كه تاكنون ارائه شده اند. ( Gray,1991,17-88 ؛ ر. ك: آربلاستر، 1377، 82-87؛ ميراحمدى، 1381، 28-41)

آزادى يكى از بنيادهاى اسلام (امام خمينى، صحيفه امام، 242/4) و آزادى خواهى از مؤلفه هاى اساسى اسلام است (امام خمينى، بى تا «ب»، 10) كه از آن، به حق اوليه و فطرى و مطلق بشر ياد شده (امام خمينى، صحيفه امام، 510/3؛ 114/4؛ 69/14؛ آيت الله خامنه اى، 1391/8/23) و در تمام ابعاد به ترويج آن پرداخته شده است. (امام خمينى، صحيفه امام، 157/11) «آزادى» در انقلاب اسلامى ايران، به معناى رهايى از سلطه و دخالت زورگويان و بيگانگان، (آيت الله خامنه اى، 1377/3/21) استقلال فكر و بيان و عدم تقليد، (آيت الله خامنه اى، 1377/6/12) و به مثابه حق فطرى در تمام شئون زندگى فردى و اجتماعى بشر، تلقى ميگردد. (آيت الله خامنه اى، 1390/7/24)

آزادى از مقولات مهم و مؤكّد در قرآن كريم و روايات ائمه معصومين عليهم السلام به شمار مى رود، (آيت الله خامنه اى، 1377/6/12) كه زاييده تفكر و معارف والاى پيغمبران است. (آيت الله خامنه اى، 1384/3/10) با نگاهى به تاريخ اسلام، بارقه هاى آزادى و آزادى خواهى، به عنوان يك ارزش والاى انسانى، در قاب قيام عاشورا متجلى است. (آيت الله خامنه اى، 1379/1/26) در انديشه انقلاب اسلامى؛ اسلام، متضمن آزادى و مردم سالارى است (آيت الله خامنه اى، 1380/8/12؛ 1385/10/25؛ همو، مكتوبات، 1381/11/18) و در پرتو اسلام است كه آزادى انسان در محيط اجتماعى، از فشارهاى سياسى و اقتصادى و تعصبات جاهلانه پديدار ميگردد. (آيت الله خامنه اى، 1380/3/12) و بدين جهت اسلام هرگونه استبداد و ديكتاتورى فردى و اجتماعى را نفى ميكند و فقدان آزادى را، فاجعه اى براى جوامع بشرى قلمداد ميكند. (آيت الله خامنه اى، 1379/12/9)

آزادى و فقدان مانع در رسيدن به رشد و تكامل، يكى از لوازم حيات و از نيازهاى موجود زنده است. (مطهرى، مجموعه آثار، 435/23-436؛ 168/25-169؛ همو، 1382، 67/1، 76-77) آزادى داراى جايگاه بس رفيعى است كه در شمار بزرگترين نعمتها و موهبتهاى الهى براى بشر به شمار مى آيد. (مطهرى، مجموعه آثار، 146/25؛ همو، 1382، 60/1) در تعريفى ديگر، آزادى، نبودن مانع و قيد و بند در جلوى تجليات فكرى و عملى بشر (مطهرى، مجموعه آثار، 147/25؛ همو، 1382، 60/1) و مسئوليت انتخاب در عمل است. (مطهرى، 1382، 78/7-81)

آيات زيادى در قرآن، مبتنى بر آزادى و اختيار انسان است (مطهرى، مجموعه آثار، 360/1؛ 82/3) و اولين دعوت اسلام، نفخه ى آزادى ميباشد: «قولوا لا إله إلا الله تفلحوا» . (مطهرى، 1382، 68/1)

ص: 2

«حريت» در متن ارزشهاى اسلامى است و اسلام، دين آزادى، حريت و مخالف با هرگونه تبعيض طبقاتى است. (مطهرى، مجموعه آثار، 150/25) آزادى عقيده و مذهب در تاريخ صدر اسلام نيز مشهود ميباشد؛ (مطهرى، مجموعه آثار، 128/24-129، 188، 267-269، 375-377) در جايى كه آزادى عقيده در هيچ محيط مادى گرايى در جهان، سابقه ندارد. (مطهرى، مجموعه آثار، 444/1، 487)

در قرآن كريم از آزادى اجتماعى نيز سخن به ميان آمده و حريت را، از مقاصد انبيا در نجات بشريت از چنگال اسارت و بندگى معرفى ميكند. (مطهرى، مجموعه آثار، 438/23-440) در اين مورد، دانشمندان اروپايى بر اين عقيده اند كه ايمان و اعتقاد به خدا، آزادى فردى را نفى ميكند و اين در حالى است كه اسلام، به حكم «فطرت»، آزادى و اختيار را مساوى با ايمان و اعتقاد به خدا مى داند. (مطهرى، مجموعه آثار، 526/1-527) و همين طور است كه هر چه تاريخ، تكامل مى يابد؛ آزاديهاى غير منطقى و ديكتاتورها، جاى خود را به آزادى مى دهند. (مطهرى، مجموعه آثار، 242/15-244)

آزادى در كالبد قوانين اسلام جريان دارد و اين در حالى است كه در تمدن غرب كه مدافع حقوق بشر و طرفدار آزادى مى باشند، آزادى به معناى اصيل آن وجود ندارد و مردم در هيچ يك از شئون زندگى خود نه تنها آزادى نداشته، بلكه در باطن امر با ديكتاتورى و استبداد سردمداران حكومت مواجه ميشوند. (آيت الله خامنه اى 1380/12/27؛ 1382/7/22؛ 1384/2/19؛ 1390/7/20) آزادى در كشورهاى ليبرال غربى، مبتنى بر انحراف ارزشها و بى بندوبارى اخلاقى است و هرگاه نام آزادى به ميان آيد چنانچه كوچكترين مغايرتى با اصول آنها داشته باشد، به سركوب شدن مى انجامد. (آيت الله خامنه اى، 1368/8/10؛ 1390/7/24؛ همو، مكتوبات، 1368/9/2؛ 1383/10/29) و اين چنين است كه دموكراسى خواهان غرب، انتخابات آزاد در كشورهاى اسلامى را، كه عاقبت، به متولى شدن مسئولان متدين مى انجامد، متناقض با سياستها و برنامه هاى خود مى دانند. (آيت الله خامنه اى، مكتوبات، 1384/12/3)

در يك تقسيم بندى كلان به دو دسته مبانى «فلسفى - كلامى» و مبانى «فقهى - حقوقى» تقسيم كرد.

231) در قرآن رها كردن انسان از بندگى و برداشتن زنجير اسارت از گردن او، يكى از مهمترين اهداف رسالت انبيا ذكر شده است. (اعراف، 157) بر همين اساس قرآن كريم در تبيين مواجهه موسى عليه السلام و فرعون، وقتى فرعون سرپرستى و احسان به موسى عليه السلام را به او يادآور ميشود تا آن پيامبر الهى را از اهدافش باز دارد، موسى عليه السلام در مقابل، پاسخ ميدهد كه وى نميتواند در برابر بردگى مردمانش، صرفاً به اين دليل كه در خانواده فرعون بزرگ شده است، ساكت بماند: «وَ تِلْكَ نِعْمَةٌ تَمُنُّهٰا عَلَيَّ أَنْ عَبَّدْتَ بَنِي إِسْرٰائِيلَ» . (شعراء، 22)

اختيار و اراده. يكى ديگر از مبانى فلسفى - كلامى آزادى، اصل اختيار و اراده است. اراده، قوه متعالى است كه در روح انسان وجود دارد. (مطهرى، مجموعه آثار، 171/25) از ديدگاه كلامى، اراده حالتى نفسانى و وجدانى است كه از تصميم و عزم براى به دست آوردن و برآورده ساختن چيزى، پس از تصور آن و تصديق به فائده آن و حكم به لزوم به دست آوردن آن، حاصل ميشود. (امام خمينى، 1370، 156) ازاين رو، انسان به دليل برخوردارى از امكان تصميم گيرى بر انجام كارها پس از تصور و تصديق آنها، برخوردار از اراده است. (مطهرى، مجموعه آثار، 623/6) اما اين امر به مفهوم تفويض و واگذارى مطلق امور به انسان نبوده؛ چرا كه تمام اراده ها و مشيتها ظل اراده و مشيت ازلى خداوند است. (مطهرى، مجموعه آثار، 386/1-387؛ 99/3؛ امام خمينى، 1370، 365) آزادى بشر با قضا و قدر الهى، هيچ گونه منافات ندارد. (مطهرى، مجموعه آثار، 527/1؛ 445/22) انسان به دليل برخوردارى از اراده و اختيار، موجودى آزاد است؛ اما آزادى او ذيل اراده خداوند قرار ميگيرد. چنين نگرشى، يكى از عناصر اصلى انديشه انقلاب اسلامى است كه به موجب آن به نقش انسان و اراده و قدرت انسانى، ايمان زيادى داشته و در طول دوران انقلاب و در بررسى مسائل اسلامى به چنين نگرشى رسيده است. (آيت الله خامنه اى، 1368/3/19) آزادى در انقلاب و نظام اسلامى برخاسته از اراده مردم آزاده و عبوديت خداوند است. (آيت الله خامنه اى، 1381/12/6؛ 1386/10/12) خداوند در قرآن كريم اكراه در دين را نفى كرده است «لاٰ إِكْرٰاهَ فِي اَلدِّينِ» . (بقره، 256) اين آيه بر اين نكته تأكيد دارد كه دين اسلام، بر اساس شمشير و خون نيست و اكراه و زور را تجويز نكرده است و نيز سست بودن كلام آنان كه اسلام را دين شمشير معرفى كرده اند، بيان ميكند. (طباطبائى، 1374، 523/2-525)

بر اساس باور به وجود اراده در انسان، در جهان بينى اسلام، انسان شدنى است مستمر

ص: 5

و پويشى است خودآگاه، انتخابگر و خودساز. (حسينى بهشتى، 1386، 26) مقصود از «شدن» اين است كه انسان همواره در حال تغيير و دگرگونى است و اين شدن همراه با يك پويش و تلاش است كه هم آگاهانه است و هم بر اساس آن دست به انتخاب مى زند و از اين طريق رشد ميكند و به جلو مى رود و برخوردار از آزادى ميگردد. چنين انسانى از كرامت ذاتى برخوردار است. (مطهرى، مجموعه آثار، 435/23-437؛ حسينى بهشتى، بى تا، 178/3؛ آيت الله خامنه اى، 1390/7/24) آزادى به عنوان بزرگترين امتياز براى انسانى است كه خودآگاه، خودساز و محيطساز است و توانسته است خود را از چنگال و جبر طبيعت برهاند و با حاكميت مطلق در برابر قوانين طبيعت، آن را مهار و رام سازد. (مطهرى، مجموعه آثار، 526/1-527؛ حسينى بهشتى، بى تا، 179/3-180) قدرت اراده، آزادى و انتخابگرى انسان به حدى است كه علاوه بر جبر طبيعت توانسته است در برابر جبرهاى اجتماعى، تاريخى و اقتصادى و نيز سنتها و مكانيسمهاى آن به طور آزادانه رفتار كند. انسان با شناخت قوانين و عوامل اجتماعى توانسته است به طور آگاهانه و آزاد، نوع آفرينى كند و به حادثه هاى پيروزى آفرينى نائل شود. انقلاب ايران نيز به عنوان يك حماسه ى تازه و پيروز، نشان از شعور، آگاهى و آزادمنشى ملت ايران و رهايى از چنگال و جبر ايسم هاى تاريخى، اقتصادى و اجتماعى بوده است. (حسينى بهشتى، بى تا، 181/3-184؛ ر. ك: آيت الله خامنه اى، 1369/8/2)

نظام سلطه مخالف است. نظام سلطه، به معناى زورگويى دولتها و پذيرش زورگويى توسط ملتها است. (آيت الله خامنه اى، 1368/8/10؛ 1383/4/18؛ 1384/6/11)

نفى سلطه به عنوان يكى از مبانى فقهى آزادى در عرصه سياست و روابط خارجى، در عرصه داخلى نيز قابل استناد است. اسلام در رابطه بين دولت و ملت نيز ضوابط و حدودى معين كرده است و براى هر يك بر ديگرى حقوقى تعيين نموده است كه در صورت رعايت آن هرگز چنين رابطه اى يعنى رابطه مسلط و زير سلطه به وجود نمى آيد. (امام خمينى، صحيفه امام، 223/5)

عدم ولايت. اصل عدم ولايت از جمله مبانى آزادى در انديشه انقلاب اسلامى است. در نظام مردم سالارى دينى، رأى مردم بر اساس تقوا و كرامت دينى افراد است. در اين نظام، ولايت كسى پذيرفته خواهد شد كه مورد تأييد خداوند متعال و مورد قبول شرع قرار گرفته باشد. در منطق اسلام صلاحيت و اهليت ولايت؛ دارا بودن فقاهت، تقوا و عدالت و پذيرش مردم است. در نظام دينى، هم مردم و هم والى تابع شرع و قانون اند. (حسينى بهشتى، 1383، 161-169، 185-193؛ آيت الله خامنه اى، 1377/6/12) در اين نظام، زور و سلطه معنايى ندارد و رهبرى و ولايت مى ع بايستى بر مبناى عدالت و اسلام باشد. (مطهرى، مجموعه آثار، 169/24)

عدالت. يكى ديگر از مبانى فقهى آزادى، عدالت است. عدالت، مهمترين ارزش در جامعه است (آيت الله خامنه اى، 1377/4/7) كه در پرتو آن، حكومتها به آزادى و استقلال خواهند رسيد (امام خمينى، صحيفه امام، 115/7) و حقوق بشر تأمين خواهد شد. (آيت الله خامنه اى، 1371/10/23) مبناى عدالت و برابرى انسانها، ايشان را به مبارزه در برابر استعمار و استبداد برمى انگيزد. (انصارى، 1374، 177)

عدالت، پايه و اساس حكومت دينى و عادل بودن رأس ويژگيهاى حاكم و والى است. اين اصل در دوران رژيم پهلوى و سلاطين جائر آن مهجور و متروك بوده است. (امام خمينى، صحيفه امام، 322/3-323؛ 440/8؛ آيت الله خامنه اى، 1377/6/12) چنانچه دولتى عدالت محور باشد، تبعيض و شكاف هاى طبقاتى از بين رفته و توجه به نيازهاى محرومان پررنگ تر شده و راه براى ايادى زورگو و استعمار بسته و جامعه، تبديل به جامعه توحيدى خواهد شد. (مطهرى، مجموعه آثار، 174/24؛ آيت الله خامنه اى، 1384/6/8) در نظام جمهورى اسلامى ايران، ايجاد عدالت جهت

ص: 7

آزادى مردم، از وظايف و مسئوليتهاى كارگزاران حكومتى است. (آيت الله خامنه اى، 1380/3/14)

مسئوليت پذيرى. مسئول بودن انسانها نيز از جمله مبانى نظرى آزادى است. انسان موجودى آزاد و مسئول خلق شده و در برابر تأمين نيازهاى خود، از جمله آزادى، داراى مسئوليت و تكليف است. در تفكر اسلامى، مبارزه براى آزادى و نجات مظلومان، يك مسئوليت و تكليف است كه اسلام در كنار آزادى براى انسانها، تكليف را نيز برشمرده است كه به نحو احسن و آزادانه، تكاليف خود را انجام دهند. (مطهرى، مجموعه آثار، 664/23، 676-677؛ امام خمينى، صحيفه امام، 414/3؛ آيت الله خامنه اى، 1377/6/12) آزادى در معناى تكليف، بدين منظور است كه انسانها مكلفند علاوه بر تأمين آزادى خويش، آزادى ديگران را نيز حتّى با جهاد و مبارزه تأمين كنند. (آيت الله خامنه اى، 1391/8/23) آزادى هم دادنى است و هم گرفتنى است و اين بدين معناست كه انسان به كمك عقل و شعور و آگاهى مى بايستى با حق و حدود خود آشنا و آزاديهاى خود را مطالبه نمايد و مسئولان و كارگزاران حكومتى هم، حق سلب آزاديها و حقوق طبيعى و قانونى افراد را نداشته بلكه مكلف به اداى آن نيز مى باشند. (امام خمينى، صحيفه امام، 143/4؛ آيت الله خامنه اى، 1379/12/9؛ 1382/8/11) ايجاد حكومت آزاد، تعهد و تكليف يك انسان اجتماعى است، (حسينى بهشتى، 1361 «الف»، 132) و بر اين اساس كسانى كه در عرصه هاى انتخاب مشاركت ميكنند، در حقيقت به پيمان خود، متعهد و مسئول مانده اند. (ر. ك: امام خمينى، صحيفه امام، 521/11)

ظلم ستيزى. بشر از ديرباز شاهد ظلم، ستم، رنج و تبعيض بوده و همواره از دست طواغيت و قدرتمندان زورگو سيلى خورده است، به همين دليل احقاق حقوق انسانى و حمايت از مظلوم و مقابله با ظالم، يكى از مبانى مؤكد اسلام (امام خمينى، صحيفه امام، 189/14؛ آيت الله خامنه اى، 1388/2/24) و نقطه درخشان حكومتهاى توحيدمحور است كه تبعيت از اين الگو، راهى صواب در خوشبختى و سعادت جوامع بشرى است. در جامعه اى كه سلطه گرى و ظلم و بيداد، سايه افكنده است، آزادى و عزت از آن جامعه سلب خواهد شد؛ به همين جهت مقابله با ظلم و ايستادگى در برابر آنها براى گرفتن و احقاق حقوق حقه و حمايت از مظلومان و حفظ شأن و كرامت انسانى، از كارويژه ها و خصلتهاى ذاتى جوامع خواستار آزادى و طرفدار عدالت قرار ميگيرد. (امام خمينى، صحيفه امام، 488/3؛ 149/5؛ آيت الله خامنه اى، 1380/9/16)

ص: 8

(آيت الله خامنه اى، 1368/9/1) در پرتو جامعه اى مهذب، داراى تعليم و تربيت صحيح (مطهرى، 1382، 95/1؛ امام خمينى، صحيفه امام، 3/9) و آزادى فكر و بيان است كه رفاه و آزادى اقتصادى پديدار ميگردد. (ر. ك: مطهرى، مجموعه آثار، 464/15-465) سياستهاى ايران در زمان پهلوى، درست معكوس اين اصل و اقتصاد نيز چون ساير مقولات، عقب مانده و وابسته بوده است. (آيت الله خامنه اى، 1373/9/23) آزادى اقتصادى در پرتو ارزشها و مفاهيم اسلامى است و با آزادى «آدام اسميتى» غرب و ديكتاتورى اقتصادى سر و كارى ندارد. (آيت الله خامنه اى، 1390/7/24) آزادى، ارمغان اسلام براى انسانها است و پيشرفت و رونق اقتصادى در اسلام در كنار روحيه مساوات و عدالت و رعايت حقوق مستضعفين تحقق مى پذيرد و در اين نوع آزادى، تبعيض طبقاتى در الگوى اقتصادى كشورهاى غربى مطرود است. (آيت الله خامنه اى، 1378/3/12؛ انصارى، 1374، 194) اقتصاد آزاد جوامع در گرو ميدان دادن به خلاقيتها و ابتكارهاى افراد جامعه است كه در نتيجه به تعادل عرضه و تقاضا مى انجامد. (حسينى بهشتى، 1390، 129-130)

آزادى اقتصادى در غرب، انحصار و تصاحب موقعيتهاى اقتصادى در دست افراد معدود به وسيله تقلب و زور است و آزادى اقتصادى غربى مبتنى بر اصل ثروت و رسيدن به اوج سرمايه دارى و توانگرى اقتصادى است. برخلاف ديدگاه انقلاب اسلامى، كه آزادى اقتصادى بر پايه اصل تعاون و حق مديريت همگانى است. (آيت الله خامنه اى، 1391/8/23)

گرديد (امام خمينى، صحيفه امام، 262/3؛ 126/17-127) و آزادى فكرى، زمينه ساز استقلال كشور قرار گرفت. (امام خمينى، صحيفه امام، 180/11؛ 7/12، 25؛ 125/17-127) از اين ديدگاه، تحقق آزادى تنها با از بين رفتن نظام استبدادى امكان پذير است؛ (امام خمينى، صحيفه امام، 62/4) چرا كه ارتباط تنگاتنگى ميان آزادى سياسى و نوع نظام سياسى برقرار است؛ ازاين رو، از آغازين روزهاى شكل گيرى نظام جمهورى اسلامى در ايران، مهمترين وظيفه دولت فراهم ساختن شرايط تحقق آزادى سياسى به ويژه در عرصه ى انتخابات و مطبوعات معرفى ميگردد. (امام خمينى، صحيفه امام، 333/5؛ 39/6، 262، 277؛ آيت الله خامنه اى، 1375/3/29؛ 1377/6/12؛ 1387/11/26) در انديشه انقلاب اسلامى تمامى اقسام آزادى سياسى همچون آزادى بيان، قلم و عقيده و رأى احزاب به رسميت شناخته ميشود، (امام خمينى، صحيفه امام، 429/4-432؛ 333/5، 449؛ 129/11، 145؛ ر. ك: آيت الله خامنه اى، 1389/11/15) اما در محدوده اى كه توطئه (امام خمينى، صحيفه امام، 262/6؛ آيت الله خامنه اى، 1377/6/24) يا خيانت محسوب نشود. (امام خمينى، صحيفه امام، 331/7؛ 121/9-124)

در واقع، آزادى سياسى - اجتماعى نيز با رويكردى مسئولانه و متعالى مورد توجه قرار ميگيرد. از اين ديدگاه، بشر بايد در اجتماع از ناحيه ساير افراد اجتماع آزاد باشد تا ديگران مانعى در راه رشد و تكامل او نباشند. (مطهرى، مجموعه آثار، 751/15) بنابراين آزادى سياسى اجتماعى نيز به دليل توجه به ضرورت رشد و كمال انسان از اهميت زيادى برخوردار ميگردد.

آزادى سياسى را ميتوان «آزادى قانونى» تعبير نمود كه به موجب آن، آزادى تنها در حدود قوانين (امام خمينى، صحيفه امام، 446/6) كه همان قوانين اسلام است، پذيرفته ميشود. (امام خمينى، صحيفه امام، 460/7) به همين دليل، در اين ديدگاه آزادى يك امانت الهى دانسته ميشود (امام خمينى، صحيفه امام، 37/8) و جمهورى اسلامى موظف به رعايت آن است. در اين نگرش، آزادى سياسى از چنان اهميتى برخوردار است كه مقدمه استقلال اقتصادى و فرهنگى دانسته ميشود. (آيت الله خامنه اى، 1368/9/1) چرا كه در اين گفتمان، آزادى سياسى تنها در بعد داخلى آن مورد توجه قرار نميگيرد بلكه افزون بر آن، در بعد خارجى آن و در رهايى از استعمار نيز معنا ميگردد. به همين دليل، آزادى سياسى، هم به مفهوم آزادى از تسلط ابر قدرتها و هم آزادى از حكومت استبدادى و خودكامه ى طاغوتى (آيت الله خامنه اى، 1375/1/28) و هم آزادى از

ص: 12

سلطه زورگويان و آزادى از دخالت و نفوذ بيگانگان معنا ميشود. (آيت الله خامنه اى، 1369/3/14؛ 1377/3/21؛ 1387/2/14) بدين ترتيب، ارتباط وثيق آزادى سياسى و استقلال به عنوان دو شعار اصلى انقلاب اسلامى ايران آشكار ميگردد.

در نگرش انقلاب اسلامى شريعت، محور اصلى تمامى امور است و ايران آباد و آزاد تنها در صورت بهره مندى از ارزشهاى اسلامى و تحت لواى شريعت مقدس اسلام است كه باعث صدور انقلاب به ساير كشورهاى اسلامى خواهد شد. (آيت الله خامنه اى، 1368/4/18)

خامنه اى، 1382/11/24؛ همو، مكتوبات، 1381/11/16)

بدين ترتيب، در انديشه ى انقلاب اسلامى، با توجه به ارتباط تنگاتنگ قانون و شريعت، آزادى با اين دو، ارتباط معنادار و نزديكى برقرار ميكند كه به موجب آن قانون وشريعت افزون بر تبيين مبانى آزادى، قلمرو آن را نيز معين ميكنند.

نتيجه، در اين ديدگاه، «آزادى بر معيار عدل» قرار ميگيرد. (امام خمينى، صحيفه امام، 115/7، 131، 363) در اين ديدگاه عدل نيز خود نيازمند يك معيار و مبنا است كه همان قانون است. ازاين رو، «اگر چيزى بر طبق قانون تحقق پيدا كرد، عدالت است». (آيت الله خامنه اى، 1368/6/20) بنابراين، ارتباط آزادى و عدالت، ارتباط آن دو را با قانون نيز به دنبال مى آورد. قانون مبناى عدالت و عدالت مبناى آزادى است. پر واضح است كه عدالت در اين ديدگاه، تنها ناظر به زندگى مادى نبوده؛ بلكه شامل زندگى معنوى نيز ميگردد (آيت الله خامنه اى، 1384/2/18) و به همين دليل عدالت در اين ديدگاه عبارت است از، ايجاد فضايى كه انسانها در آن به معناى كامل كلمه احساس آسايش و آزادى و استقلال بكنند و احساس سلطه ى بيگانگان را نداشته باشند. (آيت الله خامنه اى، 1370/12/12؛ 1379/7/14) در صورت وجود چنين فضايى، صاحب حق اگر چه ضعيف باشد ميتواند حق خود را بى دغدغه از كسى كه حق او را گرفته است ولو آن شخص قوى باشد بگيرد. (آيت الله خامنه اى، 1371/5/26) در اين صورت عدالت اجتماعى به اين معنا تحقق مى يابد كه «نظر و نگاه دستگاه قدرت و حكومت نسبت به آحاد مردم يكسان باشد. نيز در مقابل قانون، امتيازات و برخوردها يكسان باشد». (مطهرى، مجموعه آثار، 148/24-149؛ آيت الله خامنه اى، 1375/9/5) چنين جامعه اى جامعه ى عادل است و از اين ديدگاه، جامعه عادل، «جامعه آزاد است كه مردم در آن، در اداره ى كشور، در آينده ى خود و در پيشرفت داراى نقش هستند»؛ (آيت الله خامنه اى، 1390/7/24) ازاين رو عدالت محدوده ى آزادى را نيز مشخص ميكند.

بدين ترتيب، سه ضلع آزادى، قانون و عدالت اهميت بسيار زيادى در انديشه انقلاب اسلامى پيدا ميكند و بر اساس آن انديشه ى انقلاب اسلامى با ديگر انديشه ها تمايز بنيادين مى يابد. ازاين رو آزادى تا آنجا پذيرفته ميشود كه در چهارچوب قانون و در راستاى تحقق عدالت در جامعه باشد.

ميكند. در اين ديدگاه آزادى در برخوردارى و استفاده از تمامى مظاهر تمدن غربى تا جايى است كه با آموزه هاى اخلاقى مغايرت نداشته باشد. به همين دليل آزادى در چهارچوب اخلاق مورد تأكيد قرار ميگيرد و نه آزادى بى بندوبار. (امام خمينى، صحيفه امام، 1379، 97/8، 339، 354، 515-517؛ آيت الله خامنه اى، 1369/1/30) بر اين اساس، فساد اخلاقى به مثابه آزادى شديداً مورد انتقاد قرار ميگيرد. (مطهرى، مجموعه آثار، 782/13؛ امام خمينى، صحيفه امام، 82/9، 105، 344) به همين دليل، در اين گفتمان، مفهوم «اخلاق سياسى - اجتماعى» مطرح ميگردد كه بر اساس آن آزادى سياسى - اجتماعى در چهارچوب اخلاق پذيرفته ميشود. به عنوان نمونه پديده اى به نام تقلب انتخاباتى كه در امر انتخاب به عنوان يك امر سياسى صورت ميگيرد، «خلاف اخلاق سياسى و اجتماعى» دانسته ميشود. (آيت الله خامنه اى، 1376/2/31) بنابراين، اخلاق، هم در زمينه ى عمل فردى و هم در زمينه ى عمل اجتماعى كاربرد پيدا ميكند. (آيت الله خامنه اى، 1376/10/3) در زمينه ى عمل فردى ارزشهاى موجود در جامعه همانند حجاب، امر به معروف و نهى از منكر، پرهيز از رذائل اخلاقى و نظاير آن معيار سنجش قرار ميگيرد.

بنابراين، در انديشه انقلاب اسلامى مفهوم آزادى اخلاقى قابل طرح مى نمايد كه به موجب آن آزادى در مدار اخلاق قرار گرفته و قلمرو آن بر اساس اخلاق تعيين ميگردد.

مهمترين عامل تعيين كننده قلمرو آزادى وارد كرده است. بر اين اساس، «آزادى بيان و قلم و عقيده براى همگان وجود دارد لكن مردم توطئه را هرگز اجازه نمى دهند». (امام خمينى، صحيفه امام، 262/6) و به همين دليل، «آزادى غير از توطئه است» (امام خمينى، صحيفه امام، 133/7) و آزادى فساد و توطئه، جائز نيست. (امام خمينى، صحيفه امام، 91/10-92، 350-351) در انديشه انقلاب اسلامى، مردم مادامى آزادند كه دست به توطئه نزنند (امام خمينى، صحيفه امام، 324/12) و آزادى معقول، غير از هرج ومرج، سوء نيت و اضلالگرى ميباشد (مطهرى، مجموعه آثار، 174/24؛ آيت الله خامنه اى، 1377/6/24؛ 1379/4/19) و در همين انديشه، آزادى بيان و انتقادهاى به جا و بدون قصد و غرض، مجاز شمرده شده است. (امام خمينى، صحيفه امام، 462/17؛ آيت الله خامنه اى، 1377/12/4)

افزون بر مفهوم توطئه، مفهوم «امنيت سياسى» نيز در انديشه انقلاب اسلامى از اهميت زيادى برخوردار بوده و رابطه آزادى و امنيت را نشان ميدهد. مقصود از امنيت سياسى «اين است كه تفكرات و معارف سياسى در جامعه، معارف واضح و دور از نفاق و دو گونه گويى و دو گونه انديشى باشد». (مطهرى، مجموعه آثار، 124/24-125؛ آيت الله خامنه اى، 1378/6/10) بر اين اساس، همه ى افراد و گروه ها آزادند تا ديدگاه هاى خود را در جامعه مطرح نمايند؛ اما طرح اين ديدگاه ها نبايد همراه با دروغ گويى، فريب كارى و تقلب باشد؛ چرا كه در اين صورت امنيت سياسى جامعه با خطر روبه رو ميشود. درحالى كه، در جامعه بايد مردم احساس امنيت سياسى و روانى داشته باشند و فضاى روانى جامعه دچار التهاب نباشد. (آيت الله خامنه اى، 1387/6/30) ضرورت پرهيز از اختلال در امنيت سياسى و روانى مردم، ضرورت مراقبت از آزادى را در جامعه در اين انديشه به همراه دارد و به همين دليل، نظام اسلامى به عنوان يك وظيفه با اخلالگران در امنيت مردم برخورد ميكند. (آيت الله خامنه اى، 1382/5/15؛ 1388/4/15)

از آنچه گذشت، اصول حاكم بر آزادى در انديشه انقلاب اسلامى نيز آشكار ميگردد. اصل ارزشها و احكام اسلامى (شريعت)، قانون اساسى و عادى، اصل عدالت، اصل ارزشهاى اخلاقى و اصل امنيت مهمترين اصول حاكم بر آزادى در اين انديشه به حساب مى آيند. (مطهرى، مجموعه آثار، 168/24-169، 174؛ 169/25-170؛ امام خمينى، صحيفه امام، 456/7، 459، 462، 486؛ 73/14؛ همو، بى تا «ب»، 138-139؛ آيت الله خامنه اى، 1368/9/1؛ 1377/8/26؛ 1378/1/23؛ 1381/9/1؛ 1388/11/19) از اين ديدگاه، آزادى در صورتى و تا آنجا مطلوب دانسته ميشود كه با ارزشها و احكام

ص: 18

اسلامى، قانون اساسى و عادى، عدالت، ارزشهاى اخلاقى و امنيت مغايرتى نداشته باشد. در صورت عدم مغايرت آزادى با اين اصول، رعايت آزادى امرى لازم و ضرورى دانسته ميشود.

و باورمندى، قانونمندى، فرهنگ سازى و فرايندسازى را مهمترين شيوه ها در مسير تحقق آزادى قلمداد نمود.

1377/4/21) حكومت جامعه توحيدى، حاكميت الله است و با حاكميت غير خدا (نفس، شيطان و...)، منافات دارد؛ (آيت الله خامنه اى، 1371/2/23) و راه تصرف آزادى حقيقى، در گرو رهايى از حب نفس و چنگال شهوت و دل سپردن به عبوديت حق است. (امام خمينى، صحيفه امام، 9/14، 12، 14؛ همو، بى تا «الف»، 255) بنابراين، انسانى كه به توحيد و بندگى خداوند اعتقاد دارد، از آزادى خود مواظبت ميكند و در اين صورت، آزادى انسان در سايه توحيد تحقق مى يابد.

افزون بر اين، در صورت اعتقاد به توحيد، حاكمان در جامعه نيز براى خود حق سلطه بر انسانها را قائل نبوده، (امام خمينى، صحيفه امام، 91/4، 316-317) آزادى مردم و حكومت شوندگان را رعايت ميكنند. به همين دليل، طغيان و ستم به مردم و عدم رعايت حقوق و آزادى آنان در حكومت به منزله ى عهدشكنى با اسلام است. (امام خمينى، صحيفه امام، 522/11) و بدين ترتيب، در انديشه انقلاب اسلامى، تصدى قدرت به مثابه يك مسئوليت دانسته ميشود و در نتيجه همواره حاكمان به عنوان مسئولين بايد كارهاى خود را آنگونه كه شايسته مردم است انجام دهند. (آيت الله خامنه اى، 1372/3/26)

قوانين اجتماعى به گونه اى باشد كه افراد قادر به تأمين آزادى خويش نباشند و قانون عامل سلب آزادى از آنها شود. (مطهرى، مجموعه آثار، 142/25) بنابراين، قانونگذارى تسهيل كننده ى آزادى و رعايت قانون موجبات كنار رفتن ديكتاتورى و تحقق آزادى را در جامعه فراهم مى سازد و به همين دليل، قانون از جايگاه محورى در جامعه برخوردار بوده؛ چرا كه قانون در تمام امور كشور يك شاخص، يك محور و يك فصل الخطاب محسوب ميشود. (آيت الله خامنه اى، 1388/4/3) با فصل الخطاب دانستن قانون در اين ديدگاه، منافع همگان تأمين گرديده، جلوى نقض حقوق افراد گرفته شده و آزادى همگان تأمين ميگردد.

بدين ترتيب عامل موفقيت در خودسازى افراد جوامع در درجه نخست، محيط خانواده است كه در تمام ابعاد نگرشى، گرايشى و رفتارى از والدين تأثير مى پذيرد. دوم، الگو قرار گرفتن متصديان امر آموزش يعنى معلمان هستند كه مى بايستى با خودسازى و تقويت كمالات و وارستگى هاى علمى و عملى خويش و متوسل نشدن به خشونت، در جذب افراد و پديدار شدن جامعه اسلامى كوشا باشند. سوم، محيطهاى مديريتى و مسئولان هستند كه با سعه صدر در مواجهه با انتقادات و باور به ارزش آزادى در جامعه به نشر فرهنگ آزادى كمك ميكنند. (آيت الله خامنه اى، 1392، 459) دين اسلام، دين آزادى است و در پرتو جامعه ى اسلامى و مهذب و داراى تعليم و تربيت صحيح است كه به انسانها، شخصيت و آزادى خودآگاهانه داده خواهد شد. (ر. ك: حسينى بهشتى، 1386 «ب»، 160-162؛ امام خمينى، صحيفه امام، 3/9)

در اين راستا، هرگونه اظهار نظر و نقد مغرضانه و اختلاف سليقه شخصى و دو دستگى ميان مسئولين، كه باعث فضاسازى و فرهنگ سازى ناصحيح و گمراهى افكار عمومى گردد، امرى غلط و برخلاف مصالح كشور تلقى ميگردد. (آيت الله خامنه اى، 1384/8/8؛ 1386/7/17؛ 1389/1/16) بنابراين طراحى جامع اين فرايند و تعيين نقش دقيق و هماهنگ قواى سه گانه در راستاى تحقق اهداف انقلاب اسلامى و گسترش آزاديهاى مشروع و قانونى و فراهم كردن زمينه هاى لازم براى ارائه ى يك الگوى مطلوب، ضرورت مى يابد و به عنوان يك شيوه كلان و اساسى بايد مد نظر قرار گيرد. (آيت الله خامنه اى، 1392، 460) رهنمودهاى بنيانگذار انقلاب اسلامى و مقام معظم رهبرى در زمينه ى فرايند آزادى كه با ارتباط و تعامل مؤثر قواى سه گانه به دست مى آيد، همواره بيانگر اين شيوه بوده است.

خامنه اى، 1377/1/4) بر اين اساس، در اين انديشه بر ضرورت آشنايى مردم با فرهنگ آزادى تأكيد ميشود. (آيت الله خامنه اى، 1379/12/9)

مشخص ميكند. درحالى كه در فرهنگ غربى، آزادى شهوات جنسى يك امر مباح و مجاز و بى قيد و شرط دانسته ميشود، (آيت الله خامنه اى، 1369/1/10؛ امام خمينى، صحيفه امام، 82/9) در اسلام، خويشتن دارى در مقابل چيزى كه به آن آزادى جنسى گفته ميشود، مورد تأكيد قرار ميگيرد. (آيت الله خامنه اى، 1370/10/4؛ 1391/4/21) افزون بر اين، در غرب، آزادى به معناى نادرست و مضر آن، يعنى آزادى از قيدوبندهاى خانوادگى، آزادى از نفوذ مطلق مرد و آزادى از حتى قيد ازدواج و تشكيل خانواده و پرورش فرزندان مطرح ميشود، (آيت الله خامنه اى، 1376/7/30) درحالى كه، در اسلام، آزادى علاوه بر آن حدود مادى، مرزهاى معنوى هم دارد. (آيت الله خامنه اى، 1377/6/12)

نخست؛ در مكتب غربى ليبراليسم، آزادى انسان، منهاى حقيقتى به نام دين و خداست (آيت الله خامنه اى، 1377/6/12) و آزادى و ايمان در منافات با يكديگر قرار گرفته اند، (مطهرى، مجموعه آثار، 526/1-528) درحالى كه در اسلام، آزادى ريشه الهى دارد. (آيت الله خامنه اى، 1384/2/11) دوم؛ در ليبراليسم غربى چون حقيقت و ارزشهاى اخلاقى نسبى است، لذا آزادى نامحدود است و از لحاظ معنوى و اخلاقى هيچ حدّى وجود ندارد؛ (آيت الله خامنه اى، 1376/7/30؛ 1379/2/23؛ 1382/9/26؛ 1390/7/24) درحالى كه در اسلام ارزشهاى مسلّم و ثابتى وجود دارد، بنابراين آزادى با اين ارزشها محدود ميشود. (آيت الله خامنه اى، 1377/6/12؛ 1388/6/8) تعهد نسبت به آزادى به عنوان يك اصل در مكتب ليبراليسم مورد پذيرش قرار گرفته است و با اصولى چون خوشبختى، برابرى، عدالت اجتماعى، دموكراسى و حفظ پيوستگى يا نظم و ثبات اجتماعى برابرى نميكند. (آربلاستر، 1377، 83) سوم؛ در غرب حدّ آزادى را منافع مادى تشكيل ميدهد درحالى كه در اسلام آزادى، علاوه بر حدود مادى، مرزهاى معنوى نيز دارد. (مطهرى، 1382، 62/1؛ آيت الله خامنه اى، 1377/6/12؛ 1381/3/14)

مردم سالارى در نظام اسلامى، متكى به آزادى آراء و عقايد مردمى است، اين در حالى است كه در كشورهاى غربى مردم از آزادى چندانى برخوردار نيستند و رأى آنها مى بايستى موافق با تصميمات حكام قرار گيرد و غير از اين، سردمداران حكومت مطابق اميال خود رفتار ميكنند. (مطهرى، 1382، 62/1؛ آيت الله خامنه اى، 1380/6/15؛ 1384/3/27؛ 1386/1/1) تمايزات مذكور ريشه در نگرشهاى بنيادين اسلام و ليبراليسم دارد كه مهمترين آنها پذيرش و يا انكار اومانيسم است. در ليبراليسم، آزادى به عنوان حق يا به عنوان يك ارزش، از تفكر انسان گرايى نشأت ميگيرد و انسان محور عالم وجود و محور اختيار در اين عالم است و بايد آزاد باشد؛ درحالى كه در اسلام مبناى اصلى آزادى، توحيد است. (آيت الله خامنه اى، 1392، 17)

برداشت ليبراليسم از آزادى در قالب آزادى منفى و آزادى مثبت صورت بندى شده است. از منظر تاريخى، آزادى منفى از اهميت سياسى ويژه اى در تاريخ انديشه و مكتب ليبراليسم برخوردار است. به همين دليل، واژه آزادى در مفهوم نوين خود بيشتر در پيوند با آزاديهاى سياسى، اجتماعى و اقتصادى و بنياد دموكراسى به كار رفته، در چهارچوب آزاديهاى گوناگون مانند آزادى انجمن، آزادى سخن، آزادى انديشه، آزادى

ص: 30

مطبوعات و آزادى كار و تكاپوهاى سياسى و اقتصادى تعريف شده است. (حائرى، 1374، 10) به تدريج نوعى پيوند ميان آزاديهاى سياسى - اجتماعى و آزاديهاى اقتصادى در آموزه «سرمايه دارى» صورت ميگيرد و مكتب ليبراليسم با تأكيد بر پيوند مذكور، تحقق آزاديهاى سياسى - اجتماعى را از طريق تحقق آزاديهاى اقتصادى امكان پذير مى داند و بدين ترتيب، به گونه اى آزاديهاى اقتصادى اولويت مى يابند. اين اولويت يافتن به مفهوم وانهادن فعاليتهاى اقتصادى افراد به نظم خودجوش بازار است. از اين ديدگاه، نظم بازار چيزى نيست كه از طريق برنامه ريزى آگاهانه طرح ريزى و ساخته شده باشد؛ (باتلر، 1387، 113) بلكه به صورت خودجوش شكل ميگيرد. در اين نگرش دولت تنها به عنوان زمينه ساز، شرايط و وضعيت مناسب را براى فعاليت اقتصادى فراهم ميكند.

فرهنگ استعمارى، توليد نيروهاى استعمارى، به خصوص قشر جوان بود كه با تباهى و به فساد كشيدن آنها، توانست هويت ملى و اسلامى آنها را مخدوش سازد. (امام خمينى، صحيفه امام، 346/2) اين نوع فرهنگ فاسد غربى در تمام عرصه هاى فرهنگى، از جمله مراكز علمى و رسانه هاى گروهى و عرصه هاى هنرى كاملاً مشهود بود. (ر. ك: امام خمينى، صحيفه امام، 173/4، 247؛ آيت الله خامنه اى، 1368/9/15) با پيروزى انقلاب، اين نوع آزادى استعمارى غربى از صحنه جامعه رخت بربست و انقلاب ايران با قطع وابستگى و نفى غرب زدگى و بازيابى هويت ايرانى و اسلامى و تربيت و تهذيب نيروى انسانى، توانست به استقلال و آزادى فرهنگى دست يابد و هويت اسلامى خود را حفظ كرده و راه هرگونه فرهنگ منحط و بيگانه را مسدود سازد و به عنوان زير بنايى براى رسيدن به آزادى و پيشرفت در عرصه هاى گوناگون، قرار گيرد. (امام خمينى، صحيفه امام، 386/10؛ 245/15؛ آيت الله خامنه اى، 1368/9/15؛ 1388/6/14)

ادعا كرد در منطقه خاورميانه و حتى در كمتر نقطه اى از دنيا، آزادى انتخاب و آزادى رأى به قدر جمهورى اسلامى ايران وجود ندارد. (آيت الله خامنه اى، 1369/1/10؛ 1370/10/11؛ 1377/6/12)

بروز يافته و آزادى اقتصادى در پرتو ارزشها و مفاهيم اسلامى تبلور داشته و آزادى فكر و انديشه در قالب ايده آزادانديشى مطرح شده و آزادى مذهبى به مفهوم حق اقليتهاى دينى نسبت به عمل بر طبق آئين دينى خود و به رسميت شناخته شدن آنان است. آزادى در اين اقسام با ساير مفاهيم سياسى زندگى در انديشه انقلاب اسلامى همچون شريعت، قانون، عدالت، اخلاق، امنيت و پيشرفت، ارتباط معنايى دارد كه به نوعى اينها اصول حاكم بر آزاديهاى مطلوب در گفتمان فكرى انقلاب اسلامى به حساب مى آيند. اين انديشه شيوه ها و راهبردهايى خاص براى تحقق آزادى مطرح ميكند كه باورمندى و قانونمندى دو شيوه و راهبرد اصلى آن به حساب مى آيد. از اين ديدگاه، آزادى با آسيبها و چالشهايى نيز روبه رو است كه ناامنى، تفرقه، توطئه، قانون شكنى، فساد، ترويج باطل و تحريف عقايد، فتنه گرى، بى بندوبارى، نفوذ بيگانگان، استحاله نظام و انحرافات اخلاقى و اجتماعى مهمترين آسيبها و چالشها به نظر مى رسند. انديشه انقلاب اسلامى با توجه به آنچه گذشت، از تمايز اساسى با ديگر انديشه ها درباره آزادى برخوردار است كه به اختصار ميتوان آن را در آموزه «جامعيت، تعالى و كمال» خلاصه كرد. رويكرد انديشه انقلاب اسلامى به آزادى ازاين رو از جامعيت برخوردار است كه همزمان به دو جنبه مادى و معنوى آزادى توجه ميكند و فقدان يكى از اين دو جنبه را در تحقق آزادى، نامطلوب مى داند. اين ويژگى، خصلت ويژه اى به آزادى در انديشه انقلاب اسلامى بخشيده است كه با استفاده از ادبيات رهبران انقلاب اسلامى ايران ميتوان از آن به تعابير مختلفى از جمله «آزادى منطقى»، «آزادى قانونى» و «آزادى مسئولانه» تعبير كرد. اين تعبير حكايت از نظريه خاص انقلاب اسلامى درباره آزادى دارد. در انديشه انقلاب اسلامى آزادى با مسئوليت پيوندى تنگاتنگ دارد. اين مسئوليت از دو بعد فردى و اجتماعى برخوردار است. در اين انديشه انسان آزاد است؛ اما نسبت به سرنوشت خود و ديگران مسئول شناخته ميشود.

ص: 37

ص: 38

بى تا. «ب»

انصارى، حميد، حديث بيدارى؛ نگاهى به زندگينامه آرمانى - علمى و سياسى امام خمينى (از تولد تا رحلت)، تهران، مؤسسه تنظيم و نشر آثار امام خمينى، چاپ دوم، 1374 ش.

باتلر، ايمون، انديشه هاى سياسى و اقتصادى هايك، ترجمه فريدون تفضلى، تهران، نشر نى، چاپ اول، 1387 ش.

بورژن، ژرژ، پير، رمبر، سوسياليسم، ترجمه منصور مصلحى، تهران، شركت سهامى كتابهاى جيبى، چاپ چهارم، 1352 ش.

حائرى، عبدالهادى، آزاديهاى سياسى و اجتماعى از ديدگاه انديشمندان، مشهد، انتشارات جهاد دانشگاهى، 1374 ش.

حسينى بهشتى، سيد محمد، جاودانه تاريخ، تهران، روزنامه جمهورى اسلامى، چاپ دوم، 1390 ش.

حسينى بهشتى، سيد محمد و ديگران، آزادى، هرج ومرج، زورمدارى، تهران، نشر بقعه، چاپ اول، 1386 ش. «الف»

حسينى بهشتى، سيد محمد، نقش آزادى در تربيت كودكان، تهران، بنياد نشر آثار و انديشه هاى شهيد آيت الله دكتر بهشتى، چاپ چهارم، 1386 ش. «ب»

حسينى بهشتى، سيد محمد، راست قامتان جاودانه تاريخ اسلام، دفتر سوم، تهران، واحد فرهنگى بنياد شهيد انقلاب اسلامى، 1361 ش.

حسينى بهشتى، سيد محمد، قسط و عدل، مجموعه سخنرانيها، تهران، نشر بقعه، بى تا.

حسينى بهشتى، سيد محمد، ولايت، رهبرى، روحانيت، تهران، نشر بقعه، چاپ اول، 1383 ش.

صفاتاج، مجيد، انقلاب اسلامى و استعمار فرانو در منطقه، تهران، انتشارات سفير اردهال، 1387 ش.

طباطبائى، سيد محمدحسين، ترجمه تفسير الميزان، ترجمه سيد محمدباقر موسوى همدانى، قم، دفتر انتشارات اسلامى، 1374 ش.

مطهرى، مرتضى، مجموعه آثار، تهران، انتشارات صدرا، 1377 ش.

مطهرى، مرتضى، يادداشت ها، تهران، انتشارات صدرا، 1382 ش.

ميراحمدى، منصور، آزادى در فلسفه سياسى اسلام، قم، مؤسسه بوستان كتاب، 1381 ش.

GraY, Tim, Freedom, Humanities press International Inc, Atlantic Highlands, n, J, 1991.

Maccallum, G. C., Negative and Positive Freedom, in Philosophical Review, Vol, 79. 1967.

ص: 40

(ر. ك: آيت الله خامنه اى، 1388/4/29) كه اين كاربرد در معناى مثبت و ممدوح آن است.

عالمان اخلاق، براى علم اخلاق نيز معانى اصطلاحى متعددى بيان كرده اند. يكى از رايج ترين آنها دانش مطالعاتى حالات نفسانى و افعال ظاهرى انسان از حيث فضيلت و رذيلت و الزامات اخلاقى است. (ر. ك: نراقى، بى تا، 32/1) برخى بر تعريف شناختى آن تأكيد كرده و علم اخلاق را علم به محاسن اخلاق و كيفيت تحصيل، اسباب حصول و مبادى و شرايط آنها و نيز علم به قبايح اعمال و مبادى وجود آنها و كيفيت تنزه از آنها دانسته اند. (ر. ك: ابن مسكويه رازى، 1410، 55؛ خواجه نصير طوسى، 1373، 48؛ امام خمينى، 1378، 387)

در موضوع اخلاق نيز محققان، اخلاق را منحصر به بررسى وضعيت حالتهاى روحى دانسته اند؛ به ويژه آنچه ملكات يا حالات روحى پايدار در آدمى ناميده ميشود. ازاين رو اخلاق به عنوان طب روح يعنى دانشى كه از سلامت روح و بيمارى آن بحث ميكند شناخته شده است. بر اين اساس موضوع اخلاق را نفس انسان دانسته اند؛ بدان جهت كه از روى اراده ميتواند كار پسنديده و يا ناپسند انجام دهد (خواجه نصير طوسى، 1373، 47-48) و يا بدان جهت كه مبدأ و بازگشت رفتار و صفات خوب و بد انسان، به روح و روان وى ميباشد. (ر. ك: نراقى، بى تا، 49/1)

نظامهاى اخلاقى به عنوان مجموعه هايى مشتمل بر ارزشها و دربردارنده ى دستورهايى براى اتصاف به خوى هاى نيك و انجام دادن اعمال پسنديده و دورى گزيدن از خوى ها و كردارهاى ناپسند، در ميان بسيارى از ملل باستانى ديده ميشود و شكل گيرى آنها به عنوان علم اخلاق در تمدنهاى گوناگون عهد باستان، از جمله ايران و يونان، مسيرى را پيموده، و آثارى اخلاقى با سبكهايى متفاوت پديد آورده است؛ از آن جمله ميتوان كتاب اخلاق نيكو ماخوس را كه از مهمترين كتابهاى ارسطو است، نام برد.

در موضوع اخلاق و فلسفه اخلاق، در طول تاريخ مكاتب و ديدگاه هاى متعددى از سوى انديشمندان و فيلسوفان ارائه شده است. مجموع اين ديدگاه ها و مكاتب در چند دسته قابل طبقه بندى است؛

الف) مكاتب غير واقع گرا. مكاتب غير واقع گرا مكاتبى هستند كه در آنها صدق و كذب ناپذيرى، نداشتن معيارى براى معقوليت احكام اخلاقى، كثرت گرايى اخلاقى و

ص: 42

نسبى گرايى امرى پذيرفته شده ميباشد؛ شمارى از مهمترين مكاتب اين دسته عبارت اند از: احساس گرايى، توصيه گرايى، جامعه گرايى، قراردادگرايى و نظريه امر الهى يا حسن و قبح شرعى. (ر. ك: مصباح يزدى، 1394، 31-34)

ب) مكاتب واقع گرا. مكاتب واقع گرا مكاتبى هستند كه يا احكام و قضاياى اخلاقى را واقعيتهاى طبيعى مى دانند و يا اينكه آن را در امور متافيزيكى و ما بعد الطبيعى پيگيرى ميكنند؛ كه با توجه به اين امر به دو گروه قابل تقسيم هستند؛

1. مكاتبى كه احكام و قضاياى اخلاقى را واقعيتهاى طبيعى مى دانند. شمارى از مهمترين مكاتب و ديدگاه هاى اين دسته عبارت اند از: عزت گرايى، سودگرايى، ديگرگرايى يا عاطفه گرايى، قدرت گرايى، تطورگرايى و وجدان گرايى.

2. مكاتبى كه واقعيت احكام اخلاقى را در امور متافيزيكى و ما بعد الطبيعى پيگيرى ميكنند. شمارى از مهمترين مكاتب اين دسته عبارت اند از: مكتب كلبى، مكتب رواقى، مكتب كانت و مكتب سعادت گرايى (فضيلت گرايى) كه مكاتب اخلاقى سقراط، افلاطون، ارسطو و مكتب اخلاقى اسلام از اين دسته مى باشند و اين مكتب مورد تأييد اسلام ميباشد. (ر. ك: مصباح يزدى، 1394، 31-34)

به موازات مكاتب مختلف بشرى بيشترين تلاش همه ى انبيا و اوليا و بزرگان اديان الهى نيز، براى ايجاد اخلاق حسنه بوده است. (آيت الله خامنه اى، 1375/9/19) از آن جمله در عهدين در موارد بسيارى بندگان را بر اخلاق مدارى و روآورى به فضائل اخلاقى فرا خوانده و از رذائل اخلاقى باز داشته است؛ در عهد عتيق (كتاب مقدس، مزامير، 3/37-5، 27؛ 6/138؛ امثال سليمان، 2/11-21؛ ميكا، 8/6) و عهد جديد، (كتاب مقدس، نامه اول پولس به تيموتاؤس، 9/2، 15؛ نامه به عبرانيان، 7/5؛ 28/12؛ اعمال رسولان، 25/24؛ نامه يعقوب، 6/4-17) شمارى از فضائل اخلاقى مورد تأكيد واقع شده و در موارد متعددى رذائل اخلاقى نكوهش و از آن پرهيز داده شده است. (ر. ك: كتاب مقدس، تثنيه، 13/25-16؛ امثال سليمان، 1/11؛ 8/18-9؛ نامه اول پولس به تيموتاؤس، 10/6؛ نامه اول پولس به قرنتيان، 13/6، 18-20؛ 2/7، 8-9)

در ادامه ى توصيه هاى اديان پيشين، اسلام نيز به آموزه هاى اخلاقى توجه ويژه اى داشته و در قرآن كريم بر آن تأكيد شده است، كه از مهمترين آنها، ستايش پيامبر اسلام بر وصف اخلاقى بودن است «وَ إِنَّكَ لَعَلىٰ خُلُقٍ عَظِيمٍ» . (قلم، 4؛ ر. ك: آيت الله خامنه اى، 1385/5/31) نيز

ص: 43

در موارد متعددى از صفات اخلاقى برخى از انبيا و بندگان خالص نام برده است. از آن جمله: حضرت نوح عليه السلام را شكرگزار، (اسراء، 3) ابراهيم عليه السلام را تسليم، (بقره، 131) شكرگزار نعمتهاى الهى، (نحل، 121) راستگو (مريم، 41) و وفادار به پيمانها، (نجم، 37) ادريس عليه السلام را راستگو، (مريم، 56) اسماعيل عليه السلام را صابر، (انبياء، 85؛ صافات، 102) يوسف عليه السلام را به اخلاص در بندگى، (يوسف، 23-24) ايوب عليه السلام را صابر و اوّاب (ص، 44) معرفى ميكند و در مواردى از فساد اخلاقى برخى از امتها و ملل ياد كرده است؛ از آن جمله: ظلم و ستم قوم نوح عليه السلام، (نجم، 52) نسبتهاى خلاف اخلاق قوم عاد از قبيل سفاهت و دروغ به هود عليه السلام، (اعراف، 66) فحشاء و كارهاى ناشايست قوم لوط عليه السلام، (اعراف، 80-81) كم فروشى و تبه كارى قوم شعيب عليه السلام (شعراء، 181-183) و شمارى از انحرافهاى اخلاقى بنى اسرائيل مانند: حرص، (بقره، 96) حب دنيا (بقره، 85-86) و پيمان شكنى. (بقره، 63-64) همچنين در آياتى به بيان سعادت و شقاوت، (هود، 105؛ شمس، 9-10) هدايت و گمراهى، (تغابن، 6) اصلاح و افساد، (انفال، 1؛ شعراء، 181-183) تزكيه نفس (شمس، 9) پرداخته و آياتى ديگر برخى از مصاديق اخلاقى را بيان نموده اند مانند: تقوا، (بقره، 2، 21، 103؛ آل عمران، 15، 102؛ حجرات، 13) توكل، (آل عمران، 122، 159-160؛ نساء، 81؛ مائده، 11، 23) شكر، (بقره، 152، 172؛ آل عمران، 145؛ نساء، 147) صبر (بقره، 45، 153، 155؛ آل عمران، 120) و ايثار. (بقره، 207؛ حشر، 9؛ انسان، 8)

در روايات نيز اين موضوع داراى اهميت ويژه اى بوده و افزون بر كتابهايى كه با نام «مكارم الاخلاق»؛ مانند مكارم الاخلاق طبرسى و مكارم الاخلاق ابن ابى الدنيا، نگارش يافته، در بسيارى از متون روايى بابى بدان اختصاص يافته؛ چنانكه كلينى علاوه بر آنكه جلد دوم از كتاب الكافى را به اين موضوع اختصاص داده به طور اختصاصى ذيل «باب المكارم»، (كلينى، 1407، 55/2) محمد ابن همام اسكافى ذيل «باب فى اخلاق المؤمنين و علامات الموحدين» (ر. ك: اسكافى، 1404، 66) شيخ صدوق ذيل باب «معنى مكارم الاخلاق» (صدوق، 1361، 191) به طرح و بيان اين موضوع پرداخته اند. افزون بر موارد ياد شده ميتوان گفت در همه متون روايى به تناسب مباحث، روايات متعددى در بيان و اهميت مسائل اخلاقى بيان شده؛ هرچند بابى ذيل اين موضوع تدوين نگرديده است. (ر. ك: صدوق، 1417، 290؛ 355؛ همو، 1403، 125، 431؛ ابن شعبه حرانى، 1404، 6-8، 215؛ خزاز قمى، 1401، 251؛ مفيد، 1414، 225)

بر اين اساس، اخلاق مورد توجه متفكران اسلامى قرار گرفت و محققان و انديشمندان

ص: 44

مسلمان در زمينه ى اخلاق آثار متعددى از خود به يادگار گذاشتند. (ر. ك: آقابزرگ تهرانى، 1403، 370/1-382)

با بررسى اين آثار، چهار رويكرد عمده را براى بررسى و تبيين مسائل اخلاقى ميتوان مشاهده نمود:

فلسفى. در اين رويكرد كه برگرفته از نظريه اعتدال قوا است، حد وسط به عنوان معيار كلى فضيلت اخلاقى، و افراط و تفريط در آن به عنوان معيار رذائل اخلاقى به شمار مى آيد. و چون منشأ رفتار انسان، قوا و ملكات نفسانى او است، فضيلت و رذيلت در اعمال و رفتار وى نيز نتيجه اعتدال و عدم اعتدال قواى درونى اوست. آثارى همچون طهارة الاعراق از ابن مسكويه و اخلاق ناصرى از خواجه نصيرالدين طوسى از اين قبيل اند. (مطهرى، مجموعه آثار، 491/7؛ ر. ك: امام خمينى، 1377، 10-12؛ همو، بى تا «الف»، 360/3-361)

عرفانى. در اين رويكرد، اخلاق و آثار اخلاقى، بر محور سير و سلوك و در قالب منازل و مقامات عرفانى و مراحل سير الى الله ميباشد. تكيه اخلاق عرفانى بر مجاهده و مبارزه با نفس است و پويندگان اين مكتب و روش پيوسته در تلاش بودند تا اعمال خويش را با ظاهر و باطن شريعت همراه و هماهنگ سازند، كه با تتبع روشن ميشود آثارى چون: الرعاية لحقوق الله از حارث محاسبى، الرسالة القشيرية از عبد الكريم بن هوازن قشيرى، منازل السائرين از خواجه عبدالله انصارى و اوصاف الاشراف از خواجه نصيرالدين طوسى از اين قبيل اند.

نقلى. در اين رويكرد محور مباحث اخلاقى بر اساس آيات و روايات است. تنها در برخى از موارد سخن بزرگان و عالمان نيز نقل شده است. اين شيوه هرچند از منبع غنى وحى بهره برده؛ اما غالباً فاقد يك نظام اخلاقى منطقى و هدفمند ميباشد. اخلاق محتشمى از خواجه نصيرالدين طوسى، ارشاد القلوب از ديلمى، تنبيه الخواطر و نزهة النواظر يا مجموعه ورام از ورام بن ابى فراس مالكى و بخشهاى عمده اى از كتابهاى احياء علوم الدين از غزالى و المحجة البيضاء از فيض كاشانى با اين روش نگارش يافته اند.

تلفيقى. در اين رويكرد، متون اخلاقى با تلفيقى از سه رويكرد قبل نگارش يافته و در كنار مباحث فلسفى و عرفانى از آيات و روايات نيز استفاده شده است. آثارى همچون جامع

ص: 45

السعادات و معراج السعادة را ميتوان از اين دسته به شمار آورد.

با بررسى متون اخلاقى معاصر، به نظر ميرسد امروزه اين روش مورد توجه عالمان اخلاق واقع شده؛ چرا كه از يك سو محور و اساس كار خود را بر آيات و روايات قرار داده و از سوى ديگر از دستاوردها و تجربيات فلاسفه و عارفان نيز بهره برده اند.

برخى از عالمان اخلاق بر آنند كه پرداختن به اين نوع متون اخلاقى نميتواند تمام مقصود در تهذيب نفوس را ادا كند و حتى پرداختن به برخى از آنها موجب دور ماندن از مقصد ميگردد، ازاين رو بايد در موضوع اخلاق آثارى نوشته شود كه با بشارت و انذار، موعظه و نصيحت و تذكر و يادآورى، مقصود خود را در نفس جايگزين ساخته و به جاى اينكه راه درمان را نشان دهد خود، درمان باشد و مطالعه آن قلب را نرم و انسان را مهذب و نورانى سازد. درحالى كه متون برجاى مانده تنها نسخه هستند و نتوانسته اند عمل را به مردم القاء نمايند. (امام خمينى، 1377، 12-14؛ همو، بى تا «الف»، 360/3-361) كتاب چهل حديث امام خمينى كه بر اساس سنت اربعين نويسى نگارش يافته به اين نكته توجه جدى داشته و در 33 حديث آن، ضمن برشمارى مفاسد اخلاقى، مواعظى در جهت باز داشتن نفس از آنها بيان شده است. افزون بر آن، هدف مؤلف در شرح روايات، بيدار ساختن و توجه دادن به مخاطب است تا با پيمودن طريق سلوك خود را از صفات ناپسند مبرا ساخته و با ايمان درست و عمل خالص خدا را ملاقات كند. (ر. ك: امام خمينى، 1378، 1-2 «مقدمه») پس از آن نيز آثار متعددى در علم اخلاق نگارش يافته كه افزون بر توجه به اين رويكرد، رويكردهاى ديگرى همچون محوريت آيات قرآن نيز در آنها مورد توجه بوده است. (ر. ك: مصباح يزدى، 1388؛ مكارم شيرازى، 1377؛ جوادى آملى، 1379؛ همو، 1377)

از سه دسته معارف اسلامى بوده كه رسالت آن تزكيه نفس و تهذيب باطن انسان ميباشد. زيرا انسان داراى سه نشئه و سه مقام و عالم است؛ اول نشئه آخرت و عالم غيب و مقام روحانيت و عقل، دوم نشئه برزخ و عالم متوسط بين دو عالم و مقام خيال، و سوم نشئه دنيا و مقام ملك و عالم شهادت و هر كدام از آنها كمال و تربيتى مخصوص و عملى متناسب با مقام خود دارد. ازاين رو تمامى علوم به سه علم تقسيم ميشود، علم مربوط به كمالات عقلى و وظايف روحى. متكفل اين علم پس از انبيا و اوليا عليهم السلام، فلاسفه و حكما و اهل معرفت و عرفان مى باشند. علم مربوط به اعمال قلبى و وظايف آن؛ يعنى، علم به محاسن و قبايح اخلاق؛ متكفل آن پس از انبيا و اوصيا عليهم السلام، علماى اخلاق و اصحاب رياضات و معارف اند و علم مربوط به اعمال قالبيه و وظايف نشئه ظاهره نفس و متكفل آن فقها و محدثان مى باشند. (امام خمينى، 1378، 386-387) اين سه دسته با يكديگر در ارتباط بوده و تمامى آنها يك حقيقت است كه داراى مظاهر مختلفى است و بدون اعمال ظاهرى و عبادات قالبى نمى توان به ايمان كامل يا اخلاق تهذيب شده دست يافت و يا بدون تزكيه و تهذيب اخلاق نمى توان اعمال را تمام و ايمان را كامل نمود. (امام خمينى، 1378، 387-388) در حديثى از رسول خدا صلى الله عليه و آله علم به سه دسته؛ آيه محكمه، فريضه عادله و سنت قائمه تقسيم شده است. (كلينى، 1407، 32/1) كه موارد ياد شده در حديث، بر سه دسته از علوم تطبيق شده است؛ «آيه محكمه» به علوم عقلى، عقايد صحيح و معارف الهى، «فريضه عادله» به علم اخلاق و تصفيه قلوب و «سنت قائمه» به علم ظاهر و علوم آداب قالبيه (علم فقه) تعبير شده است. (امام خمينى، 1378، 391)

مسلمان است، همچنين قرآن كريم پس از سوگندهاى پياپى در مقام اهميت تربيت نفس و تهذيب اخلاقى برآمده «قَدْ أَفْلَحَ مَنْ زَكّٰاهٰا؛ وَ قَدْ خٰابَ مَنْ دَسّٰاهٰا» (شمس، 9-10) و اساس همه مسائل و فضائل را تهذيب نفس و بنيان انحرافات را در عدم تهذيب نفس انسان ميداند. (امام خمينى، صحيفه امام، 505/15-506)

افزون بر آيات ياد شده، قرآن كريم در آيات متعددى مسلمانان را به انواع كمالات بشرى، مانند علم و فضائل اخلاقى سوق ميدهد. (آيت الله خامنه اى، 1368/4/22) انسان براى رسيدن به هدف خلقت، كه هدف بعثت انبيا نيز همان بوده، (آل عمران، 164) بايد خود را از آلودگى ها و پستى ها و مفاسد درونى پاك سازد. (امام خمينى، صحيفه امام، 335/9؛ 393/14؛ آيت الله خامنه اى، 1371/11/10) كه از جمله مهمترين اهداف ارسال رسل و انزال كتب ايجاد وحدت و انسجام در جامعه بشرى و حركت در مسير تكامل بوده است و از آنجا كه رذائل اخلاقى مانند غيبت مانع از اين امر است، اسلام با آن مخالف است. (امام خمينى، 1378، 309-310)

بر اساس روايات نيز يكى از اهداف رسالت پيامبر اسلام صلى الله عليه و آله گسترش مكارم اخلاق بوده «بُعِثْتُ لأُتَمِّمَ مَكَارِمَ الأخْلاقِ» (مجلسى، 1403، 210/16) تا فضيلتهاى اخلاقى را در ميان مردم كامل كند. (امام خمينى، 1378، 511؛ آيت الله خامنه اى، 1388/4/29) و انسان را از تاريكيها خارج و به نور و هدايت رهنمون سازد؛ «هُوَ اَلَّذِي يُصَلِّي عَلَيْكُمْ وَ مَلاٰئِكَتُهُ لِيُخْرِجَكُمْ مِنَ اَلظُّلُمٰاتِ إِلَى اَلنُّورِ» . (احزاب، 43)

اخلاق از منظر دين و عالمان دينى از اهميت ويژه اى برخوردار است و حكماى پيشين علم را به نحو حقيقى تنها بر اخلاق اطلاق مى كردند و بر اين باور بودند كه متعلم تا زمانى كه اخلاق خود را مهذب نسازد ديگر علوم براى وى سودى دربرندارد؛ زيرا نفسى كه از رذائل اخلاق مهذب نباشد آموختن علوم جز تباهى و فساد را برايش به ارمغان نمى آورد. (نراقى، بى تا، 50/1) ازاين رو تهذيب نفس و تصفيه اخلاق از مهمترين واجبات عقلى به شمار مى آيد. (امام خمينى، 1377، 68) اخلاق، اساس كار انسان است و همه كمالات دنيوى انسان و جامعه اسلامى مانند رشد و تعالى اقتصادى، سياسى و مانند اينها مقدمه اخلاق حسنه است. (آيت الله خامنه اى، 1377/2/2)

انقلاب اسلامى ايران نيز تحولى بنيادين است كه بر پايه ارزشها بنا نهاده شده است و

ص: 48

در جهت دستيابى به ارزشهايى است كه در نظامهاى غيراسلامى وجود ندارد. ارزشهايى مانند ايمان، عدالت، تفكر، آزادى، تديّن، پرهيز از اسراف و تجمّل گرايى، سلامت دينى و اخلاقى كارگزاران و بسيارى از ارزشهاى ديگر، ارزشهاى اخلاقى بنيادينى است كه زيرساخت انقلاب را شكل ميدهد. نارضايتى مردم از نبود اين ارزشها و در مقابل آن وجود مفاسد بسيار سبب شد تا حركت بزرگ انقلاب اسلامى شكل بگيرد. (آيت الله خامنه اى، 1379/2/23)

يأس و نااميدى نميشود. (امام خمينى، صحيفه امام، 75/10؛ ر. ك: آيت الله خامنه اى، 1393، 294) در انسان موحد حالت روحى خاصى ايجاد ميشود كه با تكيه بر قدرت پروردگار، در راه هدف خود از دشمنان هراسى نداشته باشد. (آيت الله خامنه اى، 1393، 295، 301) انسان موحد مطيع شيطان نيست (امام خمينى، صحيفه امام، 89/20-90) و در مقابل طاغوت و استكبار كرنش نكرده و تسليم نميشود. (امام خمينى، صحيفه امام، 87/18) افق ديد انسان موحد به گونه اى وسيع است كه از همه تعلقات مادى و نيازهاى پست و حقير آزاد بوده و محبوس اين خواسته ها نيست. (آيت الله خامنه اى، 1393، 294-295) توكّل و اعتماد بر خداوند و قطع طمع از مخلوق نيز، موجب بسيارى از اعمال صالح و ترك بسيارى از قبايح است. (امام خمينى، 1370، 86؛ ر. ك: آيت الله خامنه اى، 1379/9/12؛ همو، مكتوبات، 1370/6/25) در نظام اخلاقى اسلام خداوند مبدأ همه موجودات و انسان است و انسان نسبت به خداوند وجود ربطى دارد. ازاين رو از يك سو ناگزير است رابطه عبوديت و ربوبيت را مورد توجه قرار دهد و از سوى ديگر با انقياد كامل، در برابر اوامر و نواهى خداوند تسليم محض باشد. رابطه ى عبوديت انسان نسبت به ربوبيت خداوند ميتواند به همه كارهاى انسان رنگ خدايى بدهد كه در رسيدن به سعادت از هر راهى مؤثرتر است. (ر. ك: مصباح يزدى، 1388، 91/1-101)

2. نظام آفرينش، مطابق مصالح عمومى و بر اساس نظام احسن و اكمل ميباشد. (امام خمينى، 1378، 112) تسبيح تمامى موجودات، «يُسَبِّحُ لَهُ مٰا فِي اَلسَّمٰاوٰاتِ وَ اَلْأَرْضِ» (حشر، 24) و فرمان بردارى آسمان و زمين و ذرّات عالم در مقابل خداوند (فصلت، 11) بر اساس قوانينى است كه خداوند مقرر كرده است. (آيت الله خامنه اى، 1379/9/12)

3. آفرينش جهان و انسان بيهوده نبوده و خداوند در پى هدفى آنها را به وجود آورده است؛ تحقق اين هدف تنها با اخلاقى زيستن ممكن ميگردد. (ر. ك: حسينى بهشتى، 1393، 32-33، 52-56؛ آيت الله خامنه اى، 1368/10/26؛ 1371/1/15) جهان داراى مالك و مدبرى است و انسان نيز جزئى از اين جهان است، ازاين رو مهمترين وظيفه ى وى عبوديت و اطاعت خداوند و انجام وظايف دينى و شرعى است، اين اطاعت به معناى هماهنگ شدن با حركت كلى عالَم است. در نتيجه پيشرفت آسان تر و اصطكاك و تصادم با عالَم كمتر و به سعادت و رستگارى نزديكتر است. (آيت الله خامنه اى، 1379/9/12) با اين حال تنها كسانى به كمال مى رسند

ص: 50

كه تهذيب نفس كنند و روح و دل خود را از آلودگى ها پاك سازند: «قَدْ أَفْلَحَ مَنْ تَزَكّٰى» . (اعلى، 14؛ آيت الله خامنه اى، 1375/11/21)

4. در جهان بينى اسلامى، زندگى و همّت انسان محدود به دنيا نميشود، و بسيارى از كارهاى انسان در جهان پس از مرگ به پاداش ميرسد. (ر. ك: حسينى بهشتى، 1386، 122؛ آيت الله خامنه اى، 1373/10/10) سرمايه حيات ابدى آخرت و بهره مندى از نعمتهاى اخروى با اخلاق كريمه و مكارم اخلاق دست يافتنى است و انسان تنها در دنيا ميتواند زمينه بهره مندى از آن را فراهم سازد. (امام خمينى، 1378، 511) وظيفه انسان است كه در صورت تعارض رستگارى اخروى بر سود دنيوى، سعادت اخروى را ترجيح، و سود دنيوى را در جهت هدفهاى اخروى قرار دهد. (آيت الله خامنه اى، 1379/9/12)

5. قرآن كريم ساز و كار هلاكت جوامع را در سنتهاى الهى، فسق و فساد سران و مترفان آن جامعه مى داند؛ «وَ إِذٰا أَرَدْنٰا أَنْ نُهْلِكَ قَرْيَةً أَمَرْنٰا مُتْرَفِيهٰا فَفَسَقُوا فِيهٰا فَحَقَّ عَلَيْهَا اَلْقَوْلُ فَدَمَّرْنٰاهٰا تَدْمِيراً» (اسراء، 16) و اين ساز و كار در همه ى جوامع اثر ميكند. (آيت الله خامنه اى، 1380/6/5) در جهان بينى اسلامى تمامى دگرگونى هاى اجتماعى، رشد و سقوط ملتها يا قدرت و توانايى آنها، سلطه گروه هاى خاص و صلاح و فساد جوامع، همه بر اساس سنتها و قوانين الهى است. (حسينى بهشتى، 1386، 211)

(حسينى بهشتى، 1392، 304-305، 316؛ همو، 1386، 182-183؛ امام خمينى، 1370، 59-61؛ همو، 1378، 168-169؛ 510، 272، 528) به ميزانى كه فطرت از فضائل اخلاقى فاصله بگيرد و به گناهان آلوده شود، سيطره ى شيطان بر انسان بيشتر ميشود، تا جايى كه در برخى از افراد نور فطرت خاموش شده و شيطان بر آنان مسلط ميگردد و در نتيجه از سعادت محروم و به شقاوت ابدى ميرسند. (امام خمينى، 1370، 59-61؛ همو، 1378، 168-169، 272) با اين حال در عالم طبيعت، حتى با آلوده شدن فطرت نيز طهارت آن ممكن است؛ چنانكه با روآورى به فضائل اخلاقى و توبه و رجوع به روحانيت نفس ميتوان به نور فطرت و روحانيت ذاتى بازگشت. (كلينى، 1407، 435/2؛ امام خمينى، 1370، 59-61؛ همو، 1378، 110، 168-169، 272) در اين راستا رسالت انبيا و علما آن است كه فطرت انسان را بيدار ساخته و تشخيص كمال را براى وى تفهيم نمايند. (امام خمينى، 1370، 117)

3. انسان داراى دو فطرت اصلىِ «عشق به كمال مطلق» و «انزجار از نقص» است كه به وسيله آن راه رسيدن به مقصد را درمى يابد؛ (ر. ك: مطهرى، مجموعه آثار، 792/13؛ امام خمينى، 1378، 127؛ همو، 1370، 117، 288؛ همو، بى تا «الف»، 53/2-54؛ 480/3) اما گاهى در تشخيص كمال مرتكب خطا ميشود. (امام خمينى، 1378، 127؛ همو، 1370، 117؛ همو، بى تا «الف»، 53/2-54؛ 480/3) اهل آخرت كمال را در مقامات و درجات آخرت و اهل الله كمال را در جمال الهى مى دانند؛ به همين سبب رو به كسى مى آورند كه آسمانها و زمين را آفريده است: «وَجَّهْتُ وَجْهِيَ لِلَّذِي فَطَرَ اَلسَّمٰاوٰاتِ وَ اَلْأَرْضَ» (انعام، 79) اما اهل دنيا به جهت زينت داشتن لذتهاى دنيوى در نظر آنان، كمال را در همان لذتها دانسته اند. (امام خمينى، 1378، 127)

4. تحول خواهى و تحول پذيرى بى نهايت و مستمر انسان و پايان ناپذيرى سير كمال اخلاقى و معنوى از ديگر مبانى انسان شناختى است؛ از آنجا كه فلاح و رستگارى انسان در گرو سعادت مطلقه اوست، و فطرت همه بشر عاشق سعادت مطلقه است (امام خمينى، 1370، 142) و براى اين حب معشوقى است غير محدود، (امام خمينى، بى تا «الف»، 53/2) ازاين روى انسان براى رسيدن به اين كمال بى نهايت خود را آماده تحول پذيرى نامحدود كرده و مسيرى بى پايان را در كمالات اخلاقى و معنوى مى پذيرد.

5. حصول قواى انسانى داراى ترتيبى است؛ برخى از قوا از جمله قوه شهويه از بدو خلقت همراه انسان است، قوه غضبيه نيز به صورت ضعيف تر همراه وى ميباشد كه به تدريج به كمال ميرسد. پس از اين دو، قوه واهمه كه از آن به قوه شيطنت نيز تعبير ميشود،

ص: 52

در وى حاصل ميگردد. هر كدام از قواى فوق نقش سازنده اى در حيات و بقاى انسان دارند با اين حال چنانچه تحت كنترل نباشند انسان را به فساد و تباهى سوق ميدهند، در نتيجه قوه ديگرى لازم است كه ناظر بر آنها بوده و آنها را تحت كنترل خود در بياورد كه از آن به قوه ناصحه، عاقله و مميزه تعبير شده است و از آن جا كه اين قوه پس از قواى فوق حاصل ميگردد به سختى ميتواند بر آنها غلبه نمايد ازاين رو خداوند پيامبران را فرستاده تا در جهت كنترل نفس و هدايت قواى انسانى در راستاى عقل و شرع، پشتيبان قوه عاقله باشند و نفس انسان را متوجه خداوند سازند. (امام خمينى، 1377، 149؛ همو، بى تا «الف»، 365/3-366)

6. سرنوشت انسان در گرو عمل اوست. (مطهرى، مجموعه آثار، 435/25؛ حسينى بهشتى، 1392، 311) جهنم و عذابهاى گوناگون عالم ملكوت و قيامت، صورتهاى عمل و اخلاق خود انسان است. (حسينى بهشتى، 1392، 312؛ امام خمينى، 1377، 141-142) تاريكى و وحشت برزخ و قبر و قيامت تنها سايه ى تاريكى اخلاق فاسد و عقايد باطل انسان است؛ چنانكه ظاهر برخى از آيات قرآن مانند «فَمَنْ يَعْمَلْ مِثْقٰالَ ذَرَّةٍ خَيْراً يَرَهُ * وَ مَنْ يَعْمَلْ مِثْقٰالَ ذَرَّةٍ شَرًّا يَرَهُ» (زلزال، 7-8) و «يَوْمَ تَجِدُ كُلُّ نَفْسٍ مٰا عَمِلَتْ مِنْ خَيْرٍ مُحْضَراً وَ مٰا عَمِلَتْ مِنْ سُوءٍ» (آل عمران، 30) بيانگر آن است كه خود اعمال خوب و بد قابل مشاهده است. بنابراين جهنم، صورت غيبى اعمال زشت انسان است. (امام خمينى، 1377، 141-142) انسان در دنيا از ملكوت خود غافل است، از اين جهت رفتارهاى آزاردهنده اى را كه در باطن وى وجود دارد احساس نمى كند؛ اما با برچيده شدن عالم ملك و دنيا، ملكات باطنى محسوس مى گردند و به تناسب اعمال به صورتهاى مختلفى جلوه ميكنند. (امام خمينى، 1377، 159-160)

7. تزكيه و تهذيب اخلاق در صورتى امكان پذير است كه انسان باور داشته باشد كه در به دست آوردن كمالات و ارزشهاى اخلاقى توانمند و داراى اختيار بوده و تلاش او در سرنوشتش مؤثر است. تلقين اين باور كه انسان در رفتار خويش مجبور و محكوم عوامل جبرى، از قبيل محيط، وراثت و مانند آن بوده و از خود اختيارى ندارد انگيزه تلاش را در وى از بين برده و او را در كسب فضائل اخلاقى سست مى گرداند. (ر. ك: حسينى بهشتى، 1392، 316-317؛ مصباح يزدى، 1388، 25/1-28) انسان از آن جهت كه مكلف است داراى اختيار نيز ميباشد. وى مكلف است در خلال مجموعه اى از انگيزه ها و غرايز متضاد راه كمال را طى كند و اين

ص: 53

جز با اختيار امكان پذير نيست. (آيت الله خامنه اى، 1377/6/12)

8. نفوس انسانها هرچند در حركت جوهرى خود نوع واحدى هستند؛ اما به جهت رسوخ ملكات و اخلاق الهى يا شيطانى، داراى شخصيتى مستقل بوده و در نتيجه هر فرد ميتواند تأثيرگذار در فرد ديگر يا متأثر از وى باشد. (امام خمينى، بى تا «الف»، 159/3)

9. انسان در جهت راهيابى به محضر خداوند با موانع متعددى روبه رو است؛ وسوسه هاى شيطانى و آلودگى به مفاسد اخلاقى از قبيل تمايلات نفسانى، خودخواهى ها، ميل به انحراف، از مهمترين آنها و منشأ فساد جامعه مطلوب و آرمانى انسان به شمار مى آيد و با وجود آنها امكان راه يابى به مقصد وجود ندارد. (امام خمينى، 1370، 77) راه مبارزه با آن نيز تربيت، تزكيه نفس، تعليم و هشدار دادن است. خطاب بيمار دلان در آيه 52 سوره مائده: «اَلَّذِينَ فِي قُلُوبِهِمْ مَرَضٌ» ، افزون بر منافقان، مؤمنانى را شامل ميشود كه داراى ضعف اخلاقى هستند، و اگر مؤمن نتواند با آن مبارزه كند ايمانش از دست خواهد رفت. (آيت الله خامنه اى، 1380/2/28)

عروج انسان از عالم بهيميّت و حيوانيّت است. (آيت الله خامنه اى، 1377/10/28) حيات طيبه وضع مطلوب زندگى بشر بر اساس نظام معيار ربوبى است كه با انتخاب اختيارى و آگاهانه اين نظام معيار، از سوى خداوند در دنيا به انسان اعطا ميگردد و تحقق آن باعث رسيدن به قرب الهى ميشود. ايمان و تقوا وجه تمايز اساسى حيات طيبه از زندگى غير دينى محسوب ميگردد. (مبانى نظرى تحول بنيادين، 1390، 92-94)

5. حيات طيبه مفهومى كلى است كه همه ابعاد فردى و اجتماعى زندگى انسان را در بر ميگيرد و شئون گوناگونى دارد كه در ارتباط و تعامل با همديگر و با محوريت شأن اعتقادى، عبادى و اخلاقى، آن را محقق ميسازند. (مبانى نظرى تحول بنيادين، 1390، 94) حيات طيبه زندگى اى است كه در آن، روح و جسم و دنيا و آخرت انسان تأمين است؛ زندگى فردى، آرامش روحى، آسايش جسمانى، فوائد اجتماعى، سعادت اجتماعى، عزت اجتماعى، استقلال و آزادى عمومى نيز در آن وجود دارد؛ و قرآن اينها را وعده داده است: «فَلَنُحْيِيَنَّهُ حَيٰاةً طَيِّبَةً» (نحل، 97؛ آيت الله خامنه اى، 1389/4/24) و كسى كه عامل به عمل صالح باشد به زندگى طيّب و طاهر زنده ميشود و زندگى طيّب و طاهر مى يابد، (امام خمينى، بى تا «الف»، 465/3-466) چنين شخصى چون براى رضاى خدا قيمت قائل است زر و زيور دنيا در نزد او از ارزش مى افتد. (امام خمينى، بى تا «الف»، 466/3) وجود انسان در حيات طيبه به مصاديق خير، حكمت، قدرت، زيبايى و فضيلت آراسته شده و از هرگونه پليدى و كاستى پيراسته ميگردد. در بعد اجتماعى نيز حيات طيبه ناظر به مفاهيم ارزشى بسيارى مانند عدالت اجتماعى، رعايت حقوق ديگران، امر به معروف، ظلم ستيزى و مانند آن ميباشد. از سوى ديگر دربردارنده شئون متعددى مانند شأن دينى، شأن زيستى، شأن اجتماعى و سياسى، شأن اقتصادى و حرفه اى و مانند آن ميباشد. (مبانى نظرى تحول بنيادين، 1390، 94-97) در كشورى كه فقر و عقب افتادگى و بدبختى و احساس پوچى نباشد و امنيت و عزت و افتخار و صفا و محبت و روشن بينى بر فضاى زندگى حاكم باشد و ميدان كار و تلاش و پيشرفت فراهم باشد حيات طيبه حاكم است. (آيت الله خامنه اى، 1384/2/19)

6. آزادى واقعى انسان در گرو رهايى از همه موانع درونى و بيرونى است كه در مسير رشد و تعالى او قرار دارد. (مبانى نظرى تحول بنيادين، 1390، 100)

ص: 55

7. از نگاه فلاسفه قديم و بنيانگذاران علم اخلاق، اصول اخلاق و فضائل اخلاقى در چهار اصل حكمت، عفت، شجاعت و عدالت خلاصه ميشود. (ابن مسكويه رازى، 1410، 38؛ امام خمينى، 1378، 510-511) برخى بنيانگذار اين مكتب را سقراط دانسته اند. وى اخلاق را وابسته به علم و تشخيص نيك و بد مى دانست و معتقد بود فضيلت، جز بر «دانش و حكمت» اطلاق نميگردد، اما كاربرد دانش در مورد ترس و بى باكى، «شجاعت» و در مورد تمناهاى نفسانى، «عفت» و در مورد قواعد حاكم بر روابط انسانها با يكديگر، «عدالت» خوانده ميشود. همچنين ملاحظه وظايف انسان نسبت به خالق «دين دارى و خداپرستى» است. مجموع اين فضائل پنجگانه اصول نخستين اخلاق به شمار مى آمد. (فروغى، 1383، 24؛ ر. ك: فقير اصطهباناتى، 1377، 37-38 «مقدمه»)

اين اصول به تدريج مبناى نگرشهاى اخلاقى قرار گرفت و با ظهور اسلام بسيارى از عالمان اخلاق، پايه مباحث اخلاقى خود را بر اين اصول بنا نهادند؛ آنان قواى نفس انسان را چهار قوه؛ علميه (عقليه)، غضبيه، شهويه و واهمه دانسته اند. (نراقى، بى تا، 51/1؛ امام خمينى، 1378، 511) برخى قوه چهارم را قوه عدالت دانسته كه ميان سه قوه قبل اعتدال برقرار مى سازد. (ابن مسكويه رازى، 1410، 38-40؛ فيض كاشانى، 1417، 96/5؛ امام خمينى، 1378، 511) اصول اخلاق و ثمرات فضايل حد اعتدال اين چهار قوه است و ريشه فضايل انسانى و اخلاقى بر آنها مترتب ميگردد. بر اين اساس اصول اخلاق را چهار اصل حكمت، شجاعت، عفت و عدالت دانسته اند. (ابن مسكويه رازى، 1410، 38؛ آملى، 1367، 371) هر قوه و صفتى داراى يك حد اعتدال است كه فضيلت، قائم به آن ميباشد و قرار گرفتن در دو طرف افراط و تفريط آن موجب محروم شدن از آن فضيلت ميگردد. (امام خمينى، بى تا «الف»، 356/3) بر اين اساس، منشأ و اصول رذائل و مهلكات نيز هشت امر است. (نراقى، بى تا، 80/1؛ امام خمينى، بى تا «الف»، 356/3-357)

طبق اين اصول، نقطه اعتدال در قوه علميه آن است كه انسان با توجه به اينكه همه علوم را به صلاح خود نميداند، علومى را برگزيند كه جاودانه بوده و سبب اصلاح دنيا و آخرت وى گردد، كه از آن به حكمت تعبير ميشود و قرآن كريم آن را منشأ خير كثير دانسته است. «وَ مَنْ يُؤْتَ اَلْحِكْمَةَ فَقَدْ أُوتِيَ خَيْراً كَثِيراً» (بقره، 269؛ امام خمينى، بى تا «الف»، 357/3-358) نقطه اعتدال قوه غضبيه آن است كه حركت و سكون انسان تحت فرمان عقل و داراى ميزان

ص: 56

شرعى باشد و از آن به شجاعت نام مى برند. اعتدال در قوه شهويه نيز به معناى نداشتن ميل نامشروع به حقوق و نواميس ديگران است كه از آن به عفت تعبير ميشود. (ر. ك: ابن مسكويه رازى، 1410، 38-40؛ نراقى، بى تا، 70/1؛ امام خمينى، بى تا «الف»، 358/3-359)

انسان است. (امام خمينى، بى تا «الف»، 277/3-278) در بعثت پيامبر اسلام صلى الله عليه و آله عقل داراى اهميت فراوانى است و در آيات متعددى از قرآن تكيه بر عقل و خرد و تدبر و تفكر و مانند آن شده است و حتى بر اساس آيات، دوزخيان دليل جهنمى بودن خود را در استفاده نكردن از عقل دانسته اند. (ملك، 10؛ آيت الله خامنه اى، 1388/4/29) در كارنامه همه انبيا دعوت به عقل در درجه نخست قرار دارد اما در اسلام از ارزش بيشترى برخوردار است. (آيت الله خامنه اى، 1388/4/29)

است؛ ازاين رو در آيات بسيارى به اخلاقيات توجه شده است. (امام خمينى، 1377، 11) وحى يكى از سرچشمه هاى آگاهى و حوزه انديشه انسان به شمار مى آيد و خداوند علاوه بر سرچشمه هاى درونى كه در نهاد انسان قرار داده با فرستادن پيامبران وى را در ادراك حقايق كمك ميكند. (حسينى بهشتى، 1392، 310-311؛ همو، 1386، 189) وحى هدايت گر و راهگشاى جامعه است و استعدادهاى درونى مردم را شكوفا ميكند و انگيزه هاى برتر انسانى را رشد ميدهد، و در سايه اين بيدارى آنان را به سعادت و كمال رهنمون ميگردد. (حسينى بهشتى، 1386، 226) از ديدگاه اسلام، مصاديق دقيق افعال اخلاقى، خوبى و بدى، حدود، شرايط و قيود آنها را وحى تعيين ميكند. درحالى كه در ساير نظامهاى اخلاقى، قضاياى اخلاقى يا بديهى هستند، يا از طريق تجربه قابل كشف مى باشند و نيازى به وحى نيست، همچنين ميتوان ارزشهاى اخلاقى را طبق سليقه مردم تعيين نمود. (مصباح يزدى، 1388، 97/1-98)

واقع خواهد شد، راه را نيز باز ميكند و موجب ميشود كه انسان در همه بن بست ها، به ويژه بن بست هاى اقتصادى راه نجات پيدا كند. «وَ مَنْ يَتَّقِ اَللّٰهَ يَجْعَلْ لَهُ مَخْرَجاً * وَ يَرْزُقْهُ مِنْ حَيْثُ لاٰ يَحْتَسِبُ» . (طلاق، 2-3؛ آيت الله خامنه اى، 1378/10/4)

توكل، به معناى اعتماد و اطمينان به خداوند قادر متعال، و سپردن كارها به او و از او يارى خواستن است. (امام خمينى، 1378، 214) در عرصه سياسى - اجتماعى و به ويژه در مقابل توطئه ها و دسيسه هاى دشمنان، منبع قدرت ملت ايران اتكال به خداوند است (امام خمينى، صحيفه امام، 149/13) كه رمز و منشأ تمام پيروزى ها است، (امام خمينى، صحيفه امام، 202/8؛ 71/11-72؛ 222/17-223) در نتيجه در سخت ترين شرايط نيز بايد بر او تكيه كرد تا او نيز با جنود غيبى يارى كند. (امام خمينى، صحيفه امام، 403/15)

اخلاص، به معناى مغشوش نبودن نيت و خالص انجام دادن كارها است. (آيت الله خامنه اى، 1371/12/4) خلوص عمل از تصرف شيطان كه مقدمه اخلاص است در صورتى حاصل ميگردد كه تمام رفتار انسان در جهت خداخواهى باشد، هرچند مصداق كامل چنين اخلاصى تنها در انسان كامل و اولياى خالص امكان پذير است. (امام خمينى، 1370، 20-21) خالص نبودن اخلاق و تربيت روحى، افزون بر آنكه مانعى در جهت رسيدن به كمال به شمار مى آيد، ممكن است به جاى رساندن انسان به سعادت و كمال انسانيت و وصول به مدارج عاليه، وى را به شقاوت بكشاند. (امام خمينى، 1370، 21) شرط مجاهدت در راه خدا اين است كه با اخلاص و فى سبيل الله باشد و لازمه آن اين است كه انسان به راه خدا ايمان و معرفت داشته باشد. (آيت الله خامنه اى، 1379/9/12)

ياد خدا، از ديدگاه عالمان اخلاق به معناى توجه كلى به خداوند همراه با حضور قلب و فراغت خاطر است. (فيض كاشانى، 1417، 277/3؛ نراقى، بى تا، 290/3) اهل معرفت نيز آن را در معناى رها شدن از غفلت و فراموشى به كار برده اند. (انصارى، 1417، 86) يكى از مهمترين عوامل در زمينه تزكيه نفس و تهذيب اخلاق، ذكر است؛ ذكر به معناى ياد در مقابل غفلت است و داراى گستره وسيعى ميباشد از جمله، غفلت از خدا، غفلت از وظيفه و مسئوليت، غفلت از عالم قبر و غفلت از محاسبه اعمال. ياد تمامى موارد فوق ميتواند سرنوشت انسان را تعيين كند، مشروط بر آن كه اين اعتقاد در زندگى، حركت و تصميم گيرى انسان مؤثر

ص: 62

باشد، چرا كه بر اساس آيات قرآن «إِنَّمٰا تُنْذِرُ مَنِ اِتَّبَعَ اَلذِّكْرَ» (يس، 11) انذار الهى و پيامبر صلى الله عليه و آله براى كسانى مفيد است كه به دنبال ياد بوده و خود را از غفلت دور نگه مى دارند. (آيت الله خامنه اى، 1382/2/22) ملتى كه متكى به نام و ياد خدا باشد ترسى نداشته و در مقابل تهديدها عقب نمى نشيند. (آيت الله خامنه اى، 1369/6/4)

هستند. ازاين رو ايستادگى و مقاومت در برابر اين دو نيرو و حفظ مؤمنان و نگه داشتن آنان در خط مستقيم كارى بسيار دشوار است. (آيت الله خامنه اى، 1385/1/6) صبر يكى از عوامل مهم در پيروزى يا ناكامى جوامع است. (آيت الله خامنه اى، 1377/8/12)

قناعت و ساده زيستى. قناعت، اكتفاكردن به امكاناتى است كه در اختيار است. به بيان دقيق تر پايين آوردن سطح توقع است در حدى كه با امكانات موجود تطبيق كند. (راغب اصفهانى، 1412، 685؛ مصطفوى، 1360، 326/9-327) منظور از قناعت بهره نبردن از نعمتهاى الهى نيست بلكه مقصود حفظ حدّ و اندازه و پرهيز از زياده روى و اسراف و ضايع نساختن نعمتهاست. (آيت الله خامنه اى، 1372/1/4؛ 1376/1/1) قناعت سرافرازانه، تدبير صحيح در زندگى و اقتصاد است تا مسئولان بتوانند تدابير صحيحى در اداره كشور بيابند. (آيت الله خامنه اى، مكتوبات، 1377/1/1)

خامنه اى، 1368/4/3؛ 1377/11/13)

حسن خلق. حسن خلق از مهمترين ارزشهاى اخلاق اجتماعى است كه موجب كمال ايمان و بهره مندى از بهشت است. (كلينى، 1407، 100/2؛ امام خمينى، 1378، 513) در روايات متعددى انسان به حسن خلق فرا خوانده شده و اخلاق كريمانه را محبوب خداوند شمرده است. (صدوق، 1417، 440-441) بر اساس روايات حسن خلق موجب بهره مندى از پاداش روزه داران (صدوق، 1417، 441) و آبادانى شهرها و طول عمر (كلينى، 1407، 100/2) ميگردد؛ چنانكه سوء خلق ايمان انسان را فاسد، (كلينى، 1407، 321/2) و خير دنيا و آخرت را از بين ميبرد (صدوق، 1417، 344) و انسان را به عذاب الهى گرفتار مى سازد. (صدوق، 1404، 34/1؛ امام خمينى، 1378، 513) آنچه فرد و جامعه را به مقامات عالى مى رساند حسن خلق است كه آن هم تنها خوش اخلاقى با مردم نيست بلكه به معناى پروراندن صفات نيكو و خلقيات فاضله در جان و انعكاس آنها در عمل انسان است. (آيت الله خامنه اى، 1385/1/6) جامعه اى كه در آن حسن خلق و مكارم اخلاقى رايج است بهشتى است كه انسانها در آن زندگى ميكنند، امروز گرفتارى بيشتر جوامع در نبود اخلاق نيكوست. (آيت الله خامنه اى، 1376/9/7) قرآن كريم دليل گرايش مسلمانان به اسلام و پيامبر صلى الله عليه و آله را در حسن خلق و رفتار ملاطفت آميز رسول خدا ميداند. (آل عمران، 159؛ مطهرى، مجموعه آثار، 173/16-174)

عدل و احسان. عدالت و احسان مقوله اى ارزشمند است، و در تمامى عرصه هاى فردى و اجتماعى نقش دارد. تلاش انبيا در جهت تحقق عدالت در بُعد اجتماعى و فردى بوده است. (امام خمينى، صحيفه امام، 386/11) تحقق چنين عدالتى بسيار دشوار است زيرا جامعه بايد از لحاظ اخلاقى به كمال رسيده باشد تا بتوان عدالت كامل را در آن اجرا كرد. (آيت الله خامنه اى، 1376/1/1) بدون چنين تحولى عدالت مورد نظر اسلام تحقق نمى يابد زيرا عده اى را كه در صدد سوءاستفاده از بيت المال هستند، ناراضى ساخته و موجبات كارشكنى آنان را فراهم ميكند. (آيت الله خامنه اى، 1376/1/1) اميرمؤمنان عليه السلام وظيفه زمامداران و مسئولان را، ملزم كردن خويش به رعايت عدالت و اولين گام در راه عدالت را دور كردن هواهاى نفسانى دانسته است. «قد ألزم نفسه العدل، فكان أول عدله نفي الهوى عن نفسه» (نهج البلاغه، خطبه 87 (119)؛ آيت الله خامنه اى، 1379/12/26) در انديشه انقلاب اسلامى عدالت و احسان، درسى است كه از قرآن،

ص: 65

بيانات پيامبر صلى الله عليه و آله و اميرمؤمنان عليه السلام گرفته شده است: «إِنَّ اَللّٰهَ يَأْمُرُ بِالْعَدْلِ وَ اَلْإِحْسٰانِ» (نحل، 90) اميرمؤمنان دستور ميدهد كه به همه نيكى كنيد، چون، يا برادر اسلامى تو است و يا به هر حال انسان است؛ (نهج البلاغه، نامه 53 (427) منطق اسلام خدمت و محبت به همه ى انسانهاست. (آيت الله خامنه اى، 1392/8/29)

انصاف. انصاف به اين معنى است كه انسان با برادر مسلمان خود آن چنان رفتار كند كه دوست دارد او با وى چنان رفتارى داشته باشد. (مجلسى، 1403، 71 /) فرق بين عدل و انصاف نيز آن است كه مراد از انصاف تقسيم مساوى بوده و بيشتر در امور حسى است؛ ولى عدالت در محسوس و غيرمحسوس است. از اين رو وقتى دست دزد قطع ميشود گفته ميشود عدالت درباره اش مراعات شد و به جاى آن از واژه انصاف استفاده نميشود. (عسكرى، 1400، 228) پيامبر اكرم صلى الله عليه و آله يكى از نشانه هاى مؤمن واقعى را انصاف دانسته و مى فرمايد: كسى كه با فقير، همدردى كند و درباره مردم با انصاف باشد مؤمن واقعى است. (مجلسى، 1403، 72 /) از اميرمؤمنان على عليه السلام نيز نقل شده است كه هر كس با مردم به انصاف رفتار كند خداوند بر عزتش بيفزايد، (مجلسى، 1403، 72 /) همچنين از امام صادق عليه السلام نيز نقل شده است كه بالاترين اعمال سه چيز است: رعايت انصاف نسبت به مردم تا آن جا كه هر چه براى خود دوست دارى براى آنان نيز دوست بدارى، مواسات نمودن با برادرت در مال و ياد خدا در هر حال. (مجلسى، 1403، 72 /) حضرت على عليه السلام در فرمان خود به مالك اشتر فرموده است نسبت به خدا و بندگانش انصاف را از دست مده و نسبت به اطرافيان و خانواده و زير دستانت انصاف داشته باش كه اگر انصاف را پيشه خود نسازى ستم كرده اى. (نهج البلاغه، نامه 53 (428) امام خمينى قدس سره در سخنان خود خطاب به اقشار مختلف مردم آنها را در عملكردهايشان به انصاف دعوت ميكرد و بر اين امر تأكيد مى نمود (امام خمينى، صحيفه امام، 129/2-131) و مؤمنين را در همه زمينه ها به رعايت انصاف دعوت ميكرد. (امام خمينى، صحيفه امام، 284/20)

امر به معروف و نهى از منكر. در اسلام هيچ خطابى در زمينه ى مسائل اجتماعى شديدتر، غليظتر و پرهيجان تر از امر به معروف و نهى از منكر وجود ندارد. (ر. ك: آيت الله خامنه اى، 1379/9/25) اين اصل تأمين كننده ى حضور عمومى مردم در صحنه اجتماعى، اهتمام به امور يكديگر، احساس مسئوليت در برابر سرنوشت همديگر و اصلاح امور اجتماعى است.

