«بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمَنِ الرَّحِيمِ »

«الْحَمْدُ لِلَّهِ رَبِّ الْعَالَمِينَ »

«الرَّحْمَنِ الرَّحِيمِ »

«مَالِكِ يَوْمِ الدِّينِ »

«اهْدِنَا الصِّرَاطَ الْمُسْتَقِيمَ »

«صِرَاطَ الَّذِينَ أَنْعَمْتَ عَلَيْهِمْ غَيْرِ الْمَغْضُوبِ عَلَيْهِمْ وَلَا الضَّالِّينَ »

ص: 2

مجموعه مقاله ها جلد پنجم: حماسه عاشورا همایش امام حسین(علیه السّلام)

تهران اسفند 1381ه- . ش مطابق با محرم الحرام 1424 ه- . ق

مجمع جهانی اهل بيت (علیهم السّلام)

ص: 3

نام کتاب: حماسه عاشورا

مؤلف: جمعی از نویسندگان

ناشر: مرکز چاپ و نشر مجمع جهانی اهل بیت(علیهم السّلام)

با مشارکت نشر شاهد

نوبت چاپ: اول

تیراژ 2000 نسخه

سال چاپ: اسفند 1381ه- . ش (محرم الحرام 1424 ه-. ق)

شابک: 9-25-7756-964

ISBN: 964-7756-25-9

«حق چاپ محفوظ است»

تهران - ص.ب. 7368-14155

تلفن: 8907289 (009821 - فاکس: 8893061 (009821)

ص: 4

ص: 6

و اینک که سال جاری را رهبر معظم حضرت آیةالله خامنه ای - مد ظله العالی - در سخنرانی خود در جوار مرقد مطهر حضرت امام رضا(علیه السّلام) به عنوان «سال عزت و افتخار حسینی» مزیّن نمودند. مجمع جهانی اهل بیت (علیهم السّلام) برای برپائی همایش مجددی به همین نام و نشان ،دانشوران، فرهیختگان و نویسندگان را به تحقیق و تقدیم مقالاتشان فرا خواند.

در نتیجۀ این فراخوانی، مقاله های بسیاری به دبیرخانۀ همایش رسیده است، که مجلدات حاضر توسط «هیئت نظارت علمی مجمع» برای نشر برگزیده شده که پس از ویرایش و تنظیم، همزمان با برگزاری همایش، به تشنگان فرهنگ اهل بیت(علیهم السّلام) به ویژه سرور و سالار شهیدان حضرت امام حسین (علیه السّلام) در موضوعات ذیل تقدیم می شود:

1) شخصیت و سیمای امام حسین (علیه السّلام) 2 ) عزت حسینی؛ 3) اقتدار حسینی؛ 4) حماسه حسینی؛ 5) حماسه عاشورا؛ 6 ) انگیزه های قیام امام حسین(علیه السّلام) ؛ 7 ) اهداف و آثار قیام امام حسین؛ 8) امام حسین و اصلاح طلبی؛ 9) نقش زنان در نهضت عاشورا؛ 10) تعالیم اخلاقی و عرفانی امام حسین (علیه السّلام)؛ 11) امام حسین(علیه السّلام) و دیدگاه ها؛ 12) امام حسین(علیه السّلام) در آیینه شعر و ادب.

از همه نویسندگان و دانشورانی که فراخوان مقالۀ این «مجمع» را اجابت نموده و مقاله ای به دبیرخانه این اجلاس ارسال نموده اند، و در برپایی آن سهیم و شریک شدند و گوشه ای از تحقّق هدف والای آن را بر عهده گرفته اند تشکر می کنیم. هم چنین زحمات برادران ارجمندی که در بررسی و ارزیابی آماده سازی و ویرایش و نشر این مجموعه همکاری کردند سپاس می گوییم.

سید محسن موسوی

دبیر همایش سراسری امام حسین(علیه السّلام)

مجمع جهانی اهل بيت السلام(علیهم السّلام)

ص: 8

از جمله عوامل مؤثری که در جاودانگی حماسۀ عاشورا مورد بررسی و تحلیل قرار گرفته اند، عوامل ذیل است:

الف - وعدۀ الهی برای حیات ابدی شهیدان و نقش آن در جاودانگی حماسۀ عاشورا.

ب - انگیزۀ الهی در خلق حماسۀ عاشورا که به جاودانگی آن انجامید.

ج - نقش رهبری در جاودانگی حماسۀ عاشورا.

د - نقش ائمۀ معصومین(علیهم السّلام) در جاودانه ماندن حماسۀ عاشورا.

ه- - نقش حضرت زینب(علیها السّلام) در جاودانه ماندن حماسۀ عاشورا.

سرانجام، نتیجۀ بررسی و تحلیل صورت گرفته نیز دلالت بر این امر دارد که مجموعۀ عوامل مذکور سبب گردیدند تا حماسۀ عاشورا همچنان در عرصۀ گیتی و برای تمام نسل ها و وجدان های آگاه و بیدار، جاودانه بماند.

البته ما در این مقال داعیه آن را نداریم که توانسته ایم جاودانگی حماسۀ عاشورا را رمز گشایی نماییم، بلکه در حد بضاعت طبع، کوشش نموده ایم به برخی از رموز جاودانه ماندن این حماسۀ عظیم، اشاره ای داشته باشیم، باشد که مورد عنایت ارباب علم وفضل قرار گیرد.

آری، برای هرانسان آزاده ای، هر روز، عاشورا و هر سرزمینی، کربلاست. این که چرا هر روزی، عاشورا و هر سرزمینی کربلا به شمار می رود؟ و چرا حماسۀ عظیم کربلا تا این حد جاودانه مانده است که همه عاشقان بیداردل با اندکی تأمل در مورد این رویداد عظیم و در رأس آن، حماسه آفرین بزرگ عاشورا؛ یعنی حضرت ابا عبدالله الحسین(علیه السّلام)، اشک از دیدگانشان جاری گردیده و به یاد رشادت های حضرتش و 72 یار باوفایش؛ به سوگ می نشینند و حماسۀ عاشورا را به عنوان الگویی جاودانه برای طی طریق و سلوک الی الله و رهایی از قید و بند ظلم و اسبتداد، برای خود بر می گزینند؟ سؤال هایی است که در زمینۀ رمز جاودانگی حماسۀ عاشورا مطرح است و ما نیز در این مقال برآنیم که در حد بضاعت طبع، رمز جاودانگی حماسۀ عظیم عاشورا را مورد تحلیل و بررسی قراردهیم.

جهت تحلیل و بررسی رمز جاودانگی این حماسۀ عظیم در چارچوب ذیل، این موضوع را مورد مداقه قرار خواهیم داد:

الف - وعده الهی برای حیات ابدی شهیدان.

ب - انگیزۀ الهی در خلق حماسه عاشورا که به جاودانگی آن انجامید.

ج - نقش رهبری در جاودانگی حماسۀ عاشورا

د - نقش ائمۀ معصومین (علیهم السّلام) در جاودانه ماندن حماسه عاشورا.

ه- نقش حضرت زینب در جاودانه ماندن حماسه عاشورا.

آری، کسانی هم که در آفریدن حماسۀ عاشورا دخیل بودند و با نثار گوهر گرانبهای وجودشان درس آزادگی، عزّت ،شرف ،دینداری، شهامت، شجاعت، صبر،گذشت و...به بشریت دادند به این عمل خودایمان داشتند که بر طبق وعدۀ الهی کسانی که در راه خدا کشته شوند، مرده نخواهند بود، بلکه زندگانی جاوید خواهند داشت.

حماسه عاشورا نیز در بطن خود، برچنین بنیان های مستحکمی استوار بود که همچنان جاودانه مانده است و کسانی هم که در طول این هزار و چهار صد سالی که از حماسۀ عاشورا می گذرد، خواسته اند خون حسین بن علی(علیه السّلام) و یارانش را شست و شو بدهند و بگویند که اصلاً اتفاقی حادث نشده و یا یک اتفاق عادی بوده است مانند سایر اتفاقاتی که می افتد؛ هرگز به مقاصد خود دست نیافتند؛ چراکه این حماسه یک اتفاق ساده و از نوع معمولی نبوده است.

چگونه می توان در یک حماسه واقعی، ایستادگی 72 نفر به همراه رهبرشان در مقابل هزاران نفر را یک اتفاق ساده و عادی دانست، 72 یار باوفای حضرت ابا عبدالله الحسين(علیه السّلام) در این حماسۀ عظیم، در معرض آزمایش ها و امتحان های سخت الهی قرار گرفتند و با ایمان راسخ خود به خدا، در هیچ یک از آزمایش ها، ذرّه ای تردید نسبت به هدف وراهی که انتخاب کرده بودند به خود راه ندادند.

به راستی آیا چیزی جز ایمان خالصانه یاران امام به وعده های پروردگارشان آنان را در پیمودن این راه پر فراز و نشیب و خلق یک چنین حماسه ای عظیم توانمند می ساخت؟!

پس به تحقیق میتوان گفت حماسه ای که خلق آن حماسه برای تحقق بخشیدن به فرامین الهی باشد، مطمئناً برای همیشه جاوید خواهد ماند و الگوی مصلحان و آزادگان خواهد شد.

حماسۀ عاشورا حضرت امام حسین(علیه السّلام) در شب عاشورا همۀ یاران خود را جمع کرد و پس از حمد و ثنای خداوند متعال، خطابه ای خواند که به اختصار به آن اشاره می کنیم:

در خطابۀ آن حضرت آمده است: «اما بعد فانی لا اعلم اصحاباً أوفى ولا خير من اصحابی»

اما من، یارانی بهتر و وفادارتر از یاران خود نمی شناسم».

«ولا اهل بیت ابرّ ولا اوصل من اهل بيتي».

«قوم و خویش هایی نیکوکارتر وصله رحم دارتر از قوم و خویش های خودم نمی شناسم».

«فجزاكم الله عنى خيرا»

خدا از جانبِ من به همهٔ شما پاداش خیر بدهد».

بعد فرمود: «ألا واني لا اظن يوماً انا من هؤلاء»

«من گمان نمی کنم از دست این مردم، دیگر روزی برای ما باقی مانده باشد»

«الا وانا قد اذنت لكم»

«من از شما تشکر می کنم و به همه شما اجازه می دهم بروید.»

«فانطلقوا جميعاً في حلّ»

«همه شما بروید، از نظر من برای رفتن مجازید.»

«ليس عليكم حرج منى ولا ذمام»

«از جانب من نه سختگیری است و نه در مضیقه و رودربایستی باشید و نه عهد و پیمانی از شما انتظار دارم.»

«هذا الليل قد غشيكم فاتخذوه جملاً» (1)

«شب و تاریکی رسید، به پشت راهوار شب سوار شوید و جان خود را به سلامت ببرید.»

ص: 13

این خطابۀ امام را شهید مظلوم دکتر بهشتی به طرز شیوایی تشریح نمودهاند با این مضمون که «اما می خواهد از این لحظه اعلام کند که از این ساعت به بعد به خاطر حسین هم دیگر نباید بجنگید. ای برادر من، عباس فردا دیگر برای برادرت حسین یا خواهرت زینب نجنگ. من به عنوان قوم و خویش و برادری، از تو نهایت سپاس را دارم؛ آنها هم فقط با من کار دارند اگر می خواهی برو من از تو گله ندارم و اگر می خواهی بمانی بمان، امّانه به خاطر حسین بلکه به خاطر هدف حسین و خدای حسین، این است آن سطوح عالی کربلا. در این قیام باید بر خورد ابا عبدالله که( مسئله از اول این طور ) بود همه افراد دیگر از کوچک و بزرگ را که در این قیام شرکت دارند از این لحظه که لحظۀ جانبازی است، فقط یک هدف در نظر داشت و بس خدا و آیین خدا، اسلام و امت اسلام و مصالح اسلام است، البته که این نهضت جاودانه زنده می ماند».(1)

آری، حماسه ای که بانیّتی پاک و الهی خلق شود و به خون غلطیدن حماسه آفرینان آن نیز فقط و فقط برای تسلیم در برابر خداوند و رضای الهی باشد، شایستۀ جاودانگی است و گرد و غبار غفلت و فراموشی، گریبا نگیر چنین حماسۀ عظیمی نخواهد شد.

ولادت در آن جای گرفت.(1)

حسینی که: «نپذیرفتن ظلم را سنت نهاد و همۀ کسانی که تن به ذلت نمی دهند، به آن حضرت اقتدا می کنند»(2).

یقیناً نقش رهبری در حماسۀ عاشورا از عوامل عمدهٔ جاودانگی این حماسه عظیم به شمار می رود و اگر در طول تاریخ انبیا و ائمۀ معصوم (علیهم السّلام) دقت کنیم، متوجه خواهیم شد که هر کدام از پیامبران و ائمه، برای دعوت و هدایت انسان ها به خدا پرستی، حرکت ها و نهضت هایی را رهبری نموده اند و با رهبری خودشان، علاوه برانجام مأموریت الهی و رسالت خود، توانسته اند تصویری روشن از حرکت و نهضت خود را برای نسل های بعدی به یادگار بگذارند و هرکدام نیز حاوی پیام هایی بس پر محتوا بوده اند تا بلکه اهل معرفت و کمال را در پیمودن راه کمال و سعادت رهنمون گردند.

در این میان حضرت امام حسین(علیه السّلام) با خلق حماسۀ عاشورا و رهبری آن، در دانشگاه کربلا، درس عزّت ،شجاعت، شهامت، صبر و استقامت، مروّت، کرامت، سخاوت، گذشت، شهادت و جهاد تن ندادن به ذلّت، تسلیم شدن در برابر امر و خواستۀ الهی، ایستادگی در راه حق و... را به نسل های بعد از خود و وجدان های بیدار و آگاه داد.

مگر می شود درس های پرمحتوای حماسۀ عاشورا که هر یک به وسعت تاریخ معنا دارند و توسط معلّم بزرگ آن، طی 24 ساعت به تشنگان معرفت، کمال و جهاد و شهادت عرضه شد و برای بیدار دلان، فتح بابی شد برای پیمودن و فتح قله های رفیع سعادت و کمال، در دل تاریخ، به دست فراموشی سپرده شود! چرا که درس عزّت، شهادت، شجاعت، شهادت و... هر یک بوی جاودانگی می دهند و برای همیشه جاودانه خواهند ماند خصوصاً اگر این درسها توسط امام معصوم و در دانشگاه الهی و در میان امواج خون، طی حماسه ای

الهی عرضه شود.

ص:15

8- محو کردن آثار تبلیغات پنجاه ساله بنی امیه بر علیه علی(علیه السّلام) و اهل بيت خصوصاً در منطقۀ شام(1).

بی شک، انجام چنین رسالت عظیم و گسترده ای تنها از عهدۀ حضرت زینب بر می آمد و می شود گفت که او برای انجام چنین رسالتی و برای تکمیل پیام عاشورا، پرورش یافته بود.

او با عزم و ایمانی راسخ، شجاعتی مثال زدنی صبر و بردباری، علم و آگاهی کامل، فصاحت و بلاغتی نافذ و بصیرت و تیزبینی که تماماً در وجود او جمع گشته بود، توانست حماسۀ عاشورا را برای همیشه در تاریخ جاودانه سازد و نگذارد دسیسه های دشمنان و نقشه های شوم آنان، این حماسه را در اذهان مردم به دست فراموشی بسپارند و شایسته است بگوییم که: «کربلا در کربلا می ماند اگر زینب نبود».

.

همچنان جاودانه بماند و الهام بخش حماسه های خونین باشد.

در پایان، سلام و درود می فرستیم به ساحت مقدس حضرت امام حسین (علیه السّلام) و اولاد و اصحاب باوفایش که بانثار خون های پاک خود طی 24 ساعت، یک دوره فشردۀ اسلام شناسی را به تاریخ بشر، ارائه کردند.

ص: 20

ص: 22

اوج شهامت و دلیری تا قعر ترس و زبونی، از منتهای عشق و نهایت اخلاص تا زننده ترین نوع یاری و حفظ پیمان و میثاق، و بدین سان است که عاشورا سمبل آزادگی، عزت و افتخار تا تاریخ هست بر تارک هستی خواهد درخشید.

... آگاه باشید زنازادۀ پسر زنازاده مرا بین دو کار مخیر گردانید:

شمشیر کشیدن یا خواری چشیدن و به دور باد که ما به ذلت تن دهیم، که خدا و رسولش ومؤمنان بر ما نمی پسندد و دامن های پاک و پاکیزه و سرهای پرحمیّت و جان های والایی که فرمان برداری فرو مایگان را بر کشته شدن با افتخار ترجیح ندهند.

هان بدانید که من با این خانواده ام با این که تعداد کمی هستند و یاوری ندارم با شما می جنگم...

امان نامۀ ابن زیاد را آوردند و آن بزرگوار بر سر دو راهی قرار گرفت که یک طرف آن کشته شدن و طرف دیگرش به سلامتی جان، مال و ریاست ختم می شد، استقامت و ایمان را از دست نداد و آگاهانه تن به مرگ داد و دست از برادرش نکشید و فرمود:

«...عَدٌ والله أَتَأمُرُنَا أنَ نَتْرك أخانا وسيّدنٰا الحسين بن فاطمه و نَدخل في طٰاعة اللُّعَنَاءِ وَأَوْلادِ اللَّعَنَاءِ؛

... ای دشمن خدا آیا به ما می گویی برادر و مولایمان حسین پسر فاطمه(علیها السّلام) را رها ای کنیم و به فرمان ملعون و ملعون زادگان تن دهیم؟»

یا آن هنگام که وارد شریعه گردید و آب را تا برابر دهان مبارک خویش آورد و با آن شدت عطش؛ «ذکر عطش الحسين(علیه السّلام) ، آب را نیاشامید و تشنه از شریعه خارج گردید، برای سخت گیرترین اشخاص هم هیچ تردیدی باقی نمی گذارد که به راستی اسوۀ وفاداری و ماندن بر پیمان حسین(علیه السّلام) ، حضرت باب الحوائج (هارون كربلا، ابوالفضل العباس) است.

حقیقت به عهدی که با پروردگارمان بسته ایم وفاداری کرده و وظیفه ای که بر عهده داریم را انجام داده ایم. - همه از آموزه هایی است که به ما درس غیرت می دهد.

می پردازد و پس از معرفی خویش ،پدر، مادر ،جد، عمو و حتی شمشیرش، در جواب این سؤال که: «... پس چرا خون مرا حلال می دانید در صورتی که پدرم ساقی حوض کوثر است و از آن حوض اشخاصی را مانند راندن شتر از آب، خواهد راند و روز رستاخیز پرچم حمد به دست پدر من است.» جواب می شنود که همه آن چه را که تو گفتی ما نیز می دانیم، ولی با این وجود دست از تو برنداریم تا آن که با لب تشنه طعم مرگ را به تو بچشانیم.

امام در عین حال که این همه گستاخی و شرارت و فرار از سخن حق را از این لشکر پلید می بیند، در روز عاشورا نیز یک بار دیگر به این فریضه عمل می نماید تا شاید برای آخرین بار هم که شده یکی دو نفر از خواب جهل و خیره سری بیدار گردند و ضمن خلوت نمودن با وجدان خویش به سوی حق گام گذارند.

بدین گونه است که امام در آن هنگامه که دیگر هیچ امیدی به تن دادن خصم به سخن حق نیست، بریربن حصین را به سوی آنان می فرستند تا ایشان را موعظه نماید، ولی وقتی لشکر به سخنانش گوش ندادند، خودشان به سوی آنان آمده و به امر و نهی ایشان می پردازد:

«... وای بر شما! پس چرا ما را رها کردید، در حالی که شمشیرها در نیام بود، دل ها محکم و فکرها خام بود؟ ولی شما با شتاب مانند ملخ به سوی ما پریدید و همچون پروانه (که خود را به آتش می زند) بر این کار هجوم آوردید. آیا از ستم گران حمایت می کنید و ما را رها ساخته و خوار می سازید.» و یا موعظۀ حضرت ابوالفضل العباس (علیه السّلام) - پس از به درک فرستادن «ماردبن صدیف تغلبی» قهرمان بی بدیل دشمن، آن هم با نیزۀ خود مارد- مع الأسف آن نصایح هم در دل آن کوردلان اثر ننمود و برای این همه گستاخی و اعراض از حق، قرآن کریم فرموده است: «خَتَمَ اللهُ عَلَى قُلوبِهِمْ وَ عَلَى سَمْعِهِم»(1) ؛ خدا بر دل و دیده هایشان مهر نهاد.

ص: 29

جوان مردی و انصاف را باید در مولا حسین(علیه السّلام) دید که در حال مبارزه وقتی دشمن بی اراده و زبون ایشان بین حضرت و حرم اهل بیت قرار گرفت فریاد برآورد که: «ویْحَکم یٰا شَيعَة آل أبي سُفْيَانَ، إِنْ لَمْ يَكُنْ لَكُمْ دين وكُنتُمْ لا تَخَافُونَ الْمَعَادَ، فَكُونُوا أَحْزاراً في دُنْيَاكُمْ هَذِهِ وَ ارجعوا إلى أَحْسَابِكُمْ كُنْتُمْ عَرَباً كَمَا تَزْعُمُونَ؛ ای پیروان خاندان ابوسفیان! اگر دین ندارید و از معاد و روز واپسین نمی هراسید، پس در این دنیای خود، از آزاد مردان باشید و اگر خود را عرب می شمارید، پس به اصل شرافت شخصی خود باز گردید.»

انصاف و جوان مردی امام و اصحاب ایشان در سیراب نمودن لشکر حر، قبل از تصرف آن به دست کوفیان نمودی دیگر دارد.

ملاقات پروردگارش را انتخاب نمود.» این گردن نهادن بر امر الهی و قضای پروردگار، در صورتی که به دنبال آن راحتی تن و جاه و کسب درجات مادی و دنیوی به دنبال آورد، ممکن است برای همه شیرین و پذیرفتنی و لذت بخش باشد، اما هنگامی که این قضا مساوی با خوردن تیر و نیزه به گلو، اصابت سنگ به پیشانی و فرو رفتن تیر سه شعبۀ زهرآلود در قلب و به روایت امام صادق(علیه السّلام) آثار سی وسه نیزه و سی و چهار زخم شمشیر بر پیکر و سرانجام بریده شدن سر و بالای نیزه رفتن آن باشد، ارزش و اهمیت رضایت به قضای الهی و لزوم فعلیت یافتن آن به خوبی روشن می شود. با این افق وسیع دید است که امام هنگام خروج از مکه می فرماید

«مرگ همچون گردن بند بر گردن دختران جوان، کشیده و بسته شده است، من به دیدار نیاکان خود مشتاقم؛ آن چنان اشتیاقی که یعقوب(علیه السّلام) به دیدار یوسف داشت. از قبل قتل گاهی برای من انتخاب شده که باید به آن جا برسم. گویا می بینم بندبند بدنم را گرگان بیابان بین «نواویس» و کربلا از هم جدا می کنند و شکم های گرسنه خود را سیر و انبان های خالی خود را پر می نمایند.»

در سر نپروراند و کودکان و زنان حرم پیغمبر (صلّی اللَّهِ علیه وَ آلِهِ وَ سَلَّمَ ) با خاطری آسوده به خواب روند(1)...

شجاعت ایشان حتی یزید را هم به تعجب و حیرت انداخت، آن هنگام که چون پرچم علمدار کربلا را دید، سه بار از روی تعجب برخاست و نشست و گفت: از شجاعت این پرچم دار در حیرتم که بر خلاف بقیۀ قسمت های پرچم موضع دستگیره آن کاملاً سالم مانده و حاکی از آن است که پرچم دار اصابت تیر و شمشیرها را بر دست خویش تحمل می نمود، ولی آن را رها نساخته و فقط وقتی که آخرین رمق خویش را از دست داده پرچم از دستش افتاده و یا با دست او افتاده و دستگیرۀ پرچم این گونه سالم مانده است. (2)

این شجاعت و ایمان و دلیری را در دیگر اصحاب حسین(علیه السّلام) ، می توان به وضوح دید؛ چنان که هر کدام از آنان در هنگام نبرد از دیگری سبقت می گرفتند و از امام خویش خواهش می نمودند که هر چه زودتر به ایشان رخصت میدان عطا نماید.

تمامی اصحاب ،از زن ،فرزند، جان، مال خویش چشم پوشیدند و به زر و زیور دنیا تا آن جا که در راه محبت و ارادت دوست نیاز بود، پشت پا زدند و جان خود را که عزیزترین است ، بذل نمودند که: «کمال الجود بذل الموجود».

خود عمل ننمود بلکه وظایف انسانی خود را نیز لگدمال کرد.

هر چند این دد منشی، در هیچ جای تاریخ هماوردی ندارد و دیری نخواهد گذشت که متناسب با این خوی کثیف خود، جزای خویش را دریافت خواهند کرد، آن هم در روزی که به فرموده قرآن کریم: «وَ يَوْمَ يَعُضُّ الظَّالِمُ عَلَى يَدَيْهِ»(1) ؛ و روزگاری که ستم کار دست های خود را از پشیمانی می گزد.»

طعم تلخ اسارت را با آن حال رقت آور بچشند. اما لشکر کوفه که به ناجوانمردانه ترین و بی شرمانه ترین صورت امکان با خاندان رسالت برخورد نمودند، از فردای عاشورا، تاریخ بر آنان لعن و نفرین می فرستد و خشم الهی فرا راهشان قرار می گیرد که به قول قرآن کریم: «فَلْيَضْحَكُوا قليلاً وَلْيَبْكُوا كَثِيراً جَزَاءَ بِمَا كَانُوا يَكْسِبُونَ»(1) ؛ اکنون باید خندۀ کم و گریۀ بسیار کنند که به مجازات سخت اعمال خود خواهند رسید.»

فَأَوْلَى(1)» ؛ «وای بر زندگی و صد وای بر مرگ تو. پس وای بر برزخ و صد وای بر محشر تو.»

خوش بختی و زندگانی در کنار ستم کاران را جز ملامت نمی بینم.» بلکه از آن روی که می خواستند حجت خدا بر آنان تمام گردد و راه هرگونه عذر و بهانه در فردای قیامت و پیش گاه عدل الهی را از آنان بگیرد، و بدین گونه بود که امام حاضر به بیعت با «ولیدبن عتبه» والی مدینه نگردید و به مکه رفت و در آن جا هم نماند و آن گاه به عراق رفت و وقتی با سپاه حر برخورد نمود و از نیرنگ و بی وفایی کوفیان آگاه گردید، فرمود: «این مردم مرا به سرزمین خود خوانده اند تا با یاری آنان بدعت هایی را که در دین خدا پدید آمده است ،بزدایم. این هم نامه های آنان است. حالا اگر پشیمانند بر می گردم.» و پس از ممانعت سپاه کوفه از بازگشت امام به حجاز یا رفتن به کوفه، در سرزمین کربلا فرود آمدند و باز قاصد فرستادند، خطابه خواندند و لشکر عمربن سعد را آگاه نمودند و... که همۀ آن برخوردها و گفتارها برای هر کس که شامه ای درست و نابیمار داشته باشد، بوی آشتی طلبی و خیرخواهی و مردم دوستی از آن می شنود. سخن مردان خدا و همان کسی که بی هیچ گونه آرایش لفظی و رعایت صنعت، بسیار ساده در آن اوضاع بیان می دارد، تا با افکندن خود در میان شعله های خشم و طغیان شهوت که تودهٔ جاهل در آن می سوزد، یک دو تن را برهاند و از میان شعله بیرون کشد ...و سرانجام امام در نیم روز عاشورا و پس از آن همه مدارا و موعظه و ایجاد فرصت بازگشت دست بر قبضه شمشیر نهاد.

این قوم اصل جوان مردی را با بستن آب به روی سپاه امام و دریغ آن حتی از اطفال لب تشنه، زیر پا گذاردند و در مقابل خواهش حضرت ابوالفضل العباس که فرمودند، قدری از این آب که مهریۀ امام عزیزش زهرا (علیها السّلام) است، بدهید تا کودکان خردسال او در میان آفتاب سوزان هلاک نشوند، جواب دادند: در صورتی این کار را می کنیم که برادرت حسین(علیه السّلام) با یزید بیعت کند و گرنه تمام جهان را آب فراگیرد و در تصرف ما باشد آب به شما نخواهیم داد.» یا در مقابل فرمایش امام که فرمودند: «ای مردم، شما پیروان و خانواده ام را کشتید و فقط این طفل شیرخوار باقی مانده است که از جهت تشنگی له له می زند، پس جرعه ای از آب به او بنوشانید.» تیر سه شعبه ای را حوالۀ گلوی ایشان می نمایند. این سپاه بددل در مقابل هر کدام از اصحاب امام که قدم به میدان می گذاشت، به طور دسته جمعی یورش می بردند و با ناجوانمردی و به دور از چهارچوب اخلاق رزم مردانه به پیکار با آنان می رفتند، تا جایی که هنگام آوردن آب، شش بار بر علمدار کربلا یورش بردند؛ و گفته شده که چهار هزار تیرانداز نگهبان شریعه، آن چنان بدن قمر بنی هاشم(علیه السّلام) را آماج تیر قرار دادند که زره بر تن ایشان هم چون پوست خار پشت می نمود.

حدیث لوح را از عالم بالا فرو فرستاد .... آن نابکاران اسب دوانیدند. بابت این خدمت خویش از بن زیاد جایزهٔ ناچیز و البته از مختار جایزهٔ ارزنده ای در این دنیا گرفتند، که دستور داد آن ده نفر را گرفته و دست و پای آنان را میخ کوب کرده و بر پشت آنان اسب بتازند تا به درک برسند. صد البته پاداش کردار زشت آنان در نزد خدا محفوظ است که «اکنون که در عالم برزخند آتش دوزخ را صبح و شام بر آنها عرضه می دارند(1)...» و عذاب اصلی آنان با آغاز قیامت شروع می گردد که: «و کسانی که بدکار و زشت کردار آیند در آن روز به رو در آتش جهنم افتند، آیا جز آن جزای اعمال آنهاست؟(2)»

این سپاه بی شرم، پس از آن به خیمه گاه امام یورش بردند، آن چنان که روایت شده در غارت خانه های فرزندان پیامبر و نور چشمان زهرای بتول از هم سبقت می گرفتند حتی چادری را که زنی به کمرش بسته بود می کشیدند و گوشواره را از گوش دختران اهل بیت می ربودند. آن گاه به فرمان عمربن سعد زنان را از خیمه ها بیرون کردند و خیمه ها را به آتش زدند و زنان را سر برهنه، جامه به یغما رفته پابرهنه و شیون کنان اسیر کرده و می بردند و به این هم بسنده نکردند و سرهای اصحاب امام را جدا کردند و بر نیزه گذاشتند و بر گردن اسب خویش آویزان کردند و همراه با اطفال و زنان که بر شترهای بی جهاز سوار نموده بودند، به نزد شراب خوار زنازاده بردند.

این برخوردها آن چنان کثیف وقیحانه و مشمئز کننده بود که در هیچ کجای تاریخ نمونه ای برای آن نمی توان پیدا کرد. البته همه آن اعمال ننگین، بهترین پیام و رساترین مدرک، جهت اثبات مظلومیت حسین(علیه السّلام) و اصحاب و اهل بیت ایشان بوده و عبرتی است برای همۀ آنان که دوست دارند به حسین(علیه السّلام) اقتدا کنند و با مشی حسین(علیه السّلام) در میدان عمل حاضر گردند تا درک کنند که حسین کیست و راه حسینی از چه سوی می گذرد.

ص: 41

نامه می آورند.

زمانی داوطلب می شوند تا بر بدن مطهر امام اسب بتازند، ولی بار دیگری در مقابل احتجاج حضرت ابوالفضل جهت طلب مقداری آب برای اطفال خرد سال می گریند و بعضی حتی از اسب پیاده می شوند و خاک بر سر می ریزند.

چگونه می توان باور نمود این مردم نسل بی واسطه یا حداکثر نسل دوم، همان مردمی هستند که آب را از کام تشنهٔ خود می گرفتند و به دوست خود می دادند و او نیز چنین می کرد تا آن گاه که همگی از تشنگی شهید می شدند؟ از مردمی که پیشینیان آنان حتی به ملخ هم پناه می دادند یا اگر کبوتری بر بالای چادر ایشان آشیانه می کرد و تخم می گذاشت، چادر را جمع نمی کردند و یکی از سپاهیان را نگه می داشتند تا در آن جا توقف کند و پس از آن که کبوتر بچه های خود را پرواز داد، آن چادر را بر چیند.(1)

این واقعیتی است که همه به آن معترف بوده اند؛ چنان که وقتی کوفیان در خانۀ «سلیمان بن صرد خزاعی» گرد هم آمدند، ایشان رو کرد به آنان و گفت: «مردم اگر مردکار نیستید و بر جان خود می ترسید، بیهوده این مرد را مفریبید.» و یا معاویه به یزید سفارش می کند: «اگر عراقیان هر روز عزل عاملی را از تو بخواهند بپذیر، زیرا برداشتن یک حاکم آسان تر از روبرو شدن با صد هزار شمشیر است و این درسی بزرگ و عبرتی سنگین از ده ها پیام و عبرت های تلخ و شیرین عاشورا است. تا تمامی انسان ها خصوصاً انسان های کم ظرفیت و رنگ پذیر با چنگ زدن به اعتقادی راستین که از شریعت پاک محمدی (صلّی اللَّهِ علیه وَ آلِهِ وَ سَلَّمَ ) بر گرفته شده، در تندباد حوادث از جای نلغزند و به هر سوی کشیده نشوند.

در پایان، ذکر این نکته لازم است که پیام ها و عبرت های عاشورا منحصر به همین بیست پیام نیست. و این روز بزرگ که به حق سرمشق همۀ روزهای تاریخ لقب گرفته، هنوز در جای جای خود عبرت هایی برای همیشۀ بشریت به یادگار گذارده که ذکر

ص: 43

چند مورد از آنها تنها به فهم ناقص نویسنده بر می گردد.

بر کسی پوشیده نیست که هر کدام از این پیام ها نیز خود حاوی دهها و صدها نکتۀ ظریف و بررسی کردنی است که از آن ها می توان کتاب ها نوشت و پندها آموخت و اصل مطلب هم در همین پندآموزی و عبرت گیری نهفته است تا انسان با آگاهی از آن، ضمن شناخت واقعیت، ره رفته را نپیماید و تجربه های تلخ و شیرین گذشته را چراغ راه خویش قرار دهد.

اگر در 1362 سال پیش بی وفا مردمی برانگیزندۀ حق را اجابت نکردند، ما هوشیار باشیم که به فرمودۀ قرآن: «و هر که برانگیزنده حق را اجابت نکند، در زمین مفر و پناهی از قهر خدا نتواند یافت و جز او هیچ یار و یاوری نخواهد داشت و چنین کسانی بدانند که در ضلالت و گمراهی هستند.»(1)

هر چند که مع الأسف، صحنه ای که در سال 61 هجری اتفاق افتاد قرآن در نیم قرن پیش از آن، خبر آن را داده بود که «اگر محمد بمیرد و یا کشته شود شما به گذشته خود بر می گردید، اگر چنین کنید به خدا زیانی نمی رسد» و برگشت مردم آن سامان به روشی از زندگی که جز خشم و شهوت نبود، بسیار تلخ و جان گداز است اما به هر حال این واقعیت ماجرا و حقیقت تاریخ است.

ص: 44

چهار رکنی که در زیر مورد توجه قرار گرفته، از مهمترین ارکان عاشور است.

عاشوراییانِ جهان، با عنایت به این چهار رکن، «پیروزی خون بر شمشیر» را باور خواهند کرد و حلقۀ ارادت و محبتشان، به شورآفرینان عاشورا، دو چندان خواهد شد.

آنها تیرها ،شمشیرها نیزه ها، سنگ ها طعن ها و تحقیرها را به جان خریدند و افتادند و مرگی جاودانه را پذیرفتند و در این مسیر هولناک، لحظه ای ندامت و پشیمانی از خود نشان ندادند.

آن ها با مقاومتشان ثابت کردند که از بهترین وقوف کنندگانند و در سایه سار همین وقوف، به اندیشه، بیداری و هوشیاریِ کامل دست یافتند.

کوه ها را لرزشی است؛ عقاید آن ها را خیر دریاها را تلاطمی است، عواطف آن ها را نه کم رنگ بودن آفتاب قابل تصور است، اما کم رنگی ایمان و سطحی نگری اندیشه های آنها را خیر.

ایثار و مردانگی و غیرتشان، قامت سروها را شکست و اشک از چشم ستاره ستاند.

زیرا دانسته بودند که «امامت» یکی از محورهای وقوفشان است

وقوف، پیرامون «محور»، ریشهٔ قرآنی دارد. در آیۀ زیر «عدالت» یکی از محورها معرفی شده است: «لَقَدْ أَرْسَلْنَا رُسُلَنَا بِالْبَيِّنَاتِ وَأَنْزَلْنَا مَعَهُمُ الْكِتَابَ وَالمِيزانَ لِيَقُومُ النَّاسُ بِالْقِسْطِ ...»؛(1) ما رسولان خود را با دلایل روشن فرستادیم و با آنها کتاب (آسمانی) و میزان (شناسایی حق از باطل و قوانین عادلانه) نازل کردیم " تا مردم قیام به عدالت کنند؛ به عبارت دیگر قرآن را به پیامبر (صلّی اللَّهِ علیه وَ آلِهِ وَ سَلَّمَ ) نازل کردیم تا مردم بر «عدالت اجتماعی» وقوف کنند. عدالت را بشناسند و عادلانه زندگی کنند؛ چون که «عدل اساس است»(2) و مانند «امامت و رهبری» محوریت دارد.

