ص: 2

كفاية المُهتدى فى معرفة المهدى علیه السَّلَامُ

«اربعین میرلوحی قَدَّسَ سَتْرُهُ »

تأليف:

علّامه ذى فنون

مرحوم میرلوحى سبزوارى

(قرن یازده )

با مقدمه ای

در شرح احوال میرلوحی

تأليف:

آية الله حاج سيّد مصطفى

شریعت موسوی

به انضمام باب ششم «انیس المؤمنین» در رد ابومسلم / محمد بن اسحاق حموی و چهار کتاب در تأئید میرلوحی:

1-«اظهار الحق» / سیّد احمد علوی عاملی

2-«صحيفة الرّشاد»/ میر محمّد زمان رضوی

3-«خلاصة الفوائد»/ عبدالمطلّب بن یحیی طالقانی

4-«ابيات المختار»/ سید مختار نسابه

ص: 3

میرلوحی سبزواری، محمد بن محمد ،قرن 11ق

[كفاية المهتدى في معرفة المهدى (عليه السَّلَامُ )]

كفاية المهتدى في معرفة المهدى عليه السَّلَامُ: الاربعين میرلوحی قدس سره با مقدمه ای در شرح احوال میرلوحی تأليف مصطفى شریعت موسوی:به انضمام.../ تأليف ميرلوحي سبزواری - قم دار التفسير 1426ق= 1384

695 ص. نمونه

ISBN 964-7866-92-5

مقدمه كتاب حاضر به انضمام باب ششم انیس المومنين/ محمد بن اسحاق حموی، و چهار كتاب در تایید میرلوحى [شامل] 1. اظهار الحق /احمد علوى عاملى 2. صحيفه الرشاد /محمد زمان رضوی 3. خلاصه الفوائد/ عبدالمطلب بن يحيى طالقاني 4.ابيات المختار/ مختار نسابه است.

فهرست نویسی بر اساس اطلاعات فیپا.

1.محمد بن حسن ( عَجَّلَ اللَّهُ عالی فَرْجَهُ الشریف)، امام دوازدهم 255 ق. - احادیث 2. احادیث شیعه --متون 11ق. 3. اربعينات. 4.میرلوحی ،سبزواری محمد بن محمد،قرن 11ق.-- نقد و تفسير. 5. ابومسلم خراسانی عبد الرحمن بن مسلم، 100 - 137 ق. الف. شریعت موسوی اصفهانی مصطفى، 1310 مقدمه نويس. ب.حموی، محمد بن اسحاق قرن 11ق انيس المومنين. برگزیده ج. طالقانی عبدالمطلب بن يحيى قرن 11ق. خلاصه الفوائد. ه- علوی عاملی، احمد بن زين العابدين ،قرن 11ق اظهار الحق. و حسین ،نسابه ،مختار قرن 11ق. ابيات المختار و انيس الابرار. ز .عنوان ح. عنوان اربعین میرلوحی ط.ابيات المختار و انيس الابراری عنوان اظهار الحق.ک .عنوان: صحيفه الرشاد. ل. عنوان خلاصه الفوائد .م. عنوان: انيس المومنین .برگزیده.

97م/BP141/5

کتابخانه ملی ایران

297/218

16764 - 84 م

آدرس: قم - خیابان معلم میدان روح الله - تلفن: 7744212 - تلفاكس: 7741621

نام كتاب: كفاية المهتدى فى معرفة المهدى علیه السَّلَامُ (يا اربعين ميرلوحى)

مؤلف: علامه ی ذى فنون میرلوحی موسوی سبزواري

مقدمه در شرح احوال میرلوحی موسوی سبزواری/نوشته علامه محقق آية الله شریعت موسوی اصفهانی

*به انضمام چهار کتاب در تأیید میرلوحی*

نوبت چاپ: اول

تاریخ نشر: 1384ه- . ش 1426ه- . ق

شابك: 5-12-7866-964

چاپ: ظهور

تیراژ :2000 جلد

ISBN: 964-7866-92-5

کلیه حقوق این اثر متعلق به نویسنده مقدمه و محقق این اثر می باشد.

خیراندیش دیجیتالی: انجمن مددکاری امام زمان (عج) اصفهان

ویراستار کتاب: خانم مرضیه امیدی

ص: 4

مطلب چهارم تاریخ وفات مرحوم میرلوحی...66

برداشت ها و نقليّات علماء...66

تاریخ وفات صحيح...68

مطلب پنجم: درباره شخصیت علمی و معنوی آن مرحوم و پدرش...70

اساتید مرحوم میرلوحی...73

اولین استاد...73

دومین استاد...74

سومین استاد...75

ابعاد ترقیات میرلوحی و جوانب شخصیت علمی وی...80

یازده دلیل برای آن چه گفتیم از معاصرین او و غیر معاصرین...81

مطلب ششم درباره ی شخصیت مرحوم میرلوحی در میان مردم و علماء...91

نمونه هائی از فعالیت های اجتماعی میرلوحی...93

روح ولایت و علاقمندی مرحوم میرلوحی به ائمه طاهرین علیهم السَّلَامُ ...101

تشرف مرحوم میرلوحی به حضور امام زمان علیه السَّلَامُ ...102

مطلب :هفتم در بیان آثار قلمی و تألیفات مرحوم میرلوحی...104

اوّل زاد العقبیٰ...106

دوّم رياض المؤمنين....106

اشتباهی که در فهرست کتابخانه ی وزیری اتفاق افتاده....108

بیان دو نکته ی مهم...108

سوّم كفاية المُهتدى...112

معرفی بعضی از نسخ این کتاب...113

چهارم: اعلام المحبّین...120

پنجم :تنبيه الغافلین...120

ششم :ادراء العاقلين...120

تحقیق درباره کتاب «كفاية المهتدى فى معرفة المهدى علیه السَّلَامُ »...129

امتیازات این کتاب...129

ص: 6

امتیاز اوّل...129

امتیاز دوّم....129

امتیاز سوّم...130

امتیاز :چهارم استفاده از چند کتاب نایاب....131

اوّل:کتاب فضل بن شاذان نیشابوری...131

دوّم: کتاب ابو محمد حسن بن حمزه ی طبری مرعشی...133

سوم :کتاب ابی عبد الله محمد بن هبة الله ورّاق طرابلسى...133

چهارم: کتاب ابى الحسن محمد بن احمد بن... شاذان قمّى...135

نظم زیبای کتاب «كفاية المهتدى»...138

قسمت اوّل کتاب ...138

قسمت دوم کتاب....138

قسمت سوم کتاب....139

فصل: مرحوم میرلوحی مظلوم تاریخ...139

سه نمونه از ظلمها و اذیت ها به میرلوحی ...141

این دستبردگی ها و تحریفات از دو جانب برای ما کشف شد...142

بیان کشف تحریفات در چند فصل...142

فصل اوّل: بیان سخنان علمای معاصر میرلوحی در کیفیت اتهامات...143

1 - خلاصة الفوائد...143

2 - مشاین اصفهان...145

3-المحاسن و المشاين....145

4- خلاصة الفوائد...146

5 مشاین اصفهان...147

6- خلاصة الفوائد....147

7-خلاصة الفوائد ....149

گروه هائی( غیر از اتباع ابو مسلم) که با میرلوحی جنگ و دشمنی داشتند ....150

سخنان «سلوة الشّيعة»...153

ص: 7

فصل دوم: در بیان قرائن داخلی و خارجی بر این تحریف ها...158

الف) قرائن داخلی ...161

قرینه اول...161

قرینه دوّم...162

قرینه سوّم...163

وجه رسوائی این تحریف...165

قرینه چهارم...165

دلائلی بر این تحریف...166

دلیل اوّل...166

دلیل دوّم....166

دليل سوّم....167

دلیل چهارم....167

دلیل پنجم...167

دلیل ششم...167

دلیل هفتم...168

دلیل هشتم....168

تذکر یک مطلب در علت اختتام ناقص مقدّمه...171

ضمیمه ی مقدّمه...179

ضمیمه ی 1 /باب ششم انیس المؤمنین در ذکر حضرت امام صادق علیه السلام...179

مقدمه باب ششم...183

فصل: در ذکر مختصری از فضائل امام صادق علیه السلام....184

فصل :در ذکر واقعات زمان امام صادق علیه السلام....187

فصل: در ذکر نسب و مولد ابو مسلم مروزی...205

فصل: در سبب رسیدن ابو مسلم به خدمت محمد...... بن عبّاس...209

فصل: در ذکر خروج سنباد مجوسی به خون خواستن ابو مسلم مروزی....248

ص: 8

فصل :در ذکر شمّه ای از فضیلت زیارت امام سجاد علیه السلام و امام باقر علیه السلام و امام صادق علیه السلام ...249

ضمیمه ی 2 /اظهار الحق و معيار الصّدق...251

علّت تأليف كتاب...259

مقدّمه - در بیان حال مسعودی رحمت الله...260

معیار - در بیان حال ابو مسلم مشتمل بر سه فصل...261

فصل اوّل: در اصل ابو مسلم...262

إشارة الهية...263

فصل دوم: در بیان مذهب ابو مسلم مروزی...265

فصل سوم: در بیان این که ابو مسلم از معاندان اهل بیت علیهم السلام بوده...265

خاتمة....268

ضمیمه ی 3 /صحيفة الرّشاد...271

بیان علو شأن میرلوحی و آباء گرامش...275

بیان علت تألیف کتاب...275

فصل: در بیان بطلان قول به دوستی ابو مسلم با اهل بیت علیهم السلام ...277

تمّت الرسالة...280

نقلی از «فوائد المؤمنین» ذيل «صحيفة الرّشاد»....281

ضمیمه 4/ خلاصة الفوائد ...283

مقدمه: در سبب تألیف این کتاب... 285

باب اوّل: [در ذكر سبب تألیف چند کتاب در ردّ ابو مسلم] ...287

باب دوم: در وجوب دشمنی با مخالفان امامان علیهم السلام...291

باب سیم: در بیان مذهب ابو مسلم...292

باب چهارم: در مولد و نسب ابو مسلم...294

باب پنجم: در بیان مجملی از دعوت بنی عبّاس داعیان بنی عباس خروج ابو مسلم گریختن

ص: 9

نصر از خراسان و مرگ وی...295

باب ششم :در بیان مجملی از ما وقع بعد از نصر تا کشته شدن مروان...297

باب هفتم: در بیان مجملی از وقایع زمان سفّاح و مرگ وی...301

باب:هشتم:در بیان مجملی از ماوقع زمان ابو جعفر دوانیقی تا کشته شدن ابو مسلم مروزی.....305

باب نهم: در بیان آن که به چه سبب دوستند با جِرمان، سنّیان و ملحدان...313

باب دهم:در بیان آن که ظلم بنی عبِاس نسبت به عترت سید عالمیان زیاده است از ظلم بنی امیه و متابعان ایشان...318

ضميمه 5 /ابيات المختار و انيس الابرار...323

در بیان علو شأن و مقام میرلوحی و پدرانش...327

مقدمه :در ذکر بعضی از وقایع [.......]...333

مدت حکومت خلفای بنی امیه و تعداد ایشان...333

شروع در کتاب شرح و بیان باب ششم «انیس المؤمنین»....337

فصل در ذکر واقعات زمان آن قدوه ی اصحاب نجات می فرماید...339

فصل: در ذکر نسب و مولد ابو مسلم مروزی...361

فصل: در سبب رسیدن ابو مسلم به خدمت محمد بن على بن عبد الله بن عبّاس...364

صورت استفتاء از شیخ علی بن عبدالعالی و جواب آن....405

فصل: در ذکر خروج سنباد مجوسی به خون خواستن ابو مسلم مروزی...407

خاتمه: در ذکر شمه ای از آن چه از ظلم عباسیه به اولاد امجاد حضرت خیر البریه و از آن طایفه باقیه به منتسبان دودمان نبوت و ولایت صادر گردید....409

شعر حیرتی در ذم ابو مسلم....414

متن - كفاية المهتدى في معرفة المهدى علیه السَّلَامُ (يا اربعین میرلوحی رَحِمَهُ اللَّهُ )...417

مقدمه - در بیان حدیث ((من حفظ عن امتى اربعين حديثاً))...423

بیان منظور چهل حدیث که در باب معرفت امام زمان علیه السَّلَامُ است...424

حدیث: اول از ابن شاذان در «اثبات الرجعة»، از ،خلیل از سلیم از امیرالمؤمنین از

ص: 10

رسول الله صلی اللَّهِ علیه وَ آلِ وَ سَلَّمَ : ذکر ائمه یک به یک...429

حدیث دوّم از صدوق در «اکمال الدین» ازدعبل،از حضرت رضا علیه السَّلَامُ : ذکر نام های ائمه بعد از آن حضرت تا حضرت مهدی علیه السَّلَامُ ...441

حدیثی از«اثبات الرجعة »فضل بن شاذان در شدت نهی از توقیت...443

حدیثی از «الغیبه»شیخ طوسی که از روات آن فضل بن شاذان است...444

حدیثی از «الغیبة»شیخ طوسی از فضل بن شاذان...444

حدیثی از«الغیبة»شیخ طوسی به نقل از فضل بن شاذان...444

حدیثی از «الغیبة» شیخ طوسی به نقل از فضل بن شاذان...445

حدیثی از «اکمال الدین» ابن بابویه...445

حدیثی از ابن بابویه...446

حدیثی از ابن شاذان...447

حدیثی از «اکمال الدین»ابن بابویه...448

حدیثی از «الغیبة» حسن بن حمزه ی علوی طبری...449

حدیث سوم: از صدوق در«اکمال الدین»از حضرت صادق علیه السَّلَامُ ،از رسول خدا صلی اللَّهِ علیه وَ آلِ وَ سَلَّمَ : ذکر نام ائمه یک به یک تا حضرت مهدی علیه السَّلَامُ ...453

فائده جلیله...456

حدیث چهارم: (مشهور به حدیث لوح ) از فضل بن شاذان از صفوان، از امام زین العابدین علیه السَّلَامُ : ذکر نام های ائمه تا حضرت مهدی علیه السَّلَامُ ...457

حدیث پنجم: از صدوق در «اکمال الدین»، از جابر، از رسول خدا صلی اللَّهِ علیه وَ آلِ وَ سَلَّمَ: ذکر نام های ائمه تا حضرت مهدی علیه السَّلَامُ...459

حدیث ششم: از فضل بن شاذان از محمد بن سنان از رسول خدا صلی اللَّهِ علیه وَ آلِ وَ سَلَّمَ :و ذکر نام های ائمه تا حضرت مهدی علیه السَّلَامُ....463

حدیث هفتم: از ابوالحسن محمد بن شاذان قمی در «المأة»، از رسول خدا صلی اللَّهِ علیه وَ آلِ وَ سَلَّمَ: ذکر نام های ائمه تا حضرت مهدی علیه السَّلَامُ....467

حدیثی از «اکمال الدین»ابن بابويه...469

حديث هشتم: از فضل بن شاذان از عبدالرحمن بن ابی نجران از عبدالله بن عباس از

ص: 11

پیغمبر صلی اللَّهِ علیه وَ آلِ وَ سَلَّمَ تا حضرت مهدی...471

حدیثی از «خصال »ابن بابویه رَحِمَهُ اللَّهُ...472

حدیث نهم: از فضل بن شاذان از محمد بن ابی عمیر از عبدالله بن عباس، از پیغمبر صَلَّى اللهُ عَلَيْهِ و آله و سلم : ذکر ائمه تا حضرت مهدی علیه السَّلَامُ و ذکر بعضی از علائم آخرالزمان...475

حدیث دهم: از فضل بن شاذان، از فضالة بن ایوب، از امام باقر علیه السَّلَامُ ، از پیغمبر صَلَّى اللهُ عَلَيْهِ و آله و سلم : ذکر ائمه تا حضرت مهدی...481

حدیث یازدهم: از فضل بن شاذان از محمد بن حسن واسطی از جابر، از رسول خدا صَلَّى اللهُ عَلَيْهِ و آله و سلم ذکر ائمه تا آن حضرت علیه السَّلَامُ و ذکر خصوصیات زمان غیبت...483

حدیث دوازدهم:از فضل بن شاذان عن الحسن بن على بن سالم از ابن عبّاس از رسول خدا صَلَّى اللهُ عَلَيْهِ و آله و سلم: ذکر ائمه تا امام حسين علیه السَّلَامُ و تسعة من صلبه...489

حدیث سیزدهم: از فضل بن شاذان از علی بن الحکم از رسول خدا صَلَّى اللهُ عَلَيْهِ و آله و سلم: ذکر نام های ائمه تا حضرت مهدی علیه السَّلَامُ...491

حدیث چهاردهم:از فضل بن شاذان از عثمان بن عیسی از ابی حمزة الثمالی از رسول خدا صَلَّى اللهُ عَلَيْهِ و آله و سلم عند الوفات با ذكر ائمه دوازده گانه بدون نام و ذکر حضرت مهدی علیه السَّلَامُ...495

حدیث پانزدهم: از فضل بن شاذان از حسن بن علی بن فضال از عمار از رسول خدا صَلَّى اللهُ عَلَيْهِ و آله و سلم : ذکر ائمه به اسم تا حضرت مهدی علیه السَّلَامُ...497

حدیث شانزدهم: از فضل بن شاذان از محمد بن ابی عمیر از امام صادق علیه السَّلَامُ، از امير المؤمنين علیه السَّلَامُ: در تفسیر عترت...501

حدیث هفدهم: از صدوق در«اکمال الدین »از امام جواد علیه السَّلَامُ، از امیرالمؤمنین علیه السَّلَامُ که امام حسن علیه السَّلَامُ الجواب حضرت خضر علیه السَّلَامُ را ،دادند سپس خضر علیه السَّلَامُ شهادت به امامت ائمه تا حضرت مهدی علیه السَّلَامُ داد...503

حدیث هیجدهم: از فضل بن شاذان از عبدالله بن جبله از ابن عباس از رسول خدا صَلَّى اللهُ عَلَيْهِ و آله و سلم: ذکرائمه با نام های شان تا حضرت مهدی علیه السَّلَامُ...509

حدیث نوزدهم:از فضل بن شاذان از حسن بن محبوب از امام حسين علیه السَّلَامُ شب عاشورا، و رجعت آن حضرت عند ظهور القائم علیه السَّلَامُ و انتقام از دشمنان...513

ص: 12

حدیث بیستم از فضل بن شاذان از صفوان بن یحیی، از امام سجاد علیه السَّلَامُ و ذكر جعفر کذاب و گریه امام از آن چه درباره ی حضرت مهدی علیه السَّلَامُ می کند...515

حدیث بیست و یکم از صدوق در «اکمال الدین»از امام سجاد علیه السَّلَامُ: ذکر غیبت و استواری مؤمنین در آن زمان و فضلیت آن ها...519

حدیث بیست و دوم از صدوق در «اکمال الدین»از امام باقر علیه السَّلَامُ در فضلیت ثبات در ولایت در زمان غیبت امام زمان علیه السَّلَامُ...521

حدیث بیست و سوم از فضل بن شاذان از علی بن الحکم از امام صادق علیه السَّلَامُ: ذکر ائمه از خود آن حضرت تا حضرت مهدی علیه السَّلَامُ و عدد لشکر آن حضرت سیصد و سیزده، عدد لشکر بدر ..523

حدیث بیست و چهارم از صدوق در «اکمال الدین»از حضرت رضا علیه السَّلَامُ : لزوم تقیّه تا ظهور حضرت مهدی علیه السَّلَامُ و کیفیت ظهور آن حضرت...525

حدیث بیست و پنجم از صدوق در «اکمال الدین »از حضرت کاظم علیه السَّلَامُ و طول غیبت و فضلیت مؤمنین در آن زمان...527

حدیث بیست و ششم از صدوق در «اکمال الدین»از محمد بن ابی عبدالله الکوفی، از سهل بن زیاد از عبدالعظیم حسنی از امام جواد علیه السَّلَامُ و بیان حضرت قائم و ظهور...529

حدیث بیست و هفتم از فضل بن شاذان از سهل بن زیاد از عبدالعظیم حسنی از امام علی الهادى علیه السَّلَامُ و عرض عقائد بر آن حضرت و نام بردن ائمه را تا آن حضرت و سپس حضرت فرزندش امام حسن علیه السَّلَامُ و سپس حضرت مهدی علیه السَّلَامُ...531

حدیث بیست و هشتم از فضل بن شاذان از محمد بن عبدالجبار از امام حسن عسکری علیه السَّلَامُ دربارهٔ حضرت مهدی علیه السَّلَامُ که از دختر قیصر روم است و بعداً متولد می شود و غایب می گردد .......... 535

نقلی از «کشف الغمة»اربلی و جواب آن...536

حديث والدہ ی ماجدہ ی حضرت صاحب الامر علیه السَّلَامُ به نقل از شیخ طوسی...537

حدیث بیست و نهم از فضل بن شاذان از احمد بن اسحاق، امام حسن بن علی العسکری علیه السَّلَامُ.... 545

حدیث ولادت حضرت صاحب الامر علیه السَّلَامُ...546

حدیث سی ام از فضل بن شاذان، از محمد بن علی بن حمزة، از امام عسکری علیه السَّلَامُ و تولد آن حضرت مختوناً ليلة النصف من شعبان سنة 255 عند طلوع الفجر...551

حدیثی از ابن بابویه...552

ص: 13

حدیثی از ابن بابویه...552

حدیث سی و یکم از صدوق در«اکمال الدین»از محمد بن علی ماجیلویه، وقایع هنگام شهادت امام حسن عسکری علیه السَّلَامُ و فوت مادر حضرت مهدی قبلاً و غارت جعفر کذاب خانه ی آن حضرت را و بیان کیفیت تولد امام غایب...555

حدیث سی و دوم از صدوق در«اکمال الدین»از محمد بن علی ماجیلویه بیان کیفیت تولد آن حضرت و سخن گفتن او بعد از عطسه ای و بشارت آن که عطسه امان است از مرگ تا سه روز ...557

حدیثی از ابن بابویه...558

حدیثی از شیخ جلیل محمد بن الحسن الطوسي...558

حدیثی از شیخ صدوق ابوجعفر بن بابویه...561

حديثی از فضل بن شاذان...561

حديث وفات حضرت امام حسن عسکری علیه السَّلَامُ به نقل از کتاب «فرج کبیر» شیخ ابو عبدالله محمد بن هبة الله طرابلسی...563

حدیثی از کتاب «اکمال الدین»ابن بابویه...565

حدیثی از «کشف الغمّة» اربلی...569

حدیث سی و سوم: از صدوق در «اکمال الدین»، از علی بن عبدالله ورّاق احمد بن اسحق و حضور امام حسن عسکری علیه السَّلَامُ و نشان دادن حضرت مهدی علیه السَّلَامُ را به او و سخنانی دربارهٔ غیبت و فضلیت و تأیید مؤمن در زمان غیبت...573

حدیث سی و چهارم: از فضل بن شاذان از عبدالله بن الحسين الكاتب، بیانات حضرت امام حسن عسکری ها علیه السَّلَامُ از بنی امیه و بنی عباس که امام زمان بکشند و خداوند مخفی کرد و او را از آن ها حفظ نمود...577

حدیث سی و پنجم: از صدوق از محمد بن ابراهیم الطالقانی: کسی که آن حضرت را کنار کعبه دید که سخن می گوید برای مردم...581

حدیث سی و ششم: از حسن بن حمزة العلوی در «الغیبة»: فریادرسی آن حضرت گم شده ای را در راه حج...583

حدیث سی و هفتم: از فضل بن شاذان از احمد بن محمد از امام صادق علیه السَّلَامُ : همه معجزات انبياء و ائمه به دست حضرت قائم علیه السَّلَامُ ظاهر می شود...585

ص: 14

تشرف...585

معجزات حضرت ولی عصر علیه السَّلَامُ...587

کسانی که در زمان امام عسکری علیه السَّلَامُ به خدمت آن حضرت نایل شدند...607

ذکر معجزات حضرت مهدی علیه السَّلَامُ از زمان ولادت تا زمان مؤلّف این کتاب...608

حکایت اسماعیل هر قلی...629

حکایت دیگر...633

نام کسانی که در زمان غیبت به خدمت آن حضرت رسیده اند..638

حدیث سی و هشتم از فضل بن شاذان از حسن بن محبوب در علائم ظهور و دجال و غیره...643

نقلی دیگر از این روایت...644

تذکر چند مطلب...644

حدیث سی و نهم از فضل بن شاذان از محمد بن ابی عمیر در علائم ظهور و سفیانی و غیر او از اصحاب فتن و کیفیت ظهورش و علائم آخرالزمان...647

حدیثی از «الغيبة» به نقل از اثبات «الرجعة فضل »بن شاذان...650

ترجمه ی قسمتی از «ارشاد»شیخ مفید پیرامون علامات ظهور حضرت صاحب الامر علیه السَّلَامُ...651

حدیثی از شیخ مفید...653

دو حدیث از شیخ مفید...653

حدیثی از «کشف الغمّة»...654

چند حدیث از شیخ مفید...654

در ردّ حدیث و روایت دیگر از«کشف الغمة»به نقل از شیخ مفید...658

سال ظهور قائم علیه السَّلَامُ...658

حدیثی از شیخ ابو جعفر بن بابویه...658

حدیثی از ابن بابویه...660

حدیثی از ابن شاذان در مورد علائم ظهور حضرت قائم علیه السَّلَامُ...661

حدیثی از ابن شاذان...663

حدیثی از«فرج کبیر»محمد بن هبة الله طرابلسی...665

حدیثی از ابن شاذان...666

ص: 15

حدیثی از ابن شاذان...668

حدیثی از ابن شاذان...668

نزول حضرت عیسی و نماز پشت سر حضرت صاحب الامر علیه السَّلَامُ...671

حدیثی از ابن شاذان...672

حدیثی از «کافی»کلینی...673

حدیثی از شیخ صدوق در«اکمال الدین»و همچنین از ابن شاذان به سند دیگر نقل می کند...673

حدیثی از ابن شاذان...674

حدیثی از ابن شاذان...675

حدیثی از ابن بابویه...676

حدیثی از ابن شاذان...676

حدیثی از ابن شاذان...676

دو حدیث از ابن شاذان...677

دو حدیث از ابن شاذان...679

حدیثی از ابن شاذان...679

حدیثی از ابن شاذان....680

حدیث چهلم: از فضل بن شاذان از عبدالرحمن بن ابی نجران مدت مُلک آن حضرت و اختلاف احادیث و انتخاب مؤلف....681

حدیثی از ابن شاذان...682

حدیثی از ابن شاذان...683

حدیثی از«اکمال الدین»ابن بابویه....684

حدیثی از«شرعة التسمية»ميرداماد به نقل از«کافی»کلینی....685

حدیثی از«اکمال الدین»ابن بابویه...686

حدیثی از«اکمال الدین»ابن بابویه...688

چند حدیث دیگر منقول است از کتب مختلف....689

حديث خاتمه ی کتاب در اشراط الساعة از قول ابو محمد بن شاذان می باشد....693

ص: 16

ص: 18

عکس

صفحه اول شرح احوال مرحوم میرلوحی به قلم آیة الله شریعت موسوی

ص: 19

عکس

صفحه آخر شرح احوال مرحوم میرلوحی به قلم آیة الله شریعت موسوی

ص: 20

بِسْمِ اللهِ الرَّحْمَنِ الرَّحِيمِ

محمّد السبزواري اصلاً و الإصفهاني مسكن ...» (1)

دلیل دوّم: مهر دستی آن مرحوم که چند جای این وقف نامه به آن ممهور شده و عکس آن را با این قسمت از وقفنامه در این رساله می آوریم انشاء الله.

دلیل سوّم: در کتاب «اصول العقاید» فرزندشان مرحوم میر محمد هادی رَحِمَهُ اللَّهُ در چند جا نام پدر را میرلوحی ذکر می کنند مانند اوّل کتاب که چنین است :

«اما بعد چنین گوید افقر عبادالله الی رحمة ربه البارى محمّد هادى بن اللوحى الموسوى الحسينى السبزواري»

و در صفحهٔ 297 این کتاب است:

«مؤلّف این کتاب محمد هادی بن میرلوحي الموسوى الحسينى می گوید..»

و در آخر کتاب است:

« و اتّفق الفراق من تأليف هذه الأبواب و تصنيف هذا الكتاب لاكثر الخلايق زلّلاً و اقلهم عملاً، الراجي رحمة ربه الغنى محمّد هادي بن اللوحى الموسوى الحسينى - غفر الله له و لوالديه..»

و این کتاب به خط شیخ محمد حسن السبزواری در ماه جمادی الثانية سنه ی 1353 استنساخ و به همت و کمک مرحوم آقای حاج سید سعید طباطبائی کتاب فروش نائینی الاصل که در اصفهان کتاب فروشی داشت و اخیراً مجاور مشهد مقدس شد و کتابخانه ی مسجد گوهرشاد نیز از تأسیسات آن مرحوم است ، به طبع رسید و یک نسخه خطی از این کتاب را در کتابخانه آستان قدس دیدم و نسخهٔ دیگری در کتابخانه مسجد گوهرشاد که در زمان حیات مؤلف استنساخ شده را نیز زیارت کردم و شاید نسخهٔ مطبوع از همان نسخه استنساخ شده باشد.

دلیل چهارم: در رساله ای درباره مسئله ی حرمت غناء که فرزندشان مرحوم میر

ص: 22

محمّد هادی رَحِمَهُ اللَّهُ نوشته به نام «اعلام الاحباء في حرمة الغناء في القرآن و الدّعاء» (1) و جناب آقای حائری - ایده الله رئیس و سرپرست کتابخانه ی مجلس، تصویر دو نسخه از آن را برای ما فرستاده اند یکی ظاهراً به خط مؤلّف باید باشد و دیگری به خط یکی از شاگردانش به نام «اسماعیل بن پرویز کرجی» که در سال 1098 استنساخ کرده یعنی: در زمان حیات مؤلف چون وفات آن مرحوم حسب آن چه روی سنگ قبرش در امامزاده اسماعیل اصفهان موجود است سنه ی 1113 می باشد.

در اوّل این رساله چنین می گوید:

«امّا بعد چنین گوید اضعف عباد الله و احوجهم الى رحمة الله البارى محمّد هادي بن لوحى الموسوى الحسيني السبزواري.. »

دلیل پنجم: مرحوم میرلوحی پس از مبارزاتی که با پیروان ابو مسلم مروزی خراسانی کرده (چنان چه - انشاء الله - شرحش بعداً می آید)، آن ها برخورد شدیدی با آن مرحوم کرده و در صدد ایذاء او تا سرحد مخاطره ی قتل برآمدند و در این زمینه علماء معروف و برجسته رساله هایی در تأیید ایشان نوشتند که او را نجات دادند و هفده رساله از آن ها را مرحوم حاج آقا بزرگ تهرانی رَحِمَهُ اللَّهُ در ترجمه ابی مسلم (2) نام برده که تاکنون چهار رساله از آن ها را یافته ایم، (3) در این رساله ها ضمن بیان سبب تألیف آن، که

ص: 23

درتأیید مرحوم میرلوحی بوده است، به اسم او که «میرلوحی»است بدون ضم هیچ اسم دیگری تصریح شده، من جمله:

«صحيفة الرّشاد» تأليف مرحوم میر محمد زمان بن محمد جعفر الرضوى، و «ابيات المختار و انيس الأبرار»تأليف مرحوم سيد مختار الحسيني النسابة، و «خلاصة الفوائد»تأليف عبد المطلب بن يحيى طالقانی که در متن این رساله ها تصریح به اسم «میرلوحی» شده.

و یا کتاب «اظهار الحق و معیار الصّدق »تألیف مرحوم میر سید احمد العلوى العاملی داماد مرحوم میرداماد - عليهما الرحمة -که در ظهر و پشت آن به خط فرزندش مرحوم میر سید عبدالحسیب تصریح به اسم «میرلوحی» شده.

روشن تر از این آن که صاحب کتاب «صحيفة الرّشاد» و کتاب «ابيات المختار» سبب این نامگذاری را نیز ذکر کرده اند که [مجمل آن چنین است]:

«پدر میرلوحی سید محمد سبزواری از سبزوار به کربلا و از آن جا به اصفهان می آید پس از آشنائی با «مولانا لوحی» که از محبان صادق اهل البيت علیهم السَّلَامُ بوده و اوقات صرف مناقب نموده و اشعار بسیار در مناقب ائمه اطهار علیهم السَّلَامُ انشاء کرده و «لوحی» تخلص می نموده، یکی از دختران او را به حباله ی نکاح در آورده و چون از او، این پسر را خداوند عطا می فرماید، بنابر اصرار آن ،صالحه، فرزند خویش را به این نام مسمی گردانیده.»

این آقای «لوحی »از شعراء معروف زمان خود بوده و دیوان شعری هم دارد به نام «دیوان ملا لوحی» که در «تذکره نصر آبادی» (1) از آن نام برده و اشعاری نیز از او نقل می کند و اشعارش تماماً در مناقب ائمه اطهار علیهم السَّلَامُ بوده و آن زمان که توسط تشویق

ص: 24

سلاطین صفویه در مدیحه سرائی اهل البيت علیهم السَّلَامُ [ذكر فضائل و مناقب اهل بیت علیهم السَّلَامُ به صورت شعر] رونقی داشته مداحان نوعاً اشعار همین «ملالوحی» را می خوانده اند و مرحوم «میر سید محمد سبزواری» پدر مرحوم میرلوحی به سبب همین عشق و علاقه فوق العاده او به ائمه اطهار علیهم السَّلَامُ این مواصلت را انجام می دهد.

به هر تقدیر این قسمت از رساله را بعداً به عینه ذکر می کنیم انشاء الله تعالى. (1)

و این که ما تا این اندازه استدلال بر تعیین نام و اصرار بر آن کردیم از این جهت است که در «اربعین» آن مرحوم به نام «کفایة المهتدی »که مورد تحریف قرار گرفته و بعداً شرحش می آید یکی از مواضع ،تحریف همین نام مؤلف است که چنین ذکر کرده:

«اما بعد چنین گوید محتاج رحمت حضرت باری محمد بن محمد لوحى الحسينى الموسوى السبزواري الملقب بالمطهر و المتخلّص بالنقيبي.. »

و از این جا است که دیگران که نام این بزرگوار را ذکر کرده اند، مانند: مرحوم حاجی نوری رَحِمَهُ اللَّهُ ، و مرحوم حاج آقا بزرگ تهرانی رَحِمَهُ اللَّهُ در «الذریعة» و دیگر کتاب های شان،به همین شکل ذکر کرده اند و همچنین دیگران که اکثراً یا از آن دو بزرگوار و یا از کتاب «اربعین» اقتباس کرده اند همگی به نام مذکور، او را یاد کرده اند.

و تاکنون نسخه هایی که خودم از این کتاب دیده ام مانند:

«نسخه کتابخانه ی مجلس»

«نسخهٔ کتابخانه وزیری یزد»

ص: 25

«نسخهٔ کتابخانه آقای نصیری»در تهران

«نسخۀ کتابخانه ی مرحوم عمويم آية الله سید محمد باقر موسوی درچه ای رَحِمَهُ اللَّهُ »که پس از انتقالاتی از طبقات وراث ایشان اکنون در کتابخانه ی الزهراء علیها السَّلَامُ اصفهان موجود است و همچنین نسخی که مرحوم حاج آقا بزرگ رَحِمَهُ اللَّهُ از آن یاد می کنند، به همین نام فوق الذکر آمده.

ولی - انشاء الله تعالى - بعداً ذکر می کنیم که دلائلی هست بر تحریف آن، (1) و یکی از مواضع تحریف شده همین نام مؤلّف است که ملاحظه شد از تألیفات فرزندشان مرحوم میر محمد هادی گرفته تا وقف نامه خانه بر فرزندان ذکور خود و مُهر ایشان و همچنین چهار رساله از معاصرین او در تأییدش (2) و حتی با بیان چگونگی نامگذاری او به چنین نامی هیچ جای تردیدی نمی ماند بر این که در این کتاب نام مؤلّف تحریف شده.

و انشاء الله در آینده تحریف در مواضع دیگر این کتاب را با دلائلش ذکر می کنیم و فعلاً تنها مقصود تعیین نام ایشان بود.

**

آقا سيّد محمّد حسين رَحِمَهُ اللَّهُ بدین ترتیب است:

السيّد الأعظم الأكرم الفاضل العادل امير سيّد لوحى بن

الحسيب ابى المكارم الأمير محمد بن

السيّد المكرّم المعظم الامير قاسم بن

السيد العادل الفاضل الوفى محمد المصحفى (1) بن

السيّد عمادالدین مطهر بن

السيّد النسّابة شرف الدين ابراهيم بن

السيد جمال الدين الحسين بن

السيّد الفاضل الورع تاج الدين محمد بن

السيد شمس الدین حیدر بن

السيّد الزاهد الفاضل ضیاء الدین طاهر بن

السيّد العالم عماد الدين الحسين النقيب بن

السيّد الكريم الجليل على بن

السيّد الافضل الاجل عماد الدين محمد بن

السيد قطب المعالی ابی محمد علی بن

السيّد الشّريف الجليل عبدالعزيز بن

السيد جمال الدين محمّد ( يقال له : المجتبى ) بن

السيّد نجيب الدين عبدالعزيز بن

السيد علاء الدين محمد بن

ص: 27

السيد نور الدين على بن

السيد نصیر الدین الحسين بن

السيّد معین الدین احمد بن

السيّد الشّريف الأجل الأمجد اسحاق بن

الكريم الجليل ابى المحسن ابراهيم العسكرى بن

الأكرم الأرفع ابي الحسن موسى الثاني بن

المرتضى المكرّم المعظم ابراهيم الاصغر بن

الامام ابي الحسن موسى الكاظم - عليه الصلاة والسّلام - بن

الامام ابی عبدالله جعفر الصادق - عليه الصلاة و السلام - بن

الامام ابى جعفر محمد الباقر - عليه الصلاة والسّلام - بن

الامام ابي محمد على السجاد - عليه الصلاة والسّلام - بن

الامام ابی عبدالله الحسين - صلوات الله و سلامه عليه - بن

الامام ابي الحسن امیرالمؤمنین علی بن ابی طالب - صلوات الله وسلامه عليه

**

تا این جا ما اکتفا کردیم به اصول نسب از آن نسب ،نامه و اما الآن اصل نسب نامه را با بعضی از حواشی و فروع آن ذکر می کنیم تا قدری روشن تر شود، و آن از اولاد و احفاد مرحوم میرلوحی شروع می شود بدین ترتیب:

میر سید محمد هاشم بن

**

مير محمد حسين بن

**

میر محمد هاشم بن

**

ص: 28

مير محمد فاضل بن

**

میر حسین بن

**

السيد الفاضل مير محمد نامی بن

**

السيّد الأعظم الأكرم الفاضل العادل مير سيد لوحى بن

**

الحسيب ابو المكارم الأمير محمد بن

**

السيد المكرّم المعظم الأمير قاسم بن

**

(1) السيّد تاج الدين الحسين بن السيد العادل الفاضل الوفى محمد المصحفى بن

(2) السيد المكرم المعظم الامير قاسم بن

(3) السيّد الفاضل عمادالدین الکاظم بن

هؤلاء المكرمين من اعقاب السيّد محمّد المصحفى

**

السيد عماد الدين مطهر بن

(1) داود بن

(2) یونس بن

(3) طاهر بن

(4) فضل بن

(5) محمد بن

ص: 29

در هؤلاء الخمسة من اعقاب السيّد عماد الدين بن ابراهيم.

**

السيّد النسّابة شرف الدين ابراهيم بن

(1) مظفّر بن

(2) مطهّر بن

هما من اعقاب السيد ابراهيم بن جمال الدين حسين.

**

السيد جمال الدين الحسين بن

(1) احمد بن

(2) عابدين بن

(3) عبدالكريم بن

(4) شرف الدین بن

(5) قاسم بن

(6) طاوس بن

(7) ابراهیم بن

(8) جبرئيل بن

(9) صادق بن

(10) حسام الدین بن

(11) محمد بن (1)

(12) ناصر الدین بن

(13) سيف الدين بن

(14) يوسف بن

ص: 30

هؤلاء من اعقاب السيد جمال الدين بن تاج الدين و هم اربعة عشر.

***

الحسين بن

السيّد الفاضل الورع تاج الدين محمد بن

هو ابن تاج الدين المذكور ابن السيد شمس الدين حيدر.

***

(1) السيّد تاج الدين محمد بن

السيد شمس الدين حيدر بن

(2) السيّد فضل الله بن السيد على بن السيد اسماعيل بن

(3) السيد منصور بن السيّد محمّد بن اسحق بن

هؤلاء اولاد شمس الدين حيدر بن طاهر.

***

(1) السيد شمس الدين حيدر بن السيّد الزاهد الفاضل ضياء الدين طاهر بن

(2) السيد نصير الدين مظفّر بن

هما ولدا طاهر بن حسين.

***

(1) السيّد اسماعيل بن السيّد العالم عمادالدين الحسين النقيب بن

(2) السيّد محمّد بن

(3) السيد عبدالكريم بن

(4) السيد ضياء الدين طاهر بن

[ (*) السيد تاج الدين على بن]

(5) السيد عبدالعزيز بن

(6) السيّد عبد الرزاق بن

هؤلاء اولاد حسين النقيب بن علي.

ص: 31

(1) احمد بن السيد الكريم الجليل على بن

(2) الحسين بن

(3) الحسن بن

(4) جميل بن

(5) اسماعیل بن

هؤلاء الخمسة اولاد على بن محمد.

***

(1) علی بن السيّد الافضل الاجل عماد الدين محمّد بن

(2) الرّضا محمد بن

(3) غیاث الدین محمد بن

(4) عبدالله بن

هؤلاء الاربعة اولاد محمّد بن على

***

(1) محمّد الاكبر بن السيّد قطب المعالی ابی محمد علی بن

(2) صالح بن

(3) محمّد الاصغر بن

(4) احمد بن

(5) مسعود بن

(6) رضی بن

هؤلاء الستة اولاد على بن عبد العزيز.

***

(1) زيد بن السيّد الشّريف الجليل عبدالعزيز بن

ص: 32

(2) مسعود بن

(3) علی بن

(4) جعفر بن

(5) فضل الله بن

(6) شجاع الدین بن

هؤلاء الستة اولاد عبدالعزيز بن جمال الدين محمد.

***

(1) حبیب الله بن السيّد جمال الدين محمّد ( يقال له: المجتبى) بن

(2) حیدر بن

(3) عبدالله الاصغر بن

(4) عبدالعزیز بن

(5) عبدالله الاکبر بن

(6) سلیمان بن

(7) سيف الدين بن

(8) ذو الفقار بن

هؤلاء الثمانية اعقاب محمّد بن عبد العزيز لكن المعقبين منهم اثنان احدهما عبدالعزيز المتقدم ذكره و ثانيهما عبدالله الاكبر .

***

السيّد نجیب الدین عبدالعزيز بن

(1) زین العابدين بن

(2) حسین بن

(3) حسن بن

(4) مرتضی بن

ص: 33

(5) المجتبى محمد بن

(6) جعفر بن

(7) عبدالمجید بن

(8) عبدالعلی بن

(9) يحيى بن

(10) عون بن

(11) ابو طالب بن

(12) رضئ الدين على الزاهد بن

هؤلاء اعقاب عبدالعزیز بن علاء الدين محمّد و المعقب منهم ثمانية زين العابدين و المرتضى و المجتبى محمّد و الحسن و الحسین و جعفر و عبدالمجید و عبدالعلی

***

(1) عبد الغفار بن السيّد علاء الدين محمّد بن

(2) عبدالعزيز بن

(3) عبدالكريم بن

(4) المحسن بن

هؤلاء الاربعة اعقاب علاء الدين محمّد بن علی.

***

(1) داود بن السيد نورالدين على بن

(2) ابوالحسن عبد العزيز الصبيحي بن

(3) علاء الدین محمّد بن

(4) موسى الاكبر بن

(5) هارون بن

ص: 34

هؤلاء الخمسة اعقاب نورالدين على بن نصير الدين الحسين.

***

(1) جعفر بن السيد نصير الدين الحسين بن

(2) المحسن بن

(3) داود بن

(4) سلیمان بن

(5) عقیل بن

(6) علی بن

(7) عبیدالله بن

(8) عبدالله بن

(9) العباس بن

(10) حمزة بن

(11) الحسن بن

هؤلاء المعقبون من اولاد حسین بن احمد و الا فاعقابه اربعة و عشرون.

***

(1) الحسين بن السيّد معين الدين احمد بن

(2) محمد بن يحيى بن علی بن احمد بن ابراهيم بن

(3) القاسم بن عبد الله بن مهدی بن محمد بن القاسم بن

اعقاب احمد بن اسحاق كثير و هؤلاء منهم.

***

(1) احمد بن السيّد الشّريف الاجل الامجد اسحق بن

(2) حسن (اعقابه بقم و سوادها) بن

ص: 35

(3) موسیٰ (اعقابه بقم و بخاری) بن

اعقاب اسحاق بن ابراهيم العسكرى كثير و قال بعض النسابون: اعقب اسحاق بن ابراهیم بن موسیٰ و احمد و حسن لا من لا من غيرهم.

***

(1) الحسين بن الكريم الجليل ابى المحسن ابراهيم العسكرى بن

(2) المحسن بن

(3) اسحاق بن

(4) محمد بن

(5) القاسم بن

اعقاب ابراهيم العسكري بن موسى الثانى كثير فمنهم ابو طالب المحسن بن ابراهيم و ابو عبدالله اسحاق بن ابراهيم و ابو جعفر محمد بن ابراهيم و ابو عبدالله اسحاق بن ابراهيم ابوجعفر محمد بن ابراهيم و القاسم الاشج و كلّهم جليلون.

****

(1) عبدالله [(یا عبیدالله) ]بن الاكرم الارفع ابي الحسن موسى الثاني بن

(2) جعفر بن

(3) احمد[ الاكبر] بن

(4) محمد بن الاعرج (1) بن

(5) ابراهيم العسكرى بن

(6) حسين القطعی بن

ص: 36

(7) علی بن

(8) عيسى بن

و ابراهيم بن الحسن بن على الحسن بن ابراهيم العسكرى هو الذي خاطبه شرف الدولة بن عضد الدولة بالشريف الجليل و ولاه نقابة الطالبيين في سائر اعماله فهو يدعى نقيب النقباء و على بن الحسين بن موسى الابرش بن محمّد الاعرج هو الاعرج هو الملقب بالمرتضى «علم الهدی» و اخوه محمد بن الحسين هو الملقب بالرضى جامع «نهج البلاغة» و ابوهما الحسين بن موسى كان نقيب نقباء الطالبيتين ببغداد و ولاه بهاء الدولة قضاء القضاة مضافاً الى النقابة فلم يمكنه القادر بالله العباسي.

***

(1) علی بن المرتضى المكرّم المعظم ابراهيم الاصغر بن

(2) جعفر بن

(3) اسماعیل بن

(4) موسى الثاني بن

(5) احمد بن

و لا خلاف فى عقب موسیٰ و جعفر ، و فى عقب على واحمد و اسماعيل خلاف

***

(1) جعفر بن الامام ابي الحسن موسى الكاظم الله بن

(2) عبدالله بن

(3) عبیدالله بن

(4) حمزة بن

(5) اسحاق بن

(6) محمد بن

ص: 37

(7) اسماعیل بن

(8) الامام على الرضا علیه السَّلَامُ بن

(9) ابراهيم الاصغر بن

(10) العباس بن

(11) حسین بن

(12) ابراهيم الاكبر بن

(13) هارون بن

(15) زید بن

(16) حسن بن

لا خلاف في اعقاب جعفر الى العباس و في اعقاب الخمسة الأخيرة خلاف.

***

(1) على العريضي بن الامام ابی عبدالله جعفر الصادق علیه السَّلَامُ بن

(2) محمّد المأمون بن

(3) الامام موسى الكاظم علیه السَّلَامُ بن

(4) اسماعیل بن

(5) اسحاق بن

اعقب الصادق علیه السَّلَامُ من هؤلاء الخمسة.

****

الصادق جعفر علیه السَّلَامُ بن

الامام ابی جعفر محمد الباقر علیه السَّلَامُ بن

اعقب الباقر علیه السَّلَامُ من ابى عبد الله جعفر الصادق علیه السَّلَامُ

***

(1) على الاصغر بن الامام ابي محمد على السجاد علیه السَّلَامُ بن

ص: 38

(2) حسين الاصغر بن

(3) محمد الباقر علیه السَّلَامُ بن

(4) زيد الشهيد بن

(5) عمر الاشرف بن

(6) عبدالله الباهر بن

هؤلاء الستة المعقبون من اولاد الامام على بن الحسين علیه السَّلَامُ

***

(1) الشهيد بالطف صغيراً عبدالله بن الامام ابی عبدالله الحسين بن علیه السَّلَامُ

(2) الشهيد بالطف على الاصغر بن

(3) على الاكبر زین العابدين بن

(4) جعفر بن

***

(1) الحسن علیه السَّلَامُ بن الامام ابي الحسن امیرالمؤمنین علی بن ابی طالب علیه السَّلَامُ

(2) الحسين علیه السَّلَامُ بن

(3) ابو القاسم محمد علیه السَّلَامُ بن

(4) العباس علیه السَّلَامُ بن

(5) الاطرف عمر علیه السَّلَامُ بن

و المعقبون من اولاده علیه السَّلَامُ خمسة - صلوات الله عليهم اجمعين.

***

بعد از ذکر این نسب نامه به چند مطلب در رابطه با آن تذکر می دهیم.

ص: 39

الأغنياء كفضلى على جميع خلق الله».

سبب ،دیگر گذشتگی و سخاوت او است، چه واقفم که جمعیت وافر و اسباب متکاثره از پدر به او مانده ،بود اکثر آن را در راه خدا انفاق نمود، قسمی از آن را به محتاجان اقارب منقسم ساخت و به قسمی مستحقان اجانب را نواخت و پشت پا بر دنیا زده [که] عَلَم زهادت بر سپهر سعادت افراخت و سبب دیگر جلالت نسب اوست بدان ای پسر که آباء و اجداد این سیّد عالی نژاد همه جلیل القدر و رفیع المنزلة بوده اند و من در شجرۀ خود که آن را«معیار الأنساب» نام کرده ام علو شأن و رفعت مکان ایشان را شرح داده ام.....

و چند سبب دیگر تقریر نمود که ذکر مجموع آن موجب اطناب بود.

گفتم :دانسته شد که مبالغه در اعظام و اکرام او به جاست بیان فرمای که اصلش از کجاست؟ گفت: اصلش از سبزوار است و پدرش امیر قاسم الحسینی الموسوی از مشاهیر سادات آن دیار و جدّش را امیر سیّد محمّد مصحفی می گفتند و من او را دیده بودم گفتم :سبب چیست که میل به مولد نمی نماید و [به] آن شهر که مدينة المؤمنین است نمی آید؟

گفت: به واسطه [ای] با اهل در این دیار مانده و آستین بر آمال و امانی افشانده چه از غایت محبتی که به دوستان آباء و اجداد

خویش داشته به مصاهرت«مولانا لوحی» که از محبّان صادق اهل البیت علیهم السَّلَامُ بوده و اوقات صرف مناقب ایشان می نموده میل فرموده و یکی از بنات او را به حباله نکاح در آورده و بعد از فوت

ص: 41

مولانای مذکور او را از آن مستوره پسری به وجود آمده و آن کودک هنوز از حد فطام ده گام فراتر ننهاده، اما اسئله و اجوبه غریب هاش از وفور شعورش خبر داده و کمال کیاست و فراستش ابواب شادکامی بر روی دل ابوین گشاده و او مولود را هم نام مولانای مزبور گردانیده چون تعریف سیّد زاده از پدر شنیدم به دیدنش راغب گردیدم و از پدر درخواستم که چنان کن که او را .ببینم پس به التماس پدرم سیّد مؤمی الیه آن فرزند سعادتمند را به من نمود و از دیدنش مسرّتم ،افزود و چون سنين عمر ام-ي-ر س-يد لوحی به هفت ،رسید دست قضا ما را به جانب خراسان کشید و دیگر از حال او خبر نیافتم تا در سنه احدى و عشرین و الف (1)(1021) به مشهد مقدّس شتافتیم او را در حوالی روضه رضويّة - على ساكنها الصلوة والتحيّة در مجلس سيّد والاگهر امیر محمد جعفر - عليه رحمة الله الملک الاکبر دیدم که به مقابله حدیث، اشتغال داشت و پدرش در پهلویش نشسته همت بر ترقيش ،بگماشت پس دیگرباره مفارقت احباب که نمونه ای از شدائد يوم الحساب است روی داد و الم مهجوری از مشهد مقدس اتفاق افتاد و چون به عادت والد خویش جوار امصار و بلاد می پیمود و همواره طالب ادراک ملاقات برادران مؤمن می بودم نه از برای تفرّج و تماشا، بلکه به جهت زیارت اخوان صفا و خلان ،وفا هر روز سلوک در بادیه ای و هر شب قعود بر بادیه ای می نمودم.

ص: 42

و در سنه ی اربع و اربعین و الف (1044) [به] سبب طواف یکی از فضلای مؤمنین بار دیگر به اصفهان رسیدم در آن سال «میرلوحی»را دیدم که از جهال و اراذل دارالیهودا کمال آزار و جفا داشت و عَلَم صبر و شکیبا به قبه جوزا می افراشت.

بسط این حکایت و بیان این اشارت آن که سید مشارالیه که درغایت صلاحیت بود و در امور دینیه در نهایت صلابت و فنّ آثار رابه حد کمال ماهر و علم اخبار به اقصى المراتب مستحضر چون در کتب معتبرهٔ علمای امامیه مطاعن «ابو مسلم مروزی»بسیار دیده بود و مکرّراً از مشایخ خویش که همه از اکابر فضلای امامیه و علمای

دینیه،بودند طعن آن دشمن اولاد مصطفی صَلَّى اللهُ عَلَيْهِ و آله و سلم شنیده، مصلحتِ آخرتِ سفیهان اصفهان مرعی داشته آن گرفتاران خواب غفلت را بیدار و آن مستان شراب جهل را هشیار می گردانید و ایشان را از دوستی ورزیدن با آن لعین که از معاندان ائمه معصومین علیهم السَّلَامُ بود منع می نمود و مضمون خبر معتبر: «الْمَرْءُ يُحْشَرُ مَعَ مَنْ اَحَبَّ» اداء می فرمود و مرادش از آن موعظت و نصیحت آن که آن سرگشتگان بیابان ،حرمان از رحمت حق تعالی دور نگردند [و] با خارجی مانند

ابو مسلم جرمان محشور نشوند جمعی بدبختِ فتنه جو و گروهی کینه ور سخت رو که تو گفتی با خود مگر از صلب پدر و رحم مادر بغض عترت پیغمبر علیهم السَّلَامُ آورده بودند با آن سید صالح که خیرخواه ایشان بود عداوت می ورزیدند و به سخن قصه خوانان آبله فریب، از راه رفتند، تعصب خوارج می کشیدند بلی همیشه عادت عوامِ تیره سرانجام این بود که با کسی که در هدایت ایشان کوشش

ص: 43

می نمودند مدام در مقام جفاکاری و روز و شب در پی دل آزاری است بودند و طریق متابعتِ ابلیس پر تلبیس که عدوّی مبین است می پیمودند مؤید این کلام است حکایات انبیاء عظام علیهم السَّلَامُ و اوصیای کرام علیهم السَّلَامُ که از ارباب غوایت و اصحاب جهالت در این عرصه پر دد و دام محن و آلام تمام دیدند و از دیو صفتان آدمی ،نام مشقت بی نهایت و آزار بی حد و غایت کشیدند.

نشنیده ای که خواجهٔ هر دو ،سرا که بهترین انبیاء بوده از مشرکان پُرکین چه ستم ها دید و [به] سید اوصیاء یعنی علی مرتضیٰ از خوارج لعین چه محنت ها رسید؟ و هر چند که از هرزه گویی های سُفَ های تیره روزگار و بی ادبی های ملاحده ی شقاوت شعار به هیچ وجه غبار عار بر دامن قدر آن سیّد پرهیزکار که به چند وجه منسوب است به ائمّه اطهار علیهم السَّلَامُ ننشسته و نخواهد نشست.

اما بنابر آن که اظهار حق و ازهاق باطل بر هر کس از مؤمنان به قدر وسع و توان واجب و لازم است و فرض و متحتم این ضعیف در گفتن کلمة الحق خود را معاف و معذور نداشت و متوجه نوشتن این رساله گشت بیت:

من آن چه شرط بلاغ است با تو می گویم

تو خواه از سخنم پند گیر و خواه ملال

الله الحمد که مرا نه هوای قضای رشت ،است و نه به ارباب مروّت دنیا بازگشت، و نه به احتساب اصفهان رغبتی و نه به صدورِ بی مروّتِ حرامخوار بازگشت و نه به شیخ الاسلامی اصفهان رغبتی و نه به قطاع طريق خراسان الفتى، مدة الحيوة در زاویه

ص: 44

خمول به سر برده و از عقارب روزگار هزار هزار نیش تشویش به دل خورده و از خشک توجهان به لب تشنه و چشم گریان ساخته و به هیچ شغل از مشاغل دنیا ،نپرداخته نه هوای جاه دارم نه هوس قبول ،مردم نه به صالحان ،عداوت نه به طالحان ،محبّت پس غرض از تحریر این رساله طلب رضای ایزد غفار است و باعث بر تقریر این مقال خوف از عذاب نار و ترس از گرفتاری به سخط و غضب قهار زیرا که مروی است از سید عالم صَلَّى اللهُ عَلَيْهِ و آله و سلم که: «من علم علماً و كتمه الجمه الله تعالى يوم القيامة بلجام من النار» یعنی، هرکس بداند علمی را و پنهان کند آن را حضرت حق تعالی در روز جزا ملجم سازد او را به لجامی از آتش دوزخ

دیگر آن که محبّت اهل بیت علیهم السَّلَامُ و عداوت اعدای ایشان را از ضروریات دین است و فرض على الأعيان، و دشمنی با ایشان و دوستی با مخالفان نهی ای است از منکر و تارک نهی منکر مانند تارک امر به معروف مؤاخذ در روز محشر، و معلوم است که هرگاه شخصی عالم باشد بر حال مخالفان و واقف شود که بعضی از مبتدعان و مقرئان قصه ای اختراع نموده اند و یکی از مخالفان را در آن قصه كاذبه ممدوح ساخته و به خواندن آن هذیان مردمان را دوست او (1) می گردانند و عوام انعام صفت را به افسار تزویر به جانب سعیر می کشانند اگر آن شخص با وجود شرایط، اغماض پیشه ساخته خاموش بنشیند در روز نشور نزد خالق ظلمت و نور

ص: 45

معذور نخواهد بود بیت:

اگر بینی که نابینا به چاهست *** اگر خاموش بنشینی گناهست

پس بدان اى عزيز - اعزّك (1) الله فی الدارین - که اگر چه بسیاری از کتب اصحاب به مثالب و معایب ابو مسلم مروزی کذاب، ناطق است اما چون کتابی در این باب به جامعيّت «انيس المؤمنين» که از مؤلّفات مولی الاجل الأفضل فاضل الدين محمّد بن اسحاق بن محمّد حموینی به نظر این ذرّه احقر ،نرسیده به خاطر شکسته خطور کرد که باب ششم را از ابواب آن کتاب که مشتمل است بر حالات ابو مسلم مروزی مرتاب به عیادت مؤلّف که از جمله تلامذهٔ شیخ علی بن عبدالعالی است انتخاب نماید و آن را به مقدمه ای و خاتمه ای ،بیاراید و بعد از اتمام آن را به «ابيات المختار وانيس الابرار» موسوم گرداند...»

سپس مؤلّف یک مقدمه از خود و بعداً باب ششم کتاب «انيس المؤمنين» را تماماً می آورد پس از آن یک خاتمه از خود ذکر می کند و در اواخر آن خاتمه به همان هدف اصلی که تأیید مرحوم میرلوحی باشد، بازگشت می کند، که چند جمله از آن را که در شناسایی مرحوم میرلوحی مؤثر است ذکر می کنیم:

«پس ظاهر شد که دوستان ابو مسلم لعین با حضرات ائمّه معصومین علیهم السَّلَامُ دشمن اند و هرگاه جماعتی با ائمه طاهرين علیهم السَّلَامُ دشمن ،باشند اگر با سید صالحی که عمر خود را صرف قرآن و حدیث و مناقب و فضائل اهل البيت علیهم السَّلَامُ نموده و شب و روز در

ص: 46

ذکر و فکر چهارده معصوم علیهم السَّلَامُ بوده و ابواب مواعظ و نصایح بر روی خلق می گشود » (1)

«در امل الآمل شیخ حرّ عاملی است - الأمير محمد زمان بن محمد جعفر الرضوى المشهدى كان فاضلاً عالماً فقيهاً حكيماً متكلّماً له كتب منها: «شرح القواعد» (1) و قد قراء عنده الشيخ زين الدين بن محمّد بن الحسن بن الشهيد الثاني »

و صاحب «حدائق» در مبحث نماز جمعه از محدّث کاشانی نقل کرده که :

«و كان السيّدان الجليلان امیر محمد زمان ولد امیر محمد جعفر و امیر معز الدین محمّد - رحمهما الله - مواظبين على هذه الصلوة بمشهد الرّضا علیه السَّلَامُ برهة من الزمان »

و همچنین شیخ بهایی تجلیل زیادی از جناب میر محمد زمان فرموده:

در «منتخب التواريخ» شرحی راجع به آباء کرام مرحوم میر محمد زمان ذکر کرده که مختصراً ما در این جا نقل می کنیم :

*میر محمد زمان بن

*میرمحمد جعفر بن

در «تاریخ عالم آرا» است که:

میر محمد جعفر بن میر محمد سعید از شیوهٔ فقاهت و علوم منقول ترقی عظیمی کرد و به مرتبۀ اجتهاد رسید اما از فرط احتیاط و تقویٰ اجتهاد نکرد، چون به غایت متورّع و متقی و پرهیزکار بود. و از مأکول و مشروب شبهه ناک مجتنب »

مرحوم قاضی نورالله السعيد الشهيد - قدس الله روحه الطاهرة - در کتاب« مجالس المؤمنین» در شرح حال سيّد مح-سن بن السيد

ص: 48

رضى الدين محمّد الرّضوی ،القمی پس از آن که شرحی درباره ی علم و کمالاتش ذکر می کند می فرماید :

«و الحال از اولاد ایشان سیّد متقی ،عامل معنی انسان کامل صاحب طهارت ،ملکی ثمره ی صدیقه ی فدکی امیر محمد جعفر است که از غایت شرافت ذات و نفاست ،گوهر مستغنی از مدح این ذره احقر است.

شعر :

فتى لا يحبّ الزاد الا من التقى

ولا يبتغى الخلان الا ذوى الفضل

نکرده بهر رضای حق و تتبع علم

نه چشم سوی غزال و نه گوش سوی غزل

منّ الله علينا بطول بقائه و رزقنى مرة اخرى شرف لقائه » (1)

*میرمحمد سعيد بن

پسری داشت که متصف بود به علم و فضل و کمال سیّد محمد جعفر که از اجله ی فقهاء و زهاد و عباد بود.

*سید مسعود بن

*السيد احمد بن

*السيد على بن

*السیّد رضى الدين محمد بن

*السيد على بن

*السيد حسين بن

ص: 49

*السید پادشاه بن

*ابو القاسم بن

*اميرة بن

* السيد ابوالفضل بن

*جناب بندار بن

*السيد عيسى بن

*محمد بن

*احمد بن

هم اسم و هم کنیه با جدش احمد نقیب تولدشان روز شنبه پنجم ماه صفر سنه سیصد و هفتاد و دو در قم بود و تاریخ رحلت و محل دفن شان معلوم نیست.

*ابی الحسن موسیٰ بن

و ایشان بسیار فاضل و متواضع و با اخلاق بودند، در عنفوان جوانی نقابت سادات قم و کاشان به وی مفوّض شد، عده ی سادات رضوی در زمان ایشان ذکوراً و اناثاً سیصد و سی و یک نفر بودند و وظیفه ی هر یک از جانب سلاطین آل بویه ماهی سی من نان و ده درهم نقره بوده و سلاطین آل بویه از جناب موسیٰ بن احمد النقيب بسيار تعظيم و تكريم می نمودند، مثل فخرالدوله و عضدالدوله و تاج الدوله و جناب موسیٰ بن احمد با کافى الكفاة ابو القاسم اسماعيل بن عباد بسیار خصومت داشتند و بین شان مکاتیب و مراسلاتی ،بوده و ایشان سنه سیصد و هفتاد و پنج به زیارت جدش حضرت رضا علیه السَّلَامُ مشرف شد و تاریخ فوت و محل دفنشان معین نیست.

ص: 50

*احمد النقيب بن

که در جنب موسیٰ المبرقع در قم دفن شده، در آن مقبره دو بقعه است، یکی بزرگتر و دیگری کوچک در بقعهٔ کوچک دو صورت قبر است یکی قبر موسیٰ المبرقع و دیگر قبر احمد النقيب، جناب احمد النقيب در نیمه ماه صفر سنه سیصد و پنجاه و هشت در قم رحلت فرموده و در بقعهٔ جناب موسیٰ المبرقع دفن شد.

*محمد الاعرج ابوعلی بن

بسیار فاضل و پرهیزکار و عاقل و مثل جدش برقع به صورت می انداختند در روز یکشنبه سوم ربیع الاول سیصد و پانزده در قم رحلت فرمود و در مقبره ی جدش موسى المبرقع دفن شد و تمام سادات رضوی نسب شان به او منتهی می شود.

*ابی المکارم احمد بن

تاریخ فوت و محل دفن ایشان معلوم نیست.

*موسى المبرقع بن

*الامام ابي جعفر محمد التقى الجواد - صلوات الله عليه.

***

اما سخنان صاحب«صحيفة الرّشاد» دربارۀ مرحوم میرلوحی و پدران شان

اکنون که قدری از شخصیت علمی و ورع و تقوای مرحوم میر محمد زمان و پدرشان مرحوم میر محمد جعفر رضوی را از سخنان بزرگان علماء ،دیدید ما عيناً سخنان آن دو بزرگوار (پدر و پسر ) را دربارۀ مرحوم میرلوحی و پدران شان از کتاب «صحيفة الرّشاد» ذکر می کنیم.

«اما بعد چنین گوید تراب عتبه ی علی بن موسى الرضا - علیه السَّلَامُ

ص: 51

التحيّة و الثناء محمّد زمان بن محمّد جعفر الرضوي، المجاور في تلک العتبة السنی که در اوّل ،جوانی و ریعان زندگانی که از خدمت والد خويش مستفيض بودم سیدی نجیب«امیر سیّد محمّد» نام به مشهد مقدس رسید که منبع اسرار معارف توحید بود و مطلع انوار معالم ،تحقیق و به زیور حلم و زهد و تقوی آراسته و به کمالات صوری و معنوی ،پیراسته نکات طریقت را ،واقف و رموز حقیقت را ،عارف پدر این ضعیف در تعظیم و تکریم خدمتش غایت (1) مبالغه به جای آورد و مرا در اعظام و اکرام جنابش سفارش تمام نمود و فرمود: بدان ای فرزند که آباء و اجداد این سید عالی نژاد تا به ابراهيم الأصغر که از جمله اولاد حضرت امام موسی کاظم علیه السَّلَامُ است همه به حسب علم و فضیلت و دین و دولت رفیع مرتبه و عالی درجه بوده اند یکی از اجداد این سیّد ،وفی امیرسید محمد مصحفی است که میان او و سیّد مشارالیه یک واسطه بیش نیست و این سيّد محمّد مصحفی از اجل سادات ،سبزوار و اعاظم فضلای آن

دیار،بوده و پدرم از او استفادهٔ علوم دینیه نموده بعد از سفارش پدر [و] وقوف بر نجابت آن سیّد ،والا گهر، کمر به خدمت بستم در پایه،ملازمان زمانی از پای ننشستم و سیّد مذکور فرزندی داشت ارجمند و خلفی سعادتمند «امیرلوحی»نام که به حلیه تقوی و دین داری و رداء دیانت و پرهیزکاری متحلّی (2) و متردّی (3) بود، و به علوّ

ص: 52

فطرت و جودت طبع از سایر اقران ممتاز و مستثنی، در تفتیش و تحقیق احادیث و اخبار کوشیده و زلال معانی و معرفت از چشمه سار «العلماء ورثة الانبیاء »،نوشیده در آن ایام که والد ماجدش در مشهد مقدس رحل اقامت افکنده بود مؤمی الیه نزد پدر این فقیر حقیر به قرائت تهذیب حدیث اشتغال می نمود وقتی با پدر گفتم :که «لوحی» نامی طرفه نامی است آیا وجه این تسمیه چیست؟ فرمود: که جناب امیر سیّد محمّد در وقت (1) مراجعت از کربلای معلاً به اصفهان رسیده و یکی از بنات مردی را از متوطنان آن بلده که اشعار بسیار در مناقب ائمّه اطهار علیهم السَّلَامُ انشاء کرده و «لوحی» تخلّص می نموده به حباله ی نکاح در آورده و چون از آن مستوره حضرت حق تعالی این پسر به مشارالیه عطا فرمود، بنابر اشاره ی آن صالحه فرزند خویش را به این نام مسمّی گردانیده بالجمله والد و ولد اکرم امجد چون به اصفهان ،رفتند دیگر از حال ایشان خبر نیافتم تا بعد از مدت ها زیارت شاه کربلا رخت همّت بر مرکب عزیمت بستم در منزلی از منازل با برادری دینی و مؤمنی یقینی از اهل اصفهان که بر صدق گفتار و حسن کردارش اعتماد تمام داشتم ملاقات اتفاق افتاد و چون آثار ملال از ناحیه ی حالش ظاهر دیدم از سبب آن ،پرسیدم گفت باعث ،پریشانی آن که سیدی متقی در دیار ما مستحضر احوال انبیاء و اوصیاء را به محاسن اعمال می خواند و مردم را شناسا به حال ائمه هدی می گرداند، وقتی عوام را از

ص: 53

دوستی ابو مسلم مروزی منع نموده و زبان به طعن آن خارجی لعین ،گشوده اکنون مدتی شد که به سبب آن در آزار است و به واسطهٔ او دلم در زیر بار است چون تحقیق نمودم معلوم شد که آن سید صالح که به بلای جهال گرفتار ،است امیر سیّد لوحی است که عمر گرامی صرف ضبط احادیث و اخبار نموده و در تتبع احوال خیر مآل آل از همگان (1) قصب السبق ،ربوده پس لازم دانستم که رساله ای در باب ابو مسلم نوشته به اصفهان فرستم شاید که در عوام آن بلده اثری ،کرده از آن سیّد عزیز عذر بخواهند و ترک دوستی خارجی نمایند،تا در دنیا ذمیم و در عقبی به عذاب الیم گرفتار نگردند.

فشرعت في تحرير الرسالة و سمّيتها ب-«صحيفة الرّشاد» و استعين بالله ربّ العباد».

در این کتاب پس از ذکر قسمتی از کارهای بد ابو مسلم مروزی می گوید:

«یکی از مطاعن آن لعین ابتر آن که دعوای امامت کرده و بعد از آن دعوای حلول ،نمود چنان که مسموع و معلوم گشته و در بعضی از كتب موثوقه متعدّده به اسانید صحیحه مروی است از احمد بن محمد بن عیسی که او گفته... »

سپس حدیثی از حضرت علی بن موسی الرّضا - صلوات الله عليه - در علیه - در مذمّت شدید از ابومسلم خراسانی [نقل می کند] و در آخر حدیث چنین است:

﴿... إِنَّهُ كَانَ شَدِيدَ الْعِنادِ عَلَيْنَا وَ عَلى شِيعَتِنَا، فَمَنْ أَحَبَّهُ فَقَدْ أَبْغَضَنَا وَ مَنْ قَبلَهُ فَقَدْ رَدْنا وَ مَنْ مَدَحَهُ فَقَدْ ذَمَّنا﴾

ص: 54

و در آخر کتاب می فرماید:

«بیت»

دوستی با دشمنان و دشمنی با دوستان

می کنی آن گاه لاف دوستداری می زنی؟

اگر چه اخبار صحیحه بسیار است مؤید این مدعا امّا در این مقام به همین چند کلمه اکتفا نمودن ،اولی و السّلام على من اتبع الهدى. تمت الرسالة »

بن محمّد لوحى الملقب بالمطهر و المشهور بالنقيبي الحسيني الموسوى.... الخ» (1)

2- «كفاية المهتدى في معرفة المهدى علیه السَّلَامُ ... للمير محمد بن محمد الميرلوحي الحسيني الموسوى السبزواری الاصفهانی.... الخ» (2)

3- «ترجمة ابى مسلم المروزى... لجمع من العلماء المعاصرين للسيد محمّد بن السيّد محمّد الموسوى السبزوارى الشهير بميرلوحي نزيل اصفهان...... الخ» (3)

و از قبیل موضع دوم که به نام میرلوحی ذکر کرده است :

1- «فوائد المؤمنين فى ترجمة احوال أبى مسلم... مع خمسة عشر كتاباً آخر كلّها من تأليف علماء القرن الحادي عشر الفوها تأييداً و تقويةً للسيد ميرلوحي الذي اصرّ على ذمّ أبي مسلم.... الخ» (4)

2-«خلاصة الفوائد ... و ذكرنا أنّها ألف فى عصر واحد للإنتصار للسيد الميرلوحي.... الخ » (5)

و تعجب است از صاحب «الذريعة» كه :

اوّلا:ً گمان کرده اند که «سید محمد» نام او و لقبش «میرلوحی» بوده.

ص: 56

و ثانياً: آن که عبارت كتاب«صحيفة الرّشاد» که فارسی بوده به اشتباه به عربی در آورده اند: (1)

«و لوحى تخلّص می نمود... و چون از آن مستوره، حضرت حق تعالی آن پسر به مشارالیه عطا فرمود، بنابر اشاره آن صالحه فرزند خویش را به این نام مسمّی گردانیده »

مرحوم حاج آقابزرگ رَحِمَهُ اللَّهُ چنین به عربی درآورده:

«سَأَلَتْ أَبَاهُ أَنْ يُلَقِّبَهُ بِلَقَب أبيها إبقاء لِذِكْرِهِ » (2)

در صورتی که از عبارت قبلى «صحيفة الرّشاد» نیز کاملاً روشن است که آن نام است نه لقب :

«وقتی با پدرم :گفتم لوحی نامی طرفه نامی است آیا وجه این تسمیه چیست؟ فرمود... »

و ما قبلاً با دلائل قطعی دیگری نیز ثابت کردیم که «لوحی» نام ایشان بوده نه «محمّد لوحى. »

بله این طرفه نامی است که دیگران را به این خیال انداخته که شاید نام اصلی او محمّد و ملقب به «لوحی بوده و بعید به نظرشان می رسیده نام او از اوّل «لوحی» بوده از این جهت می بینیم کسانی که کاملاً نزدیک به آن مرحوم بوده، از این راز با خبرند، مانند فرزندش مرحوم میر محمد هادی و یا میر محمد جعفر رضوی که سپس فرزندش میر محمد زمان رضوی را مطلع می سازد، و یا صاحب «ابیات المختار» که این ها کاملاً با مرحوم میرلوحی و پدرشان رفیق و آشنا و از وضع زندگی آن ها و آباء گرام شان با اطلاع بوده اند صریحاً نام ایشان را «میرلوحی» ذکر کرده اند،

ص: 57

همان طور که مهر ایشان و وقف نامۀ منزل او به همین نام است ولی دیگران فکر کرده اند که «لوحی» لقب است نه نام و نام او را «محمد» ذکر کرده اند و دچار اشتباه شده اند مانند آن چه از خط مرحوم میر عبدالحسیب بن میر سید احمد در پشت «اظهار الحق» پدرش نقل شده است

و نظیر آن چه صاحب «الذريعة »مرتکب شده، مرحوم حاجی نوری رَحِمَهُ اللَّهُ نیز دارد. یک جا در کتاب «فیض قدسی» در شرح حال مرحوم مجلسی رَحِمَهُ اللَّهُ از جمله کتبی که مرحوم مجلسی در تألیف «بحار» بدان دست نیافته اربعین میرلوحی را نام می برد و می گوید :

«الأربعين لمير محمّد لوحى الملقب بالمطهر المعاصر للعلامة المجلسى يتضمّن أخباراً كثيرة من كتاب الغيبة... الخ» (1)

و مانند همین را در«نجم الثاقب»درباره کتبی که سند خود قرار می دهد گفته ،است در اخبار کتابش چنین نوشته است :

«كفاية المهتدی فی احوال المهدى از سیّد محمّد بن محمّد لوحی حسینی موسوی سبزواری...الخ» (2)

ولی در «خاتمه ی مستدرک» در مناقشه با صاحب «جواهر» می گوید :

«و كان عند ميرلوحي المعاصر للمجلسى الساكن معه في اصفهان كتب نفيسة جليلة ككتاب «الرجعة...الخ» (3)

و در «نجم الثاقب» باب هفتم راجع به حکایت سوم می گوید:

«سید محمد حسینی مذکور در کتاب «اربعین» که آن را «كفاية

ص: 58

المهتدی» نام کرده... الخ» (1)

و مانند این اشتباه را در عبارتی که مرحوم حاجی نوری از سید عبدالله بن سیّد نور الله بن سیّد نعمت الله جزائری نقل کرده به چشم می خورد که نام ایشان را میر محمد لوحی ذکر کرده است. (2)

و از تعبیر ایشان ظاهر است که از عبارت اوّل «كفاية المهتدی» استفاده کرده است یعنی: همین نسخهٔ شایعه از این کتاب که آثار تحریف زیاد در آن هست و از جمله تحریف، نام مؤلف و بعداً ان شاء الله دلائل آن را بیش از پیش ذکر می کنیم، چنان چه مرحوم میر سید عبدالحسیب بن میر سیّد احمد علوی سبط میرداماد در عبارتی که از خط او در ظهر کتاب «اظهار الحق و معيار الصدق» پدرش در تأیید مرحوم میرلوحی نوشته و او را «محمد» نام برده و «لوحی» را لقب قرار داده.

مرحوم حاج آقا بزرگ تهرانی با ذکر همین مأخذ درباره «لوحی» جد مادری مرحوم «میرلوحی» و دیوان شعرش در «الذریعة» (1) چنین آورده است:

«دیوان ملّا لوحی»: كان من المداحين و الدراويش باصفهان في اواسط عصر الصفويّة و له اشعار فى مدائح المعصومين علیهم السَّلَامُ و اكثر المدّاحين اليوم يقرؤون ،مدائحه كذا وصفه النصرآبادی في (نر 9 ص 430) و أورد من قوله:

ای دل فضائل اسدالله طاعت است

مدح علی و آل شنیدن عبادت است

الى قوله:

«لوحی» کسی که مادح داماد مصطفی است

لوح دلش منیر چه صبح سعادت است (2)

و دیگر از کسانی که چنین نوشته صاحب «مکارم الآثار» مرحوم میرزا محمد علی معروف به معلّم حبیب آبادی اصفهانی است وی در شرح حال مرحوم آیة الله آقا سید محمد باقر درچه ای رَحِمَهُ اللَّهُ که از احفاد مرحوم میرلوحی هستند چنین نوشته:

«... و وجه شهرت او به «میرلوحی» این که وی دختر زادهٔ ملّا

ص: 60

لوحی شاعر اصفهانی که مردی مداح و درویش و در «تذکرهٔ نصرآبادی» عنوانی دارد بوده »

و در پاورقی این کتاب است که :

«به طوری که از «فرهنگ سخنوران» (1) مستفاد می شود، وی از مداحان ائمّه اطهار - صلوات الله و سلامه عليهم - بوده و در سنهٔ 989 وفات یافته و مآخذ شرح حالش غیر از تذکره مرقوم «صبح گلشن» سیّد علی حسن خان قنوجی و «قاموس الأعلام» سامي، و «خلاصة الاشعار» تقى الدّین کاشانی و «لغت نامه» دهخدا می باشد »

از کلمۀ «مردی مدّاح و درویش »چنین سوء برداشت می شود که حرفۀ او تکدی و درویشی به واسطهٔ خواندن مدح ائمه طاهرين - صلوات الله علیهم - بوده، اگر چه ممکن است در دوران سلطنت صفویه که تصوّف رواجی داشته و مدیحه سرایی افتخاری بود و حتی عنوان «کلب آستانه ی علی بن ابی طالب» افتخاری بزرگ بوده است چنان چه شیخ بهایی رَحِمَهُ اللَّهُ در اول جامع عباسی شاه عباس کبیر را ملقب کرده، ولی با آن چه از کتاب «ابیات المختار و انيس الابرار» و كتاب «صحيفة الرّشاد» قبلاً نقل كرديم معلوم می شود «لوحی» تنها شاعری بوده که تمام توان شعری خود را صرف اهل بیت عصمت و طهارت و ائمه طاهرین - صلوات الله عليهم - نموده و مداحان آن عصر در مجالس مربوط به ذکر ائمه علیهم السَّلَامُ ،بیشتر اشعار او را می خوانده اند، مانند «سفیان مصعب کوفی معروف به عبدی» در زمان امام صادق علیه السَّلَامُ و روی یا همین جهت (یعنی:فرط علاقه او به ائمه طاهرین علیهم السَّلَامُ و شدت محبت و ولایت او) مرحوم میر سید محمد پدر مرحوم میرلوحی پس از مراجعت از کربلا به ایران و توطن در اصفهان،

ص: 61

دختر او را برای همسری انتخاب می کند و آن چنان روح بلند غرق در ولایت ائمه علیهم السَّلَامُ که او داشته مورد اهمیت بوده که افتخاراً نام این فرزند زاده اش را «میرلوحی» می گذارند و دیگران از این تسمیه تعجّب کرده چون بی سابقه بوده پس سؤال از وجه تسمیه می کنند (چنان چه نقل آن از «صحيفة الرّشاد» (1) و «ابيات المختار» (2) گذشت)، پس «لوحی» شاعری بزرگ از شعراء آن عصر بوده که نویسندگان شرح حال شعراء به شرح حال او پرداخته اند نه ،درویش که شرح دراویش و گدایان را در کتاب ها نمی نویسند، بلکه بزرگانی که در فنّی از فنون علمی یا ادبی برجستگی داشته اند ...

