«بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمَنِ الرَّحِيمِ »

«الْحَمْدُ لِلَّهِ رَبِّ الْعَالَمِينَ »

«الرَّحْمَنِ الرَّحِيمِ »

«مَالِكِ يَوْمِ الدِّينِ »

«إِيَّاكَ نَعْبُدُ وَإِيَّاكَ نَسْتَعِينُ »

«اهْدِنَا الصِّرَاطَ الْمُسْتَقِيمَ »

«صِرَاطَ الَّذِينَ أَنْعَمْتَ عَلَيْهِمْ غَيْرِ الْمَغْضُوبِ عَلَيْهِمْ وَلَا الضَّالِّينَ »

ص: 2

مجموعه مقاله ها جلد هشتم: امام حسین(علیه السّلام) و اصلاح طلبی همایش امام حسین(علیه السّلام)

تهران اسفند 1381ه- . ش مطابق با محرم الحرام 1424 ه- . ق

مجمع جهانی اهل بيت (علیهم السّلام)

ص: 3

نام کتاب: امام حسین(علیه السّلام) و اصلاح طلبی

مؤلف: جمعی از نویسندگان

ناشر: مرکز چاپ و نشر مجمع جهانی اهل بیت (علیهم السّلام)

با مشارکت نشر شاهد

نوبت چاپ: اول

تیراژ: 2000 نسخه

سال چاپ: اسفند 1381ه- . ش ( محرم الحرام 1424 ه-. ق)

شابک: 3-28-7756-964

ISBN: 964-7756-28-3

حق چاپ محفوظ است

تهران - ص.ب. 7368-14155

تلفن: 0098218907289 - فاکس: 8893061 (009821)

ص: 4

عاشورا از اسلام تا اسلام...343

انگیزه مخالفت امویان و عباسیان با زیارت کربلا...367

فتنه ای تاریک و کور....381

امام حسین(علیه السّلام) و مبارزه با بدعت ها....407

بازخوانی رفتار سیاسی امام حسین(علیه السّلام) در عصر معاویه...419

تحلیل عملکرد کوفیان در قیام امام حسین(علیه السّلام)...429

پیشوای خیرخواهان...451

امام حسین(علیه السّلام) و اسلام آزادی بخش...473

ص: 6

و اینک که سال جاری را رهبر معظم حضرت آیةالله خامنه ای - مد ظله العالی - در سخنرانی خود در جوار مرقد مطهر حضرت امام رضا(علیه السّلام) به عنوان «سال عزت و افتخار حسینی» مزیّن نمودند. مجمع جهانی اهل بیت(علیهم السّلام) برای برپائی همایش مجددی به همین نام و نشان ،دانشوران، فرهیختگان و نویسندگان را به تحقیق و تقدیم مقالاتشان فرا خواند.

در نتیجۀ این فراخوانی، مقاله های بسیاری به دبیرخانۀ همایش رسیده است، که مجلدات حاضر توسط «هیئت نظارت علمی مجمع» برای نشر برگزیده شده، که پس از ویرایش و تنظیم، همزمان با برگزاری همایش، به تشنگان فرهنگ اهل بیت(علیهم السّلام) به ویژه سرور و سالار شهیدان حضرت امام حسین (علیه السّلام) در موضوعات ذیل، تقدیم می شود:

1) شخصیت و سیمای امام حسین(علیه السّلام)؛ 2 ) عزت حسینی؛3) اقتدار حسینی؛ 4 ) حماسه حسینی؛ 5 ) حماسه عاشورا؛ 6)انگیزه های قیام امام حسین(علیه السّلام) ؛ 7) اهداف و آثار قیام امام حسین؛ 8) امام حسین و اصلاح طلبی؛ 9) نقش زنان در نهضت عاشورا؛ 10 ) تعالیم اخلاقی و عرفانی امام حسین(علیه السّلام)؛ 11) امام حسین(علیه السّلام) و دیدگاه ها؛ 12) امام حسین(علیه السّلام) در آیینۀ شعر و ادب.

از همه نویسندگان و دانشورانی که فراخوان مقالۀ این «مجمع» را اجابت نموده و مقاله ای به دبیرخانه این اجلاس ارسال نموده اند، و در برپایی آن سهیم و شریک شدند و گوشه ای از تحقّق هدف والای آن را بر عهده گرفته اند تشکر می کنیم. هم چنین زحمات برادران ارجمندی که در بررسی و ارزیابی آماده سازی و ویرایش و نشر این مجموعه، همکاری کردند سپاس می گوییم.

سید محسن موسوی

دبیر همایش سراسری امام حسین (علیه السّلام)

مجمع جهانی اهل بيت (علیهم السّلام)

ص: 8

از این روست که اگر می خواهیم از «اصلاحات» سخن بگوییم و آن گاه به بررسی حادثه ای بزرگ چون حادثۀ «عاشورا» در سال 61 هجری قمری و تحلیل رابطه آن با «اصلاحات» بپردازیم، باید در نخستین گام به تعریفی دقیق، روشن، شفاف و واضح از «اصلاحات» دست یابیم.

از سویی دیگر، لازم است که منابع شناخت و ره نمایی ما به سوی دست یابی به تعریف دقیق این واژه نیز مشخص و معین شود، تا بتوان بنایی رفیع را بر پایه هایی مستحکم بنا نمود.

در این مقاله، آنچه درباره «اصلاحات» و نسبت آن با «قیام امام حسین بن علی(علیه السّلام)» به رشته تحریر در می آید، فقط بر اساس دیدگاه منابع اساسی «مکتب اسلام» و «مذهب شیعه» است؛ از این رو، در این مقاله بارها به قانون اساسیِ تغییرناپذیر و جاودان مکتب، قرآن کریم سخنان پیامبر بزرگوار اسلام، حضرت محمد بن عبدالله(صلّی اللَّهِ علیه وَ آلِهِ وَ سَلَّمَ ) و سخنان امامان بزرگوار «شیعه»، استناد می شود.

امید که این مقالۀ تحقیقی، مورد توجه پژوهشگران ارجمند و جست و جوگران ناآرام «حقیقت» قرار گیرد.

و آهنگ ستیز را در جامعه کند می کند. کندی این آهنگ به تأخیر موعد جهش و انقلاب می انجامد که برابر با توقف جامعه در مرحلهٔ پیشین و تأخیر «تکامل» است.

اما در نگاه دوم، که اسلام نیز به آن معتقد است و در قرآن کریم آمده است، تاریخ یک درس، منبع شناخت، موضوع اندیشه، مایهٔ تذکر و «آیینۀ عبرت» است. در دیدگاه قرآن، این گمان که اراده ای گزاف، مشیتی بی حساب و بی قاعده، سرنوشت های تاریخی را دگرگون می سازد، جایگاهی ندارد؛ قرآن به صراحت و روشنی بیان می کند که قاعده ای ثابت و قانونی تغییر ناپذیر بر سرنوشت اقوام و ملل پیشین حاکم است:

«فَهَلْ يَنْظُرُونَ إِلَّا سُنَّتَ الْأَوَّلِينَ فَلَنْ تَجِدَ لِسُنَّتِ اللَّهِ تَبْدِيلًا وَلَنْ تَجِدَ لِسُنَّتِ اللَّهِ تَحْوِيلًا »(1).

آیا این مردم جز روشی که بر ملل پیشین جاری شده است، انتظاری دارند؟ هرگز در قانون خداوندی تبدیل (جانشینی قانونی به جای قانونی (دیگر) و یا تغییر (دگرگونی یک قانون) نخواهی یافت.

نکته ای دیگر را نیز که قرآن کریم، به روشنی بیان می کند و «آموزنده» می نماید، بهره گرفتن از قوانین الهی در تاریخ است که با توجه به آن مردم می توانند سرنوشت خود و جامعۀ خویش را نیک یا بدگردانند. این به آن معناست که «قوانین حاکم» بر سرنوشت ها، در حقیقت یک سلسله واکنش ها و بازتاب ها در برابر کنش ها و اعمال است. اعمال معین و مشخص اجتماعی، بازتاب های مشخص و معینی به دنبال دارند. از این رو، در دیدگاه قرآن و به دنبال آن مکتب «اسلام» تاریخ با آن که با «قوانین» قطعی و تخلف ناپذیر اداره می شود، نقش انسان، آزادی انسانی و اختیار انسانی را به هیچ وجه محو نمی گرداند.

قرآن مجید، آیات بسیاری در این باره دارد که آیۀ ذیل، نمونه ای کوتاه و گویا از این نگرش اسلامی است:

1.

«إِنَّ اللَّهَ لَا يُغَيِّرُ مَا بِقَوْمٍ حَتَّى يُغَيِّرُوا مَا بِأَنْفُسِهِمْ »(2) ؛

ص: 11

پروردگار، سرنوشت هیچ ملتی را دگرگون نمی سازد، مگر آنکه آن ملت خواهان تغییر و دگرگونی شوند.

براساس این نگرش و بینش، تاریخ مانند طبیعت به حکم درون مایۀ خویش، متحول و دگرگون شده است. حرکت به سوی «کمال»، لازمۀ درونی اجزای طبیعت و از آن جمله تاریخ است. تاریخ فقط «حیوان اقتصادی» نیست و تکامل تاریخ فقط جنبۀ فنی تکنیکی و آنچه بدان «تمدن» نام می دهند، ندارد. این تکامل، گسترده و همۀ جانبه است و همه عرصه های معنوی و فرهنگی انسان را دربر می گیرد و سبب آزادی انسان از وابستگی های محیطی و اجتماعی است.

انسان، به سبب همه جانبه بودن تکاملش، به تدریج از وابستگی اش به محیط طبیعی و اجتماعی، کاسته می شود و به نوعی وارستگی- که به وابستگی به عقیده، ایمان و ایدئولوژی، تعبیر می شود - دست می یابد و آزادی کامل معنوی را به آغوش می کشد.

در این دیدگاه، نبردهای پیش برندۀ تاریخ، که انسانیت را به جلو برده است و به تکامل رسانده است، نبرد میان انسان متعالی مسلکی و وارستۀ از خودخواهی با منفعت پرستی و نبرد انسان وابسته به عقیده، ایمان و ایدئولوژی با انسان بی مسلک، خودخواه، منحط، حیوان صفت و فاقد حیات عقلایی و آرمانی بوده است. تاریخ گذشته و حال، شاهدی بر این مدعاست که نبردهای انسانی به تدریج جنبۀ ایدئولوژیک پیدا کرده، و خواهد کرد و انسان نیز به تدریج به مرحله انسان آرمانی، پای می گذارد؛ تا آنجا که در نهایت، حکومت عدالت ؛یعنی، حکومت کامل و ارزش های انسانی که از آن به «حکومت مهدی» تعبیر شده است، مستقر خواهد شد و از حکومت نبردهای باطل، حیوان مآب، خودخواه و خودگرا اثری بر جای نخواهد ماند.

از این رو، در این بینش، اصلاحات به هیچ وجه محکوم نیست، زیرا نه عاملی سردکننده وجود دارد و نه تاریخ راه خویش را از میان ستیز انفجار آمیز و انقلاب می پیماید تا «اصلاحات» مانع از انفجار شود و جلوی حرکت تکاملی تاریخ را بگیرد. عامل اصلی

ص: 12

حرکت تاریخ، فطرت و سرشت تکامل جو و قناعت ناپذیر است که به هر مرحله ای رسد، مرحله دیگر را آرزو می کند و به جست وجوی آن بر می خیزد.

«اصلاحات»، آرام آرام به مبارزۀ انسان «حق طلب»، با انسان «حق ستیز» کمک می کند و آهنگ حرکت تاریخ را به سود «حق باوران»، تند می کند. فسادها، تباهی ها و پلشتی ها کمک به «حق ستیزان» است نه «حق باوران». «اصلاحات» از این منظر به منزله طی فرآیند «رسیدن میوه بر شاخه درخت» است و بس، نه انفجار دیگ بخار. اگر با آفات درخت سیب مبارزه شود و به طور مرتب به آن رسیدگی گردد، میوه بهتر، سالم تر و زودتر به بار خواهد نشست.

«اصلاحات»، چه در عرصۀ فرد و چه در عرصۀ اجتماع، در دیدگاه مکتب اسلام، نه فقط لازم که امری بسیار ضروری است. شاید هیچ دستوری از دستورهای عملی اسلام، به اندازۀ دستور «امر به معروف و نهی از منکر» روایت کننده و شاهد این مدعا نباشد؛ در قرآن کریم در این باره آمده است:

«وَلْتَكُنْ مِنْكُمْ أُمَّةٌ يَدْعُونَ إِلَى الْخَيْرِ وَيَأْمُرُونَ بِالْمَعْرُوفِ وَيَنْهَوْنَ عَنِ الْمُنْكَرِ وَأُولَئِكَ هُمُ الْمُفْلِحُونَ »(1) .

و باید گروهی از شما باشند که به سوی خیر دعوت کنند و به کارهای خیر فرمان دهند و از زشتی ها باز دارند و اینان رستگارانند.

این امر اصلاحی، آن چنان در فرد و جامعه آثار مفیدی بر جای می گذارد که امام محمد باقر(علیه السّلام) می فرمایند:

«بوسیله این اصل، سایر دستورها زنده می شود، راه ها امن می گردد، کسب ها حلال می شود، مظالم به صاحبان اصلی برگردانده می شود، زمین آباد می گردد، از دشمنان انتقام گرفته می شود و کارها روبه راه می شود.»

ص: 13

«امر به معروف و نهی از منکر»، نماد و شاخصه اصلی اصلاحات در جامعه است و آثار بسیار خوبی در جامعه بر جای می گذارد، اگر این اصل عملی، فقط در دایرۀ فرد محدود و به عرصۀ اجتماع کشانده شود و ساختار قدرت را در جامعه در بر گیرد، آن گاه می توان به راحتی خورشید تابناک آن را در جامعه تماشا کرد.

اما، شاید یادآوری این نکته لازم باشد که اگر سخن از اصلاحات به میان می آید، منظور در برابر «انقلاب» نیست؛ یعنی، نباید این گونه پنداشت که در مکتب اسلام، «اصلاحات» در برابر «انقلاب» است. در قرآن کریم، به هرگونه حرکت که سبب بازگرداندن و یا هدایت فرد و جامعه به سمت «رستگاری مورد نظر اسلام» شود، اصلاحات گفته می شود.

حال ممکن است این حرکت آرام و تدریجی یا تند و پرشتاب باشد که در هر دو صورت این حرکت، در دایرۀ «اصلاحات» قرار می گیرد.

هست، در نوردد. آمادگی نویسنده و مورخ، دانستن بیشتر از این حوادث و واقعیات گذشته نیست.

نداشتن آنچه امروز وی را از هم جوشی با گذشته باز می دارد، نیز شرط آمادگی است. ممکن است که مورخ بتواند برای بنای مینیاتوری که می خواهد از یک گذشته بسازد، از مصالح و مواد جمع آمده، آنچه را برای کار او مناسب است، بردارد و باقی مواد را کنار بگذارد تاریخ را مینیاتور خواندم و این از آن روست که می پندارم گذشته ای را که تمام یک دنیای طی شده است، یک انسان حقیر محدود، نمی تواند بازسازی کند. فقط وقتی دو مینیاتور که دو مورخ از یک گذشته نقش کرده اند، هر دو ممکن است با وجود تفاوت هایی که دارند، یادآور گذشته و حتی تصویر آن باشند که هر دو با یک نوع «پرسپکتیو»، با یک نوع هندسه و یا یک نوع اندازه سازی درست شده باشند. از اینجاست که وحدت تکنیک و بررسی قواعد و اصول فنی، اهمیت پیدا می کند و بی آن نمی توان توفیق مورخ و یا نویسنده را در بازسازی گذشته تقدیم کرد.»

از این رو، درک اوضاع زمان و مکان در بسترسازی قیام خونین حضرت حسین بن علی(علیه السّلام)، در بررسی این واقعۀ شگرف، امری لازم و واجب است. برای آشنایی با اوضاع زمان و مکان، باید اندکی به گذشته بازگردیم.

شاید، سقیفۀ بنی ساعده، آغازی بر سعی ما در فهم اوضاع شکل گیری قیام حسین بن علی(علیه السّلام) باشد با آن که هنوز دو ماه از اجتماع پرشور غدیر و سخن تاریخی رسول گرامی اسلام (صلّی اللَّهِ علیه وَ آلِهِ وَ سَلَّمَ ) نمی گذشت، با رحلت آن فرستادۀ پروردگار، گروهی از مهاجران و انصار، بی توجه به آنچه رسول به زبان جاری ساخت، در مکانی به نام «سقیفه بنی ساعده» گرد هم آمدند، و بر سر جانشینی او به گفتگو نشستند؛ در حالی که علی(علیه السّلام) و بنی هاشم در خانۀ پیامبر خدا به نماز خواندن و به خاک سپردن آن حضرت مشغول بودند، همه در اندیشه بودند که چگونه نامزد خویش را بر کرسی جانشینی نشانند. سرانجام جدال بالا گرفت.

ص: 15

ابوبکر با خواندن روایتی: «امامت خاص قریش است»، که آن را به پیامبر منصوب کرد، انصار را از میدان به در کرد. برخی از مهاجران حاضر در صحنه، با تعاریف یکدیگر و گفتگو با هم، ابوبکر را پیش افکندند و سرانجام علی(علیه السّلام) را که دو ماه قبل به جانشینی پیامبر برگزیده شده بود، از حق خویش محروم کردند و از اینجا خلافت دو سالۀ خليفۀ اوّل، آغاز شد و نخستین گام ها در انحراف جامعۀ اسلامی از: منع روایت احادیث پیامبر گرامی اسلام (صلّی اللَّهِ علیه وَ آلِهِ وَ سَلَّمَ ) به منظور به فراموشی سپردن آن برداشته شد، احادیث دروغین جعل گردید و ترویج این باور که رأی و نظر خلیفه نیز مانند رأی پیامبر است؛ ترویج یافت.

با فوت خلیفهٔ اوّل، نوبت به خلیفهٔ دوم، عمر رسید. در زمان خلیفۀ دوم، انحرافات بزرگی در جامعۀ اسلامی روی داد که به سبب توسعۀ جامعۀ اسلامی و مرزهای آن، دامنۀ انحرافات وسیع تر بود، از آن جمله: ترویج سیاست برتری جویی برای قریش و نژاد عرب، ایجاد نظام طبقاتی در جامعۀ اسلامی، پدیدآوردن ذوی القربی، اهل بیت و یاران نزدیک برای پیامبر (صلّی اللَّهِ علیه وَ آلِهِ وَ سَلَّمَ ) جهت منتسب دانستن فضایلی که برای اهل بیت(علیهم السّلام) در قرآن و سخن پیامبر (صلّی اللَّهِ علیه وَ آلِهِ وَ سَلَّمَ ) وجود دارد به آنان، تداوم جلوگیری از نشر حدیث پیامبر(صلّی اللَّهِ علیه وَ آلِهِ وَ سَلَّمَ ) ، حبس صحابه در مدینه، صدور اجازۀ رسمی از مقام خلافت برای نشر افکار بنی اسرائیل در میان مسلمانان، عمل خلیفه به رأی خود و خلاف نص صریح کتاب و سنت پیامبر (صلّی اللَّهِ علیه وَ آلِهِ وَ سَلَّمَ )- همان گونه که در دوران ابوبکر نیز پیگیری شد - و روایت کردن حدیث، در تأیید سیاست حکومت و به ناروا آن را به پیامبر(صلّی اللَّهِ علیه وَ آلِهِ وَ سَلَّمَ ) نسبت دادن.

عمر در ذی الحجه سال بیست و سوم هجری با خنجری که در پهلوی او فروشد، در بستر افتاد و پس از چند روز درگذشت. او، پیش از مردن، شش تن از یاران پیامبر؛ یعنی علی(علیه السّلام)، عثمان ،زبیر، سعد پسر ابی وقاص، عبدالرحمان پسر عوف و طلحه را، که در آن روز در مدینه نبود، نامزد کرد تا به مشورت بپردازند و در مدت سه روز خلیفه مسلمانان را تعیین کنند.

ص: 16

در پایان سه روز ،عبدالرحمان، نزد علی رفت و گفت: «اگر خلیفه شوی به کتاب خدا و سنت رسول خدا و سیرت دو خلیفه پس از او رفتار خواهی کرد؟» علی(علیه السّلام) گفت: «امیدوارم در حد توان و علم خود رفتار کنم» و چون از عثمان پرسید، گفت: «آری» با خلافت تقریباً دوازده سالۀ عثمان، انحرافاتی دیگر در جامعۀ اسلامی به وجود آمد که عبارتند از:

اختصاص فرمانروایی شهرها، به افراد قبیلهٔ خود (بنی امیه) و گشودن در خزانۀ مسلمانان به روی خویشان و نزدیکان خود، به نام صلۀ رحم.

این موارد، تنها انحرافاتی نبود که در زمان خلفا پدید آمد که خود، سبب ساز بروز انحرافاتی دیگر در جامعۀ اسلامی شد ضلالت ،گمراهی، ظلم و ستم در جهان اسلام پای گرفت و پارسایی و پرهیزگاری از میان مردم رخت بربست.

با کشته شدن عثمان و هجوم مردم به در سرای علی(علیه السّلام) آن حضرت در ابتدا با نپذیرفتن این مسئولیت، به مردم آثار انحراف سال های پیشین را گوشزد می کند: «مرا بگذارید و دیگری را به دست آرید که پیشاپیش کاری می رویم که آن را رویه هاست و گونه گون رگهاست، دل ها برابر آن بر جای نمی ماند و خردها بر پای همانا کران تاکران را ابر فتنه پوشیده است و راه راست ناشناسا گردیده و بدانید که اگر من درخواست شما را پذیرفتم ، با شما چنان کار می کنم که خود می دانم و به گفته گوینده و ملامت سرزنش کننده گوش نمی دارم. و اگر مرا واگذارید همچون یکی از شمایم و برای کسی که کار خود را بدوی سپارند، بهتر از دیگران فرمان بردار و شنوایم. من اگر وزیر شما باشم بهتر است تا امیر شما باشم.»

با این حال، مردم آن چنان برای بیعت به او هجوم آوردند که آن حضرت می فرماید: «چنان بر من هجوم آوردند که شتران تشنه به آبشخور روی آرند و چراننده پای بند آنها را بردارد و یکدیگر را بفشارند، چندان که پنداشتم خیال کشتن مرا در سر می پرورانند یا در محضر من بعضی خیال کشتن بعضی دیگر را دارند.»

ص: 17

بیعت مردم، آغاز حکومت تقریباً پنج ساله حضرت علی(علیه السّلام) شد و آن حضرت که راهی جز «اصلاحات» «علوی در زدودن انحرافات و بازگشت به آغاز پیش از انحراف را در برابر خود نمی دید، برنامۀ عملی حکومت خویش را برای اجرای «عدل» در جامعهٔ اسلامی قرار داد، ولی افسوس که جامعه اسلامی تاب «عدالت» و «اصلاحات» او را نداشت و فتنه های قاسطین، مارقین و ناکثین که در سه جنگ داخلی (جمل، صفین و نهروان) تجلی یافت، شاهدی بر موانع اساسی اصلاحات علوی بود. سرانجام، پس از پنج سال ستیز بی امان با منحرفان از راه مستقیم حقیقت، آن حضرت به شمشیر یکی از همان منحرفان، در محراب عبادت به شهادت رسید، در حالی که سردستۀ مخالفانش، معاویه پسر ابوسفیان خویش را در چند قدمی وصال خلافت و انتقام از علی(علیه السّلام) و فرزندان و خاندان او می دید.

با شهادت امام علی(علیه السّلام)، نوبت به امامت و به دنبال آن، خلافت امام حسن (علیه السّلام) رسید که مردم با وی بیعت کردند، ولی معاویه که از انحراف جامعه اسلامی حداکثر استفاده را می برد، با لشکری انبوه به جنگ امام آمد و از سویی دیگر، با فریب، نیرنگ، زر و زور اطرافیان و سرداران سپاه امام را به خویش مایل ساخت که سست عنصری آنان، امام حسن(علیه السّلام) را در کارزار نبرد از پای درآورد و اوضاع را آن چنان کرد که حتی شهادت امام و یاران اندکش چاره ساز نبود، زیرا زمینۀ مساعد شهادت که آن را به یک پدیدۀ اجتماعی تأثیرگذار مبدل سازد، فراهم نبود. معاویه با جنگ روانی، پرده پوشی حقایق و شایعه افکنی، آن چنان اوضاع را وارونه کرده بود که راه هرگونه ستیز و مبارزۀ مستقیم را از امام و یارانش سلب کرده بود. در این اوضاع تنها راهی که می توانست از «حقیقت مغلوب» چهره ای پیروزمندانه سازد، صلح با معاویه با شروطی چند بود، از جملۀ این شروط، عمل معاویه در حکومت به کتاب خدا، سنت پیامبر (صلّی اللَّهِ علیه وَ آلِهِ وَ سَلَّمَ ) و عدم تعیین جانشین از سوی معاویه بود. اما، معاویه چندان به این عهد و پیمان وفادار نماند و به سرعت این پیمان را نقض کرد، تا آنجا که خود در یک سخنرانی در جمع مردم کوفه چنین گفت:

ص: 18

«من برای نماز و روزه با شما نمی جنگیدم، من برای حکومت بر شما، کارزار می کردم... آگاه باشید، آنچه را من با (امام) حسن پیمان بستم، زیر این دو پای خویش می نهم.»

شاید، درست در همین زمان بود که خلافت، شأنی همانند سلطنت پیدا کرد و خلیفه همانند سلطان شد و در زمان نسبتاً کوتاهی پس از وفات پیامبر(صلّی اللَّهِ علیه وَ آلِهِ وَ سَلَّمَ )، خلیفه، درباری چون دربار قیصر و کسری یافت و همۀ دستاوردهای جدّی جامعه اسلامی در روزگار پیامبر، حتی در ظاهر، مورد بی حرمتی و تعرض قرار گرفت. لعن بر علی(علیه السّلام) برگل دسته ها و منابر، فساد بی اندازه در خزانۀ مسلمانان، دنیاگرایی بی حد و حصر خلیفه و اطرافیان، همه دستاوردهای خلافت معاویه در جامعۀ اسلامی بود. با شهادت امام حسن(علیه السّلام) که معاویه به طور غیر مستقیم در آن نقش آفرینی کرد، نوبت به امامت امام حسین(علیه السّلام) رسید و از آنجا که بر اساس عهدنامه میان امام حسن(علیه السّلام) و معاویه پسر ابوسفیان، تا زمان زنده بودن معاویه، او می بایست خلیفه مسلمانان باشد، امام حسین(علیه السّلام) فقط به هدایت و ارشاد مردم در مدینه می پرداخت.

با فرارسیدن زمان مرگ معاویه، او درصدد برآمد بر خلاف مفاد عهدنامه، پسرش یزید را بر کرسی خلافت نشاند. اگر معاویه در ظاهر قوانین اسلامی را رعایت می کرد، فرزندش یزید حتی در ظاهر نیز به این مسائل پای بند نبود و به بوزینه بازی و شراب خواری مفرط می پرداخت. در این اوضاع که فردی شناخته شده به فساد و بی دینی بر مسند خلافت نشسته بود و با اینکه خلیفهٔ مسلمین بود به مقدسات دینی توهین می کرد، دیگر مشکلات پیچیدۀ سیاست بازی های معاویه وجود نداشت و راه برای ابراز آشکار، صریح و بی پردۀ اندیشه های اصلاحی در جامعه فراهم شده بود. از این رو، امام حسین(علیه السّلام) زمانی که یزید از او طلب بیعت کرد، آشکارا به مخالفت برخاست و آماده برای آغاز نهضتی اصلاحی در جامعه گردید؛ نهضتی با انگیزه اصلاح ریشه ای امور. شاید

ص: 19

سخنان او در وصیت نامه اش خطاب به برادرش محمد بن حنفیه بهترین سند بر بیان چنین مطلبی باشد، آنجا که می فرماید:

«انگیزۀ نهضت و انقلاب من، هوا و هوس و تمایلات بشری نیست، هدف من و فساد ستمگری نیست، بلکه هدف من اصلاح اوضاع نابسامان امت جدم پیامبر (صلّی اللَّهِ علیه وَ آلِهِ وَ سَلَّمَ ) است. هدف من امر به معروف و نهی از منکر است.»

از این روست که دیگر سکوت را جایز نمی داند و به حرکت در می آید. به میان اصحاب پیامبر (صلّی اللَّهِ علیه وَ آلِهِ وَ سَلَّمَ ) می رود و در اجتماع پرشور حج، آنان را با فریاد فرا می خواند و برای انحراف ایجاد شده در امت جدش و بی مسئولیتی نخبگان، جامعه را شماتت می کند. بر دنیاطلبی آنان می تازد و آنان را به بازگشت به خویش و اصلاح خود و جامعه دعوت می نماید و خود پای به میانۀ میدان ستیز با قدرت حاکم یزید می گذارد. شاید خود نیز می داند، نمی تواند به تنهایی دست به اصلاح زند، ولی بر این نکته اطمینان دارد که «خون سرخش» در این روزگار، می تواند خلقی را به خروش وادارد و خون تازۀ زندگی را بر اندام مردۀ جامعه تزریق کند. او تنها به اصلاح و احیای جامعۀ اسلامی می اندیشد و خود را برای پذیرش هزینه های این امر، آماده می سازد. شاید از این روست که در هنگامۀ نبرد نابرابر روز «عاشورا» که عزیزان خویش را یکی پس از دیگری از دست می دهد، از اعماق دل با پروردگار می گوید: «بیش از این دیگر نمی توانستم.»

او در راه اصلاح جامعه اش حاضر است که با «مردن» خویش، تضمین «حیات» یک ملت را دهد و در راه این هدف «مقدس» ابایی ندارد که جان عزیزترین عزیزانش را فدا کند که در مکتب اسلام «فدا کردن جان در راه اهداف عالی مکتب» به منظور اصلاح «جامعۀ مکتبی»، عملی ستودنی و تحسین برانگیز است.

قیام «عاشورا» این «تابلوی حماسه» که آیینۀ تمام نمای «اصلاحات» و «اصلاح طلبی» در جامعۀ اسلامی است، در مکتب اسلام و برای پیروان آن، آموزه های

ص: 20

بسیاری به دنبال دارد که برخی از آنها عبارتند از:

الف) روحیۀ «اصلاح طلبی» در جامعۀ اسلامی، امری ضروری و لازم است که فقدان آن می تواند آثار زیان باری را به همراه داشته باشد. همان گونه که در انحراف جامعه اسلامی از مسیر راستین، در پس از رحلت پیامبر گرامی اسلام، فقدان آن کار را به جایی رساند که فردی چون حسین بن علی(علیه السّلام) ناگزیر از فدا کردن جان خود شد.

ب) اصلاح طلب و حرکت «اصلاح طلبی» اگر می خواهد در جامعه ای به سرانجام رسد، بدون در نظر گرفتن اوضاع زمان و مکان و غافل شدن از آن، ره به جایی نخواهد برد. چنان که امام حسین(علیه السّلام) در دوران حکومت معاویه که چهرۀ آشکار حقیقت در سیاست بازی های معاویه و دستگاه هیئت حاکم مکتوم بود، بهترین راه برد را سکوت و بسترسازی قیام عاشورا می دید تا با فوت معاویه، مجالی دیگر برای حرکت های بارز و آشکار به وجود آید.

ج) آرمان «اصلاحات» و حرکت «اصلاحی» باید کاملاً مشخص، شفاف و روشن باشد و از کلی گویی و ابهام آفرینی پرهیز شود. چنان که در جریان قیام عاشورا، امام در سخنرانی هایش از هدف قیام و حرکت موردنظر قیام به صراحت سخن می گوید، تا این حرکت «اصلاحی» به ابهام دچار نشود.

د) رهبران یک حرکت «اصلاحی» باید در سیر «اصلاحات» هر حرکتی را از خود آغاز کنند و با فرافکنی سعی نکنند مجالی برای فرار خود و خانوادۀ خود از زیر بار شعارها و حرکت های اصلاحی فراهم کنند که این امر سبب شکست «اصلاحات» و بی اعتقادی مردم می شود. در قیام عاشورا، شهادت امام، فرزندان و اقوامش در صحرای کربلا، خود بهترین دلیل بر حقانیت هدف و اصالت «نهضت اصلاحی» بود.

ه) «اصلاح طلبان» در یک جامعۀ اسلامی باید خویش را برای پرداخت هزینه های عمل اصلاحی خود آماده سازند که جز این «اصلاحات» با شکست مواجه می شود. امام حسین(علیه السّلام) بر اثر پای فشاری بر اهداف آرمانی خود و پرداخت هزینه هایی؛

ص: 21

چون شهادت خود و یارانش و اسارت خاندانش توانست، مخالفان «اصلاحات» را به پذیرش شکست وادارد و خویش و حرکت انقلابی اصلاحی خود را جاودانه سازد.

و - نومیدی و یأس نشانه های زندگی کافران و آفت اساسی به ثمر رسیدن یک حرکت اصلاحی است، زیرا این عامل روحیۀ انسان را تضعیف می کند و گام های استوار و ارادۀ محکم او را به لغزش و لرزش دچار می سازد. در صحنه های حساسِ بسیار پردرد عاشورا، تنها روح «توکل» به پروردگار یکتا و سپاس او در سخت ترین لحظات، بسیار آموزنده می نماید.

ص: 22

ص: 24

قرآن است، زوج های متضاد یعنی واژه های اعتقادی و اجتماعی که دو به دو در برابر یکدیگر قرار گرفته اند و به کمک یکدیگر بهتر شناخته می شوند؛ از قبیل: توحید و شرک، ایمان و کفر، هدایت و ضلالت، عدل و ظلم، خیر و شر، اطاعت و معصیت، تقوا و فسوق، استکبار و استضعاف و غیره.

برخی از این زوج های متضاد، از آن جهت در کنار یکدیگر مطرح می شوند که یکی باید نفی و طرد شود تا دیگری جامهٔ تحقق بپوشد. اصلاح و افساد از این قبیل است.»(1)

قرآن کریم نیز این دو واژه را مقابل هم به کار برده، می فرماید:«الَّذِينَ يُفْسِدُونَ فِي الْأَرْضِ وَلَا يُصْلِحُونَ»

« وَاللَّهُ يَعْلَمُ الْمُفْسِدَ مِنَ الْمُصْلِحِ »(2)

«أَمْ نَجْعَلُ الَّذِينَ آمَنُوا وَعَمِلُوا الصَّالِحَاتِ كَالْمُفْسِدِينَ فِي الْأَرْضِ »(3)

از این رو، مرحوم علامه طباطبایی می فرماید: «فساد» عبارت است از تغییر دادن هر چیزی از آنچه طبع اصلی آن اقتضا دارد، و اصلاح باقی ماندن هر چیزی است به مقتضای طبع اصلی اش تا آنچه خیر و فایده در خور آن است بر آن مترتب گردد، بدون آن که به خاطر فسادش چیزی از آثار نیک آن تباه گردد.»(4)

و به فرمودۀ رهبر معظم انقلاب: «اصلاح» این است که هر نقطۀ خرابی، هر نقطهٔ نارسایی، هر نقطهٔ فاسدی به یک نقطهٔ صحیح تبدیل شود.»(5)

از همین جا معنای «عمل صالح» روشن می شود. هر چند قرآن کریم دقیقاً مشخص نفرموده و نام نبرده که عمل صالح چیست،(6) اما از آثار آن می توان آن را شناخت؛

ص: 27

از جمله: (شایستگی به درگاه خداست)(1)؛ در مقابلش ثواب قرار داد(2) (کلمۀ طیّب را بالا می برد).(3)

پس عمل صالح یعنی عمل بی عیب و نقص ،خوب، اصلاح شده، پاک بر اساس تقوا، پسندیده و شایسته، کار پرسود و فایده برای مومنان و جامعه در تمام زمینه ها.

قاعدۀ کلی که از آیات قرآن به دست می آید، این است که عمل صالح باید همراه با ایمان باشد؛ زیرا ایمان به عمل جهت می دهد و مصلحان را هدایت می کند.(4) از این رو، منظور از اصلاحات قرآنی، صرف انجام کار خوب، از هر کس، با هر انگیزه و اعتقادی نیست، بلکه کار شایسته و اصلاح گری باید همراه با ایمان باشد از همین روست که در آیات متعدد، ایمان در کنار عمل صالح آمده و فواید آن ذکر شده است؛ مانند رسیدن به حیات طیب، عدم خوف و ترس برای انجام دهندۀ آن، جزای نیکو، پاداش کامل نزد خدا، بخشش الهی، و پاداش دو برابر.

به طور کلی، اعمال صالح در مقابل مال دنیا نهاده شده و بر آن برتری داده شده است: «الْمَالُ وَالْبَنُونَ زِينَةُ الْحَيَاةِ الدُّنْيَا وَالْبَاقِيَاتُ الصَّالِحَاتُ خَيْرٌ عِنْدَ رَبِّكَ ثَوَابًا وَخَيْرٌ أَمَلًا ».(5)

بنابراین اصلاح طلبی به مفهوم ،قرآنی باید توأم با اعتقاد به خدا و در واقع، در جهت اهداف الهی باشد.

بدین منظور قرآن کریم رسالت بزرگ پیامبران را اصلاح در زندگی مادی و معنوی انسان ها معرفی نموده، پیامبران را مصلح می نامد. برای مثال، حضرت شعیب (علیه السّلام) هزاران سال پیش فرمود: « إِنْ أُرِيدُ إِلَّا الْإِصْلَاحَ مَا اسْتَطَعْتُ »(6) و پس از وی

ص: 28

حضرت موسی(علیه السّلام) فرمود: «وَأَصْلِحْ وَلَا تَتَّبِعْ سَبِيلَ الْمُفْسِدِينَ » (1)

مفهوم اصلاح به دلیل بار ارزشی و عاطفی مثبت آن در ادبیات دینی سابقه دیرینه ای دارد. در این جا تنها به سه مورد اشاره می شود:

1- خداوند در قرآن کریم درباره منافقان می فرماید: «چون به آنان گفته شود، در زمین فساد نکنید، می گویند: ما خود اصلاح گر هستیم. به هوش باشید که آنان فسادگرانند ولکن نمی فهمند.»(2)

از این آیه و آیات مشابه به دست می آید که افراد و گروه های مختلف همواره با شعارهای زیبا و مورد پسند و مقبول عامه، کالای خود را عرضه می دارند و بعضاً نیز موفق می شوند با پنهان کردن نیات و مکنونات باطنی خود به اهداف شومشان دست یابند.

2- فرمان حضرت علی(علیه السّلام) به مال اشتر است؛ حضرت امیر(علیه السّلام) یکی از مأموریت های چهارگانه مالک اشتر را «استصلاح اهلها» در کنار جهاد با کفار، اخذ مالیات و عمران بلاد می دانند. استصلاح نیز به معنای تربیت دینی و اخلاقی است. به عبارت دیگر، اهتمام به تربیت دینی و اخلاقی، مردم حقی است که مردم بر عهدۀ والی دارند و وظیفه ای بر دوش والی نسبت به مردم است.

البته، وجود این حق مستلزم درک خاصی از انسان و حقوق و تکالیف اوست که عمدتاً در انسان شناسی الهی و اخلاقی قابل ردیابی است. این حق را در صورتی می توان ردیابی کرد که برای انسان، غایت و هدفی در نظر بگیریم.

3- به انگیزۀ قیام امام حسین(علیه السّلام) و عبارت «انّما خرجت لطلب الاصلاح في امة جدّی» باز می گردد. مراد حضرت از این تعبیر، اصلاح بدعت ها و رشتی هایی است که به نام اسلام و حکومت دینی، پس از رحلت پیامبر اکرم (صلّی اللَّهِ علیه وَ آلِهِ وَ سَلَّمَ ) و شهادت حضرت امیر (علیه السّلام)برجامعۀ اسلامی تحمیل شده است.

ص: 29

هدف امام حسین(علیه السّلام) بازگشت به سیره پیامبر اکرم (صلّی اللَّهِ علیه وَ آلِهِ وَ سَلَّمَ ) و حضرت امیر(علیه السّلام) است. به عبارت دیگر، هدف قیام اصلاح طلبانه سیدالشهدا، بازگشت به اسلام ناب محمدی (صلّی اللَّهِ علیه وَ آلِهِ وَ سَلَّمَ ) بوده است که می فرمایند: «انّّما خرجت لطلب الاصلاح في امة جدّی. اريدان آمر بالمعروف و انهي عن المنكر و اسير بسيرة جدّى و ابى علی بن ابی طالب(علیه السّلام) »(1)

ده ها پرسش دیگر، پژوهشی وسیع می طلبد که از حوصله این مقال خارج است.

تنها می توان گفت: زمینه ها و عواملی که آن نهضت عظیم را به وجود آوردند و آن فاجعۀ غم انگیز را رقم زدند، عبارتند از:

1- زمامدار جامعه اسلامی نه تنها شرایط لازم برای تصدی منصب حکومت را نداشت که متظاهر به فسق و فساد بود؛

2- ارزش های معنوی از یاد رفته بود و نخبگان جامعه، که مدیریت فکری و سیاسی را بر عهده داشتند و الگویی برای مردم به شمار می رفتند، به مفاهیم اخلاقی پای بند نبودند؛

3- حکومت نیز فاقد قواعد و معیار بود و قانون و ضابطه ای را در میان کارگزاران معمول نمی داشت. در نتیجه، ظلم و تبعیض به غایت خود رسیده بود؛

4- بدعت ها و پیرایه های بسیار در دین راه یافته و مذهب وسیله تخدیر مردم و تأمین خواسته های حکام و مفسدان شده بود؛

5- دنیامداری و ماده گرایی، جهان برین و آخرت را از یادها زدوده بود؛

6- رعب و دنیاپرستی هم چون بیماری، متدینان را زبون و زمین گیر و آنان را تسلیم پیش آمدها کرده بود ،دلیری و رادمردی نیز تنها در اسطوره ها به جای مانده بود.

بنابراین اصول جامعه ای که پیامبر اکرم (صلّی اللَّهِ علیه وَ آلِهِ وَ سَلَّمَ ) تأسیس کرده بود به راه فنا می رفت و

سنت ها و ارزش های دینی به فراموشی سپرده می می شدند.

انحطاط دینی، اخلاقی و فرهنگی جامعه، به ویژه در نیمۀ اوّل دهه چهارم هجری، به اوج خود رسیده بود. از زمان خلیفهٔ سوم، اشرافی گری و بذل و بخشش های بی حد و حصر از بیت المال به اقوام و نزدیکان، متعارف شد و مسلط کردن تبعیدی های عصر نبوی بر مقدّرات جامعه اسلامی و در نهایت، قدرت بخشیدن به حزب اموی، خلافت اسلامی را سلطنت کسریٰ و قیصر مبدل ساخت.

ص: 31

اکنون چه کسی باید برای اصلاح امور قیام کند؟ یک فرد انقلابی و اصلاح طلب!

اما کسی که به ناهنجاری های جامعه معترض است و ادعای اصطلاح طلبی دارد، باید پیش از آن که مصلح شود، صالح باشد؛ زیرا آرمان گرایی و اصلاح طلبی در سخن و شعار خلاصه نمی شود، بکله درگیری با مشکلات و معضلات را طلب می کند.

از این رو، مصلح باید آگاه، خودساخته، مدیر و مدبر باشد؛ زیرا اصلاح اسلامی، حرکتی انقلابی است؛ انقلاب در افکار ،فرهنگ، اخلاق و روحیات انسان ها و به موازات آن، تغییر در نظام های اجتماعی فاسد و حاکم بر آن ها.

بنابراین، اصلاح اسلامی، تغییری است در راستای رشد و کمال انسان، که هم مبارزه با آداب و عادات ناپسند را لازم می شمرد و هم نظام های حاکم بر اجتماع را به رعایت حق و عدالت و انجم اعمال صواب و صلاح وا می دارد.

از این رو پیامبر بزرگ اسلام (صلّی اللَّهِ علیه وَ آلِهِ وَ سَلَّمَ ) و جهاد را بر مسلمانان متعهد، تکلیف کرده است؛ جهاد اکبر یا مبارزه با تجاوزات و طغیان های نفس انسان و جهاد اصغر ،یا مبارزه با دشمنان خارجی و داخلی جامعه اسلامی.

امامان بزرگوار شیعه، زمانی که جامعۀ انسانی گرفتار فساد شده بود برای اصلاح آن، پیروان خویش را به هر دو جهاد فرا می خواندند.

چنان که حسین بن علی(علیه السّلام) به عنوان یک مصلح اجتماعی، با قیام خود علیه ظلم و فساد، در همان حال که زمینه انقلاب اجتماعی را فراهم می سازد، یاران و هوادارانش را به تهذیب نفس و تقوای الهی دعوت می کند.

این امر نه تنها به لحاظ هدفی که اسلام دنبال می کند، یعنی تربیت انسان های وارسته و خداگونه، بلکه از جنبۀ عقلی نیز دارای اهمیت است؛ زیرا اگر اصلاح طلبان خود صالح نباشند، نه معنای اصلاح را به درستی درک خواهند کرد و نه می توانند بر فساد غلبه یابند؛

ص: 32

چه این که در مسیر مبارزه ممکن است پیش از آن که دیگران را به صلاح آورند، خود تسلیم فساد شوند، چنان که بسیاری مبارزان و مصلحان به دلیل عدم خودسازی و تقوای لازم، خویش را به دشمن تسلیم کرده و یا در صورت پیروزی، به دلیل همین وابستگی های نفسانی و رذایل اخلاقی، تشکیلات و نظام فاسدی را بنیان نهادند که در برخی مواقع به مرور از رژیم های گذشته بدتر شدند. پیروزی عباسیان بر امویان و فسادی که بعدها در دستگاه حکومت آنان به وجود آمد، شاهدی روشن بر این مدعاست.

از سوی دیگر، اصلاح فردی نیز بدون توجه به اصلاح اجتماعی ره به جایی نمی برد؛ زیرا رشد و تکامل و پالایش انسان در گرو همین مبارزات اجتماعی است. (1)

از این رو اسلام بر اصلاح رهبری سیاسی جامعه تأکید می ورزد و پیروان خویش را بر رهبران فاسد می شوراند تا نظام های جور را مورد تهدید قرار داده، رهبری آنان را به صالحان و با تقوایان برگردانند. چنان که امام حسین (علیه السّلام) انگیزۀ قیام خود را چنین تبیین می فرماید: «مردم! پیامبر خدا (صلّی اللَّهِ علیه وَ آلِهِ وَ سَلَّمَ ) فرمود: هر کس سلطان زورگویی را ببیند که حرام خدا را حلال کرده، پیمان الهی را در هم شکسته، با سنت و قانون پیامبر از در مخالفت درآمده، در میان بندگان خدا راه گناه و دشمنی در پیش می گیرد، اگر در برابر چنین زمامداری با عمل یا با گفتار خویش مخالفت نکند، بر خداوند است که، این فرد (بی تفاوت) را به جایگاه همان طغیانگر، که آتش جهنم است، داخل گرداند.

مردم! آگاه باشید اینان (بنی امیه) اطاعت خدا را ترک کرده و پیروی از شیطان را پیشه خود ساخته اند. فساد را ترویج و حدود الهی را تعطیل کرده "فییء," را به خود اختصاص داده و حلال و حرام خداوند را تغییر داده اند. در حالی که من به هدایت و اصلاح جامعۀ اسلامی از دیگران شایسته ترم.» (2)

ص: 33

خود تأکید داشت و حتی شعارهای وی متناسب با اهداف و روش هایش بود.

به طور مثال، امام (علیه السّلام) در تبیین هدف ها، هدف اصلاح جامعه نبوی را، احیای ارزش ها و معیارهای اصیل اسلامی، نفی و محو بدعت ها و از بین بردن آفات و آسیب های فرهنگی و اجتماعی، که اسلام ناب محمدی (صلّی اللَّهِ علیه وَ آلِهِ وَ سَلَّمَ ) را تهدید می کرد، زنده کردن شعایر دینی، اقامۀ حق و عدالت اجتماعی، نابودی استبداد ظلم و فسق و فجور، اعتلای کلمۀ توحید، احیای روش کارآمد و سعادت بخش پیامبر اکرم (صلّی اللَّهِ علیه وَ آلِهِ وَ سَلَّمَ ) و علی (علیه السّلام) در جامعه، خرافه زدایی از چهرۀ اصیل دین، دیندار نمودن جامعه در عرصه های گوناگون و حوزه های مختلف فکری و عملی و در روش ها، روش جهاد و مبارزه و احیای عنصر امر به معروف و نهی از منکر و در واقع ،ترکیب فرهنگی (احیای اصول، حقایق دینی و اصلاح امت اسلامی) سیاسی و اجتماعی (اصلاح مدیریت و حکومت، استبداد زدایی و اقامۀ عدل) و جهاد مسلحانه، خروج علیه خلافت غصبی و خلیفهٔ فاقد صلاحیت برای ادارۀ جامعه اسلامی و... می دانند.

جوهره و روح قیام فرهنگی، اجتماعی و مسلحانه امام حسین(علیه السّلام) نیز عشق و درد بود؛ درد دین و غیرت دینی که از درک عمیق، روح بلند و ژرف الهی و اوج دینداری او سرچشمه می گرفت.

درک شرایط فرهنگی و اجتماعی اسلام و اقتضای زمان (زمان شناسی امام(علیه السّلام)) نیز عامل مهم حرکت علیه خلافت و خلیفه حاکم بود که عشق و خون در باطن و جان مایه قیام تجلی یافت

بنابراین، قیام خونین سرخ حسینی شکل گرفت و امام (علیه السّلام) در وداع با قبر نورانی پیامبر (صلّی اللَّهِ علیه وَ آلِهِ وَ سَلَّمَ ) از «و ان یراك قتیلاً» سخن به میان آورده و هنگام حرکت از مکه به کربلا نیز ندای استرجاع «انا لله و انا الیه راجعون» سردادند.

چهرۀ قیام خود را از مدینه تا کربلا و از کربلا تا مدینه، یعنی حرکت دورانی که دایرۀ عشق، شهادت، پیام و خون بود، ترسیم کردند تا حوزه وظایف و رسالت ها مشخص باشد.

ص: 35

عده ای از سر عشق، خون خود را هدیۀ اسلام اصیل و ناب کردند و گروهی نیز از سر عشق از کربلا تا کوفه، شام و مدینه، کاروان آزادگان را در پیام رسانی به راه انداخته و با بصیرت انجام وظیفه نمودند که در اصل، وظیفه گرایی و تکلیف محوری روح جهاد، شهادت، اسارت ظاهری و حریت واقعی بود تا مسلمانان همۀ اعصار بدانند که اسلام شناسی، وظیفه شناسی، زمان شناسی، دشمن شناسی، ولایت شناسی، و ولایت مداری از اصول مهم حیات دینی و زندگی اسلامی آنان خواهد بود. البته، به تعبیر حسین بن علی(علیه السّلام) در همیشۀ تاریخ «قل الدیانون» نمودار خواهد شد.

در قیام اصلاحی و نهضت احیایی امام حسین(علیه السّلام) هدف ها، شعارها، مسیرهای قیام و حرکت روشن و روش ها نیز بسیار روشن و شناخته شده و دست یافتنی است و هیچ نکته مبهم و نقطۀ متشابهی در قیام الهی آن حضرت وجود ندارد. عجیب است که نه تنها کلیات قیام امام، بلکه جزییات نهضت حضرت نیز روشن و مستند در تاریخ است و بسیار حیاتی، مهم و دخیل در تحلیل قیام می باشند و این خود معجزه ای در قیام معصومانه، آسمانی، توحیدی و عدالت خواهانه امام حسین(علیه السّلام) است.

پس، انتخاب روش امام حسین (علیه السّلام) نیز الگویی برای گزینش روش ها و اصلاح گرایی و احیاگری است.

بدیهی است که امام(علیه السّلام) با درک صحیح و همه جانبۀ مسأله، روش کردن هدف ها، شعارها، آگاه سازی مردم، اتمام حجت، دین محوری، عدالت گرایی، احیای امر به معروف و نهی از منکر، ظلم ستیزی، دلسوزی برای مردم و نسل های مختلف جامعه، آینده نگری، حفظ حقوق و کرامت انسانی و آزادی خواهی، به وظیفه خویش عمل نموده اند.

در نهضت اسلامی نیز، که نهضتی حسینی بود، امام خمینی از همان ابتدا هدف ها و استراتژی حرکت و قیام خویش را علیه طاغوت مشخص کرد و روش مبارزه خویش را روش فرهنگی، سیاسی و اجتماعی قرار داد و در همۀ عرصه ها، حقیقت، عدالت و حریت را در اسلامیت ناب جست و جو نمود؛

ص: 36

نظریه حکومت اسلامی را نظریه ولایت فقیه قرار داد؛ اساس نهضت خویش را احیای اسلام اصیل فراموش شده ،مهجور، منزوی و ناب محمدی قرار داد و ندای بازگشت به صدر اسلام، اسلام پیامبر (صلّی اللَّهِ علیه وَ آلِهِ وَ سَلَّمَ ) و علی(علیه السّلام) را سر داد و همواره انقلاب اسلامی را انقلابی احیاگرانه و اصلاح طلبانه در ابعاد فکری ،فرهنگی ،اخلاقی، سیاسی، اجتماعی و اقتصادی توصیف می نمود.

غرب زده سعی می کنند دین را از دخالت در قلمرو سیاسی - اجتماعی دور نگه دارند و منحصر و محدود در امور شخصی و فردی نمایند.

در مقابل، حرکت اصلاحی امام حسین(علیه السّلام) ، حرکتی سیاسی – اجتماعی بود و با این حرکت خود، بر علیه چنین تفکر و جریانی (تفکر سکولاریستی) قیام نمود.

حضرت با قیام خونین خود نشان داد که مرز سیاست از دیانت جدا نیست و در اسلام بین این دو، همگرایی و هماهنگی وجود دارد و هر وقت در رأس حکومت، زمامداران و حاکمانی فاسد قرار گیرند که لیاقت منصب حکومت و کشورداری را ندارند باید بر علیه آنها شورید و از منصب حکومت عزل کرد.

حرکت اصلاحی امام حسین(علیه السّلام) دارای ابعاد و اضلاع مختلفی است که جنبۀ سیاسی و اجتماعی (یعنی تشکیل حکومت دینی) یکی از آنهاست؛ چرا که در زمان ایشان، معاویه و پسرش یزید، عملاً سکولاریزم را ترویج می دادند، به عنوان نمونه وقتی که معاویه بر خلافت استیلا یافت، بلافاصله به عراق آمده، در سخنرانی خود به مردم اخطار نمود که من با شما سرنماز و روزه نمی جنگیدم، بلکه می خواستم بر شما حکومت کنم و به مقصود خود رسیدم.(1)

مرحوم علامه طباطبایی در مورد این سخن معاویه می فرماید: «معاویه با این مرحوم سخن اشاره می کرد که سیاست را از دیانت جدا خواهد کرد و نسبت به مقررات دینی ضمانتی نخواهد داشت و همۀ نیروی خود را در زنده نگه داشتن حکومت خود به کار خواهد بست و البته روشن است که چنین حکومتی سلطنت و پادشاهی است، نه خلافت و جانشینی پیغمبر خدا»(2).

برخی از روشنفکران با مردمی خواندن نهضت و قیام امام حسین(علیه السّلام) وانمود می کنند که حرکت امام(علیه السّلام) صد در صد به خواست خود مردم بوده است و از این سخن،

ص: 38

جدایی دین از سیاست را نتیجه می گیرند!(1)

در خصوص این سخن، پرسش ها و نقدهای فراوانی مطرح است که به دلیل ضیق مجال، تنها به یک نکتۀ اساسی اکتفا می کنیم.(2)

یکی از اهداف قیام امام(علیه السّلام) ، اصلاح جامعۀ اسلامی و احیای فریضۀ امر به معروف و نهی از منکر است. آن حضرت هنگام ترک مدینه، بر این مطلب تأکید می کنند:«انما خرجت لطلب الاصلاح في امة جدى، اريد ان آمر بالمعروف و انهى عن المنكر.»(3)

معنای این سخن این است که اگر امام از عدم تشکیل حکومت و هم چنین از نقض عهد مردم کوفه نیز مطمئن بود، هرگز دست از نهضت اصلاح گرانه خویش بر نمی داشت؛ چرا که انگیزۀ اصلی و اولی آن حضرت، احیای دین بود و مسأله حکومت و زمام داری در مراحل بعد اهمیت قرار داشتند.

بنابراین، این ادعا که حرکت امام حسین(علیه السّلام) صد در صد مردمی و در جهت نیل به زمامداری بود، موافق منابع روایی و تاریخی و سخنان خود حضرت نیست.

وجود رابطۀ واقعی میان عمل اخلاقی و کمال نهایی و روحانی آدمی اند.

اگر عدالت، خوب است و اگر خیانت و جنایت ،بد، از آن روست که این امور به واقع موجب کمالاتی روحانی و یا خساراتی معنوی در باطن و حقیقت انسان می شوند، نه آن که به دلیل کارکرد اجتماعی مثبت این قضایا یا گرایش و ترجیح ذهنی طرفداران آنها مقبول افتاده اند. (1)

قیام و نهضتی که امام حسین(علیه السّلام) بر پا نمودند، نهضتی خدا محورانه و الهی بود، نه فردگرایانه و بر اساس مصلحت فردی.

این تصور که قیام حضرت (علیه السّلام) به دلیل مصالح فردی و انتقام گیری از خاندان بنی امیه است، توهمی باطل و غرض ورزانه است که منشأ آن عدم معرفت به ساحت قدس و ملکوتی ائمه(علیه السّلام) و از جمله امام حسین(علیه السّلام) می باشد.

تمامی حرکات و سکنات امام حسین(علیه السّلام) و از جمله اصلاح گیری ایشان، هیچ صبغه ای جز صبغۀ الهی نداشت و رضای الهی در همه حال، مورد توجه ایشان بود.

قیام عاشورا چون رنگ خدایی داشت، جاویدان و پیروز شد. به تعبیر حضرت امام(علیه السّلام) ، «شکست نبود کشته شدن سیدالشهداء، چون قیام لله بود، شکست ندارد.»(2)

«آگاه بودند که ما آمدیم ادای وظیفهٔ خدایی بکنیم، آمدیم اسلام را حفظ کنیم.»

را جبران کند از این رو، وی به ترویج تفکر «مرجئه» که قرائتی جدید از ایمان بود، پرداخت.

او مدعی بود که ایمان قلبی برای انسان کفایت می کند.(1) مبنای اصلاحات امام حسین(علیه السّلام) ، بر پایۀ یک قرائت از دین بود و بر اساس همین قرائت واحد، به مبارزه با سایر قرائت ها پرداخت.

اگر قرائت های مختلف از دین صحیح باشد آن گونه که پلورالیست ها مدعی اند، دیگر اصلاح گری، امر به معروف و نهی از منکر، قیام برای عدالت اجتماعی و... معنا و مفهومی ندارد؛ چرا که براساس قرائت های مختلف از دین، هر کسی برای خود فهم و قرائتی از دین دارد و همۀ این قرائت ها نیز صحیح می باشد.

امام حسین (علیه السّلام) یک قرائت از دین دارد، یزید قرائتی دیگر و هر دو بر حق اند! لازمۀ چنین نگرشی، آنارشیسم و شکاکیت تمام عیار است که هم با اصول و قواعد عقلی و برون دینی ناسازگار است و هم به لحاظ درون دینی، یعنی کتاب و سنت، باطل می باشد.

اگر تمامی قرائت ها صحیح اند، پس چرا اسلام دعوت به مبارزه با ظلم و طاغوت و.... کرده است؟ اگر قرائت های مختلف همه بر حق اند، پس چرا امام حسین(علیه السّلام) در مقابل این قرائت های صحیح! قیام کردند؟ امام (علیه السّلام) با قیام و اصلاح گری خود نشان دادند که هر قرائتی از دین بر طریق صواب نیست و باید در مقابل قرائت های انحرافی و بدعت آمیز از دین ایستاد.

اما اصلاحات امام حسین(علیه السّلام) ، برخلاف تجربه گرایان- که با تحویل و تنزل دادن دین به تجربۀ دینی، فقط یک بعد از دین را اخذ کرده و ادعای بازگشت به آن را دارند - اصلاحات همه جانبه و چند بعدی بود.

آن حضرت با قیام خویش در صدد اصلاح تمام جوانب دین از جمله معارف ،شعایر، اخلاقیات، ارزش ها، احکام و مناسک دینی بود چرا که در زمان ایشان، هم عقاید مردم سست و متزلزل شده بود، هم احکام الهی رو به تعطیلی می رفت و هم ارزش ها و اخلاقیات دینی به دست فراموشی سپرده شده بود.

بر اساس عقیده تجربه گرایان دینی، که گوهر دین را تجربۀ دینی قلمداد می کنند و سایر ابعاد دین مانند بعد معرفتی، اخلاقی و.... را در حاشیه و صدف دین قرار می دهند، اصلاح در عقاید اخلاقیات ..... ، دین لازم نیست؛ چرا که این ها اموری عرضی محسوب می شوند.

اما امام حسین (علیه السّلام) با اصلاحات همه جانبه خویش، نشان داد که نباید گذاشت هیچ بعدی از دین دچار آسیب و آفت شود و در صورت آسیب پذیری، باید در صدد اصلاح آن برآمد.

ص: 42

ص: 44

1

«وَلَكُمْ فِي الْقِصَاصِ حَيَاةٌ يَا أُولِي الْأَلْبَابِ » ؛(1) در اجرایِ حکم الهیِ قصاص برای شما حیات و زندگی است ای صاحبان عقل و خرد».

-احیا در پرتو ایمان و پذیرش دعوت خدا و رسولش.

قرآن کریم به مومنان نیز فرمان داده که دعوت احیاگرانۀ خداوند و پیامبر او را اجابت کنند:

«يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا اسْتَجِيبُوا لِلَّهِ وَلِلرَّسُولِ إِذَا دَعَاكُمْ لِمَا يُحْيِيكُمْ » . (2) اى اهل ایمان چون خدا و رسول شما را به ایمان دعوت کنند اجابت کنید تا به حیات ابدی رسید.

مفسران مطالبی را از این آیه برداشت کرده اند، برخی گفته اند: منظور از آن «دعوتِ حیات بخش» جهاد است، زیرا به وسیله جهاد دین عزت می یابد. چنان که علی(علیه السّلام) می فرماید:

«فَرَضَ اللَّهُ والجِهادَ عِزّاً لِلإسلامِ ».(3)

و وقتی دین در جامعه عزّت ،یابد آن جامعه، جامعه ای زنده خواهد بود و در صورت رسیدن به فیض شهادت (در جهاد) خود نیز حیات جاودانه می یابد.

برخی نیز ایمان آوردن و پذیرش دعوت پیامبر را سبب «حیات دل و جان» و کفر را علت مرگ آن دانسته اند.

گروهی هم اعتقاد به قرآن و فراگرفتن علم و دین را مایه حیات انسان به شمار می آورند، زیرا که مشابهت و مناسبتی میان نادانی و دانایی با «مرگ و زندگی» وجود دارد.

شماری از مفسران مقصود از دعوت حیات بخش را دعوت به سوی بهشت تعبیر کرده اند، زیرا که حیات جاودانی در آنجاست. (4)

علامه طباطبایی گر چه همۀ این برداشت ها را وجوهی می داند که می توان آیه را با آن تطبیق داد، ولی خود بر این باور است که اصولاً دعوت حق در همۀ ابعاد آن احیاگر

ص: 46

است. آموزه ها و احکام الهی انسان را برای درک زندگی حقیقی و معنوی آماده می سازد و حیاتی می بخشد که علم نافع و عمل صالح سرچشمۀ آن است، آن چنان که خداوند فرموده است:

«مَنْ عَمِلَ صَالِحًا مِنْ ذَكَرٍ أَوْ أُنْثَى وَهُوَ مُؤْمِنٌ فَلَنُحْيِيَنَّهُ حَيَاةً طَيِّبَةً وَلَنَجْزِيَنَّهُمْ أَجْرَهُمْ بِأَحْسَنِ مَا كَانُوا يَعْمَلُونَ »(1) ، هر زن و مردی که کاری نیک و شایسته کند، در حالی که مؤمن باشد، هر آینه او را به زندگی پاک و خوش زنده بداریم و مزدشان را بر پایه نیکوترین کاری که می کردند پاداش دهیم».

