ص: 2

گذری کوتاه بر زندگی نامه آیت الله العظمی بهبهانی

عبدالرضا پور مطلوب

با مقدمه علیرضا عظیمی فر

ص: 3

سرشناسه: پور مطلوب، عبدالرضا، 1346-

عنوان و نام پدیدآور:گذری کوتاه بر زندگی نامه آیت الله العظمی بهبهانی / عبدالرضا پور مطلوب :با مقدمه علیرضا عظیمی فر

مشخصات نشر: قم انتشارات صبح امید دانش 1401 .

مشخصات ظاهری :131 ص.؛ 9×19س م.

شابک : 978-622-94920-1-7

وضعیت فهرست نویسی: فیپا

یادداشت :کتابنامه: ص. [129] - 131.

موضوع : بهبهانی، سیدعلی، 1264 1353.

موضوع : مجتهدان و علما - ایران-سرگذشتنامه

Ulama -- Iran -- Biography'

شناسه افزوده : عظیمی فر علیرضا 1343 - مقدمه نویس

رده بندی کنگره :55/3BP

رده بندی دیویی :297/998

شماره کتابشناسی ملی :8925386

صبح امید

گذری کوتاه بر زندگینامه آیت الله العظمی بهبهانی

. مؤلف: عبدالرضا پورمطلوب

. با مقدمه علیرضا عظیمی فر

. ناشر: انتشارات صبح امید دانش

. امور فنی چاپ: محمد حسین قنبری

. طراح جلد و صفحه آرا : رضا فریدی

. نوبت چاپ : اول / 1401 ش - قطع: پالتویی

. شمارگان: 1000 نسخه

. شابک: 72-1-94920-622-978

. قیمت 100000 تومان

حق چاپ محفوظ است

o مرکز پخش قم - بلوار معلم - مجتمع ناشران .

طبقه دوم - واحد 217 - تلفن 02537842517 :همراه: 09394131266 - 09190183866

ص: 4

مهاجرتهای علمی تابستانه به استانهای لرستان ،خراسان و اصفهان...57

الف؛ درخواست آیات و مراجع عظام قم برای سكونت در آنجا ...63

ب؛ درخواست آیات و علمای اصفهان برای سكونت در آنجا ...64

تربیت یافتگان مدرسه و مکتب آیت الله معظم (قدس سره)...66

آیت الله العظمی بهبهانی(قدس سره) از دیدگاه عالمان دین، اندیشمندان و محققان ...72

فضایل سجایای اخلاقی و سلوک رفتاری آیت الله العظمی بهبهانی(قدس سره)...79

تألیفات آیت الله العظمی بهبهانی (قدس سره)...90

فعالیتهای دینی/ اجتماعی با جهت گیری سیاست ورزی...105

خدمات عمومی و مردمی...113

الف خدمات عمرانی ...114

ب :خدمت رسانی به مدرّسان فضلا و طلّاب حوزه علمیه...117

پ: تأسیس بنیادهای اسلامی با هدف ترویج مکتب اسلام و نیروسازی ...118

ص: 6

ت :توجه جدی و مستمر به مسأله تبلیغ دین ....119

ارتحال ...123

منابع...129

ص: 7

ص: 8

زرین و درخشان محدثان، مفسران، متکلمان ،و فقیهان، مذهب شیعه / امامیه حکایت و روایت روشنی دارد. روایتی مشحون از جنبش و کوشش خستگی ناپذیر همراه با رنج و مشقت، خود گذشتگی و بردباری، جانفشانی و شهادت طلبی در راه تبلیغ، ترویج و تحکیم اعتقادات استوار و پایدار پیروان مذهب امامیه .

چنین بوده است که خداوند - دانا وآگاه - در آیاتی از دفتر وحی مقام علم آموزی و دانش افزایی را ستوده و عالمان و دانشمندان را ارج نهاده است و اینگونه می فرماید: «... قُلْ هَلْ يَسْتَوِي الَّذِينَ يَعْلَمون وَالَّذِينَ لَا يَعْلَمُونَنَ ۗ إِنَّمَا يَتَذَكَّرُ أُولُو الْأَلْبَابِ»؛ «... بگو آیا آنان که دانند و آنان که نمیدانند با هم برابرند؟ شک نیست که تنها خردمندان پند می

ص: 10

پذیرند»(1) و فرموده است: « شَهِدَ اللهُ أَنَّهُ لَا إِلَهَ إِلَّا هُوَ وَالمَلَائِكَةُ وَأُولُوا الْعِلْمِ قَائِما بالْقِسْطِ»؛

« خداوند برپا دارنده عدل و داد گواهی می دهد که جز او خدایی نیست و فرشتگان و دانشمندان نیز گواهی می دهند خدایی نیست جزاو»(2) و باز فرموده است: «... إِنَّمَا يَخْشَى اللَّهَ مِنْ عِبَادِهِ الْعُلَماء...»؛ «همانا در میان بندگان خداوند تنها دانشمندانند که از او می ترسند...»(3).

اما از دیگر سو: در کهن ترین منابع حدیثی از زبان و بیان نورانی و گهر بار رسول اکرم (صلی الله علیه وآله وسلم) و جانشینان شایسته اش اخباری به دست ما رسیده است

که بیانگر نقش و جایگاه علم و عالم در

ص: 11

نظام زندگی فردی و اجتماعی، دنیوی و اخروی بشر است. تردیدی نیست که سخن گفتن و گفت وگو در این باره به یک مجال و مقال دیگر نیاز دارد؛ ولی اقتضای حال قلم این نوشتار بجا میداند تا به برخی از احادیث در این زمینه و عرصه اشاره ای گذرا داشته باشد:

حدیث اول؛ در خبری که از حضرت صادق (عليه السلام) به دست ما رسیده چنین آمده است که آن جناب فرمودند: « عن ابی عبدالله(عليه السلام)قال: «انَّ الْعُلَمَاءَ وَرَثَةُ اَلْأَنْبِيَاءِ وَ ذَاكَ أَنَّ الْأَنْبِيَاءَ لَم يُورِثُوا دِرْهَماَ وَ لاَ دِينَاراً وَ إِنَّمَا أَوْرَثُوا أَحَادِيثَ مِنْ أَحَادِيثِهِمْ فَمَنْ أَخَذَ بِشَيْءٍ مِنْهَا فَقَدْ أَخَذَ حَظِّاً وَافِراً فَانْظُرُوا عِلْمَكُمْ هَذَا عَمَّنْ تَأْخُذُونَهُ فَإِنَّ فِينَا أَهْلَ الْبَيْتِ فِي كُلِّ خَلَفٍ

ص: 12

عُدُولاً يَنْفُونَ عَنْهُ تَحْرِيفَ الْغَالِينَ وَ اِنْتِحَالَ المُبْطِلِينَ وَ تَأْوِيلَ اَلْجَاهِلِينَ »

1 . توضیح: عبارت« انتحال المبطلين» در روایت بالا ترکیبی از واژه انتحال به مبنای چیزی را از کسی برای خود ادعا کردن»، «شعر یا سخن دیگری را برای خود ادعا نمودن»، «خود را به مذهب یا قبیله ای منسوب ساختن»، «سخن دیگری را به خود نسبت دادن امروز انتحال به سرقت علمی یا دستبرد فکری گفته و به کار برده میشود.1 مبطلین به معنای باطل گرایان یا مخربان و خراب کاران است و مفاد ترکیبی انتحال المبطلين درباره کسانی به کار برده میشود که رأی و ایده و اندیشه و عقیده ای را به خود نسبت میدهند تا آن را خراب و باطل گردانند و در روایت شریف احتمال میرود یکی

از دو برداشت از عبارت یاد شده مراد باشد.

1. افرادی که اعتقاد و ایمانی به آیین اسلام ندارند لکن خود را به اسلام نسبت میدهند یا مطلبی که از دین نیست به آن می بندند.

2. کسانی که کتاب خدا قرآن کریم و روایات حضرات معصومین (عليهم السلام)را با رأی وعقیده و سلیقه شخصی معنا و تفسیر میکنند و در حقیقت به معنا و مفاد درست آن دستبرد میزنند و آن را تحریف مینمایند.

ص: 13

به راستی و درستی عالمان وارثان پیامبرانند زیرا پیامبران درهم (پول نقره) و دینار (طلا) به ارث باقی نگذاردند و تنها احادیثی(سخنانی) از احادیث شان را بجا نهادند هر که چیزی (نکته ای) از آن احادیث فرا گیرد بی شک سود و بهره بسیاری( به دست آورده) گرفته است، پس بنگرید دانش خود را از که فرا میگیرید( و می جویید) ، چون در خاندان ما اهل بیت (عليهم السلام)در هر عصر جانشینان عادلی هستند که تحریف غالیان و به خود بستگی خراب کاران و تأویل( نادرست بی قاعده وضابطه) نادانان از

ص: 14

دین را برمی دارند (و از آن باز می دارند)(1).

حدیث دوم : « عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهَ جَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنْ آبَائِهِ عَلَيْهِمُ السَّلامُ قَالَ قَالَ رَسُولُ الله صَلَّى اللهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ : إِذَا أَرَادَ اللهُ بِعَبْدِ خَيْراً فَقَهَهُ فِي الدِّينِ »

حضرت صادق (عليه السلام)فرمودند: «وقتی خداوند خیر بنده ای را ،خواهد او را در دین دانا و آگاه گرداند»(2).

حديث سوم: عن ابي عبد الله (عليه السلام) قال: اَلْعُلَمَاء أُمَنَاءُ وَالْأَنْقِيَاءُ حُصُونٌ وَ الْأَوْصِيَاءُ سَادَةٌ وَ فِي رِوَايَةٍ أُخْرَى الْعُلَماءُ مَنَارٌ وَ اَلْأَنْقِيَاءُ حُصُونٌ وَالْأَوْصِيَاءُ سَادَةٌ.

عالمان امانت دارانند و پرهیز کاران دژهای استوار( مذهب اند) و جانشینان

ص: 15

(برگزیده الهی در میان مردم) سرورانند و در روایت دیگر اینگونه گزارش گردیده: عالمان چراغهای نورافشان و فروزانند و پرهیزکاران دژها و جانشینان سرورانند(1).

