ص: 2

بسم الله الرحمن الرحیم

مؤلف بزرگوار از وی، می گوید: «ما گمان نمی کردیم پس از هفتصد سال یک «ابن هشام» دیگر صاحب «مغنی» به وجد آمده باشد»!

دو کتاب دیگر آن بزرگوار «مقالات حول مباحث الالفاظ» در علم اصول فقه، و «القواعد الکلیه» در معضلات مسائل فقه و اصول نیز از کتب کم نظیر است و سایر آثار فکری و قلمی آن بزرگوار.

جایگاه آن فقیه عالی قدر که سال ها در خوزستان و اصفهان مرجعیت تقلید داشت تا آنجا بود که حضرت امام خمینی قدس سره پس از ملاقات با ایشان در حوزه علمیه قم از ایشان تعبیر به «سیدالعلما» کرد!

***

تصمیم بر این بود که در این چاپ مطالبی بر شرح حال مؤلف بزرگوار بیفزائیم، ولی چون شرح زندگانی آن علامه فقید به نام «شرح حال، افکار و آثار آیت الله بهبهانی» تألیف نویسنده عن قریب تجدید چاپ می شود، آنها را برای آن کتاب گذاشته ایم تا شرح حال او پربارتر گردد.

نویسنده افتخار دارد که افزون از سی سال سابقه آشنائی با آن فقید علم و دین داشته، و او را چنان که بوده است شناخته و از آن بزرگوار بهره های فراوان گرفته است. چند سالی که در نجف اشرف بودند و بعد از آن که به کشور مراجعت کردند، و در رامهرمز و اهواز اقامت داشتند، و سال ها بعد که تابستان ها به اصفهان می رفتند از فیض محضرشان استفادات زیاد داشتم و خاطرات ذی قیمتی دارم.

در ایام تبلیغ ماه های محرم و صفر و ماه مبارک رمضان دو سفر در رامهرمز و سال ها در اهواز به دعوت ایشان در حضورشان به منبر می رفتم، در بعضی از سفرها نیز در خدمتشان بودم. به قم هم که برای زیارت می آمدند در خدمتشان بودم.

در نهضت اسلامی مراجع عالی قدر قم به رهبری حضرت امام خمینی رضوان الله علیه، آن بزرگوار نیز همراه آنها بودند پس از بازداشت امام فقید در تهران، از اهواز برای حمایت از ایشان مانند دیگر فقها و مراجع تقلید به تهران آمدند، و تا در قید حیات بودند در هر مرحله به دفاع از امام خمینی و راهی که او در پیش داشت استوار، و با موضع گیری انقلابی در صدرو اعلامیه، ایشان را تأیید می کردند.

ص: 4

کتابی دیگر از افکار آن عالم ربانی فراهم آورده ایم به نام «نمونه ای از معارف اسلامی» که آن نیز به زودی تجدید چاپ می شود، و منتشر می گردد، سعی ما بر این بود که مدارک و مآخذ گفته ها و نوشته های مؤلف را هرچه هست، از منابع فریقین عامه و خاصه یعنی شیعه و سنی در پاورقی بیاوریم، ولی به واسطه عدم دسترسی به همه آنها، و ملاحظه این که پاورقی زیاد و ملال آور نباشد، به همین اندازه ه می بینید بسنده کردیم، یعنی قسمتی دیگر را بر آنچه در چاپ های قبلی آورده بودیم، افزودیم.

چاپ اول کتاب توسط خود مؤلف بزرگوار انتشار یافت. چاپ سوم نیز با تحقیق حجةالاسلام و المسلمین سید مرتضی حکمی از علمای معاصر در مصر انجام گرفته است. چاپ چهارم آن هم اخیراً توسط حجةالاسلام و المسلمین رضا استادی از استادان حوزه علمیه قم انتشار یافته است.

آشنائی من با این کتاب مستطاب از موقعی بود که حضرت مؤلف در نجف اشرف آن را داده بودند به میرزا احمد زنجانی کاتب و برای چاپ سنگی به خط نسخ نوشته بود. من که همدرس فرزند دوم مرحوم مؤلف بودم، نسخه خط ایشان را در دست داشتم و حضرت مؤلف نسخه آمادۀ چاپ را در دست داشتند. ایشان می خواندند و من به نسخه اصل نگاه می کردم، و بدین گونه کتاب را مقابله کردیم. در آن موقع من شانزده ساله بودم و مقدمات می خواندم.

پس از چاپ کتاب از طرف حضرت مؤلف تعدادی از آن به جمعی از علمای اعلام و فضلای نجف اشرف اهدا شد، و همان موقع در محافل علمی نجف انعکاس وسیعی یافت. فراموش نمی کنم در یکی از روزهای جمعه که حضرت مؤلف در منزلشان مجلس روضه داشتند، چند جلد آن به علمای بزرگ حاضر در مجلس اهدا شد، از جمله مرحوم آیت الله شیخ محمدعلی کاظمینی از فقهای به نام و استاد بزرگ حوزه نجف، و مرحوم آیت الله خوئی هر دو لحظاتی سرگرم مطالعه آن شدند و در پایان شنیدم که یکی به دیگری می گفت: «سید کتاب خوبی نوشته است»، و هر دو با اعجاب به حضرت مؤلف که وارث مکتب آیت الله آقا شیخ هادی تهرانی بود، می نگریستند.

***

راجع به احاطه علمی مؤلف بزرگوار کافی است که بگویم وقتی به نجف آمدند و شروع

ص: 5

به تدریس خارج فقه بر اساس شرح مکاسب آیت الله سید محمدکاظم یزدی کردند، شبی یکی از شاگردان ایشان مرحوم آقا شیخ علی لاری که شاگرد آیت الله شیخ محمدعلی کاظمینی هم بود، در مجلسی می گفت: «چیز عجیبی است، مطلبی را که آقای کاظمینی چندین شب موضوع بحث قرار می دهد، سید در یک شب، و یک مجلس تمام نموده و حق مطلب را هم به تمام معنی ادا می کند.»!

در اهمیت کتاب هم کافی است که به مصداق مشک آن است که خود بوید نه آنکه عطار گوید اهل فضل آن را به دقت ببینند و بر فکر ثاقب و صائب مؤلف فقید آن آفرین گویند، نه آنکه من شرح و تفصیل بدهم.

مرحوم آیت الله بهبهانی پس از یک عمر پربرکت و طولانی در روز اول آذر 1354، مطابق 8 ذیقعدۀ سال 1395 هجری قمری، در سن 91 یا 92 سالگی به جهان باقی شتافت و امروز آرامگاهش در کنار دارالعلمش در اهواز زیارتگاه خاص و عام است. رحمة الله علیه رحمةً واسعةً.

بسیار بجاست که اصل کتاب یعنی: «مصباح الهدایه» در حوزه علمیه قم و سایر حوزه ها به عنوان متن درسی مبحث امامت جزء برنامه باشد، و ترجمه آن نیز در بعضی از مجامع علمی و حتی خود حوزه ها جزء کتب درسی قرار گیرد، تا چه قبول افتد و چه در نظر آید.(1)

در پایان لازم می داند که از مدیریت محترم نشر قبله و آقای هیبت الله سوری که حروفچینی کتاب را به نحو احسن انجام داده اند سپاسگزاری نماید. همچنین از دختران عزیزم معصومه، زهرا و مریم و خواهرزاده ام مرجان فقهازاده تشکر می کنم که زحمت غلط گیری کتاب را به عهده داشته اند.

تهرام: علی دوانی

هشتم اردیبهشت 1377

مطابق اول محرم 1419

ص: 6

بسم الله الرحمن الرحیم

گر منظر افلاک شود منزل تو *** چون مهر علی نباشد اندر دل تو

وز کوثر اگر سرشته باشد گل تو *** مسکین تو و سعی های بی حاصل تو

(ابوبکر تایبادی)

از ازل چون سقف این کاخ زبرجد ساختند *** فاضل جسم شریفش را که بد از آب و گل

از محمد و زعلی بهر سجود قدسیان *** چون علی عین محمد شد، محمد از علی

در شبستان علی آن چهارده مصباح نور *** در میان مهر و قهر و حب و بغض این دو هفت

قسمت هر کس به مهر افتاد تا صبح ازل *** قرعه هر کس به قهر افتاد تا شام ابد

طاق ایوانش بلند از نام احمد ساختند *** برگرفتند و بسی روح مجرد ساختند

هیکل توحیدی اندر کاخ سرمد ساختند *** آفریدند و علی باز از محمد ساختند

از ضیاء حضرت معبود موقد ساختند *** خلق را از عالی و دانی مردد ساختند

هفت جنت را بر او وقف مؤید ساختند *** هفت دوزخ را بر او حبس مخلد ساختند

(حاج میرزا حبیب خراسانی)

ص: 7

مدعای شیعه و اثبات برتری ائمه اطهار بر خلفای ثلاثه آورده اند، مطالعه نموده و مطابق حق و عدالت رفتار نمایند.

چنان که ملاحظه می کنید مؤلف عالی قدر کتاب چه هنگام تحقیق پیرامون آیات، و چه در موقع بحث و بررسی روایات شیعه و عامه، تا آنجا که میسر است، آیات و روایات را از جنبه ادبی و به همان گونه که صادر شده است، مورد تجزیه و تحلیل قرار داده و چنان که می باید حق مطلب را ادا کرده اند.

به طور خلاصه مؤلف بزرگوار در این کتاب مستطاب که باید آن را کاری برجسته در زمینه خود دانست، با کمال متانت و وسعت و اطلاع و دقت نظر و نهایت بی طرفی در این راه گام برداشته و مترجم نیز همین راه را پیموده است.

باشد که پس از چهارده قرن، مطالعه این کتاب به نوبت خود شبستان دل های تیره را با فروغ هدایت الهی روشن سازد و تعصب و لجاج که حجاب چهره تابناک اندیشه است و آدمی را از روشن بینی و نیل به سعادت دنیا و آخرت و حق و حقیقت باز می دارد به یک سو زده شود.

قم: علی دوانی

9 آذرماه 1346 شمسی

27 شعبان 1387 هجری

ص: 11

بسم الله الرحمن الرحیم

انبیا آمدند تا پنبه غلت را از گوش ها درآورند و وجدان خواب گرفته ملت ها را بیدار کنند، و با خدای مهربان خود آشنا سازمند. آمدند که به وی بگویند: خدا تو را از نیستی و گمنامی به وجود آورد، و با نام و نشان کرد، و همه گونه وسائل مادی و معنوی را برای استفاده و ترقی و تعالی تو فراهم کرد، تا تو نانی به کف آری و به غفلت نخوری!

***

شعاع فکر بشر به آنجا نمی رسد که صلاح و فساد کار خود را چنان که می باید درک کند و به فرض که درک کند هوا و هوس و غرایزی که خداوند برای به کار انداختن آنها در مجاری خود و تأمین زندگی به وی موهبت کرده است، گاهی چنان طغیان می کند و بر عقل و ادراک وی چیره می گردد که او را از مسیر حق و حقیقت فرسنگ ها دور می گرداند. به طوری که همه چیز را فراموش می کند یا دانسته پشت سر می گذارد.

از این رو بشر در تشخیص صلاح و فساد کار و تعیین تکلف خود عاجز و ناقص است و نمی تواند طرحی بریزد که صد در صد به نفع فرد و اجتماع باشد و جلو هرگونه تبعیض و تعدی و تجاوز و هوا و هوس بنی نوع خود را بگیرد. به همین دلیل خداپرستان می گویند خدائی که بشر را خلق کرده است خود بهتر می داند چه کسی را از جنس بشر برای رهبری و راهنمایی آنان برانگیزد که از هر لحاظ فرد نمونه و ممتاز اجتماع باشد.

او باید دارای دو جنبه باشد: یکی جنبه الهی و ملکوتی و دیگری جنبه بشری و عادی. خدا نیز به پیغمبر خاتم (صلی الله علیه و آله) می فرماید: به مردم بگو «إِنَّمَآ أَنَاْ بَشَرٌ مِثْلُكُمْ يُوحَى إلَيَّ» جز این است که من هم بشری مانند شما هستم با این فرق که از جانب خداوند به من وحی می شود، ولی شما این شایستگی را ندارید. نمایندگان الهی در میان بشر باید از جنس خود آنها باشند و با زبان آنها سخن بگویند و از مردم همان اجتماع و آشنای به تمام رموز کار محیط خود باشند، تا مردم آنها را بیگانه و از سرشت دیگر ندانند و از وی دوری نکنند.

این پیغمبران به اعتقاد مسلمانان یکصد و بیست و چهار هزار تن بوده اند که به رهبری و راهنمایی بندگان خدا پرداختند و آخرین آنها، پیغمبر ما حضرت محمد بن عبدالله (صلی الله علیه و آله) است.

ص: 13

جامعه شیعه عقیده دارد که جانشین پیغمبر باید به استثنای مقام نبوت دارای تمام اوصاف و خصال پیغمبر و تربیت شدۀ او و نزدیک ترین افراد به وی باشد، زیرا به همان دلیل که افراد بشر قادر به حفظ نظم اجتماع و رفع نیازمندی های مادی و معنوی خود نمی باشند، و با وجد حکومت مردم بر مردم باز فرد و اجتماع از طغیان غرایز و عواطف و سلطه قوی بر ضعیف ایمن نیستند، بعد از پیغمبر هم باید شخصی که آئینه تمام نمای او باشد به جای وی بنشیند و زحمات و دین و قوانین موضوعه او را حفظ کند تا مشکلی پیش نیاید.

***

به اعتراف دوست و دشمن حضرت امیرالمؤمنین علی بن ابیطالب (علیه السلام) بعداز پیغمبر گرامی اسلام از لحاظ نسب عالی، علم و دانش، شجاعت و شهامت، زهد و تقوی، و سایر فضائل نفسانی و سجایای ملکوتی انسانی در میان تمام مسلمانان نظیر نداشته است. علی (علیه السلام) نخستین کسی که به خدا و پیغمبر خاتم (صلی الله علیه و آله) ایمان آورد با این که در آن موقع ده سال بیشتر نداشت.

او پسر عم پیغمبر (صلی الله علیه و آله) و همسر بهترین دختر او فاطمه زهرا (علیها السلام) بانوی بانوان جهان است. پدرش ابوطالب و مادرش فاطمه دختر اسد، یعنی بهترین مرد و زن قریش و بنی هاشم و تنها غمخوار پیغمبر اسلام بودند که در محیط طاقت فرسا و پرخطر مکه به حمایت و دفاع از پیغمبر اسلام برخاستند. او پدر امام حسن و امام حسین فرزندان معصوم پیغمبر اسلام است، که نسل پاک پیغمبر به وسیلۀ آنها در جهان باقی ماند.

علی (علیه السلام) تنها مدافع پرافتخار پیغمبر و بزرگ ترین قهرمان اسلام بود. او هیچ گاه روی از جنگ برنتافت و هیچ دلاور و گردنکشی جرأت هماوردی با وی را نداشت. با هر کس مبارزه کرد او را به خاک افکند و چون به دشمن حمله می برد، صفوف آنها را چون کرباسی از هم می شکافت.

شگفتی در این است که با همۀ سلحشوری و قوت قلب و نیروی فوق العاده بدنی شب هنگام که به راز و نیاز با خداوند بی نیاز می پرداخت سیلاب اشک از دیدگان فرو می ریخت. آن قلب نیرومند که در میدان جنگ لبخند به دشمن می زد، از مشاهدۀ طفل یتیم و زن شوهر مرده می تپید و منقلب می گشت!

ص: 14

علی (علیه السلام) سه ماه رجب و شعبان و رمضان روزه دار بود، و بیش از هر فرد مسلمانی نماز می گزارد، و با خدای جهان راز و نیاز می کرد. به گفته ابن ابی الحدید دانشمند سنی در مقدمۀ شرح نهج البلاغۀ خود: «علی سرچشمه تمام علوم اسلامی: تفسیر، حدیث، فقه، اصول، صرف، نحو، کلام، تاریخ، رجال و غیره بود.

زبان گویای علی (علیه السلام) را هیچ کس نداشت، فصاحت و بلاغت و صراحت لهجه از امتیازات مخصوص آن حضرت بود. به هنگام سخن گفتن و ایراد خطبه، سخنان دلنشین و بیانات آتشین و لحن گیرای علی (علیه السلام) همه را تحت تأثیر عمیق قرار می داد و به عالمی از جذبه و خلسه فرو می برد.

به طور خلاصه علی (علیه السلام) بعد از پیغمبر اسلام در تاریخ بی نظیر بود و تاکنون هم نظیر پیدا نکرده است و این قولی است که جملگی برآنند.

***

اکنون باید دید چرا با وجود علی (علیه السلام) مسلمانان دیگران را بر وی مقدم داشتند، و جامعه واحد اسلامی را تبدیل به ملل پراکنده امروز نمودند؟

چه نقصی در وجود علی (علیه السلام) دیدند که دیگری را به جای او برگزیدند؟ مگر ابوبکر بعد از آنکه آبها از آسیاب افتاد و خلافت را قبضه کرد و گذشته را به یاد آورد، روی منبر نگفت اَقیلوُنی! اَقیلوُنی، لَستُ بِخَیرِکُم وَعلَّیٌ فیکُمُ، مرا رها کنید، مرا رها کنید و بیعت خود را پس بگیرید که تا وقتی علی در میان شما است من بهترین فرد شما نیستم؟

مگر عمر بارها نگفت: لَولا عَلّیٌ لَهَلَکَ عُمَر، و نگفت: خدا نکند مسئله مشکلی برای من پیش بیاید، و علی نباشد که آن را حل کند؟!

مگر علی (علیه السلام) نبود که اشتباه های عثمان را در وقتی که همه از ترس لب فرو بسته بودند، به رخ او کشید و از ظلم و تعدی حکامش به وی اعتراض کرد؟

مگر علی (علیه السلام) فاتح جنگ های پیغمبر و جوانمرد بزرگ اسلام و کشندۀ گردن فرازان یهود و عرب نبود که شهر مدینه را در معرض خطر سقوط قرار داده بودند؟

مگر پیغمبر نفرمود ضربتی که علی در راه خدا بر عمرو بن عبدود قهرمان بت پرستان وارد کرد و سر او را از تن جدا ساخت، از عبادت انس و جن برتر است؟

و از همه مهم تر مگر پیغمبر در غدیر خم رسماً علی (علیه السلام) را به جانشینی

ص: 15

بلافصل خود تعیین نکرد؟!

اگر پاسخ این مسائل مثبت است چرا باید علی (علیه السلام) خلیفه چهارم باشد و بیست و پنج سال از صحنه سیاست اسلامی و رسیدگی به امور مسلمانان و اصلاح دین و دنیای مردم کنار گذاشته شود؟! ما لَکُم کَیفَ تَحکُمُونَ؟

و چنان که اینها درست نیست، پس این همه روایات در کتب اهل سنت! چیست؟ این همه فضائل و مناقب که راویان، محدثان، علما و دانشمندان آنان در چهارده قرن گذشته دربارۀ امیرالمؤمنین (علیه السلام) و اولاد معصومین آن حضرت از پیغمبر اسلام در آثار خود آورده اند، چه معنی می دهد؟! ممکن است بگویند همۀ اینها می رساند که علی و آل او را دوست بدارند، و اهل سنت! هم چنین اند. می گویم: جواب شام را کتاب فروغ هدایت به خوبی داده است. مطب به این سادگی نبوده است، و آفتاب برای همیشه در پشت ابرهای تیره پنهان نمی ماند!

این چه دوستی است که باید اهل بیت پیغمبر و اولاد او بعد از رحلت آن حضرت تا زمان انقراض خلافت بنی عباس در معرض همه گونه محرومیت و آزار و شکنجه و دربه دری قرار گیرند؟ این چه دوستی است که علی (علیه السلام) در زمان حکومت خلفا باید خانه نشین شود؟ امام حسن با دسیسۀ معاویه مسموم گردد، و امام حسین به جرم دفاع از اسلام و دین پیغمبر به امر یزید بن معاویه که به اصطلاح اهل سنت اولی الامر و اطاعتش بر هر مسلمانی واجب بود شهید شود؟

این چه دوستی است که باید بقیه ائمه اطهار که در عصر خود داناترین مردان اسلام و یادگاران پیغمبر (صلی الله علیه و آله) بودند، یکی پس از دیگری توسط اولی الامرهای بنی امیه و بنی عباس مسموم و شهید گردند، و از هرگونه آزادی محروم باشند؟!

***

آری، جامعه شیعه عقیده دارد که امت اسلام بعد از پیغمبر خاتم از مسیر اصلی خود منحرف شدند، و حق اهل بیت پیغمبر را ضایع کردند، و فرمان خدا و سفارش پیغمبر را دربارۀ خلافت و حکومت اسلامی و منصب جانشینی آن حضرت (که به تفصیل در این کتاب آمده است) پشت سر انداختند. جلو پیشرفت معنوی اسلام را گرفتند و در نتیجه مسائل مشکله مردم جهان لاینحل ماند و حق و حقیقت از مجرای خود منحرف گردید.

ص: 16

اگر علی (علیه السلام) بلافاصله و قبل از آنکه مردم دگرگون شوند به جای پیغمبر می نشست امروز وضع دنیای اسلام چنین نبود که می بینیم. اسلام آمده بود که تمام دنیا را فتح کند نه تنها مصر و عراق و شام را. اسلام آمده بود که دنیا را پر از علم و دانش کند و به مسائل پیچیده مردم پاسخ دهد، چنان که تا پیغمبر بود چنین بود، و نیامده بود که احادیث کعب الاحبار اسرائیلی مشاور عثمان و معاویه و ابوهریره که با سنت پیغمبر تجارت می کرد و ده ها تن امثال آنها را میان جامعه اسلامی منتشر سازد و کتاب ها را از آن انباشته کند!

آن روز که علی (علیه السلام) می فرمود سَلُونی قبلَ اَن تَفقِدُونی پیش از آنکه مرا از دست بدهید هرچه می خواهید از من بپرسید که من از هر کس آشناتر به راه های آسمانها و زمین هستم، می خواست مسلمانان را به سفر فضائی و سیر در اعماق آسمان ها آشنا کند و بگوید که در بعض از این ستارگان شهرهائی است مانند شهرهای شما! آیا راه های آسمان ها چیزی جز تسخیر فضا و امکان راه یافتن به کرات عالم بالا هست؟ فکر کنید اگر آن روز افراد لایق و معتقد وجود داشتند و در این باره از علی (علیه السلام) سئوال می کردند، امروز جهان در چه سطحی از دانش و تکنیک بود؟

خوانندۀ محترم! دنبالۀ مطلب را در این کتاب که هم اکنون در معرض مطالعه شماست و با کمال انصاف و بی طرفی و با نظری بلند و جامع الاطراف نوشته شده است بخوانید. چنان که در این کتاب می خوانید مهم ترین حادثه تاریخ اسلام، از نظر شیعه واقع روز غدیر خم است که پیغمبر بزرگوار اسلام علی (علیه السلام) را رسماً به جانشینی خود منصوب داشت و صریحاً فرمود: مَن کُنتَ مَولاهِ فَهذا عَلیٌّ مَولاهُ هر کس مرا آقا و اختیاردار و سرپرست خود می داند، بداند که از امروز علی، آقا و اختیار دارد و سرپرست اوست، بنابراین روز غدیر یعنی روز جانشینی و انتصاب علی (علیه السلام) است.

به طوری که در این کتاب می خوانید نخستین کسی که بعد از بیانات پیغمبر اکرم (صلی الله علیه و آله) این منصب عالی و آسمانی را به علی (علیه السلام) تبریک گفت عمر بن الخطاب بود که گفت: خوش به حالت ای پسر ابوطالب! که از امروز سرور من و هر مرد و زن باایمان هستی!

ص: 17

اصولاً سبک و نظم قرآن مجید بهترین دلیل بر ثبوت خلافت و ولایت ائمه طاهرین (علیهم السلام) است و می رساند که غاصبان امر خلافت و افراد نابکاری در میان امت اسلام خواهند بود، زیرا قرآن مشتمل بر آیات محکم و مجمل و متشابه است. مجمل مانند آغاز سوره ها و لغت مخصوص نیست که برای همه قابل درک باشد، چون از حروف ترکیب نیافته است.

متشابه هم چنان که خود قرآن می گوید: «أَمَّا الَّذِينَ فِي قُلُوبِهِمْ زَيْغٌ فَيَتَّبِعُونَ مَا تَشَابَهَ مِنْهُ» ممکن است مورد دستبرد و سوء استفاده افراد مرموز و منحرف قرار گیرد. محکم نیز چیزی است که در دلالت روشن باشد و احتمال خلاف نرود. مانند سورۀ توحید (قل هو الله احد). در بادی امر به نظر می آید قرآن که برای ارشاد و هدایت بندگان نازل شده است با این سبک اجمال و تشابه مناسبتی ندارد. زیرا اجمال و تشابه با دلالت و ظهور جمع نمی شود، بنابراین باید دید خداوند حکیم چگونه این سه نوع آیات را در کتابی که به منظور دلالت و ارشاد بندگانش فرستاده، آورده است؟ به همین جهت عقل سلیم حکم می کند که یا باید خداوند کتاب خود را روشن و آشکار قرار دهد و یا این که ترجمانی ربانی تعیین کند تا مجملات و متشابهات کلام او را برای مردم روشن سازند!

می دانیم که مترجم قرآن مجید نخست خود پیغمبر اکرم (صلی الله علیه و آله) است که قرآن بر وی نازل شده است. و بعد کسانی هستند که افراد برگزیدۀ خاندان همان پیغمبر می باشند، افرادی که قرآن در خانه و خاندان آنها نازل شده است، زیرا أَهْلَ البَیتِ اَدری بِما فِی البَیتِ! یعنی: اهل خانه بهتر می دانند در خانه چیست؟

علی هذا امت اسلام نیز باید در فهم مجملات و متشابهات قرآن و مسائل مشکلۀ بعد از پیغمبر مراجعه کنند به جانشینان پیغمبر و از آنها استفاده نمایند، زیرا به تصدیق دوست و دشمن آنها از هر کس دیگر بهتر قادر به حل مسائل مشکله مردم بودند. چنان که در زمان ابوبکر و عمر هرگاه مسائل مشکلی برای خلیفه یا مردم پیش می آمد و از حل آن در می ماندند مراجعه به امیرالمؤمنین (علیه السلام) می کردند و برای حفظ مقام و موقعیت خود چاره ای جز این نداشتند.

پیغمبر بزرگوار اسلام (صلی الله علیه و آله) هم با القاء جمله معروف اَنّی تارِکٌ فیکُمُ الثَّقَلَینِ کِتابَ اللهِ وَ عِترَتی اَهل بَیتی یعنی: من دو چیز گرانبها در میان شما به ودیعت می گذارم و آنها کتاب خدا و عترت من است، همین معنی را می خواست به مردم برساند و لذا فرمود:

ص: 18

ما اِن تَمسّکتُم بِهِما لَن تَضِلّوا اَبَداً. مادامی که چنگ به کتاب خدا و خاندان من زده اید هرگز گمراه نمی شوید و با عدم تمسک به عترت نفعی از کتاب خدا نخواهید برد، چون افزود که لَن یَفتَرِقا حَتّی یَرِدا عَلَیَّ الحَوضَ این دو (کتاب و عترت) از هم جدا نمی شوند تا در حوض کوثر بر من وارد شوند.

جدا نبودن عترت از کتاب به این معنی است که دانا و نادان احتیاج به کتاب خدا و حقایق آسمانی دارند و عدم افتراق کتاب از عترت این است که علم کتاب در نزد دیگری پیدا نمی شود وگرنه افتراق تحقق نمی یابد.

از این بیان معلوم گردید که چون خداوند می دانسته غاصبانی خواهند بود و دست به راهزنی می زنند، لذا سبک قرآن را بدین گونه قرار داده است تا فرومایگان از حل مشکلات فرو مانند و در از خزف و حق از باطل تمیز یابد، زیرا اگر غاصبانی در میان نبود نیازی به اجمال و تشابه پیدا نمی شد، چون مسلم است که اجمال به خاطر این است که دشمن از اسرار سر در نیاورد و به رموز آن آگاهی نیابد.

آیات قرآن در ارتباط با خلافت و امامت ائمه معصومین و حقانیت اهل بیت عصمت که رمز شناخت آنهاست فراوان است. حضرت مؤلف در این کتاب فقط چهل آیه آن را مورد بحث قرار داده اند.

