تالیف میرزا محمد طاهر نصر آبادی

نصر آباد _ دهی است از دهستان ماربین واقع در نیم فرسفنگی اصفهان

ماربین _ بو فور آب و درخت و میوه بر تمام دهستان های اطراف اصفهان برتری دارد و از کثرت درخت کمتر آفتاب زمین آن را پیدا می کند و از دور مانند يك جنگل که درختان وی دست بهم داده باشند نمایان و پدیدار است چنان که شاعری دروصف آن گوید :

مار بینش چو روضه ارم است *** آفتاب اندرو درم درم است

نصر آباد _ اكنون تخمينا دارای پنج شش هزار جمعيت و أزحيث آب فراوان و اشجار ميوه و باغ ها و بیشه های فراوان که همه در حوالی زاینده رود واقع است معلم بر بسیاری از قرای ماربین رجحان دارد.

دستگرد جی و نصر آباد _ محاذی هم واقع و فقط رودخانه زاینده رود در میانه فاصله است و گرنه املاك و مزارع و بیشه های آنان یک دیگر اتصال داشت .

نصر آباد _ از دیر زمان همواره جایگاه دانشمندان و محط رحال افاضل و عرفا بوده و هنوز خانقاه شیخ ابو القاسم نصر آبادی که مدفن وی نیز می باشد و یکی از عرفای بزرگ باستان بشمار بوده در آن جا برقرار و قبر وی زیارتگاه عموم است

ص: 2

خواجه صدرالدین علی - جداعلای میرزا محمد طاهر که بر طبق نگارش میرزا محمد طاهر در زمان سلطان محمد گورکان حاکم اصفهان بوده در صرااد مدرسه بنا کرده که هنوز سر در نیم آباد وی برقرار و در عظمت و مهارت معماران قدیم با صد زبان گواهی می دهد . چنان که محمد طاهر در تذکره در قسمت شرح حال خود می نگارد این مدرسه دارای موقوفات بسیار و چند محل حوالی مدرسه با تمامی قریه می دهند چر پادقان و دودانك خونسار وقف بر این مدرسه بوده است .

خواجه صدرالدین علی _ این مدرسه را در جائی بنا کرده که خانقاه شيخ ابو القاسم .. مدرسه اتصال یافته و اگر محمد طاهر از بنای مدرسه در تذکره خود خبر نمی داد اکنون هر کس می دید گمان می کرد که این سر در برای خانقاه ساخته شده است .

ميرزا محمد ظاهر نصر آبادی _ صاحب تذكره نصر آبادی چنان که

ص: 3

دانشمند محترم سهیل خونساری از تذکره وی استخراج و در شرح حال وی نگاشته و در شماره اول سال 18 ارمغان درج است در سال 1027 قمری هجری متولد شده و در سال 1083 که آغاز تالیف تذکره است پنجاه و شش سال داشته و اگر مطابق حدس سهیلی تا اواخر ماه یازدهم که اواخر سلطنت شاه سلیمان است زنده باشد در حدود هفتاد و سه سال عمر کرده است

میرزا محمد طاهر _ چنانکه خود می نگارد در هفده سالگی یتیم شد و پدرش را که دارای کمالات صوری و معنوی میراثی بوده در سال 1044 فرمان در رسیده و ازین سبب توفيق تحصیل کامل نیافته روزگار جوانی وی بلهو و لعب گذشته و پس از طی جوانی از کار خود پشیمان و بحكم ذوق فطری معاشرت ارباب ذوق و ادب و فضل را اختیار کرده در قهوه خانه که آن زمان جایگاه شعرا و دانشمندان بوده رحل اقامت انداخته يكسب ادب و هنر و شعر و شاعری پرداخته است

معاش وي _ بعهده باغ و مزرعه کمی که در نصر آباد داشته مقرر بوده و زیادت طلبی نداشته و با این که اجداد و اعمام وی همه دارای مشاغل دیوانی بوده اند وى ملك خرسندی و قناعت را از دست نداده در گوشه انزوا بخدمات ادبی مشغول و در نظر بزرگان عصر محترم و در نزد امرا و مقربان در گاه شاهی معزز بوده و هر گاه شاه سلیمان صفوی بنصر آباد می رفته در خانه وی که اکنون هم اثری از عمارت ظریف و شاعرانه آن باقیست منزل گزین می شده است .

شعر و شاعری _ محمد ظاهر دارای ذوق سرشار و طبع روان بوده و و بسيك عصر صفوی و پیروی صائب و كليم شعر می گفته و اين سبك و روش هنوز در هند و افغان مطبوع ولی در ایران پسندیده نیست .

دیوان وی _ چندانکه جستجو شد پیدا نگردید و اينك ما را از اشعاروی پیش از آن چه خودش در تذکره نگاشته در دست نیست

اولاد و احفاد وی _ از و يك فرزند بیشتر باقی نمانده نام وی تاجمير و ملقب ببديع الزمان بوده .

بدیع الزمان _ هم از ذوق پدر بهره مند و از اشعار وی در تذکره نصر آبادی مقداری نقل شده است بقایای سلسله تاجمیر جاوزهم در نصر آباد باقی و دانشمند محترم آقای عباس تاجمیر بزرك اين سلسله بشمار است

پس از آن که تذکره نصر آبادی بدست ما افتاد و در صدد طبع بر آمدیم بوسیله مکتوب از آقای عباس تاجمیر درخواست کردیم که چون اهل نصر آباد است هر گونه اطلاعی از محمد طاهر دارد برای ما بنگارد. ایشان جوابی مفصل مرقوم و قبر میرزا طاهر را خبر دادند که در نصر آباد جنب سر در مدرسه که اکنون اثری بیش از آن

ص: 4

باقی نمانده جایگاه دارد.

سال گذشته هنگامی که از طهران اصفهان و دستگرد مسافرت کردم بآرزوی زیارت قبر محمد طاهر یک روز از دستگرد بنصر آباد بخانه عباس تاجمیر با جمعی از خویشاوندان دستگردی شتافته و بشرح ذيل از مدفن و مسكن محمد طاهر آگهی بافتم .

قبر محمد طاهر _ در مقبره کوچکی که اکنون معروف بمقبره مبرزاها می باشد و ظاهر مدفن آبا واجداد وی هم بوده و نزديك سر در مدرسه نصر آباد است واقع شده .

سنك بزرگی بر روی قبر استوار است و اطراف آن نیز سنگ های دیگر داشته که چند سال پیش اهالی نصر آباد از راه ندانستگی سنگ ها را برداشته و همان نزديك بمصرف پل رسانیده اند. این پل بر فر از نهر بزرك معروف بمادي قمش که در وسط نصر آباد جریان دارد واقع شده سنگ ها را هم با خطوط که نصف آن زیر آب بود از دور ملاحظه كرده ولی نتوانستم بخوانم و از آقای عباس تاجمیر و سایر اهالی نصر آباد خواهش کردم که سنگ ها را برداشته بمحل اصلی عودت دهند و آن گاه خطوط را بدقت استنساخ کرده برای ما بفرستند. ولی تاکنون خیری ازین باب ترسیده است

ص: 5

مقبره میرزا محمد طاهر واقع است در دهلیز خانقاه کهن سال مرحوم شيخ ابو القاسم نصر آبادی که از اکابر و بزرگان عالم عرفان و بنا بر نگارش آقای عباس تاجمیر خلیفه شیخ شبلی بغدادی بوده و اكنون این خانقاه معروف است به ( تکیه میان ده بصره آباد )

خواجه صدرالدین علی _ جد اعلای میرزا طاهر که در علم طب اختصاص و شهرتی بسزا و در اصفهان سمت حکمرانی داشته در اواخر سلطنت خاندان تیموری سنه هشت صد و پنجاه و چهار هجری مدرسه نصر آبادرا بنا کرده و هنگام ساختن مدرسه خانقاه شیخ ابو القاسم راهم که در جنب مدرسه واقع است ترمیم و آباد نموده است

کاشی های سردر مدرسه بی نظیر و از بدایع صنایع و هنرهای عصر باستان محسوب و از قرار مذکور در عصر قاجاریه که بناهای قدیم و آثار باستان بی ارزش و محكوم بخرابي وقتا بوده قطعات بسیاری از کاشی های این سردرهم بدست عتیقه فروشان شیاد بغارت رفته است.

شنیده شد که از طرف وزارت فرهنك دستور ترمیم و ساختن این سردر باستانی مثل سایر آثار باستان صادر شده و عنقریب بوسیله اداره فرهنك اصفهان كاشي کاری و آبادی آن تمام و آن چه باقی است از دستبرد حوات مصون خواهد ماند . خطوطی که در کتيبه تیم ویران این سردر باقی مانده بشرح ذیل است

بنای این خانقاه که مزار شیخ است در عهد خلافت سلطان جهانیان در این جا چند قطعه کاشی افتاده و پس از آن می رسد بكلمه ملكه و سلطانه و از چند کاشی از بین رفته و پس از ان بدین عبارت می رسد از خاص مال خوداین بنده درگاه المنيب صدر الدين طبيب على بسعی بنده راجی حیدر نافجی سنه اربع و خمسين و ثمانمائه 854

در کتیبه بالای سر در که خیلی از چشم دور و بسبب ارتفاع و گرد و غبار درست خوانده نمی شود خطوط دیگری هست که ما موفق بخواندن نشدیم . بنا بر نگارش آقای عباس تاجمیر میرزا طاهر در نصر آباد و لنبان معروف

ص: 6

بمحمد طاهر است و خودش هم در پایان بعضی قطعات محمد طاهر امضا کرده (1) است از آن جمله قطعه تاریخی است که در سال هزار و هشتاد هجری هنگام اعتکاف در مسجد لنبان آن گاه که بامر شاه سلیمان صفوی مسجد مزبور مرمت و آبادی نو یافته ساخته و در کتیبه مسجد لنبان نگاشته شده و در پایان محمد طاهر امضا کرده است.

اينك خطوط آن کتیبه

در زمان خسرو گیتی ستان بحر دل *** آفتاب مشرق دولت سلیمان پادشاه

پادشاهی کز برای کسب اقبال و شرف *** فتح در ظل همای رایتش گیرد پناه

یافت تعمیر این بنا از لطف آن گردون شکوه *** شامل حال شریفش باد الطاف اله

تا بود مسجد برای سجده اهل ورع *** آستانش پادشاهان جهان را سجده گاه

خانه بهر سال تاریخ عمارت زد رقم *** نوشد این مسجد زامر عادل عالم پناه

(1080)

قائله محمد طاهر نصر آبادى كتبه العبد المذنب المحتاج الى الله الغنى محمد رضا الامامي خانه مسکونی میرزا طاهر در نصر آباد هنوز برقرار و چند اطاق بسیار ظریف شاعرانه آن از دستبرد حوادث مصون مانده است. این خانه مشتمل بر باغ دل گشای بسیار خوبی ست و نهر بزرك معروف به (مادی قمش)كه بايك رود بزرك برابری می کنند

از وسط آن باغ می گذرد و جای دارد که در عصر سعادت حصر مهین شاهنشاه ایران پناه پهلوی (کزاوست ایران آباد و ملك با فرهنك) در همین محل و خانه یا محل دیگر دبستانی بنام (دبستان طاهر) تاسیس و قريه نصرآباد که دارای پنج شش هزار جمعیت است از نعمت دانش و فرهنك و تعليم و تربیت برخوردار گردد.

ص: 7

تذکره نصر آبادی

بنام صفی میرزا معروف بشاه سلیمان صفوی فرزند شاه عباس ثانی تالیف شده و مشتمل است بر شرح حال و آثار قریب هزار نفر از شعرای عصر صفوی و معاصران میرزا محمد طاهر تذکره نویسان قرون اخیر مانند آذر بگدلی صاحب آتشکده و دیگران ازین تذکره استفاده بسیار كرده ولی نامی از آن نبرده اند.

تذکره نصر آبادی _ علاوه بر احیای نام هزار شاعر عصر صفوی اخلاق واحوال دوره صفوی و بسیاری از مطالب مهم تاریخی را هم نشان می دهد و و برای ادبا و مورخين و كساني كه مي خواهند بحقایق تاریخی عصر صفوی پی برده و آشنا بشوند بی نهایت مفيد و مدد کار است. و نیز ابیات و غزل هایی چند که گوینده آن مجهول و انتحال کنندگان دست بدست می بردند بوسیله این تذكره بصاحبانش مسترد می گردد .

نسخه این تذکره - بسیار کمیاب و در طهران بیش از دو نسخه در دو کتابخانه " یکی راجع بحضرت فاضل مقدام آقای حاج حسین آقای ملک التجار و دیگری راجع بمهین دانش پژوه ادب پرور آقای محمد علی تربیت تبریزی " وجود نداشت و بی نهایت سپاس گذارم که هر دو بزرگوار کتاب های نفیس خود را بدسترس ما گذاشتند و ما توانستیم از هر دو نسخه استفاده کرده و این نسخه کامل را که از هر جهت دقت و مقابله در آن بکار رفته است اينك بحوزه شعر و ادب فارسی ارمغان داریم .

ص: 8

محل نگهداری نسخه:تهران

مرکز نگهدارنده نسخه:کتابخانه مجلس شورا

شماره بازیابی نسخه:3016

سرشناسه:نصرآبادی ، محمد طاهر

عنوان و نام پديدآور:تذكره نصرآبادی [نسخه خطی]

وضعیت استنساخ:1086 ق.سبز علي بابا احمدي

مشخصات ظاهري:734 صفحه، 19سطر سطر؛ 12/5×23 س م

يادداشت مشخصات ظاهری:نوع کاغذ: اصفهانی

نوع و تزیینات جلد: تیماجی یشمی رنگ

خط: نستعلیق

خصوصيات نسخه موجود:این اثر به شاه سليمان صفوي (1077-1105ق) اهدا شده است.

آغاز: سر سبزی نهال خامه از طراوت بحر ز خار تذكار حمد صانعست كه خمسة حواس ...

انجام: هرگاه كمند وحدتش جا باشد دیویست كه افتاده بخط مندل

رقم كاتب در پایان چنین است تمت ... فی غرة شهر ذی الحجة الحرام سنة ست و ثمان بعد الالف ...و راقمه سبز علی بابا احمدی . این نسخه را مؤلف محمد طاهر نصر آبادی دیده و پس از رقم كاتب بخط خود این یادداشت را نوشته : بعد از آنكه داعی گوشه نامرادی محمد طاهر نصر آبادی بتألیف این نسخه پرداخت و آنرا وسیله یادآوری عزیزان ساخت شمع بزم قدردانی طراوت بخش گلشن مهربانی دوست مهربان و همدم قدردان مرشد خان بنابر شوقی كه بسخن و سخن سنج دارد بر همه كس سبقت گرفته از باطن اهل سخن همت طلبید و نسخه مذكور را نویسانید و متنا و حاشیه بمقابله نظری كمینه رسید امیدوار است كه بمطالعه هر یك از عزیزان كه میرسد مشار الیه و مؤلف را بیاد آوری ممنون سازند شهر محرم الحرام سنه 1098 . پشت برگ نخستین و هم در كنار برخی از برگها یادداشتهایی از ملك الشعراء بهار بچشم میخورد . در آغاز نسخه فهرست نام كسانیكه در تذكره آمده اند در جدول های زرین نوشته شده و شماره اسامی آنان را با قلم زر یادداشت كرده اند پس از فهرست در صفحه آغاز نسخه یك سرلوح منقش با زر و لاجورد و شنگرف است و حاشیه دو صفحه نخستین نسخه دارای گل و بوته با قلم زر و لاجورد و شنگرف و مشكی است میان سطرهای همین دو صفحه طلا اندازی گردیده . صفحه ها همه دارای جدول های زرین و مشكی . عنوان و نشان : شنگرف . شماره دفتر ثبت : 74584

معرفی نسخه:معرفی کتاب: در 1083-1090ق بدان می پرداخته و تا 1115ق كه به هشتاد سالگی رسیده بود، در آن دست می برد. زندگی نامه ی سرایندگان روزگار صفوی، به نام شاه سلیمان (1077- 1105ق)، در 1 «مقدمه» و 5 «صف» و 1 «خاتمه»: مقدمه زندگی نامه ی شاهان و شاهزادگان. صف یكم: امیران و خانان و دیگر همراهان پادشاهان، در 3 «فرقه»: 1- مقربان و امییران ایران، 2- امیران و خانان هند، 3- وزیران و مستوفیان و كتاب دفترخانه ی همایون. صف دوم: در سادات و نجبا و دیگر اعزه. صف سوم: علما و فضلا، در 2 «فرقه»: 1- علما و فاضلان، 2- خوشنویسان، 3- فقرا و درویشان. صف چهارم: سرایندگان در 3 «فرقه»: 1- سرایندگان عراق و خراسان، 2- سرایندگان فرارود، 3- سرایندگان هندوستان. صف پنجم: «اقوام كمینه و این فقیر بی وجود». خاتمه: در تواریخ و لغز و معما و لغزها. «منزوی، احمد»

يادداشت کلی:آغاز کتاب: سر سبزی نهال خامه از طراوت بحر ذخار تذكار حمد صانعست كه خمسة حواس ...

انجام کتاب: هرگاه كمند وحدتش جا باشد دیویست كه افتاده بخط مندل

تاریخ تالیف:1083ق- 1090 ق.

تدوین و گردآوری: موسسه فرهنگی پژوهشی الجواد

يادداشت باز تکثير:تهران ، 1378 ش 2 جلد ، تصحیح محسن ناجی نصرآبادی ، انتشارات اساطیر , سال چاپ: 1317شمسیبه كوشش وحید دستگردی و پیشگفتار او.

منابع اثر، نمايه ها، چکيده ها:منابع کتابشناسی: كتابخاه وزیری 1360/4

منابع کتابشناسی: ملی 363/3

منابع کتابشناسی: مجلس شورا 541/3 و 463/10و316/37

منابع کتابشناسی: رجوع شود به :الذریعه ج 4-36 مقدمه وحید نسخه چاپی

منابع کتابشناسی: دانشگاه تهران 2330/11

منابع کتابشناسی: مشار فارسی1256/1

منابع کتابشناسی: الذریعه 36/4

منابع کتابشناسی: نشریه 660/5

منابع کتابشناسی: کتابخانه ملک 125/2

منابع کتابشناسی: فهرستواره منزوی 1891/3

منابع کتابشناسی: تاریخ تذكره های فارسی 1: 397- 404

منابع کتابشناسی: اته دیوان هند 669

منابع کتابشناسی: ایوانف انجمن آسیایی بنگال 220

منابع کتابشناسی:

ماخذ: فهرست نسخه های خطی كتابخانه مجلس شورای اسلامی. ج.10

عنوان افزوده توسط فهرستنو یس:تذكره شعرا

tazkere-ye šo‘arā

موضوع های کنترل نشده:تراجم <تاریخ <تاریخ و جغرافیا <علوم انسانی

ص: 1

علوی بجولان در آورند غزالان دشت تقدس دست بفتراك رجوع بعالم سفلی نمایند

شعر

سمند سخن را ضمیر است میدان *** سوارش چه چیز است جان سخن دان سخن منظوم عقد گوهر پست از بحر خاطر در صدف صفحه جلوه گر و شاهدی ست که قصب در بر بزم افروز اهل هنر است و مشعلی ست که از صر صر حوادث نمی میرد و چراغیست که از ملاقات نفس روشنی پذیرد و رو سفید و روشن کننده آدمی جاویدان است.

نظامی

بلبل عرشند سخن پروران *** باز چه مانند بان دیگران

ز آتش فکرت چوپریشان شوند *** با ملك از جمله خویشان شوند

آورده اند که شبی در مجلس صاحب ابن عباد جماعتی از افاضل حاضر بودند و هر يك از سحاب بیان باران لطایف می فشاندند در اثنای محاورات در قبح و حسن شعر سخن گذشت، ندما که حاضر بودند دو فرقه شدند بعضی طرف نگر گرفتند و بعضی ضد آن، قومی گفتند شعر شعاری مذموم است و شاعر در همه اوقات ملوم چرا که اكثر واغلب اشعار یا در مدحت یا در مذمت است و بنای هر دو بر اكاذيب فاحش چنان چه ظهیر فاریابی گفته

کمینه پایه من شاعری ست خود بنگر *** که چند گونه کشیدم ز دست او بیداد

بهین گلی که مرا بشكند از و اين ست *** که بنده خوانم خود را و سرورا آزاد

گهی لقب نهم آشفته ز نگینی را حور *** گهی خطاب کنم مست سفله را راد

وأكثر شعرای زمان رخسار بیان خود را بدو د طمع تیره و چشم فضل و فصاحت را بغبار وقاحت و قباحت خیره گردانند اگر فی المثل درست مغربی ماه را برطرف کمر جوزا ببینند کیسه طمع بر آن دوزند و اگر قرص گرم آفتاب را بر سر خوان فلك در نظر آرند کام آرزو از آن خوش کنند القصه هر يك ببيان آبدار جانب يك طرف را رعایت می کردند . ابو محمد خازن که مقالید خزاین نثر در قبضه بیان او بود گفت ما اگر چه از هر هنر نصیبی و از هر علم نصابی داریم اما این جمله وسیله حصول اغراض ما نمي آيد قربت ملوك و وزراء ما را بواسطه ابیات آبدار و اشعار دلفریب است كه هر وقت بديهة اتفاق افتد دیگر آن که دروغ با هر چیزی بیامیزد رخسار آن معنی را بیفروغ کند اما اگر مس کذب را با زر نظم امتزاج دهند

ص: 3

و در کوره امتحان زیرکان تابی یابد آن مس هم رنك زر شود و حسن شعر بر قبح كذب راجح آید پس از استماع قول آن منصف جمله حاضران انصاف دادند

نظامی

شهر بار آرد با میریت عام *** كا الشعراء امراء الكلام

ليكن جوهریان سخن سنج که با قد جان خریداران آن گوهرند هر روزه نقد خیالات آن گروه را در بوته دل بگداز آورند و از محك امتحان نقود سره را انتخاب نموده در مخزن سینه بودیعت می سپارند هر شب شمع خاطر افروخته و روغن مغز بچراغ دیده سوخته انجمن خاطر را بجلوه شاهدان معانی رشك بهشت می دارند الحق نقودی که گروه سخنور از ضراب خانه طبیعت گرد آوری نموده اند تا بسیکه سخن رسی نرسد از روایی نقشی نپذیرد و تا آن شاهد بعقد سخن سنجی زیورقبول نیندد بغازه شهرت و گل گونه امتیاز آراستگی نگیرد چنان چه سایر گلشن بيرفك و بر مؤمنای کلو گفته

بیت

جان عزیزست وليكن بخنجان نرسد *** وای برجان سخن گیر بسخندان نرسد

چمن سرایان گلشن معنی که از رشته مسطر صفحه را طناب زده بگل کاری لطائف رنگین و خیالات تمكين سرسبز و پیراسته دارند اگر سایر چمن گردان گوشه دستار خاطر را از آن آرایش ندهند بکم مدتی از نسیم فراموشی و صرصر بی تمیزی بتاراج نسیان رود خصوصاً ابنای این عصر که در کفه امتیاز ایشان قدر سخن نی فزوده و نقد خالص و سنگین قیمت بسیم ناسره هم سنگ آمده . بازار بی تمیزی گرم و جنس سخن و کالای قابلیت در کمال کسادی

بقحط سالی افتاده ام زطالع پست *** که گر بیان کنم آن را بشرح نتوانم

اگر بیابیم آن را که شعر در یابد *** بدو دهم ملتی تا سخن برو خوانم

ناخوشی و بی مزگی بعدی عام نشده که بعلامت جهت یا نشان کشور ممتاز شود. گلزار جهان از آب و رنك تميز محروم و در بحر وجود گوهر مروت و مردمی معدوم .

خاقانی

باور نکردمی که رسد کوه سوی کوه *** مردم رسد بمردم باور بکردمی

کوهی بد این تنم که بدان کوه غم رسید *** من مردمم چرا نرسیدم به مردمی

ص: 4

صاحبان اختیار را از دود آتش پندار چشم بسته شده امتیاز نيك و بد در نظر اعتبارشان مشکل و دولت مندان را از زنك غفلت نقش مردمی و مروت از آیینه خاطر وایل

کام اگر اینست کاین او دولتان دانسته اند *** جذا برگشته بختی مرحبا بد گوهری

هرگز مسکینی در فصل دی نیاز بآتش ایشان گرم نشده و هیچ گاه سرگشته را در وادی نامرادی هادی نگردیده اند اگر پرمغزی از سختی های دوران بسان پسته زبان بزنهار در آورد، بسنك جفا مغزش پریشان سازند و اگر یوسفی از مصر پاك طینتی باین کاروان گذار کند بریمان نامرادی بچاهش اندازند. آن که در ظاهر رنك بنای دوستی می ریزد در باطن خشت عداوت بروی کار می آورد و آن که در برابر دعوى يكرنگي مي كند ونك برویت نمی تواند دید

شعیب

با هر که حرف دوستی اظهار می کنم *** خوابیده دشمنی است که بیدار می کنم

آن که بسبب ناکس نوازی آسمان رفعتی بهم رسانیده اگر شبه سیهش را گوهر شب چراغ خوانده دود مشعل دولتش را كحل الجواهر نامیده که باز در روز بازار مردمی از نور امتیاز گفتین دیده اش خالی و در محفل معامله دانی و قدرشناسی در کمال بی کمالی بوده پاس حقوق نداشته در مقام ترقی ارباب شقاق و اصحاب نفاق پا برجاست .

(رباعی)

تا طارم نه پهر آراسته اند *** تا باغ چهار طبع پیراسته اند

در خار فزوده وز گل کاسته اند *** چتوان کردن که این چنین خواسته اند

غرض از تسوید این اوراق این که سخن سنجان مثل محمد توفى مؤلف جامع الحكايات بتسويد تذکره موسوم به لب الالباب (1) پرداخته مشتمل بر اشعار سلاطین و شعرای متقدمين و مرحوم میر علی شیر در مجالس النفايس و نواب شاهزادگی سام میرزا در تذکره سامی و دولت شاه سمرقندی در تذکرة الشعرا و ملا محمد صوفی در تذکره موسوم به می خانه و بت خانه آن چه لازم سنجیدگی و حقوق برگزید گیست در تحقیق حالات أهل نظم بظهور رسانیده اند و بعد از ایشان میر تقی کاشی بنگارش تذکره پرداخته و الحق داد سعی داده که بر آن مزیدی متصور نیست، در تاریخ شهور سنه 1083

ص: 5

دارو نوش بزم نامرادی محمد طاهر نصرآبادی را بشوق تشبه بآن طبقه علیه با این که خزان تشویش بیش از پیش نهال حالم را بى برك و نوا ساخته و دوخه مرادم را صرصر بی تمیزی و معامله ناشناسی ابنای دهر از پای انداخته

شعر

چو موج ساغر از صد وجه دارم چین پیشانی

چو دود مجمر از صد رهگذر دارم پریشانی

بخاطر رسید که مختصری از اشعار معاصرین خود که بعضی صاحب ديوان و جمعي گاهی متوجه ترتیب نظمی شده اند پردازد و بعضی از اعزه فرمودند که درین مدت از معمار افز انتخابی نشده اگر از معما و تاریخ و لغز متقدمین و متأخرین انتخابی شده داخل شود شاهد تالیف را حسنی دیگر بهم رسد بنابر اطاعت که طبیعی کمینه است از کم مایگی و قلت تتبع اندیشه نکرده بذكر مطلب پرداخته و آن را وسیله دعای دولت اواب ظل اللهی ساخت

لمحرره

آن شهنشاه فلك قدر كه هنگام سخا *** زر ز شوق كف او خود بخود آید از کان

پادشاهی که علی بن ابی طالب بست *** کمر شاهیش از دست ولایت بمیان

شهریار عدل گستری که اگر آفتاب گرم بر وزن نقیری تاند از ابر عاطفت و ظل شفقت سایبانش کرامت نموده خورشید مخاطب گردد و اگر هلال حلقه بر در مظلومی زند بزنجير کهکشان مقید آید در تفقد حال فقرا و تفحص بدار مساكين منهى رافت و جاسوس مرحمتش پیوسته در کار و از نهیب احتساب عدالتش در چار بازار امکان کارکنان ظلم رستم يكار . هر کجا غنچه املی دیده نسیم مكرمتش وزیده و هر کجا کشت امیدی سر کشیده سحاب عاطفتش باریده در آیینه ماهیچه علمش صورت اقبال اسکندری جلوه گر و از انظر لاب جام بزمش آثار جمشیدی ظاهر ، حرارت زدگان سموم می نوائی در ظلال عاطفتش سیراب بی نیازی و پای افتادگان حوادث از دست گیری رأفتش در سرافرازی شمشیرش در دفع شیاطین دین بسم الله الرحمن الرحيم و طريق هدایت پروریش اهدنا الصراط المستقيم روز بازار سخایش در یا کشتی بدریوزه برده و با مداد حمایتش موج از حباب مشت خورده . صاحب بخت اورتك نشينى كه خط بندگیش زیب چهره ساخته و سعادتمند جهان خدیوی که طرق اطاعتش بگردن جان انداخته برازنده مسند جهان داری فرازنده

ص: 6

لوای شهریاری قافله سالار طریق دین مبین غلام باخلاص امير المومنين ستون دین و ایمان صاحب دوران شاه سلیمان صفوی موسوی بهادر خان خلد الله ملكه و سلطانه أبداً دائما امیدوار است که شاهد این مقصود بقبول ایستادگان پایه سریر عرش نظیر زبور و زینت یابد، التماس آن ست که چون بعد از تفحص دیوان بعضی نظر نرسیده و برخی دیوان ندارند و اشعار ایشان از مجموع ها نوشته شده اگر اختلاف ياهوى يابند قلم عفو و اغماض بر آن کشیده دارند مصراع (غرض نقشي ست كز ما باز ماند) والا من که باشم که دعوی امتیاز و انتخاب سخن توانم کرد و خود را در عداد سخن سنجان توانم آورد

خاقانی

آنم که بدار ضرب عالم *** هیچ است عيار من دوجو دو جوكم

به مه حال شروع در شروع در مطلب نموده و آن منی است بر مقدمه و پنج صف و خاتمه و هر صف ازپور فرق آراسته و تفصیل و ترتیب آن ها بمودي است که در ذیل قلمی شده

مقدمه...در ذکر اشعار پادشاه و پادشاه زادگان .

صف اول_در ذکر امراو خوانین و سایر ملازمان پادشاه و آن مشتمل است برسه فرقه .

فرقه اول _ در ذکر مقربان و امراء ایران . صفحه 15تا52

فرقه دوم _در ذکر امرا و خوانین هندوستان . 53تا68

فرقه سوم _ در ذکر وزراء و مستوفيان و كتاب دفترخانه همیون اعلی .69 تا 94

صف دوم _در ذکر سادات و نجبا و سایر جماعت . 95تا148

صف سوم _درذكر علماء فضلا و آن مشتمل است بر سه فرقه. 149تا206

فرقه اول -- در ذکر علما و فضلا

فرقه دوم _در ذکر خوش نویسان.206 تا 209

فرقه سوم _ در ذکر فقرا و درویشان .209 تا211

صف چهارم _در ذکر شعرا و آن مشتمل است بر سه فرقه

ص: 7

فرقه اول - در ذکر شعراء عراق و خراسان.

فرقه دوم - در ذکر شعراء ماوراء النهر

فرقه سوم - در ذکر شعراء هندوستان

صف پنجم - در ذکر اقوام کمینه و ابن فقیر بی وجود

خاتمه- در ذکر تواريخ و لغز و معماء متقدمین و متاخرين و أن مبنى است بر دو دفعه .

دفعه اول در ذکر تواریخ و الغاز و معماهایی که اسم قائل مشخص است و آن مشتملست برسه حرف

حرف اول - در ذکر تواریخ

حرف دوم - در ذکر الغاز

حرف سوم - در ذکر معما

دفعه دوم - در ذکر تواريخ و الغاز و معماهائی که قائل مشخص نیست مشتمل بر سه حرف

حرف اول - در تواریخ .

حرف دوم - در الغاز .

حرف سوم - در ذکر معما .

مقدمه - در ذکر اشعار پادشاهان و پادشاه زادگان

شاه عباس ماضی - حالات آن پادشاه دین پناه از آن ظاهر تر است که محتاج بتقرير باشد چه در تواریخ بنظر عزیزان رسیده و از السنه و افواه گوش زد شده بنابرین دست از آن برداشته بظهور واگذاشت.

رسوخ اعتقاد او در باب محبت حضرات ائمه معصومين عليهم السلم بمرتبه ایست که ملا شانی یکی از غزوات حضرت امير المومنين عليهه السلام را بنظم آورده او را بزر کشید و ملا لطفی در آن باب گفته

(رباعی)

شاها ز کرم جهان منور کردی *** ملك دل عالمی مسخر کردی

شاعر كه بخاک برابر شده بود *** برداشتی و برابر زر گردی

منقولست که ملا عجزی تبریزی بوسیله مولانا علی رضای خوش نویس داخل مجلس همایون شده زیاده گوئی هائی می کرد روزی در محوطه طويله قزوین حرف

ص: 8

بزرکشیدن ملاشانی در میان افتاد ملا عجزی گفت چرا مرا بزر نمی کشیی که به از ملا شانیم ملا شانیم شاه می فرماید که ملا شانی در خزانه بود چون تو در طویله ترا. با سرگین باید کشید اگر چه آن پادشاه کار آگاه کم متوجه خواندن و نوشتن شده بود اما بقدرت ادراك در نظم و نثر تصرفاتی می نمود که فصحا و بلغا در آن حیران بودند و هم چنین استادان اهل حرفه که در خدمت بودند با وجود این که هر یک وحيد عصر بودند باز شاگردان تصرفات اویند چنان چه استاد کلبعلی شمشیر گر از والد خود استاد اسد نقل مي كرد و از ملا محمد و حاج حسین قواس مسموع شد. غرض که تصرفات و شوخی های آن خسرو آفاق در باب شعر و انشاء بسیار است در باب معما فرموده اند که معما بلنگری چینی خطائی می ماند که سرپوش بر سر داشته باشد و گرسنه بگمان این که طعام است سرپوش بردارد و پر از کاه بنظر آید. در تاریخی که مرحوم ملا جلال منجم حسب الفرموده می نوشته این تاریخ را در باب بنای تکایای چهار باغ از آن پادشاه فلاطون ذکا نقل نموده جهت تيمن و تبرك درين تالیف مرقوم شد.

كلبه را که من شدم بانی *** مطلبم تکيه سكان عليست

زين سبب فيض يافتم زاله *** که مرا مهر با علی ازلیست

خانه دلگشا شدش تاریخ *** چونکه از کلب آستان علیست

از شخص معتبری مسموع شد که آن سلطان با ایمان غزلی طرح کرده بود و امرا همه گفته بودند و شاه این بیت را فرمودند

نه ز هر شمع و گلم چون بلبل و پروانه داغ *** يك چراغم داغ دارد يك كلم در خون کشد

شاه عباس ثانی - گوهر بخت نصفت و تاجداری شاه صفی ابن پادشاه زاده کام روا محمد باقر میرزا مشهور يصفى ميرزا ولد امجد شاه عباس ماضی ، ریاض سلطنت را مثل آن سروی ندمیده و گلشن شهریاری را هم چون آن گلی نخندیده اقبال سکندر نظر باقبال بی زوالش جلوه ها در برابر آفتاب و عدالت کسری نسبت بعدل شاملش شورش بحر و تموج سراب همت و جلالت و شوکتش را بظهور واگذاشتن اوليست مختصر این که عمر مبارك او ده سال و هشت ماه و هیژده روز بوده در شب جمعه 16 شهر صفر سنه 1052 موافق يونت تيل مسند سلطنت بوجودش مزین شده بیست و چهار سال در کمال عدالت قیام نموده و در سنه 1059 متوجه قندهار شده آن ولایت را مسخر فرموده و از آثار ایشان عمارات و باغات

ص: 9

بهشت آیات بسیار است خصوصاً سعادت آباد که در دار السلطنه اصفهان بنا فرموده و سلامی و پلی برود خانه بسته که از سد سکندر کمی ندارد و صفت عمارات و باغ و دریاچه که در برابر عمارات باغ سعادت آباد تصرف فرموده اند حد زبان نیست کمینه قطعه در باب پل و دریاچه که در برابر عمارات باغ سعادت آباد تصرف فرموده اند گفته و این بیت تاریخ است

دارای جهان پناه عباس *** دریاچه و سد و پل بنا کرد

و دقت طبعش در محاسبات دفتری بمرتبه بود که از اعلم نویسند کان مسموع شد که در حاشیه ارقام و احكام تصرف و اعتراض چند می فرموده اند که بخاطر شمس سیاق نرسد طبعش در ایراد معانی بزبان فارسی و ترکی کمال قدرت داشت القصه بقصد ییلاق لار که در حوالی استرابادست با موکب همایون و اقبال روا نشد و در آن جا کوفتی عارض ذات مبارکش شده در قریه مایان من اعمال دامغان بجوار رحمت ایزدی پیوسته در خاك فرج قسم مدفونند و در ایراد شعر ثاني تخلص می فرموده اند و این چند بیت از آن پادشاه جهت تيمن و تبرك قلمی شد.

شعر

بیاد قامت در پای سروی گریه سر کردم *** چو مژگان برك بركش را بخون دیده تر کردم

صبا از شرم نتواند بروی گل نگه کردن ***- که رخت غنچه را واکرد و نتوانست ته کردن

سلطان مصطفی میرزا - خلف سلطان على ميرزا ولد شاه جنت مكان شاه طهماسب سلطان علی میرزا تا زمان پادشاه رضوان جایگاه شاه صفی در حیات بود و کمال قرب داشت در آن اران فوت شد مصطفی میرزا جوان قابل کاملی بود در ظاهر و باطن آراستگی داشت با وجود این که چشم او از بینائی محروم بود کتب فقهی را خوانده نهایت صلاح و تقوی داشت چنان چه سنتی از او کم فوت می شد تتبع اشعار قدما متأخرین نموده طبعش کمال اطف داشت بعد از والد عالی مقدار بهشت ماه فوت شد شعرش اینست

شعر

ای دل غم آشنای تو شد دست از او مدار *** هر روز با کسی نتوان آشنا شدن

وله

هر چه بادا باد حرفی چند می گویم بیار *** کار خود در عاشقی این بار یکسر می کنم

مظفر حسین میرزا میرزا - خلف نواب منجر میرزا که از جانب والده صبيه زاده پادشاه مغفور شاه طهماسب و از جانب والد بساطان حقایق و معارف

ص: 10

شاه نعمت الله ولی می رسد ؛

شعر

بروزگار از آن رو سر آمدند ایشان *** که در نسب ز دو جانب بآفتاب و سند

مجملا بندكان معزى اليه بقوت و عدت بی تعلقی بدیوان هوا و هوس مظفر و منصور گشته در کمال همواری روزگار می گذرانید بجودت ذهن و علو سليقه بانواع کمالات آراسته در زمان شاه والا جاه شاه صفی بسعایت بدگویاں چشم آن جناب و والد ماجدش از حلیه نور عاطل ماند

(طالب کلیم-)

روشندلان حباب صفت دیده بسته اند *** روزن چه احتیاج اگر خانه تار نیست

گاهی متوجه نظمی می شدند و این ابیات از آن جمله است

شعر

بر سر کوی تو آمد شيشه ام را پا بسنك *** سنك دل رحمی که آمد پای نابینا بسنك

صاف دل را از گران جانان کجا نقصان رسد *** قدر گوهر نشکند گر پر کنی دریا بسنك

خارخاری در دلت از عشق پیدا می کند *** الفت آموزی که پنهان کرد آتش را بسنك

ايضاً

دل مرغ چمن از غنچه تصویر نگشاید *** طلسم غنچه از بازیچه تزویر نگشاید

بآن نازك ميان سست پیمان بسته ام عهدی *** که تا خونم نریزد از میان شمشیر نگشاید

حریف بدگمانی نیستم هر چند می دانم *** که جز آیینه کس چشمی برویش سیر نگشاید

از شوق تیر غمزه ابرو کمان خویش *** پرواز کرده مرغ دلم ز اشیان خویش

ابو القاسم میرزا - خلف نواب میرزا محسن رضوی متولی و صبيه زاده شاه جنت آرامگاه شاه عباس ماضی است جوان قابل بهمتی بوده در کمال آرام و آزرم در ایام شاه صفی چشم ایشان هم از حلیسه نور عاری ماند در حدثت من بود که بجوار رحمت ایزدی پیوسته و فرزندی از و نماند کاهی فکر شعری می کرد و شعرش اینست

شعر

صبح شد صبح که تا نور بدل ها بخشند *** عشق جانان بمن و نشاه بصهبا بخشند

شور مجنون ز پریشانی زلف لیلی است *** چه شود گر اثری زان بدل ما بخشند

این رباعی را در وقتی که چشم او ناقص شده بود و بمشهد مقدس می رفت در یکی از رباط های راه مشهد مقدس بخط خود بدیوار نوشته و در هنگامی که بنده بمشهد مقدس می رفتم آن رباعی را دیده مسوده بر داشتم

ص: 11

رباعی

آزرده ز نا دیدن روی پدرم *** ور نه بخدا که این زمان شاد ترم

قطع نظر از مردم چشمم کردم *** تا منت مردمان نباشد بسرم

میرزا علاء الدین محمد - از جانب والده صبيه زاده پادشاه آگاه شاه عباس ماضی و از جانب پدر خلف نواب غفران پناه میرزا رفیع صدر ممالك خاصه که از اعاظم سادات شهرستان من اعمال اصفهان است در اول حال مسمی بمحد صادق بودند خاقان رضوان مكان شاه عباس ماضى أورا موسوم بعلاء الدين محمد ساختند و میرزا صايبا تخلص فایز پایشان دادند از اکثر علوم خصوصاً فقه و کلام بهره مند بودند و در نجوم خود این قدر دست داشتند که حکم ایشان خطا نمی شد جوان آرمیده درویش طبیعت بودند در کمال همواری و برد باری چشم ایشان را با برادران در ایام شاه صفی باطل ساختند در ترتيب نظم نهایت قدرت داشت شهرش اینست قصیده لازم (مو)را جواب گفته این چند بیت از آن قصده است

قصیده

تا چو مویش نشوی ره بمیانش نبری *** پیچش مو بمیان است و میان نا پیداست

طاق موئیست بر آتش گه حسنش ابرو *** که در او هر خم مو قبله ارباب دعاست

رشته جان همه با موی تو می پیوندد *** مو بر اندام لطیف تو مگر مهر گیاست

گاه تصویر تو چون مو قلمم می پیچد *** پیچ و تاب قلم از موی میانت پیداست

هم چو مو تا بکمر می رسدش چاك ز سر *** بر سر هر که دم تیغ تو چون مو شد راست

خنجر موی شکاف تو نهنگیست کزو *** موج از بیم چو مو ازتن دریا برخاست

منه

بقتلم بگه آید گرم تیغ برق جولانش *** ز سر تا پا رود چون شعله يك زخم نمایانش

تماشای تو بر گسدان کند اندام عاشق را *** بروید بسکه سر تا پا ز هر سو چشم گریانش

وله

بچشمم بر نمی گردد نگاه از روی زیبایش *** که دارد دامن نظاره را مژگان گیرایش

چوه مژکان بتان كلك مصور عشوه پردازد (1) *** اگر در کرده تصویر افتد چشم شهلایش

مثنوی گفته و این چند بیت از آن مثنوی است

ریخته از ششپر هیبت شكوه *** مورچه زلزله در مغز كوه

عزم جهانگیریش از دم زند *** هر دو جهان چون مژه بر هم زند

ص: 12

سكه بنام تو زند آسمان *** بر زر خورشید که گردد روان

دوش یلان را سپر پر شکوه *** مهر درخشان شده بر پشت کوه

میرزا زین العابدين - برادر كوچك بندكان ميرزا علاء الدین محمد است و در جمیع صفات با اخوی عالی جاه سهیم و شريك است.

اسیر بند غمم خان و مان نمی دانم *** مجاور تقسم آشیان نمی دانم

تو می کشی و خیال تو زنده می دارد *** تفاوتي بجز این در میان نمی دانم

الهی نو گل ما را بهار بی خزان باشد *** تبسم در لبش چون می بساغر کامران باشد

میرزا محمد طاهر - خلف ارشد نواب مستطاب شاهزادگی میرزا راضي ولد نواب قمر ركاب خوابیگم صبیه پادشاه بهشت آرامگاه شاه عباس ماضی اگر چه در اوائل من است اما نهایت شعور و ادراك دریافت معانی دارد چنان چه كلام الولد در ابيه در باب او صادق است از جميع شعر قدما سایر شعرا محفوظ است چنان چه تتبع بسیار کرده و طبعش نهایت شوخی و قدرت دارد و این چند بیت از بندگان ایشان است

زهی مقام سعادت سرای درویشی *** صفای خلد برین از صفای درویشی

شود چه اژدر و دردم کشد دو عالم را *** چو افتد از کف موسی عصای درویشی

مثال آینه شو در قبول زشت و نکو *** بشوره زار و گلستان جوآب یکسان باش

میرزا عبدالله - خلف عالی جاه ميرزا علاء الدين محمد شهرستانیست در مرآت خاطرش عكس اعلى و ادنی یکسان افتاده و باب دل حقیقت منزلش بروی بیگانه آشنا بيك طريق گشاده اگر چه بطریق والد عالی مقدار چشم از ملاحظه عالم صورت بسته اند ليكن بتماشای جمال شاهد غیبی در عالم معنی گرم نظازه اند و اين شعر كليم مناسب احوال ایشانت

دیده پوشیدم ز نيك و بد حضور دل فزود *** تا گرفتم روزن این خانه را روشن تر است

در سن هفت سالکی با موم شکل حروف را بر تخته نقش کرده در علم نحو و صرف و منطق مربوطند و در علم نجوم بمرتبة آگاهند که هر سال مستقبل احوال خود را می نویسند و جميع موافق می باشد و در ضبط تواریخ هم بمرتبة آكاهى دارند که جميع تواریخ را بهینه بخاطر دارند مجملا در کمال همت و مروتند و مدار صحبت ایشان با علما و فقرا و نامراد انست طبعش در ترتیب نظم نهایت

ص: 13

لطف دارد و شعرش اینست و عرفان تخلص دارد

شعر

آتش لعل لبی سوخت چنان پیکر ما *** که دمد لاله سیراب ز خاکستر ما

تا کند از جلوه عکسش بهار آیینه را *** رو برو دارد برویش روزگار آیینه را

از فروغ طلعت رخسار گلگون هر سحر *** می کند از عکس شوخی لاله زار آیینه را

چندان شوری ز شوق آن بت گل پیرهن دارم

که نه میل گل و گلشن نه پروای چمن دارم

بقدر نازو معشوقی نیازو عجز می باید

بشورشه ای مجنون در غم لیلی سخن دارم

ز من روشن شود از باد رویش حلقه ماتم

ولی در مهر آن عارض چراغ انجمن دارم

نه زخم غمزه بر دل نه داغی از جنون بر سر

چو بیدردان نمی دانم چه حالست این که من دارم

میرزا داود - از جانب والده نواده صبيه نواب جنت مآب شاه عباس ماضى است والد ایشان مرحوم میرزا عبد الله خلف عالي حضرت میرزا محمد شفیع مستوفى سابق موقوفات ممالک محروسه است در ولایت آدمیت و مردمی سلیمانیست كه ممالك قلوب كافه انام را مسخر ساخته و لوای اهلیت در صف اقران و امثال بر افراخته . در دیده شاهد معنی از امداد مداد خامه اش سرمه سلیمانی کشیده و صفحه از آثار و اشعار دل پذیرش زره داردی پوشیده با وجود حداثت سن از اکثر كمالات بهره وافی برده و باده معنی از دست باده معنی از دست ساقی دانش خورده طبعش نهایت نزاکت دارد چنانیده راقم در بدیهه در باب ایشان گفته

(رباعی)

خاك درت ناصیه سودن سود است *** آن کس که نه بنده بنده ات بود مردود است

از شعر خوشت هوش رود از دل ها *** حقا كه قرين نغمه داود است

و شعرش اینست

زنك غم زينت فزاید خاطر بی کینه را *** بال طوطی سرو باشد گلشن آیینه را

بی تو از شعله آه دل دیوانه ما *** دود سیل شد و برخاست ز ویرانه ما

از لعل لبت در تب و تابست دل ما *** در آتش یاقوت کبابست دل ما

مردمک می جهد از دیده آهو چه سپند *** نگه گرم که بر دامن صحرا افتد

ص: 14

در راه تو از بسکه سر از پا نشناسم *** تبخاله حسرت بلبم آبله پاست

ز شادی خنده دندان نمائی زد بشمشیرش *** چو از لب های زخم کاریم شد استخوان پیدا

افتاد بكف زلف تو و کام گرفتیم *** شب بر سر دست آمد و آرام گرفتیم

شده از آتش غیرت دل صاعم بتو سخت *** بگداز آینه ام رفته و خارا شده است

صف اول - در ذکر امرا و خوانین ایران و وزراء و كتاب دفترخانه مشتمل است برسه فرقه :

فرقه اول - در ذكر امرا و خوانین ایران و سایر ملازمان

خلیفه سلطان - اسم شریفش سید علاء الدين حسين است ولد خلف میرزا رفیع الدین محمد مشهور بخلیفه نسب شریفش منتهی می شود از جانب پدر بمير بزرك كه از اکابر سادات مازندران است اما والده نواب از سادات شهرستان است در زمان شاه جنت مکان شاه عباس ماضى والد ماجد آن جناب را بمنصب صدارت و ایشان را بسعادت مصاهرت و منصب وزارت افراز داشتند در ازمنه سابق هیچ سلسله باین سعادت و این دو منصب عالی سر بلندی نیافته اند نواب معزی الیه از فنون علوم بهره کلی برده در قواعد اصول دین مبین در نهایت متانت و فطانت بوده لحظه تعطیل در اوقات روا نداشتی در اوایل جلوس شاه صفى عليه الرحمه بسعایت بدگویان بی جهت معزول شده و مدتی در قم متوطن بوده بعد از قتل سارو تقى بتكليف شاه عباس ثانی مسند وزارت اعظم بوجود آن یگانه مزین شد و در تاریخ شهور سنه 1064 در ولایت مازندران طاير روح پر فتوحش بقصد مأمن جاويد بال پرواز گشوده گاهی برباعی حقایق بنیان خاطرش توجه می نمود و این چند رباعی از آن جمله است:

(رباعی)

افسوس كه عمر گشت بیهوده تلف *** دنيا بتعب گذشت و دین رفت ز کف

رنجید خدا و خلق راضی نشدند *** ضايع کردیم پارۀ آب و علف

می کوش که کیسه تو بی زر باشد *** تا در دو جهان عیش تو خوش تر باشد

در هم چه کنی کزان تو در هم باشی *** دینار چه می کنی که دین بر باشد

این رباعی را در وزارت ثانی در حینی که حسب الامر بشرب مدام مشغول بوده فرموده و خوب گفته :

رباعی

حسن تو فزونست بگردت گردم *** با درد تو کش بخون دل پروردم

ص: 15

بی دردی باشد ار بگویم حسنت *** بی انصافیست گر بگویم دردم

ميرزا رفیع - آن جناب از اجله سادات شهرستانند که همگی در نوبت پادشاهان علیه صفویه کمال اقتدار داشته اند چنان چه عالی جاه معزى اليه در اوایل حال در زمان شاه عباس ماضى بمنصب احتساب ممالک محروسه سرافراز بود و بعد از فوت مرحوم میرزا رضی بنی هم خود بمصاهرت پادشاه قدردان و بمنصب صدارت مشرف گردید کمال اعتبار و اقتدار در آن منصب داشت در زمان شاه صفى معزول شد بعد از مدتی فوت شده در آن اوقات کگاهی شعری می گفت این ها از آن جمله است.

رباعی

مردودی دور ما ز مقبولی به *** فارغبالی ز قید مشغولی به

افسوس که شد آخر کارم معلوم *** کز منصب روز کار معزولی به

و در فوت شاه عباس جنت مکان این رباعی

رباعی

از مردن شاه دین فلك شيول كرد *** وز مهر فلك داغ بدل روشن کرد

در صبح عزا چرخ گریبان بدرید *** وز ظلمت شب پلاس در گردن کرد

میرزا مهدی - از جانب والد بمجتهد الزمانی میر سید حسین و از طرف والده بشيخ لطف الله میسی نسبت می رساند خلف صدق نواب میرزا حبیب الله که مدتی بمنصب صدارت سر افراز بوده بعد از آن که عازم فردوس شد نواب معزى اليه بمنصب مذکور مشرف شد بعد از عزل عالی جاه محمد خان بوزارت اعظم سر افراز گردید و بعد از مدتی در سنه 1081 بجوار رحمت حق پیوست مولانا محمد شريف ور نو سفادرانی تاریخ آن واقعه را بدین وجه گفته .

فرد

آفتاب از سر کله افکند و در تاریخ گفت *** آصف دوران شد از بزم سلیمان زمان

در پاکی ذات و حسن صفات و نظم و نسق سرآمد ابنای دهر بود حقا که در علو همت و فطرت و سلامت طبیعت و پاکی ذات و حسن صفات و کار شناسی و نظم امور در امر وزارت محتاج بتوصيف نيست ع -

ای تو مجموعه خوبی ز کدامت گویم

گاهی از دریای خاطر گوهر نظمی ساحل می آورد و این از آن جمله است

ص: 16

بهر دو روز یکی (کسی) را ز خاک بر گیرد *** ندیده ایم چه دولت عزیز در بدری

تیغ از آن پیوسته دارد آن کمر را در میان *** می رسد آخر بجائی هر که صاحب جوهر است

کیخسرو خان - همشیره زاده عالی جاه رستم خان سپه سالار ایشان از اعاظم و اکابر گرجستان سلسله ایشان بمردانگی شجاعت افراز و بمردی و همت ممتازند خصوصاً عالبجاه مشار اليه که جوان آدمیست در کمال ملایمت و آزرم با وجود طبع نظم خط نستعلیق را خوب می نویسد مدتی در سلك آقایان منسوب بود تا زمان خان ولد کلیعلی خان معزول شد ( الكا درون )که داخل خراسان است بعالی جاه مشار اليه عنایت شده مدتی در کمال استقلال در آن ولایت بوده مکرراً باجيش اوزبك جنگ های مردانه کرده غالب بوده تا نواب اشرف او را طلب داشته جای او بعالی جاه صفی قلی خان ولد رستم خان مذکور که او هم بجميع صفات كمال و مردانگی آراسته بود عنایت شد و مشارالیه را بمنصب جلیل القدر تفنگچی آقاسی گری سرا هر از ساخته وقتی که فرصت داشتند متوجه نظم می شدند و این ابیات را بمجموعه فقیر نوشته اند

شعر

پیش رویش سوختم آخر دل دیوانه را *** چون نگهدارد کسی از سوختن پروانه را

چاك مي سازم بناخن سینه چون بینم رخش *** چون برآید مهر بگشایند روزن خانه را

رباعی

در عشق غم اندوخته می باید *** وز غير نظر دوخته می باید

تا دل نشود داغ نگیرد آرام *** این سوخته را سوخته می باید

ميرزا طاهر - والد ماجد ایشان از اعزه قزوین اند بندگان معزی اليه در هنگامی که مرحوم میرزا صالح ولد ميرزا باقر صاحب توجيه ديوان اعلى بود به تحریر جلدی از دفاتر توجیه مشغول بوده در آن اوقات میرزا صالح فوت شده به نیابت او خدمت مذکور بایشان مرجوع شد بنا براستی و درست اندیشی مرحوم سارو تقى اعتماد الدوله ایشان را وزیر خود ساخته در امور جزئی و كلى بموازنه و صواب ديد او عمل می نمود بعد از قتل سارو تقی در وزارت نواب خليفه سلطان بأمر مذكور مشغول بودند چون جوهر قابلیت از مرآت جبهه اش نمایان بود از طرف نواب خلیفه سلطان بمنصب مجلس نویسی سرافرازی یافته اليوم در آن منصب که بر قد قابلیتش تشریف ایزدیست کمال قرب و استقلال دارد چنان چه اکثر اوقات در خلوت راه دارد و درین معنی خود گفته

ص: 17

عجب نبود كه پيش آهنك مرغان خوش الحانم *** من آن مورم که بلبل کرده اعجاز سلیمانم

حتما که مجموعه کمالاتش از زیب و زینت مستغنی و دیباچه استعدادش ازسر لوح بیان معنی است

رباعی

تا قلمش گشته ثریا گسل *** کرده عطارد رقمش را سجل

در کف او خامه و کاوش کند *** بي حركت نکته تراوش کند

یاقوتی که از آفتاب طبعش چراغ افروخته شمع گوهر شب چراغ ازو روشن ، و نهالی که بآبیاری صحاب خاطرش سرکشیده روضه رضوان ازو گلشن طبعش در ترتیب نظم و نثر مجمع بحرین رموز غیبی و قلمش در نگارش معانی قرین خامه لا ریبی است

لراقمه

نکته بود هر نقط از خامه اش *** محضر توحید بود نامه اش

با این که در تحصیل علوم از احدی استفاده ننموده و ر هیچ گاه فرصت آن نداشته باز بقوت ادراك از جميع علوم بهره وافی برده در ترتیب نظم قوه بدیهه اش بعدیست که تا کسی نام بیت برد معمار خاطرش بدستیاری خامه بعمارت آن پرداخته دیوان آن جناب از مثنوی و قصیده و غزل قریب بسی هزار بیت است چون در همه فن یگانه است وحید تخلص دارد و این ابیات را جهت ثبوت دعوی خود قلمی نموده

شعر

ز یاران کینه هرگز در دل یاران نمی ماند *** بروی آب جای قطره باران نمی ماند

این قدر رفته ام از خود که اگر باز آیم *** عمر جاوید خضر توشه راهم نشود

غيرتم می گشت اگر در خواب می دیدم ترا *** زیر بار منتم از دیده بیدار خویش

از مزارم گرد از ناتوانی بر نخاست *** خاك دامن گير من شد خاك دامن گیر من

يصيد خواب حرامست وقت آسایش *** مگر دمیش كه صیاد در کمین باشد

هزار شکر که عریان شدم ز فیض جنون *** چنان که حرف مرا در لباس بتوان گفت

هر چند می پرم به پر و بال بی خودی *** از عالم خیال تو بیرون نمی روم

مانند شان موم ریزند شمع ازو *** شد خان ها خراب که سروت نهال شد

شبهه را از وحدتش دست تصرف کوتهست *** کی تواند دیده احول دو دیدن روز را

ص: 18

نور معشوق ازل در دلم از یار افتاد *** عکس خورشید ز آیینه بدیوار افتاد

برنك مغز بادامی که از تو ام جدا ماند *** در آغوشم نمایانست خالی بودن جایت

خواهی شود درست دل پاره پاره ام *** چون شیشه شکسته گداز است چاره ام

از بس که ناتوانم مانند سایه گردم *** یک بار گرد آن سرو روزی باین درازی

کار بهتر شود آن دم که بتر می گردد *** سخت چون شد گره قطره گهر می گردد

از دلایل می شود مشكل بما ادراك حق *** این ره از بسیاری سنگ نشان هموار نیست

گم نگردد جاده وحدت ز جوش اختلاف *** کثرت نقش قدم پنهان نسازد راه را

چه بلائی تو که از شوق خرامیدن تو *** جاده چون رك بتن خاك طپیدن گیرد

فروغ دل نتوان یافت با لباس حریر *** کس از فتیله فتیله ابریشمی چراغ نسوخت

سخت می خواهد دلم ای نو بهار آرزو *** با تو ته مینای عمر خویش را خالی کنم

ملایمت چو درشتی بدل کند تأثیر *** که آب نیز چو سوزن برون رود ز حریر

اعتبارات جهان رفتست پیش از آمدن *** نام ها هنگام کندن از نگین افتاده است

همچو عکس گلستان در آب می شورد جهان *** في المثل گر خاطر روشن دلی بر هم خورد

بیار آینه تا از نفس نشان بینی *** غبار قافله غدر را عیان بینی

در غریبی بیش می باشد هنرور را رواج

چون شرار از سنك بیرون شد چراغش روشن است

مردم هموار پیش از ما ز عالم رفته اند

این درشتان مانده چون خاکی که در پرویز تست

ناتوانان فارغند از انقلاب روز گار

خانه صیاد عشرت گاه صید لاغر است

زشتی أعمال ما را زندگی پوشیده است

جوى نا هموار هموار است تا باشد پر آب

جان بتن از نارسائی های همت مانده است

بسکه این دریا تنك آبست کشتی در گلست

زان صدف جمع كرده آب دهن *** كه بیندازدش بصورت زن

بسان سنك در كهسار صاحب جاه سنگین دل *** ز خود نازلتری را تا نمی غلطد نمی بیند

ص: 19

بود بر پای چون تیر هوائی وقت افتادن *** بهنگام ترقی هر که چشمی زیر پا دارد

ز دندان نیست غیر از آب گزیدن مطلب دیگر *** از آن رو طفل را دندان پیش اول برون آید

درین را که چو حمام جای پاکانست *** بود وسیله آرایش آن چه دست رس است

نفس سرکش تا بمن شد آشنا بیگانه شد *** کی سنگ آبى تواند پاسبان خانه شد

همره غیر به بستان مرو ای آب حیات *** چون سك تشنه مبادا بزبانت بخورند

کسی که زمزمه خواستن بود سازش *** صدای ريختن آبروست آوازش

از تماشای جمال کارفرما غافلی *** همچو مزدوران ترا تا چشم در کار خود است

با من بسیر باغ نیایند دوستان *** نازم بخصم خویش که تا قتل همرهست

آهن سردى برنك سنك آتش زن بكوب *** در میان شاید چراغ دیگری روشن شود

چنان كز سنك و آهن آتش سوزان شود پیدا

زنی چون هر دو عالم را بهم جانان شود پیدا

عمرم تمام توبه شد و توبها شکست *** این بحر آب صرف بهای حساب شد

قیامتی ست در آن دم که بهر زنده شدن *** ز خاك كوى تو خاك مرا جدا سازند

چرخ جز سفله را نپردازد *** سك دم خویش را علم سازد

در سنه 1112 فوت شد.

