و غیر آن ها استفاده می شود - به معنی طرد و تبعید است و لعنت از خدای طرد از مقام قرب و تبعید از جوار رحمت است و در خلق - چنان چه در نهایه است - به معنی دعا و سب است و این بنده را عقیده چنان است که از قبیل جزاه خیراً باشد و این ،کلام اجمالی از او در لفظ سلام گذشت و نظیر آن در لفظ صلوات خواهد آمد؛ بمنه وجوده.

أمة به معنی گروه و جماعت است و گاه به معنی یک نفر استعمال شود چنان چه در حدیث معروف «یحشر قس أمة واحدة» (3) وارد شده-و مراد قس بن ساعدة الايادی است که به فصاحت شهرة آفاق است و مثل «افصح من قس» (4) اشاره به حال وی است و او قبل از بعثت خبر داده نبوت پیغمبر و امامت ائمه اثنا عشر و اشعار او در کتب مسطور است و معاصر مورخ را در تفسیر این کلمه خطایی واضح دست داده که حدیث را تنزیل بر حضرت أبو طالب کرده و قس را بی مساعده عرف و لغت کنایه از آن جناب گرفته [است] (5) - و هم چنین در کریمه ﴿انَّ إِبْراهِيمَ كانَ أُمَّةً قانِتاً لِلَّهِ﴾ (6) گفته اند.

و بعض علماء را در این تأویلی دیگر است و آن چنین است که هر پیغمبری به حکم

ص: 190

ریاست و احاطت به مقام امت کل امت است و ایشان به منزله اجزاء اویند، پس هر چیزی که به اوشان رسد به او رسد و بزرگی ایشان بزرگی اوست و هم چنین به حکم آن نوع از یگانگی که بین کل و جزء است مجموع امت را از کمالات نبی نصیبی است از این جهت است که امت مرحومه خیر الامم شدند. و این بیانی است که در کلیه رؤسا - هر چند ریاست ظاهریه باشد - به اعتبار عرفی متمشی خواهد بود چه هر رئیسی به لحاظ مطاعیت جهت و تسلطی بر مرؤوسین دارد که به آن اعتبار آن ها را جزء خود فرض می کند. و این جزئیت تقدیریه منافی بساطت نیست و لازمه احاطت هست و از این روی کار آن ها را به خود نسبت می دهد و یا آن ها را با خود فرض می کند و می گوید ما چنین کردیم و ما چنین گفتیم. تأسیس - چنان چه در تاج المصادر و منتهی الارب (1) و مصباح (2) است - بنیاد نهادن است و اساس بنیاد است و نسبت تأسیس به اساس مبنی بر تجرید است مثل ﴿اسری بِعَبْدِهِ لَيْلًا﴾ (3) ، پس به معنی مطلق جعل است و اساس به لسان مشهور نحویین مفعول است. و در امثال این عبارت اشکالی است که مجمل او آن است که مفعول به عبارت از چیزی است که اثر فاعل به او برسد و بر او واقع شود پس وجود مفعول به قبل از فعل لازم است تا بتواند متحمل آن اثر شود و در جایی که ذات شيىء به نفس فعل فاعل حادث شود، در آن جا نمی شود او را مفعول به اعتبار کرد چنان چه عبدالقاهر (4) و صاحب کشاف (5) و اتباع او در مثل ﴿خلق الله السموات و الارض﴾ (6) در خاطر دارم که این اشکال را ایراد کرده اند.

و در جواب ملتزم شده اند که این گونه منصوبات مفعول مطلق اند و دلیلی نیست بر این مفعول مطلق مصدر باشد چه مفعول مطلق آن است که فعل فاعل باشد و اثر او چه حقيقةً مفعول و آن چه از فاعل حاصل شده اوست و در مثل «ضربت زيداً» مفعول حقیقی ضرب است و زید مَن فُعِلَ به الضرب است لهذا او را «مفعول به» گفتند و نایب فاعل که لفظ مفعول باید باشد در این عبارت ثانیه مصدر آن فعل است که ضرب باشد. مثلاً غاية

ص: 191

الامر این است که در اغلب مواضع اثر از مقوله معانی و احداث است و گاه از مقوله ذوات است چنان چه در خلق و جعل و ایجاد و اشباه اوست چنان چه حافظ شیرازی می گوید:

گفتم این جام بلورین به تو کی داد حکیم *** گفت آن روز که این گنبد مینا می کرد

که نفس گنبد را کار اعتبار کرده چه فیض جاعل و اثر ،فاعل ذات گنبد است نه وصف او. و این اشکال در عربیت نظیر اشکالی است که در حکمت الهی وارد شده در حمل وجود اشیاء که با قاعده فرعیت که اثبات معنی برای شییء فرع ثبوت مثبت له است تنافی دارد از این جهت بعضی انکار قاعده فرعیت کردند و با ضرورت عقول مخالفت نمودند و طایفه [ای] چون: محقق دوانی و اصحاب او - تخصیص قاعده فرعیت به غیر وجود دادند و محققین - مثل: شيخ رئيس أبو على (1) و استاد البشر خواجه و جز ایشان - گفتند که وجود ثبوت شییء لشییء نیست بلکه ثبوت شیئ است پس در حقیقت حمل وجود تخصص است نه تخصیص و این حق و تحقیق است و در موضع خود ما مفصلاً تقریر کرده ایم و هم چنین است در این مسأله که این جا فعل شییء به شییء نیست بلکه فعل الشییء است و فرق نیست ما بین «فعلت الضرب» و «جعلت الاساس: أى خلقته و فعلته و اوجدته».

و این سخن اگر چه بر ظاهریین از نحات و بینظران سخت مشکل آید ولی اهل تحقیق بعد از تأمل چندان بعید نشمارند چنان چه زمخشری که استاد فن بلاغت و مؤسس فهم معانی الفاظ است بدین ملتزم شده و اشاره کرده است ولی جواب این اشکال بر وجه تحقیق عربیت و مناسب مذاق حکمت آن است که در جمیع این موارد این الفاظ «مفعول به» باشد با التزام به همین تقریر که در فوق کردیم چه هر ماهیت را با قطع نظر از وجود توان اعتبار کرد و به این ملاحظه لواز می دارد که آن ها را لوازم ماهیت گویند.

و در این اعتبار خود اجزایی دارد که متألف و ملتئم از آن ها است و به این لحاظ تقرر ماهوی حاصل می شود چنان چه مثلث - مثلاً - ماهیتی دارد که متألف از سطح و خط است که دو ضلع و یک وتر او باشد و بعد از این ملاحظه وجود عارض او می شود و این عروض در عقل مسلم کل است خواه قائل به اصالت ماهیت باشند و خواه قائل به اصالت وجود چه فرق بین این دو مذهب به حسب اعتباریت و اصلیت در خارج و نشات ترتب آثار است نه در

ص: 192

لحاظ عقلی و اعتبار ذهنی و مرکوز در اذهان عرفیه و ملحوظ در اوضاع لغویه این معنی است. و به این ملاحظه احراز موضوع در استصحاب حیات و وجود می کنند، چنان چه در فن اصول فقه تقریر داشته ایم بلکه بالاتر از این می توان گفت که اوهام عوام و اذهان عرف منطبق بر مذهب جعل انصاف است.

بالجملة به این ملاحظه گفتیم در مثل «خلق» و «جعل» و «اوجد» و اشباه این ها ماهیت را مفعول به می گیرد و وجود را اثر چنان چه در قضیه «زیدُ موجودُ» و «زیدُ معدومُ» همین ملاحظه در عقل می شود و الا یا اجتماع نقیضین خواهد شد و یا حمل ذاتی غیر مفید چه اگر زید را معدوم اعتبار کنند اول است و اگر موجود ملاحظه شود ثانی است. و جواب این است که صرف الماهية موضوع است که از هر دو طرف در حد ذات خالی است و منتقش به هر دو نقش و مکتسی به هر دو لباس می شود و تحقیق این مطالب را ما - بعون الله تعالى - در محال خود از اصول و حکمت الهی کرده ایم و این مقام مقتضی بیش از این بسط نیست و صلاح صفدی در شرح لامیة العجم در تفسیر این بیت که

و الدهر يعكس امالى *** ..........................

اباطیلی چند ملفق کرده در حل شبهه مذکوره که با هیچ یک از اصول و قواعد علمیه راست نیاید و اگر طول سخن موجب ملال نبود تعرض خصوص کلمات او می کردیم و مخالفت آن ها را با قواعد کلامیه و اصول عربیت بیان می نمودیم. و امثال او معذورند در جهل به تحقیق این مطالب«فان لكلّ صناعة اهلاً و لكلّ كريمة فحلاً»

خلق الله للحروب رجالاً *** و رجالاً لقصعة و ثريد

ظلم در اصل لغت - چنان چه در دیوان الادب و صحاح (1) و مصباح (2) و قاموس (3) و منتهی الارب (4) است - به معنی وضع چیزی در غیر موضع خودش است و در نهایه گفته: اصل او عدول از طریق است (5) و وجه اول اقوی است به جهت تطابق جماعتی و مساعدت قرائنی. و

ص: 193

گاه شود که به معنی نقص آید چون ﴿وَ لَمْ يَظْلِمُ مِنْهُ شَيْئاً﴾ (1) و گاه به معنی منع آید، چنان چه :«ما ظلمک ان تفعل أی ما منعک» و از این معنی مأخوذ است ظلمت چه او سد بصر و منع باصره از ابصار و رؤیت می کند.

جور به معنی عدول از طریق آید و به معنی تعدی نیز هست و اصل اول است چنان چه بزرگان فن تصریح کرده اند.

اهل البيت منصوب به اختصاص است اگر چه بعد از ضمیر خطاب واقع شده چنان چه در «بک الله نرجو الفضل» ملتزم شدند. و این ترکیب در ادعیه و زیارات ماثوره از اهل بیت متکرر است و حکم نحات به شذوذ، اگر به حسب قیاس است مسموع است و اگر به حسب استعمال است یا ورود ممنوع و ما در محل خودش اثبات حجیت الفاظ ائمه بر قوانین مشترکه علمیه که اختصاصی به قول شیعه که قائل به عصمت اند، نداشته باشند کرده ایم بر که سبقت نگرفته کسی به او بعونه تعالی و مراد به بیت بیت رسالت و نبوت است که به جهت عهد، تعریف شده چنان چه در آیه تطهیر است. و فی الجملة بعد از این اشاره خواهیم کرد؛بمنه وجوده.

و در این عبارت چند فقره است که در ضمن چند مسأله اشاره اجمالیه به آن ها می شود.

مسأله

مراد از آن امت که تاسیس اساس ظلم کردند یا عموم آن ها هستند که در روز وفات پیغمبر هنوز جسد مبارک را حمل نکرده و غسل نداده به طلب ریاست باطل و حطام زایل رو به سقیفه بنی ساعده ،گذاشته مخالفت با نصوص و آیات مشهوده و مبالغات غیر معدوده که حضرت رسالت کرده ملک و خلافت را از خانواده وحی و تنزیل بیرون بردند و دست به دست ما بین تیم و عدی و امیه و سایرین گرداندند و جمیع مفاسد مستند به آن ها است چه اگر حق را تمکین می کردند و به اهلش می رساندند و خود تصرف نمی نمودند اعلاء کلمه حق و املاء «لا» مطلق (2) می شد و عدل روی زمین را فرو می گرفت و شوکت اسلام قاهر کفر می شد و ائمه هدی نشر احکام و اقامه نظام می فرمودند و این ظلم و فسق که روی زمین را گرفته و دول باطله که مستولی شده اند نبود و آن قدر خون های باطل که در حروب ریخته شد و معاصی عظیمه که گفتنی و نوشتنی نیست و واقع شد و می شود نمی شد.

ص: 194

چنان چه شیخ کشی رحمه الله از داود بن النعمان روایت فرموده که کمیت بن زید الاسدی بر حضرت صادق علیه السلام وارد شد و در اثناء مجلس عرض کرد یا سیدی سؤال می کنم از تو مسأله ای و آن حضرت تکیه داده بود برخاست و مستوی بنشست و وساده را در سینه مبارک بشکست که تکیه گاه خود نماید آن گاه فرمود پرسش کن عرض کرد سؤال می کنم تو را از حال آن دو؟ فرمود: ای کمیت بن زید ریخته نشد در اسلام اندازه یک محجمه از خون و نه کسب شد مالی از غیر حلال و نه نکاح شد فرجی از حرام مگر این که در گردن آن ها است تا روزی که قیام کند قائم ما و ما طایفه بنی هاشم امر می کنیم کبار و صغار خودمان را به سب آن ها و برائت از آن ها (1) .

بلکه در بعض اخبار وارد شده که گناه اولین و آخرین در گردن سامری این امت است که عجل را دعوی ریاست تلقین کرد و بعد از رفتن موسی مردم را از هارون منصرف کرده: ﴿قَالَ النَّبِيُّ لَعَلَى أَنْتَ مِنًى بِمَنْزِلَةِ هَارُونَ مِنْ مُوسَى﴾ (2) استناد افعال آخرین به او ظاهر است. و اما پیشینیان استناد افعال شان به آن ها به همان نمط است که خیرات سابقین مستند به وجود محمّد و آل محمّد است چه هر کس در صفتی کمال بیابد ناقصین در آن وصف از مرتبه نفس و درجه حقیقت او بهره یابند و قسمت برند خواه سابق و خواه لاحق؛ و بیان این مسأله شایسته این موضع نیست.

و محتمل است که مراد از امت همان شخص باشد چه او مثیر فتنه و مؤسس این بدعت بوده و اول کسی بود که بیعت کرد در سقیفه و از این جهت علماء عامه گفته اند: اجماع منعقد شد بر خلافت فلان به بیعت فلان و بر عموم مسلمین واجب شد متابعت او (3) .و این سخن را برای تصحیح اجماع گفته اند چه مسلّم و متفق عليه نزد خود ایشان است و در صحاح ایشان وارد شده که امیر المؤمنین علیه السلام و بنی هاشم و جماعتی از خواص صحابه مثل زبیر و عمار و سلمان و حذیفه و ابوذر و جز ایشان - ما دام حيات فاطمه علیها السلام نکردند (4) و با وجود تخلف آن ها اجماع منعقد شد به بیعت همان یک نفر و از این جهت بر اینان واجب بود متابعت و برای آنان جایز بود سوختن خانه فاطمه برای حفظ نظام امت

ص: 195

صلاح خلق اگر چه علی و حسنین و فاطمه علیهم السلام در آن خانه بودند، چنان چه ابن عبدربه در عقد (1) و صاحب روض المناظر تصریح کرده اند و مسعودی در مروج الذهب در ذکر فتنه عبدالله بن زبیر روایت کرده [است] (2) . و هم چنین از تاریخ واقدی (3) و طبری (4) و ابن حرابه و صاحب کتاب انفاس الجواهر نقل شده و قاضی القضاة در مغنی (5) در عبارت منقوله در شافی (6) گفته: این تهدید به جهت مصلحت جایز است. نعوذ بالله من الخزى و الخذلان در کدام مذهب رواست که سوختن خانه پیغمبر و دختر پیغمبر و داماد پیغمبر و فرزندان پیغمبر و اقربای پیغمبر و خواص پیغمبر جایز باشد برای رعایت بیعت یک نفر اعرابی جاهل با چون خودی به مخالفت آیات کتاب و نصوص متعدده از خود پیغمبر؟!﴿ما سَمِعْنا بِهذا فِي آبائِنَا الاولين سُبْحَانَكَ انَّ هَذَا الَّا اخْتِلاقُ﴾ (7) .

مسأله

جواز لعن بر آن جماعت را که ظلم حق آل محمّد کردند و تاسیس این اساس و تمهید این قیاس از آیات قرآن به ضمیمه اخبار صحاح اهل سنت استفاده می توان کرد و آن ها که تخلف کردند مخالفت حکم قرآن در این مطلب هم نمودند. و ما در این جای به یک دلیل اکتفاء می کنیم چه عمومات لعن بر ظالمین و کاذبین در قرآن بسیار است و اثبات این هر سه عنوان از برای آن طایفه سهل است بلکه مراجع در اخبار و آثار قاطع به ظلم و افتراء آن هاست و به این که آن ها از دین برگشتند و به آخرت پشت پای زدند و شرح آن دلیل است که خدای تعالی در کتاب کریم می فرماید:﴿انَّ الذین یوذون اللَّهَ وَ رَسُولَهُ لَعَنَهُمُ الدُّنْيا وَ الْآخِرَةِ وَ أَعَدَّ لَهُمْ عَذاباً مُهِيناً﴾ (8) .

در صحیح بخاری وارد است که پیغمبر فرمود: ﴿فَاطِمَهُ بَضْعَهٌ مِنِّی فَمَنْ أَغْضَبَهَا

ص: 196

فَقَدْ أَغْضَبَنِی﴾ (1) .و در صحیح مسلم روایت کرده به یک طریق که رسول خدای فرمود درباره او: « ابْنَتِی بَضْعَهٌ مِنِّی یُرِیبُنِی مَا رَابَهَا وَ یُؤْذِینِی مَا آذَاهَا» (2) .و در صحیح ترمذی حدیث کرده که نبی فرموده: «أَنَّما فَاطِمَةَ بَضْعَةُ مِنًى يُؤْذِينِي مَا آذَاهَا وَ ينصبني مَا أَ نَصْبِهَا» (3) [و] در نسخه [ای این گونه نقل شده است]:«ينضینی ما انضیها».محصل مضمون این اخبار که از این سه که حال تألیف از صحاح سته حاضر بود بلا واسطه استخراج کردم آن است که:فاطمه پاره تن من است غضب او غضب من است و اذیت او اذیت من و تعب او تعب من و رنجوری ،او رنجوری من.

هم در صحیح بخاری در باب غزوه خیبر است که عایشه می گوید فاطمه دختر پیغمبر کس فرستاد به سوى أبو بكر كه طلب ميراث رسول کند از آن چه از فیئ مدینه و فدک و بقیه خمس خیبر داشت أبو بكر گفت:رسول خدا فرمود:«لا نُورِثُ مَا تَرَكْنَاهُ صَدَقَةُ إِنَّمَا ياكل آلِ مُحَمَّدٍ فِى هَذَا الْمَالِ»، سوگند با خدای تغییر نمی دهم چیزی از صدقه رسول را از حالی که در عهد رسول داشت و عمل می کنم در او به عمل رسول خدای پس اباء کرد ابو بکر از این که برگرداند به فاطمه چیزی از آن ها را پس غضبناک شد فاطمه بر ابو بکر در انکار و ترک کرد او را و با او سخن نگفت تا وفات کرد و شش ماه بعد از رسول بزیست و چون وفات کرد شوهرش شب او را دفن کرد و ابو بکر را به جنازه خبر نداد و خود نماز گذاشت بر او (4) .

و ذیل حدیث اگر چه نافع به حال شیعه است ولی ربطی به مطلوب ما ندارد شکر خدا را که از این اخبار صحیحه معلوم شد که أبو بكر فاطمه را به غضب آورد و اذیت کرد و اذیت و غضب فاطمه اذیت و غضب رسول خداست.

هم آية الله العلامة (5) قدس سرة از مسند احمد بن حنبل (6) روایت کرده و ابن روزبهان تقریر

ص: 197

نموده (1) که پیغمبر فرمود: «مِنْ أَذَى عَلِيّاً فَقَدْ آذانى أَيُّهَا النَّاسُ مَنْ آذَى عَلِيّاً بُعِثَ يَوْمَ الْقِيَامَةِ يَهُودِيّاً أَوْ نَصْرَانِيّاً» چون این مقدمه را با مضمون آیه ضمیمه کنی، قیاسی بر این صورت ترکیب می شود که اولی اذیت علی و فاطمه کرد و هر که اذیت علی و فاطمه کرد، اذیت رسول کرده نتیجه قیاس می شود که او اذیت رسول کرده [است]. پس نتیجه این قیاس را صغرای قیاس دیگر کنیم و گوییم: اوّلی اذیت رسول کرد و هر که اذیت رسول کند خدای او را در دنیا و آخرت لعنت کرده و عذاب مهین برای او اعداد کرده دیگر تصریح به نتیجه نمی کنیم تو خود تأمل نما تا نتیجه این قیاس چه خواهد شد و احدی از اهل سنت در هیچ یک از مقدمات این دو قیاس نتوانند مناقشه کرد مگر آن که از قرآن یا صحیح بخاری که اصح کتب است بعد قرآن پیش ایشان دست بردارند و چشم بپوشند؛ و الحمد لله على وضوح الحجة.

و از همین جا حال سایرین که مساعدت با او کردند معلوم می شود چه همه شریک در اذیت علی و فاطمه علیها السلام بوده اند و معاون - بلکه مباشر - ظلم در کثیری از وقایع چنان چه خود آن مظلومه جابجا در کلمات خود تظلم اظهار و تألم از آن جماعت کرده و در کتب معتبره اهل سنت موجود است چنان چه عز الدين أبو حامد عبدالحميد بن أبي الحديد المداینی در شرح نهج البلاغة مکرم (2) از کتاب سقیفه أبو بكر احمد بن عبدالعزیز جوهری نقل کرده (3) و در وصف او گفته:«عالم محدّث كثير الادب ثقة ورع أثنى عليه المحدثون و رووا عنه مصنفاته» و هم شیخ جلیل کبیر و وزیر خطیر بهاء الدين على بن عيسى الاربلي قدس سرة در کشف الغمة از نسخه مقرؤه بر مصنف از آن کتاب که در ربیع الآخر سیصد و سی و دو بر وی قرائت شده روایت فرموده (4) و این هر دو خطبه معروفه مسجد را با کلامی که در جواب زنان انصار فرموده که در احتجاج (5) و بحار (6) و ناسخ التواریخ (7) و جز آن ها مذکورند از آن کتاب ایراد کرده اند و آن کلمات سراپا اظهار تأذی روحانی و تصدّم نفسانی است از آن جمله می فرماید:

ص: 198

«لَبِئْسَ ما قَدَّمَتْ لَهُمْ أَنْفُسُهُمْ أَنْ سَخِطَ اللَّهُ عَلَيْهِمْ وَ فِي الْعَذابِ هُمْ خالِدُونَ» و همین کلمه در اثبات مدعی کافی است و اگر خواهی تفصیل این مقال را یکی از كتب مشار إليها را که متضمن خطبه یا ترجمه اوست ملاحظه کن که از تأمل او تصدیق وجدانی خواهی کرد به حدیث مقطوع الصدور منقول در کتب امامیه مستفيضاً - بل متواتراً - را که صادق آل محمّد فرمود: «لَمَّا مَاتَ رَسُولُ اللَّهِ ارْتَدَّ النَّاسِ الَّا ثَلَاثَةٍ» (1) و في رواية: «الَّا أَرْبَعَةٍ سَلْمَانُ وَ ابوذر وَ الْمِقْدَادُ وَ حذیفه وَ أَمَّا عَمَّارٍ فانه جاص جيصة ثُمَّ عَادَ» (2) .و بعد از ملاحظه این اخبار نیکو ملتفت می شوی چگونه ارکان عموم «الصحابة كلهم عدول» متزلزل شد و بنیان این اصل ممهد خراب و منهدم گشت. و مناسب است ما در این مقام اخباری چند از خصوص کتاب بخاری در ارتداد صحابه و فتن ایشان و بدع مستحدثه که رسول در زمان حیات اخبار کرده ایراد نماییم بر وجه اختصار محض تسجیل صواب و تحصیل ثواب و ما آن اخبار را بالفاظها ایراد می کنیم و به ترجمه نمی پردازیم.

الف: روى البخارى فى باب الحوض عن عبد الله رضی الله عنه عن النبى صلی الله علیه و اله و سلم قال: «أَنَا فَرَطُكُمْ عَلَى الْحَوْضِ وَ ليرفعن رِجَالٍ مِنْكُمْ ثُمَّ ليختلجن ، دونی فاقول : یا رَبِّ اصحابی ! فیقال انک لَا تَدْرِى مَا أَحْدَثُوا بَعْدَكَ» (3) .

ب: عن حذيفه مثله (4) .

ج: عن انس عن النبي صلی الله علیه و اله و سلم:«لیردن عَلَى نَاسٍ مِنْ اصحابى حَتَّى اذا عرفتهم اختلجوا دونی فاقول أَصْحَابِي ! فَيَقُولُ : لَا تَدْرِى مَا أَحْدَثُوا بَعْدَكَ» (5) .

د: أبو حازم ابن سهل بن سعد قال: قال النبي صلی الله علیه و اله و سلم: «انی فَرَطُكُمْ عَلَى الْحَوْضِ مَنْ مَرَّ عَلَى شَرِبَ وَ مَنْ شَرِبَ لَمْ يَظْمَأْ أَبَداً ليردن علی أَقْوَامُ أَعْرِفُهُمْ وَ يُعَرِّفُونِي ثُمَّ يُحَالُ بینی وَ بَيْنَهُمْ».قال أبو حازم: فسمعنى النعمان بن أبي عياش فقال: هكذا سمعت من سهل فقلت: نعم، فقال: اشهد على أبي سعيد الخدري لسمعته و هو يزيد فيها«فاقول انهم مني فيقال:

ص: 199

انک لا تدرى ما احدثوا بعدك فاقول: سحقاً سحقاً لمن غير بعدی».و قال ابن عباس: سحقاً: بعداً، يقال: سحيق بعيد سحقه و اسحقه: أبعده (1) .

ت لها معنى جملة

ه: عن أبي هريره انه كان يحدث ان رسول الله صلی الله علیه و اله و سلم قال: «ليردن عَلَى يَوْمَ الْقِيَامَةِ رَهْطُ مِنْ أَصْحَابِي فيجلون عَنِ الْحَوْضِ ، فاقول یا رَبِّ اصحابی فیقول : انک لَا عِلْمَ لَكَ مَا أَحْدَثُوا بَعْدَكَ أَنَّهُمْ ارْتَدُّوا عَلى أَدْبارِهِمْ الْقَهْقَرَى» (2) .

و: عن ابن المسيب انه كان يحدث عن اصحاب النبى صلی الله علیه و اله و سلم ان النبي قال: «يُرَدُّ عَلَى الْحَوْضِ رِجَالُ مِنَ اصحابی فیحلئون عَنْهُ ، فاقول یا رَبِّ اصحابی فیقول : انک لَا عِلْمَ لَكَ بِمَا أَحْدَثُوا بَعْدَكَ أَنَّهُمْ ارْتَدُّوا عَلى أَدْبارِهِمْ الْقَهْقَرَى». و قال شعيب عن الزهري: كان أبو هريرة يحدث عن النبي صلی الله علیه و اله و سلم: «فيجلون» و قال عقيل:«فيحلّون» (3) .

ز: عن أبى هريرة عن النبى صلی الله علیه و اله و سلم مثله (4) .

ح: أبى هريرة عن النبى قال:«بينا انا قائم فاذا زمرة حتى اذا عرفتهم خرج رجل من بینی و بینهم فقال هلم فقلت :این؟ قال: إلى النار و الله من بینی و بینهم فقال: هلم قلت: اين؟ قال: إلى النار و الله قلت ما شأنهم؟ قال انهم ارتدوا بعدك على ادبارهم القهقرى فلا اراه يخلص منهم الا مثل همل النعم» (5) .

ط: عن ابن أبي مليكة اسماء بنت أبى بكر قالت قال النبي صلی الله علیه و اله و سلم: «أَنَّى عَلَى الْحَوْضِ حَتَّى انْظُرْ مَنْ يُرَدُّ عَلَى مِنکُمْ وَ سيؤخذ نَاسُ مِنْ دونی فاقول يَا رَبِّ منی وَ مَنْ امتی ! فیقال : هَلْ شَعْرَةٍ ما عَمِلُوا بَعْدَكَ وَ اللَّهِ مَا برحوا يَرْجِعُونَ عَلَى أَعْقَابِهِمْ».فكان ابن أبي مليكة يقول: «اللهم انا نعوذ بك أن نرجع على اعقابنا أو نفتن عن ديننا» (6) .

و روى فى كتاب الفتن عن ابن أبي مليكة عن اسماء عن النبي صلی الله علیه و اله و سلم قال: «أَنَا عَلَى حوضى انْتَظَرَ مَنْ يُرَدُّ عَلَى فَيُؤْخَذُ بِنَاسٍ مِنَ دونی فاقول : امتی ! فیقول : لَا تُدْرَى مَشَوْا عَلَى

ص: 200

القهقرى». قال ابن أبي مليكة: « اللهُمَّ إِنَّا نَعُوذُ بِکَ أنْ نَرْجِعَ عَلَی أعْقَابِنَا أو نُفْتَنَ» (1) .

قلت: يمكن التعدد في الاستماع من اسماء و يجوز أن تكون اسماء غير بنت أبي بكر و الظاهر الوحدة، لكن لفظ الثاني اوضح و اصرح.

ى: عن أبي حازم مثل ما مر فى باب الحوض (2) .

يا: عن عبدالله قال: قال النبى صلی الله علیه و اله و سلم: « أَنَّكُمْ سَتَرَوْنَ بعدی أَثَرَةً وَ أُمُوراً تنكرونها قَالُوا : فَمَا تامرنا یا رَسُولَ اللَّهِ ؟ قَالَ : أَدَّوْا اليهم حَقَّهُمْ وَ سَلُوا اللَّهَ حَقَّكُمْ» (3) .

قلت: فيه اخبار باستيثار اعداء الله بفئ اهل البيت كما يوضحه كون الخطاب لابن عباس و في ذيله امر بالتقية و لزوم الصبر كما فيما قبله عن عبدالله بن زيد:«اصبروا حتى تلقونی على الحوض».

يب: عن اسامة بن زيد قال: اشرف النبى صلی الله علیه و اله و سلم على اطم من اطام المدينة فقال: «هَلْ تَرَوْنَ مَا أَرى ؟ قالُوا : لَا ، قَالَ : فانّى لَأَرَى الْفِتَنِ تَقَعُ خِلَالِ بُيُوتِكُمْ كَوَقْعِ الْقَطْرِ» (4) .

يج: عن ابن المسيب عن أبى هريرة:«ستكون فتن القاعد فيها خير من القائم و القائم فيها خير من الماشي و الماشي فيها خير من الساعى من تشرف لها تستشرفه فمن وجد فيها ملجاء أو معاذاً فليعذبه» (5) .

يد: أبو سلمة بن عبدالرحمن عن أبي هريرة مثله.

و اخبار دیگر در صحیح مسلم (6) و ترمذی (7) و سایر کتب اوضح و اصرح از این ها دیده ام و همین قدر برای منصف با دیانت کافی است و از مجموع این چهارده حدیث که در صحیح بخاری است معلوم می شود که رسول خدا خبر از ارتداد جماعتی از صحابه داده و فرموده: فتنه هایی چند حادث می شود که نشسته در آن ها بهتر از ایستاده است و فرموده فتنه در خانه های مدینه چون دانه های باران واقع خواهد شد و فرموده به اهل بیت که بعد از من

ص: 201

حقوق شما را خواهند برد و شما صبر کنید و تحمل فرمایید دیگر منصفی احتمال می دهد که اشاره به غیر از غصب خلافت و ظلم فاطمه علیها السلام باشد. و فتنه عام و بلای شامل جز این و نتایج این کی در اسلام حادث شده؟!