ص: 19

در سنۀ 1338 به درخواست جمعی از فضلای حوزۀ درس مرحوم آیت الله آقا ید محسن کوه کمری برای سومین بار به نجف اشرف مشرف شده و پس از کمی توقف و تهیه منزل به ایران برمی گردند تا خانوادۀ خود را همراه ببرند، ولی موقعی که به رامهرمز که سابقاً در مسیر بهبهان - اهواز بود، می رسند، خانواده شان دبیمار می شود و حرکت ایشان نیز به تأخیر می افتد.

چون آن موقع مصادف با فصل تابستان و از طرفی هم، نجف اشرف دچار انقلاب و اعتصاب بوده است، لذا طبق دعوت یکی از علما مرحوم آقا سید عبدالله طباطبائی به یکی از نقاط ییلاقی به نام «مال آقا» واقع در ده فرسخی رامهرمز عزیمت می کنند، سپس به اصرار اهالی و عدم موافقت استخاره برای رفتن به عتبات، در رامهرمز سکونت می ورزند.

در سنۀ 1362 برای چهارمین بار به قصد زیارت ائمه طاهرین به عتبات عالیات مشرف و در کربلای معلی به تقاضای آیت الله مرحوم حاج آقا حیسن قمی حوزۀ درسی تشکیل داده و چند سال به تدریس خارج فقه و اصول اشتغال می ورزند. در این وقع بر اثر فراغتی که داشته اند کتاب «مصباح الهدایه» متن عربی کتاب حاضر را تألیف می کنند.

آن گاه به درخواست گروهی از علما و فضلا به نجف مشرف شده و حوزۀ درسی منعقد و به افاده و افاضه می پردازند، تا آنکه درسال 1365 بر اثر تلگرام ها و مکاتبات پی در پی اهالی ناگزیر به رامهرمز مراجعت نموده و به تأسیس مدرسۀ دینیه و حوزۀ علمیه و تعلیم و تربیت طلاب علوم دینی همت می گمارند. در مدتی که در رامهرمز بوده اند چند بار به مشهد مقدس و قم مشرف شده و همه جا از طرف علما و دانشمندان مورد استقبال و احترام قرار می گیرند.

در اوخر ماه مبارک رمضان سال 1370 بر اثر عارضه کسالت به تهران آمده و مدت دو ماه تحت معالجه بوده و در مراجعت طبق تجویز پزشکان در شهرستان اهواز اقامت می کنند، که تاکنون هم در آن شهر مقیم مرجع خاص و عام می باشند.

آیت الله آقای حاج سید علی بهبهانی بی گمان یکی از مراجع بزرگ دینی عصر حاضر و از دانشمندان طراز اول شیعه به شمار می روند، ولی متأسفانه در اثر دوری از سواد اعظم و حوزه های علمیه، چنان که باید معرفی نشده و همچنان مجهول القدر

ص: 21

مانده اند، به طوری که هنوز هم اکثر مسلمانان از وجود چنین عالم مبرز و متبحری که در بیشتر علوم اسلامی تواناست بی خبر می باشند.

مؤلف معظم از چهل سال پیش مرجعیت داشته اند و امروزه در بیشتر مناطق خوزستان مانند اهواز، آبادان، رامهرمز، آغاجاری، رامشیر، بندر ماهشهر و غیره و نیز در اصفهان و سایر نقاط مقلد دارند. با این که بالغ بر سی سال در «رامهرمز» اقامت داشته اند و از بحث و تدریس به دور و تقریباً تارک بوده اند مع الوصف در سایۀ فکر عمیق و فهم سرشار و ذهن و قاد و استعداد خداداد هنوز هم تبحر کامل خود را در علوم مختلف و فنون متنع حفظ کرده اند.

به طوری که هنگام بحث و گفتگو در مباحث فقه و اصول او را فقیهی توانا، و موقع سؤال از موضوعات کلامی و فلسفی، متکلم و حکیمی دانا، و در صرف و نحو و معانی و بیان، دارای یدی طولی، و در تجزیۀ مسائل معضله و تحلیل مطالب مشکله محققی مدقق خواهید یافت، و به طور خلاصه کمتر شخصیت علمی را بدین جمعیت دیده و می بینیم.

از نظر مکارم اخلاق و سجایای حمیده نزد همگام مشارٌ با لبنان و از لحاظ خفض جناح و دوری از تعینات صوری به تمام معنی وارسته اند، که از این حیث هم واقعاً کم نظیر می باشند.

به خاطر دارم موقعی که در نجف اشرف مشغول تحصیل بودم هرگاه معظم له به مدرسه ما که نزدیک منزل ایشان بود، تشریف می آوردند، من و سایر رفقا که آن موقع «جامع المقدمات» و «سیوطی» می خاندیم، اشکالات و اشتباهات خود را به حضور ایشان برده و معزی الیه با بیانی رسا و ملایم و در کمال ملاطفت و مهربانی، مانند یک استاد مقدماتی مطالب را برای ما تشریح می فرمودند.

حتی بارها می شد که خودشان نکاتی از صرف و نحو از ما می پرسیدند و چون ما از عهدۀ جواب برنمی آمدیم، می فرمودند بروید فکر کنید و پاسخ آن را بیاورید، و چنانچه می دیدند که ما از عهدۀ جواب برنمی آئیم، خودشان جواب می دادند. مکرر می دیدم بعضی ایشان را منع می کردند که برای شما شایسته نیست با طلاب مقدماتی طرف صحبت شوید و از صرف و نحو و منطق سخن بگوئید، ولی معظم له اهمیت نمی دادندو همچنان با کمال متانت و بزرگواری و سلامت نفس، ما را مشمول الطاف و

ص: 22

عنایات خود قرار می دادند.

مؤلف معظم داری سه پسر و چند دختر می باشند. پسران ثقةالاسلام آقای حاج سید عبدالله مجتهدزاده و فاضل ارجمند آقای سید جعفر و آقا سید محمدتقی می باشند.

یکی از اقدامات بسیار مؤثر معظم له تأسیس مدرسۀ علمیه نوبنیادی است که اخیراً ساختمان آن به اتمام رسیده و در تمام استان خوزستان بی نظیر است. این مدرسه در زمینی به مساحت ببیش از دو هزار مترمربع و مجهز به تمام وسایل لازم است.

مدرسه دارای سی اتاق، سالن تدریس، کتابخانه، مسجد، آشپزخانه و سالن غذاخوری با رعایت جهات بهداشت و حفظ الصحه محصلین است.

این مدرسه دینی با شکوه به نام «دارالعلم آیت الله بهبهانی» موسوم است، و اینک طلاب و محصلین آن مطابق برنامه منظمی که تهیه شده، مشغول تحصیل هستند.

امید است تأسیس این دارالعلم در آن نواحی فصل نوینی در راه اشاعه اسلام و علوم دینی جامعه شیعه پدید آورد، و نتایج درخشانی داشته باشد، و خود مبدأ تحولات دینی و مذهبی و آثار برجستۀ دیگری گردد که استان خوزستان به خصوص شهر اهواز نیاز مبرمی به آن دارد.(1)

در سفرهای تبلیغی سنوات اخیر که نویسندۀ این سطور به دعوت معظم له در شهر اهواز مشغول تبلیغ بودم، جمعی از بانوان محترم از وضع ناهنجار موجود شکایت نموده و تقاضا داشتند که فکری برای امور دینی و آموزش صحیح دوشیزگان و بانوان اهواز مرکز خوزستان بشود. پس از مشورت با حضرت آیت الله بهبهانی و تنی چند از مردان پیشقدم در امور خیریه طرح یک دبستان و دبیرستان دخترانه که معلمات و دبیرات آن همگی زن و کاملاً مراقب نوامیس مردم باشند ریخته شد.

فراموش نمی کنم که معظم له فرمودند: برای حفظ نوامیس مردم این کار کمال ضرورت را دارد. و نیز در ماه صفر سال جاری که جمعی از بانوان تقاضای فراگرفتن زبان عربی توسط یک عالم روحانی و احیاناً آموختن دروس دینی به میزان لازم داشتند، و

ص: 23

این جانب خود با صلاح دید ایشان جلسات اولیه آنهارا تشکیل دادم، معظم له در پاسخ یکی از علمای روحانی که بنا بود ادارۀ جلسات بانوان را به عهده بگیرند فرمودند: من این کار را واجب می دانم.

روشن بینی این فقیه عالی قدر با این کهولت سن و احساس این که زمانه چه زمانی است واقعاً مایه افتخار است. آری مراجع عالی قدر می دانند که اوضاع جهان دگرگون شده و مرد و زن در معرض خطرهای گوناگون قرار گرفته اند و مخصوصاً نسل جوان آنها چه پسر و چه دختر با چه وضعی تهدید به خطر می گردند، باید چاره ای اندیشید، و برای حفظ آنها و سر و سامان دادن به احتیاجات آنان فکری کرد، فکر عملی و چاره اساسی.

هیچ فکری از این بهتر نیست که علمای روحانی از آنها مراقبت کامل نمایند. به خواسته های مشروع آنها پاسخ مثبت و عملی بدهند، برای مرد و زن و پسر و دختر جلسات دینی و انجمن های مذهبی تشکیل دهند و از وضع تحصیل و نحوۀ دروس آنها مطلع گردند و این کار را جزء مهم ترین کارهای دینی و ضرورت عصر بدانند!!

***

چند سال پیش که حضرت مؤلف برای تغییر آب و هوا به اصفهان تشریف برده بودند فضلا و دانشمندان و سایر طبقات متدین و عالم دوست اصفهان پیشنهاد کردند که معظم له تصمیم به اقامت در اصفهان بگیرند.

ولی از آنجا که استان خوزستان هم به وجود ایشان احتیاج مبرمی دارد، و توقف دائمن ایشان در اصفهان مشکل می نمود، سرانجام بنا می گذارند که سالی شش ماه را در اصفهان و شش ماه دیگر را در اهواز به سر برند و اینک سال پنجم است که این برنامه اجرا می گردد.

معظم له در اصفهان مانند خوزستان و دیگر جاها مورد احترام عمومی طبقات خاصه و جامعه روحانیت و بالاخص علمای عالی قدر آن شهر دانش پرور قرار دارند و به اقامه نماز جماعت و تدریس خارج فقه و اصول و اصول عقاید و صدور فتوا و رسیدگی به امور دینی مسلمانان همت می گمارند، و هم اکنون که این کتاب منتشر می شود در اهواز اقامت دارند.

در سال جاری هنگامی که از اصفهان عازم اهواز بودم، یکی از شعرا به نام «برنا»

ص: 24

اشعار زیر را در فرودگاه اصفهان در مراسم بدرقه معظم له قرائت نمود:

طالبی باشی به عزت هم قران *** باش در فکر حیات جاودان

رو پی کسب کمال و زهد و علم *** خویش را از قید دنیا وارهان

باش از دل خادم دین مبین *** پیرو احکام قرآن شو ز جان

رهنمای خلق شو در راه دین *** یار مردم باش از پیر و جوان

هم چنان سید علی میر زعیم *** بهبهانی فخر زهاد زمان

حجة الاسلام دانای فهیم *** آیت الله خلیق مهربان

آنکه هرجا پا نهد پروانه وار *** خلق گیرندش چو شمعی در میان

رأی او حجت برای مسلمین *** امر او برهان برای شیعیان

نور علم از عارض او آشکار *** از جبینش پرتو ایمان عیان

من چه در توصیف او گویم که هست *** قلزمی از فضل و دانش بیکران

ای مهین روحانی عالی مقام *** کز علومی شهره در دار جهان

نیست برنا اهل تلبیس و ریا *** نیست برنا مدح گو و مدح خوان

ارغی تو هم ز توصیف و ز مدح *** چون عیان را نیست حاجت بر بیان

سر بر آرد چون ز مشرق آفتاب *** قرص آن باشد دلیلی بهر آن

لیک منظورم از این اشعار نغز *** نکته ای باشد که آرم بر زبان

می شود از دوریت دل ها غمین *** همچنین کز دیدنت شد شادمان

یک دو مضمون آورم از رودکی *** آن حکیم دورۀ سامانیان

«اصفهان چون آسمان و تو مهی *** می روی ای مه چرا از آسمان»!

«اصفهان چون بوستان و تو گلی *** می روی ای گل چرا از بوستان»

می روی اکنون که سوی شهر خویش *** زود بازا زود سوی اصفهان

ص: 25

بندۀ نیازمند به خالق بی نیاز: علی بن محمد بن علی الموسوی البهبهانی حشرهم الله مع آبائهم الطاهرین سلام الله علیهم اجمعین، می گوید: که در حدیث مسند(1) از حضرت امام موسی کاظم (علیه السلام) رسیده است که پیغمبر اکرم (صلی الله علیه و آله) فرمود: «مَن حَفَظَ عَلی اُمَّتی اَربَعینَ حَدَیثاً ممَّا یَحتاجُونَ اِلَیهِ مِن أمرِ دِینِهِم بَعثَةٌ اللهُ فَقیهاً عالماً.

یعنی: هر کس چهل حدیث(2) به پیروان من یاد دهد، که در امر دینشان نیازمند به آن باشند، خداوند او را به صورت فقیهی دانشمند برانگیخته می کند».(3)

چون نوشتن حدیث و روشن ساختن جهات آن برای کمک به فهم خوانندگان، و انتشار آن در بین آنان، یکی از بهترین طرق حفظ حدیث است، لذا خواستم چهل حدیث در تفسیر چهل آیۀ قرآن مجید را که متعلق به مقام ولایت مولای متقیان امیرالمؤمنین علی (علیه السلام) و ائمه معصومین (علیهم السلام) از دودمان آن حضرت باشد، جمع آوری کنم، سپس آن چهل حدیث را بدان گونه که خداوند فهم معانی آن را برای من میسر گردانیده، و دانستن آن را ارزانی داشته است شرح کنم.

ص: 27

فرد ما است.

امین الدین طبرسی(1) در «مجمع البیان» همین حدیث را از حضرت صادق (علیه السلام) آورده است، و در احتجاج(2) روایت نموده که شخصی از امیر مؤمنان (علیه السلام) پرسید بهترین فضیلتی که خداوند به شما داده چیست؟ حضرت همین آیه را تلاوت فرمود.(3)

در تفسیر «صافی»(4) به نقل از «مجالس» صدوق روایت کرده است که چون تفسیر این آیۀ شریفه را از پیغمبر اکرم (صلی الله علیه و آله) سؤال نمودند، فرمود: آن کسی که علم کتاب در نزد اوست، برادرم علی بن ابیطالب است.(5)

در روایت دیگر یکی از راویان می گوید: در مسجد پیغمبر خدمت امام باقر (علیه السلام) نشسته بودم و آن حضرت حدیث می فرمود، ناگاه یکی از فرزندان عبدالله بن سلام از آنجا گذشت، من عرض کردم: فدایت شوم! این پسر کسی است که مردم (عامه) می گویند: علم کتاب در نزد او بوده است! حضرت فرمود: نه! کسی که علم کتاب در نزد او بوده است! فقط علی بن ابیطالب (علیه السلام) است که پنج آیه دربارۀ وی نازل شده و یکی از آنها «قُلْ كَفَى بِاللَّهِ شَهِيداً

بَيْنِي وَبَيْنَكُمْ وَمَنْ عِندَهُ عِلْمُ الْكِتَابِ» است.(6)

ص: 29

علی بن ابراهیم قمی(1) در تفسیر خود از حضرت صادق (علیه السلام) روایت کرده که «دارندۀ علم کتاب» امیر مؤمنان علی بن ابیطالب است، و می گوید: از آن حضرت پرسیدند کسی که خداوند می فرماید دانشی از کتاب در نزد او بود (مَنْ عِندَهُ عِلْمُ الْكِتَابِ) داناتر بود یا آن کس که فرموده است: همۀ علم کتاب در نزد اوست (مَنْ عِندَهُ عِلْمُ الْكِتَابِ)؟ فرمود: آنچه در نزد «مَنْ عِندَهُ عِلْمُ الْكِتَابِ» بود، نسبت به آنچه در نزد «مَنْ عِندَهُ عِلْمُ الْكِتَابِ» است، به مقدار آبی که پشه ریزی با بال های خود از دریا بردارد.(2)

امیرالمؤمنین (علیه السلام) فرمود: ای مردم! آگاه باشید دانشی که آدم با آن از آسمان به زمین آمد، و تمام آنچه موجب برتری پیغمبران تا خاتم انبیاء (صلی الله علیه و آله) است، همه و همه در امامان دودمان پیغمبر خاتم موجود است.

در تفسیر برهان از کتب عامه نقل کرده که فقیه «ابن مغازلی شافعی» به یک طرق و «ثعلبی»(3) به دو طریق روایت نموده اند که منظور از «کسی که علم کتاب در نزد او بود» علی بن ابیطالب است.(4)

با در نظر گرفتن روایاتی که ذکر شد مناسب چنان است که آیۀ شریفه را از چند لحاظ مورد بحث قرار دهیم:

1- این که «مَنْ عِندَهُ عِلْمُ الْكِتَابِ» اختصاص به مولی امیرالمؤمنین و اولاد طاهرین آن حضرت دارد و بر غیر آنان صدق نمی کند، چنان که در حدیث نخست که امام فرمود: «ایانا عنی» تقدیم مفعول بر فعل دلیل بر این مطلب است، و دیگر

ص: 30

اثبات این که معنی عام آیه دربارۀ هر یک از ائمه اطهار، منافات با نزول آن در شأن امیر مؤمنان (علیه السلام) ندارد.

2- این که آیۀ شریفه مشتمل بر یک منقبت برجستۀ آن حضرت است.

3- این که آیۀ شریفه برترین فضیلتی است برای مولای متقیان (علیه السلام) ، چنان که روایت «احتجاج» بر آن دلالت دارد.

قبل از پرداختن به هر یک از موارد سه گانه مزبور، ناگزیر از مقدمه ای هستیم که متضمن شش موضوع باشد، تا بدان وسیله چگونگی موارد سه گانۀ یاد شده روشن گردد.

اول این که آیا انضمام گواهی که «علم کتاب در نزد اوست» به گواهی خداوند، مانند ضمیمه کردن گواهی یک نفر عادل به دیگری است، یا از قبیل ضممیه شدن برهانی است به برهان دیگر؟

دوم این که باید دید منظور از «کتاب» در آیۀ شریفه چیست؟

سوم دربارۀ چگونگی گواهی خداوند، و گواهی کسی که علم کتاب در نزد اوست که آیا این واهی قولی یا فعلی است؟

چهارم بیان آنچه موجب می شود که از گواهی «مَنْ عِندَهُ عِلْمُ الْكِتَابِ» علم و یقین حاصل گردد، به طوری که گواهی وی برهانی مستقل شمرده شود و بتواند در ردیف گواهی خداوند قرار گیرد، و به تنهائی برای اثبات رسالت پیغمبر (صلی الله علیه و آله) کافی باشد.

پنجم بیان این که آیا اضافه کلمۀ «علم» به «کتاب» در جملۀ «مَنْ عِندَهُ عِلْمُ الْكِتَابِ» افاده عموم می کند (و شامل همۀ علوم قرآن می شود) یا نه؟

ششم دربارۀ این که آیا سورۀ «رعد» که آیۀ مزبور در آن است در مکه یا در مدینه نازل شده است؟

(اینک بیان هر یک از امور شش گانه مزبور):

همین معنی باشد.(1)

همان طور که امکان دارد آوردن وزن فعیل «شهید» در آیۀ شریفه به جای فاعل «شاهد» بدین منظور باشد که انصاف «شاهد» به صفت شهادت بر وجه ثبوت است نه حدوث، و به هر تقدیر که باشد هر یک از این دو گواهی (گواهی خدا و دارندۀ علم کتاب) دلیل تام و برهان قاطعی است برای اثبات نبوت و رسالت پیغمبر اکرم (صلی الله علیه و آله) .

احتمال این که ضممیه کردن گواهی «دارندۀ علم کتاب» به گواهی خداوند، از قبیل انضمام دلیل ظنی به دلیل علمی باشد، درست نیست، زیرا به سه دلیل استناد به امر ظنی برای اثبات رسالت پیغمبر (صلی الله علیه و آله) در پیشگاه عقل مقبول نیست.

اول این که اصولاً اعتبار امر ظنی را در این مورد نمی توان تصور کرد، زیرا «اعتبار» یا مانند ادلۀ علمی ذاتی است و یا مانند بیّنه و طرق و امارات شرعیه، تعبدی جعلی می باشد، و هر دو اعتبار هم در این منتفی است.

منتفی بودن اول بدیهی و روشن است، برای این که «ظن» ذاتاً و به تنهایی اعتبار ندارد. منی بودن دوم نیز به این علت است که اصلاً «تعبد» در این مورد تصور نمی شود، زیرا تصور فرع تصدیق به نبوت پیغمبر (صلی الله علیه و آله) است، بنابراین معقول نیست تعبدی را که تصور نمی شود، بتوان دلیل تعبدی برای اثبات نبوت آن حضرت قرار داد.

دوم این که تعبد به ظن و امر ظنی فقط در مورد جهل به واقع و نداشتن علم به موافقت یا مخالفت با واقع، مصداق پیدا می کند، و با این فرض معقول نیست که با وجود گواهی خداود «قُلْ كَفَى بِاللَّهِ شَهِيداً» که موجب علم به رسالت پیغمبر است، تعبد به امر ظنی را دلیل اثبات رسالت آن حضرت قرار داد، مضافاً به این که گواهی خداوند در آیۀ شریفه، نسبت به دلیل ظنی (موهوم)، تقدم ذکری دارد؟

سوم این که اصول دین به واسطة اهمیتی که دارد، فقط با علم و یقین ثابت می شود، و ظن و امر ظنی اگر معتبر باشند تنها در فروع احکام اعتبار دارند، نه در اصول عقائد. به همین جهت خداوند کسانی را که در معتقدات خویش، اعتماد به ظن و گمان کرده، و عقاید خود را بر اساس آن پی ریزی نموده اند، نکوهش فرموده است. به قوله

ص: 32

تعالی: «إِن يَتَّبِعُونَ إِلاَّ الظَّنَّ وَإِنَّ الظَّنَّ لاَ يُغْنِي مِنَ الْحَقِّ شَيْئاً»(1)بنابراین چطور ممکن است خداوند در اثبات رسالت رسول خود به چیزی احتجاج کند که از پیروی و اعتماد بر آن، نهی فرموده است؟!

سؤال ممکن است گفته شود: بودن گواهی «دارندۀ علم کتاب» به منظور تأیید گواهی خداوند است، نه این که به تنهایی اعتبار دارد، بنابراین منافات ندارد که گواهی «دارندۀ علم کتاب» امر ظنی غیر معتبر باشد.

پاسخ عطف جملۀ «مَنْ عِندَهُ عِلْمُ الْكِتَابِ» بر اسم جلاله (الله) در آیۀ شریفه اقتضا دارد که دارندۀ علم کتاب با خداوند در گواهی دادن یک حکم داشته باشد، به طوری که بتوان در ثابت رسالت پیغمبر و احتجاج با کافرانی که رسالت آن حضرت را تکذیب کردند، اکتفا به گواهی او (دارندۀ علم کتاب) نمود، پس سؤال بی مورد است.

اشکال خداوند در چند مورد از قرآن مجید به چیزهایی احتجاج نموده است که مفید علم و یقین نیست. از جمله در سورۀ نحل می فرماید: «وَمَآ أَرْسَلْنَا مِن قَبْلِكَ إِلاَّ رِجَالاً نُوحِي إِلَيْهِمْ فَسْأَلُوا أَهْلَ الذِّكْرِ إِن كُنتُم لاَ تَعْلَمُونَ، بِالْبَيِّنَاتِ وَالزُّبُرِ».(2)

یعنی: «ای پیغمبر کسانی که پیش از تو فرستادیم مردانی بودند که به آنها وحی نمودیم، پس اگر از بینات و زبر اطلاع ندارید، از اهل ذکر سؤال کنید(3) مقصود از «اهل ذکر» در این چنان که بعضی از مفسران گفته اند، علمای یهود و نصارا بودند. گواهی آنها برای بت پرستان که سؤال کنندگان بودند، یقین آور نبود، زیرا بت پرستان که منکر پیغمبر بودند و بعید می دانستند خداوند پیغمبری برانگیخته باشد، منکر یهود و نصارا هم بودند، از این رو گواهی آنها به این که خداوند پیغمبرانی از جنس بشر برانگیخته، برای بت پرستان مفید علم و یقین نبود.

و از جمله در سورۀ شعرا می فرماید: «أَوَ لَمْ يَكُن لَهُمْ ءَايَةً أَن يَعْلَمَهُ عُلَمَآءُ بَنِي إِسْرَآئِيلَ»(4) یعنی: چرا برای آنها آیه ای نباشد (در راستی و درستی نبوت پیغمبر و قرآن) تا علماء بنی اسرائیل آن را بدانند» که می رساند علمای بنی اسرائیل به علت این که

ص: 33

معصوم نبودند، گواهی آنها برای اثبات رسالت پیغمبر، موجب علم و یقین نبود و فقط افاذۀ ظن و گمان می کرد.

و از جمله در سورۀ «احقاف» می فرماید: «قُلْ أَرَأَيْتُمْ إِن كَانَ مِنْ عِندِ اللَّهِ وَكَفَرْتُم بِهِ وَشَهِدَ شَاهِدٌ مِن بَنِي إِسْرَآئِيلَ عَلَى مِثْلِهِ فَأَمَنَ وَاسْتَكْبَرْتُمْ».(1) یعنی: به من بگویید اگر آن (قرآن) از نزد خدا باشد و شما به آن کفر ورزید و گواهی از بنی اسرائیل به مانند آن گواهی دهد ایمان بیاورید، ولی شما تکبر ورزید می دانید چه ظلمی به خود نموده اید؟ از این آیۀ شریفه هم معلوم می شود که گواهی دادن یک از گواهان بنی اسرائیل به آنچه می دانسته است، مفید علم و یقین به آنچه گواهی داده بودند، نیست.

پاسخ منظور از «اهل ذکر» اهل بیت معصوم و پاک سرشت پیغمبر اکرم می باشند، چنان که روایات شیعه و سنی بر آن دلالت دارد، و منافات با این هم ندارد که خداوند کافرانی را که منکر اهل بیت و خود پیغمبر بودند، مأمور به سؤال از آنها کند، زیرا منظور این است چیزی که می پرسند همراه با دلیل و برهان باشد، به طوری که افادۀ علم و قطع کند، به دلیل این که می فرماید: «اگر از بینات و زبر اطلاع ندارید از اهل ذکر بپرسید»، و این خود دلیل است که آنها نمی دانستند.

بدیهی است، این که خداوند می فرماید: «اگر نمی دانید سؤال کنید». خود امر به تحصیل چیزی است که موجب علم و یقین باشد، نه فقط سؤال کردن ولو موجب علم و یقین نباشد.

اگر منظور از «اهل ذکر» علمای یهود و نصاری از اهل کتاب باشند، سؤال از آنها نیز به معنی درخواست دلیل و برهان است، نه این که گفتار آنها را بدون شاهد و برهان تصدیق کنند، و به هر تقدیر در آیۀ شریفۀ امری به پیروی از ظن و اعتماد بر آن نیست.

هجرت نمودند و به محل هجرت پیغمبر (شهر مدینه) آمدند تا آن حضرت را دریابند و به او ایمان آورند و او را یاری کنند، و انتظار داشتند که به وسیلۀ آن حضرت بر عرب چیره گردند!

عرب که این را دانستند از آنها به «تُبَّع» شکایت نمودند. تبع هم یهودان را محاصره کرد، و لی بعد از آن که دانست مظنور آنها درک حضور پیغمبر اُمّی قرشی محمد (صلی الله علیه و آله) است، به وسیلۀ آنها به پیغمبر ایمان آورد(1) و دو قبیلۀ «اوس» و «خزرج» را در مدینه با یهود اسکان داد، تا نگهبان آنها (یهود مهاجر) باشند و هنگام ظهور پیغمبر (صلی الله علیه و آله) از جانب وی آن حضرت را یاری کنند.

لازم به ذکر نیست که اطلاع علمای بنی اسرائیل از برانگیخته شدن پیغمبر امی و مهاجرت وی به مدینه، پیش از ظهور آن حضرت بوده که آنها را وادار به مهاجرت از اوطان خود به مدینه و تحمل مشقت شدید از اعراب بت پرست و آرزوی پیروزی بر آنها به وسیلۀ پیغمبر، همه از خبر دادن انبیای بنی اسرائیل و بودن این اخبار در کتب آسمانی آنان سرچشمه می گرفت.