حسن خان - ولد حسين خان شاملو از اکابر ایل مذکورند آبا و اجداد ایشان درین دولت ابد مدت پیوسته بخدمات لايقه سر افراز بوده خصوصاً مشار اليه كه بفنون استعداد آراسته در حسن خط و حسن ترتيب نظم احسن بوده در ایالت هرات همواره مجلس او از ارباب کمال خالی نبوده اوقات خود را صرف مجالست فضلا و شعرا و ارباب استعداد نموده چنان چه میرزا ملك مشرقی و میرزا فصیحی و میرزا اوجی پیوسته انیس او بودند دیوانش بنظر فقیر رسید قریب بسه هزار بیت بود از آن جمله این چند بیت مرقوم شد این غزل را در اواخر عمر که از می بیهوشی بهوش آمده بود گفته و اظهار انابت نموده .

غزل

يارب این مخمور غفلت را می اسرار ده *** همچو آهم بر در دل های روشن بار ده

روز گاری شد که حرف گوشه گیری می زنم *** یارب این گفتار را توفیق این کردار ده

ص: 20

تا بکی چون داغ در یک جا کسی گیرد قرار *** هم چو اشکم آبروی یک قدم رفتار ده

شال پوشی را که حسرت بر قماش دولت است

در لباس عافیت یك پیرهن آزار ده

پاس خاطر چند دارم یک جهان بیگانه را

آشنائی با خودم در خلوت دیدار ده

کام همت میوه آزادگی دارد هوس

ای بهار عمر نخل نیستم را با رده

خرقه از کوتاهی شوقم گریبان می درد *** در رفو کاریش از جسم ضعیفم تار ده

در زمین کربلا چشمم فرات افشان نمای *** در طواف کعبه ام مژگان زمزم بار ده

چون حسن می ترسم از مخموری روز جزا *** باده آمرزشم از جام استغفار ده

از فروغ عارضت آیینه داغ لاله ایست *** بر لب چشم ترم هر قطره تبخاله ایست

ای که پنداری خموشم در وداع دوستان *** گر زبان شرم داری هر نگاهم ناله ایست

توان ز سیر گل و گشت لاله زار گذشت *** نمی توان ز تماشای روی یار گذشت

بروی لاله و گل خواستم که می نوشم *** ز شیشه تا بقدح ریختم بهار گذشت

تا گشایم مژه از هر طرفم جيحونست *** حاصلم خرمن اشك از رخ گندم گونست

روی تو باج حسن ز گلشن گرفته است *** از گل خراج پاکی دامن گرفته است

امشب بهیچ وجه دلم وا نمی شود *** گویا که خاطر کسی از من گرفته است

ابرم و رشته همت دارم *** با گل و خار محبت دارم

چون تنزل نکنم از همه کس *** من که بیش از همه قدرت دارم

درین قافله نیست دنباله *** همه پیش از یکدگر رفته ایم

این قدر آینه را رو دادن *** لایق دولت دیدار تو نیست

رباعی

تا گوهر راستی بدامان نکنی *** سود از سفر عالم عرفان نکنی

گر از بدی خیانت آگاه شوی *** دزدیده نگه بر رخ جانان نکنی

شوقم سفر حجاز در سر دارد *** امید زیارت پیمبر دارد

توفيق رفيقم شده در راه نجف *** کو خضر که توشه مرا بردارد

این رباعی را بخط نسخ تعليق بقلم جلی نوشته و در مشهد امام الجن

ص: 21

و الانس على بن موسى عليهما التحية و الثنا بديوار دارا السياده چسبانیده.

(رباعی )

دارم چو حسن سری بدرگاه رضا *** بیرون نروم یک قدم از راه رضا

خواهی که سرت بعرش توفیق رسد *** بگذار بر آستانه شاه رضا

عباس قلی خان - خلف حسن خان مذکور بانواع قابلیت و فنون کمالات آراسته مدتی قورچی شمشیر بود بعد از فوت والدش حسب الحكم پادشاه والا جاه شاه صفی حاكم باستقلال هرات و بیگلرنگی خراسان شد .

لمؤلفه

مقابل چون مه و خورشید بودند *** چو این ناگه برآمد آن فرو شد

الحال قریب بسی و چهار سال است که در امر مذکور کمال کاردانی و عدالت و مروت بعمل می آورد و بطريق والد مرحوم مجلس ایشان از اهل فضل و کمال خالی نبوده در مراعات این گروه و سایر فقرا و مستحقین کوتاهی ننموده در نظم اشعار و معما کمال ربط دارند کاهی از اشعار و معمای دلپذیر کمینه را نوازش می نمایند و این ابیات از ایشان است .

شعر

نی خود آرائی ز دولت چون بهارم آرزوست *** آب و رنك ترك برك روز کارم آرزوست

آرزوی کعبه محمل بسته بر کوهان شوق *** هادی راهی و عزمی استوارم آرزوست

باغیان همتم در گلشن آزادگی *** دست گلچین بیشتر از شاخسارم آرزوست

بی اجازت بر نیاید تیغ توفیق از نیام *** سایه دستی ز شاه ذو الفقارم آرزوست

کی گھر دارد بها عباس در بازا حشر *** از زمین كربلا يك سبحه وارم آرزوست

مژه ام طوبی خوش برك و بر طوفانت *** خون چکان قطره اشکم ثمر طوفانست

خجل از بال نشان طایر چشم ترماست *** سرگرداب که در زیر پر طرفانست

لاف از گریه توان زد که دلی نرم کند *** سنك را آب نمودن هنر طوفانست

بر سرى كز سایه قسمت رضاست (1) *** آسمان در آسمان بال آسمان بال هماست

زلفش از کاکل پریشان خاطر است *** زیر دست چون خودی بودن بلاست

تلخند بسکه آدمیان در مذاق هم *** لب خوش نمی کنند بشهد وثاق هم

با هم مگوی خلق جهان متفق نیند *** دارند انفاق ولی در نفاق هم

محمد خان - ولد حسين بيك قبچاقی در گلشن معرفت و آگاهی گل

ص: 22

صد برگیست که از نسیم عنایات الهی شگفته و در چمن صداقت و کار شناسی دوحه ایست که از پرورش توجهات پادشاهی بانواع اشجار بارور گشته مدتی مدیر الممالك بود در آن امر طلای اعتبارش از محك امتحان بيغش بر آمده بمصاحبت و منادمت نواب ظل اللهی شاه عباس ثانی افراز شده بعد از فوت محمد على بيك ناظر بيوتات بمنصب نظارت فایز شده از تاثیر نظر صايبش كمال رونق و نظام بكار خانجات بهم رسیده و بعد از وفات نواب خلیفه سلطان بوزارت اعظم سر افتخار بر آسمان سائیده است در آن منصب نهایت حقانیت و كمال سلامت ذات بظهور رساییده تا بسعایت بد گویان پادشاه ازو رنجیده معزول شد مدتی حسب الامر در کمال اعتبار و صلاح در قم متوطن شده تا یکسال قبل از تحریر بایالت استرآباد و سمنان و هزار جریب مشرف شده اليوم در آن امر کمال عدالت و مروت نسبت بعجزه و رعايا يعمل می آورد و دعای خیر جهت ذات ولي نعمت تحصیل می کند چون طبعش در سخن شناسی دقت تمام دارد گاهی متوجه ترتیب نظم می شود و این ابیات از ایشان است .

می فشانی گرد خود بینی بروی دل چرا *** هستی موهوم خود را می کنی باطل چرا

همرهان بحر معنی غوص دل ها کرده اند *** در غبار خویش می مانی تو چون ساحل چرا

از هیچ دلی نیست غبار آینه ام را *** از صافی خویشست حصار آینه ام را

شهید تیغ محبت نمی شود گمنام *** که بیستون بره عشق لوح فرهاد است

کس دست دل بلذت نوش هوس نزد *** کاخر ز نیش بر سر خود چون مکس نزد

چون توانم داشت پنهان مهر رویت را بدل

عشق ما را را پرتو حسن أو عالم گیر کرد

از خدنگش دیده ام بر دل گشاده تازه *** می کشم همچون کمان بر شست او خمیازه

مرتضی قلی خان - از اعاظم ایل شاملوست در ایام دارائی شاه صفی بعلت مردانگی که در قلعه ایروان کرد ايشك اقاسی باشی دیوان و دیوان بیگی شده در ایام نواب صاحب قرانی شاه عباس ثانی بعد از قتل جانی خان برتبه قورچی باشی گری سرافراز شده ولایت کرمان بتيول او مقرر شد بسبب حرکت بی جائی که اعدا در محار به قزوین قزلباش و جنوده نود با و استناد کردند معزول شده مدتی منزوی بود تا پادشاه بر سر شفقت آمده متولی و وزیر اردبیل شد الحال بهمان أمر مشغول است مجملا که خدای آدمی و شیست در همه حال خالی از همت گذشتگی نیست

ص: 23

همواره با موزونان صحبت شعر می دارد و خود متوجه نظم می شود چنان چه دیوان فصاحت بنیان ایشان قریب بچهار هزار بیت است همه خوب و غریب این ابیات از ایشان است

شعر

آن که نشناسد بعالم محرم بیگانه کیست

در درون دل چه می داند که صاحب خانه کیست

ز خمار می گریزی به پناه شیشه می *** دل نازکت ندارد خبر از خمار دیگر

منوچهر خان - از اعاظم لر كوچك است و از افواه مسموع شد که نسبت ایشان به بنی عباس می رسد مدتی در سلک آقایان بود در آن وقت کمال شوخی با اقران و امثال مي كرد بنا بر وفور خدمات و حسن صفات بعد از عزل علیقلی خان برادر زاده اش بایالت ایل مذکور سرافراز شده مدتی در آن امر نهایت استقلال داشت کوفتی بهم رسانیده در سنه 1079 فوت شد جای او بخلف ارشد او شاهوردی خان که همشیره زاده عالی جاه حسین قلی خان قورچی باشی است جوانیست در کمال قابلیت و کاردانی مرجوع شد و خان مرحوم گاهی بیتی می گفت و این ابیات از آن جمله است

شعر

معنی مردی تمام از تیغ می آید برون *** مصرع شمشیر را خود مصرعی در کار نیست

ابروی کمان دار تو پیوسته بجنگست *** مژگان رسای تو رساتر ز خدنگست

زلفت نتوانست دل از اهل وفا برد *** خط تو برون آمد و زنك از دل ما برد

علیقلی خان - اعظم تخلص خلف ارشد حسن خان شاملو است جوان صاحب كماليست خصوصا در فنون سپاهیگری و نسق و نظام چرا که در اوایل سن بحکومت ولایت مارد چاق سرافراز گردیده با وجود خیرگی جیش اوزبك هيچ گاه از الكه او غارتی نتوانستند برد چنان چه اشبیله نام سرداری که در نهایت شجاعت بود و با فوج خود یکنوبت بتاخت ولايت او آمده جزئی چیزی بغارت برد مشار اليه بنوعی ایلغار کرده او را جدا کرده با چند بر سر او رفت که فرصت لباس پوشیدن با و نداده سراورا جدا کرده با چند سر دیگر و جمعی زنده بخدمت شاه جنت مكان شاه عباس ثانی فرستاد در ترتیب نظم طبعش خالی از لطف نیست اعظم تخلص دارد اشعار ایشان قریب بدو هزار بيت بنظر رسیده این ابیات از آن جا نوشته شد .

شمع دلم دلم بكعبه و بتخانه روشن است *** یک رنگیم بعاقل و دیوانه روشن است

ص: 24

در کلبه ام چراغ مرا هر که دید گفت *** شمع مزار کیست که در خانه روشن است

نظر بروی تو خورشید ناگهان انداخت *** کلاه خویش ز شادی بر آسمان انداخت

سفید روی نباشیم چون بعرصه حشر *** که تبغ غمزه أو سرخ روز بسمل ماست

غم پرستان ترا با عیش و عشرت کار نیست *** در شراب اعظم بامید خمار افتاده است

گر فلك را بمن جنگست *** عرصه پیدا کند جهان تنگست

در آب مردن مردان ز تشته مردن به *** قدم بوادی دریا دلی گذار و مترس

بعكس خواهش طبع است کار مردان را *** بهر طریق دلت خواهد آن چنان بشوی

اگر بوادی لب تشنگی فتد کارم *** بآبروی قذاعت شنا توانم كرد

(رباعی)

قدر سخن اعظم از دو عالم بیش است *** بی خیل خیال پادشه درویش است

چون مصرع شوخ نیست فرزند عزیز *** یک معنی بیگانه به از صد خویش است

ساغر بکفم ز باده مالا مالست *** لبريز بطاق ابروى شوالست

چون شکوه کس از کوتهی عمر کند *** ماه رمضان مگر کم از صد سالست

اغوراو خان - خلف محمد قلی خان زیاد اقلی بیگلر بگی قراباغ اویماق ایشان در مردانگی و جرات مشهورند و تواریخ تواریخ صفویه از این معنی گویاست مجملا عالیشان مشار اليه جوان آدمی قابلیت و در کمال اهلیت و آدمیت است مدتی داروغه قم بود در آن اوان بخدمت غلامی مولانا عبد الرزاق نهایت ربط داشتند چنان چه درسی هم می خوانده بعد از آن دو سال میراب اصفهان بود در آن امر حفظ آبروی خود و رعایا نموده بآبیاری عدالت گلشن خاطرها را سبز و خرم داشت تا بسبب قابلیت بعد از فوت مرتضی قلی خان عمویش بیگلر بگی ولایت مذکور شده طبعش در ترتیب نظم اشعار و معما كمال رغبت دارد و زیادی تخلص می کرد شعرش این است.

شعر

ما را گداخت گریه بی منتهای چشم *** آخر نیافتم چه بود مدعای چشم

این در گداز آن شد و آن در گداز این *** چشمم بلای دل شد و دل شد بلای چشم

وله ايضاً

فضای باطنم از عشق عالمگیر روشن شد *** ز اعجاز جنونم دیده زنجیر روشن شد

وله ايضاً

سرکشی ای شوخ هر جائی بست *** این غرور و ناز و خود رائی بسست

ص: 25

تا زیر سر مستان بزم او شوی *** آن قدر از خود برون آئی بسست

وله ايضاً

توای بلبلان را گوش کردی در چمن یک شب *** بیا پهلوی شمع و حرفی از پروانه هم بشنو

نجف قلیخان - ولد ارشد على بيك زنگنه سلسله ایشان در مردانگی و جسارت و صداقت محتاج بتعريف نیست در زمان شاه عباس ثاني مشار اليه مير آخور باشی بود در هنگامی که جیش هنود بتسخیر قندهار آمد مکرر مردانگی و جرات نموده بتحسين سر افراز گردید وقتی در مجلس بسبب سورت شراب حرکت نا مناسبی کرده باعث رنجش پادشاه شد او را بقلعه الموت محبوس ساختند بعد از مدتی حسب الامر از قلعه نجات یافته در قزوین ساکن شد تا نواب اشرف در اول جلوس ميمنت مأنوس او را طلب داشته بایالت مرو سر افراز شده در آن وقت با جيش اوزبك حنك مردانه کرده شکست عظیمی بایشان داد فقیر در آن باب تاریخی گفته که بخدمت عرض می نماید .

تاریخ این است

سر ازبك آورد شخصی و گفت *** گریزان شد ازبک از اقبال شماه

بعد از قتل جمشید خان بیگلربگی قندهار شده در امر مزبور كمال کاردانی و عدالت نسبت بعجزه و رعایا بظهور می رسانید این اشعار از اوست.

شعر

عکس رخسار تو گلرنگ کنند آینه را *** از ملاحت نمك سنك كند آینه را

وله ايضاً

نیست دمی خالی از - خشم و غضب چرخ پیر

شب زكواكب پلنك- روز ز خورشید شیر

وله

نقش نكه درست ز خطش نشسته است

این سرمه مومیائی چشم شکسته است

وله

با وجرد قهر او اميد واری کار ماست

حلقه فتراك او انگشتری زنهار ماست

وله

ای دل از راه فنا چند مکدر گردی *** بیش از این نیست رهی کامده برگردی

ص: 26

مرتضی قلی خان سلطان - ولد ارشد حسین خان شاملو در اقسام کمالات در آدمیت عدیل ندارد هرگز بطريق ساير اتراك قدم از طریق آداب و مردمی بیرون ننهاده در مسئله خط شکسته اش دل ها بسته و شاهد خیالاتش در خلوت خاطر هما نشسته در اوائل جلوس بمنصب قورچی گری شمشیر سر افراز گردیده داروغگی قم که لازمه آن خدمت است با مشار اليه است الحال كمال قرب و استقلال دارد و محبوب القلوب ترك و تاجيك و دور و نزدیکست از واردات آن جناب با این چند بیت اقتصار شد.

شعر

چون نی متال کز تو صدائی شود بلند *** هر دم صدای ناله ز جائی شود بلند

معمار خود مشو که کنی خانه ها خراب *** ویرانه شو که از تو بنائی شود بلند

وله ايضاً

خبر از خود ندارم همچو بلبل هست می نالم

نفس در سینه تنگم چو نی تا هست می نالم

وله ايضاً

من نمی گویم سمندر باش یا پروانه باش

چون بفكر سوختن افتاده مردانه باش

وله ايضاً

مكن در دیده ارباب دولت سرمه را ضایع

که چون شد نابینا چشم چه نفع از توتیا دارد

وله ايضاً

دل ز هم صحبتیم دل گیر است *** عيش بي زلف تو در زنجیر است

آن چنان منتظرم در ره شوق *** که اگر زود بیائی دیر است

وله ايضاً

تا توانی سخن از مردم بی درد مکن *** گر همه کوه شود تکیه بنامرد مکن

سلطان علی بيك - نواده علی قلی خان شاملو جد مشار اليه در زمان شاه عباس ماضی دیوان یبکى و ايشك آقاسی باشی دیوان بود مجملا سلطان علي بيك جوان قابل با همتی بود طبعش در کمال غنا و خاطرش در نهایت بلند پروازی و استغنا در سلمك يساولان صحبت بود و دو شلك مهر شرف نفاذ بهمه ساله او مقرر بود ولی سربآن منصب فرود نمی آورد و پیوسته از آن معنی در آزار بود

ص: 27

هنگام تجرع افراط نهایت می کرد چنان چه در اواخر تغییر بسیار در احوالش بهم رسیده و از عمر برخورداری نیافته در حین جوانی رخت بمرجع كشيد و در اقسام شعر قدرت داشت رهی تخلص می کرد دیوانش بنظر نرسید مثنوی در بحر تحفة العراقين خاقانی گفته این چند بیت از آن مثنوی مرقوم شد

از دست زمانه داد و بیداد *** ویران شود این جهنم آباد

گل هاش همه دهن دریده *** دل هاش تمام غنچه چیده

راهی که بنفشه کرده نام *** بی شرم رود بچشم بادام

اى آن که ز مطربی زنی دم *** موسیقاری شمار عالم

دم تند مکن باین که راهی است *** در هر نفسی به پیش چاهی است

ای ساخته راه در دل تنك *** افتد ز تو آه در دل سنك

از سینه هر که شد ترازو *** تیر تو بلند کرد بازو

ای دیده بزاد راه دیدار *** بیش از همه چیز آب بردار

از اول نامت ای سرافراز *** گردید ز هم لب جهان باز

تعریف رود خانه

هر لحظه کنند ز مستی و جوش *** چون مست خرام را فراموش

دیده رخ دهر نا خجسته *** آیینه خويش از آن شکسته

وله ايضاً

باده معنی نخواهد ریخت صورت را ز جام

کج نگهدارد اگر آئینه دار آئینه را

کبوتری که ندارد سال نامه دوست *** پرش برنده تر از تیغ قاتلست مرا

هر کز دو گل شکفته ندیده است آسمان *** چون آفتاب غنچه شود ماه بشکند

كجك بر سر زند چون پیل مستم یاد آن مژکان

نگهدارد خدا سر حد حیرت را ز ویرانی

جمعی که تو خطی نبود در میان شان *** من خوش ندارم از همه خیل فرشته اند

اگر کند بخرام تو ذوق هم دوشی *** زنند فاختگان سرو را بنا گوشی

چو پرسیدند در محشر زمن وجه ندامت را

شمردم از خجالت ريك صحرای قیامت را

ص: 28

به از خلق ملایم نیست دامی دل شکاران را

در این ره دامن ما را گل بی خار می گیرد

بر سر سرو سهی بال تذروی دیدم *** مكن طرف کلاه تو ببارم آمد

خون دل در گوشه گیری های من رنگین بود

در کنار در آب چشمه ها شیرین بود

رسید یار دلا وقت آه می گذرد *** بهوش باش که نگاه می گذرد

صفی قلیخان- ولد ذو الفقار خان حاكم قندهار سلسله ایشان بمردانگی و همت مشهورند خصوصاً مشار اليه كه در جنك قلماق کاری که کسی یاد ندارد بعمل آورد عالی جاه الله وردی خان قوللر آقاسی طوری دیگر خاطر نشان نواب اشرف نموده او را بجنون نسبت دادند مدتی سلطنت درون با او بود در آن جا فوت شد شعرش اینست

در حقیقت دشمنی ما را چو رنك آل نیست

ز ردی روی مرا از دوست می دارد نهان

کرد عکس عارضت رشك بهار آیینه را

نیست دیگر آرزوئی در کار آیینه را

رباعی

ای بار خدای کار سازنده توئی *** بنواز مرا زانكه نوازنده توئی

بر خاك ره مذلت افتاد، منم *** بر مسند عز و جاه پاینده توئی

سيد مبارك خان مدهوش - نسب شریفش از جانب پدر سید مبارك والى عربستان و از جانب والده بامام قلی خان بیگلربگی فارس می رسد در پاکی نسب از آفتاب مشهور تر جوان کاردان و آدم بهمتی است در بی تکلفی و گذشتگی خوش نشین وادی تجرید و صحرا گرد بیدای تفرید است کمال اعتبار دارد اما چون در حفظ مالیات اهتمامی ندارد پیوسته در پریشانی می گذارد در ترتیب نظم طبعش خالی از لطفی نیست چون از باده عرفان سر خوشست مدهوش تخلص دارد بخط خود در مجموعه کمینه پاره شعر نوشته این از آن جمله است

رباعی

تیشه از فرهاد و از مجنون بجا زنجیر ماند

قطره خونی ز ما هم بر دم شمشیر ماند

ص: 29

کار ما را كس بعالم چاره نتوانست کرد

خواب امیدی که می دیدیم بی تغییر ماند

اگر مستم بمستی دیده باشی *** چها بر گریه ام خندیده باشی

شناسی آشنا را قدر روزی *** که داغ آشنایی دیده باشی

زهی روی خوشت آینه هوش *** سخن آب بقا لب چشمه نوش

برون آید سخن زان غنچه تنك *** چنان آید بدل حرفت فراموش

ته جرعه ها که ماند از آن لب بمن دهید *** كان رفته رفته بوسه به پیغام می شود

اتحادیست وفا را كه زبان من و أاو *** گاه تقریر سخن هم چو قلم هر دو یکی است

وعده نخلی است که سر می زند از گلشن هوش *** کردن و گفتن من هم چو قلم هر دو یکی است

مرتضی قلیخان -جوانی است بصفت مردمی آراسته ذات فرشته شیوه اش در سنجیده گی و برگزیدگی پیراسته و بی عدیل و اطوار و اوضاعش در باطن و ظاهر مرغوب و جمیل پیوسته با علما و صلحا مونس و انیس است با این که مداخل قهوه چی باشی گری وفا بخرج سه ماهه او نمی کرد باز وضعش نهایت نظام و پاکیزگی داشت در باب امداد فقرا سر موئى تقصير نمی کرد بعلت حسن خدمات در سنه 1078 بایالت بندر عباس سرافراز شده سلیقه اش نهایت سنجیده گی دارد شعرش این است

شعر

از لعل آتشین تو رنگین شراب ما *** از هر تبسم تو نمك در كتاب ما

کاروان رفت و تو از بانک درائی در خواب

خبر از خویش نداری که کجائی در خواب

باخزان دست بدست است بهاری که تراست

حیف و صد حیف که چون رنك حنائی در خواب

ز بس خاموش بود از حرف قتلم لعل خندانش

تكلم سبز شد از پشت لب های سخندانش

خالی نیم ز یاد تو خالی است جای تو

هم چون نگین کنده ز نامت نشان پر است

پیداست عکس دوست ز هر قطره سرشك

ز آیینه شکسته دل ناتوان پر است

ص: 30

عمري است که شد دیدن روی تو خیالی *** چون نقش نگین در نظرم جای تو خالی

اظهار تعلق بتو در بند زبانست *** معنی چو گهر در صدف لفظ نهانست

با آن که فقیر ترکی نمی دانم باز دوستار این بیت ترکیه شده ام .

جسم و جان دنك تا اثر وار در نظر مشتاقیم

تا با خیش كیفینی وار كوز وه کوز دوستانیم

شاهوردی بيك - خلف سلطانعلی بيك و همشیره زاده عالی جاه حسین قلی خان قورچی باشی جوانی ست در نهایت آرام و اندام بعد از فوت والد بزرگوار بخدمت سر افراز شده طبعش در كمال لطافت و نزاکت نزاکت است پله اعتبارش رفیع و ذروه اقتدارش منبع کمال آزرم و حیا دارد چنان چه ازین بیتش ظاهر است

شعر

گلستان ادب ای آبرو خرم نمی گردد *** گل باغ حیا در هیچ موسم کم نمی گردد

نهالی را زاول سعی کن تار است برخیزد *** که چون گردد قوی از زور بازو خم نمی گردد

زاشك طرفانی خود غوطه زنان می گذرم *** تا توان گفت که دیوانه ز سیلاب گذشت

مهدی قلى بيك - نواده قرچقای خان که صفات او محتاج بتقرير نیست مجملا مشار اليه جوان قابلیت در نهایت دلچسپی چنان چه بخاطری که نشست بیرون نمی رود و علي قلي بيك والد او در قم متولی بوده وی در قم تحصیل کمالات نموده شعر را خوب می گوید صفا تخلص دارد این ابیات از او اوست

شعر

عجب و خار كلرك و جمال دار با دارد *** تعالى الله كه یار امروز رنگین جلوه ها دارد

دل بی آرزو باشد وطن آزاده مردان را *** مرا حبوس در زندان غربت مدعا دارد

ما ساغر عیش از کف ایام گرفتیم *** چون لاله ز خوناب جگر کام گرفتیم

گرد سرت ای شمع چو پروانه بی تاب *** مرديم بدأى تو آرام گرفتیم

پشت پانی زدم دو عالم را *** يك قدم بود این دو فرسنگم

تابکی عمر عزیزت می رود در راه خواب *** چشم نگشا یوسف خود را برار از چاه خواب

مرشد قلى بيك - ولد عباس قلی خان حاکم هرات جوان آدمی بود در کمال ملایمت و همواری در سلک آقایان (1) منسلک بوده بهره از جوانی ندید در حداثت من يملك بقا خرامید شعرش اینست

شعر

چو چشم من فتادای ماهوش بر چهره پاکت *** نگاهم رشته گوهر شد از روی عرق اکت

بگلشن رفت و می خوردن و باغیر گردیدن *** نمایانت هم چون آفتاب از سینه چاکت

ص: 31

تنك شرابم اگر آب می گیرم *** پیاله بر کف خود از حباب می گیرم

ز انتظار قدم چون هلال می گردد *** پیاله تا ز تو ای افتاب می گیرم

در شنی سخت بی دردیست نرمی پیشه خود کن *** که کاری کز نگه می آید

هر که خواهد بجهان نيك سر انجام افتد *** باید اندر قدم آن بت خود کام افتاد

بس که آوازه عشق من و او شهرت کرد *** هر که بدنام شود طشت من از بام افتد

دل از فروغ حسن تو دریای آنشست *** این داغ های تازه که بینی حباب اوست

زينل بيك - ولد اصلان خان ایشان از اکابر گرجستانند والدش در ایام شاه عباس ثانی بایالت مرو سرافراز شد بعد از مدتی معزول گردیده فوت شد مجملا زينل بيك جوان تابلیست بصفات کمال آراسته از آن جهت نهایت پریشانی دارد شعرش این است .

فرد

بی تو چشمم عندلیب گلستان گم کرده است

مانده سرگردان چو مرغ آشیان گم کرده است

ز غنچه دهنت بوسه بخواب گرفتم *** نمردم و ز زگل آرزو گلاب گرفتم

سليمان بيك - نواده محب على بيك مشهور باله بيك حسن خدمات الله بيك جد ايشان كمال شهرت دارد و سليمان بيك جوانیست در كمال همت ذات و حسن صفات بجهت صرفی گری و مراعات آداب تولیت مسجود جامع كبير با مشار اليه است و نهایت سی در أمر مذکور بعمل می آورد شهرش این است.

شعر

حیرت افزاست خیال سر زلفت چندان *** که بخود گم چو سیاهی بشب نار شدم

باز شب شد که ز بی مهری ایام دغل *** مهربانانه کشد هجر تو ما را بغل

علی قلیخان - ولد شاه وردی خان والی لر كوچك صديه زاده سارو سلطان بیگدلیست مدتی بعد از پدر والی ایل مذکور بود چون بی نهایت بی همت و بی پروا بود و ينظم و نسق احوال خود نپرداخته الواركه شرارت طبیعی ایشانست فرصت یافته بشکایت او آمدند و ناخوشی بسیار کرده بی علاج بجانب اردو آمده معزول شد حسب الامر توطن مشهد مقدس اختیار نموده در آن جا فوت شد شعرش اینست و از خودش مسموع شد.

شعر

بعد مجنون علم عشق ز پا افتاد است *** همتی گو که کنم راست بالای کسی

ص: 32

لطفعلي بيك - از جانب پدر نواده قاسم جان افشار و از جانب والده نواده حسین خان والى از كوچك است در مدت عمر أوت را صرف صحبت طلبه علوم و سایر دردمندان نموده از وسعت - اق وافر و مشرب مانی هیچ گاه حضورش از یاران اصل خولی نیست با وجود ترغیب و ید این متوجه انور دنیوی خصوص ایالت شد خود را از قید تکليف خلاص ساخته چنان چه مثال نواس (شال پوشی ) اختیار کرده در خدمت علامی ملا رجب علی مباحله علم جاری می کرد و در فهم معانی از شاگردان مر کسی نداشت گاهی شعر می گوید شعرش اینست

شعر

کمرش را میدان نمی بارد *** بی نشان را نشان نم یابد

مژد برگشت و گفت با دارو *** تیر مارا کمان نمی یابد

چشم بودره کرد خاموشم *** شکوه ام را زبان نمی یابد

صمیه در باب اهل اردو گفته این بیت از اوست

بخالو منو چهار خان خودم *** که با يك كلتوى او من بدم

در باب سلطان على بيك میرزا جلال شهر مانی این نیست را گفته

بسلطان على بيك و جام میش *** بنك ( انك ) جلالی و آب میش

میرزا جلال آزرده شد غزل ترکی بی رتبه کنایه ارزی گفته فرستاد و ادعای بيك در ضمن آن غزل نوشت

بيك بيت شاعر مسلم بود *** اگر مصرعش ام مصر عاش مع هم بود

عبد الله سلطان - اوایل چکنی است آبانی ایشان درین درای ابد مدت خدمات جان سپاری ها کرده اند مشار اليه الحال در مهدی از ولایات خراسان سلطان است و نهایت همت و پاکیزه وضعی دارد و کمال مردی و آدم :در ذاتش مخمر است و طبعش خالی از لطف نیست شعرش اینست

ناتوانی عاقبت دلدار ما خواهد شدن *** دوستان عشقی که غم غم خوارها خواهد شدن

ساقی مجلس باين تمكين اگر می دهد *** تا بما خواهد رسیدن کارها خواهد شد.

بگذشت عمرو موی میانی شد نصیب *** كام و لعل غنچه دهانی نصیب

پژمرده سرزند گل عیشم زشاخ بخت *** تخیل را بهار. خزانی نشد نصیب

خلقی شده و الله تماشای جمالت *** حسن این همه أن عمر برای که تو داری

از دل و دیده سراغت كردم *** غافلت کردم و داغت کردم

ص: 33

آه دل تند چو شد می ترسم *** سينه فانوس چراغت کردم

رباعی

درویش کسی نه ایم و ارباب کسی *** ما را نبود چشم بر اسباب كسی

اخت جگری گری و آب چشمی داریم *** برنان كی نه ایم و بر آب کسی

علیخان - خاف شاه رخ سلطان سابق كرمان شاهان جوان قابلیست در کمال آرام و آزرم و صلاح و آدمیت است در تحصیل علوم في الجمله اوقات صرف نموده طبعش نهایت دقت دارد بمنصب یوزباشی گری مشرف بود بسبب قابلیت درین سال بایالت زمین داور سرافراز شد شعرش این است .

از جزر و مدخرف و رجا در کشاکشم *** چون کشتی شکسته بدر با کنار (تمام) عمر

سهراب بيك - خويش رستم خان سپه سالار جوان قابل دلنشین است با نهایت آرام سنجیدگی بسیار خلیق و مهربان نکته سنج سخندان شهرش اینست

روزی که ریخت دست قضا مي بجام ما *** سیلی بروی آتش گل زد قوام مام

ما جای دانه آینه در دام ریختیم *** نا پر تو جمال تو افتد بدام ما

دین میدان نگیرد شمله از وحشت سر راهم *** کشد خنجر زدست برق آتش باری آهم

هر که از بزم تو بی دستور می آید برون *** چون چراغ صبحدم بی نور می آید برون

حاصل ما می کند خود سعی در تاراج خود *** دانه ما از زمین چون مور می آید برون

صبحت دلا دامن توفیق اثر گير *** گلدام شفق بازکی و مرغ سحر گیر

سر هر خار در این بادیه خنجر بازیست *** اضطراب که دگر کفش ز یا افکنده

احمد خان بيك - برادر زاده قاسم خان بيك افشار داخل آقایان بود کمال اهلیت و قابلیت ذات و آدمیت داشت اتفاقا برفاقت محمد خان بيك برادرش که او هم در کمال متانت بود بنصر آباد وارد شدند آن قدر مردمی از ایشان دید که بشرح نتوان نمود در فن سپاهیگری خصوصاً تیر اندازی که مشاهده شد مانند نداشتند در اوان شباب فوت شد در آن روز این ابیات از و مسموع شد.

(فرد)

رفتم از خویشتن و وادی دل را یکسر *** بهتر آهوی خیال تو بیابان کردم

ساقی از مینا ببخش بریز *** تا توانی خود گردن کش بریز

در ولایت خرم آباد صباحی بسیر لاله زاری رفته بود این بیت را در

ص: 34

بدیهه گفت

از شورش نسیم سحر گار لال ها *** بر يك ديگر زدند چو مستان پیال ها

اغورلو بيك - خلف نواب امام قلیخان حاکم فارس صفات خان مذکور از آفتاب مشهور تر است اغور لو بيك را با بعضی از برادران در ایام شاه حفى اعمی ساختند مشار اليه چون قابلیت ذاتی داشت تحصیل اکثر کمالات نموده در ترتيب نظم طبعش خالی از لطفی نبود دو سال قبل از این باصفهان آمده مگردا در قهوه خانه صحبت وی روی داده کمال اهلیت داشت شعرش اینست

شعر

یار رفت و با خيال أو دل غمدیده ماند *** نشاه آن باده آخر در سر شوریده ماند

بي نمك پاش شکرخندی دهان زخم دل *** باز در خمیازه هم چون پسته خندیده ماند

راه گلچین نیاز از ناز در گلشن نداد *** گل بباغ از دور باش باغیان ناچیده ماند

فرد

بگرمی ک توان بگرنك خود کردن دو و نگان را *** دو رنگی مهر از گل های رعنا بر نمی دارد

محمد مؤمن بيك - داروغه فراشخانه است ایشان از ایل شاملو و نواده زینل خان است که جان فشانی ها در این دولت کرده مشار اليه جوان قابل آدمی روشیست در نهایت ملایمت و اندام طبعش خالی از لطفی نیست شعرش اینست

شعر

افروخته زوصف جمالش بيان من *** چون طبع طور نور چکد از زبان من

واله نیم چو قمری و بلبل برو و گل *** در غنچه داست نهان گلستان من

محمد جعفر بيك - برادر محمد مؤمن بيك است ارهم بطريق اخوى عالی مقدار نهایت آدمیت دارد و خوش طبیعت است شعرش اینست

صبح بار حال خفتگان خندد *** همچو پیری که بر جوان خندد

هو شكاف خرابة دهنيست *** که بمعموره ججهان خندد

کدامین درد خود را با تو گویم *** مرا چون دل را با می کنند درد

محمد قاسم بيك - با کمال مردمی و آرامی بخدمت آبدار باشی گری سر افراز است و سخنانش در کمال آبداریست شعرش این

شعر

شد از مهر تو چون فانوس جسم لاغرم روشن

نگه چون شمع روی آب در چشم کرم روشن

ص: 35

شنیدم باز شمش تو دارد خون ریزی

دم تیخ او با چشم زخم دیگرم روشن

صفى قلي بيك - ولد واخان ایشان از اعاظم چرکند والد ایشان بوسيله حسن خدمات یگلریکی شیروان شده بعد از آن معزولی شده استراباد با و عنایت شد در آن حين خطی بدماغ او راه یافته خود را کشت اخلاف مشار اليه همگی در هرفي كامل بودند خصوصاً صفى على يك كه درفن سپاهی گری و اکثر کمالات از قرآن در پیش بود اما از چشم زخم دوران در دماغ او خبطی بهم رسیده لباس درویشان پوشیده کم حرف خاموش ات طبعش كمال لطف در ترتیب نظم دارد و شعرش اینست

شعر

فارغند شدند از گفتگوی عرض مطلب لال ها *** چشم گریای تو می فهمد زبان حال ها

می نماید چون رك ياقوت از پشت لبش *** پیش بزه خطی که خواهد رست بعد از سال ها

فرد

گردون پی شکست دل ما فتاد است *** این شیشه را بساقی کوثر سپرده ایم

الهی در مرد محنتم صاحب کلاهی ده *** ز در دو داغ عشقم تاج و تخت پادشاهی ده

اگر بنی اسرخ زرد مایل طبع شوخم را *** سرتك ارغوانی لطف کن رخسار گاهی ده

مزن خموشی دام در پرسش محشر *** شکایت ها از خود دارم زبان داد خواهی ده

آسمان کیست که خیر احمد بی کسی جور *** این قدر بهده گردد که سرش دور کنند

ملك حمزه غافل - ولد ملك جلاء الدین ایشان از ملکان سیستان حسب التقرير شخصی از آن ولایت نیب ایشان جمشید می رسد و از آن تاریخ تا حال ایالات سیستان با ایشان است جوان قابل بهمتی بود مدتی قبل از این باصفهان آمده تغیر ربط بی نهایت با او داشت این قدر گذشتگی از و ملاحظه شد که شرح توان داد و در ده تخاری ایل سابق فوت شد با وجود هوش و آگاهی غامل تخلص می کرد شورش اینست

(شعر)

از پرده دل طفل سرشکم بقماطت *** زان گریه که سرمایه شادی و نشاطست

بیرون نخوان رفت و ویرانه عالم *** هر جا که روی داخل این کهنه رباطست

(رباعی)

آدم زدم ده در وادی کرد *** پنداشت که غم کم است پرشادی کرد

ص: 36

از غمکده جهان چو ایرون می رفت *** غم را بزمانه وقف ائلادی کرد

(رباعی)

غافل نشوی ازین دو معنی غافل *** سرمایه مرد از این در گردد حاصل

زین راهنمایان بكن شو قابل *** یا عقل درست یا جنون کامل

(رباعی)

بیگانه نیم تا که غم یاری هست *** گر رفت زدست سبحه زتاری هست

دلجوئی حمزه گر بایران نکنند *** در پهلوی او هند گر خواری هست

ملك ابو الفتح - برادر ملك حمزه برادر ملک حمزه آن هم در آثار و قواعد قدم بر ملک حمزه این رباعی را خطاب بار کرده و گفته .

(رباعی)

بر خاطر عطرت غباری نرسد *** از گفته من ترا نقاری نرسد

هر چند طلای خاطرت را غش نیست *** بی زحمت آتش بسپاری نرسد

ملك ابو الفتح در جواب گفته

نظم ز شراب معنوی سرشار است *** در کش را هوشیاری در کار است

محتاج پایمردی آتش نیست *** نقد سخنم طلای دست افشار است

( فرد )

جذبه توفیق می خواهم که از خویشم برد *** آن قدر کز کاروان پس مانده ام پیشم برد

( رباعی )

از فیض صبوح بخبر نتوان بود *** بی ناله و بی آه سحر نتوان بود

بی طرف، زنیم جرعه بی هوشی چیست *** از شیشه تنك حوصله تر نتوان بود

میرزا شجاع - آن هم بنی عم مللک حمزه است جوانی است در کمال آدمیت و آرامی و مردمی اندام گلشن خاطش از نسیم فیض الهی هم آغوش طراوت از سیستان باصفهان آمده مدتی بود باز بسیستان رفته بعد از مدتی باصفهان آمده الحال در عباس آباد ساکنند و گاهی بمسجد لنبان تشریف می آورند و ازصحبت ایشان فایده مند می شویم طبعت در سخن شناسی و معنی پردازی کمال قدرت دارد و شعرش این است

با قناعت ره ندارم در حریم آرزو *** بی نیازی چوب در بانست دایم پیش من (تن)

ص: 37

ز معصيت بكلام خدا بریم پناه *** ك، شاهراه نجاست مد بسم الله

(فرد)

ما بنده خدائیم ما را بما چکار است *** گرهست اختیاری با صاحب اختیار است

ملك تن را ز ملك دل بهربست *** ده نزدیک شهر هم شهرست

امشب از دور صدای جرسی می آید *** همه تن گوش بزنگم که کسی می آید

(رباعی)

گر سکه دل بر سخن خویش زنی *** کی حرف بدی زدشمن خویش زنی

بد گویی خلق هم چو چن و دهلست *** منواز که خود بر دهن خویش زن

ميرزا همت - این هم بنی عم ملك حمزه است از این ولایت دلگیر شده بهندوستان رفته ملازم پادشاهست و نهایت اعتبار در آن جا دارد طبعش خالی از لطفی نیست همت تخلص دارد و شعرش این است

بهار رنگ تو چون گل گل از شراب شوه *** ز عکس آینه گازار آفتاب شود

ز دشمنان ملایم ز بس که می ترسم *** بموم آتش من چون رسید آب شود

ز كمحر في ارباب یقین گشته است معلومم *** که گردد چین ابرو موی چینی کاسه سررا

زندگی در خواب غفلت همچو بادامت گذشت *** چشم تا واکرده آغاز و انجامت گذشت

از بس که با خیال تو دارم وصال ها *** آینه خانه شده ام از خیال ها

بی بصیرت را کند صاحب بصيرت فيض عشق *** خواهش دیدار عينك كرد سنك خاره را

بد گهر را آشنائی نیست منظور نظر *** خویش نزدیکی نمی باشد چو مينا سنك را

گر روی بریاد زلف خویش کوتاهی مکن *** در سفر قصری نمی باشد نماز شام را

چگویم پیش دل بی مهری رسوای آن گل را *** نگاه شوخ او نرکس زند بر سر تغافل را

(فرد)

آخر آمد از لب لعل تو کام ما *** کند این عقیق راخط مشکین بنام ما

پاس سخن صلاح بود آرمیده را *** تیغ کشیده دان نفس نا کشیده را

ساغر زدست ساقی نوخط کشیدنی است *** این ماه نو بمصحف دیدار دیدنی است

روان دلان بهند نگردند رو شناسی *** در شب چراغ آینه خاموش می شود

لنگر کشتی تن خشم فرو خوردن تست *** موج این بهر پر آشوب ز سر رفتن تست

ز چرخ شکوه بیجا بود پریشانی *** گرسنگی ترا آسیا چه می داند

بنسب فخرز نقص گهرو کم خردی است *** چون نگین چند توان زیست بنام دگران

ص: 38

میرزا امامقلی - برادر عالیجاه خلیل خان بختیاری است بسیار آدمی صفت است بنوعی تحصیل آداب نمود که با وجود بختیاری بودن باز گنجایش تأمل دارد طبعش خالی از لطفی نیست وحشت تخلص دارد شهرش اینست

تا خط تو رهزن نظر شد *** هوشم بنگاه بال و پرشد

(رباعی)

با نفس جهاد کن شجاعت این است *** بر خویش امیر شو امارت این است

انگشت بحرف عیب مردم مگذار *** مفتاح خزاین سعادت این است

هر صبح که مهر بر جهان می تابد *** در بوته تن روان می تابد

چرخی که عجوز دهر می گرداند *** از بهر من و تو ریسمان می تابد

این چرخ نگون که واژگون می گردد *** ای بی خبر آگهی که چون می گردد

صد خوشه زهر دانه امید تو سبز *** تو خفته و آسیا بخون می گردد

وحشت گره از خاطر خود و انکنی *** تا دیده بروی دوست بنا نكنی

آن روز قبول درگه دوست شوی *** کز رد و قبول خلق پروا نكنی

بایندر خان صفوی - چون ربطی بسلسله عليه صفویه دارد بخویشاوند مشهور و در کمال مردی و اهلیت بود دلیل آن که هرگز متوجه امور و ملازمت نشده اینست که همواره با شعرا و فقرا محشور بوده شعر بسیار گفته این ابیات ازوست .

کاش زلف نودگر بو بصبا نفروشد *** تا صبا همت کونین بما نفروشد

برغم توبه ام بزم خوشی آن رشك مه دارد *** خدا از آفت طاقت دل ما را نگه دارد

گویند داغ سوز که واسوزی از غمش *** خود را تمام سوختم و و انسوختم

صادق بيك - از اعاظم ایل افشار است و در خدمت شاه عباس ثانی کمال قرب داشت چنان چه در آخر بمنصب کتابداری سرافراز شده در فن نقاشی عدیل نداشه و در شجاعت و تهور هم بد نبود از فرط همت پیوسته پریشانی داشت از مرحوم ملا غروری که صدق اندیش بود مسموع شد که وقتی قصیده در مدح او گفته در قهوه در قهوه خانه گذراندم باین بیت که در تعریف سخن او گفته شده بود برسیدم .

چون عرصه زنك و صدای زنگست *** صیت سخنش در جهان امكان

مسوده را از این فقیر گرفته گفت حوصله ام بیش از این تاب شنیدن ندارد و برخاسته برخاسته بعد از لحظه آمد پنج تومان بدستاری بسته باده صفحه کاغذ که

ص: 39

خود از سیاه قلم طرح کرده بود بمن داد و گفت تجار هر صفحه طرح مرا بسه تومان می خرند که بهندوستان برند مبادا اوران بفروشی و عذر بسیار خواسته غرص که در هر باب وحید عصر بود بعضی از غزوات شاه عباس ثانی را بنظم آورده چند بیت از آن جمله مرقوم شد صادقی تخلص می کرد .

(مثنوی)

بنفس خود آن شاه عالی نسب *** شد آرایش چرخچی را سبب

به پیچید بر خویش گرداب وش *** ز بحر غضب گشت گرداب کش

براه دلیران ز پیكان كين *** قضا ریخت خارو خس آهنین

ز آهن نبي نيزه كينه كوش *** شد از بیم آن خار و خس موزه پوش

ملخ های پیکان ز پرندگی *** شده آفت مزرع زندگی

تن پردلان چاک از پیش و پس *** نمودار دل ها چو مرغ از قفس

به بحر امان تیغ گاه گریز *** زیان از پی رزنش کرده تیز

تبرزین شمی شت از روی و پشت *** یکی را به تیغ و یکی را بهشت

در آن حشر گاه قیامت اثر *** ز مرا قدر عصر نای زر

همی رفت گوی زمین میل میل *** چو جوز از دم باد خرطوم فیل

زپیکان سوزان دم تیرها *** بر زخم سنان ها و شمشیر ها

و گفتی کمان دار ناوك فكن *** فیتیله گذار آمد و بخیه زن

ز چاکی که زد تیغ کین سینه را *** تن جنگ جویان پرکینه را

اگر قهر بگذاشتی خود برون *** دو عالم شدی غرق دریای خون

چو شد حقه باز جدل مهره ساز *** تفک شد در این انجمن مهره باز

نکردی نهان مهره در بیکری *** که برون نیاوردی از دیگری

فلك پرصدا شد ز بانك بازر *** بجنبید ناقوس دیر کهن

خدنگی که رو بر زره پیش کرد *** دلش را زره حاقه در گوش کرد

تعریف اسب

ز دوش و کفل یال و دم در شکوه *** چه ابر پراکنده بر طرف کوه

تفک به معنی تفنگ است و در اصل توپک بوده یعنی توپ کوچک و انگاه بای فارسی بدل بنا شده و او هم افتاده و تفک پردیده چنان چه تفنگ هم در اصل توپ آهنگ بوده است . یکی از فضلای معاصر در نامه ی فضیلت خود (تفک) را مشتاق از تف دانسته!!!

ص: 40

(خطاب آسمان)

همانست این ساقی پیشش دست *** که هرمه دهد ساغری را شکست

(قطعه)

شها بدور تو در تنگنای دلتنگی *** کشد سپهر دورنگم چرم یکرنگی

کفیل روزی ایام شد فت بیم است *** که از دهان پری پیکران برد تنگی

(بیت)

به بقر افکند بیماری شمت مسیحارا *** ستون سرکند اعجاز حست دست موسی را

گر کرده این و خواسته آست روزحشر *** از ما سلام روضه دار السلام را

زغیر بادل پرشکوه پیش یار شدم *** گرفت جانب اغیار و شرمسار شدم

گشت دستم شاخ گل از بس که دارد داغ ها *** یادگار باغ محرومی است بر سر می زنم

باشخ شهر قسمت یارانه کرده ام *** می خانه صادقی زمن و خانقاه ازو

خوردند نارسید حریفان شراب تو *** من خود بگو چگونه نباشم کباب تو

خواهی که از دریچه دل ها درون شوی *** بگذار تا بلند شود آفتاب تو

(رباعی)

در عشق تو ای از می خود گامی هست در گوشه بیخمی نشستم پیوست کوتاه شد از دامن امیدم دست

ز بسکه گزید انگشت دریغ *** کوتاه شد از دامن امیدم دست

صفی قلی بیک- ولد ملک سلطان جارچی باشی ملک سلطان ازرسناق اصفهان بود بوسیله ملازم شاه عباس ماضی شده رفته رفته بسبب حسن خدمات و رشد چارچی باشی شده کمال اعتماد داشت چنان چه در مصاحت ها دخیل بود صفی قلى بيك مذکور جوان شوخ شلاقی بود نقدى بيك وزير الله يكرا بسبى در روز روشن گشت بعلت مصاحبت شاهزاده ها شاه عباس چشم او را کنده فقیر در صحبت او رسیدم نهایت قابلیت داشت در نظم و نثر طبعش خالی از لطف نبود طنبور چهار - ارا خوب می نواخت و در علم موسیقی نهایت ربط داشت مثنوی گفته این دو بیت از آن است.

(مثنوی)

نه ابر است بر دامن کوهسار *** بود گردی از کاروان بهار

چمن بهر سنجيدن آب و رنك *** ترازو زگل کرده از ژاله منك

جلوه با سروتو چون دست در آغوش کند *** آب چون آینه رفتار فراموش کنند

ص: 41

دیگر از شعر او گوش زد نشد

محمد خان بيك -از نجبای داغ ستانست والد مشار اليه رستم بيك نام و در زمان شاه عباس ماضی کمال اعتبار داشت بعد از فوت او محمد خان بيك در خدمت شاه عباس ثانی نهایت قرب داشت جوانی است در نهایت ملایمت و آهستگی پوینده طریق و داد و الفت و جوینده گوهر نایاب صداقت در اكثر كمالات مثل شعر و معما ربط دارد و درفن نقاشی حریر قلمش نوید حیات به گوش تصویر می ر ساند الحال در خدمت نواب اشرف بحال خود می باشد شعرش اینست .

(بیت)

چین ابرو خط آزادیست مجنون ترا *** ناز بيجا باطل السحری است افسون ترا

از رسانی ساخت مدآه من تأثير را *** سوخت بال و پرز صافی عاقبت آن تیر را

دردمندی را نباشد با توانائی جدل *** تب نگردد مانع قدرت مزاج شیر را

خط امانم از این باغ موج لاله بس است *** حصار عافیتم گردش پیاله بس است

بتكليف هوا تا ساغر سرشار بر دارم *** چه منتها ز لطف ابر گوهر بار بر دارم

جانم استاده که از تیغ تو افکار شود *** می رود دل که به تیر تو گرفتار شود

بمحفلش ز حيا وصل آرزو گردد *** بسا غرش زادب باده آبرو گردد

چنان چه سایه شود محو درمیان در شمع *** زجا روم چو بآئینه رو رو برو گردد

دو دل گردیده ام در اختیار لطف و بیدادش *** من و نازش که در معنی هم این باشد هم آن باشد

سروش زجامه گشته عجب شاخ پر گلی *** از هر گل قبا شده صیاد بلبلی

دل می دهد به من که دل دیگران برد *** کم نیست التفات چنین از تغافلی

يوسف بيك - از اعاظم ایل شاملو است کویا قرابتي بما ليجاء حسن خان دارد مدتی در هرات بخدمت خان می بود در فنون سپاهگیری و سایر کمالات قدرت داشت اما بی پروا و باد دست و بد خو بود به هندوستان رفته گویا در عرض راه فوت شد دیوان او بنظر رسید سه هزار بیت بود این ابیات از آن جا نوشته شد .

مارا شراب شوق و ترا هوش داده اند *** هر سینه را بمعرفتی جوش داده اند

نقص مرو است تلاش مسلمی *** مردان بخاك معركه آغوش داده اند

صد غوطه می خورد دل و قانع بقطرة *** نجا که بحر در گرو يك بغل شناست

هر کس زنها می رسد از پیشرو انست *** ین قافله چون سبحه پس و پیش ندارد

ص: 42

رك اندیشه را در رهن کاوش های دقت کن *** كه از يك جو تمنا در بغل گیری جهانی را

چون شمع هر که سوخت زداغ نیاز تو *** بالیده جامه جامه بخود از کداز تو

قناعت ریشه بی حاصلی در مزرعم سوزد *** گر از این کرم منت کشم یک قطره باران را

آن کس که دهند خلعت آرایش عالم *** يك جامه باندازه درویش ندارد

در آن محل در دو پوزه ام خدا بگشاد *** کا آسمان و زمین در بروی هم بستند

گرگين بيك - ولد سیاوش سلطان جوان قابل آراسته بود طبعش خالی از لطفی نبود رز می تخلص داشت شعرش اینست.

چشمی گراند کی بکبودی زند چه باك *** در بوسدان حسن تو بادام تو رست

یا کا کل مشگین تو با زلف تو دارد *** احوال دل بی سرو امان و که پرسم

بداق بيك - از ایل شاهوست جوان خوش طبع صاحب کمالی بود مدتی در خدمت حسن خان در هرات راه منادمت داشت بعد از فوت خان چون بخدمت عالی جاه حسین قلیخان بیشتر ربط داشت بخوردمت عباس قلیخان نمانده بخدمت ایشان آمده از مصاحبان بود نسیم تخلص داشت در اوان جوانی فوت شده در هزار بابا ركن الدين واقع در اصفهان مدفون است و شعرش اینست

(بیت)

خموش فيض ها داد سخن پرداز می دارد *** نخستین این که ساکت هیچ گه ملزم نمی گردد

دست گل چیدن کسی نیست در اندیشه ما *** غنچه ناخن شیر است گل بیشه ما

شمعی -تخلص نواده فرا حسن خان حاکم همدانت صاحب طبیعت نیکو بود شخصی که او را دیده بود این پست را از و خواند.

(فرد)

گاه می خندد چو برق و گاه می گرید جوابر *** خیر باشد شمع امشب خانه روشن می کند

ملك بيك - از ايل اوجی است مرد کند خدای مزاج گرفته ایست در نهایت فهمیدگی و همواری چنان چه خدمات عظیم بار می فرمایند و در تمشیت آن کمال اهتمام بعمل می آورد بزبان ترکی شعر را خوب می گوید کاهی بزبان فارسی هم بیتی می گوید .

بیت

شمع را کل می شمرد و انجمن را گلستان *** بليل امشب تا سحر در آتش پروانه سوخت

جز غم کس بطرف جان ناشادم نمی آید *** کسی از دوستان یادم کند . یادم نمی آید

ص: 43

لطفعلى بيك - ولد مرحوم اسمعيل بيك چركس در سلك غلامان خاصه شریفه است حقا که جوان آدمی قابلیت و در کمال ادب و آزرم است با وجود حداثت سن روز کار بعبادت و صلاح می گذراند و مثل جهال سمند بیپروائی در میدان بیاکی نمی دواند طبعش نهایت لطف دارد نجیب تخلص داشت چون دوره گرد شکار گاه معنی نور محمد کاشی نجیب تخلص دارند مراعات ادب کرده ترك آن نمود قطعه گفته از کمینه تخلص طلب داشت چون آن قطعه را بقدرت گفته داخل این اوراق نمود چند بیت بعنوان تعریف گفته چون خلاف واقع است واكذب اوست احسن او درباره آن صادق است مرقوم نشده اصل مطلب قلمی شد.

(قطعه)

ز حضرات تو تمنا در مدعا دارم *** بمز عرض رسانم دگر تو می دانی

نخست آن که گرفته چوا بر دانش تو *** بقاره باز تعلق بگوهر افشانی

بعزم تذکره خواهی ز جمع اهل صحن *** قلم بوصف گروه معاصران رانی

اگر چه من چه کسم تا معاصرت باشم *** وحيد عصر خودم گرمه اصرم خوانی

چو آفتاب چه نقصان رسد کمال ترا *** بذره پروری این ذره را ز خود دانی

ذكريك آن که راسباب شاعری با من *** تخلصي بدو آن میز برد کاشانی

عطا کنی بعوض درخور طبيعت من *** تخلصی که شود جبر اول از ثانی

ز جابقی که بود با تلاش از و باشد *** که بر جهود بود روز شنبه ارزانی

اگر چه این ادبی می برم زود اما *** توجه تو برین داردم نه نادانی

بمادحست ز ممدوح از زمان قدیم *** توقع صله اندر خور ثنا خوانی

مرا بجایزه مدحت آن قدر کافیست *** که رو ز چهره مقصود من نگردانی

(غزل)

برفتار آورد چون یار آن سرو خرامان را *** زرفتن باز می دارد خجالت آب حیوان را

نگاهش بر سر نازست باز امروز می ترسم *** که برگرداند از قتل من آن برگشته مژکان را

رخش از نود ایمان آفریدند *** خطش از رشته جهان آفریدند

زاهل دل سلامت روی برتافت *** چو آن برگشته مژگان آفریدند

بعالم نام رعنائی علم شد *** چو آن سرو خرامان آفریدند

شب نشاط سرآمد دلا چه هر شیست *** دمید صبح ندامت چه خواب خرگوشیست

ص: 44

بدست تجربه ام آمد از صدف این در *** که جای گوهر معنی دهان خاموشیست

امروز در آغوش که از شوق تو بازا باز است *** فرد است که محراب دل اهل نیاز است

در چشم پاك بين که بود نور امتیاز *** دریا کجا دیده پرنم برابر است

(رباعی)

که بیخود و که خراب و که مست دلم *** که بیهده گردو کاه پابست دلم

آن روز که هر کس ز کسی داد زند *** فریاد زنم که داد از دست دلم

می زنند آن قلب مژگان کرچنین صفها بهم *** می زنی تا چشم بر هم می خورد دنیا بهم

سر گران یها که من می بینم آخر تیغ کین *** می گذارند آن دو ابرو برمه دل ها بهم

در نظر بی وزن چون نظم ز هم پاشیده ام *** بسکه از شوق تو سبقت می کنند اعضا بهم

رفتی و کشیدم ز تو دزدیده نگاهی *** چون تیر که دزدند ز ترکش سفربرا

فضل على بيك -نواده اصلان بيك كوچك شهرت در سالك غلامان خاصه است و از نجبای گرجستان است چنان چه قرابتی به الیجاه کیخسرو خان تفنگ چی آقاسی دارد جوان قابلیت اما کمال شوخی در طبع دارد چون بهمه جهت از اقران امتیاز دادر ممتاز تخلص دارد شعرش اینست .

(غزل)

تا گرمی رخسار ترا دید نگاهم *** در چشم ترم چون مژه خشکید نگاهم

تا نقش تو در دیده غمدیده نگارد *** از هر مژه صد خامه تراشید نگاهم

از دیده برون یکسر مژگان تنهد پای *** تا گشت ز دیدار تو نومید نگاهم

عکس تو ذرات جهان تافته چون مهر *** بر هر چه نظر کرد را دید نگاهم

از سینه صاف - که چون آینه ممتاز *** راز دلم از خلق نپوشید نگاهم

مینا به رسید دلا وقت شد که باز *** هم چون حباب ساغر خالی بسر کشم

خانه عشاق را روزن نباشد چون حباب *** تا نگردد تیره بخت آن کس که دارد ماهتاب

ای مغز او به یار معطر ز بوی تو *** گل سرخ رو زنسبت روی نکوی تو

زلف بتان زشاه دکان تخته می کنه *** از شرم حلقهای خط مشکیری تو

دل بهجران تو ای نو گل خندان سازد *** این چندیست که با آتش سوزان سازد

آن قدر صبح وصال تو نگردید سپید *** که کسی پنبه داغ شب هجران ساز

چو در آیینه می بینم نفس در سینه می دزدم *** ز من نتوان فزونتر داشت پاس آشنائی را

صفى قلى بيك - صاحب جمع هیمه خانه نواب اشرف از قبیله اتراکت

ص: 45

در تمشیت امر مذکور چنان چه پسند خاطر باشد سعی مینماید و در کار دانی و حساب مهدی مشهور و معروفست چون پسر قابلی داشت خدمت خود را جهت او استدعا نموده درین سال بری از عمر نخورده فوت شد باز خود دخیل کار شده با وجود کبیر سن آرام ندارد و طبعش خالی از لطف نیست شعرش اینست.

نرفت از دل گردون غبار کینه ما *** شکست در بغل سنگ آن گنه ما مسیب بيك - نواده طهما. بقلمی سلطان که از قبیله امام قلى خان سلطان بندر عباسی بود جوان قابل آدمی روشیست بحس معنی و صورت آراسته محضر خطوطش خصوصاً خط شكسته بخطه ترك و تاجيك رسيده و ذائقه هر كس چاشنی فیض صحبتش چشیده در ملك قور چیان برد از این سال اخراج شد شعرش اینست.