دانست. او در فرازی از سخنانش خطاب به امام گفت: «یابن رسول الله! به خدا سوگند! دوست داشتم که در راه حمایت از تو هزاران بار کشته، باز زنده و دوباره کشته شوم و باز آرزو داشتم که با کشته شدنِ من، تو و یا یکی از جوانان بنی هاشم از مرگ نجات می یافتید.»(1)

چگونه است حالِ مردی که سیزده چوبه تیر در بدنش فرو رفته؟ او به جای آه و ناله و باریدن سرشک غم، به یاد وظیفۀ دینی اش می افتد و با نگرانی از امامش می پرسد که آیا وظیفه اش را به شایستگی انجام داده است یا خیر. مگر نه این است که او و سایر همرزمانش وقوف کنندگانی بودند که با شناخت و آگاهی از «محور بودن امامت»، پیرامون آن امامِ همام وقوف کردند؟

امیرالمؤمنین علی (علیه السّلام) است. او در جنگ احد، هنگامی که بیشتر مجاهدان اسلام، پیامبر(صلّی اللَّهِ علیه وَ آلِهِ وَ سَلَّمَ ) را رها کرده بودند، از آن حضرت که رکنش بود، جدا نشد. به همین جهت همواره دور پیامبر طواف می کرد. «علیٌ یطُوفُ حولَ النّبی».

امام بعد از پاسخ سؤال او، چنین به سخنش ادامه داد:

سلام مرا به رسول خدا برسان و به او ابلاغ کن که من نیز در پشت سر تو به پیشگاه او و به دیدارش نایل خواهم گردید.(1) در آن لحظات غمبار، روح آن مرد ایثار و مقاومت به ملکوت اعلی پرگشود و به خیل شهیدان کربلا پیوست. او با ریختن خون خویش تا آن جا قِداسَت یافت که امام عصر (عجّل الله تعالی فرجه الشریف) چنین به او سلام می گوید «السلام على عمرو بن قرظة الانصاری». (2)

اما برادرش، علی بن قرظة، همراه عمربن سعد و با لشکریان کوفه، نه برای دفاع از حسین(علیه السّلام) که برای جنگ با او وارد کربلا شد. در روز عاشورا شنید که برادرش کشته شده است؛ مهر برادری، آشفته اش ساخت، قلب سختش را به فشار آورد.

از میان صفوف لشکر بیرون آمد. خطاب به فرزند رسول خدا (صلّی اللَّهِ علیه وَ آلِهِ وَ سَلَّمَ ) گفت:

«یا حسین! یا کذّاب و ابن كذَّاب (!) أَغْرَرت اخى و أَضْلَلْتَه فَقَتَلْتَهُ»؛ حسین! ای دروغگو و پسر دروغگو(!) برادر مرا گول زدی و گمراه کردی و او را به قتل رساندی.

امام که به سبکی عقل و مرگ وجدان او پی برده بود، چنین پاسخ داد:

«انّى لم اغرر اخاک و ما اضللته و لكن هداه الله و اضلّک»؛ من برادر تو را گول نزدم و گمراه نکردم، ولی خدا او را هدایت و تو را گمراه نمود.

علی بن قرظه که هم چنان بر مرکب جهل و خودخواهی سوار بود، به سخن دلسوزانه و روشن گرانه امام، توجهی نکرد. بی ادبانه خطاب به حضرت گفت:

- خدا مرا بکشد اگر تو را نکشم.

به امام حمله ور شد. نافع بن هلال که از یاران امام بود، نیزه ای بر او وارد کرد. نقش زمین شد. دوستانش به کمکش شتافتند. بدن مجروحش را به سوی لشکر کوفه حمل کردند.(3)

ص: 51

1. قاسم ابن الحسن(علیهما السّلام) یکی از آن پروانه های عاشق خداست. از عمو پرسیده بود: آیا من هم کشته می شوم؟

امام در پاسخش فرموده بود: مرگ نزد تو چگونه است؟ پاسخ داده بود که: «اَحْلیٰ مِنَ الْعَسَل».(1)

حال نوبت آن رسیده بود که به میدان برود: اما عمو اجازه نمی داد. او اصرار می کرد و عمو مانع می شد. به پشت خیمه ها رفت. زانوان غم در بغل گرفت و گریست. تا این که یاد وصیت پدرش افتاد. بار دیگر خودش را به امام رساند. دست عمو را بوسید. شروع کرد به گریه کردن. عمو تاب نیاورد دست به گردن قاسم نهاد. او را در آغوش گرفت. هر دو گریستند. قاسم از شوق لقاء خدا عمو به حال یتیم برادر. (2)

2. هنوز رفت و آمدها میان کربلا و کوفه ممنوع نشده بود که دو نفر از قبیله «همدان» خودشان را برای دفاع از امام به کربلا رساندند. آنها «سیف بن حارث بن ربیع» و «مالک بن عبد بن سریع» بودند. با این که مادرشان یکی بود، اما آن دو عموزاده بودند.

روز عاشورا فرا رسید کثرت سپاه دشمن و قلت مجاهدان راه حقیقت را مشاهده کردند.

بارانی از اشک بر گونه های سوخته و چهرۀ آفتاب زدهشان جاری شد. هنوز قطرات اشک چشمانشان نخشکیده بود که خدمت امام رسیدند. امام که به اشک و ناله آنها نگریست،فرمود:

«يا ابنى اَخوى ما يبكيكما ؟ فو الله انّى لَارجُو ان تكونا بعد ساعةٍ قريرُ العين...»؛

ای فرزندان برادرانم! سبب گریه شما چیست؟ به خدا سوگند من امیدوارم که پس از ساعتی چشم شما روشن (و با ورود به بهشت برین) خوشحال و مسرور باشید.

عرضه داشتند:

«جعلنا الله فداک لا والله ما على انفسنا تبكى ولكن تبکی علیک تراک قَد أُحیط بک و لا نقدرُ على أَنْ تَمنَعْكَ باكثرِ مِنْ انفسنا»؛

ص: 53

یابن رسول الله! جان ما به قربانت! به خدا سوگند! گریه و ناراحتی ما، نه برای خود، که برای شماست می بینیم که دشمن، شما را احاطه کرده است. برای دفاع از شما، خدمت شایسته و عمل قابل ملاحظه ای، از ما ساخته نیست؛ مگر همین خدمت کوچک و ناقابل که فدا شدن در حضورتان است.

امام در مقابل وظیفه شناسی و احساس مسئولیت آنان فرمود:

«جزا كُمَا الله يا ابنى أخوى عَن وُجدكُما مِن ذلك و مواساتِكُمَا ايَّای احسَنَ جزاء المتّقين...»

خداوند در مقابل این درک و احساس شما و این یاری و مواساتتان که دربارۀ من انجام می دهید، بهترین پاداش متقیان را به شما عنایت کند.

طبق نقل ابومخنف، در آن لحظه که آن دو مشغول گفت و گو با امام بودند، «حنظلة أسعد»؛ یکی دیگر از یاران امام، در مقابل صفوف دشمن ایستاده بود و فریب خوردگان سپاه یزید را موعظه می کرد. طولی نکشید که آن مبلغ جناحِ حق به شهادت رسید. سیف و مالک که به خون تپیدن حنظلة را نظاره کردند، رو به میدان نهادند. چنان در شتافتن به سوی نبرد به مسابقه و رقابت پرداختند که در رثای ادای مسئولیتشان نوشته اند: «فَاسْتَقْدَما يَتَسَابقان» (1)

بعد مدتی نبرد، رو به خیمه ها نموده، بانگ برداشتند:

«السلام علیک یابن رسول الله!»

امام در پاسخ آن دو جوان رهیده از اسارت دنیا فرمود:

«و عليكما السلام و رحمة الله و بركاته».

این، آخرین وداع آن دو با امام بود. آنگاه هر دو با هم وارد جنگ شدند و از هم دیگر حمایت نمودند. هرگاه یکی از آنان در محاصرۀ دشمن قرار می گرفت، دیگری به

ص: 54

یاری اش می شتافت و با در هم کوبیدن صفوف خصم، عموزاده اش را نجات می داد. تا این که هر دو جام شهادت نوشیدند.(1)

آری، اگر این دو جوان، بر اندک بودن یاران حق و بر افزون بودن حامیان باطل، اشک می ریزند و از این که در حمایت از حق، توانی بیش از فدا کردن هستی خود ندارند، متأسف و متأثر می شوند و اگر در مسیر شهادت مسابقه می گذارند؛ از راه دور، ذوق زده و خوشحال، با امامشان تجدید بیعت و خداحافظی می کنند، برای یک حقیقت است. آن حقیقت چیزی نیست، جز احساس وظیفه و درک مسئولیت.

3. خانواده ای سه نفره که عشق حسینی به سر داشتند وارد کربلا شدند. پدر، «جنادۀ انصاری» نام داشت.

نام فرزند «عمر بن جناده» بود؛ نوجوانی که خداوند، عشقِ حسین را در قلب کوچکش جا داده بود. پدر به خون افتاد و به عرشیان پیوست.

عمر که بیش از سیزده بهار از عمرش نگذشته بود، قدم به پیش نهاد. از امام اجازۀ نبرد طلبید حسین بن علی(علیه السّلام) که با دیدن او خاطرۀ پدر شهیدش را به یاد آورد، روی دلش را پرده ای از غم گرفت. رو به باقی مانده عاشوراییان فرمود:

«هذا غلامٌ قُتِلَ أَبُوهُ في الحَمَلَة الاولى و لَعَلَّ أُمَّهُ تَكْرَهُ ذلک»؛ این نوجوان که پدرش در حملهٔ اول کشته شد ،شاید بدون اطلاع مادرش تصمیم به نبرد گرفته است مادرش به کشته شدن وی راضی نباشد.

با شنیدن کلام امام، اشک، مژگان مضطرب عمر را پر کرد. در حالی که نوعی یأس، در قلب کوچکش راه یافته بود، به عدم موفقیتش اندیشید. گویا زبان حالش این بود:

-نکند جنگ تمام شود و من از کاروان رو سفیدان عاشورایی عقب بمانم!

این جا بود که بی صبرانه خطاب به امام، عرضه داشت:

ص: 55

«إِنَّ أُمِّي أَمَرَتْني»؛ نه، نه به خدا مادرم به من دستور داده تا جانم را فدای شما و خونم را نثار راهت کنم.

امام چون پاسخ مردانه اش را شنید؛ اجازه داد تا او نیز صحنه جاویدانۀ دیگری در عرصه این کارزار سرنوشت ساز، بیافریند.

عمر در مقابل صفوف دشمن قرار گرفت؛ خطاب به گمراه شدگان کوفه و شام چنین رجز حماسی بر لب آورد:

اميري حسين و نِعْمَ الأميرُ*** سُرُورُ فُؤاد البَشيرِ النَّذيرِ

عَلّىٌ وفاطمةُ والِداهُ*** فَهَلْ تَعْلَمُونَ لَهُ مِنْ نظيرِ

امير من حسین است و چه نیکو امیری! سرور قلب پیامبر، بشیر و نذیر است؛ پدر و مادرش علی و فاطمه هستند. آیا برای او همانندی می دانید؟

آن گاه شجاعانه قلب سپاه کفر را شکافت و مردانه شمشیر زد. پس از مدتی تیغ های ستم نابخردان، تن کوچکش را با قساوت تمام پاره پاره کردند و چه زود روح بزرگ او به شهیدان کربلا پیوست.

آنگاه دشمن نابکار، سر از پیکرش جدا کرده به سوی خیمه های امام انداختند.

مادرش که از دور شاهد دلیری و جانبازی فرزندش بود، شتابان از خیمه اش بیرون شد.

لحظه ای؛ سر خونین پسرش را به سینه چسباند. آن گاه خاک و خون ها را از سر او پاک کرد.

نگاهی عاشقانه به سیمای خون رنگ فرزند شهیدش انداخت. همان دم چشمانش به ستونی از سپاه دشمن افتاد که در آن نزدیکی جولان می دادند.

مادر دل سوخته، سر پسرش را چون نیزۀ سهمگین به سوی آنان پرتاب کرد. سر به تن یکی از دشمنان خدا اصابت کرد و به خاک افتاد. مادر که از کشتن یک نفر از دشمنان،

ص: 56

آرام نمی شد، در جستجوی سلاح مرگبارتری بود. با هدف یافتن چنین سلاحی، به سوی خیمه ها برگشت. طولی نکشید، با چوبی که در دستش بود به سوی دشمن شتافت و در حال نبرد بود، که چنین رجز می خواند:

إِنِّي عَجُوزٌ فِي النِّسَاء ضَعِيفَةٌ*** خارِيَّةٌ بالِيَة نَحيفَةٌ

أَضْرَبُكُمْ بِضَرْبَةٍ عَنيفَةٍ*** دُونَ بَنى فاطمةَ الشَّريفَة

من در میان زن ها، زنی ضعیف هستم، زنی پیر و فرتوت و لاغر، که در دفاع و حمایت از فرزندان فاطمۀ عزیز، بر شما ضربه محکمی وارد خواهم ساخت.

بعد از مجروح کردن دو نفر از سپاهیان دشمن، با اشاره امام به سوی خیمه ها برگشت. (1)

راستی! آیا سراسر این حوادث گریه و اشک نیست؟

آیا این گریه ها، اشک حسرت ،ندامت، تکدی گری و سلطه پذیری است؟ هرگز! بلکه اشک شوق عشق، آگاهی آفرین و ماندگار است.

به این خاطر است که سه امام معصوم به آن جوان شیفتهٔ «آل الله» سلام دادند.

معنای سلام امامان باقر، صادق و مهدی(علیه السّلام) به آن جوان سیزده ساله چه می تواند باشد؟

«شما تنها شدید، کسی نیست تا شما را یاری کند.»

راستی! مگر تنهایی رهبر گریه دارد؟

بله، گریستن به جای خود که خون باید ریخت و جان باید داد. تنهایی و مظلومیت رهبر اشک ریختن ها، غصه خوردن ها و رنج بردن ها دارد. نباید کاری کرد که ولی فقیه احساس تنهایی کند؛ دلش از اعمال و رفتارمان به تنگ آید؛ احساس غربت کند.

عمار بن یاسر یکی از گریه کنندگانی است که برای مظلومیت رهبرش اشک می ریزد.

وقتی دست های علی(علیه السّلام) را بستند و به سوی مسجد بردند؛ خیلی برای عمّار سخت آمد. شروع کرد به گریه کردن؛ به حدی اشک ریخت که صدایش از دور شنیده می شد. می گفت:

- چرا علی (علیه السّلام) به من اجازه نمی دهد تا یک تنه در مقابل این ها بایستم؟

چه زیبا است در اینجا، یادآوری فرازهای از حماسه سازان عاشورا:

- مسلم بن عوسجه از صحابه پیامبر (صلّی اللَّهِ علیه وَ آلِهِ وَ سَلَّمَ ) بود. او مرد شجاعی بود که در کوفه به حسین بن علی (علیه السّلام) نامه نوشت و حضرت را به آن شهر دعوت کرد. او پس از ورود ابن زیاد به شهرش و شهادت مسلم بن عقیل، با اهل و عیالش برای دفاع و حمایت از پیشوایش، به خیل سپاهیان امام حسین(علیه السّلام) پیوست. تا آخرین قطرۀ خونش نسبت به پیمان خود وفادار ماند.

گفت و گوی او با امام در شب عاشورا عبرت انگیز و تحول آفرین است. در آن شب، امام خطاب به یارانش خطبه ای به این مضمون، ایراد نمود: «دشمن فقط به من کار دارد.

من بیعتم را از شما برداشتم. از تاریکی شب استفاده کنید؛ جانتان را از مرگ نجات دهید.»

آنگاه چند تن از یارانش اظهار وفاداری کردند. یکی از آنها مسلم بن عوسجه بود. او چنین لب به سخن گشود «یابن رسول الله» ما چگونه دست از یاری تو برداریم؟ در

ص: 58

این صورت در پیشگاه خدا چه عذری خواهیم داشت؟ به خدا سوگند! من از تو جدا نمی شوم تا با نیزۀ خود سینۀ دشمنان تو را بشکافم و تا شمشیر در دست من است، با آنان می جنگم و اگر هیچ سلاحی نداشتم با سنگ و کلوخ به جنگشان می روم تا جان، به جان آفرین تسلیم کنم.»

و سرانجام، در روز عاشورا با تن خون آلود به روی خاک افتاد. حسین بن علی(علیه السّلام) به همراه حبیب بن مظاهر بالینش رسیدند. امام با دیدن تن مجروح او فرمود: «رَحِمَکَ اللهُ یا مُسلم».

آنگاه با تداعی وفاداری مسلم و عدم تزلزش در این راه، آیۀ زیر را تلاوت کرد:

«فَمِنهُم مَن قضى نَحْبَه و مِنْهُم مَنْ يَنْتَظِرُ و مَا بَدَّلُوا تَبديلاً»؛(1) بعضی از آن ها به پیمان خود عمل نمودند و بعضی دیگر به انتظار نشستند و تغییر و تبدیلی در پیمانشان ندادند.

در آن لحظات خونبار حبیب رو به مسلم گفت:

مسلم! کشته شدن تو برای من سخت است ولی به تو مژده می دهم که تا چند لحظۀ دیگر وارد بهشت می شوی. مسلم در آن حال که رمقی بیش نداشت، به حق حبیب چنین دعا کرد: «جَزَاكَ اللهُ خَيْراً.»

حبیب در حالی که آه عمیقی از سینۀ پر اسرارش بیرون می داد، گفت: اگر می دانستم که از تو بلافاصله به میدان نمی روم، دوست داشتم، اگر وصیتی داشته باشی انجام دهم.

مسلم در حالی که به امام اشاره می کرد با صدای ضعیف و لرزان گفت:

أُوصِيكَ بِهَذَا اَنْ تَمُوتَ دُونَه؛ وصیت من این است که تا آخرین قطرۀ خونت دست از او (امام حسین(علیه السّلام) ) برنداری.

ص: 59

حبیب در حالی که جان دادن دوستش را می دید، گفت:

-به خدا سوگند این وصیت تو را عمل خواهم کرد.

و در همان لحظات حزن انگیز بود که روح بزرگ مسلم به ملکوت اعلی پیوست.(1)

راستی! این عاشق سالخوردۀ کوی حسینی، به چه می اندیشید که در لحظات پایانی حیاتش، زن و فرزند و اموالش را به یاد نیاورد و به جای وصیت های معمول، با چنین وصیتی حماسی، حبیب بن مظاهر را در تداوم راه مقدسش تشویق و ترغیب کرد؟ مگر نه این بود که او تنهایی امامش را حس می کرد و غربت پیشوایش به تصورش می آمد و رنج می برد. تنهایی و بی کسی رهبرش عذابش می داد. همین مظلومیت بود که در گلویش بغضی ایجاد کرد. اگر کسی در چنین شرایطی بغضش بترکد و اشکش جاری شود، گریه او چه معنایی دارد؟ آیا نه این است که او بر مظلوم می گرید و گریه بر مظلوم شفابخش و ارزنده و سازنده است؟

اما مرتبه بالاتر آن که شیوهٔ مردان هدفمند و ستارگان آسمان هدایتند، با نوع اول تفاوت دارد. هدف از مرتبه بالاتری آن، نه طلب کمک و مظلوم نمایی که نوعی اتمام حجت و بیدارسازی چشمان خفته، جلا بخشیدن دل های مرده، زنگار زدایی و شفای وجدان های بیمار است.

در عصر عاشورا فقط یک نفر استغاثه داشت. آن هم با نیت بیداری و هدایت گمراه شدگان لشکر کوفه و شام.

آن فرد جز حسین بن علی(علیه السّلام) کسی نبود! اینک در پایان این نوشتار، به گوشه هایی از استغاثه آن کشتۀ راه عشق توجه نموده و همزمان، دیدگانمان را بوسه گاه قطره های اشک می نماییم.

1. قبل از شهادت طفل شش ماهه اش، وقتی سنگدلی آن نابکاران یزیدی را تماشا کرد، دلش به سوزش .آمد. رو به گروه دشمنان نمود و چنین استغاثه کرد:

«هَلْ مِنْ مُغِيثٍ يَرجُوا الله فى اغاثَتِنا؟ هَل مِنْ مُعِينٍ يَرجُوا مَا عِندَ الله فِي اعانَتِنَا؟»(1)

آیا کسی هست از حرم رسول خدا، دشمن را دفع کند؟ آیا خدا پرستی هست تا از خدا بترسد؟ آیا فریاد رسی هست که امید به خدا داشته باشد و به فریاد ما برسد؟

با این جملات آتشین و دردآلود، احتمال آن می رفت که دل های چون سنگ دشمنان نرم شود و به ندای مظلومانه امام زمان خویش پاسخ مثبت دهند. آیا چنین شد؟

این را باید از برخوردهای بعدی آنان فهمید امام بعد از بیان این جملات، طفل شیرخواره اش را که از سوز عطش بی تاب بود، در آغوش گرفت و به آنها نزدیک شد.

آنها نیز لبان کبوتر تشنه حرم رسول الله را سیراب کردند، اما با تیر سه شعبه!!(2)

ص: 61

2. امام بعد از پندها و اندرزهای زیاد، مشغول مبارزه شد. تیراندازان دشمن حضرت را تیر باران کردند. جمعی دیگر طبق دستور فرمانده شان به سوی خیمه های امام حرکت کردند و حرم نشینیان اهل بیت را مورد حمله قرار دادند. گریه و نالۀ زنان و کودکان به گوش امام رسید. کوهی از درد بر دل محزونش سنگینی کرد. همان دم رو به آنها چنین استغاثه نمود:

«وَيْلَكُمْ يا شيعةَ آل ابي سفيان، إن لَم يَكُنْ دين و كُنْتُم لَا تَخْافُونَ المِعْادَ، فَكُونُوا أحراراً في دُنياكُم هَذِهِ وَ ارْجِعُوا إلى اعقابِكُمْ إِنْ كُنتُم عُرباً كَما تزعمون؛ وای بر شما ای پیروان ابی سفیان! اگر دین ندارید و از قیامت نمی هراسید پس در دنیای خود آزاد باشید.

به پدران و گذشتگان خود نگاه کنید؛ اگر غیرت دارید، برگردید.»

شمر صدا زد:

«ما تَقُول یا حسین؟!» پسر فاطمه چه می گویی؟

امام فرمود:

انا الّذى أُقَاتِلُكُمْ وتُقاتِلونى و النِّساءُ ليس عَلَيهِنَّ جُنَاحٌ، فَامْنَعُوا عُتاتَكُم عَنِ التَّعرُّضِ لِحَرَمى ما دُمْتُ حَيّاً»؛ من با شما می جنگم و شما با من می جنگید، زنان که از قوانین جنگی برکنارند و باید در امان باشند؛ چرا آنان را مورد حمله قرار داده اید؟ تعرض نادانان و طغیان گرانتان را به حرم و خاندان من بازگیرید؛ تا من زنده ام نمی توانم منظرۀ حمله به آنها را تحمل کنم.

طاقتم نیست که در گرد خیام حرمم*** بنگرم مردم دون، این همه فریاد کنند

چونکه بینید یتیمان مرا سرگردان*** یاد از قهر خدا در صف میعاد کنید

ص: 62

بروی خار مغیلان چه پراکنده شوند*** یاد مرغان چمن در کف صیاد کنید

شمر گفت: «لَكَ ذلِکَ یا ابن فاطمةَ» فرزند فاطمه! این حق را به تو می دهیم.

سپس سپاهیانش را صدا کرد:

«إِلَيكُم عَن حَرَمِ الرّجُلِ وَ اقْصُدوهُ بِنَفْسِهِ ....»؛ دست از حرم وی بردارید و به خود حمله وی ور شوید...

به این ترتیب ،متجاوزان، از محاصره خیام حرم دست برداشتند و دیگر باره به حضرت حمله ور شدند.

3.امام هنگامی که به اجساد اصحاب و یارانش، که چون سروهای بی سر، روی زمین افتاده بودند؛ نگاه کرد. و به جوانان بنی هاشم، که با پیکرهای خونین، چون شاخه ای جدا شده از نخل، روی خاک گرم کربلا آرمیده بودند، چشم دوخت؛ دلش به درد آمد و خطاب به آنها فرمود:

«این اخی، این مساعدی، این العباس، یا اخی الآن قِلَّت حِيلَتي... یا اخی ترکتنی وحيداً غريباً بين الاعداء؛ فنادى یا مسلم بن عقیل و یا هانی بن عروة، يا حبيب بن مظاهر و یا زهیر بن قین... مالى اناديكم فلا تجیبونی و ادعوكم فلا تسمعونی، انتم نیام ارجوكم تنتبهون، ام حالت مودتكم عن امامكم فلا تنصرونه، فهذه نساء الرسول لفقد کم قد علاهن النحول فقوموا عن نومتكم ايها الكرام البررة وادفعوا عن حرم الرسول....»(1)

برادر و یاورم عباس کجاست؟ برادرم! من در میان جمع لشکر، غریب و تنها مانده ام و برایم سخت است که تو را در خون غوطه ور ببینم.

ای مسلم بن عقیل! ای هانی ابن عروة، اى حبيب! اى زهیر... چرا جواب مرا نمی دهید؟ چرا صدای مرا نمی شنوید؟ آیا به خواب رفته اید و یا از پیشوای خود، رشته

ص: 63

محبت بریده اید که به یاری اش بر نمی خیزید. این زنان رسول خدایند که آوای غریبی شان بالا گرفته است. پس از خواب برخیزید، ای نیک مردان کریم! از حرم رسول خدا دشمن را دور سازید...

4.کاروان سالار عشق، در گودی قتلگاه افتاده بود. پیشانی اش بر اثر سنگ جفا شکسته بود. تیر ستم، به قلب نازنینش فرو رفته بود. تنها بود و بی کس جز کودکان و زنان، یار و مددکاری نداشت. لحظه به لحظه بر درنده خویی دشمن، افزوده می شد. نه مِهر مکتبی داشتند و نه نشان آدمی. حیوانان های درنده خویی که لباس آدمی بر تن کرده بودند.

از بدن مبارک امام، خون بسیار رفته بود. کم کم قوای بدنی اش به تحلیل رفت. از دیدگانش اشک پیروزی سرازیر شد. صدای گریه اش در گودی قتلگاه پیچید. در آن واپسین لحظات زندگی، چنین استغاثه نمود:

«واجداه، وامحمداه ،واابتاء واعلياه ،وااخاه واحسناه، واعباساه، واغربتا، واغوثاه، واقلة ناصراه، اقتل مظلوماً وجدى محمد المصطفی، اذبح عطشاناً و ابی علی المرتضی، اترک مهتوکا و امى فاطمة الزهراء» (1)

آه جدم! آه !پدرم! آه برادرم! امان از بی کسی و بی یاوری. من مظلومانه کشته می شوم، در حالی که جدم محمد مصطفی است؛ آیا مرا تشنه لب می کشید، در حالی که می دانید پدرم علی مرتضی است؟!

آیا احترام مرا از میان می برید، در حالی که مادرم فاطمه زهرا است؟

5. قتلگاه شاهد بود که در آخرین لحظات زندگی اش، نگاه طولانی و ممتدی به آسمان انداخت. دلش را به مهر خدای بزرگ گره داد. چون بندۀ فرمان بردار که بار مسئولیتش را به سامان رسانده باشد، چنین به درگاه فریاد رس عالمیان استغاثه کرد:

ص: 64

«صَبراً عَلَى قَضَائِكَ يَا رَبِّ، لا إِلهَ سِواكَ يَا غِياثَ المُسْتَغيثين، مَالِيَ رَبُّ سِوَاكَ، وَ لا مَعْبُودٌ غَيْرَكَ، صَبراً عَلَى حُكْمِكَ يا غِياتَ مَنْ لا غِيَاثَ لَهُ، يَا دَائِماً لا نَفَادَ لَهُ، يَا مُحْيِي الموتى، يا قَائِماً عَلى كُلِّ نَفسٍ بِما كَسَبَتْ، أَحْكُمْ بَيني وَبَينَهُم وَأَنتَ خَيرُ الحاكمين»(1)

... ای پروردگاری که به جز تو خدایی نیست، در مقابل قضا و قدرت، شکیبایم. مرا جز تو پروردگار و معبودی نیست، ای فریادرس دادخواهان! برحکم و تقدیرت صابر و شکیبایم. ای فریاد رس آنکه فریادرسی ندارد! ای همیشه زنده ای که پایان ندارد! ای زنده کنندۀ مردگان! ای خدایی که هر کسی را با اعمالش می سنجی، در میان من و این مردم حکم کن که تو بهترین حکم کنندگانی.

یکی درد و یکی درمان پسندد*** یکی وصل و یکی هجران پسندد

من از درمان و درد و وصل و هجران*** پسندم آنچه را جانان پسندد

و در حالی که عبارت «بسم الله و بالله و فی سَبیلِ الله وعلى مِلَّةِ رسولِ الله .» (2) را زیر لب زمزمه می کرد، روحش به آسمان ها پرگشود و بعد از تحمل آن همه زخم شمشیر، خنجر، سنگ و سنان به میهمانی خدای کریم و رسول عظیم و امامان مبین شتافت.

سلام حق جویان و حق پژوهان بر تو ای قربانی راه حق و ای درخت سرسبز باغستان نبوت و امامت!

لعن و نفرین باد بر قاتلان سنگدلت که حقت را نشناختند و با نهایت شقاوت، با لبان تشنه شهیدت کردند؛ و با خاموش ساختن نور و بی توجهی به فضایلت، جهانی را

ص: 65

ظلمانی کردند. غافل از این که نور خدا هرگز خاموش نمی شود!

دشمنت کشت ولی نور تو خاموش نگشت*** آری آن نور که فانی نشود، نور خداست

ص: 66

1 - مدیریت و رهبری امام حسین(علیه السّلام) از شروع تا مرحله شهادت.

2- تداوم مدیریت و رهبری پس از شهادت امام (علیه السّلام) که توسط حضرت زینب (علیها السّلام) انجام گرفته است.

حقیقت باید برای شخص، نتایج فعالیت ها روشن و نسبت به آنها آگاه باشد، تا اقدام خود را شروع کند.

در واقعه کربلا، ابتدا باید هدف قیام را در نظر بگیریم و سپس این موضوع را مورد بررسی قرار دهیم که آیا امام(علیه السّلام) با توجه به هدف، نتایج را با آن منطبق دانسته و نسبت به آنها آگاهی داشته است یا نه؟

1 - هدف قیام. در ارزیابی از هدف قیام، اکثر اندیشمندان و صاحبنظران با تحلیل هایی که نموده اند، اتفاق نظر دارند که هدف از قیام امام حسین (علیه السّلام)یک قیام ملّی و یا قیامی مانند عبدالله بن زبیر نبوده، بلکه به منظور اصلاح، و احیا در زشت ترین صورتها و حفظ دین اسلام می باشد که انجام آن یک تکلیف بود زیرا رهبریت جامعۀ اسلامی از مسیری که در سیره پیامبر اسلام (صلّی اللَّهِ علیه وَ آلِهِ وَ سَلَّمَ ) و قرآن آمده بود، منحرف گشته و بدعت ها پدیدار شده بود. بنابراین، مدیریت جامعه اسلامی، این مهمترین عنصری که تأثیر بسزایی در شکل گیری و طرز تفکر مردم را داشته، خود عامل فراموشی ارزش های اسلامی شده بود. قسمت اعظم سرزمین اسلامی، بعد از رحلت پیامبر (صلّی اللَّهِ علیه وَ آلِهِ وَ سَلَّمَ ) در اثر فتوحاتی بود که مسلمانان در زمان عمر به دست آورده بودند. جوانان آن یعنی قشر فعّال جامعه، در زمانی رشد کرده بودند که حکومت کسانی چون مغيرة بن شعبه، و ولید و یا حاکمانی که عدم پرهیزگاری آنان بر برخی از مردم آن زمان مشخص شده بود؛ به عنوان مثال: ولید (حاکم کوفه) بر اثر نوشیدن شراب، نماز صبح را سه رکعت خواند. (1)

در حقیقت، تداوم این نوع مدیریت و رهبری برای جامعۀ اسلامی، نابودی اسلام و به بازی گرفتن امامت و رهبری امت اسلامی را در پی داشت، اگر بعد از رحلت پیامبر اکرم (صلّی اللَّهِ علیه وَ آلِهِ وَ سَلَّمَ ) کسی شراب می خورد یا زنا می کرد، خلیفهٔ مسلمین حکم می کرد که به وی حدّ بزنند، ولی اکنون همان کسی که میگساری و زنا می کرده، خلیفۀ شرعی مسلمانان

ص: 69

شده است(1) بنابراین، هدف از قیام، اصلاح مفاسد امت احیا و زنده کردن سنت و قانون رسول خدا (صلّی اللَّهِ علیه وَ آلِهِ وَ سَلَّمَ ) و راه و رسم علی بن ابیطالب(علیه السّلام) بوده است.(2) پس این قیام برای نگه داری دین و یک تکلیف بوده است؛ چرا که امام (علیه السّلام) به خودش تعلق ندارد، بلکه بیش از هر چیز به اصول و ارزشهای دین اسلام تعلق دارد.

2- آگاهی نسبت به نتایج امام حسین(علیه السّلام) نسبت به نتیجۀ قیام، اطمینان داشتند و آگاه بودند که نتیجۀ آن، شهادت می باشد. صرف نظر از علم امامت و خبرهای با واسطه یا بدون واسطه از پیامبر اکرم (صلّی اللَّهِ علیه وَ آلِهِ وَ سَلَّمَ ) و اینکه اساساً مسألۀ شهادت حضرت سید الشهداء در خانواده بنی هاشم بخصوص خانواده امیر المؤمنين (علیه السّلام) مشهور بوده، امام نسبت به شهادت خویش و مشکلات مبارزه، آگاهی کامل داشته است.

تیزبینی امام(علیه السّلام) در نگرش پایان کار، تجزیه و تحلیل حوادث از برادرش محمد حنفیه، و پسر عباس، فرزدق شاعر و عبدالله مطیع که در مدینه و مکه و راه حجاز به عراق، او را از مردم کوفه بیم دادند، کمتر نبود، او کاملاً می دانست که پایان کار چه خواهد بود.(3)

امام حسین (علیه السّلام) پیمان شکنی کوفیان را دیده بود و این که پدرش علی(علیه السّلام) چه خون دلی از کوفیان خورده و چندین بار از آنها در بالای منبر گله نموده و فرموده بود: «شامیان در باطل خود یک سخن هستند و شما در حق خود، پراکنده اید». و در ضمن با برادرش حسن (علیه السّلام) چگونه رفتار کردند. ابتدا گرد او جمع شدند و در نهان به معاویه نوشتند: اگر می خواهی حسن(علیه السّلام) را دست بسته نزد تو می فرستیم(4).

همچنین گفتار امام (علیه السّلام) در موارد ،بسیار همه دلالت دارند که امام (علیه السّلام) یقین داشت

اگر به کوفه هم نرود، به یمن یا بنا به پیشنهاد طرماح بن عدی، به قبیله طی برود، باز در

ص: 70

هر صورت، وی را شهید خواهند کرد.

امام حسین(علیه السّلام) پیوسته می فرمودند: «این دون صفتان خودکامه، دست از من برنخواهند داشت و اگر در لانۀ جانوران زهرآگین نیز بسر برم. بر من دست یافته، به قتلم خواهند رسانید».(1)

با توجه به اینکه از شهادت خود و یارانش آگاهی داشت، اما انجام قیام نسبت به اهداف آن برای امام حسین(علیه السّلام) یک وظیفه و تکلیف الهی بود؛ زیرا اساس دین مطرح بود. دین آنقدر ارزش دارد که نه تنها ارزش های پایدار (مطلق) در جهت آن قرار می گیرند، بلکه انسان معتقد ارزش های موقت را در مواقعی، فدای دین خود می کند و خوشحال و خرسند است که دینش به سلامت می باشد و کشته شدن در راهش را ارزش می داند.(2)

امام علی(علیه السّلام) می فرماید: «گرامی ترین مرگ، کشته شدن است، سوگند به آن که جان پسر ابوطالب به دست اوست، هزار ضربت شمشیر بر من آسانتر است از جان دادن بر بستری که در غیر اطاعت خدا باشد.(3)

باز می فرماید: «و مرا به رنج بیفکند مگر شناختن مردم به فلان (ابوبکر) که با او بیعت کنند، پس دست خود نگاه داشتم، تا اینکه دیدم گروهی از مردم مرتد شدند و از اسلام برگشته می خواستند دین محمد(صلّی اللَّهِ علیه وَ آلِهِ وَ سَلَّمَ ) را از بین ببرند، ترسیدم اگر به یاری اسلام و مسلمانان نپردازم، رخنه یا ویرانی در آن ببینم که مصیبت و اندوه آن بر من بزرگتر از فوت شدن ولایت و حکومت بر شما باشد.»(4)

بنابراین، نتیجۀ ظاهری قیام (شهادت امام و یارانش) برای امام مسلم بوده و نتیجه ای که امام برای آن نیز برنامه ریزی نموده و آموزش لازم را داده بود، پس از شهادت

ص: 71

می باشد. که ما در جای خود آن را مورد بررسی قرار می دهیم. پس امام(علیه السّلام) در قیام عاشورا، هم هدف و هم نتیجه را مورد بررسی و مقایسه قرار داده بودند.

عنوان سفیر با نامه ای به سوی کوفه روانه می کند تا خبر حرکت امام(علیه السّلام) را از مکه به

اطلاع مردم و سران کوفه برساند.