زیرا در آن روز غیر از اخبار انبیاء و کتب آسمانی آنها، راه دیگری برای اطلاع از بعثت پیغمبر اکرم (صلی الله علیه و آله) وجود نداشت، و ناگتفه معلوم است اطلاع آنها که از کتب آسمانی و اخبار پیغمبران سرچشمه می گرفت، موجب قطع و یقین به صحت نبوت پیغمبر ما بوده است.

ص: 35

دلیل این که منظور از علمای بنی اسرائیل (در آیۀ گذشته) علمای یهود قبل از بعثت می باشند، این است که تمام سورۀ شعراء (که آیه مزبور در آن است) در مکه نازل شده است، به استثنای آیۀ «وَالشُّعَرَآءُ يَتَّبِعُهُمُ الْغَاوُونَ...»(1) تا پایان سوره که به نقل «مجمع البیان» در مدینه نازل شده است.(2)

علاوه بر این هیچ یک از علمای یهود در مکه اسلام نیاوردند،(3) و آنها که مسلمان شدند در مدینه و بعد از هجرت بود. قبل از هجرت کسی از ایشان مسلمان نشد که نبوت پیغمبر اسلام را تصدیق کند، تا خداوند با مشرکین و کافر اهل کتاب به گواهی او استشهاد نماید.

مزید بر این مطلب این است که خداوند علم و اطلاع علمای بنی اسرائیل را برای کفار و اهل کتاب، نشانۀ صحت نبوت پیغمبر ما قرار داده است، نه گواهی آنها را، زیرا در آن روز (که این آیه در مکه نازل شد) علمای یهود در آنجا نبودند، تا گواهی به رسالت حضرت ختمی مرتبت (صلی الله علیه و آله) بدهند.

ص: 36

شده است، و گفتیم کسی از افراد یهود در مکه اسلام نیاورد تا گواهی به نبوت و رسالت پیغمبر ما بدهد.

امین الدین طبرسی در «مجمع البیان» در تفسیر «وشهد شاهد من بنی اسرائیل» گفته است مقصود «عبدالله بن سلام» و «علی مثله» یعنی گواهی داده که «نبوت پیغمبر» از جانب خداست، و می گوید گفته شده که «علی مثله» یعنی گواهی به تورات داده است.(1) این قول از مسروق(2) است، و او گفته است که «شاهد» در آیۀ مزبور حضرت موسی (علیه السلام) است که شهادت به آسمانی بودن تورات داده، چنان که پیغمبر ما گوایه به قرآن کتاب خدا داده است، زیرا سورۀ احقاف در مکه نازل شده و اسلام آوردن عبدالله سلام در مدینه بوده است».(3)

الْكِتَابِ»(1) آنها که کافرند می گویند: تو پیغمبر نیستی. بگو کافی است که خداوند و کسی که علم کتاب در نزد اوست، میان من و شما گواه باشد.

اشکال دیگر آیۀ شریفه به منظور تسلی خاطر پیغمبر اکرم (صلی الله علیه و آله) نازل شده، به این معنی که «خدا می داند تو پیغمبر او هستی، پس اگر کفار تو را تکذیب کنند زیانی به تو نمی رساند»، علیهذا آیه درصدد مناظره با منکران آن حضرت نیست تا لازم آید که گواهی خداوند به رسالت او با ظهور معجزات به دست آن حضرت که کاشف از صحت رسالت اوست، مقارن باشد.

پاسخ اگر آیۀ شریفه چنین بوده «کفی بالله شهیداً و من عنده علم الکتاب» بدون ذکر «قل» در اول آن و ضمیمه «بینی و بینکم» به آن، این احتمال می رفت، اما با قرار گرفتن «قل» در اول و انضمام «بینی و بینکم» صریحاً می رساند که در مقام مناظره با کافران و جواب و رد منکران رسالت پیغمبر (صلی الله علیه و آله) است که آن حضرت را تکذیب می کردند.

است، و آن هم موهبتی الهی است و کسبی و اکتسابی نیست. کسی هم شایسته این موهبت نیست، مگر این که معصوم از گناه و مصون از خطا و لغزش های عمدی و سهوی باشد. البته گواهی چنین کسی مفید علم و یقین و مقبول عقل سلم و شایسته همتا بودن یا گواهی خداوند متعال است.

از این گذشته راه پی بردن به این که کسی عالم به باطن کتاب است، متوقف بر این نیست که حتماً پیغمبر خبر دهد که او عالم به باطن کتاب می باشد، و اگر چنین بود لازم می آمد که گواهی او مثبت رسالت پیغمبر اکرم نباشد،(1) زیرا تصدیق این معنی که چنین کسی عالم به باطن قرآن است و معصوم می باشد، متفرع بر تصدیق نبوت پیغمبر اکرم است، با این فرض چگونه ممکن است گواهی دارندۀ علم کتاب، مثبت چیزی باشد که اعتبار گواهی او فرع آن است؟

پس عالم بودن کسی که به باطن کتاب همان طور که مثلاً از راه خبر دادن پیغمبر (صلی الله علیه و آله) بعد از تصدیق به نبوت آن حضرت، حاصل می شود، اثبات حجت از راه آثار آن مثل معجزات و کارهای خارق العاده، که هرگاه از او بخواهند به دست وی انجام می گیرد، نیز تحقق می یابد. چنان که این کار از کسی که فقط علمی از کتاب خدا داشت «الذی عنده علم من الکتاب» یعنی آصف بن برخیا وصی سلیمان بن داود (علیه السلام) آشکار شد، در وقتی که تخت بلقیس ملکه سباء را پیش از چشم به هم زدن سلیمان به نزد او آورد.

نحو است.

نمی گویم اضافۀ مصدر به فاعل یا مفعول مطلقاً افادۀ عموم می کن، تا با «ضرب زید» و «رؤیت عمرو» و امثال آن که مسلماً مفید معنی عام نیست، نقض شود.(1)

بلکه می گویم اضافۀ «مصدر» لفظاً یا معناً به کلی که هر جزء آن صلاحیت تعلق به آن مصدر داشته باشد، ظاهر در استیعاب و عموم است. مگر در موقعی که استیعاب و عموم خارج از عادت باشد. به همین جهت وقتی می گوییم: بنده را خرید، یا او را آزاد کرد، یا خانه خرید یا آن را فروخت و نظائر آن، انصراف در عموم دارد، و ظهور در آن است، به عکس زدن زید و دیدن عمرو، که عادت بر این جاری نیست که این زدن و دیدن به هر جزئی از اجزاء آن تعلق گرفته باشد.

اشکال گاهی اضافۀ به معنی «مِن» می آید، چنان که به معنی «لام» و «فی» هم می آید، بنابراین احتمال دارد که اضافۀ علم به کتاب در «علم الکتاب» به معنی «من» تبعیض باشد، مثل این که بگوید «علم من الکتاب» یعنی پاره ای از علم کتاب در نزد او بود، نه همۀ علوم کتاب.

پاسخ اولاً اضافه در وقتی به معنی «من» می آید که مضاف الیه جنس مضاف باشد، مانند «خاتم فضة» و «ثوب قطن» و حال آنکه «کتاب» در آیۀ شریفۀ جنس (علم) نیست!

ثانیاً - اضافۀ به معنی «من» برای تبیین است، نه تبعیض.

ثالثاً - چنان که ما در جای خود تحقیق کرده و توضیح داده ایم: اضافه تنها افادۀ اختصاص می کند، از این رو اضافه همیشه، به معنی «لام» است، و فقط در پاره ای از موارد است که می توان «من» بیانیه را به جای «لام» گذاشت، نه این که اضافه به معنی «من» هم آمده است.

رابعاً افادۀ معنی عموم در اضافه «علم» به «کتاب» در آیۀ شریفه، واضح است و مجرد احتمال خلاف آن زیانی به آن نمی رساند.

ص: 43

امر ششم این است که سورۀ «رعد» که آیۀ مزبور در آن است، در مکه نازل شده است، چنان که نیشابوری از «سعید بن جبیر» و بغوی(1) در «معالم التنزیل» روایت کرده است.

علم و یقین باشد. افادۀ علم و یقین از چنین شهادتی هم متوقف بر ثبوت عصمت و طهارت شهادت دهنده «من عنده علم الکتاب» است. ثبوت عصمت و طهارت او نیز متوقف بر این است که وی عالم به ظاهر و باطن قرآن ولو به قسمتی از آنها باشد که ملازم عصمت و طهارت است.

معلوم است که عبدالله سلام(1) و امثال او از علمای یهود، معصوم نبوده اند، و اگر معصوم بودند، به دین موسی (علیه السلام) که با دین عیسی (علیه السلام) نسخ شده بود، باقی نمی ماندند، زیرا باقی ماندن آنها به دین موسی (علیه السلام) یا به واسطۀ دشمنی با حق، و یا به علت عدم اطلاع از حقیقت امر بوده است که هر دو با مقام عصمت منافات دارد.

پس وقتی ثابت شد که عبدالله سلام معصوم نبوده است، اسلام آوردن او هم ملازم با حق نیست، زیرا همان طور که احتمال می رود علت اسلام آودرن او، اطلاع وی از نبوت پیغمبر ما به وسیلۀ «تورات» بوده است، چنان که ظاهراً هم چنین است، همین طور هم احتمال دارد که علت مسلمان شدن وی، ترس یا طمع بوده است. علیهذا نمی توان از راه اسلام آوردن او و گواهی وی احتجاج به حقانیت پیغمبر اسلام نمود.

2- همان طور که گفتیم اضافه «علم» به کتاب افادۀ استغراق و عموم می کند، و منظور عالم بودن به تمامی علم کتابی است که چیزی در آن فروگذار نشده و تر و خشکی نیست که در آن نباشد، و اگر مقصود دانستن پاره ای از علم کتاب بود، خداوند لفظ «من» را که معنی تبعیض می دهد، در این مورد نمی آورد - و می فرمود «علم من الله کتاب» چنان که در داستان آصف بن برخیا آورده است: قال الله تعالی: «وَقالَ الَّذِي عِندَهُ

ص: 45

عِلْمُ مِنَ الْكِتَابِ».

باید دانست چنان که از آیات و اخبار به دست می آید تمام علوم کتاب نزد سایر پیغمبران نبوده است، بلکه علوم آنها محدود، و این فضیلت تنها اختصاص به پیغمبر ما و جانشینان پاک سرشت و پاکزاد او دارد، بنابراین چگونه می توان این معنی را تفسیر به علمای یهود و نصاری کرد، و آنها را دارندۀ تمام علوم کتاب دانست؟

3- همان طور که گفتیم تمام سورۀ رعد در مکه نازل شده است، و عبدالله سلام و سایر علمای اهل کتاب بعد از هجرت پیغمبر در مدینه اسلام آوردند، و لذا سعید بن جبیر گفت: چطور ممکن است این آیه دربارۀ عبدالله سلام نازل شده باشد، و حال آنکه سورۀ رعد در مکه نازل شده است؟

اشکال کلبی(1) و مقاتل بن سلیمان(2) گفته اند سورۀ رعد در مکه نازل شده، نگر آیۀ آخر آن که دربارۀ عبدالله سلام آمده است.

جواب دلیل آنها در جدا ساختن آخرین آیۀ سورۀ رعد که در مکه نازل شده از آیات قبلی آن، این است که به گمان آنها آن آیه دربارۀ عبدالله سلام نازل گردیده، چنان که از گفتار آنها پیداست، نه این که این دو نفر به روایتی در خصوص این مورد، دسترسی پیدا کرده اند، زیرا استناد آنها به این که آیۀ مزبور دربارۀ عبدالله سلام نازل شده، به این علت بوده که می گفتند در مکه نازل نشده است، در صورتی که قبلاً دانستی که این مطلب توهم فاسدی بیش نیست، و این توهم نیز از کسانی ناشی شده که در اطراف آیۀ شریفه درست تأمل نکرده اند، و اگر درست تأمل و دقت می کردند، چنان که باید به حق و حقیقت می رسیدند.

ص: 46

به هر حال از آنچه گفتیم مانند آفتاب نیمروز روشن شد که «من عنده علم الکتاب» بر علمای اهل کتاب که اسلام آوردند قابل تطبیق نیست، پس باقی نمی ماند مگر آنچه از پیغمبر (صلی الله علیه و آله) و عترت طاهرین آ« حضرت رسیده است، و آن این که آیۀ مزبور دربارۀ شخصیت بی نظیر مولی امیرالمؤمنین (علیه السلام) و سریان دادن آن به سایر امامان بعد از آن حضرت، نازل شده که همگی معصوم و پاک نژاد و عالمان به تمام کتاب خدا و ظاهر و باطن و تأویل و تنزل و محکم و متشابه و ناسخ و منسوخ آن بوده اند.

این که عده ای از مفسرین عامه پنداشته اند که «دارندۀ علم کتاب» خداوند است، و گفته اند «من عنده علم الکتاب» عطف تفسیر به «الله»، بسیار خنک و در نهایت سخافت است، زیرا تاکنون معهود نبوده است که عطف تفسیری مانند این مورد با فاصله میان معطوف و معطوف علیه بیاید. اگر «من عنده علم الکتاب» عطف تفسیری به «الله» بود، لازم می آمد که «شهیداً بینی و بینکم» به تأخیر افتد و آیه چنین باشد «قل کفی بالله و من عنده علم الکتاب شهیداً بینی و بینکم» در صورتی که در قرآن چنین نیست.

و این که از زجاج(1) نقل کرده اند که دلیل بر عطف تفسیری بودن جملۀ مزبور این است که «من عنده علم الکتاب» به کسر میم و دال هم قرائت شده، غلط است، زیرا به جای این که این قرائت درست باشد فقط دلالت دارد که علم کتاب موهبتی است از جانب خداوند برای کسی که آن را به وی ارزانی داشته است، و منافات با این ندارد که در روایات فرموده اند کسانی که این موهبت به آنها ارزانی شده امیرالمؤمنین و ائمه معصومین (علیهم السلام) از دودمان آن حضرت می باشند، بلکه موافق و مناسب با آن است. آری اگر لفظ «من» به کلی در قرآئت حذف شود، سخن مزبور تا حدی تناسب دارد، و اگر قرائت «وعنده علم الکتاب» با اسقاط «من» بود، تا حدی این نظر درست بود.

سؤال کسی که منکر اصل یعنی پیغمبر اکرم (صلی الله علیه و آله) است، فرع را هم که جانشین آن حضرت باشد انکار می کند، در این صورت گواهی او فصل خصومت به انکار پیغمبر نمی کند، و انکارکننده آن را بی ارزش می داند، پس چگونه خداوند در ثبوت نبوت

ص: 47

پیغمبرش به گواهی او استناد می کند، و بدان وسیله با منکرین نبوت و رسالت آن حضرت احتجاج نموده و آن را برای تأمین این منظور کافی می داند؟

پاسخ در صورتی گواهی فرع برای ثبوت اصل کافی نیست و بی مورد است که فقط اکتفا شود به اقرار و اعتراف فرع، بدون در نظر گرفتن مقام عالی و جلالت قدر او و اطلاع وی از کتاب خدا، و احاطه به هر چیز و قدرت بر انجام امور خارق العاده، که همه در نظر عقل ملازم با مقام عصمت و صداقت است، ولی اگر پذیرش گواهی جانشین پیغمبر، با در نظر گرفتن این اوصاف توأم باشد، چنان که در این مورد هست، و گواهی دهنده را با نام ذکر نکند، بلکه صفت او را یاد کند (دارندۀ علم کتب) تا شخص منکر، شخصیت او را به نظر آورد، و با دیدن وی و مشاهدۀ آثارش تحقق صفت گواهی دهنده و حقانیت کسی که گواهی برای او داده شده است، برایش روشن گردد، بدیهی است که در این صورت گواهی جانشین پیغمبر برای فصل خصومت و اثبات رسالت آن حضرت کافی است، هرچند انکارکننده به واسطۀ عناد و دشمنی اعتراف نکند.

از آنچه گفتیم روشن گردید که «من عنده علم الکتاب» در آیۀ شریفه منطبق بر عبدالله سلام و امثال او نیست، و هر کس آیه را به عبدالله سلام یا دیگری از علمای یهود که مسلمان شدند تفسیر نموده است، تفسیر به رأی و ناشی از غفلتی است که از خصوصیات آیه داشته است، اما روایتی که از طریق شیعه و سنی با استناد به پیغمبر یا اهل بیت عصمت (علیهم السلام) در تفسیر آن رسیده است، خاصه و عامه اتفاق نظر دارند که آیۀ شریفه «ومن عنده علم الکتاب» در شأن امیرالمؤمنین علی بن ابیطالب (علیه السلام) نازل شده است. کسانی که آن را به عبدالله سلام تفسیر کرده اند به استناد روایتی از پیغمبر یا ائمه اهل بیت نبوده است.

ناگفته نماند که نزول آیۀ مزبور در شأن امیرالمؤمنین (علیه السلام) با استعمال «من» موصول در معنی عامی که شامل ائمه معصومین (علیهم السلام) هم بشود، منافات ندارد، زیرا نزول آیه در شأن علی (علیه السلام) به اعتبار این است که آن حضرت اولین مصداق و افضل و اکمل آن است، نه این که اختصاص به آن حضرت داشته باشد، و این که از بعضی روایات استفاده می شود که منحصر به آن حضرت می باشد، حصر نسبی است، و نسبت به عبدالله سلام و

ص: 48

امثال اوست.(1) این بود آنچه که می باید در مقام اول گفته شود.

از آنچه گفتیم حال مقام دوم نیز روشن گردید، بلکه وضع مقام سوم هم روشن می گردد، چنان که بر کسی که با توفیق و هدایت الهی بوئی از علم کتاب استشمام کرده است، پوشیده نیست، زیرا سایر مناقب برجسته ائمه اطهار یا متفرع بر این منقبت بزرک (داشتن علم کتاب) است، یا ملازم آن می باشد، چون یکی از مناقب برجسته عصمت و طهارت است که آیۀ تطهیر (اِنَّمَا يُرِيدُ اللَّهُ لِيُذْهِبَ عَنكُمُ الرِّجْسَ) تصریح به آن می کند و آیۀ شریفه «یا ایها الذین آمنوا اتقوا الله و کونوا مع الصادقین» که تفسیر به علی (علیه السلام) و فرزندان معصوم آن حضرت شده است، بر آن دلالت دارد.

علاوه بر آیۀ شریفه «ومن عنده علم الکتاب» با دو وجه به طور ملازمه، دلالت بر عصمت و طهارت امیرالمؤمنین (علیه السلام) و اولاد طاهرین آن حضرت می کند.

وجه اول این است که خداوند در اثبات نبوت سرآمد پیغمبران، اکتفا به گواهی «من عنده علم الکتاب» نموده است و لازمۀ آن این است که «من عنده علم الکتاب» دارای مقام عصمت و طهارت باشد، و به هیچ وجه شائبه خطا به ساحت قدس او راه پیدا نکند، وگرنه خداوند گواهی او را کافی نمی دانست، بلکه چون خداوند گواهی او را در ردیف گواهی ذات مقدس خود قرار داده، دلالت بر کمال عصمت و طهارت او می کند، زیرا عصمت و طهارت هم مانند «عدالت» مراتبی دارد. به همین جهت است که می گوییم صدور ترک اولی از پیغمبران اولوالعزم جایز نیست، در حالی که صدور آن از انبیای غیر اولوالعزم جایز است، آن هم با توجه به این که همۀ آنها معصوم می باشند.

وجه دوم این است که علم بودن «من عنده علم الکتاب» به همۀ علوم کتاب از ظاهر و باطن و تنزیل و تأویل ملازم کمال عصمت و منتهای طهارت نفس و قداست تام است، زیرا گفتیم که اضافۀ «علم» به «کتاب» در این مورد افادۀ عموم می کند.

توضیح این که علم و اطلاع به ظاهر و باطن کتاب و به پاره ای از آن اکتسابی

ص: 49

نیست، بلکه این علم و احاطه موهبتی بزرگ است و غیر از کسی که دارای اوصاف پسندیده و فضائل کامله و از جمله عصمت و طهارت است، دیگری شایسته آن نمی باشد، و فقط خداوند است که به هر کس بر حسب مراتب استعدادی که دارند، موهبت می کند. به همین جهت بهرۀ پیغمبران از اعطای این موهبت مختلف است، به این معنی که به بعضی یک حرف و به برخی دو حرف یا سه حرف یا بیشتر داده شده است، و همۀ آن به هیچ یک از انبیاء و اوصیاء، جز به پیغمبر ما و جانشینان معصوم آن حضرت صلی الله علیه و علیهم داده نشده است.

محروم بودن سایر پیغمبران و جانشینان آنها، از تمامی این علوم موهبتی، به علت بخل در مبدأ فیاض نیست، و خداند برگتر از آن است، بلکه به واسطۀ عدم استعداد آنها برای دریافت آن بوده است. علیهذا این که خداوند همۀ آن علوم را به پیغمبر ما و جانشینان آن حضرت عطا فرموده است، خود دلیل است که آن ذوات مقدس به منتهی درجۀ کمالات رسیده بودند، به طوری که دیگر مقام و مرتبه ای مافوق آن تصور نمی شود، که از جمله مقام عصمت و طهارت باشد.

از مناقب دیگر امیرالمؤمنین (علیه السلام) یکی این است که آن حضرت در دنیا و آخرین برادر پیغمبر و جان او خوانده شده، چنان که آیۀ مباهله ناطق به آن است. دیگر این که علی (علیه السلام) هادی و راهنما و پیغمبر (صلی الله علیه و آله) منذر و بیم دهندۀ خلق از نافرمانی خداست.

و دیگر منصب ولایت و امامت آن حضرت است، و این که او مانند پیغمبر اختیاردار جان و مال مؤمنین بود، و تمام این مناقب بززرگ نیز از آنچه آیۀ «من عنده علم الکتاب» دربر دارد، منشعب می گردد.

راجع به مقام برادری آن حضرت نسبت به پیغمبر و این که به منزلۀ جان آن حضرت بود، باید گفت کسی شایسته این دو مقام بزرگ است که از لحاظ علم و عصمت و سایر صفات و کمالات همتای پیغمبر باشد. از آنچه قبلاً بیان داشتیم روشن شد که تعبیر به «دارندۀ علم کتاب» با نص و التزام دلالت دارد که تمام کمالات در وجود مقدس امیرالمؤمنین (علیه السلام) جمع بوده است.

و این که گفتیم علی (علیه السلام) هادی و راهنمای خلق است، نیز بستگی به علم و عصمت دارد، زیرا اگر هادی و راهنما، در مقام راهنمائی اخلال و خرابکاری کند، از دو حال

ص: 50

بیرون نیست، یا به واسطۀ نادانی است، و یا از مخالفت عمدی یا سهوی می باشد، و اگر کسی دارای علم و عصمت باشد، اخلال در شخص هادی و راهنما راه پیدا نمی کند، بنابراین کسی که دارای مقام علم و عصمت باشد البته هادی و راهنمای خلق است، از انی رو متفرع بودن هدایت خلق بر مضمون «من عنده علم الکتاب» روشن تر و آشکارتر است، منصب ولایت و امامت آن حضرت نیز همین حکم را دارد.

بیان مطلب شایستگی شخصی برای مرجعیت امور دینی یا دنیوی، بستگی به علم و بصیرت او به آن امر و امین بودن وی در آن کار دارد، زیرا با نداشتن علم و بصیرت، اقدام وی به آن امر امکان ندارد، چنان که با نداشتن امانت، نمی نتوان از خرابکاری و تباهی وی ایمن بود، بنابراین شایستگی مرجعیت دینی یا دنیوی، بسته به میزان بصیرت و امانت شخص مرجع است، و کسی که بصیرتش ناقص و امانت داریش، سست باشد، نمی تواند متصدی کاری شود که بالاتر از بصیرت و امانت اوست، پس شایستگی ولایت نامه و امامت کبری و ریاست عامه در امور دین و دنیا، با علم و اطلاع به تمام نوامیس الهی و عصمتی که نگاهدارندۀ امر سهو عمد باشد، بستگی دارد.

با ابن بیان روشن شد که دارای بودن علم به تمام نوامیس الهی و عصمتی که نگاهدارنده از عمد و سهو و خطا باشد، به نحو اتم در «من عنده علم الکتاب» موجود است، بنابراین عدول از چنین کسی، به دیگری که دارای این شرائط نمی باشد، برخلاف فطرت و ضرورت حکم عقل است. قال الله تعالی: «أَفَمَن يَهْدِي إِلَى الْحَقِّ أَحَقُّ أَن يُتَّبَعَ أَمْ مَن لاَّ يَهِدِّي إِلآَّ أَن يُهْدَى فَمَا لَكُمْ كَيْفَ تَحْكُمُونَ».(1)

از آنچه توضیح دادیم، روشن شد که صله در «من عنده علم الکتاب» دلالت بر امامت کسی می کند که دارندۀ علم کتاب، و مقام خلافت او از جانب خدا و پیغمبر و ولایت نامه باشد، بلکه با دلالت «لمی» یعنی دلالت علت بر معلول خود، امامت و خلافت و ولایت را منحصر در وی و مخصوص به او می داند، چنان که دلالت صلۀ مزبور «عنده علم الکتاب» بر عصمت و طهارت موصول (من) از قبیل دلیل «انی» یعنی

ص: 51

دلالت معلول بر علت خود است.

سؤال دلالت «صله» بر شایستگی کسی که منصف بدان باشد، برای امامت مسلم است، ولی این که امامت هم منحصر در وی باشد، مسلم نیست، زیرا امکان دارد که علت دیگری باعث انحصار آن شده باشد.

پاسخ امامت تابع علم و امانت است، و از بدیهیات اولیه است که صفت دیگری جای علم و امانت را در تحقق و شایستگی مرجعیت، نخواهد گرفت.

سؤال دیگر آری، امامت و مرجعیت تابع علم و امانت است، و امامت کسی که از علم و دین و امانت بی بهره باشد دور از عقل است، ولی این که مرجعیت در امر دین و دنیا منوط به علم به تمام کتاب و عصمت نگاهدارندۀ از خاطی عمدی و سهوی باشد، معقول نیست، بلکه ممکن است کسی که تا حدی دارای علم و دین و امانت باشد، به اقتضای مصلحتی بر کسی که معصوم و عالم به تمام کتاب است، پیشی گیرد. آنها که در امامت بر امیرالمؤمنین (علیه السلام) پیشی گرفتند تا حدی عالم به دین و امانت دار بودند. به همین جهت اهل حل و عقد روی مصالحی که دیدند، آنها را مقدم داشتند.

پاسخ اولاً دانستنی که شایسته شخصی برای مرجعیت در امری، طبق بصیرت وی به آن امر و امانتی است که در آن امر دارد، بنابراین کسی را که فقط در پاره ای از جهات امین است و در همۀ امور بصرت ندارد، نمی توان متصدی چنین منصب مهمی کرد.

واگذار نمودن چنین امر مهمی به شخصی که در کاردانی و امانت داری ناقص باشد! یا واگذاری آن به کسی که اصلاً امین نیست و یا جاهل به آن امر می باشد، یکسان است، زیرا آدم ناقص نسبت به آنچه فوق بصیرت یا امانت اوست، جاهل است و امین نمی باشد.

«امامت» عبارت است از «خلافت و جانشینی پیغمبر در امور دین و دنیا و وجوب اطاعت وی بر امت در آنچه امر و نهی می کند، و این خود منصبی است بس بزرگ که متفرع برآشنایی وی به تمام احکام دین و امانت در جمیع امور است.

آنها که قبل از مولی امیرالمؤمنین (علیه السلام) ، این منصب را قبضه کردند، مسلماً آشنائی به تمام احکام دین نداشتند، زیرا در بسیاری از مسائل که در حل آن فرو می ماندند، به

ص: 52

امیرالمؤمنین (علیه السلام) مراجعه می کردند! چنان که در کتب شیعه و سنی مذکور است. و این مسلم است که خلیفه دوم بارها می گفت: لَولا عَلیّ لَهَلَک عُمَر و مشهور است که این جمله را در هفتاد مورد گفته است!(1) به طور خلاصه نارسائی دانش آنها نسبت به مقامی که اشغال کرده اند روشن است و قابل انکار نمی باشد.