و شیعه که لعن می کنند بر مرتدین و کفار و ظالمین لعن می کنند و إلا اخیار صحابه و خواص ایشان - مثل سلمان و ابوذر و مقداد و حذیفه و عمار و أبوالهيثم بن التيهان و عمرو بن الحمق و حجر بن عدی و عدی بن حاتم علیهم الله- احب خلق اند نزد شیعه بعد از ائمه - صلوات الله علیهم - و در سر و علانیه تعظیم و تکریم آن ها را واجب می شمارند. و البته اگر کسی - العياذ بالله - سب عموم صحابه کند کافر خوانند و تبری از او واجب دانند.علی هذا نسبت سب صحابه مطلقاً به شیعه دادن از مکاید اعد است؛ سبحانک هذا بهتان عظیم.

بلی چون حال صحابه مختلف است - چنان چه شنیدی و از آیات متکاثره که مشتمل بر حال منافقین است نیز معلوم می شود - چه بالضرورة به موت نبی صلی الله علیه و اله و سلم منافقین نمردند پس بعد از وفات پیغمبر صلی الله علیه و اله و سلم حال مردم متشابه بود و تمیزی نداشتند بد از خوب و منافق از مؤمن و ثابت از مرتد معلوم نشد آری رسول الله صلی الله علیه و اله و سلم به نفس نفیس میزانی صحیح و قسطاسی مستقیم از برای این کار تعیین فرمود چه - متواتراً - از طرق فریقین منقول است که فرمود:«انی تارک فیکم الثقلين ما إن تمسكتم بهما لن تضلوا» (1) و در جای دیگر فرمود:«مثل اهل بيتى كسفينة نوح من ركبها نجی و من تخلف عنها غرق» (2) و در جای دیگر فرمود:«الحق مع على و على مع الحق» (3) -رواه ابن مردويه الحافظ كما في غير واحد - و در جای دیگر فرمود: «اللهم ادر الحق معه حيثما دار»-رواه الترمذی فی صحیحه (4) -و به عمار فرمود:«و إن سلك الناس کلّهم وادياً و سلک علی وادیاً فاسلک وادياً سلكه على و خل الناس طراً يا عمار انّ عليا لا يزال على هدى يا عمار ان طاعة على من طاعتی و طاعتی من طاعة الله» - رواه العلامة (5) من طرق الجمهور (6) - و علمای ایشان - مثل

ص: 202

ابن أبى الحديد (1) و ابن حجر (2) و غیر ایشان - به صحت این احادیث اعتراف کردند.

پس میزان هالک و ناجی و فاروق حق و باطل علی و اولاد او باشند هر کس از صحابه با ایشان همراهی کرد و متابعت ورزید او ناجی است و هر که مخالفت کرد هالک و نصيب حزب هالک خواهد بود و قد اجاد القائل:

راز بگشا ای علی مرتضی *** ای پس از سوء القضا حسن القضاء

چون تو بابی آن مدینه علم را *** آفتابی آن شعاع حلم را

باز باش ای باب رحمت تا ابد *** بارگاه ما له کفوا احد

تو ترازوی احد خو بوده ای *** بل زبانه هر ترازو بوده ای

و فی ذلك اقول فى موشحة طنانة نيروزية علوية:

هو شاهين لميزان الرشاد *** بل هو الميزان في يوم المعاد

و على عرفانه تجزى العباد *** بل هو الآخذ من هذا لذاك

يوم يدعوا كلّهم بالغبن (3)

و در این جا لطیفه ای است منقول در رجال شیخ مقدم معظم أبو العباس نجاشی رضی الله عنه که حکایت فرموده از عبدالرحمن بن الحجاج رضی الله عنه که فرموده: در مجلس ابان بن تغلب رضی الله عنه بودیم که جوانی آمد و با وی گفت: ای أبو سعید خبر ده مرا که چند نفر از اصحاب نبی با علی بودند؟ آبان فرمود: گویا تو می خواهی فضل علی را به تابعان او بشناسی؛ یعنی اگر ببینی اصحاب بیشتر متابعت او کردند یقین کنی به جلالت قدر او؟ گفت: آری چنین است ابان فرمود و الله ما نشناختیم فضل صحابه را مگر به اتباع ایشان علی را فقط هر که با علی بود فضیلت داشت نه دیگران.«فقال :أبوالبلاد عض ببظر امه رجل من الشيعة في اقصى الارض و ادناها و يموت أبان لا يدخل مصيبة عليه، قال: فقال أبان له يا أبا البلاد، أتدرى من الشيعة؟ الشيعة الذين اذا اختلف الناس عن رسول الله اخذوا بقول على و اذا اختلف الناس عن على علیه السلام اخذوا بقول جعفر بن محمد علیه السلام» (4) .

بلکه در این موضع کلامی است بالاتر از این و اجمال او آن است که شیعه هیچ یک از

ص: 203

صحابه را سب نکنند و آنان که شیعیان لعن ایشان را جایز دانند از صحابه نیستند چه صحابی کسی است که ملاقات پیغمبر کرده باشد و با ایمان از دنیا رفته باشد. و اطلاق اصحاب بر غیر اینان به علاقه حالت سابقه است و مجاز و لهذا اخبار فضایل صحابه همه را تصدیق می کنیم و می گوییم این جماعت از عنوان صحابه بیرون اند و شاهد این کلام نص حضرت خیر الانام است به این که قاتلین عمار از صحابه من نیستند و شک نیست که معاویه و عمرو بن العاص و عبيد الله بن عمر و جماعتی دیگر از صحابه قاتلین او بودند.لازم این کلام آن است که معاویه و اضراب و اتراب او اصحاب نباشند.

و اما حديث مشار إليه آن است كه أبو عمر و احمد بن عبدربه المالکی الاندلسی در کتاب عقد سند به ام سلمه رضی الله عنها می رساند که پیغمبر به عمّار فرمود: «یا بْنِ سُمِّيتُ ، لا تقتلك اصحابی وَ لکن تقتلك الْفِئَةُ الْبَاغِيَةُ» (1) .و این استفاده و استنباط از مواهب الهیه است در حق این بنده که در کتابی ندیده ام و از کسی نشنیده ام؛ و الله الموفّق بالجملة دخول در این گونه مطالب وظیفه کتب کلامیه است و در این شرح مختصر بیش از این بسط سزاوار نیست و جمله ای از کلمات ایشان در این باب در تضاعيف فصول آتیه مذکور می شود؛ و - بحمد الله - لباب کلام در عدول اصحاب و جور ایشان بر خانواده رسالت مذکور شد.

مسأله

اشکالی نیست در این که لعن اعداء خدا موجب ازدیاد عذاب ایشان است و سید محدث جزایری در بعض تالیفات خود اشکالی در این باب نقل کرده و چند جواب داده و ترجمه کلام او چنین است در این جا اعتراضی قوی است و حاصل او این که لعن فعل لاعن است و فعل کسی چگونه موجب عقاب دیگری شود چه منافی قواعد عدل است؟

و تقریر جواب او از چند وجه است:

یکی: این که خدای تعالی چون تقریر احکام کرد عذابی مقرر کرد در مقابل فعل و ترک و دیگری به ازاء لعن لاعنین و هر دو را به مکلفین شنواند پس هر که اجتراء بر آن فعل کرد خود را عرضه دو عقاب کرده و ظلمی نیست.

دوم: این که این عقاب از قبیل اقتصاص حق است چه اعداء ایشان چون منع از مراتب ایشان کردند و ایشان از خوف پنهان شدند جهل فاش شد و احتیاج به ارزاق معنویه و حسیه پس ایشان از هر لاعنی حقی غصب کردند و عذاب به ازاء اوست.

ص: 204

سوم: این که هر محبّ ایشان چون بشنود آن چه اعداء ایشان کردند، متألم شود و دلش سوخته آید از اندوه و آن عذاب در مقابل این تاثر و الم است (1)؛ این است محاذی عبارت سید.

و این اشکال و جواب به غایت غریب است و نمی دانم چگونه اعتراض را قوی شمرده چه این معنی شایسته تعرض علماء نیست و اهل نظر نباید این گونه حرف های واهی را متعرض شوند و جواب دهند مگر این که بر طریقه اصحاب حدیث که سید مذکور از ایشان است قوتی داشته باشد چه ایشان را عادت بر تعاطی مشکلات و حل معضلات نیست و اگر نه جنابش اشاره به این سخن کرده بود ابداً نمی نوشتم.

و حاصل سخن این بنده آن که آن چه منافی عدل است آن است که عقاب کار کسی راجع به دیگری شود چنان چه در قرآن مجید است ﴿و لا تَزِرُ وازِرَةُ وِزرَ اخری﴾ (2) ولی اگر کسی در ماده مستحق برای لعن و عقاب دعا کند و از خدا بخواهد که عذاب او زیاد شود و خدای به جهت استحقاق آن مدعو عليه عذاب او را زیاد کند عین عدل و رعایت حال مظلومین است و از این جا معلوم می شود که جواب های مذکور هیچ یک ربطی به سؤال ندارد خاصه اول که عین اشکال اصل بر او متوجه است چنان چه متأمل بصیر می داند.و اصل این اشکال در خبر معروف: «ان الميّت ليعذب ببكاء الحى عليه» (3) وارد است و سید اجل مرتضی سلام الله علیه در تأویل خبر سوم از مجلس بیست و سیم از امالی خود مشروحاً متعرض شده (4) هر که خواهد از اهل فضل به آن جا رجوع فرماید.

مسأله

مراد از اهل بیت گاهی خصوص آل عباست چنان چه در آیه تطهیر موافق نقل فریقین چنین است و ظاهر عبارت شیخ اجل امین الاسلام قدس سرة در مجمع البیان آن است که بنای شیعه کلیه بر این مذهب است در کریمه تطهیر (5) ،و گاهی خصوص ائمه اثنی عشر است چنان چه در اخبار تمسک و وجوب متابعت است چه تمسک و متابعت بقول غیر معصوم جایز نیست مطلقاً و معصومی غیر از این چهارده نفر بالاجماع نیست و گاهی مطلق قرابت رسول

ص: 205

است «و هم من تحرم عليهم الصدقة» (1) ، چنان چه در اخبار مودت في الجملة و اعانت تعظیم و تکریم وارد شده [است].

و در فقره زیارت هر سه معنی جایز است و اولی اول و ثانی است و خطاب اگر چه به سيد الشهداء علیه السلام است ولی منافات با این ندارد ورود خطاب به صیغه جمع چه متعارف است در خطاب به شخصی که از قبیله ای است که سایرین از آن جماعت را استحضار کنند در ذهن و در مخاطبه تشریک نمایند گاه برای تشریف و گاه به غرض دیگر. و از این جهت در زیارت جامعه با این که مخاطب واقعی یک نفر است - چنان چه فقره «یا ولی الله» شاهد است - به همه ائمه اطلة خطاب کرده و امام مخاطب را با او ضمیمه ساخته به جهت اعلان به شرافت فضل و جلالت قدر او «السَّلَامُ علیکم یا أَهْلِ بیت النُّبُوَّةِ» می گویند.

و توبا» ایستاد و ثابت شد و از این معنی مأخوذ است ترتیب یعنی به جای ایستاده کردن و مرتبه اسم مکان از این است و راجع به همین معنی است معنی معروف ترتیب که تعریف شده به «وضع الشيىء فى مرتبته» و مراد از دفع از مرتبه و اخراج از مقام الهی همان تمکین نکردن است از ریاست ظاهریه و ولایت صوریه نه حقیقت امامت و واقع خلافت چه او قابل غضب نیست و هزار مرتبه بالاتر از آن است که دست مخالفین به دامان او برسد چه او است الهی و کمالی است نفسانی و درجه ای است وهبی و این که بعض منتحلین اسلام گفته اند ولایت زوجه ائمه بوده و غاصبین به باطل او را تزویج کرده و ناصبین از اولاد ولایت بغیه بوده اند و اخبار عدم طيب ولادت ناصبین را بر این تنزیل نموده و گفته زوج بر حق ولايت ائمه علیهم السلام بودند که خدای تعالی در آسمان تزویج کرده بود ولایت را برای ایشان این سخن بسی یاوه و ناپسندیده است و ماننده به کلمات مبرسمین و اصحاب سوداء است و اولی تر آن که او را هذیان القلم نام دهیم و بیش از این تعرض او و اشاره به فسادش به هیچ وجه لایق شأن علماء و شایسته درجه اهل فضل ،نیست چنان چه حکماء گفته اند:

از سخن پر در مکن همچون صدف هر گوش را *** قفل گوهر ساز یاقوت زمرد پوش را

در جواب هر سؤالی حاجت گفتار نیست *** چشم بینا عذر می خواهد لب خاموش را

و از اشعاری که حضرت رضا علیه السلام در محضر مأمون انشاد فرمود و نسبت به بعض

فتیان آل عبدالمطلب داده - چنان چه در عیون است - این دو بیت است:

اذا بليت بجاهل متكلف *** يجد المحال من الامور صوابا

اوليته منى السكوت و ربما *** كان السكوت عن الجواب جواباً (1)

بالجملة این فقره زیارت مساوق فقره دعای صحیفه است که امام سجاد علیه السلام اشاره به عید اضحی و جمعه و صلات عیدین و خطبه می نماید و عرض می کند: «اللَّهُمَّ انَّ هَذَا الْمَقَامِ لخلفائک وَ اصفیائک وَ مَوَاضِعَ امنائک فی الدَّرَجَةِ الرَّفِيعَةِ الَّتِي خَصَصْتَهُمْ بِهَا قَدْ ابتزوها» (2) و این ابتزاز و ازاله و دفع همه ناشی از افعال صدر سالف و قرن اول است که عدول صحابه باشند و عدالتشان با ظلم اهل بیت و ایذاء فاطمه و احراق خانه او و مخالفت على علیه السلام

ص: 207

بغض حسنین منافات نداشت -چنان چه شمه [ای] از او را شنیدی و شاید در شرح فقرات آتیه نیز اشارتی به جمله ای از آن ها شود - بلکه منافی با تغییر کلیه فروع و اصول احکام و هدم اساس شریعت مقدسه - على الصادع بها الف سلام - نیست چنان چه از تأمل اخبار مبثوثه در مطاوی کتب معتمده و اصول صحیحه ایشان متبین می شود.

سید محقق ثقه امین شارح صحیفه مقدسه (1) از جمع بین الصحیحین در مسند أبى الدرداء در حدیث اول از اخبار بخاری (2) نقل کرده:«قالت ام الدرداء: دخل على أبو الدرداء و هو مغضب فقلت ما اغضبک؟ فقال و الله ما اعرف من امة محمّد شيئاً الا انهم يصلون جميعاً».

و در حدیث اول از صحیح بخاری از مسند انس بن مالک آورده«عن الزهري قال: دخلت علی انس بن مالک بدمشق و هو یبکی ،فقلت ما یبکیک؟ فقال: لا اعرف شيئاً مما ادركت الا هذه الصلاة و هذه الصلاة قد ضيعت» (3) . و در طریق دیگر است که گفته:«ما اعرف شيئاً مما كان على عهد رسول الله قيل فالصلاة قال أليس صنعتم ما صنعتم فيها؟» (4)

چه این شهادت صریح است از ابوالدرداء و انس بن مالک که از اکابر صحابه اند نزد اهل سنت در تغییر کلیه احکام شرع شریف و تبدیل عامه شرایع دین حنیف حتى صلات که اظهر واجبات و اعرف فرایض است و این جمله بر دست صحابه و تابعین جاری شده که در حق ایشان روایت کرده اند:«خیر القرون قرنی ثم القرن الذی یلیه» (5) اگر حال قرن اول و قرن ثانی که خیر القرون است چنین شد فکیف بقرون لاحقة و اعصار تابعة که هر روزه حالشان در تبدیل و امرشان در تنزل است به اعتراف خودشان و به مقتضای همان حدیث سابق الذکر

مصراع

خذ جملة البلوى ودع تفصيلها

ش: تمهید مأخوذ است از مهاد - به معنی بساط و فراش - یا از مهد - به معنی گهواره - [است] و این هر دو راجع به اصل واحدند و در اساس البلاغة تنصيص نموده که تمهید به معنی توطئه و تسهیل امر و اصلاح که مراد در امثال این مواقع است و تمهید عذر که به معنی بسط و تهیه قبول است از معانی مجازیه است (1) .

و «باء» از بالتمکین برای سببیت است علی الظاهر.

تمکین به معنی اقدار و متمکن ساختن است و ظاهر این است که اشتقاق مکان از این باشد به حسب لفظ و به حسب معنی ظاهر اشتقاق از کون است.

قتال به معنی کشتار کردن و پیکار نمودن است.

بالجملة مقصود از ممهدین شامل کسانی که از اوّل امر تسهیل سبیل و توطئه امر و تهیه اسباب ظلم کردند هست چه اگر ایشان این طریقه را مسلوک نمی داشتند البته اینان راه به این ظلم نمی یافتند و این اصح وجوه است در فقره معروفه«المقتول فى يوم الجمعة او الإثنين» (2) چه سقیفه در روز دوشنبه بود؛ و قد اجاد الشاعر المفلق الحاج هاشم الكعبي حيث قال:

تالله ما سيف شمر نال منک و لا *** یدا سنان و ان جل الذي ارتكبوا

لولا الاولى اغضبوا ربّ العلى و أبوا *** نص الولا و لحق المرتضى غصبوا

اصابك النفر الماضى بما ابتدعوا *** ما المسبب لو لم ينجح السبب

و لا تزال خيول الحقد كامنة *** حتى إذا أبصروها فرصة و ثبوا

فادرک الکل ما قد كان يطلبه *** و القصد یدرك لما يمكن الطلب

کف بها امک الزهراء قد ضربوا *** هى التى اختك الحورا بها سلبوا

و ان ناروغي صالیت جمرتها *** كانت لها كف ذاك البغى تحتطب

و لیبک یومک من یبکیک یوم غدوا *** بالصنو قودا و بنت المصطفى ضربوا

و الله ما كربلا لو لا السقيفة *** و الاحياء تعلم لو لا النار ما الحطب (3)

ص: 209

و در اخبار کثیره لعن قاتلین و مقاتلين سيد الشهداء رسیده شاید در فقرات بعد اشاره به پاره [ای] از آن ها شود. و در این جا یک حدیث می نویسم تا ادای حق این موضع بشود و یکسره از این مقوله اخبار خالی نماند.

در تفسیر امام حسن عسکری علیه السلام است که چون کریمه:﴿وَ إِذْ أَخَذْنا مِيثاقَكُمْ لا تَسْفِكُونَ دِماءَكُمْ﴾ (1) نازل شد درباره یهود - یعنی آنان که نقض عهد خدای و تکذیب انبیاء و قتل اولیاء کردند - رسول خدای فرمود: خبر ندهم شما را به اشباه ایشان از یهود این امت؟ گفتند:چرا ای رسول خدای فرمود: قومی از امت من باشند که انتحال ملت من کنند می کشند افاضل ذریت و اطائب قرابت مرا و تبدیل شریعت و سنت من می نمایند و دو فرزند من حسن و حسین را شهید می کنند چنان چه اسلاف یهود زکریا و یحیی را کشتند.هان، همانا خدای ایشان را لعنت فرماید چنان که آنان را لعنت کرد و می انگیزد بر بقایای نسل ایشان پیش از روز قیامت هدایت کننده هدایت شده را از اولاد حسین مظلوم که می سوزاند ایشان را به شمشیر های دوستانش و روانه جهنم می کند.

همانا خدای لعنت کند کشندگان حسین و دوستان ایشان و یاران ایشان را و آنان را که از لعن اینان بی تقیه ملزمه سکوت ورزند همانا خدای صلوات فرستد بر گریه کنندگان بر حسین از روی رحمت و شفقت و صلوات فرستد بر آنان که لعنت کنند بر دشمنان اهل بیت و آن هایی که پر شده اند از غیظ شده اند از غیظ و حسد اهل بیت هان در ستا که رضا دهندگان به قتل حسین شرکاء قتل اویند،هان درستا که قتله او و اعوان و اشیاع ایشان و مقتدیان به اینان بری اند از دین خدای همانا که خدای هر آینه می فرماید ملائکه مقربین را که اشک هایی [را] که در مصیبت قتل حسین از دیده ها فرو ریخته اند گرفته به خازنان بهشت رسانند تا آب حیات را با او آمیخته دارند و گوارایی و خوشبویی آن آب هزار چندان شود و همانا ملائکه آب های دیده های آنان [را] که فرحت و شادمانی کردند و در قتل حسین بخندیدند تلقی می کنند و با حمیم و صدید و غساق و غسلین جهنم بر می آمیزند تا حرارت و عذاب بزرگ او هزار چندان شود و موجب شدت عذاب اعداء آل محمد علیهم السلام گردد (2) . اللَّهُمَّ أَجْرُ دُمُوعُنَا فِي مُصَابِ الْحُسَيْنِ وَ وَفِّقْنَا لِلَّعْنِ قَتَلْتَهُ مِنَ الاولين وَ الْآخِرِينَ ، اللَّهُمَّ الْعَنْهُمْ لَعْناً وَ بيلاً وَ عَذِّبْهُمْ عَذَاباً أَلِيماً لَا تُعَذِّبْ بِهِ أَحَداً مِنْ خلقک وَ صَلِّ علی مُحَمَّدٍ وَ آلِهِ الطَّاهِرِينَ مِنَ الْيَوْمِ إِلَى يَوْمٍ

ص: 210

الدين.

شیعه عبارت از انصار و اتباع است چنان چه در مصباح (1) و غیر او تصریح کرده اند و اشتقاق او از مشایعت است که به معنی متابعت و نصرت باشد. و او مأخوذ از تشییع و مشایعت به معنی همراه کسی رفتن به جهت تعظیم اوست چنان چه در مشایعت و تشییع اموات استعمال می شود. و حقیقت هر دو مأخوذ از شیوع است به معنی ظهور چه مشیع و مشایع هر دو امر ضیف و میت را مثلاً ظاهر کند و نام او را شایع و شرف او را معلوم دارند. بالجملة جمع شيعه شیع است و جمع شیع اشیاع و فیروزآبادی در قاموس اشتباهی سخت ظاهر کرده که گمان نموده اشیاع و شیع هر دو جمع شیعه اند (2) ، چه قیاس عربیت اقتضاء نمی کند که فعله بر افعال جمع شود و تصریح کرده به آن چه ما گفته ایم فیومی در مصباح المنير.

ولی مأخوذ از ولی است و معنی حقیقی او نزدیک شدن است و در قرابت نسبی و قرب روحانی که محبت باشد و قرب احاطی که ریاست باشد هم استعمال می شود.

و بدان که چنان چه حفظ صحت مریض به دو جزء است: یکی تنقیه که دفع اخلاط فاسده باشد و آن دیگر تقویت که حفظ بنیه و بقاء مزاج که صورت خامسه حاصله از تفاعل کیفیات اربعه متداعیه به انفکاک و انفصال است منوط و مشروط به اوست و چنان چه تحصیل کمال انسانی و ترقی نفسانی به سلوک اخلاقی به دو جزء است: یکی دفع رذائل از قبیل حسد و لوم و قساوت و حب جاه و دیگری کسب فضایل از جنس عفو و سماح و رقت قلب و اعراض از ،خلق هم چنین ،ایمان که مصحح جمیع اعمال و میزان هر نوعی از کمال است مرکب است از دو جزء یکی برائت از اعداء خدا و دیگری ولایت و محبت خدا و اولیای خدا و این معنی علاوه بر نصوص متواتره از کتاب و سنت فی الجملة و در خصوص جماعتی معین از طریق اهل بیت عصمت و طهارت - ارواحنا لهم الفداء - مشهود همه قلوب صافیه و نفوس زاکیه است که هیچ خردمند هوشیاری توهم نکند که دوستی کسی با دوستی دشمنانش جمع تواند شد چنان چه شاعری در حکمت شعریه گفته:

تحب عدوّى ثم تزعم أننى *** صدیقک ان الراى عنك العازب

و از برای تأمل ارباب بصیرت همین آیت مبارکه کافی است که حق سبحانه و تعالی

ص: 212

می فرماید:﴿لا تَجِدُ قَوْماً یومنون بِاللَّهِ وَ الْيَوْمِ الْآخِرِ يُوادُّونَ مَنْ حَادَّ اللَّهَ وَ رَسُولَهُ وَ لَوْ كانُوا آبَاؤُهُمْ أَوْ أَبْنَائِهِمْ أَوْ اخوانهم أَوْ عَشِيرَتَهُمْ أُولئِكَ كَتَبَ فِي قُلُوبِهِمُ الايمان وَ أَيَّدَهُمْ بِرُوحٍ مِنْهُ وَ يُدْخِلُهُمْ جَنَّاتٍ تَجْرِى مِنْ تَحْتِهَا الانهار خالِدِينَ فِيهَا رِضَى اللَّهُ عَنْهُمْ وَ رَضُوا عَنْهُ أولئک حِزْبُ اللَّهِ أَلا انَّ حِزْبَ اللَّهِ هُمُ الْمُفْلِحُونَ﴾ (1) ، حاصل ترجمه او چنان است که نخواهی یافت گروهی که ایمان به خدای آورده اند دوستی با آنان کنند که دشمنی کرده اند با خدای و رسولش اگر چه پدران ایشان باشند یا پسران و برادران و عشیره ایشان باشند. آن گروه نوشته خدای در قلوبشان ایمان را و تأیید کرده ایشان را به روحی از او و داخل می کند ایشان را در بهشت هایی که از زیر آن ها نهر ها جاری است و خالد اند در آن ها خدا راضی است از ایشان و ایشان راضی هستند از خدا آن ها حزب خدایند درستا که حزب خدای رستگاران اند.

و در این آیه مبارکه وجوهی از تأکید در منع از مواده و دوستی اعدای خدای شده است.

و در حدیث منقول در عیون که به طرق متعدده نقل شده حضرت رضا - صلوات الله عليه - برای مأمون نوشته که از محض ایمان برائت از اعداء خدا و منکرین ولایت است (2) به شرحی که شاید اشاره به بعضی از او در مقام دیگر شود.

اظهار کمال مطاوعت و توغل در بندگی و متابعت باید بگوییم:ما در این مقام به حدی رسیده ایم که حقیقت سازش شده ایم با سازگاران شما و مصداق واقعی جنگ و پیکار شده ایم با محاربین شما.

یوم به حسب اصل لغت یا از اول طلوع آفتاب است تا غروب او - چنان چه مشهور لغویین است و مطابق با اصطلاح حکمای فرس و علمای هیأت و حساب - یا از اول طلوع فجر است تا غروب چنان چه ابن هشام در شرح کعبیه تصریح به او کرده [است] (1) ؛ و ظاهر این است که تفسیر ثانی تحدید یوم شرعی است نه تعیین معنی لغوی و این بی بضاعت در منظومه میزان الفلک تلویحی به این معنی کرده می گوید:

و اليوم من طلوع جرم الشمس *** الى غروبها بزعم الفرس

کذاك في النجوم و الحساب *** و ذاك في السنة و الكتاب

يؤخذ من طلوع فجر صادق *** الى ذهاب حمرة المشارق

و تفصیل این جمله که غایت نهار زوال حمرت است - كما هو الحق المعروف من مذهب الامامية (2) - يا غروب قرص - چنان چه مذهب اهل سنت است (3) و شر ذمه [ای] از علمای شیعه (4) نظر به اخباری که محمول اند بر تقیه یا اخبار قول سابق مفسر و حاکم بر آن ها است مایل یا قایل به او شدند - بیرون وظیفه این شرح است و گاه باشد که یوم در مطلق زمان استعمال شود چنان چه ابن هشام در شرح کعبیه تصریح به او کرده و از سیبویه نص به او حکایت شده و استشهاد نموده به این که می گویند:«انا اليوم افعل كذا»و وقت حاضر را اراده می کنند و از این قبیل است:«تلک ایام الهرج» چنان چه بعض شراح قاموس گفته اند (5) و اكثر لغویین و ادبیین به این معنی تنصیص نموده اند.

و استعمال او در لفظ «یوم القیامة» اظهر این است که مبنی بر همین معنی باشد نه به

ص: 214

ملاحظه طلوع و غروب که وقوف بر ظواهر عبارات مذکوره اخذ آن ها است در حقیقت ،یوم اگر چه ممکن است که بگوییم که حقیقت یوم مدت ظهور شمس است در نصف مرئی فلک اخذ طلوع و غروب به جهت اشاره به حال افراد معهوده از اوست در خارج و بنابراین یوم و در «یوم القیامة» از مصادیق معنی اول است؛ و الله اعلم بالصواب.

قیامت - علی الظاهر - مصدر قام است می گویند:«قام قیاماً و قیامه»چنان چه بعض از متبحرین لغویین نقل کرده اند اگر چه در کثیری از کتب مذکور نیست و اطلاق یوم القيامة بنابراین بر یوم حشر یا به جهت این است که کافه خلایق به جهت عرض اکبر از مضاجع خود بر می خیزند یا به ملاحظه قیام عموم خلق است در محضر عدل خداوندی - جلّت عظمته كما في قوله عزّ من قائل:﴿يَوْمَ يَقُومُ النَّاسُ لِرَبِّ الْعالَمِينَ﴾ (1) . و بعضی احتمال داده اند که معرب «قیما» باشد که در سریانیه به معنی روز حشر ،است و این به غایت بعید است و اصح اول است و ظاهر این است که به رعایت همین معنی روز جمعه را«یوم القیامة»می گویند،«لقيام الخطيب فيه بالخطبة أو لقيام النّاس فيه كافة بالصلوة او لقيام امر الدين فيه او لتذكاره بامر يوم القيامة»؛ و الله اعلم.

فائده

در اخبار کثیره از طریقین وارد شده که حضرت رسالت صلی الله علیه و اله و سلم به فاطمه علیها السلام و امیر المؤمنين علیه السلام فرمود:«حَرْبُ حربی وَ سلمک سلمی» (2) و هم به اهل عبا فرمود: « أَنَا سِلْمُ لِمَنْ سالمکم وَ حَرْبُ لِمَنْ حاربکم» (3) یا قریب به این لفظ چنان چه ترمذی در جامع خود سند به زید بن ارقم می رساند:«ان رسول الله صلی الله علیه و اله و سلم قال لعلى و فاطمة و الحسن و الحسين علیهم السلام : انا سلم لمن سالمتم و حرب لم حاربتم» (4) .و از این حدیث بر اصول و قواعد خود اهل سنت ثابت می شود کفر معاویه و اصحاب جمل و اصحاب واقعه کربلا جمیعاً چه محارب پیغمبر صلی الله علیه و اله و سلم بالاتفاق و به نصوص کتاب و سنت کافر است و اگر محارب این جماعت محارب رسول باشد البته کافر خواهد بود.

ج: و لعنت کناد خدای آل زیاد را.