حدیث چهارم: «عَنْ مُعَاوِيَةَ بْنِ عَمَّارٍ قَالَ: قُلْتُ لِأَبِي عَبْدِ اللَّهَ عَلَيْهِ السَّلَامُ رَجُلٌ رَاوِيَةٌ حِدِيثِكُمْ يَبُثُ ذَلِكَ إِلَى النَّاسِ وَ يُشَدِّدُهُ فِي قُلُوبِ شِيعَتِكُمْ وَ لَعَلَّ عَابِداً مِنْ شِيعَتِكُمْ لَيْسَتْ لَهُ هَذِهِ الرِّوَايَةُ أَيُّهُما أَفْضَلُ قَالَ رَاوِيَةٌ حِدِيثِنَا يَبُثُّ فِي النَّاسِ وَيُشَدِّدُ فِي قُلُوب شِيعَتِنَا أَفْضَلُ مِنْ أَلْفِ عَابِدٍ»

معاویه بن عمار :گوید به ابی عبدالله( امام صادق)(عليه السلام) گفتم: «مردی است که

از شما روایت بسیار حکایت میکند و میان مردم انتشار می دهد و در دل آنان و شیعیانتان استوار میسازد و چه بسا عابدی از شیعیان شما که( در نقل)

ص: 16

روایات چون او نباشد، کدامیک برترند؟ حضرت فرمودند: آنکه حدیث ما را حکایت و به آن دلهای شیعیانمان را استوار کند از هزار عابد برتر است(1) .

حدیث پنجم:«عن أبي عبد الله( عليه السّلام) قال قال رسول الله (صلى الله عليه و آله) : مَنْ سَلَكَ طَريقاً يَطْلُبُ فِيهِ عِلْماً سَلَكَ اللهُ بِهِ طَرِيقاً إِلَى الْجَنَّةِ وَ إِنَّ المَلائِكَةَ لَتَضَعُ أَجْنِحَتَهَا لِطَالِبِ الْعِلْمِ رِضًا بِهِ وَ إِنَّهُ يَسْتَغْفِرُ لِطَالِبِ الْعِلْمِ مَنْ فِي السَّمَاءِ وَ مَنْ فِي الأرض حَتَّى اَلْحُوتِ فِي الْبَحْرِ وَفَضْلُ الْعَالِمِ عَلَى الْعَابِدِ كَفَضْلِ الْقَمَرِ عَلَى سَائِرِ اَلنُّجُوم لَيْلَةَ الْبَدْرِ وَ إِنَّ الْعُلَمَاءَ وَرَثَةُ الْأَنْبِيَاءِ إِنَّ الْأَنْبِيَاءَ لَمْ يُوَرِّثُوا دِينَاراً وَ لاَ دِرْهَماً وَ لَكِنْ وَرَّثُوا الْعِلْمَ فَمَنْ أَخَذَ مِنْهُ أَخَذَ بِحَطّ وَافِر.»

ص: 17

از حضرت صادق (عليه السلام) نقل شده که رسول خدا (صلی الله علیه وآله وسلم) فرمودند: آنکه به راهی رود که در آن دانش می جوید، خداوند به سوی، بهشت راه دهد و همانا فرشتگان با خشنودی بال های خود را برای طالبان علم پهن نمایند و هرکه در آسمان و زمین و حتی ماهیان در دریا است برای طالبان علم در خواست آمرزش میکنند و برتری عالم بر عابد همانند برتری ماه در شب چهاردهم بر دیگر ستارگان است و به

درستی و راستی عالمان وارثان پیامبرانند همانا پیامبران دینار و درهمی به ارث باقی نگذاردند و لکن دانش از خود به ارث میگذاشتند پس کسی که از دانش( پیامبران و عالمان) چیزی فرا گیرد سود و بهره بسیاری گرفته (و به دست آورده است)(1).

ص: 18

بدین سان بر پایه آموزه های دینی آشنایی و آگاهی از تاریخ زندگی نامه و حیات علمی و معنوی عالمان دین شناس و خادمان به کتاب خدای/ قرآن کریم و سنت نبوی و علوی (عليه السلام) سبب ارج گذاری به مقام علم و قدرشناسی از منزلت عالم خواهد بود.

اینک یکی از شخصیتهای علمی و معنوی از میان فقها و مراجع عظام تقلید جهان تشیع در قرن اخیر مرحوم آیة الله العظمی آقا میر سید علی موسوی بهبهانی (رحمه الله) است.

این شخصیت والا مقام در طول حيات طيبه خود با آفرینش و نگارش کتابهای ارزشمند و سودمند در حوزه علوم مختلف اسلامی - فقهی، اصولی، ادبی، تفسیری. حدیثی با جهت اعتقادی / کلامی – کوشیده و توانسته اند رسالت بزرگ الهی - دینی خویش را در جایگاه یک فقیه و مرجع علمی در جهان

ص: 19

اسلام نشان دهند و با سلوک و رفتار معنوی/ روحانی به نیکوترین اعمال و افعال آراسته نمایند و الگو و نمونه ای آشکار از عالمان راستین تاریخ مذهب تشیع در عصر حاضر را به نسل امروز و آینده یاد آور شوند.

پس بجا و رواست تا عموم مردم متدیّن و مؤمن از همه اصناف و طبقات جامعه فرهیخته علمی و دانش دوست عمومی که درباره نظریه ها و اندیشه ها و راه و مرام اخلاقی و معنوی این فقیه پارسا و پرهیز کار بیش تر ،بهتر و عمیق تر بدانند و آشنا گردند.

آنچه در وجیزه پیش روی خوانندگان ارجمند قرار گرفته نما و تصویری کوتاه از زندگی نامه پر بار مرحوم آية الله العظمى آقا میرسید علی موسوی بهبهانی(رحمه الله)است که به قلم پژوهشگر گرامی جناب آقای عبدالرضا پور مطلوب (زيد عزه )از خامه به جامه درآمده است.

ص: 20

امید میرود این متن کوتاه توانسته باشد در شناساندن ابعاد جایگاه علمی و معنوى آية الله معظم(رحمه الله)و اقناع خوانندگان مشتاق و علاقه مند به مقصد و مقصودش رسیده باشد.

در پایان لازم میدانم از تلاش نویسنده محترم و حمایت و مساعدت خالصانه و مشفقانه سلالة السادات حاج سيد نورالدین مجتهدزاده (زيد عزه) متولی ارجمند مدارس علميه آية الله العظمى بهبهانی(رحمه الله) به سهم خود قدردانی نمایم و برای آن عزیزان از خداوند متعال به دعای محمد و آل محمد (عليهم السلام)عمر با عزت و برکت خواستارم.

سپاس در آغاز و انجام هر کار خداوند راست.

علیرضا عظیمی فر

مدیر علمی گروه

تحقیق و تدوین آثار آیة الله العظمی بهبهانی(رحمه الله)

ص: 21

ص: 22

بی شک همیشه و پیوسته عالمان دین در طول دوران غیبت برگزیدۀ الهی امام و حجت حق« مهدی آل محمد »(عليه السلام) چونان چراغی فروزان و اقیانوسی بی کران ، کوشیده اند آموزه های والای قرآن کریم و روایات صادره از زبان و بیان نورانی حضرات معصومین (عليهم السلام)را به عموم طبقات و اصناف جامعه بزرگ اسلامی تعلیم دهند و جان های آماده و تشنه شناخت معارف بلند اسلامی و شیعی را سیراب سازند و به عنوان معلمان و مفسران کوشا و پارسا به راه حق رهنمون شوند.

ص: 23

در دورۀ طولانی(1200 سالۀ) غیبت ، مردم با تعلیم، تربیت و هدایت عالمان سخت کوش و مجاهد و مبارزه، دین حق را شناخته و از آسیب و انحراف فکری ، اعتقادی، اخلاقی و رفتاری مصون مانده اند بدینسان در آیات قرآن کریم و روایات حضرات معصومین (عليهم السلام)جایگاه علم آموزی و دانش افزایی و نقش عالمان پارسا و به دور از زخارف دنیا بسیار مورد تکریم، تعظیم و ستایش قرار گرفته است .چنانچه در آیتی از کلام وحی می خوانیم ﴿... يَرْفَعِ اللَّهُ الَّذِينَ آمَنُوا مِنْكُمْ وَ الَّذِينَ أُوتُوا الْعِلَّمَ دَرَجاتٍ ... ﴾، «.... خداوند کسانی را که ایمان آورده و کسانی را که از دانش بهره یافته اند به درجات( بزرگی)، برتری دهد ...»(1) و در آیه دیگری می خوانیم:﴿ ... إِنَّمَا يَخْشَى اللَّهَ مِنْ عِبَادِهِ

ص: 24

الْعُلَموا ...﴾ ، «... همانا در میان بندگان خداوند تنها دانشمندانند که از او می هراسند...» (1).

از رسول خدا (صلى الله عليه وآله وسلم) نقل است که فرمودند: «إِنَّ مَثَلَ العَلَماء فِي الْأَرْضِ كَمَثَلِ النُّجومِ فِي السَّمَاءِ يُهْتَدَى بِهَا فِي ظُلُمَاتِ الْبَرِّ وَ الْبَحْرِ فَإِذَا انْطَمَسَتْ أَوْشَكَ أَنْ تَضلَّ الْهُدَاةُ»(2) «به راستی که مثل عالمان در زمین چون مثل ستارگان در آسمان است که در تاریکیهای خشکی و دریا ، بدان راه می جویند و همین که

ص: 25

ستارگان نهان شدند چه بسا ره یافتگان نیز را گم کنند».

و نیز فرمودند: «عُلماءُ أُمّتى كأنبياء بنى إسرائيل»(1)، «دانشمندان اُمّت من، همانند پیامبران بنی اسرائیل هستند».

هم چنین رسول اکرم (صلى الله عليه وآله وسلم) فرمودند: «رَحِمَ اللهُ خُلَفَائی، فَقِيلَ يا رَسُولَ اللهِ وَمَنْ خُلَفاؤكَ؟ قالَ: الَّذِينَ يُحيُونَ سُنّتي و يُعَلِّمُونَها»(2)، «خداوند جانشینانم را

ص: 26

رحمت کند، آنگاه گفته شد؛ ای رسول خدا (صلی الله علیه وآله وسلم)؛جانشینان تو چه کسانی هستند؟ فرمودند: کسانی که سنت ام را زنده میدارند و آن را به بندگان خدا می -آموزند».

این نمی از یم آموزه های آخرین دفترنامه وحی الهی و روایات اسلامی روشن می کند و نشان می دهد که جایگاه و نقش عالم دینی تا چه میزان در جامعه با عظمتِ مسلمانان، میتواند انعکاس ارزشمند و سودمندی پیدا کند.

یکی از چراغهای تابناک در میان دانشمندان و اندیش ورزان امامیه در یک صد سال اخیر شخصیت پرآوازه حضرت

ص: 27

آیت الله العظمی میرسیّد علی آقا موسوی بهبهانی (رحمه الله علیه)و با شهرت دیگر

« رامهرمزی » است بازتاب اندیشه افکار مترقی و ایده های نوبنیان علمی این عالم و مرجع دینی بزرگ در حوزه علوم مختلف اسلامی از وی شخصیتی برجسته و ممتاز

ساخته است از این رو شایسته است تا پیش از شناخت نظریه ها مبانی و اصول علمی ایشان ،توجّه خوانندگان ارجمند و جویندگان و پژوهشگران خردمند را به نمایی کلی و فهرست وار از زندگی نامه این دانشمند فرزانه و عالم نواندیش معاصر، جلب نماییم.