آیۀ مورد بحث که می فرماید «إِذَا دَعَاكُمْ لِمَا يُحْيِيكُمْ » مطلق است و از این که شامل مجموع دعوت های رسول خدا (صلّی اللَّهِ علیه وَ آلِهِ وَ سَلَّمَ ) که مایۀ زنده شدن دل ها است، و یا دسته ای از دعوت هایش که طبیعت احیا را دارد ،بشود هیچ ابایی نداشته و همچنین شامل نتایج دعوت او که عبارت است از انواع زندگی های سعیده حقیقیه، مانند زندگی اخروی در جوار خدا نیز می شود. چون همه اینها را شامل می شود، پس نباید آیۀ شریفه را مقید کرده ...... بلکه آیۀ شریفه همان طوری که گفتیم عام است و همه را شامل می شود و هیچ دلیلی نیست که آن را از معنای عام و وسیعش برگردانیده و بگوییم مرادش این وجه است یا آن وجه. (2)

میان رفته و بدعت ها و ارزش های جاهلی زنده و جای آنها را گرفته است

«وأنَا أدعوکُم إلی کِتابِ اللّهِ وسُنَّةِ نَبِیِّهِ صلّی اللّه علیه و آله، فَاِنَّ السُنَّةَ قَدْ أُمیتَتْ، وَ إِنَّ الْبِدْعَةَ قَدْ أُحْیِیَتْ، وَ اِنْ تَسْمَعُوا قَوْلی وَ تُطیعُوا أَمْری اَهْدِکُمْ سَبیلَ الرَّشادِ»؛(1) من شما را به پیروی از کتاب خدا و راه و روش پیامبر فرا می خوانم. زیرا هم اکنون سنت پیامبر از میان رفته و بدعت ها و احکام ناروا زنده شده است. پس اگر گوش به این پیام من فرا دهید و آن را بپذیرید شما را به راه سعادت رهبری خواهم کرد.

هم چنین آن حضرت سبب پذیرش دعوت کوفیان را، هویت احیاگرانۀ آن می داند و می فرماید:

«إِنَّ أَهْلَ الْکُوفَهِ کَتَبُوا إِلَیَّ یَسْأَلُونَنِی أَنْ أَقْدِمَ عَلَیْهِمْ لِما رَجَوْا مِنْ احْیاءِ مَعالِمِ الْحَقِّ وَ اماتَهِ الْبِدَعِ؛».(2)

از این رو، در این راه قاطع و بی تردید گام برداشت؛ زیرا که قیام برای احیای حق و میراندن باطل را وظیفۀ دینی خود می دانست:

«ما أَهْوَنَ الْمَوْتِ عَلى سَبيلِ الْعِزِّ وَاِحْياءِ الْحَقِّ، لَيْسَ الْمَوْتُ في سَبيلِ الْعِزِّ اِلاّ حَياةً خالِدَةً، وَلَيْسَتِ الْحَياةُ مَعَ الذُّلِّ اِلاَّالْمَوْتَ الَّذى لاحَياةَ مَعَهُ».(3)

اما به راستی این احیای حق و زنده کردن سنت ها و روش های درست چه بود که حسین بن علی(علیهما السّلام) بر آن اصرار داشت و جان خود و یارانش را در پای آن گذاشت؟

تردیدی نیست که احیای سنت و ارزش های مورد پسند شارع و از میان بردن شیوه ها و روش های غلط بود. از این رو، حسین بن علی (علیهما السّلام) «احیای سنت ها» و «اماته بدعت ها» را شعار خود قرار می دهد و در سخنان نورانی خود آنها را به خوبی تبیین می کند.

ص: 48

از دیدگاه قرآن، رسالت اصلی دین، اصلاح فکر و عقل بشر است و پایداری و ابقای جوامع، در گرو اصلاح طلبی و اصلاح گرایی است.(1) و سرانجامِ نیکو و پاداش نیک نیز از آن اصلاح گران است. (2)

از دیدگاه قرآن، اصلاح بشر تنها در پرتو اجرای قوانین کتاب آسمانی و دین خدا، امکان پذیر است. تعالیم قرآنی به ما می آموزد که علاوه بر پیامبران و پیشوایان دین و اولیای الهی همه کسانی که به کتاب آسمانی و قوانین و احکام الهی تمسک جویند، راه تقوا و عفاف را بپویند، در برابر پروردگار سر تسلیم فرود آورند و قادر به اصلاح امور مردم باشند ؛ جزء مصلحان هستند.(3)

در قرآن به همان اندازه که از حرکت های اصلاحی دفاع می شود، به حرکت های ضد اصلاحی حمله می گردد، هر چند رهبران آن به ظاهر مدعی اصلاح طلبی باشند؛ به عنوان مثال، ادعای اصلاح طلبی منافقان به شدت تخطئه شده است:

«وَإِذَا قِيلَ لَهُمْ لَا تُفْسِدُوا فِي الْأَرْضِ قَالُوا إِنَّمَا نَحْنُ مُصْلِحُونَ أَلَا إِنَّهُمْ هُمُ الْمُفْسِدُونَ وَلَكِنْ لَا يَشْعُرُونَ »(4) ؛ هر گاه به آنها گفته شود در زمین فساد نکنید، می گویند: ما فقط اصلاح گرانیم، آگاه باشید که اینها مفسدانند و خود هم به دقت درک نمی کنند.

«اصلاح طلبی یک روحیۀ اسلامی است. هر مسلمانی به حکم اینکه مسلمان است خواه ناخواه اصلاح طلب و لااقل طرفدار اصلاح طلبی است، زیرا اصلاح طلبی هم به عنوان یک شأن پیامبری در قرآن مطرح شده و هم مصداق امر به معروف و نهی از منکر است.»(5)

ص: 50

على(علیه السّلام) که انگیزۀ خود را اصلاح امور جامعه مطرح می کند، این اصلاح طلبی را در محور احیاء حق می داند:

«وَ اللَّهِ لَهِىَ أَحَبُّ الَىَّ مِنْ أَمَرْتُكُمْ إِلَّا أَنْ أُقِيمَ حَقّاً أَوْ ادْفَعْ بَاطِلًا(1) ؛ به خدا سوگند! هر آینه این کفش کهنه در نزد من از حکومت کردن بر شما محبوب تر است، مگر این که اقامه حقی بکنم یا باطلی را دفع کنم.»

حضرت حق محوری را در حرکت اصلاحی خود اصلی مسلّم می داند.

و امام حسین(علیه السّلام) که انگیزه قیام خود را اصلاح طلبی، براساس حق طلبی و حق گرایی می داند، می فرماید:

« آلا تَرَوْنَ انَّ الْحَقِّ لَا يُعْمَلُ بِهِ وَ انَّ الْبَاطِلِ لَا يُتَنَاهَى عَنْهُ لِيَرْغَبَ الْمُؤْمِنُ فِي لِقَاءَ اللَّهِ مُحِقّاً ؛(2) آیا نمی بینید که به حق عمل نمی شود و از باطل پیشگیری نمی شود؟ پس سزاوار است که مومن برای ملاقات خدا مشتاق باشد.»

بنابراین اصلاحات امام حسین(علیه السّلام) در مسیر اجرا و اقامه حق در جامعه می باشد و اگر چنین شد آن اصلاح ،یک اصلاح دینی و اسلامی می شود.

این ویژگی ها، برای کسی که ادعای اصلاح جامعه را دارد ضرورت دارد. هم چنین پرهیز از به کارگیری ابزار نامشروع برای رسیدن به اهداف مشروع ، پرهیز از سازش کاری و ملاحظه، قاطعیت و صراحت و شجاعت، برنامه عملی داشتن، واقع بینی و وسعت فکر و اندیشه از ویژگی هایی است که برای مصلح لازم و ضروری است.

مِنْ عِبَادِكَ وَ يُعْمَلُ بفرائضک وَ سُنَنک وَ احکامک ...؛(1) پروردگارا! تو می دانی این حرکت ما نه به خاطر رقابت بر سر حکومت و قدرت، و نه به منظور به دست آوردن مال دنیا است، بلکه به خاطر آن است که نشانه های دین تو را به مردم بنمایانم و اصلاحات را در کشور اسلامی اجرا کنم؛ تا بندگان ستمدیده ات از چنگال ظالمان در امان باشند و واجبات و احکام و سنت های تعطیل شده تو دوباره اجرا گردد.»

امام حسین(علیه السّلام) که این سخنرانی را در ایام حج در جمع صحابه بزرگ پیامبر و تابعین در زمان معاویه ایراد فرمودند، با صراحت از اصلاحات سخن می گوید و با همان صراحت و شفافیت، اصول و مبانی این حرکت اصلاحی را بیان می دارد. این اصول و مبانی در چهار اصلِ بنیادین بیان شده است. همین جمله های نورانی را علی(علیه السّلام) در نهج البلاغه بیان فرمود و اهداف و انگیزۀ فعالیت های خود را بر این مبانی استوار می ساخت.

آن كاملاً هویدا باشد، را در شهرها و مجامع به عمل آوریم؛ یعنی تحولی بنیادین در اوضاع زندگی خلق خدا.

ارزش های مقدس جامعه عصر نبوی قیام کند، و البته این کار بزرگ، مصلحی خود ساخته و به دور از شائبه های قدرت پرستی، دنیا دوستی و رفاه طلبی می خواهد که امام در وصیت نامۀ مذکورش بر این مطلب تأکید می کند.

معاویه با این که پروردهٔ عثمان بود، فکر کرد که از مردهٔ عثمان بیشتر می توان سود برد، تا از زندۀ او؛ هم از نظر برانگیختن احساس ها برای بیرون کردن مخالفان و رقیبان از صحنه و هم از جهت قبضه قدرت.

معاویه برخی را به تهدید و برخی را به تطمیع به سوی خویش متمایل کرد و علی همچنان پایدار به عنوان دشمن اصلی او باقی ماند این بود که از دشنام و جعل احادیث علیه او و تهمت و منع نقل فضایل او و از میان بردن دوستان و یارانش و هر کار دیگری کوتاهی نکرد. علاوه بر اینها در این دوره، کسانی چون حکم بن عاص - که پیامبر خدام (صلّی اللَّهِ علیه وَ آلِهِ وَ سَلَّمَ ) آنان را از جامعه مسلمانان طرد کرده بود - به فرماندهی ولایات گماشت و مروان را نیز چندان قدرت بخشید که به جای خلیفه فرمان می داد و قلمرو حکومت را چندان گسترش داد که «فلسطین» و «حمص» را هم بدان افزود و رهبری و قیادت سپاهی چهارگانه را به وی سپرد و برای او که پول و نیروی بسیار گرد آورده بود، زمینه ای ساخت که در زمان علی(علیه السّلام) در برابر آن حضرت ایستاد و خواهان ادامه سلطنت خود شد. هر چند که معاویه از زمان خلیفه های پیشین به فرمانداری برگزیده شده بود، اما این اقتدار و افسار گسیختگی را نداشت.

عزم امام حسین (علیه السّلام) برای اصلاح سیاسی و ساختار حکومتی و تحقق حکومت دینی، به ویژه پس از مرگ معاویه و روی کارآمدن یزید، آشکارتر و راسخ تر شد. زیرا که سلطۀ باند اموی گسترده تر و یزید بسی بی پرواتر از پدر خویش به نابودی هم سنت پیامبر و اصول و ارزش های دینی پرداخته بود. از این رو در برابر بیعت خواهی یزید ایستاد و اظهار داشت:

«إنّا للّهِ ِ وإنّا إلَیهِ راجِعونَ،وعَلَی الإِسلامِ السَّلامُ إذ قَد بُلِیَتِ الاُمَّةُ بِراعٍ مِثلِ یَزیدَ»؛

همه از خداییم و به سوی او می رویم، بنابراین باید با اسلام خداحافظی کرد که امت اسلامی به فرمانروایی چون یزید گرفتار آمده است.»

ص: 58

«وَقَد سَمِعتُ جَدّی رَسولَ اللّهِ صلّی اللّه علیه و آله یَقولُ: «الخِلافَةُ مُحَرَّمَةٌ عَلی آلِ أبی سُفیانَ...؛

من از رسول خدا (صلّی اللَّهِ علیه وَ آلِهِ وَ سَلَّمَ ) شنیدم فرمود: خلافت بر دودمان ابوسفیان و طلقاء و فرزندان

طلقاء حرام است».

اگر معاویه را بر منبر من دیدید شکمش را بشکافید. «به خدا سوگند! اهل مدینه او را بر منبر جدّم دیدند و به فرمانش عمل نکردند؛ از این رو خدا آنان را به فرزندش یزید گرفتار کرد. خدا عذابش را در آتش بیفزاید».(1)

این جاست که امام نوک پیکان اصلاح خود را متوجه ساختار حکومت و رهبری جامعه می کند و تمام تلاش خویش را در جهت افشای حکومت ظالم و مستبد اموی به کار می گیرد. و فرمود:

«فَیا عَجَباً! وَ مالی لا أَعْجَبُ وَ الْأرْضُ مِنْ غاشٍّ غَشُوم و مُتَصدِّق ظَلُوم وَ عامِل عَلَی الْمؤْمِنینَ بِهِمْ غَیْرِ رَحیم ؛(2) شگفتا! و چرا در شگفت نباشم که زمین در تصرف مردی دغل و ستمکار و مالیات بگیری نابکار است، حاکمی است بر مومنان که نسبت به آنها مهربانی ندارد.

و نیز فرمود:

« ونَحنُ أهلَ البیتِ أولی بِوِلایَهِ هذَا الأَمرِ عَلَیکُم مِن هؤُلاءِ المُدَّعینَ ما لَیسَ لَهُم».(3) ما خاندان پیامبر(صلّی اللَّهِ علیه وَ آلِهِ وَ سَلَّمَ ) از این ها که ادعای دروغ دارند و با شما به ستم و دشمنی رفتار می کنند به ولایت و رهبری برتریم.»

بنابراین، اصلاح ساختار حکومت و رهبری تشکیل حکومت اسلامی حقیقی، یکی از مهمترین ابعاد نهضت حسینی است.

ص: 59

پرده های حریر آویزان ساخته اید، متکاهای دیبا تهیه کرده اید و به خوابیدن روی بسترهای نرم خو گرفته اید، اما پیامبر خدا روی حصیر می خوابید. غذاهای رنگارنگ در اختیار شماست ولی محمد (صلّی اللَّهِ علیه وَ آلِهِ وَ سَلَّمَ ) از نان جوین سیر نمی گردید.

ابوذر به شام تعبید شد، اما در شام ،کردارهایی از معاویه دید که کارهای عثمان در برابرش ناچیز می نمود.

هنگامی که معاویه «قصر الخضراء» کاخ سبز را بر پا می داشت، ابوذر برایش پیغام فرستاد: ای معاویه! اگر این کاخ سبز را از بیت المال ساخته ای، به ملت خیانت ورزیده ای و اگر از اموال خود ساخته ای، اسراف کرده ای!

این حق گویی، واکنش معاویه را برانگیخت و او را ناگزیر ساخت که برای عثمان گزارش هایی دروغین بفرستد. از این رو طبق فرمان خلیفه، او را بر شتری چموش و بدخو و بی روپوش نشاندند و مأموران سنگدلی بر وی گماشتند که شتر را با شتاب می راندند؛ آن گونه که چون به مدینه رسیدند گوشت های ران هایش فرسوده، و پیکرش کوبیده شد.

به هر حال عثمان از تحقیر، تهدید و دشنام به این صحابۀ بزرگ رسول خدا کوتاهی نکرد، ولی هنگامی که از بستن دهان حق گویش ناامید شد، خواست تا با پرداخت دویست دینار به ابوذر وی را رام و خاموش سازد.

اما ابوذر هشیارتر و پاکتر از آن بود که فریفتۀ مال و منال دنیا شود و از این رو به فرستادۀ عثمان گفت:

«آیا عثمان به همین اندازه که به من داده به مسلمانان دیگر هم داده است؟» نمایندۀ عثمان پاسخ داد .«نه» ابوذر گفت: «پس من هم یکی از مسلمانانم، آنچه دیگران طاقت آن را دارند من هم طاقت آن را دارم! پول ها را باز گردانید.»

عثمان چاره ای جز تبعید ابوذر نیافت و گواهی پیامبر بر راستگویی و درستکاری ابوذر را ،که علی(علیه السّلام) بر آن تاکید داشت، ناشنیده انگاشت.

شگفت این که از ترس خلیفه جز علی(علیه السّلام) و حسین و عمار و عقیل، هیچ مسلمانی به بدرقۀ این صحابی صادق و صالح نشتافت.

ص: 61

آری، ابوذر به جرم اعتراض به کج رفتاری های خلیفه به بیابان بی آب و علف ربذه تبعید شد و در آنجا تنها جان باخت.(1)

هنگامی که عثمان دستور داد عمار یاسر را به خاطر اعتراض هایش علیه اسراف کاری های مزبور کتک بزنند، عایشه بر وی فریاد زد:

«که این موی و جامه و کفش پیامبر است که هنوز نفرسوده است، ولی شما سنتش را از میان برده اید.» (2)

در این اوضاع و احوال معاویه توانست با ترفند و سیاست بازی، هنگام مصاف با علی(علیه السّلام) در طلیعۀ شکست، با افراشتن قرآن به نوک نیزه ها مردم را بفریبد و ماجرای حکمیّت را تحمیل کند و قرآن ناطق را از مردم بگیرد و با به شهادت رساندن عمار یاسر و مومنان دیگر ،باز هم در حفظ قدرت خویش پیروز و کامیاب باشد. ماجرای جمل و نهروان در هر صورت، برخاسته از این ستیز است.

هم چنین با تداوم بخشیدن به سیاست تهدید و تطمیع مردم در دوران امام حسن(علیه السّلام) توانست از وحدت و پیروزی لشگر آن حضرت پیشگیری کند و با تحمیل قرارداد صلح، نتیجه را به سود خود تغییر دهد.

نفوذ در میان نیروهای وفادار به امام و توطئه برای از میان بردن آن حضرت، که متاسفانه کارساز هم واقع گردید، غرور و گردن فرازی و نخوتی را در پی داشت که جاودانگی حکومت اموی را در ذهنش ترسیم می ساخت، لذا با موروثی کردن سلطنت در خاندان خویش و بیعت گرفتن از مردم برای یزید آشکارا بدعتی دیگر نهاد و دگر بار سر از سنت برتافت.

اینک که برخی صحابه پیامبر از میان امت رخت بر بسته و به دیار باقی شتافته اند و نه تنها علی و حسن به شهادت رسیده اند، بلکه عمار یاسر و ابوذر و حجر بن عدی و

ص: 62

صعصعة بن سوهان نیز به ایشان پیوسته اند، و دیری نمی پاید که مقداد و رشید هجری نیز دستگیر و مصلوب می شوند، حسین (علیه السّلام) به عنوان فرزند پیامبر و وارث او، در برابر ارتجاع، فساد بدعت، ستمگری و منکری که جامعه اسلامی را در برگرفته بود، چه واکنشی باید نشان دهد؟

اکنون که به جای خانۀ ساده پیامبر و مسجد مدینه، کاخ سبز معاویه و قصرهای کوفه و شام خودنمایی می کند، و به جای محمد (علیه السّلام)ه و علی(علیه السّلام) ، شرک پیشه گان منافق حکم روایی می کنند و بدتر از آن جوان جاهل و شرابخوار و عیاشی که جز به شراب خواری و میمون بازی و قمار بازی و سگ بازی و لودگی و شهوت رانی به چیزی نمی اندیشد، به عنوان خلیفهٔ مسلمانان بر کرسی سلطنت می نشیند و به زور می خواهد از بزرگان قوم حتی فرزندان پیامبر بیعت بگیرد.

این جاست که حسین (علیه السّلام) به عنوان مصلح اجتماعی و احیاگر سنت فراموش شده پیامبر (صلّی اللَّهِ علیه وَ آلِهِ وَ سَلَّمَ ) وارد مبارزه می شود و صریحاً بیان می کند:

«وإِنَّمَا خَرَجْتُ لطَلبِ الإِصْلاحِ فِي أُمَّةِ جَدِّي؛ همانا من برای اصلاح امت جدم و از بین بردن انحراف ها و بدعت ها و ناهنجاری های اجتماعی دست به قیام زدم».

و همچنین در نامه ای به سران قبایل بصره می نویسد:

«وَ قَدْ بَعَثْتُ رَسُولِى اليكم بِهَذَا الْكِتَابِ وَ أَنَا أَدْعُوكُمْ الَىَّ كِتَابِ اللَّهِ وَ سُنَّةِ نَبِيِّهِ (صلّی اللَّهِ علیه وَ آلِهِ وَ سَلَّمَ ) ، فَانِ السُّنَّةِ قَدْ أُمِيتَتْ وَ انَّ الْبِدْعَةِ قَدْ أَحْيَيْتَ وَ إِنْ تَسْمَعُوا قولی وَ تطعیوا امری ، أَهْدِكُمْ سَبِيلَ الرَّشادِ(علیه السّلام) (1) ؛ اینک پیک خود را با این نامه به سوی شما می فرستم. شما را به کتاب و سنت پیامبر دعوت می کنم، زیرا در شرایطی قرار گرفته ایم که سنت پیامبر به کلی از بین رفته و بدعت ها زنده شده است. اگر سخن مرا بشنوید و امر مرا اطاعت کنید، شما را به راه راست هدایت خواهم کرد».

ص: 63

النَّاسَ عَبِيدَ الدُّنْيَا وَ الدِّينِ لَعِقَ عَلَى أَلْسِنَتِهِمْ يحوطونه مادرت عَلَى معاشيهم فاذا محصوا بِالْبَلَاءِ قُلْ الديانون ؛ (1)کار ما به اینجا کشیده است که می بینید. چهرۀ دنیا دگرگون و ناسازگار شده، نیکی اش پشت کرده، با شتاب در گذر است و از آن، جز اندکی همچون ته ماندۀ ظروف بیش نمانده است که آن نیز زندگی پستی است، همچون چراگاهی سخت و خطرناک. آیا نمی بینید که به حق عمل نمی کنند و از باطل باز نمی دارند؟ در چنین شرایطی مؤمنان را بایسته است که خواهان دیدار خدا [و شیفتۀ شهادت] باشند که من چنین مرگی را جزء سعادت [شهادت] و زندگی در کنار ظالمان را جز ننگ و خواری نمی بینم. حقاً که مردم بندگان دنیایند و دین، ناچیزی بیجان بر زبانشان است [لقلقه زبان] که بر گردش تا آنجا حلقه می زنند که دنیاشان در فراخ باشد و هر گاه با بلا آزموده شوند، دینداران اندک گردند.»

و همچنین آن حضرت در منطقه «بیضه» برای هر دو (سپاه سپاه خودش و سپاه حرّ) سخن گفت و آنها را به ناهنجاری های فرهنگی جامعه و انحرافی که حاصل شده آگاه کرد و فرمود:

«أَيُّهَا النَّاسُ : إِنَّ رَسُولِ اللَّهِ صَلَّى اللَّهُ عَلَيْهِ وَ سَلَّمَ قَالَ :

مِنْ راى سُلْطَاناً جَائِراً مُسْتَحِلًّا لَحَرُمَ اللَّهِ نَاكِثاً لِعَهْدِ اللَّهُ ، مُخَالِفاً لِسُنَّةِ رَسُولِ اللَّهِ يَعْمَلُ فِي عبادالله بالاثم وَ الْعُدْوَانِ فَلَمْ يُغَيَّرْ عَلَيْهِ بِفِعْلِ وَ لَا قَوْلَ ، كَانَ حَقّاً عَلَى الل - - ه آنَ يَدْخُلُهُ الَّا وَ انَّ هَؤُلَاءِ قَدْ لَزِمُوا طَاعَةِ الشَّيْطَانِ ، وَ تَرَكُوا طَاعَةُ الرَّحْمَنِ ، وَ أَظْهَرُوا الْفَسَادِ ، وَ عَطَّلُوا الْحُدُودِ وَ استأثروا بالفئ وَ أَحَلُّوا حَرَامَ اللَّهِ و حرَمَّوُا حَلَالَهُ وَ أَنَا أَحَقُّ مَنْ غیر »(2)؛ ؛ هان ای مردم همانا رسول خدا(صلّی اللَّهِ علیه وَ آلِهِ وَ سَلَّمَ ) فرمود:

هر که فرمانروایی ستمگر را ببیند که حرام های خدا را حلال می شمرد، پیمان خدا را می شکند با سنت رسول خدا(صلّی اللَّهِ علیه وَ آلِهِ وَ سَلَّمَ ) مخالفت کرده، در میان بندگان خدا با گناه و

ص: 65

تجاوز رفتار می کند و او با کردار و گفتار خود بر او قیام نکند، بر خداست که او را در جایگاه [پست و عذاب آور] آن ستمگر در آورد.

بدانید اینان به پیروی از شیطان چسبیده، اطاعت خدای رحمان را ترک گفته، تباهی ها را آشکار ساخته، حدود خداوند را تعطیل کرده، بیت المال را در انحصار خود درآورده، حرام خدا را حلال و حلال خدا را حرام ساخته اند و من از هر کس دیگر سزاوار ترم که بر اینان شوریده و در برابرشان بایستم».

یکسان باشد و در آن تبعیض نباشد. اگر بود فساد است و فساد باید اصلاح شود؛

2-باید رشوه و ارتشا نباشد و اگر بود، فساد است و باید اصلاح گردد؛

3-راه های کسب ثروت مشروع باشد. اگر کسانی از راه های نامشروع کسب ثروت کردند، این فساد است و باید اصلاح شود؛

4۔ اگر کسانی از امتیازات بیجا استفاده کرده اند، ثروت های باد آورده پیدا کردند و دیگران را به قیمت این که خودشان ثروتمند شوند ،فقیر کردند، این فساد است و باید اصلاح شود؛

5- اگر در جامعه، امتیازهای انحصاری به وجود آوردند و همه نتوانستند از فرصت های برابر استفاده کنند، این فساد است و باید اصلاح شود؛

6- اگر مردم دچار بی انضباطی اند، به خصوص مسئولان بخش های ادارۀ کشور، بی انضباط اند و انضباط اجتماعی نیست، این فساد است؛

7-در جوانان اگر ملکات انسانی، یعنی شجاعت ،صفا ،صدق، نشاط، فعالیت وکار، رشد پیدا نمی کند این فساد است و باید اصلاح شود؛

8-اگر اعتیاد در جامعه هست این فساد است؛

9- اگر وظیفه شناسی در مسئولان نیست، این فساد است؛

10۔ اگر جرم و جنایت هست، اگر دسترسی به قضاوت عادلانه نیست، اگر رسیدگی های قضایی طولانی می شود و پرونده ها تا مدت ها می ماند، این فساد است و باید اصلاح گردد و باید از جرم و جنایت پیشگیری کرد.(1)

ص: 67

ص: 68

پیامبر (صلّی اللَّهِ علیه وَ آلِهِ وَ سَلَّمَ )و علی(علیه السّلام) و لازمه اش پایداری و استقامت و شهادت است:

« أَنَّما خَرَجَتْ لِطَلَبِ الاصلاح فِي أَمَةٍ جدى أُرِيدُ الَىَّ أْمُرْ بِالْمَعْرُوفِ وَ نَهَي الْمُنْكَرِ وَ اسیر بِسِيرَةِ جدي وَ أَبَي عَلِىُّ بْنُ أَبِيطَالِبٍ ( علیه السَّلَامُ ) ».

امام حسین(علیه السّلام) می فرماید:

« وَ لَقَدْ سَمِعْتُ جدى رَسُولُ اللَّهِ يَقُولُ : الْخِلَافَةَ مُحَرَّمَةُ عَلَى آلِ أَبِي سُفْيَانَ فاذا رايتُمْ مُعَاوِيَةَ عَلَى منبرى فَابْقَرُهُ بَطْنُهُ وَ قَدْ راهُ أَهْلِ الْمَدِينَةِ عَلَى الْمِنْبَرِ فَلَمْ يبقروا فَابْتَلَاهُمُ بِيَزِيدَ الْفَاسِقِ ؛(1) من از جدم رسول الله شنیدم که فرمود: خلافت بر خاندان ابوسفیان حرام است و اگر روزی معاویه را بر بالای منبر من دیدید، شکمش را بدرید [او را بکشید]. و مردم مدینه او را بر منبر پیامبر(صلّی اللَّهِ علیه وَ آلِهِ وَ سَلَّمَ ) دیدند، و او را نکشتند. پس خداوند مردم را به یزید فاسق گرفتار نمود.

جامعه شناسی امام حسین(علیه السّلام) بسیار دقیق و روشن است، لذا نقش مردم را در دورهٔ کار آمدن یزید با ادله بیان می کند. امام حسین(علیه السّلام) برای نهی مردم از پذیرش حکومت یزید می فرماید:

« أَيُّهَا النَّاسُ إِنَّ رَسُولَ اللَّهِ اللَّهَ(صلّی اللَّهِ علیه وَ آلِهِ وَ سَلَّمَ ) قَالَ مَنْ راى سُلْطَاناً جَائِراً مُسْتَحِلًّا لَحَرَامُ اللَّهِ نَاكِثاً عَهْدِهِ مُخَالِفاً لِسُنَّةِ رَسُولِ اللَّهِ يَعْمَلُ فِى عِبَادَ اللَّهِ بالاثم وَ الْعُدْوَانِ فَلَمْ يُغَيِّرْ بِفِعْلِ وَ لَا قَوْلَ كَانَ حَقّاً عَلَى اللَّهِ انَّ يَدْخُلُهُ مَدْخَلُهُ ؛ (2) مردم! پیامبر خدا(صلّی اللَّهِ علیه وَ آلِهِ وَ سَلَّمَ ) فرمود: هر مسلمانی با سلطان زورگویی مواجه گردد که حرام خدا را حلال نموده و پیمان الهی را درهم می شکند و با سنت پیامبر مخالفت می کند و در میان بندگان خدا گناه و دشمنی را در پیش می گیرد. ولی او در برابر چنین سلطانی با عمل و گفتار خود مخالفت ننماید خداوند آن شخص را به محل همان طاغی در آتش جهنم داخل می کند».

جانشین و وصی پیامبر(صلّی اللَّهِ علیه وَ آلِهِ وَ سَلَّمَ ) بر کرسی خلافت تکیه زد و هزاران منبر برای سب علی بن ابی طالب به وجود آورد .عمق فاجعه را کسی جز حسین بن علی پس از هلاکت معاویه درک نکرد. حکومت مورثی یزید که مورد اعتراض بعضی از شیوخ و بزرگان آن زمان بود، گویای حقیقت پنهان فاجعه نبود. امام حسین(علیه السّلام) پس از شنیدن طرح خلافت یزید فرمود:

«عَلَی الإِسلامِ السَّلامُ إذ بُلِیَتِ الاُمَّةُ بِراعٍ مِثلِ یَزیدَ؛(1) دیگر باید فاتحه اسلام را خواند چرا که مسلمانان به فرمانروایی مثل یزید گرفتار شدند».

امام(علیه السّلام) سپردن خلافت را به شخصی، مثل یزید بزرگترین مصیبت جامعه اسلامی می داند. امام(علیه السّلام) با ژرف اندیشی و عمق نگری، بلای اسلام را در جامعه دینی حاکمیت فرد ظالم و فاسقی مثل یزید می داند. امام(علیه السّلام) در معرفی یزید می فرماید:

«وَیَزیدُ رَجُلٌ شارِبُ الْخَمْرِ وَقاتِلُ النَّفْسِ الْمُحْتَرَمَهِ مُعْلِنٌ بِالْفِسْقِ؛(2) يزيد مردى است شراب خوار که دستش به خون افراد بی گناه آلوده است او علناً مرتکب فسق و فجور می شود».

صلى الله

خلافت در آن عصر رهبری جامعۀ اسلامی و به تعبیری جانشینی پیامبر(صلّی اللَّهِ علیه وَ آلِهِ وَ سَلَّمَ ) را در اذهان به همراه داشت. امام حسین(علیه السّلام) دین و خلافت و امامت و رهبری بر جامعه اسلامی را دست خوش هوسرانی و ظلم و جور می دید، لذا لحظه ای نه از مخالفت و عدم بیعت کوتاه آمد و نه از آگاه کردن افکار عمومی و مبارزه حق طلبانه دست برداشت.

امام حسین(علیه السّلام) این وضعیت حکومت و طریقه خلافت را غیر قابل تحمل می داند، در منزل بیضه می فرماید:

« الأ هَؤُلَاءِ قَدْ لَزِمُوا طَاعَةِ الشَّيْطَانِ وَ تَرَكُوا طَاعَةُ الرَّحْمَنِ وَ أَظْهَرُوا الْفَسَادِ وَ عَطَّلُوا الْحُدُودِ وَ استاثروا بِالْفَيْ ءِ وَ الحلوا حَرَامَ اللَّهِ و حرَمَّوُا حَلَالَهُ وَ أَنَا أَحَقُّ مِمَّنْ غَيْرِهِ ؛(3)

ص: 74

مردم، آگاه باشید اینان [بنی امیه] اطاعت خدا را ترک و پیروی از شیطان را در پیش گرفتند، فساد را ترویج و حدود الهی را تعطیل نموده و فی را [که مختص به خاندان پیامبر(صلّی اللَّهِ علیه وَ آلِهِ وَ سَلَّمَ ) است] به خود اختصاص دادند حلال خدا را حرام و اوامر و نواهی الهی را تغییر دادند و من به رهبری جامعه مسلمانان از این مفسدان که دین جدم را تغییر دادند شایسته ترم».

رهبر کسی که به کتاب خدا عمل نموده و راه قسط را در پیش گرفته و از حق پیروی و وجود خود را وقف فرمان الهی نماید».

5- در نامه ای به مردم بصره می فرماید: وَ نَحْنُ نَعْلَمُ أَنَّا أَحَقُّ بِذَلِكَ اَلْحَقِّ اَلْمُسْتَحَقِّ عَلَيْنَا مِمَّنْ تَوَلاَّهُ ؛(1) و ما با علم و آگاهی بر شایستگی خویش نسبت به این افراد برای پرهیز از اختلاف رضایت دادیم».

6-«وَ كُنَّا أَهْلَهُ وَ أَوْلِيَاءَهُ وَ أَوْصِيَاءَهُ وَ وَرَثَتَهُ وَ أَحَقَّ اَلنَّاسِ بِمَقَامِهِ فِي اَلنَّاسِ، فَاسْتَأْثَرَ عَلَيْنَا قَوْمُنَا بِذَلِكَ، ؛(2) و ما خاندان اولیا اوصیا و وارثان وی و شایسته ترین افراد به مقام او از میان امت بودیم، ولی گروهی این حق را از ما گرفتند...».

آن چه، به روشنی از این عباراتها می توان فهمید، این است که خلاف آل ابی سفیان غاصبانه و ناحق است. امام و رهبر باید، عادل و براساس کتاب و سنت عمل نماید. خلافت و رهبری حق مسلم خاندان عصمت و طهارت وامام حسین(علیه السّلام) شایسته ترین و جامع ترین فرد برای رهبری و امامت مسلمانان بوده است.

«فَإِنَّ اَلسُّنَّةَ قَدْ أُمِيتَتْ، وَ إِنَّ اَلْبِدْعَةَ قَدْ أُحْيِيَتْ؛(1) سنت و روش پیامبر (صلّی اللَّهِ علیه وَ آلِهِ وَ سَلَّمَ ) از میان رفته، بدعت جای آن را گرفته و احیا شده است.

در واقع امام (علیه السّلام) به مردمی که ادعای پیروی از پیامبر(صلّی اللَّهِ علیه وَ آلِهِ وَ سَلَّمَ ) را دارند هشدار می دهد که روش پیامبر را به فراموشی سپرده اید و بدعت را جای آن قرار داده اید. امام حسین(علیه السّلام) پس از ورود به صحرای کربلا خطبه ای می خواند که تمام حقیقت جامعه آن زمان را به تصویر می کشد و روحیات آن مردم را با دید وسیع و جامعه شناختی اش بیان می کند و تازیانۀ کلامش را براندیشۀ مرده و جامد آن روزگار، فرود می آورد. با جان دل بشنوید. می فرماید: اما بعد پیشامد ما همین است که می بینید اوضاع زمان به طور جدی دگرگون گردیده، زشتی ها آشکار و نیکی ها و فضیلت ها از محیط ما رخت بر بسته است. از فضایل انسانی چیزی باقی نمانده، مگر اندکی مانند قطرات ته مانده ظرف آب. مردم در زندگی ننگین و ذلت باری به سر می برند. که نه به حق عمل و نه از باطل روگردانی می شود. شایسته است در چنین محیط ننگین، شخص با ایمان و با فضیلت فداکاری کند و به دیدار پروردگارش بشتابد. من در چنین محیط ذلت باری، مرگ را جز سعادت و خوش بختی و زندگی با این ستمگران را چیزی جز رنج و نکبت نمی دانم

امام (علیه السّلام) به سخنانش چنین ادامه داد: این مردم برده های دنیایند و دین لقلقۀ زبانشان است حمایت و پشتیبانی شان از دین تا آن جاست که زندگیشان در رفاه است و آنگاه که در بوتۀ امتحان قرار گیرند، دین داران کم خواهند بود.(2)

شجاعت و مبارزه متبلور است.

1- امام در ابتدای امر فرمود:

«وَ مِثْلِي لاَ يُبَايِعُ مِثْلَهُ؛(1) فردی مثل من با فردی مثل یزید، هرگز بیعت نمی کند.

2- در مدینه خطاب به برادرش، محمد حنفیه فرمود:

اگر در این دنیا هیچ پناهگاه و ملجأ و مأوایی برای من نباشد، باز هم با یزید بیعت نخواهم کرد. (2)

3- در پاسخ عمر اطراف می فرماید: به خدا قسم من هیچ گاه زیر بار ذلت نخواهم رفت.(3)

4- در روز ورود به صحرای کربلا فرمود: «وإنّی لا أرَی المَوتَ إلّا سَعادَةً،وَالحَیاةَ مَعَ الظّالِمینَ إلّابَرَماً».

5-در پاسخ نامه ابن زیاد، آن را به زمین انداخت و فرمود: این نامه در نزد ما پاسخی ندارد، چرا که عذاب خداوند بر وی ثابت گردیده است.(4)

6- امام حسین(علیه السّلام) در روز عاشورا در برابر لشکر یزید و به دنبال درخواست «قیس ابن اشعث» برای بیعت با یزید فرمود: نه، به خدا سوگند! نه دست ذلت در دست آنان می گذارم و نه مانند بردگان از صحنه جنگ و از برابر دشمن فرار می کنم.(5)

7-امام حسین(علیه السّلام) در برابر لشکر ابن زیاد می فرماید: آگاه باشید! این فرومایه (ابن زیاد) فرزند فرومایه، مرا در بین دو راهی شمشیر و ذلت قرار داه است، هَيْهَاتَ مِنَّا الذِّلَّةُ. (6)

ص: 78

8-پس از کشته شدن گروهی از یاران فرمود: به خدا سوگند! من به هیچ یک از خواسته های این ها جواب مثبت نخواهم داد، تا در حالی که به خون خویش خضاب شده ام به دیدار خدایم نائل گردم.(1)

ص: 80

عاشورا نبود بسیاری از مفاهیم و لغات را نمی شد معنا کرد ،مفاهیمی همچون ایثار ، شهادت، رشادت ،عرفان امربه معروف و نهی از منکر، اصلاح در دین و....

سومین مصیبتی که دامن گیر دین شد، جعل روایات از روحانی نماهای درباری ای بود که پایۀ اسلام را می زد. مصداق این احادیث جعلی این است که میگفتند وقتی سورۀ النّجم نازل شد رسول اکرم(صلّی اللَّهِ علیه وَ آلِهِ وَ سَلَّمَ ) آن را برای مشرکان خواند و وقتی آیه «أَفَرَأَيْتُمُ اللَّاتَ وَالْعُزَّى » را قرائت کرد، شیطان در دهان پیامبر نهاد که بگوید شفاعت این دو بت در روز قیامت مورد آرزوست، مشرکین از این گفته خشنود شدند و چون پیامبر سجده کرد، آنان نیز سجده کردند. پر واضح است که این گونه روایات جعلی چگونه پایۀ اسلام و قرآن و پیامبر را از بین می برد.

انحراف دیگری که پس از رحلت پیامبر بزگوار اسلام به وجود آمد، این بود که حق و باطل با یکدیگر مخلوط شدند و دشمنان با تن پوش حق به جنگ حق افتادند و در واقع باطل خود را حق جلوه دادند. سرگذشت معاویه بیانگر این حقیقت است. چه شد که معاویه توانست پست خلافت را اشغال کند. وقتی عثمان بر اثر انحراف هایش در خطر کشته شدن بود معاویه هیچ کمکی برای او نفرستاد، زیرا با عثمان کاری نداشت، او به دنبال ریاست خودش بود و چنین فکر می کرد که کشته شدن عثمان بیشتر به نفع اوست.

جاسوسان معاویه به دستور او پیراهن عثمان را آوردند و بر سر دروازه شام آویزان کردند.

معاویه بالای منبر قرار می گرفت و اشک می ریخت و می گفت: ايها الناس! خلیفۀ مظلوم پیامبر را کشتند و صدای گریه و شیون مردم نیز برمی خواست!! معاویه روزها از مردم اشک گرفت و از مظلومیت خلیفه مقتول سخن گفت و مردم را به قصاص و انتقام خون خلیفه از علی بن ابی طالب (علیه السّلام) تشویق و ترغیب می نمود.

این است امتزاج بین حق و باطل که در این مورد معاویه از خود نیرویی نداشت، بلکه از نیروی حق برای اهداف باطل خود استفاده می کرد. در این راه جهالت و نادانی مردم نیز عامل مؤثر و مکمل بود.

مصیبت و مسئله پنجم، ارعاب و ترس عجیبی بود که بر مسلمانان حکمفرما شده بود؛ مخصوصاً در زمان معاویه که هرکس لب به اعتراض می گشود او را از دم تیغ

ص: 83

می گذراندند. مصداق بارز حاکمان جور و ظلم در آن زمان زیاد ابن ابیه بود، جلّاد خونریزی که از طرف معاویه مأمور بود مخالفین را قلع و قمع کند، آن هم به نام دین و به نام خلیفه مسلمین (معاویه) و این سبب شد که واعظین بر منبر قرار گرفته و به علی لعن و نفرین و شرایط به گونه ای پیش برود که مردم علی(علیه السّلام) را بی دین و بی نماز بخوانند و پس از شهادت آن حضرت در محراب از یکدیگر بپرسند که علی در مسجد چکار می کرد؟ مگر او هم نماز می خواند!

مصیبت بزرگ دیگری که گریبان گیر دین مقدس اسلام شد روی کارآمدن یزید پس از معاویه به عنوان حاکم اسلامی بود.

معاویه قبل از مرگ خویش به یزید وصیت کرد و گفت: من همۀ کارها را برای سلطنت تو مهیا کرده ام و تمام سرکشان را رام نموده،ام مگر سه نفر که برای بیعت تو حاضر نشده اند: ابی عبدالله الحسین، عبدالله بن زبیر و عبدالله بن عمر. اگر به ابن زبیر و ابن عمر دست یافتی، قطعه قطعه بکن، اما مبادا معترض حسین شوی. البته واضح است که ترس معاویه نه به خاطر خدا و عاقبت اخروی است، بلکه به لحاظ این بود که با تعرض

به حسین(علیه السّلام) پایه های حکومت بنی امیه منهدم و بر باد می رفت و همین طور هم شد.

معاویه فردی بود که ظاهر اسلام را حفظ می کرد، لیکن یزید به صورت علنی در جمع شراب خواری می نمود، سگ بازی و میمون بازی می کرد و در شهوت جنسی کم نمی گذاشت. و اینها باعث می شدند تا در سیاست و درایت یا به طور دقیق تر در حقّه و نیرنگ به پای معاویه نرسد. این اوج مصیبت و انحراف برای دین بود که چنین شخص پلیدی در رأس ادارۀ جامعۀ اسلامی قرار گرفته و حاکم بلامنازع مسلمین باشد.

یزید با زیر پا گذاشتن وصیت معاویه از حسین (علیه السّلام) بیعت خواست. حسین(علیه السّلام) که نور پاک و مطهّر و عزیز علی(علیه السّلام) و زهر است می بایستی دست خود را با دست پست ترین و پلیدترین انسان که حکومت اسلامی را غصب کرده بود، آشنا سازد! مگر می شود! و چه زیبا فرمود حسین بن علی (علیه السّلام) - سرور آزادگان جهان که این ذلت را برای خود و دین خود نمی خرم: «هيهات منّا الذّلة».

ص: 84

آری به حکومت رسیدن یزید اوج انحراف در دین بود و این جا حسین(علیه السّلام) تقیه را بر خود حرام می دانست، زیرا وضع زمان طوری بود که اگر ابی عبدالله خلافت یزید را تأیید می کرد، اسلام از بین می رفت. خودش فرمود که شنیدم از جدم رسول خدا (صلّی اللَّهِ علیه وَ آلِهِ وَ سَلَّمَ ) که فرمود: هرگاه سلطان جابری که هتک حکم خدا و سنت پیغمبر می کند و حرمت عباد را می شکند، هرکس به قول یا به فعل با او اظهار مخالفت نکند بر خدا حق است که او را با آن ظالم محشور فرماید، یعنی اگر با یزیدی که شراب خواری، زناکاری و قماربازی او علنی است اظهار مخالفت نکنم، به حکم خدا در ظلم او شریک هستم

را به صبر در برابر مصائب دعوت می کند، اما اصل امربه معروف و نهی از منکر در عمل حسین(علیه السّلام) نهفته است نه در کلام .او انحرافات به قدری زیاد است که همانند ظلمت شب ظلمانی بر همه جا مستولی شده ،منکرات دنیای اسلام را فرا گرفته، دیگر امربه معروف و نهی از منکر زبانی کارساز نیست. سیلاب خون حسین(علیه السّلام) و یارانش لازم است تا این انحرافات را از ذهن و فکر مردم پاک و ارزش های اسلامی را صیقلی و آشکار نماید.

احیا می گردد و در واقع حسین(علیه السّلام) به امر به معروف و نهی از منکر ارزش داد و آن هم نهضت حسینی را بالا برد. در یک کلام قیام حسین(علیه السّلام) باعث شد تا یک بار دیگر ارزش های اصیل اسلامی و دینی رخ بنمایانند. ارزش هایی که به برکت خون حسین(علیه السّلام) و یارانش در جوامع اسلامی جاودانه خواهند ماند، هرچند که هر از گاهی دشمنان دین قصد کم رنگ کردن آنها را داشته باشند.

ص: 87

امام حسین(علیه السّلام) برای نهضت اصلاح طلبی به تفصیل پرداخته شده که محورهای عمده آن به قرار زیر است:

1- امر به معروف و نهی از منکر؛

2- مراتب یاران امام(علیه السّلام) ؛

3- روش های نظری و عملی هدایت و جذب.

امید آنکه این مختصر مورد قبول حضرت ولی عصر (عجّل الله تعالی فرجه الشریف) قرار بگیرد. و برای جامعه خاصه نسل جوان مفید واقع شود.

بِفِعل و لا قول، کان حقّاً علی الله أن یُدخِلَه مُدخَلَه.»

«ألا و إنَّ هؤلاء قَد لزموا طاعَه الشَّیطان و تَرکُوا طاعَهَ الرَّحمن و أَظهَروا الفَساد و عَطَّلوا الحدود وَ استَأثَروا بِالفیء وأحَلُّوا حرامَ الله و حرَّموا حَلاله، و أنا أحقُّ من غَیر ».(1)

«امام حسین (علیه السّلام) فرمود: ای مردم رسول خدا (صلّی اللَّهِ علیه وَ آلِهِ وَ سَلَّمَ ) فرمود: هر کس حاکم ستمگری را ببیند که حرام خدا را حلال می شمرد ،عهد الهی را نقض می کند، با سنت رسول خدا(صلّی اللَّهِ علیه وَ آلِهِ وَ سَلَّمَ ) ، مخالفت می کند و در بین بندگان خدا به عصیان و ستمگری رفتار می کند و کسی با عمل یا با زبانش با او مقابله نکند، بر خداوند فرض است که این شخص (بی تفاوت) را با او محشور گرداند.»

سپس امام (علیه السّلام)فرمود: آگاه باشید که این قوم از شیطان تبعیت می کنند و از اطاعت خدای رحمان سرباز می زنند، فساد را در جامعه رواج داده اند و حدود الهی را به اجرا در نمی آورند و از بیت المال به نفع خود بهره برداری می کنند. و حرام الهی را حلال میکنند حلال الهی را حرام می کنند، در این شرایط من سزاوارتر از هر کسی هستم که قیام کنم و با آنها مبارزه نمایم و این جامعه را اصلاح کنم.

آن حضرت در وصیت نامۀ خویش نیز فلسفۀ قیامش را اصلاح جامعه ذکر می فرماید. (2)

و از آن جا که پرداختن به موضوع این مقاله مستلزم آسیب شناسی اجتماعی عصر امام حسین (علیه السّلام) می باشد از این رو موضوع به طور اجمال مورد بررسی قرار می گیرد.

1.

اجتماعی عصر تحقق نهضت عاشورا از آن جهت که با جامعه اصول گرایی عصر پیامبر(صلّی اللَّهِ علیه وَ آلِهِ وَ سَلَّمَ ) بیش از نیم قرن فاصله ندارد، اهمیت بیشتری دارد. زیرا باید مشخص شود که چرا بنای مستحکم جامعه اصول گرایی که پیامبر(صلّی اللَّهِ علیه وَ آلِهِ وَ سَلَّمَ ) آن را پی ریزی کرده بود، پس از نیم قرن به گونه ای فرو ریخت که امام حسین(علیه السّلام) ناچار شد برای بازسازی آن قیام کند؟! به دیگر تعبیر باید روشن شود، چرا جامعه خدا محور عصر پیامبر به جامعه ای دنیاگرا تبدیل شد، به حدی که مردم به خاطر دنیاشان دینشان را به حراج گذاشتند؟

بدیهی است که نوع حاکمیت و رهبری جامعه در هدایت یا انحراف و اصلاح یا افساد جامعه نقش تعیین کننده دارد و ایجاد انحراف در جایگاه رهبری بعد از پیامبر (صلّی اللَّهِ علیه وَ آلِهِ وَ سَلَّمَ )، از مسلمات تاریخ است که این خود یکی از بزرگترین آسیب های اجتماعی محسوب می شود!

چنانکه امیرالمؤمنین(علیه السّلام) در این باره می فرماید:

«... وَ تفلوا الْبِنَاءُ عَلَى رَصُّ أَسَاسَهَا(1) فَنَبوْهُ فِي غَيْرِ مَوْضِعِهِ» (2)

که ابن ابی الحدید در معنای این جمله می نویسد:

« نَقَلُوا الامر عَنْ أَهْلِهِ إِلَى غَيْرِ أَهْلِهِ (3).»

یعنی امر رهبری جامعه را از اهلش گرفته و به غیر اهلش واگذار کردند.

اما مهم این است که دانسته شود کدام آسیب اجتماعی زمینه ساز عدول جامعه از اصول و ارزش های دینی اش گردید. به گونه ای که نه تنها حاکمیت رهبری غیر الهی را پذیرفت، بلکه در سایۀ حاکمیت او علیه رهبر الهی جامعه صف آرایی کرد؟

چنانکه امیرالمؤمنین از تحقق چنین حادثه ای ابراز نگرانی کرد، و می فرماید:

ص: 92

«... وَ لَكِنِّى أُسَى أَنْ يَلِىَ أَمْرَ هَذِهِ الُامَّةِ سفهاءها وَ فُجَّارُهَا فَيَتَّخِذُوا مَالَ اللَّهِ دُوَلًا و عبادةَ خَوَلًا وَ الصَّالِحِينَ حَرْباً وَ الْفَاسِقِينَ حِزْباً ...»(1)

... ولی نگرانی من از این است که بر امور این امت، بی خردان و بدکاران حکومت کنند و بیت المال را بین خود تقسیم کنند و بندگان خدا را غلامان و صالحان را دشمنان و فاسقان را یاران خود قرار دهند.»

چنانکه رسول اکرم(صلّی اللَّهِ علیه وَ آلِهِ وَ سَلَّمَ ) نیز فرمود:

دو طائفه از امت من اگر صالح شدند، تمامی مردم صالح می شوند و اگر فاسد شدند، تمامی مردم فاسد می شوند یکی امرا و دیگر علما.

آسیب هایی که منجر به موفقیت پروژه تغییر رهبری هر جامعه می شود، عبارتند از:

1 - جهل و غفلت عامه؛

2- ضعف بینش و ساده اندیشی خواص؛

3- میدان داری چهره های نفاق و تبلیغات فریبنده آنها و در نتیجه کشاندن جامعه به دنبال خود؛

4- سکوت خواص عافیت طلب و مرعوب، خصوصاً علما و روشنفکران به خاطر ترس از به مخاطره افتادن منافع و موقعیت مادی و دنیایی خودشان.

بدیهی است جامعه ای که دین مدار و اصول گرا و پایبند به ارزش های دینی است، نمی توان به آسانی از اصول و ارزش هایش دور کرد، اِلا این که چهره های نفاق با حفظ قالب های دینی و در سایۀ سکوت خواص عافیت طلب، به ویژه علما و روشنفکران و همراه با تبلیغات فریبنده، جامعه را به دلخواه خود به هر سو بکشانند و رهبری نالایقی را بر آنها مسلط نمایند!

ص: 93

چنانکه امام حسین(علیه السّلام) در این باره و در خصوص سکوت علماء در برابر ظلم می فرماید:

«ای مردم از موعظۀ الهی نسبت به اولیاء خود در سرزنش علمای یهود، در قرآن عبرت بگیرند که فرمود: چرا علمای یهود مردم را از سخنان گناه آمیز نهی نمی کنند؟... خداوند آنان را نکوهش نمودف زیرا گناه و فساد ستمگران را می دیدند ولی به سبب ترس از مال و جان خویش سکوت اختیار می کردند. (1)» .

شرایط اجتماعی عصر امام حسین(علیه السّلام) که به حاکمیت شخصی متجاهر به فسق و حریم شکنی مثل یزید انجامید، و تغییر رنگ و جهتی که کوفه پیدا کرده، تحلیلی غیر از این ندارد.

امام حسین(علیه السّلام) همچنین بر این حقیقت تأکید می فرماید که چون مردم به تکلیف خود مطابق دستور پیامبر (صلّی اللَّهِ علیه وَ آلِهِ وَ سَلَّمَ ) نسبت به معاویه عمل ننمودند، مستوجب حاکمیت کسی بدتر از معاویه شدند، چنانکه می فرماید:

« لَقَدْ سَمِعْتُ جدّى رَسُولَ اللَّهِ (صلّی اللَّهِ علیه وَ آلِهِ وَ سَلَّمَ ) يقول:

انَّ الْخِلَافَةَ مُحَرَّمَةُ عَلَى آلِ أَبِى سُفْيَانَ ، فاذا رَأَيْتُمْ مُعَاوِيَةَ عَلَى منبرى فابقروا بَطْنِهِ » ؛

به درستی که از جدم رسول خدا(صلّی اللَّهِ علیه وَ آلِهِ وَ سَلَّمَ ) شنیدم که می فرمود:

خلافت بر آل ابی سفیان حرام است، پس اگر معاویه را بر منبر من دیدید شکمش را بدرید»!

سپس امام می فرماید:

« وَ لَقَدْ رَآهُ أَهْلِ الْمَدِينَةِ عَلَى مِنْبَرِ رَسُولِ اللَّهِ ( صلّی اللَّهِ علیه وَ آلِهِ وَ سَلَّمَ ) فَلَمْ يَفْعَلُوا بِمَا أُمِرُوا بِهِ فابتلاهم بابنه یزید » ؛ (2)

ص: 94

«یعنی حقیقت امر این است که مردم معاویه را بر منبر رسول خدا(صلّی اللَّهِ علیه وَ آلِهِ وَ سَلَّمَ ) دیدند اما

امر رسول خدا(صلّی اللَّهِ علیه وَ آلِهِ وَ سَلَّمَ ) را درباره اش اجرا نکردند و در نتیجه خداوند آنها را به حاکمیت یزید مبتلا کرد.»

در چنین شرایطی که جامعه به گمراهی کشیده شده و حریم شکنان فاسق و اصول ستیزان بر جامعه حاکم شده اند، نیاز به قیام مصلحی است که بتواند، جامعه را بیدار و انقلاب و تغییر بنیادی در ساختار آن ایجاد نماید و جامعه را از اصول گریزی و اصول ستیزی به اصول گرایی برگرداند.

«بار خدایا تو خوب می دانی که قیام ما به خاطر رقابت در دستیابی به قدرت و کسب موفقیت های مادی نیست، بلکه به خاطر این است که معالم دینیت را به بندگانت بشناسانیم و جامعه را اصلاح کنیم تا بندگان مظلومت در امنیت بسر برند، و دستورات و سنن و احکام به اجرا درآید...»

و نیز آن حضرت در دعوت نامه اش خطاب به چند تن از بزرگان بصره برای یاری رساندن به او نیز چنین می نویسد:

«... أمّا بَعدُ؛فَإِنّی أدعوکُم إلی إحیاءِ مَعالِمِ الحَقِّ،وإماتَةِ البِدَعِ،فَإِن تُجیبوا تَهتَدوا سُبُلَ الرَّشادِ،»(1) ؛

«... شما را برای احیای نشانه های حق و از بین بردن بدعت ها به یاری می طلبم، اگر دعوتم را بپذیرید به سر منزل مقصود خواهید رسید.»

چنانکه قرآن کریم نیز ویژگی اصلی هر قیام کننده را این می داند که قیامش برای خدا باشد و می فرماید:

«قُلْ إِنَّمَا أَعِظُكُمْ بِوَاحِدَةٍ أَنْ تَقُومُوا لِلَّهِ مَثْنَى وَفُرَادَى »؛(2) ای رسول ما به امت بگو که شما را نصیحتی می کنم و آن این است که به طور جمعی و فردی برای خدا قیام کنید....

با توجه به سخنان مذکور، ویژگی های هر نهضت اصلاح طلبی را می توان چنین برشمرد:

1- برای خدا باشد؛

2- به دور از هر گونه شائبه خودکامگی، قدرت طلبی و دنیاطلبی باشد؛

3- برای مبارزه با فساد و ظلم و بی عدالتی باشد؛

4- برای زدودن غبار جهل و غفلت و هدایت جامعه از اصول گریزی و اصول ستیزی به اصول گرایی باشد.

ص: 96

بنابراین اصلاح طلب خود باید اصول گرا باشد و در نهضت اصلاحی خویش مرتکب کمتر ظلم و بی عدالتی و فسادی نشود.

لذا در مقابل نص، اجتهاد می کنند، و در مقام دلسوزی و با زبان موعظه، به امام و رهبری الهی جامعه پیشنهاد توام با تأکید و اصرار به سازش با طاغوت و ستمگر می دهند.

چنانکه امام حسین(علیه السّلام) درباره آنها فرمود:

«النَّاسُ عبيدالدنيا وَالِدَيْنِ لَعِقَ عَلَى أَلْسِنَتِهِمْ يحوطونه مَا دُرَّةٍ معاشیهم وَ اذا محصوا بالبلا ، قُلْ الديّانون » (1)؛

«مردم بنده دنیا هستند و دین لقلقه زبانشان است، و تا موقعی دین دارند که به دنیایشان لطمه ای وارد نشود، و هرگاه امتحانی پیش آید دین داران کم اند.!»

فرمود: «أَنَا اللَّهِ وَ أَنَا اليه رَاجِعُونَ، وَ عَلَى الاسلام السَّلَامُ اذ قَدْ بُلِيتُ الُامَّةِ براع مِثْلَ یزید...»(1)؛

... اگر جامعه گرفتار حاکمی مثل یزید شود، در آن وقت فاتحه اسلام را باید خواند...»

و در پاسخ به درخواست اشعث بن قیس برای بیعت با یزید فرمود:

« لَا وَ اللَّهِ مَا أُعْطِيكُمْ بِيَدِى اعطاء الذَّلِيلُ وَ لاافر فِرَارَ الْعَبِيدِ »؛ (2)«به خدا سوگند نه هرگز دست ذلت به شما می دهم و نه مانند ترسوها فرار می کنم...»

و در پاسخ به نصایح دلسوزانه ابن عباس در بازداشتن امام از حرکت به خاطر ترس از کشته شدن فرمود

«من شما را ناصح دلسوزی می دانم و لکن مسلم برای من نوشته است که اهل کوفه برای بیعت و یاری من آماده اند(3)، و این نامه هایی است که برای من فرستاده اند، پس اجابت دعوت آنها بر من واجب است. (4)

و یزید قیام امام حسین(علیه السّلام) را فتنه انگیزی تلقی کرده و برای بازداشتن آن حضرت از قیام، به ابن عباس، متوسل می شود و عمال یزید نیز در مکه ،حرکت امام حسین(علیه السّلام) را تفرقه انگیزی تلقی نموده و سعی در جلوگیری از حرکت آن حضرت می نمایند و می گویند: ای حسین! آیا از خدا نمی ترسی که از جماعت خارج می شوی و بین آنها تفرقه ایجاد می کنی؟

که امام (علیه السّلام) ضمن مخالفت شدید با نظر آنها فرمود: لی عملی وَ لَكُمْ عَمَلُكُمْ ، أَنْتُمْ بَرِيئُونَ مِمَّا اعْمَلْ وَ أَنَا بَرَى مِمَّا تَعْمَلُونَ » ؛ (5)

ص: 99

من مسئول عمل خودم هستم و شما هم مسئول عمل خود، شما از عمل من بیزارید و من هم از عملتان بیزارم...»

و نیز عبدالله بن جعفر ضمن نامه دلسوزانه ای خطاب به امام حسین(علیه السّلام) ، ضمن ابراز نگرانی از به خطر افتادن جان امام، از آن حضرت مصرانه می خواهد که از حرکت به سوی عراق تعجیل نکند و وعده می دهد که از یزید برای آن حضرت امان نامه دریافت می کند!

امام در پاسخ به وی تصریح می کند، هیچ چاره ای جز رفتن ندارد که من هر کجا باشم، اینها مرا خواهند کشت!(1)

عبدالله متعاقب ارسال نامه و قبل از دریافت پاسخ امام نزد حاکم مکه می رود و امان نامه را دریافت نموده و به محضر امام می رسد و امام از بازگشت به مکه امتناع می کند که عبدالله پس از مأیوس شدن از بازگرداندن امام، هر دو فرزندش(عون و محمد) را برای جهاد در رکاب حضرت می فرستد.

امام(علیه السّلام) در پاسخ به امان نامۀ حاکم مکه می نویسد:

... وَ قَدْ دَعَوْتَ الَىَّ الامان وَ الْبِرِّ والصّله ، فَخَيْرُ الامان أَمَانِ اللَّهِ ، وَ لَنْ يومن اللَّهُ يَوْمَ الْقِيَامَةِ مَنْ لَمْ يُخْفِهِ فِى الدُّنْيَا ، فَنَسْأَلُ اللَّهِ مَخَافَةً الدُّنْيَا تُوجِبُ لَنَا أَمَانَةٍ يَوْمَ الْقِيَامَةِ ». (2)

یعنی ... «مرا دعوت کرده ای که در امان تو باشیم و به من نیکویی کنی و انعام دهی اما بدان که بهترین امان، امان خداست و کسی که در دنیا از خدا نترسد هرگز در امان الهی، در قیامت نخواهد بود پس از خداوند درخواست خوفی از او در دنیا می کنیم که امان ما در قیامت باشد.»