ش: تواند بود که «واو» برای عطف باشد و این جمله ،دعائیه عطف بر لعن های سابق باشد و بر این وجه متضمنه اظهار برائت و استسلام و متابعت معترض بین عاطف و معطوف است و نکته اقحام آن ها آن است که چون زایر در ضمن لعن اعداء متذکر اعمال شنیعه و آثار فظیعه آن جمع پریشان روزگار شد و جد کامن و شوق ساکن به هیجان آمده بی اختیار اظهار تبری و بیزاری از ایشان و تابعان ایشان کرده آن گاه از غایت محبت و فرط ارادت مخلصانه به حضرت امام مظلوم خطاب کرده و کمال مسالمت و همراهی خود را با صفای باطن و خلوص نیت عرضه داشت حضور مقدس می نماید و از این کلام که استطراداً در بین آمد باز عدول کرد به حدیث اول که لعن اعداء بوده رجوع نمود و اعیان ظالمین را که - بالمباشرة يا تسبيب - در این خطب فادح و رزء جلیل دخلی و معاونتی داشتند یک یک مفصلاً عطف بر آن ها می کند تا شفای صدر و ذهاب غيظ - فى الجملة - از این شرح و تفصیل بشود و تواند بود که واو برای استیناف باشد و به هر وجه نکته ذکر تفصیلی همان است که اشاره شد. و معنى آل - إن شاء الله - بعد این مذکور خواهد شد (1) .

و زیاد مذکور به لعن همان زیاد پدر عبید الله است که معروف به زیاد بن أبیه و زیاد بن أمه و زیاد بن عبید و زیاد بن سمیه است و بعد از استلحاق معاویه مشهور به زیاد بن ابی سفیان شد و عبید و سمیه هر دو از موالی کسری بوده اند و آن ها را کسری به أبوالخیر بن عمرو کندی که از ملوک یمن بوده عطا کرده و أبو بكر بن درید در مقصوره معروفه اشاره کرده می گوید:

و خامرت نفس أبي الخير جوى *** حتى حواه الخنف فيمن قد حوى

و شرح حال او در شروح دریدیه و غیر آن ها مذکور .است و در شرح دریدیه است که او به جانب کسری آمد و استظهار و استنصار از او کرد کسری مددی به او داد جماعتی از

و سواران عجم را به ملازمت او امر کرد و او آمد تا به کاظمه رسید عجمان چون وحشت بلاد عرب را دیدند از عزیمت موافقت بازگشتند و سیمی به او دادند چون او مریض شد از او اذن مراجعت گرفتند و نوشته به کسری خواستند أبوالخیر برای ایشان نوشت و بازگشتند و خود به جانب طایف شد و در آن جا حارث بن کلده طبيب عرب سکنی ،داشت وی را علاج کرد و او

ص: 216

عبید و سمیه را به حارث بن کلده داد؛ و این موافق نقل ابن عبدربه (1) و ابن خلکان (2) است.

ابن اثیر در کامل (3) و ابن خلدون در عبر (4) می گویند: سمیه کنیز دهقانی بود از اهل زنده رود که او را به عنوان حق العلاج به حارث بن کلده بخشید؛ و طریق اول اتقن است امتن حاصل این که سمیه نزد حارث بماند و نافع را بزاد و او نفی .کرد آن گاه ابو بکره که صحابی معروفی است بر فراش او آورد باز حارث او را نفی کرد از خود و اقرار به ولدیت او نکرد و سمیه را تزویج کرده با عبید مذکور بالاتفاق و این سه تن با شبل بن معبد هم از اولاد سمیه بودند آنانند که شهادت به زنای مغيرة بن شعبه - عليه اللعنة - دادند نزد عمر و زیاد به اشاره عمر تلجلج کرد و عمر مغیره را حد نزد بلکه بر شهود اقامه حد کرد و این حد از اعظم مطاعن اوست به شرحی که در کتب کلامیه مسطور است (5) .

و در عقد الفرید می گوید که زنان زانیه را در جاهلیت چنان رسم بود که علم هایی نصب می کردند که معروف شوند و جوانان زناکار به طلب آن ها برآیند و طریقه اکثر مردم چنان بود که کنیز های خود را اکراه و الزام به زنا می کردند تا حطام فانی و عرض زایل حیات دنیا را نائل شوند چنان چه خدای تعالی اشاره می فرماید در کتاب مجید:﴿وَ لا تُكْرِهُوا فَتَياتِكُمْ عَلَى الْبِغاءِ انَّ أَرَدْنَ تَحَصُّناً لِتَبْتَغُوا عَرَضَ الحيوة الدُّنْيَا وَ مَنْ يُكْرَهْنَ﴾ يريد في الجاهلية ﴿فَانِ اللَّهِ مِنْ بَعْدِ اكراههن غَفُورُ رَحِيمُ﴾ يريد فى الاسلام (6) .

و در مروج الذهب است که این سمیه از ذوات الاعلام بود و ضریبه به حارث بن می داد و در طایف در محله که موسوم به حارة البغایا بود منزل داشت یک روز ابو سفیان به جانب أبو مريم سلولی که خماری بود شتافت و مست شد و از او زانیه خواست ابو مريم گفت: جز سمیه کسی نیست ابو سفیان گفت: بیار اگر چند زیر بغل های نتن دارد و پستان بلند. و از این کلمه معلوم می شود که قبل از او باز دیده بود او را و بعد از فراغ گفت: پرسیدم چگونه بود؟ جواب داد: اگر استرخای ثدی و نتن نکهت نداشت عیبی نبود. و سمیه زیاد را در

ص: 217

سال اول هجرت بر فراش عبید بزاد و او معروف بود به زیاد بن عبید و ابن أمه و ابن أبيه ابن سمیه و چون اندکی رشد کرد کاتب أبو موسی اشعری شد و عمر او را به کاری امر کرد و نیکو قیام به آن عمل .نمود یک روز در مسجد بیامد و خطبه اداء کرد که به غایت معجب .بود عمرو عاص گفت: اگر این جوان قرشی بود شایسته ریاست بود. ابوسفیان گفت: سوگند با خدای من می شناسم که او را در رحم مادرش گذاشت با وی گفتند: که بود؟ گفت من.

این نبود تا امیر المؤمنین علیه السلام به خلافت بنشست و زیاد به جهت این که به ظاهر کاری ناشایسته نکرده بود و به کفایت و فطانت ممتاز بوده از قبل آن حضرت حکمران حدود فارس شد و معاویه هر چه خواست او را فریب دهد نتوانست و زیاد بعد از نوشتن معاویه به او خطبه کرد و گفت:«اتعجب من ابن آكلة الأكباد و رأس النفاق يخوفنی بقصده ایای»و در آن خطبه ثنای بلیغ بر امیر المؤمنین علیه السلام کرد و آن جناب منشوری به وی کرد و از فریب معاویه او را بیم داد و او ثابت قدم بماند تا خلافت آن جناب منقضی شد. آن گاه معاویه شبکه ابلیسی بگشود و خباثت فطریه و دنائت مولد مدد کرد و به معاونت مغيرة بن شعبه که رأس نفاق و معدن نصب بود زیاد را فریفت و او را ادعاء کرد و برادر خود قرار داد و زیاد به حب دنیا و میل ،جاه اقرار به حرامزادگی کرد و اخوت معاویه و بنوت ابو سفیان را به خود پسندید. و ابو بکره برادر مادری او قسم یاد کرد دیگر با او مکالمه نکند چه زنای سمیه را ثابت کرد و نسبت او را نیز مقدوح ساخت و چون رأی هر دو طرف مستقر شد، جویریه خواهر خود را معاویه فرستاد نزد زیاد و موی خود را نمود و گفت تو برادر منی چنان که ابو مریم خبر داد مرا آن گاه در مسجد محضری کردند و معاویه بر فراز منبر نشست و زیاد را یک پله فروتر نشاند.

آن گاه أبو مریم سلولی که اولاً خماری بود در طائف و آخراً از اصحاب معاویه شد برخاست و اداء شهادت کرد و گفت گواهی می دهم که ابو سفیان در طائف نزد ما آمد و من خماری بودم در جاهلیت و گفت: زانیه برای من بیار نزدیک او آمدم و گفتم زانیه جز سمیه جاريه حارث بن کلده نیافتم گفت بیار او را با قذارت و بدبویی که دارد زیاد گفت: آرام باش أبو مریم که تو را به شهادت خواستند نه برای شتم أبو مریم گفت: اگر از من عفو می کردند این شهادت نمی طلبیدند نیکوتر بود برای من ولی من شهادت ندادم جز به آن چه معاینه کردم و سوگند با خدای دیدم که أبو سفیان آستین پیراهن سمیه را گرفت و در را بست و من متحیرانه نشسته بودم هنوز مکتی نکرده بودم که بیرون آمد و پیشانی خود را مسح می کرد گفتم: هان ای ابو سفیان چگونه بود؟ گفت: مثل او ندیدم اگر استرخای پستان و گند دهان

ص: 218

نداشت (1) . و به روایت کامل گفت :

«فخرجت من عنده و ان اسكتيها لتقطران منیا» (2) .و گویا متنبی در حق او گفته است:

اقم المسالح حول شفر سميّة *** ان المنى بحلقتيها خضرم (3)

خلاصه سخن این که معاویه زیاد را به این شهادت برادر خود خواند و یونس بن عبید برخاست و گفت: ای معاویه رسول خدای حکم کرد و گفت:«الولد للفراش و للعاهر الحجر»تو حکم کردی که فرزند از زناکار است و برای فراش سنگ است از روی مخالفت کتاب و انصراف از سنت رسول به شهادت ابو مریم بر زنای ابو سفیان.و الحق این عاری است که به هیچ آب شسته نمی شود و طعنی است که در هیچ کتابی جوابی ندارد.

و فضل بن روزبهان در رد نهج الحق اولاً در باب مطاعن معاویه ملتزم به جواب می شود چون سخن به این جا می رسد ملتزم می شود که معاویه خلیفه بر حق نبوده و توجیه افعال او لازم نیست و این قصه در جمیع کتب معتبره اهل سنت مذکور است و هیچ کس انکار نکرده و اهل آن عصر در اشعار خود از دور و نزدیک مطاعن عظیم در اشعار خود بر معاویه و زیاد توجیه کردند از آن جمله عبدالرحمن بن الحکم برادر مروان می گوید:

الا ابلغ معاوية بن حرب *** مغلغلة عن الرجل اليماني

أتغضب ان يقال أبوك عف *** و ترضى ان يقال أبوك زانی

فاشهد ان رحمک من زیاد *** كرحم الفيل من ولد الاتان

اشهد انها حملت زیادا *** و صخر من سميّة غير دان (4)

و خالد بخاری گوید:

ان زياداً و نافعاً و ابا *** بكرة عندى من اعجب العجب

ان رجالا ثلاثة خلقوا *** من رحم انثى و كلهم لاب

ذا قرشى فيما يقول و ذا *** مولی و هذا بزعمه عربی (5)

و اشعار یزید بن مفزع، جد سید حمیری، در هجاء عباد بن زیاد معروف است و ابن زیاد

ص: 219

گفته: از هیچ چیز آن قدر متألم نشدم که یزید بن مفزع گفته:

فکر ففی ذاک ان فکرت معتبر *** هل نلت مكرمة الا بتأمير

عاشت سمية ما عاشت و ما علمت *** ان ابنها من قريش فى الجماهير (1)

و زیاد را چند پسر بود که از آن جمله عباد است و ریش او به غایت بلند بود و در هجو او یزید بن مفزع گوید:

الا ليت اللحا كانت حشيشاً *** فتعلفها خيول المسلمينا (2)

و از آن جمله عبید الله است - لعنه الله تعالى - و در هجاء این هر دو گوید:

عباد ما للؤم عنك محول *** و لا لکام من قريش و لا أب

و قل لعبید الله ما لک والد *** بحق و لا یدری امرؤ كيف تنسب (3)

و اشعار یزید در این باب بسیار است و در مطاوی کتب ادب و تواریخ مذکورند و ابن زیاد کسی است که شیعیان امیر المؤمنین علی علیه السلام را در بصره و کوفه گرفت و بکشت و دست و پا برید و کور کرد و میل در چشمشان کشید چه خود سابقاً در عداد شیعیان بود و معارف ایشان را خوب می شناخت و اول کس است که به قتل صبر در اسلام رفتار کرد و عبدالرحمن بن حسان را به محبت امیر المؤمنین علیه السلام - به روایت ابن خلدون و ابن اثیر (4) - زنده دفن کرد و اول کس است که ولایت عراقین کرد و اول کس است که سب امیر المؤمنین را در عراقین تشیید و ترویج .کرد و بعضی گمان کرده اند که این عبارت نهج که فرموده:«سيظهر عليكم رجل رحب البلعوم مندحق البطن يأكل ما يجد و ما لا يجد فاقتلوه و لن تقتلوه ألا و انه سيامر بستى و البراءة عنى» (5) اشاره به اوست (6) و اظهر اشاره به معاویه است.و می گویند دهات و محتالان عرب چهار نفر بودند زیاد و مغيرة بن شعبه و معاویه و عمرو بن عاص چنان چه صلاح صفدی در شرح لامية العجم این شعر را نسبت به بعضی در تعداد اسماء ایشان می دهد:

ص: 220

من العرب العرباء قد عدّ أربع *** دهاة فما يؤتى لهم بشبيه

معاوية عمرو بن عاص مغيرة *** زیاد هو المعروف بابن أبيه

و این هر چهار ولد نامشروع بودند و متفق الكلمة در عداوت امیر المؤمنين علیه السلام و بدع و فتن زیاد در اسلام بیش از آن است که بتوان حصر و احصاء کرد ابن أبی الحدید می گوید: زیاد خواست بر اهل کوفه عرض کند برائت از علی علیه السلام و لعن او را - العیاذ بالله و - بکشد هر که قبول نکند و خانه او را خراب کند خداوند او را در همان روز مبتلی به طاعون کرد و بعد از سه روز به دار البوار رفت و این واقعه در ایام معاویه بود (1) .

و مؤيد نقل ابن أبی الحدید است خبر مروی در امالی ابن الشیخ به سند معتبر از کثیر بن الصلت که زیاد بن سمیه مردم را فراهم آورد تا ایشان را بر برائت از امیر المؤمنین علیه السلام عرضه بدارد و مردم را از این کار کربی عظیم عارض [شد]. و مرا در این حال خواب در ربود. در واقعه کسی را دیدم که ما بین زمین و آسمان را مسدود کرده بود با وی گفتم تو کیستی؟ گفت : من نقاد ذوالرقبة ام که فرستاده شده ام به سوی صاحب قصر؛ یعنی زیاد لعنه الله پس از خواب بیدار شدم ناگاه دیدم یک تن از غلامان زیاد از قصر بر آمد و گفت اینک امیر از شما مشغول است و فریاد از اندرون قصر بلند شد و من در این واقعه این شعر سرودم:

ما كان منتهياً عما أراد بنا *** حتى تناوله النقاد ذو الرقبة

فاسقط الشق منه ضربة ثبتت *** كما تناول ظلماً صاحب الرحبة (2)

و ظاهر این است که شطر اول از بیت ثانی اشاره به همان طاعون است و مراد از صاحب رحبه امیر المؤمنین علیه السلام است.

تنبیه

ابن اثیر در اسد الغابة (3) - به تبعیت ابن عبدالبر (4) و ابن مندة أبو نعيم و أبو موسی - زیاد را از صحابه شمرده با این که او نه صحبت با پیغمبر داشته و نه روایت کرده چه ده ساله بوده در وقت وفات و در مکه نبوده و به مدینه نیامده و اگر باشد همان قدر است که پیغمبر را دیده

ص: 221

باشد و تعریف صحابی بنابر قول مشهور اهل سنت که مختار حاجبی (1) و عضدی (2) و تفتازانی و ابن السبکی در جمع الجوامع (3) و جلال محلی در شرح (4) و بنانی در حاشیه (5) و غیر ایشان است بر او صادق است به اعتقاد آن ها و اکثر - چنان چه در کتب مذکور است - صحابه اند مطلقاً بلا فحص. و البته باید زیاد عادل باشد اگر چه سب امیر المؤمنين کند و خیار مسلمین و صحابه را بیسببی بکشد و بخاری روایت کرده:«من أذى لي ولياً فقد اذنته بالحرب» (6) ، حاليا يا باید قتل و سب را اذیت نشمارند یا امیر المؤمنین و اولاد او و کبار صحابه از شیعیان او را اولیای خدا ندانند و سایر صحابه [را] که از آن جناب منحرف بودند، ولی بشمارند چه به این روایت در کتب اصول و کلام استدلال بر حرمت سب صحابه می کنند علاوه بر همه ایمان در حال ملاقات شرط صدق صحابی است زیاد را مؤمن می دانند در نه سالگی و در اثبات سبق اسلام امیر المؤمنين بر ابو بکر می گویند: اسلام صبی مقبول نیست و اسلام علی وقتی مقبول است که بالغ باشد و بلوغ او بعد از اسلام أبوبکر است،أبو بكر اسبق است در اسلام (7) ؛ نعوذ بالله من الضلال و الخذلان.

فائده

در لعن بر آل زیاد البته زیاد داخل است و این یا از بابت مناط منقح است که لعن آل زیاد از جهت انتساب به زیاد و رضای به افعال او و عبید الله است زياد بالأولوية داخل لعن است و یا از جهت دعوای شمول لفظ «آل» است چنان چه بعض علماء ادعاء کرده اند و ما - ان شاء الله - در شرح صلوات بر آل محمد صلی الله علیه و اله و سلم اشاره به این مقام خواهیم کرد؛ و الله الموفق.

و اولاد زیاد - چنان چه ابن قتیبه در معارف می گوید - عبدالرحمن و مغیره و محمد و أبو

ص: 222

سفیان و عبید الله و عبدالله که مادر این دو مرجانه بود و سلم و عثمان و عباد و ربیع و أبو عبیده و یزید و عنبسه و ام معاویه و عمرو غصن و عتبه و ابان و جعفر و سعيد و إبراهيم و این جمله بیست و یک پسر و دختر بودند.

و آل مروان

ج: و آل مروان را

ش: هم او مروان بن الحكم بن أبي العاص بن امیه و این مروان معروف به ابن الطريد است و ملقب به وزغ و مشهور به خیط باطل و او از اشد ناس است در عداوت خدا و رسول و آل رسول خصوصاً امیر المؤمنین علیه السلام که از زمان عثمان تا آخر ایام حیات خودش همواره در اخفای مناقب و افترای مثالب برای آن جناب کوشش داشت و پدر او حكم عم عثمان بن عفان است و او دشمن پیغمبر بود که مجاهرت به عداوات و تصریح به شنئان رسول خدای می کرد. و او طرید رسول الله است بالاتفاق با جماعتی از اهل بیتش و در سبب طرد او وجوه مختلفه ایراد کرده اند و اشهر آن است که او در کوچه ها در قفای پیغمبر راه می رفت و حرکت های ناشایسته می کرد و حرکات آن جناب را از در استهزاء به خود می بست و از این سوی به آن سوی متمایل می شد پیغمبر او را بدید و فرمود:«فکذلک فلتکن»؛ این چنین بمان و او از اثر نفرین آن جناب مبتلی به مرض اختلاج شد و تا زنده بود گرفتار این درد بود و از این روی پیغمبر او را طرد کرد و به طائف فرستاد به روایت معروف مورخین (1) .

و در اصل أبو سعید عصفری که این بنده - بحمد لله - از نفس آن اصل اخذ کردم از حماد بن عيسى العبسی از بلال بن یحیی از حذيفة بن اليمان روایت می کند که پیغمبر فرمود: «اذا رَأَيْتُمْ مُعَاوِيَةُ بْنُ أَبِي سُفْيَانَ عَلَى الْمِنْبَرِ فَاضْرِبُوهُ بِالسَّيْفِ وَ اذا رَأَيْتُمْ الْحَكَمِ بْنِ ابی الْعَاصِ فَاقْتُلُوهُ وَ لَوْ تَحْتَ أَسْتَارِ الْكَعْبَةِ . قَالَ : وَ نَفَاهُ رَسُولُ اللَّهِ صلی اللَّهِ علیه وَ اله وَ سُلِّمَ إِلَى الدهلك ارْضَ مِنَ ارْضَ الْحَبَشَةِ . قَالَ : فَلَمَّا وَلَّى أَبُو بَكْرٍ كَلَّمُوهُ فِيهِ ، قَالَ : فَأَبَى أَنْ يَأْذَنَ لَهُ»؛ الحديث (2) . و مروان به روایتی در طائف متولد و قولی به ولادت او در مکه است و به عقیده بعضی او با حکم بود و طفل بود که نفی شد و ظاهر بعض روایات لعن او این است که در مدینه متولد شده باشد چنان چه خواهم اشاره کرد؛ إن شاء الله.

و مادر حکم زرقاء دختر موهب است و چنان چه ابن اثیر در کامل التاريخ آورده از ذوات

ص: 223

الاعلام بوده و مشهور به زنا (1) .و در تعییر مروان و آل مروان در اخبار و اشعار و کلمات مردم این نسبت وارد است از آن جمله سید در کتاب ملهوف در واقعه طلب بیعت از حضرت سید الشهداء در مدینه در اول خلافت یزید نقل می کند که مروان ولید را اشاره به قتل آن جناب کرده بود و آن حضرت در خطاب او فرمود:«وَ یلی علیک یا ابْنِ الزَّرْقَاءِ ، أَنْتَ تامر بِضَرْبِ عنقی» (2) .و در کافی در ذیل حدیثی است که حسین علیه السلام در حق مروان فرمود: «وَیلی علی ابنِ الزرقاء دباغة الادم» (3) .و در بحار (4) از تفسیر فرات بن إبراهيم (5) نقل می کند که مروان سب امیر المؤمنین علیه السلام کرد و خبر به حسین علیه السلام رسید. آن جناب در غضب شد گفت: «یا بن الزرقاء و يا ابن آكلة القمل، انت الواقع فى علی».و أبو مخنف در حدیث اخذ بیعت نقل کرده که سید الشهداء فرمود:«يَا بْنَ الزَّرْقَاءِ أَنْتَ تقتلنى ؟ كَذَّبَتْ يابن اللَّخْنَاءِ» (6) .

و از این فقرات معلوم می شود که مادر حکم کمالات دیگر هم از - قبیل دباغت ادیم و اکل قمل و لخناء ،بودن که به معنی کنیز بد بوی بی نظافت باشد - داشت و احتمال دارد بعض صفات راجع به مادر مروان باشد که ظاهر عطف در روایت فرات بن إبراهيم است و نجابت مروان به این سبب بیشتر می شود.و بعضی توهم کرده اند که زرقاء وصف است و اسم شخص معینی نیست. و این غلط است چه مطلع بر سیر و تواریخ شکی در این مسأله ندارد و عدم تعرض مجلسی - طاب ضریحه - در بیانات بحار شرح لفظ زرقا را شاهد طرفی نمی شود اگر موجب توجه اشکالی که اخلالی به این امر مهم باشد بر مؤلف نشود.

بالجملة مروان با پدرش در طائف بماند تا پیغمبر صلی الله علیه و اله و سلم از دنیا برفت عثمان به ملاحظه قرابت و امور دیگر در نزد أبو بكر شفاعت او کرد قبول نشد چون کار با عمر شد هم شفاعت کرد قبول نشد چون خود بر مسند حکمرانی مستقر شد حکم و مروان را با کسان ایشان به مدینه رد کرد و مخالفت صریح با امر رسول خدای نمود؛ و این از اعظم مطاعن او شد (7) .[و] بر صحابه و مسلمین دیدار حکم و مروان گران آمد و به تلافی رد حکم امر به

ص: 224

اخراج أبوذر کرد (1) و صد هزار درهم از فیئ مسلمین به وی عطا کرد و خمس افریقیه را، که موافق نقل جماعتی صد هزار دینار بود و همه مسلمین در او شریک بودند به اعتقاد خودشان در یک مجلس به مروان بداد (2) و فدک را تیول وی کرد (3) .

و خراج بازار مدینه را که رسول خدا صدقه مسلمین کرده بود به روایت ابن قتیبه در معارف به حارث بن الحکم داد و هم مروان را به وزارت و کتابت سرّ خود اختیار کرد و او در ایام خلافت عثمان احداث عظیمه و فتن موحشه و بدع غریبه بر طبق أهواء باطله خود پدید آورد و آخر الامر سبب قتل او شد به عقیده اهل سنت که نوشتن کاغذ قتل محمد بن ابی بکر را که به خاتم عثمان بود و به دست غلام خاص و بر مرکب مخصوص او سوار بود به اسم عبدالله بن أبي سرح والی مصر به مروان نسبت دهند و گویند عثمان بری بود از این امر باطل چنان چه در محل خودش مسطور است و مروان در جنگ جمل همراه عایشه بود و در آن جنگ طلحه را تیری زد که جان داد و بعد از فتح اسیر شد و حسنین علیهما السلام را شفیع کرد و امیر المؤمنین علیه السلام او را رها کرد عرض کردند بیعت بگیر از او فرمود: مگر بیعت نکرد با من بعد از قتل عثمان مرا حاجت به بیعت او نیست،«انها كف يهودية لو با يعني بكفه غدر بسبته، امّا انّ له إمرة كلعقة الكلب أنفه و هو أبو الاكبش الاربعة و ستلقى الامة منه و من ولده يوماً احمر»؛ فرمود: همانا دست او دست یهودی است - چه یهود به غدر معروف اند - اگر به دست بیعت کند به سبه (4) خود غدر کند و مر او را امارتی است مختصر و بی قدر چنان چه سگی بینی خود را بلیسد و امت را از او و اولاد او روزی سخت شدید خواهد دست داد (5) . و و از آن پس ملحق به معاویه شد.

و در شحناء و بغضاء امیر المؤمنين غلیه السلام به حکم خبث مولد و سوء عقیدت جد و جهد نمود. و بعد از وفات امیر المؤمنین علیه السلام دو مرتبه حکومت مدینه یافت و به روایتی که از مورخین اختیار کردند عبدالرحمن بن الحکم در ولایت او بر مدینه این شعر بگفت:

فو الله ما ادري و اني لسائل *** حليلة مضروب القفاء كيف يصنع

ص: 225

لحا الله قوماً امروا خيط باطل *** على الناس يعطى ما يشاء و يمنع (1)

و برخی گفته اند که این شعر را در خلافت او گفته [است] (2) . و مروان را از آن روی خیط باطل لقب دادند که بلند بود و مضطرب القامة و خيط باطل - به حسب لغت - کنایه از هباء مبثوث در شمس است و از لعاب شمس که شعاع ممدود و خط شعاعی باشد و از تار عنکبوت که او را مخاط الشیطان نیز می گویند. و هر وقت که در جایی امارت می یافت در تشییع سب امير المؤمنين علیه السلام المجد و مصر بود چنان چه ابن اثیر می گوید که در هر جمعه بر منبر رسول بالا می رفت و در محضر مهاجرین و انصار مبالغه در سب امیر المؤمنین علیه السلام می کرد (3) .و بعد از هلاک یزید در شام خلیفتی یافت و نه ماه حکمرانی کرد و در سنه پنجاه و شش هجری ملحق به اسلاف اجلاف خود شد.

و اخبار در لعن او از طریق اهل حق و اهل سنت بسیار است ما دو سه حدیث از طریق اهل سنت از کتب معتمده ایشان به جهت اتمام حجت ایراد می کنیم. ابن اثیر در اسد الغابة (4) و ابن ابى الحدید (5) از استیعاب ابن عبدالبر (6) در ذیل این شعر که عبدالرحمن بن حسان بن ثابت در هجو مروان گفته و اشاره به جنون و ارتعاش حکم کرده:

ان اللعين أبوك قادم عظامه *** ان ترم ترم مخلّجاً مجنوناً

يمشى خميص البطن من عمل التقى *** و يظلّ من عمل الخبيث بطيناً

روایت کرده اند که عایشه به مروان گفت شهادت می دهم که رسول خدای لعن کرد پدرت را در حالتی که تو در صلب او بودی.

و در تاریخ الخلفای سیوطی از بخاری و نسائی و ابن ابی حاتم در تفسیرش و در تفسیر فخر رازی این حدیث نقل شده و بعد از او هست که عایشه گفته: «و أنت بعض من الله» و تقریب او این است که مروان جزء حکم بود در حال لعن پس ملعون خواهد بود (7) .

ص: 226

و از در المنثور سیوطی نقل شده (1) که عبید بن حمید و نسائی و ابن منذر و حاکم و ابن مردویه با شهادت به صحت از محمد بن زیاد نقل کرده اند که عایشه گفته:«رسول الله لعن ابا مروان و مروان في صلبه فمروان فضض من لعنة الله».و ابن اثیر در نهایه (2) می گوید: «و منه حديث عايشة لمروان ان النبى لعن أباك و أنت فضض من لعنة الله»؛ اى قطعة و طائفة منها. و رواه بعضهم فظاظة بظائين من الفظيظ ماء الكرش و انکره الخطابی و قال الزمخشري (3) : افتظظت الكرش اعتصرت مائها كانه عصارة من اللعنة أو فعالة من الفظيظ ماء الفحل أي نطفة من اللعنة و فیروزآبادی در قاموس می گوید:«الفضض - محرّكة : كل متفرق منتشر و منه قول عایشه لمروان فانت فضض من لعنة الله و روی فضض کعنق و غراب اى قطعة منها» (4) .

و در حياة الحيوان (5) و تاریخ خمیس از حاکم در مستدرک (6) نقل کرده اند که عبدالرحمن بن عوف گفته: هیچ مولودی متولد نمی شد مگر این که می آوردند او را در نزد رسول خدای تا دعا کند برای او مروان را آوردند نزد آن حضرت فقال: هو الوزغ بن الوزغ الملعون بن الملعون»؛ او چلپاسه پسر چلپاسه و ملعون پسر ملعون است. آن گاه حاکم گفته که این حدیث صحیح الاسناد است و مناسب این روایتی است که ثقة الاسلام در کافی ایراد فرموده - مسنداً - از صادق آل محمد علیهم السلام که عبيد الله که عبید بن طلحه می گوید سؤال کردم از آن جناب از حکم وزغ ؟ فرمود: رجس است و هرگاه او را بکشی غسل کن همانا پدرم در حجر نشسته بود و با وی مردی بود که حدیث می کرد او را ناگاه وزغی زبان خود را متحرک کرد با آن مرد فرمود می دانی این وزغ چه می گوید؟ عرض کرد علم ندارم به کلام او فرمود می گوید الله اگر عثمان را به بدی یاد کنی هر آینه علی را سب خواهم کرد همیشه تا از این جا برخیزی. آن گاه فرمود: پدرم گفت: نمی میرد از بنی امیه میتی مگر این که مسخ می شود به وزغ (7) .

ص: 227

چه از این خبر معلوم می شود که وزغ را با بنی امیه سنخیت و اتحادی است که در طریقه مودت عثمان و عداوت با امیر المؤمنین علیه السلام موافق با ایشان است و اموات ایشان مسخ به صورت او می شوند و از این جهت پیغمبر صلی الله علیه و اله و سلم حکم و مروان را وزغ لقب داد و تصریح به این مناسبت شده در حدیثی که در کافی از عبدالرحمن بن ابی عبدالله نقل می کند که می گوید شنیدم از ابو عبدالله که فرمود بیرون آمد رسول خدای از حجره خود در حالی که مروان و پدرش استماع حدیث او و استراق سمع می کردند:«فقال له: الوزغ بن الوزغ. قال أبو عبدالله فمن يومئذ ترون ان الوزغ يستمع الحدیث»؛ و از آن روز می بینید که گویا وزغ گوش می دهد حدیث را (1) .و از این خبر شریف معلوم می شود که حقیقت مروان و وزغ یکی بود و اختلاف در صورت بود پیغمبر مطلع بر حقایق اشیاء و مشرف بر ماهیات موجودات خبر از این داد و شاهد صدق موافقت مروان و وزغ است در این صفت محسوسه که استراق سمع باشد.