(بیت)

ز پهلوی کدائی پادشاهی می توان کردن *** بترك هر چه خواهی هر چه خواهی می توان کردن

تو کز خود هیچگه چشمی نپوشیدی چه می دانی *** که تسخیر سپیدی و سیاهی می توان کرد

به مکه در راه تو بار زشت و زیبا می کشم *** جای گل بر سر زنم خاری که از پا می کشم

آسوده تر زماست دل دردمند ما *** در آتشست و ناله ندارد سپند ما

در راه دوست خضرره مدعای ماست *** هر صید آرزو که جهد از کمند ما

مختار بيك - اسيرى تخلص حسب التقرير از جانب پدر سید است و از جانب مادر برادر مراد خان بيك فراش باشی نواب اشرف که در زمان شاه عباس ثانی فوت شد جای او را بكنمان بيك دادند مجملا مختار بيك دردمند خوشی بود و وسعت مشربی داشت دو سال قبل از حالت تحریر فوت شد شهرش اینست

(بیت)

سوختم از رشك يارب شمع این کاشانه کیست *** داغ کردیدم در این خلوت سرا پروانه کیست

هر چه می خواهد دلم زین در تمنا می کنم *** خاطرم جمعیست می دانم که صاحب خانه کیست

بر در هر کس که رفتم حلقة بر در زدم *** آمد آوازی که مهمانند صاحب خانه ها

ز آتش پاره در سینه دارم سوز پنهانی *** که داغش پرده دار کعبه دل می تواند شد

چو شمع از سوختن مهر خموشی در دهن دارد *** دل آتش جان افتاده در پیرهن دارد

مرتضی قلی بيك - از غلامان مرحوم محمد على بيك كرك يراق بود که الحال در سلك غلامان خاصه شریفه است جوان آدمی آدابیست در کمال

ص: 46

آرام و خموش طبعش نهایت قدرت دارد و سروشی تخلص دارد این ابیات ارزوست.

(شعر)

زینت خود ساخت دولت هر چه را رد کرد فقر

مشعل شاه از کهن دلق گدایان روشنست

ز بالایش چه حسرت ها که جان دا توان دارد *** خود آن هم نيك می داند که دستی در میان دارد

دل در آن وقتی که جا بالای هفت اورنك داشت *** در هوای سجده أو سوی خاك آهنگ داشت

بخیه در هر نفس از جامه هستی گسیخت *** در بر ما زندگی حکم قباى تنك داشت

مرتضى قلبى بيك -ولد فرهاد يك غلام خاصه که از نایمان ناظر بيوتات است قبل ازین تحویلدار انبار بود ترك آن کرده الحال تحویلدار ایاغ خانه است مجملا مرتضى قلى بيك بكمالات صوری و معنوی آراسته داخل عمله ایاغخانه است پیوسته با موزونان صاحب و هم آواز ست شهرش اینست.

شعر

تا گشت او چمن آرا را در این چمن *** شد خار غنچه در نظر ما در این چمن

مانند لاله كانه خرد را زند بخون *** هر کس گشود چشم تماشا درین چمن

تنك دارد ناتوانی ها زبی در بر مرا *** سستی تن نقش دیبا ساخت در بستر مرا

گر بظاهر در نظر ها بیهنر باشم چرا *** همچو تیغ صیقلی باشد نهان جوهر مرا

جوهر فولاد ریزد جای اشک از دیده ام *** مانده پیکان کسی از بسکه در پیکر مرا

آب آیینه لباس بدن آینه است *** جامه به ز حیا است آن خوبانرا

مستى طبع مرا رنك می تاب بس است *** تشنه لعل تو را دیدن این تاب بس است

هست اسباب جهان قدر ضرورت کافی *** تشنه را از لب دریا قدحی آب بس است

زمیان چورفته باشم بکنار خواهی آمد *** چو بكار من زياتي بچه کار خواهی آمد

شکست مرد هنرور ز پنجه هنراست *** که شانه بر تن شمشاد اره دو سر است

آن چنان از بحر کشتی را برون باد آورد *** مطرب از مستی خود ما را بفریاد آورد

سنك راه قسمت ما گشت استغنای ما *** از گرانی روزگار از خاك مارا برنداشت

گریه را پیشش گل آلود از غم دنیا مکن *** آب این جو واصل دریای رحمی می شود

شیر مردان بيك - گرجیست و داخل غلامان خاصه شریفه است و نه همین سوخت غم عشق تو مشتاق انرا سوخت رشك گل روی تو مه تا بازرا

ص: 47

کمال اعتبار داشت شعرش اینست و بر همن تخلص دارد

(شعر)

خون مارا نوشکاران بی محابا ریختند *** هم چو برك لاله در دامان صحرا ریختند

شوخی مژکان بیداد تو در خوابم گرفت *** اه از آن مستان که غافل بر سر ما ریختند

شب زگرمی های اشک دشت پیما سوختم *** چون چراغ نا خدا بر روی دریا سوختم

بس که شوق دام او در آشیانم گرم داشت *** هم چو برق از يك پر افشانی سراپا سوختم

بصحرا لاله در محفل چراغم *** هر صورت که هستم بی تو داغم

ترا از نکهت گل آفریدند *** مرا از شور بلبل آفریدند

ادهم بيك - ولد شاه قلى بيك تركمان اجداد ایشان از زمان پادشاه دین دار شاه اسماعيل ماضی تا اوایل شاه عباس ماضي بمنصب ترخانی سر افراز بودند و شاه قلى بيك در زمان شاه عباس ماضی بایلچی گری عربستان رفته در آن جا فوت شد ادهم بيك در اوایل حال بمقتضای شباب کمال شوخی و بی پوائی داشت چنان چه در عاشقی محمد رضای حاجی یوسف قهوه چی نهایت رسوائی و شلاقی بعمل می آورد الحال ترك آن ها کرده کمال صلاح و مداد دارد و در ترتیب نظم دست داشته ادهم تخلص دارد و شعرش اینست .

(شعر)

شاه آب و هوا در موج صهبا بسته اند *** عيش مارا در طلسم چشم مینا بسته اند

یک نفس باشد مجال زندگانی چون حباب *** از چه رو این خود پرستان دل بدنیا بسته اند

چشم از نيك و بد اهل جهان پوشیده ایم *** دیده حق بین ما را زين تماشا بسته اند

گفتی که است در ره من جانسوار تو *** چون من کجاست از غم تو بیقرار تو

صیاد را ز صید بود پیش اضطراب *** من بی قرار بارم و تو بی قرار تر

(رباعی)

از خون جگر جام شرابی داریم *** از پاره دل لخت کبابی داریم

ما تیغ برهنه ایم در عرصه دهر *** از خشك لبي يك دم آبی داریم

محمد بيك -داخل تو پیچیان بود و احوالش کمال پریشانی داشت بعلت جرات و مردانگی که در قندهار نموده تصرفات مرغوب در بستن توپ کرد مکرراً بانعامات سرافراز گردید قبل از حالت تحریر بچهار سال فوت شد طبعش خالی از قدرتی نبود فرصت تخلص داشت شعرش اینست .

ص: 48

صبح شد صبح که تا کام تمنا بخشند *** می بما خنده بگل گریه بمینا بخشند

یک رمیدن برد از هر دو جهانم بیرون *** و حشتی کاش اندازه صحرا بخشند

جلوه دوست بهر دشت که پیدا گردد *** لاله ناقوس صنم خانه صحرا گردد

چو قاصدم ز پیام تو بقرار كند *** طیدن دلم افتاده را سوار کند

چو مجنون بستر آسودگی کردیم صحرا را *** پی پای غزالان پوریا شد خانه ما را

قيلان بيك - داخل ایل چاوش اوست کو یا خالوی میرزا عبد الله والد میرزا سعید وزیر کاشانی از ملازمان پادشاه است و داخل قارچیان بوده بهد رفته در آن جا فوت شد شعرش اینست .

درنک چیست اگر با منت سر جنگست *** یا که شیشه من نیز عاشق سنگست

نمی رود نگهم بی تو تاسر مژكان *** زبال سرنگ شد طایری که دلتنگست

مكن حواله بدوزخ من مشوش را *** بسوی پیخ چه نویسی برات آتش را

(رباعی)

خون گشته مرا زهجر یاران دیده *** زین غم شده چون سیل بهاران دیده

گر دست بمن زنند می ریزد اشك *** مانند درخت های باران دیده

خواجه غیاث -از ولایات یزدست تا بافنده روز کار در لیل و نهار بتار شعاع و پود شهاب در بافند گیست مثل آن نقش بندی و بافنده صورت نه بسته قطع نظر از این هنر خوش طبیعت و درست طبقه بود مشهور است كه زربفت مشجری تمام کرده بود که در بعضی اشجار صورت خرسی نقش شده بود بخدمت شاه جنت مكان شاه عباس ماضی برده ابو قرداش که در کمال شوخی بود بعد از مشاهده زربفت تعریف خرسها می کرده خواجه دو بدیهه می گوید.

خواجه در خرس پیش می بیند *** هکس نقش خویش می دند

وقتی قبای زربفت تمام کرده در حاشیه این رباعی که زاده طبع اوست نقش نموده

ای شاه سپهر قدر خورشید لقا *** خواهم زبقا يقل عمر تو قبا

این تحفه بنزد چون توئی عیب منت *** خواهیم که پوشی زکرم عیب مرا

شاه در جواب فرمود که چشم می پوشم. از اشعارش آن چه بفقیر رسیده اینست.

پای حسرت بگل و دست ندارم بر سر *** سرو آزاد هم این جا ز گرفتارانت

بر دلم سبزه خط تو گران می آید *** این بهاریست آزان بوی خزان می آید

ص: 49

آتشم گر بزبان شعله زند باکی نیست *** هر چه در دل بود آخر بزبان می آید

(رباعی)

ای حوصله دهر زغوغای تو تنك *** وی عرصه گون از تمنای تو تنك

جا کرده بان شکوه در خاطر ما *** نه خاطر 10 فراخ و نه جاى توتنك

من در گران مایه این نه صدقم *** من مادر دهر را گرامی خلفم

بر ترز ملك بقدر و عز و شرفم *** یعنی سك آستان شاه نجفم

حکیم سدید -خلف حكيم ركن الدين قمى واحد مشار اليه از اطباء خاصه مقرر بود و نهایت حذاقت و صداقت داشت چنان چه تأليفى كرده مسمى بنم اللتالى که بکار اهل این فن می آید طبع نظامی هم داشت قصايد غرا بلك نظم کشیده در قم فوت شد مجملا خلف مشار اليه بمقتضى الولد سرابیه در علم طب کمال مهارت دارد الحال در سلك اطباء خاصه است و از هر جهت قبول

خاص و عام گردیده و غنچه دل ها از نسیم پاکی ذات و حسن صفات او خندیده و طبعش در ترتیب نظم نهایت لطف دارد خود نقل کرده که پیوسته در خاطر داشت که در مشهد مقدس مدفون و اراده اش این بود که این معنی را بطريق ملا عرفی بنظم آورد روزی در مشهد مقدس با جمعی از یاران صحبتی می داشته که بدیهه این بیت زبانش می آید و

اگر در آسمان ریزد سدید از یک دیگر جسمم *** هما برچیند از خاك خراسان استخوانم را

و سایر اشعارش اینست .

بلبل اگر بشاخ گلش آشیان گست *** نازم بدل که درخم زلف بتان گسست

دستی که نیست در حرکت نبض همتش *** انگار کن که در ته خاك استخوان گسست

تف آرزوی هستی زازل برشت ما را *** چگنیم چون چنین شد زازل سرشت مارا

زرشك بی نیازی چونشد جبین نمازی *** بچه آبرو گذارد بدر بهشت مارا

حکیم طفیلی - از ولایت لاهیجانست طبیب حاذقی بود در سلك اطباء پادشاهی منسلك در ترتیب انشا نهایت قدرت داشته بعضی از منش آت او بنظر رسیده نهایت لطافت داشت ایاتش اینست .

تراوش جگرم تازه ساخت داغ مرا *** دگر بخون من افروخت غم چراغ مرا

هر دم زدیده افکند نفکند ز شوق *** دلخسته غم تو سیاهی زداغ خویش

طره وارم بی سبب تا چند بر هم بشکنی *** ای اسیرت جان و دل من عهد و پیمان نیستم

ص: 50

نا رفته از آن کو طلبت کرد طفیلی *** دانم اثر آن نگه باز پسین است

غیرت اغیار در کوی تو مارا بند داشت *** ور نه ما آوارگی را از خدا می خواستیم

علیخان بيك -موجي تخلص وارد اغلى بيك آرچی در ملک غلامان خاصه شریفه بود طبع غیوری داشت و از آن سبب در آزار بود طبعش خالی از لطافت نبود صفی قلى بيك ادونچی باشی این مطلع را گفته بود .

شیشه ام سنك را نهالی شد *** قدح افتاد و سنك سنك قالی شد

او قطعه گفته و این بیت را تضمین گرده .

چون ادونچی صفی قلی شاعر *** در جهان رند لاابالی شد

دوش در هیمه دان مطبخ فکر *** پخت شعری که وصف حالی شد

شیشه ام سنك را نهایی شد *** قدح افتاد و منك قالی شد

چون مختار بيك فراش باشی دعوی سیادت می کرد در آن باب گفته

مختاربك اسپری آن پخته خام *** آن نقطه ناء فسق و باء ابرام

تاريخ سيادتش زدل جستم گفت *** در ماه صفر مير جديد الاسلام

این ابیات هم ازوست

گر چنین اصلاح خواهد یافت خط عارضش *** ناله مقراض در گوشش نوا خواهد شدن

بی یاد تو خم نمی زند جوش *** گشتیم شراب خانها را

مزلف چون شود دلیر بدولت می رسند عاشق *** خط مشگین او خاصیت بال هما دارد

جعفر بيك -ولد بهزاد بيك كه در زمان شاه عباس ماضی وزیر لاهیجان بود جعفر بيك الحال در لاهیجان است و در سلك ملازمان پادشاه مدتی قبل ازین باصفهان آمده قریب بشصت سال دارد اما وسعت مشربش بمرتبه ايست که قدر زندگانی دانسته می یاده ارغوانی و صحبت یار جانی پسر نمی برد و طبع نظامی دارد شعرش اینست

بدر يك دهر جوشیدیم *** صاف و درد زمانه نوشیدیم

و عده مرهمی شنید از ما *** داغ را پنبه دار پوشیدیم

قدر نعمت می شناسم خدمت رز می کنم *** خویش را در پیش می خواران معزز می کنم

راه رو را باك از پست و بلند راه نیست *** آسمان پیموده ام اکنون زمین گز می کنم

فرقی میان کاکل و زلف بتان کجاست *** شوریده را دماغ و دل انتخاب کر

ص: 51

سنبل بتاب رفته زلف سیاه کیست *** نرگس تمام چشم براه نگاه کیست

از گرم و سرد مهر و مه آسودگی که دید *** این روز و شب بفکر سفید و سیاه کیست

شوری ز تو غایبانه دارد *** بلبل گل را بهانه دارد

تا جای کنند در آن سرزلف *** شمشاد اصول شانه دارد

کامران بيك - از ایل آرد كلوست در ملك قورچیان عظام است طبعش بدرویشی مایل چنان چه خود را از لباس اتراك بر آورده شال پوشی اختیار کرده در طریق شکستگی درست و در وادی تجرید چالاك و چست بود اکثر اوقات در خدمت عا ليحضرت مرتضی قلی خان میبود در اوایل جلوس فوت شد شعرش اینست.

سخت جانان را بگر می فرم کردن مشکل است *** آب گردد آهن اما باز آهن می شود

آقا قوام الدین - از کدخدا زادگان لاریجان من أعمال مازندرانست در زمان شاه عباس ماضی یوزباشی تفنگ چیان بود در جنگ گرجستان باتفاق قرچقای خان رفته بقتل رسید باعتبار صورت و سیرت محبوب خاطرها بود و تصنیف مشهوری که در نغمه ابیات و اصول روانی جهت او بسته اند اینست (مرا قوام الدین سالار کومه جانم شربتی )غرض که در هر باب جوان آراسته بود شعرش این است .

ای صبا گل ز تو باغ از تو بگو یار کجاست

از تو در بسته دو عالم در دل دار کجاست

در گلستان تو بلبل گله از رشك نكرد

تا که هر مرغ نداند ره گلزار کجاست

على اكبر- وجهی تخلص ولد محمد صالح بيك غلام خاصه است برادر حسن على يك تابين اعتماد الدوله مشار اليه بسيار ساده لوح بود چنان چه اعتقادی بدرویشان داشت و از ایشان تعلیم اوراد می گرفت و اربعین می داشت باعتقاد خودش پیش شخصی عاشق بود و آن شخص باتفاق درویش یوسف و سایر عزیزان بنصر آباد به بنده خانه آمده بودند و چند روز ماندند علی اكبر بيك غذلی گفته و شکایت از معشوق خیالی کرده و پاره كنايه بفقیر و یاران گفته مصرع ثانی مطلع را خوب گفته و آن اينست.

حرف عاشق دلنشین خاطرت خواهد شدن *** باطنی دارد محبت ظاهرت خواهد شدن

منزوی خواهد شدن در کنج نصر آباد دل *** دیده ام عالم بكام طاهرت خواهد شدن

يك بيت دیگر گفته که این مصرع از آن است .

ص: 52

عاقبت درویش یوسف شاطرت خواهد شدن

رباعی

ای کاش که یار آید و نوروز کنیم *** از آتش شوق سینه پر سوز کنیم

برگرد سرش چو گردش لیل و نهار *** روزی بشب آریم و شبی روز کنیم

فرقه دوم

در ذکر امر او خوانین هندوستان و غیره

میرزا جعفر - مشهور آصف خان از ولایت قزوین است احوال ایشان ظاهر تر از آنست که محتاج بتقریر باشد در زمان جهانگیر پادشاه وزیر اعظم به استقلال او بود بجميع فنون کمالات آراسته خصوصا در ترتیب نظم و باعتقاد ناقص کمینه بعد از شیخ نظامی خسرو و شیرین را کسی به از و نگفته جعفری تخلص داشت در معراج گوید

بمقصد زود تر زانهم محمد *** که گوئی رفت و آمد رفت و آمد

علی در نظم یاران محمد *** رباعی را چهارم مصرع آمد

(صفت عشق)

مرا عشق آتش افروز ست در دل *** ز عشقم منت سوز است در دل

برنك گل چو بوی عشق آمیخت *** دل بلبل قفس بر شاخش آویخت

مرا حرفی بدل افروخت آزر *** که شب پروانه گفتی با سمندر

مرا زین شعله اسباب حیاتست *** مرا آتش ترا آب حیاتست

ز خامیه ای تو جان بردم از رشك *** اگر می سوختی می مردم از رشک

(شکار رفتن شیرین)

صباحی از سعادت بسته آیین *** چو بخت خسرو و رخسار شیرین

شبش بالين و بستر بود از گل *** بخوابش کرده از افسانه بلبل

لبش از میرخش از حسن سيراب *** صبوحی کرده گویا در شکر خواب

ز باغ آمد بعزم صید بیرون *** چمن شد شاخ گل را زیر گلگون

عنانگیر صنم چون گشت شاپور*** شکر خندش جهان را کرد پرشور

که ای هر بیشه و کوهت گذر گاه *** پری را برده افسون تو از راه

چو دادی سر بکوه و دشت ما را *** ز جادوئی گر بس کن خدا را

نوریکو د قدم زن پیش پیش خرمن گل *** گریبان پر عیار از دامن گل

ص: 53

بمژگان برك گل از راه رفتی *** بهر بلبل رسیدی مژده گفتی

(عشرت کردن خسرو و شیرین)

در شیر افکن ز عشق افتاده در قید *** گهی صیاد هم گشته گهی صید

زبان هر دو از شادی گرفته *** دل از غم خط آزادی گرفته

چو شیرینی ز اقبال مساعد *** شده ساقی و بر مالیده ساعد

جهانی دل بازی کرده تاراج *** بدل صاحب دلان را کرده محتاج

ملك را باده غم پرداز دل شد *** زبان مفتاح کج راز دل شد

درس مطلق عنان شد شوق خود کام *** سر دست صنم بگرفت با جام

که ای شرمنده از روی تو خورشید *** تو روشن جهان را چشم امید

چنین بی نقل دادن باده تاکی *** بده بوسی که هم نقل است و هم می

صنم از دست شد زان خواهش گرم *** گدازان شد که از شوق و گه از شرم

فتادش تن ز تاب شرم در تب *** زنام بوسه زد تبخاله اش لب

هزاران کل از آن روی عرقناك *** شکفت از شوق و غيرت ريخت برخاك

گلش در شبنم خوی غوطه خورده *** دهن از شوق بوسه غنچه کرده

لب شیرین چو طرح پاسخ انداخت *** بخوزستان شکر از شرم بگداخت

که می گم خور که گشتی آن چنان مست *** که از مستی ندانی ساغر از دست

ز دست شه شود تا دستش آزاد *** بدستش او سه با جام می داد

ملك بگرفت شوقش کرده سرمست *** زدستش جام و بوسیدش لب و دست

صنم را زین خجالت دیگر آن شب *** بشكر خنده شیرین نشد لب

چو پاس عصمت خود فرض می دید *** سپاه ناز خود را عرض می دید

نگه را شد نهان صد ناز در زیر *** مژه خنجر کشید و غمزه شمشیر

بخود پیچید از آن زلف درازش *** بجوش آمد ز غیرت خون نازش

عتابش تيخ عالم گیر داشت *** ز گردن فتنه زنجیر بر داشت

صنم هر دم ز آب دیده آن شب *** ز نقش بوسه شستی دامن لب

(غزلیات)

کسی که شوق تراش مایل نظاره کند *** نه مشورت بتحمل نه استخاره کند

نشان یافتن صد هزار مضمون است *** نخوانده نامه ما را چر پار پاره کند

عزم سفری خواهم تا هم سفرم گردد *** بر کرد سرش کردم چندان که سرم کردد

ص: 54

میا در خاطرش ای رحم و رنجم را مکان ضایع *** که خون ها می خورم تا بر سر بیداد می آید

آماده گشته ام دکر امشب نظاره را *** پیوند کرده ام جگر پاره پاره را

تو خوش بدشمنی جعفری ولی او هم *** باین خوشست که هم چون تو دشمنی دارد

هزار شكر كه يك داغ منت تو ندارد *** دلی که هیچ بغیر از محبت تو ندارد

حاصل عمر ابد بی تو غمی بیش نباشد *** ای خوش آن دم که تو باشی و دمی بیش نباشد

بر من چه زحمتست ز جور زیادتی *** آب حيات من شده این زهر عادتی

دشوار می دهم جان از تنگ زندگانی *** ترسم که مرگ باشد در رنگ زندگانی

(نعت نبی)

ادب ملاحظه می کرده ام که تا نهایت *** نداده ام بنای تو شعر را تزیین

شريك غالب مدح تولا شريك له است *** کسی که مدح تو گويد شريك كيست به بین

میرزا راجه - خالوی شاه جهانست و از راجهای عظیم القدر هندوستان طبع موزونی داشت و يك بيت از و مسموع شد و آن اینست

بهار گشت دگر فکر می گساران چیست *** من از صلاح گذشتم صلاح یاران چیست

رحمت خان - گویا همشیره زاده حکیم رکناست که ستی خانم نام داشت و عورت رشیده خیره بود عالی حضرت مشار اليه كمال اعتبار در هندوستان داشته و تا در حیات بود هر کس از عراق و خراسان می رفت ازو بفيض مي رسيد دیری تخلص داشت شعرش اینست .

همیشه نعمت شاهان چشیده ام شورست *** نمك بقاعده در شور بای درویشست

محمد سال و فصل او چهار است *** على زان فصل ها فصل بهار است

محمد رحیم خان - مشهور بخان خانان ولد بیرام خان قرام اندو که در زمان شاه جنت مکان شاه طهماسب بهمراهی همبون پادشاه رفت مشار اليه در هندوستان متولد شده جامع حيثيات و حاوی کمالات بوده در نظم و نثر کلامش مرغوب و سخنش محبوب منشأت شيخ ابو الفضل و تاريخ تاریخ اکبری دلیل است بر کمالات او و اگر بمطالعه عزیزان رسیده تصدیق خواهند فرمود شعرش اینست .

غزلیات

شمار شوق ندانسته ام که تا چندست *** جز این قدر که دلم باز آرزومند است

ادای حق محبت رعایت است ز درست *** و گرنه خاطر عاشق بهیچ خرسند است

ص: 55

نه زلفت دانم و نه خال آن قدر دانم *** که پای تا بسیم هر چه هست در بند است

چه حالیست ندانم جمال سلمی را *** که بیش دیدنش افزون کند تمنی را

رسید و مضاریم کرد و آن قدر نشست *** که آشنای دل خود کنم تسلی را

هر چند هست بزم وصال تو بی رقیب *** شرم تو با هزار نگهبان برابر است

گر بدل بردنت بود سر و کار *** همه اعضای من دل آرد بار

تاب دوری از در جانان ندارند اهل دل *** کوهکن مزدور شیرین بود و مجنون هرزه گرد

خان حاتم (1) -برخوردار بيك نام دارد و در زمان پادشاه قدردان شاه عباس ماضی از جانب شاه سلیم بعنوان حجابت ایران آمده در کمال عظمت و همت سلوك نموده پادشاه او را اعتبار عظیم نموده جشن های خوب جهت او ترتيب داده مشهور است که در حین مراجعت آن قدر تعریف کرد که جهان گیر پادشاه است که در حین بيدماغ شده او را از نظر انداخت شعرش اینست .

ای که کردی بهرزه ریش سفید *** يك بيك مي كنى زبهر نمود

بزیان دا دة جوانی را *** ریش کندن کنون ندارد سود

میر جمله شهرستانی - اسم شریفش میرزا محمد امین است از اعاظم سادات شهرستان من اعمال اصفهان بعظم شان و علو مكان و تربیت افاضل و شفقت نسبت بعموم خلایق محتاج بتعريف نیست در ایام حیات پیوسته بساط دولتش مجمع فضلا و شعرا بود در اوان شباب روانه هندوستان شده در خدمت جهان گیر پادشاه نهایت اعتبار بهم رسانیده بمنصب مير جملگی سر افراز شده بعد از مدتی دل گیر شده بولایت دکن رفت در آن جا هم معتبر شده بعد از آن باران آمده شاه عباس ماضی مهربانی بسیار باو نموده تکلیف منصب بوی نمود چون .. را رضی پسرعم او بمنصب صدارت گل سر افراز بود بواسطه غرور و هم چشمی بمناصب دیگر سر فرود نیاورده بدون رخصت روانه هندوستان شده پادشاه او را بمنصب سابق مشرف ساخته بیشتر از پیشتر اقتدار بهمرسانیده بعد از فوت جهان گیر پادشاه منظور نظر شاه جهان گردیده اسباب بسیار پایران فرستاد بنا بر تعصب هر گاه حرفی در باب ایران در مجلس می گذشت حوابهای درشت می گفت مشهور است که وقتی پادشاه می فرمود که هر گاه ایران را بگیرم اصفهان را با قطاع تو می دهم او در جواب گفته

ص: 56

که مگر ما را قزلباش بعنوان اسیری بایران برد. طبعش در ترتیب نظم بسیار مایل بود چنان چه گلیات ايشان بنظر رسید قریب به بیست هزار بیت است همه غریب و عجیب این ابیات از آن جمله است

تعریف عشق

هر چه گویم عشق از آن برتر بود *** عشق أمير المؤمنين حدر بود

در آب رفتن شیرین

پرندی درمیان بسته شكر لب *** نهان تا ظهر گشته روز در شب

افتادگیی بطالعم هست *** در پای خمی چرا نعتم

نشان موی میانش کنون توانم یافت *** که خضر ره شده دستی که بر کمر دارد

در وقتی که پادشاه با و كم اطلف بوده و ام را بدان علت در خانه او تردد نمی گردند این بیت را گفته .

کناره جوی ازین مشت استخوان شده اند *** سگان آنر کو خوش مزاج دان شد اريد

ظفر خان -ميرزا حسن الله نام داشته خلف خواجه ابو الحسن ست که در زمان اکبر پادشاه بهندوستان رفته کمال اعتبار بهم رسانید بعد أزوى عاليجاء ظفرخان بهمان دستور باعتبار و افتخار روزگار گذرانیده در زمان شاه جهان صاحب صوبه کشمیر بود بحسن صفات و همت ذات و پاکیزگی وضع مشهور بود چنان چه بندگان وحيد الزمان (ميرزا صایبا) مدتی که در هند بود بعنوان مصاحبت با مشارالیه می بودند و از او صفات حسنه بسیار نقل می کردند گاهی متوجه ترتیب نظم می شد و احسن تخلص دارد چند سال قبل ازین فوت شد شعرش اینست.

(غزل)

باده عمر خضر می بخشد گل پیمانه را *** سرو میتا سبز دارد گلشن می خانه را

دست ناصح کو نیست از دامن اهل جنون *** سنك طفلان شد حصار عافیت دیوانه را

دیده زلف تو مگر پیسر و سامانی را *** که چنین گشت پریشان زییشانی ما

(فرد)

دید در بزم تو نادیده ما را گریان *** ابر برخاست ز هر سو بهرا داری ما

این سخن از پیر کنعانم پسند افتاده است *** دیدن روی عزیزان دیده را روشن کنند

بود مهر از پرستاران آن رو *** هلال افتاده آن طاق ابرو

ص: 57

بار يكثر از موی بود رشته امید *** بسیار پیچید که تا بگلد از هم

بهر کجا که رسم وصف دوستان گویم *** متاع بار فروشی دکان نمی دارد

(رباعی)

استاد مرا چو درس می نوشی گفت *** اول سبقم حدیث بی هوشی گفت

تا خاطر عالمی پریشان گردد *** احوال دلم زلف بسر گوشی گفت

میرزا محمد طاهر - ولد ظفر خان از پادشاه والا جاه شاه جهان ملقب بعنایت خان شده جوانی در کمال فهمیدگی بود اما شوخی را بمرتبه رسانید که بتكلف عزیزانی مثل ابو طالب كليم و سایر موزونان را بخانه برده شوخی های بی جا به می کرد مثل این که کیف های پر زور داخل اطعمه کرده بخورد ایشان می داد غرض که این حرکات چشم زخم ایشان بود غایبانه باین آمینه مهربان شده مکالمه روحانی واقع می شد چنان چه مکررا کتابت نوشته دیوان خود را با غزلیات خسرو و چند کتاب جهت فقیر فرستاده طبعش خیلی قدرت داشت آشنا تخلص می کرد مسموع شد کی دو سال قبل ازین فوت شده شعرش اینست

(رباعی)

بهار آمد دلا ساغر بکف گیر *** زبان بگشا وصف راه کشمیر

صعوبت بس که با این راه یار است *** میان جاده از تنگی کنار است

درین ره نیست ممکن پیش رفتن *** مگر گاهی توان از خویش رفتن

بکوه آن زیس سنگست دربار *** بغیر از جاده کس نبود زمین دار

تعریف سخن

بختم که ز خواب بود سرشار *** گشت از سخن بلند بیدار

تعریف آیینه خانه

حبذا اين نشیمن والا *** که بود رشك عالم بالا

دل ز کف برده حسن دل جویش *** طلاق آیینه چشم و ابرویش

کرده بنای این نکو منزل *** از يك آیینه اش تمام چودل

غزل

چشمم آن لحظه که در هجر تو بیمار شود *** خار پشت مژه ام غیرت گلزار شود

عقل ناچار کشد زحمت از آلایش نفس *** دایه پرهیز کند طفل چو بیمار شود

الفت میانه در ستمگر نمی شود *** دندان مار دسته خنجر نمی شود.

ص: 58

حظ از وصال نیست چو معشوق شعله خوست *** ماهی در آب گرم شناور نمی شود

کدام چیز عزیزان ز ی کرد اگر گیرند *** بغیر ازین که واحوال هم خبر گیرند

گشت نوروز و چو بلبل بط می گویا شد *** جام زرین زمی سرخ گل رعنا شد

کی کسی را می فرید واعظ و گفتار او *** بر سر گورش بماند گنبد دستار او

ز دور ساختن ابرام سفله گردد بیش *** که زود رستن مو از پس تراش بود

در سبک باریست آسایش *** سایه خوابیده قطع راه کنند

دوات بوقت تیرگی بخت نکبت است *** جاروب وقت شام پریشانی آورد

کریم از ان چه ستاند زیاده می دهدت *** بناک اگر بدهی آب یاده می دهدت

رباعی

آن را که بود معرفت حق حاصل *** در صفوت او خطر نگردد سایل

پاکان سبب فساد هرگز نشوند *** از آب دهن روزه نگردد باطل

کم ظرف ز عشق خرمن هستی سوخت *** پر حوصله نور زندگانی افروخت

کاهید خرد زعشق و افزود جنون *** از باد چراغ مرد و آتش افروخت

خالق نتوان هیج أحد را گفتن *** مخلوق نمی توان صمد را گفتن

بي يك نبود هیچ عدد ليك يكي *** جز يك نتوان هیچ عدد را گفتن

میرزا امان الله -خلف مهابت خان که از امرای صاحب قدر شاه جهان بود بجميع كمالات آراسته خصوصا سپامی گری والدش سپه سالار بود و خودش صاحب صوبه بنگاله - شعرش خالی از لطفی نیست امانی تخلص داشت

شعر

بر دور جام ما بنو رسید نام او *** تا نام ما بدور بماند ز جام ما

دوران اگر بکام نگردید گو نکرد *** این بس که دور جام بگردد به کام ما

هر نفس از گریه می شویم دل افسر دم را *** شستشو از آب حیوان می دهم این مرده را

گھی شکار میم که شکار نغمه چنك *** میان مطرب و ساقی بکشتنم جنگست

دل نبیند تا نپوشد دیده مطلوب مرا *** گل بجاى عينك آمد چشم و یعقوب مرا

بگوای زلف احوال دلم آهسته در گوشش *** که چون در دامش آوردی مکن باری فراموشش

ص: 59

من طفلم و مشغولیم اینست که می را *** از خم بسبر ریزم و از جام برآرم

سپردجان جوامانی بداغ لاله رخان *** ز برك لاله بدوزید بهر او گفتی

غیر پندارد بسر دستارزر پیچیده ام *** این نه دستارست درد سر بستر پیچیده ام

رباعی

بیگانه خویشم آشنا می خواهم *** در بهاوی عندلیب جا می خواهم

چون غنچه مهیای شکفتن شده ام *** تحريك نسیمی از صبا می خواهم

میرزا روشن ضمیر- از ولایت ایرانست از جانب پادشاه صاحب صوبه بندر صورت برد و معزول شد چندگاه بیکار بود چنین مسموع شد که باز بندر صورت را بار داده اند جوان پاکیزه وضعی است شعرش اینست .

رباعي

بسینه گشت نفس گیر آه و ماند بجا *** زاشك ابله باشد نگاه و ماند بجا

شنید کوتهی روزم آفتاب و گریخت *** درازی شب من دید ماه و ماند بجا

ماهی دل ز طیدن بقرار آمد باز *** موج به او ز تلاطم بگذار آمد باز

میرزا زین العابدین - ولد عالیجاه آصف خان احوال ایشان مشهور عالم است مشارالیه جوان مستعدی برده در نظم و نثر کمال آراستگی دارد و پیوسته خاطر را با مداد فقرا می گذاشت این ابیات از و مسموع شد

فرد

راست ناید کار ما با آن را یا کار کج *** زلف کج مژگان كج وابرو كج و دستار کج

زخم های سینه ما آشنا با ناخنست *** روی بهبودی ندارد زخم ما تا ناخنست

میرزا غازی -از امرای ثبت بود مدتی از جانب پادشاه والی قندهار بود در کمال همت سلوك می کرد چنان چه طالب آملی و مرشد بروجردی مدتی در خدمت او بودند فی الجمله کمالی داشته قاری تخلص داشت شعرش اينست

(شعر)

گریه ام گر سبب خنده ارشد چه سبب *** ابر هر چند که گرید رخ گلشن خدد

کجاست یک دوسه همدم که هم چو موسیقار *** نشسته پهلوی هم بر کشیم آوازی

رباعی

عشاق که طرح سور میاندازند *** خود را در صد فتور میاندازند

گر غنچه دل شکفته گردد بیدوست *** هم چون کل شمع دور میاندازند

ص: 60

ميرزا ابو سعيد - ازولایت ایران بهندوستان رفته در خدمت شاه جهان کمال اعتبار بهم رسانید چنان چه در بالای دست شاهزاده دارا شکوه می ایستاد و با بن علت شاهزاده با و بد سلوکی می کرد مشارالیه از علوشان طبع تاب نیاورده ترك ملازمت کرده گوشه نشین شد تا روزی که پادشاه را گذار بدر خانه او افتاد مهربانی بسیار کرده او را به نصب سرافراز ساخت چند روزی بخدمت بوده باز ترك کرد و فقیر شد بسیار و عنا و میرزا منش بود چنان چه از شخصی که او را دیده بود مسموع شد که چیره زر تاری که می پیچید پاره که پیچیده نمی شد دل گیر شده از آن جا پاره می کرد و در سخن شناسی و دقت طبع بمرتبه بود که از دیوان ملا عرفی پنج بیت انتخاب کرده بود شعرش اینست

غزل

بنالد بللی طبعم چوسروی از چمن خیزد *** فعان قمری از شاخ بلند نارون خیزد

چوایی در چمن سرو و صنوبر قد بر افرازند *** بلی در مجلس و محفل سخن از هم سخن خیزد

نقاب زلف بر رخ افکند چون سوی من بیند *** مرا شام غریبی دایم از صبح وطن خيز

گویند که عاشق کثرو بيباك بنى هست *** دانم که توئی ليك ندانم سخن كيست

خط چو بر اطراف آن عذار برآمد *** گرد ز بنیاد روزگار بر آمد

حکیم ضیاء الدین (1) -از اهالی کا شانست تحصیل علوم خصوصا علم طب نموده بهندوستان رفت از شاه سلیم خطاب مسیح الزمانی یافته از شخصی مسموع شد که جامع حسن خلق و همت بوده شعرش اينست .

غزل

فارغی و خبر از سینه سوزان نه ترا *** کذری بر در دل های پریشان نه ترا

جان جانی که بقربان تو بادا جانم *** این دعانیست که خود را کنم ای جان نه ترا

بر گل فتاد چشم تو در عالم خمار *** کیفیت از شراب فزون شد گلاب را

عشق بی صبری بیاموزد بکس شاگرد خام *** از خجالت جرم خود بر گردن استاد بست

باریکی دهم ننشاند از طلب که مور *** از جوی بگذرد اگر از موی پل کند

كم لذتم و قیمتم افزون زشمار است *** گوئی ثمر پیش رس باغ وجودم

ناموس عاشقان همه در گردن منست *** ای بلبل از فغان تو شرمنده گلم

حكيم حاذق -ولد حکیم همام برادر زاده حکیم ابو الفتح کیلانی

ص: 61

ممدوح ملا عرفی مشارالیه باعتبار پدر و عم نهایت قرب بخدمت پادشاه وامرا دارد چنان چه بطب ربط چندان ندارد و باز امرا بار رجوع می نمایند في الجمله ربطى القمردارد اما خود را به از انوری می داند از عزیزی مسموع شد که دیوانی در کمال زینت تمام کرده در قالب مرصعی جای داده هر گاه بمجلس می آورند اگر امرای عظیم که باشند بتعظیم دیوان او بر نخیزند تندی می کند شعرش اینست

شعر

ز گردش فلك اسرار مهر و مه شد فاش *** بیك كلاه دو سر مشکلت پوشیدن

بگوش پند شنو حاجت نصیحت نیست *** که هست ذوق نصیحت برای نشنیدن

بوی گل امشب زدود شمع می آید مگر *** بلبل اشکی بر سر خاکستر پروانه ریخت

ضرر و نفع چون دکان بر جید *** پاس اندر حقیقت است امید

حرص اندر ضمیر روشن مرد *** هم چو درد است در سرای سفید

ز در تسبیح دستم بار دارد *** که سریحه بر میان زنار دارد

من آن تسبیح را بر دست می گیرم *** که او ذاكر بود گر من بمیرم

در سخن پنهان شدم چون بوی گل *** میل دیدن هر که دارد در سخن بیند مرا

عالم بيك - سروری (مرور) تخلص دارد و در خدمت خان خانان بوده کمال اعتبار داشت و طبعش خالی از لطفی نبود شعرش اینست

من مست ساقیم نشناسم شراب را *** بلیل نیازمند نباشد گلاب را

عذر دست تهیست خلق کریم كريم *** سايه بيد میوه بید است

لطف و دشنام تو تسکین دل بی هوشست *** آتش از آب چه گرم و چه خنك خاموشست

عمریست رفتم از در دل های دوستان *** چون عمر رفته هیچ کسم در سراغ نیست

آنم که گر بسوزی خاکسترم نیابی *** از من گرت غباری نبود عجب نباشد

تا نفس هست پریشانی خاطر برجاست *** باد شیرازه اوراق پریشان نشود

ندیده مگر گریه ما آستین غم خواری *** چو آن سرشك كه بر آتش از کباب چکد

ازدم گرم بپرهیز که در خون شفق *** سر خورشید بتیغ نفسی افتادست

رباعی

در کوی تو ساکنان سنگین هوسند *** با ان که چوگرد تن مواد نفند

پروانه چسان ز گرد فانوس رود *** مرغان محبت از برون در قفسند

ص: 62

طهماسب قلی خان - اصلش از اکرادست ليكن چون در قندهار نشو و نما یافته بقندهاری مشهور است وقتی در بندر صورت دیوان بود خالی از كمالی نبوده خصوصا درفن شعر و همى تخلص دارد شعرش اینست

دو بیتی

ز یغه ای تو دلرا فكر من نیست *** که سامان رفته را روی وطن نیست

نه بالی دارم ونه شوق پرواز *** چومن آزاده مرغی در چمن نیست

خط از پهلوی رخسار تو زان چون دود برخیزد

که هر کس کو بود نزديك آتش زود بر خیزد

کجا در گوش جانان می رسد از ضعف فریادم *** که گر آهی کشم از بس ضعیفی می برد بادم

ملا شاه -از ولایت هندوستانست با عتقاد خویش از جميع علوم خصوصا از علم جلب قارب بهره وافی دارد چنان چه شاه جهان را که شیطان از راه نمی توانست برد معتقد خود ساخته و شاهزادها از ذكور واناث اعتقاد را و داشتند و چنان چه جهان آرا بیگم از مریدان صاحب ارادت او بود و او را از اولیای کبار می دانست اما اعتقاد درستی نداشته چنان چه ارین بیتش ظاهر است

(شعر)

من چه پروای مصطفی دارم *** پنجه در پنجه خدا دارم

این رباعی هم از و مسموع شد.

(رباعی)

رفتیم بهر جا که دل و پستان بود *** دیدیم بهر جا که ده و بستان بود

چون طفل رضيع رو بخود آوردیم *** دیدیم که شیران در این پستان بود

قاسم خان -داماد پادشاه جنت بارگاه جهان گیر پادشاه بود چند ورق شعر مشار اليه بدست آمده این چند بیست از آن جا نوشته شد

(بیت)

يك بيت خوب بيش من و يك كتاب شعر *** يک گل زدست یار به از بوستان گل

بر زبان باده نوشان پیچ و تاب افکنده *** زلف را گویا بمستی در شراب افکنده

از پس صد سال آتش برفروزد از چنار*** تا نپنداری که درس عشق پیرآموز نیست

از لب و چشم و دهانت که سراسر نمکست *** اشك شد شور مگر جای تو در مردمک است

وصلی که در گمان نبود خوش عطیه ایست *** در غیر فصل میوه نورس غنیمت است

ص: 63

آزرده هجرت شود از نامه تسلی *** چون رنج خماری که بافیون بنشیند

از بس بوعده داد لب او مرا فریب *** نشکفت غنچه که دل من زجا نشد

دل از زافت برون افتد چه از می رخ بر افروزی

كه مرغ از آشیان افتد شب از نظاره آتش

نامه می برد از بلبل صبا موی گلی *** چون گشودم بود هر حرفش زبان بلبلی

از نور باده روشنی شمع شد نهان *** در شیشه کرده اند مگر آفتاب را

(رباعی)

رفتی تو زبزم و عیش در همزده شد *** ناز آ که ز رفتنت جهان غم کده شد

بر خال تو چشم هر که افتاد گریست *** خال تو برای چشم سنك بده (يده) شد (1)

میرزا صادق-ولد میرزا صالح جد راقم است که در هندوستان بعرصه وجود آمده در کمال استعداد و نهایت قابلیت بود چنان چه در ولایت هندوستان مشهور است چون در حین اسب جهانیدن افتاد و يك چشم او ناقص شده چشمی از مینا ساخته بجای آن گذاشته میرزا صادق منا مشهور شد از جمیع علوم خصوصا هندسه و حساب استرلاب واصول ریاضی بهره ور بود با وجود این ها در سپاهی گری و شجاعت تهور هم ممتاز بود چنان چه از قبل پادشاه زاده شجاع با متمردان ولایت بنگاله در دریا و صحرا مکرر جنگ های مردانه کرده و شرح آن ها را بنظم آورده جهت فقیر فرستاده بود این ابیات از آن جمله است و در سنه 1061 در هندوتمان فوت شد

(بیت)

بنام خداوند مینا و می *** خداوند چنك و خداوند نی

از او ساغر ماه گردون نشین *** و زو دور جام سپهر برین

دف از ذکر نامش شود گر خموش *** چهر بر این آتش بدارندش ارباب هوش

شفاعت گرمی کشان مصطفی است *** که تنه جرعه اش بهره انبیا است

عجب نیست بی سایه خیر الانام *** کش از نور می نا پدید است جام

(تعريف جنك)

نشستم بر آن باره گام زن *** باونج فالك یافتم خویشتن

نور دیدنش در جهان کار بود *** بدستش زمین هم چو طومار بود

از و تا بخور يك قدم راه بود *** که پیشانیش غره ماه بود

ص: 64

یکی داستان گویم ای دوستان *** بی تازه تر از گل بوستان

به بنگاله بودم بسال غنا *** غنایم همه نغمه کرنا

سپه دار بودم در آذرکیور *** بنزدیکی دشمن از دوست دور

فرنگی و از جنگیم دشمنان *** بدریا چو گرداب بازی کنان

زمن حمله بودو ازیشان درنگ *** زمن تیر بود و ازيشان تفنك

ز تیر تفنگ اندران مرحله *** بر آورد گفتی چرا آبله

ز تيرو كمان يلان كاه جنك *** شد انگشتری تیر های تفنك

ز تير كمان و ز تیر تفك *** شهاب و تاره نمود از فلك

زتير تفك شد تمك هر خد نك *** ز ناوك گزی رفته در هر تفنك

تعریف بنگاله

خوشا ملک بنگاله در برشکال *** سوادش بروی زمین هم چو خال

زمین پر ز آب و هوا پر ز تیغ *** نهان آب در میزه چون آب میخ

سپه ابر پیوسته در های و هوی *** تو گوِیِی بالا لیست تكبير گوی

تعریف بنگاله

ز گل ها زمین گنج پور پشتك *** نگهبان او از دهانی چو گنك

ز كوه آبشار آن چنان ریخته *** تو گوئی فلک کهکشان ریخته

صفت شکار

ز پیش من گریزان کشت نخجیر *** چو امید جوانی از دل پیر

کمان در گردنش کردم به نیرو *** تو گفتی چشم دلدار او است و ابرو

تعریف شراب

بیای بید اگر ریزی در ساغر *** صنوبر وار یکسر دل دهد بر

ميرزا صابر - از سادات زواره است فى الجمله تحصيل کمالی نموده مدتی قبل ازین در هندوستان رفته اعتبار دنیائی بهم رایده با امرا و فقرا و اهل کمال بواسطه و سعت مشرب اختلاط داشته و تخم محبت در دل هم کنان کاشته چنان چه منزل او محل جمعیت و مکان صحبتش از وجود اهل حال و صاحبان کمال خالی نبود در ایام حیات پیوسته بعیش و عشرت روز کار می گذرانید و فراخور استطاعت فيضش بهمه کس می رسید زر بسیار بایران می فرستاد مرحوم میر محمد حسین تاجروا که قرابتی بمشار اليه داشت وکیل نموده بعد از فوت او مبلغی به مشیره او که زوجه مير معز برادر میر محمد حسین مذکور بود داد و چنین مسدوع شد که جزوی نزد

ص: 65

مير محمد حسين ماند چند رباعی از وی مسموع شد و این رباعی را در شوق ایران گوید

(رباعی)

رندان بشما رسیدنی می خواهم *** زين تنك قفس پریدنی می خواهم

از کشور هند تا بمیدان عراق *** توفيق بستر دویدنی می خواهم

باریست خرد بدل نشستش ندهی *** دل خانه حق است شکستش ندهی

از خوف و خطر دورو بمقصد نزديك *** آن راه جنون است زدستش ندهی

زاهد می بزم ما سرودی دارد *** بی نا له و رود هم درودی دارد

در می کده نیست غافل از دوست کسی *** خم ذکری و شیشه هم سجودی دارد

تا کی بهوای نفس دون سرگرمی *** از خالق و خلق شرعی و آزرمی

طول امل و حرص و تلاش دنیا *** تاکی تاکی براست صابر شومی

در مرثية امام الجن والانس امام حسين(علیه السلام) گفته

بر نیزه کرده سر گلدسته رسول صم *** ای روزگار خوش گلی آورده بیار

جان نثار خان ایلچی -کویا پدرش از ولایت ایران بوده اما مشار اليه در هندوستان متولد شده در زمان پادشاه والا جاه شاه عباس ثانی بحجابت باصفهان آمده در خانه میرزا فرامای مستوفی الممالك كه در کنار زاینده رود واقع است سکنی ساخته در کمال اهلیت و مردمی سلوک می نمود در آن هنگام غزای طرح شده این بیت را در آن غزل گفته کس چه داند از جوانان پیشتر پیران روند می نشاند يك كمان در خاک چندین تیر را

على يار بيك -ولد شادی خان که در قندهار باتفاق دولت خان از جانب پادشاه هندوستان والی بوده در حینی که جنود قزلباش قندهار را محاصره کردند نور مذهب اثنى عشر شمع راه او شده بمذهب امامیه مشرف گردید امداد بی نهایت بقزلباش نمود بعد از تسخر قندهار مشار اليه را اعزاز و احترام بی نهایت نموده بتيول و مواجب سرافراز شد بعد از مدتی کویا که در گیلان فوت شد چند پس از و مانده همگی جوانان آراسته اند خصوصا على يار يك كه نهالیست ازچمن لطافت سر بر آورده و نوگلیست باب فیوضات الهی پرورده در صورت و معنی دلنشین و در ترتيب نظم طبعش نمکین و رنگین این بیت ازو مسموع شد

ديوانه مگر زغم عشق جان سپرد *** کامروز در قلمرو زنجیر شیون است

ص: 66

یوسف خواجه - از سادات جریار بخار است در آن ولایت سید را خواجه می گویند و او نواده خواجه پیاز است که در ولایت ما وراء النهر كمال اعتبار دارند و الحال فرزندانش در بخا را آن قدر اعتبار دارند که پادشاه بخا را دخل مدیران ایشان ندارد و عسس شب بسته ایشان نمی رود بهمه جهت معافند و پادشاه جهت ایشان تعظیم می کند مجملا مشارالیه بسیار آدمی روش و پاکیزه وضع و بهمت است از جمله تصدقات که می کنند یکی اینست که هر روز هزار و يك نان كه هر يك يكي پنجاه درم است بدر ویشان می دهد و در نظم و نثر دست دارد دیوانش بنظر فقیر رسید این چند بیت نوشته شد

بیت

چشم برداشتن از روی عزیزان صعب است *** ور نه بیرون شدن از مالك جهان این همه نیست

شکر غم های تو نا کرده خجل گردیدم *** که بيك لخت جگر آمده مهمانی چند

مشرب اگر موافق و الفت باگر بجاست *** یگانه رفته رفته به از خویش می شود

در دیده شود سبز و بدل ریشه دواند *** از راه وفای تو بچشدی که خس افتد

داغم افسرده شود گر بلب آهی نبود *** روشن این شمع بدل جوئی صرصر دارم

دست چون از همه در ماند پیکار شدیم *** پای در گل چو فرو رفت برفتار شدیم

از همه دل چو بريد يم باو پیوستیم *** چون شدیم از همه آزاد گرفتار شدیم

افکن برخ نقاب که دیوانه شده است *** روشن ممکن چراغ که پروانه پر شده است

أيام گل چو فصل جوانی غنیمت است *** تا جام می تهی شده پیمانه پر شده است

(رباعی)

يا صبرم از آن روی نکو بایستی *** يا خال وفا بروی او بایستی

یا عمر بقدر آرزو بایستی *** با آرزوی دل کم ازر بایستی

على پاشا - ولد افراسیاب پاشا بعد از پدر پاشاتی و حکومت بصره از دارای روم بمشار اليه مفوض شده صفات حسنه آراسته و بسحیه مردمی و آدمی پیراسته بزبان عربی و فارسی و ترکی تارف و آگاه و بفنون معرفت در طریق عرفان همراه تیغ احادیث و سخنان اکابر نموده در بزم آرائی و صحبت دوستی و فنون سپاهی گری و عقل سلوك و معاش مانند نداشته اگر چه از جانب دارای روم گذاشته بود اما غلام باخلاص حضرت أمير المؤمنين عليه السلام بود چنان چه از عالیجه

ص: 67

مرحوم خلیل خان که مدتی با او محشور بود مسموع شد که افندی که از جانب پادشاه روم قاضی بود و پیش نماز بود هر گاه که پاشا بار اقتدا می نمود بيوضو اقتدا می کرد و در خلوت بقانون شیعه نماز را اعاده می کرد گاهی فکر شهر می کرد صبری تخلص داشت چند سال قبل از این فوت شد پسرش حسین پاشا که در هر باب کم از پدرش نبود حاکم بصره شد یکسال قبل ازین دارای روم با و کم شفقت شده مصطفی پاشا پاشای بغداد بالشكر بی شمار بر سر او رفته او تاب مقاومت نیاورده اسباب و اموال و اهل خود را برداشته از راه بنادر روانه هندوستان شده در انجا اعتبار عظیم بهمرسانید و این اشعار از مرحوم علی پاشاست

بيت

از نسیم آه می جوییم ره جانانه را *** تا یا فسونی مگر یا بم دل دیوانه را

گر ز عطر زلف خود بی خود نگردد دور نیست *** مشك بو کمتر دهد در خانه را

غیرت صبری صبا را از سر کویش براند *** کی تواند دید در زلف تو دست شانه را

گر برون آئی زخود چیزی نمی باید ترا *** تا بخود در مانده بنگر چها می بایدت

فرهاد بهر گمشدگان ديار عشق *** سنگی چو بیستون بسرره نشان نهاد

حکیم ابو طالب -اصلش از ولایت تبریز است طبیب حاذقی بود في الجمله فضل و حالی داشته بتقریری بروم رفته بعد از آن مراجعت به تبریز نموده در خدمت جعفر پاشا رفته معزز شد روزی در مجلس او نسبت بدودمان عليه صفويه که حقیقتا سلسله رسولند حرف ناخوشی گفته شد بعد از آن که تبریز بدست اولياء ولت قاهره درآمد در زمان شاه جنت مكان شاه عباس يكي از عساكر أورا مقتول ساخته بسزای خود رسید و این ابیات ازوست

بیت

در فرقت تو زنده نه از سخت جانیم *** جان از کمال ضعف نیاید بلب مرا

لی همرهی غمزه خون ریز او اجل *** مشکل که برد از جان سخت ما

سرایت بین محبت را که با صد گونه بی مهری *** چو می بیند زدورم می شود تغییر حال اورا

طالب نداشت تاب نگاه تو روز وصل *** پوشید چشم و دادن جان را بهانه ساخت

خویش را زنده باینحال از آن می خواهم *** که مرا هر که به بیند موس أو نكند

دل راکی آن طاقت بود که فکر جانان بگذرد *** با یک جهان لب تشنگی از آب حیوان بگذرد

ص: 68

من راه هجران را بخو دهر گز نمی دادم ولی *** آتش ره خود وا کند چون در نیستان بگذرد

بازم از افسون سخن بنات تمنا کرده *** خوش در بطاقتى بر روى ما وا كرده

حیرت عشق تو دارد غافل از یاد توام *** رفته از خاطرم تا در دلم جا کرده

چون توانم از تو دل برداشتن ای غم که تو *** ترك عالم از برای خاطر ما کرده

محمد رضا - پاشای تبریزی از بنی اعدام مرحوم محمد حسين چلبی است که در عباس آباد اصفهان مکنی داشت مجملا محمد رضای چلبی در اوایل جوانی همراه پدر خود بروم رفته بحسب قابلیت و قسمت پاشای مصر شده از اهالی مصر نقصان بسیاری با و رسید چرا که حکومت آن ولایت باجاره داده می شود بعرض خواندگار رسید فایده نکرد بعد از آن پاشای حبشه هم شد و از آن جا بمکه معظمه رفته متوطن بود تا فوت شد شخصی او را بمکه معظمه دیده بود این نقل از آن مسموع شده این ابیات ازوست

(قطعه)

اى ذلك ما اسیر بند تو ایم *** فکر ما را ازین نکو تر کن

دو رفيقيم مختلف اوضاع *** وضع ما را بهم برابر كن

یا بیاموز مردمی او را *** یا مرا نیز مثل او خر آن

هر گز لب من چاشنی خنده ندانست *** چون غنچه آفت زده شگفتم و رفتم

ز آه و ناله نیاسود يك نفس اب ما *** فغان که حوصله سوزاست شعله تب ما

زیسکه آتش شوق تو مدعا سوز است *** عيان نكشت بما هم هنوز مطلب ما

نا گوارا بود لذت های دهر *** میزبان در لقمه پنهان سنك داشت

تا کی خرد بو سوسه ام گمرهی دهد *** کو غضاتی که از تو مرا آگهی دهند

مفلس زنشط اعتم و خوش دلم که دوست *** دامان وصل خويش بدست تهی دهد

کدام عيد بعالم نشاط بخشی کرد *** که ناخذی نزد از ماه نو بداغ دلم

فرقه سوم

در ذکر وزرا و مستوفیان و کتاب دفتر خانه میرزا محمد باقر - خلف میرا بو علی ایشان از سادات جزء برخوارند از محال اصفهان اما بعضی ازیشان مدتی بیلده نطنز مکنی دارند و بسادات نطنز مشهورند و در زمان قطب المحققين شيخ صفی آبای ایشان در سلك درویشان صاحب

ص: 69

حال بوده کمال معرفت و عرفان داشته اند چنان که مشهور است که شیخ صفی الدین در حين رحلت وصیت فرموده بودند که سید سید کمال الدین جد اعلای ایشان او را غسل دهد میر ابو المعالی در زمان شاه عباس ماضی واقعه نویس بود و اعتبارش بمرتبة بود که پادشاه فرموده بود که مهر من اعتبار ندارد و خط آقا میر معتبر است والد مرحوم ایشان سید ابو على وزير سركار قورچیان بود از آن منصب استعفا نموده بمیرزا محمد شفیع پسر بزرگش مرجوع شد و میرزا محمد باقر اوارجه نویس عراق بود بعد از فوت میرزا شفیع وزارت مذكور بميرزا باقر مفوض شد و او ارجه نویسى بكمال الدين ولد ميرزا شفیع مرجوع شد مجملا میرزا محمد باقر جوان آدمی صفت درویش طیفی است در کمال صلاح و پرهیزگاری در قصیده و غزل و سایر اقسام شعر قدرت دارد و از نتایج طبع او بندين قدر اختصار رفت

بیت

خیال خال او مرغ دلم را قوت می گردد *** تیسم در لبش چون آب در یاقوت می گردد

آن که دل برد از تو یارب حسنش افزونتر شود *** رحم پیدا کرده تا عشق پیدا کرده

حیف و صد حیف که پرزود بهم می آید *** زخم شمشیر تو چون نقش نگین می بایست

پیش من خیره نظر بررخ جانان کردن *** تیشه بر صورت شیرین زدن فرهما دست

هیچ می دانی چها ای سرو قامت می کنی *** می کشی و زنده می سازی قیامت می کنی

عمر رفت و حرص ما درراه صيد آرزو *** چون پلنك و آهوی تصویر از هم دورماند

مرا در بوستان دهر باشد طالع مستی *** که گر قامت کشد نخلم برون از ریشه می آید

ز جذب دوستداری های من در نیم ره ماند *** خدا ناکرده از طاق دل من گر کسی افتد

بچشم اهل دنیا غیر دنیا در نمی آید *** سك ديوانه دنیا گزید است اهل دنیا را

می خون شود جدا ز لبت در پیاله ام *** نی هم چو مار پوست گذارد زناله ام

میرزا هادی - ولد امجد میرزا معین الدین محمد وزیر فارس فارس که صفات او محتاج بتقرير نيست و خلف او از جميع علوم بهرة وافی یافته والدش از وزارت فارس استعفا نموده وزارت باو مرجوع شد مدتی در آن امر در کمال استقلال مشغول بوده در مراعات قاطبه فضلا و علما و شعرا و فقرا بهی چوجه تقصیر ننموده آن چه لازمه بزرگی بود بعمل می آورد در آن وقت بعضی مردم باطل بهم رسیده بعضی از محال فارس را موافق جمع زمان امام قلی خان قبولی نموده مشار اليه معزول شد

ص: 70

و چیزی که از زیادتی قبول یاران بعمل آمد خرابی و عایا بود غرض که در زمان پادشاه آسمان جاه شاه سلیمان بوزارت کرمان معین شده بعد از مدت سهلی با شیخ الاسلام که از سادات آن ولایتست نظاری بهم رسانیده فساد عظیم میانه ایشان شد و شیخ الاسلام با چند کس از رعایای خود آمده محضری برآورد مشار اليه را طلبداشته معزول کردند و محبوس شد از غصه در حبس فوت شد اگر چه شعر گفتن دون مرتبه او بود اما گاهی فکری می کرد این رباعی از او مسموع شد