چنانکه قبلاً نیز اشاره شد، امام (علیه السّلام) و علت اصلی غفلت، انحراف، اصول گریزی و اصول ستیزی جامعه را ترک امر به معروف و نهی از منکر، خصوصاً از جانب خواص و در رأس آنها علماء و روشنفکران می داند و از نظر آن حضرت اجرای همه فرائض الهی بستگی به اجرای امر به معروف و نهی از منکر دارد. چنانکه می فرماید:

«... فبد اللَّهِ بالامر بِالْمَعْرُوفِ وَ النَّهْيِ عَنِ الْمُنْكَرِ فريضه مِنْهُ ، لِعِلْمِهِ بانها اذا أَدَّيْتَ وَ اقیمت ، اسْتَقَامَتِ الْفَرَائِضُ كُلُّهَا هَيِّنُهَا وضعيفها ، وَ ذَلِكَ انَّ الامر بِالْمَعْرُوفِ وَ النَّهْيِ عَنِ الْمُنْكَرِ ، دُعَاءَ الَىَّ الاسلام مَعَ رَدِّ الْمَظَالِمِ وَ مُخَالَفَةِ الظَّالِمِ وَ قِسْمَةِ الفئ وَ الْغَنَائِمِ ، وَ اخُذَ الصَّدَقَاتِ وَ وَضْعِهَا فِي حَقِّهَا . ..» (1)

یعنی: «.... خداوند امر به معروف و نهی از منکر را به عنوان وحی از ناحیه خود آغاز کرد، زیرا خداوند می داند اگر این دو امر انجام گیرد، به تمام واجبات عمل می شود، خواه آسان باشد یا مشکل.

امر به معروف و نهی از منکر دعوتی است به اسلام همراه با باز گرداندن حقوق دیگران، و مخالفت با ستمگر، و تقسیم بیت المال و غنائم، و گرفتن زکات از مکان های خود و پرداخت آن به مستحقان آن است...»

دلیل این که خداوند علما و روشنفکران را در قرآن مورد مذمت قرار داده و آن را توبیخ می کند. سکوت آنها در برابر ظلم و فساد و عدم اجرای تکلیف الهی امر به معروف و نهی از منکر است.

و امام حسین (علیه السّلام) چنانکه قبلاً نیز اشاره شد، علت سکوت آنها را ترس از جان و مال می داند و این بر خلاف امر الهی است، زیرا خداوند فرمود: «وَ لَا تَخْشَوُا النَّاسَ وَ اخْشَوْنِ» (2) ؛ از مردم نهراسید از من بترسید.

ص: 101

چنانکه از امام رضا(علیه السّلام) روایت شده که فرمود:

هرگاه امر به معروف و نهی از منکر را ترک کردید، اشرارتان بر شما مسلط می شوند و نیکانتان دعا می کنند، ولی مستجاب نمی شود.(1)

چنانکه در حدیث دیگری از امام باقر(علیه السّلام) آمده است:

«... امر به معروف و نهی از منکر شیوۀ انبیاء و روش صلحا است و آن فریضه بزرگی است که با اجرای آن، تمام فرائض الهی به اجرا در می آید. راهها امن و کسب ها حلال می شود. مظالم به صاحبانش بر می گردد و زمین آباد و حق از دشمنان گرفته می شود و امر حکومت تحکیم می یابد.»(2)

لذا مراتب یاران امام حسین(علیه السّلام) به ترتیب زیر می باشند:

1- مرتبۀ یاران قلبی:

این ها یاران قلباً موافق آرمان امام هستند، اما به علت ضعف ایمان قدم به مرتبۀ فراتر نگذاشته اند.

2- مرتبۀ یاران زبانی :

یاران این چنینی هم قلباً موافق و دوستدار آرمان امام(علیه السّلام) او هم با زبان از او دفاع می کنند.

3-مرتبۀ یاران عملیاتی:

این گروه یاران عالی رتبه امام هستند که نه تنها قلباً دوستدار آرمان امام (علیه السّلام) هستند و با زبان از آن دفاع می کنند، بلکه همواره آماده اند تا به اشارتی به منای عشق حسینی روند و جان تقدیم مقدم یار کنند.

بعضی از اینها در رکاب امام(علیه السّلام) به شهادت رسیدند و برخی در مقاطع دیگر تاریخ در راه آرمان آن حضرت شهید شدند از آن جهت که «هر روز عاشورا و هر زمینی کربلاست» سر بدار شدند و به قافله شهیدان پیوستند، و بعضی دیگر منتظرند ... «... فَمِنْهُمْ مَنْ قَضَى نَحْبَهُ وَمِنْهُمْ مَنْ يَنْتَظِرُ وَمَا بَدَّلُوا تَبْدِيلًا ...»(1)

برخی از مؤمنان بر عهدی که با خدا بسته بودند، ایستادگی کردند (و به شهادت رسیدند) و بعضی دیگر در انتظار (شهادت) نشستند و زیارت عاشورا بیعت نامۀ اینان با سید شهیدان است. به روش های اجرای امر به معروف و نهی از منکر و روش های هدایت و جذب در نهضت عاشورا می پردازیم.

امام حسین(علیه السّلام) در اجرای مراتب مختلف امر به معروف و نهی از منکر روش های خاصی را برای هدایت و جذب اعمال می فرمود، که برخی از آنها عبارتند از:

ص: 103

ج) دعوت از چند تن از بزرگان و اشراف بصره از جمله مسعود بن عمرو برای یاری خویش در مرتبۀ عملیاتی که امام (علیه السّلام) خطاب به آنها می نویسد:

« سَلامُ علیکم ، أَمَّا بَعْدُ فانى أَدْعُوكُمْ الَىَّ أَحْيَاءُ، مَعَالِمَ الْحَقِّ واماتة الْبِدَعِ ، فَانٍ تُجِيبُوا تَهْتَدُوا سَبِيلِ الارشاد وَ السَّلَامُ »(1)؛

سلام علیکم من شما را دعوت می کنم به زنده کردن نشانه های حق و حقیقت و نابود کردن بدعت ها پس اگر دعوتم را اجابت کنید به سعادت می رسید.

مسعود پیام امام را به قبایل مختلف بصره رساند و از آنها خواست که به یاری حسین بشتابند، اما قبل از آن که به کربلا برسد، خبر شهادت امام را شنید و متأثر شد.

د) در نامه اش به محمد بن حنفية و بنی هاشم می نویسد:

«... فانه ، مَنْ يَلْحَقُ بِي مِنْكُمْ اسْتُشْهِدَ وَ مَنْ لَمْ يَلْحَقْ بِى لَمْ يَبْلُغِ الْفَتْحِ وَ السَّلَامُ ».

این حقیقت را باور کنید که هر کدام از شماها به من ملحق شود، به فیض شهادت می رسد، و هر کس از شما به من ملحق نشود، گشایشی برایش نخواهد بود والسلام».

ه-) اعزام سفیر و قاصد به کوفه و ارسال نامه برای اهل کوفه.

2-از طریق خطبه و سخنرانی

الف) در مکه؛

ب در مسیر حرکت به عراق؛

ج) در کربلا؛

د) در میدان نبرد.

محور کلیه نامه ها و سخنرانی ها و خطبه ها روشنگری برای زدودن غبار جهل و غفلت و هدایت به اصول گرایی خصوصاً مهمترین اصل آن رهبری الهی است که در خیلی از موارد امام(علیه السّلام) در خطبه های(2) خود برای اثبات حق خویش احتجاج می کرد.

ص: 105

چنانکه در پاسخ به سؤال فرزدق در علت تعجیل در خروج از مکه فرمود:

« لَوْمَ اعْجَلْ لَا خُذْ»(1) ؛ اگر در خروج از مکه عجله نکنم، دستگیر می شوم و به قتل خواهم رسید، کما اینکه یزید برای قتل امام توطئه کرده بود، و سی نفر از عمالش را مأمور کرده بود که امام(علیه السّلام) را اگر شد به صورت پنهانی و الا در هر وضعیتی، حتی اگر به پردۀ خانه متمسّک شده بود به قتل برسانند.(2)

ب) تبلیغ عملی این معنی که اجرای امر به معروف و نهی از منکر خصوصاً مبارزه با ستمگر فاسدی مثل یزید مهمتر از همه فرائض از جمله حج است.

ج ) تبلیغ این حقیقت که حج بدون ولایت و امامت حج نیست، زیرا در تعارض دو واجب (وجوب حج و وجوب اطاعت از امام)، وجوب اطاعت از امام مرجّح بود، پس تکلیف مسلمان ها در آن وقت ترک حج و همراهی با امام بود!

خصوصاً اینکه امام در روز قبل از خروج از مکه اعلام فرمود: « مَنْ كانَ باذلاً فِينَا مُهْجَتَهُ ، وَ مَوْطِناً عَلَى لِقَاءَ اللَّهُ نَفْسَهُ فليرحل فانی رَاحِلُ مُصْبِحاً انَّ شَاءَ اللَّهُ ...»(3) ؛

آگاه باشید، هر کس آماده است که جانش را در راه ما نثار کند، و خود را برای لقای پروردگار مهیا نماید، همراه ما بیاید، چرا که من انشاء الله فردا صبح عازم هستم.

ج) تفهیم این حقیقت که برای اجرای امر به معروف و نهی از منکر باید از همه امکانات استفاده کرد، خصوصاً از این جهت که آنها پیام رسان اصلی نهضت و تکمیل کننده آن بودند!

د ) تحریک عواطف به منظور هدایت و جذب.

ج) به نمایش گذاشتن شدت حرص امام برای هدایت غافلان که آن گونه که خدا در وصف پیغمبرش فرمود :«حَرِيصٌ عَلَيْكُمْ بِالْمُؤْمِنِينَ رَءُوفٌ رَحِيمٌ »(1) پیامبر در هدایت شما حریص و نسبت مؤمنان مهربان است.

این که توانست از درون حر را جذب کند، که یکی از نشانه های آن، اقتدای او به امام(علیه السّلام) در نماز بود!

اما او تا شب عاشورا، از دشمن کناره نگرفت، بنابراین گویی این حر بود که برای پالایش کامل درون خود به استمهال نیاز داشت! یا به دیگر تعبیر استعمال امام (علیه السّلام)، برای پیوستن جامانده های مستعد خصوصاً حر بود.

تا این که فریاد « أَمَّا مَنِ مُغِيثٍ يغيثنا لِوَجْهِ اللَّهِ وَ أَمَّا مَنْ ذَابَ يَذُبُّ عَنْ حَرَّمَ رَسُولُ اللَّهِ »(1) از زبان امام(علیه السّلام) در صبح عاشورا همه اندام او را به لرزه درآورد و در نتیجه منقلب شد و با شتاب خود را به امام(علیه السّلام) رساند و در رکاب آن حضرت جنگید و به شهادت رسید. (2)

ه) به نمایش در آمدن اوج صداقت و اخلاص و عشق یاران سرو قامت امام(علیه السّلام) ، این که چگونه دو تن از آنها (سعید بن عبدالله و زهیر بن قین) با جان های خود در مقابل امام(علیه السّلام) سپر دفاعی ایجاد کردند تا به امام در حال نماز آسیبی نرسد، و تنها به سعید بن عبدالله سیزده تیر اصابت کرد که پس از پایان نماز بر زمین افتاد و خطاب به امام حسین(علیه السّلام) این کلام زیبا بر زبانش جاری شد اوفَيْتُ یابن رسول الله؟ ای پسر رسول خدا آیا درست انجام وظیفه کردم؟

امام(علیه السّلام) در پاسخ فرمود ، نَعَمْ أَنْتَ أَمَامِي فِي الجنّه .(1)

یعنی آری، تو در بهشت نیز در جلوی من هستی.

ه) همانطور که امیرالمومنین(علیه السّلام) با عوام خشکه مغز مواجه بود که به محض دیدن صحنه خدعه آمیز بلند کردن قرآن بر سر نیزه ها از جنگ دست کشیدند و امام را تحت فشار گذاشتند تا از جنگ دست بکشد. اقامۀ نماز جماعت امام و لشکریانش در بحبوحۀ جنگ می توانست برای بیدار ساختن عوام فریب خوردۀ لشکر دشمن مؤثر باشد، تا شاید به خود آیند که برای کشتن کسانی قیام کرده اند که در بحبوحۀ جنگ در برابر عظمت خالق به نماز ایستاده اند!

امام حسین(علیه السّلام) در صبح عاشورا نیز قرآن بر سر گرفت و به طرف دشمن رفت و با آنها احتجاج کرد. (2)

ابراهیم خلیل (علیه السّلام) فرزندش اسماعیل را به منای تسلیم برد تا امر خدا را که قربانی کردن اسماعیل بود، اجرا کند اما خداوند راضی نشد که اسماعیل قربانی شود و به جای او فدیه ای برای ابراهیم فرستاد. چنان که قرآن کریم می فرماید:

«فَلَمَّا أَسْلَمَا وَتَلَّهُ لِلْجَبِينِ * وَنَادَيْنَاهُ أَنْ يَا إِبْرَاهِيمُ * قَدْ صَدَّقْتَ الرُّؤْيَا إِنَّا كَذَلِكَ نَجْزِي الْمُحْسِنِينَ * إِنَّ هَذَا لَهُوَ الْبَلَاءُ الْمُبِينُ * «وَفَدَيْنَاهُ بِذِبْحٍ عَظِيمٍ ...»(1) ؛

پس چون هر دو تسلیم امر حق شدند، ابراهیم او را برای قربانی کردن به روی درافکند، ما در آن حال خطاب کردیم که ای ابراهیم آنچه را که به تو امر کرده بودیم، به انجام رساندی، و ما نیکوکاران را چنین نیکو پاداش می دهیم، این امتحان بزرگی بود، و برای او ذبح بزرگی فدا ساختیم.

خداوند راضی نبود که پیغمبر خاتم(صلّی اللَّهِ علیه وَ آلِهِ وَ سَلَّمَ ) از شدت حرص برای هدایت بندگان خدا،

جانش را به خطر بیندازد، چنان که می فرماید:

«فَلَعَلَّكَ بَاخِعٌ نَفْسَكَ عَلَى آثَارِهِمْ إِنْ لَمْ يُؤْمِنُوا بِهَذَا الْحَدِيثِ أَسَفًا »(2) ؛

«ای رسول ما! نزدیک است که اگر به قرآنت ایمان نیاورند، جانت را از شدت حزن از دست بدهی».

نوبت به امام حسین (علیه السّلام) که رسید خداوند دوست داشت که او را کشته ببیند!

چنان که پیامبر به حسین، در عالم رویا می فرماید:«إنّ اللَّهَ شاءَ أَن یراکَ قَتیلاً» یعنی خدا می خواهد تو را کشته ببیند.

این به آن معنا نیست که خدا اسماعیل را از حسین بیشتر دوست می داشت!

یا آن که حسین(علیه السّلام) را به اندازه جدش دوست نمی داشت.

بلکه خداوند، کشته شدن حسین را، رمز جاودانگی خون می دانست.

حقیقت این است که به فرمودۀ رسول اکرم (صلّی اللَّهِ علیه وَ آلِهِ وَ سَلَّمَ ) «انَّ الْحُسَيْنِ مِصْبَاحُ هُدًى و سفينة نَجَاةُ» ؛ حسین باید چراغ هدایت و کشتی نجات بشریت در همۀ اعصار باشد، و این

ص: 112

مسیر نیست، مگر با شهادت او .در زیارت اربعین می خوانیم:

«... فَبَذْلُ مُهْجَتَهُ فیک لیستنفذ عِبَادَكَ مِنَ الْجَهَالَةِ وَ حَيْرَةِ الضَّلَالَةِ» ؛

... پس به این دلیل او خونش را در راه تو نثار کرد تا بندگانت را از ظلمت جهالت و حیرت گمراهی برهاند و به سرمنزل نور و سعادت بکشاند و از حضیض ذلت به اوج عزت برساند.

آن حضرت در نامه اش خطاب به محمد بن حنفیه می نویسد:

«برادرم! اگر در همۀ دنیا هیچ ملجا و پناهگاهی نداشته باشم، هرگز با یزید بیعت نخواهم کرد.»(1)

به این جهت بود که امام حسین(علیه السّلام) در آخرین دقایق عمرش نیز هم چنان بر حفظ عزت و لو با شهادت اصرار می ورزد، و ذلت پذیری و سازش با ستمگران و خودکامگان را حتی برای لحظه ای جایز نمی داند و می فرماید:

«أَمَا وَ اللَّهِ لَا أُجِيبَهُمْ الَىَّ شى مِمَّا يُرِيدُونَ حَتَّى أَلْقَى اللَّهَ وَ أَنَا مخضبٌ بدمی» «آگاه باشید به خدا سوگند هرگز تن به هیچ یک از خواسته های آنها نخواهم داد، تا این که خدا را در حالی که محاسنم از خونم رنگین است ملاقات کنم».

سپس برای این که این درس بزرگ را به همۀ انسان ها برساند خفتگان را بیدار سازد و عقب مانده های قافله شهادت را بر کشتی نجات خویش سوار نماید این چنین فریاد زد:

«أَمَّا مَنِ مُغِيثٍ يغيثنا لِوَجْهِ اللَّهِ ؟!» (2)

راوی می گوید: سپس امام حسین(علیه السّلام) فریاد زد:

آیا فریاد رسی نیست که برای رضای خدا به فریاد ما برسد؟! آیا مدافعی نیست تا از حرم رسول خدا(صلّی اللَّهِ علیه وَ آلِهِ وَ سَلَّمَ ) دفاع نماید؟!

ص: 113

کربلا صحنه ظهور و بروز همت و مردانگی یاران حسین(علیه السّلام) بودکه برای رسیدن به لقای پروردگار داوطلبانه لباس رزم می پوشیدند تا در مصاف دشمن غدّار وفاداری خود را به حسین(علیه السّلام) به اثبات برسانند.

انقلاب حسین(علیه السّلام) علل و عوامل مختلف دارد در واقع ریشه های هر انقلاب را باید در نظام اجتماعی جست و جو کرد که انقلاب در آن به وجود آمده است.

باید دید چه علل و عوامل و شرایطی، زمینه ساز انقلاب امام حسین(علیه السّلام) شدند.

شرایط سیاسی و اجتماعی ای که انقلاب امام حسین(علیه السّلام) در آن به وقوع پیوست و اوضاع و شرایطی که موجب این انقلاب شد و آثاری که این انقلاب در حیات جامعه اسلامی از خود به جا گذاشت از جمله مباحثی است که باید در بحث امام حسین(علیه السّلام) و اصلاحات مورد بررسی و کنکاش قرار گیرد. زمانی که امام حسین(علیه السّلام) به امامت رسید، کسانی به ظاهر ادعای مسلمانی داشتند ولی در باطن کافر بودند. عدّه ای از افراد هم بودند که اقوامشان در جنگ های اسلامی کشته شده بودند و بالاخره عدّه ای هم بودند که هدفشان خشکاندن ریشه اسلام و به دست گرفتن قدرت و حکومت بود.

امام حسین(علیه السّلام) از آغاز این جنبش ضد اسلامی در همه صحنه ها ناظر و مراقب بود، مدتی در دوران حکومت امام علی(علیه السّلام) و همراه با برادر بزرگوارش امام حسن(علیه السّلام) و مدتی هم در زمان حکومت کوتاه امام حسن(علیه السّلام) با نیروهای منحرف و کج اندیش مسلمان نما مبارزه کرد. اینک پس از شهادت امام حسن(علیه السّلام) در صحنه مبارزه با کافران، ملحدان و منافقان تنها مانده بود. امام حسین (علیه السّلام) انحراف امت اسلامی را از خط اسلام و قرآن و سیره پیامبر اکرم (صلّی اللَّهِ علیه وَ آلِهِ وَ سَلَّمَ ) و علی(علیه السّلام) به چشم خود می دید.

حسین(علیه السّلام) روشی را که معاویه و عمال مزدورش برای به انحراف کشاندن امت اسلامی در پیش گرفته بودند، مشاهده می کرد. او می دید که مردم بیگناه به دلیل مخالفت با مطامع پست قدرت حاکم دچار گرسنگی و فشار و شکنجه می شوند. او می دید که احکام اسلام توسط عالمان دربار مورد تعرض قرار گرفته و برای تأمین منافع سیاسی و

ص: 116

اجتماعی حکومت بدعت های بی شماری در دین اسلام به وجود آمده است؛ حلال خدا را حرام و حرام خدا را حلال کردند. فسق و فجور و بی عدالتی و فساد امت اسلام را تهدید می کرد.

اجتماعی که تحت سلطه حکومت اموی قرار داشت با حرف و شعار اصلاح پذیر نبود.

حرف های خدایی در دل های بیمار و مرده هیچ تأثیری ندارد. جامعه به بند کشیده شده، شدیداً به رهبری مصلح نیاز داشت تا با اصلاح فکری و اخلاقی جامعه، افکار مسموم اجتماع را از دل ها و ذهن های منحرف پاک کند.

جامعه اسلامی به یک پالایش عمیق فکری و روحی نیاز داشت تا از انحراف و فساد و بی عدالتی نجات پیدا کند. امام حسین(علیه السّلام) برای سامان دادن اوضاع اسفبار امت اسلامی رسالتی بر عهده داشت که می بایست بدان جامه عمل می پوشاند. ایشان برای حفظ مصالح عمومی مسمانان، دفاع از حق مظلوم، بقا و عظمت اسلام و حکومت قرآن به خاطر مسئولیت بزرگ امامت، برای حفظ ناموس و شرف مردم، به خاطر امر به معروف و نهی از منکر و برای اصلاح حال امت قیام کرد. با قیام خود سرمشق و الگویی شد برای مبارزه با ستمگران و مفسدان در همه اعصار و قرون و تا زمانی که زمین در سیطره ظلم وستم و فساد قرار دارد. آری مجاهدت های امام حسین(علیه السّلام) و یارانش عملی شد و انقلاب او به به وقوع پیوست.

اندازه محدود نیست، بلکه در متن موضوعاتی بی نهایت متفاوت به کار می رود و به طیف گسترده ای از مسائل فردی و اجتماعی - به ویژه مسائل و موضوعات دینی - اشاره و عنایت دارد. (1)

اصلاح و افساد دو واژه متضاد در قرآن است که بارها در قرآن مطرح شده اند. این واژه های اجتماعی و اعتقادی دو به دو در برابر هم قرار می گیرند تا بهتر شناخته شوند؛ مثل واژه هایی از قبیل: ایمان و کفر، علم و جهل، عدل و ظلم خیر و شر شکر و کفران وحدت و اختلاف هدایت و ضلالت و غیره...

این واژه ها از آن جهت در کنار یکدیگر قرار گرفتند که یکی باید نفی و طرد شود و دیگری به مورد اجرا گذاشته شود، تا مرز میان اصلاح و افساد مشخص گردد.

مورد استفاده «اصلاح» در قرآن، گاهی «اصلاح اجتماع» و گاهی «اصلاح ذات البین» و زمانی «اصلاح محیط خانوادگی» است.

هدف از مفهوم واژه اصلاح، در مباحث مطروحه، اصلاح در سطح اجتماع و به عبارت کامل تر، اصلاح اجتماعی است.

معروف که در تحف العقول مسطور است این جریان را کاملاً نشان می دهد و این که امام حسین (علیه السّلام) چگونه فکر می کرده است.

حسین (علیه السّلام) در اواخر عمر معاویه نامه ای به او می نویسد و او را زیر رگبار ملامت خود قرار می دهد و از آن جمله می گوید: معاوية بن ابوسفیان! به خدا قسم من از این که الان با تو نبرد نمی کنم، می ترسم در بارگاه الهی مقصر باشم [یعنی خیال نکن اگر حسین امروز ساکت است، در صدد قیام نیست.] من دنبال یک فرصت مناسب هستم تا قیام من مؤثر باشد و مرا در راه آن هدفی که برای رسیدن به آن کوشش می کنم، یک قدم جلو ببرد.(1)

امام حسین (علیه السّلام) زمانی که از مکه بیرون می آید در وصیت نامۀ معروف خود خطاب به برادرش محمد حنفیه، به کار خود عنوان «اصلاح» و به خود عنوان «مصلح» داد.

در آنجا چنین نوشت: « إِنِّى لَمْ اخْرُجْ أَشَراً وَ لَا بَطَراً وَ لَا مُفْسِداً وَ لَا ظَالِماً ، إِنَّما خَرَجَتْ لِطَلَبِ الاصلاح فِي أَمَةٍ جَدَى أُرِيدُ أَنْ أْمُرْ بِالْمَعْرُوفِ وَ أَنْهَى عَنِ الْمُنْكَرِ وَ أَسِيرَ بِسِيرَةِ جَدِّى وَ أَبِي ؛ (2)

قيام من، قیام فردی جاه طلب یا کام جو یا آشوبگ ر و یا ستمگر نیست. در جست و جوی اصلاح کار امت جدم به پا خاسته ام، اراده دارم امر به معروف و نهی از منکر کنم و به سیرت رسول خدا(صلّی اللَّهِ علیه وَ آلِهِ وَ سَلَّمَ ) جدم و پدرم علی(علیه السّلام) رفتار نمایم.

امام حسین(علیه السّلام) او به عنوان یک مصلح اجتماعی با حرکت خاص خود در زمانی که مسیر اسلام و اجتماع مسلمین به انحراف گراییده بود، زمینه یک اصلاح اجتماعی بزرگ را فراهم می سازد.

یاران و طرفداران حق را به تهذیب نفس و تقوای الهی دعوت می کند و به این نکته واقف است که اصلاح فردی بدون توجه به اصلاح اجتماعی سودی ندارد و اصلاح اجتماعی بدون اصلاح فردی، عملی عقیم و ابتر است. امام حسین(علیه السّلام) به عنوان یک

ص: 119

مصلح، چندین سال موضوع امر به معروف و اصلاح فردی و اجتماعی را برای حفظ سنت های اصیل اسلامی به عنوان یک اصل اساسی یادآوری می نماید.

ای مردم! آگاه باشید اینان (بنی امیه) اطاعت خدا را ترک و پیروی از شیطان را پیشه خود ساخته اند. فساد را ترویج و حدود الهی را تعطیل نموده، فی را به خود اختصاص داده و حلال و حرام خداوند را تغییر داده اند.

در حالی که من به هدایت و رهبری جامعه مسلمانان از دیگران شایسته ترم».(1)

اندیشه اصلاح طلبی در سخنان امام حسین (علیه السّلام) کاملاً هویدا است. بنابراین برای جلوگیری از اطالۀ کلام از آوردن نمونه های مشابهی از سخنان امام حسین(علیه السّلام) در این خصوص خودداری کرده و خوانندگان عزیز را به متون معتبری که در این زمینه نگاشته شده ارجاع می دهیم.

امام حسین(علیه السّلام) برای دفاع از اسلام و احقاق حق ملت اسلامی قیام کرد. امام حسین(علیه السّلام) بر ضد یزید قیام کرد که مظهر حکومت اموی بود. حکومتی که بیت المال مسلمین را صرف خوش گذرانی و عیاشی خود می کرد. حکومتی که مسلمانان غیر عرب را مورد اذیت و آزار قرار می داد و با ایجاد تفرقه و دودستگی میان مسلمانان عرب و غیر عرب وحدت و همبستگی مسلمانان را از بین می برد .حکومتی که همه افرادی را که با سیاستِ قدرت حاکمه موافق نبودند تبعید و بی خانمان می کرد و یا به طرز فجیعی به شهادت می رساند.

تعصبات قومی و قبیله ای را تحریک می نمود تا هویت اجتماعی ملت اسلامی مورد تهدید و نابودی قرار گیرد. حکومتی که هر گونه آزادی خواهی و اظهار عقیده را با بدعت گذاری و اسلام زدایی و تحریف حقایق دینی به انحراف می کشاند.

امام حسین(علیه السّلام) در چنین شرایط اسف باری دست به انقلاب زد. چنان که خود حضرت در وصیتی که به برادرش محمد حنفیه نوشت فرمود: «انگیزه نهضت و انقلاب من، هوا و هوس و تمایلات بشری نیست، هدف من فساد و ستمگری نیست، بلکه هدف من اصلاح اوضاع نابسامان امت جدم پیامبر(صلّی اللَّهِ علیه وَ آلِهِ وَ سَلَّمَ ) است.

هدف من امر به معروف و نهی از منکر است. هر کس دعوت مرا به پاس احترام حق پذیرفت زهی سعادت، چون خدا همیشه پشتیبان حق است و هر کس نپذیرفت شکیبایی اختیار خواهم کرد تا خدا داور میان من و این قوم، به حقیقت داوری کند، زیرا او بهترین داوران است.»

محرمات الهی را حلال شمرده، پیمان خدا را می شکند و با روش پیامبر (صلّی اللَّهِ علیه وَ آلِهِ وَ سَلَّمَ ) مخالفت می ورزد و در میان مردم با تعدی و تجاوز رفتار می کند، با این همه با سخن و با عمل خود، او را از اعمال ناروای خود باز ندارد مثل همان ستمگر مستحق عذاب الهی خواهد بود.

ای مردم! آگاه باشید که اینها تن به اطاعت شیطان در داده و از بندگی پروردگار سر باز زده اند. اینان مفاسد و تبه کاری ها را رواج بخشیده، حدود و کیفر اسلامی را در مورد تبه کاران تعطیل نموده اند. اینها بیت المال و اموال عمومی را به خود اختصاص داده، حرام خدا را حلال شمرده و حلال الهی را حرام کرده اند. این گونه عناصر فاسد و آلوده هرگز شایسته حکومت و زمامداری مسلمانان نیستند. من از هر کس برای رهبری جامعه اسلامی شایسته ترم و در مبارزه با این مفاسد و اصلاح این نابسامانی ها بر همه مقدم هستم.

ای مردم! شما به من نامه نوشتید و پیام ها فرستادید که به سوی شما بیایم، وعده دادید که دست از یاری من برندارید و پیمان شکنی نکنید. اینک که من به سرزمین شما آمده ام اگر به عهد خود وفا کنید و مرا تنها نگذارید، به هدایت حقیقی می رسید، زیرا من حسین بن علی(علیه السّلام) فرزند فاطمه دختر پیامبر(صلّی اللَّهِ علیه وَ آلِهِ وَ سَلَّمَ ) هستم من خود در میان شما و خانواده من همراه خانواده شما در غم و شادی و رنجی و زحمت شما شریک خواهیم بود، ولی اگر پیمان شکنی و نقض بیعت کنید به جانم سوگند که این نخستین بار نیست که چنین ننگی را مرتکب می شوید، زیرا شما با پدر برادر و پسر عمویم مسلم بن عقیل نیز چنین بی وفایی ای کردید. فریب خورده کسی است که به وعده های پوچ شما دل ببندد. شما با این سستی و ترس، خود را بدبخت کردید و بهرهٔ خود را ضایع نمودید. هر کس پیمان خود را بشکند چوب بدقولی و پیمان شکنی خود را می خورد.»(1)

امام حسین(علیه السّلام) در سخنان خود انگیزه قیام خود را بیان می کند که عبارت است از: تحریف حقایق دین، ظلم و فساد گرسنگی و فشار، ضایع کردن بیت المال مسلمین و رواج یافتن بدعت ها.

ص: 123

ایشان نقاط ضعف و علت ترس مردم عراق را به خوبی می شناخت ؛ مردمی راحت طلب که به خاطر ترس از اعمال وحشیانه عُمال یزید جرأت ابراز وجود کردن به خود نمی دادند. آنها زندگی همراه با خواری و زبونی را به حرکت های اصلاح طلبانه ترجیح می دادند.

امام حسین(علیه السّلام) در آخرین ساعات جنگ بار دیگر به علل و انگیزه های قیام خود اشاره فرمود. مورخان می نویسند: امام(علیه السّلام) را بر مرکب خود سوار شده و به سوی دشمن تاخت و از آنها خواست که سکوت کنند ولی آنها ساکت نشدند فرمود: «وای بر شما چرا ساکت نمی شوید؟ چرا به سخنان من گوش نمی کنید؟ من شما را به راه رستگاری و هدایت دعوت می کنم، هر کس از من اطاعت کند، از هدایت یافتگان خواهد بود و هر کس سرپیچی کند، به هلاکت خواهد رسید. چه شده است که همه از اطاعت امر من سر باز می زنید.به سخنان من گوش فرا نمی دهید؟ شکم های شما از حرام پر شده و بر دل های شما مُهر بدبختی زده شده است وای بر شما، آیا باز هم سکوت نمی کنید؟ آیا باز هم گوش فرا نمی دهید؟»

سپاهیان عمر بن سعد یکدیگر را ملامت نمودند و گفتند: گوش کنید ببینیم حسین(علیه السّلام) چه می گوید. در این هنگام امام با کمال فصاحت و بلاغت، سخن آغاز کرد و حمد و سپاس خدا را به جای آورد و به پیامبر اسلام (صلّی اللَّهِ علیه وَ آلِهِ وَ سَلَّمَ ) و فرشتگان و دیگر انبیا و فرستادگان الهی درود فرستاد و آن گاه فرمود:

«ای مردم مرگ بر شما! مگر شما نبودید که به من نامه نوشتید و استغاثه کردید و مرا به یاری خویشتن خواندید، ولی اکنون که به استغاثه شما پاسخ داده و به فریاد شما رسیده ام، شمشیرهای خود را بر روی من کشیده اید و شعله آتشی را متوجه ما ساخته اید که ما آن را برای نابودی دشمنان مشترک مان افروخته ایم.

چه شد که بعد از آن همه وعده ها و دعوت ها صفحه زندگی تان ورق خورد و بر ضد دوستان خود گِرد آمدید و به نفع دشمنانشان برای منکوب کردن دوستان خود آستین بالا زدید؟

ص: 124

دشمنان شما نه عدالت گستری کردند که شیفته عدالت آنها شوید و نه امید آینده ای بهتر برای شما باقی گذاشتند تا بهانه دل بستگی شما باشد. شما به خاطر اندکی از مال حرام دنیا که بنی امیه به شما دادند و برای این که به زندگی پست و ناچیزی برسید به سوی من حمله می کنید، بدون آن که کوچک ترین گناهی داشته باشم. وای بر شما که از دوری می جویید. وای بر شما که ما را ترک می گویید، شما آتش فتنه را دامن زدید و مانند ملخ های ناتوان از جا جستید و همچون مگسان، دور فتنه جمع شدید در حالی که شمشیرها در نیام و دلها آرام و فکرها بی تشویش بود.

خاک بر فرق شما باد، ای نوکران فرومایه، ای گروه کج روان که کتاب خدا را به سویی افکندید، گول شیطان را خوردید، در نافرمانی خدا متحد شدید، کتاب خدا را تحریف نمودید، چراغ الهی را خاموش ساختید، فرزندان پیامبر (صلّی اللَّهِ علیه وَ آلِهِ وَ سَلَّمَ ) را کشتید، خاندان اوصیا را به نابودی کشیدید، نطفۀ زنا را به نسب ملحق کردید، به بندگان مؤمن آزار رساندید، با استهزاء کنندگان پیامبر (صلّی اللَّهِ علیه وَ آلِهِ وَ سَلَّمَ ) که کتاب آسمانی را پاره پاره کردند هم صدا شدید، چه بد کاری کردید و به دست خود عذاب ابدی را خریدید.

شگفتا که شما به معاوية بن ابی سفیان و پیروان او کمک کردید و ما را که خاندان پیامبریم خوار نمودید.

آری این دست از یاری ما کشیدن و این پیمان شکنی، شعار شماست، ریشۀ شما از این نیزنگ بازی ها آب خورده و شاخه های پلید شما از این ریشه ناپاک نیرو گرفته است.

دل های شما بر این ناپاکی ها استوار و سینه های شما از این شیطنت ها لبریز است.

شما کثیف ترین میوه ای هستید که طعمۀ زورمندان و غاصبان شده و برای هر تماشاگری مایۀ اندوه گشته اید.

لعنت خدا بر شما مردم پیمان شکن باد که بیعت کردید و خدا را بر بیعت خود گواه گرفتید و آن گاه تعهد خود را زیر پا گذاشتید.

ص: 125

ای مردم! آگاه باشید، من آنچه لازم بود ،بگویم گفتم و شما را از خشم و عذاب الهی ترساندم. اکنون که کمر به قتل مرا بسته اید، با آن که یار و مدافعی ندارم، با همین عدۀ اندک از جوانان خاندان هاشمی به جهاد خواهم پرداخت.»(1)

امام حسین(علیه السّلام) در این خطبه از وضع واقعی و انحرافات زندگی و کج روی ها و کج اندیشی ها و بی وفایی عراقیان و از تظاهر به حمایت از جنبش های اصلاحی سخن به میان آورده است که ابتدا دعوت به انقلاب و تغییر وضع نابسامان خود می کنند.

نامه می نویسند، اعلام آمادگی می کنند همین که قضیه صورت جدی به خود گرفت در موقع عمل در جبهه مقابل نیروهای اصلاح گر قرار می گیرند و به قول معروف از پشت به انقلاب و انقلابیون خنجر می زنند. از میدان مبارزه به در می روند. اما انقلابیون که موقعیت جامعه را درک کردند به وضعیت آشفته آن واقف اند تا آخرین لحظه در مقابل دشمن ایستادگی کرده تا به شهادت برسند.

امام حسین(علیه السّلام) در سخنان خود علل و انگیزه قیام خود را به صراحت اعلام کند. به نامه ها دعوت ها و عهد و پیمان های عراقیان اشاره می کند تا سپاهیان اموی فلسفه انقلاب حسین بن علی(علیه السّلام) پی ببرند. فلسفه و انگیزه ای که جز اصلاح وضع به نابسامان امت اسلامی نبوده است.

حرکت امام حسین(علیه السّلام) از مدینه به مکه و امتناع امام از بیعت با یزید و سخنان ایشان در مِنیٰ و سپس در «بیضه» و وصیت نامه اش به برادرش محمد حنفیه و سخنان آن حضرت در مقابل سپاهیان حُر بن یزید ریاحی و در مراحل مختلف جنگ نشان دهنده علل و انگیزه های قیام و انقلاب امام حسین (علیه السّلام) است انقلابی که به منظور اصلاح فردی و اصلاح اجتماعی صورت گرفت. با مجاهدت ها و دلاوری های امام حسین(علیه السّلام) و یارانش همراه بود. در حافظهٔ تاریخ ثبت شد و اثبات کرد که با حرف و شعار و پند و اندرز نمی توان به حرکت ها و جنبش های اصلاحی امیدوار بود. بلکه برای اصلاح فردی و

ص: 126

اصلاح اجتماعی قیام و انقلاب امری اجتناب ناپذیر است.

بی تردید اصلاح طلبی و آرمان خواهی که با خون و شهادت رقم خورده برای همیشه تاریخ جاودانه و ماندگار خواهد بود.

می خواند. چون اگر اصلاح طلبان خود صالح نباشند، نه معنای اصلاح را به خوبی درک می کنند و نه بر فساد و تباهی و ستم می توانند فائق آیند.

در مسیر مبارزه با ظلم و فساد ممکن است به جای به صلاح آوردن دیگران خود تسلیم فساد شوند. بنابراین اصلاح فردی از اصلاح اجتماعی تفکیک ورزیده است. از این رو اسلام بر صالح بودن رهبری فکری و اجتماعی تأکید ورزیده است، زیرا رهبر فکری و اجتماعی جامعه در افکار، عقاید ،اعتقادات ،فرهنگ، اخلاق و ارزش ها تأثیر بسزایی دارد. از این رو اسلام به پیروان خود توصیه می کند که گرد رهبران فاسد جمع نشوند و از اطاعت و فرمان برداری آنان سرباز زنند. چنان که امام حسین(علیه السّلام) در مراحل مختلف حرکت خود از مدینه به مکه و در مِنیٰ و بیضه و در مقابل سپاهیان حر بن یزید ریاحی یکی از علل قیام خود را فساد خاندان بنی امیه برمی شمرد و از شایسته بودن خود برای حکومت با مردم سخن می گوید.

مقاصد اصلاح اجتماعی انقلاب امام حسین(علیه السّلام) از نظر خود آن حضرت، قابل درک بود. همه کسانی که به امام نامه نوشته و او را به عراق دعوت کردند و همه افرادی که در هوای او سر و جان فدا کردند، ضرورت این امر را به خوبی درک کرده بودند و بر اساس همان علل و انگیزه هایی که در مباحث گذشته بیان شد اصلاح اجتماعی را لازم می شمردند و سپاه اموی را دعوت به تأیید این علل و عوامل و انگیزه ها می نمودند.

بنابراین عواملی که به نظر یاران امام حسین (علیه السّلام) انقلاب را ایجاب می کرد عبارت بود از: فساد بی حد و حصر خاندان اموی، ظلم و ستم و فساد خاندان بنی امیه ، اعمال سیاست زور و ستم و ارعاب، تحقیر و خواری ملت که توسط حکومت جور اموی به اجرا گذاشته می شد.

در بحث های گذشته علل مختلف به وجود آورنده انقلاب امام حسین(علیه السّلام) را مورد بحث قرار دادیم، با بهره گیری از سخنان ارزشمند امام حسین(علیه السّلام) اوضاع و شرایط فردی، ،اجتماعی، سیاسی و همچنین انگیزه ها و اهداف انقلاب امام حسین (علیه السّلام) را تشریح کردیم.

سؤالی که در این جا مطرح می شود این است که آیا امام حسین(علیه السّلام) با قیام و انقلاب خود توانست به وضع نابسامان امت اسلامی سر و سامان دهد؟ آیا امام حسین(علیه السّلام) موفق

ص: 128

به پیاده کردن اصلاحات مورد نظر خود شد؟ آیا ایشان توانست فساد خاندان اموی را از بین برد؟

در پاسخ به این پرسش ها باید گفت که امام حسین(علیه السّلام) از سرنوشتی که در انتظارش بود با خبر بود و به مناسبت های مختلف این مسئله را بیان کرده است. بنابراین نباید هدف امام حسین (علیه السّلام) را در اختیار گرفتن حکومت و قدرت دانست، زیرا هدف انقلاب امام حسین(علیه السّلام) و رسیدن به پیروزی فوری نبود، ایشان کاملاً به این امر واقف بود که در آن شرایط به دست آوردن یک پیروزی نظامی، ناممکن است.

نباید از انقلاب امام حسین(علیه السّلام) همان انتظار را داشته باشیم که از سایر انقلاب های معمول جهان داریم. بلکه باید آثار و انقلاب امام حسین را در زمینه های زیر جست و جو کنیم

1 - قطع نفوذ دینیِ ساختگی امویان که همواره به حکومت و سلطنت خود رنگ دینی می دادند و رسوا ساختن روح بی دینی و الحاد زمان جاهلیت که حکومت اموی را توجیه می کرد.

2 - گسترش احساس گناه در وجدان هر فرد مسلمان، به طوری که احساس گناه مبدل به حالت انتقاد گردد و در پرتو آن، هر فردی موقعیت خود را در برابر حیات و اجتماع مشخص سازد.

3- ایجاد ارزش های اخلاقی جدید برای هر فرد عرب و مسلمان، به طوری که متوجه عوالم نورانی و خیره کنندۀ معنوی گردند.

4 - برانگیختن روح مبارزه و پیکار با فساد در هر فرد مسلمان به منظور استقرار جامعه بر پایه های جدید و به خاطر اعادۀ ارزش های انسانی. (1)

انقلاب امام حسین(علیه السّلام)، سرآغاز بیداری مردم و مبدأ پیدایش انقلاب های آزادی بخش بود. انقلاب امام حسین(علیه السّلام) موجب شد که روح مبارزه در مردم زنده شود.

ص: 129

موانع اصلاح فردی و اجتماعی در پرتو انقلاب امام حسین(علیه السّلام) توسط مسلمانان و انقلابیون برداشته شود. دعوت کنندگان دیروز که امروز بعد از مدت ها آرامش خفت بار، به خود آمدند احساس موجودیت و انسانیت کردند. این امر مهم محقق نمی شد، مگر به قیام و انقلاب خونین امام حسین(علیه السّلام) و یاران وفادارش که هدفی جز اصلاح حال امت اسلامی نداشتند.

انقلاب امام حسین (علیه السّلام) به لحاظ ماهیت اصلاح طلبی اسلام خواهی و ظلم ستیزی خود همواره مورد توجه انقلابیون و جنبش های اصلاحی بوده است. انقلاب اسلامی ایران نیز از این سرچشمه فیاض سیراب شده و از محتوای عالی آن الهام گرفته است. شرایط اجتماعی و فرهنگی و سیاسی قبل از انقلاب اسلامی، شبیه دوران بنی امیه بود. ظلم و فساد و ستم سایه سیاه خود را بر همه جا گستردانده بود ،اسلام مورد تهاجم قرار گرفته بود و ارزش ها به ضد ارزش و منکر به معروف و معروف به منکر تبدیل شده بود. عیاشی و خوش گذرانی طاغوت، حیف و میل بیت المال، شرایطی را به وجود آورده بود که تنها با حرکت های اصلاحی، امید اصلاح و دگرگونی وجود داشت. امام امت با الهام از انقلاب امام حسین (علیه السّلام) مفاسد رژیم طاغوت را برشمرد و با تبیین مفاسد معاویه و یزید و عمال آنها ذهن ها را به مفاسد و ظلم و ستم طاغوتیان زمان منتقل می کرد.

به تعبیر امام امت: «اگر قیام حضرت سیدالشهداء (علیه السّلام) نبود، امروز ما هم نمی توانستیم پیروز شویم.»(1) «واقعۀ عظیم عاشورا از شصت و یک هجری تا خرداد چهل و دو و از آن تا قیام عالمی بقیةالله - ارواحنا لمقدمه الفداء - در هر مقطع، انقلاب ساز است.»(2)

بهره هایی که انقلاب امام حسین (علیه السّلام) به پیروزی انقلاب اسلامی رساند فراوان بود که در این جا مجال پرداختن به همه آنها وجود ندارد. به قول نویسنده کتاب

ص: 130

فرهنگ عاشورا: «آنچه عاشورا داشت، یک بار ایدئولوژیکی و انگیزه مکتبی برای مبارزه بود. این محتوا در ذهن رهبر انقلاب و در دل پیروان او شکل گرفت و نهضت را پدید آورد و پس از پیروزی هم هشت سال دفاع خونین از انقلاب را اداره و تغذیه کرد.»(1)

ص: 131

با توجه به این مطلب که گذشت، به موضوع اصلاحات اصلاح طلبی و خصوصیاتِ یک اصلاح طلبِ واقعی و نقشِ اصلاحات اجتماعی در نهضت حضرت ابا عبدالله الحسین(علیه السّلام) می پردازیم:

اصلاح طلبی که صالح بودن و داشتن شایستگی را می طلبد، در لفظ سهل و آسان و در معنا و دلالت بسیار گران قدر و در مقامِ عمل کاری بس مشکل و طاقت فرساست.

لذا اگر در معنای اصلاحات و اصلاح طلبی دقّت گردد و در اطرافِ مسئله خوب نظر شود، آدمی فریب مدّعیانِ دروغین اصلاح طلبی را نمی خورد و در می یابد که مُصلح باید دارای ویژگی های انسانی و متعالی باشد و جز انسانِ مرتبط با کمال مطلق و معصوم از رجس و خلل و معدود مردمانِ برگزیدۀ الهی و جهاد کنندۀ با نفس، کسی نمی تواند چنین ادعایی را بنماید.

با بررسی این مطلب، به اهمیت اصلاحات و نقشِ آن در نهضت حضرت سیدالشهدا(علیه السّلام) خواهیم پرداخت.

سرشت اصلی است. در این صورت خیر و نفعی که آن چیز شأن و منزلتش را داراست، بر آن مترتّب می گردد.

سپس علامۀ طباطبایی(رحمه الله) پس از تقسیم صلاح ذات و صلاح عمل، چنین نتیجه می گیرد: «فَصَلَاحُ الذَّاتِ كَوْنِهَا تَامَّةُ الِاسْتِعْدَادِ لقبول الرَّحْمَةِ الالهية وافاضة كُلِّ خَيْرٍ وَ سَعَادَةً مِنْ شَأْنِهَا انَّ تتلبَس بِهِ مِنْ غَيْرِ انَّ يقرنها مَا يُفْسِدُهَا مِنِ اعْتِقَادِ بَاطِلٍ أَوْ عَمَلٍ سَيِّئٍ . (1)»

پس صلاح ذاتی و لیاقت و شایستگی برای قبول رحمت الهی لازم است، تا از کاستی ها به دور بوده و هر خیر و سعادتی را جلب کند، بی آن که قرینِ باور باطل یا عمل ناشایستی گردد و آن را فاسد سازد.

با توجّه به این بیان ها، اهمیت صلاحیّت داشتن برای مقابله با فساد و حرکت در جهت صَلاح روشن می گردد، و همان گونه که فقط عادل می داند عدالت گستر شود، برای اصلاح طلبی نیز باید به صالح رجوع کرد. وگرنه چنین باشد، چنان که در طول تاریخ بسیار رُخ داده است، فاسدان و مفسدان، مُدّعی صُلح و صَلاح و اصلاح طلبی می گردند؛ با آن که:

ذات نا یافته از هستی بخش*** کی تواند که شود هستی بخش

تذکر این مسئله لازم است که در مَجمع البحرین در معنای «صالح» آمده: « هوالذى يُؤَدَّى فَرَائِضِ اللَّهِ وَ حُقُوقِ النَّاسِ .»

در این جا وظیفهٔ بزرگ محقّقان و مبلغان دینی، در آگاه ساختن مردم روشن می گردد تا با بررسی تمامی ابعاد مسئله (به ویژه مسائلی که مورد سوءاستفادۀ فرصت طلبان قرار می گیرد) مدّعیان دروغین رسوا گشته و سَرَه از ناسَره مشخص گردد، و این ممکن نیست مگر با روی آوردن به ثقلین. (وگر نه هر قدمی ناتمام و هر تلاشی به ناکامی می انجامد .) آری! خداوند متعال چه شیوا و منطقی در مقابل منافقان مدّعی

اصلاح طلبی پاسخ می فرماید. و مؤمنان را از این خطر ناپیدا آگاه می فرماید:

ص: 135

«وَمِنَ النَّاسِ مَنْ يَقُولُ آمَنَّا بِاللَّهِ وَبِالْيَوْمِ الْآخِرِ وَمَا هُمْ بِمُؤْمِنِينَ ...وَإِذَا قِيلَ لَهُمْ لَا تُفْسِدُوا فِي الْأَرْضِ قَالُوا إِنَّمَا نَحْنُ مُصْلِحُونَ .أَلَا إِنَّهُمْ هُمُ الْمُفْسِدُونَ وَلَكِنْ لَا يَشْعُرُونَ .(1)»

شیخ طبرسی در نحوه فساد منافقان چند نقل را بیان میفرماید انجام معاصی و بازداشتن مردم از ایمان یا تمایل و مساعدت به کفار و یا تحریف کتاب «قرآن» و تغییر کیش و آیین.

سپس در مورد ادّعایِ منافقان مبنی بر مُصلح بودن، دو احتمال را بیان می کند:

1- آنچه را «دیگران» فساد می نامند، در نزد «منافقان» صلاح است؛ چون با انجام آن از هر دو گروه (مؤمن و کافر) در سلامت می مانند.

2.انجام چنین مفاسدی «مذکور در فوق» را انکار می کنند (که همین نفاق است).سپس خدای متعال این ادّعا را تکذیب می فرماید که:

بدانید این ها (منافقان) که فساد را صلاح می پندارند، مُفسد و تبهکارند و نمی دانند که آنچه انجام می دهند، فساد است. (2)

و این خطّ نفاق و اصلاح طلبی آنان، پس از رحلت رسول و آمین و حی شدّت یافت و تا کنون نیز ادامه داشته و تا ظهور مُصلح جهانی و ویران کنندهٔ بنیادهای شرک و نفاق، جریان خواهد داشت: «أَيْنَ الْمُنْتَظَرُ لِاقامَةِ الْاَمتِ والعَوَجِ ... أَيْنَ الْمُدَّخَرُ لِتَجْدِيدِ الْفَرَائِضِ وَالسُّنَنِ... أَيْنَ هَادِمُ أَبْنِيَةِ الشِرْكِ وَالنِفَاقِ...»

سرشت اصلی اش باشد تا خیر و صلاح (قابل شأنش) بر آن مترتب گردد، ضرورت اصلاح امور جامعه و اصلاحات اجتماعی ظاهر می گردد، البته نه فقط صلاح و اصلاح تمامی امورِ تهدید پذیر از فساد و تباهی را در بر می گیرد و موضوعی بدین وسعت دارد، بلکه از نظر اهمیت و ارزش، هم سنگ و هم طرازِ عدل و عدالت است؛ زیرا اولاً عدالت در سایۀ اصلاح امور توسط انسانِ صالح می تواند برقرار گردد(1)، ولی تا صالحی مُصلح نباشد، عدالت نیز بی معنا خواهد بود؛ ثانیاً، اجرای عدالت نیز، برای اصلاح اجتماعی و جامعۀ انسانی است.

علامۀ طباطبایی(رحمه الله) در ذیل آیه شریفه: ﴿إِنَّ الله يَأْمُرُ بِالْعَدْلِ وَالْإِحْسَانِ وَإِيتَاءِ ذِي الْقُرْبى .... (2)) این موارد را به ترتیب از مهمترین چیزهایی می داند که جامعه انسانی بدان ها استوار است؛ و در دلیلِ این ادعا می فرماید: «لَمَّا أَنَّ صَلَاحَ الْمُجْتَمِعِ الْعَامَ أَهُمُّ مَا يبتغيه الاسلام فِى تعاليمه الْمَصْلَحَةِ ؛ برای این که صَلاحِ اجتماع مردمی، مهمترین چیزی است که اسلام در تعالیم اصلاح طلبانه اش بدان توجّه دارد.(3)

همان گونه که بارها خوانده و شنیده،ایم، پس از آن که معاویه، یزید را به سلطنت گمارد و ارکان اسلام و معنویّت و صلاح امور متزلزل شد و حضرت اباعبدالله الحسین(علیه السّلام) از بیعت با این جرثومۀ فساد دوری کرد، آن حضرت(علیه السّلام) به هنگام خروج از مدینه، هدف از قیام و نهضتِ مقدّسشان را برای جهانیان در وصیّت نامه ای به برادرشان محمد بن حنفیه، می فرمایند:

حضرت امام حسین(علیه السّلام) پس از آوردن نام الهی و شهادتین و اقرار به حق بودن بهشت جهنّم و قیامت و این که خداوند هر کسی را در قبر است برمی انگیزاند، قصدشان را از خروج و قیام بیان می فرمایند (و آن حضرت(علیه السّلام) پس از بیان عقاید حقّه و معرفت خویش، عَمَل خویش را طبق این اعتقادات به منصّه ظهور می رسانند) که: «... وَ أَنِّی لَمْ اَخْرُجْ أَشِراً وَلَا بَطِراً وَلا مُفْسِداً وَلا ظالِماً وَإِنَّمَا خَرَجْتُ لِطَلَبِ الْإِصْلَاحِ فِي أُمَّةِ جدّى، أُريدُ أَنْ آمُرَ بِالْمَعْرُوفِ وَأَنَّهَى عَنِ الْمُنْكَرِ وَأَسيرُ بِسيرةِ جَدّى وَأبي عَليّ بن ابي طالِبٍ(علیه السّلام) ....؛(1) و به درستی من از روی خودخواهی، خوش گذرانی فساد و ستمگری خروج نکردم ،و همانا برای اصلاح در (مورد) امّت جدّم خروج کردم. می خواهم امر به معروف و نهی از منکر کنم. و سیره و روشم، سیره و روش جدّم و پدرم علی بن ابی طالب(علیه السّلام) است.»

در این که چرا آن حضرت در آغاز وصیّت عقاید حقه را بیان می کنند، سخن بسیار است و حکمت هایی را برای آن برشمرده اند. یکی از حکمت ها چنین است که آن حضرت می دانستند، دشمن از حربۀ تکفیر استفاده خواهد کرد و چه بسا بر اثر تبلیغات دشمن، امر بر آیندگان نیز مشتبه گردد. (2) اما مطلب مهمتر، چنان است که حضرت (علیه السّلام) هدف مقدّس خویش را از این قیام بیان می فرمایند: اوّل آن که هر گونه شایعه و تهمت و افترای دشمن مبنی بر این که این خروج حرکتی دنیوی و برای هوای نفس و یا برای ایجاد اختلاف و

ص: 138

ناامنی میان امت اسلامی و یا برای خشونت طلبی ،است خنثی شود؛(1) دوم، این خروج و قیام مقدّس برای رفع فساد و اصلاح طلبی در میان امّت جدّشان است، و به فرمایش علامۀ شهید مرتضی مطهری(رحمه الله) : «دنیا بداند که حسین(علیه السّلام) جز اصلاح امّت، هدفی نداشت. (2)»

سومین مطلب این است که اصلاح طلبی در جامعۀ اسلامی به صورت دو امر مهم جلوه می نماید که حضرت سید الشهدا (علیه السّلام) بدان اشاره فرموده اند:

الف) امر به معروف و نهی از منکر؛

ب سیرۀ نبوی و علوی را روش عملی خویش قرار دادن.(3)

پس در حقیقت، هدف مقدّس والا و بی نظیری که سعادت دنیا و آخرت امّت مسلمان را تأمین می نماید و رضایت الهی در آن است، همانا اصلاح طلبی در جامعه اسلامی است آن امام معصوم(علیه السّلام) و آگاه به امور، بدان واقف بوده و نهضت را بر اساس آن آغاز کرده اند.

اگر امر به معروف و نهی از منکر از جامعه رخت بربندد، فساد و تغییر امور امری عادّی خواهد شد. و جامعه روی صلاح را نخواهد دید. استاد شهید مرتضی مطهری دربارۀ اهمیت موضوع امر به معروف و نهی از منکر در نهضت ابا عبدالله الحسين(علیه السّلام) می فرماید: «اگر دعوتی از امام(علیه السّلام) نمی شد، حسین بن علی(علیه السّلام) به موجب قانونِ امر به معروف و نهی از منکر نهضت می کرد. اگر هم تقاضای بیعت (با یزید) از او نمی کردند، باز ساکت نمی نشست.(1)» بنابراین، مسئله مهم و اساسی در نهضت حسینی، فقط اصلاح اندیشی و اصلاح طلبی بوده که آن حضرت (علیه السّلام) مصداق عینی اصلاحات را امر به معروف و نهی از منکر و عمل به سیرۀ نبوی و علوی دانسته اند؛ نه آن که عامل اصلی قیام و خروج آن حضرت(علیه السّلام) بیعت نکردن و یا دعوت کوفیان از آن حضرت(علیه السّلام) باشد. شاعر دل سوختۀ اهل بیت، صابر همدانی چنین سروده است:

از حسین(علیه السّلام) ، اکتفا به نام حسین(علیه السّلام)*** نَبود در خور مقام حسین(علیه السّلام)

بلکه باید، که خلق دریابند*** علتِ اصلیِ قيام حسين(علیه السّلام)

اللَّهُمَّ وَإِنِّى أحِبُّ المعروف و أكره المنكر.....(1)»

که در این جا تصریح آن حضرت(علیه السّلام) نسبت به علّت خروجشان (مبنی بر امر به معروف و نهی از منکر) راه را بر یاوه سرایی ها می بندد؛

3-در منزل ذوحسم (جبل ذوجُشم) خطبه ای تاریخی بیان فرمودند، که در آن آمده است: «أَلَا تَرَوْنَ إِلَى الْحق لا يُعْمَلُ به وإِلَى الْباطِلِ لايُتَنَاهِي عَنْهِ؟ لِيَرْغَبَ الْمُؤْمِنُ في لِقاءِ رَبِّهِ حَقَّاً حقاً. فَإِنِّي لا أَرَى الْمَوْتَ إِلَّا شَهادةً (الاسعادةً) وَالحياةَ مع الظالمين إلّا بَرَماً.(2) »

و شاعر اهل بیت(علیهم السّلام) ابوالحسن ورزی سروده:

حق و باطل چون در آویزد به جنگ*** با شرف مردن به از ماندن به ننگ

آن امام معصوم (علیه السّلام) توجه مردم را به حق و باطل جلب می فرمایند، که اگر کسی درک نماید، بالطبع می پذیرد که با عمل نشدن به حقّ و بازداشته نشدن از باطل، زندگی در چنین محیطی تحمل نکردنی می گردد، و در نتیجه شخص معتقد به خدای متعال، در خواست لقاءالله را می کند.

آن حضرت(علیه السّلام) که دارای فطرتی پاک هستند، نظر نهایی خویش را دربارهٔ قرار گرفتن در چنین اجتماعی فاسد، بیان می فرمایند که مرگ را (که مفارقت روح از بدن و مقدمۀ رسیدن به لقاء پروردگار است) سعادت و نیک بختی دانسته و در جامعه ای که باید با ستمگران (روی گردان از حق و گروندهٔ به باطل) همنشین شد، زندگانی جز زجر و ملال نخواهد بود؛

4- آن حضرت (علیه السّلام) در موقعیت «بیضه» برای اصحاب خود و سپاه حُر خطبه ای خواندند که هم انگیزۀ ایشان را برای خروج و قیام روشن می سازد و هم اعتقاد عملی آن حضرت(علیه السّلام) را نسبت به اصل امر به معروف و نهی از منکر و اعتراض به وضع نابسامانِ

ص: 141

موجود را آشکار می سازد. آن مُصْلح زمانه، با اشاره به روایتی از رسول الله (صلّی اللَّهِ علیه وَ آلِهِ وَ سَلَّمَ ) مبنی بر این که (اگر کسی سلطان جائر و ستم کاری را ببیند که حُرمت های الهی را حلال می شمارد و پیمان الهی را می شکند و با سنّت رسول الله (صلّی اللَّهِ علیه وَ آلِهِ وَ سَلَّمَ ) مخالفت می کند و دربارۀ بندگان خداوند با دشمنی و آن گونه که روا نیست، برخورد میکند پس (آن شخص ناظر) با رفتار و گفتار بر علیه آن ستمکار متغیّر و دگرگون نگردد بر خداوند حقّ است که او را در جایگاه آن سلطان جائر (در جهنم) بیافکند.)

در ادامه می فرمایند: «اَلا وَإِنَّ هُؤلاء قَدْ لَزِمُوا طَاعَةَ الشَّيطان وَتَرَكوا طاعةً الرحمن وَأَظْهَرُوا الفَسَادَ وَعطلوُا الْحُدُودِ وَاسْتَأْثَرُوا بِالْفَى، وَأَحَلُّوا حرامَ اللهِ وَحرَموا حَلالَ الله وَأَنَا اَحَقُّ مِمَّنْ غَيّرَ »(1) هشدار می دهند که در زمان فعلی نیز، اینان (گروه بنی امیه و حامیانشان) از شیطان پیروی کنند و اطاعت پروردگار را ترک کرده اند و فساد و تباهی را آشکار ساخته اند و حدود الهی را وانهاده اند و در مورد فَیء (غنائم و خَراج) خودسری نموده اند و حرام الهی را حلال و روا شمرده اند و حلال الهی را تحریم کرده اند.