ثانیاً خلافت منصبی است از جانب خدا و پیغمبر او، نه این که وکالتی از طرف مردم باشد و آنها اختیار داشته باشند که آن را به هر کس بخواهند بدهند! بنابراین تنها مرجعی که می تواند تعیین خلیفه کند، خدا و پیغمبر است. امت هیچ گونه اختیاری در این خصوص ندارد، و نمی تواند به نظر خود مصلحت اندیشی کند.

ثالثاً امام در هر عصر یک نفر است، چنان که خلیفۀ دوم اعتراف بدان نمود و گفت: «دو شمشیر در یک غلاف جمع نمی شود»، و بر سایر امت واجب است که از وی پیروی کنند و با او بیعت نمایند، زیرا یک فرد مسلمان یا امام است و یا مأموم. بنابراین اگر اطاعت خلیفه غیر معصوم و بی اطلاع از احکام دین واجب باشد، لازم می آید که علی (علیه السلام) دارندۀ علم کتاب و معصوم از خطا و لغزش، تحت فرمان شخصی غیر معصوم قرار گیرد! آیا در پیشگاه عقل زشت تر از این چیزی هست؟! نه، نه!

سؤال ممکن است از ما بپرسند از آنچه گفتی ثابت شد که «دارندۀ علم کتاب» بر عبدالله سلام و امثال او صادق نیست، ولی از طرفی نزول آیۀ مزبور در شأن علی (علیه السلام) هم با دلیل قطعی ثابت نشده است، زیرا روایاتی که مصداق «دارندۀ علم کتاب» را تعیین می کند «خبر واحد» است که موجب علم و یقین نیست(2) بنابراین چطور ممکن است در

ص: 53

مسئلۀ اثبات امامت که یکی از اصول دین است، و در اثبات آن به کمتر از علم و یقین نمی توان اکتفا نمود، به خبر واحد استناد جست؟

پاسخ می گویم همان طور که با دلیل قطعی ثابت گردید که «من عنده علم الکتاب» بر عبدالله سلام و امثال او منطبق نیست، به همان دلیل قطعی نیز ثابت شد که مصداق آیۀ شریفۀ امیر مؤمنان و ائمه معصومین (علیهم السلام) از دودمان آن حضرت است.

بیان مطلب آیۀ شریفۀ «من عنده علم الکتاب» با دلالت قطعی می رساند در میان مؤمنین که گواهی به نبوت و رسالت پیغمبر (صلی الله علیه و آله) دادند، شخصی موصوف به صفت «دارا بودن علم کتاب» وجود دارد، و اگر جز این بود خدا پیغمبرش را مأمور نمی کرد که با منکرین رسالتش به گواهی او احتجاج کند، البته این گواهی دهنده هم باید با معرف پیغمبر معروف باشد، و سخن در این است که در روایات جز امیرالمؤمنین علی (علیه السلام) کسی دیگر معرفی نشده است، و اگر دیگری از طرف پیغمبر معرف شده بود، حتماً روایتی دربارۀ او می رسید.

و این که در مثل چنین قضیه ای روایتی از پیغمبر (صلی الله علیه و آله) دربارۀ دیگری غیر از علی (علیه السلام) وارد نشده است، خود دلیل قاطعی است که غیر از امیرالمؤمنین (علیه السلام) کسی دیگر احتمال نمی رود، و آنها که گفته اند عبدالله سلام یا امثال اوست، تفسیر به رأی خود نموده، و از خصوصیاتی که آیۀ شریفه دربر دارد، غافل مانده اند.

از اینها گذشته اختصاس داشتن امیرالمؤمنین (علیه السلام) به این موهبت بزرگ (دارا بودن علم کتاب) از این که تمام مسلمانان اتفاق دارند که آن حضرت اعلم امت پیغمبر (صلی الله علیه و آله) بوده، آشکار می گردد، زیرا بعد از آنکه از این آیۀ شریفه معلوم شد که در میان اهل ایمان که گواهی به رسالت پیغمبر داده اند. کسی که موصوف به این حقیقت بوده وجود داشته است، اگر بگوییم این شخص مولی امیرالمؤمنین (علیه السلام) بوده است منظور ثابت می گردد.

و چنانچه بگویند دیگری غیر از آن حضرت است؛ لازم می آید که وی اعلم امت نباشد، یا این که از «دارندۀ علم کتاب» هم داناتر باشد، و هر دو فرض هم باطل است. بطلان فرض اول روشن است، باطل بودن فرض دوم هم بدین جهت است که «کتاب» یعنی قرآن مجید جامع تمام علوم است، و بالاتر از آن علمی نیست، مگر آنچه

ص: 54

که مخصوص ذات الهی است، چنان که روایت ابن عباس ناظر به این معنی است.

عبدالله بن عباس گفت: نه به خدا «دارندۀ علم کتاب» کسی جز علی بن ابیطالب (علیه السلام) نیست. علی (علیه السلام) عالم به تفسیر و تأویل و ناسخ و منسوخ و حلال و حرام بود».(1)

منظور ابن عباس این است که در امت پیغمبر (صلی الله علیه و آله) کسی جز علی بن ابیطالب (علیه السلام) نبود که دارندۀ تمام علوم کتاب و قرآن مجید باشد، از این رو احتمال نمی رود که آیۀ شریفه دربارۀ دیگری نازل شده باشد.

و نیز از روایات به دست می آید که فقط پیروان غیر اهل بیت (عامه) مصداق آیه را عبدالله سلام می دانستند، ولی ائمه اطهار و مردان آنها مانند محمد بن حنفیه و عبدالله بن عباس، و زید بن علی و سعید بن جبیر و امثال اینان یادآور شده اند که این تفسیر بر عبدالله سلام منطبق نیست، بلکه منظور مولی امیرالمؤمنین (علیه السلام) است، و در میان این عده کسی که شخص سومی را نام برده باشد هم وجود ندارد!

پس وقتی که با برهان قاطع تطبیق آن بر عبدالله سلام باطل گردید، تعیین آن در شخص امیرالمؤمنین (علیه السلام) قطعی است، و موردی هم برای احتمال شخص سومی نیست.

مقدم نمی دارند. حضرت فرمود: خداوند دربارۀ موسی می فرماید: «وَكَتَبْنَا لَهُ فِي الاَلْوَاحِ مِنْ كُلِّ شَيْءٍ مَوْعِظَةً»(1) یعنی: و نوشتیم برای موسی در الواح تورات از هر چیزی موعظه را، ولی نفرمود «کل شیء» همه چیز را نوشتیم. و در خصوص عیسی فرموده است: «وَلأُبَيِّنَ لَكُم بَعْضَ الَّذِي تَخْتَلِفُونَ فِيهِ»(2) یعنی: بیان می کند (عیسی) بعضی از آنچه را که دربارۀ آن اختلاف دارید، ولی دربارۀ امام شما (امیرالمؤمنین (علیه السلام) می فرماید: «قُلْ كَفَى بِاللَّهِ شَهِيداً بَيْنِي وَبَيْنَكُمْ وَمَنْ عِندَهُ عِلْمُ الْكِتَابِ» و علم این کتاب که خدا می فرماید: «وَلا رَطْبٍ وَلا يَابِسٍ إِلاَّ فِي كِتَابٍ مُبِينٍ»(3) یعنی: هیچ تر و خشکی نیست، مگر این که در کتاب آشکار است، در نزد امیرالمؤمنین (علیه السلام) بود.(4)

در این روایت حضرت صادق (علیه السلام) طریق استنباط برتری مولای متقیان را بر انبیای اولوالعزم از آیاتی که از قرآن مجید بیان فرمود، به راوی نشان داد.

از اینجا روشن می شود که دانش هر پیغمبر اولوالعزمی به اندازۀ محتوای کتاب آسمانی او بوده است، و نیز معلوم می شود که قرآن مجید تمام علوم را دربر دارد و سرآمد همۀ کتب آسمانی است، چنان که پیغمبر اسلام محمد مصطفی (صلی الله علیه و آله) نیز سرآمد همۀ پیغمبران است.

ص: 56

اوست، امیرالمؤمنین (علیه السلام) و یک یک جانشینان آن حضرت می باشند.(1)

***

و نیز از حضرت امام باقر و امام صادق (علیهما السلام)

روایت شده که فرموده اند آیۀ شریفه بدین گونه نازل گردیده است «افمن کان علی بینة من ربه و یتلوه شاهد منه اماماً و رحمة» و موقع جمع آوری قرآن، تقدم و تأخیر در آن به عمل آوردند.(2)

باید دانست در ورایات مستفیضی(3) که از طریق شیعه رسیده است، ائمه طاهرین (علیهم السلام) فرموده اند منظور از «شاهدی از خود او» در این آیه امیر مؤمنان (علیه السلام) است، و می توان گفت که این روایت به حد تواتر رسیده است.(4)

در احتجاج طبرسی روایت می کند که از علی (علیه السلام) پرسیدند بهترین منقبت شما کدام است؟ حضرت این آیه را تلاوت نمود(5) و فرمود: «شاهدی که پیغمبر دارد من هستم».(6)

همچنین در روایات مستفیضی که از طریق عامه با سلسلۀ سند از پیغمبر و امیر مؤمنان و امام باقر (علیهم السلام) و عبدالله عباس رسیده است، صریحاً می گوید که «شاهد منه» علی (علیه السلام) است،(7) با این وصف مفسران در این که منظور از موصول

ص: 58

«افمن کان» و «شاهد منه» کیست، اختلاف نظر دارند!

امین الدین طبرسی در «مجمع البیان» بعد از ذکر این معنی که «افمن کان» پیغمبر (صلی الله علیه و آله) و «بینۀ» قرآن مجید است؛ می گویند: برخی گفته اند مصد از موصول «افمن کان» هر انسان حق دانی است که با دلیل و برهان به دین خدا بگرود، زیرا «من» موصولی است که شامل هر انسان عاقلی می شود، و قول دیگری از جبائی(1) نقل شده که مقصود افراد باایمان از صحابه پیغمبر اسلام هستند.

سپس طبرسی راجع به تفسیر «ویتلوه شاهد منه» می گوید: مفسران در معنی این فقره نیز اختلاف نظر دارند، برخی برآنند که این «شاهد» جبرئیل است که از طرف خداوند قرآن را بر پیغمبر تلاوت می کند. این قول نیز از عبدالله عباس و مجاهد(2) و زجاج نقل شده است. از امام حسین (علیه السلام) و ابن زید(3) روایت شده که «شاهد» محمد (صلی الله علیه و آله) است. جبائی نیز این قول را برگزیده است. و هم از محمد بن حنفیه(4) و حسن بصری(5) و قتاده نقل کرده که گفته اند: منظور از «شاهد» زبان پیغمبر است که قرآن مجید

ص: 59

را تلاوت می کرد.

همچنین گفته شده که «شاهد منه» امیرالمؤمنین (علیه السلام) است که گواهی به نبوت پیغمبر (صلی الله علیه و آله) می دهد و از خود او می باشد. این تفسیر از حضرت امام محمد باقر و امام رضا (علیهما السلام) روایت شده است، و محمد بن جریر طبری(1) هم با اسناد خود آن را از جابر بن عبدالله انصاری روایت نموده است. مجاهد قول دیگری هم نقل می کند که «شاهد» فرشته ای است که پیغمبر را از خطرها نگاه می دارد، و هم گفته اند که «بینة من ربه» دلیلی از عقل پیغمبر است. اضافۀ «بینه» به ذات حق نیز بدان سبب است که ادلۀ عقلی و شرعی را خداوند حجت قرار داده است، و «شاهد منه» یعنی گواهی به درستی قرآن می دهد. این سخن از ابومسلم(2) نقل شده است.(3)

مقام سوم در این که آیۀ شریفه مشتمل بر منقبت بزرگی برای امیر مؤمنان و جانشینان معصوم آن حضرت؛ بلکه باید گفت متضمن بهترین منقبت آن بزرگوار است، چنان که روایت کتاب «احتجاج» دلالت بر آن دارد.

لفظ مردود است. از نظر معنی به این علت بی مورد است که دارندۀ بینه (یعنی قرآن مجید)، پیغمبر است نه مؤمنین اصحاب آن حضرت، زیرا قرآن بر پیغمبر (صلی الله علیه و آله) نازل شده، و دلیل نبوت آن حضرت است. بنابراین چگونه می توان گفت که مؤمنین دارای این بینه و دلیل هستند، و بعد پیغمبر را خوانندۀ قرآن بر آنها بدانیم؟ چون در این صورت مؤمنین در این بیّنه اصل و پیغمبر فرع خواهد بود! که البته غلط است.

از نظر لفظ هم بدان جهت گفتیم مردود است که جمله ای که عطف به صله می شود باید مشتمل بر ضمیری باشد که به موصول برگردد، مگر در جمله ای که با «فاء» عطف شود. در صورت که در جملۀ «ویتلوه شاهد منه» ضمیر عائد نیست،(1) زیرا ضمیر «یتلوه» به «بیّنه» عود می کند و ضمیر «منه» به «رب» برمی گردد.

دوم این که پیغمبر تالی یعنی تابع باشد، که البته این معنی از وجه نخست نادرست تر است، چون اگر بگویند ضمیر «یتلوه» به موصول «من» عود می کند؛ نادرستی آن روشن است، زیرا پیغمبر پیرو و تابع اصحاب مؤمن خود نیست.

و چنانچه گفته شود ضمیر «یتلوه» به «بینه» یعنی قرآن بازگشت می کند، گذشته از آنچه در صورت اول گفتیم که از لحاظ معنی و لفظ نادرست است، اصولاً پیغمبر بعد از قرآن نیامده و این مؤمنین هستند که از پی آن آمده اند؛ و تابع آن می باشند. قرآن یادبود پیغمبر است و با عترت طاهرۀ آن حضرت در میان مؤمنین باقی خواهد بود، تا بر حوض کوثر بر پیغمبر وارد گردند.

سوم این که قرآن را اسم فاعل و از مادۀ تلاوت، یعنی «تالی» به معنی خواننده بدانیم که بی گفتگو درست نیست، چون قرآن خوانده می شود، نه این که می خواند.

چهارم این که قرآن را از «تلو» به معنی از پی درآمدن بگیریم و در این صورت اگر ضمیر «یتلوه» را به «من» موصول برگردانیم، باز بی مورد خواهد بود و چنانچه ضمیر را به «بینه» برگردانیم، نیز لفظاً و معناً نادرست می باشد.

نارستی از آن از نظر لفظ گذشت، و نادرستی از نظر معنی هم بدین جهت است که منظور از «بینه» در این هنگام بصیرت عقلی است نه قرآن، وگرنه لازم می آمد که

ص: 62

خواننده و متلّو (خوانده شد) و شاهد (گواه) و مشهود به (گواهی شده) یکی باشد. بصیرت عقلی هم چیزی نیست که قبل از کتاب موسی باشد. کتاب بر خود مؤمنین تقدم دارد نه این که بر بصیرت آنها سبقت داشته باشد.

و اگر ضمیر «من قبله» به (من) موصول برگردد، لازم می آید که دو ضمیر «یتلوه» و «من قبله» از هم تفکیک شوند، و هر کدام به چیزی تعلق گیرند و این هم تکلیف رکیکی است که شایسته کلام بلیغان نیست. بلکه شایستۀ کسی که دارای اندک مرتبه ای از بلاغت باشد هم نیست، تا چه رسد به کلام آفرینندۀ جهان. علاوه بر اینها اصولاً ارجاع ضمیر مذکور در غالب صور گذشته، برخلاف ظاهر است و بدون دلیل نمی توان اعمال کرد.

از آنچه گفتیم روشن شد که صله دوم (ویتلوه شاهد منه) همان طور که به مؤمنین اصحاب پیغمبر قابل تطبیق نیست، بر فردی که با دلیل و برهان به دینی گرویده است هم منطبق نمی باشد. زیرا منظور «شاهد» در اینجا خواه کتاب (قرآن) و خواه پیغمبر (صلی الله علیه و آله) باشد. هر ایراد که بر تفسیر صله سوم (من قبله کتاب موسی) وار دساختیم، متوجه این مورد هم می شود. در هر صورت کاملاً روشن شد که مقصود از موصول (من کان علی بینة) کسی جز پیغمبر (صلی الله علیه و آله) ما نیست.

رسالت آن حضرت تردید کند.

لازم به ذکر نیست که دلیل باید آشکار و روشن باشد، تا مدعای مجهول بدان وسیله کشف شود، بنابراین، گواهی امین وحی الهی (جبرئیل) یا فرشته ای که پیغمبر را از امور نامعلومی حفظ می کند که اثبات آنها محتاج به دلیل است، چگونه ممکن است آن را دلیل اثبات رسالت پیغمبر قرار داد و بگوییم «کان علی بینة من ربه» اوست؟

ثبوت آن با خبر دادن پیغمبر نیز، شایسته نیست که دلیل اثبات نبوت آن حضرت باشد. همچنین اگر بخواهند شهادت جبرئل یا قرشته حافظ پیغمبر را به وسیلۀ قرآن دلیل اثبات رسالت آن حضرت قرار دهند، و آن را دلیل مستقلی مقابل «بینة من ربه» به حساب آورند، باز بی مورد خواهد بود.(1)

علت دوم این که از ظاهر کلام پیداست که ضمیر «یتلوه» و «شاهد منه» به «من» موصول در فقره «افمن کان علی بینه» بازگشت می کند؛ که شخص پیغمبر اکرم است و چون فرشته از جنس بشر نیست، لذا نمی توان او را شاهدی از جانب پیغمبر دانست.

علت سوم این که فعل «یتلوه» اگر از تلاوت به معنی خواندن گرفته شود و ضمیر آن به «بینه» و ضمیر «شاهد منه» به رب در فقره «من ربه» بازگشت کند، لازم می اید که جملۀ معطوف از عائد یعنی ضمیری که به موصول برمی گردد؛ خالی باشد، و عود ضمیر مجرور در «منه» به موصول در «افمن کان» درست نیست. زیرا «شاهد منه» بر فرشته منطبق نمی شود، و اگر فعل مزبور از «تلو» به معنی از پی درآمدن باشد، باز به دو دلیل صحیح نیست:

اول این که جبرئیل یا فرشته حافظ پیغمبر، چنین نیست که بعد از پیغمبر باشند بلکه همه وقت با آن حضرت هستند، زیرا با رحلت پیغمبر، وحی و حفظ آن حضرت نیز منتفی می گردد.

دوم این که چون دانستی که «شاهد منه» بر جبرئیل یا فرشته هیچ کدام صدق نمی کند، بازگشت ضمیر «منه» به رب در (من ربه) نیز مخالف ظاهر کلام است، چون ظاهر کلام می رساند که ضمیر دوم «منه» به همان مرجعی برمی گردد که ضمیر نخست «منه» بدان بازگشت می نمود، البته در صورتی که مرجع برای ارجاع ضمیر قابلیت

ص: 64

داشته باشد.

قبلاً دانسیت که اگر «شاهد منه» تفسیر به قرآن شود و مصداق «افمن کان» را مؤمنین اصحاب پیغمبر بدانند، نادرست است، و چنانچه «افمن کان» را خود پیغمبر بدانند نادرست تر می باشد، زیرا روشن ترین و کامل ترین و جامع ترین بینه و شاهدی که پیغمبر از جانب خداوند داشت، قرآن مجید بود که خداوند آن را معجزه و دلیل بر راستگوئی پیغمبر قرار داده است؛ و آن حضرت به وسیلۀ آن بر فصحا و بلغای عرب مناظره نمود.

پس «بینة من ربه» یا تنها قرآن است، چنان که بعضی از مفسران گفته اند و یا اعم از قرآن و سایر معجزات می باشد، و در هر دو صورت نمی توان گفت که قرآن شاهدی است که بعد از پیغمبر می آید.(1)

به علاوه اصولاً این درست نیست که بگوییم قرآن شاهدی از پیغمبر است زیرا تعبیر کلمه «من» در «منه» یا به لحاظ این است که پیغمبر قرآن را تألیف کرده است، و یا به ملاحظه نسبت خویشی است که با آن حضرت دارد، و بطلان هر دو نیز کاملاً روشن است.

وجه چهارم این که اگر شاهد زبان پیغمبر باشد، دیگر دلیل و برهان جداگانه نخواهد بود، حال آنکه خداوند در مقام آوردن دلیل و حجت دیگری (برای الزام خصم و اثبات نبوت پیغمبر است).

کسانی که تفسیر «شاهد» را به زبان پیغمبر، به محمد بن حنفیه نسبت داده اند، به خطا رفته اند، زیرا او بزرگ تر از آن است که چنین سخنی از وی صادر شود. شاید محمد حنفیه از امیرالمؤمنین به زبان پیغمبر تعبیر کرده و موجب این اشتباه شده است، چنان که نظیر آن در خبر حماد بن سلمه از ثابت بن انس واقع شده است که گفت: «افمن کان علی بینة من ربه» پیغمبر و «یتلوه شاهد منه» علی بن ابیطالب است؛ و به خدا قسم که او زبان رسول خدا بود(1) آری ممکن است مطلب چنین بوده، ولی راوی اشتباه کرده و متوجه معنی آن نشده است.

و اگر «شاهد منه» را پیغمبر و «من کان» را مؤمنین اصحاب بدانند، قبلاً نادرستی آن را ذکر کردیم(2) و چنانچه «شاهد منه» و «من کان» هر دو را به پیغمبر تفسیر کنند نادرست تر است، زیرا معنی ندارد بگوییم که شخصی گواه خودش هست، یا از جانب خود گواهی می دهد، یا پیغمبر قرآن را برای خود تلاوت می کند، یا بر وی تلاوت می کنند. نسبت این قول هم به حضرت امام حسین (علیه السلام) غلط و بی مأخذ است.

و این که گفته اند «شاهد منه» جبرئیل است، و آن را به عبدالله عباس نسبت داده اند نیز اشتباه است، زیرا در تفسیر برهان از حافظ ابونعیم اصفهانی با سه طریق از ابن عباس روایت نموده که گفت «شاهد منه» علی بن ابیطالب (علیه السلام) است.(3)

آن گاه صاحب تفسیر برهان می گوید: خطیب خوارزمی نیز آن را نقل نموده است و اضافه می کند که ثعلبی در تفسیر خود و خطیب خوارزمی روایت نموده اند که «شاهد منه» فقط علی (علیه السلام) است که شهادت به صدق نبوت پیغمبر (صلی الله علیه و آله) می دهد و هم از پیغمبر بود.(4)

پس آنچه در این میان می ماند روایات مستفیضه ای است که شیعه و سنی روایت

ص: 66

کرده اند و همگی می گویند این شاهد که از خود پیغمبر است مولای متقیان علی (علیه السلام) است، بلکه باید گفت احادیث اهل بیت (علیهم السلام) راجع به این موضوع متواتر است.

2- علی (علیه السلام) از پیغمبر و وابسته به آن حضرت است.

3- علی (علیه السلام) تابع پیغمبر و پیرو آن حضرت است.

4- علی (علیه السلام) امام و پیشواست.

5- علی (علیه السلام) رحمت است.

بیان مطلب یکی از آثار گواهی دادن به رسالت پیغمبر اسلام این است که باید گواهی دهنده مسلمان باشد، این معنی در تمام موارد مترتب بر گواهی دادن هست، خواه گواهی دهنده معصوم از خطا و لغزش باشد و خواه نباشد.

دیگر این که باید رسالت پیغمبر با آن گواهی ثابت گردد. این هم در صورتی تحقق می یابد که گواهی دهندۀ عالم و معصوم از خطا و لغزش عمدی و سهوی و نادانی باشد. منظور ما در این مورد اثر دومی (یعنی ثبوت رسالت پیغمبر با گواهی امیرالمؤمنین (علیه السلام) است) زیرا در این آیۀ شریفه خداوند درمقام این است که با ادلۀ قطعی که هرگونه شک و تردیدی را برطرف کند، رسالت پیغمبر خود را برای کسانی که بهره ای از اندیشه دارند ثابت نماید.

با در نظر گرفتن این مطلب، چنانچه گواه و شاهدی که خدا آورده است، از نادانی و لغزش های عمدی و سهوی، معصوم نباشد، ذکر وی در این مقام و قرار دادن گواهی او در ردیف بیّنه خداوند، و مقدم داشتن آن بر گواهی کتاب موسی، بی مورد خواهد بود. این مطلب کاملاً روشن است و نیازی به توضیح بیشتر ندارد. به همین جهت می بینیم مفسران با همۀ اضطراب کلمات و اختلاف آرائی که دارند، از غیر معصوم سخن نگفته اند.(1)

از آنچه گفتیم روشن می گردد که شاهد بودن امیرالمؤمنین (علیه السلام) برای اثبات نبوت حضرت رسول اکرم (صلی الله علیه و آله) یکی از القاب شریف آن حضرت است که دلالت

ص: 68

بر عصمت و طهارت آن وجود مقدس می کند، بلکه تقدم شهادت آن حضرت بر شهادت کتاب موسی در آیۀ شریفه، دلیل است که گواهی امیرالمؤمنین مقدم بر گواهی و شهادت کتاب موسی است(1) و این معنی نیز می رساند که مقام و رتبه علی (علیه السلام) مقدم بر حضرت موسی (علیه السلام) است، زیرا قبلاً گفتیم که دانش هر پیغمبری به اندازۀ محتوای کتاب اوست، و مقام آن پیغمبر نیز مطابق با مقام کتاب خود اوست، از این رو کسی که رتبه اش مقدم بر کتاب پیغمبری است، بر صاحب آن کتاب نیز در مقام مقدم می باشد.

این بود آنچه دربارۀ گواه بودن امیرالمؤمنین (علیه السلام) بر رسالت رسول اکرم (صلی الله علیه و آله) بیان داشتیم.

که در آیۀ شریفه ذکر شود و جا نداشت که شخص متأخر در آیه مذکور گردد و متقدم ترک شود.(1)

اشکال از پی درآمدن و تابع بودن که معنی «تلو» است، به اعتبار تأخر و متابعت است، و دیگر تحقق این معنی متوقف بر جانشینی وی از متبوع و «متلو» نیست.

پاسخ این طور نیست که در همۀ موارد معنی «تلو» و متابعت فقط تأخر و از پی درآمدن باشد، بلکه در مثل این مورد لازم است که شخث تالی و جانشین بعد از متبوع خود دارای تمام شئون و اموری باشد که متبوع بدان قیام می نموده، چنان که مثلاً به یک نفر رعیت یا فقیر یا مقلد نمی گویند «تالی» و جانشین پادشاه، یا تاخر یا مرجع تقلید است، ولی به ولیعهد و نایب السلطنه و به یک نفر بازرگان و مجتهد می توان گفت که «تالی» و جانشین پادشاه، یا تاجر یا مرجع تقلید است، بلکه باید گفت در تمام موارد باید میان تالی و تابع تناسب و سنخیت نسبت به «متلو» و متبوع برقرار باشد، با این فرق که شئون و خصوصیات با اختلاف موارد فرق می کند.

این در صورتی بود که فعل «یتلوه» از «تلوه» به معنی جانشین و از پی درآمدن باشد، چنان که ظاهراً نیز چنین است، ولی اگر از «تلاوت» به معنی خواندن گرفته شود و با ارجاع ضمیر آن به «بینه» منظور قرآن باشد، نیز دلیل دیگری است که مولی امیرالمؤمنین، جانشین پیغمبر است، زیرا تلاوت قرآن تنها خواندن و قرائت آن نیست، و اگر چنین بود خداوند در مقام اثبات رسالت پیغمبر آن را به عنوان دلیل ذکر نمی فرمود، بلکه منظور از تلاوت قرآن بر مردم این است که این کتاب آسمانی هنگام ارشاد و راهنمائی مردم به دین حق، جانشین پیغمبر باشد، چنان که پیغمبر نیز به همین گونه مردم را به دین حق راهنمائی کرد.

لازم به ذکر نیست که بعد از آن حضرت، این کار جانشین و ولیعهد اوست. از همین جا نیز معلوم می شود که علی (علیه السلام) جانشین پیغمبر اسلام، عالم به ظاهر و

ص: 70

باطن و تنزیل و تأویل قرآن مجید بوده است، وگرنه علت نداشت که از میان تمام امت اسلام، تلاوت قرآن برای مردم به منظور اثبات رسالت پیغمبر، اختصاص به آن حضرت داشته باشد؛ و به هدایت نامه ای دسترسی نیابد که از آیۀ شریفه مستفاد می گردد، زیرا اگر علی (علیه السلام) در راهنمائی مردم نقص داشت، خداوند در مقام اثبات رسالت پیغمبرش، به وجود او احتجاج نمی نمود.