ص: 66

جامعه اسلامى، با انجام اين تكليف زنده مى ماند و قوام حكومت اسلامى، و بقاى حاكميت اخيار نيز به آن است؛ چرا كه بر اساس روايات، ترك آن موجب تسلط بدترين افراد بر جامعه ميگردد. (كلينى، 1407، 56/5؛ آيت الله خامنه اى، 1371/5/7؛ 1379/9/25) از مهمترين و تأثيرگذارترين مصاديق امر به معروف و نهى از منكر آن است كه شخص خود به انجام معروف اقدام نموده و از منكرات و مكروهات دور باشد و در حقيقت با رفتار خود امر به معروف و نهى از منكر نمايد. (امام خمينى، 1421، 376) ترويج امر به معروف و نهى از منكر در جامعه سبب ميشود كه گناه در نظر مردم هميشه گناه باشد و مفاسد اخلاقى رفتار نيك تلقى نگردد. (ر. ك: آيت الله خامنه اى، 1379/9/25؛8592 امر به معروف و نهى از منكر)

نظم و قانونمندى. نظام اخلاق اسلامى تأكيد بسيارى بر رعايت نظم و قانونمندى دارد و در حقيقت اخلاق و قانون ركن اساسى هر جامعه اى است و تحقق اين دو تنها در سايه دين امكان پذير است. (مطهرى، مجموعه آثار، 400/3؛ ر. ك: امام خمينى، صحيفه امام، 478/7-479) فرمان يافتن مردم بر اطاعت اولى الامر بدان جهت است كه مردم را در جهت رعايت نظم و قانون نگهدارند زيرا تجاوز از قانون موجب فساد ملتهاست. (امام خمينى، بى تا «ج»، 39) قرآن كريم در عين اينكه پيامبر اسلام صلى الله عليه و آله را به نرمش و مدارا در برابر مؤمنان فرا ميخواند، (آل عمران، 159) از او ميخواهد در ايجاد نظم و قانون سخت گيرانه رفتار نمايد. (توبه، 73) در هر دو آيه غلظت به كار رفته با اين تفاوت كه در آيه نخست كه در رفتار با مؤمنان است از آن نكوهش شده اما در آيه دوم كه در اجراى قانون و اداره جامعه و ايجاد نظم است مطلوب دانسته شده است. (ر. ك: آيت الله خامنه اى، 1379/1/26) در جامعه اسلامى قانون با اخلاق و تربيت رابطه متقابل دارند. هر قانونى آثار فرهنگى، تربيتى و اخلاقى در رفتار مردم دارد بر اين اساس وظيفه قانونگذار است كه قوانين را به نحوى طراحى كند كه روحيه نظم و قانون پذيرى را در مردم تقويت نمايد. (آيت الله خامنه اى، 1388/4/3)

اين اخلاق از اسراف و تبذير در ثروت عمومى و منابع طبيعى، آب و انرژى و... منع ميكند. (آيت الله خامنه اى، 1375/1/1) سرچشمه همه فضائل انسانى عبوديت در برابر خداوند است و نقطه مقابل آن خودبينى و خودپرستى است كه در حوزه هاى مختلفى ظهور و بروز دارد از آن جمله در حوزه زيست محيطى سبب ميشود كه محيط زيست را در نظر نداشته و به تضييع آن بپردازد چنانكه امروزه در دنيا ديده ميشود. (آيت الله خامنه اى، 1385/7/21) دولت اسلامى نيز چنين رفتارى را غير اسلامى ميداند و موظف است با تخلفات زيست محيطى مانند تخريب جنگلها برخورد كند. (امام خمينى، صحيفه امام، 449/16-450)

آبروى مردم سروكار دارند لازم است. (ر. ك: امام خمينى، بى تا «ج»، 49؛ آيت الله خامنه اى، 1371/7/29) رعايت تقوا در مسائل كارى و حرفه اى ملت را بر انگيخته و موجب شكوفايى و رونق در حركت آنان ميگردد. (آيت الله خامنه اى، 1369/3/2) اين حوزه از اخلاق در گروه هاى مختلفى از جامعه قابل پيگيرى است:

سازد. (آيت الله خامنه اى، 1378/10/4؛ 1380/9/21؛ 1392/3/8) استقرار معنويّت و جلوگيرى از مظاهر فساد يا شيوع فساد و بى دينى به ويژه همراه با تظاهر به آنها از امور واجب كارگزاران ميباشد. قرآن كريم ساز و كار نابودى يك جامعه را در فساد و فسق مترفان آن جامعه دانسته و لازمه فسق آنان را گرفتار شدنشان به عذاب الهى ميداند، «وَ إِذٰا أَرَدْنٰا أَنْ نُهْلِكَ قَرْيَةً أَمَرْنٰا مُتْرَفِيهٰا فَفَسَقُوا فِيهٰا فَحَقَّ عَلَيْهَا اَلْقَوْلُ فَدَمَّرْنٰاهٰا تَدْمِيراً» (اسراء، 16) اين ساز و كار در همه جوامع اثر ميكند هرچند در برخى از جوامع كه داراى ويژگيهايى مانند علم، ثروت زياد، سياست مداران عاقل، موقعيت جغرافيايى و تاريخى مناسب و مانند آن هستند اين اثر كندتر بوده و ساز و كار نابودى ديرتر اثر ميكند. (آيت الله خامنه اى، 1380/6/5) رعايت عقل، فكر، طمأنينه، سكينه، آرامش و محبت در ميان دولت مردان و انعكاس آن در جامعه، سبب تأثيرپذيرى جامعه از اين اخلاقيات ميگردد. (آيت الله خامنه اى، 1392/3/8) رعايت نكردن اخلاقيات در ميان مسئولان و رفتارهايى مانند تشنج، بغض و كم كارى، به تدريج در رفتار مردم نيز منعكس شده و موجب گسترش اين ناهنجارى ها در اجتماع ميگردد. (آيت الله خامنه اى، 1380/6/5؛ 1392/3/8)

بشر در طول تاريخ، بيشترين خطا و بى تقوايى خود را در عرصه حكومت دارى نشان داده و كمتر از اخلاق و حكمت بهره برده است، گناهانى كه از زمامداران سرزده با گناهان بسيار بزرگ انسانهاى عادى قابل مقايسه نيست. خسارت آن نيز متوجه مردم و افراد جامعه بوده است. قرآن كريم از اين گونه حكومتهاى فاسد با عنوان فساد كنندگان در زمين ياد كرده «وَ إِذٰا تَوَلّٰى سَعىٰ فِي اَلْأَرْضِ لِيُفْسِدَ فِيهٰا وَ يُهْلِكَ اَلْحَرْثَ وَ اَلنَّسْلَ وَ اَللّٰهُ لاٰ يُحِبُّ اَلْفَسٰادَ» (بقره، 205) كه سپاس نعمتهاى الهى را به كفران تبديل نموده و جامعه خويش را بر اثر كفران خويش به دوزخ كشاندند. «أَ لَمْ تَرَ إِلَى اَلَّذِينَ بَدَّلُوا نِعْمَتَ اَللّٰهِ كُفْراً وَ أَحَلُّوا قَوْمَهُمْ دٰارَ اَلْبَوٰارِ» (ابراهيم، 28) ازاين رو از مهمترين كارهاى انبيا مقابله با اين گونه طاغوتها و كسانى بوده كه نعمتهاى الهى را ضايع مى ساختند. جنگ انبيا با قدرتها و حكومتهاى فاسدى بود كه بشريت را نابود مى ساختند. (آل عمران، 146؛ ر. ك: آيت الله خامنه اى، 1380/12/27) انسان مؤمن و متقى و عادل نميتواند زندگى كند و بر ايمان و رفتار صالحش باقى بماند جز آنكه با طاغوت مبارزه كند تا شرايط فاسد پيش آمده را از بين ببرد. (امام خمينى، بى تا «ج»، 35)

ص: 72

نقش مؤثرترى دارند؛ چرا كه اگر تهذيب نفس نكرده باشند ميتوانند ايجاد فساد نمايند. چنانكه بسيارى از وابستگى هاى كشور در رژيم سابق نتيجه مهذب نبودن اساتيد دانشگاه و وابسته بودن آنان است. (ر. ك: امام خمينى، صحيفه امام، 497/16-498) رؤساى دانشگاه نيز وظيفه دارند دانشگاه را به محيط علم و تزكيه و تهذيب تبديل كنند و آنچه را موجب فساد جامعه و جوانان ميگردد، در محيط دانشگاهى از بين ببرند. (امام خمينى، صحيفه امام، 499/12) دو ركن علم و تربيت اخلاقى در كنار هم ميتواند برون داد دانشگاه را تبديل به محصولى مفيد و مترقى سازد. (امام خمينى، صحيفه امام، 498/16) ازاين رو از جمله وظايف يك دانشجوى موفق تهذيب اخلاق است. (آيت الله خامنه اى، 1377/2/22؛ 1386/2/25)

باشد، مسئوليت پذير نبوده و در حق بيماران اجحاف ميكند. مهندس نيز همينطور است، بدون تهذيب نفس ممكن است نقشه و طرحى ارائه كند كه تنها در جهت منافع خودش باشد. (امام خمينى، صحيفه امام، 471/7) هر يك از اين گروه ها ميتواند نقش بسزايى در اخلاق جامعه داشته باشد. (ر. ك: آيت الله خامنه اى، 1372/4/21) علم در صورتى مفيد است كه همراه با اخلاق و دين باشد. مهمترين فجايعى كه بر ضد بشريت رخ داده است بر اثر توسعه و پيشرفت علمى بوده كه با اخلاق فاصله داشته است. افزون بر آن بيشتر ناامنى ها و بى عدالتى ها در كشورهايى است كه از لحاظ علمى بالاترين رتبه را دارند؛ بنابراين جامعه در صورتى از علم عالمان و نخبگان بهره مى برد كه آنها متدين باشند و نفس خود را مهذب نموده باشند. (آيت الله خامنه اى، 1385/6/25) پزشك و پرستار اگر به تكاليف پزشكى و انسانى خود عمل كنند كارشان عبادت و در تراز عبادات درجه اول است؛ وظيفه آنها رعايت اخلاق پزشكى و پرستارى است؛ از سويى تنها هدف آنان نبايد جمع آورى مال باشد و از سوى ديگر بايد تلاش كنند گرفتار انحرافاتى نشوند كه جان مردم را به خطر مى اندازد. (امام خمينى، صحيفه امام، 285/12-286) اخلاق پزشكى و اخلاق پرستارى يك وظيفه و فريضه بوده و داراى اجر بسيارى است و در مقابل، تكليف نيز سنگين است؛ زيرا بيمار در هنگام بيمارى دچار آشفتگى و ناراحتى است. روح، عواطف و احساسات انسان به ويژه در هنگام بيمارى نيازمند محبت و توجه است. لبخند يك پزشك و پرستار موجب درمان روحى بيمار ميگردد و به درمان جسمى وى نيز كمك ميكند. ازاين رو اخلاق شايسته پزشك و پرستار بيش از دارو بر بيمار تأثير دارد. (امام خمينى، صحيفه امام، 285/12-286؛ آيت الله خامنه اى، 1389/2/1)

در پى خواهد داشت. اما اگر بر اساس منافع كمپانيهاى اقتصادى، ثروتمندان بين المللى و قدرتمندان تماميت خواه و انحصارطلب باشد، بشر يقيناً زيان خواهد كرد. (آيت الله خامنه اى، 1385/2/26)

اخلاق مدارى در رسانه نقش مهمى در روابط جوامع دارد و حاكميت اخلاق و فضيلت بر رسانه ها سبب ميشود كه ملتها حرف يكديگر را بهتر بفهمند و بسيارى از بدفهمى ها و كج فهمى ها از ميان برود و گستره تصميم گيرى هاى سياست مداران و قدرتمندان در دنيا محدود ميگردد. بسيارى از مشكلات امروزه جوامع ناشى از غير اخلاقى بودن رسانه ها است كه در جهت منافع خود حقايق را وارونه جلوه مى دهند. (ر. ك: آيت الله خامنه اى، 1385/2/26)

اَلْمُنْكَرِ» ناظر بر اين موضوع ميباشد زيرا در جامعه اى كه فرمانروايان مردم را به نيكيها و اقامه نماز فرمان دهند ارزشهاى اخلاقى رشد ميكند. (آيت الله خامنه اى، 1374/4/21) در نظام اسلامى فعاليت سياسى نميتواند جدا از معيارها و ضوابط اخلاقى باشد و كار غيراخلاقى، صلاحيت مديران را خدشه دار ميكند. (آيت الله خامنه اى، 1381/12/13)

به گونه اى تربيت كند كه يكى از آنان جامعه اى را اصلاح كند، يا با تربيت غلط جامعه اى را به فساد بكشاند. (امام خمينى، صحيفه امام، 92/8) نقش معلم نقش تراز اول است و ميتواند آينده روشنى را براى نظام اخلاقى رقم بزند. (ر. ك: آيت الله خامنه اى، 1368/3/26)

معنويات ميزند. چنانكه در زمان طاغوت، بسيارى از جوانان با تأثيرپذيرى از رسانه ها به فساد كشيده شدند. (امام خمينى، صحيفه امام، 156/13-157) رسانه نقش مستقيمى در نگرشهاى اخلاقى جامعه و ارتقاء فرهنگ اسلامى دارد؛ (امام خمينى، صحيفه امام، 156/13؛ 159/19) به طورى كه اگر خود مهذب بوده ميتواند حامل پيام اسلام بوده و اخلاق الهى را در جامعه رواج دهد و بر عكس، چنانكه در رژيم گذشته بود ميتواند ابزار مؤثرى براى فساد جامعه به ويژه نسل جوان باشد. (امام خمينى، صحيفه امام، 156/13؛ 159/19) صدمه اى كه رسانه ناسالم و غير اخلاقى وارد ميسازد قابل مقايسه با هيچ نهاد ديگرى نيست. (امام خمينى، صحيفه امام، 156/13-157) بسيارى از مشكلات امروزه جوامع ناشى از غير اخلاقى بودن رسانه ها است كه در جهت منافع خود حقايق را وارونه جلوه ميدهند. (ر. ك: آيت الله خامنه اى، 1385/2/26)

امام خمينى، 1378، 310؛ آيت الله خامنه اى، 1388/4/29) چنين جامعه اى حتى با رعايت دقيق قانون، باز هم سعادتمند نيست. جامعه اى كه در آن احساس ناامنى از يكديگر وجود داشته باشد و هر انسانى احساس كند كه ديگران نسبت به او حسد و كينه داشته و برايش توطئه چينى ميكنند، جامعه مطلوب بشرى نبوده و راحتى در آن وجود ندارد. (آيت الله خامنه اى، 1385/1/6)

مذهبى و سياسى، از بين ببرد. ازاين رو جوانان مى توانند با ايفاى نقش خود در دوره جوانى، و تقويت بنيان هاى اخلاقى، آينده اى درخشان بسازند. (آيت الله خامنه اى، 1379/8/24)

و اميال و شهوات منزه بوده و از دين و اخلاق الهام گرفته بود تا در سايه چنين منشى معنويت، دين و اخلاق تأمين شود. (آيت الله خامنه اى، 1380/12/12) همچنين در نهضت عاشورا كسانى كه در مبارزه معنوى بين فضائل و رذائل پيروز شدند و جنود عقل را بر جنود جهل غلبه دادند، عدّه اندكى بودند اما پايدارى و استقامت آنان، موجب شد كه در طول تاريخ از آن الگو بگيرند. (آيت الله خامنه اى، 1381/1/9) امام خمينى نيز از جمله مهمترين الگوهاى اخلاقى به شمار مى آيد، ايشان داراى ايمانى روشن بينانه بود و نو آورى هايى در مباحث دينى به وجود آورد كه متكى به دين و مبانى دينى بود، ازاين رو توانست در زمينه مسائل اعتقادى و اخلاقى نو آورى هايى اصولى و بنيادين ايجاد كند. (آيت الله خامنه اى، 1378/7/9)

نشر كتابها و مجلات و نشريات در راستاى مباحث اخلاقى امرى ضرورى است؛ در گذشته عالمانى به بيان معارف و پاسخگويى به شبهات مى پرداختند؛ اما امروزه اين نياز بسيار گسترده تر است و لازم است كتابها، جزوه ها، مجلات و نشرياتى ايجاد شود تا اين رسالت را عهده دار گردد و به گسترش دين، معارف و اخلاق بپردازد، در اين راه از علما و متخصصان كه در اين زمينه ها مطالعاتى دارند نيز بايد استفاده شود. (آيت الله خامنه اى، 1374/6/14)

كريم درباره سيره اخلاقى پيامبر صلى الله عليه و آله او را به خاطر نرمش و مدارا در برخورد با مردم مى ستايد «فَبِمٰا رَحْمَةٍ مِنَ اَللّٰهِ لِنْتَ لَهُمْ وَ لَوْ كُنْتَ فَظًّا غَلِيظَ اَلْقَلْبِ لاَنْفَضُّوا مِنْ حَوْلِكَ» (آل عمران، 159) با اين حال در آيه اى ديگر خداوند به ايشان فرمان ميدهد كه با كفار با شدت و خشونت برخورد نمايد «يٰا أَيُّهَا اَلنَّبِيُّ جٰاهِدِ اَلْكُفّٰارَ وَ اَلْمُنٰافِقِينَ وَ اُغْلُظْ عَلَيْهِمْ» (توبه، 73؛ تحريم، 9) درباره رفتار فردى، غلظت نكوهيده است اما در اجراى قانون و اداره جامعه و ايجاد نظم اين رفتار مناسب است. (آيت الله خامنه اى، 1379/1/26) اخلاق رسول خدا صلى الله عليه و آله در دو بخش اخلاق شخصى و اخلاق حكومتى الگويى كامل براى بشريت به شمار مى آيد؛ در بخش اخلاق فردى، به رغم شرايط نامطلوب آن عصر، تمام فضائل، در حدّ كمال آن در شخصيت ايشان متجلّى بود و در بخش اخلاق حكومتى نيز برترين الگوى اخلاق انسانى به شمار مى آمد. وى در حكومت، بسيار عادل و با تدبير بود، حافظ و نگهدارنده قانون بود و خود نيز محكوم قوانين بود. با دشمنان با مدارا رفتار مى نمود اما در مواردى كه آنان را در مقابل اسلام، احساس مى نمود بسيار سخت گير بود. (ر. ك: آيت الله خامنه اى، 1379/2/23)

قيام امام حسين عليه السلام نيز علاوه بر مبارزه در مقابل باطل، تجسّم معنويت و اخلاق بود كه مربوط به باطن و نفس انسانها است. (آيت الله خامنه اى، 1381/1/9) امام حسين عليه السلام هدف اول خود از قيام را ريشه كنى فساد و ايجاد اصلاح در جامعه ميداند، كه از جمله انواع فساد، انحرافهاى اخلاقى به شمار مى آيد. (آيت الله خامنه اى، 1378/1/23)

معرفت است يا كسب كمال؟ بر اين اساس نقش نيت و انگيزه در كار اخلاقى يكى از تفاوتهاى اساسى بين نظام اخلاقى اسلام با ديگر نظامها است. (ر. ك: مصباح يزدى، 1388، 106/1-107؛ همو، 1390، 55) از نظر اسلام كارى ارزشمند است كه به انگيزه تحصيل رضايت و خشنودى خداوند صورت پذيرد، هرچند نيت در كار اخلاقى نيز داراى مراتب ميباشد. (ر. ك: مصباح يزدى، 1388، 108/1-112)

است. (آيت الله خامنه اى، 1368/4/21؛ 1369/3/2)

اخلاص. در پيروزى انقلاب اسلامى اخلاص از مهمترين عوامل نقش آفرين بود. امام خمينى نيز مظهر اخلاص بود كه دنيا را در مقابل اسلام خاضع و خاشع كرد و دشمنان را به عقب نشينى وادار نمود. (آيت الله خامنه اى، 1370/1/16) ملت ايران با اخلاص خود و وفادارى به امام، معنويتها و ارزشهاى اخلاقى را كه در جامعه معاصر افول كرده بود زنده كردند. (آيت الله خامنه اى، 1368/3/18) در جنگ تحميلى نيز اين ويژگى مشهود بود و عزت انقلاب و خوارى دشمنان را در پى داشت. (آيت الله خامنه اى، 1369/5/24)

ياد خدا. جمهورى اسلامى از آغاز پيدايش نهضت اسلامى تا تحقق كامل آن بر پايه ياد و نام خدا شكل گرفته است. (امام خمينى، صحيفه امام، 164/16) زيباترين جلوه هاى ياد خداوند را ميتوان در عرصه دفاع مقدس مشاهده نمود. چنانكه رزمندگان اسلام در هر شرايطى با قرائت قرآن، دعا، نماز و مناجات، صحنه هاى خطرناك را پشت سر گذاشته و زمينه پيروزى را فراهم ساختند. (امام خمينى، صحيفه امام، 264/16) نمود ذكر و ياد الهى در ابعاد مختلف زندگى مردم به ويژه جوانان نشانگر رشد فزاينده دين دارى در ميان آنان است. تجمعهاى بزرگ مذهبى مانند حضور در مراسم شبهاى قدر، دعاى عرفه و سنت اعتكاف كه پيش از اين در جامعه كم رنگ بود، نشانه وجود ارزشهاى دينى و ياد خدا در ميان آحاد ملت است. (آيت الله خامنه اى، 1378/12/11)

نموده و كارخانه ها را با دستان خود راه اندازى نمايند. (ر. ك: امام خمينى، صحيفه امام، 115/14-116) ملت ايران با اتكا به اين امر توانست آمريكا را كه قدرت اول دنيا بود شكست داده و دست او را از منابع ملى كوتاه سازد. (ر. ك: امام خمينى، صحيفه امام، 117/14) اسلام به ما خودباورى و انقلاب به ما جرأت بخشيد و رشد علمى و خروج از وابستگى علمى نتيجه ى همين خودباورى و جرأت است. (آيت الله خامنه اى، 1383/9/26) افزون بر آنكه انقلاب اسلامى موجب بسط خودباورى در ساير جوامع شد و سبب شد كه ملتها باور كنند كه با عزم و اراده ميتوانند بر همه مشكلات پيروز شوند. (آيت الله خامنه اى، 1380/5/11؛ 1382/6/29)

شجاعت و دلاورى. يكى از بركات انقلاب تحول روحى مردم از ترس به شجاعت بود؛ آنان به رغم ترسى كه سالها برايشان ايجاد شده بود، شجاعانه عليه شاه قيام كرده تا جايى كه حتى توپ و تانك را نيز در اين راه بى اثر مى دانستند. (امام خمينى، صحيفه امام، 398/7) دفاع مقدس نيز عرصه ديگرى براى نمايش شجاعت ايرانيان بود. رزمندگان در دوران دفاع مقدس بدون هيچگونه هراسى شجاعانه به دفاع از ميهن پرداختند. (امام خمينى، صحيفه امام، 256/13)

استكبار مصون سازد. (ر. ك: امام خمينى، صحيفه امام، 196/16-197) هيچ ملتى همانند ملت ايران از چنين روحيه ايثارگرانه اى برخوردار نيست كه زن و مرد و بزرگ و كوچك، ايثارگرانه در جبهه ها حضور يافته و در شهادت از يكديگر سبقت بگيرند. (امام خمينى، صحيفه امام، 203/16)

عدالت خواهى و ظلم ستيزى. مهمترين هدف انقلاب اسلامى و قيام توده هاى مردم در سال 57 روحيه عدالت خواهى و ستم ستيزى بود، و جمهورى اسلامى در جهت تحقق اين هدف ايجاد شد. (امام خمينى، صحيفه امام، 70/9-71)

امر به معروف و نهى از منكر. توجه به امر به معروف و نهى از منكر در انديشه انقلاب اسلامى بسيار مورد اهتمام بوده است؛ تا نگاه عموم مردم جامعه و مسلمانان را از مسائل فردى و انحصار اين فريضه در گناهان كوچك و بزرگ افراد، خارج ساخته و به مسائل كلان جامعه و حكومت و عرصه هاى ظلم و استكبار جهانى معطوف دارد (امام خمينى، بى تا «ج»، 114-116) و از مسائل ظاهرى به لايه هاى عميق مفاسد در اجتماع بكشاند. (امام خمينى، بى تا «ج»، 118-119؛ آيت الله خامنه اى، 1375/2/26؛8592 امر به معروف و نهى از منكر)

پرهيز از توسعه طلبى. در نظام جمهورى اسلامى هيچگاه قصد توسعه طلبى و دست اندازى به حقوق ديگران وجود نداشته و همين امر سبب پيروزى اين نظام بوده است. (آيت الله خامنه اى، 1368/4/23) توسعه طلبى با جهان بينى و سياست اسلامى تناسبى ندارد بلكه اين مسئله از ويژگيهاى طاغوتها ميباشد. (آيت الله خامنه اى، 1375/11/21) با اين حال نظام جمهورى اسلامى در صدد گسترش نفوذ اسلام در جهان و كوتاه كردن دست جهانخواران بوده و اين را در سياست خارجى و بين المللى خود لحاظ كرده است، هر چند دشمنان از آن تعبير به توسعه طلبى كنند، (امام خمينى، صحيفه امام، 81/21) چنانكه دشمنان، ما را به توسعه طلبى و جنگ افروزى متهم مى نمايند تا اينكه دليلى بر كينه توزى و نفرت خود، در مقابل افكار جهانى داشته باشند. (آيت الله خامنه اى، مكتوبات، 1372/2/4)

نيست. (آيت الله خامنه اى، 1389/12/17) پس از انقلاب اسلامى و در راستاى حفاظت از محيط زيست قوانين متعددى تصويب گرديد؛ مانند قانون منع از تغيير كاربرى اراضى مزروعى و باغها، مصوب (1374/3/31) و علاوه بر اين بر اساس اصل پنجاهم قانون اساسى جمهورى اسلامى، حفاظت محيط زيست كه نسل امروز و نسلهاى بعد بايد در آن حيات اجتماعىِ رو به رشدى داشته باشند، وظيفه عمومى تلقى ميگردد. ازاين رو فعاليتهاى اقتصادى و غير آن كه با آلودگى محيط زيست يا تخريب غير قابل جبران، ملازمه پيدا كند، ممنوع است. اگرچه در برخى از موارد توسط منفعت طلبان تخلفاتى صورت ميگيرد كه لازم است براساس قانون با متخلفان برخورد شود.

ميسازد. (امام خمينى، 1370، 49؛ آيت الله خامنه اى، 1387/6/30) بر اساس روايتى اگر بنده اى نماز و روزه اهل آسمان و زمين را به جا آورد اما حبّ دنيا داشته باشد خداوند محبت خويش را به وى نميچشاند. (ديلمى، 1412، 206/1؛ امام خمينى، 1370، 50)

ديگران تأثيرپذير ميسازد و اقتدار آنان را خدشه دار ميكند. (امام خمينى، صحيفه امام، 211/13-212؛ آيت الله خامنه اى، 1376/3/14) و ملتها را در برابر بيگانگان ضعيف كرده و موجب نفوذ فرهنگهاى مبتذل غرب شده كه نابودى و فساد فرزندان آنان را در پى دارد. (امام خمينى، صحيفه امام، 337/20)

شده است. برخى مكتبها مانند مسيحيت اصالت را با اخلاق و زندگى مسالمت آميز مى دانند و رفتار زورمدارانه را در هر شرايطى غير اخلاقى مى شمارند، اما برخى ديگر همچون نيچه اصالت را با قدرت و كمال اخلاقى انسان را در قدرت مى دانند و برآنند كه اخلاق مسيحيت؛ بردگى، ضعف، ذلت و عامل ركود بشريت است. برخى نيز اخلاق را وابسته به قدرت مى دانند اما هر قدرتى را اخلاقى نمى شمارند و بر اين اساس قدرت استثمارگران، غير اخلاقى اما قدرتى را كه مظلومان جوامع در جهت دگرگون كردن جامعه و تحول آن به مراتب عالى به كار مى بندند اخلاقى است؛ اما از نظر اسلام تمامى ديدگاه هاى فوق مردود است، از نگاه اسلام اخلاق فقط در روابط مسالمت آميز خلاصه نميگردد افزون بر آنكه در مواردى مبارزه با زور و ستمگرى را مقدس شمرده و در شرايطى خاص فرمان جهاد ميدهد. در موارد مواجهه با زور نيز، اسلام ابتدا راه حكمت و برهان را برمى گزيند و در صورت مؤثر واقع نشدن در موارد نهايى اقدام به اعمال قدرت مى نمايد. (ر. ك: مطهرى، مجموعه آثار، 490/2-491)

فسادها، تلاش ميكنند تا باورها و پايه هاى اخلاقى آنان را متزلزل سازند. (آيت الله خامنه اى، 1380/5/11؛8592 تهاجم فرهنگى)

1382/9/25) افزون بر آنكه بتواند نظامى بر محوريت قرآن و رهبرى پيامبر و اوليا ايجاد نمايد (امام خمينى، صحيفه امام، 531/7) و شعار نظام جمهورى اسلامى عدالت، اخلاق، تعالى و رشد انسانها و باز كردن گره هاى زندگى مردم بوده است. (ر. ك: امام خمينى، صحيفه امام، 433/17-434؛ آيت الله خامنه اى، 1382/7/21) جمهورى اسلامى در تلاش است چشم اندازى الگو گرفته از نظام اخلاقى رسول خدا صلى الله عليه و آله در عرصه نظام اخلاقى به وجود آورد. آينده اين حركت به گونه اى خواهد بود كه هرجا معنويتى عميق تر، خالص تر، سالم تر و منطبق تر با فطرت بشر باشد، جاذبه ى بيشترى براى ملتها خواهد داشت، و بى دينى و بى ايمانى و تهى بودن از اعتقاد معنوى، يك ضد ارزش به شمار خواهد آمد. (آيت الله خامنه اى، 1369/3/14) براساس جهان بينى اسلامى، جريان عالم به سوى حاكميت حق و به سمت صلاح در حركت است و رسالت تمامى انبيا در جهت تحقق اين هدف بوده است، اين هدف در زمان ولى عصر محقق خواهد شد و در نهايت صلاح بر فساد غلبه خواهد كرد؛ (مطهرى، مجموعه آثار، 181/18؛ حسينى بهشتى، 1386، 249؛ آيت الله خامنه اى، 1379/9/12) و جهان به اخلاق ايده آل، حكومت ايده آل و عدالت ايده آل خواهد رسيد. (مطهرى، مجموعه آثار، 902/15)

كه موجوديت نظام اخلاق اسلامى و انقلاب اسلامى را تهديد ميكند؛ از قبيل: از بين رفتن سلامت جامعه، گسترش ناهنجارى هاى اجتماعى در سطح ملى و بين المللى، طغيان و سركشى، قدرت طلبى، از بين رفتن عزت و اقتدار حكومت اسلامى و كاهش مشروعيت نظام. ازاين روى مربيان، متوليان و مديران فرهنگى براى ارتقا بخشيدن سطح اخلاقيات جامعه نيازمند راهبردهاى توسعه ى اخلاق اسلامى در ابعاد مختلف، علمى، فرهنگى و اجتماعى مى باشند. كارنامه و توفيقات انقلاب اسلامى در گسترش و تعميق اخلاق در ابعاد گوناگون قابل توجه است. از مهمترين اين ارزشها در حوزه اخلاق بندگى ميتوان به فضيلت ايمان، تقوا، اخلاص و ياد خدا و در حوزه اخلاق فردى، به فضيلت خودباورى و شجاعت، و در حوزه اخلاق اجتماعى به اتحاد و برادرى، ايثار و عدالت خواهى و ظلم ستيزى اشاره نمود. با اين حال چالشها و آسيبهايى نيز فراروى جامعه وجود دارد كه عدم توجه به آنها از عوامل تهديدكننده انقلاب اسلامى است. نفوذ رذائلى همچون دنياطلبى، اشرافى گرى و تجمل گرايى، غفلت، تهاجم فرهنگى و تقليد از فرهنگ بيگانه در ميان جامعه به انحطاط و سقوط آن مى انجامد. در سند چشم انداز جمهورى اسلامى، جامعه ى ايرانى، توسعه يافته و متكى به اصول اخلاقى و جامعه اى فعال، مسئوليت پذير، ايثارگر، مؤمن، رضايت مند، برخوردار از وجدان كارى، انضباط، روحيه ى تعاون و سازگارى اجتماعى، متعهد به انقلاب و نظام اسلامى توصيف شده است.

ص: 100

امام خمينى، سيد روح الله موسوى، جهاد اكبر، تهران، مؤسسه تنظيم و نشر آثار امام خمينى، بى تا. «ب»

امام خمينى، سيد روح الله موسوى، ولايت فقيه، تهران، مؤسسه تنظيم و نشر آثار امام خمينى، بى تا. «ج»

امام خمينى، سيد روح الله موسوى، آداب الصلاة، تهران، مؤسسه تنظيم و نشر آثار امام خمينى، چاپ اول، 1370 ش.

امام خمينى، سيد روح الله موسوى، شرح چهل حديث، تهران، مؤسسه تنظيم و نشر آثار امام خمينى، چاپ بيستم، 1378 ش.

امام خمينى، سيد روح الله موسوى، شرح حديث جنود عقل و جهل، تهران، مؤسسه تنظيم و نشر آثار امام خمينى، چاپ اول، 1377 ش.

امام خمينى، سيد روح الله موسوى، صحيفه امام، تهران، مؤسسه تنظيم و نشر آثار امام خمينى.

انصارى، خواجه عبدالله بن محمد، منازل السائرين، تهران، دار العلم، 1417 ق.

جوادى آملى، عبدالله، مبادى اخلاق در قرآن، قم، نشر اسراء، 1377 ش.

جوادى آملى، عبدالله، مراحل اخلاق در قرآن، تحقيق على اسلامى، قم، نشر اسراء، چاپ سوم، 1379 ش.

حسينى بهشتى، سيد محمد، حق و باطل از ديدگاه قرآن، تهران، انتشارات روزنه، چاپ دوم، 1393 ش.

حسينى بهشتى، سيد محمد، درس گفتارهاى فلسفه دين، تهران، انتشارات روزنه، چاپ اول، 1392 ش.

حسينى بهشتى، سيد محمد، شناخت اسلام، تهران، نشر بقعه، چاپ اول، 1386 ش.

خزاز قمى، على بن محمد، كفاية الاثر فى النص على الائمة الاثنى عشر عليهم السلام، تحقيق سيد عبداللطيف حسينى كوهكمرى، قم، انتشارات بيدار، 1401 ق.

خواجه نصير طوسى، محمد بن محمد، اخلاق ناصرى، تحقيق مجتبى مينوى، عليرضا حيدرى، تهران، انتشارات خوارزمى، چاپ پنجم، 1373 ش.

ديلمى، حسن بن محمد، ارشاد القلوب، قم، الشريف الرضى، 1412 ق.

راغب اصفهانى، حسين بن محمد، مفردات الفاظ القرآن، چاپ اول، بيروت، الدار الشامية، 1412 ق.

شوشترى، قاضى نور الله، احقاق الحق و ازهاق الباطل، تحقيق سيد شهاب الدين مرعشى نجفى،

ص: 102

قم، كتابخانه آيت الله مرعشى نجفى، چاپ اول، 1409 ق.

صدوق، محمد بن على، الامالى، قم، مؤسسة البعثة، 1417 ق.

صدوق، محمد بن على، التوحيد، تحقيق سيد هاشم حسينى تهرانى، قم، مؤسسه نشر اسلامى، 1398 ق.

صدوق، محمد بن على، الخصال، تحقيق على اكبر غفارى، قم، نشر اسلامى، 1403 ق.

صدوق، محمد بن على، عيون اخبارالرضا عليه السلام، تحقيق حسين اعلمى، بيروت، مؤسسة الاعلمى، 1404 ق.

صدوق، محمد بن على، معانى الاخبار، تحقيق على اكبر غفارى، قم، نشر اسلامى، 1361 ش.

عسكرى، ابوهلال حسن بن عبدالله، الفروق فى اللغة، بيروت، دار الآفاق الجديدة، بيروت، چاپ اول، 1400 ق.

علامه حلى، حسن بن يوسف، نهج الحق و كشف الصدق، تحقيق سيد رضا صدر، عين الله حسنى، قم، دار الهجرة، 1414 ق.

فراهيدى، خليل بن احمد، العين، تحقيق مهدى مخزومى، ابراهيم سامرائى، قم، دار الهجرة، چاپ دوم، 1410 ق.

فروغى، محمدعلى، سير حكمت در اروپا، تهران، انتشارات هرمس، چاپ اول، 1383 ش.

فقير اصطهباناتى، على، خرابات: در بيان حكمت، شجاعت، عفت و عدالت به پيروى از گلستان سعدى، تحقيق منوچهر دانش پژوه، تهران، نشر ميراث مكتوب، چاپ اول، 1377 ش.

فيض كاشانى، محسن بن مرتضى، المحجة البيضاء فى تهذيب الاحياء، تحقيق على اكبر غفارى، قم، نشر اسلامى، چاپ چهارم، 1417 ق.

كتاب مقدس، ترجمه فاضل خان همدانى، ويليام گلن، هنرى مرتن، تهران، انتشارات اساطير، 1380 ش.

كلينى، محمد بن يعقوب، الكافى، تحقيق على اكبر غفارى، تهران، دار الكتب الاسلامية، چاپ چهارم، 1407 ق.

مبانى نظرى تحول بنيادين در نظام تعليم و تربيت رسمى جمهورى اسلامى ايران، شوراى آموزش و پرورش، شوراى عالى انقلاب فرهنگى، وزارت آموزش و پرورش، 1390 ش.

متقى هندى، على، كنز العمال فى سنن الاقوال و الافعال، تحقيق بكرى حيانى، صفوة السقا، بيروت، مؤسسة الرسالة، 1409 ق.

مجلسى، محمدباقر، بحارالانوار، تحقيق محمدباقر بهبودى، بيروت، دار احياء التراث العربى،

ص: 103

1403 ق.

مصباح يزدى، محمدتقى، اخلاق در قرآن، تحقيق محمدحسين اسكندرى، قم، مؤسسه آموزشى و پژوهشى امام خمينى، چاپ دوم، 1388 ش.

مصباح يزدى، محمدتقى، انسان سازى در قرآن، تحقيق محمود فتحعلى، قم، مؤسسه آموزشى و پژوهشى امام خمينى، 1390 ش.

مصباح يزدى، محمدتقى، نقد و بررسى مكاتب اخلاقى، تحقيق احمدحسين شريفى، قم، مؤسسه آموزشى و پژوهشى امام خمينى، چاپ پنجم، 1394 ش.

مصطفوى، حسن، التحقيق فى كلمات القرآن الكريم، تهران، بنگاه ترجمه و نشر كتاب، 1360 ش.

مطهرى، مرتضى، مجموعه آثار، تهران، انتشارات صدرا، 1377 ش.

مفيد، محمد بن محمد، الاختصاص، تحقيق على اكبر غفارى، قم، نشر اسلامى، 1414 ق.

مكارم شيرازى، ناصر، اخلاق در قرآن، قم، مدرسه الامام على بن ابى طالب عليه السلام، چاپ اول، 1377 ش.

نراقى، محمدمهدى، جامع السعادات، تحقيق سيد محمد كلانتر، النجف الاشرف، دار النعمان، بى تا.

نهج البلاغه، الامام على بن ابى طالب عليه السلام، الشريف الرضى، تحقيق صبحى صالح، قم، انتشارات هجرت، چاپ اول، 1414 ق.

ص: 104

مجريه را با استبداد مترادف شمرده اند. (مطهرى، مجموعه آثار، 116/21)

اگر چه استبداد گونه هاى خاص دارد، اما مراد از آن در ادبيات سياسى، استبداد در حاكميت است. حكومت مستبد نيز حكومتى است كه حاكمان آن بر تمامى شئون اقتصادى، فرهنگى، سياسى و اجتماعى و... تسلط مطلق داشته و هيچ رأيى غير از نظر خود را نپذيرفته و درصدد اجراى منويات خود در تمامى عرصه ها باشند، بدون اينكه به ساير ايده ها و عقيده ها احترام گذارند (آيت الله خامنه اى، 1379/2/23) و قانون را چنانكه در اسلام بيان شده بپذيرند. (امام خمينى، صحيفه امام، 22/11) درحالى كه حكومت اسلام حكومت قانون بوده (امام خمينى، صحيفه امام، 397/4؛ 281/8؛ همو، بى تا «ب»، 72) و برآمده از مشاركت و حضور سياسى مردم است.

اسلام در بنيانهاى نظرى خود ضد استبداد بوده و بر همين اساس همواره درصدد ترويج آزادى و آزادگى در ميان انسانها برآمده است، (مطهرى، مجموعه آثار، 454/17) چنانكه نهضت امام حسين عليه السلام در مقابله با استبداد مطلق بنى اميه به انجام رسيد. (امام خمينى، صحيفه امام، 287/2) با اين حال با به حاشيه راندن امامت با تمسك به خلافت (نهج البلاغه، خطبه 3 (48-50) و در ادامه تبديل خلافت به سلطنت در دودمان بنى اميّه، (آيت الله خامنه اى، 1369/1/22؛ 1379/2/1؛ 1381/6/30) استبداد وارد تاريخ اسلام شد و تا دوره معاصر با شدت و ضعف دوام يافت. (امام خمينى، صحيفه امام، 287/2؛ 305/11، 452) از نظر اسلام نقش پيامبران در مبارزه با استبدادها و اختناقها و درگيرى با مظاهر طغيان، از اساسى ترين وظايف ايشان است. قرآن بر اين نقش پيامبران تأكيد فراوان دارد؛ اولاً به پا داشتن عدل را به عنوان هدف بعثت و رسالت ذكر ميكند؛ ثانياً در داستانهاى خود، درگيريهاى پيامبران را با مظاهر استبداد، مكرر يادآورى ميكند و در برخى آيات خود تصريح ميكند كه طبقه اى كه با پيامبران همواره در ستيز بوده اند، اين طبقه بوده اند. (مطهرى، مجموعه آثار، 171/2)

پيامبر اسلام در تعاليم ضد استبدادى خود به گونه اى اعراب جاهلى را آموزش داد كه پس از ايشان نيز شكل سلوك بسيارى از حاكمان مسلمان از دمكرات ترين حكومتهاى دوره مدرن برتر بوده است. چنانكه پيامبر اسلام صلى الله عليه و آله با غلامشان روى يك مركب سوار ميشدند، يا اينكه آن حضرت از پيروانش مى خواست كه اگر كسى حقى بر گردنشان دارد

ص: 106

حقش را باز ستاند و در اين مسير حاضر به شلاق خوردن شد. (امام خمينى، صحيفه امام، 327/4) حضرت اميرالمؤمنين عليه السلام نيز همين شيوه ضد استبدادى و برابرى ميان ولىّ و مولى عليه را رواج دادند چنانكه ماجراى شكايت يهودى از ايشان در تاريخ نقل شده است. (امام خمينى، صحيفه امام، 198/4، 327-328)

پس از پيامبر صلى الله عليه و آله و اهل بيت عليهم السلام، علماى ربانى پرچمدارى نهضت مبارزه با استبداد را بر عهده داشتند و در اين مسير مجاهدتهاى بزرگانى چون ميرزاى آشتيانى و ميرزاى شيرازى و ساير مراجع قم و نجف در قدم نخست مبارزه با استبداد در تاريخ ثبت شده است. (امام خمينى، صحيفه امام، 241/3-242) در غالب نهضتها و جنبشهاى مردمى عليه ظلم و استبداد شاهنشاهى، علما بودند كه پيشاپيش مردم و در صف اول ايستاده بودند و نهضت ضد استبدادى را رهبرى ميكردند. (آيت الله خامنه اى، 1370/12/14)

در ميان فلاسفه بزرگ اسلامى ايرانى فارابى فيلسوف بزرگ شيعى در مباحث فلسفه سياسى خود، جوامع و نظامهاى سياسى را به مدينه فاضله و مدينه ضاله تقسيم ميكند و مدينه ضاله را در شش نوع عرضه مى دارد كه يكى از آنها «مدينه تغلب» است. مقصود فارابى از مدينه تغلب، حكومت ستمگر و استبدادى است كه با زور و غلبه بر مردم حكومت ميكند و مصداق بارز آن را ديكتاتورى يك فرد و يارانش بر مردم و يك كشور و ديكتاتورى و فرمانروايى خودكامه يك كشور بر كشور ديگر بيان ميكند. (فارابى، 1996، 107-113) فلاسفه ديگر نظير ابن سينا، سهروردى و ملاصدرا نيز به گونه اى اشاره تلويحى يا تصريح به مدينه فاضله در برابر حكومت استبدادى داشته اند. (احمدى، 1391، 3-30)

البته صرف نظر از فلاسفه، علماى ربانى و فقهاى عظام در طول تاريخ به لحاظ نظرى مبانى استبدادستيزى اسلام را در آثار خود بيان كرده بودند؛ مانند: مسائل سياست كه در آثار بزرگان، قرين با اخلاق بيان شده (كواكبى، 1378، 77) اما بزرگانى چون ميرزاى نائينى و اسماعيل محلاتى مستقلاً به اين مسئله پرداخته و آن را موضوع بحث خود قرار داده بودند. (ر. ك: نائينى، 1382، 35-175؛ محلاتى، بى تا)

ميرزا محمدحسين نائينى در سال 1327 ق در دوره مشروطيت به گونه اى مبسوط و نظريه پردازانه رساله «تنبيه الامة و تنزيه الملة» را راجع به شناخت استبداد و دفاع از

ص: 107

مشروطه به نگارش درآورده است. او در اين كتاب سلطنت را در دو قسم تمليكيه و ولايتيه منحصر نموده و سلطنت تمليكيه را همان استبداد معرفى ميكند كه در آن حاكم، فعال مايشاء بوده و ميل و اراده شخصى سلطان در آن، محور حكومت است. (نائينى، 1382، 40-43) نائينى براى پيشگيرى از وقوع حكومت استبدادى، حكومت ولايتيه را پيشنهاد ميكند كه در آن حاكم و محكوم به يك اندازه حرمت داشته و سلطان از طرف مردم يا با نظارت ايشان و با اختيارات محدود و مراعات قانون موظف به پيشبرد امور ممكلت بر اساس مصلحت امت است. (نائينى، 1382، 43-50)

در جهان اسلام و در دوره اخير با حركتهاى ضد استبدادى سيد جمال الدين اسدآبادى كه بزرگترين درد جامعه اسلامى را استبداد داخلى و استعمار خارجى ميدانست (مطهرى، مجموعه آثار، 31/24) و نيز با نشر و ترويج انديشه هاى ضد استبدادى مصلحان مسلمانى چون ميرزاى نائينى، خيرالدين پاشاى تونسى، شيخ فضل الله نورى، ميرزاى شيرازى، رفاعه رافع الطهطاوى مصرى، سيد عبدالرحمان كواكبى سورى، نامن كمال ترك و ميرزا آقاخان كرمانى، بيدارى عمومى در ميان مسلمانان به وجود آمد. اين بيدارى از قيام تنباكو و انقلاب مشروطه در قرن قبل گرفته (نظرپور، 1380، 57-84) تا خيزش هاى اسلامى در شبه قاره هند و جنوب شرقى آسيا و قفقاز و بالكان و شمال آفريقا و ساير مناطق جهان (ر. ك: شيرودى، 1390، 123-173) تحت تأثير فعاليتهاى ضد استبدادى مصلحان مسلمان بود.

ملت ايران قرون متمادى درگير استبداد و خودكامگى شاهان و سلاطينى بود كه مردم را رعيت خود پنداشته و هر صداى مخالفى را سركوب ميكردند. اين امر سبب افول و تضعيف ايران شد تا اينكه پس از دوران قاجار بيمارى ديگرى به نام وابستگى و استعمار نيز به استبداد افزوده شد (آيت الله خامنه اى، 1382/11/24) و با كنار زدن روحانيت ضد استبداد و استكبارستيز، استبداد به تمام معنا بر سر ايران سايه افكند. (امام خمينى، صحيفه امام، 366/15)

ايران به ويژه پس از استبداد خاندان قاجار و به ثمر نشستن نهضت مشروطه، به شكل ديگرى دچار استبداد شد چرا كه در حكومت قاجار سلطنت استبدادى مطلقه حاكم بود و به تدريج وابستگى اقتصادى به غرب شروع شد و در زمان اوج اين استعمار اقتصادى، زمانى كه نهضت مشروطه درصدد تضعيف بنيانهاى استبداد و استعمار بود، رضاخان و

ص: 108

فرزندش محمدرضا با استبداد نوين در قالب سلطنت انتصابى (دهقان، 1382، 129) بار ديگر مانع از به ثمر نشستن مشروطه خواهى گشته و در قامتى جديد و با استبدادى خشن بيش از پيش وابستگى كشور را تشديد نمودند. (آيت الله خامنه اى، 1382/7/22؛ ر. ك: دهقان، 1382، 129)

با سقوط رضاشاه و فضاى نسبتاً باز بعدى در دهه 20 بار ديگر عرصه براى فعاليت روحانيت شيعه مهيا شد. از پديده هاى جريان احياى تفكر دينى در اين دهه ظهور امام خمينى قدس سره و ورود او به صحنه سياسى - مذهبى بود. با ورود امام خمينى به اين عرصه شبكه مبارزان در داخل و خارج از كشور، به مرجعيت و رهبرى امام و ادامه مبارزه تا پيروزى نهايى بر استبداد و استعمار تأكيد كردند. مجاهدتهاى امام خمينى قدس سره و يارانشان سبب موضع گيرى تند محمدرضا پهلوى شد؛ به گونه اى كه به سركوب صداى اعتراض مخالفان پرداخت و استبداد مدرن را با استفاده از زر و زور و تزوير به كار بست. (امام خمينى، 1379، 319/18-320؛ آيت الله خامنه اى، 1375/2/13، 1381/3/14، 1388/2/22؛ مدنى، بى تا، 27/2-31، 55، 56، 176-179)

با تقديم خون شهدا و تلاشهاى بى وقفه امام خمينى قدس سره سرانجام در بهمن 1357 پس از چندين دهه تكاپوهاى سخت و صبورانه، حكومت اسلامى به رهبرى امام خمينى قدس سره تشكيل شد و استبداد استعمارى از مرزهاى جمهورى اسلامى ايران خارج گرديد.

استبداد را برنتابيده و در قالب هاى گوناگون مخالفت با استبداد را بروز مى دهند.

اسلام با تأكيد بر اصل توحيد استبداد را با چالش مواجه ميكند؛ زيرا پذيرش استبداد ملازم با رفتن تحت ولايت طاغوت و دورى از توحيد است و در نتيجه اسلام از اساس با اين مسئله مخالف است. (امام خمينى، صحيفه امام، 387/5-388) در يكى از مهمترين آيات قرآن (بقره، 257) مؤمنان با خروج از ولايت طاغوت و ورود به ولايت نور معرفى شده اند كه خروج از ولايت طاغوت به معناى خروج از استبداد معرفى ميشود. (امام خمينى، صحيفه امام، 135/7-137؛8592 توحيد)

برخلاف گرايشهاى مكاتب مادى غربى كه انسان را به فساد و انحطاط سوق ميدهد (آيت الله خامنه اى، 1393/3/6) اسلام بر كرامت ذاتى و شرافت الهى او توجه داشته (آيت الله خامنه اى، 1381/9/1) و در سايه چنين انسان شناسى، خودرأيى و استبداد در قبال ساير انسانها را روا نمى داند. بنا به فرموده اميرالمؤمنين عليه السلام علت بعثت پيامبر گرامى اسلام صلى الله عليه و آله نيز احياء همين كرامت و شرافت است: «لِيَستَأْدُوهُم مِيثاقَ فِطْرَتِهِ وَ يذَكِّروهُم مَنسِىَّ نِعمَتِهِ... وَ يثيروا لَهُم دَفائِنَ العُقول ؛ انسانها را به فطرت انسانى و سرشت انسانيت كه همراه با شرف و كرامت است برگردانَد؛ نعمتهاى فراموش شده الهى را به ياد آنها بياورد و خردهاى دفن شده را مبعوث كند». (نهج البلاغه، خطبه 1 (43)؛ آيت الله خامنه اى، 1393/3/6) اساساً بينش اسلام در رابطه با انسان فراتر از دين و مذهب بوده و عزت و كرامت ذات انسان را مورد توجه قرار داده است؛ چنانكه مجالى براى بى توجهى به ساير انسانها و خودرأيى باقى نمى گذارد. (نهج البلاغه، نامه 53 (426-445)؛ آيت الله خامنه اى، 1382/7/22؛ 1388/3/14)

در هستى شناسى اسلامى، هستى و وجود مساوق با محسوس نبوده (ابن سينا، 1375، 1/3-14) و خداوند متعال به عنوان مبدأ عالم و هستى تصوير شده است. (بقره، 29) در اين بينش معنوى كه دنيا به عنوان محل گذر لحاظ شده و اصالت به حيات اخروى داده شده است، استبداد و ايجاد اختناق جايى نداشته و رأساً منتفى ميشود و در مقابل بينش عدالت محور جايگزين ميگردد. (آيت الله خامنه اى، 1381/6/24) توجه به حيات پس از مرگ جهت دهنده به زندگى انسان بوده (تغابن، 7) و در اين بينش بدون باور به مبدأ خداوندى براى هستى و معاد، عدالت نيز تحميلى و اجبارى خواهد بود. (آيت الله خامنه اى، 1390/2/27) مجموعه ارزشهايى كه در بيان قرآن و روايات آمده است مخالفت با استبداد را در هستى انسان مؤمن نشان

ص: 110

ميدهد؛ چنانكه برترين اعمال مؤمن، ايراد سخن حق در برابر حاكم ظالم و مستبد معرفى شده است. (مطهرى، مجموعه آثار، 454/17)

1382/9/26) و حتى پيامبر نمى بايست از قوانين ثابت الهى تخطى كند (تحريم، 1) و در صورت نقض اين قوانين و شرك ورزيدن اعمالش حبط خواهد شد. (زمر، 65)

اصالت عدم ولايت. در اسلام هيچ حاكميت و ولايتى بر انسانها پذيرفته نيست؛ مگر اينكه از سوى خداى متعال و شارع مقدس تنفيذ شده باشد كه نوعاً با وصف عدالت و تقوا در ولىّ همراه ميشود. صرف نظر از مواردى كه شارع تنفيذ كرده باشد كه از آن به اصالت ولايت تعبير ميشود و مختص رسول خدا صلى الله عليه و آله، ائمه عليهم السلام و اولى الامر است، اصل در اسلام عدم ولايت فردى بر فرد يا افراد ديگر است. (امام خمينى، 1418، 18-19؛ آيت الله خامنه اى، 1382/9/26)

علاوه بر اين اصول؛ اساساً در نظام سياسى اسلام، استبداد مطرود است و حكومت اسلامى حكومتى است كه استبدادستيز بوده و با زعامت و رهبرى ولى فقيه عادل و به شيوه مردم سالارى دينى اداره ميشود. (امام خمينى، بى تا «ب»، 130) اساساً اسلام با حكومت استبدادى كه يك نفر مستبد، جان و مال مردم را به بازى گرفته و مطابق ميل و هوس خود در حكومت دخل و تصرف كند را از هيچ كس حتى رسول الله صلى الله عليه و آله و اميرالمؤمنين عليه السلام نمى پذيرد. (امام خمينى، بى تا «ب»، 43)

است: از يك سو انسان بايستى از اسارت نفس خارج شود و از سوى ديگر از يوغ مستبدان و ستمگران ظالم بيرون بيايد. (امام خمينى، صحيفه امام، 527/17) در حقيقت اسلام به دنبال پيشگيرى از شكل گرفتن استبداد درونى انسان و نيز خروج از سلطه مستبدان است.

برابرى انسانها در پيشگاه خداوند و فقدان امتياز براى افراد جز در تقوا يكى از مبانى اخلاقى اسلامى است كه بر اساس آن، استبداد كه منجر به برترى و سلطه جويى عده اى بر ديگران شده، نفى ميشود. (امام خمينى، صحيفه امام، 387/5-388) ازاين رو اسلام با هر آنچه كه برابرى را در جامعه برهم زده و امتيازات پوچ و بى محتوا را در جامعه حاكم نمايد، به مبارزه مى پردازد.

قرآن كريم نگاهى ويژه به تعامل و هميارى در حيات اجتماعى دارد و اين روش را مؤثرترين راه موفقيت در راستاى حقيقت جويى و واقع يابى مى شناسد، به همين دليل مشورت با ديگران را نشانه خردمدارى و وسيله راهيابى به هدف معرفى ميكند: «فَبَشِّرْ عِبٰادِ اَلَّذِينَ يَسْتَمِعُونَ اَلْقَوْلَ فَيَتَّبِعُونَ أَحْسَنَهُ أُولٰئِكَ اَلَّذِينَ هَدٰاهُمُ اَللّٰهُ وَ أُولٰئِكَ هُمْ أُولُوا اَلْأَلْبٰابِ» ، (زمر، 17-18) از همين روست كه در معرفت سياسى ارائه شده توسط اسلام استبداد رأى و نظر از سوى هر كسى و با هر نامى رد شده است. استبداد در رأى نتيجه اى جز استكبار و دست اندازى و تجاوز به ملتهاى مظلوم و جنگ طلبى هاى خشن و قهرآميز نداشته و اسلامِ عدالت خواه از اساس با آن مخالف است. (آيت الله خامنه اى، 1381/6/24)

عملكرد عوامل ظهور استبداد ميشود و در بعد فردى، حالت نفسانى آحاد جامعه زمينه ساز استبداد ميگردد.

ساختار سياسى استبدادى. در صورتى كه ساختار سياسى حاكم بر جامعه به ضرر آحاد جامعه بوده و در حالى نهادينه شود كه شاهان مستبد صداها و بينشهاى مخالف را در نطفه خفه نموده و فضاى اختناق را بر جامعه حاكم كنند، فضاى سياسى تحمل شنيدن صداى ديگرى را نخواهد داشت (رفيع پور، 1377، 387-391) و با رفتن يك شاه مستبد شاه مستبد ديگرى ظهور خواهد كرد كه با همان منش به حكومت خواهد نشست. (شريف، 1381، 65-66)

ساختار اجتماعى فرهنگى مبتنى بر نابرابرى. در ساختار فرهنگى و اجتماعى جامعه استبدادزده انتقاد وجود ندارد (رفيع پور، 1377، 395) و در نتيجه جامعه بر نابرابرى گروه ها و دسته جات مختلف شكل گرفته و سرمايه هاى اقتصادى، اجتماعى، فرهنگى و سياسى در اختيار عده قليلى قرار ميگيرد. اين امر سبب بيگانگى ساير اقشار در همه ى عرصه هاى مذكور شده و زمينه را براى پذيرش استبداد فراهم مى آورد. (شريف، 1381، 67)

حالت فردى و نفسانى. اگر انسان از عيوب و نواقص خود غافل شده و از يك سو در محاسن خويش نظر نموده و از سوى ديگر از عيوب خود غفلت نمايد و در سطحى ديگر محاسن خلق خدا را ناديده انگاشته و معايبشان را در نظر آورد، به تدريج در نفسش خود را برتر از ديگران ديده و با كبر، خود را بزرگتر از ديگران مى پندارد. (امام خمينى، 1377، 333-334)

جريان نهضتهاى مشروطه و ساير جنبشهاى اصلاحى به خاطر فقدان تجربه و آگاهى، اين حركتها و جنبشهاى ضد استبدادى به نظام شاهنشاهى و شاه پرستى در قامت رضاشاه مصادره شد. (آيت الله خامنه اى، 1383/12/24) نمونه آشكار اين مسئله جهل سياسى در انجمن موسوم به حجتيه بود كه به سبب ناآگاهى خواص، اين جريان سبب قوت يافتن دستگاه استبدادى پهلوى شده بود. (ر. ك: امام خمينى، صحيفه امام، 357/2؛ 281/21)

بى تفاوتى. بى تفاوتى ملت در مواجهه با استبداد سبب تقويت قدرتهاى استبدادى شيطانى شده و فضاى اختناق را تقويت ميكند. (ر. ك: امام خمينى، صحيفه امام، 71/14) پس از انقلاب اسلامى نيز دشمن همواره براى بازگرداندن منافع خويش سعى در تقويت روحيه ى بى تفاوتى در ميان مردم داشته تا از اين مسير به اهدافش دست يابد. (آيت الله خامنه اى، 1394/6/18) بى تفاوتى در كنار ذلت پذيرى سبب تسلط دشمنان خارجى بر منافع كشورهاى ضعيف خواهد شد چنانكه در مورد ارتش عراق و مقاومت نكردن در برابر ارتش آمريكا اين امر مشهود بود. (آيت الله خامنه اى، 1382/5/15)

ولايت گريزى. از ديگر عوامل ظهور استبداد روى گردانى از ولايت اولياء خداوند روى زمين است. (ر. ك: امام خمينى، صحيفه امام، 287/2؛ 305/11، 452) چنانكه فقها در دوران پيش از انقلاب اسلامى نيز آغاز استبداد دينى را به مقابله معاويه با امام على عليه السلام منسوب كرده اند. (نائينى، 1382، 144-145) در انقلاب اسلامى و نيز نهضت مشروطه و يا مقابله با قراردهاى ننگينى مانند رويتر و تنباكو كه در جهت تأمين منافع استبداد داخلى و استكبار جهانى تدوين شده بود، بدون حضور روحانيت، پيشرفت قابل توجهى نصيب نهضت ضد استبداد نميشد؛ چنانكه در جنبشهايى كه پيشتر نيز برقرار شده بودند، بدون حضور علما و رهبرى ايشان، جنبش ها عقيم ماندند. (آيت الله خامنه اى، 1385/2/9) بر همين اساس انقلاب اسلامى ولايت فقيه را در سايه سار ولايت اهل بيت عليهم السلام به منظور جلوگيرى از استبداد پيش بينى كرده است. (امام خمينى، صحيفه امام، 464/11)

غفلت نخبگان و خواص در روشنگرى. استكبار جهانى با استفاده از جهت دهى جريان اطلاعاتى به نخبگان، سعى بر انحراف يا خاموش نمودن صداى ايشان دارد تا از اين طريق و با جدا نمودن اين قشر از بدنه جامعه مقدمات پياده شدن استبداد را فراهم نمايد.

ص: 115

(ر. ك: امام خمينى، صحيفه امام، 346/1) در جريان مشروطه و سربه دارى شيخ فضل الله نورى و ساير حركتهاى ضداستبدادى در صورت همراهى نخبگان و آگاهى بخشى جامعه توسط ايشان موفقيتهايى نصيب اسلام ميشد. (آيت الله خامنه اى، 1385/2/9)

عوامل بيرونى. منظور از عوامل بيرونى دسته اى از عوامل است كه از ناحيه جامعه و امت نبوده و از سوى مستبدان و حاميان بيرونى آنها ايجاد ميشود.

تفرقه. اختلاف و فقدان وحدت ميان امت اسلامى عامل تحقق بخشى استبداد است. (امام خمينى، صحيفه امام، 383/6) دشمن از طريق اختلاف افكنى، سخنان تفرقه آميز خود را طرح ميكند (آيت الله خامنه اى، 1394/3/2) و هر زمانى كه امت اسلامى بخواهد متحد شود، ايادى استكبارى با ايجاد اختلاف ميان دسته جات مختلف و فاصله اندازى ميان اصناف، (ر. ك: امام خمينى، صحيفه امام، 345/6؛ 290/11؛ 410/18-411) چماق استبداد را به سر امت اسلامى مى كوبند؛ چنانكه استعمارگران در ماجراى مشروطيت از طريق ايجاد اختلاف، سايه سياه استبداد را بر سر مردم ايران نگاه داشتند. (ر. ك: نائينى، 1382، 141-158؛ امام خمينى، صحيفه امام، 410/18-411)

ترويج و القاى سكولاريسم. على رغم تأكيد اسلام در مورد پيوند دين با سياست كه در جهاد و برقرارى عدالت اجتماعى و... خود را ظاهر مى سازد (امام خمينى، صحيفه امام، 111/20-121) و با توجه به استبدادستيزى و طاغوت ستيزى اسلام ناب محمدى صلى الله عليه و آله، استبداد براى نفوذ هرچه بيشتر خود در پى ترويج شعار جدايى دين از سياست برآمده و از اين مسير درصدد القاى اين انديشه ى غلط و تحكيم پايه هاى خويش است. (امام خمينى، صحيفه امام، 278/21) شدت مخالفت انقلاب اسلامى با سكولاريسم استبدادى تا جايى است كه برخى مدعى شده اند كه انقلاب ايران در تقابل با سكولاريسم نبوده؛ بلكه نوع استبدادى آن را برنتابيده است، (Eisenstein, 2004, 213) گرچه سكولاريسم از اساس در انديشه انقلاب نفى شده است.

منافع استكبار. استبداد داخلى معمولاً با تكيه بر استكبار بيرونى كه درصدد غارت ملتهاى مستضعف است، به حيات خود ادامه ميدهد. (ر. ك: امام خمينى، صحيفه امام، 345/6؛ 290/11؛ 410/18-411؛ آيت الله خامنه اى، 1394/3/14)

نفوذ فرهنگى. نفوذ به فرهنگ و برساختن ساحت تمدنى جامعه اى كه در نقش رعيت براى استبدادگران است، عاملى براى توسعه استبداد فرهنگى است. به اين منظور

ص: 116

استبدادگران معمولاً با تحريف ارزشها و با توسل به شيوه هاى آموزشى و فرهنگى به دنبال تحقق خواسته هاى خود هستند. (ر. ك: امام خمينى، صحيفه امام، 194/6)

مرحوم نائينى در تنبيه الأمة عوامل استبداد را در جهل مردم، استبداد دينى، شاه پرستى، ترساندن و اذيت و آزار آزادى خواهان، طبيعت ستمگرى دولتمردان و استفاده از امكانات مملكت براى سركوبى ملت و تفرقه ميان امت عنوان كرده است. (نائينى، 1382، 141-158)

منطقه اى خود به سطح جهانى براى رسيدن به اهداف خود هستند و از طريق اجبار به تن در دادن ملتهاى مستضعف دنيا، به دنبال تحميل استبداد خويش هستند. (آيت الله خامنه اى، 1383/11/19) استبداد بين المللى اجازه رشد و پيشرفت و تخطى از حكم مستبدان جهانى به سايرين نميدهد و به طور خاص با رشد و توسعه ملل مستضعف مخالف است. استبدادِ استعمارى كه جهان را عرصه ى حكومت طاغوتى خود ميداند هر صداى مخالفى را سركوب نموده و در اين مسير در هر زمانى مسئله اى را مستمسك سركوبى قرار داده (ر. ك: آيت الله خامنه اى، 1386/6/12) و عرصه هاى پيشرفت ملل مخالف استبداد را دستاويز خود قرار ميدهد. (آيت الله خامنه اى، 1391/8/10)

تفاوتى ندارد. (امام خمينى، صحيفه امام، 327/4؛ آيت الله خامنه اى، 1383/8/20)

استبداد سوسياليستى و ماركسيستى از ديگر قالبهاى استبداد است كه در دوره ى مدرن و پس از ظهور نظريه هاى ماركسيستى و سوسياليستى ظهور نمود. استبداد سوسياليستى در نازيسم و كمونيسم و... و استبداد ماركسيستى نيز در بلوك شرق و به ويژه حوزه نفوذ شوروى سابق به روشنى ديده ميشود. (ميلانى، 1378، 161-175)

قالب ديگر استبداد، قالب دينى است كه اگر با استبداد سياسى درآميخته شود راه برون رفت از آن بسيار دشوار خواهد بود. (نائينى، 1382، 58) از منظر مرحوم نائينى استبداد دينى ريشه در فعاليتهاى معاويه دارد كه براى مقابله با اميرالمؤمنين عليه السلام با همكارى برخى از افرادى كه نزد عوام ايشان را در عداد صحابه گنجاند، استبداد دينى را توسعه داد. (نائينى، 1382، 144-145)

آميخته است به گونه اى كه در رژيم استبدادى، شخص نخست هرگونه كه بخواهد در حكومت دخل و تصرف نموده و هركه را بخواهد بخشيده و يا انعام ميدهد و از دارائى هاى مردم و حقوق ايشان سوءاستفاده ميكند. در اين رژيمها رئيس دولت، خود قانون وضع نموده و اراده خود را بر جامعه حاكم ميكند. (امام خمينى، بى تا «الف»، 43؛ آيت الله خامنه اى، 1369/1/10)

(آيت الله خامنه اى، 1378/8/12) در اين مسير حكومت استبدادى بهترين ابزار مورد نياز استكبار است (رفيع پور، 1377، 390) كه با حمايت از چاپلوسان بى هويت و مشاركت ندادن مردم و نخبگان در امور كشور (حسينى فر، 1388، 168-169) و ترويج فساد و بى بندوبارى، هويت فرهنگى جامعه را سلب نموده (امام خمينى، صحيفه امام، 109/12) و سبب گريز توده ها و نخبگان ميگردد.

تحريف و طرد دين. با توجه به ماهيت ضد استبدادى اسلام ناب، مستبدان همواره گرايش به جدايى سياست از دين و ايجاد يك نظام سكولار و راندن دين از حوزه سياسى و عمومى به حوزه شخصى داشته اند، خواسته اى كه از سوى روشنفكران سكولار و لائيك حمايت شده است. در ايران سياستهاى فرهنگى حكومت مستبد رضاخانى و پسرش در زمينه هايى چون تجددگرايى، باستان گرايى، اسلام گريزى و اسلام ستيزى، وابسته كردن مطبوعات و... جز تضعيف اقتدار اين حكومت استبدادى و پيدايش بحرانها و نابسامانى هاى فرهنگى و اجتماعى نتيجه اى نداشت. (ر. ك: امام خمينى، صحيفه امام، 508/7-509) در اين ميان تفرقه امت اسلام كه عاملى براى ظهور استبداد به شمار ميرود، (امام خمينى، صحيفه امام، 382/6؛ ر. ك: همين مقاله، اشكال و قالبها) استبداد را رشد داده و اسلام و قرآن را تضعيف ميكند. (امام خمينى، صحيفه امام، 382/6-383)

عقب افتادگى و تنبلى جامعه. استبداد در بعد اجتماعى و فردى آثار جبران ناپذيرى بر ملتها مى گذارد كه از جمله مهمترين اين آثار ميتوان به سستى و تنبلى ملتها در زندگى فردى و هدر رفت استعداد ملت (آيت الله خامنه اى، 1377/6/12) و در نتيجه وابستگى ملت و كشور در حيات اجتماعى اشاره نمود. ميراث دوره استبداد، گريز از كار در ميان جامعه و توجه به منافع شخصى كوتاه مدت (آيت الله خامنه اى، 1391/5/3) و عقب افتادگى كشور از ساير رقباست. (رفيع پور، 1377، 402)

رواج فساد. از آنجا كه در حكومت استبداد، دستگاه سلطانى و حاكم مستبد تنها نهاد مستقر و مسلط شمرده ميشود از تمايز ساختارى و توسعه تقسيم كار اجتماعى جلوگيرى ميكند و در نتيجه فساد فراگير در جامعه استبدادزده، فساد را به طبقات پائين تر منتقل ميكند. (رفيع پور، 1377، 385-386) امام خمينى در همين رابطه در نخستين دعوت علنى و رسمى خود به قيام براى خدا، مردم را از تسلط مشتى هرزه شهوت ران بر امورشان برحذر

ص: 122

داشته و مردم را از عاقبت استبداد رضاخانى و فساد دامنگير كه در نتيجه حكومت رضاخان شايع شده بود آگاه كرده و ايشان را به قيام براى احياى دين و محو آثار استبداد فراخوانده بود. (امام خمينى، صحيفه امام، 21/1-23)

ايشان مى فرمايد: «وَ إِذٰا تَوَلّٰى سَعىٰ فِي اَلْأَرْضِ لِيُفْسِدَ فِيهٰا وَ يُهْلِكَ اَلْحَرْثَ وَ اَلنَّسْلَ» (هنگامى كه روى برمى گردانند، در راه فساد در زمين، كوشش ميكنند، و زراعت ها و چهارپايان را نابود مى سازند). (بقره، 205؛ آيت الله خامنه اى، 1380/12/27)

شكاف ميان رهبران سياسى و مردم. از آثار سياسى - اجتماعى استبداد ميتوان به تنفر مردم از سران سياسى (رفيع پور، 1377، 402) و در نتيجه تزلزل پايه هاى حكومت و ويرانى آن اشاره كرد. (برزين، 1374، 186) حكومت استبدادى با وابستگى به استعمار و استكبار بيرونى، ملت خود را ذليل ميكند (امام خمينى، صحيفه امام، 296/6؛ آيت الله خامنه اى، 1380/8/12) و همين امر سبب طغيان مردم عليه دولت استبدادى و ايجاد فاصله هرچه بيشتر تا انقلاب و براندازى ميشود. (امام خمينى، صحيفه امام، 296/6)

1383/11/19)

انقلابهاى سوسياليستى كه با همه نحله هايش چون بلشويسم روسى، نازيسم آلمانى و فاشيسم ايتاليايى و با تمسك به ايده هاى ماركسيستى درصدد بازگرداندن عدالت اجتماعى و تأمين سعادت همگانى بودند، در نهايت سرانجامى بهتر از حذف نخبگان و ترويج كينه و برساخت دروغ مقدس در جامعه پيدا نكردند. (ميلانى، 1378، 162-174)

تنها انقلابى كه در دنيا توانست عليه استبداد قيام كرده و تسليم استبداد نشود، انقلاب اسلامى ايران بود كه با استقرار مردم سالارى دينى در قالب جمهورى اسلامى ايران توانست به اهداف انقلاب عليه استبداد دست يابد. (آيت الله خامنه اى، 1383/11/19) تفاوت رويكرد انقلاب اسلامى ايران را با ساير رويكردها در دو سطح بينشى و عينى و در حوزه داخلى و خارجى ميتوان بررسى كرد.

را نيز آرمان خود قرار داده و رويكردش در استبدادستيزى احياى دين و ارزشهاى دينى بود. (امام خمينى، صحيفه امام، 234/3-251)

انقلاب (ر. ك: طالقانى، 1362، 470/5) و پس از تثبيت نظام جمهورى اسلامى با تكيه بر فرهنگ و ترويج گفتمانى آن در تمامى ابعاد دنبال شد. (امام خمينى، صحيفه امام، 431/12-432؛ آيت الله خامنه اى، 1394/3/14؛ 1394/4/2) اين رويكرد انقلاب اسلامى برخلاف روشهاى مسلحانه ى خشونت آميز و حزبى است كه در ساير انقلابهاى دنيا واقع شده يا در مبارزات گروهكهاى منحرف نمود مى يابد. (ر. ك: امام خمينى، صحيفه امام، 456/12-571؛ 91/15-92)

مبارزه ساختارى و غير شخصى. غالب حركتهاى ضد استبدادى كه در دنيا به انجام رسيده پس از مدت كوتاهى از اهداف خود غافل مانده و بار ديگر و در شكلى ديگر به استبداد بازگشته است. (آيت الله خامنه اى، 1383/11/19) تفاوت انقلاب اسلامى با ساير حركتهاى ضداستبدادى در اين است كه امام خمينى قدس سره از همان ابتداى نهضت با معرفى ريشه ها و سرشاخه هاى استبداد حاكم بر جامعه اسلامى و با هدف خشكاندن ريشه ها وارد مبارزه با استبداد شد. انقلاب ايران به سايه شوم استعمار در پسِ نقاب استبداد توجه داشت و با راهبرد اسقاط استبداد از طريق قطع ريشه هاى استعمارى آن، به خشكانيدن درخت استبداد پرداخت. (آيت الله خامنه اى، 1392/11/19)

گرفت. (امام خمينى، صحيفه امام، 464/11) انقلاب اسلامى با ارائه اصل ولايت فقيه، معرفت سياسى نوينى را به دنيا اعطا كرد كه در آن استبداد و خودكامگى به هيچ روى و با هيچ نام و مكتبى جايى ندارد. مبارزه با استبداد كه از دل اسلام جوشش كرد در هسته مركزى معرفت سياسى انقلاب اسلامى نهفته است. (آيت الله خامنه اى، 1381/6/24) در نتيجه ولايت فقيه را كه از همان روزهاى نخست استقرار نظام اسلامى در ايران به تأييد و تثبيت عمومى رسيد ميتوان نخستين دستاورد انقلاب اسلامى در مبارزه با ريشه هاى استعمار دانست كه تا زمانى كه سايه آن بر سر انقلاب اسلامى و امت اسلام حضور داشته باشد، استعمار نخواهد توانست بار ديگر در قامت استبداد عالم اسلام را تسخير نمايد. (ر. ك: امام خمينى، صحيفه امام، 58/10-60) نظام ولايى، نظامى مردم سالار و اخلاق محور است كه با توجه به رابطه ولىّ و مردم كارآمدترين نظام مشروع قلمداد ميشود. (ذوعلم، 1383، 4)

استكبار و استبداد تبديل شد چنانكه دشمنى ايشان را با انقلاب بيشتر كرد. در اين مسير تغيير نگرش مسئولان انقلاب به ارزشها و اولويت بخشى به جايگاه هنجارهاى انقلابى نشان از اهتمام انقلاب اسلامى به تغيير فرهنگ و جهت گيرى آن دارد. (آيت الله خامنه اى، 1368/9/21)

دارد، توانست به الگوى استبدادستيزى در ميان مستضعفان جهان تبديل شود. از ميان تفاوتهاى اساسى ميان انقلاب اسلامى و ساير الگوهاى استبدادستيز ميتوان به اقتدا به الگوهاى برتر و همچنين توجه به فرهنگ و مبارزه ساختارى اشاره كرد.

انقلاب اسلامى با ساقط كردن نظام استبدادى شاهنشاهى و مقاومت در برابر توطئه هاى استكبار، توانست با جايگزينى نظام ولايى، كشورى مستقل از شرق و غرب را سامان دهد كه با وحدت و همدلى مردم و اقوامش به تغيير فرهنگها و زيرساختهاى استبدادى مبادرت ورزد.

ص: 133

ص: 134

احمدى، حسن، افرادى، كاظم، سير تفكرات پيرامون مدينه فاضله در جهان اسلام، آموزه هاى فلسفه اسلامى (فصلنامه)، مشهد، دانشگاه علوم اسلامى رضوى، ش 11، 1391 ش.

برزين، سعيد، زندگينامه سياسى مهندس مهدى بازرگان، تهران، نشر مركز، چاپ دوم، بهمن 1374 ش.

پورقلى، محسن، سياست خارجى ايران قبل و بعد از انقلاب، تهران، بى نا، 1378 ش.

حسينى فر، رضا، بيدارى اسلامى و امام خمينى، قم، دفتر نشر معارف، 1388 ش.

جوادى آملى، عبدالله، ولايت فقيه ولايت فقاهت و عدالت، قم، نشر اسراء، چاپ دوم، 1379 ش.

دهقان، حميد، انقلاب اسلامى نقطه عطفى در تاريخ، قم، نشر مدين، 1382 ش.

ذوعلم، على، ولايت فقيه از تئورى تا تجربه، زمانه (ماهنامه)، تهران، پژوهشگاه فرهنگ و انديشه اسلامى، ش 21، 1383 ش.

رفيع پور، فرامرز، توسعه و تضاد، تهران، شركت سهامى انتشار، چاپ دوم، 1377 ش.

شريف، محمدرضا، انقلاب آرام، تهران، انتشارات روزنه، 1381 ش.

شفائى، حسين، حكومت مردم سالارى دينى، قم، انتشارات سلسال، 1380 ش.

شيرودى، مرتضى، جنبشها و نهضتهاى سياسى معاصر، قم، انتشارات زمزم هدايت، 1390 ش.

طالقانى، محمود، پرتوى از قرآن، تهران، شركت سهامى انتشار، 1362 ش.

على زاده، حسن، فرهنگ خاص علوم سياسى، تهران، انتشارات روزنه، 1377 ش.

فارابى، ابونصر محمد بن محمد، السياسة المدنية، بيروت، دار و مكتبة الهلال، 1996 م.

كلانتر، منصور، سلطه گرايى، تهران، انتشارات هيرمند، 1377 ش.

كواكبى، سيد عبدالرحمان، طبايع الاستبداد يا سرشتهاى خودكامگى، ترجمه عبدالحسين ميرزا قاجار، تحقيق محمدجواد صاحبى، قم، انتشارات دفتر تبليغات اسلامى، 1378 ش.

محلاتى، اسماعيل، اللئالى المربوطة فى وجوب المشروطة، بوشهر، بى نا، بى تا.

مدنى، سيد جلال الدين، تاريخ سياسى معاصر ايران، قم، مؤسسه نشر اسلامى، چاپ سوم، بى تا.

مطهرى، مرتضى، مجموعه آثار، تهران، انتشارات صدرا، 1377 ش.

معاونت فرهنگى مجمع جهانى تقريب مذاهب اسلامى، اهداف، ساختار و فعاليتهاى مجمع جهانى تقريب مذاهب اسلامى، تهران، مجمع جهانى تقريب مذاهب اسلامى، چاپ ششم، 1389 ش.

ميلانى، عباس، چند گفتار درباره توتاليتاريسم، تهران، نشر آتيه، 1378 ش.

نائينى، محمدحسين، تنبيه الامة و تنزيه الملة، تحقيق جواد ورعى، قم، بوستان كتاب، 1382 ش.

ص: 136

نظرپور، مهدى، تاريخ سياسى معاصر ايران، قم، مركز تحقيقات اسلامى، 1380 ش.

نهج البلاغه، الامام على بن ابى طالب عليه السلام، الشريف الرضى، تحقيق صبحى صالح، قم، انتشارات هجرت، چاپ اول، 1414 ق.

Eisenstein, Zillah, Against Empire: Feminisms, Racism and the West, London : Zed Books, 2004.

Government Printing Office, Supporting human rights and democracy: The United States Record, 2003-2004, USA : Government Printing Office.

Sheldon, Garrett Ward, Encyclopedia of Political Thought, NY : Facts on File, 2001.

Smith, Tony, Americas Mission : The United States and the Worldwide Struggle for Democracy, Princeton University Press, 2012.

ص: 137

ص: 138

اسلام ناب محمدى صلى الله عليه و آله «اسلامِ صفا و معنويّت، اسلامِ عقلانيت و توحيد، اسلامِ پرهيزكارى و مردم سالارى، اسلامِ «أَشِدّٰاءُ عَلَى اَلْكُفّٰارِ رُحَمٰاءُ بَيْنَهُمْ» (فتح، 29) و در نقطه مقابل، اسلامِ آمريكايى به معناى پوشاندن لباس اسلام بر نوكرى اجانب و دشمنى با امّت اسلامى است». (آيت الله خامنه اى، 1393/7/8)

اسلام ناب محمدى صلى الله عليه و آله اولين بار زمانى كه اسلام آمريكايى درصدد ايجاد انحراف در عالم اسلام و ارائه چهره ى مخدوشى از اسلام بود، در بيانات امام خمينى قدس سره به كار رفت؛ (امام خمينى، صحيفه امام، 11/21، 120) البته ايشان از درهم آميختگى مرزهاى مفهومى اسلام ناب محمدى صلى الله عليه و آله؛ كه اسلام پابرهنگان و محرومان است، با اسلام آمريكايى؛ كه اسلام مقدس نماهاى متحجر، سرمايه داران خدانشناس و مرفهين بى درد است نگران بوده اند. (امام خمينى، صحيفه امام، 120/21-121)

پس از اين، ادبيات نوينى درباره ى اسلام ناب محمدى صلى الله عليه و آله و اسلام آمريكايى شكل گرفت. اسلام ناب محمدى صلى الله عليه و آله اسلامى برگرفته از منابع اصيلى چون قرآن و سنت رسول گرامى اسلام و اهل بيت عليهم السلام و وفادار به تعاليم راستين و حقيقى ايشان است. نگاه جامع به دين و به طور خاص اجرايى شدن احكام دين در قالب تشكيل حكومت اسلامى از مهمترين ويژگيهاى اسلام ناب محمدى صلى الله عليه و آله است و به ويژه سلطه ستيزى و دفاع از محرومان و مستضعفان از جهت گيريهاى اساسى آن ميباشد. (ر. ك: امام خمينى، صحيفه امام، 79/21-80؛ 119-120)

گرچه عبارت اسلام ناب محمدى صلى الله عليه و آله تعبير نوآورانه اى از اسلام اصيل و حقيقى است؛ با اين حال قرآن مختصات اسلام ناب و انحراف از اسلام اصيل را در مجموعه آياتى بيان داشته است. از نظر قرآن همنشينى با قرآن، (فرقان، 30) اتخاذ ولىّ و امام خوب، (فرقان، 27-28) جهاد در راه خدا، پيشى نگرفتن از ولىّ خدا، (مائده، 54) عقلانيت (يوسف، 2) و صفاتى از اين قبيل از ويژگيهاى اسلام ناب است.

اسلام ناب محمدى صلى الله عليه و آله با مجاهدتهاى پيامبر گرامى اسلام كه در پى مجد و عظمت پيروان خويش بودند، (امام خمينى، صحيفه امام، 79/21-80) و در نتيجه تلاشهاى اهل بيت عليهم السلام كه قرآن و سنت پيامبر را ترويج ميكردند، توسعه يافت. (آيت الله خامنه اى، 1388/2/26) پيامبر گرامى

ص: 140

اسلام پيش از وفات خود راهبرد دست يابى به اسلام ناب را روشن ساخته و با تأكيد بر تمسك به قرآن و اهل بيت عليهم السلام در احاديثى مانند حديث معروف ثقلين، (ر. ك: حسينى ميلانى، 1421، 9-32) راه نجات را در پيروى از اين دو منبع گران سنگ منحصر نمودند. (ر. ك: طبرسى، 1386، 12-30)

اسلام ناب محمدى صلى الله عليه و آله مخالف اشرافى گرى، تبعيض، فساد طبقاتى و استكبار بوده و در پى ترويج توحيد، عدالت و استقرار جامعه اسلامى است. (ر. ك: نهج البلاغه، نامه 53 (426-445) چنانكه اميرالمؤمنين عليه السلام به عنوان الگوى تام اسلام ناب در احياى عدالت حتى نسبت به برادر خود نيز استثنا قائل نشدند. (نهج البلاغه، خطبه 215 (346-347) پس از اميرالمؤمنين عليه السلام ائمه عليهم السلام عهده دار احيا و گسترش مفاهيم قرآن و ارزشهاى اسلام ناب محمدى صلى الله عليه و آله بودند. (صدوق، 1413، 610/2؛ طوسى، 1407، 96/6)

اين رويارويى در طول تاريخ تحت عنوانهايى چون تقابل اسلام علوى با اسلام اموى و عباسى يا رويارويى اسلام التقاطى با اسلام راستين صورت پذيرفت و انديشمندان و فقيهان مسلمان در حفاظت از مرزهاى اسلام ناب محمدى جِدّوجهد خود را به كار مى بستند. (آيت الله خامنه اى، 1359/6/14؛ 1370/10/11؛ 1382/6/19)

نخستين انحراف سازمان يافته از اسلام ناب را ميتوان در زمان حضور پيامبر گرامى اسلام صلى الله عليه و آله مشاهده كرد. آنگونه كه در زمان حيات آن حضرت در مواجهه ى با بيانات شخص پيامبر صلى الله عليه و آله به تدريج دو جبهه ولايت پذير و ولايت گريز شكل گرفت، بدان حد كه نه تنها در روايات منقول از ايشان؛ (مقدسى، بى تا، 59/5-60) بلكه در آيات قرآن نيز صراحتاً حجت بودن بيان پيامبر صلى الله عليه و آله براى پيروان مورد تأكيد قرار گرفت (نجم، 3-4) و از عده اى از اطرافيان ايشان با عنوان منافق ياد شد. (ر. ك: منافقون، 1-11) مصاديق اين مسئله را ميتوان در ماجراى ترور پيامبر در بازگشت از جنگ تبوك، (توبه، 74) تخلف از لشكر اسامه (ابن ابى الحديد، 1404، 181/17-183) و... به روشنى مشاهده كرد.

پس از پيامبر خدا صلى الله عليه و آله نيز دو انحراف بزرگ در تاريخ اسلام پديدار شد كه اگر مجاهدتهاى علمى و عملى اهل بيت عليهم السلام نمى بود، ميتوانست به هدم اساس اسلام منجر شود؛ انحراف نخست از سوى بنى اميه و انحراف دوم از سوى بنى عباس واقع شد (امام خمينى، صحيفه امام،

ص: 141

388/16) و تا قرون ششم و هفتم هجرى ادامه يافت. (آيت الله خامنه اى، 1381/6/30)

در دوران غيبت ائمه عليهم السلام و به خصوص در دوران متأخر و پس از روى كار آمدن شاهان قاجار و پهلوى و همزمان با تجزيه ى امپراتورى عثمانى، برنامه اى منسجم و هدفدار براى تخريب اسلام ناب توسط دشمنان اسلام طراحى و اجرا شد. (آيت الله خامنه اى، 1380/2/4؛ 1384/2/19) رويارويى امپرياليسم غربى با امپراتورى هاى بزرگ اسلامى مانند عثمانى و صفوى سبب زوال حكومتهاى اسلامى شده و موجبات ظهور نهضتهاى آزادى خواه اسلامى را فراهم آورد. (McDougall, 2014 , 212)

براى تحريف از اسلام ناب محمدى صلى الله عليه و آله، در كنار ترويج سلفى گرى، روند عرفى كردن دين و سكولارسازى جامعه دينى به موازات هم پيش رفتند و حريم مرجعيت دينى را نيز محدود نمودند، كه اوج اين تحديد دين در ماجراى مشروطه و سربه دارى شيخ فضل الله نورى خود را ظاهر ساخت. (آيت الله خامنه اى، 1385/2/9) روشنفكران قاجارى با يكسان انگارى اسلام با مسيحيت قرون وسطايى، بى صداقتى در انتقال مفاهيم غربى و سرسپردگى برخى از ايشان به سفارتخانه هاى بيگانه، ضرباتى به پيكره اسلام ناب وارد ساختند. (دژاكام، 1385، 187-206)

در دوران معاصر بزرگانى چون علامه عسكرى، (عسكرى، 1388، 27/1) آيت الله طالقانى، (طالقانى، 1362، 470/5-471) مهندس بازرگان، (ر. ك: آيت الله خامنه اى، مكتوبات، 1373/11/5) علامه طباطبائى (ر. ك: طباطبائى، 1376، 10-11) و شهيد مطهرى با طرح اسلام اصيل و راستين (مطهرى، مجموعه آثار، 29/24) و بعدها نيز آيت الله خامنه اى، (آيت الله خامنه اى، 1370/4/23؛ 1374/3/3) زمينه ى طرح گفتمان اسلام ناب محمدى صلى الله عليه و آله را براى امام خمينى قدس سره فراهم كردند. اسلام راستين در فضايى طرح شد كه روشنفكران غرب گرا و سردمداران مذاهب انحرافىِ ساخته دست استعمار با القاى شبهات فراوان و تسخير عرصه هاى علمى و سياسى جرأت هرگونه اظهارنظر را از پيروان اسلام ناب سلب كرده بودند. آيت الله طالقانى با تشكيل جلسات تفسير قرآن و كاربرد احكام قرآنى در مبارزه با كفر و استكبار و تربيت نسل دانشجويان متدين (طالقانى، 1362، 470/5) به تبيين اسلام ناب محمدى صلى الله عليه و آله كمكهاى شايانى نمود. شهيد مطهرى نيز با توسعه گفتمانى و ترويج اسلام راستين كه به مبارزه با اسلام تحجر و سكولار مى پرداخت،

ص: 142

زمينه را براى بحث از اسلام ناب فراهم ساخت كه پس از انقلاب اسلامى به تحقق نزديك شد. (آيت الله خامنه اى، 1389/3/14)

را محور فعاليت خود قرار داده است، جايگاه شاخصى دارد. (آيت الله خامنه اى، 1379/12/24؛ 1388/4/29) اسلام ناب محمدى صلى الله عليه و آله از طريق نبوت و بعثت انبيا جهت ختم برنامه هاى تعليمى و تربيتى خداوند ابلاغ شد و در همين راستا نبوت حضرت خاتم صلى الله عليه و آله نيز بشريت را به سر منزل مقصود نزديك نمود. (آيت الله خامنه اى، 1379/12/24؛8592 پيامبر اعظم صلى الله عليه و آله)

در استمرار نبوت، ولايت ركن ركين اسلام ناب محمدى صلى الله عليه و آله و برخاسته از آن است و بنابر آيات قرآن و روايات صحيح، اتكا به آن سبب رستگارى خواهد بود. اسلام از اساس، تمسك به ولايت را يكى از مبانى اسلام ناب محمدى صلى الله عليه و آله در كنار توحيد و نبوت قرار ميدهد. (امام خمينى، صحيفه امام، 113/20) باور به خدا و خلفاى منصوبش چنان اهميت دارد كه وعده ى حتمى خدا نجات كسانى است كه ايشان را به عنوان ولىّ اتخاذ نموده اند. (بقره، 257؛ مائده، 55) اسلام ناب در كنار ولايت خدا و رسول خدا صلى الله عليه و آله، ولايت اهل بيت عليهم السلام را نيز بنابر حديث متواتر ثقلين، واقعه غدير، حديث منزلت و احاديث ديگر اثبات ميكند (شرف الدين موسوى، 1402، 71-74، 199-201، 259-264) و تجلى ولايت در حكومت اسلامى را سبب پياده شدن مؤلفه هاى اسلام ناب مى داند. (امام خمينى، صحيفه امام، 152/18-155)

ولايت فقيه كه در امتداد و برگرفته از همين مبناى محكم اسلام ناب است، با الگوگيرى از ولايت اولى الأمر به مبارزه با استبداد و استكبار پرداخته و در راستاى تحقق توحيد و ارزشهاى توحيدى تلاش ميكند. (ر. ك: امام خمينى، صحيفه امام، 58/10-60؛ آيت الله خامنه اى، 1381/6/24؛8592 ولايت فقيه)

در اسلام ناب محمدى صلى الله عليه و آله توجه به حيات و نشئه ى اخروى يك اصل اساسى است كه به زندگى انسانى جهت داده، (غافر، 40؛ تغابن، 7) نگاه به زندگى مادى را نگاهى ثانوى و به عنوان مقدمه و كشتزارى براى نشئه اخروى لحاظ ميكند. (قصص، 77) اساساً بدون وجود معاد، عدالت در زندگى انسانى تحقق پذير نخواهد بود؛ چنانكه هر جايى و در هر زمانى اعتقاد به مبدأ و معاد نباشد، عدالت نيز تحميلى و اجبارى خواهد بود. (آيت الله خامنه اى، 1390/2/27)

449/4) كه در سايه ى رهبرى اهل بيت عليهم السلام و هدايت به سمت آزادگى و عقلانيت سبب شكوفايى تشيع گشته است؛ (آيت الله خامنه اى، 1385/8/17) چنانكه بزرگان فلسفه غربى به معرفى فلسفه و عقلانيت شيعى پرداخته (e.g. : Corbin, 2014, 23-102) و حتى آن را محبوب ترين عنصر فرهنگ شيعه ناميده اند. (Axworthy, 2008, 87-89)

اسلام صلى الله عليه و آله استكبارستيزى را كنار نهاده و در كنج خانه مى نشستند و متعرض استكبار نميشدند، احدى متعرض ايشان نميشد. (آيت الله خامنه اى، 1380، 11-12)

سالهاست كه براى پيشگيرى از نيل به اسلام ناب تحت حكومت اسلامى راهبرد مشخص تفرقه افكنى را در پيش گرفته است و براى خنثى نمودن اين برنامه، اتخاذ راهبرد وحدت ضرورى است. (مطهرى، مجموعه آثار، 1378، 55/14) البته وحدت به معناى سنى شدن شيعيان و يا شيعه شدن اهل سنت نيست، وحدت يعنى در عين اختلاف نظر، شيعيان و اهل سنت باهم برابر بوده و احساس برادرى داشته باشند. (آيت الله خامنه اى، 1368/10/5؛ 1388/9/15) در همين راستا در نظر انقلاب اسلامى، هر دولتى يا گروهى أعم از شيعه يا سنى كه در جهت اختلاف افكنى ميان مسلمانان و امت واحده اسلامى گام بردارد، بلندگوى تبليغاتى دشمن بوده و دشمن اسلام و قرآن خواهد بود. (آيت الله خامنه اى، 1394/3/2)

(آيت الله خامنه اى، 1382/8/23) روشن است قرآن نيز به تنهايى صامت بوده و بدون حضور فعال قرآن ناطق، به راحتى مورد استفاده منحرفين قرار خواهد گرفت. (ر. ك: آل عمران، 7؛ آيت الله خامنه اى، 1382/8/23) ازاين رو پيامبر اكرم صلى الله عليه و آله در روايت متواتر ثقلين لزوم همراهى اين دو را تا ابد، بارها يادآور شدند تا اسلام ناب محمدى صلى الله عليه و آله از منابع اصيل به دست مسلمانان برسد. (امام خمينى، صحيفه امام، 393/21-395؛ محمدى رى شهرى، 386، 8/5-58)

فهم عميق و صحيح كلام خدا از طريق تفسير و تبيين توسط اوليا، امرى بديهى است كه حتى در كتب مقدس ساير اديان نيز به روشنى بر آن تأكيد شده است. (كتاب مقدس، اعمال رسولان، 29/8-31) در دوران غيبت ائمه عليهم السلام وظيفه تفسير و تبيين قرآن و ارائه اسلام راستين بر عهده ى عالمانى است كه به تفقه در دين مى پردازند. (توبه، 122) ازاين رو در دوران غيبت، سيره اهل بيت عليهم السلام و سنت معتبر كه توسط فقها با عرضه به قرآن استخراج ميشود منبع اسلام راستين است كه به دست پرچمداران مكتب اهل بيت عليهم السلام سپرده شده است. (ر. ك: امام خمينى، صحيفه امام، 221/3-222)

اسلام ناب محمدى صلى الله عليه و آله با تكيه بر عقل سليم در فهم عميق مبانى و باورهاى اعتقادى و با استناد به نقل معتبر يعنى قرآن و عترت و توجه به عقل در روشها و استنباط احكام، از افراط و تفريط در عقل گرايى صرف و نقل گرايى محض فاصله گرفته و در دوره غيبت امام معصوم عليه السلام معرفت دينى صحيح را از سوى عالمان ربانى عرضه ميكند. (امام خمينى، صحيفه امام، 7/19-8؛ 438-439)

را گام به گام به قرآن نزديك ميكند. (ر. ك: مؤمنون، 68، محمد، 24؛ آيت الله خامنه اى، 1393/3/13) اين روش، در جهت خلاف روش فهم در قرون وسطاى غربى و تفكر مسيحى است كه ايمان را لازمه ى فهم پنداشته و بدون ايمان، فهم را غير ممكن ميداند. (Migliore, 2014, 2)

در نظر گرفته شده است: يكى ساحت مادى و دنيايى و ديگرى ساحت معنوى و آخرتى آن. اسلام اين دو ساحت زندگى انسان را از يكديگر جدا نمى داند و در همين سير اعتقادى است كه بسيارى از ارزشهاى وحيانى را معنا مى بخشد. براى نمونه جهاد و ايثار كه از بالاترين ارزشهاى مطلوب اديان و به طور خاص اسلام است با باور به معاد و امتداد حيات پس از مرگ است كه معنا و هويت پيدا ميكند. (آيت الله خامنه اى، 1386/2/25؛ 1389/9/10)

ظهور حضرت ولىّ عصر نيز همين فهم قشرى سبب تكفير حجت خدا از سوى ايشان خواهد شد. (امام خمينى، صحيفه امام، 409/18-410) بنابراين نخستين و مهمترين راهبرد تحقق اسلام ناب محمدى صلى الله عليه و آله فهم صحيح و فراگير از مبانى، اصول و ويژگيهاى آن در سطح ملى و جهانى است.

نظامى عادلانه و مردم سالار است كه مبانى خود را از ارزشهاى اسلامى أخذ كرده و بر ساير نظامات مشابهِ مردم سالار برترى دارد. (امام خمينى، صحيفه امام، 314/4) برترى اساسى تمدن اسلامى بر ساير نظامات و به ويژه تمدن غرب، در آكنده بودن فضاى تمدن اسلامى از توحيد و معنويت است كه اسلام از طريق حكومت اسلامى براى تحقق آن تلاش ميكند. (امام خمينى، صحيفه امام، 415/8)

خود را بالاتر از حق به حساب آوردن و زير بار حق نرفتن و سلطه جويى و استعلا مذمت شده است. (قصص، 4؛ آيت الله خامنه اى، 1369/1/30) استكبار جهانى با استعلا و سلطه بر مستضعفان سعى در پيشبرد اهداف خود دارد و قيام رهبران الهى عليه ايشان براى كوتاه نمودن دست مستكبران از سرزمينهاى اسلامى بوده است. (ر. ك: امام خمينى، صحيفه امام، 21/1-23؛8592 استكبار)

در بعد داخلى نيز متحجران، سكولارها، منفاقان و اشراف و سازش كاران از موانع اساسى پيش روى تحقق اسلام ناب محمدى صلى الله عليه و آله هستند.

حيات خود ادامه مى دهند. خطر چنين مسلمانانى از خطر كفار و مستكبران بيشتر است. (امام خمينى، صحيفه امام، 234/11)

اشراف و اسلام آخوندهاى دربارى.