صاحب «تذکره ی نصرآبادی» در تعبیر خود از «ملا لوحی» که از دراویش بوده، ممکن است تحت تأثیر جوسازی های دشمنان مرحوم میرلوحی قرار گرفته باشد، که بعداً دشمنی های آن ها از قول معاصرینش نقل می شود و یا آن که همان دشمنان در نسخهٔ «تذکره نصرآبادی» دست تحریف برده و برای خدشه وارد کردن در شخصیت میرلوحی این کلمه را اضافه کرده باشند و یا اشتباهات دیگری.

عبارت «ابيات المختار» و «صحيفة الرشاد» را در این باب مکرراً ذکر می کنیم تا شخصیت مرحوم ملالوحی مادح اهل البيت - صلوات الله عليهم - روشن تر شود.

«[وی] (3) از غایت محبتی که به دوستان آباء و اجداد خویش داشته به مصاهرت مولانا لوحی که از محبّان صادق اهل البيت علیهم السَّلَام بوده و اوقات صرف مناقب ایشان می نموده میل فرموده و یکی از بنات او را به حباله نکاح در آورده و بعد از فوت مولانای مذکور او

ص: 62

را از آن مستوره پسری به وجود آمده.... و او مولود را هم نام مولانای مزبور گردانیده» (1)

***

فرمود (2) : جناب امیر سیّد محمّد در وقتی مراجعت از کربلای معلاً به اصفهان رسیده و یکی از بنات مردی را از متوطنان آن بلده که اشعار بسیار در مناقب ائمّه اطهار انشاء کرده و «لوحی» تخلّص می نموده به حباله نکاح در آورده و چون از آن مستوره حضرت حق تعالی این پسر به مشار اليه عطا فرمود بنابر اشارهٔ آن صالحه فرزند خویش را به این نام مسمّی گردانید » (3)

صرف مناقب ایشان می نموده میل فرموده و یکی از بنات او را به حباله نکاح در آورده و بعد از فوت مولانای مذکور از آن مستوره پسری به وجود آمده و آن .... و او مولود را هم نام مولانای مزبور گردانیده» (1)

مشابه این سخن را مرحوم میر محمد زمان رضوی از پدرشان میرمحمد جعفر رضوی ( که شرح مختصری از شخصیت هر دو را قبلاً از کتب معتبره نقل کردیم )در کتاب «صحيفة الرشاد» (2) نوشته اند.

بنابراین زادگاه مرحوم میرلوحی اصفهان و پدرش سبزوار بوده.

«و چون سنین عمر امیر سید لوحی به هفت رسید، دست قضا ما را به جانب خراسان کشید » (1)

و در سنهٔ 1021 مجدّداً او را در محضر درس و مقابله ،حدیث نزد مرحوم میر محمد جعفر رضوی پدر میر محمد زمان دیده که در آن زمان (على الاحتساب) مرحوم میرلوحی 31 ساله بوده :

«... تا در سنه ی احدی و عشرین و الف (1021) به مشهد مقدس شتافتم او را در حوالی روضه رضويّة - على ساكنها الصلوة و التحية - در مجلس سيّد والاگهر امیر محمّد جعفر - عليه رحمة الله الملک الاکبر - دیدم که به مقابله حدیث اشتغال داشت» (2)

و در سال 1044 که از عمرشان تقریباً پنجاه و چهار سال (على الاحتساب) گذشته بود هنگام شدّت مبارزات شان با اتباع ابو مسلم بوده، که در نتیجه گرفتار اذیت های آن ها شده است چنان چه صاحب «ابيات المختار و انيس الابرار» نوشته است:

«و در سنه ی اربع و اربعین و الف سبب طواف یکی از فضلای مؤمنین بار دیگر به اصفهان رسیدم در آن سال میرلوحی را دیدم که از جهال و اراذل دارالیهود کمال آزار و جفا داشت » (3)

و اذیت و آزار گروه اتباع ابو مسلم به انضمام گروهی از صوفیه به نام «زراقیه» نسبت به مرحوم میرلوحی از سال 1051 تا سال 1060، آن چنان به اوج رسید که مرحوم میرلوحی در مقابل دشمنان طریق تقیه را می پیموده :

«از بس افترا می زدند و هر روز یکی از پیران خود را از زبان او

ص: 65

به ملعونیت شهرت می دادند از اواخر سال هزار و پنجاه و یکم تا به این زمان که اواسط سال هزار و شصتم است مؤمی الیه (1) از برای فارغ بودن از درد سر و بسته شدن دهان آن مفتریان از خدا بی خبر شیطان را اگر نام برد لعین با اسم او قرین نمی سازد... الخ » (2)

«فظهر من كلام المير محمد زمان المتوفى سنة 1041 في كتابه «صحيفة الرّشاد» أنّه لاقى الميرلوحي في اوائل شبابه بمشهد الرّضا علیه السَّلَامُ فتكون ولادته قبل الالف تقريباً» (1)

و در جائی دیگر او را معاصر مرحوم مجلسی دوم و عصر میرلوحی را تا سنه 1085 وانمود کرده است:

«كفاية المهتدى في معرفة المهدى علیه السَّلَامُ ... للمير محمّد محمّد الميرلوحي الحسيني الموسوى ..السبزواري و المعاصر للمولى محمّد باقر المجلسى و الجسور عليه... و رأيت نسخة عنه بخط محمّد مؤمن بن الشيخ عبد الجواد كتبها في عصر المصنّف و فرغ منها في سابع ربيع الثاني سنة 21085» (2)

صاحب«الذریعة» در چندین جا دربارۀ مرحوم میرلوحی چیزهائی نوشته است که اضافه بر این که مستند به سند صحیحی نیست با هم جور نمی آید سخنان مرحوم میر محمد زمان در اوّل«صحيفة الرشاد» که قبلاً عین آن را ذکر کردیم، نشان می دهد که او در اوائل جوانی و ریعان زندگانی بوده که با مرحوم میرلوحی و پدرشان ملاقات کرده و می رساند مرحوم میرلوحی در آن هنگام از علماء بوده و کتاب «تهذیب حدیث» را نزد پدرشان «میر محمّد جعفر» می خوانده و نشان می دهد که مرحوم میرلوحی یا بزرگتر و یا قریب السن با میر محمد زمان بوده است نه آن که کمی قبل از سنه 1000 متولد شده باشد.

و اما تاریخ وفات را بعد از سنۀ 1083 ذکر کرده اند مقتبس از جملاتی که در بعضی از نسخ اربعین «کفایة المهتدی» آمد که بعداً ذکر می کنیم آن الحاقی و تحریفی

ص: 67

است با دلائل بسیار روشن و تعجب است از مرحوم حاج آقا بزرگ رَحِمَهُ اللَّهُ که تاریخ تأليف «رساله اعتقاديّة» مرحوم مجلسی رَحِمَهُ اللَّهُ را سنه 1086 (1) ذکر کرده و در این نسخ «اربعین» که تحریفی بودن آن برای ما ثابت شده سخنانی از آن نقل می کند در صورتی که پایان تألیف «اربعین» 1083 در بعضی مواضع کتاب ذکر شد.

بنابراین در کشف تاریخ تولد و وفات به این گونه چیزها تمسک کردن صحیح نیست، بلکه ما تاریخ تولد را چنان چه گذشت، کشف کردیم.

مرحوم میر محمد هادی که در سنۀ 1113 وفات کرده (1) و یکی از علماء بزرگ شهر اصفهان ،بوده زمانی که پدرش خانه ی خود را وقف می کند در سنین اوائل عمر بوده و شاید در حدود اوائل بلوغ یا کمی کمتر یا بالاتر بوده چون در این وقفنامه تولیت را اول با زوجهٔ خود «شاه کامل دختر مرحوم امام ویردی بیک» و سپس با اعلم و اصلح از موقوف علیهم (که اولاد ذکور باشند) قرار داده و اگر پسری بزرگ و عالم و صالح در آن هنگام داشت به او تولیت را واگذار می کرد و اگر تا زمان 1083 زنده بود که پسرش از تألیف «اصول العقائد »فارغ شده و از علماء بزرگ بود اقلاً در حاشیه ی وقف نامه صریحاً نام او را به عنوان متولی ذکر می کرد.

آن چه از عبارت فوق از «اصول العقائد» و وقف نامه می توان استفاده کرد، آن که وقف نامه در اواخر عمر بوده و در هنگام یأس از زندگی که فکر می کرده بعد از خودش خانه به فروش نرسد تا فرزندان کوچکش به بی خانگی مبتلا شوند و فرزندان پسر او از نظر سنّی به حدی نبوده اند که تولیت خانه را به آن ها واگذار کند، لذا اولاً به زوجهٔ خود و در مرتبه دوم اعلم و اصلح اولاد ذكور.

و از طرفی شدت فشار مخالفین میان سنۀ 1051 تا سنه 1060 در زمان پیری به سن 72 سالگی که سال وقف خانه است به عمر این بزرگوار پایان می داده و تقریباً سنه 1063 به سن 73 سالگی وفات کرده و یا او را مخفیانه شهید کرده باشند.

و اما احتمال کشته شدن و شهادت از آن جاست که در کتبی که در تأیید ایشان نوشته اند شدّت حملات تا خطر قتل او بر می آید و از طرف دیگر قبرشان پنهان و نامعلوم است و قبر فرزندش معلوم و در رواق امام زاده اسماعیل است و با این که پدر شخصیت بالاتری داشته است معذلک قبرش ،نامعلوم اگرچه بعضی در خارج از شهر

ص: 69

سمت [خیابان] آبشار قبر او را در مسجدی جدید التأسيس ذکر کرده اند ولی باز همین خارج از شهر در صحرا بودن ممکن است تأیید بر قتل و شهادت او باشد.

رحمت خدا بر او باد چه عالم متقی دیندار و مجاهد پایدار و در راه حق و حفظ اسلام و مکتب تشیّع و ولایت ائمّه اطهار - عليهم السّلام و الصلوة - استوار و کوشا بوده و در راه خود چه ظلم ها کشید و تلخی ها چشید و در زمان صفویه در زنده کردن تشیع راستین و مبارزه با تصوّف و منحرفین در دارالسلطنه اصفهان و مرکز ثقل حکومت آن دوران بی پروا و علناً به ترویج دین و قطع آثار محرفين و منحرفين کوشید تا جرعه ی مرگ یا شهادت نوشید.

در آخر کتاب «سلوة الشیعه» چنین نوشته:

«می بینیم که اگر بر یکی از مشاهیر شیعه افترایی زنند که او حلاج یا بعضی از اشیاع او را طعن ،زده تحقیق ننموده و به حقیقت نارسیده با او در مقام عداوت در می آیند چنان که اگر بر او دست یابند بیم آن هست که به قتلش مبادرت نمایند» (1)

اسئله و اجوبه غریبه اش از وفور شعورش خبر داده و کمال کیاست و فراستش ابواب شادکامی بر روی دل ابوین گشاده و او مولود را هم نام مولانای مزبور گردانیده...» (1)

به قدری فوق العاده بوده که مؤلّف«ابیات المختار» از پدرش التماس می کند که از پدر مرحوم میرلوحی بخواهد این فرزند را به او نشان دهند:

«... پس به التماس ،پدرم سیّد مومی الیه آن فرزند سعادتمند را به من نمود و از دیدنش مسرّتم ،افزود و چون سنین عمر امیر سید لوحی به هفت رسید دست قضا ما را به جانب خراسان کشید ..... » (2)

مرحوم میرلوحی با آن طینت پاک و استعداد تابناک تحت تربیت پدری عالم در اوج تقوی و زهد در علم و اخلاق و صفات حمیده با سرعت طرق سعادت و ترقی می پیمود، پدرش کسی بود که علماء بزرگ ،زمان شیفتهٔ معنویات او شده بودند، چنان چه صاحب کتاب «ابيات المختار »و كتاب «صحيفة الرّشاد » سخنانی دربارهٔ پدرش ذکر کردند.

صاحب « صحيفة الرّشاد » چنین می گوید :

«... سيدى نجيب امیر سیّد محمّد نام به مشهد مقدس رسید که منبع اسرار معارف توحید بود و مطلع انوار معالم ،تحقیق و به زیورِ حلم و زهد و تقوی آراسته و به کمالات صوری و معنوی پیراسته نکات طریقت را ،واقف و رموز حقیقت را ،عارف پدر این ضعیف در تعظیم و تکریم خدمتش غایت مبالغه بجای آورد و مرا در

ص: 71

اعظام و اکرام جنابش سفارش تمام نمود و فرمود که :بدان ای فرزند که آباء و اجداد این سید عالی نژاد تا به ابراهیم الأصغر که از جمله اولاد (1) حضرت امام موسی کاظم علیه السَّلَامُ است، همه به حسب علم و فضیلت و دین و دولت رفیع مرتبه و عالی درجه بوده اند، یکی از اجداد این سیّد ،وفی امیر سید محمّد مصحفی است که میان او و سيّد مشارالیه یک واسطه بیش نیست و این سیّد محمّد مصحفی از اجله سادات سبزوار و اعاظم فضلای آن دیار بوده و پدرم از او استفاده ی علوم دینیه نمود... » (2)

و صاحب «ابيات المختار و انیس الابرار» چنین گفته:

«... به اصفهان رفتم و در اوان اقامت در آن دیار پدر این بی مقدار با سیدی از متوطنان آن بلده که در غایت بی تکلفی بود ملاقات بسیاری نمود و در اجلال و اعظام او مبالغه بی حد به تقدیم می رسانید وقتی از روی تعجب به او گفتم :که ندیده ام که در توقیر و تعظیم کسی این مقدار الحاح فرموده باشی که نسبت به این سید می فرمایی؛ در جواب :گفت که این اعزاز و اکرام را اسباب است...» (3)

سپس [به دنبال ،این گفته:] یکی فقر که در اثر ایثار اموال موروثی و بخشش به اقارب و اجانب و دیگر سخاوت فوق العاده تا مرحله ،ایثار و دیگر آن که اجداد و پدرانش همه (بدون استثناء در عرض قرن نه )جلیل القدر و رفیع المنزله بوده اند (ب-ه

ص: 72

تشخیص یک عالم نسابه که همه را مشروحاً یک به یک در کتاب نسب نامه خود «معيار الانساب» ذکر کرده است) را از جمله اسباب تعظیم و تکریم او ذکر کرده است. مرحوم میرلوحی از تزکیه و تربیت چنین پدری با آن پ-اک-ی طینت و نبوغ و استعداد برخوردار بود.

اضافه بر تعلیم و تربیت از پدرش از اساتید بزرگی علماً و عملاً کسب فیوضات علمی و معنوی می کرده است که تاکنون به سه نفر آن ها اطلاع پیدا کرده ایم:

را همراه احادیث از حجج طاهره علیهم السَّلَامُ که بهترین شیوۀ درس فقهی است فرا می گرفته است.

2- دومین استاد شناخته شده ی او مرحوم شیخ بهائی، بهاءالدين محمد بن حسين بن عبد الصمد الحارثي الجبعى العاملی که صاحب «سلافة» درباره اش می گوید :

«علامة البشر و مجدد دین الائمه علیهم السَّلَامُ على رأس القرن الحادى عشر، إليه انتهت رئاسة المذهب و الملة و به قامت قواطع البراهين و الادلة و جمع فنون العلم فانعقد عليه الإجماع و تفرد بصنوف الفضل، فبهر النواظر والاسماع فما من فنّ الا و له فيه القدح المعلى و المورد العذب المحلّى،

إن قال لم يدع قولاً لقائل*** او طال لم يأت غيره بطائل

مولده بعلبك غروب الشمس لثلاث عشر بقين من ذى الحجة سنه 1953» (1)

این استاد بزرگوار در همهٔ علوم زمانش علی الخصوص فقه و اصول و اخبار برجسته بود که کتاب های «زبدة الاصول» و «حبل المتین» و «مشرق الشمسین» و دیگر كتب او گواه این مدعی است و مخصوصاً رسالهٔ «جامع عباسی» که رساله عملیه او

است به سبکی خاص احاطهٔ او را به مسائل نشان می دهد و از لحاظ زهد و تقوی و کوشش در ترویج دین اسلام و مذهب تشیّع مقامی رفیع دارد و قدرت حکومت مقتدر صفویه در زمان به اوج رسیدن (یعنی زمان شاه عباس کبیر) را در راه ترویج مذهب حقه و ترقی ملت و مملکت هدایت می کرد.

مرحوم میرلوحی در چند جای کتاب «کفایة المهتدی» به شاگردی خود و

ص: 74

استادی مرحوم شیخ بهائی رَحِمَهُ اللَّهُ تصریح و با تجلیل زیاد از او یاد نموده است . (1)

مرحوم شیخ بھائی رَحِمَهُ اللَّهُ نیز مرحوم میرلوحی را هنگام مبارزات بر ضد اتباع ابو مسلم تأیید کرده و مرحوم میرلوحی دو نوشته در این باره از استاد خود داشته، چنان چه در کتاب «خلاصة الفوائد» ذکر کرده :

«... و جمعی کثیر از طالبان علم و غیر هم که مکرّراً از شیخ بهاء الدين محمد رَحِمَهُ اللَّهُ شنیده اند که ابو مسلم را لعن می کرده و سیدی (2) که باعث تحریر کتب جدیده و رسائل عدیده در طعن ابو مسلم او شده دو نوشته دارد به خط شیخ مذکور در مذمّت و لعن آن شقی » (3)

در كتاب «كفاية المهتدی» از «اربعین شیخ بهائی» رَحِمَهُ اللَّهُ هنگام [نقل قول] چنین تعبیر می کند :

«چنان که شیخ ما شیخ بهاء الملة و الدين محمّد عاملی - غفر الله له - در کتاب «اربعین» فرموده...» (4)

عبارت های دیگری نیز حاکی از شاگردی او نزد مرحوم شیخ بهائی رَحِمَهُ اللَّهُ هست که شاید بعداً انشاء الله ذکر شود.

3- سومین استاد مرحوم میرلوحی رَحِمَهُ اللَّهُ ، مرحوم مير سيد محمد باقر داماد الحسيني الأسترآبادى، المحقق الحكيم، الفيلسوف الفقيه المجتهد الاصولي الرجالي، استاد الفقهاء و فلاسفة عصره، وثالث المعلّمين المتعبد في الغاية المكثار لتلاوة القرآن المجيد - رضوان الله تعالی علیه که مرحوم صدرالمتألهین و حکیم عبد الرزاق لاهیجی از جملهٔ شاگردانش بوده و صدرالمتألهین در کتاب «اسفار» هنگام

ص: 75

نقل از او بسیار تجلیل می کند، بدین نوع عبارت:

«قال سيدنا و من إليه سندنا في العلوم...»

مرحوم میرلوحی مکرّراً در «کفایة المهتدی» از این استاد بزرگوار و گاهی با استاد قبلی (یعنی شیخ بهائی) با تجلیل و اظهار استادی آن ها نام می برد، از جمله:

«حضرت سيّد المجتهدین امیر محمّد باقر داماد در باب این حدیث که به حدیث لوح موسوم است در کتاب «شرعة التسمية» می فرماید... و آن کتابی است که در وقتی که این ضعیف نزد آن دو تحرير عظيم الشأن عدیم النظیر (یعنی: شيخ بهاء الدين محمد و امیر محمّد باقر داماد - عليهما الرحمة - به تلمّذ تردد داشت در میان ایشان بر سر جواز تسمیه و حرمت آن در زمان غیبت مناظره و مباحثه روی نمود و آن گفتگو مدتی در میان بود لهذا سیّد مشار اليه کتاب مذکور را تألیف فرمود... » (1)

و در جایی دیگر چنین نوشته است :

«... و حضرت استادی و من علیه ،اعتمادی ،امیر محمّد باقر داماد رحمة الله عليه - در کتاب «شرعة التسمية» ... الخ» (2)

این استاد بزرگوار شاگردان بزرگی را تربیت کرده که به او علاقه وافر و اعتماد علمی و عملی بسیار داشتند مانند همین مترجم له و مرحوم سيد احمد علوی عاملی، داماد میرداماد، و مرحوم صدرالمتألهین شیرازی، و مرحوم فیاض لاهیجی و مرحوم عبد المطلب بن یحیی طالقانی و جمعی بسیار از علماء شیعه و فلاسفه بزرگ

ص: 76

بعضی از شاگردان میرداماد در تأیید مرحوم میرلوحی در مبارزاتش بر ض-دّ ابو مسلم مروزی رساله ها نوشتند مانند مرحوم میر سید احمد علوی که کتاب «اظهار الحق و معیار الصدق»را نوشت و مرحوم عبدالمطلب بن یحیی طالقانی که کتاب «فوائد المؤمنين »و كتاب «خلاصة الفوائد »را نوشت و اکنون این دو تألیف یعنی «اظهار الحق»و «خلاصة الفوائد» نزد ما موجود است.

تألیفات بسیار و متنوع مرحوم میرداماد از وفور علم و احاطه و عمق تحقیقی او حکایت می کند و از تألیفات طبع شده او که نزد ما موجود است:

1- «الرواشح السماوية في شرح الأحاديث الامامية »

2-«شرح صحيفه سجادية»

3-«قبسات»

4-«رسالة رضاعيّة »

5-«رسالة خراجيّة »

6-«تقدمة تقويم الايمان»

7-«شرعة التسمية »

8-«شارع النجاة»

9- «عيون المسائل»

10-«السبع الشداد »

و چندین رسالهٔ دیگر.

مرحوم میرداماد نه تنها مورد تجلیل فوق العاده ی شاگردانش بوده مانند عبدالمطلب بن يحيى طالقانی، وی در اوّل «خلاصة الفوائد» می گوید:

«... استاد الكلّ في الكلّ سيّد افاخم المجتهدين، و سند اعاظم المدققين وارث علوم الانبياء و المرسلين، شمس الخافقين، و

ص: 77

ثالث المعلمين محمّد باقر الداماد رَحِمَهُ اللَّهُ »

بلکه علماء بزرگ معاصرش نیز از او به بزرگی و تجلیل بسیار یاد می کرده اند دو نامه ای که مرحوم شیخ بهایی به میرداماد و مرحوم میرداماد به شیخ بهایی فرستاده اند موجود است که حکایت از این معنی می کنند.

شیخ بهایی چنین می نویسد:

«... طوبى لك ايها المكتوب حيث تتشرّف بملامسة سيّدنا و مخدومنا بل مخدوم العالمين سمى خامس اجداده الائمة الطاهرين - سلام الله عليهم اجميعن - سلام الله عليكم لا حاجة الى ما استقر ... الخ» (1)

و مرحوم میرداماد در نامه ی خود به شیخ بهایی چنین می نویسد :

«... يا ليتنى كنت شيئاً من هذه الأرقام حيث يلحظها بعين عنايته شيخنا الافخم و مخدومنا الأعلم الأكرم، نطاق الإيمان و عروة الدين، قدوة أهل الحق و أسوة أهل اليقين لا زال مجده و بهائه ممدوداً بالتظليل على رؤوس المؤمنين و على مفارق العالمين.

بسم الله الرحمن الرحيم لقد هبت ريح الانس من سمت القدس فاتتنى بصحيفة منيفة... الخ» (2)

در این دو ،نامه نهایت صفا و صمیمیت و تواضع و اخلاص بین دو عالم برجسته و مرجع مسلمین را نشان می دهد همین روحیه در شاگردان شان نیز اثر کرده و لذا برای مرحوم میرلوحی هنگام درگیری او با اتباع ابو مسلم مروزی و اتباع صوفیه

ص: 78

زراقيه جمع کثیری از علماء برجسته معاصر رساله ها و کتاب ها در تأیید او نوشتند و از او و فعالیت های ترویج دینی او تأیید و تجلیل و یاری کردند.

مرحوم میرداماد هم از مرحوم میرلوحی که شاگردش بوده، تجلیل و تعریف می نموده و هم از قسمتی از اجداد او.

صاحب كتاب «خلاصة الفوائد»راجع به اتباع ابو مسلم و مروّجين او شرحی نوشته و بعد چنین می گوید :

«... و اکثر علمای عصر را اطلاع بر اختراع ایشان نبود تا سیدی فاضل از متوطنان اصفهان «میرلوحی» نام که غایت صلابت داشت در دین و نهایت مهارت در اخبار ،ماضین و فقیر مکرراً از حضرت سيّد المجتهدين (1) تعریف او شنیده ام بر این معنی مطلع شده، عوام را از دوستی ابومسلم منع کرد... الخ » (2)

مرحوم میرداماد از جد مرحوم میرلوحی یعنی مرحوم میر سید محمد مصحفی و کتاب او تمجید بلیغی کرده، چنان چه ص-احب كتاب «خلاصة الفوائد »نقل کرده :

«و سيّد افاضل المتألّهین و سند اکابر المتکلّمین امیر سید محمد المصحفى الحسينى الموسوی السبزواری که به دو واسطه جدّ سیّدی است (3) که به تجدید باعث نوشتن کتاب ها و رساله ها در طعن ابو مسلم او شده در کتاب «نصرة الاسلام في علم الكلام »بر وجهى مستوفى ذكر طبقات کیسانیه و سائر طوائف منحرفة العقيدة كرده و

ص: 79

مذاهب و عقاید ایشان را بر هم زده و فقیر یک مجلد از آن کتاب ،دیدم چون به حضرت سيّد المجتهدین ،نمودم تعریف بسیار کرده فرمود که این کتاب هفت مجلّد است و مغنی است از جمیع کتاب های حکمت و کلام که قبل از این نوشته اند » (1)

پس از روشن شدن کیفیت تحصیلی و تربیت و مربیان و اساتید مرحوم میرلوحی و نبوغ ذاتی و ذکاء او از کودکی و جدیت او و پدرش در کسب علوم و معارف و کمالات و صفات حمیده و تنزّه از زخارف مادی و مظاهر دنیوی می توان تا حدودی به شخصیتِ علمی و ترقیات معنوی او پی برد به ویژه که اساتید جامعی داشته و به او علاقمند بوده اند که قبلاً اشاره شد و از مجموع می توان به جوانبی دست یافت از آن جمله:

1- عالمی با عمل و مرد خدایی و زاهد و با تقوی بود.

2 - و به علوّ فطرت و جودت طبع و بزرگی همت ممتاز

3- در تحقیق و تفتیش احادیثِ ائمه طاهرين علیهم السَّلَامُ كوشا

4- به مقام «العلماء ورثة الأنبياء» در اوائل عمر رسیده

5 - در علوم دینیه کلاً مقامی رفیع داشت.

6 - در علوم عقلیه از فلاسفه ی برجسته بود.

7- در مبارزات و مجاهدات از حریم اسلام و مقام ولایت ائمه طاهرين - صلوات الله عليهم - بسیار فوق العاده بود.

8- در اظهار حق و ابطال باطل در مقابل اهل بدع و منحرفین از هر دسته و گروهی بودند با صراحت کامل و جدیت بی حساب شجاعانه کوشش می کرد.

ص: 80

9 - انواع اذیتها را از مخالفین و دشمنان تشیع راستین کشید.

10- تا بالاخره نه تنها در زمان حیاتش بلکه بعد از وفاتش تاکنون مظلوم تاریخ مانند جد بزرگوارش حیدر کرار اسدالله الغالب امير المؤمنين على بوده و بن ابی طالب - صلوات الله علیه - با آن همه شجاعت اولین مظلوم بود.

«أَشْهَدُ أَنَّكَ أَوَّلُ مَظْلُومٍ قَدْ غُصِبَ حَقَّهُ.»

چنان چه انشاء الله شرح مظلومی میرلوحی بیاید.

و اکنون گواه آن چه گفتیم از علماء معاصر و غیر معاصر او

1- «صحيفة الرشاد »

«و سیّد مذکور فرزندی داشت ارجمند و خلفی سعادتمند امیرلوحی نام که به حلیه تقوی و دینداری و رداء دیانت و پرهیزکاری متحلّی و متردّی بود و به علوّ فطرت و جودت طبع از سایر اقران ممتاز و مستثنی در تفتیش و تحقیق احادیث و اخبار کوشیده و زلال معانی و معارف از چشمه سار - العلماء ورثة الانبياء نوشیده...» (1)

2- «خلاصة الفوائد »:

«بدان ای محبّ شاه مردان که قصه خوانان از خدا بی خبر قصه [ای] در تعریف ابو مسلم مروزی ابتر بسته بودند، و آن را شهرت داده و عوام الناس را به آن سخنان دروغ دوست و هوادار او گردانیده و اکثر علمای عصر را اطلاع بر اختراع ایشان نبود تا سیدی فاضل از متوطنان اصفهان «میرلوحی» نام که غایت صلابت داشت

ص: 81

در دین و نهایت مهارت در اخبار ماضین و فقیر مکرر از حضرت سيّد المجتهدين (1) تعريف او شنیده ام بر این معنی مطلع شده عوام را از دوستی ابومسلم منع کرد بعضی از سفیهان آن چنان فریب قصه خوانان خورده بودند که به هیچ وجه قول مشار الیه را قبول ننمودند و کمر عداوت بر میان ،بسته زبان به غیبت و منقصت او گشودند و انواع ژاژخایی آغاز کرده و به افتراء و بهتان دهن باز کردند و هر چه می خواستند در هم می بافتند » (2)

3- «مشاین اصفهان»

«یکی دیگر از عیوب عظیمهٔ اهل اصفهان و علامت حماقت ایشان آن است که با وجود آن که در این زمان لاف تشیّع می زنند با سیّد صالح فاضلی که در نهایت بی تکلّفی و بی ساختگی است و مدام عَلَم محبّت و متابعت حضرات معصومین علیهم السَّلَامُ به اوج سماوات افراشته و همیشه به نصیحت و هدایت خلق اشتغال داشته غایت

عداوت دارند و روز به روز بلکه ساعت به ساعت بر بغض و عناد می،افزایند به سبب آن که ایشان را از مخالفت خدا و از دوستی ابو مسلم دغا تحذیر نموده » (3)

4- اما صاحب كتاب «المحاسن و المشاین» (4) می گوید:

ص: 82

«اگر صاحب کتاب «مشاین» را زعم آن است که تمام اهل اصفهان با سیّد مشارالیه دشمنند غلط کرده و الّا از این که در شهری بعضی از سفهاء با مردم صالح دانا عداوت ،ورزند هیچ نقصی به عقلاء و صلحای آن شهر نخواهد رسید چه معلوم است که ابوجهل که اشرّ کفار بود یکی از اهل مکه بود و مکه بهترین بقاع جهان است و مولد و منشاء سيّد ،عالمیان و متواتر است که اندکی از اهل مکه بودند که بندگی خدا می نمودند و باقی مردم آن دیار به عبادت لات و عزّى اشتغال داشتند و عَلَم عداوت رسول خدا صَلَّى اللهُ عَلَيْهِ و آله و سلم می افراشتند کدام بلده است که در آن فاسق و جاهل اضعاف مردم صالح و عاقل نباشد؟ نیک و بد در همه جا می باشند

قائلم گروهی از سفیهان و احمقان در اصفهان هستند که با آن سید صالح عداوت می ورزند اما اکثر ایشان از اهل اصفهان نیستند و اگر همۀ ایشان را از اهل آن دیار فرض کنیم باز سهل است چون در آن بلده مردم صالح دیندار و عاقل پرهیزکار هم بسیارند که سید مشارالیه را از صمیم قلب محب و دوست دارند و سخنان دلپذیرش را که اکثر آن مستنبط است از حدیث و قرآن به دل و جان خریدار » (1)

5- باز صاحب کتاب «مشاین» می گوید :

«به خدا سوگند که کسانی که با آن سید صالح عداوت می نمودند و زبان به بدگویی می گشودند، چون تحقیق کردم یا به

ص: 83

الحاد و فساد اعتقاد موصوف ،بودند یا به سوء ولادت و خبث طينت مشهور و معروف یا راشی یا مرتشی یا ما بينهما ماشی، یا آکل سحت و ربا یا سارق و خائن و بی حیا اکثر کاذب و نمام و مفتری و بیشتر در مقام مردم فریبی و حیلت گری همه مایل به سرود و غناء و سراسر بندۀ نفس و هوا تمام راغب به لهو و لعب و جمیع به اعمال شنیعه مرتکب همه عاری از حلیهٔ ایمان و مجموع مستغرق بحر عصیان تمام گرفتار به علت نادانی » (1)

6-«خلاصة الفوائد »

«ملحدان شیعه نما در هر جا که بودند زبان به غیبت و منقصت سیّد مزبور می گشودند و فسقه و فجره و احمقان و سفیهان تتبع آن طایفهٔ فاسد عقیده می نمودند اما همواره زبان حال صاحبان کمال و دوستان آل به جهت تسلّی آن سیّد فرخنده فال به مضمون این مقال ناطق بود: بیت:

مرنج زانکه بدی گفت دون بدگفتار

که بحر از دهن سگ نمی شود مردار

پس بسیاری از علما از برای تقویت دین و هدایت جاهلین فتاوی و رسائل و کتب مشتمله بر براهین و دلایل در طعن آن منبع رذائل یعنی ابو مسلم بد خصائل نوشتند مانند :

1 - كتاب «انيس الابرار »

2- كتاب «مثالب عبّاسيه »

ص: 84

3- کتاب «علة افتراق الامة »

4- كتاب «اظهار الحق»

5- رساله ی«مخلّصة المؤالفين من سم حبّ المخالفين »

6- رساله ای که موسوم است به «صحيفة الرّشاد»

7- رساله ی «ازهاق الباطل و ابراق العاقل»

8- كتاب «النّور و النار فى مدح الأخيار و ذم الأشرار »

9- كتاب «صفات المؤمن والكافر »

10- كتاب «ايقاظ العوام»

11- كتاب «اسباب طعن الجرمان » (1)

12- كتاب «مرآة المنصفين»

13- كتاب فوائد «المؤمنین» که این ضعیف نوشته

و دیگر رساله ها و کتاب ها که ذکر مجموع آن موجب اطناب است،و در چندین کتاب دیگر که در مطالب مختلفه در همین عصر نوشته شده به ،تقریب بعضی از مطاعن ابو مسلم مذکور گشته مثل:

1- كتاب «هادى الصبيان الى طريق الأيمان »

2- كتاب «درج اللئالى »

3- كتاب «زينة مجالس المؤمنين »

4- کتاب «مشاین اصفهان»

5- كتاب «ميزان المحاسن و المشاين »

و غيرها

ص: 85

و أكثر مؤلّفان كتب مذکوره و رسائل مزبوره که از عدول علماء و ثقات ،فضلایند در آن کتاب ها و رساله ها تعریف شرافت و جلالت حسب و نسب سید مؤمی الیه نموده اند و آن خسیسان بی دیانت را که با او در مقام ضدّیت اند هدف تیر ملامت ساخته و ولوله در جان آن منافقان بی ایمان انداخته» (1)

ولی بعضی از آن ها شاید از روی تقیّه از نام بردن مرحوم میرلوحی خودداری کرده اند مانند «اظهار الحق» تألیف مرحوم میر سید احمد داماد میر داماد که در مذمت ابو مسلم نوشته و پسرش میر عبدالحسیب چنان چه در «الذریعه» است نوشته : پدرم این کتاب را در تأیید مرحوم میرلوحی نوشته است.

7- مرحوم میر محمد هادی فرزند مرحوم میرلوحی که خود یکی از علمای برجسته ی دلسوز و مروّج اسلام و صاحب تألیفات مهم و ارزنده ای است، در کتاب «اصول العقائد»هنگام یادکردن از پدرش با القاب ،خاص، صفات و کمالات و ویژگی های اخلاقی و تلاش در راه ترویج دین و مراتب علمی او را یاد می کند.

«... مؤلّف این کتاب گوید :که در سنّ طفولیت شبی از شب ها در خدمت عالم فاضل و متبحر ،کامل قاطع اطوار مبتدعين و اعرف اهل زمان خود به آثار ائمه طاهرین - صلوات الله عليهم اجمعين - والد خود رَحِمَهُ اللَّهُ نشسته بودم که ... الخ ...» (2)

8- و در جایی دیگر از همین کتاب چنین می گوید :

«از جمله علمای سنی که در این باب حدیث نقل کرده یکی

ص: 86

حافظ ابونعیم (1) اصفهانی است که قبرش در بیرون دروازهٔ باب الدشت اصفهان واقع بود و مردم این شهر از جهت جهل به احوال او به زیارت او مشغول می شدند و نمی دانستند که سنیان ،قدیم قبر آن را مزار خود کرده بودند و در وقتی که شیعه در این شهر بسیار شدند سنّیانی که از ترس اظهار تشیع کرده بودند و به عادت مشغول زیارت آن شقی بودند و چون رفته رفته سنّیان بر طرف شدند از این ،شهر شیعیان به گمان آن که صاحب آن قبر مرد خوبی است به زیارت او اشتغال می نمودند و در آخر کار والد این بی مقدار هدایت اهل اصفهان نموده شیعیان این بلده را از زیارت آن دشمن خاندان اهل بیت رسالت علیهم السَّلَامُ منع نمود و حالا اثری از آن قبر باقی نیست...الخ» (2)

9 - و نیز در جایی دیگر چنین می نویسد:

«... شیخ ابوالفتوح عجلی شافعی که در مذهب شافعی هشت تصنیف دارد و شاگرد ابوالوفای پسر حافظ ابونعیم مذکور است و قبرش در قبرستان چنبلان (3) اصفهان است و مردم این شهر به زیارت او نیز مشغول بودند و به هدایت والد این فقیر رَحِمَهُ اللَّهُ ترک زیارت آن شقی نمودند شرحی بر آن «اربعین» نوشته » (4)

10- مرحوم علامه مرعشی آية الله سید شهاب الدین الله در مقدمه ای که بر کتاب «ریاض العلماء» نوشته دربارۀ مشایخ روایت صاحب «ریاض» چنین نوشته:

ص: 87

«.... و منهم العلامة السيّد محمّد الموسوى الشهير ب-«ميرلوحي» السبزواري الاصل نزيل اصفهان و ينتهى إليه نسب الشهيد المظلوم الشاب المجاهد الفاضل السيد مجتبى المشتهر بالنواب الصفوى الذي قتله الشقى محمد رضا البهلوى الثاني » (1)

و بعد از چند سطر نوشته اند:

«... ثمّ ليعلم أنّ هؤلاء المشايخ قد رأيت إجازات أكثرهم له عند التنقيب فى المخازن كتبت على اظهر الكتب او في صفحات منحازة مستقلة »

ما هنوز اطلاعی از شاگردان مرحوم میرلوحی و همچنین از کسانی که از او روایت حدیث کرده اند به دست نیاورده ایم جز همین که مرحوم آقای مرعشی رَحِمَهُ اللَّهُ ذکر کرده اند و مرحوم میرلوحی را از مشایخ روایت صاحب «رياض العلماء» ذكر کرده اند، ولی در خود «ریاض العلماء» که مؤلّف از اساتید و قسمتی از مشایخ روایت خود را ذکر کرده از مرحوم میرلوحی نامی ندیده ام.

11 - و همچنین مرحوم علامه مرعشی رَحِمَهُ اللَّهُ در مقدمه ای که بر کتاب «عوالی اللئالی» ابن ابی جمهور احسائی نوشته است در قسمتی از آن در مقام دفاع از طعون که بعضی بر این کتاب و یا مؤلّف آن وارد کرده اند بر آمده و از جمله آن طعن ها، نسبت دادنش به فلسفه است در جواب ایشان چنین می نویسد :

«... و اما نسبة الفلسفة إليه: فغير ضائر أيضاً، إذ الفلسفة علم عقلى يرع فيه عدة من علماء الإسلام كشيخنا المفيد و الشريف المرتضى و المحقق الطوسى و العلامة الحلّى و السيد الداماد و الفاضل

ص: 88

السبزواري (1) و المولى على النورى و المولى محمد اسماعيل الخاجوئى ،الاصفهاني و شيخنا البهائى و السيّد محمّد السبزواري ، المشتهر بميرلوحى جدّ الشاب المجاهد الشهيد السيد مجتبى الشهير بالنواب الصفوى و القاضى سعيد القمّى و المتألّه السبزواري و صدر المتألهين الشيرازي و المحدّث الكاشاني و غيرهم الذين جمعوا بين العلوم النقلية و العقلية و هم فى اصحابنا مِآت و الوف» (2)

چنان چه مشاهده می شود در این سخنان مرحوم علامه متبحر مرعشی الله که احاطهٔ عجیبی بر آثار گذشتگان داشته و آن کتابخانه کم نظیر و یا بی نظیر را با جمع کردن مخطوطات فوق العاده با نداشتن امکانات کافی از خود به یادگار و به عنوان یکی از بهترین باقیات الصالحات باقی و پایدار گذاشته با آن اطلاعات وسیع، مرحوم میرلوحی را یکی از شخصیت های برجسته ی درجه ی یک از فلاسفه اسلام هم ردیف مرحوم میرداماد ،استادش و یا صدرالمتألهین شیرازی و امثال آن ها قلمداد کرده است.

نظیر این سخن را در مجله «حوزه» که توسط دفتر تبلیغات اسلامی حوزه علمیه قم منتشر می شود ویژه سی امین سال درگذشت آیة الله بروجردی قدس شره در مصاحبه مجله ی «حوزه »با حجة الاسلام و المسلمین آقای محمد واعظ زاده خراسانی از قول

ایشان ذکر کرده است درباره ی مرحوم میرلوحی رَحِمَهُ اللَّهُ ، ایشان در بیان روش فقهی مرحوم آیة الله بروجردی از نظر تقارن فقه شیعه و فقه اهل تسنن در مقام استفاده از روایات فقهی شیعه در جواب مجله حوزه که سؤال کرده است :

«به نظر حضرت عالی مرحوم آیة الله بروجردی خود به این

ص: 89

نتیجه رسیده بودند یا این که اندیشه ی فرد یا افرادی در ایشان اثر گذاشته است؟ »

می گوید :

«من در تحلیل های خودم به این نتیجه رسیده ام که این طرز تفکر را ایشان از حوزهٔ اصفهان گرفته است در آن حوزه ایشان استادی داشته است به نام مرحوم سیّد محمّد باقر درچه ای (1) که این گونه می اندیشیده است.( البته مطالعات چهل ساله ی ایشان در بروجرد و اطلاع وسیع از حدیث و رجال و فقه اهل سنّت حتماً در این اندیشه مؤثر بوده است ریشهٔ این تفکر از زمان صفویه است با آن همه تندروی هایی که دولت صفویه و علمای آن دوره از جمله مرحوم مجلسی داشته اند برخی از علماء از جمله مرحوم میرلوحی فیلسوف معروف دورهٔ صفویه با این طرز تفکر مجلسی و امثال ایشان مخالفت می کرده اند... مرحوم آیة الله بروجردی تحت تأثیر تفکر این طیف از علماء بوده است و گرنه حوزه ی نجف جای این طرز تفکر نبوده است بلی گویا مرحوم شریعت اصفهانی که تحصیل کرده ی حوزه اصفهان بود طرز تفکر ایشان همین بوده است، گویا آیة الله بروجردی از درس او استفاده کرده است و اجازه اجتهاد از وی اخذ

کرده است که در آغاز کتاب «رجال» ایشان منتشر خواهد شد » (2)

ص: 90

سوق دادن ملت به سوی ترقی و تعالی و سعادت در شئون گوناگون، تشویق و هدایت می کردند.

همچنین علمای بزرگ آن زمان نهایت تلاش و مبارزه را با فرق منحرفه ای که در صدد تجدید حیات در آن عصر با شکوه بودند از خود نشان دادند و با حفظ وحدت كلمه يداً واحدة در اضمحلال آن انحرافات کوشیدند که یکی از صحنه های چنین مبارزه ها صحنه مبارزه با اتباع ابو مسلم مروزی است.

امروز مسئلۀ ابو مسلم و فرقه گرایی های اتباع او از داستان های اعصار گذشته است که در زباله دان تاریخ مدفون شده و کوچک به چشم می خورد، اگر بخواهیم موقعیت بزرگش را در آن زمان در میان اتباعش و موج آن را در عموم مردم آن عصر تصوّر کنیم، قدری بررسی تاریخی لازم دارد.

مرحوم میرلوحی در صحنه های یاد شده یکی از شخصیت های ممتاز و در بعضی از میدان ها ،پیشاپیش تکتاز بوده است.

در آن زمان لازم بود علمای بزرگ شیعه در اصلاح جامعه اسلامی ایران از انحرافات تصوّف راه بسیار باریک و با احتیاطی را طی کنند چون از طرفی سلاطین صفویه به آن مرام (یا واقعاً و یا ظاهراً و یا هر دو) گرایش نشان می دادند و نمی بایست عواطف دینی آن ها و شخصیت مقتدری که می توان از آن در راه های صحیح کرد را خدشه دار و تضعیف نمود و از طرفی هم باید به حسب وظیفه ی شرعی ریشه ی فساد و انحرافات آن ها را از بین برد و ملت را از آن پاکسازی کرد و از پیشرفت آن جلوگیری نمود.

مرحوم میرلوحی هم در مجالس مذهبی که به ارشاد مردم و هدایت آن ها می پرداخته در این راه کوشش چشمگیری داشته که از کتاب های معاصرینش در مسئله

ص: 92

تصوّف مانند «سلوة الشيعة» (1) تأليف مطهر بن محمّد المقدادی و غیره ظاهر می شود و هم از تألیفات مرحوم میرلوحی که دو رساله در این موضوع دارد به نام های «تنبیه الغافلين و اخزاء المجانين» و «اعلام المحبّین » که در کتاب «كفاية المهتدى» از آن دو نام برده شده.

[به نمونه هایی از این فعالیت ها توجه کنید:]

[1-] یکی از انحراف های تصوّف از دین و تشیّع مسئله موسیقی است که در حلقات به اصطلاح «ذکر و وجد و سماع» یکی از برنامه های رسمی آن ها است.

مرحوم میرلوحی دربارهٔ مسئلۀ «غناء» در رساله ها و کتاب های خود مختصراً حرمت موسیقی و غنا را اعلام می نمود و بیشتر اوقات همین قدر می فرمود: «در حرمت غناء خلافی نیست »چنان چه فرزندش مرحوم میر محمد هادی در رساله ای در مسئله غنا از آن یاد کرده است. (2)

مسئلۀ حرمت غنا و موسیقی که از مسائل اجماعی شیعه می باشد چنان چه جمعی تصریح به اجماعی بودن آن کرده اند، مع ذلک در عهد صفویه آن چنان دست خوش وسوسه و نرمش قرار گرفت که بعضی از علماء آن عصر در خواندن قرآن، آن را تجویز و یا مستحب ذکر کردند و بعضی در صورت عدم همراه بودن آن با محرمات دیگر مباح و حرمت آن را در صورت همراه شدن با سائر محرمات گفتند.

در این جا می بینیم مرحوم میرلوحی و سپس فرزند برومندشان مرحوم میر محمد هادی قد عَلَم کرده و در مقابل کسانی که از علماء سستی و نرمش از خود نشان دادند ایستاده و ابتداء مرحوم میرلوحی علناً در کتاب های خود و گفتارهایش

ص: 93

حرمت غنا را اظهار می کند و سپس فرزندش رساله ای مستقل و مستدل در حرمت غناء ،نوشته تا مبادا ثغور احکام و قوانین الهی و حصار دین رخنه پیدا کند.

[2-] یکی دیگر از رسوبات انحرافی باقیمانده در ایران مخصوصاً اصفهان، آثار و بقایای اهل تسنن بود.

مردم اصفهان زمانی از نواصب و مخالفین و دشمنان امیرالمؤمنین علیه السَّلَامُ و ائمه طاهرين - صلوات الله عليهم - بوده و آن چنان حدّت داشتند که هنگام منع عمر بن عبدالعزیز از سب امیرالمؤمنين - صلوات الله عليه - مخصوصاً در خطبه های نماز جمعه که معاویه آن را سنت قرار داده بود مهلت ،خواستند بعداً هم در این راه غلط باز مستمر[ و مصر] بودند و حتی بعضی از بزرگان علماء اهل سنت که عبورش به اصفهان افتاد و این وضع را دید تصمیم گرفت مدتی برای هدایت آن ها به فضائل اميرالمؤمنين - عليه الصلوة و السّلام - در اصفهان بماند و چنین کرد.

مرحوم صاحب بن عباد - رضوان الله علیه - در زمان وزارتش در دوره ی سلاطین آل بویه گام های بلندی در هدایت مردم اصفهان برداشت و بالاخره نور ولایت امیرالمؤمنین و ائمه طاهرین علیهم السَّلَامُ در مقاطع مختلف تاریخ در اصفهان رو به گسترش ،نهاد تا زمان صفویه که به اوج رسید.

در زمان صفویه هم از ناحیهٔ آن سلاطین شیعه از دودمان علوی و هم از ناحیهٔ علمای بزرگ شیعه در هدایت مردم ایران مخصوصاً شهر اصفهان [و] پایتخت ایران کوشش هایی از جوانب علمی و اخلاقی و دیگر جهات به عمل آمد، در کتاب «جامع عباسی» تألیف شیخ بهایی به نام شاه عباس کبیر پس از القابی شاه را به «کلب آستانهٔ علی بن ابی طالب»به بالاترین القاب مفتخر می کند شاه عباس با پای پیاده دو مرتبه از اصفهان به مشهد برای زیارت حضرت ثامن الائمه علی بن موسیٰ الرضا - صلوات الله عليه - مشرف شده و از ساختن کاروانسراهای راه زوّار آن حضرت گرفته تا تعمیر

ص: 94

بقعه ی مبارکه و تكفّل خادمی حرم مطهر و روشن کردن شمع های آستان قدس، ادای احترام به مقام شامخ ولایت ائمه طاهرین علیهم السَّلَامُ را به اوج می رساند که در تاریخ سلطنت بی سابقه است و شخصیت های بزرگ و جامع از علماء با تقوی و متدین جدی و متصلب و کامل از لحاظ درجات معنوی و روحانی و اخلاقی در راه احیاء و اعلام دین (1) و مآثر تشیّع ،راستین در ابعاد مختلف سازندگی دانشمندان و سازندگی ملت ایران و سازندگی کشور اسلامی ایران کمر همت را جداً بسته.

یک نفر خاورشناس انگلیسی به نام «سرجان مالکم» پس از فتنه ی افغان کتابی نوشته و در آن قسمتی از ترقیات ایران را در دوره صفویه که از فتنه افغان ها آسیب کلی دید و تخریب شد نام می برد که حیرت انگیز است و هنوز هم آثار باقیه از علمای آن زمان و تألیفات آن ها و از صنعت در رشته های گوناگون از اسلحه سازی توپ و تفنگ و قالی و شیشه و بلور و کاغذ و میناکاری و منبت سازی و کاشی و غیرها و ساختمان های عظیم و دیگر یادگاری ها، مورد اعجاب است.

از مطلب دور نشویم.

راجع به مرحوم میرلوحی اگر از موانع ایذایی که دشمنانش اطراف تاریخ او ایجاد کردند عبور کنیم (که قدری صعب العبور است )وجود پرتلاش و پرمایه ی او در آن زمان درخشش خاصی دارد و در صحنه هایی فعالانه و فداکارانه در راه احیاء دین و مذهب ولایت ائمه طاهرين - صلوات الله عليهم - و قلع و قمع آثار منحرفین کوشا و پویا بوده است و گفتار و نظریات او در امور شرعی و اجتماعی در میان علماء عظيم الشأن آن عصر مورد احترام و تأیید کامل و در میان مردم پایتخت نافذ و پیشرو و مردم دین دار او را از صمیم دل دوستدار بوده اند و به سخنانش گوش می دادند.

ص: 95

مرحوم میرلوحی اگر آن موقعیت بزرگ را نزد علمای آن عصر و مردم دین دار مسلمان شیعه ی فداکار نداشت کجا می توانست مردم پایتخت را از رفتن به زیارت قبر حافظ ابونعیم اصفهانی و یا قبر شیخ ابوالفتوح عجلی شافعی که به صورت امری سنتی در آمده بود، منع کند و آن را متروک سازد؟

مگر کار آسانی است در مقابل قدرت سلطنتی در پایتخت و در مقابل حوزه ی علمیه بزرگ اصفهان و علمای بسیار بزرگ آن زمان؟

اگر شخصیتش مورد قبول همه شخصیت های سلطنتی و درباری و علماء و مراجع عصر و دیگر مقام های نافذالامر نبود کجا می توانست در برابر اتباع ابو مسلم مروزی و پیروان تصوّف و فرقه های انحرافی دیگر به مخالفت قد علم کند و آن ها را رو به هزیمت نهاده و مغلوب کند.

از زمان محقق ثانی مرحوم شیخ علی بن عبد العالي الكركى رَحِمَهُ اللَّهُ (1) مبارزه با تصوّف و مبارزه با مرام اتباع ابو مسلم می شده است چنان چه از سخنان نویسنده یمعاصرش«حسن بیک رُملو»نقل شده مرحوم کرکی در قلع و قمع منکرات و انحرافات و آثار مبتدعین سخت کوشا بوده و در تحکیم آثار شرع در میان مردم مسلمان جدیت داشته و در ردّ صوفيه كتاب«مطاعن المجرمیه» را نوشته و شاگردش محمد بن اسحاق حموی در کتاب «انيس المؤمنين» (2) مشروحاً در انتقاد از ابومسلم، مذمت ها کرده و نقلیاتی در مذمت ابو مسلم از علماء بزرگ از جمله استادش شیخ کرکی آورده و در بطلان مرام اتباع ابو مسلم ادله و براهینی ذکر کرده و از آن جمله می گوید:

«... نواب خاتمة المجتهدين و رئيس المحققين در «مطاعن

ص: 96

المجرميّة» می فرماید که: ابو مسلم مروزی قهرمان ظالمی بود از جانب بنی عباس چنان چه حجاج بن یوسف ثقفی بود از جانب بنى اميّة». (1)

و از استادش مرحوم کرکی چنین نقل می کند:

«.... إعلم أنّ أبعد القصاص من الصدق والصواب و أقربهم بالعذاب و العقاب الذين هم يكذبون و يفترون على الباقر و آبائه علیهم السَّلَامُ في شأن أبي مسلم المروزى و هو رجل فاجر ملعون لم يكن من شيعة أئمتنا و لم يعترف بحقوقهم و كان من أشدّ مخالفيهم و القاصون الخارصون يبدلون أحواله و أخباره و يحرصون و يرغبون الجهال بمحبته و هم غافلون عن قوله تعالى: «ألا لعنة الله على الكاذبين» (2) .... الخ » (3)

با در نظر گرفتن مرجعیت عامۀ مرحوم کرکی و شیخ الاسلام بودن او که از قبل قدرت سلطنتی حکم او تنفیذ می شده و مردم به مرجعیت او معتقد بودند و علماء به دستور او تقدیس و ارج می نهادند - مع ذلک کله - از زمان محقق کرکی - مثلاً سنهٔ 930 - تا زمان مرحوم میرلوحی که مقابل این فرقه گرایی های باطله قد علم کرد، که زحمات آن همه علمای بزرگ به نتیجه ی نهایی نرسیده بود و مرحوم میرلوحی از جان و همه ی شخصیت و موجودیت خود گذشت و پیش افتاد و با تمام امکانات خود به مقابله برخاست و فتنه های آن ها را به طور محسوس خاموش کرد.

«...لهذا ملحدان شیعه ،نما در هر جا که بودند زبان به غیبت و

ص: 97

منقصت سيّد مذكور (1) می گشودند... اما همواره زبان صاحبان کمال و دوستان آل به جهت تسلّی آن سیّد فرخنده فال به مضمون این مقال ناطق بود :بیت:

مرنج زانکه بدی ،گفت دون بدگفتار

که بحر از دهن سگ نمیشود مردار

پس بسیاری از علما از برای تقویت دین و هدایت جاهلین فتاوی و رسائل و کتب مشتمله بر براهین و دلایل در طعن آن منبع رذائل یعنی ابو مسلم بد خصائل نوشتند... » (2)

***

«.... قصه خوانان از خدا بی خبر قصه در تعریف ابو مسلم مروزی ابتر بسته بودند... و عوام الناس را به آن سخنان دروغ، دوست و هوادار او گردانیده و اکثر علمای عصر را اطلاع بر اختراع ایشان ،نبود تا سیدی فاضل از متوطنان اصفهان «میرلوحی» نام که غایت صلابت داشت در دین و نهایت مهارت در اخبار ماضین و فقیر مکرّراً از حضرت سيّد المجتهدين (3) تعريف او شنیده ام، بر این معنی مطلع شده عوام را از دوستی ابومسلم منع کرد.... الخ.» (4)

***

«مؤلّف این کتاب گوید :که در سنّ طفولیت شبی از شب ها در خدمت عالم فاضل و متبحر کامل قاطع اطوار مبتدعين و اعرف

ص: 98

اهل زمان خود به آثار ائمه طاهرین - صلوات الله عليهم اجمعين - والد خود رَحِمَهُ اللَّهُ نشسته بودم که به تقریبی با اهل مجلس حرف سنیان به میان آمد و می فرمود که: سنّیان اکثر چیزها که خود قائلند که خوب است ترک می کنند و می گویند که: ما این ها را ترک می کنیم به سبب آن که رافضیان می کنند و به رغم ایشان ما از آن ها منع می کنیم و بعضی از چیزهایی را که ذکر شد بیان کرد در آن حال بر زبان من جاری شد که :رافضیان زنده اند پس خوب است که سنیان بمیرند به رغم ایشان والد این کمترین از این سخن به خنده آمده گفت که مثل این سخن از سید مرتضی رَحِمَهُ اللَّهُ نیز واقع شده، بعضی از اهل مجلس استفسار نمودند که آن بر چه وجه است؟

فرمود: که شیخ مفید رَحِمَهُ اللَّهُ که از بزرگان علمای امامیه است، شبی از شب ها در خواب می بیند که حضرت فاطمه زهرا - صلوات الله عليها - به خانه او آمده و دست حسنین علیهما السَّلَامُ را گرفته و به او خطاب کرد که فرزندان من را درس بگو و از علوم دینیه به ایشان تعلیم ،کن شیخ بزرگوار از خواب بیدار شده و در تحیر بوده که آیا تعبیر خواب چه باشد؟ و بقیه آن شب را به عبادت و طاعت حضرت

حق تعالی می گذراند و بعد از نماز صبح زنی داخل خانه شیخ می شود و دست فرزند خود سیّد مرتضی و پسر دیگر خود سیّد رضی را گرفته نزدیک شیخ می آید و می گوید ای شیخ طایفه شیعه این دو طفل ،سیّداند امیدوارم که از برای خدا و از جهت خشنودی جد ايشان حضرت مصطفى صَلَّى اللهُ عَلَيْهِ و آله و سلم شما ایشان را تعلیم مسائل دینی کنی و از علوم دینیه ایشان را بهره مند گردانی

ص: 99

شیخ بزرگوار این امر را تعبیر خواب خود دانسته و قبول می فرماید ،و ایشان را در پهلوی خودش می نشاند و همین که ساعتی می شود،بعضی از علمای نواصب داخل آن خانه می شوند و با شیخ بزرگوار از در مباحثه در می آیند تا سخن به این جا می رسد که شیخ می گویند که: شما قائلید که صلوات بر محمّد و آل محمد صَلَى اللَّهُ عَلَيَّه وَ آلِهِ وَ سَلَّمَ فرستادن جایز است؟ می گویند:بلی.

شیخ می فرماید که: پس به چه دلیل از آن منع می کنید؟ و اکتفا به ذکر آن حضرت نموده و نام آل آن حضرت را در صلوات نمی برید؟ ایشان در جواب می گویند که به رغم رفضه، چون رافضیان صلوات بر آلِ آن حضرت می فرستند ما به رغم ایشان ترک می کنیم.

سیّد مرتضی در پهلوی شیخ به سخن در آمده، می فرماید که «الروافض احياء» یعنی رافضیان زنده اند، یعنی: اگر شما به رغم آن ها کار می کنید پس بمیرید، پس اهل مجلس می خندند و آن چند نفر از علمای نواصب ذلیل و خوار شدند و منفعل و شرمسار گردیده خاموش گشتند....» (1)

در این نقل فوق می بینید از یک سو مرحوم میرلوحی «قاطع اطوار مبتدعین و اعرف اهل زمان خود به آثار ائمه طاهرين - صلوات الله علیهم »ذکر شده است و از سوی دیگر در مجلس خود چگونه در ابطال مخالفین ولایت حضرت امیرالمؤمنین و ائمه طاهرين - صلوات الله عليهم - و بیان انحرافات آن ها کوشا بوده است و از سوی دیگر مردم اصفهان به ضیافت او در مجلس خصوصی پذیرای سخنان ارشادی او از صمیم دل بوده اند که این گوشهٔ نقل ،از آن حکایت می کند.

ص: 100

روح ولایت و علاقمندی مرحوم میرلوحی به ائمه طاهرين صلوات الله عليهم یکی از خصایص مرحوم میرلوحی شدّت ولایت و علاقمندی و شناخت و معرفت او به مقام معصومين - صلوات الله علیهم اجمعین - می باشد.

این خصیصه را به طور وضوح از چند گوشه از جوانب حیاتی او می توان به آسانی به دست آورد:

1 -فعالیت هایی که در راه احیاء مآثر تشیع در زمان حیاتش داشته.

2 - شدت او در برابر مخالفین که در نقلیات گذشته گوشه هایی از آن ذکر شد.

3- تألیف دو کتاب «اربعین»یکی به نام«زاد العقبي في مناقب الائمة الأوصياء علیهم السَّلَامُ »و دیگری به نام «کفایة المهتدى في معرفة المهدى علیه السَّلَامُ»

4- مقدمه ی طولانی در اوّل كفاية «المهتدی»در اثبات آن که حدیث مشهور بین خاصة و عامة :

«مَنْ حَفِظَ مِنْ أحاديثنا أَرْبَعِينَ حَديثاً بَعَثَهُ اللهُ يَوْمَ الْقِيمَةِ فَقيهاً عالِماً» (1)

که طبق آن جمع کثیری از فریقین کتاب اربعین نوشته اند، منظور از «اربعین حديثاً »احادیث در امر ولایت ائمه طاهرین علیهم السَّلَامُ است و حتی بعضی از ائمه اهل سنت آن را تأیید می کنند.

الى غير ذلک از نشانه های فرط شوق و محبت و علاقمندی او به پیامبر اکرم صلی الله علیه و آل و سلم و اهل بیت و ائمه اطهار - صلوات الله عليهم اجمعين - و بالأخره به عنوان شاخهٔ دیگری از شاخه های آن ایمان و تدیّن به جمیع ابعاد اسلام و قرآن و پیامبر است.

ص: 101

که مشرف به لقاء حضرت حجت - صلوات الله علیه - شده اند ذکر کرده.

چهارمین حکایت آن ،باب راجع به مرحوم میرلوحی رحمه الله می باشد،و این همان است که خود مرحوم میرلوحی به شکل رمزی (1) در کتاب «كفاية المهتدى» ذکر کرده است که هم گفته باشد و هم به صورت رسمی تصریح به شخص خود نکرده باشد.

«...راقم این «اربعین» می گوید: میانهٔ من و خدا که می شناسم دردمندی را که مکرّر آن حضرت را دیده و در بعضی از اوقات به مرضی مهلک گرفتار بوده که آن حضرت او را شفای کامل کرامت فرموده..» (2)

حکایات تشرف به لقاء آن بزرگوار را اکثر علمایی که درباره ی آن بزرگوار چیزی نوشته اند ذکر کرده اند مانند شیخ کلینی در«اصول کافی» و شیخ صدوق در«اکمال الدين» و شیخ نعمانی در کتاب «الغيبة»، و همچنین شیخ مفید در «ارشاد»و شیخ الطائفة طوسی در کتاب «الغیبة» و دیگران؛ و در «نجم الثاقب»عده زیادی ذکر شده، لکن در[ آن] میان کسی که مکرر [به خدمت] رسیده باشد و از برکات حضرتش استشفاء و استفاده کرده باشد کم نظیر و یا بی نظیر است.

البته جا دارد برای سید عالم با تقوایی که آن چنان فداکارانه در راه خدا و دین و ولايت ائمه طاهرين - صلوات الله عليهم - خالصانه و مخلصانه هستی خود را در طبق اخلاص فدا می کند آن بزرگوار که منبع کرم و صفا و وفا هستند او را مکرر به حضور بپذیرند و با الطاف خود، او را از امراض مهلکه شفا بخشد.

قبلاً دیدید کلماتی را در شرح حال مرحوم میرلوحی رحمه الله از نظر نبوغ فکری و

ص: 103

زحمات او در راه علوم دینی و آن اساتید برجسته در فقه و حدیث و علوم عقلی و ریاضی و طبیعی و فلکی و نجومی و آن که او را از درجه یک فلاسفه زمان خود هم ردیف استادش ثالث المعلمین میرداماد و هم درسش مرحوم صدرالمتألهين ذكر کرده اند ولی مرحوم میرلوحی همۀ آن عناوین و سرمایه های علمی و فلسفی را به یک سو [انداخته] و خود را در راه تبلیغ دین و احیاء آثار و مآثر و ارکان مذهب حقه شیعه و جلوگیری از بدعت ها و انحرافات گروهک های فاسده مفسده و نوشتن کتاب هایی که اهداف ولایت و امامت ائمه طاهرین - صلوات الله عليهم - را زنده می کند، [به مخاطره می اندازد] و از حاصل عمر خود پس از آن همه پیشرفت و ترقیات علمی به همین بسنده کند.

این است که گفتیم جا دارد امام زمان علیه السَّلَامُ آن خالص مخلص را مکرر به حضور پذیرفته و از امراض مهلکه شفایش کرامت کنند.

در آینده انشاء الله قسمت دیگری از مصائب و مشکلاتی که مرحوم میرلوحی در راه احیاء دین و مذهب چشید و کشید از قلم علمای معاصرش ذکر می کنیم تا مطلب روشن تر شود.

آمیختن خود با فرقه ای از متصوّفه به نام زراقیه در صدد موضع گیری اجتماعی و جاگیری (1) در جامعه بودند، مرحوم میرلوحی در این میان کمر همت بسته و در مبارزه با همۀ آن گروه ها نهایت کوشش از خود نشان داد و نه تنها خودش بلکه دیگر علمای عصر را نیز هم دست خود کرده و جمعاً توانستند بر همه غالب شوند و ابطال آن سه دسته دیگر را روشن کنند، و واضح است همۀ آن گروه ها و لو این که حقیقت برای آن ها واضح و مبرهن شود ولی تعصبات فرقه گرایی ها به این زودی خاموش نخواهد شد و در نتیجه دست از کینه توزی بر نمی دارند و دشمنی خود را به شکل های مرموز پیاده می کنند.

و مرحوم میرلوحی از این دشمنی های متراکم نه تنها مادام الحيات بلکه بعد الممات نیز آسوده نبود و نشد، چنان چه قبلاً از سخنان علمای معاصرش ذکر شد و بعداً هم قسمتی دیگر انشاء الله ذکر می کنیم.

بنابر این خفاء ابعاد شخصیت او که دچار چنین طوفان هایی شده بود، یک امر طبیعی است که حتی ترجمه نویسان حال علماء از شرح حال او خودداری کنند، مبادا دچار دشمنی های دشمنان آن مرحوم شوند.

از این رو ما برای بیان و روشن کردن هر یک از ابعاد و جوانب تاریخش کاملاً به زحمت بودیم و تهیه آن کار آسانی نبود و از آن جمله پیدا کردن تألیفات و آثار قلمی ،ایشان اضافه بر این که وسائل کافی از کتابخانه ی مجهز و غیره نیز در اختیار نداشتیم ولی با همۀ این مشکلات تا این مقدار موفق شدیم.

آثار قلمی ایشان که تاکنون اطلاع از آن پیدا شده و لو به عین آن دست نیافته ایم از این قرار است :

ص: 105

اوّل: «زاد العقبى فى مناقب الائمة والأوصياء»

این کتاب را خودش در اوّل «كفاية المهتدی» نام برده است، که قبل از آن نوشته بوده، و مشتمل بر چهل حدیث در مناقب ائمه طاهرین - صلوات الله عليهم اجمعين - است بنابراین دو کتاب اربعین نوشته است اوّل به نام «زاد العقبی»، دوم به نام «كفاية المهتدی» که شرحش بعداً ذکر میشود و از نامگذاری به «زادالعقبی» (یعنی: توشه (آخرت) عقیده و علاقه و شدّت تمسک او به ائمه طاهرین علیهم السَّلَامُ را می توان تا حدودی به دست آورد.

البته ما تاکنون به نسخهٔ این کتاب دست نیافته ایم.

دوم :«رياض المؤمنين و حدائق المتقين »

مرحوم میرلوحی در «کفایة المهتدی»در چندین موضع به کتابش «ریاض المؤمنين و حدائق المتقین»ارجاع می دهد [برای نمونه می توان به موارد زیر اشاره کرد :]

1- در آخر شرح حدیث یازدهم چنین نوشته:

«... مؤلّف گوید :که حکایات جندل و سبب آمدن او از خیبر و جنگ های او در موضع صفین و غیر آن با مخالفین طولی دارد، هر که خواهد که اطلاع یابد به «تاریخ کبیر» ثقفی رَحِمَهُ اللَّهُ رجوع نماید، و اگر بر آن دست نیابد کتاب«ریاض المؤمنين و حدایق المتقین» را که از مؤلّفات این کمترین است مطالعه فرماید.. » (1)

2- در شرح حدیث دوازدهم می رسد به این جا که می گوید :

«... جامع این «اربعین» گوید :این همان معنی است که این کمترین در کتاب «ریاض المؤمنین »ذکر کرده که هر کار و مهمی که

ص: 106

پیغمبر صَلَّى اللهُ عَلَيْهِ و آله و سلم به آن قیام می فرماید امام نیز به آن قیام می نماید» (1)

3-در آخر شرح حدیث سی و هشتم چنین فرموده است:

«هر علامتی را از این علامات شرحی است طولانی و این مختصر را گنجایش آن شروح ،نیست اگر کسی خواهد که استیفای آن نماید باید که به کتاب «رياض المؤمنين و حدایق المتقین» که در حداثت ،سنّ این کمترین تألیف نموده رجوع نماید » (2)

مرحوم میر محمد هادی فرزند مرحوم میرلوحی در کتاب «اصول العقائد » [وقتی می رسد] به احوال حضرت مهدی -عجل الله تعالى فرجه الشریف - از جمله از طرق عامه کتاب «اربعین» حافظ ابونعیم اصفهانی که درباره آن حضرت تماماً اكتفاء به ترجمه ی اصل این چهل حدیث نموده و در ذیل حدیث چهلم که می رسد، چنین نوشته است.

«.... چون تأویل این حدیث خالی از طول نیست حواله آن به کتاب «رياض المؤمنين و حدائق المتقين»است که والد این کمترین رَحِمَهُ اللَّهُ نوشته » (3)

از حواله هایی که خود مؤلّف و یا فرزندش به این کتاب داده اند معلوم می شود کتابی بزرگ و شاید در تاریخ چهارده معصوم علیهم السَّلَامُ بوده است که با این که مطالعاتی در فهرست قسمتی از کتابخانه های بزرگ کرده ایم مانند کتابخانه ی آستان قدس و کتابخانه ی مسجد گوهرشاد و کتابخانه ی وزیری یزد و کتابخانه ی آقای مرعشی در قم و غیر ذلک [ولی] هنوز به آن دست نیافته ایم.

ص: 107

در فهرست کتب خطی کتابخانه ی وزیری ،یزد نام این کتاب را ذکر کرده و چنین نوشته است.

«رياض المؤمنين و حدائق المتقین» از میرلوحی سیّد محمّد بن محمد موسوی حسینی مطهر نقیبی سبزواری سپاهانی (معاصر مجلسی ها ).

آغاز: بسمله، الحمد لله الذي قدّس قلوب أوليائه عن التوجه الى ما سواه ليكونوا بذلك من الواصلين... الخ.

انجام موجود: «و قلت له، والله يابن رسول الله ... إلى ... بحبكم و طاعتكم و أنّى لأرجو أن يسعدنى في حياتي و مماتي...... » (1)

و ما در سفری که به یزد داشتیم، ضمن دیدار از این کتابخانه ی ارزشمند و توجه به مقام ارجمند مؤسس آن مرحوم سید علی محمد وزیری رَحِمَهُ اللَّهُ و اهداء دوره پنج مجلّدی فهرست مخطوطات به این جانب توسط دانشمند محترم جناب آقای ،انتظاری و بررسی قسمتی از کتب خطی نفیس و زیارت مخزن مخطوطات به راهنمایی جناب آقای فائزی و مطالعهٔ یک نسخه از کتاب «کفایة المهتدی» که در آن جا بود، این کتاب «رياض المؤمنين و حدائق المتقین» را نیز بررسی کردیم، که یک نسخهٔ تصویری هم برای ما توسط کتابخانه آستان قدس که کتابخانه ی وزیری تحت نظر آن است فرستادند که اکنون موجود است ولی مع الأسف این کتاب «شرح صحیفه ی سجادیه» فارسی مرحوم مجلسی اوّل است چنان چه در اولش نوشته و مورد توجه نویسنده ی فهرست قرار نگرفته.

در این جا دو نکته مورد توجه است :

1- وجه این که نویسندهٔ فهرست آن را به نام مرحوم میرلوحی نامگذاری کرده،

ص: 108

ظاهراً آن را اقتباس از «الذریعه» مرحوم حاج آقا بزرگ تهرانی نموده، چنان چه کیفیت بیان نام مؤلّف را مطابق «الذریعه» گفته که گواهی می دهد چون دیده پشت کتاب نام آن را «ریاض المؤمنین و حدائق المتقین» نوشته مراجعه به «الذریعه» کرده و نام مؤلف را از آن جا برداشت کرده البته در صفحه ی چهارم نوشته است:

«.. و نامیدم او را به «رياض المؤمنين و حدائق المتقين و فقه الصالحین»انشاء الله که معنی او با لفظ او موافق گردد »

نویسنده ی فهرست اگر تا چهار صفحه ی اول این کتاب را خوانده بود، هم نام مؤلف و هم نام کتاب را می دید و تحقیق بیشتری می کرد.

2- ما وقتی مراجعه به کتبی که مؤلفات مرحوم مجلسی را ذکر کرده نمودیم،

مانند:«ریاض العلماء» و «الذریعه» و «روضات» و «الکنی و الالقاب و اعیان الشیعه» و غیره، همه دو شرح عربی و فارسی بر «صحیفه» به طور ناقص از آن بزرگوار یاد کرده اند ولی هیچ کدام این نام را «ریاض المؤمنين و حدائق المتقین» ذکر نکرده اند، و از سوی دیگر اتفاق ذهن دو نویسنده ی معاصر در نامگذاری کتاب خود به یک نام بدون کم و زیاد امری است بسیار بعید.

روی این حساب ها و حساب آن که دشمنان مرحوم میرلوحی در کتابش «كفاية المهتدی» تصرفات خائنانه ای کرده اند( چنان چه به طور مستدل بعداً انشاء الله تعالى ذکر می کنیم) و بیشتر در این خیانت ها سعی کرده اند به نام مرحوم میرلوحی به سوی مجلسیین قَدَّسَ سِرَّهُمْ سنگ اندازی کنند و به اصطلاح با یک تیر به سوی دو نشان هدف گیری کنند، هم شخصیت مرحوم میرلوحی را سبک و موهون کنند و هم از بیان او، آن دو بزرگوار را

با در نظر گرفتن مطالب ،فوق حدس قوی می رود که این نام را در«شرح صحيفه ی» مرحوم مجلسی آن دشمنان درج کرده باشند که درج این نام در «شرح

ص: 109

صحيفه ی »مجلسی رَحِمَهُ اللَّهُ کار دشمنان او باشد.

بلی مرحوم مجلسی رَحِمَهُ اللَّهُ دو شرح برای «من لا يحضره الفقیه» نوشته یک-ی ب-ه فارسی و نام گذاشته آن را به «لوامع صاحبقرانی»به نام شاه عباس کبیر و دیگر به عربی و چنین نوشته:

«... و سمّيته ب-«روضة المتقين في شرح أخبار الأئمة المعصومين علیهم السَّلَامُ» و ألتمس منهم إن عثروا على ما لا يوافق أفهامهم أن لا يبادروا بالرد والإنكار و ان اطلعوا بعد الغور على فساد في العبارة أو المعنى أن يصلحوا الله تعالى و يمنّوا على الفقير، فليس المعصوم الا من عصمه الله تعالى من أنبيائه و أوصيائه و ملائكته و ما التوفيق الا بالله و هو حسبی و نعم الوكيل» (1)

و در شرح فارسی «صحیفه» نیز مشابه آن آمده :

«.... و نامیدم او را به «ریاض المؤمنين و حدائق المتقين و فقه الصالحين» انشاء الله که معنی او با لفظ او موافق گردد، بالنبی و عترته المعصومين علیهم السَّلَامُ، ملتمس از اصحاب یقین آن است که اگر بر زلّتی مطلع گردند آن را به قلم عفو به اصلاح آورند، فلیس المعصوم الا من عصمه الله تعالى من أنبيائه و أوليائه» (2)

و شاید بتوان شاهد دیگر بر این که جملات ،فوق نامگذاری از مرحوم مجلسی نیست، آن که دأب مرحوم مجلسی در این شرح بر تجلیل زیاد است هنگام نام بردن از پیغمبر و ائمه طاهرین - صلوات الله عليهم اجمعين - مثلاً هنگامی که اخبار وارده در فضیلت دعا از آن بزرگواران را نقل می کند چنین می نویسد:

ص: 110

«... و امّا الأخبار الواردة عن الأئمة الأطهار - صلوات الله عليهم أجمعين - فعن أمير المؤمنين و امام المتقين و يعسوب الدين، أسد الله الغالب، على بن أبي طالب - صلوات الله عليه - أنّه قال... الخ» (1)

***

«... و عن رابع الائمة و كاشف الغمّة و زین الساجدين و امام العابدين و المبرّى من كلّ شين على بن الحسين - صلوات الله عليهما - أنّه كان يقول...الخ»

***

«و عن خامس الائمة الأبرار و باقر علوم الجبار، و نور حدقة اولى الأبصار، أبي جعفر محمد بن على بن الحسين - صلوات الله عليهم - أنّه قال...الخ »

و هكذا تا آخر کتاب.

ولی در آن عبارت که نامگذاری کتاب را به «ریاض المؤمنين و حدائق المتقين» ذکر کرده در دو جا نام آن بزرگواران را بدون تشریفات و بدون صلوات ذکر کرده: در یک جا «بالنبی و عترته المعصومین»، و جای دیگر: «الاً من عصمه الله تعالى من أنبيائه و أوليائه» که با دأب مرحوم مجلسی در این کتاب وفق نمی دهد و نشانه تدخل است. کتاب «رياض المؤمنين و حدائق المتقین» از مرحوم میرلوحی هم در کتاب «كفاية المهتدی» و هم در کتاب «اصول العقائد »مکرراً به آن حواله شده و ثابت می کند که یکی از کتاب های تألیفی مرحوم میرلوحی بوده، که دشمنانش چنان آن را نابود کرده اند که اکنون نشانی از آن در دست نیست و حتی کتاب «شرح صحیفۀ »مرحوم مجلسی را بدان نامگذاری کرده اند تا عملاً نشان تخطئه وجود چنین کتابی از مرحوم

ص: 111

میرلوحی در طول تاریخ باشد و اثر چنین کتابی را از مرحوم میرلوحی محو کنند و ضمناً طرف او را مرحوم مجلسی قرار دهند.

در زمان این دو عالم معاصر (مرحوم میرلوحی و مرحوم مجلسی اوّل) دشمنی های سختی با آن ها شده که راجع به مرحوم میرلوحی قسمتی قبلاً نقل و قسمتی هم انشاء الله بعداً می آید.

و راجع به مرحوم مجلسی اوّل نیز از نسبت های تصوّف که در کتاب های«سلوة الشيعة» (1) و «توضيح المشربين و تنقیح المذهبين » (2) و غیر ذلک ذکر شده. و همچنین از آن چه فرزند بزرگوارش مرحوم علامه مجلسی دوم در «رساله اعتقادیه» فرموده:

«... و إيّاك أن تظنّ بالوالد العلامة - نوّر الله ضريحه - أنّه كان من الصوفية و يعتقد مسالكهم... الخ »

معلوم می شود و لیکن دربارهٔ مرحوم مجلسی ،اوّل اعمال دشمنان تحت تأثیر شخصیت خودش در دستگاه سلطنتی و فرزند عالی قدرش و شیخ الاسلامی خودش و هم فرزندش و مقام امام جمعه هم خودش و هم فرزندش و هم اعقابش تا اواخر سلطنت قاجار قرار گرفته آن دشمنی ها تا حدود بسیاری عقیم شد ولی دربارهٔ مرحوم میرلوحی هنوز آثارش در تاریک کردن تاریخ آن بزرگوار مانده که محتاج به زدودن است و ما به قدر امکان در روشن کردن حقائق می کوشیم بتوفيق من الله - انشاء الله تعالى .