رباعی

در گلشن جان گلی نچیدم بی تو *** بونی ز گلستان نشنیدم بی تو

هر چند نظر باهل عالم كردم *** بی خود دیدم ولی ندیدم بی تو

صراف عشق درما قلبی اگر نمی دید *** در بوته ریاضت کی می گداخت ما را

از صافدلان عرض تجمل نتراود *** کس حرف گهر از اب دریا نشنید است

میرزا محمد شفیع - از سادات مازندران است که بعلاقه بند مشهورند گلشن طبعش از نسیم فیض الهی هم اغوش طراوت و چه خاطرش از سحاب الطاف نامتناهی همدوش نضارت طبعش در تحریر نشر بحریست ذخار چنان چه از امواج خاطر فیض مآترش تاریخیست که از زمان آفرینش تاحال که ایام جلوس میمنت مانوس پادشاه سابدان جاهست احوال أولياء و انبياء و ملاطين و وزراء و غیرمرا از جمیع کتب و تواریخ نقل نموده اکثر علایم در آن در جست خصوصا مسئله امامت که در آن قدم سعی فشرده بدلايل وأحاديث سبقت خلافت امیر المومنين عليه السلام را چنان ثابت نموده که راه سخن غیر نمانده بیورش برهان اجماع را بر هم زده تاریخ مذکور قریب بسیصد هزار بیت است حقا که خلایق را از تواریخ مشهور سلف مستغنی ساخته در اوایل حال مشرف باغات سرکار خاصه بوده بعد از آن بعلت قابلیت باستيفاء موقوفات ممالك محروسه مشغول بود در کمال استقلال و قدرت و آگاهی و کم طمعی قیام می نمود در زمان صدارت نواب میرزا مهدی معزول شده در كمال تمكين و وقار در منزل متمكن گردیده بدیدن هیچ کس نرفت اما یاران عزیز خصوصاً امرا بدیدنش می رفتند در زمان معزولی چون شغلی نداشتند تاریخ مذکور را ترتیب دادند حقا که صحبت وافر المسرتشنیمت است بعد از مطالعه کتب متداوله گاهی با بیات حقانیت آیات خاطر حقیقت مناظر را شکفته می دارند و این ابیات از ان جمله است

لب به بند از گفتگو برخاك نه روی نیاز *** تا نه بینی قبله خود را مکن قصد نماز

ص: 71

رشته دست و زبان با یک دیگر پیوسته است *** از طمع چون دست گونه شد زبان گردد در از

سوخت ما را ز آشنایی هر که بزم افروز شد *** آفت پروانه باشد شمع چون روشن شود

چون شکست آیینه چندین عکس گردد جلوه گر*** قسمت هر کس پریشان شد رصد جا می رسد

میرزا زین العابدین - خلف مرحوم میرزا عبد الحسين مشى الممالك سلسله ایشان محتاج بتعريف و توصیف نیستند چرا که نسب بخواجه نصیر می رسانند با عالی جاه غفران دستگاه میرزا حاتم بيك بني عماد از اکابر و اعاظم از دو بادند چنان چه شیخ علینقی کمره در مدیح خانم بيك قصيدة گفته که این بیت از آن قصیده است

زين قبل بارور میوه فضلندو هنر *** تا خس خار که در گلشن اردو بادند

عالي حضرت مشار اليه جوان قابل کامل بهمتی بود در کمالی مردمی و آدمیت و نهایت پاکی ذات و اهلیت بعد از والد بزرگوار بمنصب انشاء ممالک سر افرازی یافت نهایت اعتبار و اقتدار داشت چند سال قبل ازین فوت شده برادر عالی مقدار ایشان که در کمال فضیلت و دانائیست با نصب سرفراز شد مرحوم مشار الیسه فکر شهری می کرد و منشی تخلص داشت شعرش اینست

بی حجابی پرده دیدار عاشق می شود *** عينك چشم و دل ما باشد این دیوارها

کس ندیدیم همواری خود زير فلك *** گوئی این سنگ همین بر سر ما می گردد

گه چرخ مرا ز عیش مستی افزود *** گاهی ز خمار تنگ دستی افزود

روشن دل را سپهر چون فراره *** چندان که بلند کرد پستی افزود

صفى قلبى بيك - خلف مرحمت پناه محمد على بيك مرحوم مذكور مدتى كرك براق پادشاه قدردان شاه عباس ثانی بود بعلت قابلیت بمرتبه مصاحبت و مجالست سر بلند گردیده زیاده بر امراء عظام قرب بهم رسانید بعد از فوت آن پادشاه حنت مکان در زمان شاه صفی بحجابت بهند و ستان رفته آن خدمت را بدل خواه بتقديم رسانیده بعد از ان وزیر اصفهان شده در زمان شاه جنت مکان شاه عباس ثانی بنظارت بيوتات سرافراز گردیده مدتی قبل از حال تحریر اوت شده مرد دین دار خیر رسان بود چنان چه چند رباط ساخته و آثار خیر از او بسیار مانده است صفی قلى بيك مذكور جوان قابل معقولی بود در ظاهر و باطن كمال قبولى و اهليت داشت در زمان شاه جنت مكان شاه عباس ثاني بوزارت دار العباد یزد سر افراز

ص: 72

گردیده در آن حين فوت شد طبعش خالی از شوخی نبود این ابیات از اوست صفی تخلص داشت

غزل

سروش بهر مکان که زجا می شود بلند *** تا ساق عرش نام خدا می شود بلند

سر گشته ایم گرد جهان همو دو آسمان *** تا دست و تیغ او ز تیغ او ز کجا می شود بلند

چون برق آه از افلاك بگذرد *** بودی از آتش دل ما می شود بلند

غم را نهفته ایم بخطوت سرای دل *** ای ناله دم مزن که صدا می شود بلند

تا نکشی درد سر هیچ کس *** به که نیر سی خبر هیچ کس

از نظر خویش اگر گم شوی *** گم نشوی در نظر هیچ كس

عرض مكن حاجت خود را صفی *** جز بدر او بدر هیچ كس

میرزا جعفر - خلف مرحوم ابو القاسم بيك ايشان هم با عالی جاه غفران دستگاه میرزا جانم بيك بني عمند مشار اليه جوانی بود در کمال متانت نجاست چنان چه مردمی و ادمیت سرشته طینت پاکش بود و کمالات او بمرتبه اعلی ترقی داشت خصوصاً در فن انشا حسن خطش محضر مسلمی گرفته مدتی وزیر قزوین بود در زمان ایالت مرحوم نجف قلی خان ولد قرا خان وزیر ایروان شده در آن جا فوت شد شعرش این است

شعر

چراغ صافدلان را خدا افروزد *** چراغ کس نشود روشن از چراغ کسی

آن که داد است بشوریدگیم تدبیر است *** وانکه سرداد بد پرا نگیم زنجیر است

طبع ایام چو شمشیر کچی می طلبد *** سخن راست بهر کس که بگوئی تیر است

گر سیر نشد صاحب خرمن زنمنی *** ما سیر بیگدانه از این گندم خشگیم

چراغ گرمی بازار حسن سروقدان *** ز آتش پر پروانه می شود روشن

چه شد بروی تو افتاد گر نظر گستاخ *** بگوش هر که بود می رسد خبر گستاخ

چو شطه سرکش و چون باد هرزه گرد مباش *** چه لازمست که باشد کس این قدر گستاخ

چو آتش غضبت تند شد زبانه مکش *** بروی کس نتوان جست چون شرر گستاخ

بذوق گریه بلبل بسير باغ شدم *** صدای خنده کل شد بلند و داغ شدم

آن که در پهلوی ما یافته جا شمشیر است *** آن که دم می زند از جوهر ما شمشیر است

نیست ما را به جگر کاری دشمن حاجت *** در دل آزاری ما بند قبا شمشیر است

ص: 73

(رباعی)

ای درد مرا مدام درمان از تو *** وى مشكل من تمام آسان از تو

آسایش و بینش و نوازش خواهد *** دل از تور دیده از ترو جان از تو

میرزا محمد رضای مشهور بسارو خواجه - در خدمت شاه عباس ماضى كمال قرب داشت مرد فهمیده کاردانی بود بصفات کمال آراسته بوزارت کیل آذر بایجان سر افراز بود و در احکام فدوی دود مان خلافت نشان او را می نوشتند مولد او از جوين من اعمال قزوین است پدرش خواجه ملك در سلك اهل قلم مالك برد هم جملا مشارالیه چون قابلیت و رشادت داشت ملازمت ذوالفقار خان بیگلر یکی آذربایجان اختیار نمود بحسن خدمات بمنصب وزارت او معین شد بعد از کشته شدن و بسبب کاردانی نواب اشرف او را بوزارت كل آذربایجان مشرف ساختند در وقتی که پادشاه او را که خدا کرده بود این قطه را تاریخ گفته

شكر لله که شاه دین پرور *** ساخت برخوان تازه ام مهمان

كد خدائی شدم بدولت شاه *** سر فخرم گذشت از کیوان

بهر تاریخ این عطا گفتم *** خانه شاه باد آبادان

این رباعی مستزادرا هم در آن آن باب گفته

ای شاه جهان جهان بکات بادا - تاهست جهان

دایم می خوشدلی بحامت بادا - با مغبچگان

از وصل بتی کام روایم کردی - در آخر عمر

عمر ابد و عیش درامت بادا - با لاله رخان

این فقره نثر را بخط خود بر حاشیه قطعه و رباعی نوشته بخدمت شاه فرستاد «زهره جبین پاکیزه از سرا پرده عفت شاهی که عقل از توصیفه او عاجز بود باین غلام درم خریده فدوی و مخلص دودمان صفوی عنایت شد باشتر و کجاوه و خدمتگار و اسباب که کمتر از هزار تومان نیست بشكر این عطیه اگر هر دم جبین سپاس بر زمین ساید شاید از فرط خوشحالی که درین موهبت روی نموده رباعی و قطعه مشتمل بر تاریخ گفته شد این رباعی هم در مجموعه میرزا صالح منشی باسم او دیده شد

رباعی

آنم که ضعیف و خسته تن می آیم *** جان بسته بتار پیرهن مي یابم

ص: 74

مانند غاری که بپیچد بر باد *** چیده باه خويشتن می آیم

حسين بيك - از اکابر تبریز است از اکابر تبریز است در زمان شاه جنت مكان شاه عباس ماضی برادرش تقی سلطان بعلت مردانگی که کرد اطاف- یکی از ولایات آذربایجان شد مشار اليه قبچاچی باشی بود اما واسطه راستی و درستی و کار دانی کمال قرب بخدمت پادشاه داشت چنا نچه حسب الا بحجابات هند رفته آن چه لازمه آن خدمت بود بعمل آورد و بسیار آدمی سیرت و مردمی طینت بود در اواخر دست از منصب و مهمات دنیوی کشیده در تحصیل مراتب اخروی سرگرم شده گوشه انزوا اختبار نموده پیوعلما و فضلا و فقرا و شعرا مشغول بود چند نوبت فقیر بخدمت ایشان رسید حقا که از پاگیزگی طینت و وضع ايشان كمال فيض بردم تتبع شعر قد ما بسیار نموده بود و خود گاهی ریاعی و مطلعی می گفتند و خروشی تخلص داشت شعرش اینست

شعر

درد خواهم که جهان بر دل من سرد کنند *** هر کجا دست تهم بر دل خود درد کند

گر جام خالیت بدهد پیر می فروش *** بستان و دم مزن که تهی از اشاره نیست

رباعی

هرگز زید زمان خروشی نزنیم *** داریم بدل دوزخ و جوشی نزنیم

گر آتش ما تمام شد خا کستر *** ما حلقه لب بر در گوشی نزنیم

این رباعی را خوب گفته و مرحوم میر عماد خوش نویس بقلم جلی در کتابه حوض خانه مشار اليه نوشته

یک چند در زهد چو احباب زدیم *** آخر نقبی بگنج نایاب زدیم

تماشبهه رتسیح و ردا برخیزد *** بردیم بمی خانه و بر آب زدیم

میرزا مقیم کتاب دار - خلف عالی حضرت میرزا قواما ایشان از اکابر کفران روی دشت است من اعمال دار السلطنة اصفهان والد ایشان در زمان شاه عباس ماضی مستوفی الممالك بوده و در کمال نيك نفسى و مروت در آن امر سلوك می نمود و حضرت میرزا مقیم بامر کتابداری سرافرازند مجملا جوان آدمی صفتی است در کمال همواری و ملا يمت امة افيون که سبز نشود او را بطريق من بیچاره چیدماغ و پریشان خاطر ساخته در زمان شاه جنت مکان بحجابت دکن رفته حق ون أمروا بنوعی داد که مگر از دست خودش آید در ترتیب نظم طبعش در کمال

ص: 75

شوخی و اطف است این ایات از انجمله است

(شعر)

می توانی که بمطلب رسی و ناز کنی *** گر ز افشاندن دامان پر پرواز کن

حال من با پست باشد حال او *** مثل او می بود اگر تمثال او

کیفیت بهار ره هوش می ز ند *** سودا پسر چو باده بخم جوش می زند

گل را مراد ناله بلبل شنید است *** زین خندها که از لب خاموش می زند

بس که زامد شد پیغام چکد خون نیاز *** از دلم تا بدل یار خیا بان گلست

در دامن من شیشه و در دست تو سنگست *** خوب آمده با تو مرا هم سر جنگست

میرزا معین الدین علی - اصل او از خراسان است اما در درجزین سکنی داشته بكما لات صوری و معنوی آراسته مدتی وزیر عالی جاه غفران پناه صفی قلیخان حاکم بغداد بوده بعد از فوت او وزارت بکتاش خان هم کرده بعد از فوت بكتاش خان وزیر قم شده مدتی مستوفی قلمرو هم بوده درآن جا فوت شد این رباعی از اوست

رباعی

ای دل بعلى اهل سخارا بشناس *** وز مهر و محبتش وفا را بشناس

گر زانی که خدا شناسی داری *** در ذات على ببین خدا را بشناس

ميرزا سعید - از نجوای قمشه من ولايت اصفهان است ایشان سه برادرند ميرزا عبد الواسع که مدتی وزیر سبزوار بود و میرزا احمد خان که مدتی وزیر مشهد بود و بعد از آن وزیر تنکابن و غیره شد از آن خدمت معزول شده باقی بسیار آورده در اصفهان فوت شد و ميرزا سعيد مشار اليه الحال مدتی است که وزیر سیستان است الحمد لله بسلامت است و مردی است در کمال قدرت و آدمیت و همواری نهایت مردمی و برد باری طبعش در فنون کمالات خصوصاً انشا كمال قدرت دارد و صلاحیتش بمرتبه ایست که مدت هاست نماز شد که مدت هاست نماز شب از او فوت نشده شعرش اینست

(شعر)

چیست دانی زندگانی دل ز جان برداشتن *** خويشتن را رفته رفته از میان برداشتن

از مروت نیست گل دادن بدست دوستان *** تا توان خاری زراه دشمنان برداشتن

تا یکی از درد بیدر مان بجان باشد کسی *** تا یکی در مانده کار جهان باشد کسی

ص: 76

گرد هستی از وجود خویشتن باید فشاند *** تابکی در زیر این بار گران باشد کسی

خاک لیسی پیشه می باید نمودن همچو آب *** بهر نانی تابکی هر سو دوان باشد کی

چوره دهند به خانه ات خموش نشین *** مرو برنگ می از سر برون زجوش نشین

خموش آفت درد سخن نمی دانی *** اگر ز درد سخن آگهی خموش نشین

عمارتی اگر از دل بنا توایی کرد *** درون كعبه تحقیق جا توانی كرد

در آفتاب قیامت کشی آزار *** اگر برهنه تنی را با توانی کرد

میرزا احمد خان - برادر میرزا سعید مذکور که جوان قابلی بود أما تند خو بود از آن سبب پیوسته در آزار بود گویا مدتی وزارت هرات باو رجوع شده بعد از آن وزیر مشهد مقدس شده بعد از آن وزیر تنکابن شده باقی بسیار بهمر انیده مدتی در عالی قاپو متحصن شده در آن اوقات فوت شده شعرش اینست

(شعر)

در حقیقت تندی خو پاسبان راحتت *** خار باشد بهتر از گل بر سر دیوارها

فرمی ظاهر نشان از خبث طینت می دهد *** گل بدامان مبرد گلچین ززخم خارها

میرزا معصوم - ولد میرزا خوا جنگی ،اصفهانی خویش مبرزا عبد الله وزیر لاهیجان در زمان شاه گردون جاه شاه صفی مشرف اصطبل بود و نهایت قرب داشت در نظم و نثر طبعش کمال قدرت داشت چنا نوجه حسب الامر بتأليف تاریخی مشتمل بر وقایع ایام پادشاه مأمور شد بعد از اشراف اصطیل وزیر قراباغ شده در انجا فوت شد شعرش اینست

(رباعی)

پس پرده شناسان که درین گنبد راز *** رفتند و زهير كس نيا مد آراز

کس نیست که خوان عیشی آماده کند *** این نعمت نغمه ماند در کاسه ساز

ای گشته بحسن عمل خود مغرور *** نزدیکترا که از خدا دوری دور

یی پرتو مغفرت نگردد روشن *** تاریکی گور از چراغ شب گور

این رباعی از برادر مرحوم میرزا معصوم است

زندانی این جهان پر افسوسم *** پیدا و نهان چو شعله فانوسم

القصه درین چمن چوبید مجنون *** میالم و در ترقی معکوسم

میرزا عبد الله - خلف مرحوم خواجه علی شاه نواده میرزا شاه حسین

ص: 77

اصفهانی که وزیر اعظم پادشاه مؤید شاه اسماعیل بود از نجبای اصفهان با مرحوم میرزا معصوم که مدتی مشرف اصطبل بود بعد از آن وزیر قرا باغ شده در حین آن منصب فوت شد خویش بود و میرزا عبدالله وزیر لاهيجان بود در آن اوقات کمال پاکیزگی وضع داشت اکثر موزونان در خدمت او بودند از ملا حسین صبوحی تخلص خوانساری مسموع شد که باتفاق ملا واصب قندهاری و محمد قلی سلیم مدتی در خدمت ایشان در لاهیجان می بودند و کمال مهربانی و علو همت از او ملاحظه شده و هندی که محمد قلی سلیم در تعريف لاهیجان و سبزه میدان آن جا و مدح میرزا عبدالله گفته بود وقتی که بهند و ستان رفت آن مثنوی را در تعریف کشمیر كرد مجملا جوان آدمی بود بعد از وزارت لا هیجان وزیر و کلانتر و محصص قزوین شد و در آن ولایت فوت شد و خلف امجدش میرزا شرف جهان است که وزیر شیروان است و دیگری میرزا حبیب که نویسنده دفتر ضابطه است هر دو در تحصیل در در تحصیل کمالات سعی تمام کرده اند و این بیت از میرزا عبدالله مسموع شد

این چاک های سینه صدره در بده را *** چندان زدیم بخیه که آخر رفو گرفت

میرزا امین - خلفه مرحوم میرزا عبد الله مذکور جوانی بود در کمال قابلیت و آراستگی ظاهر و باطن بعد از فوت میرزا شرف جهان برادرش وزیر شیروان شده شش سال وزیر بود از ان استعفا کرده او ارجه نویس آذر بایجان شده در آن منصب فوت شد شعرش اینست

حاصل زندگی جز این بود *** گه بمیرد کسی برای کی

میرزا ابو طالب - خلف ند كاب مرحوم میرزا ابراهیم است که از سادات عظیم الشان رضویند خطابت مسجد امام حسن عسگری که مسمى بمسجد عتيق است در قم اباً عن جد با ایشان است مجملا عالی حضرت مشار اليه در حسن خلق و فنون كمالات بیفرینند و در مسند مردمی و آدمیت بالا نشین مدتی قضای قم بایشان مرجوع بود در آن امر کمال حقانیت بعمل می آورد چون قضا امر خطير يست ازان امر استعفا نموده الحال به وزارت دیوان اعلی سرافرازی دارد و امداد فیض او بمظلومان می رسد و گاهی متوجه نظم شدم و این ابیات از او است

شعر

هر که را باده عرفان بگلو یش ریزند *** می وحدت بصرا حی و سبویش ریزند

ص: 78

غضب آلوده چو خواهند که خیزند از خواب *** گاه داران عرق فتنه برویش ریزند

ای دل دمی بديده معنی بین در آب *** کافتاده است عکس ازان نازنین در آب

معلوم قدر كس نشود جز به آبرو *** افزوده است قیمت در ثمین در آب

گر نیست از خجاان تقصیر خاکیان *** پنهان چرا این همه روی زمین در آب

نيا شدم بلد احتياج سوی بهشت *** بخاك كوى توام رهنماست بوی بهشت

مرا مدار در این همه بخیر می گذرد *** هلال ابروی او دیده ام بروی اسکندر بيك مؤلف

میرزا صالح منشی - برادر زاده مرحوم اسکندر بیک مولف تاریخ عالم آراست در کمال مردمی و آدمیت و پاکیزه وضعی بود پیوسته با شعرا و ندما مخالطت داشت و در مراعات این طبقه همواره همت می گماشت مدتی وزیر لاهیجان بود مردم آن ولايت كه شكوه طبیعی ایشانست بشکایت او آمده با برام بسیار او را معزول کردند بعد از مدتی بوزارت سارو تقی مشغول بود و کمال اعتبار و اختیار در سر کار او داشت بعد از فوت سارو تقی نویسنده ها که شیوه ایشان بیچاره موزیست حوال های زیاد بر طلب بمشار اليه کرده محصلات مثل خود کم فرصت با او گماشتند و معهذا بندگان میرزا رحیم مخدوم زاده ایشان امحصلان و نویسندگان در خرابی آن بیچاره دست یکی کرده در اندك فرصتی آن بیچاره را بنوعی مستاصل کردند که در آخر کار مبلغی بصیغه وظیفه بجهت او مقرر شد از غصه هلاک شد این چند بیت از اوست

شعر

نه تنها از پی قتلم کمر بسته است شمشیرش *** که در ترکش برای کشتنم پر می زند تیرش

غم ما تابکی پنهان در آغوش حیا باشد *** کنم اظهار اگر لطفی نکرد از بخت ما باشد

نخواهیم آن تبسم را که تبسم را که هر کس آرزو دارد *** هلاك چين ابروئی اگر مخصوص ما باشد

غرض از باده پرستی نه نشاط انگیزی است *** خاطرم می طلبد ما الم مايه استغفاری

این رباعی بخط میر شوقی باسم او دیده شد

رباعی

ای مصرع انتخاب دیوان وفا *** چون شعر بدیهه از در لطف درآ

در آینه باطن خود کن نظری *** گر چشم براه تو نباشیم میا

خواجه شعیب - از اکابر جوشقان من اعمال کا شانست پا کیزه وضع و لطيف روش بوده پیو بزم صحبتش از اسباب طرب و شادي خصوصاً جادو

ص: 79

نگاهان سيم ذقن خالی نبوده همواره با یاران اهل بر مصاحبان داد عیش می دادند میر شوقی از منسوبان او بود و از راه نمائی او پی بطریق ترتیب نظم برد مجملا مشار إليه در زمان شاه عباس ماضى وزير محل زراعت ارامنه بود و در ترتیب نظم قدرتی داشت وامق و عذراتی هم دارد شعرش اینست

(شعر)

بجرم این که شب ها درد سر می داد جانان را *** بزندان کرده ام در تنگنای سینه افغان را

هجوم بلبلان دیدم بگرد خویش و دانستم *** که با هم الفتی می برده دل های پریشان را

ثبت زخنده نمك برجرا حت جان ریخت *** نمك زنندگی جا بر لب نمک دان و ریخت

زمانه دفتر اوصاف حسن يوسف را *** زشرم روی تو بر دو بچاه کنمان ریخت

بر خوان انتظار تو دل روزه دار بود *** مهری که داشت بر دهن آخر زخون شکست

چنان کز در در آید اهل ماتم را سیه بختی *** فغان از بلبلان برخاست چون سوی چمن رفتم

بجز فتیله داغ درون خود شب هجر *** ندیده ایم چراغی که تا سحر سوزد

از هر چه غیر او ست چرا نگذری شعیب *** کافر برای خاطرات از خدا گذشت

رباعی

ایام بها رو موسم نوروز است *** بر طارم شاخ گل جهان افروز است

دی رفت و پدید نیست فردا ساقی *** بر خیز و پیاله ده که روز امروز است

در عالم عاشقی حساب دگر است *** رسم دگر است و احتساب دگر است

در مذهب ما نیاز با شد نه نماز ***پیغمبر عشق را کتاب دگر است

میرزا رضی ولد ارشد شفیعای خراسانی است که در کمال فضیلت بود مجملا مشارالیه جوان قابل فاضلی است بجميع کمال آراسته و بزیورداش وادراك پیراسته بیدای معرفتش را عقل کل پای شکسته و محفل افادتش را نفس ناطقه زبان بسته فقرات نشرش حرير برا خار رشك در پیرهن انداخته و سلسله نظمش در صف سخنوری لوای گانگی افراخته در اوان شباب بتحرير جلدی از دفاتر خاصه مشغول بود بسببی معزول شده بعد از مدتی استیفاء مازندران بایشان مرجوع شد مدتی در آن ولایت بودند الحال در خدمت نواب شیخ علی خان اعتماد الدوله بامر وزارت مشغولند و در آن منصب كمال شعور و راست قلمی بعمل می آورد گاهی متوجه ترتیب نظم می شوند شعرش اینست

بمجلس آمدی خون در دل مینا بجوش آمد *** قدح بر کف گرفتی نشته صبها بجوش آمد

ص: 80

نگاه باده پیمای که شور افکنده در گیشتن *** که مانند خم می گنبد مینا بجرش آمد

که امروز از نگارین پیگران گلچین گلشن شد *** که گل در غنچه هم چون باده در مینا بجوش آمد

مزجسم خاکی ما دست اگر حفظ تو بردارد *** یان گرد باد از یکدیگر ویزند پیکر ها

افسرده گشت گرمی هنگامه عذاب *** گشتیم بكه آب ز شرم گناه ها

بعذر آن شخصی که نابینا بود و تعهد می نمود که چشمه (محمود کر) را که مدت ها شاه عباس ماضی سعی آرد و نتوانست که باصفهان آورد بیاورد در آن باب گفته

دیده کور او شود از روشنایی بهره یاب *** می توان از چشمه محمود کر آورد آب

میرزا فصيح - برادر بزرك بندگان میرزا طاهر واقعه نويس بسيار پاک طینت و بی نهایت پرهیزگار و در علوم متداوله بي قرينه و همتا و در نظم و ثر بی شبیه و یکتا بود بفقیر کمال توجه داشتند حقا که ملکی بود در لباس بشر ازآثار آن مغفور سوای منشأت متفرقه غزوات حضرت امیر المومنين عليه السلام است که حسب الامر از کتب سلف تالیف فرموده اند در نهایت بی تکلفی و کمال بلاغت مدتی بوزارت ميرزا طالب خان اعتماد الدوله مشغولی داشت چون در بندگی حضرات ائمه معصومين عليهم السلام راسخ و عازم بود خود را در سطك خدمه ايشان منسلك ساخته باستیفای محال موقوفات چهارده معصوم سرافرازی یافته مدتی در نهایت راست علمى بامر مذكور قیام نموده در آن حین اراده سفر مکه معظمه کرد بعد از دریافت شرف حج و زیارت خاتم الانبيا و ائمه بقيع بقصد مامن جاويد روان شد رحمة الله علیه این ابیات از آن جناب است

(رباعی)

هر چند که دیر نفس خوجی دارد *** عنقای هوس هوای آوجی دارد

وا لايش معصیت چرا انديشم *** بستر گرمش و عده موجی دارد

در خوان سپهر نوش با نیش یکیست *** چون سیل فارسه کم و بیش یکیست

در رهگذری که خلق را هست عبور *** نقش پی پاد شاه و درویش یکیست

در دشت جنون لاله سیرابی نیست *** کز گریه ما بر چهره اش آبی نیست

در دهر بیاض چشم بی خوابی نیست *** کز حسن تو پیوسته بر آن تابی نیست

این بیت باسم ایشان شهرت دارد و باقی مثنوی دیده نشد

غمی چون کوه پیش دل نهاده *** بد تن از طپیدن نیشه داده

ص: 81

میرزا یوسف - آن جناب هم برادر عالی جاه وقایع نویسند مدتى بتحرير ارقام پادشاهی مشغول بودند و روانی عباراتش روانى حكم اشر فرا پای مرد و از طفرای قلمش مرغوله طره خوبان در پیچ و تاب. بعد از آن از نتیجه آثار قابلیت بوزارت کار توپ خانه مبارکه مشرف شد حقا که در کمال مردمی و اهلیت در آن امر سلوك می نمایند در تحصیل علوم دینی سعی بسیار نموده چنان چه تفسیری در دست دارند امید که در اتمام آن موفق باشند مجملا در نظم و نثر سحر پرداز و در نگارش معانی بی شريك و انباز است خطش محضر قبول بخط مسلمی رسانیده و نظمش ریشه در زمین دل ها دوانیده چون پیوسته حیران شاهد معنويت واله تخلص دارد و این اريات از آن جنابست

شعر

چه کوتاهست شب های وصال گل رخان یارب *** خدا از عمرما بر عمر این شب ها بی فزاید

فضل وسواسی است در کف رشته آمال ما *** می خورد صد جا گره تا يك گره وا می شود

سایه دل بر متر هر کس همایی کرده است *** استخوانش کار شمع از روشنایی کرده است

صاحب انصا فست اگر راضی بخرمن ها شود *** در که یک جو آبرو صرف کدائی کرده است

جان ز پهلوی تن از قیمت خود بیخبر است *** قطره را ابر چه داند که گهر خواهد شد

ما نند رباط سر ره بزم کر بمان *** دایم پرو خالیست ز آمد شد مهمان

میرزا امین - آن هم برادر عالی حضرت وقایع نویس است جوان صاحب کمال پاکیزه طینت درویش مشر است بكمالات معنوی و صوری آراسته گویا در باب ایشان گفته اند باب ایشان گفته اند

رباعی

آن چار گھر گر صدف يك پشتند *** در دست كمال و مردمی انگشتند

چون فرد شوند در نظرها عاند *** چون جمع شوند بر دهن ها مشتند

بعد از برادر عالي مقدار تحرير ارقام یاد شاهی مشغول تا در سنه 1083 وزارت ولایت قندهار بمشار اليه مرجوع شد روانه آن ولایت شدند و در ترتیب نظم خوش سلیقه است و آصف تخلص دارد

من از خوبان عاشق کش نگاری طفل خوخواهم *** که گرگاه دهد بوسی بمن فی الحال پس گیرد

بروی آن که مهر از پرتوش آوازه دارد *** مگر خط حرف ما گوید که روی تازه دارد

ص: 82

رباعی

تاکی طلب روزی هر روزه *** طرب ز لعل فیروزه کنی

در چشمه حيوان اگر آید ابلت *** مهلت ندهد که آب در کوزه کنی

میرزا طاهر - خلف میرزا محمد که در ایام شاه عباس ماضی وقایع نویس بود ایشان از اکابر تویسرکانند مجملا مشار اليه جوان قابل صالحيست بجميع فنون علوم خصوصاً هيئت و هندسه آراسته و علايم و درویش مشر بست حسب الحكم وزارت عالی جاه ناظر بيوتات بایشان مرجوع است و گاهی متوجه نظم می شود و این ابيات ازو ست

سر تا قدهم رفته تا راج نگاهی *** ار چشم و دلم مانده همین اشگر و آهی

مثنوی گفته این قیمت از آنست

بسیار بچشمم آشنائی *** گويا نمی از سرشک ماتی

میرزا تقی - نواده آقا شاه علیست که در اوایل جلوس شاه عباس ماضی مستوفی الممالك بوده مشار اليه از .فون کمالات بهره مند بود خصوصاً من انشاء و خط نسخ و نستعلیق را هم خوب می نوشتی چونا ونه شا گرد رشید میر عماد بود مدتی وزارت لاهیجان با و مرجوع بوده بجهتی معزول شده وزیر اصفهان شد بعد از آن باستيفاء قورچيان سرافراز گردید در آن منصب فوت شد اگر چه در نظم اشعار دستی داشت اما غزل اختراعی را خوب نمد گفت چرا که وزن و قافیه غريب اختراع می کرد و اشعار او انچه مناسب مستوره بود اینست .

شب که جان در گرو یک نفس دیگر بود *** هم نگاهم نفس راز پس دیگر بوده

كس نديديم بعا أم همه کس را دیدیم *** هر که گفتیم کسی بود کس دیگر بود

زخود سفر کن و اقلیم حتی گزینان این *** بالا ده آینه و شهر خوش نشینان بین

پیاغ داغ در انتخاب گل ها كن *** برشته حسنی این چهره آنشینان میں

ہوئی از راح محبت ادرین می خانه است *** رقص چرخ افتادگی های زمین مستانه است

در فضای تنگ دل راحت نمی گیرد فراد *** گوئی آبادانیی نزديك اين و یرانه است

این را بکیفیت گفته

حق راز دل خالی از اندیشه طلب کن *** زین شیشه بیتی می ای شیشه طلب کی

ص: 83

در دوده تجرید بزرگی بنسب نیست *** عيسى بفلك سود سر بی پدری را

میرزا صادق - خلف ارشد میرزا عبد الحسين منشى الممالك صفات لسله ایشان محتاج بتقریر نیست مجملا مشار اليه جوان قابلی بود بکمالات صوری و معنوی آراسته دراوان شباب فوت شد شعرش اینست

غزل

ادب نگذاشت تا گیریم انسى بر سر كويت *** حدیث و حشیی گفتیم تارم کرد آهویت

سرشك از ديده ام شسته است نقش خواب راحقرا *** فسون طرفه بر آب خوانده چشم جادویت

عبیر آموده دیدم جیب و دامان گلی و سنبل *** صبا خوش ترک تازی کرده است امروز بر رویت

پاس نفس نمدار که آئینه طینتان *** در موج می روند جواب از دم نسیم

میرزا محمد اکبر - خلف مرحوم ميرزا نصبر ایشان از نجای قزوینند والد ماجد ایشان در خیر خواهی و راست قلمی مانند نداشت اولاد ایجاد ایشان هم در این باب قدم بر قدم پدر بزرگوار خود دارند حقا که جوانان قابل كامل الصفانند خصوصاً بندگان میرزا محمد حسین که نهایت فضیلت و کمال و آدمیت دارند مجملا میرزا محمد اکبر بسیار آدمی روش است و گاهی متوجه ترتیب نظم می شود شعرش این است

به تمکینی غمش در دل نشسته *** که گر اصل آید از جابر نخیزد

دردا که شد اسیر دوبیداد گردلی *** افتاده در کشاکش كشاكش غم نیم بسملى

در خاطر دو دوست ندارند امتیاز *** چون پرتو دو شمع که افتد بمنزلی

معشوق اگر دو تاست مرا جای طعنه نیست *** چون هر که را ضرور بود جانی و دلی

بودیکان همه از دیده چو برخاست حجاب *** آن چه دیدیم به بیداری و دیدیم بخواب

غمزه يك تير است ابروی کمان دار ترا *** هست شوخی اضطرابی چشم بیمار ترا

شاخ گل بالدبخه د چون عزم گل چیدن کنی *** غنچه گل گل بشکند بیند چودستار ترا

خوش بود که طفل من - در برم چوجان آید *** من بغل بغل كويم أو دوان دوان آيد

دل چو عاشق شود از تنك چوپروا دارد *** شیشه چون آب شد از سفك چه پروا دارد

میرزا یحبى - همشیره زاده عالی جاه میرزا طاهر وقایع نویس است و مصداق الولد الحلال يشبه بالخال و برادر زاده مرحوم میرزا تقی که در زمان شاه كان شاه عباس ثانی وزیر محال زراعت ارامنه ساكن اصفهان بود و بعد

ص: 84

از آن وزیر مازندران شده بسعایت بدگویان مؤاخذ و معزول شده مجملا حضرت ميرزا يحيى بفنون کمالات آراسته چنان چه در تحصیل علوم هم سعی نموده در هر باب ادراك عالى دارد و وزارت ارامنه باو مرجوع است و شعرش اينست

(غزل)

ز بس گداخته هجر تو ماه پاره مرا *** طیدن دل زار است گاهواره مرا

چهار فصل بمی داد عیش را دارن *** بهشت در نظر از رقص چار پاره مرا

مرا چه کار بموی میان دلدار است *** غلط نگفته اگر گفته هیچ کاره مرا

عکس روبات هر نفس آتش زند بت خانه را *** گردش چشمت بگردش آورد پیمانه را

از هجوم گریه راه رفتن دل بسته شد *** سیل را نازم که بر پا دارد اینو پرانه را

تا کی چویار باشم من در حجاب باده *** مستم صریح گویم هستم خراب باده

لملی کتف ندارد جز باده نیست پیشم *** ياقوت كاسه نیست غیر از حباب باده

ز کاسه سر فغفور می شود روشن *** که اعتبار ندارد جهان سرمونی

چوسائلی که ز مردم همی چراغ طلب کرد *** پیاله شاه چراغست و من گدای پیاله

يك دم بس است هستی گر هست سرفرازی *** عمر دراز نبود غیر از نفس درازی

نمی توان سر مونى كشيد منت خلق *** خدا کند که نباید کسی بکار کسی

میرزا سعید مید الدین محمد - والد مشار اليه خو والد مشار اليه خواجه غیاث مشهدیست که داخل كدخدایان معتبر تجار بوده در کمال آرامی و ملایمت روزگار می گذرانیده حضرت میرزا سعيد الدين بسنت والد خود عمل نموده در سفر هندوستان بخدمت پادشاه زادگان در نهایت اعتبار بود و بعد از آن باصفهان آمده کمال پاکیزگی داشت بوساطت میرزا مهد يقلى با عالیجاه محمد بيك اعتمادالدوله ربطی بهم رسانیده بنا بر قابلیت بوزارت هرات سرافراز شد اليوم در آن منصب و وزارت خراسان کمال اعتبار دارند حقا که اوضاعش نهایت پاگیزگی و نسق دارد و در ترتیب نظم کمال قدرت دارد راقم تخلص می کند شعرش اینست

همیشه بست و گشاد من از هنر باشد *** كليد و قفل صدف هر دو از گهر باشد

گره ز ناخن تدبیر کی گشاده شود *** که از کلید غلط بستگی زیاده شود

نیست در کعبه ز خود رفتن من امروزی *** بار ها مست گرفتند در آن خانه مرا

شکسته است دلم تا شکسته احوالم *** همچی دوج شکستن بود پروبالم

ص: 85

باین خوشم که زاهل کرم نمی خواهم *** جز این لباس که پوشیده باشد احوالم

بس بود در سفر كميه مقصد مارا *** توشه ره قدمی چند که داشته ایم

همه تن چشم خون فشان شده ام *** چشم بد دور کامران شده ام

نامم از خاطرت نرفته هنوز *** چقدر بر دلت ران شده ام

برك عیشی می پرستان را چوبرك تاك نیست *** نامه معشوق معشوق است هجران دیده را

میرزا جعفر - از ولایت قزه بنست در بدو کار منشی عالی جاه محراب خان بیگلر بیگی استراباد بود بعد از آن وزارت لاهیجان با و مرجوع شده رعايا بشکوه آمده معزول شد بعد از آن بوزارت یزد سرافراز شده بعد از آن اندك مدنی کلانتر بود جمعی بشکوه آمده معزول گردید مدتی در اصفهان بی منصب بسر برد قبل از حالت تحرير بكم مدتی فوت شد جوان قابل متعصبی بود و راستی لازمه ذاتش اشعارش اینست

پاس و قتست زروشن گهران داشتنی *** شیشه ساعت از آن با کمر بسته برد

همت مانگذارد قدم از خویش برون *** خورد از خون جگر آب زلاو ریشه ما

من هم آسودم چو از من خاطری آسوده شد *** هر که دارد تکیه بردن تکیه گاهی شد مرا

(رباعی)

عالم همه پر ز معنی بکر منست *** تسبيح ملك زمزمه در منست

از بهر چه اندیشه بیهوده کنم *** در فکر منست آن در فکر منست

محمد باقر بيك - خلف مرحوم محمد قاسم بيك است که وزیر جهرم بود محمد قاسم بيك در كمال قابلیت و نظم کمال قابلیت و نظم و نسق و پاگیزه وضعی بود و خلف مشار اليه در هر باب قدم بقدم والد خود برداشته در وزارت جهرم نهایت ضبط و نسق بجا می آورده چنان چه ضابطه اش از پدر زیاده بود. بعد از آن که وزارت تمام فارس بمالی جاه ميرزا صادق مستوفی الممالك مرجوع شد مشار اليه معزول شده با صفهان آمده بوزارت یزد سرافراز شد در آن اوقات میرزا صادق معزول شده چون شوق ولایت جهرم بر سر داشت از وزارت یزد استعفا نموده باز وزیر جهرم شد مجملا بسیار جوان آدمی بهمت پاکیزه و ضعیست و این رباعیها ازیشان مسموع شد

رباعی

بر خیز دلا ناله و فریادی کن *** وز غفلت خویش داد و بیدادی

از یاد خدا نرفته بيم نفس *** برخیز تو هم يكتفش یادی کن

ص: 86

موجود بجز ذات على كیست بگو *** بيمهر علی کسی چسان زیست بگو

گوئی مه و خورشید بجنت نبود *** پس نور محمد و علی چیست بگو

نقاش ازل چو نقشش روزی تو کشید *** حسنت همه دم بخویشتن می بالید

گل گل ده رخسار تو چون گل شگفت *** مه گل رخسار تو چون مه تابید

محمد رضا بيك ولد كلانتر همدان ایشان ابا عن جد كلانتر و ريش سفيد همدان بوده اند محمد رضا بيك جواب قابل آدمی بود در نهایت ملایمت و همواری در اوایل حال منشی بکتاش خان حاکم بغداد بوده بعد از فوت او باصفهان آمده منشی سار و تقی شد و بعد از قتل او نواب خلیفه سلطان مشار اليه را وزیر خود ساخته در زمان وزارت عالیجاه محمد بيك و نواب میرزا مهدی هم وزیر بود در وزارت میرزا مهدی فوت شد رحمة الله عليه اين دو بیت از ایشان یادگار نوشته شد

بس که از آه من غبار گرفت *** زمین ها در آسمان دارم

پیکرم وقف تك طفلان باد *** تا شکستن در استخوان دارم

حسن بيك - از اکابر بر وجود است استفاده علوم نظری از علامی میرزا ابراهیم همدانی نموده ادراك عالى و سلیقه درست داشت از مشرب صافي و وسعت خلق جا در دل موحد و ملحد کرده از بی تکلفی دوش در زیر بار تكليف كمتر می داد در دار الانشا محرر ارقام بود اما طالعش یاری نکرده مدارش بتنگی می گذشت تا در گذشت این چند رباعی ازوست

(رباعی)

تا در نگری نه سرو ماند است نه بید *** نه خارستان غم نه گلزار امید

دهقان فلک خرمن عمر مارا *** می پیمايد بكيل ماه و خورشید

ای دیده بشو خار و خس بیشه دل *** خونی خونی که خشك شد ریشه دل

هر قطره اشك خرده نانی است *** گویا که شکسته در نظر شیشه دل

پوشیده كتان بسیر مهتاب مرو *** چون موج نه دلیر در آب مرو

در مهد هذا صر مطلب آسایش *** هان در دو بعدی چار راه در خواب مرو

بر نغمه منه گوش که از نی تنه ایست *** بر عمر منه دل که شهور و سنه ایست

در هر قد می چهیست غافل نروی *** آهی نکشی که هر طرف آینه ایست

میرزا سعید - نواده خواجه شهاب است که در سنوات سابق وزیر محال موقوفات چهارده معصوم صلوات الله عليه بوده مشار اليه جوان صاحب کمالی

ص: 87

بود در وزارت مرو فوت شد شعرش اینست

چوره دهند بمیخانه ات بهوش نشين *** مرو برنگ می از سر برون زجوش نشين

خموشی آفت درد سخن نمی دارد *** اگر ز درد سخن آگهی خموش نشین

ضيا - از ولایت قزوینست مرد خلیق مهربانی بود در کمال مردمی و درویشی و از کمالات في الجمله بهره داشت و تخم محبت در زمین خاطرها می کاشت اما طالعت در کمال سستی بود در اوایل حال ضابطه نویس بود بعد ازان مستوفی موقوفات ممالک محروسه شد در هیچ منصب آن چنان نشد که از پریشانی برآید از استيفا معزول شده با فرزندان روانه هندوستان شده در آن جا فوت شد شعرش اینست

من كيستم زهجر تو از کار رفته *** خورشید عمر بر سر دیوار رفته

باغیر در بهشت برین دل شکسته ام *** چون طفل با ادیب بگلزار رفته

هر لحظه دلم را پسری کرده تصرف *** ویران شده چون وقف بر اولاد ذكر راست

در وصف حال خود گفته

در زندگی صدارت من هیچ کس نکرد *** این مرحمت حواله بسنك مزار شد

خان جمال قهوه چی بلا هیجان رفته فغانی نام پسری داشته زلف او را بریده این رباعی را جهت آن گرفته

رباعی

ما بين خط و زلف ترای حور نژاد *** هر چند که گرم بود بازار عناد

خط تو حريف لشكر زلف نبود *** داغم که هر شکست بر زلف افتاد

چون نی اگرم دمی بدست آرد کس *** هم دم سازد مرا بمقدار هوس

از دست گذاردم پس از يك دونفس *** نالیدن هرزه بمن ماند و بس

می کرده راختلاط مردم سیرم *** از غصه اگر می نخورم می میرم

گیرد چو غم دهر گریبان مرا *** من نيز گلوی شیشه را می گیرم

خليل بيك - گویا از ولایت لاهیجانست در اوایل حال دوات دار عالی جاه میرزا طالب خان بود در ایامی که وزیر اعظم بود باعتبار یا گیزگی اوضاعش با امرا جليس و انیس بود چنان چه همگی بخانه او می رفتند و بعد از قتل عالی جاه مشاراليه وزير( قرأ الوس ) شد دران اوقات فوت شد بسیار اهل و آدمی منش بود شعرش اینست

(رباعی)

ایام شباب با هرس بودم وفت *** نه دیده دید بود و نه گوش شنفت

ص: 88

در خواب غرور صرف شد نقد حيات *** می دار کنون شدم که میاید خفت

از ساحت کعیه تا نجف کردم سیر *** نه خانقهی بود در آن دشت و نه دیر

دریاب که این اشاره بی رمزی نیست *** یعنی که میان ما نمی گنجد غير

راه حرمین اگر زمن پرسی راست *** آن براه ز مرقد شه هر دو سر است

زان رو که در مدینه علم علیست *** از در بدرون خانه رفتن اولی است

از خوان گرم نان به بخیلی نخوری *** وز دهر فریب چرخ نیلی نخوری

از دست دعاهای شب مظلومان *** غافل روی خواب و سیلی نخووی

میرزا نور الله - از کفران روی دشت است من أعمال اصفهان از جمله اکابر آن جاست مشار اليه جوان قابل مسدودی بود بجميع كالات آراسته

چنان که در علوم متداوله از طالب علمان رکمی داشت در زمان شاه عباس ماضی لتحرير جاد توجیه مشغول بود در آن اوقات طبعش نهایت شوخی داشت چنان چه از این ترکیب بند ظاهر می شود

ای بت هرزه گرد هر جائی *** ای در اورده سر پر سواتی

ديوان مشار اليه بنظر نرسید اما از مجموعه عالی حضرت میرزا شفیع خوزانی که در دفتر در دختر خانه هم قلم بودند این ابیات نوشته شد این قطعه را دو مدح نواب خلیفه سلطان گفته وقتی که وزیر اعظم شاه عباس راضی بود

(قطعه)

داورا ایران مدارا قله كاها صاحبا *** ای غبار است افت سرمه چشم ترم

كار من از دست رفت و غانی از کار من *** از ضرورت چند حرفی بر زبان می آورم

نخل طورم ليك خشك از قحط سال مردمی *** طوسی باغ بهشتم لينك بي بارو برم

مكنتی می خواستم در خورد همت ای دریغ *** رستم بی گرز و تیغم جبرئیل بی پرم

نه فلك بر در گهت دارند هر يك خدمتی *** من که این جا هرزه گردم از کندامین کمترم

لطف کردی منصبی دادی و ممنونم ولی *** دم بدم در کار می پر در گذار خود حیران ترم

نفع نه مرسوم نه عزت نه استقلال نه *** مجلا شرمنده كلك و دواتر دفترم

از پریشانی غلام و نوکر از من شد نفور *** نیست کس کز قطره آبی گلو سازد ترم

وجه جیره و مرسوم بر من جمع شد *** چون شتر در زیر بار ساربان و مهترم

چون ندارم هیچ چیز از چاپلوسی چاره نیست *** ساز بانم را غلامم مهترم را کهترم

بیش ار این مپسند بی سامان و سرگردان مرا *** رخشتی گر هرزه کارم شفقتی گرنو کرم

ص: 89

خط آزادی اگر لایق نیم در بندگی *** سرخط مرسوم اگر بهر غلامی در خورم

قصه کوته طاقت محنت ندارم بیش از این *** رخصتم ده گر نخواهی داد چیز دیگرم

جهت مرحوم میرزا سعید مستوفی الممالك گفته

صبا بخدمت مستوفی الممالك دهر*** اگر رسی ز منش هیچ دردسر مرسان

ور او کند گله از من بحق نکهت گل *** که هر چه بشنوی ازری مرا خبر مرسان

مگو چرا ز تو نفعی نمی رسد بضيا ***که من گذشته ام از نفع گر ضرر مرسان

همین بس که گوئی زخبر و شربا او *** مرا بخیر تو امید نیست شر مرسان

غزل

دگر آرمید عالم مه من کجا نشسته *** همه فتنها غنوده مگر او زیا نشسته

نه مروت است ما را بمراد دل رساندن *** که هزار نا امیدی بامید ما نشسته

نماند از گریه نم در سینه ام از غصه می سوزم *** بلی چون روغن آخر گشت آتش در چراغ افتد

نازم غیوری که گر از گل سخن افتد *** چون آتش سوزان شودو در چمن افتد

شادم که فلک در مدد بی هنرا نست *** شاید که نماند کس و نوبت بمن افند

با خیال گلرخی سر در کفن خواهیم کرد *** تا قیامت عيش دريك پیرهن خواهیم کرد

رباعی در نعت

شاهی که خداحامد و أو محمود است *** عالم بطفيل ذات او موجود است

بی سایه اش آفرید معبود ولی *** در سایه اوست هر چه جز معبود است

میرزا نصير - ولد هاشم بيك از ولایت طهرانند در اوایل جلوس شاه صفى هاشم بيك باستيفاء خاصه سر افراز گردیده در آن منصب كمال استقلال داشت تا بتقصیری مخاطب شده چشمش از حلبه نور عاطل مانده در طهران گوشه نشین شد تا فوت شد اما میرزا تصير مشار اليه جوان قابل آدمی بود مدتی بمقصد یگری محال خالصه ری مشغول بود بعد از آن محرر دار الانشا شد بعد از آن وزیر قراباغ شده در آن اوقات فوت شد شعرش اینست

کسی می توان کشید كمان شناخت را *** ای کوشه گیر چله چرا زود می کشی

زاهد از مجلس چو بر خیزد شود هنگامه گرم *** چون زمستان بر طرف گردید سرما بگذرد

شد فزون آب لب املش زتاثیر شراب *** کار دادن می کند بر آتش یاقوت آب

میرزا حسین خان خلف مرحوم میرزا جانی عزتی که در کمال صلاح و سداد و فهمیدگی بود مدتی در دفتر خانه همیون بخدمت مشغول بود بعد ازان

ص: 90

توفیق بارش گردیده تو به کرده دل از تعلقات دنیوی برداشته بمشهد مقدس متوطن شده تا آخر عمر يتدارك مافات مشغول بود تأخرت شد در حینی که فقیر بزیارت مشهد مقدس مشرف شده بودم بخدمت ایشان رسیدم مقاله ای بود در لباس بشر میرزا حسین خانه خلف او هم جوان قابل صالحی بوده بمسلك صوفیان درآمده داش خالی از شوقی نبود بتحرير جاد غلامان خاصه سرافراز بود تا این که در این اوقات فوت شد از جمله اشعار او این بیت است که گوهر پنیسی است از بحر حقایق

بخدا کار چو افتاد خدا ساز شود *** گره قطره بدریا چورسد باز شود

پهاو ز خویش هر که تهی کرد چون حباب *** بر روی بحر چشم تماشاش می دهند

هرگز زدلم بدر نمی آیی *** اینست که در نظر نمی آیی

عمرت شدو توشه نمی بندی *** گو یا تو بدین سفر نمی آیی

گیرم ز خلق روی بهامون کند کسی *** از دست خود کجا رو دو چون کند کسی

مشکل توان بحلقه روحانیان رسید *** خود را مگر زدایره بیرون کند کسی

میرزا محمد علی - خلف ميرزا حسين خان مذكور است جوان قابل صالحی است در کمال اهلیت و نهایت آدمیت با این که در اوایل سن است بدقت و در یافت از طالبان علم کمی ندارد نویسنده سرکار غلامان است طبعش در ترتيب نظم باعتبار نسبت جد و پدر نهایت نمك و لطف دارد چون خاطرش مجمع فضيلت و فصاحت جامع تخلص دارد طوماری آزار دو جهت فقیر فرستاده بود این ایات از آن جا نوشته شد

شعر

از بس دل مردم اردت چشم بر اهست *** در کوی تو هر نقش قدم قافله کاهست

تانمبسوزیم از شوخی نمی گیرد قرار *** بالش آرام شمع ما پرپروانه است

بود رمیدن ما عين آرمیدن ما *** کمند وحدت ما می شود فلاخن !