و بعضی گمان کرده اند سبب طرد مروان این واقعه بود فخر رازی گوید: پیغمبر صلی الله علیه و اله و سلم در خواب دید اولاد مروان بر منبر او بالا می روند و خواب خود را برای أبو بكر و عمر نقل کرد و با ایشان در خانه خود خلوت کرده بود چون برخاستند شنید که حکم خواب را نقل می کند و پیغمبر عمر را متهم کرد در افشاء سر خود چون معلوم شد که حکم گوش داده بود او را طرد کرد (2) .از این جا معلوم می شود یا پیغمبر - العياذ بالله - مرد مؤمن صادق العقيدة را متهم می ساخت و معرض تهمت و سوء ظن می کرد یا عمر امین و مؤمن نبود و از اهل نفاق و مظنه افشای سر رسول خدای بود اگر فخر رازی احتمال اوّل را قبول کند یابی الله ذلک و المؤمنون و اگر ثانی را اختیار کند فنعم الوفاق و الحمد لله.

بالجملة حكم به این لقب که وزغ باشد معروف بوده چنان چه ابوالفرج اصبهانی که خود مروانی است در اغانی در ذیل قصه و فود مروان بر معاویه بعد از عزل از ولایت مدینه و مکالماتی که بین ایشان تردید شد می گوید معاویه بر آشفت و گفت:«یا بن الوزغ لست هناک» مروان گفت چنین است که گفتم و من اکنون پدر ده نفرم و برادر ده نفر و عم ده نفر و نزدیک است عده کامل شود؛ یعنی چهل نفر و أبوالفرج می گوید این اشاره به حدیث نبوی است:«اذا بلغ بنوا ابی العاص اربعين رجلا اتخذوا مال الله دولاً و عباد الله خولاً».و

ص: 228

اولاد ابی العاص منتظر این وقت بودند و هم در آخر حکایت از معاویه این حدیث را نقل می کند که احنف از او پرسید چرا چندین تحمل از مروان کردی و کلام مروان اشاره به چه

بود؟ وی این حدیث را روایت کرد،«و قال: فو الله لقد تلقاها مروان من عين صافية» (1) .

و در نهایه در ماده «دخل» می گوید:«الدخل : العيب و العناد و الغش و منه حديث أبى هريرة: اذا بلغ بنو أبي العاص ثلاثين كان دين الله دخلاً و عباد الله خولاً و حقيقته أن يدخلوا في الدين اموراً لم تجربها السنة» (2) .و در خول می گوید:«الخول حشم الرجل و اتباعه و منه حديث أبي هريرة كان عباد الله خولاً اى خدماً و عبيداً يعنى انهم يستخدمونهم و يستعبدونهم» (3) .

بالجملة در حياة الحیوان (4) از مستدرک حاکم (5) حدیث می کند که از عمرو بن مرة جهنی که صحابی است روایت کرده که حکم بن أبي العاص استيذان دخول بر حضرت رسالت کرد فرمود: اذن دهید مر او را بر او باد و بر هر که از صلب او بیرون آید لعنت خدای مگر مومن از ایشان و کماند مؤمنین ایشان در دنیا ترفه و تنعم کنند و در آخرت ضایع باشند، صاحب مکر و خدیعت اند در دنیا عطا می شوند و در آخرت نصیبی ندارند. و ابن اثیر در کامل می گوید که اخبار در لعن او بسیار است ولی در سند او بحث است (6) . و بعد از تصحیح حاکم و روایت جمعی که در کلام سیوطی شنیدی و نقل او خود بنفسه در اسد الغابة با شهادت به تعدد طرق مجالی برای مناقشه او نمی ماند.

و از عجایبی که هوش از سر مرد عاقل می برد این است که مثل مروان که پیغمبر پدرش را طرد کرد و خود عمری به عداوت اهل بیت رسالت گذراند و سب امیر المؤمنین و حسنین علیهم السلام را تجویز و تشییع می کرد و بر منبر رسول هر روز جمعه در خطبه مواظبت داشت و پیغمبر او را لعن کرد و وزغ لقب داد و امیر المؤمنین علیه السلام فرمود دست او دست یهودی است و او طلحه را که به اعتقاد اهل سنت صحابی و از«عشره مبشره» (7) است تیر زد

ص: 229

بکشت و روی با ابان بن عثمان کرد و گفت: یکی از قتله پدرت را کشتم با این همه عیوب و مساوی عادل می دانند و از او اخذ احکام می کنند. و در صحیح بخاری و صحیح مسلم که اصح کتب بعد از کتاب الله می دانند از او حدیث نقل می کنند و در کشف الظنون (1) است که اجماع کردند بر عدالت جمیع رجال صحیحین و از معروفات محدثین اهل سنت است:«من روی له الشيخان فقد جاز القنطرة» (2) .

از این جهت ابن اثیر در کامل استدلال بر عدالت مروان کرده به روایت بخاری و به این که حسنین علیهما السلام با او نماز می کردند و اعاده نمی کردند. یا للعجب بیشرمی به کجا رسیده که گمان می کنند حسنین علیهما السلام با مروان نماز می کردند و اعاده نمی کردند و از این جا اثبات عدالت می خواهند کنند. و این استدلال بر طریقه خودشان هم واهی است چه عدالت در امام جماعت در مذهب اهل سنت شرط نیست (3) ، بلکه در شرح عقاید نسفیه نظیر همین کار را شاهد گرفته و گفته دلیل بر مدعی نماز کردن ائمه دین است با خلفا با ظهور جور و انتشار فجور از ایشان. از این جا معلوم می شود که این طایفه که از اهل بیت علیهم السلام اعراض کردند به چه گونه مردم متمسک شدند و از که اخذ احکام کردند و حال صحاح ایشان هم معلوم شد که رجال آن ها مثل مروان و عبدالملک و مغيرة بن شعبه و معاویه و عمرو بن عاص و اتراب ایشان که همه حرام زاده و همه به شهادت رسول خدا صلی الله علیه و اله و سلم کافر و منافق و ملعون بودند چه میزان همه این امور علی علیه السلام است و از متواترات است که پیغمبر فرمود: «یا علی لَا يُبْغِضُكَ إِلَّا مُنَافِقُ وَ لَا يُحِبُّكَ إِلَّا مُؤْمِنُ» (4) .

و عمده این است که ضعف دین و فساد مبنای ایشان را به توفیق خدای تعالی از کتب خود ایشان ثابت می کنم و معنی:﴿وَ انَّ جُنْدَنا لَهُمُ الْمَنْصُورُونَ﴾ (5) واضح و مبین و معلوم و مبرهن می شود؛ و الحمد لله على وضوح الحجة.

ص: 230

فایده

مروان خود یقیناً مشمول لعن در این دعا هست و اولاد او نیز داخل اند. و وجوه اولاد او چهار نفرند عبدالملک که به او مکنی بود و خلیفتی روی زمین یافت و عبدالعزیز که والی شد و محمد که ولایت جزیره یافت و بشر که حکمران عراقین بود. و اکبش اربعه در مصر کلام علی علیه السلام را ابن أبی الحدید اشاره به این ها گرفته (1) و اشهر و اظهر آن است که اشاره به اولاد عبدالملک باشد که همه خلیفه شدند و روزگار امت در عهد ایشان سیاه و حالشان تباه شد که ولید و سلیمان و یزید و هشام باشند. و اتفاق نیفتاده که چهار برادر جز ایشان خلافت کرده باشند و سایر خلفای بنی مروان - چه آنان که در مشرق خلافت کردند که اولشان عبدالملک و آخرشان مروان حمار باشد و چه آنان که در اندلس و ناحیه مغرب خلافت داشتند که اوّل شان عبدالرحمن بن معاوية بن هشام بن عبدالملک است و آخرشان هشام بن محمد ملقب به معتمد بالله است - داخل در عنوان آل مروان هستند و ظاهر حال همه رضای به افعال اسلاف خودشان و دعوی استحقاق خلافت بوده و همین قدر در استحقاق لعن و وجوب تبری کفایت است (2) .

رسول و امرای مؤمنین و ائمه امّت و اولی الامر واجب الاطاعه می دانند تا اتمام حجت و قطع عذر بر ایشان شود و از باب تیمن و تبرک خبری چند از طریق اهل بیت علیهم السلام نیز درج می کنیم تا مایه انشراح صدور و انبساط قلوب باشد.

و اولی تر آن که اولاً آیاتی چند از قرآن مجید که تصریح به لعن و ذم ایشان در آن ها شده ایراد نماییم آن گاه به ذکر اخبار فریقین بپردازیم از جمله این آیت مبارک است:﴿و ما جَعَلْنا الرُّؤْيَا الَّتى ارَيْنَاكَ الا فِتْنَةٌ لِلنَّاسِ وَ الشَّجَرَةَ الْمَلْعُونَة فِى الْقُرانِ وَ نُخَوِّفُهُمْ فَما يَزِيدُهُمْ الا طُغياناً كَبيراً﴾ (1) ؛ خلاصه معنی چنان است که ما قرار ندادیم خوابی که تو دیدی مگر امتحان مردم و هم چنین شجره ملعونه در قرآن را و می ترسانیم ما ایشان را و زیاد نمی کند ایشان را - یعنی: نمی بخشد برای ایشان - مگر طغیان بزرگ.

فخر رازی در تفسیر کبیر می گوید:سعید بن المسیب روایت کرده که پیغمبر صلی الله علیه و اله و سلم در خواب دید که بنی امیه بر منبر او جست و خیز می کنند چنان چه بوزینه جست و خیز می کند. پس محزون کرد او را این کار (2) .و هم در آن تفسیر است که ابن عباس رضی الله عنهما گفته شجره ملعونه در قرآن مراد به او بنی امیه اند حکم بن ابی العاص و اولاد ایشان (3) .و کلام او در قصه این رؤیا و اتهام عمر و الزام طریفی که به مدد الهی و فضل ائمه اطهار ایراد کردیم در احوال مروان گذشت.

و نیشابوری در تفسیر خود از ابن عباس روایت کرده که شجره ملعونه بنی امیه اند. و بیضاوی می گوید که قولی چنین است که رسول صلی الله علیه و اله و سلم قومی از بنی امیه را دید که بر منبر او بالا می روند و جست و خیز می کنند چنان که بوزینه فرمود:این حظ ایشان است در دنیا که به جزای اسلام ظاهری به ایشان داده می شود کنایه از آن که در آخرت نصیبی ندارند (4) .و قریب به این کلام در کشاف است با نسبت به روایت (5) .و در بحار (6) از عمده این بطریق (7) از

ص: 232

تفسیر ثعلبی (1) به دو طریق این حدیث را روایت کرده است و ابن أبی الحدید از امالي أبو جعفر محمد بن حبیب آورده در ذیل حدیثی مبسوط که عمر از کعب پرسید: در اخبار شما آمده که خلیفتی از آن کیست؟ گفت بعد از پیغمبر و دو نفر از اصحابش به دشمنان او رسد که با ایشان جنگ کرد و ایشان با او جنگ کردند عمر گفت:﴿أَنَا لِلَّهِ وَ أَنَا إِلَيْهِ رَاجِعُونَ﴾ روی به ابن عباس آورد و گفت شنیدم از رسول خدای شبیه این کلام شنیدمش که می گفت :«ليصعدن بَنُو أُمَيَّةَ عَلَى منبرى وَ لَقَدْ رَايَتِهِمْ فِي منامى ينزون عَلَيْهِ نزو الْقِرَدَةُ وَ فِيهِمْ انْزِلْ ﴿ وَ ما جَعَلْنا . . . ﴾ الْآيَةَ» (2) .

و در منشوری که معتضد بالله عباسی نوشت و امر کرد که در بلاد بخوانند که ما - إن شاء الله - در ذیل احوال بنی امیه او را - بعینه - می نویسم می گوید:آن گاه خدای قرآنی در شأن ایشان فرستاد و فرمود:«الشَّجَرَةَ الْمَلْعُونَةَ فِي الْقُرْآنِ وَ لَا خِلَافَ بَيْنَ أَحَدِ انْهَ تَعَالَى يُرِيدُ بَنِى أُمَيَّةَ»؛ یعنی احدى خلاف نکرده که مراد بنی امیه است و در رساله مفاخره بنی هاشم و بنی امیه که تصنیف جاحظ است مذکور است که بنی هاشم را عقیده آن است که شجره ملعونه بنی امیه هستند و ناچار بنی هاشم قاطبه تا حدیث صحیح نداشته باشند چنین گمان نکنند (3) .و هم در آن رساله است ولی ممزوج است به کلام ابن أبی الحدید - و خصوص این فقره اظهر آن است که کلام جاحظ باشد و اگر هم نباشد کلام ابن أبی الحدید است - که می گوید جمیع مفسرین چنین گفته اند و در این باب اخبار کثیره روایت کرده اند و شما - یعنی بنی امیه - قدرت بر انکار او ندارید (4) .

و از این جا معلوم می شود که مثل بیضاوی که این روایت را تعبیر به «قیل» می کند از غایت تعصب است و بسی روشن است که شجره ملعونه را تأویل به زقوم کردن از انحراف و بی امانتی است. و در اخبار اهل بیت با این تفسیر قطعى الصدور است چه در تفسیر علی

بن إبراهيم (5) و تفسیر مجمع البيان (6) و در بحار (7) و

ص: 233

صافی (1) از تفسیر عیاشی (2) به طرق متعدده و الفاظ متقاربه روایت شده و در بعض آن ها، الحاق تیم و عدی شده چنان چه در تفسیر صافی مذکور است و از محاسن این تفسیر و بدایع این تأويل جمله:﴿فما يزيدهم الا طغياناً كبيراً﴾ است چه محتمل است یزید اسم باشد و حمل طغیان بر او به مبالغه است و به دعوی این که او چندان طاغی است که گویی از افراد حقیقت طغیان شده و ذکر خصوص او به جهت انکار عظیم و گناه بزرگ و داهیه هایله است که در وقعه طف از او سر زد.

و از جمله آیاتی که مأول به بنی امیه شده است این آیت مبارکه است:﴿الذین بَدَّلُوا نِعْمَتَ اللَّهِ كُفْراً وَ أَحَلُّوا قَوْمَهُمْ دارَ الْبَوارِ جَهَنَّمَ يَصْلَوْنَها وَ بِئْسَ الْقَرارُ﴾ (3) . چنان چه از عمده ابن بطريقه رضی الله عنه (4) در بحار (5) نقل می کند که او از تفسیر ثعلبی (6) روایت کرده می گوید که عمر بن الخطاب گفت:«هما الأفخران من قريش بنو المغيرة و بنو امية»، أما بنى المغيرة كفايت شدید از شر ایشان در یوم بدر و اما بنو امیه مهلت داده شدند تا روزی و از تفسیر عیاشی این حدیث از امیر المؤمنین علیه السلام نقل شده ولی بدون تقسیم مذکور (7) .و هر دو آیه را در مقدمه صحیفه کامله به تفصیل مذکور روایت می کند (8) .

و مراد به ﴿نعمة الله﴾ در این آیه امام علیه السلام است، چه جمیع ما سوى الله به برکات وجود ایشان خلق شده پس هر خیری به هر کس رسید و هر انتفاعی از هر چه یابد به واسطه علی و اولادش علیهم السلام است و نعمت حقیقیه ایشان اند که بنی امیه کفران کردند و تبدیل نعمت خدای نمودند و قوم خود را در دار البوار و بئس القرار جای دادند.

و موافق این است اخباری که از صادقین علیهما السلام در تفسیر کريمه:﴿ثُمَّ لَتُسْتَلَنَّ يومَئِذٍ عَنِ النَعیم﴾ (9) در صافی روایت کرده عن العياشي عن الصادق علیه السلام انه سئل أبو حنیفه عن هذه

ص: 234

الآية، فقال له: ما النعيم عندک یا نعمان؟ قال: القوت من الطعام و الماء البارد، فقال: لئن اوقفك الله القيامة يوم بين يديه حتى يسألك عن كل اكلة اكلتها أو شربة شربتها ليطولن

وقوفک بین يديه قال فما النعيم جعلت فداک؟ قال نحن اهل البيت النعيم الذي انعم الله بنا على العباد و بنا ايتلفوا بعد أن كانوا مختلفين و بنا الف الله بين قلوبهم و جعلهم اخواناً بعد ان كانوا اعداء و بنا هداهم الله للاسلام و هو النّعمة التي لا تنقطع و الله سائلهم عن حق النعيم الذي أنعم به عليهم و هو النبى صلى الله علیه و آله و عترته».«و في رواية أنه علیه السلام قال له: بلغنی انک تفسر النعیم فى هذه الآية بالطعام الطيب و الماء البارد فى اليوم الصايف؟ قال: نعم قال: لو دعاک رجل و اطعمک طیبا و سقاک ماء بارداً ثم امتن عليك به إلى ما كنت تنسبه؟ قال: إلى البخل قال: أفتبخل الله تعالى؟ قال: فما هو ؟ قال : حبنا اهل البيت» (1) .

و فى العيون عن الرضا قال:«فى الدنيا نعيم ،حقیقی فقال له بعض الفقهاء ممن حضره: فيقول الله تعالى ﴿ثُمَّ لَتُسْئَلُنَّ يَوْمَئِذٍ عَنِ النَّعِيمِ﴾ ما هذا النعيم فى الدنيا؟ هو الماء البارد، فقال له الرضا علیه السلام - و علا صوته - : كذا فسرتموه كذا فسرتموه أنتم و جعلتموه على ضروب فقالت طائفة هو الماء البارد و قال غيرهم هو الطعام الطيب و قال آخرون هو طيب النوم و لقد حدثني أبي عن ابيه أبي عبدالله علیه السلام : ان اقوالكم هذه ذكرت عنده في قول الله عزوجل:﴿وَ لَتُسْئَلُنَّ يَوْمَئِذٍ عَنِ النَّعِيمِ﴾ فغضب و قال ان الله عزوجل لا يسأل عباده عما تفضّل عليهم به و لا یمن بذلک علیهم و الإمتنان بالانعام مستقبح من المخلوقين فكيف يضاف إلى الخالق عزوجل ما لا يرضى المخلوقون و لكن النعيم حبّنا اهل البيت و موالاتنا يسأل الله عنه بعد التوحيد و النبوة لأن العبد اذا و فى بذلك أداه إلى نعيم الجنّة الذى لا يزول» (2) .

و في الكافي عن الصادق في هذه الآية قال:«إن الله عزوجل أعز و أكرم أن يطعمكم طعاماً فسوغكموه فيسألكم عنه و لكن يسألكم عمّا أنعم عليكم بمحمد و آل محمد» (3) . و في رواية عن الباقر علیه السلام : «أَنَّما يَسْأَلُكُمْ عَمَّا أَنْتُمْ عَلَيْهِ مِنَ الْحَقِّ» (4) .و فى المحاسن عن الصادق قال:«ثَلَاثَةُ لَا يُحَاسَبُ الْعَبْدُ الْمُؤْمِنُ عَلَيْهِنَّ طَعَامُ يَأْكُلُهُ وَ ثَوْبُ يَلْبَسُهُ وَ زَوْجَةُ صَالِحَةُ تُعَاوِنُهُ

ص: 235

وَ يُحْصِنُ بِهَا فَرْجَهُ»و في رواية قال: «أَنَّ اللَّهَ أَكْرَمُ مِنْ أَنْ يَسْأَلَ مُؤْمِناً عَنْ أَكْلِهِ وَ شُرْبِهِ» (1) .

بالجملة و از آیاتی که در ذم بنی امیه وارد شده سوره مبارکه ﴿ إِنَّا أَنْزَلْنَاهُ﴾ است چه مراد از ﴿أَلْفِ شَهْرٍ﴾ دولت بنی امیه است که هزار ماه بود از برکات ليلة القدر محروم بودند و خیر اخروی یک شب قدر از خیر دنیوی هزار ماه ریاست بنی امیه بیشتر است چنان چه فخر رازی در تفسیر کبیر (2) و ابن اثیر در اسد الغابة (3) از حضرت امام حسن علیه السلام نقل می کند که رسول خدای در خواب دید بنی امیه را که پای بر منبرش می گذارند و می گوید: روایتی آمده که فرمود دید جست و خیز می کنند بر منبرش چون بوزینگان و شاق شد بر آن جناب این کار پس خدای تعالی این آیت فرستاد:﴿ إِنَّا أَنْزَلْنَاهُ﴾ تا ﴿ أَلْفِ شَهْرٍ﴾ یعنی ملک بنی امیه . قاسم که راوی حدیث است می گوید حساب کردیم دیدیم ملک بنی امیه هزار ماه است آن گاه رازی می گوید قاضی طعن در این وجه زده چه ایام بنی امیه ایام مذمومه بودند و فضیلتی از برای شب قدر در ترجیح بر ایام بنی امیه نیست و خود جواب می دهد از قاضی که چون ایام بنی امیه سعادات دنیویه داشتند از این روی عظیم بودند و شب قدر در سعادات دینیه بیش از آن است که این هزار ماه در سعادات دنیویه و همین حدیث به اختلاف یسیری در صحیح ترمذی مذکور است در باب تفسیر قرآن (4) .

و مسعودی رحمه الله در مروج الذهب که مقبول علمای عامیه و اصل جلیل و رکن وثیق ایشان است می گوید:جمیع ملک بنی امیه تابیعت ابو العباس سفاح هزار ماه کامل بود نه زاید و نه ناقص چه ایشان نود سال و یازده ماه و سیزده روز ملک داشتند آن گاه می گوید مردم خلاف کردند در تواریخ ایام ایشان و تحویل و اعتماد بر آن است که ما ذکر می کنیم و او صحیح است نزد اهل بحث و معتنیان به تاریخ این جهان؛ معاویه بیست سال یزید سه سال هشت ماه و چهارده روز معاوية بن یزید یک ماه و یازده ،روز مروان هشت ماه و پنج روز عبدالملک بن مروان بیست و یک سال و یک ماه و یازده روز ولید بن عبدالملک نه سال و هشت ماه و دو روز سلیمان بن عبدالملک دو سال و شش ماه و پانزده روز عمر بن عبدالعزیز بن مروان دو سال و پنج ماه و پنج روز یزید بن عبدالملک چهار سال و سیزده روز

ص: 236

هشام بن عبدالملک نوزده سال و نه ماه و نه روز ولید بن یزید بن عبدالملک یک سال و سه ماه يزيد بن الولید دو ماه و ده روز.

آن گاه می گوید اسقاط کردیم ایام إبراهيم بن الوليد بن عبدالملک (1) را - چنان که إبراهيم بن المهدى را اسقاط کردیم از خلفای بنی عباس - و مروان بن محمد بن مروان پنج سال و دو ماه و ده روز تا بیعت سفاح واقع شد و این جمله نود سال و یازده ماه و سیزده روز می شود اضافه می شود به این مدت هشت ماهی که مروان در آن مدت با بنی عباس می کرد تا کشته شد پس ملک ایشان نود و یکسال و نه ماه و سیزده روز می شود نقص می کنیم از او ایام خلافت امام حسن علیه السلام را که پنج ماه و ده روز باشد هم نقیصه می کنیم از او ایام عبدالله بن الزبیر را تا وقتی که کشته شد و او هفت سال و ده ماه و سه روز بود. پس باقی بعد از کسر این دو فقره هشتاد و سه سال و چهار ماه است که هزار ماه تمام می شود آن گاه می فرماید و قومی گفته اند که تأویل قول خدای عزوجل ﴿لَيْلَةُ الْقَدْرِ خَيْرُ مِنْ أَلْفِ شَهْرٍ﴾ این است که ما گفتیم؛ تمام شد کلام مسعودی (2) .

و در اخبار اهل بیت عصمت این معنی متكرر الورود و متكثر الوجود است.و در کافی (3) و در تفسیر علی بن إبراهيم رضی الله عنهما (4) منقول است که مراد از ﴿الف شهر﴾ ایام ملک بنی امیه است که در آن ها لیلة القدر نیست و ظاهر این است که مراد آن باشد که ثواب ليلة القدر به بنى امیه و اتباع ایشان داده نمی شود چه کثیری از اخبار فضل لیلة القدر در ایام ایشان وارد شده و در این اخبار ایام عثمان از ملک بنی امیه محسوب نشده اگر چه در عموم اخبار شجره ملعونه داخل و آیات و اخبار دیگر او را شامل است و آیات دیگر در مذمت بنی امیه در قرآن مجید نازل شده ولی چون من بنده غالباً در این کتاب مبارک دوست دارم از اموری که محل اتفاق فریقین است نقل کنم چه این زیارت شریفه مشتمل بر لباب عقاید شیعه از اصول تولی و فصول تبری است و البته نشر اخبار مخالفین در این باب در الزام ادخل و در قلوب اوقع است به همین قدر اکتفا کردم با ضیق مجال و قلت اسباب و کثرت مشاغل نظریه و

ص: 237

تعدد شواغل فکریه اکنون یکی دو حدیث - علاوه بر آن چه در تفاسیر آیات نقل شد - از کتب ایشان بر آورده می نگارم.

و مثالب شهد المحب بنقصها *** و النقص ما شهدت به الاحباب

الف: در حياة الحيوان (1) و جز آن از مستدرک حاکم (2) نقل شده که می گوید:«عن مسلم الربعي عن العلا عن أبيه عن أبي هريرة قال: قَالَ النَّبِيُّ صلی اللَّهِ علیه وَ اله وَ سَلَّمَ : رَأَيْتُ فِي مَنَامِي كَانَ بَنِي الْحَكَمِ بْنِ أَبِي الْعَاصِ ينزون عَلَى منبرى كَمَا يَنْزُو الْقِرَدَةُ ، فَمَا رُئِيَ النَّبِيِّ صلی اللَّهِ علیه وَ اله وَ سَلَّمَ مستجمعاً ضَاحِكاً حَتَّى مَاتَ»؛ یعنی أبو هریره گفت: پیغمبر فرمود: در خواب دیدم گویا اولاد حکم بن أبی العاص می جهند بر منبر من چنان چه بوزینه می جهد پس دیده نشد پیغمبر در مجمعی که بخندد تا وفات کرد. آن گاه حاکم می گوید که صحیح الاسناد است بر شرط مسلم.

و دانستی که در اخبار دیگر مطلق بنی امیه بودند که شیخ ایشان ثالث بود و دور نیست خواب پیغمبر متعدد باشد یا الحاق خصوص بنى مروان از تحریف روات باشد در زمان معاویه به جهت اخراج آل حرب؛ و لن يصلح العطار ما افسد الدهر.

ب: آية الله العلامة - اجزل الله تشريفه و اکرامه - در نهج الحق از صاحب کتاب الهاوية که از علمای اهل سنت است روایت می کند که از ابن مسعود نقل کرده «لكل شيئ آفة و آفة هذا الدین بنو امیه»؛ هر چیزی را آفتی است و آفت این دین بنی امیه است (3) .

ج: در صحیح مسلم روایت می کند پیغمبر فرمود:«هلاک امتی عَلَى يَدِ هَذَا الْحَيِّ» (4) .و این خبر را بعد از ذکر خبری نقل می کند که متضمن ذکر بنی امیه است و نقل او قرینه می شود بر اراده بنی امیه از «هذا الحی» و علماء چنین فهمیده اند از این جهت ابن بطریق - عليه الرحمة - او را از اخبار مذمت بنی امیه شمرده چنان چه در بحار (5) از او حکایت کرده و خبر بخاری (6) مؤید و معین این معنی است.

د: ابن حجر در رساله تطهیر اللسان می گوید:به سند حسن روایت شده که پیغمبر صلی الله علیه و اله و سلم

ص: 238

فرمود:«شَرُّ قَبَائِلِ الْعَرَبِ بَنُو أُمَيَّةَ وَ بَنُو حَنِيفَةَ وَ ثَقِيفُ» (1) .

ه : هم ابن حجر در آن رساله آورده که در حدیث صحیح است که حاکم گفته (2) به شرط شیخین است: «کان ابغض الاحياء أو الناس إلى رسول الله صلی الله علیه و اله و سلم بنو امية» (3) .

و: بخاری در صحیح خود عنوان می کند باب قول النبي صلی الله علیه و اله و سلم: «هلاک أُمَّتِى عَلَى يَدِى أُغَيْلِمَةُ سُفَهَاءُ : حَدَّثَنَا مُوسَى بْنُ اسماعیل حَدَّثَنَا عَمْرُو بْنِ يَحْيَى بْنِ سَعِيدِ بْنِ عَمْرِو بْنِ سَعِيدٍ قَالَ : اخبرنى جدى قَالَ : كُنْتُ جَالِساً مَعَ أَبَى هُرَيْرَةَ فِي مَسْجِدِ النَّبِيِّ صلی اللَّهِ علیه وَ اله وَ سَلَّمَ بِالْمَدِينَةِ بِالْمَدِينَةِ وَ مَعَنَا مَرْوَانَ . قَالَ أَبُو هُرَيْرَةَ سَمِعْتُ الصَّادِقَ المصدوق يَقُولُ : هَلَكَتْ أُمَّتِي عَلَى يَدِى غِلْمَةً مِنْ قریش فَقَالَ مَرْوَانُ : لَعْنَةُ اللَّهُ عَلَيْهِمْ غِلْمَةً فَقَالَ أَبُو هُرَيْرَةَ : لَوْ شِئْتُ أَنْ أَقُولَ بَنَى فُلَانٍ وَ بَنَى فُلَانٍ لَفَعَلْتُ فَكُنْتُ اخْرُجْ مَعَ جدى إِلَى بَنَى مَرْوَانَ حِينَ مُلِكُوا بِالشَّامِ ، فاذا راهم غِلْمَاناً أَحْدَاثاً قَالَ لَنَا : عَسى عَسَى هَؤُلَاءِ أَنْ يَكُونُوا مِنْهُمْ قُلْنَا أَنْتَ اعْلَمْ» (4) . خلاصه آن که أبو هریره گفته از پیغمبر صلی الله علیه و اله و سلم شنیدم که فرمود: هلاک امت من بر دست جوانانی است از قریش مروان گفت: لعنت باد بر آن جوانان أبو هریره گفت اگر خواهم بگویم بنی فلان و بنی فلان اند می گویم کنایه از این که بنی حرب و بنی مروانند. عمرو بن یحیی که راوی حدیث است می گوید با جدم که سعید بن عمرو باشد به جانب بنی مروان در شام می رفتیم و چون آنان را جوان نورس می دیدیم می گفت شاید این ها از ایشان باشند می گفتم تو داناتری.