سوم: «كفاية المهتدى في معرفة المهدى علیه السَّلَامُ»

این کتاب که به نام «اربعین» مرحوم میرلوحی نیز گفته می شود، دومین اربعینی است که ایشان تألیف کرده است و در کتاب«اصول العقائد و جوامع الفوائد »

ص: 112

فرزندشان مرحوم میر محمد هادی از آن نام برده است.

یک جا به نام «اربعین» و جای دیگر به نام «كفاية المهتدى».

«در این که آن سیصد و سیزده تن از کجایند -یعنی: یاران اوّلی حضرت مهدی علیه السَّلَامُ - روایات مختلفه واقع شده و آن چه والد این کمترین رَحِمَهُ اللَّهُ در کتاب اربعینی که تألیف کرده ذکر نموده بر این وجه است... » (1)

***

«و اکنون این لمعه را به اتمام می رساند به نقل حدیثی که در باب اشراط الساعة واقع است و والد این حقیر در کتاب «کفایة المهتدى في معرفة المهدی»ایراد آن نموده... الخ» (2)

از این کتاب تاکنون به چند نسخه دست یافته ایم بدین قرار:

1- نسخه ی کتابخانه ی مجلس شورا که دانشمند محترم جناب آقای عبدالحسین حائری - دامت برکاته - یک نسخه تصویری از آن برای ما فرستادند، در آخر این نسخه چنین است:

«تمّ هذا المختصر الموسوم ب-«كفاية المهتدى في معرفة المهدى» و الحمد لله على إتمامه، وصلّى الله على محمّد و آله و سلّم تسليماً كثيراً، والسّلام على من اتبع الهدى.

قد فرغ كتابته في يوم السبت من عشر الثالث من شهر الحادى عشر في سنة الإحدى من عشر الثانى من مائة الثانية بعد الإلف الأوّل من الهجرة النبوية المصطفوية - صلوات الله عليه و على آله - مطابق اورى ئيل التركي أرجو أن أكون شريكاً في ثواب قاریها و

ص: 113

سامعها و من اعتقد بها»

و در دفتر کتابخانه به شمار 14724/ 833 ثبت شده و مهر کتابخانه ی مجدالدین پشت کتاب زده شده و همچنین مهر دیگر به نام محمد باقر بن محمد تقی الموسوی و در کنار آن نوشته «شفتی» یعنی :همان حجة الاسلام شفتی که معلوم می شود قبلاً در کتابخانه ایشان بوده و همچنین مهر دیگری به نام محمد ابراهیم بن محمد حسن و چند مهر دیگر ،بنابراین کتابتِ این نسخه ی در سنه 1111 می باشد که فرزندشان مرحوم میر محمد هادی زنده بوده است.

2- نسخهٔ کتابخانه ی دانشگاه تهران به شمارهٔ 616 که یک نسخه تصویری از آن برای ما فرستادند و این نسخه از کتب خطی است که مرحوم سید محمد مشکوة از اساتید دانشگاه تهران از کتابخانه ی خود به کتابخانه ی دانشگاه اهداء کرده و قبلاً از کتابخانه ی مجدالدین تهیه کرده بوده.

در آخر این نسخه چنین نوشته :

«تمّ هذا المختصر الموسوم ب-«كفاية المهتدى في معرفة المهدى» و الحمد لله على إتمامه، وصلّى الله على محمّد و آله و سلّم تسليماً كثيراً. والسّلام على من اتبع الهدى.

تم الكتاب بعون الملك الوهاب على يد الفقير الحقير المحتاج إلى رحمة ربّه الغنى ابن شیخ عبدالجواد الکاظمی، محمد مؤمن، في سنة ثلث و ثمانين و الف من الهجرة النبوية و صلى الله على محمّد و آله أجمعين»

در «الذریعة» چنین نوشته شده است :

«و رأيت نسخة منه بخط محمّد مؤمن بن الشيخ عبدالجواد، كتبها

ص: 114

في عصر المصنّف و فرغ منها في سابع ربيع الثاني سنة 1085» (1)

از این عبارت معلوم میشود یک نسخه ی دیگر همین کاتب با خصوصیاتِ مذکوره در «الذریعة» از این کتاب نوشته که مغایر با این نسخه است ولی آدرس آن را

در «الذریعة» ذکر نکرده است بنابراین نسخۀ مذبور نیز که در سنه 1083 نوشته شده در زمان حیات فرزند مؤلف نوشته شده و مرحوم حاج آقا بزرگ تهرانی رَحِمَهُ اللَّهُ که از جملاتی که در بعضی نسخ این کتاب که بعداً روی آن سخنانی بیاید انشاء الله، فرموده که در سنهٔ 1083 مؤلّف زنده بوده که بنابر آن این نسخه باید زمان مؤلف نوشته شده ،باشد لکن این سخن کاملاً مورد خدشه است.

بالای صفحهٔ اوّل این نسخه نوشته شده :

«قد وهبت هذا الكتاب السيّد حسين الموسوى الكمرهى على يد الحقير الأفقر ابن عبد الكريم على اكبر الخوراسكاني الإصفهاني »

3- نسخه ای است که( چنان چه از افراد بیت و خانواده شنیده شده) مرحوم ،عمو آية الله آقا سید محمد باقر درچه ای - رضوان الله علیه - با جستجویی به وسیلهٔ بعضی، در قصبات اصفهان پیدا کرده و خریداری نموده بودند و حسب آن چه در حواشی آن نوشته شده دستور بررسی و تصحیح آن را به آقای میرزا جلال الدین همایی که آن زمان شاگرد ایشان بوده می دهند و سپس دستور نوشتن یک نسخۀ خوش خط از آن را که ظاهراً در نظر داشته اند آن را چاپ کنند به یکی از خوشنویسان به نام میرزا الله قدسی می دهند.

این نسخه به فرزند ارشد آن مرحوم یعنی مرحوم آقای سید ابو العلى رَحِمَهُ اللَّهُ و سپس به یکی از دختران او و به وسیله شوهرش به کتابخانه الزهراء علیهما السَّلَامُ در اصفهان منتقل شده که اکنون در آن جا است.

ص: 115

از این نسخه نیز یک نسخه زیراکس گرفته شده و اکنون نزد ما است.

در این نسخه نامی از کاتب و تاریخ استنساخ و کتابت نیست، بلکه فقط مانند دو نسخه ی قبلی در آخر چنین نوشته:

«تمّ هذا المختصر الموسوم ب-«كفاية المهتدى في معرفة المهدى» و الحمد لله على اتمامه و صلّى الله على محمّد و آله و سلّم تسليماً كثيراً، والسّلام على من اتبع الهدى »

بعضی حدس زده اند که این نسخه ی اصل و به خط مؤلّف باشد و حتی فکر کرده اند اطراف صفحات حواشی تصحیحی به خط مؤلّف باشد.

این حدس یکی از جهت آن است که نامی از کاتب و استنساخ و تاریخ آن ندارد و دیگر به جهت یک مهر در اولش و مشابه آن ،آخرش که گمان کرده اند مهر مؤلف می باشد و این مهر بزرگ و مدوّر و در آن چنین نوشته شده :

«لا اله الا الله الملك الحق المبين عبده میر محمد لوحى الحسيني الموسوى سنة 1084 »

و یک مهر دیگر بیضی نیز در دو جا در صفحه اولش زده شده به نام :

«عبده محمد حسن بن محمد الموسوى »

لكن هیچ یک دلیل نیست اما عدم ذکر کاتب و تاریخ ،کتابت این تنها عدم معارض است با بودن به خط مؤلّف نه دلیل آن یعنی اگر نام کاتب و تاریخ بود نمی توانست خط مؤلّف باشد و اکنون که نیست معارض احتمال بودن به خط مؤلف وجود ندارد ولیکن دلیل هم نمی شود زیرا ممکن است به خط دیگری بوده که نه نامش و نه تاریخ را نوشته همچنان که اگر خط مؤلف بود او هم نام خود و تاریخ آن را ننوشته.

و اما مهر موجود که یقیناً مهر مرحوم میرلوحی نیست، زیرا مهر آن مرحوم در

ص: 116

وقف نامه خانه اش موجود است و به شکل بیضی کوچک است و در آن نوشته است

«عبده لوحی الموسوی الحسینی 1037»

عکس

مُهر اصلی در اول وقفنامه روی اسم میرلوحی

مهر اصلی در وسط وقفنامه

مهر اصلی در اختتام وقفنامه

«لا اله الا الله الملك الحق المبين عبده میر محمد لوحى الحسينى الموسوى سنة 1084».

مُهر جعلی در اول و آخر

نسخه ی «كفاية المهتدى »كتابخانه الزهراء اصفهان

ص: 117

و قبلاً با دلائل متقن بسیار شرح دادیم و ثابت کردیم که نام ایشان همین بوده بنابراین مهر ساختگی ،است مانند نامی که در اوّل نسخ «كفاية المهتدى»ذكر شده است و این مهر عیناً به همان شکلی است که در اول کتاب از مؤلّف نام برده «میر محمد لوحى الحسینی الموسوی» اضافه بر این فقط نام پدر در کتاب هست که در مهر نیست.

و اما حواشی و تصحیح آن نیز دلیل از نسخهٔ مؤلف بودن نیست، چون هر کتابی چه به خط مؤلف و یا غیر او در مقام ،تصحیح چنین پیش آمدها را دارد که در حواشی اصلاحاتش را بنویسند علاوه بر این قسمتی از این حواشی اضافاتی است که نسخه های کتاب در این اضافات با هم متفاوت است و تماماً چیزهایی است که در تحامل بر مرحوم مجلسی رَحِمَهُ اللَّهُ اضافه شده و نشانه ی دیگری از تحریفات دشمنان است که بعداً انشاء الله بررسی بیشتری بر آن خواهیم داشت.

4- نسخه ای است که قبلاً هم به آن اشاره شد و آن همان است که مرحوم آیة الله سیّد محمّد باقر رَحِمَهُ اللَّهُ دستور استنساخ آن را به یک نفر خوشنویس به نام «حاج میرزا حبیب الله[ قدسی] خوشنویس »داده بودند از روی همین نسخۀ شمارۀ 3 البته مقابله و تصحیح کامل بر آن انجام نشده است و یک نسخهٔ زیراکس شده از آن نزد ما موجود و اصل آن در کتابخانه الزهراء علیهما السَّلَامُ در اصفهان می باشد. (1)

5- نسخۀ کتابخانه وزیری یزد و ما در سفری که برای دیدار کتابخانه ی مذکور رفتیم آن را دیدیم و بنا شده به توسط جناب حجة الاسلام آقای طالب الحق سرپرست کتابخانه ی آستان قدس نسخهٔ تصویری برای ما بفرستند ولی هنوز انجام نشده

ص: 118

در فهرست کتب مخطوطهٔ کتابخانه ی مزبور پس از ذکر مشخصات آغاز و انجام آن مانند نسخ دیگر می نویسد:

«... نسخ اسماعیل بن شاهقلی از دهم محرم سنه 1106... الخ »

این نسخه نیز در زمان حیات فرزندشان مرحوم میر محمد هادی سبزواری استنساخ شده است و خصوصیات بیشتری اگر داشته باشد موکول است به آن که بعداً بررسی کنیم تا بتوان بیان کرد.

6- نسخهٔ دانشکده ی الهیات مشهد مقدس (که نقل شده این نسخه مختصر و گزیده است) حال تا ببینیم آیا نسخۀ صحیح اصلی است یا نه چون حسب آن چه اشاره شد در نسخ این کتاب تحریفات بسیاری است که توسط دشمنان انجام شده و على کلّ حال بنا شده از این نسخه هم توسط دانشمند محترم استاد دانشکده الهیات مشهد آقای سید حسن میردامادی - ایده الله - نسخهٔ تصویری برای ما بفرستند تا بعداً بررسی بیشتری انجام گیرد.

7- نسخۀ کتابخانۀ مرحوم سید جلال الدین محدّث ارموی در تهران چنان چه فرزندشان در مقدّمة «انيس المؤمنين» نوشته است و خصوصیات بیشتری از این نسخه فعلاً در دست نیست.

8- نسخهٔ کتابخانه مدرسۀ مرحوم آیة الله آقای حاج آقا حسین بروجردی رضوان الله علیه - در نجف اشرف چنان چه در «الذریعة» ذکر کرده است و چنین می نویسد:

«.... و يظهر من أثنائه أنّه شرع فيه فى سنة 1081 و فرغ منه في سنة 1083 ، و يوجد بهذه الخصوصيات فى موقوفة مدرسة السيد البروجردي في النجف... »

ص: 119

9- نسخه ای که در «الذریعة» می نویسد که موجود است در کتابخانه ی سید آقا بن سيد اسدالله بن السيد حجة الاسلام اصفهانی (یعنی نوه مرحوم حجة الاسلام شفتی رَحِمَهُ اللَّهُ ) (1)

10- نسخه ی کتابخانه ی مرحوم حاجی نوری رَحِمَهُ اللَّهُ چنان چه در «نجم الثاقب» است و نوشته تاریخ نسخهٔ حقیر سنۀ 1085 است. (2)

در «نجم الثاقب»از این کتاب نقلیات بسیاری دارد و هچنین مرحوم محدّث نوری در کتب دیگرش مانند «مستدرک» و «فیض قدسی» و غیر هما از این کتاب و مؤلّفش یاد کرده

نسخ دیگری از این کتاب نیز نقل شده که در کتابخانه های شخصی بعضی از اولاد مرحوم صاحب «روضات» رَحِمَهُ اللَّهُ وجود دارد که تا کنون از خصوصیات آن ها بی اطلاع هستیم.

چهارم: «اعلام المحبّین »

نسخه ای از این کتاب در کتابخانه ی مجلس (3) [به خط] ابن یوسف شیرازی (4)موجود است.

پنجم: «تنبيه الغافلین »

این دو رساله گفته شده در ردّ صوفیه است ولی هنوز اثری از آن ها به دست نیامده است.

ششم: «ادراء العاقلين و اخزاء المجانين »

از این رساله در ذیل حدیث هفدهم كتاب «كفاية المهتدی» یاد کرده و در

ص: 120

کتابخانه مرحوم مرعشی در قم به شمارهٔ 389 موجود است. (1)

***

محمد هادی فرزند مرحوم میرلوحی در رساله ای که در مسئلۀ غنا مرحوم میر نوشته است و فعلاً نسخهٔ تصویری آن را از کتابخانه مجلس در دست داریم چنین نوشته است :

« ... این بود که والد این بی بضاعت رَحِمَهُ اللَّهُ در رساله ها و کتاب های خود در باب غناء به دو سه کلمه اختصار می نمود و اکثر اوقات همین قدر می فرمود که در حرمت غناء خلافی نیست» (2)

از این عبارت بر می آید مرحوم میرلوحی رساله ها و کتاب هایی تألیف کرده بوده که در مسئله غناء به دو سه کلمه در آن ها اکتفاء کرده بوده ولی آن کتاب ها و رساله ها چه بوده؟ اکنون اطلاعی از آن ها نداریم و شاید بعداً بدان دست یابیم، انشاء الله، چنان چه چیزهایی تا کنون در تاریخ ایشان یافته ایم که قبلاً نمی دانستیم

عکس

قسمت اول وقف نامه: در بر گیر نهد مُهر مرحوم میرلوحی

ص: 121

ص: 122

عکس

صفحه اول «کفایة المهتدی» نسخه کتابخانه الزهراء اصفهان با مُهر جعلی

ص: 123

ص: 124

عکس

کل وقفنامه ممهور به مُهر علماء زمان میرلوحی

و بعد از او تا زمان مرحوم آیة الله العظمی آقا سید مهدی درچه ای

ص: 125

عکس

دو دست نوشته پشت و ظهر وقفنامه

ص: 126

ص: 127

ص: 128

مسائل فقهی دانسته اند و در غیر آن پذیرفتن عقلی را عمده به حساب آورده اند.

مؤلّف محترم دربارۀ اسناد این احادیث توجه خاصی مبذول داشته و در موارد تعارض با احادیث غیر صحیحه جانب احادیث صحیحه را ترجیح داده است و غیر صحیح را کنار گذاشته.

البتّه تعبّد به خبر واحد در مسائل اعتقادی اگر چه حدیث صحیح هم باشد روا نیست چون مسئله اعتقادی باید پذیرای عقل باشد تا بدان معتقد شد و تعبّد شرعی صرفاً نمی تواند پذیرش عقلی را درست کند ولیکن صحت سند که موجب اطمینان صدور از ائمه طاهرین علیهم السلام است با علم به این که آن بزرگواران صد در صد حقیقت گو و فرمایشات شان حاکی از واقعیات است راهی هموار و ایمن برای کشف و یا کمک کشف در امور اعتقادی خواهد بود و لذا بیشتر انحرافات اعتقادی از طریق راویان ضعيف القاء شده است و موجب بعضی سلیقه های عامیانه بین مردم سلمان گردیده است.

3- [مؤلّف محترم] از نظر متن و معنای حدیث نیز صحت آن را در نظر گرفته است و احادیثی که از نظر معنی ناصحیح یا متزلزل و یا مشتمل بر بعضی مطالب که با آن چه ثابت شده است از قرآن و یا از احادیث مسلّم الصدور در حد زیادی معارض ،است آن ها را کنار گذاشته مثلاً در بعضی از احایث نسبت گناه و معصیت به ملائکه داده شده در صورتی که در قرآن صریحاً آن ها را مبرا از گناه کرده :

﴿بَلْ عِبَادٌ مُكْرَمُونَ لا يَعْصُونَ اللَّهَ مَا أَمَرَهُمْ وَ يَفْعَلُونَ مَا يُؤْمَرُونَ﴾ (1)

آن احادیث را مردود دانسته چون در روایات نیز وارد شده که :مخالف قرآن نمی گوییم و آن چه برای شما از ما مخالف قرآن نقل شد، نپذیرید.

ص: 130

و یا مثلاً در احادیث بسیار رسیده که برای ظهور حضرت مهدی - عليه الصلوة و السّلام - تعیین وقت نیست و تنها خدا می داند و مانند قیامت است که برای مردم بغتةً ظاهر می شود و تنها علائم آن ذکر شده در مقابل بعضی از روایات که تعیین وقت و زمان می کند را مردود دانسته.

4- یکی دیگر از مزایای بزرگ این کتاب آن که از سه کتاب ارزشمندِ قدمای علماء اماميه نقل حدیث می کند که بعضی در زمان حضرت ثامن الائمه على بن موسیٰ الرّضا - صلوات الله عليه - تا زمان حضرت ولی عصر - صلوات الله علیه - و بعضی در زمان غیبت صغری و بعضی نزدیک به آن می زیسته اند و هر سه از برجستگان دانشمندان شیعه می باشند.

اوّل: شیخ عالم کامل فقیه جلیل عابد زاهد ثقه، و متكلّم كبير، ابو محمد ف-ض-ل بن شاذان بن خليل - رضوان الله علیه - (1) ایشان حسب آن چه نجاشی رَحِمَهُ اللَّهُ نقل کرده است

(چنان چه در «الذریعة» نیز ذکر شده) (2) دارای یکصد و هشتاد (180) تألیف بوده است، (3) در«رجال شیخ نجاشی» چنین است:

«الفضل بن شاذان بن الخليل ابو محمّد الازدى النيشابوري كان أبوه من أصحاب يونس و روى عن أبي جعفر الثاني علیه السَّلَامُ ايضاً و كان ثقة، أحد أصحابنا الفقهاء و المتكلّمين و له جلالة في هذه الطائفة و هو في قدره أشهر من أن يصفه و ذكر الكنجى أنّه صنّف مأة و ثمانين كتاباً (4)

و سپس قسمتی از کتب او را که به نظر نجاشی رسیده ذکر می کند که از آن جمله یکی کتاب «اثبات الرجعة»و دیگری کتاب «الرجعة» است.

ص: 131

مرحوم حاج آقا بزرگ تهرانی در «الذریعة»، کتاب «الرجعة» را همان کتاب «الغيبة» دانسته و می گوید که نزد مرحوم میرلوحی بوده و از آن در کتابش به نام «کفایة المهتدی» نقل احادیث کرده . (1)

در صورتی که مرحوم میرلوحی رَحِمَهُ اللَّهُ در اولین حدیث این کتاب (که ظاهراً اوّلین حدیث کتاب فضل بن شاذان نیز بوده چنان چه مرحوم حاج آقا بزرگ درباره ی مختصر ،آن، تأليف: علی بن عبدالكريم بن عبدالحمید نیلی نجفی ذکر کرده )نقل می کند که اوّلین حدیث آن کتاب از محمد بن اسماعیل بن بزيع از حمّاد بن عیسی از ابراهیم بن عمر اليمانی از ابان بن ابی عیاش از سلیم بن قیس است ؛ (2) می گوید:

«... في كتابه الموسوم ب-(اثبات الرجعة)... »

بنابراین ظاهر آن است که آن چه مرحوم میرلوحی در این کتاب نقل می کند از همان کتاب ا«ثبات الرجعة» می باشد نه کتاب «الرجعة» و یا «كتاب الغيبة»، و على كلّ حال دست یابی به این کتاب که مرحوم میرلوحی احادیثش را نقل کرده برای دیگر علمای پس از او تاکنون مانند مرحوم مجلسی رَحِمَهُ اللَّهُ حاصل نشده چنان چه مرحوم حاجی نوری رَحِمَهُ اللَّهُ و مرحوم حاج آقا بزرگ تهرانی رَحِمَهُ اللَّهُ بدان تصریح کرده اند، ولی در «الذریعه »چنین می گوید :

«و قال الحاج ميرزا إبراهيم امين الواعظين الاصفهاني: أن نسخة منه موجودة عندى بإصفهان و لعله مختصر غيبته الآتي في الميم فراجعه» (3)

مرحوم میرلوحی در اربعین خود بیست و پنج حدیث را از همین کتاب فضل بن شاذان با سندهای بسیار معتبر و واسطه های کم تا برسد به امام معصوم علیه السَّلَامُ نقل

ص: 132

می کند و این غیر از احادیث بسیار دیگری است که در ذیل احادیث اصلی «اربعین» از فضل بن شاذان نقل کرده است.

کتاب دوّم از آن سه کتاب مسبوق الذکر که مرحوم میرلوحی در «کفایة المهتدی» از آن نقل می کند کتاب «الغيبة» سيد جليل ابي محمد حسن بن حمزة بن عبدالله بن محمد بن الحسن بن الحسين بن على السجاد زين العابدين - صلوات الله عليه - می باشد.

نجاشی بعد از ذکر او و نسبش (چنان چه ذکر کردیم) می گوید :

«ابو محمّد الطبرى يعرف بالمرعشى كان من اجلاء هذه الطائفة فقهائها، قدم بغداد و لقيه شيوخنا في سنة ست و خسمين و ثلث مأة (356) و مات فى سنة ثمان و خمسين و ثلث مأة «358»، له كتب

منها كتاب المبسوط و... كتاب الغيبة » (1)

در «الذریعة» می گوید :

«و كان عند الميرلوحي المعاصر للمولى محمّد باقر المجلسي، كما يظهر من نقله عنه و صرّح به في خاتمة المستدرک » (2)

مرحوم میرلوحی رَحِمَهُ اللَّهُ از چهل حديث «كفاية المهتدى» فقط حديث السادس و الثلاثون (36) آن را از این کتاب نقل می کند ولی در ذیل احادیث اصلی دیگر نیز از آن کتاب می آورد که شاید ان شاء الله بعداً ذکر کنیم.

کتاب سّوم از آن سه کتاب «الفرج الكبير في الغيبة»:

«الفرج الكبير في الغيبة للشيخ أبي عبدالله محمّد بن هبة الله بن جعفر الورّاق الطرابلسي تلميذ شيخ الطائفة، ذكره الشيخ منتجب الدين و هو كتاب كبير و كان عند الميرلوحي الموسوي

ص: 133

السبزواري المعاصر للمولى محمّد باقر المجلسي على ما صرّح به في «خاتمة المستدرك» و «النجم الثاقب» و غيرهما و الميرلوحي ينقل عنه في أربعينه الموسوم بكفاية المهتدى في أحوال المهدي علیه السَّلَامُ » (1)

در «ریاض العلماء» چنین نوشته است :

«الشيخ أبو عبدالله محمد بن هبة الله بن جعفر الوراق الطرابلسي، فقيه ثقة قرأ على الشيخ أبي جعفر الطوسي ك-تبه و تصانيفه و له تصانيف منها: «كتاب الزهد»، «كتاب النيّات»، «كتاب الفرج»، أخبرنا بها الفقيه أحمد بن محمد الشاهد العدل عنه قاله منتجب الدين.

و قال ابن شهر آشوب: أبو عبدالله محمد بن هبة الله الطرابلسي له «الواسطة بين النفي و الإثبات»، «ما لا يسع المكلّف إهماله»، «عمل يوم و ليلة»، «الزهرة في أحكام الحج و العمرة»، «الأنوار»، «الأصول»، «الفصول» و «المسائل الصيداوية»... انتهى.

أقول و قال بعض الفضلاء: إنّه قرأ على القاضي أبي القاسم بن برّاج و على الشيخ الطوسي و له تصانيف و مات في السابع و العشرين من صفر سنة أربع و ثمانين و أربعماة» (2)

مرحوم میرلوحی از این کتاب در غیر چهل حدیث اصلي «كفاية المهتدى »استفاده کرده و نقلیات از آن در ذیل بعضی از احادیث اصلی است.

***

اندراج این سه کتاب در «كفاية المهتدى» به اعتبار اهمیت اصل آن کتاب ها و اهمیت و شخصیت علمی و تقوایی و وثاقت نویسندگان آن ها و نبودن آن کتاب ها در

ص: 134

دسترس سایر علماء و مؤلفین موجب عظمت دیگری برای «کفایة المهتدی» شده، تا آن جا که مرحوم محدث نوری رَحِمَهُ اللَّهُ با ناخوشایندیش به خاطر بعضی مطالب تحریفی که در تحامل به مرحوم مجلسی رَحِمَهُ اللَّهُ در این کتاب ادخال شده، و بدون تحقیق کافی که فکر کرده این مطالب تحریفی و تحاملات از مؤلف آن است؛ مع ذلک این کتاب را یکی از مآخذ مهم قسمتی از مولفاتش مانند «نجم الثاقب» و غیره قرار داده و می گوید:

«این ها در دسترس مرحوم مجلسی نبوده و در «بحار الانوار» از آن ها استفاده نشده »

و این کمبود از کتب حدیث و امر ولایت خودش را با برداشت از کتاب «کفایة المهتدى »می خواهد جبران کند

شاید بتوان گفت جمع آوری و تألیف کتاب هایی مانند کتاب «اثبات الرجعة» فضل بن شاذان که از اصحاب حضرت جوادالائمه علیه السَّلَامُ و بلکه گفته شده از اصحاب

حضرت ثامن الائمة على بن موسی الرضا علیه السَّلَامُ نیز بوده در زمانی که حتی پدر حضرت مهدی (یعنی حضرت امام حسن عسکری علیه السَّلَامُ) هنوز متولد نشده بود و اخبار حضرت مهدی علیه السَّلَامُ را این مؤلّف جلیل القدر جمع آوری کرده، معجزه و نشانه یحقانیت این مطالب ،است همچنان که احادیث پیغمبر صَلَّى اللهُ عَلَيْهِ و آله و سلم راجع به ائمه دوازده گانه - صلوات الله عليهم - و خصوصیات آن ها و شخصیت آن ها و کیفیت شهادت و مدفن آن ها و دیگر خصوصیات که تماماً بعدها بعينه واقع شد، اخبار غیبیه و معجزه است.

یکی دیگر از کسانی که مرحوم میرلوحی در این کتاب از او نقل حدیث می کند و کتابش در دسترس نیست غیر از سه کتاب مذکور ؛ الشيخ الفقيه ابو الحسن محمد بن احمد بن علی بن الحسن بن شاذان القمی است.

ایشان کتابی جامع یکصد حدیث از طرق عامه در فضائل امیرالمؤمنین علیه السَّلَامُ و

ص: 135

ائمه طاهرين - صلوات الله عليهم - تألیف فرموده است که این کتاب نیز فعلاً در دسترس نیست و مؤلّفش از بزرگان قدمای علمای امامیه است که از شیخ صدوق روایت حدیث می کند و شیخ کراجكى ابو الفتح محمد بن علی بن عثمان صاحب «کنز الفوائد» (1) از او روایت حدیث می کند.

صاحب «ریاض العلماء» پس از ذکر نامش می گوید :

«فاضل جليل، له كتاب [في] مناقب امير المؤمنين علیه السَّلَامُ «مائة منقبة» من طريق العامة، روى عنه الكراجكي و يروي هو عن ابن بابویه و الكتاب المذكور عندنا»

سپس می گوید :

« و قال في فهرس «البحار»: هو استاد ابي الفتح الكراجكي و يثني عليه كثيراً في «كنزه»؛ و ذكره ابن شهر آشوب في «معالم العلماء»...انتهى » (2)

***

«کتاب» «الفضائل» للشيخ الفقيه محمّد بن احمد بن علي بن الحسن

بن شاذان القمّي ابن اخت جعفر بن قولویه و هو الموسوم ب-«إيضاح دفائن النواصب» في مأة منقبة من مناقب على بن أبي طالب علیه السَّلَامُ يعرف ب-«فضائل ابن شاذان» (3) أيضاً، و ينقل عنه المجلسي رَحِمَهُ اللَّهُ في «البحار» و قد مرّ أنّه أستاذ الكراجكي و أبي العباس النجاشي و يعبر عنه ب-«المناقب» و ب-«المأة منقبة» أيضاً كما يأتي، و أكثر النقل عنه

ص: 136

الخوارزمي في «مناقب» المطبوع بايران و يوجد نسخة منها غير مورخة و لعلّها من القرن التاسع في خزانة كتب المتحف العراقي ببغداد رقم 817 » (1)

صاحب «رياض العلماء» جد او را حسین و او را «کوفی» ذکر کرده، ولی صاحب «بحار» و مرحوم میرلوحی جدّش را حسن و «قمی» گفته اند.

مرحوم میرلوحى الحديث السابع (7) از چهل حدیث کتابش را از این کتاب نقل کرده است.

و سیزده حدیث دیگر از چهل حدیث آن را از کتاب «اکمال الدین» مرحوم شیخ صدوق الله نقل کرده که جمعاً تشکیل چهل حدیث می دهد و عنوان «اربعین» پیدا کرده است.

مرحوم میرلوحی در ذیل بیان این احادیث چهل،گانه احادیث بسیار دیگری از غیر کتب یاد شده نقل می کند که اکثراً چاپ شده و در دسترس ،است مانند:

كتاب «الغيبة»شيخ جليل متقدّم محمّد بن ابراهيم بن جعفر النعمانی که شیخ مفید در کتاب «ارشاد» از آن با تجلیل یاد کرده.

کتاب «ارشاد»شیخ مفید - رضوان الله عليه.

كتاب «الغيبة»شيخ الطائفة طوسی - رضوان الله عليه.

کتاب شریف «اصول کافی »

کتاب کشف الغمّة» شیخ بزرگوار علی بن عیسی اربلی رَحِمَهُ اللَّهُ

و غير ذلك.

ص: 137

قسمت سوم كتاب و از سوی دیگر بعد از این ها به ذکر معجزات آن بزرگوار پرداخته و از کتب بسیاری جمع آوری و سپس ذکر کسانی که در زمان غیبت صغری و سپس در زمان غیبت کبری به حضور رسیدند؛ و بعداً فضائل مؤمنین صابر در زمان غیبت، و سپس علائم آخرالزمان و مفاسد آن زمان و سپس علائم ظهور و تفصیل آن از احادیث بسیار دیگر، و سپس کیفیت ظهور و کارهای آن حضرت هنگام ظهور و بالأخره مدت سلطنت حقۀ حضرتش و بیان اختلافات اقوال و احادیث در آن را و انتخاب مؤلّف از میان آن ،اقوال کتاب را با متن عربی حدیثی بدون ترجمه فارسی در اشراط الساعة و علائم برپایی قیامت به پایان می برد.

مؤلّف محترم در عین حال سعی کرده با این همه رسایی و پر محتوایی، کتابش را به اختصار به سر برد تا موجب ملالت و خستگی نگردد.

با در نظر گرفتن مطالب یاد شده در امتیازات این ،کتاب اگر گفته شود کتاب مذکور در فنّ خود ابتکاری بی نظیر و یا کم نظیر است بی مبالغه باشد و سخنی صادقانه بوده است

علوی عاملی داماد میرداماد و علماء دیگر بلاد مانند میر محمد زمان رضوی مشهدی و يحيى بن عبدالمطلب طالقانی و دیگران بیش از هفده رساله و کتاب در یاری او نوشتند و وظیفه شرعی و اسلامی خود دانستند که او را کاملاً یاری کنند و از خطرات دشمنان برهانند و سربلندش کنند؛ بلکه آفات و آثار شوم دشمنی های مخالفین با این همه کتاب و رساله پایان نیافت و دشمنان خواستند با بکار بردن انواع غدر و حیله و نیرنگ بر ضد مرحوم میرلوحی چهرۀ تاریخی او را لکه دار جلوه دهند و این لکه ها را طوری طراحی کنند که حتی عده زیادی از علماء و محققین را در دوره های بعد دچار ابهام و اشتباه کنند.

شیعه در طول تاریخ چه ظلم ها و شکنجه و قتل و ضرب و خفت و خواری هایی را از دست مخالفین کشید تا زمان سلطنت صفویه آن سادات سلحشور شیعی از دودمان علوی و علاقمند به اسلام و تشیع با حمیت و علاقه ،دینی که بر ایران و توابع تسلط یافتند در این زمینه مناسب علماء بزرگ شیعه نیز با مجاهدت های علمی و

معنوی و تبلیغی و تبیین حقایق با زبان و قلم توانستند مردم را از ضلالت و گمراهی های کهن و رسوبات متحجره آن تا حدود بسیاری پاکسازی نمایند، ولی چه زحمات و فداکاری هایی انجام دادند شرحی دارد که محتاج به نگرشی دقیق و محققانه است از زمان محقق ثانی رَحِمَهُ اللَّهُ و فعالیت هایش تا زمان مرحوم مجلسی دوم رَحِمَهُ اللَّهُ و دیگر علمای آن زمان که باید منصفانه از منابع اسلامی و شیعی (نه مسیحی و خاورشناسان) تحقیق شود و تاریخ این دوره روشن گردد.

در این دورۀ تحوّل و انقلاب ،مذهبی دو نوع جنگ وجود داشت، یکی جنگ مسلحانه با متعصبین پیروان مرام های باطل که نه تنها با منطق صحیح تسلیم حق نمی شدند بلکه با آن ناجوانمردانه به مقابله مسلحانه می پر داختند (مانند دوره پیامبر اکرم صَلَّى اللهُ عَلَيْهِ و آله و سلم) و در دوره صفویه به سرکردگی آن سلاطین از مرحوم شاه اسماعیل

ص: 140

صفوی رَحِمَهُ اللَّهُ تا دیگر آن ها فتوحاتِ این جنگ ها رو به پیشرفت بود و البته جنگ هر چند فاتحانه با پیشرفت همراه باشد ولی حتماً ضایعات جنگی بسیاری در بر خ-واهد داشت از شهیدان و معلولین و مجروحین و اسراء و مفقودین و غير ذلك كه قسمتی از آن را تاریخ ثبت و ضبط کرده است.

و یکی دیگر جنگ فرهنگی و علمی و معنوی و تبلیغی که عهده دار ،آن علمای طرفين (حق و باطل) هستند و هر یک از این دو دسته تمام توان علمی و معنوی خود را به کار برده تا بتواند طرف مقابل را یا ارضاء و اقناع کند و یا از صحنه برانند و به هزیمتش نهند و یا از شخصیتش بیندازند که به کشتن شخصیت او بفرجامد.

یکی از قهرمانان فداکار در این دورۀ انقلاب و تحوّل مذهبی، از نظر علمی و ،فرهنگی مرحوم میرلوحی بود که قسمتی از شرح مبارزاتش با پیروان ابو مسلم مروزی و رسوبات باقی مانده از تبرک و زیارت قبر حافظ ابونعیم و ابوالفداء و همچنین با متصوّفه و آسیب هایی که از آن ها می دید گذشت و بعداً هم انشاء الله قسمتی دیگر می آید که نشان می دهد دشمنان و مخالفان نیز با کمال سرسختی در مبارزه با رنگ های مختلف فعالیت می کردند و از انواع تهمت ها و حیله گری ها و کارشکنی ها کوتاهی نمی کردند .

یکی از دشمنی های بزرگی که در حق مرحوم میرلوحی رَحِمَهُ اللَّهُ انجام دادند که تاکنون اثر منفی آن باقی مانده این بود که:

اوّلاً: تا آن جا که توانستند آثار قلمی و علمی او را نابود و از میان بردند که الآن از کتاب های او اکثراً جز نام بعضی از آن ها وجود ندارد و قبلاً نام آن ها ذکر شد.

ثانياً: نام «رياض المؤمنین و حدائق المتقین »را بر شرح صحیفه مرحوم مجلسی اوّل در آوردند چنان چه قبلاً اشاره شد.

ثالثاً: كتاب «كفاية المهتدى» را آن چنان مغشوش و تحریف کردند و محتوی

ص: 141

حملاتی به مرحومین مجلستين - عليهما الرحمة - و از قلم او، آن دو بزرگوار را مورد طعن و اشکال قرار داده اند تا به قول معروف«یک تیر و دو نشان»باشد هم مرحوم میرلوحی را و هم مرحومین مجلسیین را به این صورت تضعیف کنند و دشمنی های خود را مخفیانه و ناجوانمردانه اعمال کنند آن چنان که تاکنون هم بعضی از این طرف و بعضی از آن طرف به سبب این تحریف ها تمایل کرده اند یعنی بعضی مرحوم میرلوحی را تضعیف و بعضی مرحومین مجلستین را که بعداً انشاء الله شاید سخنان طرفین ذکر شود و اثر سوء این کار فاش ،گردد، لکن برای ما پس از تحقیقاتی در این موضوع با دلائلی روشن دست تحریف و خیانت دشمنان در این کتاب شریف آشکار گردید و انشاء الله آن دلائل را ذکر می کنیم.

این دستبردگی و تدخل و خیانت در این کتاب برای ما از دو جانب کشف شد: :

یکی: از آن چه علمای معاصر مرحوم میرلوحی ذکر کرده اند از کیفیت دشمنی های مخالفین با مرحوم میرلوحی که ناچار باید قسمتی از سخنان آن ها را بعداً ذکر کنیم گرچه قسمتی قبلاً ذکر شد.

دیگر: دلائل چندی از خارج و دلائلی هم از خود این کتاب به دست آوردیم و از مجموع آن ها اطمینان کامل حاصل شده که این حملاتی که در این کتاب نسبت به این دو شخصیت بزرگ شیعه انجام شده به کلی مربوط به مرحوم میرلوحی نیست و ایشان اجل و اکمل از نوشتن این سخنان بوده اند.

ما در این جا ناچاریم در چند فصل سخن بگوییم.

فصل اوّل: بیان سخنان علمای معاصر مرحوم میرلوحی در کیفیت اتهامات دشمنان و کینه ورزی های آن ها نسبت به مرحوم میرلوحی

فصل دوّم: دلائل داخلی و خارجی بر این تحریف ها

فصل سوم: سخنان علاقمندان مرحومین مجلسیین که از این سخنان تحریفی بر

ص: 142

ضد مرحوم میرلوحی موجب انتقاد او قرار داده اند و سخنان کسانی که بر عکس این سخنان را راهی بر انتقاد مرحومین مجلسیین باز کرده اند و اشکالات به آن ها.

فصل چهارم: حل این موضوع به طور کلی که آیا وجود نقض و ابرام و حملات علمی در کتب حکایت از عیب گوینده می کند یا نه و ذکر مواردی از آن و حل کلّی این مسئله

***

از دوستی ابومسلم منع کرد بعضی از سفیهان آن چنان فریب قصه خوانان خورده بودند که به هیچ وجه قول مشارالیه را قبول ننمودند و کمر عداوت بر میان ،بسته زبان به غیبت و منقصت او گشودند و انواع ژاژخایی آغاز کرده و به افتراء و بهتان دهن باز کردند و هر چه می خواستند در هم می بافتند و از فرط جهالت حماقت این قدر نمی یافتند که از آن بیهوده ها که می گویند و راه عصیان که می پویند نقصان و مضرت به او نمی رسانند، بلکه خود را رسوا و فضیحت می گردانند و خبث طینت و جهل و سفاهت خود را ظاهر می سازند و خویشتن را در ورطهٔ بلا می اندازند مدتی افترای آن گروه بی حیا و بهتان های بی دینان غافل از روز جزا بر این وجه بود که هر روز یکی از این مجهولین را که پیرو پیشوای خود ساخته بودند به ملعونیت و مردودیت شهرت داده می گفتند که او (1)تمام این پیران و پیش قدمان ما را لعنت می کند »

این قسمت را کاملاً دقت فرمائید:

«بعد از آن طائفهٔ بی ایمان با زبان های بریده به اکابر شیعه پرداختند چنان که هر کسی را از آن بزرگان که سید مؤمی الیه (میرلوحی) بیشتر تعریف می کرد آن بدبختان از زبان او آن بزرگ شیعی را بیشتر به بدی مشهور می ساختند و مرکب بدگویی در میدان فتنه جویی می تاختند و مدعای آن منافقان و مفسدان آن بود

ص: 144

که سگ صفتان مثل خود را با او دشمن کنند.» (1)

***

2- «مشاین اصفهان»:

«یکی دیگر از عیوب عظیمهٔ اهل اصفهان و علامت حماقت ایشان آن است که با وجود آن که در این زمان لاف تشیّع می زنند با سيدى صالح فاضلی که در نهایت بی تکلّفی و بی ساختگی است و مدام عَلَم محبّت و متابعت حضرات ائمه معصومین علیهم السَّلَامُ به اوج

سماوات برافراشته و همیشه به نصیحت و هدایت خلق اشتغال ،داشته غایت عداوت دارند و روز به روز بلکه ساعت به ساعت بر بغض و عناد می افزایند به سبب آن که ایشان را از مخالفت خدا و از دوستی ابو مسلم دغا تحذیر نمود » (2)

3- ولی صاحب کتاب «المحاسن و المشاين»چنین جواب داده :

«اگر صاحب کتاب «مشاین»را زعم آن است که تمام اهل اصفهان با سیّد مشارالیه ،دشمنند غلط کرده و الا از این که در شهری بعضی از سفهاء با مردم صالح دانا، عداوات ورزند، هیچ نقصی به عقلاء و صلحای آن شهر نخواهد رسید، چه، معلوم است که ابوجهل که اشر کفار بود، یکی از اهل مکه بود، و مکه به اجماع، بهترین بقاع جهان است و مولد و منشأ سیّد عالمیان و متواتر است که اندکی از اهل مکه بودند که بندگی خدا می نمودند و باقی مردم

ص: 145

آن دیار به عبادت لات و عزّى اشتغال داشتند، و علم عداوت رسول خدا صَلَّى اللهُ عَلَيْهِ و آله و سلم می فراشتند کدام بلده ای است که در آن فاسق جاهل اضعاف مردم صالح و عاقل نباشند؟ نیک و بد در همه جا می باشند ما قائلیم به این که گروهی از سفیهان و احمقان در اصفهان هستند که با آن سیّد صالح عداوت می ورزند، اما اکثر ایشان از اهل اصفهان نیستند و اگر همۀ ایشان را از اهل آن دیار فرض کنیم باز سهل است چون در آن بلده مردم صالح دیندار و عاقل پرهیزکار هم بسیارند که سیّد مشارالیه را از صمیم قلب محب و ،دوستدارند و سخنان دلپذیرش را که اکثر آن مستنبط (1) است از حدیث و قرآن به دل و جان خریدار (2)

***

4-«خلاصة الفوائد»:

«الحق ندیدم کسی را که با آن سیّد عالی تبار عداوت نماید و زبان به غیبتش گشاید که معیوب به عیبی از عیوب شرعیه نباشد و ظاهر است که به آن طور کسی بدی کردن و عناد ورزیدن کار مردم صالح پاک اعتقاد و متدین نیکو نهاد نیست.» (3)

***

ص: 146

5- «مشاین اصفهان»:

به خدا سوگند که کسانی که با آن سیّد صالح عداوت می نمودند و زبان به بدگویی می گشودند چون تحقیق کردم یا به الحاد و فساد اعتقاد موصوف بودند یا به سوء ولادت و خبث طینت مشهور و ،معروف یا راشی یا مرتشی یا بینهما ،ماشی، یا آکل سحت و ربا یا سارق و خائن و بی حیا، اکثر کاذب و نمّام و مفتری و بیشتر در مقام مردم فریبی و حیلت ،گری همه مایل به سرود و غناء و سراسر بنده ی نفس و هوا تمام راغب به لهو و لعب و جمیع به اعمال شنیعه ،مرتکب همه عاری از حلیهٔ ایمان و مجموع مستغرق بحر عصيان، تمام گرفتار به علت (1) نادانی.» (2)

***

6-«خلاصة الفوائد»

«و حق این است که ملاحده در عالم بسیارند و فسّاق و فجار در جهان بی شمار و طایفهٔ اولی با مقیدان شریعت غرا به سبب مخالفت عقیدت در غایت دشمنی و عداوت.... لهذا ملحدان شیعه نما در هر جا که بودند زبان به غیبت و منقصت سیّد مزبور می گشودند و فسقه و فجره و احمقان و سفیهان تتبع آن طایفه فاسد عقیده می نمودند، اما همواره زبان حال صاحبان کمال و دوستان آل به جهت تسلّی آن سيّد فرخنده فال به مضمون این مقال ناطق بود :

ص: 147

مرنج زانکه بدی گفت دون بدگفتار

که بحر از دهن سگ نمی شود مردار

پس بسیاری از علما از برای تقویت دین و هدایت جاهلین فتاوی و رسائل و کتب مشتمله بر براهین و دلایل در طعن آن منبع رذائل :یعنی ابو مسلم بد خصائل نوشتند مانند :

1- كتاب انيس الابرار

2-كتاب مثالب العباسيه

3-کتاب علة افتراق الامة

4- کتاب اظهار الحق

5- رسالة مخلصة المؤالفين من سمّ حبّ المخالفين

6- رساله ای که موسوم است به صحيفة الرّشاد

7- رساله ازهاق الباطل و ابراق الغافل

8-كتاب النور والنّار فى مدح الاخيار و ذم الاشرار

9-كتاب صفات المؤمن والكافر

10- كتاب ايقاظ العوام

11- كتاب طعن الجرمان (1)

12- كتاب مرآة المنصفين

13 - كتاب فوائد المؤمنین که این ضعیف نوشته و دیگر رساله ها و کتاب ها که ذکر مجموع آن موجب اطناب است. و در چندین کتاب دیگر که در مطالب مختلفه در همین عصر نوشته شده به تقریب

ص: 148

بعضی از مطاعن ابو مسلم مذکور گشته مانند:

1- كتاب هادى الصبيان الى طريق الايمان

2- کتاب درج اللئالى

3-كتاب زينة مجالس المؤمنين

4-کتاب مشاین اصفهان

5- کتاب میزان المحاسن و المشاين

و غيرها

و اكثر مؤلّفان كتب مذکوره و رسائل مزبوره که از عدول علماء و ثقات ،فضلایند در آن کتاب ها و رساله ها تعریف شرافت و جلالت حسب و نسب سيد مؤمی الیه نموده اند و آن خسیسان بی دیانت را که با او در مقام ضدّیت اند هدف تیر ملامت ساخته و ولوله در جان آن منافقان بیایمان انداخته.» (1)

***

7-«خلاصة الفوائد »

بدان که در زمان شیخ علی (2) - اعلی الله درجته - بعضی از واعظان بر ابو مسلم لعن می کردند مردمان از آن جناب در این باب استفتاء بسیار می نمودند و نوّاب مستطاب به خط شریف افتاء می فرموده و به توقیع منیع آن فتاوی را مزین می نموده صورت یکی از آن فتاوی را صاحب «انیس الابرار» در اواخر کتابش ثبت

ص: 149

نموده و فقیر آن فتوی را بعینه و به خط و مهر شيخ - عليه الرحمة - دیده ام و صورت آن را در کتاب «فوائد المؤمنین» ثبت گردانیده و مکرر در مجالس عظیمه از حضرت سيّد المجتهدین قَدَّسَ سِرَّهُمْ (1) شنیده ام که می فرمود جائز نیست شنیدن قصه ابو مسلم مروزی زیرا که کذب محض است و افترای صرف و ابومسلم فاسق و فاجر و ملعون است و جمعی کثیر هستند از طالبان علم و غیر هم که مکرر از شیخ بهاء الدين محمد رَحِمَهُ اللَّهُ شنیده اند که ابو مسلم را لعن می کرده و سیدی (2) که باعث تحریر کتب جدیده و رسائل عدیده در طعن ابو مسلم او شده، دو نوشته دارد به خط شیخ مذکور در مذمت و لعن آن ش-قي.» (3)

این ها بیانگر قسمتی از دشمنی های اتباع ابو مسلم مروزی است با مرحوم میرلوحی که از بیان علمای معاصرش می خوانید.

ابو مسلم مروزی که در ابتداء از داعیان حکومت بنی العباس بود ولی کم کم پس از اثبات امامت و خلافت آل پیغمبر صَلَّى اللهُ عَلَيْهِ و آله و سلم و برای بني العباس ادعای جانشینی ابو العباس سفّاح اوّلین خلیفۀ عباسی می نمود و مردم خراسان را بدان دعوت می کرد، و در ضمن ادعای حلول خداوند در خود را کرده بود و به همین جرائم و چند جرم دیگر منصور دوانیقی دومین خلیفۀ عباسی متمسک شد در قتل وی و دستور داد در حضورش او را قطعه قطعه کردند ولی با این حال معتقدان به وی و گمگشتگان طریقهٔ او پس از او کم و بیش به راه خود ادامه داده چنان چه از کتب بسیاری بر می آید که آن ها

ص: 150

تا زمان ظهور دولت صفویه ادامه داشتند و مرحوم محقق کرکی شیخ علی رَحِمَهُ اللَّهُ (1) سرسختانه با آن ها مبارزه می کرد و سپس دیگران از علماء و شاگردانش و غیر آن ها، چنان چه از کتاب «انيس المؤمنين»نوشته ی یکی از شاگردانش که قسمت زیادی از این کتاب را درباره شرح ضلالت ابو مسلم قرار داده ظاهر می شود.

اتباع ابو مسلم که فرصتی در انقلاب حکومت صفویه برای فکر می کردند به ظاهر به صورت قصه خوانی و شجاعت نامه مانند رستم نامه به میدان تبلیغات مذهبی خود ظهور کرده ولی علمای دانا و بینا و هشیار شیعه می دانستند مقصود آن ها را که می خواهند مسلک ابو مسلم و امامت او را در میان مردم تثبیت و تحکیم بخشند، و لذا آن جنگ شدید به میان آمد و فعالیت در صحنه تبلیغات قولی و کتابتی از دو طرف شدید شد ولی اتباع ابو مسلم که هیچ مستمسک آبرومندی برای خود نداشتند، تنها با حیله و دروغ پردازی و افتراء زنی به مقابله با شیعه و علمای آن ها می پرداختند و از هیچ جنایتی که مقدور آن ها بود کوتاهی نمی کردند.

مرحوم میرلوحی که تقریباً از حدود سال هزار و سی تا [سال هزار و ] پنجاهم هجری قمری قهرمانانه به این جنگ پایان داد و علمای معاصرش و بلکه علمای بزرگ از اساتیدش به کلمه واحده در یاری او بپا خواستند و فتاوا و رساله ها و کتاب ها نوشتند، بطلان دعاوی ابو مسلم و اتباعش را برای عموم مردم مخصوصاً ایرانیان به طور کامل روشن کردند.

ولی آن مردم فاسق و بی دین حیله گر شیاد که ابو مسلم را محور فعالیت خود قرار داده بودند تا آن جا که توانستند نسبت به علمای مبارز شیعه در دشمنی خود کوتاهی نکردند که بیشترین ضربات دشمنی آن ها نسبت به سردار فاتح این جنگ یعنی

ص: 151

مرحوم میرلوحی وارد آمد.

عبارت کتاب های گذشته را که نقل کردیم شما درست دقت کنید ببینید آن شیادان ،فاسق چگونه غدّارانه با مرحوم میرلوحی دشمنی خود را قالب می زدند و از زبان و قلم او نقل بدگویی به بزرگان شیعه می کردند که هم مرحوم میرلوحی را بدگو کنند و هم بزرگان شیعه را از زبان و قلم او بد جلوه دهند.

عبارت کتاب «خلاصة الفوائد»كه قبلاً نقل شد مکرراً ذکر کنیم:

«بعد از ،آن آن طائفهٔ بی ایمان با زبان های بریده به اکابر شیعه پرداختند، چنان که هر کس را از آن بزرگان که سید مومی الیه (1) بیشتر تعریف می کرد آن بدبختان از زبان ،او آن بزرگ شیعی را بیشتر به بدی مشهور می ساختند و مرکب بدگویی در میدان فتنه جویی می تاختند » (2)

ما از این جا می توانیم کاملاً پی ببریم که آن چه در کتاب «كفاية المهتدى» بر مرحومین مجلسیین تجاسر شده ساخته آن منافقان است قطع نظر از دلائل بسیاری که بعداً انشاء الله ذکر می کنیم.

قبلاً هم عبارات كتاب «ابيات المختار و انيس الأبرار» و كتاب «صحيفة الرّشاد»را نوشتیم که چگونه شخصیت مرحوم میرلوحی در طوفان شدید دشمنی های سرسختانه آن ها دچار اضطراب فوق العاده قرار داشته که بزرگان علمای دلسوز شیعه را از نظر وظیفه شرعی بریاری او برانگیخت و فتاوی و رساله ها و کتاب های بسیار بر نصرت او گسیل شد.

در جنگ با مرحوم میرلوحی، گروهک های دیگری نیز شرکت داشتند، مانند

ص: 152

گروهک زراقیه (1) از متصوفه و گروهک هایی از متعصبین بعضی از فرق ناصبه ی اهل تسنن که در اصفهان رسوبات متحجره ی انحرافات نواصب گذشته در دل های شان بر مخالفت شیعه بر می انگیخت مخصوصاً نسبت به مرحوم میرلوحی شجاع از خ--ود گذشته در راه ولایت ائمه اطهار علیهم السَّلَامُ که مانع زیارت قبر حافظ ابونعیم و قبر ابوالفداء و امثال آن می شد.

صاحب كتاب «سلوة الشيعة»مرحوم مطهر بن محمد المقدادی که از علمای آن عصر و این کتاب را در رد صوفیه نوشته است صحنه جنگ آن ها را با مرحوم میرلوحی ذکر می کند که می توانیم از آن پی ببریم به یک جبهه جنگی دیگر برای مرحوم میرلوحی و تهمت زنی های دیگری از سوی آن دشمنان به او.

صاحب کتاب مزبور پس از بیاناتی دربارهٔ صوفیه و مخصوصاً فرقۀ زرّاقیه آن ها را سه دسته کرده و قسمتی از افعال شنیعۀ آن ها را ذکر می کند و آن که این سه فرقه با هم مختلط و در اشتهار این طریقهٔ مذمومه محرّص و محرک یکدیگر و غول راه مردم نادان گردیده اند چنین می نویسد:

«پس باید که مؤمنان به سالوسی و چاپلوسی و آواز باریک کردن و نرم نرم سخن گفتن و وضع های شیادانه ساختن ایشان فریب نخورند که اگر چه بعضی از ایشان به ظاهر چون میش درویش می نمایند اما مجموع در باطن روباه صفتان و گرگ خصلتانند، مؤید این حال و مصداق این مقال آن که سید بیچاره ای (2) که عوام را از دوستی ابو مسلم مروزی منع کرده بود بعد از آن که جمعی از ثقات

ص: 153

علماء و عدول فضلاء، فتواها و رساله ها ،نوشتند، چنان که صاحب رساله ی «خلاصة الفوائد» و رساله ی «ايقاظ العوام» ذكر بعضی از آن کرده اند و بیشتر آن فتاوی و رسائل را فقیر دیده ام و اکثر آن کسانی که در تعصب ابو مسلم کوشش می نمودند، به حال ناخوش مآل آن دشمن حیدر و ،آل شناسا گردیدند و زبان اعتراض در کام ،کشیدند

یکی از زرّاقیه سر از جایی برداشت و همت بر تعصب ابو مسلم بگماشت، به سبب آن که عطار در کتاب «مظهر العجائب» تعريف او کرده بیتی در صفت او گفته است ظاهراً آن سید گفته باشد که عطار معصوم نیست و بر بطلان جماعتی که دعوای مکاشفت او می نمایند :گفته امثال این غلط ها کافی است و حال آن که او بسیار کسی را از مخالفان و ملحدان مانند سفیان ثوری و حلاج و غیر ایشان تعریف کرده که تعریف ایشان هیچ دخل به تقیه هم ندارد و پر ظاهر است که مردم دیندار به سخن عطّار با این طور کسان که قدمای علمای شیعه و دانایان علم رجال ایشان را مذمّت بسیار کرده اند هرگز دوست نخواهند شد.

چه گویم؟ که این فریبندگان و فاسقان و هواداران و مریدان احمق ایشان با او چه دشمنی ها ورزیدند و در هر جا که بودند به چه تقریب حرف او به میان می آوردند و چه مزخرفات به قالب می زدند و طرفه این است که با وجود آن که دعوای کشف و کرامات می کردند و لاف دانستن غیب می زدند اگر یکی از ایشان از روی عداوت یا شخصی غیر ایشان از برای آن که تماشایی کند یا به واسطهٔ آن که ابطال دعوی ایشان نماید و بر عالمیان ظاهر سازد که

ص: 154

ایشان در دعوای مکاشفه بر باطل و کاذب اند با بعضی از ایشان می گفت که فلان سيّد حلاج یا سفیان ثوری را مثلاً لعنت می کند( قطع نظر از جهل و نادانی ایشان کرده که ملعون و مرحوم را از هم نمی شناختند و فرق میان مردود و مقبول نمی کردند) این قدر نمی یافتند که آن سخن غلط است و افتراء، في الحال يکديگر را خبر کرده به در خانه بعضی از ارباب مناصب می دویدند و خود را رسوا و فضیحت گردانیده خوار و خجل و شرمنده و منفعل بر می گردیدند و با این که از بس افتراء می زدند و هر روز یکی از پیران خود را از زبان او (1) به ملعونیت شهرت می دادند.

از اواخر سال هزار و پنجاه و یکم تا به این زمان که اواسط سال هزار و شصتم (2) است مؤمی الیه (3) از برای فارغ بودن از درد سر و بسته شدن دهان آن مفتریان از خدا بی خبر، شیطان را اگر نام برد لفظ لعین با اسم او قرین نمی سازد و بعد از آشامیدن آب، یزید بن معاویه و آل زیاد بن ابیه را لعنت نمی کند و نوعی نمی نماید که عبارت لعنت کسی از او بشنود هنوز این فاسقان کذاب و حیلت گران مرتاب ترک افتراء زدن و ژاژخاییدن نمی کنند و به هرجا که می رسند و به هر خانه که به آش مالی می روند، در خبث و غیبت و افتراء و تهمت می گشایند که شاید سفیهان را به این طریق با او دشمن ،کنند و نا خوشی طینت و زشتی طبیعت خود را ظاهر

ص: 155

می سازند گوییا سبب فضیحت و خواری و باعث رسوایی و کساد بازاری ،خود او را می دانند لهذا روز به روز عداوت را زیاده می گردانند» (1)

صاحب کتاب «سلوة الشیعه» پس از سخنانی مطلب را چنین ادامه می دهد که :

«خود دیدم شخصی را که با امیر محمّد باقر داماد - حشره الله النبي و آله الأمجاد - غایت دشمنی [ داشت] به سبب آن که او عطار را مذمت کرده بود و دیگری را دیدم که با شیخ علی بن عبدالعالی - نوّر الله مضجعه - دشمن بود و نسبت به آن بزرگ دین بی ادبانه زبان می،گشود به واسطهٔ آن که در کتاب «مطاعن المجرمية» مذمّت حلاج و بعضی از نظرای او کرده و از این در گذشته؛ می بینیم که اگر بر یکی از مشاهیر شیعه افترایی زنند که او حلاج یا بعضی از اشباه او را طعن زده تحقیق ننموده و به حقیقت نارسیده با او در مقام عداوت در می آیند چنان که اگر بر او دست یابند بیم آن هست که به قتلش مبادرت نمایند» (2)

کتاب های دیگری که در توصیف اوضاع آن عصر و جنگ های مذهبی و کشمکش های گروهی در برخورد شیعه و علمای آن با آن فرقه ها و گروه ها نوشته شده و (مرحوم میرلوحی که پیشتاز در مبارزه با آن ها بوده مورد نصرت و یاری آن مؤلفین قرار گرفته و اکثر آن کتاب ها اکنون در دسترس ما نیست ولی همین مقدار که موجود بود و از آن ها نقلیاتی کردیم) می تواند برای ما که در این عصر هستیم یعنی سنهٔ 1416 هجری قمری و بعد از گذشت نزدیک به چهار قرن وضع مرحوم میرلوحی را روشن

ص: 156

کند که دشمنان اسلام و تشیع که سر دشمنی را با مرحوم میرلوحی باز کرده بودند، برای نابودی شخصیت او از هیچ افتراء و سالوسی فروگذاری نمی کردند و از زبان و قلم او بر بزرگانی از شیعه که حتی مورد احترام و تأیید آن مرحوم بود، به ناسزاگویی و بدسخنی می پرداختند تا هم شخصیت آن بزرگان شیعه را از زبان وی و هم شخصیت اسلامی شیعی و علمی و تقوایی آن مرحوم را در نظر مردم شیعی مسلمان زیر علامت سؤال ببرند.

و از این جا است که ما به آسانی می توانیم بپذیریم که تحریفات موجود در کتاب «كفاية المهتدى» و تحامل بر مرحومین مجلسيّين - عليهما الرّحمة - تحریفاتی است که از سوی همین دشمنان طرفین واقع شده و آن ها کوشش کرده اند به نام او و از قلم او آن دو شخصیت بزرگ را مورد طعن قرار دهند.

شخصیت مرحوم میرلوحی را از قلم علمای بزرگ معاصرش مانند مرحوم میر محمد زمان رضوی و غیره و همچنین اساتیدش مانند محقق داماد ،دیدید از لحاظ علم و تقوا و اخلاق اسلامی و متانت و عفت زبان و صفا و خلوص دودمان و اصالت

و شرافت نسب و حسب و احتیاط در راه دین و تجلیل از علمای مسلمین و غیر این از صفات برجسته که از مطالعه مجموع آن چه گذشت هویدا می گردد، چگونه باید در نظر گرفت؟ و وضع زمان و محیط دوران او و دشمنان و حیله گری آن ها چنان چه بیانش از قلم علمای آن عصر ذکر شد نیز باید در نظر گرفت تا درک این حقیقت آسان شود که چگونه در کتاب آن مرحوم دست تحریف وارد شده و به نام او سخنانی در کتابش درج شده که نه با روش قلم او و نه با اخلاق شناخته شده ی او نمی تواند هماهنگ باشد، و این ها نشانه هایی است از دست تحریف که به این کتاب شریف دراز شده.

این بزرگانی که از اعاظم علمای شیعه سخنان شان گذشت در تعریف و توثیق و تجلیل و عظمت و کمالات روحی و معنوی مرحوم میرلوحی از ایام صغر سن تا

ص: 157

جوانی و ترقیات علمی و بی آلایشی و بی تکلفی و خلوص او در راه حفظ و ترویج اسلام و تشیع و ولایت و ادب و متانت ریشه دار موروثی اباً عن جد تا برسد به ائمهٔ طاهرين - صلوات الله عليهم اجمعين.

این ها کسانی نبودند که گزاف گو و بی حساب کسی را این چینن بستایند و یا ناشناخته چنین سخنانی بگویند و یا مرحوم میرلوحی کسی باشد که انتظاری در ترفیع شخصیتِ دنیوی خود از ایشان ببرند، این ها جز حقیقت گویی - محضاً لله - چیز دیگری را منظور نداشته چنان چه خود نیز بدان اعتراف کرده اند، این ها بعضی از نزدیک با خود مرحوم میرلوحی و پدرش با آشنایی نزدیک و کامل، ارادت و علاقه داشته اند مانند صاحب «اظهار الحق» و صاحب کتاب «ابيات المختار و انیس الابرار» و غيرهما که عین عبارت کتاب هایشان گذشت و یا استادِ مرحوم میرلوحی و پرورنده او بودند مانند مرحوم میرداماد رَحِمَهُ اللَّهُ و همگی سخنان شان می تواند سندی محکم و متقن تلقی گردد و همچینن دیگر مؤلفین کتاب ها و رساله ها در نصرت آن مرحوم و یا کتاب های دیگری که در موضوع دیگری نوشته اند و به مناسبتی قضیهٔ مرحوم میرلوحی را پیش آورده اند و طرفداری از آن مرحوم کرده اند مانند کتاب «سلوة الشيعة».

از این رو خداوند جهان آفرین برای نابودی باطل چنین فرموده:

﴿بَلْ نَقْذِفُ بِالْحَقِّ عَلَى الْبَاطِلِ فَيْدَمَغُهُ فَإِذَا هُوَ زَاهق﴾ (1)

و همچنین فرموده است:

﴿إنَّ اللهَ لا يُصْلِحُ عَمَلَ الْمُفْسِدِينَ﴾ (2)

و همچنین فرموده است :

﴿إِنَّهُ لا يُفْلِحُ الْمُجْرِمُونَ﴾ (3)

و همچنین فرموده :

﴿إنَّهُ لا يُفْلِحُ الظَّالِمُونَ﴾ (4)

دستگاه آفريدگار جهان و دستگاه عالم هستی به عمل مفسدین کمک و رونق نمی دهد و گنه کار را رستگار نمی کند و همچنین ستمکاران را در ستم های شان به هدف نمی رساند و رستگار نمی شوند بلکه بالاخره آن ها را به فضیحت خواهد کشاند و رسوا خواهد نمود.

این خیانتکاران که با حیله های بسیار برای تخریب شخصیت کسانی از علماء مبارز اسلام مانند مرحوم میرلوحی و مرحومین مجلسیین در این کتاب دست به تحریف زده اند عاقبت نتوانسته اند رد پای دروغ سازی خود را کاملاً محو کنند که کسی به کلّی نتواند آن ها و عمل شان را بشناسد افتراء زننده به آرزوی خود نخواهد رسید و عاقبت رسوا خواهد شد.

وَ قَدْ خَابَ مَنِ افْتَرى (5)

ص: 159

کسی افتراء به دیگری می بندد که به حاکمیت خداوند در جهان هستی ایمان ندارد.

﴿إِنَّمَا يَفْتَرى الكَذِبَ الَّذينَ لا يُؤْمِنُونَ بِايَاتِ اللَّهِ وَ أُولَئِكَ هُمُ الْكَاذِبُونَ﴾ (1)

و کسانی که به حاکمیت خداوند متعال در جهان هستی و نشانه های او ایمان ،ندارند خداوند متعال آن ها را به اهداف نامشروعان هدایت و راهنمایی نمی کنند .

﴿إِنَّ الَّذِينَ لَا يُؤْمِنُونَ بِايَاتِ اللَّهِ لا يَهْدِيهِمُ اللَّهُ وَلَهُمْ عَذَابٌ أَلِيمٌ﴾ (2)

این است سنت آفرینش آفریدگار جهان هستی و کسی که از این سنت الهی تجاوز کند تنها برای او عذاب دردناکی خواهد بود.

این خیانتکاران حیله گر که در طول دو سه قرن دست تحریف در این کتاب شریف بردند و سخنان خرابکارانه در لابلای آن درج کردند و شخصیت بزرگ مؤلف آن را دچار بعضی ابهام ها کردند و به نام قلم او به دو شخصیت بزرگ دیگر از علمای شیعه تجاسر و تحامل کردند، لیکن در عاقبت نتوانستند آن دو شخصیت بزرگ (یعنی مرحومین مجلسیین) را از شخصیت بیندازند و نه مرحوم میرلوحی را بالاخره از

صحنه نابود کنند.

و خوشبختانه رد پای خیانت کارانه خود را برای شناخت خیانتکار در این کتاب برای همیشه باقی گذاشته و نابود شدند.

در تحقیقات به عمل آمده در مدت های طولانی در اطراف كتاب «كفاية المهتدى» و اضافات تحریفی آن به دو نوع شواهد روشن برخورد کردیم:

یکی شواهد و قرائن داخلی در خود این کتاب و دیگر شواهد و قرائن خارجی و آن ها بسیار است که ما از هر یک از این دو نوع قرائن قسمتی را ذکر می کنیم .

ص: 160

(الف) قرائن داخلی:

اما قرائن داخلی از این قرار است.

در اول این کتاب تحریف کنندگان نام مؤلف را خلاف آن چه بوده ذکر کرده اند ما در اوّل این شرح حال با دلائل قاطع و روشن ذکر کردیم نام او «میرلوحی الموسوى الحسينی» فرزند «میر سیّد محمّد » بن «میر سیّد قاسم» بن «می رسید محمد مصحفی» است، و از چند سند قطعی برای این مدعا استفاده کردیم، لکن در نسخ موجوده ای که ما دیده ایم چنین ذکر شده :

«چنین گوید محتاج رحمت حضرت ،باری، محمد بن محمد لوحى الحسينى الموسوى ،السبزواری که ملقب است به مطهر و متخلّص به نقیبی.. »

و در نسخه ی مجلس و نسخۀ دانشگاه تهران چنین نوشته شده است :

«چنین گوید محتاج رحمت حضرت باری، محمد بن محمد لوحی الحسينى الموسوى السبزواري الملقب بالمطهر و المتخلّص بالنقيبي.. »

مراجعه کنید به آن چه ما قبلاً نقل کردیم، عبارت از:

الف- وقف نامه ی خانه اش

ب- مهر دستی او در اطراف وقف نامه

ج - چند جا از کتاب«اصول العقائد» فرزندش

د- کتاب «غناء»از فرزندش مرحوم میر محمد هادی

ه- - كتاب«صحيفة الرّشاد »

و - كتاب «ابيات المختار و انيس الابرار» که در این دو کتاب حتى وجه تسمیه مشروحاً ذكر شده، الى غير ذلك.

ص: 161

اکنون هدف تحریف کننده از این تغییرات در نام و القاب مؤلّف چه بوده برای ما روشن نیست اگر چه چیزهایی احتمالاً به نظر می رسد، ولی آن چه مسلم است این است که اثر دست خیانتکار از اوّل کتاب نمایان باشد تا هوشیارانه بتوانیم در بقیه یکتاب تحریفات دیگرش را جستجو ،بکنیم و این سنت الهی است که جای پای خیاتکار را باقی گذارد.

2- قبلاً گفته شد راجع به تولد و فوت مرحوم میرلوحی آن چه مشخص است، این است که ایشان معاصر مرحوم مجلسی دوّم نبوده بلکه فرزند او میرمحمد هادی که ظاهر کلمات و احوال ایشان می رساند زمان پدرش بزرگ سال ،نبوده و با مرحوم مجلسی دوم معاصر می شده چنان چه فوتش سنۀ 1113 روی سنگ قبرش نوشته شده و فوت مرحوم مجلسی دوم سنه 1111 بوده است.

بنابراین آن چه از معارضه با مرحوم مجلسی دوم است جایی ندارد و مخصوصاً آن چه در این کتاب «کفایة المهتدی» از مناقضه و مباحثه با کتاب «الرجعة» مرحوم مجلسی دوّم ،است چون کتاب «الرجعة» را به نام شاه سلیمان صفوی در زمان سلطنتش نوشته که پس از فوت شاه عباس ثانی که سنه 1078 بوده و در سنه ی 1105 وفات کرده در صورتی که به حسب قرائن و دلائل مذکورۀ قبلی فوت مرحوم میرلوحی در حدود سنهٔ 1065 و اکثراً احتمال دارد سنهٔ 1070 واقع شده باشد. بنابر این کتاب «الرجعه» پس از فوت مرحوم میرلوحی نوشته شده است.

روی این حساب می توان تشخیص الحاقی بودن تمام آن چه با کتاب «الرجعة» در بحث گشوده چه در اوّل این کتاب «کفایة المهتدی» و چه در ماقبل آخر تا آخر کتاب، با قطع نظر از علائم و نشانه های دیگر مانند عوامانه بودن این عبارات و یا نادرستی قسمتی دیگر از مطالبش مثلاً درباره حدیث

﴿مَنْ حَفِظَ مِنْ أَحَادِيثِنَا أَرْبَعِينَ حَديثاً.... ﴾

ص: 162

از سعد بن ابراهيم بن على الأردبیلی در کتاب «اربعین»ش نقل می کند راجع به مراد از این احادیث زمانی که ملاقات کردم دحية بن خلیفه کلبی را او روایت کرد از احمد بن حنبل متوفای سنهٔ 241 در صورتی که دحية بن خلیفه کلبی صاحب کاروان مال التجاره از شام به مدینه هنگام خطبه نماز جمعه پیغمبر صَلَّى اللهُ عَلَيْهِ و آله و سلم و است که آیه ی:

﴿وَ إِذَا رَأَوْا تِجَارَةً أَوْ لَهْواً أَنْفَضُّوا إِلَيْهَا ﴾ (1)

اشاره به همان است و بعداً مسلمان شد و سپس فوت کرد و هیچ این سخنان به هم نمی خورد.

سعد بن ابراهیم اردبیلی کجا و احمد بن حنبل كجا و دحية بن خليفه كجا؟ و این ها نشانه های دستبردگی و تحریف در این کتاب است

بعضی خواسته اند با فکر ناقص خود آن را اصلاح کنند این چنین که ابو الخطاب بن دحية بن خلیفهٔ کلبی بوده و منظور از ابوالخطاب معروف به «ذوالنسبین» که ادیب و محدّث و لغوی بوده و در اندلس و مراکش و مصر و شام و حجاز و عراق و ایران در پی کسب دانش بوده و در دربار چند نفر از سلاطین تقرّب جست مانند «الملک العادل» در مصر و مانند «الملک الکامل» و یا «الملک المعظم مظفرالدین» در اربل.

ولی حساب آن نکرده اند که این «ذوالنسبین»در شهر قاهره مصر در سنه ی633 فوت کرده و احمد بن حنبل در سنهٔ 241 وفات کرده و با هم فاصله زیاد داشته اند گرچه ممکن است روایت او از احمد بن حنبل با وسائط چندی صورت گرفته باشد لکن چنان چه گفته شد عبارات مذکوره دستخوردگی دارد و محتاج به اصلاح است.

3- سومین نشانه تحریف آن که قبل از شروع در حدیث اول از این «اربعین»چنین نوشته:

ص: 163

«و بر خود لازم دانست که به قدر امکان هر حدیثی را که فضل بن شاذان - عليه الرحمة والغفران - در روایت آن منفرد باشد و مؤیدات آن حدیث را نباشد نقل ننماید »

این عبارت را باید دید چرا نوشته شده؟

آیا این عبارت از مرحوم میرلوحی است؟ در صورتی که احادیث این اربعین اکثراً که بیست و پنج حدیث از احادیث آن باشد، غیر از احادیث بسیار دیگر که در ذیل احادیث اصلی «اربعین» است از همین فضل بن شاذان است .

آیا ضعفی در شخص فضل بن شاذان بوده؟ که نیست و او از اکابر علماء و فقهاء و متکلمین و محدثین و ثقات اصحاب ائمه علیهم السَّلَامُ که بعضی از حضرت امام رضا علیه السَّلَامُ تا حضرت عسکری - صلوات الله علیهم اجمعین - گفته اند و بعضی از حضرت جواد علیه السَّلَامُ.

آیا رواتی که فضل بن شاذان از آن ها این احادیث را روایت کرده ضعیف بوده اند و او از ضعفاء معمولاً نقل حدیث می کرده؟ که آن هم مشاهده می کنید چنین نبوده بلکه روایاتش اکثراً از اکابر اجلاء ثقات اصحاب ،بوده مانند ابن ابی عمیر و فضالة بن ایوب و عبدالله بن جبله و صفوان بن یحیی و حسن بن محبوب که قسمتی از آن ها از اصحاب اجماعند و اگر از مثل حسن بن علی بن سالم ابی حمزه بطائنی واقفی روایت دارد نشانۀ روایت از ضعفاء نمی شود چون تمام مشایخ ثلاث در کتب اربعه از او روایت دارند و لذا از مجلسی دوم - عليه الرحمة - نقل شده که او را توثیق کرده اند و لو فاسد المذهب بوده باشد.

و همچنین وسائط دیگری که بعد از این ها هست تا برسد به امام معصوم علیه السَّلَامُ اكثراً از اجله ثقات هستند و بسیاری از این روایات را مؤلف «مرحوم میرلوحی» پس از ذکر آن تصریح می کند که در اعلی درجهٔ صحت است.

ص: 164

پس عبارت مذکور آیا می تواند از مرحوم میرلوحی باشد و اگر می بود برای چه و به چه منظور؟ که مشاهده می کنید هیچ وجه صحیحی ندارد.

تنها چیزی که به نظر می رسد آن که ،مخالفین تحریف کنند که مناقشاتی به نام مرحوم میرلوحی با کتاب «الرجعة» مرحوم مجلسى در«كفاية المهتدی» درج کرده اند. دیده اند که در کتاب «الرجعة»مجلسی از طرف مرحوم میرلوحی با اعتماد او به کتاب اثبات الرجعه فضل بن شاذان منافات دارد به خیال خود خواسته اند رفع این منافات کنند و بگویند مرحوم میرلوحی رَحِمَهُ اللَّهُ کتاب «اثبات الرجعة» فضل بن شاذان را هم قبول ندارد.

ولی توجه دارید که این تهمت و تحریف کاملاً رسوا است، زیرا:

اوّلاً: حدود بیست و پنج حدیث اصلی این کتاب از «اثبات الرجعة» فضل بن شاذان است.

ثانیاً: در بسیاری از آن ها، حدیث دیگری از جای دیگر در تأییدش نیاورده.

ثالثاً: در قسمتی از آن ،روایات تصریح می کند به کمال صحت سند و علوّ روایت

پس از این جا ظاهر می شود نشانه دست تحریف مخالفین در این کتاب.

4- چهارمین نشانه از تحریف در مناقشات با مرحوم مجلسی آن که در اول کتاب «كفاية المهتدى» چنین نوشته است :

«تا در این ایام شریفه بعضی از خواص و عوام شیعه از غیبت و رجعت آن شاه بارگاه امامت و خلافت علیه السَّلَامُ سؤال نمودند و در مقام تحقیق بعضی از گفتگوهای حضرت افادت و افاضت پناه صدرنشین صفه ،مدرّسی ملا محمّد باقر بن ملا محمّد تقی مجلسی در آمدند چون ملای مذکور کتابی در رجعت قلمی ساخته اند و اغلب و اکثر

ص: 165

مردمان را به منافره و مشاجره انداخته اند و جمعی از صلحای مؤمنين التماس داشتند، بلکه حروف اقتراح بر رقاع الحاح می نگاشتند که این مستغرق بحر ،اضطراب چند کلمه در این باب از مخزون خاطر فاطر يا بطون سواد فاتر به دستیاری خامه و خصاص (1) به ریاض بیاض رساند و چون موانع بسیار بود این شکسته در اقدام به آن امر تأخیر می نمود... تا در شب چهاردهم ماه شعبان سال هزار و هشتاد و یکم خوابی دید... و به نوشتن این رساله مأمور گردید»

خلاصه ی این سخنان ،آن که خواسته بنویسد اضافه کرده به «اربعین» بیاناتی در ردّ كتاب «الرجعه» مرحوم مجلسی دوّم.

ولی دلائلی هست که نشان می دهد این ها تحریف از جانب دشمنان مرحوم میرلوحی و دشمنان مرحوم مجلسی است، از این قرار:

دلیل اوّل) قبلاً دربارۀ تولد و وفات مرحوم میرلوحی نوشتیم آن چه ظاهر از تاریخ ایشان است این است که تولد ایشان حدود سنهٔ 990 بوده وفات ایشان نیز حدود سنۀ 1067 بوده در صورتی که کتاب «الرجعة» که به نام شاه سلیمان نوشته شده است سلطنت او پس از سنۀ 1078 که وفات پدرش شاه عباس دوم است ،بوده تا سنه 1105 بنابراین کتاب «الرجعة» پس از فوت مرحوم میرلوحی به فاصله زیادی نوشته شده .

دلیل دوم) مرحوم مجلسی دوم که تولدش سنۀ 1035 بوده، معاصر مرحوم میرلوحی نمی شده که تا بین آن ها معارضه ای پیدا شود بلکه حسب استظهار گذشته فوت مرحوم میرلوحی قبل از فوت مرحوم مجلسی اول که سنه 1070 است واقع

ص: 166

شده و زمان ریاست مجلسی اوّل بوده.