امام خمينى قدس سره يكى از بزرگترين مشكلات جهان امروز را اسلام آمريكايى ميدانست كه در قامت اسلام سعودى خود را نمايان ساخته (امام خمينى، صحيفه امام، 74/21-76) و مصاديقش اسلام اشراف يا ابوسفيانى، اسلام ملاهاى كثيف، اسلام پول و قدرت، اسلام تفوق ثروت و سرمايه داران بر مظلومان و مستضعفان و... بودند. (امام خمينى، صحيفه امام، 80/21؛ Koya, 2009, 111 ) با توجه به ويژگيهايى كه امام براى اسلام آمريكايى برشمرده است، انتقاد امام نسبت به حضور اسلام آمريكايى در ميان مسلمانان به سرعت بسيارى از كشورهاى حاشيه ى خليج فارس را متوجه خود كرد. (ر. ك: امام خمينى، صحيفه امام، 74/21-100؛ Ehteshami, 2002, 204 )

تعبير «اسلام آمريكايى» كه از سوى امام به ويژه در سالهاى پايانى حيات پر بركتشان مكرر مورد استفاده قرار گرفت، اشاره به نقش آمريكا در ترويج و تبليغ اسلام سازش و فريب داشت كه با به كارگيرى روحانيت دربارى، ثروتمندان و اشراف، حاكمان وابسته و تكيه بر شرق كمونيسم و غرب سرمايه دارى سعى در نابودى اسلام ناب داشت. (شيداييان، 1381، 60/1)

معيار اسلام ناب محمدى صلى الله عليه و آله ايجاد خطر براى منافع جبهه استكبار و كفر است و هر قرائتى از اسلام كه در جهت تأمين منافع استكبار باشد در شمار مصاديق اسلام آمريكايى قرار ميگيرد. از نظر امام، سازش ناپذيرى اسلام ناب در برابر اسلام آمريكايى بدان حد است كه سازش جهان اسلام با اسلام آمريكايى به معناى نابودى هميشگى اسلام ناب تلقى ميشود و بنابراين مى بايست به تأسى از پيغمبران و به ويژه پيامبر اسلام صلى الله عليه و آله، تا آخر ايستادگى كرده و در برابر اسلام آمريكايى پيشروى نمود. (شيداييان، 1384، 143-144)

اسلام سازش كار با منافع غرب و استكبار، با دو رويكرد متحجرانه و سكولاريستى بدون ايجاد تهديد براى دشمنان، خود را جداى از تحولات جامعه اسلامى مى بيند. (آيت الله خامنه اى، 1393/12/21) اين اسلام با وابستگى به غرب از عزتمندى جامعه اسلامى پيشگيرى نموده و در اين مسير حتى از كشتار مسلمانان نيز دريغ نميكند چرا كه همسويى با منافع غرب مستكبر نخستين اولويت اين چنين اسلامى است كه به مقابله با اسلام ناب محمدى صلى الله عليه و آله پرداخته و در پى حفظ سياستهاى استكبار است. (امام خمينى، صحيفه امام، 80/21-82)

از ديگر گونه هاى اسلام آمريكايى كه به تقابل با اسلام ناب محمدى مى پردازد، اسلام

ص: 161

ارتجاعى است. ارتجاع به معناى بازگشت منفى و بازگشت به نظام، فكر و روش غلط، بدوى و غير معقول است (حيدرى، 1382، 45) و در قرآن نيز مواردى از بازگشت از دين حق (آل عمران، 72) و يا درخواست داورى از حاكمان باطل را ميتوان به ارتجاع تأويل برد. (مركز فرهنگ و معارف قرآن، 1383، 457/2) ارتجاع در منطق اسلام ناب محمدى صلى الله عليه و آله به معناى رجوع از اسلام به كفر است. (منافقون، 3؛ آيت الله خامنه اى، 1360/4/5) استكبار غربى براى ادامه سلطه ى خود همواره درصدد تقويت اسلام ارتجاعى برمى آيد كه با استبداد و وابستگى، تدوام حيات اسلام آمريكايى را تضمين ميكند. (آيت الله خامنه اى، 1390/6/26)

روشنفكرى در حقيقت در مقابل ارتجاع قرار دارد زيرا مقوله اى رو به جلو و پوياست. با اين حال ارتجاع روشنفكرى در ميان روشنفكران سكولار و غرب گرا سبب شكل گيرى نوعى از اسلام آمريكايى با عنوان اسلام روشنفكرى است كه به جاى نگاه به جلو، از سياستهاى خصمانه ضد اسلام ناب محمدى صلى الله عليه و آله حمايت و پيروى نموده و در جهت گيريها همواره نگاه به سوى غرب استكبارى دارد. (ر. ك: امام خمينى، صحيفه امام، 169/8-178؛ آيت الله خامنه اى، 1377/2/22)

اسلام اشرافى از گونه هاى اسلام آمريكايى است كه به طور خاص وجود آن در ميان مسئولان و زمامداران خطر بزرگى براى اسلام ناب محمدى صلى الله عليه و آله قلمداد شده (آيت الله خامنه اى، 1394/3/14) و اجتناب از آن از شاخصه هاى اصلى نظام اسلامى است. (آيت الله خامنه اى، 1387/9/24) امروز اسلام آمريكايى در دو مصداق اسلام سكولار و اسلام متحجر، جلوه گر است. (آيت الله خامنه اى، 1394/3/14) از اين منظر روحانيون متحجر، مروج اسلام آمريكايى و دشمن پيامبر اسلام صلى الله عليه و آله تلقى شده (امام خمينى، صحيفه امام، 119/21-122؛ Ayubi, 1991, 114 ) و زيان بارترين دشمن اسلام ناب به شمار مى آيند. آن مقدار كه اسلام از مقدسان روحانى نما (امام خمينى، صحيفه امام، 280/21) ضربه خورد، از هيچ قشر ديگرى آسيب نديده و حتى حضور اين طيف فكرى مسير تاريخ اسلام را عوض كرده و مسبب اصلى حادثه ى كربلا نيز همين قشر به شمار مى روند. (رجائى ع نژاد، 1387، 12-16؛ مطهرى، مجموعه آثار، 318/16-319؛ 68/21، 71، 88-92)

اسلام سكولار نيز همانند اسلام تحجر مورد حمايت آمريكا و غرب بوده و نمايانگر اسلام آمريكايى است. اسلام سكولار اسلامى بدون فقه و شريعت و بدون جبهه گيرى در برابر غرب و جنايات آن در منطقه أعم از فلسطين و يمن و بحرين است كه از اسلام فقط ظاهر

ص: 162

آن را يدك مى كشد. (آيت الله خامنه اى، 1394/3/14)

اسلام آمريكايى اسلام را وارونه نشان ميدهد، به سرمايه و سرمايه دارى متكى است، در پى رفاه طلبى و بى تفاوتى بوده و سلب مسئوليت ميكند، به دنبال فرصت طلبى و سودجويى است، به ظاهر دين تمسك ميكند تا حقيقت دين را حذف نمايد، توجيه كننده ظلم است، در پى حذف حكومت دينى از متن دين و قرآن است و با جهاد و مبارزه سازگارى ندارد. (مرادى، 1382، 491-492) در طرف مقابل روشن است كه اسلام ناب محمدى صلى الله عليه و آله به محتوا و روح اسلام توجه دارد، جامع الاطراف است و به تمام ابعاد توجه دارد، حكومت و سياست و جهاد در متن آن جارى است، سلطه پذير نيست؛ بلكه مكتب رنج و صبر و ايثار و فداكارى و شهادت است. (واعظزاده خراسانى، 1375، 193)

عمق بخشى به آگاهى عمومى مسلمانان نسبت به تفاوت هاى اسلام ناب و اسلام آمريكايى عمدتاً وظيفه ى حوزه هاى علميه است كه در صورت عمل حوزه به اين وظيفه، اسلام ناب از شرّ ايادى شرق و غرب نجات مى يابد. (امام خمينى، صحيفه امام، 119/21-121) بدون ترديد سلوك در طريق اسلام ناب محمدى صلى الله عليه و آله بدون مرزبندى با اسلام آمريكايى و مبارزه با اسلام سكولار و تحجر امكان پذير نيست. (آيت الله خامنه اى، 1394/3/14)

اهل بيت عليهم السلام و رسول الله صلى الله عليه و آله قرار داشته و برگرفته از آن است؛ (امام خمينى، صحيفه امام، 308/10) در چنين حاكميتى با عينيت يافتن ولايت، رابطه پر مهر مردم و ولىّ به همراه اعتقاد و فكر توأمان به پيش رفته و هم افزايى دارند. (آيت الله خامنه اى، 1376/2/6؛ 1379/5/5)

مقابله با غرب و شرق كه از اهداف اسلام ناب محمدى صلى الله عليه و آله در تأسيس نظام اسلامى بود، (امام خمينى، صحيفه امام، 195/21) در فلسطين، لبنان و ساير مناطق جهان محقق شده (آيت الله خامنه اى، 1386/6/23؛ 1388/9/5؛ 1390/7/9) و استكبار جهانى را در ترويج اسلام آمريكايى ناكام گذارده است. چكيده كلام اينكه: «در انقلاب اسلامى، اسلام كتاب و سنت، جايگزين اسلام خرافه و بدعت؛ اسلام جهاد و شهادت، جايگزين اسلام قعود و اسارت و ذلت؛ اسلام تعبد و تعقل، جايگزين اسلام التقاط و جهالت؛ اسلام دنيا و آخرت، جايگزين اسلام دنياپرستى يا رهبانيت؛ اسلام علم و معرفت، جايگزين اسلام تحجر و غفلت؛ اسلام ديانت و سياست، جايگزين اسلام بى بندوبارى و بى تفاوتى؛ اسلام قيام و عمل، جايگزين اسلام بى حالى و افسردگى؛ اسلام فرد و جامعه، جايگزين اسلام تشريفاتى و بى خاصيت؛ اسلام نجات بخش محرومين، جايگزين اسلام بازيچه ى دست قدرتها؛ و خلاصه اسلام ناب محمدى صلى الله عليه و آله، جايگزين اسلام آمريكايى گرديد.» (آيت الله خامنه اى، 1369/3/10)

به سوى امت و تمدن اسلامى (همان) در آينده ى نه چندان دور ساير ممالك اسلامى منطقه نيز به ايران اقتدا نموده (امام خمينى، صحيفه امام، 393/8) و با حفظ ارزشهاى اسلام ناب و حركت بر مبناى اصول آن، ساير اقطار در بند عالم اسلامى نيز رها ميشوند؛ چنانكه فلسطين با ادامه ى اين نهضت و با حمايت جهان اسلام آزاد شده و به آغوش جهان اسلام بازخواهد گشت. (آيت الله خامنه اى، 1380/2/4)

مستكبران با ترويج وارونه و تحريف انقلاب و نظام سعى در خدشه در اهداف اسلام ناب محمدى صلى الله عليه و آله داشتند؛ اما چنانكه خداوند در قرآن مى فرمايد: «إِنَّهُمْ يَكِيدُونَ كَيْداً وَ أَكِيدُ كَيْداً» (طارق، 15-16) از اين مسير ضميرهاى مستعد بيدار شده و بيدارى اسلامى شكل گرفت كه همچنان گسترش خواهد يافت. (آيت الله خامنه اى، 1393/3/14)

اسلام ناب محمدى صلى الله عليه و آله با تلاش مؤمنان راستين و كاستن از گناهان و فراهم كردن مقدمات ظهور امام زمان، زمينه ى حكومت جهانى اسلامى و تحقق اسلام ناب را تدارك ميكند. (امام خمينى، صحيفه امام، 13/21-17، 447) حكومت جهانى حضرت حجت، چشم انداز نهايى اسلام ناب است؛ همو كه وارث زمين و منادى عدل و قسط بوده، در مزامير حضرت داوود نيز از او ياد شده (ر. ك: كتاب مقدس، مزمور 37) و قرآن در رابطه با او چنين وعده داده است: «وَ لَقَدْ كَتَبْنٰا فِي اَلزَّبُورِ مِنْ بَعْدِ اَلذِّكْرِ أَنَّ اَلْأَرْضَ يَرِثُهٰا عِبٰادِيَ اَلصّٰالِحُونَ» . (انبياء، 105)

حكومت اسلامى از مهمترين ويژگيهاى اسلام ناب محمدى صلى الله عليه و آله است.

مهمترين موانع تحقق اسلام ناب از يك سو تبليغات غرب و از سوى ديگر وجود اسلام آمريكايى است كه در لباس حكومتهاى ارتجاعى جهان اسلام، اسلام تحجر و اسلام سكولار تجلى كرده و كمر به انهدام ريشه اسلام ناب بسته است. با اين همه اسلام ناب محمدى صلى الله عليه و آله كه انقلاب اسلامى مروج آن بوده به توفيقاتى چشمگير دست يافته است، از جمله اينكه آگاهى عمومى ملتهاى مسلمان را افزايش داده و با بيدار نمودن دلهاى روشن، توانسته ملتها را در برابر اسلام آمريكايى و غرب بسيج نمايد و جريان بيدارى اسلامى را تقويت نموده و بار ديگر حركت امت اسلامى را به سمت آغوش اسلام ناب تسهيل و تسريع نمايد.

براى تحقق اسلام ناب، مهمترين نياز، تشكيل نظام اسلامى است كه در سايه ى آن عدالت و پيشرفت اسلامى در پرتو احكام نورانى اسلام تحقق يابد. با تشكيل حكومت اسلامى به تدريج هنجارهاى اسلام ناب پياده شده و ساير جوامع اسلامى بدان ملحق خواهند شد. انقلاب اسلامى در راستاى فراهم نمودن زمينه ى ظهور حضرت بقية الله الاعظم و اصلاح بنيادين ساختارهاى اجتماعى، اقتصادى و فرهنگى به حيات طيبه ى خود ادامه ميدهد و در جبهه مقابله مقتدرانه و هوشمندانه با اسلام آمريكايى، هر روز پيشرفتها و توفيقات بيشترى به دست مى آورد؛ ان شاءالله.

ص: 168

بسيج سپاه، 1382 ش.

دژاكام، على، روشنفكرى از منظر شهيد مطهرى، پژوهشهاى اجتماعى اسلامى (فصلنامه)، مشهد، دانشگاه علوم اسلامى رضوى، ش 59، 1385 ش.

ذوعلم، على، تجربه كارآمدى حكومت ولايى، تهران، پژوهشگاه فرهنگ و انديشه اسلامى، 1385 ش.

رجائى نژاد، محمد، تحجر و تحجرگرايى از منظر امام خمينى قدس سره، تهران، انتشارات عاديات، 1387 ش.

شرف الدين موسوى، سيد عبدالحسين، المراجعات، تحقيق حسين راضى، بيروت، الجمعية الاسلامية، چاپ دوم، 1402 ق.

شيداييان، حسين، آمريكا از ديدگاه امام خمينى، قم، انتشارات زمزم هدايت، 1384 ش.

شيداييان، حسين، عوام و خواص از ديدگاه امام خمينى، تهران، پژوهشكده تحقيقات اسلامى، 1381 ش.

صدرالمتالهين، صدرالدين محمد شيرازى، تفسير القرآن الكريم، تحقيق محمد خواجوى، قم، انتشارات بيدار، 1366 ش.

صدوق، محمد بن على، كتاب من لا يحضره الفقيه، تحقيق على اكبر غفارى، قم، مؤسسه نشر اسلامى، 1413 ق.

صلح ميرزايى، سعيد، فلسطين از منظر حضرت آيت الله العظمى سيد على خامنه اى رهبر معظم انقلاب اسلامى، تهران، انتشارات انقلاب اسلامى، 1390 ش.

طالقانى، محمود، پرتوى از قرآن، تهران، شركت سهامى انتشار، 1362 ش.

طباطبائى، سيد محمدحسين، الميزان فى تفسير القرآن، ترجمه سيد محمدباقر موسوى همدانى، قم، مؤسسه نشر اسلامى، 1374 ش.

طباطبائى، سيد محمدحسين، قرآن در اسلام، تهران، دار الكتب الاسلامية، 1376 ش.

طبرسى، حسن بن على، اخبار و احاديث و حكايات در فضائل اهل بيت رسول صلى الله عليه و آله ومناقب اولاد بتول عليها السلام، ترجمه عبدالملك بن واعظ قمى، تحقيق رسول جعفريان، تهران، نشر مشعر، 1386 ش.

طوسى، محمد بن حسن، تهذيب الاحكام، تحقيق سيد حسن موسوى خرسان، تهران، دارالكتب الاسلامية، 1407 ق.

عسكرى، سيد مرتضى، نقش ائمه در احياء دين، قم، دانشكده اصول دين، 1388 ش.

ص: 170

فرجى، محمدتقى، اسلام و سكولاريسم؛ دين سياسى و سياست دينى، تهران، بنياد حكمت و انديشه، 1376 ش.

قرشى، على اكبر، قاموس قرآن، تهران، دار الكتب الاسلامية، 1371 ش.

كتاب مقدس، ترجمه فاضل خان همدانى، ويليام گلن، هنرى مرتن، تهران، انتشارات اساطير، 1380 ش.

كلينى، محمد بن يعقوب، الكافى، تحقيق على اكبر غفارى، تهران، دار الكتب الاسلامية، 1407 ق.

محمدى رى شهرى، محمد، حكمت نامه پيامبر اعظم صلى الله عليه و آله، قم، دار الحديث، 1386 ش.

مرادى، على اصغر، اسلام ناب در پرتو عرفان ناب از منظر امام خمينى قدس سره (امام خمينى و انديشه هاى اخلاقى عرفانى؛ نامه هاى عرفانى)، تهران، مؤسسه تنظيم و نشر آثار امام خمينى، 1382 ش.

مركز فرهنگ و معارف قرآن، دائرة المعارف قرآن كريم، قم، بوستان كتاب، 1383 ش.

مطهرى، مرتضى، پيرامون انقلاب اسلامى، تهران، صدرا، چاپ چهارم، 1368 ش.

مطهرى، مرتضى، مجموعه آثار، تهران، انتشارات صدرا، 1377 ش.

معين، محمد، فرهنگ فارسى، تهران، انتشارات اميركبير، چاپ بيستم، 1382 ش.

مقدسى، مطهر بن طاهر، البدء و التاريخ، تحقيق پورسعيد، بى جا، مكتبة الثقافة الدينية، بى تا.

مهدوى، غلام رضا، اسلام ناب محمدى از ديدگاه امام خمينى، تهران، انتشارات سازمان عقيدتى سياسى ناجا، 1378 ش.

نصرالله، سيد حسن، امام قدس سره پرچمدار اسلام ناب، سوره انديشه (دوماهنامه)، تهران، حوزه هنرى سازمان تبليغات اسلامى، ش 27، 1385 ش.

نقى پورفر، ولى الله، پژوهشى پيرامون تدبر در قرآن، تهران، انتشارات اسوه، 1381 ش.

نهج البلاغه، الامام على بن ابى طالب عليه السلام، الشريف الرضى، تحقيق صبحى صالح، قم، انتشارات هجرت، چاپ اول، 1414 ق.

واعظزاده خراسانى، محمد، امام خمينى و انقلاب اسلامى، مشهد، آستان قدس رضوى، 1375 ش.

Adib-Moghaddam, Arshin, a Critical Introduction to Khomeini, New York : Cambridge University Press, 2014.

Axworthy, Tom, Bridging the divide : religious dialogue and universal ethics, School of Policy Studies, Queens University, 2008.

Ayubi, Nazih, Political Islam : Religion and Politics in the Arab World, London : Routledge, 1991.

ص: 171

Corbin, Henry, History of Islamic Philosophy, Oxon, Routledge, 2014.

Ehteshami, Anoushiravan, After Khomeini: The Iranian Second Republic, Routledge, 2002.

Koya, Abdar Rahman, Imam Khomeini : Life, Thought and Legacy, Malaysia : The Other Press, 2009.

McDougall, E. Ann, Engaging with a Legacy : Nehemia Levtzion (1935-2003), London : Routledge, 2014.

Migliore, Daniel L. Faith Seeking Understanding : An Introduction to Christian Theology, Third Ed, Michigan : Wm. B. Eerdmans Publishing, 2014.

ص: 172

امام خمينى قدس سره نيز در آثار علمى خود، هر عملى كه عقلاً يا شرعاً واجب باشد، معروف و آنچه از نظر شرع و عقل حرام يا مكروه باشد، منكر دانسته اند. (امام خمينى، 1421، 362) از آنجا كه ايشان رعايت قوانين جمهورى اسلامى ايران را شرعاً لازم مى دانند (امام خمينى، صحيفه امام، 281/8) معروف و منكر را به هر آنچه موافق يا مخالف قانون جمهورى اسلامى ايران باشد تعميم داده اند. (ر. ك: امام خمينى، 1380، 59/3) در حقيقت، امر به معروف و نهى از منكر سوق دادن مردم به كارهاى نيك و بازداشتن از بدى ها است. (آيت الله خامنه اى، 1379/9/25؛ همو، مكتوبات، 1370/7/15) الزام مردم به اين امر در اين راستا است كه معروف در جامعه به مرحله ى عمل درآمده و لباس عينيت بپوشد. از اينجا فرق آن با تبليغ روشن ميگردد. تبليغ رساندن پيام و شناساندن آن و مربوط به مرحله شناخت است. وظيفه اى كه هر مسلمان از نظر تبليغ دارد اين است كه بايد اين احساس در او پيدا بشود كه به نوبه خودش حامل پيام اسلام باشد. اما در امر به معروف، هر مسلمانى وظيفه دارد كه در او اين احساس باشد كه مجرى احكام الهى و جزء قوّه ى مجريه ى حكومت اسلامى است. (مطهرى، مجموعه آثار، 322/17-323)

در آيات متعدد قرآن به اهميت امر به معروف و نهى از منكر و ضرورت پايبندى به آن تصريح شده است. (آل عمران 114؛ توبه، 112؛ حج، 41؛ لقمان، 17) خداوند از جمله ويژگيهاى مؤمنان را در آيه 71 سوره توبه، امر كردن به معروف و نهى كردن از منكر، ياد ميكند (ر. ك: امام خمينى، بى تا «ب»، 109) و در آياتى از قرآن، علما و پيروان ديگر اديان را به واسطه ترك اين امر، مورد ملامت قرار ميدهد (مائده، 63، 79) كه چرا آنها، ستمكاران را از گفتار گناهكارانه أعم از دروغ پردازى و تهمت و تحريف حقايق و امثال آن و از حرام خوارى نهى نكرده اند. اين نكوهش قرآن، اختصاص به علماى يهود و نصارى نداشته و همه عالمان دينى را شامل ميشود. (امام خمينى، بى تا «ب»، 112) همچنين خداوند به مسلمانان خطاب ميكند كه بايد از شما گروهى باشند كه دعوت به خير نمايند و امر به معروف و نهى از منكر كنند و آنان را رستگار معرفى ميكند «وَ لْتَكُنْ مِنْكُمْ أُمَّةٌ يَدْعُونَ إِلَى اَلْخَيْرِ وَ يَأْمُرُونَ بِالْمَعْرُوفِ وَ يَنْهَوْنَ عَنِ اَلْمُنْكَرِ وَ أُولٰئِكَ هُمُ اَلْمُفْلِحُونَ» . (آل عمران، 104) همچنين در آيه اى ديگر بهترين امت را كسانى دانسته كه امر به معروف و نهى از منكر ميكنند. «كُنْتُمْ خَيْرَ أُمَّةٍ أُخْرِجَتْ لِلنّٰاسِ تَأْمُرُونَ بِالْمَعْرُوفِ وَ تَنْهَوْنَ عَنِ اَلْمُنْكَرِ وَ تُؤْمِنُونَ بِاللّٰهِ وَ لَوْ آمَنَ أَهْلُ اَلْكِتٰابِ لَكٰانَ خَيْراً لَهُمْ مِنْهُمُ اَلْمُؤْمِنُونَ وَ أَكْثَرُهُمُ اَلْفٰاسِقُونَ» . (آل عمران، 110؛ ر. ك: امام خمينى، 1421، 361)

ص: 174

توصيه به اين امر علاوه بر قرآن، در احاديث فراوانى ذكر شده كه بر اهميت، جايگاه، احكام و آثار آن تأكيد دارد؛ (كلينى، 1407، 55/5-62؛ حر عاملى، 1409، 115/16-285) به گونه اى كه در گفتارهاى پيامبر خدا صلى الله عليه و آله و اميرمؤمنان على عليه السلام و ديگر امامان، داراى لحنى كم نظير وتأثيرگذار است. (آيت الله خامنه اى، مكتوبات، 1379/8/23) در روايتى رسول اعظم صلى الله عليه و آله شانه خالى كردن از اقامه ى آن را اعلان رويارويى با خداوند و موجب نزول بلايا از سوى او برشمرده است (كلينى، 1407، 59/5) و برپاداشتن آن را سبب خير و ترك آن را موجب سلب بركت از انسانها و تسلط برخى بر برخى ديگر بدون آن كه ياورى در زمين و آسمان داشته باشند، دانسته است. (حر عاملى، 1409، 123/16؛ ر. ك: امام خمينى، 1421، 361) اميرمؤمنان عليه السلام در خطبه اى با استناد به آيات قرآن (مائده، 79؛ توبه، 71) و با اشاره به اين كلام الهى كه از مردم نهراسيد و تنها از من در هراس باشيد، (مائده، 44) برپاداشتن امر به معروف و نهى از منكر را سبب برپايى ديگر واجبات، دانسته است. (حر عاملى، 1409، 130/16) در اين حديث آن حضرت عليه السلام با ذكر آيات قرآن در مذمت علماى يهود در ترك اين فريضه، به اين موضوع اشاره كرده تا علماى جامعه اسلامى عبرت گرفته و بيدار شده و از اداى وظيفه باز نايستند. (امام خمينى، بى تا «ب»، 112) آن حضرت در كلام ديگرى (كلينى، 1407، 51/2) امر به معروف را شعبه اى از جهاد در راه خدا (آيت الله خامنه اى، 1383/8/20) و يا برتر از جهاد معرفى مى فرمايد آنجا كه ايشان پس از اشاره به جهاد تصريح دارد «وَ أَفْضَلُ مِنْ ذَلِكَ كُلِّهِ كَلِمَةُ عَدْلٍ عِنْدَ إِمَامٍ جَائِر» . (نهج البلاغه، حكمت 374 (542)؛ ر. ك: آيت الله خامنه اى، مكتوبات، 10/8 /) امام حسين عليه السلام نيز در تعيين اهداف قيام خود، به امر به معروف و نهى از منكر اشاره ميكند (مجلسى، 1403، 329/44-330؛ ر. ك: آيت الله خامنه اى، 1371/5/7) و خودِ قيام ايشان نيز از مصاديق بزرگ اين فريضه ى الهى ميباشد. (آيت الله خامنه اى، 1374/3/19)

ضرورت و جايگاه اين فريضه در مراجعه به عقل نيز روشن ميشود و عالمان بسيارى از آن به عنوان مؤيد و يا دليل نام برده اند. (طوسى، 1375، 146-147؛ نجفى، 1404، 358/21-359؛ ابن ادريس حلى، 1410، 21/2-22؛ امام خمينى، 1381، 203/1-204؛ ر. ك: ادامه مقاله) در همين راستا در كتابهاى كلامى نيز به اين مطلب اشاره شده است. (خواجه نصير طوسى، 1373، 445؛ علامه حلى، 1373، 455) به پيروى از قرآن و روايات و عقل، اين مسئله در كتابهاى كهن فقهى مطرح شده (مفيد، 1410، 807-812؛ ابوالصلاح حلبى، 1403، 264-268) و در دوره هاى بعد با تفصيل بيشترى بررسى شده است. (علامه حلى، 1414،

ص: 175

437/9-445؛ نجفى، 1404، 352/21) اين بحث در كتب فقهى با بحث جهاد، پيوند خورده است و بسيارى اين دو را در كنار هم و تحت يك عنوان قرار داده اند. (مفيد، 1410، 807-809؛ طوسى، 1400، 299؛ ر. ك: علامه حلى، 1414، 437/9؛ امام خمينى، 1421، 362) در همين راستا در روايتى، اميرالمؤمنين على عليه السلام در مقايسه اى ميان مجموع كارهاى نيك و جهاد در راه خدا با امر به معروف و نهى از منكر، آنها را به منزله ى قطره اى در برابر دريا ميداند. (حر عاملى، 1409، 134/16؛ ر. ك: آيت الله خامنه اى، 1371/4/22) در اين ميان عالمان دينى اندرزنامه و سياستنامه هايى را براى حاكمان جامعه اسلامى مى نگاشتند (ر. ك: فيرحى، 1382، 75، 88؛ رنجبر، 1385، 91-124) تا راهنمايى در عمل به احكام و شريعت اسلامى باشد و خود به نوعى از مصاديق ارشاد و امر به معروف تلقى ميشود.

بحث از امر به معروف گرچه در دوره هاى گذشته در كتب فتوايى نيز ذكر شده است؛ (طوسى، 1400، 299؛ علامه حلى، 1411، 90) اما به مرور از قرن يازده از كتب فتوايى حذف شده و در رساله هاى عمليه مطرح نميشده است، (مطهرى، مجموعه آثار، 220/17) با اين وجود امام خمينى قدس سره و برخى ديگر از علما در دوران معاصر در رساله هاى عمليه ى خود به امر به معروف و نهى از منكر پرداخته و زمينه ى احياى مجدد آن را فراهم آوردند. (حكيم، 1410، 1/487-496؛ امام خمينى، 1421، 361-378؛ همو، 1378، 449-455) ايشان در مباحث ولايت فقيه بر اين امر و مصاديق مهم آن كه مبارزه با طاغوت و استعمار بوده تأكيد داشته است. (امام خمينى، بى تا «ب»، 107-119) بر همين اساس انقلاب اسلامى ايران و مبارزه با رژيم ستم شاهى و گوشزد كردن فساد حاكمان ظالم و قيام در برابر آنان شكل گرفته و خود سبب كشيده شدن اين فريضه به عرصه هاى اجتماعى و مصاديق عينى آن گرديد و امام خمينى اين فريضه را از دايره تنگ جزئيات و مسائل فرعى خارج كرده و نگاه همگان را به معروفها و منكرهاى مهم و بزرگ اجتماعى جلب نمود. (امام خمينى، بى تا «ب»، 118-119؛ آيت الله خامنه اى، 1371/5/7)

ايشان در آغاز پيروزى انقلاب اسلامى بر اين باور بود كه سازمانى به نام امر به معروف و نهى از منكر به صورت يك وزارتخانه مستقل و بدون پيوستگى به دولت بايد ايجاد شود تا با فساد در همه سطوح آن مقابله گردد. (امام خمينى، صحيفه امام، 274/6) لذا در سال 1358 به شوراى انقلاب فرمان تأسيس چنين سازمانى را صادر و در آن تصريح نمود كه بايد از منكرات به هر صورت و توسط هر كسى از مسئولان دولتى يا آحاد ملت جلوگيرى كند و حدود شرعى

ص: 176

را تحت نظر حاكم شرعى يا افراد منصوب از سوى او، اجرا نمايد و دولت اسلامى نيز موظف به اجراى اوامر صادره از سوى آن ميباشد. (امام خمينى، صحيفه امام، 213/9)

اما پس از صدور اين فرمان برخى به بهانه ى عدم وجود تشكيلاتى براى اين امر، و يا ايجاد هرج ومرج، جلوى اجراى آن را گرفتند. امام گرچه اين نظر را قبول نداشتند، اما به سبب اصرار عده اى عدم اجراى آن را پذيرفتند. (امام خمينى، صحيفه امام، 213/9 "پانوشت"؛ ر. ك: ادامه مقاله) البته در تدوين قانون اساسى به اين فريضه تصريح شده و آن را وظيفه ى همگانى و متقابل مردم نسبت به همديگر و وظيفه متقابل دولت نسبت به مردم و مردم نسبت به دولت دانسته است. (قانون اساسى جمهورى اسلامى ايران، اصل هشتم) البته امام خمينى قدس سره در طول حيات خود هيچ گاه از توصيه به آن فروگذار نكرده و همواره بر احياى آن تأكيد داشت. (امام خمينى، صحيفه امام، 112/10؛ 470/13؛ 500/18؛ 14/21)

تا اينكه چند سال پس از ارتحال ايشان و پس از تأكيدات حضرت آيت الله خامنه اى براى احياى اين فريضه ى الهى، در سال 1372 ستاد احياى امر به معروف و نهى از منكر تشكيل شد. درعين حال همواره از مردم خواسته شده به صورت همگانى به اقامه ى اين دو حكم واجب الهى بپردازند، هر چند وظيفه ى عملى و برخورد فيزيكى، به نهادهاى رسمى حاكميتى سپرده شده است. (آيت الله خامنه اى، 1371/4/22)

را اصلاح كرده و در اثر اصلاح افراد، جامعه نيز اصلاح ميشود. در شرع مقدس اسلام نيز احتمال تأثير از شرايط وجوب امر به معروف و نهى از منكر عنوان گرديده است (ر. ك: امام خمينى، 1421، 365) كه خود شاهد بر تأثيرپذيرى و تأثيرگذارى انسان است.

مسئوليت پذيرى انسان. در جامعه اسلامى هر مكلفى مسئول رفتار خود و ديگران است «كُلُّكُمْ رَاعٍ وَ كُلُّكُمْ مَسْئُولٌ عَنْ رَعِيَّتِهِ» ؛ (ابن ابى جمهور احسائى، 1405، 129/1) ازاين رو اسلام، جامعه بى قيدوبندى را كه در آن كسى متعرض رفتار اشتباه ديگرى نباشد، نمى پذيرد، با چنين رويكردى اصل مسئوليت پذيرى پايه و مبناى امر به معروف و نهى از منكر خواهد بود. از ديدگاه انقلاب اسلامى امر به معروف علاوه بر آنكه يك مسئوليت شرعى و دينى بوده؛ مسئوليتى انقلابى و سياسى نيز ميباشد؛ (آيت الله خامنه اى، 1371/4/22) گستره ى اين مسئوليت پذيرى همه اقشار جامعه را شامل ميشود. (امام خمينى، صحيفه امام، 110/10؛ ر. ك: ادامه مقاله)

عدالت گرايى و ظلم ستيزى. ظلم ستيزى و اجراى عدالت به عنوان يكى از مبانى امر به معروف و نهى از منكر، از جمله اصول پذيرفته شده در اسلام است؛ چنانكه قرآن كريم نسبت به برپايى قسط و عدل فرمان داده «يٰا أَيُّهَا اَلَّذِينَ آمَنُوا كُونُوا قَوّٰامِينَ لِلّٰهِ شُهَدٰاءَ بِالْقِسْطِ وَ لاٰ يَجْرِمَنَّكُمْ شَنَآنُ قَوْمٍ عَلىٰ أَلاّٰ تَعْدِلُوا اِعْدِلُوا هُوَ أَقْرَبُ لِلتَّقْوىٰ وَ اِتَّقُوا اَللّٰهَ إِنَّ اَللّٰهَ خَبِيرٌ بِمٰا تَعْمَلُونَ» . (مائده، 8؛ ر. ك: امام خمينى، صحيفه امام، 375/11؛ آيت الله خامنه اى، 1383/8/20) و به ظالمان وعده عذاب و هلاكت داده است «قُلْ أَ رَأَيْتَكُمْ إِنْ أَتٰاكُمْ عَذٰابُ اَللّٰهِ بَغْتَةً أَوْ جَهْرَةً هَلْ يُهْلَكُ إِلاَّ اَلْقَوْمُ اَلظّٰالِمُونَ» . (انعام، 47) اجرايى شدن اين فرمانهاى الهى مستلزم سازوكار امر به معروف و نهى از منكر است و متقابلاً اين فريضه الهى مبتنى بر پذيرش اصل ظلم ستيزى و اجراى عدالت ميباشد. لذا گفتمان انقلاب لازمه ترك فريضه امر به معروف و نهى از منكر را توسعه گناهان به جاى توسعه عدالت ميداند (امام خمينى، صحيفه امام، 14/21) و امر به معروف را با عنايت به مراحل مختلف آن، ابزارى براى از بين بردن ظلم عنوان ميكند. (امام خمينى، صحيفه امام، 500/18) لذا افراد جامعه نبايد نسبت به انحرافات ساكت بوده و در برابر ظلم و تعدى ظالمان بى تفاوت باشند «لاٰ تَظْلِمُونَ وَ لاٰ تُظْلَمُونَ» . (بقره، 279) آحاد جامعه اسلامى بايد نه به ديگران ظلم كنند و نه ظلم و فساد را در جامعه تحمل كنند. (آيت الله خامنه اى، 1375/3/16؛ 1376/8/14)

ص: 178

خوبيها در جامعه به مرحله عمل رسيده و لباس عينيت بپوشد. (مطهرى، مجموعه آثار، 322/17-323) اين امر عاملى بازدارنده از انحراف افراد مختلف جامعه است و با انجام آن از هزينه هاى بسيارى كه بايد صرف پيشگيرى از بديها گردد كاسته شده و نيازى به اعمال قدرت نيست. (آيت الله خامنه اى، 1370/8/15؛ 1371/7/29)

است. (آيت الله خامنه اى، 1374/12/1) خداوند در قرآن مى فرمايد: «عَلَيْكُمْ أَنْفُسَكُمْ» (مائده، 105) كه هر فرد در درجه نخست بايد به خود و رفتار خود پرداخته و خود را اصلاح كند؛ (آيت الله خامنه اى، 1369/5/24؛ 1371/2/16) زيرا اگر بخواهد مردم را به تقوا امر كند و خود عامل نباشد، مصداق آيه ى شريفه كه مى فرمايد: «أَ تَأْمُرُونَ اَلنّٰاسَ بِالْبِرِّ وَ تَنْسَوْنَ أَنْفُسَكُمْ» (بقره، 44) آيا مردم را به كار نيك فرمان داده و خود را فراموش مى كنيد، قرار ميگيرد. (آيت الله خامنه اى، 1369/3/7)

والدين و فرزندان آن خانواده است. ازاين رو بايد در برابر تضييع حقوق زنان، جوانان و يا كودكان در عدم محبت و يا سوء تربيت و بى اهتمامى هايى كه واقع ميشود، تذكر داد. (آيت الله خامنه اى، 1379/9/25) البته در درون خانواده و اقوام گرچه توصيه بر ارشاد و نصيحت يكديگر به تشويق به امور خير و بازداشتن از امور ناپسند و خلاف شرع است و نبايد در اين باره نسبت به هم بى تفاوت بود؛ اما همواره تأكيد شده كه براى اين امر قطع پيوندهاى خانوادگى جايز نميباشد. (امام خمينى، 1380، 486/1، 488)

113-116؛ ر. ك: آيت الله خامنه اى، 1370/12/14)

از جمله مواردى كه امر و نهى جامعه درباره ى آن مورد تأكيد قرار گرفته، حفظ جان گروهى از مسلمانان، جلوگيرى از هتك حرمت نواميس آنها، مقابله با از بين بردن بعضى از شعائر و نمادها و مراكز اصلى اسلام مانند بيت الله الحرام است. در اين موارد و مانند آن، كه به اصل و اساس اسلام و هويت مسلمانان باز ميگردد، ضوابط اهم و مهم رعايت شده و بر اساس آن، اقدام به امر به معروف و نهى از منكر، مقدم بر حفظ جان فرد بوده و صرف خطر جانى، تكليف را ساقط نميكند، چه برسد به مواردى كه ضرر آن، كمتر از بذل جان باشد. (امام خمينى، 1421، 369)

ازاين رو بر اساس روايات، ميان جهاد و امر به معروف و نهى از منكر، پيوند محكمى برقرار است و اين امر نقش اجتماعى امر به معروف را بيشتر مشخص ميكند. چنانچه روايتى از اميرالمؤمنين على عليه السلام جهاد را داراى چهار شعبه ميداند و در اولين مورد، از امر به معروف و نهى از منكر، ياد ميكند. (كلينى، 1407، 51/2؛ ر. ك: آيت الله خامنه اى، 1383/8/20)

با توجه به ماهيت جهاد با كفار و ستمگران ميتوان دريافت كه اين خود مرتبه اى از مراتب امر به معروف و نهى از منكر است؛ چنانچه امام حسين عليه السلام در تبيين انگيزه و پشتوانه مبارزه و قيام خود با حكومت جور، از امر به معروف و نهى از منكر نام ميبرد تا بدين وسيله جلوى انحراف را گرفته و دست به اصلاح جامعه اسلامى بزند، (مجلسى، 1403، 329/44) لذا قيام و حركت امام عليه السلام از مصاديق بزرگ امر به معروف و نهى از منكر است. (آيت الله خامنه اى، 1374/3/19؛ 1375/9/24) بر اساس اين ديدگاه جهاد و مبارزه با حكّام جور و ستمگران و استكبار جهانى - به عنوان بزرگترين مصداق ظلم و ستم - و قيام در برابر آنان و تبيين دسيسه هاى آنان بر ضد اسلام و مصالح مسلمين و روشنگرى اذهان عموم مردم در اين باره، از مصاديق امر به معروف و نهى از منكر ميباشد. (امام خمينى، بى تا «ب»، 115-117)

در حكومت اسلامى. در درون حكومت اسلامى نيز امر به معروف و نهى از منكر همواره مورد توجه است و پرداختن به مسائل كلان جامعه در عرصه هاى فرهنگى، اقتصادى و سياسى از اين خاستگاه توصيه شده است:

عرصه فرهنگى. در مسائل فرهنگى مواردى كه به اساس اسلام و تحريف آن برگردد از

ص: 183

جمله مسائلى است كه در نگاه شرع داراى اهميت بوده و لازم است افراد با امر به معروف و نهى از منكر از آن پاسدارى كنند؛ مانند جايى كه به اسلام و حقانيت آن هجمه شده به طورى كه موجب گمراهى مسلمانان گردد و يا بدعتهايى در اسلام واقع شود كه در اين موارد سكوت علماى دين و رؤساى مذهب موجب هتك اسلام و تضعيف اعتقادات مسلمانان ميگردد و بر آنان واجب است به هر وسيله اى آن را انكار نمايند. (امام خمينى، 1421، 369-370) همچنين در برابر ناهنجارى هاى اخلاقى و عدم رعايت فرهنگ اسلامى، اقامه ى امر به معروف و نهى از منكر لازم ميباشد. (امام خمينى، صحيفه امام، 386/11-387) در ساير عرصه هاى فرهنگى نيز كه دشمنان، درصدد القاء فرهنگ بيگانه و شبيخون به كيان دينى افراد؛ به ويژه جوانان بوده و چه بسا به صورت سازمان يافته به دنبال ترويج فساد در ميان آنان و نسل مؤمن باشند بر مؤمنان لازم است با تكيه بر امر به معروف و نهى از منكر، از فرهنگ دينى و فضيلتها و ارزشها دفاع كنند. (آيت الله خامنه اى، 1371/4/22؛ 1371/5/7) در اين ميان اگر در مواردى نياز به قانون گذارى باشد، از وظايف مجلس شوراى اسلامى است كه با درك درست از آن، به موقع قوانين لازم را وضع نمايد. (ر. ك: آيت الله خامنه اى، 1375/2/26)

عرصه اقتصادى. از جمله وظايف عموم مردم، امر به معروف و نهى از منكر در مفاسد اقتصادى است. (آيت الله خامنه اى، 1371/5/7) همه ى مردم بايد در برابر منكرات اقتصادى و خلاف قوانينى كه در اين عرصه واقع ميشود تذكر بدهند. حرام خوارى هاى موردى و دولتى، سوءاستفاده از منابع عمومى و حرام خوارى در مقياس وسيع، استفاده از رانت، استفاده از منابع توليدى و سوءاستفاده مسئولان از موقعيت خود، اتلاف در منابع عمومى و منابع حياتى، اتلاف در مواد غذايى و ارقام مصرفى، همه از مصاديق منكر اقتصادى است (امام خمينى، بى تا «ب»، 115؛ همو، 1380، 485/1؛ ر. ك: آيت الله خامنه اى، 1371/7/29؛ 1379/9/25) كه آحاد جامعه و به ويژه نخبگان بايد وظيفه ى الهى امر به معروف و نهى از منكر را انجام دهند.

عرصه سياسى. عرصه مسائل سياسى نيز از عرصه هاى مهم و اساسى امر به معروف و نهى از منكر است؛ به ويژه تخلفات و منكراتى كه سبب سست شدن پايه هاى نظام ميشود، مانند نااميد كردن مردم، كج نشان دادن راه، سوءاستفاده از وضعيت جامعه اسلامى، كمك كردن به دشمن، مخالفت با احكام اسلامى و مانند آن، كه اين موارد از

ص: 184

منكرات سياسى است (آيت الله خامنه اى، 1371/5/7) و افراد مؤمن بايد با الگوگيرى از قيام امام حسين عليه السلام در اين راه قدم گذارند و با انگيزه ى امر به معروف و نهى از منكر به عنوان يك تكليف الهى در راستاى تحكيم نظام اسلامى اقدام نمايند. (آيت الله خامنه اى، 1375/9/24) ديگر مصاديق امر به معروف و نهى از منكر در عرصه ى سياسى، نظارت عمومى بر حاكمان و سياست مداران است؛ (امام خمينى، صحيفه امام، 13/470) به گونه اى كه اگر مسئولى از قدرت و امكانات در اختيارش سوءاستفاده كرد، ديگر افراد و كاركنان همان اداره موظف به تذكر و نهى از منكر ميباشند. (آيت الله خامنه اى، 1379/9/25) در لزوم تذكر كارمندان به مسئولان خود با رعايت آداب و شرايط، جاى شبهه اى نيست و نهى از منكر آنها در ادارات برخلاف قانون نبوده و مسئولان ادارى چنين ولايتى بر كارمندان خود ندارند كه اطاعت مطلق از آنها لازم باشد؛ بلكه مسئولان تنها ميتوانند طبق مقررات و شرع و موازين دولت اسلامى عمل نمايند. ازاين رو در صورت تخلف از آن، بر ديگران لازم است به آنها تذكر دهند. (ر. ك: امام خمينى، 1380، 58/3؛ همو، صحيفه امام، 13/470)

در سطح عمومى نيز به مردم توصيه شده كه از مسئولان حكومتى، انجام درست امور را مطالبه نموده و بر رفتار آنان نظارت داشته باشند و در جاى خود با زبان انتقاد و يا نصيحت مشفقانه اقدام نمايند. دراين باره همه ى مردم در يك رتبه بوده و مسئولان امر به سبب جايگاه اجتماعى بالاتر، مصون از تذكر نيستند. ازاين رو عموم مردم ناظر بر رفتار آنان بوده (امام خمينى، صحيفه امام، 110/10) و در انجام آن و بيان مطالب حق، بايد شجاعت داشته و حتى از تذكر به مسئولان عالى رتبه هراسى نداشته باشند. (امام خمينى، صحيفه امام، 110/10) اين امر در انديشه انقلاب اسلامى يكى از مواهب الهى و مفاخر اسلامى و مايه رشد و ارتقا و پيشرفت امور و مصداق بارز فريضه امر به معروف و نهى از منكر دانسته شده كه بايد اين فرهنگ در جامعه نهادينه شود و باقى بماند، (آيت الله خامنه اى، 1379/4/19؛ همو، مكتوبات، 1370/3/13) حتى در كيفيت اجراى آن هم توصيه شده كه لازم نيست مردم از زبان خواهش استفاده كنند؛ زيرا ماهيت امر به معروف و نهى از منكر با خواهش و تضرع سازگار نيست؛ بلكه در آن نوعى استعلا و تذكر از موضع بالا وجود دارد. (امام خمينى، صحيفه امام، 110/10؛ آيت الله خامنه اى، 1379/4/19؛ 1379/9/25)

درعين حال شناخت مرز ميان نصيحت مشفقانه و مخالفت با نظام اسلامى و تضعيف آن، لازم است (ر. ك: امام خمينى، صحيفه امام، 451/14؛ آيت الله خامنه اى، 1370/12/14) تا اين فريضه به گونه اى

ص: 185

اجرا نشود كه نقاط ضعف، درشت نمايى شده و سبب سوءاستفاده دشمن و يا موجب اشاعه روحيه بدبينى و سوءظن به كارگزاران اصلى كشور و رواج بدگويى از آنان گردد؛ بلكه با استفاده از روشهاى معقول، بايد انجام پذيرد. (آيت الله خامنه اى، 1377/1/27؛ همو، مكتوبات، 1370/3/13) در فضاى نقد حاكميت، گاه شرايطى فراهم ميشود كه احساسات مردم تحريك شده و دشمن از اين شرايط براى مقاصد خود سوءاستفاده ميكند. از سوى ديگر به بهانه عدم ايجاد التهاب وحفظ ثبات و امنيت در جامعه، امر به معروف و نهى از منكر نبايد ترك شود. ازاين رو تأكيد شده كه امر به معروف و نهى از منكر مسئولان به گونه اى باشد كه در كنار اجراى آن، مورد سوءاستفاده دشمن قرار نگيرد. در اين راستا صرف نوشتن اعلاميه، تهيه طومار و فرستادن آن براى روزنامه و مسئولان، تدوين نامه هاى اعتراضى به آنها، تدوين مقالات و سخنرانيها و اعتراض به عملكرد نامطلوب برخى مسئولان تا زمانى كه موجب تضعيف نظام و ايجاد التهاب در جامعه نگردد؛ نه تنها مذموم نيست بلكه از مصاديق اقامه ى امر به معروف و نهى از منكر ميباشد كه در مواردى واجب شمرده شده است. (آيت الله خامنه اى، 1377/1/27؛ همو، مكتوبات، 1370/3/13)

بنابراين امر به معروف و نهى از منكر از عرصه ى فردى شروع شده و درصدد اصلاح و سوق دادن هر فرد به سوى نيكى است؛ اما در گفتمان انقلاب اسلامى به اين عرصه منحصر نشده و همچنين شامل مسائل كلان جامعه اسلامى در عرصه هاى فرهنگى، سياسى، اقتصادى و نيز مسائل مهم جهان اسلام ميگردد تا همگان را براى اصلاح مسير حركت جامعه، به مبارزه با مظاهر طاغوت و استكبار فرا خواند. (8592جامعه اسلامى)

فرعون كه طغيانش به جايى رسيده بود كه «أَنَا رَبُّكُمُ اَلْأَعْلىٰ» مى گفت، (نازعات، 24) و در فساد بر روى زمين به گونه اى رفتار كرده بود كه به كشتار كودكان مى پرداخت، (قصص، 4) يكى از انبياى عظيم الشأن خود، حضرت موسى بن عمران را، (طه، 41-42) از سر لطف و رحمت خود، براى دعوت و هدايت و ارشاد او فرستاد (نازعات، 17) و به پيامبرش دستور داد كه با فرعون سركش، با نرمى و ملاطفت سخن بگويد (طه، 43-44) تا شايد به ياد خدا افتاده و از كردار خود پشيمان گردد. (امام خمينى، 1370، 237-240) همچنين در حديثى از آمر و ناهى به عنوان «رفيقٌ فيما يأمُر و رفيقٌ فيما ينهى» ياد ميكند (حر عاملى، 1409، 130/16) تا او با رفق و محبت با ديگر افراد برخورد كرده و حقايق را در دلها و ذهنهاى آنان جاى دهد و در رفتار او نصيحت و خيرخواهى و روش عقلايى وجود داشته باشد؛ (آيت الله خامنه اى، 1377/1/27؛ 1378/1/23) چنانكه در به كارگيرى اين روش، خداوند در قرآن مى فرمايد: «اُدْعُ إِلىٰ سَبِيلِ رَبِّكَ بِالْحِكْمَةِ» (نحل، 125) با به كارگيرى حكمت، مردم را به سوى پروردگار فرا بخوان. حكمت، كه از امتيازات انبيا و بندگان برگزيده و صالح است، همان فكر مستحكمى است كه هيچ ابزار عقلانى نميتواند آن را نفى كرده و از بين ببرد و همچنين هيچ استدلال و تجربه اى هم نميتواند آن را خنثى كند. در ادامه همين آيه نيز از «وَ اَلْمَوْعِظَةِ اَلْحَسَنَةِ» پند نيك، ياد ميكند؛ (آيت الله خامنه اى، 1375/2/26) زيرا چه بسا برخورد نامناسب نتيجه معكوس داده و طرف مقابل را از يك گناه كوچك به معاصى بزرگ و يا حتى كفر بكشاند. (امام خمينى، 1370، 237؛ همو، 1377، 317) از آن جا كه امر و نهى به شخص، براى او ممكن است تلخ و ناگوار باشد و عصبانيت او را بر انگيزد، ازاين رو شايسته است آمر و ناهى، اين تلخى و ناگوارى را با شيرينى بيان و رفق و حُسن خُلق جبران نمايند تا كلامشان در دل سخت گناهكار، اثر كرده و آن را نرم نمايد (امام خمينى، 1377، 317) و همواره اين را در نظر داشته باشد كه مرتكب گناه، گرچه گناه او كبيره باشد، شايد داراى برخى از صفات خوب نفسانى بوده كه مورد رضايت و محبت الهى است؛ گرچه گناه او مورد بغض خداوند است و چه بسا آمر و ناهى وضعيتى عكس او داشته باشند. (امام خمينى، 1421، 376)

ص: 188

(مطهرى، مجموعه آثار، 822/4؛ آيت الله خامنه اى، 1371/5/7) ازاين رو متصديان امر بايد با شناخت درست حدود و شرايط آن به اين فريضه عمل كرده (مطهرى، مجموعه آثار، 822/4؛ امام خمينى، 1421، 364) و با استناد به آيات و روايات، اهميت و آثار آن را براى عموم بازگو نمايند.

اسلامى آشنا گردند. خود اين وجوب، سبب ارتقاى معرفت عمومى ميشود. (آيت الله خامنه اى، 1371/5/7) اگر اين شناخت به قدر كافى وجود نداشته باشد، چه بسا مواردى به نظر بعضى منكر بيايد، درحالى كه در واقع از نظر اسلام منكر نباشد. (آيت الله خامنه اى، 1371/4/22؛ 1377/2/22) ازاين روى بنابر هر دو نظر، اگر كسى بخواهد در برابر رفتار ديگران امر و نهى كند، بايد شرايط و موارد واجب بودن و واجب نبودن و موارد جواز و عدم جواز آن را ياد بگيرد تا در امر و نهى خود، دچار انجام منكر ديگرى نشود. (امام خمينى، 1421، 364)

خود داراى تأثير است. بر اين اساس در هر امر به معروف و نهى از منكرى كه به مردم خطاب ميشود احتمال تأثير - نسبت به حال يا آينده، اين فرد و يا ديگر افراد جامعه - قطعى بوده و اين شرط در تذكر زبانى، حاصل شده و وجود دارد، البته شايد نسبت به حكومتها و سلاطين فاسد، چنين تأثيرى مشاهده نشود. (آيت الله خامنه اى، 1370/8/15؛ 1377/2/22)

در اينجا توجه به نكته اى لازم است كه اگر شخصى مرتكب چند كار حرام شده كه اگر از همه ى آنها نهى شود، اثرى نمى گذارد و شايد لجاجت فرد را برانگيزد، در اين جا بايد نسبت به يكى از محرماتى كه انجام ميدهد و احتمال تأثير و امكان انكار آن وجود دارد، نهى از منكر شود. (امام خمينى، 1421، 365)

اين ديدگاه در چگونگى مبارزه با حاكمان ستمگر و حكومت طاغوت اثرگذار بوده و تأثير بسيارى در پيروزى انقلاب اسلامى ايران داشته است؛ زيرا در زمان پهلوى بسيارى از افراد از كاميابى در مبارزه و سرنگونى آن رژيم نااميد بوده و معتقد بودند كه دستهاى خالى و مشت مردم در برابر حكومت مسلّح، كارساز نيست؛ (ر. ك: امام خمينى، صحيفه امام، 279/21) حتى بعضى از افراد انقلابى و اهل مبارزه نيز اميدى به پيروزى نداشتند. ازاين رو برخى با تمسك به وجوب تقيه و در مقابل ظلم رژيم ظالم پهلوى سكوت اختيار كرده بودند. (ر. ك: امام خمينى، صحيفه امام، 213/1، 238؛ 379/3)

از منظر انقلاب اسلامى زمانى كه اساس اسلام در خطر بوده و طاغوت براى نابودى احكام اسلامى و چپاول ثروت مسلمانان اقدام ميكند، وظيفه ى همه ى مسلمانان قيام در برابر آنان است و در اين ميان ديگر عدم تأثير و يا وجود مفسده و خطر جانى، مطرح نبوده و تقيه براى حفظ جان نيز به هيچ وجه جايز نيست. (امام خمينى، صحيفه امام، 178/1؛ 371/2) همچنين تقيه نيز تنها در فروع دين جايز است، نه در جايى كه اصول دين و اساس آن در خطر باشد؛ زيرا استفاده از تقيه براى حفظ دين ميباشد لذا زمانى كه دين در معرض خطر باشد، نميتوان تقيه كرد. (امام خمينى، صحيفه امام، 11/8) ازاين روى مؤمنان انقلابى با تكيه بر قدرت الهى و نيروى ايمان، به مبارزه و قيام بر عليه رژيم پهلوى پرداخته و خداوند نيز، اين حركت آنها را به پيروزى رساند. (آيت الله خامنه اى، 1366/6/31)

در انجام اين فريضه، همچنين رعايت سلسله مراتب ادارى و مانند آن لازم نيست؛ هرچند مسئولان دولتى از نقد و نظارت عمومى گريزان باشند؛ اما نميتوان به بهانه اينكه اگر اين سلسله مراتب رعايت نگردد، براى اداره ى مراكز و ادارات، مفسده دارد، از انجام آن سرباز زد؛ چنانچه رهبران انقلاب اسلامى نظارت همگان حتى مردم بر حاكمان و بر خودشان را توصيه كرده اند. (امام خمينى، صحيفه امام، 9/213؛ 110/10؛ آيت الله خامنه اى، 1379/9/25)

معروف تحقق يابد و منكر برطرف گردد، ديگر نوبت به مراحل بعدى و شديدتر نميرسد. بنابراين براى اجراى امر به معروف و نهى از منكر سه مرحله ذكر شده است. (نجفى، 1404، 374/21؛ امام خمينى، 1421، 372-377)

تشويق كرده است، (امام خمينى، بى تا «ب»، 150) مؤمنان بايد در درون خود، ميل به اين قدرتهاى دنيوى را از بين برده و براى آنها در برابر حق تعالى قدرتى نبينند كه در آن صورت برخلاف توحيد است، (امام خمينى، صحيفه امام، 75/10؛8592 توحيد) ازاين روى اولين گام در اين مبارزه بيزارى درونى از طاغوت و استكبار ميباشد. (آيت الله خامنه اى، 1386/2/31؛ 1392/8/12)

شايد در زمينه مسائل اجتماعى هيچ خطابى به مردم شديدتر و غليظتر از خطاب امر به معروف و نهى از منكر نباشد، (آيت الله خامنه اى، 1379/9/25) ازاين روى در پرتو احاديثى كه همه ى مردم را مسئول رفتار خود و ديگران دانسته «كُلُّكُمْ رَاعٍ وَ كُلُّكُمْ مَسْئُولٌ عَنْ رَعِيَّتِهِ» (ابن ابى جمهور احسائى، 1405، 129/1) اين فريضه اختصاص به قشر خاصى از مردم و يا نهادهاى رسمى ندارد. (امام خمينى، صحيفه امام، 487/8-488؛ ر. ك: ادامه مقاله)

برابر چگونگى پايبندى حكومتها به اجراى احكام اسلام، وظيفه داشته و بايد به دنبال اقامه آن باشند و در اين راه از باب امر به معروف و نهى از منكر، روشنگرى كرده و در برابر بدعتها و انحرافات قيام كنند و زمانى كه سكوت آنها سبب تأييد حكومت ظالم يا گمراهى مردم در يك جريان انحرافى باشد، بر آنها واجب است اعلان موضع كرده و افشاگرى كنند. (امام خمينى، بى تا «ب»، 112-114، 147) از ديگر وظايف علما آشنا كردن مردم و هدايت و راهنمايى آنان در اجراى درست امر به معروف و نهى از منكر است. (آيت الله خامنه اى، 1371/5/7)

اما ديگر نخبگان جامعه همچون اساتيد و دانشجويان در محيط دانشگاه و غير آن و هنرمندان با استفاده از وسايل هنرى خود، مى توانند امر به معروف و نهى از منكر كنند. اين فريضه الهى مخصوص عده اى خاص نميباشد. (آيت الله خامنه اى، 1371/5/7) هرچند كرسى هاى تدريس و معلمان در مدرسه ها و دانشگاه ها از تأثيرگذارترين عوامل هستند (ر. ك: آيت الله خامنه اى، 1368/3/26) و نيز بسترى مناسب براى انجام دعوت به امور نيك و تعليم و نهادينه كردن آن مى باشند؛ لذا حضور گسترده جوانان و نوجوانان در محيطهاى آموزشى اين فرصت را در اختيار متصديان امر قرار ميدهد تا با استفاده از شيوه هاى صحيح بتوانند در راستاى تربيت اسلامى اين جمعيت انبوه تلاش كنند. (ر. ك: امام خمينى، صحيفه امام، 61/8-62، 92، 310؛ آيت الله خامنه اى، 1369/6/1؛ 1370/6/13)

در اصل هشتم قانون اساسى نيز تصريح شده است كه در جمهورى اسلامى ايران دعوت به خير، امر به معروف و نهى از منكر وظيفه اى همگانى و متقابل، بر عهده مردم نسبت به يكديگر، دولت نسبت به مردم و مردم نسبت به دولت است.

اما در مراحل بعد كه تذكر زبانى بى ثمر بوده و نوبت به توسل به قدرت برسد اجراى اين مراتب كه از موارد تعزيرات شرعى و حدود الهى است، بر عهده امام معصوم و نائب خاص او است (مفيد، 1410، 809-810؛ نجفى، 1404، 383/21-385؛ امام خمينى، 1421، 375-376) و در زمان غيبت ولى عصر، اين وظيفه به نائبان عام آن حضرت كه فقهاى جامع الشرايط باشند واگذار شده است و بر فقها واجب كفائى است كه در صورتى كه حكومت اسلامى وجود نداشته باشد به قدر ميسور به مواردى كه بتوانند، اقدام نمايند و بر مردم هم واجب كفائى است كه فقها را در اجراى آن يارى رسانند. (امام خمينى، 1421، 377)

ص: 198

اما در صورت برپايى حكومت اسلامى كه فقيه جامع الشرايط عهده دار اداره آن باشد، توسل به قدرت و زدن و زخمى كردن و مراتب بالاتر از آن، تنها بر عهده حكومت و ضابط قانونى است؛ (ر. ك: امام خمينى، 1379، 624/2، 667) و بر علما لازم است در اجراى حدود الهى با حكومت اسلامى همكارى كرده و عهده دار اين وظيفه خطير گردند (امام خمينى، صحيفه امام، 113/13-114؛ 338/14) و افراد نيز براى ورود به اين مرحله، بايد از حكومت اجازه داشته باشند. (آيت الله خامنه اى، 1368/10/19؛ 1371/4/22)

حكومت و دولت اسلامى وظيفه سنگين ترى داشته و در كنار اينكه متولى برخى از مراحل آن است، بايد از شيوه ها و وسايل مناسب استفاده نمايد (آيت الله خامنه اى، 1379/4/19) و با وضع قوانين لازم راه آن را هموار كند و دستگاه قضايى و نيروى انتظامى بايد از آمر و ناهى حمايت نمايند، و به گونه اى عمل نشود كه عملكرد دستگاه هاى مسئول، حمايت از مجرم تلقى گردد. (آيت الله خامنه اى، 1371/4/22؛ 1371/7/29)

آزاديهاى آنها، در طول احكام و حقوق اسلامى تعريف ميشود و نميتوان به بهانه ى استفاده از حقوق و آزاديهاى فردى، به حقوق الهى و قانون و حقوق ديگر افراد جامعه تجاوز كرد. (امام خمينى، صحيفه امام، 487/7؛ 38/8-39)

صوت ديگرى گوش كرده و شنود بگذارند. البته اين امر به غير از مواردى است كه در رابطه با كشف توطئه عليه اسلام و نظام جمهورى اسلامى باشد؛ اما در همين موارد نيز تأكيد شده است كه اگر براى كشف مركز جاسوسى و افساد عليه نظام، از روى خطا و اشتباه به منزل يا محل كار كسى وارد شدند و در آن جا با آلات قمار و فحشا و ساير منكرات برخورد كردند، حق ندارند آن را پيش ديگران افشا كنند، در آن جا تنها به وظيفه نهى از منكر عمل شود؛ اما حق بازداشت يا ضرب و شتم ساكنان آن را ندارند و تعدى از حدود الهى ظلم است و موجب تعزير و گاهى تقاص ميباشد. (امام خمينى، صحيفه امام، 140/17-141)

اين گناه در حريم خصوصى افراد، افشاى اسرار است و جرم و گناه محسوب ميشود (نور، 19) و مرتكب آن مستحق تعزير شرعى است. (امام خمينى، صحيفه امام، 140/17-141) البته اين به معناى جواز ارتكاب هرگونه گناه در حريم خصوصى نبوده؛ بلكه همگان در برابر خداوند متعال بايد بر اساس تعاليم شرع پاسخگوى رفتار خود باشند و از گناهان توبه نمايند. (امام خمينى، بى تا «الف»، 272-273) اما اگر هر فرد، خود حريم مصالح جامعه و امنيت اخلاقى و روانى و دينى ديگران را رعايت ننمود، ديگر حرمتى براى خود قائل نشده است، و بر اساس دستور الهى، راهنمايى و ارشاد او لازم است.

تذكر زبانى خود به دو روش ميتواند انجام شود يكى گفتار نرم و دوستانه كه معمولاً تأثير بيشترى دارد. (امام خمينى، صحيفه امام، 47/8؛ آيت الله خامنه اى، 1377/2/22) و ديگرى گفتار از روى علوّ با موضع مستحكم كه در مواردى ممكن است لازم باشد و در معناى خود امر و نهى نيز به نوعى تذكر از موضع بالا گنجانده شده است. (امام خمينى، صحيفه امام، 110/10؛ آيت الله خامنه اى، 1379/4/19؛ 1379/9/25) در مقابل روش زبانى، روش عملى قرار ميگيرد؛ به اين معنا كه افراد با انجام كارهاى نيك ديگران را دعوت به خير كنند كه به ويژه اگر از سوى مسئولان و افراد داراى موقعيت اجتماعى بالا انجام شود از تأثيرگذارى بيشترى برخوردار است؛ چنانچه در روايات نيز بر دعوت مردم با عمل، نه با حرف و زبان تأكيد شده است. (كلينى، 1407، 78/2؛ ر. ك: امام خمينى، بى تا «الف»، 473)

اما در مورد قالبهاى مختلف، ميتوان اشاره كرد كه در اجرا ميتوان از قالب فردى، جمعى و يا سازمانى استفاده كرد. در متون دينى از مسلمانان خواسته شده كه براى خدا قيام كرده و به صورت فردى يا جمعى به آن مبادرت ورزند؛ (ر. ك: امام خمينى، صحيفه امام، 493/7؛ 13/8؛ آيت الله خامنه اى، 1382/10/18) كه اجراى اين فريضه يكى از موارد قيام براى خدا و انجام فرمانهاى اوست؛ چنانكه در آيات قرآن مسلمانان به انجام آن بسيار تشويق شده اند. (آل عمران، 110؛ توبه، 71؛ ر. ك: امام خمينى، 1421، 361) در برخى آيات نيز به مبادرت گروهى از مسلمانان براى اين امر اشاره شده است. خداوند به مسلمانان خطاب ميكند كه بايد از شما گروهى باشند كه دعوت به خير نمايند و امر به معروف و نهى از منكر كنند و آنان را رستگار معرفى ميكند. (آل عمران 104؛ ر. ك: امام خمينى، 1421، 361) ازاين روى اگر اقامه واجب يا ريشه كن كردن منكرى با اقدام يك نفر ممكن نبوده؛ بلكه متوقف بر اين باشد كه عده اى با هم در امر كردن يا نهى نمودن، اجتماع نمايند، در اين صورت با اقدام برخى، وجوب از ديگران ساقط نميشود و بايد به مقدار لازم، افراد با هم جمع شده و به صورت گروهى اقدام نمايند. (امام خمينى، 1421، 362)

در اجراى اين فريضه علاوه بر اقدامهاى يكايك افراد جامعه، ميتوان ابزار مختلف را به كار گرفت كه عبارت اند از:

ميتوان در امر به معروف و نهى از منكر استفاده كرد. رسانه با استفاده از فرصتهاى مناسب و هوشيارى لازم و موضع گيرى به موقع ميتواند جلوى بسيارى از فسادها را گرفته و يا حركت آنها را كند گرداند. (ر. ك: آيت الله خامنه اى، 1389/1/7) رسانه ها به عنوان ابزار مؤثر و فراگير ميتوانند با برنامه هاى مختلف علمى، آموزشى، تربيتى و تبليغى، به ترويج اسلام و اخلاق فاضله بپردازند. (امام خمينى، صحيفه امام، 107/15؛ 362/18-364؛ آيت الله خامنه اى، 1368/9/7)

وظيفه ى يك رسانه، آموزش و تحليل و سوق دادن قلب و ذهن و روح و مغز افراد به سمت اهداف متعالى است. مطبوعات و صدا و سيما در جمهورى اسلامى، بايد وسيله اى براى سوق دادن مردم به فرهنگ اسلامى و ابزارى براى معرفت و آشنايى مردم با احكام اسلامى و انسانى باشد و با انواع روشهاى هنرى در برنامه هاى هنرى و فيلمها و نمايشها، مفاهيم و ارزشهاى اسلامى را تبيين كند. (آيت الله خامنه اى، 1368/9/15؛ 1374/4/19) استفاده از رسانه ها و شبكه هاى گوناگون مجازى نيز ميتواند ابزار امر به معروف و نهى از منكر باشد و با گستره ى نفوذ بسيار وسيعى كه دارد ميتواند مخاطبين فراوانى را پوشش دهد و در جهت ترويج نيكيها و دعوت به خوبيها استفاده شود. (آيت الله خامنه اى، 1391/7/19)

امر در ترويج اين فريضه ى الهى و همگانى شدنِ آن در سطح جامعه كه از دغدغه هاى رهبران انقلاب اسلامى است، كمك ميكند. (ر. ك: امام خمينى، صحيفه امام، 182/13؛ 177/14؛ آيت الله خامنه اى، 1368/10/19) در اين راستا ستاد امر به معروف و نهى از منكر در استانهاى مختلف شكل گرفته كه همسو با دغدغه هاى امام خمينى قدس سره (ر. ك: امام خمينى، صحيفه امام، 213/9) مبنى بر تشكيل سازمانى مستقل از دولت، ميتواند با فساد در همه سطوح آن، مقابله كند. (امام خمينى، صحيفه امام، 274/6)

مقابله با آن برخاست، بايد خود افراد جامعه با انحرافات مقابله كنند و آن را از ميان بردارند و همديگر را به سوى فلاح و رستگارى سوق دهند. (آيت الله خامنه اى، 1371/5/7؛ 1375/2/26؛ 1379/9/25)

اما برپايى امر به معروف و نهى از منكر و رواج آن، موجب ميشود كه در فرهنگ عمومى قبح گناه از بين نرفته و حتى نزد كسى كه مرتكب آن ميشود، قبح آن باقى مانده و بداند كه از نظر جامعه، مرتكب امر ناپسندى شده است و اين امر موجب ميگردد نيكى در عرف جامعه، نيكى تلقى شود هر چند همه به آن پايبند نباشند و عمل نكنند و بدى هم در عرف جامعه، بدى دانسته شود هر چند برخى مرتكب آن گردند. (آيت الله خامنه اى، 1371/4/22؛ 1379/9/25) اينگونه است كه فضاى جامعه، براى ديگر افراد مؤمن، قابل زيست شده (ر. ك: آيت الله خامنه اى، 1374/12/1) و عامل تضمين كننده اى براى تحقق حيات طيبه در جامعه اسلامى است. (آيت الله خامنه اى، 1368/10/19)

خامنه اى، 1379/9/25) در اين زمان ديگر خداوند رحمت خود را از اين جامعه بر مى دارد و به موجب اين گناه، دعاى خوبان و پرهيزكاران نيز مستجاب نميشود. (مطهرى، مجموعه آثار، 216/17)

زمانى كه گناه در جامعه منتشر شود و مردم به آن خو بگيرند، كار كسى كه در رأس جامعه قرار داشته و بخواهد مردم را به خير و صلاح دعوت كند نيز مشكل خواهد شد و به آسانى نميتواند بديها را ريشه كن كند و هر اقدام در اين جامعه نيز، همراه با صرف هزينه هاى فراوان خواهد بود. (آيت الله خامنه اى، 1379/9/25)

كه هر فردى را مجاز ميداند كه با تشخيص خود به اجراى عملى حدود الهى بپردازد؛ و ديگر، ديدگاهى كه بر اساس نگرشهاى سكولار شكل گرفته است. البتّه امروزه در غرب افراد در مقابل پاره اى ضوابط كه به حكومت و قانون منتسب است؛ مانند: بهداشت، قوانين راهنمايى و رانندگى، نظم اجتماعى و برخى قوانين مدون در حيطه اجتماعى و اقتصادى و...، مسئول بوده و حاكميت و در مواردى خود مردم نسبت به انجام آن و پرهيز از تخلف نسبت به اين امور حساس بوده و كسانى كه كوتاهى كنند مورد سرزنش قرار مى گيرند. اما در حيطه اوامر و نواهى دينى به سبب تلقى ناصحيح از دين كه در ميان آنها رواج يافته، دين را امرى شخصى قلمداد ميكنند. (ر. ك: مطهرى، مجموعه آثار، 820/15؛ 379/24-381) ازاين رو، امر به معروف و نهى از منكر را درحيطه ى امور دينى نمى پذيرند و آن را دخالت در امور شخصى افراد ميدانند؛ جز در مواردى كه حكم دينى به عنوان يك قانون حكومتى پذيرفته شده باشد يا نقض آن موجب تضييع حقوق ديگران به شمار آيد. به نظر ميرسد ديدگاه روشنفكران سكولار در جوامع اسلامى برگرفته از همين ديدگاه است.

اهل سنت بر وجوب امر و نهى اتفاق نظر داشته و اين فريضه را كفايى و طريق وجوبش را سمعى و نقلى انگاشته اند. آنان نهى از منكر را هم به واجب و مستحب تقسيم نموده اند (الموسوعة الفقهية، 1424، 248/6-249) و سلسله مراتب را از شديد به خفيف يعنى ابتدا دست و سپس زبان و آنگاه قلب در نظر گرفته اند (الموسوعة الفقهية، 1424، 251/6) كه ديدگاه هاى خشن سلفى هاى تكفيرى ميتواند بر اين مبنا استوار باشد. در كنار اقرار به اصل آموزه امر به معروف و نهى از منكر و اجراى شديد آن در امور فردى و خطاهاى افراد جامعه؛ اما اكثر اهل سنت در برابر خطاها و مفاسد فرد حاكم بر جامعه و حكومت ظالم، قيام و خروج عليه آن را روا نمى شمارند و خلع و عزل او را هر چند فسقش آشكار باشد جايز نمى دانند. (ر. ك: الموسوعة الفقهية، 1424، 224/6-225) ازاين روى در ميان اهل سنت و برخى از جريانهاى فقيهان شيعه نيز، بزرگترين و مهمترين مصداق اين فريضه الهى كه مبارزه با ظالمان و مستكبران و مفاسد مهم جامعه بوده، همواره مورد غفلت واقع ميشود. اما بر اساس ديدگاه انقلاب اسلامى زمانى كه اساس اسلام در خطر بوده و طاغوت و حاكمان جائر براى نابودى احكام اسلامى و چپاول ثروت مسلمانان اقدام كرده باشند، وظيفه همه مسلمانان قيام در برابر آنان است.

ص: 208

(ر. ك: امام خمينى، صحيفه امام، 178/1؛ 371/2) اين ديدگاه در چگونگى مبارزه با حاكمان ستمگر و حكومت طاغوت اثرگذار بوده و تأثير بسيارى در پيروزى انقلاب اسلامى ايران داشته است. (آيت الله خامنه اى، 1366/6/31) همچنين در ديدگاه انقلاب اسلامى، امر به معروف و نهى از منكر به ويژه درباره مسائل فردى و خطاهاى شخصى، از مراتب پائين تر و انكار قلبى و تذكر زبانى (امام خمينى، 1421، 372) آن هم همراه با عطوفت و ملاطفت شروع ميشود (امام خمينى، 1370، 237-240؛ آيت الله خامنه اى، 1378/1/23؛ 1377/1/27) و افراد جامعه حق دخالت در حريم خصوصى ديگران را نداشته و مجاز به برخورد فيزيكى هم نميباشند. (امام خمينى، صحيفه امام، 140/17-141، 221، 267)

ميتوان يكى از دستاوردهاى مهم انقلاب دانست كه مصوبات آن در راستاى ترويج اصل مهم امر به معروف و نهى از منكر قرار دارد. علاوه بر آنكه در اصل هشتم اين قانون بر امر به معروف به عنوان وظيفه اى همگانى و متقابل، بر عهده مردم نسبت به يكديگر و نسبت به دولت تأكيد شده است و شرايط و حدود آن به قانون احاله گرديده است كه پيرو اين مصوبه قانون امر به معروف و نهى از منكر در مجلس شوراى اسلامى تصويب گرديده است. (روزنامه رسمى جمهورى اسلامى، 1394، ش 20464)

از جمله ديگر دستاوردهاى انقلاب ارائه تبيين صحيح و جامع در مورد اين فريضه و ايجاد گفتمان جديدى در باب آن است. در اين گفتمان مردم با اصل اين فريضه و مصاديق مهم معروف و منكر در دنياى كنونى آشنا شدند؛ به گونه اى كه قالب تنگ آن را شكسته و اذهان آنان را به مسائل كلان جامعه و نامشروع و منكر بودن حكومت طاغوت و اعمال آنان و معروف بودن اقامه حكومت اسلامى و همچنين به عرصه هاى ظلم و استكبار جهانى معطوف داشته است (امام خمينى، بى تا «ب»، 114-116) و توجه آنان را از مسائل ظاهرى به لايه هاى عميق مفاسد در اجتماع كشاند. (آيت الله خامنه اى، 1370/3/15؛ 1375/2/26؛ امام خمينى، بى تا «ب»، 118-119)

وجود فساد در جامعه و دولت است كه بايد همه افراد جامعه نسبت به آن حساسيت داشته باشند. (آيت الله خامنه اى، 1371/5/7)

از ديگر آسيبهاى اجراى اين فريضه در پاره اى از موارد روشن نبودن مرزهاى وظايف همگانى و وظايف نهادهاى رسمى بوده است به گونه اى كه برخى افراد در اقامه اين فريضه از حيطه وظايف همگانى كه صرف تذكر زبانى است و از سوى رهبرى جامعه نسبت به اين امر تذكر داده شده است خارج شده اند. (آيت الله خامنه اى، 1370/8/15) درحالى كه ايشان وظيفه عموم مردم را مداومت بر تذكر دانسته اند. (آيت الله خامنه اى، 1371/4/22؛ 1377/2/22؛ 1379/9/25)

آسيب ديگر، در اجراى تذكر زبانى، برخورد خشن و تند و با زبان گزنده است (آيت الله خامنه اى، 1377/2/22) كه احتمال تأثير را كم ميكند. ازاين روى همواره توصيه شده كه با مهربانى و احترام و زبان نرم به طرف مقابل تذكر داده شود. (طه، 44؛ ر. ك: امام خمينى، 1370، 237؛ همو، صحيفه امام، 47/8؛ آيت الله خامنه اى، 1370/8/15؛ 1377/2/22) لذا افرادى كه مى خواهند در اين عرصه وارد شوند بايد همانند انجام ساير واجبات آموزش ديده و با احكام و كيفيت اجراى آن آشنا شوند. (آيت الله خامنه اى، 1371/4/22)

از ديگر كاستى ها اين است كه اقامه ى اين فريضه مهم الهى آن طور كه مورد تأكيد قرار گرفته، فراگير نشده و همه در برابر منكرات تذكر لازم را نمى دهند. درحالى كه افراد جامعه نبايد در تذكر دادن به شخصى كه مرتكب منكر ميشود، ضعف نفس نشان داده يا خجالت بكشند؛ (آيت الله خامنه اى، 1370/8/15) بلكه عموم مردم بايد به صحنه آمده كه در آن صورت اثر آن ظاهر گشته و با تذكر افراد مختلف و تكرار آن، مقاومت منفى انسان خطاكار از ميان خواهد رفت. (آيت الله خامنه اى، 1371/4/22)

در گفتمان انقلاب اسلامى قلمرو امر به معروف و نهى از منكر، تنها به رفتارهاى فردى محدود نشده، بلكه نگاه همه را به مسائل كلان جامعه اسلامى و مقابله با ظالمان و حاكمان مستبد، معطوف داشته است؛ چنانكه حركت انقلابى مردم ايران در برابر طاغوتهاى زمان، خود از بزرگترين مصاديق امر به معروف و نهى از منكر بوده و رهنمودها و موضع گيرى هاى امام خمينى قدس سره در احياى آن نقش بسيار داشته كه ميتوان ترويج و احياى آن را از دستاوردهاى انقلاب اسلامى دانست.

اين فريضه اگر درست اجرا شود، ابزارى كارآمد براى نظارت عمومى بر حاكمان و دولتمردان است تا همواره بر مدار شرع و قانون عمل نمايند و از قدرت خويش سوءاستفاده ننمايند. البته رعايت شرايط و آداب آن، همواره مورد تأكيد بوده تا سبب تضعيف نظام اسلامى و ايجاد روحيه بدبينى نگردد.

در اجراى اين فرضيه نيز آنچه بر عهده عموم مردم قرار دارد، تذكر زبانى دلسوزانه و خيرخواهانه است و به طور طبيعى اقدام آن از سوى افراد جامعه، سبب بقاى ارزشها و نشانه ى خواست عمومى بر رعايت هنجارهاى شرعى و عرفى در جامعه است. مداومت بر اين امر اثرگذار بوده و از مهمترين عوامل بازدارندگى از ارتكاب اعمال ناشايست ميباشد.

اگر جلوگيرى از انجام منكرات، نيازمند توسل به قدرت و برخورد فيزيكى باشد، اين امر بر عهده حكومت اسلامى و ضابطان قضايى گذاشته شده است.

در اجراى امر به معروف و نهى از منكر توجه به اين نكته لازم است كه هيچ كس نميتواند به بهانه ى استفاده از حقوق و آزاديهاى فردى، به حقوق ديگر افراد جامعه تجاوز كند. در مقابل، تجسس از كار پنهان ديگران و آن چه در حريم خصوصى افراد ميگذرد نيز، جايز نميباشد.

در اين ميان از ابزارهاى مختلف براى اجراى امر به معروف و نهى منكر استفاده ميشود. رسانه ها بزرگترين ابزار امر به معروف و نهى از منكر بوده كه ميتواند با استفاده از مناسبتهاى مختلف به صورت مستقيم و غير مستقيم به فريضه ى مهم امر به معروف و نهى از منكر اقدام كرده و زيرساخت هاى لازم را براى ترويج آن ايجاد نمايد. مدرسه ها و دانشگاه ها، تريبونهاى عمومى و مجالس مذهبى نيز بسترى مناسب براى انجام اين فريضه الهى است؛

ص: 212

حضور گسترده جوانان و نوجوانان در اين محيطها اين فرصت را در اختيار متصديان امر قرار ميدهد تا بتوانند در راستاى تربيت اسلامىِ اين جمعيت انبوه و با استفاده از شيوه هاى صحيح، دعوت به نيكى و امور خير كرده و اين امور را در آنها نهادينه سازند، تا جامعه از آثار و نتايج بسيار مفيد آن مانند ايجاد عامل بازدارنده از انحراف، ايجاد روحيه ى مسئوليت پذيرى و تضمين تحقق حيات طيبه بهره مند گردد. بدين ترتيب گفتمان انقلاب اسلامى بر اساس شريعت اسلام، راهبردى مردمى، كلان و كارآمد براى مقابله با مفاسد و زشتى ها و نيز ترويج نيكى ها در سطح جامعه ارائه كرده است كه ميتواند براى ساير جوامع نيز الگوى عمل قرار گيرد.

ص: 213

ص: 214

امام خمينى، سيد روح الله موسوى، استفتائات، قم، مؤسسه نشر اسلامى، چاپ پنجم، 1380 ش.

امام خمينى، سيد روح الله موسوى، آداب الصلاة، تهران، مؤسسه تنظيم و نشر آثار امام خمينى، چاپ اول، 1370 ش.

امام خمينى، سيد روح الله موسوى، الطلب و الارادة، تهران، مؤسسه تنظيم و نشر آثار امام خمينى، چاپ اول، 1379 ش.

امام خمينى، سيد روح الله موسوى، المكاسب المحرمة، تهران، مؤسسه تنظيم و نشر آثار امام خمينى، چاپ دوم، 1381 ش.

امام خمينى، سيد روح الله موسوى، تحرير الوسيلة، تهران، مؤسسه تنظيم و نشر آثار امام خمينى، چاپ اول، 1421 ق.

امام خمينى، سيد روح الله موسوى، رساله توضيح المسائل، تهران، مؤسسه تنظيم و نشر آثار امام خمينى، چاپ هشتم، 1378 ش.

امام خمينى، سيد روح الله موسوى، شرح چهل حديث، تهران، مؤسسه تنظيم و نشر آثار امام خمينى، بى تا. «الف»

امام خمينى، سيد روح الله موسوى، شرح حديث جنود عقل و جهل، تهران، مؤسسه تنظيم و نشر آثار امام خمينى، چاپ اول، 1377 ش.

امام خمينى، سيد روح الله موسوى، صحيفه امام، تهران، مؤسسه تنظيم و نشر آثار امام خمينى.

امام خمينى، سيد روح الله موسوى، كتاب البيع، تهران، مؤسسه تنظيم و نشر آثار امام خمينى، چاپ اول، 1379 ش.

امام خمينى، سيد روح الله موسوى، ولايت فقيه، تهران، مؤسسه تنظيم و نشر آثار امام خمينى، بى تا. «ب»

حر عاملى، محمد بن حسن، وسائل الشيعة، قم، مؤسسة آل البيت عليهم السلام لاحياء التراث، چاپ دوم، 1409 ق.

حكيم، سيد محسن طباطبائى، منهاج الصالحين، بيروت، دار التعارف، چاپ اول، 1410 ق.

خواجه نصير طوسى، محمد بن محمد، تجريد الاعتقاد، قم، انتشارات شكورى، چاپ چهارم، 1373 ش.

دهخدا، على اكبر و ديگران، لغت نامه، تهران، مؤسسه لغت نامه دهخدا و دانشگاه تهران، چاپ اول، 1373 ش.

راغب اصفهانى، حسين بن محمد، مفردات الفاظ القرآن، بيروت، الدار الشامية، چاپ اول، 1412 ق.

ص: 216

رنجبر، مقصود، سياستنامه نويسى در ايران، تاريخ در آينه پژوهش (فصلنامه)، قم، مؤسسه آموزشى و پژوهشى امام خمينى، ش 9، 1385 ش.

روزنامه رسمى جمهورى اسلامى، ش 20464، 1394/3/20 ش.

سبزوارى، سيد عبد الاعلى، مهذب الاحكام فى بيان الحلال و الحرام، قم، مؤسسة المنار، چاپ چهارم، 1413 ق.

شهيد ثانى، زين الدين بن على عاملى، مسالك الأفهام الى تنقيح شرائع الإسلام، قم، مؤسسه معارف اسلامى، چاپ اول، 1413 ق.

طبرسى، فضل بن حسن، مجمع البيان فى تفسير القرآن، تحقيق سيد هاشم رسولى محلاتى، تهران، انتشارات ناصر خسرو، 1372 ش.

طوسى، محمد بن حسن، الاقتصاد الهادى الى طريق الرشاد، تهران، مكتبه جامع چهل ستون، 1375 ش.

طوسى، محمد بن حسن، التبيان فى تفسير القرآن، قم، مكتب الاعلام الاسلامى، چاپ اول، 1409 ق.

طوسى، محمد بن حسن، النهاية فى مجرد الفقه و الفتاوى، بيروت، دار الكتاب العربى، چاپ دوم، 1400 ق.

علامه حلى، حسن بن يوسف، تبصرة المتعلمين فى احكام الدين، تحقيق سيد احمد حسينى، محمدهادى يوسفى غروى، تهران، وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامى، چاپ اول، 1411 ق.

علامه حلى، حسن بن يوسف، تذكرة الفقهاء، قم، مؤسسة آل البيت عليهم السلام لاحياء التراث، چاپ اول، 1414 ق.

علامه حلى، حسن بن يوسف، كشف المراد فى شرح تجريد الاعتقاد، تحقيق سيد ابراهيم موسوى زنجانى، انتشارات شكورى، چاپ چهارم، 1373 ش.

علامه حلى، حسن بن يوسف، مختلف الشيعة فى احكام الشريعة، قم، مؤسسه نشر اسلامى، چاپ دوم، 1413 ق.

فراهيدى، خليل بن احمد، كتاب العين، تحقيق مهدى مخزومى، ابراهيم سامرائى، قم، انتشارات هجرت، چاپ دوم، 1410 ق.

فيرحى، داوود، قدرت، دانش و مشروعيت در اسلام، تهران، نشر نى، 1382 ش.

كاشف الغطاء، جعفر بن خضر، كشف الغطاء عن مبهمات الشريعة الغراء، قم، مكتب الاعلام الاسلامى، چاپ اول، 1422 ق.

ص: 217

كلينى، محمد بن يعقوب، الكافى، تحقيق على اكبر غفارى، تهران، دار الكتب الاسلامية، چاپ چهارم، 1407 ق.

مجلسى، محمد باقر، بحار الانوار، تحقيق محمدباقر بهبودى، بيروت، دار احياء التراث العربى، 1403 ق.

محقق حلى، جعفر بن حسن، شرائع الاسلام فى مسائل الحلال و الحرام، تحقيق عبدالحسين محمدعلى بقال، قم، انتشارات اسماعيليان، چاپ دوم، 1408 ق.

مطهرى، مرتضى، مجموعه آثار، تهران، انتشارات صدرا، 1380 ش.

مفيد، محمد بن محمد، المقنعة، قم، مؤسسه نشر اسلامى، 1410 ق.

الموسوعة الفقهية، الموسوعة الفقهية الكويتية، الكويت، وزارة الاوقاف و الشئون الاسلامية، چاپ دوم، 1424 ق.

نجفى، محمدحسن بن باقر، جواهر الكلام فى شرح شرائع الاسلام، تحقيق عباس قوچانى، على آخوندى، بيروت، دار احياء التراث العربى، چاپ هفتم، 1404 ق.

نهج البلاغه، الامام على بن ابى طالب عليه السلام، الشريف الرضى، تحقيق صبحى صالح، قم، انتشارات هجرت، چاپ اول، 1414 ق.

ص: 218

(ر. ك: حسينى بهشتى، 1385 «الف»، 54؛ آيت الله خامنه اى، 1392/4/19)

در متون دينى برجاى مانده از اديان پيش از اسلام، مطالبى وجود دارد كه عده اى از پژوهشگران اسلامى معتقدند منظور از آن اهل بيت پيامبر اسلام صلى الله عليه و آله است. به عنوان نمونه در كتاب مقدس به يكى از فرزندان اسماعيل اشاره ميكند كه در سرزمين مكه به پيامبرى مبعوث خواهد شد و دوازده نفر از فرزندانش، امام و زعيم جامعه بعد از او خواهند بود. (كتاب مقدس، تكوين، 18/17-21) اين مطالب به نام «بشارت» شناخته ميشوند و در برخى كتب جمع آورى شده اند. (ر. ك. صادقى تهرانى، 1381، 34-274)

قرآن كريم در آيات متعدد با الفاظى همچون «أَهْلَ اَلْبَيْتِ» ، (احزاب، 33) «اَلْقُرْبىٰ» ، (شورى، 23) «أُولِي اَلْأَمْرِ» ، (نساء، 59) «وَلِيٍّ» ، (مائده، 55) «اَلصّٰادِقِينَ» ، (توبه، 119) «أَهْلَ اَلذِّكْرِ» ، (انبياء، 7) «اَلرّٰاسِخُونَ فِي اَلْعِلْمِ» ؛ (آل عمران، 7) اهل بيت پيامبر صلى الله عليه و آله را مورد توجه قرار داده و برخى از ويژگيهاى ايشان را بيان كرده است.

واژه ى اهل بيت سه مرتبه در قرآن بكار رفته است كه در دو مورد به خانواده حضرت ابراهيم عليه السلام (هود، 73) و حضرت موسى عليه السلام (قصص، 12) اشاره دارد. مورد سوم، آيه ى 33 سوره ى احزاب است كه طبق آن «اهل بيت عليهم السلام» كسانى اند كه خداوند اراده كرده است هرگونه پليدى را از ايشان دور كند. همه ى علماى شيعه و بسيارى از علماى اهل سنت بر اين باورند كه بخش پايانى آيه «إِنَّمٰا يُرِيدُ اَللّٰهُ لِيُذْهِبَ عَنْكُمُ اَلرِّجْسَ أَهْلَ اَلْبَيْتِ وَ يُطَهِّرَكُمْ تَطْهِيراً» در شأن پيامبر صلى الله عليه و آله و على و فاطمه و حسن و حسين عليهم السلام نازل شده است؛ (ترمذى، بى تا، 351/5؛ علامه حلى، 1982، 173-174؛ ابن حجر هيتمى، 1977، 421/2) و مراد از آن اهل بيت عصمت و طهارت است. (مطهرى، مجموعه آثار، 775/4؛ امام خمينى، بى تا «ه»، 552؛ آيت الله خامنه اى، 1386/5/28) دليل اين ديدگاه قرائن داخلى، مانند تغيير سياق آيه و ديگر قواعد ادبى؛ (طباطبائى، 1417، 310/16-311؛ سبحانى، 1420، 14) و قرائن خارجى يعنى روايات پيرامون آيه است، در اين راستا برخى از روايات، معصومين عليهم السلام را به عنوان مصاديق اهل بيت عليهم السلام در اين آيه معرفى ميكند. (خزاز قمى، 1401، 156)

- آيه 23 سوره ى شورى «مودت» به قربى را به عنوان اجر رسالت بيان ميكند و بر اساس قرائن و روايات مختلف مراد از «القربى» در اين آيه شريفه، اهل بيت عليهم السلام ميباشند. (كلينى،

ص: 220

1407، 93/8؛ طباطبائى، 1417، 51/18-53؛ آيت الله خامنه اى، 1389/3/13)

- آيه 59 سوره ى نساء اطاعت از اُولوالأمر را واجب كرده است و مراد از اُولوالأمر در اين آيه شريفه اهل بيت عليهم السلام است. (كلينى، 1407، 276/1؛ امام خمينى، بى تا «ح»، 160/2)

- آيه 55 سوره ى مائده اهل بيت عليهم السلام را به عنوان ولى و سرپرست مؤمنين معرفى ميكند. (كلينى، 1407، 288/1؛ مطهرى، مجموعه آثار، 280/3؛ آيت الله خامنه اى، 1388/9/15)

- آيه 119 سوره ى توبه مؤمنان را به همراهى با «صادقين» امر كرده است. بر اساس روايات (كلينى، 1407، 208/1) و آنچه مفسرين شيعه بيان داشته اند مصداق كامل «صادقين» در اين آيه اهل بيت پيامبر صلى الله عليه و آله اسلام اند. (طبرسى، 1372، 122/5؛ مكارم شيرازى، 1386، 131)

- آيه 7 سوره ى انبياء به سؤال كردن از اهل ذكر امر ميكند و به مقتضاى روايات اهل ذكر، اهل بيت عليهم السلام هستند. (بحرانى، 1422، 26/3؛ امام خمينى، 1376، 631/4)

- آيه مباهله (آل عمران، 62) اهل بيت عليهم السلام را به عنوان عزيزترين انسانها در عالم هستى معرفى ميكند. (ر. ك: شوشترى، 1409، 12/24؛ آيت الله خامنه اى، 1388/9/22؛ مكارم شيرازى، 1386، 199-201)

در روايات و به ويژه احاديث نبوى مطالب صريح و غير قابل انكارى درباره ى اهل بيت عليهم السلام وارد شده است؛ مانند حديث متواتر «ثقلين» (احمد بن حنبل، بى تا، 14/3، 17، 26، 59؛ كلينى، 1407، 294/1؛ لكنهوى، 1366، 732/19؛ امينى، 1416، 35/1) كه اهل بيت عليهم السلام را در كنار كتاب الله قرار داده است. (آيت الله خامنه اى، 1386/5/28) اين حديث در بين همه ى مسلمانان متواتر است و در «صحاح ششگانه» و ديگر كتابهاى اهل سنت با تعبيرها و الفاظ مختلف و موارد مكرر از پيامبر اسلام صلى الله عليه و آله نقل شده است. (امام خمينى، صحيفه امام، 358/21) روايت متواتر ديگر حديث معروف «سفينه» است؛ (امام خمينى، بى تا «ح»، 159/2؛ آيت الله خامنه اى، 1386/5/28) در اين روايت پيامبر اسلام صلى الله عليه و آله اهل بيت عليهم السلام خود را به كشتى نوح تشبيه كرده است كه هركس بر آن سوار شود نجات يافته و هركس از آن تخلف كند هلاك خواهد شد. (نعمانى، 1397، 44؛ حاكم نيشابورى، بى تا، 343/2؛ 151/3؛ ابن حجر هيتمى، 1977، 445/2) در روايت ديگر پيامبر اسلام صلى الله عليه و آله، اهل بيت عليهم السلام خود را به ستارگان آسمان تشبيه كرده و ايشان را مايه ى امان و نجات امت از اختلاف معرفى ميكند. در برخى روايات مخالفانشان را حزب ابليس مينامد. (حاكم نيشابورى، بى تا، 149/3)

ص: 221

و در برخى روايات، نبود اهل بيت عليهم السلام را مايه ى نابودى زمين ميداند. (طوسى، 1414، 379) در مجموعه اى از روايات اشخاص اهل بيت عليهم السلام معرفى شده اند. (كلينى، 1407، 287/1؛ 423/1؛ سيوطى، 1404، 198/5؛ ابن حجر هيتمى، 1977، 421/2) در برخى روايات نيز نام اهل بيت عليهم السلام به عنوان جانشينان پيامبر صلى الله عليه و آله و امامان امت بعد از ايشان بيان شده است. (كلينى، 1407، 525/1-526؛ جوينى، 1400، 134/2) در برخى روايات اهل بيت عليهم السلام با عباراتى همچون «عترت»، (مجلسى، 1403، 309/36) «ذريه»، (تفسير منسوب به امام عسكرى عليه السلام، 1409، 255) «ذى القربى» (مجلسى، 1403، 166/45) و «آل محمد صلى الله عليه و آله» (صدوق، 1362، 188/1) معرفى شده اند.