و از این جا معلوم می شود که أبو هریره روایت کرده هلاک امت بر دست بنی مروان است که شعبه ای از بنی امیه هستند و از عنوانی که باب را مترجم به او کرده معلوم می شود که پیغمبر صلی الله علیه و اله و سلم این طایفه را سفهاء خوانده و چنین است چه دین به دنیا فروختند و پیروی معازف و ملاعب کردند. مثل ولید فاسق که چنان چه در تاریخ خمیس است - یک روز به خانه در آمد و دید دخترش را با دایه اش نشسته بر زانوی وی بنشست و با وی درآمیخت دایه او گفت دین مجوس را پیشه کردی؟! این شعر را بخواند

من راقب الناس مات هما *** و فاز باللذة الجسور (5)

ص: 239

و ابن أبی الحدید در طی اخبار حمقای عرب نقل می کند که یک روز سلیمان بن یزید بن عبدالملک که برادر ولید باشد در مجلسی گفت: خدای لعنت کند برادرم ولید را که همانا فاجر بود و مرا تکلیف به فعل شنیع کرد. کسی از خویشان وی با وی گفت ساکت باش به خدای سوگند که اگر او قصد کرده باشد همانا کرده است (1) .و اجمال این خبر را جلال سیوطی در تاریخ خود ذکر کرده [است] (2) .

و در غالب کتب اهل سنت مذکور است که یک شب مؤذن اذان صبح گفت و ولید برخاست و شراب خورد و جاریه هم مست بود با وی در آویخت و وی را بسپوخت (3) و قسم یاد کرد که با مردم نماز نکند جز او پس لباس خود را به وی پوشانید و آن جاریه را مست با آلایش جنابت و منی به مسجد فرستاد با مردم نماز گذاشت (4) . و هم در تاریخ خمیس و جز اوست که عزیمت سفر حج کرد و اراده کرد بر بام کعبه تجرع کوس عقار و نیل لذت بوس و کنار کند و در اکثر کتب مذکور است از آن جمله ادب الدین و الدنیاء که از مؤلفات ماوردی است - بلکه از متواترات است که یک روز به قرآن تفال کرد این آیه آمد:﴿و استفتحوا و خاب کل جبار عنید﴾ (5) قرآن را بر هم گذاشت و چندان کتاب خدای را تیر زد که پاره پاره شد و این شعر بخواند:

تهددني بجبار عنيد *** فها انا ذاك جبار عنيد

اذا ما جئت ربِّک یوم حشر *** فقل يا رب مزقنى الوليد (6)

و در حياة الحيوان و جز اوست که در باغ خود مصنعی - یعنی حوضی - ساخته بود پر از شراب و هر وقت راغب شهوات می شد خود را در آن حوض می افکند و چندان می خورد که نقص در اطراف آن حوض ظاهر می شد (7) .و ابن أبی حجله او را در دیوان الصبابة در شمار خلفایی یاد می کند که در عشق خليع العذار و گسسته مهار بودند. و داود انطاکی در تزیین الاسواق ذکر می کند که ولید عاشق نصرانیه [ای] شد و مراسله با وی کرد و معشوقه اباء

ص: 240

نمود. نزدیک شد عقلش از سرش برود تا یک روز عید لباس مبدل پوشید و با صاحب باغی که دختران نصاری به تنزّه و تفرّج در آن می رفتند قرار داد که در آن باغ برود چون داخل باغ شد معشوقه روی با بوّاب کرد و گفت این کیست؟ بواب گفت: مصیبت زده است از در ترحم با وی مزاح بسیاری کرد تا اندکی به نظر آرام شد آن گاه با معشوقه گفتند: می شناسی این کیست؟ گفت:نه گفتند: این خلیفه است از این رو تن در داد و زن ولید شد و این شعر را ولید در حق او می سراید:

اضحی فؤادک یا ولید عمیدا *** صبا قديماً للحسان صيودا

من حب واضحة العوارض طفلة *** برزت لنا نحو الكنيسة عيدا

ما زلت ارمقها بعینی و امق *** حتى بصرت بها تقبل عودا

عود الصليب فویح نفسي من رأى *** منكم صليباً مثله معبودا

فسألت ربّي أن اكون مكانه *** و اكون في لهب الجحيم وقودا (1)

اجاب الله مسألته.

و هم در حق این نصرانیه می گوید - بعد از این که سرش فاش و امرش مشهور شد - :

الا حبذا سعدی و آن قیل اننی *** کلفت بنصرانية تشرب الخمرا

يهون علينا ان نظل نهارنا *** الى الليل لا اولى نصلی و لا عصرا (2)

و مسعودی رحمه الله در مروج الذهب روایت می کند که یک وقت ابن عایشه مغنی نزد ولید آمد و این بیت تغنی کرد:

انی رایت صبيحة النحر *** حورا نعين عزيمة الصبر

مثل الكواكب في مطالعها *** عند العشاء اطفن بالبدر

و خرجت ابغى الاجر محتسباً *** فجرعت موفورا من الوزر

ولید گفت: احسنت و الله و او را به حق عبدالشمس سوگند داد تا اعاده کند، اجابت کرد. بازش سوگند به حق امیه داد اعادت کرد هم چنین این شجره ملعونه را پدر بر پدر یاد کرد و استعاده نمود ابن عایشه اجابت کرد تا به خودش رسید و گفت: به جان من که باز بخوان باز خواند. حالت طرب در وی اثر کرد و در روی ابن عایشه بیفتاد و یکایک اعضای او را بوسه زدن گرفت تا به عورت او رسید و خم شد که او را ببوسد ابن عایشه ران های خود را فراهم

ص: 241

آورد و او را مستور کرد ولید گفت:و الله دست بر نمی دارم تا نبوسم، پس حشفه او را بوسید. آن گاه مستانه فریاد زد:«و اطرباه و اطرباه» و لباس خود را یکسره از بر بگرفت و بر ابن عایشه بیفکند و خود عریان و مجرد بایستاد تا لباس جدید برای او آوردند و امر کرد که هزار دینار زر سرخ برای ابن عایشه بیاوردند و استری فرمان داد تا آوردند و این عایشه را سوار کرد و گفت باید با استر بر بساط من مشی کنی که آتشی پاینده در جگر من افروختی.

آن گاه مسعودی می گوید:ابن عایشه این شعر را بریزید پدر ولید هم بخواند و وی را به طرب آورد و گویند او ملحد شد در طرب خود و کفر گفت و به ساقی گفت ما را به آسمان چهارم شراب در ده. و ولید این طرب را به ارث از پدر برده؛ تمام شد کلام او (1) .

هم در مروج الذهب (2) و کامل مبرد است که ولید سوء عقیدت خود را افشاء کرده این شعر بخواند:

تلعب بالخلافة هاشمى *** بلا وحى أتاه و لا كتاب

فقل لله يمنعني طعامى *** و قل لله یمنعنی شرابی

و انا استغفر الله من حكاية شعره و كتابة كفره و ولید این کفر مخصوص را از یزید روایت می کند و وی از ابوسفیان چنان چه - إن شاء الله - من بعد اشاره به کلمات ایشان خواهئ شد.

و از صفات معروفه او آن است که کنیز های پدرش که منکوحه او بودند و اولاد از او آورده بودند و طی کرد و معروف بوده در زمان خلفای لاحق و در السنه مورخین اهل سنت به ولید فاسق و ولید زندیق. و در تاریخ الخلفاء است که معافی جریری کتابی در سخافت و فجور و الحاد و زندقه ولید تصنیف کرده [است] (3) .

و در تاریخ خمیس از ذهبی روایت کرده که رسول خدا فرمود: ﴿لَيَكُونُنَّ فِي هَذِهِ الُامَّةِ رَجُلُ يُقَالُ لَهُ الْوَلِيدُ هُوَ أَشَدُّ لِهَذِهِ الُامَّةِ مِنْ فِرْعَوْنَ لِقَوْمِهِ﴾ (4) أمر عجيب و خطب فضیع این است که ولید با این همه شقاوت و شرور زندقه و فجور را امام مفترض الطاعة و خليفه رسول و امیر المؤمنین می گویند:بلکه از قاضی عیاض نقل شده که او یکی از خلفای اثنی عشر

ص: 242

است که در حدیث متواتر النقل متفق عليه بين الخاصة و العامه منصوص اند (1) .و در تاریخ الخلفاء از ابن حجر عسقلانی معروف به شیخ الاسلام شارح صحیح بخاری و صاحب اصابه و غیر او نقل کرده که تفسیر قاضی عیاض احسن وجوه و ارجح اقوال است (2) .یا للعجب چگونه می شود مسلمانی - بلکه انسانی - راضی شود که این گونه مردم را امام شمارد و اطاعت کند و معرفت شان را واجب بداند. این ها اثر خذلان و بی توفیقی است و الا عاقل تجویز این گونه امور نمی کند.

و - بعون الله و حسن مشیته - در ذیل ذکر یزید شطری صالح از تتمه این باب بیان می کنم و عین عبارت قاضی عیاض و پاره مطالب دیگر مذکور خواهیم داشت و ما در این مقام اگر چه تطویل کلام کردیم ولی از غرض اصلی خارج نشدیم که شرح مثالب و نشر معایب بنی امیه باشد چه سایر این طایفه هم از این قبیل و سالک این سبیل بودند و کفر و زندقه و الحاد و فسق و فجور و جور و طغیان به توارث از ابو سفیان و حکم در ایشان از پدر به پسر منتقل می شد و اگر کسی به تواریخ و سیر رجوع کند شکی در این ها نکند خصوصاً تواریخ اهل سنت و جماعت که شبهه تعصب در آن ها نمی رود و مهما امکن در صدد اخفای عیوب خلفای خود هستند ولی باز به تأیید الهی و امداد سماوی جابجا و کتاب به کتاب حق بر زبان ایشان جاری می شود و اعتراف به فضایل ائمه هدی و رذائل دشمنان خدا می کنند. چنان چه علماء شیعه عموماً و فضلاء أنها ایدهم الله تعالی خصوصاً در استقصاء این کلمات حظ موفور و سعی مشکور دارند و این بنده با عدم فرصت و قلت بضاعت گاهگاه بر سبیل استطراف و استطراد برخی از آن ها را در این مختصر تضمین می کنم و گوشزد سامعین می نمایم.

و از محاسن کتب و بدایع رسایل منشوری است که معتضد عباسی فرمان داد بنویسند در سنه دویست و هشتاد و چهار هجری و بر منابر بخوانند و منع کرد سقایان را از ترحم بر معاویه که مرسوم بود چنان چه از تاریخ محمد بن جریر الطبری (3) در شرح نهج حدیدی (4) مذکور است و آن منشور مشتمل است بر طائفه [ای] از اخبار و آثار در مساوی بنی امیه عموماً و خصوصاً و اکثر اخبار مذکوره را حاوی است و سایر بدع و فتن ایشان را به نحو اشاره

ص: 243

و اجمال متضمن است. و چون قول خلیفه [ای] از خلفای سنیان است البته اطاعت او واجب است که در آن جا تحریض و تحریص بر لعن بنی امیه و برائت از معاویه و اضراب او کرده است. و چون عبارت آن منشور در غایت فصاحت و اتقان و عربیت است اولی تر آن که ما عین آن را در این مختصر نقل کنیم و به ترجمه آن نپردازیم چه جمل مطالب او در مواضع متعدده این کتاب مذکور شده و خواهد شد - إن شاء الله - و از برای علما و اهل فضل مطالعه او مایه مسرت و ابتهاج خواهد شد. و فیه:

بعد الحمد و الصلوة اما بعد فقد انتهى إلى امير المؤمنين ما عليه جماعة العامة من شبهة قد دخلتهم في اديانهم و فساد قد لحقهم فى معتقدهم و عصبية قد غلبت عليها أهواءهم و نطقت بها السنتهم على غير معرفة و لا روية قد قلّدوا فيها قادة الضلالة بلا بينة و لا بصيرة و خالفوا السنن المتبعة إلى الاهواء المبتدعة، قال الله تعالى:﴿وَ مَنْ أَظْلَمُ مِمَّنِ اتَّبَعَ هَواهُ بِغَيْرِ اللَّهِ انَّ اللَّهِ لَا يُهْدَى الْقَوْمَ الظَّالِمِينَ﴾ (1) خروجاً عن الجماعة و مسارعة إلى الفتنة و ايثاراً للفرقه و تشتيتاً للكلمة و اظهاراً لموالاة من قطع الله عنه الموالاة و بتر منه العصمة و اخرجه من الملة و أوجب عليه اللعنة و تعظيماً لمن صغر الله حقه و أوهن أمره و أضعف ركنه من بني امية الشجرة الملعونة و مخالفة لمن استنقذهم الله به من الهلكة و اسبغ عليهم به النعمة من اهل البركة و الرحمة ﴿وَ اللَّهُ يَخْتَصُّ بِرَحْمَتِهِ مَنْ يَشاءُ وَ اللَّهُ ذُو الْفَضْلِ الْعَظِيمِ﴾ (2) .

فَأَعْظَمَ أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ مَا انْتَهَی إِلَیْهِ مِنْ ذَلِكَ وَ رَأَی تَرْكَ إِنْكَارِهِ حَرَجاً عَلَیْهِ فِی الدِّینِ وَ فَسَاداً لِمَنْ قَلَّدَهُ اللَّهُ أَمْرَهُ مِنَ الْمُسْلِمِینَ وَ إِهْمَالًا لِمَا أَوْجَبَهُ اللَّهُ عَلَیْهِ مِنْ تَقْوِیمِ الْمُخَالِفِینَ وَ تَبْصِیرِ الْجَاهِلِینَ وَ إِقَامَةِ الْحُجَّةِ عَلَی الشَّاكِّینَ وَ بَسْطِ الْیَدِ عَنِ الْمُعَانِدِینَ وَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ یُخْبِرُكُمْ:

مَعَاشِرَ الْمُسْلِمِینَ أَنَّ اللَّهَ - جَلَّ ثَنَاؤُهُ - لَمَّا ابْتَعَثَ مُحَمَّداً صلی اللّٰه علیه و آله بِدِینِهِ وَ أَمَرَهُ أَنْ یَصْدَعَ بِأَمْرِهِ بَدَأَ بِأَهْلِهِ وَ عَشِیرَتِهِ فَدَعَاهُمْ إِلَی رَبِّهِ وَ أَنْذَرَهُمْ وَ بَشَّرَهُمْ وَ نَصَحَ لَهُمْ وَ أَرْشَدَهُمْ وَ كَانَ مَنِ اسْتَجَابَ لَهُ وَ صَدَّقَ قَوْلَهُ وَ اتَّبَعَ أَمْرَهُ نَفَرٌ یَسِیرٌ مِنْ بَنِی أَبِیهِ مِنْ بَیْنِ مُؤْمِنٍ بِمَا أَتَی بِهِ مِنْ رَبِّهِ وَ نَاصِرٍ لِكَلِمَتِهِ وَ إِنْ لَمْ یَتَّبِعْ دِینَهُ إِعْزَازاً و إِشْفَاقاً عَلَیْهِ فَمُؤْمِنُهُمْ مُجَاهِدٌ بِبَصِیرَتِهِ وَ كَافِرُهُمْ مُجَاهِدٌ بِنُصْرَتِهِ وَ حَمِیَّتِهِ یَدْفَعُونَ مَنْ نَابَذَهُ وَ یَقْهَرُونَ مَنْ عَابَهُ وَ عَانَدَهُ وَ یَتَوَثَّقُونَ لَهُ مِمَّنْ كَانَفَهُ وَ عَاضَدَهُ و یُبَایِعُونَ لَهُ مَنْ سَمِحَ لَهُ بِنُصْرَتِهِ وَ یَتَجَسَّسُونَ أَخْبَارَ أَعْدَائِهِ وَ یَكِیدُونَ لَهُ بِظَهْرِ

ص: 244

الْغَیْبِ كَمَا یَكِیدُونَ لَهُ بِرَأْیِ الْعَیْنِ حَتَّی بَلَغَ الْمَدَی وَ حَانَ وَقْتُ الِاهْتِدَاءِ فَدَخَلُوا فِی دِینِ اللَّهِ وَ طَاعَتِهِ وَ تَصْدِیقِ رَسُولِهِ وَ الْإِیمَانِ بِهِ بِأَثْبَتِ بَصِیرَةٍ وَ أَحْسَنِ هُدًی وَ رَغْبَةٍ فَجَعَلَهُمُ اللَّهُ أَهْلَ بَیْتِ الرَّحْمَةِ أَهْلَ بَیْتِهِ الَّذِینَ أَذْهَبَ عَنْهُمُ الرِّجْسَ وَ طَهَّرَهُمْ تَطْهِیراً مَعْدِنَ الْحِكْمَةِ وَ وَرَثَةَ النُّبُوَّةِ وَ مَوْضِعَ الْخِلَافَةِ أَوْجَبَ اللَّهُ لَهُمُ الْفَضِیلَةَ وَ أَلْزَمَ الْعِبَادَ لَهُمُ الطَّاعَةَ وَ كَانَ مِمَّنْ عَانَدَهُ وَ كَذَّبَهُ وَ حَارَبَهُ مِنْ عَشِیرَتِهِ الْعَدَدُ الْكَثِیرُ وَ السَّوَادُ الْأَعْظَمُ یَتَلَقَّوْنَهُ بِالضَّرَرِ وَ التَّثْرِیبِ وَ یَقْصِدُونَهُ بِالْأَذَی وَ التَّخْوِیفِ وَ یُنَابِذُونَهُ بِالْعَدَاوَةِ وَ یَنْصِبُونَ لَهُ الْمُحَارَبَةَ وَ یَصُدُّونَ عَنْ قَصْدِهِ وَ یَنَالُونَ بِالتَّعْذِیبِ مَنِ اتَّبَعَهُ وَ كَانَ أَشَدُّهُمْ فِی ذَلِكَ عَدَاوَةً وَ أَعْظَمُهُمْ لَهُ مُخَالَفَةً أَوَّلَهُمْ فِی كُلِّ حَرْبٍ وَ مُنَاصَبَةٍ وَ رَأْسَهُمْ فِی كُلِّ إِجْلَابٍ وَ فِتْنَةٍ لَا تُرْفَعُ عَنِ الْإِسْلَامِ رَایَةٌ إِلَّا كَانَ صَاحِبُهَا وَ قَائِدُهَا وَ رَئِیسُهَا أَبَا سُفْیَانَ بْنَ حَرْبٍ صَاحِبَ أُحُدٍ وَ الْخَنْدَقِ وَ غَیْرِهِمَا وَ أَشْیَاعَهُ مِنْ بَنِی أُمَیَّةَ الْمَلْعُونِینَ فِی كِتَابِ اللَّهِ ثُمَّ الْمَلْعُونِینَ عَلَی لِسَانِ رَسُولِ اللَّهِ صلی اللّٰه علیه و آله فِی مَوَاطِنَ عِدَّةٍ لِسَابِقِ عِلْمِ اللَّهِ فِیهِمْ وَ مَاضِی حُكْمِهِ فِی أَمْرِهِمْ وَ كُفْرِهِمْ وَ نِفَاقِهِمْ فَلَمْ یَزَلْ - لَعَنَهُ اللَّهُ - یُحَارِبُ مُجَاهِداً وَ یُدَافِعُ مُكَایِداً وَ یَجْلِبُ مُنَابِذاً حَتَّی قَهَرَهُ السَّیْفُ وَ عَلَا أَمْرُ اللَّهِ وَ هُمْ كارِهُونَ فَتَعَوَّذَ بِالْإِسْلَامِ غَیْرَ مَنْطُوٍّ عَلَیْهِ وَ أَسَرَّ الْكُفْرَ غَیْرَ مُقْلِعٍ عَنْهُ فَقَبِلَهُ وَ قَبِلَ وُلْدُهُ عَلَی عِلْمٍ مِنْهُ بِحَالِهِ وَ حَالِهِمْ ثُمَّ أَنْزَلَ اللَّهُ تَعَالَی كِتَاباً فِیمَا أَنْزَلَهُ عَلَی رَسُولِهِ یَذْكُرُ فِیهِ شَأْنَهُمْ وَ هُوَ قَوْلُهُ تعالی:﴿وَ الشَّجَرَةَ الْمَلْعُونَةَ فِى الْقُرْآنِ﴾ وَ لَا خِلَافَ بَیْنَ أَحَدٍ أَنَّهُ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی أَرَادَ بِهَا بَنِی أُمَیَّهَ. مِمَّا وَرَدَ مِنْ ذَلِکَ فِی السُّنَّهِ وَ رَوَاهُ ثِقَاتُ الْأُمَّهِ قَوْلُ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فِیهِ- وَ قَدْ رَآهُ مُقْبِلًا عَلَی حِمَارٍ وَ مُعَاوِیَهُ یَقُودُهُ وَ یَزِیدُ یَسُوقُهُ - : لَعَنَ اللَّهُ الرَّاکِبَ وَ الْقَائِدَ وَ السَّائِقَ وَ مِنْهُ مَا رَوَتْهُ الرُّوَاهُ عَنْهُ مِنْ قَوْلِهِ یَوْمَ بَیْعَهِ عُثْمَانَ: تَلَقَّفُوهَا یَا بَنِی عَبْدِ شَمْسٍ تَلَقُّفَ الْکُرَهِ فَوَ اللَّهِ مَا مِنْ جَنَّهٍ وَ لَا نَارٍ وَ هَذَا کُفْرٌ صِرَاحٌ یَلْحَقُهُ اللَّعْنَهُ مِنَ اللَّهِ کَمَا لَحِقَتِ الَّذِینَ کَفَرُوا مِنْ بَنِی إِسْرائِیلَ عَلی لِسانِ داوُدَ وَ عِیسَی ابْنِ مَرْیَمَ ﴿ذلک بِما عَصَوْا وَ كانُوا يَعْتَدُونَ﴾ (1) .

وَ مِنْهُ مَا یُرْوَی مِنْ وُقُوفِهِ عَلَی ثَنِیَّهِ أُحُدٍ بَعْدَ ذَهَابِ بَصَرِهِ وَ قَوْلِهِ لِقَائِدِهِ هُنَالِکَ دَمَیْنَا مُحَمَّداً وَ قَتَلْنَا أَصْحَابَهُ وَ مِنْهَا الْکَلِمَهُ الَّتِی قَالَهَا لِلْعَبَّاسِ قَبْلَ الْفَتْحِ - وَ قَدْ رَأَی بِلَالًا عَلَی ظَهْرِ الْکَعْبَهِ یُؤَذِّنُ وَ یَقُولُ أَشْهَدُ أَنَّ مُحَمَّداً رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله -: لَقَدْ أَسْعَدَ اللَّهُ عُتْبَهَ بْنَ رَبِیعَهَ إِذْ لَمْ یَشْهَدْ هَذَا الْمَشْهَدَ وَ مِنْهَا الرُّؤْیَا الَّتِی رَآهَا رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فَوَجَمَ لَهَا قَالُوا فَمَا رُئِیَ بَعْدَهَا ضَاحِکاً رَأَی نَفَراً مِنْ بَنِی أُمَیَّهَ یَنْزُونَ عَلَی مِنْبَرِهِ نَزْوَ الْقِرَدَهِ

ص: 245

وَ مِنْهَا طَرْدُ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله الْحَکَمَ بْنَ أَبِی الْعَاصِ لِمُحَاکَاتِهِ إِیَّاهُ فِی مِشْیَتِهِ وَ أَلْحَقَهُ اللَّهُ بِدَعْوَهِ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فَهً بَاقِیَهً حِینَ الْتَفَتَ إِلَیْهِ فَرَآهُ یَتَخَلَّجُ یَحْکِیهِ فَقَالَ کُنْ کَمَا أَنْتَ فَبَقِیَ عَلَی ذَلِکَ سَائِرَ عُمُرِهِ. هَذَا إِلَی مَا کَانَ مِنْ مَرْوَانَ ابْنِهِ وَ افْتِتَاحِهِ أَوَّلَ فِتْنَهٍ کَانَتْ فِی الْإِسْلَامِ وَ احْتِقَابِهِ کُلَّ دَمٍ حَرَام سُفِکَ فِیهَا أَوْ أُرِیقَ بَعْدَهَا وَ مِنْهَا مَا أَنْزَلَ اللَّهُ تَعَالَی عَلَی نَبِیِّهِ صلی الله علیه و آله ﴿لَیْلَهُ الْقَدْرِ خَیْرٌ مِنْ أَلْفِ شَهْرٍ﴾ قَالُوا مُلْکُ بَنِی أُمَیَّهَ وَ مِنْهَا أَنَّ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله دَعَا مُعَاوِیَهَ لِیَکْتُب بَیْنَ یَدَیْهِ فَدَافَعَ بِأَمْرِهِ وَ اعْتَلَّ بِطَعَامِهِ فَقَالَ صلی الله علیه و آله لَا أَشْبَعَ اللَّهُ بَطْنَهُ فَبَقِیَ لَا یَشْبَعُ وَ یَقُولُ وَ اللَّهِ مَا أَتْرُکُ الطَّعَامَ شِبَعاً وَ لَکِنْ إِعْیَاءً وَ مِنْهَا أَنَّ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله قَالَ یَطْلُعُ مِنْ هَذَا الْفَجِّ رَجُلٌ مِنْ أُمَّتِی یَحْشُرُ عَلَی غَیْرِ مِلَّتِی فَطَلَعَ مُعَاوِیَهُ وَ مِنْهَا أَنَّ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله قَالَ إِذَا رَأَیْتُمْ مُعَاوِیَهَ عَلَی مِنْبَرِی فَاقْتُلُوهُ وَ مِنْهَا الْحَدِیثُ الْمَشْهُورُ الْمَرْفُوعُ أَنَّهُ صلی الله علیه و آله قَالَ إِنَّ مُعَاوِیَهَ فِی تَابُوتٍ مِنْ نَارٍ فِی أَسْفَلِ دَرْکٍ مِنْ جَهَنَّمَ یُنَادِی یَا حَنَّانُ یَا مَنَّانُ فَیُقَالُ لَهُ : ﴿الْآنَ وَ قَدِ عصیت قَبْلُ وَ كُنْتَ مِنَ الْمُفْسِدِينَ﴾ (1) .

وَ مِنْهَا انْتِزَاؤُهُ بِالْمُحَارَبَهِ لِأَفْضَلِ الْمُسْلِمِینَ فِی الْإِسْلَامِ مَکَاناً وَ أَقْدَمِهِمْ إِلَیْهِ سَبْقاً وَ أَحْسَنِهِمْ فِیهِ أَثَراً وَ ذِکْراً عَلِیِّ بْنِ أَبِی طَالِبٍ صَلَوَاتُ اللَّهِ عَلَیْهِ یُنَازِعُهُ حَقَّهُ بِبَاطِلِهِ وَ یُجَاهِدُ أَنْصَارَهُ بِضُلَّالِهِ وَ أَعْوَانِهِ وَ یُحَاوِل مَا لَمْ یَزَلْ هُوَ وَ أَبُوهُ یُحَاوِلَانِهِ مِنْ إِطْفَاءِ نُورِ اللَّهِ وَ جُحُودِ دِینِهِ وَ یَأْبَی اللَّهُ إِلَّا أَنْ یُتِمَّ نُورَهُ وَ لَوْ کَرِهَ المشركون و یَسْتَهْوِی أَهْلَ الْجَهَالَهِ وَ یُمَوِّهُ لِأَهْلِ الْغَبَاوَهِ بِمَکْرِهِ وَ بَغْیِهِ الذین [اللَّذَیْنِ] قَدَّمَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و اله و سلم الْخَبَرَ عَنْهُمَا فَقَالَ لِعَمَّارِ بْنِ یَاسِرٍ تَقْتُلُکَ الْفِئَهُ الْبَاغِیَهُ تَدْعُوهُمْ إِلَی الْجَنَّهِ وَ یَدْعُونَکَ إِلَی النَّارِ مُؤْثِراً لِلْعَاجِلَهِ کَافِراً بِالْآجِلَهِ خَارِجاً مِنْ طَرِیقَهِ الْإِسْلَام، مُسْتَحِلًّا لِلدَّمِ الْحَرَامِ حَتَّی سُفِکَ فِی فِتْنَتِهِ وَ عَلَی سَبِیلِ غَوَایَتِهِ وَ ضَلَالَتِه دِمَاءٌ مَا لَا یُحْصَی عَدَدُهُ مِنْ خِیَارِ الْمُسْلِمِینَ الذَّابِّین عَنْ دِینِ اللَّهِ وَ النَّاصِرِینَ لِحَقِّهِ مُجَاهِداً فِی عَدَاوَهِ اللَّهِ مُجْتَهِداً فِی أَنْ یُعْصَی اللَّهُ فَلَا یُطَاعَ وَ تَبْطُلَ أَحْکَامُهُ فَلَا تُقَامَ وَ یُخَالَفَ دِینُهُ فَلَا یُدَانَ وَ أَنْ تَعْلُوَ کَلِمَهُ الضَّلَالِ وَ تَرْتَفِعَ دَعْوَهُ الْبَاطِلِ وَ کَلِمَهُ اللَّهِ هِیَ الْعُلْیا وَ دِینُهُ الْمَنْصُورُ وَ حُکْمُهُ النَّافِذُ وَ أَمْرُهُ الْغَالِبُ وَ کَیْدُ مَنْ عَادَاهُ وَ حَادَّهُ الْمَغْلُوبُ الدَّاحِض حَتَّی احْتَمَلَ أَوْزَارَ تِلْکَ الْحُرُوبِ وَ مَا اتَّبَعَهَا وَ تَطَوَّقَ تِلْکَ الدِّمَاءَ وَ مَا سُفِکَ بَعْدَهَا .

وَ سَنَّ سُنَنَ اَلْفَسَادِ اَلَّتِی عَلَیْهِ إِثْمُهَا وَ إِثْمُ مَنْ عَمِلَ بِهَا وَ أَبَاحَ اَلْمَحَارِمَ لِمَنِ اِرْتَکَبَهَا وَ مَنَعَ اَلْحُقُوقَ أَهْلَهَا وَ غَرَّتْهُ اَلْآمَالُ وَ اِسْتَدْرَجَهُ اَلْإِمْهَالُ وَ کَانَ مِمَّا أَوْجَبَ اَللَّهُ عَلَیْهِ بِهِ اَللَّعْنَهَ قَتْلُهُ مِن

ص: 246

قَتَلَ صَبْراً مِنْ خِیَارِ اَلصَّحَابَهِ وَ اَلتَّابِعِینَ وَ أَهْلِ اَلْفَضْلِ وَ اَلدِّینِ مِثْلِ عَمْرِو بْنِ اَلْحَمِقِ اَلْخُزَاعِیِّ وَ حُجْرِ بْنِ عَدِیٍّ اَلْکِنْدِیِّ فِیمَنْ قَتَلَ مِنْ أَمْثَالِهِمْ عَلَی أَنْ یَکُونَ لَهُ اَلْعِزَّهُ وَ اَلْمُلْکُ وَ اَلْغَلَبَهُ ثُمَّ اِدَّعَاؤُهُ زِیَادَ بْنَ سُمَیَّهَ أَخاً وَ نِسْبَتُهُ إِیَّاهُ إِلَی أَبِیهِ وَ اَللَّهُ تَعَالَی یَقُولُ : ﴿ادْعُوهُمْ لآباءهم هُوَ أَقْسَطُ عِنْدَ اللَّهِ﴾ (1) و رسول الله يقول: مَلْعُونٌ مَنِ ادَّعَی إِلَی غَیْرِ أَبِیهِ أَوِ انْتَمَی إِلَی غَیْرِ مَوَالِیهِ و قال: الْوَلَدُ لِلْفِرَاشِ وَ لِلْعَاهِرِ الْحَجَرُ فَخَالَفَ حُکْمَ اللَّهِ تَعَالَی وَ رَسُولِهِ جِهَاراً وَ جَعَلَ لْوَلَدَ لِغَیْرِ الْفِرَاشِ وَ الْحَجَرَ لِغَیْرِ الْعَاهِرِ فَأَحَلَّ بِهَذِهِ الدَّعْوَهِ مِنْ مَحَارِمِ اللَّهِ وَ رَسُولِهِ فِی أُمِّ حَبِیبَهَ أُمِّ الْمُؤْمِنِینَ وَ فِی غَیْرِهَا مِنَ النِّسَاءِ مِنْ شُعُورٍ وَ وُجُوهٍ قَدْ حَرَّمَهَا اللَّهُ وَ أَثْبَتَ بِهَا مِنْ قُرْبِیٍّ قَدْ أَبْعَدَهَا اللَّهُ مَا لَمْ یَدْخُلِ الدِّینَ خَلَلٌ مِثْلُهُ وَ لَمْ یَنَلِ الْإِسْلَامُ تَبْدِیلًا یُشْبِهُهُ.