ص: 28

محمّد، از نوادگان سید عبدالله بلادي بحريني و از علماي بهبهان بود. جدّ ایشان آقا سیّد علی معروف به مقدس (رحمه الله علیه)،از معاریف و سرشناسان شهرستان بهبهان نامیده شده اند؛ از این رو به آیت الله معظم (قدس سره) نیز به دلیل زهد، پارسایی و دوری از شهرت طلبی و زخارف دنیوی«آقا ميرسیّد علی مقدس» گفته و به این نام معروف می گردد(1).

ص: 30

این خاندان به سادات بلادى شهرت دارند و اغلب در طول حیات با برکت شان از اهل فضل و دانش و از عالمان سرشناس و نامدار بوده اند. نياي بزرگ آیت الله آقا میر سيد علي موسوي بهبهاني (قدس سره)به نام سیّد عبدالله (د/1282ه.ق) از عالمان نام آشنای بحرین بوده است(1). چگونگي مهاجرت این خاندان به بهبهان را چنین نوشته اند؛« زماني در منطقه بلاد (از روستاهاي بحرین) گوهري از سلاله پاک رسول (صلی الله علیه وآله وسلم) و از نوادگان امام همام حضرت موسى بن جعفر(علیه السلام) دیده به جهان گشود و سیّد عبدالله نام گرفت. وي از خاندان «آل غریف» به شمار میرفت و نزد استادان عالي مقام حوزة علمية بحرين بهره فراوان برد. آنگاه که خوارج( در قرن

ص: 32

یازدهم هجری قمری )بر بحرین مسلّط شدند. حاکمیت مستبدانة آنان موجب اذیت و آزار علماي آن دیار شد. از این رو، عدة بسياري از اساتید بزرگ حوزة علميّة آن سامان به کشورهای هم جوار از جمله ایران و عراق مهاجرت کردند سیّد عبدالله (رحمه الله) نیز همراه استادش ،شیخ عبدالله بحرانی (د/1148 ه.ق) از شاگردان علامه محمد باقر مجلسی (د/ 1111 ه.ق) و نگارنده کتاب «عوالم العلوم والمعارف» به سوي بهبهان مهاجرت کرد وی در حالي قدم به بهبهان نهاد که عالمی پرهیزکار و فقيهي گران مایه بود». شیخ یوسف بحراني که از شاگردان این مرد بزرگ بود ،درباره اش مي نويسد: «وي دانشمندی پرهیزکار، متقي، زاهد، عابد و یگانه مردي است که در عصر خویش، همتایی در تقوا ندارد و پس از وفات استادش . شیخ عبدالله

ص: 33

بحراني(رحمه الله) . عهده دار امامت جمعه و جماعت شهر بهبهان گردید»(1).

ص: 34

یاد شده هر یک سهم بزرگی در تعلیم و شکوفایی استعداد درونی، تربیت و سلوک اخلاقی مرحوم آیت الله معظم (قدس سره) داشته اند اما نکته مهم و قابل دقت که بجا است در مقال و مجالی فراخناک از آن بیشتر گفت وگو و به آن پرداخته شود موضوع تأثیر رابطه علمی شاگرد و استادی آیت الله معظم(قدس سره) با اساتید یاد شده است. اساتید آن دوره که اغلب از استوانه های بزرگ علمی تاریخ بهبهان بوده اند به ویژه آیت الله سید محمد ناظم الشریعه بهبهانی(رحمه الله) که مشهورترین فقیه و مجتهد آن دیار به شمار می رفته، همگی از شاگردان بی واسطه آیت الله علامه آقا شیخ محمد هادی تهرانی (قدس سره)(د/1321 ه.ق) نام برده شده اند(1) و بدون تردید اینان

ص: 36

از نخستین کسانی هستند که شعله های شور و اشتیاق آیت الله معظم(قدس سره) را به سمت و سوی افکار، ایده ها و مبانی آیت الله علّامه آقا شیخ محمد هادی تهرانی(قدس سره) بارور ساخته اند(1). آیت الله سیّد محمّد ناظم الشريعة بهبهانی (رحمه الله)که از اجله مبرزترین شاگردان آیت الله علامه آقا شیخ محمد هادی تهرانی(قدس سره) بود و تا پیش از شهرت آیت الله بهبهانی(قدس سره) مشهورترین فقیه و مجتهد بهبهان محسوب می- شد؛ یکی از این اساتید است (2).هم چنین آیت الله شیخ عبدالرسول بهبهانی (رحمه الله)و آیت الله محمد حسن بهبهانی (رحمه الله) که سابقه تلمّذ خود را خدمت استاد آیت الله علّامه آقا شيخ محمد هادی تهرانی(قدس سره)، برای آیت الله معظم(قدس سره) زنده کرده بودند، موجب

ص: 37

شدند تا علّامه ما به اشتیاق استفاده بیشتر از شاگردان ،استاد راهی نجف اشرف گردد.(1) و آنگاه تحصیل در نجف اشرف است که استعدادهای خاص خدادادی وی را همچون حافظه قوی و هوش سرشار آیت الله معظم(قدس سره) بر هم نشینان و استادان وي آشکار می کند(2).

ص: 38

کاظم طباطبایی يزدي(رحمه الله عليه) (د / 1337 ه.ق) نگارنده اثر ماندگار و بی بدیل

«عروه الوثقی»، شرکت و سرمایه عظیمی از آراء و مبانی فقهی را فرا می گیرد. بی گمان در دوره شش ساله دوم تحصیل، شخصیت قوی و قویم آیت الله معظم در حوزه دانش فقه و اصول استواری لازم را پیدا می کند و به عنوان صاحب رأی و نظر نشان داده می شود. اما تأثیر افکار، اندیشه ها و مبانی اساتیدش در بهبهان و برگرفته از مرحوم آیت الله آقا شيخ محمد هادی تهرانی(قدس سره) هم چنان بر او غلبه داشت و متأثر از مبانی آن فقید سعید بود(1). این تأثیر روزافزون ، روح جست وجوگر، و ذهن و فکر خلاق و نهاد کاوشگر آیت الله معظم (قدس سره)راه دیگری پیش روی وی باز می-

ص: 40

گذارد، و در ادامه راه مقصد و مقصود خود را با شرکت در درس آیت الله العظمی سیّد محسن حسینی کوه کمری (قدس سره)(د/1332 ه.ق) یکی از برجسته ترین و سرشناس ترین شاگردان مرحوم آیت الله علامه آقا شيخ محمد هادی تهرانی (قدس سره) دنبال

می نماید. به تصریح و تأکید اغلب تاریخ نویسان، بیشترین بهره و ثمره علمی آیت الله العظمی بهبهانی(قدس سره) در این مدت، از حضور در درس این استاد والا مقام بوده است.(1) هر چند هرگز توفیق درک محضر حضوری استاد علامه آیت الله آقا شیخ محمد هادی تهرانی(رحمه الله عليه)برای آیت الله معظم(قدس سره) پیش نیامد اما از اغلب شاگردان وی چه در بهبهان و چه در نجف اشرف

ص: 41

بهره برد. به نقل خود آیت الله العظمی بهبهانی(قدس سره) هنگامی که ایشان به نجف

اشرف وارد شدند (1322 ه.ق= 1283 ه ش) حدود یک سال از ارتحال آیت الله علّامه آقا شیخ محمد هادی تهرانی (قدس سره)می گذشت.(1) ایشان تأکید کردند من آن محقق بزرگ را اصلاً ندیده ام.(2) آیت الله العظمى بهبهاني(قدس سره) پس از دوره پربار علمی شش ساله در نجف اشرف و فراگیری و دانش افزایی نزد اساتید سرآمد آن عصر سال (1328 ه.ق برابر با 1288 ه ش) پس از نیل به عالی ترین مراتب علمی و کسب درجه اجتهاد و درایت و روایت از اساتید خود و مراجع طراز اوّل

ص: 42

حوزه مباركه نجف اشرف به وطن مألوف خود شهرستان بهبهان باز می گردند و به تدریس و اقامه جماعت و سایر وظایف دینی می پردازند. گرچه مدت توقف آیت الله معظم بسیار اندک گزارش شده لکن در همین زمان اندک متأهّل می شوند.(1) و دوباره قصد هجرت به عتبات عالیه کرده و پس از یک سال حضور در بهبهان مجدّداً به قصدتحصیل، به نجف اشرف کوچ میکنند.

ص: 43

عراق و اعتصاب در شهر نجف اشرف (1)، یکی از روحانیون شهر رامهرمز (مرحوم حجة الإسلام المسلمين سيد عبدالله طباطبائی(رحمه الله) ( د / 1308 ه.ش) که از روحانیون خدوم، مردمی و فعّال آن منطقه و شهرستان باغملک بوده از آیت الله معظم(قدس سره) دعوت میکند تا بهبودی شرایط جسمی همسر مکرّمه شان در قریه ییلاقی مال آقا در دو فرسخی شهر رامهرمز اقامت نمایند. و از دیگر سو؛ مؤمنین و متدیّنین شهر چون از اقامت آیت الله معظم (قدس سره)با خبر میشوند اصرار و درخواست میکنند تا جهت ارشاد آنان در آنجا ماندگار شوند. ایشان در پاسخ به مردم دین دار و شریعت مدار رامهرمز، شرط ماندن و یا رفتن به عتبات عالیات را، بر استخاره میگذارد که استخاره با رفتن به

ص: 46

عتبات موافقت نکرده و تصمیم می گیرند در رامهرمز اقامت نمایند.(1) بدین سان سرنوشت زندگی آیت الله معظم به اراده الهی در راه و مسیر دیگری رقم می خورد و از سال(1339ه .ق برابر با 1299ه.ش )تا سال ( 1361 ه . ق برابر با 1321ه.ش) حدود 23 در رامهرمز ساکن می شوند و به تعلیم، تربیت و هدایت عموم طبقات و اصناف آن شهر و روستاهای اطراف و مناطق همجوار می پردازند به نحوی که بیشتر مردم آن شهر از ایشان تقلید می کردند. این حضور طولانی که با استقبال بینظیر مردم آن سامان همراه با اشتیاق بسیار بوده است خاطرات به یادگار ماندنی فراوانی برای جامعه دینی به وجود آورده و سرمایه بزرگ اعتقادی، اخلاقی و شرعی

ص: 47

بسیاری را تاکنون برای مردم فراهم ساخته است. شاید حضور طولانی ایشان همراه با استقبال بی نظیر مردم رامهرمز و ارادت شان در تمام طول حیات آیت الله العظمی بهبهانی(قدس سره) ، به دلیل حضور اجداد گرامی آیت الله معظم(قدس سره)در آن سامان بوده است.(1)

ص: 48

الهداية فى اثبات ولاية اميرالمؤمنين(علیه السلام)»در این دوره دو ساله تدوین می شود. (1) آن گاه پس از دو (2) سال حضور در کربلای حسینی(علیه السلام) ، به نجف اشرف بر می گردند. در همان آغاز ورود به نجف اشرف،بنا به درخواست جمعی از طلاب و فضلای حوزه علمیه نجف اشرف، تدریس خارج فقه و اصول خود را آغاز می نمایند، و همین موضوع مورد استقبال مرجع بزرگ جهان تشیع در آن زمان حضرت آیت الله العظمى آقا سید ابوالحسن اصفهانی( د / 1365 ه .ق)(رحمه الله)قرار می گیرد.(2) بخشی از ثمره این هجرت ،نشان دادن اندکی از تواناییهای علمی و نوآوریهای فکری و نظری آیت الله معظم (قدس سره)در ساحت های گوناگون مباحث و مسائل فقهی، اصولی و

ص: 50

حتی در خصلتهای انسانی و کریمانه او بود.