خاطرش آرام می گیرد بی آرامیم *** یار را بر دود بار را بر دور گردیدن کمند وحدست

ریخت رنگ از بوی گل معمار بنیاد مرا *** چشم بلبل می کند روشن غم آباد مرا

می پرد از پس ز شوق شوخی مژگان او *** مردمك در دیده ام سنك فلاخن می شود

گرن امید در ستیست خو بشرا شکن *** که مومیائی آدم شکستگی باشد

در بزم اشتیاق بتان چون نهال شمع *** آبی نخورده ایم که آتش نکرده ایم

ص: 91

ز بی مهری گردون باشدم ابد کام دل *** چو از چشم نگین افتاد نقش نام بنشیند

بی تعلق فارغست از آفت آوارگی *** آب گوهر در وطن باشد گهر هر جا که همه

آتش چشمی که می گیری زمظلومان بجور *** از برای خرمن عمر تو ای ظالم بس است

میرزا ظهیر الدین محمد - از سادات ندارند و در آدمیت و مردمی می مانند است ظاهر و باطنش بصفات حسن آراسته حسب الأمر نواب أشرف در اوايل جلوس بتازگی در سلك رقم نویسان مذلك گشت و در خدمت بندگان وقایع نویس می باشد اشعارش اینت

شعر

لب فروبستن ما در صفتش گویائی ست *** بیخبر بودن ما از همه جا دانا ئی ست

همه تن چشم و نبینیم ترا هم چو حباب *** عين بنائي ما عينك نابینا نیست

گه بمسجد دل ما گاه بمیخانه رود *** چون گدایی که ازین خانه بآن خانه رود

بیخود مرا زنرگس بدرست کرده *** از يك هزار پیشه مرا مست كردة

در حيرتم فروغ تجلی نمود رخ *** خلوتسرای جاوه معشوق بی خودیست

بخواب بیدردی پیوسته بینم روی هشیاری *** حباب آسانشد یکدم جدا خوابم زبیداری

خویش را شیفته سرو روانی گردیم *** آشنائي يعجب آفت جانی گردیم

می خانه نمی داد بما دختر رز *** بر در میکده خوش کشمکشانی کردیم

(رباعی)

از آتش دل دماغ ما می سوزد *** چون لاله همیشه داغ ما می سوزد

رخساره اش از عرق بر افروخته است *** از روغن گل چراغ ما می سوزد

ميرزا شریف - ولد میرزا نوری بيك مشهور بخازن که از نجبای (تبارزه) و ساكن عباس آباد اصفهانست ایشان پنج برادر بودند وی گل سرسید ایشان است جوان آدم معقولیست در نهایت آدمیت و ملایمت شکسته را درست و نمکین می نویسد قبل از این مستوفی محال موقوفات مسجد جامع عباسی برد دست از آن برداشته الحال وزیر عالیجاه يوسف خان حاكم ایلی بختیاری است کمال قرب دارد طبعش خالی از لطفی نیست و خازن تخلص دارد شعرش اینست

سوز دلم فزونشد و تا مغز سر گرفت *** آتش کشید شعله این پنبه در گرفت

تا گیرمش تمام در آغوش هم چو عکس *** هر جا که یار جلوه کند آب می شوم

شد تازه آب گیری تیغ جفای او *** ممنون شدم ز گریه بی اختیار خویش

ص: 92

ميرزا امین - پسر بزرك ميرزا نورى بيك جوان قابلی بود خط نسخ تعلیق را خوش می نوشت مدت ها بکار بود در آخر استیفاء شیراز بار مرجوع شد در آن اوقات فوت شد گاهی شهر می گفت شورش اینست

(شعر)

نوگل من غنچه را خندان کند در زیر پوست *** عشق او در سینه کارجان کند در زیر پوست

دیده با دام ازان سازد مشبك خانه را تا تماشای رخت پنهان کند در زیر پوست

با تهی دستی هنر بی قدر باشد زان چنار *** جوهر خود را چورك پنهان کند در زیر پوست

میرزا زین العابدين - ولد ميرزا معين الدين وزير بيكتاش خان حاكم بغداد مشار اليه منشی عالیجاه محمد زمان خان بیگلر بیگی کوه گیلویه بود در ترتیب نظم تسلیم تخلص دارد شعرش اینست

بنامش می کنم اول رقم منشور دیوان را *** چوتاج شمع زرین می کنم طغرای عنوانرا

اگر در آستین شوق دست جذبه باشد *** پرکاهی تواند آمهر با شد کوهساران را

كثرت ظاهر ما و حدت باطن باشد *** در میان من و او غير من و اونی نیست

ولى قلى بيك - ولد حاج داود قلی شاملو که مرد که خدائی بوده بعد از زیارت کعبه و مدینه مشرفه درحمت ایزدی پیوسته در بقیع مدفون شد خلف مدار اليه در هرات نشو و نما یافته جوان قابلیت اطوارش دل پسند دور و نزديكو اوضاعش پسند ترك و تاجيك در فمن انشا طبعش لطیف و ظریف است مدتی مستوفی ولایت سیستان بود بعد ازان بقندهار رفته ناظر بیوتات عالیجاه ذو الفقار خان شد و در حین قلعه بندی فوج جغتای در قلعه بوده است قيمه مية الامر خان سوانح محاصره را با بعضی از حالات شاه جنت مکان شاه عباس ماضی تاحين رحلت قلمی نموده قریب بچهل هزار است الحال هم مستوفی سیستان است و در خدمت عالی جاه ملك نصرت كمال اعتبار دارد و در ترتیب نظم قطعه تاريخ و مطلب طبعش قادر است نقل غریبی از مشاراليه مسموع و آن اینست که محلی هست در سیستان که چند رود خانه عظیم یکسی می شود و در میان آن آب ها کوهیست مدور بطریق گنبد که مرقد یکی از فرزندان دانیال مشهور است که قلعه (كوك كو هزاد )در آن جاست که رستم در اوایل جوانی بآن قلعه رفته او را کشت مردم آن ولایت هفته يک روز بسير آن کوه می روند مشارالیه یک روز با چند کس اراده سیر می کند چون آب در بالای آن کوه نیست و آب رود خانه شور ات بخاطر او می رسد که چرا در این مدت آب انباری درین مقام نساخته اند و از شخصی که در آن جا

ص: 93

متولى است معلوم نمود او گفت که چندکس متوجه شدند که آب انبار بسازند چون گچ در این ولایت نیست و از راه می آورند ترک کردند مشار اليه بشهر آمده چون خاطرش متعلق بود استخاره نمود خوب آمد بنا بر اين بنايان و معماران برداشته متوجه آن مقام شده مکانی معین نمود بطرحی که مناسب بود کندند و در باب گچ گاهی بخاطر می گذشت که گچرا از فراه بکشتی بیاورند یا بشتر نقل نمایند در این فكر بخواب می رود در عالم واقعه می بیند که در درویش سرخ مو پیدا شدند مکانی را نشان دادند که بکنید که گچ دارد برخاسته همان مکان را که مکرد کننده بودند و سنك صلب گچ سفید پرزوری پیدا شد شروع بگچ پختن کرده و در اندك مدتی آب انبار عالی ساخته شد و بان اعتبار سیر کاهی شد که در عالم مثل ندارد این تاریخ جهت آن برکه است

در عهد دولت ملك ملك نيم روز *** نصرت غلام خاص سلیمان روزگار

جویای لطف ساقی کوثر و لی قلی *** بانی این بنا شده از لطف کردگار

سال بنای آن طالبیدم ز عقل گفت *** ای در بحر طبع تو غلطان آب دار

پر کن ز آب برکه و تاریخ آن بگو *** پاکیزه بر که ایست بماناد یاد کار

مصاف مرحوم ذو الفقار خان را با لشکر هند بنظم آورده این ابیات از آن است

قطعه تاریخ

بروز مصاف و بهنگام کار *** چوبست از پیکین کمر ذو الفقار

سراپای خصم و سرای و وطن *** زر و سیم بده خواه و فرزند وزن

بخست و بست و بکند و بسوخت *** گرفت و بدادو خریدو فروخت

میرزا رحیم - پسر كوچك خواجه شعیب وزیر ارامنه جوان آراسته بود بحسن سیرت و صورت معروف و بملاحت سخن و شوخی طبع موصوف مدتی در دفترخانه همایون بتحرير مشغول بود و بعد از آن ممیزی و تصدی بعضى الوسات خاصه بدر مرجوع شد در فن شعر طبعش خالی از لطفی نبود کافی تخلص می کرد اما ناکام در عین شباب بعالم بقا خرامید این بیت از او بفقیر رسیده شعر او را بعضی از یاران دارند و نمی دهند

خویشان من چو مردم بیگانه می رمند *** آخر گل غریبی من در وطن شگفت

جلالا - از اهالی نائین است فی الجمله از کمالات بهره ور بود خصوصاً

ص: 94

در علم سیاق مدنى مستوفى دار المرز بوده و میان او و مرحوم سارونقی که در آن وقت وزیر آن ولایت بود مناقشه ها شده بدیوان اعلا آمده تقریر میرزا تقی نموده در رزو دیوان بمیرزا تقی می گفته که من مكرر بنوك قلم تراش زنار با با غوری چشم شما را شمرده ام هفده زنار دارد و در ترتیب نظم هم ظاهراً ربطی داشت اما مشهور است که او همشیره زاده ملا طاهری نائینی است که بعد از فوت او دیوانش ظاهر نشد و دیوان او را برداشته اشعار او را باسم خود می خواند در میان او و حكيم شفائی مشاعره واقع بود و اهاجی ركيك يك ديگر را کردند چنان که حکیم شفائی در باب او گفت

(دور ملك پنجه)که امروز جلالا شده است *** هم چو جلاله بگه خوردن خود مشحون است

این چه ریشیست که هر شب دوسه کز می روید *** مرده شو برده مگر ریشه او در ... است

جلالا در جواب او گفته

تا شفائی خلف سلسله شمعون است *** مذهب موسی عمران بنظر ها دون است

بر سرش فوطه پریشان نه ز بی پروا نیست *** مرده شو برده پریشان بنم خاتون است

اي غزل هم از اوست

غزل

بازم از تو پنجه عشقی گریبان گیر شد *** دست غم بر گردن آزادگان زنجیر شد

اى كه يك نظاره ات برهم زن صد محشر است *** گردش چشمی که آشوب قیامت دیر شد

هر که آمد خانه دل را بداغی تازه کرد *** حيف كاين ويرانه آخر بر سر تعمیر شد

داغ غم ننهاد پا از سینه ام بیرون جلال *** آخر این هندو در آتش خانه غم پیر شد

میرزا خلیل - واد میرزا شكر الله مستوفی شوشتر میرزا خلیل صبيه زاده آقا اسد کلوست در عهدی که پدرش مستوفی شوشتر بود چند سال قبل از آن در شوشتر فوت شد این بیت از او بیادگار نوشته شد

نه چون گل های رعنا با دورنگی در چمن سر کن *** چو رنك و بوی گل با دوست در يك پیرهن سر کن

صف دوم

در ذکر سادات عالیدرجات و نجباء سایر جماعت اعزه

میرزا جلال - ولد میرزا مؤمن شهرستانى من اعمال اصفهان ایشان از أجله و اعاظم سادات در پاکس نسب و ظهور حسب كالشمس في نصف النهار مشهور و معروف ند مجملا عالی حضرت مشار اليه بجلالت طبع و علو مرتبه آراسته و بانواع صفات حسنه و همت ذات پیراسته چنان چه بمصاهرت نواب عليين آشیانی شاه عباس

ص: 95

ماضی سرافراز گردیده در ایام حیات پیوسته اوقات صرف مصاحبت اهل حال و صاحبان کمال شعرا نموده طبعش بشرب مدام معتاد شده بود بنوعی که دراوان شباب اسیر سر پنجه قضا گردیده در گذشت دیوانش از قصیده و غزل و مثنوى قريب به بیست هزار بیت است رطب و یابس در کلامش بسیار است اسیر تخلص داشت و از ابيات او بدين قدر اختصار رفت

(شعر)

زبس در عشق شد صرف خموشی روز کارمن *** نفس در خاك می دزده پس از مردن غبار من

بس که می ترسم از جدائی ها *** مگر زم ز آشنائی ها

جاره گاهش چمن و لاله و نسرین دارد *** سایه سری قدش طالع گلچین دارد

بصف آرائی میدان محبت بازم *** کشته و مرده این معرکه تحسین دارد

هر عارض افروخته مشاطه نازیست *** هر جنبیست مژگان چمن آرای نیازی است

گلزار نسب نامه یاران عزیز است *** هر جنبش مژگان چمن آرای نیازی است

از فیض تنت جیب قبا آینه دارست *** فاخته محمودی و هر سروا بازی است

چمن چمن گل آشفتگی بدامن ماست *** پیراهن از اندام تو لبریز بهارست

بكا بنات زآیینه سینه صاف تریم *** نسیم گردم عیسی است برق خرمن ماست

آسان خاطر جمعی پریشان ساختن *** بد و ستیش سپردیم هر که دشمن ماست

ساغر چندی بیاد موج اشك مازند *** می گذارد برق تا خودرا بخرمن می زند

از فرنگی نرگسی تیرنگاهی خورده ایم *** می پرستان خویش را مستانه بر در یازنید

خاطرم زير فلك از جوش دلتنگی گرفت *** شمع سبزی بر سراوح مزار مازنید

گشت جهان زنشو و نما پاک مانده است *** دامن این خیمه کوتاه را بالا زنید

دستی که بر ندارد از پا فتاده را *** آن دانه صرفه برده که در خاک مانده است

میرزا هادی - خلف عالیجاه میرزا رفیع صدر شهرستانی جوان قابل آدمی روشی است در کمال اهلیت و همت مدتى بامر احتساب ممالك مشغول بود و در آن نهایت نسق و ضبط کار می فرمود اما همت عالی آن جناب آن منصب فرود نیاورده و بهندوستان رفت الحال در آن جاست و مناصب ارجمند بایشان رجوع شده نهایت کمال اعتبار دارد شعر بسیار گفته این بیت بفقیر رسیده ازوست

روزی خود می خورد - هر که در این عالم است *** واسطه شو خوشن ماست - مفت کرم داشتن

ص: 96

میرزا سید علی - نواده میر شمس الدين على سبزواری نجابت و بزرگی ایشان از آفتاب مشهور تر است میر شمس الدین علی در زمان شاه طهماسب نقیب الاشراف كل ممالك محروسه و کلانتری سبزوار هم با ایشان بود بعضی اوقات هم بسلطانی رافراز شده الحال كلانتر است قبل از این با صفهان آمده بجهت اختلاط ناجنس هرزه خرجی بسیار کرده اراده هند نمود جد و والد ماجدش شنیدند که او باصفهان آمده بالتماس او را سبزوار بردند جد مشار اليه در مشار اليه در کمال صداقت و پاکیزگی باطن است. چون میرزا سید علی مدنی در اصفهان بود و لهجه خود را از طریق خراسان گردانیده در محاورات گفتگو را مانوس کرده بود جدش می گفت که بسید علی بگوید که این نوع گفتگو نکنند که من در سبزوار سراز خجالت بالا نمی توانم کرد این دو بیت از ایشان است

نمود میشفقی چهره فرنك ترا *** بناز بالش گل تکیه داده رنگ ترا

نمی گردد نصیبم زخم او گز سخت جانی ها *** دم تیغش ز من چون ناله از کهسار برگردد

میرزا ابراهیم - از جانب والد نواده علامی میرزا ابراهیم همدانی است و از طرف والده همشیره زاده عالی حضرت میرزائی میرزا بدیع مشهدي كه هيچ يك محتاج بتعريف و توصیف نیستند حضرت مشار اليه هم جوان قابل کامل آدمیست در نهایت مردمی و نجابت طبع با برادر عالی مقدار میرزا نجف جان در اصفهان تشریف دارند حقا که اطوار پسندیده ایشان شاهد عد لیست در سیادت و نجابت ایشان چون تولیت مزار فايض الأنوار امام زاده سهل علی با حضرت میرزا ابراهیمست هر سال یک مرتبه جهت ضبط حاصل موقوفات ونسق آستانه آن جا تشریف می برند و از مراجعت باصفهان نموده بتحصيل علوم و تهذيب اخلاق مشغول است گاهی شعری می گویند و گاهی متوجه ترتیب نظمی می شوند و این ابیات از ایشان است

روزگاری شد که با دردت هم آغوشیم ما *** هم چو سیل همچو سیل از هستی خود خانه بر دوشیم ما

چون سپند دور از آتش در شب هجران یار *** نال ها در دل گره داریم و خاموشیم ما

در آتشی که بتو دل داغدار سوخت *** می سوخت. آن چنان که دل روزگار سوخت

در آتشی من و پروانه سوختیم *** آن را وصال شمع و مرا هجر بارسوخت

چه گیرند است زدل سردی افلاك مرا *** نگه گرم تو برداشته از خاک مرا

بس كه ايام بنا کامی من می گردد *** گردش جام بود گردش افلاك مرا

(رباعی)

بی تاب شوی چو پرسی از احوالم *** سرگشته شوی مگرد در دنبالم

ص: 97

سر گشتگیم چنان مهیا گردید *** کابینه فلاخن است در تمثالم

میرزا عبد الله - خلف میرزا شفیع مستوفی سابق موقوفات ممالك

محروسه ، نو گلی بود از زمین دل سرزده یا نهالی که از شیره جان پرورده بحسن صورت

و پاگیزگی سیرت آراسته و بانواع قابلیت و استعداد پیراسته در ترتیب نظم خیالات

فی مرنگش تمام ، عشق تخلص داشت چند سال قبل از این آسمان سنگدل شیشه عمر

او را بستك جفا شکست و در نشاط و خرمی بروی عالمی بست شعرش اینست

شد زکیفیت هوای بهار *** ساغر زرنشان گل سرشار

بید مجنون شکرفه بادام *** آرد از شوق چشم لیلی بار

می رسد آفتاب من زشكار *** رم آهوش جلوهای غبار

پر زخون گشته بهله زردوز *** پنجه آفتاب بست نگار

پرطاوس چون بغرق زند *** می کند صدهزار رنگ شکار

هست ترك فرنگی مارا *** بند شمشیر بر میان زنار

سايه برك كل رفيض نسيم *** نشاه بخشد چوساغر سرشار

گریه دارد در آستن ركابر *** شد مگر دست شاه گوهر بار

خشك گردد ز شرم محر کفش *** همچو غربال ابر گوهر بار

وله

سیل افتادست از پا تا خرابم کرده است *** خورده صد خونابه آتش تا کیابم کرده است

فيضها بردیم از نامهربانیهای چرخ *** تلخ كاميها درین مینا گلا بم کرده است

کی توان زاب و گل عالم مرا تعمیر کرد *** سیل بی پروای استغنا خرابم کرده است

آرزو بچندین ولك ازدلم کند پرواز *** آشیان طلا و سمت این دلی که من دارم

میرزا حبیب الله - برادر مرحوم میرزا عبدالله است در هر باب قدم بر قدم با برادر

عالی مقدار داشت جوان آدمی بود در کمال شرم و نهایت آزرم گلزار سخن را از

طراوت کلامش آب و رنك افزوده و دوشیزگان معانی را بانگشت دقت پرده از رخسار

گشوده در سالك آقايان بملازمت نواب اشرف سرافراز بوده بعلت حسن خدمات

هر روز باعتبار خود می افزود و مدتی قبل از این در فارس خدمتی باو فرمودند در شیراز

کوفتی بهم رسانیده فوت شد طبعش خالی از لطف نبوده شعرش اینست

بیت

از جفایت علم ناله برافراشته شد *** آه انگشت اما نیست که برداشته شد

ص: 98

بی پرده سوی دوست و خجالت نمی رویم *** دست دعاست پرده بروی

هر ذره أم بيادت از بس که با صفاشد *** آیینه های داغم آخر بدن نما شد

میر غیاث الدین منصور - از جانب پدر بمير غياث الدين منصور دشتکی فارس می رسد و از جانب والده همشیره زاده علامی میرزا محمد زمان مشهد پست جوان تمكين و نگینی است در کمال شوخ طبعی ، باصفهان آمده و بآشنائی ناجنس بدام محبت ماندگار فاحشه افتاده اسبابی که داشت صرف کرد لاعلاج بهند رفت مسموع شد که در آن ها که خدا شده احوال خوبی دارد شعرش اینست

بیت

نمی ماند سیاهی در دوات دیده آهورا *** اگر دیباچه بنویسم بیاض کردن او را

درین صحرا ندارد شکوه از صیاد نخجیرش *** ز خون گرمی گذارد دست بر دل پنجه شیرش

نمی افتد بدام حیرت از شوخی خرام او *** کشد نقاش اگر بر صفحه آیینه تصویرش

سبحه بی طاقتان را جز دل صد چاک نیست *** حلقه ذکری بخیر از حلقه فتراک نیست

هر کسی را از دری دولت نمایان می شود *** می کشه انرا برك سبزى غير برك تاك نيست

با مداد پشیمانی توان ره یافت پر جنت *** کلیدی غیر انگشت ندامت نیست این دررا

درين صحرا من مجنون تنها گرد رسوایم *** که سازد چشم آهو را نمك دان شور سودایم

در طپیدن دل صد پاك مرا ساز یکیست *** پرده هر چند مکرو شود آواز یکیست

در شکست دل من ديرو حرم يكسانند *** گر بصد سنگ خورد شیشه ما راز یکیست

ماندگار فاحشه خواهری دارد کولی نام که در کمال قبا حت منظر است و این ماندگار باضافه اسم او مشهور است و میرزا هادی ملقب بمیرزای کولی ساز رقیب میر غیاث الدین منصور بوده این رباعی را ماندگار گفته

رباعی

این تازو غرور از مرت خواهد رفت *** میرزا هادی هم از برت خواهد رفت

فرد است توهم جمال کولی داری *** حسن تو به... خواهرت خواهد رفت

میرزا شمس الدین محمد حمد - ولد میرزا محمد رضای شهرستانی از جانب پدر نواده مرحوم میر عنایت الله شهرستانی است و از جانب والده صبيه زاده نواب میرزا وضيح صدر جوان آدمی روشیست در نهایت آرام و آزرم اما روزگار با و سازگاری ندارد چنان چه بعد از خرج وسعی بسیار تصدی موقوفات آذربایجان را گرفته هنوز گرفته برد که مبلغی بقیمت آز منصب مشتری دیگر افزوده او معزول شد . تصدى

ص: 99

محال قديمى بلوك مار بين اصفهان را با و رجوع نمودند از آن هم معزول شد طبعش خالی از لطفی نیست شعرش ایست

(شعر)

نمی دانم که میدانی چه با اهل وفا کردی *** تو تا آن غنچه لب از نسیم خنده وا گردی

شکره حسن را کوه از گرانی بر نمی دارد *** درین فکرم که چون در خلوت آیینه جا کردی

با آینه رخسار بتان را نظری هست *** خاکستر دل سوختگان را اثری هست

آنان که دل بطره دادار داده اند *** كونين را بيك نگ یار داده اند لبریز خورده اند

لبریز خورده اند می از ساغر نگاه *** آیینه ها که پشت بدیوار داده اند

قابلیت سبب رتبه اعلا گردد *** در صدف بود گهر از سر او آب گذشت

بفری سنك را با شیشه الفت می توان دادن *** دران ساعت که پای از گاری در میان باشد

میرزا ابو الحسن - نواده مرحوم میر ابو المعالی که از اعاظم سادات نیشابورند چنان چه ابا عن جد نقابت و كلانتری انولایت با ایشان بوده میر ابو المعالی در خدمت پادشاه عالم پناه شاه عباس ماضی کمال اعتبار داشت رقمی باو عنایت کرده بودند که هر زمین بایری در آن ولایت باشد او آبادان کنند جهت خود چنان چه شصت و دو تومان جمع أربابی او بسپور غال مقرر بوده و بعد ازو خلف ارشدش میرزا محمد تقی پیشوا و کلانتر بوده و بعد از فوت انجناب ميرزا ابو الحسن بهمه بهت جانشین شده در سال گذشته با برادرش بر سر تولیت موقوفات اجدادی گفتگو شان شده هر دو باصفهان آمدند حق بجانب اخوى ایشان بود ولی عاقبت میرزا ابو الحسن از پیش برده برادر خود را محروم ساخت بعد از مدت سهلی فوت شد مجملا جوان آراسته بود در تحصیل علوم پیوسته سعی نموده در ترتیب نظم خیالات و نگین دارد با وجود آشنائی بعض بیگانه تخلص می کرد از جمله اشعار او باین چند بیت اختصار شد

(بیت)

بر شیشه دل خورد زنيرنك تو سنگی *** هر پاره ازان شیشه صدا کرد برنگی

کی تواند الم عشق مرا پیر كند *** من اگر مور شوم عشق مرا شیر کنند

کو برانگینی دل بوقلمون نقاشی *** که بعد رنك تمنای تو تصویر کنند

تو با این دل نشینی کی توانی رفتن از یادم *** غباری از تو در خاطر نشیند دیر برخیزد

شب نخواهم شدن که پیش رخش *** شمع پر عاشقانه می سوزد

ص: 100

رباعی

فردا که کمند ظهور انوار جلی *** روشن گردد عدالت لم یزلی

در راسته بازار شفاعت نرود *** قلبی که نخورده که نام علی

میرزا محمد - از اعاظم سادات سبزوار است چنان چه محتاج بتوصيف و تعریف نیست جوان آدمی پاک طینتی است در كمال همت و مروت طبعش رنگین است و نتیب تخلص دارد شعرش اینست

(شعر)

ز آشفتگی منال و زهر بیش و کم متاب *** بر خویشتن چو طره پرپیچ و خم متاب

طول امل درازو ترا عمر و تهست *** این رشته ها چونیست برابر بهم متاب

هر كس سلوك را خوش و هموار می کند *** خود را بچشم اهل جهان خوار می کند

در زلف چین و کند و مرا دل ز دست برد *** چون شام بشکند سفری بهار می کند

ياد عيش از تیره بختی نگذرد در خاطرم *** عكس پیدا نیست در شهای تار آیینه را

دلم از صحبت نادرد مندان شمع قانوسست *** که با خود خلوتی از سوختن در انجمن دارد

میرزا بديع - از سلسله همان سادات و برادر عالی جاه كلانتر سابق سبزوارست مشار اليه را خبطی در دماغ بهمر سیده در لباس فقر و درویشی است چند سال قبل از این باصفهان آمده مکرر با ایشان صحبت روی داد با وجود این که بحالت طبیعی نبود باز محظوظ شد بهم بعد از آن بسبزوار رفته دیگر از او خبری نداریم شعرش اينست

شعر

صد شیشه چاره دل تنگم نمی کند *** میخانه عمارت رنگم نمی کند

دوشم اندیشه مرک آمد و هشیار شدم *** یاد آن خواب گران کردم و بیدار شد

دارد زلال چشمه حسنت نظاره ها *** مانند سبزه سرزده خط از کناره ها

چرخ از دل شکسته محابا می کنند *** آسوده است پای خم از شیشه پاره ها

عقده طالع که از سر پنجه ام و می شود *** موم بدستم سنك خارا می شود

شیشه ها چیده است بر طلاق دلم دست امید *** گرفته سنگی زنومیدی نماشا می شود

دارد حباب آینه روشنی بکف *** تادم همیز نیم پدیدار نیستیم

نه ترشحی نه برقی بسحاب طالع ما *** گل و خار این بیابان همه بینوا نشسته

ص: 101

میرزا محمد حسین - خلف میرزا ابراهیم نواده مرحوم میر شمس الدین محمد حسینی کرمانی که در زمان شاه جنت مكان شاه طهماسب صدر بود بزرگی نهایت او از آفتاب مشهور تر است مجملا مشار اليه جوان قابل فاضلی بوده چنان چه در سن بیست سالگی بجميع علوم مربوط بود و بهره از عمر نبرده در اوایل جوانی فوت شد شعرش اینست

شعر

براه می کده از خویش پیشتر رفتم *** بیاد جوش خم افتادم و پسر رفتم

گر کند خضرم بوی آب حیوان رهبری *** خشك لب مانم بنازم طالع اسکندری

میرزا مهدی - خلف مفخر السادات علامي میر غیاث الدین مشهدی پیشنماز ، پاکی نسب و نجابت و حسب ايشان وحيد المصر و فريد الدهرند خصوصاً که حضرت مشار اليه در حداثت سن از اکثر علوم نصيب وافی دارند و گاهی فکر شعر می کنند حجت تخلص دارند این بیت از ایشان بفقیر رسیده دیوان ایشان قریب بچهار هزار بیت است اما دیده نشد

دولتی بهتر از این نیست که از پهلوی او *** غیر هم چون گره از بند قبا برخیزد

سید مرتضی - برادر حضرت میر سید محمد مستوفى وقوفا تست و از سادات متولی امامزاده واجب التعظيم امامزاده زین العابدين واقع در اصفهان جوان قابلی بوده بهندوستان رفته اعتبار بسیار بهم رسانیده گریا فوت شده طبع نظمی داشت شعرش این است

غزل

دلم از فراق خون شد تو فراق دیده باشی *** برهت غبار گشتم رصبا شنیده باشی

رخت از چمن چمن تر نگه از نگه و ساتر *** تو بلای خانمانه ما زکجا رسیده باشی

نه تبسمی نه حرفی نه حکایتی مبادا *** ززبان بریده ناصح سخنی شنیده باشی

میرزا جلال - از سادات طباطبائی قه پایه است قرابتی بعلامی میر قاسم دارد و صبيه حضرت مشار اليه حليله حضرت فهامی میر محمد سعید است مجملا مشار اليه صاحب کمالات صوری و معنوی بوده در ترتیب انشا نهایت مولویت داشته صلاح و تقوای او بمرتبه بود که شرح نتوان داد چنان چه اکثر شب ها به بیداری و مداومت ادعيه اوقات صرف می کرد از عراق بهن دوستان رفته در خدمت شاه جهان كمال اعتبار داشت حسب الامر سوانح ایام آن پادشاه را بخر بترين عبارتي بسلك

ص: 102

تحریر كشید یاران که آن تاریخ را دیده اند نقل می کنند که بطریق و صاف نوشته یاد شاه بار مهربانی بسیار می کرد اما او در فکر ذخیره نبوده با مصاحبان و ندما و فقرا صرف می کرد چند سال قبل از حال تحرير فوت شد حضرت میرزا ميرك این رباعی را از او نقل می کرد

رباعی

دانا بدار خطاب بر می دارد *** کم حوصلگی شراب بر می دارد

می در دل درد مند دارد تأثیر *** هر جا زخمی است آب در می دارد

میرزا ابو البقا - خلف عالی حضرت میر محمود که از اعاظم سادات طباطبائی ته پایه است مجملا جوان قابل فاضلی بود بصفای ظاهر و باطن موصوف و جميع صفات حسنه آراسته اكثر اوقات ببنده خانه می آمد و صحبت داشته می شد حقا که از صحبت او فيض وافر بفقیر می رسید و مهربانی بسیار بفقیر داشت جهة ناسازی روزگار دلگیر شده بهند رفت و پادشاه با و مهر بانی نموده چنین مسموع شد كه ترياك و كو كنار عادت کرده در اواخر نوعی بیدماغ شده بود که رخصت توطن کشمیر طلبیده بعد از مدت سهلی در آن جا فوت شد و جان آشنایان را خصوصاً فقير را قرین آتش حرمان ساخت شعرش اینست

يفر يادم غم از دل بر نخیزد *** که رنگ گل بیاد از گل نریزد

میرزا صالح - از اکابر تبریز است آباء ایشان همواره پیشوای آن ولایت بوده مشار اليه در کمال آدمیت و صلاحیت و ملایمت است چنان چه در ایام عمرنوافل و آداب سنتی از و فوت نشده در امر شیخ الاسلامی تبریز سلوکی کرده که احدی از و شکوه ندارد بکمالات و تحصیل علم دینی آراسته طبعش در ترتیب نظم در زبان ترکی و فارسی قدرت دارد شعر بسیار گفته این چند بیت از ایشان بفقير رسيد

(شعر)

با جام باده صاف نشستیم در چمن *** گر برده داریی نکند ابر چون کنیم

می توانستم که ازم آسمان را زیر دست *** کینه با افتاده پیری سخت نامردانه بود

نارفته شمار شب و روز می کنم *** ايام عمر من همه يوم الحساب بود

غمت هم چو من مبتلا یی ندارد *** بلا غير من آشنایی ندارد

کسی نیست واقف بکن هر چه خواهی *** شکست، ولی است این صدائی ندارد

ص: 103

فریبندگی نیست در طبع صالح *** عصانی ندارد ردائی ندارد

جهان بنت اهل جهان نمی ارزد *** هزار شکر که نیکی زکس نمی آید

غرض از باده پرستی نه نشاط انگیزی است *** خاطرم می طلبد ما به استغفاری

(گویا بیت استغفار از میرزا صالح برادر زاده اسكندر بيك منشی است )

كم و بيش منظور درویش نیست *** که کم با قناعت کم از بیش نیست

میرزا عنایت - برادر حضرت میرزا صالح شيخ الاسلام تبریز بطریق اخوى جامع مردمی و اهلیت بود این دو بیت از و مسموع شد

عشق می جوید دلم از هر دری *** پاد شاهی را گدائی می کنم

نخل بی برگی براه کاروان افتاده ام *** شاخ خشکم را بهار آتشی در پیش نیست

میرزا عبد القادر - از اکابر ولایت تون است در کمال مردمی و گذشتگی

و نهایت قابلیت و استعداد مدتى كلانتر ولایت مذکور بود و بعد از آن پاره وجوهات

خاصه که در انولایت هست اجاره کرده وزارت آن ولایت هم علاوه آن شده با ولدار شدش

میرزا قاسم که در کمال استعداد بود جهة تنقيح محاسبه باصفهان آمده در سال دوم جلوس شخصی از دشمنی پارۀ آلات و ادوات سحر از خانه ایشان برآورده چشم میرزا قاسم باین علت کنده شد و مرزا عبد القادر را این معنی سبب پریشانی و تفرقه خاطر شده فوت شد در ترتیب نظام مثنوی قادر بوده است عظیم داشت محاربه ایروان و قندهار را بسلك نظم آورده از ان جمله این چند بیت قلمی شد .

درتوحید

ستایش سزاوار آن سرور است *** که فرد است و دستور این دفتر است

بيكدا ئیش چون نویسم صفات *** مرکب شود مفرد اندر دوات

در مدح شاه عباس ثانی

زابر عطایش چو ابرست پر *** گلیم سياه يتيمان زدر

بدل داشت تسخیر هر مرزو بوم *** شبش هند در خاطرو روز روم

چو شد آتش عزمش افروخته *** پی هند چون آتش سوخته

تر و خشك گرديده جوياي جنك *** برو بحر شد اژدها و تهنك

زمین هم روان شد کارزار *** چوگردی که گردد روان با سوار

روان شد فلك با دليران جنك *** چودا می کا اندر وي افتد

ارا به پی توپ بردن بجنك *** چو موجی که آرد بساحل نهنك

ص: 104

روان پنج توب از پی کار زار *** چو پنجاب کابل پی قندهار

ذکر گرفتن قلعه بست

دلیران هند و ز دیوار و در *** سیاهی نمودند چون موی سر

چو در دل سیاهی زهندو سپاه *** خون ریز مردم چو چشم سیاه

بنائى بگر دون برآورده سر *** چو کوهی که ابرش بود در کمر

زباران تیر انجم و مهر و ماه *** شکستی چو جوز اندر آماج گاه

روان صاحب قلعه بی ترس و باك*** چودر آب ماهی فهنگان بخاك

از توپ آن چنان یاد می برد کوه *** که چون موج بر کوه می خورد کوه

ز پائین و بالای در می نود *** چو آتش قزلباش و هندو چودود

بهم می زدند از دو سو خشمناك *** ذلك با در آتش زمین آب و خاك

قضا بهر کشتی میدان کین *** قدر مناختی آسمان و زمین

شدی آسمان خم که افتد زبای *** زمین زور می زد که خیزد ز جای

فضا دفتر مرك هندى گشاد *** قلم نیده گردید و هندی مداد

نه باز و بجا نه نظر که درست *** نشانی بجا چون بتقويم بست

صباحی که این نوری آفتاب *** همي گفت مینای شب را جواب

ز این کفچه سرخ و گلمیخ زرد *** سرهندوی شب فلك داغ کرد

چرا نجم ز دریا سراسر سپاه *** سیاهی نمودند از گرد راه

چو در ریسمان موی هندی سپاه *** بهم بسته چون ریسمان سیاه

و نیزه زمین گوی سوزین گزار *** ز سر نیزه چون سوزن گوی با

زير لاد يك يضه گوی زمین *** در آن بیضه پردل عقابان کین

بدین گونه محراب خان چون زراه *** همی راند تاپیش آردوی شاه

فهان گشت گوتی زمین را بسیط *** عليهم متصل شد خلیج و محیط

تو گوشی سرهندوان از دورو *** بهم می نمودند این گفتگو

که هر کس بخود پانیارد بدر *** برون آورندش در آخر بسر

سپه سوی در رو بکاوش تهاد *** چو بر گرد رويك روان گردباد

زخندق برون كرد سر نقب تنك *** برون نزد سر از قعر دریا نهنك

رجا خاست هند و ولی کینه جو *** بخشمی که برخیزد از جسم مو

قزلباش رو اندر آن تنگنای *** چو صورت بدیوار می کرد چای

ص: 105

شب از زیر دیوار چارم سپهر *** برون می کشیدند این خشت مهر

شد از سینه ها پاره از هر طرف *** سراسيمه چون بر سر موج قزلباش کف

بهرجا شدی باوه را پا زجای *** قزلباش بستیش بر چوب پای

پسی قلعه دادن بر اصل حصار *** شد آن چوب ها چوب تحصیل دار

چو عکس اندر آیینه برباره مرد *** گر يران بهار جونش باد کرد

شد از برج تاخا گران حصار *** ز هندو بکشتن چوقیر استوار

شب و روز این چرخ پیروزه رنك *** فرو ریختی هم چو حكاك سنك

همی سوخت هند و در آن کارزار *** چو باروت کاندر وی افتيد شرار

بقر كان سیاهان گرفتند راه *** چو بر مردم دیده آب سیاه

ز پس خیره شد هندوی خیره رنک *** شدی سرمه چشم تركان بجنك

کلا په شد چشم چرخ دژم *** سپید و سبه هر دو شد عین هم

برآمد بهم خلط سودا و خون *** جهان را بجوش اندر آمد جنون

همی باخت مواد چرخ سپنج *** ز ترکان چهار و زهندوست پنج

نهادی زبس تیر خوردی سیر *** بریز سر تیغ بالشت پر

قزلباش رو و سپرها تذرو *** تن هند يان سایه پای سرو

یلان را چو بر طاق گردون حدود *** جدا بند بند از پی یک دیگر

چو گلنار از گر زو تیغ و تبر *** نمایان سراپرده مغز سر

و تاج و شمشیر و از سیم و زر *** که بیرون شد از جنگ دروه گذر

و یرانگونه شد عرصه دار و گیر *** که می باختی گنجفه چرخ پیر

همی چند چون هندوان سوختند *** زخا کستر آتش برافرو خنند

چو دود از همان شعله کانگیختند *** سیاهی نمودند و بگریختند

یکی گردش چشم کرد آسمان *** سیاهی نهان شد سفیدی عیان

همان خواست از قلعه شادی بجان *** زدار البلا شد بدار الامان

جو گردید شادی زدولت جدا *** فلك خواند بر قندهار این نوا

که شادی زهر جا که گیرد کنار *** دگر دولت آن جا نیاید بکار

در شب شدن گوید

چوزین در این توسن نيل رنك *** بزیر شکم برد شد روزتنك

میرزا منصور - از اکابر هرات است مدتی در ان ولايت كلانتر

ص: 106

بود عالی جاه عباس قلی خان بسیی از و رنجیده معزول شد باصفهان امده دو سال قبل از حال تحریر فوت شد آدمی بارانی درد شعرش اینست

بس که محزونم لبم کسی خنده نو بر می کند *** گریه ناکردم هوس مژگان قلم سر می کند

در آن و ادی که کردم خشک لب عزم زمین بوسی *** فرات افشانی زمزم ندارد قدر محسوسی

شب از پروانه راه انتهای شوق می جستم *** کف خاکستری افشاند بر دامان فانوسی

پس از وا سوختن عاشق نباشد بی تب و تابی *** که گر پیکان برون آید ز زخم آزار می ماند

زراحت خواستن ها نفس در رنج دوام افتد *** و جوبد آب شیرین ماهی دریا بدام افتد

هر دم ز خرام تو مرا درد دگر بود *** گوئی که رک جان من از تاب كمر بود

بود از تو مهیا همه اسباب جنونم *** تا حلقه زنجیرم از آن حلقه در بود

خاطرم از وصف آن ابرو کمان هم جمع نیست *** می کشد چون تیر سوی خود که پرتابم کند

بداغی شاد توان کرد دلهای ستمکش را *** که خوی تند او بر چوب بنده دست آتش را

نشد در دلبری یک بار تیرش برنشان آید *** چمن پیش قدش از سر و خالی کرد ترکش را

میرزا حسین - آباء ايشان از اکابر مالمیرند در اصفهان توطن داشته صاحب رقبات و مستغلات بوده اند جوان تابل مستعدی بود تتبع بسیار از کلام حكما خصوصاً رسائل با باافضل کاشی كرده بقوت مطالعه خود را در فنون حکمت مربوط ساخته در ترتیب انشا هم دستی داشت مدنی مستوفی کاشان بود خدمت مذکور را جهت پسر بزرگ خود گرفته خود جای برادرش میرزا حسن مستوفی یزد شد بعد از آن استیفای یزد را جهت پسر دیگر خود گرفته خود با اردو بود در شهور سنه 2072 نویسندگی بندر عباس باو مرجوع شده بعد از مراجعت شیر از فوت شد گاهی فنکر شهر می کرد شعرش اینست

رباعی

کو بینش چشم پاک بستن زغرض *** كو همت پیوند گسستن زغرض

شد ریخته آبروی چندان که نماند *** کو همت پیوند گسستن زغرض

جان آگاه و دل امید وارم داده اند *** از قضا چیزی که می آید بکارم داده اند

نقش پای رفتگان پیوسته دارم در نظر *** عينك بينائي از سنگ مزارم داده اند

این بیت را در ایام جلوس شاه صفی که اعتباری داشته و باعث مهمات می شد گفته

وشته تاريك استیفای رشتی رشته ام *** کوزن مردانه کاین رشته در سوزن کشد

ص: 107

میرزا حسن - برادر میرزا حسین مذكور است جوان قابل آراسته بود اگر چه در فنون دیگر بمیرزا حسین نمی رسید اما در ترتیب نظم پایه سخن را با علی مدارج رسانیده رباعیات سته میرزا محتشم را در جلوس شاه صفی جواب گفته بتحسين اهل بلاغت و کمال سرافراز گردیده در استیفای یزد فوت شد راهب تخلص داشت شعرش اینست

شعر

تابکی چون خضر باشم در حساب زندگی *** وز نفس شیرازه بندم در کتاب زندگی

چشمه صاف تا آلوده کرد فناست *** بوی خاک مرده می آید ز آب زندگی

نبیند پهلویم در خواب هم روی نهایی را *** بخواباند تنم از ناتوانی خواب قالی را

به پدری خاک بازیگاه طفلان می کنم بر سر *** که شاید بشنوم زان خاك بوی خود سالی را

چون دل از سینه چاک جگر ما نكرد *** هم چو شیریست که از بیشه بدریا نگرد

سرچه باشد که من از تيغ توأمساك كنم *** ترسم انرا گره خاطر فتراك كنم

كند نسیم گلستان شکسته بال مرا *** به پیش چوب نهد سایه نهال مرا

زاغی قهوه چی که معشوق او بود روزى بميوزاً حسن صاحب سلامت گفت وی در بدیهه این مطلع را گفت

بهنگام تواضع دوش می دانی چها کردی *** مرا صاحب سلامت گفتی و خود را دعا کردی

چون زاغی عاشق منظر كيك كه فاحشه بود شده قطعة بود در منع و نصیحت ار گفته چون مشهور است مرقوم نشه

راهب سفر بحر فنان که نمی ری *** این جا نفس باز پسین باد مراد است

آتش افسرده از کاروان و امانده ام *** همرهان رفته خاکستر نشینم کرده اند

عشق از کجا و مرتبه حسن از کجا *** مجنون سك قبيله لیلی نمی شود

آرزو كى بدل اهل هوس جادارد *** بننا نرسد هر که تمنا دارد

می رود قافله عمر عزیزان بسفر *** هیچ کس نیست که این قافله را را دارد

میرزا ابراهیم این رباعی را گفته از میرزا حسن تخلص خواسته

راهب زكشا کشم رهانی خوبست *** ناهم بتخلصی رسانی خوبست

گر كلبي اگر عبدی اگر ابراهیم *** مارا سك و بنده هر چه خوانی خوبست

میرزا حسن جواب گفته

خورشید سپهر اعظمت می خوانم *** بهتر زنمام عالمت می خوانم

ص: 108

شاهی و ز در ویش تخلص طلى *** من ابراهيم ادهمت می خوانم

اين رباعي را جهة اين مطلب گفته و تاریخ هم هست

از علم طراز عالمت گویم ای صاحب حال

سراوح وجود آدمت می گویم بی نقص و زوال

تاریخ تخلص اگر از من خواهی ای جوهر فرد

من ابرهیم ادهمت می گویم با اهل کمال

میرزا خان سهامی تخلص - ان هم برادر میرزا حسن و میرزا حسین است في الجمله کمالی داشته مدتی وزیر کاشان بود سهامی تخلص داشت در ایوان شباب فوت شد شعرش این است

(شعر)

نقد جان آخر شد و وصلت بها سودا نکرد *** دیده خالی از نگاه گشت و ترا پیدا نکرد

زهر که بد شنوم در جواب خاموشم *** درین معامله استاد لب بود گوشم

نکردم تا بصحبت امتحان ارباب دنیا را *** ندانستم که ذوق گوشه گیری چیست عنقارا

بزرگان را خدا محتاج خودان می کند ور نه *** چرا باید گشودن کف به پیش قطره در یارا

راضي بكرا تگاهی ندوم وقت وداعت *** این توشه بمنزل ترساند سفری را

میرزا محمد اکبر - پسر آقا میرزای دولت آبادی که در زمان شاه عباس ماضي مستوفی الممالك بود مشار اليه جامع حيثيات و کمالات بوده خصوصاً در ترتیب نظم در عاشقی زاهد قهوه چی مثنویی در بحر مثنوی ملای روم گفته مسمی بزانه نا مه ولی بنظر فقیر نرسید مثنونی دیگر در بحر خسرو و شیرین گفته چند بیت ازان نوشته شد

بزم آراستن خسرو و شیرین

لبش بوسید و گفت أي غيرت حور *** بده نقل شراب از پسته شور

رخ شیرین زخجلت لا لیگی کرد *** عرق بر گلستانش ژالگی کرد

باب دزدی دهان را غنچه گون کرد *** دهان غنچه را یک باره خون کرد

نه بوسه صد کتاب گفتگو بود *** کلید فتح چندین آرزو بود

بهشیاری دل شیر بن زاویز *** چو بیمار از هوا می کرد پرهیز

بدل از خامه بی اختیاری *** نوشته نسخه پرهیز گاری

ولی هنگام می خواری و مستی *** نبود از بوسه اب را تنگ دستی

ص: 109

زبوسه ساغر ببر از می داد *** شکر در شربت پرهیز می داد

نصیحت کردن مهین بانو شیرین را

چو كل هر چند با دامان پاکی *** ز حرف برك بندان بيم ها کی

چنانم کرد دل می گردد ایماه *** که سودای غمت دارد دل شاه

چو آید طفل بی پروا بگلزار *** زغارت کی گذارد غنچه دربار

اسیر خشم و شهوت زشت نامست *** شكار سك زنا با کی حراست

عشرت کردن خسرو با شیرین

دو دل از اضطراب عشق بيتاب *** در آتش غرقه در در پای سیماب

نفس واری جو عمر برق سوزان *** که فرصت یا فتندی هر دو ارزان

بهم چون آب و شیر آمی ختندی *** ببوسه خون حسرت ریختندی

طييدن ها که در داشتندی *** بگوش آواز با پنداشتندی

تنی ارزان و پائی سست رفتار *** بجای خود نشستندی دو دلدار

میرزا محمد - خلف حضرت میرزا عبد الحسين برادر میرزا عبد مناف جان قابل آدمی است و اوقات صرف تحصیل می کند و گاهی شعر می گوید بسمل تخلص دارد شعرش این است

شعر

در تیرگی شب اثر فيض بهار است *** لیلی وطنی غیر سیه خانه ندارد

هست خاطر جوبی معشوق شرط عاشقی *** هر که می خواهد ست خود را فرنگی می شود

از خویش رفته اندو بهم گرم الفتند *** کیفیتی بصحبت مستان نمی رسد

در انتظارصبح بنا گوش عارضی *** از گریه شد شکوفه بادام چشم من

آیینه را تصور گرداب می کنم *** از بس دلم ز مردم دنیا گرفته است

میرزا صدرا - ولد مرحوم میرزا حسیب صبيه زاده نواب غفران پناه مير محمد باقر داماد جوان با ادراکی است با وجود این که در اوایل من است طبعش نهایت لطاف را دارد شهرش این است

غزل

در دلم تاماه حسنش کرد امشب خانه *** ابر نیسان شد دو چشم از گریه مستانه

سینه صد چاک در عشقت بفریادم رسد *** شد نفس زلف پریشان حالیم را شانه

ره ندارد جام می در مجلس دریا کشان *** تر نشد در بزم گر لب پیمانه

ص: 110

بظاهر می کشند ارباب صورت اهل معنی را *** بقالب می زند دایم فرنگی نقش عیسی را

نمی جست از دل آتش شراره *** بهم می خورد دندان مقاره

شیر عشق از نیستان کریارم خورده است *** کوچه و بازار شهر عقل برهم خورده است

غلط اسایی هندم بعشوه برد از راه *** شدم بخواب هوس محتلم بداء بداء ماء

ندامت گستهم دوست را رحیم کند *** شکست تو به ام او را همی کریم کند

(رباعی)

ترتيب سخن فريضه رحما نست *** اندیشه وضع حضور وقت آن است

سجاده زبان و قبله روی حالست *** شرط صحبت طهارت ارکانت

تا مرد زنفس خویشتن ساده نشد *** از بهر جلای عشق آماده نشد

تا آب روان نهفته در تاك نرفت *** گلرتك اشد صاف نشد باده نشد

میرزا عنایت - ولد میرزا مؤمن خوزانی ایشان از نجبای اصفهانند و خوزان محلی است از اصفهان در کمال عظمت قریب بهزار خانه دارد میرزا مؤمن مذکور بهندوستان رفته و میرزا عنایت تولدش در آن جا واقع شده جوان مربوط معقولیست در ترتیب نظم علم سياق هم ربط دارد در دفترخانه مستوفی موقوفات چهارده معصوم تحریری دارند و این چند بیت از اوست

غزل

سوره یوسف چوبینی یاد آن از ماه را *** چین ابرو کن تصور ميم بسم الله را

زاهدان را ناله مستانه زهر قاتلست *** نمره شیر است تکبیر فنا روباه را

عقده های مشکل از طول امل پیدا شود *** کی گره در کار افتد رشته کوتاه را

میرزا صالح - از سادات برو جر دست سید آدمی روشیست در كمال آرامی و پاکیزه گی باطن نهایت فطانت دارد مدتی وزیر برو جرد بود معزول شده روانه سفر مکه معظمه شد بعد از مراجعت بسبب قابلیت حسین باشا او را در بصره نگاه داشت باتفاق او بهند رفته الحال در خدمت یاد شاهست و پانصدی منصب دارد شعرش اینست

(شعر)

با تعلق کی تواند زاهد از دنیا گذشت *** کشتی ار آبی خورد نتواند از دریا گذشت

نیستی گر هم چو درد آلوده دامان از فلك *** می توانی همچو رنگ باده از مینا گذشت

طیدن باعث زخم دگر شد ازدم تبخش *** چو شد آخر بکار دل بايد يك طپیدن هم

ص: 111

سر زیر پر کشند ز و از ماندگان *** شمشیر ما چو از برش افتد پر کنیم

میرزا صادق گويا - برادر زاده میر ابو المعالیست صبيه مير بحباله او بود چند گاه بخدمت علامی ملا سلطان حسین درس خواند بواسطه سودای مفرط ترك همه چيز كرده بکاشان رفته قهوه خانه خریده سکنی کرد و در آن جا فوت شد شعرش اینست

(شعر)

خوش آن کسان که مدار از شراب می گذراند *** شکنج طره غم را بتاب می گذرانند

خبر زنشته و آمرزش گناه ندارند *** کسان که عمر خود اندر ثواب می گذرانند

اگر مراد زبیداری دوکون شعور است *** تمام مردم تمام مردم عالم بخواب می گذرانند

جائی كه ترك سر قدم اولین بود *** غفات نگر که طره بدستار می زنند

در مقامی كه كوه وه سيمابست *** آن چنان آرمیده ام که مپرس

از نهالی که در نظر ناید *** تمری چند چیده ام که مپرس

میرزا محمد رضا - خلف ارشد آقا رضی وزیر قم حضرت مشاراليه

بدستور والد امجد جامع فضایل و کمالات و حاوی حيثيات است چنان چه از تعریف و توصیف مستفی است بعد از استعفای والد خود از وزارت قم منصب مذكور در كمال نيك نفسى و راستی و عدالت سلوك مي نمود بسعایت بد گویان شریر معزول شده در اصفهان می باشد شعرش اینست

بیت

چه غم آن را که یاری چون تو بی مهر و وفا دارد *** تو یار هر که باشی هر چه خواهد از خدادارد

دور از تو ندانم چه دل زار كشيده *** چندان که ترا خواسته آزار کشیده

خوشادمی که توای پایار من باشی *** ستاره سحر انتظار من باشی

تارو پود بسترش از رنگ و بوی گل کنید *** آن بدن يك پیرهن از برك كل نازك تراست

ناله گاهی کند از دور طواف در دوست *** جاده از دوری این راه بمنزل نرسد

زبس پرشد بیاد لعل جان بخشی دل تنگم *** صدای آب حیوان می کند گر بشکند رنگم

(رباعی)

آن مظهر انوار جلی را بشناس *** آیینه حق شاه ولی را بشناس

هر چند بکنه آن رسیدن نتوان *** خواهی بخدا رسی علی را نشناس

میرزا عبدمناف - از عظمای سادات قم است در کمال مردمی دمی و نهایت

ص: 112

آدمیت است از گلزار حسن صفات گل های رنگارنگ چیده و از زمین خاطرش نهال ملایمت سر کشیده مدتی با صفوان تشریف داشت و تخم محبت در دل همگی می کاشت فقیر از نا قابلیها بخدمت ایشان نرسیده طبعش در ترتیب نظم نهایت لطف دارد شعرش اینست

(شعر)

ناگه تیشه برد خنده كيك از پادش *** بستونی که تو شیرینی و من فرهادش

قمریی را که دهد سرو سهی بر سرجا *** می کنند سرو من از نقش قدم ایجادش

سینه ها کرده مشبك مژه پرکارش *** تا چه از پرده برآرد نگه خون خوارش

کشته را که يكونى تو برد خواب اجل *** نکند قيامت صبح زادب یدارش

خلوتی را که کند شمع جمالت روشن *** سایه را پرده فانوس کند دیوارش

اين گرانی که من از گرد علایق دارم *** كم آرام آینه سیماب دهد

مرادل گیری پنهان او بیتاب تر دارد *** ازان آتش که در سنگست می سوزد سپند من

که دید داغ دلم را که داغدار نشد *** بطرف سرکه زد این گل که لاله زار نشد

زراه و چرا نا امید برخیزم *** مرا که عمر ابد صرف انتظار شد

بلند پایه همت نمی کشد تنگی *** تنور سرد ظلك را همیشه نان گرم است

میرزا محمد علی - برادر زاده آقا رضی است اوهم بطريق عم خود از فنون فضائل بهره مند و در نظرها ارجمند است گلشن طبعش از آب و رنك معنى با صفا و محفل اهل کمال از شمع خاطرش همدوش ضیا با وجود حداثت سن در علوم رسمی کمال ربط بهم رسانیده و در ترتیب نظم گل های رنگین از گلزار معنی چیده این ابیات از ایشان است

دل مگر آینه و عارض پارست مرا *** که سموم نفسم باد بهار است مرا

اشتياقم همه جا ریشه دوانیده بخاك *** هر کجا جلوه کند سنگ مزارست مرا

دل پر آرزو را دیده گریان دوا باشد *** عرق کردن علاج درد بیمار هوا باشد

مير عبد الحق - از سادات نجيب قم است در کمال پاکیزه و ضعی و مردمی بوده طبعش خالی از لطفی نبوده ملا مشفقی قمی با مشار اليه هم طرح بوده این ابیات را مشار اليه باسم ايشان خواند

تقویم نو ماست خط بار که دیدیم *** پر فتنه و آشوب در این ماه نوشتست

به گویند پری باشد و من گویم حور *** باید از آینه پرسید چه صورت دارد

ص: 113

عمری است که مشتاق پریشانی خویشم *** ای باد بخا کستر من هم سر پائی

باید بحكم تو به گذشتن مرا زمی *** ویران شود پلی که برین آب بسته اند

رباعی

در مرتبه علمی نه چونست و نه چند *** درخانه حق زاده بآن قدر بلند

بی فرزندی که خانه زادی دارد *** شك نیست که باشدش بجای فرزند

آقا محمد باقر - خلف میر غياث الدين محتسب قم است ایشان هم از نجبای قم اند در اثبات نجابت خود شاهد عادلی دارند که ان غلام زادگی امام الجن والانس امام حسن عسگري ست عليه السلام و باين سبب بجميع نجا راجعند مجملا مشار اليه در کمال آدمیت و مردمی اند مدتی تحصیل نموده در خدمت بندگان علامی ملا محمد طاهر درس می خوانده الحال چون احتساب قم بایشان مرجوع است و مشغول آن امرند ترك مباحثه کرده خط شکسته را درست و نمکین می نویسد طبعش در ترتیب شعر قادر و لطیف است و تابع تخلص دارد این چند بیت از مشارالیه نوشته شد

شعر

ز بیتابی شهید آردو خوش می کند دل را *** طپیدن مهد آرام است مرغ نیم بسمل را

نماز قصر فرمودند در غربت مرا یعنی *** براه دوست می باید یکی کردن دو منزل را

بسجده هم چو هلالش سبك ركاب گنی *** اگر اشاره ابرو به آفتاب كني

بکه با ناله سرا پای مرا الفت بود استخوانم همه صرف قفس بلبل شد

بس که در تابست بیزلفش دل دیوانه ام *** شبون زنجیر دارد ناله مستانه ام

اشك گلگون را دل صد پاره پهلو می دهد *** گل بدا م می کند سیلاب را ویرانه ام

من رفتم و دل بكوى او ماند *** از رفتن بیدلانه پیداست

سخت می خواهد دلم سامان آتش خانه را *** با سمندر طينقي بال و پر پروانه را

غفلت زینت پرستانرا سبب در کار نیست *** خواب محمل را نباشد حاجت افسانه را

بطفلی داشت ایمانی اشارتهای ابرویش *** که پشت این کمان آخردم شمشیر می گردد

نه شبنم است پریشان بروی سبزه و گل *** بهار بی رخت آیینه بر زمین زده است

(رباعی)

بس عشق دل شکسته سودي نکند *** بی درد لب ناله سرودی نکند

از سوختگان او نشان پیدا نیست *** سوزنده آفتاب دودی نکند

ص: 114

آقا رضی - ولد میر محمد مؤمن قمی ایشان از اولاد ایشان از اولاد میر مکی اند سیدی عالی شان بوده بعضی از ایشان شيخ الاسلام قم بوده بوده اند محملا آقا رضی سید آدمی روشیست و پاره املاک و مستغلات دارد و این بیت از او مسموع شد

بیت

هر که چون تیغ مدارش کجی و خون ریزیست *** خلق عالم همه گویند که جوهر دارد

آقا سعید - برادر آقا محمد باقر است در کمال آرامی و ملایمت از قم باصفهان آمده بودند از روی فقیر نوازی بمسجد جامع لنبان تشریف آوردند و از صحبت ایشان محفوظ شدیم این دو بیت را خود خواندند

بیت

بیرون ز دستگاه خرد چون و چند ماست *** برترز چرخ پایه طبع بلند ماست

صیدی زدام خواهش ما سر می کشد *** هر جا که می رود کشش دل گیند ماست

میر محمد امین - ولد میر ابو الفتح بزاز قمی خوش طبیعت است و سخنش خالی از لطفی نیست میر ابو الفتح فوت شد و مشار اليه با مر بزازی مشغول است و ملا مشفقی این دو بیت را از مشار الیه خواند

(شعر)

کسی که تلخی هجران کشیده می داند *** زجوی دیده چرا آب شور می آید

من نمی دانم درین صحرا شکار انداز کیست *** نقش پای هر غزالی صید در خون خفته ایست

مير محمد هادی - عمزاده علا می میر عبد الرزاق کاشی در کمال صلاح و درویشی است فى الجمله تحصيلى کرده در کاشان طبابت می کند و معاجين و تراکیب در ضمن آن می سازد طبعش خالی از لطفی نیست شعرش اینست

(شعر)

در جنب رحمتش چه نماید گناه خلق *** یک مشت خاك گل نکند آب بحر را

یتی دارم که ریزد خون گل برخاك شمشیرش *** کشاید نبض دلها جنبش مژكان تصويرش

برد مهر عارضت زآيينه دل زنك را *** ريخت ياقوت ثبت برخاك خون رنك را

آتش زند بخرمن هستی ایاغ ما *** روشن شود زینبه مینا چراغ

صاحبان فیض کی بینند روی احتیاج *** هرگز از گوهر نگردد کیه دریا تهی

زید گوهر نباید هیچ گه ترك بدی کردن *** نگردد کند دندان از گزیدن مار واقعی را

میر محمد باقر - از سادات نجیب عبد الوهابی کاشانست و در ولایت مذکور نهایت اعتبار دارند چنان چه املاك و مستغلات ایشان بسیار است وضعش

ص: 115

آدمیانه و طورش در نهایت پاکیزگی و پیوسته منزل ایشان از یاران اهل خالی نیست این چند بیت از ایشان مسموع شد

شعر

بر باد داد آتش عشق آشیان ما *** پرواز دل گرفت زعنقا نشان ما

از تیر آه ما دل افلاك گشت چاك *** اعدا چه غافلند زشت كمان ما

بملك حسن تو منشور افتاب سفید *** بدور خط تو سرمشق مشکتاب سفید

محيط اشك نشوید زدل غبار الم *** پلاس تیره نگردد بسعی اب سفید

میرزا ابو البقا - خلف شاه ابو الولی ولد شاه ابو الفتح از سادات نجيب ابر قویند که همواره کلانتر و پیشوای ان ولایت بوده مشهور است که شاه ابو الفتح هر سال هزار تودان حاصل املاك و مستغلات داشته و میرزا ابوالبقا جوان قابل آدمی است مدارش بر تحصیلی علوم و كسب کمالانست در خط نسخ تعلیق محضر مسلمی را بخط كوچك و بزرك و تاجيك و ترك رسانیده چند سال قبل ازین بهندوستان رفته نواب خلف تقرب خان است کمال مهربانی باو داشتند بعد از فوت عالي حضرت مشار اليه محمد علی خان با ایشان مربوطه بود غرضکه بعات تجرید و غنای طبع در بند جمع اسباب نبوده در این اوقات با صفهان آمد چون همشیره ایشان در خانه میرزا محمد تقی خلف تقرب خان است مشار اليه را تكليف بخانه نموده بعد از سعی بسیار راضی نشده در مسجد تقرب خان حجره گرفته الحال در ان مكان بتحصیل مشغولست این چند بیت از اوست

شعر

دم بی جای پرگویان زبان ها در قضا دارد *** سخان چون آب گر هر در لب خاموش جادارد

کجا بیتاب عشقت دل بمرغ نامه بر بندد *** بجای نامه مداه بريال اثر بندد

بصحرای غمت هر جا فشانم دانه اشکی *** بامیدی که روزی نحل امیدم ثمر بندد

میر محمد رضا - خلف مرحوم میر عبد الحی از سادات رضوی است و قاضی برو جرد بود اگر چه بواسطه بعضی اسباب یا سر خطير قضا مجبور است اما بطريق ساير قضات بمسند حق ناشناسی ننشسته باب حقانیت را بروی خود نبسته با وجود فضل گدال مشرب صافی و خلق وسيع دارد و تخم مهر بانی در زمین خاطرها می کارد منزلش بطریق تکيه درویشان درویشان از مردم مردم اهل خالی نیست باصفهان آمده بود بخدمت ایشان رسیده فیض بسیار بردیم درین سال فرت شد و اشعار ایشان ایست

ص: 116

(رباعی)

در مستقبل تلافي ماضي كن *** خود را نه خدای خویش را راضی کن

عمامه اسر هست یا تخت کلاه *** قاضی تو کلاه خویش را قاضی آن

دنيا مطلب دکه رستگاری اینست *** عزت مطلب که اصل خواری اینه

گر مفلسی ارغنی که ما باید رفت *** داری اینست اگر نداری اینست

بیت

کار من حمله دیدن رخ نست *** سخت در کار خویش حیرانم

و میده خاطرم از هر چه هست در عالم *** بغیر بیدار که آن عالم دگر دارد

و سعت ملك نكوئى زازل تا ابد است *** این فضا تنك نما در بر اهل حسد است

هم چو پرکار ز سر گشتگی آسوده نشد *** هر که پابسته درین دايره نيك و بداست

میرزا اسحق - شيخ الاسلام برو جرد بود از اعاظم سادات است دست خواهش از تکلفات کشیده و بنظر حقیقت بین زاويه فقروفا گزیده و پیوسته در لباس فقر جلوه نما و همیشه با درویشان بی سروپا در ذکر فقروفا می گذراند و تكية ساخته پیوسته در صحبت و عبادت مشغول بود مشرب وسیع داشت در اصفهان بخدمت ایشان رسیدیم ملکی بود در لباس بشر در سنه 1059 فوت شد شیخ الاسلامي بولد ایشان مرجوع شد و طبعش خالی از لطفی نبوده و این بیت از ایشان نوشته شد

چه احسان ها که من با خویش کردم *** که آخر خویش را درویش کردم

میرزا صدر الدین - خلف میر علی اکبر از سادات مشهد مقدسند و داخل خدمه امام الجن والانس امام رضا علیه السلام بوده اند وقتی محتسب هرات شده و در آن جا فوت شد مشار اليه صبيه زاده میر سید علی و همشیره زاده علامى شيخ بهاء الدين محمد است الحال صبيه مرحوم شیخ حسين عبد الصمد برادر زاده علامی شیخ بهاء الدين محمد در حاله ایشان است حقا که در کمال درویشی و آرام است احتساب هرات با ایشان بود دو سال قبل از این شخصی تلاش نموده احتساب ایشانرا گرفت در اندك مدتی معزول شده بمير على أفضل ولد مشار اليه مرجوع شد خود ناظر توجي هات و تحصیلات هرات شده گاهی فکر شعر می کنه شعرش اینست

(شعر)

آرایش فنا و بقا می رسد بما *** ادبار جند و فرهما می رسد بما

ص: 117

ير نطح خاك و بالش خورشيد خفته ایم *** دیهیم شاه و فقر گدا می رسد بما

در کام اژدها و پلنك آب خورده ایم *** صبح و شام داده ما مي رسد بما

شد غبار غم لباس عافیت در بر مرا *** آتشم آتش که دارد زنده خاکستر مرا

نیستم غامل دمی از ما سوای خویشتن *** رهزنی چون سایه دارم در قفای خویشتن

دشمنی با اهل عالم خصمی خود کردن است *** عالمی را دوست می دارم برای خویشتن

حسین چلبی - از اکابر تبریز بوده عباس آباد اصفهان كه نمونه از بهشت است از وجود او صفا پذیر بود غرض در کمال مردمی و آدمیت وصلاح و پاکیزگی وضع و پرهیزگاری روزگار گذرانیده بجميع صفات و كمالات آراسته خصوصاً نظم و نثر ، وضعی بزرگانه و آدمیانه داشت چنان چه هیچ گاه مجلس او از علما و فضلا و شعرا و ارباب کمال خالی نبوده مسجد و حمام و حمام و بازاری در جنب خانه خود ساخته و باسم او مشهور است این ابیات از مشار اليه مسموع شد

بيت

گردون هر ان چه بست امید گشادهت *** کار کسی حواله بچین جبين مباد

(رباعی)

اندر سفر و در حضرای صاحب هوش *** همراز بود کتاب از من بنيوش

گنگیست سخن گوی و بشیری است نذیر *** آن گه که شوی ملول گردد خاموش

ستوفی دیوان قضا وقت حياة *** بر مزرع احسان تو بنوشت براة

در مذهب ارباب كرم ترك صلاة *** کفرست چه در شرع نبي ترك صلوة

آقا رضی - از معتبرین لاهیجا نست ولد جمال الدين احمد در كمال آدمیت و مردی و نهایت فهمید کی محضر قبول بمهر ترك و تاجيك و دور و نزديك رسانیده و هیچ گاه قولا و فعلا خاطری فرنجانیده مدتی است که از ولایت خود بیرون آمده از آن جا که عداوت آسمان با اهل کمال قدیمیست طالمش مددی نمی کند و بعلت رفاقت اهل اردو و حرکات جبری نقصان بسیار کشیده کاهی طبعش متوجه ترتیب نظمی می شود شعرش اینست

شعر

رفیض صبحدم دارم چو شمع از جان گدازی ها *** دم دم گرمی که با خورشید دارد تیغ بازی ها

و عونت منفعل از جلوه قد دل آرایت *** خجل در پیش شمشاد توسر و از سر فرازی ها

زراه خاکساری تا کمی برخاك ننشیند *** چو خورشید جهان افروز بر أفلاك تنشيند

ص: 118

ز چشم تر نشان دل طلب گر بینشی داری *** که نقش پای کس جز دوره تمناك ننشیند

محمد قاسم برادر محمد حسین چلبی مذکور است جوان آدمی بود بتجارت اوقات مصروف می داشت در هند فوت شد شعرش اینست

( بیت )

بگویش چون رسم جامی بیاد دوستان نوشم *** بلی در کعبه یاد آرند یاران آشنایان را

رسم است که ره زن بشب تیره زند راه *** ساقی شب مهتاب ره توبه مازد

هیستانند صد دل و یکدل نمیدارد نگاه *** زلف را این باد دستی ها پریشان کرده است

بر روی خویش بیند از خواب خوش چه برخاست *** آیینه در کف أوهم قال و هم تماماست

بنوعی بین دشمنید امهات *** که گوئی من از مادر دیگرم

میرزا مهدی - ولد مرحوم حیدر خان قمی داخل نجار معتبر بوده و در اصفهان سکنی داشت در آن جا فوت شد مجملا میرزا مهدی جوان آدمی بهمتی است بعد از پدرش دست داد و دهش کشاده اندوخته های پدر را پاره صرف کرده بزیارت مکه معظمه مشرف شد الحال در کمال صلاح و قيد سلوك نموده چنان چه دست اثابت بشاهباز آسمان پرواز درویش مخلص داده مخلص و معتقد او است و باوراد و ادعيه كه از و تعلیم یافته مشغول است طبعش گاهی متوجه ترتیب ابيات حقانیت آيات می شود و شعرش اینست