3- هانی بن هانی سبعی.

4- سعید بن عبدالله حنفی، سفیران دیگر امام بودند تا نامۀ امام را به کوفه برسانند.

5- محمد حنفیه، در مدینه ماند تا خبر و اطلاعات لازم و عکس العمل های دستگاه بنی امیه را به اطلاع امام برساند.

6- عبدالله بن عباس، زمانی که می خواهد از مکه به مدینه برود، مأمور رساندن خبر از طرف امام می شود.

7- ابوالفضل العباس(علیه السّلام) ، به عنوان پرچمدار لشکر و فرمانده قلب سپاه امام (علیه السّلام) منصوب می گردد.

8- حبیب بن مظاهر، فرمانده سمت چپ لشکر امام.

9- زهیر بن قیس، فرمانده سمت راست لشکر امام.

10- مهمترین مأموریتی که امام، در رابطه با بعد از شهادت خویش ابراز داشت، مأموریتی بود به حضرت زینب (علیها السّلام) مرحمت نمود و آن این بود که وی مرجع تصمیم گیری و سرپرست اسرا و هدایت کنندۀ پیام قیام امام حسین(علیه السّلام) باشد.

زینب(علیها السّلام) از جانب امام حسین (علیه السّلام) نیابت خاصی داشت و مردم در احکام حلال و

حرام به او مراجعه می کردند، تا اینکه امام زین العابدین(علیه السّلام) از بیماری خود شفا یافت(1).

ب) اقدامات و نتایج مورد انتظار: در اقدامات و نتایج مورد انتظار، اولویت ها مشخص می شود که بر اساس آنها چه اقداماتی بانوآوری و آینده نگری باید انجام پذیرد.

در نهضت عاشورا امام حسین (علیه السّلام) اقداماتی را به موقع انجام می دهد که حاکی از آینده نگری امام می باشد و در آن موارد ما ضمن بررسی متوجه می شویم که واقعا در آن

ص: 73

شرایط، بهترین تدبیر و عملکرد را امام داشته تا به نتایج مورد انتظار دسترسی یابد، برای نمونه به مواردی اشاره می کنیم:

1- وقتى وليد والی مدینه بعد از مرگ معاویه برای امام پیغام می فرستد، امام به سی تن از یاران و نزدیکان خویش می فرماید تا خود را مسلح کرده و در بیرون مجلس آماده باشند تا در صورت لزوم از آن حضرت دفاع کنند.( و اگر لازم شد و داخل شوند).

2- امام(علیه السّلام) در مکه پی می برد که عمروبن سعید بن عاص از طرف یزید مأمور قتل وی شده است، لذا از احرام حج به عمره عدول نموده و طواف خانه و سعی ما بین صفا و مرو را بجا آورده و محل شد و در همان روز متوجه عراق می گردید.

3-در منزل زباله امام فرمود تا آب بردارند و به سوی کوفه حرکت کنند در منزل قصر بنی مقاتل یا شراف با سپاه حر روبه رو شد و جهت ایجاد رابطۀ انسانی دستور سیراب کردن آنها را داد.

4- وجود زن و فرزندان امام در کاروان که اگر در مکه یا مدینه می ماندند، همان خطری که آنها را در رفتن به عراق تهدید می کرد، آن جا هم وجود داشت، با این تفاوت که هیچ عکس العملی نداشت، ولی وجود آنها در کاروان بعد از شهادت امام (علیه السّلام)، پیامبران نهضت بودند.

ج) تعیین شاخص ها: با کمک شاخص ها می توانیم از منابع در دسترس؛ بهترین نتیجه را به دست آوریم.(1) و بسیاری از شاخص ها می توانند استانداردی برای کنترل نیز به کار روند.(2)

چون هدفها بر اساس شاخص ها تعیین می گردند در نتیجه اگر احیاناً در طول مدیریت و رهبری، با یک مشکل در جهت رسیدن به هدف روبه رو شوند با انطباق شاخص ها می توان آن را بر طرف کرد بدون آنکه از هدف نهایی دور شویم.

ص: 74

در نهضت امام حسین(علیه السّلام) شاخص ها همان چیزهایی است که پیامبر اکرم (صلّی اللَّهِ علیه وَ آلِهِ وَ سَلَّمَ )فرمودند:

«من دو چیز گران بها در میان شما می گذارم و مادام که به آن دو چنگ زنید، هرگز گمراه نمی شوید و آن دو کتاب خدا و عترت من است».

«انی تارک فیکم الثقلين كتاب الله و عترتى ما ان تمسكتم بهما لن تضلوا ابدا»

بنابراین، شخص امام، خود یکی از شاخص ها می باشد.

د) تعیین هدفها: هدف از نهضت امام حسین(علیه السّلام) .

همانطور که قبلاًدر رابطه با بررسی نتایج آمد - اصلاح امت محمد (صلّی اللَّهِ علیه وَ آلِهِ وَ سَلَّمَ ) و برقراری قانون اسلام واقعی و امر به معروف و نهی از منکر، یعنی در حقیقت زنده کردن سنت و قانون رسول خدا (صلّی اللَّهِ علیه وَ آلِهِ وَ سَلَّمَ ) الله و راه و رسم علی بن ابیطالب(علیه السّلام) بود، با توجه به این اهداف، اگر

مسأله بیعت خواستن با یزید هم نبود، امام به تکلیف عمل نموده و قیام کرده است.

ه-) طرح های عملیاتی: یک سلسله مراحل عملیاتی که باید به منظور نیل به هدف ها انجام گیرد، در واقع برای اجرای طرح های عملیاتی باید یک برنامه ریزی دقیق سیاسی ،تبلیغاتی، فرهنگی و تربیتی همراه با انتخاب بهترین و مطلوب ترین راه برای رسیدن به هدفها انجام گیرد.

بهترین راهی که امام انتخاب نمودند ،اول، نوع مبارزه - برنامه ریزی سیاسی، تبلیغاتی - مبارزۀ بدون سلاح و مبارزۀ علنی و سپس مسلحانه می باشد و دوّم، برنامه هایی که امام در قیام علنی و مسلحانه طرح ریزی نموده بودند، یک برنامۀ کوتاه مدت در برخورد با حوادث احتمالی و اعلام اهداف قیام و حرکت امام بود، دوم برنامه بلند مدت در جهت تدوم انقلاب می باشد. (1)

ص: 75

برنامۀ بلند مدت، در حقیقت همان برنامه ریزی فرهنگی و تربیتی است که هدایت آن - بعد از آنکه انقلاب با یک بحران بزرگ روبه رو شد و آن تبلیغات وسیع علیه امام، شهادت امام و یاران وی و اسارت خاندان امام بود - با رهبری حضرت زینب (علیها السّلام) رهبر این بحران، به پیروزی می رسد.

اما برنامۀ کوتاه مدت مبارزۀ؛ مبارزهٔ بدون سلاح بود. این نوع مبارزه که امام بعد از شهادت برادر بزرگوارشان امام حسن (علیه السّلام) با توجه به شرایط و اوضاع آن زمان شروع کرد و تا هلاکت معاوية بن ابوسفیان - سال پنجاه تا شصت هجری - ادامه دادند، بیشتر با برنامه ها و خطابه ها و یا سیرۀ آن حضرت جهت آگاه نمودن مردم نسبت به وضعیت اسفبار اسلام، بی عدالتی ها ظلم ها و تحریف اصول اسلام که با جعل احادیث توسط حکومت معاویه بود، می باشد، به همین دلیل است که از نظر امام، فرمانروایی معاویه، بزرگترین فتنه برای جامعۀ اسلامی بوده است. (1)

در سالهای آخر عمر معاویه، امام(علیه السّلام) حدود هزار نفر از صحابه و تابعین را جمع و شروع کرد مناقب و فضایل امیرالمؤمنین (علیه السّلام) را یکی یکی به آنان گوشزد نمودن و آنان در امر به معروف و نهی از منکر، ترغیب و تحریص کرد، این خطبه در «تحف العقول» آمده است. آن طور که از فقرات و خطابات آن پیداست، در مجمع صما به وتابعین خوانده شده و زمینۀ انقلاب امام در همان جا پی ریزی شده است.

مبارزه و قیام علنی امام (علیه السّلام) با حرکت امام از مدینه شروع می شود ؛ یعنی زمانی که امام برای وداع به زیارت رسول خدا (صلّی اللَّهِ علیه وَ آلِهِ وَ سَلَّمَ ) آمد آمادگی خویش را برای شهادت اعلام کرد و فرمود:«این شکایت - من است به پیشگاه تو تابه حضورت بشتابم، سپس برنامۀ حرکت امام از مدینه به مکه با توجه به پیشنهادی که به امام شده بود تا از بیراهه به مکه برود، اما امام راه اصلی را انتخاب کردند تا خبر حرکت امام منتشر شود و حرکت ناگهانی و نابهنگام امام در ایام حج از مکه به طرف عراق نیز باعث شگفتی و سؤال برانگیز شده بود، حتی

ص: 76

برادر عمربن سعید بن عاص، جهت دستگیری امام می آید ولی امام با او به مقاله بر می خیزد.

امام در طول حرکت خویش، روش های متفاوتی را با بصیرت اتخاذ فرمودند، تا اثرات منفی تبلیغات بنی امیه را از بین ببرد و خبر قیام در سر تا سر جامعۀ اسلامی منتشر شود و هیچگونه تحریفی هم در رابطه با قیام امام صورت نگیرد، در نتیجه راهی برای آینده و پشتوانه ای قوی برای مکتب باشد. در رابطه با برنامۀ بلند مدت که تداوم قیام امام است، در بخش دوم مورد بررسی قرار می دهیم.

ی) کنترل: کنترل در حقیقت ارتباط بین تمام مراحل است تا افراد احساس تعهد جدی تری بنمایند و شاخص ها کنترل کننده ای برای کنترل هستند.

کنترل به منظور آگاهی از انحراف احتمالی می باشد و همین اطمینان از اینکه تلاش ها در جهت رسیدن به هدف ها به کار گرفته شده است. (1)

امام دائما افرادی را که همراه کاروان بودند، آزمایش می نمودند، تا افرادی باقی بمانند که نسبت به اهداف قیام و نتیجه آن آگاه بوده و ایمان کامل دارند و برای نمونه، در منزل زباله امام اوضاع کوفه، بی وفایی کوفیان را برای همراهان خود تشریح نموده و فرمود: «شیعیان ما در کوفه دست از یاری ما برداشته اند، اکنون هر کس که می خواهد، باز گرددو...» که عده ای از اطراف امام پراکنده شدند، در شب عاشورا وقتی با صراحت فرمودند: «وقت شهادت است و با استفاده از تاریکی شب به سوی شهر خویش حرکت کنید»، نتیجه آن اظهار وفاداری یاران امام شد که وقتی زینب(علیها السّلام) از امام پرسید: «آیا یاران خود را آزموده ای؟ » امام فرمود: «به خدا سوگند آنها را آزموده ام و محکم و دلاور وغرنده دیدم و با صلابت و استوار ، به کشته شدن در رکاب من چنان مشتاقند که مانند اشتیاق طفل شیرخوار به پستان مادرش».(2)

ص: 77

حرکت دادند، اما قیام امام دارای دو مرحله بوده که برنامۀ بلند مدت بعد از شهادت امام می باشد و در این جهت، امام برنامه ریزی نموده و آموزش لازم را در جهت بالا بردن روحیه و آگاهی بازماندگان و ارائۀ طریق و رهبری نسبت به برخورد بعد از عاشورا کرده است.

در تأیید وجود نوعی برنامه ریزی در حرکت امام حسین(علیه السّلام) لازم است بدین نکته اشاره کنیم که اولاً وی در آستانۀ عزیمت از مدینه طیبه به عراق، صراحتاً به دو فصل از مبارزه خود اشاره می کند؛ یکی فصل شهادت و دیگری فصل اسارت رفتن خاندان اوست که این فصل اخیر همان برنامه ریزی فرهنگی و تربیتی است و خاص نهضت امام حسین(علیه السّلام) می باشد... ثانیاً وی نیروی لازم را برای رهبری و هدایت این فصل از مبارزه پیش بینی کرده بود و حتی آموزش های لازم را نیز به آنان داده بود و با آنکه بر میزان کفایت و کارآیی این نیرو وقوف کامل داشت، اما به دلیل اهمیت موضوع بیشترین توجه او در آخرین لحظات حیات بدین فصل از مبارزه بوده است.(1)

پس از شهادت امام حسین(علیه السّلام) ، مرجع تصمیم گیری، حضرت زینب بوده است که از طرف امام به وی تفویض شده و نسبت به آن آگاهی لازم را داشته است. (2) و در ضمن، شرایط یک رهبر که به مقابله با بحران می رود تا بحران را کنترل و اثرات منفی آن را به حداقل برساند نیز دارد»(3). حضرت زینب(علیها السّلام) در همین مدت کوتاهی که بعد از شهادت برادرش زندگی کرد، با رهبری خود (که ریشه در تربیت علی(علیه السّلام) داشت) توانست ابتدا ،

ص: 79

احساسات اهل کوفه را برانگیزد و زمانی که اهل کوفه اشک می ریختند، فرمود: «آیا گریه می کنید؟ هرگز اشک چشمانتان خشک نشود.» و گناهانشان را به یادشان می آورد. (1)

و سپس علی بن حسین امام سجاد(علیه السّلام) در شامی که ابداً اسمی از حسین به افتخار نشنیده و شاید یکی از هزار افتخارات بنی هاشم را نمی داند، از همان منبری که همه اش تبلیغ بر علیه علی (علیه السّلام) و بنی هاشم بود، یزید و معاویه را رسوا کند تا جایی که یزید، پیروزی در کامش تلخ شد و پشیمان گشته، از روی ناچاری می گوید: «خدا پسر مرجانه را لعنت کند به خدا قسم اگر من در نزد پدرت حاضر بودم آنچه از من طلب می نمود، عطا می نمودم، و به هر وسیلۀ ممکن از مرگ او جلوگیری می نمودم نمی گذاشتم او کشته شود».

مردم شام که زمان ورود اهل بیت(علیهم السّلام) را جشن گرفته و همه جا را تزیین کرده بودند، با آگاهی که زینب(علیها السّلام) داد بنی امیه را رسوا کرد وضع شام عوض شد و عموم مردم در مراسم تودیع خاندان پیامبر (صلّی اللَّهِ علیه وَ آلِهِ وَ سَلَّمَ ) شرکت کرده بودند و ضجه و نالۀ عزاداری و سوگواری فضای شهر شام را پر کرده بود.(2)

در سال 65 هجری، توابین با شعار و انتقام خون حسین (علیه السّلام) قیام نمودند، شورش عبدالله بن زبیر در حجاز، برادرش مصعب در عراق، قیام مختار، روی کار آمدن دولت و.... و در نهایت رسیدن به هدف اصلی که جاویدان شدن مکتب اهل بيت (علیهم السّلام) است همه از تداوم رهبری حضرت زینب(علیها السّلام) پس از شهادت امام حسین(علیه السّلام) در نهضت عاشورا می باشد.

اللهم اجعل محیای محیا محمد(صلّی اللَّهِ علیه وَ آلِهِ وَ سَلَّمَ ) و آل محمد (صلّی اللَّهِ علیه وَ آلِهِ وَ سَلَّمَ ) و مماتی ممات محمد (صلّی اللَّهِ علیه وَ آلِهِ وَ سَلَّمَ ) آل محمد (صلّی اللَّهِ علیه وَ آلِهِ وَ سَلَّمَ )

ص: 80

ص: 82

ما در این جا به عمومی ترین و مشهورترین تعریف مدیریت می پردازیم که آن را هماهنگ کردن و یا اختصاص منابع انسانی و مادی می داند برای آن که هدفی تحقق یابد و مطلوبی حاصل شود؛ لذا وظایفی را برای مدیران بر شمرده اند که عبارت است از: 1- برنامه ریزی؛ 2- سازمان دهی؛ 3- استخدام؛ 4- رهبری؛ 5- نظارت.

از این مقدمه کوتاه می توان دریافت که اطلاق واژۀ مدیریت برای قیام جاوید حضرت سید الشهدا(علیه السّلام) چندان مناسب به نظر نمی رسد و تنها می توان از بعد رهبری دینی و برخی از ویژگی های علوم رفتاری طرح موضوع کرد که در این مقاله سعی نگارنده معطوف شده است تا رهبری دینی و خصوصیات آن طبق مکتب انسان ساز اسلام نقد بررسی شود. سپس از منظر سلسله مراتب نیازهای «مازلو » علل تغییر رفتار مردم کوفه بررسی خواهد شد و در نهایت از دیدگاه سیستمی به واقعۀ کربلا نگریسته خواهد شد.

منابع رایگان انرژی به هر بهانه ای دست یازیده و به کشورهای فقیر لشکر کشی می کنند و با ظلم های بی شمار به قطب سرمایه داری دنیا خدمات برجسته ای ارائه می دهند، لکن در مکتب الهی، هرگز هدف وسیله را توجیه نمی کند و برای نیل به مقصود رعایت آداب و سنن الهی الزامی است و حتی اگر هدفی با وسیلهٔ نامشروع حاصل شود در نزد خداوند باطل است و اجر و قربی ندارد و به واسطهٔ ترک سنت الهی مشمول عذاب و عقاب نیز می شود. از همین روست که مسلم بن عقیل که در خانۀ «هانی بن عروه» فرصتی می یابد وجود منحوس عبیدالله بن زیاد را به هلاکت برساند، از آنجا که پروده دستان مبارک امامت است و آداب و سنن الهی را می داند و با آنکه می داند هلاکت این عنصر فاسد و فتنه انگیز خدمت بزرگی به دین است - چون که به عنوان میهمان و به قصد عیادت از بیمار در منزل هانی حاضر شده و از نقشه ای که برای قتلش طراحی شده بی اطلاع است- اجازه می دهد تا ابن زیاد با تنی سالم خانۀ هانی را ترک کند، گرچه به قیمت بازداشت و شکنجه و استخفاف هانی و به قیمت شهادت مسلم ابن عقیل پایان می پذیرد .بسیار جالب است که به چند نمونه از سفارش های ماکیاولی به شهریار اشاره شود: «تا تفاوت دیدگاه های مکاتب مادی و الهی بیشتر آشکار شود همیشه در پی سود خویش باش، جز خویشتن هیچکس را محترم مدار بدی کن اما چنان وانمود کن که نیکی می کنی حریص باش و هرچه را می توانی تصاحب کن خشن و درنده خوی باش، به قول و وعدۀ خود عمل نکن، چون فرصت به دست آوری دیگران را بفریب در رفتار با مردم به زور و حیله توسل جوی و نه مهربانی همه مساعی خود را بر جنگ متمرکز ساز».(1)

خصوص، یکی از دانشمندان علوم رفتاری به نام «آبراهام مازلو» برای بررسی نیازها و سطوح آن در رفتار انسان ها الگویی طراحی کرده است که به «سلسله مراتب نیازهای مازلو» و یا هرم نیازهای مازلو مشهور شده است.

گاهی مانند ،آغا محمدخان خودشکوفایی خود را در حداکثر قساوت می بیند و در چشم درآوردن مردم «شیراز» و «تفلیس» فاجعه می آفریند و گاه همچون علی بن ابی طالب(علیه السّلام) خودشکوفایی خود را با آن همه جلال و حشمت در عبادت کثیر دعاها و استغاثه های جانسوز به درگاه الهی و ناله های شبانه و اطعام یتیمان کوفه می بیند.

نمودار زیر سلسله مراتب نیازهای انسانی را در حالت معمولی نمایش می دهد:

خودشکوفایی

احترام

اجتماعی

امنیّت

زیستی

بخش دوم رفتارِ مردم کوفه هنگامی است که ابن زیاد با حکم رسمی یزید بن معاویه و با لباس مبدل و به تنهایی و با اضطراب و در پوشش ریاکارانه به کوفه وارد شد و در ابتدا مردم به ظن آنکه این تازه وارد حسین بن علی است در ورودی کوفه به گرد او اجتماع کردند و زمانی که آن نیرنگ باز نقاب از چهره برداشت و گفت که عبیدالله بن زیاد است و با حکم عزل حاکم شهر و حکومت خود به آن شهر آمده است؛ ورق در نزد مردم کوفه برگشت چرا که ابن زیاد در تهدید و ارعاب مردم سست عنصر افراط کرد تا آنجا که گفت شیوه اش این است که حاضران را به جای غایبان دستگیر خواهد کرد و پدر به جای پسر کشته خواهد شد.

زنان کوفه دست پسران و شوهران خود را گرفتند و کشان کشان به خانه بردند و پرچم های سفید از بالای خانه ها آویزان کردند.

در تحلیل سلسله مراتب نیازهای بخش نخست از رفتار مردم کوفه نتیجه گرفته می شود که این مردم در اثر تجربۀ گرانقدری که از چهار سال حکومت عدل علی بن ابی طالب(علیه السّلام) در اذهان داشتند و حلاوت آن سال های سراسر عدالت و مساوات را در سینه ها احساس می کردند، برای تجربهٔ دوباره حکومت امامان به حق که می توان این حالت را در مرتبۀ پنجم سلسلۀ مراتب نیازها جست، می کوشیدند. آنان در پی شکوفایی اجتماع خود بودند و این مهم را در سپردن زمام حکومت به دستان مبارک امام معصوم، که تنها فرد شایسته و لایق این مقام بودند، می دیدند و زمانی که پسر زیاد نیاز مرتبه دوم آنها را (امنیّت) به خطر انداخت به یک باره سه پله سقوط کردند و برای تأمین امنیّت جان و مال خود نیاز پنجم را فراموش کردند و مسلم بن عقیل را در مسجد رها کرده، به کنج امن خانه ها پناه بردند و ناخواسته سبب فاجعه ای گشتند که لکهٔ آن تا قیام «یوم الدین» بر پیشانی این شهر و آن قوم باقی خواهد ماند.

ص: 90

ارزش های اسلامی با سپاه یزید که قطعاً برای بازپس گیری کوفه به آن و دیار وارد می شد وارد جهاد می گشت، لذا در همه حال هدف قیام ابا عبدالله (علیه السّلام) احیای دین رسول الله بود و این اصل را در نگرش سیستمی «همپایانی» می نامند.

در پایان این مقاله از خداوند متعال تمنا دارم که در «یوم الورود» ما را از شفاعت آن امام عزیز محروم نگرداند.

ص: 95

ص: 96

می خواهد به فلسفه و پیشینۀ پیدایی سنت ها و هنجارهای ثابت مذهبی، آگاهی یابد تا در پای بندی به آنها دچار دغدغۀ خاطر نشود و سرافرازانه از آن دفاع کند.

بر این اساس بر دانشمندان متعهد جامعۀ ماست که برای دفاع از سنت دیرینۀ عزاداری در سالگرد شهدای کربلا ،آن را به صورتی بر جامعه جهانی و نسل جدید خود عرضه نمایند که مورد پذیرش فطرت و خرد آنان قرار گیرد.

نوشتار حاضر تلاشی است بسیار اندک در این باره امید آن که دانشمندان متعهد گام های بزرگ تری در جهت تجزیه و تحلیل انسانی و عقلانی این سنت مهم بردارند، تا جامعه جهانی و نسل جدید ما هر چه بهتر و بیشتر با فرهنگ عاشورا آشنا شود.

مطالب خود را در چند بخش به طور خلاصه عرضه مینماییم: 1- ریشه های عزاداری؛ 2- فلسفۀ عزاداری - ارزش های عاشورا 4- پرسش ها و پاسخ ها.

هنگامی که حضرت زینب(علیها السّلام) با سخنان بیدارگر خود که از عمق جانش بر می خاست مردم کوفه را سرزنش کرد و آنان متوجه شدند که چه کار ناشایسته ای انجام داده اند و چه فاجعۀ عظیمی را در تاریخ به وجود آورده اند از کردۀ خود سخت پشیمان شدند و به شیون و زاری پرداختند؛ راوی گوید، به خدا قسم مردم را دیدم که هنگام شنیدن این خطبه حیران بودند و می گریستند و دست ها به دندان می گزیدند.(1)

وقتی که ام کلثوم(علیها السّلام) دختر امام علی(علیه السّلام) در میان مردم کوفه سخنرانی کرد، صدای گریه و ناله از مردم برخاست، زنان گیسو پریشان کردند، خاک بر سر پاشیدند، چهره ها خراشیدند، سیلی به صورت زدند و فریاد واویلا و وابثورا بلند نمودند و مردها گریستند و موهای محاسن خود را کندند، هیچ موقع دیده نشد که مردم بیش از آن روز گریه کنند. (2)

2-وقتی که اهل بیت امام حسین (علیه السّلام) را اسیرانه همراه با سرهای شهدای کربلا به دمشق بردند و با سخنرانی هایی که بازماندگان شهدا (به خصوص امام سجاد(علیه السّلام) ) کردند چهره مزورانه یزید از هم دریده شد و مردم پایتخت تازه پی بردند که چه جنایت عظیمی انجام گرفته است. برای جبران این جنایت و در واکنش به این مصیبت بزرگ به عزاداری برای شهدای کربلا پرداختند: اهل شام که در خواب غفلت بودند، بیدار شدند بازارها را تعطیل، و سوگواری به پا کردند، گفتند: به خدا قسم ما نمی دانستیم که آن سر،

سر حسین (علیه السّلام) است، چون گفته بودند، آن سر یک نفر خارجی است که در خاک عراق خروج کرده است.(3)

یزید که با احساسات مخالف مردم مواجه شده بود، برای فریب افکار عمومی و تبرئۀ خود حرم امام حسین(علیه السّلام) را طلبید و از آنان عذر خواهی کرد و گفت، شما دوست دارید نزد من بمانید یا به سوی مدینه بروید؟ گفتند دوست داریم چند روز برای

ص: 99

امام حسین(علیه السّلام) نوحه سرایی کنیم، بعد به مدینه برویم. یزید دستور داد خانه ای در اختیار آنان بگذارند و همۀ وسایل مورد احتیاج را برای آنان آماده کردند و آنان مشغول نوحه سرایی بر حسین(علیه السّلام) شدند. در دمشق هیچ زن قریشی نماند، مگر اینکه لباس سیاه پوشید و هفت روز بر حسین (علیه السّلام)گریست. همین که روز هشتم رسید، یزید آنان را بین ماندن نزد او و رفتن به مدینه مخیّر کرد و آنان رفتن را اختیار کردند.(1)

ابن قتیبه دینوری می نویسد: وقتی که اسرای کربلا را به شام نزد یزید آوردند، یزید رو به مجلسیان کرد و از آنان پرسید، نظرشان دربارۀ این اسرا چیست؟ نعمان بن بشیر (فرماندار سابق کوفه) که در مجلس حاضر بود، گفت ای امیر مؤمنان! با اینان آن طور رفتار کن که اگر پیامبر (صلّی اللَّهِ علیه وَ آلِهِ وَ سَلَّمَ ) زنده بود و اینان را در این حال می دید، رفتار می کرد. یکی از دختران امام حسین (علیه السّلام) گفت: ای یزید! این زنان دختران پیامبرند. با این کلام مردم اهل شام که در مجلس بودند، صدایشان به گریه بلند شد.(2)

طبری و بلاذری نیز مطالبی چنین نقل کرده اند.(3)

3-وقتی که اهل بیت امام حسین (علیه السّلام) و بازماندگان شهدای کربلا به مدینه وارد شدند، مردم مدینه در فقدان امام حسین (علیه السّلام) و برادران و فرزندانش، صدا به گریه و شیون بلند کردند؛ همانند روزی که پیامبر(صلّی اللَّهِ علیه وَ آلِهِ وَ سَلَّمَ ) از دنیا رحلت کرده بود. بشیر بن جذلم گفت: چون نزدیک مدینه رسیدیم، علی بن حسین (علیه السّلام) پیاده شد و خیمه ها بر پا کرد و زنان را پیاده نمود و فرمود: ای بشیر، خدا پدرت را بیامرزد که مردی شاعر بود، آیا تو می توانی شعر بگویی؟ بشیر ،گفت ،آری، ای پسر پیامبر (صلّی اللَّهِ علیه وَ آلِهِ وَ سَلَّمَ ) من هم شاعر هستم، فرمود: برو مدینه و خبر شهادت اباعبد الله را به اطلاع مردم برسان بشیر :گفت من بر اسبم سوار شدم و باشتاب آمدم تا وارد مدینه شدم چون به مسجد رسول خدا(صلّی اللَّهِ علیه وَ آلِهِ وَ سَلَّمَ ) رسیدم، صدا به گریه بلند

ص: 100

نمودم و این اشعار را انشا کردم (که ترجمه آن چنین است): ای مردم مدینه دیگر در مدینه نمانید زیرا حسین(علیه السّلام) کشته شد و از شهادت اوست که اشک چشم من چون باران فرو می ریزد، بدن حسین(علیه السّلام) در زمین کربلا به خون آغشته و سر مقدس او را بالای نیزه در شهرها می گردانند. پس از آن گفتم: ای اهل مدینه، اکنون علی بن حسین(علیه السّلام) با عمه ها و خواهرانش نزدیک شما و پشت دیوار شهر شماست و من فرستادۀ او هستم که جایگاه او را به شما نشان دهم. از این سخن تمام زنان مدینه که در حجاب مستور بودند، از چادرها بیرون آمدند و فریاد واویلا و اثبورا بلند نمودند، ندیدم روزی را که گریه کنندگان بیش از آن روز باشند.(1)

4- سال 65 هجری قمری گروهی از مردم کوفه - و جاهای دیگر - که از کوتاهی های خود دربارۀ امام حسین(علیه السّلام) به شدت پشیمان شده بودند و احساس گناه می کردند، به رهبری سلیمان بن صرد خزاعی علیه دستگاه بنی امیه قیام کردند. آنان قبل از آغاز نبرد، کنار قبر امام حسین(علیه السّلام) آمدند، صدا به گریه و شیون بلند کردند؛ هیچ روزی چنین گریه کنندگان برای امام حسین(علیه السّلام) دیده نشد. کنار قبر آن حضرت توبه کردند و برای او از درگاه خداوند طلب رحمت نمودند، یک شب و روز در کنار قبرش ماندند و در این مدت کارشان گریه و زاری بود. در کنار قبر امام (علیه السّلام) می گفتند: خدایا بر حسین شهید فرزند شهید، هدایت یافته فرزند هدایت یافته، راست گو فرزند راست گو، رحمت بفرست. خدایا تو را شاهد می گیرم، بر این که بر دین و راه آنان هستیم و دشمن کشندگان او و دوست دار دوستان اوییم. خدایا ما فرزند پیامبرت را یاری نکردیم، اعمال گذشتۀ ما را ببخش و توبۀ ما را بپذیر.(2)

این ها نمونه هایی از عزاداری خود جوش مردم برای امام حسین(علیه السّلام) و اهل بیتش و واکنشی طبیعی در برابر فاجعۀ عظیم کربلا بوده است. این گریه ها ریشۀ انسانی داشته و

ص: 101

دست هیچ قدرت و سیاستی، در آن مداخله نداشته و غیر از گریه ها و عزاداری های فردی بوده که از وجدان پاک انسانی و دین سرچشمه می گیرد و همچنین غیر از گریه ها و عزاداری های اهل بیت عصمت و طهارت است که همیشه خود را در این مصیبت بزرگ عزادار می دانستند.

از روایت استفاده می شود، شیعیانی که طبع شعری داشتند، در رثای امام حسین(علیه السّلام) شعر می سرودند و این کارشان مورد تأیید و تشویق امام رضا(علیه السّلام) قرار گرفت.

2- ریّان بن شبیب (دایی معتصم عباسی) نقل می کند که روز اوّل محرم بر ابوالحسن الرضاع (علیه السّلام) وارد شدم، به من فرمود: ای پسر شبیب آیا روزه داری؟ گفتم نه .فرمود: این همان روزی است که حضرت زکریا(علیه السّلام) پروردگار خود را خواند و از او درخواست ذریّه ای پاک کرد، خداوند دعای او را مستجاب نمود و فرشتگان را امر فرمود، موقعی که او در محراب نماز ایستاد، به او ندا کنند که: « اللَّهَ يُبَشِّرُكَ بِيَحْيَى » (1) خدا تو را به فرزندی که نام او یحیی است بشارت می دهد. پس هر که امروز را روزه بگیرد و خدا را بخواند خدا دعای او را مستجاب می کند، چنان که دعای ایّوب(علیه السّلام) را مستجاب کرد. سپس فرمود: ای پسر شبیب، محرم آن ماهی است که اهل جاهلیت در زمان گذشته، به احترام آن جنگ کردن و خونریزی را حرام می شمردند و این امت نه حرمت ماه حرام را شناختند و نه احترام پیامبر خود را نگه داشتند، در این ماه فرزندان او را کشتند و زنان او را اسیر کردند و زندگی او را به غارت بردند، خدا هرگز آنان را نیامرزد. ای پسر شبیب اگر برای چیزی گریه می کنی، برای حسین بن علی (علیه السّلام) اشک بریز، چه این که او را مانند گوسفند سر بریدند و نیز هیجده نفر از مردان اهل بیتش را که در روی زمین همانندی برایشان نبود، همراه او به شهادت رساندند و آسمان های هفت گانه و زمین ها بر او گریستند ... ای پسر شبیب پدرم از پدرش و او از جدش روایت کرد که چون جد من حسین(علیه السّلام) به شهادت رسید، آسمان خون و خاک سرخ بارید. ای پسر شبیب، اگر برای امام حسین(علیه السّلام) گریه کنی، به اندازه ای که اشک بر گونه ات روان گردد، خداوند همۀ گناهان تو را می بخشد؛ کوچک باشد و یا بزرگ کم باشد یا زیاد. ای پسر شبیب، اگر بخواهی بی گناه بر خداوند وارد شوی، پس

ص: 103

حسین(علیه السّلام) را زیارت کن و اگر بخواهی در کاخ های بلند بهشت با محمد(صلّی اللَّهِ علیه وَ آلِهِ وَ سَلَّمَ ) و آلش جای گیری، پس بر کشندگان حسین(علیه السّلام) لعنت فرست. ای پسر شبیب، اگر خوشحال می شوی که در درجات بلند بهشت با ما باشی، پس برای اندوه ما اندوه ناک و برای شادی ما شادباش و دوستی ما را از دست مده...(1)

امام رضا(علیه السّلام) بعد از بیان اهمیت ماه محرم و حرمت آن در دوران جاهلیت به شهادت امام حسین(علیه السّلام) و یارانش در این ماه اشاره می کند که بر رغم این که مشرکان در دوران جاهلیت برای این ماه حرمت می دانستند، افرادی که خود را مسلمان می شمردند، حرمت این ماه را رعایت نکردند و دست ناپاک خود را به خون امام حسین(علیه السّلام) و یارانش آغشته کردند. گاه امام (علیه السّلام) به مقام و منزلت کسانی که برای امام حسین(علیه السّلام) محزون شوند و اشک بریزند، اشاره می کند و با بیان ارزش های معنوی، شیعیان را به این کار تشویق می کند.

3-امام صادق (علیه السّلام) به عبدالله بن حماد بصری فرمود: به من خبر رسیده که گروهی از مردان و زنان از اطراف کوفه و غیر آن در نیمۀ شعبان کنار قبر امام حسین(علیه السّلام) می آیند و برای آن حضرت نوحه سرایی می کنند و بعضی هم در کنار قبرش قرآن می خوانند و بعضی کیفیت شهادت امام حسین(علیه السّلام) و یارانش را شرح می دهند و عده ای نوحه گری می کنند. گفتم: بله فدایت شوم چنین است. من در بعضی از این مجالس که فرمودید، حضور یافته ام. امام فرمود: ستایش خدایی را که قرار داد در میان مردم کسانی را که به نزد ما می آیند و ثنای ما را می گویند و برای ما نوحه می خوانند.(2)

از روایت استفاده می شود که شیعیان اطراف کوفه، به انگیزۀ ایمان دینی و برای عشق و محبت به امام حسین(علیه السّلام) و نفرت از کشندگانش، سالیانه برای آن حضرت در نیمه شعبان مراسم عزاداری و مرثیه خوانی به راه می انداختند و به شرح ماجرای کربلا

ص: 104

می پرداختند. این خبر به گوش امام صادق(علیه السّلام) رسید و امام (علیه السّلام) آنان را تشویق کرد و از

این که داری چنین شیعیانی است، خداوند را مورد حمد و ستایش قرار داد.

در روایات دیگر، ائمه(علیه السّلام) شاعران اهل بیت(علیه السّلام) را که در رثای امام حسین(علیه السّلام) مرثیه می سرودند، تشویق می کردند.(1) روایات در این باره فراوان است و به جهت رعایت اختصار به همین اندازه بسنده می کنیم.