و مجلسی دوم معاصر فرزند مرحوم میرلوحی یعنی مرحوم میر محمد هادی متوفای سنهٔ 1113 بوده است.

و این که در این اضافات تحریفی گاهی 1081 و گاهی 1082 و در بعضی نسخ 1083 معلوم می شود آن ها را تماماً برای آن ذکر کرده که کتاب را با دوره ی مرحوم مجليس دوم مناسب سازد.

دلیل سوم) این اضافات تحریفی در مناقشات با مرحومین مجلسیین می باشد در نسخ موجود از این کتاب بسیار متفاوت و کم و زیاد است حتی در بعضی از نسخ حدود شش صفحه اضافه دارد بر دیگر نسخ موجوده

دلیل چهارم) این مناقشات اکثراً مربوط به مطالب کتاب نیست، بلکه قسمتی گویای فقر و تهی دستی و عدم اعتناء مردم به سخنان او و در مقابل جاه و مقام و ثروت مرحوم مجلسی و قسمتی دیگر مربوط به معجزه تراشی مردم برای او، و قسمتی دیگر راجع به اتهام تصوّف و پشتیبانی او از صوفیه و مشایخ آن ها و اگر داعی بر این اضافات ردّ كتاب الرجعه» بوده باید در همان مقوله سخن بگوید.

دلیل پنجم) شکل سخنان در این اضافات بسیار عوامانه است که با مقام علمی مرحوم میرلوحی متناسب نیست.

دلیل ششم) این تعبیرات با مقام ادب و تقوی و اصالت و شخصیت مرحوم محمد میرلوحی که آن همه مورد ستایش بزرگان علماء شیعه با تقوی مانند مرحوم میر زمان رضوی خراسانی و غیره که( قبلاً ذکر شد) متناسب نیست، مرحوم میرلوحی یک شخصیت اصیل، جامع معنویات و صفات حمیده و وارث کمالات اباً عن جد كه تقریظات گذشته از اساتیدش مانند مرحوم میرداماد و معاصرینش نسبت به خودش و پدرانش [که] در نقلیات گذشته نمونه ای از آن مشاهده شد همه حاکی از متانت و

ص: 167

عفاف زبان و بیان و حرمت نهادنش به بزرگان اسلام و علماء دین و تمام عصبیات و حميّاتش بر ضد مخالفین دین بوده و در این راه به کار می برده است.

دلیل هفتم) در این اضافاتِ تحریفی کاملاً سعی شده به شکلی باشد که ه-م مؤلف «مرحوم میرلوحی» سبک و بی وزن و بی اعتبار از قول خودش نشان داده شود، و هم طرف تحامل مرحومین مجلستین را عیب گیری کرده و از اعتبار ساقط .سازد و این نشانه ی آن است که این اضافات از سوی کسانی در این کتاب وارد شده که هم با مؤلّف دشمنی داشته اند و هم با مرحومین مجلسیین که به هر دو، ضربه ای بزنند، آن هم به نام مرحوم میرلوحی تا دوستان و طرفداران مرحومین مجلسیین را نیز با او دشمن سازند و سند تخریبی نیز از قول مرحوم میرلوحی به دست دشمنان مرحومین مجلسین نیز داده باشند و به اصطلاح معروف با یک تیر ناشناس چند هدف گیری کرده باشند و نیز پیدا نباشد که تیر از کجا آمد!

دلیل هشتم )در این اضافات تحریفی سعی شده در اثبات این که مؤلّف را آن چنان نشان دهد که شخصیتی است فقیر و تهی دست از مال دنیا و مورد بی توجهی در بین مردم به طوری که سخنانش را و لو حق باشد مردم نمی پذیرند و برای او ارج و ارزشی قائل نیستند و لذا در برابر مجلسیین که نزد عامه مردم دارای عظمت و مقبولیت هستند و از ریاست و مال فراوان برخوردارند نمی تواند با گفتن حقایق و تحقیقات علمی در تبیین روایات و مطالب دینی و مذهبی مردم فریب خورده را راهنمایی کند.

این سخنان مکارانه تحریفی بیشتر در مقدمه کتاب است به عنوان این که چرا در اقدام به رسیدگی به کتاب «الرجعه » مرحوم مجلسی تأخیر می انداخت تا بالأخره شب چهاردهم شعبان سال یکهزار و هشتاد و یکم خوابی دید و در اثر آن به نوشتن این رساله اقدام نمود.

ص: 168

ما قبلاً (1) در مورد شخصیت و عظمت مرحوم میرلوحی مطالبی از علماء بزرگ زمانش نقل کردیم مراجعه شود تا روشن گردد که ایشان بین بزرگان علماء زمانش (چه اساتید بزرگ خود مانند محقق داماد و شیخ بهایی و یا معاصرینش مانند میر محمد زمان خراسانی عبدالمطلب بن یحیی طالقانی و میر سید احمد عاملی و صاحب «ابيات المختار و انيس الأبرار» و صاحب کتاب «المشائن»و كتاب «المحاسن و المشائن » و بسیاری دیگر که قبلاً نامشان ذکر شده چه عظمتی داشته و همچنین در

رساله های گذشته سخن از نفوذ او در میان عموم مردم تا جایی که کارهایی که بزرگان علماء نتوانستند او از عهده اش بر آمده مانند کوبیدن فرقه ضاله اتباع ابو مسلم که از محقق کرکی (2) گرفته آن مرجع عالی قدر و شیخ الاسلام شیعه فعالیت کرده بود و به نتیجه نرسیده بود که مرحوم میرلوحی آن را تمام کرد و وضع آن ها را برچید.... و امثال آن

کجا در تاریخ دیده شده یک عالمی اقدامی کند که هفده رساله رسماً از علماء بزرگ زمانش در تأییدش تألیف شود غیر از کتاب های دیگر غیر رسمی مانند: «سلوة الشیعه» و غیرها که در موضوع دیگری است ولی در تأیید ایشان سخنان بسیار دارد و همچنین فتاوا و نوشته های دیگر.

بحران معارضۀ مرحوم میرلوحی با اتباع ابو مسلم و معارضۀ آن ها با آن بزرگوار و نوشتن رساله ها و کتاب های بسیار از علمای بزرگ در تأیید و نصرت او که قبل از سنه ی 1044 بوده، در مرکز و پایتخت سلطنتی یگانه مملکت رسمی شیعه ایران بزرگ آن ،زمان و در عصر شدّت گرفتن فعالیت های تبلیغی و ترویجی شیعه و پیشرفت

ص: 169

چشم گیر شیعه در تمام ابعاد ،علمی ،تبلیغی سیاسی گسترش جغرافیایی تسلط قدرت بوده آیا پس از این موقعیت برای مرحوم میرلوحی می توان گفت او در انزواء شدید از مردم شیعه اصفهان و مطرودیت و فقر و تهی دستی آن چنان که در مقدمه کتاب «كفاية المهتدى» نوشته شده قرار داشته؟

کسی که با نفوذ کلمۀ او اتباع ابو مسلم به دست و پا افتادند، کسی که با قدرت مردمی و نفوذ روحانی که داشت توانست قبوری از علمای اهل تسنن که تا آن زمان به عنوان امام زاده؛ زیارتگاه بود مانند قبر حافظ ابونعیم اصفهانی و شیخ ابوالفتوح عجلی شافعی (1) از موقعیت بیندازد و مردم پایتخت ایران (مرکز قدرت سلطنتی سلاطین صفویه، مانند شاه عباس کبیر) یعنی اصفهان را از رفتن به زیارت آن ها منع ،کند آیا این کلماتی که در مقدمه کتاب «كفاية المهتدى» موجود است می تواند از چنین شخصیت بزرگواری باشد؟ آیا این ها خود بهترین دلیل بر تحریف و الحاقی بودن این کلمات توسط دیگران نیست؟

آیا ممکن است یک سیّد عالم مجتهد شیعی با آن سوابق که به بعضی از آن اشاره شد و با آن شهرت بین علماء و مردم سرا علماء و مردم سراسر پایتخت در فقر و تهی دستی آن چنانی به سر ببرد؟

در پایتخت و مرکز قدرت و ثروت مملکت ایران بزرگ آن زمان و شیعه نشین که یکی از واجبات و فروع دین آن ها خمس آل محمد صَلَّى اللهُ عَلَيْهِ و آله و سلم است و آن مخصوص ذراری و اولاد فقیر و مجتهدین و نواب آن حضرت است، آیا می توان باور کرد که یک سيّد عالم و مجتهد مورد تأیید آن همه اکابر علمای شیعه رسماً در طی کتاب ها و رسائل در خصوص نصرت و یاری او و بیان حقانیت و تأیید گفتار و کردار و تقویٰ و

ص: 170

صلاحیت او؛ باز هم در انزوای مردمی و فقر و تهی دستی شدید آن چنان که عبارات مقدّمة «كفاية المهتدى» می رساند بوده باشد؟

تذكر!!

این مقدمه به صورت ناقص انجام گرفت، (1) و مطالب بسیار دیگر در نظر بود (2)

ص: 171

ص: 172

در اثر مریضی و کاهش بینایی موفق به تکمیل آن نشدم و از همه خوانندگان معذرت می خواهم.

مصطفی شریعت موسوی

بهار 84 مطابق با ربیع الثانی 1426 قمری

ص: 173

ص: 174

عکس

معرفی مجموعه ای در شرح احوال ابو مسلم مروزی خراسانی نسخهٔ کتابخانه مرحوم نصیری تهران

ص: 175

ص: 176

عکس

نامه فاضله جلیله خانم حوراء نصیری به آیة الله شریعت موسوی

ص: 177

ص: 178

ص: 180

عکس

صفحه اول انیس المؤمنین نسخهٔ کتابخانه مرحوم نصیری تهران

ص: 181

عکس

صفحه آخر «انيس المؤمنین» نسخهٔ کتابخانه ی مرحوم نصیری تهران

ص: 182

[بِسْمِ اللهِ الرَّحْمَنِ الرَّحِيم

الحمد لله ربّ العالمين والصلوة والسلام على خير خلقه محمد و آله و سلّم]

سیر و تواریخ نیز همین است که آن حضرت در سال هشتاد و سیم از هجرت فضای جهان را به نور [وجود فائض الجود خویش ]منوّر گردانید.

شهادت آن جناب در شوّال سال صد و چهل و هشتم بوده .

مدت عمر گرانمایه اش شصت و پنج سال و چند ماه.

مدت امامت و خلافتش سی و چهار سال.

كنيتش ابوعبدالله و ابواسماعیل است؛ و القابش بسیار است، از آن جمله: ،صادق و صابر و فاضل و طاهر است

و آن حضرت را به روایت شیخ مفید و شیخ طبرسی ده فرزند بوده: حضرت امام موسیٰ [کاظم ] علیه السَّلَامُ ، و اسماعیل، و عبدالله و اسحاق، و محمد، و عبّاس، و علی، و امّ فروه، اسماء و فاطمه

هیچ ساحری و کاهنی بلکه دعا می کنیم حق تعالی قبول می فرماید، اگر می خواهی دعا کنم تا تو را سگی گرداند، اعرابی از سر جهد گفت: بلی! حضرت امام علیه السَّلَامُ دعا فرمود، آن اعرابی در زمان به صورت سگی شد و چون متوجه منزل خود گردید امام علیه السَّلَامُ شخصی از پی او فرستاد او می رفت تا به منزل خود رسید، اهل خانه عصا برداشتند و او را بزدند و بیرون کردند آن سگ برگشت و به نزد آن حضرت ،آمد و در خاک می غلطید و نعره می زد، امام علیه السَّلَامُ را بر او رحم آمد، دعا فرمود تا اعرابی به شکل خود برگشت.

دیگر منقول است که وقتی جماعتی از بنی هاشم در موضعی گرد آمدند و در میان ایشان بود ابراهیم بن محمد بن علی بن عبد الله بن عباس (که آخر او را «ابراهیم ،امام »،گفتند و ابو مسلم را با جماعتی به دعوت خراسان فرستاد )و برادرش ابو العباس که ملقب شد به «سفّاح»، و برادر دیگرش منصور که او را «ابوجعفر دوانقی» گفتند، و عم ايشان صالح بن علی بن عبدالله بن عباس، و عبدالله بن حسن مثنی، و پسران او محمّد بن عبدالله و ابراهیم بن عبدالله، پس در آن هنگام، با محمد بن عبدالله بن حسن مثنى بیعت کردند و کس به طلب حضرت امام جعفر علیه السَّلَامُ فرستادند که شاید آن حضرت نیز بیعت کند چون حضرت امام علیه السَّلَامُ حاضر گردید، عبدالله بن حسن آن حضرت را در پهلوی خود جای داد پس آن جناب سبب اجتماع پرسید، باعث فراهم آمدن و با محمد بیعت کردن و آن حضرت را طلب داشتن باز نمودند، امام علیه السَّلَامُ فرمود که: این امر بر او قرار نمی گیرد و دست بر کتف ابوالعباس سفاح زده و فرمود که: «بلکه بر این و برادر و فرزندان برادرش قرار خواهد یافت» و با عبدالله بن حسن :گفت :که پسران ،تو محمد و ابراهیم کشته خواهند شد.

و این حکایتی است مشهور و اکثر علمای شیعه و جمهور به اندک اختلاف عبارتی در مؤلفات خود ایراد نموده اند.

ص: 185

و به صحت رسیده که چون ابراهیم بن محمد بن علی بن عبدالله بن عبّاس ابو مسلم مروزی را به دعوت خراسان فرستاد، مروان ابراهیم را کشت [و] خلافت بر سفّاح قرار گرفت و چون سفاح هلاک شد برادرش ابو جعفر دوانیقی بر جای او ،نشست و با آن که در بیعت محمد بن عبد الله بن حسن مثنی بود، محمد را با برادرش ابراهیم به قتل رسانیدند، پس حقیقت آن چه آن حضرت فرموده بود، ظاهر گردید.

دیگر روایت است از داود رقی که :گفت در زمان خلافت ابو جعفر دوانیقی نزد امام جعفر علیه السَّلَامُ رفتم و گفتم :جانم فدای تو باد عدد طهارت چند است؟ آن حضرت فرمود که آن چه خدای تعالی واجب گردانیده ،یکی و رسول صَلَّى اللهُ عَلَيْهِ و آله و سلم و یکی به آن اضافه کرده، و هر که به سه آب وضو کند او را نماز نباشد من با آن حضرت در این سخن بودم که داود رزین درآمد و در گوشه ای بنشست و از آن حضرت پرسید آن چه من پرسیده بودم آن حضرت فرمود که تو را به سه آب وضو باید کرد و پای باید شست و اگر از آن کم کنی تو را نماز نیست داود رقی گوید :که لرزه ای بر من افتاد و نزدیک بود که شیطان بر من دست یابد و [رنگم] تغییر کرده بود آن حضرت به جانب من نگاه کرد و فرمود :که ای داود ساکن باش که این کفر است من بیرون رفتم و داود رزین در جوار بستان ابو جعفر دوانیقی بود و با ابو جعفر گفته بودند که: داود رزین رافضی است و نزدیک جعفر بن محمد الصادق می رود، ابو جعفر گفته بود که معلوم می کنم که او همچون جعفر بن محمد وضو می کند اگر چنان وضو بکند او را بکشم پس در جائی پنهان شد و چون داود به وضو ساختن مشغول گردید ابوجعفر می دید و داود رزین را معلوم نبود که او آن جا پنهان است پس به سه آب وضو کرد، چنان که حضرت امام علیه السَّلَامُ فرموده بود و[پای ها شست] ابو جعفر بیرون رفت و هنوز به نماز نایستاده بود که فرستاده ی ابو جعفر رسید و :گفت خلیفه تو را می خواند، داود رزین روی به مجلس ابو جعفر ،گذاشت از داود رزین منقول است که چون به نزدیک ابو جعفر

ص: 186

منصور ،رسیدم مرا مرحبا گفت و گرامی داشت آنگاه گفت: بر تو تهمت زدند، و تو را رافضی گفتند، من بر وضو ساختن تو مطلع شدم، وضو ساختن تو را نقصی نیست، و جامه و مرکب را به من باز داد و باز گردانید و چون به خانه رسیدم، صد هزار درهم به جهت من فرستاد، داود رقی گفت: روز دیگر من و داود رزین نزد ابوعبدالله جعفر بن محمد علیه السَّلَامُ حاضر ،شدیم داود رزین به آن حضرت گفت: خدای تعالی مرا فدای تو گرداند! خون من نگاه داشتی و در آخرت امیدوارم که به یمن و برکت تو به بهشت ،روم، پس حضرت امام جعفر علیه السَّلَامُ فرمود که حق تعالی این عطا کرد در حق تو و برادران مؤمن ،تو آنگاه به او گفت که داود رقی را خبر ده آن چه به تو رسید تا دلش ساکن شود پس داود رزین آن چه گذشته بود از برای من باز گفت، بعد از آن حضرت امام جعفر علیه السَّلَامُ با داود رزین گفت که وضو به دو آب می کن و بر آن زیاد مکن که اگر بر آن زیاد کنی تو را نماز نباشد..

صد و بیست و پنجم از هجرت به زندان جحیم و عذاب الیم گرفتار گردید.

آنگاه ولید بن زید بن عبدالملک به جای او نشست در آن سال شاهزاده یحیی بن زید بن علی بن الحسين بن على بن ابی طالب علیها السَّلَامُ را مسلم بن احور مازنی در جوزجان به حکم نصر سیّار شهید کرده سر آن شاهزاده ی بزرگوار را به پیش نصر سیار فرستاد و تن او را با تن دو کس یارانش در همان موضع در دار آویخت.

گویند که چون ابومسلم مروزی بر خراسان تسلط یافت، فرستاد که تن ایشان را از دار فرود آورده در خاک کردند متوهم مغالطی از این روایت ضعیف، و از آن چه صاحب «اعلام الوری»از صاحب كتاب «نوادر الحكمة» نقل کرده که او در کتابش روایت کرده از بکار بن ابی بکار واسطی که او گفت:

«كنت عند أبي عبدالله علیه السَّلَامُ إذ أقبل رجل فسلم ثم قبل رأس أبي عبد الله علیه السَّلَامُ ، قال: فمس أبو عبدالله علیه السَّلَامُ ثيابه و قال: ما رأيت كاليوم ثياباً أشد بياضاً و لا أحسن منها،فقال: جعلت فداک! هذه ثياب بلادنا و جئتك منها بخير من هذه قال: فقال: يا معتب! اقبضها منه، ثم خرج الرجل، فقال أبو عبدالله علیه السَّلَامُ : صدق الوصف و قرب [الوقت]، هذا صاحب الرايات السود التى يأتى بها من خراسان، ثمّ قال: يا معتب! ألحقه فاسئله ما اسمه؟ إن كان اسمه عبد الرحمن فهو والله هو [قال] فرجع معتب، فقال: قال: اسمى عبدالرحمن قال بكار بن أبى البكار: فمكثت زماناً فلما ولّى وُلد العباس، نظرت إليه و هو يعطى الجند، فقلت لاصحابه من هذا الرجل؟ فقالوا هذا عبدالرّحمن »

گمان برده که ابو مسلم پیش از آن که سفاح بر تخت نشیند، با اهل البیت علیهم السَّلَامُ دوست بوده، بعد از آن با ایشان دشمن ،شده بدان که این ظنّی است کاذب و آرای صائبه را نامناسب؛ زیرا که از کتب سیر و تواریخ معتبره ی علمای امامیه - قدس الله اسرارهم - چنین مستفاد میشود که ابو مسلم مروزی من اول العمر الى آخره مخالف اهل البيت علیهم السَّلَامُ بوده.

ص: 188

و نواب مستطاب معلّى القاب خاتمة المجتهدين و وارث علوم الأنبياء المرسلين، شيخنا و مولانا و متقدانا الشيخ على بن عبدالعالی - ادام الله معاليه و قرن بالميامن ایامه و لیالیه - در کتابی که موسوم است به «مطاعن المجرمية» آورده که: ابومسلم قبل از اظهار دعوت بنی عباس از روی حیلت گری با اولاد و اعقاب حضرت امیرالمؤمنین علیه السَّلَامُ ملاقات می نمود و با ایشان دم از دوستی می زد تا دوستان ایشان را فریب داده معاون خویش گردانید و نیز بنی امیه گمان برند که او از جانب بنی علی به دعوت مأمور است تا بنی عباس از تعرّض بنی امیه ایمن باشند و عترت پیغمبر صَلَّى اللهُ عَلَيْهِ و آله و سلم از ایشان در معرض خطر.»

راقم الحروف که از کمترین تلامذهٔ آن جناب است گوید که اخبار فرمودن حضرت امام علیه السَّلَامُ از آمدن ابو مسلم با رایت سود از جمله معجزات آن حضرت تواند ،بود چنان که پیش از ظهور دولت بنی عباس از استیلای ایشان خبر می داد و همچنین حضرت امام محمد باقر علیه السَّلَامُ،از ،آن اخبار فرمود؛ چنان که ثقة الاسلام محمد بن یعقوب کلینی - نوّر الله مرقده - در «روضهٔ کافی» آورده.

و حضرت امیرالمؤمنین علیه السَّلَامُ از تسلط بنی عباس [و] گرفتن مغول، ملک را از دست ایشان اعلام فرمود چنان که علامه حلی رَحِمَهُ اللَّهُ در «نهج الحق» آورده که:

«و أخبر علیه السَّلَامُ بعمارة بغداد و ملک بنی عباس و أخذ المغول الملك منهم و بواسطة هذا الخبر سلمت الكوفة و الحلّة و المشهدان من القتل فى وقعة هلاكو لأنه لما ورد بغداد كاتبه والدى و السيد بن طاوس و الفقيه ابن ابی العزّ و سألوا الأمان قبل فتح بغداد؛ فطلبهم، فخافوا؛ فمضى والدي رَحِمَهُ اللَّهُ إليه خاصة، فقال: كيف أقدمت على المكاتبة قبل الظفر؟ فقال له :والدى لأنّ أمير المؤمنين علیه السَّلَامُ أخبر بک و قال: إنه يرد الترك على الخير من بنى العبّاس يقدمهم ملك يأتى من حيث بدأ ملكهم جهوري الصوت لا يمر بمدينة إلا فتحها ولا ترفع له راية إلا نكسها، الويل الويل لمن ناواه، فلا

ص: 189

يزال كذلك حتى يظفر».

و حضرت پیغمبر صَلَّى اللهُ عَلَيْهِ و آله و سلم و از ملک بنی امیه خبر داد؛ چنان که در سبب نزول سورهٔ كريمة «إنّا أنزلناه... »روایت کرده اند.

باز مروی است از حضرت رسول صَلَّى اللهُ عَلَيْهِ و آله و سلم و از ظلم های بنی عباس بر اولاد اطهارش خبر داد؛ چنان که [ابن بابویه رَحِمَهُ اللَّهُ در کتاب «من لا یحضره الفقیه» آورده و] بعد از این به تقریب در این مختصر مذکور گردد، ان شاء الله تعالى.

و از جمله ی خبر دادن های حضرت امام جعفر علیه السَّلَامُ از ملک بنی عباس، یکی آن است که قبل از این در این مختصر سمت تحریر یافت.

و ،دیگر آن حضرت از بیرون آمدن مغول بر بنی عباس اخبار فرمود؛ چنان که ثقة الاسلام در روضهٔ کافی آورده، به این سند که :

على بن ابراهيم، عن أبيه، عن ابن أبي عمير، عن المفضّل بن يزيد، ع-ن أبي عبد علیه السَّلَامُ ، قال: قلت له أيام عبدالله بن على قد اختلف هؤلاء فيما بينهم، فقال علیه السَّلَامُ : دع ذا عنك إنما يجيء فساد أمرهم من حيث بدء اصلاحهم.

و ظاهر است که «یجیء فساد أمرهم من حيث بدء اصلاحهم» اشارت است به بیرون آمدن مغول از طرف خراسان برای فساد (1) امر ایشان با آن که بیرون آمده بود ابو مسلم هم از خراسان برای اصلاح کار ایشان چه معلوم است که ابو مسلم مروزی را آل عباس به خراسان به دعوت فرستادند تا اهل آن ولایت را متابع آن جماعت گردانید و به بیعت ایشان در آورد و بعد از پانصد و بیست سال و کسری که بنی عباس پادشاهی کردند هلاکو از جانب خراسان لشکر بر سر معتصم - که آخرین خلفای بنی عباس بود کشیده آن طایفه را مستأصل .گردانید .

ص: 190

و آن چه علامه حلی رَحِمَهُ اللَّهُ در «نهج الحق »از والد ماجدش نقل کرده که او از حضرت امیرالمؤمنین علیه السَّلَامُ روایت نموده که آن حضرت فرمود که: «یقدمهم ملک من حيث بدأ ملكهم» نيز مشعر است به بیرون آمدن هلاکو از جانب خراسان، و آن که ابو مسلم هم از آن طرف بیرون آمد و ابتداء ملک و دولت بنی عباس از جانب خراسان روی نمود.

پس بدان که حضرت رسالت پناه صَلَّى اللهُ عَلَيْهِ و آله و سلم و از ملک بنی امیه خبر داد، و از آن که

بنی عباس بر اولاد اطهارش ظلم ها کنند و حضرت امیرالمؤمنین علیه السَّلَامُ و بعضی دیگر از ائمه معصومین علیهم السَّلَامُ از بیرون آمدن ابو مسلم و ملک بنی عباس و مغول خبر دادند، از جمله معجزات ایشان است، نه آن که مدح بنی امیه و ابومسلم و بنی عباس و مغول ،باشد یا دلالت کند که ایشان در اوایل حال مردمان خوب بوده اند، و حال آن که عبارت «هو ولّى وُلد العبّاس» در خبری که صاحب «نوادر» (1) نقل کرده ناطق است به طعن ابومسلم و بر فرضی که فرود آوردن یحیی از دار و ملاقات او با اولاد امجاد حیدر کرار از روی محبّت واقع شده باشد چه فایده رساند او را؟ چون در آخر کار با حضرت امام جعفر علیه السَّلَامُ معاندت ،نمود ابوسلمه خلال را به واسطهٔ نامه ای که به آن حضرت فرستاده بود ،کشت و سلیمان کثیر را به واسطه آن که میل به اولاد امیرالمؤمنین علیه السَّلَامُ ،کرد به قتل رسانیده و فرمود که نبیره ی جعفر طیار را کشتند؛ و خلافت را که حق اهل بیت علیهم السَّلَامُ بود به بنی عباس داد تا شش امام معصوم علیهم السَّلَامُ را با بسیار از اولاد و احفاد ایشان به قتل رسانیدند و چندین هزار تن را از شیعه ی امامیه به جهت آن که به امامت بنی عباس قائل نبودند هلاک کرد، شرح تمامی بدی های او را مجلّدی علی حده باید.

ص: 191

و نیز به صحت رسیده که زبیر بن العوام در زمان حضرت خیر الانام صَلَّى اللهُ عَلَيْهِ و آله و سلم حضرت امیرالمؤمنین علیه السَّلَامُ الان نهایت دوستی می ورزید و بعد از وفات پیغمبر صَلَّى اللهُ عَلَيْهِ و آله و سلم تاکشته شدن عثمان همچنان دم از محبت آن حضرت می زد آخر به اغوای شیطان تمرّد و عصیان آغاز کرده با حضرت امیرمؤمنان علیه السَّلَامُ محاربه و مقاتله نمود و همچنین كثير و جمی غفیر بودند که در بدایت حال لاف دوستی آن ولى مَلِك متعال می زدند عاقبت از آن سرور دین پرور مفارقت جسته عَلَم عداوت افراشتند مانند آن ها که در جنگ صفین در سلک ملازمان آن جناب منتظم بودند، بعد از آن طریق عناد پیش گرفته تکفیر آن حضرت ،نمودند پس اگر طایفهٔ ناکثین و فرقه مارقین از دوستیی که قبل از اظهار دشمنی می نمودند فایده یابند ابو مسلم نیز از محبتی که فرض کرده باشیم منتفع می گردد.

پس بدان که ابو مسلم مروزی من اول العمر الى آخره مخالف اهل البيت علیهم السلام بوده زیرا که به صحت پیوسته که در بدایت حال «مروانی» بود، و چون از بنی مروان تبرا نمود «کیسانی» شده و به امامت آل عباس قائل شده، آنگاه گفت: بعد از پیغمبر عبّاس امام بوده بعد از آن خود دعوای امامت نمود و به آن اکتفا ننموده دعوای حلول کرد و بر آن دعوای باطل ثابت بود تا کشته شد.

القصه، در روز بیست و یکم جمادی الآخر از سال صد و بیست و ششم از هجرت ولید بن یزید بن عبدالملک [درگذشت] و پسر عم او يزيد بن وليد بن عبدالملک حکومت یافته شش ماه به آن امر اشتغال نموده؛ و در بیستم ذی الحجة سنه مذکوره به علت طاعون درگذشت آنگاه برادرش ابراهیم بن ولید بن عبدالملک بر جای او نشست و دو ماه حکومت کرد پس مروان حمار به شام ،آمده دعوای خلافت نمود و ابراهیم از مروان گریخته حکومت به او گذاشت و بعد از سه ماه کشته شد.

ص: 192

و در سال [صد و ] بیست و نهم از هجرت ابو مسلم مروزی در دیه ای از دیه های شهر مرو از برای بنی عباس خروج کرده در تقویت آن جماعت کوشش عظیم نمود اگر چه در«منهج النجات» حکایت آن بی سعادت مسطور گشته، و در این مختصر تفصیل هر اجمال حواله به آن کتاب است لیکن به سببی که از سیاق کلام آینده معلوم شود، مناسب چنان دید که در این اوراق نیز بعضی از مطاعن آن پیش خیل ارباب شقاوت مذکور و برخی از دلایل لعن آن سردفتر اصحاب نفاق مزبور گردد.

بدان که چون مدت ها بلاد اسلام در تحت تصرف مخالفان تیره انجام بوده، بدع بسیار واقع و ناشایست بی شمار شایع شده بود چون شاه فلک جاه علیین بارگاه جنت آرامگاه الذی انزل اسمه بعدد الائمة و التنزيل ابو البقاء سلطان شاه اسماعیل - انار الله برهانه - پای سعادت بر سریر معدلت نهاد ابواب شفقت و رأفت بر روی عالمیان گشاد و در تنفیذ احکام شریعت و اعلای اعلام ملت، و ترویج مذهب حق ،امامیه و استمالت قلوب طایفهٔ ناجیه سعی موفور و جهد مشکور مبذول داشت و به تغلیق ابواب ناشایست همت گماشت اما بنابر آن که اکثر اوقات خجسته ساعات را به نکب و قهر اعداء دین و مخالفان ائمه طاهرين علیهم السَّلَامُ مصروف می داشت هنوز بعضی از آن بدع ،پایدار و برخی از آن قبایح برقرار مانده بود که داعی حق را لبیک اجابت ،گفته به ریاض قدس خرامید و تخت سلطنت به اعلی حضرت شاه شیعه پرور رَحِمَهُم اللَّهُ ناصب رايات ائمه اثنى عشر علیهم السَّلَامُ ، مؤید دین مبین حضرت سيّد المرسلين صَلَّى اللهُ عَلَيْهِ و آله و سلم محيى مراسم الائمة المعصومين علیهم السَّلَامُ ، حامی حوزة الملك و الملة، ماحى آثار الكفر و البدعة، ناصب الويَةِ (1) العدل والإحسان، باسط النصفة و الأمن والأمان السلطان بن السلطان بن السلطان أبو المظفر سلطان شاه طهماسب بهادر خان گذاشت و

ص: 193

آن جناب در عنفوان شباب عنان طبیعت از مشتهيات نفسانی و لذات جسمانی در تافت و به حكم«إنّ الله يحبّ التوابين و يحبّ المتطهرين» (1) مرتبه محبوبیت حضرت رب العالمین دریافت و به قلع و قمع جمیع ملاهی و مناهی پرداخت.و آثار شنیعۀ بدعت و رسوم خلاف شریعت برانداخت.

و از جمله ی منکرات عظیمه که از آن نهی فرمود یکی آن بود که پیش از طلوع خورشید سلطنتِ شاهِ جنّت مكان علیین آشیان بعضی از افسانه خوانان سنی سیرت و یاوه گویان ناصبی ،سریرت اسطوره بر ابو مسلم مروزی بسته بودند و در زمان آن شاه علیین آرامگاه بعضی دیگر از قصه خوانان دروغ پیشه و بادپیمایان کج اندیشه تغییری در آن افسانه نموده آن قصه موضوعه را با مفتریات بر بعضی از ائمه معصومین علیهم السَّلَامُ آمیخته بودند و عوام را به آن تزویر و تسطیر محبّ و دوستدار آن محبوس زاویه سعیر گردانیده، و با آن که نواب غفران پناه قصه خوانان را از خواندن آن قصهٔ باطله منع نموده به شستن دفاتر ضالهٔ ایشان و به تخریب مقبره ای که به ابو مسلم مروزی نسبت می دادند امر فرموده بود بعد از رحلت آن حضرت به قصور بی قصور جنت بعضی از قصاص باز مرتکب آن ناشایست شده به اغواء و اضلال عوام اشتغال می نمودند شاه دین پناه مجدّداً از خواندن و شنیدن آن منع فرمود و قدغن نمود که: هر کس آن قصۀ کاذبه بخواند به تیغ سیاست زبانش قطع نماید.

الحق به غایت زشت بود که در بلاد شیعه آن طور قصه ی دروغی خوانند و عوام را دوست مخالفان گردانند و باید دانست که خواندن و شنیدن جميع قصص كاذبه حرام و از افعال فاسقین است، خصوصاً اخبار موضوعه ای که در مدح مخالفین است، که آن اخلال در مذهب و دین است؛ مگر آن که بر سبیل انکار و رد یا تنبیه عوام باشد، چنان که

ص: 194

احادیثی که وضع نموده اند نواصب در فضیلت شیوخ خود که علمای امامیه رَحِمَهُم اللَّهُ نقل آن می کنند به طریق انکار و با دلایل واضحه رد آن می نمایند، و عوام را آگاه می سازند که آن از مفتریات و موضوعات مخالفین است و هر آینه اجتناب از شنیدن قصص کاذبه از اخلاق مؤمنین ،است زیرا که حضرت عزّت تعالی شانه و تعظم برهانه در صفت ایشان می فرماید که «والذين هم عن اللغو معرضون» (1) و جای دیگر می فرماید «و الّذين لا يشهدون الزّور و إذا مروا باللّغو مروا کراماً » (2) و این آیه دال است بر آن که «عباد الرحمن» یعنی :بندگان برگزیده پروردگار عالمیان، کسانی اند که حاضر نشوند در مجالس و محافل اهل کذب و سایر فسوق از آن جهت که حاضر شدن در مشاهد ،باطله شریک شدن است در خطا و عصیان اهل آن مشاهد؛ به آن که حضور در آن مجالس دلیل رضاست بر آن معاصی.

نواب خاتمة المجتهدین در«مطاعن المجرمية» بعد از ایراد آیه کریمه ی ﴿ وَمِنَ النَّاسِ مَنْ يَشْتَرِي لَهْوَ الْحَدِيثِ لِيُضِلَّ عَنْ سَبِيلِ اللَّهِ بِغَيْرِ عِلْمٍ وَ يَتَّخِذَهَا هُزُوًا ۚ أُولَٰئِكَ لَهُمْ عَذَابٌ مُهِينٌ﴾ (3) آورده است که :

«سئل الصادق علیه السَّلَامُ عن القصاص أيحل الإستماع لهم؟ فقال علیه السَّلَامُ: لا، و قال علیه السَّلَامُ : من أصغى إلى ناطق فقد عبده، فان كان الناطق عن الله، فقد عَبد الله، و إن كان الناطق عن إبليس، فقد عَبَد إبليس. »

یعنی :«پرسیدند از حضرت امام جعفر صادق علیه السَّلَامُ از حال قصه خوانان که آیا حلال است گوش داشتن به ایشان؟ آن حضرت فرمود که حلال نیست و فرمود که هر کس گوش بدارد به ناطقی پس به تحقیق که او را پرستیده »

ص: 195

بدان که مراد ناطقی است که قصه های دروغ خواند و لب به سخنان باطل جنباند؛ چنان که در آخر این حدیث مستفاد می شود آنگاه آن حضرت فرمود که: «پس اگر ناطقی باشد که از خدا سخن گوید (یعنی حق گوید) به تحقیق که شنونده خدای را پرستیده و اگر ناطقی باشد که از ابلیس سخن گوید (یعنی باطل ،گوید) پس به تحقیق که شنونده ابلیس را پرستیده .»

و چون از اول این حدیث مفهوم گردید که هر کس گوش به قصه خوانان دروغگوی بدارد آن قصه خوان [را] پرستیده و از آخر این حدیث به وضوح رسید که هر کس گوش به آن طور ناکسی کند بندگی شیطان به جای آورده؛ پس از این حدیث مستفاد گشت که اگر کسی استماع نماید قصه ای را که بر حمزه، که عم پیغمبر آخر الزمان و سید شهداست بسته اند هم قصه خوان را پرستیده و هم شیطان را عبادت نموده و هر گاه چنین باشد پس ملاحظه نمای حال کسی را که قصه [ای] را شنود، و افسانه [ای] را گوش کند که در تعریف ابو مسلم خارجی پرکین ساخته اند و در مدح آن ناصبی لعین پرداخته.

و بعد از نقل این حدیث شریف نواب مشارالیه می فرماید که :

«اعلم أنّ أبعد القصاص من الصدق والصواب و أقربهم بالعذاب و العقاب، الذين هم يكذبون و يفترون على الباقر و آبائه علیهم السَّلَامُ في شأن أبي مسلم المروزي، و هو رجل فاجر ملعون لم يكن من شيعة ائمّتنا و لم يعترف بحقوقهم و كان من أشدّ مخالفيهم والقاصون الخارصون يبدلون أحواله و أخباره و يحرصون و يرغبون الجهال بمحبته و هم غافلون عن قوله تعالى: ( ألا لعنة الله على الكاذبين ) (1)

یعنی :«بدان به درستی که دورترین قصه خوانان از راستی و درستی و

ص: 196

نزدیک ترین ایشان به عذاب و عقاب ،الهی آن کسانی اند که دروغ می گویند و افترا می زنند بر حضرت امام محمد باقر و آباء کرام آن حضرت علیهم السَّلَامُ در شأن ابو مسلم ،مروزی و این ابو مسلم مردی بود فاجر[ و ملعون] نبود از شیعه ی امامان ما و اعتراف نکرد به امامت ،ایشان و از سخت ترین مخالفان ایشان ،بود قصه خوانان دروغگوی بَدَل می کنند احوال و اخبار او را و حریص و راغب می گردانند جهال را به دوستی ،او و ایشان (یعنی :قصه خوانان) غافلانند از قول حضرت الله تعالی که می فرماید: ﴿أَلَا لَعْنَةُ اللَّهِ عَلَى الظَّالِمِينَ﴾ (1) یعنی: «بدان که لعنت خداست بر دروغگویان»

و در بعضی از کتب حکمت عملی مسطور است که مردم هر مدینه ای بر پنج صفت:اند اوّل خیّرانند که خیر ایشان را سرایتی ،هست و ایشان نیکوکارترین مردمان و لایق صحبت ملوک و سلاطین،اند دوّم ،خیرند که خیر ایشان را سرایتی نیست و این طایفه قابل تربیت باشند .سیم: آن که نه خیرند و نه شر، این جماعت را باید بر خیر ترغیب نمود، چهارم :آن که شریر باشند و شر ایشان را سرایتی نباشد، این طایفه را باید حقیر داشت تا به خیر گرایند پنجم: آن که بالطبع شریر باشند و این صنف بدترین اهل عالمند و مستوجب بند و زندان و شرّ این طایفه سرایت کند و ایشان اضداد اخیار باشند بدی را دوست دارند و نیکی را دشمن مانند حیوانات موذیه چون سگ دیوانه و گرگ و خوک و مانند آن و این طایفه را نیز اقسام است که بعضی را به زجر از بدی می توان بازداشت و بعضی را به قطع اعضاء و زندان مؤبد؛ و گفته اند که قصه خوانان دروغگوی و افسانه خوانان سخت روی از این طایفه اند، چه مضرت می رسانند با (2) حکایات کاذبه و فریب خاطر مردمان می دهند و تضییع قابلیت ایشان می نمایند.

ص: 197

مسود اوراق گوید: بی شک قصاص خرّاص ،فریبنده گروهی بوده اند در شمار زیانکاران گمراه کننده ی طایفه مؤید این حال و مصدّق این مقال آن که از اواخر سنه ی اثنى و ثلاثین و تسع مأة (932)، که به تجدید نهی از این منکر وقوع پذیرفته، و لعن و طعن ابو مسلم شیوع گرفته تا این زمان که اوایل سنه ثمان و ثلاثين و تسع مأة (938) است با آن که عوام کالانعام از علمای کرام و فضلای عظام از حال آن شقی استعلام نموده اند هنوز بعضی از ایشان از اختلاب یاوه گویان شیطان صفتان، چنان که عادت مستضعفان است متفکر و ،حیرانند لهذا به خاطر فاتر رسید که در این مقام مجملی از احوال آن مبدع ظلام تحریر دهد تا بعضی از مؤمنان که به مطالعه این مختصر رغبت نمایند حجاب شک و نقاب ارتیاب از پیش چشم آن کوته نظران مرتفع سازند.

پس بدان! ای محبّ خاندان علیهم السَّلَامُ که ابو مسلم مروزی از گروه امامیه و فرقه ی ناجیه ی اثنی عشریه نبوده و به قدم مخالفت طریق معاندت ،پیموده تبیین این مقال و تفصیل این اجمال آن است که به موجب حدیث رسالت پناه صَلَّى اللهُ عَلَيْهِ و آله و سلم که :

«ستفرق امّتى على ثلاثة و سبعين فرقة واحد منها ناجية و الباقى هالكة »

بعد از آن ،حضرت امّتش به هفتاد و سه فرقه [متفرّق] شدند و به دلیل حدیث متفق علیه که :

«مثل أهل بيتى كمثل سفينة نوح من ركب فيها نجى، و من تخلف عنها غرق»

و چند حدیث دیگر که مؤالف و مخالف روایت کرده اند ثابت شده که فرقهٔ ناجیه گروه امامیه اند (یعنی: شیعه اثنی عشریه) ، و غیر ایشان همه از اهل نارند و دور از رحمت پروردگار.

و چون تو را این معنی معلوم شد پس بدان که از جملهٔ آن هفتاد و دو فرقه ای که غیر امامیه،اند یک گروه ک-یسانیه اند و ایشان نیز چند گروهند :بعضی بعد از امیرالمؤمنین علیه السَّلَامُ قائل به امامت امام حسن علیه السَّلَامُ و امام حسین علیه السَّلَامُ بوده اند، و بعد از

ص: 198

امام حسين محمّد بن الحنفیه را امام می دانستند و بعضی به امامت امام حسن علیه السَّلَام و امام حسین علیه السَّلَامُ معترف ،نبودند، بلکه بعد از امیرالمؤمنين، محمد بن الحنفيه را بی واسطه امام می دانستند، و بعد از او قائل بودند به امامت پسر او عبدالله که مکنّی بود به ابی هاشم و بعضی بعد از ابی هاشم به امامت بیان بن سمعان قائل بودند، و بعضی بعد از ابی هاشم برادر او على بن محمد بن الحنفیه را امام می دانستند و بعد از او به امامت پسر او حسن اعتراف داشتند و بعضی بعد از ابی هاشم به امامت برادر زاده ی او حسن بن عليّ بن محمّد بن الحنفيه قائل بودند بی واسطه و بعضی بعد از ابی هاشم عبدالله بن معاوية بن عبد الله بن جعفر را امام می دانستند، و بعضی بعد از ابی هاشم عبدالله بن حرب کندی را امام می دانستند و بعضی بعد از ابی هاشم به امامت علی بن عبدالله بن عبّاس و بعد از او به امامت پسر او [محمد] معترف بودند، و بعضی بعد از ابی هاشم قائل به امامت محمد بن علی بن عبد الله بن العباس بن عبدالمطلب بودند؛ و بعد از او پسر او ابراهیم را امام می دانستند و این ابراهیم مشهور بود به «ابرا هیم امام »و او بود که ابو مسلم را به دعوت اهل خراسان فرستاد.

و به صحت رسیده که ابو مسلم کیسانی مذهب بوده و بعد از امیرالمؤمنین على علیه السَّلَام به امامت محمّد بن الحنفیه اعتراف ،نموده و بعد از او به امامت پسر او ابی هاشم و بعد از او به امامت علی بن عبدالله بن العباس، و بعد از او به امامت پسر او محمد، و بعد از او به امامت پسر او ابراهیم و بعد از او به امامت برادر او عبدالله بن محمد بن على بن عبد الله بن العباس قائل شده و این عبدالله بن محمد را لقب «سفاح» بود، و کنیتش ابوالعباس و گاهی او را به مادرش منسوب ساخته «عبدالله بن الحارثیه »می گفتند.

پس به دلیل حدیث مذکور چون ابو مسلم از گروه ناجیه (یعنی شیعه ی امامیه )،نبوده از اهل نار است و دور از رحمت پروردگار و هر آینه هر کس که از اهل دوزخ

ص: 199

باشد، ملعون است، زیرا که لعنت عبارت از دوری است از رحمت حق تعالی و احادیث صحیحه و اخبار صریحهٔ بسیار است که دال است بر آن که :هرکس انکار امامت یکی از ائمه معصومین علیهم السَّلَامُ نماید یا غیر ایشان را امام و خلیفه داند، مخالف خدا و رسول ،است و منحرف از طریق ارباب حق و اصحاب قبول و در روز قیامت در شمار کفار، و با گروه بی شکوه «ان المنافقين في الدرك الاسفل من النار» (1) به عذاب الیم و عقاب جحیم گرفتار.

از آن جمله حدیثی است که نوّاب مشارالیه [شیخ علی بن عبد العال ] در «مطاعن المجرميه» آورده که پیغمبر صَلَّى اللهُ عَلَيْهِ و آله و سلم و فرمود که :

«الأئمة من بعدى اثنى عشر ، من زاد او نقض فقد کفر»

یعنی : (2) امامان بعد از من دوازده اند هر کس بر این دوازده بیفزاید یا از این دوازده کم کند پس به تحقیق که کافر است »

دیگرهم در کتاب مذکور آورده است که پیغمبر صَلَّى اللهُ عَلَيْهِ و آله و سلم فرمود که :

«الأئمة من بعدى اثنى عشر، اوّلهم أمير المؤمنين على بن أبي طالب و آخرهم القائم؛ طاعتهم طاعتی و معصيتهم معصیتی و من انكر واحداً منهم فقد انكرنى»

یعنی:«امامان بعد از من دوازده اند اوّل ایشان امير المؤمنين على بن ابی طالب علیه السَّلَامُ آخر ایشان حضرت قائم علیه السَّلَامُ [یعنی: صاحب الزمان]؛

فرمانبرداری نمودن ایشان را فرمانبرداری نمودن است مرا و نافرمانی کردن ایشان را نافرمانی کردن است مرا هر کس انکار کند یکی از ایشان را پس به تحقیق که انکار کرده است مرا »

دیگر آن که ابن شاذان - علیه الرحمة والغفران در «مأه» ای که جمع نموده است،

ص: 200

که آن را از طرق عامه آورده که امام به حق ناطق یعنی امام جعفر صادق علیه السَّلَامُ از آباء کرام خود علیهم السَّلَامُ نقل نموده که پیغمبر صَلَّى اللهُ عَلَيْهِ و آله و سلم فرمود که جبرئیل علیه السَّلَامُ مرا خبر داد که حضرت ربّ العزّة فرمود که :

«من علم أن لا إله إلا أنا وحدى و أن محمداً عبدى و رسولى، و أنّ على بن ابى طالب خليفتي و أنّ الائمّة من ولده ،حججي ، أدخلته الجنة برحمتي، و نجيته من النّار بعفوى، و أبحت له جوارى و أوجبت له كرامتي و أتممت عليه نعمتی و جعلته من خاصتى و خالصتى إن نادانى لبيته، و إن دعانى أجبته، و إن سألني أعطيته، و إن سكت ابتدأته، و إن أساء رَحِمته، و إن فرّ منّى دعوته، و إن رجع إلى قبلته، و إن أقرع بابي فتحته، و من لم يشهد أن لا إله الا أنا وحدى، أو شهد بذلك و لم يشهد أن محمداً عبدى و رسولى، أو شهد بذلك و لم يشهد أنّ على بن ابى طالب خليفتي، او شهد بذلك و لم يشهد أن الائمّة من ولده حججی، فقد جحد نعمتی و صغر عظمتی و کفر بآیاتی ، و كُتُبى و رُسُلى، إن قصدني حجبته، و إن سألني حرمته، و إن ناداني لم أسمع ندائه، و إن دعانى لم أستجب دعائه، و إن رجاني خيبته، و ذلك جزائه منى، و ما أنا بظلام للعبيد .»

یعنی:«هر کس اعتراف نماید که نیست معبودی غیر از من و اعتقاد کند که محمد صَلَّى اللهُ عَلَيْهِ و آله و سلم بنده و رسول من ،است و علی بن ابی طالب علیه السَّلَامُ خليفه من است و امامانی که از فرزندان علی بن ابی طالب،اند حجّت های منند در آورم او را به بهشت رحمت خود و برهانم او را از آتش به عفو خود و مباح گردانم مر او را جوار قرب خود، و واجب گردانم برای او کرامت خود را و تمام کنم بر او نعمت خود را، و بگردانم او را از بندگان خاص و خالص خود؛( یعنی نگذارم که شیطان را از او نصیبی باشد) اگر ندا کند مرا جواب دهم او را؛ و اگر بخواند مرا اجابت کنم او را؛ و اگر از من چیزی خواهد عطا کنم به او و اگر خاموش شود من سخن آغاز کنم با او؛ و اگر بد کند

ص: 201

بیامرزم او را؛ و اگر بگریزد از من بخوانم او را به سوی خود؛ و اگر بازگشت نماید به من قبول کنم او را و اگر بکوبد در رحمت مرا بگشایم برای او، و هر که شهادت به وحدانيت من ندهد یا شهادت به آن دهد و شهادت به رسالت محمد صَلَّى اللهُ عَلَيْهِ و آله و سلم ندهد یا شهادت دهد به رسالت محمد صَلَّى اللهُ عَلَيْهِ و آله و سلم شهادت ندهد به خلافت على بن ابی طالب علیه السَّلَامُ و یا شهادت به خلافت علی بن ابی طالب علیه السَّلَامُ بدهد و شهادت ندهد امامان که از فرزندان علی بن ابی طالب اند علیه السَّلَامُ حجّت های منند بر خلق، پس به تحقیق که آن کس انکار نعمت من کرده و تصغیر عظمت من نموده و کافر شده به آیات من، و کتاب های من و رسولان من آن کس اگر قصد درگاه من ،کند باز دارم او را؛ و اگر طلب کند از من بی بهره و محروم سازم او را؛ و اگر ندا کند [مرا] نشنوم ندای او را؛ و اگر دعا کند مستجاب نکنم دعای او را؛ و اگر امیدوار باشد به من ناامید گردانم او را؛ و این جزای عمل اوست از من و نیستم من ظلم کننده بر بندگان خود. »

و باز حضرت امام جعفر صادق علیه السَّلَامُ از آباء علیهم السَّلَامُ خود نقل فرموده که: سید الانام چون این حدیث معجز نظام را به این مقام رسانید جابر [بن] عبدالله انصاری برپای خاست و گفت:

«يا رسول الله من الائمة من ولد على بن أبى طالب»؟

«یعنی: کیستند امامان از فرزندان علی بن ابی طالب؟ »

پیغمبر صَلَّى اللهُ عَلَيْهِ و آله و سلم والد به طریق تعداد فرمود :

«الحسن و الحسين سيدا شباب أهل الجنّة، ثمّ سيّد العابدين في زمانه على بن الحسين، ثم الباقر محمد بن علی، و ستدركه يا جابر! فإذا أدركته فاقرئه منى السلام، ثمّ الصادق جعفر بن محمد، ثمّ الكاظم موسى بن جعفر ، ثمّ الرّضا على بن موسى، ثمّ التقى محمّد بن على، ثمّ النقى على بن محمّد، ثمّ الزّكى الحسن بن على، ثم ابنه القائم بالحق، مهدى امتى، الذى يملاء الأرض قسطاً وعدلاً، كما ملئت جوراً و ظلماً، هؤلاء

ص: 202

یا جابر! خلفائی و اوصیائی و اولادی و عترتى من أطاعهم فقد أطاعني، و من عصاهم فقد عصانی و من أنكرهم أو أنكر واحداً منهم، فقد أنكرنى، بهم يمسك الله السماء أن تقع على الأرض إلا بإذنه، و بهم يحفظ الله الأرض أن تميد بأهلها»

یعنی :«امامان از فرزندان علی بن ابی طالب حسن و حسین اند دو سرور جوانان اهل بهشت؛ بعد از ایشان سرور عبادت کنندگان در زمان خود علی بن الحسین، بعد از او محمد بن علی الباقر و زود باشد که دریابی تو او را ای جابر! پس هرگاه که او را ،دریابی او را بخوان از من ،سلام پس جعفر بن محمد الصادق، بعد از او موسیٰ بن جعفر الكاظم، بعد از او علی بن موسی الرّضا، بعد از او محمد بن علی ملقب به تقی بعد از او علی بن محمد موصوف به ،نقی بعد از او حسن بن علی معروف به زکی بعد از او پسر او قائم به حق مهدی امّت من آن که پر کند روی زمین را از عدل و داد همچنان که پر شده باشد از جور و ظلم ای !جابر ایشان خلفای من و اوصیای من و فرزندان من و فرزندزادگان منند؛ هر کس فرمان برد ایشان را پس به تحقیق که فرمان برده است مرا و هر کس نافرمانی کند ایشان را پس به تحقیق که نافرمانی کرده است مرا؛ و هر کس انکار کند ایشان را یا انکار کند یکی از ایشان را پس به تحقیق که انکار کرده است مرا به سبب این ائمه اثنی عشر نگاه می دارد خدای تعالی آسمان را که واقع نشود بر ،زمین الاً به رخصت او و هم به سبب ایشان نگاه می دارد زمین را از جنبیدن »

دیگر مروی است از ابن عباس که گفت من از رسول صَلَّى اللهُ عَلَيْهِ و آله و سلم پرسیدم که امام بعد از تو چند باشد؟ فرمود که :

«الائمّة مِن بعدى إثنى عشر، أوّلهم على بن أبي طالب، و بعده الحسن و الحسين، فإذا انقضى زمان إمامة الحسين فابنه على، فإذا انقضى على فابنه محمد، فإذا انقضى محمد فابنه جعفر، فإذا انقضى جعفر فابنه موسى، فإذا انقضى موسى فابنه على، فإذا

ص: 203

انقضى على فابنه محمّد ، فإذا انقضى محمد فابنه على، فإذا انقضى على فابنه الحسن، فإذا انقضى الحسن فابنه المهدى، يا بن عباس من أنكرهم أو ردّ احداً منهم، فكأنما قد أنكرنى و ردّنى، و من أنكرنى و ردّنى فكأنما قد أنكر الله و ردّه، [يا بن عبّاس! سوف يأخذ الناس يميناً و شمالاً ، فإذا كان ذلك فاتبع علياً و حزبه، فإنه مع الحق والحق معه، فلا يتفرّقان حتى يردا على الحوض، يا بن عبّاس] ولايتهم ولایتی و ولایتی ولاية الله، و حربهم حربی و حربی حرب الله و سلمهم سلمی، و سلمی سلم الله»

یعنی:«امامان بعد از من دوازده اند اوّل ایشان علی بن ابی طالب است ؛ و بعد از او حسن، پس حسین پس چون منقضی شود زمان امامت حسین، پس پسر او علی، پس چون منقضی شود علی پس پسر او محمد پس چون منقضی شود محمد پس پسر او جعفر، پس چون منقضی شود جعفر پس پسر او موسی، پس چون منقضی شود موسی پس پسر او علی، پس چون منقضی شود علی پس پسر او محمد، پس چون منقضی شود محمد پس پسر او علی پس چون منقضی شود علی پس پسر او حسن، پس چون منقضی شود حسن پس پسر او ،مهدی ای پسر عبّاس هر کس انکار کند ایشان را یا رد کند یکی از ایشان را پس همچنان باشد که به تحقیق مرا انکار نموده و رد کرده (1) و هر کس که مرا انکار نماید و ردّ کند همچنان باشد که به تحقیق خدای را انکار نموده و ردّ کرده ولایت ایشان ولایت من است و ولایت من ولایت خداست؛ و جنگ کردن با ایشان جنگ کردن با من است و جنگ کردن با من جنگ کردن است با خدا و صلح کردن با ایشان صلح کردن با من است و صلح کردن با من صلح کردن با خدا است. »

و در این باب حدیث از طرق مؤالف و مخالف بسیار است پس از مضامین

ص: 204

احادیث مذکوره، حقیقت مذهب امامیه ظاهر گردید و همچنین واضح گشت که هر کس انکار امامت یکی از ائمه اثنی عشر علیهم السَّلَامُ ،نماید یا به امامت احدی غیر ایشان قائل گردد با آن که مظهر کلمتین (1) باشد، در تحت آیه ی کریمه ی و« من لم يحكم بما أنزل الله فاولئك هم الكافرون » (2) است و از دایره ایمان و اسلام بیرون؛ و از این [جهت] است كه سيّد المحققين و سند المجتهدين علامة الورى، السيد المرتضى علم الهدى می فرماید که «الناس صنفان: اثنی عشری و کافر » (3)

خرج في كورة مرو منها و أقام كثيراً بها»

یعنی:«به تحقیق که بود ابو مسلم هجین از اهل کوفه و بود مولد او دیهی از اعمال کوفه که آن دیه را خطرنیه می گفتند؛ پس چون فرستاد او را ابراهیم به خراسان و قوت گرفت امر او گفتند او را: ابو مسلم ،مروزی از برای آن که خروج کرد در شهر مرو، و اقامت نمود در آن شهر بسیار»

و کسی را که به شهر مرو نسبت می دهند او را «مروزی» و «مروی» می گویند؛ و «هجین» عبارت از کسی است که پدر او آزاد و مادرش بنده بوده باشد، اما مشخص نشده که خودش بنده بوده یا آزاد.

بعضی را عقیده آن بود که احمد ،مذکور کنیزک مزبور را به اجازت معقل حداد خواستگاری ،نموده مشروط به آن که هر فرزندی که متولد شود، بنده معقل باشد؛ و برخی را زعم آن که بدون شرط آن کینزک را خواسته و زمره ای او را به سوء ولادت نسبت [می]داده اند، و عبارت مسعودی - عليه الرحمة - که در «مروج الذهب» تقریر فرموده، مشیر به همین ابهام است؛ و آن عبارت این است که:

«قد تنوزع في أمر أبى مسلم فمن الناس من رأى أنه من العرب، و منهم من رأى أنه كان عبداً فأعتق »

یعنی:«نزاع کرده اند در امر ابو مسلم بعضی گفته اند که: عرب بوده، و بعضی گفته اند: بنده بود، پس آزادی یافت.»

و بعد از این عبارت بر وجه توضیح بیان نموده که :

«كان من أهل النرس (1) و الجامعين من قرية يقال لها: خطرنيه و إليها يضاف الثياب النّرسيّة المعروف بالخطرنى و ذلك من أعمال الكوفة و سوادها »

ص: 206

یعنی «ابومسلم از اهل نرس (1) و جامعین بود از دیهی که آن دیه را خطرنیه می،گفتند که جامه های نرسیه که معروف بود به «خطرنی» اضافه کرده می شود به آن دیه و آن دیه از اعمال کوفه و سواد کوفه بود».

و مسعودی مذکور که قائل این عبارت است علی بن الحسین مسعودی است که از اکابر علمای امامیه است و در زمان غیبت صغرای حضرت صاحب الامر علیه السَّلَامُ بوده.

بالجمله بنی معقل می گفتند :که ابو مسلم بنده ی ،ماست، و او دعوای حرّیت می نمود؛ و چون در خراسان قوت گرفت و استیلا یافت دعوی کرد که [من] از فرزندان سلیط بن عبدالله بن عباسم؛ و سبب این دعوی عنقریب مذکور گردد، ان شاء الله تعالى.

آورده اند که چون ابو مسلم به وجود آمد احمد خطرنی به واسطهٔ تنگدستی، و بعضی گفته اند به سبب آن که رقبه فرزندش از قید رقّیت آزاد باشد او ا بر سر راهی پس مسلم نامی از رؤسای خطرنیه او را برداشته عبدالرحمن نام کرد و به تربیتش مشغول شد و روایت بعضی از مخالفین را انطباق تمام است بر این از جمله صاحب كتاب «الأنباء في تاريخ الخلفاء» آورده (2) که: «و كان أبومسلم يلقب بصاحب الدولة و اسمه عبدالرحمن و كان لقيطاً رباه رجل من أهل الكوفة »

یعنی: «لقب ابو مسلم صاحب الدولة بود و نامش عبدالرحمن، و او لقیطی بود که پرورد او را مردی از اهل کوفه »

و «لقیط »کودکی را گویند که مادرش او را بر سر راه انداخته باشد.

و بعضی را عقیده آن است (3) که مادرش از خوف خواجه ی خود او را بر سر را

ص: 207

،افکنده، اما آن چه در ترجمه تاریخ طبری است که:«ابو مسلم غلامی بود و سراجی کردی و نامش عبدالرحمن بن مسلم بود و اندر خدمت گروهی از بنی عجل بود به خراسان، خالی از اندک خلافی نیست؛ زیرا که مسلم [خطرنی ] مربی او بود نه پدر و آن که او گفته که در خدمت گروهی از بنی عجل بود به خراسان، می تواند بود که اشارت به آن باشد که در خراسان چند وقتی در خدمت ابو عکرمهٔ سراج عجلی و بعضی از خویشان او بود؛ چنان که مذکور شود، ان شاء الله تعالى.

بالجمله معقل را در خطرنیه ضیعتی بود به وسیلهٔ یکی از زارعانش بنی معقل بر این حال مطلع شده، ابومسلم را از مربی او یعنی مسلم خطرنی طلب نمودند، و مدتى بين الطرفین مناقشه ،بود عاقبت مسلم خطرنی منزجر ،بود عاقبت مسلم خطرنی منزجر شده آن پسر شقاوت اثر را به بنی معقل تسلیم کرد و علی بن معقل حداد عجلی بعد از فطام به تربیت آن مولودِ مردود اشتغال نمود و پدر ابو مسلم (یعنی احمد خطرنی) همچنان در خدمت معقل حداد به سر می برد و گاهی ملازمت ابو عکرمه سراج می نمود و بعضی از اوقات که احمد در خدمت ابو عکرمه ،بود ابو مسلم نزد او می رفت و آهنگری و سراجی یاد گرفت، و چون به حد رشد رسید، مدتی در خدمت ادریس بن معقل عجلی به سر برد، پس به محمّد بن علی بن عبدالله بن عباس ،پیوست و بعد از فوت محمد مذکور، ابراهيم بن محمد ابو مسلم (1) را از جملهٔ داعیان گردانیده او را به دعوت اهل خراسان فرستاد، تا در ارتفاع رایت دولت بنی عباس سعی بلیغ به تقدیم رسانید؛ و لهذا نزد طایفهٔ عبّاسيّه به «صاحب الدعوة» و «صاحب الدولة»ملقب گشت

ص: 208

و چون مکتوبی چند جمع می شد به نزد محمد [بن علی ] می فرستادند، ابو عکرمه از معارف و مشاهیر ساکنان خراسان که به دایرۀ بیعت در آمده بودند، دوازده تن را به نقابت اختیار نموده فرمود که به گرفتن بیعت مشغول گردند، کثیر خزاعی و پسرش سليمان بن كثیر و مالک بن هیثم و قحطبة بن شبیب از جملهٔ این دوازده تن بودند، و قحطبه ی مذکور خارجی زاده بود و پدرش شبیب در میان خوارج دعوای امامت می،نمود [چنان که شمه ای از حالات او در ضمن وقایع زمان حضرت امام زین العابدین علیه السَّلَامُ اما در این مختصر مذکور گشته ]

افسانه خوانان یاوه گوی بی حیا و قصه خوانان سخت روی بادپیمای (1) این قحطبه و احمد زیجی (2) را که از ملازمان او بود از اشراف سادات می شمردند و عوام کالانعام را به این تزویر شیفته و رام و گرفتار دام خود می گردانیدند.

اما چون محمد بن علی بن عبد الله بن عباس مطلع شد که ابو عکرمه دوازده نقیب تعیین نموده است از اکابر اصحاب ،بیعت هفتاد تن را نقابت داد و به هر یک جداگانه دستورالعملی فرستاد که خلق را به چه منوال دعوت کرده با ایشان چگونه معاشرت نمایند.

و در در سنه ی اثنى و مأه ،ابو عكرمه قحطبة بن شبيب و سلیمان بن کثیر و مالک بن هیثم را نزد محمد بن علی فرستاد که اموال خمس را که جمع کرده بودند، به او رسانند و ابو مسلم را با ایشان همراه کرده چون به مکه رسیدند، شبی نزد محمد بن علی رفته بوسه بر دست و پای او دادند و آن مال را تسلیم نمودند محمّد ایشان را نوازش کرده چون چشمش بر ابو مسلم افتاد از احوال او استکشاف نمود؛ گفتند

ص: 210

سراج پسری است بنی معقل می گویند: بنده و بنده زادهٔ ماست و او می گوید: آزادم محمّد با ایشان گفت :که از حال او غافل مباشید که نشان داده اند که از مثل او کسی ما را فتح عظیم روی نماید بعد از آن وصیت کرد که اگر مرا حادثه ای پیش آید باید که متابعت پسرم ابراهیم نمایید و اگر او را قضیه ای روی دهد برادرش ابو العباس را امام و خلیفه دانید، و این ،ابو العباس عبدالله بن محمد است که آخر به «سفّاح» ملقب گشت، و گاهی او را به مادرش نسبت داده، عبدالله بن الحارثیة می گفتند، چنان که گذشت.

پس ایشان اجازت مراجعت خواسته به خراسان بازگشتند و در سنه خمس و عشرين و مائة، محمد بن علی بن عبد الله بن العباس بیمار شده، دیگرباره وصیت کرد که بعد از من پسرم ابراهیم امام و خلیفه است و اگر او را واقعه ای رسد، بعد از او برادرش ابو العباس عبدالله بن الحارثية؛ و در همان بیماری درگذشت، چون این خبر به داعیان ،رسید سلیمان بن كثير و قحطبة بن شبیب و مالک بن هیثم با جمعی به عزم تعزیت از خراسان متوجه مکه شدند؛ ابو مسلم نیز همراه بود، چون با ابراهیم ملاقات نموده و مراسم تعزیت به جای آوردند گفتند ای امام دست بده تا با تو بیعت کنیم،

ابراهیم دست داد یک یک بیعت می کردند تا نوبت به ابو مسلم رسید، چون پیش رفت ابراهیم او را بشناخت نوازش ،نمود بعضی از مورّخین مخالف گفته اند که ابو مسلم را نام ابراهیم بود و در آن وقت ابراهیم بن محمّد با او گفت که تغییر نام خویش ،نمای ابو مسلم خود را عبدالرحمن نام کرده از برای کنیت لفظ ابو مسلم اختیار نمود و زمره ای هم از ایشان گفته اند که پدر او مسلم نام داشت، از آن جهت خود را به «ابو مسلم» مکنّی ساخت که اگر او را پسری به هم رسد به نام پدر موسوم گرداند، اما اصح آن است که او را عبدالرحمن و پدرش را احمد نام بوده، چنان که قبل از این هم در این مختصر سمت تحریر یافت و ایضاً مذکور گشت که مسلم، نام آن

ص: 211

کسی بود که چند روزی به تربیتش اشتغال نمود.

در بعضی از کتب معتبره مسطور است که: ابو مسلم عار می داشت که او را پسر احمد خطرنی،گویند چون احمد از فرومایگان ،بود بنابر آن که مسلم خطرنی از رؤسای خطرنیه بود و به قدر [کافی] نامی و ثروتی داشت ابو مسلم می خواست که مردم او را پسر مسلم خطرنی دانند چون نزد ابراهیم بن محمد رفت و ابراهیم او را نیز از داعیان گردانیده امر کرد که به خراسان رود و مردم را به بیعت او دعوت نماید، ابو مسلم از برای شهرت استدعای کنیتی ،نمود ابراهیم :گفت هر کنیت که خود خواهی ما تو را به آن مکنّی سازیم گفت پدرم را مسلم نام بود، و نیت آن دارم که اگر مرا پسری به هم ،رسد او را به نام پدر موسوم ،کنم ابراهیم گفت ما نیز تو را ابو مسلم کنیت دادیم و دختر عمران بن اسماعیل را به ابو مسلم عقد بست، آنگاه او را مصحوب آن ،جماعت به خراسان فرستاد.

و بعد از رسیدن ایشان به ،خراسان میان نصر سیّار و جدیع بن علی ازدی که مشهور بود به «کرمانی» مواد وحشت حرکت کرده نایره نزاع و جدال در التهاب و اشتعال آمد؛ و اکثر قبایل عرب که در خراسان بودند میل به جانب جدیع نمودند، پس نصر سیار خائف ،شد و حارث بن شریح را که از قبل او حاكم ماوراءالنهر بود طلب داشته، حارث به او پیوست و نصر از رسیدن حارث قوی خاطر و مستظهر ،گشت و هم در آن ایام حارث از نصر ،رنجیده با او در صدد مقابله و مقاتله در آمده مغلوب ،گشت پس به جدیع متصل شد و به اتفاق چهار روز با نصر کارزار نمودند و نصر عاجز شده از شهر [مرو] بیرون رفت و جدیع به شهر داخل شده اسباب او را غارت نمود، حارث به جدیع پیغام داد که ما با این جماعت از آن جهت مقاتله و محاربه می نماییم که بر خلاف کتاب خدا و سنت مصطفی کار می کردند، سزاوار نبود که مردم با من بر خلاف کتاب و سنت مصطفی عمل ،نمایند بعد از آن به مسجد رفت و جدیع

ص: 212

را به جهت مشورت طلب داشت جدیع از غدر او اندیشیده در رفتن تعلل نمود، عاقبت کار ایشان به مقاتله ،انجامید حارث با برادر و پسر و جمعی از بنی تمیم به قتل رسید و جدیع لشکر برداشته روی به بصره گذاشت. (1) گذاشت.

و چون این خبرها به ابراهیم بن محمد ،رسید نامه ای بر اشیاع خویش که در خراسان داشت فرستاد که فرصت غنیمت شمرده خروج کنید و امارت ایشان را به ابو مسلم داد چون معلوم کرده بود که ابو مسلم در رأی و تدبیر و حیله و تزویر گویِ مسابقت از اقران ربوده.

مجملاً چون امارت بر ابومسلم قرار گرفت فرمان داد که نقیبان و داعیان که در هر بلده از بلاد خوارزم و خراسان و ماوراءالنهر ،بودند با بیعتیان بگویند که سیاه پوشی شعار خود ساخته در اواخر [ماه] رمضان آن سال خروج کنند، و آن سال صد و بیست و نهم بود از هجرت نقل است که ابراهیم ایشان را به سیاه پوشی امر کرده بود تا چون در پوشند به برابر هر سپاه که روند در چشم آن سپاه مهیب نمایند، (2) و آن که بعضی از مورّخین مخالف گویند که در ماتم یحیی سیاه پوشیدند، صحتی ندارد.

بالجمله شیعۀ عباسیه در اواخر ماه رمضان سنۀ ،مذکوره با لباس سیاه در اکثر شهرهای خراسان و خوارزم و ماوراءالنهر خروج کردند اوّل کسی که خروج کرد، اسید بن عبدالله بود در نسا در آن وقت ماوراءالنهر و خوارزم و خراسان در تصرف بنى اميّه بود و امارت و ایالت ولایات مذکوره تعلّق به نصر سیار داشت، چنان که سابقاً رقم زده ی کلک بیان گشت.

ص: 213

بر مستحضران علم اخبار و متتبعان فنّ آثار ظاهر است که: ابو مسلم در سال صد و سی و هفتم از هجرت کشته شده چنان که مذکور گردد، ان شاء الله تعالى، و سلطان محمد خوارزمشاه در سال پانصد و نود و شش از هجرت پا بر تخت سلطنت گذاشته که از کشته شدن ابو مسلم تا ابتدای پادشاهی او چهار صد و پنجاه و نه سال باشد غرض از تمهید این مقدمه و باعث بر تقریر این مقاله آن که قصه خوانان دروغگوی بی حیا که ترجمان زبان شیطانند و شیرازه دفتر عصیان و در فریب دادن مردمان با ابلیس پر تلبیس هم پیمان حکایت های دروغ بر آن پادشاه بستند،] آن پادشاه را [ناصر ] و معاصر و مظاهر ابو مسلم باز می شمردند (1) [ و عوام کالانعام را به این تزویر راه

می سپردند] اما ناکسانی که از خدا و رسول شرم ناکرده و هزار افترا بر حضرات ائمهٔ معصومین علیهم السَّلَامُ می زدند در تعریف و توصیف مخالفان اهل بیت مانند آن که می گفتند که امام محمد باقر علیه السَّلَامُ ابو مسلم را منشور امارت و رخصت دعوت و اجازت خروج داد، و امیرالمؤمنین علیه السَّلَامُ از در خیبر آهن از برای تبر او مفروز ساخت، و دیگر چیزهائی که مگر کسی به مدت ها جميع آن مفتریات را شرح تواند داد؟ کجا باک می داشتند که بر خوارزمشاه یا غیر او افترا زنند؟

القصه، شب بیست و پنجم ماه رمضان بود که ابو مسلم و سلیمان کثیر و مالک بن هیثم با جمعی [دیگر] از متابعان بنی عباس در قریه ای از قرای مرو که سلیمان بن كثير آن جا خانه داشت جامه های سیاه پوشیده بر بام ها آتش بسیار افروختند و چون چشم شیعهٔ بنی عباس که در آن نواحی متوطن بودند، بر علامت خروج که افروختن آتش بود افتاد، روی به آن قریه گذاشتند و تا روز عید خلقی کثیر جمع ،آمدند و ابو مسلم به داعیان و غیر ایشان سفارش کرده بود که اظهار مذهب خود

ص: 214

ننمایند الا وقتی که او رخصت دهد و همین می گفته باشند که ما خلق را به یکی از آل محمّد می خوانیم و آن شقی آل عباس را آل محمد می دانست و این نیز یکی از مطاعن او است.

ابن بابویه رَحِمَهُ اللَّهُ که علمای امامیه او را «صدوق»می گویند در [کتاب] «امالی» آورده به اسناد از ابی بصیر که او گفت:

﴿قلت للصادق جعفر بن محمد علیهما السَّلَامُ : من آل محمد ؟ قال علیه السَّلَامُ : ذريته، قلت: مَن أهل بيته ؟ قال علیه السَّلَامُ : الأئمة الأوصياء، فقلت: من أمته؟ قال علیه السَّلَامُ : اَلْمُؤْمِنُونَ اَلَّذِینَ صَدَقُوا بِمَا جَاءَ مِنْ عِنْدِ اَللَّهِ اَلْمُسْتَمْسِکُونَ بِالثَّقَلَیْنِ اَلَّذِینَ أُمِرُوا بِالتَّمَسُّکِ بِهِمَا کِتَابِ اَللَّهِ وَ عِتْرَتِهِ أَهْلِ بَیْتِهِ اَلَّذِینَ أَذْهَبَ اَللَّهُ عَنْهُمُ اَلرِّجْسَ وَ طَهَّرَهُمْ تَطْهِیراً﴾

یعنی گفتم به حضرت جعفر بن محمد علیه السَّلَامُ که: کیست آل محمّد؟ گفت ذرّیهٔ او گفتم: کیست اهل بیت او؟ فرمود که آن امامان که اوصیایند، پس گفتم: کیست امت او ؟ فرمود که مؤمنان، آن کسانی اند که تصدیق نموده اند به آن چه آمده است از نزد الله تعالی و متمسّکند به ثقلین (یعنی به دو امر بزرگ )و مأمورند به چنگ در زدن به آن دو امر بزرگ که یکی کتاب خداست و دیگری عترت پیغمبر (یعنی: اهل بیت آن سرور) که بُرده است خدای تعالی از ایشان رجس را و پاک گردانیده است ایشان را پاک گردانیدنی»

مدعای آن بدبخت (یعنی :ابومسلم )از پنهان داشتن مذهب، آن بنى عبّاس از تعرّض بنی امیه ایمن باشند اما چون روز عید رسید، ابو مسلم گفت: تا سلیمان كثير بر خلاف بنى اميّه خطبه خواند آنگاه مردمان را طعام داده، به بیعت تکلیف ،نمود جمعی کثیر از اهل مرو به او بیعت کردند این خبر به نصر ،رسید لیکن چون به جنگ جدیع گرفتار بود پروای ابو مسلم نداشت؛ و بعد از خروج به هشت ماه چون معلوم ابو مسلم شد که متابعان بنی عباس بعضی از بلاد خراسان و خوارزم را

ص: 215

متصرف شده اند، و نیز اکثر اهل بیعت از اطراف رسیده به او پیوستند در اوایل جمادى الاخر (1) سنه ی ثلاثين و مأه مکتوبی به نصر نوشت مشتمل بر ترغیب به متابعت و محتوی بر وعد و وعید و نوید و تهدید؛ وقتی این نامه به نصر سیار رسید که شیبان خارجی که طایفهٔ شیبانیه از خوارج به او منصوبند در جنگ نصر با جدیع متفق شده ،بود چون نامه به نصر رسید در تاب رفته یکی از غلامان خود را که یزید نام داشت با لشکری به جنگ ابومسلم فرستاد و ابو مسلم مالک بن هیثم را به محاربه ی او نامزد کرده مالک بر ایشان ظفر یافت و یزید را گرفته نزد ابو مسلم ،برد ابو مسلم فرمود که :جراحان به معالجه زخمی که در آن جنگ به او رسیده بود پرداختند؛ و بعد از اندمال جراحت با او گفت اگر به پیش نصر می روی مانعی نیست به شرطی که هر چه از ما مشاهده تو گشته با نصر و مردمش بگویی .

و بعد از ارسال یزید ابو مسلم با مردم خود گفت که شنیده ام که مردم نصر ما را می دانند سبب اطلاق یزید همین بود که آن جماعت بر غلط خود مطلع گشته بدانند که ما اشرف طوایف اسلامیه ایم؛ آنگاه با سپاه خویش در حرکت آمده ما بین لشکر جدیع کرمانی و نصر سیّار را لشکرگاه ،ساخت از این جرأت هراسی در دل نصر و جدیع راه یافت پس ابو مسلم به جدیع رسولی فرستاد و پیام داد که من با تو وافقم، نصر این خبر شنیده مضطرب گردید و به جدیع سفیری ارسال نمود که به سخن ابو مسلم فریفته مشو که من بر تو و اصحابت از او می ترسم باید که با لشکر خود به جانب مرو روی آوری تا من نیز به آن جا آمده با یکدیگر صلح کنیم، آنگاه به اتفاق در دفع این اراذل و اوباش (یعنی ابو مسلم و اصحابش) سعی نماییم، پس آن دو به جانب مرو رفتند و در روز صلح نصر سیّار به خدعت جدیع را بکشت، پس علی

ص: 216

بن جدیع با جمعی از مردم خویش و گروهی از شیبانیه به ابومسلم پیوست، نصر متوهّم شده به شهر مرو در آمد ابو مسلم نیز به شهر داخل شده، به گرفتن بیعت مشغول گشت نصر در قصر خویش متحصن گردید و چون کار بر او تنگ شد، شبی با جمعی از فرزندان و متابعان گریخته به سرخس رفت و از آن جا روی به طوس آورد در آن شهر سپاهی بر سر او جمع گشتند و از آن جا به جرجان نزد نباتة بن حنظله رفت و از جرجان متوجّهری شده در آن شهر مریض ،گشت پس او را در محفه ای نشانیدند و چون به ساوه رسید در شوّال سنة ثلاثين و مأه كالبد شومش در آن دیار در خاک هلاک و مغاک بوار مدفون گشت.

اما چون ابو مسلم بر فرار نصر سیار اطلاع یافت مسرعان به طلب او فرستاده ایشان هر چند شتافتند او را نیافتند در همان ایام قحطبة بن شبیب که ابو مسلم او را به ، نزد ابراهیم بن محمّد فرستاده بود از راه رسید ابو مسلم او را سپهسالار گردانیده با چند تن از داعیان و لشکر بیکران به طرف طوس فرستاد تا آن شهر را با سایر ولایات مروانیان مسخّر ،نمایند [و لشکرها به اطراف خراسان و خوارزم و ماوراءالنهر ارسال نموده تا تمام آن ولایات را مسخّر ساختند و در آن واقعات خلقی بی اندازه کشته ] و در همان ایام به سببی که در کتب مبسوطه مسطور ،است مروان حمار دانست که ابراهيم بن محمد که او را «ابراهیم امام» می گفتند ابو مسلم را برانگیخته و اهل فتنه و غوغا دم از دوستی و متابعت او می زنند جمعی را به خیم های فرستاد که در آن وقت ابراهیم و برادران و خویشانش آن جا بودند تا او را گرفته به حران بردند؛ پس مروان حمار او را در بند کشید آن گاه برادران و خویشان ابراهیم از خیمه گریخته به کوفه رفتند و در خانه ی ابوسلمه ی خلال پنهان شدند.