از آنجا كه جايگاه مهم اهل بيت عليهم السلام در قرآن و احاديث نبوى به صراحت مورد تأكيد قرار گرفته است؛ همه ى فرقه هاى مسلمين نسبت به اهل بيت پيغمبر صلى الله عليه و آله ارادت داشته، جايگاه والاى آنان را در علم و عمل قبول دارند. (آيت الله خامنه اى، 1386/5/28) اين مطلب بين همه ى مسلمين متواتر است كه اهل بيت عليهم السلام ثقل كبيرند و تا روز قيامت از ثقل اكبر كه قرآن است جدا نخواهند شد. (امام خمينى، صحيفه امام، 393/21) مسئله ى اهل بيت عليهم السلام، در رديف مسائل درجه ى اول دين اسلام است. محبت اهل بيت عليهم السلام، فريضه اى است كه همه ى مسلمانان آن را پذيرفته اند و به آن مباهات ميكنند. ايشان همانند جدشان نبى اكرم صلى الله عليه و آله، متعلق به اسلام و بشريت و تاريخ اند؛ از اين جهت دنياى اسلام ميتواند حول دو محور مربوط به ايشان اتحاد داشته باشد: يكى محبت اهل بيت عليهم السلام كه امرى عقيدتى است و ميتواند نقطه ى تمركز عواطف و احساسات مسلمين باشد. ديگرى معارف اهل بيت عليهم السلام كه در كنار قرآن، ميتواند منبع اصيل آموزش دين و احكام، براى همه مسلمانان باشد. به طوركلى برافراشتن پرچم اهل بيت عليهم السلام در دنياى اسلام، ميتواند همه ى مسلمين را گرد هم مجتمع كند و پايه ى تقريب آنان باشد. (آيت الله خامنه اى، 1369/3/4)

علماى اهل سنت در طول تاريخ كتابهاى فراوانى همچون «ينابيع المودة لذوى القربى» قندوزى، «فرائد السمطين فى فضائل المرتضى و البتول و السبطين و الائمة من ذريتهم عليهم السلام» جوينى، و «ذخائر العقبى فى مناقب ذوى القربى عليهم السلام» محب الدين طبرى و...، پيرامون مناقب اهل بيت عليهم السلام، نوشته اند. (ر. ك: فيروزآبادى، 1393، 167/1؛ 3/2؛ 3/3؛ هاشمى شافعى، 1381، 3-454)

ص: 222

در خصوص جايگاه برخى از اهل بيت عليهم السلام نزد ائمه ى اربعه اهل سنت گزارشهايى نقل شده است:

به گفته شيخ محمد ابوزهره، ابوحنيفه اهل بيت پيامبر صلى الله عليه و آله را از هر شخص ديگرى براى حكومت كردن مناسب تر ميدانست. او معتقد بود در تمام جنگها حق با على عليه السلام بوده است و جانشين بر حق او فرزندش حسن عليه السلام است. (حيدر، 1421، 154/4) همچنين از مالك بن انس سخنان زيادى در بيان فضائل امام صادق عليه السلام نقل شده است. (ابن حجر عسقلانى، 1404، 89/2؛ حيدر، 1421، 371/4) محمد بن ادريس شافعى اطاعت از اهل بيت عليهم السلام را لازم ميدانست و اشعار فراوانى در مدح اهل بيت عليهم السلام دارد. او على عليه السلام را بر حق ميدانست و در اشعار خود، محبت اهل بيت عليهم السلام را از سوى خدا واجب دانسته و فضائل زيادى را براى اهل بيت عليهم السلام برشمرده است. شافعى، نماز بدون درود بر اهل بيت عليهم السلام را باطل ميدانست. (شافعى، 1403، 55، 72، 90) احمد بن محمد بن حنبل هيچ كسى را قابل مقايسه با اهل بيت عليهم السلام نميدانست. (ابن جوزى، 1409، 219) او على عليه السلام را زينت خلافت ميدانست؛ (ابن جوزى، 1409، 219) احمد در مسند خود روايات زيادى در فضائل اهل بيت عليهم السلام نقل كرده است. (احمد بن حنبل، بى تا، 14/3، 17، 26-27) علماى اهل سنت در كتابهاى تفسير و حديث خود (ر. ك: قندوزى، 1416، 71/1) به طور مفصل فضائل اهل بيت عليهم السلام را مطرح كرده اند (زمخشرى، 1407، 368/1-370؛ 219/4-221، 670؛ سيوطى، 1404، 38/2-39؛ 5/6-7) و يا از روايات ايشان در تفسير خود بهره گرفته اند؛ مانند تفسير روح المعانى. (خاكپور، 1390، 91؛ حكيم، 1426، 231)

عهده بگيرند و همچون ستارگان، راهنمايان بشريت باشند. (مطهرى، مجموعه آثار، 774/4؛ آيت الله خامنه اى، 1379/12/26) البته مقام عصمت مطلقه بالإصاله مخصوص پيامبر اسلام صلى الله عليه و آله است و اهل بيت عليهم السلام به تبعيت از ايشان صاحب اين مقامند. (امام خمينى، 1370، 60)

آيت الله خامنه اى، 1369/3/4) آنان در همه ى امور مربوط به حيات دنيوى و اخروى بشر مرجعيت تامه دارند. (ر. ك: امام خمينى، بى تا «ط»، 76-77؛ همو، بى تا «ح»، 159/2) به سبب همين ويژگيهاست كه اهل بيت عليهم السلام سفينه نجات امّتند، هر كسى با ايشان همراه شود اهل نجات و كسى كه تخلف كند هلاك خواهد شد. (ر. ك: امام خمينى، صحيفه امام، 119/19؛ آيت الله خامنه اى، 1386/5/28)

بُعد ديگر ويژگيهاى اهل بيت عليهم السلام، احكام فقهى مربوط به ايشان است؛ مانند: وجوب تبعيت از ائمه عليهم السلام؛ (نساء، 59؛ مائده 55؛ ر. ك: كلينى، 1407، 53/1؛ امام خمينى، بى تا «ط»، 95؛ آيت الله خامنه اى، 1388/9/22) وجوب اعتقاد به امامت اهل بيت عليهم السلام؛ (مفيد، 1413 «ج»، 32؛ آيت الله خامنه اى، 1374/5/24) وجوب محبت به اهل بيت عليهم السلام؛ (شورى، 23؛ علامه حلى، 1982، 260؛ آيت الله خامنه اى، 1388/9/22) وجوب صلوات بر اهل بيت عليهم السلام؛ (صدوق، 1413، 183/2) اعتقاد به ولايت اهل بيت عليهم السلام؛ (مائده، 55؛ امام خمينى، صحيفه امام، 248/20) وجوب پرداخت خمس به ايشان؛ (امام خمينى، 1409، 413/1) حرمت دشمنى و سب ايشان؛ (امام خمينى، 1409، 535/2)؛ حرمت دروغ بستن به ايشان و بطلان روزه در صورت ارتكاب آن؛ (امام خمينى، 1409، 500/1؛ آيت الله خامنه اى، 1393، 46) و اختصاص امر حكومت به ايشان. (امام خمينى، صحيفه امام، 111/20-114)

جايگاهى كه در پيشگاه خداوند دارند، پيوسته از مقام ولايت در تصرف حتى قبل از آنكه امامت ظاهرى ايشان در غدير مطرح شود - بهره مند بوده اند. (امام خمينى، صحيفه امام، 111/2؛ 420/12-421؛ 403/19) ازاين رو همه ذرات عالم در برابر ايشان خاضع و مطيع اند؛ بر همه ى موجودات قائم و از جانب خداوند مأذون اند تا هرگونه كه بخواهند اعمال ولايت كنند. (امام خمينى، بى تا «ط»، 53؛ همو، بى تا «ز»، 84) البته ولىّ خدا هرگز خلاف رضاى خدا را نميخواهد. اهل بيت عليهم السلام به جهت بهره مندى از اين مقام، واسطه ى فيض به جسم و جانِ يكايك آحاد انسانها هستند؛ (آيت الله خامنه اى، 1391/6/28) حتى غير مؤمنين هم به واسطه ايشان از فيض مواهب هستى بهره مند ميگردند. (طوسى، 1411، 285-286)

ايشان مظهر جميع اسماء و صفات الهى اند؛ همان گونه كه خودشان به «اسماى حسناى الهى» خود را معرفى كرده اند. (كلينى، 1407، 144/1) اسم علامت مسمّا است و هر اسمى كه مرتبه ى وجودى بالاترى داشته باشد مظهريت بيشترى دارد (امام خمينى، بى تا «و»، 73) و اسم اعلى در مقام ظهور پيغمبر اكرم صلى الله عليه و آله و ائمه ى اطهار عليهم السلام ميباشد؛ ازاين رو هرچند همه ى انبيا و اوليا مظهر اسماى الهى اند، ولى تجلى اسم اعظم خداوند مخصوص خاتم الانبيا صلى الله عليه و آله و اوصياى او است. (امام خمينى، بى تا «و»، 60-61) اهل بيت عليهم السلام مظهر رحمت رحمانى الهى كه مقام بسط وجود و مظهر رحمت رحيميه ى الهى كه مقام بسط كمال وجود است، ميباشند؛ چنانكه خود رسول خدا صلى الله عليه و آله فرمودند: اگر ما نبوديم خداوند عالم و آدم را خلق نميكرد. (صدوق، 1404، 237/1) معناى اين سخن اين است كه پيامبر صلى الله عليه و آله و اهل بيت عليهم السلام واسطه ى ميان ملكوت و ملك و ربطدهنده واجب الوجود واحد به عالم كثرت، و واسطه ى خلقت ملائكه و كمالات وجودى ايشان هستند و اين لازمه ى مقام ولايت كلى اهل بيت عليهم السلام و گوياى اين حقيقت است كه كمال وجود به واسطه ى ايشان ظهور ميكند. (كلينى، 1407، 442/1؛ امام خمينى، بى تا «ز»، 62 به بعد)

چنين مقام والايى به دنبال پيمودن صراط عبوديت و مجاهده ى در راه خدا و نيل به مقام قرب الهى به دست مى آيد و انسان بر امور عالم مسلط و شاهد بر اعمال و حجت زمان خود ميشود (مطهرى، مجموعه آثار، 285/3) و به مرحله اى از وجود ميرسد كه فى الجمله اراده اش برجهان هستى حاكم شده و آن گونه كه بخواهد به اذن الهى در امور تصرف ميكند؛ هرچند

ص: 226

تعيين حدود اين تصرفات از توان بشر خارج است؛ (مطهرى، مجموعه آثار، 287/3) و آنچه تحت عنوان معجزات پيامبران و كرامات اولياى الهى رخ ميدهد از برجسته ترين مصاديق آن است. (مطهرى، مجموعه آثار، 303/3-304)

دورانها مسلمانان و بلكه همه ى آحاد انسانها پيوسته محتاج دانستن و بكار بستن معارف و حقايق موجود در مكتب اهل بيت عليهم السلام هستند و بايد تمام تلاش خود را براى فراگيرى و گسترش فرهنگ اهل بيت عليهم السلام بكار گيرند؛ (آيت الله خامنه اى، 1386/5/28؛ 1387/1/1) زيرا تنها اهل بيت عليهم السلام، هاديان حقيقى هستند كه با هدايت تكوينى در نهان و با هدايت تشريعى در آشكار به سوى كمال راهنمايى ميكنند. (امام خمينى، بى تا «و»، 206)

علاوه بر روايات اهل بيت عليهم السلام در فقه و اخلاق و عقايد، يكى از غنى ترين منابع علوم الهى، دعاهايى است كه از ايشان به ما رسيده است. اين ادعيه معارف عالى الهى فراوانى را در خود جاى داده اند؛ زيرا روايات به زبان عموم مردم و به تناسب فهم آنها ارائه شده است؛ ولى ادعيه زبانى ديگر دارد كه مربوط به عرصه ى رابطه ى انسان كامل با خداوند متعال است. (امام خمينى، بى تا «ج»، 189؛ همو، صحيفه امام، 286/19) در دعاهاى معتبر مثل صحيفه سجاديه، دعاى عرفه، دعاى كميل و ديگر دعاهايى كه از معصومين عليهم السلام به دست ما رسيده است، معارفى بى بديل وجود دارد؛ لذا بايد در اين دعاها تدبّر صورت گيرد و نسبت به اين منبع عظيم معرفتى غفلت نشود، زيرا با تفكر در اين دعاها ذهن انسان به جوشش مى افتد. (آيت الله خامنه اى، 1379/7/14؛ 1384/7/17) همه ى اين علوم با زحمات طاقت فرساى علماى شيعه كه در محضر ائمه عليهم السلام جمع ميشدند و اين علوم را دريافت و جمع آورى ميكردند از نسلى به نسل ديگر منتقل شده و اين ميراث گرانبها در اختيار ما قرار گرفته است. (امام خمينى، صحيفه امام، 239/3) درعين حال همانگونه كه خود ائمه عليهم السلام فرمودند: «علينا إلقاء الأصول و عليكم التفريع» ؛ (حر عاملى، 1409، 62/27)؛ علما با تلاش علمى وسيع، فروع مختلف مورد نياز جامعه دينى را از اصول، استنباط كرده و فقه شيعه را به درجه اى از پويايى و بالندگى رساندند كه امروزه در سرتاسر جهان نمونه ندارد. (امام خمينى، صحيفه امام، 239/3؛ آيت الله خامنه اى، مكتوبات، 1372/1/28؛ 1372/11/14) اين ميراث گرانبها و گنجينه ى كم نظير علماى مجاهد شيعه، امروز در اختيار ماست و در قبال آن سه وظيفه ى اساسىِ معرفى، بهره بردارى و تكميل برعهده ى ما قرار گرفته است؛ به ويژه بعد از پيروزى انقلاب اسلامى كه فقه شيعه معيار عمل جامعه اسلامى قرار گرفته است؛ ازاين رو بايد براى بهره بردارى از آن نهايت تلاش بكار گرفته شود. همچنين با توجه به سرعت حركت و گسترش دامنه هاى زندگىِ

ص: 228

بشر سؤالات جديدى به وجود مى آيد كه مستلزم تلاش پيوسته و تكميل فقه، جهت پاسخ مناسب اين سؤالات است. (آيت الله خامنه اى، مكتوبات، 1372/11/14)

منابع علم اهل بيت عليهم السلام عبارت اند از: 1. تعليم مستقيم خداوند، كه هنگام آفرينششان حقايق اسماء و صفات به ايشان تعليم داده شده است. (امام خمينى، بى تا «ه»، 545) 2. اسم اعظم كه به ايشان اعطا شده و مشتمل بر علومى است كه بالاتر از علوم انبيا و ملائكه، و از خزينه ى غيب الهى است؛ (كلينى، 1407، 230/1؛ امام خمينى، بى تا «ه»، 552) 3. علومى كه از طريق روح القدس است و آن مقامى نورانى است كه اهل بيت عليهم السلام به واسطه ى آن، احاطه ى علمى قيومى بر همه ى ذرات عالم پيدا ميكنند؛ (كلينى، 1407، 398/1؛ امام خمينى، بى تا «ه»، 545) 4. علومى كه برگرفته از معارف و علوم قرآن است؛ (كلينى، 1407، 228/1-229؛ مطهرى، مجموعه آثار، 132/20؛ امام خمينى، 1370، 304) 5. وراثت از پيامبر اسلام صلى الله عليه و آله همانگونه كه اهل بيت عليهم السلام ظرف علم پيامبر و وارث همه ى علوم نبوى هستند؛ (كلينى، 1407، 223/1؛ مطهرى، مجموعه آثار، 717/4؛ امام خمينى، 1417، 82؛ آيت الله خامنه اى، 1369/10/1)6. تعليم ويژه از سوى فرشتگان، مانند مصحف فاطمه عليها السلام، كه از سوى جبرئيل به ايشان املا شده است و حضرت على عليه السلام آن را مكتوب نموده است. اين مصحف در اختيار بوده و محل رجوع اهل بيت عليهم السلام بوده است. (كلينى، 1407، 238/1-240؛ آيت الله خامنه اى، 1371/9/25) به طوركلى خاستگاه علم ائمه عليهم السلام همان سرچشمه ى علم لدنى رسول الله صلى الله عليه و آله است. (امام خمينى، 1377، 5)

اهل بيت عليهم السلام در مسير رشد و تعالى، دل و جانشان سرشار از اخلاص و محبت به خداوند است و همين به عمل آنها ارزش ميدهد، آنان همه چيز خود را در راه اسلام فدا كردند و به جهت همين گذشتن از نفس به مقامات والا در پيشگاه خداوند نائل شدند. (امام خمينى، صحيفه امام، 191/10؛ 197/16) ايشان مبارزه ى سخت و جانكاه و درعين حال پرمحتوا و فراگير را در همه ى زمينه ها، به ويژه در عرصه ى معنوى و فرهنگى به قصد حفظ اساس اسلام، زنده نگه داشتن معارف قرآنى و جلوگيرى از انحرافات، در طول عمر خود پيگيرى كردند و ثمره ى آن را در اختيار بندگان خدا قرار دادند. (آيت الله خامنه اى، 1384/9/7) در تعامل با دنيا هرگز به بهانه ى پيشبرد اهداف خود به نيرنگ و فريب تمسك نجستند؛ بلكه رعايت فضايل اخلاقى را به عنوان يك ارزش، ملاك عمل خود قراردادند. (آيت الله خامنه اى، 1370/1/26) هيچ وابستگى به دنيا و متعلقات دنيايى نداشتند؛ على ابن ابى طالب عليه السلام در دوران خلافتش بعد از بيعت مردم، وضع زندگى اش از مردم عادى پايين تر بود و همچون فقيران زندگى ميكرد. (امام خمينى، صحيفه امام، 359/2) در سيره ى اهل بيت عليهم السلام استقامت در راه هدف و خستگى ناپذيرى در برابر سختيهايى كه ممكن است از طريق دوستان نادان يا دشمنان عنود تحميل شود ارزش معنوى والايى دارد؛ ازاين رو ثبات قدم در مسير حق و هراس نداشتن از زورگويان عالم، مهمترين درسى است كه اهل بيت عليهم السلام در طول زندگيشان به آزادگان داده اند. (امام خمينى، صحيفه امام، 52/17)

اهل بيت عليهم السلام در عين زهد و دورى از ظالمان، آنجا كه لازم بود اهل مشاركتهاى اجتماعى بودند و هرگز بناى بر كناره گيرى از مردم و برگزيدن كنج عزلت نداشتند. (امام خمينى، صحيفه امام، 180/19) قلبشان آينه ى انوار هدايت الهى، و رفتار و اخلاقشان صددرصد آميخته با فضيلت بود، هواى نفس خود را اسير كرده، حتى به گناه فكر نميكردند، تمايلات انسانى تأثيرى بر آنها نداشت و در حوادث سخت زندگى اقتدار روحى شان جلوه گر بوده و در اوج اخلاق و معنويت بودند و هيچ كس نميتواند ادعاى چنين مقاماتى را داشته باشد. (آيت الله خامنه اى، 1370/1/16؛ 1380/12/12) جلوه اى از ظهور مقام معنوى اهل بيت عليهم السلام در دعاها و نيايشهاى ايشان نهفته است كه در اوج خضوع و خشوع با خداوند متعال به راز و نياز

ص: 230

پرداخته و بهترين مضامين معرفتى را در قالب همين نيايشها به بشر ارائه ميكنند؛ ازجمله، دعاهاى امام سجاد عليه السلام و ديگر ائمه عليهم السلام بوده كه راه گشاى همگان است. (آيت الله خامنه اى، 1387/4/26) به همين خاطر پايه هاى اخلاق و فضيلت در گفتار و كردار اهل بيت عليهم السلام است و هر انسان آزاده اى كه خواهان كمال است، براى پرورش و گسترش خلقيات عاليه، همانطور كه بسيارى از بزرگان ما عمل مى كرده اند، بايد به اهل بيت عليهم السلام مراجعه كند. (ر. ك: امام خمينى، صحيفه امام، 2/21؛ آيت الله خامنه اى، 1379/7/14؛ 1390/3/3)

با توجه به اين خصوصيات خداوند متعال در شأن پيامبر اسلام صلى الله عليه و آله فرمودند: «لَقَدْ كٰانَ لَكُمْ فِي رَسُولِ اَللّٰهِ أُسْوَةٌ حَسَنَةٌ» (احزاب، 21) لذا همه ى رفتارها و گفتارهاى ايشان و بلكه مجموعه ى زندگى ايشان براى ما حجت شرعى بوده و بايد الگوى زندگيمان باشد. (مطهرى، مجموعه آثار، 215/27؛ امام خمينى، صحيفه امام، 421/3؛ آيت الله خامنه اى، 1373/12/27) به همين جهت خداوند، مقام آموزگارى و تربيت معنوى و اخلاقى انسانها را به اهل بيت عليهم السلام سپرده است. ايشان بهترين معلم و سرمشق اخلاقى و تربيتى براى جوامع بشرى اند (ر. ك: آيت الله خامنه اى، 1388/6/20) كه ميتوانند دنياى آشفته ى بشر را ساماندهى كرده و او را به سوى هويت حقيقى اش راهنمايى كنند.

جهت كه صرفاً مبلّغ احكام دين هستند. (امام خمينى، بى تا «ح»، 159/2؛ همو، بى تا «الف»، 105) به عنوان نمونه، نهى در قاعده «لاضَرر»، كه يك قاعده فراگير در فقه است، نهى حكومتى است و پيامبر صلى الله عليه و آله از آن جهت كه حاكم جامعه است و مسئوليت تدبير امور جامعه را دارد، چنين سخنى را فرموده اند؛ نه از اين جهت كه وظيفه ى تبليغ دين را دارند. (امام خمينى، بى تا «الف»، 105؛8592 پيامبر اعظم صلى الله عليه و آله)

مطالعه روش پيامبر صلى الله عليه و آله در برخورد با مسائل اجتماعى مسلمانان و همچنين تعيين خليفه از سوى ايشان، به خوبى بيانگر اين موضوع است كه مديريت امور سياسى جامعه، يكى از مسئوليتهاى ايشان بوده است (امام خمينى، بى تا «ط»، 26؛ آيت الله خامنه اى، 1387/9/27؛8592 پيامبر اعظم صلى الله عليه و آله) و بعد از خود، اين مسئوليت را به امامان معصوم عليهم السلام تفويض نموده اند. (ر. ك: مطهرى، مجموعه آثار، 736/4؛ حسينى بهشتى، 1386 «ب»، 82؛ امام خمينى، صحيفه امام، 28/5؛ 63/19؛ آيت الله خامنه اى، 1369/4/20؛ 1371/3/30) همچنين مطالعه ى تاريخ ائمه عليهم السلام به خوبى آشكار ميكند كه ايشان ضمن پذيرش اين مسئوليت از هيچ تلاشى براى تشكيل حكومت فروگذار نكرده اند و هر زمانى كه مجالى يافته اند براى تحقق آن كوشش كرده اند و بر اساس آيه ى قرآن (نساء، 60) مبارزه با حكومت ظلم و تشكيل حكومت الهى را وظيفه اى الهى ميدانستند؛ (ر. ك: آيت الله خامنه اى، 1377/2/18) به طورى كه مبارزه حاد سياسى و در پيش گرفتن خط جهاد و مبارزه، شاخصه ى برجسته ايشان در تمام دوران 250 ساله ى عصر حضور بوده است. (آيت الله خامنه اى، مكتوبات، 1363/5/18؛ 1368/7/26)

در مكتب سياسى اهل بيت عليهم السلام ديانت عين سياست و امرى است كه خداوند آن را اراده كرده است؛ انديشه ى جدايى دين از سياست انحرافى است كه از زمان بنى اميه و بنى عباس به وجود آمده است؛ چنين انديشه اى در واقع تكذيب خداوند و پيامبر صلى الله عليه و آله و ائمه طاهرين عليهم السلام است. (امام خمينى، صحيفه امام، 113/20-114) حقيقت اين است كه سلوك سياسى از سلوك معنوى و اخلاقى جدا نيست؛ بلكه اساساً سياستِ درست ريشه در اخلاق و معنويت دارد و بر اساس بينش توحيدى شكل ميگيرد و در اين حالت سياست و حكومت زمينه ساز كمال مردم و ابزارى براى مقابله با فساد و ريشه كنى ظلم ميشود. (آيت الله خامنه اى، 1388/6/20)

ص: 232

با اين حال با توجه به شرايط جامعه، تشكيل حكومت تنها براى پيامبر صلى الله عليه و آله و حضرت على عليه السلام و امام حسن عليه السلام ميسّر شد و در زمان امام حسن عليه السلام يك صلح راهبردى در قالب نرمش قهرمانانه رخ داد و ظاهراً ائمه از حكومت كناره گرفتند؛ ولى پيوسته نهضت را با هدف تشكيل حكومتى مبتنى بر اسلام اصيل ادامه داده (آيت الله خامنه اى، 1369/1/22) و حق خود را مطالبه كرده اند (ابن شهر آشوب، 1379، 320/4) و چنانچه فرصت فراهم ميشد حتماً حكومت را نيز به دست ميگرفتند. (امام خمينى، صحيفه امام، 180/19؛ 113/20-114) اساساً عدم سازش با دشمنان و تن ندادن به ذلت و نرفتن زير يوغ ستمكاران بى دين، يك اصل مسلم و قطعى در سيره ى سياسى اهل بيت عليهم السلام است. (ر. ك: امام خمينى، صحيفه امام، 338/3-339؛ آيت الله خامنه اى، 1381/1/9) به گواهى تاريخ هر زمانى كه اهل بيت عليهم السلام به دلايلى امكان اقدام مستقيم نداشته اند، مبارزانى را كه در برابر ظالمان قيام كرده اند تأييد و در حد ممكن از ايشان حمايت كرده اند. (امام خمينى، صحيفه امام، 99/4-100)

اهل بيت عليهم السلام هيچ گاه بنا نداشتند از مردم كناره گيرى كرده و خود را در بيان احكام محدود كنند؛ بلكه پيوسته داعيه ى حكومت داشتند. (ر. ك: آيت الله خامنه اى، 1368/7/26؛ 1370/5/30) از ثمرات حضور اجتماعى ايشان در جامعه تببين معارف دينى و پايه گذارى كار تشكيلاتى شيعه در عصر حضور بوده است. (آيت الله خامنه اى، 1361، 10؛ همو، 1386، 28)

البته حاكم در جوامعى كه تابع مذهب و مسلك خاصى هستند، در درجه ى اوّل شأن مربى و مرشد دارد و شأن مديريت او در درجه ى دوّم بوده و حكومتش آهنگ تربيت دارد؛ (حسينى بهشتى، 1386 «ب»، 190-191) بنابراين تشكيل نظام سياسى و حكومت كردن براى ائمه عليهم السلام و هيچ يك از پيامبران مقصود نهايى نبوده است؛ بلكه انگيزه شان از تشكيل حكومت تحقق اهداف بالاترى همچون تبيين اسلام ناب محمدى صلى الله عليه و آله و تشريح ابعاد گوناگون مسئله ى امامت با هدف شكل گيرى جامعه ى مطلوب الهى و اقامه ى عدل در جامعه بوده است (ر. ك: امام خمينى، صحيفه امام، 397/21؛ آيت الله خامنه اى، مكتوبات، 1368/7/26) و هدف نهايى ايشان از حكومت و اقامه ى عدل در ابعاد مختلف جامعه، دعوت به سوى توحيد و تحقق

ص: 233

آرمانهاى الهى؛ گسترش معنويت و عرفان اسلامى، بيدارى انسان و ارشاد او به سوى كمال است. (امام خمينى، صحيفه امام، 421/18؛ 298/20؛ آيت الله خامنه اى، 1375/9/19) ازاين رو صرفاً دنبال اين نبوده اند كه ظالمان را ساقط كنند و مستضعفان را از دست آنها نجات داده و زمينه ى رفاه دنيايى آنها را فراهم كنند، هرچند تأمين رفاه نيز مهم بوده است؛ بلكه همتشان اين بوده است كه با تحمل مشقتهاى فراوان جوامع را از يوغ ستم پيشگان آزاد كنند تا در سايه ى يك حكومت الهى زمينه ى تربيت همه جانبه ى انسان و نجات او از صفات حيوانى ميسّر شود. (ابن شعبه حرانى، 1363، 239؛ امام خمينى، صحيفه امام، 530/7-534)

موضوع ديگر در سيره ى سياسى اهل بيت عليهم السلام توجه به مردم سالارى دينى در اصل شكل گيرى حكومت و اجراى امور حكومتى مثل جنگ و... است. اساساً حكومت يك امر اجتماعى است و تحقق عينى آن در گرو خواست عمومى و تلاش جمعى آحاد جامعه است و چنانچه چنين اقبالى صورت نگيرد امكان تشكيل حكومت وجود ندارد. (ر. ك: آيت الله خامنه اى، 1369/1/22) به همين دليل است كه در سيره ى اهل بيت عليهم السلام عمده ى تلاشها بر تبليغ و تبيين مبانى نظرى حكومت و امامت دينى متمركز شده است و تلاش مبارزاتىِ اكثر ائمه عليهم السلام در راستاى بالا بردن بينش مردم جهت شكل دهى رابطه ى صحيح بين امام و امت سازمان دهى شده است، (ر. ك: امام خمينى، صحيفه امام، 12/15؛ آيت الله خامنه اى، 1389/12/2) تا زمينه و مقبوليت براى شكل گيرى حكومتى مشروع فراهم شود؛ نه اينكه حكومت بر اساس زورمندى زورداران و سلطه بر مردم، جهت ارضاى خواسته هاى حاكمان شكل بگيرد. (ر. ك: امام خمينى، صحيفه امام، 291/8، 381؛ آيت الله خامنه اى، 1383/8/15)

در عصر غيبت نيز تشكيل حكومت دينى، هر زمانى كه شرايط فراهم شود امرى ضرورى است و اهل بيت عليهم السلام نيز اين موضوع را مورد تأكيد قرار داده و تكليف جامعه را نسبت به امر حكومت مشخص كرده و آن را در كنار استنباط و بيان احكام براى مردم به عنوان يكى از شئون فقها مطرح كرده اند؛ (كلينى، 1407، 67/1؛ امام خمينى، 1418، 20؛ همو، بى تا «ط»، 25) ولايت فقيه در راستاى ولايت رسول الله صلى الله عليه و آله (امام خمينى، صحيفه امام، 308/10) از ضروريات مكتب شيعه (امام خمينى، بى تا «ط»، 9؛ آيت الله خامنه اى، 1378/3/14) و دنباله ولايت معصومين عليهم السلام است. (آيت الله خامنه اى، 1388/7/2) در پرتو انديشه ى مترقى ولايت فقيه، امروز حكومتى در ايران اسلامى

ص: 234

شكل گرفته است (آيت الله خامنه اى، 1378/11/4) كه آرزوى هزار ساله ى همه ى علماى اسلام و مؤمنان (آيت الله خامنه اى، 1372/5/5) و درست در جهت گيرى خط حركت امامان عليهم السلام (آيت الله خامنه اى، 1384/9/7) و ثمره ى مجاهدت شهدا و اولياى الهى است. (آيت الله خامنه اى، 1369/6/26؛ 1371/4/10؛ همو، مكتوبات، 1382/11/16؛8592 ولايت فقيه) اين روند به شكل گيرى حكومت جهانى امام زمان منتهى خواهد شد و ايشان حكومتى متكى بر اراده ى مردم تشكيل خواهند داد. در دوران ايشان دنياى سرشار از عدالت و معرفت و محبّت، رقم خواهد خورد كه زندگى حقيقى بشر هم از آنجا به بعد است. (آيت الله خامنه اى، 1379/1/26؛ 1381/7/30؛8592 مهدويت)

خامنه اى، 1361، 10؛ همو، 1386، 28) اهل بيت عليهم السلام در طول زندگى شان هرگز از هدف عالى خود دور نشده اند؛ ولى در انتخاب اهداف ميانى و روشهاى نيل به اهداف متناسب با اقتضائات زمان روشهاى مختلفى را در پيش گرفته اند.

دوران امامت اهل بيت عليهم السلام را با معيارهاى مختلفى تقسيم بندى كرده اند. (ر. ك: صدر، بى تا، 115؛ حكيمى، 1382، 17-79؛ پيشوايى، 1390، 69؛ صفايى حائرى، 1388، 221) يكى از آنها تقسيم دوران اهل بيت عليهم السلام به چهار دوره كلى است: سكوت: از رحلت رسول اكرم صلى الله عليه و آله شروع شد و با آغاز حكومت اميرالمؤمنين عليه السلام پايان يافت. حكومت و قدرت: دوره ى حكومت امام على عليه السلام و امام مجتبى عليه السلام است. صلح و شهادت: بيست سال ميان صلح امام حسن عليه السلام (سال 41 هجرى) و شهادت امام حسين عليه السلام (سال 61 هجرى) است. روزگار تعقيب: بعد از شهادت سيدالشهدا عليه السلام تا دو قرن بعد و آغاز غيبت است. (آيت الله خامنه اى، 1386، 14-17) كه ايشان در هر دوره اى راهبردى خاص را در پيش گرفته اند:

صفين»، «اصحاب جمل» و «خوارج»، با اقتدار در مقابل آنها ايستادگى كرده و ريشه ى اين انحرافات را كه محصول دور شدن از معارف ناب اسلامى است از بين بردند (ر. ك: مطهرى، مجموعه آثار، 319/16؛ آيت الله خامنه اى، 1368/2/8؛ 1388/6/20) و با اجراى دقيق احكام و قوانين اسلامى در سطوح مختلف سياسى - اجتماعى، الگويى مترقى از حكومت دينى بر پايه ى اشاعه ى عدالت ارائه كردند. (امام خمينى، صحيفه امام، 154/18؛ آيت الله خامنه اى، 1386/5/6) امام حسن عليه السلام نيز مدت كوتاهى حكومت را در دست داشتند، تا اينكه جريان منحرف بنى اميه كه در زمان ايشان به اوج خود رسيده بود، معارضه را شروع كرده و راه را بر حكومت اسلامى بست. (آيت الله خامنه اى، 1369/1/22)

در اين دوره، معاويه آغازگر جريانى بود كه در آن ارزشهاى اسلامى از محتواى واقعيشان فاصله گرفتند و تنها ظاهرى از آنها باقى مانده بود و دستگاه انسان ساز اسلام تبديل به ابزارى شد كه انسانها را به سوى دنيا و شهوات سوق ميداد. (آيت الله خامنه اى، 1369/1/22) در چنين شرايطى امام عليه السلام، با اتخاذ تصميمات به هنگام، دولت جابر اموى را رسوا كرده، (امام خيمنى، صحيفه امام، 87/16) به شكلى هوشمندانه و زيركانه جريان اصيل اسلامى را از آلوده شدن به كانال خلافت اموى حفظ كردند. همچنين اركان خاندان پيامبر صلى الله عليه و آله و تعداد اندك شيعيان راستين خود را حفظ كردند. (آيت الله خامنه اى، 1369/1/22)

اهبرد صلح را در پيش گرفته و به صلح برادر پايبند بودند (آيت الله خامنه اى، 1369/1/22) و مرجعيت دينى مسلمانان را بر عهده داشتند. (آيت الله خامنه اى، 1377/2/18) با آغاز حكومت يزيد، دستگاه طاغوتى به گونه اى شكل گرفت (امام خمينى، صحيفه امام، 527/8) كه حتى در ظاهر هم بسيارى از احكام اسلامى رعايت نميشد و اين بزرگ ترين خطرى بود كه منجر به نابودى كامل اسلام و جامعه ميشد. (آيت الله خامنه اى، 1371/11/6) با درخواست يزيد از امام عليه السلام براى بيعت، شرايط زمان، تغييرات گسترده اى كرد و امام متناسب با اين شرايط دست به قيام زدند و هدف از قيام را عمل به يك تكليف دينى يعنى نجات جامعه اسلامى از انحراف و بازگرداندن اسلام به مسير اصلى خود قرار دادند. (آيت الله خامنه اى، 1374/3/19) اين قيام باعث رسوايى كامل دستگاه فساد بنى اميه شد و فرهنگ عاشورا الگوى همه ى آزادى خواهان و براى هميشه زمينه ساز پويايى اسلام ناب محمدى صلى الله عليه و آله گرديد. (ر. ك: مطهرى، مجموعه آثار، 52/17-53؛ امام خمينى، صحيفه امام، 52/17-53؛ آيت الله خامنه اى، 1387/10/19) در مجموع ميتوان دوره سوم را دوره «تلاش سازنده كوتاه مدت براى تشكيل حكومت اسلامى» دانست. (آيت الله خامنه اى، 1386، 17)

شيعيان را فراهم كردند. (آيت الله خامنه اى، 1390، 196) ايشان ضمن پرهيز از درگيرى مستقيم؛ كارهاى حاشيه اى همچون دست و پنجه نرم كردن خفيف با حاكمان زمان و موضع گيرى در برابر علماى منحرف را جهت شكستن فضاى خفقان جامعه در دستور كار قرار داده بودند. (آيت الله خامنه اى، 1390، 197؛ همو، 1386، 17-27)

امام باقر عليه السلام در دوره اى به امامت رسيدند كه مروانيان در اوج قدرت بودند و همه ى مخالفين را سركوب كرده بودند و چندان احساس خطرى نداشتند و فضا مقدارى براى شيعيان باز شده بود؛ (مطهرى، مجموعه آثار، 414/14) ازاين رو ايشان بعد از اين مدت طولانى كه مردم از معارف ناب الهى محروم شده بودند بلافاصله درصدد انتقال گسترده ى معارف در حوزه هاى مختلف دينى برآمدند و متناسب با زمان به جبران كاستيهاى معرفتى مسلمانان و مستحكم كردن مبانى اسلامى پرداختند و دوره ى گسترش معارف دينى آغاز شد و همچنين تشكيلاتى كه پايه اش را امام سجاد عليه السلام گذاشته بود، ارتقا دادند تا جايى كه خليفه ى اموى از ناحيه ى حضرت احساس خطر جدى نموده و عليه ايشان اقدام كرد. (ر. ك: آيت الله خامنه اى، 1386، 28-45) ايشان يك تنه با كمك تعداد معدودى از اصحاب خود توانستند در فضايى كه دنياى مادى و منحط غلبه پيدا كرده بود سخن حق را زنده كنند. (آيت الله خامنه اى، 1368/4/19)

امام صادق عليه السلام در دوران افول بنى اميه به امامت رسيدند و با جامعه اى مواجه شدند كه درنتيجه ى فاصله گرفتن از قرآن و عترت در يك زمان طولانى، مذاهب منحرف كلامى و فقهى مختلف در سرتاسر ممالك اسلامى ريشه دوانده بود؛ به همين جهت، ايشان نهضت علمى پدر بزرگوارشان را جهت مقابله با اين فرقه ها و پربار كردن ميراث علمى اسلام ناب ادامه داده و همچنين تشكيلات پيروانشان را گسترده تر و منسجم تر كردند و با تربيت افراد مختلف، زمينه ساز ترويج اسلام ناب شدند. در اين دوران برخى نهضتهاى علوى رخ داد كه امام عليه السلام به صورت مستقيم و يا غيرمستقيم از آنها حمايت ميكردند. (ر. ك: مطهرى، مجموعه آثار، 18، 35-36؛ آيت الله خامنه اى، 1386، 553) امام كاظم عليه السلام با حاكمان مقتدر و جبار بنى العباس هم عصر بودند كه اجازه ى هيچ گونه تلاش آشكار را نميدادند؛ ازاين رو راهبرد تقيه را با دو ويژگى مظلوميت و قداست اتخاذ كردند. (آيت الله خامنه اى، مكتوبات، 1363/5/18)

ص: 239

ايشان گاهى افرادى را با امر به تقيه در دستگاه حكومت وارد ميكردند كه در دوران اختناق بتوانند به شيعيان كمك كنند و گاهى به صورت علنى و آشكار همكارى با حكومت جابر را مورد سرزنش قرار ميدادند، تا قبح همكارى با دستگاه ظلم شكسته نشود. (آيت الله خامنه اى، مكتوبات، 1368/7/26) گواه موفقيت امام كاظم عليه السلام در پيشبرد نهضت اهل بيت عليهم السلام تغيير رفتار حاكمان با ايشان از تجليل و تكريم فراوان به زندانى كردن و شكنجه است. (ر. ك: مطهرى، مجموعه آثار، 85/18-91؛ آيت الله خامنه اى، مكتوبات، 1368/7/26) امام رضا عليه السلام تا قبل از ولايتعهدى با استفاده از فرصت هرج ومرجى كه بنى عباس گرفتارش بودند، به عنوان مرجعيت دينى به نشر معارف پرداخت تا آنجا كه مأمون احساس خطر كرده و ايشان را به مرو دعوت كرد، تا علاوه بر تخريب جايگاه ايشان، شيعيان را كنترل كند. اما امام عليه السلام، هنگام خروج از مدينه كراهت خود را از رفتن ابراز كردند. در طول مسير تا جايى كه امكان داشت به تبيين معارف اصيل پرداختند و در مرو نيز ابتدا از قبول ولايتعهدى امتناع كرده و سپس به شرط عدم دخالت در امور قبول كردند. اين راهبرد امام رضا عليه السلام باعث شد كه از طرفى مأمون از دستيابى به مقاصدش باز بماند و از طرفى فضاى باز سياسى براى شيعيان حاصل شد. (ر. ك: مطهرى، مجموعه آثار، 113/18-139؛ آيت الله خامنه اى، 1390، 308-309) راهبرد امام نهم و دهم و يازدهم چند شاخصه كلى دارد كه زمينه ساز غيبت امام دوازدهم است. امام جواد عليه السلام در كودكى به امامت رسيدند و با مشاركت در مباحث علمى مختلف و آشكار كردن اعجاز علمى خود، زمينه ى حقانيت و درستى سخن خود را اثبات كردند. (آيت الله خامنه اى، 1390، 322) ميتوان گفت اين امر شرايط را براى پذيرش امامت امام دوازدهم در كودكى فراهم تر كرد. امام هادى عليه السلام توانست عده ى زيادى از بزرگان شيعيان را در شهر سامرا جمع و اداره كند و به وسيله ى آنها پيام امامت را به سرتاسر دنياى اسلام برساند. اين عده تواستند شبكه هاى شيعه را در قم، خراسان، رى، مدينه، يمن و ديگر مناطق دوردست رواج بدهند به گونه اى كه روزبه روز بر تعداد مؤمنان به مكتب اهل بيت عليهم السلام، افزوده ميشد. (آيت الله خامنه اى، 1383/5/30) در اين دوره نيز افراد خاصى كه رازدار ائمه عليهم السلام بودند و به عنوان وكيل يا باب و صاحب سِرّ شناخته ميشدند، واسطه ى بين امام عليه السلام و مردم بودند. (آيت الله خامنه اى، 1386، 94)

دوره چهارم فراز و فرودهاى مختلفى در دل خود داشت. در اين دوره ائمه اطهار در

ص: 240

كنار فعاليت راهبردى براى تبيين اسلام ناب و مبارزه با تحريف آن (آيت الله خامنه اى، 1386، 17) از طريق تبيين مبانى نظرى امامت از ديدگاه اسلام، (آيت الله خامنه اى، 1386، 14) "تلاش درازمدت خود را براى تشكيل حكومت اسلامى و عينيت بخشيدن به ايدئولوژى اسلام" پيگيرى كردند. (آيت الله خامنه اى، 1386، 17)

اقتضائات زمان و نحوه ى تعامل جامعه با اهل بيت عليهم السلام به غيبت امام دوازدهم منتهى شد (كلينى، 1407، 335/1) و همانطور كه بزرگان فرموده اند: اصل وجود امام لطف است و دخالت او در امور جامعه لطفى ديگر و غيبت او از ما است. (خواجه نصير طوسى، 1407، 221) وجود آن حضرت استمرار نبوت انبيا عليهم السلام و دعوت اولياى الهى است و پرچم همه ى آنها در دست آن حضرت است، (آيت الله خامنه اى، 1384/6/29) تا با ظهور خود زمين را از عدل و داد پر كند. (كلينى، 1407، 338/1) انتظار فرج آن حضرت در دوره ى غيبتشان منحصر در انتظار فرج نهايى نيست؛ بلكه به معناى عدم وجود بن بست در زندگى بشر و ازاين رو افضل اعمال است. (صدوق، 1413، 383/4) از آنجا كه امام عليه السلام با كمك همين انسانها عدل و داد را در جهان حاكم ميكند، انسان منتظر بايد پيوسته خود و جامعه را مهياى يارى كردن امام كند. (مطهرى، مجموعه آثار، 406/24) تشكيل نظام جمهورى اسلامى ايران نيز گامى بلند در راستاى تحقق مقدمات همين امر است. (ر. ك: امام خمينى، صحيفه امام، 13/21-17؛ آيت الله خامنه اى، 1387/5/27)

مهمترين آرمان دولت اهل بيت عليهم السلام است، همانگونه كه توحيد، محور اساسى تعاليم اسلام است. (ر. ك: امام خمينى، صحيفه امام، 286/6؛ آيت الله خامنه اى، 1379/1/26) با اقامه ى اصل توحيد همه ى منكرات از جامعه برچيده خواهد شد و انسان از همه ى قيدوبندهاى دنيايى رها خواهد گرديد. (امام خمينى، صحيفه امام، 2/21؛8592 توحيد)

2. حاكميت اصل اسلام و فراگير شدن معارف و احكام اسلامى در مسير خدمت به انسانها؛ همانگونه كه اهل بيت عليهم السلام با تلاش پيگير و تحمل سختيها در طول حياتشان در راستاى تحقق اين هدف قدم برمى داشتند. (ر. ك: امام خمينى، صحيفه امام، 113/1؛ 365/15؛ آيت الله خامنه اى، 1364/1/23)

3. فراگير شدن امنيت، آسايش و رفاه اقتصادى تا جايى كه در بين مردم محتاج زكات پيدا نشود، و اين امر همزمان با آباد شدن فراگير زمين (مجلسى، 1403، 390/52؛ آيت الله خامنه اى، 1390، 408-409) و شكوفا شدن همه ى توانايى هاى انسان و استفاده ى بهينه از ظرفيتهاى طبيعت ممكن خواهد بود. (صدوق، 1395، 331/1؛ آيت الله خامنه اى، 1390، 409)

4. بالا رفتن سطح درك و انديشه ى همه ى آحاد جامعه و شكوفا شدن عقول بشر به گونه اى كه نشانى از جهل و بى سوادى و فقر فكرى و فرهنگى در عالم وجود نداشته باشد؛ همانگونه كه امام على عليه السلام فرمودند: «... وَ يثِيرُوا لَهُمْ دَفَائِنَ الْعُقُول» ، (نهج البلاغه، خطبه 1 (43) تا آنجا كه زنان خانه دار هم ميتوانند معارف دينى را از قرآن استخراج كنند. (آيت الله خامنه اى، 1390، 404-405)

5. اقامه ى عدل و داد، رسيدگى به حال مستضعفان و پياده سازى عدالت اجتماعى در همه ى ابعاد در سطح جهان و براى همه ى انسانها، از شاخصه هاى بلند دولت آرمانى اهل بيت عليهم السلام و مقدمه ى هدف اصلى آنها يعنى تربيت انسان است، (امام خمينى، صحيفه امام، 527/17؛ آيت الله خامنه اى، 1381/7/30) و اين خواسته ارزشمند فطرى و اجتماعى بشر در دورترين نقاط توسط كارگزاران دولتى اجرا خواهد شد. (آيت الله خامنه اى، 1387/4/26؛8592 عدالت)

6. مبارزه ى همه جانبه و پيگير با منحرفين و كسانى كه با استفاده از زور و قدرت از هيچ تلاشى براى انحراف جوامع كوتاهى نميكنند (امام خمينى، صحيفه امام، 202/6) و جهت گيرى كلى برنامه ها در راستاى اصلاح كج روى ها، ريشه كن شدن ظلم و براندازى حكومتهاى

ص: 242

فاسد، محو اشرافى گرى و خودكامگى هاى حاكمانى كه خود را مالك مردم و سرنوشت آنها مى پندارند. (ر. ك: امام خمينى، صحيفه امام، 511/18؛ آيت الله خامنه اى، 1379/1/26؛ 1381/7/30)

7. برجسته شدن ارزشها و فضائل اخلاقى در همه ى عرصه هاى فردى و اجتماعى و مقابله با هر كسى كه بخواهد با هر انگيزه اى زمينه ساز فاصله گرفتن ارزشهاى انسانى و دينى از جامعه شود (آيت الله خامنه اى، 1383/8/15؛ 1391/5/3) تا آنجا كه اولياى خدا عزيز و دشمنانش ذليل خواهند شد. (ابن مشهدى، 1419، 579؛ ابن طاووس، 1409، 297/1 (دعاى ندبه)

8. پايبندى حاكمان به ارزشهاى دينى و فضائل اخلاقى و عدم جواز تمسك به روشهاى غير دينى به قصد پيشبرد اهداف خود به هر قيمتى. (ر. ك: امام خمينى، صحيفه امام، 125/8-127، 192؛ آيت الله خامنه اى، 1388/6/20) در دولت اهل بيت عليهم السلام حاكم جامعه در بهره مندى از امكانات جامعه و ساده زيستى از پايين ترين اقشار جامعه نيز پايين تر است. (ر. ك: امام خمينى، صحيفه امام، 163/4-164؛ 381/8؛ آيت الله خامنه اى، 1383/8/15) قدرت و حاكميت در خدمت اجراى صحيح دين حق، (امام خمينى، صحيفه امام، 358/2) و بسط عدالت و حمايت از آحاد جامعه قرار ميگيرد. (امام خمينى، صحيفه امام، 360/2) زمامداران و متوليان امور حكومتى از بين انسانهاى صالح انتخاب خواهند شد و مهمترين ويژگى آنها تلاش پيگير و هدف گذارى در راستاى اداى حقوق مردم و تحقق ارزشهاى دين اسلام است. (ر. ك: امام خمينى، صحيفه امام، 125/8، 192؛ آيت الله خامنه اى، 1384/7/17)

9. ارزش بودن ساده زيستى براى همگان و خصوصاً حاكمان و كارگزاران، به ع گونه ع اى كه در دولت اهل بيت عليهم السلام كسى به فكر مال اندوزى و انباشت ثروت و بهره بردارى حيوانى از لذايذ دنيايى نيست. (امام خمينى، صحيفه امام، 177/4-179؛ آيت الله خامنه اى، 1379/1/26)

10. يكسان بودن سهم همگان در استفاده از امكانات عمومى؛ ازاين رو برداشتهاى بيش از سهم خود، تصرف در مال غير خواهد بود و بايد به بيت المال برگردانده شود. (آيت الله خامنه اى، 1383/8/15) در اجراى احكام و حدود شرعى همگان يكسان اند و هيچ عاملى مانع اجراى آن نخواهد شد و هيچ شرط و تعهدى در مسير تحقق حكومت اسلامى و اصلاح جامعه از انحرافات، خارج از محدوده احكام اسلامى پذيرفته نيست. (امام خمينى، صحيفه امام، 197/4؛ 414/14-415؛ آيت الله خامنه اى، 1383/8/15) همه ى افراد در برابر قانون برابرند و در بهره بردارى

ص: 243

از امكانات دولتى و يا استفاده از اموال عمومى هيچ تفاوتى بين افراد وجود ندارد. حاكم جامعه اسلامى در برابر قانون خاضع و با ديگران برابر است. (امام خمينى، صحيفه امام، 196/4-198؛ 413/14-414؛ آيت الله خامنه اى، 1383/8/15) حتى حقوق ديگر موجودات و طبيعت و محيطزيست محترم خواهد بود. (مطهرى، مجموعه آثار، 732/26؛8592 عدالت، محيط زيست)

11. مسئوليت پذيرى در برابر جامعه و تلاش براى اصلاح آن در قالب امر به معروف و نهى از منكر و تلاش پيگير و فداكارى در جهت ارتقاى فرهنگ دينى جامعه توسط تك تك افراد، (ر. ك: امام خمينى، صحيفه امام، 421/18-422؛ آيت الله خامنه اى، 1374/3/19) مبتنى بر نقش اختيار انسان و اعمال او در تعيين سرنوشت فردى و اجتماعى اش. (رعد، 11؛8592 امر به معروف و نهى از منكر)

12. آرمان نهايى دولت اهل بيت عليهم السلام كه ديگر آرمانها مقدمه ى تحقق آن است و همه ى اركان حكومت در راستاى تحققش حركت خواهند كرد، معرفت خداوند متعال و تربيت و تهذيب انسان به عنوان يك موجود متعالى و تضمين سعادت دنيا و آخرت او ميباشد. (امام خمينى، صحيفه امام، 366/13؛ 298/20؛ آيت الله خامنه اى، 1375/9/19)

انقلاب اسلامى ايران نيز بر مبناى توحيد شكل گرفت (امام خمينى، صحيفه امام، 81/5) و نمونه اى از حركت صدر اسلام به سوى ايده آل ها است. (ر. ك: حسينى بهشتى، 1385 «ب»، 60؛ ر. ك: امام خمينى، صحيفه امام، 267/5-268) جهت گيرى كلى انقلاب اسلامى در مسير تحقق آرمانهاى اهل بيت عليهم السلام است و ميتوان گفت انقلاب اسلامى آرزوى همه ى انبيا و اوليا و ائمّه ى طاهرين عليهم السلام است كه امروز تحقّق يافته است. (آيت الله خامنه اى، 1373/10/15) اين انقلاب با رهبرى امام خمينى قدس سره بر پايه ى قيام لله و حاكم كردن قرآن و اسلام شكل گرفت (آيت الله خامنه اى، 1368/11/9؛ 1391/4/4) و انقلاب حضرت مهدى را يك گام بزرگ به هدفش نزديك كرده است. (آيت الله خامنه اى، 1390، 409-414) البته پس از ظهور ايشان نمونه ى كامل حكومت توحيدى در سرتاسر عالم شكل خواهد گرفت و طبق وعده الهى، دين اسلام بر همه ى اديان غالب خواهد شد «هُوَ اَلَّذِي أَرْسَلَ رَسُولَهُ بِالْهُدىٰ وَ دِينِ اَلْحَقِّ لِيُظْهِرَهُ عَلَى اَلدِّينِ كُلِّهِ» . (فتح، 28؛ آيت الله خامنه اى، 1373/10/15؛8592 مهدويت)

ص: 244

و حديث سفينه بود.

2. كفر و بدعت دانستن هرگونه اظهار محبت به اهل بيت عليهم السلام از سوى هر گروه و فرقه اى؛ حتى اگر در حد اقتدا به اهل بيت عليهم السلام در طريقه ى عرفانى و يا احترام و زيارت مراقد و آثار منسوب به ايشان باشد و لو اينكه شخص از نظر اعتقادى شيعه هم نباشد. (ابن تيميه، 1423، 122) اين تفكر ريشه در برداشتهاى غلط از برخى معارف قرآنى دارد؛ (آيت الله خامنه اى، 1388/2/22) درحالى كه محبت اهل بيت عليهم السلام دستور صريح قرآن كريم (شورى، 23) و از آموزه هاى صريح سنت نبوى است. (كلينى، 1407، 46/2؛ مجلسى، 1403، 310/36)

3. تنزه منزلت امامان عليهم السلام از دخالت در امور سياسى و اجتماعى جامعه اسلامى از سوى عده اى كه عمدتاً مقدس نما و متحجر بودند؛ (ر. ك: امام خمينى، صحيفه امام، 278/21-281) به طورى كه مكتب پوياى اهل بيت عليهم السلام كه مبارزه ى حاد سياسى با مستكبران جهان؛ شاخصه ى برجسته آن است، (آيت الله خامنه اى، 1390، 17) دستخوش برداشتهاى نادرست شد و در حد عبادات مورد توجه قرار گرفت؛ درحالى كه قرآن كريم سياست و تدبير جامعه را يكى از وظايف انبيا ميداند (حديد، 25) و بيان ميكند كه اساس همه ى اديان و خصوصاً دين اسلام عينيت ديانت و سياست است. (مطهرى، مجموعه آثار، 401/20؛ امام خمينى، بى تا «ط»، 22؛ همو، صحيفه امام، 114/20؛ آيت الله خامنه اى، 1368/10/5؛ 1372/2/18)

4. شرك و كفر دانستن توسل و شفاعت خواستن از اهل بيت عليهم السلام، عدم جواز تكريم مزار آنان و عدم جواز دعا و طلب رحمت در كنار قبور ائمه عليهم السلام و بندگان صالح خدا؛ كه توسط ابن تيميه مطرح شد؛ (ابن تيميه، 1410، 15، 28، 29-30؛ همو، بى تا، 59/1) بعدها توسط وهابيت به شدت رواج يافت (ابن عبدالوهاب، بى تا، 385/1) و با حمايت و پشتيبانى استكبار جهانى به يكى از بزرگ ترين چالشهاى حال حاضر دنياى اسلام تبديل شد؛ (آيت الله خامنه اى، 1392/2/16) اين تفكر مخالف نص قرآن كريم است كه شفاعت را براى بندگان صالح خدا و توسل و تبرك به آثار ايشان را اثبات ميكند، (نساء، 64؛ يوسف، 93، 97؛ انبياء، 28) اين نگرش ريشه در درك غلط مفهوم شرك و توحيد دارد (ر. ك: مطهرى، مجموعه آثار، 263/1-264؛ 128/2) و از همان ابتدا توسط مسلمانان و از جمله اهل سنت مورد نقد قرار گرفت. (ر. ك: سهارنپورى، 1394، 27؛ سبحانى، 1384، 107؛ همو، 1412، 57)

ص: 246

قصور فكرى، به امامت اهل بيت عليهم السلام اعتقاد نداشته باشد؛ از جرگه مسلمين خارج است و بايد از آنها بيزارى جست. اين نگرش نيز خلاف مكتب اهل بيت عليهم السلام است. (كلينى، 1407، 42/2-43؛ حسينى بهشتى، 1386 «الف»، 32؛ آيت الله خامنه اى، 1388/2/23)

5. كافى دانستن روايات اهل بيت عليهم السلام در كسب معارف دينى؛ از جمله افراطهاى خطرناك نسبت به اهل بيت عليهم السلام جريان اخبارى گرى افراطى بود كه گمان ميكردند تنها حجت شرعى، روايات اهل بيت عليهم السلام است و ظواهر قرآن فقط براى معصومين حجت است و غير ايشان حق مراجعه به قرآن را ندارند. عقل نيز حجيت شرعى ندارد و اجتهاد و تقليد از مجتهدين نامشروع است. (مطهرى، مجموعه آثار، 168/20-169) درحالى كه خداوند مسلمانان را دعوت به تدبّر در قرآن ميكند (محمد، 24) و حديث ثقلين نيز قرآن و اهل بيت عليهم السلام را در كنار هم مايه ى هدايت ميداند و اهل بيت عليهم السلام عقل را در كنار وحى به عنوان حجت الهى معرفى كرده اند (كلينى، 1407، 16/1) و اساساً اجتهاد، خود از آموزه هاى اهل بيت عليهم السلام است. (طوسى، 1407، 218/6)

در مقابل نگرشهاى افراطى و تفريطى، نگرش اعتدالى نسبت به اهل بيت عليهم السلام قرار دارد كه در فصل ويژگيها و شئون اهل بيت عليهم السلام در همين نوشتار به آن پرداخته شد.

سلمان فارسى اولين چهره ى برجسته ى ايرانى بود كه به اسلام گرويد (صدوق، 1362، 312/1) و در پرتو ولايت و ارادت به اهل بيت عليهم السلام چنان مقامى كسب كرد كه پيامبر صلى الله عليه و آله درباره ى او فرمود «سلمانُ منّا اهل البيت» (مفيد، 1413 «الف»، 341) و به عنوان يك الگو در جستجوى حقيقت و پافشارى بر آن مطرح شد. (آيت الله خامنه اى، 1387/2/16)

زمان فتح ايران به دست مسلمانان، مشاهده ى مروت و مداراى مسلمانان با مردم باعث شد بسيارى از ايرانيان بدون مقاومت تسليم شوند و به سرعت به اسلام گرايش پيدا كنند. (آيت الله خامنه اى، 1380/7/23)

عطوفت و مهربانى اهل بيت عليهم السلام با ايرانيانى كه به عنوان موالى در شهرهاى مهم اسلامى حضور داشتند، در مقابل رفتار نادرست خلفا خصوصاً در عصر بنى اميّه (مظفر، 1386، 10) و همچنين مهاجرت و سكونت برخى اقوام شيعى عرب همچون خاندان اشعرى در مناطق مختلف ايران مانند قم و كاشان؛ و آمدن سلمان فارسى (كه از اركان شيعيان بود) به شهر مدائن به عنوان فرماندار، زمينه ساز پيوند و محبت ايرانيان با اهل بيت عليهم السلام از سالهاى ابتدايى آشنايى با اسلام شد. (ر. ك: قمى، 1385، 480؛ حاجيلو، 1386، 62) اين امر باعث شد برخى مناطق ايران از همان قرنهاى ابتدايى اسلامى به ارادت و محبت به اهل بيت عليهم السلام و شناختن ايشان معروف شوند و در فضاى متلاطم سياستهاى بنى اميه و بنى العباس حقيقت را بشناسند. (آيت الله خامنه اى، 1380/8/20) كم كم پيوند ميان اهل بيت عليهم السلام و ايرانيان عميق تر شد و اصحاب ايرانى ائمه اطهار ضمن ارتباط با امامان عليهم السلام اقدام به نشر معارف اهل بيت عليهم السلام نمودند. (مطهرى، مجموعه آثار، 402/14) ائمه عليهم السلام نيز نمايندگانى به سوى ايرانيان فرستادند (آيت الله خامنه اى، 1380/8/20) و اختناق دستگاه حاكم خصوصاً در زمان حَجّاج باعث شد تا بسيارى از فرزندان و اصحاب ائمه عليهم السلام به سوى ايران حركت كنند و محبت و ولايت اهل بيت عليهم السلام را در سرتاسر ايران منتشر كنند. (آيت الله خامنه اى، 1389/7/27) عامل ديگرى كه باعث آشنايى بيشتر ايرانيان با اهل بيت عليهم السلام شد، هجرت امام رضا عليه السلام از مدينه به مرو و عبور از مسير ايران بود. (آيت الله خامنه اى، مكتوبات، 1363/5/18؛ ر. ك: عرفان منش، 1389، 68، 175) اين امر زمينه ساز مهاجرت بسيارى از امام زادگان بزرگوار، همچون حضرت معصومه عليها السلام و احمد بن

ص: 249

موسى عليه السلام به ايران گرديد و شهرهاى مشهد و قم و شيراز به عنوان پايگاه شيعيان در ايران مطرح شدند. (آيت الله خامنه اى، 1387/2/11؛ 1389/7/29؛ همو، مكتوبات، 1363/5/18) مناطقى نيز مانند طبرستان به دليل موقعيت جغرافيايى، از گذشته محلى امن براى دوستان اهل بيت عليهم السلام بود كه به علّت فشار حاكمان آن روز جامعه اسلامى، به اين مناطق مهاجرت كرده و مردم اين مناطق را با فرهنگ اهل بيت عليهم السلام آشنا ميكردند، كه اين امر موجب شد مردم اين منطقه از همان ابتداى مسلمان شدن، پيرو اهل بيت عليهم السلام باشند و حتى در شكل گيرى حكومت علوى در يمن به كمك ايشان شتافتند. (آيت الله خامنه اى، 1392/9/25؛ ر. ك: حاجيلو، 1386، 82)

با گذشت زمان، شيعيان در مناطق مختلفى همچون آذربايجان، خراسان، قم، كاشان و خوزستان داراى قدرت و پايگاه سياسى - اجتماعى شدند و در برخى مناطق عليه حاكمان جور قيام كردند، مانند قيام سربداران و قيام علويان طبرستان، كه برخى همچون حكومت آل بويه موفق به تشكيل حكومت شيعى شدند. (ر. ك: آژند، 1363، 13؛ حكيميان، 1368، 48؛ رضايى، 1385، 29؛ حاجيلو، 1386، 73) در قرن نهم هجرى شيعيان موفق به تشكيل حكومت صفويه شدند و تشيع مذهب رسمى ايرانيان شد. (ر. ك: آيت الله خامنه اى، 1379/5/3) با ريشه دار شدن محبت و رابطه ايرانيان با اهل بيت عليهم السلام، زمينه رواج معارف اهل بيت عليهم السلام و گرايش مردم ايران به ايشان، بيش از پيش فراهم شد. (مطهرى، مجموعه آثار، 126/14-130) تبعيت از مرام و مكتب اهل بيت عليهم السلام از افتخارات ايرانيان گرديد (امام خمينى، صحيفه امام، 396/21) و با مجاهدتهاى علما، علاوه بر آشنا شدن مردم با سيره عملى آن بزرگواران، (آيت الله خامنه اى، 1369/12/22) به تدريج حوزه هاى علميه در سراسر ايران شكل گرفت كه پايگاه اصلى ترويج مكتب اهل بيت اند. (ر. ك: امام خمينى، صحيفه امام، 273/21-275)

عميق ترين و ماندگارترين جلوه ى محبت ايرانيان به اهل بيت عليهم السلام زنده نگه داشتن ياد و عزاى اهل بيت عليهم السلام، به ويژه امام حسين عليه السلام و ياران ايشان از گذشته هاى دور در ايام ماه هاى محرم و صفر در سرتاسر كشور است؛ كه خود عامل زنده ماندن اسلام؛ پويايى فرهنگ اهل بيت عليهم السلام و فرهنگ مقابله با طاغوت است. (امام خمينى، صحيفه امام، 52/17-60؛ آيت الله خامنه اى، 1386/10/19؛ 1388/9/22) در دوران ما نيز همين محبت باعث پيشرفت جامعه - در عرصه هاى مختلف - و استقرار اخلاق و مرام اسلامى شد؛ (آيت الله خامنه اى، 1385/1/6) چنانكه

ص: 250

ايران اسلامى را به مهد تربيت اهل بيت عصمت و طهارت مبدّل كرده و باعث كوتاه شدن دست اجانب از اين ديار گرديد (امام خمينى، صحيفه امام، 262/16، 344) و پرچم اهل بيت عليهم السلام در ايران اسلامى به اهتزاز درآمد؛ حاكميت اسلام و قرآن در اين كشور تثبيت شد و به هويت دينى مردم معنى داد. (آيت الله خامنه اى، 1369/3/4؛ 1387/2/19)

121/21؛ آيت الله خامنه اى، 1374/2/28)

عزت خواهى. ملت مسلمان ايران در مسير پيروزى با اقتدا به امام حسين عليه السلام، پيروى از فرهنگ شهادت و برترى دادن مرگ باعزت بر زندگى زير بار ذلت، و اتحاد با يكديگر، همه ى موانع را پشت سر گذاشتند و ضمن سرنگونى نظام طاغوت، حكومت اسلامى را تشكيل دادند و با همين فرهنگ بر فتنه هاى مختلف غلبه كرده؛ با استقامت خود همه زورگويان عالم را وادار به عقب نشينى و شكست كردند. (امام خمينى، صحيفه امام، 313/10-315؛ 52/17-54؛ آيت الله خامنه اى، 1372/3/26) نام و ياد امام حسين عليه السلام جامعه ايران را در سطحى از فرهنگ دينى نگه داشته بود و تفكر انقلاب كه مستند به فرهنگ عاشورا بود از اين زمينه استفاده كرده، مردم را وارد ميدان كرد. (آيت الله خامنه اى، 1370/4/20)

اعتماد به نفس. ثبات قدم ملت شريف ايران چنان بوده است كه در استمرار حركت رو به جلوى خود با الهام از اهل بيت عليهم السلام بر توانايى هايشان اتكا كرده و با نفى وابستگى به شرق و غرب بر راه و روش خود ثابت قدم ماندند و بر اصول خود ايستادگى كرده و هيچ گاه ارزشهايى را كه براى آنها انقلاب كرده بودند رها ننموده و با توفيق الهى به راهشان ادامه دادند. (آيت الله خامنه اى، 1389/4/5)

مهمترين شاخصه هاى فرهنگ اهل بيت عليهم السلام است (امام خمينى، بى تا «ط»، 25؛ همو، صحيفه امام، 111/20-118) كه بر اثر تبليغات طولانى مدت دشمنان اسلام به كلى فراموش شده بوده، ولى انقلاب اسلامى با الهام از فرهنگ اهل بيت عليهم السلام اين تفكر را احيا نموده و اقشار مختلف جامعه را به مشاركت در سرنوشت سياسى جامعه دعوت كرد. (امام خمينى، صحيفه امام، 186/8؛ آيت الله خامنه اى، 1372/3/14) ازاين رو مردم مسلمان و متعهد ايران، تشكيل حكومت دينى را بهترين راه اعتلاى اسلام ناب محمدى صلى الله عليه و آله دانسته، براى تحقق آرمان خود با همه ى هستى و حيثيتشان مبارزه كردند، (امام خمينى، صحيفه امام، 411/20-412؛ 2/21-3؛8592 سياست) و همچون انبياى الهى و ائمه طاهرين عليهم السلام، براى تشكيل نظام سياسى مبتنى بر توحيد و از بين بردن نظامهاى طاغوتى تلاش كردند. (آيت الله خامنه اى، 1370/7/5؛ 1379/1/26؛ 1387/5/9؛ همو، 1395، 386-390، 517-518)

تحمل سختيها، استقامت و فداكارى براى رسيدن به هدف. رهبرى و مردم ايران در مسير انقلاب براى دستيابى به اهداف خود، مانند اهل بيت عليهم السلام سختيها و مصائب فراوانى را همچون تبعيد، حبس و شكنجه تحمل كردند، (امام خمينى، صحيفه امام، 162/1-165؛ 366/13-368؛ 298/14؛ ر. ك: آيت الله خامنه اى، 1372/3/26) با تأسى به رسول اكرم صلى الله عليه و آله و ديگر ائمه عليهم السلام در سخت ترين شرايط و با كمترين امكانات براى دفع ظلم و اعتلاى اسلام كوشيدند؛ در راه هدف جانانه استقامت كردند و هرگز به بهانه ى كمبود عده و عُدّه و كثرت دشمن دست از دعوت به حق برنداشتند. (امام خمينى، بى تا «ط»، 26-28؛ همو، صحيفه امام، 421/18) مردم آزاده ى ايران، قيام سيدالشهدا عليه السلام را كه همچون تابلويى، كامل ترين مجموعه از معارف فرهنگ اهل بيت عليهم السلام را در خود جاى داده است؛ به عنوان خط مشى اصلى مبارزات خود برگزيدند و ضمن پيوند عميق با ابعاد مختلف آن، مسير ايثار و فداكارى؛ شهادت و گذشتن از جان را براى شناختن و شناساندن مكتب اهل بيت عليهم السلام و احياى امر الهى در پيش گرفتند. (امام خمينى، صحيفه امام، 313/10-315؛ 52/17-53؛ آيت الله خامنه اى، 1369/11/29؛ 1370/4/20؛ 1376/11/14؛ 1390/4/13؛8592 نهضت حسينى) ايشان به رهبرى امام خمينى قدس سره با تكيه بر روحيه ى جهاد مظلومانه و صبر بر اين جهاد، كه از مكتب اهل بيت عليهم السلام آموخته بودند، علاوه بر پيروزى انقلاب و تشكيل نظام سياسى اسلامى (آيت الله خامنه اى، 1374/2/28) با مجاهدتهاى خود، پرچم اهل بيت عليهم السلام را در ايران به اهتزاز درآوردند و توجه و احترام همه ى مسلمانان را به سوى آن جلب كرده،

ص: 253

زمينه ساز آشنايى و همبستگى همه دوستداران اهل بيت عليهم السلام و احياى امت اسلامى شدند. (آيت الله خامنه اى، 1369/3/4؛8592 انقلاب اسلامى ايران)

موقعيت شناسى و ايفاى نقشِ به موقع. مردم انقلابى ايران بعد از پيروزى نيز اين الگوهاى كامل و برجسته را پيوسته جلوى چشمشان داشتند و با توكل بر خداوند متعال در عمل به وظيفه ى دينى - انسانى خود و اداى تكليف به هنگام و موقعيت شناسى، كه از خصوصيات امامان معصوم عليهم السلام است، به ايشان اقتدا كردند. (امام خمينى، صحيفه امام، 335/8-336؛ 52/17؛ آيت الله خامنه اى، 1377/9/2)

نزديك كردند. (امام خمينى، صحيفه امام، 341/20؛ آيت الله خامنه اى، 1379/9/25؛ 1383/8/20؛8592 كارگزاران نظام)

وحدت جامعه ى اسلامى. از جمله مهمترين الهامات انقلاب اسلامى از مرام و مكتب اهل بيت عليهم السلام كه از همان ابتداى مبارزه مورد توجه قرار گرفت، تلاش در جهت وحدت جامعه اسلامى و اجتناب از هر گونه اختلاف و افتراق؛ در راستاى حفظ و ارتقاى عزت و اقتدار دنياى اسلام است. (حسينى بهشتى، 1386 «الف»، 161؛ امام خمينى، صحيفه امام، 204/3؛ 188/6؛ آيت الله خامنه اى، 1370/7/5، 1394/5/26)

توجه به مسائل كلان جامعه اسلامى. بعد از پيروزى انقلاب اسلامى، تلاش در جهت برجسته سازى و اهتمام به مسائل كلان دنياى اسلام به عنوان يك راهبرد كلان پيگيرى شد و همه ى جوانب سيره ى اهل بيت عليهم السلام از مبارزه گرفته تا تقيه و توجّه به اتحاد مسلمين و...، به عنوان الگوى عملى، پيوسته مورد توجه بوده و ملاك عمل مردم و مسئولين قرار گرفت. (آيت الله خامنه اى، 1369/3/4؛8592 وحدت مسلمين)

استمرار حركت انقلابى در مسير اسلام. استمرار حركت در مسير مكتب پوياى اهل بيت عليهم السلام و الهام گرفتن از معارفشان همراه با التزام عملى به سيره ى اين حجّتهاى الهى تنها عامل زنده نگهداشتن هويت اسلامى و رمز بقا و بالندگى انقلاب اسلامى ايران است. (ر. ك: مطهرى، مجموعه آثار، 211/24؛ امام خمينى، صحيفه امام، 404/21؛ آيت الله خامنه اى، 1375/10/19)

آرمانها مانند آنچه در عاشورا رخ داد از يك سو و انتظار توأم با ايمان و مجاهدت به برقرارى حكومت جهانى مهدوى از سوى ديگر، از شاخصه هاى برجسته ى آن است؛ ازاين رو هر حركتى مانند انقلاب اسلامى ايران كه در بعد معرفتى و جهان بينى و معيارهاى عملى از اين مكتب الگو گرفته باشد، جريانى پويا و بانشاط خواهد بود كه بى تفاوتى نسبت به ديگران در آن جايى ندارد؛ بلكه گسترش و تعميق و دعوت، اجزاى جدانشدنى آن خواهند بود. به همين جهت تبليغ و گسترش ارزشهاى والاى اسلام و مكتب اهل بيت عليهم السلام و صدور آن به همه ى ممالك اسلامى بلكه سرتاسر جهان، از اهداف انقلاب بوده و پيوسته مورد تأكيد رهبران انقلاب بوده است. (امام خمينى، صحيفه امام، 49/8؛ 314/12؛ 45/16؛ 345/20؛ آيت الله خامنه اى، 1368/4/19؛ 1372/13/14) براى تحقق اين هدف بهترين راه معرفى چهره ى حقيقى اسلام از طريق رفتار پسنديده است؛ نه لشكركشى و كشورگشايى. (امام خمينى، صحيفه امام، 81/16؛ 72/18؛ آيت الله خامنه اى، 1368/4/22؛8592 صدور انقلاب)

نقش آفرينى انقلاب اسلامى در ترويج مكتب اهل بيت عليهم السلام را ميتوان در چهار عرصه تبيين كرد:

و باعث شد حوزه علاوه بر محافل داخلى مورد توجه افكار جهانى قرار بگيرد، تا آنجا كه در سياستهاى جهانى و بلكه در سرنوشت جهانى اثرگذار باشد. (آيت الله خامنه اى، 1389/7/29)

احياى فرهنگ اسلامى استكبارستيزى. انقلاب اسلامى با احياى اسلام ناب محمدى صلى الله عليه و آله، على رغم تبليغات گسترده دشمنان، نقشى برجسته در شكل گيرى موج بيدارى و نفوذ ارزشهاى اسلامى به همه جاى دنياى اسلام ايفا كرد و فرهنگ استكبارستيزى را در سرتاسر بلاد اسلامى گسترش داد. (آيت الله خامنه اى، 1382/1/1؛ 1386/5/28)

مردم سالارى و حق تعيين سرنوشت. انقلاب اسلامى حقيقت مردم سالارى را كه در ايران سابقه ى تاريخى نداشت با دو شاخصه برجسته «نقش دين در تعيين آرمانها» و «نقش مردم در تعيين حركت جامعه» تعريف كرد چنانكه بر اساس آن مردم پيوسته در تعيين سرنوشت كشور در بالاترين سطوح، شركت ميكنند. (امام خمينى، صحيفه امام، 152/6-153؛ آيت الله خامنه اى، 1383/4/17؛8592 جمهورى اسلامى)

تشكيل حكومت دينى. با به كارگرفتن خواست و اراده مردم، انقلاب اسلامى رژيم ديكتاتور ضد اسلام را از بين برد و تشكيل حكومت اسلامى را كه از اهداف اهل بيت عليهم السلام بود، محقق ساخت. (امام خمينى، صحيفه امام، 466/6-469؛ آيت الله خامنه اى، 1389/12/19؛ 1390/11/14)

5. شكل گيرى قيامهاى منطقه اى عليه ظالمان و حكام دست نشانده؛ 6. عمق بخشى به معارف دينى و حضور سياسى - اجتماعى از طريق رونق حوزه هاى علميه و ديگر مراكز دينى و تربيت عالمان مبارز. (ر. ك: محمدى، 1385، 519-523) به طوركلى ايجاد اتحاد و يكپارچگى بين همه شيعيان در گوشه وكنار دنيا با محوريت هويت شيعى، در كنار تلاش براى اتحاد امت اسلامى از اهداف متعالى است كه انقلاب اسلامى پيوسته آن را دنبال كرده است. (آيت الله خامنه اى، 1369/1/26)

احياى ارزشهاى دينى و تشكيل حكومت اسلامى، به مردم هويت اسلامى بخشيد و عزت اسلامى ملت را جايگزين تحقير آنها كرد. (ر. ك: امام خمينى، صحيفه امام، 466/6-467؛ آيت الله خامنه اى، 1389/12/19؛ 1390/11/14)

وحدت امت اسلام. انقلاب اسلامى اتحاد و هويت يابى شيعيان را در راستاى وحدت اسلامى دنبال ميكند و به دنبال تحقق همبستگى امت اسلامى در جهاد با دشمنان اسلام و قرآن است و از هر گونه اختلاف براى دستيابى به عزت و اقتدار دنياى اسلام به شدت اجتناب ميكند. همين رويكرد باعث تغيير معادله ى مقاومت اسلامى در منطقه شده است. (حسينى بهشتى، 1386 «الف»، 161؛ آيت الله خامنه اى، 1369/1/26؛ 1390/11/14؛8592 امت اسلامى)

اعلام كردند راه جهاد و مبارزه و بازگشت به اسلام را از انقلاب ايران آموخته اند. (آيت الله خامنه اى، 1385/7/29؛ 1389/12/19) در بسيارى از كشورها، اعتقادات و شعارها و حتّى عادات انقلابىِ ملت ايران، كه برگرفته از مكتب اهل بيت عليهم السلام بود، به عنوان سرمشق مطرح شده است و شعارهاى انقلاب اسلامى در آن سوى مرزها رواج يافته است. همين امر منشأ اصلى ترس استكبار است. (آيت الله خامنه اى، 1368/8/3)

احياى معنويت در بين پيروان ديگر اديان. از آنجا كه انقلاب اسلامى بر پايه ى دين خواهى شكل گرفت علاوه بر مسلمانان زمينه را براى بازگشت مسيحيان كه سالهاى متمادى از دين خودشان، دور افتاده بودند، به سوى معنويت و دين فراهم كرد. (آيت الله خامنه اى، 1372/11/17)

تأسيس مراكز علمى مختلف با هدف تبيين اسلام ناب. الف) تأسيس «مجمع جهانى تقريب مذاهب اسلامى» با هدف ايجاد ارتباط بين انديشمندان مسلمان. در عرصه ى دنياى اسلام يكى از مهمترين گامهاى انقلاب اسلامى در راستاى پيشبرد وحدت اسلامى، تشكيل «مجمع جهانى تقريب مذاهب اسلامى» است كه با هدف ايجاد اخوت دينى بر اساس اصول مسلم و مشتركات اسلامى شكل گرفت، و توانست مجموعه اى بزرگ از انديشمندان دنياى اسلام را كه از اصول كلى انقلاب اسلامى در عرصه ى دنياى اسلام دفاع ميكنند، به هم مرتبط كند. (آيت الله خامنه اى، مكتوبات، 1370/3/26؛8592 سياست خارجى) ب) تأسيس «مجمع جهانى اهل بيت عليهم السلام» براى ارتقاى شيعيان. در حوزه ى مربوط به پيروان مكتب اهل بيت عليهم السلام «مجمع جهانى اهل بيت عليهم السلام» تشكيل شد كه بخشى از اهدافش عبارت اند از: 1. سازمان دهى شيعيان؛ 2. ايجاد رابطه ى بين گروه هاى شيعى و خارج كردن آنها از مظلوميت؛ 3. ارتقاء سطح بينش آنها؛ 4. رونق دادن به حوزه هاى علميه شيعى؛ 5. ايجاد همبستگى بين شخصيتهاى بزرگ شيعى؛ 6. حل و فصل مشكلاتى كه ممكن است با ديگر گروه هاى اسلامى داشته باشند؛ جهت تحقق وحدت و تقريب؛ 7. ساماندهى امكاناتى كه ميتوان در رشد فرهنگ اهل بيت عليهم السلام در سطح دنيا به كار گرفت؛ 8. تلاش براى بازيابى و ارتقاى هويت شيعيان. (آيت الله خامنه اى، 1369/7/29؛ 1370/7/4؛ 1376/11/14؛8592 هويت) ج) تأسيس «جامعة المصطفى العالمية» با هدف تربيت عالمان متعهد دينى با روحيه ى انقلابى. «جامعة المصطفى العالمية» با هويتى حوزوى تأسيس شد كه راهبرد كلى آن

ص: 260

تربيت عالمان متعهد در راستاى تبيين، توليد و تعميق تفكرات و انديشه هاى اسلامى و نشر و ترويج اسلام ناب محمدى صلى الله عليه و آله ميباشد. (آيت الله خامنه اى، 1389/8/3) اين مركز در بيش از 60 كشور جهان داراى نمايندگى است و هم اكنون بيش از 50000 دانش پژوه را از 122 كشور تحت تعليم دارد كه بيش از نيمى از آنها دانش آموخته شده اند. (ر. ك: سايت جامعة المصطفى العالمية به نشانى http : // www.miu.ac.ir )

در مجموع جمهورى اسلامى ضمن تلاش پيوسته براى هويت يابى شيعيان، وحدت جامعه اسلامى را مورد توجه قرار داده (امام خمينى، صحيفه امام، 199/7؛ آيت الله خامنه اى، 1376/11/14؛ 1390/11/14) و ترويج معارف مكتب اهل بيت عليهم السلام را كه همان اسلام ناب محمدى صلى الله عليه و آله است، به عنوان يكى از مؤثرترين عوامل وحدت امت اسلامى در دستور كار خود قرار داده است. (آيت الله خامنه اى، 1374/5/24؛8592 اسلام ناب محمدى صلى الله عليه و آله و سلم) ميتوان گفت اين انقلاب يك گام بسيار بلند به سوى اهداف امام زمان و تشكيل حكومت جهانى اهل بيت عليهم السلام است؛ زيرا شعارهايى كه امام زمان بر سر دست خواهد گرفت و عمل خواهد كرد؛ مانند توحيد، معنويت و دين دارى، كه روزى در دنيا منسوخ شده بود، امروز به بركت انقلاب اسلامى نشر شده و اين شعارها آرزوى ملتهاى مسلمان در بسيارى از كشورهاى دنياست؛ و اين شعارها يك روز تحقّق عينى خواهد يافت. (آيت الله خامنه اى، 1379/8/22؛ 1387/5/27؛8592 انقلاب اسلامى)

است. از آنجا كه اهل بيت عليهم السلام متّصف به فضائل اخلاقى و داراى مقامات معنوى والايى هستند، خداوند مقام آموزگارى و تربيت معنوى اخلاقى انسانها را به ايشان سپرده است. همه ى گفتار و اعمال ايشان در طول زندگى الگو و حجت شرعى براى بشريت است و به امر الهى بعد از پيامبر اسلام صلى الله عليه و آله مقام امامت و رهبرى جامعه اسلامى برعهده ايشان است. در مكتب اهل بيت عليهم السلام سياست و ديانت از هم جدا نيستند و اهل بيت عليهم السلام در طول حيات 250 ساله ى حضور، با در پيش گرفتن خط مبارزه ى حاد سياسى درصدد تشكيل حكومت بوده اند؛ تا از اين طريق زمينه را براى تربيت و هدايت همه جانبه ى جامعه فراهم كنند.

اهل بيت عليهم السلام در عصر حضور رويكرد مبتنى بر مصلحت را در پيش گرفته و متناسب با شرايط زمان راهبردهاى مختلفى را اتخاذ كردند؛ از جمله سكوت و همراهى با جريان حاكم بر جامعه؛ به دست گرفتن قدرت؛ جهاد مسلحانه و نهضت نيمه مخفى كه حاصل اين رويكرد حفظ و استمرار جريان كلى حق در برابر باطل بود؛ با اين حال ايشان هميشه درصدد بودند قدرت را به دست بگيرند و حكومتى تشكيل دهند كه برخى ويژگيهاى برجسته اش عبارت اند از: محوريت توحيد در همه ى شئون جامعه، حاكميت اسلام، فراگير شدن امنيت همه جانبه، ارتقاء سطح درك و انديشه ى بشر، اقامه ى عدل و داد، دفاع از مظلومان و مقابله با ظالمان، برجسته شدن فضائل اخلاقى، مسئوليت پذيرى همگانى در برابر خود و جامعه و تلاش براى معرفت خداوند و تربيت انسان.

هر چند جايگاه حقيقى اهل بيت عليهم السلام در قرآن و روايات به وضوح بيان شده است؛ ولى گروهى نسبت به اهل بيت عليهم السلام از مسير حق منحرف شده و گرفتار افراط و تفريط شدند. گاهى مقام اهل بيت عليهم السلام را در حد انسانهاى عادى پايين آوردند و هر گونه توسل و اظهار محبت به ايشان را نامشروع خواندند و گاهى نسبت به ايشان گرفتار غلو شدند.

فضائل اخلاقى و موقعيت الهى اهل بيت عليهم السلام باعث شد ايرانيان به محض آشنايى با اسلام و اهل بيت عليهم السلام دل شيفته ى ايشان شده و به گونه هاى مختلف ارادت خود را به ايشان ابراز كنند. اين امر زمينه ساز قيامهاى مختلف شيعى و نهايتاً رسمى شدن مذهب اهل بيت عليهم السلام در ايران شد و همچنين زمينه ساز شكل گيرى انقلاب اسلامى ايران شد؛ به طورى كه مردم ايران با الهام از سيره و مكتب اهل بيت عليهم السلام عليه دستگاه ظالمِ

ص: 262

حاكم بر جامعه قيام كرده و ضمن اسقاط نظام شاهنشاهى، نظامى مبتنى بر مردم سالارى دينى بر اساس مكتب و فرهنگ اهل بيت عليهم السلام برپا كردند. انقلاب اسلامى نيز بعد از استقرار حداكثر ظرفيت خود را در راستاى ترويج مكتب اهل بيت عليهم السلام در داخل و خارج مرزهاى كشور بكار گرفت و پرچم اهل بيت عليهم السلام در ايران به اهتزاز درآمد. هويت اسلامى و عزت ملى در جامعه احيا شد و زمينه براى نشر فرهنگ اهل بيت عليهم السلام به صورت گسترده فراهم گرديد. انقلاب اسلامى در عرصه ى بين المللى نيز بيدارى اسلامى را به دنبال داشت و باعث شد پيروان اهل بيت عليهم السلام هويت مذهبى خود را بازيابى كنند و در كشورهاى مختلف گروه هاى منسجمى همچون حزب الله لبنان را تشكيل دهند. در اين عرصه نهادهايى همچون «مجمع جهانى تقريب مذاهب اسلامى»، «مجمع جهانى اهل بيت عليهم السلام» و «جامعة المصطفى العالمية» با هدف ايجاد اتحاد اسلامى و ترويج مكتب اهل بيت عليهم السلام كه همان اسلام ناب محمدى صلى الله عليه و آله است تشكيل شدند.

امروزه جمهورى اسلامى طلايه دار وحدت اسلامى بوده و درصدد است زمينه ى بهره بردارى امت اسلامى را از ظرفيت عظيم فكرى و اجتماعى و سياسى مكتب و آموزه هاى اهل بيت عليهم السلام كه مورد قبول همه ى مسلمانان است، بيش از پيش فراهم كند.

ص: 263

ص: 264

ابن تيميه، احمد بن عبدالحليم، مجموعة الرسائل و المسائل، تحقيق محمد رشيد رضا، بى جا، لجنة التراث العربى، بى تا.

ابن جوزى، عبدالرحمن بن على، مناقب الامام احمد بن حنبل، تحقيق عبدالله بن عبدالمحسن تركى، بى جا، هجر للطباعة و النشر و التوزيع و الاعلان، چاپ دوم، 1409 ق.

ابن حجر عسقلانى، احمد بن على، تهذيب التهذيب، بيروت، دار الفكر، 1404 ق.

ابن حجر هيتمى، احمد، الصواعق المحرقة، تحقيق عبدالرحمن تركى، كامل محمد خراط، بيروت، مؤسسة الرسالة، چاپ اول، 1977 م.

ابن شعبه حرانى، حسن بن على، تحف العقول عن آل الرسول صلى الله عليه و آله، تحقيق على اكبر غفارى، قم، نشر اسلامى، چاپ دوم، 1363 ش.

ابن شهر آشوب، محمد بن على، مناقب آل ابى طالب عليه السلام، قم، انتشارات علامه، چاپ اول، 1379 ق.

ابن طاووس، سيد على بن موسى، اقبال الاعمال، تهران، دار الكتب الاسلامية، چاپ دوم، 1409 ق.

ابن عبدالوهاب، محمد، مؤلفات الشيخ الامام محمد بن عبدالوهاب، الرياض، جامعة الامام محمد بن السعود الاسلامية، بى تا.

ابن مشهدى، محمد بن جعفر، المزار الكبير، تحقيق جواد قيومى اصفهانى، قم، نشر اسلامى، چاپ اول، 1419 ق.

احمد بن حنبل، مسند الامام احمد بن حنبل، بيروت، دار صادر، بى تا.

امام خمينى، سيد روح الله موسوى، آداب الصلاة، تهران، مؤسسه تنظيم و نشر آثار امام خمينى، چاپ اول، 1370 ش.

امام خمينى، سيد روح الله موسوى، الاجتهاد و التقليد، تهران، مؤسسه تنظيم و نشر آثار امام خمينى، چاپ اول، 1418 ق.

امام خمينى، سيد روح الله موسوى، بدائع الدرر فى قاعدة نفى الضرر، قم، مؤسسه تنظيم و نشر آثار امام خمينى، بى تا. «الف»

امام خمينى، سيد روح الله موسوى، تحرير الوسيلة، قم، مطبوعات دار العلم، چاپ اول، 1409 ق.

امام خمينى، سيد روح الله موسوى، التعادل و التراجيح، تهران، مؤسسه تنظيم و نشر آثار امام خمينى، چاپ اول، 1417 ش.

امام خمينى، سيد روح الله موسوى، التعليقة على الفوائد الرضوية، تهران، مؤسسه تنظيم و نشر آثار امام خمينى، بى تا. «ب»

ص: 266

امام خمينى، سيد روح الله موسوى، تفسير سوره حمد، تهران، مؤسسه تنظيم و نشر آثار امام خمينى، بى تا. «ج»

امام خمينى، سيد روح الله موسوى، تنقيح الاصول، تقرير حسين تقوى اشتهاردى، تهران، مؤسسه تنظيم و نشر آثار امام خمينى، چاپ اول، 1376 ش.

امام خمينى، سيد روح الله موسوى، رساله توضيح المسائل، بى جا، بى نا، بى تا. «د»

امام خمينى، سيد روح الله موسوى، شرح چهل حديث، تهران، مؤسسه تنظيم و نشر آثار امام خمينى، بى تا. «ه»

امام خمينى، سيد روح الله موسوى، شرح حديث جنود عقل و جهل، تهران، مؤسسه تنظيم و نشر آثار امام خمينى، چاپ اول، 1377 ش.

امام خمينى، سيد روح الله موسوى، شرح دعاى سحر، ترجمه سيد احمد فهرى، تهران، مؤسسه تنظيم و نشر آثار امام خمينى، بى تا. «و»

امام خمينى، سيد روح الله موسوى، صحيفه امام، تهران، مؤسسه تنظيم و نشر آثار امام خمينى.

امام خمينى، سيد روح الله موسوى، مصباح الهداية، تهران، مؤسسه تنظيم و نشر آثار امام خمينى، بى تا. «ز»

امام خمينى، سيد روح الله موسوى، المكاسب المحرمة، قم، مؤسسه تنظيم و نشر آثار امام خمينى، بى تا. «ح»

امام خمينى، سيد روح الله موسوى، ولايت فقيه، تهران، مؤسسه تنظيم و نشر آثار امام خمينى، بى تا. «ط»

امينى، عبدالحسين، الغدير فى الكتاب و السنة و الادب، قم، مركز الغدير للدراسات الاسلامية، چاپ اول، 1416 ق.

بحرانى، سيد هاشم حسينى، غاية المرام و حجة الخصام، تحقيق سيد على عاشور، بيروت، مؤسسة التاريخ العربى، چاپ اول، 1422 ق.

بخارى، محمد بن اسماعيل، صحيح البخارى، بيروت، دار الفكر، 1401 ق.

پيشوايى، مهدى، سيره پيشوايان، قم، مؤسسه امام صادق عليه السلام، 1390 ش.

ترمذى، محمد بن عيسى، سنن الترمذى، تحقيق احمد محمد شاكر و ديگران، بيروت، دار احياء التراث العربى، بى تا.

تفسير منسوب به امام عسكرى، التفسير المنسوب إلى الإمام الحسن العسكرى عليه السلام، قم، مدرسة الإمام المهدى، چاپ اول، 1409 ق.

ص: 267

توحيدى، عليرضا، بررسى نقض حقوق اقليتهاى دينى و شيعيان در نيجريه، نامه جامعه (فصلنامه)، قم، جامعة الزهراء، ش 119، 1395 ش.

جوينى، ابراهيم بن محمد، فرائد السمطين، تحقيق محمدباقر محمودى، بيروت، مؤسسة المحمودى، 1400 ق.

حاجيلو، محمدعلى، بررسى ريشه هاى تاريخى تشيع در ايران، قم، مجمع جهانى شيعه شناسى، 1386 ش.

حاكم نيشابورى، محمد بن عبدالله، المستدرك على الصحيحين، تحقيق عبدالرحمن مرعشلى، بيروت، دار المعرفة، بى تا.

حر عاملى، محمد بن حسن، إثبات الهداة بالنصوص و المعجزات، بيروت، مؤسسة الاعلمى، چاپ اول، 1422 ق.

حر عاملى، محمد بن حسن، وسائل الشيعة، قم، مؤسسة آل البيت عليهم السلام، چاپ اول، 1409 ق.

حسينى، سيد، اتحاديه انجمنهاى اسلامى دانشجويان در اروپا، تهران، نشر بقعه، چاپ اول، 1386 ش. «الف»

حسينى، سيد، پيامبرى از نگاهى ديگر، تهران، انتشارات روزنه، چاپ اول، 1391 ش.

حسينى، سيد، روش برداشت از قرآن، تهران، نشر بقعه، چاپ دوم، 1385 ش. «الف»

حسينى بهشتى، سيد، سه گونه اسلام، تهران، نشر بقعه، 1385 ش. «ب»

حسينى، سيد، ولايت، امامت، روحانيت، تهران، نشر بقعه، چاپ چهارم، 1386 ش. «ب»

حكيم، سيد تقى يوسف، مودة اهل البيت عليهم السلام وفضائلهم فى الكتاب و السنة، قم، مركز الرسالة، چاپ دوم، 1426 ق.

حكيم، سيد محمدباقر، دور اهل البيت عليهم السلام فى بناء الجماعة الصالحة، بى جا، المجمع العالمى لاهل البيت عليهم السلام، چاپ دوم، 1425 ق.

حكيمى، محمدرضا، امام در عينيت جامعه، قم، انتشارات دليل ما، چاپ چهاردهم، 1382 ش.

حكيميان، ابوالفتح، علويان طبرستان، تهران، انتشارات الهام، 1368 ش.

حيدر، اسد، الامام الصادق و المذاهب الأربعة، بيروت، دار التعارف، چاپ اول، 1421 ق.

خاكپور، حسين، گونه شناسى كاربرد روايات اهل بيت عليهم السلام در تفسير روح المعانى، حسنا (فصلنامه)، قم، مؤسسه تفسير و پژوهش قرآن رهپويان سيد الشهداء، ش 8، 1390 ش.

خزاز قمى، على بن محمد، كفاية الأثر فى النصّ على الأئمة الإثنى عشر عليهم السلام، تحقيق سيد عبداللطيف

ص: 268

حسينى كوهكمرى، قم، انتشارات بيدار، 1401 ق.

خواجه نصير طوسى، محمد بن محمد، تجريد الاعتقاد، تحقيق سيد محمد حسينى جلالى، قم، دفتر تبليغات اسلامى، چاپ اول، 1407 ق.

دهخدا، على اكبر و ديگران، لغت نامه دهخدا، تهران، انتشارات دانشگاه تهران، چاپ دوم، 1377 ش.

راغب اصفهانى، حسين بن محمد، مفردات الفاظ القرآن، تحقيق صفوان عدنان داودى، بيروت، الدار الشامية، چاپ اول، 1412 ق.

ربانى گلپايگانى، على، اهل بيت عليهم السلام، دانشنامه كلام اسلامى، زير نظر جعفر سبحانى، قم، مؤسسه امام صادق عليه السلام، چاپ اول، 1387 ش.

رضايى، محمد، تاريخ تشيع در آذربايجان، قم، مؤسسه شيعه شناسى، 1385 ش.

زمخشرى، محمود بن عمر، الكشاف عن حقائق غوامض التنزيل و عيون الأقاويل فى وجوه التأويل، بيروت، دار الكتاب العربى، چاپ سوم، 1407 ق.

سايت جامعة المصطفى العالمية، http : // www.miu.ac.ir.

سبحانى، جعفر، اهل البيت عليهم السلام، قم، مؤسسه امام صادق عليه السلام، 1420 ق.

سبحانى، جعفر، التوحيد و الشرك فى القرآن، قم، مؤسسه امام صادق عليه السلام، چاپ دوم، 1384 ش.

سبحانى، جعفر، التوسل أو الاستغاثة بارواح المقدسة، بيروت، الدار الاسلامية، چاپ اول، 1412 ق.

سهارنپورى، خليل احمد، المهند على المفند، ترجمه عبد الرحمن سربازى، تحقيق محمد سليم آزاد، بى جا، چاپ اول، 1394 ق.

سيوطى، جلال الدين، الدر المنثور فى التفسير بالمأثور، قم، كتابخانه آيت الله مرعشى نجفى، چاپ اول، 1404 ق.

شافعى، محمد بن ادريس، ديوان الشافعى، بيروت، دار احياء التراث العربى، چاپ چهارم، 1403 ق.

شوشترى، قاضى نورالله، إحقاق الحق و إزهاق الباطل، قم، كتابخانه آيت الله مرعشى نجفى، چاپ اول، 1409 ق.

صادقى تهرانى، محمد، بشارات عهدين، تهران، انتشارات اميد فردا، چاپ اول، 1381 ش.

صدر، سيد محمدباقر، اهل البيت عليهم السلام تنوع ادوار و وحدة هدف، بيروت، دار التعارف، بى تا.

صدوق، محمد بن على، الامالى، تهران، انتشارات كتابچى، چاپ ششم، 1376 ش.

صدوق، محمد بن على، التوحيد، تحقيق سيد هاشم حسينى تهرانى، قم، نشر اسلامى، چاپ

ص: 269

اول، 1398 ق.

صدوق، محمدبن على، الخصال، تحقيق على اكبر غفارى، قم، نشر اسلامى، چاپ اول، 1362 ش.

صدوق، محمد بن على، عيون اخبار الرضا عليه السلام، تحقيق حسين اعلمى، بيروت، مؤسسة الاعلمى، 1404 ق.

صدوق، محمد بن على، كمال الدين و تمام النعمة، تحقيق على اكبر غفارى، تهران، انتشارات اسلاميه، چاپ دوم، 1395 ق.

صدوق، محمد بن على، كتابُ من لا يحضره الفقيه، تحقيق على اكبر غفارى، قم، نشر اسلامى، چاپ دوم، 1413 ق.

صفايى حائرى، على، درسهايى از انقلاب/دفتر دوم: تقيه، قم، انتشارات ليلة القدر، چاپ دوم، 1388 ش.

طباطبائى، سيد محمدحسين، الميزان فى تفسير القرآن، قم، نشر اسلامى، چاپ پنجم، 1417 ق.

طبرسى، فضل بن حسن، مجمع البيان فى تفسير القرآن، تحقيق سيد هاشم رسولى محلاتى، تهران، انتشارات ناصر خسرو، چاپ سوم، 1372 ش.

طوسى، محمد بن حسن، الامالى، تحقيق مؤسسة البعثة، قم، دار الثقافة، چاپ اول، 1414 ق.

طوسى، محمد بن حسن، تهذيب الأحكام، تحقيق سيد حسن موسوى خرسان، تهران، دارالكتب الإسلامية، چهارم، 1407 ق.

طوسى، محمد بن حسن، الغيبة، تحقيق عبادالله تهرانى، على احمد ناصح، قم، مؤسسة المعارف الإسلامية، چاپ اول، 1411 ق.

عابدى، حميد، پيامبر و ايرانيان، حديث زندگى (فصلنامه)، قم، دار الحديث، ش 32، 1385 ش.

عرفان منش، جليل، همگام با امام رضا عليه السلام از مدينه تا مرو، مشهد، آستان قدس رضوى، 1389 ش.

علامه حلى، حسن بن يوسف، نهج الحق و كشف الصدق، بيروت، دار الكتاب اللبنانى، چاپ اول، 1982 م.

فيروزآبادى، سيد مرتضى حسينى، فضائل الخمسة من الصحاح الستة، بيروت، مؤسسة الاعلمى، چاپ سوم، 1393 ق.

قرشى، سيد على اكبر، قاموس قرآن، تهران، دار الكتب الاسلامية، چاپ ششم، 1371 ش.

قمى، حسن بن محمد، تاريخ قم، ترجمه حسين بن على قمى، قم، كتابخانه آيت الله مرعشى نجفى، 1385 ش.

قندوزى، سليمان بن ابراهيم، ينابيع المودة لذوى القربى، تحقيق سيد على جمال اشرف حسينى،

ص: 270

بى جا، دار الاسوة، 1416 ق.

كاشف الغطاء، محمدحسين، اصل الشيعة و اصولها، بيروت، موسسة الاعلمى، چاپ چهارم، 1413 ق.

كتاب مقدس، ترجمه فاضل خان همدانى، ويليام گلن، هنرى مرتن، تهران، انتشارات اساطير، 1380 ش.

كلينى، محمد بن يعقوب، الكافى، تحقيق على اكبر غفارى، تهران، دار الكتب الإسلامية، چهارم، 1407 ق.

لكنهوى، مير حامد حسين، عبقات الانوار فى امامة الائمة الاطهار عليهم السلام، اصفهان، كتابخانه اميرالمؤمنين عليه السلام، چاپ دوم، 1366 ش.

متقى هندى، على، كنز العمال فى سنن الاقوال و الافعال، تحقيق بكرى حيانى، صفوة السقا، بيروت، مؤسسة الرسالة، 1409 ق.

مجلسى، محمدباقر، بحارالانوار، تحقيق محمدباقر بهبودى، بيروت، دار احياء التراث العربى، 1403 ق.

محمدى، منوچهر، بازتاب جهانى انقلاب اسلامى، تهران، پژوهشگاه فرهنگ و انديشه اسلامى، چاپ اول، 1385 ش.

مسلم نيشابورى، مسلم بن حجاج، صحيح مسلم، بيروت، دار الفكر، بى تا.

مطهرى، مرتضى، مجموعه آثار، تهران، انتشارات صدرا، 1377 ش.

مظفر، محمدحسين، شيعه در ايران، ترجمه محمدباقر حجتى، تهران، نشر مشعر، 1386 ش.

مفيد، محمد بن محمد، الاختصاص، قم، كنگره جهانى هزاره شيخ مفيد، چاپ اول، 1413 ق. «الف»

مفيد، محمد بن محمد، الامالى، تحقيق حسين استاد ولى، على اكبر غفارى، قم، كنگره جهانى هزاره شيخ مفيد، چاپ اول، 1413 ق. «ب»

مفيد، محمد بن محمد، المقنعة، قم، كنگره جهانى هزاره شيخ مفيد، چاپ اول، 1413 ق. «ج»

مكارم شيرازى، ناصر، آيات ولايت در قرآن، قم، انتشارات نسل جوان، 1386 ش.

نعمانى، محمد بن ابراهيم، الغيبة، تحقيق على اكبر غفارى، تهران، مكتبة الصدوق، چاپ اول، 1397 ق.

نهج البلاغه، الامام على بن ابى طالب عليه السلام، الشريف الرضى، تحقيق صبحى صالح، قم، انتشارات هجرت، چاپ اول، 1414 ق.

ص: 271

هاشمى شافعى، محمدطاهر، مناقب اهل بيت عليهم السلام از ديدگاه اهل سنت، به اهتمام سيد ناصر حسينى ميبدى، مشهد، آستان قدس رضوى، چاپ دوم، 1381 ش.