تمیمی و او از عمویش حسین بن سعید بن ابی الجهم از پدرش از ابان بن تغلب و او از مسلم روایت نموده که گفت: شنیدم ابوذر غفاری و مقداد و سلمان فارسی می گفتند: روزی در خدمت پیغمبر (صلی الله علیه و آله) نشسته بودیم و دیگری با ما نبود. در این هنگام سه نفر از مهاجرین(1) که در جنگ بدر شرکت داشتند وارد شدند. آن گاه پیغمبر اکرم فرمودند: بعد از من سه فرقه خواهند بود. یک فرقه بر حق هستند، و از آلودگی باطل محفظو می باشند. آنها مانند طلا هستند که هرچه آن را در آتش امتحان کنی، جلا و خوبی آن زیادتر می شود و امام و پیشوای آنان یکی از این سه نفر است، و او کسی است که خداوند در کتاب خود (قرآن) امام و رحمت شناخته است.

فرقه دیگر اهل باطل محض می باشند که به هیچ وجه آمیخته به حق نباشد. اینان هم چون آهن زنگ زده ای هستند که هرچه آن را به آتش بیازمائی زنگار آن زیادتر گردد. پیشوای آنان یکی از آن سه نفر است: فرقۀ دیگر گمراه و میان دو فرقه دیگر دودل و متزلزل می باشند! نه از اینها هستند و نه از آنها! پیشوای آنان، این دیگری از آن سه تن است.

مسلم گفت: از ابوذر و مقداد و سلمان پرسیدم اهل حق کیست و امام آنها چه کسی است؟ گفتند: این علی بن ابیطالب است که امام پرهیزگاران می باشد، ولی آنها از ذکر نام و تعین دو نفر دیگر خودداری نمودند!! هرچه سعی کردم که آن دو نفر را نیز نام ببرند، نپذیرفتند.(2)

ص: 72

این حدیث را اخطب خطبای خوارزم موفق بن احمد(1) و نیز ابوالفرج معافی که استاد بخاری است، روایت کرده اند.(2)

علیهذا آیۀ شریفۀ دلالت دارد بر انحصار خلافت و امامت به کسی که از پیغمبر اکرم است، آن هم با انصاف گواهی دادن به سرالت آن حضرت، بنابراین امامت و خلافت ممنحصر است، به امیرالمؤمنین و اولاد معصوم و پاک سرشت آن حضرت.(1) کسانیکه از خویشان پیغمبر نیستند با کلمه «منه» و خویشان غیر معصوم آن حضرت با قثد صفت «شاهد» از این عنوان خارج می شوند، زیرا دانستی که منظور از این گواهی دادن، این است که گواهی مثبت رسالت پیغمبر (صلی الله علیه و آله) باشد و آن هم ملازم عصمت گواهی دهنده و پاکی اوست، و مسلم است که هیچ یک از علویان و غیر آنان، جز ائمه اطهار از دودمان او سلام الله علیهم اجمعین دعوی عصمت نداشتند.

ص: 74

این حدیث پیغمبر می فرماید: من دو چیز گرانبها در میان شما می گذارم و آن دو کتاب خدا و خاندانم می باشند، تا وقتی که به این دو چنگ زده اید هرگز گمراه نمی شوید. این دو نیز هرگز از هم جدا نخواهد بود تا (در سرای دیگر) بر حوض کوثر نزد من بیایند.

(اِنّی تارِک فیکُم الثَّقَلَین: کتاب اللهِ، وَعِترَتی اهل بیتی، ما اِن تَمَسَّکتُم بِهِما لَن تَضِلّوا اَبَداً، الا وَاِنَِّهُما لَن یَفتَرِقا حَتّی یَرِدا عَلیّ الحَوضَ).(1)

در روایت ابوسعید خدری است که پیغمبر فرمود: ای مردم! من دو ریسمان در میان شما گذاردم، اگر آن دو را بگیرید، بعد از من گمراه نمی شوید، یکی بزرگ تر از دیگری است. و آن دو کتاب خدا و ریسمانی است که از آسمان تا زمین کشیده شده است، و دیگر عترت و اهل بیت من می باشند. آگاه باشید که این دو از هم جدا نمی شوند، تا این که بر حوض کوثر نزد من حاضر شوند. (ایها الناس انی ترکت فیکم حبلین، ان اخذتم بهما لن تضلوا بعدی، احدهما اکبر من الاخر: کتاب الله حبل ممدود من السماء الی الارض، و عترتی اهل بیتی، الا و انهما لن یفترقا حتی یردا علی الحوض).(2)

در «غایةالمرام» هشتاد و دو حدیث از طریق شیعه، و سی و نه حدیث از طریق عامه راجع به این موضوع به تفصیل نقل کرده است، البته جزئی اختلافی که در الفاظ بعضی از آنهاست زیانی به اصل آنکه در معنی یکی است نمی رساند.(3)

بدین گونه:

1- دلالت دارد که اهل بیت عصمت بعد از پیغمبر بهترین مردم هستند.

2- همۀ مردم نیازمند به وجود آنها می باشند، ولی آنها از همۀ مردم بی نیاز هستند.

3- دلالت دارد بر عصمت و طهارت آن ذوات مقدس.

4- ائمه اطهار عالم به تمام علوم قرآن مجید می باشند.

5- آنها از جانب خدا و پیغمبر خلیفه و جانشین آن حضرت هستند.

6- امامت و پیشوائی مسلمانان منحصر به آنهاست.

7- برای راه یافتن به حق فقط باید دست به دامان آنها زد، و به آنها مراجعه کرد.

8- تا روز قیامت زمین از وجود آنها خالی نخواهد ماند.

و اجتماعی و حل و فصل قضایا و دانستن حدود و حقوق خود، و اجرای عدالت، و اصلاح امور دنیوی و اخروی خویش، محتاج به علوم قرآن مجید می باشند. قرآن مجید هم با این که به دلیل ولا رطب ولا یابس الا فی کتاب مبین تمام احتیاجات آنها را تأمین می کند، ولی قسمتی از آن مانند اول سوره ها مجمل، و قمستی صریحی و جزو آیات محکم است. برخی هم از متشابهات است که چند جور می توان احتمال داد. به علاوه چنان که گفتیم قرآن دارای ظاهر و باطن و تنزیل و تأویل است. باطن آن نیز باطنی دیگر دارد تا هفتاد بطن و راز پنهانی.

از آیات محکم و صریح جز اندکی از احکام دینی استنباط نمی شود. تفسیر آیه های مجمل و متشابه و تأویل و بواطن قرآن هم کار کسی جز آنان خداوند آنها را ترجمان وحی خود و مطلع بر علوم قرآنی قرار داده است، نیست.

پیغمبر اکرم (صلی الله علیه و آله) نیز با جمله «لن یفترقا» یعنی قرآن و عترت از هم جدا نمی گردند، این معنی را به امت اعلام نمود که مفسران قرآن مجید، و دانایان مجملات و محکمات و متشابهات و تأویل و تنزیل و ظاهر و باطن قرآن، فقط و فقط اهل بیت پیغمبر و عترت طاهره هستند که راهنمایان خلق و ترجمان وحی الهی می باشند.

بنابراین جمله «لن یفترقا» دلیل است که اهل بیت معصوم پیغمبر از تمام علوم قرآنی آگاهی داشتند، و اگر جزء این بود از قرآن مجید جدا بودند، و این امتیاز را نداشتند که پیغمبر بفرماید: تنها عترت عالم به قرآن می باشند وگرنه قرآن از آنها جدا می شد. پس این که در گفتار پیغمبر، کتاب و عترت با هم هستند و هرگز از هم جدا نمی شوند، دلیل است که آن ذوات قدس عالم به تمام علوم قرآنی بودند، و دیگران چنین علمی به کتاب خداوند نداشتند. با این بیان ثابت شد که ائمه اطهار از همۀ مردم بی نیاز بودند، ولی همۀ مردم به آنها نیاز داشتند، و دانستن علوم قرآن فقط با مراجعه به آنها و تمسک به ذیل عنایت آنان امکان پذیر است.

به علاوه اگر در امت اسلامی کسی بود که از همۀ علم کتاب آگاهی داشت، واجب بود که پیغمبر او را همسان عترت قرار دهد، و همۀ مردم می باید مانند عترت به آنها چنگ بزنند، پس این که پیغمبر همۀ امت را بدون استثناء بر آن داشت که چنگ به عترت بزنند دلیل است که امت محتاج به عترت هستند، و احاطه بر تمامی علوم قرآن ندارند.

ص: 78

نیاز به دامن آنها می زند، بنابراین امامت و پیشوائی شخص نادان و کسی که محتاج به انسان دانا و غیر محتاج است، در پیشگاه عقل پذیرفته نیست.

معقول نبودن خلافت چنین کسی با وصف نادانی و احتیاج او به دانا، یک امر بدیهی است، بلکه بعد از مراجعه وی به عالم بی نیاز و کسب علم از او نیز سزاوار چنین منصب بزرگی نمی باشد و با پیروی عالم از وی، منافات دارد.

آیا هیچ ناداین راضی می شود بگوید: واجب است بر عالم مجتهدی که از یک فرد بی اطلاع که در شناختن وظیفه دینی اش به و رجوع کرده است تقلید کند، آن هم بعد از آنکه مجتهد احکام و وظایف دینی را به او آموخت؟ نه! نه! چنین چیزی ابداً معقول نیست.

می توان گفت این که خداوند متعال قرآن مجید را به چند بخش: مجمل، محکم و متشابه تقسیم نموده است، خود دلیل است که حضرت باری عزاسمه ترجمانی ربانی برای کتاب خود تعیین کرده که مسلمانان برای فهمیدن آن مراجه به آنها کنند، زیرا خدا می دانست افرادی پیدا خواهند شد که مدعی مقام منیع عترت پیغمبر می شوند، و با این که خداوند قرآن مجید را به سه قسم: مجمل، محکم و متشابه تقسیم فرموده است، چنانچه ترجمانی از جانب خود برای فهمیدن آن و تفهیم به مردم قرار نمی داد، لازم می آمد که اخلال در حکمت نموده باشد، چون در این صورت خداوند کلام خود (قرآن) را که وسیلۀ هدایت بندگان است، باعث تحیّر و گمراهی قرار می داد، حال آنکه ذات حق از ایجاد آنچه موجب تحیر و ضلالت بندگان است، منزه می باشد.

اگر در میان مسلمین کسی پیدا نمی شد که دعوی مقام عترت کند، نیازی به تقسیم قرآن به سه قسمت نبود! به همین جهت رموز و متشابهاتی که خداوند در قرآن آورده است، به منظور پوشیده داشتن اسرار نهانی، از نااهلان است!!

اگر همگی امت بعد از پیغمبر (صلی الله علیه و آله) از عترت طاهره فرمان برداری و پیروی می کردند، نااهلی پیدا نمی شد و احتیاجی نبود که رمز و تشابه در قرآن باشد.

از حضرت امیر مؤمنان (علیه السلام) روایت شده که فرمود: خداوند متعال کتاب خود را به مجمل و محکم و متشابه تقسیم نمود، تا آنها که با زور به خلافت رسیدند، از کسی که سزاوار و اهل آن بود امتیاز یابند، و معلوم شود که دانندۀ علوم قرآن باید جانشین پیغمبر و خلیفه او باشد.(1)

ص: 80

قرآن و اهل بیت بزنید، بلکه فرموده است: مادام که دست به دامان آنها زده اید گمراه نمی شوید» و با این سخن به امت خبر داده است که چنگ زدن به قرآن و عترت باعث حفظ از گمراهی است؟

پاسخ می گوئیم این تعبیر برای رساندن وجوب تمسک به ذیل قرآن و اهل بیت پیغمبر، از تعبیر به صیغۀ امر رساتر و کامل تر است، زیرا صیغۀ امر قطع نظر از خصوصیت مورد، ممکن است حمل بر استحباب شود، وی انحصار هدایت و نبودن گمراهی در چنگ زدن به قرآن و عترت که از این تعبیر استفاده می شود، صریح است که تمسک به آنها واجب می باشد، و دیگر استحباب در آن پیدا نمی کند، زیرا توجه به راه هدایت و دوری جستن از طریق ضلالت عقلاً واجب است. به همین جهت ذکر موضوع ما را از بیان حکم آن بی نیاز می گرداند، چون حکم موضوع کاملاً واضح و آشکار است.

علاوه بر این می دانیم که تمسک به قرآن بر هر مسلمانی واجب است، و با این وصف چگونه ممکن است قرآن را از عترت که پیغمبر اکرم (صلی الله علیه و آله) آنها را با قرآن قرین دانسته و از هر دو به ثقلین و دو چیز گرانبها تعبیر نموده است، و هر دو را مانند دو ریسمان در میان امت خود به یادگار نهاد، تا برای حفظ از گمراهی چنگ به آنها بزنند، جدا ساخت و از هم تفکیک نمود، بدین گونه که تمسک به یکی واجب، ولی به دیگری لزومی نباشد؟

اشکال نصی نیست که منظور از «عترت» اهل بیت پیغمبر (صلی الله علیه و آله) باشد، زیرا عترت به معنی گروه و طائفه هم می آید، چنان که ابوبکر (در روز سقیفه) گفت: ما عترت (طائفه) پیغمبریم که از آن بیرون آمد، و جایگاه او هستیم که از آن خارج شد.

پاسخ اولاً عترت به معنی هر گروهی نیامده، بلکه فقط به معنی کسان و دودمان شخص می آید. در «مصباح المنیر» می گوید: عترت به معنی نسل انسان است.

ازهری(1) از ثعلب و او از ابن اعرابی(2) روایت نموده که گفته است: عترت،

ص: 83

فرزندان شخص و ذریه و بازماندگان از صلب او می باشند. عرب جز این معنی چیزی از لفظ عترت نمی فهمد، و به معنی بستگان نزدیک شخص هم آمده است، هرچند ازهری بعد از این می گوید: بعضی گفته اند که عترت و رهط (طائفه) یک معنی دارد، چنان که ابوبکر گفت...» ولی آنچه تحقیق شده این است که سخن ابوبکر از باب مجاز است، نه این که معنی حقیقی عترت باشد، چنان که ابن ابی الحدیدی معتزلی در شرح نهج البلاغه گفته است.

وی در شرح یکی از خطبه های مولی امیرالمؤمنین (علیه السلام) که می فرماید: «...و دیگری گاهی عالم نامیده می شود، و حال آن که علمی ندارد، نادانی هائی را از نادان ها و گمراهی هائی را از گمراهان گرفته است».(1) می گوید: «عترت پیغمبر خانواده و نسل او می باشند. کسی که گفته است عترت پیغمبر خویشان آن حضرت هستند هرچند دور باشند، درست نیست؟ فقط ابوبکر به طور مجاز در روز سقیفه و بعد از آن گفت: «ما عترت (طایفه) پیغمبریم که از آن بیرون آمد». زیرا ابوبکر با نسبت از عترت (طایفه) پیغمبر بود (یعنی از قریش بود) نه آنکه در واقع از عترت به معنی دودمان و نسل پیغمبر بود!!

چنین تعبیرهائی در عرب موسوم بوده است، چنان که مثلاً عرب عدنانی بر عرب قحطانی فخر می کند و می گوید: من پسر عم رسول خدا هستم، و حال آنکه پسر عم پیغمبر نیست، ولی نسبت به عرب قحطانی (که از پیغمبر دور هستند) به طور کنایه و مجاز پسر عم پیغمبر است.(2)

گفتار سابق می گوید: «وقتی پیغمبر (صلی الله علیه و آله) فرمود: دو چیز گرانبها در میان شما می گذارم» معین عترت را بیان نمود، زیرا می فرماید: دوم عترت من و آنها اهل بیت من می باشند! (وعترتی اهل بیتی).

در ذیل روایاتی که عامه راجع به عترت از زید بن ارقم نقل کرده اند، بعد از توضیحی که زید می دهد، و می گوید: عترت اهل بیت پیغمبر می باشند، آمده است که: از زید پرسیدند آیا زنان پیغمبر (صلی الله علیه و آله) هم جزو اهل بیت آن حضرت هستند؟ زید گفت: نه! اهل بیت پیغمبر کسانی هستند که صدقه بر آنها حرام است».(1)

این خبر به خوبی می رساند که تفسیر عترت به اهل بیت پیغمبر، در نزد عامه معلوم بوده است، و لذا از زید می پرسند که آیا زنان پیغمبر جزو اهل بیت آن حضرت هستند؟ ولی نپرسیدند، از عترت می باشند؟!

ص: 85

و فرمود: علی بهترین جانشینان است (و خیر الوصیین).(1)

و فرمود: که من شهر علمم، و علی در آن است (انا مدینة العلم و علی بابها).(2)

و فرمود: علی از من است، و من از اویم (علی منی و انا منه).(3)

و فرمود: علی با قرآن است، و قرآن با اوست (علی مع القرآن و القرآن معة).(4)

و فرمود: علی با حق است، و حق هم با اوست، و هرجا علی باشد حق با او می گردد (اَلحقّ مَعَ عَلّیٍ وَعَلّیّ مع الحقِّ یَدُورُ مَعَه حیثٌ دارَ).(5)

و فرمود: حق علی بر این امت مانند حق پدر بر فرزندانش می باشد (حَقُّ علّیٍ علی هذه الأمة کحق الوالد علی وُلدِه)(6) و سیار ففضائلی که نمی توان برشمرد و همه را شیعه و سنی در کتب معتبر خود آورده اند و تردیدی در آن نیست.

مسلم است که غیر از اهل بیت پیغمبر کسی در میان امت نبود که معصوم و از پلیدی پاک و عالم به تمام علوم قرآن باشد، به طوری که از قرآن جدا نگردد، و قرآن نیز از وی جدا نباشد، تا این که اوصاف عترت پیغمبر تطبیق به او شود، و احتمال دهیم که بر وی صدق کند.

ص: 87

در احادیث مستفیضی که از طریق شیعه و نسی نقل شده است صریحاً می گوید: «صادقین» در این آیه اهل بیت پاک سرشت پیغمبر (صلی الله علیه و آله) هستند. سید هاشم بحرانی در «غایةالمرام» ده روایت از طریق ما و هفت روایت از طریق عامه در این خصوص ذکر کرده است.(1)

ائمه معصومین، از افراد غیر معصوم که دروغ ولو از روی نادانی و اشتباه در آنان راه پیدا می کند، پیروی نمایند، در صورتی که این کار در پیشگاه عقل قبیح است.

بنابراین آنچه مسلم است، منظور راستگویان پاک سرشتی هستند که دارای تمام مراتب راستی در گفتار و کردار باشند، و این معانی هم جز بر اهل بیت پیغمبر (صلی الله علیه و آله) که خداوند پلیدی ها را از آنان دور ساخته و پاک و پاکیزه نموده است، صادق نیست. امام رضا (علیه السلام) نیز به همین مطلب اشاره نموده و می فرماید: منظور امامان هستند که در طاعات خدا سخت راستگو می باشند».

دلیل بر این که اهل بیت عصمت (صلی الله علیه و آله) پیشوایان مسلمین هستند، چنان که حضرت رضا (علیه السلام) در روایت یادآوری فرموده است، این است که خداند سبحان بعد از این که به تمام افراد باایمان دستور می دهد که پرهیزگار باشند و از خدا بترسند، امر می کند که با راستگویان باشند، بودن با راستگویان نیز جزء با قرار گرفتن در تحت فرمان آنها و دوری از نافرمانی آنان، تحقق پیدا نمی کند! معنی امامت و پیشوائی مسلمین هم چیزی جز وجوب پیروی امام بر مأموم از جانب خدا نیست، بلکه دربارۀ معنی امامت تعبیری از این بهتر نیست که خداوند به مؤمنین امر کند با امام باشند، زیرا حقیقت پیروی عبارت از پیروی نسبت به پیشوای خود و جدا نگشتن از او است.

اشکال اگر خداوند واجب کرده باشد که از شخصی پیروی کنند، این معنی نمی رساند که وی امام و پیشواست، زیرا مثلاً بر فرزند واجب است که از پدر خود اطاعت و پیروی کند، و بر زن واجب است که مطیع شوهر خویش باشد، بدون این که پدر و شوهر بر آنها منصب پیشوائی داشته باشند؟

پاسخ وجوب اطاعت ائمه اطهار بر همۀ مؤمنین که از لفظ عام (الذین) استفاده می شود، بدون استثنائی در مدلول موصول و طاعت، ملازم با امامت و پیشوائی آن ذوات مقدس است، ولی وجوب اطاعت شخص به خصوص به واسطۀ پیوند پدری با همسری و سایر جهات محدود دیگر، مستلزم این معنی نیست.

به علاوه از صیغۀ امر که به لفظ جمع آمده (کونوا) و این که خداند بعد از آنکه مؤمنین را امر به تقوا و دوری از معصیت می کند، دستور می دهد که همگی با

ص: 91

راستگویان باشند، چون امر به تقوا برای همۀ مؤمنین است و جمله بعدی که عطف به آن می شود، نیز مفید معنی عامی است که شامل تمام افراد بایمان می گردد، و تخصیص و تقبیدی هم احتمال نمی رود.(1)

بنابراین بیان هیچ کس را نمی رسد که بر راستگویان خاندان پیغمبر یعنی علی (علیه السلام) و اولاد پاکزاد و پاک سرشت آن حضرت صلی الله علیهم اجمعین پیشی گیرد.(2)

ص: 92

«تواتر» رسیده است که ایمان شخص کامل نمی گردد، و عمل صالح وی پذیرفته نمی شود، مگر به دوستی امیرالمؤمنین و ائمه معصومین از دودمان آن حضرت(1) سلام الله علیهم اجمعین و شناخت خداوند هم کامل نمی شود مگر با شناخت و دوستی آنها.(2)

در آن احادیث می گوید: معرفت خداوند جز با شناختن و دوستی آنان، کامل نمی شود تا آنجا که اگر شخص در تمام عمر خود شب ها را با نماز به صبح آورد، و روزها را روزه بگیرد و همۀ ثروت خود را در راه خدا انفاق کند، و هر سال به حج برود، ولی حجت خدا را نشناسد که او را دوست بدارد، و اعمالش با راهنمائی او انجام گیرد، خداوند پاداشی به او نخواهد داد، و از اهل بهشت نخواهد بود.(3)

بیان مطلب عطف لفظ «اهتدی» در آیۀ شریفه به «ثم» دلالت دارد که هدایت یافتن توقف دارد بر توبه کردن و ایمان و عمل صالح، و چنین هدایتی که بر این اساس استوار باشد، جز ولایت و دوستی خاندان پیغمبر چیز دیگری نیست، ولی اگر با «واو» عطف شده بود احتمال می رفت که از قبیل عطف سابق به لاحق باشد، مثل این آیۀ «وکذلک یوحی الکی و الی الذین من قبلک» یعنی: بدین گونه وحی به تو می شود و به کسانی که قبل از تو بودند.

همچنین علت عطف به «ثم» نه «فاء» برای این است که عطف به «ثم» با خصوصیت مقام، رساتر و بلیغ تر از عطف به «فاء» می باشد، چون «فاء» گاهی برای متفرع ساخن بعد از خود به سابق است، و اگر در آیۀ چنین بود، دیگر استفاده نمی شد که این

ص: 94

«اهتدی» و هدایت یافتن، چیز دیگری است که بعد از ایمان و عمل صالح می آید، ولی عطف به «ثم» صریح در ترتیب است و تفریع در آن را ه ندارد. به عبارت دیگر نخست باید توبه کند و بعد ایمان بیاورد و سپس عمل صالح پیشه سازد، تا آن گاه شایستی پیدا کند که خداوند او را راهنمائی به ولایت و دوستی اهل بیت پیغمبر (صلی الله علیه و آله) نماید، و این مراتب فقط با عطف «اهتدی» به «ثم» تحقق می یابد.

حضرت صادق (علیه السلام) نیز به همین معنی اشاره نموده که می فرماید به خدا قسم با ولایت و دوستی ما هدایت می شود، نمی بینی که خدا چگونه شرط کرده است؟ یعنی شرطی که در ایمان کامل و پذیرش عمل صالح که باعث آمرزش می باشد، جز دوستی ما خاندان پیغمبر (صلی الله علیه و آله) نیست. این مطلب برای کسی که نظری به روایات شیعه و سنی بیفکند روشن است.

و کسی که با دشمنی آل محمد بمیرد، بوی بهشت را استشمام نخواهد کرد.(1)

مؤلف خدا را ستایش می کنم که ما را به محبت و دوستی آل محمد (صلی الله علیه و آله) راهنمائی فرمود، و بیزاری از دشمنان آنها را به ما روزی کرده است. وَ ما کنّا لِنَهتدی لَولا اَن هَدانا الله.(2)

دلیل بر این معانی این است که خداوند برای هر قومی یک نفر راهنما از آل محمد (صلی الله علیه و آله) قرار داده است. چنان که در روایات مستفیض شیعه و سنی بلکه نزدیک به تواتر آمده است، و آن این که آیۀ شریفۀ إِنَّمَآ أَنتَ مُنذِرٌ وَلِكُلِّ قَوْمٍ هَادٍ دربارۀ امیرالمؤمنین و ائمه معصومین (علیهم السلام) نازل شده است، و مردم هر عصری (بعد از پیغمبر) راهنمایانی از آل محمد دارند، و زمین از وجود آنها خالی نخواهد ماند.(3)

بنابراین که هر کس را خداوند متعال راهنمای امت ممد (صلی الله علیه و آله) قرار داد، واجب است که نخست او را بشناسند و دوست بدارند، سپس از وی پیروی کنند، و این هدایت که در آیۀ شریفۀ بعد از توبه و ایمان به خدا و پیغمبر و عمل صالح قرار گرفته است، چیزی جز همان راهنمائی که خدا او را برای آن راهنما گردانیده است، نیست.

2- امت اسلام راه یافتن به سوی اهل بیت پیغمبر را پشت سر انداخت(1) به طوری که به نظر آنها چیزی دشوارتر از هدایت به دوستی خاندان پیغمبر نبود! چنان که این معنی برای کسی که کمترین تتبعی در حالات صحابه و روایات شیعه و سنی کرده باشد روشن و مسلم است.

گاهی اوقات «ثم» استعمال می شود برای اعلام این که جمله سابق احتیاج به چیزی دارد که عطف بر آن شود، با این که در ظاهر و نظر اول نیازی به آن نیست. آیۀ مورد بحث نیز از همین قبیل است، زیرا در ظاهر به نظر می رسد که ایمان با عمل صالح بعد از توبه، برای آمرزش کافی باشد، ولی با آوردن لفظ «ثم» توجه می دهد که به امر دیگری نیز نیاز هست و آن هدایت به سوی هادی است که خداوند متعال او را برای هدایت بندگان خود منصوب داشته است.

آنها که قرآن را با نظر خود تفسیر می کنند، گاهی «اهتداء» را به لزوم داشتن ایمان و استمرار آن، و زمانی به این که نباید در ایمانش شک باشد، و زمانی دیگر به این که باید عامل به سنت و تارک بدعت باشد، تفسیر کرده اند. در «مجمع البیا«م این نظرات را نقل کرده و هر کدام را نسبت به قائلی داده است.(2)

به تعبیر دیگر، تغییر سیاق در متعاطفات، و عطف «اهتدی» به «ثم» نه «آمن و عمل» دلالت دارد که ایمان و عمل صالح موجب هدایت و خروج از ضلالت نیست، بلکه خروج از ضلالت و راهنمائی به حق محتاج به امر دیگری است، زیرا کلمۀ «ثم» دلالت می کند بر این که بعد از آن با تراخی مترتب با ماقبل خود است.

علیهذا اگر ایمان و عمل صالح در هدایت و خروج از ضلالت کافی بود، دیگر جائی برای عطف به کلمۀ «ثم» نبود و بعد از ایمان و عمل صالح به طریقۀ عامه دیگر گمراهی و ضلالتی نیست، یا برای این که در نزد آنها جانشینی پیغمبر جزء فروع دین است، و لذا خلافت در نزد آنها با بیعت تحقق می یابد.