[اما ابو مسلم مروزی بعد از فرستادن قحطبه به جانب طوس لشکرها به اطراف خراسان و خوارزم و ماوراء النهر فرستاد تا تمام آن ولایات را مسخّر ساختند و در آن

ص: 217

وقعات خَلقی بیاندازه کشتند] اما چون قحطبه به طوس رسید لشکری را که آن جا مجتمع شده بودند منهزم ،ساخت و آن لشکری بود از شیبانیه و اتباع جدیع که از متابعت ابو مسلم سرباز زده بودند و به سپاه پراکنده نصر که آن جا فراهم آمده بود پیوسته و در جنگ ابو مسلم با یکدیگر متفق شده بودند چون قحطبه از تسخیر طوس فارغ ،گشت به جانب جرجان عَلَم عزیمت ،افراشت نباتة بن حنظله با لشکری آراسته از شهر بیرون آمده و فریقین در غرّة ذى الحجة ابواب قتال و جدال بر روی یکدیگر مفتوح ساختند؛ نباته در آن جنگ کشته شد و لشکرش منهزم گردید، پس قحطبه به ری رفت و از آن دیار روی به قم و اصفهان آورد، و احمد زیجی (1) را که از ملازمان او بود به یزد فرستاد، احمد به یزد روی آورد و در آن وقت مروان یزد را به ابوالعلای طرقه به مقاطعه داده بود چون در آن زمان یزد را حصار و دروازه و خندق نبود، ابو العلا مجال توقف نیافته بگریخت و به دژ «ایرندآباد» (2) ،رفت و احمد بعد از ،محاصره ابو العلا را بگرفت و او را به یزد آورده بسوخت و قصر او را بکند و قصر دیگر بنا نهاد و مال به جهت بنی عباس از مردم یزد ،بستد، و چون سفاح بر تخت ،نشست آن مال را به کوفه برده به وی تسلیم نمود .

امّا قحطبه چون به اصفهان رسید محاربه نموده اصفهان را مسخر کرد و از آن جا ،بازگشته به حیله نهاوند را گرفت و به همدان رفت؛ بعضی از لشکر نصر سیّار را که در آن جا بودند شکست داد و متوجه کوفه شد.

این خبرها متعاقب به مروان ،رسید پس مروان حمار به استحضار لشکرهای شام و جزیره و سایر قلمرو فرمان ،داد و یزید بن عمرو بن هیبره از کوفه به جنگ ، قحطبه روی آورد و در کنار فرات آن دو لشکر در هم افتادند، جنگ به شب کشید، در

ص: 218

آن شب قحطبه در آب غرق شد مردمش از حال او آگاهی نداشتند، چون لشکر یزید بن عمر و منهزم ،گشتند قحطبه پیدا ،نبود ناگاه اسبش را دیدند زین و لجام تر شده، دانستند که قحطبه غرق شده ،است حسن ابن قحطبه را بر خود امیر ساختند و روی به کوفه آوردند.

چون خبر انهزام لشکر عراق به مروان ،رسید ابراهيم بن محمد بن على ابن عبدالله بن عباس را [که در بند داشت] به قتل رسانید، اما حسن بن قحطبه با لشکرهای آراسته و عظمت تمام به کوفه آمد و در آن وقت شیعه بنی عباس در کوفه بسیار بودند یکی از ایشان حفص بن سلیمان بود که متابعان بنی عباس او را «وزیر آل محمد» می گفتند و کنیتش ابوسلمه و لقبش خلال بود [او آن کسی بود که سفاح و برادران و خویشانش در خانه او پنهان بودند] حسن بن قحطبه ابوسلمه خلال را تعظیم تمام نمود و ابوسلمه احوال بنی عباس را پنهان می داشت و ایشان را از خانه بیرون نمی گذاشت به سبب آن که کتابتی چند به مدینه فرستاده بود و انتظار رسیدن جواب می کشید.

محمد بن الحسين [البيهقى الكيدرى] رَحِمَهُ اللَّهُ در «كفاية البرايا» آورده و در بعضی دیگر از کتب معتبره مسطور است که چون سفاح و اهل او آمدند به کوفه از روی سر نزد ابو سلمه خلال پنهان داشت ابو سلمه ی خلال ایشان را؛ و عزم آن نمود که خلافت را به شوری حواله نمایند میان فرزندان امیرالمؤمنین علیه السَّلَامُ و اولاد عباس تا ایشان اختیار نمایند به خلافت هر کس را خواهند باز با خود گفت که می ترسم که اتفاق ننمایند پس عزم آن نمود که بگرداند امر خلافت را به سوی فرزندان امیرالمؤمنین علیه السَّلَامُ، پس سه نامه نوشت به سه کس از اولاد امیرالمؤمنین علیه السَّلَامُ ، یکی به حضرت امام جعفر صادق علیه السَّلَامُ و نامه ای دیگر به یکی از فرزندان امام زین العابدین علیه السَّلَامُ که ملقب بود به «اشرف» و مکتوب ثالث به عبدالله بن حسن مثنى.

ص: 219

راقم حروف گوید که: ابوسلمه خلال عارف به مرتبه ی امام جعفر صادق علیه السَّلَامُ نبود که اگر عارف می بود نامه به دیگری نمی فرستاد.

القصّه، آن سه مکتوب را به مردی که از موالی ایشان و از ساکنان کوفه بود داده ،فرستاد پس قاصد به مدینه ،آمده، شبی بود که با آن حضرت علیه السَّلَامُ ملاقات نمود، گفت: قاصد ابوسلمه خلالم و کتابتی به شما آورده ام آن حضرت فرمود که مرا و ابوسلمه خلال را به هم چه نسبت؟ او شیعه و پیرو است غیر ما را قاصد :گفت نامه را بخوانید؛ آن چه رأی شما تقاضا کند در جواب بنویسید.

عبارت صاحب کتاب «کفایة البرایا» است که :

قال الصادق علیه السَّلَامُ الخادمه: «قرّب منى السراج فقربه منه فوضع علیه السَّلَامُ عليه كتاب أبي سلمة فأحرقه، فقال: ألا تجيبه؟ قال علیه السَّلَامُ : قد رأيت الجواب »

یعنی: پس گفت حضرت امام جعفر صادق علیه السَّلَامُ به خادم خود که: چراغ را به من نزدیک ،گردان خادم چراغ را به نزد آن حضرت ،برد پس آن جناب گذاشت کتابت ابوسلمه خلال را بر چراغ و بسوخت آن مکتوب را بعد از آن قاصد گفت: آیا جواب نمی دهی او را؟ آن حضرت فرمود که به تحقیق که دیدی جواب را. »

پس قاصد از مجلس امام علیه السَّلَامُ بیرون آمده به نزد عبدالله بن حسن مثنی رفت، عبدالله بن حسن قبول کرد کتابت او را و سوار شده نزد امام جعفر علیه السَّلَامُ رفت، ملخص مقال ،آن که به آن حضرت گفت که مکتوب ابوسلمه خلال به من رسید، و ابوسلمه مرا دعوت نموده به امر خلافت و مرا احق مردمان دیده به این کار؛ و به تحقیق که شیعه ی ما از خراسان آمدند به پیش او حضرت امام علیه السَّلَامُ به او گفت: کی شیعه تو شدند؟ آیا تو فرستادی ابو مسلم را به خراسان و امر کردی او را به پوشیدن لباس سیاه؟ آیا تو می شناسی یکی از ایشان را به نام و نسبش؟ عبدالله گفت: نه، امام علیه السَّلَامُ :فرمود پس چگونه ایشان شیعۀ تو شدند و ایشان را نمی شناسی و ایشان تو را

ص: 220

نمی شناسند؟ مجملاً آن حضرت فرمود که :

«قد جائنى مثل ما جائک فانصرف غير راض بما قاله» یعنی :«آمد به من آن نامه [ای] که آمد به تو پس برگرد و راضی مباش به آن چه گفته است ابوسلمه خلال »

اما اشرف بن على بن الحسين رد کرد کتابت را و گفت :من نمی شناسم آن کسی را که این مکتوب فرستاده است پس جواب داد قاصد را .

این حکایت را مسعودی رَحِمَهُ اللَّهُ نیز در «مروج الذهب» ایراد نموده، اما ذکر اشرف بن على بن الحسین نفرموده.

،بالجمله هنوز قاصد به کوفه بازنگشته بود که متابعان بنی عباس یعنی حسن بن قحطبه و لشکرش دانستند که ابراهیم بن محمد کشته شده و وصیت کرده که بعد از او برادرش عبدالله بن الحارثية (یعنی: سفّاح) خلیفه باشد، و معلوم کردند که سفاح در کجاست او را بیرون آورده با او بیعت کردند و ابوسلمه خلال نیز بیعت کرد، پس نامه ای به ابو مسلم فرستاده او را بر صورت حال آگاهی دادند، ابو مسلم در آن وقت اظهار مذهب باطل خود نموده اهل خراسان را به بیعت سفّاح در آورد، و هر کس که از قبول بیعت امتناع نمود به قتل رسانید و در آن ایام از شیعه امامیه به سبب آن که به بیعت کردن با آل عباس راضی نمی شدند بسیار کشت؛ و می گفت: هر کس آل عباس را امیرالمؤمنین نداند و قائل به امامت و خلافت ایشان نباشد یا از ایشان برگردد، خون

خود را مباح و حلال گردانیده باشد؛ او را به قتل باید رسانید، بنابراین آن بدبخت خون ائمه معصومین علیهم السَّلَامُ را حلال می دانسته؛ چه ظاهر است که آن حضرات عالی درجات آل عباس را امام و امیرالمؤمنین نمی دانستند.

[مؤلّف اصل كتاب] محمّد بن الحسين بن الحسن البیهقی الکیدری، که به تقریب در اول باب اوّل از ابواب این ،مختصر در محل ذکر ولادت امیرالمؤمنين حیدر علیه السَّلَامُ و در ذکر مخالفت معاویه لعین با آن ،سرور اشارتی به علوّ رتبت و سموّ

ص: 221

منزلتش شده در «كفاية البراي-ا» في معرفة الانبياء و الاوصياء و وقایع أزمنتهم» که کتابی است گرامی و مجلّدی است نامی و الحال به خط مصنف، آن کتاب نزد این کمینه موجود است آورده آن چه خلاصه ی ترجمه اش این است که :

وقتی ابو مسلم مروزی بر خر لاغری سوار به نیشابور رسید و در کاروانسرایی نزول ،نمود یکی از اوباش دم آن سم دار را ببرید ابو مسلم بر آن خر بی دم [سوار شده به] نزد ابراهیم بن محمد که او را «ابراهیم امام »می گفتند ،رفت، پس چون قوت گرفت و اتباع او بر ولایت خراسان و خوارزم و ماوراءالنهر مسلط شد [ند]، به نیشابور رفته امر به قتل اهل آن محله کرد و ابنیه و بیوتات ایشان را ویران ساخته و آن محله بود مخصوص شیعه ی امامیه آورده اند که در آن روز [بیشتر از ]دو هزار تن از ذکور و اناث و جوان و پیر و صغیر و کبیر شیعه کشته شدند سنباد مجوسی که یکی از مقربان او ،بود از تقصیر آن جماعت استعلام نمود ابو مسلم گفت: وقتی به این شهر رسیدم بعضی در این محله دم دراز گوشی را که بر آن سواری می کردم بریدند و بر من خندیدند، لا جرم به سزای خود رسیدند سنباد :گفت آن کسی که به آن فعل زشت ارتکاب نمود؛ در میان این جماعت بود؟ گفت او را نمی شناختم گفت عجب می دارم از امیر که به گناهی که معلوم نیست فاعل آن کیست، به قتل چندین نفس اشارت ،فرمود ابو مسلم گفت اگر فاعل آن جرم معلوم ،نبود به همه حال گناه این مجرمان مشخص بود سنباد گفت: استدعا آن که امیر اعلام فرماید که این گروه را چه گناه بود؟ گفت: کدام گناه از این بزرگ تر تواند بود که به امامت آل عباس قائل نبودند و اولاد علی بن ابی طالب را امام دانسته پیروی بنی فاطمه می نمودند؟

به روایت علی بن الحسین مسعودی رَحِمَهُ اللَّهُ شب جمعه چهاردهم ربیع الاول سال صد و سی و دویم بود از هجرت که لشکر خراسان و مردم کوفه با سفاح بیعت کردند، پس از خروج ابو مسلم تا پادشاه شدن ،سفّاح دو سال و پنج ماه و هیجده روز بوده

ص: 222

باشد.

اما بعد از عقد بیعت سفّاح به مسجد رفت و بر منبر برآمده، ایستاده خطبه خواند به خلاف بنی امیه، و چون ضعفی داشت داود بن علی که عم او بود بر منبر برآمد و یک پایه پست تر از او ایستاده خطبه تمام کرد و گفت ای اهل کوفه! هیچ خلیفه ای بعد از پیغمبر صَلَّى اللهُ عَلَيْهِ و آله و سلم پای بر این منبر ننهاده مگر علی بن ابی طالب، و این امام که بر این منبر ،است چون مذهب آل عباس در آن وقت [این] بود که بعد از پیغمبر صَلَّى اللهُ عَلَيْهِ و آله و سلم امیرالمؤمنین علی علیه السَّلَامُ و بعد از او محمد بن الحنفیه و بعد از او پسر او ابوهاشم و بعد از او علی بن عبدالله بن العباس و بعد از او محمد بن علی و بعد از او ابراهیم بن محمد و بعد از او سفّاح امام است (چنان که سابقاً مذکور گشت) و آن چنان که انکار امامت امام حسن علیه السَّلَامُ که مکرر بر آن منبر برآمده بود می نمودند منکر امامت امام حسین و امام زین العابدین و امام محمد باقر و امام جعفر صادق علیهم السَّلَامُ نیز بودند.

پس سفاح و داود بن علی از منبر به زیر آمده به دارالاماره رفتند؛ و ابوجعفر دوانیقی که برادر سفّاح بود تا نماز عصر به اخذ بیعت اشتغال نمود، روز دیگر سفاح با حسن قحطبه و برادرش حمید بن قحطبه و ابوسلمه خلال به لشکرگاه رفت و امارت کوفه را به عمّ خود داود بن علی داد و عم دیگرش عبدالله بن علی را امیر لشکر ساخته مقرر کرد که عبدالله مذکور با جمعی از اخوانش و با ابوعون مرغزی به جنگ مروان حمار روی آورند ایشان متوجه حران شدند و مروان حمار از حران بیرون آمده در موضع «زاب» تلاقی فئتین دست داد پس لشکرِ مروان منهزم گشتند؛ مروان چون حال بر آن منوال دید راه گریز در پیش گرفته می رفت و لشکر عبدالله بن علی او را تعاقب می نمودند؛ تا عاقبت در ذیقعده همان سال (یعنی سال صد و سی و دویم از هجرت) در دست یکی از ملازمان صالح بن علی بن عبدالله بن عباس کشته شده، عبدالله بن علی سر مروان را نزد سفاح فرستاد آنگاه فرمود که دست به قتل بنی امیه

ص: 223

گشوده، هرکس را از ایشان که یافتند به قتل رسانیدند و گور معاویه و سایر ملوک بنى اميّه را شکافتند، الأقبر عمر بن عبدالعزيز و معاوية بن یزید، و استخوان های ایشان را بیرون آورده سوختند و در قبر معاوية بن ابی سفیان و پسرش یزید به جز خاک سیاه و خاکستر چیزی نیافتند.

چون پادشاهی بر سفاح قرار گرفت به مکافات آن سعی که ابو مسلم در تقویت دولت ایشان کرده بود حکومت خراسان و خوارزم و ماوراءالنهر را به او گذاشت پس خبر به ابو مسلم دادند که ابوسلمه خلال نامه ای به امام جعفر صادق علیه السَّلَامُ فرستاده بود که آن حضرت به کوفه رود تا مردم کوفه و لشکر خراسان را به بیعت آن حضرت در آورد.

به روایت مسعودی رَحِمَهُ اللَّهُ و چنان که محمد بن الحسین - قدس الله سره در کتابش از شیخ ابو جعفر و شیخ مفید - نور الله مرقدهما نقل کرده، ابومسلم نامه ای به سفاح فرستاده به این عبارت که: «لقد احل الله لک یا امیرالمؤمنین! دمه لأنه قد نكث و غیر و بدل »یعنی: «ای امیرالمؤمنین خدای تعالی خون ابوسلمه خلال را بر تو حلال ساخته ،است زیرا که او نقض عهد کرد و تغییر و تبدیل پیمان ،نمود» این نقض عهد که می گفت، اشارت بود به کتابت فرستادن ابوسلمه خلال به حضرت امام علیه السَّلَامُ.

آن شقی (یعنی ابو مسلم مروزی )به این که سفّاح را به کشتن ابوسلمه خلال ترغیب ،نمود اکتفا ننموده نامه ای به ابو جعفر دوانیقی که برادر سفاح بود، و داود بن علی که عم او بود فرستاد و از ایشان درخواست که سفّاح را بر آن دارند که ابوسلمه ی خلال را به قتل رساند چون نامه به سفّاح رسید در تعریف ابوسلمه خلال مبالغه بسیار نموده به قتلش راضی نشد.

محمد بن الحسین در«کفایة البرایا» می گوید شعری که سفاح بعد از قتل ابوسلمه خلال ،خواند دال است بر آن که به قتل او راضی بوده، پس احتمال دارد که

ص: 224

اظهار رضا نکرده باشد از خوف توبیخ ،مردمان و به تحقیق که مشهور بود بسیاری احسان ابوسلمه خلال نسبت به بنی ،عباس ابو جعفر دوانیقی و داود بن علی در باب قتل ابوسلمه خلال با سفاح سخن گفته در کشتن او مبالغه نمودند، سفاح از قتل او امتناع نموده :گفت من فراموش نمی کنم نیکویی هایی را که ابوسلمه خلال با ما کرده و بلاهایی را که در راه ما کشیده به فریبی که از شیطان خورده.

مسعودی رَحِمَهُ اللَّهُ [ در «مروج الذهب»] آورده که سفّاح در جواب ابوجعفر و داود بن علی گفت: «ما كنت لأفسد كثير إحسانه و عظيم بلائه وصالح أيامه بزلّة كانت منه و هي خطرة من خطرات الشيطان و غفلة من غفلات الإنسان»

پس چون خبر به ابومسلم رسید که ،سفّاح ابوسلمه ی خلال را نکشت، یکی از سرهنگان خود را با جمعی فرستاد تا ابوسلمه ی خلال را در شبی که تنها از مجلس سفاح بیرون آمده بود کشتند؛ و چون خبر قتل او به سفاح رسید، گفت: شعر

الى النار فليذهب و من كان مثله *** على اي شيئ فاتنا منه نأسف

یعنی :«به دوزخ می رود ابو سلمه ی خلال و هر کس که مانند اوست؛ چه چیز فوت شده از ما که ما بر آن متأسف باشیم؟ »

مرادش این که ما را از کشته شدن ابوسلمه خلال تأسف نیست، و او به دوزخ می رود به سبب آن که میل به امام جعفر علیه السَّلَامُ کرده بود و هر کس که مانند ابوسلمه ی خلال میل به امام جعفر علیه السَّلَامُ کند، او نیز به دوزخ می رود.

پس نظر کن ای عزیز در حال ابو مسلم ،مروزی که صاحب این طور شعری را امام و خلیفه می دانست و او را امیرالمؤمنین می گفت و ملاحظه نمای که عنادش با اهل بیت پیغمبر صَلَّى اللهُ عَلَيْهِ و آله و سلم و تا به چه مرتبه بود که به سبب کتابتی که ابوسلمه خلال به حضرت امام جعفر صادق علیه السَّلَامُ فرستاد، این همه سعی در قتل او نمود.

بعد از آن سفّاح ابو جعفر دوانیقی را به خراسان فرستاد که از برای او به تجدید

ص: 225

از داعیان و معارف آن حدود بیعت بگیرد، ابو جعفر چون به مرو نزدیک شد، ابو مسلم او را استقبال ،نمود و چون به او رسید پیاده شده رکابش را بوسه ،داد ابو جعفر او را نوازش نموده[ به اتفاق] به شهر در آمدند ابو مسلم با سایر داعیان به دست ابو جعفر [دوانیقی] با سفّاح بیعت تازه کردند؛ و در آن ایام که ابو جعفر در [شهر] مرو بود، ابو مسلم در حضور او سلیمان [بن ] کثیر را که یکی از داعیان و نقبای بنی عباس بود به قتل رسانید، باعث قتل سلیمان بن کثیر آن که [در آن وقت] رغبت از بنی عباس گردانیده، میل به اولاد امیرالمؤمنین علیه السَّلَامُ کرده بود.

محمد بن الحسین در «كفاية البرايا» به اسناد از شیخ مفید روایت می کند که :

شیخ رَحِمَهُ اللَّهُ فرمود:

«قد قتل أبو مسلم المروزي سليمان بن كثير الخزاعي لرغبته عن بني العباس، و قال رَحِمَهُ اللَّهُ : فلمّا : فلما ورد عبیدالله بن الحسين الأصغر بن على بن الحسين بن على بن أبي طالب علیه السَّلَامُ على أبي مسلم المروزي ،بخراسان فعظمه أهل خراسان و أجروا له ارزاقاً كثيرةً فساء أبا مسلم ذلك و أراد قتله، و قال سليمان بن كثير الخزاعي لعبيدالله سرّاً: إنا غلطنا في أمركم و وضعنا البيعة في غير موضعها، فهلم نبايعكم و ندعوا إلى نصرتكم فظنّ عبيد الله بن الحسين أنّ ذلك دسيساً من أبى مسلم فأخبر ب-ه أبا مسلم فجفاه و ثقل عليه مكانه و قال: يا عبيد الله إن نيشابور لا تحملك! فأخ-رج-ه م-ن خراسان، و قتل سليمان بن كثير في محضر المنصور»

یعنی :«به تحقیق که کشت ابو مسلم مروزی سلیمان بن کثیر خزاعی را به سبب رغبت گردانیدن او از بنی عباس و باز شیخ مفید گفت که پس در آن هنگام که وارد شد عبیدالله بن الحسين الاصغر بن علی بن الحسین بن علی بن ابی طالب علیهم السَّلَامُ به ابو مسلم مروزی در خراسان، تعظیم نمودند عبیدالله را اهل خراسان و جاری گردانیدند از برای او ارزاق کثیره؛ پس بد آمد این امر ابو مسلم را و خواست که شاهزاده عبیدالله

ص: 226

بکشد و سلیمان بن[ کثیر ] خزاعی به پنهانی با شاهزاده عبیدالله گفت که: ما غلط کردیم در امر شما و وضع نمودیم بیعت را در غیر ،موضعش پس بیایید که با شما بیعت کنیم و بخوانیم مردم را به بیعت شما؛ پس گمان برد شاهزاده عبیدالله که این مکری است از جانب ابو مسلم از برای دفع حجت ابو مسلم خبر داد او را به آن چه سليمان بن کثیر گفته بود پس جفا کرد بر او [ابومسلم و سنگین کرد بر او ] مکان او را، با او گفت که ای عبیدالله خراسان تو را برنمی تابد؛ (یعنی: جای تو در خراسان نیست، آن گاه اخراج کرد او را از خراسان و به سبب همین سخن که سلیمان [بن ] کثیر با عبیدالله گفته بود کشت سلیمان بن ] کثیر را در حضور ابوجعفر دوانیقی».

ابو جعفر از آن [ جهت] که ابو مسلم سلیمان [ بن ] کثیر را در حضور او به شمشیر ،زد بسیار آزرده شد؛ همانا سبب قتل سلیمان را نمی دانست پس از خراسان مراجعت نمود، آورده اند که در آن وقت ابو مسلم انکار امامت حضرت امیرالمؤمنین علیه السَّلَامُ،نموده می گفت امامت به میراث است پس بعد از پیغمبر به امامت حق عباس بود؛ زیرا که [تا] عمّ ،باشد میراث به پسر عم نمی رسد و مردم را الزام می نمود که بعد از پیغمبر صَلَّى اللهُ عَلَيْهِ و آله و سلم به امامت عبّاس قائل شوند و بسیاری از خلق به امامت عباس قائل شدند، و بعضی از این طایفه می گفتند هر کس بعد از پیغمبر، علی بن ابی طالب علیه السَّلَامُ[را] امام داند کافر است.

صاحب کتاب «الملاحم» آورده است که عبدالله بن یحیی بن زید بن علی بن الحسین بن علی بن ابی طالب علیهم السَّلَامُ که او را «طالب الحق» می گفتند، در زمان سفّاح در یمن [خروج کرد؛ سفّاح ] از زوال مُلک اندیشیده، نامه ای به ابومسلم فرستاد که: ای صاحب الدولة شرّ این علوی را از ما کفایت کن ابو مسلم لشکر به یمن کشیده شیعه عباسيه لشكر عبدالله را منهزم ،ساختند و عبدالله را گرفته نزد ابو مسلم بر بردند، پس ابو مسلم از برای خشنودی سفّاح به دست خود سر آن شاهزاده را از تن جدا کرده، نزد

ص: 227

سفاح فرستاد.

و آن چه حمدالله مستوفی که از جمله مورّخین مخالفین است در «تاریخ گزیده» آورده است که: «طالب الحق عبدالله بن یحیی بن زید بن زین العابدین علی بن الحسین بن علی بن ابی طالب خروج کرد سفّاح ابو مسلم را به جنگ او فرستاد، تا او را قهر،کرد »منطبق است بر این منوال

باید دانست که این شاهزاده عبدالله با بقیه قوم عبدالله بن يحيى الكندرى الخارجئ الاباضی که در زمان مروان حمار خروج کرده در دست ابن عطیه کشته شد جنگ ها کرده بسیاری از آن طایفه را به قتل رسانیده بود و عبدالله [بن يحيى ] الكندرى را خوارج «طالب الحقِّ» و «امیرالمؤمنین» می گفتند، و با شاهزاده عبدالله بن یحیی العلوى محاربه می نمودند که سزاوار نیست که تو را طالب گویند؛ باید که تغییر لقب نمایی، و نیز با او بد بودند به واسطۀ آن که ایشان را از سب شاه ولایت پناه منع می فرمود و شاهزاده با ایشان به واسطهٔ همین مقاتله می نمود که ترک آن ناشایست کنند؛ آن بدبختان نابکار و آن کافرکیشان عداوت ،شعار [خود را به کشتن می دادند و ] ترک سب شاه دلدل سوار نمی کردند.

اما چون ابو مسلم مروزی به خراسان معاودت ،نمود سفاح برادر خود ابو جعفر دوانیقی را ولی عهد گردانیده مرتبهٔ دیگر او را به خراسان فرستاد تا از اهل آن ولایت به جهت خود بیعت بگیرد چون ابو مسلم این خبر ،شنید، سخت رنجید که سفاح بی مشورت او ابو جعفر را ولی عهد گردانیده بود خواست که از بیعت ابو جعفر امتناع نموده خلق را به بیعت خود تکلیف نماید پس داعیۀ امامت و خلافت در خاطرش رسوخ ،یافت و در این مرتبه به ابو جعفر چندان التفاتی نکرد؛ بلکه با او از در بی حرمتی در آمده ابوجعفر کین ابو مسلم در دل گرفته بازگشت و نزد سفّاح به ، سعایت او مشغول ،گشت اما سفّاح مصلحت نمی دید متعرّض ابومسلم شود، و

ص: 228

ابو مسلم بنابر آن که مکرّر گفته بود که هر کس آل عباس را امام و امیرالمؤمنین نداند یا از ایشان برگردد یا غیر ایشان را امام و خلیفه ،داند خون او مباح است به خاطر گذرانید [که اوّل] الحاق نسب به عبّاس باید ،نمود آنگاه دعوای خلافت کرد؛ تاکسی را مجال اعتراض نباشد پس اکثر اوقات حکایات موضوعه و غیر موضوعه از سلیط نقل می کرد و در اثنای تقریر آن حکایات می گفت: «جدّم سلیط چنین گفت» و «جدّم سلیط چینن کرد و گاهی به تقریبی می گفت من پسر مسلم ،خطرنیم و مسلم نبیره سلیط بن عبدالله بن عباس بود» حال آن که سلیط بنده زاده عبدالله بود.

تفصیل این اجمال آن که عبدالله بن عبّاس جاریه ای داشت که خدمت او می کرد، نوبتی به آن کنیزک مباشرت ،نموده، ترک او گفت؛ و بعد از مدتی غلامی از غلامان اهل مدینه به اجازت عبدالله آن کنیزک را بخواست و آن جاریه از آن غلام حامله شده پسری آورد، عبدالله آن کودک را به بندگی ،گرفته سلیط نام کرد، بعد از وفات عبدالله سلیط خدمت ولید بن عبدالملک بن مروان اختیار کرد؛ و چون همیشه میان بنی امیه و بنی عباس مادۀ نزاع در حرکت بود ولید بن عبدالملک خواست که علی بن عبدالله بن عباس را مالشی دهد؛ سلیط را تحریک کرد که دعوی نموده که من فرزند عبدالله بن عبّاسم و جمعی به اشارت ولید به محکمه قاضی دمشق رفته شهادت [زور] دادند که ما از عبدالله شنیدیم که می گفت سلیط از نطفه من است، قاضی چون مدعای ولید را یافته بود، حکم کرد که سلیط از اولاد عبدالله بن عباس است، و سلیط میراث از علی بن عبدالله طلب کرده از این ممر آزار بسیار به علی بن عبدالله بن عباس رسید.

پس ابو مسلم بعد از الحاق نسب خود به عبّاس در سر مردم را به بیعت خود می خواند، و دعوی امامت و خلافت می کرد و در سنه ست و ثلاثین و مأة به عزیمت حج متوجه عراق شد چون به شهر انبار ،رسید سفّاح او را گرامی داشت، روزی ابو مسلم در مجلس [سفاح] نشسته بود که ابو جعفر در آمد، ابومسلم به تعظیم او

ص: 229

برنخاست؛ سفّاح گفت: ای صاحب الدولة! این برادر من ابوجعفر است؛ سبب تغافل و باعث تجاهل چیست؟ ابو مسلم :گفت این مجلس امیرالمؤمنين است «لا يقضى فيه الا حقوقه» [یعنی گذارده نشود در این مجلس الا حقوق این مجلس( مرادش این که به غیر از سفّاح کسی را در این مجلس تعظیم نباید کرد)] و در آن ایام نیز ابو جعفر در کشتن ابو مسلم مبالغۀ بسیار نمود لیکن سفّاح به قتل او راضی نشده گفت اگر او را ،کشم دیگر کسی بر ما اعتماد نکند و مردمان ما را سرزنش کرده گویند کسی را کشتند که در تقویت دولت ایشان سعی تمام نموده بود ابو مسلم گمان برد که سفّاح امارت حاج را به او دهد؛ سفّاح ابو جعفر را امیر حاج گردانید، این معنی موجب ازدیاد رنجش ابو مسلم گردید پس روی به مکه آوردند در این رفتن از هر منزل که ابو جعفر کوچ می کرد ابو مسلم فرود می آمد تا آب و فا کند، و در آن ایام که در مکه بودند، ابو مسلم سفّاح را به ظلم نسبت می داد و می گفت: ظالمی را بر مسلمانان گماشته ام و غرضش [از این سخن] آن که [شاید] مردم از سفاح رغبت بگردانند؛ و از برای آن که مردم را به خویش مایل ،گرداند و دل ها به دست آورد، خلق را اطعام می نمود چون از مکه مراجعت نمودند در راه خبر فوت سفاح رسید.

سيزدهم ذى الحجه سال صد و سی و ششم بود از هجرت که سفاح به جهنّم پیوست، مدت سلطنتش چهار سال و نه ماه بود در وقت مردن دیگرباره وصیت کرد که بعد از من ابو جعفر امام و خلیفه است و چون در وقت برگشتن همه جا یک منزل ابو مسلم از ابو جعفر در پیش ،بود نخست این خبر به ابو مسلم رسید رسولی به ابو جعفر فرستاده او را تعزیت نمود؛ امّا تهنیت خلافت نگفت و در عنوان نامه ای که به او فرستاد، نوشته بود که: «من أبى مسلم إلى أبي جعفر»، رنجش ابو جعفر از این رهگذر متزايد ،گشت ابو مسلم به تعجیل تمام به شهر انبار در آمده، خواست که خلافت را به موسی بن عیسی که پسر عم ابو جعفر بود بدهد و با او بیعت کند، او قبول

ص: 230

نکرد و گفت: اگر سفاح مرا ولی عهد ساخته بود، با وجود ابوجعفر به خلافت راضی نمی شدم اکنون در حق او وصیت کرده چگونه قبول کنم؟ و موسیٰ بن عیسیٰ مذکور از مردم به جهت ابو جعفر بیعت گرفت گفته اند که تکلیف نمودن ابو مسلم موسیٰ بن عیسی را به خلافت به سبب آن بود که نمی خواست که خلافت بر ابو جعفر قرار گیرد چه می دانست که از او انتزاع نمودن مشکل روی خواهد داد، و می اندیشید که اگر مردم را به بیعت خود تکلیف نماید شاید که با قلت اعوان و انصار آن امر را متمشی نتواند ساخت و کار بر او به زیان آید؛ چه بیشتر هواداران او از اهل خراسان بودند، و از آن گروه هزار تن بیش همراه ،نداشت دیگر آن که می خواست در میان بنی عباس فتنه ای حادث سازد تا در اثنای اثارت فتنه شاید که به مقصود خود یعنی خلافت فائز گردد.

اما چون ابو جعفر به انبار ،رسید و این خبر شنید که ابو مسلم می خواست که خلافت را به موسی بن عیسی ،دهد در تاب رفت؛ و این نیز یکی از اسباب کینه او گردید.

آورده اند که چون خبر فوت سفاح و خلافت ابو جعفر در شام به عبدالله بن علی بن عبدالله بن عباس رسید اکابر آن دیار را حاضر ساخته با ایشان گفت که در آن زمان که سفّاح لشکر به جنگ مروان می فرستاد گفت هر کس امارت لشکر اختیار کرده، برود و مروان را مندفع سازد ولی عهد من باشد من آن کار اختیار کردم؛ الحال به موجب شرط سفّاح خلافت به من تعلق دارد و جمعی بر طبق مدعای او شهادت ،دادند اهل شام و جمعی از اهل خراسان که در آن جا بودند با او بیعت کردند، ابو جعفر بر این حال اطلاع یافته ابومسلم را به جنگ او فرستاد؛ و ابومسلم در جنگ او عاجز شد عاقبت لشکر او را به مکر و خدعه منهزم ،ساخت در آن جنگ اموال بسیار با شمشیر عبّاس بن عبدالمطلب به دست ابو مسلم افتاد ابو جعفر کس به طلب شمشیر

ص: 231

و اموال فرستاد ابو مسلم در خشم رفته :گفت من چندین هزار کس را از برای پسر سلامه ،کشتم او از من اموال می طلبد؟ فرستاده مراجعت نموده آن چه شنیده بود، باز ،گفت این نیز یکی از ذخایر خاطر ابو جعفر گردید.

و در همان ایام مکتوبی از حسن بن قحطبه به ابوایوب که وزیر ابوجعفر بود رسید؛ مضمون آن که ابو مسلم را در مقام تمرد و سرکشی می یابم از آن جهت که چون نامه امیرالمؤمنین به او رسید آن را در پیش مالک بن هیثم انداخت، و هر دو بر آن نامه خندیدند، ابوایوب با قاصد گفت :که ما را پیش از این معلوم شده.

[آورده اند که: ]در آن وقت جمعی کثیر به امامت ابو مسلم قائل شده بودند و ایشان را «جرمانیه» و «خرمیه» و «ابومسلمیه» می گویند و باز ایشان چندین گروه شدند.

و هم در آن ایام حسن بن قحطبه و حمید بن قطحبه دانستند که ابومسلم در سرّ دعوای امامت و خلافت می کند و مردم را به بیعت خود دعوت می نماید پس حسن بن قحطبه نامه ای به ابو جعفر دوانیقی فرستاد که آن دیو که در دماغ عمت عبدالله بن علی جا کرده بود اکنون در دماغ ابو مسلم مأوا ،ساخته یعنی: او نیز دعوای امامت و خلافت می کند ،ابو جعفر از رسیدن این خبر بسیار تنگ دل شد؛ و حمید بن قحطبه نیز به همین مضمون نامه ای فرستاد.

در «کفایة البرایا» و در بعضی دیگر از کتب معتبره مسطور است که در آن اوقات ابو مسلم در سر دعوای حلول می نمود و می گفت خدا در آدم صفی حلول کرده بود و بعد از او در همه پیغمبران حلول می کرد تا در محمد صَلَّى اللهُ عَلَيْهِ و آله و سلم حلول کرد و بعد از محمّد در من حلول کرده و بعضی گفته اند که سنباد مجوسی او را فریب داده با او گفت :که خدا در تو حلول کرده است این سخن در مزاج ابو مسلم خوش افتاده دعوای حلول کرد.

ص: 232

بالجمله ابو مسلم بی رخصتِ ابو جعفر متوجّه خراسان شد و این حرکت سبب ازدیاد خشم ابو جعفر شده نامه ای به او فرستاد که امارت شام را نیز به تو دادم باید که در شام و خراسان نایبان بگماری و خود روی به این جانب آری که در امور ملکی به رأی تو محتاجم، چون نامه به ابو مسلم :رسید گفت: پسر سلامه امارت شام و خراسان را به من می دهد؛ در امارت این دو ولایت هیچ کس را به من منت نیست، زیرا که من این دو ولایت را به قوت بازو و ضرب شمشیر مسخّر کرده ام و از حد جزیره درگذشت.

ابو جعفر از شهر انبار به رومیهٔ مداین ،آمده دیگر باره ابو مسلم را طلب داشت ابو مسلم اجابت نکرد؛ به روایت اصح باز جواب های درشت فرستاد، ابوجعفر عمّ خود عیسیٰ بن عبد الله بن علی بن عبدالله بن عباس را به طلب او فرستاد، مفید نیفتاد، عاقبت ابو جعفر به امرای خراسان نامه نوشت به تخصیص به ابو داود که از قبل ابو مسلم

والی خراسان بود که اگر شما مرا امام و خلیفه می دانید و اطاعت مرا بر خود واجب می شناسید باید که اطاعت ابو مسلم ننمایید و او را به خراسان راه ندهید که او با من مخالفت می نماید و آن نامه را به قاصد سریع السیری ،داده او را به تعجیل تمام روانه ساخت آنگاه ابو حمید طوسی را به نزد ابومسلم فرستاده سفارش نمود که به هر حیله ای که توانی باید که ابو مسلم را به این طرف رسانی؛ و اگر ملاحظه نمایی که به هیچ وجه به این جانب نمی آید با او بگوی که امیرالمؤمنین گفت که از اولاد عباس نباشم اگر ابو مسلم بی اجازت من داخل به خراسان شود نروم و او را به قتل نرسانم ابو حمید در حوالی ری به ابومسلم رسیده از در نصیحت در آمد و او را به مراجعت ترغیب ،نمود چون دید که اثر نمی کند گفت :که خلیفه سوگند خورده که اگر بی اجازت او به خراسان روی از پی بیاید و تا تو را نکشد، برنگردد.

و هم در آن ایام نامۀ ابو داود و اکثر امرای خراسان به ابومسلم رسید که: باید به

ص: 233

هیچ وجه مخالفت امام جایز نداری و بی فرمان او عزیمت خراسان ننمایی که راه نخواهی یافت ابو مسلم مضطرب شده به ابو حمید گفت :که من میل خراسان داشتم به سخن تو عمل ،نموده ترک رفتن به آن جانب می کنم و به خدمت امیرالمؤمنین می،آیم لیکن از مزاج خلیفه اندیشناکم و از غضب او بر جان خود می ترسم می خواهم که ابواسحاق را اول به خدمت امیرالمؤمنین فرستاده از رأی او استطلاع نمایم؛ آنگاه به درگاه گردون اشتباه ،شتابم ابو حمید گفت: این رأیی است بس ،پسندیده و اندیشه ای است به غایت حمیده پس ابو مسلم ابواسحاق را به رومیه یمداین فرستاد نزد ابو جعفر دوانیقی.

محمد بن الحسین رَحِمَهُ اللَّهُ «در کفایة [البرایا]» آورده که ابو مسلم چون دانست که او را به خراسان راه نمی دهند و با قلیلی از لشکر که همراه دارد به ابو جعفر بر نمی آید، با مالک بن هیثم مشورت نموده قرار بر آن داد که یکی از بنی فاطمه را برانگیزاند، شاید که شیعه امامیه از اطراف روی به او کنند و به این وسیله ابو جعفر را مقهور سازد، آنگاه به تدریج طایفهٔ امامیه را مستأصل ساخته [و آن علوی را نیز به قتل رسانیده] خود به خلافت اشتغال نماید، پس نامه ای به امام جعفر علیه السَّلَامُ فرستاده آن حضرت را تکلیف به خلافت نمود و ابو اسحاق را به بهانه ی استمزاج نزد ابو جعفر دوانیقی فرستاد، و منتظر بود که معلوم نماید که فریبش در حضرت صادق علیه السَّلَامُ اثر می کند یا نه؟ اما قاصد چون به مدینه رسید، به مجلس آن حضرت درآمده :گفت از پیش ابو مسلم نامه ای آورده ام، چون آن حضرت بر مضمون نامه و ما فی الضمیر ابومسلم مطلع بود، نامه از او نگرفت؛ و به او از روی خشم گفت که بیرون رو از این مجلس.

و مؤید این روایت است آن چه ثقة الاسلام محمّد بن يعقوب کلینی در «روضهٔ کافی» روایت کرده به اسناد از فضل کاتب که او گفت:

«كنت عند ابی عبدالله علیه السَّلَامُ فأتاه كتاب أبى مسلم، فقال علیه السَّلَامُ : ليس لكتابک

ص: 234

جواب، اخرج عنا، فجعلنا نسار بعضنا بعضاً، فقال علیه السَّلَامُ : أى شيئ تسارون؟ يا فضل! إن الله - عزّ و جلّ ذكره - لا يعجل لعجلة العباد و لإزالة جبل عن موضعه أيسر من زوال ملك لم ينقض أجله »

یعنی: «نزد ابی عبدالله جعفر بن محمد الصادق علیه السَّلَامُ بودم که رسید به آن حضرت نامه ی ابو مسلم پس گفت آن حضرت با قاصد کتابت تو را جواب نیست، بیرون رو از مجلس ما فضل می گوید که بعضی از ما با بعضی سرگوشی می نمودیم و به پنهانی سخن می گفتیم پس گفت آن حضرت که چه چیز در سر با هم می گویید؟ ای فضل به درستی که خدای تعالی شتاب نمی نماید به واسطهٔ شتاب کردن بندگان و هر آینه زایل گردانیدن کوه از جایش آسان تر است از زوال ملکی که منقضی نشده باشد زمان آن ملک »

و عبارتی که محمد شهرستانی که از جملهٔ مشاهیر علمای مخالفین ،است در [کتاب] «ملل و نحل» آورده که:

«و كان أبو مسلم صاحب الدولة على مذهب الكيسانية في الأول، و اقتبس من دعاتهم العلوم التي اختصوا بها، و أحسّ منهم أنّ هذه العلوم مستودعة فيهم، فكان يطلب المستقرّ فيه، فنفذ إلى الصادق جعفر بن محمد علیه السَّلَامُ : إني قد أظهرت الكلمة و دعوت الناس من موالاة بنى اميّة إلى موالاة أهل البيت فان رغبت فيه فلا مزید علیک فكتب إليه الصادق علیه السَّلَامُ : ما أنت من رجالى و لا الزمان زماني، فحاد أبو مسلم إلى أبي العباس عبدالله بن محمد السفاح و قلده أمر الخلافة»

بیشتر [ین] کذب است و افترا؛ زیرا که ثقاة روات آورده اند که پیش از ظهور ملک بنی عباس ابوسلمه خلال جوش که نامه ای به امام جعفر علیه السَّلَامُ فرستاد، و ابومسلم آخر او را به همین سبب به قتل رسانید دیگر آن که ثقات و عدول روایت کرده اند، و به تواتر رسیده که چون لشکر خراسان به کوفه رسیدند حسن بن قحطبه و حمید

ص: 235

بن قحطبه سفّاح را بر تخت نشانیدند، آنگاه نامه به ابو مسلم فرستاده او را [بر صورت حال ] مطلع ساختند، پس ابو مسلم در آن وقت اظهار مذهب باطل خود کرده، از برای سفاح از اهل خراسان بیعت گرفت.

با آن که عبارت شهرستانی هم مشتمل است بر ذم ابو مسلم، چه بر فرض صحت قول ،او امام علیه السَّلَامُ در جواب نامۀ ابو مسلم نوشته خواهد بود که: تو از رجال (یعنی: از ، شیعه ی ما) نیستی؛ و کلام معجز نظام حضرت امیر علیه السَّلَامُ که: «و لإزالة جبل عن موضعه ايسر من زوال ملك لم ينقض أجله» چنان که ثقة الاسلام روایت کرده دلیلی است روشن و برهانی مبین (1) بر آن که نامه فرستادن ابو مسلم بعد از استقرار ملک بنی عباس بوده.

اما ابو اسحاق چون به رومیه ی مداین رسید ابو جعفر او را نویدها داده با [او] گفت

:که به هر نوع که دانی و به هر حیله که ،توانی باید که ابو مسلم را از رفتن به خراسان مانع شده او را به این جانب رسانی و به عواطف ما امیدوار باشی، چون قاصد ابو مسلم که به مدینه رفته بود مراجعت نمود و احوال ،گفت و ابو مسلم دانست که حضرت امام جعفر علیه السَّلَامُ را فریب نمی توان داد به کار خود فروماند مقارن این حال ابو اسحاق از رومیه مداین رسیده دمدمه و فسون تمام به کار برد تا ابو مسلم متوجه رومیه شد و چون به آن بلده نزدیک ،رسید ابو جعفر فرمود تا امرا و ارکان دولت [او را] استقبال کردند، ابو مسلم مستظهر و قوی خاطر ،گشته به شهر داخل شد؛ و در روز چهارم از نزول او در روميّه ابو جعفر دوانیقی عثمان بن نهیک را با سه سرهنگ [دیگر] در حجره ای که در جنب مجلس او بود، مسلّح نشانیده سفارش نمود که: چون ابومسلم حاضر شود و من سه نوبت دست بر دست ،زنم بیرون آمده کارش را به اتمام رسانید.

ص: 236

چون ابو مسلم حاضر شد ،ابو جعفر با او خطاب کرده گفت: یا بن اللخناء یاد داری که با من چه ها کردی در زمان برادرم ؟بر تو سلام کردم جواب ندادی؛ و شیعۀ ما و پسر شیعۀ ما سلیمان [بن ] کثیر را در حضور من به شمشیر زدی؛ و چون برادرم فوت شد، خواستی که خلافت را که حق من بود به پسر عمم موسیٰ بن عیسی دهی؛ و آمنه بنت علی را که عمّه من است طلبکاری نمودی و زعمت این بود که همسر اویی؛ و مرا پسر سلامه خواندی؟ ابو مسلم گفت یا امیرالمؤمنین! من آن کسم که ظاهر کردم دولت شما را و تمهید نمودم از برای شما امر شما را ابو جعفر :گفت یا بن الخبيثة این از آن جهت بود که حق تعالی می خواست اظهار دعوت ما را و نصرت دولت ما را و [ردّ حق را ]به سوی ما اگر کنیزک سیاهی به جای تو می بود، آن چه از تو ظاهر شد، از او به ظهور می رسید یا بن الفاعلة خود را در نسب به ما ملحق ساختی و غرضت آن بود که دعوای امامت و خلافت کنی؟ مگر عالمیان نمی دانستند که تو بنده و بنده زاده معقلی؟ و اگر تو از اولاد سلیط می بودی آخر بنده زاده ما بودی، ابومسلم :گفت یا امير المؤمنين من کیستم که به سبب من [تا] به این مرتبه در غضب می روی؟ ابو جعفر :گفت تو آنی که دعوای خدایی کردی و چون سخن به این مقام رسید، دست بر دست زد و آن چهار تن با شمشیرهای برهنه از آن حجره بیرون آمدند، ابو مسلم پیش دویده در پای ابو جعفر افتاد که پایش را ببوسد و در آن حالت خواست بگوید یا امیرالمؤمنین گفت یا رسول الله !الامان ابو جعفر لگدی بر سرش زده و گفت: «ویلک یا عدوّ الله ! ألم تفرق بين اميرالمؤمنين و رسول الله؟» یعنی: «وای بر تو ای دشمن خدا آیا تو فرق نکردی میان امیرالمؤمنین و رسول خدا پس شمشیرها در او گذاشتند ابو مسلم :گفت و انفساه ابو جعفر لگدی دیگر بر سرش زده گفت: «یا بن الخبيثة! فعال الجبارين و جزع الصبیان؟» یعنی «ای پسر خبیثه به فعل گردن کشان اقدام می نمایی »و جزع کودکان پیش می آوری؟ ابو مسلم گفت: «أبقنی لعدوّک یا

ص: 237

امیرالمؤمنین! »یعنی :«باقی گذار مرا از برای دفع کردن دشمنانت، ای امیرالمؤمنین!» ابو جعفر گفت و «أى عدوّ أعدى منك؟» یعنی کدام دشمن از تو دشمن تر است؟ آخرین سخنش همین بود پس شمشیرها پیاپی شده کارش به اتمام رسید ابوجعفر در آن حالت این ابیات می خواند بیت :

زعمت أن الدين لا ينقضى *** فاكتل بما كلت أبامجرم!

اشرب كؤوساً كنت تسقى بها! *** أمر فى الحلق من العلقم

حتى متى تضمر بغضاً لنا *** و أنت في الناس بنا تنتمى

فتدعى الأمر و من بعده *** تزعم حل الإله بمجرم

بعد از آن فرمود که او را در آن بساطی که بر سر آن کشته شده بود پیچیده در گوشه همان حجره انداختند در آن هنگام موسیٰ بن عیسیٰ که پسر عم ابو جعفر بود از در در آمده پرسید :که ابو مسلم کجاست؟ ابو جعفر :گفت «ها هو ملفوف في ذلك البساط» یعنی «اینک پیچیده شده است در این گلیم موسی بن عیسیٰ ابو مسلم را کشتی؟ اکنون چارۀ هزار سرهنگ او که بر در این قصر ایستاده اند و به الوهيتش اعتراف دارند چون می کنی؟ ابوجعفر، حاجب را بیرون فرستاد که با مردمِ ابو مسلم گفت :که خلیفه می گوید که ابو مسلم بنده ای بود از حد خود تجاوز نموده جزای اعمال و پاداش افعال خود یافت [اکنون] شما دل خوش دارید که اگر قبل از این ملازم ابو مسلم بودید، من بعد ملازم ما خواهید بود؛ و در آن اثنا سر ابو مسلم را با بدره های زر از بام قصر به زیر انداختند.

آن ها که به الوهیت ابو مسلم قائل بودند، چون زر [را] دیدند، هر یک از آن قدری ربوده سر خود گرفتند! ابو جعفر حکم کرد که ابو مسلم را با آن [گلیم که بر سر آن کشته شده بود] در شط انداختند.

راقم حروف گوید: عجب حالتی است که ابو مسلم مروزی در رومیه ی مداین

ص: 238

کشته شده و تن ناپاک و جنّه خبیثه او را در آب انداختند یکی از جهال در حوالی نیشابور علامت قبری [را که به حدّ اندراس رسیده ]بود ساخته بود و آن را قبر ابو مسلم نام کرده؛ و عجب تر آن که با وجود آن که شاه جنّت مکان فردوس آشیان [یعنی: شاه اسماعیل - انار الله برهانه ] فرموده بود که آن صورت قبر را ویران کرده بودند، بعد از رحلت آن حضرت به صدر جنت دیگری از جهال به تعمیر آن موضع پرداخته، و آن محل را مطاف عوام کالانعام ساخته و هیچ تأمل ننموده که اگر ابومسلم مخالف اهل البيت علیهم السَّلَامُ نمی بود شاه علیین آرامگاه به تخریب قبری که به او نسبت می دادند، کی اشارت می فرمود؟ چون این خبر معروض رأی انور اقدس شاهی ظلّ اللهی [یعنی: شاه طهماسب ] گردید، فرمود که بار دیگر آن مکان را ویران و با خاک یکسان ساختند.

پس بدان ای مؤمن پاکیزه اعتقاد و ای دوستدار عترت خير العباد علیهم السَّلَامُ ! که ملاحده و نواصب ابو مسلم را به غایت دوست می دارند و تخم محبّتش را در فضای سینه می کارند؛ ملاحده به سبب آن که شنیده اند که او دعوای حلول کرده و نواصب به واسطه آن که او اوّل آل عباس را تقویت نموده و خلافت را به ایشان داده و نواصب بنی عباس را خلفای به استحقاق می دانند و در دوستی ایشان غلوّی تمام می نمایند، [و افتراء بسیار در تعریف ایشان بر پیغمبر می زنند] از جمله صاحب كتاب «الانباء في تاریخ الخلفاء» در کتابش آورده است:

ذكر من بويع له بالخلافة في أيامهم أى أيام بني أمية

ابو عبدالله الحسين بن على بن ابى طالب بايعه أهل الكوفة سنة تسع و خسمين، و من جملة من بويع له بالخلافة في زمان بني أمية، أبوبكر عبدالله بن الزبير بن العوام، و مِن جملة من بويع له بالخلافة في أيامهم محمد بن الحنفية و الضحاك بن قيس بن خالد الانتهاء في تاريخ الحلو

ص: 239

و عمرو بن سعيد بن العباس (1) بن أمية، و منهم عبدالرحمن بن محمد الأشعث الكندي، و يزيد بن مهلب بن أبي صفرة الأزدي و عبدالعزيز بن عبدالله بن جعفر بن أبي طالب و لم يتمّ لواحد من هؤلاء أمرها إلى أن انتقل الحق إلى أهله و رجع إلى مستحقه و أفضت الخلافة إلى من وعد الله و رسوله بها لورثته، فإنّه قد روى في «الصحاح» ع--ن النبى صَلَّى اللهُ عَلَيْهِ و آله و سلم أنه حين استسقى ليلة الجنّ أتاه العبّاس بماء فشربه، ثم قال فيه العباس يمدحه بأبيات طويلة منها:

من قبلها طبت فى الظلال و فى *** مستودع حيث يخصف الورق

ثم هبطت البلاد لابشر *** و أنت لا نطفة ولا علق

فلما بلغ الى قوله:

و أنت لما ولدت أشرقت الأرض *** و ضاءت بنورك الأفق

قال النبي صَلَّى اللهُ عَلَيْهِ و آله و سلم : يا عم ألا أصلك ؟ ألا أجزيك؟ قال: بلی یا رسول الله، و ما أحوجني إلى ذلك قال: إنّ الله افتتح هذا الأمر بي و سيختمه بولدک.

و في رواية أخرى: إنّ النبي صَلَّى اللهُ عَلَيْهِ و آله و سلم لما نزل عليه جبرئیل علیه السَّلَامُ و عليه قباء اسود و عمامة سوداء، قال له: ما هذا الزيّ؟ يا جبرئيل فقال جبرئيل يا محمد! يأتي على النّاس زمان يعزّ الإسلام فيه (2) بهذا السواد، فقال له النبي صَلَّى اللهُ عَلَيْهِ و آله و سلم: رئاستهم ممن تكون؟ فقال جبرئيل علیه السَّلَامُ : أهل المناطق من وراء جيحون دهاقنة الصغد و الترك»

می گوید که:«در زمان بني أمية مردم کوفه با ابوعبدالله حسین بن علی بن ابی طالب بیعت کردند و هم در ایام بنی امیه جمعی با عبدالله بن الزبیر و گروهی با محمّد بن الحنفیة بیعت کردند و همچنین با ضحاک بن قیس و با عمرو بن سعید و با عبدالرحمن بن محمد بن اشعث و با یزید بن مهلب و با عبدالعزیز بن عبدالله و تمام

ص: 240

نشد از برای یکی از این ها امر ،خلافت تا وقتی که منتقل شد حق (یعنی خلافت)، به اهل خلافت و مستحق خلافت؛ آن کسانی که خدا و رسول خدا خلافت را به ایشان وعده کرده بودند»

و باز می گوید که :

«روایت کرده است در «صحاح» که پیغمبرصَلَّى اللهُ عَلَيْهِ و آله و سلم در ليلة الجنّ تشنه شد، عباس والدرس آب آورد و پیغمبر آب خورد، بعد از آن عباس بیتی چند گفت در مدح پیغمبر گفت، پیغمبر صَلَّى اللهُ عَلَيْهِ و آله و سلم ، چون به این بیت رسید که :

انت لما ولدت اشرقت الارض *** و ضاءت بنورك الافق

پیغمبرصَلَّى اللهُ عَلَيْهِ و آله و سلم فرمود که ای عم! آیا جایزه ندهم به تو؟ گفت: یا رسول الله! بده! [پیغمبرصَلَّى اللهُ عَلَيْهِ و آله و سلم] و گفت: خدا فتح این امر به من کرد و زود باشد که ختم این امر کند به فرزندان تو »

و باز این کذاب ملعون می گوید که :«در روایت دیگر است که جبرئیل به پیغمبرصَلَّى اللهُ عَلَيْهِ و آله و سلم نازل شد و قبای سیاهی پوشیده بود و عمامه سیاهی بر سر داشت،پیغمبرصَلَّى اللهُ عَلَيْهِ و آله و سلم پرسید که این چه پوشش است؟ جبرئیل :گفت یا محمد زمانی بر

مردم بیاید که عزیز کنند گروهی اسلام را به این سیاهی پیغمبر پرسید که ریاست ایشان به که متعلّق باشد؟ جبرئیل گفت اهل ،کمربندها از آن جانب رود جیحون دهقانان صغد و ترک »

پس ملاحظه نمای که این بدبختان که [(یعنی سنّیان)] تا چه مرتبه غلو نموده اند در دوستی مخالفان اهل البیت علیهم السَّلَامُ ، که گاه می گویند حسین بن علی بن ابی طالب علیه السَّلَامُ اهلیت خلافت و امامت ،نداشت و مستحق آن نبود و بنی عباس اهل و مستحق آن بودند؛ و گاه افترا بر خدا و رسول خدا صَلَّى اللهُ عَلَيْهِ و آله و سلم و جبرئیل علیه السَّلَامُ می زنند در مدح بنی ،عبّاس که از سخت ترین مخالفان اهل البیت بودند.

ص: 241

اما نزول جبرئیل در مادۀ بنی عباس بر وجهی که محمّد بن بابویه قمی در«من يحضره الفقيه»آورده چنان است که:

«روی أنه هبط جبرئيل علیه السَّلَامُ على رسول الله صَلَّى اللهُ عَلَيْهِ و آله و سلم في قباء اسود و منطقة فيها، خنجر فقال يا جبرئيل ما هذا الزى؟ فقال: زيّ ولد عمك العباس يا محمد ويل لولدك من ولد عمك العباس فخرج النبي صَلَّى اللهُ عَلَيْهِ و آله و سلم إلى العبّاس فقال: يا عم ويل لولدى من ولدك! فقال: يا رسول الله! فأجب نفسي؟ فقال: جرّ القلم بما فيه!»

یعنی: «جبرئیل علیه السَّلَامُ فرود آمد به پیغمبرصَلَّى اللهُ عَلَيْهِ و آله و سلم [و پوشیده بود قبای سیاهی و کمربندی و بر آن کمربند خنجری بود پیغمبر صَلَّى اللهُ عَلَيْهِ و آله و سلم] فرمود که: ای جبرئیل!، این چه پوشش است؟ گفت پوشش فرز [اند] ان عمّت ،عباس یا محمد! وای بر فرزندان تو از فرزندان عمّت عباس! پس بیرون آمد پیغمبر و و با عباس گفت که: ای عم!، وای بر فرزندان من از فرزندان تو! عباس گفت: یا رسول الله! آیا من قطع کنم نفس خود را؟ پیغمبر فرمود که جاری شد قلم تقدیر به آن »

گوئیا جبرئیل علیه السَّلَامُ به آن زی و پوشش از آن جهت به حضرت رسالت پناه صَلَّى اللهُ عَلَيْهِ و آله و سلم نزول نمود که بعد از آن که آن حضرت از [آن زی و پوشش ] سؤال نماید، آن جناب را [به این تقریب ] خبر دهد که بنی عباس بر اولاد اطهار آن سرور ظلمها خواهند کرد.

باز نواصب از غایت شقاوت افترا زدند بر حضرت امیرالمؤمنین علیه السَّلَامُ در تعریف ابو مسلم مروزی و خلفای بنی ،عباس چنان که می گویند که:«روزی از روزهای حرب ،صفین امیرالمؤمنین علیه السَّلَامُ فرمود که «وا ابا مسلماه!» یعنی: «ابومسلم کجاست؟ »محمد بن الحنفیه گفت: وی در آخر صفوف است، فرمود که: ای فرزند! مراد من ابو مسلم خولانی ،نیست مقصود من صاحب جيش ماست که از جانب مشرق با رایات سیاه بیرون آمده و چندان محاربه کند که خدای تعالی به واسطهٔ وی حق را در مرکز خود قرار دهد خوشا وقت آن ها که با وی موافقت نموده در اعلای دین

ص: 242

و نگون سازی ظالمان جد و جهد نمایند» غرض آن بدبختان از این افترا که بر امیر مؤمنان علیه السَّلَامُ زده اند آن است که گویند آن حضرت شهادت داد که خلفای بنی عباس بر حق،اند پس این که خلافت به ایشان رسید حق در مرکز خود قرار گرفت. پس بدا حال طایفه ای که بر خدا و ملائکه و مصطفی و مرتضی افترا ،زنند در مدح ظالمان و مخالفان و دشمنان اهل البيت علیهم السَّلَامُ .

بدان ای شیعه صافی عقیده که مخالفان اهل البیت همگی ملعونند، خصوصاً آن کسانی که ظلم بر آن حضرات عالی درجات کرده اند و حق ایشان را به ناحق گرفته و کسانی که راه امداد و یاری و طریق اعانت و مددکاری آن ظالمان و عاصیان پیمودند.

و به تواتر رسیده که ابو مسلم مروزی بنی عباس را تقویت نموده و خلق را به بیعت ایشان در آورد[ه] و امامت و خلافت را که حق اهل البیت علیهم السَّلَامُ بوده، به ایشان

،داد چنان که مذکور ،گشت و حضرت عزّت - تعالی ذکره در کلام مجید و فرقان حمید می فرماید که: «ولا ترکنوا الى الذين ظلموا فتمسكم النار» (1) یعنی: «ميل منمایید به آن صسانی که ظلم کرده اند که آتش دوزخ شما را فرو می گیرد»، پس به مدلول آیۀ مذکوره هر کس میل به ابومسلم ،کند از اهل جهنم است زیرا که ظلم از این بزرگتر نمی باشد که کسی حق اهل البیت پیغمبر صَلَّى اللهُ عَلَيْهِ و آله و سلم را گرفته به دشمنان ایشان دهد؛ و اعدای اهل البیت را تقویت نموده ایشان را بر آن حضرات رفیع الدرجات مسلط سازد.

بیضاوی در تفسیر این آیه آورده که«فلا تميلوا إليهم أدنى ميل، فإنّ الركون هو الميل اليسير، كالتزيّي بزيهم و تعظم ذكرهم»

یعنی:«میل مکنید به ظالمان اندک میل کردنی به درستی که «رکون» به معنی

ص: 243

اندک میل کردن است مانند :متزیی شدن به زی ،ظالمان و [به] تعظیم ایشان را ذکر نمودن »

پس ،بنابراین خواندن و شنیدن قصۀ موضوعه و منسوبهٔ به ابو مسلم مروزی که مشتمل است بر تعظیم ذکر اوست، باعث دخول نیران است و سبب گرفتاری به آتش سوزان.

و نواب مشارالیه در «مطاعن المجرمية» آورده است که :

«قال الصادق علیه السَّلَامُ : من شكّ فى كفر اعداءنا و الظالمين لنا فهو كافر»

یعنی:« حضرت امام جعفر صادق علیه السَّلَامُ فرمود که: هر کس شک کند در کفر دشمنان ما و در کفر ظلم کنندگان در حق ما پس او کافر است»

و اگر کسی در کفر ابو مسلم مضایقه داشته باشد به واسطه آن که او با بنی امیه مخالف بوده، از مقولهٔ آن است که در کفر عبدالله زبیر مضایقه نماید، و متمسک شود به آن که او با بنی اميّة دشمن بوده؛ یا حجّاج یوسف ثقفی را کافر و ملعون نداند، و مستند شود به آن که او عبدالله زبیر را با بسیاری از زبیریان کشته؛ یا مناقشه نماید که شبیب شیبانی کافر و ملعون نیست و چنگ در زند به آن که او با حجاج بن یوسف ثقفی جنگ ها کرده و از مردم او بی حد به قتل رسانیده و فساد این گونه اعتقاد بر ارباب رشد و رشاد كالشمس فى الضحی در عین ظهور و جلاست.

نواب خاتمة المجتهدین و رئیس المحققین در«مطاعن المجرمية» می فرماید که: ابو مسلم مروزی قهرمان ظالمی بود از جانب بنی عباس؛ چنان که حجاج بن یوسف ثقفی بود از جانب بنى اميّة.

مؤلف این مختصر گوید که بعضی از ارباب تواریخ آورده اند که: حجاج بن یوسف ثقفی هزار کس را بالتّعیین کشته؛ و برخی از ارباب سیر در مؤلفات خود ایراد نموده اند که ابو مسلم مروزی سیصد هزار کس بالتّعیین کشته و عوام این را از

ص: 244

شجاعت او می شمردند همانا معنی «بالتعیین» را نمی دانند بلکه تصوّر می کنند که این کشتن در میادین و معارک از او به ظهور رسیده؛ چنان که [قصه] خوانان در آن قصه کاذبه می گفتند.

بدان ای محبّ !خاندان که آن چنان که حجاج بن یوسف ثقفی هر کس را که بر خلاف بنی امیه می یافت می کشت به سبب دوستی که با بنی امیه داشت؛ ابو مسلم هر

کس را که بر خلاف بنی عباس می،دید به قتل می رسانید به واسطۀ محبتی که با بنی عباس می ورزید و از جمله کسانی که ابو مسلم بالتعیین کشته بود یکی عبدالله بن معاويه بن عبدالله بن جعفر طیار است که فرمود تا مالک بن هیثم او را به قتل رسانید، و حکایت کشته شدن شاهزاده عبدالله در اکثر کتب تواریخ مذکور است، و مقبرۀ آن جناب در هرات به مزار سادات مشهور.

پس چون مشخص شد که ابو مسلم ظالم ،بوده بلکه به دلایل قاطعه و اخبار متواتره گفرش ثابت ،گشت هر کس با او دوستی ورزید به دلیل آیه ی کریمه ی ﴿ يَا أَيُّهَا الَّذينَ آمَنُوا لا تَتَّخِذُوا آبَاءَكُمْ وَ إِخْوَانَكُمْ أَوْلِيَاءَ إِنِ اسْتَحَبُّوا الْكَفْرَ عَلَى الْإِيمَانِ وَ مَنْ يَتَوَلَّهُمْ مِنْكُمْ فَأُولئِكَ هُمُ الظَّالِمُونَ ﴾ (1) و آيه ی رفيعه ی ﴿وَ مَنْ يَتَوَلَّهُمْ مِنْكُمْ فَإِنَّهُ مِنْهُمْ اِنَّ اللهَ لا يَهْدِى الْقَوْمَ الظَّالِمینَ﴾ (2) او نیز از جملهٔ ظالمان است، و سزاوار آتش سوزان.

نواب خاتمة المجتهدین در کتاب «مطاعن المجرميه» حدیث صحیحی به اسناد خود در طعن ابو مسلم ایراد فرموده؛ این ضعیف خوفاً للاطناب از سر نقل ،این در گذشت و طالب اطلاع را به مطالعهٔ آن کتاب اشارت نمود.

،دیگر بدان که مطاعن ابو مسلم بسیار است و این مختصر را گنجایش تمامی آن

ص: 245

نیست، پس اگر کسی خواهد که بر بعضی دیگر از مساوی او اطلاع یابد، باید که به «منهج النجات »رجوع نماید که در آن کتاب اکثر مطاعن او از کتب معتبره و به طرق متنوعه منقول و مذکور است.

اکنون به تحریر یکی از فتاوای نواب خاتمة المجتهدین که در این باب است اکتفا می رود.

بدان که در جواز لعن ابو مسلم ،مروزی بسیاری از ارباب تولاً و اصحاب تبرا از نواب مشار الیه استفتا می نمودند و آن جناب به خط شریف افتا می فرمود، و به توقیع منيع آن فتاوی را مزین می نمود چون یکی از آن صحایف گرامی به دست این ضعیف افتاده بود خواست که صورت آن از برای ازدیاد فواید مؤمنان در این مختصر ثبت افتد.

صورت استفتا این است :

«ما قول شيخنا و سيدنا و سندنا و مولينا و هادينا قدوة أرباب الإفادة و التحقيق، زبدة أصحاب الهداية و التدقيق، محيى مراسم أئمة الطاهرين، وارث علوم الأنبياء و المرسلين، استاد أهل الحق و اليقين، أسوة الفضلاء المتبحرين، صفوة العلماء الراسخين، ظهير الاسلام خاتمة المجتهدين - خلد الله ظلال إرشاده و اجتهاده و إفادته و إفاضته على مفارق المسلمين إلى يوم الدين في أبي مسلم المشهور المروزى أيجوز اللعن عليه أم لا؟ بينوا تؤجروا، وصلّى الله على محمد و آله أجمعين»

صورت فتوی این است :

«الثقة بالله وحده، نعم يجوز اللعن عليه، بل الطعن على من يميل إليه، و إنّ البراءة منه واجبة على كلّ واحد من المؤمنين لأنه رأس من رؤوس المخالفين و معاند من معاندى ائمة المعصومين، الذين افترض الله سبحانه مودّتهم و عداوة أعدائهم على

ص: 246

الخلق أجمعين، فلا يسمع قصته الكاذبة الذى يلفقونها القاصون في مدحه، و لا يمنع اللاعنين عن لعنه الا الفاسقون » «موضع مهر نواب مشارالیه »

حاصل معنی استفتا و فتوی این است که از نواب عالی پرسیده اند که:

چه می فرمایی در باب ابو مسلم مروزی که مشهور است؟ آیا جایز است لعنت کردن بر او؟ »

نوّاب مستطاب در جواب فرمودند که:

«بلی جایز است لعن کردن بر او بلکه جایز است طعن زدن هر آن کسی را که میل کند به سوی او، و به درستی که تبرا نمودن از او واجب است بر هر یکی از مؤمنان، از برای آن که او رأسی است از رئوس مخالفین و معاندی است از معاندین ائمه معصومین؛ آن ائمه ای که واجب گردانیده است خدای سبحانه و تعالی دوستی ایشان را و دشمنی دشمنان ایشان را بر تمام خلق پس گوش نمی کند قصه دروغ او را آن قصه ای که در هم بافته اند قصه خوانان در مدح ،او و منع نمی کند لعن کنندگان را از لعن کردن بر او الا فاسقان »

و قتل ابو مسلم در بیست و پنجم ماه شعبان سال صد و سی و هفتم از هجرت وقوع یافته از خروج ابو مسلم تا زمانی که سفاح بر تخت نشست، دو سال و پنج ماه و هیجده روز بود (چنان که،گذشت) و از ابتدای سلطنت سفاح تا ابتدای حکومت ابو جعفر دوانیقی چهار سال و نه ماه و از اوّل پادشاهی ابو جعفر تا کشته شدن ابو مسلم ،مروزی هشت ماه و دوازده ،روز پس از زمانی که ابو مسلم خروج کرد تا هنگامی که کشته شد هفت سال و یازده ماه بوده باشد [و الله اعلم بالصواب].

ص: 247

او را به قتل رسانید؛ و بیشتر متروکات ابو مسلم در آن شهر بود، تمام را به دست آورده، در اندک روزی عدد لشکرش از صد هزار متجاوز شده تا نیشابور مسخر کرد، با مسلمانان که در لشکرش بودند می گفت :که چون ابو جعفر [دوانیقی] قصد قتل ابو مسلم کرد ابو مسلم به صورت مرغ سفیدی شده پرواز نمود، و با بعضی می گفت که ابو مسلم خدا بود بر آسمان رفت و با مجوس می گفت :که مدت دولت و اقبال مسلمانان منقضی شده ،است اکنون وقت ظهور و مقدّمه ملک ساسانیه است، دل خوش دارید که به مکه رفته آن دیار را ویران خواهم کرد و بر جای کعبه آتشکده خواهم ساخت.

چون خبر استیلای سنباد به ابو جعفر دوانیقی رسید جمهور [بن مراد] عجلی را به جنگ او فرستاد، در نواحی ساوه تلاقی فئتین دست [داد] جمهور لشکر سنباد را به تدبیر منهزم ساخت، و در آن واقعه هفتاد هزار کس از مردم سنباد تلف شدند، سنباد پناه به والی طبرستان برد و حاکم آن دیار از او و مردمش (1) دیاری نگذاشت

و در سال صد و چهل و پنجم از هجرت ابو جعفر دوانیقی شهر بغداد را بنا کرد. و در سال صد و چهل و هشتم آن ملعون فرمود تا زهر به حضرت امام جعفر صادق علیه السَّلَامُ خورانیده آن جناب را شهید کردند و آن سرور در بقیع مدفون گردید.

یعنی:«گفته شد مر حضرت امام صادق علیه السَّلَامُ را چیست حکم آن کسی که زیارت کند [یکی] از شما را؟ گفت امام صادق علیه السَّلَامُ هست همچون کسی که زیارت کند رسول الله صَلَّى اللهُ عَلَيْهِ و آله و سلم را »

،دیگر روایت است که حضرت امام رضا علیه السَّلَامُ فرمود که:

«انّ لكلّ امامِ عهداً في اعناق شیعته و اولیائه، و ان من تمام الوفاء بالعهد و حسن الاداء زيارة قبورهم، فمن زارهم رغبةً في زيارتهم و تصديقاً بما رغبوا فيه كانوا شفعاء [له] يوم القيامة»

یعنی:«به درستی که هر امامی را عهدی است در گردن شیعۀ او و دوستان او و به درستی که از تمام کردن و فاست به عهدِ ایشان و نیکی ادای حق ایشان زیارت کردن قبرهای ،ایشان پس هر کس که زیارت کند قبرهای ایشان را در حالتی که رغبت داشته باشد به زیارت ایشان و اعتقاد داشته باشد به آن چه رغبت کرده در آن (یعنی: به ثواب و فضیلت آن قائل باشد) هستند آن امامان شفاعت کنندگان او در روز قیامت.»

«پایان باب ششم کتاب «انیس المؤمنين» والحمد لله »

ص: 250

ص: 252

عکس

صفحه اول «اظهار الحق» نسخهٔ کتابخانه آیة الله حاج سید محمد علی روضاتی حفظه الله تعالی

ص: 253

عکس

صفحه آخر «اظهار الحق» نسخه کتابخانه آیة الله حاج سید محمد علی روضاتی حفظه الله تعالى

ص: 254

عکس

شرح نسخهٔ کتابخانه ی آیة الله حاج سید محمد علی روضاتی توسط آیة الله شریعت موسوی

ص: 255

ص: 256

عکس

صفحه اول «اظهار الحق» نسخه ی کتابخانه ی مرحوم نصیری تهران

ص: 257

عکس

صفحه آخر «اظهار الحق» نسخه ی کتابخانه ی مرحوم نصیری تهران

ص: 258

بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمَنِ الرَّحِيمِ

بعد حمد الله على آلائه و الصلوة على محمد و آله.

چنین گوید افقر عباد الله الى رحمة ربه الغنى احمد بن زين العابدين العلوى العاملی که:

در سنه ی ثلاث و اربعین و الف، بعضی از اخوان صفا و خلان وفا، سؤال نمودند از حال ابو مسلم مروزی به این که آیا بیابان نورد وادی بندگی و صحراگرد منهج مصطفوی و مسلک مرتضوی بود تا سالکان مسالک دین و ناهجان مناهج یقین او را دوست دارند و از زمرۀ فرقۀ ناجیه اثنی عشریه که دانایان رموز انفسی و آفاقی و چهره گشایان روابط تقییدی و اطلاقیاند شمارند یا بادیه پیمای راه ضلالت و بیهوده گردِ

سبیل غوایت بوده تا مؤمنان صادق و شیعیان موافق از او تبرًا واجب دانسته مانند ذکر او را از صفحات روزگار حک نمایند؟ فلا محالة عوام کالانعام دست محبت از دامن شقاوت او کوتاه ساخته در نشأت قیامت با او محشور نگردند؟ چه نقطه وارد است که المرء يحشر مع من احبّه» شعر:

و كم من عائب قولاً صحيحاً *** و آفته من الفهم السقيم

ايجاباً لملتمسهم این کمینه متوجه رساله ای در این باب شده، موسوم به

ص: 259

«اظهار الحق و معیار الصدق »گردانید مشتمل بر مقدمه و معیاری و خاتمه.

و كتاب الاستبصار في الامامة »

و كتاب «الصفوة في الإمامة»

و كتاب «الإبانة عن اصول الديانة »

و كتاب «سرّ الحياة»

و کتاب «نظم الأدلة في اصول الملّة»

وكتاب «القياس و الاجتهاد »

و کتاب «الزلف»

و كتاب «أخبار الزمان »

و کتاب «الأوسط في التاريخ»

و كتاب «القضايا و التجارب »

و کتاب «مزاهر الاخبار و طرائف الاثار »

وكتاب «حدايق الاهان فى اخبار النبى...»

و كتاب «الانتصار»

و كتاب «طب النفوس»

و كتاب «الفهرست»

و كتاب «نشر الأسرار»

وكتاب «الهداية الى تحقيق الولاية »

وكتاب «اثبات الوصيّة لعلى بن ابى طالب علیه السَّلَامُ»

وكتاب «مروج الذهب »

و [كتاب] «معادن الجوهر».

***

معیار: در بیان حال ابو مسلم مروزی مشتمل بر سه فصل :

ص: 261

خراسان، و أمر أهل الدعوة بإطاعته و الإنقياد إلى أمره و رأيه، فقوّى أمره و سلطانه و صار زيّه السود في اللباس و الأعلام و البنود فكان أوّل من سوّد من أهل خراسان أهل نساء بدء بذلك فيهم أسيد بن عبدالله، ثمّ نمى ذلك في الأكثر من المدن و الكور بخراسان»

که بنی عباس کرده اند بر آل اطهار حضرت سید الانبیاء صَلَّى اللهُ عَلَيْهِ و آله و سلم ، به سر حد تواتر رسیده است و از غایت اشتهار مستغنی است این مختصر از شرح آن ها و مستقیمان جاده ی ایمان و معتکفان زاویه ایقان به دلیل و برهان دانند که ظلم کنندگان به ائمه هدی علیهم السَّلَامُ و معاونان و مُظاهران آن ،ظالمان مستحق دوری از رحمت الهی اند و سزاوار لعنت نامتناهی؛ چنان که از فحوای آیه ی کریمه ی: ﴿ وَ لا تَرْكَنُوا إِلَى الّذينَ ظَلَمُوا فَتَمَسَّكُمُ النار » (1)

روشن و مبین است زیرا که معنی این آیت وافی هدایت آن است که «میل به سوی جمعی که ظلم کرده اند که آتش شما را فرو می گیرد» و «رکون» عبارت است از: اندک ،میلی و نیز هر کس که ادعای امامت نموده و امام نبوده ظالم است و ملعون و هر کس که وضع امامت نموده در غیر اهل ،امامت ظالم است و ملعون.

بناءً على ذلك محبّان خاندان نبوت و ولایت چنان که از خلفای بنی عباس بیزارند باید که از معاونان ایشان نیز بیزار باشند و معلوم است که ابو مسلم مروزی از معاونان بنی عباس بوده نه از معاونان اهل البيت علیهم السَّلَامُ [و آل عباس را امام می دانست ]

پس باید که مؤمنان از او تبرا ،نمایند، زیرا که رکون و میل کردن به او باعث دخول نیران است و سبب فرو گرفتن آتش سوزان، نعوذ بالله من الأهواء المردودة و الآراء المنكوسة ﴿و مَنْ كَانَ فِي هَذهِ أَعْمَىٰ فَهُوَ فِي الآخِرَةِ أَعْمَىٰ وَ أَضَلُّ سَبِيلاً﴾ (2) و اعوج منهجاً واردء مسلكاً و مقيلاً.

خليلي قطاع الفيافي الى الحمى *** كثير و اما الواصلون قليل

ص: 264

مردم خراسان را به بیعت آن حضرت در آورد، و چون آن حضرت مطلع بود که آن امر متمشی نمی شود، مکتوب ابو سلمه را به چراغ داشته سوخت و به پیک گفت که، جواب کتابت ابو سلمه این است که دیدی پیک هنوز به کوفه نیامده بود که ابو حمید طوسی مروزی با لشکر گران متوجه کوفه شده سابق خوارزمی را در بازار کناسه دید و از او احوال ابراهیم بن محمد بن علی بن عبدالله بن عباس پرسید سابق گفت :که ،مروان ابراهیم را کشت در زندان و در آن وقت مروان در حران بود پس ابو حمید طوسی پرسید که ابراهیم که را وصی و خلیفه خود گردانید؟ گفت: برادرش ابی العباس سفّاح را امام گردانیده وصیت به او کرده.