در کنار عزاداری های خود جوش مردم و تشویق ائمه (علیه السّلام) بعضی از امامان(علیه السّلام) ، مانند امام سجاد(علیه السّلام) که خود شاهد صحنۀ ناگوار و خون بار واقعۀ کربلا و ماجراهای بعد از آن بود، برای زنده نگه داشتن یاد و نام شهیدان و برای جلوگیری از فراموش شدن آن واقعۀ سالیان دراز عزادار بود و به اندک مناسبتی اشک از دیدگانش جاری می شد؛ از امام صادق(علیه السّلام) روایت شده که امام زین العابدین(علیه السّلام) چهل سال در مصیبت پدرش گریه کرد، در حالی که روزها روزه دار و شب ها به عبادت بیدار بود و چون افطار می شد و غلام آن حضرت آب و غذا برابر او می نهاد و می گفت میل بفرمایید، آن حضرت می گفت، پسر پیغمبر گرسنه و تشنه کشته شد و پیوسته این سخن را می گفت، و می گریست، تا آب و غذا با اشک چشمش مخلوط می شد، همواره به این حال بود تا از دنیا رفت. غلام آن حضرت نقل می کند که روزی امام سجاد(علیه السّلام) به صحرا رفت و من از پی او رفتم، دیدم پیشانی خود را روی سنگ ناصاف و خش گذاشته من ایستادم و گریه و ناله او را می شنیدم و شماره کردم که هزار مرتبه گفت: «لا إله إلا الله لا إله إلا الله تَعَبداً وَ رَقاً لا إله إلا الله إيماناً وَ تَصْدِيْقاً وَ صِدْقاً.» سپس سر از سجده برداشت، دیدم صورت و محاسنش از اشک چشمش تر شده. گفتم: ای مولای من، آیا اندوه شما پایان ندارد و گریۀ شما خاتمه پذیر نیست؟ فرمود: وای بر تو، یعقوب بن اسحاق بن ابراهیم پیامبر و پیامبرزاده بود و دوازده پسر داشت، خداوند یکی از پسران او را از نظر او دور کرد، از فشار اندوه، موهای او سفید و از

ص: 105

غم کمرش خمید و از گریه دیدگانش نابینا گردید، در صورتی که پسرش زنده بود، ولی من به چشم خود دیدم که پدر و برادر و هفده نفر از اهل بیتم کشته شده و بر روی خاک افتاده اند، پس چگونه غم و اندوه من تمام شود و گریه من کم گردد.(1)

امام سجاد(علیه السّلام) که از نسل اوّل واقعۀ کربلا بود آن چنان متأثر از این واقعه بود که نمی توانست آن را فراموش کند و همواره مسئولیت حفظ نام و یاد آن واقعۀ را بر دوش خود احساس می کرد و همیشه با رفتار و اعمالش سعی در احیای نام و یاد شهیدان کربلا داشت تا به مرور زمان گرد و غبار فراموشی، بر روی آن ننشیند.

تحسین می کنند و مراسمی به یاد بود او برقرار می کنند و اگر بتوانند تندیس او را در مراکز مهم شهرها بر پا می دارند. این همان تولّا یا دوست داشتن صاحبان مکتب و فداکاران در راه آن است که در اسلام نیز بر آن تأکید شده و عزاداری برای شهیدان کربلا این نکته را بر می تاباند. بر اساس اصل تولّا بین طرف داران یک مکتب پیوند ایمانی برقرار می گردد، به طوری که اگر یک نفر از آنان دچار مشکل شود، دیگران واکنش کرده و به حمایت از او بر می خیزند - و این نشان دهندۀ جهت مثبت عزاداری است.

اگر یاد بود حادثه ای به صورت سنت درآید و در خلق و خوی مردم نفوذ نماید و به صورت یک عادت اجتماعی بشود، ضرورتاً خود به خود جامعه به سمت آن می رود و هنجارها و رفتارهای اجتماعی بر اساس آن شکل می گیرد.

روایاتی که دربارۀ عزاداری برای امام حسین (علیه السّلام) وارد شده را می توان به دو دسته تقسیم کرد: یک دسته روایاتی که در پی سنت سازی هستند، یعنی یاد حادثه در آغاز کار قرار دارد و هنوز به صورت سنت در نیامده، در این صورت ائمه(علیهم السّلام) می کوشیدند تا آن را به صورت یک سنت اجتماعی درآورند تا در طول قرون و اعصار تداوم یابد؛ دسته ای دیگر در تأکید بر این سنت است، یعنی عمل کم و بیش به صورت سنت درآمده و ائمه(علیهم السّلام) در تقویت آن می کوشیده اند و آن را با رفتار و گفتار خود تأیید می نموده اند.

و غبار و ضعف و سستی هایی که به جهت اشتغال به کارهای روزمره بر آیینۀ جان می نشیند و ارتباطات معنوی را سست می نماید، زدوده می شود. شرکت در این گونه مراسم، به تزکیۀ معنوی و رشد بُعد الهی و انسانی افراد می انجامد و چه بسا افراد فاسد و گنه کار که با شرکت در این مراسم، دچار تحول معنوی می شوند و از کارهای ناپسند خود دست بر دارند و در مجموع، از جرایم و جنایات در جامعه کاسته شود.

آشنایی و عمل به معارف دینی سوق می دهند. راستی، اگر این گونه مراسم ها نبود، چگونه ممکن بود که این جمعیت را به مراکز دینی بیاورند و آنان را به معارف دینی آشنا سازند؟

ساختن یا تعمیر مسجد و خرید وسایل لازم مراکز دینی و یا برای رفع نیازمندی های مستمندان جمع آوری می شود. در حقیقت این گونه مراسم ها نمودی از مشارکت اجتماعی مردم برای رفع مشکلات اقتصادی و اجتماعی برای اطلاع آنان از اوضاع و شناخت بهتر همدیگر و تألیف و تقریب دل ها نسبت به یکدیگر است.

شب امام را ترک نکردند، بلکه هر کدام در برابر امام، اظهار وفاداری و آمادگی برای کشته شدن در رکاب آن حضرت را کردند؛ یکی از یاران آن حضرت به نام زهیر بن قین اظهار داشت: به خدا قسم پسر پیغمبر، دوست داشتم هزار بار کشته و باز زنده شوم تا خداوند تو و برادران و فرزندان و اهل بیت تو را زنده بدارد.(1)

یا بجنگد. عباس(علیه السّلام) پیام را به امام (علیه السّلام) رساند. امام حسین (علیه السّلام) فرمود، از آنان بخواه یک امشبی را به ما مهلت بدهند تا در این شب نماز بخوانیم و دعا کنیم و به درگاه خداوند استغفار نماییم. او می داند که من نماز خواندن و تلاوت قرآن و کثرت دعا و استغفار را دوست دارم. (1)

ارزش ها و پیام های دیگری در نهضت امام حسین (علیه السّلام) نهفته است، مانند وفا ،کرامت، شرافت ،ایثار ،محبت ،استقامت، عشق به شهادت و... که به شرح آن ها نپرداخته و به آنچه به برای نمونه ذکر شد، بسنده می کنیم. عزاداری برای امام حسین(علیه السّلام) یعنی احیا و ترویج این ارزش های متعالی در جامعه. مجالس عزاداری به انسان ها درس شهامت، شهادت ،کرامت ،محبت، انسانیت ،عزت ،ایثار، وفا ،آزادگی و ستیز با ظلم و ظالم می دهد و هین مسائل است که بر پیروان اهل بیت (علیه السّلام) الزام می کند که هر ساله بر رونق و شکوه این مراسم که حقیقتاً دانشگاه انسان سازی است، بیفزایند تا جان و روحشان را از ارزش های عاشورا سیراب نمایند.

3- برقراری مراسم عزاداری با توجه به آثار بیان شده، اوقات تلخ کردن نیست، بلکه درس گرفتن از مکتب عاشورا و ترویج ارزش های آن در جامعه و تجدید روحیۀ دینی و معنوی و حرکت سیاسی و هم بستگی اجتماعی و آگاهی به معارف دین و... خواهد بود.

گرچه به یک معنا اوقات تلخ کردن هم باشد، چه اینکه اوقات ستمگران دیکتاتوران ،استعمارگران، وابستگان به استعمار و روشنفکر نمایان از مشاهدۀ این مراسم انسان ساز تلخ می شود.

انسان در برابر حوادث ناگوار است که البته برای تخلیۀ فشارهای روحی و کاسته شدن بار غم و اندوه مفید است. جامعۀ ما که برای امام حسین(علیه السّلام) عزاداری می کند و در عزای آن حضرت سینه می زند، می خواهد خود را شبیه به مصیبت دیدگان اصلی درآورد و در غم آنان خود را شریک نماید. روشن است که اظهار هم دردی از سوی دیگران، یکی از نیازهای طبیعی و روحی انسان های مصیبت دیده است. انسان مصیبت دیده وقتی می بیند که دیگران در غم او شریکند و همانند او اشک می ریزند و به سر و سینه می زنند و یا چهره ای حزن آلود گرفته و لباس سیاه برای هم دردی به تن کرده اند، دلش تسلّی می یابد و از بار غم او کاسته می شود، زیرا دیگران هم با اظهار هم دردی، سهمی از بار غم او را به دوش می کشند. سرچشمۀ سینه زنی چنین است نه آن که ارضای حسّ خون آشامی باشد.

2 - بر فرض که چنین حسّی در انسان وجود داشته باشد و سینه زنی هم هیچ مبنایی جز ارضای این حس نداشته باشد، خواهیم گفت که بعضی از کارهاست که موجب تخلیۀ این حسّ می شود. هم چنان که روان شناسان و علمای علوم تربیتی معتقدند که از جمله فواید ورزش تخلیۀ حسّ جنگ طلبی و ستیزه جویی است. آنان می گویند که بشر ذاتاً ستیزه جو و جنگ طلب است و از آن جا که ارضای این حسّ نمی تواند بی مانع باشد (زیرا موجب اختلال نظام جامعه و جنگ ویرانی می شود) لازم است که از راه های دیگر که ضرری به جامعه نمی رساند، این حس ارضا شود بهترین راه و سالم ترین آن، رقابت های ورزشی است که سبب تخلیۀ حسّ ستیزه جویی و تلطیف روانی جامعه می شود. اگر این سخن، صحیح باشد چه اشکالی دارد که یکی از راه های تلطیف روح انسان مراسم عزاداری و سینه زنی باشد.

آنچه در این جا می توان اضافه کرد، این است که اگر سینه زنی را گونه ای خود زنی بدانیم، باید پرسید، مگر همهٔ خود زنی ها بد است؟ مثلاً در مراسم جشن و شادی، افراد کف می زنند و معلوم است که کف زدن نوعی خود زنی است. اگر ایراد کننده بگوید که

ص: 121

خندیدن و کف زدن، تخلیۀ هیجان های پدید آمده از شادی است می گوییم که سینه زنی و گریه کردن هم تخلیۀ هیجان های ناشی از احساس غم و اندوه است. هر توجیه و تفسیری که در مورد شادی ها گفته شود، در مورد غم و اندوه ها هم به گونه ای می توان گفت.

شده، در چنین مواردی و مانند آن از شدت شوق و خوش حالی، اشک از چشمانش جاری می شود.

گریه ای که عزاداران برای امام حسین (علیه السّلام) می کنند، هم از حسّ نوع دوستانه سرچشمه می گیرد که جنبۀ حمایت عاطفی از مظلوم دارد و هم از مصیبتی است که بر شخص گریه کننده وارد شده است، زیرا انسان عزادار مصیبت هایی را که بر امام حسین(علیه السّلام) وارد شده، مصیبت خود می داند و همین انسان عزادار که اشک می ریزد، چه بسا حاضر است که جان خود را برای امام حسین (علیه السّلام) فدا کنند و در برابر دشمنان آرمان آن حضرت بایستد .بنابراین، گریۀ او نشان از ضعف و زبونی نیست. گریه ای که توابین در سال 65 هجری برای امام حسین (علیه السّلام) کردند، هم از حسّ نوع دوستانه برخوردار بود و هم از حس ندامت، و در عین حال تا آخرین قطرۀ خون در برابر دستگاه بنی امیه مقاومت کردند.(1)

شود. بنابراین برای جلوگیری از این آفت، توجه بیشتر به جنبهٔ ابزاری و کاربردی مراسم که روح آن را تشکیل می دهد، لازم می نماید تا جبنۀ سازندۀ آن حفظ شود و آثار مثبتی بر آن بار گردد و به عنوان یک عادت صرف اجتماعی با آن برخورد نشود، زیرا عملی که به صورت عادت در آید، خالی شدن از محتوا آن را تهدید می کند.

برای زبونی های خود قرار بدهی. این آفت در واقع مراسم عزاداری را که عاملی بیدارگر و ضد ستم است، به عامل تخدیر کننده تبدیل می کند.

این خرافات، گاه با نقل خبرهایی که هیچ سند و مدرک درستی ندارد، انجام می گیرد.(1) و گاه با زبان حال هایی که نقل می شود خود را نشان می دهند. بخشی از مصیبت ها و مرثیه ها، زبان حال سرایندۀ اشعار و یا ذاکر مصیبت، و برداشت و تفسیر آنان از وقایع تاریخی است که نقل می شود. آنچه انکار نکردنی نیست، تأثیر بینش و خصوصیات روحی و مشکلات شخصی و اجتماعی سراینده و یا ذاکر مصیبت، در چگونگی تفسیر ترسیم صحنه های تاریخ است، در صورتی که آن، بیش از زبان حال یک تصویر و تفسیر فردی نیست و به مرور زمان به صورت واقعیّات پیش آمده و یک حادثۀ تاریخی در نزد تودۀ مردم تلقی می شود. به عنوان مثال وقتی علی اکبر(علیه السّلام) به میدان می رود، سراینده یا ذاکر چنین تصویر می کند که اگر مادرش در آن لحظه حاضر بود چه می گفت و چگونه با جوانش برخورد می کرد و چه حرف هایی به او می زد. مسلماً دربارۀ این که اگر مادرش حاضر می بود، چه می گفت، به فرهنگ و آداب و رسوم محیط اجتماعی و خانوادگی سراینده، مربوط است؛ یعنی، بنابر فرهنگ فردی و اجتماعی سراینده و ذاکر مراثی، هنگامی که مادری جوانش به میدان جنگ می فرستد و یا می بیند که جوانش به میدان جنگ و یا به سفر دور و دراز می رود، این که با او چه حرف هایی را در میان می گذارد، او همین برخورد را برای زبان حال به تصویر می کشد و به مادر علی اکبر(علیه السّلام) نسبت می دهد.

در صورتی که ممکن است، این تصویر به کلی نادرست باشد؛ چه این که هم فرهنگ و روحیات هر قومی با فرهگ و روحیات قوم دیگر متفاوت است و هم شخصیت و خصوصیات روحی هر فرد با فرد دیگر این اختلاف، موجب اختلاف در برخورد با حوادث ناگوار و مشکلات می گردد. بعضی از این خرافات هم عملی است که به رفتار و اعمال مربوط می شود و پایۀ صحیحی برای آن منصور نیست؛ مثل حمل عَلَم عریض و طویل که به شکل صلیب مسیحی هاست. در روی بازوهای این علم کذایی، اشکالی از خورشید

ص: 127

کشکول، تبرزین، کبوتر و اژدها .... نصب شده و بر سر علم هم چند زنگولۀ آویزان که مفهوم درستی از این اشکال و اشیا فهمیده نمی شود. در صورتی که علم به معنای علامت و نشانه (پرچم) و حمل آن در میدان جنگ، مرسوم بوده است. در آن زمان به هنگام جنگ، پارچه ای را به رنگ دل خواه یا طبق قرارداد، بر چوب بلندی می بستند و آن را در دست پرچم دار که از شجاع ترین نیروهای رزمی بود، می دادند و جنگ جویان با دیدن آن موقعیت دوست و دشمن را تشخیص می دادند. اگر بنا بود که علم های آن زمان مثل علم هایی باشد که امروزه در بعضی از مراسم عزاداری حمل می شود، چندین نفر از نیروی رزمنده را از انجام وظیفه باز می دارد.

امروزه ما شیعیان، در برابر چشم میلیون ها بیننده در سراسر جهان قرار داریم، چه بسا این مراسم به وسیله ماهواره ها به سراسر جهان نشان داده می شود. انجام این گونه برنامه ها برای ناظران جهانی پرسش برانگیز است. ما باید جواب قانع کننده و معقولی برای کارهای خود داشته باشیم، تا باعث جذب آنان به فرهنگ خود بشویم، نه آن که کارهایی انجام بگیرد که موجب توهین به ملت و مکتب ما در انظار جهانی بشود. استدلال های ما باید از محدودۀ درون مکتبی، فراتر برود و برای هر ناظر منصف و بی طرف جهانی قانع کننده جذاب باشد.

چنین از مطالب گذشته معلوم شد که همراه با اهمیّتی که سنت عزاداری دارد آفاتی نیز آن را تهدید می کند. آفاتی چون موضوعیت یافتن و جنبه تشریفاتی پیدا کردن افراط و تفریط در ابعاد نهضت برداشت منفی از نهضت ورود خرافات در سنت عزاداری از جمله آفت هایی است که به آنها اشاره شد باید به گونه ای شایسته با سنت عزاداری برخورد کرد که از گزند آفات مصون بماند تا روشنایی بخش جامعه پیرو راه امام حسین(علیه السّلام) باشد.

ص: 129

دهخدا می گوید: «رساندن عقاید دینی یا غیر اینها با وسایل ممکنه»(1)

در کتاب «التحقيق فى كلمات القرآن» پس از نقل آرای اهل لغت دربارۀ مفهوم تبلیغ و ابلاغ، می نویسد: «رأی تحقیقی دربارهٔ معنای مادهٔ تبلیغ این است که: تبلیغ همان ایصال و رساندن است، لکن نه هر ایصال و رساندنی، بلکه حد اعلای آن را ابلاغ گویند. در تمامی کاربردهای واژۀ ،ابلاغ، این خصوصیت لحاظ شده است». (2)

شهید مطهری دربارۀ تفاوت دو واژهٔ «ابلاغ» و «ایصال» می فرماید: «تبلیغ با وصل و ایصال معنای نزدیک دارد. ما در زبان عربی، کلمۀ ایصال داریم، کلمۀ ابلاغ هم داریم. در فارسی در معنای این هر دو، رسیدن و رساندن به کار برده می شود ولی در عربی ایصال را به جای ابلاغ نمی شود به کاربرد. ایصال ، معمولاً در مورد رساندن چیزی به فکر و روح و قلب کسی به کار می رود و لذا محتوای ابلاغ نمی تواند یک امر مادی و جسمانی باشد، حتماً یک امر معنوی و روحی است؛ یک فکر و یک احساس است».(3)

تبلیغ از واژه هایی است که در قرآن کریم کاربرد فراوان دارد، قرآن این واژه را در مواردی به کار می برد که هدف آن رسانیدن یک پیام مقدس می باشد.

«أُبَلِّغُكُمْ رِسَلَاتِ رَبِّي وَأَنَا لَكُمْ نَاصِحٌ أَمِينٌ» (4)

بنابراین، این واژه در قرآن از قداست خاصی برخوردار است؛ از طرفی، اساسی ترین وظیفۀ انبیا در قرآن کریم ابلاغ و رساندن پیام الهی ذکر شده است.

«مَّا عَلَى الرَّسُولِ إِلَّا الْبَلَاغُ »(5)

حضرت علی(علیه السّلام) در نهج البلاغه می فرماید: «آنگاه که در عصر جاهلیت، بیشتر مردم پیمان خدا را نادیده انگاشتند و حق پروردگار را نشناختند و در برابر او به خدایان

ص: 132

دروغین روی آوردند و شیطان مردم را از معرفت خدا باز داشت و از پرستش او جدا کرد، خداوند پیامبران خود را مبعوث فرمود و هر چند گاه، متناسب با خواسته های انسان ها، رسولان خود را پیاپی اعزام کرد تا وفاداری به پیمان فطرت را از آنان باز جوید و نعمتهای فراموش شده را به یاد آورند».(1)

که نشان دهندۀ تداوم عاشور است تا در همه جا و همیشۀ تاریخ، هر آرزومندی آرزو کند که ای کاش! در کربلا همراه یاران امام شهید می شد. در زیارتنامه می خوانیم: «یا لیتنی كنت معكم فافوز معکم»؛ یعنی هر جا که برای اقامۀ حق و عدل و علیه ظلم و فساد، قیام کنی آنجا عاشور است و هر جا پیکر تو در راه اسلام نقش زمین شود، آنجا کربلاست و این یعنی اگر چه قبله در کعبه است، اما «« فَأَيْنَمَا تُوَلُّوا فَثَمَّ وَجْهُ اللَّهِ »(1)

حضرت امام (رحمه الله) می فرماید: «این کلمه کل یوم عاشورا و کل ارض کربلا یک کلمۀ بزرگی است همه روز باید ملت ما این معنی را داشته باشد که امروز روز عاشورا است. و ما باید مقابل ظلم بایستیم. و همین جا هم کربلاست و باید نقش کربلا را ما پیاده کنیم.

انحصار به یک زمین ندارد. انحصار به افراد نمی شود. قضیه کربلا منحصر به یک جمعیت هفتاد و چند نفری و یک سرزمین کربلا نبود. همه زمینها باید این نقش را ایفا کنند».(2)

در حماسه هشت سال دفاع مقدس ایران، اتصال به نهضت عاشورا منبع الهام، شور و حرکت آفرینی بود. امام این پیوند را چنین بیان فرمود: «امروز، روز عاشورای حسینی است، امروز ایران کربلا است». (3)

شرایط موفقیت یک پیام عبارت است از:

1. حق بودن.

2. منطقی بودن.

3.انگیزانندگی پیام.

4. هماهنگی با نیازهای زمان.

قرآن، پیامی جاودانه است که از سوی خدای متعال برای رستگاری بشر به پیامبر گرامی اسلام (صلّی اللَّهِ علیه وَ آلِهِ وَ سَلَّمَ ) نازل نموده است. قرآن یکی از صفات خود را که روی آن تأکید نموده

ص: 134

است و آن را رمز جاودانگی خود دانسته، حق بودن پیام قرآن است: ««ذَلِكَ بِأَنَّ اللَّهَ نَزَّلَ الْكِتَابَ بِالْحَقِّ »(1).

و اسلام را برترین دینها دانسته؛ چون دین حق است: «وَهُوَ الَّذِي أَرْسَلَ رَسُولَهُ بِالْهُدَى وَدِينِ الْحَقِّ »(2).

در واقعۀ عاشورا که - هدف از آن عزت بخشیدن به اسلام و ارزشهای اسلامی است – حضرت ابا عبدالله(علیه السّلام) از همان ابتدای حرکت از مدینه به سوی مکه، در سخنان خویش، هدف از حرکت خود را احیای دین، اجرای حدود الهی، احیای سنّت جدش رسول گرامی اسلام(صلّی اللَّهِ علیه وَ آلِهِ وَ سَلَّمَ ) ، به مبارزه با بدعتها، فساد و احیای امر به معروف و نهی از منکر اعلام نمودند. عاشورای حسینی یک نهضت احیاگرانه نسبت به دین و ارزشهای دینی بود که در سایۀ بذل جان و نثار خون، عزت دین الهی به جامعه مسلمین بازگشت.

امام حسین(علیه السّلام) در مدینه در وصیتی که به برادرش محمد حنفیه نوشت، هدف اصلی از قیام خویش را چنین بیان نمودند: «انّى لم اخرج اشرا ولا بطرا ولا ظالما و انّما خرجت لطلب الاصلاح في امّة جدّى اريد أن آمر بالمعروف و أنهى عن المنكر و اسير بسيرة جدّى وسيرة على بن ابی طالب».(3)

و نیز در نامه هایی خطاب به مردم بصره نوشتند: «و أنا أدعوكم الى كتاب الله و سنة نبيه (صلّی اللَّهِ علیه وَ آلِهِ وَ سَلَّمَ ) فانّ السنّة قد اميتت و انّ البدعة قد احييت و إن تسمعوا قولی و تطيعوا امرى أهدكم سبيل الرشاد».

امام(علیه السّلام) در سخنانش حرکت خویش را حرکتی خدا جویانه و اصلاح طلبانه خواند، نه شورشی و تفرقه انگیز تا بهانه ای برای کشتن او از سوی بنی امیه حساب شود.

پیام عاشورا جاودانه است و هر پیامی برای اینکه جاودانگی لازم را داشته باشد، باید متناسب با عقل و فطرت پاک بشری باشد. اسلام شناس بزرگ استاد مطهری (رحمه الله)

ص: 135

می گوید:

«یک پیام باید در درجۀ اول، منطقی باشد، یعنی با عقل و فکر بشر سازگار باشد به گونه ای باشد که جاذبه عقل انسان، آن را به سوی خودش بکشد. یک پیام اگر ضد منطق و عقل باشد ولو مثلاً احساسی باشد برای مدت کمی ممکن است دوام پیدا کند، ولی برای همیشه قابل دوام نیست. این است که قرآن دائماً دم از تعقل می زند».(1)

از خصوصیات دیگر پیام انگیزانندگی آن است که متناسب با احساسات و عواطف مردم باشد. هماهنگی با نیازهای زندگی آنان باشد. استاد مطهری می گوید:

«همچنین برای اینکه محتوای یک پیام، غنی و نیرومند باشد، باید با احساسات بشر انطباق داشته باشد. انسان کانونی دارد غیر از کانون عقلی و فکری به نام کانون احساسات که آن را نمی توان نادیده گرفت».(2)

شهید مطهری(رحمه الله) یکی از علل پیشرفت اسلام را در جهان چنین بیان می کند: «کمونیسم و مسیحیت هر چه فعالیت می کند پیشروی قابل توجهی ندارد، در حالی که دستگاههای تبلیغاتی آنان قوی و وسیع و دستگاه تبلیغاتی، اسلام ضعیف است. علتش این است که محتواها فرق می کند».

اینک به بعضی از اوصافی که در قرآن کریم برای مبلغان ذکر شده است، اشاره می گردد:

باشد. نافذترین گفتار آن است که از روی ایمان، ابلاغ شود؛ چرا که گفته اند: سخن کز دل بر آید لاجرم بر دل نشیند. استاد مطهری بی اعتقادی مبلغان را بزرگترین درد می داند:

«دردی از این بالاتر نیست که آدم خودش به چیزی اعتقاد نداشته باشد، بعد بخواهد آن اعتقاد را در دل مردم وارد کند». (1)

آیت الله طالقانی، راز تأثیر پیام ها و سخنان امام (رحمه الله) در دل میلیونها انسان را ثمرهٔ اعتقاد کامل او می داند از عجایب امام امت این است که به تک تک جملاتی که بر زبان می آورد، اعتقاد کامل داشت به همین دلیل در دلها می نشست». (2)

اعتقاد به اصول دین و همچنین احیای فروع دین، تمام شؤون و زوایای زندگی امام حسین(علیه السّلام) را در بر می گیرد. جهادی که با هجرت در راه خدا و برای احیای سنت پیامبر و امر به معروف و نهی از منکر آغاز گردید؛ چنانکه در زیارت می خوانیم:

«أَشْهَدُ أَنَّكَ أَقَمْتَ الصَّلاةَ وَ آتَيْتَ الزَّكَاةَ وَ أَمَرْتَ بِالْمَعْرُوفِ وَ نَهَيْتَ عَنِ الْمُنْكَرِ و اطعت الله و رسوله حتی اتیک الیقین».

امام حسین از شهادت خویش پیشاپیش با خبر بود. پیامبر مکرر آن را بیان فرموه بود. این علم و اطلاع قبلی، نه تنها ارادهٔ امام را سست نکرد، بله روحیۀ شهادت طلبی او را افزون ساخت. در تاریخ می خوانیم که در موارد متعددی که اصحاب و اقوام نزدیک حضرت از روی دلسوزی و خیرخواهی امام را از رفتن به عراق بر حذر می داشتند بی وفایی مردم کوفه نسبت به پدر بزرگوار و برادر گرامی شان را یادآور می شدند، اما باور و

یقین به خدایی بودن این راه سبب شد در برابر عوامل تردید آفرین و یأس آور ،بایستد و مشیّت الهی را بر هر چیزی مقدم بدارد.

هنگامی که تصمیم امام بر حرکت به سوی کوفه منتشر شد، گروهی در صدد برآمدند تا حضرتش را از این سفر باز دارند یکی از این افراد، ابن عباس پسر عموی

ص: 137

ایشان بود امام در پاسخ به ابن عباس فرمودند: «انا لله و انا اليه راجعون».

استرجاع گفتن: «انا لله و انا الیه راجعون»، در منطق امام حسین یادآور فلسفهٔ حیات و سرنوشت «از اویی» و «به سوی اویی» است که بارها امام آن را در طول مسیر، بر زبان جاری می فرمودند.

همچنین پیوند حرکت عاشورا به احیای سنت پیامبر و مبارزه با بدعتهایی که در دین به وجود آورده شده بود، تأکیدی بر مساله نبوت است.

فلسفۀ سیاسی اسلام برای ادارۀ جامعه در قالب امامت، تجلی می کند. امامت، مسند خلیفة اللهی انسان کامل است نه اریکه قدرت طلبان زورگو.

امام پس از دریافت نامه های گروه هایی از کوفیان که او را به آمدن به کوفه دعوت می کردند تا در سایه امامت او علیه یزید قیام کنند، در نامه ای خطاب به آنان چنین نوشت:

«به جانم سوگند! امام جز آنکه به کتاب خدا حکومت و داوری کند و قیام به قسط و عدل نماید و به دین حق، گردن نهد و خود را وقف راه خدا کرده باشد، نیست».(1)

امام با این بیانات، خصوصیات امام راستین را بیان می فرماید، از طرفی انطباق این ویژگیها بر شخص خاص را در موقعیتهای مختلف با بیان جایگاه اهل بیت پیامبر و بر شمردن فضایل شخصی خویش و ملاکهای امامت، ذهنیت جامعه مسلمین را به سوی امام صالح سوق می دهد. برای اختصار به یک نمونه اشاره می کنیم:

امام حسین(علیه السّلام) در مسیر کوفه پس از برخورد با سپاه حر در خطبه ای فرمودند: «ما دودمان پیامبریم و به عهده داری این امر (خلافت) و ولایت بر شما، از دیگران که به ناحق و در میان شما به ستم و تجاوز حکومت می کنند، سزاوار تریم».

یادآوری مبادی اعتقادی در نهضت عاشورا از زبان امام حسین(علیه السّلام) و یاران او بیانگر زیر سئوال بردن دشمن بود. از طرفی این یادکرد اصول اعتقادی، دفع شبهه

ص: 138

آفرینی های بعدی امویان بر ضد ائمه (علیهم السّلام) بود سیدالشهدا (علیه السّلام) در وصیتنامه ای که به برادرش محمد حنفیه هنگام خروج از مدینه نگاشته است، علاوه بر اینکه مظلومیت امام را در آن روز نشان می دهد، مروری بر مفاهیم اعتقادی از سوی امام است که به صورت مکتوب باقی مانده است.

فرمودند:

«اینان مرا و همۀ کسانی را که پیش روی من جهاد می کنند خواهند کشت بیم آن دارم که شما از اینها خبر نداشته باشید، یا بدانید ولی از رفتن، شرم کنید. نیرنگ نزد ما خاندان حرام است. هر کس دوست ندارد با ما خاندان باشد، باز گردد».

باید ناصح و خالص و مخلص باشد».(1)

آنچه مهمترین عامل ماندگاری نهضت عاشورا در طول قرون است، جوهرۀ اخلاص در نهضت عاشوراست. نه تنها این نهضت، کهنه نگشته است بلکه روز به روز بر جلوه و جاذبۀ آن افزوده می گردد. حرکت عاشورا از ابتدا تا انتها خالصانه بود، در این حرکت خالصانه، ناخالصان، عده ای در مسیر و عده ای در کربلا تصفیه شدند تا حاضران در عاشورا همه یکدست و خالص باشند.

از همان ابتدا امام حسین (علیه السّلام) در وصیتنامه ای که به برادرش محمد حنفیه نوشت تا انگیزه های غیر خالصانه و دنیا طلبانه را از حرکت انقلابی خویش نفی کند. خالصان خلوص خویش را در شب عاشورا و روز نبرد نشان دادند و گاهی آن را در رجزها و سخنان خویش بیان می کردند. در کربلا خون بود، شمشیر و شهادت، نه پول و امتیازات اجتماعی.

اخلاص و خدایی بودن نیت و انگیزه، عامل نیرومندی است در مقابله با هوای نفس، انگیزههای مادی و جاه طلبانه. آنکه برای خدا قیام کند، نه کمی نفرات او را مأیوس می کند و نه ترس از شکست ظاهری، بلکه همۀ همتش عمل به تکلیف است؛ چنانکه خداوند در قرآن می فرماید:

« إِنَّمَا أَعِظُكُمْ بِوَاحِدَةٍ أَنْ تَقُومُوا لِلَّهِ مَثْنَى وَفُرَادَى » (2).

آنچه برای خدا باشد ماندگار و پایدار می شود، قیام عاشورا چون خدایی بود، ابدی و بی شکست شد. به تعبیر امام راحل (رحمه الله: «شکست نبود کشته شدن سیدالشهداء، چون قیام لله بود. قیام لله شکست ندارد».(3)

«آگاه بودند که ما آمدیم وظیفه خدایی بکنیم، آمدیم اسلام را حفظ کنیم».(4)

ص: 141

شهدا نیز از حضرت زینب(علیها السّلام) صبوری آموختند. امام (رحمه الله) صبر مردم ایران را چنین بیان می کند:

«مبارک باد بر خانواده های عزیز شهدا، مفقودین، اسراء و جانبازان و بر ملت ایران که با استقامت و پایداری و پایمردی خویش به بنیانی مرصوص مبدل گشته اند، که نه تهدید ابر قدرتها آنان را به هراس می افکند و نه از محاصره ها و کمبودها به فغان می آید... زندگی با عزت را در خیمۀ مقاومت و صبر، بر حضور در کاخهای ذلت و نوکری ابرقدرتها و سازش و صلح تحمیلی، ترجیح می دهند».(1)

حادثۀ کربلا و سخنان امام حسین و روحیات و خلق و خویی که از حماسه سازان عاشورا به ثبت رسیده است، منبع ارزشمندی جهت الگوگیری در زمینۀ آموزش اخلاق و خودسازی است. خصوصیاتی چون: ایثار ،آزادگی ،وفا ،عزت، شجاعت، وارستگی از تعلقات، توکل ،خداجویی ،همدردی، نمونه هایی از پیامهای اخلاقی عاشور است.

حضرت اباالفضل العباس (علیه السّلام) علاوه بر آنکه امان نامۀ ابن زیاد را که شمر آورده بود،رد کرد؛ در شب عاشورا نیز خطاب به حضرت ابا عبدالله (علیه السّلام) اظهار کرد: هرگز از تو دست نخواهم کشید، خدا نیاورد زندگی پس از تو را و نیز هنگامی که روز عاشورا با لب تشنه به کنار رود فرات رسید تا برای امام و کودکان تشنه آب آورد، پس از پر کردن مشک، خواست آب بنوشد، اما با یاد آوردن تشنگی امام و کودکان تشنه، گام از فرات بیرون نهاد و با لب تشنه شهید شد.

حسین(علیه السّلام) و یارانش وفادارش در صحنه های مختلف عاشورا، خود کتابی بزرگ است. این شجاعت، ریشه در اعتقاداتشان داشت. آنان که به عشق شهادت می جنگیدند، از مرگ ترسی نداشتند، از این رو بود که لشکریان دشمن از برابرشان می گریختند و هیچیک یارای جنگ تن به تن با شجاعان عاشورا را نداشتند، از این رو به یک فرد حملۀ عمومی میکردند.

عاشورا الهام بخش مقاومت و آموزگار شجاعت است و عنصر شجاعت در متن عاشورا در گفتار و رفتار شهدا و اسرای کربلا موج می زند ،شجاعت، در مقابل مستبدان و مستکبران عالم و محرم همواره روحیۀ شهادت و ظلم ستیزی به مسلمانان می دهد. امام حسین مرگ با عزت را بهتر از زندگی با ذلت می داند در سخنانی هنگام برخورد با سپاه حر آمده است:

«من از مرگ باکی ندارم، مرگ راحت ترین راه برای رسیدن به عزت است. مرگ در راه عزت، زندگی جاودانه است و زندگانی ذلت بار مرگ بی حیات است».

حضرت امام (رحمه الله) می فرماید: «ماه محرم ماه حماسه و شجاعت و فداکاری آغاز شد، ماهی که خون بر شمشیر پیروز شد، ماهی که قداست حق، باطل را تا ابد منهدم و د باطله بر جبهۀ ستمکاران و حکومتهای شیطانی زد، ماهی که به نسلها در طول تاریخ، راه پیروزی بر سر نیزه را آموخت».(1)

مردم در ایمان و عمل از آنان سرمشق بگیرند در تاریخ اسلام نمونه های زیادی از اشخاص وجود دارد که می تواند برای مسلمانان الگو باشد. اما واقعۀ عاشورا و شهدای کربلا در تاریخ اسلام از جایگاه ویژه ای برخوردار است و برای همیشه تاریخ، الگوی انسانهای حق طلب خواهد بود؛ چنانکه امام حسین(علیه السّلام) خودش نیز حرکت و مبارزۀ انقلابی خویش را علیه یزیدیان برای مردم دیگر سرمشق می داند و می فرماید: «فلکم فی اسوة»(1)، همچنانکه خود امام نیز از راه انبیا الگو گرفته است. امام هنگام خروج از مدینه این آیه را تلاوت فرمودند: «فَخَرَجَ مِنْهَا خَائِفًا يَتَرَقَّبُ قَالَ رَبِّ نَجِّنِي مِنَ الْقَوْمِ الظَّالِمِينَ »(2) که گواه است بر الگوگیری امام حسین (علیه السّلام) از حضرت موسی(علیه السّلام) .