ص: 51

واسطه تقاضای خود قرار می دهند تا آیت الله معظم (قدس سره)را به مراجعت مجدّد به خوزستان راضی راضی کنند.(1) بدین سان معظم له سال (1325 ه.ش = 1365 ه .ق) به ایران باز میگردند و در شهر رامهرمز سکونت می گزینند و در همان سالهای حضور دوباره علاوه بر انجام فعالیت ها و وظایف دینی در میان جامعه به تعلیم و تربیت طلاب علوم اسلامی همت می گمارد و به ساخت مسجد و تأسیس حوزه علمیه ای که هم اکنون نیز پابرجاست به عنوان آثاری ماندگار و به یادگار موفق می شوند.

ص: 53

این انتقال بوده از آیت الله معظم(قدس سره) درخواست سکونت دائمی در اهواز را بنمایند. آیت الله معظم (قدس سره)به این درخواست علمای بزرگ ،پاسخ مثبت داده و اقامت در اهواز را اختیار می نمایند. از این تاریخ حیات علمی و معنوی، سلوک اخلاقی، فعالیت های اجتماعی و مسئولیت های آیت الله معظم (قدس سره)در جایگاه یک مرجع عالی قدر در سراسر شهرهای استان خوزستان و پس از آن در استان اصفهان نمایان می گردد. و با درگذشت آیت الله العظمی حاج سید محسن حکیم طباطبایی (د/ 1390 ه . ق ) (رحمه الله) و آیت الله العظمی حاج سيد محمود حسینی شاهرودی( د / 1394 ه.ق ) (رحمه الله) تقريباً عموم مردم جنوب و اکثر شهرهای استان خوزستان از قبیل بهبهان، رامهرمز، اهواز ،آغاجاری، مسجد سلیمان، آبادان ،خرمشهر، بندر ماهشهر، رامشیر، دزفول

ص: 55

و غیره از مقلّدین ایشان می شوند. چنان که در اصفهان و برخی از شهرهای دیگر نیز افرادی از آیت الله معظم(قدس سره) در مسائل و احکام شرعی تقلید می نمایند(1)

ص: 56

ه ش) از عالمانِ معروف و خدوم و مردمی استان لرستان و آیت الله سید عیسی جزایری (رحمه الله) از روحانیون پُرآوازه و فعال در منطقه از آیت الله معظم (قدس سره)به نیکی و شایستگی پذیرایی و دیدارهای متعدّد و مجالس مختلف به مناسبت حضور ایشان برپا و برگزار می کنند. در همین سال ها، سفرها و دیدارهای منظمی با حضرت آیت الله العظمی حاج سيد هادی میلانی(رحمه الله) (د/ 1354 ه.ش) از مراجع بزرگ تشیع در عصر ما در مشهد الرّضا(عليه السلام) نیز برنامه ریزی می شود و جلسات و گفت و گوهای علمی، اصولی و فقهی ارزشمندی برگزار می شود.(1)

ص: 58

بدون شک یکی از دوره های پرخیز و تحوّل و شکوهمند در تاریخ حیات و فعالیت فقیه و مرجع بزرگوار آیت الله العظمی بهبهانی(قدس سره)هجرت ده ساله ایشان به استان اصفهان است که از سال (1386 ه.ق = 1345 ه. ش) تا زمان وفات معظم له تداوم داشته است. این هجرت پرثمر که به دعوت عالمان برجسته و پرآوازه اصفهان، آیات بزرگوار آیت الله حاج شيخ محمد حسن مظاهری کرونی(رحمه الله) (د/ 1396 ه.ش)، آیت الله حاج آقا سید حسین خادمی(رحمه الله) (د/1363 ه.ش)، آیت الله حاج آقا میرزا ابوالحسن موسوی شمس آبادی(رحمه الله) (د /1355 ه.ش)، آیت الله حاج آقا سید محمدرضا خراسانی(رحمه الله) (د/ 1356 ه.ش)، آیت الله حاج آقا سید عبدالحسين طيب(رحمه الله) (د/ 1370 ه.ش)، آیت الله حاج آقا شیخ احمد فیاض سدهی(رحمه الله) (د/ 1366 ه.ش)، و جناب آقای حاج سید مصلح الدين مهدوى(رحمه الله)

ص: 59

(د/1374 ه.ش)، انجام گرفته بود.(1) آثار و برکات بسیاری در عرصه های گوناگون تبلیغی، علمی، اجتماعی و فرهنگی و در نهایت معنوی و اخلاقی از آیت الله معظم(قدس سره) تا به امروز به یادگار گذاشته است. گواه صادق بر این ادعا تربیت نسلی از صاحب نظران و متفکران در مجالس چند ساله و تقریر و تدوین دروس ایشان از سوی شاگردانش است که خوشبختانه بخش عمده ای از نوشته ها و گفته های ارزنده و گران سنگ در دسترس و باقی مانده است با این وصف؛ در ادامه این عصر درخشان و فروزان از مسافرت ها و هجرت بود که علمای سرشناس و مردم دین دار و شریعت مدار اصفهان به آیت الله العظمی بهبهانی(قدس سره) پیشنهاد اقامت و

ص: 60

سکونت همیشگی دادند لکن از آنجا که جامعه روحانیت و مردم مؤمن و متدین در استان خوزستان به حضور این مرجع بزرگ نیاز مبرم داشتند و از سویی سرمای فصلهای پاییز و زمستان اصفهان برای شرایط و وضعیت جسمانی ایشان مناسب نبود، تصمیم بر آن گرفته می شود که بهار و تابستان در اصفهان باشند که این تصمیم و برنامه تا پایان عمر مبارک

ایشان، تداوم می یابد.(1)

روایت ها، حکایت ها و خاطرات بسیار شنیدنی و خواندنی از استقبال و بدرقه هر ساله عموم مردم دانش دوست، دانشور و دانش پرور اصفهان نقل شده که شرح آن ها در این وجیزه نمی گنجد.(2)

ص: 61

اکنون جا دارد به یکی از نکات برجسته و پررنگ حیات معنوی آیت الله العظمی بهبهانی (قدس سره)اشاره شود و آن؛ تقیّد، نوع دوستی، دلبستگی، وابستگی و شیفتگی خالصانه و صادقانه به مردم شریف، نجیب و غیور خوزستان است که تا پایان عمر خود را ملزم به آن نگاه داشتند و تا پایان عمر این حالت پابرجا باقی می ماند. در اینجا به دو مورد از مودّت و محبّت ایشان به عموم مردم استان خوزستان بسنده می کنیم .

ص: 62

شریف و با وجود کهولت سن که طبیعتاً دیگر این گونه تردّدها و رفت و آمدها چندان برایش مناسب نبود، وفادار می مانند.(1) و صد البته از این رهگذر و در این مدت ده ساله، هر دو حوزه مهم شیعی، اهواز و اصفهان را هم زمان اداره و تعلیم و تربیت و هدایت طلاب و فضلای حوزه و عموم طبقات مردم را به سرانجامی نیک می رسانند.

ص: 65

آمده است(1) و به دلیل اختصارگویی و پرهیز از تطویل و تفصیل این نوشتار، به خواست خداوند متعال و دعای «محمّد و آل محمّد»(علیهم السلام) فهرست کاملی از همه شاگردان ایشان در زندگی نامه مفصّل تقدیم خواهد شد، اما لازم و ضروری به نظر می- رسد این جا به مشهورترین شاگردان آن مدرسه و مکتب اشاره ای کوتاه و گذرا داشته باشیم.

- آیت الله سيّد فرج الله مصطفوی (رحمه الله) ، داماد حضرت آیت الله العظمی بهبهانی (قدس سره) و از شاگردان دوره و حوزه بهبهان.

ص: 67

-استاد محقق، نام آشنای دانشگاه تهران آقای جواد یزدی مشهور به «تارا»(رحمه الله)؛ از هم درسان، دوستان و شاگردان دوره و حوزه نجف اشرف تا دوره اهواز.(1)

- حجة الإسلام على لاری(رحمه الله) از شاگردان دوره و حوزه نجف اشرف.

-آیت الله علامه سید علی فانی اصفهانی(رحمه الله)؛از شاگردان دوره و حوزه نجف اشرف.

- آیت الله میرزا کاظم قاروبی تبریزی(رحمه الله) ؛ از شاگردان دوره و حوزه نجف اشرف.

- آیت الله شیخ محمدرضا جرقویه ای اصفهانی حائری(رحمه الله) ؛ از شاگردان دوره و حوزه کربلا .(2)

ص: 68

-حجة الإسلام سیّد محمدرضا شفیعی دزفولی(رحمه الله) ؛ از شاگردان دوره و حوزه اهواز.

- آیت الله سید عباس حسینی کاشانی (رحمه الله)؛ از شاگردان دوره و حوزه نجف اشرف.

- آیت الله شیخ ناصر حمادی؛ از شاگردان دوره و حوزه اهواز.

- حجة الإسلام شيخ على محمد ابن العلم؛ از شاگردان دوره و حوزه اهواز.

- آیت الله سید محمد کاظم آل طيب؛ از شاگردان دوره و حوزه اهواز.

- حجة الإسلام سيّد محمد حسین فقیه؛ از شاگردان دوره و حوزه اهواز.

- حجة الإسلام سيد عبدالمطلب آل مهدى جزایری؛ از شاگردان دوره و حوزه اهواز.

- آیت الله شیخ یدالله پورهادی؛ از شاگردان دوره و حوزه اهواز.

ص: 69

- آیت الله سید اسماعیل حسینی مرعشی؛ از شاگردان دوره و حوزه اهواز.

- حجة الإسلام شيخ ابوالقاسم مروّج يزدى؛ از شاگردان دوره و حوزۀ اهواز.

- حجة الإسلام سید محمد جزایری؛ از شاگردان دوره و حوزه اهواز.

حجة الإسلام اسماعیل کلباسی؛ از شاگردان دوره و حوزه اهواز.