بنابراین عدم خروج از گمراهی به وسیلۀ ایمان و عمل صالح تنها به طریقۀ شیعه

ص: 97

امامیه تمامیت پیدا می کند که عقیده دارند شناخت امام و جانشینی پیغمبر از اصول دین است، و خلافت و امامت جز از راه نص از جانب خدا و پیغمبر ثابت نمی گردد. زیرا از طریق شیعه وسنی روایت شده که پیغمبر (صلی الله علیه و آله) فرموده است: هر کس بمیرد و امام زمان خود را نشناسد درست مثل این است که در زمان جاهلیت مرده است (من مات و لم یعرف امام زمانه فقد مات میتة جاهلیة).(1)

ولی ایراد به آن این است که وجه سوم به عمل صالح برمی گردد، بنابراین ترتیب آن و عطف به کلمۀ «ثم» بی مورد است و دو وجه اول هم به یک وجه بازگشت می کند، و آن هم استمرار ایمان است که تا پای مرگ برای او باقی خواهد ماند، ولی این با کلمه «اهتدا» که دال بر قبول هدایت و ملازم با خارج نشده از ضلالت قبل از قبول هدایت است، منافات دارد، زیرا قبول هدایت مسبوق به ضلالت است، و استمرار ایمان مسبوق به ایمانی است که اساس هدایت می باشد، بنابراین تفسیر یکی از آن دو به دیگری موردی پیدا نمی کند.

در غایةالمرام با سلسله سند از انس بن مالک روایت کرده که گفت با پیغمبر (صلی الله علیه و آله) از جنگ تبوک برمی گشتیم. حضرت در میان راه به من فرمود: گلیم ها و جهاز شتران را روی زمین بگذراید. وقتی جهازها آماده شد، پیغمبر از آن بالا رفت و بعد از حمد و ثنای الهی فرمود: ای مردم! می بینم که وقتی «آل ابراهیم» ذکر می شود چهره های شما بازمی گردد، ولی چون «آل محمد» ذکر می شود مثل این است که گوئی دانه انار در برابر صورت ها شما می شکنند و چهره در هم می کشید؟!

به خدائی که مرا به راستی و درستی برانگیخته است، اگر روز قیامت یکی از شما با اعمالی مانند کوه ها محشور گردد، ولی ولایت و دوستی علی بن ابیطالب را نداشته باشد، خدا او را به رو در آتش دوزخ می افکند.(2)

مؤلف برای شناخت دشمنی آل محمد همین کافی است که مردم دیگران را بر آنان مقدم داشتند و از آنها پیروی کردند و دستورهای آنها را اجرا نمودند، و در کارها به آنها مراجعه می نمودند، ولی آل محمد (صلی الله علیه و آله) را رها کردند، چنان که روایات، آن را

ص: 98

بازگو می کند. علت آن هم روشن است، زیرا شخص دوستدار متعرض دوست خود نمی شود، بلکه هر کار خوبی بکند، بر آن صحه می گذارد و هر فعل بدی که انجام دهد، او هم آن را زشت می داند.

جای شک نیست و بسیار روشن است که مولی امیرالمؤمنین و ائمه معصومین از دودمان آن حضرت (علیهم السلام) یقین داشتند که خلافت و سرپرستی مسلمانان اختصاص به آنها دارد، ولی مردم آنها را از حقشان بازداشتند، بنابراین هر کس از غاصبان حق ائمه (علیهم السلام) پیروی کند، و دستور آنها را اجرا نماید، و برای آنها حقی قائل شود، به آل محمد (صلی الله علیه و آله) دروغ می گوید و به طور قطع در دعوی محبت آنان کاذب است.

ص: 99

شیخ طوسی در کتاب «امالی» به اسناد خود از عبدالله بن عباس روایت نموده که وی به پیغمبر (صلی الله علیه و آله) عرض کرد: یا رسول الله وصیتی به من بنما. حضرت فرمود: وصیتی که به تو می کنم این است که: علی بن ابیطالب را دوست بداری. به خدائی که مرا به راستی برانگیخته است خداوند هیچ کار نیکی را از بنده ای نمی پذیرد جز این که نخست از وی راجع به دوستی علی بن ابیطالب پرسش می کند، با این که خداوند از هر کس داناتر است. اگر آن بنده دوستدار علی بن ابیطالب بود، کارهای نیکی را که انجام داده است پذیرفته می شود، ولی چنانچه ولایت آن حضرت را نداشت، از سایر اعمال از او سؤال نمی کند، آن گاه دستور می رسد که او را به آتش دراندازند.(1)

در این خصوص روایات بسیاری از طریق شیعه و سنی از رسول اکرم (صلی الله علیه و آله) رسیده است، و هم راجع به این که هیچ بنده ای از پل صراط نمی گذرد و داخل بهشت نمی شود مگر این که فرمانی از امیرالمؤمنین (علیه السلام) را در دست داشته باشد که آن حضرت و خاندان او را دوست می دارد(2) سید هاشم بحرانی در «غایةالمرام» بیست حدیث از طریق عامه و هیجده حدیث از طریق شیعه در این باره نقل کرده است.(3)

از جمله از طریق عامه نقل می کند که موفق بن احمد خطیب خوارزمی در کتاب «مناقب» به سند خود از حسن بصری و او از عبدالله عباس روایت نموده که پیغمبر اکرم (صلی الله علیه و آله) فرمود: در روز قیامت علی بن ابیطالب می نشیند در فردوس که کوهی است در بلندی بهشت و بالاتر از آن عرش(4) الهی است و از پائین آن نهرهای بهشتی جاری گشته و به اطراف بهشت روان است. علی روی کرسی نور نشسته است و

ص: 101

تسنیم(1) از پیش روی او می گذارد، هر کس از صراط عبور می کند و براتی در دست دارد که در آن گاهی به ولایت و دوستی علی و اهل بیت او می دهد، علی دوستان خود را وارد بهشت می کند و دشمنانش را به دوزخ می سپارد(2) این رایت دلالت دارد که امامت و جانشینی پیغمبر اسلام (صلی الله علیه و آله) اختصاص به خاندان آن حضرت دارد، و دیگران شایستۀ آن مقام والا نیستند.(3)

از موارد مخالفت اهل بیت با بیعت خلفا این بود که امیرالمؤمنین (علیه السلام) شب ها به در خانه مهارجین و انصار می رفت و از آنها استمداد می نمود و اتمام حجت می کرد، و چون عکس العملی از آنها ندید و ملاحظه فرمود که همگی با ابوبکر بیعت نمودند و جز چهار نفر بقیه به عهد خود وفادار نماندند، ناگزیر آن حضرت هم با ابوبکر بیعت کرد.(1)

در صحیح بخاری روایت نموده است که تا فاطمه زهرا (علیها السلام) زنده بوده علی با ابوبکر بیعت نکرد و گفته است حضرت فاطمه شش ماه بعد از پیغمبر زنده بود.(2)

اشکال علت این که خلفا قرآنی را ه علی (علیه السلام) جمع آوری و مرتب نمود نپذیرفتند این بود که آن حضرت در عمل خود شاهد واحد بود و کسی در این کار با وی شرکت نداشت، و شاهد واحد هم شرعاً مورد قبول نیست، و لذا خلفا اظهار نظر دیگران را دربارۀ یک آیۀ قرآن نمی پذیرفتند مگر این که دو شاهد عادل به آن گواهی بدهد.

پاسخ علی (علیه السلام) شاهد نبود بلکه جانشین پیغمبر و از جانب آن حضرت مأمور بود قرآن را همان طور که نازل شده است جمع آوری کند و مرتب سازد، و قول جانشین هم اگرچه یک نفر باشد، نافذ و قطعی است و نیازی به تعدد ندارد، چنانچه از این نظریه تنزل کنیم و بگوئیم علی (علیه السلام) شاهدی بود که شهادت به صحت تنظیم و ترتیب قرآن داده که خود جمع آوری کرده بود، باز به نص آیۀ تطهیر «اِنَّمَا يُرِيدُ اللَّهُ لِيُذْهِبَ عَنكُمُ الرِّجْسَ أَهْلَ الْبَيْتِ» به واسطۀ مقام عصمت و طهارت آن حضرت، واجب بود شهادت او به تنهائی نافذ باشد، و جایز نبود شهادت کسی که مقام عصمت وی آشکار است، رد شود.

نمی بایست از «ذوالید» و متصرف، مطالعه دلیل و شاهد کند، آیا این عمل مخالفت آشکار با اهل بیت عصمت و طهارت نبود؟ و آیا مخالفتی از این روشن تر هست؟!(1)

عمر و عثمان بیعت کردند، شمشیر به دست نگرفتی و با آنها جنگ ننمودی؟ چه ما می بینیم از روزی که به عراق آمده ای در هر خطبه ای که برای ما خواندی گفتی: به خدا قسم من برای احراز مقام خلافت از همه سزاوارتر و همیشه مظلوم بودم؟

حضرت فرمود: سخن خود را گفتی اکنون جواب آن را بشنو! مانع من در این کار ترس و جان دادن در راه خدا نبود، بلکه من آنچه را که در نزد خداست از همۀ دنیا و آنچه در آن است، بهتر می دانم. چیزی که مرا از دست بردن به شمشیر برای احقاق حقم بازداشت، سفارش پیغمبر خدا (صلی الله علیه و آله) و پیمانی است که آن حضرت با من بسته بود!

پیغمبر (صلی الله علیه و آله) به من خبر داد که امت بعد از او چه خواهند کرد: و لذا وقتی کارهای آنها را به طور آشکار دیدم، غیر منتظره جلوه نکرد و چیزی بر یقین من نیفزود. یقین من به آنچه رسول خدا گفته بود محکم تر از مشاهدۀ خودم بود!

وقتی پیغمبر (صلی الله علیه و آله) مرا از ماجرا آگاه ساخت، عرض کردم در آن موقع تکلیف من چیست؟ پیغمبر فرمود: اگر یاورانی یافتی با آنها پیکار کن، و چنانچه کسی تو را یاری نکرد دست نگاهدار و نگذار خونت ریخته شود، تا این که برای به پا داشتن کتاب خدا (قرآن) و سنت و تعالیم من یاورانی بیابی.

پیغمبر (صلی الله علیه و آله) به من خبر داد که امت به زودی مرا تنها می گذارند و پیروی دیگری را برمی گزینند، و فرمود: تو نسبت به من مانند هارون نسبت به موسی بن عمران می باشی. امت بعد از من تو را مانند هارون رها می کنند و دنبال گوساله پرستی می روند، چنان که وقتی موسی بن عمران از میقات برگشت و پیروان خویش را منحرف دید، گفت: ای هارون چرا وقتی دیدی آنها گمراه گشتند، آنها را از این عمل بازنداشتی با این که تو را جانشین خود کرده بودم؟ و هارون گفت: ای فرزند مادرم! مردم چنان (از دور من پراکنده شدند) و مرا زبون کردند که نزدیک بود به قتل رسانند. ای فرزند مادرم! علت کناره گیری من این بود که مبادا تو بگوئی با دخالت خود میان بنی اسرائیل تفرقه انداختی و سفارش مرا از نظر دور داشتی.(1)

سپس حضرت فرمود: از این آیات که خداوند داستان موسی و هارون را طی آن

ص: 107

نقل می کند معلوم می شود که وقتی موسی هارون را به جانشینی خود برگزید به وی دستور داده بود که اگر بنی اسرائیل گمراه گشتند، و او یارانی یافت باید با آنها پیکار کند، و چنانچه یاورانی نیافت دست نگاه دارد و خون خود را نریزد و باعث از هم پاشیدگی مردم نگردد.

من هم ترسیدم که با قیام مسلحانه خود، برادرم پیغمبر خدا (صلی الله علیه و آله) بفرماید: چرا میان امت من تفرقه انداختی و وصیت مرا به کار نبستی؟ در صورتی که با تو پیمان بستم که اگر یاورانی نیافتی دست نگاهدارد و از ریختن خون خود و خاندان و شیعیانت جلوگیری به عمل آور.

ازاین رو وقتی پیغمبر (صلی الله علیه و آله) از دنیا رفت، مردم به طرف ابوبکر رفتند و با وی بیعت کردند، در حالی که من مشغول کفن و دفن پیغمبر، و جمع آوری قرآن مجید بودم، و با خود عهد کرده بودم تا آیات و سوره های قرآن را در کتابی جمع آوری نکنم جز برای نماز رداء به دوش نگیرم، ولی برای اتمام حجت دختر پیغمبر را سوار درازگوشی کردم و دست حسن و حسین فرزندانم را گرفتم و به سراغ تمام مهاجرین و انصار که در جنگ «بدر» شرکت داشتند، و سابقه دار در اسلام بودند رفتم، و دربارۀ حق خودم با آنها گفتگو نمودم، و به یاری خویش دعوت کردم، ولی جز چهار تن: زبیر، سلمان، ابوذر و مقداد، دعوتم را نپذیرفتند».

این روایت به همین گونه در «غایةالمرام» به نقل از کتاب «سلیم بن قیس هلالی» آمده است.(1)

و سایر امامان اهل بیت (علیهم السلام) را شمرد، سپس فرمود: «معاویه پسر صخر گمان می کند که من او را شایسته خلافت دانستم و خود را سزاوار این مقام نمی دانم! معاویه دروغ گفته است.

به خدا قسم اگر به قرآن نگاه کنید یا به گفتار پیغمبر دربارۀ من نظر بیندازید خواهید دید که من از همۀ مردم برای زمامداری مسلمانان سزاوارتر هستم، جز این که به واسطۀ دوری مردم از ما، بعد از پیغمبر پیوسته مظلوم و بی یاور ماندیم. خداوند میان ما و کسانی که به ما ظلم کردند و بر ما مسلط گشتند، و مردم را بر ما شورانیدند، و سهمی را که خدا برای ما مقرر داشته (خمس) و حق مادرمان فاطمه را که پیغمبر به او داده بود (فدک) از ما دریغ داشتند، به حق و عدالت حکم کند...(1)

خود بیندیش، زیرا تو اکنون در آخرین روز دنیا و اولین روز آخرت قرار داری. تو دربارۀ علی بن ابیطالب احادیثی نقل می کردی که اگر از آنها درگذری و آنها را تکذیب کنی هم اکنون که از دنیا می روی سودمندتر به حالت می باشد.

اعمش گفت: ای نعمان! کدام حدیثی می گفتم که اصلی نداشت؟ ابوحنیفه گفت: مثلاً حدیث عبایه که علی گفته است: «انا قَسیمُ النار». اعمش خشمگین شد و گفت: ای یهودی! این سخن را به کسی مثل من می گوئی؟ مرا بنشانید. چون او را نشاندند و تکیه داد گفت: به خدائی که هم اکنون به سوی او می روم روایت کرد برای من موسی بن ظریف و من کسی از بنی اسد را به خوبی او ندیدم. او گفت از عبایۀ ربعی شنیدم می گفت: از امیرالمؤمنین (علیه السلام) شنیدم که می فرمود: انا قسیم النار. من قسمت کنندۀ آتش دوزخ هستم. به آتش دوزخ می گویم این دوست ما است او را رها کن، و این دشمن من است او را بگیر».(1)

و نیز حدیث کرد برای من ابو متوکل ناجی در زمان حکومت حجاج بن یوسف ثقفی (که بدون جهت علی (علیه السلام) را دشنام می داد) از ابوسعید خدری که گفت: پیغمبر اکرم (صلی الله علیه و آله) فرمود: در روز قیامت خداوند به من و علی بن ابیطالب می گوید هر کس شما را دشمن می داشته است بیفکنید به جهنم، و هر کس شما را دوست می دارد ببرید به بهشت، و این است معنی آیۀ شریفۀ أَلْقِيَا فِي جَهَنَّمَ كُلَّ كَفَّارٍ عَنِيدٍ.

در این وقت ابوحنیفه برخاست و به ما گفت: تا دروغ بزرگ تری نگفته است

ص: 111

برخیزید برویم(1) شریک بن عبدالله گفت: اعمش هنوز شب نکرده بود که از دنیا رفت!

***

مؤلف سلیمان اعمش از بزرگان شیعه و در دوستی و ارادت به خاندان پیغمبر (صلی الله علیه و آله) میان شعیه و سنی مشهور بود. او داستان معروفی با منصور خلیفه عباسی دارد. در یکی از شب ها منصور او را احضار کرد و پرسید تو را به خدا چند حدیث می توانی در فضائل علی روایت کنی؟

اعمش: مقدار کمی.

منصور: مثلاً چقدر؟

اعمش: ده هزار حدیث و بلکه بیشتر!!(2)

روایاتی که در این باره از طریق شیعه و سنی رسیده بسیار و به حد استفاضه رسیده است!

روایاتی که در ذیل حدیث ششم نقل شد نیز این حدیث را تأیید می کند، زیرا آن روایات می گفت: هیچ بنده ای از صراط نمی گذرد و داخل بهشت نمی شود مگر این که گذرنامه ای از امیرالمؤمینن (علیه السلام) در دست داشته باشد.

همچنین انبوه روایاتی که شیعه و سنی نقل کرده اند که آن حضرت ساقی حوض کوثر است و مردانی را از حوض کوثر دور می گرداند، چنان که شتر گمشده ای از سر آب رانده می شود و این که آن حضرت قسمت کننندۀ بهشت و دوزخ است، نیز مؤید این است.

از جمله روایاتی که عامه نقل کرده اند حدیثی است که خطیب خوارزمی به سند خود از عبدالله عمر روایت نموده که پیغمبر (صلی الله علیه و آله) به علی بن ابیطالب فرمود: یا علی! در روز قیامت شتری برای تو می آورند (که سوار شوی) و تاجی به سرداری که نور از آن می درخشد، به طوری که دیدگان اهل محشر را خیره می کند.

ص: 112

در آن وقت از جانب خداوند ندا می رسد که: جانشین محمد پیغمبر خدا کجاست؟ و تو می گوئی: این که منم. ندا می رسد هر کس تو را دوست دارد ببر به بهشت و هر کس تو را دشمن می دارد، به دوزخ افکن، زیرا امروز قسمت کنندۀ بهشت و دوزخ تو هستی (ادخل من احبک الجنة ومن عاداک فی النار، فانت قسیم الجنة وقسیم النار).(1)

و نیز خطیب خوارزمی به سند خود از عبدالله عمر روایت نموده که گفت: شنیدم پیغمبر (صلی الله علیه و آله) می فرمود: علی پرچمدار و امین من بر حوض کوثر و یاور من بر کلیدهای خزائن بهشت است (علی صاحب لوائی و امینی علی الحوض و معینی معلی مفاتیح خزائن الجنه).(2)

(علیه السلام) می کند از تمایم خلایق بیشتر است.(1)

به طور خلاصه تمام روایات گذشته از این معنی خبر می دهد و آن این که امر بهشت و جهنم به علی (علیه السلام) واگذار شده است، کسی که او را دوست می دارد در بهشت جایگزین است، و هر کس او را دشمن می دارد به دوزخ خواهد رفت. اخباری که در این خصوص رسیده است نیز متوارت می باشد. بدیهی است کسی که دارای چنین مقامی است، همیشه با حق می گردد و حق نیز با او خواهد بود، زیرا اگر چنین نبود، شایستگی این موهبت بزرگ را از جانب خدا پیدا نمی کرد. پس علی (علیه السلام) سخنی جز به راستی نمی گوید و کاری جز به حق نمی کند.

وقتی این مطلب مسلم و ثابت گردید مسلم می گردد که امامت و خلافت بلافصل پیغمبر (صلی الله علیه و آله) اختصاص به علی و دودمان طاهرین او سلام الله علیهم اجمعین دارد، چنان که دانستی که آن حضرت هیچ کس را جز خود و فرزندان پاک سرشت خویش شایستۀ پیشوائی مسلمانان نمی دانست.

ص: 114

در «غایةالمرام» از ابراهیم بن محمد حموئی که از مشاهیر دانشمندان عامه است، در کتاب «فرائد السمطین فی فضائل المرتضی و فاطمه والسبطین» نقل کرده که گفته است: «خبر داد به ما استاد ما علامه نجم الدین عثمان بن الموفق و او گفت خبر داد به ما مؤید بن محمد بن علی طوسی، و او گفت: خبر داد به ما عبدالجبار بن محمد جواری بیهقی و او گفت: خبر داد به ما امام ابوالحسن علی بن احمد واحدی که: از جمله آیات قرآنی که در آن علی (علیه السلام) بعد از پیغمبر (صلی الله علیه و آله) قرار گرفته انما انت منذر ولکل قوم هاد است.

و نیز حموئی به سند خود از ابوبرزۀ اسلمی روایت نموده که گفت: شنیدم پیغمبر دست روی سینه خود نهاد و این آیه را بدین گونه تلاوت فرمود: «انما انت منذر» جز این نیست که تو هشداردهندۀ خلقی. آن گاه دست روی دست علی (علیه السلام) گذارد و فرمود: «ولکل قوم هاد» و برای هر قومی راهنما هستی.(1)

همچنین حموئی در آن کتاب از ثعلبی با اسناد خود نقل کرده که عبدالله عباس گفت: هنگامی که این آیۀ شریفه نازل گردید، پیغمبر (صلی الله علیه و آله) دست روی سینه خود گذارد و فرمود: منذر و هشداردهندۀ خلق من هستم. سپس با دست اشاره به دوش علی بن ابیطالب (علیه السلام) نمود و فرمود: یا علی! هادی و راهنما هم توئی که رهروان به وسیلۀ تو راه پیدا می کنند.(2)

ابن شهر آشوب(1) می گوید! ابن عقده احمد بن سعید(2) کتابی در تفسیر آیه «انما انت منذر و لکل قوم هاد» تألیف نموده و گفته است که این آیه تنها دربارۀ امیرالمؤمنین (علیه السلام) نازل شده است.(3)

مؤلف مؤید این که راهنما در این آیه امیرالمؤمنین (علیه السلام) است، روایات متواتری است که شیعه و سنی راجع به اهل بیت عصمت نقل کرده اند که آنها همیشه با قرآن هستند و از آن جدا نمی شوند، و قرآن نیز از آنها جدا نمی شود و جز با توسل به آنان راهی برای حفظ از گمراهی نیست. همچنین روایات مستفیضه ای که هر دو طائفه نقل کرده اند که پیغمبر (صلی الله علیه و آله) فرمود: مثل اهل بیت من مانند کشتی نوح است که هر کس در آن نشست نجات یافت و هر کس روی برتافت غرق شد.

بیان مطلب دلالت آیۀ شریفه بر این که منظور از هادی و راهنما، علی بن ابیطالب است، روشن می باشد، زیرا اگر این راهنما که خداوند در کتاب خود از آن خبر داده است غیر از اهل بیت پیغمبر اکرم (صلی الله علیه و آله) باشد، باید توسل به آنها نیز باعث حفظ از گمراهی و نجات مردم گردد، و همتای قرآن مجید باشند، در صورتی که پیغمبر فقط

ص: 117

اهل بیت خود را قرین و همتای قرآن قرار داده و صریحاً فرموده است که این دو از هم جدا نمی شوند، به این معنی که علوم قرآن جز در نزد آنان یافت نمی شود، و تمام امت را سفارش نموده که دست به دامان آنها بزنند و فرموده است: مادام که دست به دامان آنها زده اید هرگز گمراه نمی شوید، و نجات از هرگونه ضلالت و گمراهی را منحصر به توسل به آن ذوات مقدسه دانسته و فرموده است که هر کس از آنان دست بردارد در دریای معاصی و گمراهی نابود می گردد. در این مورد شعر حسان بن ثابت انصاری معروف است که می گوید:

إِنَّمَآ أَنتَ مُنذِرٌ لِعبادٍ *** وَعَلیّ لِكُلِّ قَوْمٍ هَادٍ(1)

پس آیۀ شریفه دلالت بر چند امر دارد:

1- از این آیه استفاده می شود که بعد از رحلت پیغمبر (صلی الله علیه و آله) برای باقی ماندن دین و حفظ آن از نقصان و نابودی، احتیاج به راهنمائی هست.

2- منصب هدایت و راهنمائی خلق مانند منصب «انذار» و بیم دادن بندگان از نافرمانی خداوند از مناصب الهی است و انتخاب مردم در آن راه ندارد. به عبارت دیگر راهنمائی که در این آیه ذکر شده است، هر راهنمائی نیست که مثلاً در بعضی احکام مردم را راهنمائی کند، زیرا احتیاج، او را ناگزیر به چنین راهنمایی نمی کند، بلکه مقصود این است که این راهنما در تمام موارد مردم را به آنچه که احتیاج دارند راهنمائی کند، و این معنی نیز بستگی به این دارد که راهنما از تمام آنچه در کتاب (قرآن) است آگاه و از هواپرستی برکنار باشد.

چنین شخصی هم مسلماً بعد از پیغمبر برگزیدۀ خدا خواهد بود، و جز خداوند کسی او را نمی شناسد، بنابراین واجب است که خداوند او را برای راهنمائی بندگان منصوب کند، تا بدین وسیله با بندگانش اتمام حجت کرده باشد.

3- از آیۀ شریفه معلوم می شود که این راهنما بعد از پیغمبر خواهد بود، زیرا شعاع عمل آنها یکی در تأسیس دین است و دیگر در ابقای آن می باشد، و هر دو نیز از اصول دین به شمار می رود. بر مردم نیز واجب است که این راهنما را بشناسند و با اعتراف به مقامی که دارد از وی پیروی نمایند، چنان که شناختن بیم دهندۀ خلق (منذر) و اقرار پیغمبری او و پیروی از وی، بر آنها واجب بود.

امیرالمؤمنین و اولاد طاهرین آن حضرت سلام الله علیهم اجمعین کسی دیگر از جانب پیغمبر با این صفت شناخته نشده است.

همین معنی نیز دلیل است که هادی و راهنما در آیۀ شریفه به طور قطع آن حضرت می باشد. از این گذشته حیدث ثقلین که مورد اتفاق هر دو طائفه است، و حدیث «مثل اهل بیت من مثل کشتی نوح است» هر دو دلالت دارند که این «هادی» فقط از خاندان پیغمبر (صلی الله علیه و آله) است، و از میان آنان خارج نیست.

به علاوه این که لفظ «هادٍ» بعد از «لکل قوم» به صورت نکره آمده است دلالت بر تعداد هادی و راهنما دارد و می رساند که برای هر قومی در هر دوره ای راهنمائی خواهد بود، چنان که حضرت باقر (علیه السلام) فرمود: برای هر زمانی راهنمائی از ما خاندان پیغمبر هست که مسلمانان را به آنچه پیغمبر آورده است راهنمائی کند.

دلالت لفظ «هاد» بر تعدد راهنما در این گونه ترکیب (لکل قوم هاد) روشن است، چنان که وقتی مثلاً گفته شود: هر قومی عالمی دارند، و برای هر شخصی از این عده، دیناری خواهد بود، می رساند که این «عالم» و «دینار» متعدد است. ضمناً این که در روایات بسیاری، راهنما در آیه به شخ امیرالمؤمنین (علیه السلام) تفسیر شده است، منافات با سایر ائمه اطهار ندارد، زیرا علی (علیه السلام) مصداق اول و اکمل آنان می باشد.

از اینجا روشن می شود آنچه یکی از مفسرین به نقل «مجمع البیان» گفته است که این راهنما خداوند است، تسیر به رأی و جداً نادرست می باشد. آری خداوند بیم دهنده (منذر) و راهنما (هاد) است، ولی به وسیلۀ پیغمبر و جانشینان معصوم آن حضرت، پس اگر منظور این معنی باشد درست است، ولی دیگر نمی توان بیم دهندۀ خلق را از راهنما جدا کرد، و چنانچه منظور این است که خداوند بدون واسطه بیم دهندۀ خلق و راهنمای آنهاست، مسلماً درست نیست، زیرا خداوند هیچ وقت کاری بدون واسطه و سبب نمی کند.

جملۀ کلام این که دلالت لفظ «هاد» در آیۀ شریفه بر تعدد راهنما کاملاً روشن و آشکار است و جای شک نیست. با این وصف برای مزید توضیح می گوئیم: آیۀ شریفه دلالت دارد که امت اسلام بعد از هشداردهندۀ خلق (منذر) که پیغمبر اکرم است احتیاج

ص: 120

به راهنما دارند.

اگر وجود یک نفر راهنما در یک قرن، برای مردمی که در قرون بعدی می آیند کافی باشد، می باید بعد از رحلت پیغمبر هم نیازی به هادی و راهنما نباشد، زیرا پیغمبر راهنمای قرن خودش هم بود در صورتی که این درست خلاف فرض است، و از اینجا معلوم می شود که هر زمان و قرنی محتاج به راهنمائی است، و این هم بستگی دارد به این که راهنما متعدد باشد تا تکافوی تمام آنها و قرن ها را بنماید.