شعر

آسوده سوده نیست هیچ دل از خشم و جنك تو *** یکشیشه بی شکست نباشد ز سنگ تو

آپینه دار عشق بود حسن بی مثال *** پیداست دل شکستگی ما ز رنگ تو

ببو الهوس منما خط عنبر افشان را *** بچشم مور مکش سرمه سليمان را

جائی که بود شمع رخت انجمن افروز *** خورشید چراغیست که پروانه ندارد

میرزا محسن - از جانب والده بمحمد حسین چلبی و از جانب پدرنواده ابو الخان تبریزی است جوانی است در کمال دل چسبی و خوش قماشی در ظاهر و باطن عيار جواهر قدسیه است که از والای آسمان بر سر اهل زمین بیخته یا پیکریست بقالب آرزو ریخته تحریر جلدی از دفاتر ارباب التحاويل با اوست تحویل دار انرا بهمه جهت طالع مدد نموده چرا که آن جناب در کمال مروت و سلامت نفس است و در ترتیب نظم طبعش کمال شوخی دارد چنان چه در اوایل فکر معانی بکر بظهور می رساند تاثیر تخلص دارد شعرش اینست

شعر

موج آب زندگانی نقش های پای تو *** خنده كبك دری باشد صدای پای تو

ص: 119

چون نمی خوابی بفکر تیره روزانت شبی *** ای که می خواهی سیه گردد حنای پای تو

گر چه هر کس را سراغ از نقش پای او کنند *** می کند هر کس سراغ من ز نقش پای تو

بس که کم دارد نگه با هر که دارد التفات *** گیر کند قطع نظر از غیر مغبونیم ما

زان دهن تا دیده چون گل خنده آهسته را *** اشتیاق بوسه در خمیازه دارد پسته را

هر چه دارد اعتمادی بیش آفت بیشتر *** چاره نبود از دریدن نامه سربسته را

عجب که روز قیامت از آن سئوال کنند *** کسی که نامه ما را بجا جواب رساند

غیرتی داری اگر با خویش خودهم دشمنی *** تا ز عکس خود نه بینی دوست مانند دگر

افزون کند جدائی دردم کمال را *** بالد فزون چواخل زنخلی جدا شود

میرزا محمد تقی - مازندرانی از اکابر آن ولایت است خالی از قابلیتی نیست بحيدر آباد رفته بخدمت پادشاه ملازمست این بیت ازوست

(بیت)

ز دام رشك چون پروانه فارغال می گردم *** چراغ هر که روشن می شود خوشحال می گردم

میرزا قاسم - ولد مرحوم میرزا محسن تبریزی والد مشار اليه از کدخدایان معتبر تجار بود در کمال ملایمت و كوچك دلى و نهايات صلاح و پرهیز کاری چنان چه از زکات و مال الله ذمه خود را بری ساخته خود را مشغول الذمه يك دينار نگذاشت خلف مشار اليه در تحصیل و اعتبار و باگیزگی اوضاع بر پدر رجحان دارد چرا که بجمیع امرز خود را منسوب ساخته پیوسته بدیدن امرا می رود و مكرر بالتماس ایشان را ضیافت های غیر مکرر می کند باغ شمارتی در کنار زاینده رود با تمام رسانیده همواره در آن مكان بصحبت مشغول و در افاده علوم معقول و منقول و همیشه در بساط آن جذاب از باب کمال و اصحاب حال با ستعمال افاده و استفاده اشتغال دارند الحال در عباس آباد بلکه در ربع مسكون يكتا گهر يست كه سلك روز کار با و آراسته اهل عباس آباد را بسبب وجود خود و نجابت نمودنش افتخار بجا و خاك اصفهان را بواسطه قدوم بزرگی لزومش بسایر بلاد رجهان در هر فن وحيد العصر وفريد دهر است . ( كمان شبه این گونه ) نظر بیاوری کوه شکرهای کباده و طی طریق ( شبهه طفره نظر ) بسرعت فکر صداییش را هیست پیش پا افتاده ، در ترتیب نظم گنجینه سینه اش مخزن الاسرار لاهوتى و خاطر ملکوت ناظرش مطلع انوار جبروتی جهتثبوت دعوی خود این چند بیت بشهادت آورده زاهد تخلص داره شعرش این است

بیت

چون دلبری ازلف و خط بار داده اند *** خط را ز حسن بهره بسیار داده اند

ص: 120

روشن گهر زمال کی از سر بدر شود *** چون کاسه پر آب که لبریز زرشود

مرا چهره سیزان نظر زیاده برد *** که نوخط است رخ سبزا گر چه ساده بود

نهال قد تو چون شمع از سر افرازی *** مجلسی که نشست ایستاده بود

چون تنك ظرفان نه بر اندازه ساغر می کشم *** صد قدح چون شاخ گل یکباره بر سر می کشم

می کنم از باده زاهد تازه غسل تو به را *** حلقه برجام شراب از خط ساغر می کشم

بكنج میکده ها گنج شایگانی هست *** زر گداخته و خم خسروانی هست

چو خضر زنده جاوید شو حسن عمل *** چنان که در قدمت آب زندگانی هست

چنان که کم نشود بری گل بوئیدن *** زغنچه دهنت بوسه تاستانی هست

(رباعی)

چشمت چو ز سرمه مد آهی بکشد *** وز كيش جفا تیر نگاهی بکشد

مژگان تو عالمی بخون غلطاند *** يك خامه موشکار گاهی بکشد

قاسم خان - ولد شریفای خازن که از نجبای تبریزند مشهور است که جد اعلای او خازن شاه طهماسب بوده مجملا قاسم خان جوان آدمی سیرت بشر بی بوده دراوان شباب بهند رفته الحال در آن جاست شعرش اینست

شعر

آن چنان زی که گر از حادثه بر باد روی *** حسن معنی نگذارد که تو از یاد روی

بیشتر برد زمن لذت بال افشانی *** مرغ تصویر که تهمت زده پرواز است

شمع شبستان كلبة كه تو باشی *** خانه همسایه هم چراغ نباشد

میرزا محمد تقی - خلف حضرت میرزا شفیع شیرازی جوان آدمی دلنشین است نهایت فهمیدگی و مردمی دارد اوارجه نویس وزیر جهرمند درین سال که سنه 1089 است در مسجد لنبان فیض صحبت ايشان دریافته محظوظ شدیم کمال آشنائی و تتبع بسخن دارند شعرش اینست

(شعر)

کی چشم رهنمایی دارد زکور طبعان *** از راستی هر ان کس بر كف عصا گرفته

بسکه مارا منکر اوضاع دنیا دیده است *** پشت بر دنیا مصور صورت ما می کشد

میرزا ميرك - از اعزه سبزوار و همشیره زاده علامی مولانا محمد باقر ست جوانیست در کمال آگاهی وحوش خوشی و در نهایت مردمی و دلجوئی هنگام صحبت بساط از لطایف طبع لازم الانبساطش رنگین و مذاق دوستان از گفتگوی با مزه اش شیرین در فن تجارت و حسن معاشرت و ملوک در کمال شعور چنان چه در

ص: 121

اسفار تجارب بسیار حاصل نموده غرض که در عقل معاش و سلوك مثل ندارد گاهی از راه بیچاره نوازی که بمخلص دارد بمسجد لنبان می آید از صحبت آن جناب فيض وافری داریم و در این سال بزیارت کعبه رفته با خانه کوچ روانه هند شد گاهی رباعی و مطلعی می گوید شعرش اینست

(رباعی)

دل بی تو غریق بحر بی اقبالیت *** ماننده آب ناله من حاليت

در دیده دگر نماند طرفان سرشك *** در چشم حباب های دریا خالی است

از آن جزء دنبار گردید نار *** كه آتش بود بهر دنیار دار

صد گره در خاطرم افتاده و مشکل یکیست *** دان های سجه را با هم زبان و دل یکی است

با كسي يكدم آشنا نشدیم *** که چو مژگان زهم جدا شدیم

چون رفیقی نبود، تنهایی *** ما عث با خود اشنا نشدیم

خضر کاهی خود نمائی ها بمردم می کند *** یافت هر کس دولت خود را چرا گم می کند

از دم تیغش نمایان شد دم صبح عدم *** دم غنیمت دان که شیرین است خواب صبحدم

میرزا شهنشاه - از سادات و متولیان امامزاده واجب التعظيم امامزاده ازين العابدين واقع در اصفهان است با مستوفي موقوفات ممالك محروسه بنی عم است مدتی مستوفی استرآباد بود گاهی طبعش متوجه ترتیب نظم می شد شکیب تخلص داشت و مدتی قبل ازین فوت شد در کعبه معظمه درصفه از صفهای دور خانه کعبه نام خلفای ثلث را نوشته و بعد از آن نام أمير المؤمنين عليه السلام راویای معکوس علی را بر روی اسمای خلفا کشیده اند این رباعی را در آن باب گفته

در کعبه نوشته اند با خط جلی *** پهلوی کس نام علی از دغلی

اما بسر هر سه کشید است قضا ***خط باطل ز پای معکوس على

واعظ بمزخرفات خود غره مشر *** خورشید طلب واله هر ذره مشو

بر تخته منبر آمدو رفت مکن *** سوهان طبیعت شده اره مشر

میر محمد یوسف - کازرونی مشهور بامیری در نهایت درویشی وصلاح است شعرش اینست

شعر

نیست ممکن که سبب کار سبب ساز کند *** ناخن چیده کی از رشته گره باز کند

بر زمین می زند آن را که حوادث برداشت *** مرغ با بال و پر تیر چه پرواز کند

زلف بهر رو نمایی از هزار هم چو ماه *** سخت می پیچند خود روی پریشان و سیاه

ص: 122

میرزا نصیر - ولد میرزا نظام از ولایت اصفهان است اما در شیراز ساکن است والدش در زمان وزارت عالی حضرت میرزا صادق ممیز بوده مشار اليه جوان آداب دانیست شعرش اینست

شعر

تركه چشمش تاز مژگان دست بر شمشیر کرد *** حسرت شهد شهادت از حیاتم سیر کرد

از سبک روحان گر انجانان بجایی می رسند *** کرد پروازی اگر یکان بال تیر کرد

بخاموشی مسخر مي کند در پرده دل ها را *** طلبی کز خط آن با قوت لب زیر نگین دارد

كاظما - از مشهد البنی است از ولایت فارس قبل از اين كلا تر آن جا بود آب و زمینی بقدر دارد و سلوکش آدمیانه است طبعش هم خالی از لطفی نیست شعرش اینست

شعر

گردبادی در بیابان هر کجا در گردش است *** از غبار خاطر افهگذار ما در گردش است

دل نگردد خالی از گرد کدورت یک نفس *** تاز آب زندگی این آسیا در گردش است

گشتیم گوشه گیر زطبع غیور خویش *** هم چون کمان بچله گرفتیم زور خویش

دارند راه در دل هم صاف طینتان *** مینای میچو گشت تهى رتك ما شكست

امينا - از شیر از ست مرد بیچاره ایست بخيك دوزی مشغول بود این بیت ازوست

جوهر علاج سمتی طالع نمی کنند *** ور نه چنار جوهرش ازاره نیست کم

مير تایب - از سادات همدان است طبعش خالی از لطفی نیست و بندگان عالی جاه مقرب الخاقانی میں آخور باشی کمال مهربانی بمشارالیه دارد چنان چه هر گاه باصفهان می آید بمنزل ایشان می باشد و اشعارش اینست که خود در مجموعه فقیر نوشته

(شعر)

نظر ز همت مردان پارسا طلبم *** زگرد دامن توفيق تونيا طلبم

باط جود شود تنك بر كريم اگر *** بقدر ریختن آبرو عطا طلبم

گرد باد آه در دشت دل محزون من *** خاک بر سر می کند از فرقت مجنون من

گریه بی اختیارم اختیارم می برد از خویشتن *** هست در راه محبت اشك من گلگون من

ترك سركن تامیابی نشاه صهبای خم *** باید اول خشت را برداشت از بالای خم

آبی از جوی مروت هیچ کس ما را نداد *** خضر این سرچشمه پنداری زدنیا رفته است

تکیه بر گرمی شاهان نکنی *** قرب برست چه بر می گردد

میر شاه میر ایمان - از سادات نجیب همدان است فی الجمله از کمالات بهره مند و در نکته پردازی و بذله گوئی دلپسند مدتی در خدمت خان مغفور مرحوم نجفقلی خان ولد قزاق خان بود و کمال اعتبار در خدمت ایشان داشت بعد از فوت

ص: 123

أو مسموع شد که در همدان متوطن است طبعش خالی از وقتی نیست ایمان تخلص دارد

(شعر)

مرغ دل از غمت بخود کشد *** در سینه هم چو غنچه گل پریخود کشد

با صافدل مجادله با خویش دشمنیت *** هر کس کشد در آینه خنجر بخود کشید

نه بیند آفت پژمردگی گلزار هشیاری *** نمی رود از نسیم صبحگاهی شمع بیداری

و به می جونی چه خورشید از خلایق دورباش *** سایه از همراهی مردم بخاك افتاده است

بخاموشی شود مقصود حاصل *** زبان چون غنچه گردد می شود دل

چون جرس ناله کنان از پی محمل رفتم *** سنك برسينه زنان از طپش دل رفتم

میر محمد مهدی - مهرانی از سادات نجیب همدا نست و این بیت از او مسموع شد

مرنجان دل گرم در ویش را *** بدر پای آتش مزن خویش را

میر محمد یوسف - نگاهی تخلص از نجبای ولایت به بهانست در کمال مير آدمیت و شرم و در نهایت مردمی و آزرم است حقا که ملکیست در لباس بشر در منزل حضرت ميرزا صايبا با مشار اليه چند سال قبل ازین ملاقات واقع شد فقیر شد فقیر از ایشان شعر طلب داشته این دو بیت را خواند اما در خواندن بسیلاب عرق غوطه خورده بود

شعر

بنعمت های ایران شهان بكره نظر کرده ام *** گزیدم چشم خون بالا ررنك زعفرانی را

بیا بوس لبم هر دم نفس صد بار می آید *** چه منت ها که از نام تو برکام و زبان دارم

آقا باقی - از بجای نهاوندست برادر آقا جعفر وزیر کاشان جوان قابل کاملی بوده در نظم و نثر قدرت داشته رباعیات محوی را جمع نموده و بدان دیباچه نوشته بنظر فقیر رسیده حقا که کمال قدرت از کلامش ظاهر است از این ولایت دلگیر شده بهندوستان رفت و ملازمت خان خانان اختیار نبوده در آن ها فوت شد شعرش اینست

بیت

چشم یعقوب نمی یافت اگر بینائی *** نقص در مذهب ما تا بقیامت ماند

سرگرانی هاست حسن و عشق را با یکدکر *** خلق پندارند یوسف با زلیخا دشمنت

بزلف خود بگو تاپاس ایمانم نگه دارد *** که من در ساعتی صدره مسلمان می توانم شد

ما و بلبل عرض چاك سينه مي كرديم دوش *** ناز پرورد گلستان زخم خاری هم نداشت

ص: 124

در هم مشو زکثرت پروانه شمع من *** روی جهان فروز او داری گناه کیست

رشك افزودیم هم را ما و بلبل تا سحر *** او گلی از شاخ و من تاری ز کاکل داشتم

لبش بخنده و چشمش بغمزه می گرید *** که خون هر که بریزند خون ها این جاست

رباعی

گردون تاکی زتر دلم خون باشد *** جانم زالمهای تو محزون باشد

زانگونه که هم دونم و هم دون پرور *** نبود عجبی نام تو گردون باشد

میرزا عرب - از ولایت تبریز است در كمال ملایمت و همواری و آدمیت و پرهیزکاری فی الجمله تحصیل کرده در عباس آباد توطن داشت و همشیره حضرت میرزا ربیع در حباله او بود و بتجارت مشغولی داشت طبعش خالی از رفتی نبوده ناصح تخلص می کردند مدتی قبل ازین فوت شد دو پسر از او مانده بمقتضای الواد سرابیه در کمال ملایمت و همواری است و شعرش اينست

زهی نور رخت خورشید و مه را برق خرمن ها *** اسیران ترا رگهای جان زنجیر گردن ها

ترا از قطره قطره اشک مطلب ها شود حاصل *** چنان ازدانه دانه ازد مور خرمن ها

رباعی

از عشق رسید کار هر کس بنظام *** بی آتش عشقت هوس ها همه خام

در دل عشقت به که بود در سر عقل *** در خانه چراغ به که مهتاب پیام

علمت اگر عمل برابر گردد *** کام در جهان ترا میسر گردد

مغرور باین مشو که خواندی ورقی *** زانروز حذر کن که ورق بر گردد

میرزا طالب - خلف مرحوم حاج ميرزا خان بيك از تارزه (1) ساکن عباس آباد اصفهان است والدش در کمال اعتبار و مکنه در ملک تجار بوده مشرب درویشانه و وضع آدمیانه داشت چنان چه هر شب جمعی از درویشان اهل حال و یاران صاحب کمال در منزل او بودند و بهمگی هم مهر بانی می کرد تا فوت شد ميرزا طالب جوان قابلیت با وجود این که فی الجمله تحصیل نموده از اکثر علوم خبر دار است بعد از فوت پدرش بعلت اشتغال زياد ترك تحصیل نموده اطوارش دلنشین و حرکاتش نمکین است غرض که بعلت سستی طالع که آن را باصطلاح یاران ظاهر بين عدم عقل معاش گویند اندوخت های پدر که مبلغ کلی بود از دستش بدر وقت الحالي بدرد فقر و پریشانی ساخته در کمال سازگاری و رضا مندى سلوك می کند و زبان را بشکوی و شکایت نمی گرداند و پاین معنی شاکرست چنان که خود گفته

ص: 125

دولت کون و مکان درخور اقبال ندید *** اختر طالع مما تعبیه دیگر داشت

در ترتیب نظم طبعش خیلی قدرت دارد چنان چه از بعضی ابیات جواب تحفة العراقين و ساقی نامه که مرقوم شده ظاهر می شود

جواب تحفة العراقين

ما تیم مقامران افلاك *** محبوس قمار خانه خاك

سر در سر کار دل نهاده *** كونين بداد عشق داده

در ششدر شش جهت نشسته *** از بست و کشاد دهر رسته

در پنجه پنج حس مسخر *** در دامن امهات مضطر

مغلوب مثلث مواليد *** از هر دو جهان گزیده تجرید

از کثرت خلق گشته منفك *** از نقش جهان ندیده جزيك

زین تخته مهره خیالی *** داریم كمال بی کمالی

این طرفه که کعبتین گردون *** ناورده بغير نقش وارون

شطرنجی روزوشب برابر *** از روم و حبش کشیده لشگر

هر تفرقه که هست با ماست *** آسوده دلی نصیب اعداست

محبوس تعينات مائيم *** رد کرده کاینات مائیم

آن روز که این طلسم بستست *** منصو به ما چنین نشستست

مانده بهزار دیده حیران *** در حقه جسم و مهره جان

از عشق حقیقی و مجازی *** قانع گشته بحقه بازی

مناجات

يارب بدلی که نور معنی است *** آیینه طلعت تجلیست

کز نور حقیقتم خبرده *** بینائیم از ره نظر ده

حیرت زده لقای خود کن *** آینه رونمای خود کن

خطاب بافتاب

ای جام جهان نمای بینش *** جمشید سواد آفرینش

ای صورت جام و معنی جم *** آیینه رونمای عالم

روشنگر صبح و صیقل ماه *** ینائی دیده سحر گاه

از تست در این بلند ایران *** فانوس خیال چرخ گردان

بحر از کف هست تو در جوش *** كان از گرم تو خانه بردوش

از حكم تركوه تاکم بست *** رنك زرو نطفه گهر بست

ص: 126

در حجله چرخ آبنوسی *** هم ماشطه و هم عروسی

دست تو کشیده از تجمل *** دامان نقاب از رخ گل

سبزه خط بند کیت داده است *** پیش تو بخاك رون ها دست

هر لاله که طرف باغ دارد *** از بندگی تو داغ دارد

مهر تو گشوده تا بدا مان *** پیراهن غنچه را کریبان

قهر تو فکنده است گستاخ *** دستار شکوفه از سرشاخ

هر گل زنوجسته آبرویی *** از حسن تو برده رنگ و بوئی

نیلو فر و شنبلید و سنبل *** زیبای بنفشه خیری و گل

زين حجله هفت پرده هر هفت *** در حجله ناز کرده هر هفت

بر حسن تو و الهست و مفتون *** سرو ليلى و بيدو مجنون

تعریف کوه

ابدال صفت بخود خزیده *** چون منتهیان بحق رسیده

ساقی نامه

الهی بهستان صهبای عشق *** بمجنون نهادان صحرای عشق

بنازك قبايان گل پیرهن *** بآیینه سازان لطف بدن

بهمواری دشت افتادگی *** برعنائی نخل آزادگی

شوقی که کام روان می دهد *** بنازی که منت جان می نهد

که پیمانه ام ر از اندازه بیش *** تهی از از خویش و پر کن ز خویش

غزل

شاهراه عشق را باشد عصا افتادگی *** غابت مطلب خموشی مدیا افتادگی

نونهال گلشن قدسی و ما خاك رهيم *** از تو نازو گردن افرازی زما افتادگی

جاده ها برده زامل واژگون افکنده ایم *** مطالب ما ممهم است از پیش پا افتادگی

خوشت لذت فیروزی از خجالت خصم *** چه فیضها ست که در ضمن برد باری نیست

با این که بدان شکوه ما گوش نکردند *** جرمی که نکردیم فراموش نکردند

آغوش گشادیم برين كيك خرامان *** یکجلوه باندازه آغوش نکردند

رباعی

ای خلق تو بر خلق عياد ازره عين *** موقوف شفاعت تو جرم مكونين

آن جا که شفاعت تو باشد ترسم *** از خلق حسن بگذری از خون حسین

ص: 127

میرزا کاظم - واد حاج میرزا علی از اهالی اصفهان و از معتبرین نجار است حقا که مشار اليه تاجر کالای قابلیت و بنکدار اهلیت و ادمیت است از خوبی های ذات و پاکیزگی صفات توفیق ترك دنیا یافته مدتی است که در مشهد مقدس سکنی گرفته مدارش بکتابت و مذاكره أحاديث و أدعيه و عبادتست غرضكه دولتمند دارین است و در فنون كمالات ربطی عظیم دارد چنان چه شکسته را درست می نویسد و در ترتیب نظم و نثر رطب اللسان و عذب البيان است و شعرش این است

قطعه

راوی این حدیث غیرت بخش *** که بود بهترین صفات كمال

کرده نقل از علی شه مردانه *** که بود بود مظهر جمال و جلال

کابروی تو جمع منجمد است *** می گدازد بوقت عرض سؤال

قدر این گوهر گرامی را *** بشناس و بدان بوقت مقال

که برای چه چیز و پیش چه کس *** بهر چه مطلب و کدام خیال

آب گردانی از خوی خجات *** بر در نا کسی کی پامال

رفيعا - از ولایت نائین و از اولیاء بالا و پائین است هرگز شاهبازی مثل او در هوای تجرید بال پرواز نگشوده و هیچ گاه سیاحی هم چو او بیابان تفرید و ارشاد را نه پیموده از تازیانه ریاضت نفس را را سرکوفته و بساط خاطر را از ماسوی الله بجاروب بی تعلقی روفته لطیفه های شور انگیزش نمکین رو گفتگوهای شیرینش دلنشین در عالم معرفت همه کاره و در طریق حقیقت میانه رو و برگناره بسبب وسعت مشرب با ترك و تاجيك اختلاطش چسبان و در بزم یکرنگی قبول کافر و سلمان قبل از این بانواب مرحوم میرزا حبیب الله صدر مربوط بود و بعد ازان با مرحوم میرزا نجف قلی خان ولد قزاق خان بایروان رفته تاحين فوت با مرحوم مشار اليه مربوط بود معش او را بمشهد مقدس برده بعلت مراعات آشنائی در سال دران مکان شریف مانده هر روز و شب تلاوت قرآن بر سر مرقد او می کرده در ین سال از مشهد باصفهان آمد طبعش از لطف خالی نیست این شعرها ازوست

(شعر)

قضا از بس پریشان کرده هر جا روزی ما را *** بهر در از خجالت ریختم سامان در پارا

در كعبه اگر باده خوری جرم ندارد *** اندیشه مکن صاحب این خانه بزرگست

عالم از ماست اگر در خور غم خانه دهند *** پاد شاهیم اگر تاج بدیوانه دهند

خصم دایم در عذاب از ساده لوحی های ماست *** انتقام زشت را آیینه نیکو می کشد

يك فتیله داغ از بهر چراغم پنبه نیست *** از پریشانی بروی زخم داغم پنبه نیست

ص: 128

از گرمی نگاه کسی دل پسند شد *** چون لاله آتش از سر داغم بلند شد

مریضی که در عشق تب می کند *** علاجش دو عناب لب می کنند

تو در فكر نازی و از هر طرف *** خط سبز روزی بشب می کند

جان نثار قدمت کردم و خجالت دارم *** چکنم گرد سرت عالم درویشی هاست

غلطست این که سر زلف بتان راهزن است *** دایم این سلسله مارا بجنون راهنماست

رباعی

این تقویم که بر خود نگرانند همه *** از دیده خویشتن نهانند همه

عالم بحرست و خلق عالم چون موج *** بیهوده بهر طرف دوانند همه

در مذمت ریش درا زان کوتاه همت گوید

بر گشته از اسلام و بخویش آمده اند *** پس رفته باین گمان که پیش آمده اند

پس این قوم که در پناه ریش آمده اند *** گر کند که در لباس میش آمده اند

میرزا محمد رضا - خلف مرحوم میرزا حیدر قومشه از نجبای آن ولایت است وکیل و همه کاره عالی حضرت میرزا حسن مخدوم زاده كوچك نواب خليفه سلطان بود جوانی در کمال آراستگی و رنگینی و نویسنده منقح خوش نویسی بوده و در فن معما و شعر و انشا بهره وأفى داشته بسبب وسعت خلق و آدمیت و اهلیت محبوب المقلوب دور و نزديك و ترك و تاجيك بوده تو سال قبل ازین مرغ روحش بقصر فردوس بال پرواز گشاده جان فقیر در دوزخ مفارقت افتاد این چند بیت جهت یاد گار نوشته شد

بیت

تفاق درستان ازنشته صها شود پیدا *** دو رنگی از شکفتن در گل رعنا شود پیدا

خط سياه كيشبت لبت أفزود *** شراب ابر و شد نشأء بیش تر دارد

سرم بعرش رسد گر زمانه بی مهر *** بقدر لانكه بخا کم می کند بردارد

خاک راه از کیمیای می اگر زر می شود *** کی بدال از نقد عمر کیمیا گر می شود

اول عشق تواشکی بهر سامان داشتم *** این زمان مژگان بصد خون جگر تر می شود

قلك صبحی که از رنك شفق پر می کند مینا *** بصد حسرت زا نجم شام می سازد نمکودش

آقا حسن - نواده مرحوم شیخ حسین داود که در زمان شاه جنت مکان شاه عباس ماضی داخل خدمه امام تا من ضامن بوده مجملا جوانی بود بصفات مردمی آراسته آراسته همت او بمرتبه بود که مشقبه با سراف و عدم عقل معاش شده قرابتی

ص: 129

بحضرت میرزا جعفر مشهور بسرو قد که از اکابر مشهد مقدس است بهم رسانیده چون پریشانی بنهایت بهم رسانیده باصفهان آمده و اراده هندوستان نموده چنین مسموع شد که فوت شده شعرش اینست

بیت

چون شمع از حجاب برافروختی چرا *** خود را گداختی و مرا سوختی چرا

ترسم بان نازكت آسیب رساند *** امروز قبای تو برتك گل خار است

تامن از تو دورو تو دور از منی *** من تن بيجان توجان بی تنی

چون خربوزه را بسیار دوست می داشت درین باب گفته

آنان که وقت خربزه انگور می خورند *** غافل را نگین شده زنبور می خورند در تعریف هند گفته

در تعریف هند گفته

رباعی

چون هم عددند هندو موجود و جهان *** نا آمده را بهند موجود بدان

معدوم بهند آید و موجود شود *** موجود شود کسی که آید بجهان

رفتم بدر دوست پی رخ سودن *** پرسید که کیست در غبار افزودن

گفتم که منم گفت نه گفتم که توئی *** گفتا توکه که من توانی بودن

آن را که بجز عشق و جنون مشرب نیست *** غیر از ره بی تکلفی مذهب نیست

پدر می گردم طريقه اهل جهان *** آری آری طریقه بی عقرب نیست

آقا ملك معرف - از سلسه معرفان اصفهان است برادر آقا صفی معرف است که مرد صاحب کمال حرافی بوده در نهایت خوش حرفی و شوخی آقا ملك في الجمله کمالی داشته وزیر فرهاد بيك بود بموجب حكم شاه جنت مكان شاه عباس ماضی در اصفهان حاکم و همه کاره بود آخر از پاد شاه یاغی شده بدست آمده بسزای خود رسید چون آقا ملک پاکیزه وضع بود مشهور شده که هر روز یك مثقال عنبر در شوله (1) می کند پیاد شاه او را گیرانده آن چه داشت از و گرفته بمشهد مقدس گریخت و مدت ها در آن جا متواری بود تا مرحمت پناه خاتم بيك اعتماد الدوله بخدمت یاد شاه مشهد مقدس التماس أو را کرده از تقصیرش گذشت در مشهد مقدس بود تا در در سنه 1032 فوت شد این رباعی در مدح حاتم بيك گفته

رباعی

حاتم که سخاش اسم همت می کرد *** وز جود زمانه ساغرش پرمی کرد

ص: 130

می خواست که با تواش بود شرکت اسم *** این بود که روز گار نامش طی کرد

آقا تقی - معرف پسر آقا ملك مذکور است صاحب كمال و اهل حال بود طبع غیورش باعث شده بهندو ستان رفت احوالش كما استقامت بهم رسانده بود در آن جا فوت شد این بیت ازوست

که خوشه چین زلفم و که دانه دزد خال *** چون مور قحط دیده بخر من فتاده ام

حاجی امین - ولد حاجی معنز شیشه گر از کد خدا ان معتبر اصفهان است جوان آدمی صالحیت در نهایت لایت و همواری طبعش خالی از ای از لطفی نیست شعرش اینست

تا شده شمع قدت نامزد آغوشم *** از حریر پرپر و أنه مرجع پوشم

میرزا شفیع - خلف مرحوم شریف خان و لد ملك محمد يك است از اعاظم تجار تبریز بوده و حالت دنیایی داشته حالت دنیایی داشته میرزا شفیع شفیع در کمال قابلیت و اهليت بكما لات معنوی و صوری اراسته قریب دوازده سال بنا بر رغبتی که در آب و هوای مازندران داشته در آن جا بشغل تصدی نور و کجور و لاريجان اشتغال داشت و بعد از آن مدتى بتحرير اشراف خزانه عامره اوقات مصروف داشت در این سال دست از آن کشیده انيك و كيل فتح علیخان حاکم شوشتر است و در نظم و نثر طبعش کمال لطف دارد شعرش اینست

بیت

مجنون که خویش را بجهان روشناس کرد *** پنداشت عاشقی توان در لباس کرد

دلرا بدلی رهیست چو بگسست راه مهر *** از دان های سیحه توان این قیاس کر

من زرشك می سوزم هر که مهوشی دارد *** می زند مرا بر دل هر که آتشی دارد

که بدامش اندازد که کشد بزنجیرش *** یا دزلف او بادل خوش کشا کشی دارد

دوری زجان کناره زیر می توان گرفت *** کی دل ز مهر عشق تو بر می توان گرفت

شیرین بود لب تو چنان از نظاره اش *** بادام چشم را بشگر می توان گرفت

چون بگلگشت چمن سرومن آید بیرون *** گل بتعظيم رخش از چمن آید بیرون

اثری در دل او کرده فغانم که اگر *** دل طهد در برش آواز من آید بیرون

رباعی

دردی کش باده محبت *** پیمانه گار گار بزم الفت مائیم

آیینه هفتاد و دو ملت مائیم *** با این همه معنی تو و صورت مائیم

ص: 131

میرزا کاظم - ولد میرزا امینای کاشی بکمالات ظاهر و باطن آراسته چنان چه پارۀ تحصیل علوم نموده طبع انشائی هم دارد بهندو ستان رفته در خدمت پاد شاه عدالت پناه اورنك زيب واقعه نویس است و اعتباری دارد این بیت ازو مسموع شد

نيست از چاه زنخدان تان قسمت ما *** غیر آبی که ز حسرت بدهان می گردد

میرزا اسد - مردیست تكمال برشتگی و آرامی هرگز قدم از طریق مردمی بیرون نگذاشته مقبول دل ها و دلنشین خاطرهاست مدتی قبل ازین در خدمت عالی جاه او تار خان بوده از جانب مشار اليه وزير هزار جریب بوده بعد از آن اراده هندوستان کرده از صحبت فضلا و شعرا و اهل کمال بهره برده در دکن با مرحوم شیخ محمد خاتون مربوط شده مشار اليه را وصی خود ساخته بایران آمده ورثه مشار اليه از ولایت جبل عامل آمده دعوي ها با او کرده مبلغی جبر أو قهر گرفتند مشار اليه را شوق توطن نجف اشرف بر سر افتاده با اهل و عیال توفيق این معنی یافته مدتی در آن مکان شریف بزيارت و عبادت مشغول بود تادرين سال بعضی از اعراب که آثار خیر و صلاح ایشان در زمان پیغمبر آخر الزمان صلى الله علیه و آله در تواریخ ثبت است آمده بتازگی با او دعوی نموده بيعلاج باتفاق ايشان با صفهان آمده بهر طریق بود از چنگ ایشان خلاص شده غرض که مرد آدمی است تتبع بسیار نموده گاهی فکر شهر می کند و چون خود را از لباس تكلف و تعلق عاری ساخته عریان تخلص می کند این ایات ازوست

(بیت)

نه هر حرفی که بر گوش آید از اب دلنشین افتد *** که از صد قطره نیسان یکی در ثمین افتد

نظر بر پایه عرش خموشی می توان گفتن *** سخن هر جا که بر کرسی نشیند بر زمین افتد

هر دل که فارغ از غم او جان چه می کند *** خوانی که خالیست نمکدان چه می کند

قاف تاقاف جهان زیر نگین می داشتم *** سرزمینی گر چه در عنقا در کمین می داشتم

دارم از دست تهی خیجات زروی دوستان *** گرهمه عالم زمن بودی همین می داشتم

گوارا باد عیش آن تلخکامی را که در دوران *** بجای باده در پیمانه خاکش در دهان باشد

آبرو برجا چه باشد چیز دیگر گومباش *** خجلت از مهمان ندارد سفره بی تان خضر

چه می کردم اگر رزقم بیای خود نمی آمد *** باین دست تهی و دیده سیری که من دارم

میرزا امین - ولد ميرزا مؤمن ولد خواجه ميرزا بيك تبريزى از

ص: 132

که خدایان معتبر تبریزند بمشهد مقدس سکنی گرده مدتی در انجا ساکن بود روانه هندوستان شده داخل بخشیان بود هزاری منصب آن جا فوت شد و میرزا امين مشار اليه بعد ازان هندوستان رفته الحال در بنگاله است و از تعینات شایسته خان است جوان قابل صالحیست و طبعش در ترتیب نظم خالی از لطفی نیست و تخلص ماكت دارد از اخوی ایشان مسموع شد که وقتی در اصفهان بوده حضرت ميرزا صايبا این تخلص را بدو عنایت کرده اند شعرش اينست

شعر

ز بس نگاهم از ان شعله آب و تاب گرفت *** توان زمر دمك ديده ام گلاب گرفت

ازان تالوح دل زنقش دوئی پاك كرده ايم *** از برك تاك آينه ادراك كرده ايم

در جلوه گاه اهل نظر خار و گل یکیست *** مستی چوشمله از خس و خاشاک کرده ایم

آب محور چکیده زمژگان نظاره را *** هر گه نظر بروی عرقناك كرده ایم

شاید شود فریفته خط خال خوش *** دامی براه ز آینه در خاک کرده ایم

از حوادث در خرابیها در شتان ایمنند *** سیل برخیزد زهر جارو بهمواری کند

نوبر نکرده شکره زبان در دهان ما *** بيباك شعله ایست که خاموش کرده ایم

چه نویسم ای خدا جو زدل خراب بيتو *** که نبوده است کارش بجز اضطراب بی تو

تو و جلوه ها که هرگز نرسد بیادت از من *** من و چشم خون فشانی که نکرده خواب بی تو

محمد صالح بيك - ولد ميرزا مؤمن مذکور است جوانیست درکمال اهلیت و آدمیت در هنگامی که در مشهد مقدس سکنی داشت وضعش آدمیانه بود چنان چه عزیزان پیوسته در منزل او بودند بسییی از اسباب دلگیری به مرسانیده باصفهان آمده در منزل مرحوم حاج حسين ضرابی که از درویشان و مردان بوده و خالوی مشار اليه است سکنی نموده دو سال قبل از حالت تحریر بهندوستان رفته با برادر خود ملاقات نموده بعد از مدتی برادر خود را برداشته روانه اصفهان شده کشتی ایشان تباهی شده هفت هشت ماه در دریا سرگردان بود از قلت آذوقه و بی آبی آزاری چند کشیده که بشرح راست نیاید بعد از آن بدیار فرنك افتاده نقل های غریب از او مسموع شد بعد از آن که از مخاطره ها نجات یافته بسلامت داخل بندر عباس شد اكثر اسباب ایشان که متاع ختن بود از اثر تعفن آب دریا بنوعی ضایع شده بود که حضرت شاهبندر عشور نتوانست گرفت غرض كه نقصان و خسارت لازمه احوال خوبان و درد مند انست این رباعی را در باب

ص: 133

دریا و کشتی گفته

رباعی

يارب برهان زیر این عمانم *** وز گشتی و ناخدا و ملا خانم

نوعی زدو بوسه خاطرم رنجیده *** گر خود دهد در بوسه من نستانم

هر گز نشکفت این دل زار از طرفی *** نشنید نوید و صل یار از طرفی

القصه مرا گرم کشاکش دارند *** یار از طرفی و روزگار از طرفی

رباعی

تقصير بسی گنه فراوان دارم *** ای منبع جود چشم احسان دارم

از کرده زشت خویش تا روز جزا *** انگشت تغیری بدندان دارم

حکیم صوفی شیرازی - حذاقتی دارد و داخل تجار است و این بیت از اوست

ززخم تیغ تو اگه شدند مدعیان *** فغان که بخیه ام آخر بروی کار افتاد

آقا محمود - ولد حاج محمد لاهیجی که داخل تجار بود ولد مشاراليه مرد صالح ملایمیت در نهایت آرامی و خاموشی درین اوقات باصفهان آمده طبعش خالی از لطفی نیست و محمود تخلص می کند شعرش اینست

شعر

تا سرم در راه عشق او زمین پیدا نشد *** خاک پایش طوطیای چشم طوفان زانشد

گوهر مقصود رادل در کنار خود ندید *** دامنم از سیل خون دیده تا دریا نشود

بازم از دیده سیل خون جاریست *** ظاهرا بار در دل آزاریست

در محبت جز این ندارم رنك *** که رخ از خون دیده گلناریست

مهر من زنك كدورت برد از سینه خصم *** آهن آیینه شود لميك بستك سيقل

يعارض تو شبی خون بوسه تا بردم *** سپاه خط تو نا که سر از زمین برداشت

میرزا همت - ولد حاج زين العابدين فرح آبادی خواجه محمد نام داشت و هست تخلص می کرد حقا که اسمی با سمی بود چند سال قبل از این باصفهان آمده وضعی از و ملاحظه شد کچھ در حوصله هیچ گر نگنجد و از جماعتی که بخانه او وارد شدند چیزی چندان گذشت و همت او مسموع موع شد حقا که عقل از قبول آن امتناع می نماید پدرش گر گیراق شاه عباس ماضی بود و خودش هم گر گیراق شاه عباس ثانی شد از اصفهان اراده جلاء وطن نموده در رود سرکه محلی است از محال لاهيجان مریض شده فوت شد شعرش اینست

ص: 134

(شعر)

چو کار سخت فروبسته شد نشاد نشاط گزین *** چه غنچه گشت گره مستعد را شد نست

ما و پروانه و بلبل همه خویشان همیم *** چشم بد دور كه يك دسته پریشان همیم

آقا علی - از کد خدا زادگان اصفهان است مردیست در کمال درد مندی و نامرادی بصحبت اهل کمال بسیار رسیده و لذت گرم و سرد بعلت تجرید بی نهایت چشیده از مصاحيان و مخصوصان مرحوم میرزا جلال شهرستانی بود بعد از فوت مشار اليه بنجف آباد بهشت بنیاد که احداث کرده یاد شاه آگاه شاه عباس ماضى و وقف نجف اشرف است سکنی کرده بقدر توسعه منزلی و باغی طرح انداخته بدرویشی و قناعت ساخته و لوح دل را از رقوم زیاده طلبی پرداخته بعبادت مشغول است و گاهی شهر می آید این چند بیت ازو مرقوم شد

شعر

که عقل و هوش ندانم ربود از این مردم *** کدام شعله برآورد دود از این مردم

بغیر از این که زکف رفت ناخن تدبیر *** کدام عقده چه مشکل گشود از این مردم

مرا برتبه بی قدری امتیاز *** بقدر كاستنم ككى فرود ازین مردم

تلاطم چون حجابم داشت در گرداب سرگردان *** دل از خود یک نفس برداشتم آرام حاصل شد

میرزا معصوم - نواده حاجی باقر دراز تبریزی پدرش حاجی مؤمن نام داشت و جدش از کد خدایان معتبر تجار بود چنان چه در میان تجار تبارزه مکد خدائی و پاکیزگی او کم کسی بود مشار اليه هم جوان آدمی بشری است گاهی بسفر هند می رود نهایت راستی و درستی دران امر بعمل می آورد و طبعش درترتیب شعر خالی از لطفی نیست و این ابیات از اوست

(شعر)

چون جوانی گذرد بجان می لرزد *** تیر پران جو جهد پشت کمان می لرزد

جور با عاشق دیرینه نمی باید کرد *** کر محبت نکنی کینه نمی باید کرد

فيض نه جرعه زایام به از سرجوش است *** ترک می در شب آدینه نمی باید کرد

دور باش گره چین جبینت کافیست *** فكر قفل در گنجینه نمی باید کرد

ساغر می چون بکف می گیرد آن ماه تمام *** ها له می افتد بگرد عارضش از خط جام

بس که گردیده است در گلشن فضای عیش تنك *** می شود آزاد هر مرغی که می افتد بدام

یکسان نمود با خاك چرخ کبود مارا *** این آسیا برآورد گرد از وجود مارا

ص: 135

(رباعی)

از دوریت ای تازه نهال امید *** دل خون شد و قطره قطره از دیده چکید

ز بسکه زدیده ریختم گوهر اشك *** مانند صدف بکاسه چشمم خشکید

میرزا مقیم جوهری - ولد استاد میرزا علی زرگر تبریزی ساکن عباس آباد اصفهان بعد از فوت پدر بسبب علو همت صر بصنعت پدر فرود نیاورده بتجارت مشغول شد چون جوهر قابلیت در طبیعت داشت در مرتبه اول که بهندوستان رفت بعلت چرب زبانی و زمانه سازی با یاد شاهزاده ها و امرا آشنا شده سامانی بهم رسانیده با سفهان آمد و بعد از چند سال یا بهندوستان رفته درین مرتبه بیشتر از پیشتر تحصیل سامان نموده مراجعت نمود کوفتی بهم رسانیده فوت شد غرض که در حسن سلوك و گرمی هنگامه و شوخی و لطیفه پردازی و تتبع اشعار متاخرين و معاصرين طبعش خالی از لطفی نبود جوهری تخلص داشت این قطعه را در مدح حسن خان حاکم هرات گفته

قطعه

حسن خان برازنده لطف شاه *** که شد سا به پرورد ظل اله

نیارد شد اسکندرش رو برو *** عيا نست زآیینه تیغ او

قضا راست افتاده با تیر او *** قدر کج نازد شمشیر او

ندیدم چنین تیغ تقوی پناه او *** که دارد چنین حد شرعی نگاه

چو سازد کسی کشته از تاب خود *** روانش دهد غسل در آب خود

بنوعی ربایند زاعداش سر *** که باید أجل بعد عمري خبر

چو در خانه قوس سازه وطن *** و باید سرجدی را از بدن

فقد اختر دشمنش درو بال *** چو سازد عطارد بقوس اتصال

قلم راشدش جوی آب حیات *** بود چشمه زندکانی دوات

بخطش کجا می رسد خط یار *** که این در میانست و آن در کنار

مذمت اسب

نصيب قسمت من کرد جوهری اسبی *** که نیست روزی او جز سکندری .خوردن

رود چو آب فرو در زمین زبار گران *** اگر کنند گذر اوزیر نخل سایه فکن

نخورده گاه و ندیده جوو نکنده گاه *** بغیر پای و بالیش نیست در گردن

اگر گره نزنم بردمش زکثرت ضعف *** بسان رشته تواند گذشت از سوزن

اگر ستایش رك داريش كنم شايد شاید *** زبهر ان که نباشد بجز رگش در تن

ص: 136

زبار ضعف سر از جهای برنمی دارد *** عنان بدارد اگر دست لطفش از گردن

سواريش من وأمانده را زبای از داخت *** روم پیاده بحج واشود گر از سرمن

دلیل فایده خامشی بست همین *** که چون زبان بگزیدی نمی گزد زنبور

فلك بچشم تنك ظرف شوکتی دارد *** شگوه بحر بچشم حساب می آید

حاج اسمعیل خان - تبریزی از تجار معتبر عباس آباد اصفهان است مرد آدمی پاكيزه وضع پاک طینت است چند نوبت بهند رفته با اصل کمال صحبت بسیار داشته مذاق تصوفی دارد گاهی استغراقی ایشان را رو می دهد که مرحوم حاجی جعفر خان برادرش را روی نداده دران حال رباعی حقایق بنیان می گوید و این از ان جمله است

رباعی

تا خاله نشین کوی دلدار شدم *** از لذت هر دو گون بیزار شدم

چون موج بروی بحر مي غلطیدم *** روداد کشا کشی و هموار شدم

بيرون زجهان زین خم نه طلاق پسند *** در صید مره تو دس بنداز کمند

فيض هر كس فراخور همت اوست *** فواره شود بتقدر سرچشمه بلند

آقا علی - پسر خواجه عبد الصمد است که در میان جماعت گیلان بسمند مشهور است درد مند خوشی بود در كمال و سات مشرب مدتی همراه یاران اردو گردیده با بعضی صاحب بود و تلاش کلانتری می کرد کلا ترى را حسين غویی خان برادرش گرفته لو باصفهان آمده مدتی فقیر با او مختلط بودم طور و وضع داشت بعد از مدتی فوت شد این ابیات از اوست

بیت

امید بردم شمشیر قاتلست ترا *** خدا نصیب کند آن چه در دل است مرا

نه کمیه دانم و نه دیر آن قدر دانم *** بهر کجا که برد شوق منزلست مرا

بده ساقی بشوخ من شراب آهسته آهسته *** که می گردد دل خونین کباب آهسته آهسته

نمی خواهد کی آ گه شود از لطف پنهانش *** بزیر لب کند با من عتاب آهسته آهسته

آقا اسد - ولد حاجی ابراهیم شوشتری پدرش داخل نجار بود و خودش هم مشغول تجارت است مرد آدمی بآرامیست از عزیزی مسموع شد که شعر بسیار گفته این چند پست را آن عزیز خواند

بیت

تو چون آبی و من چون عکس اگر از تاز بخرامی *** طپیدن ها سراپای وجودم را زهم باشد

ص: 137

کردم چو سراغ دل کمگشته چشمش *** گفتا بر سر زلف که در زیر سر اوست

گردند بگرد سرش از بسکه ایران *** شمعیست به من که بفانوس خیالست

آیینه که جانوه شیرین از او بود *** گر بشکنند تیشه فرهاد می شود

خیالش کرده جا در سینه ام چون نقش در خاتم *** با و دایم هم آغوشم ز خالی بودن جایش

استاد علی اكبر - معمار باشی اصفهانی معمار باشی اصفهانی مرد کد خدایی در نهایت آرام و صلاح و درویشی است مسجد جامع و درویشی است مسجد جامع كبير واقع در میدان نقش جهان بمعماری او با تمام رسید فکر شعر کم می کرد این رباعی بزبانش آمده

رباعی

آن کس که بنفس خود نبردی دارد *** با خویش همیشه سوز و دردی دارد

گر خاك شود عفوو بر باد رود *** غافل نشوی که باز گردی دارد

اكبر بدعا بر آو دستی *** تا دست ترا در آستین است

حاج شاه باقر - از اهالی کاشانست چند دستگاه شعربافی داشته و ازان هر آن چه بهم ر سیده صرف موزونان و درد مندان می کرد و درد مندان می کرد و با أهل كمال پیوسته مربوط بوده بشیوه پاک طینتی در دل همه جا داشت المقدور در خيرات و مبرات سعی می نمود چنان چه آب انباری در محله پشت مشهد کاشان ساخت که حوض کوثر و برکه تسنیم از آن در عرق خجلت نشسته اکثر مردم کاشان از آن برکه با بركة فيض مییر ندامید که ببركت آن تشنگی روز قیامت نه بیند و شعرش اینست

رباعی

آن را که بلا فتى خدا كرد تا *** مخلوق چگونه اش ستاید بسزا

در مدح علمی است. يكر باعي بحساب *** این چار کتابی که فرستاده خدا

خو بادل پاره پاره می باید کرد *** غم راز شکیب چاره می باید کرد

تنها تنها همیشه از اهل جهان *** صحرا صحرا کناره می باید کرد

کند بار گنه بعد از جوانی خلق را عاجز *** بصدق این سخن دانست در پیری خمیدن ها

حاج محمد علی مهابادی - از محال اصفهان سلیقه اش در عالم معنی راست بین و اطوارش در هر باب دلنشین با این که تحصیل نکرده باز دخل های محسوب در معانی می کرد و مذاق تصوف مفرطی داشت و تتبع بسیاری از مثنوی مولوی و اشعار و غزل او کرده بود مثنوی های صحیح مکرر داشت و غزلیات

ص: 138

مولوی را قریب بهشتاد هزار بیت جمع نموده بود مجملا مرد بغیرت متعقابی بود چراکه ما یه چندانی نداشت ساوتی می گرد که مردم از تجار عمده لورا حساب می نمودند وقتی مبلغی از میر محمد حسین تاجر گرفته بعنوان مجار به بهند رفت و بعد از مراجعت همان وجه را برداشته بمشهد مقدس رفته بجمعی از یاران سبزوار و نیشابور و سمنان بقرض داده خود در مشهد فوت شد و بعد از فرت او همشیره زاده و پسرش رفته چیزی از آن و جه بوصول فرسید و اگر وصول شد صرف لا طايل کردند و نقصی فرزندان او نداد و بعوض طلب میر محمد حسین نصف خانه که داشت دادند گاهی متوجه شعر میشد این ابیات از اوست

(رباعی)

عالم وزاست نار ، می باید کشت *** باشد همه گر شرار میاید کشت

چون نفس مطیع گشت ایمن نشوی *** آمد چو براه مار می باید کشت

خواهی که کنی ز دانه خرمن حاصل *** می داد زدیده اشك اما در دل

آخر بسحاب بین که هر قطره آن *** در بحر گهر گشت و بصحرا باطل

تادیده و دل پاک نسازی از شك *** در کوی یقین راه نیابی چومحك

با طل را خود چه سود از تیزی فهم *** هرگز نرسد محرف حق آلت حك

بهر خاکستری آیینه ها کی جلا گیرد *** نفس در سینه باید سوختن تا دل صفا گیرد

دل که فروشد بعشق بار نمی رد *** ماهی در پای بیکار نمی رد

ترك تعلق چو شد زمرك چه میم است *** هیچ کسی در جهان دوبار نمی رد

جهان يك مجمرو اهل جهان مثبت سپند او *** همه در در سوختن دارند با هم سر فراز بیهر

سراجای نقاش - محمد قاسم نام دارد درفن نقاشی زرنشان بمرتبه ایست که رخسار زرافشان سیم و شان را در عرق شرم دارد و از ابر تصویر گوهر می بارد در کوی اهلیت خانه دار و در گلشن آدمیت و نامرادی سیار است در اصفهان پیوسته با موزونان محشور و از نمك صحبتش بزم عزیزان پرشور است تقبع بسیار از متقدمین و متاخرین نموده در امتیاز سخن طبعش خالی از دقت نیست فصر شعر هیچ گاه نمی کند این چند بیت را بدیهه گفته جهت یاد آوری داخل این صحیفه نمود

رباعی

امروز نداند کسی اندازه ما *** کس را نبود خبر زشیرازه ما

ص: 139

(140)

خواهد گشتن بلند بعد از مردن *** چون کرم سفید مهره آوازه ما

پایه به عرش بهوش دل آگاه علیست *** بر دوش محمد که قدم گاه علیست

میر شرف - معرف دار الملك شيراز و در أمر مذکور خصوصاً در اموردیگر عموماً زبان اور و سخن گستر بود گاهی تاریخی می گفت این مصرع را جهت فتح قندهار بندگان سایبا گفته بودند و قصیده در همان بحر بسلك نظم كشيده گویا این مصرع ( از دل زدود زنك الم فتح قندهار ) بعنوان توارد بخاطر او هم رسیده بود و سبقت ظاهر نبود بعد از استماع قصيده ميرزا صايبا بی حوصلگی نموده محضری كرده بخطوط جمع كثير كه من در فلان تاریخ این مصرع را گفته ام و پیش فقیر فرستاده بود فقیر باعتبار محبتی که بمیرزا صايبا دارد این محضر را پاره نمود غرض که نفسانیت و بد خوئی مشار اليه ازین ظاهر می شود اگر نه طبع بند گان میرزا صایبا از ان مستغنی ترست که باین چیزهای سهل دیده طمع دوزد شعرش اینست

شعر

چون بفضل ما لك الملك على الاطلاق شد *** قرة العين صفى عباس تانی پاد شاد

سال تاریخ جلوش خواستم از عقل گفت *** مسند کی شد مزین باز از عباس شاه

میر شریف - برادر میر شرف مذكور او هم كمال فصاحت بلاغت داشته این دو بیت ازوست

بیت

غرض از باده گرمستی است چشم بار هم دارد *** گراز كل رتك مطلوبست آن وخسار هم دارد

نمی دانم چرا گردون بكام من نمی آید *** اگر عیبم پریشانیست زلف یار هم دارد

شاه باقر از عزیزان مشهد مقدس درد مندیست در کمال آرام و سنجیدگی زیارت کند مدتی است که در آن مکان شریف باین امر مشغولست و با اين كه چشمش ناقص شده وظیفه خوبی میرزا سعد الدين محمد جهت او تعیین نموده قبول ننموده بآن مبلغ سهلی ساخته و منت از کسی نمی کشد این بیت بواسطه نام او که درین صحیفه باشد ثبت شد

شکست است که خود مومیاتی خویشت *** گذشتگی است که از هر چه هست در پیش است

بابا حسینی - از ولایت قزوین است مدتی بابای حیدری خانه بیده مردی در کمال نامرادی و شوخی بوده اکثر اوقات در قهوه خانه در ویش دلاك

ص: 140

می نشست و بایاران بعلت خوش حرفی و مجلس آرائی ربط داشته از لطیف های او که مشهور است یکی اینست که خاتون صاحب حسنی را بعلت حرکت ناشایستی حاکم فرموده بود که از مناره بلندی بی ندازند مشار اليه به پیش داروغه رفته التماس می کرد که زن مرا بجای او سیاست کنید و او را بمن دهید بعد ازین واقعه زنش می گفته که مرا رسوا کردی هر کس مرا می بیند این نقل را می کند در جواب می گرید که رد کردم سرشناست کردم مجملا با با حسینی گاهی شعری می گفته مطامی تخلص داشته شعرش اینست

بيت

گریه در چشم هر که بیدار است *** عرق انفعال دیدار است

شکوه بر مردی زیان دارد زجرو روزکار *** سرمه قطع نظر بر چشم تر باید کشید

زندگی با من چه خواهد کرد آب زندگی *** خضر را می سازم از مردن کباب زندگی

پیچیده یا بدامان گشتیم عالمی را *** قالیچه سلیمان دامان ماست گوتی

استاد علی قلی ماهر - از اهل دامغانست و از آن جا برخاستن این چنین هنر مندی بسیار غریب است ازان ولایت باردبیل آمده بشغل عطاری مشغول شده چون جویای مرشدی بود دست انابت بحاجی ابراهیم که مرید استاد محمد حسین حکاک بود داده مدتی در خدمت او بود بعد از ان به تبریز آمده مدتی آن جا بود درین مدت انواع صنایع را بمرتبه اعلی رسانیده مثل قطاعی و نقاشی و سواد فارسی خطاطی چنان چه از قلم مو نستعلیقی می نویسد که بنیاد شهرت خوش نویسان را و در فنون مذكور تصرفات تمكین کرده و آلا چوبی که مرحوم علیقلی خان سپهسالار ساخته بود او تصرفات نموده با وجود عدم مواد تتبع شعر نموده ماهر تخلص دارد طبعش خالی از لطفی نیست شعرش اینست

شعر

چون فتیله سوخت داغ او ز سر تا پامرا *** برگرفت از خاک ره آن آتشین سیمامر

مرهمی بود از برأى القيام زخم من *** آن که مهر خامشی زد بر لب گویا مرا

در گوش و زبان و دل مردم *** در خلوت در کس که رسی انجمن تست

از غنچه لعلش هوس بوسه نمودم *** خندید و بمن گفت زیاد از دهن تست

بدرد و داغ نازد خدا مرا محتاج *** باشنا نشود هیچ آشنا محتاج

برای مطلب خود گرنو مدعی نشوی *** نمی شود بدعا هیچ مدعا محتاج

ز هرزه گردی اگر پاکشی بدامن صبر *** بآب و دانه نگردی چو آسیا محتاج

ص: 141

شکسته رنگی ماهر ز شعر او پیداست *** مگر بسیلی تحسین کنند یاران سرخ

خواجه باقر - ولد حاج معزاء عصار که از استادان عصار خانه شیرازست مکینتی بهم رسانیده در اواخر عمر توفیق رفیق او شده بنجف اشرف متوطن شده در آن مكان شريف مدفون گردید اللهم ارزقنا و خواجه باقر مذکور بعد از فوت پدر داخل طبقه تجار است و تردد هندوستان می کند طبع نظمی دارد و عزت تخلص می کند و این اشعار از و مسموع شد

شعر

عشقست نهالی که شهادت ثمر اوست *** تخلیست محبت که دل پاره بر اوست

بهر وادی که وحشت رودهد رم می توان کردن *** دلی آزاد از قید دو عالم می توان کردن

نظر بازان عالم را سیه مست نظر کردی *** ازین می ساغری در کار ما هم می توان کردن

شمع خودیم و شاهد پروانه خودیم

برخاست روز محشر و ما غافلان هنوز *** جائی رسیده عشق که جانانه خودیم

روان بيونه تن پروری گداخته *** چرا جمد نگدازی که جان بیاساید

قصیده در مدح امیر المؤمنین علیه السلام گفته يك بيت انوری را ضمین کرده باین طریق

قطعه

در مدح شه ادا کنم این بیت اموری *** تا حق کنند بمرکز خود پای استوار

ای کاینات را بوجود تو افتخار *** ای بیش از آفرینش و کم زافرید کار

میر شرف الدین علی شولستانی که در نجف اشرف ساکن بود در خواب دیده بود که حضرت امیر المومنين أمام المتقين دست خواجه باقر را گرفته می فرمود دیده بود که بخران شهری را که در مدح ما تضمين كردة

میر حسن - برادر حاجی عبد الله که در محل امامزاده واجب التعظيم امام زاده اسمعيل عليه التحية و الثنا عطار است و در دوا شناسی و پاکیزه کاری مشهور شده مجملا میر حسن نهایت شوخی و نمك داشت از لطیف های او یکی اینست که بکند کار مهری فرموده چون اجرت از قرار شماره حرف می گیرند گفته بود که میر حسن يكن يكسن و دیگر آن که مثنوی گفته موسوم بخروسیه در آن مثنوی این مصرع را گفته یکی کره خر بود خر زاده - .