وَ مِنْ ذَلِکَ إِیثَارُهُ لِخِلَافَهِ اللَّهِ عَلَی عِبَادِهِ ابْنَهُ یَزِیدَ السِّکِّیرَ الْخِمِّیرَ صَاحِبَ الدِّیَکَهِ وَ الْفُهُودِ وَ الْقِرَدَهِ وَ أَخْذُ الْبَیْعَهِ لَهُ عَلَی خِیَارِ الْمُسْلِمِینَ بِالْقَهْرِ وَ السَّطْوَهِ وَ التَّوَعُّدِ وَ الْإِخَافَهِ وَ التَّهْدِیدِ وَ الرَّهْبَهِ وَ هُوَ یَعْلَمُ سَفَهَهُ وَ یَطَّلِعُ عَلَی رَهْقِهِ وَ خُبْثِهِ وَ یُعَایِنُ سَکَرَاتِهِ وَ فَعَلَاتِهِ وَ فُجُورَهُ وَ کُفْرَهُ فَلَمَّا تَمَکَّنَ - قَاتَلَهُ اللَّهُ - فِیمَا تَمَکَّنَ مِنْهُ طَلَبَ بِثَأْرَاتِ الْمُشْرِکِینَ وَ طَوَائِلِهِمْ عِنْدَ الْمُسْلِمِینَ فَأَوْقَعَ بِأَهْلِ الْمَدِینَهِ فِی وَقْعَهِ الْحَرَّهِ الْوَقْعَهَ الَّتِی لَمْ یَکُنْ فِی الْإِسْلَامِ أَشْنَعُ مِنْهَا وَ لَا أَفْحَشُ فَشَفَی عِنْدَ نَفْسِهِ غَلِیلَهُ وَ ظَنَّ أَنَّهُ قَدِ انْتَقَمَ مِنْ أَوْلِیَاءِ اللَّهِ وَ بَلَغَ الثَّأْرَ لِأَعْدَاءِ اللَّهِ فَقَالَ-مُجَاهِراً بِکُفْرِهِ وَ مُظْهِراً لِشِرْکِهِ - :

لَیْتَ أَشْیَاخِی بِبَدْرٍ شَهِدُوا *** جَزَعَ الْخَزْرَجِ مِنْ وَقْعِ الْأَسَلِ

قَوْلَ مَنْ لَا یَرْجِعُ إِلَی اللَّهِ وَ لَا إِلَی دِینِهِ وَ لَا إِلَی کِتَابِهِ وَ لَا إِلَی رَسُولِهِ وَ لَا یُؤْمِنُ بِاللَّهِ وَ بِمَا جَاءَ مِنْ عِنْدِهِ ثُمَّ مِنْ أَغْلَظِ مَا انْتَهَکَ وَ أَعْظَمِ مَا اجْتَرَمَ سَفْکُهُ دَمَ الْحُسَیْنِ بْنِ عَلِیٍّ صَلَوَاتُ اللَّهِ عَلَیْهِمَا مَعَ مَوقِعِهِ مِنْ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ مَکَانِهِ وَ مَنْزِلَتِهِ مِنَ الدِّینِ وَ الْفَضْلِ وَ الشَّهَادَهِ لَهُ وَ لِأَخِیهِ بِسِیَادَهِ شَبَابِ أَهْلِ الْجَنَّهِ اجْتِرَاءً عَلَی اللَّهِ وَ کُفْراً بِدِینِهِ وَ عَدَاوَهً لِرَسُولِهِ وَ مُجَاهَرَهً لِعِتْرَتِهِ وَ اسْتِهَانَهً لِحُرْمَتِهِ کَأَنَّمَا یَقْتُلُ لَعَنَهُ اللَّهُ قَوْماً مِنْ کَفَرَهِ التُّرْکِ وَ الدَّیْلَمِ لَا یَخَافُ مِنَ اللَّهِ نَقِمَهً وَ لَا یُرَاقِبُ مِنْهُ سَطْوَهً فَبَتَرَ اللَّهُ عُمُرَهُ وَ اجْتَثَّ أَصْلَهُ وَ فَرْعَهُ وَ سَلَبَهُ مَا تَحْتَ یَدِهِ وَ أَعَدَّ لَهُ مِنْ عَذَابِهِ وَ عُقُوبَتِهِ مَا اسْتَحَقَّهُ مِنَ اللَّهِ بِمَعْصِیَتِهِ

هَذَا إِلَی مَا کَانَ مِنْ بَنِی مَرْوَانَ مِنْ تَبْدِیلِ کِتَابِ اللَّهِ وَ تَعْطِیلِ أَحْکَامِ اللَّهِ وَ اتِّخَاذِ مَالِ اللَّهِ بَیْنَهُمْ دُوَلًا وَ هَدْمِ بَیْتِ اللَّهِ وَ اسْتِحْلَالِ حَرَامِهِ وَ نَصْبِهِمُ الْمَجَانِیقَ عَلَیْهِ وَ رَمْیِهِمْ بِالنِّیرَانِ إِلَیْهِ لَا یَأْلُونَ إِحْرَاقاً وَ إِخْرَاباً وَ لِمَا حَرَّمَ اللَّهُ مِنْهُ اسْتِبَاحَهً وَ انْتِهَاکاً وَ لِمَنْ لَجَأَ إِلَیْهِ قَتْلًا

ص: 247

وَ تَنْکِیلًا وَ لِمَنْ آمَنَهُ اللَّهُ بِهِ إِخَافَهً وَ تَشْرِیداً حَتَّی إِذَا حَقَّتْ عَلَیْهِمْ کَلِمَهُ الْعَذَابِ وَ اسْتَحَقُّوا مِنَ اللَّهِ الِانْتِقَامَ وَ مَلَئُوا الْأَرْضَ بِالْجَوْرِ وَ الْعُدْوَانِ وَ عَمُّوا عِبَادَ اللَّهِ بِالظُّلْمِ وَ الِاقْتِسَارِ وَ حَلَّتْ عَلَیْهِمُ السَّخَطُ وَ نَزَلَتْ بِهِمْ مِنَ اللَّهِ السَّطْوَهُ أَتَاحَ اللَّهُ لَهُمْ مِنْ عِتْرَهِ نَبِیِّهِ وَ أَهْلِ وِرَاثَتِهِ وَ مَنِ اسْتَخْلَصَهُ مِنْهُمْ لِخِلَافَتِهِ مِثْلَ مَا أَتَاحَ مِنْ أَسْلَافِهِمُ الْمُؤْمِنِینَ وَ آبَائِهِمُ الْمُجَاهِدِینَ لِأَوَائِلِهِمُ الْکَافِرِینَ فَسَفَکَ اللَّهُ دِمَاءَهُمْ مُرْتَدِّینَ کَمَا سَفَکَ بِآبَائِهِمْ دِمَاءَ آبَائِهِمْ مُشْرِکِینَ وَ قَطَعَ اللَّهُ دَابِرَ الَّذِینَ ظَلَمُوا وَ الْحَمْدُ لِلَّهِ رَبِّ الْعالَمِینَ.

أَیُّهَا النَّاسُ [إِنَّ اللَّهَ] إِنَّمَا أَمَرَ لِیُطَاعَ وَ مَثَّلَ لِیُتَمَثَّلَ وَ حَکَمَ لِیُفْعَلَ قَالَ سُبْحَانَهُ و تعالی: ﴿انَّ اللَّهُ تَعَالَى لَعَنَ الْكافِرِينَ وَ أَعَدَّ لَهُمْ سَعِيراً﴾ (1) و قال: ﴿أُولئِكَ يَلْعَنُهُمُ اللَّهُ وَ يَلْعَنُهُمُ اللاَّعِنُونَ ﴾ (2) فَالْعَنُوا أَیُّهَا النَّاسُ مَنْ لَعَنَهُ اللَّهُ وَ رَسُولُهُ وَ فَارِقُوا مَنْ لَا تَنَالُونَ الْقُرْبَهَ مِنَ اللَّهِ إِلَّا بِمُفَارَقَتِهِ. للَّهُمَّ الْعَنْ أَبَا سُفْیَانَ بْنَ أُمَیَّهَ وَ مُعَاوِیَهَ ابْنَهُ وَ یَزِیدَ بْنَ مُعَاوِیَهَ وَ مَرْوَانَ بْنَ الْحَکَمِ وَ وُلْدَهُ وَ وُلْدَ وُلْدِهِ اللَّهُمَّ الْعَنْ أَئِمَّهَ الْکُفْرِ وَ قَادَهَ الضَّلَالِ وَ أَعْدَاءَ الدِّینِ وَ مُجَاهِدِی الرَّسُولِ وَ مُعَطِّلِی الْأَحْکَامِ وَ مُبَدِّلِی الْکِتَابِ وَ مُنْتَهِکِی الدَّمِ الْحَرَامِ اللَّهُمَّ إِنَّا نَبْرَأُ إِلَیْکَ مِنْ مُوَالاهِ أَعْدَائِکَ وَ مِنَ الْإِغْمَاضِ لِأَهْلِ مَعْصِیَتِکَ کَمَا قُلْتَ : ﴿لا تَجِدُ قَوْماً يُؤْمِنُونَ بِاللَّهِ وَ الْيَوْمِ الْآخِرِ يُوادُّونَ مَنْ حَادَّ اللَّهَ وَ رَسُولَهُ ﴾ (3) .

﴿أَیُّهَا النَّاسُ اعْرِفُوا الْحَقَّ تَعْرِفُوا أَهْلَهُ وَ تَأَمَّلُوا سُبُلَ الضَّلَالَهِ تَعْرِفُوا سَابِلَهَا فَقِفُوا عِنْدَ مَا وَقَّفَکُمُ اللَّهُ عَلَیْهِمْ وَ أَنْفِذُوا لِمَا أَمَرَکُمُ اللَّهُ بِهِ وَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ یَسْتَعْصِمُ بِاللَّهِ لَکُمْ وَ یَسْأَلُهُ تَوْفِیقَکُمْ وَ یَرْغَبُ إِلَیْهِ فِی هِدَایَتِکُمْ وَ اللَّهُ حَسْبُهُ وَ عَلَیْهِ تَوَکُّلُهُ وَ لَا قُوَّهَ إِلَّا بِاللَّهِ الْعَلِیِّ الْعَظِیمِ﴾.

و اگر بیش از این بر مساوی بنی امیه می خواهی مطلع بشوی نظر کن به رساله مفاخره بنی هاشم و بنی امیه که در شرح مذکور با اضافه فوائدی از خود شارح نقل شده (4) ، چه جاحظ با این که از اعداء امیر المؤمنین است و رساله ای در اثبات امامت مروانیه نوشته و اسم او را کتاب امامت امیر المؤمنین معاویه گذاشته در رساله مفاخره شطری مقنع و فصلی مشبع از خبث اعراق و سوء اخلاق و دنائت حسب و ردائت نسب این شجره ملعونه و طایفه مشئومه یاد کرده است و الله در ابی القاسم المغربي رحمه الله حيث قال:

ص: 248

ثم امتطاها عبد شمس فاغتدت *** هزواً و بدل ربحها بخسار

و تنقلت في عصبة اموية *** ليسوا باطهار و لا ابرار

ما بين مأفون إلى متزندق *** و مداهن و مضاعف و حمار

قال ابن أبى الحديد فاما قوله فى بنى امية «ما بين مأفون» فمأخوذ من قول عبدالملک [بن مروان] - و قد ذكر الخلفاء - فقال: انّى و الله لست بالخليفة المستضعف و لا بالخليفة المداهن و لا بالخليفة المأفون؛ عنى بالمستضعف عثمان و ،بالمداهن، معاوية و بالمأفون، يزيد بن معاوية فزاد هذا الشاعر فيهم اثنين و هما الزنديق و هو الوليد و الحمار و هو مروان بن محمّد بن مروان (1) .

تنبیه

در بحار (2) از کامل بهائی (3) ،که از مصنفات عماد الدین حسن بن علی الطبری است که معاصر محقق و استاد البشر قدس سرهما بوده و برای بهاء الدین محمد جوینی در عصر هلاکو نوشته، چنان چه از ریاض العلمای فاضل متتبع میرزا عبدالله معروف به افندی تلمیذ علامه مجلسی فتن استفاده می شود نقل شده که گفته امیه غلام رومی بوده عبدشمس را و چون او را زیرک و کیس دید تبنّی کرد و پسر خود قرار داد مشهور شد به امیة بن عبدالشمس چنان چه می گفتند زید بن محمد قبل از نزول آيه ﴿وَ ما كَانَ محمد أبا أحَدٍ مِنْ رِجالِكُم ﴾ (4) از این روی روایت شده از صادقین علیهم السلام - یعنی اهل البیت - در تفسیر ﴿الم غلبت الروم ﴾ (5) که ایشان بنی امیه اند. و از این جا ظاهر می شود نسب معاویه و عثمان و کفایت می کند ایشان را در عدم استحقاق خلافت چه رسول خدای فرمود: «الائمة مِنْ قُرَيْشٍ» (6) .

و هم در بحار (7) از الزام النواصب (8) حکایت می کند که امیه از صلب عبدالشمس نبوده بلکه از رومیان بوده و عبدالشمس او را استلحاق کرد و منسوب به وی شده و بنو امیه تماماً

ص: 249

از صمیم قریش نیستند بلکه ملحق به ایشانند و مصدق این خبر کلام امیر المؤمنين علیه السلام است که فرمود: بنی امیه لصاقند و صحیح النسب تا عبد مناف نیستند و معاویه متمکن از انکار نشد.

و محقق محدث کاشانی - قدس الله سره النورانی - از صاحب كتاب استغاثة في بدع الثلاثة كه على التحقيق - چنان چه محقق تحریر شیخ اسد الله شبستری به نقل تلمیذ متتبع او شیخ عبدالنبی کاظمی در حاشیه نقد الرجال متعرض شده و مستمد از اشاره شیخ یوسف بحرانی شده از مصنفات على بن احمد کوفی صاحب کتاب انبیاء و کتاب اوصیاء است و این کتاب در رجال نجاشی مذکور است به اسم کتاب بدع محدثه (1) و شهادت می دهد بر این روایت او بلاواسطه از جعفر بن محمد بن مالک الکوفی و با وجود این محقق متبحر مذکور در صافی (2) و محدث متبحر مجلسی در مقدمه بحار الانوار (3) نسبت به ابن میثم داده اند، و هذا غریب جدا منهما مع سعة باعهما و كثرة اطلاعهما.

و بالجملة در کتاب مذکور است که روایت شده از علماء اهل بیت در اسرارشان و علومشان که به علماء شیعه ایشان رسیده این که قومی منسوب به قریش می شوند و از ایشان نیستند در حقیقت نسب و این از خبر هایی است که نمی دانند او را جز معدن نبوت و ورثه علم رسالت و این مثل بنی امیه است که گفتند ایشان از قریش نیستند و اصل ایشان از روم بوده و در ایشان است تأویل این آیت ﴿الم غَلَبت الرُّوم﴾ معنی او چنان است که غلبه کردند بر ملک و زودا که غلبه کند بر ایشان بنی عباس و این تأویل چنان که در صافی است مناسب قرائت ﴿غلبت﴾ به صیغه معلوم است که در شواذ قرائت شده [است].

و در بحار (4) از کنز الفوائد علامه کراجکی به دو طریق یکی از این عقده و دیگر از محمد بن العباس الماهيار صاحب تفسیر معروف قریب به این معنی را روایت کرده است و می توان اشاره به این ضعف نسب بنی امیه باشد اشعاری که أبو عطاء سندی که از مشاهیر شعرای مخضرمین دولتین است در هجای بنی امیه گفته است که ذکر آن ها فی نفسه مرغوب است اگر چه اشاره به این جهت ضعف نباشد؛ فلله دره و علی الله فلقد اجاد ما شاء.

ص: 250

ان الخيار من البرية هاشم *** و بنو امية ارذل الاشرار

و بنو امية عودهم من خروع *** و لهاشم فى المجد عود نصار

اما الدعاة إلى الجنان فهاشم *** و بنو امية من دعاة النار دعاة النار

و بهاشم زكت البلاد و اعشبت *** و بنو امية كالسراب الجار (1)

فایده

طایفه [ای] از بنی امیه اگر چه در مغرب خلافت یافتند و خود را خلیفه ملقب کردند ولی اعتدادی به ایشان نیست و در شمار نمی آیند چه ایام ایشان مضطرب بوده غالباً و مملکتی منتظم نداشتند و تمام اندلس بلادی چند بیش نیست از این روی نظر به ایشان نشده و ملک ایشان از ایام خلافت بنی امیه محسوب نشده چنان چه ایام خلافت عبدالملک که در روزگار عبدالله بن الزبیر بود محسوب نشده چه خلافت او مخصوص به اردن که دمشق و حوالی او باشد بود و هم چنین معاویه در زمان خلافت ظاهری حضرت امام حسن با این که حکمران مصر و شام بود خلیفه به شمار نرفت.

پس قلت ملک و ضیق مملکت موجب عدم اعتداد و قلت اعتناء است نه اختصاص به مشرق و مغرب چنان چه در بحار است که وجه عدم التفات به ایشان این است که نظر به است چه محل اعتناء اوست (2) .و این وجه اگر ممکن الارجاع به وجه اول باشد صحیح است و الا ضعیف و موهون است.

توضیح

ظاهر عبارت زیارت - با قطع نظر از تأکید و تعمیم به لفظ «قاطبةً» که موجب اباء سیاق کلام است از تخصیص - کشف می کند از این که بنی امیه یکسره خبیث و مستوجب لعن اند چه ظاهر این که متکلم در عنوان حکم اخذ وصفی نکرد که عام معنون و منوّع به او بشود این است که در افراد عام چیزی که قابل معارضه باشد نیست پس اگر شک کنیم در بعض افراد بنی امیه که آیا ایشان به عقیده حقه و فطرت سلیمه در گذشتند یا نه به حکم این عموم مذکور می گوییم فاسد العقيدة بودند چون او ملعون بوده به مقتضای این نص و مؤمن مستوجب لعن نیست پس او مؤمن نیست.

ص: 251

و این چنان است که اگر مولایی بگوید همسایگان مرا اکرام کن با این که از حال او معلوم است که دشمنان وی را نباید اکرام کرد عبارت مذکوره کاشف است از این که هیچ یک از همسایگان او دشمنش نیستند و این مطلب را ما در اصول تحقیق مستوفی کرده ایم و والد محقق ما قدس سرة در کتاب مطارح الانظار شرحی وافی و تحقیقی کافی در این باب دارد و بالجملة در عبارت مذکوره اشکالی است که مقتضای او این است که هیچ یک از بنی امیه مؤمن نباشد با وجود این که جماعتی از قدماء و متأخرین ایشان ولایت اهل بیت داشتند مثل خالد بن سعيد بن العاص و أبوالعاص بن ربیع که از آنان اند که از بیعت ابی بکر تخلف

کردند و با امیر المؤمنین ثابت قدم بماندند چنان که از کتب عامه و خاصه معلوم می شود.

و اموی ابیوردی شاعر را شیخ حر قدس سرة از علماء شیعه در امل الآمل شمرده [است] (1) . و هم چنین به تتبع معلوم می شود که جماعتی از رجال و نساء منسوبین به این قبیله از اخیار بودند مثل امامه دختر ابوالعاص که بعد از حضرت فاطمه علیها السلام به وصیت آن حضرت در حباله نکاح امیر علیه السلام آمد و مثل محمد بن ابی حذیفه که مادر او دختر ابی سفیان بود و او خود از خواص اولیای امیر المؤمنین و در محبت آن جناب رنج ها کشید و سال ها در زندان معاویه که خال او بود بماند و با او موافقت نکرد.

و جواب از این اشکال به چند وجه می توان گفت:

یکی: این که ظاهر از این کلمه موجودین در حال خطاب است علاوه بر این که اضافه به حسب وضع اولی حقیقت در عهد است و معهود موجودین است و این وجه ضعیف است چه اگر مراد موجودین حال صدور به راوی غیر امام است که زمان حضرت صادق علیه السلام باشد، لازم آید خروج متقدمین بنی امیه و ایشان اکثر بنی امیه اند و قطع داریم به دخول یزید و معاویه و زیاد و اضراب ایشان در عموم این عبارت و اگر مراد جمیع ازمان سابقه است که صدور از هر امامی به امام دیگر ملحوظ شود اشکال در اخیار ازمان سابقه باقی است.

وجه دیگر: این که ملتزم می شویم که بنی امیه به حسب فطرت اصلیه اعوجاجی دارند که اگر با استقامت فعلیه هم مجتمع شود عاقبت کار و خاتمه امر انحرافی از ایشان ظاهر می شود که با ارتداد از دنیا بیرون می روند و بر فرض قطع به استقامت سابقه احراز بقای حال او در وقت رحلت جز به استصحاب صورت نبندد و دلیل مذکور که متکفل تجویز لعن است اماره کاشفه از استیعاب و استغراق افراد ایشان است به حکم خباثت پس حكم

ص: 252

می کنیم به جواز لعن و تبری از ایشان.

و لیکن باید دانست که مراد از بنی امیه به حکم وضع و لغت یا انصراف رجال منسوبین از جانب آباء به امیه است پس ذکر امامه که دختر است و ذکر محمد بن ابی حذیفه که از جانب مادر انتساب دارد و اضراب ایشان وجهی ندارد و بلکه أبو العاص را از بنی امیه شمردن راهی ندارد اگر چه خبر ضعیف در این باب وارد است (1) .و در رساله مفاخره جاحظ هم چنین مذکور است که بنی امیه در تکذیب خبر شجره ملعونه متمسک به وجود أبوالعاص در ایشان شدند (2) .و این سخن در میزان تصحیح انساب سنجیده نیست چه أبوالعاص پسر ربیع بن عبدالعزی بن عبد شمس بن عبدمناف است و او عبشمی است چنان که در اسد الغابة (3) و غير او مذکور است.

و ذکر ابیوردی در شیعه هم وجهی ندارد اگر چه شیخ حر قدس سرة در امل الأمل فرموده، چه او بر این دعوی اقامه شاهدی نکرده و از اشعار او افتخار به امویت و تأسف بر فوت مملکت و انقضای ایام ایشان ظاهر می شود و این معنی البته منافی تشیع بلکه مقتضای فطرت خبیثه امویت است و از این قبیل اشتباهات از شیخ حر بسیار شده چنان چه أبوالفرج اصبهانی [را] که مروانی است هم از علمای امامیه شمرده (4) ، چه او بالاتفاق امامی نبوده بلکه از علماء زیدیه است.

و اشتباه او از لفظ شیعه مذکور در کلام بعضی شده است و مرویات او غالباً با امامیت منافات دارد چنان که از استقصای تتبع در اغانی ظاهر است و هرگز امامی متدین راضی نمی شود به عبدالله بن جعفر ذی الجناحین که در عصر خود تالی حسنین و ثالث قمرین بود، نسبت استماع غنا بدهد (5) با این که حضرت زینب علیها الله سلام که عقیله خدر رسالت و محجوبه ستر امامت و رضیعه ثدی زهد و عصمت ولویه و ربیبه حجر علم و حکمت نبویه است حلیله او بود و در خانه او مأوی داشت و هم چنین از قبیل این ترهات و خزعبلات در کتاب اغانی بسیار است و نسبت ندم سید الشهداء علیه السلام از سفر کربلا در روز عاشوراء به او معروف و کتاب

ص: 253

مقاتل الطالبیین او مشهور است و این قدر تعرض حال او اگر چه بر سبیل استطراد آمد ولی اگر تامل کنی از اجزاء مراد بود بالجملة این شعر را از اموی در این مقام که دلالت بر اختلال عقیده دارد می نویسم:

ملكنا اقاليم البلاد فاذعنت *** لنا رغبة أو رهبة عظماءها

فلما انتهت ايامنا علقت بنا *** شدائد ایام قلیل رخاءها

و كان إلينا فى السرور ابتسامها *** فصار علينا بالهموم بكاءها

و صرنا نلاقى النائبات بأوجه *** رقاق الحواشي كاد يقطر ماءها

اذا ما هممنا أن نبوح بما جنت *** علينا الليالي لم يدعنا حياءها (1)

و در این بیت که می گوید:«و صرنا نلاقی... » به خاطرم آمد شعر سید الشعراء و خاتم

الادباء شاعر ماهر و ادیب معاصر سید حیدر حلی رحمه الله که می گوید و چه خوب می گوید:

من این تخجل اوجه اموية *** سكبت بلذات الفجور حياءها

و از مواضعی که بنسب خود افتخار می کند این ابیات است که در نجدیات اوست:

قالت لصحبي سراً اذ رأت فرسى *** من الذي يتعدى مهره خيباً

فقال اعلمهم بي أن والده *** من كان يجهد اخلاف العلى حلباً

مامات حتى اقر الناس قاطبة *** بعزه و هو اعلا خندف نسباً

کفایت نکرده او را که افتخار به انساب بنی امیه می کنند بلکه گمان کرده که ایشان اعلای قبائل خندف اند در نسب با این که شنیدی که جمعی منکر قرشیت ایشان هستند و نسب أبو سفيان و حال حمامه مادر او معلوم خواهد شد زهی خجلت و فضیحت از نسبی به أبو سفیان می رسد و منتهی به امیه می شود.

و لو قيل للكلب امثاله *** عوى الكلب من لؤم هذا النسب

و در جای دیگر از نجدیات است:

و انی و ان كان الهوى يستفزني *** لذو مرة قطاعة للقرائن

اروم العلى و السيف يخضبه دم *** بأبيض بتاک و اسمر مارن

و ان خاشنتنى النائبات تشبثت *** باروع عبل الساعدين مخاشن

اذا سمنه خسفاً تلظى جماحه *** و اجلين عن قرن الدّ مشاحن

لئن سلبتني نخوة اموية *** خطوب اعاينها فلست لحاضن

ص: 254

قاتله الله ما اشعره.

و در جای دیگر از نجدیات خارج از ادب صباوت شده تخمس در تغزّل می کند و می گوید:

بنى حيثم الله الله في دمي *** فطالبه الله الذى قوله الفعل

و مرد علی جرد باید تمدها *** الى الشرف الضخم الخلائف و الرّسل

دم اموی لیس ینکر فرده *** و ما بعده الا الفرار او القتل

الم یک فی عثمان للناس عبرة *** فلا ترخصو طلّه انه يغلوا

و لولا الهوى صارت إليكم كتيبة *** يعضّل من نجد بها الحزن و السهل

از تأمل این اشعار جای تامل در عدم استقامت او نمی ماند و از همه صریح تر این مقطوعه اخیره بود که تذکر دم عثمان و افتخار به حروب جمل و صفین بود، بلکه اشعار به واقعه طف داشت چنان چه خواهی دانست که بنی امیه بعنوان مطالبه خون عثمان این فتنه را انگیختند و به تلافی او بسیار کار ها کردند و عجب آن است که مقطوعه اولی که ذکر کردیم در وفیات مذکور است و شیخ حر رحمه الله در حالات او از کتاب مذکور نقل می کند (1) و از مضمون این شعر غفلت کرده [است].

بالجملة تقريب وجه ثانی این بود که شنیدی و انصاف این است که التزام به این وجه بر وجهی که رفع ید از امور قطعیه بکنیم بر فرض تحقیق با تحکیم این دلیل بر استصحاب سلامت عقیده کاری بس مشکل است خاصه این که عمومات دیگر از فضائل مؤمنین در دست است که التزام به تخصیص آن ها صعب متصعب است و خالی از تأیید نیست روایت حياة الحيوان كه سابقاً گذشت (2) که پیغمبر فرمود: مؤمنین ایشان کم اند چه این خبر به ملاحظه اشتمال بر ذم بنی مروان مظنون الصدق است.

و گمان ندارم کسی در حق خالد بن سعید با آن همه اظهار اخلاص و ایستادگی و حسن بیان در مسجد و معارضه با أبو بکر و امتناع از بیعت که در جمیع کتب مسطور است (3) متمسک به این حدیث شده - العياذ بالله - قدحی کند چه صحابی مؤمن مطیع اهل بیت بود و البته عمومات فضل صحابه و مدایح مهاجرین در کتاب و سنت شامل او هست و دلیلی بر

ص: 255

اخراج بالخصوص نیست علاوه بر این که وجه سوم موجب ظهور وهن و ضعف این وجه می شود.

وجه سوم: این که مراد از بنی امیه خصوص آن جماعت از ایشان اند که در غصب خلافت و اطفاء نور خدا و جحد کلمه ولایت هم دست و همداستان شدند به تیغ و سنان و نوشته و زبان در بغض اهل بیت همراهی نمودند و مؤید این وجه آن است که متبادر به اذهان در خصوص این قضیه با ملاحظه اشکال مذکور همین معنی است و با ملاحظه این که عنوان بنی امیه مصداق واقعی کم دارد چه اولاد حقیقی امیه کم بودند.

اما حكم و اولاد او که همه حرامزاده بودند و امّا اولاد ابو سفیان هم متهم به خبث مولد بودند بلکه محققاً حرام زاده بودند چنان چه من بنده - إن شاء الله - در محل خود خواهم ذکر کرد و اما اولاد ابی معیط که اولاد ذکوان پدر أبو معیط باشند هم لصيق اند چه ذکوان به عقیده جماعتی غلام امیه بوده و وی را به خود ملحق ساخت و تبنّی کرد چنان چه در اسد الغابة اشاره کرده (1) پس ناچار باید طایفه مراد باشند که خلفاء و امراء ایشان را شامل شود. و بنابراین لفظ بنی امیه عنوانی است عرفی به جهت اشاره به آن جماعت مخصوص و حقیقت بودن اضافه در عهد شاهد صدق این دعوی است.

و فى الجملة مؤيد - بلکه مصدق - این معنی است خبری که در خصال در باب سبعه مذکور است که جهنم را هفت در است و یک در از بنی امیه است خاصه کسی مزاحم ایشان نیست که او باب لظی و باب سقر و باب هاویه است و در آخر حدیث محمد بن فضل رزمی که راوی است خدمت صادق آل محمد علیهم السلام عرض می کند این دری که از پدرت از جدت روایت کردی از آن بنی امیه است مخصوص مشرکین ایشان است یا آنان که اسلام آوردند هم داخل می شوند؟ فرمود:«لا املک»مگر نشنیدی که می گوید یک در از آن مشرکین است؟ و این دری که بنی امیه از او داخل می شوند همانا خاصه أبو سفيان و معاويه و آل مروان است«يدخلون فيها تحطمهم النار حطماً لا تسمع لهم فيها واعية و لا يحيون فيها و لا يموتون» (2) .