صورت معنی آیه این است که پیغمبر (صلی الله علیه و آله) هشداردهندۀ خلق و رهنمایی هر قومی است.

پاسخ می گویم: با این که عطف «هادی» به «منذر» خلاف ظاهر ترکیب آیۀ شریفه است، با روایات سنی و شیعه که در تفسیر آیه رسیده است، منافات دارد و مستلزم این خواهد بود که مجرور (کل) فقط متعلق به «هاد» باشد، و چنانچه از باب تنازع و متعلق به هر دو مذر و هاد باشد می باید گفته شود: «انما انت منذر و هاد لکل قوم» و با این فرض لازم می آید که پیغمبر (صلی الله علیه و آله) رهنمای هر قومی باشد، ولی «هشداردهندۀ هر قومی نباشد» که البته نادرست است.

زیرا کسانی که در عصر پیغمبر (صلی الله علیه و آله) بودند مستقیماً و بدون واسطه مشمول انذار و هدایت آن حضرت قرار داشتند، و با واسطه شامل هر عصر و هر قومی هم می باشد. و جا ندارد که آن دو را از هم جدا کرد و گفت که تنها هدایت آن حضرت شامل هر قومی می شود پس آنچه مسلم است لفظ «لکل» خبر مقدم «هاد» است و عطف آن از قبیل عطف جمله به جمله است. سپاس خدای را که حق و حقیقت را برای هر کس که قلب آگاه و گوش شنوا دارد آشکار می سازد.

ص: 122

علی (علیه السلام) : یا رسول الله! چه چیزی را از شما ارث می برم؟

پیغمبر (صلی الله علیه و آله) : آنچه پیغمبران پیش از من به ارث گذاردند.

علی (علیه السلام) : پیغمبران قبل از شما چه ارثی گذاردند؟

پیغمبر (صلی الله علیه و آله) : کتاب خدا و گفتار و آثار پیغمبران را به ارث گذاردند. یا علی! تو در بهشت با دخترم فاطمه در قصر من خواهید بود. تو برادر و همنشین من خواهی بود. آن گاه پیغمبر (صلی الله علیه و آله) این آیه را تلاوت فرمود: إِخْوَاناً عَلَى سُرُرٍ مُتَقابِلِينَ. یعنی اهل بهشت با هم برادر و روی تخت ها مقابل هم نشسته اند و به هم اظهار محبت می کنند و به هم می نگرند.(1)

***

مؤلف این آیۀ شریفه مشتمل بر سه منقبت عالی برای مولای متقیان علی (علیه السلام) است، و آنها منزلت، برادری، وراثت است. دربارۀ منقبت اول و دوم روایات شیعه و سنی به حد تواتر رسیده است. تا آنجا که در «غایةالمرام» فقط روایات عامه را که با صراحت این فضیلت را برای آن حضرت شمرده است، متجاوز از صد حدیث ذکر کرده است!(2)

فضیلت امیرالمؤمنین (علیه السلام) است.

بی تناسب نیست که برای مزید توضیح دو روایت دیگر هم از منابع عامه نقل کنیم. این دو روایت یکی از خلیفۀ دوم (عمر خطاب) و دیگری از معاویة بن ابی سفیان است!

روایت اول را «غایةالمرام» به عنوان روایت سی و پنجم نقل کرده و می گوید: ابن مغازلی شافعی به سند خود از اسماعیل بن ابی خالد و او از قیس(1) روایت می کند که مردی مسئله ای از معاویه پرسید، معاویه گفت: آن را از علی بن ابیطالب سؤال کن که او داناتر است. قیس گفت: یا امیرالمؤمنین! جواب شما برای من بهتر از پاسخ علی است! معاویه گفت: سخنی زشت گفتی، و کاری ناستوده کردی! تو مردی را بد می دانی که پیغمبر علم و دانش بسیار چنان که می باید به وی داد، دربارۀ او گفت: تو نسبت به من به منزلۀ هارون نسبت به موسی هستی جز این که بعد از من پیغمبری نیست. عمر بن خطاب خلیفۀ دوم نیز مشکلات خود را از او می پرسید و به گفتۀ او عمل می نمود. من خود می دیدم که وقتی مشکلی برای عمر پیش می آمد می پرسید علی در اینجا هست؟!

آن گاه معاویه به قیس گفت: خدا تو را مرگ دهد با این سخن که دربارۀ علی گفتی! و دستور داد نام او را از دیوان قلم گرفتند(2) چه خوب گفت است شاعر عرب:

ومناقبُ شَهِد العَدُوُّ بِفَضلِها وَالفضلُ ما شَهِدَت بِهِ الأعداءُ

یعنی: چه بسیار مناقبی که دشمن به آن گواهی می دهد، فضیلت نیز آن است که دشمنان آن را گواهی کنند.(3) این روایت در «غایةالمرام» از مسند احمد بن حنبل هم نقل شده است.(4)

روایت دوم این روایت هم در «غایةالمرام» به عنوان روایت نود و دوم از

ص: 125

ابن صباغ مالکی(1) از بزرگان علمای عامه به نقل از کتاب «خصائص» از عباس بن عبدالمطلب نقل شده است که گفت: شنیدم عمر بن خطاب می گفت: علی بن ابیطالب را جز به نیکی یاد نکنید، زیرا از پیغمبر شنیدم که می فرمود: علی بن ابیطالب سه امتیاز دارد که اگر یکی از این سه امتیاز را من (عمر) داشتم از آنچه آفتاب بر آن می تابد برای من بهتر بود.

موضوع این بود که روزی من و ابوبکر و ابوعبیدۀ جراح و چند نفر دیگر از صحابه پیغمبر (صلی الله علیه و آله) نزد آن حضرت بودیم. پیغمبر (صلی الله علیه و آله) دست گذاشت روی دوش علی بن ابیطالب و فرمود: یا علی تو در میان همۀ مسلمانان نخستین کسی هستی که اسلام آوردی، تو درمیان مؤمنین نخستین فرد باایمانی، و تو نسبت به من به منزلۀ هارون نسبت به موسی هستی. دروغ می گوید کسی که گمان می کند مرا دوست دارد، ولی تو را دشمن می دارد!

یا علی! هر کس تو را دوست بدارد مرا دوست داشته است، و هر کس مرا دوست بدارد، دوستدار خداست، و پروردگار او را به بهشت می برد، و هر کس تو را دشمن بدارد، مرا دشمن داشته است، و هر کس مرا دشمن بدارد، خدا را به خشم آورده است و خدا او را به آتش دوزخ می افکند.(2)

مؤلف در «غایةالمرام» این حدیث را از موفق بن احمد خوارزمی نقل کرده که وی به اسناد خود آن را از عبدالله عباس روایت نموده، ولی قسمت بعدی حدیث (دروغ می گوید کسی که...) حذف شده است.(3)

ص: 126

هم داشته است، به استثنای «نبوت» که پیغمبر هم در حدیث فرموده است «اِلا اَنَه لا نبیّ بَعدی». یکی از امتیازات هارون بلکه روشن ترین و آشکارترین آنها جانشینی و وزارت حضرت موسی بود که خداوند هم در قرآن مجید بیان فرموده است.(1)

سؤال دلالت حدیث منزلت بر خلافت مسلم است، ولی سخن در این است که آیا دلالت هم دارد که خلافت اختصاص به علی (علیه السلام) دارد و دیگران شایسته آن نمی باشند؟

جواب می گویم اولاً یکی از منزلت های هارون نسبت به موسی جانشینی بلافصل او نسبت به حضرت موسی بود، و همین معنی، دلالت دارد که طبق حدیث شریف، علی (علیه السلام) نیز که منزلت هارون را داشته است، جانشین بلافصل رسول اکرم (صلی الله علیه و آله) بوده است، و دیگران حق نداشته اند بر آن حضرت پیشی گیرند.

ثانیاً این حدیث دلالت بر این هم دارد که رسول اکرم (صلی الله علیه و آله) امیرالمؤمنین (علیه السلام) را به جانشینی خود برگزید، همان طور که موسی هارون را جانشین خود نمود، بنابراین خلافت بلافصل امیرمؤمنان نصِّ صریح پیغمبر ثابت می گردد، و نص دیگری هم که معارض آن باشد وجود ندارد که خلافت را به دیگری حواله بدهند! زیرا می دانیم که عامه دلیلی از گفتار پیغمبر برای اثبات خلافت سه خلیفه خود ندارند. استدلال آنها به این است که مردم با ابوبکر بیعت کردند، و عمر را هم ابوبکر تعیین نمود و عثمان نیز به وسیلۀ شورائی که عمر تشکیل داده بود خلیفه شد!

ولی آنچه مسلم است بیعت مردم با نصِّ صریح پیغمبر و قرآن نمی تواند معارض باشد، چنان که خداوند می فرماید: وَمَا كَانَ لِمُؤْمِنٍ وَلاَ مُؤْمِنَةٍ إِذَا قَضَى اللَّهُ وَرَسُولُهُ أَمْراً أَن يَكُونَ لَهُمُ الْخِيَرَةُ مِنْ أَمْرِهِمْ وَمَن يَعْصِ اللَّهَ وَرَسُولَهُ فَقَدْ ضَلَّ ضَلاَلاً مُّبِينًا(2) یعنی: هیچ مرد و زن باایمانی را نمی رسد که وقتی خداوند و پیغمبرش (دربارۀ آنها) امری صادر کنند، از پیش خود اختیاری داشته باشند، و اگر کسی در این باره نافرمانی خدا و پیغمبر کند، سخت گمراه است.

ص: 128

بنابراین چگونه آنها به خود اجازه دادند که بعد از دستور و نص صریح پیغمبر (حدیث منزلت) جانشینی برای آن حضرت تعیین کنند و برخلاف آن حضرت رفتار نمایند؟ مضافاً به این که تعیین جانشینی پیغمبر مربوط به آنها نبوده و جزو کارهای عمومی مردم نیست.(1)

در افادۀ عام مثل این است که با الف و لام تعریف، معرفه گردد. به همین دلیل (که جنس است و معنی عام دارد) نیز استثنای آن صحیح است، و چون «نبوت» را از آن استثنا کردیم، به معنی عام خود باقی ماند، سایر مناقب و فضائل هارون برای علی (علیه السلام) خواهد ماند، که از جمله جانشینی موسی و تصدی امور و تصرف در مصالح عمومی ملت و ریاست واجب الاطاعه هارون بود که اگر بعد از موسی زنده می ماند همۀ این مناصب را دارا بود.

زیرا شایستۀ مقام عالی نبوت نیست که این مقام رفیع و منزلت عالی (خلافت) که در زمان حیات موسی برای هارون ثابت بود، با درگذشت او از وی زائل گردد. چون پیغمبر اکرم (صلی الله علیه و آله) از میان همۀ منزلت های هارون با جملۀ «اِِلا اَنَّهُ لا نَبیّ بَعدی» نبوت و پیغمبری را (که هارون داشت) استثناء نمود، منصب نبوت به صورت پیشوائی و امامت برای علی (علیه السلام) خواهد ماند».

سپس قوشچی می نویسد: «عامه در پاسخ این نظریه می گویند: «حدیث منزلت متواتر نیست، بلکه در مقابل اجماع امت راجع به خلافت ابوبکر، خبر واحد است» و هم می گویند: «تمام منزلت ها و امتیازات هارون شامل علی (علیه السلام) نمی شود، زیرا اضافه اسم مفرد (منزلة) به اسم علم (هارون) فقط دلالت بر اطلاق معنی آن می کند نه این که مفید معنی عموم باشد.

به علاوه امکان دارد که منظور یک منزلت معهود و مقام معین هارون بوده است، مثل «غلام زید» و فقرۀ «الا انه لا نبی بعدی» استثناء نبوت از سایر منزلت های هارون نبوده است که گفته شود سایر منزلت ها برای علی(رض) باقی ماند، بلکه این استثناء منقطع و به معنی (لکن) است، بنابراین جملۀ (به منزلۀ هارون) دلالت نمی کند که همۀ منزلت های هارون منظور بوده است، به دلیل این که یکی از امتیازات و منزلت های هارون برادری او نسبت به موسی بود، و حال آنکه علی چنین نسبتی با پیغمبر (صلی الله علیه و آله) نداشت، مگر این که بگویند چون علی برادر حقیقی پیغمبر نبوده است طبعاً از این منزلت ها مستثنی است!(1)

ص: 130

از این گذشته به فرض هم که بگوئیم (منزلة هارون) دلالت بر ثبوت عموم منازل هارون برای علی(رض) می کند، خلافت و دخل و تصرف در امور امت به عنوان نیابت پیغمبر که معنی امامت است، جزو منزلت های هارون نبوده است تا با این حدیث برای علی ثابت گردد، زیرا او در مقام نبوت و پیغمبری با موسی یکسان و شریک بود، و این که موسی هنگام رفتن به میقات به هارون گفت جانشین من باش (اخلفنی) منظورش نیابت از وی نبود، بلکه مبالغه و تأکید بود که در غیاب وی کاملاً به امور قوم رسیدگی کند، اگر هم منظور موسی نیابت بوده است باز نمی رساند که این منزلت و منصب بعد از مرگ موسی هم برای هارون ثابت می بود.

منتفی شدن نیابت هارون به واسطۀ مرگ موسی نیز به عنوان عزل روی از مقام نیابت و نقص او تلقی نمی شود، زیرا چه بسا که در آن صورت به مقامی کامل تر برسد و آن هم مقام نبوت هارون بعد از موسی و استقلال وی در ارم تبلیغ رسالت الهی باشد.

بنابراین تصرف و رسیدگی به اور قوم و نفوذ امر وی، اگر بعد از موسی زنده می ماند، به واسطۀ مقام نبوت و منزلت پیغمبری است هم دربارۀ علی منتفی بود. از همۀ اینها گذشته اصولاً حدیث منزلت دلالت ندارد که خلفای سه گانه ابوبکر و عمر و عثمان نمی توانستند قبل از علی به مقام امامت و پیشوائی مسلمین برسند».(1)

را زیر پا گذارده است و یا از آن حدیث و انبوه راویان آن بی اطلاع می باشد، چنان که هر کس از داستان (سقیفه بنی ساعده) و کشمکشی که دربارۀ خلافت میان اصحاب پیغمبر (صلی الله علیه و آله) درگرفت و چگونگی بیعت گرفتن برای ابوبکر، واقف باشد، به خوبی می داند که همۀ امت در بیعت ابوبکر اتفاق نداشتند، تا اجماع و اتفاق آنها با نص پیغمبر و گفتار آن حضرت (حدیث منزلت نقض گردد).

به علاوه اگر تمام صحابۀ حاضر در مدینه هم در بیعت ابوبکر شرکت می کردند، باز در صورتی این اجماع اعتبار و حجیت داشت (آن هم بر فرض حجیت داشتن اجماع مردم) که نص صریحی از پیغمبر (صلی الله علیه و آله) دربارۀ خلافت علی (علیه السلام) وجود نداشت، و با وجود نص صریح و گفتار روشن پیغمبر (صلی الله علیه و آله) اجماع مردم بر خلافت ابوبکر مورد پیدا نمی کند، تا با نص معارضه نماید و بر آن مقدم گردد.

این که قوشچی بعد از استثنای نبوت از منزلت هارون می گوید لفظ «منزلة» به معنی عام خود باقی نمی ماند و سایر منزلت ها و امتیازات هارون دربارۀ مولای متقیان علی (علیه السلام) تحقق نمی یابد، بی مورد است، زیرا به استثناء نبوت سایر منزلت های هارون را علی (علیه السلام) هم دارا بود.

و این که گفته است منظور منزلت معهود و معین هارون بوده، سخن گزاف است، زیرا اگر «عهد» در این مورد درست باشد، آن منزلتی که هارون نسبت به موسی داشت چیزی غیر از خلافت و وزارت موسی نبود.

و این که گفته است «الا انه لا نبی بعدی» استثنای منقطع است و دلالت بر باقی ماندن سایر منزلت های هارون نمی کند، پنداری بیش نیست، زیرا اگر استثنای متصل صلاحیت داشته باشد، دیگر استثنای منقطع بی مورد است، بلکه باید گفت اصولاً استثنای منقطع معنی ندارد، و هرجا توهم کنند منقطع است، استثنای متصلی است که دلالت بر معنی عام حکم مستثنی می کند، اگرچه موضوع مشمول آن نگردد، و عموم حکم هم با عدم عموم موضوع منافات ندارد، به شرحی که ما در کتب اصول خود بیان داشته ایم.

می توان گفت که در استثنای به اصطلاح منقطع، موضوع به طور التزام داخل در مستثنی است، زیرا هنگامی صحیح است که در مثال «قوم آمد» غلامان و چهارپایان را

ص: 132

از آنها استثناء کنیم که عادتاً، غلامان و چهارپایان با قوم بیایند، ولی اگر عادت بر این جاری نباشد، اصلاً استثناء بی مورد است.

و اما این که قوشچی گفته است: دلیل بر عدم عموم معنی «منزلت» این است که برادری هارون نسبت به موسی را علی (علیه السلام) نسبت به پیغمبر (صلی الله علیه و آله) نداشت، کاملاً بیهوده است، زیرا این که پیغمبر به استثنای نبوت، علی (علیه السلام) را به منزلۀ هارون برادر موسی دانسته است، می رساند که در هر جهتی که صلاحیت آن را داشته باشد، مثل هارون است، از این رو برادری مقامی علی نسبت به پیغمبر (که پیغمبر خود با علی پیمان برادری بست) نزد سنی و شیعه امری مسلم و از این حیث نیز مثل هارون برادر موسی است.(1)

و این که گفته است بر فرض که منزلت هارون معنی عام داشته باشد، دیگر خلافت و جانشینی جزو منزلت های هارون نیست، از تمام سخنانی که گفته است سست تر و عجیب تر است. زیرا هارون با موسی در مطلق نبوت شریک بود، نه در نبوت خاصه حضرت موسی که صاحب کتاب آسمانی و شریعت و دین مستقل بود که دین قبل از خود را نسخ کرد.

پس حضرت وسی اصل و پیغمبر اولوالعزم بوده است، ولی هارون مانند سایر پیغمبران بنی اسرائیل که بعد از مویس تا زمان حضرت عیسی آمدند، همه فرع و پیرو موسی و تابع شریعت او بود، بنابراین نبوت هارون با مقام نیابت و جانشینی حضرت موسی که مخصوص او بود، منافات ندارد، و این که موسی گفت: (اخلفنی فی قومی) جانشین من باش در میان قوم من، خود صریح است که موسی (علیه السلام) مرجع بوده است، و چنانچه هارون در تأسیس شریعت و دین هم با موسی شریک بود می باید بگوید (اخلفنی فی قومی و قومک) در میان قوم من و قوم خودت جانشین من باش.

و این که گفته است بر فرض که دلالت بر نیابت و جانشینی هارون کند، دیگر دلالت ندارد که بعد از مرگ موسی هم این منصب برای هارون باقی می ماند، با این که نادرستی آن روشن است، مع الوصف به منظور ریشه کن ساختن مادۀ شبهه، آن را بیان می کنیم و به رد آن می پردازیم.

ص: 133

این پندار قوشچی که می گوید نیابت و خلافت هارون لازم نیست بعد از موسی هم باقی باشد، از چند چیز سرچشمه گرفته است:

موکل منتقل به وارث او می شود، و وکالت هم منتفی می گردد، زیرا وکالت عبارت است از داشتن اجازه در تصرف مال موکل، اما مقام نبوت چنین نیست که با رحلت پیغمبر منتقل به دیگری شود، و سخن از باقی ماندن در جانشین آن به میان آید. اگر منصب نبوت مانند وکالت بود می باید خلافت و جانشینی بعد از پیغمبر بلااثر باشد! با این که پیغمبر تصریح نموده که منصب خلافت بعد از او باقی خواهد بود، بنابراین، پندار نخست او باطل و بی مورد است.

پاسخ پندار دوم او نیز از توضیح بالا معلوم می گردد، زیرا نبوت هارون در عرض نبوت حضرت موسی نبود که بعد از موسی استقلال داشته باشد، و دیگر نتواند خلیفه و جانشین وی گردد.

پس این که گفته است منتفی شدن خلافت هارون با درگذشت موسی، موجب عزل و نقصی برای هارون نبوده، بلکه وی به مرتبه ای کامل تر از خلافت یعنی استقلال در نبوت می رسید، کاملاً بی مورد است، زیرا نبوتی که هارون داشت اقتضا نمی کرد که وی مانند موسی استقلال داشته باشد و پیشوای خلق گردد، پس نفوذ امر هارون در صورتی که بعد از موسی زنده می ماند به واسطۀ جانشینی حضرت موسی بود، نه این که وی پیغمبر مستقل می شد.

و در پاسخ پندار سوم او می گوییم: از نظر عقلی و شرعی منعی وجود ندارد که شخصی را به عنوان خلیفه و جانشین پیغمبر سابق، امام و پیشوا هم بدانیم، به طوری که این فرع (خلیفه) مانند اصل (پیغمبر) در زمان غیبت او یا بعد از مرگ وی مستقلاً رسیدگی به امور امت کند. به همین جهت او پنداشته که نصب «امامت» فقط خلافت و جانشینی بعد از مرگ پیغمبر سابق است، و حال این که پنداری غلط و نامربوط است.

راجع به پندار چهارم که تصور کرده است خلافت هارون مطلق نبوده است، می گوییم این که موسی به هارون گفت «اخلفنی فی قومی» در میان قوم من جاشین من باش، مطلق است و مقید به زمان غیبت او از میان قوم نبوده است و این که علت خلیفه نمودن هارون سفری بوده که موسی در پیش داشته است، موجب نمی شود که بگوییم مقام خلافت و جانشینی هارون تنها در مورد سفر موسی و غیبت وی از میان قوم بوده

ص: 135

است، مگر این که موسی خود آن را مقید می کرده است که مادام که من غائب هستم تو در میان قوم باید جانشین من باشی، در صورتی که آیۀ شریفه چنین نیست، بنابراین باید گفت منصب خلافت و جانشینی هارون بعد از مرگ موسی هم در صورتی که او (هارون) زنده می ماند، باقی بود.

پندار پنجم هم کاملاً نادرست و بی مورد است، زیرا وقتی خلافت هارون مطلق باشد، واجب است که حکم به بقای آن شود، چون مقتضی موجود و مانع مفقود است، و دیگر معنی ندارد که موسی تصریح به ابدیت آن کند. و این که گفته است «بعد از همۀ اینها حدیث عترت دلالت ندارد که خلفای سه گانه حق نداشته اند خلیفه شوند» از توضیحاتی که دادیم بی اعتباری و پاسخ آن چنان که می باید روشن شد و نیازی به توضیح بیشتر ندارد.

شده است مانند هدایت بندگان و تبلیغ احکام الهی، این جانشین تکمیل کند و دیگران حق ندارند بر وی مقدم گردند.

آیا وجدان شما خواننده رضایت می دهد حکم کند که با وجود شخص نزدیک به میّت، دیگری که از او دور است وارث او گردد، یا شخصی که به میت نزدیک است مقدم شود بر کسی که به وی نزدیک تر است؟ بدیهی است که وجدان کسی چنین حکمی نمی کند. این یک قضیۀ بدیهی و فطری است که هر کس مخالف آن باشد با فطرت و بداهت عقل خود عمل کرده است.(1)

بیان مطلب وراثت عبارت است از قرار گرفتن وارث به جای مُوّرث در آنچه از وی بازمانده است. ترکه و بازماندۀ پیغمبر از لحاظ نبوت و رسالتی که داشته است کتاب (قرآن) و سنت اوست، نه مال دنیا. معنی روایت «ما پیغمبران درهم و دیناری ارث نمی گذاریم، و تنها علم و امامت باقی می گذاریم» نیز همین است. جانشین پیغمبر (صلی الله علیه و آله) هم چیزی جز قرار گرفتن خلیفه و امام به جای پیغمبر در آنچه از شئون نبوت و رسالت وی به شمار می رود، نیست، نه این که این خلیفه در اموال بازمانده از پیغمبر جانشین او شده است. به همین جهت است که اطاعت و پیروی امام مانند پیغمبر (صلی الله علیه و آله) بر تمام امت واجب است.

بنابراین بعد از این که پیغمبر به علی (علیه السلام) فرمود: «اَنتَ اَخی وَ وارِثی» تو برادر و وارث من هستی، و صریحاً فرمود که این وراثت، وارث بودن در اموال نیست بلکه وراثت در امر نبوت و رسالت من است، و در پاسخ علی (علیه السلام) که پرسید: «چه چیز را از شما راث می برم» و پیغمبر (صلی الله علیه و آله) فرمود: «آنچه که پیغمبران قبل از من باقی گذاردند»، و به عبارت روشن تر که بعد فرمود: «آنچه پیغمبران قبل از من باقی گذاردند کتاب و سنت است»، دیگر جائی برای خلافت دیگران باقی نمی ماند، زیرا خلافت و جانشینی پیغمبر غیر از این وراثت که آن را رسول اکرم (صلی الله علیه و آله) اختصاص به امیرالمؤمنین (علیه السلام) داد، چیزی نیست، از این رو واگذاری این منصب بزرگ به دیگری غیر از علی (علیه السلام) نقض صریح قول پیغمبر اکرم (صلی الله علیه و آله) است که به آن حضرت فرمود: «تو برادر و وراث من هستی» و به معنی وارث قرار دادن بیگانه و ممنوع ساختن وارث حقیقی از ارث مسلم اوست.

پرسش امامت به معنی جانشینی پیغمبر به لحاظ نبوت و پیغمبری آن حضرت مطلب درستی است، و لذا اطاعت امام هم مانند پیغمبر بر امت واجب است، ولی شئون نبوت تنها این نیست، بلکه متعدد است که از جمله اطلاع کامل به کتاب و سنت است، و وجوب اطاعت او بر امت، و عصمت و طهارت و نزول وحی بر آن حضرت و سایر چیزهائی است که جزو شئون نبوت است.

حدیث منزلت فقط دلالت دارد که علی (علیه السلام) داری مقام اول از شئون نبوت یعنی علم و اطلاع به کتاب و سنت بود، بنابراین چه مانعی دارد که مقام دیگر نبوت یعنی

ص: 138

وجوب اطاعت وی بر امت به دیگری غیر از علی (علیه السلام) تعلق گیرد.(1)

پاسخ می گویم وجوب اطاعت جزو شئونی است که مترتب بر مقام اول (یعنی علم به کتاب) است، چون مسلماً محال است که پیروی جاهل و نادان بنفسه باشد، یرا گذشت از این که در پیروی جاهل کسی هدایت نمی شود، خود موجب رها ساختن مردم در حیرت و گمراهی است، و از این بدتر آنکه اطاعت جاهل مقدم بر پیروی عالم باشد. قال الله تعالی: أَفَمَن يَهْدِي إِلَى الْحَقِّ....(2)

از این زشت تر هم این است که بگویند پیروی و اطاعت جاهل بر عالم واجب است و حکم کنند که باید عالم با جاهل بیعت کند!(3)

به علاوه از حدیث منزلت استفاده می شود که عمدۀ چیزی که پیغمبران سلام الله علیهم اجمعین باقی می گذارند، علم و اطلاع بر کتاب و سنت پیغمبر است، زیرا پیغمبر (صلی الله علیه و آله) ارث آنها را منحصر در کتاب و سنت دانست، که البته همین طور هم هست، برای این که منظور در برانگیختن پیغمبران (علیهم السلام) راهنمائی بندگان و هدایت آنها به راه حق و بیرون آوردن آنان از تاریکی های حیرت و گمراهی و سوق آنها به طرف نور علم و یقین و کامل نمودن در علم و عمل است، و این معنی هم جز با علم به کتاب و سنت تأمین نخواهد شد، بنابراین سایر شئون نبوت تابع این مقام است و معقول نیست که بدون

ص: 139

وجود متبوع (علم به کتاب) تابع (سائر شئون نبوت) تحقق یابد.

شگفتی این جاست، آنها که بعد از رحلت پیغمبر (صلی الله علیه و آله) زمام خلافت را به دست گرفتند، دین پیغمبر را ادا نکردند و وعده های او را عملی نساختند و هر دو را به عهدۀ مولای متقیان علی (علیه السلام) گذاردند، و آن حضرت هم هر دو را انجام داد، بدین گونه خلفا منافع وراثت را قبضه کردند، ولی زحمات آن را رها ساختند!