ص: 272

«تشكل» مرحله اى از رشد و تعالى زندگى انسان است كه فرد با عضويت در آن مهارتهاى لازم را براى مسئوليت پذيرى به دست مى آورد و از طريق يادگيرى شيوه هاى زندگى تشكيلاتى و گروهى، با افراد مختلف جامعه ارتباط برقرار ميكند و استعداهاى خود را شكوفا ميسازد؛ لذا مفهوم تشكل اعم از تحزب است و در واقع تحزب نوعى خاص از تشكل است. (اردشيرى لاجيمى، 1386، 96-102)

تشكلها برحسب ضرورتها و نيازهاى مختلف، موقعيتهاى زمانى و مكانى، فرهنگ، اهداف و منافع مورد نظر و... با هم متفاوت هستند و بر اساس همين تفاوتها در شبكه بندى، ارتباطات و روابط با اعضا و با خارج از تشكل تغيير ميكنند كه اين تغييرات بر اهداف و سياستهاى حاكم بر تشكل، اثرات خاصى مى گذارند. (بادامچيان، 1371، 5) توجه به تفكيك نقشها، رعايت سلسله مراتب و درعين حال حفظ يكپارچگى سيستمى، از نتايج و نشانه هاى وجود ساختار آگاهانه در تشكل و حزب است. (حسينى بهشتى، 1390، 101/6) تنوع تشكلها تابع محيطى است كه در آن شكل گرفته اند. برخى از تشكلها مانند تشكلهاى علمى، تربيتى، فرهنگى، جمعيتهاى سياسى، نظامى و اقتصادى؛ فقط در يك بعد خاص به فعاليت مى پردازند؛ و پاره اى از آنها با توجه به شرايط شكل گيرى و محيط پيدايش خود به صورت علنى يا غيرعلنى به فعاليت مى پردازند. (بيانونى، 1383، 39-40) مسئله ى «تشكل» با هر عنوانى مانند حزب، سازمان و دفتر، در هر نظام اجتماعى ضرورت دارد و در هر مرحله متناسب با آن مرحله، ابعاد آن وسيعتر يا محدودتر ميشود. (حسينى بهشتى، 1360، 4، همو، 1390، 70/6) تشكلهاى مختلف اجتماعى با سه عنصر «ساختار»، «كارويژه» و «اهداف» از يكديگر متمايز مى گردند و هر تشكلى را ميتوان با اين سه ويژگى از ديگر تشكلها باز شناخت. (ايوبى، 1382، 49) در يك طبقه بندى كلى تشكلها را ميتوان به 5 دسته تقسيم كرد؛

تشكل سياسى. اين دسته از تشكلها مبتنى بر اهداف كسب، حفظ يا سهيم شدن در قدرت سياسى و رسيدن به مقامهاى دولتى يا تأثيرگذارى بر تصميمات مقامات سياسى تشكيل ميشوند. (ايوبى، 1382، 41-42)

تشكل مذهبى. گروه هايى مردمى هستند كه با ميل خود و بدون درخواست مادى به آن روى مى آورند و بر اساس باورها و ارزشهاى دينى مردم شكل ميگيرند. (كى منش، 1387، 5)

ص: 274

هيئتهاى مذهبى؛ تشكل دينى است كه با ماهيت مردمى، امكان بسيج مردمى را فراهم نموده و به برگزارى مراسم در مناسبتهاى مذهبى مى پردازد و اخبار و اطلاعات را از طريق وعاظ و سخنرانى ها به مردم انتقال داده و موجب آگاهىِ انقلابى مردم ميشود. (غفارى هشتجين، 1393، 31-32)

تشكلهاى صنفى. تشكلهايى هستند كه به منظور دفاع از حقوق صنفى اعضا، تثبيت اين حقوق، ايجاد همدلى بين آنها، برنامه ريزى و هماهنگى فعاليت هنرى و استفاده عادلانه از تسهيلات، امكانات و حمايتهاى دولتى ايجاد شده است. اين تشكلها عمدتاً به دو صورت هستند: تشكلهاى خودجوش فاقد شخصيت حقوقى كه به صورت گروه غير رسمى فعاليت ميكنند و معمولاً قابل احصا نيستند، تشكلهاى رسمى و داراى مجوز كه در واقع به عنوان ميانجى بين مراجع رسمى و اعضاى حوزه ذى ربط خود فعاليت ميكنند. (فضاهاى فرهنگى ايران، 1382، 29)

تشكلهاى علمى. تشكلهايى هستند كه در حوزه مباحث علمى تعريف شده و غالباً در قالبهاى انجمنهاى علمى فعاليت ميكنند و فعاليت آنها در مراكز علمى شامل برگزارى مراسم مختلف سياسى، اجتماعى، فرهنگى، تريبون آزاد، برگزارى اردوهاى فرهنگى، انتشار نشريات، موضع گيرى هاى سياسى در قالب بيانيه ها و بسيارى از فعاليتهاى ديگر ميباشد. (ر. ك: شوراى عالى انقلاب فرهنگى، 1378)

تشكلهاى اجتماعى. به تشكلهايى اطلاق ميشود كه با شخصيت حقوقى مستقل به صورت غيردولتى، غيرانتفاعى و غيرسياسى، براى انجام فعاليتهاى خود و در راستاى اهداف اجتماعى، بر اساس قانونمندى و اساسنامه مدون و رعايت قوانين موضوعه و مفاد آئين نامه هاى اجرائى فعاليت ميكنند. (آجرلو، 1394، 13-16)

تشكل در قالب هيئتهاى مذهبى و صنفى سابقه ى ديرينه اى دارد. فعاليت گروه هاى سياسى در ايران سابقه زيادى دارد و مشخصه اغلب اين حركتهاى سياسى، نوعى مبارزه عليه وضع موجود بوده است؛ اما پيدايش گروه هاى سياسى سازمان يافته و داراى تشكيلات منظم، اهداف و خط مشى معين در قالب احزاب و تشكلهاى سياسى به پايان جنگ جهانى دوم برميگردد. (عرب عامرى، 1378، 245/2)

ص: 275

تقريباً تمامى گروه ها و تشكيلات مخفى در ايران بر مبناى سه تفكر عمده در جامعه يعنى، انديشه هاى چپ، انديشه هاى ليبرالى - ناسيوناليسم، و تفكر مذهبى شكل گرفته است؛ اين سه نوع تفكر نماينده سه جريان فكرى عمده در ايران بودند و بر حركتهاى فكرى و سياسى داخل كشور تأثير فراوانى داشتند. (جعفريان، 1385، 18-19)

جريان چپ و ماركسيسم. جريان فكرى چپ بيشتر در عصر مشروطه و در پيوند با مشروطه طلبان و مبارزان ايرانى با انقلابيون قفقاز شكل گرفت. ازاين رو نخستين حركتها و تشكيلات سياسى چپ در گيلان و آذربايجان و سپس در تهران و ساير نقاط شكل گرفت. پس از استقرار ديكتاتورى رضاخان اين جريان در هسته هاى انقلابى و نيمه مخفىِ دربرگيرنده ى گروهى از روشنفكران و تحصيل كردگان در اروپا و برخى كارگران و ساير اقشار، جلوه گر شد. (مدير شانه چى، 1375، 33) از اين ميان تقى ارانى و جمعى از همفكران وى گروه معروف به 53 نفر را تشكيل دادند و جريان چپ را تداوم بخشيدند و به خاطر فعاليتهاى كمونيستى توسط دولت رضاخان دستگير و زندانى شدند. (جعفريان، 1385، 18) اما در مهر ماه 1320، بازماندگان گروه 53 نفر به تشكيل نخستين حزب سراسرى، فعال و فراگير به نام حزب توده اقدام كردند. (جعفريان، 1385، 18؛ ر. ك: مدير شانه چى، 1375، 34) حزب توده بيشتر با حمايت اتحاد جماهير شوروى تأسيس شد و با استفاده از تجارب احزاب كمونيستى به سرعت رشد كرد و به دليل مقابله با ملى شدن صنعت نفت، مبارزه با دكتر مصدق، دفاع از منافع شوروى و برخورد با عقايد اسلامى دچار بحران و انشعاب گرديد. (جعفريان، 1385، 18)

جريان ليبراليسم ملى و ناسيوناليسم. در حوزه شكل گيرى انديشه هاى ملى و ناسيوناليسم، انديشه هاى مبتنى بر آزادى خواهى، سبب مطالبه حقوق فردى و اجتماعى و آزاديهاى اساسى، ايجاد مجلس ملى، ظهور تفكرات ليبرالى و ناسيوناليستى در هسته اصلى و جريان غالب انقلاب مشروطه بود. (مدير شانه چى، 1375، 32) نيروهاى ملى و ناسيوناليسم، بقاياى جريان مشروطه خواهى در ايران بود كه در دوره رضاخان اغلب آنها مناصب سياسى و ادارى داشتند. احزاب وابسته به اين جريان، در پى صنعتى شدن نفت، در سال 1329، اقدام به تشكيل جبهه ملى كردند. اكثر قريب به اتفاق اين احزاب، بر اساس نوعى نگرش ناسيوناليستى دست به فعاليت سياسى زدند و شمارى از نيروهاى مذهبى نيز به دليل

ص: 276

تنفر و ترس از ماركسيسم از يك سو و نداشتن رهبرى و يا انديشه سياسى اسلامى جايگزين، در اين احزاب جمع شدند. (جعفريان، 1385، 19)

جريانهاى مذهبى. در آغاز رها شدن از قيد استبداد، شمارى از نيروهاى مذهبى در ارتباط و پيوند با مرجعيت تلاش خود را براى از بين بردن فضاى ضد مذهبى جامعه آغاز كردند و اندكى بعد وارد عرصه سياست شدند و تلاش كردند تا در روند كلى سياسى كشور نيز مؤثر باشند. اين فعاليتها در قالبهاى مختلف سياسى و بر اساس نوعى بازنگرى فكرى در مسائل مذهبى و ارتباط آنها با سياست صورت گرفت. (جعفريان، 1385، 18) يكى از اين جريانات و تشكلهاى مذهبى وارد شده در سياست، هيئتهاى مذهبى بودند. اولين مراسم عزادارى از دوره آل بويه گزارش شده است. قدرت و پتانسيل نهفته در مجالس و مراسم شيعيان چنان بود كه كم كم طمع سياست مداران و حكام جاه طلب را برانگيخت و اين مجالس طى فرايندى، از يك ابزار قدرتمند اعتراضى و عدالت خواهانه به ابزار سياست بازى شاهانه مبدل گرديد. به طورى كه رضاشاه پيش از رسيدن به سلطنت با شركت در مراسم و عزاداريها و هيئتها براى كسب وجهه ملى و مذهبى خود تلاش ميكرد و پس از رسيدن به سلطنت، تغيير رويه داد و به ممنوعيت اين مراسم و دستجات اقدام نمود. در دوره پهلوى دوم و زمان محمدرضا شاه نيز اين فرايند تكرار شد. اما ممنوعيت اين تشكلهاى مذهبى توسط شاهان ايرانى، با واكنش مردم و علما روبه رو شد به طورى كه به صورت علنى و غير علنى نسبت به برپايى اين مراسمها اقدام مى نمودند. (ر. ك: غفارى هشتجين، 1393، 48-68)

يكى از عناصر فعال فرهنگى در زمينه تأسيس و هدايت تشكلهاى مذهبى، اتحاديه مسلمين (تشكل حاج مهدى سراج انصارى) بود كه وى آثار متعددى در دفاع از دين نگاشت. ايشان علاوه بر آثار علمى، در كار ايجاد چندين تشكل و نشريه مذهبى فعال بود. جمعيت مبارزه با بى دينى در سال 1323 و اتحاديه مسلمين را در سال 1324 تشكيل داد. هدف اين تشكل، ترويج اسلام و قرآن و مذهب جعفرى و مبارزه با هرگونه بى دينى و خرافات بود (جعفريان، 1385، 53-60) و يكى از مهمترين فعاليتهاى اتحاديه، پيگيرى مسائل مربوط به فلسطين بود. (سعيدى، 1326، 7، 14)

هر يك از اين سه جريان فكرى با توجه به وابستگيها و علايق فكرى و سياسى خود

ص: 277

چندين نوع زايش تشكيلاتى و غير تشكيلاتى داشته است كه با نامهاى مختلفى بروز يافته و به دنبال تمايلات رهبران آن و انديشه هايى كه وجود داشت در قالبهاى مختلفى ظاهر شد. (جعفريان، 1385، 19) برخى از احزاب و تشكلهاى سياسى تا قبل از پيروزى انقلاب اسلامى، به خاطر نداشتن پايگاه مردمى، وابستگى به بيگانگان و فرمايشى بودن، اقدامات آنها در راستاى پراكندگى در جامعه و نفوذ بيگانگان بود و به همين خاطر در انديشه امام خمينى، عملكرد آنها رويكردى منفى داشت، ايشان با انتقاد از فعاليت غير مشروع احزاب در ايران معتقد بود كه اين تشكيلات و احزاب به دست ديگران و در خدمت به منافع كشورهاى استعمارى ايجاد شده است، (امام خمينى، صحيفه امام، 274/5-275) همانند پديد آمدن حزب رستاخيز و اعلام نظام تك حزبى، به دستور شاه كه با تهديد، حبس، شكنجه، تبعيد و محروم كردن از حقوق اجتماعى، مردم را وادار به پذيرش آن كردند. (امام خمينى، صحيفه امام، 72/3) در پى ايجاد اين حزب، بنيانگذار انقلاب اسلامى، اجبار در عضويت آن را دليلى قاطع بر خفقان رژيم شاه دانست كه قصد داشت مقاومت مردم در مقابل حكومت را به كلى سلب نمايد. ايشان اين حزب را مخالف اسلام و مصالح ملت دانست و شركت در آن را بر عموم مردم ايران حرام اعلام كرد. (امام خمينى، صحيفه امام، 71/3) در سالهاى اوليه انقلاب نيز گروه زيادى اظهار وجود كردند و هر روز گروه و حزب تازه اى تشكيل ميشد و هر يك افراد زيادى را دور خود جمع ميكردند و با اقدامات خود باعث تفرقه در بين مردم و آشوب در كشور ميشدند. (امام خمينى، صحيفه امام، 312/8) هر تشكل سياسى فقط راه خودش را صحيح ميدانست، در اين ميان، امام خمينى قدس سره بر بقاى انقلاب و استمرار نظام نوپاى اسلامى تأكيد و اين اختلافات را عاملى در جهت تضعيف نيروهاى انقلابى در برابر حاميان رژيم سلطنتى و ضدانقلاب دانست و تشكلات سياسى را به حفظ وحدت فراخواند. (امام خمينى، صحيفه امام، 278/5) مخالفت ايشان با حزب و حزب گرايى، به واسطه غير مردمى و فرمايشى بودن آنها بود. (امام خمينى، صحيفه امام، 384/1-386) ازاين رو، فعاليت احزاب و تشكلهاى مردمى و اسلامى در صورتى كه با عوارض و پيامدهاى منفى و غير مشروع همراه نگردد مانعى براى فعاليت آن وجود ندارد. (امام خمينى، صحيفه امام، 540/5)

ص: 278

تشكل به مطلوبيت خود برسد. سه اصل بنيادين حاكم بر انضباط تشكيلاتى؛ شامل توجه به ويژگيهاى افراد مسئول، آزادى انتقاد از رهبران و مسئوليت طبقه آگاه تر است. (حسينى بهشتى، 1386، 131-136)

مستضعفان نموده كه احزاب جهان شمول قرآنى هستند. (امام خمينى، صحيفه امام، 331/9) دعوت به تشكيل چنين احزابى، به معناى مخالفت با تأسيس و عملكرد ساير احزاب سالم و كارآمد در راستاى اهداف دينى و ملى نبوده است. (امام خمينى، صحيفه امام، 339/9)

برآيد پيش از ضربه زدن به رقباى خود به اسلام و انقلاب لطمه وارد كرده است. (امام خمينى، صحيفه امام، 179/21)

بنابراين در رقابت سياسى سالم، از مواردى كه به اركان نظام و اعتقاد مردم آسيب وارد مى سازد پرهيز ميشود. (بادامچيان، 1381، 74/2) بهترين شكل ادامه ى يك نظام اجتماعى اين است كه در عين ثبات، تحول داشته باشد. ثبات يعنى استقرار و چهارچوبى كه در جاى خود محفوظ و ريشه دار باشد؛ درعين حال در داخل اين چهارچوب، مسابقه و رقابت وجود داشته باشد. (آيت الله خامنه اى، 1388/12/6) مهمترين اصل در يك رقابت سياسى سالم اين است كه مبتنى بر قانون اساسى و خط بنيانگذار انقلاب اسلامى باشد. (ر. ك: آيت الله خامنه اى، 1392/2/16) افراد در رقابت سياسى با احترام و كرامت انسانى با يكديگر رفتار نمايند (آيت الله خامنه اى، 1386/10/19) و در ميدان رقابت صادقانه و بر مبناى خدمت عمل كنند. (آيت الله خامنه اى، 1381/1/16) صداقت، احترام متقابل و عدم تخريب يكديگر، ضرورت ايجاد جبهه اى متشكل از همه گروه ها و التزام به قانون اساسى سه اصل مهمى است كه تشكلها و احزاب در رقابت سياسى بايد رعايت كنند. (ر. ك: حسينى بهشتى، 1391، 80-83؛ همو، 1390، 111/6)

خود محفوظ ولى درعين حال در داخل اين چهارچوب، تحولات، مسابقات و رقابتها وجود داشته باشد. (آيت الله خامنه اى، 1388/12/6) بنابراين همه ى تحولات بايد در چهارچوب باشد به عنوان مثال اگر كسى وارد ميدان رقابت انتخاباتى شود، اگر بخواهد چهارچوب نظام را بشكند، از قاعده ى نظام خارج شده است، بايد همه چيز در چهارچوب نظام باشد و اين چهارچوب، قابل تغيير نيست. (آيت الله خامنه اى، 1388/12/6) مهمترين اصل رقابت سياسى مبتنى بودن بر قانون اساسى و خط بنيان گذار انقلاب است. (آيت الله خامنه اى، 1392/2/16) افراد در رقابت سياسى بايد با احترام و كرامت انسانى با يكديگر رفتار نمايند (آيت الله خامنه اى، 1386/10/19) و در ميدان رقابت صادقانه و بر مبناى خدمت عمل كنند. (آيت الله خامنه اى، 1381/1/16)

به راستى كه من براى به كمال رساندن مكارم اخلاق مبعوث شده ام. (مجلسى، 1403، 210/16) تشكل اسلامى بايد شرايط و اصول اخلاقى را رعايت كند و وسيله اى براى بيشتر انجام دادن مسئوليتها و خودسازى انسانها باشد و پاسدارى از ارزشها، يارى مردم، صداقت، رقابت در جهت خيرات و نيكيها مورد توجه قرار گيرد. (حسينى بهشتى، 1390، 84/6، 111، 125-127)

و با تبادل افكار و انديشه هاى سازنده مسير رقابت ميان تشكلها را از هرگونه انحراف و افراط و تفريط دور نگهداشت. (ر. ك: امام خمينى، صحيفه امام، 180/21).

سياسى رهبران انقلاب مشاهده ميكنيم به طورى كه اهميت فراوان فعاليتهاى تشكيلاتى در جامعه و تجلى زندگى سياسى - اجتماعى آنان در محدوده مجاز فعاليت تشكلها تأييدكننده آن عملكرد سياسى است. (ر. ك: حسينى بهشتى، 1391، 82-85)

محدوده ى مجاز فعاليت تشكلها و احزاب، مطلوبيت و عدم مطلوبيت ناشى از ايده و كارويژه ى آنها است. (امام خمينى، صحيفه امام، 193/17) احزابى كه داراى ايده ى اسلامى باشند و در عرصه ى فعاليت سياسى، چهارچوب مقررات شرعى را رعايت كنند، مجاز به فعاليت ميباشند؛ (ر. ك: امام خمينى، صحيفه امام، 193/17-194) بر اين اساس طرح تشكيل حزب مستضعفان با هدف تشكيل جبهه اى واحد از امت اسلامى ارائه گرديد تا مانع تفرقه و تشتّت ميان تشكلها و احزاب سياسى و عاملى براى حفظ وحدت و اتحاد تمام مسلمانان با هر مليت و نژادى باشد. (امام خمينى، صحيفه امام، 280/9-281) ايده اسلام و تعاليم دينى به عنوان مبناى حزب و دفاع از اسلام و مستضعفان به عنوان يكى از كارويژه ها مورد توجه بوده است؛ (سجادى، 1382، 218) ازاين رو محدوده مجاز فعاليت احزاب و تشكلهاى سياسى در انقلاب اسلامى در سه حوزه ى مضر نبودن فعاليت آنها، عدم خرابكارى در امور سياسى و عدم خيانت به كشور و ملت است و در ديگر موارد محدوديتى براى فعاليت احزاب نيست. (امام خمينى، صحيفه امام، 164/5؛ 297/9-298)

بنابراين با توجه به اصل 26 قانون اساسى جمهورى اسلامى فعاليت تشكلها و جريانات سياسى مشروط به عدم نقض موازين اسلامى و اساس جمهورى اسلامى است؛ ازاين رو بيان و اظهار عقيده غير از تشنج آفرينى است و در اين زمينه دستگاه ها موظف هستند كه در مقابل ناآرامى ها بايستند و آن را مورد تعقيب قانونى و سياسى قرار دهند. (آيت الله خامنه اى، 1366/2/18) آزادى اى كه موجب گمراهى و ركود افكار باشد، سبب عقب گرد جامعه ميشود و اين امر هيچ گاه مورد قبول جامعه نيست. (آيت الله خامنه اى، 1366/2/18) آزادى سياسى اعطاشده به تشكلهاى سياسى اذعان كننده ى پذيرش اصل و اساس تشكلها ميباشد. هرگونه اجتماعات و احزاب از طرف مردم در صورتى كه مصالح مردم را به خطر نيندازد آزاد است و اسلام در تمامى اين شئون حد و مرز آن را تعيين كرده است. (امام خمينى، صحيفه امام، 266/4)

ص: 289

يك كادر برجسته و لايق، لزوماً افرداى نيستند كه دوره ى خاصى را گذرانده باشند؛ بلكه كسانى هستند كه هدف را درست تشخيص داده و به موقع، اقدام به انجام كارى ميكنند؛ لذا امام خمينى در همان سالهاى اوليه شروع مبارزات خود اقدام به تربيت و كادرسازى نيروهاى انقلابى كردند. (آيت الله خامنه اى، 1377/11/13)

مناصب مختلف سياسى، اقتصادى و اجتماعى و به طوركلى رهبرى جامعه آماده كنند. (براتعلى پور، 1389، 326) اين آموزشها با برگزارى كلاس در حوزه هاى سازنده در ابعاد عقيدتى و دادن آگاهى ثمربخش در حوزه هاى ايدئولوژيك و سياسى همراه است؛ (حسينى بهشتى، 1390، 125/6-129) در انديشه امام خمينى قدس سره نيز بر حضور مردم در صحنه هاى مختلف سياسى مانند انتخابات و به دست گرفتن اداره ى سرنوشت خود و به موازات آن، رشد و ارتقاى آگاهى هاى سياسى تأكيد زيادى شده است. (ر. ك: امام خمينى، صحيفه امام، 503/3) انتخابات مظهر حضور فعال و پرشور و زنده ى مردم در عرصه ى سياسى كشور است. (آيت الله خامنه اى، 1388/3/22) با توجه به اهميت انتخابات و مسئوليت اجتماعى افراد در تعيين سرنوشت خود، افزايش آگاهى ها و آموزش سياسى مردم بايد به صورت جدى صورت گيرد و در اين ميان تشكلهاى سياسى و احزاب نقش بسزايى در فرآيند آگاه سازى مردم دارند.

ميشد. افراد اين جريان به لحاظ جايگاه اجتماعى و حوزوى، از جايگاه قابل توجهى در جامعه مذهبى ايران برخوردار بودند و قرار گرفتن تعدادى از آنها در كنار هم و ارائه ى موضع مشترك در قالب يك تشكل و جريان، به صورت طبيعى تأثير و نفوذ اجتماعى آنها را بيشتر ميكرد. (صالح، 1385، 77/1-78) بخشى از فعاليتهاى كلى جامعه مدرسين حوزه علميه در طول انقلاب اسلامى شامل؛ تشكيل جلسه و بحث و تبادل نظر در مسائل مختلف و تصميم گيرى در موارد لازم، تهيه و تنظيم و انتشار اعلاميه، ارتباط با مردم مناطق مختلف كشور و ايراد سخنرانيهاى مذهبى - سياسى، ارتباط و هماهنگى با علما و مراجع تقليد، تعطيل كردن (هدفمند) حوزه، برگزارى مجالس و برپايى تجمع و تحصن و راه پيمايى در موارد لازم ميباشد. (صالح، 1385، 58/1-59) ازاين رو، امام خمينى قدس سره جامعه مدرسين را همگام و برپاكننده ى انقلاب دانسته (ر. ك: امام خمينى، صحيفه امام، 287/21) و از نقش مهم و تأثيرگذار آن در افشاى رژيم پهلوى و تلاشهاى علمى و مبارزات سياسى آن تقدير كرد. (امام خمينى، صحيفه امام، 615/21-616)

پس از پيروزى انقلاب، امام بر نقش جامعه مدرسين بر استمرار سيره علمى و فقهى گذشتگان در تربيت شاگردان و تهذيب نفس توصيه كرد. (ر. ك: امام خمينى، صحيفه امام، 134/19-135) علاوه برآن، جامعه مدرسين را به همكارى با شوراى عالى تبليغات اسلامى (امام خمينى، صحيفه امام، 370/16-371) و حمايت از دولت و مجلس فراخواند. (امام خمينى، صحيفه امام، 304/19) ايشان با توجه به نقش فراگير علمى، فرهنگى، سياسى و تبليغى اين جريان تأثيرگذار، به اعضاى اين تشكل، هشدار دادند كه مراقب باشند تا انقلاب اسلامى به سرنوشت نهضت مشروطيت دچار نگردد. (امام خمينى، صحيفه امام، 411/18؛ 304/19) سپس براى هماهنگى ميان طلاب و جامعه مدرسين، به طلاب علوم دينى سفارش كردند براى رهايى از اسلام آمريكايى، جذب جامعه مدرسين شوند. (ر. ك: امام خمينى، صحيفه امام، 287/21-288)

جامعه مدرسين با توجه به استعداد، علم، تقوا و همچنين بن مايه هاى فقاهتى اعضاى آن، نقش بسيار مهمى در پيروزى انقلاب داشت. شاهد بر اين مطلب، تعيين وظايفى براى آن چون استفاده از نيروى ابتكار و خلاقيت به منظور بهره گيرى از ميراث عظيم فنى و علمى، به كارگيرى ابزارها و روشهاى متداول علمى براى پيشرفت، اولويت بندى اهداف

ص: 295

و برنامه ريزى متناسب با آن، حفظ ارزشهاى انقلاب و ميدان ندادن به دشمن، استخراج احكام الهى از منابع آن براى تدوين مقررات اسلامى، نظم و انظباط و برخوردارى از اشخاص با نفوذ و انديشمند جهت تحول نظام مند، است. (آيت الله خامنه اى، مكتوبات، 1371/8/24)

مقيم مركز به پيشنهاد مهدى عراقى شكل گرفت. (شادلو، 1379، 157؛ دارابى، 1388، 229) امام خمينى قدس سره اين سه تشكل سياسى را با يكديگر آشنا و مرتبط ساخت. (ر. ك: بادامچيان، 1362، 35) پس از تشكيل هيئتهاى مؤتلفه اسلامى، شهيد مطهرى از سوى امام خمينى به همراه چند تن ديگر از شخصيتهاى روحانى عهده دار رهبرى اين هيئتها گرديد. (مطهرى، مجموعه آثار، 10/1، «مقدمه») اين تشكل، با هدف ساختن جامعه ى اسلامى و پاسدارى از ارزشها و انقلاب اسلامى شكل گرفت (شناسنامه تشكلها، 1377، 54) و پس از تبعيد امام خمينى قدس سره به تركيه، تلاش كرد از صورت تعليمى و ايدئولوژى خارج شده و به صورت يك سازمان سياسى - نظامى به فعاليت خود ادامه دهد. (مدنى، 1378، 130/2-131) اين تشكيلات اسلامى، با سازمان دهى مردم و هئيتهاى مذهبى براى شركت در راه پيمايى ها و اعتصابات، در پيروزى انقلاب نقش بسزايى داشت و پس از پيروزى انقلاب نيز در خط امام و انقلاب باقى ماند. (عيوضى، 1395، 88)

در راستاى مبارزات سياسى نهضت اسلامى در ايران به رهبرى امام خمينى و تبعيد ايشان، دانشجويان خارج از كشور، طى نشستى در بهمن 1344، اتحاديه انجمنهاى اسلامى دانشجويان ايرانى در اروپا (گروه فارسى زبان) را با همكارى سيد محمد حسينى بهشتى تشكيل دادند. (زيباكلام، 1378، 301) فعاليت سياسى اتحاديه، با صدور اطلاعيه هاى متعدد به منظور آشكار شدن حقايق، آگاهى دادن به مردم و دعوت به مبارزه، برگزارى تظاهرات و اعتصاب غذا گسترش يافت. (قاسملو، 1389، 112)

باتوجه به اينكه در اساسنامه اتحاديه انجمنهاى اسلامى دانشجويان اروپا بر تقويت و توسعه انجمنهاى اسلامى دانشجويان در سراسر جهان تأكيد شده بود، (قاسملو، 1389، 45) راهكار عملى امام خمينى براى تنظيم فعاليتهاى اتحاديه ايجاد پايگاهى اسلامى براى معرفى و نشر حقايق اسلام بود تا با آشكار كردن مكاتب منحرف جوانان دانشگاهى را با مكتب اسلام آشنا سازد. (امام خمينى، صحيفه امام، 324/3) نقطه اوج ايفاى نقش تشكيلات دانشجويى، حركت شجاعانه تعدادى از دانشجويان در آبان ماه 1358، تحت عنوان دانشجويان پيرو خط امام در تصرف لانه جاسوسى آمريكا بود كه بازتاب گسترده بين المللى را به همراه داشت. (امام خمينى، صحيفه امام، 93/12) بنابراين تشكلهاى دانشجويى فرصتى براى انجام كار دسته جمعى دانشجويان و نجات از گردابهاى مختلف (آيت الله خامنه اى، 1387/9/24) و همچنين گسترش و تعميق درك اسلامى و روحيه ى ايمانى است. (آيت الله خامنه اى، مكتوبات، 1377/5/10)

استمرار بخشيدنِ شور مبارزه در ميان مردم و حفظ وحدت آنان و آموزش دادن اين مفاهيم به جوانان، تشويق جوانان به انضباط حزبى و آماده ساختن آنها براى حضور در عرصه هاى مختلف مديريت كشور بود. (آيت الله خامنه اى، 1363، 2، 9 (1363/11/26) مهمترين خط مشى حزب، تأكيد بر تداوم و گسترش انقلاب اسلامى، التزام به همبستگى همه نيروهاى مبارز مسلمان معتقد به ولايت فقيه، خوددارى از هر نوع وابستگى و گرايش به گروه هاى مخالف اسلامى و استفاده از همه ى شيوه هاى مبارزه و سازندگى با معيارهاى اسلامى بود. (آيت الله خامنه اى، 1363، 2، 9 (1363/11/29) حزب جمهورى اسلامى از زمان تأسيس تا هنگامى كه منحل شد تأثيرگذارترين حزب در صحنه ى سياسى - اجتماعى ايران بود. برخى از كاركردهاى سياسى - اجتماعى اين حزب در سالهاى بعد از انقلاب اسلامى عبارت بود از:

1. كمك به برگزارى همه پرسى جمهورى اسلامى در دهم فروردين 1358،

2. معرفى نامزدهاى واجد صلاحيت به مردم در انتخابات مجلس خبرگانِ بررسى و تصويب قانون اساسى با تأكيد بر اصل يكصد و دهم آن (ولايت فقيه، اختيارات و مسئوليتهاى ولى فقيه)،

3. كمك به برگزارى همه پرسى قانون اساسى،

4. شركت فعال در انتخابات رياست جمهورى و انتخابات مجلس شوراى اسلامى،

5. مقابله با ضد انقلاب و شركت در جبهه هاى جنگ تحميلى،

6. حمايت از دانشجويان مسلمان پيرو خط امام در حادثه اشغال لانه جاسوسى،

7. تصويب اصول قانون اساسى به ويژه اصول اقتصادى، قضايى و اصل ولايت فقيه. (ر. ك: حسينى بهشتى، 1361 «الف»، 995؛ همو، بى تا، 1-20)

علاوه بر اين تشكلها، تشكلهاى ديگرى چون انجمن تبليغات اسلامى، اتحاديه مسلمين، نهضت خداپرستان سوسياليست، سازمان مجاهدين انقلاب اسلامى، انجمنهاى اسلامى در سراسر كشور و شوراهاى مردمىِ روستاها و شهرها با گرايش كم و بيش سياسى، در پيروزى انقلاب ايفاى نقش نمودند.

ص: 299

تشكلها عمدتاً در سه حوزه آموزش، تربيت و سازماندهى است. در دوران مبارزات انقلاب اسلامى تشكلهاى مذهبى، سياسى و صنفى هر كدام به شكل هاى مختلفى ظهور كردند. و افرادى از قشرهاى مختلف در اين تشكلها شركت كرده و با عناصر انقلابى همكارى ميكردند، در اين ميان برخى از تشكلها در شكل گيرى انقلاب، برخى در پيروزى و بعضى از اين تشكلها در استمرار انقلاب نقش داشتند.

ص: 301

ص: 302

بادامچيان، اسدالله، بنائى، على، هيئتهاى مؤتلفه اسلامى، تهران، انتشارات اوج، 1362 ش.

براتعلى پور، مهدى، بازخوانى آموزه هاى سياسى اسلام شيعى و مسئله تحزب، تهران، نشر عروج، چاپ اول، 1389 ش.

بيانونى، محمد ابوالفتح، آسيب شناسى جنبشهاى اسلامى: تحليلى پيرامون گونه گونى و نقاط اشتراك تشكلهاى اسلامى، ترجمه عبدالغنى براهويى، تهران، احسان، 1383 ش.

جعفريان، رسول، جريانها و سازمانهاى مذهبى - سياسى ايران (از روى كار آمدن محمد رضا شاه تا پيروزى انقلاب اسلامى، با اصلاحات و افزوده ها)، قم، مؤلف، چاپ ششم، 1385 ش.

حسينى بهشتى، سيد محمد، اتحاديه انجمنهاى اسلامى دانشجويان در اروپا، تهران، نشر بقعه، چاپ اول، 1386 ش.

حسينى بهشتى، سيد محمد، ارزش تشكل براى دانشجو (سخنرانى و پرسش و پاسخ به سؤالات توسط شهيد مظلوم آيت الله دكتر بهشتى)، تهران، حزب جمهورى اسلامى، 1360 ش.

حسينى بهشتى، سيد محمد، بررسى مبانى فكرى آيت الله شهيد دكتر بهشتى (گزيده گفتارها و نوشتارهاى سمينار تبيين انديشه هاى شهيد آيت الله بهشتى، دانشگاه شيراز، 1 و 2 دى 1376)، تهران، چاپ اول، نشر بقعه، 1377 ش.

حسينى بهشتى، سيد محمد، جاودانه تاريخ (آشنايى با افكار و انديشه هاى شهيد مظلوم آيت الله بهشتى، گفتارها)، تهران، سازمان انتشارات روزنامه جمهورى اسلامى، چاپ دوم، 1390 ش.

حسينى بهشتى، سيد محمد، حزب جمهورى اسلامى (گفتارها، گفتگوها، نوشتارها)، تهران، انتشارات روزنه، چاپ دوم، 1391 ش.

حسينى بهشتى، سيد محمد، شهيد بهشتى اسطوره اى بر جاودانه تاريخ، تهران، انتشارات واحد فرهنگى بنياد شهيد انقلاب اسلامى، 1361 ش. «الف»

حسينى بهشتى، سيد محمد، عملكرد يك ساله حزب جمهورى اسلامى، بى جا، بى نا، بى تا.

حسينى بهشتى، سيد محمد، نقش تشكيلات در پيشبرد انقلاب اسلامى، تهران، ستاد برگزارى هفتم تير، چاپ اول، 1361 ش. «ب»

دارابى، على، جريان شناسى سياسى در ايران، تهران، پژوهشگاه فرهنگ و انديشه اسلامى، چاپ سوم، 1388 ش.

دهخدا، على اكبر و ديگران، لغت نامه، تهران، مؤسسه لغت نامه دهخدا و دانشگاه تهران، چاپ اول، 1373 ش.

رها، مجيد، نقش احزاب و تشكلهاى سياسى در رفتار سياسى مطلوب، انديشه انقلاب اسلامى

ص: 304

(فصلنامه)، ش 13 و 14، 1384 ش.

روحانى، سيد حميد، نهضت امام خمينى، تهران، انتشارات مركز اسناد انقلاب اسلامى، چاپ دوم، 1376 ش.

زيباكلام، صادق، مقدمه اى بر انقلاب اسلامى، تهران، انتشارات روزنه، چاپ سوم، 1378 ش.

سجادى، سيد عبدالقيوم، مبانى تحزب در انديشه سياسى اسلام، قم، بوستان كتاب، چاپ اول، 1382 ش.

سعيدى، سيد غلامرضا، فلسطين مظلوم ضجه مى كشد، آئين اسلام، ش 179، 1326 ش.

شادلو، عباس، اطلاعاتى درباره احزاب و جناحهاى سياسى ايران امروز، تهران، نشر گستره، 1379 ش.

شناسنامه تشكلها و احزاب سياسى جمهورى اسلامى ايران، تهران، انتشارات كميل، چاپ اول، 1377 ش.

شوراى عالى انقلاب فرهنگى، آيين نامه تشكلهاى اسلامى دانشگاهيان، 1378 ش.

صالح، سيد محسن، جامعه مدرسين حوزه علميه قم (فعاليتها (1341-1357)، تهران، انتشارات مركز اسناد انقلاب اسلامى، 1385 ش.

عرب عامرى، احمد، پيشينه تاريخى، سرشت و خاستگاه احزاب در ايران، مجموعه مقالات تحزب و توسعه سياسى، گردآورنده: دفتر مطالعات و تحقيقات سياسى وزارت كشور، تهران، انتشارات همشهرى، چاپ اول، 1378 ش.

عميد زنجانى، عباسعلى، گزيده كتاب انقلاب اسلامى و ريشه هاى آن، تهران، كتاب طوبى، چاپ نهم، 1375 ش.

عيوضى، محمدرحيم، هراتى، محمدجواد، درآمدى تحليلى بر انقلاب اسلامى ايران، تهران، دانشگاه پيام نور، چاپ ششم، 1395 ش.

غفارى هشتجين، زاهد، هيئتهاى مذهبى و انقلاب اسلامى، تهران، انتشارات مركز اسناد انقلاب اسلامى، چاپ اول، 1393 ش.

فضاهاى فرهنگى ايران، آمارنامه مجتمعهاى فرهنگى و تشكلهاى صنفى، تهران، وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامى، 1382 ش.

فيرحى، داوود، مبانى تحزب در مذهب شيعه، ياد (فصلنامه)، تهران، بنياد تاريخ انقلاب اسلامى ايران، ش 53 تا 56، 1378 ش.

قاسملو، اكبر، اتحاديه انجمنهاى اسلامى دانشجويان خارج از كشور به روايت اسناد، تهران،

ص: 305

انتشارات مركز اسناد انقلاب اسلامى، چاپ اول، 1389 ش

قاسمى خرم آبادى، سيد فريد، يادنامه شهيد مظلوم آيت الله دكتر محمد حسينى بهشتى، قم، انتشارات قدس، 1361 ش.

كاوشى، حسين، حزب جمهورى اسلامى از تأسيس تا فاجعه هفتم تير، تهران، انتشارات دفاع، چاپ اول، 1386 ش.

كريميان، عليرضا، جنبش دانشجويى در ايران از تأسيس دانشگاه تا پيروزى انقلاب اسلامى، تهران، انتشارات مركز اسناد انقلاب اسلامى، چاپ اول، 1381 ش.

كى منش، خسرو، مديريت در تشكلهاى دينى، خيمه (ماهنامه)، تهران، مركز مطالعات راهبردى خيمه، ش 49-50، 1387 ش.

مجتبى زاده، على، ليالى، محمدعلى، جريان شناسى سياسى (نگاهى به احزاب، گروه ها و جريانهاى سياسى در ايران معاصر)، قم، دفتر نشر معارف، چاپ اول، 1393 ش.

مجلسى، محمدباقر، بحار الانوار، تحقيق محمدباقر بهبودى، بيروت، دار احياء التراث العربى، 1403 ق.

مدنى، سيد جلال الدين، تاريخ سياسى معاصر ايران، قم، دفتر انتشارات اسلامى، چاپ نهم، 1378 ش.

مدير شانه چى، محسن، احزاب سياسى ايران با مطالعه موردى نيروى سوم و جامعه سوسياليستها، تهران، مؤسسه خدمات فرهنگى رسا، چاپ اول، 1375 ش.

مركز فرهنگى، قالب تشكل (درسنامه تشكل اسلامى)، مركز فرهنگى - تبليغى آينده سازان، قم، امام عصر، چاپ دوم، 1392 ش.

مطهرى، مرتضى، مجموعه آثار، تهران، انتشارات صدرا، 1377 ش.

معين، محمد، فرهنگ فارسى، تهران، انتشارات اميركبير، 1376 ش.

ميرمعزى، سيد حسين، رقابت و تعاون در نگرش اسلامى، اقتصاد اسلامى (فصلنامه)، قم، پژوهشگاه فرهنگ و انديشه اسلامى، ش 29، 1387 ش.

ص: 306

وجود دارد كه خداست و تمام جهان با همه ى پديده هاى خود، محتاج اوست و در برابر او خاضع است. (ر. ك: آيت الله خامنه اى، 1392، 189، 195) توحيد مبناى اصلى آزادى انسان و نقطه ى كانونى باورهاى اسلامى است. توحيد عبارت است از اعتقاد به خدا، و كفر به طاغوت؛ «فَمَنْ يَكْفُرْ بِالطّٰاغُوتِ وَ يُؤْمِنْ بِاللّٰهِ فَقَدِ اِسْتَمْسَكَ بِالْعُرْوَةِ اَلْوُثْقىٰ» ؛ (بقره، 256) كفر به طاغوت ضرورى است؛ (آيت الله خامنه اى، 1391/8/23) ازاين رو جامعه اى كه داراى اعتقاد توحيدى باشد، زير بار طاغوت و غير حق نمى رود.

همه ى اديان الهى (تحريف نشده)، در اصل توحيد اشتراك داشته و منادى توحيدند. (امام خمينى، صحيفه امام، 98/17) انبياى الهى فرستاده شدند تا توحيد و عدالت را در جامعه پياده كرده (امام خمينى، صحيفه امام، 98/17) و انسانها را از اطاعت غير خدا و شريك قرار دادن براى او نهى كرده و با بت پرستى مبارزه كنند. (ر. ك: مطهرى، مجموعه آثار، 152/18) البته بعضى از پيروان اديان، از توحيد تفسير تحريف شده اى ارائه ميكنند كه با «تعدد آلهه» نيز منافاتى نداشته باشد؛ مانند مسيحيت كه دچار «تثليث» شده و با اعتقاد به اقانيم ثلاثه؛ «اب، ابن، روح القدس» خداوند را در جوهر يگانه و در اقنوم - به معناى اصل - سه دانسته اند و معتقد شدند ذات خداوند با اقنوم وجود، اب و با اقنوم علم، ابن و با اقنوم حيات، روح القدس است و اقنوم علم در عيسى پسر يگانه خداوند تجسد يافته است؛ (امام خمينى، بى تا «د»، 17) و نيز مجوس كه دو مبدأ براى عالم قائل شدند يكى نور و يزدان و ديگرى ظلمت و اهرمن كه خوبيها را به يزدان و بديها و شرور را به اهرمن نسبت دادند. (مقدسى، بى تا، 88/1؛ فاضل مقداد، 1422، 307؛ امام خمينى، بى تا «د»، 11) البته برخى از آنان مانند كيومرثيه، اهرمن را از فكر بد نور كه يزدان است، حادث مى دانند، (امام خمينى، بى تا «د»، 11) هرچند در تعليمات زرتشت عبادت ارواح خبيثه نهى شده و در پرستش ارواح طيبه نيز به پرستش ذات يگانه توصيه شده كه يك نوع توحيد عبادى است. (مطهرى، مجموعه آثار، 498/4) فرقه اى ديگر از مجوس مزدكيه بودند كه به دو اصل قديم قائل بودند (فاضل مقداد، 1422، 310) و معتقد بودند خداوند در عالم بالا بر كرسى نشسته و در پيشگاه او چهار قوه است كه آنها با هفت چيز عالم را تدبير ميكنند. (امام خمينى، بى تا «د»، 12) البته هيچ يك از اين باورها در اسلام راه ندارد و معارف اسلام، معارفى آسمانى و بر اساس عقلانيت است.

ص: 308

قرآن كريم در آياتى متعدد در احتجاج با مشركان دلايلى بر توحيد بيان كرده است؛ (انبياء، 22؛ مؤمنون، 91) در نهج البلاغه نيز اميرمؤمنان عليه السلام علاوه بر آغاز بسيارى از خطبه ها با تأكيد بر وحدانيت خداوند، بعضى از خطبه ها را به توحيد و خداشناسى اختصاص داده است. (نهج البلاغه، خطبه 1 (39-45)، 183 (265-268)، 195 (308-310)

متكلمان بحثهاى علمى بسيارى در اين باره مطرح كرده اند، در مذهب شيعه شيخ مفيد را ميتوان از نخستين متكلمانى دانست كه در روشنگرى اصل توحيد و جدا كردن آن از مكاتبى چون معتزله تلاش كرده اند. (آيت الله خامنه اى، مكتوبات، 1372/1/28) قرآن كريم، با بهترين بيان و رساترين شيوه مباحث توحيدى را ضمن صدها آيه براى عموم مطرح كرده است كه بر اساس آن ميتوان به راحتى شناخت كه موحد كيست و زندگى توحيدى چگونه است. از اين رو توجه به قرآن ضرورى است. (آيت الله خامنه اى، 1392، 223-224) قرآن كريم جامع حقايق و دقايقى از توحيد است كه عقول اهل معرفت در آن متحير مى ماند (امام خمينى، 1370، 263-264) و مقايسه بين قرآن و تصنيفات ساير اديان نشان دهنده اوج عظمت معارف توحيدى در آن است. (امام خمينى، 1370، 264)

انسان در برابر خداوند، در زمينه ى تكاليف مردم، در زمينه ى حكومت و روابط اجتماعى و سعادت جامعه نقش دارد (ر. ك: آيت الله خامنه اى، 1392، 213) يا اينكه اكثر فروع ايمانى، معارف الهى، اوصاف كامل روحى و صفات نورانى قلبى از توحيد منشعب ميشود؛ (امام خمينى، 1377، 89) حتى دعوت به ديگر معارف اسلامى و دعوت به تهذيب نفس در حقيقت به توحيد بازميگردد و مقصد قرآن و تصفيه ى عقول و تزكيه ى نفوس نيز براى نيل به مقصد اعلى يعنى توحيد است (امام خمينى، 1377، 11) و همه اعمال خارجى و فرامين اخلاقى مقدمه ى معارف الهى است كه خود مقدمه دستيابى به توحيد است. (امام خمينى، 1377، 57-58) چنانكه نهايت سير و سلوك عرفانى توحيد است. (امام خمينى، 1370، 305) انسان موحد، تنها خداوند را عامل مستقل تأثيرگذار در عالم مى داند و معتقد است همه قدرتها و فاعلها از ناحيه ى اوست. (امام خمينى، 1370، 171-172) و اين را تفضل و كرامتى از سوى خداوند مى داند كه به توحيد روى آورده و تنها او را عبادت كند، (آيت الله خامنه اى، 1368/3/21) چنين شخصى هيچ گاه احساس نياز به غير حق نميكند، از اين جهت همه مقاصد انبيا دعوت به معرفت الله و توحيد معرفى شده است؛ (امام خمينى، صحيفه امام، 520/8) البته علم توحيد به تنهايى كافى نيست بلكه همه علوم واسطه عمل هستند (امام خمينى، بى تا «ب»، 473/3) و اعتقاد و ايمان به توحيد مسئوليت آور است و انسان را از پرستش غير و شرك و طاغوت باز مى دارد و اين اصل بر همه شئون جامعه سايه مى افكند و اين نگرش زمينه ساز اصل و مبناى انقلاب اسلامى ايران بوده است. (امام خمينى، صحيفه امام، 81/5)

توحيد افعال به اين معنا است كه همه اسباب و مسببات عالم، فعل حق بوده و قائم به اراده اوست و هيچ كس در فعل خود استقلال ندارد. (مطهرى، مجموعه آثار، 101/2-103؛ ر. ك: امام خمينى، بى تا «ب»، 60/2)

توحيد در تقسيم بندى كلى ديگرى، به توحيد نظرى و عملى تقسيم ميشود؛ توحيد نظرى مربوط به شناخت و انديشه است كه خداوند را به يگانگى شناختن (مطهرى، مجموعه آثار، 97/26) و اعتقاد به وحدانيت او در ذات، صفات و افعال است، البته اين اعتقاد نيز مادامى كه از مرتبه علم به مرتبه ايمان قلبى نرسد، داراى ارزش نبوده و اثرى بر آن مترتب نيست. (امام خمينى، 1370، 171) چنانكه شيطان نيز به مرتبه اى از علم رسيده بود، ولى موحد محسوب نشد و اين دانش براى او فايده نداشت و مطيع اوامر الهى به شمار نيامد. (امام خمينى، 1370، 14) در حقيقت بايد اين علم و اعتقاد با رياضت و مجاهدت نفس تبديل به باور قلبى و ايمان شود. (امام خمينى، 1377، 89)

اما توحيد عملى اين است كه انسان اعتقاد قلبى به توحيد را مقدمه ى عمل قرار دهد، (مطهرى، مجموعه آثار، 97/26-98؛ آيت الله خامنه اى، مكتوبات، 1369/3/10) و از عبوديت و اطاعت و تسليم در برابر غير خدا رهايى يابد (آيت الله خامنه اى، مكتوبات، 1369/3/10) و همه مؤثرها و فاعلها در عالم را به مؤثر و فاعل حقيقى برگشت دهد و همه كثرتها را به وحدت برگرداند و همه ى جهات كثرتهاى طبيعى و غير طبيعى را فانى در حق تعالى و افعال او ببيند. (امام خمينى، 1370، 171) چه بسا شخصى عمرى را صرف توحيد علمى كند اما از آنجا كه جان او صبغه ى توحيدى نيافته، در مرحله ى عمل و قلب گرفتار تزلزل شود. (امام خمينى، 1377، 9) چنانكه در عرصه ى اجتماع نيز اصل توحيد جارى است و جامعه در مرحله عمل بايد از نفع پرستى، شخص پرستى و لذت پرستى جدا شده و تنها معبود واحد را پرستش كند. (امام خمينى، صحيفه امام، 81/5)

فهم بعضى از آنها دقت و ظرافت بالايى را مى طلبد؛ مانند اوايل سوره ى حديد و سوره ى مباركه ى توحيد. (امام خمينى، 1370، 191) از جمله براهين ميتوان به غناى ذاتى و صمديت حق تعالى (عنكبوت، 6؛ اخلاص، 2) اشاره كرد؛ زيرا داشتن مثل و نظير و اشتراك در جهات در فرض تعدد آلهه مستلزم تركب در ذات است كه از نقص ناشى ميشود؛ (فخر رازى، 1420، 6/7) از اين جهت حق تعالى احد است و در ذهن و خارج، كثرت و تركّب نمى پذيرد (طباطبائى، 1417، 387/20) زيرا هر مركّبى به واسطه ى اجزاء خود موجود است و شىء محتاج ممكن الوجود است نه واجب الوجود؛ (صدرالمتالهين، 1366، 8/4) از ديگر ادله ى توحيد ربوبى، آيات 22 سوره ى انبياء و 91 سوره ى مؤمنون است كه اگر رب و مدبّر در عالم متعدد بود، سبب بروز اختلاف و فساد عالم ميشد. (مطهرى، مجموعه آثار، 94/2)

طبق مبانى فلسفى نيز با براهين متعددى، توحيد در ذات، توحيد در صفات و توحيد در افعال اثبات ميشود كه مبتنى بر اصولى مانند اصالت وجود، تشكيك در وجود، صرف الوجود بودن حق تعالى و ماهيت نداشتن اوست. (صدرالمتالهين، 1375، 430-437)

از جمله ادله بر توحيد در ذات اين است كه چون حق تعالى صرف الوجود است و حدى ندارد، از اين جهت داراى ماهيت نيست و اصل حقيقت آن وجودى بسيط و منبسط است كه نهايتى براى آن متصور نيست، از اين جهت تعدد در آن راه پيدا نميكند. (امام خمينى، بى تا «ب»، 21/1-22؛ 187/2) همچنين دليل توحيد در صفات به اين معنا كه صفات حق تعالى عين ذات بوده و زائد بر ذات نيستند؛ اين است كه لازمه ى زائد بودن صفات، تركب، احتياج و امكان است كه حق تعالى مبرّا از اين امور است (امام خمينى، بى تا «ب»، 123/2-124) بلكه حق تعالى در عين بساطت، صرف الوجود است و اين صفات در عين حقيقت داشتن عين يكديگر و عين ذات هستند و شئون و اعتبارات در ذات محسوب ميشوند. (امام خمينى، بى تا «ب»، 60/2، 300-301)

البته طبق مبناى عرفانى، كه همه كثرات مضمحل در وحدت حق تعالى است، كثرت صفات و اسماى حق تعالى نيز برچيده ميشود و سالك پس از راه يافتن به اسماء الهيه و فناى اسمائى، حجاب اسماء نيز براى او برداشته ميشود و به مرتبه ى فناى ذاتى ميرسد كه از عالى ترين مراتب توحيد است (ر. ك: امام خمينى، 1410، 17؛ همو، 1370، 354) و اين معناى فرمايش

ص: 312

اميرمؤمنان عليه السلام است كه «كمالُ توحِيدِهِ الاِخلاصُ لَهُ و كمالُ الاِخلاصِ لَهُ نَفْىُ الصِّفاتِ عَنهُ» ؛ «كمال توحيد حق تعالى، اخلاص براى او و كمال اخلاص او، نفى صفات از اوست»؛ (نهج البلاغه، خطبه 1 (39) زيرا صفت غير موصوف و اسم غير از مسمى است و حتى اين نحو غيريت نيز منافى توحيد است. (امام خمينى، بى تا «ب»، 83/1)

توحيد افعالى نيز مبتنى بر فقر مطلق موجودات و محض ربط بودن آنها است؛ زيرا موجودات از خود حيثيت استقلالى ندارند (آيت الله خامنه اى، 1392، 191) و از تمام جهات وابسته و عين فقر به غنى مطلق هستند «و هُوَ اَلْغَنِيُّ اَلْحَمِيدُ» ؛ (امام خمينى، 1421، 62) زيرا اگر موجودى در يكى از شئون خود استقلال داشته باشد؛ چه در هويت و وجود و چه در شئون وجود، از دايره ى امكان خارج شده و به وجوب ذاتى تبديل ميشود كه بطلان آن واضح است. در نتيجه هيچكدام از موجودات در فعل خود استقلال نداشته و از اين جهت افعال آنها به حق تعالى نسبت داده ميشود. اگر چه اين امر، اختيار را از بنده سلب نميكند. (امام خمينى، 1370، 319) بنابراين تمام حمد و ثناها به حق تعالى بر ميگردد و وقتى بنده سالك تمام حمدها را مختص به حق دانست و قبض و بسط همه ى امور را به يد قدرت او ديد، نتيجه توحيد در ذات و افعال، توحيد عبادى است يعنى موحد تنها خداوند را مستحق عبادت دانسته و همه ى عالم وجود را در پيشگاه او خاضع و در حال استعانت مى بيند. (امام خمينى، 1370، 276-277) عبادت در فرهنگ اسلامى، معناى وسيع ترى از پرستش دارد و اطاعت بى قيدوشرط از هر كسى عبادت او به حساب مى آيد. ازاين رو اطاعت اين چنينى از انسان ديگر و يا از يك جامعه ى انسانى و سنت هاى آن و تبعيت از آنها در زندگى، عبادت غير خدا بوده و فرد موحد بايد اين نوع عبادت خود را مخصوص به خداوند نمايد. (آيت الله خامنه اى، 1392، 248، 251-252) بنابراين تبعيت از فرهنگ و تفكر الحادى غربى و مظاهر آن در زندگى فردى و اجتماعى، برخلاف اصل توحيد است. (ر. ك: امام خمينى، صحيفه امام، 59/17؛ آيت الله خامنه اى، مكتوبات، 1370/3/26)

كردن اين اعتقاد با دليل و برهان است. البته اعتقادى كه تنها با زبان باشد و قلبى نباشد داخل در نفاق است و صاحب آن مستحق عذاب خواهد بود. (صدرالمتالهين، 1375، 399) از ديدگاه اهل معرفت (ابن عربى، 1422، 332/1) نيز توحيد به اعتبار مراتب رؤيت و مشاهده حق تعالى؛ به توحيد فعل، صفات و ذات تقسيم ميشود. در توحيد فعلى سالك همه ى افعال را ظهور فعل حق تعالى مشاهده ميكند و همه ى فعلها را فانى در فعل حق مى بيند. (امام خمينى، 1370، 134) در توحيد صفاتى، همه ى صفات را فانى در صفات حق ديده و صفتى براى غير باقى نمى گذارد. (امام خمينى، بى تا «ب»، 350/3) در توحيد ذات همه ى ذوات را به ذات حق برمى گرداند و هويت و انيّتى براى غير حق مشاهده نميكند و حقيقت توحيد ذات در آيه شريفه «هُوَ اَلْأَوَّلُ وَ اَلْآخِرُ وَ اَلظّٰاهِرُ وَ اَلْبٰاطِنُ وَ هُوَ بِكُلِّ شَيْ ءٍ عَلِيمٌ» (حديد، 3) نهفته است (امام خمينى، بى تا «ج»، 657) و در اينجا است كه فرد موحد به حقيقتِ «يا من ليس الاّ هو» (امام خمينى، 1371، 80) دست مى يابد.

در صفات الهى اگرچه همه ى صفات عين ذات و عين يكديگر هستند؛ لكن از جهت اعتبارات ذهنى در غيب حق تعالى از هم متمايز ميشوند (قيصرى، 1375، 1035) همچنانكه در نظر سالك نيز صفات الهى كثرت پيدا ميكنند و او ابتدا امور متكثره را در فعل، صفت و ذات واحد مى بيند؛ اما با سلوك سير در اعيان ثابته و اسماء الهى به حقيقت هر يك از اسماء دست يافته و در نهايت همه ى اعيان و اسماء را مستهلك در ذات احدى مى بيند و در اين حال از هيچگونه كثرتى خبرى نيست و اين معناى كلام اميرالمؤمنين على عليه السلام است كه فرمود: «كَمَالُ تَوْحِيدِهِ الْإِخْلَاصُ لَهُ وَ كَمَالُ الْإِخْلَاصِ لَهُ نَفْىُ الصِّفَاتِ عَنْهُ» ؛ «كمال توحيد، اخلاص براى او و كمال اخلاص، نفى صفات از حق تعالى است» (نهج البلاغه، خطبه 1 (39) در اين مرحله است كه حق تعالى به تمامه علم و به تمامه قدرت و نيز ديگر صفات است. (امام خمينى، 1415، 103-104)

بعد از اينكه سالك عارف از توحيد فعلى به توحيد صفاتى رسيد به توحيد ذاتى ميرسد و همه ى اينها را فانى در ذات حق مى بيند و گاه غلبه وحدت، عارف را از توجه به كثرت باز مى دارد، هرچند توحيد كامل آن است كه غلبه وحدت او را از كثرت و كثرت او را از وحدت باز ندارد، (امام خمينى، 1378، 102) بنابراين موحد حقيقى اگر به حق نظر كند، مى يابد كه عالم از خود ظهورى ندارد و آنچه ظاهر است حق است و هرگز مخفى نگشته است و

ص: 314

همه ى موجودات ذاتاً، صفتاً و شأناً مستهلك در وجود حق هستند. (امام خمينى، 1415، 67) البته توجه به اين نكته لازم است كه رويكرد امام خمينى قدس سره در بحثهاى علمى توحيد، عرفانى است و به مراتب بالاى توحيد براى سالك نظر ميكند كه كثرتها محو شده و تنها حق تعالى را مشاهده ميكند.

نيز به همان وحدت حقيقى باز ميگردد چنانكه در آيه كريمه آمده است «وَ بَرَزُوا لِلّٰهِ اَلْوٰاحِدِ اَلْقَهّٰارِ» (ابراهيم، 48) رجوع موجودات به اسم واحد است؛ زيرا روز قيامت عرصه ى ظهور حكم وحدت و غلبه جهت ربوبيت و زوال تعيّنات امكانى و فناى حقايق در ذات واحد قهّار است و قهّاريت حق تعالى، هستى و انيّتى باقى نمى گذارد. (ر. ك: گنابادى، 1408، 21/4؛ امام خمينى، 1418، 96؛ همو، 1370، 272)

از جمله ارتباط عدل با توحيد، عدل به مفهوم عام آن است كه اختيار و حسن و قبح عقلى و معلل بودن افعال بارى تعالى را شامل ميشود. اهل حديث و اشاعره بر معتزله ايراد مى گيرند كه عدل كه شامل اختيار انسان و حسن و قبح عقلى افعال است، با توحيد افعالى سازگارى ندارد؛ زيرا معتزله نوعى تفويض و واگذارى و سلب اختيار از خداوند را قائل بودند. در مقابل، معتزله معتقد بودند كه لازمه ى عقايد اشاعره اين است كه امورى مانند ظلم و فحشاء به خداوند نسبت داده شود. (مطهرى، مجموعه آثار، 48/1-49) اما اماميه با جمع ميان اعتقاد به توحيد افعالى و تنزيه حق تعالى از ظلم و فحشاء به اَمرٌ بين اَمرَين قائل شدند كه برگرفته از آموزه هاى اهل بيت عليهم السلام بوده و كامل ترين عقيده در بحث اختيار است؛ از اين رو نه قائل به جبرند و نه تفويض. (امام خمينى، 1421، 37)

اعتقاد به توحيد در فروع دين مانند حج، نماز، زكات و جهاد و مانند آن نيز، متبلور است و اخلاص در عمل و نفى هرگونه شائبه ى شرك در عمل را به دنبال دارد.

موحد به گونه اى وسيع است كه از همه ى تعلقات مادى و نيازهاى پست و حقير آزاد بوده و محبوس اين خواسته ها نيست. (ر. ك: آيت الله خامنه اى، 1392، 297)

خالقيت و ربوبيت اقتضا ميكند كه بندگان نيز از دستورات و فرامين او اطاعت كنند و كسى حق سلب آزادى ديگران را نداشته باشد، زيرا همه ى بندگان در برابر خداوند يكسان هستند (امام خمينى، صحيفه امام، 387/5-388) و قومى نسبت به قوم ديگر برترى ندارد. (امام خمينى، صحيفه امام، 109/17) از اين رو يكى از اهداف اصلى انبيا بعد از توحيد، اقامه قسط در جامعه است و به وسيله اين ديد توحيدى انبيا بوده است كه توانستند با مظاهر شرك مبارزه كرده تا عدل الهى را در جامعه پياده كنند. (امام خمينى، صحيفه امام، 213/15؛ 86/18) در هر جامعه اى كه توحيد در همه شئون آن سايه افكنده و خداوند تنها معبود آنهاست؛ شخص پرستى، نفع پرستى و لذت پرستى ها محكوم است و همه ى روابط بين انسانها از روابط اقتصادى و غير اقتصادى، لغو شده و معيارهاى الهى جايگزين آن ميشود (امام خمينى، صحيفه امام، 81/5) و عدم رعايت عدالت و انصاف در جامعه توحيدى بى معنا است. (آيت الله خامنه اى، 1378/9/3)

استقلال و آزادى. مسلمانان با تكيه بر توحيد و وحدت كلمه، دل از اجانب بريده و با ايمان و تلاش، كشور خود را از بيدادگرى ابرقدرتها نجات مى دهند و خرابى هاى ناشى از دخالت اجانب را اصلاح ميكنند (امام خمينى، صحيفه امام، 137/12) و جامعه اى كه توحيد در آن حكم فرماست، خداوند را خالق همه و تنها وضع كننده ى قوانين مى شمارد. در اين صورت افراد بشر حق محدود كردن آزاديهاى افراد ديگر يا جامعه و ملت ديگر را ندارند. (امام خمينى، صحيفه امام، 387/5)

كرامت و اعتماد به نفس. اعتقاد به توحيد و توكل بر خداوند، سبب خودباورى و اعتماد به نفس در جامعه شده و ملتها ميتوانند در سايه ى اين اعتماد به نفس مشكلات خود را حل كرده و به سامان برسانند. (آيت الله خامنه اى، 1385/9/4) وقتى جامعه اى به توحيد حقيقى تمسك كرد و به قدرتهاى ديگر توجه نداشت، در مسير عزت و كرامت قدم برمى دارد و به پيشرفت و توسعه دست مى يابد. (ر. ك: آيت الله خامنه اى، 1369/2/12؛ 1370/1/1؛ 1371/2/23؛ 1371/3/13)

رفع فساد و فحشا. اعتقاد به توحيد و ربوبيت حق تعالى و ايمان به آن، فساد را در جامعه از بين ميبرد. در مقابل، عدم اعتقاد به ربوبيت و ناظر بودن خداوند، سبب ترويج فساد و لاابالى گرى و تسلط قدرتهايى است كه از اينگونه امور سود مى برند. (آيت الله خامنه اى، مكتوبات، 1371/2/23)

ص: 319

شكست و آنچه پرستش ميكردند، به دور انداخت. بنابراين مراسم حج يك مراسم سياسى - عبادى است كه در آن مسلمانان نداى توحيد سرداده و از آنچه غير حق است برائت مى جويند (آيت الله خامنه اى، مكتوبات، 1368/4/14) و شايسته است از قدرتهاى غرب و شرق برائت جسته و در پيشبرد كشورهاى اسلامى به آنان تكيه نكنند. (ر. ك: امام خمينى، صحيفه امام، 92/18؛ آيت الله خامنه اى، مكتوبات، 1369/4/7) خانه ى امن الهى سزاوارترين محل براى ابراز عشق به حق تعالى است كه بدون نفى هرگونه شرك و برائت از مشركان و منافقان و نفى هر تجاوز، ستم، استعمار و بردگى ميسّر نيست و در حقيقت حج تمرين مبارزه با كفر و شرك و تجديد ميثاق در مبارزه با جنود ابليس و ابليس صفتان است. (امام خمينى، صحيفه امام، 315/20-316) حج ميتواند روح توحيد را در دلها زنده كند و كشورهاى اسلامى را كه از يكديگر متفرق شده اند، به هم وصل كند. (آيت الله خامنه اى، مكتوبات، 1369/4/7؛8592 حج ابراهيمى)

ذكر و دعا. خواندن خدا و ياد خدا از سوى انسان موحد اگر به معناى واقعى باشد نفس آدمى را مطمئن ميكند، «أَلاٰ بِذِكْرِ اَللّٰهِ تَطْمَئِنُّ اَلْقُلُوبُ» (رعد، 28؛ امام خمينى، صحيفه امام، 480/18) و آتش فروزان نفس سركش و زيادت طلب را خاموش ميكند. (امام خمينى، صحيفه امام، 212/16)

مبارزه با ظالمان و استكبار. يكى از مظاهر توحيد، نفى اطاعت از غير خداوند است. (امام خمينى، صحيفه امام، 387/5) رهبر كبير انقلاب اسلامى نيز بر اين اساس مردم را به مبارزه با ظلم و طاغوت زمان فراخواند. (امام خمينى، صحيفه امام، 456/3؛ 310/4) استمرار انقلاب و ضامن بقاى آن نيز در گرو توجه به خداوند، توحيد و پرهيز از شرك است. (امام خمينى، صحيفه امام، 127/9-128)

امام، 158/10؛ آيت الله خامنه اى، 1374/1/16) و هر آنچه به جاى خداوند قرار گيرد طاغوت است كه بايد با آن مبارزه كرد. از آن جمله، اطاعت از هوا و هوس است كه با توحيد منافات دارد و بايد در عمل با اطاعت از خداوند و فرمانهاى او به نفى هرگونه شرك و طاغوت پرداخت. (آيت الله خامنه اى، 1371/2/23)

مراتب حفظ شود. در غير اين صورت انسجام جامعه از بين خواهد رفت. (امام خمينى، صحيفه امام، 492/11-493)

ربوبيت غير حق تعالى و اداره ى عالم به صورت مستقل. برخى معتقدند كه توحيد ربوبى و خالقى براى داخل شدن در اسلام كافى نيست؛ زيرا طبق بعضى از آيات (يونس، 31) مشركان نيز معتقد به توحيد ربوبى و خالقى بودند، از اين رو مسلمان بايد قائل به توحيد الوهى هم باشد يعنى به غير خدا استغاثه نكند و او را نخواند، لذا هر نوع توسل به غير خدا و طلب شفاعت را شرك تلقى كرده اند. (عثيمين، 1413، 16/7)

لكن اين اعتقاد باطل است؛ زيرا مطلق حاجت خواستن از كسى به معناى اثبات الوهيت براى او نيست و الوهيت به اين معنا است كه او را در برآوردن حاجت مستقل بدانيم؛ اما حاجت خواستن از اولياى الهى به معناى واسطه قرار دادن آنان به جهت قرب آنها به حق تعالى و درخواست امورى از آنها كه به اذن و اراده ى الهى باشد، شرك نيست؛ بلكه امتثال امر خداى متعال در قرآن كريم است كه: «وَ اِبْتَغُوا إِلَيْهِ اَلْوَسِيلَةَ» (مائدة، 35) و الّا اگر مطلق حاجت خواستن شرك باشد بايد همه جهانيان مشرك باشند؛ زيرا بنيان عالم بر تعاون و استمداد از يكديگر است. همچنانكه استمداد براى حاجتهايى كه خارج از طاقت بشرى است نيز شرك نبوده؛ زيرا شرك به اين معنا است كه شخص بدون استمداد از خداوند و به طور مستقل كارى را به انجام رساند؛ اما طلب امورى كه با اراده و اذن خداوند انجام ميشود مانند معجزات، شرك نيست. (امام خمينى، بى تا «د»، 27-31)

عبادت داشتند و معتقد بودند كه عبادت خداوند براى ما موجودات پست ممكن نيست؛ بلكه بايد واسطه اى باشد تا با عبادت او به خداوند تقرب پيدا كنند. چنانكه قرآن كريم نيز به اين نكته اشاره كرده است «... وَ اَلَّذِينَ اِتَّخَذُوا مِنْ دُونِهِ أَوْلِيٰاءَ مٰا نَعْبُدُهُمْ إِلاّٰ لِيُقَرِّبُونٰا إِلَى اَللّٰهِ زُلْفىٰ...» . (زمر، 3) آنها به ارواح مجردى قائل شده بودند كه چون اين ارواح قابل ديدن نبودند به هيكل هايى متوسل شدند و هر يك از اين ارواح را متعلق به آن دانستند و از آنجا كه اين هياكل و ستارگان نيز خود طلوع و غروب ميكنند و اين افراد هميشه نميتوانند آنها را ببينند، بتهايى به مثال آن هياكل ساخته تا عبادت اين بتها آنها را به آن هياكل و روحانيون نزديك كند و اين بتها كه خدايان كوچك هستند، آنها را به خداى بزرگ نزديك كنند. (آمدى، 1423، 265/2؛ امام خمينى، بى تا «د»، 15) از آنجا كه در آن زمان ميان اعراب، ايرانيان و هنديان، بت پرستى بيشتر بوده است، بسيارى از آيات قرآن (انعام، 76؛ يونس، 18؛ انبياء، 22، 43، 99) بر رد اين امر دلالت دارد. (طباطبائى، 1417، 279/10-286).

توسل و درخواست شفاعت، در حقيقت دعا كردن پيامبر صلى الله عليه و آله و امام عليه السلام براى كسى است، تا خداوند از گناه او درگذرد و اين كار بنده است كه به اذن خداوند انجام ميشود و كارى خدايى نيست. (امام خمينى، بى تا «د»، 78) شفاعت از شفع به معناى جفت شدن و در كنار هم قرار گرفتن است و در حقيقت نور ولىّ با نور كسى كه به شفاعت نائل ميشود همراه شده و او را به طرف هدايت و نجات ميبرد، (امام خمينى، بى تا «ب»، 268/3) از اين جهت بايد بين شفيع و شفاعت شونده تناسبى وجود داشته باشد تا نور ولايت شامل او شود؛ (امام خمينى، صحيفه امام، 608/3) لذا شفاعت امرى بدون معيار نيست كه ولىّ خدا بتواند هر كس را خواست شفاعت كند، (امام خمينى، صحيفه امام، 267/3-268) بلكه شخص بايد داراى شرايطى باشد تا مشمول شفاعت گردد. (امام خمينى، بى تا «ج»، 374)

برخى قائلند عبادت يعنى خضوع و تذلل، كه تنها در برابر خداوند جايز است، لذا هر خضوعى در برابر غير خدا را شرك مى شمارند (ابن تيميه، 1426، 48-49) اين سخن باطل است؛ زيرا مطلق تواضع، عبادت نيست؛ تواضع يعنى فروتنى اما عبادت، عبارت است از پرستش به عنوان الوهيت. فروتنى نسبت به بزرگان و دوستان امرى رايج است و مردم آن را عبادت به حساب نمى آورند. برترين مرتبه ى خضوع، سجده است و سجده اگر به عنوان

ص: 328

عبادت نباشد، شرك نيست و از نمونه اين سجده، سجده ملائكه بر آدم عليه السلام بود كه به دستور خداوند انجام شد و يا سجده برادران يوسف عليه السلام و حضرت يعقوب عليه السلام در مقابل يوسف عليه السلام؛ درحالى كه اين سجده به عنوان عبادت نبوده است؛ البته در شريعت اسلام سجده براى غير خداوند جايز نيست. (امام خمينى، بى تا «د»، 23-26)

همچنين طبق بعضى روايات، زيارت و تعمير قبور ائمه عليهم السلام از امورى است كه ثواب بسيارى براى آن ذكر شده است، (طوسى، 1364، 22/6؛ مجلسى، 1403، 120/97-121) اما روايتى كه در آن به مسطح كردن قبور مرتفع امر شده، (حر عاملى، 1414، 209/3) به اين معنا است كه قبل از اسلام قبرها را به صورت برجسته مى ساختند و روى آنها صورتها و تمثال هايى قرار داده و آنها را عبادت ميكردند كه اسلام دستور به تخريب آنها داده است و اين ارتباطى به ساخت گنبد و رواق ندارد و بر فرض حرمت، معصيتى بيش نيست، از اين رو چگونه سبب شرك و كفر ميشود؟ (امام خمينى، بى تا «د»، 65-68) علاوه براين اگر ساخت گنبد و بارگاه، عبادت آنها باشد، بايد طواف كعبه نيز سنگ پرستى باشد؛ درحالى كه هيچ مسلمانى چنين اعتقادى ندارد. (امام خمينى، بى تا «د»، 63-64)

435/8) به گونه اى كه اعتقاد به توحيد در بدنه زندگى افراد قرار گيرد (آيت الله خامنه اى، 1389/9/10) و در عمل، افراد از عبادت غير خداوند دست برداشته و در برابر بتهاى درون و بيرون خضوع نكنند. (آيت الله خامنه اى، مكتوبات، 1370/3/26)

2. ترويج و تبيين انواع عبادتهاى اسلامى و باورپذيرى آنها، نقش مؤثرى دارد كه در ميان آنها، مراسم حج يكى از راههاى مؤثر در ترويج توحيد بوده و مراتب معنوى آن سرمايه حيات جاويد است و انسان را به افق توحيد نزديك ميكند (امام خمينى، صحيفه امام، 25/19) و طنين انداز آواى توحيد است. (امام خمينى، صحيفه امام، 82/21) اعلان برائت از مشركان از اركان توحيدى و واجبات سياسى حج است (امام خمينى، صحيفه امام، 314/20) و از اصول اوليه توحيد به شمار ميرود. (امام خمينى، صحيفه امام، 316/20)

3. نفى هواپرستى، پول پرستى، جاه پرستى و نفى تبعيض و ظلم در جامعه (مطهرى، مجموعه آثار، 116/2-117) و تغيير فرهنگ غير اسلامى به اسلامى و ترويج معنويت در جامعه سبب ميشود افراد بر اساس ديدگاه توحيدى تربيت شوند و در مراكز تعليم و تربيت با افكار توحيدى رشد كنند (امام خمينى، صحيفه امام، 108/8) و همراه با علم، تهذيب نيز داشته باشند. (امام خمينى، صحيفه امام، 37/2)

4. مبارزه با مظاهر شرك كه همه ى موجوديت توحيد را به خطر انداخته و تمام مظاهر ملى، فرهنگى، دينى و سياسى را بازيچه هوا و هوس كرده است. مبارزه با شرك در گذشته معطوف به مبارزه با پرستش چوب و سنگ بوده است؛ اما اكنون شامل مبارزه با مشركان و كشورهاى ستمگر است كه با ترويج بت پرستى مدرن، فرهنگ ملتها را هدف گرفته و روحيه ى عجز و ناتوانى را در آنها تبليغ ميكنند. ازاين رو بايد مانند ابراهيم عليه السلام به مبارزه با اين قدرتها پرداخت و در اين راه از فدا كردن اسماعيل ها ابا نداشت. (امام خمينى، صحيفه امام، 316/20-317)

5. تشكيل حكومت اسلامى از مؤثرترين راههاى ترويج توحيد در جامعه است. جامعه اى كه بر اساس اسلام اصيل برپا شود، ميتواند توحيد حقيقى را گسترش دهد، چنانكه پيامبر اسلام صلى الله عليه و آله كه منادى توحيد بود حكومت تشكيل داد و به اقصى نقاط عالم نماينده فرستاد. (امام خمينى، صحيفه امام، 422/18)

ص: 330

6. عمل دعوت كنندگان به توحيد حقيقى و معارف دين و التزام به آن سبب ميشود توحيد در جامعه گسترش يابد؛ اما اگر كسى كه به توحيد دعوت ميكند، خود را تزكيه نكرده باشد و زبان و قلب او در تصرف شيطان باشد، نميتواند جامعه را به سوى توحيد بكشاند. (امام خمينى، صحيفه امام، 134/19) همچنين مسئولان جامعه نيز بايد اهل ايمان و توحيد باشند؛ زيرا كسانى كه خود اعتقاد و ايمان ندارند، كشور را به سوى تباهى سوق مى دهند. (امام خمينى، صحيفه امام، 472/7)

7. ايجاد الگوى مناسب براى جوامع اسلامى در مسير نفى استبداد و شرك سبب ميشود، اين جوامع در مقابل طاغوتها و قدرتهاى استبدادى قيام كرده و به پياده كردن توحيد اقدام كنند. (امام خمينى، صحيفه امام، 109/17؛ آيت الله خامنه اى، 1368/4/19)

ايرانى آزاد، آگاه و برخوردار از عدالت اجتماعى و رفاه و امنيت است. (آيت الله خامنه اى، 1375/8/30) تكيه بر قدرت الهى و حقيقت توحيد، در همه ى شئون انقلاب و جامعه سايه افكند و انقلاب را به پيش برد. در جامعه و انقلابى كه در اصول آن تنها خداوند معبود انسان است و نفع پرستى و لذت پرستى جايى ندارد، انسانها فقط به پرستش خداوند دعوت ميشوند و اين امر بر روابط اقتصادى و غير اقتصادى در داخل و خارج كشور تأثير مى گذارد. (امام خمينى، صحيفه امام، 81/5) چنانچه ملت ايران اگر بر اساس آموزه هاى قرآن در مبارزه با استكبار و جنگ افروزى هاى مستكبران عالم، قدرت ايستادگى نداشت، نميتوانست در برابر مشكلات پيش رو، محاصره اقتصادى، تحريمها و انواع دسيسه هاى آنان، مقاومت كند. (ر. ك: آيت الله خامنه اى، مكتوبات، 1388/9/5)

انقلاب اسلامى ايران برپا شد تا توحيد را در مرحله ى عمل متبلور كند و بر همين اساس شعار نه شرقى و نه غربى، محور راهبردى انقلاب قرار گرفت، به اين معنا كه ملت ايران متكى به قدرتهاى شرق و غرب نبوده و تنها به عنايت الهى تكيه ميكند. (امام خمينى، صحيفه امام، 59/17؛ آيت الله خامنه اى، 1368/4/23)

انقلاب اسلامى بر اساس توحيد و وحدت كلمه، مردم را به سوى خداوند متوجه كرد و آنها را به ميدان مبارزه براى زندگى بهتر كشانيد و نتيجه اين شد كه ملت قدم در راه صلاح و رستگارى گذاشت و به پيشرفتهاى بزرگى رسيد. (آيت الله خامنه اى، 1382/9/5) اين انقلاب معناى درست نفى عبوديت غير خدا و قدرتهاى استكبارى را به همه ى جهانيان نشان داد و مسلمانان در نقاط مختلف جهان، احساس شخصيت و استقلال كرده و در مقابل زورگويان و مستكبران قيام كردند. (آيت الله خامنه اى، مكتوبات، 1369/3/10)

انقلاب اسلامى ايران بر اساس مبانى اى كه بر پايه ى اعتقاد توحيدى بود برپا شد. اين مبانى عبارت اند از:

دادن منابع و ثروتهاى طبيعى و مانع رشد و پيشرفت علمى خواهد شد. (آيت الله خامنه اى، 1382/11/24) استقلالِ جمهورى اسلامى، بزرگ ترين موهبت الهى براى ملت و كشور است. (امام خمينى، صحيفه امام، 243/8؛ آيت الله خامنه اى، 1375/3/3)

رهايى از قيدوبند نفس و شيطان است و اين در صورتى است كه توحيد در تمام شئون حكومت و افراد جامعه متبلور باشد و افراد به خداوند توجه داشته باشند و براى او كار انجام دهند. (مطهرى، مجموعه آثار، 46/12) در اداره حكومت نيز معيار، ارزشهاى الهى است كه لازم است در جامعه پياده شود و دستگاههاى اداره كننده جامعه بر اساس نظام معنوى و الهى به دنبال آن باشند. (آيت الله خامنه اى، 1369/4/20) مسئوليت و مقام و ثروت در نظام توحيدى بى ارزش بوده و هدف حاكم و كارگزار حكومت از مناصب نبايد به ديده جمع ثروت و مقام باشد. (آيت الله خامنه اى، 1379/1/6)

اسلام بر اساس مبناى توحيد داراى نظامهاى اقتصادى، اجتماعى، سياسى و فرهنگى است؛ (امام خمينى، صحيفه امام، 389/5) نظام اقتصادى اسلام مبتنى بر توحيد بوده و با نظام سرمايه دارى تفاوت بنيادى دارد، (امام خمينى، صحيفه امام، 437/5) زيرا از مهمترين اهداف آن عدالت اقتصادى و رفاه عمومى است، برخلاف نظامهاى سرمايه دارى كه هدف اصلى آن توليد ثروت است. (آيت الله خامنه اى، 1372/5/12) در اين نظام راه هايى براى تحقق اين عدالت تعبيه شده است. در نظام سياسى اسلام عزت و استقلال ملتها حفظ شده و هرگونه وابستگى به استكبار و كفار نفى شده است (آيت الله خامنه اى، 1373/8/11) و در اين وابستگى تفاوتى بين نظامهاى شرقى و غربى در نظامهاى ليبراليستى و سوسياليستى نيست. همچنين نظام سياسى اسلام هرگونه زورگويى و سلطه گرى را در جهان نفى ميكند و نه خود زير بار ظلم مى رود و نه زور مى گويد. (آيت الله خامنه اى، 1368/5/31) در نظام سياسى اسلام كه بر پايه ى حاكميت دين و مقررات اسلامى برپا شده است، نظام سياسى و حكومت بر اساس ولايت است كه در آن شخص حاكم با افراد جامعه داراى پيوندهاى عاطفى محبت آميز و فكرى و عقيدتى است؛ به خلاف حكومتهايى كه بر پايه ى زور و كودتا برپا شده باشد و حاكم، افكار و عقايد مردم را قبول نداشته باشد. حاكم در نظام سياسى اسلام خود را بنده خدا مى داند و وظايف خود را از ناحيه خداوند دريافت ميكند، از اين جهت در نظام اسلام استكبار وجود ندارد. حكومت در خدمت مردم است و حاكم در نظام اسلامى به دنبال منافع خود نيست و از لحاظ قانونى با ديگران يكسان است. ولايت در نظام اسلامى به اين معنا نيست كه مردم محجورند و به سرپرست و قيم نياز دارند بلكه ولايت از ناحيه

ص: 336

خداوند و ادامه راه نبوت است. (آيت الله خامنه اى، 1379/1/6) در نظام اجتماعى اسلام نيز جامعه بر اساس نظام توحيدى بنا شده است و توحيد مبناى نظام عمومى و قاعده زندگى است. همچنين مبناى حكومت و اداره كشور و مديريت امور و مبناى زندگى همه جانبه ى مردم، توحيد و معارف اسلامى است. (آيت الله خامنه اى، 1368/11/1) در نظام اجتماعى اسلام كه مبتنى بر جهان بينى توحيدى است؛ آزادى، برابرى، عدالت، خودآگاهى افراد جامعه، مبارزه با پليديها و زشتيها، ترجيح آرمانهاى انسانى بر آرزوهاى شخصى، توجه و ياد الهى در قالب عبادات فردى و اجتماعى و عادات و رسوم مذهبى، نفى سلطه ى شياطين، برپايى اصول اخلاق در جامعه و رعايت تقوا همه نظام اجتماعى اسلام را تشكيل ميدهد و در همه ى اين امور محور و هدف خداوند است. بر اساس اين ديدگاه هرگونه ظلم و استبداد، تبعيض نژادى، تحقير انسانها و ملتها و زبانها نادرست شمرده شده و با آن مبارزه ميشود. (آيت الله خامنه اى، 1366/6/31) اين جامعه درعين حال داراى انسجام بوده و هرج ومرج در آن جايى ندارد و افراد بر اساس رتبه اى كه دارند از مافوق خود اطاعت ميكنند ولى اين كار را براى اجراى فرمان الهى انجام مى دهند؛ (امام خمينى، صحيفه امام، 493/11؛ 46/12) در مقابل، افرادى كه مسئوليت جامعه به عهده آنهاست با زيردست خود با اخلاق و تربيت اسلامى برخورد كرده و قصد سلطه جويى ندارند چنانكه سيره رسول خدا صلى الله عليه و آله اين چنين بوده است. (امام خمينى، صحيفه امام، 509/12)

به وجود آورد كه شرك و مظاهر آن منحصر در عبادت سنگ و چوب و بتها نبوده و مبارزه انبيا با مظاهر شرك نيز منحصر در مبارزه با اين بتها نبوده (امام خمينى، صحيفه امام، 316/20) بلكه به اين دليل بوده كه در آن زمان اين امور رواج داشته است؛ اما امروز اين مبارزه شامل برائت از سردمداران كفر و استكبار جهانى و برائت از شيطانها، خصوصاً شيطان بزرگ، آمريكا است (امام خمينى، صحيفه امام، 314/20) كه ملتها را به جبر، به اطاعت از خود وادار ميكند و همه ى شئون فرهنگى، سياسى و اقتصادى ملتها را در جهت منافع خود تنظيم ميكند. (آيت الله خامنه اى، مكتوبات، 1370/3/26) در چنين فضايى بود كه امام خمينى قدس سره با عصا و يد بيضاى موسوى و بيان و فرقان مصطفوى به نجات مظلومان اقدام كرد و تخت فرعونهاى زمان را لرزاند و بتهاى بت پرستان را شكست و باورهاى شرك آلود را با توحيد جايگزين كرد و توانست قداست اسلام حقيقى را كه با عبادت طاغوت و طاغوتيان در تضاد است به مردم نشان دهد. (آيت الله خامنه اى، مكتوبات، 1368/4/23) اين امر در سايه ى رهبرى ايشان كه به تبعيت از ابراهيم خليل عليه السلام، بتهاى زمان خود را شكست، تحقق يافت. قدرتهاى استكبارى و شيطانى در حقيقت همان بتهاى جديدى هستند كه اطاعت از آنها شرك مدرن است و توحيد در اينجا به معناى نفى عبوديت اين قدرتها و رها شدن از قيد اطاعت آنها است. (امام خمينى، صحيفه امام، 207/13) شعار نه شرقى و نه غربى انقلاب ايران، بيان نفى شرك و برائت از بتهاى زمانه است كه لازم است همه ى ملتها با اعلام برائت از نظام شرق و غرب، براى رهايى كشورهاى خود تلاش كنند. (امام خمينى، صحيفه امام، 319/20)

معناى لااله الا الله نيز اين است كه با طاغوتها و طغيان گرها و قدرتهاى ظالم بين المللى كه به ملتها ظلم ميكنند نميتوان كنار آمد. (آيت الله خامنه اى، 1382/6/26) در سايه ى حمايتهاى انقلاب اسلامى ايران و با توجه به پيش بينى انجام شده مبنى بر اينكه اسلام و بيدارى مسلمانان، تختهاى قدرت ظالمان را به لرزه درآورده است و هر روز كه بگذرد، امواج سهمگين بيدارى اسلامى، تختهاى قدرت فرعونهاى عالم را بيشتر خواهد لرزاند، (آيت الله خامنه اى، 1368/4/22) دنيا شاهد فروريختن تخت و تاج مستكبران خواهد بود. اكنون دولت آمريكا و سرمايه سالارى غرب و فعالان مفسد صهيونيست، حقيقت زنده ى بيدارى اسلامى را حس ميكنند و با اعتراف به اين كه سلاح و قدرت نظامى در برابر اين حقيقت،

ص: 338

كارايى ندارد، همه ى توان خود را در حيله ها و شيوه هاى سياسى به كار مى گيرند. (آيت الله خامنه اى، مكتوبات، 1385/10/8)

يكى ديگر از بتهاى دنياى مدرن، زر و زور است كه در راستاى بسط توحيد بايد با تمام اين مظاهر شرك مدرن در دنياى امروز به مبارزه پرداخت. (آيت الله خامنه اى، 1380/7/26)

امام خمينى قدس سره ابراز اميدوارى ميكند؛ قرن پانزدهم قرن شكستن بتهاى بزرگ و جايگزينى اسلام و توحيد به جاى شرك و زندقه و عدل و داد به جاى ستمگرى و بيدادگرى و قرن انسانهاى متعهد به جاى آدم خواران بى فرهنگ باشد. (امام خمينى، صحيفه امام، 160/12) قدرتهاى استكبارى و شيطانى در حقيقت همان بتهاى جديدى هستند كه اطاعت از آنها شرك مدرن است و توحيد در اينجا به معناى نفى عبوديت اين قدرتها و رها شدن از قيد اطاعت آنها است. (امام خمينى، صحيفه امام، 207/13) در حقيقت شعار نه شرقى و نه غربى انقلاب ايران بيان نفى شرك و برائت از بتهاى زمانه است كه لازم است همه ملتها با اعلام برائت از نظام شرق و غرب، براى رهايى كشورهاى خود تلاش كنند. (امام خمينى، صحيفه امام، 319/20)

بر حكومت جائر زمان خود پيروز شود (امام خمينى، صحيفه امام، 59/17) و اين نشان ميدهد كه تنها گفتن لااله الا الله نيست كه يك انسان و يك ملت را در حصار و قلعه ى محكم قرار ميدهد؛ بلكه توحيد عملى نيز لازم است و توحيد بايد از زبان به عمل سرايت كند و ملتى ميتواند در قلعه توحيد قرار گيرد كه در عمل، احكام اسلامى را اجرا كند و زنجير بندگى قدرتهاى استكبارى را از دست و پاى خود باز كند و قدم در پلكان عزت و كرامت بگذارد. (آيت الله خامنه اى، مكتوبات، 1371/2/23)

در مقابل برخى از پيروان اديان توحيدى مانند مسيحيت، از توحيد تفسيرى تحريف شده ارائه ميكنند كه با تعدد آلهه نيز منافاتى نداشته باشد؛ ايشان با اعتقاد به اقانيم ثلاثه؛ «اب، ابن، روح القدس» خداوند را در جوهر يگانه و در اقنوم - به معناى اصل - سه دانسته اند. (امام خمينى، بى تا «د»، 17) نيز مجوس كه دو مبدأ براى عالم قائل شدند، يكى نور و يزدان و ديگرى ظلمت و اهرمن كه خوبيها را به يزدان و بديها و شرور را به اهريمن نسبت دادند. (مقدسى، بى تا، 88/1؛ فاضل مقداد، 1422، 307؛ امام خمينى، بى تا «د»، 11) مزدكيه نيز به دو اصل قديم قائل بودند (فاضل مقداد، 1422، 310) و معتقد بودند خداوند در عالم بالا بر كرسى نشسته و در پيشگاه او چهار قوه است كه آنها با هفت چيز عالم را تدبير ميكنند. (امام خمينى، بى تا «د»، 12)

است و فتوحاتى كه در اسلام رخ داده، به جهت كشورگشايى و توسعه ى امپراتورى نبوده بلكه به جهت رساندن نداى اسلام و نفوذ آن به اقصى نقاط عالم و خشكاندن ريشه هاى ظلم و بى عدالتى بوده است. (امام خمينى، صحيفه امام، 449/4؛ 436/8) روند انقلاب اسلامى بر همين اصل استوار است كه نداى اسلام و پرچم توحيد را در تمام جهان افراشته كرده (آيت الله خامنه اى، 1369/6/26) و با سرمايه دارى، كمونيزم و صهيونيسم كه ريشه فساد در عالم هستند مبارزه كند و در برابر باج خواهى هاى آنها بايستد. (امام خمينى، صحيفه امام، 81/21) از اين جهت انقلاب اسلامى به دنبال ترويج توحيد و روح فداكارى و نفى قدرتهاى استكبارى بوده و از صدور مبانى انقلاب در سراسر جهان، ابايى ندارد. (آيت الله خامنه اى، 1368/4/19) ازاين رو انقلاب اسلامى ايران زمينه ساز حكومت عدل جهانى و ظهور حضرت مهدى است (امام خمينى، صحيفه امام، 349/15) كه دوران حاكميت توحيد حقيقى و دوران استقرار عدل به معناى كامل و جامع است. (آيت الله خامنه اى، 1390/4/18)

اعتقاد به توحيد، جامعه اى عارى از ظلم و بى عدالتى به بار خواهد آورد كه مردمِ چنين جامعه اى، حاكم بر امور خود را تنها خداوند دانسته و سر تسليم در برابر طاغوت و استكبار فرود نمى آورند، (آل عمران، 175) اعتقاد به قدرت لايزال الهى موجب خواهد شد ملتهاى فقير با تكيه بر ايمان خود قدرتهاى ظالم را شكست دهند. (امام خمينى، صحيفه امام، 36/5-37)

جامعه توحيدى بر اساس مكارم اخلاق و طهارت پايه گذارى خواهد شد (طباطبائى، 1417، 109/4) و مردم به سعادت حقيقى و رستگارى دنيوى و اخروى خواهند رسيد. (آيت الله خامنه اى، 1382/7/2)

توحيد زمينه ساز اقامه ى عدل و قسط در جامعه خواهد بود، (امام خمينى، صحيفه امام، 387/5-388) عدم رعايت عدالت و انصاف در جامعه توحيدى بى معنى خواهد بود، (آيت الله خامنه اى، 1378/9/3) و مسلمانان با تكيه بر توحيد و وحدت كلمه، دل از اجانب بريده و با ايمان و تلاش، كشور خود را از بيدادگرى ابرقدرتها نجات خواهند داد. (امام خمينى، صحيفه امام، 137/12) اعتقاد به توحيد و ربوبيت حق تعالى و ايمان به آن، فساد را در جامعه ريشه كن خواهد كرد. (آيت الله خامنه اى، مكتوبات، 1370/3/26)

با نگاه فردى به چشم انداز توحيد نيز ميتوان به رشد سجاياى اخلاقى چون تسليم و

ص: 341

توكل (امام خمينى، 1370، 227؛ آيت الله خامنه اى، مكتوبات، 1386/9/27) و اميد به خدا (امام خمينى، 1370، 131) و اطاعت صرف از او (امام خمينى، صحيفه امام، 387/5) در ميان آحاد افراد جامعه اميدوار بود.

تحقق كامل وعده ى الهى و پيروزى حق بر باطل و بازسازى تمدن اسلامى نزديك است و نشانه ى اين وعده تخلف ناپذير در اولين مرحله، پيروزى انقلاب اسلامى ايران است كه ايران را به پايگاه محكمى براى انديشه حاكميت و تمدن اسلامى تبديل كرد و در دنياى اسلام اميدى تازه برانگيخت (آيت الله خامنه اى، مكتوبات، 1387/9/17) و اينك افق پيش روى امت اسلامى از هميشه روشن تر و اميد براى رسيدن به هدفهايى كه اسلام ترسيم كرده از هميشه بيشتر است.

چون دعوت به معنويت و انسان سازى، حاكم بودن معيارهاى اخلاقى، نفى مظاهر شرك و طاغوت، عدالت و آزادى، مقاومت در برابر زورگويى، نظم و انسجام، نفى تعصبهاى قومى و طبقات اجتماعى، همبستگى و اتحاد، خودباورى و ايثار و فداكارى ميباشد.

براى ترويج توحيد در جامعه راهكارهايى وجود دارد كه از جمله ى آنها بازسازى جهان بينى و نگرشهاى افراد، گسترش معارف قرآنى، ترويج و تبيين انواع عبادتهاى اسلامى، نفى هواپرستى، پول پرستى، جاه پرستى و نفى تبعيض و ظلم در جامعه و تغيير فرهنگ غير اسلامى به اسلامى، مبارزه با مظاهر شرك و تشكيل حكومت اسلامى ميباشد. انقلاب اسلامى نيز بر اساس اعتقاد به توحيد و نفى مظاهر شرك و نفى طاغوت و قدرتهاى استكبارى برپا گرديد و توانست ديدگاهى عميق و همه جانبه نسبت به توحيد ارائه دهد كه عبارت است از حاكميت ارزشهاى الهى بر جامعه و نفى حكومتهاى غير الهى و استبدادى. همچنين توانست بتهاى زمان يعنى شرك مدرن را ساقط كرده و با قدرتهاى استكبارى به مبارزه برخيزد.

انقلاب اسلامى بر اين مبنا تأكيد مى ورزد كه تنها در برابر خداوند كه مالك و قادر بر هر چيز است، بايد خاضع و مطيع بود و از هيچ انسانى نبايد اطاعت كرد؛ مگر اينكه اطاعت از او اطاعت از خداوند باشد.

ص: 343

ص: 344

امام خمينى، سيد روح الله موسوى، تفسير سوره حمد، تهران، مؤسسه تنظيم و نشر آثار امام خمينى، بى تا. «الف»

امام خمينى، سيد روح الله موسوى، تقريرات فلسفه، تهران، مؤسسه تنظيم و نشر آثار امام خمينى، بى تا. «ب»

امام خمينى، سيد روح الله موسوى، سرّ الصلاة، تهران، مؤسسه تنظيم و نشر آثار امام خمينى، چاپ ششم، 1378 ش.

امام خمينى، سيد روح الله موسوى، شرح چهل حديث، تهران، مؤسسه تنظيم و نشر آثار امام خمينى، بى تا. «ج»

امام خمينى، سيد روح الله موسوى، شرح حديث جنود عقل و جهل، تهران، مؤسسه تنظيم و نشر آثار امام خمينى، چاپ اول، 1377 ش.

امام خمينى، سيد روح الله موسوى، شرح دعاء السحر، ترجمه سيد احمد فهرى، تهران، مؤسسه تنظيم و نشر آثار امام خمينى، 1418 ش.

امام خمينى، سيد روح الله موسوى، صحيفه امام، تهران، مؤسسه تنظيم و نشر آثار امام خمينى.

امام خمينى، سيد روح الله موسوى، كشف الاسرار، بى جا، بى نا، بى تا. «د»

امام خمينى، سيد روح الله موسوى، مصباح الهداية الى الخلافة و الولاية، تهران، مؤسسه تنظيم و نشر آثار امام خمينى، 1371 ش.

امين عاملى، سيد محسن، كشف الارتياب فى اتباع محمد بن عبد الوهاب، تحقيق سيد حسن امين، قم، مكتبة الحرمين، بى تا.

بحرانى، سيد هاشم حسينى، البرهان فى تفسير القرآن، تهران، بنياد بعثت، چاپ اول، 1416 ق.

جرجانى، على بن محمد، التعريفات، تهران، انتشارات ناصر خسرو، چاپ چهارم، 1412 ق.

حر عاملى، محمد بن حسن، وسائل الشيعة، قم، مؤسسة آل البيت عليهم السلام لاحياء التراث، چاپ دوم، 1414 ق.

زبيدى، سيد محمد مرتضى حسينى، تاج العروس من جواهر القاموس، تحقيق على شيرى، بيروت، دار الفكر، چاپ اول، 1414 ق.

سبحانى، جعفر، الايمان و الكفر، قم، مؤسسه امام صادق عليه السلام، چاپ دوم، 1385 ش.

شهيد ثانى، زين الدين بن على عاملى، حقائق الايمان مع رسالتى الاقتصاد و العدالة، قم، كتابخانه آيت الله مرعشى نجفى، چاپ اول، 1409 ق.

صدرالمتالهين، صدرالدين محمد بن ابراهيم شيرازى، شرح اصول الكافى، تحقيق محمد

ص: 346

خواجوى، تهران، مؤسسه مطالعات و تحقيقات فرهنگى، چاپ اول، 1366 ش.

صدرالمتالهين، صدرالدين محمد بن ابراهيم شيرازى، مجموعه رسائل فلسفى، تهران، انتشارات حكمت، چاپ اول، 1375 ش.

صدوق، محمد بن على، التوحيد، تحقيق سيد هاشم حسينى تهرانى، قم، مؤسسه نشر اسلامى، چاپ دوم، 1362 ش.

طباطبائى، سيد محمدحسين، الميزان فى تفسير القرآن، قم، انتشارات اسلامى، چاپ پنجم، 1417 ق.

طوسى، محمد بن حسن، التبيان فى تفسير القرآن، بيروت، دار احياء التراث العربى، بى تا.

طوسى، محمد بن حسن، الرسائل العشر، قم، مؤسسه نشر اسلامى، چاپ سوم، 1414 ق.

طوسى، محمد بن حسن، تهذيب الاحكام، تحقيق سيد حسن موسوى خرسان، تهران، دارالكتب الاسلامية، چاپ سوم، 1364 ش.

عثيمين، محمد بن صالح، مجموع فتاوى و رسائل فضيلة الشيخ محمد بن صالح العثيمين، تحقيق فهد بن ناصر بن ابراهيم سليمان، الرياض، دار الثريا، 1413 ق.

فاضل مقداد، مقداد بن عبدالله سيورى، اللوامع الالهية فى المباحث الكلامية، تحقيق سيد محمدعلى قاضى طباطبايى، قم، دفتر تبليغات اسلامى، چاپ دوم، 1422 ق

فخر رازى، محمد بن عمر، التفسير الكبير (مفاتيح الغيب)، بيروت، دار احياء تراث العربى، چاپ سوم، 1420 ق.

فراهيدى، خليل بن احمد، العين، تحقيق مهدى مخزومى، ابراهيم سامرائى، قم، مؤسسه دارالهجرة، چاپ دوم، 1410 ق.

قمى، قاضى سعيد، شرح توحيد الصدوق، تهران، وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامى، چاپ اول، 1415 ق.

قيصرى، محمد داوود، شرح فصوص الحكم، تحقيق سيد جلال الدين آشتيانى، تهران، شركت انتشارات علمى و فرهنگى، چاپ اول، 1375 ش.

كاشف الغطاء، محمد حسين، اصل الشيعة و اصولها، بيروت، مؤسسة الاعلمى، چاپ چهارم، 1413 ق.

كاشانى، عبدالرزاق، مجموعه رسائل و مصنفات، تهران، نشر ميراث مكتوب، چاپ دوم، 1380 ش.

كاشف الغطاء، جعفر بن خضر، العقائد الجعفرية، قم، مؤسسه انصاريان، چاپ سوم، 1425 ق.

كلينى، محمد بن يعقوب، الكافى، تحقيق على اكبر غفارى، تهران، دار الكتب الاسلامية، چاپ

ص: 347

چهارم، 1407 ق.

گنابادى، سلطان محمد، تفسير بيان السعادة فى مقامات العبادة، بيروت، مؤسسة الاعلمى، چاپ دوم، 1408 ق.

مجلسى، محمدباقر، بحار الانوار، تحقيق محمدباقر بهبودى، بيروت، دار احياء التراث العربى، 1403 ق.

مطهرى، مرتضى، مجموعه آثار، تهران، انتشارات صدرا، 1377 ش.

مقدسى، مطهر بن طاهر، البدء و التاريخ، بى جا، مكتبة الثقافة الدينية، بى تا.

نهج البلاغه، الامام على بن ابى طالب عليه السلام، الشريف الرضى، تحقيق صبحى صالح، قم، انتشارات هجرت، چاپ اول، 1414 ق.