چه در این مقام بنی امیه را تفسیر به این جماعت مخصوصه کردند که تقمص سربال خلافت و تشبث به اذیال جلافت نمودند.

ص: 256

و این توجیه در نظر این بنده اقرب به تحقیق است و این تخصیص نیست تا بگویی سیاق این عام به جهت تأکید آبی از تخصیص است بلکه تخصص است و مؤکد تأکید است. و در این مقام کلامی است که شایسته بلکه لازم تعرض اوست و اجمال او این است که از پاره [ای] اخبار و آثار - في الجملة - مدحی از عمر بن عبدالعزیز ظاهر می شود مثل این که بعد از قیام به امر خلافت سب امیر المؤمنین [را] که در ایام خلافت بنی امیه رایج بود، ترک کرد و کثیر عزة وی را به این کار ستود و این شعر در حق او می گوید:

و لیت فلم تشتم عليّاً و لم تخف *** برياً و لم تتبع مقالة مجرم

تکلّمت بالحق المبين و انما *** تبيّن آيات الهدى بالتكلم

و صدقت معروف الذي قلت بالّذى *** فعلت فاضحي راضياً كل مسلم

الا انّما يكفی الفتی بعد زیغه *** من الاود البادى ثقاف المقوّم (1)

و فدک را رد کرد و از آل مروان بعد از آن که عثمان تیول مروان کرده بود باز گرفت و احسان به اهل بیت می کرد و متعرض ظلم ایشان نمی شد از فاطمه دختر سید الشهداء نقل شده که اگر عمر عبدالعزیز زنده بود ما محتاج نمی شدیم (2) .و در کتب عامه از باقر علوم النبیین عليه و عليهم السلام نقل شده که هر قومی را نجیبی است و عمر عبدالعزیز، نجیب بنی امیه است (3) .و از مشهورات است که «الناقص و الاشج أعد لا بنى مروان » (4) و ناقص یزید بن الوليد بود که عطایای پدر خود را کم کرد و اشج عمر است به جهت شجه و شکافی که در سر او بود.

و در کتاب قرب الاسناد سند به صادق آل محمد علیهم السلام می رساند که از حضرت باقر علیه السلام روایت کرده که چون عمر عبدالعزیز ولایت یافت عطایای عظیم بما عطا کرد. پس برادر وی بر وی در آمد و گفت: همانا بنی امیه رضا ندهند از تو که بنی فاطمه را بر ایشان تفضیل دهی عمر گفت: تفضیل می دهم چه من چندان شنیده ام که مبالات ندارم که من بعد نشنوم این که رسول خدا فرمود: فاطمه قطعه ای از من است مسرور می کند مرا آن چه او را مسرور کرد و بدحال می کند مرا آن چه او را بد حال کرد و من متابعت مسرّت رسول خدای می کنم و

ص: 257

مسائت او را بر می اندازم. (1)

و از این گونه اخبار متتبع می یابد و از این جهت است که بعض اکابر که فاضل متبحر میرزا عبدالله افندی صاحب ریاض العلماء در کتاب مذکور تعیین کرده و کلام وی را حکایت می کند و این بنده نخواستم در این کتاب اسم شریف او را در این مقام دعوی باطل بیرم در لعن خصوص او توقف کرده است و این وجهی ندارد بلکه لعن او از اوضح واضحات و اوجب واجبات است چه معصیتی بالاتر از غصب خلافت و ادعای امامت که او کرد و در حال زندگی و مردگی تحمل این وزر عظیم را نمود نیست و ضرری بر امت بیش از منع حق ائمه از امر و نهی نیست و اگر احسانی کرد به جهت مصانعه و ملک داری بود.

بلی سیره ظاهریه او از سایر بنی امیه امتیازی تمام داشت و کلام حضرت باقر علیه السلام- اگر نسبت صحیح باشد - محمول بر این معنی است چه :فرمود عمر نجیب بنی امیه است؛ یعنی بالاضافه به این طایفه نجابتی دارد اگر چه فی نفسه نانجیب ترین خلق خداست و همین است قضیه معروفه «اعدلا بنی مروان»؛ یعنی این دو نفر نسبت به سایر بنی امیه عادل بودند اگر چه خود نسبت به عدول اهل حق ظالم باشند.

و چگونه می شود که عمر بن عبدالعزیز رضای حضرت فاطمه را طالب باشد و حق خلافت را تفویض به حضرت باقر علیه السلام که امام واجب الاطاعة بود و معجزات و کرامات و علوم وی روی زمین را فرا گرفته بود و چشم و گوش و دهان و دست دشمن را مملو می داشت و معاصر وی بود ننماید؛ ذلك هو الخسران المبين.

و در اصل عاصم بن حمید حناط که نسخه او به عنایت حق - جل ذکره - نزد این قاصر موجود است روایت کرده از عبدالله بن عطا که گفت: دست حضرت باقر علیه السلام را گرفته بودم در حالتی که عمر بن عبدالعزیز دو جامه مصری در برداشت پس حضرت باقر فرمود: هان زود است که او ولایت یابد آن گاه بمیرد و اهل زمین بر وی بگریند و اهل آسمان او را لعنت نمایند (2) . و این روایت در غایت اعتماد است بلکه بنابر اصلی که ما در خبر واحد تأصیل کرده ایم دارای مرتبه نصاب حجیت و صحت است چه عاصم بن حميد ثقه جليل الشأن در اصل خود از او روایت کرده و نصر بن الصباح که کشی و عیاشی جابجا به اقاویل او استناد

ص: 258

می کنند وی را از نجباء اصحاب صادق علیه السلام شمرده (1) و دلالت او بر جلالت ظاهر است .

شهید ثانی - قدس الله سره النورانی - در درایه همین عبارت را در وصف او - بدون نسبت به نصر بن صباح - ایراد فرموده [است] (2) . و این اماره اعتماد و علامت اعتداد است. و موافق است این خبر با عمومات لعن غاصبین و منحرفین از اهل بیت و اعداء و احبای اعدای ایشان و عموم مذکور در زیارت - چنان چه بیان کردیم - خود معقلی است حصین و رکنی است وثیق از برای حال شک بلی انصاف این است که عمر بن عبدالعزیز کار های خوبی - مثل ترک سب و رد فدک کرد و ما شکر این کار ها را از او می کنیم چنان چه سید اجل اعظم رضی الله عنه به که خود از اکابر فقها و زهاد اهل بیت محسوب است در دیوان شریف خود در خطاب به عمر بن عبدالعزیز می فرماید:

يا بن عبد العزيز لو بكت العين *** فتى من امية لبکیتک

غیر انّی اقول انک قد طبت *** و ان لم يطب و لم يزك

بيتك انت نزهتنا عن السب و القذ *** ف و لو امکن الجزا لجزیتک

و لو أني رأيت قبرك لاستحيي *** ت من ان اری و ما حییتک

و قليل ان لو بذلت دماء الب *** دن حزناً على الذری و سقیتک

دیر سمعان لا اغبک غاد *** خیر میت من آل مروان میتک

انت بالذكر بين عيني و قلبي *** أن تدانيت منك أو قد نایتک

و اذا حرك الحشا خاطر من *** ک توهمت اننی قد رأیتک

و عجیب انی قلیت بنی مروان *** طراً و اننی ما قلیتک

قرب العدل منک لما نای الجو *** ربهم فاجتنبتهم و اجتبیتک

فلوانی ملکت دفعاً لما نا *** بک من طارق الردى لفدیتک (3)

ارشاد

اخبار در لعن عموم بنی امیه از طریق اهل بیت زیاد است و مستحب است که بعد از هر نماز فریضه بنی امیه را لعن کنند چنان چه شیخ طایفه در تهذیب روایت کرده به سند خود از أبو جعفر باقر علوم النبیین علیهم السلام که به جابر جعفی فرمود : ﴿اذا انْحَرَفْتَ عَنْ صَلَاةٍ مَكْتُوبَةٍ

ص: 259

فَلَا تَنْحَرِفْ إِلَّا بإنصراف لَعْنِ بَنِي أُمَيَّةَ﴾؛ یعنی چون از نماز فریضه باز گردی باز مگرد مگر به لعن بنی امیه (1) .اللهم العن بنى اميّة قاطبة.

پدرش اول کس بود که چنین شد و در سال شصت و یکم هجری به قتل سيد الشهداء - ارواحنا له الفداء - پرداخت.

و در كتاب عقد الفرید است که در زمان زیاد مقاتله - یعنی جنگیان - لشکر کوفه شصت هزار تن بودند (1) .و از این جا می توان دانست که آن چه در اخبار معتبره وارد شده که عدد جنود مخالفین در کربلا سی هزار بود (2) ،غریب نیست چه شصت هزار مرد جنگی را که لشگر حاضر رکاب باشند در مدت قلیله می توان سی هزار نفر از ایشان تعبیه و تهیه کرد. علاوه بر این که از مراجعه به تواریخ معلوم می شود که ابن زیاد مهیای حرب دیلم بود که واقعه کربلا در پیش آمد و او را مقدم داشت و بنابراین هیچ استبعادی نیست در کثرت جنود و تتابع جيوش او؛ فلعنة الله عليه و على جنوده.

که و در سنه شصت و هفتم هجری سی و نه ساله بود به دست واسطه رحمت الهی و نعمت نامتناهی إبراهيم بن الاشتر رضی الله عنهما رهسپار درکات جحیم شد و در مقتل منسوب به ابی مخنف در کیفیت قتل او واقعه عجیب نوشته (3) که چون مستبعد بود ننوشتم با این که غرضی در ذکر این تفاصیل نیست چه تاریخ ظلم و عدوان و کیفیت هلاکتش در کتب تواریخ و سیر مسطور است و از عجایب این است که روز قتل او روز عاشوراء بود و سر او را وقتی که به خدمت حضرت امام سجاد علیه السلام بردند آن حضرت مشغول ناهار شکستن بود (4) ، چنان چه حال آن مخذول بود با سر مبارک امام مظلوم؛ علیه و علی جده و أبيه و امه و ابناءه افضل الصلاة و التحية و السلام ما هدر حمام و همر رکام.

و او چنین است که روایت می کند از محمد بن جریر الطبری که چون معاویه حج کرد و طواف نمود، سعد با وی در حال طواف بود چون فراغت یافت مسرعاً به جانب دار الندوة شتافت و سعد را با خویشتن بر سریر خود بنشاند و - العیاذ بالله - به سب امیر المؤمنین و انتقاص آن جناب مشغول شد سعد خود را دور کرد و گفت: مرا بر سریر خود نشاندی آن گاه شروع کردی در سب علی علیه السلام ؟! سوگند با خدای که اگر در من یک خصلت از خصال علی علیه السلام بود دوست تر بود نزد من از هر چه آفتاب بر او تابیده [است].

و الله هر آینه دامادی پیغمبر و داشتن فرزندانی چون فرزندان علی احب است نزد من از آن چه آفتاب بر او درخشیده و الله اگر من چنین بودم که پیغمبر در روز خیبر در حقم می فرمود:«لاعطين الرَّايَةَ غَداً رَجُلًا يُحِبُّ اللَّهَ وَ رَسُولَهُ وَ يُحِبُّهُ اللَّهُ وَ رَسُولُهُ كَرَّاراً غیر فِرَارُ يَفْتَحَ اللَّهُ عَلَى يَدَيْهِ » محبوب تر بود نزد من از آن چه مهر بر او تابیده و الله اگر چنین بود که رسول خدای در غزای تبوک در حق من می فرمود: «الَّا تَرْضَى انَّ تَكُونُ مِنًى بِمَنْزِلَةِ هَارُونَ مِنْ مُوسَى إِلَّا أَنَّهُ لَا نَبِىٍّ بَعْدِى » احب است نزدیک من از هر چه شمس بر او طلوع کرده و سوگند با خدای که دیگر در خانه تو داخل نشوم تا زنده ام.

آن گاه مسعودی رحمه الله می گوید: و یافته ام در وجه دیگری از روایات و او در کتاب علی بن محمد بن سلیمان نوفلی در اخبار است از ابن عایشه و غیر او که سعد چون این سخن بگفت و خواست که بپا شود معاویه بادی از خود رها کرد برای او و گفت: بنشین تا جواب آن چه گفتی بشنوی تا کنون نزد من لئیم تر از امروز نبودی پس چرا یاریش نکردی و از بیعت او تقاعد ورزیدی؟ چه من اگر می شنیدم از پیغمبر آن چه را تو شنیدی هر آینه خادم علی بودم تا زندگی می نمودم پس سعد گفت: و الله که من احقم به موضع تو؛ یعنی خلافت معاویه گفت: اباء می کنند بر تو بنو عذره و سعد - چنان چه می گویند - فرزند مردی از بنی عذره بود. قال :المسعودی قال النوفلی و فی ذلك يقول السيد اسماعيل بن محمد الحميري:

سایل قريشاً بها ان كنت ذا عمه *** من كان اثبتها في الدين اوتاداً

من كان اقدمها سلماً و اكثرها *** علماً و اطهرها اهلاً و اولاداً

من وحد الله اذ كانت مكذبة *** تدعوا مع الله اوثاناً و انداداً

من كان يقدم في الهيجاء ان نكلوا *** عنها و ان بخلوا في ازمة جادا

من كان اعدلها حكماً و اقسطها *** حلماً و اصدقها وعداً و ابعاداً

ان يصدقوك فلم يعدوا ابا حسن *** ان أنت لم تلق للابرار حساداً

ان أنت لم تلق من يتم أخا صلف *** و من على لحق الله جواداً

ص: 262

أو من بني عامر أو من بنی اسد *** رهط العبيد ذوى جهل و اوغاداً

أو رهط سعد و سعد كان قد علموا *** عن مستقیم صراط الله صداداً

قوم تداعوا زنيماً ثم سادهم *** لو لا خمول بني زهر لما سادا (1)

و از این جا صحت نسب و پاکی فطرت عمر بن سعد - عليهما اللعنة - معلوم می شود که حرامزادگی را از والد منافق خود به میراث حازت کرده بود.

و از تقریب ابن حجر حکایت شده که گمان کرده اند که او از صحابه است و این غلط است چه یحیی بن معین جزما اخبار کرده که ولادت او در روز موت عمر بن الخطاب بوده [است] (2) . و منافی نیست با این جزم آن چه در کامل است که بعد از قتل عثمان می خواست کار خلافت برای پدر مهیا کند (3) ،چه از این جا بیش از آن نتوان دانست که آن وقت طفل نبوده [است]. و هم در کامل از ابن سیرین آورده که علی علیه السلام روزی با ابن سعد گفت: چگونه باشی روزی که مخیر شوی بین بهشت و دوزخ پس آتش را اختیار کنی (4) .

و روایتی که در امالی شیخ صدوق است که از والد بزرگوار خود از کمندانی از ابن عیسی از ابن ابی نجران از جعفر بن محمد کوفی از عبید سمین از ابی طریف از ابن نباته روایت می کند که امیر المؤمنین علیه السلام خطبه می کرد و فرمود:«سلونی قبل ان تفقدونی». سعد بن ابی وقاص برخاست و گفت: یا امیر المؤمنین خبر ده مرا که در سر و ریش من چند موی است؟ فرمود: هان سوگند به خدای مسأله [ای] پرسیدی که خلیل من رسول خدای مرا خبر بود که تو از من می پرسی و نیست در سر و ریش تو مویی مگر این که در بن او شیطانی نشسته و در خانه تو سخله - یعنی بزغاله ای - است که فرزند من حسین را می کشد (5) .و عمر بن سعد در آن روزگار طفلی بود که تازه به راه افتاده بود.

این خبر به غایت ضعیف است به جهت ضعف کمندانی و جعفر بن محمد الکوفی و جهالت عبید سمین بلکه جهالت ابن عیسی چه اگر چه رعایت طبقه مناسب تعیین احمد بن محمد بن عیسی است که واسطه بین کمندانی و ابن ابی نجران اوست، ولى - في الجملة -

ص: 263

خلاف معهود است تعبیر از او به ابن عیسی بالجملة سند مقدوح است و قراین بر خلافش یکی دو فقره گذشت و اوضح از همه این که سعد از متخلفین از بیعت بوده بالاتفاق و در کوفه نیامد و در زیر منبر ننشست علاوه بر این که چون سعد از قدماء مهاجرین بود و بعد از خلافت عمر طرف تردید خلافت ،شد محترم بود و زمان امیر المؤمنين علیه السلام به جهت اختلال امور و عدم انتظام مقتضی این نوع تشدد در جواب او نبوده بلکه او خود از اطراف تقیه و تألیف قلوب می شد علاوه بر این که جلالت صوری خود او مانع از این جلافت و این سؤال جاهلانه بوده [است].

و مؤید این آن است که همین روایت در احتجاج با اختلاف یسیری مذکور است و در آن جا به جای «فقام سعد»،«فقام رجل» آورده و تصریح به صباوت و صغر آن سخله کرده که تازه به دست و پا راه می رفت (1) .و می توان مراد از او یزید پدر خولی یا انس پدر سنان باشد چه ذی الجوشن پدر شمر اسلام نیاورد و شمر خود در زمان امیر المؤمنین از ابطال رجال بشمار می رفت؛ چنان چه عن قریب مذکور می شود.

بالجملة ابن سعد در روز عاشوراء سی و هفت ساله بود و در سنه شصت و شش هجری به دست کیسان أبو عمره به امر مختار کشته شد و سر او را در مجلس آوردند نزد پسرش حفص گذاشتند مختار پرسید: می شناسی؟ گفت: آری زندگانی پس از او گوارا نیست مختار بفرمود تا سر از وی بگرفتند و گفت: عمر به جای حسین و حفص به جای علی بن الحسين نه که اگر سه ربع قریش را بکشم به جای یک انمله از انامل حسین علیه السلام حساب نشود. و نفرين سيد الشهداء که فرمود: «سلّط الله علیک من یذبحک فی فراشک» (2) مستجاب شد چه وی را در خانه خود با کمال امن به نهایت مذلت روانه درکات جحیم کردند.

نادره

در تقریب ابن حجر است - چنان چه حکایت کرده اند - که «عمر بن سعد بن ابی وقاص المدنى نزيل الكوفة ، صدوق لكن مقته النّاس لكونه أميراً على الجيش الذين قتلوا الحسين من الثانية قتله المختار سنة خمس و ستين أو بعدها و وهم من ذكره في الصحابة قد جزم ابن معين بانه ولد يوم مات عمر بن الخطاب» (3) انتهی. از این جا باید تعجب کرد که ابن سعد

ص: 264

را از طبقه تابعین به احسان می شمارد و تعدیل می کند و به حیله نسبت قتل ریحانه رسول خدا را از او می خواهد سلب کند که می گوید:«کان امیراً» و نمی گوید: «قتل الحسین علیه السلام.».

الحق مقتضای آن دینی که یزید را خلیفه واجب الاطاعة بدانند آن است که ابن سعد را عادل صادق اللهجة بشمارند و از او اخذ احکام کنند و بعد از این - إن شاء الله - اشاره خواهیم کرد که قواعد دین اهل سنت موجب آن است که این اعمال مایه خروج از دین نشود؛ زهی شریعت و ملت زهی طریقت و کیش.

المعزی» (1) معلوم می شود - به دنائت فطرت و خبث ذات معروف بوده چه این کلمه - چه حقیقت باشد چه مجاز - دلالت بر مقصود دارد و شبهه در خباثت مولد و سوء نسبت و حرام زادگی شمر به هیچ وجه نیست.

و شمر - لعنه الله - خود از شجاعان نامدار کوفه بوده و نخست در لشگر امیر المؤمنین علیه السلام بود و در کتاب نصر بن مزاحم است - چنان چه غیر واحدی از مورخین عامه و خاصه از وی روایت کرده اند - یک روز در مصاف درآمد و ادهم بن حجر از اصحاب معاویه با وی مبارزت کرد و ادهم ضربتی بر وی زد که بر جبهه آن مخذول فرود آمد و به استخوان رسید و فرو رفت شمر هم ضربتی بزد و کارگر نیفتاد پس باز [به] لشکرگاه خود باز گشت و نیزه به دست گرفت و این کرت این شعر بخواند:

انی زعیم لاخی باهله *** بطعنة ان لم تكن عاجله

و ضربة تحت الوغى فاصله *** شبيهة بالقتل أو قاتله

پس حمله بر ادهم آورد به طعن های وی را از اسب درافکند (2) .و در بعضی کتب یاد دارم که دیده ام با خوارج ملحق شد و این نبود تا در روز عاشوراء کرد آن چه کرد.

و شمر مردی مبروص بوده و در کتب عامه و خاصه - مثل حياة الحيوان (3) و بحار (4) غيرهما - از صادق آل محمد روایت شده که کسی عرض کرد تا چه وقت تعبیر رویا تأخیر می شود؟ فرمود: پیغمبر صلی الله علیه و اله و سلم در خواب دید که سگی ابقع - یعنی سیاه و سفید - در خون او ولوغ کرده و او تعبیر شد به شمر و هم چنین از سید الشهداء علیه السلام در بحار روایت کرده که با شمر فرمود که در خواب دیدم سگانی چند بر من حمله می آوردند و از آن میانه سگی ابقع بیش از همه بر من حمله ور است و آن تویی (5) ؛فلعنة الله عليه لعناً يملأ اقطار السموات و آفاق الأرضين. و قد اطرف الحسين بن الحجاج البغدادى فى قوله - و لعله يهجو به ابن سكرة الناصبي خذله الله - :

و ابرص من بنى الزواني *** ملمع ابلق اليدين

ص: 266

قلت و قد لج فی اداه *** و زاد ما بینه و بینی

یا معشر الشيعة الحقوني *** قد ظفر الشمر بالحسين (1)

بالجملة مختار بن ابی عبید در سنه شصت و ششم هجری وی را بگرفت و به کیفر بکشت چنان چه در کامل (2) است یا به دست ابو عمره در قریه نزدیک کوفه کشته شد چنان چه در رساله شیخ اجل ابن نما - سقى الله قبره - است (3) .و از ابوالحسن علی بن سیف مداینی مورخ معروف روایت شده و در امالی ابن الشيخ نیز موجود است که شمر بن ذی الجوشن رضی الله عنهما را کیسان أبو عمره در بادیه اسیر کرده و به خدمت مختار گسیل داشت. وی بفرمود تا گردنش را بزدند و دیگی مملو از روغن به غلیان آوردند و وی را در او بیفکند و یکی از موالى آل حارثه بن مضرب سر و روی وی را لگدکوب کرد (4) .

ولی در نفح الطيب تأليف احمد بن محمد المقرى المالكي المغربی در تاریخ اندلس مذکور است که شمر فرار کرد و با اهل خود به شام رفت و از آن جا اولاد وی به اندلس آمدند. و صميل بن حاتم بن شمر بن ذی الجوشن در آن جا امارت یافت و امارت صمیل اگر چه در عبر ابن خلدون (5) و غیر او هم مذکور است ولی فرار شمر به شام درست نیاید چه مورخین مشرق بالاتفاق نقل قتل او کردند و تواند بود که در فرار اول او - چنان چه از ابن نما نقل کردیم - اهل و اولاد خبیث او به دست نیامده باشند و متواری شده به جانب شام که معدن نواصب بود رفته باشند و از آن جا به ممالک اندلس که امروز معروف به اسپانیول قديما مشهور به اشبانیه بوده منتقل شده باشند؛ فلعنة الله عليه و على من انتسب بعمله إليه.

سیلان و تحوّل ،[را] که لازمه مصادر ،است. ندارد و این نوع از اشتقاق را جعلی می گویند. و تعدیه را که تعریف کرده اند: به «جعل الشيىء ذا مصدره» مبتنی بر تغلیب است یا مراد از مصدر مطلق مبدأ است و معنی «اسرج الفرس»:«جعله ذا سرج»، كما لا يخفى.

الجام هم مانند اسراج است و مأخوذ از لجام است و او - على التحقيق - معرب لگام است چنان چه جوهری جزم کرده (1) و تردید فیومی (2) و خفاجی وجهی ندارد.

تنقبت چند وجه در این لفظ محتمل است که بعضی را علماء ذکر کرده اند و پاره ای در نظر این بنده آمده [است].

وجه اول: این که مأخوذ از نقاب زنان باشد بر وجه حقیقت و اشاره به آن باشد که متعارف در ازمنه سابقه آن بوده که در حروب نقاب می افکندند و این وجه را در بحار ابداء کرده [است] (3) .

وجه دیگر: این که مأخوذ از همان باشد بر وجه استعاره که چنان چه زنان - چون مهیای خروج می شوند - نقاب می بندند مردان هم که سلاح حرب در بر کرده مهیای خروج می شوند تشبیه کرده باشند لامه هیجاء را به نقاب نساء و این وجه را کفعمی در حاشیه مصباح ذکر کرده [است] (4) .و هر دو به غایت بعید و منافی سلائق مستقیمه است خاصه ثانی که هیچ وجه شبهى بين نقاب مرأة و تهيأ رجال نیست مگر علاقه تضاد اگر چه خود او متعرض بیان هم نیست.

وجه سوم: آن که مأخوذ از تنقیب به معنی سیر در طریق باشد، مثل: «نقبوا في البلاد»؛ و این معناً قریب است و لفظاً بعید. و این هم از کفعمی - علیه الرحمة - است (5) .

وجه چهارم: این که مأخوذ از نقبه باشد که جامه [ای] شبیه شلوار است که برای او حجزه - یعنی جای گره زدن - قرار می گذارند و بند را از او می گذرانند بینیفه و از بعض موارد معلوم می شود که آن لباسی است که پاره [ای] اوقات سواری می پوشیدند به جهت سهولت او یا علت دیگر پس کنایه از همان تهیه و اعداد خواهد بود و از موارد استعمال او

ص: 268

این عبارت معروفه از عمر است که علماء لغت به تفاریق متعرض شرح او شدند و - بتمامها -در شرح نهج البلاغة مذکور است:«قال يذكر حال صباه في الجاهلية: لقد رايتنى مرة و اختاً نرعى أبوينا ناضحاً لنا قد البستنا امنا نقبتها و زودتنا يمينتها من الهبيد فنخرج بناضحناء فاذا طلعت الشمس القيت النقبة إلى اختى و خرجت اسعی عریاناً فترجع إلى امنا و قد جعلت لنا لفيتة من ذلك الهبيد فيا خصباه» (1) .

و منه يعلم حاله مع أخته في البادية و حال النّاس معه عرياناً فتذكر حديث الامارة التي سبق إلى ذكرها الاشارة (2) و تأمل حق التأمل فى هذه العبارة. و بنابراین آن عبارت به منزله آن است که بگویند که جامه بر کرد و یا شلوار پوشید و این احتمال اولاً به نظر این قاصر رسیده بعد اشاره به او [را] در کلام کفعمی دیدم (3) .

وجه پنجم: هم به نظر این بنده آمد که مأخوذ از نقب که به معنی رقت خف بعیر است باشد؛ چنان چه در شعر معروف است:

اقسم بالله أبو حفص عمر *** ما مستها من نقب و لا دبر (4)

و در اساس تصریح کرده به این که تنقب به معنی نقب آمده و این کنایه از رنج بردن و تعب کشیدن باشد در این کار (5) .

وجه ششم :هم این بنده احتمال داده که مأخوذ از نقابت - به معنی ریاست - باشد. و معنی آن باشد که جمع لشکر وقود عسکر کردند.

وجه هفتم: این که مأخوذ از نقاب - به معنی عریف و یا بصیرت - باشد. و اشاره به این باشد که با خبر شدند و تحقق اسباب قتال و تعرف وجوه جدال کردند و تنقب به منزله تجسس و تتبع باشد.

وجه هشتم: این که از نقیبه - به معنی مشاورت - اشتقاق شده باشد و این دو وجه اخیر را هم در کلام کسی ندیدم و از این وجوه آن چه در لغت ثابت و مسموع است «تنقب مرأة»و «تنقب خف بعیر» است سایر وجوه را هنوز در کتب لغت نیافتم ولی چون این

ص: 269

استعمال ثابت است و اخلال به وجوه مشتقات از مزید و مجرد در کتب لغت از ستاره افزون از شماره بیرون است و هر یک از این محتملات خالی از مناسبتی نیست مانعی ندارد اگر چه انصاف این است که هیچ یک از این معانی خالی از خللی نیست؛ و لعل الله يحدث بعد ذلک امراً.

تهیؤ مشتق از هیأت است که به معنی آن کیفیت حاصله از اکتناف اعراض مختلفه مثل وضع و لون و مقدار بر جسم است و فرق ما بین او و صورت به اختلاف به عرضیت و جوهریت است اصطلاحاً اگر چه در عرف صورت به معنی اعم استعمال می شود. و ظاهر این است که «أیأت» و «هیأت» از یک اصل اند و به ابدال این اختلاف حاصل شده [است] و باب ابدال و لثغه (1) باب واسعی است در لغت عرب و جماعتی در صدد استیفاء برآمدند، باز هم مستدرکاتی بر ایشان باقی است؛ و فى الزوايا خبايا.

و این معنی بر صاحب قاموس غالباً مشتبه شده موارد ابدال را حمل بر تعدد لغت کرده است و از مواضع منصوصه ابدال «همزه» و «هاء»، «هیم الله» و «ایم الله»در قسم است و «هنا» و «انا» در ضمیر متکلم و «هیا» و «ایا» در ندا و «لهنک» و «ندا» «لأنک» در تأکید «هیه» و «آیه» در استزاده و «هال» و «آل» و «هداه» و «اداه» و «هردت» و «أردت» و «هراق» و «اراق» در اراقه و «هسد» و «اسد» و «هجیج» و «اجیج» و «هیاک» و «ایاک» در خطاب و «هوقه» و «اوقه» به معنی جماعت و «باه» و «باء» در جماع و «ارجاه» و» «ارجاء» در تأخیر» و «بده» و «بدء» و «دره» و «در» به معنی طلع و دفع إلى غير ذلك من المواضع.

و اصالت عدم وضع مؤيد قول نافي تعدد است و مستأنس به وجوه لغات عرب و اختلاف السنه ایشان در زیاده و نقص و تغییر و تبدیل جازم یا مطمئن به صحت این دعوی و بالجملة تهيئو به معنی گرفتن هیأت امری و ساخته شدن و آماده گشتن برای آن کار است و تهیّاً اعطای هیأت و اعداد عدت و عُدت امری است؛ و الله العالم.

بلایی یا آفتی بر تو وارد شود خدای جان پدر و مادر مرا فدیه و وقایه تو کند و روح آن دو نفر آماج تیر آن بلا شود و این کلام دلالت دارد بر این که آن مفدی در نظر قائل اعزّ از والدین او هستند و صحت او متوقف است بر حیات مخاطب و حیات والدین چه مرده نه مفدی می شوند نه مفدی به. و این معنی بر ارباب هوش روشن است و از این معنی است که کمیت بن یزید اسدی رضی الله عنه در یکی از هاشمیات سبع در ذکر پیغمبر صلی الله علیه و اله و سلم می گوید:

انقذ الله شلونا من شفا النار *** به نعمة من المنعام

لو فدى الحى ميتاً قلت نفسی *** و بنى الفدا لتلك العظام (1)

و فيه نقد يعرفه من ذاق طعم الادب و نسل إليه و لو من حدب بالجملة این کلمه نقل شده به غلبه استعمال یا از شهرت به سر حد ظهور رسیده در مطلق تعظیم و تجلیل کسی و او لازم معنی اول است و غالباً استعمال می شود و مقصود جز جلالت و بزرگی مخاطب نیست که به عبارت واضحه تعارف و رسمی است مثل الفاظی که در صدور مکاتیب و مبادی مراسلات در این زمان مرسوم شده می نویسند از قبیل:«فداک ما عداک» و «روحی فداک »و غیر این ها که مقصود کاتب ابداً از آن ها فدای واقعی نیست بلکه مراد رعایت عظمت و ملاحظه قدر مكتوب إليه است.