بالجمله ابو حمید طوسی و تمام لشكر [و ابو سلمة خلال] بیعت کردند با سفّاح و بعد از وقوع این بیعت قاصد ابوسلمه خلال به کوفه باز آمد، اما جاسوسان ابو مسلم مروزی خبر به ابو مسلم رسانیدند که ابو سلمه خلال کتابتی به خدمت حضرت امام جعفر صادق علیه السَّلَامُ فرستاده بود که از اهل خراسان برای او بیعت بستاند، ابو مسلم کتابتی به سفّاح نوشت و اشارت کرد به کشتن ابو سلمه خلال به این عبارت که: «لقد احل الله لک یا امیرالمؤمنین! دمه لأنه قد نكث و غير و بدل»

یعنی: به تحقیق که حلال ساخته است الله تعالی از برای تو ای امیرالمؤمنین! خون ابوسلمه خلال را زیرا که شکسته و تغییر و تبدیل عهد تو نموده است کنایت به کتابتی که ابو سلمه خلال به خدمت امام جعفر علیه السَّلَامُ فرستاده بود، بعد از آن سفاح گفت:

«ما كنت لافتح دولتي بقتل رجل من شيعتي لاسيّما مثل ابي سلمة و هو صاحب هذه الدعوة و قد عرض نفسه و بذل مهجته و انفق ماله و ناصح امامه و جاهد عدوّه، فقال له أبو جعفر أخوه و داود بن علی عمه فی ذلک، و قد كان ابومسلم كتب اليهما يسألهما أن يشيرا على السفّاح بقتله، فقال ابو العباس: ما كنت لافسد كثير احسانه و عظیم بلائه و صالح ايامه بزلّة كانت منه و هى خطرة من خطرات الشيطان و غفلة من

ص: 266

غفلات الانسان فقالا له ينبغى يا اميرالمؤمنين أن تحرس منه فانا لانأمنه عليك فقال: كلاً! انّى لامنن في ليلي و نهاري عنه.»

یعنی: سفّاح گفت که: دولت خود را نمی گشایم به کشتن مردی که از شیعیان و دوستداران من است خصوصاً مثل ابو سلمۀ خلال که صاحب این دعوت و بیعت بوده از برای من و نفس خود را در معرض هلاکت در آورده و جانش را فدای من کرده و مالش را انفاق نموده و با دشمنان جنگ کرده پس ابو جعفر دوانیقی که برادر سفّاح بود و داود بن علی که عم او بود مبالغه نمودند در کشتن ابوسلمه خلال به سبب آن که ابومسلم مروزی به ایشان نوشته بود که سعی در کشتن ابو سلمه کنید تا سفّاح ابو سلمه خلال را بکشد زیرا که خیانت به امیرالمؤمنین سفاح نموده است، پس سفّاح با ابو جعفر دوانیقی و داود بن علی بن عبدالله بن عباس گفت که: نیستم من که بر طرف کنم زیادتی و احسان ابوسلمه خلال را و زحمتی را که در راه ما کشیده است به لغزیدنی که از او صادر شده و آن لغزیدن وسوسه ای بوده است از وساوس شیطان غرضِ سفّاح ملعون از آن لغزش کتابت فرستادن ابوسلمه خلال بود به خدمت حضرت امام جعفر علیه السَّلَامُ و آن بدبخت آن کتابت فرستادن را لغزش شیطانی و غفلتی از غفلات انسانی می شمرد.

پس ابو جعفر دوانیقی و داود بن علی خطاب به سفاح نموده گفتند ای امیرالمؤمنین باید که خود را نگاهبانی کنی از ابوسلمه خلال زیرا که ما ایمن نیستیم از او بر تو سفاح گفت چنین نیست من ایمنم از او در شب و روز، بعد از آن که این خبر به ابو مسلم مروزی رسید که سفّاح ابو سلمۀ خلال را نکشت بلکه تعظیم او زیاده شد، پس ترسید از جانب ابوسلمه که به بدی تلافی ،نماید شخصی را از سرهنگان خود روانه ساخت با جمعی که شاید به حیله ابوسلمه خلال را بکشند و سفاح را انس بسیار بود به ابوسلمه خلال زیرا که مدبّر در ملک بود گویند که در شبی از شب ها که

ص: 267

ابوسلمه خلال از پیش سفّاح بیرون آمده بود و کسی با او همراه نبود، مردم ابو مسلم از کمین گاه بیرون آمده او را کشتند و چون خبر قتل او به سفاح رسید، این شعر را انشاء کرد و گفت:

الى النار فليذهب و من كان مثله *** على اي شيىء فاتنا منه نأسف

معنی این بیت آن است که:

«به آتش رفت ابوسلمه خلال و هر کس که مانند اوست * پس بر چه چیز که فوت شده است از ما از آن تأسف خوریم؟»، (چون ابوسلمه خلال کتابت فرستاده بود به خدمت حضرت امام جعفر علیه السَّلَامُ ، سفاح ملعون نسبت آتش به او و به مانند او داده )

و بالجمله مخفی نیست بر صاحب بصیرتی که چشم خود را مکحل به سرمه ی توفیق ساخته باشد که به مجرد كتابت فرستادن ابو سلمة خلال به امام جعفر علیه السَّلَامُ نامه فرستادن ابو مسلم مروزی به سفّاح و التماس قتل ابوسلمه کردن و به آن اکتفا ننمودن و مکتوب فرستادن به ابو جعفر دوانیقی و داود بن علی عم او و از ایشان درخواستن که مبالغه نمایند در قتل ابو سلمه خلال ناشی است از نهایت عناد ابو مسلم با امام به حق ناطق :یعنی امام جعفر صادق علیه السَّلَامُ ، پس روا نبود و در خور نیفتد که بادیه پیمایان وادی اخلاص با چنین بدبختی عناد نداشته باشند و او را مستحق دوری از رحمت الهی که عبارت از لعن [است] ندانند.

مخفی نیست که بنا بر این آن ها که به امامت ائمه هدى علیهم السَّلَامُ. قایل بوده اند، خون ایشان را مباح می دانسته؛ نعوذ بالله من هذا النمط الغير السديد، كما لا يخفى على من «لَهُ قَلْبٌ أَوْ الْقَى السَّمْعَ وَ هُوَ شَهِيدٌ .» (1)

ص: 269

ص: 270

ص: 272

عکس

صفحه اول «صحيفة الرشاد» نسخهٔ کتابخانه ی مرحوم نصیری تهران

ص: 273

عکس

صفحه آخر «صحيفة الرشاد» نسخه ی کتابخانه ی مرحوم نصیری تهران

ص: 274

بِسْمِ اللهِ الرَّحْمَنِ الرَّحِيمِ

الحمد لله ربّ العالمين والصلوة والسلام على محمد و آله اجمعين

اما بعد، چنین گوید تراب عتبه على بن موسى الرضا - عليه آلاف التحية و الثناء - «محمد زمان بن محمد جعفر الرضوى»، المجاور في تلك العتبة العلية السنيّة كه:

در اوّل ،جوانی و ریعان زندگانی که از خدمت والد خویش مستفیض بودم سيدى نجيب «امیر سیّد محمّد» نام به مشهد مقدس رسید که منبع اسرار معارف توحید بود و مطلع انوار معالم تحقیق و به زیورِ حلم و زهد و تقوی آراسته و به کمالات صوری و معنوی ،پیراسته نکات طریقت را ،واقف و رموز حقیقت را عارف و پدر این ضعیف در تعظیم و تکریم خدمتش نهایت مبالغه به جای آورد و مرا در اعظام و اکرام جنابش سفارش تمام نمود و فرمود که:

بدان ای فرزند! که آباء و اجداد این سید عالی نژاد تا به «ابراهیم الأصغر» که از جمله «اولاد حضرت امام موسی کاظم علیه السَّلَامُ است همه به حسب علم و فضیلت و دین و دولت رفیع مرتبه و عالی درجه بوده اند یکی از اجداد این سید وفی «امیرسید محمّد مصحفی» است که میان او و سید مشارالیه یک واسطه بیش نیست و این سید

ص: 275

محمّد مصحفی از اجله سادات سبزوار و اعاظم فضلای آن دیار بوده و پدرم از او استفاده علوم دینیه نموده.

بعد از سفارش پدر [و] وقوف بر نجابت آن سید والا گهر، کمر به خدمت بستم [و] در پایۀ ملازمت زمانی از پای ننشستم و سید مذکور فرزندی داشت ارجمند و خلفی سعادتمند امیرلوحی نام که به حلیه تقوی و دینداری و ردای دیانت و پرهیزگاری متحلّی و متردّی بود و به علوّ فطرت و جودت طبع از سایر اقران ممتاز و مستثنی در تفتیش و تحقیق احادیث و اخبار کوشیده و زلال معانی و معرفت از چشمه سار «الْعُلَمَاءُ وَرَثَةُ الأنبياء» نوشيده.

در آن ایام که والد ماجدش در مشهد مقدس رحل اقامت افکنده بود مؤمی الیه نزد پدر این فقیر حقیر به قرائت «تهذیب حدیث» اشتغال می نمود وقتی با پدر گفتم :که «لوحی» طرفه نامی است آیا وجه این تسمیه چیست؟ فرمود که جناب امیر سید محمد در وقت مراجعت از کربلای معلی به اصفهان رسیده و یکی از بنات مردی را از متوطنان آن بلده که اشعار بسیار در مناقب ائمه اطهار انشاد کرده و «لوحی» تخلّص می نموده به حباله نکاح در آورده و چون از آن مستوره حضرت حق تعالی این پسر به مشار اليه عطا فرموده بنابر اشاره (1) آن ،صالحه فرزند خویش را به این نام مسمّی گردانیده.

بالجمله والد و ولد اکرم امجد چون به اصفهان ،رفتند دیگر از حال ایشان خبر نیافتم تا بعد از مدت ها [که به نیت] زیارت شاه کربلا رخت همت بر مرکب عزیمت ،بستم در منزلی از منازل با برادری دینی و مؤمنی یقینی از اهل اصفهان که بر صدق گفتار و حسن کردارش اعتماد تمام داشتم ملاقات اتفاق افتاد و چون آثار ملال از

ص: 276

ناصیه ی حالش ظاهر دیدم از سبب آن پرسیدم.

گفت: باعث پریشانی آن که سیدی متقی در دیار ما مستحضر احوال انبیاء و

اوصیاء که خلق را به محاسن اعمال می خواند و مردم را شناسا به حال ائمه هدى علیهم السَّلَامُ می گرداند وقتی عوام را از دوستی ابو مسلم مروزی منع نموده و زبان به طعن آن خارجی لعین گشوده اکنون مدتی شد که به سبب آن در آزار است و به واسطۀ او دلم در زیر بار است چون تحقیق نمودم معلوم شد که آن سید صالح که به بلای جهال گرفتار است و به جهت حق گفتن در آزار «امیر سیّد لوحی» است که عمر گرامی صرف ضبط احادیث و اخبار نموده و در تتبع احوال خیر مآل آل از همگنان قصب السبق ربوده؛ پس لازم دانستم که رساله ای در باب ابو مسلم نوشته به اصفهان ،فرستم شاید که در عوام آن بلده اثری ،کرده از آن سیّد عزیز عذر بخواهند و ترک دوستی خارجی نمایند تا در دنیا ذمیم و در عقبی به عذاب الیم گرفتار نگردند.

فَشَرَعتُ في تحرير الرسالة و سمّيتها ب-«صيحفة الرّشاد » و استعين بالله ربّ العباد و صلى الله على محمّد و آله الأمجاد.

***

دعوت اهل خراسان فرستادند تا اکثر مردم آن ولایت را فریب داده، قایل به امامت آن جماعت ساخت و نصر سیار که از جانب مروان حمار حاکم خراسان بود [گریخته] متوجه شام گردید و چون به ساوه رسید از آن جا راه جهنم پیش گرفت و در اسفل السافلین مأوی گزید؛ و قحطبة بن شبیب که پدرش از ائمه خوارج بود به امر ابو مسلم تا به کوفه رفته پیش از تسخیر آن بلده؛ در بحر فنا غرق گشت و بعد از آن که به سعی پسرانش حسن قحطبة و حميد ،قحطبه کوفه مسخّر گردید و خبر رسید که مروان حمار ابراهیم بن محمد بن علی بن عبدالله بن عبّاس را به قتل رسانیده، (و ابراهیم مذکور ابو مسلم را به خراسان فرستاده بود) به مقر (1) سفاح و ابو جعفر دوانیقی که برادران ابراهیم بودند آمدند و ایشان را با سایر اعمام و اقربا از زاویه ی اختفا بیرون آوردند و با سفّاح بیعت کردند و نامه به ابو مسلم فرستاده او را از کیفیت حال آگاهی پس ابو مسلم اهل خراسان را به بیعت سفاح در آورد؛ و سفاح یکی از اعمام خود را لشکر داده به جنگ مروان فرستاد تا مروان کشته شد، آنگاه پادشاهی سفاح قرار گرفت و چون چهار سال و چند ماه از سلطنت او گذشت بیمار شده وصیت نمود که بعد از من برادرم ابو جعفر دوانیقی را امام و خلیفه دانند و میان ابو جعفر و ابو مسلم کدورتی بود؛ بعد از هلاک سفاح روز به روز آن کدورت سمت ازدیاد می یافت تا ابو مسلم کشته شد و به جانب جهنّم شتافت.

پس از جمله مطاعن ابو مسلم یکی آن است که آل عباس را که ظالمان بی باک و هراس بودند بر ائمه طاهرین علیهم السَّلَامُ مسلّط گردانید تا شش امام معصوم علیه السَّلَامُ را با چندین هزار تن از اکابر علویین و شیعه امیرالمؤمنین علیه السَّلَامُ به قتل رسانیدند.

و یکی دیگر از مطاعن آن لعین ابتر آن که دعوی امامت کرد و بعد از آن دعوی

ص: 278

حلول نمود چنان که مسموع و معلوم گشته.

و در بعضی از کتب موثوقۀ معتمده به اسانید صحیحه مروی است از احمد بن محمد بن عیسی که او گفت:

«كنت جالساً عند ابي الحسن الرضا علیه السَّلَامُ مع جماعة من اصحابه، إذا أقبل محمد بن ابی عمیر و سلّم و جلس ثم قال: يابن رسول الله جعلني الله فداك، ما تقول في ابي مسلم المروزي، الذي خرج في كورة مرو على بنى اميّة و اتباعهم؟ قال علیه السَّلَامُ : اسمه في الصحيفة التي فيها أسماء أعدائنا من بني أمية (1) و غيرهم؛ قال: ان قوماً من مخالفيكم يقولون انه من شيعتكم ؛ قال علیه السَّلَامُ : كذبوا و فجروا لعنهم الله ، انه كان شديد العناد علينا و على شيعتنا، فمن أحبّه فقد أبغضنا و من قبله فقد ردّنا و من مدحه فقد ذمنا؛ يا بن أبي عمير من أراد أن يكون من شيعتنا فليبرأ منه و من لم يبرأ منه فليس منا و نحن منه بُرَاء في الدنيا و الآخرة».

یعنی نشسته بودم نزد حضرت امام رضا علیه السَّلَامُ با جماعتی از اصحاب آن حضرت که محمد بن ابی عمیر پیش آمد و سلام کرد و بنشست؛ بعد از آن گفت ای فرزند رسول خدا! حق تعالیٰ مرا فدای تو گرداند چه می گویی درباره ابو مسلم مروزی آن که او خروج کرد در شهر مرو بر بنی امیه و اتباع ایشان؟ حضرت امام رضا علیه السَّلَامُ فرمود که: نام او در آن صحیفه ای است که نام دشمنان ما در آن صحیفه است از بنی امیه و غیر بنی امیه، محمد بن ابی عمیر گفت: به درستی که قومی از مخالفان شما می گویند که: ابو مسلم از شیعهٔ شما است آن حضرت فرمود که دروغ گفتند و فجور نمودند که لعنت کند خدای تعالی بر ایشان به درستی که ابو مسلم شدید العناد بود بر ما و شیعه یما، پس هر کس که دوست دارد ابو مسلم را پس به تحقیق که دشمن داشته است ما را

ص: 279

و هر کس که قبول کند او را پس به تحقیق که رد کرده است ما را و هر کس که مدح گوید او را پس به تحقیق که مذمت کرده است ما را؛ ای پسر ابی!عمیر هر کس که خواهد از شیعه ی ما باشد باید که از ابو مسلم تبرا نماید؛ و هر کس که از او تبرا ننماید پس نیست آن کس از شیعۀ ما و بیزاریم ما از آن کس در دنیا و عقبی »

پس هر فردی از افراد انسان (1) که خواهد که بر نهج اسلام و ایمان مستقیم باشد باید که از ابو مسلم مروزی تبرا ،نماید بلکه از دوستان و مداحان آن شقی بیزاری جوید و به هیچ وجه با منتسبان (2) دودمان رسالت و ولایت معاندت ننماید.

مگر کسانی که به آن سید عالی تبار بدی می کنند و به مجالست «قصه خوانان» میل کرده با ابو مسلم مروزی دوستی می نمایند نشنیده اند که حضرت امام جعفر صادق علیه السَّلَامُ فرموده است که :

«من جالس لنا عائباً او مدح لنا قالياً او واصل لنا قاطعاً او قطع لنا واصلاً او والى لنا عدوّاً او عادى لنا والياً فقد كفر بالذى انزل السبع المثاني و القرآن العظيم.»

یعنی: «هر کس همنشینی کند با عیب کننده ما یا مدح گوید دشمن ما را یا وصل نماید با قاطع ما یا قطع نماید از واصل ما یا دوست دارد دشمن ما را یا دشمن دارد دوست ما را پس به تحقیق که کافر است و کافر شده است به آن خداوندی که فرو فرستاده است سبع المثانی و قرآن عظیم را.»

دوستی با دشمنان و دشمنی با دوستان *** می کنی آنگاه لاف دوستداری می زنی

اگر چه اخبار صحیحه بسیار است مؤید این مدعا اما در این مقام به همین چند کلمه اکتفا نمودن اولى والسّلام على من اتبع الهدى

تمت الرسالة

***

ص: 280

[این قسمت نقلی از کتاب «فوائد المؤمنین»است که در مجموعه ی شماره ی 877 کتب خطی کتابخانه ی مرحوم نصیری ذیل«صحيفة الرشاد»نوشته شده بود و ما جهت اتمام فایده و حفظ امانت به همان صورت ذیل«صحيفة الرشاد» آوردیم.]

و در بعضی از نسخ کتاب «فوائد المؤمنین»که از مؤلفات یکی از شاگردان امیر محمّد باقر داماد است همچنین به نظر رسیده که مسطور می گردد :

پس بسیاری از علماء از برای تقویت دین و هدایت ،جاهلین فتاوی و رسائل و كتب مشتمله بر براهین و دلائل در طعن آن منبع رذائل یعنی ابو مسلم بد خصائل نوشتند:

رساله ی «اظهار الحق و معيار الصدق» که سید عالم عادل العلوى العاملي احمد بن زین العابدین که داماد امیر محمّد باقر داماد است تألیف نموده.

و کتاب «انیس الابرار» که سید مختار نسابه نوشته.

و رساله ای که موسوم است به«صحيفة الرّشاد»که مؤلّف آن نیز یکی از اکابر سادات و اعاظم فضلاء و ثقات است.

و رساله ی «اذهاق الباطل و ابراق الغافل »

و رساله ی«مخلصة المؤالفين من سمّ حب المخالفين. »

و کتاب «مثالب العباسية»

و کتاب «علة افتراق الامة».

و کتاب «صفات المؤمن والكافر.»

و كتاب «ايغاط العوام».

و کتاب «اسباب طعن الجرمان. »

و کتاب «مرآت المنصفين».

و دیگر کتاب ها و رساله ها که ذکر مجموع آن موجب اطناب است و در چندین

ص: 281

کتاب دیگر که در مطالب مختلفه در همین عصر نوشته شده و به تقریب بعضی از مطاعن ابو مسلم مذکور گشته مانند:

كتاب «هادي الصبيان الى طريق الايمان. »

و کتاب «درج اللئالى».

و كتاب «زينة مجالس المؤمنين. »

و کتاب «مشاین اصفهان».

و كتاب«ميزان المحاسن و المشاين»

و غيرها (1)

ص: 282

ص: 284

بِسْمِ اللهِ الرَّحْمَنِ الرَّحِيمِ

الحمد لله ربّ العالمين والصلوة و السلام على نبيه و صفيه محمد و آله اجمعين.

امّا بعد: مخفی نماند که چون در حدیث وارد است که

«ويل لعالم يتكلّم بهواء الناس لا يكون احد اشد عذابه يوم القيامة منه.» (1)

و دیگر از حضرت رسول صَلَّى اللهُ عَلَيْهِ و آله و سلم مروی است که :

«من علم علماً وكتمه الجمه الله تعالى يوم القيامة بلجام من النار.» (2)

فقير مقرّ به تقصیر عبدالمطلب بن یحیی الطالقانی را ترس از غضب قهار و خوف از عذاب نار باعث گشته به تحریر کتاب «فوائد المؤمنین» پرداخت و در آن کتاب از مطاعن جرمان بعضی از آن چه هم از استاد الکل فى الكل سيد افاخم المجتهدين و سند اعاظم المدققين، وارث علوم الأنبياء و المرسلين شمس الخافقين، ثالث المعلّمين محمّد باقر الداماد الحسيني رَحِمَهُ اللَّهُ شنیده بود و هم در شنیده بود و هم در کتب معتبره ی

ص: 285

علمای امامیه دیده، مزبور ساخت و با آن که آن کتاب ضابطه خلاصه کتابی است که جمعی از معاصرین نوشته اند در این باب بعضی از اخوان التماس نمودند که مختصری بنویسد که مشتمل باشد بر زبده ی آن کتاب پس شروع نموده، آن را به «خلاصة الفوائد »مسمّی گردانید محتوی بر ده باب و التوكل على الله الملك الوهاب.

باب اوّل: در سبب آن که جمعی از علمای زمان کتب جدیده و رسایل عدیده نوشتند در طعن عبد الرحمن (یعنی ابو مسلم )مروزی که نزد علمای شیعه مکنی به ابو مجرم و ملقب است به جرمان.

باب دوم: در بیان آن که واجب است دشمن بودن با مخالفان

باب سیم :در بیان مذهب ابو مسلم

باب چهارم :در بیان مولد و نسب ابو مسلم

باب پنجم: در بیان مجملی از دعوت بنی عباس و ذكر بعضی از داعیان ایشان و خروج ابو مسلم و گریختن نصر سیار از خراسان و واصل شدن او به آتش سوزان.

باب ششم: در بیان مجملی از آن چه واقع شده است بعد از مردن نصر سیار تا کشته شدن مروان حمار - عليه لعنة الله الملك القهار -

باب هفتم: دربیان مجملی از وقایع زمان سفّاح و رسیدن پیک عمرش از مرحلهٔ صباح به منزلگاه رواح

باب هشتم: در بیان مجملی از آن چه واقع شده است از اوّل پادشاهی ابو جعفر دوانیقی تا کشته شدن ابو مسلم مروزی

باب نهم: در بیان آن که به چه سبب دوستند با جرمان، سنیان و ملحدان؟

باب دهم: در بیان آن که ظلم بنی عباس نسبت به عترت سید عالمیان زیاده است از ظلم بنی امیه و متابعان ایشان.

ص: 286

ملعونیت و مردودیت شهرت داده می گفتند که او تمام این پیران و پیش قدمان ما را لعنت می کند؛ بعد از آن آن طائفهٔ بی ایمان با زبان های بریده به اکابر شیعه پرداختند، چنان که هر کس را از آن بزرگان که سید مؤمی الیه بیشتر تعریف می کرد، آن بدبختان از زبان او آن بزرگ شیعی را بیشتر به بدی مشهور می ساختند و مَرْکب بدگویی در میدان فتنه جویی می تاختند و مدعای آن منافقان و مفسدان آن بود که سگ صفتان مثل خود را با او دشمن کنند.

صاحب کتاب «مشاین» عداوت ورزیدن ایشان را با آن سیّد عالی شان از بزرگ ترین عیب های اهل اصفهان شمرده؛ می گوید که:

یکی دیگر از عیوب عظیمۀ اهل اصفهان و علامت حماقت ایشان آن است که با وجود آن که در این زمان لاف تشیّع می زنند با سید صالح فاضلی که در نهایت بی تکلفی و بی ساختگی مدام عَلَم محبّت و متابعت حضرات معصومین علیهم السَّلَامُ به اوج سماوات افراشته و همیشه به نصیحت و هدایت خلق اشتغال داشته غایت عداوت دارند و روز به روز بلکه ساعت به ساعت بر بغض و عناد می افزایند به سبب آن که ایشان را از مخالفت خدا و از دوستی ابو مسلم دغا تحذیر نموده و مضمون خبر معتبر: «المرء يحشر مع من احبه»از روی خیرخواهی تقریر فرموده».

اما صاحب کتاب میزان المحاسن و المشاین» می گوید که :

اگر صاحب کتاب «مشاین» را زعم آن است که تمام اهل صفاهان با سید مشار الیه دشمنند غلط کرده و الا از این که در شهری بعضی از سفهاء با مردم صالح دانا عداوت ورزند هیچ نقصی به عقلاء و صلحای آن شهر نخواهد رسید، چه معلوم است که ابوجهل که اشر کفار ،بود یکی از اهل مکه بود و مکه به اجماع بهترین بقاع جهان است و مولد و منشأ سیّد عالمیان و متواتر است که اندکی از اهل مکه بودند که بندگی خدا می نمودند و باقی مردم آن دیار به عبادت لات و عزی اشتغال داشتند و

ص: 288

علم عداوت رسول خدا صَلَّى اللهُ عَلَيْهِ و آله و سلم می فراشتند، کدام بلده ای است که در آن فاسق و جاهل، اضعاف مردم صالح و عاقل نباشند؟ «نیک و بد در همه جا می باشند»، قایلم به این که گروهی از سفیهان و احمقان در اصفهان هستند که با آن سید صالح عداوت می،ورزند، اما اکثر ایشان از اهل اصفهان نیستند و اگر همۀ ایشان را از اهل آن دیار فرض کنیم باز سهل است چون در آن بلده مردم صالح دیندار و عاقل پرهیزکار هم بسیارند که سيّد مشارالیه را از صمیم قلب محب و دوستدارند و سخنان دلپذیرش را که اکثر آن مستنبط است از حدیث و قرآن به دل و جان خریدار» انتهی.

الحق ندیدم کسی را که با آن سید عالی تبار عداوت نماید و زبان به غیبتش گشاید که معیوب به عیبی از عیوب شرعیه نباشد و ظاهر است که با آن طور کسی بدی کردن و عناد ورزیدن کار مردم صالح پاک اعتقاد و متدین نیکو نهاد نیست.

باز صاحب کتاب «مشاین» می گوید:

«به خدا سوگند که کسانی که با آن سید صالح عداوت می نمودند و زبان ب-ه بدگویی می گشودند چون تحقیق کردم یا به الحاد و فساد اعتقاد موصوف بودند یا به سوء ولادت و خبث طينت مشهور و معروف یا راشی یا مرتشی یا بینهما ،ماشی یا آکل سحت و ربا یا سارق و خاین و بی حیا اکثر کاذب و نمام و ،مفتری و بیشتر در مقام مردم فریبی و حیلت گری همه مایل به سرود و غناء و سراسر بنده نفس و هوا؛ تمام راغب به لهو و لعب و جمیع به اعمال شنیعه مرتکب همه عاری از حلیه ایمان و مجموع مستغرق بحر عصیان تمام گرفتار به علت نادانی و اغلب مبتلای به بلای قلطبانی» .انتهى

و حق این است که ملاحده در عالم بسیارند و فسّاق و فجار در جهان بی شمار و طایفه اولی با مقیدان شریعت غرّا به سبب مخالفت عقیدت در غایت دشمنی و عداوت و فرقه ثانیه با صلحا و اتقیا به علت مغایرت ،جنسیت در نهایت ضدّیت و

ص: 289

معاندت و به حكم «الجاهلون لاهل العلم اعداء» نادان و کودن با عالم و دانا دشمن؛ لهذا ملحدان شیعه نما در هر جا که بودند زبان به غیبت و منقصت سیّد مزبور می گشودند و فسقه و فجره و احمقان و سفیهان تتبع آن طایفه فاسد عقیده می نمودند، اما همواره زبان حال صاحبان کمال و دوستان ،آل به جهت تسلی آن سید فرخنده فال، به مضمون این مقال ناطق بود :

مرنج از آن که بدی گفت ملحد غدار *** که بحر از دهن سگ نمی شود مردار

پس بسیاری از علما از برای تقویت دین و هدایت ،جاهلین فتاوی و رسائل و كتب مشتمله بر براهین و دلایل در طعن آن منبع رذایل یعنی ابو مسلم بد خصائل نوشتند مانند :

كتاب «انيس الابرار »

و کتاب «مثالب العباسيه »

و كتاب «علة افتراق الامة»

و رساله ی«اظهار الحق »

و رساله ی«مخلّصة المؤالفين من سمّ حب المخالفين»

و رساله ای که موسوم است به «صحيفة الرّشاد»

و رساله ی «ازهاق الباطل و ابراق الغافل»

و كتاب «النور و النار في مدح الاخيار و ذم الاشرار »

و كتاب «صفات المؤمن والكافر »

و كتاب «ايقاظ العوام»

و کتاب«اسباب طعن الجرمان»

و كتاب «مرآة المصنفين »

و کتاب «فوائد المؤمنین»که این ضعیف نوشته

ص: 290

و دیگر رساله ها که ذکر مجموع آن موجب اطناب است، و در چندین کتاب دیگر که در مطالب مختلفه در همین عصر نوشته شده به تقریب بعضی از مطاعن ابو مسلم مذکور گشته مثل:

كتاب «هادي الصبيان الى طريق الايمان »

و کتاب«درج اللآلي »

و كتاب «زينة مجالس المؤمنين »

و کتاب «مشاین اصفهان »

و كتاب«ميزان المحاسن و المشاين »

و غيرها.

و اكثر مؤلّفان کتب مذکوره و رسایل مزبوره که از عدول علماء و ثقات ،فضلایند در آن کتاب ها و رساله ها تعریف شرافت و جلالت حسب و نسب سید مؤمی الیه (1) نموده اند، و آن خسیسان بی دیانت را که با او در مقام ضدیت اند هدف تیر ملامت ساخته و ولوله در جان آن منافقان بی ایمان انداخته.

کفر مقتضی جواز لعن است؛ و مراد از (ظالم لنفسه) (1) که در قرآن واقع است فاسق است و آیه لعان (2) نیز دلیل است بر جواز لعن بر فاسقان؛ پس هرگاه لعن بر فاعل کبیره جایز باشد روا نباشد که کسی با آن که لاف تشیّع زند آن نامسلمانان را که بر عترت پیغمبر صَلَّى اللهُ عَلَيْهِ و آله و سلم ظلم کرده اند ملعون نداند و در لعن کردن بر ایشان مضایقه نماید و خود را از ثواب این عبادت محروم سازد.

الصدق» بعضی از آن را مذکور ساخته.

و سيّد افاضل المتألهين و سند اکابر المتکلّمین امير سيد محمد المصحفى الحسینی الموسوی السبزواری که به دو واسطه جد سیدی است که به تجدید باعث نوشتن کتاب ها و رساله ها در طعن ابو مسلم او شده در کتاب «نصرة الاسلام في علم الکلام»بر وجهی مستوفی ذکر طبقات کیسانیه و سایر طوایف منحرفة العقيدة كرده و مذاهب و عقاید ایشان را بر هم زده و فقیر یک مجلد از آن کتاب ،دیدم چون به حضرت سيّد المجتهدین (1) نمودم تعریف بسیار کرده فرمود که:

«این کتاب هفت مجلد است و مغنی است از جمیع کتاب های حکمت و کلام که قبل از این نوشته اند»

مجملاً از طایفهٔ کیسانیه یک طایفهٔ آن بودند که بعد از امیرالمؤمنین علیه السَّلَامُ محمد بن الحنفیه را امام می دانستند و بعد از او پسر او ابوهاشم را و بعد از او علی بن عبدالله بن عبّاس را و بعد از او پسر او محمد را و بعد از او پسر او ابراهیم را و این ابراهیم مشهور بود به «ابراهیم امام » و او بود که ابو مسلم را به دعوت اهل خراسان فرستاد و این طایفه بعد از ابراهیم برادر او سفّاح را امام می دانستند و ابومسلم در اوّل حال بر این اعتقاد بود، پس تغییر اعتقاد نموده گفت: بعد از پیغمبر عباس امام بود و بعد از او اولاد ،او و می گفت هر کس غیر آل عباس را امام و خلیفه داند کافر است، آنگاه خود دعوی امامت نمود بعد از آن دعوای حلول کرد پس چون او از گروه امامیه نبوده، به دلیل حدیث مذکور اهل جهنم است و هر آینه هر کس از اهل جهنم باشد ملعون است زیرا که لعنت عبارت از دوری است از رحمت حق تعالی چنان که گذشت.

ص: 293

سبب این دعوی عن قریب در باب هفتم مذکور شود ان شاء الله.

!بدان که بعضی گفته اند که كنيزك معقل با احمد خطرنی در ساخته ابو مسلم را از نطفه زنا حاصل کرده بود.

دوستی ورزیده خود را از اهل جهنم می دانند سبحان الله ! عجب طایفه ای بوده اند عوام به سخن قصه خوانان دروغگوی، خوارج را دوست می دارند و آن ملاعین را سید می شمارند، و با صلحای سادات از در عناد و عداوت در می آیند و خصومت و ضدیت می نمایند و بعضی از آن ایمان به باد دادگان هستند که منکر فضل و شرف صلحای بنی هاشم و اتقیای اولاد حضرت ابی القاسم صَلَّى اللهُ عَلَيْهِ و آله و سلم می شوند.

بلی همیشه عادت این قوم بی دیانت این بوده که شرافت و جلالت و فضیلت و مزیت اصحاب سعادت و کرامت را انکار نمایند و با بدان دوستی و با نیکان دشمنی کنند و پیروی ارباب ضلالت و غوایت را وجهه همت سازند؛ همان گروهند عوام که با آن که دعوای متابعت حضرت رسالت صَلَّى اللهُ عَلَيْهِ و آله و سلم می نمودند آستان خانه ابن آکلة الاکباد را که دشمن و دشمن زادهٔ پیغمبر صَلَّى اللهُ عَلَيْهِ و آله و سلم بود به جاروب مژگان می رفتند و نسبت به حضرت شاه ولایت که ابن عم و برادر و داماد و یاور آن سرور بود ناشایست و ناسزا می گفتند؛ همان کرده اند عوام که با آن که لاف امتي سيد انام می زدند ب-ه هواداری یزید پلید حسین بن علی علیه السَّلَامُ را که جگر گوشهٔ رسول بود و نور دیده بتول در کربلا شهید کردند و خود را مستحق عذاب شدید ساختند، مدام کار عوام، طَرَفِ باطل گرفتن و بیهوده گفتن و ناحق کردن و عصیان ورزیدن بوده؛ از جمله نصایح لقمان علیه السَّلَامُ است که پسر خود را مخاطب ساخته فرمود که:

ای !فرزند تا توانی در پناه خدا گریز و از صحبت عوام بپرهیز

قال الشاعر و نعم ما قال

صحبت عامه در بهشت آباد *** مرگ باشد که مرگ عامی باد

القصه، بعد از فوت محمد بن علی بن عبدالله بن عباس، پسرش ابراهیم ابو مسلم را هم از داعیان گردانید و بعد از اندک زمانی سرداری به او داده به خروجش

ص: 296

مأمور ساخت پس ابو مسلم به حکم ابراهیم تبعه خود را به سیاه پوشی امر کرد فرمود که اظهار مذهب خود نکنند و همین می گفته باشند که ما خلق را به یکی از آل محمّد می خوانیم و آن شقی آل عباس را آل محمّد می دانست، در اواخر ماه رمضان سال صد و بیست و نهم بود از هجرت که ابو مسلم خروج کرد؛ نصر سیار در آن وقت به جنگ جدیع بن علی از وی در مانده بود چون دید که ابو مسلم به دشمنی برخاست، جدیع را به مکر از میان برداشت تا از آن جانب فارغ گشته به دفع ابو مسلم پردازد، اما چنان که گفته اند :

چو تیره شود مرد را روزگار *** همه آن کند کش نیاید به کار

این تدبیر باعث شکست او شده، لشکر جدیع با لشکر ابو مسلم یکی شده؛ پس نصر تاب مقاومت نیاورده بگریخت و چون به شهرری رسید بیمار شد پس او را در محفه نشانیدند و به ساوه رسانیدند در آن دیار مرضش اشتداد پذیرفته در گذشت و با یزید و معاویه در قعرهاویه همنشین گشت.

خویشان ابراهیم از حمیمه گریخته به کوفه رفتند و در خانه ابو سلمه خلال که از دوستان بنی عباس بود و آخر او را وزیر آل محمّد لقب شد پنهان شدند اما قحطبه به هر شهر که رسید آن شهر به سهولت مفتوح گردید و هنوز به جرجان نرسیده بود که خبر مرگ نصر ،شنید پس جرجان را مسخر کرده و روی به اصفهان آورد و احمد زمچی که از ملازمان او بود به یزد فرستاد و چون در آن وقت یزد را حصاری و خندقی نبود ابوالعلای طرقی که حاکم یزد بود به در ابرند آباد گریخت و احمد از پی او رفته او [را] بگرفت و به یزد آورده بسوخت و مال به جهت بنی عباس از مردم بستد؛ و چون سفاح بر تخت نشست آن مال را به کوفه برده به وی تسلیم کرد، با آن که این حکایت در تاریخ یزد نیز مسطور است از جمعی از ثقات استماع افتاد که بعضی از جهال یزد نزدیک به دروازه ای از دروازه های آن بلده سنگی را که تقریباً بیست رطل هست در دیوار نصب نمودند و آن را سنگ فلاخن احمد زمچی نام کرده و مانند بت پرستان آن سنگ را طواف و زیارت می کنند

القصه، قحطبه اصفهان را مسخر کرد و از آن جا بازگشته به حیله نهاوند را گرفت و به همدان رفته بعضی از لشکر نصر را که آن جا بودند شکست داد و متوجه کوفه ،گردید این خبرها متعاقب به مروان رسید؛ پس مروان به استحضار لشکرهای شام و جزیره و سایر قلمرو فرمان داد و یزید بن عمر و بن هبیره که سپهسالار مروان و حاکم کوفه بود به جنگ قحطبه روی آورد و در کنار فرات آن دو لشکر به هم رسیدند و در ،افتادند جنگ به شب ،کشید در آن شب قحطبه در آب غرق شد مردمش از حال هم . او آگاه نبودند چون لشکر یزید بن عمر و منهزم ،گشت قحطبه پیدا نبود ناگاه اسبش را یافتند، زین و لجام تر شده چون دانستند که او غرق شده است حسن بن قحطبه را بر خود امیر ساختند آنگاه روی به کوفه آوردند و چون خبر انهزام لشکر عراق به مروان ،رسید ابراهیم بن محمد را که در بند او بود به قتل رسانید اما حسن بن قحطبه با

ص: 298

لشکر به کوفه داخل شده ابو سلمه خلال را تعظیم تمام نمود، پس خبر قتل ابراهیم را بشنید و دانست که برادران و خویشان او به کوفه آمده اند اما راه به ایشان نمی برد به سبب آن که چون ابوسلمۀ خلال شنید که مروان ابراهیم را کشته خواست که خلافت را به یکی از اولاد امیرالمؤمنین علیه السَّلَامُ دهد، بنابراین چند نامه به مدینه ارسال نمود و در انتظار جواب بود و از این جهت بود که برادران و خویشان ابراهیم را پنهان می.داشت قطب الملة و الدين محمّد بن حسین الکیدری علیه السَّلَامُ در «کفایة البرایا» آورده و در بعضی دیگر از کتب معتبره مسطور است آن چه خلاصه ی ترجمه ی آن این است که :

چون سفاح و اهل او آمدند از روی پنهانی نزد ابوسلمه خلال مخفی داشت ایشان را و خواست که خلافت را به شورا حواله کند میان اولاد امیرالمؤمنین و بنی عباس تا ایشان اختیار نمایند به خلافت هر کس را که خواهند باز با خود گفت که می ترسم که اتفاق ننمایند پس عزم آن نمود که بگرداند امر خلافت را به سوی فرزندان امیرالمؤمنین علیه السَّلَامُ ، پس سه نامه نوشت به سه کس از اولاد شاه ولایت پناه ما علیه السَّلَامُ ، یک نامه به حضرت امام جعفر - صلوات الله عليه - و نامۀ دیگر به یکی از فرزندان امام زین العابدین علیه السَّلَامُ که ملقب بود به اشرف و مکتوب ثالث به عبدالله بن حسن ،مُثنّی، پس آن سه نامه را به مردی که از موالی ایشان و از ساکنان کوفه بود داده فرستاد، قاصد به مدینه آمده شبی بود که با حضرت امام جعفر الا ملاقات نموده گفت که من قاصد ابو سلمه خلالم و کتابتی به شما آورده ام آن حضرت فرمود:که مرا و ابو سلمه را به هم چه نسبت؟ او شیعه است و پیرو غیر ما را پس نامه ابو سلمه را بر چراغ داشت و سوخت و با قاصد :گفت جواب این است که دیدی و عبدالله بن حسن مثنی بعد از قبول نامه چون دانست که امام جعفر علیه السَّلَامُ را جواب گفته ترک رفتن کرد و اشرف بن علی بن حسین علیه السَّلَامُ نیز کتابت ابو سلمه را رد کرده و گفت نمی شناسم آن کسی را که مکتوب فرستاده

ص: 299

القصه، هنوز قاصد به کوفه باز نگشته بود که متابعان بنی عباس، راه به سفاح برده او را از خانه ابوسلمه خلال بیرون آوردند و با او بیعت کردند پس نامه به ابو مسلم فرستاده او را آگاه ساختند و ابو مسلم در آن وقت اظهار مذهب باطل خود نموده اهل خراسان را به بیعت سفاح در آورده و هر کس که از قبول بیعت سرپیچید او را به قتل رسانید و در آن ایام از شیعه امامیه بسیار کشت و می گفت: هر کس آل عباس را خلیفۀ پیغمبر و امیرالمؤمنین نداند یا از ایشان برگردد خون خود را مباح و و حلال گردانیده باشد و او را باید کشت بنابراین آن بدبخت ملعون خون ائمه معصومین علیهم السَّلَامُ را حلال می دانسته چه ظاهر است که آن حضرات عالی درجات آل عبّاس را خلیفه و امیرالمؤمنین نمی دانستند.

و هم در «کفایة البرایا» مسطور است آن چه خلاصه ترجمه آن این است که:

وقتی ابو مسلم مروزی بر خر لاغری سواره به نیشابور رسیده و در کاروانسرایی نزول کرد؛ یکی از اوباش دم آن سمدار را برید و ابو مسلم بر آن خر بی دم سوار شده به نزد ابراهیم بن محمد رفت پس چون قوت گرفت و اتباع او بر خراسان تسلط یافتند به نیشابور رفته امر به قتل آن محله کرد و آن محله بود مخصوص شیعه ی اماميه

و ايضاً صاحب «کفایه» می گوید که :

روایت کرده شده است از ثقات و عدول که در آن روز ابو مسلم دو هزار تن بیشتر از شیعه امامیه به قتل رسانید سنباد مجوسی که یکی از مقربان او بود بپرسید که گناه این جماعت چه بود؟ گفت: وقتی به این شهر رسیدم بعضی در این محله دم دراز گوشی را که بر آن سواری می کردم بریدند و بر من خندیدند، لا جرم به سزای خ--ود رسیدند سنباد :گفت آن کس که به آن فعل زشت اقدام نمود در میان این جماعت بود؟ :گفت او را نمی شناختم :گفت عجب می دارم از امیر که به گناهی که معلوم نیست که

ص: 300

فاعل آن کیست به قتل چندین نفس اشارت فرمود ابو مسلم گفت: اگر فاعل آن جریمه معلوم ،نبود به هر حال گناه این مجرمان مشخص بود، سنباد گفت: استدعا آن که امیر اعلام فرماید که گناه ایشان چه بود؟ گفت: کدام گناه از این بزرگتر تواند بود که ایشان به امامت آل عباس قائل نبودند و اولاد ابی طالب را امام دانسته؛ پیروی بنی فاطمه می نمودند.

القصه، چون مردم با سفاح بیعت کردند، عمّ خود عبدالله بن عباس را لشکر داده به جنگ مروان فرستاد و در ماه ذیقعده ی سال صد و سی و دوم از هجرت مروان در دست یکی از ملازمان صالح بن علی بن عبدالله بن عباس کشته شد. عبدالله که سردار لشکر بود سر مروان را نزد سفاح فرستاد، پس دست به قتل بنی امیه گشوده، هر کسی را از ایشان که یافتند به قتل رسانیدند، و گور معاویه و سایر ملوک بنی امیه را شکافتند الا قبر عمر بن عبدالعزيز و معاوية بن یزید و استخوان های ایشان را بیرون آورده سوختند و در قبر معاوية بن ابی سفیان و پسرش یزید به جز خاک سیاه و خاکستر چیزی نیافتند. پس پادشاهی بر سفاح قرار گرفت.

احل الله لک یا امیرالمؤمنین دمه لأنه قد نكث و غيّر و بدل» یعنی: ای امیرالمؤمنین خدای تعالی حلال گردانیده است از برای تو خون ابوسلمه خلال را به سبب آن که او نقض عهد کرد و تغییر و تبدیل پیمان نمود این نقض عهد که می گفت اشارت بود به کتابت فرستادن ابوسلمه خلال به حضرت امام جعفر علیه السَّلَامُ، و آن بدبخت به این که سفاح را به کشتن ابو سلمۀ خلال ترغیب نمود اکتفا نکرده نامه ای به ابوجعفر دوانیقی که برادر سفاح بود و داود بن علی که عم او بود فرستاد و از ایشان در خواست که سفاح را بر آن دارند که ابوسلمه خلال را به قتل رساند چون نامه به سفّاح رسید ابوسلمه ی خلال را تعریف بسیار کرد و هر چند ابوجعفر دوانیقی و داود بن علی در باب کشتن او مبالغه نمودند سفاح به قتل او راضی نشد چون خبر به ابو مسلم رسید جمعی را فرستاد که شبی از شب ها که ابوسلمه ی خلال تنها از مجلس سفاح بیرون آمده بود او را کشتند و چون خبر قتل او به سفاح رسید این بیت گفت :

على اى شىء فاتنا منه نأسف *** الى النار فليذهب و من كان مثله

یعنی :به آتش رفت ابوسلمه خلال و هر کس که مانند اوست، چه چیز از ما فوت شده است که از آن متأسف باشم.

مرادش آن که ما را از کشته شدن ابو سلمه خلال تأسف نیست و او به دوزخ می رود و هر کس که مانند او میل به امام جعفر کند او نیز به دوزخ می رود.

پس نظر کن ای عزیز در حال ابو مسلم مروزی که صاحب این طور شعری را امام و خلیفه می دانست و او را امیرالمؤمنین می گفت و ملاحظه نمای که عنادش با اهل بیت پیغمبرصَلَّى اللهُ عَلَيْهِ و آله و سلم تا به چه مرتبه ای بوده است که به سبب کتابتی که ابو سلمه ی خلال به امام جعفر علیه السَّلَامُ فرستاد بود این همه سعی در قتل او نمود، اما بعد از این واقعه، سفّاح ابوجعفر دوانیقی را به خراسان فرستاد که از مردم آن حدود به تازگی به جهت او بیعت بگیرد ابو جعفر چون به شهر مرو نزدیک رسید ابو مسلم او را

ص: 302

استقبال کرد و چون به او رسید پیاده شد رکابش را بوسه داد و چون به شهر در آمدند، ابو مسلم در حضور او سلیمان کثیر را به قتل رسانید سبب قتل سلیمان آن بود که در آن وقت رغبت از بنی عباس گردانیده میل به اولاد امیرالمؤمنین علیه السَّلَامُ کرده بود.

در بسیاری از کتب معتبره مسطور است و کیدری رَحِمَهُ اللَّهُ در «كفاية البرايا» آورده که :

در آن هنگام که وارد شد عبیدالله بن الحسین الاصغر بن علی بن الحسین بن علی بن ابی طالب علیه السَّلَامُ به ابو مسلم مروزی در خراسان تعظیم نمودند او را اهل خراسان، و فرستادند برای او ارزاق بسیار.

پس بد آمد ابو مسلم او را و خواست که شاهزاده عبیدالله را بکشد و سلیمان کثیر در آن ایام با شاه زاده عبیدالله گفت که: «انا غلطنا في أمركم و وضعنا البيعة في غير

موضعها» :یعنی ما غلط کردیم در امر شما و بیعت با کسانی کردیم که شایسته ی بیعت نبودند، پس بیایید که با شما بیعت کنیم و بخوانیم مردم را به بیعت شما، پس گمان برد شاهزاده عبیدالله که این مکری است از جانب ابو مسلم؛ پس از برای دفع حجت ،ابو مسلم خبر داد او به آن چه سلیمان کثیر گفته بود پس جفا کرد بر او ابو مسلم و سنگین کرد بر او مکان او را و به او گفت ای عبیدالله جای تو در خراسان نیست، آنگاه اخراج کرد او را از خراسان و به سبب همین کشت سلیمان کثیر را در حضور ابو جعفر. آورده اند که در آن وقت ابو مسلم انکار امامت امیر المؤمنين علیه السَّلَامُ نموده، می گفت که امامت به میراث است و بعد از پیغمبر حق عباس بود زیرا که تا عم باشد میراث به پسر عم نمی رسد و مردم را الزام می نمود که به امامت عباس قایل شوند پس بسیاری از خلق به امامت عبّاس قایل ،گشتند و بعضی از این طایفه می گفتند هر کس بعد از پیغمبر علی بن ابی طالب را امام داند کافر است و ابو مسلم خود نیز این مراحم

ص: 303

هذیان می گفت زیرا که مکرر بر زبان کفر نشان جاری می ساخت که هر کس غیر آل عباس را امام و خلیفه و امیرالمؤمنین داند کافر است.

صاحب کتاب «الملاحم» آورده است که:

عبدالله بن يحيى بن زید بن علی بن الحسین بن علی بن ابی طالب علیه السَّلَامُ که او را طالب الحق می گفتند، در زمان سفّاح در یمن ظهور کرد سفاح از زوال ملک ترسیده نامه ای به ابو مسلم فرستاد که: ای صاحب الدولة شرّ این علوی را از ما کفایت کن ابو مسلم لشکر به یمن کشیده، متابعان بنی عباس، لشکر شاه زاده عبیدالله را منهزم ساختند و آن شاه زاده را گرفته نزد ابو مسلم بردند، ابو مسلم از برای خشنودی سفّاح به دست خود سر آن شاه زاده را جدا کرده نزد سفّاح فرستاد و چون به خراسان بازگشت، سفّاح ابو جعفر را ولی عهد ساخته مرتبۀ دیگر او را به خراسان فرستاد که از اهل آن حدود به جهت خود بیعت بگیرد.

ابو مسلم این خبر شنیده رنجید که سفاح بی مشورت او ابو جعفر را ولی عهد گردانیده بود، خواست که خلق را به بیعت خود تکلیف نماید، پس داعیه امامت و خلافت در خاطرش رسوخ یافت و در این مرتبه چندان التفاتی به ابو جعفر نکرد، بلکه با او از در بی حرمتی در آمد ،ابو جعفر کین ابو مسلم در دل گرفته بازگشت و به سعایت او مشغول شد و ابو مسلم بنابر آن که مکرّر گفته بود که هر کس غیر آل عباس را امام و خلیفه داند شایسته ی قتل است و او را باید کشت به خاطر گذرانید که اوّل الحاق نسب خود به عبّاس باید ،نمود آنگاه دعوای خلافت کرد تا کسی را مجال اعتراض

نباشد پس اکثر اوقات حکایات موضوعه را از سلیط نقل می کرد و در اثنای تقریر آن حکایات می گفت: من پسر مسلم خطر نیم و مسلم نبیره سلیط بن عبدالله بن عباس بود و حال آن که سلیط بنده زاده عبدالله بن عباس بوده و مسلم خطرنی از بنی عجل بود و عجل که پدر قبیله است مردی بود از عرب که به هفت واسطه نسب به الیاس بن مضر

ص: 304

می رسانید پس ابو مسلم بعد از الحاق نسب خود به عباس به پنهانی مردم را به بیعت خود می خواند و دعوای امامت و خلافت می کرد.

و در سال صد و سی و ششم از هجرت عزیمت حج نمود و چون به شهر انبار رسید سفاح او را گرامی داشت ابو مسلم گمان داشت که سفاح امارت حاج را به او بدهد، سفّاح ابو جعفر را امیر حاج گردانید این معنی موجب ازدیاد رنجش ابو مسلم گردید، پس متوجه مکه شدند و در راه ابو مسلم مردم را اطعام می نمود و در آن ایام که در مکه بود سفاح را به ظلم نسبت می داد از برای آن که شاید مردم از سفاح رغبت گردایده میل به او کنند، و چون از مکه مراجعت نمودند در راه خبر مرگ سفاح رسید و بنابر آن که ابو مسلم در وقت برگشتن همه جا یک منزل در پیش او بود، اول این خبر به او رسید پس رسول به ابو جعفر فرستاده او را تعزیت نمود اما تهنیت خلافت نگفت و نام خود را مقدم بر نام او نوشت رنجش ابو جعفر از این رهگذر زیاده شد ابو مسلم به تعجیل تمام به شهر انبار آمد و چون هزار کس بیش همراه نداشت و می دانست که اگر دعوای خلافت کند با وجود قلت اعوان از پیش نمی برد، خواست که خلافت را به عیسی بن موسی دهد که پسر عم ابو جعفر بود، او راضی نشد، و ابو جعفر به شهر انبار رسیده این خبر ،شنید کین ابو مسلم بیشتر در دل گرفت پس پادشاهی بر ابو جعفر قرار یافت.

کردند، ابوجعفر، ابو مسلم را به جنگ او فرستاد ابو مسلم لشکر عبدالله را به مکر بر هم زد و اموال بسیار با شمشیر عبّاس بن عبدالمطلب در آن جنگ به دست او افتاد ابو جعفر کس به طلب شمشیر و اموال فرستاد ابو مسلم در خشم رفته گفت من چندین هزار کس را برای پسر سلامه ،کشتم او از من اموال می طلبد فرستاده برگشت و احوال گفت؛ و هم در آن ایام مکتوبی از حسن قحطبه به ابوایوب که وزیر ابو جعفر بود رسید به این مضمون که ابو مسلم را در مقام سرکشی می بینم، از آن جهت که چون نامۀ خلیفه به او رسید آن را در پیش مالک بن هیثم انداخت و هر دو بر آن خندیدند، و در همان روزها حسن بن قحطبه و حمید بن قحطبه دانستند که ابو مسلم ادعای امامت و خلافت می کند و مردم را به بیعت خود تکلیف می نماید پس حسن قحطبه نامه ای به ابو جعفر فرستاد که آن دیو که در دماغ عمت عبدالله بن علی جاکرده بود، اکنون در دماغ ابو مسلم مأوی ساخته یعنی او نیز دعوای امامت و خلافت می کند.

در كتاب «كفاية البرایا» مسطور است که:

در آن اوقات ابو مسلم دعوای حلول می نمود و می گفت که خدا در آدم صفی حلول کرده بود و بعد از آن در همهٔ پیغمبران حلول می کرد تا در محمد حلول کرد و بعد از محمّد در من حلول کرده.

بالجمله ابو مسلم بی رخصت ابو جعفر متوجه خراسان شد و ابو جعفر به رومیه ی مداین آمده هر چند کس به طلب او فرستاد مفید نیفتاد عاقبت به امرای خراسان نامه ارسال نمود به تخصیص به ابوداود که از جانب ابو مسلم حاکم خراسان بود که اگر شما مرا امام و خلیفه می دانید باید که اطاعت ابو مسلم ننمایید و او را به خراسان راه ندهید و ابو حمید طوسی را نزد ابومسلم فرستاده سفارش نمود که به هر حیله که توانی باید که ابو مسلم را به این طرف رسانی و اگر ببینی که نمی آید با او بگوی :که امیرالمؤمنین سوگند خورد و گفت: از اولاد عباس نباشم اگر ابو مسلم بی اجازت من

ص: 306

به خراسان ،رود نروم و او را به قتل برسانم ابو حمید طوسی در حوالی شهرری به ابو مسلم رسید و گفت خلیفه این طور سوگندی خورده در آن اثنا نامه ابوداود و اکثر امرای خراسان به ابو مسلم رسید که باید که با خلیفه مخالفت نکنی و بی فرمان او عزم خراسان ،ننمایی که راه نخواهی یافت در آن وقت دوازده هزار کس از لشکر ابو مسلم در شهر ری بودند و به غیر از آن در آن دیار هوادار بسیار داشت با وجود این آن لعین از استماع سخن ابو حمید اندیشه ناک و حزین گردید سفیهان این طور تنک بی جگری را شجاع تصور کرده اند اگر کسی در کشته شدن او تأم-ل نماید، غایت بددلی و جبانش بر او ظاهر گردد.

القصه، ابو مسلم با ابو حمید گفت که من به سخن تو عمل نموده به نزد خلیفه می آیم اما از او می ترسم می خواهم اوّل ابو اسحاق را به خدمت امیرالمؤمنین فرستاده از رأی او استطلاع ،نمایم آنگاه به درگاه گردون اشتباه (1) شتابم، ابو حمید گفت: اکراهی نیست پس ابو مسلم ابو اسحاق را به رومیه خراسان فرستاد.

صاحب كتاب «كفاية البرایا» آورده است که

چون ابو مسلم دانست که او را به خراسان راه نمی دهند و گمان نداشت که با آن لشکر که با خود همراه دارد با ابو جعفر ،برآید قرار بر آن داد که یکی از بنی فاطمه را برانگیزد و شاید که شیعه ی امامیه روی به او کنند و به این وسیله ابو جعفر را مقهور سازد، آنگاه به تدریج طایفهٔ امامیه را برانداخته؛ خود به خلافت اشتغال نماید، پس نامه ای به امام جعفر صادق علیه السَّلَامُ فرستاده، آن حضرت را تکلیف خلافت نمود و ابو اسحاق را به بهانۀ استمزاج به نزد ابو جعفر روانه گردانید، چون قاصد به مدینه رسید به مجلس امام جعفر علیه السَّلَامُ در آمده گفت که از پیش ابو مسلم نامه ای آورده ام،

ص: 307

چون آن حضرت بر مضمون نامه و ما فی الضمیر ابو مسلم مطلع بود نامه از او بگرفت و با او از روی خشم گفت که بیرون رو از این مجلس.

و مؤید این روایت، حدیثی است که ثقة الاسلام محمد بن یعقوب کلینی قَدَّسَ سِرَّهُمْ در «روضه کافی» آورده به اسناد از فضل کاتب که او گفت:

«كنت عند ابي عبد الله علیه السَّلَامُ فأتاه كتاب أبى مسلم فقال علیه السَّلَامُ : ليس لکتابک جواب اخرج عنا فجعلنا نسارّ بعضنا بعضناً، فقال علیه السَّلَامُ : أى شيىء تسارون يا فضل!؟ ان الله - عز ذكره - لا يعجل لعجلة العباد و لإزالة جبل عن موضعه أيسر من زوال ملک لم ينقض أجله.»

یعنی: نزد حضرت ابی عبدالله جعفر بن محمد الصادق علیه السَّلَامُ بودم که رسید ب-ه آن حضرت نامۀ ابو مسلم پس آن حضرت با قاصد گفت :که کتابتی را که تو آورده ای جواب نیست بیرون رو از مجلس ما فضل گفت :که بعضی از ما سرگوشی می نمودیم و به پنهانی سخن می گفتیم آن حضرت فرمود که چه چیز در سر با هم می گویید ای فضل؟ به درستی که خدای تعالی شتاب نمی نماید مانند شتاب کردن بندگان و هر آینه زایل گردانیدن کوه از جایش آسان تر است از زوال مُلکی که منقضی نشده باشد مدت آن ملک.

اما ابو اسحاق چون به رومیه رسید ابو جعفر او را وعده ها داده با او گفت: به هر نوع دانی باید که ابو مسلم را به این جانب رسانی و به عواطف ما امیدوار باشی چون قاصد ابو مسلم که به مدینه رفته بود بازگشته احوال گفت و ابو مسلم دانست که حضرت امام جعفر علیه السَّلَامُ را فریب نمی توان داد به کار خود فرو ماند، مقارن این حال ابو اسحاق از رومیه مداین رسیده و دمدمه و فسون تمام به کار برد تا ابو مسلم متوجه رومیه شد و چون به آن شهر نزدیک رسید ابو جعفر فرمود که او را استقبال کردند ابو مسلم خاطر قوی گشته به شهر داخل شد و در روز چهارم از نزول او در رومیه

ص: 308

،ابو جعفر عثمان بن نهیک را با سه سرهنگ دیگر در حجره ای که در پهلوی مجلس او بود مسلح نشانید و سفارش نمود که چون ابو مسلم حاضر شود و من سه نوبت دست بر دست زنم بیرون آمده کارش بسازید چون ابو مسلم حاضر شد، ابوجعفر با او خطاب کرده :گفت یابن اللخناء یاد داری که با من چه کردی در زمان برادرم؟ بر تو سلام کردم جواب ندادی و شیعۀ ما و پسر شیعۀ ما سلیمان کثیر را در حضور من کشتی و چون برادرم فوت شد خواستی خلافت را که حق من بود به پسر عمم عیسی بن موسی دهی و آمنه بنت علی که عمه من است خواستگاری نمودی و زعمت آن بود که همسر اویی و مرا پسر سلامه خواندی؟ ابو مسلم :گفت ای امیرالمؤمنین من آن کسم که ظاهر کردم دولت شما را و تمهید نمودم از برای شما امر شما را ابو جعفر :گفت: یابن الخبيثة این از آن جهت بود که خدای تعالی می خواست اظهار دعوت ما را و نصرت دولت ما را و ردّ حق ما را به سوی ما و اگر کنیزک سیاهی به جای تو می بود آن چه از تو ظاهر شد از او به ظهور میرسید یابن الفاعلة خود را در نسب به ما ملحق

ساختی و غرضت آن بود که دعوای امامت و خلافت کنی؟ مگر عالمیان نمی دانستند که تو بنده و بنده زاده بنی معقلی؟ و اگر تو از اولاد سلیط می بودی آخر بنده زاده ما ،بودی ابو مسلم :گفت یا امیرالمؤمنین من کیستم که به واسطه من تا به این مرتبه در غضب می روی؟ ابو جعفر :گفت تو آن کسی که دعوای خدایی کردی چون سخن به این مقام رسید دست بر دست زد آن چهار تن با شمشیر برهنه از آن حجره ها بیرون آمدند ابو مسلم پیش دویده در پای ابو جعفر افتاد که پایش ببوسد، و در آن حال خواست بگوید: یا امیرالمؤمنین! گفت یا رسول الله! الامان! ابوجعفر لگدی بر سرش زده گفت: ویلک یا عدو الله! ألم تفرق بین امیرالمؤمنین و رسول الله؟ یعنی: وای بر تو ای دشمن خدا! آیا فرق نمی گذاری میان امیرالمؤمنین و رسول الله؟ پس شمشیرها در او گذاشتند ابو مسلم گفت و انفساه ابو جعفر لگدی دیگر بر سرش زده گفت:

ص: 309

يا بن الخبيثة! فعال الجبارين و جزع الصبیان؟! به فعل گردن کشان اقدام می نمایی و جزع کودکان پیش می آوری؟ ابو مسلم گفت: أبقنی لعدوک یا امیرالمؤمنین! یعنی باقی گذار مرا از برای دفع دشمنانت ای امیرالمؤمنین ابو جعفر :گفت و أى عدوّ أعدى منك؟ :یعنی کدام دشمن از تو دشمن تر است؟ آخرین سخنش این بود که شمشیرها پیاپی شده کارش به آخر رسید و ابو جعفر در آن حال این ابیات می خواند:

زعمت أنّ الدين لا يقتضى *** فاستوف بالكيل، أبا مجرم!

اشرب بكأس كنت تسقى بها! *** أمرٌ في الحلق من العلقم

حتى متى تضمر بغضاً لنا *** و انت في الناس بنا تنتمى

وندهى الأمر و من بعده *** تزعم حل الإله بمجرم

بعد از آن فرمود که او را در گلیمی که بر سر آن کشته شده بود پیچیده در گوشه ای انداختند در آن هنگام عیسی بن موسیٰ که پسر عم ابو جعفر بود از در در آمده پرسید که ابو مسلم کجاست؟ ابو جعفر :گفت: «ها هو ملفوف في ذلك البساط»، یعنی اینک پیچیده شده است در این گلیم عیسی بن موسی گفت: ابو مسلم را کشتی اکنون چارۀ هزار سرهنگ او که بر در این قصر ایستاده اند و همه او را خدا می دانند چون می کنی؟ ابو جعفر حاجب را بیرون فرستاد که با مردم ابو مسلم گفت که خلیفه می:گوید ابو مسلم بنده ای بود که از حد خود تجاوز نموده جزای اعمال و پاداش افعال خود یافت، اکنون شما دل خوش دارید که اگر قبل از این ملازم ابو مسلم بودید من بعد ملازم ما خواهید بود در این اثنا سر ابو مسلم را با بدره های زر از بام قصر به زیر انداختند

آن ها که ابو مسلم را خدا می دانستند چون زر دیدند هر یک از آن قدری ربوده سر خود گرفتند، ابو جعفر حکم کرد که تن ابو مسلم را با آن گلیم که بر سر آن کشته شده

ص: 310

بود در شط انداختند[....] (1)

مسعودی رَحِمَهُ اللَّهُ در«مروج الذهب» و کیدری قَدَّسَ سِرَّهُمْ در «کفایة البرایا» ایراد نموده اند که :

بعضی از سفیهان در حوالی نیشابور قبری که به حدّ اندراس رسیده بود تعمیر نموده آن را قبر ابو مسلم نام کرده بودند و آن را مطاف عوام کالانعام ساخته.

مجملاً به موجب حدیث :

«من أعان ظالماً سلطه الله عليه »

ابو مسلم مروزی در دست بنی عباس که اعانت ایشان نموده بود که لما نمی قتل أبى مسلم إلى خراسان و غيرها من الجبال اضطربت الخرميه التي تدعى بالمسلمية القائلين بأبي مسلم و امامته و قد تنازعوا في ذلك بعد وفاته، فمنهم من رأى أنه لم يمت و لن يموت حتى يظهر فيملأها عدلاً، و فرقة قطعت على موته و قالت بامامة ابنته فاطمة و هؤلاء يدعون «الفاطمية»،

:[یعنی] چون رسید خبر قتل ابو مسلم به خراسان و غیر خراسان از ولایت جبال مضطرب شدند خرمیه و ایشان طایفه ای بودند که قایل بودند به امامت ابو مسلم و به تحقیق که منازعه نمودند بعد از فوت ،او بعضی گفتند که او نمرده است و هرگز نمی رد تا ظهور کند و عالم را پر از عدل و داد کند و گروهی گفتند: می دانیم که او مرده است و این گروه قایل شدند به امامت دختر او «فاطمه» و این فرقه را «فاطمیه» گویند.

مسعودی رَحِمَهُ اللَّهُ از اکابر علمای امامیه است و نواب میر سید احمد - مد الله ظله العالی - در اوّل رسالهٔ «اظهار الحق و معيار الصدق» تعریف مسعودی و کتاب هائی که

ص: 311

او در امامت و غیر امامت تصنیف کرده فرموده است (چنان که گذشت)، و کیدری - رضوان الله علیه- که صاحب كتاب «كفاية البرایا» است از اعاظم مجتهدین شیعه است و تصانیف بسیار دارد از جمله کتاب «مباهج المهج فى مناهج الحجج»از مصنفات اوست که مولانا حسن شیعی سبزواری بر آن گشته و بعضی از معجزات حضرات چهارده معصوم را از آن کتاب انتخاب نموده و فارسی کرده است و آن فارسی را «بهجة المباهج» نام کرده و حضرت سیدالمجتهدین (1) می فرمود که: او از کیای علمای اعلام و فقیه و وجه و ثقه بوده است و از تلامذهٔ شیخ نصیر الدین عبدالله بن حمزه طوسی است که معاصر ابن شهر آشوب بوده است و او را در اخذ نقلیات طریق بسیار است و سه شرح بر «نهج البلاغة» نوشته و غیر از این در علوم عقلیه و نقلیه کتاب بسیار تصنیف کرده و او همان کسی است که شیخ شهید رَحِمَهُ اللَّهُ در کتاب «غاية المراد في شرح نكت الإرشاد» در مبحث متعه و چند جای دیگر ذکر او کرده.

القصه بعد از کشته شدن ابو مسلم سنباد مجوسی گبران را جمع کرده به خونخواهی ابو مسلم کمر بسته و گروه بسیاری از آن ها که ابو مسلم را خدا می دانستند و فرقه بی شمار از آن ها که به امامت او قایل بودند با سنباد یار شدند و در اندک روزی عددِ لشکر سنباد از صدهزار درگذشت عاقبت ابو جعفر لشکر به جنگ او فرستاد تا سپاه او را به مکر بر هم زدند و این سنباد خائن کافری است که ابو مسلم لشکر به او داد تا رفت و قبیله ای از مسلمانان را قتل ،کرد چنان که در «فوائد المؤمنين» به تفصيل مذکور گشته و حقاً که اگر ابو مسلم مسلمان بود این کار نمی کرد.

قصه خوانان دروغگوی بر احمد زمچی که ظالمی بود از ملازمان ،قحطبه قصه از نو بستند سوای آن چه پیشتر بسته بودند و می گویند او بعد از کشته شدن ابو مسلم به

ص: 312

طلب خون ابو مسلم برخاست و عوام را که به منزله ی انعامند، به آن مزخرفات به دام می آورند و از کار دنیا و آخرت باز می دارند.

بالجمله بعد از کشته شدن ابو مسلم و سنباد، ابو جعفر دوانیقی به قتل اولاد پیغمبر مشغول شدند و از ایشان بسیار کسی را به قتل رسانید و حضرت امام جعفر علیه السَّلَامُ را نیز آن ملعون شهید گردانید که لعنت خدا بر آن ظالم باد و بر ابو مسلم که سبب استیلای این ظالمان گردید.

امیرالمؤمنين شهادت داد که آل عباس خلفای بر حقند پس این که خلافت به ایشان رسید حق در مرکز خود قرار یافت حال آن که در مذمّت آل عباس اخبار صحيحه ی بسیار است و صدوق (یعنی ابن بابویه رَحِمَهُ اللَّهُ ) در کتاب «من لا يحضره الفقيه» حديثي روایت می کند که: جبرئیل فرود آمد بر پیغمبرصَلَّى اللهُ عَلَيْهِ و آله و سلم و با آن حضرت گفت که: وای بر فرزندان تو از فرزندان عمّت عبّاس و آن حدیث را نواب میر سید احمد علوی در رسالهٔ «اظهار الحق» آورده و این فقیر در کتاب «فوائد المؤمنین» مسطور گردانیده، و حضرت سیدالمجتهدین (1) می فرموده که این حدیث به چند سند معتبر در کتاب «الضياء» مضبوط است.

،پس بدان ای دوستدار شاه مردان که مخالفان اهل بیت همگی ملعونند خصوصاً آن کسانی که ظلم بر آن حضرات رفیع الدرجات کرده اند و حق ایشان را گرفته و کسانی که راه امداد و یاری و طریق اعانت و مددکاری آن ظالمان و غاصبان پیموده اند.

و به تواتر رسیده که ابو مسلم مروزی بنی عباس را که ظلم کنندگان بودند بر اهل بیت پیغمبر منظور صَلَّى اللهُ عَلَيْهِ و آله و سلم ، تقویت نموده خلق را به بیعت ایشان در آورد و موید این

معنی چند حدیث است که این فقیر در کتاب «فوائد المؤمنین» مزبور ساخته و به سبب ایراد آن مرآت قلوب مؤمنان را از زنگار محبّت آن شقی پرداخته و حضرت حق تعالی می فرماید «و لا تركنوا الى الذين ظلموا فتمسكم النار» (2) یعنی: میل منمایید به آن کسانی که ظلم کرده اند که آتش دوزخ فرا می گیرد شما را.

پس به مدلول این آیه ی کریمه هر کس میل به ابو مسلم کند، از اهل جهنم است زیرا که ظلم از این بزرگتر نمی باشد که کسی حق عترت حضرت رسالت را گرفته

ص: 314

دشمنان ایشان دهد و دشمنان ایشان را بر ایشان مسلط سازد.

ابن بابویه رَحِمَهُ اللَّهُ در کتاب «اعتقادات» آورده و در چندین کتاب دیگر از کتب حدیث مسطور است که حضرت امام جعفر علیه السَّلَامُ فرمود که:

﴿مَنْ شَكَّ فِي كُفْرِ أَعْدَاءَنَا وَ الظَّالِمِينَ لَنَا فَهُوَ كَافِرُ﴾

یعنی: هر کس شک کند در کفر دشمنان ما و در کفر ظلم کنندگان در حق ما، پس او کافر است.

پس چون مشخص شده که ابو مسلم ظالم بوده بلکه به دلایل قاطعه و اخبار متواتره کفرش ثابت گشته هر کس با او دوستی ورزد به دلیل آیه کریمه ی« یا ایها الذین آمَنُوا لا تَتَّخِذُوا عَدْوَى وَ عدوکم اولیاء » (1) [و آیه] «انَّ اسْتَحَبُّوا الْكُفْرَ عَلَى الایمان وَ مَنْ يَتَوَلَّهُمْ مِنْكُمْ فاولئك هُمُ الظَّالِمُونَ » (2) او نیز از جمله ظالمان است و سزاوار آتش.

و بدان که حضرت شیخ علی بن عبد العال قَدَّسَ سِرَّهُمْ در کتاب «مطاعن المجرمیه»حدیثی به اسناد خود در طعن ابو مسلم روایت فرموده و همان حدیث را صاحب «صحيفة الرّشاد» به حذف اسناد ذکر نموده و فقیر نیز به سبب احتراز از اطناب از ذکر سند در گذشت و آن حدیث این است که :

احمد بن محمد بن عیسی گفت :

كنت جالساً عند ابي الحسن الرضا علیه السَّلَامُ مع جماعة من أصحابه، إذا أقبل محمد بن أبي عمير، و سلّم و جلس، ثمّ قال: يابن رسول الله جعلني الله فداك! ما تقول في أبي مسلم المروزى الذى خرج في كورة مرو على بنى اميّة و أتباعهم؟ قال علیه السَّلَامُ اسمه في الصحيفة التي فيها أسماء أعدائنا من بني أمية و غيرهم، قال: إنّ قوماً من مخالفيكم

ص: 315

يقولون إنه من شيعتكم ؟ قال علیه السَّلَامُ : كذبوا و فجروا لعنهم الله، إنه كان شديد العناد علينا و على شيعتنا، فمن أحبه فقد أبغضنا و من قبله فقد ردّنا و من مدحه فقد ذمنا؛ يا بن أبى عمير من أراد أن يكون من شيعتنا فليبرأ منه و من لم يبرأ منه فليس منا و نحن منه بُرَاء في الدنيا و الآخرة».

یعنی: نشسته بودم نزد حضرت امام رضا علیه السَّلَامُ با جماعتی از اصحاب آن حضرت که محمد بن ابی عمیر پیش آمد و سلام کرد و نشست بعد از آن گفت: ای فرزند رسول خدا حق تعالی مرا فدای تو گرداند چه می فرمایی در باب ابو مسلم مروزی آن که او خروج کرد در شهر مرو بر بنی امیه و اتباع ایشان؟ آن حضرت فرمود که: نام او در آن صحیفه ای است که نام دشمنان ما در آن صحیفه ای است از بنی امیه، و غیر بنی امیه، محمد بن ابی عمیر :گفت به درستی که قومی از مخالفان شما می گویند که: ابو مسلم از شیعۀ شما است آن حضرت فرمود که دروغ گفتند و فجور نمودند که لعنت کند

خدای تعالی بر ،ایشان به درستی که ابو مسلم شدید العناد بود بر ما و بر شیعه ما، پس هر کس دوست دارد او را پس به تحقیق که دشمن داشته است ما را، و هر کس قبول کند او را پس به تحقیق که رد کرده است ما را و هر کس که مدح گوید او را پس به تحقیق که مذمّت کرده است ما را ای پسرابی عمیر هر کس که خواهد از شیعه ما باشد باید که از ابو مسلم تبرا نماید؛ و هر کس که از او تبرا ننماید پس نیست آن کس از شیعه ما و ما از آن کس بیزاریم در دنیا و عقبی

در آن وقت که فقیر این حدیث را در «مطاعن المجرمیه» دیدم به حضرت سيّد المجتهدين (1) نمودم، آن جناب فرمود که:

من این حدیث را از خالوی خود عبد العال بن علی بن عبد العال شنیدم که او از

ص: 316

پدرش به سند مزبور از حضرت امام رضا علیه السَّلَامُ نقل می فرمود و از شیخ حسین بن عبدالصمد استماع کردم که او نیز از جدم شیخ علی به سند مذکور از آن حضرت روایت می نمود و در کتاب «الضیاء» که از مؤلفات سعد بن عبدالله بن ابی خلف اشعری قمی است این حدیث را به اسانید صحیحه دیده ام.

بدان! که چون در زمان شیخ علی - اعلی الله درجته - بعضی از واعظان بر ابو مسلم لعن می کرده اند مردمان از آن جناب در این باب استفتاء بسیار می نموده اند و نواب مستطاب به خط شریف افتاء می فرموده و به توقیع منیع آن فتاوی را مزین می،نمود، صورت یکی از آن فتاوی را «صاحب انیس الابرار» در اواخر کتابش ثبت نموده و فقیر آن فتوا را بعینه به خط و مهر شیخ رَحِمَهُ اللَّهُ دیده ام و صورت آن را در «فوائد المؤمنین» ثبت گردانیده و مکرر در مجالس عظیمه از حضرت سيّد المجتهدين - قدس الله سره - شنیده ام که می فرمود:

جایز نیست شنیدن قصه ی ابو مسلم مروزی زیرا که کذب محض است و افترای صرف است و ابو مسلم فاسق و فاجر و ملعون است.

و جمعی کثیر هستند از طالبان علم و غیر هم که مکرر از شیخ بهاءالدین - رحمه الله تعالی - شنیده اند که ابو مسلم را لعن می کرده و سیدی که باعث تحریر کتب جدیده و رسایل عدیده در طعن ابو مسلم او شده (1) دو نوشته دارد به خط شیخ مذکور در مذهب (2) و لعن آن شقي.

دیگر بدان که شیخ فاضل مدقق شیخ حسن بن عبد العال در کتاب «عمدة المقال فى كفر اهل الضلال» سنیان را طعن می زند به این که ابو مسلم را دوست می دارند چنان که در کتاب «فوائد المؤمنين» مذکور ،گشته طرفه این است که علمای ماسنیان را

ص: 317

به دوستی ورزیدن با ابو مسلم طعن می زنند و جمعی از جهال با آن که دعوای تشیع می کنند به سخن قصه خوانان دروغگوی بی حیاء، با آن خارجی دغا دوستی می نماید، نَعُوذُ بِاللَّهِ مِنَ الْغَيِّ وَ الْعَمَى .

یکی است از متابعان بنی عباس که در یک شب شصت سیّد علوی را کشت و متوکل ملعون که یکی است از آن طایفهٔ باغیه فرمود که نجف و کربلا را خراب کردند و آب در صحرای کربلا انداختند تاکسی راه به مرقد حضرت امام حسین علیه السَّلَامُ نبرد.

گفته اند که :از یزید بن معاویه بدتر بوده زیرا که در زمان یزید مردم زیارت حضرت امام حسین علیه السَّلَامُ می نمودند و در زمان متوکل از زیارت آن حضرت ممنوع بودند و بسیار کسی را آن لعین شوم به جهت آن که زیارت آن امام مظلوم کرده بودند به قتل رسانید بعضی از ظلم های بنی عباس را صاحب کتاب «مثالب العباسية» در آن کتاب قلمی ،گردانیده و در کتاب «منهاج الهداية مذکور» است که:

جبابره ی بنی عباس صد و بیست هزار علوی را کشتند و آن چه از امامیه به قتل رسانیده اند از حیز تعداد بیرون است و از مرتبه احصاء افزون

پس بر مؤمن موقن ظاهر و باهر است که باعث قتل شش امام عالی مقام و چندین هزار امام زاده واجب الاحترام و اصحاب و احباب ایشان ابو مسلم است که سبب استیلای آل عباس شده و آن طایفه خدا ناشناس را بر عترت پیغمبرصَلَّى اللهُ عَلَيْهِ و آله و سلم مسلط گردانید.

و بر شیعیان سعادت مآل از نساء و رجال ظهور این معنا را مرتبه کمال است که ابو مسلم از سخت ترین دشمنان اهل البیت علیهم السَّلَامُ ،است و در بعضی از مساوی (1) با عمر خطاب مساوی (2) است که:

اگر عمر سبب استیلای بنی امیه شد، ابو مسلم علت تسلط بنی عباس گشت.