ص: 348

از ديدگاه آيت الله خامنه اى از 15 تا 20 سالگى دوران طلايى جوانى است، كه ظرفيتها و فرصتهاى غيرقابل تكرارى در آن وجود دارد. (آيت الله خامنه اى، 1374/9/16)

مفهوم مرتبط با «جوان»، «نسل جوان» است، كه معناى أعمى از آن فهميده ميشود؛ قشرى است كه در اثر تحصيلات و آشنايى با تمدن جديد داراى طرز تفكر مخصوصى است، خواه پير باشد يا جوان؛ البته اكثريت اين طبقه را جوانان تشكيل ميدهند. (مطهرى، مجموعه آثار، 523/24)

در ادبيات انقلاب اسلامى اصطلاح «جوان انقلابى» نيز به كار برده ميشود كه مقصود از آن جوانان مؤمن و پرشورى است، كه باب رحمت و هدايت الهى در برابر آنان گشوده شده است و با اهتمام و دغدغه و مسئوليت شناسى، به سوى آرمانهاى انقلاب اسلامى حركت ميكنند. (آيت الله خامنه اى، 1382/9/26)

قرآن كريم به مسئله جوان نگاه ويژه داشته و پندهايى را نيز در قالب پندهاى لقمان به فرزندش، ارائه ميكند. (لقمان، 13) همچنين حضرت يوسف عليه السلام را به عنوان الگوى جوانان معرفى ميكند (آيت الله خامنه اى، 1390/7/24) و جوانى را دوره اى با ويژگى «نيرومندى» در مقابل دوره ى كودكى و پيرى با ويژگى «ضعف» ذكر كرده است. (روم، 54)

اين كتاب آسمانى همچنين ويژگيهاى جوان مطلوب را بيان كرده و او را عدالت طلب و حامى مظلومان معرفى نموده است و به عنوان نمونه، حضرت موسى عليه السلام جوانى با اين ويژگيها معرفى شده است (قصص، 15، 23-28؛ ر. ك: طباطبائى، 1374، 18/16-22) و اصحاب كهف را جوانانى توصيف نموده كه به پروردگارشان ايمان آورده و حق طلب بودند. (كهف، 13) در جاى ديگر، حضرت اسماعيل، جوانى توصيف ميشود كه براى اطاعت از امر خدا حاضر شد جان خود را فدا كند (صافات، 102) و از جوانى به نام ابراهيم نام برده شده كه از مخالفت شجاعانه با بتها سخن مى گفته است. (انبياء، 60) عفت و پاكدامنى، (قصص، 25) پرهيز از افراط و تفريط، (لقمان، 19) خوش اخلاقى و تواضع در برابر مردم، (اسراء، 37) بندگى و خداپرستى و برپايى نماز (لقمان، 17) و اهتمام به امر به معروف و نهى از منكر، (لقمان، 17) نيز از ديگر ويژگيهاى جوان مطلوب، از نگاه قرآن است.

ص: 350

پيامبر اكرم صلى الله عليه و آله نيز توجه ويژه اى به جوانان داشت؛ آن حضرت اُسامة بن زيد را فرمانده يكى از جنگ هاى در برابر امپراتورى روم قرار داد (ابن اثير جزرى، بى تا، 64/1-66) و در فتح مكه جوان 19 ساله اى به نام «عَتّاب بن أسيد» (ابن اثير جزرى، بى تا، 358/3) را در جايگاه حاكم مكه منصوب كرد. (آيت الله خامنه اى، 1390/7/24) ايشان همچنين برترى جوانان پاك سيرت را كه در بهار جوانى، گوش به فرمان الهى هستند، بر پيران عابد، همانند برترى پيامبران بر سايرين بيان كرده است. (متقى هندى، 1409، 776/15) درخشش اميرالمؤمنين عليه السلام در كنار پيامبر اكرم صلى الله عليه و آله نيز در دوران جوانى بود. ايشان در همه ى ميدانها موانع بزرگ را از سر راه پيامبر صلى الله عليه و آله برميداشت و با تلاش بى وقفه در راه اسلام فداكاريهاى فراوانى مى نمود. (آيت الله خامنه اى، 1379/2/1)

در زندگى پيشوايان اسلام نيز شاهد رفتار و برخوردهاى شايسته و سازنده با جوانان هستيم. (ر. ك: طوسى، 1364، 111/8) اهل بيت عليهم السلام جوانان را يكى از مخاطبان اصلى خود دانسته و بسيارى از دستورات آن بزرگواران مربوط به اين قشر بوده است. (آيت الله خامنه اى، 1382//26) آنان همواره بر احترام و رسيدگى به جوانها با توجه به ويژگيها، دركها و نيازهاى آنان تأكيد كرده اند (كلينى، 1407، 46/6-47) و دوران جوانى را بهترين زمان براى كسب معارف اخلاقى و معنوى معرفى كرده و بيان ميدارند كه خداوند به عبادت پيشه بودن جوانان نزد فرشتگانش افتخار ميكند. (متقى هندى، 1409، 776/15)

از شواهد توجه ويژه ى ائمه اطهار عليهم السلام به جوانان، نهضت حسينى است، كه امام حسين عليه السلام به آنان اجازه فرمود، الگوى صبر، استقامت، ايثار و ولايتمدارى را به نمايش بگذارند؛ حضور جوانان در انقلاب اسلامى نيز الهام گرفته از همين فرهنگ بود و موجب شد رويكرد استكبارستيزى و مقاومت در مقابل جور در روح جوانان ايرانى دميده شود و در نهايت باعث پويايى و پيشرفت انقلاب اسلامى شد. در پرتو چنين تأثيرى است كه نهضت حسينى و عاشورا بر حفظ و تدوام انقلاب اسلامى عمق بخشيد؛ چنانكه ميتوان بر اين اساس انقلاب اسلامى را «حسينى الحدوث و البقاء» دانست. (امام خمينى، صحيفه امام، 439/17)

بر پايه ى برخى از احاديث در زمان ظهور امام زمان و حكومت آن حضرت، جوانان نقش مؤثرى داشته و از جايگاه ويژه اى برخوردار خواهند بود. (نعمانى، 1422، 330؛ مفيد، 1414، 386/2؛

ص: 351

مجلسى، 1403، 370/52) به پيروى از معصومين عليهم السلام، علماى اسلام، به ويژه علماى اخلاق تأكيد ويژه اى بر جايگاه و اهميت جوان و تربيت صحيح او در دوران جوانى داشته اند. (ر. ك: ابن مسكويه رازى، 1413، 53-54؛ غزالى، 1345، 444) البته براى آنكه در تشخيص حد واقعى جوانان افراط و تفريط صورت نگيرد و با واقع بينى درباره مسائل آنان قضاوت شود، لازم است تعاليم الهى در اين موضوع مهم، معيار نفى و اثبات باشد. (فلسفى، 1382، 10/1-11) اغلب متفكران انقلاب اسلامى نيز اهميت جوان و جوانى را گوشزد كرده اند. (مطهرى، مجموعه آثار، 244/23-245؛ امام خمينى، صحيفه امام، 427/11-430؛ آيت الله خامنه اى، 1370/8/15)

سياسى، سازندگى و فرهنگى، محور حركت بوده و در اين امر پيشگام و كارآمدتر از ديگر اقشار جامعه ايفاى نقش ميكند. (آيت الله خامنه اى، 1370/8/15)

مسئوليتهاى اقتصادى، فرهنگى، نظامى و سياسى نيز در سطوح خُرد و كلان، اغلب به دوش جوانان است؛ (امام خمينى، صحيفه امام، 427/11-429) بر اين اساس، جوانان بزرگ ترين نعمت (آيت الله خامنه اى، 1385/8/17) و ثروت اصلى جامعه (آيت الله خامنه اى، 1381/4/26) محسوب ميشوند كه مديران لايق و قابل ميتوانند به سود مردم و كشور از آن استفاده كنند. (آيت الله خامنه اى، 1380/8/8)

جايگاه و اهميت جوان در هنگام مبارزه و جهاد و چالش نظامى يا غيرنظامى با دشمنان بارزتر است؛ چنانكه تنها گروهى هستند كه در جبهه هاى مختلف علمى، عملى، تجربى و سياسى و اجتماعى ميتوانند در هر شرايطى دشمن را شكست دهند؛ (آيت الله خامنه اى، 1386/2/19) همانگونه كه در انقلاب اسلامى با مشتهاى خالى به استقبال توپها و تانكها رفتند و آنها را شكست دادند.

در فرايند شكل گيرى انقلاب اسلامى و پس از آن نيز، جوانان با محوريت مساجد و قرار دادن آن به عنوان اصلى ترين پايگاه نهضت به مبارزات فداكارانه پرداختند و طبقه ى وسيعى از دانشجويان جوان تحت تأثير و سازماندهى مساجد، به فعاليت انقلابى پرداختند. (آيت الله خامنه اى، 1369/4/6؛ 1375/10/19؛8592 مسجد) يكى ديگر از عرصه هاى حضور جوانان در نهضت اسلامى، حوزه هاى علميه و مدارس علوم دينى بود كه جوانان متدين و آگاه را در خود پرورش داده بود و نقش مهمى در پيشبرد اهداف نهضت داشته است. (عميد زنجانى، 1375، 24-25)

جوانان، اميد انقلاب هستند كه مقدرات جامعه را رقم ميزنند و آن را حفظ خواهند كرد (امام خمينى، صحيفه امام، 350/6؛ 398/10-399) و در حقيقت، وارثان كشورند (امام خمينى، صحيفه امام، 506/6) و با همت بلند خود آينده سازان جامعه هستند. (آيت الله خامنه اى، 1386/10/15) البته جوانانى كه نسبت به اسلام و حفظ آن اهتمام دارند و در راه آن كوشش و فداكارى ميكنند از اهميت و جايگاه رفيع ترى برخوردارند (امام خمينى، صحيفه امام، 238/10) و ميتوانند كارهاى بزرگ را در جامعه

ص: 353

رقم بزنند و انقلاب اسلامى هم حاصل تلاش اين دسته از جوانان بوده است؛ (امام خمينى، صحيفه امام، 313/12) چنانكه جوانان دانش آموز، دانشجو و طلاب علوم دينى چنين نقشى را داشته و هرچه احساس تعهد و مسئوليتشان بيشتر باشد، ارزششان بالاتر ميرود. (آيت الله خامنه اى، 1383/12/24) با اين همه جايگاه حقيقى و ابعاد تأثيرگذارى جوان مسلمانى كه در سنگرى از سنگرهاى جمهورى اسلامى تلاش ميكند؛ قابل ترسيم نيست. (آيت الله خامنه اى، 1370/10/2)

همواره درصدد آن است كه هويت جوان را از او بگيرد، اهداف او را از بين ببرد و فضا را تيره كند (آيت الله خامنه اى، 1380/2/12) و رسانه هاى جهانى در بيشتر محصولات جذاب و فريباى خود در پى تغيير هويت نسل جوان به واسطه ى تغيير ذائقه ها، سليقه ها، آرزوها و خواسته ها هستند.

استقلال و آزادى نيز دو نياز مهم جوانان است، جوان به دنبال آزادى فكر و عمل و نفى وابستگيهاى معنوى است (امام خمينى، صحيفه امام، 501/9) و اين آزادى فكرى به معناى داشتن فكر اسلامى به جاى تفكر غربى است كه اين امر خود، استقلال فكرى را در پى دارد. (امام خمينى، صحيفه امام، 24/8-25) تفريح و نشاط و شاد بودن نيز يكى از نيازهاى جوان است كه بايد مورد توجه ويژه قرار گيرد؛ البته نبايد تمام زندگى و وقت افراد را به خود اختصاص دهد. (امام خمينى، صحيفه امام، 261/7؛ آيت الله خامنه اى، 1371/10/1؛ 1377/2/7؛ 1383/12/24؛ 1386/2/19) يكى ديگر از نيازهاى جوانان نيازهاى طبيعى و غريزى است؛ به طورى كه جوانى زمان اشتعال آتش شهوت است و بايد از راه هاى مشروع به آن پاسخ داده شود؛ (امام خمينى، 1370، 25-26) زيرا او به ارضاء صحيح هيجانها، (آيت الله خامنه اى، 1377/2/7) نيازمند است. ورزش و داشتن جسمى سالم از نيازهاى مهم اوست؛ زيرا ورزش همانطور كه بدن را تربيت و سالم ميكند، عقل را هم سالم مينمايد و اگر عقل سالم باشد تهذيب نفس را هم به همراه خواهد داشت (امام خمينى، صحيفه امام، 261/7) و قدرت، زيبايى، توانايى و شكوفايى استعدادهاى گوناگون جسم او، با ورزش حاصل ميشود. (آيت الله خامنه اى، 1376/10/12)

نيازها در عرصه ى ارتباط با خدا. ايجاد صفات پسنديده ى اخلاقى و دفع رذائل و نيز كسب معنويت از نيازهاى اصلى جوان است؛ (آيت الله خامنه اى، 1386/2/31) زيرا دوران جوانى اوج معنويت گرايى است. در اين زمان جوانان شيفته ارزشهاى اخلاقى و دينى بوده و به دنبال آن هستند. (دُبس، 1351، 185)

نيازها در عرصه ى ارتباط با ديگران. از ديگر نيازهاى جوانان، نياز به عشق و محبت است. جوان دوست دارد به ديگران محبت كند و مورد محبت آنها قرار گيرد؛ (ر. ك: آيت الله خامنه اى، 1377/10/24) زيرا محبت يك نياز اصيل انسانى است (مطهرى، مجموعه آثار، 214/22-215، 474) و اين نياز در جوان به صورت بيشترى خودنمايى ميكند؛ لذا ملايمت و ملاطفت با جوانان در

ص: 355

تربيت آنان نيز مؤثر است. (امام خمينى، 1370، 239-240؛ همو، صحيفه امام، 449/17)

با توجه به تأثيرپذيرى جوان، داشتن الگوى فكرى و رفتارى شايسته در درون منزل و جامعه نياز مهم اوست؛ زيرا الگو و مدل مناسب، به يادگيرى رفتار صحيح مى انجامد؛ (كلمز، 1375، 73-79) ازاين رو لازم است جوانان به الگو گرفتن از معصومين عليهم السلام در عرصه ى زندگى فردى و اجتماعى سوق داده شوند. (امام خمينى، صحيفه امام، 87/16)

نياز ديگر جوان، دوست يابى و معاشرت با ديگران است. دوستانى كه از ميان اشخاص وارسته، متعهد و متوجه به معنويات گزينش شده باشند؛ زيرا اين امر در تهذيب و يا تخريب شخصيت آنان نقش بسزايى دارد. (امام خمينى، صحيفه امام، 211/16-212؛ همو، 1375، 499)

نكرده (امام خمينى، صحيفه امام، 45/21) و ميتواند از قرآن و معارف دينى كه هماهنگ با فطرت الهى است، تأثير بپذيرد و ايمان خود را تقويت كند (ر. ك: امام خمينى، 1375، 180) و با صعود مستمر به مرتبه ى بالاتر از ايمان نائل شود. (آيت الله خامنه اى، 1386/2/31) او ميتواند ايمان خود را تقويت كرده و ارتباط قوى معنوى با خداى متعال داشته باشد (آيت الله خامنه اى، 1390/7/22) و از طريق خشوع، ذكر، تضرع و توسل و دورى از گناه و مغتنم شمردن نماز به پروردگار متعال نزديك شود. (آيت الله خامنه اى، 1389/8/3) حتى اگر جوانى مدتى را به گمراهى سپرى كرد ظرفيت ارزنده بازگشت سريع، براى او وجود دارد؛ زيرا بهار توبه، ايام جوانى است كه بار گناهان كمتر و كدورت قلبى و ظلمت باطنى ناقص تر و شرايط توبه، سهل تر و آسان تر است. (امام خمينى، 1375، 273)

ظرفيت اخلاقى. جوانى بهترين زمان و موقعيت براى صيرورت واقعى انسانى است. (آيت الله خامنه اى، 1381/8/7) جوان، پايبندى به تعلّقات مادى ندارد (آيت الله خامنه اى، 1379/10/19) و در اوج توانمندى روحى براى كسب فضائل و دفع رذائل است. لذا فرصت بى همتايى در اختيار دارد كه از امكانات ذخيره شده در وجودش در جهت برنامه ريزى و اجرا و دستيابى به هدف بهره مند گردد. (امام خمينى، بى تا «ب»، 57-60) او ميتواند عقل را از بند هواى نفس آزاد كرده و شهوت و غضب خود را در كنترل خود درآورد. (آيت الله خامنه اى، 1380/6/12) صفايى كه ميتواند روح انسان به دست بياورد و با آن از لايه هاى گرفتارى مادى و آلودگيها و پليديها عبور كند و دامن خود را پاك نگه دارد، در جوانان بيش از همه ى انسانهاست. (آيت الله خامنه اى، 1374/8/10) اگر او در اين دوره سعى كند تقوا داشته باشد، بزرگترين سرمايه را براى دنيا و آخرت خود فراهم كرده است. (امام خمينى، 1378، 48؛ آيت الله خامنه اى، 1377/10/24)

ظرفيت علمى. جوانان ميتوانند با درس خواندن و علم اندوختن رشد كنند و در نتيجه به اختراع و پيشرفت دست يابند و در اين خصوص به خود اعتماد كنند. (آيت الله خامنه اى، 1377/9/23) آنها ميتوانند مسئوليت سنگين روشنگرى و جهاد فكرى و علمى را به دوش گرفته و در ميدان علم به مسابقه اى الهى كه پاداش آن بهشت دنيوى و اخروى است، پرداخته (آيت الله خامنه اى، مكتوبات، 1378/3/12) و توليد علم كنند و آن را به نهضتى فراگير تبديل نمايند. (آيت الله خامنه اى، 1390/7/13) در اين راستا اگر جوانان دانش اندوزى را با انديشه ورزى و هر

ص: 357

دو را با پرهيزكارى و پاكدامنى بياميزند؛ در اين صورت هيچ اندوخته اى براى كشور با آنان برابرى نخواهد كرد. (آيت الله خامنه اى، مكتوبات، 1393/11/3)

ظرفيت عملى. جوان از جسم توانمندى برخوردار بوده (امام خمينى، بى تا «ب»، 57) و از عزم و اراده قوى (امام خمينى، 1377، 345) بهره مند است؛ لذا ميتواند مسيرهاى بلندمدت را در زمانى كوتاه طى كند. (آيت الله خامنه اى، 1376/9/13) او آماده براى پاى نهادن به وسط ميدانِ انجام وظيفه (آيت الله خامنه اى، 1379/10/19) بوده و به دليل شور و شوق و نشاطى كه دارد، ميتواند در سايه ى كار و تلاش مستمر به آرزوهاى خود نائل شود و به سرعت راه هاى ترقى و تكامل را طى كند (امام خمينى، صحيفه امام، 4/9-5) و با حوصله طى مسير نمايد. (آيت الله خامنه اى، 1379/12/8؛ 1385/8/18) جوانان همچنين ميتوانند امور مختلف اقتصادى، فرهنگى، نظامى و سياسى را به خوبى مديريت كنند؛ (امام خمينى، صحيفه امام، 427/11) و در اين امر پيشگام بوده و كارآمدتر از ديگر اقشار جامعه ايفاى نقش نمايند. (آيت الله خامنه اى، 1370/8/15) در محيط جوان، آرمانها محسوس، ملموس، زنده و قابل دسترسى و دستيابى است؛ لذا براى رسيدن به آنها، به صورت جدى تلاش ميشود. (آيت الله خامنه اى، 1378/9/1)

او گسترش مى يابد؛ (احدى، 1390، 20-24) لذا برانگيختگى و هيجان زيادى دارد (آيت الله خامنه اى، 1376/8/14) و در برابر پديده هاى نامطلوب حساسيت زيادى از خود نشان ميدهد. (آيت الله خامنه اى، 1382/2/22) گستاخى و نپذيرفتن بسيارى از قيود (آيت الله خامنه اى، 1369/11/4) و مخالفت او با والدين و عصيان در برابر انديشه و دخالتهاى ديگران، نيز براى تثبيت هويت و جدا كردن خويش از سايرين (احدى، 1390، 28) و رسيدن به استقلال است. (آيت الله خامنه اى، 1380/2/12) جوان اگر اين دوره را به خوبى و با رشد شخصيت پشت سر گذارد، به صفاتى از قبيل: احساس اطمينان، استقلال، اميد، مسئوليت پذيرى و گرايش به فضايل نائل ميگردد. (شريعتمدارى، 1385، 514-515؛ ر. ك: آيت الله خامنه اى، 1371/11/18؛ 1377/2/7؛ 1377/11/13؛ 1381/11/6؛ 1379/2/1) در صورتى كه به نيازها و انتظارات جوان پاسخ مناسب داده نشود، دچار بحران هويت خواهد شد. (شريعتمدارى، 1384، 154-155)

جوان بيش از ديگران تأثيرپذير بوده (امام خمينى، 1375، 498) و قابليت اصلاح سريع را دارد. (امام خمينى، صحيفه امام، 22/2) دوران جوانى، فصل الگوگيرى است. (ر. ك: امام خمينى، صحيفه امام، 87/16) در اين زمان شخص در پى يافتن الگوى مورد پسند و مقايسه خود با او بوده و ميخواهد خود را به شكل الگوى مورد نظرش درآورد. (ر. ك: آيت الله خامنه اى، 1376/11/14؛ 1377/2/7؛ 1391/2/13) او دگرگونى طلب و تحول آفرين است (مطهرى، مجموعه آثار، 310/15؛ ر. ك: آيت الله خامنه اى، 1389/11/27) و با نشاط و شور و شوقى كه دارد، (امام خمينى، صحيفه امام، 4/9-5؛ آيت الله خامنه اى، 1377/2/7) با اميد و ابتكار (آيت الله خامنه اى، 1377/2/7) و انگيزه (آيت الله خامنه اى، 1379/2/1) به سوى اهداف خود پيشروى و پيشرفت ميكند. (مطهرى، مجموعه آثار، 310/15؛ ر. ك: آيت الله خامنه اى، 1381/9/1) جوان، طالب معرفت (امام خمينى، صحيفه امام، 121/18؛ آيت الله خامنه اى، 1373/1/1؛ 1374/8/10؛ 1376/7/16؛ 1379/12/9) و پذيرش حق (آيت الله خامنه اى، 1381/1/16) و عدالت بوده و آرمان خواه است. (آيت الله خامنه اى، 1381/9/1) علاوه براين داراى فطرت بى آلايش (ر. ك: آيت الله خامنه اى، 1385/6/25) و روح پاك، صاف و ملكوتى (امام خمينى، صحيفه امام، 22/2؛ آيت الله خامنه اى، 1366/3/7؛ 1368/3/18؛ 1368/3/20) و داراى صداقت و صميميت است. (ر. ك: آيت الله خامنه اى، 1382/2/22)

او به زيبايى و زيباسازى علاقه مند است؛ لذا ميخواهد كه خودش هم زيبا باشد، كه امرى طبيعى و قهرى است و اين گرايش در اسلام منع نشده است؛ بلكه احتراز از فتنه و

ص: 359

فساد مورد نظر اسلام است. (آيت الله خامنه اى، 1377/2/7)

از ويژگيهاى جوان، نيرو و نشاط جسمى است؛ (امام خمينى، صحيفه امام، 4/9-5؛ آيت الله خامنه اى، 1377/2/7؛ 1382/6/26) لذا ميل به مسئوليت پذيرى و انجام كارها (آيت الله خامنه اى، 1381/8/13) و هماوردطلبى دارد. (آيت الله خامنه اى، 1376/1/1) جسم جوان نيز مقاوم بوده و ميتواند در برابر ناملايمات صبر كند (امام خمينى، صحيفه امام، 271/14) و مشكلات و بن بستهاى پيش رو را درهم شكند. (آيت الله خامنه اى، 1389/11/27) او همچنين داراى ذهنى سيال است (آيت الله خامنه اى، 1372/3/26) و آمادگى دارد مطالعه كند و ياد بگيرد. (آيت الله خامنه اى، 1376/11/14)

و خرابى و سعادت جامعه را در دست دارند؛ (امام خمينى، صحيفه امام، 412/7) لذا دشمنان براى آنان به طور جدى برنامه ريزى كرده و به سير تدريجى تباه شدن نسل جوان اميد بسته اند. (آيت الله خامنه اى، مكتوبات، 1381/5/27)

چنان مؤثرند، كه امروز سياست مشترك و رايج دشمنان اين است كه جوانان را در شهوات و غرايز جنسى و فساد اخلاقى غرق كنند و اين امر در هر منطقه با هدفى خاص دنبال ميشود. (آيت الله خامنه اى، 1381/12/6)

تحميل و سلطه ى بيگانگان مستكبر را در جوامع خود گسترش ميدهند. (آيت الله خامنه اى، مكتوبات، 1382/11/8)

جوانان حاملان بشارتهاى بزرگ براى آينده ى امت اسلامى هستند؛ زيرا وقتى جوان در يك كشورى بيدار شد، اميد به بيداريهاى عمومى در آن كشور افزايش پيدا ميكند و امروز كه جوانهاى زيادى در سرتاسر جهان اسلام همچون كشورهاى تونس، مصر، ليبى، يمن و بحرين بيدار شده اند، اميد به بيدارى عمومى هم رو به رشد است. (آيت الله خامنه اى، 1390/11/10) در امتداد اين بيدارى، حتى جوانان نيويورك و كاليفرنيا هم شعارهاى عدالت خواهانه مردم مصر و تونس را تكرار ميكنند و از آنها الهام ميگيرند؛ و معلم اول در عصر جديد، بسيجىِ تربيت يافته در مكتب امام خمينى است، كه اين پيام را در سراسر جهان منتشر كرد كه چگونه ميتوان اسطوره هاى قدرت مادى را شكست و با نام خدا بتها را در هم كوبيد و ايستادگى و مقاومت نمود. (آيت الله خامنه اى، 1390/9/6)

خانواده اولين استعدادهاى روانى و ذهنى فرزند را به فعليت درمى آورد. اولين سنگ بناى شخصيت او را بنا ميگذارد و اولين ارزشهاى اخلاقى و هنجارى غيررسمى زندگى اجتماعى را به وى آموزش ميدهد. (هاشمى، 1372، 53/1-54) جوّ خانوادگى و فضايى كه براى ايجاد روابط انسانى در خانواده حاكم است، تعيين كننده بينش، منش و چگونگى رفتار فرزندان بوده (فرهاديان، 1378، 62) كه در اين ميان نقش مادر در تربيت فرزندان نقشى ممتاز و بى مانند است؛ (امام خمينى، صحيفه امام، 504/7؛ 363/8) دامن مادر، بزرگترين مدرسه اى است كه كودك در آن تربيت ميشود. (امام خمينى، صحيفه امام، 293/9)

كمك فكرى و تذكر مشفقانه و صحيح، (آيت الله خامنه اى، 1377/11/13) پايبندسازى به هويت ملى و باورهاى ملى (آيت الله خامنه اى، 1385/7/13) و نيز برنامه ريزى دقيق براى اينكه جوانان صبور، قانع، مايل به كار، مايل به تحقيقات، اهل كار جمعى و تغليب عقل بر احساس و انصاف و وقت شناسى و وجدان كارى، تربيت شوند (آيت الله خامنه اى، 1388/11/13) و بالاخره تعليم فرهنگ كارهاى شايسته به جوانان، (آيت الله خامنه اى، 1390/1/8) از مهمترين وظايفى است كه به عهده ى معلم و مدرسه است.

علاوه بر موارد فوق، نقش فضاى مذهبى و معنوى حاكم بر مدرسه در تعليم و تربيت دينى نوجوانان نيز مهم است؛ (ر. ك: آيت الله خامنه اى، 1370/10/25؛ 1385/5/23) زيرا متربيان بيش از ده سال از مناسب ترين زمان عمر خود از نظر تربيتى را، به صورت روزانه چند ساعت، در مدرسه مى گذرانند. (آيت الله خامنه اى، 1378/2/15) محيط مدرسه امكان ارتباط مستقيم و متقابل نوجوانان را فراهم ميكند (شيرزاد، 1386، 71) و منجر به دوست يابى و تأثيرگذارى و تأثيرپذيرى دانش آموزان و تشكيل گروه هاى دوستى و هويت يابى آنان از اين گروه ها ميشود؛ و شخصيت آنان از اين طريق شكل ميگيرد، كه تأثير بسزايى در تربيت دارد. (اسماعيلى يزدى، 1381، 81-85)

لذا ارائه ى الگوهاى مطلوب در جامعه به جوانان از گذشته و معاصران و مصون سازى جوانان در برابر الگوهاى ساختگى و پوچ (آيت الله خامنه اى، 1376/11/14) مهم است؛ زيرا نسل جوان ميزان تبعيت و تأثير پذيرى اش از ديگران بسيار بالاتر است. اين الگو اگر اهل عمل باشد؛ يعنى بيش از آنچه كه حرف ميزند خود عمل كند، ميتواند رهبرى نسل جوان را به عهده بگيرد. (ر. ك: مطهرى، مجموعه آثار، 513/24-534)

فرهنگ جامعه نيز در تربيت جوانان مؤثر است؛ لذا تربيت بايد در فرهنگ صالح و با اجتناب از فرهنگ استعمارى صورت گيرد. (امام خمينى، صحيفه امام، 306/3-307) همچنين در جامعه بايد به جوان ميدان و امكان داده شود كه استعدادهاى خود را شكوفا سازد (آيت الله خامنه اى، 1376/6/15) كه اين امر يكى از مهمترين عوامل رشد اوست.

عبارت اند از:

انحراف فكرى. ريشه ى بيشتر انحرافات دينى و اخلاقى نسل جوان در لابه لاى افكار و عقايد اوست و راه مبارزه با اين خطر مهياسازى آب زلال و گوارا به قدر كافى است تا جوانان از آبشخور آلوده، افكار خود را برنگيرند. راه مبارزه، عرضه داشتن صحيح مكتب اسلام در همه ى زمينه ها با زبان روز است. (مطهرى، مجموعه آثار، 87/24) همچنين براى جهت گيرى صحيح و مصون ماندن از اين خطر لازم است انگيزه ى طرح مسئله، طرح سؤال و درخواست پاسخ را (آيت الله خامنه اى، 1386/7/17) در جوانان زنده كرد.

آنچه بر ضرورت توجه به تهديد در ساحت فكر مى افزايد، تهاجم فرهنگى عظيمى است كه عليه اسلام وجود دارد و به صورت يك جبهه ى بزرگ فرهنگى كه با سياست و صنعت و پول و انواع و اقسام پشتوانه ها همراه است؛ همچون سيلى حركت كرده و در مصاف جنگ با انديشه هاست، كه در اين ميدان، علما و روحانيون وظيفه دارند ذهن جوانان را مجهز و ايمانشان را مسلح كنند. (آيت الله خامنه اى، 1372/6/21) در اين راستا آشنايى با منطق شيواى قرآن و اصول مقدس اسلام (امام خمينى، صحيفه امام، 437/2-438) و نيز طرز تفكر انبياى بزرگ و پايه گذاران عدالت و آزادى از ابراهيم خليل تا رسول خاتم صلى الله عليه و آله، در امور معنوى و توحيدى تا تنظيم جامعه و حكومت، (امام خمينى، صحيفه امام، 322/3-323) رجوع به علماى متعهد اسلام و بهره مندى از هدايت آنان، (امام خمينى، صحيفه امام، 263/12؛ 96/21-97) ميتواند جوانان را در برابر تهديدهاى فكرى يارى كند. تلاش جوانان براى بصيرت افزايى و شناخت دشمن و روشهاى تهاجم او نيز بسيار مؤثر است. (آيت الله خامنه اى، 1389/7/27)

انحراف اخلاقى. غرور پيروزيها و شهرتها و جوان مردى ها در قلب جوانان رخنه ميكند، كه اين مرض نفسانى از دامهاى شيطانى است كه بندگان خدا را از توجه به او باز ميدارد و همچنين از حيله هاى نفس است، كه انسانها را به شكر و عبوديت بتها و به ويژه اساس بتها كه نفس است ميكشاند. (امام خمينى، صحيفه امام، 148/18) اين غرور و سركشى باعث ميشود تحولات روحانى اى كه در جوانان ايجاد ميشود از دستشان برود و شيطان، نفس اماره آنان را به دام كشد و با سوء رفتار با برادران خود، صدق و صفا رخت بربندد و به جاى آن كدورت و جفا، جايگزين شود. (امام خمينى، صحيفه امام، 393/17) از سوى ديگر در صورت شكستهاى

ص: 369

پى درپى، جوان به يأس و نااميدى دچار شده (آيت الله خامنه اى، 1368/8/10) و در نهايت منزوى خواهد شد. (آيت الله خامنه اى، 1371/5/21)

حبّ نفس، حبّ دنيا، (امام خمينى، 1375، 143) عادتهاى ناشايست، خودباختگى، (امام خمينى، بى تا «ب»، 39) فراموشى آخرت (امام خمينى، 1375، 175-176) و خودفريبى (مطهرى، 1379، 110/2-111) از ديگر رذائلى است كه جوان را تهديد ميكند. وسوسه هاى شيطان نيز همواره او را به تعويق انداختن كارها (امام خمينى، صحيفه امام، 14/18) تشويق ميكند. اين تهديد آنگاه مهمتر جلوه ميكند كه با زوال جوانى، رذائل اخلاقى ريشه دوانيده و جهاد با نفس مشكل ميشود؛ (امام خمينى، صحيفه امام، 40/2) لذا اهتمام به تهذيب نفس و عدم غفلت از آن از ضروريات دوران جوانى است. (امام خمينى، صحيفه امام، 14/18) جوانان هر قدر بر خود مسلط شوند به همان ميزان بر عوامل محيطى و جهانى تسلط پيدا خواهند كرد و از اين طريق ميتوانند زمينه ى سعادت خود را فراهم كنند. (امام خمينى، صحيفه امام، 300/8-301)

جوان در معرض آن است كه به اعتياد و بيكارگى و نيز بى بندوبارى و ولنگارىِ شهوانى و جنسى سوق يابد. (آيت الله خامنه اى، 4/16/1383) و به مدگرايى و چيزهاى ظاهرى و كوته نظرانه به جاى ارزشها (آيت الله خامنه اى، 1370/8/22) مشغول شود. اگر جوان از نظر فكرى و صفات اخلاقى به درستى هدايت نشود؛ در نهايت دچار افراط و تفريط در عمل خواهد شد. (آيت الله خامنه اى، 1389/7/29)

عدم توجه به سلامت بدن، به دليل مشغله هاى كاذب نيز جوانان را تهديد ميكند (ر. ك: امام خمينى، صحيفه امام، 541/7) لذا توجه به ورزش براى جوانان امرى ضرورى است. (امام خمينى، صحيفه امام، 261/7؛ آيت الله خامنه اى، 1377/2/7)

به تضعيف غيرت و ريشه هاى دين و دين دارى ميشود (ر. ك: امام خمينى، صحيفه امام، 277/21) و از سوى ديگر عادات حسنه ى جوانان را هدف گيرى ميكند (آيت الله خامنه اى، 1375/9/20) كه در نهايت باعث ضربه زدن به ايمانِ نسل جوان و حركت انقلابى آنان ميگردد. (آيت الله خامنه اى، 1373/6/21)

انحراف سياسى. جوانان در معرض تحريكات سياسى آلوده دشمن هستند (آيت الله خامنه اى، 1383/4/16) و ممكن است تحت تأثير تبليغات فريبكارانه جهت از بين بردن اتكال به خدا و وحدت كلمه قرار گيرند. (امام خمينى، صحيفه امام، 435/11-436) دستها و مغزهاى پليد و توطئه گر دشمن همواره در پى بازيچه ساختن آنان است (آيت الله خامنه اى، 1383/4/16) و كمند ناپيداى بسيار خطرناك فرهنگ، تفكر و تئوريهاى وارداتى غربى و تهاجم فرهنگى جهت ايجاد گرايش منحرف سياسى در جوانان (آيت الله خامنه اى، 1370/8/22) آنها را تهديد ميكند، كه ابزار جوانان براى خنثى سازى اين توطئه ها هوشيارى و اراده قوى است. (امام خمينى، صحيفه امام، 29/7-30) در اين راستا مراقبت هوشمندانه جهت بستن راه نفوذ دشمن و سد راه ورود آنان براى اشاعه ى فساد و تباهى و تبليغات سياسى مسموم ضرورى است. (آيت الله خامنه اى، 1378/4/21)

رسانه هاى بيرونى. رسانه ها القا كننده فكر، فرهنگ، رفتار و هويت فرهنگى انسانها هستند، به همين جهت در دنياى امروز نقش تعيين كننده اى در زندگى مردم؛ به ويژه جوانان دارند. نقش مهم رسانه ها در به راه انداختن جنگ تبليغاتى و تهاجم رسانه اى انكارناپذير است. قدرتهاى استكبارى براى تصرف يك صحنه بدون دخالت نظامى با سرمايه گذارى در زمينه رسانه و بهره گيرى از نقش آن، كاربرى عوامل موجود در آن صحنه را به سود خود تغيير ميدهند. (آيت الله خامنه اى، 1381/11/15) مع الأسف جاده ى رسانه اى و ارتباطات، جاده اى يك طرفه است و آنچه را كه صاحبان قدرت رسانه اى و امپراتورى رسانه اى مى پسندند، با استفاده از علم و فناورى پيشرفته، به زواياى دنيا منتشر و منعكس ميكنند و امپراتورى خبرى و رسانه اى دنيا، تقريباً در انحصار كسانى است كه براى دنيا فضيلت اخلاقى، دين، ايمان، معنويت و صلح را نميخواهند. همان كسانى بيشترين تسلط را بر رسانه هاى دنيا دارند كه بزرگترين كارخانه هاى اسلحه سازى و منهدم كننده ترين و ويرانگرترين بمبهاى اتمى در اختيار آنها بوده و سياستهاى سلطه جويانه جزوِ كارهاى روزمرّه و دائمى شان

ص: 371

است. (آيت الله خامنه اى، 1385/2/26)

در راستاى اين اهداف ناشايست، به انحراف كشاندن فطرت و طبيعت جوان، خلط بين زيبادوستى و زيباپرستى با دنياگرايى و دنياطلبى (آيت الله خامنه اى، 1377/2/7؛ 1379/5/5) و جلوه دادن راه خدا و معنويت به عنوان راه بن بست فراروى جوان و اشاعه ى خرافات به جاى دين، (آيت الله خامنه اى، 1376/1/1؛ 1385/8/17) نسخه ى همه ى رسانه هاى ديدارى و نوشتارى و مجازى مكتب ليبرال دمكراسى است. همچنين توطئه هاى دشمن در جهت فسادانگيزى و سرگرم و مشغول ساختن جوان (آيت الله خامنه اى، 1370/5/30؛ 1374/9/8) و هجوم حرفهايى كه كوركورانه ترجمه شده است و در قالب حرف نو و شبهات در اختيار جوانان قرار گرفته است (آيت الله خامنه اى، 1379/12/9) از تهديدهاى مهم پيش روى جوانان است.

1380/2/12) از ديگر وظايف جوان است.

با توجه به تأثير گستره ى محيط اطراف و هم نشينان يكى از مهمترين وظايف جوان آن است كه معاشران و دوستان خويش را از اشخاص وارسته و متعهد و متوجه به معنويات و داراى اخلاق كريمه، انتخاب كند؛ زيرا تأثير معاشرت در دو طرف صلاح و فساد، اجتناب ناپذير است. (امام خمينى، صحيفه امام، 211/16-212)

خامنه اى، 1370/10/13) و از بيكارى، كم كارى، بى توجهى و بيهودگى (آيت الله خامنه اى، 1374/9/16) و اهمال در كارها (امام خمينى، صحيفه امام، 205/13) و نيز اقدام بى فكر و بى مطالعه و تصميم گيرى هاى سريع و نسنجيده بپرهيزند. (آيت الله خامنه اى، 1377/2/7) همچنين با توجه به اينكه جوانان از نيازهاى طبيعى و غريزى برخوردارند و آتش شهوت در اين زمان مشتعل است، به طور مناسب و از راه مشروعِ ازدواج به آن پاسخ دهند و تشكيل خانواده داده و موجب بقاى نوع انسانى و فرو نشاندن شهوت شوند كه اين امر در سلوك عرفانى آنان و تعالى اجتماع نيز نقش بسزايى دارد. (امام خمينى، 1380، 25-26؛ همو، صحيفه امام، 517/8)

سياستگذار و كلان كشور به ويژه شوراى عالى انقلاب فرهنگى به عنوان ستاد اصلى مقابله است (آيت الله خامنه اى، 1376/11/4) كه با رصد مسائل و بررسيهاى دقيق و طراحى هاى جامع، به تدبير فرهنگى ميپردازد و خود را مسئول دفاع فرهنگى در برابر تهاجم فرهنگى ميداند. (آيت الله خامنه اى، 1392/9/19)

نهادهاى دينى به ويژه مساجد به عنوان پايگاه اصلى انقلاب، نقشى اساسى در بسيج فرهنگى و معنوى مردم - به ويژه جوانان - ايفا ميكنند. به گونه اى كه اين مكان مقدس، هم مركز تفكر و تأمل، هم مركز تصفيه ى روح، و بالأخره جايگاه خلوص و اتصال بنده به خداست؛ (آيت الله خامنه اى، 1375/10/19) علاوه بر اينها، وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامى، سازمان تبليغات اسلامى، دفتر تبليغات اسلامى حوزه علميه قم، وزارت ورزش و جوانان، اماكن متبركه ى تحت پوشش سازمان اوقاف و امور خيريه، آستان قدس رضوى، مراكز فرهنگى شهردارى ها، مجموعه هاى داراى امكانات فرهنگى و دستگاه هاى به ظاهر غير فرهنگى كه برنامه ها و اقدامات آنان داراى آثار و پيامدهاى فرهنگى است، در اين عرصه وظيفه دارند.

البته لازم است در عرصه فرهنگى مربوط به جوانان از امور تكرارى و سطحى كه عادى شده است (آيت الله خامنه اى، 1368/10/5) پرهيز شود و به روشهاى قديمى در مبارزه با تهاجم فرهنگى اكتفا نشود (آيت الله خامنه اى، 1385/8/17) و جوانان با تدبير صحيح به سمت تربيت اسلامىِ بيشتر و عميق تر، و به سمت حفظ ايشان از تباه شدن تدريجى به وسيله دشمن سوق داده شوند. (آيت الله خامنه اى، مكتوبات، 1370/6/25) همچنين لازم است بسترى براى دسترسى آسان جوانان به مسجد و استقرار روحانى پرهيزكار و خردمند، كه همچون كارشناس و دلسوز در مسجد و همچون پزشك و پرستار در بيمارستان، روح و مايه ى حيات مسجد است، فراهم شود. (آيت الله خامنه اى، مكتوبات، 1389/7/20)

كمك همه ى دستگاه هاى فرهنگى براى انس جوانان با قرآن و ايجاد ارتباط دائمى جوانان با قرآن و دسته بندى مفاهيم قرآنى به وسيله ى خبره هاى اين امر و گنجانده شدن آن مطالب، به تناسب در كتابهاى درسى مدارس و دانشگاه ها نيز ضرورى است. (آيت الله خامنه اى، 1380/6/28)

ص: 376

تنظيم سير مطالعاتى و بستر انس با كتاب توسط مجموعه متصديان امر كتاب از ديگر وظايف مهم است. (آيت الله خامنه اى، 1390/4/29)

ضرورى است مكانهاى ترويج فساد و آلوده، بسته شده يا از بين بروند (امام خمينى، صحيفه امام، 34/4) و با عوامل و نقشه هاى تباه ساز نسل جوان؛ همچون مواد مخدر صنعتى و تهييج غريزه ى جنسى مبارزه شود. (آيت الله خامنه اى، 1390/5/16)

البته در نهايت مردم و جوانان در صحنه، تنها مدافعان واقعى انقلاب هستند؛ چرا كه تاكنون از جان و مال خود براى حفظ آن هزينه ها كردند و امروز با انجام وظيفه ى امر به معروف و نهى از منكر در مقابل اين پليدى ها مى ايستند. جوان مؤمنى كه دل به دنيا و منافع شخصى نبسته و خود را آلوده و گرفتار نكرده كه مبادا نتواند از فضيلتها دفاع كند! اين شخصيت، از انقلاب، اسلام و از فضايل و ارزشهاى اسلامى دفاع ميكند هرچند وظيفه ى همه است تا به عنوان يك واجب و مسئوليت شرعى، انقلابى و سياسى، امر به معروف و نهى از منكر را جزء برنامه هاى دينى - انقلابى خود قرار دهند. (آيت الله خامنه اى، 1371/4/22)

أَنْفُسَكُمْ وَ أَهْلِيكُمْ نٰاراً» ؛ (تحريم، 6) لازم است با هدايت صحيح، آنان حفظ شوند؛ تا به غضب الهى و مجازات او مبتلا نگردند. (آيت الله خامنه اى، 1365/11/3) لذا خانواده ها نبايد جوانانشان را رها كنند؛ بلكه بايد ايمانشان را حفظ كنند و جوان را از كارى كه دين و مبانى دينى و اعتقاداتش را به خطر مى اندازد و او را بى اعتقاد ميكند، دور سازند. البته در اين امر جانب ميانه روى لازم است رعايت شود؛ نه سخت گيرى هاى بيجا و برخورد تند و تلخ كه باعث دل زدگى آنها ميشود، صورت گيرد و نه بى مبالاتى ها و لاابالى گرى و در اختيار گذاشتن امكانات بى حساب و اغماض و چشم پوشى از همه ى كارهاى غلط آنان، باشد. در غير اين صورت جوان فاسد و خراب ميشود. (آيت الله خامنه اى، 1383/8/6)

جهت نيل به تربيت صحيح بايد با منطق و برخورد صحيح و مهربانانه با فرزندان برخورد كرد و دائماً مراقب او بود؛ زيرا فساد جوان اثر تشديدكننده دارد و نقطه ى ضعف جوان، مثل لكه ى سياهى روى دندان است كه كل دندان را به تدريج خراب ميكند و به تدريج ذهن مخاطبان و حتى پدر و مادرش را تحت تأثير خود قرار ميدهد و در نتيجه حقيقت و معنويت را از دست ميدهد. (آيت الله خامنه اى، 1383/8/6) در اين مسير جديت نيز بسيار مهم است. (امام خمينى، صحيفه امام، 386/6)

آموزش و پرورش. تحول نظام آموزشى و طراحى آن به نحوى كه جوان به تحقيق و طلبكارى در تعميق علم و دانش علاقه مند بشود و از حفظمحورى بپرهيزد (آيت الله خامنه اى، 1387/7/3) و پرداختن آموزش و پرورش به تربيت انسانهايى مؤمن، پرانگيزه، صبور، اميدوار، خوشبين، علاقه مند به منافع عمومى، علاقه مند به رسيدن به قله هاى كمال شخصى و جمعى، با ابتكار، متفكر، اهل تحقيق، اهل پيشروى و... بسيار ضرورى است. (امام خمينى، صحيفه امام، 491/12؛ 3/13-4؛ آيت الله خامنه اى، 1389/2/15)

طراحى و اجراى نظام تعليم و تربيت اسلامى، برنامه ريزى دقيق و منظم، ايجاد ساختار كارآمد و تربيت محور، تهيه و تدوين صحيح كتابهاى درسى و نظارت بر معلمان و مديران و دانش آموزان و رفتار و عملكرد آنان، بايد مورد اهتمام قرار گيرد. (آيت الله خامنه اى، 1370/10/25)

سرلوحه و محور قرار دادن انتقال تفكر اسلامى در برنامه هاى آموزش و پرورش، در تنظيم كتاب و تربيت معلم، اصلاح كمبودها (آيت الله خامنه اى، 1370/10/25) و رفع آسيبهايى

ص: 378

همچون حفظمحورى و (آيت الله خامنه اى، 1389/7/29) مدرك طلبى، (آيت الله خامنه اى، 1374/2/13) راسخ كردن ذهنها با استدلال صحيح، (آيت الله خامنه اى، 1377/12/4) نخبه پرورى و نشان دادن جرأت و جسارت كشور و طبقه ى جوان در ميدانهاى علمى، (آيت الله خامنه اى، 1381/7/3) آموزاندن غرور ملى، ايجاد علاقه مندى به ميهن و دل بستگى به آينده ى كشور و افتخار به تاريخ و گذشته ى كشور در كنار ديگر آموزشها، (آيت الله خامنه اى، 1382/2/22) ارتقاى تحرّك و پويايى علمى با ايجاد اميد روزافزون در نسل جوان، (آيت الله خامنه اى، 1383/4/19) و آشنا كردن جوانان با مغالطه براى كشف مغالطات ديگران و رسيدن به قدرت تحليل سياسى (آيت الله خامنه اى، 1385/5/23) نيز از وظايفى است كه به نهادهاى تعليم و تربيت مربوط است. آموزش و پرورش همچنين وظيفه دارد به توسعه ى فرهنگ و معارف اسلامى و يادگيرى قرآن (روخوانى، روانخوانى و مفاهيم) و تقويت انس دانش آموزان با قرآن و سيره ى پيامبر اكرم صلى الله عليه و آله و اهل بيت عليهم السلام و گسترش فرهنگ اقامه ى نماز بپردازد. (آيت الله خامنه اى، مكتوبات، 1392/2/10)

حوزه و روحانيت. نخستين متوليان مقابله ى با تهاجم فرهنگى، حوزه و دانشگاه است؛ چرا كه قوه ى تفكر ملت اند. (ر. ك: آيت الله خامنه اى، 1381/11/16؛ 1383/1/2؛ 1384/10/19؛ 1385/3/23) مخاطب اصلى حوزه هاى علميه در جامعه، جوانان هستند؛ لذا بايد براى اين قشر برنامه ريزى ويژه اى صورت گيرد و اقتضائات لازم در اين راستا فراهم شود (آيت الله خامنه اى، 1377/2/2) و ظرفيت عظيم حوزه در جهت تربيت جوانان مبذول گردد. (امام خمينى، صحيفه امام، 615/21-617) همچنين هدايت كه از اصلى ترين رسالتهاى روحانيون - كه در جايگاه وارثان انبيا هستند - به شمار ميرود، بايد يك دغدغه عمومى باشد؛ به طورى كه با تلاشى مستمر در جهت تهذيب نسل جوان و خنثى سازى نقشه هاى شوم دشمنان گام بردارند. (امام خمينى، صحيفه امام، 334/2)

در اين راستا تلاش در جهت تحول جوانان و تبديل شدن آنها به انسانهايى فاضل، معتقد به اسلام و مفيد براى كشور، (امام خمينى، صحيفه امام، 482/6) نجات توده جوان محتاج هدايت از منجلابها، (امام خمينى، صحيفه امام، 559/21) برطرف كردن سؤالات، ابهامات و شبهات جوانان، (آيت الله خامنه اى، 1372/3/26) رفع تشنگى جوانان نسبت به حقيقت، فهميدن و آگاه شدن توسط نمازهاى جمعه، (آيت الله خامنه اى، 1381/5/5) مصون سازى جوانان از آسيبها با

ص: 379

بيشتر كردن ارتباط آنان با خدا، انس با ياد خدا، توجه دادن به عالم غيب، تعبد به مبانى دين و احكام دين و شريعت و تسليم در مقابل احكام الهى و افزايش ظرفيت معنوى، (آيت الله خامنه اى، 1388/6/8) شناساندن جايگاه نماز (آيت الله خامنه اى، مكتوبات، 1370/7/15) و صفا و بهجت آن، (آيت الله خامنه اى، مكتوبات، 1388/8/12) برنامه ريزى و اهتمام جدى به امر تبليغ در حوزه هاى علميه، (آيت الله خامنه اى، 1370/6/31) رفتار عاقلانه، حكيمانه، خيرخواهانه، صلاح جويانه، صميمانه و سرشار از محبت و صفا، (آيت الله خامنه اى، 1379/12/8) پاكيزه و پيراسته، و لبريز از شور و انگيزه و نشاط كردن مسجد همچون دلهاى جوان، (آيت الله خامنه اى، مكتوبات، 1388/8/12) به عنوان رسالتهاى روحانيون و حوزه هاى علميه مطرح است.

دانشگاه ها. عدالت خواهى به جاى جهت دهى هاى سياسى نامطلوب (آيت الله خامنه اى، 1383/10/17) لازم است در جوان دانشگاهى تقويت شود و عوامل تضعيف اعتماد به نفس دفع شده و تقويت عوامل اعتماد به نفس آنان فراهم شود. (آيت الله خامنه اى، 1386/10/13)

همچنين بايد نسبت به دانشجويان برجسته علمى و المپيادى قدرشناسى جدى شود و امكانات براى آنها فراهم گردد و اين ضريب هوشى و حافظه و استعداد سرمايه ملى تلقى گردد. (آيت الله خامنه اى، 1379/12/9)

رسانه هاى مكتوب، ديدارى و شنيدارى. رسانه ها با توجه به اهميت ويژه و مخاطب فراوان و اثرگذارى زيادى كه دارند در قبال جوانان وظيفه ويژه اى را بر عهده دارند. لازم است برنامه هاى تلويزيونى با ارزشها و تفكر جامعه هماهنگ باشد، تا در انديشه ى فرد بحران و تناقض ايجاد نشود. (ر. ك: آيت الله خامنه اى، 1368/9/15؛ 1369/12/14؛ 1370/7/5؛ 1385/3/23) در اين راستا راديو و تلويزيون به مثابه «دانشگاهى عمومى» (امام خمينى، صحيفه امام، 399/6) بايد به يك «بنگاه تعليمات اسلامى» تحوّل يابند (امام خمينى، صحيفه امام، 324/12؛ آيت الله خامنه اى، 1369/5/7) و رسانه ها نقش مربى را در كشور ايفا كنند؛ (امام خمينى، صحيفه امام، 322/7) زيرا آنها ميتوانند جوانان را مستقل و داراى اراده و تصميم بار آورده (امام خمينى، صحيفه امام، 326/12) و با نشان دادن برنامه هاى آموزنده آنها را به سوى خدمت به كشور سوق دهند. (امام خمينى، صحيفه امام، 326/12)

تلاش رسانه و مطبوعات در جهت انتشار تقوا و استحكام بنيه اعتقادى جوانان در برابر هجمه هاى فرهنگى دشمنان، (امام خمينى، صحيفه امام، 158/13؛ آيت الله خامنه اى، 1377/2/9؛ 1389/4/20)

ص: 380

استفاده از هنر حركت بخش و بيان كننده ى تكليف قشرهاى مختلف، (آيت الله خامنه اى، 1369/5/7) حمايت و تكيه بر هنرمند جوان مؤمن كه ميتواند از اسلام و از انقلاب و از كشور دفاع كند، (آيت الله خامنه اى، 1371/5/21) احتراز مطبوعات از فلسفه بافى هايى كه جوان خيال كند همه ى هدف انسان اين است كه از هر راهى شد، يك مشت پول به دست آورد، (آيت الله خامنه اى، 1380/12/12) و احتراز رسانه ها از اينكه به ذهن و دل جوان چيزى را بدهيم كه او را به سمت گناه و فساد مى لغزاند (آيت الله خامنه اى، 1380/5/1) از وظايف مهمى است كه لازم است مجدانه رعايت شود.

ميتواند بهترين منافع خود را بشناسد و پى گيرد و به تعبيرى عهده دار زندگى خود شود و سرنوشت خود را بسازد؛ در نتيجه تنها عقل ميتواند راهنما و هدايتگر باشد نه وحى، (هيوود، 1379؛ 73-75؛ شاپيرو، 1380، 7) كه با توجه به عدم دسترسى عقل انسان به بسيارى از امور، همچون مبدأ و معاد و نيز امور مربوط به روح، اين نگرش باعث مثله سازى انسان و تك جانبه نگريستن به او ميشود.

اين نگرشهاى بى مايه موجب شده است كه براى انديشه هاى ماركسيستى و ليبرال دمكراسى و نيز ديدگاه هاى ناسيوناليست هاى سكولار، جاذبه اى وجود نداشته باشد. (آيت الله خامنه اى، 1394/9/8) علاوه براين افكار جوانان در غرب چنان از تبليغات پر شده است كه نميدانند چگونه در لابلاى نهادها، گفته ها و ايدئولوژى ها نفوذ كرده و به كنه امور دست يابند. (نويمان، 1373، 68)

دارند و در اين ميان انقلاب اسلامى با پيام جذاب اسلام، كه پيام عدالت، نجات انسانها و نجات جوانهاست، در صحنه جهانى حضور دارد. (آيت الله خامنه اى، 1379/12/24)

شأن مادرى را در نظر آنان منحط سازد! (امام خمينى، صحيفه امام، 90/8) رويكرد غالب غرب نسبت به خانواده يك رويكرد انتقادى است كه اوج آن را در نظريات فمينيستى ميتوان مشاهده كرد. در ميان گرايشهاى فمينيستى، حمله به نهاد خانواده و مادرى را در گرايش فمينيسم راديكال ميتوان ملاحظه كرد. فمينيسم راديكال و به تبعيت از آن فمينيسم سوسياليستى يكى از كليدواژه هاى اصلى خود براى نقد وضعيت زنان را كليدواژه مردسالارى قرار ميدهند. (گاردنر، 1386، 187) با اين همه نميتوان پذيرفت كه وضعيت خانواده و زنان در غرب معلول گفتمان جنسيتى به تنهايى است. روند فردگرايى، ليبراليسم و نظام اقتصاد سرمايه دارى نقش تعيين كننده و مهمى در به چالش كشيدن گفتمان خانواده در سطح ذهنى و تضعيف نهاد خانواده در سطح عينى داشته است.

ميتوان ادعا كرد ميان ايدئولوژى سرمايه دارى و ارزشهاى خانواده تعارض وجود دارد. بر اساس اين ديدگاه روابط خويشاوندى كم اهميت ميشود و ويژگيهاى اكتسابى اهميت مى يابد. (ر. ك: برناردز، 1384، 75)

تنوع در شكلهاى همزيستى نيز، منجر به پيدايش اشكال جديدى از خانواده در غرب شده، به گونه اى كه مراكز بين المللى فشار مى آورند تا تعريف جديدى از خانواده در اين اشكال، از دو نفر همجنس و يا... ايجاد شود؛ (ر. ك: آيت الله خامنه اى، 1392/12/15؛ 1368/9/15) اين نوع تحولات و تغييرات در غرب، سرعت زيادى به خود گرفته و آسيب پذيرى خانواده ها را دو چندان كرده است. (آيت الله خامنه اى، 1368/9/15) در نتيجه خانواده در غرب دچار بحرانهاى گوناگونى است؛ چون زن در غرب ملعبه مردان و ملعبه جوانهاى فاسد است (ر. ك: امام خمينى، صحيفه امام، 301/6) و اين الگو برخاسته و زاييده از الگوى باستانى رومى و يونانى آنهاست، كه زن وسيله اى براى كامجويى و التذاذ مرد بوده و همه چيز تحت الشعاع اين نگرش بوده است. (آيت الله خامنه اى، 1370/8/22) اين درحالى است كه زن نقش استثنايى تربيتى داشته (آيت الله خامنه اى، 1384/3/25) و در هر ميدانى كه زن وارد شود، در حقيقت همه ى خانواده وارد شده است. (آيت الله خامنه اى، 1376/7/30) همچنين در غرب، جداسازى ناعادلانه يك طرف ذى نفع (مرد) و يك طرف مورد انتفاع (زن) و گسترش آرام و تدريجى آن با شيوه هاى مختلف و تبليغات گوناگون در همه ى جوامع (آيت الله خامنه اى، 1390/3/1) و پنهان سازى مظلوميت

ص: 386

زن در خانواده و اعماق جامعه ى غرب (آيت الله خامنه اى، 1390/3/1) صورت گرفته است و آمار وحشتناكى در خصوص خشونت خانوادگى و اجتماعى عليه زن به گوش ميرسد؛ (آيت الله خامنه اى، 1375/6/28؛ 1379/6/30؛ 1386/4/13) لذا اگر زنان در جاهليت اول اروپا در خانواده هيچ شمرده ميشدند، در جاهليت مدرن در دو حيطه ى جامعه و خانواده، زندگى خود را باخته و دچار ظلمى مضاعف شده اند كه در تاريخ انسانى بى سابقه بوده است. (آيت الله خامنه اى، 1371/9/25)

داشتند و درحالى كه صاحب نظران كاركشته نظامى از عدم تحقق بسيارى از عملياتهاى نظامى با توجه به كمبود امكانات سخن مى گفتند، جوانان 15 تا 30 ساله ميدان دارِ عرصه نبرد توانستند حماسه هاى بزرگى چون ثامن الائمه عليه السلام، فتح المبين، بيت المقدس، خيبر، والفجر 8 و كربلاى 5 را خلق كنند. در اين خصوص تحقيقى حاكى از آن است كه در تمامى پويش انقلاب، جوانان محصل فعال ترين نيروى شركت كننده در انقلاب بوده اند و به طور نسبى بيشترين تعداد دستگير شدگان به آنها تعلق داشته است. (Ashraf, 1985, 1/3) همين تحقيق نشان ميدهد كه از مجموع 2483 تظاهراتى كه در جريان انقلاب صورت گرفته، 23 درصد آنها توسط دانش آموزان و دانشجويان و معلمان سازماندهى شده بود و البته اين جدا از شركت وسيع جوانان شهرى و روستايى در راهپيمايى ها، تظاهرات و ديگر اشكال متنوع مبارزات خيابانى بود كه در اين دوره ى انقلاب انجام گرفت. (Ashraf, 1985, 1/3) به عنوان نمونه از بين 12 نفر افراد اعدام شده از يك جمعيت سياسى اسلامى در سال 1344، تعداد 7 تن را دانش آموزان و دانشجويان تشكيل ميدادند. (اسنادى از جمعيتهاى مؤتلفه اسلامى، 1353، 52-64)

اين نقش جوانان منحصر در دوران دفاع مقدس و انقلاب نبوده است؛ بلكه جوانان امروز ايران نيز با آگاهى، تفكر و انگيزه، ايستادگى ميكنند و اين آگاهى و عزم راسخ جوانان از دوران دفاع مقدس كمتر نيست؛ البته ممكن است برخى به ظواهر بنگرند و قضاوتهاى غلط كنند و تلقى كنند كه همه ى جوانان كنونى از دين برگشته اند. (آيت الله خامنه اى، 1391/7/22)

در سراسر جهان تأكيد شده بود (قاسملو، 1389، 45) و راهكار عملى امام خمينى قدس سره براى تنظيم فعاليتهاى اتحاديه، ايجاد پايگاهى اسلامى براى معرفى و نشر حقايق اسلام بود تا با آشكار كردن مكاتب منحرف، جوانان دانشگاهى را با مكتب اسلام آشنا سازد. (امام خمينى، صحيفه امام، 324/3)

در اين تشكلهاى دانشجويى در سالهاى قبل و بعد از انقلاب، دانشجويان فرصت كار دسته جمعى را پيدا كردند و از افتادن در گردابهاى مختلف نجات يافتند و درك اسلامى و روحيه ايمانى خود را گسترش داده و عمق بخشيدند. (آيت الله خامنه اى، 1387/9/24) در اين سالها اگرچه نسل جوان در مقابل هجوم ايدئولوژى هاى ضد اسلام يا التقاطى بوده اند؛ (ر. ك: آيت الله خامنه اى، 1387/9/1؛ 1389/7/7؛ 1391/6/23) اما با هوشيارى (مطهرى، 1372، 119-120) و پيروى از رهبرى پارسا (آيت الله خامنه اى، 1378/9/26) توانستند با آنها مقابله كنند. اكنون نيز جوانان ايران با قدرت ايمان و تفكر و تلاش، مايه ى حراست از دستاوردهاى فرهنگى انقلابند، (امام خمينى، صحيفه امام، 255/9) تا آنجا كه حاضرند جان خود در راه هدف مقدسشان به خطر انداخته و نثار كنند. (آيت الله خامنه اى، 1370/5/30) دانشجويان، افسران جوان جبهه فرهنگى و اساتيد، فرماندهان آن ميباشند كه با تمركز بر مسائل كلان، بايد نقش خود را در پيگيرى و شناسايى دشمن و اهداف وى ايفا كنند. (آيت الله خامنه اى، 1388/6/8)

جوانان در عرصه ى هنر نيز پيشتازند؛ به طورى كه برخى همچون شهيد آوينى از طلايه داران هنر انقلابى بودند و سبكى نو ايجاد كردند. (آيت الله خامنه اى، 1370/9/4) امروز هم هنرمندان جوان مؤمن در عرصه ى هنر مشغول به فعاليت هستند و آثار ادبى، سينمايى، نقاشى، خطاطى، طراحى و... ارزشمندى خلق ميكنند، كه ارزش هنرى و اثرگذارى آن قابل انكار نيست. (آيت الله خامنه اى، 1380/5/1)

بسيار پررنگ شد؛ به طورى كه در ماه هاى اول، سپاه پاسداران تشكيل گرديد و جوانان در سپاه حضور فعال يافتند (آيت الله خامنه اى، 1387/9/24) و پس از چند ماه مخلصانه وارد ميدان شدند تا آنجا كه حركت خودجوش جوانان در خدمتگزارى به روستاها؛ عامل فرمان جهاد سازندگى از طرف امام خمينى قدس سره شد. (آيت الله خامنه اى، 1389/6/31)

جوانان ايران اسلامى با تقديم جان خود، اسلام را روسفيد و مسلمين را سربلند كردند (آيت الله خامنه اى، 1370/5/30) و اين امر موجب گرديده است امروز علاوه بر عزتمندى ايران، مسلمانان در دنيا قوى شده و جوانان در نقاط مختلف دنياى اسلام، به شوق اسلام به پاخيزند. (آيت الله خامنه اى، 1370/5/30)

آنان در جنگ تحميلى، توانستند چهره اى از ايران را نشان دهند كه ده ها سال بود كه از ايران چنين چهره اى ديده نشده بود. (آيت الله خامنه اى، 1388/6/29) اين تلاش مخلصانه بعد از جنگ تحميلى نيز استمرار يافت؛ چون ميدان مجاهدت ادامه پيدا كرد. (آيت الله خامنه اى، 1389/8/2)

آبان ماه 1358، تحت عنوان دانشجويان پيرو خط امام در تصرف لانه ى جاسوسى آمريكا بود كه بازتاب گسترده ى بين المللى را به همراه داشت. امام خمينى قدس سره اين اقدام شجاعانه را يكى از ارزشهاى انقلاب و شكسته شدن بت بزرگ يعنى آمريكا توصيف كرد. (امام خمينى، صحيفه امام، 305/13-306) در راستاى مبارزات سياسى نهضت اسلامى در ايران به رهبرى امام خمينى قدس سره و تبعيد ايشان، دانشجويان خارج از كشور، طى نشستى در بهمن 1344، اتحاديه ى انجمنهاى اسلامى اروپا (گروه فارسى زبان) را با همكارى شهيد آيت الله بهشتى تشكيل دادند (زيبا كلام، 1378، 301) و خط مشى اتحاديه بر مبناى چهار اصل آگاهى، استقلال، وحدت نظرى و عملى و همكارى با مردم تعريف گرديد؛ فعاليت سياسى اتحاديه، با صدور اطلاعيه هاى متعدد به منظور آشكار شدن حقايق، آگاهى دادن به مردم و دعوت به مبارزه، برگزارى تظاهرات و اعتصاب غذا گسترش يافت. (قاسملو، 1389، 112)

بررسيهاى آمارى نيز حاكى از حضور چشمگير جوانان در مبارزات دهه ى 1350 است؛ به طورى كه طبق برآورد برخى از منابع، در عرصه ى مبارزات انقلابى بيش از 48 درصد از شهدا و كشته شدگان، دانشجو و دانش آموز بوده اند. (abrahamian, 1982, 95-96)

اين علم برخاسته ى از مجاهدت و اجتهاد و تلاش است و ملاك در صدق جهاد اين است كه حركتى كه انجام ميگيرد، جهت دار بوده و اگر مواجه با موانعى است، براى زدودن آن تلاش جدى شود. (آيت الله خامنه اى، 1383/4/1؛ 1386/4/25)

جهاد دانشگاهى، همانطور كه در قرآن كريم در مقايسه ى دو مسجد ميفرمايد: «لاٰ تَقُمْ فِيهِ أَبَداً لَمَسْجِدٌ أُسِّسَ عَلَى اَلتَّقْوىٰ مِنْ أَوَّلِ يَوْمٍ أَحَقُّ أَنْ تَقُومَ فِيهِ فِيهِ رِجٰالٌ يُحِبُّونَ أَنْ يَتَطَهَّرُوا» ، (توبه، 108) محل جوانان پاك است، كه جزو رويشهاى اصلى خود انقلاب هستند و موفقيتهايى كه در عرصه ى سلولهاى بنيادين و رويان هم صورت گرفته است محصول همين تلاشهاى خالصانه علمى است. (آيت الله خامنه اى، 1386/4/25) جوانان ايران در حال مبارزه ى علمى با دشمنان بسيار سرسختى هستند كه نميخواهند اين حركت علمى و تحقيقى انجام بگيرد؛ لذا جهاد دانشگاهى فقط يك نهاد تلقى نميشود؛ بلكه يك فرهنگ و سمت گيرى و حركت است، كه گسترش آن و پايدارى و استوارى اش، كشور را به سمت سربلندى و عزت و استقلال حقيقى بيشتر پيش ميبرد. (آيت الله خامنه اى، 1383/4/1)

(آيت الله خامنه اى، 1388/9/4؛ 1388/10/29) همچنين روحيه شهادت طلبى را كه يك عطيه الهى بود در آنان زنده نمود. (امام خمينى، صحيفه امام، 491/6-492) انقلاب كبير اسلامى توانست در برابر هجوم بى امان فساد و شهوت رانى و بيكارى و عادتهاى زشت به سوى نسل جوان معاصر خود، سدى نفوذناپذير بسازد و دستهاى مرموز و دلهاى بدخواهى كه تهاجم آن گنداب اخلاقى را به سوى دل و جان جوانان در همه جاى گيتى فرماندهى ميكردند در مقابل اين حصار تسخيرناپذير از كار بازماندند و نتيجه همان است كه در تاريخ، افتخارات ايران در شمار بلندترين قله هاست. (آيت الله خامنه اى، مكتوبات، 1377/1/24) در حقيقت فتح الفتوحِ انقلاب اسلامى پيدايش جوانهاى نورانى و بيرون آمدن فرشتگان در اين دنياى غرق تباهى است. (آيت الله خامنه اى، 1377/7/26) شاهد بر اين مطلب وصيتنامه هاى جوانهايى است كه عاشقانه جهاد ميكردند و به شهادت ميرسيدند، كه گاهى چنان رقيق، عرفانى، زلال و نورانى است كه گويا از زبان يك عارف كامل است. (آيت الله خامنه اى، 1383/7/13)

داستان نويسان زيادى تربيت يافته اند. (آيت الله خامنه اى، 1371/5/21)

معجزه انقلاب اسلامى در دهه ى پنجاه، و معجزه ى جنگ هشت ساله در دهه ى شصت اتّفاق افتاد و جوانان برومند ايران اسلامى نشان دادند كه ميشود در جنگ نابرابر هم پيروز شد. (آيت الله خامنه اى، 1380/2/12) امام خمينى قدس سره با هدايت و رهبرى صحيح، اعتماد عمومى مردم و جوانان را جلب كرد و اين سرمايه عظيم را در راه اهداف انقلاب به كار بست و هزينه كرد، به نحوى كه در طول سالهاى پس از انقلاب، همواره جوانان، دل باخته ى نام امام و شيفته ى جمهورى اسلامى اند. (آيت الله خامنه اى، 1386/3/14) همچنين بسترى فراهم گرديد كه عزيزترين انسانهاى طول تاريخ فرصتى داشته باشند تا در جبهه ها و پشت جبهه ها به شهادت نائل آيند. (آيت الله خامنه اى، 1370/5/30)

لذا جوان تراز انقلاب اسلامى با ايمان به خدا و ارتباط معنوى و صميمى با او (آيت الله خامنه اى، 1371/8/27) و پيوستگى قلبى به اهل بيت عليهم السلام (آيت الله خامنه اى، 1389/3/13) و اهتمام به انجام عمل صالح، (آيت الله خامنه اى، 1384/7/3) كسب معنويت كرده (آيت الله خامنه اى، 1374/8/17) و از اعماق وجود به اسلام معتقد و پايبند است. (آيت الله خامنه اى، 1378/3/3) همچنين معتقد است انقلاب و دستاوردهايش از آن اوست و نگهدارى و پاسدارى از آن را به عهده دارد (آيت الله خامنه اى، 1369/10/10) و خود را امانت الهى و ذخيره ى ملى دانسته (آيت الله خامنه اى، 11381/8/7) و همواره به تقويت انگيزه و ايمان خود مى پردازد. (آيت الله خامنه اى، 1385/7/25) اين ايمان و اعتقاد او را براى فعاليت جدى و جهادى در همه ى عرصه هاى فردى و اجتماعى مهيا ميسازد.

خلوص انقلابى (آيت الله خامنه اى، مكتوبات، 1378/3/5) در او رسوخ كرده، همواره نقد منصفانه و متقابلاً نقدپذيرى متواضعانه داشته باشد (آيت الله خامنه اى، 1386/2/25) و به طبقه ى بزرگان و علما احترام بگذارد و شأن روحانيت را حفظ كند. (امام خمينى، صحيفه امام، 398/2)

علاقه مند است و به دليل آنكه مبارزه براى استقلال و آزادى و عدالت - كه همان راه و سلوك انبياست - در پيوند ناگسستنى دين و علم و اجتماع، ممكن است (امام خمينى، صحيفه امام، 323/3) و نيز ميداند كه اگر دانشگاه ها خالى از دانشمندان و متخصصان متعهد شوند، اجانب منفعت طلب همچون سرطان در تمام كشور ريشه دوانده و زمام امور اقتصادى و علمى را به دست ميگيرند (امام خمينى، صحيفه امام، 326/3) لذا همواره به تحصيل جدى (آيت الله خامنه اى، 1377/11/13؛ 1386/2/19) و رونق بخشيدن به كلاسها و بحثهاى علمى و پرهيز از سپرى كردن عمر در هياهو و بازى گرى هاى سياسى مشغول است. (امام خمينى، صحيفه امام، 326/3-327)

عام فرهنگى» پرداخته، (آيت الله خامنه اى، 1371/4/22) به دفاع از شخصيت ملى، عزت ملى و هويت ملى و عقيده ى مستحكم اسلامى در ميدان شرف و افتخار مى پردازد (آيت الله خامنه اى، 1390/7/23) و اهل امر به معروف و نهى از منكر است. (آيت الله خامنه اى، 1371/4/22)

حركتش دائم در مسير پيشرفت بوده (آيت الله خامنه اى، 1374/8/17) و برخوردار از روحيه ى جهاد و مقاومت در محيطهاى گوناگون است. (آيت الله خامنه اى، 1377/7/26) همچنين اطاعت و تبعيت از حكومت اسلامى و عدم توجه به سرزنش دشمنان، (امام خمينى، صحيفه امام، 407/12-408) احساس وظيفه نسبت به تكميل و تتميم و حفظ نظام، (آيت الله خامنه اى، 1388/6/20) پرهيز از اختلاف افكنى در قالب گروه ها و حزبها و تشكلها و تلاش در جهت حفظ وحدت كلمه، (امام خمينى، صحيفه امام، 15/2) پرهيز از قرارگرفتن در ساختارهاى باطل گذشته و اهمال در كارها، (امام خمينى، صحيفه امام، 205/13) پرهيز از درگير شدن با مسائل جناحى (آيت الله خامنه اى، 1370/6/31) و مهياسازى خود براى وظايف سنگين آينده و خدمت به اسلام و مسلمين و پاسدارى از اين دو را (امام خمينى، صحيفه امام، 55/2؛ 263/3؛ آيت الله خامنه اى، 1369/5/24) از وظايف خود ميداند.

او به نمازكه موجب روشنى دل و شادابى روحى و بهجت است - (آيت الله خامنه اى، 1387/8/29) و مسجد و عبادت و جلسات قرآن اهتمام داشته (آيت الله خامنه اى، 1370/10/13) و در همه ى ميدانها و عرصه ها، حضور با انضباط و قانونمند دارد. (آيت الله خامنه اى، 1378/4/21) جوان تراز انقلاب اسلامى با نشاط و پرشور و اهل ورزش بوده (آيت الله خامنه اى، 1377/11/13؛ 1386/2/19) و از تنبلى و سستى گريزان است. (آيت الله خامنه اى، 1377/11/13؛ 1386/2/19) او با همه ى وجود و همت از سرمايه ملى و جمعى كشور دفاع كرده (آيت الله خامنه اى، 1380/8/12) و به طور همزمان راه علم، تقويت اراده، خلاقيت و سازندگى، رشد و تكامل (آيت الله خامنه اى، 1386/8/9) و تلاش و كسب مهارت براى كار (آيت الله خامنه اى، 1368/4/23) را مى پيمايد.

حفظ اصول و روحيه ى آرمان گرايى و احتراز از محافظه كارى (آيت الله خامنه اى، 1386/2/25) و حساسيت روزافزون در برابر آماج توطئه هاى دشمن و فرونشاندن فتنه هاى آنان از نطفه (آيت الله خامنه اى، 1381/5/22) از ديگر ويژگيهاى اين قشر از جوانان است.

ص: 399

اما از ديدگاه انقلاب اسلامى اگرچه جوان به واسطه ى انسان بودنش، از نظر زيستى و فيزيكى همسان ساير موجودات ذى روح است؛ اما به واسطه ى برخوردارى از نيروها و قوايى افزون بر حيوانات، از آنان متمايز ميشود. همسانى او با حيوانات به ابعاد زيستى و طبيعى او چون احتياج به غذا و خواب و رفتارهايى چون توليد مثل و دفاع و تهاجم و... مربوط ميشود؛ اما در بُعد ديگر واجد ويژگيهايى است كه او را از حيوان بسيار فراتر ميبرد. اين ويژگيها عموماً مربوط به بُعد روحى و معنوى وجود انسان است. (ر. ك: امام خمينى، بى تا «الف»، 32/2)

در ديدگاه هاى معاصر غربى رابطه ى بين جوان و زندگى، رابطه ى بهره ورى و مصرف است، در نتيجه ى اين رابطه، وظيفه ى اصلى تربيت معاصر عبارت از پرورش جوان توليدكننده و مصرف كننده و انحصار تربيت در بعد حيوانى است؛ (كيلانى، 1389، 138-141) اما در رويكرد انقلاب اسلامى با الهام از تعاليم قرآن كريم، دو بعد وجودى براى جوان وجود دارد؛ او از جهتى زندگى حيوانى دارد و از جهت ديگر، از مرتبه ى باطن، عقل و بالاتر از عقل - براى سير در عوالمى فراتر از طبيعت - برخوردار است. (امام خمينى، صحيفه امام، 175/4) در اين رويكرد، ضمن آنكه هر دو جنبه به رسميت شناخته شده، اصالت به جنبه ى روحى و معنوى او داده ميشود. (آيت الله خامنه اى، 1369/9/28) همچنين آنچه در جوان اصالت داشته و اساس انسانيت او شمرده ميشود، همان مرتبه ى باطنى و عقلانى اوست؛ ازاين رو، اگر جسم او دچار مرضى شود، اما روح او همچنان به حيات انسانى زنده باشد، در انسانيت او خللى وارد نميشود؛ درحالى كه اگر روح او دچار منقصتى باشد، اما جسم او سالم و كامل باشد، نميتوان به «انسان» بودن او حكم نمود. (امام خمينى، صحيفه امام، 246/6) بر اين اساس، اگرچه انسان به صورت حيوانى بالفعل، زاده ميشود و شهوت و غضب در وجود او از ابتدا فعّال است؛ اما وجود قواى فعليت نيافته ى ديگرى چون قواى باطنى، او را در دوراهى سعادت و شقاوت قرار ميدهد؛ ضمن آنكه هر دو بُعد وجودى او بى حد و مرز است؛ لذا اگر جوان به طرف رشد و يا فساد حركت كند، منتهايى براى او تصور نميشود. (امام خمينى، صحيفه امام، 532/7)

اگر جوان از جنبه هاى الهى و عقلانى خود غفلت كرده و جنبه هاى حيوانى خود را برجسته كرده باشد، رو به سمت شقاوت بى نهايت ميكند و از سوى ديگر، اگر از فطرت الهى و گرايشهاى متعالى خود حفاظت كرده باشد، انتهايى براى رشد و سعادت او متصور

ص: 401

نخواهد بود و هر چه بالاتر رود، باز هم راه براى صعود او به عوالم و درجات بالاتر باز خواهد بود. (امام خمينى، صحيفه امام، 35/13) پس اگر از ابتدا نفس انسانى جوان تحت تربيت مربى الهى قرار گيرد، به انسانى الهى و لاهوتى تبديل ميشود كه قلب او از حق است و جز به حق توجه نخواهد كرد. (ر. ك: امام خمينى، صحيفه امام، 168/14-170)

قواى جوان كه همان نيروهاى محرّكه ى وجود انسان اند، رفتارهاى او را جهت ميدهند. اين قوا - بر اساس مرتبه ى وجودى انسان - همگى يكسان و در يك جهت نبوده و هر يك اقتضاى وجودى خاص خود را دارد. قواى وجود آدمى به قوه ى عاقله، قوه ى واهمه، قوه ى غضبيه و قوه ى شهويه تقسيم ميشوند كه هر يك از اين قوا به وسيله جنود خود به شركت در اداره ى نفس مشغولند (امام خمينى، 1377، 149) و وضعيت مطلوب، آن است كه اين قوا دچار تجزيه نشوند، بلكه همگى در جهت واحدى به سوى يگانه شدن پيش بروند. (مطهرى، مجموعه آثار، 104/2)

جوان از موهبت عقل برخوردار بوده و به حسب فطرت، مايل به خيرات و كمالات و دعوت كننده به عدل و احسان و ساير ويژگيهاى نيكو است. (امام خمينى، 1377، 21)

در رويكرد انقلاب اسلامى از يك سو جبر فلسفى (امام خمينى، بى تا «الف»، 312/2) مردود است و جوان ميتواند با اراده و اختيار و تواناييش، در برابر فشارهاى عوامل درونى و بيرونى مقاومت كند؛ ضمن آنكه در اين نگاه، اراده و اختيار، بر اصالت فطرت انسانى - كه ناشى از تكامل جوهرى انسان در متن طبيعت است - مبتنى شده است. (مطهرى، مجموعه آثار، 265/2-266)

جوان از ديدگاه انقلاب اسلامى، كسى است كه هدفى را با منطق و عقل و احساسات پاك و صحيح ميشناسد، بعد با همه ى وجود، دنبال آن حركت ميكند و موانع را از سر راه خودش برميدارد. (آيت الله خامنه اى، 1369/11/29) لذا برخلاف برخى جوامع متحجّر كه به جوان اعتماد نميكنند، او را داراى جايگاه ويژه اى در اجتماع و شايسته ى تصدى مسئوليتهاى خطير ميداند. انقلاب اسلامى جوان را يك نعمت الهى مى انگارد (آيت الله خامنه اى، 1379/8/24) و زمينه هاى لازم را براى سيراب كردن جان و آشنا شدن او با حقايق دينى فراهم مينمايد. (آيت الله خامنه اى، 1384/11/5)

ص: 402

جهاد و سازندگى مصروف دارد. البته در برابر جوان، نهادهاى مسئول همچون دستگاه هاى «فرهنگى - هنرى» و «اجرايى - اقتصادى» و «نهادهاى تعليم و تربيت اعم از خانواده، آموزش و پرورش، حوزه و روحانيت، دانشگاه ها و رسانه هاى مكتوب، ديدارى و شنيدارى» نيز، وظايف سنگينى را به عهده دارند.

جوانان در گذشته در دوران رژيم پهلوى و در دوران معاصر در غرب امروز با آسيبهاى «فكرى»، «اخلاقى و معنوى»، «اقتصادى، سياسى و اجتماعى» و نيز آسيبهاى جدى خانوادگى روبه رو بوده و هستند و به بى ارادگى و ابتذال و فحشا كشانده ميشوند؛ اما جوانان ايران تحت رهبرى و هدايت صحيح علاوه بر خودسازى، تحولات اجتماعى، فرهنگى، سياسى و علمى ايران اسلامى، نقش بى بديلى را در ايران ايجاد كرده اند و ايران را سربلند نموده و آينده خوبى را با اعتماد به پروردگار و تلاش و كوشش رقم خواهند زد. اين دستاورد به دليل آن است كه انقلاب اسلامى در تحول روحى و معنوى جوانان تأثيرگذارى جدى داشته است.

جوان تراز انقلاب اسلامى در ساحت عقلانى اهل فكر و آزادانديشى و در ساحت ايمانى داراى ايمان قوى به خدا و ارتباط معنوى و صميمى با اوست و متخلق به اخلاق و ادب اسلامى بوده، در پى تعالى علمى، توليد علم و ابتكار و خلاقيت است. او مجاهدت همراه با اخلاص و احساس مسئوليت نسبت به مسائل جامعه و سرنوشت آن داشته و در همه ى ميدانها و عرصه هاى مجاهدت به صورت فعال حاضر است و در راه خدا و خدمت به خلق و پيشرفت جامعه ى اسلام و جمهورى اسلامى و پيشرفت و تعالى و ترقى ميهن، توان جوانى خود را صرف كرده و جهت كسب سعادت به دفاع از شخصيت ملى، عزت ملى و هويت ملى و عقيده ى مستحكم اسلامى در ميدان شرف و افتخار مى پردازد. نگرش انقلاب اسلامى به جوان با نگرش غرب نسبت به جوان از نظر ماهيت متفاوت است؛ زيرا نگرش غربيان مبتنى بر مادى گرايى و حيوان انگارى انسان است؛ لذا براى جوان طورى برنامه ريزى ميشود كه مانند يك حيوان، به چيزى جز حوائج پست مادّى نيانديشد و طبق اين ديدگاه سخن گفتن از ايمان، عقيده و انگيزه جوان و هر آنچه به رابطه ى او با عالم معنا

ص: 404

مربوط شود نيز اساساً امرى مهمل است؛ اما در ديدگاه انقلاب كه مبتنى بر ديدگاه جامع قرآنى است، دو بعد وجودى براى جوان وجود دارد؛ او از جهتى زندگى حيوانى دارد و از جهت ديگر، از مرتبه ى باطن، عقل و بالاتر از عقل - براى سير در عوالمى فراتر از طبيعت - برخوردار است و بايد براى هر دو بعد آن برنامه ريزى شود.

ص: 405

ص: 406

و نشر آثار امام خمينى، 1378 ش.

امام خمينى، سيد روح الله موسوى، شرح چهل حديث، تهران، مؤسسه تنظيم و نشر آثار امام خمينى، 1375 ش.

امام خمينى، سيد روح الله موسوى، شرح حديث جنود عقل و جهل، تهران، مؤسسه تنظيم و نشر آثار امام خمينى، چاپ اول، 1377 ش.

امام خمينى، سيد روح الله موسوى، صحيفه امام، تهران، مؤسسه تنظيم و نشر آثار امام خمينى.

امين زاده، محمدرضا، فرهنگ تعليم و تربيت اسلامى، قم، مؤسسه انتشارات در راه حق، چاپ اول، 1376 ش.

انورى، حسن، فرهنگ بزرگ سخن، تهران، انتشارات سخن، چاپ اول، 1381 ش.

برناردز، جان، درآمدى به مطالعات خانواده، ترجمه حسين قاضيان، تهران، نشر نى، چاپ اول، 1384 ش.

بهشتى، محمد، مبانى تربيت از ديدگاه قرآن، تهران، پژوهشگاه فرهنگ و انديشه اسلامى، چاپ اول، 1387 ش.

بيلر، رابرت، كاربرد روانشناسى در آموزش، ترجمه پروين كديور، تهران، مركز نشر دانشگاهى، چاپ سوم، 1369 ش.

پارسانيا، حميد، حديث پيمانه (پژوهشى در انقلاب اسلامى)، قم، دفتر نشر معارف، چاپ اول، 1376 ش.

حسينى بهشتى، سيد محمد، بهداشت و تنظيم خانواده، تهران، نشر بقعه، چاپ دوم، 1386 ش.

حسينى بهشتى، سيد محمد، ولايت، رهبرى، روحانيت، تهران، نشر بقعه، چاپ اول، 1383 ش.

حسينى، سيد مهرداد، اصول و روشهاى تربيت اجتماعى از ديدگاه امام خمينى قدس سره (پايان نامه كارشناسى ارشد)، تهران، دانشگاه تربيت مدرس، 1380 ش.

خدايارى فرد، محمد، مسائل نوجوانان و جوانان، تهران، انجمن اولياء و مربيان، چاپ هشتم، 1380 ش.

دبس، موريس، مراحل تربيت، ترجمه على محمد كاردان، تهران، مؤسسه انتشارات و چاپ دانشگاه تهران، چاپ چهارم، 1351 ش.

دفتر همكارى حوزه و دانشگاه، فلسفه تعليم و تربيت، تهران، انتشارات سمت، چاپ اول، 1372 ش.

ص: 408

دلشاد تهرانى، مصطفى، سيرى در تربيت اسلامى، تهران، انتشارات دريا، چاپ نهم، 1385 ش.

دهخدا، على اكبر و ديگران، لغت نامه، تهران، مؤسسه لغت نامه دهخدا و دانشگاه تهران، چاپ اول، 1373 ش.

روحانى، سيد حميد، نهضت امام خمينى، تهران، انتشارات عروج، چاپ پنجم، 1381 ش.

رهبر، محمدتقى، رحيميان، محمدحسن، اخلاق و تربيت اسلامى، تهران، انتشارات سمت، چاپ چهاردهم، 1386 ش.

زيبا كلام، صادق، مقدمه اى بر انقلاب اسلامى، تهران، نشر روزنه، 1378 ش.

ساروخانى، باقر، نگاهى به جامعه شناسى جوانان، دانشكده (فصلنامه)، تهران، دانشگاه تهران، ش 3، 1354 ش.

شاپيرو، جان سالوين، ليبراليسم: معنا و تاريخ آن، ترجمه محمدسعيد حنايى كاشانى، تهران، نشر مركز، چاپ اول، 1380 ش.

شرفى، محمدرضا، تربيت اسلامى با تأكيد بر ديدگاه هاى امام خمينى، تهران، نشر پنجره، چاپ اول، 1379 ش.

شريعتمدارى، على، جامعه و تعليم و تربيت (مبانى تربيت جديد)، تهران، انتشارات اميركبير، چاپ بيست ويكم، 1384 ش.

شريعتمدارى، على، روانشناسى تربيتى، تهران، انتشارات اميركبير، چاپ نوزدهم، 1385 ش.

شعارى نژاد، على اكبر، روانشناسى رشد، تهران، انتشارات اطلاعات، چاپ دهم، 1372 ش.

شولتز، دوان. پى، شولتز، سيدنى اِلِن، نظريه هاى شخصيت، ترجمه يحيى سيدمحمدى، تهران، نشر ويرايش، چاپ بيست ويكم، 1391 ش.

شيرزاد، فريده، روانشناسى تربيت دينى كودكان و نوجوانان، تهران، انتشارات عابد، 1386 ش.

طباطبائى، سيد محمدحسين، الميزان فى التفسير القرآن، ترجمه سيد محمدباقر موسوى همدانى، قم، مؤسسه نشر اسلامى، چاپ پنجم، 1374 ش.

طوسى، محمد بن حسن، تهذيب الاحكام، تحقيق سيد حسن موسوى خرسان، تهران، دار الكتب الاسلامية، چاپ سوم، 1364 ش.

عميد زنجانى، عباسعلى، گزيده كتاب انقلاب اسلامى و ريشه هاى آن، تهران، كتاب طوبى، چاپ نهم، 1375 ش.

غزالى، محمد بن محمد، كيمياى سعادت، ترجمه احمد آرام، تهران، كتابخانه و چاپخانه مركزى، چاپ سوم، 1345 ش.

ص: 409

فرهاديان، رضا، خانواده و تحول در تربيت، قم، مؤسسه فرهنگى - تربيتى توحيد، چاپ اول، 1378 ش.

فخيمى، فرزاد، تحولات سازمانهاى دولتى ايران از مشروطيت تا امروز، تهران، نشر فرهنگى زند، چاپ اول، 1373 ش.

فلسفى، محمدتقى، جوان از نظر عقل و احساسات، تهران، دفتر نشر فرهنگ اسلامى، چاپ چهارم، 1382 ش.

فولكيه، پل، فلسفه عمومى يا ما بعد الطبيعة، ترجمه يحيى مهدوى، تهران، انتشارات دانشگاه، چاپ سوم، 1366 ش.

قاسملو، اكبر، اتحاديه انجمنهاى اسلامى دانشجويان خارج از كشور به روايت اسناد، تهران، مركز اسناد انقلاب اسلامى، چاپ اول، 1389 ش.

كريميان، عليرضا، جنبش دانشجويى در ايران (از تأسيس تا پيروزى انقلاب اسلامى)، تهران، مركز اسناد انقلاب اسلامى، چاپ اول، 1381 ش.

كلمز، هريس و ديگران، روشهاى تقويت عزت نفس در نوجوانان، ترجمه پروين على پور، مشهد، انتشارات آستان قدس رضوى، چاپ دوم، 1375 ش.

كلينى، محمد بن يعقوب، الكافى، تحقيق على اكبر غفارى، تهران، دار الكتب الاسلامية، چاپ چهارم، 1407 ق.

كيلانى، ماجد عرسان، فلسفه تربيت اسلامى، ترجمه بهروز رفيعى، قم، پژوهشگاه حوزه و دانشگاه، چاپ اول، 1389 ش.

گاردنر، ويليام، جنگ عليه خانواده، ترجمه معصومه محمدى، قم، دفتر مطالعات و تحقيقات زنان، چاپ اول، 1386 ش.

متقى هندى، على، كنز العمال فى سنن الاقوال و الافعال، تحقيق بكرى حيانى، صفوة السقا، بيروت، مؤسسة الرسالة، 1409 ق.

مجلسى، محمدباقر، بحار الانوار، تحقيق محمدباقر بهبودى، بيروت، دار احياء التراث العربى، 1403 ق.

مطهرى، مرتضى، پيرامون انقلاب اسلامى، تهران، انتشارات صدرا، 1372 ش.

مطهرى، مرتضى، مجموعه آثار، تهران، انتشارات صدرا، 1377 ش.

مطهرى، مرتضى، يادداشت ها، تهران، انتشارات صدرا، چاپ اول، 1383 ش.

مفيد، محمد بن محمد، الارشاد فى معرفة حجج الله على العباد، بيروت، دار المفيد، چاپ سوم،

ص: 410

1414 ق.

منصور، محمود، روانشناسى ژنتيك تحول روانى از تولد تا پيرى، تهران، انتشارات سمت، چاپ اول، 1378 ش.

نعمانى، محمد بن ابراهيم، الغيبة، تحقيق فارس حسون كريم، قم، انتشارات انوار الهدى، چاپ اول، 1422 ق.

نويمان، فرانتيس، آزادى و قدرت و قانون، ترجمه عزت الله فولادوند، تهران، انتشارات خوارزمى، چاپ اول، 1373 ش.

هابز، توماس، لوياتان، تحقيق سى بى مكفرسون، ترجمه حسين بشيريه، تهران، نشر نى، چاپ اول، 1380 ش.

هاشمى، سيد مجتبى، تربيت و شخصيت انسانى، قم، انتشارات دفتر تبليغات اسلامى حوزه علميه قم، چاپ اول، 1372 ش.

هاشميان، سيد احمد، تحقيقى درباره مسائل جوانان از ديدگاه روانشناسى، تهران، آموزش و پرورش (ماهنامه)، ش 134، 1354 ش.

هيوود، اندرو، درآمدى بر ايدئولوژى هاى سياسى، ترجمه محمد رفيعى مهرآبادى، تهران، مركز چاپ انتشارات وزارت امور خارجه، چاپ اول، 1379 ش.

Abrahamian, Ervand, Iran Between Too Revolution, New Jersey, Princeton University, 1982.

Ashraf, Ahmad, Banuazizi, Ali, " The state. Classes and Mmoders of Mobilization the Iranian Revolution " in state, culture and society, Vol. 1.no.3.spring 1985.

ص: 411

ص: 412

همه در راستاى هدف والا و مقدس باشد (آيت الله خامنه اى، 1383/4/1) و اين، رويكرد انقلاب اسلامى را در توجه به سعه ى مفهومى جهاد و پرهيز از فروكاستن آن در حد جنگ نظامى (امام خمينى، صحيفه امام، 300/8؛ 379/11؛ آيت الله خامنه اى، 1370/11/29) موجه ميسازد. نتيجه ى اين رويكرد، گسترده شدن ابعاد ديگر جهاد در زمينه هايى مانند: سياست، اقتصاد، فرهنگ و علم ميباشد، كه هدف آن، تثبيت و استمرار ارزشها و احكام اسلامى در بعد فردى و اجتماعى است. از اين رو امروزه اين تلقى، به صورت يك فرهنگ، تبلور يافته و در كارآمدسازى نيروها و مواجهه با خطرات دشمنان بسيار مؤثر بوده است. جهاد به اين معنى سابقه اى در عرب جاهلى نداشته؛ بلكه معروف ميان آنان واژگانى مانند «حرب»، «غارت» و... بوده است؛ از اين رو «جهاد اسلامى» را به خاطر دارا بودن بار معنايى خاص، ميتوان واژه اى تأسيسى به حساب آورد. (زحيلى، 1389، 38، 43)

جهاد با عنايت به قلمرو گسترده اش، در اديان سابق نيز داراى پيشينه است. (كتاب مقدس، تثنيه، 10/20-17؛ يوشع، 24/8؛ 20/10؛ لوقا، 49/12-52؛ متى، 34/10-39) قرآن كريم نيز حكايت از وجود حكم جهاد در تورات و انجيل داشته (توبه، 111) و به مواردى از مبارزه ى پيامبران با طاغوتهاى زمان خود اشاره كرده است؛ مانند جنگ حضرت موسى با عمالقه (مائده، 21-24) در شام و فلسطين كه بيت المقدس را اشغال كرده بودند. (طبرسى، 1372، 244/1) اساساً فلسفه بعثت انبيا اقتضا داشته كه در فرايند تلاشهاى آنان، عنصر مبارزه با دشمنان تعبيه شده باشد؛ زيرا وظيفه ى انبيا تنها بيان حلال و حرام الهى نبوده است و گزارش برخى آيات مانند: «وَ كَأَيِّنْ مِنْ نَبِيٍّ قٰاتَلَ مَعَهُ رِبِّيُّونَ كَثِيرٌ ؛ چه بسيار پيامبرانى كه مردان زيادى به همراه آنان جنگ كردند.» (آل عمران، 146) در مورد مبارزه بسيارى از انبيا مؤيد اين امر است. (امام خمينى، صحيفه امام، 421/12؛ آيت الله خامنه اى، 1388/2/23)

پيامبر اسلام صلى الله عليه و آله در مدت حضور خود در مكه و بعد از دعوت علنى به اسلام، با وجود انكار، آزار و اذيت مشركان، مأمور به تحمل اين وضعيت بوده و به جهت كمى نفرات و امكانات، در مقام نبرد با كفار بر نيامدند؛ (مطهرى، مجموعه آثار، 224/20؛ آيت الله خامنه اى، 1387/5/9) بلكه در اين مرحله مأمور به خويشتن دارى در مقابل اهانت كفار بودند. (انعام، 68؛ حجر، 94) بعد از هجرت به مدينه و تغيير شرايط مسلمانان، جواز جهاد و مقابله از سوى خداوند (حج،

ص: 414

39) در مقابل ظلم و تعدى دشمنانى چون قريش و مشركان نازل شد (واحدى، 1411، 319) و در سال دوم هجرى اولين فرمان جهاد از سوى خداوند صادر گرديد، (بقره، 216؛ مطهرى، مجموعه آثار، 224/20-225) چنانكه پيامبر اكرم صلى الله عليه و آله بعد از تشريع اصل جهاد و متعارف شدن جهاد نظامى، از عنوان جهاد براى ساير عرصه هاى مبارزه، از جمله «مبارزه با نفس» استفاده فرمود. (كلينى، 1367، 12/5) جهاد با نفس بعد از پيامبر صلى الله عليه و آله در ادبيات اسلامى رواج يافت و از جمله در بيانات اميرمؤمنان على عليه السلام استفاده شد. (ر. ك: نهج البلاغه، خطبه 220 (337)

بعد از پيامبر اسلام صلى الله عليه و آله نيز جهاد به لحاظ قوت و ضعف مسلمانان، فراز و نشيب و ادوار مختلفى را طى نموده است. على رغم اينكه در ميان عامه ى مسلمانان، جهاد به عنوان دستورى پايدار حتى بعد از پيامبر صلى الله عليه و آله تلقى ميشد، (نجفى، 1366، 8/21-10) اما در ميان فرقه هاى اسلامى، بر اساس خاستگاه فكرى - عقيدتى داراى احكامى متفاوت بوده است. برخى گروه هاى منتسب به اسلام مانند «قاديانيه»، قائل به نسخ حكم جهاد شدند؛ (زحيلى، 1389، 94؛ نجار، 1424، 234) ولى در برخى فرقه هاى اسلامى مانند «زيديه»، جهاد (و امر به معروف و نهى از منكر) از اصول دين شمرده شده است. (رسى، 1421، 24/1) نظر مشهور ميان فقهاى شيعه ى اماميه، اشتراط جهاد ابتدايى به اذن امام معصوم عليهم السلام بوده است؛ (سبزوارى، بى تا، 368/1) از اين رو در دوران غيبت، جهاد ابتدايى نامشروع دانسته شده است. (نجفى، 1366، 13/21؛ عراقى، 1414، 324/4) البته در عصر حاضر شهرت ياد شده به سوى تجويز جهاد ابتدايى به اذن فقيه جامع الشرائط در حال تغيير بوده است (ر. ك: همين مقاله، جهاد نظامى (دفاعى و ابتدايى) اما در جهاد دفاعى فرقى ميان دوران حضور و غيبت معصوم نيست (نجفى، 1366، 14/21) و فقيهان، اعم از شيعه (ر. ك: ابوالصلاح حلبى، 1403، 246؛ ابن براج طرابلسى، 1406، 292/1؛ نجفى، 1366، 3/21) و سنّى (ر. ك: ابن حزم اندلسى، بى تا، 341/5؛ نووى، بى تا، 262/19) در اين باب كتب مفصلى نگاشته اند. علاوه بر فقه، در علوم ديگر نيز در شرايط و فوايد جهاد سخن رفته است. (بحرالعلوم، 1415، 60)

در قرون اخير كه به نوعى دوران فترت مسلمانان بوده، به تدريج بحث جهاد از متون فارسى فقه خارج شد، (مطهرى، مجموعه آثار، 211/24) ولى در دوران نزديك تر شاهد تغيير نگرش مسلمين در اين مسئله و برجسته شدن جهاد و طرح مجدد آن در سطح جهان اسلام ميباشيم. از جمله علتهاى اين تغيير رويكرد، آن است كه مسلمانان در سايه ى دگرگونى هاى

ص: 415

فكرى - هويتى دنياى جديد، به بازسازى عقبه ى فرهنگى - عقيدتى خود پرداختند؛ (مطهرى، مجموعه آثار، 211/24) لذا در برابر تلقى ناصواب و بعضاً مغرضانه نسبت به جهاد و مسائل پيرامون آن، مباحث جديدى به جهت تنوير افكار صورت گرفت. (ر. ك: مطهرى، مجموعه آثار، 219/20-229) اين فعاليتهاى مصلحانه كه به دميده شدن روحيه ى جهادى در ملل اسلامى منجر شد، از اسباب شكل گيرى انقلاب اسلامى به شمار ميرود. (مطهرى، مجموعه آثار، 211/24)

عواملى چون دست اندازى دولتهاى استعمارى بر سرزمينهاى اسلامى و تسلّط سياسى و فرهنگى آنان، مسلمانان را واداشت تا با نگاهى عبرت آموز به گذشته خود و يافتن عوامل پيشرفتشان در دوران گذشته، به جهاد به عنوان عاملى اساسى در برون رفت از وضعيت موجود بنگرند. (مطهرى، مجموعه آثار، 211/24-212؛ آيت الله خامنه اى، مكتوبات، 1388/9/5)

هر چند عصر حاضر شاهد پيدايش جريانهاى تروريستى ذيل عنوان جهاد اسلامى است كه متأسفانه هزينه اى سنگين و خسارتى عظيم را به وجهه ى اسلام در جهان وارد كرده است، با اين حال نگرش مثبت انقلاب اسلامى به مسئله جهاد و دورى آن از افراط و تفريط، باعث شده است كه در دنياى امروز جهاد را فارغ از قرائتهاى خوارج مآبانه و تنگ نظرانه معرفى كرده و روح فراگير جهاد را در جوانب مختلف جامعه ترويج نمايد؛ زيرا بعد از انقلاب اسلامى در ايران، با فرهنگ سازى اى كه در امر جهاد و توجه به جوانب آن شد، انقلاب اسلامى ثابت كرد كه همين روحيه ى جهادى چه تأثيرات مثبتى را در پيشرفت جامعه و خروج آن از انحطاط و عقب ماندگى ميتواند داشته باشد.