امام(علیه السّلام) قبل از خروج از مدینه در وصیتنامه ای به برادرش محمد حنفیه، انگیزۀ خروج و قیامش را عمل به سیرۀ جد و پدرش حضرت علی (علیه السّلام) معرفی می کند: «و اسیر بسيرة جدی و ابی علی بن ابی طالب»(3) این بیان آشکار است که حرکت حضرت مبنایی جز پیروی از رهبر بزرگ اسلام و عمل به دستور شرعی، چیز دیگری نبوده است و چنین شد که عاشورا به صورت یک الگو و یک سمبل در طول تاریخ به ثبت رسید؛ چنانکه در ،تاریخ، قیامها و نهضتهای آزادی بخش زیادی وجود دارد که با الهام از حرکت عاشورا شکل گرفته است. مهمترین و آشکارترین نمونه آن، انقلاب اسلامی ایران و همچنین هشت سال دفاع مقدس علیه رژیم بعث عراق بود؛ چنانکه امام راحل(رحمه الله) در این باره

فرمودند:

«حضرت سید الشهدا از کار خودش به ما تعلیم کرد که در میدان، وضع باید چه جور باشد و در خارج میدان، وضع چه جور باشد و باید آنهایی که اهل مبارزۀ مسلحانه هستند، چه جور مبارزه کنند، و باید آنهایی که در پشت جبهه هستند چطور تبلیغ کنند. کیفیت

ص: 147

مبارزه را، کیفیت اینکه مبارزین یک جمعیت کم با جمعیت زیاد باید چطور باشد، کیفیت اینکه قیام در مقابل یک حکومت قلدری که همه جا را در دست دارد با یک عده معدود باید چطور باشد، اینها چیزهایی است که حضرت سید الشهدا به ملت ما آموخته است». (1)

ما نیز هنگام زیارت از خدا می خواهیم که حیات و ممات ما را چون زندگی و مرگ محمد و آل محمد قرار دهد: «اللهّم اجعل محیای محیا محمّد و آل محمّد و مماتی ممات محمّد و آل محمّد»(2) .

مهاتما گاندی رهبر مبارزات استقلال طلبانه هند می گوید: «من زندگی امام حسین(علیه السّلام) آن شهید بزرگ اسلام را به دقت خوانده ام و توجه کافی به صفحات کربلا نموده ام و بر من روشن شده است که اگر هندوستان بخواهد یک کشور پیروز گردد، بایستی از سرمشق امام حسین (علیه السّلام) پیروی کند».(3)

از ابزارهای پیام رسانی «بیان و قلم» به عنوان مهمترین ابزار در قرآن آورده شده است: «ن وَالْقَلَمِ وَمَا يَسْطُرُونَ »(1) .««الرَّحْمَنِ * عَلَّمَ الْقُرْآنَ * خَلَقَ الْإِنْسَانَ * عَلَّمَهُ الْبَيَانَ »(2) .

چنانکه مشاهده شد، خداوند در سوره «الرحمان» آموزش بیان را برای انسان پس از آموزش قرآن و آفرینش انسان، از مظاهر رحمت خود در حق انسان ذکر می کند. همچنین، یک سوره از قرآن را به نام «قلم» نامید و به قلم و آنچه می نویسد، قسم یاد کرده است.

علامه محمد جواد مغنیه، در این رابطه می گوید: «مراد از بیان، هر چیزی است که مقصود آدمی را برساند، از لفظ ،خط ،نقاشی، اشاره و هر وسیله دیگر و مراد از قلم، نیز قلم مخصوص نیست و در قلم، کنایه از ابزار نوشتن است چه آن ابزاری که تاکنون شناخته شده است و چه آن ابزار که در آیندۀ دور یا نزدیک در دسترس بشر قرار خواهد گرفت»(3).

با پیشرفت تمدن بشری وسایل تبلیغاتی نیز همپای تکنولوژیهای دیگر در حال پیشروی است. روزنامه انواع نشریات ،رادیو ،تلویزیون، ماهواره اینترنت و.... از وسایل مدرنی است که دنیای استکبار از آنها برای تبلیغات بر ضد اسلام استفاده می کند. بر ملت مسلمان لازم است که از وسایل پیشرفته که جوابگوی دنیای امروز باشد، استفاده نماید؛ چنانکه قرآن می فرماید «وَأَعِدُّوا لَهُمْ مَا اسْتَطَعْتُمْ مِنْ قُوَّةٍ » (4).

روشن و آشکارا. مقصود از این واژه روشن و آشکارا چیست؟ مقصود مطلوب بودن، سادگی، بی پیرایگی پیام است، به طوری که طرف در کمال سهولت و سادگی آن را فهم و درک نماید.... البته احتمالات دیگری هم هست. یکی از این احتمالات در معنی کلمه «مبین»، بی پرده سخن گفتن است، یعنی پیامبران نه فقط مغلق و پیچیده سخن نمی گفتند، اگر احساس می کردند مطلبی را باید گفت، در نهایت صراحت و روشنی به مردم می گفتند: «أَتَعْبُدُونَ مَا تَنْحِتُونَ »؛ آیا تراشیده های خودتان را دارید عبادت می کنید؟».(1)

بوده

استاد مطهری می گویند: «حال برای اینکه بدانید از همان وسایلی که در آن زمان است چه استفاده هایی شده است و همان وسایل چه نقش فوق العاده موثری در رساندن پیام اسلام داشته اند... قرآن دارای دو خصوصیت است یکی خصوصیت محتوای مطالب که از آن تعبیر به حقانیت می کند و دیگری زیبایی ،قرآن، نیمی از موفقیت خودش را از این راه دارد که از مقولۀ زیبایی و هنر است قرآن، فصاحتی دارد فوق حد بشر... اصلاً راجع به تأثیر آیات قرآن در خود ،قرآن چقدر بحث شده است».(2)

«هكذا تصنع المواعظ البالغة باهلها»؛ سخن اگر رسا و دل اگر قابل باشد، چنین می کند».(1)

«خود اباعبدالله(علیه السّلام) در همان گرما گرم کارها از هر وسیله ای که ممکن بود برای ابلاغ پیام خودش و برای رساندن پیام اسلام استفاده می کردند. خطابه های اباعبدالله از مکه تا کربلا و از ابتدای ورود به کربلا تا شهادت، خطبه های فوق العاده پر موج و مهیج و احساسی و فوق العاده زیبا و فصیح و بلیغ بوده است. تنها کسی که خطبه های او توانسته است با خطبه های امیرالمؤمنین (علیه السّلام) رقابت کند، امام حسین(علیه السّلام) است».(2)

بر شما! آیا می دانید که چه جگری از رسول خدا(صلّی اللَّهِ علیه وَ آلِهِ وَ سَلَّمَ ) شکافتید و چه خونی از او ریختید و چه پردگیان عصمت او را از پرده بیرون افکندید، امری فضیح و داهۀ عجیب بجا آوردید که نزدیک است آسمانها از آن بشکافد و زمین پاره شود و کوهها پاره گردد و این کار قبیح و ناستودهٔ شما زمین و آسمان را فرا گرفت. آیا تعجب کردید که از آثار این کارها از آسمان خون بارید؟ آنچه در آخرت بر شما ظاهر خواهد گردید از آثار آن عظیم تر و رسواتر خواهد بود، پس بدین مهلت که یافتید خوشدل و مغرور نباشید، چه خداوند به مکافات عجله نکند...».

راوی گفت: پس از آن، مخدره ساکت گردید و من نگریستم که مردم کوفه از استماع این کلمات در حیرت شده بودند و می گریستند و دستها به دندان می گزیدند...

سید بن طاووس بعد از نقل آن خطبه فرموده که مردم صداها به صیحه و نوحه بلند کردند و زنان گیسوها پریشان نمودند و خاک بر سر می ریختند و چهره ها بخراشیدند و تپانچه ها بر صورت زدند و ندبه بویل و ثبور آغاز کردند و مردان، ریشهای خود را همی کندند و چندان بگریستند که هیچگاه دیده نشد که زنان و مردان چنین گریه کرده باشند.

پس حضرت سید سجاد (علیه السّلام) اشاره فرمود مردم را که خاموش شوید و شروع فرمود به خطبه خواندن. پس ستایش کرد خداوند یکتا را و درود فرستاد محمد مصطفی (صلّی اللَّهِ علیه وَ آلِهِ وَ سَلَّمَ ) را. پس از آن فرمود:

«ایها الناس! هر که مرا می شناسد، می شناسد ،و هر که نشناسد، بداند که منم علی بن الحسين بن علی بن ابیطالب (علیهم السّلام) . منم پسر آن کس که او را در کنار فرات ذبح کردند بی آنکه از او خونی طلب داشته باشند. منم پسر آن کس که هتک حرمت او نمودند و مالش را به غارت بردند و عیالش را اسیر کردند... ای مردم! سوگند می دهم شما را به خدا، آیا فراموش کردید شما که نامه ها به پدر من نوشتید (اما) چون مسئلت شما را اجابت کرد، از در خدیعت بیرون شدید. آیا یاد نمی آورید که با پدرم عهد و پیمان بستید و دست بیعت

ص: 153

فرا دادید، آنگاه او را کشتید... چه زشت رأیی که برای خود پسندیدید. با کدام چشم به سوی رسول خدا(صلّی اللَّهِ علیه وَ آلِهِ وَ سَلَّمَ ) نظر خواهید کرد گاهی که بفرماید شماها را که کشتید عترت مرا و هتک کردید حرمت مرا و نیستید شما از امت من».(1)

نهضت حسینی که برای احیای دین در تمام مظاهر و جلوه های آن بود امامان شیعه (علیهم السّلام) یکایک رسالت احیای دین را بر عهده داشتند. هر یک از مظاهر اسلام را که در دوره ای از زمان از بین می رفت و یا تحریف می شد در چهرۀ واقعی آن احیا می کردند؛ چنانکه امام زمان (عجّل الله تعالی فرجه الشریف) نیز روزی خواهد آمد و شریعت جدش را زنده خواهد کرد؛ همان طور که در دعاها می خوانیم: «واحی به ما امته الظالمون من معالم دینک»، (2)

تلاش معصومین(علیهم السّلام) و پیروانشان نسبت به برنامه های احیاگرایانه نسبت به اصل جریان عاشورا و ارزشهای آن، وظیفه ای است بر ما که اکنون ما تداوم دهندگان راه آنهاییم.

از محورهای احیاگری نسبت به عاشورا، مراسم روضه، زیارت، دعا و گریه برای سیدالشهداء و عاشوراییان است. تأکید فراوان بر زیارت عاشورا و مراسمی از آن قبیل، هر یک سهم عمده داشته است تا حادثه عاشورا برای همیشه زنده بماند. در حدیثی از امام صادق(علیه السّلام) آمده است:

«ما من احد قال في الحسين شعرا فبكى وأبكى به الّا وجب الله له الجنّة و غفر له»(3).

هیچ کس نیست که برای حسین بن علی(علیه السّلام) شعری بگوید و بگرید و بگریاند، مگر آنکه خداوند، بهشت را بر او واجب سازد و او را بیامرزد».

این همه ستایش برای گریه، نوحه، مراسم عزاداری، برای آثار احیاگرانه آن است.

ص: 154

امام خمینی (رحمه الله) می فرماید: «با این هیاهو، با این گریه، با این نوحه خوانی، با این شعر خوانی، ما می خواهیم این مکتب را حفظ کنیم، چنانچه تا حالا هم حفظ شده است».

علیک منی سلام الله ابدا ما بقیت و بقی الیل و النهار،

السلام على الحسين

و علی علی بن الحسين

و علی اولاد الحسین

و علی اصحاب الحسين.

ص: 157

می گریستند؟ و چرا مسلمانان به ویژه شیعیان در ماه های محرم و صفر بلکه در ایام سال مراسم عزاداری برپا می کنند؟

نکته دیگری که در این پژوهش مورد تحقیق و بررسی قرار خواهد گرفت این است که چگونه محرم و صفر سبب احیای توحید و دین خدا می گردد؟ و این مراسم عزاداری برای سالار شهیدان، در سایه چه اندیشه ای سبب استحکام دینداران در عمل به موازین شرعی و ره یافتی به حکمت و اهداف قیام عاشورایی حسین بن علی و همه یارانش می شود؟

پس از بیان شواهد تاریخی و روایی و بررسی تأثیرات اجتماعی عزاداری به این نکته خواهیم رسید که همان گونه که حادثۀ عاشورا نقش تعیین کننده ای در روشن شدن راه هدایت مردم داشته است بزرگداشت و یادآوری آن خاطره جاوید موجب می گردد که جامعۀ بشری به ویژه اسلامی در الگو پذیری از آن راهیان نور بکوشند و جامعه از برکات و ثمرات فردی و اجتماعی آن بهره مند گردند.

ملی و دینی خود آیین های بزرگداشتی منظور می نمایند، این کار بر اساس یکی از مقدس ترین خواسته های فطری که از آن به حسّ حق شناسی تعبیر می شود، رخ می دهد.

افزون بر این گاهی یاد آن خاطره ها، همانند تجدید واقعی آنها سبب تأثیری همانند وقوع آن می شود، بنابراین هدف از عزاداری ها و مراسم حماسۀ عاشورا، احیای فلسفۀ عاشورا و استمرار بخشیدن به قیام خونین امام حسین (علیه السّلام) است. در نتیجه گرامی داشتن عاشورا و عزاداری در طول تاریخ دارای اثرهای مفید و ارزشمندی بوده است از جمله:

1 - احیا و زنده داشتن نهضت عاشورا موجب زنده نگه داشتن و ترویج دائمی مكتب قیام و انقلاب در برابر طاغوت هاست و تربیت کننده و پرورش دهندۀ روح حماسه و ایثار است.

2 - عزاداری نوعی پیوند محکم عاطفی با مظلوم انقلابگر و اعتراض به ستمگر است و به تعبیر استاد شهید مطهری «گریه بر شهید شرکت در حماسۀ اوست».

3- زنده نگه داشتن عاشورا سبب می شود، گذشت قرون نتواند میان پیوند روحی جامعه و مکتب، جدایی ایجاد نماید، و سبب می شود، امت اسلام از تأثیرات و انحرافات دشمنان در امان باشند و مکتب را در پیچ و خم روزگار از تصرف ها و بدعت ها محافظت نماید و از همین رو است که استعمارگران برای نابودی ملت های اسلامی می کوشند تا رابطه آنان را با تاریخ پر افتخار صدر اسلام قطع نمایند تا با ایجاد خلأ، زمینه القای فرهنگ خود را فراهم آورند.

آنچه تاکنون به قلم آمد، گوشه ای از آثار اجتماعی عزاداری بر امامان(علیهم السّلام) به ویژه سیدالشهدا است، فلسفه های سازنده و تربیتی بسیاری دارد که برخی از آنها عبارتند از:

1 - الهام روح انقلاب ،آزادگی، شهادت طلبی، ایثار و حقیقت جویی؛

2 - پیوند عمیق عاطفی بین امت و الگوهای راستین؛

ص: 161

3 - آشنایی توده های مردم با معارف دینی؛

4 - پالایش روح و تزکیه نفس.

اگر مجالس عزاداری به صورت صحیح برگزار شود، سبب می گردد که الگوهای ناب از الگوهای بی ارزش شناخته شود و به گونهای موجب استحکام ارزش های الهی در جامعه گردد، بنابراین خاطرۀ امام و یاوران باوفایش تکرار تاریخ را متذکر می شود و وفاداری و شناخت و الگو قرار دادن انسان کامل، پیامد این مجالس است.

2- عامل احساسات و تمایلات: شاید عامل دیگری که در رفتار ما بیشتر از شناخت تأثیر دارد، عامل انگیزه و به تعبیر دیگر احساسات، تمایلات، گرایش ها و میل ها باشد.

هرگاه رفتار انسان ها را تحلیل می کنیم در می یابیم که عامل اصلی در بر انگیختن انسان نقش اساسی داشته است که عامل انگیزه و تمایل و احساسات است. بعد از شناختِ حرکت سید الشهداء (علیه السّلام) و نقش مهم آن در سعادت انسان ها، متوجه می شویم که تنها شناخت حرکت آفرین نیست، اما به یاد آوردن آن خاطره در مراسم سوگواری ما را به پیمودن راه آنان و الگو قرار دادن آنان وا می دارد.

برای روشن شدن اثر تجسم در عمل به این نکته دقت کنیم: وقتی خداوند به موسی فرمان داد: «وَوَاعَدْنَا مُوسَى ثَلَاثِينَ لَيْلَةً » اراده و وعدۀ خدا این بود که موسی سی شب در کوه طور با خدا مناجات کند ولی دوباره با جملۀ« وَأَتْمَمْنَاهَا بِعَشْرٍ »(1) ، ده روز دیگر به آن افزوده شد. مردم از این ده روز خبر نداشتند و سامری از این فرصت استفاده کرد و آن گوساله را ساخت و مردم را به پرستش آن دعوت کرد و گفت: « هَذَا إِلَهُكُمْ وَإِلَهُ مُوسَى » (2) این خدای شما و موسی است، بسیاری از بنی اسرائیل به حرف های هارون گوش نکرده و در مقابل گوساله سجده نمودند. خداوند به موسی وحی کرد که در میان قومت چنین واقعه ای رخ داده است. بعد از گذشت ده روز موسی برگشت و تا دید مردم گوساله می پرستند، عصبانی شد به گونه ای که الواح را به کناری پرتاب کرد:

« وَأَلْقَى الْأَلْوَاحَ وَأَخَذَ بِرَأْسِ أَخِيهِ يَجُرُّهُ إِلَيْهِ » (3) الواح را به کناری انداخت و سر برادرش - هارون - را گرفت و با عصبانیت به سوی خود کشید و او را بازخواست کرد: چرا اجازه دادی مردم گمراه شوند؟»

ص: 165

منظور توجه به این نکته است وقتی وحی آمد که ای موسی قومت گوساله پرست شده اند، آثار غصب در او ظاهر نشد، اما زمانی که بازگشت و دید که آنان گوساله می پرستند، برآشفت و نتوانست تحمل نماید.

مراسم سوگواری سبب گریستن و باعث تحریکِ احساسات می شود، به گونه ای که دانستن و خواندن چنان اثری ندارد. بنابراین تنها بحث و بررسی عالمانۀ واقعۀ عاشورا نمی تواند نقش عزاداری را ایفا کند، بلکه باید در اجتماع صحنه هایی به وجود آید که احساسات مردم را تحریک نماید.

حضرت در جواب فرمودند:

«ليس هذا بكاء انما هذا رحمة، ومن لا يرحم لا يرحم، این گریه نیست بلکه رحمت است و هر کس رحم نکند، مورد رحم نیز واقع نمی شود.(1)»

و نیز در همین باره آمده است که آن کودک در آغوش پیامبر(صلّی اللَّهِ علیه وَ آلِهِ وَ سَلَّمَ ) بود که جان می داد، حضرت خطاب به او فرمود:

«انا بک لمحزونون تبكى العين، و يدمع القلب ولانتول ما يسخط الرب(2) ؛ فرزندم ما برای تو غمگین هستیم، دل می سوزد و چشم اشک می ریزد، ولی ما چیزی را که سبب نارضایتی خدا شود به زبان نمی آوریم.» این سخنان شاهدی محکم بر این نکته است که هنگام غم ،به طور طبیعی قلب می سوزد و اشک از دیدگان جاری می شود.

بنابراین سوختن در فراغ دوستان و یا خویشان امری فطری است که درجات آن متفاوت است. قرآن وقتی داستان مؤمنان مجاهدی را بازگو می کند که رسول خدا (صلّی اللَّهِ علیه وَ آلِهِ وَ سَلَّمَ ) به سبب عدم توانایی مالی از اعزام آنان به جبهۀ جنگ خودداری کرده بود، می فرماید:

«تَوَلَّوْا وَأَعْيُنُهُمْ تَفِيضُ مِنَ الدَّمْعِ حَزَنًا أَلَّا يَجِدُوا مَا يُنْفِقُونَ »(3) ؛ آنان در حالی که بر می گشتند، اشک از چشمانشان جاری بود که چرا چیزی برای انفاق در راه خدا نیافته اند.

بنابراین گریه امری فطری و طبیعی است که نمی توان کسی را به سبب آن سرزنش نمود، مگر اینکه گریه در جایگاه خودشان نباشد. افزون بر این ها کسی نمی تواند شیعیان را به دلیل سوگواری بر امامان خویش سرزنش نماید، زیرا گریه سابقه ای دیرینه دارد.

ص: 170

گریه کند یا روز، تا آنان در یکی از این دو زمان به آسایش و استراحت بپردازند.(1) این شواهد نشانگر این نکته است که گریه و عزاداری به دلیل دوری و از دست دادن عزیزی محبوب، سابقه ای دیرین دارد و مورد نهی و نکوهش نیست، بلکه پیامبران الهی نیز به گونه ای آن را ابراز کرده اند.

این سخن به خوبی روشن می کند که زندگی انسان ها دو گونه است، برخی طوری زندگی می کنند که مردم به طور طبیعی از آنان می گویند و حسرت ملاقاتشان را به دوش می کشند. ولی برخی با عصیان گری و تباهی سبب می شوند که مردم یادی به نیکی از آنها ننمایند.

اکنون کسی چون امام حسین(علیه السّلام) که دارای بزرگترین و با فضیلت ترین صفات انسانی و الهی است، در مقطعی از زمان به گونه ای منحصر به فرد به شهادت می رسند و این جان نثاری نیز برای خویشتن نبوده، بلکه برای رساندن رسالت خویش و محفوظ ماندن دین خدا بوده است. آیا کسی که فطرتی پاک دارد، می تواند در مقابل این حماسۀ بزرگ ساکت بنشیند و این خواستۀ درونی خویش را ظاهر نسازد؟

بنابراین گریه برای امام حسین(علیه السّلام) از ابتدای عالم وجود داشته و انبیاء الهی نیز برای آن حضرت گریسته اند.

«آن حضرت هر وقت ظرفِ آب را بر می داشت که بنوشد، به گونه ای گریه می کرد که آب اشک آلود می شد و وقتی برخی ایشان را دلداری می دادند، می فرمود:

« و كيف لا ابكي؟ و قد منع ابى من الماء الذي كان مطلقاً للسباع و الوحوش؟ و چگونه گریه نکنم؟ آبی که برای درندگان و حیوانات وحشی آزاد بود، برای پدرم ممنوع گشت.(1)»

می شود.(1)»

و عبدالله بن سنان می گوید: روز عاشورایی به خدمت امام صادق(علیه السّلام) رسیدم، حضرت را با رنگی پریده و گریان و بسیار غمناک دیدم. از علت آن سؤال کردم فرمودند:

مگر نمی دانی در چنین روزی جد ما حسین بن علی(علیه السّلام) شهید شده است.(2)

ریختند، حرمت ما را شکستند زنان و عزیزان ما را به اسارت گرفتند، آتش به خیمه ما زدند، اموال ما را به غارت بردند و سفارش پیامبر(صلّی اللَّهِ علیه وَ آلِهِ وَ سَلَّمَ ) را در مورد ما پاس نداشتند:

«ان يوم الحسين (علیه السّلام) الله اقرح جفوننا واسيل دموعنا... فعلى مثل الحسین فلیبک الباكون، فانّ البكاء عليه يحط الذنوب العظام؛ روز عاشورای حسینی پلک های ما را مجروح و اشک های ما را روان ساخته... بر همانند حسین(علیه السّلام) باید گریه کنند. چرا که گریه بر او گناهان بزرگ را از بین می برد.(1)»

ویروس مرگ آور این طرز نگرش ها در این است که از رسیدن به حقیقت عاجز مانده اند، به کمال نرسیده اند و طرح نو آنان به حقیقت نپیوسته، زیرا طرز فکری ماندگار است که به حقیقت برسد و به حقیقت جاودانه تبدیل گردد. وقتی چنین شد، در جمود تکرار مکررها گرفتار نمی شود، بلکه پنجرۀ سبزی است که مستقیماً به حقیقت گشوده می شود، چشمۀ زلالی می شود که عطش کمال جویی انسان را سیراب می کند و چنین ویژگی جز در ادیان و مکاتب توحیدی یافت نمی شود.

حماسۀ عاشورا خود یک مکتب فکری است که در سال 61 (ه ق) امام حسین و یارانش و اهل بیتش در کربلا آفریدند، اینک که تقریباً یک 1400 سال از آن می گذرد، هنوز هم جدید است و در هر زمان حرف و طرحی نو دارد، طبع نوگرا و تکثر طلب انسان، هیچ گاه تاکنون از درس ها، عبرت ها، پیام ها و طرز نگرش مکتب حماسی عاشورا خسته نشده است. و راستی این مکتب چه حرفی در هر زمان برای گفتن دارد و سر این جاودانگی در چیست؟ و عاشورا چند چهره دارد؟ به قول استاد مطهری:

«حادثۀ عاشورا دو چهره دارد: یکی سیاه و دیگری سفید، یک نوع پستی و لئامت صفحۀ سیاه دارد، اما آیا تاریخچهٔ عاشورا فقط رثا است؟ نه صفحه ای دیگر دارد که همه اش افتخار و حماسه است... حسین یک تن نیست که سرش را جدا کردند، حسین یک مکتب است و بعد از مرگش زنده تر می شود(1)».

و نیز حادثه عاشورا با آن که نفس حادثه ویژگی های یک طرز تفکر را ندارد، جاودانگی خود را حفظ کرده است. ده ها میلیارد انسان شیفته و شیدا در طول تاریخ این حادثه هر سال، بر مظلومیت حسین و شهیدان کربلا اشک ریخته اند، اگر قطره های این اشک ها در یک زمان جمع گردد، طوفانی عظیم و سیلاب سهمگین به پا خواهد کرد که جهان را به غرقاب می کشاند. حال آن که در جهان حوادث بسیار هولناک تر و دهشتناک تر

ص: 182

از حادثۀ عاشورا رخ داده است، اما چرا قطره اشکی بر ماتم این حوادث از چشم انسان نمی ریزد؟ اسکندر کبیر، در حمله به مشرق زمین و چنگیزخان مغول در حمله به آسیای میانه و ایران چه جنایت هایی را که مرتکب نشدند، اما کدام چشمی بر ویرانه های تمدن بین النهرین در حملۀ اسکندر و قتل عام های شهرهای سمرقند، بامیان، بلخ، کابل، نیشابور و.... در فتنۀ مغول، اشک ریخته اند؟

مگر، جنگ های صلیبی فراموش شده است که در یک حادثه از این جنگ ها قساوت و بی رحمی انسان چنان به اوج خود رسید که سیلاب خون از کوچه های شهر بیت المقدس جاری گردید.(1) از فجایع جنگ های جهانی اول و دوم چندان فاصله نگرفته ایم. در جنگ جهانی اول و دوم ده ها میلیون نفر کشته شدند، جهان به ویرانه ای تبدیل گردید. قساوت انسان بالاتر از آن می شود که در بمباران اتمی «ناکازاکی» و «هیروشیما» صدها هزار نفر انسان بی گناه در یک لحظه به کام مرگ فرستاده شد. (2)

در حالی که در حادثه عاشورا 72 تن به شهادت رسیدند از جمله پنج کودک و نوجوان و یک زن.(3) بر پیکر شهیدان کربلا اسب تاختند خیمه گاه را تاراج کردند و آتش زدند و زنان و کودکان را به اسارت بردند، ولی چرا این حادثه در طول تقریباً 1400 سال قلب جامعه بشری را به رقت آورده و بر شهیدان کربلا و اسارت اهل بیت اشک ریخته اند؟

قطعاً جهان و انسان ها فجایع هولناک تر از حادثه کربلا از نظر کمی دیده اند، ولی اگر به جنبه کیفی و معنوی حادثه عاشورا بنگریم؛ یعنی هدف پاک باختگی، عملکرد و.... باید اعتراف کرد که تاکنون در تاریخ بشر فاجعه ای هولناک تر از حادثه عاشورا رخ نداده است و رمز جاودانگی حماسه عاشورا نیز در بعد معنوی آن نهفته است. به همین جهت شخصیت امام حسین (علیه السّلام) نیز غیر از شخصیت هایی است که در تاریخ حادثه آفریده اند.

ص: 183

به قول استاد شهید مطهری:

حسین (علیه السّلام) شخصیت حماسی است، اما نه آن طوری که جلال الدین خوارزمشاهی یک شخصیت حماسی است و نه آن طور که رستم افسانه ای یک شخصیت حماسی است. حسین(علیه السّلام) شخصیت حماسی است، اما حماسۀ انسانیت، حماسۀ بشریت.... حادثۀ حسین ،روح حسین، همه چیز حسین هیجان است، تحریک است درسی است.(1)»

در بسیاری از حوادث و رویدادهایی که در جهان رخ می دهد، اتفاق هایی است که در اصل برنامه و طرح نیست، بلکه در روند حوادث رخ می دهد، اما حوادث عاشورا بر مبنای اتفاق نیست، امام حسین(علیه السّلام) وقتی با اهل بیتش از مدینه به سوی مکه حرکت می کند، علاوه بر چهارچوبۀ کلی هدف برنامه های حوادث آینده را نیز در نظر دارد. شبی قبل از حرکت کنار مرقد جدّش در مدینه به راز و نیاز مشغول بود پیامبر گرامی اسلام (صلّی اللَّهِ علیه وَ آلِهِ وَ سَلَّمَ ) را در خواب دید: فرمود:

«يا حسين أُخرج الى العراق فانّ الله قد شاء ان يراك قتیلا؛ ای حسین بسوی عراق حرکت کن که خداوند می خواهد تو را کشته ببیند.(2)»

این خود، نوعی الهام حادثۀ خونین کربلا برای او بود و اسارت اهل بیت هم تکمیل کننده همین نقش خونین است. آغاز این حرکت از یک «نه» شروع می شود و به اسارت و خرابه نشینی اهل بیت امام حسین (علیه السّلام) پایان می پذیرد. مجموع این حوادث تفکر جاودانه ای را به وجود آورده که بشر برای همیشه از آن درس می آموزد.

جاودانگی حماسه عاشورا در یک چیز نهفته است و آن هدف متعالی در حماسه «عاشورا» است.

ص: 184

بدین جهت در بسیاری از نهضت ها، قیام ها و مکتب ها ممکن است شعارها انسانی باشد، اما عملکردها غیر انسانی. نیز ممکن است هدف ها انسانی باشد، اما در مسیر مبارزه به مسیری منتهی شود که نتیجه و دستاورد مصیبت بار و غمبار داشته باشد.

بنابراین، سلامت هدف در گرو استراتژی صحیح، و استراتژی صحیح، در گرو عملکرد صحیح تا رسیدن به مقصود است و در پیچ و خم همین خط سیر است که هدف ها و مکتب های انسانی انگشت شمار می گردد.

در کنار اینها مکتب هایی هستند که به تعالی انسان بالاتر از جهان مادی می اندیشد، چنین مکاتبی توحیدی و الهی است که مکتب و هدف حسين(علیه السّلام) جزء مکاتب و اهداف توحیدی و الهی به شمار می رود. امام حسین (علیه السّلام) برای رسیدن به هدف، دو شعار و یا دو روش را انتخاب کرد که عبارت بود از: مبارزه با طاغوت و اصلاح امت جدش.

که سر در برابر بت ها می ساییدند، آنان را از جمود جاهلیت رهانیده اند.

«قولوا لا اله الا الله تفلحوا» اولین ندایی که جزیرة العرب را از شرک و بت پرستی و جاهلیت نجات بخشید و نور توحید در سراسر دنیا عالم گیر شد. زمان امام حسین(علیه السّلام) دیگر زمان جاهلیت و بت پرستی نیست. انسان ها علناً در برابر بت ها سر به سجده نمی سایند، ولی بت های دیگری در جامعۀ اسلامی قد برافراشته است. این بت ها بی جان نیست، بت های جان دارند و در رأس این بت ها و بتچه ها طاغوت است که در بتکده سبز شام لانه دارد.

یزید، بزرگترین طاغوت عصر امام حسین(علیه السّلام) است، این طاغوت هیچ تفاوتی با فرعون زمان حضرت موسی(علیه السّلام) ندارد «اذْهَبْ إِلَى فِرْعَوْنَ إِنَّهُ طَغَى »(1) یزید هم سر به طغیان نهاده است.

اینک خلیفه اسلام غرق در لهو و لعب است، شراب شربت سکرآور زندگی اوست،از سیاست چیزی نمی داند، با بوزینگان و رقاصان و زنان مغنیّه دمساز است.

معاوية بن ابی سفیان هرچند که بر اریکۀ قدرت اسلام تکیه زده و از پیروزی ظاهری در صفین در برابر علی(علیه السّلام) سرمست است و از صلح با امام حسن(علیه السّلام) دلشاد، ولی خداوند عذاب خود را در همین دنیا نیز در خانه او نازل کرده است. یزید سوهان روح معاویه شده است، نابخردی ها و هرزه گردی های او ،کاخ آمال و آرزوهای معاویه را فرو می ریزند. حکومت موروثی بنی امیه طمع سیر نشدنی معاویه است. او توصیه های پدرش ابی سفیان را هر صبح و شام با خود زمزمه می کند که در خلوت جمع امویان گفت:

«اکنون که قدرت و حکومت در دست شما افتاده است، آن را همچون گویی به یک دیگر پاس دهید و کوشش کنید که از دودمان بنی امیه بیرون نرود، من سوگند یاد می کنم به آنچه به آن عقیده دارم که نه عذابی در کار است و نه حسابی و نه بهشتی و نه جهنّمی و

ص: 187

نه قیامتی(1) ».

اینک که غیر از یزید، کس دیگری ندارد، با کمال وقاحت و بی شرمی با زیر پا گذاشتن صلح نامۀ امام حسن (علیه السّلام) زمینه را برای جانشینی یزید ابن معاویه فراهم ساخت.(2)

و امام حسین(علیه السّلام) بزرگترین مانع تحقق آمال و آرزوهای معاویه است. به همین منظور معاویه سفری به مدینه کرد، تا رضایت مخالفان یزید را جلب کند. معاویه با امام حسین(علیه السّلام) نیز ملاقات کرد و معاویه چه اوصافی را که برای یزید نتراشید، خیال می کرد امام حسین(علیه السّلام) نمی داند که در زندگی خانوادگی معاویه چه می گذرد، امام حسین(علیه السّلام) پرخاش کنان در جواب معاویه گفت:

«یزید را آن چنان که هست معرفی کن، یزید جوان سگ باز، کبوتر باز و بوالهوس است که عمرش با ساز و آواز و خوش گذرانی می گذرد، یزید را آن گونه که هست معرفی کن، و این گونه تلاش های بی ثمر را کنار بگذار(3)».

سرانجام این گوی قدرت به یزید پاس داده شد و معاویه که در واپسین روزها علیل و افلیج شده بود، نگران هرزگی یزید بود. اگر معاویه پوستینی از اسلام را در کاخ سبزش برافراشته بود، اینک همین پوستین نیز زیر پای بوزینه و رقاصان یزید تکه تکه شده است. و همه چیز را با معیارهای جاهلی قبیله و میراث خونی می نگرد. وقتی سر امام حسین(علیه السّلام) را بعد از حادثۀ عاشورا نزد او آوردند، از پیروزی قبیلهٔ بنی امیه بر بنی هاشم سرمست شد و سرود:

«لعبت هاشم بالملک فلا*** خبر جاء و لا وحی نزل»

ص: 188

- بنی هاشم با حکومت بازی کرد، در حالی که نه وحی نازل شده و نه خبری از وحی است.(1)

اینک چنین شخصی بر خلافت اسلام تکیه زده و می خواهد بر دستی که از مستی شراب مرتعش است، امام حسین(علیه السّلام) دست بیعت بگذارد!

یزید بدون کوچک ترین تردیدی می خواهد «حق» پنجهٔ تسلیم در پنجۀ «باطل» بگذارد شعور یزید به اندازۀ معاویه نیست، تا دریابد که چنین کاری شدنی نیست، امام حسین (علیه السّلام) با بد بیعت کند!

«.... اکنون حسین در برابر دو نتوانستن قرار گرفته نه می تواند خاموش بماند مسئولیت جنگیدن با ظلم را دارد و نه می تواند فریاد کند، تنها مانده و با دست خالی بار مسئولیت ها بر دوش اوست، باید بجنگد اما نمی تواند شگفتا بایستن و نتوانستن!»

نتوانستن نیز او را از این بایستن معاف نمی کند، چه مسئولیت بر دوش آگاهی انسانی اوست. زادۀ حسین بودن اوست پس چه کند؟ متولیان عقل و دین می گویند: «نه» و حسین می گوید: «آری».(2)

امام حسین(علیه السّلام) به والی مدینه که مأمور بیعت گرفتن از امام برای یزید بود، پاسخ «نه» می دهد و این آغازی می شود برای یک حرکت و حماسۀ خونین و جاودانه در تاریخ و خود فریاد می زند:

«الا و انّ الدعى بن الدعى قد ركزنی بین اثنتين. بين الذّلة والسلّة، هيهات منّا الذّله؛ هان! حرام زاده، فرزند حرام زاده [عمر سعد] مرا بین مرگ و ذلت قرار داده است، اما از ما ذلت و خواری به دور است.»(3)

در آخرین لحظه و آخرین اتمام حجّت نیز بر پیمان و تصمیم خود استوار است و جواب دندان شکنی به عمر سعد فرمانده سپاه یزید در کربلا می دهد:

ص: 189

«لا والله لا اعطيهم بيدى اعطا الذليل و لا افر فرار العبيد».

نه به خدا سوگند! مانند دست دادن ذلیل دست بیعت به شما نمی دهم و چون بندگان فراری، پا به فرار نمی گذارم.(1)

وكلكم مسئول عن رعيته؛ تمام شما مسلمانان به منزلهٔ نگهبان یک دیگرید و همۀ شما نسبت به خودتان مسئولید(1) ».

و دکتر جعفر شهیدی در کتاب تحقیقی قیام حسین(علیه السّلام) می نویسد:

«هر اندازه مسلمانان از عصر پیامبر دور می شدند، خوی ها و خصلت های مسلمانی را بیشتر فراموش می کردند و سیرت های عصر جاهلی به تدریج بین آنان زنده می شد، برتری فروشی نژادی، گذشتۀ خود را فرایاد رقیبان خود آوردن، روی در روی ایستادن تیره ها و قبیله ها به خاطر تعصب های نژادی و کینه کشی از دیگری (2)».