اگر عمر مدعی امامت و خلافت ،بود ابو مسلم نیز ادعای آن امر نمود.

اگر عمر از برای ابی بکر از خلق بیعت گرفت ابو مسلم مردم را به بیعت سفّاح

ص: 319

در آورد.

اگر عمر با امیرالمؤمنین علیه السَّلَامُ دشمن بود ابو مسلم با امام جعفر علیه السَّلَامُ معاندت نمود.

و معلوم است که در بعضی از مساوی ابو مسلم زیادتی دارد بر عمر فظ غلیظ عدوی زیرا که :

ابومسلم در دعوای حلول مُصر بود و عمر هرگز این دعوی ننمود.

صاحب «صحيفة الرّشاد» آورده و ابن بابویه در کتاب «امالی»روایت کرده که حضرت امام جعفر علیه السَّلَامُ فرمود که:

﴿مَنْ جَالَسَ لَنَا عايباً أَوْ مَدَحَ لَنَا قَالِياً أَوْ وَاصَلَ لَنَا قَاطِعاً أَوْ قَطَعَ لَنَا وَاصِلًا وَ وَالَى لَنَا عَدُوّاً ، وَ عَادَى لَنَا وَلِيّاً فَقَدْ كَفَرَ بِالَّذِى انْزِلْ السَّبْعِ الْمَثَانِي وَ الْقُرْآنِ الْعَظِيمَ ﴾

یعنی: هر کس همنشینی کند با عیب کننده ی ما یا مدح گوید دشمن ما را، یا وصل نماید با قاطع ما یا قطع نماید از واصل ما یا دوست دارد دشمن ما را یا دشمن دارد دوست ما را پس به تحقیق که کافر شده است به خداوندی که فرو فرستاده است سبع المثانی و قرآن عظیم را.

پس بدا به حال گروهی که مدح ابو مسلم خوانند و زیانکار جماعتی که آن قصهٔ دروغ را که سراپا مدح اعدا است و افتراء بر ائمه هدى علیهم السَّلَامُ شنوند و با آن سید صالح میرلوحی که عمر خود را صرف قرآن و احادیث اهل البيت علیهم السَّلَامُ کرده دشمنی ورزند و با مثل ابو مسلم مروزی ،کافری دوستی نمایند و چه بدبخت طایفه ای باشند که این همه اخبار صحیحه و آثار صریحه را که همه در کتب معتبره علمای امامیه مزبور است و از اکابر فضلای شیعه منقول باور ندارند و مخالفت با علماء نموده پيروي قصه خوانان دروغگوی نمایند و قول ایشان را بر حدیث و قول علماء ترجیح دهند و متابعت آن غولان بیابان غوایت را وجهه همت سازند و از استماع اکاذیب و

ص: 320

اباطیل ایشان به هیچ امر نپردازند و به زخرف قول آن فریبندگان از راه رفته با کسانی که دشمنی ایشان به دلیل قرآن و حدیث واجب است دوستی نمایند و سید صالحی که همیشه به ارشاد و هدایت خلق مشغول بوده عداوت ورزند.

اما آن کسانی که با خدا مخالفت کنند چه پروا خواهند داشت از مخالفت نمودن با علما و فضلا و دشمنی کردن با صلحا و اتقیا و دوستی ورزیدن با دشمنان ائمه هدى علیهم السَّلَامُ ، و ظاهر است که با قصه خوانان دروغگوی بودن و گوش به مزخرفات ایشان داشتن مخالفت است با خدا، زیرا که حضرت الله تعالی می فرماید که:

﴿يا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا اتقوالله وَ كُونُوا مَعَ الصَّادِقِينَ﴾ (1)

:یعنی ای گروه گرویدگان بپرهیزید از خدای تعالی و با راست گویان باشید.

ایشان با حضرت خداوند مخالفت نموده ترک صحبت علما و فضلا و مجالس مفسرین و محدثین که اصحاب....

ص: 321

ص: 322

ص: 324

عکس

صفحه اول «ابيات المختار» نسخه ی کتابخانه ی مرحوم نصیری تهران

ص: 325

عکس

صفحه آخر «ابيات المختار» نسخه ی کتابخانه ی مرحوم نصیری تهران

ص: 326

هو الفتاح و به نستعین

بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمَنِ الرَّحِيمِ

الحمد لله الذي اعطانا حبّ البررة و الانبياء و برءنا من الفجرة و الاشقياء، صلّى الله على محمّد نبيّه و صفيه و عروة الوثقى و مثله الاعلى المفضّل على جميع الورى و على ودیقه (1) و وارث علمه و آيته العظمى و على آله الائمة المنتجبين مصابيح الدجى و اعلام الهدى و لعنة الله على اعدائهم ما دامت الارض والسماء.

اما بعد چنین گوید خادم اصحاب الصدق و الإصابة «مختار الحسيني النسابة» که : در آن زمان که مصحوب والد خویش طریق مسافرت می سپردم و در طلب علوم دینیه سعی می کردم به واسطه استفاده از جناب مخدومی استادی [و] من عليه اعتمادی شیخ المحققين و خاتم المجتهدين استاد اهل الحق و اليقين شيخنا و مولانا الشيخ الأمجد بهاء الملة و الدين محمد - عليه رحمة الله الملك الأحد - به اصفهان رفتم و در اوان اقامت در آن دیار پدر این بی مقدار با سیدی (2) از متوطنان آن بلده که در

ص: 327

غایت بی تکلفی بود، ملاقات بسیاری نمود و در اجلال و اعظام او مبالغه بی حد ب-ه تقدیم می رسانید وقتی از روی تعجب به او گفتم که ندیده ام که در توقیر و تعظیم کسی این مقدار الحاح فرموده باشی که نسبت به این سیّد می فرمایی؛ در جواب گفت که: این اعزاز و اکرام را اسباب است:

از آن جمله: یکی فقر او است نشنیده ای که پیغمبر صَلَّى اللهُ عَلَيْهِ و آله و سلم فرموده:

﴿الْفُقَرَاءُ مُلُوكُ أَهْلِ الْجَنَّةِ﴾ (1)

دیگر آن حضرت فرموده:

﴿فَضْلُ الْفُقَرَاءِ عَلَى الْأَغْنِيَاءِ كَفَضْلِي عَلَىٰ جَمِيعِ خَلْقِ اللَّهِ﴾ (2)

سبب دیگر: گذشتگی و سخاوت او است چه واقفم که جمعیت وافر و اسباب متکاثره از پدر به او مانده بود اکثر آن را در راه خدا انفاق نمود، قسمی از آن به محتاجان اقارب منقسم ساخت و به قسمی مستحقان اجانب را نواخت و پشت پا بر دنیا زده، علم زهادت به سپهر سعادت افراخت.

و سبب دیگر: جلالت نسب اوست بدان ای پسر که آباء و اجداد این سید عالی نژاد همه جلیل القدر و رفیع المنزلة بوده اند و من در شجره خود که آن را «معیار الأنساب» نام کرده ام، علو شأن و رفعت مکان ایشان را شرح داده ام، (... و چند سبب ام، دیگر تقریر نمود که ذکر مجموع آن موجب اطناب بود. )

ص: 328

گفتم: دانسته شد که مبالغه در اعظام و اکرام او به جاست بیان فرمای که اصلش از کجاست؟ گفت اصلش از سبزوار است و پدرش «امیر سيد قاسم الحسيني الموسوی» از مشاهیر سادات آن ،دیار و جدّش را امیر سیّد محمّد مصحفی» می گفتند و من او را دیده بودم.

گفتم: سبب چیست که میل به مولد نمی نماید و آن شهر که مدینة المؤمنین است نمی آید؟

گفت: به واسطه ای با اهل (1) در این دیار مانده و آستین بر آمال و امانی افشانده چه از غایت محبتی که به دوستان آباء و اجداد خویش داشته به مصاهرت «مولانا لوحی» که از محبّان صادق اهل البيت علیه السَّلَامُ بوده و اوقات صرف مناقب ایشان می نموده میل فرموده، و یکی از بنات او را به حباله ی نکاح در آورده و بعد از فوت مولانای مذکور او را از آن مستوره پسری به وجود آمده و آن کودک هنوز از حد فطام ده گام فراتر ننهاده اما اسئله و اجوبه غریبه اش از وفور شعورش خبر داده و کمال کیاست و فراستش ابواب شادکامی بر روی دل ابوین گشاده و او مولود را هم نام مولانای مزبور گردانیده چون تعریف سیّد زاده از پدر شنیدم به دیدنش راغب

گردیدم و از پدر درخواستم که چنان کن که او را ببینم پس به التماس پدرم سیّد مؤمی الیه آن فرزند سعادتمند را به من نمود و از دیدنش مسرّتم ،افزود و چون سنین عمر «امير سيّد لوحی» به هفت رسید دست قضا ما را به جانب خراسان کشید و دیگر از حال او خبر نیافتم تا در سنهٔ احدی و عشرین و الف (2) (1021) به مشهد مقدس شتافتم او را در حوالی روضه رضویه - على ساكنها الصلوة و التحية - در مجلس سيد

ص: 329

والا گهر «امیر محمد جعفر - عليه رحمة الله الملک الاکبر» دیدم که به مقابله ی حدیث اشتغال داشت و پدرش در پهلویش نشسته همت بر ترقیش می گماشت، پس دیگر باره مفارقت احباب که نمونه ای از شدائد یوم الحساب است روی داد و الم مهجوری از مشهد مقدّس اتفاق افتاد و چون به عادت والد خویش جوار امصار و بلاد می پیمودم و همواره طالب ادراک ملاقات برادران مؤمن می بودم نه از برای تفرج و تماشا بلکه به جهت زیارت اخوان صفا و خلان وفا هر روز سلوک در بادیه ای و هر شب قعود بر بادیه ای می نمودم.

و در سنۀ اربع و اربعین و الف (1) (1044) به سبب طواف یکی از فضلای مؤمنین بار دیگر به اصفهان رسیدم در آن سال امیرلوحی را دیدم که از جهال و اراذل دارالیهودا کمال آزار و جفا داشت و عَلَم صبر و شکیبائی به قبه جوزا می افراشت.

بسط این حکایت و بیان این اشارت آن که سیّد مشارالیه که در غایت صلاحیت بود و در امور دینیه در نهایت صلابت و فن آثار را به حد کمال ماهر و علم اخبار به اقصى المراتب مستحضر، چون در کتب معتبره علمای ،امامیه، مطاعن ابو مسلم مروزی بسیار دیده بود و مکرّراً از مشایخ خویش که همه از اکابر فضلای امامیه و علمای دینیه بودند طعن آن دشمن اولاد مصطفی صَلَّى اللهُ عَلَيْهِ و آله و سلم شنیده، مصلحت آخرت سفیهان اصفهان مرعی داشته آن گرفتاران خواب غفلت را بیدار و آن مستان شراب جهل را هشیار می گردانید و ایشان را از دوستی ورزیدن با آن لعین که از معاندان ائمه معصومین علیهم السَّلَامُ بود منع می نمود و مضمون خبر معتبر «الْمَرْءُ يُحْشَرُ مَعَ مَنْ أَحَبَّ» (2) ادا می فرمود و مرادش از آن موعظت و نصیحت :آن که آن سرگشتگان بیابان حرمان از رحمت حق تعالی دور نگردند [و] با خارجی مانند ابو مسلم جرمان محشور نشوند

ص: 330

جمعی بدبختِ فتنه جو و گروهی کینه ور سخت رو که تو گفتی با خود مگر از صلب پدر و رحم مادر بغض عترت پیغمبرصَلَّى اللهُ عَلَيْهِ و آله و سلم آورده بودند با آن سید صالح که خیر خواه ایشان بود عداوت می ورزیدند و به سخن قصه خوانان ابله فریب از راه رفته تعصب خوارج می کشیدند، بلی همیشه عادت عوام تیره سرانجام این بود که با کسی که در هدایت ایشان کوشش می نمودند مدام در مقام جفاکاری و روز و شب در پی دل آزاری بودند و طریق متابعت ابلیس پر تلبیس که عدوی مبین است می پیمودند، مؤید این کلام است حکایات انبیاء عظام علیهم السَّلَامُ و اوصیای کرام علیهم السَّلَامُ که از ارباب غوایت و اصحاب جهالت در این عرصه ی پر دَد و دام، محن و آلام تمام دیدند و از دیو صفتان آدمی نام مشقت بی نهایت و آزار بی حد و غایت کشیدند.

نشنیده ای که خواجهٔ هر دو سرا صَلَّى اللهُ عَلَيْهِ و آله و سلم که بهترین انبیاء علیهم السَّلَامُ بوده، از مشرکان پر کین چه ستم ها دید و سید اوصیاء یعنی على مرتضى علیه السَّلَامُ [را] از خوارج لعین چه (1) محنت ها رسید هر چند که از هرزه گویی های سف های تیره روزگار و بی ادبی های ملاحده ی شقاوت شعار به هیچ وجه غبار عار بر دامن قدر آن سید پرهیزکار که به چند وجه منسوب است به ائمه اطهار علیهم السَّلَامُ ننشسته و نخواهد نشست.

اما بنابر آن که اظهار حق و ازهاق باطل بر هر کس از مؤمنان به قدر وسع و توان واجب و لازم است و فرض و متحتم این ضعیف در گفتن کلمة الحق خود را معاف و معذور نداشت و متوجه نوشتن این رساله گشت بیت:

من آن چه شرط بلاغ است با تو می گویم *** تو خواه از سخنم پند گیر و خواه ملال

لله الحمد که مرا نه هوای قضای رشت(؟) است و نه به ارباب مروّت دنیا بازگشت است و نه به احتساب اصفهان رغبتی و نه به صدور بی مروّت حرام خوار

ص: 331

بازگشت است، و نه به شیخ الاسلامی اصفهان رغبتی و نه به قطاع طریق خراسان الفتی، مدة الحيوة در زاویه خمول به سر برده و از عقارب روزگار هزار هزار نیش تشویش به دل خورده و از خشک تو جهان به لب تشنه و چشم گریان ساخته و به هیچ شغل از مشاغل دنیا نپرداخته نه هوای جاه دارم نه هوس قبول مردم نه به صالحان عداوت نه به طالحان ،محبّت پس غرض از تحریر این رساله طلب رضای ایزد غفار است و باعث بر تقریر این مقال خوف از عذاب نار و ترس از گرفتاری به سخط و غضب قهار، زیرا که مروی است از سید عالم صَلَّى اللهُ عَلَيْهِ و آله و سلم که:

«من علم علماً وكتمه الجمه الله تعالى يوم القيامة بلجام من نار (1) » (2)

یعنی: هر کس بداند علمی را و پنهان کند آن را حضرت حق تعالی در روز جزا ملجم سازد او را به لجامی از آتش دوزخ.

دیگر آن که محبت اهل البیت علیهم السَّلَامُ و عداوت اعدای ایشان را از ضروریات دین است و فرض على الأعيان، و دشمنی با ایشان و دوستی با مخالفان است نهیی است از منکر و تارک نهی منکر مانند تارک امر به معروف مؤاخذ در روز محشر، و معلوم است که هر گاه شخصی عالم باشد بر حال مخالفان و واقف شود که بعضی از مبتدعان و مقرئان قصه ای اختراع نموده اند و یکی از مخالفان را در آن قصه ی کاذبه ممدوح ساخته و به خواندن آن ،هذیان مردمان را دوست آن مخالف می گردانید و عوام انعام صفت را به افسار تزویر به جانب سعیر می کشانند اگر آن شخص با وجود شرایط اغماض پیشه ،ساخته خاموش بنشیند در روز نشور نزد خالق ظلمت و نور معذور نخواهد بود بیت :

اگر بینی که نابینا به چاهست ***اگر خاموش بنشینی گناهست

ص: 332

پس، بدان ای عزیز! - اعزّك (1) الله فی الدارین - که اگر چه (2) بسیاری از کتب اصحاب به مثالب و معایب ابو مسلم مروزي کذاب ناطق است، اما چون کتابی در این باب به جامعیت «انیس المؤمنین» که از مؤلّفات مولی الاجل الأفضل فاضل الدين محمد بن اسحاق بن محمد حموینی به نظر این ذره احقر نرسیده، به خاطر شکسته خطور کرد که باب ششم از ابواب آن کتاب که مشتمل است بر حالات ابو مسلم مروزی ،مرتاب به عیادت (؟) مؤلف که از جمله تلامذهٔ شیخ بن عبدالعالی است انتخاب نماید و آن را به مقدمه ای و خاتمه ای بیاراید و بعد از اتمام آن را به «ابیات المختار و انیس الابرار» موسوم گرداند و چون در اثنای گزارش حکایات مؤلف مذکور بعضی از اوقات از خود به «مسود اوراق» و «راقم حروف» و امثال این تعبیر می نماید این فقیر اگر در حالت نقل روایتی خود را به «مختار» مقر سازد، بنماید، (3) نه به اعتبار اظهار نام، بلکه به مناسبت (4) اسم فاعل در آن مقام، و التوكل على الله الملک العلام.

عرصۀ «و ما منا الا شهید او مقتول» گذاشت.

دويم ايشان: يزيد بن معاوية بن ابي سفيان - عليه اللعنة و العذاب است که كُندره قعر هاویه است و به امر آن ظالم عنود بود که عبید زیاد - عليه اللعنة و العذاب - فرمود که کوفیان مردود رخسار انور و بدر مطهر حضرت امام مظلوم حسین بن علی بن ابی طالب علیه السَّلَامُ را خون آلود کردند و آن سرو بوستان نبوّت [و] ولایت را از پای درآوردند که لعنت ربّ العباد بر جمیع آن ظالمان باد.

سيم ایشان: معاوية بن يزيد است و او چون مستبصر بود و عقار ناخوشگوار خلافتِ به ناحق را که نزد دیگران در غایت حلاوت بود از حنظل تلخ تر و از زهر افعی کشنده تر شمرده و ترک آن امر نمود.

چهارم ایشان: مروان حکم است که از رؤوس زندیقان عالم است.

پنجم ایشان: عبدالملک است که سرمایه ظلم و عدوان است.

ششم ایشان: ولید بن عبدالملک است که فرمود تا امام زین العابدین علیه السَّلَامُ را به زهر قهر شهید ساختند و رخنه در ارکان دین انداختند، شهادت حضرت سید الساجدین علی بن حسین علیهما السَّلَامُ عالی در محرم سال نود و پنجم از هجرت واقع گردید و از این مصیبت سوزش بی انتها به جراحت جان ماتم زدگان واقعه ی کربلا رسید و در بیست و پنجم ماه رمضان همان سال که سال اوّل بود از سنین امامت و خلافت حضرت امام محمد باقر - عليه صلوات الله الملك القادر - حجاج بن یوسف ثقفی که از اعوان عبدالملک بن مروان بود و بعد از او متابعت ولید پلید می نمود به جهنّم پیوست و مالک جحیم دست و پایش به سلاسل آتشین محکم بست، و در جمادى الاخر سال نود و ششم هجرت ولید بن عبدالملک راهپیمای سجین گشت و برادرش سلیمان بن عبدالملک بر تخت نشست و در بیستم صفر سال نود و نهم نکال انتقال کرد و او حاکم هفتم بود از حکام دوزخ مقام بنی امیه.

ص: 334

پس عمر بن عبدالعزیز بر جای او قرار گرفت و او به اعمال حمیده و افعال پسندیده موصوف بود و در توقیر و تعظیم حضرت امام محمد باقر علیه السَّلَامُ اهتمام تمام می نمود و با سایر بنی هاشم نیکوئی و احسان و [...] (1) به جای می آورد و فدک را از بنی امیه گرفته به بنی فاطمه ،داد و به سعی او کلمۀ ناسزا که از زمان معاویه غاویه تا به آن وقت نسبت به شاه اولیاء می گفتند برافتاد و او در رجب سال صد و یکم از هجرت در گذشت.

آنگاه یزید بن عبدالملک ملک یافت و در شعبان سال صد و پنجم از هجرت به دار البوار شتافت و برادرش هشام عبدالملک ولایت اسلام را به دست گرفت و آن ملک دهم بود از ملوک بد سلوک بنی امیه و آن ملعون در ذی الحجه سال صد و چهاردهم از هجرت برادر زادۀ خود ابراهیم بن ولید بن عبدالملک را امر کرد تا حضرت امام محمد باقر علیه السَّلَامُ را زهر داد و شهید ساخت.

مطلب اصلی و مقصد کلی از تمهید این مقدمه آن است که: بدانی که هشام بن عبدالملک - عليه اللعنة - حضرت امام محمد باقر علیه السَّلَامُ را شهید کرده، تا عالم گردی بر آن که آن چه قاریان قصص باطله و خوانندگان اسمار مضله می گویند که ابو مسلم از امام علیه السَّلَامُ رخصت خروج یافته همه دروغ است و افترا و عین عصیان و خطا، زیرا که بعد از شهادت امام انام هشام بدفرجام تیره سرانجام (2) زیاده بر ده سال در بلاد اسلام فرمانده ی فردمانده (3) بود و بعد از آن ولید بن یزید بن عبدالملک که به الحاد طاق بود و به زندقه مشهور آفاق یک سال و سه ماه حکومت نمود و بعد از او پسر عم او یزید بن ولید بن عبد الملك الملقب بالناقص مالک ممالک اسلام گردید و چون او به عذاب

ص: 335

شدید رسید برادرش ابراهیم بن ولید بر تخت سلطنت متمکن گشت پس مروان حمار به سر پنجه ،قهر سریر حیات او در هم شکست و بر چهار بالش پادشاهی مربع نشست و مانند غاصبان سلف نام خود خلیفه کرد [و] به اغتصاب حق اهل البيت علیهم السَّلَامُ پرداخت و آن گناه عظیم را علاوه وزر و وبال چندین سالهٔ خود ساخت و چون دو سال بیشتر از استیلای او گذشت ابو مسلم مروزی از برای رواج دولت بنی عباس خروج کرده نایره ی فتنه و فساد افروخت و بیشتر از آل امیه خرمن حیات شیعه ی امامیه ی به آتش بیداد سوخت و باعث قتل شش امام معصوم علیه السَّلَامُ گشت چنان که از سیاق کلام آینده به وضوح پیوندد.

و چون تو را این معنی معلوم گردد باید که چون ناکسان دین بر باد داده و کرکسان به جیفۀ دنیا افتاده که همگی همت ایشان مصروف است به پروردن تن و جمع کردن ،مال نابینا از ملاحظه مآل نباشی تا در روز قیامت به ناخن حسرت چهره ی حال نخراشی و آیۀ رفیعه ی «من كان في هذه اعمى فهو في الاخرة اعمی» (1) به زبان ایقان برخوانی و از مضمون آن غافل ناشده به مجرد چشم بستن و نظر پوشیدن خود را از معدودان«ليس على الاعمى حرج» (2) ندانی بلکه اگر توانی در کشور امر معروف و نهی از منکر پیشۀ نوح پیغمبر اختیار کرده به تیشه تأدیب و سخات تأنیت حرف محبت آن سر دفتر اهل طغیان که بر لوح خاطر اعوجاج ماش ابلهان منقور است حک نمائی و لقمان صفت به معالجهٔ علیلان بیمارستان جهالت مشغول گشته [بقایای قولنج و لوغاذیای تشریب (3) ] سودای محترقه مودتش که ماده داء الکلب عصیان است و سرمایه گرفتاری به سلاسل و اغلال به زندان نیران از دماغ دل ایشان منکف سازی و

ص: 336

مسیح وار بی بصران کم رو را به کحل الجواهر «ابرىء الاكمه» (1) بینا ساخته و از وادی بوار به سر حد استبصار رسانی و مرده دلان بی راه را از مادة الحيوة و «أحيى الموتى باذن الله» (2) مُهجتِ (3) هدایت داده زنده و جاودان گردانی تا به مزد آن در آن (4) از نوش داروی شفاعت حضرت رسالت که طبیب علت گناه است و خازن شربت خانه رحمت الهی فایده بینی و از حزام دارالسّلم ندای جانفزای «ادخلوها بسلام آمنین» (5) شنیده و در صدر جنت بر تخت عزّت نشینی و به دست اختیار از شاخسار عنایت پروردگار ثمره پاداش کردار بچشی.

اللهم احشرنا في زمرة المؤمنين و ارزقنا شفاعة سيد المرسلين و احللنا بحبوحة دارک بفضلک و رحمتک یا ارحم الراحمين.

الان شروع می گردد در فتح بابی که آن باب مختار و منتخب است که از کتاب «انيس المؤمنين»، و نستعين بالله ربّ العالمين

***

مؤلّف آن کتاب - عليه رحمة الله الملک الوهّاب - می فرماید در «باب ششم»: در ذکر آن مقتدای فرقۀ اخیار و آن راهنمای زمرۀ ابرار امام به حق ناطق حضرت ابی عبدالله جعفر بن محمد الصادق علیه السَّلَامُ

قال الشيخ المفيد محمد بن محمد بن النعمان الحارثي رَحِمَهُ اللَّهُ : كان مولده علیه السَّلَامُ بالمدينة سنة ثلث و ثمانين.

و در روایت شیخ شهید رَحِمَهُ اللَّهُ چنان که در «دروس» آورده، ولادت آن حضرت در روز شنبه هفدهم ربیع الاوّل بوده در سنۀ مذکوره یعنی سال هشتاد و سیم از هجرت.

ص: 337

و به روایت ثقة الاسلام محمد بن یعقوب کلینی قَدَّسَ سِرَّهُمْ و اکثر ارباب سیر و تواریخ نیز همین است که آن حضرت در سال هشتاد و سیم از هجرت فضای جهان را به نور وجود فائض الجود [خویش] منوّر گردانید.

شهادت آن جناب در شوّال سال صدو چهل و هشتم بوده.

مدت عمر گرانمایه اش شصت و پنج سال و چند ماه

مدت امامت و خلافتش سی و چهار سال

كنيتش ابو عبدالله و ابو اسماعیل است؛ و القابش بسیار است از آن جمله :،صادق و صابر و ،فاضل و طاهر است.

و آن حضرت را به روایت شیخ مفید و شیخ طبرسی ده فرزند بوده: حضرت امام موسیٰ کاظم علیه السَّلَامُ ، و اسماعیل، و عبدالله، و اسحاق، و محمد، و عباس، و على، و ام فروه و فاطمه و اسماء

مختار گوید که: مؤلف بعد از تعداد اولاد امجاد مقتدای طوایف عباد، ذکر بعضی از معجزات آن حضرت می نماید آنگاه متوجه واقعات زمان آن جناب می گردد و چون رتبۀ آن حضرت از آن اشرف (1) را علائم است که نزد مؤمنان در اظهار آن احتیاج به ذکر کرامات و خوارق عادات ،باشد، مع ذلک این ضعیف را مراد از این انتخاب آن است که محبان اهل بیت علیهم السَّلَامُ بر بدی های ابو مسلم مروزی اطلاع یابند و بدانند که او لعین از جملهٔ مخالفین و معاندین ائمه معصومین علیهم السَّلَامُ بوده تا جهال را از دوستی ورزیدن با او و شنیدن آن قصه ای که سرتاسر مدح تاسر مدح اعداست و افترا بر ائمه هدى علیهم السَّلَامُ مانع ،آیند، لهذا زمام ناقۀ خوشخرام قلم را از سیر وادي معجرات خليفة ششم سیّد ،کائنات صرف ،نموده کمیت خامه عنبرین قلامه(؟) را متوجه جولان در

ص: 338

میدان بیان وقایع زمان آن سرور انس و جان گردانیده، والتوكل على الله الملك المجيد.

مؤلّفه می فرماید:

بن زید بن علی بن الحسین بن علی بن ابی طالب را مسلم بن احور مازنی در جوزجان به حکم نصر سیّار شهید کرده سر آن شاهزاده بزرگوار را به پیش نصر لعین فرستاد و تن او را با تن دو کس یارانش در همان موضع از دار آویخت.

گویند که چون ابو مسلم مروزی بر خراسان تسلط یافت، فرستاد که تن ایشان را از دار فرود آورد و در خاک کردند متوهم مغالطی از این روایت ضعیف و از آن چه صاحب «اعلام الوری» از صاحب کتاب «نوادرالحكمة »نقل کرده که او در کتابش روایت کرده از بکار بن ابی بکار واسطی که او گفت:

«كنت عند أبي عبدالله علیه السَّلَامُ إذ أقبل رجل فسلّم ثمّ قبل رأس أبي عبد الله علیه السَّلَامُ ، قال: فمس أبو عبدالله علیه السَّلَامُ ثيابه وقال: ما رأيت كاليوم ثياباً أشد بياضاً و لا أحسن منها، فقال جعلت فداك، هذه ثياب بلادنا و جئتك بخير من هذه فقال يا معتب اقبضها منه، ثم خرج الرجل، فقال أبو عبدالله علیه السَّلَامُ صدق الوصف و قرب [الوقت]، هذا صاحب الرايات السود الذى يأتى بها من خراسان، ثمّ قال لي: [يا معتب! ألحقه فاسئله ما اسمه؟ ] إن كان اسمه عبد الرحمن فهو والله هو [قال:] فرجع معتب، فقال: قال: اسمى عبدالرّحمن قال بكار بن أبى البكار فمكثتُ زماناً فهو ولّى وُلد العباس، نظرت إليه و هو يعطى الجند، فقلت لأصحابه: من هذا الرجل؟ فقالوا: ه-ذا ع-بدالرحمن ابو مسلم».

گمان برده که: ابو مسلم پیش از آن که سفاح بر تخت نشیند با اهل البيت علیهم السَّلَامُ دوست بوده بعد از آن با ایشان دشمن شده بدان که این ظنّی است کاذب و آرای صائبه را نامناسب؛ زیرا که از کتب سیر و تواریخ معتبرهٔ علمای امامیه - قدس الله اسرار هم چنین مستفاد میشود که ابو مسلم مروزی من اول العمر الى آخره مخالف اهل البيت علیهم السَّلَامُ بوده.

مختار گوید: حاصل معني آن چه صاحب «اعلام الوری» از کتاب «نوادر

ص: 340

الحکمة» از بکار بن ابی بکار واسطی نقل کرده است که:

بکار گفت: نزد ابی عبدالله (یعنی امام جعفر صادق علیه السَّلَامُ ) بودم که مردی در آمد و سلام کرد، بعد از آن سر آن حضرت بوسه داد، پس آن حضرت مس جامه او نمود، :گفت ندیده ام جامه ای سفیدتر و خوب تر از این جامه آن مرد گفت که فدای تو شوم این جامه بلاد ماست و من بهتر از این جامه از برای تو آورده ام، پس گفت: ابو عبدالله با خادم خود که ای معتب بگیر آن جامه را از او و بعد از آن، آن مرد بیرون رفت از آن مجلس پس حضرت ابو عبدالله علیه السَّلَامُ گفت که راست شد و صف و نزدیک شد، این صاحب علم های سیاه است آن که بیاورد آن علم ها را از جانب خراسان، آنگاه آن حضرت فرمود که ای معتب خود را به او برسان و از او بپرس که نام تو چیست، بعد از آن با من گفت که اگر نام او عبدالرحمن باشد پس به خدای قسم! که اوست که از خراسان با رایات سیاه بیرون ،آید پس برگشت معتب و گفت که آن مرد عبدالرحمن نام دارد، بکار بن ابی بکار گفت که درنگ نمودم ،هنگامی، پس او ولایت داد (یعنی: متولی امر خلافت گردانید) بنی عباس را نظر کردم به او در حالتی که زر به لشکر می،داد پس گفتم مر اصحاب او را کیست این مرد؟ گفتند عبدالرحمن ابو مسلم است.

[بر عارف منصف از درایت این روایت که مشعر است بر شقاوت آن بی سعادت چند چیز روشن می شود، من جمله ] (1) «اوّل: سوء ادب آن خسیس نسبت به حضرت امام جعفر علیه السَّلَامُ و کمال جهلش به مرتبۀ آن سرور انام از آن جهت که تقبل رأس مناسب و ملایم کسی است که در درجه و مثل مُقبل باشد یا از او کمتر پس بوسیدن

ص: 341

وضیعی مانند ابو مسلم مروزی سر آن سرور عالمیان را دال است بر غایت بی اعتقادی و نهایت بد نهادی و عدم عرفان او به رفعت مکان و عظمت شأن آن حجّت ملک منان.

دویم: ظهور اعانتش مر بنی عباس را و وفور تقویتش آن گروه ارجاس را و وضوح آن که امامت و خلافت را که حق اهل بیت حضرت رسالت پناه علیه السَّلَامُ بود، آن بد بنیاد به جماعتی که دشمنان عظیم المعانده و اعداء شديد العداوه ایشان بودند، داد، پس هر کس را که از ایمان حظی است همین یک دلیل او را در لعن و طعن ابو مسلم کافی است زیرا که در کتاب «عیون اخبار الرضا علیه السَّلَامُ » صدوق رَحِمَهُ اللَّهُ روایت می کند به اسناد خود از پیغمبر صَلَّى اللهُ عَلَيْهِ و آله و سلم از جبرئیل که حق سبحانه و تعالی فرمود:

«من عادی اولیائی فقد بارزني بالمحاربة و من حارب اهل بيتي فقد حلّ عليه عذابي و من تولّى عنهم فقد حلّ عليه غضبي و من اعان غیرهم فقد آذانی و من آذانی فله التّار.»

مؤلّف - قدس الله روحه و زاد فتوحته - می فرماید که :

نواب مستطاب معلى القاب خاتمة المجتهدين و وارث علوم الأنبياء و المرسلين، شيخنا و مولانا و متقدانا الشيخ على بن عبد العالي - ادام الله معاليه و قرن بالميامن ایامه و لیالیه - در کتابی که موسوم است به «مطاعن المجرمية» آورده که ابو مسلم مروزی قبل از اظهار دعوت بنی عباس از روی حیله گری با اولاد و اعقاب حضرت امیرالمؤمنین علی علیه السَّلَامُ ملاقات می نمود و با ایشان دم از دوستی می زد تا دوستان ایشان را فریب داده معاون خویش گردانید، و نیز بنی امیه گمان برند که او از جانب بنی عباس به دعوت مأمور است تا بنی عباس از تعرّض بنی امیه ایمن باشند و

عترت پیغمبر صَلَّى اللهُ عَلَيْهِ و آله و سلم از ایشان در معرض خطر.

راقم الحروف (که از کمترین تلامذهٔ آن جناب است) گوید که: اخبار فرمودن حضرت امام جعفر علیه السَّلَامُ از آمدن ابو مسلم با رایت سود از جمله معجزات آن حضرت

ص: 342

تواند ،بود چنان که از ظهور دولت بنی عباس از استیلای ایشان خبر می داد و همچنین حضرت امام محمد باقر علیه السَّلَامُ از آن اخبار فرمود؛ چنان که ثقة الاسلام محمد بن یعقوب کلینی - نور الله مرقده - در «روضهٔ کافی» آورده.

و حضرت امیرالمؤمنین علیه السَّلَامُ از تسلط بنی عباس [و] گرفتن مغول، ملک را از دست ایشان اعلام فرمود چنان که علامه حلی رَحِمَهُ اللَّهُ در «نهج الحق» آورده که:

«و أخبرعلیه السَّلَامُ بعمارة بغداد و ملک بنی عباس و أخذ المغول الملك منهم و بواسطة هذا الخبر سلمت الكوفة و الحلة و المشهدان من القتل في وقعة هلاكو لأنه لما ورد بغداد كاتبه والدى و السيد بن طاوس و الفقيه ابن ابي العز و سألوا الأمان قبل فتح بغداد؛ فطلبهم، فخافوا؛ فمضى والدي رَحِمَهُ اللَّهُ إليه خاصة، فقال: كيف أقدمت على المكاتبة قبل الظفر؟ فقال له والدى لأنّ أمير المؤمنين علیه السَّلَامُ أخبر بک و قال: إنه يرد الترك على الخير من بنى العبّاس يقدمهم ملك يأتى من حيث بدأ ملكهم جهوري الصوت لا يمر بمدينة إلا فتحها و لا ترفع له راية إلا نكسها، الويل الويل لمن ناواه، فلا يزال كذلك حتى يظفر».

و حضرت پیغمبرصَلَّى اللهُ عَلَيْهِ و آله و سلم و از ملک بنی امیه خبر داد؛ چنان که در سبب نزول سورهٔ كريمه ی « إنا أنزلناه... » روایت کرده اند.

باز مروی است که حضرت رسالت پناه صَلَّى اللهُ عَلَيْهِ و آله و سلم از ظلم های بنی عباس بر اولاد اطهارش خبر داد؛ (چنان که ابن بابویه رَحِمَهُ اللَّهُ در کتاب «من لا یحضره الفقیه» آورده) و بعد از این به تقریب در این مختصر مذکور گردد، ان شاء الله تعالى.

و از جمله خبر دادن های حضرت امام جعفر علیه السَّلَامُ از ملک بنی عباس یکی آن است که قبل از این در این مختصر سمت تحریر یافت. (1)

ص: 343

و دیگر آن حضرت از بیرون آمدن مغول بر بنی عباس اخبار فرمود؛ چنان که ثقة الإسلام در «روضهٔ کافی» آورده، به این سند که:

على بن ابراهيم، عن أبيه، عن أبي عمير، عن المفضل بن يزيد، عن أبي عبد الله علیه السَّلَامُ ،قال: قلت له أيام عبدالله بن على قد اختلف هؤلاء فيما بينهم، فقال علیه السَّلَامُ: دع ذا عنك، إنما يجيء فساد أمرهم من حيث بدء اصلاحهم.

مختار گوید که: چون ابو جعفر دوانیقی بر جای برادرش سفاح نشست، عمش عبدالله بن علی در شام دعوای خلافت کرد چنان چه بعد از این مذکور خواهد شد انشاء الله تعالى وحده العزيز.

ص: 344

پس معنی این حدیث آن است که:«مفضل بن یزید گفت که: گفتم مر حضرت ابی عبدالله (یعنی: جعفر بن محمد الصادق علیه السَّلَامُ ) را در ایام خروج عبدالله بن علی که: به تحقیق که اختلاف نمودند این جماعت (یعنی بنی عباس) در آن چیزی که در میان ایشان است (یعنی: امر خلافت) پس آن حضرت فرمود که: در گذر از این سخن و بگذار این گفتن جز این نیست که فساد امر ایشان از آن جا است که ابتدا کرد صلاح کار ایشان.

مؤلّف رَحِمَهُ اللَّهُ می فرماید که: ظاهر است که «یجی فساد أمرهم من حيث بدء اصلاحهم» اشارت است به بیرون آمدن مغول از طرف خراسان برای فساد (1) امر ایشان با [آن که بیرون آمده بود ابومسلم هم از خراسان برای اصلاح کار ایشان]، چه معلوم است که ابو مسلم مروزی را آل عباس به خراسان فرستادند تا اهل آن ولایت را متابع آن جماعت گردانید و به بیعت ایشان در آورد و بعد از پانصد و بیست سال و کسری که بنی عباس پادشاهی کردند هلاکو از جانب خراسان لشکر بر سر معتصم - که آخرین خلفای بنی عباس بود کشیده آن طایفه را مستأصل گردانید.

و آن چه علامه حلی رَحِمَهُ اللَّهُ در «نهج الحق»از والد ماجدش نقل کرده که او از حضرت امیرالمؤمنین علیه السَّلَامُ روایت نموده که آن حضرت فرمود که: «یقدمهم ملک حيث بدأ ملكهم» نیز مشعر است به بیرون آمدن هلاکو از جانب خراسان، و آن که ابو مسلم هم از آن طرف بیرون آمد و ابتداء ملک و دولت بنی عباس از جانب خراسان روی نمود.

مختار گوید که علامه حلّی - رفع الله درجته - در «منهاج الكرامة» این معنی را صریح بیان فرموده به این عبارت که

ص: 345

«و اخبر علیه السَّلَامُ بملک بنی عباس اخذ الترک الملک ،منهم فقال علیه السَّلَامُ : ملک بنى عباس يُسر لا عسر فيه و لو اجتمع عليهم الترك و الديلم و السند و الهند و البربر و الطيلسان على ان يزيلوا ملكهم لما قدروا ان يزيلو حتى يشدّ منهم مواليهم و ارباب دولتهم و يسلّط عليهم ملك من الترك يأتى عليهم من حيث بدأ ملكهم لا يمر بمدينة الا فتحها و لا ترفع له راية الا نكسها الويل الويل لمن ناواه فلا يزال كذلك حتى يظفر ثم يدفع بظفره الى رجل من عترتى يقول بالحق و يعمل به (1) و كان الامر كذلك حيث ظهر هلاكو (2) من ناحية خراسان و منه ابتدأ ملک بنی عباس حيث بايع لهم ابومسلم الخراسانی».

یعنی:«خبر داده حضرت امیرالمؤمنین علیه السَّلَامُ از پادشاهی و ملک بنی العباس و گرفتن ترک مُلک از دست ایشان پس فرمود آن حضرت :که ملک بنی العباس آسان باشد و هیچ دشواری در آن نباشد و اگر همۀ تُرک و دیلم و سند و هند و بربر و طیلسان ایشان مجتمع شوند نتوانند که ملک را از دست ایشان زایل کنند تا زمانی که موالی و ارباب دولت ایشان متفرّق شوند و مسلط شود بر ایشان پادشاهی از پادشاهان ترک و بیاید بر سر ایشان آن پادشاه از جانبی که ملک ایشان از آن جا ابتداء کرده باشد».

بالجمله بعد از اتمام آن خبر علامه حلّى - نوّر الله مضجعه - می فرماید که آن امر همچنان بود که آن حضرت بیان فرمود زیرا که از طرف خراسان ظاهر شد هلاکو از آن جا ملک بنی العباس بود که آن جا ابو مسلم خروج کرده، از برای ایشان بیعت گرفت.

[ (3) پس بدان که حضرت رسالت پناه صَلَّى اللهُ عَلَيْهِ و آله و سلم از ملک بنی امیه خبر داد، و از آن که

ص: 346

بنی عباس بر اولاد اطهارش ظلم ها ،کنند و حضرت امیرالمؤمنین علیه السَّلَامُ و بعضی دیگر از ائمه معصومین علیهم السَّلَامُ از بیرون آمدن ابو مسلم و ملک بنی عباس و مغول خبر دادند، از جمله معجزات ایشان است، نه آن که مدح بنی امیه و ابومسلم و بنی عباس و مغول ،باشد یا دلالت کند که ایشان در اوایل حال مردمان خوب بوده اند و حال آن که عبارت «هو ولّى وُلد العبّاس»در خبری که صاحب «نوادر» (1) نقل کرده ناطق است به طعن ابو مسلم و بر فرضی که فرود آوردن یحیی از دار و ملاقات او با اولاد امجاد حیدر گزار از روی محبّت واقع شده باشد چه فایده رساند او را؟ چون در آخر کار با حضرت امام جعفر علیه السَّلَامُ معاندت ،نمود ابوسلمه خلال را به واسطه نامه ای که به آن حضرت فرستاده بود ،کشت و سلیمان کثیر را به واسطه آن که میل به اولاد امیرالمؤمنین علیه السَّلَامُ ،کرد به قتل رسانیده و فرمود که نبیره جعفر طیار را کشتند؛ و خلافت را که حق اهل بیت علیهم السَّلَامُ،بود به بنی عباس داد تا شش امام معصوم علیهم السَّلَامُ را با بسیار از اولاد و احفاد ایشان به قتل رسانیدند و چندین هزار تن را از شیعه امامیه به جهت آن که به امامت بنی عباس قائل ،نبودند هلاک ،کرد شرح تمامی بدی های او را مجلّدی علی حده باید.

و نیز به صحت رسیده که زبیر بن العوام در زمان حضرت خیر الانام صَلَّى اللهُ عَلَيْهِ و آله و سلم با حضرت امیرالمؤمنین علیه السَّلَامُ نهایت دوستی می ورزید، و بعد از وفات پیغمبرصَلَّى اللهُ عَلَيْهِ و آله و سلم تا کشته شدن عثمان همچنان دم از محبت آن حضرت می زد آخر به اغوای شیطان تمرّد و عصیان آغاز کرده با حضرت امیرمؤمنان علیه السَّلَامُ محاربه و مقاتله نمود و همچنین جمعی کثیر و جمی غفیر بودند که در بدایت ،حال لاف دوستی آن ولی مَلِك متعال

ص: 347

می زدند عاقبت از آن سرور دین پرور مفارقت جسته عَلَم عداوت افراشتند، مانند آن ها که در جنگ صفین در سلک ملازمان آن جناب منتظم ،بودند، بعد از آن طریق عناد پیش گرفته تکفیر آن حضرت ،نمودند پس اگر طایفهٔ ناکثین و فرقه مارقین از دوستیی که قبل از اظهار دشمنی، می نمودند فایده یابند، ابومسلم نیز از محبتی که فرض کرده باشیم، منتفع می گردد.

پس بدان که ابو مسلم مروزی من اوّل العمر الى آخره مخالف اهل البيت علیهم السَّلَامُ وده زیرا که به صحت پیوسته که در بدایت حال «مروانی» بود و چون از بنی مروان تبرا نمود «کیسانی» شده و به امامت آل عباس قائل شده آنگاه گفت: بعد از پیغمبر عباس امام بوده، بعد از آن خود دعوای امامت نمود و به آن اکتفا ننموده، دعوای حلول کرد و بر آن دعوای باطل ثابت بود تا کشته شد.

القصه، در روز بیست و یکم جمادی الآخر از سال صد و بیست و ششم از هجرت، ولید بن یزید بن عبدالملک [درگذشت] و پسر عم او یزید بن ولید بن عبدالملک حکومت یافته، شش ماه به آن امر اشتغال نموده؛ و در بیستم ذی الحجة سنه مذکوره به علت طاعون درگذشت آنگاه برادرش ابراهیم بن ولید بن عبدالملک بر جای او نشست و دو ماه حکومت کرد، پس مروان حمار به شام آمده، دعوای خلافت نمود و ابراهیم از مروان گریخته حکومت به او گذاشت و بعد از سه ماه کشته شد.

و در سال [صد و] بیست و نهم از هجرت ابو مسلم مروزی در دیهی از دیه های شهر مرو از برای بنی عباس خروج کرده در تقویت آن جماعت کوشش عظیم نمود، اگر چه در منهج النّجات حکایت آن بی سعادت مسطور گشته و در این مختصر تفصیل هر اجمال حواله به آن کتاب است لیکن به سببی که از سیاق کلام آینده معلوم شود، مناسب چنان دید که در این اوراق نیز بعضی از مطاعن آن پیش خیل ارباب

ص: 348

شقاوت مذکور و برخی از دلایل لعن آن سردفتر اصحاب نفاق مزبور گردد.

بدان که چون مدت ها بلاد اسلام در تحت تصرف مخالفان تیره انجام بوده، بدع بسیار واقع و ناشایست بی شمار شایع شده بود چون شاه فلک جاه علیین بارگاه جنت آرامگاه الذی انزل اسمه بعدد الائمة و التنزيل ابو البقاء سلطان شاه اسماعيل - انار الله برهانه - پای سعادت بر سریر معدلت نهاد ابواب شفقت و رأفت بر روی عالمیان گشاد و در تنفیذ احکام شریعت و اعلای اعلام ملت و ترویج مذهب حق امامیه و استمالت قلوب طایفه ،ناجیه سعی موفور و جهد مشکور مبذول داشت و به تغلیق ابواب ناشایست همت گماشت اما بنابر آن که اکثر اوقات خجسته ساعات را به نکب و قهر اعداء دین و مخالفان ائمه طاهرین علیهم السَّلَامُ مصروف می داشت هنوز بعضی از آن بدع ،پایدار و برخی از آن قبایح برقرار مانده بود که داعی حق را لبیک اجابت ،گفته به ریاض قدس خرامید و تخت سلطنت به اعلی حضرت شاه شیعه پرور رَحِمَهُ اللَّهُ ناصب رایات ائمه اثنى عشر علیهم السَّلَامُ، مؤید دین مبین حضرت سيّد المرسلين صَلَّى اللهُ عَلَيْهِ و آله و سلم محیی مراسم الائمة المعصومين علیهم السَّلَامُ، حامی حوزة الملک و الملة، ماحى آثار الكفر و البدعة، ناصب الويَةِ (1) العدل والإحسان، باسط النصفة و الأمن والأمان، السلطان بن السلطان بن السلطان أبو المظفر سلطان شاه طهماسب بهادر خان گذاشت، و آن جناب در عنفوان شباب عنان طبیعت از مشتهيات نفسانی و لذات جسمانی در تافت، و به حكم (إنّ الله يحبّ التوابين و يحبّ المتطهرين) (2) مرتبه محبوبيت حضرت رب العالمین دریافت و به قلع و قمع جمیع ملاهی و مناهی پرداخت، و آثار شنیعۀ بدعت و رسوم خلاف شریعت برانداخت.

و از جمله ی منکرات عظیمه که از آن نهی فرمود یکی آن بود که پیش از طلوع

ص: 349

خورشید سلطنتِ شاهِ جنّت مكان علیین آشیان بعضی از افسانه خوانان سنی سیرت و یاوه گویان ناصبی سریرت اسطوره بر ابو مسلم مروزی بسته بودند، و در زمان آن شاه علیین آرامگاه بعضی دیگر از قصه خوانان دروغ پیشه و بادپیمایان کج اندیشه تغییری در آن افسانه نموده آن قصه موضوعه را با مفتریات بر بعضی از ائمه معصومین عالم الالام آمیخته بودند و عوام را به آن تزویر و تسطیر محبّ و دوستدار آن محبوس زاویه سعیر گردانیده و با آن که نواب غفران پناه قصه خوانان را از خواندن آن قصه باطله منع نموده به شستن دفاتر ضالهٔ ایشان و به تخریب مقبره ای که به ابو مسلم مروزی نسبت می دادند امر فرموده بود، بعد از رحلت آن حضرت به قصور بی قصور جنت، بعضی از قصاص باز مرتکب آن ناشایست شده به اغواء و اضلال عوام اشتغال می نمودند شاه دین پناه مجدّداً از خواندن و شنیدن آن منع فرمود و قدغن نمود که هر کس آن

قصه کاذبه بخواند به تیغ سیاست زبانش قطع نماید.

الحق به غایت زشت بود که در بلاد شیعه آن طور قصه دروغی خوانند و عوام را دوست مخالفان گردانند و باید دانست که خواندن و شنیدن جميع قصص كاذبه حرام و از افعال فاسقین است، خصوصاً اخبار موضوعه ای که در مدح مخالفین است، که آن اخلال در مذهب و دین است؛ مگر آن که بر سبیل انکار و رد یا تنبیه عوام باشد، چنان که احادیثی که وضع نموده اند نواصب در فضیلت شیوخ خود که علمای امامیه الله نقل آن می کنند به طریق ،انکار و با دلایل واضحه رد آن می نمایند، و عوام را آگاه می سازند که آن از مفتریات و موضوعات مخالفین است و هر آینه اجتناب از شنیدن قصص کاذبه از اخلاق مؤمنین است زیرا که حضرت عزّت - تعالی شانه و تعظم برهانه - در صفت ایشان می فرماید که «و الّذينهم عن اللغو معرضون» (1) و جای دیگر در صفت

ص: 350

بندگان برگزیده خود می فرماید که:«والذين لا يشهدون الزور و إذا مروا باللغو مروا کراماً» (1) و این آیه دال است بر آن که «عبادالرحمن» یعنی بندگان برگزیده ی پروردگار ،عالمیان کسانی اند که حاضر نشوند در مجالس و محافل اهل کذب و سایر فسوق از آن جهت که حاضر شدن در مشاهد باطله شریک شدن است در خطا و عصیان اهل آن مشاهد؛ به سبب آن که حضور در آن مجالس دلیل رضاست بر آن معاصی.

نواب خاتمة المجتهدین در «مطاعن المجرميّة» بعد از ایراد آیه ی کریمه ی ﴿مِنَ النَّاسِ مَنْ يَشْتَرِي لَهْوَ الْحَدِيثِ لِيُضِلَّ عَنْ سَبيل الله بغير علم وَ يَتَّخِذَها هزواً أُولئِكَ لَهُمْ عَذَابٌ مُهِينٌ﴾ (2) آورده است که :

«سئل الصادق علیه السَّلَامُ عن القصاص أيحل الإستماع لهم؟ فقال علیه السَّلَامُ:، و قال علیه السَّلَامُ : ﴿مَنْ أَصْغَی إِلَی نَاطِقٍ فَقَدْ عَبَدَهُ، فَإِنْ کَانَ اَلنَّاطِقُ عَنِ اَللَّهِ فَقَدْ عَبَدَ اَللَّهَ، وَ إِنْ کَانَ اَلنَّاطِقُ عَنْ إِبْلِیسَ، فَقَدْ عَبَدَ إِبْلِیسَ.﴾

یعنی پرسیدند: «از حضرت امام جعفر صادق علیه السَّلَامُ از حال قصه خوانان که آیا حلال است گوش داشتن به ایشان؟ آن حضرت فرمود که: حلال نیست و فرمود که هر کس گوش بدارد به ،ناطقی پس به تحقیق که او را پرستیده »

بدان که مراد ناطقی است که قصه های دروغ خواند و لب به سخنان باطل جنباند؛ چنان که در آخر این حدیث مستفاد می شود آنگاه آن حضرت فرمود که: «پس اگر ناطقی باشد که از خدا سخن گوید (یعنی حق گوید) به تحقیق که شنونده خدای را پرستیده و اگر ناطقی باشد که از ابلیس سخن گوید (یعنی باطل گوید) پس به تحقیق که شنونده ابلیس را پرستیده ».

و چون از اوّل این حدیث مفهوم گردید که هر کس گوش به قصه خوانانِ

ص: 351

دروغگوی بدارد آن قصه خوان [را] پرستیده و از آخر این حدیث به وضوح رسید که هر کس گوش به آن طور ناکسی کند بندگی شیطان به جای آورده؛ پس از این حدیث مستفاد گشت که اگر کسی استماع نماید قصه ای را که بر حمزه که عم پیغمبر آخر الزمان و سید شهداست بسته اند هم قصه خوان را پرستیده و هم شیطان را عبادت نموده و هر گاه چنین باشد پس ملاحظه نمای حال کسی را که قصه [ای] را شنود و افسانه ای را گوش کند که در تعریف ابو مسلم خارجی پرکین ساخته اند و در مدح آن ناصبی لعین پرداخته.

و بعد از نقل این حدیث شریف نواب مشارالیه می فرماید که :

«اعلم أنّ أبعد القصاص من الصدق و الصواب و أقربهم بالعذاب و العقاب، الذين هم يكذبون و يفترون على الباقر و آبائه علیهم السلام في شأن أبي مسلم المروزي، و هو رجل فاجر ملعون لم يكن من شيعة ائمتنا و لم يعترف بحقوقهم و كان م-ن أشدّ مخالفيهم و القاصون الخارصون يبدلون أحواله و أخباره و يحرصون و يرغبون الجهال بمحبّته و هم غافلون عن قوله تعالى ألا لعنة الله على الكاذبين » (1)

یعنی:«بدان به درستی که دورترین قصه خوانان از راستی و درستی، و نزدیک ترین ایشان به عذاب و عقاب ،الهی آن کسانی اند که دروغ می گویند و افترا می زنند بر حضرت امام محمد باقر و آباء کرام آن حضرت علیه السَّلَامُ در شأن ابو مسلم مروزی و این ابو مسلم مردی بود فاجر [و ملعون]، نبود از شیعه ی امامان ما و اعتراف نکرد به امامت ،ایشان و از سخت ترین مخالفان ایشان ،بود قصه خوانان دروغگوی

بدل می کنند احوال و اخبار او را و حریص و راغب می گردانند جهال را به دوستی ،او و ایشان (یعنی: قصه خوانان غافلانند از قول حضرت الله تعالی که می فرماید: (الا

ص: 352

لعنة الله على الكاذبين ) (1) یعنی: «بدان که لعنت خداست بر دروغگویان»

و در بعضی از کتب حکمت عملی مسطور است که مردم هر مدینه ای بر پنج صفت:اند اوّل خیرانند که خیر ایشان را سرایتی ،هست و ایشان نیکوکارترین مردمان و لایق صحبت ملوک و سلاطین اند دوّم خیرند که خیر ایشان را سرایتی نیست و این طایفه قابل تربیت باشند ،سیم آن که نه خیرند و نه شر این جماعت را باید بر خیر ترغیب نمود چهارم آن که شریر باشند و شر ایشان را سرایتی نباشد، این طایفه را باید حقیر داشت تا به خیر گرایند پنجم آن که بالطبع شریر باشند، و این صنف بدترین اهل عالمند و مستوجب بند و زندان؛ و شر این طایفه سرایت کند و ایشان اضداد اخیار ،باشند بدی را دوست دارند و نیکی را دشمن مانند حیوانات موذیه و چون سگ دیوانه و گرگ و خوک و مانند آن و این طایفه را نیز اقسام است که بعضی را به زجر از بدی می توان بازداشت و بعضی را به قطع اعضاء و زندان مؤبد؛ و گفته اند که قصه خوانان دروغگوی و افسانه خوانان سخت روی از این طایفه اند چه مضرت می رسانند با (2) حکایات کاذبه و فریب خاطر مردمان می دهند و تضییع قابلیت ایشان می نمایند.

مسود اوراق گوید: بی شک قصاص خراص فریبنده، گروهی بوده اند در شمار زیانکاران گمراه کنندۀ طایفه مؤید این حال و مصدّق این مقال آن که از اواخر سنه اثنى و ثلاثين و تسع مأة (932) که به تجدید نهی از این منکر وقوع پذیرفته، و لعن و ، طعن ابو مسلم شیوع گرفته تا این زمان که اوایل سنه ثمان وثلاثين و تسع مأة (938) است با آن که عوام کالانعام از علمای کرام و فضلای عظام از حال آن شقی استعلام نموده اند هنوز بعضی از ایشان از اختلاب یاوه گویان شیطان صفتان، چنان که عادت

ص: 353

مستضعفان است متفکر و ،حیرانند لهذا به خاطر فاتر رسید که در این مقام مجملی از احوال آن مبدع ظلام تحریر ،دهد تا بعضی از مؤمنان که به مطالعه این مختصر رغبت ،نمایند حجاب شک و نقاب ارتیاب از پیش چشم آن کوته نظران مرتفع سازند.

پس بدان! ای محبّ خاندان علیه السَّلَامُ ! ؛ که ابو مسلم مروزی از گروه امامیه و فرقه ی ناجیه اثنی عشریه نبوده و به قدم مخالفت طریق معاندت پیموده، تبیین این مقال این اجمال آن است که به موجب حدیث رسالت پناه صَلَّى اللهُ عَلَيْهِ و آله و سلم که :

(ستفرّق امتى على ثلاثة وسبعين فرقة واحد منها ناجية و الباقى هالكة.)

بعد از آن ،حضرت امّتش به هفتاد و سه فرقه [متفرّق] شدند، و به دلیل حدیث متفق علیه که:

(مثل أهل بيتي كمثل سفينة نوح، من ركب فيها نجى، و من تخلف عنها غرق)

و چند حدیث دیگر که مؤالف و مخالف روایت کرده اند ثابت شده که فرقه یناجیه گروه امامیه اند ( یعنی شیعه اثنی عشریه) و غیر ایشان همه از اهل نارند و دور از رحمت پروردگار.

و چون تو را این معنی معلوم شد پس بدان که از جملهٔ آن هفتاد و دو فرقه ای که غیر امامیه اند یک گروه کیسانیه اند و ایشان نیز چند گروهند بعضی بعد از امیرالمؤمنین علیه السَّلَامُ نا قائل به امامت امام حسن علیه السَّلَامُ و امام حسین علیه السَّلَامُ بوده اند، و بعد از و امام حسین محمد بن الحنفیه را امام می دانستند و بعضی به امامت امام حسن علیه السَّلَامُ امام حسین علیه السَّلَامُ معترف ،نبودند، بلکه بعد از امیرالمؤمنين محمّد بن الحنفيّه را بی واسطه امام می دانستند و بعد از او قائل بودند به امامت پسر او عبدالله که مکنی بود به ابی،هاشم و بعضی بعد از ابی هاشم به امامت بیان بن سمعان قائل بودند و بعضی بعد از ابی هاشم به امامت برادر زادهٔ او حسن بن علی بن محمد بن الحنفیه قائل بودند بی واسطه، و بعضی بعد از ابی هاشم عبدالله بن معاوية بن عبدالله بن جعفر را امام

ص: 354

می دانستند، و بعضی بعد از ابی هاشم عبدالله بن حرب کندی را امام می دانستند، و بعضی بعد از ابی هاشم به امامت علی بن عبدالله بن عباس، و بعد از او به امامت پسر او [محمد] معترف بودند و بعضی بعد از ابی هاشم قائل به امامت محمد بن علی بن عبد الله بن العباس بن عبدالمطلب بودند؛ و بعد از او، پسر او ابراهیم را امام می دانستند و این ابراهیم مشهور بود به «ابراهیم امام» و او بود که ابو مسلم را به دعوت اهل خراسان فرستاد.

و به صحت رسیده که ابو مسلم کیسانی مذهب بوده و بعد از امیرالمؤمنین على علیه السَّلَامُ به امامت محمد بن الحنفیه اعتراف نموده و بعد از او به امامت پسر او ابی هاشم، و بعد از او به امامت علی بن عبدالله بن العباس، و بعد از او به امامت پسر او ،محمد و بعد از او به امامت پسر او ابراهیم و بعد از او به امامت برادر او عبدالله بن محمد بن علی بن عبد الله بن العباس قائل شده و این عبدالله بن محمد را لقب «سفّاح» بود و کنیتش ابوالعباس، و گاهی] (1) او را به مادرش منسوب ساخته، «عبدالله بن الحارثیه» می گفتند.

پس به دلیل حدیث مذکور چون ابو مسلم از گروه ناجیه (یعنی: شیعه امامیه) نبوده، از اهل نار است، و دور از رحمت پروردگار و هر آینه هر کس که از اهل دوزخ ،باشد ملعون ،است زیرا که لعنت عبارت از دوری است از رحمت حق تعالی و احادیث صحیحه و اخبار صریحۀ بسیار است که دال است بر آن که هرکس انکار امامت یکی از ائمه ی معصومین علیهم السَّلَامُ ،نماید یا غیر ایشان را امام و خلیفه داند مخالف خدا و رسول ،است و منحرف از طریق ارباب حق و اصحاب قبول و در روز قیامت

ص: 355

در شمار کفار و با گروه بی شکوه «ان المنافقين في الدرك الاسفل من النار» (1) ب-ه عذاب الیم و عقاب جحیم گرفتار.

از آن جمله حدیثی است که نواب شیخ علی بن عبد العال در «مطاعن المجرميه» آورده که پیغمبر صَلَّى اللهُ عَلَيْهِ و آله و سلم فرمود که:

«الأئمة من بعدى اثنى عشر من زاد أو نقص فقد كفر»

یعنی: امامان بعد از من دوازده اند هر کس بر این دوازده بیفزاید یا از این دوازده کم کند پس به تحقیق که کافر است.»

دیگر هم در کتاب مذکور آورده است که پیغمبر صَلَّى اللهُ عَلَيْهِ و آله و سلم فرمود که:

«الائمة من بعدى اثنى عشر؛ اوّلهم أمير المؤمنين على بن أبي طالب و آخرهم القائم؛ طاعتهم طاعتی و معصيتهم معصیتی و من انكر واحداً منهم فقد انكرني»

یعنی:«امامان بعد از من دوازده اند اوّل ایشان امیرالمؤمنين على بن ابی طالب علیه السَّلَامُ و آخر ایشان حضرت قائم علیه السَّلَامُ (یعنی: صاحب الزمان)؛ فرمانبرداری نمودن ایشان را فرمانبرداری نمودن است مرا و نافرمانی کردن ایشان را نافرمانی کردن است مرا هر کس انکار کند یکی از ایشان را پس به تحقیق که انکار کرده است مرا »

دیگر آن که ابن شاذان - علیه الرحمة والغفران در «مأه»ای که جمع نموده است، که آن را از طرق عامه آورده که امام به حق ناطق :یعنی امام جعفر صادق علیه السَّلَامُ از آباء کرام خود علیه السَّلَامُ نقل کرده که پیغمبر صَلَّى اللهُ عَلَيْهِ و آله و سلم فرمود که جبرئیل علیه السَّلَامُ مرا خبر داد که دروستی حضرت ربّ العزّة فرمود که:

«من علم أن لا إله إلا أنا وحدى و أن محمداً عبدی و رسولى، و أنّ على

ص: 356

بن ابی طالب خليفتي و أنّ الائمة من ولده ،حججى، أدخلته الجنة برحمتي، و نجيته من النار بعفوي، و أبحت له جوارى و أوجبت له كرامتي و أتممت عليه نعمتی، و جعلته من خاصتي و خالصتى إن ناداني لبيته، و إن دعانى أجبته و إن سألني أعطيته، و إن ،سكت ابتدأته، و إن أساء رَحِمته، و إن فرّ منّى دعوته، و إن رجع إلى قبلته، و إن أقرع بابي فتحته، و من لم يشهد أن لا إله الا أنا وحدى، أو شهد بذلك و لم يشهد أن محمداً عبدى و رسولى، أو شهد بذلك و لم يشهد أنّ على بن ابى طالب خليفتي، او شهد بذلك و لم يشهد أن الائمّة من ولده حججی، فقد جحد نعمتی و صغر عظمتی و کفر بآیاتی و و كتبى و رُسُلى، إن قصدني حجبته، و إن سألني حرمته، و إن ناداني لم أسمع ندائه، إن دعانى لم أستجب دعائه، و إن رجاني خيبته، و ذلك جزائه منى، و ما أنا بظلام للعبيد».

یعنی: هر کس اعتراف نماید که نیست معبودی غیر از من و اعتقاد کند که محمد صَلَّى اللهُ عَلَيْهِ و آله و سلم بنده و رسول من است و علی بن ابی طالب علیه السَّلَامُ خليفه من است، و امامانی که از فرزندان علی بن ابی طالب،اند حجّت های منند؛ در آورم او را به بهشت رحمت خود و برهانم او را از آتش به عفو ،خود و مباح گردانم مر او را جوار قرب خود و واجب گردانم برای او کرامت خود را و تمام کنم بر او نعمت خود را و بگردانم او را از بندگان خاص و خالص خود؛ یعنی نگذارم که شیطان را از او نصیبی باشد اگر ندا کند مرا جواب دهم او را؛ و اگر بخواند مرا اجابت کنم او را؛ و اگر از من چیزی خواهد عطا کنم به او و اگر خاموش شود من سخن آغاز کنم با او؛ و اگر بدکند بیامرزم او را؛ و اگر بگریزد از من بخوانم او را به سوی خود؛ و اگر بازگشت نماید به من قبول کنم او را، و اگر بکوبد در رحمت مرا بگشایم برای او، و هر کس که شهادت به وحدانیت من ندهد یا شهادت به آن دهد و شهادت به رسالت محمّد ندهد یا شهادت دهد به رسالت محمد و شهادت ندهد به خلافت علی بن ابی طالب و یا

ص: 357

شهادت به خلافت علی بن ابی طالب بدهد و شهادت ندهد امامان که از فرزندان علی بن ابی طالباند حجّت های منند بر خلق، پس به تحقیق که آن کس انکار نعمت من کرده و تصغیر عظمت من نموده و کافر شده به آیات ،من و کتاب های من و رسولان من آن کس اگر قصد درگاه من کند باز دارم او را؛ و اگر طلب کند از من بی بهره و محروم سازم او را؛ و اگر ندا کند مرا نشنوم ندای او را؛ و اگر دعا کند مستجاب نکنم دعای او را؛ و اگر امیدوار باشد به من ناامید گردانم او را؛ و این جزای عمل اوست از من و نیستم من ظلم کننده بر بندگان خود.»

و باز حضرت امام جعفر صادق علیه السَّلَامُ از آباء خود علیه السَّلَامُ نقل فرموده که چون از حضرت سید انام این حدیث معجز نظام را به این مقام رسانید، جابر بن عبدالله انصاری برپای خاست و گفت: «يا رسول الله من الائمة من ولد على بن أبى طالب»؟

یعنی: «کیستند امامان از فرزندان علی بن ابی طالب؟»

پیغمبر صَلَّى اللهُ عَلَيْهِ و آله و سلم به طریق تعداد فرمود:

«الْحَسَنُ وَ الْحُسَیْنُ سَیِّدَا شَبَابِ أَهْلِ الْجَنَّةِ ثُمَّ سَیِّدُ الْعَابِدِینَ فِی زَمَانِهِ عَلِیُّ بْنُ الْحُسَیْنِ ثُمَّ الْبَاقِرُ مُحَمَّدُ بْنُ عَلِیٍّ وَ سَتُدْرِکُهُ یَا جَابِرُ فَإِذَا أَدْرَکْتَهُ فَأَقْرِئْهُ مِنِّی السَّلَامَ ثُمَّ الصَّادِقُ جَعْفَرُ بْنُ مُحَمَّدٍ ثُمَّ الْکَاظِمُ مُوسَی بْنُ جَعْفَرٍ ثُمَّ الرِّضَا عَلِی بْنُ مُوسَی ثُمَّ التَّقِیُّ مُحَمَّدُ بْنُ عَلِیٍّ ثُمَّ النَّقِیُّ عَلِیُّ بْنُ مُحَمَّدٍ ثُمَّ الزَّکِیُّ الْحَسَنُ بْنُ عَلِیٍّ ثُمَّ ابْنُهُ الْقَائِمُ بِالْحَقِّ مَهْدِیُّ أُمَّتِی الَّذِی یَمْلَأُ الْأَرْضَ قِسْطاً وَ عَدْلًا کَمَا مُلِئَتْ ظُلْماً وَ جَوْراً هَؤُلَاءِ یَا جَابِرُ خُلَفَائِی وَ أَوْصِیَائِی وَ أَوْلَادِی وَ عِتْرَتِی مَنْ أَطَاعَهُمْ فَقَدْ أَطَاعَنِی، وَ مَنْ عَصَاهُمْ فَقَدْ عَصَانِی وَ مَنْ أَنْکَرَهُمْ أَوْ أَنْکَرَ وَاحِداً مِنْهُمْ فَقَدْ أَنْکَرَنِی وَ بِهِمْ یُمْسِکُ اللَّهُ السَّمَاءَ أَنْ تَقَعَ عَلَی الْأَرْضِ إِلَّا بِإِذْنِهِ وَ بِهِمْ یَحْفَظُ اللَّهُ الْأَرْضَ أَنْ تَمِیدَ بِأَهْلِهَا »

یعنی: امامان از فرزندان علی بن ابی طالب حسن و حسین اند دو سرور جوانان اهل بهشت؛ بعد از ایشان سرور عبادت کنندگان در زمان خود علی بن الحسین، بعد از

ص: 358

او محمد بن علی الباقر و زود باشد که دریابی تو او را ای جابر! پس هرگاه که او را ،دریابی او را بخوان از من سلام پس جعفر بن محمد الصادق، بعد از او موسیٰ بن جعفر الکاظم بعد از او علی بن موسی الرضا، بعد از او محمد بن علی ملقب به تقی، بعد از او علی بن محمد موصوف به نقی، بعد از او حسن بن علی معروف به زکی، بعد از او پسر او قائم به حق مهدی امت ،من آن که پر کند زمین را از عدل و داد، همچنان که پر شده باشد از جور و ظلم ای جابر ایشان خلفای من و اوصیای من و فرزندان من و فرزندزادگان منند؛ هر کس فرمان برد ایشان را پس به تحقیق که فرمان برده است مرا؛ و هر کس نافرمانی کند ایشان را پس به تحقیق که نافرمانی کرده است مرا؛ و هر کس انکار کند ایشان را یا انکار کند یکی از ایشان را پس به تحقیق که انکار کرده است مرا؛ به سبب این ائمه اثنی عشر نگاه می دارد خدای تعالی آسمان را که واقع نشود بر زمین، الاً به رخصت او و هم به سبب ایشان نگاه می دارد زمین را از آن که بجنباند اهل خود را.»

دیگر مروی است از ابن عباس که گفت: من از رسول صَلَّى اللهُ عَلَيْهِ و آله و سلم پرسیدم که امام بعد از تو چند باشد؟ فرمود که:

«الائمة من بعدى إثنى عشر، أولهم على بن أبي طالب، و بعده الحسن و الحسين، فإذا انقضى زمان إمامة الحسين فابنه على، فإذا انقضى على فابنه محمد، فإذا انقضى محمّد فابنه ،جعفر، فإذا انقضى جعفر فابنه موسى، فإذا انقضى موسى فابنه على، فإذا انقضى على فابنه محمّد، فإذا انقضى محمّد فابنه على، فإذا انقضى على فابنه الحسن، فإذا انقضى الحسن فابنه المهدى، يا بن عبّاس! من أنكرهم أو ردّ واحداً منهم، فكأنما قد أنكرنى و ردّنى و من أنكرنى و ردّنى فكأنما قد أنكر الله و رده يا بن عباس! سوف يأخذ الناس يميناً وشمالاً، فإذا كان ذلك فاتبع علياً و حزبه، فإنّه مع الحق و الحق ،معه، فلا يتفرّقان حتّى يردا على الحوض، يا بن عبّاس!] ولايتهم ولایتی و

ص: 359

ولايتي ولاية الله، و حربهم حربی، و حربی حرب الله، و سلمهم سلمی، و سلمی سلم الله.»

یعنی :«امامان بعد از من دوازده اند اوّل ایشان علی بن ابی طالب است ؛ و بعد از او حسن پس حسین پس چون منقضی شود زمان امامت حسین پس پسر او ،علی پس چون منقضی شود علی پس پسر او محمد پس چون منقضی شود محمد پس او ،جعفر پس چون منقضی شود جعفر پس پسر او ،موسی پس چون منقضی شود موسی پس پسر او علی، پس چون منقضی شود علی پس پسر او محمد، پس پسر او چون منقضی شود محمّد پس پسر او ،علی پس چون منقضی شود علی پس پسر حسن پس چون منقضی شود حسن پس پسر او ،مهدی ای پسر عبّاس هر کس انکار کند ایشان را یا رد کند یکی از ایشان را پس همچنان باشد که به تحقیق مرا انکار نموده و رد کرده (1) و هر کس که مرا انکار نماید و رد کند همچنان باشد که به تحقیق خدای را انکار نموده و ردّ کرده ولایت ایشان ولایت من است و ولایت من ولایت خداست؛ و جنگ کردن با ایشان جنگ کردن با من است و جنگ کردن با من جنگ کردن است با خدا و صلح کردن با ایشان صلح کردن با من است و صلح کردن با من صلح کردن با خدا است.»

و در این باب حدیث از طرق مؤالف و مخالف بسیار است پس از مضامین احادیث مذکوره، حقیقت مذهب امامیه ظاهر گردید و همچنین واضح گشت که هر کس انکار امامت یکی از ائمه اثنی عشر علیهم السَّلَامُ ،نماید یا به امامت احدی غیر ایشان قائل گردد با آن که مظهر کلمتین (2) باشد، در تحت آیه کریمه ﴿وَ مَنْ لَمْ يَحْكُمْ بِما أَنْزَلَ اللَّهُ

ص: 360

فَأُولئِكَ هُمُ الْكافِرُونَ﴾ (1) است و از دایره ایمان و اسلام بیرون؛ و از این جهت است كه سيد المحققين و سند المجتهدين علامة الورى یعنی سید مرتضای علم الهدی می فرماید که «الناس :صنفان اثنی عشری و کافر »

و کسی را که به شهر مرو نسبت می دهند او را «مروزی» و «مروی» می گویند؛ و ((هجين)) عبارت از کسی است که پدر او آزاد و مادرش بنده بوده باشد اما مشخص نشده که خودش بنده بوده یا آزاد.

بعضی را عقیده آن بود که احمد ،مذکور کنیزک مزبور را به اجازت معقل حدّاد خواستگاری ،نموده مشروط به آن که هر فرزندی که متولد شود، بنده معقل باشد؛ و برخی را زعم آن که بدون شرط آن کینزک را خواسته و زمره ای او را به سوء ولادت نسبت داده اند، و عبارت مسعودى - عليه الرحمة - که در «مروج الذهب» تقرير فرموده، مشیر به همین ابهام است؛ و آن عبارت این است که: «قد تنوزع في أمر أبى مسلم فمن الناس من رأى أنه من العرب و منهم من رأى أنه كان عبداً فأعتق.»

یعنی:«نزاع کرده اند در امر ابو مسلم بعضی گفته اند که عرب بوده و بعضی گفته اند: بنده بود پس آزادی یافت.»

و بعد از این عبارت بر وجه توضیح بیان نموده که:

«و كان من أهل النرس (1) و الجامعين من قرية يقال لها: خطرنيه و إليها يضاف الثياب الترسية المعروف بالخطرنى و ذلك من أعمال الكوفة و سوادها.»

یعنی:«ابو مسلم از اهل نرس (2) و جامعین بود از دیهی که آن دیه را خطرنیه می،گفتند که جامه های نرسیه که معروف بود به «خطرنی» اضافه کرده می شود به آن ،دیه و آن دیه از اعمال کوفه و سواد کوفه بود».

و مسعودی مذکور که قائل این عبارت است علی بن الحسین مسعودی است که از اکابر علمای امامیه است و در زمان غیبت صغرای حضرت صاحب الامر علیه السَّلَامُ بوده.

بالجمله بنی معقل می گفتند که ابو مسلم بنده ،ماست و او دعوای حریت

ص: 362

می نمود؛ و چون در خراسان قوت گرفت و استیلا یافت دعوی کرد که من از فرزندان سلیط بن عبدالله بن عباسم و سبب این دعوی عن قریب مذکور گردد، ان شاء الله تعالى.

آورده اند که چون ابو مسلم به وجود آمد احمد خطرنی به واسطهٔ تنگدستی، و بعضی گفته اند به سبب آن که رقبهٔ فرزندش از قید رقیت آزاد باشد، او ا بر سر راهی پس ابو مسلم نامی از رؤسای خطرنیه او را برداشته عبدالرحمن نام کرد و به تربیتش مشغول شد و روایت بعضی از مخالفین را انطباق تمام است بر این، از جمله صاحب كتاب «الأنباء في تاريخ الخلفاء» آورده (1) که: «و كان أبومسلم يلقب بصاحب الدولة و اسمه عبدالرحمن و كان لقيطاً رباه رجل من أهل الكوفة»

یعنی: «لقب ابو مسلم صاحب الدولة بود و نامش عبدالرّحمن و او لقیطی بود که پرورد او را مردی از اهل کوفه.»

و «لقیط »کودکی را گویند که مادرش او را بر سر راه انداخته باشد.

و بعضی را عقیده آن است که مادرش از خوف خواجه خود او را بر سر راه افکنده، اما آن چه در ترجمه تاریخ طبری است که ابو مسلم غلامی بود، و سراجی ،کردی و نامش عبدالرحمن بن مسلم بود و اندر خدمت گروهی از بنی عجل بود به خراسان، خالی از اندک خلافی نیست؛ زیرا که مسلم خطرنی مربی او بود نه پدر، و آن که او گفته که در خدمت گروهی از بنی عجل بود به خراسان می تواند بود که اشارت به آن باشد که در خراسان چند وقتی در خدمت ابو عکرمه سراج عجلی و بعضی از خویشان او بود؛ چنان که مذکور شود، ان شاء الله تعالى.

بالجمله، معقل را در خطرنیه ضیعتی بود، به وسیله یکی از زارعانش، بنی معقل

ص: 363

بر این حال مطلع شده ابو مسلم را از مربی او یعنی مسلم خطرنی طلب نمودند، و مدتی بین الطرفین مناقشه بود عاقبت مسلم خطرنی منزجر شده، آن پسر شقاوت اثر را به بنی معقل تسلیم کرد و علی بن معقل حداد عجلی بعد از فطام به تربیت آن مولودِ مردود اشتغال نمود و پدر ابو مسلم (یعنی: احمد خطرنی) همچنان در خدمت معقل حداد به سر می برد و گاهی ملازمت ابو عکرمه سراج می نمود. و بعضی از اوقات که احمد در خدمت ابو عکرمه بود، ابو مسلم نزد او می رفت پس آهنگری و سراجی یاد ،گرفت و چون به حد رشد رسید، مدتی در خدمت ادریس بن معقل عجلی به سر برد پس به محمد بن علی بن عبدالله بن عباس پیوست و بعد از فوت محمد مذکور، ابراهيم بن محمد ابو مسلم (1) را از جملۀ داعیان گردانیده او را به دعوت اهل خراسان فرستاد تا در ارتفاع رایت دولت بنی عباس سعی بلیغ به تقدیم رسانید؛ و لهذا نزد «طايفه عبّاسيّه» به «صاحب الدعوة» و «صاحب الدولة» ملقب گشت.

حسان عطاء به دعوت اهل خراسان نامزد کرد، ابو عکرمۀ سراج گفت: اگر امام رخصت فرماید، من نیز با ایشان موافقت نموده و در این امر سعی نمایم محمد بن علی بن عبدالله بن العباس آن دو تن را سفارش نمود که از صوابدید ابو عکرمه تجاوز ،ننمایند و در باب دعوت وصیت نامه ای به ابو عکرمه داد که دستورالعمل او باشد و ایشان به کوفه آمده ابو عکرمه کارسازی ها نمود، پس متوجه خراسان شوند، ابو مسلم از سیر و سفر ابو عکرمه آگاهی یافت پس بر اثر او روان شده ملازمتش اختیار نمود.