- حجة الإسلام شیخ مصطفی معزی دزفولی؛ از شاگردان دوره و حوزه اهواز .

- حجة الإسلام سيّد عبد الله مجتهدزاده (رحمه الله)؛ فرزند ارشد معظم له و از شاگردان دوره و حوزه اهواز.

- حجة الإسلام سيد جعفر مجتهدزاده (رحمه الله) ؛ فرزند دوم معظم له و از شاگردان دوره و حوزه اهواز.

ص: 70

- حجة الإسلام سيّد محمد طاهر شفیعی؛ از شاگردان دوره و حوزه اهواز.

- آیت الله سید علی شفیعی دزفولی؛ از شاگردان دوره و حوزه اهواز.

- آیت الله سید اسماعیل هاشمی؛ از شاگردان دوره و حوزه اصفهان .

- آیت الله شیخ محمد باقر ناصری دولت آبادی؛ از شاگردان دوره و حوزه اصفهان.

آیت الله شیخ محمدحسن مظاهری کرونی؛ از شاگردان دوره و حوزه اصفهان .

جناب مروّج الأحكام دانشمند توانا، استاد و محقق سيّد محمّد على فقهى.

ص: 71

و از افکار و مبانی وی اطلاعی ندارم اما در سفری که آن مرحوم در دوران مبارزه و نهضت به قم آمد و حضرت امام خمینی(قدس سره)تجلیل و احترام فراوانی از این مهمان عزیز به عمل آوردند و بسیار چشمگیر به وی احترام و تعظیم می کرد. به صورتی که این تجلیل در خور توجه و اهمیت بود؛ [ شأن و مقام علمی، اخلاقی و انقلابی ایشان را می توانستم در مرحوم امام خمینی(قدس سره) فهمیده و حدس بزنم.]»(1).

آیت الله العظمی امام خمینی(قدس سره) از او با عناوین و تعابیر بلندی همچون «سید العلما»(2) یاد می کرد.

ص: 73

آیت الله سیّد علی شفیعی دزفولی نقل می کند: در یکی از سفرهای علامه و فیلسوف معاصر آیت الله شیخ محمد تقی جعفری تبریزی (رحمه الله)به خوزستان، بحثی با بنده دربارۀ حُرمت ربا و ادلّه لفظی تحريم و ملاکات و حکمت های تحریم آن مطرح و از حکم شرعی آن سخن به میان آمد. علّامه جعفری می گفت: من در این مورد و ردّ حیله های شرعیه با آیت الله العظمی بهبهانی هم مذاکره کرده ام.( درباره ایشان نزدیک به این الفاظ میگفت: ) ایشان از فقهای شیعه و فقیه بزرگی است.(1)

مرحوم نزار الزين (رحمه الله)مدير مجله لبنانی«العرفان» که از شخصیت های فرهنگی شیعه لبنان بود، می نویسد:

ص: 74

«آیت الله العظمی بهبهانی(قدس سره)واقعاً مصداق این حدیث بود که نگاه کردن به صورت عالم عبادت است؛ آری نگاه کردن به صورتی نورانی که رایحه پاکی، پارسایی، نجابت و فضیلت از آن ساطع است، عبادت است»(1).

مرحوم آقای محمد جواد یزدی معروف به «تارا»(رحمه الله) درباره او می گفت :در همان روزها وی از فضلای نامی نجف بود و همه او را به فهم سرشار واستعداد زاید الوصف ، فضل و کمال، ملكات نفسانی، ادب و نزاکت می شناختند و به این اوصاف

می ستودند. (2)

مرحوم شیخ محمد حسن مظاهری اصفهانی(رحمه الله) از مرحوم حائرى واعظ نقل

ص: 75

می کند که پدرم میگفت وقتی آیت الله العظمی بهبهانی(قدس سره) از نجف به ایران

برگشت مرحوم آقا ضیاء الدین عراقی (رحمه الله)گفته بود: علم از نجف رفت. (1)

آیت الله سید عباس حسینی کاشانی(رحمه الله)در خصوص مقام علمی ایشان می گوید: «ایشان مجموعه ای در فرد بود. كلمة جامع المعقول و المنقول را که متعارف است وخیلی ها را به آن توصیف می کنند در برخی مجازی است، ولی دربارۀ ایشان واقعاً یک حقیقت بود». هم چنین ایشان افزود: «آیت الله حکیم (رحمه الله)می فرمود: من در تلاشم که برای بهره وری بیشتر، حوزه درس ایشان را از کربلا به نجف منتقل کنم، ایشان خود در درس های آیت الله العظمی بهبهانی(قدس سره) شرکت می کرد و معتقد بود که در دویست سال

ص: 76

اخیر مانند میرسیّد علی بهبهانی (قدس سره)کسی نیامده است.» (1)

از زبان آیت الله العظمی شبیری زنجانی حفظه الله( از مراجع تقلید فعلی تشیّع) نقل شده که ایشان به مناسبتی درباره آیت الله العظمی بهبهانی(قدس سره)فرمود :«او مرد مهذبی بود، مهذب بود.»(2)

آیت الله سیّد علی شفیعی دزفولی نقل می کند: آیت الله میلانی بسیار از ایشان تجلیل میکرد و تعبیر ایشان در

ص: 77

مورد علّامه بهبهانی(قدس سره) این بود که «نمی دانید ایشان که هست ».(1)

به حسب نقل جناب حجّة الإسلام شیخ حسن رشاد از اساتید به نام نجف اشرف . استادش آیت الله العظمی سیّد محسن حسینی کوه کمری(رحمه الله)(د/1332ه.ق) از او بسیار تعریف می کرد.(2)

(3)

ص: 78

گردند. اغلب توضیحات ذیل از افادات قلمی ایشان .است

آیت الله العظمی بهبهانی (قدس سره)فردی بسیار با وقار ،آرام، با شخصیت، متین و متواضع بود .عظمت روح و بلندنظری از سیمای وی آشکار بود .رفتار، کردار و گفتارش، اخلاقیات و آداب شرعی را تداعی می کرد. ادب و نزاکت وی بسیار چشم گیر و محسوس بود. با هر کسی در هر شغل و لباس و حال و وضعی با نهایت ادب و بزرگی برخورد می کرد و سخن می گفت و هیچگاه از این متانت و اصول عدول نمی کرد. این مسائل برای او ملکه و عادت راسخه شده بود. این صفت های اخلاقی و نفسانی آن بزرگوار دلالت بر آن داشت که ایشان در اوج اخلاق و صفات حمیده قرار دارد و مراتب عالی تهذیب نفس و کمال را پیموده است و واقعاً سمت معلّم اخلاق را داشت .همه این ،افعال حالات و صفات آن چنان به

ص: 80

صورت عادی و بدون ذره ای تکلّف و تصنّع از ایشان سر میزد که شخص کاملاً مجذوب این ملکات و فضایل انسانی او میشد و البته این ناشی از خودسازی فوق العاده و خود ساختگی او بود.

هیچگاه کوچکترین غیبت، تحقیر، اهانت از سوی او نسبت به کسی دیده نشد و مصداق کاملی از تأدّب و اخلاق حمیده اسلامی بود. ایشان در لفظ و عمل نسبت به همۀ طلاب و روحانیون و در كمال مراتب نسبت به مراجع با احترام و تجلیل رفتار می کرد و از آنان با بزرگی یاد می کرد. اما در موقع ضرورت و لزوم از قاطعیت در عمل و صراحت در لهجه،

همراه با همان متانت و وقار بهره می جست.

آیت الله العظمی بهبهانی(قدس سره) از کوتاهترین اوقات خود بهترین استفاده ها را می برد. برای نمونه میتوان به اشتغال مداوم به درس و بحث و تدریس در همه

ص: 81

اوقات و حتّی در کوتاهترین اقامتهای خود در هجرتهای علمی .تبلیغی تابستانه به بروجرد و خرم آباد و حتی دهه های محرّم و صفر، اشاره کرد. به عنوان شاهدی صادق بر این موضوع، میتوان به تدریس بحثهای امامت مبتنی بر کتاب «مصباح الهداية»، درس مختصری در فقه و اصول بر اساس کتاب «الفوائد العلّیّه» و نیز درس مختصری دیگر در عقاید بر اساس کتاب« التوحيد الفائق في معرفة الخالق» که در این هجرت های علمی در سال (1383 ه.ق = 1342 ه .ش) در استان لرستان و در شهرستان خرم آباد به وقوع پیوسته است، استناد نمود.(1) .

ص: 82

آیت الله العظمی بهبهانی(قدس سره) از مجسمه های صفا ،سادگی، بی آلایشی و

معنویّت است. ایشان نسبت به تشريفات معمول عصرش بی اعتنا بوده و در کمال سادگی و صمیمیّت گذران زندگی می کرد. نسبت به مادیّات، تشریفات، امور دنیوی و تکلّفات علاقه ای بلکه کمترین توجّهی از وی به این امور دیده نمی شود. در یک کلام به تمام معنا، فردی وارسته اند. زهد و وارستگی از تعلّقات دنیوی درسی بزرگ و مؤثّر در حقّ فرزندان، شاگردان و دوستداران وی بود که حتّی در اوج شهرت و مرجعیّت نیز تغییری در روش زندگی او به وجود نیاورد. ولی در عین حال توجّهی کامل به اشخاص ،عرف، آداب اجتماعی و جهات شخصی و شخصیتی فردی و اجتماعی افراد داشته و همیشه آن را حفظ می کرد.

ص: 83

• مجالس وی به کلی از غیبت، غفلت و بطالت پاک و محفوظ بود. و همیشه به آداب آموزی، وعظ و خطابه و نصیحت آراسته بود. با اینکه محضری شیرین ،دلنشین و اندوخته های فراوانی از مطالعات، مشاهدات، تجربیات و ظرایف و لطایف و داستانهای آموزنده در حافظه داشت اما خود هرگز با کسی شوخی و مزاح نم یکرد و اساساً افعالی این چنین اصلاً در اعمال و اقوال او راه نداشت.(1)

در پایان این بخش که خود نیاز به نگارش کتاب جامع، کامل و مستقلى دارد به حَسَب رسالت این قلم به شماری از خصایص رفتاری و اخلاقی و سلوک

ص: 84

فردی و اجتماعی آیت الله معظّم اشاره ای گذرا گردید. امید می رود پژوهشگران به

نگارش سیر و سلوک اخلاقی این شخصیت متخلّق به خُلق و خوی اسلامی و شایسته و بزرگان دین و معلمان و مربیان جامعه دینی اقدام نمایند.

• سحرخیزی و شب زنده داری و تقیّد به نوافل و مستحبّات.

تقیّد و تعهّد به پیش دستی در سلام بر کوچک و بزرگ.

• گریه های خالصانه و بی دریغ ایشان هنگام ذکر مصیبت حضرت اباعبدالله الحسين

(عليه السلام)و اهل بیت عصمت و طهارت (عليهم السلام).