در پایان آن حضرت(علیه السّلام) (دربارهٔ عمل به فرمایش حضرت پیامبر(صلّی اللَّهِ علیه وَ آلِهِ وَ سَلَّمَ ) ) برای خویش حقّی فزون تر را (نسبت به دیگران) در جهتِ تغییر و دگرگونی «حال» (در قبال این همه حرمت شکنی و بدعت) قائل می شوند؛ زیرا هم نسبت به دیگران، در درک حقایق هشیار تر بوده و هم به جهت جانشین رسول الله (صلّی اللَّهِ علیه وَ آلِهِ وَ سَلَّمَ ) وظیفه و رسالتی والاتر دارند و نسبت به دین جدّشان دلسوزتر هستند؛

5 در خطبۀ روز عاشورا دربارهٔ موعظه ناشنوی کوفیان و تحریفات و منکراتی که در کتاب الهی و دین شده، خطابه ای می فرمایند و در نهایت از زیر بار بیعت با یزید و عبیدالله نرفتن خویش خبر می دهند که: «أَلَا إِنَّ الدَّعَيَّ بْنَ الدَّعِى قَدْرَ كَزَ بَيْنَ اثْنَتَيْنِ، بَيْنَ الْقَتَلَةَ (السّلة) والذُّلِةِ، وَهَيْهاتَ مَا آخِذُ الدَّنيَّةَ. أبى الله َذلِكَ وَرَسُولُه .... (2) آری! ناپاک

ص: 142

ناپاک زاده ای (عبیدالله بن زیاد) در آن دوران مصیبت بار، با تطمیع، ترغیب و تخویفِ منافقانِ پیمان شکن، دو راه را «بر آن پیشوای معصوم(علیه السّلام)» ثابت می سازد (که راه سومی وجود ندارد): (جنگیدن) و کشته شدن (و در تنگنا قرار گرفتن)، یا پستی و خواری کشیدن (و زندگی نکبت بار).

و عکس العمل حضرت ثار الله (علیه السّلام) به صورت ندایی جاودانه با عملی مردانه و بی نظیر، در تاریخ به ثبت می رسد که: «هرگز! خواری و تحقیر شدن را نمی پذیرم و طبق نقلی معروف که می فرماید: هیهات مِنَّا الذِّلَّةِ . أَبَى اللَّهُ ذَلِكَ لَنَا وَ رَسُولُهُ وَ الْمُؤْمِنُونَ ...»(1) ذلّت و خواری از ما دور است خداوند و رسولش(صلّی اللَّهِ علیه وَ آلِهِ وَ سَلَّمَ ) و مؤمنان، این (ذلّت و خواری) را برای ما نمی پسندند؛

از آستان همّت ما ذلّت است دور*** وندر کنام غیرت ما نیستش ورود

سپس اعلام می کنند که با همان عدّه کمِ اهل بیت و قبیله شان و با وجود فراوانی دشمن و ترک گفتن یاور، به سوی جهاد خواهند رفت. شاعر اهل بیت محمد حسین بهجتی (شفق) چه زیبا سروده است که:

جاودان بینَمَت اِستاده به پیکار، دلیر*** لا ارى الموت تو را وِرد زبان است هنوز

باغ خشکیدۀ دین را تو ز خون دادی آب*** نه عجب گر که شکوفا و جوان است هنوز

اگر کسی این اعتقاد پاک و ارادهٔ بی نظیر را باور نماید، هر چند کافر یا مشرک باشد، به نتیجۀ (حداقل دنیایی) آن خواهد رسید. همانگونه که مهاتما گاندی، روش مبارزه را از حضرت اباعبدالله الحسین (علیه السّلام) فرا گرفته و پیروزی بر استعمار انگلیس را وام دار آن حضرت (علیه السّلام) است.

در نهایت، سیرۀ عملی آن حضرت(علیه السّلام) (علاوه بر اعتقاد راسخ ایشان) حاکی از ارج نهادن به این اصل بوده و در جهت پیش برد اهدافِ اصلاح طلبانه، از آن استفاده نموده اند.

ص: 143

امتناع از بیعت با یزید پس از مرگ معاویه، و در موقع احضارشان به نزد ولید بن عتبه (والی مدینه) که می فرمایند: «یزیدُ رَجلٌ فاسقٌ شاربُ الخَمْر قاتل النَّفْسِ الْمُحَرَّمة مُعْلِنُ بِالفِسْقِ. وَمَثلى لا يُبايِعُ لِمِثْلِهِ».(1) عزّت نفس حسینی را بیان می کند:

از این بیعت که دشمن خواست، اولاد پیمبر را*** همان خوش تر ،که بنهادند گردن، تیغ و خنجر را

ملک الشعراء صبوری

و بارها آن مولا (علیه السّلام) در مسیر مدینه تا مکه و به ویژه از مکّۀ معظّمه به طرف کوفه (و کربلا)، عملاً موضعِ قاطع خویش را ابراز فرموده اند (همچون گفتگویشان با محمد حنفیه، ابن عباس، ابن زبیر، ابن عمر، بنی هاشم ،اهل کوفه و بصره و افراد بین راه).

مسلمان را به آنان دادن) و گرفتن صدقات (واجبه) از محل های تعیین شده اش و به کار گرفتن و نهادن آن در محلهای سزاوارش».

با این بیانِ گویا و عالی، جای حرفی برای غیر نمی ماند، تا بتواند بدون این فریضۀ الهی و عمل به آن، در پی تحقق جامعه ای صالح و شایسته باشد، و بی رو در رویی و مقابله، اصلاحات اجتماعی پدید آورند تا تمامی افراد جامعه بدان پای بند شوند و با آزادی کامل پذیرای آن گردند.

طهارتند که می توانند هادی و پیشوای امت اسلامی باشند و راه صلاح را از فساد تشخیص داده، بر اساس آن انجام وظیفه فرموده و امت اسلامی بلکه تمامی ملت ها را نجات بخشند.

رو کسب فیض و فخر کن از مکتب حسین(علیه السّلام)*** كان مکتبت به دولت جاوید رهبر است

ج) سیرۀ حضرت امام حسین (علیه السّلام) جدا از سیرۀ حضرت رسول اکرم(صلّی اللَّهِ علیه وَ آلِهِ وَ سَلَّمَ ) و حضرت امیرمؤمنان(علیه السّلام) نیست، لذا عمل به سیرۀ نبوی و علوی (علیه السّلام) همان عمل به سیرۀ امام حسین(علیه السّلام) است؛ هم چنان که اطاعت و پیروی از ائمه اطهار(علیهم السّلام) ، همان اطاعت از حضرت ختمی مرتبت (صلّی اللَّهِ علیه وَ آلِهِ وَ سَلَّمَ ) بوده و پیروی و اطاعت از رسول الله (صلّی اللَّهِ علیه وَ آلِهِ وَ سَلَّمَ ) جدای از اطاعت پروردگار متعال نیست.

بخوانید. پس به درستی که من می ترسم این امر مندرس و محو گشته و حق مغلوب شده از بین برود.»

طبق این روایت ها آن حضرت(علیه السّلام) آنچه از قرآن در مورد اهل بیت(علیهم السّلام) نازل شده و آنچه از رسول الله (صلّی اللَّهِ علیه وَ آلِهِ وَ سَلَّمَ ) دربارۀ (فضائل) پدر مادر و برادرشان و در مورد خودشان و اهل بیتشان آمده، بیان فرموده و صحابه با کلمهٔ «اللهم نعم» تصدیق می نمودند و تابعین نیز چنین تصدیق می نمودند: « اللَّهُمَّ قَدْ حَدَّثَنِي بِهِ مِنْ أُصَدِّقُهُ وأئتمنه مِنَ الصَّحَابَةِ ؛ خدايا، از صحابه کسی که او را تصدیق کرده و امین می شمارم، آن را برایم روایت نمود.»(1)

خطبۀ حضرت ابا عبدالله الحسین(علیه السّلام) در «منا» (که به گونه های مختلفی نقل شده) نکته هایی مهم را در بردارد:

الف) آن حضرت (علیه السّلام) پیشوایان و مصلحان واقعی را در معرض تأیید صحابه (که مورد اطمینان مردمند) قرار می دهند، و همگان به طور آشکارا به عظمت، عصمت و صلاحیت اهل بیت(علیهم السّلام) و فضیلتشان نسبت به دیگران اذعان نموده و آن را مورد تأیید خدای متعال و رسول گرامش می بینند، و لذا به طور ضمنی صلاحیت هدایت مردم و اصلاح امورشان توسط اهل بیت اثبات می گردد.

ب) راه به روی دسیسه های معاویه و اذنابش برای وجهۀ شرعی و الهی دادن به خود و کارهای پلیدشان بسته شده و مکرشان برای به زیر سلطه کشاندن مردم بر ملا گشته و راهشان برای سلطنتی کردن خلافت بر مسلمین دشوار و ناهموار می گردد.

ج) آن حضرت (علیه السّلام) نسبت به عواقب شوم سکوت مرگبار در برابر ظلم و فساد دستگاه بنی امیه هشدار داده و با آنان اتمام حجت می فرمایند.

از همه مهمتر آن که آن امام معصوم(علیه السّلام) با دید وسیع و افق فکری والایشان، برای مقابله با آن دسیسه های شوم موجود در جامعۀ اسلامی آن روز، ذهن ها را نسبت به حقایق روشن ساخته و حتی نسبت به غایبان منصفِ با ایمان و مطمئن نیز احساس

ص: 148

مسئولیت فرموده، خواستار شدند که این حقایق مهم بدانان برسد، تا حق از بین نرود. و ذهن مؤمنان در مسیر حق و حرکت به دنبال امام بر حقِّ زمان خویش، دچار تزلزل و تشویش نگردد.

همۀ این ها نیز در مسیر اندیشۀ اصلاحات راستین الهی است، هم چنان که آن حضرت(علیه السّلام) در آخر خطبه ای که به ایشان استناد داده شده (و در مِنا ایراد گشته)، خداوند را شاهد و گواه می گیرند که: برای نشان دادنِ آثار و نشانه های دین الهی و به ظهور رساندن اصلاح در سرزمین های خداوندی و ایمن گشتن بندگان مظلوم خداوند و برای عمل شدن به فرائض و (واجبات) و سنت ها (و مستحبات) و احکام الهی چنین اقدام «و اتمام حجّتی» را انجام داده اند.(1)

2) حضرت امام حسین(علیه السّلام) در منزل بطن الرمة، در پاسخ به سؤال عبدالله بن مطیع، مبنی بر علت خروج آن حضرت(علیه السّلام) از مدینۀ منوره به مکۀ معظمه می فرمایند: « إِنَّ أَهْلَ الْكُوفَةِ كَتَبُوا إِلَيَّ يَسْأَلُونَني أَنْ أَقْدَمَ عَلَيْهِمْ لِمَا رَجَوْا مِنْ أَحْيَاءِ مَعَالِمَ الْحَقِّ وَ أَمَاتَتِ الْبِدَعِ ». (2) که معلوم می گردد پس «از خروجشان از مدینه» حتی علت این که آن حضرت دعوت اهل کوفه را پذیرفتند، به جهت تمایل اهل کوفه به زنده ساختن آثار حق و میراندن و «از بین بردن» بدعت ها و «خلافت دین» بوده است.

علامه شهید مرتضی مطهری(رحمه الله) این نظریه های واهی را با استدلالهایی منطقی و با توجّه به تقدم تاریخ عدم بیعت آن حضرت (علیه السّلام) نسبت به تاریخ دعوت کوفیان مردود دانسته و عنصر اصلی قیام حضرت را عامل امر به معروف و نهی از منکر و ر و تکیه بر روش و سیرۀ نبوی و علوی می دانند.(1) (که طبق فرمایش آن مولا، در جهت تحقق امر اصلاح امت جدشان است.)

3-در منزل ذوحسم ،(ذوجُشم)، (پس از اقامۀ نماز ظهر و اقتدای اصحابشان با سپاهیان ،حرّ، به آن حضرت(علیه السّلام)، آن حضرت(علیه السّلام) به جهت و انگیزۀ اهل کوفه در «پیامشان به آن حضرت» اشاره می فرمایند: «... فَإِنَّه لَيْس لَنَا إِمَامٌ لَعَلَ اللَّهِ أَنْ يَجْمَعَنا بِک عَلى الهُدى والحَقِّ (2) (که امامت و پیشوایی آن حضرت(علیه السّلام) را برای اجتماع و گرد آمدن پیرامون هدایت و حق خواسته اند.)

4- در همین منزل ذوحسم ضمن اشاره به رویداد امور مشهود، گوش زد می فرمایند که دنیا تغییر یافته و دگرگون شده، منکرات (فساد و تباهی) رخ داده و معروف و نیکی ها پشت پا افتاده و این امر استمرار یافته است....(3)

این خطبه در حالی ایراد می گردد که علاوه بر اصحابشان، لشکر حُرّ نیز حضور دارند، که در حقیقت مخاطبان اصلی اند.

علاوه بر این موارد آن حضرت(علیه السّلام) در طول مسیر (به ویژه از مکه معظمه تا کربلا) در جهت ارشاد و اصلاح اشخاص (که جزئی از جامعه هستند)، از هیچ کوششی حتی رفتن به نزد افراد دریغ نفرمودند؛ مانند فرمایش آن حضرت(علیه السّلام) با عبدالله بن زبیر، عبدالله بن عمر، عمرو بن سعید بن العاص و برادرش یحیی بن سعید، (که بر آن حضرت معترض بودند) و نیز گفتگو با فرزدق و بشربن غالب و همین طور به حضور طلبیدن زهیر بن قین

ص: 150

(که به واسطۀ ارشاد آن حضرت(علیه السّلام)، توفیق هدایت الهی را یافت) و نیز با امتناع ورزیدن عبیدالله بن الحر الجعفی از رفتن به خدمت آن مولا(علیه السّلام) آن حضرت(علیه السّلام) خود به نزدش رفتند (ولی تن به اطاعت نداده و تا آخر عمر پشیمان بود) و در نهایت به هنگام ارشاد لشکر دشمن، حرّ بن یزید (و به نقلی چند نفر دیگر) به جمع اولیاءالله پیوستند.(1)

علامه طباطبایی(رحمه الله)در معنا و تفسیر اصلاح ذات البین، چنین بیان فرموده است: فقيل: « ذَاتُ الْبَيْنِ أَيُّ الْحَالَةِ والرابطة السَّيِّئَةُ الَّتِى هِىَ صَاحِبَةً الْبَيْنِ . فَالْمُرَادُ بِقَوْلِهِ تَعَالَى : أَصْلِحُوا ذَاتَ بَيْنِكُمْ ، أَىْ أَصْلَحُوا الْحَالَةِ الْفَاسِدَةِ والرابطة السَّيِّئَةُ الَّتِي بَيْنَكُمْ (1)؛ معنای ذات البین این است که حالت یا رابطۀ بدی که همراه دو طرف گشته، پس مراد الهی چنین است که: حالت فاسد و رابطهٔ بدی که میان شماست، اصلاح نمایید، بنابراین :

اوّلاً: امر الهی (در کنار تقوای الهی) بر اصلاح میان امت تعلق گرفته است؛

ثانياً: با توجّه به وصیت و سفارش حضرت امیرمؤمنان(علیه السّلام) نسبت به امر تقوا و اصلاح بین مردم، هم توجّه ویژه آن حضرت (علیه السّلام) به این امر الهی معلوم می گردد و هم اهمیت ویژۀ امر اصلاح امت (به واسطۀ سفارش آن حضرت(علیه السّلام) در آن اوضاع حساس) ظاهر می شود.

ثالثاً: حضرت سیدالشهدا(علیه السّلام) دربارۀ امر الهی و به جهت این که مخاطب خاصِّ حضرت امیرمؤمنان(علیه السّلام) ،بودند در قبال وصیت امام زمانشان، مسئولیت اجرای آن را (به ویژه به عنوان خلیفه و جانشین پدر و برادر بزرگوارشان) بر عهده داشته، در زمان مقتضی و با اوضاع حساس زمانشان، عمل به امر اصلاح را به کار بسته و برای آن قیام فرموده و دیگران را نیز به اطاعت از حضرتشان در امر اصلاح جامعۀ مسلمین فرا خواندند. در قبال تعهد و احساس مسئولیت نسبت به این مسئله حتی از ایثار جان خویش و خاندان و اصحابشان دریغ نفرمودند و حتی با آگاهی نسبت به اسیر شدن نوامیسشان، باز هم چشم پوشی از اصلاح امتِ جدّشان را روا ندانستند و مرگ را بر زندگی در جامعه ای که ظالمان و ستمگران «مفسد و تبه کار» زیست می کنند کنند، ترجیح دادند.

شاعر انقلابی، حسین پژمان «بختیاری» چه زیبا حماسه و عزت حسینی را ترسیم نموده است:

ص: 152

او کشته نیست، زنده اعصار و قرن هاست*** کِش نام نیک، تا به ابد زیب دفتر است

خواری و سرشکستگی آرد قبولِ ظلم*** او تا جهان به جاست عزیز و سرور است است

آن آهنین جگر که ز تصویرِ تیغِ او*** تب لرزه مر سپاه عدو را، به پیکر است

مظلوم نیست، خانه برانداز ظالم است*** لب تشنه نیست ساقی نسیم و کوثر است

و در آخر به ما چنین سفارش می کند:

دین دار باش و عدل گزین باش و مرد باش*** کاین مکتب گزیدۀ سبط پیمبر است (1)

1- در امر اصلاحات توجّه به شایستگی و صالح بودن افراد، شرط اساسی برای تحقق این امر است وگرنه به واسطهٔ مدعیان کاذب، وقایعی تلخ و گاه جبران ناپذیر و به نام اصلاحات رخ می دهد.

2- با توجه به معنای صلاح، باید به دور از شائبۀ قوم گرایی و تعصب های غیرواقعی و جاهلانه، فقط به حقیقت امور نظر نموده و آنچه را که شرع و صلاح می داند، اصلاح واقعی بدانیم.

لذا مصلح واقعی هم با میزان شرع مشخص می گردد، نه با دید عُرف و حتی عقل بریده از شریعت و مغلوب شهوات و هواهای نفسانی.

3-همان گونه که گذشت، با توجه به اهمیت و ضرورت اصلاحات اجتماعی، مصلحان واقعی در جامعۀ اسلامی باید با تمام توان بدین امر اهتمام ورزند (هم چنان که حضرت سیدالشهدا(علیه السّلام) این بدان نظر ویژه داشتند).

ص: 153

4- در اصلاح طلبی بدون توجّه به امر به معروف و نهی از منکر، راه به جایی نبرده و اصلاح واقعی و مورد نظر شرع در جامعه صورت نمی پذیرد.

5- جامعه ای که افراد آن به فریضهٔ مهم امر به معروف و نهی از منکر توجّهی ندارند و تکلیف خود نمی دانند و حتی تغییر حالی نمی دهند ،نمی توانند مدعی پیروی از مرام و مکتب حسینی باشند؛ زیرا آن حضرت شهادت می دهند: «انّى احبّ المعروف وأكره المنکر» و از ترک معروف و عمل به منکر هشدار می دهند.

6- زندگی در جامعه ای که حق متروک و باطل معمول است و در حقیقت صلاح امور تبدیل به فساد گشته مورد پسند و تحمل شدنی برای شخص مؤمن به خدا نیست، و طلب لقاء الهی (و مرگ) را می نماید نه آن که بی تفاوت بوده و حتی با آنان هم نشین گشته و معاشرت مسالمت آمیز داشته باشد.

7-در جامعه ای که حدود الهی شکسته می شود و فساد ظاهر می گردد و مفسدان برای اهداف شوم خویش از انسان بهره برداری سوء می کنند، هیچ گونه همکاری با آنان جایز نیست. و اگر به تأیید آن تبه کاران ستمگر منجر شود باید تا سر حدّ شهادت، از زیر بار آنان رفتن سر بر تافت.

8- یادمان نرود که فقط با امر به معروف و نهی از منکر است که دیگر فرائض و واجبات الهی برپا می ماند.

9- به واسطۀ امر به معروف و نهی از منکر، که ندائی به سوی اسلام است، اصلاحات واقعی انجام می شود.

10- سرنوشت یک جامعه بستگی به سیره مداری حکمرانان آن جامعه دارد. اگر سیره ای مورد قبول خداوند در پیش گرفته شود اصلاح در جامعه هویدا و برقرار می گردد. و سعادت دنیا و آخرت انسانها تأمین می شود، وگرنه با تقلید از سیرۀ سردمداران کفر و ستم و زر و زور جز از طریق خود آنان نمی توان راه به جایی برد. آن هم نیست مگر با پشت کردن به ارزش های الهی و دینی چنانکه در جامعه به اصطلاح متمدن غربی و

ص: 154

اروپایی امروز شاهد آن هستیم) که با هر دسیسه و نیرنگی با (نام سیاست) برای رسیدن به اهداف خویش و با تن دادن به هر ذلت و خواری، به اصلاحات اهریمنی می رسند، در حالی که این رسیدن به فساد و تباهی و انجام تبهکاری است نه اصلاحات (همان گونه که فرمایش الهی در این باره گذشت.)

11 - مبلغان جامعۀ اسلامی در هر زمان و مکانی و در اوضاع مناسب باید مردم را متوجه ضرورت امر اصلاحات اجتماعی (و به دست مُصلحان واقعی) بنمایند.

12- همان طور که امر اصلاح امور مسلمین مورد نظر و امر الهی و پیامبر اسلام و ائمه اطهار (علیهم السّلام) ،است در زمان غیبت کبری نیز مورد نظر نایبان عامّ حضرت ولی الله الاعظم بوده و در نظام مقدس جمهوری اسلامی نیز مورد نظر ولی فقیه هر زمان بوده و هست. ما نیز باید همان اهمیتی که در شرع مقدس برای امر اصلاح امور مسلمین لحاظ شده است، قائل باشیم که کوتاهی در این امر علاوه بر گناه نابخشودنی بودن، تبعات و عواقب شومی در پی خواهد داشت.

به ویژه آن که در زمینهٔ سپردن اصلاح امور مسلمین به دست صالحان همت گماشته و مردم را بدان دعوت کنیم؛ همان گونه که رهبر کبیر انقلاب اسلامی و هم چنین رهبر معظم انقلاب اسلامی در انتخاب افراد صالح (بلکه اصلح )(1) هم به نخبگان جامعه و هم به عموم مردم، تأکید فرموده اند.

ص: 155

ص: 156

و نظارت دولت و غیر دولت - جز به صورت حداقل و در چارچوب تأمین نظام و امنیت - را نفی می کنند.

لیبرالیسم تقریباً از آغاز ظهور (سدهٔ هفدهم میلادی) تا مدت ها چنین عقیده و روشی داشت.(1) «جان لاک» دانشمند انگلیسی که از او به عنوان «بنیان گذار لیبرالیسم» یاد می شود(2)، در سخنی که از او نقل شده است، می گوید:

«بگذار هر فرد نابود کند یا بنا نهد و یا بسازد... هیچ کس گله نمی کند. هیچ کس او را (در دنیا)(3) مورد سؤال قرار نمی دهد. او آزادی خود را داراست»(4) (مقصود جان لاک، با توجه به مبانی فکری وی، آزادی در اموال افکار و افعال مربوط به خود است، نه ساختن و خراب کردن اموال دیگران).

گفتنی است «جان لاک» یک لیبرال میانه رو به حساب می آید. عده ای از لیبرال ها به دنبال آزادی عریان تری هستند. یکی دیگر از دانشمندان غربی در تعریف آزادی می گوید: «آزاد بودن؛ یعنی باز داشته نشدن از (هر) کاری که شخص می خواهد انجام دهد و مجبور نبودن به انجام (هر) کاری که شخص دوست ندارد انجام دهد.»سپس اضافه می کند: «هر گونه محدودیتی بر این قدرت دو پهلو (انجام دادن آنچه دوست دارد و ترک آنچه دوست ندارد)، هر قدر انگیزۀ آن والا و هر اندازه عمل آن ضروری باشد، مخل آزادی است.»(5)

این دسته از لیبرال ها تأکید می کنند قانون و مجریان قانون در مسائل سیاسی، اخلاقی اقتصادی و غیر آن، باید موضعی بیطرف و خنثی داشته باشند. نظارت بر امور

ص: 158

اقتصادی، حتی برای تأمین هدف هایی چون عدالت اجتماعی و حمایت از قشرهای ضعیف و آسیب پذیر نادرست و ضد آزادی است. افرادی چون «آدام اسمیت» و جریان هایی چون «مکتب منچستر» کوشیدند برای این گونه آزادی - در بعد اقتصادی - لباس عملی بپوشانند. همان گونه که اشاره شد، در بعد سیاسی، دینی و فرهنگی نیز همین منطق بر لیبرالیسم حاکم است. این که مردم خدا را می پرستند یا شیطان را به دولت و مدیریت جامعه مربوط نیست. نشریه ای که از اصول انسانی و معنوی حمایت می کند، با نشریه ای که از فحشا و بی بند و باری و نژاد پرستی ترویج می کند، از نظر قانون مساویند. تا زمانی که نظم و امنیت ظاهری رعایت می شود،خواست و عمل هر کس - هر چند انحرافی شیطانی - محترم است و به تعبیر یکی از لیبرال ها : «خواست هر انسانی هر کس می خواهد باشد) برای خود قانونی حاکم است.»(1) اگر بخواهیم به این نظریه (با توجّه به سخنان برخی از هواداران آن) صورتی عملی بدهیم، باید گفت آزادی در تمام عرصه های اقتصادی ،سیاسی فرهنگی ..... خود تضمین کننده پیشرفت جامعه است.

همان گونه که رقابت و آزادی اقتصادی به رشد اقتصادی می انجامد، آزادی در همه عرصه های سیاسی، فرهنگی و مانند آن نیز عامل شکوفایی استعدادها و عرصۀ هر چه بیشتر و بهتر روش ها و منش ها می گردد. جامعه نیز راه تکاملی خود را از میان همین تنوع و گوناگونی پیدا می کند. به تعبیر دقیق تر: «این آزادی است که هدف ها را تعیین می کند، نه این که هدف ها آزادی را تعیین می کنند.»

گفتنی است، مکتبی که طرفدار این طرز فکر است «لیبرالیسم کلاسیک» و آزادی مطرح در آن را «آزادی منفی» (آزادی سلبی، عدم دخالت) می نامند.

در هر صورت روشن است که آزادی در این تعریف غیر مسئولانه، ولنگارانه و فاقد مبنای صحیح ،نمی تواند مطلوب و قابل دفاع باشد. گذشت زمان نیز نادرستی و ناکار آمدی آن را به وضوح نشان داد به رغم موفقیت نسبی و کوتاهی که لیبرالیسم کلاسیک

ص: 159

در آغاز به خاطر شرایط ویژهٔ آن زمان به دست آورد، به زودی ضعف و انحراف بنیادی آن آشکار گردید؛ فسادهای اجتماعی، ستمگری و زورگویی اشراف و سرمایه داران، فقر و بدبختی توده های زیادی از مردم، به ویژه وضعیت اسف بار کارگران (با حداکثر کار و حداقل دست مزد) و... شرایط غیر قابل تحمل و انفجار آمیزی ایجاد کرد. (1)

ظهور مکتب های لیبرالیسم بود که با ابزار «آزادی» صورت می گرفت. عاقبت، لیبرالیسم، بعد از ظهور پیامدهای ناگوار خویش و پس از کش و قوس های بسیار، مجبور به تجدید نظر در افکار و رفتار خود شد و آن را به صورتی جدید بازسازی کرد. در لیبرالیسم بازسازی شده، که اوج آن در «دولت رفاه»(2) جلوه گر شد، آزادی از شکل سلبی عدم دخالت درآمد) و تا حدودی شکل مثبت و جهت دار به خود گرفت.

لكن طراحان و معماران «آزادی مثبت» تنها در برخی ابعاد، آزادی لیبرالیستی را دگرگون ساختند. هدف آنها بیشتر تصحیح آزادی در حوزۀ اقتصاد و برخی امور اجتماعی بود که به صورت پذیرش دخالت و نظارت نسبی دولت، در همین محدوده، جلوه گر شد.

آزادی در دیگر حوزه ها، به ویژه در عرصۀ فرهنگی، دینی و اخلاقی هم چنان دست نخورده باقی ماند و صفت سلبی و بی هدفی خود را حفظ کرد. گویا آشکار بودن ناهنجاری های اقتصادی و برخی امور اجتماعی چشم آنها را تنها بر ضعف ها و انحراف های اقتصادی و مانند آن گشود و در سایر موراد در غفلت لیبرالیستی باقی ماندند.

متفاوت است. برخی تنها هدف مادی و راه ظاهری دارند و برخی در عین توجه به نیازهای مادی، هدف های والاتری را در نظر دارند. ادیان راستی الهی از نوع دوم هستند.

اسلام در رأس این مجموعه قرار دارد و امام حسین(علیه السّلام) نمونه اعلای آن است.

آیین اسلام بر پایهٔ «خدا محوری» شکل گرفته است. خداشناسی (در عقیده) و خداگرایی (در عمل) روح حاکم بر اسلام است.

امام حسین(علیه السّلام) بزرگ مرد الهی بود و نهضت او یک «نهضت توحیدی». آن حضرت قیام خویش را با نام خدا آغاز کرد و با نام خدا ادامه داد و در آخرین لحظه نیز نام خدا بر زبان داشت.(1) نام خدا، در تمام این مراحل، نه یک لفظ و کلام که نشان از روح توحیدی حاکم بر آن است. سرور آزادگان، خود هدف و ماهیت حرکت خویش را با صدای بلند اعلام کرده است؛ آن جا که فرمود: إنّی أدعوکُم إلَی اللّهِ وإلی نَبِیِّهِ...»(2) من شما را به سوی خدا و پیامبر او فرا می خوانم.....» سید الشهدا در جای جای سخنانش، همواره بر این نکته تأکید کرده است که تقابل وی با بنی امیه تقابل الله و شیطان، اطاعت و معصیت؛ سنّت و بدعت، عدل و ظلم و... است:

به تحقیق می دانید که این قوم (بنی امیه) به اطاعت شیطان چسبیده اند و از اطاعت خدا روی گردانیده اند (در زمین) فساد را آشکار کرده و حدود الهی را تعطیل کرده اند و...»(3)

آزادی حسینی از بطن همین تفکر برمی خیزد و بر بستر همین تعهد جاری می شود. بنابراین، آزادی حسینی در پرتو توحید و تکامل توحیدی معنا و جهت پیدا می کند.

ص: 161

نتیجه این بینش آن است که :

الف) آزادی - در اصل - نیازی ضروری و حیاتی برای تکامل جامعه است و به هیچ روی نمی توان از آن چشم پوشید.

ب) محدودیت - در جایی که آزادی، خطری برای اهداف یاد شده باشد - نیز اصلی لازم و غیر قابل اجتناب است و منحصر به موارد نظم و امنیت نیست.

ج) فرایند دو اصل فوق، این است که برخی آزادی هایی که مورد غفلت لیبرالیسم و مکتب های مادی دیگر واقع شده (و جای آن را محدودیت گرفته) است ، در فرهنگ حسینی از اعتبار ویژه ای برخوردار است. متقابلا برخی آزادی ها که در تفکر لیبرالی و مانند آن، رسمی و قانونی است، در بینش امام حسین(علیه السّلام) فاقد ارزش و اعتبار است (به جای آن محدودیت سازنده قرار گرفته است). البته نقاط مشترک متعددی بین آزادی اسلامی و آزادی غیر اسلامی - از جمله آزادی لیبرالی - نیز وجود دارد. همه این نکته ها - آزادی معقول و محدودیت معقول - جزء هدف های سرور شهیدان است که به وسیلۀ خود آن حضرت به روشنی اعلام شده است.

خلاصه، هدف امام حسین(علیه السّلام) (خصوصا هدف آن حضرت در نهضت کربلا) مجموعه ای بود که آزادی و محدودیّت مطلوب - هر دو - در آن جای گاه خود را دارند و هم دیگر را تکمیل می کنند. سرور شهیدان، در اعلان آغازین خود، وقتی انحراف هایی که هدف مبارزۀ وی است، بر می شمارد، بر دو عنوان تأکید می کند: یکی «تحریم حلال» و دیگری «تحلیل حرام».(1)

اولی «تجاوز به آزادی» و دومی «تجاوز به محدودیت» است. امام یکی از گناهان بزرگ یزید را «تعطیلی حدود» (آزادی نادرست) و «غصب اموال عمومی»(2) (محدودیت نادرست) برمی شمارد از این گونه سخنان - به صورت عام و خاص - در کلمات

ص: 162

امام حسین(علیه السّلام) فراوان است. بنابراین، آزادی حسینی آزادی بیرنگ و بی هدف نیست، بلکه هدفی معقول و متعالی دارد.

اکنون لازم است، با توجه به آنچه گفته شد، آزادی در فرهنگ حسینی به صورتی ریزتر و ملموس تر، در برخی ابعاد، بررسی شود و تفاوت آن با آزادی غربی، که در دموکراسی لیبرال نمود یافته، بازشناسیم.

هم چنین از آن حضرت نقل شده است:

«مَوْتٌ فِي عِزٍّ خَيْرٌ مِنْ حَيَاةٍ فِي ذُلٍّ»؛(1) مرگ با عزت بهتر از زندگی با ذلت است.»

در فرهنگ امام حسین(علیه السّلام) و اهل بیت، «ظلم»، «کمک به ظلم»، «رضایت به ظلم»(2) و حتی «سکوت در برابر ظلم» (در جایی که اعتراض ممکن باشد) مردود و باطل و خلاف شرع است. حادثۀ عاشورا نماد عظیم ظلم ستیز اهل بیت (علیهم السّلام) است. به طور کلی در اسلام اصل حاکم بر شئون و روابط اجتماعی، «عدالت»، «حق» و پرهیز از زورگویی و تجاوز گری است. این اصل در مسئلهٔ حکومت و حاکمیت از ضرورت و حساسیت مضاعفی برخوردار است، تا آن جا که به گفته امام حسین(علیه السّلام) جز انسان عادل و وارسته کسی شایستگی رهبری جامعه اسلامی را ندارد:

«فَلَعُمْری مَا الإمامُ إلاّ الْحاکِمُ بِالْکِتابِ، القائِمُ بِالْقِسْطِ، الدّائِنُ بِدینِ الْحَقِّ، الحابِسُ نَفْسَهُ عَلی ذلِکَ اللهِ، (3) به جان خودم سوگند! امام و پیشوا نیست، مگر کسی که به کتاب خدا حکم کند، به دادگری قیام کند، به دین خدا عقیده مند باشد و خود را بر آن، به خاطر خدا، وقف کند».

خلاصه امام حسین(علیه السّلام) به شدت مخالف نظام جابرانه و ستم پیشه و هرگونه ستمگری است. از دیدگاه آن حضرت، حکومت دل بخواهی، چه در ساختار و چه در عمل کرد، مردود و باطل است.

با این حال بین تفکر حسینی و تفکر لیبرالی در این بُعد از آزادی، در عین برخی اشتراک ها، تفاوت عمده ای وجود دارد. درست است که مکتب امام حسین(علیه السّلام) و مکتب لیبرالیسم هر دو با نظام ستمگر و غاصب مخالفند، اما معیار ظالمانه بودن حکومت، چه از لحاظ شخص حاکم و چه از لحاظ عملکرد وی، از دیدگاه این دو مکتب در همۀ موارد

ص: 164

یکسان نیست؛ یعنی در منطق امام حسین (علیه السّلام) برخی زمامداران، غاصب و فاقد صلاحیت تلقی می شوند، در حالیکه در فرهنگ لیبرالی، قانونی و مشروعند. متقابلاً برخی نظام ها از دیدگاه حسینی مشروع و قانونی اند، در حالی که در قاموس لیبرالی عکس آن است.

لیبرالیسم برای شخص زمامدار حداقل شرایط قائل است. هرکس به سن مجاز رسیده باشد و حداکثر، فاقد پیشینهٔ محکومیت باشد و از سوی یک حزب در برخی کشورهای غربی یا تعدادی از شخصیت های مشهور (در برخی کشورهای دیگر غربی) تأیید شود و اکثریت آرا را نیز به دست آورد، حکومت او مشروع و قانونی است. بر اساس این دیدگاه، انسان منحرف، فاسق و غیر پای بند به معیارهای دینی، در صورتی که از نظر قانونی جرمی مرتکب نشده باشد، همان اندازه حق قانونی برای ریاست کشور دارد که انسان صالح و عادل و معتقد به مبانی دینی جوهر لیبرالیسم بر نفی دخالت عناصر ارزشی دینی در صلاحیت زمامداران است.

اما بینش حسینی، چنین تسامح و اکتفا به حداقل را نمی پذیرد، بلکه حائز بودن مرتبۀ بالایی از آگاهی تعهد، تقوا (به اضافۀ مدیریت و کاردانی و.... ) را برای زمامدار و رهبر لازم می داند. در سخنانی که از امام(علیه السّلام) نقل شده، فرمود: امام و پیشوا نیست، مگر حکم کننده به کتاب خدا، قیام کننده به عدالت، عقیده مند به دین .....).

در زمان حضور معصوم ،حکومت تنها حق امام معصوم (علیه السّلام) می باشد که عالم ترین، عادل ترین و کامل ترین انسان است. دیگران حتی اگر اکثریت مطلق آرا را به دست آورند، حکومت آنها فاقد مشروعیت است (هرچند ممکن است امام در چنین شرایطی - به خاطر فقدان زمینه و امکانات- اقدامی برای به دست گرفتن حکومت نکند).

در زمان عدم حضور معصوم نیز زمامدار باید - حتی المقدور - حائز شرایط ممتاز یاد شده باشد، تا از عهدۀ اداره جامعه ارزشی مسلمانان برآید.

مشروعیت حاکم در بُعد عملکرد نیز در نظام اسلامی و نظام لیبرالی تفاوت آشکاری دارد. از دیدگاه غرب، حکومتی که خود را متعهد به برنامه هایی چون اجرای

ص: 165

حدود الهی (از قبیل اعدام قاتل، قطع دست سارق، شلاق زدن زناکار و شراب خوار و..) هم چنین الزام به رعایت حجاب اسلامی و... می داند، حکومت ستم پیشه و ضد حقوق بشر است، در حالی که در تفکر سیاسی امام حسین(علیه السّلام) نظامی که برنامه های یاد شده را اجرا نکند، ستمگر و فاقد مشروعیت است. امام(علیه السّلام) یکی از دلایل عدم مشروعیت حکومت بنی امیه را «تعطیل کردن حدود الهی» و «پایمال کردن سنت نبوی» بر می شمارد.(1)

نیرومند روشنگری و پاسخ گویی برخوردار باشد. وقتی برخی اعراب تازه مسلمان شده، اظهار داشتند: «ما ایمان آوردیم» قرآن به این اعتراف (اسلام بدون معرفت و باور) دل خوش نمی کند، بلکه با صراحت خطاب به آنها می گوید: «نگویید ایمان آوردیم، بلکه) بگویید اسلام آوردیم تسلیم شدیم، زیرا که هنوز ایمان و طبعا معرفت و آگاهی در دلهای شما وارد نشده است.»

آزادی بیان در اندرز و نقد حاکمان یکی از سیاست های قطعی، اعلام شده و مورد تأکید امیرمؤمنان(علیه السّلام) است. این نیز یکی از شگفتی های حکومت علوی (و سیاست دینی) است. در زمانی که حکومت استبدادی شیوهٔ رایج در دنیا بود و حتی در فرهنگ مردم نیز - تا حدودی - پذیرفته شده بود، فرمانروایی چون علی(علیه السّلام) از مردم می خواهد با شیوۀ ستمگران و جباران با او سخن نگویند و از نظارت بر عملکرد وی و نصیحت و اندرز در حق او دریغ نورزند.(1) صد حسرت و افسوس که مردم، ارزش این بزرگ مرد الهی (و فرزندانش) را نشناختند و در نتیجۀ همین «ولایت شناسی» گرفتار پست ترین ولایت ها گردیدند! (آری! این است عبرت خون بار تاریخ).

در هر صورت در حکومت علوی، حتی خوارج، که مخالفان کینه توز امیر مؤمنان(علیه السّلام) بودند، در بیان آرای سیاسی خود، به هر دلیل (به عنوان اولی یا ثانوی) آزاد بودند و تا زمانی که حرکت نظامی از آنها سرنمی زند، حتی سهم آنها را علی(علیه السّلام) از بیت المال قطع نمی کند. اهمیت و شگفتی مسئله زمانی روشن تر می شود که بدانیم آن حضرت دقت و حساسیت فوق العاده ای به بیت المال داشت؛ به گونه ای که حتی از پرداخت یک دینار اضافه، یا قبل از موعد به نزدیکترین نزدیکان خود، که گاه نیاز هم داشتند ،امتناع می ورزید (به راستی هم این سخت گیری و هم آن گذشت شگفت آمیز است).

با همه آنچه گفته شد، آزادی بیان علوی و حسینی (در مورد مخالفان سیاسی) با آزادی غربی نیز یکسان نیست. آزادی بیان در فرهنگ علوی نسبت به کسانی، همچون

ص: 167

خوارج از باب تسامح و «گذشت» است، نه این که آنها شرعا حق مخالفت داشتند. به تعبیر دیگر، اعتراض مغرضانه خوارج به امام یکی عمل حرام و خلاف شرع بود، زیرا کار شکنی در برابر امام معصوم یکی از گناهان بزرگ شمرده می شود: الرَّادُّ عَلَيْهِمْ كَالرَّادِّ عَلَى اللَّهِ »، ولی امام، با توجه به فلسفه و مصالحی که در نظر داشت، از آن چشم پوشی و گذشت می کرد. پس آزادی بیان در مورد چنین مخالفانی، در واقع، به معنای عدم مجازات است، نه جایز بودن و حق داشتن. چیزی که مطالب بالا را تأیید می کند، این است که امیرمؤمنان(علیه السّلام) حتی اغماض ها و گذشت های بالاتری، که در کشورهای لیبرالی معمول نیست در حق مخالفان انجام می داد. با اینکه آن حضرت، می دانست طلحه و زبیر به قصد شورش و حرکت مسلحانه از مدینه بیرون می روند و با این که آنها (پس از خروج) حاکم منصوب آن حضرت در بصره را به صورت خیانت آمیزی شکنجه و اخراج کرده بودند.

با این حال امام جنگ با آنان را آغاز نکرد و از سرکوبی آنان جلوگیری کرد، تا آن که دشمن در میدان جنگ رسماً با تیراندازی به سربازان امیرالمؤمنین(علیه السّلام) ، جنگِ رو در رو را آغاز کرد. آیا این خودداری از سرکوبی شورش گران - تا آخرین لحظه - به مفهوم حق داشتن طلحه و زبیر به اشغال بصره و اخراج حاکم آن بود؟ قطعاً جواب منفی است. پس آزادی در این گونه موارد به مفهوم اغماض و عدم مجازات، در عین گناه و خلاف بودن عمل، است، نه حق داشتن و مجاز بودن.

اما آزادی بیان غربی، حتی به انحرافی ترین افکار و فسادانگیزترین مطالب، از باب «حق» است؛ یعنی شهروند حق دارد، هرگونه مطلب باطل و انحرافی را بیان کند و به تبلیغ آن بپردازد، نه این که (در صورت انحرافی بودن) آن را گناه و معصیت بشمارد و در عین حال از مجازات آن چشم پوشی و گذشت کند و بین این دو نوع آزادی بیان تفاوتی عمیق است.

آزادی بیان، در فرهنگ حسینی و علوی تفاوت دیگری نیز با نوع غربی آن دارد.

در جایی که امر به معروف و نهی از منکر واجب باشد، آزادی بیان به صورت «وجوب بیان» در می آید؛ یعنی نه تنها مردم حق دارند به انحراف های فکری و عملی حکومت

ص: 168

اعتراض کنند، بلکه این کار وظیفه شرعی آنان است و اگر بدین وظیفه عمل نکنند، گناه کار خواهند بود.

اما در غرب - همانونه که گذشت - آزادی بیان چه خوب و چه بد به عنوان «حق» شناخته می شود (که می توان آن را اعمال کرد یا نکرد). اگر کسی در مقابل کجی ها و انحراف ها اعتراض کند (حداکثر) فردی با وجدان و مسئول شناخته می شود.

خلاصه، آزادی بیان مطرح در غرب وقتی با معیارهای اسلامی سنجیده شود؛ برخی مصادیق آن (همانند ترویج فساد و انحراف و بی بند و باری) ممنوع، برخی موراد آن (مانند سخنان و تبلیغات خوارج) گناه، ولی بدون مجازات دنیایی، برخی مصادیق آن (مثل موراد امر به معروف و نهی از منکر) واجب و در سایر موارد، مباح (به مفهوم عام) است.

از مطالب گذشته روشن می شود، کسانی که برای توجیه و تأیید اعلامیه حقوق بشر و اعلامیۀ انقلاب فرانسه، در مورد آزادی بیان، به سیرۀ حکومتی امیرالمؤمنین(علیه السّلام) تمسک می کنند، با این ادعا که مفاد این دو اعلامیه، همان چیزی است که هزار و چند صد سال پیش اسلام بیان کرده است، مشتمل بر نوعی بی دقتی و مسامحه است. البته، آزادی بیان در اسلام - همان گونه که اشاره شد - رسمیت دارد ،لکن تعریف و ویژگی هایی دارد که آن را از نوع غربی آن ممتاز می کند.

اجمالی به آزادی های مدنی با توجه به رهنمودهای امام حسین(علیه السّلام) می شود. به طور کلی پیامبر و اهل بیت (علیهم السّلام) از تحمیل چیزی، خراج از چارچوب واجب و حرام (به استثنای مواردی که اشاره خواهد شد)، دوری می کردند. همان گونه که گذشت، امام حسین (علیه السّلام) یکی از انحراف های بنی امیه را حرام کردن حلال خدا بر می شمارد که همان سلب آزادی خارج از حوزۀ شرع است. امیرمؤمنان(علیه السّلام) را نیز در مورد زکات - به مردم اعلام می کند، اگر مأموران وی چیزی بیشتر از «فریضه» از آنان خواستند به آنها ندهند.(1)

در اینجا اندکی توضیح لازم است. به طور کلی احکام اسلامی سه گونه اند:

الف - احکام ثابت اولیه، همچون واجب بودن نماز ،روزه، حج و حرمت دروغ، غیبت، غصب و.....

ب - احکام ثانویه که به عنوان ثانوی و با توجه به شرایط ویژه ای چون حرج، اضطرار و.... وضع شده است؛

ج - احکام حکومتی که از سوی حاکمیت مشروع و بر اساس مسئولیت زمامدار در برابر جامعه (در چارچوبی خاص) جعل می شود؛ همانند تعیین کارگزاران، نصب فرماندهان، فرمان جنگ و صلح و برخی مقررات اجتماعی دیگر.

احکام اولیه، مبنای اصلی در تکالیف فردی و اجتماعی است و حاکمیت باید حریم این گونه احکام - واجب و حرام - را نگه دارد.

احکام ثانویۀ دایره ای محدود دارد و در چند عنوان خاص، نظیر: حرج، ضرر، ،اضطرار... خلاصه می شود.

بخش مهم و حساس احکام از نظر ارتباط آن با آزادی - احکامِ حکومتی است، زیرا احکام حکومتی بیشتر با کارهای مباح و جایز سروکار دارد (نه واجب و حرام)؛ یعنی نوعا کارهایی که در اصل مباح است ممنوع یا واجب می کند؛ مثلا فروش کالا بیش از قیمت تعیین شده را ممنوع می کند، یا خدمت سربازی را برای افراد واجد شرایط الزامی می سازد و این؛ یعنی «محدود سازی» اگر این محدودیت بر اساس معیارهای منطقی و

ص: 170

صحیح باشد، پاسخی درست به نیازهای معقول و ضروری جامعه است، وگرنه همان سلب آزادی بدون دلیل است که در اسلام و منطق حسینی به شدت مردود است.

همان گونه که اشاره شد، قوانین حکومتی حساسی ویژه ای دارد، زیرا از یک سو، نظام مدیریتی جامعه - چه دینی و چه غیر دینی - بدون اختیارات حکومتی نظامی ناقص و ناکار آمد است و از سوی دیگر، از این ابزار قانونی ممکن است به درستی استفاده نشود و پی آمدهای ناگواری برای جامعه به بار بیاورد باید با دقت و وسواس از افراط و تفریط در این زمینه دوری کرد.

از دیدگاه اهل بیت(علیهم السّلام) ایجاد محدودیت، به صورت قوانین الزامی و بازدارنده در حوزه (مباحات)، بدون مصلحت و مفسده خاص و بدون اعمال دقت کار شناختی نادرست و مردود است. هرگونه مسامحه و بی دقتی و یا دخالت دادن انگیزه های نفسانی (از قبیل قدرت طلبی، گروه گرایی و... ) ضد بینش حسینی و خلاف شرع است. اصل ولایت فقیه حتی در وسیع ترین نظریهٔ فقهی نیز در همین چارچوب تشریع شده است. به عبارت دیگر، اصل ولایت فقیه (چه انتصابی و چه انتخابی) برای پاسخ گویی به نیازهای ثابت و متغیر جامعه است و نه صرفاً قدرت بخشیدن به فرد یا طبقه ای خاص.

البته آنچه گفته شد، آموزه ای کلی در مورد چگونگی اعمال اختیارات حکومتی است. پرسشی که باقی می ماند، این است که ضمانت اجرایی این آموزه چیست؟

آموزه ها همیشه به مرحله عمل نمی رسد، بنابراین احتمال دارد حاکمیت از این قدرت تقنینی و اجرایی استفاده ناصحیح ببرد و به زیان جامعه تمام شود. این یک پرسش اساسی و حیاتی است که نمی توان به سادگی از آن گذشت. همان گونه که اصل حکومت و اختیارات تقنینی و اجرایی آن، برای جامعه ضروری است، وجود اهرم های نظارتی و بازدارنده، برای جلوگیری از پیامدهای منفی آن، نیز ضروری است. دموکراسی لیبرال غرب، حل این مشکل را در تفکیک و تجزیه قدرت (به سه قوۀ مجریه، مقننه و قضائیه)، انتخابات و برخی راه کارهای دیگر جستجو کرده است.

ص: 171

اما راه حل اسلامی این مشکل، نیاز به بحث مستقل دارد. در این جا تنها به دو عامل مهم، که در سخنان امام حسین (علیه السّلام) آمده است، اشاره می شود: یکی از این دو عامل «درونی» و دیگری «برونی» است. عامل درونی، همان شرایط ویژه ای است که برای زمامدار بیان شده است. در حدیثی که گذشت، امام حسین(علیه السّلام) شرایط متعددی برای رهبر و پیشوا بر شمرده بود که از جمله آنها تقوا، عدالت و خداترسی بود. این صفات و ملکات، نقش مؤثر و بارزی در کاهش ضریب انحراف حاکمان دارد.

عامل دوم، نظارت مسئولانه و دقیق مردم بر عملکرد حکومت و اعتراض و دخالت و حتی قیام آنها بر ضد حاکمیت در صورت انحراف اصولی است. این اصل حیاتی در نامه امام حسین به بزرگان کوفه- که نقل شد - به روشنی بیان شده است:

«کسی که پادشاه ستمگری را ببیند که حرام های خدا را حلال می شمارد، پیمان خدا را می شکند، با سنت پیامبر مخالفت می کند، در میان مردم با گناه و ستم عمل می کند و او نه با گفتار و نه با کردار آن را دگرگون نکند، سزاوار است بر خدا که او را هم نشین وی (ستمگر) گرداند.

رو به سوی امام آورد و شمشیری که به نفع کوفیان از نیام برکشیده بود، بر سر آنها فرود آورد؛ امام در خطابی زیبا و پر معنا به وی گفتند: «أَنْتَ الْحُرِّ فی الدُّنْيَا وَ أَنْتَ الْحُرِّ فِي الاخرة ؛ تو در دنیا آزاده و در آخرت (نیز) آزاده ای » (1)

سعادت و کمال حقیقی، جز با گذر از تنگنای نفسانیان و رسیدن به قلۀ بلند «حریت» معنوی امکان پذیر نیست. هر فرد و گروه و ملتی اگر از تمام قید و بندهای ظاهری آزاد شده باشد، اما در بند امور مادی و نفسانی باشد، گرفتار بدترین بردگی ها و بندگی هاست. چنین شخصی یا گروه یا ملتی، در واقع «اسیر به ظاهر آزاد» است.

امام حسین(علیه السّلام) که نماد جاودانۀ «آزادی» است، بزرگترین منادی «آزادی معنوی» است و آزادی ظاهری را بدون آزادی باطنی ناچیز و کم ارزش می شمارد، زیرا آزادی ظاهری زمینه ای است برای رسیدن به آزادی حقیقی. آن حضرت در حدیثی، جهاد را، که ابزاری برای رهایی است، به جهاد واجب و جهاد سنت تقسیم می کند و نخستین جهاد واجب را «جهاد با نفس» اعلام می کند.(2)

خلاصه، اگر همه مردم در بیشترین فضای آزادی، دست به گناه و معصیت بزنند و احکام خدا را زیر پا بگذارند، در واقع بردگی جمعی خود را رقم زده اند.

گفتنی است، «آزادی معنوی» تنها یک آموزۀ اخلاقی نیست بلکه - به گونه ای - بر کل نظام اجرایی و قانونی سایه افکنده است و در تعبیری دیگر، این هدف قالبی حقوقی و قانونی دارد، ولی لیبرالیسم در نقطۀ مقابل آن قرار داد. اگر آموزه های لیبرالیسم، ضد آزادی روحی نباشد- که در بسیاری از موارد چنین است - دست کم طرفدار و حامی آن نیست. به همین دلیل، مادی ترین و دشمن ترین افراد نسبت به دین و خداپرستی(نظیر «هولباخ» و برخی از لیبرال های عصر روشنگری، به ویژه در فرانسه) نیز زیر چتر لیبرالیسم به چشم می خورند. اگر گروه هایی به عنوان دموکرات مسیحی در اردوگاه غرب

ص: 173

دیده می شود: اولاً، چنان جنبۀ دینی آنان کم رنگ و بی رمق است که چندان اثر اجرایی ندارد و ثانیاً، همین مقدار نیز از بطن لیبرالیسم برنخاسته است، بلکه از الحاقی ای برخی گرایش ها به لیبرالیسم است.

خلاصه، یکی از مشکلات اساسی در سامان دهی آزادی، تعارض انواع آزادی ها با یک دیگر، به ویژه تعارض آزادی ظاهری با آزادی معنوی و روحی است. حل این مشکل و به طور کلی، ارائۀ طرحی جامع از آزادی، که تعارض ها - تعارض آزادی با اصول دیگر (چون عدالت امنیت و... تعارض آزادی های ظاهری با یک دیگر (نظیر تعارض آزادی عمل کارگر با آزادی عمل کارفرما) تعارض آزادی معنوی با آزادی ظاهری - به صورتی صحیح سامان یابد، کاری ظریف، دقیق، تخصصی و در عین حال دشوار است که تنها در سایه آموزه های دینی امکان پذیر است و تفصیل آن به جای خود موکول می شود.

خاصّی داشت و آزادی، در کربلا از نمود ویژه ای برخوردار است.

امام حسین(علیه السّلام) نماد همیشه جاوید حریت و آزادگی است. اصولاً «شهید» و «شهادت» جلوه والایی از «آزادگی» است و - طبعاً - آن کس که «سید شهیدان» است،«سرور آزادگان» نیز است. کیست که گوشه ای از حادثۀ عظیم کربلا را بشناسد و عطر آزادگی را از آن استشمام نکند؟ امام حسین(علیه السّلام) آزادی را در اصیل ترین و عمیق ترین نوع آن به انسان ها آموخت. بسیارند کسانی که از آزادی، عدالت و... سخن می گویند، لکن فقط «سخن می گویند» و حداکثر تحلیل می کنند. آزادی، عدالت و... را باید در عرصۀ عمل و در کوران حوادث و پیشامدهای سخت و نفس گیر نشان داد و شناساند. آزادی، فرآیند آگاهی، اخلاق و عمل است. آن کس که آگاهی ندارد، از ارزش آزادی بی خبر است (گاه آزادیِ زیانمند را به جای آزادی مطلوب می شناسد) و آن که اخلاق «آزاد منشی» ندارد، انگیزۀ لازم برای به دست آوردن آزادی ندارد و آن کس که شهامت عمل ندارد، عاقبت در زنجیر ظلم و اسارت باقی می ماند. امام حسین(علیه السّلام) آزادی شناس بزرگ، آزادمنش بزرگ و اقدام گر بزرگ است. حادثه عاشورا به ظاهر کوچک و محدود بود؛ در مکانی کوچک و در زمانی اندک و با نفراتی معدود به وقوع پیوست، اما چنان موجی آفرید که پس از هزار و چند صد سال انقلابی به وسعت و عمق انقلاب اسلامی ایران بر پا کرد. کربلا مرز زمان و مکان را در نوردیده و از چنان توانی برخوردار است که میتواند از پس قرنها ملت و ملت هایی را «حسینی» کند.

در هر صورت به یقین آزادی - در تعریفی خاص - یکی از آرمان های اصیل پایدار و عمومی بشر است. شوق به آزادی - بدین معنا - با سرشت آدمی عجین شده است و این سرمایه همواره با انسان بوده و هست. بنابراین، گرایش به آزادی، حقیقتی فطری و غریزی است.

لكن مفهوم آزادی - به معنای عام- منحصر به آنچه گفته شد (آزادی مطلوب فطری) نیست ، بلکه واژه ای وسیع و کش دار است که مصداق های بسیار زیاد، متنوع و

ص: 175

حتی متضاد را شامل می شود. مکتب ها و نظریه های گوناگون نیز تعریف های بسیار متفاوتی از آن ارائه داده اند. توضیح این که آزادی در لغت به مفهوم «رهایی» و فقدان قید و مانع است. این رهایی نسبت به حوزه های گوناگون و قیدهای مختلف شکل های متفاوت به خود می گیرد. به تعبیر دقیق تر، آزادی غالباً دارای دو نوع قید است: یکی با واژه (از» بیان می شود، مثل آزادی از قدرت ظالمانه، آزادی از فشار تبلیغات و... که نشان دهندۀ نوع «مانع» است و دیگری با واژهٔ «در» بیان می شود، مثل آزادی در تحصیل، آزادی در شغل و... که نشان دهندهٔ «حوزۀ آزادی» است. با توجه به این مطلب، آزادی به انواع فراوانی تجزیه و تکثیر می شود، مثل آزادی فکر، آزادی سفر، آزادی ازدواج، آزادی علم، آزادی مسکن، آزادی رأی و... تا آزادی ،جنسی، آزادی تهمت و... همچنین، آزادی از قدرت ظالمانه ، آزادی از تعصب.... تا آزادی از دین، آزادی از عقل و...

مکتب های گوناگون هر کدام وجهی و گونه ای از آزادی را هدف خود قرار داده اند؛ به سخن دیگر، گستردگی مفهوم آزادی این فرصت را در اختیار افراد و عقاید مختلف قرار داده است، تا هر کدام به سلیقۀ خویش گونه ای از آن را به درست یا غلط - برگزینند. به همین دلیل ما با تعریف ها و تعبیرهای بسیار متفاوت و گاه متضادی از آزادی روبه رو هستیم؛ تا آن جا که - به گفتۀ برخی دانشمندان غربی - دویست تعریف از آزادی مطرح شده است.(1) آزادی از دیدگاه افلاطون و ارسطو، تا کسانی چون جان لاك روسو، ماركس و... بسیار متفاوت است. نظریه های ضد و نقیض و تعریف های افراطی و تفریطی، نوعی ابهام و آشفتگی در موضوع آزادی ایجاد کرده است. علاوه بر این، سوء استفاده ها و نیرنگ بازی ها به اسم آزادی، بر آشفتگی قضیه افزوده است. متأسفانه آزادی، به خاطر جاذبه شدید سیاسی و عمومی ،آن گاه همچون ابزاری در دست قدرت طلبان و سیاست پیشگان در می آید و آنها با فریب افکار عمومی، قدرت و نفوذ خود را تحکیم می بخشند و مخالفان خویش را در عرصۀ سیاسی مغلوب می سازند.

ص: 176

بنابراین، این پرسش اساسی مطرح است که آزادی از دیدگاه سرور شهیدان چه تعریف و ویژگی هایی دارد و تفاوت آن با آزادی مطرح در مکتب های دیگر، به ویژه آزادی لیبرالیستی چیست؟ و در تعبیری دیگر، امام شهیدان به دنبال آزادی «از چه چیز» و آزادی «در چه چیز» بوده است؟(1)

در این چند قرن اخیر که بحث آزادی از اهمیت و رونق خاصی برخوردار شده و آشفتگی هایی نیز بر آن حاکم گردیده است، نیاز بیشتری به شناخت آزادی از دیدگاه معلم بزرگ آزادی احساس می شود. همین آشفتگی موجب شده است که گاه مرز آزادی اسلامی با آزادی غیر اسلامی به هم آمیخته گردد. این در آمیختگی، هم از ناحیۀ کسانی است که آزادی حسینی را برنمی تابند و گونه ای از استبداد را جایگزین آن می کنند و هم از سویِ کسانی است که تحت تأثیر مکتب های دیگر آزادی «حسینی» را با آزادی لیبرالی و غیر لیبرالی مخلوط می کنند ،خلاصه، آزادی شناسی حسینی، یکی از نیازهای حیاتی فکری و عملی در عصر ما و به ویژه - در کشور ماست.

بررسی همه جانبۀ این موضوع از حوصلۀ این مقال بیرون است انشاء الله در کتابی مستقل تحت عنوان «آزادی از دیدگاه اسلام و لیبرالیسم» منتشر خواهد شد. اما برخی از ابعاد مهم این مسئله به اختصار در این نوشتار بررسی می شود.

ص: 177

ص: 178

دیگری است؛ چنان که در تاریخ نسل بشر، انسان های زیادی را تحت عنوان مذکور، می بینیم که به صورت یک جنس و یا متاع، معامله می شدند، ولی دین مقدس اسلام با منطق زیبا زنجیرهای اسارت را شکست و او را با این حق غیر قابل انکارش، مورد احترام قرار داد و در مقابل اعمالش مسئول و صاحب اختیار ،معرفی نمود.

گفتنی است که عبد بودن انسان در دو صورت شکل می گیرد: 1 - عوامل ظاهری؛ 2 - عوامل باطنی.

عوامل ظاهری: مانند ،ثروت ،تخصص، ظلم و طغیان، موجبات اسارت و بندگی دیگران را فراهم می کنند؛ همان طور که در طول تاریخ شاهد آن هستیم.

عوامل باطنی: نشناختن خویش، احساسات غیر منطقی، خود بزرگ بینی، غرور و تکبر، و وابستگی های دنیوی، عدم قبول واقعیات و....

در هر دو صورت، آزادی از انسان گرفته می شود، چون همه اعمال و رفتار و گفتار ،قضاوت، تحلیل و نگرش هایش در اسارت کامل این دو عامل، شکل گرفته است، همان طور که او در برابر عوامل ظاهری تسلیم است. و هیچ الگو و معیار منطقی و معقولی برای توجیه اعمال خویش ندارد. در مقابل عوامل باطنی نیز، همین اسارت و عدم آزادی وجود دارد، چون در اثر فشارها غرور، تکبر وابستگی های دنیوی، احساسات نامتعادل، اعمال و گفتار و.... از او صادر می شود و هیچ نوع توجیه معقول و منطقی برای کارهای خود، نمی تواند ارائه دهد و یا از آنها دفاع کند.