شخصی اعتراض کرده که با وجود گره خر خرزاده چیست در جواب گفته که تا خر گره های آدمی زاده بیرون روند غرض که لطیف های او بسیار است مدتی قبل ازین فوت شد شعرش اینست از ابیات خروسیه

ص: 142

مثنوی

خروسی بمن داد بینای راز *** که پهلو زدی او بهاری باز

دمان را پی طعمه چون باز کرد *** همه طعمه را مرغ انداز کرد

نظر یافته از خروس فلك *** بزر بافته جامه اش را ملك

یجانی که شب ها مناجات کرد *** بمعبود خود عرض حاجات کرد

که كه يارب بخاصان در گناه خویش *** بسبو حيان دل آگاه خویش

که يارب خروسان بیچاره را *** ذکر نان ها گشته آواره را

ز چنگال مو-و ره پر جفا *** نگهدار يارب بشاه رضا

دگر رافت گر به چشم زاغ *** نگهدار يارب بشاء چراغ

میرزا کافی - ابن میر محمد علی خلخالی اردبیلی مسکن است چنین مسموع شده که رب العزت را رب العرت خوانده و باین معنی مشهور گردیده بنو عيكه بدون اضافه آن عبارت کسی او را نمی شناسد در فنون شعر و انشاء ربطى داشت از افراط همت اسباب پدر را صرف محتاجان نموده در زمان شاه جنت مکان شاه صفی باصفهان آمده با موزونان محشور بود و بسیار ساده لوح و پاك طینت بود وضع ترکانه می ساخت بعد از آن بوطن رفته دیگر خبری از و نداریم شعر بسیاری گفته این اشعار از اوست این رباعی را جهت فغانی که در قهره خانه بابا غرب بوده گفته

رباعی

تا بست فغانی باب ساغر لب *** چون شعله زمستيش فتادم در تب

از چهره نقاب زلف را دورا فکند *** یعنی نبود روز قیامت را شب

زلف اندر دور حسنش بسکه کچ بازی نمود دود مان خویشتن را عاقبت بر باد داد

برد سودای تو صبر از دل سودائی من *** گشت بي صبري من باعث رسوائى من

کافیست نیم قطره زدر پای رحمتت *** روز جزا باین گنه بی قیاس ما

جهت ترکی گفته

آن ترك تمام جوهر نام قليچ *** افکنده مرا چوزلف خود در خم و پیچ

گفتم سری از ان دهان می دانم *** گفتا که چه سریست بگو گفتم هیچ

در دیاری که تونی بودنم آن جا کافیست *** آرزو های دگر غایت بی انصافیست

سراجای حكاك در فن مذکور مانند نداشت آخر عمر هیچ عينك

ص: 143

نمی گذاشت و از دست قلم خط می کنند که بنیاد شهرت خوش نویسان را بر می افتکند قطع نظر ازین هنر بسیار درویش و ملایم و پر هیز کار بود در اصفهان بر رحمت خدا پیوست این بیت ازوست

از گریه بهر جا که گذشتیم چون شد *** وز ضعف بهر جا که نشستیم وطن شد

میرزا زین - پدرش زین نام داشته اراهالی ابیانه نطنز است مدت هاست که در سلك تفنگ چیان است اول حال تابین میر فتاح بود وقتی که سلطان مراد بغداد را محاصره کرد با برادران خود در قلعه بوده بیرون آمد و بعد ازاد داخل تابینان شهر یاری حاج هدایت شد چون باب دفتر ربط دارد دفتر ربط دارد در رشته دار مواجب تفنگ چیان اوست طبعش در ترتیب نظم خالی از لطفی نیست و ازین قطعه ظاهر است که جهت شهریاری گفته

قطعه

صاحبا عید آمد و ما را مهیا هیچ نیست *** جامه در بر فوطه بر سر کفش در پا هیچ نیست

شال و منديل و قبر او کنش در بازار هست *** قیمتش بسیار کردم فکر پیدا هیچ نیست

کردم از پوشیدنی قطع نظر اما چه سود *** خوردنی در خانه ما غیر سرما هیج نیست

سفره اعلا و دود از نازو از حلوا پرست *** پیش ما غیر از کتاب نان و حلوا هیچ نیست

گر چه در بازار رنگارنك انگور است ليك *** در کف اطفال ما جزرش بابا هیچ نیست

هر کجا خامیست اوده رنك حلوا می پزد *** پختنی در مطابخ ما غیر سودا هیچ نیست

حال خدمتکار و نوکر را چگویم کز لباس *** جز زمین و آسمان در زیر و بالا هیچ نیست

این همه بگذار و حرف قرض خواهان را شنو *** وجه قرض اما بجز امروز و فردا هیچ نیست

جزویی قرض از کسی کردم طلب گفته چشم *** تا قیامت صبر كن زيرا كه حالا هیج نیست

کار ما را گر ز لطف خود بسازی دور نیست *** زانکه پیش همتت صد مثل این ها هیچ نیست

ازره طبع آزمائی چند بیتی گفته شد *** ور نه ما را جز خدا از کس تمنا هیچ نیست

محمد هاشم شیرازی - جوان نامرادی بود در فن لندره دوزی وحيد العصر و بعلت آن میرزا محمد سعید حکیم او را ملازم پادشاه نموده بعد ازمدتی در طهران فوت شد این رباعی از او مسموع شد

(رباعی)

تا از برم ای نگار موزون رفتی *** از دیده من شمع صفت خون رفتی

در دیده در آمدی و دل را بردی *** بنگر که چسان آمدی و چون رفتی

ص: 144

ملا مومن - مشهور به یکه سوار گویا اصلش از کاشانست غرابتی در اوضاع و اطوار داشت چنان چه قبای با سمه می رشید و حاشیه برنك مختلف قرار می داد و طوماری بسرزده بقهوه خانه می آمد شاهنامه می خواند کمال صلاح و قید داشت ވ داشت آن چه از شاهنامه خوانی بهم می رساند بعد از وضع اخراجات باقی را بدرویشان می داد و و چون تتبع شاهنامه بسیار کرده شاهنامه بسیار کرده بود بهمان وزن کاهی شعری می گفت این بیت در تعریف و ستم ازوست

بران پیکر پیل خفتان ببر *** تو گفتی بکه مدایه او کنده اجر

حاجی کلبعلی مهابادی - مرد صالح پاكيزه بود در کمال تعصب و پارهیز کاری مدت ها بدر قیصریه اصفهان پیراهن وزیر جامه فروشی می کرد و با اکثر موزونان و اهل كمال مربوط بوده تتبع شعر قدما بسیار کرده در حل معما و لغزهم ربط داشت در آخر عمر بتجارت مشهد مقدس رفته محمد مؤمن پسرش از بی عقلی کول را به سمور بدل کرده قرض بسیاری بهم رسانیده چنان چه تا آمدن پدرش مايه دكان فنا شد آن بیچاره که از مشهد آمد و احوال را براین منوال دید از اعراض هر دو چشمش کور شد بعد از آن بكم مدتی فوت شد حضرت صايا قرینه این مقام خوب فرموده

کسی که می نهد از حد خود قدم بيرون *** كبر تريست که تریست که می اید از حرم بیرون

شعر بسیار گفته این چند بیت نوشته شد

نهال قد تى اى سرو ناز لاله عذار *** صنوبریست که دلهای زنده دارد بار

سر زلف تو که سودای بنی آدم ازوست *** شب قدریست که احیاء همه عالم ازوست

شیخ الله قلی الله قلی - اصفهانی در اول جوانی - اصفهانی در اول جوانی در کمال شوخی و شلا في و خوش حرفی بود چنان چه اکابر و اعاظم بصحبتش مایل بودند بعد از مدتی بدر خانه حكام شرع دخیل شده از جانب مردم وکیل می شد چون این کارها عاقبتی ندارد هر دو چشمش کور شده كمال پریشانی بود گناهی ریاضی و غذای می گفت این رباعی از اوست

رباعی

روزی که زمیان قد ما خم گردد *** خوش باش که لطافت حتی مقدم گردد

دانی که چرا جزا فردا افتاد *** چون فاصله پرشود غضب کم گردد

(رباعی)

از سیلی عشق روی دستی خوردیم *** صد ناوك دلدوز زشتی خوردیم

ص: 145

این طرفه که هر شیشه دل درد عشق *** آمد يرسنك ما شکتی خوردیم

غزل

پرده تا بر رخ تكو انداخت *** عالمی را بگفت گو انداخت

بود پیوند زلف و دل پنهان *** خطش این بخیه را برو انداخت

در میان بود و از کنار گذشت *** عالمی را بجستجو انداخت

ملا مؤمن قومشه درد گردن داشت و گردن را بدست بسته بود در آن باب گفته

ای مؤم ها چه هست ترا قابلیتی *** باشد زمانه در چی بست و شکست تو

دست شکسته همه کس بار گرد است *** شه گردن شکسته تو بار دست تو

امير فيك . جوان ملایم آدم روشیست همدانیت در برادرند هر دو در خدمت عالی جاه مقصور نجف قلیخان حاصكم شیروان می بودند بعد از فوت مشارالیه بوطن رفته الحال در آن جا می باشند این بیت از مشار اليه است

کسی که گوشه عزلت گزیده می داند *** که مومیاتی پای شکسته دا ما است

محمد تقى بيك - از خانه زادهای خدام بند کان میرزا دارد نواده عالی حضرت میرزا شفیع مستوفی موقوفات و خدمت آن جناب می باشد و از مخصوص انست جوان مردم طینت بآرامی است در کمال صلاح و پرهیز کاری و نهایت مردمی و برد باری گاهی شعر می گوید این چند بیت از اوست

بیت

برماه عارضت خط نارسته همچو صبح *** کرد یتیمی گهر آفتاب شد

سهند آتش یاقوت را نمی باشد *** چه گوهر است که بر لعل یار سوخته است

میر همام - حسب التقرير خودش نسب سادات عظام دار العباد یزد می رساند مرد درویش فقیریست تاجی بسر می گذارد و کاهی بقهوه خانه ها می آید راین رباعی که برابر یک دیوان شعرست از اوست و ماندن این معنی تا حال خیلی غرابت دارد

رباعي

این چار خلیفه را که میدانی نفز *** گویم سخنی با تو زانصاف ملغز

بادام خلافت از پی گردش دهر *** افکند سه پوست تا بروی آمد مغز

این رباعی راهم ارخواند

ص: 146

دانستن معرفت تنانی تنه نیست *** اثرات ظهور ذات را طنطنه نیست

در دل بجز از نور خدا *** غير از يك تن بخانه آینه تخت

بهزاد بيك دوستاق تخلص وارد راد مهراب بيك قدر چی پدرش داخل غلامان بوده در زمان شاه عباس ماضى برضای خود ترك ملازمت نموده و در سن چهل سالگی توفیق خواندن نوشتن بافته الحال طالب علم است و در مدرسه مرحوم سارو تقی واقع در محله باغات اصفهان است و بهزاد بيك جران صالح درویشی است در کمال صلاح و پرهیز کاری و شکستگی و در ترتیب نظم طبعش خالی از لطفی نیست مسخ تعلیق را خوش می نویسد و مدارش بكتابت می گذرد شعرش اینست

شعر

گردد مدام خون جگر در ایاغ ما *** گل همچو غنچه مشت شود بر دماغ ما

بی جماعت گر بر افروزم چراغ زندگی *** بر سر مویم شود روشن زداغ زندگی

بی تکلف چون چراغ روز در بزم جهان *** گیرم از هجرت نمردم کو دماغ زندگی

پر آرد گردش دوران اگر گرد این چنین از من *** باندك روزگاری آسمان گردد زمین از من

نی ثبت گر جام می باشیشه بر سر می کشم *** همچو داغ لاله خود از بريشه بر سر می کشم

شمخال بيك - از خانه زادهای خواب خلیفه منلطان است اگر چه در ظاهر ترکیبی داشت اما مرد آدمی ملایمی بود سفر بسیار کرده چنان چه مدتی در هندوستان بود و نقل چندان از آن ولایت می کرد که از جهان دیدگان کمتر مسموع شد گاهی فکر شعری می کرد این اشعار از اوست

شعر

جنگل شده است فرو پای دل مرا جانی *** که نیست با کسش از ناز حسن پروانی

مین بودشم حقارت بقطره ام ای سیل *** که تم بینم همه دم می روم بدر ياتي

رباعی

در قید حیات هر که چون من باشد *** کارش همگی ناله و شیرین با شد

گریزند گی اینست که من می بینم *** عمر أبدى خضیب دشمن باشد

شمس تیشی - از شیراز و از اواسط الناس است چون شوش در الباس او بسیار بهم رسیده به تیشی مشهور شده چه شیش را دران ولایت نیش می گویند با صفهان آمده چون در علم موسیقی و صوت و عمل مربوط بود بخدمت شاه عباس ماضی مربوط شده قهوه خانه در چهار بان جهت او بنا کرده و شراب خانه هم

ص: 147

در پهلوی آن دایر نموده مقرر فرمودند که هر کس در میخانه او شراب بخورد اورا مهری در کف دست بزند و باند علامت ملازمان داروغه او را آزار نرسانند غرض در مرتبه خود رشید بود و تصنیفی ساخته در نغمه بیاته و اصول سماعي بسيار بكيفيت بسته این شعر خسرو را هم تصنيف ساخته

ای خال و خطر زان تر آرایش دیده *** ای دیده بس داده و مثل تو ديده

موزون هم بود و اكثر تصنيفات شعر خودش است این اشعار از اوست

رباعی

ای شیخ تو خبت جام احباب مزن *** خود را بدم گرم می ناب مزن

زاهد تو بافسردگی خویش باز *** چون بار تو کاغذاست بر آب مزن

ابروانم شده پل چشم ترم چشمه آن *** داد من این سریل می دهی یا آن سر پل

سید احمدی - مشهور بآقا از اتراکت در کرمان بشغل کاسه گریه مشغول بود این پیشه را بمرتبه رسانیده که زبان چینی خطائی در تحسین کاسه اش مو برآورده چنان چه حاج سالم چیزی فروش طبقچه از کار مشار اليه جهت بندگان میرزا محمد سعید حکیم آورده هر گاه عزیزان در منزل ایشان بودند و حرف چینی برش آمد طبقچه مذکور را با چند پاره چینی می اورد هر یک از یارانه صاحب وقرف حمل برخقاتی می کردند و الحال کار آقا در کرمان و یزد مشهور است گاهی رباعی می گفته این رباعی از او مسموع شد

رباعی

نادل ز حریر دیده پالوده نشد *** تا تن ز غم زمانه فرسوده نشد

تا درد شیشه را پاك تريخت *** آز ما دل روزگار آسوده نشد

دلم از تبغ تو بس زنك تغافل برداشت *** بعد مردن الحدم معدن فیروزه شود

عرب آقا - ارهم أو هم از ولايت كرمانت و با در کاسه گری مشغول بوده أوهم دوين فن مشهور است مرد درویش بی تعلقیست در کمال گذشتگی چنان چه اسباب خطیری از پدر با و رسیده تمام را صرف فقرا و اهل صلاح کرده چندگاه قبل از این فوت شد این بیت از اشعار او از طالب علم کرمانی مسموع شد

گذرگاه خدنك غمزه اوست *** دل ما را زیارت می توان کرد

فتحا - ولد كاظم بيك اصفهانیست جوان نامراد آدم طبیعتی بود بعنوان سوداگری مدتی به دوستان بود بعد از مراجعت ،چون آشنائی بخدمت عالی جاه

ص: 148

محمد خان اعتمادالدوله سابق داشت در زمان وزارت وی نویسنده عشور بندر عباسی شده بعد از آن مدتی شغلی نداشت در زمان شاه بندری میرزا کاظم منجم باز نویسنده بندر شده بعد از مراجعت فوت شد شعرش اینست

شعر

مطلب تميز ظالم و مظلوم کردنست *** زنجیر عدل نماشا نبسته اند

بصدف منتی از ابر بهاران نبود *** می دهد قطره آبی و گهر می گیرد

رباعی

رباعی در مذمت برادران خود گفته که یکی استاد حاتم است

آن را که بخویش باورش می دانم *** با دشمن خود برابرش می دانم

از بسکه بد از برادرانم دیدم *** بد هر که کند برادرش می دانم

صادقا - مشهور بگار خادم مسجد جا مسجد جامع اصفهان بود و با وجود غرابت جامع کرامت تركيب كمال نمك و شوخی داشت و گاهی فکر شعر می کرد این قطعه را در جواب خاقانی گفته

ای صادق از گان که طریق تو می روند *** ایشان خرند و خرروش کاوش آرزوست

گیرم که خر کند. تن خود را بشکل گار *** کوشاخ بهار دشمن و کوشیر به دوست

صف سوم

در ذكر علما و فضلا و غيره و آن مشتمل است برسه فرقه فرقه اول - در ر ذكر علما و فضلا

مير محمد باقر - پسر میر شمس الدين محمد الشهير بداماد است و از جانب دیگر حضرت شيخ المحققين و نخر المجتهد بن على ابن عبد العال روح الله روحه نسب می رساند نواب میر در علوم عقلی و نقلی سرآمد علما وزيده فضلات در تزكيه و تصفيه نفس نفیس و باطن شریف نهایت سعی نموده چنان چه مشهور است که چهل سال شب پهلو بر بستر استراحت نگذاشت نوافل شب و روز در مدت عمر او فوت شده از علما بصفات حمیده و صلاح امتیاز داشت باتفاق شاه جنت مکان شاه صفی بزیارت عتبات عالیات رفته در آن جا فوت شد و در نجف اشرف مدفون شد تصانیفش مثل قبسات و جذبات و غیره عالم را روشن دارد و طبع شریفش گاهی متوجه ترتیب نظم شده چند بیت در جواب قصیده شیخ نظامی گفته و آن اینست

ص: 149

قصیده

شه ملك دانشم من مجنود آسمانی *** که بود از فضل دیهیم و سریرم ارمغانی

سر کوی دانش من عرفات راز گردون *** حرم حريم فکرم در کعبه معانی

ز تقدم زمانی خردم بعذر خواهی *** فلكم بعضو جوئی تتصدر مکانی

دل خسته را پس از من سخنم کنند طبیبی *** تن خاک را پس از من جدم کند روانی

ای از سها بدور رخت کمتر آفتاب *** میدان حسن از تو و بازیگر آفتاب

غزل

دگر ز مهر بتی دل بقصد دين منست *** سپاه فتنه دگر باره در کمین منست

غمی که شادی عالم باو خراج دهد *** سرير سلطنتش خاطر حزين منست

آتش که شعله عاریت از آه ما گرفت *** چون برق عشق بود که بر آشنا گرفت

دستت زخون کیست باين و نك كامشيش *** دیدم بخواب تا مژه رنگ حنا گرفت

هیچكس منكر جمال تو نیست *** نیست حاجت که خط برون آری

رباعی

نتوان زغم تو دل بتدبير بريد *** كودك تاوان بمهر از شیر برید

برمن نتوان بست بزنجیر دلت *** وز تو نتوان دلم بشمشیر برید

چشمی دارم چو حسن شیرین همه آب *** بختی دارم چو بخت خسر و همه خواب

جسمی دارم چوجان مجنون همه درد *** جانی دارم چوزاف لیلی همه تاب

هجران زتو چون وصال جاوید خود شود *** ماه از تو به از هزار خورشید شود

حسرت زنو شیرین تر از امید شود *** ای وای کسی که از تو نومید شود

شيخ بهاء الدين محمد - خلف مجتهد الزمانی شیخ حسين بن عبد الصمد جلیست که قریه ایست از قراء جبل عامل حقا که شيخ المحققين و قدوه ارباب يقين و واسطة العقد گوهر عرفان و بحر مواج معرفت و ایقان بوده در ترکیه نفس و تصفيه باطن عدیل نداشت پیوسته از باده شوق نشته باب و از شاهد حقیقت کامروا بوده اكثر أيام حيات بسيا و تحصیل تجارت صرف نموده صحبت بسیاری از اهل حال در یافته چنان چه کشکول صاحب قبولش باین معنی شاهدیست صادق تصانیف و تألیفاتش همگی مرغوب خصوصاً مفتاح الفلاح و أربعين و خلاصه در علم حساب و رساله در اسعار لاب و تشريح الافلاك و مشرق الشمسين در فقه و حاشیه بر تفسیر قاضی بیضاوی و کشکول محملا قريب بعد تصنیف و تالیف دارد

ص: 150

جميع مختصر و مفید قبل از فوت شاه عباس ماضی در سنه 1030 مرغ روحش بقصد بهشت جاوید بال پرواز کشاد تاریخ وفات او ازین مصرع یافته اند افسر فضل اوفتاد و بی سر و پا گشت شرع اشعارش اینست بعد از درویشی آلونکیسی بسبب محبتی که پادشاه بار داشت بهم رسانیده در شکوه آن گوید

از سمورو حریر بی زارم *** باز میل قلندری دارم

تکیه بر بستر منقش بس *** بر تنم نقش بوریاست هوس

دل ازین مهملات گشت ماول *** ای خوشا زنده و خوشا کشکول

گر مز عفر مرا رود از یاد *** سرنان جوین سلامت باد

ل وحش الله زمينه جوشي ها *** یاد ایام خرقه پوشی ها

مثنوی

جان ببوسی می خرد آن شهریار *** مژده ای عشاق کان گشت کار

در جوانی کن فدای دوست جان *** روعوان بین ذالک را بخوان

پیر چون گشتی گران جانی مکن *** گوسفند پیر قربانی مکن

علم نبود غیر علم عاشقی *** مابقی تلبیس ابليس شقى

غزل

با آن که در ره عشق در منزل نخستم *** چندان گریستم خون کزدیده دست شستم

بهائی کوچه مي آيد زكبه *** همان دردی کش زنار بند است

رباعی

تا منزل آدمی سرای دنیاست *** کارش همه جرم و کار حق لطف و عطاست

خوش باش که آن را چنین خواهد بود *** سالی که نکوست از بهارش پیداست

فردا که محققان هران طلبند *** حسن عمل از شیخ و برهمن طلبند

از آن چه دروده جوی نستانند *** وز آن چه نکشته بخر من طلبند

آهنك حجاز می نمودم من زار *** کامد سحری بگوش دل این گفتار

يارب بچه روی جانب کعبه رود *** کبری که از و کلیسیا دارد عار

مولانا محمد باقر - ازدار المؤمنين سبزوار است عارف معارف يقين و كاشف سراير علوم دین مبین مقتدای فحول علما و پیشوای زمره فضلا گلزار عبادت از آب وضويش با طراوت و گلستان معرفت از اهتزاز نفس مبارکش همدوش نظارت بقوت بی تعلقی از قید علایق وارسته و به نسبت زهد و تقوی

ص: 151

ایشان مرغان سبزوار تحت الحنك بسته در اوایل شباب دوش بدوش آگاهی جهت تحصیل باصفهان آمده در علوم نظری از تلامذه میرزا ابو القاسم فندرسكي و قاضى موز بود در علوم دین و ضبط احادیث با آخوند ملا حيدر على أصفهاني و ملا حسن على واد ملا عبد الله شوشتری مباحثه نموده الحال فحول علما از مدرس مبارک ایشان فيض وافر می برند و از علما اجازه نماز جمعه یافته در اصفهان مبادرت می نماید کاهی رباعی حقانیت آيات بسلك نظم می کشد

رباعی

در عالم آن چه ماندة بی مايه *** پاتی بردار و بگذر از نه پایه

از مشرق جان بر تو نتابد نوری *** تا از پیتن همی روی چون سایه

آقا حسین ولد - خلف امجد فضيات و غفران پناه مولانا جمال الدين خونساری ، ذات ذات مذيع البركاتش كو كيست از افق آگاهی لامع و وجود شریفش احتريست از فلك هوشمندی ساطع چرب و نرمی کلامش مرهم خستگان جفا و رشحه خامه گوهر نثارش بیماران تحصیل را شربت شفا بام كما لاتش را برهان مسلم و ارشاد دروس حقایق ایق مأنوسش مستغنی از شرح و بیان در بساط لازم الانبساطاش ملا جلال حاشیه نشین و در جنب متن كم الاتش حاشيه قديم تقویم پارین ، جناب ایشان در اوان شباب جهت تحصیل باصفهان که صدف گوهر فضلات تشریف آورده در اندك زماني بموجب فطرت عالی گوی سبقت از اقران بل از فحول علمای سلف و بوده الحال در اصفهان تشریف دارند و تدریس و تولیت مدرسه جده صاحب قرانی شاه عباس ثانی با ایشانست و عمده فضلا در حاشیه درس آن قبله عرفا حاضر شده استفاده می نمایند و خود در منزل بافانه مشغولند

لمؤلفه

ساقیان لهجه او چون شراب اندر دهند *** هوش گوید گوش را هان ساغری کن ساغری

ولد امجدش آقا جمال که الولد سرایه در باره ایشان صادقت بمدرسه مذکور هر روز می آیند و طالب علمان آن مدرسه و سما مدارس مستفید می شوند پر و آن جناب گاهی بعد از مباحثه بترتیب رباعی حقایق بنیان مشغولند رباعیات اینست

رباعی

تا دست بهمت رسانی نزنی *** برهنت خلق پشت پانی نزنی

چون حلقه مباشر در جهان چشم تهی *** تا هر ساعت در سرائی نزنی

ای باد صبا طرب فزا می آیی *** از طرف کدامین کف پا می آیی

ص: 152

از کوی که برخاسته راست بگو *** ای کرد بچشمم آشنا می آنی

تا کی پی هر صورت زشتی باشی *** دو مذهب آب و گل کشتی باشی

غير تكنى زقالبی چند تهی *** خاکت بر سر یه کم زخشتی باشی

مسواك چه سود زاهد پاك روان *** صد ریشه فرو برده طمع دو دل و جان

از ذکر ربانی نو هر دم تسبيح *** دندان از غصه می زند بردندان

میر ابولقاسم فندرسکی - از اعاظم مناداته سما کی استرا با دست دریای عرفان و بحرا يقان از سحاب حقایقش قطره و خورشید استان در جنب خاطر انورش دره ، تصانیف او آن چه در میان علما متداولت و ساله فارسی مشهور بصناعه است که صنایع و بدائع عقلی و نظری در و تریج است جدیی در هندوستان بود کمال اعزاز و احترام دران ولایت داشت در زمان شاه جنت مكان ماله صفي اصفهان را بقدم خود شرقی بخشیده پادشاه قدر دان بدیدنش رفته با وجود این اعتبار تغییر در اوضاع او بهم نرسیده همان در عالم بی تکلفی و ابھی تخلیقی سینار بود تاروج پر فتوحش در بهشت جاوید ماوا گرفت مرقد مبارکش در مزار قطب العارفين يا با ركن المدیان است واقع در اصفهان و مطاف أهل حال اشکار حقیقت آثار دارد و از آن جمله این قصیده جوابه قصیده ناصر خسرو است

قصيده

چرخ با این آنتران فخر و خوش و زیباستی *** صورتی در زیر وارد هر چه در بالا ساتھی

صورت زیرین اگر از فرد بان معرفت *** برومود بالا همان بااصل خود یکتاستسی

این سخن را در میابد هیچ و هم ظاهری *** گر ابو نصر ستی و گر بو علی سینا ستی

نفس را چون بندها بگسیخت يابد نام عقل *** چون به بی بندی رسید بند دیگر برپاستی

عقل کشتی آرزو گرداب و دانش بادبان *** مفتعالی ساحل و عالم همه دریاستی

نفس را این آرزو پایست دارد در جهان *** تا بیند آرزوئی بند اندر پاستی

کاش دانا یان پیشین می بگفتندی تمام *** تا خلاف ناتمامان از میان بر خاستی

خواهشی اندرجهان هر خواهشی را در پیست *** خواستی باید که بعد از وی نباشد خواستی

شرب مدام شد چو میسر مدام به *** چون می حرام گشت بما هم حرام به

يكبوسه از رخت ده و يك بوسه از لبت *** تا هر دو را چشیده بگویم کدام به

ما طفل مکتبیم و بود گریه درس ما *** ای دل بکوش تاسیقی خود روان کنی

قدانم از کجا آمد شد خلق است می دانیم *** که مردم از سرای این جهان آذرفت و این آمد

ص: 153

جان دهی و جان ستانی داده حق چشمی ترا *** کزنگاهی جان ستاند و زنگاهی جان دهد

پسرانه پیشم آبی پدرانه بوسمت لب *** چکنم پسر ندارم چکنی پسر نداری

(رباعی)

دنیا بگذاشتم ماهان دنیا *** دقیه نکند قبول مرد دانا

الا سه چهار چیز ناچاری را *** آب رزو باده و شراب و صهبا

مولانا رجبعلی - اصل آن جناب از تبریزست پر تو شمع فکرش را خورشید پروانه و بیداری افادتش را عقل کل دیوانه از اول شباب تا انتهای عمر لحظة تعطیل در اوقات فرخنده ساعات روا نداشته و چشمه خاطر را بخاشاك تعلقات فنباشته مدتی قبل از این در مدرسه ملا شیخ لطف الله بدرس و افاده مشغول بود و باب آگاهی بروی خاص عام می گشود بعد از ان بعباس آباد سکنی نموده شاه جنت مکان شاه عباس ثانی بنه بر ارادتی که بایشان داشت خانه در شمس آباد که محله ایست در بیرون حصه اصفهانه خریده چون ضعف پیری انورا در یافته پیوسته علیل بود چنان چه ترك درس و بحث کرده در تاریخ سنه 1070 بعالم بقا خرامید در تاریخ آن واقعه کمینه قطعه گفته مشتمل بر چند تاریخ که این بیت بخوان تحمیه تاریخت ازان قطعه

( شهر تقوی و علم و دانش ) را (1496) کرد ملا رجبعلی خالی عدد ملا و جعلی 416 که از عدد مصرع اول کم می شود تاریخ بحصول پیوندد و در اوایل من گاهی رباعی حقایق بنیانی می فرمودند و واحد تخلص داشتند

رباعی

ای ان که برای تست رای همه کس *** وای ان که توتی مرا بجای همه کس

در پای تو اوفتاده ام دستم گیر *** کوتاه کن از میانه پای همه کس

واحد که بگوی دوست منزل دارد *** غم نیست اگر غم تو در دل دارد

پیوسته به تعمیر بدن مشغولت *** بیچاره همیشه دست در گل دارد

احد که چو آتش آتش بیرت می گردد *** گر خاك شود خاك درت می گردد

گر آب شود روان بوی تو شود *** ور باد شود گرد سرت می گرد

ملا حسنعلی - یگانه گوهر بحرین علوم عقلی و نقلی خلف ملا عبدالله شوشتری که مثل خورشید محتاج بتعريف و توصیف نیست مجملا تیر سپهر فضیلت و بدر فلك فطانت جامع علوم و حاوی فروع و اصول بود بجودت طبع وحدت

ص: 154

ذهن و طلاقت لسان و حاضر جوابی مانند نداشت و از این راه امتیاز تمام از قران و امثال داشت طبعی در ترتیب نظم و تتبیع شعار قدما رغبت تمام داشت و این ابیات از ایشانست

(شعر)

تا باغ نظر را گل رخسار تو آراست *** صد نخل امید از جگر سوخته بر خاست

مانند گل تازه که از جر بایند *** اعضای مرا بر سر پیکان تو غوغاست

تورشو از آن که مردوند بزرگان می شود *** کوچه باید داد سنگی را که میر غلط زکره

رباعی

طلب مطلب اگر زشاهی باشد *** معشوق مگیر اگر چه ماهی باشد

از زردی روی کهربا غیرت گیر *** خواهش مگن از خود برگاهی باشد

ما ازمه و مهر تاچ و افسر تکنیم *** جز خاك سر کوی تو بر سر نکنیم

گر ما تهی شود چون به دو *** ز چشمه آفتاب لب تر کنیم

ملا عبد المحسن - همشیره زاده آخوند تو را ملا ضياء الدين کاشی است کاشف حقایق و برهان و عارف معرفت و عرفانست از جميع علوم بهره وافی برده تصانيفش در هر علم کمال دقت و ملاحت دارد چنان چه از اکثر طلبه مسموع شده تحصیل معرفت از بحر مواج دانش و بیتش آخوند ملا صدرای شیرازی نموده بمصاهرت عشار اليه هم امتیاز یافته حکمت را با تصوف جمع نموده در کاشان باغاده مشغول بود شاه قدردان شاه عباس ماضی چون آوازه عدالت آن جناب را از دور شنیده بود ایشان را طلب داشته در سفر ایس و جلیس بوده کمال قرب داشت بعد از فوت آن پاودشاه عالیجاه رفته کاهی در قیصر و وقتی در کاشان با فادت و عبادت مشغولست و دیوان ایشان غریب بده هزار بيت است همه خوب و تازه و غریب و عجیب اما باین چند بیت اختصار رفت

رباعی

با من مودی ست نمی دانستم *** يأ من بودی سنت نمی دانستم

چون من زمیان شدم تو گشتی پیدا *** تا من بودی جنت نمی دانستم

باشد باشند که یار حاضر باشد *** باشد باشد که یار ناظر باشد

باشد که در اول نظر آخر کردم *** تا یار مرا اول و آخر باشد

ازان و صحبت یاران کشیده دامانم *** که صحبت دگری می کشند گریبانم

ص: 155

ملا عبد الرزاق - اصل انجناب از لاهیجانست اما چون در قم بسیار بوده بقمی مشهورند بزیری فضایل روحانی و حليه كمالات نفسانی آراسته و شاهد علیم را بزارد عمل پیراسته دل نشین و نمکین بوده با وجود صلاح و ترکیه باطن مخالفت بجميع طوایف می نموده و با کمال ذوق و شوق بصحبت جوانان ضبط حالت خود بقوت تقوی و پرهیز کاری نموده آلوده تهمت و فساد هم نشد و از تالیفات او گوهر مراد است که غواصان دریای معرفت در غوص آن گوهر مراد بجنك آورده اند و طبعش در نظم قدرت بکمال داشت دیوانش قریب بدوازده هزار بیت است فياض تخلص دارند و این ابیات از ایشان است

غزل

گفته بیدار باید عاشق دیدار ما *** پاس این حرف تو دارد دیده بیدارمه

و تبه افتادگی را خوش بیالا برده ایم *** سایه بر بالای خود می افکند

مشت خاك ما كجدا طعن ملا پاک می کشد *** شهسواری هم چو عشق آمد برون از گرده

خشمت بالین کن و آن گه مزه خواب ببین *** تا به بینی چه در زیرسری مردانست

جنون تکلیف کوه و دشت و صحرا می کند مارا *** اگر تن در دهیم آخر که پیدا می کند مارا

محبت شمع فانوس است کی پوشیده میمانه *** غم او عاقبت در پرده رسوا می کند مارا

و روح در قالب انسان زینی معرفت است *** کرده اند این تله در خاك كه عنقا گيرند

دادم همه جا پهلوی هست بضعیفان *** تا بال سلیمانیم از مور برآمد

کتابت کی تواند داد داد بیقرارارا *** سحاب خشك حسرت می دهد مشتاق بار انرا

فسك دارد که بعد از انتظار غم زدگی بردن *** جراحت تازه سازد نامه او دافکارانر

من کجا و دست گلچیدن کجاهای باغبان *** قاله بلبل مرا این جا بزور آورده است

گر سهند آیا ز آتش می گریزم دور نیست *** می کشم میدان که خود را خوب در آتش زنم

تعریف شراب

پی حفظ می لاله گون *** ضرورست در هر تنی هم چوخون

منقبت امیر المومنين عليه السلام

علی را قدر پیغمبر شناسد *** که هر کس خویش را بهتر شناسد

رباعی

انخاتم انبیا نبی مرسل *** بر جمله مقدم است در روز ازل

هر چند نتیجه هست آخر قیاس *** در قصد چو بنگرند باشد اول

ص: 156

مولانا ميرزا - ولایت شیروان از وجود خیر نمودش بخير و بركت ترین گردیده و صدای کوس فضيلتش بگوش ساکنان عرش رسیده شمع افادت از گرمی نفسش خورشید ضیاء و گلزار عبادت از آب وضویش بهشت صفا بإشارات ابرو رموز معانی بیان نماید و بمفتاح زبان معجز بیان گره بسی مشکلات گشاید طبعش در ترتيب نظم و نثر مجمع البحرين و خاطرش در تحقيق علوم عقل و نقل مطاح شمسین بهدایت مرشد غیر قرین آگاهی باصفهان که صدف گوهر فضلاست تشریف آورده مصاهرت علامی فهامی ملا محمد تقی مجلس را اختیار نموده مدتی حلقه درس بندكان رفيع مكان صاحبي آقا حين بمباحثه مشغول بود با کوچ روانه زیارت عتبات عالیات شد اراده توطن به نجف اشرف نموده مدتی باین سعادت قرین بود تادرین سال خواب اشرف اقدس ایشانرا طلب داشته نهایت نوازش فرموده در محله احمد آباد جهت ایشان خانه خریداری نموده در خریداری نموده در آن جا با فاده مشغولند و گاهی فكر شعر می فرموده باین يك رباعي اكتفا شد

یاد تو کنم دلم پر از خون گردد *** وین دیده اشاك خيز جيحون گردد

هر چند زدیده اشك حسرت بارم *** در سینه ام آتش غم افزون گردد

درسته 1099 فوت شدند

ملا حسن گیلانی پیوسته در بحر حقایق کشتی نشین و همواره در بوستان فضایل گلچین از جامه خانه الطاف الهی خلعت آگاهی پوشیده و از میخانه افضال نامتناهی رحیق تحقیق نوشیده از جميع فضايل بهرة وافی یافته و در طریق تحقيق بقدم آگاهی شتافته تصوف را با حکمت مربوط ساخته در کمال خاموشی و آرام ملوك می نماید هیچ جذبه شوق و شوری نبوده و پیوسته باب تعشق حقیقی بروی خاطر گشوده گاهی رباعی می گوید از آن جمله است

رباعی

نه در طلب سمورو نه اطل باش *** در دیده اعتبار خار و خس باش

خواهی که سری برون کنی از منزل *** چون جاده تو پامال کس و ناکس باش

از کثرت داغ توام فلا كم *** وز زور لگد كوب حوادث خاکم

باران نشاط اگر یارد سنگم *** ور آتش غم شعله کشد خاشا كم

ملا حسینعلی - از اهالی یزد است در تحصیل جميع علوم سعى نمود و در سير و سلوك و رياضات مدت ها قدم جهد فرسوده مدتی در لباس فقر و درویشی

ص: 157

مسافرت بسيار بروم و مصر و شام و كعبه معظمه و مدينه مشرفه نموده بعد از آن بهندوستان رفته با ملا محمد صوفی مربوط شده مدتی چون شیر و شکر و آب و گهر بهم آمیزش داشتند بحسب تقديرات از یکدیگر جدا شده اند آخوند بیزد تشریف برده مولانا وقاری نقل کرد که ملا محمد صوفی نوشته بوده است که حسینعلی هادی ، محمد صوفی در فراق تو زنده است زهی سخت جانی، غرض که ملا حسینعلی قريب بنود سال داشت مولانا شاه محمد یزدی که بتحصیل هفت هشت سال قبل از این باصفهان آمده بود بخدمت آخوند رسیده این اشعار را از مشارالیه خواند

غزل

روز کردن با تو جانا در شب یلدا خوشست *** نی غلط کردم شب وصل تو بی فردا خوشست

صحبت ما و تو همچون صحبت خارو گل است *** بیتو ما را خوش نباشد گر ترابی ما خوشت

ایکه میر میان مهوشان یار تو کیست *** گرد سر تا پاش گردم آن که سرتا پا خوشست

نه دلیری زخط سبزو روی گل رنگست *** میان صورت و معنی هزار فرسنگ است

چو گل شگفته شود وارهد زدلتنگی *** ندانم این دل صد چاک من چرا تنگست

سرا پای تو را یک باره چون زلف *** سیه مستانه بكرفتم در آغوش

رباعی

گوشم کرو چشم کورو پایم لنگست *** این پیری نامرد سراپا تنگت

آزرده نیم گرم کسی ننوازد *** این ساز شکسته سخت بی آهنگست

چلبي بيك - مشهور بعلامه اصلش از تبریز است پدرش ميرزا على بيك در زمان شاه جنت مكان شاه طهماسب کلانتر تبریز بود بعد از آن بجهتی دلگیر شده روانه هندوستان شده در قندهار بخدمت اولاد بهرام میرزای برادر شاه طهماسب مانده بخدمتی سرافراز گردیده اما چلبی بيك در اوان شباب جهت تحصیل بدار الفضل شیراز رفته مدتی در حلقه درس ملا میرزا جان او را ستایش می کرد جمعی از اهل مدرس او را بتجرع مدام متهم داشته خاطرش و نجيده بقزوین رفت چون صیت فضلش شش جهت رسیده بود اکبر پادشده او را طلب داشته در آن ولایت باعتبار قرب پادشاهی شهرت کرده مشهور است که بواسطه كريزى ادراك ان بيباك بمضمون شعر حکیم سنائی که فرموده

علم در دست جاهل خود رای *** چون چراغیست در طهارت جای

عمل نموده رساله در رد انبیا نوشته در اواخر حال بسبب تأثیر باطن فيض مواطن

ص: 158

انبياء عليهم التحية و الثناء بمرض آکله مریض شده و سوراخ سوراخ شده العياذ بالله من غضب الله اميد که جمیع بیچاره ها را حق تعالى از شر نفس شیطان در پناه خود بدارد. بگفتن شعر رغبت داشت در اوایل شیدا و در اواخر فارغ تخلص می کرد این قصیده را در مدح استکبر پاد شاه گفته و خوب گفته

قصیده

ای سلطنت سلسله جنبان خدائی *** احول بود آن دیده که دیده است جدائی

تعریف فیل

آفاق تشخيص درو جلوه گر آمد *** مجموعه اشیاست چه ارضی چه سمانی

گردون آن و تدویر سرو چشم بعينه *** چون کو کب علوی که کند ذروه گرائی

وفتار هو اسکن زمین طبع چوآتش *** پیچانی خرطوم همان پیچش مائی

بركوهه آن كوه فلك میر چو چو آیی *** آید. بنظر طورو همان جلوه نمایی

غزل

نویدی ده که جانم از غم حرمان برون آید *** بامید وصال از عهده هجران برون آید

محالست این که عاشق را شود يك كام دل حاصل *** تمنا بر تمنا بشکند تا جان برون آید

بآه و ناله شب خواب پاسبان دزدم *** گرانی سرش از خاک آستان دزدم

تو تا چند خودی خون خلق من تا کی *** اثر زناله دل های ناتوان دزدم

خدا در سینه من آه سوزان را نگه دارد *** ز آسیش دل بیرحم جانان را نگهدارد

منادی می کند امروز زنار سر زلفش *** بی ایمان بمیرد هر که ایمان را نگهدارد

در عهد شوخی تو بدل ها قرار نیست *** یک جان آرمیده دران روز کار نیست

هر کی که جان سپرد حیات ابد گرفت *** از هیچ کشته قاتل ما شرمسار نیست

دلم به این همه ناکامی از تو کامی یافت *** که چرخ از او نتوانست انتقام کشید

(رباعی)

هستی که در اصل خويش وحدت دارد *** در دیده احول تو کثرت دارد

آیینه دشت شکسته است از آن *** يك نقش در آن هزار صورت دارد

شیخ محمد خاتون - سبب نسبت بخاتون آنست که یکی از سلاطین دختر خود را به یکی از آباء ایشان داده بود و ایشان از نسل آن خاتونند از فضلای عصر بدقت طبع و نجابت سلیقه سرآمد بود دلیل این دعوى شرح أربعين علامي شيخ بهاء الدین محمد است که از آفتاب اشهر ست مدتی قبل از این بهندوستان رفته

ص: 159

بخدمت عبدالله قطب شاه كمال اعتبار بهم رسانیده در آن جا فوت شد امانت دثار و دیانت شعار میرزا اسد را وصی خود کرده جميع اسباب خود را باو داد که در ایران بورثه او برساند همه را بلا قصور بورثه رسانید و شاهد بسیار دارد یکی از ان جمله فقیرم مجملا حضرت علامی مشاراليه طبع عظمی هم داشتند و این اشعار از و بفقیر رسید

بيت

هست ریش حضرت قاضی فلان بی کبر ولاف *** چون برو خید نهالی چون به پشت افتد لحاف

وقتی بیمار بود حاجی اسد بيك غزلی در پرسش بیماری و عذر کم پرسیدن گفته بود در جواب گفته

ز نظم پرسش آییست شدم گرم ثنای تو *** امید عافيت ها دارم اکنون از دعای تو

ز بیماری ندارم غم شفایم را چوخواهانی *** که می دانم برآرد لطف یزدان مدعای تو

نمی آیم برت گفتی که از بیم جفا باشد *** جفای من در آن باشد که باشم بی لقای تو

نداری راست می گوئی وفاداری جای من *** مرا هم نیست الحق دوستی صادق بجای تو

ملا محمد تقی - از مشهد مقدس است از می خانه وحدت سرگرم باده تحقیق و از گلشن آگاهی گلچین گلبن توفیق در حداثت سن از مشهد مقدس بتحصيل باصفهان آمده از تلا هذه عارف ربانی میر ابو القاسم فندرسکی بوده در اندك روزی گوی مسابقت از افران ربوده در علم الهی و نظری سرآمد شد کمال اهلیت و همت و گذشتگی و وسعت مشرب داشت چنان چه هیچ گاه بی سوزی و بی مهر دلفروزی نبود بسبب بھی تعلقی و بی تکلفى باكثر قهوه خانه ها می رفت واحبارا از فیض صحبت خود بهره ور می ساخت در اواسط زمان شاه جنت مکان شاه عباس ثانى شوق دیدن والد ماجدش محرك شده روانه مشهد مقدس شده در عرض راه فوت شد پدر پیر را با جميع دوستان در آتش فراق دوخت طبع لطیفش گاهی متوجه شعر می شد و این اشعار از ایشانست

بیت

جفای دهر بر آزادگان گران نشود *** که کوه مانع رفتار آسمان نشود

قصيده حكيم سنائی را جواب گفته و خوب گفته این بیت ازان قصیده است

که انگشت وجود اول بر این طاس معلق زد *** که دایم این صدا پیچیده در هفت آسمان بینی

میر محمد زمان - از نجبای سادات مشهد مقدند صفات آباء ایشان از آفتاب مشهور تر و فضیلت و صلاحیت و پرهیز کاری آن جناب از روز نمایان

ص: 160

تو چه نویسم که ازان خجل نباشم و چگویم که در پیش نگردم بنابراین دست سر از آن داشته باین رباعی که آن جناب در مذمت صوفیان راه گم کرده گفته اختصار نمود

رباعی

صوفیت خرو مريد صوفی خرخر *** نبود عجب آرخری شود و خر

از هر عر صوفی که بود عرعر خر *** در رقص آیند محمد هزاران سرخر

ملا ضياء الدين محمد - از کاشانت و ناد علامی آخوند نوار است نهايت فضل و حال داشته و با این مرتبه هیچ گاه خالی از شور و شوقی نبود گاهی رباعی می گفته

رباعی

زات بخرابات بيا راست مترس *** ترسی که در این راه خطر هاست مترس

آن کس که ز ترس مو نیانی برها *** پنهان ز تو در خرابه ماست مترس

این بیت هم باسم او دیده شد

قل بآن لعل شکر آساده *** آهن کهنه را بطلوا له

در وقتی که گوشت چشم داشته این رباعی گفته

رباعی

از خلق زمانه با کشیدن خوشتر *** در گوشه عزلت آرمیدن خوشتر

ز نهاد ضیا علاج چشمت نکنی *** أوضاع زمانه را ندیدن خوشتر

میر معین الدین محمد یا معز الدین - از عزیزان دار العباده یزد است. آن آفتاب فلك فضيات و سيادت و راه افق افادت در کمال فضل وصلاح و پرهیز کاری و فلاح بوده چنان چه خالوی فقیر در ایام و از ارت یزد بتخدمت آن جناب رسیده و مدت ها مربوط بودند از ایشان مسموع شد که بعد از حضرات ائمه معصومين بصلاح مشارالیه کسی نبوده کاهی متوجه رباعی می شد و این رباعی را در مدح حضرات مظاهرات فرموده

رباعی

از بعد بنی خواجه خورشید غلام *** میدان که دواتر ده أمام مند مدام

ظومهر جهان فروزنوشتك نيست كه مهر *** گردد بدوازده مهش خود تمام

سید ماجد - ختلف مرحمت پناه سید محمد بحرینی که سید ستوده صفا نیست

ص: 161

و از اكثر علوم بهره مند و مند و متمتع بود در شعر عربی و فارسی ربط داشت درین سال که سنه 1083 است فوت شد مجملا خلفه مشاراليه بمقتضاى الولد سرابيه تحصيل اكثر علوم خصوصاً فقه و حدیث نموده کمال صلاح و تقوی دارند بعد از استعفای والد مدنی شیخ الاسلام و قاضی شیراز بود نواب میرزا ابو صالح صدر ممالك تكليف بسیار مشارالیه را طلب داشته نایب الصداره بود از بعضی امور که خلاف طبع نازك ایشانت و نجیده ترك آن کرده نواب اشرف بتكليف تمام قضای اصفهان را برای و اراده او مفوض داشته الحال یک سالست که در آن امر کمال حقانيت وراستى بعمل می آورد و تتبع شعر عربی و فارسی بسیار کرده این دو رباعی از و مسموع شد

رباعی

منزل عقبی و دفینی دون راهست *** راحت همه در عرصه منزل گاهست

در راه طلب لذت فاني نكند *** آن کس که زاحوال مقام آگاهست

ای راه نمای جمله اسرار وجود *** کز کشف عطا هیچ یقینت نفزود

این چرخ در انگشت تو چون خاتم بود *** فشاندی دست از ان بهنگام شهود

عمرم تمام تو به شد و تو به هم شکست *** این بحر جمله صرف بای حباب شد

مير ابو القاسم - ولد مرحمت پناه سید میر علی از سادات موسوی

و مولد ایشان بیضاست و با سادات شرلستان بنى عمند مشار اليه جوان قابل صالحیست بكمال صورت و معنی آراسته و بحليه شرم و آداب پیراسته چهار سالت که جهت تحصیل علوم باصفهان آمده الحال در مدرس عمده الاماثل حاج طاهر شیرازی بتحصيل مشغول است گاهی فکر شعر می کند و اشعارش اینست و قاسم تخلص می کند

غزل

گریه را از گرد کلفت در دل ما خانه است *** پای در گل سیل را از خاک این ویرانه است

سعی یهوده است در بیداری بخت زبون *** این ره خوابیده را آواز با افسانه است

تاییده است ماه رخت تا بنور شمع *** دامان خیمه سیه شام نور شمع

بالا زند زشوق تماشای عارضت *** دامان خیمه سیه شام نور شمع

ندارم طاقت يكحرف با اين سخت جاني ها *** باهی کشته می گردد برنك شمع سيمايم

نمیدانم ز ضعف آخر چه خواهد شد سر انجامم *** سیاهی می کشد چشم نگین از بردن نامم

دگر شب شد که باز از شور عشق لعل خندانی *** زهر کوک بزخمم سرنگون گردد نمکدانی

زآستین مگ ها پنجه هنر زنهار *** که شانه اره از بهر پای شمشاد است

ص: 162

گرد حسن کاملت گردم که در دور مهت *** هاله ساغرم از قرص مه البالب بود

لعل را آب کند در صدف گوش بتان *** لب میگوین تو تاريك سخن می ریزد

شبی که ساقی بزم ان ملال عقب بود *** جو هاله ساغرم از قرص لباب بود

جرتك مور هر دم می دود از دیده ام بیرون *** زبس بی تاب دارد مردمک را دانه خالی

عرض کمال جلوه عیب هنر و راست *** موی زیاد دیده آبیه جوهرست

روسیاهی حاصل عمر سخن چین است و بس *** صفحه را از نقش خاتم سرنوشت اینست بس

روشن دل از محبت شفاه ولاتم *** در نجف شود زصفا سنك تريتم

شود در صفحه خاتم خط زیر نکین نامم *** ستك از طالع و أروف من هم رو بگرداند

تا نهد دل برغنای حاصل دنیا غنی *** از غلاف خوشه در منقار باشد دان ها

میرزا مهدی - خلف میرزا غيات عرب نسابه طباطبائي مكنى يا بوالحسن است و از اجله سادات فضلات و به و بصحت نسبت و پاک طینت آراسته از قطع علایق در باط فراغت غنوده و دیده حقیقت بین بما سوا نگشوده نفس را يرياضات شانه سرکوفته و بساط دارا از غیر خدا بجاروب فنا روفته پیوسته در تزکیه نفس و تصفيه باطن مشغول و مرآت دل حقیقت منزلش از صیقل مجاهده مصقول تتبع مثنوی ملای روم بسیار نموده و به دانی آن بنظر دقت رسیده مدنی در شیراز تحصیل نموده شورشی در خاطرش بهم رسیده باصفهان آمده بعتبات عالیات رفته باز باصفهان مراجعت نموده بیشتر اوقات بمسجد لنبان تشریف می آورند و از صحبت خياض ايشان بهره وافي برديم بتحريك شوق و تكليف شهر کاهی متوجه ترتیب غزلی می شوند و این ابیات از ایشانست

غزل

اگر نه عشق کند هر شکسته بسته درست *** کجا شود دل صد پاره شکسته درست

شکسته تا نشوه دل درست کی گردد *** میاد این که شود هرگز این شکسته درست

زنا درستی چرخ دورتك حيرانم *** که نقش عکس در آینه چون نشسته درست

چوموج بحر شود بی ثبات دولت دهر *** چه شد که نقش کجان در جهان نشسته درست

غزل سرانی مهدی رفیض عین علیست *** و گرنه هیچ کس این قافیت نیسته درست

خط خوبان جو هویدا گردد *** جوهر آینه پیدا گردد

نیست گرداب که از شورش من *** آب تو دیده دریا گردد

چرخ با این یا این همه بالا گردی *** آسیا نیست که از ما گردد

ص: 163

سين هوس بحاصل عالم شتور پخت *** کشت مراد خلقی دانه بست و ریخت

در نوبهار محفات اي آفتاب حسن *** دل ها چه ژاله بررخ گلها نشست و ویخت

بعد از ده غبارم از بس هوا گرفته *** خورشید سرمه هر صبح از خاك ما گرفته

از کاروان هستی جزنیستی نشان نیست *** بدان که هر دو عالم بانك درا گرفته

شاید که شاهد ما بی پرده رخ نماید *** از شش جهت دو گیتی آیینه ها گرفته

از عمر رفته ما آوازه نیاید *** بانك در ارسا نیست یا گوش ما گرفته

نیست انجام خدا روزی انجامی چند *** شود خاصه حق ما حضر عامی چند

دم مسیح چمن در هوای بوی تو بود *** که غنچه بگریبان جستجوی تو بود

هنوز حیرت امكان در عدم می زد *** که عکس روی تو آیینه دار روی تو بود

ملا محمد طاهر - از باونات فارس است اما چون در قم بسیار بود باس مشهور است شمع فضيلت و صلاحش از انوار الهی روشن و خاطرش از شعاع خورشید حقیقت وادی ایمن تقوى و صلاحش بمرتبه ایست که محتاج بتقریر نیست شيخ الاسلام قم است و اهل اتولایت بهدایت امر و نهی او همگی طریق پرهیزگاری پیش گرفته یا از جاده صلاح بیرون نمی گذارند گاهی متوجه نظم رباعی می شود

رباعي

دین را كتب اربعه چون جان باشد *** این چار چهار رکن ایمان باشد

هنگام جهاد نفس این چار کتاب *** چار آینه صاحب عرفان باشد

قصیده ملا عرفی را جواب فرموده این بیت از ان قصیده است

بخون دیده نوشتیم بر در و دیوار *** که چشم مردمی از اهل روزگار مدار

مظفر حسین - اصلش از کاشانست سر حلقه عارفان و مرشد در یاکشان هم میخانه از او در شور و هم مدرسه آزو مشهور در ظاهر معتکف دير اما در باطن لا مكان سیر هرگز بیشور محبتی نبوده و هیچ شب بی همخوابه دردی نخنوده پیوسته در قهوه خانه با جوانان عشق بازی داشت اما دامان صلاح و پرهیز کاری آلوده فساد قدمرد با وجود این که لنك بود اما جهت تحصیل عیش هر سال از کاشان باصفهان حرکت می کرد ملاقات او باشاه عباس ماضی در قهوه خانه مشهور است و محتاج نقل نیست اما این خالی از مزه ایست که در اصفهان حجره داشته چند شیشه شراب بايك شيشه آب انار بطاق حجره چیده بود چند سکس از طالب علمان را بحجره می برد چشم ایشان بطاق افتاده با یکدیگر اشاره می کردند که او در می یابد و بر خاسته شیشه آب انار را بزیر

ص: 164

آورده هر يك را مساله داده گفت جميع آب انار است و بعد از رفتن ایشان برفیق خود گفته که حريفا ترا برنك آشنا کردیم غرضکه وسعت مشرب داشته اما در کمال فضیلت و دانش بوده و رباعی بسیار خوب می گفته

رباعی

ای دل که بآزادی خود خرسندی *** غافل که اسیر خود بصد پیوندی

چون مرغ قفس که با قفس گردانند *** عالم گشتی و هم چنان در ندی

زاهد بکرم تراچه ما نشناسد *** بیگانه ترا چو آشنا نشناشد

گفتی که گنه مکن بیندیش از من *** این رابکسی گوکه ترانشناسد

بر بختى من بساط عالم تنگست *** سر تا سر آفاق کم از فرسنگ است

از راست از نجم كه مظفر لنك است *** لنگیست که در قطارپیش آهنگ است

از معشوق خود رنجیده برد در آن باب گفته

بد باطن و چاپلوس می باید گشت *** خواهان کنار و بوس می باید گشت

حیف است چوپروانه بگردت گشتن *** برگرد تو چون خروس می باید گشت

در قهوه طوفان که خو دانست *** صد عاشق با شکسته سرگردانست

آن رفت مظفر که سمندر بودی *** مرغابی شو که کار با طوفانست

غزل

خونم بجوش آمده تا خون گرفته *** من خون گرفته ام تو چرا خون گرفته

خوشم با انی گر چه هر ساعت ز پا افتم *** که وقت رفتن از بزمش چو برخیزم بجا افتم

چون گاهی در شیراز و اصفهان بود در آن باب گفته

رباعی

يك چند بشیر از ز آکامان باش *** یکچند سراسر رو اصفاهان باش

القصه میان اصفهان و شیراز *** ماسوره دستگاه جولاهان باش

شخصی باو گفته که چرا کاشان را بجای شیراز نگفته جواب گفته که گاهی ماسوره غلط می کند

ملا ميرك خان - بلخیست توفیق یافته مذهب اثني عشر اختبار نموده از فضلای مشهور است در اکثر علوم خصوصاً نحو و صرف عديل نداشت مدت چهل سال در اصفهان ساکن بود یاد شاه قدردان شاه عباس ماضی توجه بسیار باو داشت کمال مقدس و پرهیزکاری بود فقیر بخدمت ایشان رسیده بودم از فرط صلاح

ص: 165

وسواس بهم رسانید در چله زمستان بآب سرد غوطه می زد در سنه 1061 فوت شد گاهی فکر شهری می کرد شعرش اینست

غزل

نه دیده قطره خون از جگر برآورده *** بدیدن تو دل از دیده سر بر سر برآورده

بدور دیده نه مژگان بود که خار غمت *** بیا خلیده و از دیده سر بر آورده

زند و چشم تو حیران صنع بی چونم *** که چون ز مرو تو بادام تر برآورده

پی نثار سنگت میں کمی زدیده و دل *** هزار دانه لعل و گهر برآورد

قطعه

دلا حریص مگر دو بداده قانع باش *** که هر چه رفت قلم بیش و کم نخواهد داد

پاو تجربه از سنك آسيا برگير *** كه آن دوستك دو سنگند فرق چون افتاد

يكيست سنك زبر روز و شب همی گردد *** برای دانه روزی همی کنند فریاد

مدام در دهنش رزق و سیر می شود *** همه زحرص بدا دست چون کند استاد

بیا زروی قناعت توسنك زيرين باش *** که هر چه بر سر او رفت او دهن نگشاد

ملا خواجه على - از خراسانست برادر زاده حاجی محمد جان قدسیست در کمال تقوی و پرهیز کاری و نهایت صلاح و دین داری بود چنان چه باعتقاد جمهور مردم ثاني ملا احمد اردبیلی بوده در علم دین و قواعد شرع مبین سعی نموده با حادیث و تفاسیر ربط بی نهایت داشت در مشهد مقدس پیش نماز بود این رباعی را در عذر پیشنمازی گفته

رباعی

این پیش نمازیم نه از روی ریاست *** حق می داند که از ریا مستثناست

أينك خوشم افتاده که در وقت نماز *** پشتم بخلایق است و رویم بخداست

اي ... اگر نه در دلت کین علیست *** با شیعه او عداوتت این همه چیست

ترجيح داده کسی بر حیدر ؟ *** آن شیر خداست این ندانم ... کیست

که مرد تلاش خانه و زن دارد *** که فکر لباس و زینت تن دارد

تا این متعارفات رسمی برجاست *** شیطان همه را رسن بگردن دارد

در گنه کز جانب ما بود تقصیری نرفت *** چون در آمرزش که کار اوست تقصیری کند

نصیرای همدانی - از اهل امامزاده سهل علیست که محلی است از همدان از اکثر فنون بهره ور و دوحه طبعش باقسام علوم خصوصاً رياضي صاحب ثمر

ص: 166

در ترتیب انشا سخنانش دل نشین و در تقریر شعر معانیش رنگین فقیر بخدمت او فرسیده ام اما از عزیزان مسموع شد شد که قطع نظر از فضیلت بسیار خوش صحبت و شوخ طبیعت بوده خالوی فقیر چون بخدمت علامی شیخ بهاء الدين محمد ربط داشت نقل مي كرد كه وقتى شيخ وعده فرمودند که بمنزل فقیر آنید فرمودند که نصیرارا خبر كنيد تا مجلس نمکی بهم رساند شاعری دون مرتبه اوست چنان چه خود می گوید

بشعر شهره آفاق گشته ام اینست *** یکی زجمله غلط های در جهان مشهور

دیوانش بعدد أسماء الهی هزار و يك هزار و يك بيت است وفاتش در سنه 1030 اتفاق افتاد شعرش اینست

غزل

نگاه گرم توروی سخن بمن دارد *** که چشم پر سخنت با دلم سخن دارد

بهار می رود زسبزه خط نو *** زمانه سرخط تعليم صد چمن دارد

چو توتیا که بکاغذ کنند باد صبا *** غبار کوی تو بر برك ياسمن دارد

آمدی از تو دل خويش طربناك كنم *** آن قدر باش که خون در دل افلاك كنم

بهر راحت نزدم بخیه بزخم تن خویش *** دوختم سینه که باردگرش چاك كنم

باز در سینه من زمزمه با هویست *** دانه سبحه ذکرم گره ابروئیست

گلشن از حسرت روی تو فرو رفته بهم *** بی گل روی تو هر غنچه رزانوئیست

بس است چند دلا گرم اضطراب شوی *** چنین که خانه خراب توام خراب شوی

نماند رنگ برویت شکفته شوكل *** که رفته رفته مبادا جو آفتاب شوی

قریب سینه پرداغ بوالهوس نخوری *** که چون کتاب غلط نقطه ای شك دار

دشت هوس ز آبله پای من تهی است *** اين ريك گرم قسمت صحرای دیگر است

در قصیده ردیف اسب این بیت را بالا دست همه گفته

یک دست آمده است سخن گر چه یافته است *** از پهلوی ردیف فراوان مجال دست

رباعی

وقست که دهقان ذلك گردد سست رباعی *** وز سنبل هاش حبه نماند چونخست

در چرخ هلال نیست گویم تو راست *** يك پره ز چرخه فلك مانده درست

ميرزا محمد سعید - خلف ارجمند مرحوم حكيم محمد باقر قمیست با بندگان میرزا محمد حسین برادر بزرگش که ملکیست بصورت بشر در سلك اطبای پادشاه جنت مكان شاه عباس ثاني منسلك و بشرف مصاحبت و مجالست