• اهتمام جدی و پیوسته و همیشگی به اقامه نماز جماعت در هر سه وقت.

• گذراندن اغلب اوقات فراغت به تلاوت قرآن مجید و یا مطالعه کتابهای فقهی

و حديثى.

ص: 85

• بسیار صبور ،بردبار، راضی به قضا و قدر الهی بوده و با این که در دوران عمر خود

به فقدان تعدادی از عزیزترین افراد نزدیک خود مثل فرزندان ذکور خود

مواجه گردید اما در هر مورد با متانت ،آرامش خویشتن داری و شکیبایی برخورد و جز با گریه های آرام همراه با ذکر مصیبت حضرت علی اکبر(عليه السلام)و امام حسین(عليه السلام) ، عکس العملی از او مشاهده نشد (1).

• نقل می کنند(2) هنگامی که در مقام تدریس و تحقیق علمی در صدد ردّ و پاسخ نظرات دیگران بر می آمد با این جمله آغاز می کرد:« می گویم بعون الله تعالی و مشیّته» و سپس مطلب و نقد خود

ص: 86

را مطرح می کرد که البته هم تواضع کامل علمی خود را رعایت کرده و هم این که همه چیز را از خدا و با یاری و مدد او دانسته و می بیند و هم این که شنونده و خواننده از این نکته که این موضوع نتیجه تحقیق خود اوست، آگاه می شد. هم چنین صراحت، شجاعت و شهامت مثال زدنی ایشان را در بیان مطالب علمی و طرح نظرات خود و نقد نظرات علمی دیگران در جای جای تألیفات ایشان می توان مشاهده و ملاحظه کرد. نمونه هایی از تسلط و صراحت ایشان در علوم مختلف را در نوشته های گرانسنگ و فاخر ماندگار از آیت الله معظم میتوان مطالعه نمود. (1)

ص: 87

• خاطره ای از سبک گفت و گوی علمی، آموزنده میان صاحبان اندیشه و قلم

آیت الله العظمی بهبهانی (قدس سره)در جست وجوهای فقهی و برای یافته های جدید، اغلب با فقهای بزرگ مذاکره و مباحثاتی داشت و آنها را نیز در جریان نظریه های مورد قبول خود قرار می داد. به عنوان مثال در موضوع معروف و سنت شکنانه «عدم انحصار زکات به مواد نُه گانه خود با استاد علّامه محمّدتقی جعفری (رحمه الله)هم فکری و تبادل نظر و گفت و گوهایی داشته است. علامه جعفری (رحمه الله)در این باره می نویسد:

«امروزه مخصوصاً با دگرگونی در برخورداری از مواد و سلطه بسیار شگفت انگیز صنعت بر همه مواد زندگی و غلبه شهر نشینی ها، به روستا نشینی ها نه (9) ماده مزبور نمی تواند نیازمندی های معشیت مردم را مرتفع سازد. ... با نظر به این مشکل اساسی بود که سالیان گذشته

ص: 88

این جانب بحث مشروحی را از دیدگاه فقهی در جمعی از فضلا مطرح نمودم .نتیجه ای که از بحث مشروح مسأله فوق گرفته شد، این است که انحصار مُخْرج زکات به ماده حکم به اقتضای مصالح معشیتی آن زمان بوده است. یعنی آن نُه ماده با مقدارهای معین برای تأمین معاش نیازمندان کفایت می کرد. دلائلی که برای اثبات این مدعا به نظر رسید، با مرحوم آیت الله العظمی آقای میر سیّد علی بهبهانی(قدس سره) نیز در شهر اصفهان مورد تحقیق قرار دادیم و آن مغفورٌله تصدیق فرمودند».(1)

ص: 89

بجاست تا عموم پژوهشگران و مدرّسان حوزوی و دانشگاهی با مطالعه و تحقیق درباره آثار و تألیفات این پدیده کم مانند عصر حاضر بیشتر با افکار ایشان آشنا شوند.

آیت الله العظمی بهبهانی(قدس سره) علاوه بر حضور در عرصه های تدریس و تربیت شاگردان در بیش از پنج دهه، بنیان نهادن بیش از ده مکان فرهنگی ،درمانی، خیریّه و چند ده مکان تأثیرگذار عبادی هم چون مسجد، حسینیه و حوزه های علمیّه و در کنار مبارزۀ فعّال با رژیم پهلوی تألیفاتی ماندگار و مؤثر نیز از خود بر جای نهاده است که به فهرست مهمترین آثار وی و اجمالی در معرّفی برخی از آنها می پردازیم.

لازم به توضیح است به دلیل بنای اختصار این زندگی نامه، فهرستی از اجازات روایی ایشان که متأسفانه دو اجازه فقهی اجتهاد مطلق ایشان از علّامه

ص: 91

شهیر و محقق بزرگ حضرت آیت الله العظمى ميرزا محمد حسین نائینی(رحمه الله) و نیز از فقیه و مرجع مبارز بزرگ حضرت آیت الله العظمی سیّد حسین قمی(رحمه الله) طبق گزارش(1) هنوز به دست نرسیده است و نیز اجازات صادره از ایشان فهرست تفصیلی و کامل تقریرات جناب ایشان، و تقریرات دروس معظمٌ له که توسّط شاگردان ایشان تألیف شده، إن شاء الله در زندگی نامه مفصّل تقدیم خواهد شد.

1. مصباح الهداية في اثبات الولاية: اين کتاب که نخستین و مشهورترین نوشته و مکتوب موجود از این استاد فقیه و مرجع دینی است. سال 1325ش (1365ق) در آغازین روزهای بهار 60 سالگی عمر، در

ص: 92

کربلای معلی، به شیوه کهن اربعین نویسی علمای اسلامی ،درباره ولایت اميرالمؤمنين (عليه السلام)تدوین شده است. وی درباره موضوع شايستگي ائمّه طاهرين(عليه السلام) براي زمامداري جامعه اسلامي چهل آیه قرآن مجید را همراه تفسیر و با استناد به احادیث تفسیرگر آن ها در مجامع روایی از طریق شیعه و سنّي نقل کرده است.

این کتاب پُر از نکته های ظریف و دقیق تاریخی، تفسیری ،کلامی، حدیثی و ادبی است؛ به طوری که میتوان آن را دائرة المعارف و دانش نامه ای مختصر در باب علوم مختلف اسلامی دانست. این اثر ماندگار تاکنون دو بار به فارسی ترجمه شده است. نخست دانشور و سخنور توانا حجة الإسلام سیّد محمدرضا شفيعي دزفولي آن را با نام «مفتاح العناية في ترجمة مصباح الهداية» و پس از آن دانشمند متتبّع و خوش نگار حجّة الإسلام

ص: 93

جناب آقای علی دواني (رحمه الله)با نام «فروغ هدایت» آن را ترجمه کرده اند .

آیت الله العظمی بهبهانی(قدس سره)در مواجهه با پرسشها و گاه شبهاتی که درباره ولایت امیرالمؤمنین(عليه السلام) در عصر خود مورد گفت وگو بوده است اقدام به پاسخ ونگارش کتابی بدیع در این موضوع و البته با کلماتی موجز می کنند ،که بدون تردید برخی از مواضع این کتاب نیاز به شرح ،توضیح، تعلیقه وحاشیه دارد. شکّی نیست که ورود ایشان به عرصه مباحث کلامی، ورودی کنجکاوانه و عالمانه و محققانه در دفاع از حریم در دفاع از حریم ولایت ولی و حجت برگزیده و شایسته الهی امیرمؤمنان علی(عليه السلام) بوده است. ایشان با ابداعی خاص چهل آیه و چهل حدیث در اثبات ولایت آن حضرت را در این کتاب گردآوری می کنند. هر چند ضمن این پژوهش کم نظیر از آیات و احادیث، با

ص: 94

موضوعات مختلف نیز کمک گرفته شده است.

کتاب شریف «مصباح الهدايه» مشحون از نکته سنجی های ژرف تاریخی، تفسیری، کلامی و ادبی است، به طوری که آن را می توان مجموعه ای از دروس آموزشی و پژوهشی در دانش های مختلف هم چون تاریخ، کلام و تفسیر دانست و از این جهت بسیار قابل توجّه است. ایشان بسان یک متکلّم برجسته به مبارزه با شبهاتی که برخی بزرگان اهل سنت همچون قوشچی، فخررازی و معاصران آنها در باب ولایت امیرالمومنین(عليه السلام) ایراد کرده اند، پرداخته و به خوبی و با توانایی اعجاب انگیزی پاسخ داده است. در واقع این کتاب نمونه ای از به چالش کشیدن آرای مخالفان مذهب شیعه امامیه در موضوع امامت و زمامداری ائمه اطهاره(عليه السلام) است.

ص: 95

نویسنده توانمند و دانشمند جناب حجّة الإسلام آقای علی دوانی(رحمه الله) آورده اند:

از یکی از اهل فضل شنیدم مرحوم آیت الله حاج سید صدرالدین صدر(رحمه الله) (از مراجع محترم تقلید) فرموده بودند: کم تر کتابی را از آغاز تا پایان کامل خوانده ام؛ ولى مصباح الهداية آيت الله العظمى بهبهانی(قدس سره)را از آغاز تا پایان مطالعه کردم.(1)

2. الفوائد العلّيّة فيما يبتنى عليه كثير من معضلات مسائل الفقه والأصول: این کتاب مشتمل بر هفتاد و دو فایده فقهی ،اصولی، تفسیری، حدیثی و کلامی است.

نویسنده آن را در دو جلد و به زبان عربی و فارسی نگاشته است. جلد اوّل سال 1374ه_ .ق. و جلد دوم سال 1380 ه_ .ق در تهران انتشار یافته است. این کتاب

ص: 96

مجدداً در سال 1405 قمری در قم تجدید چاپ گردید و در سال 1443 قمری برابر با 1400 شمسی با مقدمه آیت الله سیّدعلی شفیعی از شاگردان نام آشنای آیت الله معظم و با پاورقی جناب حجة الإسلام سيّد محمّدرضا شفیعی به زیور طبع و نشر درآمده است.

3. «الاشتقاق» أو «كشفُ الأستار عن وجهِ الأسرارِ المُوَدَّعَةِ فِي الرّوايةِ الشَّريفةِ المُسْنَدَةِ إلى بابِ مدينة العلم المنقولة عن أبي الأسود الدولي؛ هويّت محتوایی این کتاب دربارة حديث معروف ابوالاسود دئلي راجع به مبدأ علم نحو و ادبیّات زبان عربي به نقل از حضرت علي(علیه السلام) است که سال(1381 ه .ق = 1340 ه. ش) در تهران چاپ شد. و بار دیگر سال( 1423 ه.ق= 1381ه.ش )در قم با تصحیح و تعلیق محقق و مدرّس ارجمند جناب حجّة الإسلام حاج شیخ محمد حسين

ص: 97

احمدی شاهرودی تجدید چاپ شده گردید.