بنابراین، آزادی انسان بر این است که از این دو عامل، فاصله پیدا کند تا بتواند در همه کارها و برنامه هایش، معیارهای صحیح و معقولی را ملاک خود قرار دهد و هیچ انفعال و تأثری از عوامل اسارت و بندگی پیدا نکند؛ چنان که در سخنان نورانی امام حسین(علیه السّلام) آمده... و أنِّي لَمْ أَخْرَجَ أَشَراً وَ لابَطَراً وَ لَا مُفْسِداً وَ لَأَظالِماً وَ إِنَّمَا خَرَجْتُ لِطَلَبِ الاصلاح في امةِ جَدّى (صلّی اللَّهِ علیه وَ آلِهِ وَ سَلَّمَ ) أريدُ أَنْ آمُرَ بالمعروف وانهى عن المنكر و أسيرَ بسيرةِ

ص: 180

جدّي وَ أَبي عَلىّ بن ابيطالب فَمَن قَبِلَني بِقَبُولِ الحق فَالله اولی بِالحقِّ؛(1) من هرگز در اثر طغیان و سرکشی و سرپیچی و تکبر در برابر حق و فساد و ظالمانه قیام نمی کنم، بلکه تنها هدف من اصلاح امّت جدّم می باشد، می خواهم امر به معروف و نهی از منکر نموده و روش و سیرۀ جدّم و پدرم علی بن ابی طالب را ملاک خود قرار دهم. هر کس مرا در این قیام و حرکت، با معیار قرار دادن حق بپذیرد پس خداوند را قبول کرده و از او اطاعت نموده است.

حضرت با این مطالب، آزادی را به صورت کامل تعریف کرده و از همه عوامل و علل ظاهری و باطنی که آزادی را از انسان می گیرند، بیزاری جسته و اظهار نفرت نموده است، زیرا اگر کسی از این گونه عوامل متأثر شود و حرکتی را آغاز کند، بی تردید نمی تواند، انگیزۀ و هدف معقول و منطقی را، در اختیار داشته باشد و لذا جملۀ اخیر ایشان، که تنها معیار سنجش آزادی هر فرد است، خیلی حائز اهمیت است: «فَمَنْ قَبِلْنی بِقَبُولِ الْحَقِّ... يعنی هر کسی که حق را، در هر کاری معیار خویش قرار دهد و با علاقه مندی آن را قبول کند، بی تردید آزادی و حریّت در وجودش مفهوم پیدا کرد است و این از مهمترین آموزش های معلم آزادی است که می خواهد عاشقان و دوستداران آزادی را، با یک فرمول و یا روش صحیح در جهت تحقق و شکل گیری آن، آشنا سازد تا این که همگان در تعریف و فهم و تشخیص آزادی و یا در مقام دفاع از آن، معیار معقول و ارزش آفرینی را ملاک خویش قرار دهد.

در هر عصر و زمان برای همه انسان های روی زمین مطلب بسیار مهم و پیچیده ای که حل نشده و موجبات جنگ و جدال و کشتارهای بیرحمانه را فراهم ساخته، و زندگی را برای عموم مردم، ناامن کرده عدم تعریف درست از آزادی است. چون هر کسی در اثر فشارهای عوامل ظاهری و یا باطنی، معیار نادرستی را، در کارهایش و یا در گفتار و کردارش ملاک خود قرار داده و حوادث تلخ و ناگواری را، با خسارت های غیر قابل جبران به وجود می آورد.

ص: 181

اما، امام حسین(علیه السّلام) با ارائه یک معیار و الگوی صحیح و معقول و منطقی، برای تحقق آزادی، جامعه انسانی را به سوی رشد و کمال و تفاهم و صلح و آرامش رهنمون می شود، تا زندگی متناسب با شأن انسان ها برای همه معنا پیدا کند. حضرت خودش را که امام و حجّت الهی است، مطرح نمی کند، بلکه حق را ملاک قرار می دهد تا راه تحقق آزادی را، بر همگان هموار سازد.

در جنگ صفّین کسی خدمت حضرت امیر المؤمنین(علیه السّلام) رسید و عرض کرد: من شما را در این سو می بینم، می گویم این گروه حقّ اند و معاویه را در آن سوی می بینم و می گویم آن گروه باطل است آیا این تشخیص را از من قبول می کنید؟

حضرت فرمودند:

« انک لَمَلْبُوس علیک الْحَقِّ ، انَّ الْحَقِّ وَ الْبَاطِلِ لَا يَعْرِفَانِ باقدار الرِّجَالِ ، اعْرِفِ الْحَقَّ تَعْرِفْ أَهْلَهُ اعْرِفِ الْبَاطِلِ تَعْرِفُ أَهْلِهِ ؛(1) این تشخیص درستی نیست، چون حق و باطل را با شخصیت های انسان نمی توان شناخت، تو باید اول خود حق را بشناسی، بعد اهل حق را می شناسی، و ابتدا باطل را بشناس، بعد اهل باطل را می شناسی».

این حقیقت نورانی در سخنان پیشوایان معصوم(علیه السّلام) رمز و راز و واقعیت آزادی را به خوبی روشن می سازد؛ و تا انسان ها در مسیر شناخت حق گامهای مثبتی برندارند و آن را در تمام برنامه هایشان ملاک خود قرار ندهند، هرگز بوی آزادی را استشمام نخواهد کرد.

س - آیا آزادی همان بندگی است؟

وقتی که آزادی را، در مقابل بندگی قرار می دهیم، تعریف روشی از هر دو کلمه در اختیار انسان ها قرار می گیرد در کلمات عرب هم «حرّ» در مقابل «عبد» مطرح می شود چنان که در حدیث نورانی مولا علی(علیه السّلام) آمده است: «وَ لَا تَكُنْ عَبْدَ غیرک وَ قَدْ جعلک حُرّاً » .

ص: 182

بعد از ملاحظه معانی و مفاهیم این دو واژه، معلوم گردید، چه اگر انسان از عوامل ظاهری و باطنی خودش را نجات دهد، آزادی برای او معنا پیدا می کند و در غیر این صورت بندگی و اسارت با او هست. در این جا باید به این نکته هم توجه شود که انسان ها در مورد این تعریف از آزادی، متفاوتند، چون عده ای در اثر نورانیت روح و قلب به طور کامل و صد درصد آزادند، مانند انبیا و خود امامان معصوم (علیه السّلام) و پیروان صدیقشان و گروهی به مقدار 20% یا 40% یا 60٪ و... آزادی دارند و باقی مانده را در مقابل عوامل ظاهری و یا باطنی بندگی و اسارت دارند.

سؤال: در این جا یک سؤال بسیار مهم و پیچیده ای پیش میآید و آن این است: وقتی که در تعریف آزادی و یا حریّت، واژهٔ بندگی و عبدیت، نکته مقابل آن قرار گرفت و فهم صحیح آن به درک معنای عبد، منوط می شود. در این صورت، لازم است کلمه عبد که در مقابل «حرّ» و یا آزادی، خود نمایی می کند، به خوبی تعریف گردد به دلیل این که در قرآن مجید بالاترین امتیاز برای انسان، عبدیت او معرفی شده و حتی انبیا و اولیا در مقام بسیار ظریف روحانی و عرفانی با عنوان ،عبدی عبدنا عبدنا عبده و.... مطرح میشوند و به شخصیت بینظیر نبی اکرم حضرت محمد بن عبدالله (صلّی اللَّهِ علیه وَ آلِهِ وَ سَلَّمَ ) در معراج اشاره می کند:

«سُبْحَانَ الَّذِي أَسْرَى بِعَبْدِهِ لَيْلًا مِنَ الْمَسْجِدِ الْحَرَامِ إِلَى الْمَسْجِدِ الْأَقْصَى »(1) ؛ پاک و منزه است آن خدایی که بندۀ خود را در هنگام شب از مسجد الحرام به مسجد الاقصى حرکت داد».

در این صورت باید روشن شود این کدام عبدیّت است که ضد آزادی و نکته مقابل آن است و آن عبدیّت و زندگی که عین آزادی و حریّت و بالاترین امتیاز برای انسان ها معرفی گردیده کدام است؟ همه کارشناسان الهی؛ یعنی پیشوایان معصوم پیوسته برای تحقق این هدف مبعوث شده اند و اساساً راز و فلسفهٔ آفرینش انسان در آیینه قرآن هم همین است.

ص: 183

«وَمَا خَلَقْتُ الْجِنَّ وَالْإِنْسَ إِلَّا لِيَعْبُدُونِ » ؛(1)

ما انس و جن را نیافریدیم. جز این که ما را بندگی کنند.

جواب: در این جا لازم است ضمن قبول اهمیّت سؤال با دقت کامل به پاسخ آن بپردازیم.

کلمه «عبد» وقتی که در مقابل آزادی مطرح می شود، به این معناست که انسان در اسارت کامل عوامل ظاهری و باطنی قرار گرفته و در هیچ کارش اراده معقول و منطقی از خود ندارد.

مثلاً: یک قاضی را در نظر بگیرید که در برابر پرونده ای، تحت فشار قرار گرفته دوستان، یا مسئولین بالا دست، یا چک سفید و... از هر طریقی بر وی فشار می آورند و از درون علاقه و تمایلات نفسانی یا منافع سودمندی این کار را به او گوشزد می کنند و آرزوهای بسیار مطلوبی را، در مقام تصور به او نشان می دهد.

اگر قاضی از میان فشارهای موجود، خود را با ملاک قرار دادن حق خلاص کرد، فردی آزاد است و اگر چنین نکرد و با توجیهات و تعلّل ها خودش را درگیر ساخت و برخلاف حق داوری نمود، بی تردید فردی اسیر و عبد .است. به خاطر این که از فشارهای موجود - اعم از ظاهری و باطنی - متأثر گردیده و با ملاک قرار دادن نفع شخص و یا چیز دیگری غیر از حق قضاوت نموده است.

در این گونه موارد و نظایر آن آزادی و همچنین مسئله بندگی و یا عبدیت، به خوبی از هم جدا شده و تعریف خاصی را، از خود نشان می دهند و هیچ کس دربارۀ آنها شک و تردید پیدا نمی کند. اما وقتی که واژهٔ «عبد» در فرهنگ دینی - اعم از قرآن و احادیث - مطرح می شود، یک حقیقت بسیار معقول و منطقی را از خود به نمایش می گذارد. برای درک این واقعیت باید گفت که تفاوت در میان دو تعریف مذکور، در مورد کلمه «عبد» خیلی واضح است، عبدی که در لسان قرآن، تحت عنوان بالاترین امتیاز برای انسان،

ص: 184

مطرح می شود و یا در فلسفه آفرینش او قرار گرفته به معنای آزادی اوست. به دلیل این که انسان در اثر به کار گرفتن و یا فعال ساختن، قدرت تفکر و تعقل خویش، به یک شناخت و آگاهی بسیار مهم و ارزشمندی، در مورد خویش و خالق متعال توفیق حاصل می کند و خود را آگاهانه تسلیم حق می سازد و هیچ تردیدی ندارد که این کار، ضمن این که با معیارهای صحیحی صورت گرفته، و تنها راه سعادت و موفقیت او می باشد. مانند مریضی که به دکتر مراجعه می کند و انتخاب های او را، برای نجات و عافیت خویش انتخاب می کند، و این کار برای بیمار، امتیاز بزرگی محسوب می شود، چون با آگاهی و معرفت ، مسیر عالمانه و عاقلانه ای را انتخاب کرده است و هیچ کس این گونه کارهایِ انسانی را بندگی و اسارت وی از پزشک و یا متخصص و یا دانشمند و اهل خبره و.... معنا نمی کند بلکه او را در مورد این حرکت درست و منطقی، تحسین می نماید.

مسئله بندگی و عبد بودن انسان، در برابر پروردگار متعال هم این گونه است و چنان که در حدیثی آمده که رسول خدا (صلّی اللَّهِ علیه وَ آلِهِ وَ سَلَّمَ )فرمودند:

«یا عبادالله أَنْتُمْ كَالْمَرْضَى وَ رَبُّ الْعَالَمِينَ كَالطَّبِيبِ فَصَلَاحُ الْمَرِيضِ فِيمَا يَعْلَمُهُ الطَّبِيبُ لَا فِيمَا يَشْتَهِيهِ الْمَرِيضُ»(1) ای بندگان خدا شما مانند بیمارانی هستید و پروردگار عالمیان مثل پزشک است و خیر و صلاح مریض در این است که به گفتۀ دکتر عمل کند، نه به میل خود».

حالا معنای عبد بودن انسان برای خدای سبحان به خوبی روشن گردید و هیچ انسان عاقل و خردمندی در این مورد شک و تردید ندارد که تسلیم و بندگی انسان در مقابل پروردگار متعال عین آزادی اوست. در این جا خیلی مناسب است که در مورد، تشخیص درست معنای «عبد» از قرآن استفاده کنیم، تا مسئله بندگی و عبدیت در دو صورت، هم به معنای آزادی و امتیاز بزرگ، و هم به معنای اسارت وذلت، روشن تر بشود.

ص: 185

(قال الله الحكيم «أَلَمْ أَعْهَدْ إِلَيْكُمْ يَا بَنِي آدَمَ أَنْ لَا تَعْبُدُوا الشَّيْطَانَ إِنَّهُ لَكُمْ عَدُوٌّ مُبِينٌ وَأَنِ اعْبُدُونِي هَذَا صِرَاطٌ مُسْتَقِيمٌ »(1)؛ ای فرزندان آدم! آیا با شما پیمان نبستم که شیطان را بندگی نکنید، چون او دشمن آشکار شما است و تنها مرا بندگی نمایید و این صراط مستقیم است؟

در این آیه ،کلمه «عبد و بندگی» دو صورت پیدا کرده، یکی در برابر شیطان و دیگری، در مقابل خدای متعال، و هر دو به معنای تسلیم است. ولی بندگی شیطان، جاهلانه و غیر معقول و بر خلاف حقیقت انسان است و با هیچ معیار صحیح و منطقی، هماهنگی ندارد لذا بندگی شیطان ضد آزادی اوست، به چند دلیل:

1 - او همانند دیگر موجودات مخلوق و محتاج به خداوند است؛

2 - هیچ قدرتی و علمی در برابر وعده هایش ندارد، چون موجودی مستقل در برابر خداوند نیست؛

3 - در تمام توصیه هایش، تحریک احساسات و غیر منطقی ساختن انسان مطرح است؛

4 - همیشه ابزارهای نادرست و غیر معقول را ،مانند ،تکبر، غرور، ظلم، فساد، جنگ، کشتار در اختیار انسان ها قرار می دهد؛

5 - در تمام پیشنهادهایش، ندامت و پشیمانی و افسردگی وجود دارد.

اما بندگی خدای متعال، معقول و منطقی و با واقعیت انسان و تحقق آزادی او هماهنگی کامل دارد . زیرا:

1 - خداوند متعال عالم و قادر و غنی و بی نیاز است؛

2 - با قدرت بی پایانش تمام وعده هایش را عملی می سازد؛

3- در تمام توصیه هایش احساسات را تعدیل کرده و انسان را به پاکی و یک رنگی و منطقی اندیشیدن و معقول زیستن دعوت می کند؛

ص: 186

4 - همیشه ابزارهای صحیح و زیبندۀ شأن انسان را که در برگیرنده کمال و رشد عقلانی اوست در اختیار او قرار می دهد، مانند: تقوا ،تواضع، تعقل و اندیشیدن اخلاق زیبا، گذشت و محبت احترام .....؛.

5 - هیچ نوع ندامت و پشیمانی و احساس حزن و اندوه، در مسیر توصیه هایش وجود ندارد و بلکه در آنها احساس لذت و آرامش و امنیت واقعی برای بندگانش، ایجاد می شود.

سپس با خودتان خلوت کنید و در برابر یک عمل بی معیار و غیر منطقی، احساستان را، سرزنش نمایید [وقتی که چنین کردید، نورانیتی در دلتان هویدا می شود و آمادگی تصمیم گیری های آگاهانه را برایتان هموار می سازد.] در این صورت ملاحظه کنید و به این سؤال پاسخ دهید، آیا سزاوار است که مرا بکشید و حرمتم را در هم شکنید؟»

2- «الَستُ ابْنَ بِنْتِ نَبِيِّكُمْ وَ ابْنِ وَصيَّهُ، اَفَتَشُكُونَ»؛(1) آیا من پسر دختر پیامبر شما و فرزند وصی او نیستم، آیا در این موضوع شک می کنید، به خدا قسم! در میان مغرب و مشرق کسی غیر از مرا، به این عنوان پیدا نخواهید کرد».

3- وَ يَحْكُمْ اتَطلِبُوني بِقَتيلٍ قَتَلْتُهُ، او مالٍ اِسْتَهْلَكْتُهُ او بِقصٰاص جَرٰاحة؛ (2)

وای بر شما![ چرا نمی اندیشید و برای تصمیم خود الگو و معیاری معقول و منطقی پیدا نمی کنید] آیا من کسی را کشته ام؟ آیا مال دیگری را نابود و ضایع کرده ام؟ آیا به کسی زخم زده ام که می خواهید قصاصم کنید؟».

4- ... أَوَلَمْ يُبْلِغُكُمْ قَوْلَ رَسُولَ اللهِ لِي وَلِأَخِي هَذَانِ سَيِّد شَبابِ أَهْلِ الجَنَّةِ؛ (3) آيا این حدیث پیامبر خدا(صلّی اللَّهِ علیه وَ آلِهِ وَ سَلَّمَ ) دربارۀ من و برادرم، به شما نرسیده که فرموده اند: اینها [حسن و حسین] آقای جوانان اهل بهشتند.

5- «أَيُّها النَّاسُ اسْمَعُوا وَلا تَعْجِلُوا حَتَّى اَعِظُكُمْ بِمَا هُوَ حَقٌّ لَكُمْ عَلَى؛ (4) ای مردم! سخنان مرا خوب بشنوید و در کارهایتان شتاب و عجله نکنید، تا این که شما را نصیحت کنم! به آن چیزی که از حقوق شما بر عهدۀ من می باشد، تا دلیل آمدنم برایتان روشن شود».

6 - .. فان قَبِلْتُمْ عُذرى و صَدَّقْتُمْ قُولي وَ أَعْطَيْتُمُونِي النَّصَفَ مِنْ انْفُسَكُمْ كُنْتُمْ بِذَالِكَ أَسْعَدْ وَ لَمْ يَكُنْ لَكُمْ عَلَيَّ سَبیل»؛(5) اگر دلایل مرا پذیرفتید و سخنانم را تصدیق

ص: 188

نمودید و انصاف را در این میان الگو و معیار خود قرار دادی، راه سعادت را دریافته اید و دلیلی برای جنگ با من پیدا نخواهید کرد و اگر سخنانم را قبول نکردید و انصاف را ملاک تصمیم های خود قرار ندادید با دوستانتان در مسیر باطل هماهنگ شوید و هر کاری که دلتان می خواهد در مورد من انجام داده و مهلتم ندهید، ولی موضوع برایتان پوشیده و پنهان نماند، یار و پشتیبان من آن خدایی است که قرآن را نازل فرموده، و در هر حال از نیکوکاران و بندگان شایسته حمایت می نماید».

7- «عِبادَ اللهِ اتَّقُوا اللهَ وَكُونُوا من الدِّنْيَا عَلى حَذَرِ. فَإِنَّ الدُّنْيَا لَوْ بَقِيَتْ عَلَى أَحَدٍ أَوْ بَقِيَ عليها اَحَدٌ لَكَانَتِ الانبياءُ اَحَقُّ بِالبَقَاءِ.... بندگان خدا! تقوای الهی را پیشه خود قرار داده و از وابستگی های دنیا اجتناب کنید و دنیا ، سزاوار دل بستگی نیست و به هیچ کس بقایی ندارد و اگر چنین بود بی تردید انبیا لایق و شایسته ترین انسان ها برای بقا در دنیا بودند.

8- ايُّهَا النَّاسُ انَّ الله تعالى خلق الدنيا فَجَعَلَها دَارَ فَنَاءِ وَ زَوَالٍ مُتَصِرْفةً بِأَهْلَهَا حالاً بعد حالٍ، فاالمغرور مَنْ غَرَّتْهُ وَالشَّقِيُّ مَنْ فَتَنَته.... ؛(1) ای مردم! خداوند تعالی دنیا را محیط فنا و گذارا، آفریده که در اهل آن زوال و تصرفاتی انجام می گیرد و با حالات گوناگون برخورد می کند، بنابراین گول خورده کسی است که فریب دنیا را بخورد. بدبخت و شقی کسی است که مفتون آن باشد، پس این دنیای فانی هیچ وقت شما را گول نزند و هر کسی به دنیا وابسته و امیدوار شده، شکست خورده، چون سیستم دنیا غیر از این نمی باشد».

9 - يٰا شيعةَ آلَ ابي سُفيان إِنْ لَمْ يَكُنْ لَكُم ديناً وَكُنتُمْ لا تَخَافُونَ يَوْمَ الْمَعَادِ فَكُونُوا آخراراً في دُنْيا كُمْ؛ (2) ای پیروان آل ابوسفیان! اگر دین دار نیستید و از روز معاد نمی ترسید، لااقل در دنیا آزاد مرد باشید».

ص: 189

چهارم: بیدار کردن و جدان ها حضرت در مراحل بعدی به یک نکته بسیار محرّک و بیدار کننده ای اشاره می کند، اگر چه دیندار نیستید و از معاد خوف و ترس ندارید، حداقل آزاد مرد باشید، کاری را که متناسب با شخصیت انسانی تان است انجام دهید.

1 - يا شيعة آل ابی سفیان ان لم يكن لكم دينٌ وكُنتُمْ لا تَخَافُونَ يومَ الْمَعَادِ فكونُوا احراراً في دنياكم».

2 - «وَيْلَكُمْ ما عليكم أَنْ تَنْصِتُوا إِلَى فَتَسْمَعُوا قُولِى وَإِنَّمَا أَدْعُوكُمْ إِلَى سَبيلِ الرَّشاد؛ وای بر شما چرا ساکت نمی شوید تا سخنانم را خوب بشنوید، من شما را به سوی رشد و سعادت دعوت می کنم».

پنجم: انصاف را تنها راه تحقق آزادی معرفی می کند، چون این کلمه نشان دهندۀ یک وضعیت بسیار روحانی و نورانی و برهان درون انسان است و به عبارت روشن، انصاف مهمترین علامت اعتدال روانی است، چه اگر انسان ها را به این حقیقت توفیق حاصل کنند در تمام زمینه ها موفّق و محبوب خدا و مورد قبول و احترام همگان می گردند.

1 - «ايّهٰا الناس اسْمَعُوا قَولَى وَلا تَعْجِلُوا حَتَّى أَعِظُكُمْ بِمَا هُوَ حَقَ لَكُمْ عَلَى... فَإِن قَبِلْتُمْ عُذرِى وَصَدَّقْتُمْ قَوْلى واعطيتُمونى النَّصَفَ مِنْ اَنْفُسِكُمْ...؛(1) ای مردم به حرفهایم گوش کنید و عجله ننمایید تا شما را به آن حقی که بر عهده ام دارید، موعظه کنم اگر دلیلم را قبول کردید و حرف هایم را تصدیق نمودید و انصاف را بین من و خودتان ملاک قرار دادید، سعادت را پیدا کرده اید و جنگی با هم نداریم و اگر چنین نکردید و انصاف را مراعات ننمودید بروید دوستانتان را در امر باطل جمع کنید. برایم اصلاً مهلت ندهید، ولی من می خواهم مطلب برایتان پوشیده و مخفی نماند...».

در این کلمات نورانی با فرمول های بسیار زیبا و مورد نیاز همه انسانها، خصوصاً در عصر حاضر برخورد می کنیم و اگر با دقّت اندیشیده شود، مورد انتخاب عملی افراد آگاه

ص: 192

خواهد شد. حضرت انصاف را با ملاکش توصیه می کند؛ یعنی زمانی که انصاف در شخصیت انسان شکل می گیرد، حق را در هر موردی ملاک خود قرار دهد و در این صورت، هیچ تفاوتی بین خود و دیگران، بزرگ، کوچک، و... نمی گذارد. اگر فردی با ملاک قرار دادن حق وارد زندگی و اجتماع شود، شخص با انصافی است. زیرا همه را در مقابل حق مساوی و برابر می داند و در نتیجه حق را می پذیرد، اگر چه روزی به زیان مادی و دنیوی خویش باشد. با همین روش، آزادی برای انسان معنا پیدا می کند و این منطق همۀ رهبران آسمانی خصوصاً امامان معصوم (علیهم السّلام) بوده است که انسان ها را برای فهم صحیح مطالب در جریان امور قرار می دادند، تا خودشان بیندیشند و فرمول های دینی را آگاهانه و عاقلانه انتخاب کنند، و نگویند چون خدا و یا پیامبر و ائمه اطهار(علیهم السّلام) گفته اند، ما هم می پذیریم بلکه هر دین داری باید دین و عقاید و خواسته های آنها را از راه تدبّر و تعقل و باور، انتخاب نماید. در این جا خیلی مناسب است به نکته ای بسیار مهم و آموزنده که همه مطالب فوق را تایید کرده و ابهام ها را از سر راه آزادی انسانها بر می دارد، توجه کنیم.

در این جا، لازم است به یک حقیقت بسیار مهم که مورد توجه کامل امام(علیه السّلام) بوده نهایت دقت صورت بگیرد، چون حضرت با کسی که به دنبال پند و اندرز نجات بخش است، چند شرط مهم انجام می دهد او را به یک وضعیت مطلوبی رهنمون می شود، تا این که او بتواند به خواسته خویش توفیق حاصل کند.

سؤال: راز اصلی شرط های سه گانه ای، که هدف عمده امام(علیه السّلام) را روشن می سازد، چیست؟

جواب: حضرت علی(علیه السّلام) حجّت الهی است و هدفی جز آزادی و حُرّیت انسان ها ندارد و برای تحقق و شکل گیری این هدف نورانی ،راهی، جز این شرایط مذکور وجود ندارد؛ با این که آن حضرت بر طبق آیات قرآن و احادیث نبوی(صلّی اللَّهِ علیه وَ آلِهِ وَ سَلَّمَ ) مانند حدیث ثقلین، غدیر و... یک انسان معصوم و سخنانش تحت عنوان، قرآن ناطق، دارای اعتبار و ارزش است و می توانست بدون شرائط فوق، توصیه های لازم را در جهت سعادت وی انجام دهد، ولی چرا نخواست چنین کند؟ به خاطر این که آنان مسئولیت خطیری را در راستای آزاد ساختن انسان، که پاسدار امانت الهی است- بر دوش دارند و در همۀ زمان ها، از طریق روش های معقول و منطقی، برای انجام دادن تکالیف خویش تلاش کرده اند، از جملۀ آنها همین شرایطی است که حضرت برای او و هر کسی که علاقه مند سعادت و موفقیت است انجام می دهد، تا این که انسان به حقیقت انسانی خود آگاه شود و تمام تصمیمات و انتخاب هایش را از طریق ملاحظه این شرایط مورد توجه قرار دهد.

شرائط سه گانه برای تحقق آزادی:

1 - خوب گوش دادن به مطالب؛

2 - با دقت آن، را فهمیدن؛

3 - در خیر و مصلحت بودن آنها به مرحله باور و یقین رسیدن.

-بعد از اینها، زمان عمل فرا می رسد.

ص: 194

ساده و قابل فهم برای همگان، باز هم آنها را قانع نمی کند، تا این که با آگاهی تسلیم حق شوند و راه تحقق آزادی خویش را پیدا کنند؟

امام(علیه السّلام) با پاسخ بسیار زیبا، علت اصلی تمام نابسامانی ها را در طول تاریخ روشن می سازد:

«... كُلّكُم عاصٍ لِأمرى غِيْر مُسْتَمْع لِقَوْلى قَدِ انْحَزَلَتْ عَطِيَّاتُكُمْ من الحَرامِ و مُلِئَتْ بُطُونُكُمْ مِنَ الحرام، فَطَبَعَ الله على قُلُوبِهِم......؛(1) همه شماها به خواسته هایم عمل نمی کنید و شنوندۀ واقعی سخنانم نیستید؛ به خاطر این که مال حرام در شکل های خاصی به صورت هدیه و امتیاز و ... به دستتان رسیده و شکم هایتان از حرام پر شده است و به همین سبب خداوند دل هایتان را [که محل درک و تشخیص و متأثر شدن و رسیدن به آزادی واقعی است] بسته است».

بنابراین، راز عمده بدبختی ها و ذلّت ها و اسارت و بندگی ها، همان تغذیه های حرام و نامشروع است که حضرت بعد از آزمایش های فراوان، آن را برای مردم بیان کرد.

اگر چه روزی شنیدن حرف حق برای انسان تلخ باشد، یا دلایل عقلی و نقلی وی را قانع نسازد، یا وجود نورانی پیشوایان معصوم (علیهم السّلام) و سخنان گهربارشان در او مؤثّر نباشد، یا در مسیر تحقق آزادی خویش گام های مثبتی بر ندارد و.... باید از وجود موانع غافل نبوده و هیچ وقت در مقام توجیه آنها نباشد، چون امام حسین(علیه السّلام) در یک مرحله بسیار حسّاس و پیچیده و بعد از استفاده از همه متدهای تربیتی و پرورشی اظهار نظر می کند که تغذیۀ حرام، عامل همه ذلّت ها و اسارت ها است.

قرآن مجید در آیاتش به آن تصریح دارد: «إِنَّ الَّذِينَ يَأْكُلُونَ أَمْوَالَ الْيَتَامَى ظُلْمًا إِنَّمَا يَأْكُلُونَ فِي بُطُونِهِمْ نَارًا وَسَيَصْلَوْنَ سَعِيرًا » (2) کسانی که اموال یتیمان را ظالمانه می خورند، آنان در واقع آتش خورده و در شکم خود قرار دهند و به زودی وارد جهنم می شوند».

ص: 196

2 - «إِنَّ الَّذِينَ يَكْتُمُونَ مَا أَنْزَلَ اللَّهُ مِنَ الْكِتَابِ وَيَشْتَرُونَ بِهِ ثَمَنًا قَلِيلًا أُولَئِكَ مَا يَأْكُلُونَ فِي بُطُونِهِمْ إِلَّا النَّارَ ...»(1) کسانی که حقایق را پنهان کرده و بر طبق دستورات الهى و کتب آسمانی، حرف نمی زنند و آن را به قیمت کم می فروشند به پول و مقام دنیا قانع شده و از گفتن حق و حمایت آن دست بر می دارند آنها از این راه جز آتش چیز دیگری نمی خورند.

بنابراین، امام حسین (علیه السّلام) یک حقیقت قرآن را بیان کرده که هر کار و عملی متناسب با خود آثاری دارد، غذای حرام، از هر طریقی وارد بدن انسان شود، بی تردید طعم و مزه و حرام بودنش از آن جدا نخواهد شد و لذا تعبیر قرآن فوق العاده عجیب است که تغذیۀ حرام، یعنی خوردن آتش، یا جز آتش چیز دیگری نمی خورند، آتشی که همیشه می سوزاند، نابود می کند و هر چیزی را متأثر می سازد.

دانشمندان جانور شناس، در مورد پستانداران تحقیقاتی کرده اند که نوزاد آنها از طریق شیر مادرانشان، مزهٔ علف هایی را که بعداً باید بخورند، تشخیص می دهند. انسان ها هم از طریق شیر مادر مزهٔ واقعیاتی را که در آن وجود دارد، درک می کنند و یا اثر و خاصیّت شیر در آنها هویدا می شود. البته این گونه عوامل از انسان سلب اختیار نمی کند، تا عدّه ای از انحراف های خویش را با متهم ساختن والدین و یا دیگر عوامل توجیه کنند.

بلکه این عوامل علل مُعِّده یا زمینه ساز هستند که هر فردی می تواند با عمل به دستورات دینی به تدریج خاصیت آنها را در وجود خنثی کند.

از آیات قرآن در این زمینه روشن می شود که استمرار تغذیه حرام و یا اعمال نامشروع موجب قساوت قلب می شود و دل های قساوت یافته، هرگز در برابر کلام معصوم متأثّر نمی شود. چون راه نفوذ نور هدایت را بر خویشتن مسدود ساخته است.

ص: 197

خداوند می فرماید: «ثُمَّ قَسَتْ قُلُوبُكُمْ مِنْ بَعْدِ ذَلِكَ فَهِيَ كَالْحِجَارَةِ أَوْ أَشَدُّ قَسْوَةً»(1) سپس دل های شما قساوت پیدا کرد و مانند سنگ و یا سخت تر از آن گردید چون بعضی از سنگ ها می شکافند و نهرها از میان آنها سرازیر می شود... و این مطلب بحث مستقلی می طلبد.

حضرت بعد از اشاره به تغذیۀ حرام، از اثر ناگوارش خبر می دهد.

«فَطبع الله عَلى قُلُوبِكُمْ؛ خدا بر دل هایتان مهر زده که هرگز شنونده واقعی سخنان حجت الهی نخواهید بود.

در این جا بعد از ذکر یک آیه به فهرست آیاتی که مطلب فوق را تأیید می کند، اشاره می شود.

1 - قال الله الحكيم: ذَلِكَ بِأَنَّهُمُ اسْتَحَبُّوا الْحَيَاةَ الدُّنْيَا عَلَى الْآخِرَةِ ... أُولَئِكَ الَّذِينَ طَبَعَ اللَّهُ عَلَى قُلُوبِهِمْ وَ سَمْعِهِمْ وَ أَبْصَارِهِمْ وَ أُولَئِكَ هُمُ الْغَافِلُونَ) (2) چون آنها زندگی دنیا را بر آخرت ترجیح دادند..... و این گروه از مردم کسانی هستند که به خاطر همین اعتقاد غلط و آثار بسیار زبان بارش، که تمام گناهان را در بر می گیرد.

که خداوند دل ها و گوش ها و چشمانشان را از درک و تشخیص حقایق بسته است و اینها همان افراد غافلند.

در سوره نساء، آیه 155؛ آیۀ 93، 87؛ محمد (صلّی اللَّهِ علیه وَ آلِهِ وَ سَلَّمَ ) آیه 16؛ اعراف، آیه 100؛ روم آیه 59 و غافر آیۀ 35 به همین مطلب تصریح شده است. عصارۀ آنها این است که انسان در اثر آلودگی به گناه و معصیت و تکرار آنها، زمینه هدایت خویش را به تدریج از بین می برد، تا جایی که سودمندترین سخنان و یا پند و اندرزها، برایش قابل درک و مورد توجه کامل واقع نمی شود.

ص: 198

حضرت ابا عبدالله(علیه السّلام) ، به علت روحی متأثر نشدن مردم اشاره می کند و می فرماید:

«... النّاس عبيد الدُّنيا والدِّين لَعِقٌ عَلَى الْسِنَتِهِمْ يَحُوطُونَهُ مادَرَتْ معايئشهم فاذا مُحضّوا بِالبلاء قَلَّ الدَّيَّانُونَ؛ مردم بندۀ دنیا شده اند و دین لقلقه زبانشان گردیده است و به هر مقدار که منافع دنیویشان حفظ شود دنبال دین هستند. ولی در هنگام ظهور امتحان و آزمایش ها، دین داران واقعی تعداد کمی را تشکیل می دهند».

در این کلام نورانی، علت عمده انحراف های مردم در مسیر زندگی و برنامه هایشان به صراحت روشن شده و آن وابستگی و یا بندگی دنیا است. به خاطر این که علاقه های باطنی هر انسانی در اخلاق و رفتار و یا اعمالش، به صورت کامل آشکار می شود و به عبارت روشن تر، اعمال و گفتارهای انسان ها، نشان دهندۀ فضای باطنی و یا عقاید آنهاست. چون هر وضعیتی در دل ها، واقع شود از طریق اعضاء و جوارح انسان نمایش داده می شود و قرآن در این زمینه می فرماید: ﴿ قُلْ كُلٌّ يَعْمَلُ عَلَى شَاكِلَتِهِ»(1) [ای پیامبر] ،بگو هر کسی متناسب با نیت و یا وضع درونی خویش وارد عمل می شود.

حضرت امیر المؤمنین علی(علیه السّلام) می فرمایند:

«مَنْ قَامَ بِشرائط الحُرِّيَّةِ أَهْلِ لِلعتْقِ و من قَصَّر عن احكام الحُرِّيَّةِ أُعِيدَ الى الرّقِ؛ (1) هر کسی شرایط و ضوابط آزادی را در خود پدید آورد، شایسته آن خواهد بود و هر کسی از عمل به شیوه آزادی کوتاه بیاید و عمل نکند، به رقیت و یا بندگی برمی گردد».

4 - امام حسین(علیه السّلام) از همه کانال ها و یا فرمول ها در جهت آزاد کردن مردم استفاده کرد، ولی هیچ تأثیری در آنها مشاهده نگردید. می فرمود خوب گوش کنید و خوب بیندیشید، آیا من سزاوار کشته شدنم؟ چرا با انصاف نیستید و حق را ملاک قرار نمی دهید؟ من نمی خواهم برای خود از شما کمک بگیرم، یا از کشته شدنم نمی ترسم، بلکه فقط می خواهم اعمالتان را خوب بفهمید و بدانید برای کی و چی خوش خدمتی می کنید و...

5 - علت متأثر نشدن و عدم تحقق آزادی:

1 - استمرار تغذیۀ حرام؛ 2 - بندگی و وابستگی دنیا.

سئوال:

آیا وجود انبیاء و امامان معصوم(علیهم السّلام) و هم چنین استفاده از دستگاه تفکر، مانع آزادی انسان نیستند؟

چون هر کسی باید ضمن اطاعت از رهبران آسمانی به دستگاه حقیقت یاب تفکر اعتماد کند و بعد از کسب مجوز از آنها وارد عمل شود.

سؤال:

چرا نسل بشر به آزادی خویش، مطابق با تعریف دینی نمی کوشد، بلکه برخلاف آن فعالیت می کند و با زندانی کردن، نیروی عقلانی در بخش غرایز و شهوات و امیال نفسانی، آزادی را تعقیب می کند؟

ص: 200

جواب:

علل و عوامل زیادی، در این میان دخالت دارند از جمله، عدم آگاهی از آثار بسیار مفید و ارزش آفرین، آزادی واقعی است. وقتی که اولین روزهای تحصیل را مد نظر قرار می دهیم، می بینیم دانش آموزان به چند گروه تقسیم می شوند:

1 - عدّه ای با شوق و علاقه مندی کامل وارد مدرسه می شوند؛

2 - گروهی با گریه و زاری شدید از مدرسه فرار می کنند؛

3- تعدادی هم بدون داشتن چندان علاقه مندی، وارد مدرسه می شوند.

با این که برای همه روشن است که محیط مدرسه فقط برای رشد و آگاهی، آنها فعالیت می کند و کوچکترین تلخی و ناراحتی، را برای شرکت کنندگان فراهم نمی آورد، مگر این که آنها خودشان چنین وضعیت را ایجاد نمایند.

علت آنها را بدین صورت می توان بیان کرد:

1 - گروه اول، در اثر آمادگی های لازم، شناخت واقعیت مدرسه در تحصیل علم، لحظه شماری کرده و با شوق وارد مدرسه می شوند و با دقت برنامه های آن را اجرا می کنند.

2 - گروه دوم در اثر عدم آگاهی از مدرسه و عدم آمادگی های لازم، خیال می کنند که مدرسه یک محیط، فشار و محدودیت است و او را از آزادی های نفسانی مانند بازی ها، گشت و گذارها، دوری از محیط خانواده و... باز می دارد.

3- این تعداد هم، چون چندان شناختی از مدرسه ندارند، ولی به خاطر فرار از فشارهای موجود در محیط خانواده، محیط مدرسه را قبول دارند.

بعد از ملاحظۀ این واقعیات، علت اصلی بی علاقه بودن و یا فرار از مدرسه و یا اشتیاق را باید پیدا کرد.

آیا محیط زندگی خانواده در آنها مؤثر افتاده و یا لیاقت و شایستگی خود شخص، دخالت دارد؟ در حالی که در خیلی از خانواده ها هیچ بحثی از علم و دانش نیست، ولی

ص: 201

فرزندان بسیار عاشق علم، تحویل جامعه می دهند؟

در هر چیزی عوامل بسیاری مؤثر هستند و آنچه در ارتباط با مدرسه مطرح است.

مقررات و قوانینی است که بر تمام کسانی که وارد محیط درس می شوند، حکومت دارد. آنهایی که قانون را در مدرسه با اشتیاق می پذیرند و یا عدّه ای که از آن فرار می کنند، فقط در یک مورد از هم جدا می شوند و آن هدف است. کسی که برای خود هدفی انتخاب کرده، که در راز و یا اسرار آفرینش او قرار گرفته، او پیوسته به دنبال مدرسه و یا محیطی است که برای تحقق هدفش مساعدت کند، ولی اشخاصی که در جهت اهداف کوتاه عمر احساساتی قرار می گیرند، هرگز به فضای آموزشی علاقه مند نمی شوند، بلکه برخلاف آن عمل می کنند.

در مسئله آزادی بر طبق تعریف دینی، کسانی می کوشند که هدف خدا را از خلقت انسان، برای خود انتخاب کرده و با اشتیاق در کلاس درس انبیا و امامان معصوم (علیهم السّلام) شرکت می کنند تا با سرعت به هدف خویش نزدیک شوند و از برکات آن برخوردار گردند .

ولی آنانی که هدف خود را با احساسات و خواسته های نفسانی، هم رنگ ساخته و همیشه به دنبال تحقق آرزوهایشان تلاش می کنند، هرگز نمی توانند در آزادی واقعی خویش فعالیت کنند. چون با شروع و گام اول در آزادی دینی، باید از همه آزادی های نفسانی و احساساتی خود دست بردارند و این کار برای آنها به قدری سخت و دشوار است که از کلاس درس آزادی واقعی، فرار می کنند.

هم، همان را دوست بدار و هر چیزی که برای خود نمی پسندی، به دیگران هم روا مدار، به کسی ظلم نکن، همان گونه دوست نداری، برایت ظلم کنند، به دیگران نیکی و محبت بنما، چنان که انتظار داری که برایت نیکی کنند، چیزی را که به دیگران قبیح و زشت می دانی، برای خودت هم آن را قبیح بشمار..»

اغلب انسان ها به دنبال آزادی های نامحدود هستند که هر طور دلشان بخواهد رفتار کنند، ولی در آزادی واقعی که دین برای نسل بشر، در نظر گرفته است، حد و مرز آزادی هر کس، به این است که مانع و مزاحم حقوق دیگری نباشد. مهمتر از همه آنها توصیه حضرت است که می فرماید: دیگران را مانند خود انسان بدانید و هر مقدار به خود حقوق قائل می شوید، دیگران را در آن سهیم بدانید. وقتی که نمی خواهی کسی به تو توهین و جسارت کند، یا حقوقت را ضایع کندو... تو هم باید در حق دیگران چنین باشی چون همه انسان ها، با هم مشترکاتی دارند و همه بندگان خدا هستند، و امتیاز آنها از یک دیگر، فقط با تقوا و پرهیزکاریشان مشخص گردد.

سئوال:

چگونه چنین آزادی را، در خود بپرورانیم و از آثار مفیدش بهره مند شویم؟

جواب:

وقتی که تعریف درست آزادی بر همگان مشخص گردید و هر فردی از راه تعقل و تفکر، آن را مورد تأیید خویش قرار داد. باید به فکر به کارگیری آن شد، چون دانستن و یا آگاهی، هنگامی ارزش آفرین خواهد شد که انسان، آن را در عمل نشان دهد.

حضرت علی(علیه السّلام) در این زمینه کارشناسی های، بسیار دقیق و حسّاسی را ارائه می دهد و می فرماید:

« وَلٰاتُ »(1)

هرگز به نفس خود آزادی ندهید، زیرا بدین وسیله شما را در مسیر ظلمت و تاریکی قرار می دهد و هرگز با آن سازش نکنید، چون با هر سازشی شما را در معصیت و

ص: 203

گناه واقع می سازد». یعنی اگر نفس آزاد باشد و به تخلفاتش بی اعتنایی شود همین مقدار برای سلطۀ آن کفایت می کند که آن آزادی واقعی را از دست انسان بگیرد و باید هر فردی در برابر اعمال زشت و نادرست خویش، خود را محاکمه کرده و مجازات نماید، تا نفس مجال تجاوز به حریم آزادی واقعی را پیدا نکند.

شرارت ها» مطرح گردیده است.

3- هرگز خلف وعده ننماییم و برنامه های خود را طوری تنظیم کنیم که وعده ها به صورت یک تعهد الزامی برایمان مطرح باشد و اگر روزی قرار گذاشته شد، به فکر عمل به آن باشیم. زیرا کسی که به وعده هایش وفا نکند، از ایمان محروم می باشد و اگر بخواهیم در مواردی با دیگران قرار بگذاریم باید آن را به شرایطی مشروط نماییم تا این که به ایمان و اعتقادمان لطمه وارد نکند.

4 - مردم آزاری را از فضای زندگی خود حذف کنیم اعم از توهین، افترا، هتک حرمت، استهزا، و مسخره کردن، قرآن می فرماید:« لَا يَسْخَرْ قَوْمٌ ...» هیچ گروهی نباید گروه دیگر را مسخره و یا استهزا کند .بسا ممکن است آنهایی که مورد استهزا واقع می شوند، از آنان که مسخره می کنند بهتر باشند.

5 - از لعن و نفرین مردم اجتناب شود، اگر چه از ناحیه آنان مورد ستم قرار گیرد، زیرا گرایش به چنین عملی قلب را به خصومت و خشونت گرفتار میسازد و انسان را همیشه به سوی انتقام گرفتن تشویق میکند؛ در نتیجه پاکیزه گی و سلامتی را از دل ها می گیرد. البته باید به این نکته توجه شود که لعن بر کسانی که مورد خشم و غضب الهی هستند و در قرآن و احادیث به آن تاکید زیادی شده از این موضوع خارج است، زیرا لعن و نفرین بر ظالم و ستمگران همان طوری که در آیات و احادیث آمده انسان را به محبوبیت خاصی در پیشگاه الهی و حجت او نائل می سازد.

قرآن می فرماید«ادْفَعْ بِالَّتِي هِيَ أَحْسَنُ »(1) همیشه تلاش کنید در مقابل برخوردهای دیگران، عکس العمل خوب و زیبا از خود نشان بدهید .

6 - هر چیزی را بر خود می پسندی و یا چیزی را بر خود روا نمی داری، با دیگران هم چینن باش. هر فردی ملاک واحدی را در برنامه هایش مدنظر دارد و آن «حُبّ نفس»

ص: 205

است و روی همین اصل انتخاب می کند. در نتیجه با ممتاز قرار دادن خویش، هیچ اعتنایی به خیر و صلاح دیگران ندارد، فقط به خود می نگرد. این گونه سیاست و تدبیر ضمن این که به انسان عاقل و خداشناس زیبنده و سزاوار نیست، با اصول زندگی اجتماعی هم سازگار نمی باشد.

حضرت علی(علیه السّلام) می فرماید: إجعل نَفْسَكَ مِيزَاناً بَيْنَكَ وَ بَيْنَ غَيْرِه ....؛(1) نفس خود را در مورد با دیگران میزان قرار بده، هر چیزی را به خود می پسندی، همان رابر دیگران هم بپسند و هر چه را به خود روا نمی داری به دیگران هم روا مدار، همان طور که دوست نداری به توظلم شود، تو هم در حق دیگری ظلم نکن، نیکی و محبت کن، چنان که دوست داری برایت نیکی کنند.

7 - بی جهت بر هیچ کس تهمت شرک و نفاق و کفر روا مدار. زیرا غالب شناخت های انسان محدود است و هرگز نمی تواند واقعیات را به صورت روشن کشف کند و از وضعیّت کامل شخصی، گزارش دهد و اتهام زدن، به هر عنوانی که باشد، خالی از اشکال نیست و شاید در اکثر موارد، گوینده را به بزرگترین گناه و معصیت گرفتار سازد.

تهمت زدن و متهم ساختن، ضمن این که عملی مطلوب و داری ارزش نمی باشد، بلکه از شأن انسان عاقل به دور است که با سخنان بیدلیل و بی محتوا، خودش را آلوده کند، پس باید ریشۀ عمده این اخلاق زشت و ناگوار خشکانده شود .

چرا انسان به یک چنین اخلاق زشت و نادرست روی می آورد ؟

گاهی حسادت و در مواردی غرور و تکبر، می تواند موجبات چنین اخلاق و رفتاری را در انسان پدید آورد و از نظر روان شناسی دینی زیر بنای هر نوع اخلاق نادرست و غیر معقول همین حسد و غرور است.

8-به او امر و نواهی الهی خود را مقید سازید. اگر انسان با خود شرط کند که در همه حالات زندگی اش هرگز از چهار چوب امرونهی الهی خارج نشود و هر کاری که می خواهد

ص: 206

انجام بدهد، باید بدون احساسات و تمایلات نفسانی با دستورات دینی مطابقت داشته باشد، تا این که بتواند بعد از مدتی به عالی ترین مرحله از رشد و کمال نائل گردد و مسئله خلوت و جلوت برایش یک واقعیت شود و هیچ محیطی را تحت عنوان خلوت برای خویش در جهت وضعیّت خاصی معنا نکند، بلکه همه جا را محضر خدا بینند و پیوسته در جهت رعایت ادب الهی خدا را مد نظر قرار دهد.

چون غالب انسان ها با این دو کلمه، رفتار و برخوردی دوگانه دارند: میحطی را برای خود خلوت می دانند به هر کاری که دلشان بخواهد دست می زنند و محیطی را جلوت و آشکار می دانند و با یک وضعیّت بسیار مطلوبی ظاهر می شوند.

این دو اخلاق، از کمبود عرفان و عدم توجه به خدای متعال مایه می گیرد، زیرا عارفان را دیدگاه این است که همه جا محضر خداست و باید در همه حالت ها به او توجه کنیم، مقید شدن به امر و نهی دینی زمینهٔ چنین استعداد و شایستگی را به تدریج در فضای روح و قلب انسان فراهم می سازد، تا این که انسان با علاقه مندی و احساس لذت از درک محضر الهی از هر گونه معاصی در نهان و آشکار خودداری کند و در موارد که مورد هجوم اغوا و وسوسه های شیاطینی قرار می گیرد، به خدای متعال پناهنده شده تا هرگز دامن خویش را به ذلت گناه آلوده نسازد. روی همین اصل به تمام جوارح و اعضای بدن مراقب می شود تا به سوی اعمال ناپسند و نادرست کشیده نشوند.

9 - تا امکان دارد نباید خود را به دیگران تحمیل کرد. بر هر کسی لازم است زندگی خود را به صورتی تنظیم کند تا بتواند بدون تکیه به دیگران آن را اداره نماید، یعنی طوری نباشد که همه امور خویش را بر دوش دیگران بگذارد، این کار در آیین الهی خیلی مذمّت شده است و در احادیث آمده خود را «کلّ» دیگران نسازید.

این گونه بودن، ضمن این که آثار بسیار خطرناکی را به دنبال دارد، انسان را از رسیدن به موفقیت باز می دارد، انتخاب چنین روشی نفس را از داشتن یک قدرت قوی

ص: 207

منع می کند و آن را به اهمال و سستی می کشاند، تا جایی که زمینه های تلاش و مجاهدت و کوشش را از دست وی می گیرد.

بنابراین، بر هر فرد با ایمانی لازم است تا حدّ توان به خود متکّی شود و از نیروهای وجودش استفاده کند و در هر کاری ابتدا خود را مورد خطاب قرار دهد و بدون چشم داشت از دیگران آن را انجام دهد. حتی به اعضای خانواده خویش - اعم از فرزند، خواهر، برادر، و... - هم اظهار نیاز نکند، جایی که خود می توان آن را انجام دهد. چون خواستن به هر شکلی که باشد، از عجز و ناتوانی حکایت دارد و هر سؤالی به شخصیت او لطمه می زند، مگر سؤال هایی که در مسیر علم و دانش و آگاهی و نظایر اینها باشد که موجب افتخار خواهد بود. در مسائل علمی هم ابتدا باید خود را به کاوش و تلاش وادار کرد، در صورت ناممکن شدن پاسخ، لازم است از اهل علم سؤال شود.

انسان، حتی در مسائل علمی هم باید به کوشش هایش متکی باشد و خود را به زحمت بیندازد و به این عادت زشت مبتلا نشود که هر لحظه دست نیاز به سوی دیگران باز کند.

10 - تواضع را وظیفه خود بداند.

یکی از مهمترین روش های روحی و روانی انسان، مسئله تواضع و شکسته نفسی است و برای نیل به این مقام، لازم است از طریق تمرین، برنامه های خاصی، نهایت تلاش و کوشش انجام داده شود.

در مورد تواضع، همه اعضا، خصوصاً روح و قلب شرکت دارند و هر کدام متناسب با خودش باید تمرین های لازم را انجام دهد.

در ارتباط با ورزش های روحی در مورد تواضع به چند سوال باید پاسخ های عملی داده شود:

1 - آیا در برابر حق و واقعیات تسلیم هستید؟

2 - آیا به مقام بندگی الهی در کشور وجودتان نائل گشته اید که بتوانید بدون هیچ مانعی دستورات را با علاقه مندی اجرا کنید؟

ص: 208

3 - آیا می توانید دیگران را در پیشگاه الهی برتر از خود دانسته و از خود بزرگ بینی ها فاصله بگیرید؟

4 - آیا می توانید با هر نوع وضعیّتی مالی سازش کنید و با رعایت اصول و دستورات دینی بدون هیچ نوع ادعایی در کنار سفرۀ مالی بنشینید؟

5 - آیا می توان همه امتیازهای خویش را - اعم از جوانی، علم، تخصّص، داشتن تجارب زیاد، پست و مقام مال و ثروت شخصیت اجتماعی - یا عناوینی که در محیط زندگی به عده ای اختصاص مییابد ،مانند ،دکتر ،پروفسور ،فقیه، مرجع دینی و... - فراموش کرد و فقط انسانیت خویش را به یاد داشته و با هر کسی در هر شرایطی که باشد، به صورت فردی عادی معاشرت نمود و در دنیای ذهن خویش هیچ امتیازی برای خود در نظر نگرفت؛ همان طوری که پیشوایان معصوم (علیهم السّلام) انجام می دادند؟

از مجموع احادیث ظاهر می شود که عمده علت در انتخاب انبیاء تواضع آنها بوده است:

«انّى اِطَّلعتُ الى خَلْقى إطلاعَةً فلم أجد فى خَلقى أَشَدّ تواضعاً لِي مِنْكَ فَمِنْ ثُمَ خَصَّصتک بوحی و کلامی من بین خَلْقی».(1)

اگر در مقام پاسخ سؤال اول باشیم و با تمام وجودمان به واقعیات و حقایق، احترام عملی قائل شویم و هرگز به دنبال توجیه و مخفی ساختن تخلف های خویش در جهت ظاهر سازی، نباشیم بی تردید سایر سؤال ها پاسخ پیدا خواهند کرد.

بنابراین، باید با خودمان عهد و قرار بندیم که حق و واقعیات را فراموش نکنیم و هیمشه خودرا برای پذیرش آنها آماده سازیم. چون یگانه راه رشد و کمال و نیل به ارزش ها، همین است و باید یقین داشت که راه تواضع ضمن این که هیچ نوع شکستی را

ص: 209

به دنبال ندارد و همیشه موجبات عزّت و امتیاز و محبوبیت را در پیشگاه الهی و جامعۀ انسانی، خصوصاً در محیط زندگی برای انسان فراهم می سازد.

برای رسیدن به حالت تواضع، لازم است مقداری با خود آشتی کرده و از درون به جهان خارج با ملایمت و عطوفت نگاه کنیم تا این که بتوانیم در مقابل کج اندیشی ها و رفتارهای نادرست دیگران صبور و متحمل باشیم و کارهایشان را به خوبی تحلیل نماییم تا به حالت بغض و خشونت گرفتار نشویم.

11 - از حرص و طمع در هر موردی اجتناب شود. حرص و طمع از بزرگترین عوامل بدبختی است و همیشه انسان را به سوی اعمال نادرست و غیر معقول سوق می دهد و همه حریم ها را به هم می ریزد و او را به ذلیل ترین اخلاق و کردار گرفتار می سازد برای جلوگیری از چنین حالت نادرست لازم است بدانیم که حرص و طمع هرگز قادر نیست آمال و آرزوهای انسان را برآورده سازد و هیچ فردی در طول تاریخ نتوانسته با این ابزار ناصحیح به خواسته و علاقه هایش توفیق پیدا کند.

بنابراین، باری زدودن طمعکاری و حریص شدن، لازم است ورزش های خاصی را در روح و نفس خویش انجام دهیم و آن مقیّد ساختن نفس در چارچوب تأمین نیازهای ضروری است. چون هر فردی باید علت این همه تلاش و زحمت هایش را ریشه یابی کند. آیا برای تأمین غذا و پوشاک و نیازهای عمده زندگی، این همه درد و رنج را متحمّل است؟ در صورتی که با کمترین تلاش و کوشش ها هم می توان آن را به دست آورد. پس چرا در اثر حرص و طمع، از همه آرامش و آسایش ها حتی از خواب شیرین شب هنگام است؟ نیز محروم است؟

با تقویت نوع دوستی و توجه به نیازهای ضروری دیگران، می توان زمینه های طمع را خشکاند که آنها هم مانند او انسان هستند.

ولی مهم ترین علت در جهت نجات از شر طمع و حرص احترام بر خویشتن است.

ص: 210

هر مقدار به خود و حقایق نهفته در روح و روان برای کسب کمالات، آگاهی ها حاصل شود، به همان اندازه بر خودمان حرمت قائل می شویم و اجازه نمی دهیم، هدفهای دنیوی و کم ارزش بر اهداف عالی انسانی غلبه کند و ما را به هر عمل زشت و ناپسند وادار سازد. هر انسانی با شناختن خویش و توجه یافتن به مقام و منزلت بسیار مهم و ارزشمند خود، حاضر نمی شود، به کارهایی دست بزند که این زیبایی ها را آلوده ساخته و او را از ارزش های مهم انسانی ساقط کند.

حضرت علی صلوات الله علیه می فرماید:

«اكَرِمِ نَفْسِكَ عَنْ كُلَّ دنيّة وانْ ساقَتْكَ الى الرَّغائب .....، (1) نفس خویش را محترم

بدار و آن را از هر نوع کارهای پست و زشت نگهداری کن، اگر چه از این راه به خواسته هایت نائل بشوی».

نفس انسان آمال و آرزوهای نامحدودی دارد و هر مقدار از خواسته هایش اطاعت شود هرگز سیری ندارد، بلکه هر لحظه حریص تر می گردد. اما اگر مقداری در برابر خواسته هایش مقاومت شود و با بی اعتنایی از کنارش بگذریم به تدریج می توان آن را محصور کرد، تا از انتظارهای بی مورد و برخلاف شخصیت انسانی دست بردارد.

و این گونه برخورد با نفس در ابتدا، ممکن است برای عدّه ای سختی داشته باشد، ولی باید مقاومت کرد، چون اگر در برابر خواستۀ کوچک نفس به زودی تسلیم شویم، بی شک برای آینده و کارهای نادرستی که مورد علاقه اوست، توان مبارزه نخواهیم داشت.

در نتیجه حضرت امام حسین(علیه السّلام) آزادی را، تعریف نموده و راه اصلیش را بر همگان هموار ساخته که برای مربیان و معلمان و حافظان حقوق بشر، بهترین معیار و الگو است. به امید آن که همه پیروان صدیقش باشیم.

ص: 211

ص: 212

بعدها اندیشمندان غرب دیدگاه اولیه آزادی را با تمسخر توصیف کردند، برای مثال تامس کاریل(1) عبارت «هرج و مرج به علاوۀ پاسبان» را به کار برد. جان استوارت میل تعبیر آنان را از قانون و آزادی به صورت زیر خلاصه کرد «آزادی یعنی پیروی از منافع شخصی تا جایی که دیگران را از این آزادی محروم نکند».

بابررسی آثار اندیشمندان غرب می توان پی برد که نخستین عنصری که مفهوم آزادی را به وجود آورد، نبود خودکامگی است، اگر قدرت فقط بر اساس قانون اعمال شود افراد در امان خواهند بود، اما باید از آدمیان بر حذر بود و چون هیچ فردی آن قدر با فضیلت نیست که قدرت مطلق را در دست داشته باشد و فاسد نشود نباید به هیچ کس قدرت مطلق داد، پس می بایست قدرت باز دارندهٔ قدرت باشد، باید مراکز تصمیم گیری، ارگان های سیاسی و اداری متعدد باشند تا بتوانند متعادل کننده یکدیگر باشند و از آنجا که همۀ آدمیان در حاکمیت شریکند لازم است که اعمال کنندگان قدرت به نحوی نماینده و برگزیدۀ فرمانبرداران باشند، به عبارت دیگر آزادی در گرو اجرای قانون و نبود استبداد معنا پیدا می کند.

بر همین اساس منتسکیو (اندیشمند فرانسوی) مهمترین اثر خود را به نام «روح القوانين» تدوین کرد. البته مفهوم آزادی در نگاه وی ابهام آمیز است از یک طرف او معتقد است که «آزادی یعنی قدرت قانون»(2) و از طرف دیگر می گوید «آزادی یعنی همان ایجاد تعادل اجتماعی و طبقاتی»(3) به بیان دیگر منتسکیو معتقد به آزادی از نوع الگوی اشرافی می باشد.

جان لاک (4)به نبرد با استبداد برخواست و لیبرالیسم را به نحوی جدید تفسیر کرد و آزادی را در چهارچوب به رسمیت شناختن مالکیت معنا کرد. او وظیفه حکومت را حفظ

ص: 214

آزادی و تأمین منافع فرمانبرداران می دانست.(1)

در میان اندیشمندان غربی آیزا برلین (2) مباحث جامع تری روی آزادی انجام داده، به نظر او، در میان معانی گوناگون آزادی دو معنا از همه مهمتر و برجسته تر بوده است، آزادی مثبت و آزادی منفی. منظور از این دو تعریف این است که کدامیک از آنها معنای راستین آزادی را در بر دارد. آزادی مثبت در نظر برلین چند معنا دارد، همین تعدد معانی، مسأله تقابل آزادی مثبت با آزادی منفی و به طور کلی بحث او را مبهم کرده است. آزادی مثبت از نظر وی گاهی به معنای خود مختاری فردی و در جای دیگر به مفهوم عمل برحسب

مقتضیات عقل و و گاهی به معنای حق مشارکت در قدرت عمومی به کار رفته است.

برلین دربارۀ آزادی مثبت به طور کلی چنین می گوید: «معنای مثبت آزادی از خواست فرد برای خود مختاری برمی خیزد. آرزوی من این است که زندگی و تصمیمات من متکی بر خودم باشد نه بر نیروهای خارج از من. می خواهم ابزار ارادۀ خودم باشم نه ارادۀ دیگران. می خواهم کارگزار باشم نه کار پذیر و به موجب دلایل و اهداف آگاهانه ای عمل کنم که از آنِ خود من است نه به موجب عواملی که از خارج بر من اثر می گذارد. می خواهم کسی باشم نه هیچ کس، کارگزار و تصمیم گیرنده باشم نه این که برایم تصمیم بگیرند. خود گردان باشم نه این که دیگران با من چنان رفتار کنند که گویی شیء یا حیوانم یا برده ای عاجز از ایفای نقش انسانی خود؛ یعنی این که بتوانم اهداف و شیوه های رسیدن به آنها را در ذهن خود تصور کنم. این دست کم بخشی از معنای عقلانی بودن انسان است». (3)

همان گونه که در بالا به صورت مختصر اشاره شد مفهوم آزادی در میان اندیشمندان غربی مبهم و بعضی مواقع متناقض می باشد. البته چالش های زیادی در مورد آزادی وجود دارد که هنوز جواب جامعی به آنها داده نشده است، مانند رابطه علم و

ص: 215

آزادی، دینداری و آزادی، حداقل و حداکثر آزادی و... که مجالی برای بحث و بررسی آنها در این مقاله نیست.