و از این قبیل است عبارت زیارت اگر چه مخاطب که امام است به اعتقاد ما و سمیع و بصیر ولی فایده برای این معنی ندارد چه صحت این کلام مبنی بر حیات صوریه دنیویه است علاوه بر این که فداء در بسیاری از اوقات مرده است و کسی ابداً احتمال تفصیل در صحت این خطاب نکرده است و این اشکال اگر چه به تنزیل و فرض رفع می شود که مراد چنان باشد که تو چنانی که اگر پدر و مادرم زنده بودند فدای تو می کردم ولی در امثله مذکوره مطرد نیست و در کثیری از مواضع استعمال این عبارت جایز نیست چنان چه در خطاب اصحاب سید الشهداء در روایت منقوله از حضرت باقر علیه السلام : «بابی أَنْتُمْ وَ امی» وارد شده [است] (2) .

و اگر احتمال بدهند که آن در مقام تعلیم بوده و لازم نیست خود آن جناب فرموده باشد با این که بعید است می توان دفع این اشکال کرد به این که ائمه بعد یقیناً در عموم این حکم داخل اند پس برای ایشان مستحب است که این زیارت را بخوانند و به اصحاب بگویند:

ص: 271

«بأبى أنتم و امی».و پدر آن ،امام امام است و البته نمی شود فدای هیچ یک از صحابه شود بالضرورة.

و از این قبیل است کلمات عقیله رسالت علیها الله سلام«بأبي المهموم حتى مضى» تا آخر آن چه در نیاحه بر امام مظلوم علیه السلام فرموده (1) ، چه البته امیر المؤمنین اشرف از سید الشهداء است و ذکر پیغمبر و فاطمه و خدیجه در نیاحه از جهت آن است که یا فقد سید الشهداء را فقد آن ها دانسته - چنان چه در شب عاشوراء گفت:«الْيَوْمَ مَاتَ جدی رَسُولَ اللَّهِ» (2) فرموده یا از جهت آن است که در مقام نیاحه متعارف است که صاحب عزا متذکر اشراف گذشتگان خود می شود و بر هر یک مستقلاً نوحه گری و سوگواری می کند چنان چه اکنون مرسوم همین است و به هر حال چاره از اشکال در «بابی خدیجة الكبرى» (3) مثلاً جز همان وجه که اشاره کردیم نیست و منصف متتبع متامل از رشاقت این تحقیق، غافل نخواهد بود.

افعال خدای سبحانه هم داخل شود - مثل:«خلق بكذا» و «انشاء «بكذا» - مستلزم بود نسبت استعانت به خدای تعالی داده شود و این از شریعت تأدب و قانون تعبد بیرون بود. بالجملة احتمال دیگر: آن است که مصاب مصدر میمی از اصابه باشد چه قیاس عربیت این است که از افعال مزید مطلقاً مصدر میمی و اسم مکان و اسم زمان به صیغه اسم مفعول باشد و این هیأت در این باب مشترک برای چهار معنی است. و این اگر چه از واضحاتی است که حاجت به توضیح ندارد ولی از ابن ابی الحدید خبطی غریب سرزده که از باب استطراف و استطراد اشاره به او می شود در شرح این کلمه که فرموده: «الآن اذ رجع الحق إلى اهله و نقل إلى منتقله» (1) می گوید در این عبارت حذف مضافی شده و تقدیر چنان است كه «إلى موضع منتقله» و منتقل مصدری است به معنی انتقال مثل این که «ما معتقدک» به معنی «ما اعتقادک» (2) .

و در این کلام غفلتی سخت عجیب ،کرده چه منتقل خود اسم مکان است و حاجت به تقدیر مضاف ندارد بلکه اگر لفظ موضع مذکور بود در غایت سقوط و نهایت رکاکت می شد به خلاف «موضع انتقاله» و هم چنین اگر منتقل را به انتقال تعبیر می فرمود عبارت منحط از رتبه فصاحت و نازل از درجه متعارفه بود.

و این جمله را شاهد برای تنبه گفتم و گرنه مدعی - مثل سفیده صبح و شعاع مهر - روشن است و استشهادی که کرده - با این که حاجت به استشهاد نبوده - غلط است چه معتقد به معنی ظاهر خود که اسم مفعول باشد مراد است،«یقال: اعتقده و اعتقد به» و در هر صورت سؤال از متعلق اعتقاد است - از قبیل عدل و توحید و تشیع و جز این ها - نه از نفس اعتقاد که از مقوله کیفیات حاصله در نفس است و این که می گویند:«ما اعتقادک» در او مجاز است و مراد ما معتقدک است به عکس آن چه او تخیل کرده [است]. و این اشتباه از مثل او که عمری را در تحصیل قواعد لغت و نحو صرف کرده و همه جا از ادعای غایة القصوای ادب اندکی فرود نمی آید غریب است؛ و الله العاصم.

بالجملة لفظ مصاب بالخصوص در کلام فصحاء به معنی اصابه وارد است چنان چه در این بیت:

اظليم ان مصابكم رجلاً *** اهدى السلام تحية ظلم

ص: 273

به نصب رجل آمده [است]. گویند: مغنیه در مجلس واثق بالله خلیفه عباسی به این بیت تغنی کرد و به نصب خواند. ادبای محضر اختلاف در رفع و نصب کردند و جاریه اصرار داشت که از أبو عثمان مازنی رحمه الله به نصب شنیده [است]. واثق فرمان داد تا وی را از بصره به سامره بیاورند و از غرائب اتفاقات این بود که در همان ایام یک تن از اهل ذمه به جانب وی آمده بود و استدعای تدریس کتاب سیبویه کرده بود و مازنی امتناع فرموده با این که صد اشرفی زر سرخ تقدیم داشته بود مبرد با وی گفت: با کمال حاجت و نهایت فاقت چرا قبول نکردی؟ وی در جواب گفت: این کتاب سیصد و چند آیه از کتاب خداوند دارد و شایسته نمی دانم که کافران را بر کتاب خدای مسلط نمایم

خلاصه سخن این که مازنی به حضرت واثق شتافت و از اعراب شعر مورد سؤال شد تعیین نصب کرد کسی با وی مناقشه کرد و مازنی گفت: این عبارت به منزله آن است که بگویی:«ضربک زیداً ظلم» و ظفر برای مازنی اتفاق افتاد واثق امر کرد تا هزار دینار زر سرخ به وی دادند (1) .

و در این واقعه کرامتی ظاهره برای قرآن است و به تامل او معلوم می شود که در ازمنه سابقه تا چه پایه رغبت در علم و ادب داشتند که به جهت تحصیل اعراب یک لفظ چه اندازه رنج و تعب می کشیدند و قیمت یک کلمه هزار دینار زر عیار بود ولی در این زمان چنان است که هزار مسأله معضله از علوم متفرقه را به یک دینار نمی خرند؛ و الله المستعان.

لى اهل عصر كان الله صورهم *** من طينة الجهل فيها ماء انكار

فالمستجير بهم إذ جلّ حادثه *** كالمستجير من الرمضاء بالنار (2)

و خفاجی گمان کرده که طرف معارضه مازنی در مجلس واثق یعقوب بن السكيت بوده است. این به غایت بعید است چه مازنی و ابن السکیت هر دو از ثقات عدول اصحاب ما هستند و در آن زمان با غلبه تقیه و قلت شیعه خلاف بین این دو عالم متدین و تضییع یکدیگر در مجلس خلیفه راست نیاید. و حریری در حکایت این قصه چند اشتباه کرده [است].

یکی: این که شعر را ظلوم روایت کرده و صحیح این است که ظلیم است، چنان چه ما روایت کردیم چه این از جمله غزلی است که در تشبیب به ظليمه مكناه به ام عمران زوجه عبدالله بن مطیع گفته و نام او را ترخیم نموده و ثقات اهل عربیت موافق آن چه ما گفتیم ایراد

ص: 274

کرده اند (1) .

دیگر: این که او را نسبت داده به عرجی که عبدالله بن عمرو اموی است. و أبوالفرج که قدوه جمیع علمای این فنون است به حارث بن خالد مخزومی نسبت داده [است] (2) .

دیگر: این که گمان کرده طرف معارضه مازنی یزیدی نحوی بوده و یزیدی در زمان هارون بوده و در سنه صد و شصت و دو وفات کرده و واثق در سنه دویست و هفده انتقال کرده مگر این که مراد از یزیدی بعض اولاد یزیدی معروف باشد که او را یزیدی می گفتند.و این خلاف ظاهر است.

حاصل مطلب - اگر چه از مقصود دور افتادیم این است که مصاب در فقره زیارت اگر مصدر باشد باید مصدری مأخوذ از مبنی للمفعول فرض شود، «فيصير محصل المعنى: لقد عظم مصبیتی بک».و اظهر در «باء» بر این وجه این است که صله فعل باشد نه «باء»

سبیت.

گفته: قرائت معروفه راجع به آن قرائت ،است چه سؤال ایشان از حال انفال به جهت آن بوده که متعرض آن بودند و طالب حیازت آن شده بودند (1) .

و در تاج المصادر است که سؤال و مسألت به معنی خواستن و پرسیدن است بلی ممکن است که بگوییم هر دو در جنس طلب شریک اند فرقی که هست این است که یکی طلب ذات شییء است و دیگری «طلب علم لشییء».و این توجیه در عبارت بعض لغویین اگر جاری باشد که تفسیر مطلق طلب کرده اند در کلام فیروزآبادی متمشی نیست. و دور نیست که منشأ اشتباه او عبارت جوهری باشد که گفته:«و سألته الشیی و سألته عن الشيىء» (2) و متعرض معنی نشده [است]، و او توهم کرده که هر دو یک اند و این از عادات جوهری که غالباً در موارد واضحه اكتفاء به نفس نقل مورد استعمال می کند بی تنبیه بر معنی و اکثر آن است که عین عبارت خال خود که ابراهیم فارابی باشد در دیوان الادب ایراد می نماید و این دقیقه از فیروزآبادی فوت شده به این سبب تخیل اتحاد معنی هر دو استعمال کرده [است].بالجملة وضوح این مسأله مغنی از کثرت تعرض اوست.

اکرام گرامی کردن است چه به حسب واقع و چه به حسب معامله و رفتار چنان چه تکریم به هر دو اعتبار نیز استعمال می شود و معنی مقام در فقرات سابقه مستوفی بیان شد. و در شرح این فقره شریفه دو مطلب است:

مطلب اوّل: در اکرام سید الشهداء علیه السلام است که عبارت از الطاف الهیه است که در حق آن جناب شده و آن بر سه قسم است جنسی و نوعی و شخصی.

قسم اوّل: کرامات و مقاماتی که برای انبیاء و اولیاء از قرب به درگاه احدیت و تصرف در هیولیات اشیاء به تغییر صور و انشاء خلق آخر به اذن خدای تعالی و کمالات نفسانیه لذایذ روحانیه مقرر است که آن جناب را از آن فضایل حظ اوفی و سهم اوفر است و تعداد آن ها اجمالاً در کتب مفصله علماء موجود است.

قسم ثانی: خصایصی که خدای تعالی ائمه اثنی عشر علیهم السلام را از ریاست کلیه بشر و حکمرانی عموم موجودات و امامت بر ما سوى الله به برکت قرابت انتساب جسمانی و نفسانی و روحانی به حضرت خاتم الأنبياء صلی الله علیه و اله و سلم عنایت فرموده و به این لحاظ خواص و شرافاتی برای ائمه ما مقرر و ثابت است که به آن جهت بر انبیاء و اوصیاء سلف مقدم و مفضل اند.

ص: 276

و فی الجملة از آن خواص به اندازه ای که در حیز تحریر بیاید، علماء امامیه به جد و جهد کامل به اقتباس از مشکات ولایت اهل بیت و استمداد از علو همت آن بزرگواران در سمط تحریر کشیده اند،و در مطاوی کتب شریفه خود - نفعنا الله بعلومها - مندرج فرموده اند. و حضرت سید الشهداء علیه السلام بعد از حضرت امیر المؤمنین و برادر بزرگوار خود علیهم السلام تا از همه ائمه علیه السلام به اجماع امامیه - بلکه اجماع امت - افضل است.

قسم ثالث: جلالت های خاص و بزرگی های مخصوص است که خاصه آن جناب در بین ائمه علیهم السلام به آن ها ممتاز و مکرم است. و این جمله اموری است که خدای تعالی در عوض قتل آن جناب و به ازاء سعادت شهادت به وی کرامت فرموده [است]. و آن چه علمای امامیه رضوان الله علیهم بعد از تتبع در اخبار مأثوره از معدن وحی و تنزیل تحصیل فرموده اند، این نوع از خصایص چهار امر است:

اول: أبوت ائمه تسعه علیهم السلام این است که خدای عزوجل آن جناب را به این شرف برگزید و به این فضیلت مخصوص فرمود، چنان چه در اخبار متکثره، اشارت به این شرف خاص و مزیت مخصوص شده [است].

شیخ اجل اقدم، عروة الاسلام، رئيس المحدثين رضی الله عنه به در کتاب مبارک علل الشرایع سند بامام صادق علیه السلام می رساند که چون حضرت رسول صلی الله علیه و اله و سلم تهنیت تعزیت آمیز ولادت و شهادت آن جناب را به امیر المؤمنين علیه السلام داد، على علیه السلام تا سه کرت عرض کرد: به چنین فرزندی حاجتمندی ندارم. آن گاه رسول فرمود: همانا در او و در اولاد او خواهد بود امامت خلق و وراثت نبوت و خزانت وحی و علوم الهیه. سپس کس نزد فاطمه علیها السلام یا فرستاد و پیام داد که خدای تو را بشارت می دهد به فرزندی که امت من پس از من وی را بکشند. فاطمه عرض کرد: مرا به چنین فرزندی حاجت نیست تا سه بار این خطاب و جواب معاودت شد. آن گاه کس فرستاد که ناچار در وی خواهد بود امامت و وراثت و خزانت، پس فاطمه علیها السلام راضي شد. و حسین علیه السلام بعد از شش ماه متولد شد (1) .

و هم در تفسیر شیخ اقدم اعظم علی بن إبراهيم بن هاشم رضی الله عنهما در تفسیر آیه کریمه ﴿وَ وَصَّيْنَا الْإِنْسَانَ بِوَالِدَيْهِ إِحْسَانًا﴾ (2) وارد شده است که مراد از احسان، رسول خداست و از والدین، حسنین علیهما السلام است. و ﴿حَمَلَتْهُ أُمُّهُ ﴾ صفت حسین علیه السلام است. و این چنان است که

ص: 277

رسول خدای را خدای تعالی بشارت داد به حسین قبل از حمل وی و به این که امامت در اولاد اوست تا قیامت. آن گاه به قتل وی خبر داد و عوض داد از شهادت او، امامت فرزندان او را و خبر داد به رجعت او... (1) .

و خبر طولانی است محل حاجت همین قدر بود. و ظاهر آن است که در عبارت کتاب تفسیر تحریفی شده باشد و به جای انسان، احسان باشد، و قرائت اهل البيت علیهم السلام به جای والدین، ولدین باشد، چه به جز این تأویل عبارت تفسیر مستقیم نخواهد شد، چنان چه علامه مجلسی - قدس الله سره - اشاره به این فرموده [است] (2) .

و در کافی نیز قریب به این اخبار روایت شده [است]. چنان چه به حضرت صادق علیه السلام می رساند که جبرئیل دو بار هبوط کرد و تهنیت و تعزیت ولادت و شهادت حسین علیه السلام را ادا کرد و رسول خدا فرمود: «لَا حَاجَةَ لِى فِى مَوْلُودٍ يُولَدُ مِنْ فَاطِمَةَ تَقْتُلْهُ أُمَّتِى مِنْ بَعْدِى». سوم بار جبرئیل فرود آمد و از جانب رب العزة، ابلاغ سلام نمود و عرض کرد: خدایت بشارت می دهد به این که در ذریت او، امامت و ولایت و وصیت را قرار داده، پس فرمود: راضی شدم آن گاه کس به فاطمه علیها السلام فرستاد. وی نیز همان جواب داد تا بشارت ولایت و امامت و وصیت را به وی دادند، خوشنود شد و قبول فرمود (3) . هم در کافی به طریق دیگر ذکر این بشارت منقول است در ذیل قضیه فطرس (4) .

و مخفی نماناد که این اختصاص از برای آن جناب نسبت به حضرت امام حسن است، اگر چه این دو بزرگوار انجب خلق و اشرف بشرند به حسب نسب، چه هیچ کس را از مخلوقات پدر به جلالت پدر و مادری به شرافت مادر و جدی به بزرگواری جد این هر دو امام نیست، چنان چه این فقره به ضرورت ثابت شده [است]. پس به این ملاحظه می توان گفت که حضرت سید الشهداء، از حیثیت مجد، که شرف مكتسب از غیر است، اشرف از جمیع برایاست، چه اگر چند از شرف طرف آباء، شراکت با برادر بزرگوار خود دارد

ص: 278

«و السماء خير ما بها قمراها» (1)

و لیکن از شرف طرف أبناء از آن جناب امتیاز یافته، پس هیچ کس در این حیث من حيث المجموع انباز آن بزرگوار نیست.

منزه عن شریک فی محاسنه *** فجوهر الحسن فيه غير منقسم

دوم: اختصاص شفا به تربت مقدسه آن جناب است. و چه خوب می گوید یکی از شعرای عصر - وفقه الله - :

بر جلای بصر از کحل جواهر چه اثر *** باید از خاک در دوست غباری گیرند.

ثقة الاسلام - قدس الله سره - به سند صحیح در کافی از ابو یحیی واسطی، که نام وی سهل بن زیاد است و دختر زاده مؤمن الطاق و از جمله ممدوحین است، نقل کرده که او از مردی روایت می کند که وی از صادق آل محمد علیهم السلام حدیث کرده که فرمود: همه گل ها حرام اند مانند گوشت خوک. و هر کس گل را بخورد، من بر وی نماز نمی کنم مگر گل قبر حسین که در وی شفاست از هر دردی و هر کس او را از روی تشهّی بخورد در وی شفایی نیست. (2) .و ابن قولویه در کامل الزیارة (3) و صدوق در علل (4) همین حدیث را روایت فرموده اند.

و هم ثقه الاسلام قدس سرة از سعد بن سعد روایت کرده که می گوید: از ابوالحسن - یعنی موسى بن جعفر على الظاهر - سؤال کردم از حال طین. فرمود: خوردن طین حرام است، چنان چه میته و دم و لحم خنزیر، مگر طین حایر حسینی که در او شفای از هر درد است و امان از هر بیم (5) . و شیخ در تهذیب این خبر را نقل فرموده (6) و ابن الشیخ مفید ثانی در امالی (7) و راوندی در خرایج (8) به سند خود از شیخ به طریق امالی که - في الجملة - اختلافی با طريق کافی دارد روایت فرموده اند.

هم در کامل الزيارة از سماعة بن مهران روایت کرده که صادق آل محمد صلی الله علیه و اله و سلم فرمود:

ص: 279

خوردن طین حرام است بر بنی آدم جز طین قبر حسین علیه السلام که هر کس به جهت دردی او را بخورد خدایش شفا دهد. (1) . و در عیون اخبار الرضا از مسیب بن زهر حدیث فرموده که موسى بن جعفر علیه السلام بعد از این که مسموم شد، فرمود: از تربت من چیزی نگیرید برای تبرک، چه هر تربتی از ما حرام است مگر تربت جدم حسین بن علی علیهما السلام که خدای عزوجل او را شفا مقرر فرموده برای شیعیان و دوستان ما. (2).

و هم در کامل الزيارة مسنداً از احدهما علیهما السلام، که در اصطلاح محدثین در مقام تردید امام مروى عنه بین حضرت باقر و حضرت صادق علیهما السلام استعمال می شود، روایت کرده که: خدای تبارک و تعالی آدم را از گل آفرید، پس حرام فرمود گل را بر ذریه او. گفتم: چه می فرمایی در طين قبر حسین علیه السلام؟ روایت مشتمله بر جوابی است که حاصل او تجویز خوردن به قدر یک نخود است. (3) . و صریح اخبار مذکوره اختصاص این حکم است به آن جناب، چنان چه ظاهر فتاوی اقتصار بر طین قبر آن حضرت است.

اگر چه در بعض اخبار تسریه به قبر نبی و سایر ائمه علیهم السلام استفاده می شود، مثل خبری که در کامل الزیارة مسنداً از أبو حمزه ثمالی رضی الله عنه روایت کرده که از حضرت صادق علیه السلام سؤال کرد از طین حایر که آیا در او شفا هست؟ فرمود: استشفا می شود به او ما بین قبر تا سر چهار میل. و چنین است قبر جدم رسول خدا و چنین است قبر حسن و علی و محمد (4) تا آخر حديث.

و ظاهر این است که قبر امیر المؤمنین از روایت سقط شده باشد، چه در بحار (5) و وسایل (6) هم به همین وجه از کامل الزیارة نقل کرده اند. و مراد از علی امام زین العابدین است و از محمد، حضرت باقر علیه السلام. و این که ذکر خود نفرموده، یا به جهت حیات است یا به ملاحظه دیگر، پس ظاهر خبر، عموم حکم است به سایر ائمه نیز، چه اگر تسریه شود تا حضرت باقر علیه السلام می توان دعوای قطع به عدم فرق کرد.

ص: 280

و در کشکول شیخ بهایی - نضر الله وجهه - مذکور است که این حدیث را جد وی، شیخ محمد جبعی از خط سید جليل طاهر ذى المناقب و المفاخر، سید رضی الدین علی بن طاوس - قدس الله سره - نقل فرموده که آن سید بزرگوار از جزء ثانی کتاب زیارات محمّد بن احمد بن داود القمی رضی الله عنه به این حدیث را از أبو حمزه نقل کرده [است] و عبارت کشکول هم موافق این عبارت است. و هم در کامل الزیارة (1) و رجال کشی (2) است در ذیل حدیث مفصلی که صادق آل محمّد علیهم السلام به جهت شفای محمّد بن مسلم شربتی به وی داد و فرمود: در این شربت، گل قبر پدران من بود.

و این دو خبر هر دو در غایت ضعف سندند، چه جمله [ای] از رواتشان مجهول اند یا مجروح. و اگر نبود در سندشان مگر عبدالله اصم که نجاشی در حق او گفته: «عبدالله بن عبدالرحمن الاصم المسمعى بصرى ضعيف غال ليس بشيىء له كتاب المزار سمعت ممن راه فقال: هو تخلیط » (3) و علامه در حق وی فرمود: «ضعیف غال ليس بشيئ له كتاب في الزيارات يدلّ على خبث عظیم و مذهب متهافت و كان من كذابة اهل البصره» (4) كفايت می کرد و هر دو روایت در این راوی مشترکند. و از این جا معلوم شد که این دو روایت قابل احتجاج نیست، اگر چه ظاهر عبارت جواهر این است که وهن آن ها را منحصر در عدم عمل علماء دانسته (5) با این که امر به عکس است.

و مجلسى - عليه الرحمة - که حکم به اعتبار سند این روایت کرده خالی از اشکالی نیست. و اجماعات متواتره نقل شده - بلکه اجماع محصل قائم است - بر حرمت طین. و اگر تواتر اخبار و قیام اجماع بر جواز استشفای به طین قبر سيد الشهداء نبود، البته به حکم عموماتِ حرمت طین محکوم به حرمت بوده [باشد]. و ما بر سبیل تنزل، جواب این دو خبر را تقریر می کنیم و می گوییم:

اما روایت محمد بن مسلم که دلالتی بر مدعی ندارد، چه می شود مراد از قبر آباء قبر سید الشهداء علیه السلام باشد. و مستأنس به مجاری استعمالات عرب، مستوحش از این توجیه

ص: 281

نیست با این که صریح آن ،روایت مزج با آب است و مانعی در او نیست پس استشهاد به او برای تعمیم مدعی وقعی ندارد اگر چه در وسائل (1) و جواهر (2) واقع است.

و اما روايت أبو حمزه ثمالی که تعرض خصوص اکل در او نشده و متضمن غیر از وجود شفا نیست و مضایقه از آن نیست که حمل و استصحاب آن ها موجب شفاء و برکت باشد بلکه ریختن آن ها در آب و آشامیدن بر وجهی که صدق اکل طین نکند چه آثار واقعیه او به زوال صدق اسم عرفی زایل نخواهد شد و این محملی است به غایت قریب و بسیار وجيه لهذا محدث مجلسی (3) و محقق نراقی (4) و جز ایشان او را اختیار فرموده اند و در جواهر فرموده می توان که این خبر را بنابر جواز اکل تراب مطلقاً حمل کرد بر حکم به حل اکل تراب قبور مقدسه ایشان به جهت استشفا نه طین آن ها (5) .

و این کلام خالی از خللی نیست چه اگر چند جواز اکل تراب و حجر به جهت اختصاص ادله از نصوص و معاقد اجماعات و ظواهر فتاوی به عنوان طین که عبارت است از گل که خاک با آب ممزوج باشد چه خشک و چه تر به دلیل صحت تقسیم و موافقت استعمال، خالی از قوت نیست. و از این جهت فتوای خود شیخ اجل قدس سرة در جواهر به موافقت محقق اردبیلی (6) و فتوای فاضل نراقی (7) جواز اکل آن هاست هر چند تعدی از طین به تراب به دعوی اتحاد مناط - بلكه عدم التفات به خصوصیت در استعمال - قولی است ،وجیه ولی با فرض عدم تعدی - اقتصاراً على النصوص و عملاً بالاصول كما هو الاقوى - وجهی از برای حمل لفظ طین در خبر أبو حمزه بر تراب نیست با اباء سیاق او از این تأویل؛ و الله اعلم.

از خواص این تربت مقدسه که به حکم تتبع در اخبار و فتاوی فقها استفاده شده چند امر است:

الف: استحباب تحنیک مولود - یعنی برداشتن کام او به تربت - است. چنان چه شیخ در

ص: 282

تهذیب از حسین بن ابی العلا روایت فرموده که گفته: شنیدم از حضرت صادق که می فرمود: ﴿حَنِّکُوا أَوْلاَدَکُمْ بِتُرْبَهِ اَلْحُسَیْنِ فَإِنَّهَا أَمَانٌ﴾ (1) .

ب: استحباب حمل و همراه داشتن او به جهت دفع خوف چنان چه شیخ در تهذیب (2) و ابن قولویه (3) در کامل الزيارة از حسن بن علی بن المغیره روایت کرده اند که او از بعض اصحاب ما روایت کرده و در امالی ابن الشیخ در به طریق دیگر تعیین شده که حارث بن المغیره است (4) .و سند به جهت تکرر و غیر او در غایت اعتبار است بلکه حکم به صحت به ملاحظه احتمال اخذ از کتاب و تواتر او با وجود طرق صحیحه دیگر خالی از قوت نیست.

بالجملة حارث می گوید که به خدمت حضرت صادق عرض کردم که من درد و بیماری بسیار دارم و دوایی را نگذاشتم که تداوی به او نکنم.فرمود: چرا غافلی از طین قبر حسین علیه السلام که در اوست شفای از هر درد و امان از هر بیم پس بگوی چون برداری او را: ﴿اللَّهُمَّ أَنِّي أَسْأَلُكَ بِحَقِّ هَذِهِ الطِّينَةِ وَ بِحَقِّ الْمَلَكِ الَّذِى أَخَذَهَا وَ بِحَقِّ النَّبِىِّ الَّذِى قَبَضَهَا وَ الوصى الَّذِى حَلَّ فِيهَا صَلِّ عَلَى مُحَمَّدٍ وَ أَهْلِ بَيْتِهِ وَ اجْعَلْ فِيهَا شِفَاءً مِنْ كُلِّ دَاءٍ وَ أَمَاناً مِنْ کل خَوْفٍ﴾. آن گاه فرمود: اما ملکی که گرفته او را جبرئیل است که نمود او را به پیغمبر و گفت: این تربت پسر تست می کشند امت تو او را بعد از تو. و پیغمبری که قبض کرده او را محمد است و وصی ای که در او جای گرفته حسین بن علی سید الشهداء است.

حارث می گوید:عرض کردم: دانستم که شفاء است از هر درد چگونه امان از هر خوف است؟ فرمود هرگاه بیم کنی از سلطانی یا غیر او خارج مشو از خانه خود مگر این که با تو از طین قبر حسین باشد و بگوی چون برداری: ﴿اَللَّهُمَّ هَذِهِ طِینَهُ قَبْرِ اَلْحُسَیْنِ وَلِیِّکَ وَ اِبْنِ وَلِیِّکَ أَخَذْتُهَا حِرْزاً لِمَا أَخَافُ وَ لِمَا لَا أَخَافُ﴾، چه گاهی باشد که برسد بلایی که بیم او نداشتی. حارث می گوید: پس خدای تعالی بدنم را صحیح کرد و تربت برای من ایمنی از هر خوف بود از آن چه ترسیدم و از آن چه نترسیدم چنان چه امام فرمود پس از آن هیچ مکروهی ندیدم.

و از این سنخ اخبار که دلالت داشته باشد بر این که تربت امان از خوف است بسیار است ولی اکل در مقام خوف جایز نیست مگر این که خود خوف مرضی باشد.

ص: 283

ج: استحباب گرفتن تسبیح از اوست چنان چه در اخبار بسیار وارد شده [است]. از آن جمله در مزار بحار (1) از مزار کبیر (2) نقل کرده که به سند خود از ابراهیم ثقفی نقل نموده که پدرش از حضرت صادق حدیث می کند که فاطمه بنت رسول الله سبحه از ریسمان پشمین داشت که تابیده بود و بر او گرهی چند بود که شماره عدد تکبیرات به او می.کرد چون حمزه سید الشهداء شهید شد از تربت او سبح های گرفت و مردم استعمال او کردند و چون حسین علیه السلام کشته شد امر راجع به او شد و مردم استعمال تربت او کردند به جهت فضلی که در اوست.

و در تهذیب سند به موسی بن جعفر علیهما السلام می رساند که فرمود: شیعه ما مستغنی نیستند از چهار چیز: سجاده که بر او نماز کنند و انگشتری که به وی تختم نمایند و مسواکی که به او دندان خود را مسواک کنند و سبحه از قبر ابی عبدالله علیه السلام که در او سی و سه دانه باشد که هر وقت او را حرکت بدهند به ذکر خدای به هر دانه برای ایشان چهل حسنه بنویسند و اگر حرکت بدهند - یعنی بگردانند در حال سهو که بخواهند با او بازی کنند - بنویسند برای ایشان بیست حسنه (3) .