4. شرح اساس النّحو این کتاب ابتدا به صورت موجز و مختصر و به زبان عربی تألیف شده است. اختصار و ایجاز زیاد آن، مانع از درک مقاصد آن میشد لذا توسط خود مؤلّف مبسوط و مورد شرح قرار می گیرد. به این ترتیب کتاب ،ترکیبی از متن و شرح است که هر دو توسّط نویسنده به انجام رسیده است. مؤلّف، انگیزه تألیف را ارائه کتابی دربردارنده اصول عربيّت و متضمّن اساس آن معرّفی و معتقد است؛ نویسندگان کتب مختلف نحوی، درباره اساس نحو تأمّل نکرده و بدون اصل و اساس، بنایی را بنیان نهاده اند که سست بنیان است. و لذا اقوال آنان دچار پراکندگی بوده و دیدگاه هایی پراکنده و آمیخته و آشفته دارند که دانش نحو را از اساس بی پایه می نماید. این کتاب علم نحو و شناخت

ص: 98

مباني زبان عربي و مباحث گوناگون ادبیّات عرب و علم نحو را به سبكي كاملاً نو مورد بحث و بررسي قرار داده و ضعفها و نقص های دانشمندان این علم را روشن ساخته است. ابتکارات و نوآوری های نویسنده این کتاب در این مختصر قابل طرح نیست. این کتاب نخستین بار در زمان حیات مؤلّف (سال 1344ه.ش = 1385 ه .ق) در مكتبة الصدوق - تهران و بار دیگر سال( 1380 ه.ش = 1422 ه.ق) با تحقیق و تعلیق محقق و مدرّس ارجمند جناب حجة الإسلام حاج شیخ محمد حسین احمدی شاهرودی (رحمه الله)توسّط دارالعلم آیت الله العظمی بهبهانی (قدس سره)در قم به چاپ رسیده است.

5. التوحيد الفائق في معرفة الخالق: تألیف این کتاب به زبان عربی، و به صورت موجز دربارة کلام و عقاید اسلامی است روش مؤلّف بهره گیری از مباحث عقلی، تفسیر و تحلیل اخبار ائمّه

ص: 99

اطهار(عليهم السلام) است. ایشان در انتقاداتی صریح و شجاعانه به نقد و ردّ نظرات و

كتب فلسفی شرق و غرب پرداخته است. به عنوان نمونه؛ بحث ماتریالیستها بر پایۀ نظریات علوم طبیعی مانند داروین را با اتقان علمی و بر پایه دلایل متقن و مستحکم به شدّت مورد انتقاد و اشکال قرار داده و آن را مردود می داند، و نیز دیدگاه مشهور و مقبول نزد عدّه ای از بزرگان فلسفه به نام «اصالة الوجود» و از دیگر سو؛ بطلان نظریه منتجّ به سنخیت میان خالق و مخلوق را با ادلّه قوی علمی برگرفته از فهم و کشف معارف معرفتی آیات قرآن مجید و روایات حضرات ائمّه معصومین(عليهم السلام)، بطلانش را به اثبات می رساند.

برخی از مهمترین مباحث این کتاب عبارت از: اثبات حدوث عالم و ردّ ازلی بودن و قدم آن، حتميت وجود صانع و مُدبّری با تمام صفات کمال و هیچ

ص: 100

صفت نقصی در ،او عینیّت صفات با ذات او، توحید او و راه نداشتن تعدّد، عدم اشتراک وجود او با ممکنات، است.

این کتاب ابتدا سال (1343 ه.ش = 1384 ه.ق) در خرمّ آباد با 26 صفحه رقعی به چاپ رسیده و چند بار هم به ضمیمه کتابهای دیگر منتشر شده است و اخیراً با مقدّمه و تعلیقات مفید فاضل و مدرّس و محقّق گرانقدر جناب حجة الإسلام والمسلمین حاج شيخ ماجد کاظمی در حجمی بیش از 110 صفحه و به سال( 1380ه.ش = 1422ه.ق) در قم،

تجدید چاپ شده است.

6 .کتاب چهل پرسش و پاسخ( این کتاب در واقع تکمیل شده سه کتاب است. به این شرح که در آغاز فواید هشت گانه تدوین و منتشر شد. پس از چند سال با افزایش 12 پرسش و پاسخ به نام «بیست پرسش و پاسخ» سال( 1349 ه.ش = 1390 ه .ق) در قم چاپ شد. و

ص: 101

پس از چند سال 10 پرسش و پاسخ بر آن افزوده و به نام «سی پرسش و پاسخ» منتشر گردید و در پایان 10 پرسش دیگر بر آن افزوده و« چهل پرسش و پاسخ»، شکل گرفت) و به نام «معارف اسلامی» و به همت و تلاش محققانه حجة الإسلام و المسلمین آقای حاج شیخ علی دوانی (رحمه الله)به زیور طبع و نشر آراسته گردید.

7. مقالات حول مباحث الالفاظ: این نوشته ماندگار دربارة مباحث الفاظ علم اصول است که جلد اوّل آن سال( 1335ه. ش = 1375 ه.ق) در تهران چاپ شده است. این کتاب دیگر بار با مقدّمه و تحقیق امیر خداوردی توسط انتشارات دلیل ما در قم سال( 1391 ه .ش = 1433 ه.ق )به چاپ رسیده است. از مقدّمه مؤلّف محترم معلوم می شود که این کتاب دوره کاملی در علم اصول بوده و شامل مباحث حجّ و اصول عمليّه بوده

ص: 102

است؛ لکن تنها قسمتِ مباحث الفاظ آن برجای مانده و به دست ما رسیده است.

8. حاشيه بر «وسيلة النّجاة» اثر مرحوم آیت الله العظمی آقا سید ابوالحسن اصفهانی

(رحمه الله) این حاشیه، سال (1354 ه.ش = 1395 ه.ق) در تهران به چاپ رسیده است.

9 .حاشیه بر «عروة الوثق» اثر مرحوم آیت الله العظمی آقا سید محمد کاظم طباطبایی یزدی (رحمه الله)این حاشیه نیز سال (1350 ه.ش = 1391ه.ق) در قم به چاپ رسیده است.

10. «هداية الحاج» به فارسی در احکام و مناسک حجّ، سال (1355 ه.ش = 1396ه.ق) در اصفهان برای پنجمین بار به چاپ رسیده است.

11. جامع المسائل به فارسی. این رسالۀ بزرگ عملیه در 560 صفحه، سال

ص: 103

(1349 ه. ش = 1390 ه.ق) در قم به چاپ رسیده است.

12. رساله عملیه دیگر به فارسی.( در تهران چاپ شده است ).

13. حاشيه توضيح المسائل.

14 . حاشیه بر« الكلمة الطيبه»؛ اثر فقيه زاهد آیت الله حاج شیخ علی بهبهانی (رحمه الله) که همراه با تحقیق استاد محقّق حجّة الإسلام حاج شیخ محمّد حسن ارگانی بهبهانی (رحمه الله)، سال 1400 ه.ش در قم توسط انتشارات دارالمودة، انتشار یافته است.(1)

ص: 104

اجتماعی و سیاسی آیت الله معظم (قدس سره)است بیانگر همّت والای آن زعیم عالیقدر در این خصوص و اهمیت نقش پُربار و اثرگذار فعالیت های آن فقیه مجاهد و توجّه و حساسیت آن رژیم سفّاک دستگاه امنیتی او نسبت به آن عالم هوشمند و دقیق است.

اینک به نمونه هایی از مجاهدت های دینی، سیاسی و اجتماعی آن بزرگوار، به صورت گذرا اشاره می شود:

پانزدهم مهر ماه 1341 ،شمسی رژیم منحوس پهلوی لایحه انجمن انجمن های ایالتی و ولایتي را تصویب می کند. ولي روحانيون به سبب مسائل خلاف شرعي که در آن گنجانیده شده بود، با این اقدام حکومت سفّاک و رژیم فاسد پهلوی به شدّت مخالفت می نمایند و مراجع تقليد قم به زعامت آیت الله العظمی امام خميني(رحمه الله) و ديگر مدرسان و روحانیون انقلابی به تأسّی از ایشان با

ص: 106

صدور اعلامیّه و سخنراني، به مخالفت با این طرح برخاستند. آیت الله العظمی بهبهانی آبان ماه 1341 شمسی اطّلاعیّه ای مبنی بر درخواست الغای تصویب لایحه مذكور صادر می کند و به حمایت از مواضع مراجع تقليد قم و علمای سراسر کشور اقدام می ورزد.(1)

• در تاریخ 1342/02/01 (مطابق با 25 شوّال 1382 ، سالروز شهادت امام صادق(علیه السلام) مزدوران رژیم پهلوی وحشیانه به مدرسة فيضيه، حمله میکنند، که منجر به زخمي شدن و شهادت شماري از طلاب می گردد. اعلاميّه هاي زيادي از سوي مراجع تقلید، در محکومیّت اقدام رژیم صادر گردید که آیت الله بهبهاني (قدس سره)

ص: 107

نیز به این عمل اعتراض و در تاریخ 1342/06/13 (15 ربیع الثّانی سال 1383ه.ق) اعلامیّه شدید اللّحنى صادر می نماید.(1) البته ایشان همواره و در هر فرصت مناسب، پشتیبانی بی دریغ خود را از قیام پانزدهم خرداد و رهبری حضرت امام خمینی (رحمه الله) اعلام می کرد. اطلاعيّه مورخ 1343/08/24 شمسی نیز نمونه دیگری از این پشتیبانی است.(2)

• پس از دستگيري امام خميني(رحمه الله) در ماجرای پانزدهم خرداد 1342 شماري از علماي شهرستان ها به عنوان اعتراض به این دستگيري به تهران مهاجرت می نمایند آیت الله العظمی بهبهانی از جمله مراجع تقلیدی بود که برای دفاع و

ص: 108

حمایت از امام خمینی (رحمه الله) به تهران مهاجرت کرده و به مدّت چهار ماه در تهران ماندند و خواستار آزادی معظّم له می شوند.(1) آیت الله معظّم(قدس سره) نیز در این اجتماع بزرگ علمای بلاد شرکت و حضور پیدا می کند. چون وي مورد احترام خاصّ مراجع و روحانیّون بوده، جلسات بسياري از طرف مراجع و علما، در منزل محل سکونت ایشان تشکیل می گردد .