ص: 167

مشرف بوده مجملا نيکو اخلاق و پسندیده صفا قند طبعش در اكر علوم خصوصاً حکمت نظری متین و خامه تقر برش در ترتیب نظم نمکین رجوعش بخلوت تقدس ذاتي و طلوعش از مشرق تنزه طبیعی از حرکت نبض باندیشه قلبی مطلع و بمجرد پرسشی امراض مهلك را دفع می کند در جلوس نواب اشرف بسعایت بدگویان مؤاخذ شده مقرر شد ایشان را بقلعه الموت محبوس سازند باز سلامت ذات ایشان باعث شده مواب اشرف ایشان را بخشیده در قم بطاعت و عبادت و تحصیل علوم و دعای دولت پادشاه مشغولند اشعار آن جناب بدينه وجب تحریر یافت

بیت

در انتظارت ای ثمر دل شکونه وار *** چشمم سفید گشت و تو در دیده بوده

مخور غریب کرامات این تهی مغزان *** که گر بر آب روند از هو است همچو جباب

مرد رفعت جوی رانا راست بودن لازم است *** خم شود هر کس که از پستی بالا می رود

عندلی بان چون طواف گلشن آن کوکنند *** دست گلچین ترا چون دسته گل بو کند

چون آب زلالست که از ريك برآید *** راه منو مقصود همین فاصله دارد

نرگسی پنداشتم می چینم از گلزار غیب *** از تماشای جهان چشمی که بر می داشتم

شد بهارو گل بچندین رنگ می آید برون *** شیشه پر می همچو لعل از سنك مي آيد برون

پاک طینت را کمالی نیست دانشور شدن *** هیچ حاجت نیست خاك كربلار از ر شدن

شیشه نه چرخ را بر طاق نسیان چیده ام *** این چنین آیین کنند آزاد مردان خانه را

تعریف رود خانه

زمین در جنب آن دریای سیمین *** چو در گوهر نهان گردد یتیمی

ملا علی رضای تجلی - از کد خدا زادگان اردکان من اعمال فارس است بزيور فضایل نفسانی و حلیه کمالات روحانی آراسته تجلی شمع شعورش بزم قدسیان را منور ساخته و چراغ كمالاتش در محفل روحانیان پرتو انداخته در مجلسی که ایشان با فاده مشغول باشند فحول علما را قدرت دم زدن نیست در کمال پاکی طینت و پرهیز کاریست بطریق بعضی از طلبه هر گز متوجه منهیات نشده روزی فقیر می گفت که اگر خوردن شراب مباح بود باز هم ارتکاب آن از امثال ما جماعت نا مناسب نمودى الحق (الظاهر عنوان الباطل) درباره او صادق است در اوایل من جهت تحصيل باصفهان آمده مدتی از تلامذه بحر معرفت آقا حسین بود بعد از آن اراده هندوستان نموده در آن جا بتعليم ابراهیم خان ولد علیمردان خان مشغول بوده مشار الیه

ص: 168

و ساير أمرا كمال مهربانی با و داشتند باز شوق ایران و موانست دوستان باعث شده باصفهان مراجعت کرد

قطعه

بغربت اندر اگر سیم و زر فراوانست *** هنوز هم وطن خویش و بيت أحزان به

اگر چه در گدانها رسیم و زیر سارند *** برای نرگس هم خاک نرگستان به

در شهور سنه 1072 باد شاه قدردان شاه عباس ثانی محلی از محال اردکان را يسبور غال او عنایت فرمودند و نواب اشرف اقدس هم در بسال ايشان را بمجلس طلب داشته در سفر ییلاق در رکاب ظفر انتساب بودند و الحال در اصفهان بمباحثه و تاليف مشغولند کاهی بعد از مباحثه متوجه ترتیب نظم غزل و رباعی می شود تجلی تخلص دارد و اشعارش اینست

غزل

از اضطراب کار مهیا نمی شود *** سیل از در بدنست که دریا نمی شود

باز که بيجمال تو آغوش عشرتم *** همچون کمان حلقه زهم وا نمی شود

ز بس در دیده ام یاقوت اشك آتشین باشد *** نگه در چشم من همچون خط زیر نگین باشد

در راه دلم ضعف آن انداخته سنگی *** عمری گذرد تا روم از رنگ برنگی

عمر كیكی دان أجل شهباز او *** روز و شب بال و پر پرواز او

بسکه در مشت غبارم یاد رویش نقش بست *** سیماب کشته زنده شو دراه مردمی

روح طپیداست دل پر ز درد من *** کرده تصویر او شد هر کجا کردم نشست

خواهم چو بهله با تو دمی همر می کنم *** دستی بر آن کمر زده قالب تهی کنم

حسرت پیری نگردد کم راسباب جهان *** صد گھر کی می تواند کار یک دندان کند

نقابش از صفای چهره صبح اندود می گرد *** گل رخسارش از مهتاب گرد آلود می گردد

فلك را آه گرم عشق باز ان مضطرب دارد *** چو فانوس خیال این آرزو از دود می گردد

دل کجا در زیر تیغت چین برابر و می زند *** پیش فدراك تورم خنجر برآهو می زند

سیر هم نتوان تماشا کردنش در خواب ناز *** کز نگاه گرم شرمش آب بر رو می زند

هر جا دودله چوشیشه ساعت شوند رام *** از یکدیگر غبار دورت کنند وام

نسبت من تو چون نسبت عکس است بشخص *** با توام گرهمه در عالم دیگر باشم

ص: 169

آن را که منزه ذات صفات *** ز درس کلام و حکمتش نیست نجات

در طبع بدان بجهل برگردد علم *** در طینت ما ر شود آب حیات

گر بگذری از طریقه علم و عمل *** هر تفصيلي كه هست یابی مجمل

کثرت همه از وجود أصلى خیزد *** از نقش دویم دو تا به بیند احول

پر آبله شد چوخرشه هر چند کفم *** یک دانه نشد حاصل از این نه صدقم

باطن همه ناکامی و ظاهر همه کام *** لب تشنه سیراب چو در نجفم

در حسن را آب روان در کشت است *** در دل اثرش چه شعله در انگشت است

شمار نكر حسن خرابانی را *** چون معنی بیت هجو خوبش زشت است

صفت معشوق

چون گلاب از تاز باشد در بدن *** در غریبی بوی گل باید وطن

ملا محمد کشمیری - از تحول فضلا بود طبعش جامع فنون و آداب را قانون و باعتماد بعضى درآمد فیناد بود در اصفهان سکنی داشت سبب سرکشی و غذای طبع بیدخوشی شهرت کرده درین ساله سنه 1083 فوت شد گاهی رباعی می گفت

(رباعی)

ای گل که نه بوئی از تو پیدا و نه رنك *** از شرق جمال تو بود هر آهنك

دورم از تو بسان ظلمت از نور *** هستی در من مثال آتش در سنك

ظهیرا - خلف مرحوم مولا نا مراد تفریشی است طالب علم و درست سلیقه است چمن خاطرش از سحاب فیض الهی همدوش طراوت و گلزار طبعش از بحر فضل نامتناهی هم آغوش نضارت در نظم و نثر سلیقه اش نهایت لطافت دارد با بروفور قابلیت نظارت و پیش نمازی ولایت گرجستان بوی مفرض شده باتفاق عالی جاه شاه نظر خان والی کاخت روانه آن ولایت شد و الحال در آن جاست حسن سلوکش بمرتبه ایست که عالی جاه معزي اليه از سخن و صواب دید أو يكسر موعدول نمی نماید طبعش در ترتیب نظم و نثر و حل معما ربط دارد و نهایت قدرت و لطافت دارد شعرش اینست

رباعی

در نرد طریق دین متم در بدری *** در ششدر حیرانیم از بی خبری

نقشی که در شش نشسته از من اینست *** کرجان و دلم شیعه اثنی عشری

ص: 170

آن کس که زفهم و هوش نامی دارد *** نه ما حضري و نه طعامی دارد

امروز زروشنان که بتوانم گفت *** روز است که چاشتی و شامی دارد

امشب که رخ تو شمع بزم آرا بود *** وز حیرت دیدار توام مهیا بود

در آینه خویش نظر می کردم *** جز من همه چیز اندرو پیدا بود

زبان صوفی دل مرده را حکایت عشقت *** چو نقش آینه مصحف بود بلوح مزاری

(رباعی)

از دانش مبدء و معاد اشيا *** بشنو سخنی که نشنوی جز از ما

عالم زازل تا بايد يك سخنست *** گوینده آن خدا نیوشنده خدا

تلاش رشته را با گوهر ناسفته می ماند *** بفكرست عقل از راز عشقش سر بدر بردن

محرم درد نهانم کس درین محفل نبود *** در میان انجمن عمرم بتنهائی گذشت

نی نیست درین بیشه که لبریز شکر نیست *** سنگی نه در این دشت که سنگین ز گهر نیست

این طرفه حدیثی است که از ظاهر و پنهان *** در هیچ نشد داخل و از هیچ بدر نیست

عرفان بگفتگو بک شاید نقاب را *** مينا زمنك سرمه کنند این شراب را

نار است را زمالش دوران گزیر نیست *** از رشته پیچ و تاب برد پیچ و

گومیرد از خمارو نه بیند کسی بچشم *** ابرو بلند کردن موج سراب را

می خانه را ز مدرسه نتوان شناختن *** از بسکه رهن باده نمودم کتاب را

واعظ قزوینی - اسم شریفش میرزا رفیع است نواده ملا فتح الله واعظ قزوینی است بفنون کمال آراسته و بصلاح و پرهیز کاری پیراسته چمن طبعش را آفتاب گل خودرو و گلزار خاطرش را ماه تمام گل شب بو لطافت و ملاحت طبع اورا تالیف وى مى بابواب الجنان هشت گواه عادلیست که چهار عدولش بمحكمه صاحبان انصاف گذشته و سجل فصاحتش باذعان اهل عرفان معنون گردیده حقا که هر بایش در بهشت بروی مطالعه کنندگان کشاید و هر فقره اش از راه نظر به بیننده رحیق تحقیق پیماید غرض که جلد اول این کتاب فصاحت آيات انظر فقیر رسیده و مطالعه آن هر کس را از کتب اخبار وأحاديث و اخلاق مستغنی می سازد چرا که فقیر مطالعه کتب تواریخ و اخلاق و امثال آن بسیار نموده بحسب لفظ و معنى هیچکدام این قدر فیض رسان نیست. کمینه حیرانم که در مجادات دیگر چه خواهد گفت که درین نباشد امید که بصحت و عافیت و سلامت بوده توفیق اتمام آن را بیابد اكثر اشعار که مناسب آورده اند از آن جنابت این ابیات از آن جناب قلمی شد

ص: 171

دل خانه ایست یاد خدا کد خدایی او *** سرد از محبت همه گشتن هوای او

گشت یکشب درمیان وصل به رعای ما *** کربلائی شد لباس تیره بختی های ما

از هیچ کس بجز در زبانی ندیده ایم *** خلق زمانه را همه گویا زبان یکیست

گر چه ما را نیست پیشاپیش درد مشعلی *** نیست دود آه مظلومی هم از دنبال ما

بزمین برد فرو خیلی محتا جانم *** بی زری کرد بمن آن چه بقارون ز و کرد

گفت گو شد همچو سطر بی نقط بدخوان مرا *** چواشك شمع در هر گام می گیرم سرراهی

جوهر از تیغ زبان شد ریخت تادندان مرا *** گفتکو شد همچو سطر بی نقط بد خوان مرا

ز آتش پاره خود گرمتی تا و اکشم هر دم *** چو اشک شمع در هر گام می گیرم سرراهی

دست بردا من زن استغنای تمکین شیوه را *** از حریم دل بدر کن آرزوی لیوه را

خط سبزش پوشد او سیب زنخدان را چه غم *** برك می پوشند بر رو از لطافت میوه را

آگاهی عامل سبب راحت شاهست *** فریاد سك افسانه بود خواب شبانرا

روزگار آخر ستمگر را ستمکش می کند *** شیشه میازد مکافات شكستن سنگ را

جز دل که بسته اند بر او قوم تیره دل *** دیگر بزند گانی دنیا چه بسته است

آن قدر فیضی که من از بی زبانی برده ام *** ترسم آخر شکر خاموشی کنند گویا مرا

مثنوی

نبی و ولی هر دو نسبت بهم *** دو سرو یکی چون زبان قلم

دو سر چون قلم ليك أزحان يكى *** زبانشان دو تار سخت شان یکی

از آن برده همچون قلم سر بسر *** که هدو در میانشان نگنجد مگر

خط شرع گردیده ناخوان از آن *** که گنجیده غیری چومو درمیان

رباعی

آن را که نه آتش خود خاموش است *** هر شام و سحر ديك سخا در جوشت

هر عیب که باشدت سخا می پوشد *** گردید چوکاسه سرنگون سرپوشت

آقا رضی قزوینی - در کمال آرام و آهستگی و در نهایت بی تعلقی و وارستگی است چرب و نرمی کلامش مرهم خستگان آفت و رایحه خلق همیشه بهارش دماغ را سبب ملایمت از جمیع علوم بهره دارد و تخم فيض و دریافت در زمین خاطر طلبه می کارد حقا که دلنشین حقا که دلنشین و محبوب القلوب خلایق است یگانه زمان و وحید دوران بندگان ضیاء نویسنده دفتر خاصه که قزوینی بی شبهه و چار پای صرف است در باب او و عزیزان دیگر گوهری سفته که بچهار رکن عالم دویده و آن این است

رضی و واعظ و ملا خلیل و سبزی کار *** دلم فریفته این چهار قزوینی است

ص: 172

و گاهی متوجه ترتیب نظم می شود و این اشعار از اوست

شعر

ز نعمت حق نعمت عمده دان نه خوان رنگین را *** نمك بشناس گر نشناسی از هم تلخ و شیرین را

گوشه گیریست که سرمایه جمعیت هاست *** يك تن از غیر چو عزات بگزیند تنهاست

عهد او چون جناق بستن بود *** مطلب از بستنش شکستن بود

ریزش احسان در نان آب کشت کس مباد *** مد احسان التيمان سرنوشت کی مباد

سبکر و تر بود چون عمر غفلت هست سنگین تر *** شب کوتاه سازد خواب را در دیده شیرین تر اكسير عمر ناقص ما شد غم و ملال *** کرد از برای ما نفی را هزار سال

سحاب رحمتش عامست یعنی دل بدریا کن *** تو هم مانند این دامن آلوده را واکن

ملا محمد شفیع - خلف بندكان واعظ بمقتضاى الولد سرابيه قدم بر قدم والد خود دارد و در زمین قلوب هموم خلایق تخم محبت میگارد درین سال که سنه 1077 است باصفهان آمده در هم بعد حكيم داود موعظه در نهایت فصاحت و بلاغت کرده فقیر بخدمتش نرسیده ام اما از عزیزان صفات ایشان بسیار مسموع شده ک در مجموعه حاجی اسمعیل نوشته شده بود داخل این اوراق شد

(شعر)

نتوان شناخت فيك و بد هر سرشت را *** هرگز کسی نخوانده خط سرنوشت را

ریا صلان زن در سر شکند بیخبر *** باران به از گهر بود ارباب کشت را

پیش ما در گشتگان یکسان تمایه خوب و زشت *** یک روش گردد بآب تلخ و شیرین آسیا

تا مجرد نیست مالك رهنما کی می شود *** شاخ تابرك و بری دارد عصا کی می شود

ملا علی قلی خلخالی - همشیره زاده ملا واقف خلخالیست ساق عرش را آوازه فضيلتش خلخال و شاهد علم و عملش را حسن در حد کمال نزد جولان سمند دقتش جاده سطور مطول مختصر و در بیان معانی بیان واقف و باخیر در اصفهان بافاده مشغولند و در خاطر ها محاسنش را مرتبه قبول گاهی متوجه ترتیب نظم می شود واقف تخلص دارد شعرش اینست

شعر

در لباس فقرهم آسودگی نبود مرا *** یخی های خرقه بر من جادهای وحشت است

و سمت دشت با ندازه پروازم نیست ***یاد صیاد و گرفتاری کنج قفسی

می دهد یا کھ دنیا گردی از باد است *** گرد بادی که ازین دامن صحرا بر خاست

ص: 173

سرا پا چشم بودم دوش از ذوق تماشائی *** براه انتظار جلوه خورشید سیمانی

کمند و حدتم شد طوق قمری بسکه پیچیدم *** بخود از حسرت موی میان سرو بالائی

نیست روش طینتان را از غم گردون ملال *** در دل دریا گره کی موج دریا می شود

قصیده

دل من طور معنی عشق أو موسى عمرانش *** تجلی جنون باشد عصا و عقل ثعبانش

طلب بحریت پر آشوب کا ندر هر طرف بینی *** کدورت موج محنت های رنگارنك طوفانش

شکفتن کی نصیب غنچه دل می شود چون گل *** نخندی تا بر اوضاع جهان و باغ و بستانش

مسیحای معنی - مولد او قصبه فاست از جمله محال شبانکاره فارس با انکه قاطبه اشباه و اقوامش در طلب دنیا و معاشر ارباب دیوان بوده مومی الیه نظر از آن پوشیده در عنفوان شباب جلای وطن نموده در شیراز بخدمت علامی شاه ابوالولی نسابه بتحصیل مشغول گردیده چون آینه قبولش پذیرای عکس شاهد غیبی گردید وارد دار السلطنه اصفهان شده در سلك تلامذه علامی آقا حسین منتظم گردید بادراك و شعور معانى اكثر كتب متداوله را دیده و در جميع علوم بانتها رسیده و صحبت شریعش در کمال کیفیت بنوعی محبوب دل هاست که چون پیاله می دست بدستش می گردانند سلیقه اش در باب نظم و نثر کمال لطف دارد درسته 1115 فوت شده قصیده که در باب درد پا گفته دلیلی روشن است بر اثبات دعوی فقیر و دیباچه بر مجموعه فقیر نوشته که کمال غرابت دارد و معنی تخلص دارد این أبيات از او ثبت افتاد

شعر

سیه بختی که دارد در نظر لعل می لعل می آشامش *** چو داغ لاله از خون جگر رنگین بود جامش

نفس برگرد آن چون رشته گلدسته می گردد *** زبان هر گاه گل بر سرزند از بردن نامش

دلی از نار در آزار خود بیتاب تر دارم *** نو آموز غمم دیوانگی ها در نظر دارم

چوابری گرد از خاکم بچندين رنگ برخیزد *** چنین از اختلاف طور او خون در جگر دارم

همچو داغ لاله بخت مانقاب وصل ماست *** کر در آغوش توایم از پیرهن در آتشیم

به پیری پیش گیرند اهل دنیا دامن خواهش *** قد این خارها چون خم شود قلاب می گردد

خون بقدر چهره رنگین کردنی در دل نماند *** این قدر هم نیست رنك از چرخ زنگاری مرا

تخلص درین بیت نیکو لطیف افتاده

رنگش ز شوخ چشمی نظاره بشکند *** بر روى أو بديده معنی نظر کنید

ص: 174

چون نگاه عينك آن رهرو که روشن دل بود *** سنك راهش باعث نزدیکی منزل بود

میرزا باقر - نواده قاضی زین العابدين تريزيست که مرد مبارکی بود در کمال صلاح و فضیلت میرزا باقر نواده اش جوان قابل صالح فاضلی است در تحصیل علوم سعی بسیار نموده حقا که باقر علوم و جامع کمالا تست استفاده علوم از خدمت بندكان علامی آقا حسین نموده و باب توفیق بهدایت ایشان بروی گشوده تدریس مدرسه قطبیه و تقسیم گندم و گوسفند تبارزه بطریقی که باجد مرحومش بود الحال با اوست و در نظم اشعار و معما سلیقه اش معباریست و این اشعار از اوست

شعر

حاصل زندگی ما سخن رنگین است *** ان هم از دست نهی در گرو تحسین است

دل كه تنك از خیال آن دهنست *** سخنان غرب را طن است

خرقه چاك چاك زنده دلان *** آرزوهای مرده را کفن است

گشته از خط حساب حنش ياك *** باقي لا کلام أو دهن

جز سخن نیست در کنم چیزی *** رهن منقول من حدیث منست

فصل گل و موسم بهار است *** گلزار برنك و بوی یار است

يتو شب ماه تیره روزان *** چون چشم سفید کشته تار است

عينك در انتظار تو با دیده یار شد *** چشم سفید گشته براهت چهار شد

نه همین در ماتم دل ناله غوغا می کند *** داغ می پوشد سیاه و زخم سروا می کند

زاهد دل مرده را هر گام گور کنده ایست *** می کند از سایه اش از بس زمین پهلو تهی

غفلت کج نظران فایده دین باشد *** چشم احول چوبخوابست یکی این باشد

چمن دیگر بکام قمریانست *** ز عکس سبزه چون رو روانست

مسیحای صاحب - از عزیزان کاشانست جامع جميع علوم و حاوی آداب و رسوم در نظم و نثر عربی و فارسی خیالش کمال قدرت و لطافت دارد و نهایت ملاحت و سلامت اما از نظم عربی دندان بفارسی نمی گذارد چنان چه در شکارگاه منشآت عربی بدوستان ارسال داشته بودند که غزالان الفاظش بي كمند طور قاموس و صراح بتصرف هیچ خاطری در نیاید عبارات و صاف نسبت بالفاظش مكالمه روستانی و ترك و بصورت و معنی دلنشين كوچك و بزرك ، از تلامذه بحر عرفان آقا حسین است

هر جا که دقیقه یاب آگاه دایست *** شاگردوی است و خرقه از وی دارد

غرض که جوان آدمی بصورت و معنی آراسته ایست و طبعش در ترتیب نظم خالی از

ص: 175

لطفی نیست این چند بیت از ایشاست صاحب تخلص دارد

شعر

شد گرم جگر سوزیم آن رند شرابی *** مستيش بر آن داشت که گردید کیانی

در کوره غم شیشه صاف دلم آخر *** از جوش تف آبله ها گشت جوانی

از پرورش آب حیای گل رویش *** فرد است که این سبب ذقن گشته گلابی

پیوند الفت تو چو تار نظاره است *** تا چشم می زنی بهم این رشته پاره است

گیرد بقرض هر چه زهر کس نمی دهد *** دشتام اگر دهند باو پس نمی دهد

پر مکن خون در دلم تا دوستی ماند بجای *** شبشه چون از باده پر شد از هوا خالی شد

منك از دل شکسته خورد شیشه حیات *** تا بر خوری زعمر مخور بر دل کسی

هر کس که دم زهوش بریار می زند *** سررا هزار بار بدیوار می زند

دل بهر چه در ازم توما داشته باشیم *** در کعبه چرا قبله نما داشته باشیم

نبود عجب زنازکی برای آن نگار *** رنك ما اگر کف پائی بران زند

بادہ کی بی ابر مستان را دماغ تردهد *** نخل عیش می گشان از آب باران بر دهد

کجا فکر شکست بی دل و دین دگر دارد *** که در دل هر چه دارد با من آن بیداد گردارد

ز بس کاهیده ام دور از تو هیچ از من نمی ماند *** ز چشم ناتوانم عکس اگر آیینه بردارد

بسکه خوش زلف و کاکل افتاده است *** تاب در جان سنبل افتاده است

یار سر گرم عشق همچو خودیست *** برق در خرمن گل افتاده است

گل من تا شنید از تو بوی بیوفائی را *** بهم چون غنچه پیچیدم بساط آشنائی را

پریدن های چشمم بردی از جاگر نمی کردم *** نگهدار تن کاهیده وفك كهرئی را

خار از پائی بکش شاید که همراهت شود *** نان درویشی پز تا توشه راحت شود

میرزا معز فطرت - خلف میرزا فخرا که از سادات موسوی قم است واز جانب والده صبيه زاده سید السادات مير محمد زمان مشهدی جوان قابل فاضلی است بصفات حسنه آراسته در تحصیل علوم سلیقه اش در کمال رسائی و ذهنش در نهایت خوش ادائی از مشهد مقدس با صفهان آمده مدت دو سال در مدرسه جده نکنی نموده در خدمت علامی آقا حسين بتحصيل مشغول بود چون درین ولایت فضیلت و نجابت قدری ندارد یک سال قبل از حال تحریر روانه هندوستان شد شعرش اینست فطرت تخلص دارد

شعر

کی دل پرداغم از شور جهان رسوا شود *** لاله ما شمع زیر دامن صحرا شود

ص: 176

از نوازش های آن بدخو همین ما را بس است *** کز دریدن نامه سر بسته ما وا شود

گداز از آتش عشق تو دادم آن چنان تن را *** که چشم موبرون آورده کردم طوق گردن را

بجای باده رنگ گل بساغر می توان کردن *** دهد کیفیت از پس چشم مخمور تو گلشن را

درا بباغ که دلهای غم نصیب پراست *** هزار بیشه زآواز عندلیب پر است

از بسکه تهی کرده ام از یاد تو قالب *** اشگی که برون آیدم از دیده حباب است

از ناز تو هر دل شده در گریه و زاریست *** هر چین جبین تو مگر ابر بهاریست

میرزا شاه تقی واحد - از اجله سادات و قبای اصفهان است الحال برادر ایشان نقیب النقباست مشار اليه در فضل و دانش خصوصاً در علم نظری وفقه سرآمد فضلای ممتاز است و در درستی سلیقه بی انجاز مدتی شیخ الاسلام رشت بود از آن منصب معزول شده شیخ الاسلام مشهد مقدس شد مدتی در آن امر کمال بی طمعی بظهور می آورد چنان چه آوازه کم طمعی او چهار رکن آفاق رسیده بسبب شکایت بیگلر بیکی معزول شد امر مذکور بسيادت پناه سید تاج الدین که قاضی آن جا بود موجوع شد چون نهایت راستی و درستی و کم طمعی داشت و همه کس از اوراضی بود ياندك مدتی معزول شده امر مزبور بمیرزا هدایت خلف ميرزا شاه تقى مرجوع شد و میرزا شاه تقی در اصفهان می بود تا در این سال فوت شد و این اشعار از ايشانست واحد تخلص می کرد

( شعر )

ای نوردیده رفتی و بی نوردیده ماند *** مژکان چو آشیانه مرغ پریده ماند

نهاده ام چوگان سر بر آستانه او *** فرشته را نگذارم بگرد خانه او

گرم نازی و سر خانه خرابی داری *** از در خانه ما می گذری خوش باشد

در بستر وارستگی آرام گرفتم *** فارغ شدم از هر دو جهان کام گرفتم

انزلف پریشان که بر خسار تو دیدم *** مرغ دل رم کرده بگل دام گرفتم

آخر کشید دیده زدل انتقام خویش *** من هم چه گری ها که نکردم بکام خویش

روزی که عشق او در می خانه می گشود *** هر كس بقدر حوصله پر کرد جام خویش

خوشست سفله که با خاك وه شود يكسان *** زبان بدیده رسد چون غبار برخیزد

این حدیث صدق و کذب اندر سخن *** همچو بوی سیر و مشك است از دهن

سر گشتگیی نیست درین بادیه عشق *** هر جا که گذاری قدمی بر سر راهست

میرزا هدایت - خلف میرزا شاه تقی جوان قابل بآرامیست در اوانی

ص: 177

که باصفهان تشریف داشتند بنوعی سلوك می کرد که دشمن و دوست زبان تحسین می گشودند و او را بیگدیگر می نمودند در وقتی که والد او شيخ الاسلام مشهد مقدس بوده مشاراليه قاضی مشهد بود و با نفاق امور شرعبه را بلند مرتبه می گردانیدند الحال شيخ الاسلام مشهد است شعرش اینت

(شعر)

بما بیگانگی ها چیست گاهی *** تبسم گر نمی خواهی نگاهی

بجانان تحفه ما تنگدستان *** كل داغیست پاریحان آهی

مدام كام دل از روز کار می گیرد *** ز خویش هر که بعشقش گذار می گیرد

ز سایه سر زلفش زمین بز نجیر است *** و گرنه کی زخرامش قرار می گیرد

زبسکه بی تو چمن در همت پنداری *** که سبزه بررخ گلزار چین پیشانی است

پاکی طینت بود عینی که دارد گوهرم *** بسکه چون آیینه پاکم در نظر بی جوهرم

پر گرفت است دلم خانه صیاد خراب *** کاش روی قفسم جانب صحرا می کرد

شخصی می گفت که شعر ( پر گرفت است دلم ) از کسی دیگر ست که میرزا هدایت باسم خود می خواند

سید مرتضی - از سادات شریفی شیراز است صحت نسب آن سلسله حاجت باظهار ندارد مشار اليه وضع بزرگانه داشت در زمان وزارت ميرزا معين الدين محمد قاضی القضان شیراز بوده با میرزا هادی وزیر فارس در خدمت شاه ابوالولی نابه مباحثه می کرد تکیه بسیار بکیفیتی بسر مرقد شاه شجاع ساخته بود پیوسته با اهل حال در آن مکان بصحبت مشغول بود پسری ناخلف داشت می رسید شریف نام بعد از فوت او تکیه را بميرزا معين الدين محمد فروخته مرحوم مزبور خوش طبع بوده و رضی تخلص داشت شعرش اینست

شعر

هر چه ما بیداد می پنداشتیم آن داد بود *** خصي أفلاك باما سيلى استاد بود

زبان تا دو دهان دارم حدیث اوست می گویم *** چو مرغ دوست تادم می زنم یا دوست می گویم

می دهم جان برهت مرتبه فقرو فناست *** چکنم گرد سرت عالم در و پشی هاست

آن غلط فهم این گمان دارد که از من برده دل *** من فراغت دارم و اوناز ضایع می کند

برادرانه با قسمتی کنیم رقیب *** جهان و هر چه در و هست از تو یار از من

ملا محمد تقی - چون پدرش الله میرزا محمد حسین اوارجه نویس

ص: 178

شیراز بود بلله مشهور است در کمال فضل و حال بود قطع نظر از آگاهی معنوی صفای باطن هم داشت که کمکی از فضلا را دست دهد انیس و جلیس اکابر شیراز بود خصوصاً امام قلی خان و بعد از فوت خان از مخصوصان میرزا معين الدين محمد خان و میرزا هادی شاگرد او بود وقتی باصفهان آمد فقیر بخدمت او رسید حقاكه ملکی بود در لباس بشر در رقت طبع و سخن فهمی و سخن شناسی مانند نداشت این رباعی ازوست

رباعی

با خلق بخلق باش و دشمن کن دوست *** خالق يكو دليل خلق نیکوست

فيض واهب در خور استعداد است *** بارد یکی این آب ز کم ظرفی جوست

ملا محمد امین و قاری تخلص - خلف مولانا عبد الفتاح برادر

مرحوم مولانا عبد الكريم طبسی که از مشاهیر فضلا ست و در شیراز می بوده مولانا شمس الدين محمد طبسی که در تذکره دولت شاهی بعضی از کمالات نيكو خصالش برسبيل اجمال مذکور است جد اعلای ایشانست از ان تاریخ تاحال فضل و شعر از آن سلسله نگسیخته مشارالیه چون دریزد بسیار بوده یزدی مشهور است با نواع کمالات آراسته پیوسته بر بساط پرهیز گذاری متمکن و در مقام صبر و رضامندی ساکن است در اکثر علوم خصوصاً شعر و انشا و معما و صنايع و بدایع شهری زیده بود حالات خود را در یکی از قصاید چنین نقل نماید خطاب به مدوح گوید

قطعه

خدا بگا را دارم گره بدل دردی *** ز غنچه دلم این عقده خار آه گشاد

منم که منفردم در جهان استعداد *** بجامعیت من ما دوزمانه نزاد

نماند در صدف کون گوهر هنری *** که دست قدرت در جیب فطرتم ننهاد

چه از رسوم علوم و چه از فنون خطوط *** چه از طریقه انشا چه ازره انشاد

چه مثنوی چه رباعی چه قطعه چه تاریخ *** چه از غزل چه تصيده كفى بها الاشهاد

چه حل و عقد معما چه قبض و بسط لغز *** چه از میادی مبدأ چه از مالی معاد

دگر ز جنس هنر آن قدر که شخص کمال *** گه شماره آن عاجز آید از تعداد

ولی چه سود که بختم نمی کند یاری *** ولی چه سود که طالع نمی کند امداد

بهر دری که زدم حلقه زین فنون كمال *** بهیچ وجه مرا هيج فتح روی نداد

ظهیر قادره گو قهرمان ملك سخن *** مگر بوصف من این بیت کرده است ایراد

مر از دست هنرهای خویشتن فریاد *** که هر یکی بدگرگونه داردم ناشاد

ص: 179

سفینه کرده ام از لجه عدم سفری *** زرهزنان حوادث کشیده صد بیداد

کنون زبندر دل می رسم بشهر امید *** متاع فضل و قماش هنر میاد کاد

ساير أشعارش اینست در مدح صاحب الزمان گفته

چون واجب الوجود وجود يگانه اش *** دارد کمند و حدت خویش از خفای خویش

ز مور و پشه جوهر هنك شمشيرش *** بشیر و بیل عطا کرده ناخن و خرطوم

خدنك خصم أسهم تو قهقرا برگشت *** چنان چه غنچه پیکان دمیدش از آفاق

ای ز تو چاك در زبان كلك شكر نو ايرا *** مهر سکوت بردهان نطق سخن سراي را

بر در کبریای خود همچو کبوتر حرم *** بال عروج داده ناله نال سای را

طفل يقيم اشك را روكش بحر كردة *** سر بقلك رسانده ناله نارساي را

باده زورین نقابد پنجه هوش مرا *** شکوه نکشاید زهم لب های خاموش را

ازدم پیران جوانا فرا رسد پرواز ناز *** چون کمان خمیازه کش مگذار آغوش مرا

چون گلیم انرا که مهر دوست از مادر برید *** دشمن نامهربانش چون پدر می پرورد

يكما بك هر چه آن چشم سخن گر داشت پنهانش *** بسر گوشی محاجب گفت بر گردیده مژگانش

درين الان شکستن بردهد خار پشیمانی *** گل از يك خنده تا دامان دود چاک گریبانش

در سماع از خود چراغ افروز وحدت خانه باش *** شعله جواله شو هم شمع و هم پروانه باش

برنك رشته اگر بخیه ای زخم کشند *** کشم چواه رود خون دل به امانم

پریشان عندلیبی را که محروم از چمن باشد *** کجا چون بابل تصویر پروای سخن باشد

ز غربت بهره جز خواری نمی باشد عزیزان را *** به از گوهر بود دندان ولی تا در دهن باشد

برخود شباب را نتوان بست از خضاب *** باشد بیاض مونمك باده شباب

دیده بکشا تو به بشکن زاهد فرزانه را *** در نمی بندند چون مسجد مغان میخانه را

در دلم گوهر گره دان بر تنم زنجیر موج *** روکش دریا کنند سودای من دیوانه را

چوجان درد پرور دور شد از درد می میرد *** دل سوزنده آتش چو گردد سرد می میرد

بعمری گر ز نيك آيد بدی گردد هلاك از غم *** چو زنبور عسل نیشی زند از درد می میرد

ندارند اهل عرفان زندگی چون صبح دوازدهم *** چو روشن دل زجفت خویش گردد فرد می میرد

هو که از افشردن دندان زبان سوهان ساخت *** کی برون آید و قاری از لبش هموار حرف

شكراب طوطی کز شیره جانم غذا دارد *** زبانش را گره چون نیشکر شیرین نما دارد

ص: 180

مراحیرت زبان بستست و می گیرد زبان او *** زبان من تو گوئی در دهان آن دل ربا دارد

داش بر حال ما لرزد حیا گرداند از ماروی *** زبان همدوش دل مژگان هم آغوش حیادارد

مولانا محمد سعيد - خلف علامی مولانا محمد صالح مازندرانی وصیه زاده فهامی مولانا محمد تقی مجلسی مشارالیه در کمال صلاح و سداد و در نهایت فضل ورشاد است چند سال قبل ازین بهندوستان رفته بواسطه پرهیز کاری بتعليم پادشاهزاده صبيه پادشاه عدالت شعار اورنگ زیب تعیین شده مدتی باین امر مشغول بود درین سال باصفهان آمده چند نوبت بمسجد لنبان آمده از صحبت ایشان فیض بردیم در فن شعر و معما دستی عظیم دارد اشرف تخلص می کند قصیده درباب سرما گفته چند بیت ازان نوشته شد

قصیده

فصل سرماشد که دیگر دستها افتد زكار *** همچو ایام خزان و برك رازان چنار

از کمر تا دست می گردد جدا افکننده پوست *** هر که را بینی میانش می نماید بهله دار

بسکه اکنون شیوه موئینه پوشی عام شد *** حسن صاحب ريش بيش از ساده دارد اعتبار

جای گرم از بسکه مطلو بست در فصلی چنین *** بر خیزد دود از آتش همچو زلف از روی یار

طاقت نقل مکان نبود ازان چون سنك پشت *** در سفر با خانه می گردد مسافر ره سپار

از عناصر آن چه در خاطر بود نار است و بس *** غیر یکبارم نمی چید بدل زین چار یار

در مدح امام رضا عليه التحية و التنا

هست خاک آستانش را خواص آینه *** می شود يك كف زمین خلق جهانی را مزار

از تغافل های پی در پی مگر یارش کنم *** پایخت خود زنم چندان که بیدارش کنم

جلوه نازش رسانی داد بیداد مرا *** کوه تمکینش دوبالا کرد فریاد مرا

کی خدا دور از بر آن خوش نگاهم می کند *** سرمه خواهم شد اگر سنگ سیاهم می کند

معنی از بیگم اگر بیگانه می آید برون *** نیست عیبی بکر گم از خانه می آید برون

چشم روشن راز عينك مي فزايد تيركي *** صاف دل گمراه می گردد زبرهان بیشتر

نشود شعر کس از معنی مردم رنگین *** زندگانی نتوان کرد بجان دیگران

بهر کندن چون نگین کردم بآیین خانه را *** نقش می دانم نشستی گر بود این خانه را

از برای خوبیت خط حلقه زنجیر شد *** این غبار از بهر حسنت خاك دامن گیر شد

از پریشان حالی آخر کار من صورت گرفت *** بسکه آمدم و بكلكم خامه تصویر شد

ص: 181

بمعنی و صورت چو زن اژدهاست *** زن زنده را حیه گفتن سزاست

رباعی

در وادی شرع و راه نیکو سیری *** از بعد نبی علی كند راهبری

رمزیست که عقد سیزده نحس بود *** یعنی مگذر زدین اثنی عشری

شرف بخوش آمدش تکاهل نکی *** در هر وصفی باو تغافل نكني

داداد او گر ببر کند گلندی *** تو جامه بغیر چشم بلبل نکنی

صفت شخصی

دهان تنگش از پان کشته گلگون *** چنان از زخم سوزن سرکند خون

رباعی

از اول کار آدم اندیشه کنید *** از آخر کار عالم اندیشه کنید

با قحبه دنيا می كنيد آميزش *** از آتشك جهنم اندیشه کنید

در فوت شخصی

نظر واکرد و بست از دهر ناساز *** گشاد آن در که محکم تر کند باز

ملا على نقى - اوهم خلف مولانا محمد او هم خاف مولانا محمد صالح مازندرانی است بطريق اخوی بکمالات آراسته بعد از ملا محمد سعید بهند رفته نهایت اعتبار بهم رسانیده چنان چه حسب الفرموده غزوات و حالات پادشاه را بنظم آورده که روز کار تاب نیاورده در این سال خبر فوتش رسید سابق تخلص داشت شعرش اینست

شعر

رام ما كشت فلك از غم پنهانی ما *** هست داغ دل ما مهر سلیمانی ما

دیده هر دو فکنم از تو نشان می بینم *** نیست بیهوده دراین بادیه حیرانی ما

ما ز بیداد تو هر دست که بر سر زده ایم *** حلقة بهر تماشای تو بر در زده ایم

آستان در جهان نقش رخ ما دارد *** بس که از شرم گنه بوسه بهر در زده ایم

بجرم این که دمی در جهان گشودم چشم *** تنم بتير مشبك شده است چون بادام

ملا محمد حسین - او هم برادر مولانا محمد سعید است کمال مردمی و آزیم دارد شرمش بعد است که گاهی بدیدن فقير بمسجد لنیان می آید شعر که می خواند در آب و عرق غرق می شود او هم بهندوستان رفته با عالیجاه ابراهیم خان بوده اتفاقا در فترات افغانان نهایم سپرت با عالی جاه محمد امین خان حاضر بوده

ص: 182

قضا و قدری در آن باب و کشته شدن سید سلطان گفته شعرش اینست

شعر

طوطی ناطقه و از آینه کویا کرد *** نقش ها سنك بروى يخ صد دعوا کرد

شادم از درد و غم و پر ز غبار است دام *** خط مشگین تو را آینه دار است دلم

ستمگاری که دور چرخ را بر مدعا خواهد *** بدان ماند که رود نیل فرعون از خدا خواهد

امینای فراهانی - فضل و حال و پرهیزکاری ایشان از آن مشهور تر است که محتاج بتصریح باشد از خوبی های او آن که از تعلقات خود را نجات داده توطن نجف اشرف اختیار کرده و از گرد آن آستان هر صبح و شام سرمه سلیمانی می کشید چنان چه خود گفته

رباعی

بشتاب بوی نجف ای دل بشتاب *** دریاب این فوز را بزودی دریاب

چون خواب نجف عبادت یزدانست *** خود را بنجف رسان و بر پشت بخواب

چون منحنی شده بود چنان چه خدم بقد مبارکش بهم رسیده بود عزیزی گفت که چرا خود بر عکس شعر خود عمل می کند در جواب فرمود که سجده شکر توطن نجف بجای می آورم این رباعیات هم ازوست

رباعی

ای بعد نبی بر سر تو تایج نبی *** بگرفته از شاهان جهان باج نبی

آنی تو که معراج تو بالا تر شد *** يك قامت احمدی ز معراج نبی

درراه طلب زلف تو تابی نخورد *** از چشمه چاه دفن بی نخورد

بیگریه و و سوز دل طاعت ما *** آن دانه که آب و آفتابی نخورد

يکعبه رفته بود خطاب بكعبه گفته

ای کعبه فدای چاک دامان تو من *** لیلی تو و مجنون بیابان تو من

حسن تو كجا حوصله وصف کجا *** باید دیدن ترا که قربان تو من

مير محمد على - ولد مغفور میر محمد مؤمن الحسني الحسيني الحمزوى مولد ایشان از شیراز متولی مرقد منور سید علی ابن موسی ابن جعفر عليه السلام و مدتى از تلامذه سلطان العلمائی شاه ابو الولی بوده و ادراك صحبت میر محمد استرابادی و اكثر فضلا نموده والاد ایشان از جمله دانشمندان بود مشار اليه بعد از تتبع علوم دو سالست که بفكر شعر افتاده طبعش در ترتیب نظم عربی و فارسی خالی از

ص: 183

لطف نیست شعرش اینست حامد تخلص دارد

شعر

چون بفکر حق کنم رنگین ریاض خامه را *** از گل خورشید سازم مهر عنوان نامه را

صفحه کاغذ ز مهر و مه رسد بهر رقم *** چون مزین سازم از تشریف نامش نامه را

بر سرم جوشند از خيل ملك پروانه وار *** گرم سازه چون بذكر حمد حق هنگامه را

از ادای حمد او کر لفظ مضمون قاصر است *** کوتهی نقصی نباشد قدر صاحب جامه را

خامه از توحید ذانت کی تواند دم زدن *** حد او صافت نباشد مرزبان خامه را

روحى فداك اى شه معراج اصطفا *** قد كفت في الوجود دهوراً لك البقا

حكم قضا و كلك قدر در گفت زحق *** قد فوضت يداك أموراً با سر ها

حجت بود حدیث تو نزد حکیم عقل *** من قال با الخلاف على الله افترى

ذرات كاينات بفضل تو شاهدند *** من ان في يديك أقد مسيح المعصي

شرعش چو قلب عرش بود قهرمان شرع *** من شرعه أستفيد عن العرش فاستوى

نشان حسن ازل از سراغ نتوان یافت *** که آفتاب نور چراغ نتوان یافت

صفا ز باده نیفزود طبع روشن را *** کز آب روشنی در چراغ توان یافت

گر همه خون شده دل کاب رخ تاثیر است *** ور همه خاك شود دست که دامن گیر است

با همه قید علایق دلم از خویش رود *** هم چو آب است و وان دایم و در زنجیر است

غم فزود از گلرخان خاری مرا *** از فلك این بود غم خواری مرا

دست گیری نیست در عالم مگر *** رعشه گیرد دست از یاری مرا

مردمان را شود از سرمه گر آواز خموش *** سرمه را چشم سخن گوی تو آواز کند

سليما - از طهرانست طالب علم منتحی بوده مدنی در اصفهان از شاگردان نواب خلیفه سلطان بوده دران وقت شیخ الاسلام طهران شده در وزارت نواب میرزا مهدی معزول شد از صدمه پریشانی بهند رفت در آن جا فوت شد ابن بيت أزو شد که در وقت رفتن گفته

شعر

شب را برای راحت تی آفریده اند *** در هند می توان دو سه روزی نفس کشید

ملا شیخ علی - برادر زاده مولانا عبدالرزاق قميست طالب علم و درست سابقه است در نهایت صلاح و پرهیز کاری خلق خوشش بهار دوستان و اطوار حسنه اش خاطر جوی همگنان گاهی متوجه ترتیب نظمی می شود فایز تخلص دارد شعرش اینست

ص: 184

شعر

ز عالم فارغست آن دل که مجذوب الهی شد *** شود کوتاه دست غیر از ملکی که شاهی شد

میرا دامن کشان طرفان عشق آورده تا کویش *** خوشا خاکی که سوی دجله با سیلاب راهی شد

همچو ساحل نکشم منت خشك از پی آب *** گر چه عمریست که تاب بر لب دریاست مرا

برد دارا نرگست از گردش مستانه *** هست بیمار ترا این مرغ پرهیزانه

در پرده دلم زان بت عيار دونیم است *** هر يك مژه بر هم زدنش پرده گلیمست

کسر خضر وه او نكند تريت ما *** جان در تن ما گنج دیوار یتیم است

رباعی

فايز تا چند شکوه از یجانی *** باید که بگوشه قناعت آتی

تاکی می ریزی آبرو از پی نان *** تا چند ازین گدائی و سقائی

از چرخ فسونگر توان داشت امید *** هرگز بر فضل او نيفتاد كليد

چون طوماری که در گشودن بپیچند *** گر دست کشاد پای در بند کشید

مولانا محمد علی شوشتری - جهت تحصیل باصفهان آمده در مدرسه جده ساکن بود در خدمت آقائی آقا حسین درس می خواند طبعش موزون بود این دو بیت ازوست

(شعر)

ز جام همچر چوسر گرم اضطراب شوم *** چو شمع گریه کنم آن قدر که آب شوم

دل نیست که گرد سران زلف دوتا شد *** باز رشته جانم گرهی بود که واشد

میرزا علیخان - شيخ الاسلام جرفاد قانست خلف مير ذو الفقار عمه زاده بند كان مخدومي آقا حسین خونساری ، جوان آراسته قابلیست در نهایت صلاح مدتی در اصفهان بخدمت آقا حسين بتحصيل مشغول بود بتكليف اهالی آن جا شیخ الاسلام جر فارقان شد چون خدا شناسی دارد چنین مسموع شد که اراده استعفا دارد و از دست مردم حرفادقان حرفا درقان بتنك آمده مشهور است که در هنگامی که جرفاد قانرا بتبول عاليجاء حسین قلیخان دادند ملازمی داشته بآدم خوار مشهور آن را حاكم آن ها گرد کسی در مجلس بنقد كان غلامی آقا حسین نقل می کرد که شخصی آدمی خواد نام داروغه جرفادتان شده ایشان فرمودند که از گرسنگی خواهد مرد شعرش اینست

شعر

چون توان با اهل دنیا صاف کردن سینه را *** کز دوروتی ها گل رعنا کنند آیینه را

ص: 185

ز جوش نخل مردم چین بابرو مداح ساست *** فرازش اهل حاجت را همین از چوب در بانست

دور از تو خون مرده نماید چراغ من *** می همچو لاله خشك شود در اياغ من

بسکه از رشك او گداخته شد *** سرهوئی دماغ فاخته شد

أذبس گلش باب نزاکت نزاکت سرشته اند *** بی بهله گل بدست نگیرد نگار من

دور از تو مداه مرا شمع محفلست *** مژكان بدور دیده من خط با طلاست

پنهان نکنند مرك زما قاتل مارا *** چون پرده چشسمت کفن بسمل مارا

داریم بیتو چشم ز مردم رميدة *** خنجر بخویش از مژه خود کشیده

نومید نیستیم که چون داغ لاله هست *** باهر شبی چراغ خدا آفریده

بسکه بی او چهره ام با سیلی غم آشناست *** خانه آیینه از تمثال من چینی نیاست

رخسار ترا نیل خط سیز ضرور است *** چشم همه کس از نمك حسن تو شوراست

رباعی

دور از تو زرشته های آه سحری *** بستم کمر خویش بعزم سفری

دانم که بیای خود بجائی نوسم *** چون خار مگر بیای دگری

ملا شاه محمد - از ولایت دارا بست طالب علم منقحیت مدتی در هند بود در این سال تشریف آوردند تذکره شعرا می نویسد امید که موفق باشد مدتی که در هند بود تا در آن جا بود فیض بهمه کس می رسانید چنان چه هر سال برای همه همسایگان و مردم دیگر مبلغی می فرستاد والحال که آمده هم فیض او بفقرا و مستحقين می رسد و توفیق این معنی یافته غرض که مرد بسیار خوبیست و پاره تحصیل هم کرده هر علم آگاهی دارد شعرش اینست

رباعی

جهدی کن و در راه خدا پابردار *** زاد ره آخرت و دنیا بردار

با دست تھی مری بدوگاه کریم ***آب از ساحل برای دریا بردار

عمر ما چون باد بگذشت و نشان معلوم نیست *** از بکیری این کاروان معلوم نیست

صاف دل غمگین نمی گردد ز حرف جان خراش *** جای زخم تیغ در آب روان معلوم نیست

راحت واماندگی راهرو در منزل است *** زشتی اعمال ما در این جهان معلوم نیست

ملا مقیم - مشهور بجعفری شیرازی مرد صالح بتقوائی بود و نهایت صلاح داشت چنان چه یکی از اجداد او در سلك اصحاب امام جعفر صادق عليه السلام منتظم چه بوده محملا مشارالیه در کمال همواری و ملایمت بود چند گاهی در شیراز از محرمان

ص: 186

مرحوم شیخ علی نقی بوده باتفاق مشاراليه باصفهان آمده با او بود بعد از فوت او بخدمت عال حضرت میرزا علی رضا شیخ الاسلام بود درسته 2074 فوت شد طبعش خالی از لطفی نبود خصوصاً در ترتیب تاریخ شعرش اینست

شعر

مه بدر از سیم های تو باشد *** نه همچون روی زیبای تو باشد

کسی حاصل کند کام دل خویش *** که دایم در تمنای تو باشد

برندش خوبرویان دست بر دست *** سری کافتاده در پای تو باشد

چون و زد باد صبا جانب ما شمشیر است *** هر تقدم دوره ما برك كيا شمشیر است

می کند عشق منادی که در آید بمصاف *** هر که را هست سری در کف ما شمشیر است

ملا محمد شريف - واد ملا شیخ حسن آملى حسب التقرير خود نسيقي بطالباء آملی دارد صیرفی جواهر بلاغت و معيار نقد فصاحت است در اصفهان بتحصيل مشغول بود بعلاج شده روانه هند شد در خدمت عالي جاء ابراهيم خان ولد علی مردان خان می باشد طبعش نهایت قدرت و غرابت دارد شعرش اینست

شعر

کی مشوش شوم از بی سرو سامانی ها *** زلف را جمع شود دل از پریشانی ها

چون سرانگشت منابسته بجا می ماند *** شمع را شعله بیزم تو زحیرانی ها

در دل نهاد و شك رخت داغ لاله را *** از اجیر ساخت خط تو بر ماه هناله را

سرشار بود بسکه زمی چشم مست یار *** مڑگان پهر در دست گرفت این پیاله را

شمال دل تا زرخش فال تماشا زده اند *** آتش از چشم تر خویش بدل ها زده اند

دور چشمت صفت برگشته مژگان سیاه *** دامن خیمه ای است که بالا زده اند

در شب وصل زبس حسن تو حیرت زا بود *** دیده چون شمع مرا روشن و نابینا بود

سوختم دوش بیزم تو و غیرت که چرا *** خلعت سوختن شمع ز سرتاپا بود

نتوانست زحیرت که کننده دور تمام *** گرد سر چشم تو را خواست جوابرو گردد

ز بس راحت زرنج و لذت از آزار بردارم *** ز تیغ دار زخم و ابرا یک بار بر دارم

همین سودم ز پیری زبان عشق بس باشد *** که نتوانم ز ضعف تن دل از دلدار بردارم

به پیش هست خود ترین غزل دارم خجالت ها *** که باید گفت در هر بیت این ناچار بردارم

میرزا ابو الحسن تسلی - از سادات دست غیب شیراز است خلف میرزا جعفر که متولی اما مزاده واجب التعظيم مير محمدند آباء ایشان بغیر فضیلت

ص: 187

حالتی داشته اند که اولیاء را دست دهد مشار اليه جوان آدمی مردم طینت فرشته خصات است مدتی در شیراز بخدمت شاه ابو الولی تحصیل مین مود بعد از آنی باصفهان آمده باعتبار قرابت در منزل مرحوم میرزا هدایت حكيم حرم علیه بود بعد از فوت ایشان بجهت رفع دل مگیری بزیارت بعتبات عالیات رفته بسلامت مراجعت نمود در ترتیب نظم تسلى تخلص می کرد چون در مرتبه خواهش بهیچ وجه تسلی نمی توان شد چنان چه ملا عرفی گرفته

عرفی

در مزرع امکان کی حاجت خود دوست *** الحال تهای تخلص دارد

شعرش اينست

غزل

چو شمع دیده هجران کشیده آب شد آخر *** گل جداتی هم صحبتان گلاب شد آخر

کجا ثابت محبت از دلایل می تواند شد *** دلیل عالم دل صاحب دل می تواند شد

زبس پیمانه در خون میدن سر خوشم داود *** هلال عيد من شمشير قاتل می تواند شد

در محفلی که چهره فروزی زتاب می *** داغ تو است شمع و تسلی است داغ شمع

با وجود آن که چشم از مش از من روشن است *** قدوس چون شمع هر ساعت تغزل می کند

سوز هجران زنده دارد عاشق دان گیر را *** آتش شب حيوان است طبع شيررا

رحم بیدارت کند بی مهر من از كين من *** کرتی در خواب بیغی بستر و بالين من

میرزا ابو الحسن - خلف مرحوم میر محمد قاسم از سادات انجوی شیراز است نواده میر ابو الولی صدر جوان آدمی است کمال آرامی در تحصیل علوم کوشیده و جام تحقیق از دست ساقی توفیق نوشیده مدتی در اصفهان تشریف داشت و عزیزان از صحبتش فیض می بردند باز بشیر از رفته الحال در آن جاست شعرش اینست

شعر

بت من سخت می ترسم که از اهل جفا باشی *** بگل بسیار می مانی مبادا بی وفا باشی

با وجود اتحاد از یکدگر بیگانه ایم *** چون نگین عاشق و معشوق در يك خانهار

تو از غرورو من از شوق غافلیم زهم *** چو عکس آینه با آن که در کنار همیم

در کنارم آن مه تابان نشست *** نقش من آخر در اصفاهان نشسته

چنان که نامه شوقم زهدها خالیست *** در آن دیار که یارست جای ما خالیست

محفلی که تونی بکه رفته ام از خویش *** گمان برند حریفان که جای ما خالیست

نام خط بودیم و لعل جان فزارا سبز کرد *** اب اين ياقوت آخر حرف ما را سبز کرد

ص: 188

گل بخرد چیدست تا پیراهن او آل شد *** سرو می داند بخود تا او قبارا سبز كرد

خوبست شود قاصد مکتوب تو بلبل *** گین نامه نشوق رقم نام تو گل کرد

يشب عرق شرم تو آتش بدلم زد *** پروانه ندیدیم که از آب بسوزد

بجفا شهره شدن از تو سزاوار نبود *** ور نه بر من سنمت این همه دشوار نبود

على رضا بيك - از کدخدایان معتبر ولایت درین (ذرمل) است در تحصیل علوم دینی سعی بسیار نموده و باب اگاهی بروی اهل دل گشوده در خدمت علامی مولانا محمد باقر خراسانی مقابله حدیث نموده در کمال صلاح و در ویشی دوست اندیشی بود مدارش بمداومت ادعيه و عبادت می گذرد چان چه سنتی از و کم فوت شده قبل از این مستوفی ایروان و مدتی مستوفی شیروان بود در آن امر نوعى سلوك كرد که اهالی آن ولایت مبلغی تقبل مي دادند که او مسترفی باشد او قبول ننموده در اصفهان بعبادت مشغو لست شعرش اینست

رباعی

ای دل چه جرس بهرزه گویا نشوی *** از موج هوا غنچه صفت و أنشوی

در دشت طلب كه اشك خون شبنم اوست *** تاخون نشوی چو نانه پویا نشوی

آن را که بدل فروغ سرد باشد *** داند چو علی که نور احمد باشد

از نور علی چشم نبی روشن بود *** یعنی که علی عین محمد باشد

عمریست که با عشق تو پیمان دارم *** چون دل غم تو بسینه پنهان دارم

چون کوه سودای تو دروادی غم *** آتش بجگر آب بی دامان دارم

میرزا رفیع الدین محمد - ولد مرحوم میر محمد حسين صبيه زاده حاجی باقر مشهور بمسگر جوان قابل آدمی روشیست در نهایت صلاح و كمال مردمی و آدمیت نهال محبتش در هر دل ریشه دوانیده و آوازه دوستی در گوش دل هر خاطر رسانیده با وجود این که در اوایل سن است بجميع علوم ربط تمام و در درك معانی خاطرش کمال نظام دارد امید که موفق باشد در نظم اشعار طبعش خالی از لطفی نیست رفعت تخلص دارد نسخ تعليق را بنمك می نویسد شعرش اینست

شعر

بزم مرا خیال خطت ياسون كند *** سروقد تو كله مارا چمن کند

كند

فيض دم مسیح بگنمان دهد نسیم *** يوسف اگر قبای ترا پیرهن کند

از زیر گلستان عرق آلوده می رسد ** آیینه را بگو که جلای وطن کند

ص: 189

روید ز تربتم گل بادام تا بحشر *** آن شوخ چشم اگر نگهی سوی من کند

نازد بنامه عمل خویش روز حشر *** رفعت اگر زنار نگاهت کفن کند

میرزا عبدالله - ولد اجری یزدی در کمال اهلیت و آرام و از فنون کمالات بهر دور است مدتی در اصفهان از تلامذه ملا رجبعلی بوده اما باعتقاد خودش ازان مباحثه بر معلومات ایشان چیزی بنزود بعد از آن بوطن اصلی رفته قبل ازین احتساب یزد با تسليم وظيفه مستحقین آن جا با او بود از احتساب معزول شده تقسیم با اوست گاهی رباعی می گوید

رباعی

نه حرف زملت و سخن ازدان گوی *** چون آینه باشر و عیب صورت بین گری

شهد دهن و تلخی گوشت دادند *** يعنى بشنو تلخ و سخن شیرین گوی

هر قطره هوای بحر درسر دارد *** هر ذره زآفتاب افسر دارد

از خویش تهی شوکه بمقصود رسی *** این جا صدف حباب گوهر دارد

این موت که بند جستن مردانست *** از قید حیات رستن مردانست

از خلق بریدن و بحق پیوستن *** برخاستن و نشستن مردانست

آن کس که به جر مبتلا می گردد *** آشفته و شوریده چوما می گردد

چون شاخ شكسته عاقبت خشك شود *** دستی که زدامنی جدا می گردد

علی رضا - از سادات تویسرکانت پاره از سادات تویسرکانت پاره تحصیل کرده کمال پرهیزکاری دارد قبل ازین بهند رفته در سنگام مراجعت نمود الحال در وطن واصل است این رباعی از اوست

(رباعی)

يارخ من ها كزتو فراموش کنند *** يا لب بکشا که جمله خاموش کنند

یا رخصت ان که هر چه گوشم بشنید *** فریاد کنم که عالمی گوش کنند

ملا حيدر على - فايض تخلص ولد ايض تخلص ولد مسيح الله اردبیلی والدش از جمله خوش نویسان بود مشارالیه نهایت فضل و صلاح داشت طبعش شعر گفتن مایل بود خصوصاً در قطعه و تاریخ درسته 1081 فوت شد ولد خلفش که جوان که جوان صالحی ست و در اصفهان بتحصیل مشغول بوده قطعه تاریخی جهت فوت او گفته که این بیت از آن قطعه است

تاریخ وفات فایضای مرحوم *** کردند رقم که شد برحمت واصل

شعرش اینست

ص: 190

امشب بمن آن ماه که از مهر قرین بود *** بزمم ز صفا رشك صنم خانه چین بود

گم نامیم از آفت شهرت برهانید *** کاری که فلك كرد بکام دلم این بود

(رباعی)

ای آهوی خوش نگاه صحرای ختن *** آرام دل حزین غم ديده من

تا بزم من از شمع جمالت افروخت *** پروانه درآمد که چراغت روشن

فایض سخن راست ز من باور کن *** مژكان بندامت گناهی ترکن

پروانه شبی بخواب من آمد و گفت *** شب رفت چه مرده چراغی برکن

مولانا عباس - ناسخ تخلص از طبقه اتر اکست اما خودرا از نسبت ایشان خلاص كرده در سلك طلبه علوم دینی منسلك است و نهايت صلاح و مداد دارد چنان چه سنتی کم از او فوت می شود حقا که ملکیست در لباس بشر طبعش در ترتیب نظم لطیفت و قصاید در مدح حضرات ائمه معصومين صلوات الله عليهم اجمعين دارد شعرش اینست

شعر

فیضی نبردی از اثر اشكواه حيف *** عبرت نیافت چشم دلت از نگاه حیف

مردان حق زافسر شاهی گذشته اند *** از سر گذشته توز هر كلاه حيف