ساخته است و می گوید هر انسانی در مسکن آزاد است، در مشروب و مأکول، آنچه خلاف قوانین الهیه نباشد، آزاد است. در مشی آزاد است. حکم اسلام است که اگر کسی به منزل کسی حمله برد برای آن کس که مورد حمله واقع شده است کشتن حمله کننده جایز است».(1)

پس آزادی در اسلام تنها به قانون خدا محدود شده است و جز قانون خدا برای آن حد و مرز نیست. زمانی که می گوییم آزادی اسلامی، یعنی رهایی از تمام قیدها و بندها جز قانون خدا، رهایی از بردگی در برابر زورمندان، رهایی از وابستگی های مادی، رهایی از شهوت و خواست نفس، رهایی از ستم پذیری و چاپلوسی است.

امام خمینی(قدس سرّه) در بیان معنای صحیح آزادی چنین می گوید: «حالا که من آزادم [آیا باید] هرکاری می خواهم بکنم؟ آزادم که هرکسی را می خواهم اذیت بکنم؟ آزادم که هرچه می خواهم بکنم ولو به ضد اسلام باشد، ولو به ضد منافع مملکت باشد؟ این آزادی است؟ این را ما می خواستیم؟ ما آزادی می خواستیم در پناه .اسلام... اسلام هم آزادی دارد، اما آزادی بی بند و بار نه آزادی غربی ما نمی خواهیم. (2)

آزادی ما از مبانی اسلام نشأت می گیرد و کاملا فطری و الهی است. امام می گوید: یکی از بنیادهای اسلام آزادی است انسان واقعی فطرتاً یک انسان آزاد است».(3)

مطابقِ این مبانی امام اعلام می کند سیاست ما همیشه بر مبنای آزادی و استقلال و حفظ منافع مردم خواهد بود و با قاطعیت تمام تضمین می کند که:

« این اصل را هرگز فدای چیزی نمی کنیم. (4)

با بررسی آثار و اندیشه های امام خمینی دربارۀ آزادی به این نکته مهم می رسیم که لازمۀ انسانیت آزادی است. از نظر ایشان هرگاه به اصل آزادی و حریت انسان خدشه وارد گردد عبودیت غیرالهی ممکن و محقق خواهد شد.

ص: 217

نخواهم داد و همانند بردگان راه فرار پیش نمی گیرم پناه و ملجأ من تنها خداوند متعال می باشد».(1)

امام حسین (علیه السّلام) نه تنها زندگی تحت لوای حکومت ظالم را روا نمی دارد، بلکه در چنین نظامی برای مؤمنان آرزوی مرگ می کند، ایشان می فرماید

«می بینید حوادث روزگار بر ما وارد شده است، چهرۀ دنیا دگرگون گشته رو به زشتی نهاده است و نیکی ها و فضائل روز به روز از دنیا رخت بر می بندد و از خوبی ها جز ته ماندۀ اندکی باقی نمانده است. چراگاه زندگی همچون مرتعی وحشت انگیز شده است، مگر نمی بینید که به حق رفتار نمی شود و از باطل جلوگیری به عمل نمی آید. با چنین اوضاع و در چنین شرایطی افراد با ایمان باید که بر راه حق بوده رغبت به ملاقات پروردگار خویشتن داشته باشند».(2)

رابطۀ بین عزت و آزادی یک رابطه دو طرفه می باشد. به بیان دیگر از نظر امام حسین(علیه السّلام) انسان آزاد زندگی با عزت و شرافتمندانه دارد و فردی که با عزت زندگی می کند مسیر تکامل و پیشرفت را طی می نماید.

همچون سایه ای زودگذر و بی ارزش است که صلاحیت دلبستگی ندارد. آیا آزاد مردی نیست که همت کند و این ته ماندۀ بی ارزش دنیا را برای اهل خود واگذارد، خود را به این دنیای پست نفروشید. آگاه باشید که چیزی جز بهشت نمی تواند بهای شما باشد و هرکس دل به دنیا ببندد و در پیشگاه الهی به همین دنیا راضی گردد به چیزی پست راضی گشته است». (1)

نتیجه

با بررسی و تحقیق در اندیشه های امام حسین(علیه السّلام) پیرامون آزادی می توان چنین برداشت کرد که اگرچه امام از آزادی تعریف خاصی را ارائه نکرده ولیکن مؤلفه هایی را که برای رسیدن به یک آزادی واقعی یعنی حریت نیاز است به خوبی و جامع تدوین کرده اند.

ایشان نه تنها مؤلفه های آزادی را بیان فرمودند، بلکه به صورت عملی از ابتدای حرکت به سمت کربلا و تا شهادت نمونه عینی یک انسان آزادیخواه را نشان دادند.

به طور کلی می توان رویکرد امام حسین (علیه السّلام) نسبت به آزادی را به صورت زیر نمایش داد:

ص: 222

ص: 224

در صدد مهیا نمودن زمینه های ولایت عهدی یزید است و از طرفی با شهادت امام حسن(علیه السّلام) امر امامت بر عهدهٔ امام حسین(علیه السّلام) است و مبارزه با ظلم و انحراف و کژی ها بر عهدۀ این امام همام می باشد. لذا اوج مواجهۀ امام حسین(علیه السّلام) با امویان و در رأس آن معاویه در این دوره است و ما به طور دقیق این دوره را مورد بررسی و کاوش قرار می دهیم و قیام عاشورا از جمله مسائلی است که بدون بررسی علل و ریشه های اصلی آن، غالباً به آن پرداخته اند. لذا ما به بررسی ریشه های قیام عاشورا پرداختیم.

نامۀ کوفیان به امام حسین (علیه السّلام) پس از شهادت امام حسن (علیه السّلام)

زندگانی امام حسین(علیه السّلام) و مبارزات آن حضرت پس از شهادت امام حسن(علیه السّلام) از جهتی به دو دوره تقسیم می شود.

الف) دورۀ اول امامت آن حضرت که ادامۀ مسیر صلح امام حسن(علیه السّلام) می باشد که امام حسین(علیه السّلام) با انحرافات بسیار شدیدی مواجه بود و از طرف دیگر با یارانی که از امام(علیه السّلام) توقع مبارزه و موضع گیری جدی با معاویه را داشتند، روبرو بود. شاید اولین مطلبی که امام حسین(علیه السّلام) در تبیین آن تلاش کردند، تأیید صلح امام حسن(علیه السّلام) بود و چه بسا که در زمان حیات امام حسن (علیه السّلام) این مراجعات وجود داشت و امام حسین(علیه السّلام) موضع برادر بزرگوارش را مورد تأیید قرار می دادند.

ب) دورۀ دوم امامتِ امام حسین(علیه السّلام) پس از مرگ معاویه و قیام الهی آن حضرت است که از بحث ما خارج است.

دربارهٔ دورهٔ اول بلاذری نقل می کند:«قالُوا فَلَمَّا تُوَفَّى الْحَسَنِ بْنِ علی ، اجْتَمَعَتِ الشِّيعَةِ وَ مَعَهُمْ بَنَى جعده بْنُ هُبَيْرَةَ بْنِ أَبِى وَهْبٍ المخزومی وَ أُمٍّ جعده أَمْ هانی بْنِ ابی طَالِبٍ فی دَارِ سلیمان بْنُ صُرَدٍ فَكَتَبُوا الَىَّ الْحُسَيْنُ ( علیه السَّلَامُ ) الكتابا بالتعزيه وَ قَالُوا فِي كِتابَهُمْ : انَّ اللَّهَ قَدْ جَعَلَ فیک أَعْظَمُ الْخَلَفِ مِمَّنْ مضی وَ نَحْنُ شیعتک المصابه بمصیبتک ، المحزونه بحزنك ، المسرورة بسرورک ، الْمُنْتَظَرَةِ لامرك . . . فَكَتَبَ اليهم : أَنِّي لَا رَجَوْا انَّ يَكُونُ رَأَى أَخِى رَحِمَهُ اللَّهُ فِى الموادعه وَ رَأْيِى فِى جِهَادِ الظلمه رُشْداً وَ سداداً ، فالصقوا

ص: 226

بالارض ، وَ أَخْفَوْا الشَّخْصِ وَ اكْتُمُوا الْهَوَى وَ احترموا مِنْ الاظناء مادام ابْنُ هِنْدٍ حَيّاً فَانٍ يَحْدُثْ بِهِ حَدَثُ وَ أَنَا حَىٍّ يَأْتِكُمْ رَأْيِي انَّ شَاءَ اللَّهُ .(1)

امام حسین(علیه السّلام) همان طور که در متن بالا مشخص است، در جواب یارانش می فرمایند: صبر کنید تا وقتی که معاویه زنده است. اگر او مُرد و من زنده بودم، رأی و نظرم را به شما ابلاغ خواهم کرد. در واقع با این جواب موضع امام حسن(علیه السّلام) را تایید فرمودند.

ضمن این که یعقوبی نیز نامه کوفیان را چنین نقل می کند: «چون امام حسن(علیه السّلام) وفات کرد و خبر آن به شیعه رسید، در کوفه در خانۀ سلیمان بن صرد فراهم شدند و پسران جعدة بن هبیره هم در میان ایشان بودند، پس در مقام عرض تسلیت به حسین بن علی(علیه السّلام) در مصیبت امام حسن(علیه السّلام) چنین نوشتند: به نام خدای بخشایندۀ مهربان برای حسین بن علی(علیه السّلام) از پیروانش و پیروان پدرش امیرمؤمنان، سلام بر تو باد. همانا ما خدایی را که جز او خدایی نیست ستایش می کنیم و وفات حسن بن علی(علیه السّلام) به ما رسید. سلام بر او باد در روزی که تولد یافت و روزی که می میرد و روزی که برانگیخته می شود خدا گناهش را بیامرزد و نیکی های او را قبول کند و او را به پیامبرش ملحق سازد... پس خدای تو را رحمت کند. بر مصیبتت شکیبا باش، که این از کارهای خواسته شده است، همانا تو جانشین پیشینیان خودی و خدا راه شناسی خود را به کسی می دهد که او را به راهنمایی تو به راه آورد ما شیعیان توایم که به سوگواری ات سوگوار و به اندوهت اندوهناک و به شادمانی ات شادمان و به شیوه ات رهسپار و فرمانت را در انتظاریم. خدا سینه ات را گشاد دارد و نامت را بلند کند و اجرت را بزرگ گرداند و گناهت را بیامرزد و حقت را به تو بازگرداند». (2)

و مضمون درخواست کوفیان و جواب امام حسین(علیه السّلام) را اخبار الطوال هم می آورد که: « وَ بَلَغَ أَهْلِ الكوفه وَفَاةِ الْحَسَنِ ( علیه السَّلَامُ ) فَاجْتَمَعَ عظماؤهم فَكَتَبُوا الَىَّ الْحُسَيْنِ رِضَى اللَّهُ

ص: 227

عَنْهُ ، يُعَزُّونَهُ وَ كَتَبَ اليه جَعْدَةُ بْنُ هُبَيْرَةَ بْنِ أَبِى وَهْبٍ وَ كَانَ أمحضهم حُبّاً وَ مَوَدَّةُ أَمَّا بَعْدُ فَانٍ مَنْ قِبَلَنَا شیعتک . . . فَانٍ كُنْتَ تُحِبُّ انَّ تَطْلُبُ هَذَا الامر فاقدم عَلَيْنَا فَقَدْ وَطَّنَّا أَنْفُسَنَا عَلَى الْمَوْتِ مَعَكَ فَكَتَبَ ( علیه السَّلَامُ ) اليهم : أَمَّا أَخِى فَارْجُوا انَّ يَكُونَ اللَّهُ قَدْ وَفَّقَهُ وَ سَدَّدَهُ فِيمَا یاتی وَ أَمَّا أَنَا فلیس رای الیوم ذاک فالصقوا رَحِمَكُمُ اللَّهُ بالارض وَ اكمنوا فِي الْبُيُوتِ وَ احْتَرِسُوا مِنْ الظنه مادام مُعَاوِيَةَ حَيّاً فَانٍ يُحْدِثُ اللَّهُ بِهِ حَدَثاً وَ أَنَا حی کتبت الیکم برأیی ، وَ السَّلَامُ . (1)

مهمترین استفاده ای که از جواب امام حسین(علیه السّلام) در قبال درخواست قیام، می توان نمود، تایید روش امام حسن(علیه السّلام) می باشد که آنهایی که قایلند امام حسین(علیه السّلام) در زمان امام حسن (علیه السّلام) در صدد مخالفت با امام حسن(علیه السّلام) و قضیۀ صلح بوده اند و اگر (علیه السّلام) چنین بود لااقل باید پس از شهادت امام حسن(علیه السّلام) ، امام حسین (علیه السّلام) از این موقعیت بهترین بهره را برده و در مقابل معاویه دست به اقدامی می زدند در حالی که اقدامی برخلاف سیرۀ امام حسن(علیه السّلام) ، از امام حسین(علیه السّلام) در این دوره یعنی از زمان شهادت امام حسن (علیه السّلام) تا مرگ معاویه مشاهده نگردید. در این مدت، مکاتبات زیادی بین معاویه و امام حسین(علیه السّلام) وجود دارد که حول سه محور و موضوع می باشد که شامل فراهم نمودن مقدمات ولایت عهدی یزید از طرف معاویه و موضوع به شهادت رسیدن حجربن عدی و بعضی از شیعیان و در نهایت وصایایی که معاویه به یزید برای استحکام بخشیدن به مسأله ولایت عهدی و جانشینی مطرح می کند، و ما به ناچار برای تبیین بیشتر این مسائل مطالبِ این دوره را با ذکر سند می آوریم.

بعضی مورخان می گویند که امام حسین (علیه السّلام) بعد از شهادت امام حسن(علیه السّلام) به معاویه وفادار ماند، اما عجیب این است که آن قدر افراط می کنند و نقل می کنند که امام حسین(علیه السّلام) تحت لواء و فرماندهی یزید به غزواتی مثل قسطنطنیه اعزام شده است، (2)

ص: 228

که به هیچ وجه با منطق و سیرۀ امام حسین (علیه السّلام) سازگاری ندارد. مگر امام حسین (علیه السّلام) معاویه را نمی شناخت و شاهد و حاضر در جنگ صفین نبود و با حیله های معاویه، خوارج قوت پیدا نکرد و امیرالمؤمنین علی (علیه السّلام) به شهادت نرسید و معاویه با انواع دغل کاری ها صلح را بر امام حسن (علیه السّلام) تحمیل و آن حضرت را به شهادت نرساند؟!!

در همه این مسائل امام حسین (علیه السّلام) شاهد و حاضرند و یزید هم اوضاعی واضح و بدیهی دارد. لذا برای رد این قضیه نیازی به دلایل و مستندات دیگری نیست جز اندکی تفکر و تدبیر در سیرۀ اما حسین(علیه السّلام) ، که البته هاشم معروف الحسینی این مطالب را در کتابش نقل نموده و آن را رد می کند:

لَقَدْ نَصَّ جَمَاعَةُ مِنْ المورخين انَّ الْمُسْلِمِينَ فِى عَهْدِ مُعَاوِيَةُ بْنُ أَبِي سُفْيَانَ قَدْ غَزَوْا القسطنطنيه مرتین سِنُّهُ 49 وَ 51 بقيادة يَزِيدَ بْنِ معاويه ، وَ فِي الثانيه يَدْعُونَ بانه كَانَ مَعَ الْغُزَاةِ أَبُو أَيُّوبَ الانصارى وَ الْحُسَيْنِ بْنِ عَلَى ( علیه السَّلَامُ ) وَ قَالَ ابْنُ کثیر فی تاریخه : انَّ الْحُسَيْنَ كَانَ يَفِدُ عَلَى معاويه بَعْدَ وَفَاةُ أَخِيهِ ، فصادف انَّ وَفَدَ عَلَيْهِ سَنَةً 51 وَ تَوَجَّهْ مَعَ الْجَيْشِ الَىَّ القسطنطنيه غَازِياً بقيادة يَزِيدَ بْنِ معاویه وَ أَكَّدَ ذلک علی بْنِ الحسین بْنِ عَسَاكِرَ فِي الْمُجَلَّدِ الرَّابِعُ مِنْ تَارِيخِهِ ويبدوا بَعْدَ التتبع انْهَ لَمْ يَدَعُ أَحَدُ مِنْ المورخين اشْتِرَاكِ الْحُسَيْنُ ( علیه السَّلَامُ ) فی تلک الغزوه سوی ابْنِ عساکر وَ ابْنُ كَثِيرٍ فِي تاريخهما كَمَا ذَكَرْنَا ، وَ لَمْ يَذْكُرِ ابْنِ جریر الطَّبَرِىُّ فِى تَارِيخِهِ سوی غزوه وَ أَحُدُّهُ كَانَتْ سِنُّهُ 49 : وَ نَصَّ عَلَى اشتراک ابْنُ عَبَّاسٍ وَ ابْنُ عُمَرَ وَ ابْنُ زبیر وَ ابی ایوب الانصاري فِيهِمَا وَ لَمْ يَذْكُرِ الْحُسَيْنُ ( علیه السَّلَامُ ) مَعَهُمْ ، وَكَّلَ مَنْ كَتَبَ عَنْ معارك المسلمین فی تِلْكَ الفتره لَمْ يَتَعَرَّضُوا لِلْحُسَيْنِ ( علیه السَّلَامُ ) وَ اتَّفَقُوا عَلَى انَّ أَبَا أَيُّوبَ الانصاری قَدْ تُوُفِّىَ خِلَالِ تِلْكَ الغزوه وَ انْهَ دُفِنَ حَيْثُ تُوَفَّى بِنَاءِ لطلبه وَ وَصِيَّتُهُ ، وَ لَمَّا فَتَحَ السُّلْطَانِ مُحَمَّدِ الثَّانِي القسطنطنيه كَانَ أَوَّلُ مَا فَعَلَهُ انَّ بنی قَبْرِهِ وَ شیده وَ اتقن بِنَاءَهُ وَ جَرَتْ عَادَةِ سَلَاطِينَ بَنَى عُثْمَانُ بَعْدَ ذلک انَّ کل مَنْ يَتَوَلَّى الْحُكْمُ لَا بُدَّ انَّ يَتَقَلَّدُ السَّيْفَ وَ يُتَوَّجُ فِى مَشْهَدِ ابی ایوب تیمناً بِهِ وَ مهماکان الْحَالِ ، فالنصوص التاريخيه لَمْ تُؤَكِّدُ اشْتِرَاكِ الحسین ( علیه السَّلَامُ ) فی تِلْكَ الغزوه وَ هَذَا هُوَ

ص: 229

الرَّاجِحُ لَا لَانَ قَائِدُهَا یزید وَ مسیرها معاویه كَمَا يُذْهِبُ الَىَّ ذَلِكَ بَعْضُ مَنْ لَا يُدْرَكُ حَقِيقَةِ أَهْلَ الْبَيْتِ ( علیهم السَّلَامُ ) مِنْ الشيعه وَ غَيْرِهِمْ ،ذَلِكَ لَانَ أَهْلَ الْبَيْتِ كَانُوا يتفانون فِي سَبِيلِ الاسلام سَوَاءُ كَانَ الْقَائِدَ صالِحاً وَ فَاسِداً كَمَا يُؤَكِّدُ ذَلِكَ تاريخهم الْغَنِيِّ بالتفصحيات فِي سَبِيلِهِ بَلْ لَانَ الْحُسَيْنُ ( علیه السَّلَامُ ) لَمْ يُكْثِرْ الِاتِّصَالِ بمعاويه ، وَ لَمْ يَثْبُتْ تُرَدِّدُهُ عَلَى الشَّامِ خِلَالِ حکم معاویه وَ لَوْ صَحَّ اشتراک الحسین ( علیه السَّلَامُ ) كجندي فِي جَيْشٍ يَقُودُهُ يَزِيدَ بْنِ معاويه لاذاعته اجهزة الامويين بِكُلِّ وَ سَائِلِهَا ، وَ لَمَّا خَفِىَ عَلَى أَحَدٍ مِنْ المورخين ، فِي حِينِ انَّ أَكْثَرُهُمْ لَمْ يَذْكُرْهُ مَعَ المشتركين فِى تِلْكَ العزوة بَلْ لَمْ يَذْكُرْهُ فِي عِدَادِ المشتركين فِيهَا سوی ابْنِ کثیر وَ ابْنِ عساکر کما ذکرنا وَ مُجَرَّدِ ذلک لَا یکفی لَا ثَبَاتَ أَمَرَ مِنْ هَذَا النَّوْعَ كَمَا وَ انَّ اهمال أَكْثَرَ المورخين لِذَلِكَ لَا يَصْلُحُ لَانَ يَكُونُ دَلِيلًا عَلَى الْعَدَمِ مَا لَمْ يَقْتَرِنَ بِبَعْضِ الْقَرَائِنِ وَ الملابسات . (1)

می بری که نه ایمانش دیرینه است و نه نفاقش جدید. او به دوستی با تو نظری ندارد و غرض دیگری در سر می پروراند تو خود در این کارهایت نظر نما و نیک بنگر. در غیر این صورت این مرد را به خود واگذار

(1) [منظور عمرو بن عاص است].»

البته یعقوبی جواب امام (علیه السّلام) را چنین نقل می کند: «پس امام حسین(علیه السّلام) گفت: به پروردگار کعبه قسم که بر تو پیروز آمدم. لیکن به خدا قسم اگر شیعیان تو را بکشیم، آنان را نه کفن کنیم و نه حنوط و نه بر ایشان نماز بخوانیم و نه دفنشان کنیم.» (2)

پس از شهادت حجر ،بزرگان کوفه نزد امام حسین (علیه السّلام) رفتند و این رفت و آمدها سبب شد که مروان نامه ای برای معاویه بنویسد و معاویه هم در جواب، نامه ای برای امام حسین(علیه السّلام) می نویسد که از مضمون این نامه بر می آید که امام حسین(علیه السّلام) به سیرۀ امام حسن (علیه السّلام) وفادار بوده اند که معاویه به مروان می گوید: متعرض امام حسین(علیه السّلام) نشو که او با ما بیعت دارد ( لَا تَعَرَّضْ لِلْحُسَيْنِ ( علیه السَّلَامُ ) فِي شَيْ ءٍ فَقَدْ بَايَعَنَا ). اما ابوحنیفه دینوری چنین نقل می کند:« .... فَخَرَجَ نَفَرُ مِنْ أَشْرَافِ أَهْلِ الكوفه الَىَّ الْحُسَيْنِ بْنُ عَلَى ( علیه السَّلَامُ ) فاخبره الْخَبَرَ فَاسْتَرْجَعَ وَ شَقَّ علیه فاقام أُولَئِكَ النَّفَرُ يَخْتِلُونَ الَىَّ الْحُسَيْنِ بْنِ علی وَ علی المدينه يَوْمَئِذٍ مَرْوَانَ ابْنِ الْحَكَمِ فَتَرَقَّى الْخَبَرَ اليه فَكَتَبَ الَىَّ معاويه يَعْلَمُهُ انَّ رِجَالًا مِنْ أَهْلِ الْعِرَاقِ قَدِمُوا عَلَى الْحُسَيْنِ بْنِ علی ( علیه السَّلَامُ ) رضی اللَّهُ عَنْهُمَا

وَ هُمْ مُقِيمُونَ عِنْدَهُ يَخْتَلِفُونَ اليه فَاكْتُبْ الَىَّ بِالَّذِى تَرَى فَكَتَبَ اليه معاويه لَا تَعَرَّضْ لِلْحُسَيْنِ ( علیه السَّلَامُ ) فِي شئ فَقَدْ بَايَعَنَا وَ لَيْسَ بناقض بَيْعَتِنَا وَ لامخفر ذِمَّتِنَا . وَ كَتَبَ الَىَّ الْحُسَيْنُ ( علیه السَّلَامُ ) أَمَّا بَعْدُ فَقَدْ انْتَهَتِ الَىَّ أُمُورِ عَنْكَ لَسْتُ بِهَا حریا لَانَ مَنْ أَعْطَى صَفْقَةِ يَمِينِهِ جَدِيرُ بِالْوَفَاءِ ، فَاعْلَمْ رحمک اللَّهِ انی متی انکرک تستنکرنی وَ متی تکدنی اکدک فلایستفزنك السُّفَهَاءِ الَّذِينَ يُحِبُّونَ الفتنه وَ السَّلَامُ .

فَكَتَبَ اليه الْحُسَيْنُ ( علیه السَّلَامُ ) رضی اللَّهُ عَنْهُ مَا أُرِيدَ حربک وَ لَا الْخِلَافِ علیک ، قالُوا وَ لَمْ يَرَ الْحَسَنِ ( علیه السَّلَامُ ) وَ لَا الْحُسَيْنُ ( علیه السَّلَامُ ) طِوَالُ حَيَاةِ معاويه مِنْهُ سُوءُ فی أَنْفُسِهِمَا وَ لَا مَكْرُوهاً وَ

ص: 231

لَا قَطْعَ عَنْهُمَا شَيْئاً مِمَّا كَانَ شَرَطَ لَهُمَا وَ لَا تُغَيِّرْ لَهُمَا عَنْ بِرٍّ (1)

تنی چند از اشراف کوفه به حضور امام حسین (علیه السّلام) رفتند، و خبر کشته شدن حجر را به اطلاع ایشان رساندند، سخت بر آن حضرت گران آمد و انا لله و انا اليه راجعون فرمود.

آن چند تن در مدینه ماندند و پیش امام حسین(علیه السّلام) آمد و شد می کردند. در آن هنگام مروان حاکم مدینه بود. چون این خبر به او رسید، برای معاویه نامه نوشت و اطلاع داد که مردانی از اهل عراق پیش حسین(علیه السّلام) آمده اند و اکنون این جا مانده اند و با او آمد و شد دارند. هر چه مصلحت می بینی برای من بنویس. معاویه برای او نوشت: «در هیچ کاری متعرض حسین(علیه السّلام) مشو که او با ما بیعت کرده است و بیعت ما را نخواهد شکست و از پیمان تخلف نخواهد ورزید.» و برای امام حسین (علیه السّلام) نوشت: «اما بعد خبرهایی از ناحیه تو به من رسیده است که شایستۀ تو نیست. آن کس که با دست راست خود بیعت می کند، شایسته است و فادار بماند و خدایت رحمت کند. بدان که اگر من حق ترا انکار کردم، تو هم حق مرا انکار کن و اگر با من مکر کنی، من هم چنان خواهم کرد، فرومایگانی که دوستدار فتنه و آشوبند ترا نفریبند و «السلام.»

امام حسین(علیه السّلام) در جواب نوشت: «من نمی خواهم با تو جنگ و برخلاف تو قیام کنم.» گویند، در مدت زندگی معاویه هیچ گونه بدی یا کار ناپسندی از او نسبت به امام حسن(علیه السّلام) و امام حسین(علیه السّلام) سر نزد.(2)

البته در ذیل همین مطلب، مترجم محترم به آخر متن ایراد وارد می کند و می گوید به راستی عجیب است چه آزاری مهمتر از این که حضرت مجتبی(علیه السّلام) را با دسیسه مسموم کرد و حاکم او از دفن جسد مطهر امام در کنار مرقد جد بزرگوارش جلوگیری کرد و مواد صلح نامه را رعایت نکرد و بزرگ مردی چون حجربن عدی را کشت و در مسجد کوفه رسماً اعلام کرد که مواد صلح نامه و شرایط آن را زیر پای می گذارم.(3)

ص: 232

یکی از مباحث مهم این دوره و طی این ده سال- در واقع از شروع امامت امام حسین(علیه السّلام) تا مرگ معاویه - مسأله ولایت عهدی یزید است و طبیعی است که امام حسین(علیه السّلام) ، به سبب فساد معاویه و مخصوصاً لاابالی گری یزید، مخالف ولایت عهدی یزید است. ضمن این که یکی از شرایط صلح امام حسین(علیه السّلام) عدم تعیین جانشین پس از معاویه بوده است. در ادامه به مکاتبات امام حسین(علیه السّلام) با معاویه که بیانگر مواضع و اهداف آن حضرت به منظور احیاء دین مبین اسلام می باشد، می پردازیم و برای این که نقل و قول های مختلف ملال آور نباشد، و به علت شباهت بسیار زیاد متون مختلف، ابتدا یکی دو متن عربی را نقل نموده، سپس متون فارسی را بنا بر اقوال دیگران متذکر می شویم. اما مسأله موروثی کردن خلافت و تلاش معاویه برای این امر را اکثر مورخین نقل کرده اند. زمینۀ اصلی فکر «ولایت عهدی یزید» پس از شهادت امام حسن(علیه السّلام) آغاز شد و بنا به نقل طبری و ابن اثیر طراح این مسأله هم کسی جز «مغيرة بن شعبه» نبود، هر چند معاویه خودش در صدد فرصتی بود تا این قضیه را مطرح کند، و اولین کسی که افرادی را از کوفه به شام فرستاد مغيرة بن شعبه بود. حتی نقل شده که زیاد و مروان هم در بدو امر نسبت به این مسأله روی خوش نشان ندادند.

به علت اهمیت این دوره حوادث این دوره را نقل می کنیم:

در این ایام شیعیان به طور مداوم نزد امام حسین(علیه السّلام) رفت و آمد می کردند که همین امر سبب شد تا مروان نامه هایی جهت کسب تکلیف برای معاویه بنویسد: انَّ مَرْوَانَ الْحَكَمِ كَتَبَ الَىَّ معاويه وَ كَانَ عَامِلِهِ عَلَى المدينه ، أَمَّا بَعْدُ فَانٍ عَمْرِو بْنِ عُثْمَانَ ذکر انَّ رِجَالًا مِنْ أَهْلِ الْعِرَاقِ وَ وُجُوهِ أَهْلِ الْحِجَازِ يَخْتَلِفُونَ الَىَّ الْحُسَيْنِ بْنُ عَلَى ( علیه السَّلَامُ ) وَ انْهَ لایومن وَ ثَوْبِهِ وَ قَدْ بَحَثْتُ عَنْ ذَلِكَ فبلغنی انْهَ يُرِيدُ الْخِلَافُ يَوْمِهِ هَذَا فاکتب الَىَّ برأیک ، فَكَتَبَ اليه معاویه بلغنی کتابک وَ فَهِمْتُ مَا ذَكَرْتَ فِيهِ مِنْ أَمْرِ الحسین ( علیه السَّلَامُ ) فایاک انَّ تَتَعَرَّضْ لَهُ بشیء وَ اترک حسیناً مَا ترکک ، فانا لانریدان نَتَعَرَّضُ لَهُ مَا دَامَ فِي بَيْعَتِنَا وَ لَمْ ينازعنا سُلْطَانِنَا فامسك عَنْهُ مَا لَمْ يُبْدِلَكَ صَفْحَتَهُ .

ص: 233

وَ كَتَبَ الَىَّ الْحُسَيْنُ ( علیه السَّلَامُ ) ، أَمَّا بَعْدُ فَقَدْ انْتَهَتِ الَىَّ أُمُورِ عَنْكَ انَّ كَانَتْ حَقّاً فاني ارْغَبْ بِكَ عَنْهَا وَ لَعَمْرُ اللَّهِ انَّ مَنْ أَعْطَى اللَّهُ عَهْدَهُ وَ مِيثَاقَهُ لجدير بِالْوَفَاءِ وَ انَّ أَحَقَّ النَّاسِ بِالْوَفَاءِ مَنْ هُوَ مِثْلُكَ فِي خطرک وَ شرفک وَ منزلتک التی أَنْزَلَكَ اللَّهُ بِما فاذکر وَ بِعَهْدِ اللَّهُ أُوفِ فانک متی تنکرنی انکرک وَ متی تکدنی اکدک فَاتَّقِ شَقَّ عَصًا هَذِهِ الامه وَانٍ یردهم الله علی یدیک فِى فِتْنَةٍ فَقَدْ عَرَفْتَ النَّاسِ وَ بَلَوْتَهُمْ ، فَانْظُرْ لنفسک وَ ارینک وَ لَامَّةٍ جدک وَ لايستخفنک السُّفَهَاءِ الَّذِينَ لَا يُوقِنُونَ ) (1)

سید محسن امین در کتاب خود «دربارۀ زندگی امام حسن(علیه السّلام) و امام حسین(علیه السّلام) »

این متن را از ابن قتیبه چنین نقل می کند و ابن قتیبه دینوری در کتاب «الامامه السیاسه» و کشی در کتاب «رجال» می نویسد:

«مروان از طرف معاویه حکمران مدینه بود، در نامه ای به او نوشت: عمرو بن عثمان گزارش می دهد که مردانی از اهل عراق و چهره های سرشناس حجاز با حسین بن علی رفت و آمد دارند و ما از قیام او در امان نیستیم. من نیز در این باره تفحص نمودم و بر من معلوم شده که او قصد مخالفت با حکومت را دارد. از تو می خواهم نظر خودت را ابلاغ کنی. معاویه در پاسخ نوشت: نامه ات را دریافت داشتم، و آن چه را دربارهٔ حسین بن علی(علیه السّلام) نوشته ای دانستم. من به تو سفارش می کنم که مبادا متعرض وی شوی. تا زمانی که او با تو کاری ندارد، برای او مزاحمتی فراهم مکن، که ما قصد نداریم تا هنگامی که او بر بیعت ما باقی است، او را برنجانیم. بنابراین تو در کمین او باش و مراقبت کن که با وی درگیر نشوی.

معاویه نامه ای هم به امام(علیه السّلام) نوشت و گفت: به من دربارهٔ تو خبرهایی رسیده که اگر راست باشد سزاوار تو نیست و من ترا از ارتکاب به چنین کارهایی بر حذر می دارم. به خدا سوگند، هر کس پیمانی ببندد، شایسته است که بر پیمان خود استوار بماند و در میان مردم چه کسی سزاوارتر از تو برای وفای به عهد و پیمان می توان یافت. مقام و شرف و

ص: 234

جایگاه الهی تو ایجاب می کند که بر پیمان ها ثابت قدم بمانی و همواره استوار باشی. این نکته را نیز بدان که اگر تو در مورد من نیرنگ زنی، من نیز دست به نیرنگ خواهم زد. اگر حق مرا انکار کنی، من نیز مقام تو را انکار خواهم کرد. بنابراین از ضربه زدن به کیان امت اسلامی بپرهیز و اجازه نده که این مردم به دست تو گرفتار فتنه شوند. تو مردم را شناخته و آنان را آزموده ای، لذا اندکی دربارۀ خود و دینت و امت پیامبر بیندیش و از همراهی با افراد کم خرد و بی دانش دوری گزین.»(1)

امام حسین (علیه السّلام) و اقدامات معاویه دربارهٔ ولایت عهدی یزید

امام حسین(علیه السّلام) هم در جواب معاویه چنین نوشت: « وَ کتب اليه الْحُسَيْنُ ( علیه السَّلَامُ ) فِي جَوَابِهِ : أَمَّا بَعْدُ فَقَدْ بلغنی کتابک تذکر فِيهِ انْهَ انْتَهَتْ الیک عنی أُمُورِ أَنْتَ لِي عَنْهَا رَاغِبٍ وَ أَنَا لِغَيْرِهَا عندک جدیر فَانِ الْحَسَنَاتِ لَا يُهْدَى اليها وَ لَا يُسَدِّدُ لَهَا الَّا اللَّهُ تَعَالَى . وَ أَمَّا مَا ذَكَرْتَ انْهَ رقی لیک عنی فانّما رقاه الیک الملاقون المشاؤون بالنميمه الْمُفَرِّقُونَ بَيْنَ اليك الْجَمِيعِ وَ كَذَبَ الْغاوُونَ مَا أَرَدْتَ لک حَرْباً وَ لاعلیک خِلَافاً وَ انی لااخشی اللَّهِ فی ترک ذلک منک وَ مَنْ الاعذار فِيهِ الیک والی اولیائک الْمُلْحِدِينَ حِزْبَ الظلمه وَ اولیاء

الشَّيْطَانُ . السِّتِّ الْقَاتِلِ حجربن عُدَىَّ اخاکنده وَ أَصْحَابُهُ الْمُصَلِّينَ الْعَابِدِينَ الَّذِينَ كَانُوا يُنْكِرُونَ الظُّلْمِ وَ يستفظعون الْبِدَعِ وَ يَأْمُرُونَ بِالْمَعْرُوفِ وَ يَنْهَوْنَ عَنِ الْمُنْكَرِ وَ لَا يَخَافُونَ فی اللَّهِ لَوْمَةَ لَائِمٍ ثُمَّ قَتَلْتَهُمْ ظُلْماً وَ عُدْوَاناً مِنْ بَعْدِ ما أَعْطَيْتُهُمْ الايمان المغلظه وَ الْمَوَاثِيقَ المؤكده لَمْ تاخذهم بِحَدٍّ كَانَ بَيْنَكَ وَ بَيْنَهُمْ جُرْأَةً عَلَى اللَّهِ وَ اسْتِحْقَاقاً بِعَهْدِهِ ؟

اولست الْقَاتِلِ عَمْرُو بْنُ الْحَمِقِ صَاحِبُ رَسُولِ اللَّهِ الْعَبْدِ الصَّالِحِ الَّذِي ابلته العباده فَنُحِلُّ جِسْمُهُ وَ اخْضَرَّ لَوْنُهُ فَقَتَلَتْهُ بَعْدَ مَا أَمِنْتَهُ وَ أَعْطَيْتَهُ مِنَ الْعُهُودَ وَ الْمَوَاثِيقَ مَا لَوْ فَهِمْتَهُ الْعِصَمَ لنزلت رؤوس الْجِبَالُ ؟

اولست الْمُدَّعَى زِيَادِ بْنِ سَمِيِّهِ الْمَوْلُودِ عَلَى الْفِرَاشِ عُبَيْدِ بْنِ ثقیف فَزَعَمَتْ انْهَ ابْنِ ابیک وَ قَدْ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ ( صلّی اللَّهِ علیه وَ آلِهِ وَ سَلَّمَ ) الْوَلَدُ لِلْفِرَاشِ وَ لِلْعَاهِرِ حِجْرٍ ، فَتَرَكْتَ سُنَّةِ رَسُولِ اللَّهِ اللَّهُ ( صلّی اللَّهِ علیه وَ آلِهِ وَ سَلَّمَ ) .

ص: 235

تَعَمُّداً وَ تَبِعْتُ هواک بغیر هُدًى مِنَ اللَّهِ ، ثُمَّ سَلَّطْتَهُ عَلَى أَهْلِ الاسلام يَقْتُلُهُمْ وَ يَقْطَعُ ایدیهم وَ أَرْجُلُهُمْ وَ يَمِيلُ أَعْيُنِهِمْ وَ يصلبهم عَلَى جُذُوعِ النَّخْلِ کانک لَسْتَ مِنْ هَذِهِ الامه وَ لیسوا منک ؟

اولست صَاحِبُ الحضرميين الَّذِينَ كُتِبَ فِيهِمُ ابْنُ سَمِيِّهِ أَنَّهُمْ عَلَى دِينِ عَلَى ( علیه السَّلَامُ ) .

فَكَتَبْتُ اليه انَّ اقْتُلْ كُلُّ مَنْ كَانَ عَلَى دِينِ عَلَى ( علیه السَّلَامُ ) فَقَتَلَهُمْ وَ مِثْلُ فِيهِمْ بامرک ، وَ دین عَلَى ( علیه السَّلَامُ ) هُوَ دَيْنُ ابْنَ عَمِّهِ مُحَمَّدُ رَسُولُ اللَّهِ ( صلّی اللَّهِ علیه وَ آلِهِ وَ سَلَّمَ ) الَّذِي كَانَ يَضْرِبُ علیه اباک وَ یضربک لترجعاً عَنْ ضلالكما ، وَ بِهَذَا الدَّيْنِ جَلَسْتَ مَجْلِسِكَ الَّذِى أَنْتَ فِيهِ ، وَ لَولَا ذَلِكَ مَكَانَ شرفک وَ شَرَّفَ ابائک تجشم رحلتين رِحْلَةَ الشِّتاءِ وَ الصَّيْفِ وَ قُلْتُ فِيمَا قُلْتَ : انْظُرْ لنفسک وَ لدینک وَ لَامَّةٍ مُحَمَّدٍ وَ اتَّقِ شَقَّ عَصًا الْمُسْلِمِينَ وَ أَنْ تردهم الی فتنه ، وَ انی لَا اعْلَمْ فِتْنَةُ أَعْظَمُ عَلَى هَذِهِ الُامَّةِ مِنْ وَلَايَتِكَ عَلَيْهَا ، وَ لَا أَعْظَمَ نَظَراً لِنَفْسِي وَ لِدِينِي وَ لَا مِتُّ مُحَمَّدٍ ( صلّی اللَّهِ علیه وَ آلِهِ وَ سَلَّمَ ) أَفْضَلُ مِنْ انَّ اجاهدک فَانٍ فَعَلْتَ فانه قُرْبَةُ الَىَّ اللَّهِ وَ انَّ تَرَكَتْ فانی اسْتَغْفَرَ اللَّهَ لدینی وَ اساله توفیقه لَا رَشَادٍ امری وَ قِلَّت فیما قِلَّةٍ : انَّ انکر تک تنکرنی وَ آنَ کدتک تکدنی ، فکدنی مَا بدالک فانی ارْجُوا اللَّهِ انَّ لَا یضرنی کیدک وَ آنَ لایکون علی أَحَدُ أَضَرُّ مِنْهُ علی ، نفسک لانک قَدْ رکبت جهلک وَ تجرأت علی نَقَضَ عهدک وَ لعمری مَا وَفَيْتَ بِشَرْطٍ ، وَ لَقَدْ نَقَضْتَ عهدک بِقَتْلِ هولاء النَّفْرِ الَّذِينَ قَتَلْتَهُمْ بَعْدَ الصُّلْحِ وَ الْإِيمَانِ وَ الْعُهُودِ وَ الْمَوَاثِيقَ وَ لَمْ تَفْعَلُ ذَلِكَ بِهِمْ إِلَّا لذكرهم فَضْلَنَا وَ تَعْظِيمِهِمْ حَقَّنَا فَقَتَلْتَهُمْ مخافه أَمَرَ لَعَلَّكَ لَوْ لَمْ تَقْتُلُهُمْ مِتُّ قَبْلَ انَّ يَفْعَلُوا أَوْ مَاتُوا قَبْلَ انَّ يُدْرِكُوا ، فابشر یا معاویه بِالْقِصَاصِ وَ اسْتَيْقَنَ بِالْحِسَابِ ، وَ اعْلَمْ انَّ اللَّهُ تَعَالَى كِتَاباً لا يُغادِرُ صَغِيرَةً وَ لا كَبِيرَةً الَّا أَحْصَاهَا ، وَ لَيْسَ اللَّهُ بِنَاسٍ لاخذك لاوليائه عَلَى الظنه وَ التهمه وَ نَفْيِهِمْ مِنَ دُورِهِمْ الَىَّ دارالغربه وَ أَخْذَكَ لِلنَّاسِ ببيعة ابْنَكَ وَ هُوَ غُلَامُ حَدَثَ يَشْرَبُ الشَّرَابَ وَ يَلْعَبْ بِالْكِلَابِ ، مَا اراک الَّا قَدْ خَسِرْتَ نفسک وَ غشمشت رعیتک وَ سَمِعْتَ مَقَالَةَ السَّفِيهِ الْجَاهِلَ وَ أَخْفَتَ الْوَرَعِ التُّقَى » . (1)

ص: 236

و اینک ترجمۀ این متن با اندکی اضافات به نقل از سیدمحسن امین: «اما بعد نامه ات را دریافت داشتم ،نوشته بودی که دربارۀ من مطالبی شنیده ای که برایت گوارا نبوده و به نظر تو من کار ناشایستی انجام داده ام، کاری که از نیکان سر نمی زند و فقط خدای یکتا دربارهٔ آن داوری می فرماید. اما دربارۀ این گزارش ها باید بگویم که این داستان ها را گزارش گرانِ سخن چین ساخته اند، همان ها که تلاششان جدایی افکندن بین افراد هم پیمان و مردم به همدیگر پیوسته است. البته گمراهان همواره دروغ می گویند، من هرگز قصد نبرد با تو نداشته و پرچم ناسازگاری با تو را بر نیافراشته ام و از این که در این زمینه برایت مطالبی می نویسم فقط به منظور اتمام حجت است و بس. من از عذاب الهی بیم دارم و احساس وظیفه می کنم که واقعیت را برای تو بگویم تا تو و هم پیمانان ستم پیشۀ بی دینت عذری نداشته باشید که آنان از حزب شیطان و دوستان ابلیس هستند.

ای معاویه، مگر تو آن نیستی که حجربن عدی را به ناروا کشتی و یاران او را شهید کردی؟ همان انسان های نمازگزارِ پرستنده که با بیداد در ستیز بودند، بدعت ها را ناروا می شمردند، امر به معروف می کردند؛ نهی از منکر می نمودند و از سرزنش گران هراسی به دل راه نمی دادند، آری تو آنان را به ظلم و ستم کشتی، در حالی که به آنها پیمان هایی داده و با ایشان عهدهای استوار بستی و خاطرشان را آسوده ساختی. پس این کار تو گستاخی بر خدا و سست شمردن پیمان او بود.

ای معاویه، مگر تو نیستی که عمروبن حمق خزاعی یکی از بزرگان اصحاب خاتم الانبیاء را کشتی؟ همان مرد نیکوکاری که رنج عبادت روی او را فرسوده و تنش را لاغر ساخته بود. تو با او پیمان بسته و به وی امان داده بودی که اگر آن امان را به آهوان بیابان می دادی، آنها از سر کوه ها با اطمینان کامل و آرامش خاطر فرود آمده و به جانب تو می شتافتند. ای معاویه مگر تو نیستی که زیاد را در حریم اسلام به پدرت ابوسفیان نسبت دادی. در حالی که او در خانه برده ای ثقفی به دنیا آمد، تو او را پسر ابوسفیان و برادر

ص: 237

خود خواندی. در صورتی که رسول خدا (صلّی اللَّهِ علیه وَ آلِهِ وَ سَلَّمَ ) فرمودند: فرزند متعلق به صاحب بستر است و زناکار سنگسار می گردد ،تو این کار را از روی هواپرستی و دنیا طلبی انجام دادی و سپس او

را بر مسلمین مسلط ساختی تا آنها را بکشد، دست ها و پاهایشان را ببرد، چشم هایشان را کور کند و آنان را بر شاخه های درخت خرما به دار آویزد، گویا تو خود را از افراد این امت نمی دانی و می پنداری که آنان با تو پیوندی ندارند.

ای معاویه، مگر تو آن کسی نیستی که به زیاد فرمان صادر کردی که همۀ دوستداران و پیروان علی(علیه السّلام) را به قتل برساند و او نیز امرت را اطاعت کرد؟ در حالی که علی(علیه السّلام) به دین پسر عم خود مومن بود و به دستور حضرتش با تو و پدرت نبرد می نمود و امروز نیز در پرتو گسترش همان دین، تو به این مقام رسیده و بر این جایگاه تکیه زده ای، و گر نه شرافت تو و پدرانت چیزی جز کوچ های پر مشقت زمستان و تابستان نبود. ای معاویه، تو در نامه ات به من نوشته ای دربارهٔ خودت و دینت و امت پیامبر(صلّی اللَّهِ علیه وَ آلِهِ وَ سَلَّمَ ) بیندیش و از ضربه زدن به کیان امت اسلامی بپرهیز و آن را گرفتار سختی منما، اما به تو می گویم که من فتنه ای بالاتر از فرمانروایی تو برای جامعه اسلامی سراغ ندارم و بزرگترین اندیشۀ من برای دین خودم و امت جدم آن است که با تو ستیز کنم. اگر چنین کاری کردم، به خدا نزدیک خواهم شد و اگر از انجام آن اجتناب ورزیدم، باید به درگاه خدا استغفار کنم. من از پروردگار خواستارم که راه روشن را به من نشان دهد و مرا بر انجامش موفق بدارد. تو در فراز دیگر نامه ات نوشته ای اگر تو در مورد من نیرنگ زنی، من نیز دست به نیرنگ خواهم برد و اگر حق مرا انکار کنی، من نیز مقام ترا انکار خواهم نمود، اما به تو بگویم: حیله ات را به کار بند و نیرنگ خود را آغاز کن. چرا که من امیدوارم از مکر و حیلۀ تو هیچ زیانی نبینم و زیان آن بیش از هر کسی به خود تو رسد، زیرا این تو هستی که بر مرکب نادانی سواری و به این سو و آن سو می تازی، این تو هستی که پیمان شکنی کردی و به جانم سوگند که هیچ یک از شروط صلح را به جا نیاوردی، تو با کشتن این جمعیت بعد از برقراری پیمان صلح نشان دادی که بر عهدت استوار نیستی، آنان نه دست به جنگ با تو

ص: 238

زده بودند و نه کسی را کشته بودند و تنها جرمشان این بود که یاد ما را زنده می کردند و حق ما را بزرگ می شمردند، تو آنان را کشتی؛ زیرا می ترسیدی که قبل از مرگشان بمیری یا آنان قبل از دستگیری در گذرند.

اما ای معاویه، بدان که قصاص خواهی شد و به حساب کارهایت رسیدگی خواهند کرد. بدان که خدا را فرشته ای است که هیچ کار کوچک و بزرگ را فرو گذار نمی کند و همه را به حساب و شمار می آورد. بدان که خدای بزرگ کارهای ترا فراموش نمی کند که مردم را به هر گمان و تهمتی به قتل می رسانی، دوستان خدا را به شهرهای دور دست تبعید می کنی و کودکی شرابخوار و سگ باز را بر مسلمانان فرمانروایی می بخشی. ای معاویه، می بینم که خود را هلاک کرده ای، دینت را تباه ساخته ای، امت اسلامی را بیچاره نموده ای و امانتی را که بر دوش می کشی به سامان نرسانده ای. آری تو از بی خردانِ نادان پند می گیری و از انسان های پروا پیشهٔ خدا ترس گریزانی و السلام.

کشی می نویسد: چون معاویه نامۀ امام را خواند گفت: او در سینۀ خود کینه ای داشت که تا کنون بروز نداده بود».(1)

از نامه امام حسین (علیه السّلام) مواضع اجتماعی و سیاسی و دینی حضرت به طور واضح و آشکار بیان می شود. همان طور که از متن فرمایشات امام حسین(علیه السّلام) پیداست، لحن امام(علیه السّلام) بسیار صریح و تند است. نه این که امام(علیه السّلام) پایبند و ادامه دهنده صلح امام حسن(علیه السّلام) نیست، بلکه وقتی می بینند پای یزید به میان می آید و در واقع معاویه از این فضای امن و شیوۀ مسالمت آمیز امام حسین(علیه السّلام) سوء استفاده می کند، مواضع امام مستحکم تر و کوبنده تر می شود؛ زیرا مصالح بلند اسلامی و اهداف اسلام راستین که رسول الله (صلّی اللَّهِ علیه وَ آلِهِ وَ سَلَّمَ ) برای آن رنج ها متحمل شده و امام علی(علیه السّلام) در این مسیر به شهادت رسیدند و همین طور امام حسن مجتبی(علیه السّلام) مسموم شد و پس از آن شیعیان مورد ظلم و تجاوز و تهدید جدی واقع شده و در حال هدم و ریشه کن شدن بود، لذا دیگر بحث

ص: 239

معاهدۀ شخص و وفاداری امام حسین(علیه السّلام) به صلح مطرح نیست. بلکه آیندۀ دین مبین اسلام مطرح است و امام حسین(علیه السّلام) از این به بعد با بیاناتی محکم و رسا و کوبنده سعی در مبارزه با این انحرافات دارند. گفته اند که پس از اینکه معاویه نامه امام (علیه السّلام) را خواند گفت: او در سینه اش کینه ای داشت که تا کنون بروز نداده بود و یزید به معاویه گفت: جوابش را بده تا خوار شود. پس از آن عبدالله بن عمروبن عاص وارد شد. معاویه به او گفت: آیا دیده ای حسین(علیه السّلام) برای ما چه نوشته است. عبدالله پس از اینکه نامه را خواند، گفت: چه چیزی سبب شده است که جوابی قاطع و خوار کننده به او نمی دهی؟ معاویه با اشاره به تذکر یزید به این مطلب گفت: هر دوی شما اشتباه می کنید(1) و الخ...

امام(علیه السّلام) در پاسخ او فرمودند: نامه ات را دریافت داشتم و از سرزنش تو نسبت به خویشتن آگاهی یافتم. اما بدان که هیچ کس از نظر شرف و سابقۀ نژادی برتر از رسول الله (صلّی اللَّهِ علیه وَ آلِهِ وَ سَلَّمَ ) نیست. من کنیزی را که ملک شخصی خودم بود، به اختیار خویش از دستم خارج کردم تا به پاداش الهی نایل گردم. سپس او را به خود بازگرداندم تا سنت رسول الله (صلّی اللَّهِ علیه وَ آلِهِ وَ سَلَّمَ ) را به کار بندم. ای معاویه، اسلام همۀ پستی های قومی و نژادی را به دور ریخته و برای هیچ مرد مسلمان با این گونه کارها ننگ حاصل نمی شود و سرزنش مسلمان فقط در صورتی است که به گناه آلوده گردد یا رنگ جاهلیت به خود گیرد.

معاویه چون نامۀ آن حضرت را خواند، آن را به یزید نشان داد. یزید پس از خواندن نامۀ امام به پدرش گفت: حسین(علیه السّلام) بر تو فخر بسیار فروخته است. معاویه گفت: نه، فخر فروشی در کار نیست، بلکه این زبان تند و برندهٔ بنی هاشم است که سنگ را می شکافد و آب دریا را به سوی خود جذب می کند.(1)

از این سخن یزید در جواب نامۀ امام حسین(علیه السّلام) به معاویه، بر می آید که یزید از موقعیت معنوی امام حسین(علیه السّلام) و حتی از اینکه او تنها یادگار رسول الله (صلّی اللَّهِ علیه وَ آلِهِ وَ سَلَّمَ ) و آشنا به

مبانی و مصالح دین اسلام است، بی خبر بوده و از طرفی حتی می شود فهمید که یزید از مبانی دین اسلام هم بی خبر است. غرق در عیش و نوش و مسایلی از این قبیل است که چنین سخنان عالمانه ای از طرف امام حسین(علیه السّلام) را حمل بر فخر فروشی می کند. از این به بعد اقدامات عملی معاویه برای ولایت عهدی یزید شدیدتر می شود. چنان چه منابع مختلف به این نکته اشاره دارند.

ابن عباس نزد او آمدند، ابتدا معاویه از احوال فرزندان امام مجتبی(علیه السّلام) سؤال کرد و حضرت پاسخ او را دادند، سپس خطبه ای خواند و در آن خطبه رسول مکرم اسلام را یاد نمود و در پایان سخن گفت: شما بیشتر در جریان کاریزید هستید و خدا آگاه است که من با گزینش یزید به مقام ولی عهدی هدفی جز بر طرف کردن نابرابری ها و پوشاندن شکاف ها ندارم چنین اقدامی بسیار نیکوست و افراد بصیر آن را می پذیرند، این است دیدگاه من دربارهٔ یزید، اما شما، هم با من خویشاوندی دارید و هم از دانش بهره مندید و هم به زینت جوانمردی آراسته اید و برای تأیید این نظریه شایسته تر می باشید. من یزید را در موارد گوناگون آزموده ام و در او ویژگی هایی یافته ام که حتی شما نیز از آن ویژگی ها بی بهره اید. به علاوه او نسبت به سنت آگاهی دارد، با قرآن آشناست و از بردباری برخوردار است. بردباریی که بر شیران شرزه ترجیح دارد. شما می دانید که پیامبر(صلّی اللَّهِ علیه وَ آلِهِ وَ سَلَّمَ ) معصوم از خطا در غزوۀ «ذات السلاسل» فرماندهی لشکر را به کسی سپردند که هیچ پیوندی با قریش نداشت.

]مراد عمروعاص است و در نهایت فرماندهی به علی (علیه السّلام) داده شد] و او را بر ابوبکر صدیق و عمر فاروق و دیگر اصحاب و مهاجران نخستین برتری دادند و پیامبر الگوی نیکوی ماست.

اینک شما ای فرزندان عبدالمطلب، قدری درنگ کنید، ما و شما دو طایفه ای هستیم که همواره تلاش نموده ایم و پیوسته سودمند بوده ایم. اکنون من از شما دو نفر انتظار انصاف دارم، چرا که هیچ کس جز بر اساس نظر شما سخن نمی گوید، چه رسد به خویشاوندان و نزدیکان از خدای بزرگ برای خودم و برای شما آمرزش می طلبم.

بعد از سخنان معاویه، ابن عباس خواست سخن بگوید که امام (علیه السّلام) او را آرام و پس از حمد الهی سخن آغاز فرمود: ای معاویه هیچ گوینده ای اگر چه سخنش به درازا کشد، یارایی آن را ندارد که ویژگی های رسول الله (صلّی اللَّهِ علیه وَ آلِهِ وَ سَلَّمَ ) را بر شمرد، بلکه تنها بخشی از صفات نیکوی حضرتش را بازگو کند. من می دانم که امت اسلامی چه روشی را پس از رحلت

ص: 242

پیامبر (صلّی اللَّهِ علیه وَ آلِهِ وَ سَلَّمَ ) پیش گرفتند، آنان مدائح نبی اکرم (صلّی اللَّهِ علیه وَ آلِهِ وَ سَلَّمَ ) را تباه نمودند و بیعت حضرتش را درباره جانشین ایشان شکستند. دریغا که درخشش روز تاریکی شب را رسوا نمود و پرتو تابناک خورشید از فروغ چراغ ها کاست. تو در فزون طلبی دچار افراط شده ای، در برتری بخشیدن ناشایستگان اجحاف نمودی، از پرداخت حق سرباز زدی و بخل پیشه کردی، ستم و ناروا روا داشتی و حقوق انسان ها را به اندازه ارزنی مراعات ننمودی تا آن که شیطان بهرهٔ کامل و نصیب فراوان خود را به دست آورد. اما آنچه دربارۀ یزید و شایستگی او برای ادارۀ امت اسلامی و کمالات وی گفتی ،دریافتم. گویی تو می خواهی مردم را دربارۀ یزید به گمراهی بکشانی. چنان از او سخن می گویی که پنداری از انسان محجوبی یاد می کنی، یا فرد ناشناسی را معرفی می نمایی یا از مطالب مخفی و خصوصی پرده بر می داری!! چنین نیست ای معاویه یزید خود بهترین معرف خویش است و آنچه در چنته دارد بر همگان بروز داده است. اگر می خواهی اوصاف یزید را بگویی از سگ های شکاریش خبر ده، از دختران زیبارویی که با او به عشرت سرگرم اند سخن بگو. از کنیزکان نوازنده ای که در بزم های مستانه برای او می نوازند گفت و گو کن. آری یزید چنین فردی است و نیازی به معرفی تو ندارد. راستی این همه بار گناه که بر دوش داری برای تو به هنگام دیدار با قادر متعال کافی نیست که اکنون می کوشی بار ضلالت این مردم را نیز بر گناهان دیگرت بیفزایی؟!! به خدا سوگند تو همواره در صدد انجام کارهای ناروا هستی و جز ستم و بیداد کار دیگری نکرده ای جنایت های تو همه جا را فرا گرفته است ولی خود تو با مرگ فاصلۀ چندانی نداری. بزودی روز قیامت فرا می رسد و آن روز همۀ اعمال تو بازگو می گردد و تو هیچ راه گریزی نخواهی داشت.

ای معاویه!! اینک تو بر ما تعرض کرده و ما را از حق مسلم پدرانمان محروم نموده ای. همان حقی که رسول مکرم اسلام (صلّی اللَّهِ علیه وَ آلِهِ وَ سَلَّمَ ) ، از آغاز ولادت برای ما قرار داد تو در غصب حق ما به همان دلایل سستی تمسک می جویی که مدعیان خلافت، با آنها برای جانشینی پیامبر (صلّی اللَّهِ علیه وَ آلِهِ وَ سَلَّمَ ) ، پس از رحلت حضرتش استدلال می نمودند و او نیز دلایل را

ص: 243

پذیرفته از آنان طلب انصاف نمود آری شما هر کاری را مرتکب شدید و هر سخنی را به زبان آوردید، تا کار به اینجا کشید که تو بر جایگاه پیامبر (صلّی اللَّهِ علیه وَ آلِهِ وَ سَلَّمَ ) تکیه زدی، در حالی که ردای خلافت برازندۀ شخص دیگری بود.

اما دربارۀ عمرو عاص که فرماندۀ سپاه اسلام شد، باید بدانی: اولاً در آن زمان او به فضیلت همنشینی با پیامبر (صلّی اللَّهِ علیه وَ آلِهِ وَ سَلَّمَ ) مفتخر بود. ثانیاً کاری از پیش نبرد، تا آن که امت اسلامی از فرمانروایی او آزرده شده، پیشی جستن وی را ناروا شمرده و با وی همراهی ننمودند. سرانجام رسول خدا او را برکنار کرده و فرمودند: ای گروه مهاجر بعد از این تاریخ او دیگر میان شما مقامی ندارد. این که تو چگونه به فعل منسوخ پیامبر(صلّی اللَّهِ علیه وَ آلِهِ وَ سَلَّمَ ) استناد می کنی و آن کسی را که قطعاً مورد تأیید حضرتش بوده کنار می گذاری؟ راستی چگونه به خود جرئت می دهی که صحابی پیامبر (صلّی اللَّهِ علیه وَ آلِهِ وَ سَلَّمَ ) را با تابعی برابر بدانی، در حالی که اطراف تو افراد بسیاری هستند که افتخار همنشینی با رسول الله (صلّی اللَّهِ علیه وَ آلِهِ وَ سَلَّمَ ) را داشته و انسان های قابل اعتماد و دینداری می باشند. آیا رواست که این افراد را به سوی جوانی اسراف کار و فریفتۀ دنیا سوق دهی تا بدین وسیله مردم گفتار خطا و اشتباه گردند؟ این روش سرانجامی جز شقاوت در آخرت برای تو نخواهد داشت در حالی که موجب نیکبختی دیگران در دنیا خواهد شد و این زیانی آشکار است از خداوند برای خود و شما آمرزش می طلبم.

سخنان امام، صریح و رسا بیان شد. معاویه نگاهی به ابن عباس افکند و گفت: این سخنان چیست؟ لابد تو نیز کلماتی درشت تر و تلخ تر از اینها اظهار خواهی نمود.

ابن عباس گفت: به خدا قسم او فرزند پیامبر(صلّی اللَّهِ علیه وَ آلِهِ وَ سَلَّمَ ) و یکی از پنج تن آل عباست. او

در خاندانی پاک و معصوم بزرگ شده و هر چه می خواهی از وی بپرس و بدان که خدا فرمان خود را جاری خواهد ساخت و او نیکوترین داوران است.(1)

از سخنان معاویه و جواب امام حسین (علیه السّلام) مبنای زندگی و مواضع آن حضرت به درستی بیان می شود و نیاز به تحلیل مطالب ندارد، ولی نکته قابل توجه این است که هر

ص: 244

چه معاویه در اقدام برای فراهم کردن مقدمات عملی ولایت عهدی یزید بیشتر تلاش می کند، امام حسین (علیه السّلام) ان بیاناتش با حفظ تعهد و مبانی صلح، شدیدتر و کوبنده تر می شود و مخالفت خود را با ولایت عهدی یزید به طور رسا و کوبنده ای بیان می دارد. در ادامۀ فعالیت های معاویه، نقل چند سند تاریخی دیگر نیز لازم به نظر می رسد. گویند: معاویه در ماه رجب عمره گزارد و همراه هزار سوار به حجاز رفت و چون نزدیک مدینه رسید، نخستین کسی که او را دید امام حسین(علیه السّلام) بود که چون چشم معاویه به او افتاد گفت: درود و خوشامد بر تو مباد همچون شتر قربانی می مانی که خونش به جوش آمده است و خداوند آن خون را به زمین خواهد ریخت. امام حسین(علیه السّلام) فرمود: من اهل این گونه سخن نیستم. معاویه گفت: سزاوار بدتر از آنی.....