و محمد بن علی بن عبد الله بن عباس، هبیره نامی را به دعوت به عراق فرستاد، و هبیره در عراق عرب به خفیه مردم را به بیعت محمد بن علی دعوت می نمود، و آن سه تن در بلاد خراسان می گشتند و پوشیده به همین کار اشتغال می نمودند، و هر کس که قبول بیعت می نمود از او عهدنامه ای به نام محمد بن علی می گرفتند، و چون مکتوبی چند جمع می شد به نزد محمد بن علی می فرستادند ابو عکرمه از معارف و مشاهیر ساکنان خراسان که به دایرۀ بیعت در آمده بودند دوازده تن را به نقابت اختیار نموده فرمود که به گرفتن بیعت مشغول گردند کثیر خزاعی و پسرش سلیمان بن کثیر و مالک بن هیثم و قحطبة بن شبیب از جمله این دوازده تن بودند و قحطبه مذکور خارجی زاده بود و پدرش شبیب در میان خوارج دعوای امامت می نمود، [چنان که شمه ای از حالات او در ضمن وقایع زمان حضرت امام زین العابدين علیه السَّلَامُ در ای--ن مختصر مذکور گشته ] (1)

افسانه خوانان یاوه گوی بی حیا و قصه خوانان سخت روی بادپیمای ، این قحطبه و احمد زمچی را که از ملازمان او بود، از اشراف سادات می شمردند، و عوام کالانعام را به این تزویر شیفته و رام و گرفتار دام خود می گردانیدند.

ص: 365

مختار گوید که: قحطبه از بنی طی بود گاهی او را و پدرش را به آن قبیله نسبت داده «طائی»می گفتند و گاهی به شیبان که جد ایشان بود منسوب ساخته «شیبانی» می خواندند چه پدر ،قحطبه شبیب بن يزيد بن نعيم بن الشيبان الطائی بود و در بسیاری از کتب معتبره مذکور است که شبیب مذکور در میان خوارج دعوای امامت می نمود و حضرت امیرالمؤمنین علی علیه السَّلَامُ را دشنام می داد و متابعان خود را به سبّ و شتم آن حضرت مأمور می ساخت و در «عیون اخبار الرضا علیه السَّلَامُ » و بعضی دیگر از کتب حدیث مذبور است که حمید بن قحطبه در یک شب به امر هارون الرشید شصت امام زاده را به قتل رسانید.

مؤلف رَحِمَهُ اللَّهُ می فرماید: اما چون محمد بن علی بن عبدالله بن عباس مطلع شد که ابو عکرمه دوازده نقیب تعیین نموده است از اکابر اصحابِ بیعت، هفتاد تن را نقابت داد و به هر یک جداگانه دستورالعملی فرستاد که خلق را به چه منوال دعوت کرده با ایشان چگونه معاشرت نمایند.

و در سنه ی اثنی و مائه ،ابو عکرمه قحطبة بن شبيب و سلیمان بن کثیر و مالک بن هیثم را نزد محمد بن علی فرستاد که اموال خمس را که جمع کرده بودند، به او رسانند و ابو مسلم را با ایشان همراه کرده چون به مکه رسیدند، شبی نزد محمد بن علی رفته بوسه بر دست و پای او دادند و آن مال را تسلیم ،نمودند محمّد ایشان را نوازش کرده چون چشمش بر ابو مسلم افتاد از احوال او استکشاف نمود؛ گفتند: سراج پسری است بنی معقل می گویند بنده و بنده زاده ماست و او می گوید آزادم محمّد با ایشان گفت :که از حال او غافل مباشید که نشان داده اند که از مثل او ،کسی ما را فتح عظیم روی نماید بعد از آن وصیت کرد که اگر مرا حادثه ای پیش آید، باید که متابعت پسرم ابراهیم نمایید و اگر او را قضیه ای روی دهد برادرش ابوالعباس را امام و خلیفه دانید، و این ابوالعباس عبدالله بن محمد است که آخر ب-ه «سفاح» ملقب

ص: 366

گشت، و گاهی او را به مادرش نسبت داده عبدالله بن الحارثية می گفتند، چنان که گذشت.

پس ایشان اجازت مراجعت خواسته به خراسان بازگشتند و در سنه ی خمس و عشرين ومائة محمد بن علی بن عبدالله بن العباس بیمار شده، دیگرباره وصیت کرد که بعد از من پسرم ابراهیم امام و خلیفه است و اگر او را واقعه ای رسد، بعد از او برادرش ابو العباس عبدالله بن الحارثية؛ و در همان بیماری درگذشت، چون این خبر به داعیان رسید سلیمان بن کثیر و قحطبة بن شبیب و مالک بن هیثم با جمعی به عزم تعزیت از خراسان متوجه مکه شدند؛ ابو مسلم نیز همراه بود، چون با ابراهیم ملاقات نموده و مراسم تعزیت به جای آوردند گفتند ای امام دست بده تا با تو بیعت کنیم ابراهیم دست داد یک یک بیعت می کردند تا نوبت به ابو مسلم رسید، چون پیش رفت ابراهیم او را بشناخت نوازش ،نمود، بعضی از مورّخین مخالف گفته اند که ابو مسلم را نام ابراهیم بود و در آن وقت ابراهیم بن محمد با او گفت که تغییر نام خویش ،نمای ابو مسلم خود را عبدالرّحمن نام کرده از برای کنیت لفظ ابو مسلم اختیار نمود و زمره ای هم از ایشان گفته اند که پدر او مسلم نام داشت از آن جهت خود را به «ابو مسلم مکنّی ساخت که اگر او را پسری به هم رسد به نام پدر موسوم گرداند، اما اصح آن است که او را عبدالرحمن و پدرش را احد نام بوده چنان که قبل از این هم در این مختصر سمت تحریر یافت و ایضاً مذکور گشت که مسلم، نام آن کسی بود که چند روزی به تربیتش اشتغال نمود.

در بعضی از کتب معتبره مسطور است که ابو مسلم عار می داشت که او را پسر احمد خطرنی ،گویند چون احمد از فرومایگان و فرو پالکان (1) بود، بنابر آن که مسلم

ص: 367

خطرنی از رؤسای خطرنیه بود و به قدر [کافی] نامی و ثروتی داشت ابو مسلم می خواست که مردم او را پسر مسلم خطرنی دانند چون نزد ابراهیم بن محمد رفت و ابراهیم او را نیز از داعیان گردانیده امر کرد که به خراسان رود و مردم را به بیعت او دعوت نماید ابو مسلم از برای شهرت استدعای کنیتی ،نمود ابراهیم :گفت هر کنیت که خود خواهی ما تو را به آن مکنّی ،سازیم ،گفت پدرم را مسلم نام بود و نیتم آن است که اگر مرا پسری به هم ،رسد او را به نام پدر موسوم کنم ابراهیم گفت ما نیز تو را ابو مسلم کنیت دادیم و دختر عمران بن اسماعیل را به ابو مسلم عقد بست آنگاه او را مصحوب آن جماعت به خراسان فرستاد.

و بعد از رسیدن ایشان به خراسان میان نصر سیّار و جدیع بن علی آزدی که مشهور بود به «کرمانی» مواد وحشت حرکت کرده نایره نزاع و جدال در التهاب و اشتعال آمد؛ و اکثر قبایل عرب که در خراسان بودند، میل به جانب جدیع نمودند پس نصر سیّار خائف ،شد و حارث بن شریح را که از قبل او حاکم ماوراءالنهر بود طلب ،داشته حارث به او پیوست و نصر از رسیدن حارث قوی خاطر و مستظهر ،گشت و هم در آن ایام حارث از نصر رنجیده با او در صدد مقابله و مقاتله در آمده مغلوب گشت، پس به جدیع متصل شد و به اتفاق چهار روز با نصر کارزار نمودند و نصر عاجز شده از شهر مرو بیرون رفت و جدیع به شهر داخل شده اسباب او را غارت نمود، حارث به جدیع پیغام داد که ما با این جماعت از آن جهت مقاتله و محاربه می نماییم که بر خلاف کتاب خدا و سنت مصطفی کار می کردند، سزاوار نبود که مردم با من (1) بر خلاف کتاب و سنت مصطفی عمل نمایند بعد از آن به مسجد رفت و جدیع را به جهت مشورت طلب داشت جدیع از غدر او اندیشیده در رفتن تعلل نمود،

ص: 368

عاقبت کار ایشان به مقاتله ،انجامید حارث با برادر و پسر و جمعی از بنی تمیم به قتل رسید و جدیع لشکر برداشته روی به نصر سیّار (1) گذاشت.

و چون این خبرها به ابراهیم بن محمد رسید نامه ای بر اتباع خویش که در خراسان داشت فرستاد که فرصت غنیمت شمرده خروج کنید و امارت ایشان را به ابو مسلم داد چون معلوم کرده بود که ابو مسلم در رأی و تدبیر و حیله و تزویر گوي مسابقت از اقران ربوده

مجملاً چون امارت بر ابو مسلم قرار گرفت فرمان داد که نقیبان و داعیان که در هر بلده از بلاد خوارزم و خراسان و ماوراءالنهر بودند با بیعتیان بگویند که سیاه پوشی شعار خود ساخته در اواخر ماه رمضان آن سال خروج کنند، و آن سال صد و بیست و نهم بود از هجرت نقل است که ابراهیم ایشان را به سیاه پوشی امر کرده ،بود تا هرگاه همه با لباس سیاه به برابر سپاه در آیند شاید که در نظر ایشان مهیب ،نمایند و آن که بعضی از مورّخین مخالف گویند که در ماتم یحیی سیاه پوشیدند صحتی ندارد.

بالجمله شیعۀ عباسیه در اواخر ماه رمضان سنه ،مذکوره با لباس سیاه در اکثر شهرهای خراسان و خوارزم و ماوراء النهر خروج کردند اوّل کسی که خروج کرد اسید بن عبدالله بود در نسا، در آن وقت ماوراءالنهر و خوارزم و خراسان در تصرف بنى اميّه ،بود و امارت و ایالت ولایات مذکوره تعلّق به نصر سیار داشت چنان که سابقاً رقم زدۀ کلک بیان .گشت

بر مستحضران علم اخبار و متتبعان فنّ آثار ظاهر است که ابو مسلم در سال صد و سی و هفتم از هجرت کشته شده چنان که مذکور ،گردد ان شاء الله تعالى، و سلطان

ص: 369

محمد خوارزمشاه در سال پانصد و نود و شش از هجرت پا بر تخت سلطنت گذاشته که از کشته شدن ابو مسلم تا ابتدای پادشاهی او چهار صد و پنجاه و نه سال باشد، غرض از تمهید این مقدمه و باعث بر تقریر این مقاله] :آن که قصه خوانان دروغگوی بی حیا که ترجمان زبان شیطانند و شیرازه دفتر عصیان و در فریب دادن مردمان با ابلیس پر تلبیس هم پیمان حکایت های دروغ بر آن پادشاه بستند، آن پادشاه را ناصر و معاصر و مظاهر ] ابو مسلم باز می شمردند و عوام کالانعام را به این تزویر راه می سپر دند، اما ناکسانی که از خدا و رسول شرم ناکرده و هزار افترا بر حضرات ائمه معصومین علیهم السَّلَامُ می زدند در تعریف و توصیف مخالفان اهل بیت مانند آن که می گفتند که امام محمد باقر علیه السَّلَامُ ابو مسلم را منشور امارت و رخصت دعوت و اجازت خروج داد، و امیرالمؤمنین علیه السَّلَامُ از در خیبر آهن از برای تبر او مفروز ساخت، و دیگر چیزهائی که مگر کسی به مدت ها جميع آن مفتریات را شرح تواند داد؟ کجا باک می داشتند که بر خوارزمشاه یا غیر او افترا زنند؟

القصّه شب بیست و پنجم ماه رمضان بود که ابو مسلم و سلیمان کثیر و مالک بن هیثم با جمعی دیگر از متابعان بنی عباس در قریه ای از قرای مرو که سلیمان بن کثیر آن جا خانه داشت جامه های سیاه پوشیده بر بام ها آتش بسیار افروختند و چون چشم شیعهٔ بنی عباس که در آن نواحی متوطن بودند بر علامت خروج که افروختن آتش بود ،افتاد روی به آن قریه ،گذاشتند و تا روز عید خلقی کثیر جمع ابو مسلم به داعیان و غیر ایشان سفارش کرده بود که اظهار مذهب خود ننمایند الا وقتی که او رخصت دهد و همین می گفته باشند که ما خلق را به یکی از آل محمد می خوانیم و آن شقی آل عباس را آل محمد می دانست، و این نیز یکی از مطاعن او است.

ابن بابویه رَحِمَهُ اللَّهُ که علمای امامیه او را «صدوق می گویند، در کتاب «امالی» آورده

ص: 370

به اسناد از ابی بصیر که: او گفت:

« قلت للصادق جعفر بن محمد علیه السَّلَامُ : من آل محمد ؟ قال علیه السَّلَامُ : ذريته، قلت: مَن أهل بيته ؟ قال علیه السَّلَامُ : الأئمة من الأوصياء، فقلت: من أمته ؟ قال علیه السَّلَامُ : المؤمنون الذين صدّقوا بما جاء من عند الله - عزّوجل - المتمسكون بالتقلين الذين أمروا بالتمسك بهما كتاب الله و عترته أهل بيته الذين أذهب الله عنهم الرجس وطهرهم تطهيراً»

یعنی:«گفتم به حضرت صادق جعفر بن محمد علیه السَّلَامُ که کیستند آل محمد؟ گفت ذرّیهٔ ،و گفتم کیستند اهل بیت او ؟ فرمود که آن امامان که اوصیایند، پس گفتم کیست امت او؟ فرمود که مؤمنان، آن کسانی که تصدیق نموده اند به آن چه آمده است از نزد الله تعالی و متمسّکند به ثقلین یعنی به دو امر بزرگ و مأمورند به چنگ در زدن به آن دو امر بزرگ که یکی کتاب خداست و دیگری عترت پیغمبر یعنی اهل بیت آن سرور که برده است خدای تعالی از ایشان رجس را و پاک گردانیده است ایشان را پاک گردانیدنی »

مدعای آن بدبخت (یعنی ابو مسلم) از پنهان داشتن مذهب آن بود که بنی عباس از تعرّض بنی امیه ایمن ،باشند اما چون روز عید رسید، ابو مسلم گفت: تا سليمان كثير بر خلاف بنی امیه خطبه خواند آن گاه مردمان را طعام داد و به بیعت تکلیف ،نمود در آن روز جمعی کثیر از اهل مرو با او بیعت کردند این خبر به نصر سیار رسید، لیکن چون به جنگ جدیع گرفتار بود پروای ابومسلم نداشت؛ و بعد از خروج به هشت ماه چون معلوم ابو مسلم شد که متابعان بنی عباس بعضی از بلاد خراسان و خوارزم را متصرف شده،اند و نیز اکثر اهل بیعت از اطراف رسیده به او پیوستند در اوایل جمادی الاول (1) سنة ثلاثين و مأه، مکتوبی به نصر سیار نوشت

ص: 371

مشتمل بر ترغیب به متابعت و محتوی بر وعد و وعید و نوید و تهدید؛ وقتی این نامه به نصر سیار رسید که شیبان خارجی که طایفهٔ شیبانیه از خوارج منصوب به اویند در جنگ نصر با جدیع متفق شده بود چون نامه به نصر رسید در تاب رفته یکی از غلامان خود را که یزید نام داشت با لشکری به جنگ ابو مسلم فرستاد و ابو مسلم مالک بن هیثم را به محاربه او نامزد کرده مالک بر ایشان ظفر یافت و یزید را گرفته نزد ابو مسلم ،برد ابو مسلم فرمود که جراحان به معالجه زخمی که در آن جنگ به او رسیده بود پرداختند؛ و بعد از اندمال جراحت با او گفت اگر به پیش نصر می روی مانعی نیست به شرطی که هر چه از ما مشاهده تو گشته با نصر و مردمش بگویی.

و بعد از ارسال یزید ابو مسلم با مردم خود گفت که شنیده ام که مردم نصر ما را کافر می دانند سبب اطلاق یزید همین بود که آن جماعت بر غلط خود مطلع گشته بدانند که ما بهترین مسلمانان و اشرف عالمیانیم (1) ؛ آنگاه با سپاه خویش در حرکت آمده ما بین لشکر جدیع کرمانی و نصر سیّار را لشکرگاه ساخت از این جرأت هراسی در دل نصر و جدیع راه یافت پس ابو مسلم به جدیع رسولی فرستاد و پیام داد که من با تو موافقم نصر این خبر شنیده مضطرب گردید و به جدیع سفیری ارسال نمود که به سخن ابومسلم فریفته مشو که من بر تو و اصحابت از او می ترسم، باید که با لشکر خود به جانب مرو روی آوری تا من نیز به آن جا آمده با یکدیگر صلح کنیم آنگاه به اتفاق در دفع این اراذل و اوباش (یعنی ابو مسلم و اصحابش) سعی نماییم پس آن دو به جانب مرو رفتند و در روز صلح نصر سیّار به مکر و خدعت جدیع را بکشت، پس علی بن جدیع با جمعی از مردم خویش و گروهی از شیبانیه به ابومسلم پیوست نصر متوهم شده به شهر مرو در آمد ابو مسلم نیز به شهر داخل شده، ب-ه

ص: 372

گرفتن بیعت مشغول گشت، نصر در قصر خویش متحصن گردید و چون کار بر او تنگ شد، شبی با بعضی از فرزندان و متابعان گریخته به سرخس رفت و از آن جا روی به طوس آورد در آن شهر سپاهی بر سر وی جمع گشتند، و از آن جا به جرجان نزد نباتة بن حنظله رفت و از جرجان متوجه ری شده در آن شهر مریض ،گشت پس او را در محفه ای نشانیدند و چون به ساوه رسید در شوّال سنه ثلاثين و مأه كالبد شومش در آن دیار در خاک هلاک و مغاک بوار مدفون گشت.

مختار گوید :به اتفاق علمای تواریخ چون هشت ماه از خروج ابو مسلم گذشت، نامه به نصر فرستاد چنان که مذکور گشت و بعد از آن به یک ماه به جنگ آن متوجه گردید و از زمانی که به محاربه او روی آورد تا هنگامی که نصر در ساوه مرد سه ماه و چند روز بود و به قول اکثر ارباب اخبار در مدت مذکور به غیر از حربی که مالک بن هیثم که وزیر ابو مسلم بود با غلام نصر سیّار ،نمود میان ابو مسلم و نصر جنگی روی نداد و کارزاری اتفاق نیافتاد قصه خوانان وقاحت شعار و افسانه بسیار در تعریف ابو مسلم نابکار تلفیق نمی نمایند و عوام کالانعام را به سخنان ساخته که به اعانت شیطان لعین در هم می آورند و دل می ربایند و قبیلهٔ ابلیس که به مددکاری ابلیس می،سازند آن سرگشتگان بیابان حماقت را پای بند کرده و در قید عصیان می اندازند تا بعد از مدت ها که آن شیفتگان را به طناب تزویر گرفتار داشته باشند، گویند که ابو مسلم در دامغان نصر سیّار را صلب کرد و از دودمان او کرد برآورد با نیمه دروغ که در تعریف مخالفان می گویند اکتفا ناکرده هزار افترا در مدح ابومسلم دغا بر آیه هدی می زنند و چاه اضلال و اغوا در راه خلق خدا می کنند.

تعجب است از اصحاب اقتدار و ارباب اختیار که بر توانائی و نافذ فرمانی خود می نازند و هیچ منع این طبقهٔ مضله که از شیاطین انساند نمی پردازند، همانان که افترا ائمه علیهم السَّلَامُ را مباح می دانند و ستودن مخالفان را به دوستی ایشان و تحریص نمودن

ص: 373

جاهلان را از مستحبات می شمارند و امر به معروف را حرام و نهی از منکر را از جملهٔ اوهام می دانند امید که حضرت حق تعالی همگان را درد دین بخشد و قلم عفو بر جرایم ما و ایشان کشد.

مؤلف - رحمه الله و حشره مع من تولاه - می فرماید: اما چون ابو مسلم بر فرار نصر سیّار اطلاع یافت مسرعان به طلب او فرستاده ایشان هر چند شتافتند او را نیافتند در آن ایام قحطبة بن شبیب که ابو مسلم او را به نزد ابراهیم بن محمد فرستاده بود از راه رسید، ابو مسلم او را سپهسالار گردانید با چند تن از داعیان و لشکر بیکران به طرف طوس فرستاد تا آن شهر را با سایر ولایات مروانیان مسخّر نمایند و لشکرها به اطراف خراسان و خوارزم و ماوراءالنهر ارسال نموده تا تمام آن ولایات را مسخر ساختند و در آن واقعات خلقی بیاندازه کشته و هم در آن روزها به سببی که در کتب مبسوطه مسطور است مروان حمار دانست که ابراهیم بن محمد که او را «ابراهیم امام» می گفتند ابو مسلم را برانگیخته و اهل فتنه و غوغا دم از دوستی و متابعت او می زنند جمعی را به خیمه ای فرستاد که در آن وقت ابراهیم و برادران و خویشانش آن جا بودند تا او را گرفته به حران بردند؛ پس مروان حمار او را در بند کشید، آنگاه برادران و خویشان ابراهیم از خیمه گریخته به کوفه رفتند و در خانه ابوسلمه خلال پنهان شدند.

اما چون قحطبه به طوس رسید، لشکری را که آن جا مجتمع شده بودند منهزم ساخت و آن لشکری بود از شیبانیه و اتباع جدیع که از متابعت ابو مسلم سرباز زده بودند و به سپاه پراکنده نصر که آن جا فراهم آمده بود پیوسته و در جنگ ابومسلم با یکدیگر متفق شده بودند، چون قحطبه از تسخیر طوس فارغ گشت، به جانب جرجان عَلَم عزیمت ،افراشت نباتة بن حنظله با لشکری آراسته از شهر بیرون آمده و فریقین در غرّة ذى الحجة ابواب قتال و جدال بر روی یکدیگر مفتوح ساختند؛ نباتة

ص: 374

در آن جنگ کشته شد و لشکرش منهزم گردید پس قحطبه به ری رفت و از آن دیار روی به قم و اصفهان آورد و احمد زمچی را که از ملازمان او بود به یزد فرستاد احمد به یزد روی آورد و در آن وقت مروان حمار یزد را به ابوالعلای طرقی به مقاطعه داده بود، چون در آن زمان یزد را حصار و دروازه و خندق نبود، ابوالعلا مجال توقف نیافته بگریخت و به دژ«بدر آباد» (1) رفت و احمد زمچی بعد از محاصره، ابوالعلا را بگرفت و او را به یزد آورده بسوخت و قصر او را بکند و قصر دیگر بنا نهاد و مال به جهت بنی عباس از مردم یزد بستد و چون سفّاح بر تخت نشست آن مال را به کوفه برده به وی تسلیم نمود.

اما قطحبه چون به اصفهان رسید محاربه نموده اصفهان را مسخر کرد و از آن جا ،بازگشته به حیله نهاوند را گرفت و به همدان رفت؛ بعضی از لشکر نصر سیار را که در آن جا بودند شکست داد و متوجه کوفه شد.

این خبرها متعاقب به مروان حمار ،رسید پس مروان حمار به استحضار لشکرهای شام و جزیره و سایر قلمرو فرمان داد و یزید بن عمرو بن هیبره از کوفه به جنگ قحطبه روی آورد، و در کنار فرات آن دو لشکر در هم افتادند، جنگ به شب کشید، در آن شب قحطبه در آب غرق شد مردمش از حال او آگاه نبودند، چون لشکر یزید بن عمر و منهزم ،گشتند قطحبه پیدا ،نبود ناگاه اسبش را دیدند زین و لجام تر شده دانستند که قحطبه غرق شده است حسن ابن قحطبه را بر خود امیر ساختند و پس روی به کوفه آوردند.

چون خبر انهزام لشکر عراق به مروان رسید ابراهيم بن محمد بن على ابن عبدالله بن عبّاس را که در بند داشت به قتل رسانید، اما حسن بن قحطبه با

ص: 375

لشکرهای آراسته و عظمت تمام به کوفه آمد و در آن وقت شیعه بنی عباس در کوفه بسیار بودند یکی از ایشان حفص بن سلیمان بود که متابعان بنی عباس او را وزیر «آل محمّد »می گفتند و کنیتش ابوسلمه و لقبش خلال بود، او آن کسی بود که سفاح و برادران و خویشانش در خانه ی او پنهان بودند حسن بن قحطبه ابو سلمه خلال را تعظیم تمام نمود و ابوسلمه احوال بنی عباس را پنهان می داشت و ایشان را از خانه بیرون نمی گذاشت به سبب آن که کتابتی چند به مدینه فرستاده بود و انتظار رسیدن جواب می کشید.

محمد بن حسين البيهقى الكيدري رَحِمَهُ اللَّهُ در «كفاية البرايا» آورده است و در بعضی دیگر از کتب معتبره مسطور است که چون سفّاح و اهل او آمدند به کوفه از روی سر نزد ابو سلمه خلال پنهان داشت ابو سلمه خلال ایشان را؛ و عزم آن نمود که خلافت را به شوری حواله کند میان اولاد امیرالمؤمنین علیه السَّلَامُ و بنی عباس، تا ایشان اختیار نمایند به خلافت هر کس را خواهند باز با خود گفت که می ترسم که اتفاق ننمایند پس عزم آن نمود که بگرداند امر خلافت را به سوی فرزندان امیرالمؤمنین علیه السَّلَامُ، پس سه نامه نوشت به سه کس از اولاد امیرالمؤمنین علیه السَّلَامُ، یکی به حضرت امام جعفر صادق علیه السَّلَامُ و نامه ای دیگر به یکی از فرزندان امام زین العابدین علیه السَّلَامُ که ملقب بود به «اشرف» و مکتوب ثالث به عبدالله بن حسن مثنیٰ.

راقم حروف :گوید که ابوسلمه خلال عارف به مرتبه امام جعفر صادق علیه السَّلَامُ نبود، که اگر می بود، نامه به دیگری نمی فرستاد.

القصّه آن سه مکتوب را به مردی که از موالی ایشان و از ساکنان کوفه بود داده فرستاد، پس قاصد به مدینه آمده شبی بود که با حضرت امام جعفر صادق علیه السَّلَامُ ملاقات نمود و گفت من قاصد ابو سلمه خلالم و کتابتی به شما آورده ام، آن حضرت فرمود که مرا و ابوسلمۀ خلال را به هم چه نسبت؟ او شیعه و پیرو است غیر ما را،

ص: 376

قاصد گفت نامه را بخوانید؛ و هر چه رأی شما مقتضی آن باشد در جواب بنویسید.

عبارت صاحب كتاب «كفاية البرایا» است که :

قال الصادق علیه السَّلَامُ لخادمه: «قرّب منى السراج فقربه منه فوضع علیه السَّلَامُ عليه كتاب أبي سلمة فأحرقه، فقال: ألا تجيبه؟ قال علیه السَّلَامُ : قد رأيت الجواب.»

یعنی:«پس گفت حضرت امام جعفر صادق علیه السَّلَامُ به خادم خود که چراغ را به من نزدیک گردان خادم چراغ را به نزد آن حضرت برد پس آن جناب گذاشت کتابت ابوسلمه خلال را بر چراغ و بسوخت آن مکتوب را بعد از آن قاصد :گفت آیا جو جواب نمی دهی او را؟ آن حضرت فرمود که به تحقیق که دیدی جواب را.»

پس قاصد از مجلس امام علیه السَّلَامُ بیرون آمده به نزد عبدالله بن حسن مثنی رفت، عبدالله بن حسن قبول کرد کتابت او را و سوار شده نزد امام جعفر صادق علیه السَّلَام رفت ملخص مقال ،آن که به آن حضرت گفت :که مکتوب ابوسلمه خلال به من رسید، و ابوسلمه مرا دعوت نموده به امر خلافت و مرا احق مردمان دیده به این کار؛ و به تحقیق که شیعه ی ما از خراسان آمدند به پیش او حضرت امام علیه السَّلَامُ به او گفت: کی شیعه ی تو شدند؟ آیا تو فرستادی ابو مسلم را به خراسان و امر کردی او را به پوشیدن لباس سیاه؟ آیا تو می شناسی یکی از ایشان را به نام و نسبش؟ عبدالله گفت: نه امام علیه السَّلَامُ فرمود: پس چگونه ایشان شیعه تو شدند و حال آن که تو ایشان را نمی شناسی و ایشان تو را نمی شناسند؟ مجملاً حضرت فرمود که

«قد جائنى مثل ما جائک فانصرف غير راض بما قاله» یعنی: «آمد به من مثل آن نامه ای که آمد به تو پس برگرد و راضی مباش به آن چه گفته است ابوسلمه خلال »

اما اشرف بن على بن الحسین رد کرد کتابت را و گفت من نمی شناسم آن کسی را که این مکتوب فرستاده است پس جواب داد قاصد را این حکایت را مسعودی رَحِمَهُ اللَّهُ نیز در «مروج الذهب» ایراد نموده، اما ذکر اشرف

ص: 377

بن على بن الحسين نفرموده.

،بالجمله هنوز قاصد به کوفه بازنگشته بود که متابعان بنی عباس یعنی حسن بن قحطبه و لشکرش دانستند که ابراهیم بن محمد کشته شده و وصیت کرده که بعد از او برادرش عبدالله بن الحارثية، یعنی: سفاح خلیفه باشد، و معلوم کردند که سفاح در کجاست او را بیرون آورده با او بیعت کردند و ابوسلمه خلال نیز بیعت کرد، پس نامه ای به ابو مسلم فرستاده او را بر صورت حال آگاهی دادند، ابو مسلم در آن وقت اظهار مذهب باطل خود نموده اهل خراسان را به بیعت سفاح در آورد، و هر کس که از قبول بیعت امتناع نمود به قتل رسانید و در آن ایام از شیعه امامیه به سبب آن که به بیعت کردن با آل عباس راضی نمی شدند بسیار کشت؛ و می گفت هر کس آل عباس را امیرالمؤمنین نداند و قائل به امامت و خلافت ایشان نباشد یا از ایشان برگردد، خون خود را مباح و حلال گردانیده باشد؛ او را به قتل باید رسانید، بنابراین آن بدبخت خون ائمه معصومین علیهم السَّلَامُ را حلال می دانسته؛ چه ظاهر است که آن حضرات عالی درجات آل عباس را امام و امیرالمؤمنین نمی دانستند.

مؤلّف اصل کتاب محمّد بن الحسين بن الحسن البيهقى الکیدری که به تقریب در اول باب اوّل از ابواب این مختصر در محل ذکر ولادت امیرالمؤمنین حیدر علیه السَّلَامُ و در ذکر مخالفت معاویه لعین با آن ،سرور اشارتی به علوّ رتبت و سموّ منزلتش شده، در «كفاية البرايا» في معرفة الانبياء و الاوصياء و وقايع أزمنتهم» که کتابی است گرامی و مجلّدی است نامی و الحال به خط ،مصنف آن کتاب نزد این کمینه موجود است آورده آن چه خلاصه ی ترجمه اش این است که:

وقتی ابو مسلم مروزی بر خر لاغری سوار به نیشابور رسید و در کاروانسرایی نزول کرد، یکی از اوباش دُمِ آن شمدار را برید ابو مسلم بر آن خر بیدم سوار شده به نزد ابراهیم بن محمد که او را «ابراهیم امام» می گفتند رفت، پس چون قوت گرفت و

ص: 378

اتباع او بر ولایت خراسان و خوارزم و ماوراءالنهر مسلط شدند، به نیشابور رفته، امر به قتل اهل آن محله کرد و ابنیه و بیوتات ایشان را ویران ساخته و آن محله بود مخصوص شیعه امامیه آورده اند که در آن روز بیشتر از دو هزار تن از ذکور و اناث و

جوان و پیر و صغیر و کبیر شیعه کشته شدند سنباد مجوسی که یکی از مقربان او بود از تقصیر آن جماعت استعلام نمود ابو مسلم :گفت وقتی به این شهر رسیدم بعضی در این محله دم دراز گوشی را که بر آن سواری می کردم بریدند و بر من خندیدند، لا جرم به سزای خود رسیدند سنبادِ گبر :گفت آن کسی که به آن فعل زشت ارتکاب نمود؛ در میان این جماعت بود؟ گفت: او را نمی شناسم :گفت: عجب می دارم از امیر که به گناهی که معلوم نیست فاعل آن کیست به قتل چندین نفس اشارت فرمود. ابو مسلم :گفت اگر فاعل آن جرم معلوم نبود به همه حال گناه این مجرمان مشخص بود سنباد :گفت استدعا آن که امیر اعلام فرماید که این گروه را چه گناه بود؟ :گفت کدام گناه از این بزرگتر تواند بود که به امامت آل عباس قائل نبودند و اولاد علی بن ابی طالب را امام دانسته پیروی بنی فاطمه می نمودند؟

به روایت علی بن الحسین مسعودی رَحِمَهُ اللَّهُ شب جمعه چهاردهم ربیع الاول سال صد و سی و دویم بود از هجرت که لشکر خراسان و مردم کوفه با سفاح بیعت کردند، پس از خروج ابو مسلم تا پادشاه شدن سفاح دو سال و پنج ماه و هیجده روز بوده باشد.

اما بعد از عقد بیعت، سفّاح به مسجد رفت و بر منبر برآمده، ایستاده خطبه خواند به خلاف بنی امیه، و چون ضعفی داشت داود بن علی که عم او بود بر منبر برآمد و یک پایه پست تر از او ایستاده خطبه تمام کرد و گفت ای اهل کوفه! هیچ خلیفه ای بعد از پیغمبر صَلَّى اللهُ عَلَيْهِ و آله و سلم و پای بر این منبر ننهاده مگر علی بن ابی طالب، و این امام که بر این منبر است چون مذهب آل عباس در آن وقت این بود که بعد از پیغمبر صَلَّى اللهُ عَلَيْهِ و آله و سلم

ص: 379

امير المؤمنین علی علیه السَّلَامُ و بعد از او محمد بن الحنفیه و بعد از او پسر او ابوهاشم و بعد از او علی بن عبدالله بن العباس و بعد از او محمد بن علی و بعد از او ابراهیم بن محمد و بعد از او برادر او سفّاح امام است چنان که سابقاً مذکور گشت و آن چنان که انکار امامت امام حسن علیه السَّلَامُ که مکرر بر آن منبر برآمده بود می نمودند، منکر امامت امام حسین و امام زین العابدین و امام محمد باقر و امام جعفر صادق علیه السَّلَامُ نیز بودند.

پس سفاح و داود بن علی از منبر به زیر آمده به دار لاماره رفتند؛ و ابو جعفر دوانیقی که برادر سفاح بود تا نماز عصر به اخذ بیعت اشتغال نمود، روز دیگر سفاح با حسن قحطبه و برادرش حمید بن قحطبه و ابوسلمه خلال ب-ه لشکرگاه رفت و امارت کوفه را به عمّ خود داود بن علی داد و عم دیگرش عبدالله بن علی را امیر لشکر ،ساخته، مقرر کرد که عبدالله مذکور با جمعی از اخوانش و با ابوعون مرغزی به جنگ مروان حمار روی آورند ایشان متوجه حران شدند و مروان حمار از حران بیرون آمده در موضع «زاب» تلاقی فئتین دست داد پس لشکر مروان منهزم گشتند؛ مروان چون حال بر آن منوال دید، راه گریز در پیش گرفته می رفت و لشکر عبدالله بن علی او را تعاقب می نمودند؛ تا عاقبت در ذیقعده همان سال :یعنی سال صد و سی و دویم از هجرت در دست یکی از ملازمان صالح بن علی بن عبدالله بن عباس کشته شده، عبدالله بن علی سر مروان را نزد سفاح فرستاد، آنگاه فرمود که دست به قتل بنی امیه ،گشوده هر کس را از ایشان که یافتند به قتل رسانیدند و گور معاویه و سایر ملوک بنى امیه را شکافتند الأقبر عمر بن عبدالعزيز و معاوية بن يزید و استخوان های ایشان را بیرون آورده سوختند و در گور معاوية بن ابی سفیان و پسرش یزید به جز خاک سیاه و خاکستر چیزی نیافتند.

چون پادشاهی بر سفاح قرار گرفت به مکافات آن سعی که ابو مسلم در تقویت دولت ایشان کرده بود حکومت خراسان و خوارزم و ماوراءالنهر را به او واگذاشت

ص: 380

پس خبر به ابو مسلم دادند که ابو سلمه خلال نامه ای به امام جعفر صادق علیه السَّلَامُ فرستاده بود که آن حضرت به کوفه رود تا مردم کوفه و لشکر خراسان را به بیعت آن حضر در آورد.

به روایت مسعودی رَحِمَهُ اللَّهُ و چنان که محمد بن الحسین - قدس الله سره - در کتابش از شیخ ابو جعفر و شیخ مفید - نور الله مرقدهما نقل کرده، ابو مسلم نامه ای به سفاح فرستاده به این عبارت که «لقد احل الله لک یا امیرالمؤمنین دمه لأنه قد نكث و غيّر و بدل» یعنی:«ای امیرالمؤمنین خدای تعالی خون ابوسلمه خلال را بر تو حلال ساخته ،است زیرا که او نقض عهد کرد و تغییر و تبدیل پیمان نمود. این نقض عهد که می،گفت اشارت بود به کتابت فرستادن ابوسلمه خلال به حضرت امام جعفر صادق علیه السَّلَامُ، آن شقی (یعنی ابو مسلم مروزی) به این که سفاح را به کشتن ابو سلمه خلال ترغیب ،نمود اکتفا ننموده نامه ای به ابو جعفر دوانیقی که برادر سفاح بود و داود بن علی که عم او بود فرستاد و از ایشان درخواست که سفّاح را بر آن دارند که ابوسلمه خلال را به قتل رساند چون نامه به سفاح رسید، در تعریف ابوسلمه ی خلال مبالغه بسیار نموده به قتلش راضی نشد.

محمد بن الحسین در کتاب «کفایة البرایا» می گوید شعری که سفاح گفته است بعد از کشته شدن ابو سلمه خلال دال است بر آن که به قتل او راضی بوده پس احتمال دارد که اظهار رضا نکرده باشد از خوف توبیخ مردمان و به تحقیق که مشهور شود بسیاری احسان ابو سلمۀ خلال نسبت به بنی عباس ابو جعفر دوانیقی و داود بن علی در باب قتل ابوسلمه خلال با سفاح سخن گفته در کشتن او مبالغه نمودند، سفاح از قتل او امتناع نموده :گفت من فراموش نمی کنم نیکویی هایی را که ابوسلمه خلال با ما کرده، و بلاهایی را که در راه ما کشیده، به فریبی که از شیطان خورده.

مسعودی رَحِمَهُ اللَّهُ در مروج الذهب آورده که سفّاح در جواب ابو جعفر و داود

ص: 381

بن علی گفت: «ما كنت لأفسد كثير إحسانه و عظيم بلائه و صالح أيامه بزلّة كانت منه و هى خطرة من خطرات الشيطان و غفلة من غفلات الإنسان. »

پس چون خبر به ابو مسلم رسید که ،سفّاح ابوسلمه خلال را نکشت یکی از سرهنگان خود را با جمعی فرستاد تا ابوسلمه خلال را در شبی که تنها از مجلس سفّاح بیرون آمده بود کشتند؛ و چون خبر قتل او به سفاح رسید، گفت:

الى النّار فليذهب و من كان مثله *** على اى شيئ فاتنا منه نأسف

یعنی:«به دوزخ می رود ابو سلمۀ خلال و هر کس که مانند اوست؛ چه چیز فوت شده از ما که ما بر آن متأسف باشیم؟ »

مرادش این که ما را از کشته شدن ابوسلمه خلال تأسف نیست و [او] به دوزخ می رود [به سبب آن که میل به امام جعفر علیه السَّلَامُ کرده بود و ] هر کس که مانند ابو سلمه ی خلال میل به امام جعفر علیه السَّلَامُ می کند، او نیز به دوزخ می رود.

پس نظر کن ای عزیز در حال ابو مسلم ،مروزی که صاحب این طور شعری را امام و خلیفه می دانست و او را امیرالمؤمنین می گفت و ملاحظه نمای که عنادش با اهل بیت پیغمبر صَلَّى اللهُ عَلَيْهِ و آله و سلم است تا به چه مرتبه بود که به سبب کتابتی که ابوسلمه خلال به حضرت امام جعفر صادق علیه السَّلَامُ فرستاده بود این همه سعی در قتل او نمود.

بعد از این واقعه سفّاح ابو جعفر دوانیقی را به خراسان فرستاد که از برای او به تجدید از داعیان و معارف آن حدود بیعت بگیرد، ابو جعفر چون به مرو نزدیک شد ابو مسلم او را استقبال ،نمود و چون به او رسید پیاده شده رکابش را بوسه داد ابوجعفر دوانیقی او را نوازش نموده به اتفاق به شهر در آمدند ابو مسلم با سایر داعیان به دست ابو جعفر دوانیقی با سفاح بیعت تازه کردند؛ و در آن ایام که ابو جعفر در شهر مرو ،بود ابو مسلم در حضور او سلیمان بن کثیر را که یکی از داعیان و نقبای بنی عباس بود به قتل رسانید سبب قتل سلیمان بن کثیر آن که در آن وقت رغبت از

ص: 382

بنی عباس گردانیده میل به اولاد امیرالمؤمنین علیه السَّلَامُ کرده بود.

محمد بن الحسين قَدَّسَ سِرَّهُمْ در «كفاية البرایا» به اسناد از شیخ مفید روایت می کند که:

شيخ رَحِمَهُ اللَّهُ فرمود: «قد قتل أبو مسلم المروزى سليمان بن كثير الخزاعي لرغبته عن بنى العباس و قال رَحِمَهُ اللَّهُ : فلما ورد عبيد الله بن الحسين الأصغر بن على بن الحسين بن على بن أبي طالب علیه السَّلَامُ على أبي مسلم المروزی بخراسان، فعظمه أهل خراسان و أجروا له ارزاقاً كثيراً (1) فساء أبا مسلم ذلك و أراد قتله و قال سليمان بن كثير الخزاعي لعبيدالله سرّاً : إنا غلطنا فى أمركم و وضعنا البيعة في غير موضعها، فهلم نبايعكم و ندعوا إلى نصرتكم فظن عبيدالله بن الحسين أن ذلك دسيساً من أبى مسلم فأخبر ب-ه أب-ا مسلم فجفاه و ثقل عليه مكانه و قال يا عبيد الله إن نيشابور لا تحملك! فأخ-رج-ه م-ن ،خراسان و قتل سليمان بن كثير فى محضر المنصور.»

یعنی: «به تحقیق که کشت ابو مسلم مروزی سلیمان بن کثیر خزاعی را به سبب رغبت گردانیدن او از بنی عباس و باز شیخ مفید گفت که پس در آن هنگام که وارد شد عبیدالله بن الحسين الاصغر بن علی بن الحسین بن علی بن ابی طالب علیه السَّلَامُ به ابو مسلم مروزی در خراسان، تعظیم نمودند عبیدالله را اهل خراسان و جاری گردانیدند از برای او ارزاق کثیره؛ پس بد آمد این امر ابو مسلم را و خواست که شاهزاده عبیدالله را بکشد، و سلیمان بن کثیر خزاعی به پنهانی با شاهزاده عبیدالله گفت که: ما غلط کردیم در امر شما و وضع نمودیم بیعت را در غیر ،موضعش پس بیایید با شما بیعت کنیم و بخوانیم مردم را به بیعت شما؛ پس گمان برد شاهزاده عبیدالله که این مکری است از جانب ابو مسلم پس از برای دفع حجّت ابو مسلم را خبر داد به آن چه سلیمان بن کثیر گفته بود، پس جفا کرد بر او ابو مسلم و سنگین کرد بر او مکان او را با او گفت که ای

ص: 383

عبیدالله خراسان تو را برنمی تابد؛ (یعنی جای تو در خراسان نیست،) آن گاه اخراج کرد او را از خراسان، و به سبب همین سخن که سلیمان بن کثیر با عبیدالله گفته بود، کشت سلیمان بن کثیر را در حضور ابوجعفر دوانیقی »

ابو جعفر از این جهت که ابو مسلم سلیمان بن کثیر را در حضور او به شمشیر زد بسیار آزرده شد؛ همانا سبب قتل سلیمان را نمی دانست پس از خراسان مراجعت نمود، آورده اند که در آن وقت ابو مسلم انکار امامت حضرت امیر المؤمنين علیه السَّلَامُ نموده می گفت امامت به میراث است، پس بعد از پیغمبر امامت حق عباس بود؛ زیرا که تا عم باشد میراث به پسر عم نمی رسد؛ و مردم را الزام می نمود که بعد از پیغمبر صَلَّى اللهُ عَلَيْهِ و آله و سلم به امامت عبّاس قائل شوند و بسیاری از خلق به امامت عباس قائل شدند و بعضی از این طایفه می گفتند هر کس بعد از پیغمبر، علی بن ابی طالب علیه السَّلَامُ را امام ،داند کافر است.

مختار:گوید بر فرض این که امامت به میراث ،باشد هم از آنِ امیرالمؤمنین علیه السَّلَامُ ،است از آن جهت که اجماع اهل سنت است که عم پدر با وجود پسر عم پدری و مادری میراث نبرد و عباس عم پدری پیغمبرصَلَّى اللهُ عَلَيْهِ و آله و سلم بود و امیرالمؤمنین علیه السَّلَامُ پسر عم پدری و مادری پس بر اصحاب محبّت و ولاء این معنی در کمال ظهور و جلاست که ابو مسلم مروزی فاسد عقیده بوده و خلق را گمراه می کرده و مردم را در چاه ضلالت می افکند [ه]

صاحب کتاب «الملاحم» آورده است که: عبدالله [بن يحيى بن زيد] بن على بن الحسين بن علي بن ابي طالب علیه السَّلَامُ که او را «طالب الحقِّ» می گفتند در زمان سفّاح در یمن ظهور کرد؛ سفّاح از زوال ملک ترسیده نامه ای به ابو مسلم فرستاد که ای صاحب الدولة شرّ این علوی را از ما کفایت کن ابو مسلم لشکر به یمن کشیده شیعه عبّاسيّه لشکر عبدالله را منهزم ساختند و عبدالله را گرفته نزد ابو مسلم بردند، پس

ص: 384

ابو مسلم از برای خشنودی سفّاح به دست خود سر آن شاهزاده را از تن جدا کرده، نزد سفاح فرستاد.

و آن چه حمدالله مستوفی که از جمله مورّخین مخالفین است در «تاریخ گزیده» آورده است که:«طالب الحق عبدالله بن يحيى بن زيد بن [زين العابدين] على بن الحسین بن علی بن ابی طالب خروج ،کرد ،سفّاح ابو مسلم را به جنگ او فرستاد تا او را قهر کرد منطبق است بر این مدعا.باید دانست که این شاهزاده عبدالله با بقیه قوم عبدالله بن يحيى [الكندري ] الخارجی الاباضی که در زمان مروان حمار خروج کرده در دست ابن عطیه کشته شد، جنگ ها کرده بسیاری از آن طایفه را به قتل رسانیده بود و عبدالله بن يحيى] الكندرى را خوارج «طالب الحق» و «امیرالمؤمنین» می گفتند و با شاهزاده عبدالله بن یحیی العلوى محاربه می نمودند که سزاوار نیست که تو را طالب الحق گویند؛ باید که تغییر لقب ،نمایی و نیز با او بد بودند به واسطه آن که ایشان را از سب شاه ولایت منع می فرمود؛ و شاهزاده با ایشان به واسطهٔ همین مقاتله می نمود که ترک آن ناشایست کنند؛ آن بدبختان نابکار و آن کافر کیشان عداوت شعار خود را به کشتن می دادند [و] ترک سب شاه دلدل سوار نمی کردند.

اما چون ابومسلم مروزی به خراسان معاودت نمود سفاح برادر خود ابوجعفر دوانیقی را ولی عهد گردانیده مرتبه دیگر او را به خراسان فرستاد تا از اهل آن ولایت به جهت خود بیعت بگیرد، چون ابو مسلم این خبر ،شنید سخت رنجید که سفاح بی مشورت او ابو جعفر را ولی عهد گردانیده بود و خواست که از بیعت ابو جعفر امتناع نموده خلق را به بیعت خود تکلیف نماید پس داعیه امامت و خلافت در خاطرش رسوخ یافت و در این مرتبه به ابو جعفر چندان التفاتی نکرد؛ بلکه با او از در بی حرمتی در آمده، ابوجعفر کین ابو مسلم در دل گرفته بازگشت، و نزد سفاح ب-ه

ص: 385

ص: 386

ص: 387

خلافت را به موسی بن عیسی (1) که پسر عم ابو جعفر بود بدهد و با او بیعت کند، او قبول نکرد و گفت اگر سفّاح مرا ولی عهد ساخته بود با وجود ابوجعفر به خلافت راضی نمی شدم، اکنون که در حق او وصیت کرده چگونه قبول کنم؟ و موسی بن عيسى مذکور از مردم به جهت ابو جعفر بیعت گرفت گفته اند که تکلیف نمودن ابومسلم موسیٰ بن عیسی را به خلافت به سبب آن بود که نمی خواست که خلافت بر ابو جعفر قرار گیرد چه می دانست که از او انتزاع نمودن مشکل روی خواهد داد، و اندیشید که اگر مردم را به بیعت خود تکلیف نماید شاید که با قلت اعوان و انصار، آن امر را متمشی نتواند ساخت و کار بر او به زیان آید؛ چه بیشتر هواداران او از اهل خراسان ،بودند و از آن گروه هزار تن بیش همراه نداشت، دیگر آن که می خواست در میان بنی عباس فتنه ای حادث سازد تا در اثنای اثارت فتنه شاید که به مقصود خود :یعنی خلافت فائز گردد.

اما چون ابوجعفر به انبار رسید، و این خبر شنید که ابومسلم می خواست که خلافت را به موسی بن عیسی دهد، در تاب رفت؛ و این نیز یکی از اسباب کینه او گردید.

آورده اند که چون خبر فوت سفاح و خلافت ابو جعفر در شام به عبدالله بن علی بن عبدالله بن عباس رسید اکابر آن دیار را حاضر ساخته با ایشان گفت که در آن زمان که سفاح لشکر به جنگ مروان می فرستاد گفت هر کس امارت لشکر اختیار کرده، برود و مروان را مندفع سازد، ولی عهد من باشد من آن کار اختیار کردم؛ الح--ال ب-ه موجب شرط سفّاح خلافت به من تعلق دارد و جمعی بر طبق مدعای او شهادت ،دادند اهل شام و جمعی از اهل خراسان که در آن جا بودند با او بیعت کردند، ابو جعفر

ص: 388

بر این حال اطلاع یافته ابو مسلم را به جنگ او فرستاد؛ و ابومسلم در جنگ او عاجز شد عاقبت لشکر او را به مکر و خدعه منهزم ،ساخت در آن جنگ اموال بسیار با شمشیر عبّاس بن عبدالمطلب به دست ابو مسلم افتاد ابو جعفر کس به طلب شمشیر و اموال فرستاد ابو مسلم در خشم رفته :گفت من چندین هزار کس را از برای پسر سلامه ،کشتم از من اموال می طلبد؟ فرستاده مراجعت نموده آن چه شنیده بود، باز ،گفت این نیز یکی از ذخایر خاطر ابو جعفر گردید.

و در همان ایام مکتوبی از حسن بن قحطبه به ابوایوب که وزیر ابو جعفر بود رسید؛ مضمون آن که ابو مسلم را در مقام تمرد و سرکشی می یابم، از آن جهت که چون نامه امیرالمؤمنین به او رسید آن را در پیش مالک بن هیثم انداخت، و هر دو بر آن نامه خندیدند، ابوایوب با قاصد گفت :که ما را پیش از این معلوم شده

آورده اند: که در آن وقت جمع کثیری به امامت ابو مسلم قائل شده بودند، و ایشان را «جرمانیه» و «خرميّه» و «ابومسلمیه» می گویند و باز ایشان چندین گروه شدند.

و هم در آن ایام حسن بن قحطبه و حمید بن قطحبه دانستند که ابو مسلم [در سر] دعوای امامت و خلافت می کند و مردم را به بیعت خود دعوت می نماید، پس حسن بن قحطبه نامه ای به ابو جعفر دوانیقی فرستاد که آن دیو که در دماغ عمت عبدالله بن علی جا کرده بود اکنون در دماغ ابو مسلم مأوا ساخته یعنی: او نیز دعوای امامت و خلافت می کند ،ابو جعفر از رسیدن این خبر بسیار تنگ دل شد؛ و حمید بن قحطبه نیز به همین مضمون نامه ای فرستاد

در «كفاية البرایا» آورده و در بعضی دیگر از کتب معتبره مسطور است که در آن وقت ابو مسلم در سر دعوای حلول می نمود و می گفت خدا در آدم صفی حلول کرده بود، و بعد از او در همۀ پیغمبران حلول می نمود تا در محمد صَلَّى اللهُ عَلَيْهِ و آله و سلم حلول کرد

ص: 389

ص: 390

ص: 391

چون آن حضرت بر مضمون نامه و ما فی الضمير ابو مسلم مطلع بود، نامه از او نگرفت؛ و به او از روی خشم گفت که بیرون رو از این مجلس.

و مؤید این روایت است آن چه ثقة الاسلام محمّد بن يعقوب کلینی در «روضهٔ کافی» روایت کرده به اسناد از فضل کاتب که او گفت:

«كنت عند ابی عبدالله علیه السَّلَامُ فأتاه كتاب أبى مسلم، فقال علیه السَّلَامُ : ليس لكتابک جواب، اخرج عنا، فجعلنا نسار بعضنا بعضاً، فقال: أى شيئ تسارون؟ يا فضل! إن الله عزّ ذكره - لا يعجل لعجلة العباد و لإزالة جبل عن موضعه أيسر من زوال ملك لم ينقض أجله.»

یعنی: «نزد ابی عبدالله جعفر بن محمد الصادق علیه السَّلَامُ بودم که رسید به آن حضرت نامه ابو مسلم پس آن حضرت با قاصد گفت که کتابت تو را جواب نیست، بیرون رو از مجلس ما فضل می گوید که بعضی از ما با بعضی سرگوشی می نمودیم و به پنهانی سخن می گفتیم، پس گفت آن حضرت که چه چیز در سر با هم می گویید؟ ای فضل به درستی که خدای تعالی شتاب نمی نماید به واسطهٔ شتاب کردن بندگان و هر آینه زایل گردانیدن کوه از جایش آسان تر است از زوال ملکی که منقضی نشده باشد زمان آن ملک »

مختار گوید: که مؤلف رَحِمَهُ اللَّهُ بعد از این عبارت از محمد شهرستانی که از جملهٔ علمای مخالفین است نقل می کند که حاصل معنی آن عبارت این است که ابو مسلم اول نامه به امام جعفر علیه السَّلَامُ فرستاد و آن حضرت را تکلیف به خلافت نمود، پس حضرت امام علیه السَّلَامُ در جواب نامۀ او نوشت که: «ما انت من الرّجال و لا الزمان زمانی.»

یعنی (تو شیعۀ ما نیستی و این زمان زمان ما نیست. )

بعد از او ابو مسلم خلافت را به آل عباس ،داد مدّعای مشارالیه از نقل عبارت این است که ظاهر سازد که آن چه شهرستانی گفت که ابو مسلم اوّل نامه ای به امام

ص: 392

جعفر علیه السَّلَامُ فرستاد» غلط است و افتراء بلکه بعد از آن که خلافت را به آل عباس داده بود و خلافت بر ایشان قرار گرفته بود نامه به آن حضرت فرستادن هم از روی مکر بود، چنان که مذکور ساخت این است که [مؤلّف رَحِمَهُ اللَّهُ ] می فرماید که عبارتی که محمد شهرستانی که از جمله مشاهیر علمای مخالفین ،است در کتاب «ملل و نحل» آورده است که: «و كان أبو مسلم صاحب الدولة على مذهب الكيسانية في الأول، و اقتبس من دعاتهم العلوم التى اختصّوا بها و أحسّ منهم أنّ هذه العلوم مستودعة فيهم، فكان يطلب المستقرّ فيه، فنفذ إلى الصادق جعفر بن محمد: إني قد أظهرت الكلمة و دعوت الناس من موالاة بنى اميّة إلى موالاة أهل البيت فان رغبت فيه، فلا مزید علیک، فکتب إليه الصادق ما أنت من رجالى و لا الزمان ،زماني، فحاد أبو مسلم إلى أبي العباس [عبدالله] بن محمد [السفاح] و قلده [أمر] الخلافة»، بیشترین کذب است و افترا؛ زیرا که ثقاة روات آورده اند که پیش از ظهور ملک بنی عباس ابو سلمه خلال بود که نامه ای به امام جعفر علیه السَّلَامُ فرستاد و ابو مسلم آخر او را به همین سبب به قتل رسانید، دیگر آن که ثقات و عدول روایت کرده اند و به تواتر رسیده که چون لشکر خراسان به کوفه رسیدند، حسن بن قحطبه و حمید بن قحطبه سفّاح را بر تخت نشانیدند [و] نامه به ابو مسلم،فرستاده او را بر صورت حال مطلع گردانیدند ابومسلم در آن وقت اظهار مذهب باطل خود نموده از برای سفاح از اهل خراسان بیعت گرفت.

با آن که عبارت شهرستانی هم مشتمل است بر ذمّ ابو مسلم چه بر فرض صحت قول او امام علیه السَّلَامُ در جواب نامۀ او نوشته بود که تو از رجال، یعنی: از شیعه ما نیستی؛ و کلام معجز نظام حضرت امام علیه السَّلَامُ كه «و لازالة جبل عن موضعه ايسر من زوال ملك لم ينقض أجله »چنان که ثقة الاسلام روایت کرده دلیلی است روشن و برهانی مبین بر آن که نامه فرستادن ابو مسلم بعد از استقرار ملک بنی عباس بوده.

اما ابو اسحاق چون به رومیه مداین رسید ابو جعفر او را نویدها داده با او گفت

ص: 393

ص: 394

ص: 395

گوشه ی همان حجره انداختند در آن هنگام موسیٰ بن عیسی (1) که پسر عم ابو جعفر بود از در در آمده پرسید که ابو مسلم کجاست؟ ابو جعفر :گفت «ها هو ملفوف في ذلك البساط» یعنی «اینک پیچیده شده است در این گلیم »موسی بن عیسی :گفت ابو مسلم را کشتی؟ اکنون چارۀ هزار سرهنگ او که بر در این قصر ایستاده اند و به الوهيتش اعتراف دارند چون می کنی؟ ابو جعفر، حاجب را بیرون فرستاد که با مردمِ ابو مسلم گفت که خلیفه می گوید ابو مسلم بنده ای بود از حد خود تجاوز نموده جزای اعمال و [پاداش افعال ] خود یافت اکنون شما دل خوش دارید که اگر قبل از این ملازم ابو مسلم بودید من بعد ملازم ما خواهید بود؛ در آن اثنا سر ابو مسلم را با بدره های زر از بام قصر به زیر انداختند.

آن ها آن ها که به الوهیت ابو مسلم قائل بودند چون زر را دیدند، هر یک از آن قدری ربوده سر خود گرفتند! ابو جعفر حکم کرد که ابو مسلم را با آن گلیم که بر سر آن کشته شده بود در شط انداختند.

راقم راقم حروف گوید: عجب حالی است که ابو مسلم مروزی در رومیه ی مداین کشته شده و تن ناپاک و جنّه خبیثه او را در آب انداختند یکی از جهال در حوالی نیشابور علامت قبری را که به حدّ اندراس رسیده بود تعمیر نموده و آن را قبر ابو مسلم نام کرده؛ و عجب تر آن که با وجود آن که شاه جنّت مکان فردوس آشیان یعنی شاه اسماعیل - انار الله برهانه فرموده بود که آن صورت قبر را ویران کرده بودند، بعد از رحلت آن حضرت به صدر جنت دیگری از جهال به تعمیر آن موضع پرداخته، و آن محل را مطاف عوام کالانعام ساخته و هیچ تأمل ننموده که اگر ابو مسلم مخالف اهل البیت علیهم السَّلَامُ نمی،بود شاه علیین آرامگاه به تخر شاه علیین آرامگاه به تخریب قبری که به او نسبت می دادند

ص: 396

کی اشارت می فرمود؟ چون این خبر معروض رأی انور اقدس شاهی ظلّ اللهی یعنی: شاه طهماسب گردید، فرمود که بار دیگر آن مکان را ویران و با خاک یکسان ساختند.

بدان ای مؤمن پاکیزه اعتقاد و ای دوستدار عترت خیر العباد علیهم السَّلَامُ كه: ملاحده و نواصب ابو مسلم را به غایت دوست می دارند و تخم محبّتش را در فضای سینه می کارند؛ ملاحده به سبب آن که [شنیده اند که] او دعوای حلول کرده و نواصب به واسطهٔ آن که او اول آل عباس را تقویت نموده و خلافت را به ایشان داده و نواصب بنی عباس را خلفای به استحقاق می دانند و در دوستی ایشان غلوّی تمام می نمایند، و افتراء بسیار در تعریف ایشان بر پیغمبر می زنند از جمله صاحب كتاب «الانباء في تاریخ الخلفاء» در کتابش آورده است :

ذكر من بويع [له] بالخلافة في أيامهم أى أيام بني أمية

ابو عبدالله الحسين بن على بن ابى طالب بايعه (1) أهل الكوفة سنة تسع و خسمين، و من جملة من بويع [له] بالخلافة في زمان بني أمية، أبوبكر عبدالله بن الزبير بن العوام، و من جملة من بويع [له] بالخلافة فى أيامهم محمّد بن الحنفية و الضحاک بن قيس بن خالد و عمرو بن سعيد بن أبي العاص بن أمية، و منهم عبدالرحمن بن محمد الأشعث الكندى، و يزيد بن مهلب بن أبي صفرة الأزدي و عبدالعزيز بن عبدالله بن جعفر بن أبي طالب و لم يتمّ لواحد (2) من هؤلاء أمرها إلى [أن] انتقل الحق إلى أهله و رجع إلى و أفضت الخلافة إلى من وعد الله و رسوله بها لورثته، فإنّه قد روى في «الصحاح» عن النبي صَلَّى اللهُ عَلَيْهِ و آله و سلم أنه حين استسقى ليلة الجنّ، أتاه العباس بماء فشربه، ثمّ قال فيه العباس يمدحه بأبيات طويلة منها:

من قبلها طبت في الظلال و في *** مستودع حيث يخصف الورق

ص: 397

ص: 398

ص: 399

لولدى من ولدك! فقال: يا رسول الله! فأجب نفسي؟ فقال: جربي (1) القلم بما فيه!»

یعنی: «جبرئیل علیه السَّلَامُ فرود آمد به پیغمبر صَلَّى اللهُ عَلَيْهِ و آله و سلم در قبای سیاه و کمربندی که در آن خنجری بود پس پیغمبر صَلَّى اللهُ عَلَيْهِ و آله و سلم فرمود که ای جبرئیل این چه پوشش است؟ گفت: پوشش فرزندان عمّت عبّاس یا محمد وای بر فرزندان تو از فرزندان عمّت عباس! پس بیرون آمد پیغمبر صَلَّى اللهُ عَلَيْهِ و آله و سلم و با عباس گفت :که ای عم، وای بر فرزندان من از فرزندان تو! عباس گفت: یا رسول الله! آیا من قطع کنم نفس خود را؟ پیغمبر فرمود :که جاری شده قلم تقدیر به آن »

گوئیا جبرئیل علیه السَّلَامُ به آن زی و پوشش از آن جهت به حضرت رسالت پناه صَلَّى اللهُ عَلَيْهِ و آله و سلم نزول نمود که آن حضرت از آن زی و پوشش سؤال ،نماید تا آن جناب را به این تقریب خبر دهد که بنی عباس بر اولاد اطهار او ظلم بسیار خواهند کرد.

باز نواصب از غایت ،شقاوت افترا زدند بر حضرت امیر المؤمنين على بن ابی طالب علیه السَّلَامُ ما در تعریف ابو مسلم مروزی و خلفای بنی عباس، چنان که می گویند :که «روزی از روزهای حرب صفین امیرالمؤمنین علیه السَّلَامُ فرمود که: «وا ابا مسلماه!» یعنی «ابو مسلم کجاست؟ محمد بن الحنفیه :گفت وی در آخر صفوف است، فرمود :که ای !فرزند مراد من ابو مسلم خولانی ،نیست مقصود من صاحب جیش ماست که از جانب مشرق با رایات سیاه بیرون آید و چندان محاربه کند که خدای تعالی به واسطۀ وی حق را در مرکز خود قرار دهد خوشا وقت آن ها که با وی موافقت نموده در اعلای دین و نگون سازی ظالمان جد و جهد نمایند. غرض آن بدبختان از ای--ن افترا که بر امیرمؤمنان علیه السَّلَامُ زده اند آن است که گویند آن حضرت شهادت داد [ه] که خلفای بنی عباس خلفاء بر حق،اند پس این که خلافت به ایشان رسید حق در مرکز

ص: 400

خود قرار گرفت.

پس بدا حال طایفه ای که بر خدا و ملائکه و مصطفی و مرتضی افترا زنند، در مدح ظالمان و مخالفان و دشمنان اهل البيت علیهم السَّلَامُ

[دیگر] بدان ای شیعهٔ صافی عقیده که مخالفان اهل البیت همگی ملعونند خصوصاً آن کسانی که ظلم بر آن حضرات عالی درجات کرده اند و حق ایشان را به ناحق گرفته و کسانی که راه امداد و یاری و طریق اعانت و مددکاری آن ظالمان و غاصبان پیمودند.

و به تواتر رسیده که ابو مسلم مروزی بنی عباس را تقویت نموده و خلق را به بیعت ایشان در آورده و امامت و خلافت را که حق اهل البیت علیهم السَّلَامُ بوده به ایشان ،داد چنان که مذکور ،گشت و حضرت عزّت - تعالى ذكره در کلام مجید و فرقان حمید می فرماید که « وَ لا تَرْكَنُوا الَىَّ الَّذِينَ ظَلَمُوا فَتَمَسَّكُمُ النَّارُ » (1) یعنی: «ميل منمایید به آن کسانی که ظلم کرده اند که آتش دوزخ شما را فرو می گیرد، پس به مدلول آیه ،مذکوره هر کس میل به ابومسلم ،کند از اهل جهنّم است زیرا که ظلم از این بزرگتر نمی باشد که کسی حق عترت پیغمبر علیهم السَّلَامُ را گرفته به دشمنان ایشان دهد؛ و اعدای اهل البیت را تقویت نموده ایشان را بر آن حضرات رفیع الدرجات مسلط سازد.

بیضاوی در تفسیر این آیه آورده که: «فلا تميلوا إليهم أدنى ميل، فإنّ الركون هو الميل اليسير، كالتزيّي بزيهم و تعظم ذكرهم»

یعنی: «اندک میلی مکنید به ظالمان پس به درستی که «رکون» یعنی: اندک میل کردن است مانند متزیی شدن به زی ،ظالمان و به تعظیم ایشان را یادکردن»

ص: 401

پس بنابراین خواندن و شنیدن قصۀ موضوعه و منسوبه به ابو مسلم مروزی که مشتمل است بر تعظیم ذکر ،او، باعث دخول نیران است و سبب گرفتاری به آتش سوزان.

نواب خاتمة المجتهدين و رئیس المحققین یعنی شیخ علی بن شیخ عبدالعال در «مطاعن المجرمية» آورده است که:

﴿قال الصادق علیه السَّلَامُ: مَنْ شَكَّ فِي كُفْرِ أَعْدَائِنَا وَ اَلظَّالِمِينَ لَنَا فَهُوَ كَافِرٌ﴾

یعنی:«حضرت امام جعفر صادق علیه السَّلَامُ فرمود که هر کس شک کند در کفر دشمنان ما و در کفر ظلم کنندگان در حق ما پس او کافر است.»

پس اگر کسی در کفر ابو مسلم مضایقه داشته باشد به واسطه آن که او با بنی امیه مخالف بوده از مقولۀ آن است که در کفر عبدالله زبیر مضایقه نماید و متمسک شود به آن که او با بنی اميّة دشمن بوده؛ یا حجاج یوسف ثقفی را کافر و ملعون نداند، و مستند شود به آن که او عبدالله زبیر را با بسیاری از زبیریان کشته؛ یا مناقشه نماید که شبیب شیبانی کافر و ملعون نیست و چنگ در زند به آن که او با حجاج بن یوسف ثقفی جنگ ها کرده و از مردم او بی حد به قتل رسانیده؛ و فساد اینگونه اعتقاد بر ارباب رشد و رشاد كالشمس في الضحی در عین ظهور و جلاست.

نواب مشارالیه :یعنی شیخ علی بن عبد العالی در «مطاعن المجرمية» مى فرماید که: ابو مسلم مروزی قهرمان ظالمی بود از جانب بنی عباس؛ چنان که حجاج [بن] یوسف ثقفی بود از جانب بنى اميّة.

مؤلّف این مختصر گوید که: بعضی از ارباب تواریخ آورده اند که: حجاج بن يوسف ثقفی صد هزار کس را بالتعیین کشته؛ و برخی از علماء سیر در مؤلفات خود ایراد نموده اند که ابو مسلم مروزی سیصد هزار کس بالتعیین کشته و عوام این را از شجاعت او می دانند همانا معنی «بالتعیین» را نمی دانند بلکه تصوّر می کنند که

ص: 402

این کشتن در میادین و معارک از او به ظهور رسیده؛ چنان که قصه خوانان در آن قصهٔ کاذبه می گفتند (1)

پس بدان [ای محبّ خاندان ] که آن چنان که حجاج بن یوسف ثقفی هر کس را که بر خلاف بنی امیه می یافت می کشت به سبب دوستی که با بنی امیه داشت ابو مسلم مروزی هر کس را که بر خلاف بنی عباس می دید به قتل می رسانید، به واسطه محبّتی که با بنی عباس می ورزید و از جمله کسانی که ابو مسلم بالتّعیین کشته بود، یکی عبدالله بن معاویه بن عبدالله بن جعفر طیار است که فرمود تا مالک بن هیثم او را به قتل رسانید، و حکایت کشته شدن شاهزاده عبدالله در اکثر کتب تواریخ مذکور است، و مقبره ی آن جناب در هرات به مزار سادات مشهور.

پس چون مشخص شد که ابو مسلم ظالم ،بوده بلکه به دلایل قاطعه و اخبار متواتره گفرش ثابت ،گشت هر کس با او دوستی ورزید به دلیل آیه کریمه: « يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا لا تَتَّخِذُوا عَدُوّى وَ عَدُوَّكُم أَوْلياء [» (2) «یا ايها الذين امنوا لا تتخذوا ابَاءَكُمْ وَ إِخْوَانَكُمْ أَوْلِيَاءَ إِنِ اسْتَحَبُّوا الْكُفْرَ عَلَى الْإِيمَانِ وَ مَنْ يَتَوَلَّهُمْ مِنْكُمْ فَأُولَئِكَ هُمُ الظَّالِمُونَ» (3) و آیۀ «رفیعۀ وَ مَنْ يَتَوَلَّهُمْ مِنْكُمْ فَإِنَّهُ مِنْهُمْ إِنَّ اللَّهَ لَا يَهْدِى الْقَوْمَ الظَّالِمِينَ » (4) او نیز از جملهٔ ظالمان است و سزاوار آتش سوزان.

نواب خاتمة المجتهدين :یعنی: شیخ علی بن عبد العالی در کتاب «مطاعن المجرميه»حديث صحیحی به اسناد خود در طعن ابو مسلم ایراد فرموده؛ این ضعیف خوفاً عن الاطناب از سر نقل آن درگذشت و طالب اطلاع را به مطالعه آن کتاب و ملاحظه ی «منهج النجات» اشاره نمود.

ص: 403

مختار گوید که: آن حدیث این است که: شیخ عبدالرحمن بن احمد بن حسين نیشابوری خزاعی در کتاب «امالی» آورده که:

« و حدثنا الجليل ابو جعفر محمد بن الحسن الطوسي - رحمه الله تعالى قال: حدثنا ابوالقاسم جعفر بن محمد، عن ابيه، عن سعيد بن عبدالله عن احمد بن محمد بن عیسی قال: كنتُ عند ابي الحسن الرضاء علیه السَّلَامُ مع جماعته من اصحابه اذ اقبل محمد بن ابی عمیر و سلّم و جلس ثم قال: يا بن رسول الله ! جعلني الله فداك ما تقول في ابي مسلم المروزي الذى خرج فى ايام مروان بن محمد بن مروان؟ قال علیه السَّلَامُ : اسمه في الصحيفة التي فيها اسماء اعدائنا من بنى اميّة و غيرهم قال ان قوماً [من مخالفيكم يقولون: أنّ-ه م-ن شيعتكم، قال: كذبوا و فجروا لعنهم الله انه كان شديد العناد علينا و على شيعتنا، فمن احبه فقد ابغضنا و من قبله فقد ردّنا و من مدحه فقد ذمنا يا بن ابی عمیر! من اراد ان يكون من شيعتنا فليبرأ منه و من لم يبرأ منه فليس منا و نحن منه براء في الدنيا و الآخرة.»

[یعنی:] شیخ مذکور به سند مزبور روایت می کند از احمد بن محمد بن عیسی که او گفت: نزد امام رضا علیه السَّلَامُ حاضر بودم با گروهی از اصحاب آن حضرت که محمد بن ابی عمیر پیش آمد و سلام کرد و نشست ، پس گفت ای فرزند رسول خدا! حق تعالی مرا فدای تو کند (1) آیا چه می فرمائی در باب ابو مسلم مروزی که خروج کرد در روزگار مروان بن محمد بن مروان؟ آن حضرت علیه السَّلَامُ فرمود که: نام او در آن نامه ای است که نام های دشمنان ما در آن نامه است از بنی امیه و غیر ایشان محمد بن ابی عمیر گفت: به درستی که قومی از مخالفین شما می گویند که او از شیعه شماست، آن حضرت عال گفت: «دروغ گفتند و نافرمانی خدا کردند که لعنت بر ایشان کند

ص: 404

خدای تعالی به درستی که شدید العناد بود بر ما و بر شیعۀ ما، پس هر کس دوست دارد او را به تحقیق که دشمنی کرده است با ما و هر کس بپذیرد او را به تحقیق رد کرده است ما را و هر کس مدح کرده است او را به تحقیق که مذمت کرده است ما را ای پسر ابی !عمیر هر کسی که خواهد از شیعه ما باشد پس می باید که بیزار شود از او و هر کس از او بیزار نشود از ما نیست و ما از آن کس بیزاریم در دنیا و آخرت.»

،دیگر بدان که مطاعن ابو مسلم بسیار است و این مختصر را گنجایش تمامی آن نیست پس اگر کسی خواهد که بر بعضی دیگر از مساوی او اطلاع یابد، باید که به «منهج النجات» رجوع نماید که در آن کتاب اکثر مطاعن او از کتب معتبره و به طرق متنوعه منقول و مذکور است

اکنون به تحریر یکی از فتاوای نواب خاتمة المجتهدین که در این باب اکتفا می رود.

بدان که در جواز لعن ابو مسلم ،مروزی بسیاری از ارباب تولاً و اصحاب تبرا از نواب مشارالیه یعنی شیخ علی بن عبدالعال استفتا می نمودند، و آن جناب به خط شریف افتا (1) می فرمود، و به توقیع منیع آن فتاوی را مزین نمودند، چون یکی از صحایف گرامی به دست این ضعیف افتاده بود خواست که صورت آن از برای ازدیاد فواید مؤمنان در این مختصر ثبت افتد.

صورت استفتا این است:

ما قول شيخنا و سیّدنا و سندنا و مولينا و هادينا قدوة أرباب الإفادة و التحقيق، زبدة أصحاب الهداية و التدقيق، محيى مراسم و أئمة الطاهرين، وارث علوم الانبیاء و المرسلين، استاد أهل الحق و اليقين، أسوة الفضلاء المتبحرين، صفوة العلماء

ص: 405

الراسخين، ظهير الاسلام خاتمة المجتهدين - خلد الله ظلال إرشاده و اجتهاده و إفادته و إفاضته على مفارق المسلمين إلى يوم الدين في أبي مسلم المشهور المروزى أيجوز اللعن عليه أم لا؟ بينوا تؤجروا، و صلى الله على محمّد و آله أجمعين.

صورت فتوی این است :

الثقة بالله وحده، نعم يجوز اللعن عليه، بل الطعن على من يميل إليه، و إن البراءة منه واجبة على كلّ واحد من المؤمنين لأنه رأس من رؤوس المخالفين و [معاندة من] معاندى (1) ائمة المعصومين، الذين افترض الله سبحانه مودتهم و عداوة أعدائهم على الخلق أجمعين، فلا يسمع قصته الكاذبة الذى يلفقونها القاصون في مدحه، و لا يمنع اللاعنين عن لعنه الا الفاسقون موضع مهر نوّاب مشاراليه.

حاصل معنی استفتا و فتوی این است که از نواب عالی پرسیده اند که:

چه می فرمایی در باب ابو مسلم مروزی که مشهور است؟ آیا جایز است لعنت کردن بر او»؟

نوّاب مستطاب در جواب فرمودند که:

«بلی، جایز است لعن کردن بر او بلکه جایز است طعن زدن هر آن کسی را که میل کند به سوی او و به درستی که تبرا نمودن از او واجب است بر هر یکی از مؤمنان، از برای آن که او رأسی است از رئوس مخالفین و معاندی است از معاندین ائمه معصومین آن ائمه ای که واجب گردانیده است خدای سبحانه و تعالی دوستی ایشان را و دشمنی دشمنان ایشان را بر تمام خلق پس گوش نمی کند قصه دروغ او را، آن

ص: 406

قصه ای که در هم بافتهاند قصه خوانان در مدح ،او و منع نمی کند لعن کنندگان را از لعن کردن بر او الا فاسقان».

و قتل ابو مسلم در بیست و پنجم ماه شعبان سال صد و سی و هفتم از هجرت وقوع یافته، از خروج ابو مسلم تا زمانی که سفاح بر تخت نشست، دو سال و پنج ماه و هیجده روز بود (چنان که گذشت) و از ابتدای سلطنت سفاح تا ابتدای حکومت ابوجعفر دوانیقی، چهار سال و نه ماه و از اوّل پادشاهی ابو جعفر تا کشته شدن ابو مسلم ،مروزی هشت ماه و دوازده روز پس از زمانی که ابو مسلم خروج کرد تا هنگامی که کشته شد هفت سال و یازده ماه بوده ،باشد والله اعلم بالصواب

نمود؛ همگی با او متفق شده به عزم تسخیر قزوین روی به آن جانب آوردند حاکم

قزوین خبر یافته شبیخونی بر سر ایشان برد، و همه را در سلاسل و اغلال کشیده نزد ابو عبيده حنفی والی ری ،فرستاد و بنابر آن که ابو عبیده را با سنباد سابقه معرفتی بود ابراء ذمّۀ او کرده گفت او ذمّی است و به امثال این مهمات کاری ندارد و گیران را از بند رهایی داده به خوارری ،فرستاد سنباد مردم آن ناحیه را با خود یار ساخته، ب-ه جنگ ابو عبیده روی آورد؛ و چون دو لشکر صف آراستند سنباد فریاد برآورد که «یا ابا مسلم یا ابا مسلم» و چون در آن دو سپاه بسیاری بودند که بعضی قائل به امامت، و برخی معترف به الوهیت ابو مسلم بودند از هر دو لشکر خروش «یا ابا مسلم»،برخاست ابو عبیده خائف شده بگریخت و در شهر متحصن شد، سنباد شهر را گرفته او را به قتل رسانید؛ و بیشتر متروکات ابو مسلم در آن شهر بود، تمام را به دست آورده، در اندک روزی عدد لشکرش از صد هزار متجاوز شده تا نیشابور مسخر کرد و با مسلمانان که در لشکرش بودند می گفت :که چون ابو جعفر دوانیقی قصد قتل ابو مسلم کرد ابو مسلم به صورت مرغ سفیدی شده پرواز نمود و با بعضی می گفت :که ابو مسلم خدا بود به آسمان رفت و با مجوس می گفت که مدت دولت و اقبال مسلمانان منقضی شده است اکنون وقت ظهور و مقدّمه ملک ساسانیه (1) است دل خوش دارید که به مکه رفته و آن دیار را ویران خواهم کرد و بر جای کعبه آتشکده خواهم (2) ساخت.

چون خبر استیلای سنباد به ابو جعفر دوانیقی رسید جمهور [بن مراد] عجلی را به جنگ او ،فرستاد در نواحی ساوه تلاقی فئتین دست ،داد جمهور لشکر سنباد را به تدبیر منهزم ساخت و در آن واقعه هفتاد هزار کس از مردم سنباد تلف شدند، سنباد

ص: 408

پناه به والی طبرستان برد و حاکم آن دیار از آن گبران دیاری نگذاشت.

و در سال صد و چهل و پنجم از هجرت ابو جعفر دوانیقی شهر بغداد را بنا کرد و در سال صد و چهل و هشتم آن ملعون فرمود تا زهر به حضرت امام جعفر صادق علیه السَّلَامُ خورانیده آن جناب را شهید کردند و آن سرور در بقیع مدفون گردید.