در چنین شرایطی امام حسین زنگ خطر را به صدا درآورد. وقتی آگاه شد که بن معاویه خلیفۀ مسلمانان شده است، با تأسف اظهار کرد:

«انّا لله وانّا اليه راجعون و على الاسلام السلام، اذ قد بُليت الامّة براع مثل يزيد؛ فاتحه اسلام را باید خواند، زمانی که امت اسلام خلیفه ای مثل یزید داشته باشد(3)».

و نیز در مسیر راه در خطابه ای دیگر فرمود:

«الا ترون انّ الحق لا يُعمل به و انّ الباطل لا يتنهى عنه(4)» .

هدف از هشدارها و بیدارگری های امام حسین نه آن بود که مردم را به قیام سراسری فراخواند. زیرا جامعه ای که به خواب رفته، گوش ها کر و چشم ها کور است و تفکر و اندیشه به انجماد رسیده، چگونه می تواند به قیام سراسری و عمومی علیه حاکمیت سیاه یزید دست براند.

امام به دلیل تکلیف امامت، به مردم هشدارهای لازم را داد تا تلنگری باشد بر پیکر چنین جامعۀ جامد و خموش. او هدف بزرگتر، جاودانه تر برای زنده کردن دین جدّش دارد و چنین هشدارها، جز تلنگر نسبت به هدف مقدس و الهی او نیست.

ص: 191

حماسۀ خونین کربلا را آفرید.

در کلمات کوتاهی که از امام حسین(علیه السّلام) باقی مانده و در آن هدف و انگیزه های قیام و حماسه عاشورا بیان کرده، تأکید روی همین اصل و زنده کردن سیرۀ جدش رسول الله (صلّی اللَّهِ علیه وَ آلِهِ وَ سَلَّمَ ) دارد و از پاسخ به دعوت مردم کوفه، هیچ سخنی به میان نیاورده و در ادامه همان وصیت نامه آمده است «أُريد أن آمر بالمعروف و انهىٰ عن المنكر.»

بدین ترتیب امر به معروف و نهی از منکر یکی از اساسی ترین انگیزه های حماسه حسینی به شمار می رود؛ به خصوص در دوره ای که سنت و فرهنگ امر به معروف و نهی از منکر از میان رفته و در جامعۀ اسلامی، افراد ناشایست تسلط یافته اند.

جهان اسلام حاکمی مانند یزید را تاکنون تجربه نکرده بود، او در حقیقت تاوان بی تفاوتی و تساهل و تسامح امت اسلامی در برابر امر به معروف و نهی از منکر بود و چه زیبا گفته است رسول اکرم (صلّی اللَّهِ علیه وَ آلِهِ وَ سَلَّمَ ) :

«لتأمُرن بالمعروف و لتنهُنَّ عن المنكراً ويُسلّطن الله عليكم شراركم. فيدعوا خياركم فلا يستجاب لهم؛ امر به معروف و نهی از منکر کنید وگرنه بدان شما بر شما مسلط می شوند و وقتی خوبان شما شما، را می خوانند به آنها جوابی داده نمی شود(1)».

اینک که تنها امام حسین (علیه السّلام) امر به معروف و نهی از منکر را فریاد می کند، بدان (طاغوت) فرصت را از مردم گرفته اند تا خوبان خود را انتخاب کنند. به همین دلیل است که در آن زمان هم فریاد حسین بن علی(علیه السّلام) ناشناخته ماند و هم قیامش چنان که علی(علیه السّلام) نیز در زمان خودش ناشناخته ماند و فقط چاه بود که صدایش را می شنید: «غداً ترون ایّامی و يُكشف لكم عن سرايري [ امروز مرا نمی شناسید] فردا روزی خواهد آمد که مرا خواهید شناخت (2)».

ص: 195

به خدا سوگند! پس از من بنی امیه را زمامداران بدی خواهید یافت، مانند شتر پیر و چموشی که با دهانش گاز می گیرد(1)».

امام حسین(علیه السّلام) با شعار زنده کردن سیرۀ رسول الله (صلّی اللَّهِ علیه وَ آلِهِ وَ سَلَّمَ ) خط بطلان بر بدعت ها و کجی هایی که فتنۀ بنی امیه در جامعه اسلامی به وجود آورده بود، کشید. برای مردم یادآور شد که اسلام محمد (صلّی اللَّهِ علیه وَ آلِهِ وَ سَلَّمَ ) آن نیست که معاویه در کاخ سبز شام، ردایش را وارونه به تن کرده و خلافت ملک موروثی نیست، تا به یزید میراث برسد. بلکه سیره رسول خدا(صلّی اللَّهِ علیه وَ آلِهِ وَ سَلَّمَ ) و علی بن ابی طالب(علیه السّلام) همان سیره حکومت ده ساله توحیدی در مدینه است.

ولی همین نیروها طوری تربیت شده اند که به مرحله «یقین» رسیده اند، به راهی که برگزیده اند، باور دارند و به رهبر حماسه، به تمام معنا ایمان دارند.

به قول ع.ص؛

«هر قدر هدف ها عالی تر و عمیق تر و وسیع تر باشد، رهبر باید در تهیه نیرو و ساختن نفرات، رنج ها و صدمه های زیادتری ببیند و تمام کار را خود به عهده بگیرد... برای هدف های بزرگ، رهبر باید، انگیزه های بزرگ را به وجود بیاورد و مانع هایی را که در روحیۀ سربازانش خانه گرفته اند، بیرون بریزد.(1)»

واقعاً تربیت افرادی که برای هدف، شهادت و مرگ را انتخاب کنند دشوار است، زیرا مانع های دنیوی هر کدام سد بزرگی است که انسان ها را در خود گرفتار می کند، عشق به زندگی عشق به جلوه های دنیا، عشق به فرزند و زن عشق به اموال و ثروت ، ضعف ها، ترس ها، منفعت ها .... هر کدام دام هایی اند که انسان را در خود اسیر می کند، به همین دلیل امام حسین(علیه السّلام) می گوید:

«الناس عبيد الدنيا و الدين لعق على السنتهم يحطونه ما درّت معايشهم فاذا محصّوا بالبلاء قلّ الديّانون؛ مردم بندگان دنیایند و دین لق لقه زبانشان در زندگی است، زمانی که با پیشامدی امتحان شوند، دین داران کم اند(2)».

حقا که گذر از این همه موانع نیاز به تربیت سخت و دشوار دارد، تنها حسین بن علی(علیه السّلام) بود که توانست یاران همدل، هم ایمان، هم هدف ،آگاه، مؤمن، مطیع و آماده شهادت تربیت کند. می گویند در کربلا نوجوانی که پدرش به شهادت رسیده بود، خدمت امام حسین(علیه السّلام) آمد و اجازه میدان خواست، امام اجازه نداد و گفت: همینکه پدرت شهید شده بس است، برو مواظب مادرت باش، جوان عرض می کند: یا اباعبدالله، اصلا این شمشیر را مادرم به کمرم بسته است(3)».

ص: 198

آیا چنین آمادگی برای شهادت، آن هم برای یک نوجوان جز این است که امام حسین(علیه السّلام) برای شهادت و قربانی شدن در راه هدف، برای یارانش یک بینش و درک قوی و فوق العاده داده است که اکثر مردم چنین آگاهی و بینشی ندارند؟

یک محقق آلمانی از پیوستن و شهادت حربن یزید ریاحی شگفت زده شده، می نویسد: «فداکاری حربن یزید در راه حسین(علیه السّلام) پاک ترین نوع فداکاری به شمار می آید، چون از آن نه منظور مادی داشت و نه معنوی و کامل ترین فداکاری است، زیرا حر بازماندگان خود را هم فدا کرد؛ به طور کلی فدا کردن بازماندگان دشوارتر از این است که شخص خود را فدا کند... تصور نمی کنم که در مغرب زمین بتوان واقعه ای نظیر الحاق حربن یزید به حسین (علیه السّلام) یافت. در مغرب زمین فداکاری متعدد هست، اما به نظر می رسد کمتر کسانی داوطلبانه بدون این که مجبور باشند، برای ابراز ارادت به دیگری از مرگ استقبال کنند.(1)»

همین محقق معتقد است که تصمیم حر یک تصمیم ناگهانی نبوده، بلکه مثل نهالی بوده که سال ها جوانه زده و رشد کرده و درخت تنومندی شده و این در حالی است که خود او هم متوجه نبوده که فکر گسستن از یزید و پیوستن به حسین(علیه السّلام) در خاطرش قوّت گیرد.

این که حر ناگهان پیش وجدانش شرمنده می شود، حکایت از وجدان و ضمیر پاک و حقیقت طلب حر می کند و چنین وجدانی باید در طول زندگی به رشد و شکوفایی برسد.

یاران و انصار حسین (علیه السّلام) از کسانی تشکیل شده بودند که وجدان و ضمیر حقیقت طلب خود را به رشد و کمال نهایی رسانده بودند. تا آمادگی کامل را برای شهادت و پاک بازی پیدا کرده بودند. بسیار کسانی بودند که بر حقانیت قیام حسین (علیه السّلام) باور داشتند و کوفیان هزاران نامه برای او نوشتند، ولی چرا با امام شان یک جا قیام نکردند و تنها عده ای معدود

ص: 199

خط سرخ شهادت را پیمودند؟ چون وجدان حقیقت طلبشان به کمال لازم نرسیده بود.

امام حسین (علیه السّلام) حتی تا شب عاشورا هم از امتحان یارانش دست برنداشت. در شب عاشورا به یاران خود خطاب می کند:

«من اصحابی، از اصحاب خودم بهتر و اهل بیتی، از اهل بیت خودم فاضل تر سراغ ندارم، از همۀ شما متشکرم، اینها جز با من، با شما کاری ندارند، شما می توانید بروید، اگر آنها بدانند که شما خودتان را از معرکه خارج می کنید، احدی به شما کاری ندارد(1)».

در آن شب هیچ یک از یاران حسین (علیه السّلام) را تنها نگذاشتند. آنان وجدانشان به کمال نهایی رسیده بود و آن شب غسل شهادت کردند. زیرا:

هر که پیمان با هو الموجود بست***گردنش از قید هر معبود رست

ما سوىٰ الله را مسلمان بنده نیست*** نزد فرعونی سرش افکنده نیست

عقل گوید شاد شود آباد شو*** عشق گوید بنده شو، آزاد شو(2)

«خط الموت على ولد آدم مخط القلادة على جيد الفتاة و أولهنى الى اسلافي اشتياق يعقوب الی یوسف؛ مرگ برای فرزند آدم، چون گردن بند در گردن دختر جوان، زینت بخش است و من چون یعقوب که اشتیاق دیدار یوسف را داشت، اشتیاق دیدار گذشتگانم را دارم(1)».

شعار امام حسین (علیه السّلام) هنگام رزم نیز شعاری است که به بشر درس آزادگی می دهد:

الموت اولىٰ من ركوب العار*** والعار اولىٰ من دخول النار

- مرگ بهتر از زیر بار ذلت رفتن است و ننگ از داخل شدن به آتش بهتر است.(2)

وقتی مرگ برای قاسم(علیه السّلام) از عسل شیرین تر باشد، وقتی عباس بگوید:

«ولله ان قطعتموا يميني*** أنّي احامي ابداً عن ديني»

و گلوی پارۀ علی اصغر در این قربانی سهم گیرد. وقتی تک تک یاران حسین(علیه السّلام) تا نزدیکی غروب عاشورا در میان خون، رقص شهادت کنند. وقتی زینب و اهل بیت حسین(علیه السّلام) گویاترین پیام رسانان و سفیران حماسه کربلا باشند، باید این حماسه برای همیشه تاریخ جاودانه بماند. زیرا به قول شریعتی «شهادت دعوتی است به همۀ عصرها و به همه نسل ها که اگر می توانی بمیران و اگر نمی توانی بمیر.»

اکنون که قریب 1400 سال است که بشر هر سال از مکتب عاشورا درسی می آموزد و همیشه زنده و جاوید است، زیرا امام حسین (علیه السّلام) با حرکات قهرمانانۀ خود روح مردم مسلمان را زنده کرد، احساسات بردگی و اسارتی را که از اواخر زمان عثمان و تمام دورۀ معاویه بر روح جامعه اسلامی حکم فرما بود، تضعیف کرد و ترس را ریخت، احساس عبودیت را زایل کرد و به اجتماع اسلامی شخصیت داد...

معروف است که آلمان ها گفته اند ما در جنگ دوم همه چیز را از دست دادیم، مگر یک چیز را که همان شخصیت خودمان بود و چون شخصیت خود را از دست نداده بودیم،

ص: 201

همه چیز را دوباره به دست آوردیم و راست هم گفته اند(1)».

و به قول پروفسور براون مستشرق انگلیسی:

«آیا قلبی پیدا می شود که وقتی دربارهٔ کربلا سخنی شنیده می شود، آغشته با حزن و الم نگردد، حتی غیر مسلمانان نیز نمی توانند پاکی روحی را که این جنگ اسلامی در تحت لوای آن انجام گرفت، انکار کنند(2)».

و گاندی معتقد است:

«من چیز تازه ای برای مردم هند نیاورده ام، آنچه آورده ام محصولی است از مطالعات و تحقیقاتی که دربارهٔ تاریخ زندگی قهرمانان کربلا انجام داده ام، اگر بخواهیم هند را از چنگال استعمار نجات دهیم لازم است همان راهی را بپیماییم که اباعبدالله الحسین(علیه السّلام) پیمود(3)».

و امروز پس از آن که انتفاضۀ فلسطین به عملیات شهادت طلبانه دست می زنند، پیروز خواهند شد، زیرا این ملّت تازه از حماسۀ خونین عاشورا درس گرفته اند. روح و شهامت ملت فلسطین تا آن حد بزرگ شده که به شهادت ایمان آورده اند و خود را برای شهادت آماده می کنند و این همان درسی است که انتفاضۀ فلسطین از کربلا آموخته است. زیرا:

خون او تفسیر این اسرار کرد*** ملت خوابیده را بیدار کرد

تیغ لا چون از میان بیرون کشید*** از رگ خویش در باب باطل خون کشید (4)

است که این گونه مکاتب به کمال نرسیده اند و طرح نو آنها به حقیقت نپیوسته است.

حماسه عاشورا یک مکتب فکری است که تقریباً 1400 سال هم چنان زنده و جاوید مانده و در هر زمان حرفی نو و طرحی نو برای جامعه بشری دارد. بر مظلومیت حسین(علیه السّلام) و شهیدان کربلا تاکنون ده ها میلیارد انسان در طول 1400 سال اشک ریخته اند.

با آن که در جهان حوادث دهشتناک تر از حادثه عاشورا رخ داده است، کسی برای آن اشک نمی ریزد و در سینۀ تاریخ دفن است. اگر به حوادث عاشورا با دید کمّی نگاه کنیم، حوادث آن اندک است، ولی اگر به آن از نظر کیفی و معنوی بنگریم؛ یعنی هدف پاک باختگی، عملکرد و.... تاکنون در جامعۀ بشری فاجعه هولناک تر از حادثه عاشورا رخ نداده است.

جاودانگی حماسه عاشورا در یک چیز نهفته است و آن «هدف متعالی» است.

19 - قیام امام حسین(علیه السّلام) ، سید جعفر شهیدی، تهران دفتر نشر فرهنگ اسلامی، 1359.

20 - کتاب های تاریخی قرن بیستم؛ بخش جنگهای اول و دوم جهانی.

21 - كامل الزيارة.

22 - اللهوف في قتلى الطفوف، سید بن طاووس، قم منشورات مكتبة الدوارى.

23 - مقتل الحسين (علیه السّلام) عبدالرزاق مقرّم.

24 - مقتل الحسین(علیه السّلام) ، اخطب خوارزمی، تحقیق شیخ محمد سماوی، قم مكتبة المفيد.

25 - نگاهی به تاریخ جهان جواهر لعل نهرو، بخش جنگهای صلیبی.

ص: 208

نیز گفته اند: عاشورا کلمه ای است عبری و معرّب «عاشور» که دهم تشری یهود باشد که روزۀ آن روز «گپور» [کفّاره] است و چون آن روز را به ماه های عربی انتقال دادند، روز دهم اولین ماه تازیان شد.

چنان چه در ماه های یهود هم در اولین ماه و روز دهم است.(1)

فرزندانشان(1) و... نمونه هایی از این مواردند. در ندامت و تأسف و اعتراض عده ای از شرکت جویان در سپاه اموی، نکاتی در منابع تاریخ نقل شده است.(2)

اوّلین زمزمه های اعتراض در روزهای اوّل ،حادثه، شنیده شد. از سوی صحابه و تابعین، عمل کرد امویان ناپسند دانسته شد.(3) مردم کوفه(4) و شام(5) و مناطق میان راه در سوگ واقعه سهیم شدند، در کوفه با اعتراض عبدالله بن عفیف قیامی نه چندان وسیع، امّا هشدار دهنده، رُخ داد(6). در مدیه، شیون و ناله شهر را فرا گرفت(7).

در این میان اهل بیت حسین سازماندهان اعتراض بودند، خطبه های آنان شعله های گداخته در خشم نهفتۀ مردم بود. خطابه های امام سجاد(8)، زينب كبرا(9) و....

تأثیری حساس و بازماندنی در جاودانگی حادثه داشتند. مورخان گفته اند:

«بعد از هر خطبه ای، مردم با گریه و نوحه، به ضجّه و زاری می پرداختند و زنان، موهایشان را پریشان می کردند...» (10)

ص: 211

این مجموعه، اوّلین عقب نشینی ها را در کاخ رفیع فرعونی اموی همراه داشت.

اجازۀ اقامۀ عزا به اهل بیت در شام، بازگشت محترمانه کاروان از شام به مدینه و... از آن جمله اند. اما حادثۀ عاشورا در پردهٔ این تزویرها مدفون نماند. واقعۀ گدازنده تر از آن بود که عذر و مداهنه، آن را به فراموشی سپرد. اهل بیت پیامبر(صلّی اللَّهِ علیه وَ آلِهِ وَ سَلَّمَ ) در سوگواری ماندند و آتش در خانه هایشان افروخته نشد و رنگ سیاه ماتم، از آنان رخت بربست(1).

مادران و زنان سوگوار واقعه عاشورا اندوه حادثه را نگاه داشتند. رباب، همسر حسین بن علی(علیه السّلام) یک سال در بیابان و بدون خانه و سقف زیست، تا یادآور پیکر بی پناه همسرش باشد(2). سوگ ام البنین، دشمنان قسیّ القلب خاندان هاشمی را از جا می کند(3) و این رویدادها و تصویرها، ترسیم بدیع از روایت کربلا بود. آنان که این واقعه را ندیده بودند، در این نمودارها آن رخ داد حزن انگیز را به اندوه عبرت و دریغ نشستند و در خاطر و باورشان، نشاندند.

نهضت های توّابین، قیام مردم مدینه شورش مختار .... از شعله عاشورا پرتو گرفتند و در ترکیب خون و پیام آن، فرصت حضور یافتند. در نهضت توّابین، شرارۀ بلند آن، نمایان بود. قیام کنندگان در کنار مزار حسینی چندان گریستند که گفته شد: بیش از آن روز، در کنار آن مزار گریه ای چنین دیده نشد(4). آنان خونابۀ دل را از دیدگاه بیرون ریخته و غمِ ماندن و در کنار حسین(علیه السّلام) نبودن را، با توبه ای خونین جبران کردند. آنان در خون خویش خضاب کردند و با جان خود وداع نمودند و در صحنۀ جهاد، شعار «یالثارات الحسین» را با خروش می سرودند(5). گرچه آن نهضت در خون تپید، اما بار عاطفی-

ص: 212

حماسی قیام عاشورا را یادآور شد و در وجدان امّت شیعی، به یادگار نهاد که اثری کم بها بود.

با این اعتراضات، شاخۀ سفیانی باند اموی، زمینۀ دوام نیافت.

فرزند یزید، از کردار نیاکان، تبری جست و واقعۀ عاشورا را شرمساری خاندان خویش دانست(1) امّا حادثۀ عاشورا از نهضت علیه یک شاخه و یا یک نظام حکومتی، خارج شده بود. عاشورا از قالب ها و ظاهرها گذر کرده و در باطن فرهنگ دینی، ره یافته بود، کربلا و شهادت، دو واژهٔ هم آوا شدند. یاد عاشورا، تب و تاب شهادت را می آفرید. در قیام های منتهی به سقوط سلطنت اموی، رگه های آثار قیام عاشورا، پدیدار بود. در جنبش زید و فرزند او، تلالو خون رنگ آفتاب حسینی رُخ نمود.

در قیام اعتراض آمیز خراسانیان - که به خلافت عبّاسیان انجامید – دعوت به اهل بیت، جذب قلوب می کرد و یاد مظلومیّت حسینی، عواطف و احساسات را بر می انگیخت. به نوشتۀ امیر علی:

«واژه «اهل بیت» سحر و افسونی را می ماند که دلِ گروه های گوناگون مردم را گردآورد و آنان را در لوای پرچم سیاه (رأیت قیام) قرار داد»(2)

سلطنت جدید (خلافت عبّاسی) به آن وفادار نماند. هنوز چندی نگذشته بود که عاشورا و ملوکیّت در دو جبهۀ مقابل قرار گرفتند. خلفای عبّاسی به انهدام مزار و منع زوار حسینی کوشیدند(3) و کار پیشینیان را دنبال کردند. کربلا و عاشورا، جبهۀ معارض آنان بود، رنگ سیاه و سبز نمی شناخت، با باطن و هویّت حکومت ها کار داشت. بی رونقی مزار، از رونق آن نمی کاست. خالص ترین و زیباترین نمایه های عشق و شیفتگی را در این تاریخ، مظلومان شیعی به یادگار نهادند. در این روزگار بود که کربلا، حج اصغر شد و در عرفات آن

ص: 213

صحرای بی نام و نشان، مرد و زن در جوّ بیم و هراس، در احرام خونین بودند.

در روزگار عبّاسیان نهضت های گوناگون از قیام عاشورا مدد گرفتند. در قیام ابو السرايا - در زمان خلافت مأمون - این تأثیر پذیری نمایان بود. گفته اند: «او با سپاه به کربلا آمد و در جوار مزار امام جای گرفت و از اهل بیت و ظلم های رفته بر آنان، سخن گفت».(1)

این نمونه، نشانه ای از آن بود که مزار امام، میقات قیام بود.(2) قدرت مندان، آن را به کینه گرفتند و با عاشورا و سنّت آن، ناسازگاری نشان دادند.

در دورۀ افول قدرت عبّاسی و حاکمیّت آل بویه، احیای عاشورا از ممنوعیّت درآمد.(3)

در سلطنت فاطمیین نیز، بزرگ داشت آن حادثه، مرسوم شد.(4) در هر دو نقطه، این رسم پایدار نماند، با سقوط آل بویه و صعود سلجوقیان به قدرت، رسم پیشین زنده شد و منطقه مصر، سرنگونی فاطمیان به دست ایّوبیان، آن رسم و سنّت را برچید. امّا این دوره ها فرصت بسط و شمول سنّت عاشورا بود و بایستی آن را دوره هایی مبارک برای احیای خاطر عاشورا دانست.

این فرصت ها، دورهٔ رسمی شدن سنّت عاشورا نیست. آن را نبایستی با این زاویه دید و متهم و محکوم کرد. عناصر عاشورا و کربلا و شهادت، نیازمند آن بودند که در دوره های آرام، جذب نیرو کنند و به بسط و شمول در معتقدات و روان نسل جدید جهان اسلام بپردازند. نسلی که در دورۀ انبساط خودگرایی و اوج تمدّن اسلامی می زیست و کم و بیش از گذشته تلخ تاریخ سلطنت، بی اطلاع و یا کم اطلاع بود. دورۀ آل بویه و فاطمیین،

ص: 214

فرصت هایی بودند که این تبلیغ، میسور شد. آن نسل، کم و بیش دریافتند که در گذشته تاریخ چه انجام شده و آن گذشته، چگونه به حال پیوند می خورد و هویتی مستقل و جدید را می طلبد.

این سخن، در دوره های اخیر نیز صادق است. صفویان در پرداخت به قالب عاطفی عاشورا تلاش کردند هر چند آن را در بُعد حماسی کم بها انگاشتند، امّا این دورۀ فرصت، زمینه ای شد که جان سکنا گزین در این مرز و بوم، با نام و یاد و تربت و بوی حسینی، هم آمیز شود و چنین شد که حسین و عاشورا در میان جمعیّتی، هماره در تبعید و رنج، محدود نبود، بلکه اکثریتی عظیم را در برگرفت و بسیاری از خیزش ها و تلاش ها از میان نسل این اکثریت، جوانه زد و رُخ نمود. این سخن به معنای تطهیر صفویان نیست.

آنان در سلسله ملوکیّت و پادشاهی می زیستند و با دیانت، نیامیختند، اما نبایستی از بهره هایی که از آن دوره گرفته شد، غافل ماند. تشیّع پس از یک دوره جنگ و گریز، در عهد صفویه تمرکز یافت و این مرکزیّت، به باروری و گردآوری میراث هزار ساله شیعی انجامید.

والای امام (علیه السّلام) تناقضی ببیند. آن حضرت در زهد همتا نداشت. او شخصیتی بی نظیر و تجسّم عینی یک مسلمان واقعی و معتقد بود.

امام حسین (علیه السّلام) خالصانه معتقد بود که کتاب خدا و رسالت پیامبر تنها راه نجات، رضایت، صلح و پیشرفت بشری است. برای ایشان قابل تحمّل نبود که در حکومت اسلامی مردی منحرف و بی تعهد، از بالاترین قدرت برخوردار باشد. امام تأکید می فرمود که برخورداری از یک شخصیت اخلاقی نیکو به تنهایی برای یک دولتمرد در مقام خلافت کافی نیست، بلکه خلیفه می بایست مروّج حق باشد و حکومت را بپذیرد و با مسئولیت کامل انجام وظیفه کند.

امام(علیه السّلام) دریافت که حکمران جدید مردی است که از تربیت صحیح – که از نشانه های حکمرانان مردمی است - بهره ای نبرده و اعمال او موجب خفّت اسلام است.

امام با حمایت از اصلاحات و قیامی مؤثر، حکمران جدید را به مبارزه فرا خواند. با این هدف بی درنگ به دعوت مردم کوفه و عراق پاسخ مثبت داد. (1)

در این جا می بایست تأمل کرد و به تصمیم امام حسین(علیه السّلام) اندیشید. برخی از نویسندگان قیام امام حسین (علیه السّلام) یک «خلیفهٔ مقبول» را نوعی بی سیاستی می دانند و معتقدند که مقابله با قدرت امویان بدون آمادگی کافی یک اشتباه بوده است. به نظر آنها این عمل بیشتر «جاه طلبانه» بوده است تا عاقلانه. آنان معتقدند که امام بسان دولتمردان عمل نکرده و نگرش ایشان نسبت به این قضیه عاقلانه نبوده است. بنا به گفتۀ خود یزید، امام حسین(علیه السّلام) آن آیۀ قرآن کریم را از یاد برده بود که می فرماید: «خداوند که مالک همه

ص: 216

چیز است قدرت را به هر آن کس که بخواهد می بخشد و از هر که بخواهد دریغ می کند، مقصود یزید آن بود که خداوند اراده کرده بود که او (یزید) رهبر حکومت اسلامی باشد.

پاسخ این است: اسلام و واقع گرایی ای که اسلام منادی آن است این دستاویزها را نمی پذیرد. آنان واقع بین نمی تواند بفهمد که این مکتب به اصطلاح پیشرفتۀ فکری نوظهور در تاریخ اسلام به چه دلیل امام حسین (علیه السّلام) را مسئول این واقعۀ شوم قلمداد می کند و چگونه عمل یزید را توجیه می کند. آیا منظور این افراد آن است که تمامی قیام، تفکر و عمل امام حسین(علیه السّلام) در آن برهۀ حساس تاریخی سیاسی اسلام اشتباه محض بوده است؟ آیا قیام علیه حاکمی که جلوسش بر تخت از پیش و به نحو مشکوکی تعیین شده بود بی سیاستی بود؟ اگر حبّ قدرت انگیزۀ قیام امام بود، آن حضرت ابتدا کسانی را گرد خود جمع می کرد که از نظر عقیدتی موافق او بودند. امام حسین(علیه السّلام) مشاهده کرد که بخشی از جامعۀ مسلمانان در شمال زیر نظر حکومتی اداره می شد که آشکارا تعالیم و سنّت حضرت پیامبر (صلّی اللَّهِ علیه وَ آلِهِ وَ سَلَّمَ ) را نفی می کرد(1)، آیا اعتراض و مبارزه علیه چنین حکومتی، عاقلانه و شایستۀ یک دولتمرد نبود؟ مردم متّقی و صلح دوست را با اعمال شریرانه و به زور ارعاب وادار به بیعت کرده بودند. آیا امام (علیه السّلام) نباید به مسئولان هشدار می داد؟ امام پیش بینی کرد که اگر ایمان به قدرت حیاتی و ویژگی اسلام نابود شود، نسل های آینده نخواهند توانست تصور کنند که اسلام اوّلیه چه بوده و چگونه نظامی داشته است. آیا این

ص: 217

پیش بینی درست نبود؟ و بالآخره تمسّک یزید به قرآن مجید برای توجیه رفتارش نسبت به خاندان بنی فاطمه و حامیان آنها حرکتی سیاست مدارانه بود تا کینه و عناد او را پنهان کند.

ظاهراً هنگامی که سر سید الشهداء را به یزید نشان دادند، او آیه: «قُلِ اللَّهُمَّ مَالِكَ الْمُلْكِ... » را خوانده است. کنایه از آن که امام حسین(علیه السّلام) این مسئله را «نادیده» گرفته است که خداوند مالک کاینات است و قدرت را به هر که بخواهد واگذار می کند. امّا یزید خود از همان آغاز حکومت با مخالفت، اعتقاد به عظمت پروردگار را زیر پا گذاشته بود و تنها معتقد به یک چیز بود و آن این که وی برگزیدۀ پروردگار است. امام حسین(علیه السّلام) بارها به او و دیگران یادآور شده بود که اصول قرآن باید در تمام شؤون زندگی اعمال شود، نه فقط در بخشی از آن. یزید آشکارا در گمراهی بود. پیوندهای امام حسین(علیه السّلام) با حضرت محمد (صلّی اللَّهِ علیه وَ آلِهِ وَ سَلَّمَ ) ، وارستگی شخصی او شناخت اصول اسلام و خود وجود او در اوج وقایع هراس انگیز دمشق سبب شد که آن حضرت برای نجات کشتی جامعه و حکومت که در حال غرق شدن بود، مسئولانه اقدام کند.

کمیت اسدی، چکامه های زیبایی در احیای آن حماسه سرود و از آن، در قصائد خود یاد کرد. در قصیدۀ خویش گفته بود:

وقتيل بالطف غودر عنه*** بين غوغاء امه وطغام(1)

و شهیدی به طف رها شده بود*** میان گروهی فرومایه و احمق و اوباش

او جبهه معارض حسینی را افشا کرد و نشان داد که چگونه سفلگان و بی هنران، مرکب اهداف زورمداران شدند. پس از این سروده بود که امام سجاد(علیه السّلام) فرمود: ما از ادای پاداش تو ناتوانیم، خداوند به تو پاداش دهد.

در روزگاران شهادت زید، ابو ثمیله آبّار، در رثای او گفته بود:

والنّاس قد أمِنوا وآل محمّد*** من بين مقتولٍ وبين مُشَرِّدِ

ما حُجّةُ المستبشرين بقتله*** بالأمس أو ما عذر اهل المسجد (2)

مردم در امنیّت به سر برند و اهل بیت پیامبر*** یا در خون تپیده اند و یا آواره

عذر شادمان دیروز شهادت او (زید)*** و بهانۀ مسجدیان در سکوت چیست؟

ابو ثمیله، با این سرود اشاره ای آشکار به واقعۀ عاشورا داشت و آن حادثه را در خاطره ها به یاد می آورد.

ص: 219

در روزگار امام صادق(علیه السّلام) و بهره وری از حادثۀ عاشورا در شعر شیعی نمایان تر شد و آن امام همام، به این حضور، عنایت ویژه داشتند. گفته اند: جعفر بن عفان، به محضر امام آمد و حضرت صادق(علیه السّلام) او را نزدیک خواند و فرمود: ابی جعفر به من گفته اند که تو در رابطه با حسین(علیه السّلام) شعر می گویی و نیک می سرایی لذا برای من برخی از اشعارت را بخوان و او چنین خواند:

لبيك على الاسلام من كان باكياً*** فقد ضيّعت احكامه واستحلّت

غداة حسين للرماح دريئه*** وقد نهلت منه السيوف وعلت

وغودر في الصحراء لحماً مبدداً*** عليه عتاق الطير باتت وظلّت (1)

احکام الهی، ضایع و محرّمات او حلال شده است.

بامدادان، حسین هدف نیزه های نوآموزان بود*** شمشیرها از او سیراب شد و بالا رفت

او رها شد در صحرا چون گوشت پراکنده*** که بر آن مرغان شکاری صبح و شام سپری کردند

هم چنین از آن امام (علیه السّلام) نقل شده است که به عماره فرمودند:

در بارۀ حسین(علیه السّلام) شعری بخوان و او می گوید: من شعری را خواندم و حضرت گریست. شعر دیگری را طلب کرد و دو مرتبه اشک ریخت و همچنان من شعر خواندم و او گریه کرد تا نوای گریه را از تمام خانه شنیدم.(2)

ص: 220

این وقایع نشان می دهد که چگونه ائمه(علیهم السّلام) اهتمام داشتند که عاشورا را در صحنۀ ادبیات شیعی، زنده نگه دارند و از طریق ذوق و هنر، ذائقه انسانی را با خون و عطر عاشورا آشنا کنند.

از شاعران دیگر آن دوره سیّد حمیری است که در خدمت صادق(علیه السّلام) چنین سرود:

امرر على جدث الحسين*** فقل لا عظمه الزكية

ما اعظما مازلت من*** وطفاء ساكبة روية (1)

در پایان قصیده بود که صدای گریه و ناله از بیت امام(علیه السّلام) برخاست. این هم نوایی حکایتی بود از تأثیر شعر شیعی و تشویق بیت معصومین(علیهم السّلام) از شاعرانی که استعداد خویش در خدمت حماسۀ عاشورا قرار دادند.

منصور نمری - از شاعران دیگر این دوره - سروده بود:

تقتل ذرية النبي وير*** جون جنان الخلود للقاتل

ويلك يا قاتل الحسين لقد*** بؤت بحمل ينؤ بالحامل

ما الشك عندي في كفر قاتله*** لكنني قد اشك في الخاذل (2)

وای بر شما! نواده های پیامبر کشته می شوند *** آنگاه برای قاتلانشان بهشت جاویدان آرزو می کنند

بدا به حال تو ای قاتل حسین!*** بار گناهی که به دوش می کشی، گران و تحمل ناپذیر است

ص: 221

من در کفر قاتل او شک ندارم*** تردیدم در کفر آنان است که او را در صحنۀ نبرد، تنها گذاردند

بدین گونه شاعر شیعی، تفکّر ترویج یافته را با تردید و نفی مواجه می نماید. او حکایت از جوّ فتنه آلودی می کند که قاتلان و کشتارکنندگان، تطهیر شده اند و حاکمیّت، اذهان ساده و بسیط را ربوده است. در این مقام شعر شیعی است که نه تنها جبهه معارض حسینی، که صحنۀ عریض و طویل قافلۀ سکوت را نیز با سؤال مواجه می کند.

دعبل، شاعر شهید شیعه نیز با این برداشت ها، حادثۀ عاشورا را عنصر اصلی شعر حماسی می سازد .در قصیده تائیه سرود:

مدارس آيات خلت من تلاوة*** ومنزل الوحي مقفر العرصات

افاطم لو خلت الحسين مجدلاً*** وقد مات عطشائناً بشطّ فرات

اذن للطمت الخدّ فاطم عنده*** واجريت دمع العين في الوجنات

أفاطم قومي يا بنة الخير واندبي*** نجوم سماوات بأرض فلاة

دیار رسول الله اصبحن بلقعاً*** و آل زياد تسكن الحجرات (1)

مدارس آیات الهی از تلاوت کننده خالی گشته اند*** و جایگاه وحی الهی به دیار خشک و تهی مبدّل شده است.

ص: 222

ای فاطمه! اگر با حسین بر زمین افتاده تنها شدی*** در حالی که تشنه در کنار شط فرات به درود گفت

در آن گاه ای فاطمه! بر چهره چنگ می زدی و اشک دیده را*** بر گونه ها فرو می ریختی

ای فاطمه! ای دختر نیکی! برخیز و گریه و ناله کن*** ستارگان آسمان بر زمین

سرزمین رسول خدا کویر گون است*** و آل زیاد در قصرهای سنگی سکونت گزیده اند

شاعر شیعی در این بستر سوز و گداز عاشقانه سرود جاودانگی جوشش خون حسینی را در بهارستان ادبیات شیعی نمایان ساخت و شعر شیعه را بیان سوز و درد نسل مظلوم قرار داد.