و سرور جوانان مسلمان و دستور داد مرکب ویژه ای آوردند و آن حضرت سوار شد و دوش به دوش معاویه حرکت کرد. به عبدالله بن زبیر، عبدالرحمن بن ابوبکر و عبدالله بن عمر... هدیه ای بخشید و از ولیعهدی یزید چیزی نگفت، نزدیک بازگشت معاویه بود که آن چهار تن به هم گفتند: «خود را گول نزنید، معاویه این رفتار را بواسطهٔ محبت با شما انجام نداد، بلکه فقط برای آنچه در نظر دارد انجام بدهد، چنین کرد و به هر حال برای او پاسخی فراهم آورید. اتفاق کردند که مخاطب و جواب گوی معاویه، عبدالله بن زبیر باشد. سرانجام معاویه ایشان را خواست و گفت: روش مرا میان خودتان دیدید و متوجه شدید که صلهٔ رحم کردم و شما را تحمل نمودم. یزید هم برادر و پسر عموی شماست و می خواهم او را با نام خلیفه ظاهراً جلو بیاندازید و حال آن که این خود شما خواهید بود که اشخاص را به حکومت خواهید گماشت یا عزل خواهید کرد و یزید در هیچ یک از این کارها با شما معارضه نخواهد کرد. ایشان سکوت کردند به طوری که دوبار گفت آیا به من پاسخ نمی دهید؟ در این هنگام رو به عبدالله بن زبیر کرد و گفت: آنچه می خواهی بگو که به جان خودم سوگند تو سخنگوی ایشانی. عبدالله گفت: آری سه پیشنهاد می کنم هر کدام را می خواهی بپذیر. گفت: بگو. گفت: چنان رفتار کن که رسول خدا(صلّی اللَّهِ علیه وَ آلِهِ وَ سَلَّمَ ) رفتار نمود یا آن چنان که ابوبکر یا آن چنان که عمر. که معاویه نپذیرفت. معاویه گفت: پیشنهاد و راه دیگری نداری؟ گفت: نه. به آنان گفت: شما چطور؟ گفتند: نه. گفتار ما هم همان گفتار اوست. معاویه گفت: دوست می داشتم به شما ثابت شود آن کس که پند و اندرز می دهد و مسموع نیست، در رفتارش معذور است، پیش از این هرگاه من سخنرانی می کردم گاهی یکی از شما بر می خاست و بر من در حضور مردم اعتراض می کرد یا می گفت دروغ می گویم و من این مسأله را تحمل و گذشت می کردم، ولی اکنون بر می خیزم و سخنی می گویم و به خدا سوگند اگر هر یک از شما در این سخنرانی من حتی یک کلمه گفتارم را رد کند، پاسخی جز شمشیر نخواهد بود که همان دم سرش را جدا خواهد ساخت. بنابراین هر کس جان خود را حفظ کند. آن گاه سالار نگهبانان خود را فرا خواند و در حضور ایشان

ص: 246

به او دستور داد که بر سر هر یک از ایشان دو مرد گمارد و اگر هر یک از ایشان سخنی در رد یا تصدیق سخن من گفت، همان دم آن دو مرد با شمشیرهای خود گردنش را بزنند.

سخنرانی معاویه برای مردم، مبنی بر بیعت امام حسین(علیه السّلام) با یزید

آن گاه معاویه همراه ایشان بیرون آمد و بر منبر رفت و نخست حمد و نیایش خدا را به جا آورد، سپس گفت: این گروه (اشاره به آن چهار تن) سران و برگزیدگان مسلمانانند و نباید هیچ کاری بدون حضور و مشورت آنان صورت گیرد و ایشان با خشنودی با یزید بیعت کردند و شما هم به نام خدا با او بیعت کنید. مردم که منتظر بیعت ایشان بودند، پس از این سخن با یزید بیعت کردند، آن گاه معاویه بر مرکب سوار شد و به مدینه بازگشت، مردم آن چهار تن را دیدند و گفتند: شما که مدعی بودید بیعت نمی کنید، ولی همین که شما را راضی کردند و عطاهایی دادند، بیعت کردید گفتند: به خدا سوگند چنین نکرده ایم! مردم گفتند: پس چه چیز مانع آن شد که جواب معاویه را بدهید و این تهمت را رد کنید ، گفتند: او بر ما کید و مکر کرد و از کشته شدن ترسیدیم. مردم مدینه هم با یزید بیعت کردند و معاویه به شام برگشت و نسبت به بنی هاشم کم مهری و ستم روا می داشت. (1)

در رابطه با ورود معاویه به مدینه و مکه و مواجهۀ او با امام حسین (علیه السّلام) ، ابن اعثم کوفی مطالب مفصل تری ارائه می دهد. او می گوید: چون معاویه به نزدیک مدینه رسید، جمله مردمان او را استقبال کردند، چون معاویه ایشان را بدید، روی ترش کرده، گفت: من شما را به حسد و عداوت نیکو شناسم. حسین بن علی (علیه السّلام) فرمود: آهسته باش ای معاویه که ما اهل این سخن نیستیم. معاویه گفت: اهل این سخنید، بلکه بدتر از این در سخن هم درشتی نمود و گفت: شما کاری می خواستید و خدای تعالی غیر آن را می خواست، لاجرم چنان شد که خدای می خواست چون در مدینه فرود آمد، مردمان به رسم سلام نزد او می شدند. ابن زبیر ،عبدالرحمان، و حسین (علیه السّلام) هم برفتند. چون به در سرای معاویه

ص: 247

رسیدند، دستوری خواستند. ایشان را رخصت دخول نداد تا رنجیده خاطر بازگشتند و از مدینه بیرون آمده، به جانب مکه روان شدند.(1)

اما در رابطه با ورود معاویه به مکه چنین نقل می کند: «چون معاویه به مکه رسید، بزرگان و مشایخ و معارف و خواجگان و عوام الناس او را استقبال کردند و حسین بن علی(علیه السّلام) ، عبدالرحمن، عبدالله زبیر، و عبدالله عمر نیز او را استقبال کردند. چون معاویه در ایشان نگریست، گفت: مرحباً و اهلاً پس در حسین بن علی(علیه السّلام) نگریست و گفت: مرحباً یا ابا عبدالله و ای سید جوانان بهشت. در عبدالرحمن نگریست و گفت: مرحباً ای پسر صدیق و خواجه قریش... پس فرمود چهار جبینت آوردند و ایشان را بر نشانده، با ایشان می راند و سخن می گفت و در روی ایشان می خندید تا وارد مکه شد و فرود آمد. هر یک را جایزه بزرگ و حلّه سنی فرستاد و بر صلۀ حسین(علیه السّلام) بیفزوده، او راکیشوتی سخت نیکو فرستاد. آن سه عطای خویش قبول کردند و امیر المؤمنین حسین(علیه السّلام) قبول نکرد. معاویه روزها در مکه مقام کرده، هیچ سخن یزید و بیعت او نگفت. پس روزی کس فرستاد و امیرالمؤمنین (علیه السّلام) ، و حسین (علیه السّلام) را بخواند چون در آمد، نیکو بنشاند و مراعات کرد و تلطف بسیار نمود. پس گفت: کلمه ای بر رأی تو عرضه خواهم داشت و توقع چنان دارم که این سخن بر من رد نکنی و جواب نیکو دهی. بدان که چیزی بنوشتم به جمله شهرها و معارف و مشایخ. هر شهری را به نزد خویش بخواندم تا جهت یزید از ایشان بیعت بستدم. کار مدینه را باز پس می داشتم و می گفتم کار مدینه سهل است که مدینه خانه یزید است و مردمان مدینه بیشتر اهل و عشیرت اویند. بعدها چیزی نوشتم و از اهل مدینه التماس نمودم تا با او بیعت کنند، جماعتی انکار نمودند و با کردند که از ایشان حساب نداشتم. اگر من کس دیگر را لایق خلافت بهتر از یزید می دیدم، او را به این کار نصب نمودمی. حسین(علیه السّلام) فرمود: آهسته باش ای معاویه و در این کار بهتر از این بیندیش که تمشیت مهم خلافت را کس هست که او از یزید، هم به ذات خویش هم به پدر و هم به مادر بهتر است. معاویه گفت: مگر از این کس خویشتن را می خواهی؟

ص: 248

حسین(علیه السّلام) گفت: اگر خویشتن را خواهم، دور نخواهد بود. معاویه گفت: بشنو ای ابا عبدالله تا بگویم، در آنچه مادر تو بهتر از مادر یزید است؛ شبهتی نیست و نیز پدر تو را فضیلتی، سابقتی، هجرتی قربتی و قرابتی که با مصطفی (صلّی اللَّهِ علیه وَ آلِهِ وَ سَلَّمَ )، است هیچ را آن نیست. اما تو و او، و الله که او امت محمد (صلّی اللَّهِ علیه وَ آلِهِ وَ سَلَّمَ ) را و اقامت لوازم خلافت را بهتر از تو هست. امیرالمؤمنین حسین(علیه السّلام) گفت: سخن به انصاف گویای معاویه، آن کیست که امت جد مرا بهتر از من است؟ يزيد خمّار فاسق فاجر را بهتر از من می گویی؟ معاویه گفت: ای حسین(علیه السّلام) آهسته باش و سخن دور مینداز و یزید را از این جنس سخن مگوی که ترا اگر به نزدیک او یاد کنند، او در حق تو جز نیکویی نگوید.

حسين (علیه السّلام) گفت: آنچه من از او می دانم، اگر او از من بداند، بباید گفت و چیزی پوشیده نباید داشت معاویه گفت: معلوم شد یا ابا عبدالله برخیز و به سعادت باز گرد و بر جان خود بترس و از اهل شام نیک بر حذر باش تا آنچه من از تو در حق یزید شنیدم، ایشان نشنوند که ایشان دشمن تو و دشمن پدر تویند.

حسین(علیه السّلام) برخاست و بازگشت. (1)

در ادامۀ توقف معاویه در مکه سخن از دادن عطایا و بخشش های معاویه است که هم چنان که از بعضی از منابع فهمیده می شود، امام حسین(علیه السّلام) از پذیرفتن عطایای معاویه سر باز زد. چنان که ابن اعثم نیز همین را می گوید او در ادامه می گوید: «بعد از آن معاویه روزها در مکه مقام کرد و قریشیان را عطاها .فرمود. لیکن در حق بنی هاشم هیچ احسانی نکرد، چه صحبت او با بنی هاشم نیک نه بر آمد. عبدالله عباس از او باز خواست کرد که بنی هاشم را نیز محروم نگذارد و گفت: ای معاویه، از کمال کرم و محاسن شیم تو این معنی غریب است که بنی هاشم را از عطایای خویش محروم گردانی.

معاویه جواب داد: از حسین(علیه السّلام) رنجیده ام که با پسر من بیعت نمی کند و او را به اهانت ها منسوب می دارد. از آن جهت از خویش باز نمی یابم که در حق بنی هاشم انعامی فرمایم.

ص: 249

عبدالله عباس گفت: غیر حسین(علیه السّلام) را هم که با یزید بیعت نکردند، مرحمت ها فرمودی و مال بسیار فرستادی. در حق ایشان شفقت فرمودی و حرمان ایشان از احسان خویش روا نداشتی، حال آن که ایشان آن منزلت ندارند که حسین(علیه السّلام) دارد. پس عبدالله در مطایبه گفت: ای معاویه اگر بنی هاشم را نیکو نداری و ایشان را از مواهب خویش محروم گذاری، من در آن خاموش نباشم و در حق تو گویم، آن چه باید گفت و دل مردمان را از دوستی و متابعت تو بگردانم. معاویه گفت: چنان کنم و در اکرام بنی هاشم بیفزایم پس بنی هاشم را هر یک جوایز سنیّه و عطاهای منیه فرمود و هر یک را بر اندازۀ منصب او زر و خلعت فرستاد و حسین بن علی(علیه السّلام) را در جایزه بر دیگران تفضیل داد.

جمله عطاهای معاویه قبول کردند مگر حسین بن علی(علیه السّلام) که قبول نکردند و غباری از آن گران تر بر دل معاویه بر نشست.»

ابن اعثم کوفی در ادامه سخنرانی معاویه را برای مردم می گوید و این که معاویه به مردم گفت: که این چهار تن (امام حسین (علیه السّلام) به اضافه سه نفر دیگر) با یزید بیعت کرده اند و آنها هم سکوت کردند. ابن اعثم می گوید: «دیگر روز معاویه به مسجد آمد. منادی کردند و مردمان را بخواندند. چون حاضر گشتند و حسین بن علی(علیه السّلام) و عبدالرحمان بن ابی بکر، عبدالله بن عمر و عبدالله بن زبیر هم بیامدند و بنشستند معاویه بر منبر شد و خطبه ای بگفت و خدای تعالی را حمد و ثنایی گفت و درود بر محمد مصطفی (صلّی اللَّهِ علیه وَ آلِهِ وَ سَلَّمَ ) فرستاد. بعد از آن به تدریج زمام سخن به سوی مقصود کشید و گفت: از مردمان، من هر نوع سخن ها می شنوم، اما آن را معتبر نمی دارم. دیروز چنان شنیدم که جماعتی از مردم مکه با یکدیگر می گفتند که این چهار بزرگوار از یزید راضی نیستند و با او بیعت نکردند. از سخن ایشان تعجب نمودم. این چهار بزرگ و بزرگ زادگان عربند و سادات و اخیار مسلمانان. من ایشان را به نزدیک خویش خواندم و سخن بیعت یزید با ایشان گفتم، لطف ها فرمودند و با پسر من به طوع و رغبت تمام بیعت نمودند. این سخن در حضور و مشاهده ایشان بدان جهت گویم تا اگر کسی را در این باب شکی و شبهتی

ص: 250

هست، بر خیزد و از ایشان تحقیق کند که با یزید بیعت کردند یا نه. یقین بدانید که این بزرگ زادگان با یزید بیعت کرده اند و موافقت نموده اند. پس به سوی امرا و معارف شام که در آن جمع حاضر بودند، اشارت کرد تا ایشان برخاسته و شمشیرها از نیام برکشیدند و بر سر این جمع اکابر ایستاده، گفتند ای امیر، تاکی این چهارگانه را می ستایی و ایشان را عظمت می نهی؟ کار ایشان چندان عظمت ندارد که از ایشان اندیشه کنی. دستور ده تا همین لحظه هر چهار کس را گردن بزنیم و تو را از این دغدغه فارغ البال گردانیم. اگر بر سر جمع با یزید بیعت می کنند، نیکو و الا ما بیعت خفیه را نمی خواهیم مع ذلک در کار یزید و استیلای او که به حمد الله بر این چهار شخص چه حاجت خواهد بود؟ دستوری ده هر چهار را بکشیم. معاویه گفت: ساکت باشید ای اهل شام.... و به نوعی ایشان را تسکین فرمود.

حسین بن علی(علیه السّلام) و آن سه عزیز دیگر حیران بماندند و ندانستند که چه گویند و کجا شوند. با خویشتن اندیشیدند که اگر گوییم که بیعت نکردیم، در حال ما را بکشند و فتنه ای عظیم پدید آید. البته خاموش بودند و هیچ نگفتند و مردمان گمان کردند که آنها با یزید بیعت کرده اند که سخنی نگفته و انکار نکرده اند. پس معاویه از منبر فرود آمد و به عزم بازگشت بر نشست.

چون مجلس از مردم بیگانه خالی گشت، اهل مکه روی به هر چهار آورده و آنها را ملامت کردند و گفتند: روز اول که معاویه شما را بخواند و از شما بیعت خواست، رضا ندادید. بعد از آن برفتید و در خفیه بیعت کردید. ما را از این حالت شما عظیم تعجب می آید.

حسین بن علی(علیه السّلام) فرمود: و الله که ما یزید را در سر و علانیه بیعت نکرده ایم.

لیکن معاویه ما را بفریفت و کلمه ای چند نوع که شنیدید و دیدید گفت و امرای شام را فرمود تا چنان غلو کردند و شمشیرها بکشیدند که ما بترسیدیم. و البته خاموش بودیم و

ص: 251

چیزی نتوانستیم گفت. صدق حال اینست. مردمان از مکر و خدیعت معاویه تعجب کردند. (1)

اما مطالعه و دقت در مطالب طبری دربارۀ بیعت گرفتن معاویه برای یزید نیز خالی لطف نیست. طبری قضایای بیعت گرفتن معاویه برای یزید را پس از مرگ زیاد طرح می کند. او می گوید: علی بن محمد گوید: وقتی زیاد بمرد، معاویه نامه ای را خواست و بر مردم فروخواند که اگر بمیرد، یزید جانشین اوست. یزید ولیعهد شد و از همه مردم برای او بیعت گرفت، مگر پنج کس. ابن عون گوید: همه مردم با یزید بن معاویه بیعت کردند، مگر حسین بن علی(علیه السّلام) و عبدالله بن عمر و عبدالله بن زبیر و عبدالرحمن بن ابی بکر و عبدالله بن عباس و چون معاویه به مدینه آمد حسین بن علی(علیه السّلام) را خواست و گفت: برادرزاده ام، مردم همه به این کار گردن نهاده اند، مگر پنج کس از قریش که تو راهشان می بری. برادرزاده ام تو را به مخالفت من چه حاجت؟ گفت من راهشان می برم؟ گفت بله، تو راهشان می بردی. گفت: آنها را بخواه، اگر بیعت کردند من نیز یکی از آنان هستم و گرنه دربارۀ من با شتاب کاری نکرده ای. گفت: آن وقت بیعت می کنی؟ گفت: آری گفت: از او قول خواست که گفت و گویشان را به هیچ کس خبر ندهد .گوید: «نخست طفره رفت و عاقبت قول داد و بیرون رفت. ابن زبیر یکی را در راه وی نشانیده بود که گفت: برادرت ابن زبیر می گوید چه شد؟ و چندان اصرار کرد که چیزی از او در آورد. گوید: معاویه پس از حسین(علیه السّلام) ، ابن زبیر را خواست و گفت: همۀ مردم بر این کار گردن نهاده اند مگر پنج کس از قریش که تو راهشان می بری، ای برادرزاده ترا به مخالفت چه حاجت؟» گفت: من راهشان می برم؟ گفت: بله، تو راهشان می بری. گفت: آنها را بخواه، اگر بیعت کردند من نیز یکی از آنها هستم و گرنه دربارهٔ من با شتاب کاری نکرده ای. گفت: آن وقت بیعت می کنی؟ گفت: آری. گوید: خواست از او قول بگیرد که گفت و گویشان را به هیچ کس خبر ندهد. اما ابن زبیر گفت: ای امیرمومنان ما در حرم خدا عز و جل هستیم و پیمان با خدا سنگین است و قول نداد و برون شد.

ص: 252

گوید: پس از آن عبدالله بن عمر را خواست و با وی نرمتر از ابن زبیر سخن کرد ،و گفت:

نمی خواهم امت محمد(صلّی اللَّهِ علیه وَ آلِهِ وَ سَلَّمَ ) را از پس خوش چون گلۀ بی چوپان رها کنم، همۀ مردم به این کار گردن نهاده اند، مگر پنج کس از قریش که تو راهشان می بری؟ تو را به مخالفت چه کار؟ گفت: می خواهی کاری کنی که مذموم نباشد و خون ها را محفوظ دارد و به وسیلۀ آن منظور تو انجام شود؟ گفت: بله می خواهم. گفت: به مجلس می نشینی و من می آیم و با تو بیعت می کنم که از پس تو بر هر چه امت اتفاق کرد من نیز از آن پیروی کنم به خدا اگر پس از تو امت بر یک بنده حبشی اتفاق کند من نیز از اتفاق امت تبعیت می کنم. گفت: بیعت می کنی؟ گفت: آری.

گوید: پس بیرون رفت و به خانۀ خویش در شد و در ببست. کسان سوی وی می آمدند و اجازه می خواستند که نمی داد. گوید: آن گاه عبدالرحمن ابن ابی بکر را خواست و گفت: ای پسر ابی بکر با کدام دست و کدام پا نافرمانی می کنی؟ گفت: امیدوارم خیر باشد. گفت: به خدا آهنگ آن را داشتم که تو را بکشم گفت: اگر چنین کرده بودی خدا تو را در دنیا لعنت می کرد و در آخرت به جهنم می برد گوید: و از ابن عباس یادی نکرد.(1)

نکتۀ قابل توجه در نقل طبری، تک تک طلبیدن این پنج نفر است که بقیه مورخان بدین صورت نقل نکرده اند، اما آخرین مطلب در این دوره که در واقع مقارن با مرگ معاویه می باشد، مطالبی است که معاویه در قالب وصایایی به یزید دارد و در آن سفارش امام حسین (علیه السّلام) و ویژگی های این افراد را ذکر می کند که ما ابتدا متن عربی را از اخبار الطوال و سپس متن فارسی را از طبری نقل می کنیم:

« . . . وَ اعلماه انی لَسْتُ أَخَافُ عَلَيْهِ الَّا أَرْبَعَةُ رِجَالِ الْحُسَيْنِ بْنُ عَلَى ( علیه السَّلَامُ ) وَ عبدالله بْنِ عُمَرَ وَ عبدالرحمن بْنِ ابی بکر وَ عبدالله بْنِ زبیر ، فاما الْحُسَيْنُ ( علیه السَّلَامُ ) بْنُ عَلِىٍّ فأحسب أَهْلِ الْعِرَاقِ غَيْرِ تاركيه حَتَّى يُخْرِجُوهُ فَانٍ فَعَلَ فَظَفِرْتُ بِهِ فَاصْفَحِ عَنْهُ وَ أَمَّا عبدالله بن

ص: 253

فانه رَجُلٍ قَدْ وقذته العباده . . . وَ أَمَّا الَّذِى يجثم لَكَ جثوم الاسد وَ یراوغک رَوَغَانَ عُمَرَ الثَّعْلَبِ فَانٍ أَمْكَنْتُهُ فُرْصَةُ وَ ثب فذالک عبدالله بْنِ زبیر فَانٍ فَعَلَ فَظَفِرْتُ بِهِ فَقَطَعَهُ اربا اربا الَّا انَّ يَلْتَمِسُ مِنْكَ صُلْحاً فَانٍ فَعَلَ فَاقْبَلْ مِنْهُ . . . » (1)

و طبری هم چنین می گوید: «پسرکم سفر و رفت و آمد را از پیش تو برداشتم و کارها را هموار کردم و.... دربارۀ این کار که بر تو استوار شده بیمناک نیستم، مگر از چهار کس از قریش. حسین بن علی(علیه السّلام) و عبدالله بن عمر و عبدالله بن زبیر و عبدالرحمن بن ابی بکر. عبدالله بن عمر مردی است که عبادت او را از پای در آورده و اگر کسی جز او نماند، با تو بیعت می کند. اما حسین بن علی (علیه السّلام) را مردم عراق رها نمی کنند تا به قیام وادارش کنند، اگر بر ضد تو قیام کرد و بر او ظفر یافتی گذشت کن که خویشاوندی نزدیک دارد و حق بزرگ اما عبدالرحمن بن ابی بکر... و همه دلبستگی او زنست و سرگرمی، کسی که چون شیر آماده است و چون روباه مکاری می کند و اگر فرصتی به دست آورد جستن می کند ابن زبیر است. اگر چنین کرد و به او دست یافتی پاره پاره اش کن».(2)

از وصایای معاویه به یزید می توان فهمید که امام حسین(علیه السّلام) حتماً وفادار به مراعات عهد و پیمان صلح بوده اند؛ زیرا معاویه در همه جا وقتی نام امام حسین(علیه السّلام) را می برد به یزید سفارش می کند که مراعات حال امام حسین (علیه السّلام) را بنماید. چنانچه همین مطلب را ابن اعثم کوفی هم نقل می کند: «اما حسین بن علی(علیه السّلام) ، آه، آه ای یزید، چه گویم در حق او؟ زینهار او را نرنجانی و بگذاری که هر جا دل او می خواهد برود. او را مرنجان لکن گهگاه تهدیدی می کن، زینهار در روی او شمشیر نکشی و به طعن و ضرب البته با او دیدار نیابی چنانکه توانی او را حرمت دار و اگر کسی از اهل بیت او نزدیک تو آید، مال بسیار بدو ده و او را راضی و خوشدل بازگردان، ایشان اهل بیتند که جز در حرمت و

ص: 254

منزلت رفیع زندگانی نتوانند کرد. زینهار ای پسر! چنان مباش که به حضرت ربّانی رسی و خون حسین(علیه السّلام) در گردن داشته باشی که هلاک از تو بر آید. زینهار و الف زینهار که حسین(علیه السّلام) را نرنجانی و به هیچ نوع اعتراض و اذیت او نکنی که او فرزند رسول الله (صلّی اللَّهِ علیه وَ آلِهِ وَ سَلَّمَ ) است. حق رسول خدا (صلّی اللَّهِ علیه وَ آلِهِ وَ سَلَّمَ ) را بدار ای پسر، والله تو دیده ای و شنیده ای که من هر سخن که حسین(علیه السّلام) در روی من گفتی چگونه تحمل کردمی به حکم آن که فرزند مصطفی (صلّی اللَّهِ علیه وَ آلِهِ وَ سَلَّمَ ) است. آنچه در این معنی واجب بود گفتم و بر تو حجت گرفتم و تو را ترسانیدم «قد اعذر من انذر»، پس روی به ضحاک کرد و گفت: شما هر دو بر سخنی که من یزید را گفتم گواه باشید. به خدای تعالی سوگند می خورم که اگر حسین(علیه السّلام) هر چه در دنیا از آن بهتر نباشد، از من بگیرد و هر چه از آن بتر نباشد با من بکند از او تحمل کنم. من آن کس نباشم که خون او در گردن به حضرت ربّانی روم.(1)

به هر حال بر اثر اصرار اهالی شام که خواهان ولایتعهدی یزید بودند در آخرین روزهای حیات معاویه بر او فشار آوردند تا رسماً یزید را به عنوان جانشین خود معرفی کرد .(2) و در رجب سال 60 هجری مرد و در تمام این مدت امام حسین(علیه السّلام) با این منکرات گاهی به نرمی و گاهی با شدت برخورد می کردند، ضمن این که در تمام صحنه ها تا هنگام مرگ معاویه به طور کامل به صلح امام حسن(علیه السّلام) و عهدنامۀ آن حضرت وفادار ماندند و این وفاداری و موقعیت شناسی امام حسین(علیه السّلام) و پایبندی آن حضرت به صلح سبب به ثمر نشستن قیام آن حضرت شد، چه بسا قیام هایی که پس از سرکوبی ظاهری اثری از آن باقی نماند، اما قیام امام حسین(علیه السّلام) با این که سرهای یاران ابا عبدالله(علیه السّلام) و خود حضرت بر نیزه ها قرار گرفت ولی ماندگار جاودانه شد و این نبود جز تدبیر

امام حسین(علیه السّلام) در پذیرش صلح و تداوم این مسیر.

ص: 255

در نهایت به ذکر ماجرایی از ایشان می پردازیم که ابن عساکر در تاریخ دمشق می نویسد:

«نافع ابن ازرق از رؤسای خوارج از امام حسین بن علی (علیه السّلام) تقاضا کرد که خدایش را برای او توصیف کند. امام (علیه السّلام) فرمودند: ای نافع، هر کس دین خود را بر مبنای قیاس قرار دهد، همواره دچار اشتباه خواهد بود و از راه روشن منحرف خواهد شد و در حرکت خود سرگردان خواهد بود و هدف را گم خواهد نمود و سخنان ناصواب خواهد گفت.

ای نافع من خدا را برای تو آن گونه که خویشتن را توصیف کرده، وصف می نمایم.

خدای یگانه با حواس بشری درک نمی شود، با مردم دنیا قابل مقایسه نیست، به مخلوقات نزدیک است اما نه پیوسته، از آنها دور است اما نه غیر قابل دسترسی، یکی است و قابل تجزیه نمی باشد، با نشانه ها شناخته می گردد و با علامت ها وصف می شود، هیچ خدایی جز قادر کبیر متعال وجود ندارد. نافع ابن ازرق با شنیدن این بیانات گریست و عرض کرد: چه سخنان نیکویی امام (علیه السّلام) به او فرمودند: به من خبر رسیده که تو به پدر و برادر من نسبت کفر داده ای و مرا نیز کافر خوانده ای! او در پاسخ گفت: به خدا سوگند ،اگر اعتقاد شما آن باشد که بیان فرمودید، بدون تردید شما چراغ های روشن اسلام و ستارگان درخشان احکام الهی هستند.

آن گاه امام به او فرمودند: من از تو یک سؤال دارم و آن این است که دربارۀ آیه ««وَأَمَّا الْجِدَارُ فَكَانَ لِغُلَامَيْنِ يَتِيمَيْنِ فِي الْمَدِينَةِ » چه می گویی؟ چه کسی برای آن دو پسر یتیم، گنجی را کنار گذاشته بود. ازرق در جواب گفت: پدر آن دو پسر امام(علیه السّلام) فرمودند: آیا پدر آن دو پسر ارجمندتر است یا رسول الله (صلّی اللَّهِ علیه وَ آلِهِ وَ سَلَّمَ ) (مراد امام این است که چرا به سفارشات پیامبر(صلّی اللَّهِ علیه وَ آلِهِ وَ سَلَّمَ ) درباره ما عمل نمی کنید) ابن ازرق که جوابی نداشت، برای فراز از حق گستاخانه گفت: خدای تعالی در قرآن به ما خبر داده که قوم قریش افرادی کینه توز هستند [یعنی چون شما از قریش هستید ما با شما مخالفت می ورزیم](1)

ص: 256

این ماندگاری پیام نهضت عاشورا، که عالم اسلام تا به امروز اعم از سنی و شیعی هر چه دارد مدیون اوست، زمینه ای دقیق و حساب شده می طلبید که ما آثار این مقدمات و زمینه ها را در سیرۀ امام حسین(علیه السّلام) در همه ابعاد به طور دقیق و منسجم، مخصوصاً از زمان شهادت امام حسن(علیه السّلام) که مقارن با امامت امام حسین(علیه السّلام) در رویارویی با معاویه می بینیم که اگر چنین مواضع حکیمانه ای از جانب امام حسین(علیه السّلام) اعمال نمی شد چه بسا نهضت عاشورا نیز سرکوب و اثری از آن باقی نمی ماند.

ص: 258

پایانی این که قیام عاشورا، بسیار دقیق و عالمانه صورت گرفت و مقدمات و شالودۀ آن در این دوره پی ریزی شد و در واقع باید گفت، امام حسین(علیه السّلام) چون می دانست که پیروز می شود، دست به قیام زد و قیام آن حضرت ناگهانی نبود، بلکه با آگاهی کامل قدم در این مسیر گذاشت و این مقاله به مطالعه و بررسی این دوره می پردازد که اهم مطالب آن از این قرار است:

- نامه کوفیان به امام حسین(علیه السّلام) ؛

- شهادت حجربن عدی و مکاتبات امام حسین(علیه السّلام) با معاویه؛

- امام حسین(علیه السّلام) و اقدامات معاویه دربارۀ ولایت عهدی یزید؛

- حضور جاسوسان معاویه در مدینه؛

- ورود معاویه به مدینه و مواجهه با امام حسین(علیه السّلام) ؛

- ورود معاویه به مدینه و مواجهه با عایشه

- ورود معاویه به مکه و مواجهه با امام حسین(علیه السّلام) ؛

- سخنرانی معاویه برای مردم، مبنی بر بیعت امام حسین(علیه السّلام) با یزید عنوان امام حسین(علیه السّلام) و حکومت امویان

علی علیزاده

ص: 260

ص: 262

نشده است. گفته می شود که حضرت صرفاً برای شهادت- که خود تأثیرات جداگانه ای به نفع اسلام در برداشته - قیام نمودند. از این رو اقدام حضرت کاملاً اختصاصی در نظر گرفته شده تکرار و الگوگیری از آن محال پنداشته می گردد. در حالی که یک بعد نهضت حسینی قیام برای تشکیل حکومت اسلامی بود و در صورت تحقق، می توانست مسیر تاریخ اسلام را دگرگون سازد.

در همین راستا عواملی که باعث عدم توفیق امام حسین(علیه السّلام) شد نیز باید جهت عبرت شناخته شوند، با این حال قیام امام حسین (علیه السّلام) یک حرکت اجتماعی و دارای ابعاد مختلف و نتایج و آثار پربرکتی برای اسلام بوده در آینده هم خواهد بود.

کارگزاران اموی در حجاز که معاویه را در ایجاد خفقان یاری می دادند؛ به خصوص زیاد بن ابیه در هنگام ولایت بر کوفه و بصره (50-53 ه-ق).

6. تطهیر عثمان و مخدوش کردن چهرۀ حضرت علی (علیه السّلام) به عنوان حیله های سیاسی.(1)

امام حسین(علیه السّلام) در این دوره مطابق وظیفه امر به معروف و نهی از منکر در برابر اعمال معاویه احساس مسئولیت شدیدی نسبت به حفظ شریعت جدش از انحراف و استحاله می نمودند. بنابراین به شکل های مختلفی عکس العمل نشان می دادند. یک بار اموالی را که از یمن به شام می بردند ضبط نمودند(2)، بار دیگر نسبت به قتل حجربن عدی و یارانش در سفر معاویه برای حج، او را نکوهش کرد(3). خطبه ای نیز در «منی» در جمع صحابه و تابعین ایراد فرمود.(4) با این حال عوامل ذیل امام را از قیام برای تشکیل حکومت اسلامی باز می داشت:

1. اظهار پایبندی به صلح امام حسن (علیه السّلام) با معاویه(5): امام به قرارداد صلحی که از طرف معاویه از همان ابتدا در گفتار(6) و بعداً در عمل (7) نقض شده بود، به طور یک جانبه پایبند بودند. بلکه همان دلایلی که باعث صلح برادرش با معاویه و حفظ شیعیان شده بود و نیز جو خفقان و کشتار عمال معاویه باعث اظهار پایبندی امام به صلح نامه برادرش می گردید.(8) بدین ترتیب دشمن نمی توانست علیه امام این موضع را بگیرد که آنچه

ص: 265

برادرش در طول نه سال( 41-50 ه-ق) پذیرفته بود، زیر پا نهاده است.

2. شخصیت معاویه در نظر مردم: وی از زنده بودن نام و یاد پیامبر اکرم(صلّی اللَّهِ علیه وَ آلِهِ وَ سَلَّمَ ) در رنج بود(1)؛ ولی جامعۀ آن روز او را صحابی پیامبر، کاتب وحی، خال المؤمنين(2) ، منتقم خون عثمان، دارای سن و تجربه بیشتر می دانستند. ضمناً معاویه ظاهر ساز و از زمان عمر دارای منصب بود(3) و به سبب صلح امام حسن (علیه السّلام) ادعای مشروعیت حکومت داشت.(4)

3 . احتمال ترور قبل از قیام به وسیلهٔ معاویه همان طور که امام حسن(علیه السّلام) را با دسیسه مسموم و شهید کرد.(5)

4. اوضاع اجتماعی نامناسب جامعه: روحیۀ خیانت و ترک نصرت و تسلیم آنها در برابر فشارها و اغواگری های معاویه و عدم ثمردهی جانبازی در بیدار کردن روح سلحشوری مردم.

5- لوث شدن قیام یا کاهش اثرات آن به دلیل قوت دستگاه تبلیغاتی حاکم.

6.امام به دنبال فرصت مناسب تر تا با آگاهی از خصوصیات و شخصیت یزید(6)، (جانشین معاویه) و حساسیت جامعه نسبت به او قیام خود را آغاز نمایند.

یزید از مادری کلبی به نام میسون متولد شد. (7) کلبی ها بیابانگرد و دارای روحیۀ خشونت و بداوت بودند. یزید در حمایت مادرش در صحرا رشد نمود، مادرش نتوانست زندگی در دمشق را تحمل نماید، لذا به صحرا بازگشت.(8) یزید در اوج رفاه، در جوانی به شعر و لهو و لعب رو آورد. به خاطر داشتن مربی، شاعر درباریان و مشاور مسیحی

ص: 266

و هم چنین سابقۀ قبیله ای مادر، گرایش به مسیحیت داشت.(1)

در اعتراض به نوشیدن شراب می گوید: اگر بر دین احمد حرام است، من بر دین مسیح می خورم. با این حال معاویه او را برای جانشینی خود آماده می کرد و مسئولیت هایی به او می داد. در سفری به مکه که از طرف معاویه «امیرالحاج» شده بود به امام حسین (علیه السّلام) شراب تعارف کرد و در مقابل اعتراض حضرت در ضمن شعری، تعجب خود را ابراز کرد. (2)

نظر به این موارد امام حسین(علیه السّلام) در جواب اولین نامه نگاری کوفیان و دعوت از او در سال چهل و نه یا سال پنجاه هجری قمری به صلح برادرش اظهار پایبندی نمودند. در این سال امام حسن (علیه السّلام) وفات یافت و «جعده بن هبیره بین ابی وهب» امام حسین(علیه السّلام) را به کوفه دعوت نمود.(3) نامه نگاری کوفیان پس از این تا سال شصت و یک هجری قمری متوقف ماند.

محبوبیت امام هم رفته رفته در جامعه رو به افزایش بود؛ به گونه ای که در پی شهادت حجربن عدی و یارانش توسط معاویه (4) در مرج عذرا حکومت اموی از وجود امام حسین(علیه السّلام) در مدینه احساس خطر می کرد. به همین سبب معاویه نامه ای به امام حسین(علیه السّلام) نوشته او را از فتنه منع کرد. امام هم در جواب نامه ای کوبنده برای او فرستاد و جنایات او را در حق شیعیان یک یک برشمرد.(5)

از طرفی مسئله بیعت(6) برای یزید و جانشینی او در برنامۀ کاری معاویه قرار داشت و امام مخالف جدی آن بود. مخالفان دیگری هم از صحابه با این امر- که گامی در جهت تبدیل خلافت به پادشاهی تلقی می گردید - در مدینه وجود داشت. بدین منظور معاویه

ص: 267

دوبار به مکه سفر کرد و در سفر دوم در حالی که دستور داده بود مردان مسلح با شمشیر بر بالای سر مخالفان بایستند، خود بر منبر رفت و اعلام کرد آنان بیعت کرده اند.

مخالفان، این بیعت را پس از اتمام جلسه و بیعت عمومی انکار نمودند. بدین ترتیب حجاز به عنوان کانون خطر برای معاویه باقی ماند. امام سعی داشتند خود و یارانش بهانه ای به دست معاویه ندهند و در عین حال در جامعه حالت آمادگی و انتظار به وجود آورند تا کار را پس از معاویه از سرگیرند. معاویه نیز برای پس از خود در مورد مخالفان، توصیه هایی به یزید کرده بود.(1)

سرانجام پس از دیرزمانی که جامعۀ اسلامی در برابر هیبت حکومت اموی قد خم کرده تسلیم شده بود، با مرگ معاویه به جنبش درآمد و موانع برداشته شد. امام حسین(علیه السّلام) در این هنگام نقش تاریخی و رسالت خود را در مبارزه با ستم، نجات امت از دست دشمنان سرسخت و دمیدن روح سلحشوری در مردم ایفا نمودند و برای هر قیامی بر ضد ستم حاکم - در هر زمان و مکان - الگو و نمونۀ عالی ای فراهم آوردند.

معاویه در پانزدهم رجب سال شصت هجری قمری هلاک شد. (2) پسرش یزید از وليد بن عتبة بن ابی سفیان (والی خود در مدینه)(3) خواست که از حسین(علیه السّلام) در کنار عبدالله بن عمر و عبدالرحمن بن ابی بکر و عبدالله بن زبیر بیعت بگیرد.(4) امام و عبدالله بن زبیر از بیعت خودداری نمودند.

در سوم شعبان همان سال امام برای تبلیغ اهداف قیام خود از مدینه وارد شهر أمن مکه شدند(5) و تا هشتم ذی الحجه در آنجا بودند.(6) ابن زبیر هم فعالیت هایی داشت،

ص: 268

ولی با ورود امام به مکه تلاش های او در جهت به دستگیری قدرت در حجاز تحت الشعاع شخصیت امام قرار گرفت.

در این بین از دهم رمضان نامه نگاری سران شیعه پس از وقفه ای طولانی از کوفه به مکه آغاز شد(1) و شدت گرفت. (2) امام نیز مسلم بن عقیل را به کوفه فرستاد تا آنچه آنان نوشته بودند از نزدیک بررسی کرده و نتیجه را گزارش کند. همچنین امام نامه ای به اشراف بصره (مالک بن مسمع بکری، احنف بن قيس، منذر بن جارود، مسعود بن عمرو، قیس بن هیثم و عمرو بن عبیدالله بن معمر) نوشتند. در این نامه امام ضمن بیان حقانیت خود آنان را به کتاب خدا و سنت فرا خواندند.(3)

مسلم بن عقیل در پنجم شوال سال شصت هجری قمری به کوفه وارد شد.

نامه ای مبنی بر بیعت بیست هزار نفر از او در مکه قبل از حرکت به دست امام رسیده بود(4).

امام حسین (علیه السّلام) با دریافت اطلاعات روشنی از اوضاع کوفه با در نظر داشتن خطر جانی همراه خاندان و عشیره خود و عده ای از شیعیان به طرف آن شهر روان شدند. بردن خاندان با توجه به حضور ابن زبیر در مکه و اوضاع متغیر حجاز ضروری بود.(5)

در این هنگام افراد سرشناس زیادی از جمله: عبدالله بن عباس و برادر امام (محمد حنفیه) او را از حرکت باز می داشتند. امام به هر یک از آنان به نحوی جواب دادند، زیرا سران شیعه که به امام نامه نوشته بودند از اوضاع سیاسی کوفه شناخت بیشتری داشتند و از نزدیک شاهد امور بودند. مسلم هم مشاهدات آنها را در نامۀ خود به امام از کوفه تأیید کرده بود. در حالی که عبدالله بن عباس و محمد حنفیه سال ها بود که از

ص: 269

مکه و مدینه خارج نشده بودند.(1) از طرفی در مکه احتمال ترور امام می رفت.(2)

نظر به اهمیت شهر کوفه در قیام امام حسین(علیه السّلام) برای تشکیل حکومت اسلامی -قبل از بررسی زمینه های تغییر حکومت در کوفه- موقعیت استراتژیک این شهر بیان می گردد:

در مقاطعی که این دو شهر تحت حاکمیت یک نفر قرار می گرفت، منابع مالی هنگفتی در اختیارش بود که در مسائل سیاسی نقش مهمی داشت.

خراج مالیاتی بود که به جای تقسیم زمین های فتح شده بین جنگ جویان مسلمان، بر آن زمین ها بسته می شد. علاوه بر آن جزیه از غیر مسلمانان در قبال تأمین امنیت آنها، غنایم جنگی شامل اموال مخصوص پادشاهان و امرای دشمن (صوافی) و گمرکات نیز از منابع مالی حکومت اسلامی بود.(1)

درآمد عمدۀ مردم از راه گرفتن عطا مردم از راه گرفتن عطا و رزق بود و مردم وابستگی شدیدی بدان داشتند. عطا، مقدار پرداخت نقدی از سوی حکومت کوفه بود که طی چند مرتبه در سال یک جا به سپاهیان پرداخت می شد.

چنان که «رزق» نیز کمک های جنسی و خوراکی بود که هر ماه به صورت بلاعوض به آنان تحویل می گردید تا از اشتغال سربازان جلوگیری شود.

بدین ترتیب یک ارتش همیشه آماده برای جنگ وجود داشت. نظام پرداخت عطا، حربۀ کارآمدی در دست حکومت بود و اشراف کوفه که مسئول تحویل آن از حکومت و پرداخت به مردم بودند، از این جهت قدرت و نفوذ بسیاری در شهر داشتند.

عبیدالله بن زیاد توسط همین اشراف توانست با تهدید به قطع عطا، مردم را از اطراف مسلم بن عقیل دور کند و با افزایش عطا لشکر عظیمی از کوفیان برای جنگ با امام حسین(علیه السّلام) در کربلا فراهم آورد. (2)

یهودیان رانده شده از شبه جزیره بودند. اینان درصد کمی از جمعیت کوفه را تشکیل می دادند. بخش مسلمانان شامل گرایش های بی طرف، هواداران بنی امیه، خوارج پیروان قراء و صحابه و شیعیان علی(علیه السّلام) بودند.

اکثر مردم کوفه از گروه بی طرف بودند که زیربنای فکری - عقیدتی محکمی نداشتند. تعداد زیادی از قراء و صد و هفتاد و هشت(1) تن از صحابی پیامبر اکرم (صلّی اللَّهِ علیه وَ آلِهِ وَ سَلَّمَ ) در میان آنها بود که هر یک خود را مجتهد و صاحب رأی می دیدند و در مقابل حکومت می ایستادند. اینان در بی طرفی مردم نقش عمده داشتند. در واقع این مردم از قبایل صحراگردی بودند که سابقه شهر نشینی نداشتند. ویژگی خاص آنها نظم ناپذیری بود. بر خلاف مردم شام- که سال ها سابقۀ شهر نشینی داشتند و معاویه از نظم پذیری آنها کمال استفاده را می کرد-(2) این گروه بی طرف در جریانات سیاسی همچون موجی به دنبال طرف برتر می رفتند، نه از امیر راضی بودند و نه امیر از آنان راضی بود. در هنگام بروز ناآرامی ها و جابجایی قدرت به منافع مادی خود می نگریستند.

بنابراین وقتی معاویه هلاک شد و آنان جوانی و بی تجربگی یزید را دیدند، به صف یاران مسلم پیوستند. آنان والی نرم خوی کوفه، نعمان بن بشیر را که سنین پیری را می گذراند، قادر یا مقابله با قیامی جدی نمی دیدند. شاید همین افراد بودند که فرزدق در وصفشان به امام حسین (علیه السّلام)گفت: «دل هایشان با تو و شمشیرهایشان علیه توست».(3)

در چنین اوضاعی که کنترل از دست نعمان بن بشیر خارج شده بود ،تعدادی از اشراف کوفه مانند عمر بن سعد بن ابی وقاص (پسر بنیانگذار کوفه)، عبدالله بن مسلم و عماره بن ولید بن عقبه به یزید نامه نوشتند تا اگر کوفه را می خواهد، فرد قدرتمندی بر

ص: 272

آن گمارد. در ضمن خبر آمدن مسلم به کوفه را نیز دادند.(1) یزید به پیشنهاد «سرجون»، عبیدالله بن زیاد را با حفظ سمت ولایت بصره، به ولایت کوفه برگزید.(2)

با آمدن ابن زیاد به کوفه افراد بی طرف جذب و عده و وعیدهای او شدند و مسلم را تنها گذاشتند. اشراف کوفه که در طول بیست سال حکومت امویان دارای نفوذ بسیاری در میان گروه بی طرف ها بودند، از وابستگان حزب اموی به شمار می رفتند. آنان ابن زیاد را یاری می دادند.

از طرفی عده ای از آنان در جریان نامه نگاری به امام حسین(علیه السّلام) برای حفظ ریاست خود - در صورت برقراری حکومتی از جانب امام - عاطفی ترین نامه ها را نوشته بودند.(3)اما همین که عبیدالله بن زیاد کنترل کوفه را به دست گرفت، آنها هم در موقعیت های حساس سپاه اعزامی او به فرماندهی عمر سعد به کربلا قرار گرفتند.

امام حسین(علیه السّلام) در روز عاشورا در مقابل لشکر کوفه خطاب به همین عده فرمود: «ای شیث بن ربیع و ای حجار بن ابجر و ای قیس بن اشعث و ای یزید بن حارث!! آیا شماها نبودید که به من نامه نوشتید: میوه ها رسیده و وقت چیدن فرا رسیده و خرماها سرسبز گشته و زمین از گیاه پر است و سپاهی آماده در انتظار توست! پس بشتاب» (4)!؟

نامه نگاری این عده از اشراف به امام حسین(علیه السّلام) نشان می دهد که در سطح آنان، احتمال موفقیت قیام امام برای تشکیل حکومت می رفته است. هم چنان که مردم عادی نیز در هنگام ورود عبیدالله بن زیاد به کوفه، او را نشناخته به گمان امام بر او سلام می کردند و خیر مقدم می گفتند. (5)

ص: 273

از گروه های دیگر اعتقادی در کوفه، خوارج بودند. آنان در عمل خشن و دارای انگیزه های قویّ دینی بودند.(1) فهم عمیقی نداشتند، مکتب عمر را پذیرفته و خشونت می ورزیدند. نقل روایات عمر دلیل این مدعاست. پایگاه مردمی هم نداشتند و مخالف حکومت بودند. با شیعه هم دشمنی سرسختانه نشان دادند. در بصره و کوفه طی چند مرحله قیام تا واقعۀ کربلا در سال شصت و یک هجری قمری سرکوب شده بودند(2) و در این واقعه نقش چندانی نداشتند.

پیروان قراء و صحابه پیامبر اکرم (صلّی اللَّهِ علیه وَ آلِهِ وَ سَلَّمَ ) نیز گروه دیگری در کوفه بودند. آنان امام علی(علیه السّلام) امام حسن و امام حسین (علیه السّلام) را به عنوان مجتهد و راوی قبول داشتند ؛ حتی برخی از آنها عبدالله بن مسعود و عمر را از حضرت علی(علیه السّلام) بالاتر می پنداشتند.

اقلیتی از شیعیان در کوفه بودند که عمیقاً به خاندان اهل بیت عشق می ورزیدند.

عده ای از میان آنان رؤسای شیعه به حساب می آمدند. از دهم رمضان سال شصت هجری قمری نامه های دعوت همین رؤسای شیعه به امام حسین(علیه السّلام) ، پس از وقفه ای ده ساله آغاز شد. نامه برخی از آنان چون سلیمان بن صرد خزاعی، مسیب بن نجبه فزاری، مسلم بن عوسجه، حبیب بن مظاهر اسدی، ابوثمامه صائدى (3) و... در مکه به دست امام حسین(علیه السّلام) رسید اینان در زمان حضرت علی(علیه السّلام) در جنگها همراه او بودند و پس از مرگ معاویه با آگاهی کامل از اوضاع کوفه امام را دعوت کردند.

دیگر شیعیان نیز با وجود علاقۀ وافر به اهل بیت با توجه به سیاست های شیعه زدایی معاویه و کشتارهای شیعیان توسط زیاد ابن ابیه در جریان قیام حجر به سال پنجاه و یک هجری قمری تا احتمال پیروزی قطعی نمی دادند، در قیام ها همراهی

ص: 274

نمی کردند. به همین علت به محض احتمال شکست مسلم در کوفه از اطراف او پراکنده شدند. در حالی که بعدها به علت تسلط مختار بر خزانۀ کوفه به قیام او پیوستند.

تثبیت قدرت یزید حکومتی نظیر حکومت امام علی(علیه السّلام) به رهبری فرزندش که او هم امام بود - تشکیل دهند.

5- رقابت شام و عراق قبل از اسلام در زمان درگیری های روم و ایران، در شام حکومت عربی غسانیان (آل جَفْنه) دست نشاندۀ روم و در عراق نزدیک کوفه، حکومت عربی حمیریان (لخمیان) دست نشاندۀ ایران در رقابت و ستیزه بودند. (1)پس از اسلام، کوفه در زمان حضرت علی(علیه السّلام) پایتخت رسمی و مهمترین شهر مملکت اسلامی بود.

برخی فتوحات لشکر اسلام پیش از زمان حضرت، از کوفه هدایت می گردید و کوفه مظهر قدرت و عزت اسلام بود.

در حالی که در همین زمان ها، مرکز حکومت معاویه در شام، غیر رسمی و او و اطرافیانش از نظر کوفیان مشتی «طلقا» به شمار می رفتند که در فتح مکه تسلیم پیامبر شده بودند. از طرف دیگر پایتختی کوفه علاوه بر اهمیت سیاسی، فواید اجتماعی و اقتصادی ای نیز برای اهالی آن در برداشت. پس از تسلط معاویه بر مقدرات مملکت اسلامی و صلح امام حسن(علیه السّلام) ، معاویه به سبب خشم و نفرت از کوفه، پایتخت را به شام منتقل کرد و مدت بیست سال مردم کوفه از آن فواید محروم و شهر نیز به صورت عادی درآمد از این رو با مرگ معاویه، مردم کوفه به یاد دوران خوش پایتختی انگیزۀ فراوانی داشتند تا مجد و عظمت از دست رفته را که در آن زمان قدر ندانسته بودند، بازگردانند.

اهداف اعلام شدۀ امام حسین(علیه السّلام) در وصیت به برادرش محمد حنفیه عبارت اند از(2) :

1. اصلاح امت جدش.

2. امر به معروف و نهی از منکر.

3.عمل به سیره پیامبر و حضرت علی(علیه السّلام) این اهداف نیز با تشکیل حکومت اسلامی قابل تحقق و سازگارند.

ص: 276

خدمتش در می آمدند. به طوری که با ورود امام به کوفه به کلی اوضاع تغییر می کرد و امام نیز با تحریک انگیزه ها، دل های کوفیان را بیشتر به خود جذب می نمود. حتی در اندک مدتی با پیوستن بصره و حجاز حکومت امام نیز گسترش می یافت. بیست سال سلطۀ امویان و ظلم و جور آنها نیز باعث می شد که قدر حکومت آل علی(علیه السّلام) را بدانند.

جواب نامۀ عده ای از مردم بصره و اعلام همراهی آنان نیز به دست امام حسین(علیه السّلام) رسیده بود.(1) «شریک بن اعور» از بزرگان بصره هم قبل از فوت قول جلب همراهی مردم بصره را به مسلم داده بود.(2) هم چنین ابن زبیر در حجاز فعالیت خود را آغاز کرده در مخالفت با حکومت یزید با امام هم رأی بود.

بعد از تسلط نظامی،امام این ظرفیت را دارا بودند که مردم را از چشمۀ جوشان علوم خود بهره مند ساخته و آنها را از بی تفاوتی بیرون آورده و با سال ها جریان شیعه زدایی معاویه مبارزه نمایند. با توجه به مقبولیت امام در نزد عامه مردم، نیاز به تهدید و تطمیع حکام اموی هم نبود، این مقبولیت در هنگام ورود ابن زیاد به کوفه معلوم بود و مردم او را به جای امام می پنداشتند.

از نکات مبهم تاریخ؛ غیبت سران شیعه در جریان محاصرۀ قصر به وسیلۀ مسلم بن عقیل است که در کنار او نبودند. برخی از آنان مانند حبیب بن مظاهر، مسلم بن عوسجه و ابوثمامه صائدی در کربلا حاضر شدند، ولی بزرگانی چون سلیمان بن صرد خزاعی، رفاعة بن شداد بجلی و مسیب بن نجبه فزاری در صحنهٔ کربلا هم حاضر نشدند.

آنها قصد پیوستن به امام را هم نداشتند، زیرا بعدها در جنبش توابین به عمل خود اقرار دارند. همچنین به درستی معلوم نیست که چرا محاصرۀ قصر ابن زیاد بوسیلۀ مسلم به صورت کامل نبوده است و ابن زیاد از طریق درب الرومیین با اشراف هوادار امویان ارتباط داشته است.

ص: 278

مسلم پس از این واقعه با فرا رسیدن شب، در کوچه سرگردان ماند. تا اینکه شب را در خانۀ زنی به نام طوعه(1) گذراند. هنگام صبح با جاسوسی پسر این زن غافلگیر شد و پس از نبردی جانانه دستگیر و شربت شهادت نوشید.

نکته قابل توجه در جریان کار مسلم در کوفه، لو رفتن محل اختفای او در خانۀ هانی و بعد در خانۀ همین زن با جاسوسی است.

مسلم قبل از شهادت به محمد بن اشعث وصیت کرده بود تاکسی نزد امام بفرستد و او را از آمدن به کوفه بازدارد. پیک محمدابن شعث در زباله (میان راه کوفه) خبر را به امام رساند. (2)

امام حسین(علیه السّلام) در روزی که مسلم به شهادت رسیده بود، از مکه خارج شدند و در بین راه قیس بن مسهر و عبدالله بن یقطر (3) (برادر رضاعی خود) را با نامه هایی به کوفه فرستادند.

خبر شهادت هانی بن عروه و مسلم در بین راه قبل از زباله، در ثعلبیه(4) به امام رسید و در حضور همراهان مطرح شد. در این مرحله دیگر احتمال امکان تشکیل حکومت به وسیله امام حسین(علیه السّلام) در کوفه کاهش یافته بود. شاید نفس اهمیت این هدف در مقابل اهداف فرضی دیگر بوده است که امام فرمان حرکت دادند. پراکندگی یاران هم تا این مرحله و پس از خبر مذکور گزارش نشده است.

بنابراین با توجه به عدم دلیلی برای بازگشت، احتمال ترور در حجاز، آرزوی بیست سالهٔ شیعیان در برپایی حکومت و این که برادران عقیل قصد خون خواهی داشتند،(5) امام فرمان ادامۀ حرکت دادند.

ص: 279

برخی دیگر نیز به امام گفتند: شخصیت شما بالاتر از مسلم است و مردم کوفه به شما رو خواهند آورد.(1) در زبالۀ، خبر شهادت عبدالله يقطر رسید و امام یاران را رخصت رفتن و عدم همراهی دادند. نکته قابل ذکر این که بسیاری در این محل امام را ترک کردند2(2) برخلاف وجود برخی از شرایط قبلی در کنار امام نماندند، در حالی که عدۀ کمی همچنان همراه امام باقی ماندند و این عبرت دیگری است.

3- در برخورد با سپاه حر ،امام حسین(علیه السّلام) مسیر کاروان را برای بازگشت تغییر دادند،(3) ولی حر مانع شد. به نظر می رسد که قصد امام برای بازگشت، واقعی باشد، اما با توجه به وجود خطر جانی در حجاز، می توان گفت که امام می خواست قیامش انتحاری خوانده نشود. بنابراین با وجود سپاه حر، کاروان امام در کربلا فرود آمد.

در کربلا عمر بن سعد به طمع حکومت ری (4) در مذاکرات(5) خود با امام به نتیجه نرسید و سرانجام در رقابت با شمر بن ذی الجوشن جنگ را با امام آغاز کرد. ابن زیاد، شمر را فرستاده بود تا ابن سعد، یا فرماندهی را به شمر واگذارد یا کار جنگ را یکسره کند. بدین ترتیب حادثۀ بزرگ کربلا و شهادت مظلومانه امام حسین(علیه السّلام) شکل گرفت.

پیامبر را به گردن ابن زیاد انداخت.(1)

3-احیای سنت جانبازی در راه دین و روح آزادگی در جامعه و جدا شدن از عادت اطاعت محض امیر زورگو به خاطر «عطا» و کم شدن نفوذ اشراف و زاهدان عوام فریب، بطوری که عبدالله عفیف ازدی در اولین سخنرانی عبیدالله بن زیاد پس از جنگ، فریاد اعتراض خود را در مقابل دشنام و ناسزای عبیدالله نسبت به امام حسین(علیه السّلام) در مسجد کوفه بلند کرد.

4- آغاز قیام ها و شورش ها در سراسر امت اسلام به خون خواهی حسین(علیه السّلام) که به سرنگونی بنی امیه انجامید؛ نظیر قیام توابین، شورش مدینه و مکه، انقلاب مختار بن ابی عبیده ثقفی، قیام زید بن علی بن الحسين - (علیهم السّلام) - و پسرش یحیی .

5- اتحاد و انسجام گروه های شیعی و جدایی تدریجی آنها از سایر فرق گروه های شیعی، امامت را تنها حق الهی علی (علیه السّلام) و امامان پس از او می دانستند، نه خلفای دیگر. این مطلب در فحوای کلام امام حسین (علیه السّلام) در جریان حرکت به سوی کربلا و نیز در سخنان یارانش موجود است.

ص: 281

13. تاریخ یعقوبی، ابن واضح احمد بن ابی یعقوب معروف به یعقوبی (م 284ق)، ترجمه محمد ابراهیم آیتی، تهران ، شرکت علمی فرهنگی، 1378 ش، چاپ8

14 . تجارب الامم، ابوعلی مسکویه رازی (م 421 ق) ،تحقیق ابوالقاسم امامی، تهران ، دار سروش للطباعة والنشر، 1379 ش / 1422 ق / 2001 م، چاپ دوم.

15 . ثورة الحسين، محمد مهدی شمس الدین، بیروت، دار التعارف للمطبوعات، 1401 ق / 1981 م، ص 2

16 . چرا امام حسین(علیه السّلام) به روزگار حکومت معاویه قیام نکرد، اصغر فروغی ابری.

17 . حياة الامام الحسين باقر شريف القرشي، قم ، مدرسة العلمیة الایروانی، 1413ق / 1992م، چاپ 4.

18 . الخوارج في العصر الاموى، نايف معروف، بیروت، دار الطليعه للطباعة والنشر، 1414 ق / 1994م.

19.سمو المعنى في سمو الذات، عبدالله العلائلی، بیروت، دار الحدید، 1996 م، چاپ 4.

20. سیرۀ پیشوایان مهدی پیشوایی ،قم، انتشارات ،توحید، 1372 ش، چاپ اول.

21 . صلح امام حسن(علیه السّلام) ، شیخ راضی آل یاسین ،ترجمه سید علی خامنه ای، تهران انتشارات آسیا، 1355 ش.

22 . الطبقات الكبری، محمد بن سعد (م235 ،ق) تعلیق سهیل کیالی، بیروت، دارالفکر، 1414 ق / 1994م،

23 . الغدير، عبدالحسین احمد امینی نجفی، قم ، مركز الغدير للدراسات الاسلامية،1416 ق / 1995 م.

24 . الكامل فى التاريخ عزالدین ابوالحسن على بن ابى الكرام الشيباني المعروف بابن اثیر (م 630 ق)، بیروت، مؤسسه التاريخ العربی 1408 ق / 1989م، چاپ اول.

25 . کتاب الرده، ابو علی عبدالله بن عمر بن واقد واقدی، تحقیق، محمود عبدالله ابوالخیر ،عمان ،اردن دارالفرقان للطباعة والنشر والتوزيع، 1411 ق / 1991م.

ص: 283

26 . کتاب شناسی تاریخی امام حسین(علیه السّلام) ، محمد اسفندیاری، تهران ، سازمان چاپ و انتشارات وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، 1380، چاپ اول.

27 . کوفه و نقش آن در قرون نخستین اسلامی، محمد حسین رجبی (دوانی)، تهران ، دانشگاه امام حسین(علیه السّلام) ، 1378 ش.

28 . اللهوف سید بن طاووس، مترجم عبدالرحیم عقیقی بخشایشی، قم ، دفتر نشر نوید ،اسلام 1378 ش، چاپ دوم.

29 . مجله مشكوة، شماره 53، زمستان 1375.

30 .مختصر تاریخ دمشق لابن عساکر، محمد بن مکرم المعروف بابن منظور (م711ق)، تحقیق ابراهیم صالح دمشق ، دارالفکر، 1408 ق / 1988م، چاپ اول.

31 مردم شناسی کوفه، نعمت الله صفری فروشانی.

32 . مروج الذهب على بن الحسين ،مسعودی (346 ق 2) ، قم ، دار الهجره، 1404 ق / 1984م، چاپ دوم.

33 . مقتل الحسين للخوارزمى، ابن المؤيد الموفق بن احمد الملكي اخطب الخوارزمی تحقیق محمد سماوی، قم ، انوار الهدى.

34. مقاتل الطالبین، ابوالفرج اصفهانی، قم، مؤسسه دارالكتاب للطباعة والنشر، 1385ق / 1965م.

35 . موسوعة كلمات الامام الحسين(علیه السّلام) ، محمود شریفی و دیگران (مهد تحقیقات باقرالعلوم) ، قم ، دارالمعروف، 1416 ق / 1374 ش، چاپ سوم.

36. نشریه دانشکده الهیات، دانشگاه فردوسی مشهد شماره 54 و 53، 1380 ش.