•فقیه مجاهد حضرت آیت الله العظمى بهبهانی (قدس سره)در مورخ 1346/04/16 (28 ربيع الأول 1387) به مناسبت حمله رژیم اشغالگر صهیونیستی به شهرهای جنوب لبنان در سال 1967 میلادی، اقدام به صدور فتوایی می کند و در آن با صراحت حکم

ص: 109

به حرمت شرعی و ممنوعیت هرگونه رابطه با رژیم غاصب صهیونیستی می دهد. بدون تردید این فتوا یکی از بی سابقه ترین فتاوای شرعی قرن معاصر به شمار می آید. بخشی از این فتوا با این عبارات رسا آمده است:« باید از هر گونه ارتباط با اسرائیل و عمّال آن [ یهودیان] خودداری کنند بر قاطبه مسلمین لازم است الفت و دوستی و معامله ومعاشرت با کفّار خاصه اسرائیلی ها که جوانان و مسلمین را به خاک و خون می کشند و با اشغال متجاوزانه شهرهای مسلمین اعراض و نوامیس آنان را هتک می کنند به کلّی ترک و از این راه و هم از طریق کمک و اعانت به آسیب دیدگان مسلمین که به هر نحو مقدور است انزجار خود را علیه اسرائیل و متجاوزین به

ص: 110

حقوق مسلمین اعلام کنند».(1) گرچه این فتوا موجب بازداشت چند ساعته ایشان شد اما مجاهدتهای ایشان تا روزهای پایانی زندگی در همه عرصه ها ادامه داشت(2)

• رژیم فاسد پهلوی در راستای سیاست وابستگی به بیگانگان و اسلام زدایی از جامعه دینی اقدام به ورود گوشت منجمد با ذبح غیر اسلامی می کند. آیت الله معظم با آگاهی از این سیاست غیر دینی . شرعی، هوشیارانه و مسئولانه به عنوان یک مرجع بزرگ دینی فتوا به حرمت خرید و فروش این گونه گوشت ها می کند. در نتیجه با توجّه به کثرت مقلّدین در استان خوزستان و

ص: 111

دیگر شهرهای کشور امکان توزیع این گوشت ها در خوزستان برای دستگاه ظالم حکومت پهلوی فراهم نمی شود و این مسئله برای حکومت خیلی گران تمام می شود.(1)

این همراهی های بی دریغ و موضع گیری های روشن موجب شد تا سال 1344 شمسی ،رژیم پهلوی از ترس همسویی روزافزون وی با حضرت امام خمینی لاله حتّی با صدور مجوّز ویزای زیارت عتبات ایشان نیز مخالفت و از زیارت عتبات عالیات وی ممانعت به عمل آورد. (2)

ص: 112

برخوردار و مناطقی که اغلب از این خدمات بهره مند شده اند، به یادگار بماند. اکنون به برخی از این خدمات اشاره می شود .

6 .ساخت حدود چهل مسجد در فرمانداری شهرستان کهکیلویه و بویر احمد.

7 . ساخت مسکن برای طلّاب ساکن اهواز که در سیل معروف سال 1340 ه.ش، خانه -های آنان ویران شده بود.

8. تأسیس درمانگاه حجّتیّه در خیابان سروش اصفهان (1).

9. تأسیس رادیولوژی مهدیّه در اصفهان.

10. ساخت مسجد الرّضا در دروازه شیراز اصفهان.

.11 تأسیس مدرسه علمیّه امامیه در خمینی شهر.

.12 تأسیس مدرسه علميّة مشكاتيّه در خمینی شهر.

.13 تأسیس مدرسه علمیّه ریاضی به نام

ص: 115

مرحوم حاج شیخ ابراهیم ریاضی در نجف آباد.

14. ساخت مسجد المهدی عجل الله در هزار جریب اصفهان.

15. کمک به بازسازی خانه های آسیب دیدگان سیل قریه «آشن» (از توابع مهردشت علویجه اصفهان).

16. ساخت مسجد شاهین شهر.

17. تأسيس مؤسسه فرهنگی - تبلیغاتی آیت الله العظمی بهبهانی(قدس سره) در سال 1353ه.ش.

18. ساخت مسجد و حمام در محله کنگاز از محله های خوراسگان اصفهان.

19. ساخت مسجد حضرت حجت (عجل الله تعالی فرجه الشریف)در ترجم البرود روستای هاردنگ از روستاهای لنجان عُلیای استان اصفهان .(1)

ص: 116

بودند نیز از کمک مرحوم آیت الله العظمی بهبهانی (قدس سره)بهره مند بودند.(1)

اصول عقاید، کتابخانه و قرائت خانه می شد.(1)

حجج اسلام آقایان شیخ محمد شریف رازی (رحمه الله) ، شیخ محمد تقی فلسفی (رحمه الله) ، شیخ احمد کافی(رحمه الله)، شیخ علی دوانی(رحمه الله)و فخر المحققين استهباناتی (رحمه الله)و دیگران در همه ادواری که در حوزه های درس و بحث خود را تشکیل می داد، جهت مقابله با دشمن و روشن گری دینی ،سیاسی، اخلاقی و اجتماعی در بهبهان، رامهرمز، اهواز و اصفهان اقدام می ورزید.

در اقامه مجالس عزاداری و سوگواری ایّام شهادت ائمّه ائمّه معصومين(عليهم السلام) به ویژه حضرت اباعبدالله الحسين(عليه السلام) همت والا و سعی بلیغ می نمود و همیشه به همگان به ویژه شاگردان خود توصیه می فرمود که در مجالس روضه اباعبدالله الحسين (عليه السلام)بسیار زیاد شرکت کنند و در حد توان ترک

ص: 120

ص: 121

صورت منّظم و مستمر عدّه ای از روحانیون را در ایّام تبلیغی خاصّ مانند ماه مبارک رمضان و ماه های محّرم و صفر همراه با مقرّری ویژه به مناطق مختلف شهری و روستایی اعزام می نمودند .(1)

از جمله دیگر اقدامات بسیار مؤثر و به هنگام ایشان در مسأله تبلیغ فرستادن سریع و بدون تأخير روحانیون و مبلّغين توانا و آگاه به مباحث و مسائل دینی به روستاهای خوزستان بود که مورد تهاجم فرهنگی اعضای فرقه ضالّه و منحرف بهائیّت قرار گرفته بودند، یاد نمود.(2)

ص: 122

آمادگی خود را جهت تدفین آیت الله معظم(قدس سره) در عتبات عالیات در رادیو بغداد اعلام کرده بود(1). اما بر اساس وصيت آن مرجع بزرگوار(قدس سره) در دیار مألوف و مأنوس خود چهره در خاک کشید.

بعضی از رسانه های خبری جهان در تاريخ 1354/09/01 (هجدهم ذى القعدة 1395) ، خبر رحلت آیت الله العظمی بهبهانی(قدس سره) را به عنوان یکی از چند رهبر مذهبی ایران، که به دلیل مخالفت با رژیم شاهنشاهی و شرکت در راهپیمایی بازداشت شده بود، اعلام کرد. (2)

در پی اعلام این خبر تأسّف آور و تألّم برانگیز، حوزه های علمیّه تهران، قم،

ص: 124

اهواز، مشهد(1) اصفهان(2) و دیگر شهرها تعطیل و سیل جمعیّت به طرف اهواز سرازیر شد. رؤسای سفّاک ساواک قم و اهواز، سراسیمه طیّ تلگراف هایی به سازمان ساواک تهران خبر رحلت علّامه فقیه و خطرات این موضوع را یادآوری کردند.(3)

در تشیع جنازه جمعیّتی بالغ بر یک صد هزار نفر از اکثر شهرهای مختلف ایران حضور یافته و شهر اهواز به ماتم سرایی بزرگ شبیه روزهای تاسوعا و عاشورای حسینی(علیه السلام) تبدیل شده بود.

ص: 125

مجالس ختمی نیز در سراسر ایران از جمله در مسجد جامع گوهرشاد مشهد (1)و در مسجد جامع ایذه به دستور آیت الله العظمی گلپایگانی(رحمه الله)(2) برگزار شد.

در چهلمین سالگرد ارتحال ملکوتی آن مرجع بزرگ جهان تشیّع، مراسم با شکوهی در حوزه علمیّه دارالعلم آن شخصیّت والا مقام برقرار و از اکثر شهرهای کشور علما،دانشوران

،محققان، مدرّسان و مبلغان فراوانی شرکت نمودند و نمایندگان مراجع تقلید عظام از شهرهای قم، مشهد، تهران و اصفهان به رسم تکریم و تعظیم از این فقیه عالی قدر حضور به هم رسانیدند و با ارسال پیام مراتب و فضائل علمی و

ص: 126

زحمات و خدمات آیت الله معظم را یادآور شدند.

ناگفته و نانوشته نماند که هم اکنون مرقد این عالم پارسا و مرجع دینی پرهیزکار، وخدمت گذار دین مقدس اسلام و مذهب شیعه امامیه و مكتب اهل بیت عصمت وطهارت (عليهم السلام)، زیارت گاه عموم طبقات و اصناف مردم شريف، مؤمن و متدین استان خوزستان است.

عاشَ سعيداً و ماتَ سعيداً، و حشرُهُ الله مع أجداده الإئمّة المعصومين والصّالحين من

العلماء الربّانيين. آمين

ص: 127

ص: 128

5. رازی، محمد شریف، (1352ش)، گنجینه دانشمندان ،تهران کتابفروشی اسلامیّه.

6. شفیعی، سیّد علی، (1393ش)، گذری بر زندگانی استاد علامه محقق آیت الله العظمى

حاج سيد على موسوى بهبهانی، اهواز، نشر ناجى جزائرى.

7. شفیعی، سیّد علی، سخنرانی در 29 آبان سال 1394 در مراسم چهلمین سالگرد علامه

بهبهانی(قدس سره)در دارالعلم اهواز.

8 . شهید ثانی، زین الدّین بن على، (1409ق) ، منية المريد، به کوشش رضا مختاري، قم، مكتبة الإعلام الإسلامي.

9. مجیدی کرایی، نور محمّد، (1378ش)، تاریخ شهرستان بهبهان، تهران، ناشر به آفرین.

10. مهدوی، سیّد مصلح الدّین، (1394ش)، ارمغان اصفهان در شرح حال علامه بهبهان از مفاخر فقها و مراجع عالی قدر شیعه، اهواز، نشر ناجی جزائرى .

11. مرکز بررسی اسناد تاریخی وزارت اطّلاعات ،(1394ش)، آیت الله العظمى مير سيّد على موسوی بهبهانی (قدس سره) به روایت اسناد ساواک،

ص: 130

تهران، مرکز بررسی اسناد تاریخی وزارت اطلاعات .

12. مواساتیان ،ماندنی، (1386ش)، «گفتاری درباره آیت الله بهبهانی(قدس سره) و کتاب مصباح الهداية»، فصلنامه سفینه، (سال پنجم شماره 15).

13. موسوی بهبهانی، میر سيّد على، (1422ق)، الفوائد العليّة، تحقيق سیّد محمّدرضا شفیعی ،قم، نشر زین( دار زین العابدين).

ص: 131

یادداشت

.........

ص: 132