احمد امین، نگاشته است ادبیات شیعی، ادبیاتی عاطفی و با سوز و گداز است و آن را، از ادبیات خوارج، که شعری حماسی است جدا می داند.(1)

این نظر مورد تصدیق نیست، زیرا شعر شیعی، عاطفه و حماسه را درهم آمیخته است. آن روزگار، سوگ و سرشک در خدمت نهضت قرار داشت. آنگاه که شاعران شیعی از تضییع احکام الهی سخن می گفتند(2)، آیا جز حماسه و خیزش می توان نام دیگر بر آن نهاد آن زمان که شاعر شیعی سکوت اهل مسجد را در حوادث واقع بر اهل بیت پیامبر (صلّی اللَّهِ علیه وَ آلِهِ وَ سَلَّمَ ) یاد می آورد(3)، جز خروش خشم علیه حكّام ،نامی دیگر داشت؟ آیا بیهوده بود که شاعری چون دعبل، چهل سال دار خویش را بر دوش می کشید؟

ص: 223

بنابر این بایستی امتیاز شعر شیعی را از شعر معتزلی، که خردگرایانه بود، و شعر خوارج، که حماسی و برانگیزاننده بود، در ترکیب خرد و عشق و حماسه داشت. در این میان عاشورا به عواطف و انگیزه های قیام ،میدان حضور داد و شعر شیعی را، سرشار از عناصر آن ساخت.

مجلس، امام فرمودند: شما برای زیارت به عتبات می روید و حوزۀ علمیۀ نجف جای مباحثات طلبگی است، کسانی که به دیدن شما می آیند، ممکن است بحث های علمی را شروع کنند، مواظب باش، بحث های طلبگی شما را از زیارت بازندارد»(1).

امام با این تلقی، نهضت معاصر را رهبری و ارزیابی می کردند. ایشان جز در پرتو این پیوستگی، توفیق نهضت را غیر ممکن می یافتند در نامه ای از نجف به اتحادیه انجمن های اسلامی دانشجویان در آمریکا و کانادا مرقوم فرمودند:

پانزده خرداد که مصادف با دوازده محرم بود، سند زنده مخالفت شجاعانه ملّت ایران در مقابل استبداد عمّال

اجانب و در قبال استعمار چپ و راست بود و از شعله های فروزان نهضت سیّد مظلومان، در مقابل دستگاه استبداد بنی اميّه - عليهم اللعنة - بود. فداکاری ملّت شجاع و متدین ایران در سایۀ فداکاری حضرت سيّد الشهداء (علیه السّلام) بود. باید در پناه قضیّۀ بزرگ عاشورا، محرم و پانزده خرداد زنده و جاوید بماند» (2)

در مدید ایّام نهضت هماوایی، علنی تر شد قیام 15 خرداد در محرّم رُخ داد.

سخنرانی امام در عاشورای 42، برای اوّلین بار در نهضت روحانیّت، شخص شاه را مورد تهاجم قرار داد. در آن سخنرانی پرشکوه، هشدار و تهدید کردند:

«من به تو نصیحت می کنم: دست از این اعمال و رویه بردار»(3)

ص: 225

در همان سخنرانی فرمودند:

«عده ای از وعاظ و خطبای تهران را برده اند سازمان امنیّت و تهدید کرده اند که از سه موضوع حرف نزنند: از شاه بدگویی نکنند، به اسرائیل حمله نکنند و نگویند که اسلام در خطر است.

تمام درگیری ها و اختلافات ما در همین سه موضوع نهفته است. اگر از این سه موضوع بگذریم، دیگر اختلافی نداریم»(1)

بدین گونه عاشورا بستر جریان صحیح نهضت بود تا جهت گیری اصلی را بنمایاند هواداران راستین خویش را گردآورد و تپش و خیزش را در آنان بیافریند. واقعهٔ قیام قم در سال 57، در ماه محرم رُخ داد و این ادّعا را مجدداً مبرهن ساخت. امام با این دریافت، در گرامی داشت آن واقعه نوشتند:

«ماهی که خون بر شمشیر پیروز شد... ماهی که به نسل ها در طول تاریخ راه پیروزی بر سر نیزه را آموخت. ماهی که شکست ابرقدرت ها را در مقابل کلمهٔ حق به اثبات رساند... اکنون که ماه محرم چون شمشیر الهی در دست سربازان اسلام و روحانیون معظم و خطبای محترم و شیعیان عالی مقام سيّد الشهداء است، باید حدّ اعلای استفاده از آن را بنماید»(2).

شعارهای انقلاب از نهضت حسینی الهام می یافت.

آن گفتارها کلام بیگانه ای نبود تا هاضمۀ نهضت آن را نپذیرد، صدها سال با آن خوگرفته بود و نسل های متمادی آن حوادث را در یاد نسل آینده، به یادگار نهادند و چنین

ص: 226

شد که شعارهای انقلاب اسلامی با امواج وجودی عواطف و شعور ملّت هماهنگ شد و شتاب نهضت را پدید آورد.

شعار: «نهضت ما حسینی، رهبر ما خمینی» و دهها شعار مشابه، از این الگوگیری حکایت داشت.

پس از پیروزی و تهاجم گرایش های گروهی امام از این اصالت دفاع کردند و در لزوم احیا و استمرار سنّت عاشورا تأکید ورزیدند. آن بزرگوار مسجد و حسینیه ها را متلازم می یافتند. عبادت و عشق و حماسه را در تلقین و تلفیق این دو مرکز می توان یافت. اگر در جامعۀ شیعی، سنّت عاشورا به فراموشی سپرده شود، راز بقای تشیع در خطر خواهد افتاد و با این تلقیّات واقع بینانه، در اوج وقایع لانه جاسوسی و پیدایش روح حماسی ضدّ آمریکایی، امام در محرّم سال 58 در لزوم گرامی داشت شعائر عاشورا، کوبنده ترین و مبسوط ترین سخنان را ابراز فرمودند. در بخشی از آن سخنان آمده است:

«ائمه، این قدر اصرار کردند به این که مجمع داشته باشید، گریه بکنید... برای این که حفظ می کند این گریه و عزاداری کیان مذهب ما را این دسته جاتی که در ایّام عاشورا راه می افتند، خیال نکنند که ما این را تبدیل می کنیم به راهپیمایی.

... همان سینه زنی ها همان نوحه خوانی همان ها رمز پیروزی ماست. در سرتاسر کشور، مجلس روضه باشد. همه روضه بخوانند و همه گریه بکنند. از این هماهنگ تر چه؟ شما در کجا سراغ دارید که یک ملّت این طور هماهنگ بشود؟ کی اینها را هماهنگ کرده؟ اینها را سیّد الشهداء هماهنگ کرده است»(1).

ص: 227

بدین گونه امام، تبیین فرمودند که نیروی انرژی زای انقلاب، اتکای به نهضت عاشورا است. مقاومت در یک جبههٔ نابرابر جز درس آموزی از قیام کربلا ممکن نیست.

در عرصۀ مقابله با استکبار جهانی چه امید و مددی جز آن می توان داشت. اگر چنان اُسوه ای در یاد نباشد، دیر یا زود رعب و وحشت در دل نسل انقلاب، ره می یابد و آینده ای تیره و تار در باورها ترسیم می گردد. پایداری و استقامت در مقابل ظلمات متراکم فتنه و نیرنگ کار آسانی نیست. پشتوانه ای مطمئن و آینده ای روشن می طلبد و نهضت عاشورا تضمین گر آن اتکاو امید است.

«توای حسین(علیه السّلام) ای تو که معشوقی در مسلخ عشق، صدها عاشقت را به قربانگاه کشاندی، ای سیّد الشهدا(علیه السّلام) که آخرین شب را از دشمن مهلت خواستی، نه برای وداع با دنیا، با تمام دنائت، که اسفل السافلین، بلکه برای وصال به عقبی با تمام عظمتش... امروز جوانان ما تو را رهنمون راه خویش ساخته اند»(1)

و یا در نوشته ای دیگر می یابیم:

«خدایا! ما مكتب شهادت را از کسی آموختیم که فریاد

«احلی من العسل» این انتخابش بر ما الگوگشت»(2).

به برکت عاشورا، ادبیات جنگ شکل یافت. در شعر و سرود و نقاشی و فیلم و تئاتر جنگ، حضور عناصر واقعۀ کربلا محسوس بود. شاعر جنگ می سرود:

دیروزت اگر رو به قتال آوردیم*** در پاسخ تو زبان لال آوردیم

امروز به خیمه گاه آن دعوت ناب*** صد علقمه لبیک زلال آوردیم(3)

بدین گونه شعر جنگ از عناصر عاشورا، مدد گرفت. آن حادثه را به روایت آورد و خون در کالبد امت، تزریق کرد. کربلا، یاد آشنایی بود که نسل نو را به سوی خود خواند و ذوق و هنر به کمک آن آمد. صحنه های خون و پیکار، یاد دشت خونین کربلا را به خاطر آوردند و شاعران سرودند:

دزفول به نینوای خون می ماند

ص: 229

***هر خانه به نخل سرنگون می ماند(1)

سکوت و قعود مخاطبان حسین(علیه السّلام) جانگداز بود و اینک انبوه بسیجیان، شوق آور نمود. در بیان شعر، لبیک نسل نو ترسیم گردید. آنان که در کربلا نزیستند، اما شور آن، زیستن و مردنی دیگر به آنان داد. آنان گفتند:

کربلا را خبر مرگ سواران سکوت*** مردم از حنجره امت ما می آید(2)

شور شهادت طلبی را شعر جنگ از کربلا وام گرفت و حادثۀ عاشورا را در خدمت آن قرار داد. شاعر جنگ، از صدها و هزاران واقعه کمک می گرفت که در آن حادثه رُخ داد و از آن جمله:

از کربلا می آیند، بی سر، ولی سرافراز*** در مکتب حسینی سرها طلایه دارست

از دیدگاه بر در خون می چکد سراسر*** این آستان خاموش پوشیده از غبارست

حلاج و دار معراج خونین ترین حماسه است*** ای خیل نابکاران، این قوم سر به دار است(3)

انبوه سر به دار، در پناه آن سر طلایه دار قوّت مقاومت یافت. نبرد طولانی و پرافت و خیز، جز در اقتدای به آن قیام، غیر میسور بود و این الگو و اتکا، نعمت مبارک برای مقاومت امّت شد. نسل جنگ، پیام عاشورا را شنید و در راه آن مایه گذارد. حدیث عشق را از سؤال برون دانست و در میدان بلا، رقص خون کرد و خدا را خونی های خویش یافت. او در چهرۀ خمینی، نوای مظلومیّت حسین را مکرر دید و در پاسخ آن اهمال نکرد.

ص: 230

،شاعران این دریافت را عرضه کردند:

به هوش باش که تاریخ می شود تکرار*** صدا، صدای حسین است کز جماران است(1)

چاووشان جنگ و جهاد از: «یک یا حسین دیگر» سخن گفتند و داغداران عاشق، مرهم زخم هزار ساله را در حضور بی دریغ، درمان کردند. خون و بوی و یاد و تربت و مزار حسینی، دل بود و جان ستاند و از خاک گلگون، ستاره های فلک گردون ساخت تا بدرخشد و بمانند: «كُلُّ شَيْءٍ هَالِكٌ إِلَّا وَجْهَهُ » .

اینک برای امروز و روزهای دیگر، نبایستی از آن پشتوانه، غافل شد و در خود، تنید و از عاشورا برید. امّت مظلوم، با مکر و فریب و قدرت و تزویر، درگیر خواهد بود و در اوج ناکامی ها، یاد و خاطر حادثۀ کربلا، بانگ جَرَس غافلان است و امید بیداران.

بینوایان حمل می کرده اند.»(1) پیروان خود نیز عملاً تعلیم می داده اند. خاندان ولایت و یاران با وفای حسین(علیه السّلام) در قضیّۀ کربلا نیز همان طور که در رعایت آداب و دستورات اخلاقی و انجام امور شایسته مظاهر اخلاق بودند، در تدبیر سیاست، اجرای احکام عبادی و تربیتی نیز بهترین سرمشق به شمار می آمدند. آنان به جهانیان آموختند که فرامین قرآنی تنها برای گفتن و نوشتن و شنیدن نیست بلکه برای اجرا و عمل است.»(2)

آنان در صحنهٔ پیکار حضور یافتند و با آفریدن حماسهای عظیم تعهد خود را به انجام رسانیدند.

اینک به اختصار به توضیح ارزش های اخلاقی نظیر مروّت، ایثار و فداکاری که برجستگی بیشتری دارند می پردازیم:

پس از دفع مزاحمان به شریعه فرات رسید. هنگامی که مشک را از آب پر کرد با این که خود نیز تشنه بود به یاد تشنگی مولایش از نوشیدن آب منصرف شد. آن را ریخت و آنچه بر دلش گذشت، بر زبان جاری کرد (رجز خواند) و چنین گفت: «عبّاس! حسین(علیه السّلام) در خیمه تشنه است و تو می خواهی آب گوارا بنوشی! به خدا قسم.... رسم برادری، رسم امام داشتن، رسم وفاداری چنین نیست.» ابو الفضل مظهر وفا بود. نمونۀ دیگر عُمر بن قروی انصاری بود که خود را به هنگام نماز در برابر پیکان های کفّار سپر ابا عبد الله (علیه السّلام) قرار داد و از پا درآمد... وی در عین حال تردید داشت که وظیفه اش را انجام داده و به عهدش وفا

کرده است.(1)

کهن سال ترین (مرد جابر بن عروۀ غفاری) و زن ( زوجهٔ عبدالله بن عمر کلبی) تجسّم پیدا کرد و هر یک عهده دار نقشی بودند(1) در آن روز هیچ کدام از اصحاب حسین(علیه السّلام) در برابر دشمن ضعفی از خود نشان ندادند، فرار نکردند و به سپاه دشمن نپیوستند.

یزیدیان به قدری منقلب گردید که «چهرۀ حسین(علیه السّلام) شکسته شد: «بانَ الانكسار في وجه الحسین» از میان کسانی که حسین خود را به بالینشان رسانید هیچ کدام وضعی دل خراش تر و جانسوزتر از ابا الفضل العباس (علیه السّلام) نداشت.»(1)

هنگامی که فرزندان و اصحاب امام وظیفۀ خود را انجام دادند و دعوت حق را پاسخ گفتند و به درجۀ والای شهادت رسیدند، امام در حالی که ارواح پاک آنان را مورد خطاب قرار داد، پیروزی معنوی سپاه اسلام را به آنان نوید داده و نفرت و انزجار دایمی جهانیان را یادآور گردید: «ای ارواح پاک برخیزید، ستمگران و ناکسان را بنگرید که چگونه در عین غلبه متلاشی و مغلوب گشته اند و برای همیشه شکست خورده اند و برای ابد منفور گشته اند»(2) ظاهراً از اصحاب و فرزندان امام به جز حضرت سجاد(علیه السّلام) – که در بیماری به سر می برد کسی باقی نماند. لذا خود حسین (علیه السّلام) آمادۀ رفتن به قربانگاه شد. حضرت ابا عبدالله(علیه السّلام) در دقیقه های آخر زندگانی خود آنان را از چنین پایانی بیم داد:«به خدا اگر مراکشتید به جان یکدیگر می افتید و خون یکدیگر را می ریزید، امّا خدا به این کیفر بر شما بسنده نخواهد کرد، عذابی سخت برای شما آماده خواهد ساخت.»(3)

امام به خاطر پاسداری از حریم مقدّس اسلام و ارزش های گران بهای آن در هیچ شرایطی جزع و بی تابی نکرد و تسلیم قدرت طلبان و زورگویان جائر نشد و کشته شدن و اسارت خاندان را به جان خرید و به عهد خود وفا کرد و شهادت را عاشقانه پذیرا شد و به سوی محبوب شتافت. حسین (علیه السّلام) با شهادت خود از یک سو راه مبارزه با بیدادگری، فساد و ناجوانمردی.... را نشان داد و از سوی دیگر با خصلت های عالیه انسانی راه وصول به کمال و تقرّب به حق را آموخت و پرچم حقّانیت و عظمت تشیّع را به خواهرش زینب

کبرا(علیها السّلام) سپرد.

ص: 235

رضوان خدا برای ایشان است و خداوند از ایشان راضی است(1).

او کسی است که با نیل به درجۀ رفیع شهادت جاودانگی یافت، به میزانی که در راه موضوعی فدا و فانی می شود ارزش آن را به خود می گیرد و کسب می نماید.

حسین بن علی (علیه السّلام) کسی است که تمام هستی و متعلقات خویش را با اخلاص در راه خدا که اصل و منشأ تمام کمالات و تقدّس هاست، فدا و فانی نموده است. پس جای شگفتی نیست که بگوییم تمام تقدّس ها و کمالات و جاودانگی به وجود فدا شده اش انتقال یافته است (2) همچنین بی جهت نیست که محبت و عشق به آن حضرت در دل های مؤمنان جایگزین شده به همانگونه که محبّت و علاقه به خداوند در آن دل ها جای دارد.

از رسول اکرم (صلّی اللَّهِ علیه وَ آلِهِ وَ سَلَّمَ ) نقل شده است: «همانا» برای شهادت حسین(علیه السّلام) حرارتی وجود دارد که هیچ گاه سرد نمی شود»(3) و نیز فرمود: «برای حسین(علیه السّلام) در دل های مؤمنان محبّتی است.» (4)

آری! حضرت سید الشهداء (علیه السّلام) - که از روی خلوص به پیشگاه معبود خویش سر عبودیت فرود آورده و بر آن مداومت ورزیده - به اوج کمال و قرب ذي الجلال رسیده و آن قدر شرافت و قداست پیدا کرده که صحیح است او را به خدا نسبت دهند، مثلاً بگویند: دست او دست خدا، خون او خون خدا و گوش و زبان و چشم او گوش و زبان و چشم خداست و این بدان جهت است که توجه به خدا، فداشدن در راه او و استمرار بر طاعتش چنان انقلابی در وی به وجود آورد که عظمت خداوندی به او نسبت داده می شود، زیرا او از معنویت ارتباط با خداوند متأثّر گشته است. در این باره حدیثی از امام باقر(علیه السّلام) نقل شده است که

همین معنا را می رساند و می فهماند که آدمی با رشته ارتباط و بندگی خالصانۀ خدا به مقامی می رسد که در فکر نگنجد و شرافت و قداست و ابدیت ذات اقدس ربوبی او

ص: 239

را متأثّر می سازد و آن خصوصیات به او انتقال می یابد:

«... ان الله جلّ جلاله قال: ما تقرّب اليّ عبد من عبادي بشيء أحبُّ اليّ ممّا افترضت عليه وأنّه يتقرب الي بالنافلة حتّى أُحِبّه فاذا احببته كنتُ سمعه الذي يسمعُ به وبصره الذي يبصر به ولسانه الذي ينطق به ويده الّتي يبطش بها، ان دعائي اجبته وان سألني أعطيته»(1).

حسین بن علی(علیه السّلام) که در راه خدا و در راه افکار عالی هاش شهید شد وجود مادّی خود را نفی کرد اما به صورت منبع فضیلت و مرکز شرافت و عظمت وجود جاودانۀ خود را اثبات نمود عقل و دین حکم می کند که بزرگان و افراد برگزیده را در حال حیات و ممات ارج نهیم و آنان را دوست بداریم و از یاد نبریم و در سالروز وفات و شهادتشان مجالس یاد بود برپا کنیم، به ویژه که آن شخص تمام هستی خودش را در طبق اخلاص نهاده و از هیچ فداکاری در راه خدا دریغ نورزیده باشد.

از این جهت است که در اقطار مختلف اسلامی به نام آن حضرت اقامۀ مجالس می کنند و چنین نیست که تکریم و تعظیم آن حضرت اختصاص به شیعیان داشته باشد؛ مثلاً در کشور مصر در روز ولادت آن حضرت و خواهر بزرگوارش حضرت زینب مجالس جشن و سرور برپا می دارند(2) و دربارۀ فضایل ایشان قلم فرسایی می کنند و کتاب ها و مقاله ها می نویسند(3).

حسین بن علی(علیه السّلام) برای هدفی بس عالی در راه معبود خود با نفس نفیس جهاد نمود(4). برای احیای فضیلت، رافت و برقراری آزادی و بیداری بشر قیام کرد. پس سزاوار است که تمام جوامع انسانی - خواه مسلمان خواه غیر مسلمان - به پاس احترام و بزرگداشت آن شخصیت عظیم الشأن سالروز شهادت آن حضرت را بزرگ به شمارند و به سوک و ماتم بنشینند.

ص: 240

او ابر مرد عالم و شخصیّت بسیار بزرگواری است که تمام مکارم و فضایل را دارا بود؛ به گونه ای که ابعاد گستردۀ بسیار وسیع جودش همگان را متحیّر ساخته است(1).

از لحاظ نسب نیز کسی به پایۀ امام حسین (علیه السّلام) نمی رسد: جدّش رسول خدا، سید المرسلین و خاتم النبیین و پدرش علی مرتضی، سيّد الوصيين و مادرش فاطمه زهرا، سیدۀ نساء العالمین و برادرش امام حسن مجتبی و عمویش جعفر طیار و عموی پدرش حمزه سید الشهداء است.

فکر او بر محور ابدیت و ماورای محسوسات دور می زند(2).

او شهادت را برگزید و منیّه را بر دنیّه و کرامت قداست را بر لئامت اطاعت بدسگالان و نابکاران ترجیح داد. فرزند پیامبر (صلّی اللَّهِ علیه وَ آلِهِ وَ سَلَّمَ ) چندان ثبات و استقامت و شجاعت و بردباری و صبر از خود بروز داده که نظر همۀ متفکّران و بزرگان را به خود جلب نموده و همگان در برابر عظمتش سر تعظیم فرود آورده اند. هر کس که در بارۀ احوال و رفتار آن حضرت مطالعاتی داشته باشد غیر ممکن است مجذوب فضایل و شخصیت او نگردد و از مصایبی که برای نجات اسلام و بشریت متحمل شده متأثر واندهگین نشود.

بدان وسیله مردم از جهل و غفلت رهایی یافته اند و دگرگونی در تمام شؤون زندگی شان پدید آمده است. چون شهادت سبط پیامبر (صلّی اللَّهِ علیه وَ آلِهِ وَ سَلَّمَ ) و یارانش در روز عاشورا باعث شد که حقایق آشکار شود و اسلام تجدید حیات نماید، ستمگران رسوا شده و تغییر اساسی در جامعۀ اسلامی به وجود آید، آن روز «یوم الله» به حساب آمد از پیامبر اکرم (صلّی اللَّهِ علیه وَ آلِهِ وَ سَلَّمَ ) روایت شده است که عاشورا از «ایام الله» است(1). این روز به اندازه ای اهمیّت داشته که به امم پیشین نیز معرفی شده تا آنان نیز نتایجی را که بر این روز عظیم ترتب می یابد درک کنند و آن را پاس دارند.

در حدیث مناجات حضرت موسی (علیه السّلام) آمده است که حضرت موسی(علیه السّلام) عرض کرد: خدایا! به چه جهت امت پیامبر خاتم را بر سایر امم برتری داده ای؟ خداوند فرمود: ده خصلت است که موجب برتری ایشان شده است. موسی (علیه السّلام)گفت: آنها کدامند تا به بنی اسرائیل دستور دهم که به آنها عمل کنند؟ فرمود ،نماز ،زکات ،روزه، حج، جهاد، جمعه، ،جماعت قراءت علم و عاشورا. حضرت موسی (علیه السّلام) پرسید: عاشورا چیست؟ فرمود: گریه کردن و خود را به گریه واداشتن بر سبط پیامبر خاتم است(2). از این حدیث برمی آید که اهمیّت دادن به عاشورا و بهره مند شدن از آثار آن روز عظیم، در ردیف صلاة و صوم و سایر مبانی مهم اسلامی است و این بدان جهت است که اگر واقعۀ عاشورا و شهادت فرزند پیامبر (صلّی اللَّهِ علیه وَ آلِهِ وَ سَلَّمَ ) نبود از اسلام واقعی و صلاة و صوم و سایر ارکان اسلام اثری بر جای نمی ماند.

برده اند چرا که از جان گذشتگی این افراد بود که سبب تقویت و تحکیم. مبانی اسلام شد به این ترتیب اسلام توانست در برابر هرگونه اتفاق ناگوار - چه در داخل جامعه اسلامی و چه خارج از آن – ایستادگی کند و از آن پس تفرقه، از هم گسیختگی یا اعمال عوام فریبانه نتوانست مانع از پیشرفت اسلام شود. امام حسین (علیه السّلام) با قیامش، منتهای جانبازی و ایثار را به نمایش گذاشت. آیا امکان دارد این جانفشانی، برای نسل آینده عبرت آموز نباشد و به یادگار نماند؟ این پرسشی است که باید بدان پاسخ گفت.

نخست: به نظر طرفداران احیای دین، قیام امام حسین(علیه السّلام) الهام بخش کاروان گمراه شدگان در بازگشت به مسیر حق است. امام حسین(علیه السّلام) سرمشق کسانی است که می کوشند مستضعفان را از قید حکومت های ستم پیشه آزاد کنند و برای انسان هایی که در پی رهایی از چنگال مستبدان هستند، کربلا تجلی گاه قدرت است.

دوم: واقعۀ کربلا به انسان می آموزد که می بایست در مبارزه برای حقیقت و آزادی، جان خویش را نثار کند. امام حسین به بشریّت آموخت که حکومتی که بر بی عدالتی و استبداد استوار باشد سزاوار تبعیت نیست و بر مؤمنان فرض است که نقض بشر جلوگیری کنند.

سوم: این حقیقت آشکار می شود که پیروان اسلام، آن زمان که مبارزه (علیه کفر و نادرستی) را آغاز می کنند نباید به نتایج آن بیندیشند. تنها شرط مبارزه آن است که مؤمن، با صداقت و خلوص، قدم به میدان مبارزه گذارد.

چهارم: هنگامی که مجاهدی برای تفوق و برتری اسلام در تمام جوانب زندگی می کوشد، نباید اجازه دهد مشکلات یا فقدان وسایل او را از هدفش بازدارد. او با ایمانی راسخ به پروردگار و با گام های استوار می بایست در راهی که انتخاب کرده است پیش رود.

پنجم: هنگامی که مسلمانی به مبارزه با نادرستی و ظلم برمی خیزد نباید به آنچه برای خود خانواده و اموالش پیش خواهد آمد ،بیندیشد زیرا ممکن است این مسائل

ص: 243

خللی در کارش ایجاد کند. وی باید به خاطر داشته باشد که در پیمانی که با خدای خویش می بندد برای جلب رضای او و نیز راه یافتن به بهشت از همۀ وابستگی های خویش می گذرد.

ششم: ایستادگی امام حسین(علیه السّلام) و دستاوردهای ایشان این اصل کلّی قرآن را اثبات کرد که وضع هیچ قومی بهتر نمی شود. مگر آن که خود برای دگرگونی وضع خویش به پاخیزند. به بیان دیگر تغییر یک قوم بی آن که خطاها را از خود دور کنند و در برابر بی عدالتی قیام کنند عملی نیست.

هفتم: پیامدهای شهادت امام حسین(علیه السّلام) به دنیا نشان داد که بنابه نص صریح قرآن مجید دروغ و نادرستی نابود می شود و پیروزی از آن حقیقت است. بی شک پیامدهای آنی مبارزۀ امام حسین (علیه السّلام) فجیع و غم انگیز بوده است، اما در نهایت امام(علیه السّلام) و پیروان عدالت که ایشان را همراهی می کردند، افتخار و پیروزی را از آن خود ساختند این مبارزه سرانجام با پیروزی حق خاتمه یافت.

هشتم: وفاداری امام حسین (علیه السّلام) به اسلام به عنوان دین و نظامی جهانی، اعلان جنگی بود به آنان که اسلام را به چهار دیواری مساجد محدود می کردند. آن حضرت صمیمانه معتقد بود که اسلام آن نور هدایتی است که جاه طلبی ها و امیال شخصی نمی بایست در اعمال قوانین آن و اشاعۀ آن نقش داشته باشد. لذا بنا به اعتقاد ایشان هدف اسلام، رشد بشر بود، نه استثمار او. لذا وظیفۀ هر مسلمان پارسا و پرهیزگار در راه تحقق جهانی شدن اسلام رها سازی اسلام از قید تنگ نظری ها و کوته فکری ها سیاسی بود که افراد خود محور و کوته بین برای آن ایجاد کرده بودند.

کلام آخر آنکه این ندا در صحرای کربلا طنین انداز شد که: «وفاداری به ستمکاران بزرگ ترین جنایت ها است».

ص: 244

مرحوم شیخ مفید در کتاب «مجالس» و شیخ الطائفه محمد بن حسن طوسی در کتاب «امالی» در روایتی که سلسلۀ سند آن به صورت پیوسته به ابراهیم بن راجه می رسد، می گویند:

«نخستین کسی که در شهادت حسین بن علی (علیه السّلام) مرثیه خواند، (مردی) از قبیلۀ بنی سهم بن عود بن غالب بن عقبه بن عمرو السهمی بود.

از سروده های او در «رثای» امام حسین این است:

مررت على قبر الحسین به کربلا ***ففاض عليه من دموعي غزيرها

و مازلت أرثيه و أبكى لشجوه*** و يُشعِدُ عینی دمعُها و زفيرها

و بكيت من بعد الحسين عصايبا*** أطافت به جانِبَيها قبورُها

سلام على اهل القبور به کربلا*** وقل لها منی سلامٌ يزورها

سلام بأصال العشى و باالضحى*** تؤديه نكباءُ الرياح ومورها...»(1)

در کربلا به آرامگاه حسین(علیه السّلام) گذر کردم. پس از چشمانم آبی بسیار جاری شد. تا زنده ام، برای حزن و اندوه حسین مرثیه می خوانم و اشک چشم و ناله هایم مرا یاری می کند. پس از حسین(علیه السّلام) بریاران او می گریم، آنانی که قبرهایشان به واسطۀ حسین از دو سمت طواف می شوند. سلام بر شهیدان گورستان سرزمین کربلا و بر اهل آن قبرستان، از من به آنان سلامی بازگوکن که آنان را زیارت کند .سلام به هنگام عصر، شب و روز در هنگامی که بادهایی از شمال شرقی می وزد و غباری که از باد برمی خیزد آن را می رساند.»

برخی از منابع، اشعار دیگری از شاعر یاد شده، نقل کرده که محتوای آن نشان می دهد در روزهای نخستین شهادت امام و پیش از به خاک سپرده شدن اجساد مطهر،

ص: 246

آن را سروده بوده است.(1)

با گذشت زمان، برپایی مجالس سوگواری و سرودن شعر در رثای امام حسین(علیه السّلام)، روز به روز قوت میگرفت.

شاعران نام داری چون فرزدق ،کمیت، دعبل خزاعی .... و اندیشه ورانی چون سیّد رضی، سید مرتضی، سید بحرالعلوم و دیگر صاحب نظران اسلامی چون اسماعیل بن عباد، خالد بن معدان، ابن حماد، ابومنصور بن علی القطیفی معروف به قطان، عبدالسلام بن محمد قزوینی بغدادی، صاحب بن عباد، عطیه کوفی، سفیان صوری، نقیب بغدادی، ابوالحسن علی بن احمد جرجانی و ده ها صاحب نظر دیگر که بیشتر آنان از اهل سنت و جماعت هستند، اشعار سودمندی در رثای امام حسین(علیه السّلام) سروده اند.(2)

پیشوایان مذهب های فقهی چون امام ابوحنیفه، امام شافعی، امام مالک و امام احمد بن حنبل و شاگردان برجستۀ آنان، در عزای سرور شهیدان مرثیه خوانده اند. امام شافعی در سوگ امام حسین (علیه السّلام) اشعاری سروده است که بخشی از آن را یاد می کنیم:

«تأوَّه قلبى و الفواد كئيب*** و أرقَ نوعى و السُّهادُ عجيب

و ممّا نضى جسمی و شیَّبَ لمتى*** تصاريف ايامٍ لهنّ خطوبٌ

فَمَنْ مُبْلغ عنّى الحسين رسالَة*** وان کَرهتها انفس و قلوب

ذبيح بلا جرمٍ كأنّ قميصهُ*** سبيغٌ بماءٍ الأرجوان خضيبٌ

فللسيف إعوالُ و للرُّمح رَنّه*** و للخيل من بَعْدَ الصّهيل نحيبٌ

تزلزلت الدنيا لآل محمد*** و كادت لهم صمّ الجبال تذوب

و غارت نجوم واقشعرّت كواكب***و هتکّ استارٌ و شقَ جيوب

يصلى على المبعوث من آل هاشم*** و يغزی نبوه انّ ذا لعجبىٌ(3)؛

ص: 247

قلبم آه کشید و دلم اندوهگین گردید. خوابم به بیداری منجر گردید و بیداری من عجیب بود. آنچه بدنم را لاغر کرد و موی سفیدم را سفیدتر نمود، حوادث روزهایی بود که بسیار دشوار و ترس آور است. پس چه کسی از من به حسین(علیه السّلام) درستی رسالت او را می رساند؟ گرچه نفس ها و قلب ها(ی ناپاک) از آن کراهت دارد. کشته شدۀ بی گناهی که پیراهنش با رنگ قرمز (خون بدنش) رنگین و خضاب گردید. پس برای شمشیر گریه ای با صدای بلند است و برای سر نیزه، نوحه و زاری و برای اسب ها ناله ای است. دنیا برای آل محمد به زلزله آمد، کوه ها برای آنان ندبه می کنند. ستاره های در ماتم و غوغا فرو رفته اند و موی بر تن کواکب راست شده و جامه بر تن دریده و گریبان چاک کرده اند. بر فرستاده شده ای از آل هاشم درودی می فرستند و با فرزندان او می جنگند. این عجیب است. اگر گناه من دوستی آل محمد است، پس هرگز از این گناه توبه نمی کنم. آنان شفیعان من در روز محشر هستند، هنگامی که برای نگاه کنندگان، دشواری من آوری باشد.

سوگواری بر امام حسین(علیه السّلام) تنها به آدمی زادگان اختصاص ندارد، بلکه جنیان نیز در ماتم آن شهید بزرگ عزاداری کرده و اشعاری سروده اند.

متفکر شهید مرتضی مطهری در این باره گوید:

«در قمقام، صفحات 509 تا 513، قسمت زیادی از مراثی جنی ها به صورت شعر نقل شده است.»(1)

خاندان رسالت و پیشوایان معصوم شیعه نیز، بی تردید از ترویج کنندگان اصلی این سنت بوده اند روضه های سوزناک حضرت زینب کبرا(علیها السّلام) و امام سجاد(علیه السّلام) در دوران اسارت و پس از آن و نیز برگزاری مراسم سوگواری توسط امام باقر و امام صادق(علیه السّلام) سند زنده این حقیقت است.

ص: 248

از آنچه که بیان شد به خوبی فهمیده می شود، سنت سوگواری بر شهدای کربلا، از اوّلین روزهای بعد از حادثه آغاز شده و تا این زمان، لحظه به لحظه بر شور و حال آن اضافه گردیده است.

بسیاری از بزرگان و صاحب نظران اسلامی - از فرق مختلف - در گسترش این سنت تلاش ورزیده و همواره به آن اهتمام داشته اند. اما در عین حال، برخی از دشمنان آل پیامبر(صلّی اللَّهِ علیه وَ آلِهِ وَ سَلَّمَ ) که همیشه در تلاش بوده اند تا انوار الهی را خاموش نمایند، در کنار بعضی دیگر از عقاید دینی مذهبی مسلمین، سنت سوگواری بر امام حسین(علیه السّلام) را نیز زیر سئوال برده اند.

در میان این دسته، احمد تقی الدین ابن تیمیه که پایه گذار مبانی فکری و اعتقادی وهابیت بود، بیشترین لجاجت را به خرج داده است.

ما در این نوشتار، نگاهی گذرا به دیدگاه ابن تیمیه (به عنوان علمدار مخالفت با این سنت) و پیروان او می پردازیم .آنگاه به طرح مسئلۀ سوگواری بر امام حسین می پردازیم و در آن از «جایگاه» سوگواری در کتاب و سنت، «سوگواری بر امام حسین در متون معتبر شیعه و سنی» سخن خواهیم گفت.

سرسختانه و محکمی از یزید بن معاویه در خصوص به شهادت رساندن امام حسین(علیه السّلام) انجام داده است.(1)

ابن تیمیه و پیروانش، برگزاری هرگونه جشن و سرور در ولادت های پیشوایان دینی و شخصیت های برجسته و نیز عزاداری برای ارتحال آنان (حتى شخص رسول اکرم(صلّی اللَّهِ علیه وَ آلِهِ وَ سَلَّمَ ) را حرام و بدعت در دین می پندارند. اما دربارۀ برپایی مجالس عزاداری برای امام حسین و اهل بیت آن حضرت حساسیت بیشتری نشان داده اند.

ابن تیمیه عزاداری بر امام حسین (علیه السّلام) را با دلایل زیر بدعت و حرام دانسته است:

1- از آن جا که مطلق عزاداری ها برای شهید یا متوفا به منزلۀ پرستش و عبادت آن شخص است، عزاداری برای امام حسین نیز همان حکم حرام را دارد.

2- چون عزاداری بر حسین از اعمال شیعه است و از طرفی تمام عقاید و کردار شیعیان باطل و خارج از تعلیمات دینی است، این عمل نیز همچون سایر اعمال آنان بدعت و باطل است.

3-چون قیام امام حسین در برابر یزید امر مطلوب و شایسته ای نبود، بلکه مفاسدی را به همراه داشت؛ از این رو، عزاداری بر امام حسین جایز نیست.