37 . النصايح الكافيه، محمد بن عقيل بن عبدالله بن عمر بن یحیی العلوی (م 1305ق) تحقیق، غالب السابندر، بیروت، مؤسسه الفجر، 1412 ق / 1991م، چاپ اول.

38 . وقعه الطف ، لوط بن یحیی الازدی (م 158،ق) ،تحقیق، محمد هادی یوسفی غروی، قم ، جامعه مدرسین، 1376ش، چاپ اول.

ص: 284

«الاسلام بدوۀ محمدی و بقاوۀ حسینی» گرچه برای ارائه تصویر کامل از اندیشۀ سیاسی اسلام باید از همه متون و منابع و سخنان معصومان بهره گرفت، اما آنچه در این نوشته کوتاه پیگیری شده، فقط حکومت دینی از دیدگاه امام حسین(علیه السّلام) است که طبعاً به کلمات آن بزرگوار مستند خواهد بود.

ناگفته نماند که به منظور تأمین نظر دست اندر کاران محترم همایش، مبنی بر حجم محدود مقالات در هر یک از سرفصل ها توضیح مختصری ارائه شده تا دور نمایی از دیدگاه امام حسین(علیه السّلام) در این موضوع ارائه شده باشد.

کسانی که از آن حضرت خواستند سکوت اختیار کند و اگر با یزید بیعت هم نمی کند، لااقل مخالفت نکرده و انزوا اختیار نماید، فرمود: « أُفٍّ لِهَذَا الْكَلَامِ أَبَداً مادامت السَّمَوَاتِ والارض »(1)

امام برای حکومت اهدافی ترسیم نموده که هیچ یک از آنها در زمان حاکمیت امویان تحقق نداشت. آشنایی با این اهداف بیش از پیش ما را با نگاه پیشوایان معصوم به مقولۀ حکومت و امتیاز آن از مکاتب دیگر آشنا می سازد. امام بر خلاف مکاتب سیاسی رایج دنیا، اهداف حکومت را بسیار فراتر از تأمین رفاه و امنیت دنیوی و معیشتی مردم می داند امام در واپسین فراز سخنرانی مهمی که در اواخر عمر معاویه در موسم حج و سرزمین منی و با حضور صدها تن از رجال و شخصیت های مذهبی و سیاسی عصر خویش ایراد کرده(2) و اهداف خود را از تلاش برای به دست گرفتن حکومت چنین ترسیم می کند:

« اللَّهُمَّ أَنَّكَ تَعْلَمُ انْهَ لَمْ يَكُنْ مَا كَانَ مِنَّا تنافساً فِى سُلْطَانٍ وَ لَا الْتِمَاساً مِنْ فُضُولِ الْحُطَامِ وَ لَكِنْ لَنَرَى الْمَعَالِمَ مِنْ دینک وَ نُظْهِرَ الاصلاح فی بِلَادِكَ وَ يَأْمَنُ الْمَظْلُومُونَ مِنْ عبادک وَ یعمل بفوائهنک وَ سننك وَ احکامک »

ص: 287

امام پس از بیان این نکته که نه به دنبال سلطنت و ریاست بر مردم هستیم و نه در پی رسیدن به ثروت و مال دنیا اهداف خود را تعیین می کند:

1 - آشکار کردن نشانه های دین تو؛

2- اصلاح زمین تو؛

3- ایجاد امنیت برای بندگان مظلوم تو؛

4- عمل کردن به واجبات سنتها و احکام و قوانین تو.

از بیان امام استفاده می شود که امویان نه تنها هیچ یک از امور یاد شده را در جامعه فراهم نساختند، بلکه بیشترین تلاش خود را در جهت مقابله با آن به کار بستند.

مبارزه با نشانه های دین خدا فساد در زمین، ستم به مردم و حتی سلب امنیت از ستمدیدگان که حق اعتراض هم نداشتند و جایگزین کردن سنت های عصر جاهلیت به جای احکام و قوانین و سنن الهی، بخشی از اعمال حکومت های غاصب به ویژه امویان بود.

در این باره در بخش های بعدی مقاله در بحث «مشروعیت حکومت» سخن خواهیم گفت. در اینجا تنها به یک نمونه اشاره می شود که امام در یکی از سخنرانی های خود با مردم رفتار امویان را متذکر می شود که اینان اهل پیروی از شیطان ترک اطاعت خدا ،فساد در زمین، تعطیل و ابطال حدود الهی، زیر پانهادن قوانین الهی همچون شرب خمر و غارب اموال مساکین اند. (1)

این اعمال را مجوزی برای قیام و مبارزه با چنین حکومتی می شمارند که خود بحث جداگانه ای می طلبد که حق شورش و مخالفت با حکومت برای مردم بالاخص خواص جامعه در چه شرایطی مشروع است؟ امام پس از برشماری موارد یاد شده می افزاید: « أَنَا أَوْلَى مَنْ قَامَ بِنُصْرَةِ دِينِ اللَّهِ وَ اعزاز شَرَعَهُ وَ الْجِهَادِ فِي سبيه لِتَكُونَ كَلِمَةُ اللَّهِ هِيَ الْعُلْيَا » (2)

ص: 288

این جمله به روشنی فلسفهٔ حکومت را از دیدگاه امام روشن می سازد: «برتری کلمه الله»

کوفیان نیز پس از شهادت امام مجتبی(علیه السّلام) بارها از حسین بن علی(علیه السّلام) خواستند، علم قیام و مبارزه را بلند کرد و پس از مرگ معاویه او را به کوفه دعوت کردند و خواستار احیای نشانه های حق و حقیقت و از بین بردن بدعت ها بودند(1). بدعت هایی که در طول سالیان متمادی، حکومت های نامشروع و نالایق در جامعه رواج دادند و کیان دین را تهدید کردند.

در این میان مهمترین اهداف حکومت از نظر امام، هدایت، رشد و پیشرفت معنوی و کمالات اخلاقی مردم بود که در پرتو حاکمیت افراد شایسته و تحقق عدالت اجتماعی میسر بود. از این رو بارها از شایستگی اهل بیت پیغمبر برای تحقق آرمان ها و آرزوهای رسول خدا(صلّی اللَّهِ علیه وَ آلِهِ وَ سَلَّمَ ) سخن می گفت.

در حالی که حکومت های پس از پیامبر، به ویژه امویان نه تنها در چنین فکری نبودند، بلکه با ظلم و تجاوز به حقوق مردم به دنبال ریاست، قدرت و ثروت بودند.

« سُخِّنَ أَهْلُ بَيْتٍ أَوْلَى بِوَلَايَةِ هَذَا الامر عَلَيْكُمْ مِنْ هَؤُلَاءِ المدعين مَا لَيْسَ لَهُمْ وَ السَّائِرِينَ فِيكُمْ بِالْجَوْرِ وَ الْعُدْوَانِ» (2)

یا مغرض از سکولار بودن حکومت، حتی در زمان حضور امام معصوم سخن می گویند و در صددند تا جنبۀ الهی و آسمانی حکومت را به هر نحوی انکار نمایند، پرداختن به این بحث از دیدگاه امام حسین(علیه السّلام) ضروری به نظر می رسد.

در جای جای سخنان امام حسین(علیه السّلام) ، حتی پس از رحلت پیامبر که در سنین کودکی به سر می برد و با خلفا به مباحثه می پرداخت تا وقتی که بر علیه حکومت یزید قیام کرد و جان در راه آرمان الهی اش فدا نمود؛ این نکته مشهود است که حکومت جایگاه و منصبی الهی و دینی است، هر چند مردم نیز در آن نقشی اساسی دارند.

تکیه می زند، باید از سوی آن حضرت که مستخلف عنه است، حجت و دلیل روشن داشته و رضایت خاندان پیغمبر را- که به فرموده رسول خدا، همان رضایت خدا و پیغمبر است- همراه داشته باشد.(1)

در همین مباحثه از ویژگی های حاکم اسلامی و نقش مردم در حکومت سخن می گوید که در جای خود بدان خواهیم پرداخت.

فرزند پیغمبر حکومت را حق پدرش علی بن ابی طالب می دانست، بدین جهت که وی وصیّ رسول خداست. هنگامی که در جنگ صفین دغل بازان برای ایجاد رخنه در سپاه علی(علیه السّلام) به خدعه و نیرنگ رو آورده و نزد حسین بن علی آمدند و از وی خواستند تا پدرش را از خلافت خلع کند تا با او بیعت کنند، حضرت با هوشیاری در برابر این توطئه ایستاد و فرمود: من هرگز به خدا و رسول خدا و وصی پیامبر ناسپاسی نمی کنم.»(2)

در این جا سخن حضرت «خیانت به پدر» نیست، بلکه چنین عملی را خیانت به خدا، پیغمبر و وصی او می شمارد. و این جمله حاکی از دیدگاه حسین بن علی به مقوله حکومت است که جنبۀ الهی و دینی دارد و خیانت به حاکم اسلامی خیانت به خدا و رسول اوست.

شنیده اید یا نه؟ و در همۀ موارد اصحاب حاضر در مجلس شهادت دادند که آن را از شخص پیغمبر، و تابعین گواهی دادند که آن را از اصحاب مورد وثوق پیامبر شنیده اند.

امام در این سخنرانی تصریح کرده که از خوف کهنه شدن حق اهل بیت پیغمبر در امر حکومت و رهبری جامعه، و فراموش شدن این حق الهی به شهر و دیار خود بازگشته و از اصحاب می خواهد این حق را که توسط قدرت طلبان و سیاست بازان در طول سالیان دراز غصب شده و به تدریج در بین مردم رو به فراموشی است، زنده کنند، به افراد مورد اعتماد خود از این حق سخن بگویند تا نسل های حاضر در آینده آن را فراموش نکنند در موقعیت مناسب این حق در جایگاه واقعی خود قرار گیرد.

امام از حاضران به خاطر آنکه حق منصوبین از جانب خود را در امر حکومت و رهبری جامعه، از غاصبان مطالبه نمی کنند، انتقاد نموده و سستی ایشان را در مقابله با حکومت های نامشروع عامل وضعیت ناهنجار جامعه می شمارد. « لانكم بَلَغْتُمْ مِنْ كَرَامَةِ اللَّهِ مَنْزِلَةُ فُضِّلْتُمْ بِهَا وَ مَنْ يَعْرِفِ بِاللَّهِ لَا تُكْرِمُونَ . ...» (1)

فقهای شیعه از بعضی جملات این خطبه استفاده کرده اند که جنبه الهی بودن منصب حکومت اسلامی اختصاص به امام معصوم در عصر حضور ندارد، بلکه در عصر غیبت نیز علما و دین شناسان از سوی امام معصوم به نیابت عهده دار امر حکومت اند.

امام حسین(علیه السّلام) در یکی از فرازهای این خطبه می فرماید: « انَّ مجاری الامور بید الْعُلَمَاءِ بِاللَّهِ الامناء عَلَى حَلَالِهِ وَ حَرَامِهِ » .

گرچه بعضی از فقیهان، تعبیر «علماء بالله» را مخصوص ائمه اطهار دانسته اند، اما پارۀ دیگری از فقها به این برداشت اشکال گرفته و آن را تعبیری اعم دانسته اند. (2)

ص: 292

حتی در همین خطبه نیز شواهدی وجود دارد که نشان می دهد این تعبیر اعم است. چون امام پس از آنکه خواص جامعه را در عصر خویش مخاطب قرار داده و نعمت مقام و موقعیت اجتماعی آنان را در بین مردم مسؤلیت ساز خوانده، سپس به صورت «قاعده ای کلی» جملۀ یاد شده را بر زبان رانده است و حتی این منزلت را شأن آنان دانسته که توسط امویان سلب شده است.

- در زمان معاویه خطاب به مردم فرمود: «فاطیعونا فَانٍ طَاعَتَنَا مَفْرُوضَةُ ، انَّ كَانَتْ بِطَاعَةِ اللَّهِ وَ رَسُولِهِ مقرونه .» (1)

-در اعتراض به تصمیم معاویه مبنی بر جانشینی یزید فرمود: «کسی را که پدر و مادر و خود او بهتر از یزید است، رها کردی.»(2)

- هنگامی که عبدالله بن زبیر از تصمیم امام در خصوص در خواست حکومت مبنی بر بیعت با یزید جویا شد، امام پاسخ داد:

«من هرگز با او بیعت نخواهم کرد، زیرا پس از برادرم حسن امر (ولایت) با من است. معاویه کار خود را کرد، او برای برادرم سوگند یاد کرد که پس از خود خلافت را در هیچ یک از فرزندانش قرار ندهد و آن را - اگر من زنده بودم - به من واگذار کند، اکنون او مرد و به سوگند خود وفا نکرد.»(3)

یکی از مواد قرارداد بین امام حسن مجتبی(علیه السّلام) و معاویه چنین بود:

«پس از معاویه، حکومت متعلق به حسن است و اگر برای او حادثه ای پیش آمد، متعلق به حسین است و معاویه حق ندارد کسی را به جانشینی خود انتخاب کند.»(4)

بهانۀ معاویه با امام مجتبی این بود که من برای ادارۀ حکومت با تجربه تر و سیاستمدار ترم، تو حکومت را به من واگذار کن، مشروط بر این که خلافت پس از معاویه از آن حسن بن علی باشد.(5)

-امام همچنین در نامه به مردم بصره نوشت:

«ما خاندان و اولیا و اوصیا و وارثان او (پیامبر) و سزاوارترین مردم به جانشینی او هستیم که دیگران بر ما سبقت جستند و ما تسلیم شدیم، تفرقه نخواستیم و به وحدت

ص: 294

پاسخ دادیم، این در حالی بود که می دانستیم ما بر امر ولایت از متولیان آن شایسته تریم»(1)

«شایسته سالاری» اصلی مقبول همۀ عقلای عالم از هر مردم و مکتبی است.

حتی دشمنان نیز به شایستگی امام معترف بودند. وقتی که امام با معاویه بر سر ولایت عهدی یزید نزاع می کرد، و خود را شایسته تر از یزید می شمرد، معاویه به شایستگی امام خرده نمی گرفت، چه این که در زمان امام مجتبی به برتری آن حضرت معترف بود، بلکه چنین استدلال می کرد که من برای حکومت بر این مردم از تو مناسب ترم.

از کیفیت سخن گفتن معاویه - که دشمن سرسخت اهل بیت پیغمبر بود – به خوبی استفاده می شود که امویان هیچ گاه از نظر علمی و جایگاه اجتماعی و شخصیتی خود را برتر از آنان نمی دانستند و به برتری اهل بیت رسول خدا کاملاً واقف بودند، به همین دلیل از حربۀ تهمت و سبّ و لعن استفاده میکردند تا شخصیت آنان را در جامعه لکه دار ساخته و بدین وسیله از اقبال مردم به ایشان جلوگیری کنند. برای نمونه تنها به دو اعتراف از امویان اکتفا می شود:

- روزی مروان بن حکم به امام سجاد(علیه السّلام) گفت: علی بیش از معاویه از عثمان دفاع کرد. امام فرمود: پس چرا بالای منبر او را سبّ و دشنام می دهید و قتل عثمان را به او نسبت می دهید؟ :گفت پایه های حکومت ما جز با سبّ و لعن علی بن ابی طالب استوار نمی شود. (2)

- روزی عمر بن عبدالعزیز از پدرش که حاکم مدینه بود ،پرسید: چرا بر منبر خطابه در نماز جمعه هرگاه به فراز سبّ و لعن علی بن ابی طالب می رسی، لکنت زبان می گیری و نمی توانی درست سخن بگویی؟ گفت: چون کسی را که ما بر منبر خطابه دشنام می دهیم، افضل اصحاب پیغمبر است. و وقتی فرزندش پرسید: پس چرا به او دشنام می دهید؟

ص: 296

پاسخ داد: سیاست ما اقتضا می کند که برای منزوی ساختن علویان، به او دشنام دهیم تا فرزندان او مدعی خلافت نشوند.(1)

حکومت معاویه را تنها به خاطر قرار دادی که امام محتبی به ناچار موقتاً به وی واگذار کرد.

به تصمیم برادرش به عنوان امام زمانش احترام می گذاشت و پس از شهادت ایشان نیز مصلحت را در تحمل حکومت وی تا زمان مرگش می دید، اما هم به لحاظ شخصیت معاویه و هم به لحاظ عملکرد وی، حکومتش را نامشروع می دانست و از بیان این مطلب در جلسات خصوصی و در نامه ها و دیدارهای خود با معاویه ابایی نداشت. از میراث به جای مانده از امام حسین (علیه السّلام) استفاده می شود که حکومت امویان از سه جهت فاقد مشروعیت بود:

پیامبر درباره آنان چنین فرموده و خلافت را برایشان حرام کرده است؟

امام در سخنرانی معروف خود در منیٰ به وضوح از فقدان مشروعیت حکومت سخن می گوید. او را طغیانگری می خواند که با حیله و نیرنگ حکومت را به چنگ آورده و رفتار ظالمانه و جنایتکارانه او را با اهل بیت پیامبر و شیعیان آنان گوشزد می کند.(1)

یکی از نقاط اختلاف و عوامل مخالفت امام و شخصیتهای دیگر با معاویه این بود که تو بر خلاف نظر رسول خدا و سیره و سنت خلفای پیشین، همچنین با زیر پا نهادن قرارداد صلح با امام مجتبی فرزند نالایقت را به جانشینی برگزیده ای و با تهدید و تطمیع از مردم بیعت می گیری. (1)

معاویه به کارگزارنش دستور داده بود که به هر قیمتی از مردم برای یزید بیعت بگیرند. امویان در شام و بسیاری از سرزمین های اسلامی مشکل چندانی احساس نمی کردند، چون به مدت بیست سال به میل خود اسلام را معرفی کرده بودند، اما در شهرهایی چون مکه و مدینه و کوفه و بصره که مردم حکومت پیامبر و خلفای بعد از پیامبر بالاخص امام علی (علیه السّلام) را دیده بودند، با مشکل جدی رو به رو بودند.

سعید بن عاص والی مدینه با خشونت تمام از مردم بیعت می گرفت، چرا که اکثر مردم مدینه بالاخص بنی هاشم زیر بار بیعت با یزید نمی رفتند. (2)

شاید علت توصیه امام به پیروانش مبنی بر این که باید تا مرگ معاویه صبر کنید، به همین جهت بود که معاویه با رعایت ظواهر امر به هر قیمتی بسیاری از مردم را راضی نگاه داشته بود. روسای قبایل را با درهم و دینار و آنان نیز افراد قبیله را مطیع خود و حکومت ساخته بودند.

قیام بر علیه چنین حکومتی که خلاف هایش علنی نشده و تحت پوشش دین و مصالح اسلام و مسلمین عملی می کرد، دشوار بود بسیاری از مردم گرچه بر اثر تهدید یا تطمیع امویان از حکومت پیروی می کردند، اما علاقه ای به آنان نداشتند. این مطلب از واضحات تاریخ است که بسیاری از مسافران که با کاروان حسینی رو به رو شده و از عزیمت آن حضرت به سوی عراق آگاه می شدند، می گفتند: «قُلوبُهُمْ مَعَکَ وَ سُیوفُهُمْ عَلَیْکَ»(3)

ص: 300

امام نیز در شب عاشورا خطاب به یاران خود فرمود: «شما به این دلیل مرا همراهی کردید که می دانستید ما به سوی جماعتی می رویم که با زبان ها و قلب هایشان با ما بیعت کردند و این که ماجرا بر عکس شده.....»(1)

رجال مذهبی و سیاسی در مسئله جانشینی یزید از این که خلافت را سلطنتی موروثی نماید، به شدت ناراحت و نگران بودند، وقتی از او می خواستند که به شیوۀ پیامبر رفتار کند که خلافت را به مردم واگذار کرد (از نظر افرادی چون عبدالله بن زبیر که با معاویه سخن می گفتند، پیامبر برای خود جانشینی تعیین نکرد)، او پاسخ می داد: چون شخصی مانند ابوبکر در میان شما نیست، اگر خلافت را به مردم واگذار کنم، اختلاف پیش می آید و روی یک نفر توافق صورت نمی گیرد.

وقتی به او پیشنهاد شد که مثل خلیفه اول حکومت را به شخص غیر از قوم و قبیلۀ خود واگذار کند، یا مثل خلیفهٔ دوم امر خلافت را به شورایی بزرگان واگذار نماید، عصبانی شد و آنان را تهدید کرد و بالاخره با فریب و نیرنگ به دروغ به مردم گفت: بزرگان شما با یزید بیعت کردند!(2)

«رضایت مردم» در نظام سیاسی اسلام از اصول مهمی است که علاوه بر وجود آن در اصل بیعت با حاکم در استمرار حکومت نیز اهمیت دارد. امام علی(علیه السّلام) در نامۀ خود به مالک اشتر نیز او را به تأمین رضایت توده های مردم توصیه می کند.(3)

یکی از اشراف بصره پس از مرگ معاویه به رؤسای قبایل این شهر گفت: «اکنون او یزید شرابخوار و سرآمد تباهی ها ادعای خلافت بر مسلمین می کند و بدون رضایت آنان آرزوی امارت دارد، با اینکه از صبر و بردباری اندک و دانش کم برخوردار است

ص: 301

و در شناخت حق از جای پای خود نیز خبر ندارد.»(1)

اگر جو خفقان عصر اموی از جامعه برداشته می شد ،سیاست خدعه و فریب جای خود را به راستی و صداقت با مردم می داد، و مردم برای انتخاب شخصیتی آگاه به معارف و احکام دین و دلسوز آنان جز به فرزند پیامبر رو می آوردند؟

نتیجه آنکه بیعت مردم با حکومت و رضایت قلبی آنان و حمایت عملی از حکومت از شرایط مهم موفقیت یک حکومت به شمار می رود. حتی تصدی عملی حکومت توسط امام معصوم، که از مشروعیت الهی برخوردار می باشد، بدون بیعت و همراهی مردم امکان پذیر نیست، چنان که فریب خوردن مردم در زنان امیرالمؤمنین علی(علیه السّلام) و پیروی نکردن از آن حضرت و نیز تنها گذاشتن و خیانت کردن به امام مجتبی(علیه السّلام) موجب شد که حکومت به کسانی برسد که هیچ گونه مشروعیتی نداشتند.

نه مشروعیت الهی و نه مشروعیت مردمی، نه منصوب از سوی پیامبر بودند، و نه منتخب واقعی مردم، بلکه قدرت طلبان و سیاست بازانی بودند که با خدعه و فریب افکار عمومی، و با جرم و جنایت و با زر و زور و تزویر بر جامعه مسلط شدند.

امام خمینی در پاسخ یک سؤال نقش مردم را در حکومت اسلامی به خوبی تبیین نموده اند و در خصوص تصدی حکومت توسط فقيه جامع الشرایط مرقوم فرموده اند:« [فقيه جامع الشرایط] ولایت در جمیع صور دارد، لكن تولّی امور مسلمین و تشکیل حکومت بستگی دارد به آرای اکثریت مسلمین که در قانون اساسی هم از آن یاد شده است و در صدر اسلام تعبیر می شده به بیعت با ولیّ مسلمین»(2)

از این بیان به خوبی استفاده می شود که مشروعیت حاکم اسلامی، اعم از امام معصوم یا فقیه جامع الشرایط در عصر غیبت، الهی بوده و به آرای اکثریت مردم بستگی ندارد، اما به دست گرفتن امور و تشکیل حکومت بدون آراء مردم امکان پذیر نیست. این

ص: 302

تفسیر، با توجه به مبانی اندیشه حضرت امام در مسئلۀ ولایت فقیه مناسب ترین تفاسیر به نظر می رسد. چون ایشان تفکیکی بین «آرای اکثریت مسلمین در عصر حاضر» و «بیعت با ولی مسلمین در صدر اسلام» قائل نشده اند، معلوم می شود که همان طور که مشروعیت ولایت امیرمومنان علی(علیه السّلام) به بیعت با مردم با ایشان بستگی نداشته، بلکه تحقق خارجی آن بدون بیعت مردم ممکن نبود، در عصر غیبت نیز ولایت فقیه از همین قبیل است.

خلفای بعد از پیغمبر بارها به منظور اطلاع از احکام خدا در مسائل مختلف و مورد ابتلای حکومت به سراغ علی بن ابی طالب(علیه السّلام) می رفتند.

وقتی که خلفای نخست چنین وضعیتی داشتند، وضع حاکمان اموی همچون معاویه و یزید روشن بود.

یکی از عللی که امام حسین(علیه السّلام) حکومت را حق خود می دانست، همین بود که او از خاندان وحی و رسالت بوده و آگاهترین فرد زمان خود به احکام خداست. چه اینکه در جمع رجال و شخصیت های مذهبی و سیاسی در سرزمین منیٰ فرمود: امور باید به دست «عالمان بالله» باشد که امین حلال و حرام خدا هستند و در زمان حضور مصداق بارز آن امام معصوم است.

این حقیقت نه تنها مقبول دوستان و شیعیان امام بود، بلکه از سوی دشمنان آن حضرت نیز تردیدی در آن وجود نداشت. یزید بن مسعود از بزرگان بصره در دعوت از رؤسای قبایل برای یاری فرزند پیغمبر، گفت:

«... این حسین بن علی فرزند رسول خدا صاحب شرافتی پایدار و اندیشه ای استوار است که فضیلت او در بیان نگنجد و دانش او پایان نگیرد...»(1)

معاویه نیز وقتی خبر مخالفت امام حسین(علیه السّلام) با ولایت عهدی یزید را شنید، نامه ای به آن حضرت نوشت: «.... شایسته ترین مردم در وفاداری به کسی که با او بیعت شده، کسی است که در بزرگی و شرافت و منزلتی که نزد خدا دارد، چون تو باشد»(2)

نشکند و بدعت در دین نگذارد.

امام در نامه خود به کوفیان یکی از ویژگی های رهبری جامعه را «عمل به قرآن» و «وقف خود در راه خدا» معرفی می کند: « فَلَعَمْرِى مَا الامام بِالْكِتَابِ وَ الاخذ بِالْقِسْطِ وَ الدَّائِنِ بِالْحَقِّ وَ الْجَالِسُ نَفْسَهُ عَلى ذَاتِ اللَّهِ»

(1)

متأسفانه بسیاری از حاکمان پس از رحلت پیامبر به این آفت دچار شدند. یکی از محورهای مخالفت امام حسین(علیه السّلام) و بسیاری از شخصیت های موجه آن زمان با خلفا به خصوص امویان بدعت گزاری ایشان در دین خدا بود. ابوذر در سرزمین شام با ابراز نارضایتی از رفتار و عملکرد کارگزاران حکومتی می گوید:

«حاکمان اعمال قبیح انجام دادند، اعمالی که نمونه آنها را قبلاً ندیده بودیم. مثل خاموش کردن سنتی، زنده نگاه داشتن بدعتی و سخنگوی حقی که دروغگو شمردند و بخشش های بدون رعایت تقوا...»

وی به مردم توصیح می کرد «اگر چیزهای نوظهوری را که سابقه دینی برای آنها سراغ ندارید، پایه گذاری کردند، از آنان فاصله بگیرید و آنان را سرزنش کنید، هر چند به شکنجه و محرومیت و تبعید شما بیانجامد.» (2)

امام حسین(علیه السّلام) در نامۀ شدید اللحن خود به معاویه ضمن یادآوری جنایات او، وی را در ماجرای زیاد ابن ابیه مورد سرزنش قرار می دهد که آیا تو نبودی که سنت – رسول خدا را عمداً ترک کردی و هوای نفست را پیروی نمودی؟ « فترکت سُنَّتِهِ رَسُولُ اللَّهِ اتَّبَعْتَ هواک بغیر هدی مِنَ اللَّهِ ؟»(3)

همه کسانی که با امویان مخالف بودند، یکی از مهمترین سیاست های حکومت آنان را «بدعت گزاری در دین» می دانستند. و بزرگترین آنها نیز «بدعت سلطنتی کردن خلافت پیغمبر» بود که مورد اعتراض بسیاری از بزرگان قرار گرفت. امام حسین(علیه السّلام) نیز

ص: 305

قیام خود را به کلامی از رسول خدا (صلّی اللَّهِ علیه وَ آلِهِ وَ سَلَّمَ ) مستند ساخت که « مَنْ رَأَى سُلْطَاناً جَائِراً مُسْتَحِلًّا لَحَرُمَ اللَّهِ ناكشاً لِعَهْدِ اللَّهُ ، مُخَالِفاً لِسُنَّةِ رَسُولِ اللَّهِ ، يَعْمَلُ فِي عبادالله بالاثم وَ الْعُدْوَانِ فَلَمْ يُغَيَّرْ عَلَيْهِ بِفِعْلِ وَ لَا قَوْلَ كَانَ حَقّاً عَلَى اللَّهِ انَّ يَدْخُلُهُ مَدْخَلُهُ » (1)

یعنی کسی که سلطان ستمگری را ببیند که حرام های خدا را حلال کرده، عهد و پیمان خدا را شکسته، با سنت رسول خدا مخالفت نموده، دربارۀ بندگان خدا بر اساس گناه و تجاوز رفتار می کند و با کردار و گفتار خود به مقابله با او برنخیزد، شایسته است که خداوند او را نیز در همان جایگاهی قرار دهد که آن سلطان ستمگر را قرار داده است.

چنان که حضرت در نامه خود به اشراف بصره مبنای دعوت خود را از آنان «عمل به کتاب خدا و سنت پیامبر او» قرار می دهد، چرا که «سنت پیامبر از بین رفته و بدعتها احیا شده است». (2)

محورهای اعتراض حسین بن علی به خلیفۀ دوم است.

در زمینه تبعیض و بی عدالتی، حاکمان اموی گوی سبقت را از دیگران ربوده بودند. دستور العمل معروف معاویه به زیاد بن ابیه کارگزار وی در کوفه مبنی بر تحقیر عجم ها و محروم کردن آنان از حقوق اجتماعی یک نمونه از خروار است.(1)

از دیدگاه امام حسین(علیه السّلام) ، «اقامه قسط و عدالت» و «اجرای حق» از مهمترین وظایف امام و رهبر جامعه است که حضرت در نامۀ خود به کوفیان آن را یادآوری می شود که پیشتر نقل شد.

ناچاری به حکومت امویان تن داده بودند.

بخش پایانی شرایط حاکم اسلامی را با استفاده از سخنان امام(علیه السّلام) بر شمرده است که اهم آنها آگاهی از احکام خدا عامل به کتاب خدا و سنت پیامبر و بر پاکنندۀ عدالت در جامعه است.

ص: 308

غیر منصوب تقسیم می شود، اختصاص دارد.

گفتار دوم به اصول حاکم بر اهداف ارزشی موجود در اندیشۀ سیاسی امام حسین(علیه السّلام) خواهد پرداخت.

و در گفتار سوم اصول مشروعیت حکومت از دیدگاه آن حضرت بیان خواهد شد.

گفتار اول: اصول حاکم بر ساختار نظام سیاسی در نظام ولایی منصوب از نظر امام حسین (علیه السّلام).

1 جامعه اسلامی از دو واحد عظیم به نام «امام» و «امت» تشکیل شده است.

این دو مفهوم مهم، بارها در سخن امام(علیه السّلام) به کار رفته است(1).

2- مقصود از امت، پیروان دین رسول اکرم محمد (صلّی اللَّهِ علیه وَ آلِهِ وَ سَلَّمَ ) هستند.(2) از این رو، گروهی هم عقیده اند که با راهنمایی باورهای دینی، به دنبال تحقق مقاصد شریعت اسلام هستند.

امام، از سوی خدا و رسول او تعیین می شود. امام حسین(علیه السّلام) در خطبه «منیٰ» به تفصیل دربارهٔ موقعیت معنوی ولایت سیاسی امام علی(علیه السّلام) سخن فرموده است. در آن جا فرمود که در روز غدیر ،پیامبر اکرم(صلّی اللَّهِ علیه وَ آلِهِ وَ سَلَّمَ ) ولایت آن حضرت را اعلام کردند و فرمودند که این خبر را حاضران باید به غایبان برسانند.(3)

یا در نامه به مردم بصره، به روشنی بیان میفرماید که ما، اهل بیت پیامبر اکرم (صلّی اللَّهِ علیه وَ آلِهِ وَ سَلَّمَ ) اوصیای وصی او هستیم و مقام او، به ما می رسد. لکن گروهی آن را از ما گرفتند و ما برای اجتناب از ایجاد تفرقه، سکوت کردیم. (4)

و یا در منزل «شراف» فرمود: ما، اهل بیت محمد (صلّی اللَّهِ علیه وَ آلِهِ وَ سَلَّمَ ) به ولایت سیاسی و سرپرستی امور مردم از این مدعیان که ولایت، حق آنان نیست و به ظلم و جور رفتار

ص: 310

می کنند، سزاوارتر هستیم.(1)

4- امام از بعد ولایت سیاسی، دارای سه ویژگی مهم است:

الف - عمل به کتاب خداوند متعال

ب - رعایت قسط؛

ج - برگزیدۀ خدا محمد بودن(2).

5- ولایت سیاسی، حق امام است که خداوند به او داده، هیچ کس، یا کسانی نباید آن را از او بگیرند. امام حسین(علیه السّلام) بارها فرمودند که ولایت، حق الهی من است. در نامه به مردم بصره در ادامۀ سخن از حق الهی اهل بیت، به ولایت بر امور مردم، به حق خود تصریح می کند و از مردم می خواهد که به حق او احترام بگذارند.(3)

6- بیعت در یک نظام سیاسی منصوب، به معنای اظهار نظر در امری جمعی یا سلب برخی از حقوق فردی و اعطای آن به امام نیست، بلکه بیعت، یعنی شناختن امام منصوب و عزم بر پیروی از او ،به همین سبب در نامه به مردم کوفه، سوگند یاد فرمود که امام، بی تردید کسی است که اوصاف امامت را دارا است و مردم باید او را بپذیرند. (4)

7- امت بر دو گروه تقسیم می شوند: عالمان و سایر افراد در درون امت، عالمان وظیفۀ آگاه سازی و نیز صیانت امت از انحراف را بر عهده دارند.

و سایر افراد نیز وظیفه دارند که به مشورت و رایزنی با عالمان اهمیت دهند. بدین ترتیب، در یک مکانیزم مهم به نام امر به معروف و نهی از منکر، هدایت پذیری امت و ثبات آنان بر پیروی از امام ،از آسیب انحراف از خط امامت، مصون می ماند.

در زمان امام حسین(علیه السّلام) نه عالمان به وظیفۀ خود - که آگاه سازی امت دربارۀ تشخیص امام منصوب بود- عمل می کردند، و نه سایر مردم به وظیفۀ خود- که جستجو

ص: 311

و تحقیق جهت دست یابی و شناخت به امام منصوب، عمل می نمودند.

از این رو گاه خود آن حضرت، نقش عالم را ایفا می کرد و مردم را به امامان ذی حق آشنا می ساخت.

و حتی از عالمان دیگر، که می دانستند و امام منصوب و بر حق را می شناختند، انتقاد می کرد که چرا به وظایف خود به خوبی عمل نمی کنند گرچه این انتقاد به سایر افراد امت نیز وارد بود که چرا برای فهم حقیقت، از عالمان سود نمی جویند.

امام حسین(علیه السّلام) در بخش دوم و سوم خطبۀ خویش در منیٰ به تفصیل به نقد و تحلیل عملکرد دانایان به حق خویش می پردازد و از سکوت آنان گله می کند.(1)

8- امت، باید از امام اطاعت کنند ،این عنصر اساسی، در مناسبات میان امام و امت در نظام ولایی منصوب است، لکن این اطاعت اطاعتی از روی رغبت و نیاز است.(2)

9-امام و امت، هر دو در یک خط صعودی جای دارند که امام در پیش است و امت پشت سر او حرکت می کنند. امام حسین(علیه السّلام) از این واقعیت مهم چنین پرده برداشت که امام اسوه است.(3)

10- امام، امت را به اطاعت دعوت می کند و اگر امت به هر دلیل نپذیرفتند، امام اگر هم بتواند، از قوۀ قهریه استفاده نمی کند. چون ارتباط میان امام و امت، ارتباط میان هادی و مهدی است و این امر با استبداد محقق نمی شود.

از این رو، امام حسین(علیه السّلام) در منزل زباله فرمود که مطلع شدم مسلم بن عقیل، هانی بن عروة و عبدالله بن یقطر به شهادت رسیده اند. هر کدام که می خواهید، می توانید برگردید. چیزی از من زمرّ شما نیست.(4)

یا در منزل شراف، خطاب به کوفیان فرمود که اگر از آمدن من نگران هستید، به

ص: 312

همان جا که از آن آمده ام، برمی گردم.(1)

11- انحراف امت از امام منصوب به چهار راه سامان می یابد:

الف - امر به معروف در میان افراد عادی نسبت به یک دیگر.

ب - مراجعه افراد عادی به عالمان امت.

ج - راهنمایی و ارشاد افراد عالم نسبت به دیگر افراد امت.

د - راهنمایی و هدایت امام نسبت به عالمان جهت وظیفهٔ ارشاد و به افراد عادی جهت مراجعه به عالمان

.(2)

اصول حاکم بر ساختار نظام سیاسی در نظام ولایی غیر منصوب از نظر امام حسین(علیه السّلام)

1 - امام از سوی امّت تعیین می شود.(3)

2- بیعت در نظام سیاسی غیر منصوب، به معنای اظهار نظر در امری جمعی با سلب برخی از حقوق فردی و اعطای آن بر امام است.

3-امت باید در کسی که به عنوان امام بر می گزینند، دقت کنند که به بیشترین و بهترین وجه، اوصاف سه گانۀ امام را نسبت به دیگران دارا باشند. (4)

اما کسی مانند یزید که هیچ نسبتی با اوصاف لازم در امام ندارد، نباید مورد تأیید امت قرار گیرد. امام حسین(علیه السّلام) فرمود: ما اهل بیت نبوّت، معدن رسالت و محل آمد و شد فرشتگان و رحمت هستیم.

ص: 313

خداوند متعال به ما آغاز کرد و به ما پایان خواهد بخشید. از آن سو، یزید، مردی شراب خوار، قاتل و متظاهر به فسق است، کدام ما به بیعت سزاوار تریم.(1) و فرمود: اگر در دنیا پناه و مأوایی نداشته باشم با یزید بن معاویه بیعت نخواهم کرد.(2)

در حقیقت امام حسین(علیه السّلام) از مقام والای خود تنزّل می کند و از نصب الهی چشم می پوشد و می فرماید که اگر امر امام، به انتخاب امت نیز باشد، من از دیگران سزاوار ترم، چه رسد به کسی چون یزید!

در سخنی دیگر فرمود: اگر در مدینه بودید، جای پای جبرئیل را در منزل خودم، به شما نشان می دادم، آیا آنان می دانند و من نمی دانم(3).

4- امت، در نظام ولایی غیر منصوب، وظیفه دارد که در کنار اطاعت از امام، بر او نظارت نیز اعمال کند.

امام حسین (علیه السّلام) فرمود: مگر نمی بینید که به حق عمل نمی شود و از باطن پرهیز نمی گردد؟(4) و اگر دیدند که امام از مسیر درست منحرف شده، به او هشدار دهند و یا او را عزل کنند و کسی شایسته تر را به جای او برگزینند.

امام حسین (علیه السّلام) در منزل «بیضه» این حدیث را از رسول اکرم (صلّی اللَّهِ علیه وَ آلِهِ وَ سَلَّمَ ) نقل فرموده است:

آن حضرت فرمود: اگر کسی سلطان جائری را دید که حرام خدا را حلال کرده و عهد خود را با امت شکسته، مخالف سنت رسول خدا است و در میان بندگان خدا به گناه و تعدی رفتار می کند، و به کردار و گفتار او اعتراض نکند، سزاوار است که خداوند او را با همان جائر محشور گرداند.

ص: 314

سپس امام حسین(علیه السّلام) خطاب به مردم چنین ادامه می دهد: امامان کنونی شما از شیطان اطاعت می کنند و پیروی از رحمان را وانهاده اند، فساد را ظاهر می سازند و حدود را اجرا نمی کنند، حرام خدا را حلال می کنند و حلال او را حرام. و من به این امر سزاوار ترم. (1)

5- انحراف امت در انتخاب امام ناشایسته، به یکی از راه های زیر سامان می یابد:

الف - راهنما و ارشاد عالمان. گاه امام حسین(علیه السّلام) خود در کسوت عالم دین برمی آمد و به جای بسیاری از عالمانی که سکوت کرده بودند، به کار راهنمایی امت کمر می بست. در وصیت نامه صریحاً بیان فرمود که از اهداف مهم من اصلاح امت است.(2)

آن حضرت به هدایت و اصلاح امت بیش از هر کار اهتمام داشت. وقتی که از مدینه بیرون می رفت. موسی وار آیهٔ 21 سوره قصص را خواند.(3) و به هنگام ورود به مکه آیۀ 22 همان سوره را قرائت کرد و دقیقاً توجه داشت که انحراف امت، منشأ برپایی دستگاه امام جابر است.

ب - فعال کردن مکانیزم امر به معروف و نهی از منکر در میان امت.

- بدیهی است که در این جا نیز باید توجه داشت که نقش محوری با عالمان است.(4)

گفتار دوم: مهمترین اهداف سیاسی در اندیشۀ سیاسی امام حسین(علیه السّلام)

به سامان رساندن دنیا و آخرت در کنار هم، بدون فدا کردن یکی به جای دیگری.

از نظر امام حسین (علیه السّلام) حیات انسان از دنیا عبور می کند و در آخرت قرار می یابد.

دقیقاً همین جا عنصر هدایت و نیاز به امام مطرح می شود. و نیاز به یک سیاست دینی خاص جلوه می کند که امت را طوری از دنیا عبور دهد که به آخرت مطلوب برسد.

امام حسین (علیه السّلام) فرمود: ای مردم! خداوند متعال دنیا را دار فنا و زوال آفرید و شما یکی پس از دیگری در آن سکنا می گزینید. کسی که فریفته دنیا شود، زیان دیده است و

ص: 315

کسی که فریب آن را خورد، شقی است. هر کس به دنیا دل بندد، ناامید خواهد شد(1)

گفتار سوم: اصول حاکم جهت مشروعیت حکومت در اندیشۀ سیاسی امام حسین(علیه السّلام) .

1- نصب از سوی خداوند متعال و رسول (صلّی اللَّهِ علیه وَ آلِهِ وَ سَلَّمَ )

این در نظام ولایی منصوب به طور جدی مطرح است، طوری که راه های دیگر انتخاب امام، به غصب منتهی می شود و فاقد مشروعیت خواهد بود.

امام حسین (علیه السّلام) فرمود: خدا و رسول او، ما را برگزیدند ولی گروهی ما را از حق مان بازداشتند. (2)

2- بیعت

بیعت گرچه اصالتاً راهی برای مشروعیت نیست، اما در شرایطی که به هر دلیل امت از برکت امام منصوب، امت محروم بودند، تنها راه باقی مانده، انتخاب از راه بیعت خواهد بود. در بیعت باید امت شرایطی را رعایت کنند که عبارت است از:

الف - مشورت با عالمان امت(3)؛

ب - نظارت بر اعمال امام منتخب و در صورت نیاز تجدید یا بازگشتن از بیعت. (4)

ج - بیعت با کسی که شبیه ترین کس به امام منصوب است(5).

گفتنی است بیعت در مورد امام منصوب، به معنای شناخت امام منصوب و عزم بر پیروی از او است.

ص: 316

11 - الشيخ الكلينى متوفى 329؛ التحقیق علی اکبر غفاری؛ چ3، الکافی؛ الناشر: دارالكتب الاسلامية - آخوندی، 1388 ه- ش.

12 - المجلسی، محمد باقر متوفی 1111 ؛ بحارالانوار چ3، بیروت، موسسة الوفاء، 1403 ه- ق – 1983 م.

13 - الشيخ المفيد 413 ه-ق؛ تحقيق موسسة البيت (علیه السّلام) للتحقيق والتراث ؛ الارشاد في معرفة حجج الله على العباد؛ قم، دار المفيد.

ص: 320

دستگاه حاکمۀ زمان، به وظیفۀ دینی خویش عمل نمی نمایند و بدین علّت، اموری که باید به دست علما انجام گیرد، در اختیار دولت های ستمگر قرار گرفته و دیگران حق حاکمیت را که قاعدتاً باید از آن دانشمندان اسلام باشد، غصب کرده اند، ملامت و سرزنش کرده و چنین می فرمایند:

« وَ أَنْتُمْ أَعْظَمُ النَّاسِ مُصِيبَةً لِمَا غُلِبْتُمْ عَلَيْهِ مِنْ مَنَازِلِ الْعُلَمَاءِ لَوْ كُنْتُمْ تَشْعُرُونَ ، ذلِكَ بَانَ مَجَارِى الامور والاحكام عَلَى أَيْدِى الْعُلَمَاءِ بِاللَّهِ »(1) الامناء عَلَى حَلَالِهِ وَ حَرَامِهِ ، فانتم الْمَسْلُوبُونَ تِلْكَ الْمَنْزِلَةَ وَ مَا سُلِبْتُمْ ذَلِكَ الَّا بِتَفَرُّقِكُمْ عَنِ الْحَقِّ وَ اخْتِلَافِكُمْ فِي السُّنَّةِ بَعْدَ الْبَيِّنَةِ الْوَاضِحَةِ (2). وَ لَوْ صَبَرْتُمْ عَلَى الْأَذَى وَ تَحَمَّلْتُمُ المؤونة فِي ذَاتِ اللَّهِ كَانَتْ أُمُورُ اللَّهِ عَلَيْكُمْ تَرِدُ وَ عَنْكُمْ تَصْدُرُ واليكم تَرْجِعَ ، وَ لَكِنَّكُمْ مكنتم الظَّلَمَةَ مِنْ مَنْزِلَتِكُمْ واسلمتم أُمُورُ اللَّهِ فِي أَيْدِيهِمْ ، يَعْمَلُونَ بِالشُّبُهَاتِ وَ يَسِيرُونَ فِي الشَّهَوَاتِ ، سلّطهم عَلَى ذَلِكَ فراركم مِنَ الْمَوْتِ واعجابكم بِالْحَيَاءِ الَّتِي هِيَ مفارقتكم فاسلمتم الضُّعَفَاءِ فِي أَيْدِيهِمْ فَمِنْ بَيْنِ مستعبد مقهور ، وَ بَيْنَ مُسْتَضْعَفٍ عَلَى مَعِيشَةٍ مَغْلُوبُ . . ؛

مصیبت و بیچارگی شما [علما] از همۀ مردم بیشتر است، زیرا مقام علما رهبری و حکومت را با زور از دستتان گرفتند، ولی شما هیچ توجّهی به آن ننمودید،

ص: 322

در حالی که جریان امور [کشور اسلامی و مردم مسلمان] و احکام آن باید به دست علمای الهی [که در این مورد با دستورات خدا انجام وظیفه می کنند] باشد، آن ها که امین بر حلال و حرام خدا می باشند. ولی [متأسفانه] این مقام و منزلت از شما سلب شده است و این نبود، مگر به علّت دوری شما و انحرافتان از راه حقّ و اختلافتان در سنّت رسول الله (صلّی اللَّهِ علیه وَ آلِهِ وَ سَلَّمَ ) با آن همه وضوح و روشنی اش [البته شایسته نبود در چنین مطلب روشن و واضحی اختلاف کنید] و اگر شما به خاطر خدا مشقّت ها را صبر و تحمل نموده بودید، زمام امور الهی به دست شما می بود و احکام از طرف شما صادر می شد و نتیجه اش نیز به خودتان باز می گشت، ولی شما خودتان راه ستمگران را باز نمودید و مقام و منزلت تان را به آنها سپردید و کارهای الهی را به ایشان واگذار کردید، تا آنجا که اینان بدون پروا در شبهات [از روی حدس و گمان] عمل می کنند و راه شهوت رانی را پیش گرفتند والبته علّت سلطه اینان چیزی جز فرار شما از مرگ و دلبستگی تان به زندگی و لذّت های آن که حتماً هم از شما جدا خواهد شد .نیست شما ضعیفان و بیچارگان را به دست آنان سپردید، تا آن که برخی را به بندگی و عبودیّت خود درآوردند و برخی را نیز ضعیف کردند و در تنگنای زندگی قرار دادند...».

متأسفانه به دلایلی که معلوم نیست، در تدوین احادیث تحف العقول از ذکر اسناد آن ها خودداری کرده و آنان را به صورت مُرسله ذکر نموده است؛ یعنی واسطه های بین خود و ائمه اطهار(علیهم السّلام) را نقل نکرده تا بتوان در احوال راویان احادیث دقّت نمود. از آن جا که مؤلف از شخصیت های مهم علمی و عملی شیعه است، روایات کتابش مورد قبول جمعی از فقها قرار گرفته است. خود مؤلف در کتابش چنین می گوید:

من اسناد احادیث را به خاطر رعایت اختصار حذف کردم و بیشتر آنها را از طریق سماع از بزرگان به دست آورده ام...

لذا از طریق اعتماد به شخص حرّانی، ممکن است به احادیث مذکور در کتابش نیز اعتماد نمود و تصمیم قاطع در این باره، به فقیهی مربوط است که قصد اجتهاد در این زمینه را دارد.

نویسنده در صفحهٔ 169 همین حدیث را به مولا امیر المؤمنين علي(علیه السّلام) نسبت داده، ولی با دقت بیشتر در متن کامل حدیث، انتساب آن به امام حسین سید الشهداء(علیه السّلام) صحیح تر خواهد بود.

از این بیانات، با کمال صراحت به دست می آید که ریاست بر مسلمانان و حکومت اسلامی تنها شایسته رهبران الهی است، زیرا حکومت خدا جز از این طریق عملی نیست.

نتیجه آن که حکومتی که دولت ها بر ملّت های مسلمان با زور و غلبه برقرار کرده اند، حقّ مسلم علمای الهی است و این، همان مفهوم «ولایت فقیه» می باشد. از دیدگاه سید الشهدا دو نوع حکومت و دولت در میان مسلمانان حاکم می باشد:

1 - حکومت جائرین: حکومت جهل و شهوت و بندکشیدن ضعیفان و سلطۀ غاصبانۀ برامّت؛

2 - حکومت علمای الهی: حکومت علم و عدالت و دستگیری از ضعفا که حکومت الله است.

مسلّماً نهضت درخشان کربلای سید الشهدا(علیه السّلام) برای سرنگون کردن حکومت طاغوت و برپا داشتن حکومت الله بود.

از فروع ولایت معصومین(علیهم السّلام) می باشد، منتهی هر دو در یک زمان قابل اعمالند. بدین ترتیب، حکومت اسلامی نیز همانند سایر حکومت های عرفی باید هم دارای مرکزیتی باشد که در زمان حضور امام(علیه السّلام) با شخص معصوم خواهد بود و علاوه بر آن، دارای حکومت های محلّی که زیر مجموعهٔ حکومت مرکزی اند، نیز هست. این حکومت های فرعی به دست علما و فقهای معتمد معصوم اداره خواهند شد. امّا در زمان غیبت امام(علیه السّلام) فقیه اعلم و آگاه به زمان، به نیابت معصومین(علیهم السّلام) ، رهبری کلّ حکومت را بر عهده می گیرد و سایر مؤمنین شایسته در مناصب فرعی انجام وظیفه خواهند کرد تا در مجموع، حکومت الهی برگزار شود. بدیهی است فقیه حاکم می تواند بخشی از وظایف و حقوق حکومتی را به طریقه اذن یا وکالت به افراد مورد وثوق و مؤمن واگذار کند. در حقوق موضوعۀ ما در بند آخر اصل 110 قانون اساسی صراحتاً به این موضوع اشاره شده است و در واقع یکی از مبانی فقهی اصل پنجم قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران حدیث شریف مزبور است.

کلیه امور مزبور از جمله کارهای لازم برای اداره حکومت و جامعه بوده و جزء مجاری امور بوده که می توان از آن به «امور جاریه» تعبیر نمود؛ یعنی امور جاریه باید به دست علمای الهی باشد. پس رهبری، فتوا و دادرسی هر سه از شئون امام(علیه السّلام) و در غیبت وی از شئون فقیه است.

ص: 328

«قدرت عبارت است از امکان تحمیل اراده یک فرد بر رفتار دیگران».(1)

در این جا به گوناگونی و تنوع قدرت در این حد اشاره می کنیم که همه قدرت ها را می توان در سه محور طبقه بندی کنیم.

الف) قدرت کیفر دهنده؛

ب) قدرت پاداش دهنده؛

ج) قدرت شرطی.

وجه مشترک قدرت کیفر دهنده و قدرت پاداش دهنده، این است که تسلیم شونده به تسلیم خود واقف است. در مورد نخست به دلیل اجبار است و در مورد دوم، حساب پاداش را می کند، اما قدرت شرطی برخلاف، این دو، با تغییر اعتقاد فرد اعمال می شود.(2)

در ادامۀ این گفتار لازم است به اختصار به منابع اصلی قدرت اشاره کنیم. به طور کلی سه پدیدۀ اساسی موجب دسترسی به قدرت می شود:

1- شخصیت؛

2۔ مالکیت؛

3- سازمان.(3)

در این جا به دلیل سنخیت موضوع پژوهش با دو عنصر قدرت و شخصیت، به این نکته اشاره می شود که: معروف ترین چهره های قدرت شخصیتی در تاریخ ادیان؛ یعنی حضرت موسی(علیه السّلام) ، عیسی (علیه السّلام) و پیامبر گران قدر اسلام(صلّی اللَّهِ علیه وَ آلِهِ وَ سَلَّمَ ) و امامان معصوم(علیه السّلام) از جمله امام حسین(علیه السّلام) و همچنین شخصیت هایی، همچون کنفوسیوس، بودا، ارسطو و افلاطون نه به قدرت بدنی خود متکی بوده اند و نه شخصاً به قدرت کیفر دهنده متوسل می شده اند. خصوصیاتی غیر علنی تر آن چنان توانایی و قدرتی به آنها می داد که باعث

ص: 330

می شود صدها میلیون نفر پیرو، مطیع آنها شود.(1) پرداختن به موضوع قدرت و اقتدار در این پژوهش، نوعی تتبع است که هدفش، نه بسط معلومات، که کشف مجهول ها است.

لذا از چنین تتبعی خصوصاً دربارۀ موضوعی با چنان اهمیت عملی نباید دست شست.

همه استنتاج هایی که از قدرت می شود، خود نیز می توانیم آنها را به تمامی قراین تاریخی تعمیم دهیم و در عین حال، نتیجه گیری های به عمل آمده را در برابر شواهد امروزی سنجید. می توان در تشریح قدرت نشأت گرفته از نظام اموی، این نکته را یادآور شد که حاکمیت یزیدی برخوردار از قدرتی است که در کالبدشناسی قدرت به آن قدرت کیفر دهنده گفته می شود. قدرت کیفر دهنده رابطه ای دیرینه و دیرپا با تنبیه بدنی، تخریب شخصیت، حبس و توقیف و تحمیل شرایط سخت زیستی، ایراد ضرب و جرح، قطع عضو و سایر شکنجه های عجیب و غریب و یا مرگ همراه است.(2)

با این حال، ویژگی های روان شناختی انسان به گونه ای است که در دراز مدت قدرت کیفر دهنده را برنمی تابد. جوامعی که براساس سازمان و نظام کیفر دهنده اداره می شوند، مترصد فرصت هایی اند که اختیار و آزادی به غارت رفتۀ خویش را بازیابند. با نهادینه شدن آزادی در جوامع بشری، قدرت های کیفر دهنده و پاداش دهنده که تسلیم پذیری انسان را طالبند. پی در پی مشروعیّت شان مورد تردید واقع می شود و قدرت های شرطی و شخصیّتی امکان حیات می یابند.(3) در تقابل دو الگوی قدرت در واقعۀ عاشورا، این تاریخ است که حکم نهایی را صادر نمود. هر روز که از این واقعۀ تاریخی می گذرد، شخصیت تابناک حماسه ساز عاشورا تابنده تر می شود و بر میزان محکومیت نظام های سازمان یافته براساس قدرت کیفر دهنده، افزوده می شود.

روی هم رفته «در اسلام از هر سه ابزار قدرت بهره گرفته می شود؛ به همین دلیل

ص: 331

پیامبر اکرم اسلام در یک جا بشیر و نذیر لقب می گیرد «وَمَا أَرْسَلْنَاكَ إِلَّا مُبَشِّرًا وَنَذِيرًا »(1)

و در جای دیگر خداوند به پیامبرش دستور می دهد تا با مردم با ادلۀ متقن و سخنان حکیمانه و عالمانه رو به رو شود؛ آنجا که می فرماید:

«ادْعُ إِلَى سَبِيلِ رَبِّكَ بِالْحِكْمَةِ » (2) و همان گونه که در برنامه های تمامی انبیاء به این سه ابزار اشاره می شود: «لَقَدْ أَرْسَلْنَا رُسُلَنَا بِالْبَيِّنَاتِ وَأَنْزَلْنَا مَعَهُمُ الْكِتَابَ وَالْمِيزَانَ لِيَقُومَ النَّاسُ بِالْقِسْطِ وَأَنْزَلْنَا الْحَدِيدَ فِيهِ بَأْسٌ شَدِيدٌ »(3)

برای انسان های لجوج و عنود نیز، آهن گداخته در نظر گرفته شد تا آنانی که به جای گام برداشتن در سیر فطرت و حق مانع رشد و تعالی جامعه و دیگر انسان ها می گردند..... به سزای اعمال غیرانسانی خود برسند.»(4) البته - همان گونه که اشاره رفت - چون اصولاً منطق اسلام منطق پند و موعظه و تشویق است در ابتدا از دو ابزار تشویق و اقناع استفاده می شود و در آن هنگام که استفاده از آن دو ابزار بی ثمر باشد، بنابر فرمایش مولا على (علیه السّلام) استفاده از شمشیر و گلوله به عنوان آخرین دارو تجویز می گردد.(5) وانگهی، همانگونه که در این پژوهش بررسی شده است، این منطقی قرآنی است که سالار شهیدان(علیه السّلام) نیز از آن تبعیت نمود.

خداوند می فرماید:

«مُحَمَّدٌ رَسُولُ اللَّهِ وَالَّذِينَ مَعَهُ أَشِدَّاءُ عَلَى الْكُفَّارِ »(6) .

محمد(صلّی اللَّهِ علیه وَ آلِهِ وَ سَلَّمَ ) فرستادۀ خداست و آنان که با اویند، سخت گیرانند بر کافران...

ص: 332

توجه به تمایز میان دو الگوی قدرت در حادثۀ کربلا که هر طرف جهان بینی و ایدئولوژی خاص خود را دارد، توجه به رویارویی و برخورد دو جناح مختلف با منطق ها و عملکردهای متفاوت است:

در یک سو، جناحی است با تعداد کمی رزمنده و با کمترین ابزار مادی قدرت، اما مجهز به سلاح ایمان و قدرت معنوی که حرکت و تلاشی شگفت انگیز را علیه ظلم واحجاف طرف مقابل سامان می بخشد.(1) این جبهۀ حق نبردش یادآور نبرد هابیل ابراهیم، موسی، محمد(صلّی اللَّهِ علیه وَ آلِهِ وَ سَلَّمَ ) و .... علیه طاغوت زمان است، و همان جناحی است که درصدد تحقق حاکمیت خداوند بر تمامی جوانب هستی و زندگانی بشر است.(2)

از طرف دیگر، جناحی به مقابله ایستاده است که جز سودای حاکمیت بر دیگر انسان ها و اقناع امیال نفسانی خود چیز دیگری در سر ندارد.(3)

اولی چون جهان بینیاش توحیدی و اسلامی ،است محدودیت نمیشناسد و نیز به دلیل این که چون میخواهد برای همیشه زنده و جاودان ،بماند فراتر از زمان و مکان میاندیشد در حالی که دومی چون جهان بینیاش مادی و این جهانی است حوزه اندیشه اش محدود به همان ظرف زمانی و مکانی میباشد که زندگانی نکبت بار خود را در آن گذرانده است.(4)

اهداف امام حسین(علیه السّلام) که همان اهداف مشترک نهضت های توحیدی است، عبارتند از: غلبه یافتن حق بر باطل، تحقق امر به معروف و نهی از منکر، اصلاح امت و تأمین قدرت استقلال و عزت موحدین، احیای عدالت اسلامی و در یک کلام تحقق اسلام راستین.

ص: 333

با توجه(1) به آنچه که گفته شد، می توان تصویری از تقابل دو جبهۀ درگیر در کربلا به ترتیب ذیل ارائه نمود:

1- خط امامت امام حسین(علیه السّلام) همچون خط امامت سایر امامان(علیه السّلام) بر مسیری روشن و مبتنی بر نوبت پیامبر(صلّی اللَّهِ علیه وَ آلِهِ وَ سَلَّمَ ) قرار داشت که روشن بخش آن قرآن بود (امامت انتصابی)؛ اما سیر خلافت امثال یزید اساسش برغصب و بر مسیرهایی مبتنی بود که ابتدائاً در جهت مقابله با خاندان پیامبر(صلّی اللَّهِ علیه وَ آلِهِ وَ سَلَّمَ ) پر از ظلمت و تاریکی واقع شد (تعیین خلیفه توسط شورا انتخاب و...!) مسیری که قرن ها امت اسلامی را در بلاتکلیفی قرار داد. (2)

2-نوع جهان بینی حاکم بر سپاه امام حسین(علیه السّلام) جهان بینی ناب اسلامی است.

امام حسین(علیه السّلام) و یارانش با داشتن تصویری روشن از هستی با تمام جوانبش و با اعتماد کامل به آفریدگار خود قیام کردند. در مقابل جهان بینی حاکم بر سپاه یزید، بیانگر تصویری جزیی نگر، ناقص و مبهم از هستی که افق دید آنها فقط تا محسوسات این عالم است.(3)

3-آرمان و اهداف نهفته در نهضت امام حسین(علیه السّلام) اسلامی است، که همانا بنا به تصریح آن حضرت هدفش از قیام امر به معروف و نهی از منکر، اصلاح امت، احیای سنت جدش و به طور خلاصه تحقق اسلام راستین است. اما آرمان ها و آرزوهای سپاه یزیدی، این جهانی و دست یافتن به حاکمیت دنیوی و تحقق بهشت خیالی خود در این جهان است. (4)

4- جهان بینی و اهداف امام حسین (علیه السّلام) مستلزم منظور داشتن ایدئولوژی اسلامی است، لذا الفبای فکری امام حسین(علیه السّلام) مبین بایدها و نبایدهای روشن و صریحی است

ص: 334

که هرچه اسلام راستین اجازه داده انجام، و هرچه را منع کرده رد می نماید. برعکس، تار و پود فکری یزید و دار و دسته اش چون مبتنی بر جهان بینی ناقص و مادی آنهاست از نوع باید و نبایدهای سودپرستانه و متقلبانه ای می باشد که رنگ و بوی شیطانی دارد و شبهه افکنانه است. (1)

5- با منظور نمودن آرمان ،هدف، جهان بینی و ایدئولوژی حاکم بر هر دو جناح می توان گفت منطق سپاه امام حسین(علیه السّلام) منطق آزادی طلبی و جهاد اسلامی مبتنی بر عدالت خواهی است.(2) برعکس منطق سپاه یزید، منطق زور و تحکم است، منطقی که خود ذاتاً هدف است و بس! «و در واقع از میان دو قطب متضاد تظاهر به اسلام و تهاجم به اسلام پیش می رفت.»(3)

6- براساس نکته بالا چون در قیام حسین(علیه السّلام) منطق اسلام- که عدالت مساوات است - حاکم است، لذا با هر وسیله ای نمی توان به کسب قدرت پرداخت و یا به جنگ دشمن رفت، بلکه وسیله مانند خود هدف نیز بایستی مشروع باشد. اما در سپاه یزید، چون منطق براساس زور است(4) در جهت دست یابی به قدرت با هر وسیله ای می توان به مقابله با دشمن پرداخت.