در منابع دينى جهاد درى از درهاى بهشت معرفى شده كه خداوند براى اولياى خاص خود گشوده است (ثقفى، 1395، 474/2) و مجاهدان، به عنوان رهبران اهل بهشت، شمرده شده اند (محدث نورى، 1408، 7/11) و بهره ى مجاهدِ فى سبيل الله بهشت بوده و پيروزى يا شكست، در اين وعده تأثيرى ندارد. (توبه، 52) اثر اين نگاه توحيدى، قطعى بودن پاداش براى هرگونه مجاهده در هر مرحله از حركت جامعه اسلامى ميباشد كه يأس، نااميدى و سرخوردگى را در جامعه ى اسلامى از بين ميبرد. (آيت الله خامنه اى، 1389/8/4)

اهميت امر جهاد در انقلاب اسلامى نيز به وضوح مورد تأكيد بوده (امام خمينى، صحيفه امام، 312/20-313) و اساساً زيربناى انقلاب اسلامى و مشروعيت آن در پرتو اين موضوع مهم، بوده است كه توسط امام خمينى ترويج و احيا شده است و تبلور اين نگرش با تأكيد بر شعار عمل به تكليف (امام خمينى، صحيفه امام، 410/9) در مقابل ديدگاه «عمل براى پيروزى» پررنگ گرديده است؛ (آيت الله خامنه اى، 1369/6/29) چنانكه ريشه ى تاريخى اين نگاه را در رفتارهاى اميرالمؤمنين عليه السلام در برخورد با معاويه و نيز قيام امام حسين عليه السلام ميتوان يافت. (امام خمينى، صحيفه امام، 18/5-20) در انقلاب اسلامى، بر اساس اين آرمان، نگرش مثبت نسبت به آينده همواره مورد تأكيد بوده است تا فقدان نيرو و امكانات در اين راه مقدس، موجبات ضعف را فراهم نسازد. (امام خمينى، صحيفه امام، 150/4؛ 95/13) مجموعه اشاراتى كه در انقلاب اسلامى نسبت به امر جهاد شده است، حكايت از اهميت آن در منظومه ى انديشه اسلام و انقلاب دارد، لذا جهاد در رأس امور شمرده شده است، (امام خمينى، صحيفه امام، 312/20) زيرا اسلام در مقام نكوهش كسانى كه زندگى در اين دنيا و مظاهر آن را بر جهاد ترجيح ميدهند، آنان را سخت تهديد كرده (توبه، 24) و در بيان موازنه ى بين مسائل دنيوى و امور معنوى، جهاد را در رديف امور معنوى بعد از حب خدا و رسول آورده است، كه نشان دهنده آن است كه تنها با جهاد، اصول حفظ ميشود و ترك آن عواقب ناگوارى در پى دارد. (امام خمينى، صحيفه امام، 312/20)

در انديشه انقلاب اسلامى اين باور وجود داشته است كه جامعه ى اسلامى بايد ضمن هوشيارى، همواره توان خود را به بالاترين حد ارتقا دهد تا علاوه بر اينكه از ناحيه دشمنان دچار غافلگيرى نشود، (آيت الله خامنه اى، 1369/9/24) قدرت بازدارندگى خود را نسبت به دشمنان حفظ كرده، موجبات دلگرمى حاميان و دوستان خود را نيز فراهم آورد. (آيت الله خامنه اى، 1374/3/25)

ص: 417

آن، جهاد ادامه دارد. اين رويكرد برخاسته از رحمت عامه ى الهى نسبت به جامعه بشرى است تا بدين وسيله موانع راه خير و سعادت جمعى بشر را از ميان بردارد. (امام خمينى، صحيفه امام، 217/16) برخى بزرگان انقلاب اسلامى بر اين باورند كه جهاد ابتدايى در حقيقت، خود جنگ دفاعى شمرده ميشود (مطهرى، مجموعه آثار، 226/20) چرا كه معتقدند توحيد جزء حقوق عمومى انسانهاست، پس جنگيدن به خاطر توحيد مشروع است، چون دفاع از حق انسانيت بوده و همانند جنگيدن براى آزادى ملتى ديگر است. (مطهرى، مجموعه آثار، 246/20)

دفاع مختص به دفاع از خود و سرزمين خود و مانند آن نبوده، بلكه بر اساس مقتضاى فطرت و عقل، دفاع از مسائلى چون انسانيت، توحيد و مانند آن را كه مختص كسى يا جايى نبوده شامل ميشود. اين امور كه حقايقى بس ارزشمند براى انسانها محسوب ميشود، مخاطره براى آن نه تنها دفاع را به عنوان «حق» مشروع ميسازد بلكه دفاع از آن را نسبت به دفاع از امور فردى به مراتب مقدس تر و لازم تر ميسازد.

بدين ترتيب ميتوان اهداف ديگرى را هم كه در قرآن كريم به آن اشاره شده است، از جمله يارى رساندن مظلومان و دفاع از مستضعفان (نساء، 75) در همين راستا تبيين كرد. از اين دريچه تشريع جهاد نه تنها با نظام ارزشى اسلام سازگار است، بلكه موافق با فطرت انسانى نيز شمرده ميشود. (آيت الله خامنه اى، 1377/10/28؛ مصباح يزدى، 1382، 143-144؛ سبحانى، 1425، 140/2)

دشمنان ميشود، (آيت الله خامنه اى، 1375/3/20) بنابراين با عنايت به اين معناى گسترده از جهاد، مبارزه در راستاى از بين بردن جهالت، فقر و... را نيز ميتوان جهاد ناميد.

در انديشه ى انقلاب اسلامى بر اساس همين وسعت، دائره ى جهاد، پهناى فعاليتهاى جهادى؛ أعم از نظامى، فرهنگى، اقتصادى و... بوده و تلاش و آمادگى براى حفظ استقلال در همه ى زمينه ها، لازمه ى دفاع حداكثرى از ممالك اسلامى بوده و اين فعاليتها جهاد شمرده شده است، (امام خمينى، صحيفه امام، 309/6؛ 424/11-425) كه با توجه به رويكرد سلطه گرانه دشمنان، و تعارض منافع آنان با پيشرفت انقلاب اسلامى، لازم است كه انقلاب اسلامى با آنان مقابله نمايد؛ لذا راهبرد اساسى انقلاب نيز حفظ حالت تدافعى و لوازم آن نسبت به دشمنان تعيين شده است. (امام خمينى، صحيفه امام، 239/12-240) با اين گستره مفهومى، جهاد محدود به زمان خاصى نيست بلكه همواره تداوم دارد.

رويكرد كلى انقلاب اسلامى در تأكيد بر جهاد، هدايت ظرفيتهاى جامعه از بعد علمى - عملى و تقويت اين ظرفيتها در راستاى فعليت يافتن آن و نهايتاً رسيدن جامعه به كمال مطلوب در همه ى ابعاد بوده است. (آيت الله خامنه اى، 1389/2/8) با توجه به اين رويكرد عام، مفهوم مقدس جهاد را كه عمدتاً در ذهن عموم مردم و خواصِ از آنها، در قالب پيكار با كفار به صورت قتال بود، خارج كرده و به آن جانى تازه بخشيد و سبب احياى معانى اصيلى گرديد. (آيت الله خامنه اى، 1386/5/28)

با توجه به متعلقات جهاد و موارد آن ميتوان اقسام را چنين نام برد كه متعلّق جهاد، يا نفس است يا غير آن، در صورت اول، جهاد اكبر (جهاد با نفس) خواهد بود و در صورت دوم، جهاد اصغر ميباشد. در فرض اخير يا متعلّق آن نبرد مسلحانه و پيكار نظامى است كه همان جهاد نظامى است كه بارزترين مصداق جهاد است و يا غير آن ميباشد كه شامل عرصه هاى ديگر جهاد مانند جهاد علمى، اقتصادى و... ميشود؛ لذا در ادامه ى مقاله، غير از جهاد اكبر، ديگر موارد، در ذيل قلمرو جهاد اصغر قرار ميگيرد.

نفس خود را تهذيب كرده باشد. روايات اسلامى نيز كه جهاد با نفس و خواهشهاى آن را به عنوان «جهاد اكبر» ياد كرده، آن را بزرگتر از جهاد نظامى دانسته است. (اشعث كوفى، بى تا، 78)

جهاد با نفس در عبارتى دقيق، خارج شدن از تصرّف و تسلط نيروهاى شيطانى و ورود در سيطره نيروهاى الهى است. (امام خمينى، 1370، 61)

علاوه براين، اهميت اين نوع از جهاد در اين است كه جهاد با دشمنان بيرونى نيز بدون كنار زدن موانع درونى، متحقق نميشود. (آيت الله خامنه اى، 1387/2/14) عظيم تر بودن اين مبارزه ى درونى از جهاد نظامى ازاين رو است كه زمينه ساز و مقدمه جهاد اصغر ميباشد و كسى كه در اين جهاد دچار ضعف باشد قوت مبارزه و استقامت در مقابل دشمن خارجى را نخواهد داشت، (امام خمينى، صحيفه امام، 300/8-301) در نگاهى عميق تر ميتوان چنين گفت كه ميان منافع شخصى يعنى حفظ حيات با مصلحت اجتماعى كه در جهاد اصغر نهفته است، دائماً تعارض وجود دارد؛ چرا كه گذشتن از حب ذات بسيار دشوار است پس جهاد اصغر منوط به جهاد اكبر است. (صدر، 1423، 771؛8592 اخلاق) با توجه به اينكه روش انبيا در اصلاحات اجتماعى مبتنى بر همين دو جهاد بوده است (صدر، 1421، 150-151) پيامبر صلى الله عليه و آله توانست در خط مواجهه با ظلم و طغيان، ثروتمند را در كنار فقير بنشاند (صدر، 1421، 34) و با اين استراتژى جامعه ى جاهلى را به جامعه پيشرو و عزتمند تبديل كند.

رذايل فردى موجب تضعيف روحيه، براى جهاد اكبر ميگردد؛ ازاين رو آسيب شناسى اين جبهه كارى بس مهم است، اين خطر هنگامى مضاعف ميشود كه تدريجاً به بيمارى اخلاقى جامعه تبديل شود كه خود مقدمه ى سقوط نظام ارزشى خواهد بود. (آيت الله خامنه اى، 1371/11/6) ازاين رو جامعه اسلامى همواره بايد مترصد نشانه ها و آشكار شدن علايم آن باشد تا نسبت به بروز آفاتى كه در نيروهاى خودى ممكن است بروز كند، غافلگير نشود؛ زيرا اسباب پيدايش آن زياد است، مانند غلبه احساسات نفسانى يا تأثير جلوه هاى مادى و بزرگ انگاشتن آنها. بايد در نظر داشت كه خطر اضمحلال درونى جامعه از خطر حمله ى دشمن خارجى بسى بيشتر است (آيت الله خامنه اى، 1371/11/6) و گرنه جامعه اى كه به تعبير قرآن، صفت «چسبيدن به زمين» (اعراف، 176) و علايق حيوانى و تن آسايى در آن شدت يابد، آينده اى جز شكست و پستى در ميادين جهاد نخواهد داشت. (آيت الله خامنه اى، 1370/7/17)

ص: 421

در انقلاب اسلامى اين دغدغه وجود داشته كه غفلت از اين جهاد مقدس، زمينه هاى شكست جبهه ى انقلاب اسلامى را فراهم ميكند، امام خمينى قدس سره در اشاره به اسبابى كه ميتواند به شكست روحانيت بينجامد، روى گردانى از زىِّ طلبگى و روى آوردن به ماديات و اميال نفسانى را از آن جمله دانسته اند؛ (امام خمينى، صحيفه امام، 12/18-18) چنانكه تاريخ انقلاب اسلامى شاهد ريزش نيروهاى انقلابى بخاطر رخنه هواهاى نفسانى مانند حسادت و توجه به امور مادى چون پست و مقام ميباشد (آيت الله خامنه اى، 1378/9/26) و اين به خاطر روى گردانى از تهذيب نفس و جهاد اكبر است و تهذيب نفس در گرو عمل به سجاياى اخلاقى و طى كردن مراتب معنويت است. (8592معنويت، اخلاق)

عصر غيبت، نائب امام عليه السلام در تكفّل تمام امور سياسى مسلمانان دانسته، (امام خمينى، 1421، 624/2-626) امّا ولايت بر اعلان جهاد ابتدايى را استثنا كرده و طبق نظر مشهور فتوا داده است؛ (امام خمينى، 1379، 377) هرچند در مباحث استدلالى خود، قول مشهور را قابل مناقشه دانسته است، (امام خمينى، 1421، 664/2) كه از ظاهر آن، كفايت اذن فقيه استفاده ميشود. آيت الله خامنه اى نيز به جواز جهاد ابتدايى با حكم ولى امر فتوا داده است. (آيت الله خامنه اى، 1424، 227)

برخى از فقيهان قائل شده اند كه دايره وجوب دفاع صرفاً در حد به مخاطره افتادن دين اسلام است؛ لذا اگر استيلاء كفار بر بلاد اسلامى، ضرر به اسلاميت نزند، دفاع را واجب ندانسته اند؛ (نجفى، 1366، 47/21؛ سبزوارى، 1413، 112/15) ولى تأمل در عبارات فقهاى گذشته و دوره هاى بعد مى فهماند چنين فتوايى را صحيح نمى دانسته اند؛ ازاين رو برخى از فقها محدوده ى دفاع را جامعه اسلامى يا حوزه اسلام دانسته اند كه ظهور در سرزمين اسلامى دارد (ابن ادريس حلى، 1410، 4/2؛ امام خمينى، 1379، 378) و برخى ديگر نيز سرزمين و بلاد اسلامى را موضوع وجوب دفاع شمرده اند. (ابوالصلاح حلبى، 1403، 246؛ كاشف الغطاء، 1422، 288/4) از مصاديق بارزى كه در عصر حاضر، بر لزوم جهاد دفاعى آن تأكيد شده، قضيه فلسطين است، (ر. ك: ورعى، 1424، 159) كه موضع انقلاب اسلامى نيز در تأييد اين دفاع واضح است؛ (امام خمينى، صحيفه امام، 148/12؛ آيت الله خامنه اى، 1369/9/13) چنانكه در مسئله اشغال افغانستان و تأكيد بر دفاع از آن (امام خمينى، صحيفه امام، 317/20؛ آيت الله خامنه اى، 1368/7/11) و دفاع از بوسنى وهرزگوين اين امر وجود داشته است. (آيت الله خامنه اى، 1372/3/14) در انديشه انقلاب اسلامى دايره ى دفاع فراتر از حمله ى نظامى دشمنان به سرزمينهاى اسلامى است. در حقيقت حساسيت و نقطه اصلى حالت تدافعى نسبت به اقداماتى است كه وابستگى سياسى، اقتصادى و مانند آن را بدنبال داشته و نهايتاً به ضعف اسلام و مسلمين ختم شود. (امام خمينى، 1379، 378-379) ابزار دفاعى نيز به تناسب جبهه تهاجمى دشمنان تنظيم گشته و چنين نيست كه مختص به آلات نظامى باشد؛ بلكه در حوزه دفاع، ابزار سلبى نيز مطرح ميشود؛ مانند تحريم كالاهاى توليدى دشمنان و ترك معامله با آنان، كه داخل در اين جبهه است. (امام خمينى، 1379، 379) امام خمينى قدس سره حتى معاملات تجارى را كه زمينه ساز سيطره ى معنوى (نه فيزيكى) استعمار بر ممالك اسلامى ميشود ممنوع ميدانستند، (امام خمينى، 1379، 379) پيامد چنين روابطى تنها

ص: 423

در حوزه حكم تكليفى نيست؛ بلكه به لحاظ حكم وضعى نيز موجب بطلان قراردادهاى منعقد شده ميگردد. (امام خمينى، 1379، 379)

شبهات مستشرقين درباره ى جهاد. يكى از مهمترين نقاطى كه مستشرقان بر آن تمركز كرده و به شبهات پيرامون آن دامن زده اند، مسئله ى جهاد است. (زحيلى، 1389، 21) به اعتقاد برخى صاحب نظران اين رويكرد مستشرقان در تحقيق مسائل اسلامى داراى خلل هاى روشى بوده (مرصفى، بى تا، 9) كه از مهمترين آنها، دخالت دادن برخى پيش فرض ها است؛ لذا جهت گيرى آنان در راستاى اثبات غير الهى بودن دعوت پيامبر صلى الله عليه و آله بوده است. (نفيسى، 1379، 60-61) ازاين رو در تحليل عوامل گسترش اعجاب انگيز اسلام با پررنگ كردن عواملى خارجى، درصدد استناد اين امر به پديده هايى غير از مقبوليت حقيقت اسلام بوده اند، (عطاء، 1405، 85) از سوى ديگر، مواجهه ى برخى محققان مسلمان با اين اشكال ها داراى آسيبهايى بوده، چنانكه برخى از روشنفكران غرب گرا رويه اى منفعلانه در پيش گرفته و در قالب تفسيرهايى انحرافى از قبيل منحصر بودن حكم جهاد به زمان پيامبر صلى الله عليه و آله و رياضت نفسانى دانستن اصل جهاد يا خارجى قلمداد كردن جهاد از متن دين، در صدد پاك كردن صورت مسئله برآمده اند. (البهى، بى تا، 205-206) رويكرد انقلاب اسلامى تأكيد بر نفى اين انفعال، و بيان واقعيت جهاد اسلامى و مذمت وادادگى در مقابل اين اشكال ع ها بوده است. (آيت الله خامنه اى، 1376/1/1؛ 1389/3/14)

اساس جهاد ابتدايى بر دعوت به اسلام و يكتاپرستى بوده، (آيت الله خامنه اى، 1370/7/5) بدون آن كه هدف مستقيم و مباشر آن، مسلمان كردن اجبارى باشد. آنچه در تشريع جهاد مهم است حاكميت دين بوده است و گرايش به اسلام به عنوان افق و چشم اندازى مهم مورد توجه قانون گذار بوده است؛ (طباطبائى، 1417، 68/2؛ مصباح يزدى، 1382، 153) به عبارتى هدف در جهاد ابتدايى، از ميان برداشتنموانع پيشرفت دين و تبليغ آن بوده است. (مطهرى، مجموعه آثار، 262/20) خداوند در قرآن كريم (بقره، 256) اكراه در دين را نفى كرده (طباطبائى، 1417، 342/2) و از اينكه پيامبر صلى الله عليه و آله مردم را به طور قهرآميز به اسلام در آورد برحذر داشته است؛ (يونس، 99) لذا اسلام از چنين اتهاماتى مبرّا است. (حسينى بهشتى، 1390، 17؛ امام خمينى، صحيفه امام، 93/14؛ آيت الله خامنه اى، 1385/6/27) علاوه براين، اساس گسترش امور اعتقادى، با زور امكان پذير نيست (آيت الله خامنه اى،

ص: 424

1376/1/1) و در قرآن حتى يك آيه وجود ندارد كه به اجبار در تغيير دين دعوت كند. (آرنولد، 1358، 321) شاهد اين مدعا، اقرار برخى مستشرقان درخصوص مسئله ى گسترش اسلام است كه بر اساس آن، نه تنها اكراهى در اسلام ساكنان صورت نگرفته، بلكه شواهد نشان ميدهد حتى كفارى كه در برخى برهه هاى تاريخى بر مسلمانان پيروز شده اند؛ مانند تركان سلجوقى (قرن 11 م) و مغولان (قرن 13 م) آيين دشمنان شكست خورده ى خود يعنى اسلام را پذيرا شده اند. (آرنولد، 1358، 2)

اشكالى نيز به اين صورت مطرح شده كه اصل دين موافق صلح است؛ نه تشريع جنگ و جهاد، ولى آنچه كه فطرت سليم به وضوح آن را درك ميكند، حسن دفع تجاوز است و چون دين اسلام دينى جامع و خاتم بوده و بر اساس فطرت انسانى ميباشد ازاين رو نميتواند نسبت به اين امر مهم بى تفاوت باشد. (مطهرى، مجموعه آثار، 228/20) البته گويا مستشرقان در مقابل رفتارى كه در ميان ابناء مسيحيت و دولتهايشان رخ داده و در تاريخ نيز ثبت شده، خود را به فراموشى زده اند؛ جنگهايى كه ميزان خشونت آن بسيار فراتر از تلفاتى است كه در جنگهاى اسلامى مطرح بوده است؛ مانند بى گناهانى كه در جنگهاى مذهبى بين پروتستان ها و كاتوليك ها كشته شدند (معاونت پژوهش و آموزش مؤسسه ى پژوهشى فرهنگى انقلاب اسلامى، 1394، 60-61) و يا جنگهايى كه در دوره ى مدرن به راه انداختند و ميليون ها انسان را با سلاح هاى كشتار جمعى و غير آن نابود كرده و بسيارى را گرفتار امراض جسمى و روحى كردند. (معاونت پژوهش و آموزش مؤسسه ى پژوهشى فرهنگى انقلاب اسلامى، 1394، 61)

329/44) و سكوت ننمودن در مقابل ستمهاى سلطان جائر اشاره ميكند، (مجلسى، 1403، 382/44) ازاين رو جهاد سياسى داراى پشتوانه اى غنى در فرهنگ اسلامى است. اين بعد از جهاد در سيره ى ائمه ى اطهار عليهم السلام در مدت حضور ايشان پيوسته وجود داشته است. (امام خمينى، صحيفه امام، 521/14؛ آيت الله خامنه اى، 1363/5/18) آيت الله خامنه اى در تحليلى تاريخى، مبارزه ى سياسى حاد را در همه ى برهه هاى زندگى ائمه عليهم السلام در طول اين دويست وپنجاه سال حضور، به عنوان خطى ممتد دانسته اند، (آيت الله خامنه اى، 1363/5/18) گرچه بر اساس مقتضيات و تعقيب اهداف كوتاه، متوسط و يا بلندمدت، نوع رويكرد ائمه به ظاهر متفاوت بوده است، اما در تمام اين دوران اين خط ممتد، يعنى زمينه سازى جهت تشكيل حكومت اسلامى دنبال شده است به طورى كه ساير تلاشها و مجاهدتهاى ايشان در پرتو آن هدف تعقيب ميشد. (آيت الله خامنه اى، 1363/5/18) مصاديق متعددى از جهاد سياسى را ميتوان نام برد كه انقلاب اسلامى نقش بارزى در احياى آن داشته است مانند مبارزه با طاغوت و اقامه حكومت اسلامى. (امام خمينى، صحيفه امام، 407/14؛ آيت الله خامنه اى، مكتوبات، 1368/4/14) جهاد سياسى در مبارزه اى كه امام خمينى قدس سره از سال 1341 آغاز كرد اهميت ويژه اى داشت. بعد از پيروزى انقلاب اسلامى نيز بحث صدور انقلاب اسلامى به عنوان راه حلى براى نجات ملل اسلامى ديگر مطرح بوده است (امام خمينى، صحيفه امام، 180/10-181) كه در حقيقت، انقلاب اسلامى به عنوان الگويى در زمينه ى جهاد سياسى، براى ساير مسلمانان مطرح گرديد. مراسم برائت از مشركين در حج، يكى از اين موارد بوده است، (امام خمينى، صحيفه امام، 74/21-101؛ آيت الله خامنه اى، مكتوبات، 1368/4/14) تا فرمان الهى را در ابراز برائت از شرك و بت پرستى (توبه، 3) به عنوان سنتى كهنه ناشدنى بكار بسته، (انعام، 19) برائت از شرك (امام خمينى، صحيفه امام، 74/21-101) را با ابراز برائت از بتهاى جهان امروز يعنى حاكميت طاغوتى و قدرتهاى استكبارى و الحاد احيا نمايد. (محمدى رى شهرى، 1386، 447/11) اين نگرش رهيافتى بر اساس توجه به عمق پيام حج و ملاحظه ى فلسفه وجودى آن بوده (امام خمينى، صحيفه امام، 314/20-318؛ آيت الله خامنه اى، مكتوبات، 1368/4/14) تا با حسن استفاده از اجتماع ميليونى مسلمانان جهان در شهر مقدس مكه به تنوير افكار آنان و آزادسازى انرژى متراكم جهان اسلام بپردازد. (امام خمينى، صحيفه امام، 80/21؛8592 حج ابراهيمى)

ص: 426

مصاديق ديگر جهاد سياسى اعلام آخرين جمعه ى ماه مبارك رمضان به عنوان روز جهانى قدس است (امام خمينى، صحيفه امام، 267/9) كه روز آزمايش بزرگ الهى و حركت عظيمِ ضد استكبارى است. (آيت الله خامنه اى، 1390/6/9) افق اين حركت با گسترش يافتن آن، انزواى رژيم غاصب صهيونيستى و جان گرفتن مبارزان فلسطينى در آزادسازى وطن خود ميباشد.

موارد ديگرى از جهاد سياسى نيز وجود دارد كه به نوبه ى خود جايگاه ويژه اى دارند؛ مانند احياء نماز جمعه، حضور مردم در صحنه هاى سرنوشت ساز سياسى، از قبيل انتخابات (آيت الله خامنه اى، مكتوبات، 1376/3/3) و يا مبارزه با فساد و....

راهى جز جهاد اقتصادى براى تقويت پايه هاى اقتصادى و برداشتن موانع، ندارد. پس سيادت اقتصادى - سياسى و تحصيل ثروت و عزت كه لازمه ى پيشبرد اهداف جامعه ى الهى است، جز در گرو مجاهدت و تلاش حاصل نميشود. (آيت الله خامنه اى، 1370/11/18) انقلاب اسلامى ضمن تأكيد بر عار دانستن بيكارى، گناه بزرگ حكّام فاسد را بيگانه نگه داشتن مردم از روحيه ى كار و تلاش و فداكارى دانسته (آيت الله خامنه اى، 1376/5/29) و افتخار بزرگ خود را سعى در احياى اين روحيه و تفهيم اين مطلب به مردم دانسته كه راه پيشرفت از ميان مجاهدتها و نترسيدن از مشكلات در راه تعالى و استقلال مى ع گذرد. (آيت الله خامنه اى، 1376/5/29) با اين مقدمه ميتوان گفت جهاد اقتصادى حركتى مستمر، همه جانبه و هدفدار در جهت عقيم نمودن تلاشهاى دشمنان است. (آيت الله خامنه اى، 1390/5/26) جداى از امور بايسته در جهاد مانند انجام كار براى خدا، جديت در انجام وظيفه و روحيه خستگى ناپذير داشتن، دو رويكرد در جهاد اقتصادى، بلكه در همه جهادها بايد مد نظر باشد:

اول. گفتمان سازى براى عمومى سازى اين جهاد و عمق بخشى به آن در ميان بدنه ى جامعه، تا علاوه بر تبيين وظيفه ى عمومى، براى افراد جامعه مشوق هاى لازم انديشيده شود و الّا بستر لازم براى جهاد اقتصادى مهيّا نخواهد گرديد. در اين زمينه ميتوان به مواردى چند از فعاليتهايى كه در انقلاب اسلامى صورت گرفته اشاره كرد؛ توصيه ى أكيد به رونق بخشى توليد داخل با استفاده از كالاهاى ساخت داخل كشور، (آيت الله خامنه اى، 1390/2/7) تأكيد بر «رعايت الگوى مصرف» (آيت الله خامنه اى، 1388/1/1) و پرهيز از اسراف و تبذير در استفاده از منابع و انرژى. (آيت الله خامنه اى، 1375/1/1) از جمله سياستهاى انقلاب اسلامى در ساليان اخير، توجه به نهضت توليد علم است كه در آن بر تشويق افراد و گروه ها بر استفاده ى بهتر از توان نرم يا سخت افزارى با هدف بازدهى اقتصادى و پركردن خلأها تأكيد شده است، كه نماد آن سند چشم انداز 1404 بوده است. (آيت الله خامنه اى، 1390/1/1؛ 1390/7/20؛ همو، مكتوبات، 1382/8/12)

دوم. مسئله دشمن شناسى است كه به طور كلان بايد ملاحظه گردد؛ زيرا شناخت دشمن و استراتژى و تاكتيكهاى وى از أهم راهبردها در فرهنگ جهادى است. در جهاد اقتصادى نيز بايد فكر دشمن و روش او شناسايى شود. در باور آيت الله خامنه اى هدف عمده ى دشمنان در جنگ اقتصادى، فلج كردن نظام از نظر اقتصادى و نااميد كردن مردم

ص: 428

از نظام است تا ميان مردم و نظام شكاف ايجاد شود و اين شكاف تعميق گردد. (آيت الله خامنه اى، 1390/3/8) دشمن اين هدف را از طريق بازداشتن كشور از پيشرفت شتابنده (آيت الله خامنه اى، 1390/1/1) به واسطه ى اخلال در اجراى سياستهاى متضمن پويايى اقتصادى و برنامه ريزى براى فشار اقتصادى دنبال كرده است (آيت الله خامنه اى، 1385/11/30) و از حربه هايى چون تحريمها، سوءاستفاده از وابستگيها، انحصارات بين المللى، ايجاد محدوديتهاى دسترسى به دانش و فنون مورد نياز و ابزارهاى ضرورى و تمهيد جهت گسترش فقر و فساد و نااميدى هر چه بيشتر، كمك ميگيرند. (آيت الله خامنه اى، 1390/5/26)

بنابراين به مسئولين نظام اسلامى توصيه شده كه با حفظ اتحاد و احساس برادرى و پرهيز از كارهاى صورى و پرداختن به مسائل حاشيه اى، بسترهاى لازم جهاد اقتصادى را با راهبرد تكيه به نيروى ذاتى و جذب و پرورش نيروى انسانى توانمند براى حركت جهشى فراهم سازند. (آيت الله خامنه اى، 1390/1/1؛ 1390/1/8) اين مدل در چهارچوب شناخت نيازهاى جامعه از يك سو و شناخت طرح ها و توطئه هاى دشمن از سوى ديگر طراحى مى ع شود (آيت الله خامنه اى، 1390/7/21) تا با تجهيز به سلاح هاى متناسب، فعاليت آفندى - پدافندى متوازنى با تحركات دشمن ايجاد شود. (آيت الله خامنه اى، 1390/5/26) ركن اساسى اقتصاد مقاوم بودن آن است، اقتصاد بايد بتواند در مقابل توطئه هاى دشمن مقاومت كند؛ در اين راستا بايد از همه ظرفيتهاى بخش خصوصى استفاده شود. يكى از اركان چنين اقتصادى تكيه بر مردم است و اركان ديگر آن عبارت است از حمايت از توليد ملى، مديريت منابع ارزى و مديريت مصرف. (ر. ك: آيت الله خامنه اى، 1392/1/1)

از جمله اقدامات انقلاب اسلامى در تزريق روحيه ى جهادى، بايد به تأسيس نهادهايى چون جهاد سازندگى، جهاد خودكفايى و... اشاره كرد كه با مجموعه ى كارهاى ترويجى در قالبهاى صنعتى، عمرانى و اقتصادى روند استقلال و خودباورى اقتصادى را تسريع كردند. طرح سياستهاى «اقتصاد مقاومتى» و تأكيد آن از سوى آيت الله خامنه اى (آيت الله خامنه اى، 1394/7/22؛ 1395/1/24) صورت تكامل يافته ى جهاد اقتصادى است كه حاوى گفتمان انقلاب اسلامى در اين عرصه است.

ص: 429

انقلاب اسلامى كه به دنبال دگرگونى واقعى در اركان فكرى و فرهنگى جامعه ى طاغوت زده و نفى سلطه فرهنگى غرب بر جامعه بود، اين حقيقت را از ابتداى شكل گيرى جمهورى اسلامى مد نظر قرار داد؛ ازاين رو درصدد نهادينه كردن جهاد فرهنگى - علمى در قالب انقلاب فرهنگى برآمد. انقلاب فرهنگى در نگاه انقلاب اسلامى امرى ضرورى بود؛ زيرا جبهه شيطانى در تلاش بود كه ارزشهاى الهى را از بين ببرد و آموزه هاى شرك و تباهى را جايگزين كند؛ (امام خمينى، صحيفه امام، 410/17) ازاين رو امام خمينى قدس سره در ابتداى پيروزى انقلاب با هدف پالايش فرهنگ و محيطهاى علمى از عناصر مخرب و زدودن آثار آن خصوصاً در متون و محيط دانشگاهى كه دنباله روى غرب بود، اقدام به تشكيل نهاد «ستاد انقلاب فرهنگى» نمود تا با تحول در شاكله ى فرهنگى علمى و آموزشى كشور، آن را از انحطاط دوران شاهنشاهى رها سازد. (امام خمينى، صحيفه امام، 431/12-432) اين نهاد، ستاد مركزى در سياست گذارى كلان مسائل فرهنگى به شمار مى آمد، (آيت الله خامنه اى، مكتوبات، 1375/9/14) كه موظف بود در جهادى ملى، با تهيه ى برنامه و طرح، موانع سعادت جامعه، همچون بى سوادى، عقب ماندگى علمى و تبعيت فرهنگى را در دو سطح عمومى (فرهنگ عمومى) و تخصصى (محيطهاى علمى) ساماندهى كند (آيت الله خامنه اى، مكتوبات، 1375/9/14) و با پايش فرهنگ عمومى به دنبال كشف بيمارى هاى فرهنگى كشور و راه علاج آن باشد و در راستاى تحول دستگاه هاى فرهنگى و آموزشى كشور تلاش كند. (آيت الله خامنه اى، 1368/9/21) چشم انداز مهم انقلاب فرهنگى، كيفيت بخشى به خروجى هاى مراكز آموزشى كشور بود كه بايد به دور از وابستگى و وادادگى تربيت شوند. (امام خمينى، صحيفه امام، 458/12) در دهه ى هشتاد بحث طراحى و تدوين «مهندسى فرهنگى كشور» توسط آيت الله خامنه اى مطرح شده و شوراى عالى انقلاب فرهنگى به عنوان «قرارگاه اصلى»، موظف به طراحى آن شد. (آيت الله خامنه اى، 1384/10/13)

در راستاى سياستهاى انقلاب فرهنگى، بايد از جهاد دانشگاهى براى تحقق اين سياستها در عرصه ى دانشگاه ها ياد كرد كه ابتدا با هدف ساماندهى امور اساتيد (در سال 1359 ش) پايه گذارى شد و در ادامه با ترسيم افقهاى بلند و اهداف عالى انقلاب اسلامى تطور يافت تا با تعميق فكر جهادى در بدنه ى علمى - فرهنگى كشور، زمينه ى بالندگى،

ص: 431

رشد و دستيابى به جهش علمى - فرهنگى را فراهم آورد و با ابتكار و ايده پردازى در راستاى خودكفايى و برآوردن نيازهاى جامعه و انقلاب اسلامى، (رحمتى، 1373، 180-186) سامان دهى علمى دانشجويان را با رويكرد اسلامى - انقلابى پيگيرى كند. (آيت الله خامنه اى، 1369/6/11) در دهه ى اخير نيز، شاهد تأكيد ويژه ى رهبرى انقلاب، آيت الله خامنه اى، بر بحث توليد علم در راستاى تحقق جهاد علمى بوده ايم. (آيت الله خامنه اى، 1379/12/9) تأكيد ايشان بر اين مسئله، به يك جريان رو به گسترش تبديل شده و به يك گفتمان عمومى ارتقا يافت. (آيت الله خامنه اى، 1390/7/20) در اين فرآيند، تأكيد بر رسيدن نخبگان كشور به مرزهاى پيشرفته ى علوم و پيشبرد اين مرزها و خروج جامعه ى علمى از تقليد و ترجمه صرف آثار ديگران بوده است، تا ايران به جمع اولين هاى مراكز توليد علم بپيوندد (آيت الله خامنه اى، 1382/2/22) و با توجه ويژه بر حل نيازهاى درونى (آيت الله خامنه اى، 1393/7/30) در قالب كامل نمودن زنجيره ى علم، فناورى، توليد محصول و تجارى سازى آن سامان يابد. (آيت الله خامنه اى، 1390/1/1) نتيجه ى اين امر، تقويت اعتماد به نفس ملى، رونق اقتصادى و توليد ثروت ملى خواهد بود. (آيت الله خامنه اى، 1390/7/20) البته مواجهه ى اين حركت با مانع تراشى هاى دشمنان در تشديد تحريمها عليه ايران، عاملى مهم در شكوفايى ظرفيتهاى داخلى در اين زمينه محسوب ميشود. (آيت الله خامنه اى، 1393/1/1)

ضرورت استمرار و تقويت جهاد علمى - فرهنگى در انقلاب اسلامى بر اساس توجه به دو عامل بيرونى و درونى ميتواند مورد توجه قرار گيرد:

عامل بيرونى، گشوده شدن جبهه ى «تهاجم فرهنگى» است كه به ويژه در سالهاى پايانى جنگ و نيز بعد از آن با انسجام و تنوع ادامه يافت به طورى كه موجب هشدارهاى جدى نسبت به جريان تهاجم فرهنگى شد (آيت الله خامنه اى، 1370/9/20) و در دهه ى سوم انقلاب، در تعبير پديده ى جنگ نرم دشمنان انقلاب عليه مبانى و ارزشهاى فرهنگى انقلاب اسلامى مورد تأكيد قرار گرفت.

استراتژى دشمن در اين جنگ، تبديل نقاط قوت و فرصتهاى جامعه به نقاط ضعف و تهديد (آيت الله خامنه اى، 1388/7/2) با هدف تسليم نمودن مردم بدون ابزار نظامى و اجراى خواسته هاى او بدون دردِسر (اكبرى، 1390، 53-54) از راه دگرگون نمايى واقعيات در قالب دروغ،

ص: 432

شايعه و تحريف با ابزارهاى پيشرفته ارتباطاتى، بدبين كردن مردم نسبت به هم و ايجاد اختلاف قومى و مذهبى و متزلزل كردن وحدت مردم (آيت الله خامنه اى، 1388/9/4؛ 1389/11/19) با استفاده از عامل رسانه است. (آيت الله خامنه اى، 1383/9/11)

بايسته هاى اين جهاد توجه به ويژگيهاى جبهه ى فرهنگى و شناخت مؤلفه هاى پيچيده و مهم فرهنگى و فكرى است. ازاين رو بايد دانست كه محيط هجوم در اين جنگ عام بوده، ولى به طور خاص متوجه دانشگاه ها، مدارس و مراكز فرهنگى ميباشد. (امام خمينى، صحيفه امام، 410/17-411)

در اين جبهه بندى فرهنگى، تقسيم كار به حسب توانايى، استعداد و اقتضائات آن بايد صورت پذيرد. (آيت الله خامنه اى، 1389/3/13) در اين راستا وظيفه مجموعه هاى فرهنگى، ادبى و هنرى ابلاغ و تبيين است؛ (آيت الله خامنه اى، 1388/6/14) ولى تمركز بايد بر روى نخبگان باشد. (آيت الله خامنه اى، 1388/6/4) دانشجويان، افسران جوان اين جبهه و اساتيد، فرماندهان آن ميباشند كه با تمركز بر مسائل كلان، بايد نقش خود را در پيگيرى و شناسايى دشمن و اهداف وى ايفا كنند. (آيت الله خامنه اى، 1388/6/8) به طور كلى نيز بايد درصدد ترويج اميد به آينده، اقدام بر اساس فكر و تجربه، دورى از انزوا و بى عملى و بى تحركى، پرهيز از افراط و تندى و حفظ انسجام و يكپارچگى در عرصه ى مقابله با دشمن بود. (آيت الله خامنه اى، 1388/6/4؛ 1389/11/19)

وظيفه رسانه هاى متعهد، مقابله با رسانه هاى دشمن است كه مهمترين حربه براى سست كردن آموزه هاى دينى اند. اين رسانه ها بايد با بهترين الگو برنامه ريزى كنند و مخاطبان جوان را در اولويت قرار داده و با راهبرد تهاجمى و خروج از موضع دفاعى رسالت خود را ايفا كنند. (اكبرى، 1390، 58)

بر اساس تأكيد منابع دينى (نهج البلاغه، نامه 53 (426-445) دشمن شناسى از مهمترين وظايف جامعه ى اسلامى خصوصاً كسانى كه عهده دار تعليم ديگرانند؛ مانند اساتيد حوزه ها و دانشگاه ها (آيت الله خامنه اى، 1390/6/2) ميباشد. تحقق اين مهم با شناخت دنياى پيرامون و احوال آن ممكن است؛ (آيت الله خامنه اى، 1390/6/2) لذا در روايات، (كلينى، 1367، 27/1) شناخت زمانه وظيفه اى شمرده شده كه مانع از مشتبه شدن امر بر انسانها ميگردد. (آيت الله خامنه اى،

ص: 433

1387/2/16) نتيجه ى اين فرآيند، يافتن بصيرت، يعنى گم نكردن خطى كه دشمن آنرا دنبال ميكند و در زمين او بازى نكردن است. (آيت الله خامنه اى، 1389/8/2)

عامل درونى، عمدتاً ميراث خُلقيات و آداب ناهنجارى است كه در فرهنگ عمومى جامعه از دوران حاكميت طاغوت به جامانده است، كم بودن ساعت كارى مفيد در ميان كارمندان، گره خوردن كارهاى ارباب رجوع در مراكز ادارى و ساير نقاط ضعف فرهنگ عمومى جامعه، آسيبهايى است كه بايد با رويكرد جهادى به رفع آن اقدام شود. (آيت الله خامنه اى، 1368/9/21) همچنين با وجود تأكيد اسلام بر اتقان كار، و ارزش محسوب شدن آن، (كلينى، 1367، 263/3) اين ارزش در بدنه ى جامعه كم رنگ است، درحالى كه تأثير آن در پيشرفت ابعاد مختلف جامعه روشن است. (آيت الله خامنه اى، 1369/9/19) اين نوع چالشهاى فرهنگى، زمينه تضعيف درونى جامعه و تحقق اهداف دشمنان را فراهم ميكند. ازاين رو تلاش در راستاى زدودن اين نوع آسيبهاى فرهنگى و تحكيم ارزشهاى اسلامى و انقلابى، جهاد فرهنگى خواهد بود. البته تلاشهايى در علاج اين آسيبها و احياى ارزشهايى از قبيل وجدان كارى و انضباط اجتماعى صورت گرفته (آيت الله خامنه اى، 1374/2/13؛ 1380/2/12) تا جايى كه رهبرى انقلاب، آيت الله خامنه اى، شعار سال 1373 را «وجدان كارى و انضباط اجتماعى» قرار دادند. (آيت الله خامنه اى، 1373/1/1)

حمايتهاى ويژه مالى از آن، به سرعت در ميان جوامع اهل سنت گسترش يافت.

اساس اختلافات از لايه هاى اعتقادى - كلامى شروع شده و به مسائل فقهى - حقوقى و ساير جوانب از جمله مسائل سياسى - اجتماعى ختم ميشود. پايه هاى اعتقادى اين تفكرات در نوع رويكردى است كه اين جريانها در مسائل كلامى اى از قبيل: «لزوم تبعيت از فهم و روش صحابه، تابعان و محدثان قرن دوم و سوم»، «مخالفت با تأويلهاى كلامى - فلسفى در باب آيات و روايات»، «ايمان تام به ظواهر نصوص»؛ هر چند معناى آنها فهميده نشود، «تقديم نقل بر عقل» و «توسعه ى مفهوم شرك و كفر» (عدالت نژاد، 1390، 167) و... دارند. و همچنين عناوينى چون «دار الاسلام» و «دار الكفر» مطرح است؛ به طورى كه فهم رويكرد اين گروه ها بدون توجه به تعريف اين عناصر ممكن نيست. در مجموع بايد گفت كه پايه هاى فكرى اين گروه ها داراى صبغه ى اهل حديث بوده كه در روند تاريخى خود به بازتعريف و توسعه ى مفاهيم فوق دست زده اند. اين پيش فرض ها در تفسير منابع اسلامى، اين نتيجه را به دنبال داشته است كه تفكر مزبور شديداً دچار عقل گريزى؛ بلكه عقل ستيزى گرديده است (سقاف، 1378، 120) و اين اختلافات به نوعى به مواجهه با پديده هاى اجتماعى - سياسى نيز كشيده شده است.

اگر در ديدگاه گذشتگان، جهاد مختص به كفار يا باغيان بوده، اما امروزه در ديدگاه اينان، جامعه اسلامى را نيز شامل شده است، زيرا هر گروهى كه با آنها نباشد، حتى اگر همكيش باشد، ولى به اردوگاهشان مهاجرت نكند، مسلمان نبوده و حكم كفار را دارد، (امين عاملى، بى تا «ب»، 97؛ ميرزايى، 1392، 181) چرا كه در تعريف «دار الاسلام» بر اين عقيده اند كه منطقه ى «دارالاسلام»، منطقه اى است كه قوانين اسلامى در آن حاكم باشد و إلا به صرف حضور مسلمانان، از «دارالكفر» و «دارالحرب» بودن خارج نشده (رفعت، 1391، 41-42؛ ر. ك: عدالت نژاد، 1390، 189) و مشمول حكم جهاد ميشود. به لحاظ ساز و كار جهاد و قتال نيز صدور حكم تكفير در نزد آنان مساوى با جواز هر گونه عمليات جهادى به هر شكل بوده است. (عدالت نژاد، 1390، 189) نتيجه ى طبيعى چنين تفكرى رواج اشكال مختلف خشونت و اعمال تروريستى با نام جهاد ميباشد.

نكته مهم ديگر در انديشه ى اين گروه ها اين است كه جهاد نظامى را واجب عينى

ص: 435

ميدانند؛ (رفعت، 1391، 42 ر. ك: عدالت نژاد، 1390، 821) ازاين رو جهاد به باور آنها نيازمند مجوز از كسى نيست. اين رويكرد در جهان اسلام، با مشخصه ى جهادگرايى و تكفيرگرايى به صورت آسيبى فراگير در آمده است.

اين تفكر در تقابل كامل با انديشه ى انقلاب اسلامى است و با قطع نظر از لايه هايى از اختلاف همچون تعريف مفاهيمى چون شرك، بدعت، عبادت و... و نيز كيفيت تعامل با كتاب و سنت، ميتوان گفت كه خطرناك ترين شاخصه در شاكله ى فكرى اين گروه ها از منظر انقلاب اسلامى همان عقل ستيزى آنهاست كه در سايه ى آن ساير امور تحت الشعاع قرار ميگيرد. (آيت الله خامنه اى، 1384/6/8)

انقلاب اسلامى بر اين باور است كه نميتوان عليه هيچ مسلمانى حكم تكفير صادر كرد؛ علاوه بر اينكه جهاد عليه كفار نيز مشروط به شرايط و زمينه هاى ويژه اى است. هر نوع اقدام خشونت بار عليه بى گناهان در امر جهاد ممنوع است؛ (آيت الله خامنه اى، 1390/11/14) چنانكه جهاد با وجود اهميت زياد، فرعى از مسئله ولايت بوده و در سايه ى آن تعريف ميشود؛ لذا هيچ گاه مهمتر از آن نخواهد بود؛ بنابراين قبض و بسط جهاد منوط به اذن ولايت بوده و بدون آن مشروع نميباشد. (امام خمينى، صحيفه امام، 451/20-452؛ آيت الله خامنه اى، 1375/2/18؛ 1378/11/4؛ ر. ك: همين مقاله، جهاد نظامى (دفاعى و ابتدايى)

در حقيقت اين تدبير و تشخيص «ولىِّ» واجد شرايط خاص ميباشد كه سمت وسو، به نوع مبارزات مردم و تلاشهاى آنان ميدهد. (آيت الله خامنه اى، مكتوبات، 1377/11/21) امر ولايت در زمان غيبت متبلور در ولى فقيه واجد شرايط خاص است (مقام ولايت فقيه) و چون او متولى امور عامه ى مسلمين، از جمله امر جهاد است، تخطى از او به هيچ وجه جايز نميباشد. (امام خمينى، 1379، 377-378) ازاين رو اساساً در نگاه انقلاب اسلامى، جهاد امر شخصى و فردى نيست، تا هر كس، هرگونه كه خواست با نام جهاد اقدام نمايد. اين در حالى است كه گروه هاى يادشده جهاد نظامى را مانند نماز يك واجب عينى ميدانند؛ لذا هر فرد و گروهى بايد به هر روشى اقدام به آن نمايد؛ (رفعت، 1391، 42 ر. ك: عدالت نژاد، 1390، 821) در يك مرور اجمالى، جهاد مسلحانه از نگاه انقلاب اسلامى منوط به اذن مجتهد جامع الشرايط است كه با توجه تام به مصالح مسلمانان در مقابله با كفار حربى و بر اساس بصيرت

ص: 436

و نفى خشونت (به شكلهاى مختلف آن) ميتواند انجام پذيرد. به علاوه اينكه در نگاه انقلاب اسلامى - همانگونه كه گذشت - جهاد به عرصه هايى چون جهاد اقتصادى، علمى و سياسى نيز تعميم داده شده است.

محمدى صلى الله عليه و آله باشد. (امام خمينى، صحيفه امام، 204/21) از مهمترين عناصر اين مبانى، ايمان به ولايت است؛ (آيت الله خامنه اى، مكتوبات، 1368/4/14) زيرا اين عنصر نقش مهمى در اجرايى كردن فرهنگ جهادى دارد. به تجربه نيز ثابت شده است كه اين امر موجب شور و نشاطى در وجود مجاهدان شده و در ميدانهاى دفاع مقدس، سازندگى روستاها و بازسازى مناطق جنگ زده و محروم و دور افتاده، گامهاى مجاهدان را مستحكم ساخته است.

باور به خدمت به مردم را ميتوان در ذيل اين جهت گيرى اضافه نمود. بر همين اساس انسان در ايمان و آرمان خدمت به ديگران ذوب شده و خود را فراموش ميكند و در پرتو چنين رويكردى جامعه با تقويت روحيه جهادى در خود، به رونق واقعى دست خواهد يافت. (آيت الله خامنه اى، 1382/10/14) اين روحيه همان روحيه ى بسيجِ در دوران دفاع مقدّس است.

از ديگر عناصر مهم اين مبانى، جهاد با نفس است كه جايگاهى رفيع دارد (ر. ك: امام خمينى، بى تا «الف»، 12) تا تلاشهاى جهادگر دچار انحراف نگردد.

آرمان گرايى در جهت گيرى مورد نظر در فرهنگ جهادى نيز مهم بوده، چون آرمان گرايى سازنده ى واقعيتها است. اساساً پيشرفت و توسعه در دنيا نيز بر همين پايه اتفاق افتاده است، لذا كنار نهادن آرمانها به بهانه ى واقع بينى نوعى انحراف در فرهنگ جهادى محسوب ميشود. نتيجه آرمان گرايى و ايستادگى در اين راه، ايجاد واقعيتهاى شيرين و مطلوب است. (آيت الله خامنه اى، 1382/10/14)

نيروها بر يك خط مشى مطرح است؛ چنانكه تمركز بر اولويت نباشد باعث هدررفت نيرو در زمينه ى غير لازم شده و دشمن ميتواند نقصان موجود را نقطه ى قوت خود قرار داده و باعث شكست جبهه ى جهادى گردد. از اسباب اين جابجايى، تأثيرپذيرى از فضاسازى ها و جنگ روانى است، كه منجر ميشود مسئولين به تغيير مسير نيروها و برنامه هاى جهادى روى آورند. (آيت الله خامنه اى، 1390/1/1) فرآيند دشمن در چنين فضاسازى هايى، اخلال در تصميم گيرى نيروهاى جهادى و اغفال آنان نسبت به ضرورت هاست.

توجه نكردن به جوانب مختلف جهاد، به ويژه ناديده گرفتن جهاد با نفس، از ديگر عوامل اين آفات است؛ چرا كه از دو بال جهاد اسلامى، يك بالِ ثابت آن، جهاد با نفس است. (صدر، 1421، 150-151) فقدان جهاد اكبر مساوى با فقدان حقيقت جهاد بوده و موجب ميشود آثار و نتايجى كه از جهاد انتظار ميرود برآورده نگردد.

نگاه عقلانى و اعتدالى انقلاب اسلامى به مقوله ى جهاد، در ميان جوامع اسلامى بارقه ى اميدى را ايجاد كرده است كه نتايج آن را در ميان گروه ها و چهره هاى بارزى همچون شهيد فتحى شقاقى - رهبر و مؤسس گروه جهاد اسلامى در فلسطين - ميتوان ديد؛ چنانكه ايشان جهاد را در دوره ى حاضر از قالب زشتى كه خوارج دوران به آن شكل داده بودند خارج ميداند و بر همان برداشت صحيح انقلاب اسلامى تأكيد ميكند. (غنوشى، 1386، 40)

در حقيقت نبود هر يك از ويژگيهاى فرهنگ جهادى ميتواند يك آسيب در فرهنگ جهادى غلط گروه هاى تكفيرى تلقى شود. گروه هايى كه به خاطر فقدان بصيرت در قالب حركتهاى به اصطلاح جهادى، طبق خواسته دشمن عمل نموده و خواسته هاى او را بر آورده ميسازند و اينها همه از نبود قوه ى تشخيص حق از باطل و فقدان قطب نماى شناخت حقايق اسلامى حكايت دارد. (آيت الله خامنه اى، 1389/2/1)

عوامل، تأثيرپذيرى انقلاب اسلامى، از فرهنگ جهادى ناشى از قيام عاشورا بوده است. فرهنگ جهادى يعنى ارزش جهاد و شهادت در منظر جامعه كه موجب شكل گيرى، پيروزى و استمرار انقلاب اسلامى شد؛ چنانكه رويداد انقلاب اسلامى نيز در احياء و گسترش فرهنگ جهادى در داخل ايران و سطح جهان اسلام مؤثر بوده است.

امام خمينى قدس سره به عنوان رهبر اين حركت عظيم در مناسبتهاى مختلف با خاطرنشان كردن حماسه ى كربلا و يادآورى و تحليل ماه محرم به عنوان ماه پيروزى خون بر شمشير به دنبال احياى اين فرهنگ در ميان مردم بوده است. (امام خمينى، صحيفه امام، 243/1؛ آيت الله خامنه اى، مكتوبات، 1369/11/18)

عاشورا به عنوان نماد برجسته ى فرهنگ جهادى در ميان عامه مردم، بسيار تأثيرگذار بود، وشاهد آن، شعارهايى است كه بر حسينى بودن نهضت و تبعيت رهبران آن از امام حسين عليه السلام تأكيد داشت. (فلاحى، 1388، 57)

فرهنگ جهادى حالت تسليم و ركود را در ميان مردم نسبت به سيستم ظالم و مفاسد آن از بين ميبرد. حركت اصلاحى از جانب نخبگان و مصلحان اسلامى از حدود صد سال قبل باعث شد فرهنگ جهادى، احيا شده و به بدنه ى جامعه اسلامى، تزريق گردد و ميوه ى اين شجره ى طيبه از بين رفتن حالت بى تفاوتى در مقابل نظامهاى ظالم و فاسد بود. (مطهرى، مجموعه آثار، 211/24) زنده شدن روحيه ى تهاجم و اعتراض بر ظالم و مفاسد آن، هم راستاى تعاليم اسلامى اى چون امر به معروف و نهى از منكر بود كه زمينه ساز جهش روحى مردم و استحكام فرهنگ جهادى در ميان آنان شد. (مطهرى، مجموعه آثار، 211/24) از مظاهر اين فرهنگ، احساس وظيفه ى علما است كه خداوند از ايشان تعهد گرفته است در مقابل بهره مندى ظالمانه ى ستمگران و گرسنگى جانكاه ستمديدگان سكوت ننمايند. (امام خمينى، بى تا «ب»، 55)

بعد از انقلاب اسلامى تأثيرات فرهنگ جهادى ابعاد ديگرى به خود گرفت. شروع جنگ تحميلى رژيم بعثى صدام عليه انقلاب اسلامى، همزمان با حصر اقتصادى آمريكا نسبت به ايران، به وجود آمدن گروه هاى نفاق و ترور مسئولان و نخبگان و مردم عادى و... گونه هاى جديدى از فتنه گرى ها و موانعى بود كه اوضاع داخلى و نظام نوپا را دچار مشكلات كرد؛ ولى در مقابل، فداكارى و جان فشانى و پشتيبانى مالى مردم از جبهه ها

ص: 441

در هشت سال دفاع مقدس، و هميارى آنان در رفع اين موانع و تحمل و ايستادگى در برابر حصر اقتصادى، و همكارى براى مقابله با فتنه گرى منافقان و ساير جلوه هاى مقاومت و هميارى، همه از بركات فرهنگ جهادى و رشد و تعميق آن در ميان مردم بوده است.

از آثار اين فرهنگ، فعليت يافتن استعدادهاى فردى و اجتماعى بود كه ابعاد مثبت آن در سطح جامعه پديدار گشت و موجب تقويت خودباورى و تحقق شعار «ما ميتوانيم» در مرحله عمل شد (آيت الله خامنه اى، 1384/10/14) و انقلاب اسلامى در تحول و چرخشى درونى از حالت انفعالى به غرب خارج گرديد، كه از جمله نمادهاى اين امر، نامه ى امام خمينى به گورباچف بود كه ضمن پيش بينى شكست كمونيسم و بيان عجز تفكر مادى در تأمين نيازهاى بشرى، او را به اسلام دعوت كرد. (امام خمينى، صحيفه امام، 220/21) نماد ديگر اين امر نامه ى مقام معظم رهبرى به جوانان اروپا و آمريكاى شمالى در بهمن سال 1393 ميباشد.

در تأثيرى متقابل، انقلاب اسلامى نيز خود موجب تحول و پيشرفت در فرهنگ جهادى گرديد، اين فرهنگ كه به عنوان سرمايه اى عظيم براى انقلاب محسوب ميشد، در كشاكش انقلاب اسلامى، به شكوفايى و بارورى در ديگر ابعاد رسيد مانند شكوفا شدن مديريت جهادى، كه نگاه مديران را متحول ساخت؛ به طورى كه مديران، مسئوليت را به عنوان امتياز تلقى نكرده؛ بلكه فرصتى براى خدمت مى انگاشتند. سخن معروف شهيد بهشتى كه «ما شيفتگان خدمتيم، نه تشنگان قدرت» شاهدى گويا بر اين مدعا است.

علاوه بر اين پيوسته ولى فقيه با نظارت خود بر نظام جمهورى اسلامى، نسيم اين فرهنگ را در اين سازه ى عظيم مى دميد. (آيت الله خامنه اى، 1375/3/20) تأثيرگذارى انقلاب اسلامى بر اين تحول، تمهيدى بود كه با نوعى ساختارسازى به طور كلان گسترش يافت. عرصه هايى چون جهاد سازندگى، بسيج مستضعفين، بدنه ى هدايتگر مقاومت هشت سال جنگ تحميلى، نهضت سوادآموزى و... از جمله اين موارد بودند. ايجاد چنين فضايى، تفكر مبتنى بر فرهنگ جهادى را در ابعاد حيات جامعه ظاهر ساخت. (آيت الله خامنه اى، 10/14/1382) بررسى هر يك از اين نهادهاى نوپا كه بعد از انقلاب پديدار گشت خود مجال ديگرى ميطلبد؛ اما اشاره وار از اين ساحت عبور مى كنيم كه مديريت جبهه ى مقاومت در هشت سال دفاع مقدس، با وجود نبود تجربه و زيرساختهاى لازم و فقدان نيروى انسانى كارآزموده

ص: 442

در مواجهه با اين هجمه ى سنگين، كه نهايتاً با محكوميت متجاوز، بدون از دست دادن سرزمين پايان يافت، بدون مديريت جهادى امكان پذير نبود؛ بنابراين فرهنگ جهادى با متأثر شدن از انقلاب اسلامى در بعد مديريت جهادى، در قالب نهادهاى مزبور رشد كرد و در ادامه، همين نهادها به استمرار انقلاب اسلامى كمك شايانى كردند.

شاخصه ى مهم مديريت جهادى جداى از تعهد و تخصص كه لازمه ى آن است، خدمتگزارى خالصانه ميباشد؛ (آيت الله خامنه اى، 1390/1/8) چون در حقيقت فلسفه ى اجرايى همه سياستها در فرهنگ جهادى، خدمت خالصانه به مردم به ويژه محرومان و مستمندان است. ازاين رو در فرهنگ جهادى، كار كردن، اداى وظيفه ى صرف نيست؛ بلكه جهادگر آن را به مثابه رسالتى براى خود ميداند. از ويژگيهاى مديريت جهادى آن است كه در عين پرهيز از تخريب و خوددارى از امور خلاف مصلحت اسلام و انقلاب، موجب پيشبرد امور همراه با روحيه اخوت اسلامى، فداكارى، و آرمان گرايى ميشود (آيت الله خامنه اى، 1382/10/14) و درعين پرهيز از درگير شدن به سيستم بوروكراتيك، مسئوليت پذيرى و دلسوزى براى افراد جامعه را به دنبال دارد. (آيت الله خامنه اى، 1382/10/14) رواج اين فرهنگ به نوبه ى خود قدرت نرمى را در حوزه نفوذ انقلاب اسلامى ايجاد كرد تا عاملى بازدارنده و پشتوانه اى عظيم در بسيج نيروها در راستاى اهداف انقلاب اسلامى باشد.

شعاع رويداد انقلاب اسلامى و تأثيرات آن در داخل ايران محصور نشد؛ بلكه آفاق جغرافيايى جهان اسلام را دَرنَورديد و موجب ترويج فرهنگ جهادى در ميان مسلمانان گرديد؛ لذا روحيه ى جهادى در ميان مسلمانان تقويت شد. انقلاب برخاسته از اسلام بود؛ ولى اسلام مختص گروه خاصى نبود كه در درون ايران محصور بماند؛ ازاين رو الگو گرفتن از آن براى كشورهاى اسلامى امرى طبيعى بود. (امام خمينى، صحيفه امام، 421/10) به تدريج پيام انقلاب اسلامى مبنى بر لزوم مبارزه فراگير ملتها و دولتها با استعمار و بى عدالتى، فرهنگ جهادى را به ساير كشورها صادر كرد. (امام خمينى، صحيفه امام، 148/12) تبلور فرهنگ جهادى كه انقلاب بر آن تأكيد داشت در قالب روحيه ى استقلال طلبى، نفى تسلط ديگران بر مسلمين، تدبير امور خويش و باور نيروهاى بومى بود كه از ابتدا در قالب شعار «نه شرقى نه غربى جمهورى اسلامى» اعلان شد. فرهنگ جهادى به دور از افراطگرى هايى در قالب «پان ايسم ها» و

ص: 443

«حركتهاى ملى گرايانه»، خود مسيرى براى جريانهاى بزرگى در جهان اسلام شد، كه موجب شد در راستاى اين عقيده حركت كرده و به فكر رهايى از استعمار شرق و غرب به تكاپو بيفتند. (منتظمى، بى تا، 56) مسئله ى فلسطين كه پيش از انقلاب اسلامى به روزمرگى مبتلا شده بود، در اثر گسترش فرهنگ جهادى ناشى از انقلاب اسلامى، بستر خيزش عمومى آزادى خواهان را در حمايت از حقوق فلسطينيان و محكوميت اسرائيل فراهم ساخت. (امام خمينى، صحيفه امام، 148/12؛ آيت الله خامنه اى، 1359/5/17؛ 1370/3/14؛ 1371/1/15؛ 1390/7/9) به بركت چنين رويكردى مبارزات ملتها براى مقابله با انواع تبعيضها و ظلمها احيا شد. (امام خمينى، صحيفه امام، 73/5؛ آيت الله خامنه اى، 1388/2/27) به اعتقاد برخى محققان، حمله شوروى سابق به افغانستان براى جلوگيرى از جوانه زدن انقلابى همچون انقلاب اسلامى ايران، در افغانستان بود. (هوبر، 1369، 31) از ديگر نتايج گسترش اين روحيه در خارج از مرزهاى ايران، بيدارى اسلامى و خيزش امت اسلامى را در سرزمينهاى مختلف از جمله بحرين و يمن ميتوان نام برد.

به لحاظ اجتماعى نيز نقش انقلاب اسلامى در تقويت فرهنگ جهادى به معناى عام آن - يعنى فداكارى و تلاش در راه خدا جهت برداشتن موانع درونى و بيرونىِ تحقق ارزشهاى اسلامى - شگرف بوده است و حتى نگرش مسلمانان در اروپا و آمريكا را نسبت به اسلام و وظايف خود متحول ساخت. مثلاً تا قبل از انقلاب اسلامى داشتن حجاب و انجام برخى ديگر از وظايف اسلامى براى اين دسته از مسلمانان امرى متروك شمرده ميشد، امّا پس از انقلاب اسلامى، اين وظايف در بين مسلمانان احيا شد و به دليل تقويت اعتماد به نفس اسلامى، اعتقاد و گرايش به حقايق و احكام اسلامى فزونى يافت. (هوبر، 1369، 30)

با تأكيد بر اهداف اسلام و توجه به هدف از تشريع جهاد به عنوان موضوعى متناسب با آن اهداف كلان، بر حقيقت امر جهاد بدون هر گونه افراط و تفريط تأكيد داشته است، تا زمينه ى پيشرفت جامعه اسلامى فراهم گردد. عدم مواجهه ى علمى و مستدل با اين تشريع و عدم درك اهداف آن و نيز برخى برداشتها و پيش فرض هاى ناصواب در اين مورد، موجب ايراد شبهات و اشكالاتى از جانب مستشرقين و روشنفكران غرب گرا و نيز موجب انحراف و افراط در آن از جانب گروه هاى ديگر به ظاهر جهادى، همچون سلفيه گرديده است.

انقلاب اسلامى ايران كه خود نشأت گرفته از روحيه و فرهنگ جهادى بوده است در انديشه و گفتمان خود به تبعيت از مبانى و ارزشهاى اسلامى، بر وسعت مفهومى جهاد و استمرار و همه جانبه بودن آن تأكيد داشته و بر توسعه ى آن در بدنه ى امت اسلامى اصرار داشته و در دهه هاى پس از پيروزى انقلاب بر گسترش فرهنگ جهادى تأكيد كرده است.

همانطور كه فرهنگ جهادى سبب موفقيت انقلاب در مقابله با طاغوت و استكبار بوده است، پيشرفت و رشد آن نيز، منوط به استمرار همين فرهنگ خواهد بود و با استفاده از اين راهبرد ميتوان در تقويت و استمرار روحيه جهادى، از آن به عنوان روشى جهش دار در صدد هدايت قواى جامعه و سوق آن به اهداف عاليه ى پيشرفت و توسعه و قطع وابستگيها در قالب جهاد سياسى، علمى، اقتصادى و... استفاده نمود؛ ازاين رو بايد بر نهادينه سازى اين مقوله در قالب نهادهايى چون جهاد سازندگى، جهاد خودكفايى و... و توسعه آن در عرصه ى مديريت جهادى در عرصه هايى چون مديريت دفاع در هشت سال دفاع مقدس اقدام كرد. آشنايى ساير مسلمانان با اين رويكرد نو، باعث نفوذ انقلاب اسلامى و گسترش زمينه هاى آن شد و خود به قدرت نرم جمهورى اسلامى مبدل گشت؛ ازاين رو غفلت ازاين روحيه موجبات شكست اسلام را فراهم ميكند؛ گو اينكه دشمنان نيز ستون فقرات انقلاب اسلامى را در همين روحيه ى جهادى تشخيص داده و سعى در تضعيف آن از راه هاى گوناگون داشته اند؛ هر چند ظرفيت عظيم انقلاب اسلامى همواره در مقابل دشمنان ايستادگى كرده و در راستاى حفظ و اعتلاى فرهنگ جهادى در سطح كشور، منطقه و جهان در حال پيشروى است.

ص: 445

ص: 446

مطالعات راهبردى بسيج (فصلنامه)، تهران، پژوهشكده مطالعات و تحقيقات بسيج، ش 55، 1391 ش.

اشعث كوفى، محمد بن محمد اشعث، الجعفريات (الأشعثيات)، تهران، مكتبة النينوى الحديثة، بى تا.

اكبرى، كمال، جهاد فرهنگى و آگاهى رسانه اى، بازتاب انديشه (فصلنامه)، قم، مركز پژوهشهاى اسلامى صدا و سيما، ش 117، 1390 ش.

امام خمينى، سيد روح الله موسوى، آداب الصلاة، تهران، مؤسسه تنظيم و نشر آثار امام خمينى، چاپ اول، 1370 ش.

امام خمينى، سيد روح الله موسوى، البيع، تهران، مؤسسه تنظيم و نشر آثار امام خمينى، چاپ اول، 1421 ق.

امام خمينى، سيد روح الله موسوى، تحرير الوسيلة، تهران، مؤسسه تنظيم و نشر آثار امام خمينى، چاپ اول، 1379 ش.

امام خمينى، سيد روح الله موسوى، شرح چهل حديث، تهران، مؤسسه تنظيم و نشر آثار امام خمينى، بى تا. «الف»

امام خمينى، سيد روح الله موسوى، صحيفه امام، تهران، مؤسسه تنظيم و نشر آثار امام خمينى.

امام خمينى، سيد روح الله موسوى، ولايت فقيه (حكومت اسلامى)، تهران، مؤسسه تنظيم و نشر آثار امام خمينى، بى تا. «ب»

امين عاملى، سيد محسن، اعيان الشيعة، بيروت، دار التعارف، بى تا. «الف»

امين عاملى، سيد محسن، كشف الارتياب فى أتباع محمد بن عبدالوهاب، بى جا، دار الكتب الاسلامى، بى تا. «ب»

بحرالعلوم، محمدمهدى، رساله سير و سلوك (منسوب به بحرالعلوم)، تحقيق سيد محمد حسين طهرانى، مشهد، انتشارات علامه طباطبائى، چاپ چهارم، 1415 ق.

البهى، محمد، الفكر الاسلامى الحديث و صلته بالاستعمار الغربى، بى جا، مكتبة وهبة، چاپ دهم، بى تا.

ثقفى، ابراهيم بن محمد، الغارات أو الاستنفار و الغارات، تهران، انجمن آثار ملى، چاپ اول، 1395 ق.

جصاص، احمد بن على، احكام القرآن، بيروت، دار احياء التراث العربى، 1405 ق.

ص: 448

حسينى بهشتى، سيد محمد، نقش آزادى در تربيت كودكان، تهران، بنياد نشر آثار و انديشه هاى شهيد بهشتى، 1390 ش.

حقى بروسوى، اسماعيل، تفسير روح البيان، بيروت، دار الفكر، بى تا.

خوئى، سيد ابوالقاسم، منهاج الصالحين، قم، مدينة العلم، چاپ بيست وهشتم، 1410 ق.

راغب اصفهانى، حسين بن محمد، مفردات الفاظ القرآن، بيروت، الدار الشامية، 1412 ق.

ربيعى، منيژه، سعيدى، فريده، جهاديه، دانشنامه جهان اسلام، زير نظر غلامعلى حداد عادل، تهران، بنياد دايرة المعارف اسلامى، چاپ اول، 1386 ش.

رحمتى، محمد، جهاد دانشگاهى: گذشته و آينده (مصاحبه)، دانشگاه انقلاب (فصلنامه)، تهران، جهاد دانشگاهى، ش 98-99، 1373 ش.

رسى، قاسم بن ابراهيم، مجموع كتب و رسائل القاسم بن ابراهيم الرسى، صنعاء، موسسة الامام زيد بن على، چاپ اول، 1421 ق.

رفعت، سيد احمد، النبى المسلح (الرافضون)، لندن، رياض الريس للكتب و النشر، 1991 م.

روحانى، سيد محمدصادق، فقه الصادق عليه السلام، قم، دار الكتاب - مدرسه امام صادق عليه السلام، چاپ اول، 1412 ق.

زحيلى، وهبة بن مصطفى، آثار الحرب فى الفقه الاسلامى (آثار جنگ در فقه اسلامى)، ترجمه عبدالحسين بينش، قم، انتشارات زمزم هدايت، چاپ اول، 1389 ش.

سبحانى، جعفر، رسائل و مقالات، قم، مؤسسة الامام الصادق عليه السلام، چاپ دوم، 1425 ق.

سبزوارى، سيد عبد الاعلى، مهذب الاحكام فى بيان الحلال و الحرام، قم، تحقيق مؤسسه المنار، دفتر آيت الله سبزوارى، چاپ چهارم، 1413 ق.

سبزوارى، محمدباقر، كفاية الاحكام (كفاية الفقه)، اصفهان، انتشارات مهدوى، چاپ اول، بى تا.

سقاف، حسن بن على، سلفى گرى وهابى، ترجمه حميدرضا آژير، مشهد، آستان قدس رضوى، 1378 ش.

صدر، سيد محمدباقر، الاسلام يقود الحياة، قم، مركز الابحاث التخصصية للشهيد الصدر، چاپ اول، 1421 ق.

صدر، سيد محمدباقر، الفتاوى الواضحة، قم، مركز الابحاث التخصصية للشهيد الصدر، چاپ اول، 1423 ق.

صدوق، محمد بن على، كتاب من لا يحضره الفقيه، تحقيق على اكبر غفارى، قم، مؤسسه نشر اسلامى، چاپ دوم، 1413 ق.

ص: 449

طباطبائى، سيد على، رياض المسائل، قم، مؤسسة آل البيت عليهم السلام لاحياء التراث، چاپ اول، 1418 ق.

طباطبائى، سيد محمدحسين، الميزان فى تفسير القرآن، قم، مؤسسه نشر اسلامى، 1417 ق.

طبرسى، فضل بن حسن، مجمع البيان فى تفسير القرآن، تهران، انتشارات ناصر خسرو، 1372 ش.

عدالت نژاد، سعيد، نظام الدينى، سيد حسين، سلفيان تكفيرى يا الجهاديون: خاستگاه و انديشه ها، تاريخ و تمدن اسلامى (فصلنامه)، تهران، دانشگاه آزاد اسلامى، س 7، ش 13، 1390 ش.

عراقى، ضياءالدين، شرح تبصرة المتعلمين، تحقيق محمد حسون، قم، مؤسسه نشر اسلامى، چاپ اول، 1414 ق.

عطا، عوض عبدالهادى، الجهاد بين عقيدة المسلمين و شبه المستشرقين، المدينة المنورة، الجامعة الاسلامية، 1405 ق.

علامه حلّى، حسن بن يوسف، قواعد الاحكام فى معرفة الحلال و الحرام، قم، مؤسسه نشر اسلامى، چاپ اول، 1413 ق.

علامه حلّى، حسن بن يوسف، منتهى المطلب فى تحقيق المذهب، مشهد، آستان قدس رضوى، چاپ اول، 1412 ق.

غنوشى، راشد، يادمان شهيد فتحى شقاقى، شاهد ياران (فصلنامه)، تهران، بنياد شهيد و امور ايثارگران، ش 26، 1386 ش.

فراهيدى، خليل بن احمد، العين، تحقيق مهدى مخزومى، ابراهيم سامرائى، قم، مؤسسه دارالهجرة، 1410 ق.

فلاحى، مرضيه، عاشورا؛ عقبه فكرى انقلابهاى جهانى، فرهنگ پويا (فصلنامه)، قم، مؤسسه آموزشى و پژوهشى امام خمينى، ش 13، 1388 ش.

قطب راوندى، سعيد بن هبة الله، فقه القرآن فى شرح آيات الاحكام، تحقيق سيد احمد حسينى، قم، كتابخانه آيت الله مرعشى نجفى، 1405 ق.

قيوم زاده، محمود، تأثير انقلاب اسلامى بر شبه قاره (گزارش مشاهداتى از كشمير)، معارف (ماهنامه)، قم، نهاد نمايندگى مقام معظم رهبرى در دانشگاه ها، ش 101، 1392 ش.

كاشف الغطاء، جعفر، كشف الغطاء عن مبهمات الشريعة الغراء، قم، انتشارات دفتر تبليغات اسلامى حوزه علميه قم، چاپ اول، 1422 ق.

كلينى، محمد بن يعقوب، الكافى، تحقيق على اكبر غفارى، تهران، دار الكتب الاسلامية، چاپ

ص: 450

سوم، 1367 ش.

كتاب مقدس، ترجمه فاضل خان همدانى، ويليام گلن، هنرى مرتن، تهران، انتشارات اساطير، 1380 ش.

مجلسى، محمدباقر، بحار الانوار، تحقيق محمدباقر بهبودى، بيروت، دار احياء التراث العربى، 1403 ق.

محدث نورى، ميرزا حسين، مستدرك الوسائل، قم، مؤسسة آل البيت عليهم السلام لاحياء التراث، 1408 ق.

محمدى رى شهرى، محمد و ديگران، حكمت نامه پيامبر اعظم صلى الله عليه و آله، قم، دار الحديث، چاپ اول، 1386 ش.

مرصفى، سعد، المستشرقون و السُنَّة، بيروت، مؤسسة الريان، بى تا.

مصباح يزدى، محمدتقى، انقلاب اسلامى و ريشه هاى آن، تحقيق قاسم شبان نيا، قم، مؤسسه آموزشى و پژوهشى امام خمينى، چاپ نهم، 1395 ش.

مصباح يزدى، محمدتقى، جنگ و جهاد در قرآن، قم، مؤسسه آموزشى و پژوهشى امام خمينى، چاپ اول، 1382 ش.

مطهرى، مرتضى، مجموعه آثار، تهران، انتشارات صدرا، 1377 ش.

معاونت پژوهش و آموزش مؤسسه ى پژوهشى فرهنگى انقلاب اسلامى، شرح نامه (شرح اجمالى نامه حضرت آيت الله العظمى خامنه اى به عموم جوانان در اروپا و آمريكاى شمالى)، تهران، نشر نسيم انقلاب، چاپ دوم، 1394 ش.

مكارم شيرازى، ناصر و ديگران، تفسير نمونه، تهران، دار الكتب الاسلامية، 1374 ش.

منتظرى، حسينعلى، دراسات فى ولاية الفقيه و فقه الدولة الاسلامية، قم، انتشارات دفتر تبليغات اسلامى، چاپ اول، 1408 ق.

منتظمى، على، پى آوردهاى انقلاب اسلامى ايران در مصر، تهران، دفتر نشر سولماز، بى تا.

مهدى پور، محمود، به سوى جهاد اقتصادى، فرهنگ كوثر (فصلنامه)، قم، مؤسسه زائر، ش 85، 1390 ش.

ميرزايى، عليرضا، سپاه صحابه و لشكر جهنگوى نماينده افكار افراطى سلفى گرى، سراج منير (فصلنامه)، قم، مؤسسه دار الاعلام لمدرسة اهل البيت عليهم السلام، س 3، ش 11، 1392 ش.

نجار، عامر، فى مذاهب الاسلاميين البابية، البهائية، القاديانية، القاهرة، مكتبة الثقافة الدينية، چاپ اول، 1424 ق.

نجفى، محمدحسن، جواهر الكلام فى شرح شرائع الاسلام، تحقيق عباس قوچانى، على آخوندى،

ص: 451

تهران، دار الكتب الاسلامية، 1366 ش.

نفيسى، شادى، عقل گرايى در تفاسير قرن چهاردهم، قم، انتشارات دفتر تبليغات اسلامى، چاپ اول، 1379 ش.

نهج البلاغه، الامام على بن ابى طالب عليه السلام، الشريف الرضى، تحقيق صبحى صالح، قم، انتشارات هجرت، چاپ اول، 1414 ق.

نووى، محى الدين بن شرف، المجموع شرح المهذب، بى جا، دار الفكر، بى تا.

هوبر، احمد، بحثى پيرامون دستاوردهاى انقلاب اسلامى در دنياى امروز، رشد آموزش قرآن و معارف اسلامى (فصلنامه)، تهران، وزارت آموزش و پرورش، ش 11، 1369 ش.

واحدى، على بن احمد، اسباب نزول القرآن، تحقيق كمال بسيونى زغلول، بيروت، دار الكتب العلمية، چاپ اول، 1411 ق.

ورعى، سيد جواد، المبادئ التشريعية لنظرية الدفاع فى الفقه الاسلامى، فقه اهل البيت عليهم السلام (فصلنامه)، قم، مؤسسه دائرة المعارف فقه اسلامى، س 8، ش 32، 1424 ق.

ص: 452

در اين نظام، جانشينى ابزارهاى توليد و ماشين به جاى نيروى انسانى، نقش مهمى را ايفا ميكند و مالكيت ابزار توليد به دست افراد و تخصصى شدن كار در اقتصاد بازار و اصل رقابت و سود، از مميزه هاى آن به شمار ميرود. (مطهرى، مجموعه آثار، 480/20-481، 494، 496-497، 502؛ آيت الله خامنه اى، 1372/5/12؛ عليزاده، 1377، 65-67)

«حق مطلق مالكيت خصوصى»، مفهوم بارز در نظام سرمايه سالار است كه مالكيت هاى بى حد و مرز (مطهرى، مجموعه آثار، 563/20؛ ر. ك: امام خمينى، صحيفه امام، 291/5؛ 91/21، 444) و تصميم گيرى هاى كلان يك كشور و جامعه (آيت الله خامنه اى، 1391/5/16) و اداره آن توسط سرمايه داران و كمپانى داران و ظالمان و ستمگران عالم ميباشد. (مطهرى، مجموعه آثار، 760/13؛ آيت الله خامنه اى، 1381/6/30) اين نظام مبتنى بر رقابتى است ناشى از «روحيه استكبارى» و سرمايه سالارى، كه در آن، سرمايه دارىِ زالوصفت و يا همان سرمايه دارى مذموم، (آيت الله خامنه اى، 1391/5/16) پديدآورنده قانون جنگل، (آيت الله خامنه اى، 1382/2/10؛ 1382/4/29) ظالم و محروم كننده توده هاى تحت ستم و مظلوم ميباشد. (امام خمينى، صحيفه امام، 444/21) در نظامهاى سرمايه دارى، انباشت سرمايه و رشد پول داران و سرمايه داران مورد توجه قرار ميگيرد؛ و آنچه به فكر آن نيستند، طبقات محروم جامعه ميباشد. (آيت الله خامنه اى، 1371/7/15) در اين نظامها، رسيدگى به حال محرومان، صرفاً جهت رسيدن به منافع و دريافت سود ميباشد. (مطهرى، مجموعه آثار، 465/20-466، 480-481؛ همو، 1383، 285/4؛ آيت الله خامنه اى، 1370/11/30؛ 1371/7/15)

سرمايه دارى، حاكميت سلطه گرانه و سودجويانه جهانى است كه به استعمار، منتهى شده است (زرشناس، 1380، 55) و امپرياليسم به عنوان بالاترين حدّ رشد دوره سرمايه دارى، تشكيل امپراتورى جهانى سرمايه سالارانه و استعمار نو است كه در ذات تفكر و عقلانيت مدرن نظام سرمايه دارى نهفته است و به معناى قدرت يا دولتى است كه برون از مرزهاى خود دست به تصرف سرزمينهاى ديگر و بهره بردارى از آنها ميزند (آشورى، 1382، 36) و اين نوع استعمار (تسلط بر ممالك ديگر جهت بهره بردارى از آن) با مفهوم استكبار به معناى خودبينى، ارتباط و قرابت تنگاتنگى مى يابد و شايد در مفهومى عام، بتوان نظام سرمايه دارى را نظام استكبارى و استعمارى تلقى نمود. (آيت الله خامنه اى، 1380/9/21؛ منصورى، 1378، 20؛ آشورى، 1382، 38)

ص: 454

اساس پيدايش نظام سرمايه دارى، استكبار، زياده خواهى، سلطه گرى، غارت، چپاولگرى، ظلم و ستم و خودبينى و ناديده انگاشتن حقوق محرومان و منفعت طلبى كمپانى ها و سرمايه دارها است (ر. ك: مطهرى، مجموعه آثار، 695/15؛ 232/24؛ امام خمينى، صحيفه امام، 318/20؛ آيت الله خامنه اى، 1370/7/3؛ 1381/2/11؛ 1390/7/20) و بيشترِ نفرت، اختلاف و جنگ در دنيا، به دليل همين روحيه استكبارى است (ر. ك: مطهرى، مجموعه آثار، 563/20؛ آيت الله خامنه اى، 1382/5/8) كه سرمايه دارى را به ابزار و پايه اصلى استكبار جهانى مبدل ساخته است (آيت الله خامنه اى، 1381/8/13) و در رأس اين جريان، آمريكاى جهانخوار به عنوان مظهر كامل استكبار قرار دارد كه با داشتن روحيه استعمارى و استكبارى، به عنوان مدافعان و حاميان سرمايه دارى در تحقق اهداف خويش، به فقير و غنى رحم نميكنند. (امام خمينى، صحيفه امام، 258/12؛ آيت الله خامنه اى، 1376/7/14؛ 1377/1/1) ازاين رو نظام ايالات متحده، «شيطان بزرگ» (امام خمينى، صحيفه امام، 489/10) ناميده شده و با مفهوم «استكبار جهانى» و «جاهليت مدرن»، سازگار ميباشد. (آيت الله خامنه اى، 1368/9/1؛ 1375/9/19؛ 1389/4/19) دو مصداق عمده ى جاهليت، «جاهليت اولى» در هنگامه ى ظهور اسلام و «جاهليت مدرن» در هنگامه ى ظهور انقلاب اسلامى ايران، ريشه در «شهوت» و «غضب» دارند. در جاهليت مدرن شهوت رانىِ بى حساب، بى مهار و بى منطق حاكميت دارد و امروز منطق شهوت رانى در دنياى غرب «تمايل» است؛ و در اعمال قوه ى غضب نيز جاهليّت مدرنِ امروز، جاهليّتى خشن، بى رحم، سنگدل و مجهّز به اقسام ابزارها است. (آيت الله خامنه اى، 1383/1/26؛ 1389/4/19؛ 1394/2/26) بدين ترتيب، تعريف سرمايه دارى از ديدگاه انقلاب اسلامى، با سه جزء «حق مطلق مالكيت خصوصى، رقابت و روحيه ى استكبارى و استعمارى» شناسايى ميشود و ميتوان گفت: «سرمايه دارى، نظامى مبتنى بر رقابت و حق مطلق مالكيت خصوصى با تكيه بر روحيه استعمارى - استكبارى است».

در تقسيم بندى ادوار نظامهاى اقتصادى، نظام سرمايه دارى در كشورهاى غربى پس از اضمحلال و ضعف دوره فئوداليسم شكل گرفته است (مطهرى، مجموعه آثار، 504/2؛ 267/25؛ ماركس، 1386، 820/1-821) و صورت اقتصادى و اجتماعى دنياى مدرنيته است و از آنجا كه ذات اقتصاد سرمايه دارى ميل فزاينده به زياده خواهى، گسترش گرايى و بسط سيطره خويش

ص: 455

است؛ انسانى سودجو و سرمايه سالار و اومانيسم را ميطلبد؛ كه نيازمند عقلانيتى است كه در عصر جديد و روزگار مدرن شكل گرفته است. تفكيك اخلاق از سياست، از بين رفتن ارزشها، حاكميت بى چون و چراى نفع شخصى، عقلانيت ابزارى استيلاجو، سودخواهى بى حد و مرز، انباشت سرمايه و وانهاده شدن دين از زندگى؛ جملگى از اجزاء لاينفك مدرنيته و مؤلفه هاى سرمايه دارى محسوب ميشوند. (هايلبرونر، 1370، 15-16؛ زرشناس، 1380، 13-20) از ديگر محصولات دنياى مدرنيته، پديده ناسيوناليسم ميباشد كه ناشى از فردگرايى انسان مدرن است كه با انقلاب كبير فرانسه شكل گرفت و موجب گسترش انديشه ملى گرايى و اعتقاد به مليت خاص و برترى نژاد اروپايى در استيلا و دست اندازى بر جوامع ديگر گرديد و به اين ترتيب جامعه غرب را به سوى اومانيسم و الحاد و گرايشهاى مادى و سرمايه دارى سوق داد. (هاشمى ركاوندى، 1368، 146-148)

نظام سرمايه دارى از آغاز تا پيدايش داراى مراحلى بوده است كه از قرن پانزدهم تا هفدهم شاهد ظهور سرمايه تجارى و رشد سريع تجارت جهانى است و از اواسط قرن هفدهم تا ميانه قرن هجدهم، سرمايه تجارى به صورت نيروى مسلط اقتصادى در آمد و در اواخر قرن هجدهم تا سال 1870، شاهد ظهور و غلبه سرمايه دارى صنعتى بوده است. (عيوضى، 1391، 69؛ ر. ك: الهى، 1383، 10) سرمايه دارى تجارى كه محصول غارت و چپاول بوميان و اقوام امريكايى، افريقايى و آسيايى توسط اروپاييان است؛ آغازگر دوره انباشت سرمايه ميباشد كه «سرمايه» در اين دوره به معناى ثروت تلقى شده است. سرمايه دارى اين دوره، غير انحصارى بوده و برمحور استثمار دول غير اروپايى، حس عميق سودطلبى و تلاش صرف بر امساك و انباشت سرمايه و صرفه جويى شكل گرفته است. (زرشناس، 1380، 23-28؛ حائرى، 1380، 65-69؛ ژولين، 1357، 127-133) به دنبال اين دوره و با وقوع انقلاب صنعتى، با تغيير چهره شهرها و جوامع اروپايى، سرمايه هاى انباشته شده از طريق كاپيتاليسم تجارى به حوزه صنعت وارد شد و به سرمايه دارى صنعتى غير انحصارى ليبرالى تبديل گرديد. (زرشناس، 1380، 28-29؛ دورانت، 1374، 86-92)

در اين دوره، كار به عنوان فعاليتى از خود بيگانه و سودجو براى دخل و تصرف در طبيعت و استثمار پديد آمده و در نسبت تنگاتنگى با سرمايه قرار گرفته است و استثمار

ص: 456

كارگران، منبع تغذيه ى انباشت سرمايه ى صاحبان سرمايه محسوب ميشود. در اين مرحله به دليل غير انحصارى بودن، رقابتى بين صاحبان سرمايه وجود دارد و اقتصاد كالايى، به معناى توليد براى فروش در بازار، حاكميت مى يابد. (ماركس، 1386، 360/1-372؛ زرشناس، 1380، 30-31) با گذشتن از اين مرحله، در سال 1880 (اواخر قرن نوزدهم) تا پايان جنگ جهانى اول (سال 1918)، سرمايه دارى وارد دوره انحصارى و خصوصى و به اصطلاح دوره امپرياليسم ميگردد، كه اين واژه، نخستين بار توسط ماركسيست ها به كار برده شد و لنين، آن را مترقى ترين و نهايى ترين و انحصارى ترين مرحله نظام سرمايه دارى برشمرده است. (عيوضى، 1391، 69؛ لنين، 1975، 144-146؛ منصورى، 1378، 21؛ سوداگر، 1358، 23)

در اين دوره اقتصاد رقابتى، به طور تدريجى حذف شده و انحصار توليد و توزيع، توسط شركتهاى بزرگ چند مليتى صورت مى پذيرد و حاكميت كارتل ها و تراست هاى بين المللى پديدار ميگردد و صدور كالا جاى خود را به صدور سرمايه داده و سرمايه صنعتى، با سرمايه مالى مبتنى بر رباخوارى توسط بانكها، پيوند تنگانگى برقرار ميكند. اين دوره، دوره «نئواستعمار» است و گرايش طبيعى سرمايه به انباشت خود، سبب كاهش سود شده و به همين جهت براى افزايش نرخ سود، انحصارهاى اقتصادى كارتل ها و تراست ها به وجود مى آيد و سرمايه دارها براى كسب سود بيشتر به سرمايه گذارى در خارج از قلمرو خود كشيده شده و با تسلط بر دولت، آن را وادار به تشكيل امپراتورى كردند تا به بازارها و مواد خام و راه هاى سرمايه گذارى بيشترى دست يابند. در اين دوره، قدرتهاى بزرگ كاپيتاليستى در رقابت گسترده براى غارت جوامع و ملل غيرغربى و استثمار آنها، به مقابله خونين با يكديگر برخاستند، كه حاصل اين رقابتها، وقوع جنگ جهانى اول بين قطبهاى بزرگ امپرياليستى است. (مطهرى، مجموعه آثار، 710/15-717؛ زرشناس، 1380، 34، 56-58؛ لنين، 1975، 78-104؛ ر. ك: ساعى، 1385، 41-42)

اين نظر ماركسيستى درباره ى امپرياليسم، مبنى بر واپسين مرحله نظام سرمايه دارى، مورد انتقاد غير ماركسيست هاى ليبرالى، از جمله: شومپيتر و هابسون قرار گرفته است. شومپيتر، وجوه امپرياليسم را در ساحت اجتماعى - سياسى مورد كنكاش قرار داده كه ريشه آن در ماقبل تاريخ و از ساحت اجتماعاتى كه داراى نشانه هاى عوارض كهنه هستند

ص: 457

نشأت ميگيرد. او معتقد است كه، امپرياليسم، مرحله ضرورى نظام سرمايه دارى نبوده و ادامه اين نظام وابسته به دوران امپرياليسم نميباشد. (سوداگر، 1358، 150-158؛ ساعى، 1385، 16-20)

جان هابسون نيز توسعه طلبى امپرياليست ها و استيلاى نژاد اروپا بر ساير نژادها به منظور دسترسى به بازارها و متمدن كردن آنها را مردود دانسته و با برداشتى اقتصادى از امپرياليسم، عامل حركات امپريالست ها را در منافع مادى آن يافت نموده و با اعتقاد به توزيع برابر در ثروت و درآمدهاى اجتماعى، بازارهاى داخلى را قابل گسترش دانسته و اتحاديه كارگرى را دشمن امپرياليست ها برميشمارد. (سوداگر، 1358، 73-75؛ عيوضى، 1391، 146-148)

سوسياليسم نيز، به مثابه مهمترين مكتب رقيب، در انتقادات خود سرمايه دارى را نشانه رفته است. از ديدگاه طرفداران سوسياليسم، نوعى تضاد ميان خصلت اجتماعى توليد و شكل خصوصى مالكيت سرمايه دارى وجود دارد، به همين دليل، وظيفه عمده دولت و حزب در دوره گذار از سرمايه دارى به سوسياليسم، الغاى آنچه كه «بازار آزاد» خوانده ميشود و سازماندهى مديريت برنامه ريزى شده اقتصاد است. (آفانسيف، 1360، 228) البته سوسياليسم به عنوان جريان منتقد از نحله هاى گوناگونى برخوردار است؛ اما تمام انواع سوسياليسم يك جنبه مشترك دارند و آن الغاى مالكيت خصوصى است كه به اعتقاد آنان سرچشمه تمام نابرابرى ها و بيدادگرى هاى اجتماعى است. (بورژن، 1352، 8-9) سوسياليست ها و جنبش جهانى كارگرى در قرن نوزدهم، سرمايه دارى را مترادف با «مالكيت خصوصى» دانسته و آن را سيستمى ميدانند كه در آن ابزار و اسباب توليد، ساختمان ها و ذخيره ى كالا و به عبارت ديگر، سرمايه تحت تسلط مالكيت شخصى و خصوصى است. (داب، 1358، 6)

قرن بيست، دوران صعود امپرياليسم آمريكا است. رقابت مستعمراتى اواخر قرن نوزدهم بين دولتهاى امپرياليستى اروپا و تضعيف قدرت آنها در جنگ جهانى اول، فرصتى به آمريكا داد تا در صحنه روابط بين الملل بتواند با قدرت بيشترى حضور پيدا كند و از موقعيتها به نفع خود استفاده كند و خود را به امپراتورى قدرتمند تبديل كند. با اين همه، شكستهاى مختلف آمريكا در صحنه بين الملل، ضرباتى بر پيكرش وارد ساخت و آن را با ركود مواجه كرد؛ اما قدرتمند بودن آمريكا در برابر اين ضربات باعث شد كه در دوره جنگ سرد، آمريكا به عنوان محور كشورهاى صنعتى در مقابل خطر شوروى، مورد حمايت ساير

ص: 458

كشورهاى صنعتى قرار گيرد و از همين نقطه نظر، حيات امريكا، حيات كشورهاى صنعتى بود و آنها نميتوانستند از آن صرف نظر كنند. ازاين رو، آمريكا در قرن بيست و آغاز قرن بيست و يك، چنين سلطه اى را بر حيات سياسى، اقتصادى و نظامى جهان اعمال نمود. (الهى، 1383، 53-60)

در جهان كنونى نيز، تمامى كشورهاى جهان اسلام سلطه ى نظامى استعمار قديم و نظام سرمايه دارى تجارى و صنعتى را تحمل نمودند. (امام خمينى، صحيفه امام، 448/21) البته، سرزمينهاى عربى، از قرن شانزدهم تا اوايل قرن بيستم، تا زمانى كه دولت عثمانى دولتى نيرومند بود، از تجاوز استعمار مصون ماند؛ اما زمانى كه اين دولت در سراشيبى اضمحلال افتاد و دولتهاى اروپايى دريافتند كه دولت عثمانى از مقابله با دول استعمارى عاجز است، سرزمينهاى عربى، مورد تجاوز استعمار مسيحى قرار گرفت؛ همانطور كه ساير سرزمينهاى اسلامى و غيراسلامى در قاره ى آسيا، آمريكا، آفريقا و استراليا به اين سرنوشت دچار شدند. (ياقى، 1379، 200-202)

در ايران نيز توسعه سرمايه دارى از اوايل دهه 40 شمسى بر اساس تغييرات در سياستهاى كشورهاى سرمايه دارى بزرگ و تحولات در روابط اقتصادى كشورهاى سرمايه دارى پيشرفته و كم پيشرفته صورت گرفت. دولت ايران به عنوان يك كشور سرمايه دارى در حال رشد، سرگرم پيشبرد روابط اجتماعى سرمايه دارى و گسترش نيروهاى توليد در خطوط سرمايه دارى بود كه با وقوع انقلاب سفيد در ايران در سال 1341 اصلاحات ديگرى وضع شد كه منجر به هموار كردن اين فرايند توسعه گرديد. از لحاظ سياسى اوايل سال 1339 سالهايى است كه دولت كندى سرگرم تشويق متحدان خود در جهان سوم و جلوگيرى از غليان عمومى مردم بود كه اين سياست كندى منجر به وقوع انقلاب سفيد در ايران و اتحاد براى پيشرفت با امريكاى لاتين بود و از آن به بعد روابط محسوس اقتصادى بين كشورهاى سرمايه دارى پيشرفته و كم پيشرفته پديد آمد. علاوه براين با وجود ديكتاتورى در دستگاه حكومت، ايران نيز در سيطره ى سرمايه دارى قرار گرفت و به يك نظام سياسى بيمار و دنباله رو سرمايه دارى تبديل شد؛ چرا كه دولتهاى سرمايه دارى در جهان ديكتاتورى بوده و ايران نيز، اشكال مختلف ديكتاتورى را از سال 1332 به بعد در خود ديده است. (هليدى، 1358، 51-66؛ كاتوزيان،

ص: 459

1377، 350-353؛ فوزى تويسركانى، 1380، 220-223)

از ديگر سو، نظام اقتصادى ايران از دهه چهل تا انقلاب اسلامى، نظام اقتصادى وابسته اى بود كه كالاهاى خارجى در كشور ترويج شده و صنايع داخلى رو به ورشكستگى گراييد. با تشديد اقتصاد وابسته ايران، سيل سرمايه خارجى به ايران آغاز گرديد. (امام خمينى، صحيفه امام، 174/5) در اين زمان، شاه ايران در اوايل دهه چهل براى تثبيت مقام و موقعيت خود، مسئوليت برنامه هاى استعمارى سرمايه دارى را برعهده گرفت و از جمله سياستهاى او جهت تسلط استعمارى سرمايه دارى، انقلاب سفيد و سياست اصلاحات ارضى بود كه ورود كالاهاى خارجى به روستاها و شهرهاى ايران را فراهم كرد و تسلط نظام سرمايه دارى و وابستگى اقتصادى شدت گرفت. (امام خمينى، صحيفه امام، 23/4-24)

از آنجا كه، نظام اقتصادى اسلام و روابط اقتصادى در جوامع اسلامى، جداى از نظام و روابط نظام سرمايه دارى است؛ (امام خمينى، صحيفه امام، 437/5) پياده كردن برنامه هاى اقتصادى اسلامى در برابر اقتصاد بيمار غرب جز از طريق حاكميت اسلام ميسر نيست؛ (امام خمينى، صحيفه امام، 340/20) ازاين رو انقلاب ايران در مواجهه با نظام اقتصادى حاكم بر جهان كه مبتنى بر اقتصاد غربى است، نظام اقتصادى اى را جايگزين ميكند كه منطبق بر الگوها و ارزشهاى اسلامى است. در اين اقتصاد سالم و اسلامى، رشد و رفاه تحت اصولى چون عدالت و معنويت تحقق مى يابند تا از اين طريق مستضعفين و مسلمانان از فقر و تنگنا خارج شوند. (امام خمينى، صحيفه امام، 444/21؛ آيت الله خامنه اى، 1371/7/15)

اربابان زر و زور از هر طريقى، دست به هدم و هجم انسانيت مى زنند تا به مقصود خود كه اوج لذت و كامروايى در زندگى دنيايى و طبيعت است نائل شوند. (ر. ك: آيت الله خامنه اى، 1386/5/6؛ 1370/3/26؛ 1379/2/23؛ 1389/2/8) ارزشها در اين نظام، ارزشهايى به دور از انسانيت و معنويت است؛ به طورى كه پيروان اين مكتب، آخرت خويش را فداى زندگى دنياى بى دينِ مادى و لذتهاى آنى آن ميكنند. (امام خمينى، صحيفه امام، 183/17-186؛ ر. ك: آيت الله خامنه اى، 1371/4/22؛ 1382/2/10) اين ديدگاه منفعت طلبانه دنيايى، در مكاتب الهى و توحيدمحور مورد نقد قرار گرفته است. (8592معنويت)