4- چون عزاداری بر حسین، همواره با لعن یزید همراه است و از طرفی یزید خلیفۀ مسلط به بلاد اسلامی بود و لذا پیشوایان دین با اتفاق نظر، لعن او را حرام می دانند، پس عزاداری بر حسین بن علی صحیح نیست

.(2)

ابن تیمیه پس از ذکر پاره ای از اظهارات الحادی پیرامون قیام چنین اظهار نظر می کند:

«فليعلم المسلمون انّ الكباء على الحسين يعقيده أنّه قتل مظلوماً وعدواناً لعوبل كفر و يوجب الخروج عن الاسلام(3)، مسلمانان باید بدانند که گریه کردن بر حسین به دلیل

ص: 250

این که او مظلوم و از راه دشمنی کشته شد، لغو، بلکه کفر است و موجب خروج از دین اسلام می شود.»

پس از ابن تیمیه، تعدادی از پیروان او نیز سیره و سلوک او را در پیش گرفتند.

«محمد بن عبدالوهاب» مؤسس فرقۀ وهابیت در یکی از کتابهای خود به نام «الرد علی الرافضه» به مسئله سوگواری بر امام حسین پرداخته است. وی می گوید:

«عزاداری برای امام حسین(علیه السّلام) کفر و خارج شدن از دین است. عزاداری برای حسین(علیه السّلام) بدعت است و باید از آن جلوگیری شود.»(1)

محمد بن عبدالوهاب در این باره به سخن استاد فکری خود ابن تیمیه استناد می کند و می گوید:

«شیخ الاسلام ابوالعباس تقی الدین احمد ابن تیمیه می گوید: عزاداری برای حسین از بدعت ها و منکرات و اعمال قبیح و زشت و خلاف شرع است و برگزار کنندگان این مراسم ها باید توبه داده شوند و اگر توبه نکنند، باید کشته شوند.» (2)

«شیخ عبدالرحمن آل شیخ» (نوه محمد بن عبدالوهاب) در کتاب «فتح المجید» که بر ضد شیعه نوشته شده می گوید:

«شیعه قائل به عصمت ائمه است. قائل به قاعدۀ حسن و قبح عقلی است، قائل به استغاثه به ائمه است. قائل به جواز زیارت قبور ائمه است. قائل به جواز سوگواری در ایام وفات ائمه و مخصوصاً سوگواری برای امام حسین است.»(3)

با توجه به آنچه ذکر شد، باید دید که آیا عزاداری بر امام حسین(علیه السّلام) از سنت های شیعیان است؟ یا دیگر فرقه های اسلامی نیز به آن اهتمام دارند؟ همچنین باید روشن شود که سوگواری بر امام حسین بر چه مبنای دینی استوار است؟ و آیا دلایل ابن تیمیه بر

ص: 251

رد سوگواری امام حسین(علیه السّلام) از مبنای علمی، تحقیقی و غیر مغرضانه برخوردار است یا خیر؟

پیش از وارد شدن به اصل بحث، بی مناسبت نیست که نگاهی گذرا به اصل «عزاداری برای فقید» از منظر کتاب و سنت بیفکنیم.

«انّ في القرآن الكريم والسنة المتواتره شواهد جلية على جواز البكاء على الفقيد و اوضح ما ورد في القرآن الكريم وضعه تعالى حالة يعقوب(علیه السّلام) - بعد ضياع يوسف(علیه السّلام)- منه اخباره اذ يقول تعالی....(1) ؛ در قرآن کریم و سنت متواتره بر جواز گریه کردن بر فقید، شواهدی آشکار است و در قرآن کریم، واضح ترین چیزی که (بر جواز گریه بر فقید) وارد شده است، این است که خدای تعالی پس از فقدان یوسف و قطع شدن گزارشی از اوضاع حالت یعقوب را با بیان زیر منعکس می کند...»

آنگاه آیات یاد شده را ذکر کرده است.

آشنایان به کتاب و سنت می دانند که یعقوب در فراق فرزندش یوسف، شب و روز می گریست. سوگواری او در فراق فرزندش به قدری شدید بود که بینایی خود را از دست داد. بیماری و فقدان بینایی یعقوب مایهٔ فراموشی یوسف نگردید، هرچه وعدۀ وصال نزدیکتر می شد، آتش عشق و محبت یعقوب به فرزند دل بندش یوسف، شعله ورتر می گردد و لذا به نصّ قرآن کریم بوی یوسف را از فرسنگ ها راه استشمام می کرد.

« إِنِّي لَأَجِدُ رِيحَ يُوسُفَ لَوْلَا أَنْ تُفَنِّدُونِ »(2) ؛ «اگر به من نیرنگ نزده باشید، من بوی

یوسف را استشمام می کنم.»

از این رو، به جای این که یوسف به دنبال پدرش راه بیفتد، خورشید جمال یعقوب به دنبال ستاره گم شدۀ خود یوسف، به سرزمین مصر حرکت می کند. قرآن کریم در حین بازگو کردن شرح حال یعقوب نه فقط انتقادی به یعقوب نمی کند بلکه تاثر و اندوه او را، برای آگاهی انسان ها در همۀ نسل ها منعکس می نماید.

بی تردید، اگر این پیامبر بزرگوار در میان وهابی های امروز در سرزمین عربستان می بود، دربارۀ او چگونه داوری می کردند؟ یا اگر در زمان ابن تیمیه می بود، یقیناً در باور و پندار او جزء مشرکان قرار می گرفت.

ص: 253

جمعی از محدثان، چون «ابن شبه» در «تاریخ مدینة المنوره»، «سید نورالدين سمهودی» در «وفاء الوفا» و «ابن حجر» در «الاصابه» بیهقی در کتاب «الجنائز» از «سنن» خود و ابن ماجه نیز در کتاب «الجنائز» از «سنن» خود روایت کرده اند:

«و ورد انّه (صلّی اللَّهِ علیه وَ آلِهِ وَ سَلَّمَ ) قال مخاطباً رقيه بعد موتها: الحقى بسافنا الخير عثمان بن مظعون قال: و بكى النساء فجعل عمر يضربهن بسوطه فاخذ النبی (صلّی اللَّهِ علیه وَ آلِهِ وَ سَلَّمَ ) بیده و قال دعهنّ یا عمر و قال: و اياكنَّ و نعيق الشيطان فأنّه مهما يكن من العين والقلب فمن الله و من الرحمة و مهما يكن من اللسان و من اليد فمن الشيطان.

قال: فبكت فاطمة على شفير القبر فجعل النبي (صلّی اللَّهِ علیه وَ آلِهِ وَ سَلَّمَ ) يمسح الدموع عن عينيها بطرف ثوبه(1)؛ روایت شده است که پس از فوت رقیه، دختر گرامی پیامبر، در حالی که پیامبر او را مخاطب قرار داده بود ،فرمود: به سلف نیک ما پیوستی. عثمان بن مظعون، روایت کرده است که زن ها گریه می کردند، آنگاه عمر بن خطاب با تازیانه خود، آنان را می زد (تا از گریه کردن باز دارد) پیامبر خدا با دست مبارک خود او را گرفت و فرمود: ای عمر! آنان را به حال خودشان واگذار. و فرمود: از فریادهای شیطان بپرهیزید، همانا گریه کردن هرگاه از چشم و قلب نشئت بگیرد، پس از سوی خدا و رحمت است و هرگاه از زبان و دست سرچشمه گیرد از سوی شیطان است. عثمان بن مظعون گوید: فاطمه(علیها السّلام) در کنار قبر رقیه گریه کرد و پیامبر اشک های چشم فاطمه را با گوشۀ پیراهن خود پاک می کرد.»

از روایت های یاد شده چنین استفاده می شود که پیامبر خدا در مرگ هر یک از نزدیکان خود، چون مادر گرامی و پسر و دختر خودش، شدیداً می گریسته و در مرگ پسرش ابراهیم، تصریح کرده است که هر بشری گریه می کند. پس اگر پیامبر خدا در زمان ابن تیمیه و یا وهابیان امروز زندگی می کرد قطعاً از سوی آنان به بدعت گذاری و شرک متهم می شد.

ص: 255

«ابن سعد» در «طبقات» و «ابن اثیر» در «کامل» و «احمد بن حنبل» در «مسند»، مسند عبدالله بن عمر، از عبدالله بن عمر روایت کرده اند:

«انّ الرسول (صلّی اللَّهِ علیه وَ آلِهِ وَ سَلَّمَ ) قال بعد استشهاد حمزة: فحمزة لابواكى له، فجاء نساء الانصار الى باب رسول الله فبكين على حمزة فدعا لهن رسول الله (صلّی اللَّهِ علیه وَ آلِهِ وَ سَلَّمَ )؛(1) پس از شهادت حمزه (سیدالشهدا) پیامبر خدا فرمود: حمزه هیچ گریه کننده ای ندارد. پس زنان انصار به در خانه رسول خدا، آمدند و برای حمزه به سوگواری پرداختند و پیامبر خدا در حق آنان دعا کرد».

از این روایت به روشنی استفاده می شود که پیامبر خدا، عزاداری برای شخصیتی چون حمزه را مهم و دارای فضیلت می شمرده و گرنه هیچ گاه از این که حمزه گریه کننده ای ندارد، افسوس نمی خورد و از سوی دیگر در حق زنان انصار که برای حمزه گریه کرده بودند، دعا نمی کرد.

و نیز عبدالله بن عمر گوید:

«ما رأينا رسول الله (صلّی اللَّهِ علیه وَ آلِهِ وَ سَلَّمَ ) باكياً اشد من بكائه على حمزة بن عبد المطلب؛(2) ما هیچ گاه ندیدیم که پیامبر خدا به اندازه ای که در شهادت حمزه گریه کرد، گریه کند.»

ظاهراً در استحباب و فضیلت سوگواری و عزاداری برای شخص متوفا و شهید تردیدی باقی نمی ماند و بیش از این نیازی به ذکر روایت از پیامبر خدا نخواهد بود».

روایت دیگری در کتب حدیثی آمده است که پس از ارتحال جانگداز پیامبر فاطمۀ زهرا دخت گرامی حضرت گریه می کرد و می گفت:

«یا ابتاه اجاب ربّاً دعاه***یا ابتاه جنة الفردوس مأواه

يا ابتاه الى جبرئيل لعتاه*** يا ابتاه من ربه ما أدناه(3)؛

ص: 256

ای پدر بزرگواری که خداوند دعوت او را اجابت کرد، ای پدری که جنة الفردوس جایگاه او قرار گرفت؛ ای پدر من، تو آن کسی هستی که به جبرئیل دیگر ملاقات نداری، ای پدر من تو آن کسی هستی که به خدای خویش نزدیک شدی».

و نیز در صحیح مسلم آمده است:

«انّ عائشه ذكر لها ان عبدالله بن عمر يقول ان الميت ليعذب ببكاء الحي فقالت عائشه يغفر الله لابی عبدالرحمن، اما انه لم يكذب ولكنه نسي او أخطأ انّما مرّ رسول الله (صلّی اللَّهِ علیه وَ آلِهِ وَ سَلَّمَ ) على يهوديّه يبكي عليها فقال : انّهم يبكون عليها وانهالتعذب في قبرها؛(1) به عایشه گفتند که عبدالله بن عمر می گوید: با گریۀزنده ها، میت در قبر عذاب می شود.

عایشه گفت: خداوند ابوعبدالرحمن (عبدالله ابن عمر) را ببخشد، او دروغ نمی گوید ولی او فراموش یا اشتباه کرده است (اشتباهاً از روایت پیامبر خدا سوء برداشت کرده است) روزی پیامبر خدا بر زن یهودیه متوفائی گذشت که دیگر یهودیان بر او گریه می کردند. پیامبر فرمود: این ها (یهودیان) برای او گریه می کنند در حالی که او در قبر خود عذاب می شود.

یعنی او به کفر اعمال و اعتقاد خود، عذاب می شود و این ها از دوری او گریه می کنند.»

مطالب فشرده ای که تاکنون عنوان شد، گذری اجمالی بر اصل فضیلت و استحباب «سوگواری» برای فقید بود. و اکنون مناسب است، در خصوص عزاداری برای سرور شهیدان و سید مظلومان حضرت امام حسین (علیه السّلام) مطالبی مستند به کتاب های معتبر شیعه و سنی بیان گردد.

شهادت رسیدند، قاطبۀ امت اسلامی از سنّی و شیعه عزادار بوده و از آن روز تاکنون که در حدود چهارده قرن، سپری می شود، نه تنها از تپش قلب امت اسلامی، چیزی کاهش نیافته و آتش این ماتم فرو ننشسته که هر چه از تاریخ آن بیشتر می گذرد، داغ عزای حسین بن علی(علیه السّلام) گسترش بیشتر و آتش مصیبت آن حضرت، در دل ها مشتعل می شود، چنان که شاعر می گوید:

زان تشنگان، هنوز به عیوق می رسد*** آواز العطش و بیابان کربلا

سرّ این حقیقت بر هیچ مسلمان مومن و متعهد پوشیده نیست. گذشته از این که امام حسین(علیه السّلام) با قیام و شهادت مظلومانۀ خود، آیین تابناک اسلام را از فنا و نابودی مطلق، نجات داد با تبرئه شریعت توحیدی محمد (صلّی اللَّهِ علیه وَ آلِهِ وَ سَلَّمَ ) از اعمال یزید و دیگر حکّام اموی صف مسلمانان را از یزیدیان جدا کرد.

گریه در عزاداری امام حسین(علیه السّلام) جزء ایمان و اعتقادات امّت اسلامی قرار گرفته است؛ زیرا این امّت در روایت های متواتر و پرشماری از پیامبر خدا(صلّی اللَّهِ علیه وَ آلِهِ وَ سَلَّمَ ) چونان که وجوب حج و جهاد و روزه و... شنیده اند گریه بر حسین را نیز از گفتار و رفتار آن گرامی شنیده اند، مسلمانان به خوبی می دانند که پیامبر خدا با «اخبار جبرئیل» هم خود بر «شهادت» و «مظلومیت» حسین گریه می کرد و هم مسلمانان را به گریه بر آن حضرت، فرا می خواند، پس گرچه بر امام حسین(علیه السّلام) اطاعت از دستور «قولی» و «فعلی» رسول خدا است.

این که به بعضی روایت هایی که از طریق شیعه و سنّی در این زمینه از پیامبر گرامی اسلام و نیز اهل بیت آن حضرت و دیگر پیشوایان اسلامی، رسیده در حدّ نیاز این نوشتار، به صورت اجمال و گذرا اشاره خواهیم کرد.

نخست به نقل دسته ای از روایت ها که از طریق اهل سنت نقل می شود می پردازیم، سپس روایت هایی را از طریق شیعه یاد می کنیم:

ص: 258

خدا(صلّی اللَّهِ علیه وَ آلِهِ وَ سَلَّمَ ) در خواب بود، هنگامی که حسین(علیه السّلام) آمد به سمت آن حضرت رفت و من مانع از نزدیک شدن او به پیامبر گردیدم، سپس از جا بلند شدم تا کارم را انجام دهم، حسین نزد پیامر رفت، سپس پیامبر (صلّی اللَّهِ علیه وَ آلِهِ وَ سَلَّمَ ) از خواب بیدار شد، در حالی که گریه می کرد. گفتم چه چیز شما را به گریه آورده است؟ پیامبر فرمود: جبرئیل، تربتی را به من نشان داد که حسین بر آن کشته می شود پس غضب خداوند بر کسانی نازل خواهد بود که خون حسین را می ریزند.»

و نیز؛ «ابن اثیر در «اسد» الغابه» از انس بن حارث بن «ابیه» و او از پدرش روایت کرده است که گوید من خود شنیدم که پیامبر خدا در حالی که حسین در دامنش بود، می فرمود: این پسرم در سرزمینی که به آن عراق گفته می شود، به قتل می رسد پس هر کس او را درک کند، باید به یاری اش بشتابد.»

آنچه یاد شد، برخی از روایت هایی بود که عمر عبدالسلام در کتاب خود برای نمونه به آن اشاره کرده است و برای توضیح بیشتر باید به همان مدرک مراجعه شود.

ابن اثیر این روایت را در کتاب دیگر خود به نام «البدایة و النهایة» از بغوی با اندکی تفاوت با روایت قبلی نقل کرده و آن این است:

«قال الصحابي انس بن الحارث: سمعت رسول الله يقول: انّ ابني هذا... يعني الحسين - يقتل بارض يقال لها كربلا ضمن شهد منکم ذلک فلینصره؛(1) انس بن حارث صحابه پیامبر گفت: شنیدم که پیامبر خدا می فرمود: همانا این پسر من (یعنی حسین) به سرزمین که کربلا نام دارد کشته می شود پس هر کس از شما او را درک کند باید به یاری او بشتابد.»

احمد ابن حنبل در مسند خود روایت کرده است که علی(علیه السّلام) در راه خود به «صفین» از کربلا گذشت. پس صدا زد: یا اباعبدالله! (ای حسین) در کنار شط فرات، صبر

ص: 260

کن! آنگاه فرمود: روزی در محضر رسول خدا ،بودم، چشم های آن حضرت پر از اشک بود.

گفتم ای پیامبر خدا چه چیز شما را به گریه آورده است؟ حضرت فرمود: لحظه هایی پیش جبرئیل در نزد من بود و به من گفت حسین(علیه السّلام) در کنار «شط فرات» کشته می شود و به من گفت: آیا تربت او را استشمام می کنی؟

پیامبر فرمود: آنگاه جبرئیل دست خود را دراز کرد و مشتی از خاک را به من داد و من هیچ اختیاری از چشمم ندارم، جز اینکه اشک می بارد.»(1)

احمد ابن حبنل در مسند خود روایت می کند:

«از ابن عباس روایت شده است که گفته است: روزی در محل شهادت حسین(علیه السّلام) بودیم، پیامبر خدا را نصف روز در خواب دیدم در حالی که سر و صورتش پر از گرد و غبار بود، شیشه ای در دست آن حضرت بود که در آن شیشه خون جاسازی شده بود، پس گفتم: ای پیامبر خدا، پدر و مادرم فدای شما این چیست؟ حضرت فرمود: این خون حسین و اصحاب حسین است که از امروز تا همیشه می جوشد.»

ابن عباس :گوید ما آن روز را شمردیم و روز قتل امام را پیدا کردیم.» (2)

این قسمت از این فصل را با نقل روایتی از یکی از محدثان اهل سنت توسط مرحوم علامه امینی به پایان می بریم، پوشیده نیست که علامه امینی از فرهیختگان و صاحب نظران شیعه است ولی چون روایت مورد نظر را از منابع اهل سنت ذکر کرده، ما هم در این ردیف به نقل آن مبادرت می ورزیم. علامه امینی در کتاب خود به نام «راه ما راه و روش پیامبر ماست» روایت های زیادی را از منابع معتبر اهل سنت در زمینهٔ سوگواری بر امام حسین نقل می کند.

علامه امینی صاحب الغدیر در کتاب خود به نام «راه ما راه و روش پیامبر ماست». در ضمن انعکاس دیدگاه صاحب نظران اهل سنت در زمینهٔ عزاداری امام حسین(علیه السّلام)

ص: 261

می گوید:

«و شاید بتوان گفت که تجدید یاد بود در «میلاد» و «مرگ و میر» اعیاد بزرگ نهضت های دینی و ملّی، حوادث اجتماعی جهانی، و وقایع مهمّی که در بین ملّت ها رخ می دهد، با عنایت به شمارۀ سال هایی که از حدوث آن وقایع مهم تاریخی می گذرد و سالگرد آن را روز جشن و سرور یا خون و سوگواری قرار دادن، از شعائر و رسوم دیرینه ای است که طبع بشری و افکار شایسته آن را در ملل و امم گذشته پی ریزی کرده و قبل از جاهلیت و بعد از آن هم چنان که تا این زمان متداول ساخته است.

این «اعیاد» یهود و نصاری و عرب قبل از اسلام و بعد از اسلام است که تاریخ در صفحاتش ضبط نموده و گویا این سنّت، از تمایلات انسانی است، که از عوامل حبّ و عاطفه ناشی می گردد و از سرچشمۀ حیاتی، آبیاری می شود و شاخ و برگی است که از اصول احترام و تقدیر و تحسین و بزرگداشت رجال دین و دنیا و قهرمانان بی نظیر و بزرگان امت، منشعب می شود و منظور از آن، زنده داشتن خاطره و جاویدان ساختن نام چنین مردانی است که در آن، فوائد تاریخی و اجتماعی بوده و برای نسل های آینده و عبرت و دستورالعمل مفید و موثر است و در آن، تجارب و آزمایش هایی است که موجب بیداری ملت هاست (و این سنت)، اختصاص به یک گروه و ملّتی ندارد.

آری، روزهای تاریخی از حوادث مهم و پیشامدهای ناگواری که در آنها رخ داده، نورانیت و بهجتی کسب می کند که در میان سایر روزها به کرامت و عظمت نشان دار شده و از خوبی و بدی آن حوادث، کسب سعد و نحوست کرده و رنگ آن حوادث را به خود می گیرد.

و تاریخ تاکنون روز را نشان نداده که حادثۀ واقع در آن از حادثۀ محرّم (روز نهضت مبارک حسینی) - که هر مسلمان با غیرت شرافتمند آزاده به آن افتخار می کند - بزرگ تر و مهم تر و مصیبت بارتر باشد، و در آن درس های عالی است که در مدرسۀ توحید

ص: 262

و عبادت، کلاس نهایی از حکمت عملی به حساب می آید، چنان که ترسیمی که عاشورا از آزادگی و بلندی همّت، جان بازی در راه خدا کرده، زیباترین ترسیم و کامل ترین و روشن ترین تصویر است (عاشورا) اقدام مثبتی است در برانداختن و ریشه کن نمودن مشکلات فساد و تباهی از مسیر صحیح انسانیت (عاشورا) اقدام مثبتی است در فاصله گرفتن و بیزاری جستن از رذائل و پستی ها (عاشورا) اصل محکمی است در شکستن شوکت ستمگران و واژگون ساختن پرچم های شرک و نفاق، و درهم کوبیدن تجاوز ستمگران و رهایی بشر از اسارت نفس چیره (عاشورا) مثبت ترین عملی است در برافراشتن کلمۀ توحید کلمۀ حقیقت و راستی، کلمۀ زندگی سعادتمند و مقام عالی انسانی «وتمّت كلمة ربّك صدقاً وعدلاً لا مبدل لكلماته».

پس سزاوارترین روزی که تا ابد الدّهر - در جبین تاریخ – برای امت محمد (صلّی اللَّهِ علیه وَ آلِهِ وَ سَلَّمَ ) - زنده و تازه و درخشان باقی می ماند، روز حسین - بضعه رسول الله - و پاره ای از گوشت و خون پیامبر و جگر گوشۀ و نور چشم وی، و گل خوشبوی او در زندگانی دنیاست که حقاً بایستی آن روز را بزرگترین روز خدا - روزی که قبل از هر کس به خدا منصوب است - و روز پیامبر خدا و روز عید قربان رسول خدا و «ذبح عظیم» آن حضرت دانست.

«ابوالمؤید موفق خوارزمی حنفی» که در سال 568 ه- ق وفات یافته است - در جلد اوّل کتاب خود «مقتل الامام السبط الشهید» که معروف و متداول است در صفحه 163 آورده است:

«بعد از آن یک سال تمام، از ولادت «حسین» گذشت، دوازده فرشتۀ سرخ رو، بر رسول خدا نازل شدند و در حالی که پر و بال خود را گسترده بودند، چنین گفتند: ای محمد! بر سر فرزندات - حسین - آن خواهد آمد که از ناحیۀ قابیل بر سر هابیل آمد و خداوند نظیر پاداشی را که به هابیل داد به او خواهد آمد و نظیر کیفری را که به قابیل داد، به قاتل او می دهد. پس اضافه کرده است هیچ فرشته ای در آسمان نماند، مگر اینکه بر رسول

ص: 263

خدا نازل شد و او را سر سلامتی داده و به پاداشی که از طرف خدای تعالی به وی عطا می شود، آگاه می ساخت و تربت «حسین» را به آن حضرت عرضه می داشت و آن جناب می گفت: بارالها! دچار خذلان کن، آن کسی را که حسین مرا یاری نمی کند و بکش آن کسی را که او را می کشد و او را از آرزوهایش بهره مساز!

بعد از آن که دو سال تمام از میلاد حسین گذشت، رسول خدا برای سفر بیرون رفت وقتی مقداری راه پیمود، ناگهان ایستاد و با چشم گریان گفت: «انّا لله و انا الیه راجعون» سبب پرسیدند: فرمود: این جبرئیل است مرا از سرزمینی در کنار فرات خبر می دهد که اسمش «کربلا» است. فرزندم - حسین بن فاطمه - در آن جا کشته می شود. پرسیدند: چه کسی او را می کشد؟ فرمود: مردی به نام یزید - که خداوند وجود وی را بی برکت گرداند و گویا هم اکنون اقامتگاه و دفن او را در آن سرزمین می بینم، در حالی که سرش را به ارمغان می.برند به خدا سوگند کسی از دیدن سر فرزندم حسین خوشحال نمی شود مگر آن که خداوند او را دچار نفاق نموده و میان قلب و زبانش مخالفت می افکند؛ یعنی، ایمانی را که به زبانش ادعا می کند، در دلش نمی ماند»

و نیز ابوالمؤید اضافه می کند: «سپس رسول خدا از این سفر برگشت و در حالی که غمناک بود، به منبر رفت و در ضمن اینکه حسن و حسین در مقابلش قرار داشتند، برای مردم خطبه ای ایراد نمود و موعظه کرد، بعد از فراغت از خطبه، دست راست خود را بر سر حسین نهاده و سر را به سوی آسمان برداشت و عرض کرد: بار الها من بندۀ تو و پیامبر تو محمّدم و این دو کودک پاکان عترت منند و برگزیدگان ذريّۀ من نسل منند که بعد از خود باقی می گذارم. بار الها! جبرئیل به من خبر آورده که این فرزندم – حسین – بی یار و یاور کشته خواهد شد ،پروردگارا کشته شدن او را برای من مبارک گردان و او را از سادات شهیدان - قرار ده که تو بر هر چیز توانایی. پروردگارا در قاتل او و کسی که یاری اش کند، مبارکی و میمنت قرار مده.»

ص: 264

آن گاه ابوالموید می گوید:

«مردم در مسجد - وقتی این کلام را شنیدند - یک پارچه گریه سر دادند، حضرت فرمود: آیا گریه می کنید، ولی یاری اش نمی کنید؟ پروردگارا! تو خودت ولیّ و یار او باش.»

سپس ابوالموید خطبه ای را که آن حضرت بعد از مراجعت از سفرش و چند روز قبل از وفاتش ایراد کرده بود از «ابن عباس» نقل می کند و شاید خطبهٔ مزبور بعد از مراجعت از «حجّة الوداع» بوده است و به هر حال عبارات آن خطبه به آن چه ما نقل کردیم، نزدیک است.»

و چه بسا این گمان به ذهن بیاید و گمان مردم تیز هوش، عین یقین است. که همان تکرار سوگواری هایی که رسول خدام (صلّی اللَّهِ علیه وَ آلِهِ وَ سَلَّمَ ) در خانه همسرانش برپا می داشت، بر اثر فرار رسیدن سال روز میلاد و یا سالگرد شهادت سبط پیامبر - حسین سلام الله علیه - و یا بر اثر هر دو بوده است.

««سُنَّةَ اللَّهِ فِي الَّذِينَ خَلَوْا مِنْ قَبْلُ وَلَنْ تَجِدَ لِسُنَّةِ اللَّهِ تَبْدِيلًا »(1)

روایت هایی که ذکر شده و صدها روایت دیگر که در این نوشتار نمی گنجد از منابع معتبر و اعتماد شدنی محدثان و صاحب نظران فرهیختۀ اهل سنّت نقل شده است.

حال جای این پرسش باقی می ماند که در تعیین تکلیف مسلمانان در امر عزاداری برای سید آزادگان حضرت امام حسین(علیه السّلام) ، دستورهای پیامبر خدا که با تواتر نقل می شود، پذیرفتنی است و یا القای آن گمراه کننده ابن تیمیّه خبیث و ملحد؟ پاسخ بر کسی پوشیده نیست.

پیشوای آزادگان حضرت ابا عبدالله الحسین» نقل شده بی شمارند و در این جا از باب نمونه به ذکر روایت های محدود و کوتاه بسنده می کنیم: در مناقب از ابن عباس نقل شده که رسول خدا(صلّی اللَّهِ علیه وَ آلِهِ وَ سَلَّمَ ) را در عالم رؤیا، بعد از کشته شدن سید الشهدا دید، در حالی که گرد آلوده و پا برهنه و گریان بود. دامن پیراهن را بالا کرده و به دل مبارک چسبانیده، مثل کسی که چیزی در دامن گرفته باشد، و این آیه را تلاوت می نمود:

«وَلَا تَحْسَبَنَّ اللَّهَ غَافِلًا عَمَّا يَعْمَلُ الظَّالِمُونَ »

و فرمود: رفتم به سوی کربلا و جمع کردم خون حسینم را از زمین و اکنون آن خون ها در دامن من است و من می روم برای آن که مخاصمه کنم با کشندگان او نزد پروردگار.(1)

و در روایتی آمده است که «داخل شدم بر ام سلمه (رضی الله عنها) در حالی که می گریست، پس پرسیدم از او که برای چه گریه می کنی؟ گفت: برای آنکه دیدم رسول خدا(صلّی اللَّهِ علیه وَ آلِهِ وَ سَلَّمَ ) را در خواب و بر سر و محاسن شریفش اثر خاک بود گفتم: یا رسول الله برای چه شما غبار آلود هستید، فرمود در نزد حسین بودم هنگام کشتن او و از نزد او می آیم.»(2)

و در روایت دیگر از مرحوم شیخ عباس قمی (رحمه الله) آمده است که: «صبحگاهی بود که امّ سلمه می گریست، سبب گریه را پرسیده اند خبر شهادت حسین(علیه السّلام) را داد و گفت ندیده بودم پیغمبر (صلّی اللَّهِ علیه وَ آلِهِ وَ سَلَّمَ ) را در خواب، مگر دیشب که او را با صورت متغیّر و با حالت اندوه ملاقات کردم سبب آن حال را از او پرسیدم فرمود امشب حفر قبور می کردم برای حسین و اصحابش.»(3)

شیخ عباس قمی می نویسد: «و از جامع ترمذی و فضایل سمعانی نقل شده که ام سلمه پیغمبر خدا (صلّی اللَّهِ علیه وَ آلِهِ وَ سَلَّمَ ) را در خواب دید که خاک بر سر مبارک خود می ریخت، عرضه

ص: 266

داشتم که این چه حالت است، فرمود از کربلا می آیم». (1)

و در جای دیگر است که آن حضرت گرد آلود بود و فرمود: از دفن حسین فارغ شدم.(2)

شیخ صدوق در کتاب امالی روایت را از ابو عمارة المنشد از امام صادق(علیه السّلام) نقل می کند و می گوید:

«قال قال لی: یا ابا عمّارة انشدنى في الحسين بن علىّ قال: فانشدتم فبکی، قال فوالله: ما ذلت انشده و يبكى حتّى سمعت البكاء من الدار ، قال فقال: یا ابا عمّاره! من انشد في الحسين بن علی (علیه السّلام) فابکی خمسين، فله الجنّة، و من انشد في الحسين شعراء، فابكي عِشرين، فله الجنّه، و من انشد في الحسين شعراً فابكي عشرة، فله الجنة و من انشده في الحسين شعرا، فابكى واحداً، فله الجنّه ، و من اشد في الحسين شعراً، فبكى فله الجنّة، و من انشد في الحسين شعراً، فبكى فله الجنة، و من انشد في الحسين شعراً فتباکی، فله الجنة؛ ای ابو عمّاره شعری در مرثیۀ حسین (علیه السّلام) اشاره کن، چون آغاز مرثیه نمودم، آن حضرت بگریست، سوگند به خدا چندان بگریست، که جدران خانه با گریه آن حضرت هم آواز گشت و بانگ گریه دار را نیک بشنیدم آنگاه فرمود: ای ابا عمّاره کسی که انشا کند از مراثی حسین و پنجاه تن را بگریاند، از برای او است بهشت خدای، و کسی که قرائت کند مرثیۀ حسین را و سی تن را بگریاند بر وی فرض افتد و کسی که مرثیه بگوید وده تن را بگریاند بهشت از برای اوست و کسی که انشای شعری کند و یک تن را بگریاند، در بهشت جای کند و کسی که شعری گوید و خویشتن بگرید جزای خویش بهشت یابد و کسی که در مرثیۀ حسین انشای شعری کند و خویشتن را چون گریه کنندگان وا نماید، بدان از سکنۀ بهشت گردد.»(3)

ص: 267

در رجّال کشی روایتی است که سلسله سند آن به زید شحّام می رسد، او می گوید: ما جماعتی از اهل کوفه در محضر امام صادق بودیم که جعفر بن عفّان بر آن حضرت وارد شد، حضرت او را پیش خود طلبید:

«فقال یا جعفر! قال لبیک ،جعلني الله فداک، قال بلغنی انّک تقول الشعر في الحسین و تجيّد، فقال: نعم جعلني الله فداک، قال قل نانشدتم فبكى و من حوله حتّى صارت الدموع عن وجهه و لحيته ثم قال: یا جعفر! و الله لقد شهد ملائكة الله المقربون ههنا يسمعون قولك في الحسين و لقد بكوا كما بكينا و اكثر و لقد اوجب الله تعالی لک یا جعفر في ساعته الجنّه بامرها و غفور الله لک، فقال یا جعفر الا اریدک؟

قال: نعم يا سيّدى قال: ما من احد قال في الحسين شعرا فبکی و ابکی به الّا اوجب الله له الجنّة و غفر له؛ صادق آل محمد فرمود: ای جعفر! عرض کرد جان من فدای تو باد فرمان چیست؟ فرمود به من رسیده است که تو در مرثیۀ حسین، انشاد شعر نیکو توانی کرد، عرض کرد چنین است. فرمود انشاد کن. لا جرم آغاز قرائت مراثی کرد، آنحضرت چندان بگریست که آب چشم مبارکش از چهره و لحیه در گذشت. آنگاه فرمود: ای جعفر! فرشتگان خدا کلمات تو را امضا نمودند و سخت بگریستند چنانکه ما می گرییم بلکه افزون گریستند و خداوند در این ساعت بهشت را بر تو واجب گردانید. و گناهان تو را معفو داشت آنگاه فرمود: ای جعفر هیچ خواهی این فضیلت بر زیادت از این باز گویم؟ عرض کرد. ای مولای من! اینک روا باشد، فرمود نیست کسی که شعری در مرثیه حسین گوید و بگرید یا بگریاند مگر آن که خداوند بهشت را بر وی واجب گرداند و گناهان او را به جمله در گذراند».(1)

و نیز در کامل الزیارة از عبدالله بن غالب روایت شده است که گفت:

«روزی در محضر امام صادق شرفیاب شدم و شروع کردم به مرثیه سرایی برای حسین(علیه السّلام) چون شعر به این جا رسید:

ص: 268

لبليّة تسقوا حسينا*** بمسقاة الثرى غير التراب

از پشت پرده صدای ناله و فریاد بلند شد» (1)

ابو هارون المکفوف گوید:

خدمت ابو عبدالله امام صادق شرف یاب شدم، به من فرمود: در مرثیه جدّم حسین شعری قرائت کن. من شعری قرائت کردم، امام فرمود: اشعار را در مرثیۀ حسین به گونه ای قرائت کن که گویی بر سر قبر آن حضرت هستی، آن گاه این شعر را خواندم:

«امور على جدث الحسين بكربلا*** فقل لا عظمته الزّكية؛

در کربلا به قبر حسین گذر کن و با استخوان های پاکیزۀ او بگو».

آن حضرت سخت گریست و من خاموش شدم، سپس به من فرمود:«یکبار دیگر تکرار کن.» پس من تکرار کردم. آن گاه فرمود: «شعری دیگر بخوان» پس من این شعر را خواندم:

«یا مریم قومی فاندبی مولاک*** و على الحسین فاسعدی ببکاک؛

ای مریم برخیز و بر مولای خود گریه کن و با گریه ات بر حسین او را یاری نما.»

امام صادق سخت گریه کرد و گریۀ زنان از پس پرده بالا گرفت، گاهی صدای گریه و ناله به شدت بالا رفت و به من فرمود؛

«یا ابا هارون من انشد في الحسين، فابكي عشره، ثم جعل ينقص واحدا واحدا حتّى بلغ الواحد، فقال: من انشدّ في الحسين فابكي واحدا، فله الجنّة، ثم قال: من ذكره فبکی، فله الجنة؛ «ای ابا هارون کسی که در مرثیۀ حسین شعری گوید و ده تن را بگریاند آن گاه از این عدد یک یک کم کرد و فرمود اگر کسی در عزای حسین شعری بخواند و یک تن را بگریاند، بهشت بر او واجب می شود. پس فرمود: کسی که یاد کند حسین را و خودش گریه کند جای او در بهشت است». (2)

ص: 269

حال این پرسش مطرح است، آیا در زمینۀ عزاداری برای سید شهیدان حسین بن علی(علیه السّلام) امام صادق که وارث علم پیامبر بوده، آگاه تر است یا ابن تیمیه که خود در دفاع از یزید و آل امیّه دامن همّت به کمر زده است، نظریه پذیرفتنی تری دارد؟ آیا در زمینۀ عزاداری ها راه درست آن است که شخص پیامبر و وارثان به حق علم او چون امام باقر و امام صادق پیموده اند، یا راه و مشرب فرقۀ وهابیت که سر در آبشخور ابن تیمیّه و آلامیّه فرو برده اند؟

پاسخ این پرسش را به خوانندگان واگذار می کنیم.

پایان

ص: 270