تشخص و شرف واقعى در نظام سرمايه دارى، در پول و ثروت و انباشت سرمايه خلاصه ميشود. (ر. ك: آيت الله خامنه اى، 1379/6/2) اين خصيصه، در سوداگرى و منفعت طلبى آنها مشهود ميباشد. سوداگرى و استثمار، مشخصه انسان اقتصادى و مادى غرب است. تمدن بورژوازى غرب براى تأمين نيازها و منافع خود به پهنه كارزار با جهان واپس مانده از جمله سرزمينهاى اسلامى گام نهاده و در پى سوداگرايى و سودگرايى، پا را از مرزهاى جغرافيايى فراتر نهاده و شرف انسانى را زير پا گذاشته و با متوسل شدن به زور و خشونت، به برده دارى و بهره كشى از ملل ديگر و استثمار آنها پرداختند. مالتوس از جمله اقتصاددانان غربى مدافع سوداگرى و استثمار است و در انديشه او دريوزگى و جنگ و قحطى و بيمارى از عوامل جدايى ناپذير پيشرفت جوامع هستند. آدام اسميت نيز سود بردن و كاميابى در كارى را، بسته به شيوه اداره درست و منظم امور بردگان ميداند. (حائرى، 1380، 61-83؛ 93-94، 101-102) انباشت سرمايه و مال اندوزى به عنوان يك پديده و بلاى اجتماعى است كه در آيات قرآن نيز مذمت شده است (توبه، 34؛ تكاثر، 1) و در سيره اخلاقى امامان معصوم عليهم السلام نيز، منع شده است. (ابن شعبه حرانى، 1404، 180؛ مجلسى، 1403، 24/70، 81) در اين نگاه، منفعت طلبى و تجمل گرايى و ثروت اندوزى، مذموم و خطرناك است و از وابستگى به دنيا و تعلقات نفسانى نشأت ميگيرد؛ به طورى كه انسان به غير از ماديت چيزى ديگرى را نخواهد ديد و هر آنچه انسان در چاه پرزرق وبرق تجمل و اشرافيت غرق شود از ارزشهاى اصيل انسانى و اسلامى دور شده و صبغه و خوى مستكبران را خواهد گرفت. (امام خمينى، صحيفه امام، 470/8-471؛ 493/17؛ آيت الله خامنه اى، 1373/10/15؛ 1386/1/1)

ص: 461

و ايده آل هاى انسانى تا حد امور مادى تقليل مى يابد و بدين ترتيب انسان از هويت واقعى خود غافل شده و دچار از خودبيگانگى خواهد شد. (رجبى، 1380، 61، 64-67)

ازاين رو، هرچند در منطق اسلام به كرامت انسانها تأكيد بسيارى شده است اما بين منطق اسلام و اومانيسم غربى، تفاوت زيادى وجود دارد. (آيت الله خامنه اى، 1379/9/12؛ 1389/9/10) در نظام سرمايه دارى، ارزش انسان نه تنها به اصالت انسانيت ختم نميشود؛ بلكه اصالت انسان به جنبه هاى حيوانى و سبعيت اوست. (مطهرى، مجموعه آثار، 26/2) انسان در الگو و نگاه اسلامى موجودى دو بُعدى است كه صبغه ى طبيعى و الهى دارد؛ اما در نگاه اومانيستى، انسان يك موجود مادى محض است و هدف او لذت جويى، كامجويى و بهره مندى از لذائذ زندگى دنياست. (ر. ك: امام خمينى، صحيفه امام، 34/4؛ 514/8؛ آيت الله خامنه اى، 1386/2/35) در جهان بينى اسلامى، ثروت و قدرت و علم، وسيله اى است براى تعالى انسان، (امام خمينى، صحيفه امام، 360/4؛ همو، بى تا «ب»، 20) درحالى كه در جهان بينى اومانيستى، ثروت و قدرت و علم، هدف ميباشد و انحصار قدرت در اين نظام، به تحقير انسانها، جنگ و كشتار و از بين بردن ارزش و كرامت انسانى مى انجامد. (ر. ك: امام خمينى، صحيفه امام، 236/16-239؛ ر. ك: آيت الله خامنه اى، 1374/9/29؛ 1389/8/4؛ همو، مكتوبات، 1371/3/13)

كليسا با مردم مغرب زمين بود كه حاكمان جوامع غربى، براى رهايى از اين اقدامات كليسا با بيرون راندن آنها از صحنه سياست، سهم دين را از سياست ناديده انگاشتند و به دليل اصالت دادن به انسان و آزادى مطلق او، طرفداران نظام سرمايه دارى گام به گام به سوى سكولاريسم و بى دينى و رواج ماديگرى حركت نمودند. (راسل، 1365، 433؛ جعفرى، 1370، 8-20)

در نظام سرمايه دارى كه دين از تمام جنبه هاى زندگى رنگ ميبازد، محاسبات مادى و منفعت طلبى هاى فردى به دور از ارزشها، كمالات و اخلاق انسانى شكل ميگيرد و جامعه از معنويت گرايى فاصله گرفته و به سمت ماديت سوق خواهد يافت. (آيت الله خامنه اى، 1388/6/20) در انديشه انقلاب اسلامى، دنياى استكبار به عنوان دنياى ظلم و تجاوز و تهى از معنويت و اخلاق و «سكولاريسم» به عنوان نقشه ديرينه استعمار در انحراف ملتها، مورد نقد قرار گرفته است و همواره بر نقش مؤثر دين تأكيد نموده و آن را طراح و پيشواى زندگى دنيوى مردم در تمام زمينه ها قلمداد نموده است. (امام خمينى، صحيفه امام، 41/6؛ آيت الله خامنه اى، 1384/3/14؛8592 سكولاريسم)

موجود در دستيابى به هدف ميدانند و از ديدگاه ايشان عقلانيت، عبارت از هر فعاليتى است كه بر پايه شناخت دقيق روابط ميان انسانها با ابزارها و محيطشان، براى دستيابى به كارايى بيشتر در سازمان يافتن زندگى انجام ميشود. (آوى، 1368، 303) به همين جهت، از ديدگاه اقتصاددانان غربى، از عقلانيت و حسابگرى، به روح و ماهيت نظام سرمايه دارى تعبير شده است. (زرشناس، 1380، 18؛ بشلر، 1370، 47-48؛ داب، 1358، 59-60)

علت اصلى سرگردانى دنياى غرب، جدايى عقل از دين و عقل بسندگى ميباشد. آزادى فردى در كشورهاى سرمايه دارى غرب، متكى بر اصل راسيوناليسم و خردگرايى است و از ديدگاه راسيونالها، انسان داراى جامعيت عقلانى است كه براى جهت دهى به فعاليتها و رسيدن به اهداف خود، نيازى به دين و مذهب نخواهد داشت. و به دليل جدايى عقلانيت از دين و شريعت است كه انسانها در تأمين منافع خود از هيچ عملى فروگذار نكرده و بيشترين خشونتها و برترى طلبى ها را مرتكب ميشوند. (قاسمى، 1385، 205-208) در انديشه اسلامى، عقلانيت محض، تأثير چندانى در نوع بشر نداشته، در صورتى كه، تلازم دين و عقل مايه ارتقاء جوامع بشرى است. (مطهرى، مجموعه آثار، 33/2؛ 166/21-168؛ آيت الله خامنه اى، 1384/2/19)

بر همين مبنا، عقلانيت جديد كه در تمدن غرب ظاهر شد، از ديدگاه اسلام مورد نقد قرار گرفته و اسلام با رويكرد دينى به عقلانيت مينگرد و عقلانيت را در ترابط دين به شمار مى آورد. اسلام، اين نوع عقلانيت جوامع مدرن را تنها، براى اداره امور جامعه و حوزه هاى مختلف زندگى لازم ميداند؛ اما از آنجا كه براى انسان ابعادى فراتر از ابعاد مادى قائل است، عقل انسان را در كشف عوالم بالا، بدون هدايت منبع وحيانى ناقص ميداند؛ ازاين رو، براى رسيدن به سعادت و رستگارى واقعى، علاوه بر ساحت عقلانى، توجه به مسائل معنوى و شهودى و همراهى وحى نيز لازم ميباشد. (امام خمينى، صحيفه امام، 175/4، 188؛ 222/21)

با منافع اجتماعى ديده ميشود (ر. ك: ژيد، 1370، 135/1-136) و پذيرش تضاد منافع مادى افراد با جامعه، محدود ساختن آزادى فرد در سقف منافع شخصى ميباشد. (نمازى، 1374، 79-80) در مكتب سرمايه دارى، سر لوحه سياستها، رسيدن به منفعت شخصى انسان سرمايه دار است و چيزى به نام عدالت اجتماعى و رفاه مردم وجود ندارد. انباشت سرمايه و تكاثر ثروت از هر طريق، راهى مهم در رسيدن به منافع استعمارى و استكبارى آنهاست و چه بسا ممكن است كه به ضرر و زيان عموم مردم باشد. حاكميت فرمانروا بر انسانها، ايدئولوژى و زير بناى غلط و ناصحيح نظام سرمايه دارى در زيرپاگذاشتن مصلحت اجتماع ميباشد كه در نظام دينى، اين انديشه و عقيده مطرود بوده و مصالح جمع بر منفعت فرد ترجيح مى يابد. (ر. ك: مطهرى، مجموعه آثار، 760/13؛ امام خمينى، صحيفه امام، 91/21؛ آيت الله خامنه اى، 1371/7/15؛ 1372/5/12) در جامعه توحيدى كه برپايه ارزشهاى اسلامى است؛ اصالت جامعه در گرو اصالت فرد و خودسازى او خواهد بود و هرگونه آزادى مطلق و آنارشيست و هرج ومرج در نظام اسلام راهى ندارد و آزاديها در گرو قوانين نظام اسلامى است و چنانچه مفسده اى براى فرد و جامعه در برداشته باشد، طرد خواهد شد. (حسينى بهشتى، 1381، 78-80)

(كاپلستون، 1376، 39/8، 44-45؛ ميرمعزى، 1390، 206) در اين نظامها، ماشين، پول و سرمايه، جاى و محلى براى عواطف انسانى و معنويات باقى نميگذارد و سياست در خدمت اقتصاد به كار مى افتد و به ظاهر، جامعه با اين سيستم، در حال رفاه شناخته ميشود. (مطهرى، مجموعه آثار، 496/20-497)

هدف نهايى واقعى نظام سرمايه دارى، غلبه ى مادى گرايى است (امام خمينى، صحيفه امام، 183/17-184) و منفعت طلبى مادى و شيطنت صرف، ارزشهاى اصيل آن مى باشند. (امام خمينى، صحيفه امام، 166/8) منفعت مادى اين نظامها، حمايت از ديكتاتورها را در پى دارد كه گاو شيرده آنها هستند و برطبق منافع آنها عمل ميكنند و سياست آنها، مخالفت با هر نظامى است كه با معنويت و عدالت رفتار ميكند. (امام خمينى، صحيفه امام، 361/7؛ 271/20)

انسان غربى، اهداف ميانى خود را در صحنه غير متوازن اقتصادى و اجتماعى دنبال ميكند كه اين حاكى از نفع پرستى و اصالت فرد در اين نظام است. اما در نظام اسلامى اصالت رفاه مردود است؛ اسلام با توجه به رفاه و بهبود معيشت زندگى، رفاه و امكانات مادى را وسيله اى براى رسيدن به تعالى معنوى ميداند تا انسانها، بدين وسيله به مقصد نهايى و سعادت واقعى كه رسيدن به درجات عالى انسانى و معنوى است، نائل شوند. (امام خمينى، صحيفه امام، 291/7-292، 531؛ آيت الله خامنه اى، 1386/2/19) چه بسا اگر انسان در تعالى معنوى پيشرفت كند به بالاترين مقام ميرسد ولى اگر صرفاً به زندگى مادى و افزايش رفاه توجه داشته باشد به مرتبه حيوانيت ميرسد. (امام خمينى، صحيفه امام، 37/14) اسلام همواره سعادت مادى و معنوى مردم را دنبال نموده و با هر گونه فساد و تبعيض و زورمدارى و چپاولگرى مخالف است و در آن، رفاه مادى همواره در كنار معنويت به ميدان آمده است، (آيت الله خامنه اى، 1382/3/14؛ 1389/1/1) و با تعديل ثروت، رفاه مادى را براى عموم مساوى دانسته و عدالت اجتماعى را برقرار ميكند. (امام خمينى، صحيفه امام، 201/4؛ آيت الله خامنه اى، 1384/2/18)

سرمايه آنهاست. در اين نوع آزادى، دخالت دولت در امور اقتصادى به زيان آنها شناخته ميشود. (ژيد، 1370، 143/1؛ هايلبرونر، 1370، 71-72؛ نمازى، 1374، 70-71) درحالى كه اين نوع آزادى در دين اسلام مورد نقد قرار گرفته (ر. ك: مطهرى، مجموعه آثار، 464/15-465) و فعاليتهاى اقتصادى با قيودى مطرح ميشود كه اين قيود را شرع مطرح ساخته و مى بايستى بر طبق قوانين شرع و مصالح جامعه باشد (امام خمينى، صحيفه امام، 437/5؛ فراهانى فرد، 1385، 87-91؛8592 آزادى) و اين آزادى، آزادى در چهارچوب ارزشهاى اسلامى و انسانى است كه با آزادى آدام اسميتى غرب و ديكتاتورى اقتصادى سر و كارى ندارد. (آيت الله خامنه اى، 1390/7/24) آزادى اقتصادى در غرب، انحصار و تصاحب موقعيتهاى اقتصادى در دست افراد معدود به وسيله تقلب و زور و مبتنى بر اصل ثروت و رسيدن به اوج سرمايه دارى و توانگرى اقتصادى است. (آيت الله خامنه اى، 1391/8/23) در اين نظام حد آزادى را منافع مادى تشكيل ميدهد و چنانچه اين منافع به خطر بيفتد، آزادى هم محدود خواهد شد. (آيت الله خامنه اى، 1377/6/12)

رشد و توسعه اقتصادى. از منظر نظام سرمايه دارى، نابرابرى و تمركز ثروت و درآمد در دست افراد معدود و پس انداز سرمايه توسط سرمايه داران منجر به رشد توليد جوامع خواهد شد. از آنجا كه رشد توليد به مفهوم افزايش سرجمع كل لذت در جامعه است؛ ازاين رو توليد بيشتر كالاها نقش مهمى در سعادت اجتماعى به معناى فايده گرايانه آنها خواهد داشت. يكى از اقتصاددانان غربى، پيرو انديشه هاى نفع گرايى و آزادى فردىِ «بِنتهام» و جانبدارى بى قيدوشرط از اقتصاد سرمايه دارى، در پى حمايت از تجارت آزاد اقتصادى، رشد اقتصادى و تداوم آن را در تقسيم كار و وسعت بازار توليد دانسته است. (رافائل، 1375، 61؛ هايلبرونر، 1370، 47؛ كاپلستون، 1376، 38/8-40) در نظام سرمايه دارى توليد بيشتر به همراه توزيع نابرابر سود، فقر و بى عدالتى را در جامعه به وجود مى آورد و از اين ديدگاه، بى عدالتى و فقر اگر منجر به لذت گرايى شود مطلوب است. (اسميت، 1357، 223-224؛ مير معزى، 1390، 207) بنابراين، يكى از اصول اوليه اقتصاد سالم، رشد و افزايش ثروت است. (مطهرى، مجموعه آثار، 405/20) در نظام سرمايه دارى، رشد و شكوفايى اقتصادى در راستاى ازدياد ثروت و توليد، صورت گرفته و چه بسا اين تكثر ثروت، منجر به تبعيض و بى عدالتى ميشود كه از نظر آنان مانعى نخواهد داشت. (مطهرى، مجموعه آثار، 406/2-407؛ 1006/15؛ آيت الله خامنه اى، 1372/5/12) اما در نظام اقتصادى سالم

ص: 468

اسلامى، رشد و توسعه اقتصادى و افزايش ثروت، در گرو قطع وابستگى و نفوذ بيگانگان ميباشد. (امام خمينى، صحيفه امام، 404/2)

رقابت آزاد. در نظام سرمايه دارى، رقابت به منظور تلاشى جهت بهره ورى بيشتر و رسيدن به امتيازات اقتصادى است كه بر پايه آزادى فردى، مالكيت خصوصى و نفع شخصى شكل ميگيرد. (نمازى، 1374، 71) از طرفى رشد اقتصادى در پيشرفت و نوآورى است. رقابت در نظام سرمايه دارى، افراد را وادار خواهد ساخت كه براى بقاى خويش، راه و روش عقلانى پيش گرفته و عمدتاً از طريق رقابت گروه كوچكى از افراد نسبتاً خردگراتر، ديگران را وادار مى سازند براى برترى جستن، رقيب آنها شوند. در جايى كه رفتار عقلايى، نيازهاى فرد را فراهم سازد، روشهاى عقلايى به تدريج شكل ميگيرد و با تقليد انتشار مى يابد. كوشش در جهت نوآورى، يعنى سير كردن روشهايى غير از روشهاى متداول، سيرى كه طى آن توانايى تفكر توسعه مى يابد و هر گاه در هر زمينه اى، رقابت، ضد ارزش تلقى شود و از آن ممانعت به عمل آيد، امكان نوآورى محدود و راه پيشرفت انديشه و عمل مسدود ميگردد. (غنى نژاد اهرى، 1376، 215-233؛ مير معزى، 1380، 36) رقابت در نظام سرمايه دارى، رقابت بين گروه ها و تمركز ثروت در دست آنها و بى اختيارى مردم در اين زمينه است، (مطهرى، مجموعه آثار، 172/15؛ آيت الله خامنه اى، 1381/7/30) و اين نوع رقابت در نظام اسلامى، مورد نقد واقع شده و تعاون و همكارى جايگزين آن شده است. تكيه بر عدالت، عنصر اصلى در نظام جمهورى اسلامى ايران و محورى ترين اصل يك حركت الهى است (آيت الله خامنه اى، 1382/5/15؛ 1382/8/23) و نيازمند به عقلانيتى است كه در مسير خود، توسط به كارگيرى عقل و خرد، دچار گمراهى و اشتباه نشود، ازاين رو، عقلانيت، شرط رسيدن به عدالت است و از ديگر سو، نيازمند به معنويت است، چون اگر براى خدا در مسير اجراى عدالت گام بردارد، ميتواند با دشمنان عدالت به مقابله برخيزد. بدين ترتيب جامعه اسلامى، تمركز ثروت در دست افرادى معدود را نمى پذيرد و از اين ديدگاه، توليد ثروت نيز بايد با نگاه عدالت محور باشد و امكانات كشور، عادلانه و عاقلانه بين مردم تقسيم شود. (امام خمينى، صحيفه امام، 255/8؛ آيت الله خامنه اى، 1383/3/25؛ 1384/6/8؛ 1388/7/2؛ 1390/3/14)

افزايش سود. اصل نظام سرمايه دارى، نظام كارفرمايى است. ازاين رو كارفرمايان، صاحبان

ص: 469

سود هستند و كارگران نيز در مقابل كار خود دستمزد معينى دريافت خواهند كرد. در اين نظام، رنج واقعى به عهده كارگران است و اربابان سرمايه به وسيله نظام بهره، اقتصاد خود را رونق داده و با توليد و تقاضاى بيشتر، سود بيشترى عايد آنها خواهد شد، درحالى كه كارگر هيچ سهمى از اين سود نخواهد داشت. قدرت اقتصادى صاحبان سرمايه در اين نظام چنان است كه هيچ مسئوليتى در برابر افراد ديگر نداشته و در زمان ركود و كاهش تقاضا، با كاهش عرضه و بيكاركردن عده اى از كارگران، حداقل سود خود را حفظ خواهند كرد. (اسميت، 1357، 58-76؛ مطهرى، مجموعه آثار، 480/20-481؛ مير معزى، 1380، 91-92)

نظام سرمايه دارى، نظامى متكى بر سود سرمايه و درآمدهاى كلان فعاليتهاى اقتصادى و به كارگيرى نيروى كارى ارزان و استثمار است (مطهرى، مجموعه آثار، 710/15-711؛ 232/24؛ ر. ك: امام خمينى، صحيفه امام، 509/4؛ آيت الله خامنه اى، 1369/11/19) كه پيشرفت آنان نيز، در گرو افزايش سود، رشد مادى و ازدياد ثروت ميباشد. (آيت الله خامنه اى، 1386/2/25)

سود سرمايه و افزايش ثروت در نظام سرمايه دارى چنان است كه رشد علمى و فرهنگى و سياست مصرف گرايى آنها نيز بدين منظور صورت ميگيرد. از ديدگاه جوامع مادى گراى غربى كه همه مسائل با نگاه مادى نگريسته ميشود، پيشرفت در علم و تكنولوژى و نوآورى و بروز روشهاى توليدى، علت العلل دگرگونى ها و تحولات به حساب مى آيد و همه اين دگرگونيها ناشى از انگيزه سودجويى است - كه خاص جوامع پول مدار غربى است - و با جوامع ديگر كه بر مدار ايمان و عقيده و معنويات تشكيل يافته اند و پيشرفت در تكونولوژى را يكى از عوامل دگرگونى به حساب مى آورند و نه علت العلل آن، مغايرت دارد. (نقوى، 1377، 127-130) به همين جهت، رشد علم و تكنولوژى و پيشرفتهاى گسترده در زمينه هاى علمى و فرهنگى و فكرى جامعه بورژوازى غرب، براى بالابردن سطح كيفى و كمى امور مادى زندگى است. ازاين رو نياز هرچه بيشتر آنها به مواد خام و نيروى كار ارزان و گسترش بازرگانى و بازار فروش و فرآورده هاى صنعتى سبب شد كه كشورهاى پيشرفته به واسطه برخوردارى از دانش و كارشناسى فنى و صنعتى، برنامه هاى فزون خواهانه و بهره كشانه خود را در پيشبرد زندگى مادى بشر از حالت ابتدايى به سوى كمال نسبى كه همان رفاه مادى است؛ به شيوه بنيادى در چهارچوب سوداگرى و سودگرايى پى گيرند. (حائرى، 1380، 23-25)

ص: 470

دولتهاى غربى دانش و تكنولوژى را به نحوى در جوامع شرقى صادر ميكنند كه بيشترين نفع را براى آنان داشته باشد و باعث تداوم سلطه استعمارى آنها شود. (امام خمينى، صحيفه امام، 470/10؛ آيت الله خامنه اى، 1376/9/18)

مصرف گرايى. به موجب پيشرفتهاى تصاعدى تكنولوژى در نظام سرمايه دار غربى، كارخانه دارهاى بزرگ، براى فروش كالاهاى خود و دستيابى به سود بيشتر، نيازمند بازارهاى جديد، در كشورهاى ديگر بودند كه دسترسى به آن مشروط به دو عامل بود: يكى اينكه محذورات سياسى نداشته باشند و بتوانند كالاهاى خود را آزادانه در بازارهاى دنيا بفروشند و دوم اينكه، تقاضا وجود داشته باشد و محصولاتى كه در غرب توليد ميشود، خريدار داشته باشد. ازاين رو كارخانه دارهاى بزرگ براى تحقق شرط اول، غرب را به استعمار سياسى - نظامى تشويق نموده و از اين طريق توانستند شرايط سياسى را براى سرازير كردن كالاهاى خود و به يغما بردن مواد اوليه و منابع زيرزمينى كشورهاى جهان سوم فراهم سازند. (نقوى، 1377، 137-138) براى تحقق شرط دوم، غرب را تشويق نمودند كه با تحميل عادات و رسوم و قالبهاى فكرى و فرهنگى خود، راه را براى توليدات و محصولات كارخانه هاى خود و تقاضاى آن ايجاد كنند. ازاين رو، سرمايه دارى براى رواج فرهنگ مصرف به دو روش زور و تزوير متوسل شد. با توسل به روش زور، توانست بازارهاى خود را در كشورهاى جهان سوم به دست آورد و با توسل به تزوير توانست در فرهنگ مردم نفوذ كرده و به اشاعه فرهنگ مصرف گرايى بپردازد كه سرمايه دارى ماشينى نقش مهمى را در اين استحاله و تحميل عقايد داشته است. (نقوى، 1377، 138-139)

ازاين رو، مصرف گرايى نوعى فرهنگ متناسب با نظام سرمايه دارى است كه موهبتى براى انباشت مازاد آنها تلقى ميشود. در واقع بقاى نظام سرمايه دارى در گرو فروش هر چه بيشتر كالا در بازارهاى جهانى، طبق اميال مردم است و از آنجا كه اميال، نسبت به نيازها حدى ندارند، با انحراف توليد از كالاهاى مورد نياز جامعه، تقاضاى كالاهاى لوكس و تجملاتى افزايش يافته كه به دنبال آن، قيمتها نيز افزايش پيدا كرده و اين افزايش قيمت به معناى افزايش سود حاصل از توليد اين كالاها است. (زارعى، 1388، 82-83؛ مير معزى، 1388، 36-37)

گسترش فرهنگ مصرف گرايى، متناسب با نظام سرمايه دارى است كه همه فرهنگهاى

ص: 471

نفوذناپذير بومى، منطقه اى، ملى و محلى را تهديد ميكند و فرهنگ مصرف گرايى، جهان را تسخير ميكند و فرهنگ، فرهنگ اقتصادى ميشود. از آنجا كه فرهنگ اقتصادى شده به واسطه نمادها مبادله ميشود، ارزشها و سليقه هاى معين را از مكانهاى اجتماعى و جغرافيايى خاص رها كرده و نهادها و ساختارهاى اجتماعى سياسىِ مرزآفرين را بى اعتبار ميكند. فرهنگ مصرفى با تعديل و تخريب طبقه بندى فرهنگى، نوعى همگونى فرهنگى جهانى را پديد مى آورد. ازاين رو، اين پديده، نقش اصلى را در بقا و رشد سرمايه دارى ايفا ميكند (شولت، 1382، 82-83) و بلاى بزرگى است كه فقر و شكاف طبقاتى را عميق تر ميكند. (آيت الله خامنه اى، 1381/9/15) در ايران رژيم پهلوى نيز، سياست شاه در صنعت و كشاورزى، وابسته شدن به قدرتهاى بزرگ بوده است كه با توسعه صنايع مصرفى و مونتاژ و وابسته به صنايع اجانب، ايران را به بازار فروش فراورده هاى غربى و جامعه ايران را به يك جامعه مصرفى تبديل نمود. (امام خمينى، صحيفه امام، 370/3؛ 506/4؛ 54/5، 390؛ 448/21؛ آيت الله خامنه اى، 1375/2/26) ازاين رو، فساد اخلاق و تباهى جوانان، لذت جويى بيشتر و ارزشها را با پول سنجيدن، چپاول منابع و وابستگى و عقب ماندگى حاصل از آن، از اهداف استعمارى رژيم پهلوى به شمار مى آمد كه در فرايند مدرنيزه كردن براى مصرفى كردن جامعه، بدان پرداخت. (امام خمينى، صحيفه امام، 408/5؛ 438/15؛ 471/18؛ 417/21؛ آيت الله خامنه اى، 1368/9/15؛ 1371/9/25؛ 1378/7/9) به طورى كه اين مصرف گرايى و وابستگى به غرب، در باور و عقايد انسانى نيز تأثيرگذار بوده و بسيارى را غرب زده نمود. (امام خمينى، صحيفه امام، 84/16؛ آيت الله خامنه اى، 1385/8/18)

ندارند. (منصورى، 1378، 25-28) نظام سرمايه دارى كه صورت نمونه مدرنيته غربى، مبتنى بر خودبنيادى و انسان گرايى است سعى بر آن داشت كه عالم و طبيعت را كه منبع بى شمار انرژى شمرده ميشود، تحت تصرف خود در بياورد. به دليل همين روحيه استيلا و قصد تصرف در عالم و آدم بود كه دوران اصالت خرد انسانى در انفكاك با وحى الهى بود. اين نظام همواره براى رسيدن به مقاصد و منافع مادى از دو مجراى اقتصاد و فرهنگ وارد شده و به وسيله دو عامل وابستگى اقتصادى و تحميل فرهنگ غربى خود بر جوامع شرقى و بى هويت ساختن و مغفول شدن آنها از فرهنگ بومى و اصيل خود استفاده نموده است. بحران در فهم تجدد در فضايى تهى از تفكر عقلانى باعث شد كه برخى شيفته ظواهر مدرنيته و دستخوش بى هويتى قرار گيرند و به مروجان و حاميان آن تبديل شوند. (نقوى، 1377، 137؛ آباديان، 1375، 10-12) ازاين رو، ميتوان حاميان سرمايه دارى را به سه دسته تقسيم نمود:

و مى بايستى از آنها دورى كرد و به مقاومت پرداخت. (امام خمينى، بى تا «الف»، 552/1) از جمله اين حكومتهاى دست نشانده و اجيرشده استكبار، رژيم پهلوى در ايران بود كه برخلاف خواست ملت و براى حفظ منافع اجانب، از سوى ابرقدرتها بر ملت ايران تحميل شده بود. (امام خمينى، صحيفه امام، 413/4؛ 65/6؛ آيت الله خامنه اى، 1385/5/31) به طورى كه، شيوه ها و مقاصد از پيش تعيين شده نظام سرمايه دارى و امپرياليست ها را بهتر از خود آنان اجرا مى ع كردند و نقش مهمى در تحقق اهداف استكبار - مبنى بر وابستگى، عقب ماندگى و غارت سرمايه هاى مادى و معنوى كشور - ايفا نمودند. (امام خمينى، صحيفه امام، 77/6؛ 225/7؛ 23/9؛ 34/12؛ 4/14؛ ر. ك: آيت الله خامنه اى، 1372/2/18) علاوه بر رژيم پهلوى، ميتوان، حاكمان ملل عرب در منطقه خاورميانه را كه تماشاگر استيلاى اجانب بر كشور و ملت و منابع خود مى باشند، در زمره حاكمان وطن فروش و دست نشانده برشمرد. (امام خمينى، صحيفه امام، 97/20-98)

غرب گرايى. دسيسه استعمار و سرمايه دارى در ركود و جمود فكرى و عقيدتى موجود در جهان اسلام و دور كردن مسلمانان از اسلام راستين، راه را براى گسترش غرب گرايى در سرزمينهاى اسلامى فراهم نمود. سرمايه دارى كه آشكارا ضديت اسلام را با خود، لمس نموده بود، دريافت؛ كه تا هنگامى كه اسلام به عنوان نيروى زنده در جوامع حضور داشته باشد، امپرياليسم در معرض نابودى خواهد بود؛ ازاين رو، راه نفوذ، ماندگارى و رشد خود در جوامع شرقى را در آن ديد، كه در فرهنگ مردم ريشه دوانده و آنها را از اسلام اصيل دور سازد و مردم را با تاريخ و سنتهاى خود بيگانه ساخته و آنها را به فرهنگ غرب وابسته سازد. (آيت الله خامنه اى، مكتوبات، 1370/3/26؛ نقوى، 1377، 130-134) ازاين رو، دريافته بودند كه تا وقتى شرق اسلامى، از ايمانى زنده و عقيده اى محكم برخوردار باشد و بر مدار وحدت و تعاليم قرآن حركت كنند، هيچ جامعه و فرهنگى نميتواند بر آنها چيره شود. بدين ترتيب، زمانى كه جوامع دچار ركود و انحطاط و جمود فرهنگى و عقيدتى شوند، جامعه به سوى عيش گرايى و لذت جويى خواهد رفت و در پوسته يك جامعه سنتى و تقليدگرا و خالى از مذهب، زمينه ساز رشد غرب گرايى و تخليه جامعه از شخصيت و هويت واقعى خود خواهد شد. (امام خمينى، صحيفه امام، 5/12؛ 415/21-416؛ نقوى، 1377، 143-144)

خودباختگى. به زعم غرب گرايان، ارزشهاى دينى، باورهاى اخلاقى و ساختارهاى اجتماعى جوامع غير غربى با ارزشها و رفتارهاى لازم براى پيشرفت و صنعتى شدن متضادند، (ر. ك: موثقى، 1384، 82-83) و اسلام براى مدرن شدن و پيشرفت، راه حلى جز پذيرفتن الگوهاى غربى ندارد. (حسينى، 1381، 122) ازاين رو با قبول اين ديدگاه توسط جوامع اسلامى و با دورى از اسلام ناب و غريبه شدن با فرهنگ خودى و وابسته شدن به فرهنگ بيگانه، دچار شبيخون فرهنگى و بحران هويت شده و در نتيجه به خودباختگى خواهند رسيد. (ر. ك: منصور نژاد، 1379، 58-59) غرب زدگان كه غرب را قبله خود قرار داده و در ظلمت فرو رفته اند، (امام خمينى، صحيفه امام، 460/9) مغز خود را به يك مغز غربى تبديل نموده و به فرهنگ غنى جامعه خود توجه ندارند و زمانى كه با پيشرفت علمى و صنعتى غرب مواجه ميشوند دچار خودباختگى خواهند شد و راه پيشرفت خود را در گرو وانهادن عقايد و فرهنگ بومى خود ميدانند. (امام خمينى، صحيفه امام، 391/9-392؛ 113/14؛ ر. ك: همو، بى تا «ب»، 20) ازاين رو، رشد فرهنگ مادى و غلبه

ص: 476

روحيه ماشينى و ماشين زدگى در تمدن غرب، عامل سلب حيثيت از آدمى ميشود؛ (آل احمد، 1384، 157) كه او را از صفات انسانى تنزل داده و به سطح حيوانيت ميرساند. (سيد قطب، 1351، 196) در نتيجه، علاوه بر ضعف و شكست مسلمانان و مستعمره قرار گرفتن دوَل اسلامى، غارت منابع و در پىِ آن، خودباختگى و برترى غرب نسبت به آنها و عقب ماندگى، ميتوان علت العلل نفوذ و رشد سرمايه دارى در جهان اسلام را در دور شدن مسلمانان از تعاليم دينى و آموزه هاى اسلام ناب محمدى صلى الله عليه و آله و نفوذ فرهنگ اسلام آمريكايى برشمرد. (امام خمينى، صحيفه امام، 438/2؛ 120/21)

فقر و ظلم دنيا را فرا گرفت. (مطهرى، مجموعه آثار، 419/3؛ امام خمينى، صحيفه امام، 88/18-89؛ 318/20؛ آيت الله خامنه اى، 1380/8/21؛ 1385/8/18) نمونه بارز اين استعمار در عصر حاضر، در قضيه فلسطين و صهيونيسم مشهود است. صهيونيسم مولود دوران تحول و انتقال سرمايه دارى غرب به مرحله امپرياليسم است. (حسنى، بى تا، 33)

نمونه ديگر استعمار، مستعمره قرار گرفتن هند توسط انگلستان بود. تشكيل كمپانى هند شرقى بريتانيا، نقطه عطف مهم و پايگاه تجارى سودآورى براى بريتانيا بود. هند كه تا قبل از ظهور انگليس، پيشرفته ترين تمدن جهان بود، بى رحمانه تاراج شد و به يكى از فقيرترين و عقب مانده ترين كشورهاى جهان تبديل گشت و با غارت منابع طبيعى و انسانى آن، ثروتهاى عظيم روانه انگليس شد و انقلاب صنعتى انگلستان، از طريق سود حاصل از تجارت بردگان سياه در جزاير هند غربى تأمين مالى گشته و غارت هند منبع تأمين انقلاب آنها به شمار مى آمد. (سويزى، 2536، 33-34؛ باران، 1358، 18-28؛ ناردو، 1386، 26-27)

استعمار فرهنگى. بالاترين و والاترين عنصرى كه در موجوديت جامعه دخالت اساسى دارد، فرهنگ است كه هويت جامعه را تشكيل ميدهد. ازاين رو، هدف استعمار، سلطه بر فرهنگ جوامع زير سلطه است، (امام خمينى، صحيفه امام، 243/15) و خطرناك ترين نوع استعمار، استعمار فرهنگى است كه نه به قصد منابع طبيعى، بلكه به منظور تخريب زبان و آداب و رسوم و مذهب (آل احمد، 1376، 52) و منحرف كردن و وابسته نمودن نيروى انسانى جوامع صورت مى پذيرد. (امام خمينى، صحيفه امام، 300/1) تلاش سردمداران غربى در راه سلطه گرى سياسى و غارتگرى اقتصادى خود، رواج فرهنگ منحط و خفت بار غرب و ايجاد فساد و تخريب در كشورهاى اسلامى بدون هيچ مانع و رادعى ميباشد. (آيت الله خامنه اى، 1368/4/22) استعمارگران دريافته بودند كه بدون تجاوز نظامى و اشغالگرى سرزمينها ميتوانند از راه كم زحمت ترى به افزون خواهى و اشغالگرى خود دست يابند و آن راه، رخنه كردن در دلها و افكار و تغيير آرمانها و باورها و فرهنگ جوامع بود و با چنين يورش فرهنگى موفق شده اند كه هسته مقاوم و درونى ملتها را منهدم سازند و مردمان آن جوامع را طبق تمايلات خود بار بياورند. ازاين رو با توفيق غرب در زمينه استعمار فرهنگى، توفيقات در زمينه استعمار اقتصادى و سياسى هم حاصل خواهد شد. (مطهرى، بى تا، 100-101؛ امام خمينى، صحيفه امام، 437/2-438؛ 430/7)

ص: 478

از جمله پيامدهاى استعمار فرهنگى ميتوان موارد زير را برشمرد:

الف) نگاه ابزارى به انسان. تخريب جوهره انسان و به استضعاف كشيده شدن او در تمام زمينه ها، حاصل پيشرفت تدريجى نظام سرمايه دارى در جوامع بشرى است. اين نوع نگاه به انسان كه در نتيجه حاكميت اصل تحصيل سود حداكثرى به وجود آمده، سرمنشأ بسيارى از ناهنجارى هاى ديگر جوامع مدرن امروزى و مقلدانشان در كشورهاى در حال توسعه ميباشد. نگاهى كه در آن به انسان نه از بعد انسانى، بلكه به عنوان ابزار كار نگريسته ميشود و كرامت و ارزش انسان در آن به كلى پايمال ميگردد. (رفيعى، 1380، 4-8) ارزش انسانها در چنين حكومتهايى، به انسانيت و زيبايى هاى اخلاقى و فضائلشان منتهى نميگردد، بلكه ارزش انسان در سودى خلاصه ميشود كه از برقرارى رابطه با طرف مقابل عايدش خواهد شد. در سايه چنين نگرشى است كه كرامت انسانى از بين رفته و تمامى فضائل اخلاقى بى ارزش ميشوند. (امام خمينى، صحيفه امام، 236/16-239؛ آيت الله خامنه اى، 1371/4/22)

ب) نظام آموزشى وابسته. نحوه آشنايى ايرانيان با غرب جديد كاملاً مشابه عثمانى، مصر و بسيار ديگر از كشورهاى اسلامى است كه در آغاز وابستگى به غرب؛ با انگيزه مقابله با تهاجم نظامى دولتهاى غربى آغاز شد و هدف اصلى آن تقويت توان نظامى در برابر تجاوزات غرب بود. شكستهاى متوالى عثمانى در برابر اروپاييان، اشغال مصر توسط فرانسه و شكست ايران در جنگ با روسيه در اوايل قرن نوزدهم باعث شد كه نخبگان و رهبران كشورهاى اسلامى بيش از پيش به اهميت تمدن غربى و قدرت اقتصادى و نظامى آن توجه كنند. ضرورت دست يافتن به پيشرفتهاى علمى و فنى به منظور حفظ استقلال كشور و مقاومت در برابر بيگانگان باعث شد كه ناگزير باب مراوده علمى و فكرى بين جهان اسلام و غرب گشوده شود. (ر. ك: اسعدى، 1377، 157-180؛ نقوى، 1377، 177-189) در ايران نيز تأسيس مدارس جديدى چون دارالفنون به سبك و سياق غربى، اعزام محصل به اروپا و دعوت از اروپاييان به تدريس و اسلام ستيزى در متون درسى از دستاوردهاى غرب زدگى و وابسته شدن نظام آموزشى بوده كه در دوره رضاخان شدت يافته بود. (نقوى، 1377، 189-192؛ آيت الله خامنه اى، 1380/6/28)

رژيم پهلوى نيز براى ايجاد فرهنگ وابسته، كار خود را از مراكز علمى آغاز نمود و با

ص: 479

راه اندازى مؤسسات و مراكز علمى وابسته، سعى در ترويج فرهنگ غرب نمود. (ر. ك: امام خمينى، صحيفه امام، 269/4-272، 468-470) شاه به عنوان يكى از دست نشاندگان استعمار در ايران، مأموريت داشت تا فرهنگ جامعه اسلامى را از طريق نظام آموزش و پرورش از جامعه بزدايد و فرهنگ استعمارى را جايگزين آن كند. (امام خمينى، صحيفه امام، 346/2، 451؛ آيت الله خامنه اى، 1390/2/14؛ همو، مكتوبات، 1378/3/12) با وابسته شدن نظام آموزشى و اخذ فرهنگ غربى، ركود فرهنگ خودى و جلوگيرى از رشد انسان حاصل ميشود (امام خمينى، صحيفه امام، 14/6-15) و در چنين مراكزى، جوانانى تربيت ميشوند كه ضمن تقبيح فرهنگ خود، دچار خودكم بينى و ضعف نفس شده و ازاين رو حامى و مروج نفوذ فرهنگ غرب به حساب مى ع آيند و رسيدن به اين نقطه مطلوب، هدف بزرگ استعمار است كه به وسيله وابسته كردن مراكز تعليم و تربيت، بتواند مقدرات يك كشور را به دست گيرد؛ چون دانش آموختگان در اين مراكز وابسته، بعدها تمامى ارگان ها و نهادهاى سياسى، اقتصادى، حقوقى و فرهنگى را به دست خواهند گرفت. (امام خمينى، صحيفه امام، 418/21) ازاين رو، رهاورد محصولات اين مراكز، تربيت عده اى از افراد ناصالح و نامهذب است كه امور جامعه را به دست گرفته و تهاجم همه جانبه عليه فرهنگ سنتى خود را آغاز نموده ع اند. (امام خمينى، صحيفه امام، 306/3)

ج) فساد و بى بندوبارى. فساد موجود در تمدن غربى به حدى است كه خود غربى ها از آن نالان هستند. (امام خمينى، صحيفه امام، 508/4؛ آيت الله خامنه اى، 1374/9/8) ترويج فساد، فرهنگ برنامه ريزى شده غرب براى رسيدن به منافع و ترويج فرهنگ برهنگى و خروج انسان از مقام انسانيت است. (آيت الله خامنه اى، 1368/9/15؛ 1373/7/20) غرب با فساد جوانان مسلمان سعى دارد نيرو و قدرت جوانى را از آنها سلب كرده و جوانان را مشغول به لهو و لعب و تبديل به موجوداتى بى فايده و بى تفاوت كند (ر. ك: مطهرى، مجموعه آثار، 536/19-537؛ امام خمينى، صحيفه امام، 471/3؛ 320/18؛ آيت الله خامنه اى، 1371/11/25) و بدين ترتيب شرايط مساعدى را براى چپاول و استثمار ملتها فراهم كند. سياستهاى فرهنگى زمان حكومت پهلوى مصداق اين توطئه غرب ميباشد كه با ايجاد مراكز فحشا و قمار و وارد كردن كالاهاى تجملاتى توانستند، ذخاير ارزشمند ايران مانند نفت را خارج سازند. (امام خمينى، صحيفه امام، 435/21) ازاين رو، در اسلام استفاده از تمام مظاهر تمدن و تجدد مجاز است؛ مگر اينكه فساد اخلاق و عفت،

ص: 480

بار بياورند و مخالف با مصالح ملت باشند، بنابراين فساد موجود در تمدن غربى كه در اثر نياز به ذخاير موجود در كشورهاى اسلامى ايجاد شده از پيامدهاى استعمار فرهنگى است. (امام خمينى، صحيفه امام، 262/5؛ 283/8؛ آيت الله خامنه اى، مكتوبات، 1369/3/10)

د) رسانه هاى گروهى وابسته. روزنامه ها، مجلات و رسانه هاى گروهى وابسته، به عنوان ابزارهاى فرهنگى براى رشد سرمايه دارى عمل كردند. به دنبال ورود چاپخانه و نخستين آشنايى مسلمانان با غرب، كم كم روزنامه ها و مجلات در كشورهاى اسلامى ظهور كردند و نخستين روزنامه ها را كسانى تأسيس كردند كه يا تحصيل كرده غرب بودند و يا با منابع و شيوه هاى غربى آشنايى داشتند، دولتهاى استعمارى به طور غير مستقيم عوامل دست نشانده ى خود را به انتشار روزنامه و مجلات تشويق نموده و انديشه ها و ارزشهاى غربى را ترويج كردند. (نقوى، 1377، 170) از سوى ديگر راديو و تلويزيون، سينما و تئاتر نقش مهمى در جهت ساختن افكار عمومى در تربيت جامعه به عهده دارند. در اكثر كشورهاى اسلامى، رسانه هاى گروهى به طوركلى در انحصار دولتها قرار دارند و اگر دولتها به وسيله عمال غرب زده و سرمايه دارى اداره شوند، با ارائه فيلمها و محصولات غربى در رشد فرهنگ غربى تأثير فراوانى داشته و افراد را نسبت به شخصيت فرهنگى و تاريخى و سنتى خود بيگانه ميسازند. (امام خمينى، صحيفه امام، 205/9-206؛ 429/11؛ 26/12؛ آيت الله خامنه اى، 1368/9/15؛ 1369/9/28؛ نقوى، 1377، 172-173) رژيم پهلوى نيز به عنوان نظام دست نشانده استعمارى در ايران، جهت وابسته ساختن فرهنگ ايرانى به تمدن غربى، به وسيله نشر مطبوعات، روزنامه ها، مجلات و كتابها به ترويج انواع مفاسد اخلاقى و جنسى در سطح جامعه و بين جوانان پرداخت تا بدين وسيله اخلاق عمومى مردم را متزلزل كند. (امام خمينى، صحيفه امام، 299/1-300؛ 26/12؛ آيت الله خامنه اى، 1379/4/19) ازاين رو، فرهنگ فساد و به ابتذال كشاندن نسل جوان، تخدير افكار و وابستگى فكرى مردم را در برداشت. (امام خمينى، صحيفه امام، 395/8-396)

استعمار اقتصادى. الف) تجاوز به حريم طبيعت. ديگر نتايج خطرناكى كه سيطره سرمايه سالارى به دنبال دارد، مسئله تجاوز به طبيعت است. حفاظت از محيط زيست در نظام حقوقى اسلام از اهميت ويژه اى برخوردار است كه بهره مندى آزمندانه نظام مسلط جهانى از طبيعت، سبب تخريب كره زمين و زيست گاه بشريت شده است. به دنبال

ص: 481

گسترش توليد و رشد صعنت و كارخانه هاى صنعتى، آلودگى هاى زيست محيطى، همه بخشهاى طبيعت را متوجه خود ساخته است. آلودگى آبها در سراسر جهان، آلودگى زمين و هوا، افزايش روزافزون گازهاى گلخانه اى و نيز آلودگى صوتى از جمله مواردى است كه در اثر توسعه صنايع و افزايش مصرف در سطح جهانى، طبيعت و حيات را سخت محصور خود ساخته است. در واقع كشورهاى صنعتى با آسيب به محيط زيست به حقوق بشريت تجاوز نموده و به واسطه اين سياستها، فقر و ويرانى و بيمارى را بر انسانها تحميل نموده اند. (مطهرى، مجموعه آثار، 459/22؛ امام خمينى، صحيفه امام، 151/21؛ رفيعى، 1380، 14-17؛ فراهانى فرد، 1385، 91-93؛ آيت الله خامنه اى، مكتوبات، 1382/3/20)

ب) تجارت سياه. مصرف گرايى و تك محصولى نمودن كشورهاى جهان سوم و غارت ذخاير خام و طبيعى آنها، سياست استعمارى در تداوم حيات تجارى و اقتصادى خويش است و رشد اقتصادى آنان وامدار واردات كشورهاى جهان سوم ميباشد و بدين منظور تشكيل تراست ها و كارتل ها جهت به وجود آوردن بازار سياه و تجارت نامشروع يارى دهنده آنها مى باشند. (منصورى، 1378، 146-147؛ آيت الله خامنه اى، 1383/3/27؛ 1385/8/18)

به عنوان نمونه نظام سرمايه دارى استعمارى جهت رونق كارخانه هاى بزرگ تسليحاتى و حفظ منافع مادى خود و از طرفى به منظور تسلط خود بر كشورهاى ديگر و جلوگيرى از رشد و توسعه آنها و به منظور سركوبى و ارعاب حركتهاى مردمى عليه استعمار، تجارت شيطانى اسلحه و ابزار شكنجه را در صدر توليدات و صادرات خود قرار داده و با كنار گذاشتن همه اصول اخلاقى و انسانى بازار فروش و رقابت در خريد تسليحات كشتار جمعى را در جهان گسترش داده است. به طورى كه امروز به اصطلاح متمدن ترين و پيشرفته ترين جوامع غربى سازنده و فروشنده مخرب ترين سلاح هاى جهان اند. (ر. ك: آيت الله خامنه اى، 1380/11/11؛ همو، مكتوبات، 1383/10/29)

ج) اختلاف طبقاتى. در كشورهاى پيشرفته كه سيستم هاى سرمايه سالار بر اقتصادشان حكم فرماست به وضوح توزيع نابرابر ثروت مشاهده ميشود و اختلاف طبقاتى، حاصل ميزان سهم افراد در استفاده از كالاهاى مصرفى، ابزار توليد و داشتن سرمايه و سرمايه گذارى است و اين اختلاف افراد در دستيابى به ثروت و سرمايه، منجر به پديد آمدن دو قشر غنى و

ص: 482

فقير در جامعه خواهد شد. (وبر، 1374، 70-72؛ گيدنز، 1381، 241-248) در نظام اسلامى، تنها راه چاره، جهت پر كردن شكاف تبعيض، برقرارى عدالت اجتماعى و تعديل سرمايه ميباشد. (امام خمينى، صحيفه امام، 201/4؛ 470/8-472؛ آيت الله خامنه اى، 1379/2/1؛ 1381/4/26؛ 1383/3/14) اسلام نه جلوى سرمايه را ميگيرد و نه تمركز ثروت در دست افرادى معدود را ميپذيرد، بلكه با تعديل ثروت از اختلاف طبقاتى جلوگيرى ميكند (امام خمينى، صحيفه امام، 470/8-471) و تفاوت طبقاتىِ حاصلِ تبعيض، بين طبقه فقير و غنى را، توزيع نابرابر ثروت و فقدان عدالت اجتماعى معرفى ميكند. (ر. ك: مطهرى، مجموعه آثار، 518/20-524؛ آيت الله خامنه اى، 1371/1/15؛ 1385/2/12) ازاين رو، عدالت در نظام اسلام، به منظور رفاه عمومى و ايجاد تعادل و توازن در ثروتها و درآمدها صورت ميگيرد (صدر، بى تا، 332/1-333) كه عامل حفظ جامعه از شكاف طبقاتى و ريشه كن كردن فقر و نجات محرومين است. (امام خمينى، صحيفه امام، 518/6؛ آيت الله خامنه اى، 1368/11/9؛ 1371/3/14؛ 1382/5/15)

استعمار سياسى. الف) ايجاد نظام استبداد داخلى فاسد. يكى ديگر از پيامدهاى غيرمستقيم نفوذ استعمار در جهان اسلام، استبداد داخلى است. زمامداران خودكامه و مستبد و فاسد به عنوان نوكران غربى در جهان اسلام، با وادار كردن مردم به رهايى از ارزشهاى اصيل و بومى خويش، آنها را به پيروى از موازين و عادات غرب دعوت مى نمودند؛ اين تحميل و زورگويى، به جهت حفظ تاج و تخت و درعين حال افزون طلبى و قدرت خواهى و سوداى كشورگشايى بوده است. (ر. ك: آيت الله خامنه اى، 1368/11/4؛ 1380/11/3؛ 1382/11/24) حكام مستبد در كشورهاى اسلامى كه معمولاً از يك خاندان سلطنتى، خانواده يا گروهى از نظاميان بودند؛ در اثر فقدان پايگاه و جايگاه مردمى، مجبور بودند كه با اتكا به قدرتهاى خارجى و متوسل شدن به زور، جلوى طغيان مردم را بگيرند و به همين دليل، در اعمال خود از غربيان تبعيت مى نمودند. (امام خمينى، صحيفه امام، 522/6-523؛ ر. ك: آيت الله خامنه اى، 1372/7/28؛ 1389/8/5) نمونه اين حكام مستبد، حكومت رضاخان و محمدرضا شاه در ايران بود كه اولى با كودتا و دومى، با حمايت دوَل غربى روى كار آمدند. (امام خمينى، صحيفه امام، 384/3، 490؛ 205/4؛ 61/5؛ 330/7؛ آيت الله خامنه اى، مكتوبات، 1378/1/1) اين دستگاه هاى خودكامه در پى ترويج فساد، همواره كوشيده اند يا مذهب را سوء تعبير كنند و در يك قالب جامد و

ص: 483

راكد و تخديرى مطرح كنند (ايران دوره قاجار) و يا اعتقادات مذهبى را در جامعه سست و متزلزل و يا ريشه كن كنند. (امام خمينى، صحيفه امام، 79/9؛ نقوى، 1377، 139-141؛8592 رژيم پهلوى) در نظام پهلوى، همه منابع حياتى، مادى، انسانى و معنوى رو به نابودى و غارت بيگانگان رفته و به خارجيان چپاولگر و سوداگر فروخته ميشد. (آيت الله خامنه اى، 1374/9/26؛ همو، مكتوبات، 1369/3/10) حكام وابسته درصدد اين بودند كه با تهى نمودن معنويت انسانى مردم را به سمت فساد و بى بندوبارى سوق دهند تا به خودباختگى رسيده و استقلال در ابعاد مختلف براى آنها مفهومى نداشته باشد. (آيت الله خامنه اى، 1376/3/14؛ 1377/7/15)

ب) فرقه سازى مصنوعى. اسلام ناب محمدى صلى الله عليه و آله، همواره سد محكمى در مقابل اجانب بوده است كه دشمنان براى شكستن اين سد از راه هاى مختلفى چون: مسلط كردن عمال خبيث بر دولتهاى اسلامى و ايجاد مذاهب باطله چون بهائيت و وهابيت و فرق انحرافى استفاده نموده اند. (امام خمينى، صحيفه امام، 204/3) اين اديان و مذاهب ساختگى با هدف شكاف و تفرقه در دنياى اسلام پديد آمده است. (آيت الله خامنه اى، 1368/7/5؛ 1368/10/5) استعمار و در رأس آنها انگليس و آمريكا، هميشه براى مقابله با اسلام به حمايت از فرق الحادى و ضد اسلامى پرداخته اند تا بدين طريق به مقاصد خود دست يابند. در عربستان، تجزيه نيروهاى اسلامى با طرح مسئله وهابيت و حمايت از سران آنها انجام شد. وهابيان با حمايت انگليس بر سراسر عربستان مستولى شده و تحت امكانات گسترده به نام اسلام و تحت پرچم اسلام و با توليت حرمين شريفين، در پى اجراى توطئه هاى نظام كفر جهانى عليه اسلام برآمدند. (ر. ك: امام خمينى، صحيفه امام، 396/21؛ اسدعلى زاده، 1384، 84، 88؛ منصورى، 1369، 48-49) حركتهاى تفرقه گرايانه ديگرى چون سپاه صحابه در پاكستان و طالبان در افغانستان و فعال شدن وهابيان در كشورهاى تازه استقلال يافته مسلمانان در آسياى ميانه در ابعاد مختلف سياسى، اقتصادى و فرهنگى گوياى اين واقعيت است كه وهابيت براى تأمين منافع استكبار جهانى شكل گرفته است. در حقيقت وهابيت به عنوان بهترين ساز و كار ايستادگى استعمار در برابر اسلام ناب و انقلاب اسلامى ايران بوده است. استكبار جهانى با اهداف و برنامه ريزى هاى سلطه جويانه به عنوان عامل سياسى، و وهابيت به خاطر روح ضد شيعى و ضد اسلامى به عنوان عامل مذهبى، در بدنام كردن اسلام و انقلاب اسلامى

ص: 484

ايران كوشيده اند. (اسدعلى زاده، 1384، 89، 99-101)

در ايران نيز، رژيم پهلوى در راستاى اسلام زدايى كوشيد تا با فرقه گرايى و ترويج انواع فرق مذهبى منحرف، مردم را از اسلام ناب جدا سازند. رضاشاه و محمدرضا شاه كه با هرگونه تبليغ اسلام و برپايى جلسات مذهبى مخالف بودند درعين حال فضا را براى آخوندهاى دربارى وابستگان خود فراهم مى آوردند تا دين مردم را به تحريف بكشانند. (ر. ك: امام خمينى، صحيفه امام، 32/13-33؛ آيت الله خامنه اى، 1371/5/26؛ 1374/8/10؛ نصرى، 1391، 194-195)

رژيم پهلوى براى مقابله با اسلام حقيقى، به ترويج گرايش منحرفى چون تصوف پرداخت و تلاش كرد كه خانقاه را به جاى مسجد مطرح كند و پايگاه حقيقى عبادى اسلام را نابود كند. از ديگر فرق انحراقى، بهائيت و بابيت بود (نصرى، 1391، 194-200) كه براى مقابله با فرهنگ اسلامى و اختلافات دينى و انحرافات فكرى و اعتقادى و گمراه كردن مردم و دور كردن آنها از تعاليم اسلامى به وجود آمده بود (امام خمينى، بى تا «ب»، 129؛ ر. ك: آيت الله خامنه اى، 1389/7/27) و همه اينها مولود مظاهر نظام سرمايه دارى و نياز جوامع غربى بود.

ج) ايجاد اختلافات قومى و منطقه اى. تفرقه كشورهاى شرقى و اسلامى و صف آرايى آنها در مقابل يكديگر، دسيسه استعمار غربى است كه با ايجاد تفرقه بين كشورهاى شرقى و اسلامى، سلطه ى قدرتهاى بزرگ بر آنها به راحتى صورت ميگيرد و وابستگى جوامع شرقى و دخالتهاى قدرتهاى بزرگ در امور داخلى آنها تداوم مى يابد. (ر. ك: امام خمينى، صحيفه امام، 184/6؛ آيت الله خامنه اى، 1369/3/16) به زعم غربى ها، وحدت و همبستگى جوامع شرقى، مانع دستيابى به ذخاير آنها خواهد بود. (امام خمينى، صحيفه امام، 387/7) غربى ها، براى ايجاد اختلاف و تفرقه در سطح ملى از ابزارى چون دامن زدن به اختلافات مذهبى، زبانى و قومىِ اتباع داخلى كشورها استفاده نموده (امام خمينى، صحيفه امام، 374/1؛ 399/11؛ آيت الله خامنه اى، 1384/8/8؛ 1390/7/11) و در سطح فراملى نيز به منظور تحقق اهداف استعمارى خود، با طرح دعاوى مرزها و ايجاد تعصبات غير منطقى و احساسى و بروز اختلافات، كشورهاى اسلامى را به جان يكديگر انداخته و به جنگ عليه يكديگر تشويق ميكنند. (امام خمينى، صحيفه امام، 379/1؛ 346/18؛ ر. ك: آيت الله خامنه اى، 1369/7/16؛ 1385/5/17)

ازاين رو، عقب ماندگى، برآيند پيامدهاى استعمار ميباشد. با توجه به پيامدهاى

ص: 485

استعمار، عقب ماندگى جوامع ملموس و محسوس خواهد شد و در واقع عقب ماندگى، برآيند و نتيجه نفوذ سرمايه دارى در جوامع است، بدين ترتيب، توسعه ى هر ملتى، نسبت معكوس با نفوذ بيگانگان خواهد داشت، (آيت الله خامنه اى، 1379/8/11) در يك جامعه ى آزاد، ركود و سكون و توقف، عامل جمود و تحجر و كهنگى است و اين شاخصه ها، مخالف با اصول توسعه و ترقى است و اساس پيشرفت، در رشد، نوآورى و حركت رو به جلو بر پايه ى ارزشهاى اسلامى و انقلابى و رهايى از خودباختگى است. (آيت الله خامنه اى، 1373/12/11؛ 1379/2/23؛ 1390/7/27) زورگويى و تحميل حكام مستبد داخلى و رواج فرهنگ غربى از سوى آنها، قدرت ابتكار و خلاقيت و توليد را از ملتها سلب نموده و جوهره جامعه را زبون و خوار و راه تسلط بيگانگان و وابستگى را به سوى جوامع باز خواهد ساخت. (نقوى، 1377، 141) تقليد كوركورانه از غرب و غافل ماندن از هويت و فرهنگ و خلاقيت خودى، به عنوان عامل وابستگى و منشأ همه بدبختى هاى مسلمين، نتيجه اى چون عقب ماندگى، در بر نخواهد داشت. (امام خمينى، صحيفه امام، 5/12؛ 415/21-416) چنانكه در سالهاى پيش از انقلاب، جامعه ايران در فضاى تيره و تار تقليد غرب قرار گرفته بود و در تصميم ها و امور مملكت آزادى نداشت و وابسته اوامر و نواهى بيگانگان بود، كه همين امر، سد راه پيشرفت كشور شده بود. در آن دوره، ايران، سراسر وابستگى و عقب ماندگى بود كه در اين ميان، وابستگى اقتصادى شدت بيشترى داشت و اين رژيم مانع پيشرفت و رشد در اقتصاد كشور شده بود. (امام خمينى، صحيفه امام، 43/4، 503؛ 341/8؛ آيت الله خامنه اى، 1369/1/10) رژيم پهلوى به عنوان دست نشانده دوَل استعمارى در ايران، به بهانه صنعتى و مدرنيزه كردن كشور، سرمايه هاى داخلى كشور را بر باد داده و با وارد كردن كالاهاى لوكس و تجملى، ايران را در مسير توليد اندك و مصرف انبوه كالاهاى وارداتى قرار داده و آن را به بازار مصرفى فرآورده هاى غربى تبديل نمود. (امام خمينى، صحيفه امام، 54/5، 390)

جهان بينى و مبانى فكرى آنهاست. تفاوت اسلام و سرمايه دارى در اين است كه مكتب توحيدى اسلام، مكتب انسان سازى و نظام سرمايه دارى، مكتبى مادى گرا است. (ر. ك: امام خمينى، صحيفه امام، 81/8)

در عرصه مبانى؛ سرمايه دارى، با اصالت دادن به سرمايه، اقتصاد را زير بناى اساسى قرار ميدهد و سرمايه عنصر كليدى در سرمايه دارى است كه تحت مالكيت خصوصى است و اقتصاد سرمايه دارى تحت سلطه و گرايش بى حد و حصر انباشت سرمايه ميباشد، (والرشتاين، 1381، 17-22) همين اصالت دادن به سود و سرمايه و غفلت از ارزشهاى الهى است كه موجب ميشود انسان از مرتبه قدسى و الهى خويش فاصله گرفته و به پايين ترين درجه حيوانيت منحط گردد. (امام خمينى، صحيفه امام، 450/9؛ 289/13-291) درحالى كه اين ديدگاه در انديشه انقلاب اسلامى نفى شده و اقتصاد، وسيله اى براى اهداف متعالى و دينى و توحيدى ميباشد. نگاه اسلام به ثروت و سرمايه، به عنوان نعمتى الهى و معنوى است كه در خدمت رفاه عمومى مردم جامعه و به دور از منفعت شخصى است. (آيت الله خامنه اى، 1389/9/10)

رفتارنمودن صاحبان سرمايه و مسلط شدن بر گروه ديگر، راه رقابت مسدود و تقليدگرايى جايگزين آن خواهد شد و با رواج تقليدگرايى، ابتكار و خلاقيت و نوآورى در توليد را از ديگران سلب خواهند كرد. (غنى نژاد اهرى، 1376، 215-233) در نظام اسلامى، اقتصاد تعاونى برخلاف اقتصاد انحصارى در نظام غرب، و مشاركت اقشار جامعه با سرمايه داران و به كارگيرى سرمايه و ابتكار و كارآفرينى در بخش توليد از ملزومات پيشرفت و رشد اقتصادى و ايجاد توليد و ثروت بيشتر در جامعه، محسوب ميشود. (آيت الله خامنه اى، 1383/6/4؛ 1385/11/30؛ 1389/6/16)

494، 496-497) متمركز شدن كار و توليد و ابزار توليد و سرمايه در دولت و انحصار پيشرفت و رونق اقتصادى و ثروت و درآمد ملى به هر شيوه و روش و ناديده انگاشتن قشر ضعيف، در نظام اسلامى مورد مخالفت و نقد قرار ميگيرد؛ (آيت الله خامنه اى، 1376/5/12) چرا كه نظام اقتصاد اسلامى، نظام رفاه عمومى و عدالت اجتماعى است. (آيت الله خامنه اى، 1372/5/12)

توزيع در اسلام از دو عنصر اصلى كار و احتياج تشكيل يافته است. (صدر، بى تا، 388/1) كار در نظر اسلام، پايگاه مالكيت كارگر است؛ زيرا هر كارگر به وسيله كار از ثروتهاى طبيعى كه به دست مى آورد بهره مند ميشود و حاصل كار خويش را به تملك درمى آورد (صدر، بى تا، 392/1) و اين در حالى است، كه در نظام سرمايه دارى، مزد، نصيب عامل انسانى يعنى كارگر ميشود و سود و بهره به صاحب سرمايه ميرسد. (اسميت، 1357، 56-57؛ صدر، بى تا، 186/2)

در اسلام، كار در كنار احتياج، وسيله اى براى توزيع است و نقش مثبتى را ايفا ميكند. احتياج حق ثابت انسانى است و وسيله اصلى توزيع است و در جامعه اسلامى برآورده شدن نيازها، ضمانت شده است. وقتى كار وسيله اى براى توزيع باشد رقابت و انديشه ترقى خواهى، افراد نابغه را بر مى انگيزد تا با همه خلاقيتهاى خود در پيشرفت تمدن بكوشند. (صدر، بى تا، 394/1) اما در نظام سرمايه دارى، احتياج به معناى رانده شدن فرد از صحنه توزيع است نه آنكه وسيله اى براى توزيع ثروت باشد؛ در جامعه سرمايه دارى هر چه احتياج فرد افزايش يابد به همان نسبت، سهم آنان از توزيع كاهش مى يابد تا اينكه به خروج تعداد بسيارى، از صحنه كار و توزيع منجر ميشود و اين به دليل افزايش نيروهاى كارگرى است كه به عنوان يك كالا به آن نگريسته شده و دستمزد كار با افزايش عرضه بر تقاضا، كاهش مى يابد. (اسميت، 1357، 76-77؛ 231-232؛ صدر، بى تا، 398/1)

توليد و توزيع در نظام اسلامى و حاكميت مصالح فرد، برگرفته از حاكميت احكام اسلامى و دستورهاى شرعى است و چه بسا توليد و توزيع در جامعه بسته به نيازهاى عموم جامعه باشد. (فراهانى فرد، 1385، 94-97، 116) در نظام اسلامى، رشد اقتصادى به منظور عدالت اجتماعى و رفاه عمومى مردم جامعه صورت ميگيرد (آيت الله خامنه اى، 1384/2/18) ولى در نظام سرمايه دارى، عدالت و رفاه معنى ندارد و هرچه هست ازدياد ثروت و رفاه مادى فردى است و رشد و توسعه اقتصادى بدون در نظر گرفتن توزيع آن انجام ميشود. (آيت الله خامنه اى، 1372/5/12؛ 1383/6/4) و به دليل همين توزيع نابرابر و اختلاف در ثروت است كه نظام ارباب رعيتى به وجود آمده و عده اى در معيشت خود وابسته به ديگرى هستند و همواره مورد استثمار و ظلم قرار گرفته و تفاوت طبقاتى را احساس ميكنند. (مطهرى، مجموعه آثار، 563/20) نظام اسلامى، اختلاف در فقر و غناى طبقات كه حاصل كمى دستمزد يا به واسطه بيكارى است را مردود

ص: 492

و نتيجه ظلم و استثمار ميداند. (مطهرى، مجموعه آثار، 561/20، 564، 567) و از سويى دولت، با منافع مالى سرشارى همچون انفال موظف به رفع فقر در جامعه ميباشد و از سويى ديگر مردم با پرداخت خمس و زكات و كفارات، تكليف خود را در برابر فقراى جامعه انجام ميدهند و با اميد تقرب به خداوند و رسيدن به ثواب اخروى، به اعمالى چون صدقه، وقف، قرض و عاريه دست مى يازند. (امام خمينى، بى تا «الف»، 378/1-381؛ همو، 1421، 663/2-664؛ مير معزى، 1390، 201-203)

شده است و از يكى دو قرن پيش، دنيا را به سوى ماديگرى سوق داده و معنويت را از آنها سلب نموده است. (آيت الله خامنه اى، 1374/8/10؛ 1374/9/29؛ 1380/1/28)

سرمايه دارى در چهره سياسى - نظامى خود كه ناشى از تكاثر ثروت و افزون طلبى و فساد در صنعت ماشينى بود به صورت اشغال سرزمينهاى ملل مستضعف و در چهره استعمار اقتصادى با تبديل كشورهاى شرقى به بازارهاى كالاهاى غربى و در چهره عقيدتى و فرهنگى و اجتماعى، به صورت استحاله فرهنگ آنها به صورت موجودات مصرف كننده پديدار شد. (نقوى، 1377، 136) تكيه بر تعاليم آسمانى، يك راهبرد اساسى براى مقابله با نظام سرمايه دارى است كه براى رسيدن به آن ميتوان از راهكارهاى مقابله با سرمايه دارى در سطح ملى و فراملى بهره گرفت:

باشد راه پيشرفت بر جامعه بسته خواهد شد و همواره تحت سلطه قرار خواهند گرفت. (امام خمينى، صحيفه امام، 5/12-6؛ آيت الله خامنه اى، 1382/11/24) ازاين رو، جهت گيرى اقتصادى سالم در راستاى حفظ منافع محرومين، (امام خمينى، صحيفه امام، 340/20) پرورش روحيه مشاركت مردمى و رسيدن به خودكفايى و استقلال به منظور برآيند درك صحيح و درست مردم از پيامدهاى سرمايه دارى و مقابله با اين نظام صورت گرفته است. (ر. ك: امام خمينى، صحيفه امام، 344/18-345؛ آيت الله خامنه اى، 1368/9/15؛ 1375/6/8؛ 1390/7/24)

در انديشه انقلاب اسلامى، روشنگرى، درايت و تدبير اقشار مختلف جامعه، نفش مهمى را در بارورى اقتصاد شكوفا و جلوگيرى از نفوذ سرمايه دارى ايفا ميكند، از اين جهت، موضع گيرى و بيدارى در برابر نظام سرمايه دارى، منجر به دگرگونى اين سيستم، سيلى زدن بر ابرقدرتها و بطلان سياستهاى استعمارى آنها خواهد شد. (امام خمينى، صحيفه امام، 325/20-327؛ آيت الله خامنه اى، 1380/1/28)

برقرارى عدالت اقتصادى و اجتماعى. اساس قيام انبيا در برقرارى حكومت الهى در جهت تحقق عدالت صورت گرفته است. (امام خمينى، صحيفه امام، 386/11؛ 315/15؛ 361/20-362؛ 3/21-4) عدم عدالت اجتماعى و توزيع ناعادلانه ثروت، خصيصه نظام سرمايه دارى است. (تارو، 1376، 307-318) در انديشه انقلاب اسلامى، اقامه و بسط عدالت، پايه حكومت اسلامى در تعديل ثروت و جلوگيرى از تفاوت طبقاتى است و با اجراى قوانين اسلامى، اشرافى گرى و سرمايه دارى از سطح جامعه زدوده خواهد شد و جايى در اقتصاد نخواهد داشت. (امام خمينى، صحيفه امام، 547/5؛ 247/8؛ 311/15-312؛ آيت الله خامنه اى، 1372/5/12) ازاين رو، عدالت اقتصادى و اجتماعى، رفع بيدادگريها و ظلمها، (امام خمينى، صحيفه امام، 113/3؛ 70/9-71) امرى فراگير و عام در برقرارى روحيه مساوات و تعادل همه ارزشها در انسانها و جلوگيرى از فقر و هرگونه تبعيض و برقرارى رفاه عمومى ميباشد. (آيت الله خامنه اى، 1371/10/17؛ 1372/5/12؛ 1378/10/4؛8592 عدالت)

رسيدگى به سرمايه هاى نامشروع. حسابرسى دقيق به سرمايه هاى نامشروع و استرداد آن به صاحبان حق از وظايف نظام اسلامى است. چنانچه اين اموال، متعلق به مردم و يا گروه معينى از افراد باشد به آنها مسترد خواهد شد. اين امر در راستاى تحقق عدالت اجتماعى و تعديل سرمايه صورت خواهد گرفت. از ديگر سو، نظام اسلامى در برابر سرمايه هاى مشروع مانند حقوق شرعى افراد وظايفى خواهد داشت. (امام خمينى، صحيفه امام، 370/3؛ 472/8) اين مسئله در اصل 49 قانون اساسى ذكر شده است.

حمايت از محرومان در برابر سرمايه داران. ظلم و اجحاف به ملل مظلوم، مشخصه بارز سرمايه دارى است و اين امر مورد مخالفت اسلام است و در كتاب و سنت، محكوم است. (امام خمينى، صحيفه امام، 444/21-446) حمايت از مردم مستضعف و محروم در تمام تعاليم دينى و آسمانى آمده است. مستضعفين، به عنوان مهمترين سرمايه بشرى و پشتوانه ملت

ص: 496

محسوب شده و كاخ نشينى و سرمايه دارى، عاملِ به استضعفاف كشيده شدن آنهاست. (امام خمينى، صحيفه امام، 7/5؛ 404/10) تمام انبيا، از قشر محروم جامعه بوده و همواره براى يارى به محرومين در برابر سلاطين و اشرافيت قيام نموده اند. نمونه آن، در قيام حضرت موسى عليه السلام در برابر فرعون و بعثت پيامبر اكرم صلى الله عليه و آله در مقابله ى با اشرافيت متعصب عرب جاهلى، متجلى است. (مطهرى، مجموعه آثار، 464/2-465؛ امام خمينى، صحيفه امام، 99/4، 214؛ 397/9-398؛ 412/11؛ 215/15-217؛ ر. ك: آيت الله خامنه اى، 1374/11/20)

عدم سپردن پستهاى كليدى به سرمايه داران. سرمايه دارى، حمايت بى چون وچرا از اشرافيت و طبقه مرفه جامعه است كه حاكميت قدرت به دست آنهاست اما اين مسئله در نظام اسلامى مطرود است. در انديشه انقلاب اسلامى، سرمايه داران نبايد بر اريكه قدرت تكيه زنند؛ چرا كه ممكن است به دليل زياده خواهى و طمع و افزايش قدرت سياسى و اقتصادى خويش، تشكيلات حكومتى را به سوى ديگرى سوق دهند كه تصميمات آنها مخرب نظام واقع شود. (ر. ك: نگارش، 1384، 169) از نمونه هاى حكومت مردمى، وجود عناصر و مسئولان مردمى و به دور از سرمايه دارى در دستگاهاى دولتى است. (ر. ك: امام خمينى، صحيفه امام، 20/16-21؛ آيت الله خامنه اى، 1371/11/18) ازاين رو مسئولان جامعه مى بايستى از قشر متوسط و ضعيف جامعه باشند؛ همانطور كه ائمه و پيامبران، به عنوان رسولان و هاديان بشر از قشر مستضعف جامعه بوده اند. (امام خمينى، صحيفه امام، 169/9، 396) اين امر براى آن است كه مشكلات مردم محروم را لمس نموده و به رفاه آنها رسيدگى كنند (امام خمينى، صحيفه امام، 422/21) و با تعديل سرمايه، در برابر كمونيسم و سرمايه دارى غرب به مقابله و جهاد برخيزند. (امام خمينى، صحيفه امام، 339/21)

اقتصاد مقاومتى، الگوى پيشرفت بومى. اقتصاد ضعيف، نقطه ضعفى است كه دشمن ميتواند با تكيه بر آن، مقاصد خود را پيش ببرد، ازاين رو، راه مقابله با سرمايه دارى و وابستگى اقتصادى، رسيدن به خودكفايى و استقلال، ايستادگى در برابر چپاول گرى ها و زورگويى ابرقدرتها، و مبارزه با فرهنگ مصرفى (امام خمينى، صحيفه امام، 158/21؛ ر. ك: آيت الله خامنه اى، 1372/2/18؛ 1379/1/6؛ 1383/10/19؛ 1389/3/13) و واگذارى سرمايه به دست انسانهاى امين ميباشد. (آيت الله خامنه اى، 1379/2/23؛ 1380/1/28) اقتصاد آزاد و شكوفا، مرهون كشورى آزاد و استقلال يافته و به

ص: 497

دور از وابستگى (آيت الله خامنه اى، 1368/9/1) و در گرو ميدان دادن خلاقيتها و ابتكارهاى افراد جامعه و در نتيجه تعادل عرضه و تقاضاست. (ر. ك: آيت الله خامنه اى، 1370/2/12؛ 1390/7/20؛ همو، مكتوبات، 1374/1/1) بدين ترتيب، طرح اقتصاد مقاومتى، اقتصادى است كه از درون جوشيده و در برابر تهديدات و تكانه هاى خارجى مستحكم است و احتياج به غير ندارد و خودكفا است، (آيت الله خامنه اى، 1395/8/26) و سياست بزرگ و اساسى در بخش اقتصادى است (آيت الله خامنه اى، 1395/3/6) كه استقلال اقتصادى و فعال كردن ظرفيتهاى درونى و توليد داخلى و حل بحران ركود، بيكارى و گرانى را در بردارد. (امام خمينى، صحيفه امام، 158/21؛ آيت الله خامنه اى، 1393/2/10؛ 1395/1/1؛ 1395/3/14؛ 1395/3/16)

برخلاف تمدن غرب كه تنها پيشرفت مادى، مدّنظر انسان سودمحور است و معنويت رنگى ندارد و اسباب سه گانه علم، قدرت و ثروت، هدف آنها به شمار آمده كه نتيجه اى جز فقر، جنگ، بى عدالتى و انحطاط اخلاقى را در برنخواهد داشت؛ در تمدن اسلامى اين اسباب سه گانه، وسيله اى است براى رسيدن به هدف كه همان تعالى انسان است (امام خمينى، صحيفه امام، 95/8-96، 108؛ آيت الله خامنه اى، 1369/2/22؛ 1374/9/29؛ 1375/2/26؛ 1377/9/1؛ 1383/3/14؛ 1385/8/18؛ 1386/2/25) و در آن از پيشرفت مادى براى رسيدن به سعادت و رفاه مردم استفاده نموده (آيت الله خامنه اى، 1385/8/20؛ 1386/10/12) و لازمه پيشرفت مادى را، پيشرفت معنوى و تكيه بر اخلاق اسلامى ميداند. (امام خمينى، صحيفه امام، 178/6؛ 173/16؛ آيت الله خامنه اى، 1385/8/18) بدين جهت، الگوى پيشرفت ما ايرانى - اسلامى است. اسلامى، از آن نظر كه برمبناى نظرى و فلسفى و انسان شناختى اسلام است و اهداف و ارزشها و كارها از اسلام مايه خواهد گرفت و ايرانى، از آن نظر كه حاصل فكر و ابتكار ايرانى است؛ كه ملت ايران توانسته به اين الگو دست پيدا كند تا كشورهاى ديگر هم از آن استفاده كنند. (آيت الله خامنه اى، 1386/2/25؛ 1389/9/10؛ 1390/2/14) ازاين رو، مدل مطلوب توسعه كشور، يك مدل كاملاً بومى است كه مدلهاى غربى در آن منسوخ است (آيت الله خامنه اى، 1383/3/27) و مصداق آن، اقتصاد مقاومتى است كه يك الگوى بومى و علمى برآمده از فرهنگ انقلابى و اسلامى است كه ميتواند اهداف نظام را در زمينه اقتصادى برآورده كند و مشكلات آن را بر طرف سازد. (آيت الله خامنه اى، 1392/12/20؛8592 اقتصاد)

ص: 498

كم توجهى به نابرابرى در درآمد و ثروت افراد جامعه مى چرخد و افزايش توليد كل، سبب ركود اقتصادى و بيكارى و در نتيجه نبود امكانات و تداركات كافى براى تأمين بيكاران ميشود. (افشار، 1390، 170؛ منشيكوف، 1359، 23-24؛ شومپيتر، 1375، 100-109) اين نظام، با ادعاى تك الگو بودن تلاش كرده كه حاكميت خود را بر جهان اجرايى كند اما پس از دو دهه، مردم غرب دريافتند كه اين ادعا نه تنها كارايى نداشته بلكه صرفاً براى اعمال ديكتاتورى آنها بوده است و با حاكميت ديكتاتورها حقوق اوليه مردم به جهت تأمين و حفظ منافع سرمايه داران ناديده گرفته شده است. امرى كه موجب شد تا مردم آمريكا و اروپا خود را 99 درصدى بنامند كه حقوقشان توسط يك درصد سرمايه دار مصادره شده است. (افشار، 1390، 271-272؛ نقى زاده، 1391، 322-332؛ آربلاستر، 1367، 1-6)

شكل گيرى اعتراضات مردمى در جوامع اروپايى به ويژه در آمريكا بيانگر واقعيتهايى است كه در استمرار تحولات خاورميانه و شكست سياستهاى غرب در منطقه از ناكامى و بن بست در سياستهاى نظام سرمايه دارى در دنيا حكايت دارد. اعتراضات اخير مردم آمريكا به ويژه جنبش وال استريت ماجرايى است كه فرياد «نه» به نظام سرمايه دارى را همچون فروپاشى شوروى سابق در اذهان جهانى به تصوير كشانده است و همواره اين اعتراض مردمى با سركوبى سران سرمايه دارى مواجه شده است كه نه تنها موفق به اين كار نشده بلكه اين اعتراض به شهرهاى ديگر اروپا نيز راه يافته است. (آيت الله خامنه اى، 1390/7/20؛ افشار، 1390، 95-96، 263-264) وال استريت نماد نظام جهان سرمايه دارى است كه مهمترين بورسهاى جهان در آن قرار دارد. ازاين رو اعتراض به وال استريت، نتيجه ركود اقتصادى آمريكا است. افزايش بيكارى در جامعه، كاهش دستمزدها و مشكلات فراوان اقتصادى و ناتوانى دولتمردان در تحقق به وعده ها و سياستهاى جنگ طلبانه آمريكا از سوى ديگر، جامعه آمريكا را به نقطه اى از شكست رساند كه قابل برگشت نيست. (افشار، 1390، 252-253) مسئولان غرب در تلاشند كه اين جنبش را يك جنبش اجتماعى عليه بيكارى و بحث اقتصادى مالى در غرب نشان دهند، اما حقيقت اين است كه علاوه بر سرمايه هاى مرئى غرب، شبيه بازارهاى مالى كه با شكست و ناكامى روبه رو است، سرمايه هاى نامرئى سياسى و فرهنگى و اجتماعى آنها هم رو به زوال و نيستى است. (افشار، 1390، 93-94) وال

ص: 500

استريت كه سرمايه دارى در سطح جوامع اروپايى را به چالش كشيده، حاكى از شكستهاى كنونى غرب است كه صداى فروپاشى آن به گوش ميرسد. برپايى جنگهاى زياد، تعرض به محيط زيست، تبعيض و نابرابرى اجتماعى و بى عدالتى خارجى و داخلى، علل اعتراض وال استريت به نظام سرمايه دارى است. (افشار، 1390، 101)

هر چند نظام سرمايه دارى همچنان خود را محور اقتصاد جهان ميداند، اما تشديد بحران و اوج گيرى اعتراضات مردمى، اين ادعا را با ابهامات گسترده متوجه ساخته و موج بيدارى اسلامى و جهانى شدن اعتراضها ميتواند پايان سلطه غرب بر اقتصاد جهانى باشد. (افشار، 1390، 269-270) انقلاب اسلامى كه با بصيرت و آگاهى از مشكلات غرب، زوال و سقوط كمونيسم و شوروى سابق را خبر داده بود، نداى به بن بست رسيدن و فروپاشى نظام سرمايه دارى را نيز سر داده است و بيدارى اسلامى، ماديت و ماديگرى، مالكيت و اقتصاد محض را عامل بر ملا شدن بحران غرب، انحطاط و زوال نظام سرمايه دارى و ماركسيستى معرفى نمود. كمونيسم به عنوان مكتبى كاملاً مادى گرايانه در دهه 80 ميلادى با مشكلات و بحرانهاى زيادى سر در گريبان بود كه در چاره انديشى اين بحرانها ناتوان و عاجز گشته و همين مشكلات ريشه اى و عميق، شوروى را به كام مرگ فرو كشاند. اگرچه فزونى ثروت و رفاه طلبى محض در اين نظامها، زندگى را آسان نموده ولى به سبب فقدان معنويت و خلأ اعتقادى و دورى از خدا، ناراحتيهاى روحى و روانى، ناامنى و افول ارزشهاى انسانى و اخلاقى گريبانگير آنها شده و از حل مشكلات و بحرانهاى اجتماعى خويش عاجز و در پاسخگويى به بسيارى از مسائل معنوى و اخلاقى ناتوانند. (امام خمينى، صحيفه امام، 221/21-222؛ آيت الله خامنه اى، 1388/2/26)

انقلاب اسلامى با نگاهى واقع بينانه در خصوص تحولات منطقه، موج بيدارى اسلامى را كه به بركت قيام ملت ايران و تشكيل نظام جمهورى اسلامى ايران در كشورهاى عربى و اروپايى شكل گرفته بود، نشانه انزجار مردم از نظام سرمايه دارى و ناكارآمدى و به بن بست رسيدن آن ميداند، و اين يك پيچ تاريخى است كه منطقه در حال عبور از آن است و حوادث آسيا و آفريقاى شمالى و بيدار شدن ملتها در مقابل آمريكا و عمال آنها، نشان دهنده آن ميباشد. (آيت الله خامنه اى، 1392/7/17) اين بيدارگرى به دليل آموزه هاى اسلام

ص: 501

ناب است كه مانع افزون طلبى و سيطره جويى آنها بوده است و امروز كه نظام سرمايه دارى به بن بست رسيده است و مكاتب مادى در دنيا جايگاهى ندارند و دنيا در حال يك پيچ تاريخى و حركت به سمت جلو است، ملتهاى مسلمان ميتوانند نقش خود را ايفا كنند و ازاين رو، تعاليم اسلام مورد نياز شده و به كار آمده و جمهورى اسلامى ميتواند الگو بودنش را به تمام دنيا ثابت كند. (ر. ك: آيت الله خامنه اى، 1389/6/31؛ 1390/7/20)

عبور كردن موج بيدارى اسلامى از كشورهاى عربى و تسرى يافتن آن در قلب اروپا، حاكى از بصيرت منشى انقلاب ايران است كه اين جنبش، نه تنها مخصوص به كشورهاى شمال آفريقا و جنوب غرب آسيا نيست؛ بلكه اين بيدارى تا قلب اروپا خواهد رفت و روزى خواهد آمد كه ملتهاى اروپايى عليه سياست مدارانى كه آنها را مجبور به تسليم در برابر آمريكا و صهيونيسم كردند، قيام خواهند كرد و اين بيدارى حتمى است. (آيت الله خامنه اى، 1390/2/14) جنبش وال استريت كه موج بيدارى و تغيير حتمى نظام سرمايه داراى است، با سرايت نمودن به شهرهاى ديگر آمريكا، آينده نگرى انقلاب ايران را در اين زمينه، محقق نمود. (آيت الله خامنه اى، 1390/7/20؛ 1390/7/23)

جلوه گر شدن مادى پرستى و نفع طلبى فردى در نظام سرمايه دارى، موجب شده است كه رفاه مادى به عنوان هدف غايى به شمار آيد. در اين مسير، تحقق اهداف ميانى چون آزادى اقتصادى و رشد اقتصادى و رقابت و سود نقش بسزايى دارند. به همين ترتيب برترى نژادىِ نشأت گرفته از نفع فردى و مادى طلبى باعث شد كه عده اى شيفته تمدن غرب شوند و مروج فرهنگ آنها به حساب آيند. روشنفكرى غرب زده، دوَل دست نشانده و مدگرايان از سرآمدترين حاميان اين نظام بوده اند. گرايش جوامع شرقى به سوى غرب و دورى از اسلام، عقب ماندگى و خودباختگى را براى آنها به ارمغان آورد و زمينه ساز رشد سرمايه دارى شد. از مهمترين پيامدهاى نفوذ سرمايه دارى، استعمار جوامع بود كه در قالب استعمار فرهنگى، اقتصادى و سياسى در استيلاى جوامع كوشيدند. بينش توحيدى اسلام و مادى گرايى سرمايه دارى غرب، سرآغاز تفاوتهاى مبنايى و اركان و اصول و اقتصاد اين دو نظام ميباشد. فقدان معنويت و وابستگى مادى، بحران و ركود مالى و بيدارى اسلامى، مشكل اساسى نظام سرمايه دارى است كه عاقبتى چون انحطاط و سقوط را براى آن رقم خواهد زد. راهبرد اساسى مقابله با سرمايه دارى تكيه بر تعاليم آسمانى است و برقرارى عدالت اقتصادى و اجتماعى به وسيله رسيدگى به اموال غير مشروع، رسيدگى به حال محرومان و عدم تكيه سرمايه داران بر مناصب حكومتى و اقتصاد مقاومتى به عنوان الگوى پيشرفت مطلوب در برابر اشاعه افكار سكولار، از مهمترين راهكارهاى جلوگيرى از نفوذ سرمايه دارى ميباشد.

ص: 503

ص: 504

چاپ اول، 1384 ش.

اسعدى، مرتضى، ايران، اسلام، تجدد، تهران، انتشارات طرح نو، چاپ اول، 1377 ش.

اسميت، آدام، ثروت ملل، ترجمه سيروس ابراهيم زاده، تهران، انتشارات پيام، چاپ اول، 1357 ش.

افشار، اسدالله، جنبش وال استريت و روزهاى ناآرام آمريكا (بررسى و كالبدشكافى ابعاد قيام مردم غرب عليه نظام سرمايه دارى)، تهران، انتشارات سفير اردهال، چاپ اول، 1390 ش.

الهى، همايون، امپرياليسم و عقب ماندگى، تهران، نشر قومس، چاپ سوم، 1375 ش.

الهى، همايون، شناخت ماهيت و عملكرد امپرياليسم، تهران، نشر قومس، چاپ اول، 1383 ش.

الياده، ميرچا، فرهنگ و دين، تهران، انتشارات طرح نو، 1374 ش.

امام خمينى، سيد روح الله موسوى، تحرير الوسيلة، تهران، مؤسسه تنظيم و نشر آثار امام خمينى، بى تا. «الف»

امام خمينى، سيد روح الله موسوى، صحيفه امام، تهران، مؤسسه تنظيم و نشر آثار امام خمينى.

امام خمينى، سيد روح الله موسوى، كتاب البيع، تهران، مؤسسه تنظيم و نشر آثار امام خمينى، 1421 ق.

امام خمينى، سيد روح الله موسوى، ولايت فقيه، تهران، مؤسسه تنظيم و نشر آثار امام خمينى، بى تا. «ب»

باران، پل، اقتصاد سياسى رشد: ريشه هاى عقب ماندگى، ترجمه مهدى قراچه داغى، انتشارات پاليال، 1358 ش.

براون، كالين، فلسفه و ايمان مسيحى، ترجمه كاووس ميكائيليان، تهران، انتشارات علمى و فرهنگى، 1375 ش.

بشلر، ژان، خاستگاه هاى سرمايه دارى، ترجمه رامين كامران فر، تهران، نشر البرز، چاپ اول، 1370 ش.

بورژن، ژرژ، رمبر، پير، سوسياليسم، ترجمه منصور مصلحى، تهران، شركت سهامى كتابهاى جيبى، چاپ چهارم، 1352 ش.

بيات، عبدالرسول و جمعى از نويسندگان، فرهنگ واژه ها: درآمدى بر مكاتب و انديشه هاى معاصر، تهران، انتشارات سمت، 1390 ش.

تارو، لستر، آينده نظام سرمايه دارى، ترجمه عزيز كياوند، تهران، نشر ديدار، چاپ اول، 1376 ش.

توماس، هنرى، بزرگان فلسفه، ترجمه فريدون بدره اى، تهران، انتشارات علمى و فرهنگى، چاپ

ص: 506

سوم، 1379 ش.

جعفرى، محمدتقى، سكولاريسم يا حذف دين از زندگى دنيوى، تهران، نشر فرهنگ اسلامى، چاپ اول، 1370 ش.

جوادى آملى، عبدالله، صورت و سيرت انسان در قرآن، قم، نشر اسراء، چاپ دوم، 1381 ش.

حائرى، عبدالهادى، نخستين رويارويى هاى انديشه گران ايران با دو رويه تمدن بورژوازى غرب، تهران، انتشارات اميركبير، چاپ چهارم، 1380 ش.

حسنى، مهدى، فلسطين و صهيونيزم، تهران، نمايندگى ولى فقيه در سپاه، چاپ اول، بى تا.

حسينى بهشتى، سيد محمد، آزادى، هرج ومرج، زورمدارى، تهران، نشر بقعه، چاپ اول، 1381 ش.

حسينى بهشتى، سيد محمد، بانكدارى، ربا و قوانين مالى اسلام، تهران، نشر بقعه، 1386 ش.

حسينى، محمدعارف، رويارويى تمدن اسلامى و مدرنيته، قم، انتشارات مركز جهانى علوم اسلامى، چاپ اول، 1381 ش.

خالقى، على، امام خمينى قدس سره وگفتمان غرب، تهران، انجمن معارف اسلامى ايران، چاپ اول، 1379 ش.

داب، موريس، سرمايه دارى، ديروز و امروز، ترجمه مهدى دوست كام، تهران، شركت سهامى كتابهاى جيبى، چاپ اول، 1358 ش.

داب، موريس. لانگه، اسكار. هانت، اى. ك، سرمايه دارى چيست؟، ترجمه فرهاد نعمانى، تهران، كتاب نمونه، چاپ اول، 1352 ش.

دورانت، ويليام جيمز، لذات فلسفه، ترجمه دكتر عباس زرياب، تهران، انتشارات علمى و فرهنگى، چاپ اول، 1374 ش.

دهخدا، على اكبر و ديگران، لغت نامه، تهران، مؤسسه لغت نامه دهخدا و انتشارات دانشگاه تهران، چاپ اول، 1373 ش.

ديويس، تونى، اومانيسم، ترجمه عباس مخبر، تهران، نشر مركز، 1378 ش.

راسل، برتراند، تاريخ فلسفه غرب، ترجمه نجف دريابندرى، تهران، نشر پرواز، چاپ پنجم، 1365 ش.

رافائل، د. د، ادام اسميت، ترجمه عبدالله كوثرى، تهران، انتشارات طرح نو، چاپ اول، 1375 ش.

رجبى، محمود، انسان شناسى، قم، مؤسسه آموزشى و پژوهشى امام خمينى قدس سره، چاپ سوم، 1380 ش.

رفيعى، محمدحسين، توسعه ايران، نقدى بر گذشته، راهى به سوى آينده، تهران، نشر صمديه،

ص: 507

1380 ش.

زارعى، آرمان، تأثير جهانى شدن بر فرهنگ سياسى ايران، تهران، انتشارات باز، چاپ اول، 1388 ش.

زرشناس، شهريار، سرمايه دارى (كاپيتاليسم)، تهران، كتاب صبح، چاپ اول، 1380 ش.

ژولين، كلود، رؤيا و تاريخ (آمريكا در دو قرن)، ترجمه مرتضى كلانتريان، تهران، انتشارات آگاه، چاپ اول، 1357 ش.

ژيد، شارل، ريست، شارل، تاريخ عقايد اقتصادى، ترجمه كريم سنجابى، تهران، انتشارات دانشگاه تهران، 1370 ش.

ساعى، احمد، نظريه هاى امپرياليسم، تهران، نشر قومس، چاپ پنجم، 1385 ش.

سوداگر، محمد، بررسى نظريه هاى مربوط به امپرياليسم، تهران، انتشارات ما، چاپ اول، 1358 ش.

سويزى، پل، باتالوو، ادوارد، نقدى بر پاره اى از نظريه هاى رايج در سرمايه دارى غرب، ترجمه فرهاد نعمانى، منوچهر سناجيان، تهران، سازمان انتشارات جاويدان، چاپ اول، 2536 ش.

سيد قطب، قطب بن ابراهيم، ادعانامه اى عليه تمدن غرب و دورنمائى از رسالت اسلام، ترجمه سيد على خامنه اى، سيد هادى خامنه اى، مشهد، انتشارات طوس، چاپ دوم، 1351 ش.

شولت، يان. آرت، نگاهى موشكافانه بر پديده جهانى شدن، ترجمه مسعود كرباسيان، تهران، انتشارات علمى و فرهنگى، 1382 ش.

شومپيتر، جوزف، كاپيتاليسم، سوسياليسم، دموكراسى، ترجمه حسن منصور، تهران، نشر مركز، 1375 ش.

صدر، سيد محمدباقر، اقتصاد ما، ترجمه محمدكاظم موسوى، ع اسپهبدى، قم، انتشارات اسلامى، بى تا.

عالم، عبدالرحمن، تاريخ فلسفه سياسى غرب (عصر جديد و سده نوزدهم)، تهران، انتشارات وزارت امور خارجه، چاپ يازدهم، 1387 ش.

عليزاده، حسن، فرهنگ خاص علوم سياسى، تهران، انتشارات روزنه، چاپ اول، 1377 ش.

عيوضى، محمدرحيم، شناخت ماهيت استعمار فرانو، تهران، پژوهشگاه فرهنگ و انديشه اسلامى، چاپ اول، 1391 ش.

غنى نژاد اهرى، موسى، مقدمه اى بر معرفت شناسى علم اقتصاد، تهران، مؤسسه عالى پژوهش در برنامه ريزى و توسعه، چاپ اول، 1376 ش.

فراهانى فرد، سعيد، سياستهاى اقتصادى در اسلام، تهران، پژوهشگاه فرهنگ و انديشه اسلامى، چاپ دوم، 1385 ش.

ص: 508

فوزى تويسركانى، يحيى، مذهب و مدرنيزاسيون در ايران، تهران، انتشارات مركز اسناد انقلاب اسلامى، چاپ اول، 1380 ش.

فولادوند، عزت الله، خرد در سياست، تهران، انتشارات طرح نو، چاپ دوم، 1377 ش.

قاسمى، صديقه، اسلام و مقتضيات زمان از ديدگاه آيت الله سيد محمد حسينى بهشتى، تهران، نشر بقعه، چاپ اول، 1385 ش.

قدوسى زاده، حسن، اصطلاحات سياسى فرهنگى، قم، دفتر نشر معارف، چاپ دوم، 1390 ش.

كاپلستون، فردريك، تاريخ فلسفه، ج 5، ترجمه امير جلال الدين اعلم، تهران، انتشارات علمى و فرهنگى، چاپ اول، 1362 ش.

كاپلستون، فردريك، تاريخ فلسفه، ج 8، ترجمه بهاءالدين خرمشاهى، تهران، انتشارات علمى و فرهنگى، چاپ دوم، 1376 ش.

كاتوزيان، محمدعلى همايون، نظام سياسى ايران از مشروطيت تا پايان سلسله پهلوى، ترجمه محمدرضا نفيسى، كامبيز عزيزى، تهران، نشر مركز، چاپ ششم، 1377 ش.

گيدنز، آنتونى، جامعه شناسى، تهران، نشر نى، چاپ هشتم، 1381 ش.

لنين، ولاديمير ايليچ، امپرياليسم به مثابه بالاترين مرحله سرمايه دارى، ترجمه محمد پورهرمزان، تهران، انتشارات حزب توده ايران، چاپ دوم، 1975 م.

ماركس، كارل، سرمايه، ترجمه جمشيد هاديان، بى جا، انتشارت نسيم، 1386 ش.

مجلسى، محمدباقر، بحار الانوار، تحقيق محمدباقر بهبودى، بيروت، دار احياء التراث العربى، 1403 ق.

مطهرى، مرتضى، كتابسوزى ايران و مصر، قم، انتشارات صدرا، بى تا.

مطهرى، مرتضى، مجموعه آثار، تهران، انتشارات صدرا، 1377 ش.

مطهرى، مرتضى، يادداشت ها، تهران، انتشارات صدرا، چاپ اول، 1383 ش.

منشيكوف، اس، بحران در سرمايه دارى معاصر، ترجمه نظم نوين، تهران، انتشارات نظم، چاپ اول، 1359 ش.

منصورنژاد، محمد، دين و توسعه فرهنگى، سياسى و اقتصادى، تهران، مؤسسه نشر علوم نوين، 1379 ش.

منصورى، جواد، جنگ فرهنگى عليه انقلاب اسلامى، مشهد، آستان قدس رضوى، چاپ چهارم، 1369 ش.

منصورى، جواد، شناخت استكبار جهانى، مشهد، آستان قدس رضوى، چاپ سيزدهم، 1378 ش.

ص: 509

موثقى، احمد، جنبشهاى اسلامى معاصر، تهران، انتشارات سمت، چاپ هفتم، 1384 ش.

ميرمعزى، سيدحسين، اصلاح الگوى مصرف، تهران، پژوهشگاه فرهنگ و انديشه اسلامى، چاپ اول، 1388 ش.

ميرمعزى، سيد حسين، نظام اقتصادى اسلام، تهران، پژوهشگاه فرهنگ و انديشه اسلامى، 1390 ش.

ميرمعزى، سيد حسين، نظام اقتصادى اسلام: مبانى مكتبى، تهران، مؤسسه فرهنگى دانش و انديشه معاصر، چاپ اول، 1380 ش.

ناردو، دان، عصر استعمارگرى، ترجمه مهدى حقيقت خواه، تهران، نشر ققنوس، چاپ اول، 1386 ش.

نصرتى، على اصغر، نظام سياسى اسلام، قم، مركز نشر هاجر، چاپ سيزدهم، 1393 ش.

نصرى، محسن، ايران؛ ديروز، امروز، فردا: تحليلى بر انقلاب اسلامى ايران، قم، دفتر نشر معارف، چاپ اول، 1391 ش.

نقوى، على محمد، جامعه شناسى غرب گرايى، تهران، انتشارات اميركبير، چاپ دوم، 1377 ش.

نقى زاده، محمدعلى، بحران سرمايه دارى مالى: اشغال وال استريت، تهران، شركت سهامى انتشار، چاپ اول، 1391 ش.

نگارش، حميد، باقى نصرآبادى، على، حديث پايدارى: رمز موفقيت امام خمينى قدس سره، تهران، انتشارات لوح محفوظ، چاپ دوم، 1384 ش.

نمازى، حسين، نظامهاى اقتصادى، تهران، انتشارات دانشگاه شهيد بهشتى، چاپ اول، 1374 ش.

والرشتاين، ايمانوئل، سرمايه دارى تاريخى (و دو مقاله ديگر)، ترجمه يوسف نراقى، تهران، نشر قطره، چاپ اول، 1381 ش.

وبر، ماكس، اقتصاد و جامعه، تهران، ترجمه عباس منوچهرى و ديگران، انتشارات مولى، چاپ اول، 1374 ش.

هادوى نيا، على اصغر، فلسفه اقتصاد در پرتو جهان بينى قرآن كريم، تهران، پژوهشگاه فرهنگ و انديشه اسلامى، چاپ اول، 1387 ش.

هاشمى ركاوندى، سيد مجتبى، فلسفه انقلاب و امپرياليسم جهانى معاصر، قم، انتشارات دفتر تبليغات اسلامى حوزه علميه قم، چاپ اول، 1368 ش.

هايلبرونر، رابرت، بزرگان اقتصاد، ترجمه احمد شهسا، تهران، انتشارات آموزش انقلاب اسلامى،

ص: 510

چاپ اول، 1370 ش.

هليدى، فرد، ديكتاتورى و توسعه سرمايه دارى در ايران، ترجمه فضل الله نيك آيين، تهران، انتشارات اميركبير، چاپ اول، 1358 ش.

ياقى، اسماعيل احمد، دولت عثمانى از اقتدار تا انحلال، ترجمه رسول جعفريان، قم، پژوهشكده حوزه و دانشگاه، چاپ اول، 1379 ش.

ص: 511

ص: 512