ص: 140

گردانم! در اینجا ابراهیم گفت: وَاجنُبنی وَبَنیّ اَن نَعبُدَ اَلأصنامَ. رَبِّ اِنَّهُن أضلَلن کَثیراً مِنَ النّاسِ.(1) عین: «خدایا مرا و فرزندان مرا از پرستیدن بت ها دور گردان. پروردگارا! این بت ها بسیاری از مردم را گمراه ساخته اند».

سپس پیغمبر (صلی الله علیه و آله) فرمود: درخواست حضرت ابراهیم منتهی به من و علی شده است که هیچ گاه در برابر بت سر فرود نیاوردیم. بدین گونه خداوند مرا پیغمبر گردانید و علی را جانشین من نمود.(2)

***

شیخ طوسی قدس سره نیز این حدیث را با همین اسناد از عبدالله مسعود روایت کرده است.(3) در روایات مستفیضی که از طریق شیعه از ائمه اهل بیت (علیهم السلام) رسیده است می گوید که این آیۀ شریفه امامت هر ظالم ستمگری را باطل نموده است، و تنها این مقام والا را در پاکان و برگزیدگان دودمان حضرت ابراهیم قرار دارد.(4)

مؤلف آیۀ شریفه دلالت بر سه امر می کند.

اول این که امامت عهد و پیمانی از جانب خدا و یک منصب الهی است که مردم هیچ گونه دخالتی در آن ندارند.

دوم این که امامت مقامی بالاتر از مقام نبوت است.

سوم این است که هر کس جزئی تماسی با ظلم و ستم داشته باشد، قابلیت این پیمان بزرگ را ندارد.

می گردد که مردم دخالت و اختیاری در آن ندارند، زیرا لازم به ذکر نیست که مردم تنها در عهد و پیمان های خود اختیار دارند، و دیگر حدود اختیارات آنها به عهد و پیمان الهی نمی رسد.

خود دانست پیش از آنکه او را پیغمبر گرداند، و پیغمبر گردانید قبل از آنکه او را «امام» بداند. و آن گاه که تمام کارها رو به راه شد به وی فرمود: «إِنِّي جَاعِلُكَ لِلنَّاسِ إِمَاماً». من تو را امام گردانیدم.

چون این معنی در نظر ابراهیم بزرگ جلوه نمود، عرض کرد: خدایا از ذریۀ من هم کسانی را امام گردان! ولی خداوند فرمود: ستمکاران به عهد من نمی رسند، سپس حضرت صادق (علیه السلام) فرمود بدین گونه شخص سفیه و نادان، امام و پیشوای آدم پرهیزکار نخواهد شد.(1)

این که پنداشته اند آنچه ابراهیم از خداوند برای دودمان خود خواست سلطنت ظاهری و پادشاهی بود. پنداری پیش نیست، زیرا سلطنت تکوینی و پادشاهی عهد و پیمان الهی نیست که ستمکاران نتوانند به آن نائل گردند، چون می دانیم که بسیاری از مردم دنیا به این سلطنت، و مقام پادشاهی رسیدند، و به عکس افراد باایمان کمتر به چنین سلطنتی نائل گشتند. به علاوه این پندار با اول آیۀ مزبور هماهنگ نیست، زیرا آنچه ابراهیم خلیل برای دودمان خود خواست، مقامی بود که خداوند برای خود وی قرار داده بود و مختص به او گردانید، و آنچه خدا به او داد امامت و ولایت الهی بود نه سلطنت ظاهری و پادشاهی دنیوی.

چون ثابت شد که امامت حضرت ابراهیم بعد از نبوت او، بلکه بعد از رسالت و خلیل بودن وی بوده است، خواننده به خوبی می داند که «امامت» بالاتر از مقام «نبوت» می باشد. از همین جا نیز روشن می شود که امامت عهد و پیمانی است الهی، زیرا نبوت نیز پیمان خداوند است که به طور مسلم و به اتفاق تمام مسلمانان مردم در آن اختیار و دخالتی ندارند. پس وقتی نبوت که مرتبه پائین تر است، و عهد و پیمانی الهی است و دخالت و اختیار مردم در آن را ه ندارد، چگونه ممکناست امامت که مقامی بالاتر از آن است واگذار به مردم و اهل حل و عقد و ریش سفیدان قوم شود؟!

ص: 144

و مخالف ظاهر هم نیست که برای ارادۀ حقیقت احتیاج به دلیل داشته باشد.

آری چنانچه معنی کلمۀ «ظالم» این باشد که امکان دارد فعل ظلم از وی سر بزند، هرچند خلاف ظاهر است، ولی دلیل بر امکان این معنی هم وجود دارد، و آن این است که نداشتن «عصمت» و راه یافتن ظلم در شخصی، برای نیل به مقام امات که عهدی الهی و فوق مقام نبوت است، منافات دارد. در هر صورت این آیۀ شریفه به سه وجه دلالت دارد که خلافی ثلاثه شایستۀ خلافت نبودند.

باشد، نه پیش از آن. لازمه آن هم این است که امام در حال امامت معصوم باشد، و این معنی با امامت خلفای ثلاثه که قبل از مسلمان شدن مشرک بودند و بت ها را پرستش می کردند، منافات ندارد.

پاسخ حق این است که عصمت پیغمبر از موقع ولادت تا هنگام وفات باید معتبر باشد، و اگر مانند عامه قائل شویم که فقط در زمان نبوت باید معصوم باشد، باز ادعای خلاف با منصب امامت منافات دارد. زیرا به اتفاق تمام مسلمانان آنها نه قبل و نه بعد از احراز مقام خلافت و امامت، معصوم نبودند، و هیچ شخص سنی هم نگفته است که آنها دارای مقام عصمت بوده اند، و اگر هم چنین ادعائی بشود قطعاً باطل است، زیرا جز از راه نص و تصریح خدا و پیغمبر راهی برای پی بردن به عصمت شخصی نداریم، و گفتیم که به اجماع تمام مسلمین نصی از جانب خدا و پیغمبر بر معصوم بودن آنها در دست نیست، و تنها نص بر عصمت اهل بیت پیغمبر (صلی الله علیه و آله) وارد شده است.

وجه سوم این است که خداوند تصریح می کند که ستمگران به عهد و پیمان او نمی رسند، و فرض این است که خلفای ثلاثه ستمکار بوند، چون دانستید که «ظالم» در آیۀ شریفه یا به معنی کسی است که امکان صدور ظلم از وی باشد، و یا به معین کسی است که ظلم در او پدید آمدهب اشد، و ظلم به هر دو معین در آنان وجود داشته است.

زمان خود را نشناسد، بسان مردم جهالیت مرده است. (من مات ولم یعرف امام زمانه مات میتة جاهلیة).(1)

بلکه باید گفت علت این که شناختن پیغمبر به عنوان یکی از اصول دین واجب است، به اعتبار این است که آن حضرت یا پیغمبر و یا امام بوده است، زیرا پیغمبر قطع نظر از رسالت و امامتش، شناسائی او بر مردم واجب نیست، مثل این که وی پیغمبر خود و مأمور خویش، نه به سوی کسی فرستاده شده و نه امام امت باشد. از این رو شناسائی وی به ملاحظۀ یکی از این دو صفت واجب است.

اگر وجوب شناختن پیغمبر به ملاحظۀ رسالت او باشد، لازم می آید که شناختن امام به طریق اولی واجب باشد، زیرا امامت مرتبه ای بالاتر از رسالت است، ولی اگر به خاطر امامت واجب باشد، وجوب آن روشن تر خواهد بود، چون رسول و امام در اینجا یکی است و نمی توان آنها را از هم تکفیک نمود.

از آنچه گفتیم این مطلب نیز روشن گردید که منصب امامت عالی ترین مرتبه و کامل ترین درجۀ نبوت و رسالت است. سرّ این که پیغمبر مقام و منزلت خود را از همۀ امت برتر داشت هم به ملاحظه مقام امامت بود، نه این که به واسطه نبوت بود. هنگامی که پیغمبر در «غدیر خم» امیرالمؤمنین (علیه السلام) را جانشین خود گردانید و ولایت او را تثبیت کرد فرمود: «الست اولی بکم من انفسکم؟» یعنی: آیا من نسبت به شما از خودتان برتر نیستم؟، ولی نفرمود: «الست نبیکم او رسولکم»، آیا من نبی و رسول شما نیستم؟ زیرا امامت فرع (علی) متفرع بر امامت و ولایت اصل (پیغمبر) است، نه این که متفرع بر نبوت و رسالت اصل باشد، چون نبوت یا رسالت پیغمبر، امامت را برای جانشین و قائم مقام وی ایجاب نمی کند. از آنچه گذشت نیز کاملاً روشن می گردد که ائمه طاهرین سلام الله علیهم اجمعین از سایر پیغمبران حتی انبیای اولوالعزم برتر می باشند.

تقدم آن ذوات مقدس بر انبیای غیر اولوالعزم از آنجا معلوم می گردد که دانستی مرتبۀ امامت بالاتر از مرتبۀ نبوت و رسالت است، و اما تقدم آنها بر پیغمبران اولوالعزم که دارای مقام امامت هم هستند به لحاظ این است که امامت و ولایت مراتبی دارد، و

ص: 148

کامل ترین مرتبۀ آن متعلق است به پیغمبر ما. به همین جهت نیز آن حضرت از همه پیغمبران افضل می باشد، و گفتیم که مقام امامت فرع با امامت اصل خود یکسان است، بنابراین امامت ائمه معصومین سلام الله علیهم نیز کامل ترین مراتب امامت و ولایت است.

و نیز روشن شد که نبوت و امامت گاهی با هم جمع می شوند، چنان که در پیغمبر ما و ابراهیم خلیل بلکه در سایر پیغمبران اولوالعزم جمع شده بود، ولی در غیر اولوالعزم نبوت از امامت تفکیک می شود، چنان که در ائمه اطهار هم امامت از نبوت جدا است.

سؤال این که امامت مرتبه ای بالاتر از نبوت است با این معنی که در یک مورد امامت از نبوت جدا می شود هماهنگ نیست، زیرا رسیدن به مرتبۀ بالاتر متفرع بر نیل به مرتبۀ پائین تر است.

جواب شایستگی نیل به مقام بالاتر یعنی امامت برای رسیدن به مرتبۀ پائین تر که نبوت باشد، در ائمه ما (علیهم السلام) محقق است، ولی مانع از نیل به مقام نبوت، مقام خاتمیت حضرت ختمی مرتبت (صلی الله علیه و آله) است، چنان که در برخی از احادیث منزلت که عامه از پیغمبر روایت کرده اند اشاره به این معنی است، و آن این است که از طرق عامه روایت شده که پیغمبر (صلی الله علیه و آله) فرمود: «الا انه لا نبی بعدی ولو کان لکنته» یعنی: یا علی تو نسبت به من به منزلۀ هارون نسبت به موسی هستی جز این که بعد از من پیغمبری نخواهد بود و اگر می بود آن پیغمبر تو بودی.(1)

ص: 149

من (سلیم بن قیس) گفتم: یا امیرالمؤمنین! اگر این بنده غیر از آنچه فرمودی نسبت به سایر اشیاء بی اطلاع بود باز هم ایمان دارد؟ فرمود: آری اگر خدا و رسول و امام هر امری به وی کنند اطاعت کند و هر نهیی که به او نمایند ترک کند، مؤمن است.

و کمترین چیزی که بنده به وسیلۀ آن کافر می شود، این است که گمان کند آنچه خدا از آن نهی فرموده است، مورد نظر خدا است و آن را دین خدا پنداشته که به آن دل بندد! و گمان کند چیزی را عبادت می کند که خدا به وی امر نموده است، در حالی که عبادت شیطان می کند.

و کمترین چیزی که موجب می شود، بنده به وسیلۀ آن گمراه گردد این است که حجت خدا و گواه او بر بندگانش که اطاعت و ولایت آنها را واجب شمرده است نشناسد.

گفتم: یا امیرالمؤمنین! آنها را بشناسان! فرمود: حجت ها و گواهان الهی کسانی هستند که خداوند با خود و پیغمبرش قرین دانسته و فرموده است: «يَآ أَيُّهَا الَّذِينَ ءَامَنُوا أَطِيعُوا اللَّهَ وَأَطِيعُوا الرَّسُولَ وَاُولِي الأمْرِ مِنْكُمْ».

گفتم: یا امیرالمؤمنین! خدا مرا فدایت گرداند، روشن تر بفرمائید! فرمود: آنها کسانی می باشند که پیغمبر خدا (صلی الله علیه و آله) در آخرین خطبه خود به مردم معرفی نمود و فرمود: من دو چیز سنگین و گرانبها از خود باقی می گذارم که اگر چنگ به آنها بزنید هرگز گمراه نمی شوید و آن دو کتاب خدا و عترت و اهل بیت من است. خداوند لطیف خبیر با من پیمان بسته است که این دو از هم جدا نخواهند شد تا در حوض کوثر بر من وارد گردند.

آن گاه دو انگشت سبابه خود را پهلوی هم گرفت و فرمود: پیوسته چنگ به این دو بزنید (یعنی کتاب و عترت) و بر آنها پیشی نگیرید که گمراه می شوید.(1)

***

در اینجا شایسته است که دربارۀ چند موضوع تحقیق شود تا روشن گردد که «اُولِي الأمْرِ» جز بر امیرالمؤمنین و دودمان معصوم آن حضرت (علیه السلام) صادق نیست، و این که آیۀ شریفه با کمال صراحت دلالت بر امامت و خلافت آنها از جانب خداوند و پیغمبر دارد.

شخصاً ولایتی ندارد تا به دیگری واگذار نماید.

ذات نایافته از هستی بخش *** کی تواند که شود هستی بخش

این معنی که گاهی منشأ انتزاع آن خلافت و جانشینی پیغمبر از جانب خداوند است، و زمانی منشأ آن علل دیگری می باشد.

اکنون که این چند موضوع روشن شد، روشن می گردد که وجوب اطاعت خدا و رسول محدود به حد معینی نیست، زیرا ولایت خدا و پیغمبر محدود نمی باشد. از این که خداوند سبحان «اولوالامر» را عطف به «علی الرسول» نموده است و کلام را مطلق گذارده و مقید به قیدی نکرده است با دلالت بسیار روشنی می رساند که اطاعت «اولوالامر» مانند اطاعت خداوند و اطاعت پیغمبر مطلق است و محدود نمی باشد.

بیان مطلب اگر خداوند متعال می فرمود: «يَآ أَيُّهَا الَّذِينَ ءَامَنُوا أَطِيعُوا اللَّهَ وَأَطِيعُوا الرَّسُولَ وَاُولِي الأمْرِ مِنْكُمْ» و آن را مقید به قیدی نمی نمود ظاهر در اطلاق و عموم بود، ولی خداوند کلام را با اطاعت خود و پیغمبرش که مطلق می باشند شروع فرموده است و سپس اطاعت «اولوالامرم را بدون قید عطف بدان کرده است، تا بدین گونه عطف مزبور تأکیدی برای افادۀ اطلاق و تصریح به آن باشد. معنی گفتار حضرت امیرالمؤمنین روحی فداه نیز همین است که فرمود: اولوالامر کسانی هستند که خداوند آنها را در قرآن قرین خود و پیغمبرش قرار داد!

چون این مرتبه از ولایت تامه معقول نیست که برای هیچ یک از بندگان خدا جز آنها که از لحاظ اطلاع بر کتاب خدا و عصمت و طهارت به پیغمبر (صلی الله علیه و آله) نزدیک باشند، یقین آن منحصر به کسانی است که پیغمبر آنها را موصوف به این صفت یعنی علم به کتاب و عصمت و طهارت دانسته است. به همین جهت امیرالمؤمنین (علیه السلام) در پاسخ سائل که خواستار توضیح بیشتر شد گفت: «پیغمبر (صلی الله علیه و آله) در آخرین خطبه خود فرمود....

ضمناً باید دانست این که حضرت امیر (علیه السلام) می فرماید: «پیغمبر در آخرین خطبه خود فرمود...»، منظور این نیست که آن حضرت سخن مزبور را در غیر خطبه آخر نفرموده است، زیرا مسلم است که پیغمبر آن سخن را مکرر و در موارد گوناگون در روز

ص: 155

غدیر خم و جاهای دیگر بیان داشته است(1) چنان که روایات شیعه و سنی گواه آن است. معنی سخن امیرالمؤمنین (علیه السلام) این است که پیغمبر از باب تأکید موضوع در آخرین خطبه خود هم آنچه را که بارها فرموده بود اظهار داشت تا کسی گمان نکند که پیغمبر بعداً دیگری را مصداق (اولوالامر) می دانست!

داشتند، و می دانیم که خلافت هم مانند نبوت از شئون دینی است نه دنیوی.

4- بدیهی است که تعیین خلیفه مانند برانگیختن پیغمبر برای هدایت خلق و راهنمائی آنها به کار نیک و شایسته و اجتناب از اعمال زشت و ناپسند است، نه این که تنها سلطنت و ریاست بر مردم باشد.

وارثان کتاب خود قرار داد.

از آنچه بیان شد روشن می شود که اگر مردم با یک نفر از خودشان بیعت کنند و بگویند که او اولی الامر است و اطاعت وی بر مردم واجب می باشد، در پیشگاه عقل درست نیست، زیرا اختیار مردم با ریسمان امات و ولایت امر، پیوند دارد، و این ریسمان هم در دست مردم نیست، بلکه در دست کسی است که امور بندگان در دست اوست و او هم خداوند متعال است، و پیغمبر نیز این سمت را به عنوان خلافت الهی دارد.

بدیهی است مردمی که گردنشان به این ریسمان بسته است، از پیش خود اختیاری در این کار ندارند، و بیعتی که با یکی از افراد خود نموده اند، جز فرار و بیرون رفتن از تحت فرمان ولی امری که خدا و پیغمبر منصوب داشته است، اثر دیگری ندارد. بر فرض هم که مردم با بیعت نمودن با یک فرد از خود ولایت پیدا کنند، لازم می آید که اطاعت مردمی که او را ولی امر و سرپرست نموده و با او بیعت کرده اند (و به او رأی داده اند!) بر وی واجب باشد، نه این که اطاعت این ولی امر منتخب بر مردم واجب گردد، زیرا ولایت چنین شخصی متفرع بر ولایت مردم است و تابع آن می باشد(1) و این امر مسلم و روشن است که اطاعت فرع بر اصل واجب نمی شود، بلک اطاعت اصل بر فرع واجب است، به همین جهت پیروی نمودن از پیغمبر (صلی الله علیه و آله) بر امامی که جانشین اوست واجب است، نه این که اطاعت او بر پیغمبر واجب باشد.

اشکال ممکن است بگویند: آنچه ذکر نمودی اقتضاء دارد که مرد بر زن خود و مستأجر بر اجیر خویش ولایت نداشته باشند، زیرا ولایت آنها متفرع بر این است که زن و اجیر نسبت به خود ولایت داشته باشند، و این که زن و اجیر ولایت و اختیار خود را به شوهر و مستأجر می دهند به واسطۀ پذیرفتن پیوند ازدواج و اجاره است.

پاسخ می گویم پیوند ازدواج و اجاره و سایر عقود شرعی از جهات شئون

ص: 158

متعاقدین است، و هر عقد و پیوندی به آن دو بازگشت می کند. از این رو وقتی متعاقدین یکی از عقود و پیوندهای شرعی را اختیار کردند، هر یک از آنها ناگزیرند که شرعاً به مقتضای آن عمل نمایند و برحسب اقتضای عقد هر یک از آنان نسبت به دیگری ولایت پیدا می کنند، و از همین جاست که مثلاً مرد حق دارد از زن خود تمتع ببرد، و زن هم حق دارد از شوهر نفقه طلب کند. مستأجر نیز حق دارد که از اجیر خود منفعت بخواهد، و اجیر هم حق گرفتن وجه الاجاره را در ذمه مستأجر دارد. بنابراین ولایتی که از عقود شرعی ناشی می شود تابع آن عقود است، پس هرگاه عقدی در خارج تحقق یافت برحسب اقتضای عقد برای هر یک از متعاقدین، ولایت تحقق پیدا می کند.

ولی بیعت کردن با فردی، این اقتضا را ندارد که برای بیعت کنندگان ولایتی ثابت گردد، زیرا اگر این بیعت بازگشت به خلیفه شدن ابوبکر از طرف مسلمانان کند، اقتضا ندارد که اطاعت ابوبکر بر مسلمانان واجب باشد. چون بدیهی است که اطاعت خلیفه بر کسی که او را خلیفه کرده است واجب نیست، و چننچه خلیفه شدن او از طرف خدا و پیغمبر (صلی الله علیه و آله) بوده است، مردم حق نداشته اند به وی رأی بدهند و او را خلیفه کنند، زیرا این عمل جزو شئون و اختیارات آنها نیست.

اشکال از نظر شرعی مردم نسبت به خود ولایت دارند. به همین جهت نیز اعترافات و معاملات و عهد و پیمان های آنها نافذ و مؤثر است، که از جمله بیعت آنها با یکی از افراد خودشان است، زیرا دلیل هست که بیعت کردن مخصوصاً بعد از آنکه مردم بر خود واجب شمردند، از سایر عهد و پیمان هائی که میان آنها نافذ است، خارج می باشد. پس وقتی بیعت کردن نافذ بود اطاعت خلیفه هم بر مردمی که او را انتخاب کرده اند واجب می شود.

پاسخ می گویم: بیعت مانند داد و ستد در معاملات است، از این رو چنانچه این بیعت کردن مثل بیعت مردم با کسی بود که خداوند او را امام قرار داده و سرپرست آنها نموده است، بیعت آنها درست و اطاعت وی هم واجب می باشد وگرنه باطل و بیهوده است.

ص: 159

بیعت کنندگان با ابوبکر هم اگر می خواستند او را خلیفه خدا نمایند، گفتیم که باطل و نادرست است، و چنانچه بیعت بدون جنبه خلافت بوده است، نادرستی آن روشن تر و آشکارتر می باشد، زیرا بیعت بدون عنوان باعث وجوب اطاعت نمی شود بلکه مسلم است که بیعت هنگامی درست و نافذ است که مسبوق به وجوب اطاعت باشد، نه این که واجب بودن اطاعت، از احکام و آثار بیعت باشد، چنان که برخی پنداشته اند، چون بدیهی است که بیعت کردن با کسی که شایسته آن نیست باعث نمی شود که اطاعت او واجب گردد، و واجب شدن اطاعت او با بیعت وی مخصوص کسی است که شایسته بیعت باشد، و قبل از بیعت، اطاعت او واجب بوده است، بنابراین نافذ بودن بیعت از آثار وجوب اطاعت است.

سئوال شاید تعیین خلیفه و امام از جانب پیغمبر (صلی الله علیه و آله) به مردم واگذار شده است و از این رو عمل مردم در انتخاب خلیفه و پیشوا به ملاحظۀ تفویض نافذ است، نه به خاطر ولایتی که نسبت به خود داشتند، چنان که در صدر اسلام گاهی در میدان جنگ بعد از کشته شدن فرماندۀ سابق، فرماندهی سپاه واگذار به خود مسلمانان می گردید؟

پاسخ می گویم: امامت کبری و خلافت عظمی که عبارت است از «ریاست عمومی در امور دین و دنیای مردم» از شئون بزرگی است که مقام منیع نبوت (چنان که پیشتر گفتیم) به پایۀ آن نمی رسد و بستگی دارد به عصمت و اطلاع بر تمام علوم قرآن مجید. عصمت نیز از امور پنهانی است که جز خدای دانندۀ رازهای نهانی کسی از آن آگاهی ندارد، بنابراین چگونه ممکن است که خداوند آن را واگذار به اختیار مردم نادان کند که به کلی از آن بی خبرند؟ آیا این عمل جز سهل انگاری و اخلال در حکمت چیزی هست؟ تعالی الله عن ذلک علواً کبیراً.

به علاوه دلیل هم در دست نیست که پیغمبر انتخاب خلفه را به مردم تفویض کرده باشد. خود مدعیان هم چنین دعائی نکرده اند، بلکه همین قدر می گویند پیغمبر کسی را برای جانشینی خویش تعیین نکرده است.

باید دانست که آیۀ شریفه همان طور که دلالت دارد خداوند متعال ائمه معصومین را بعد از پیغمبرش به عنوان ولی امر و سرپرست مسلمانان منصوب داشته است،

ص: 160

چون نخست امر نموده که از خدا و پیغمبرش اطاعت نمایند و بعد اطاعت اولی الامر را همتای اطاعت خود و پیغمبر دانسته است، همین طور هم دلالت بر تعدد اولی الامر و عدم انحصار آن در یک فرد می کند و لذا آن را به لفظ جمع آورده است!

خلافت هم حق مسلم او باشد، نه کسی که با زور آن را تصاحب کرده بود و شایستگی آن را نداشت، تا احتمال بدهند که وجوب پیروی او مانند پیروی از ظالمان است.

علاوه بر این ذکر «منکم» بعد از «اولی الامر» در آیۀ شریفه صریحاً آنچه را که ما بیان کردیم تأیید می کند، زیرا وجوب اجتناب از مخالفت کسی که به زور خلافت را تصاحب کرده است و از وی واهمه دارند، لازم نیست که از مؤمنین باشد.

از آنچه گفتیم پاسخ اشکال دیگر وی هم روشن می شود، زیرا «ولایت امر» به این معنی جز با انتصاب خلیفه از جانب خداوند متعال تحقق پیدا نمی کند. اگر خداوند چنین ولی امری را برای مؤمنین منصوب نداشته بود، آنها را مأمور به اطاعت از وی نمی کرد، پس این که اطاعت او را قرین اطاعت خود و پیغمبرش قرار داده، خود دلیل است که او را برای مؤمنین منصوب داشته است و چنان که گفتیم تعبیر به لفظ جمع نیز دلیل تعدد «اولی الامر» و منحصر نبودن در یک فرد است.

چون این شخص که به خلافت الهی ایراد گرفته است، از عامه می باشد، و آنها عادت دارند که هر کس را که بر مسلمانان حکومت کند، «اولی الامر» بدانند و تعبیر خلافت الهی را از محل اصلی خود برگردانند، لذا از آنچه ما بیان داشتیم با همۀ وضوح و روشنی که دارد غافل مانده است!

ص: 163

گفت: از پیغمبر اکرم (صلی الله علیه و آله) سؤال شد کلماتی که حضرت آدم از خداوند دریافت کرد و خدا بدان وسیله بر وی بخشید چه بود؟ حضرت فرمود: آدم (علیه السلام) خدا را به حق محمد و علی و فاطمه و حسن و حسین قسم داد که او را (از ترک اولائی که نموده بود، عفو کند، خدا هم او را بخشید).(1)

***

آن گاه مولف غایةالمرام سه حدیث از طریق عامه و نه حدیث از طریق شیعه راجع به این موضوع نقل می کند. دلیل بر اثبات این مطلب نیز حدیثی است که در اول غایةالمرام از طریق شیعه و سنی آورده است، بدین مضمون که اگر به خاطر این پنج تن پاک سرشت: محمد و علی و فاطمه و حسن و حسین صلوات الله علیهم نبود، خداوند جل جلاله آدم (علیه السلام) و بهشت و دوزخ و عرش و کرسی و آسمان و زمین و فرشتگان و انسان و جن را نمی آفرید.(2)

در این خصوص نیز نوزده خبر از طریق عامه و چهارده روایت از طریق ما نقل کرده است، از جمله احادیثی که از طریق عامه روایت نموده است، اینها است:

حموئی از بزرگان علمای عامه در کتاب «فرائد السمطین» به اسناد خود از ابوهریره روایت می کند که گفت پیغمبر اکرم (صلی الله علیه و آله) فرمود: هنگامی که خداوند آدم ابوالبشر را آفرید و روح در او دمید، آدم نگاه کرد به سمت راست عرش و دید که پنج شبح در حال سجود و رکوع هستند. آدم پرسید پروردگارا آیا پیش از من هم کسی را از گل آفریدی؟ ندا رسید که ای آدم نه! عرض کرد خدایا پس این پنج نفری را که به هیئت و صورت خود می بینم کیانند؟ ندا رسید که ای آدم اینان پنج تن از اولاد تو هستند که اگر به خاطر آنها نبود تو را نمی آفریدم.

اینها کسانی هستند که من پنج اسم برای آنها از اسامی خود را جدا ساختم و اگر

ص: 165

اینان نبودند بهشت و دوزخ و عرش و کرسی و آسمان و زمین و فرشتگان و انس و جن را نمی آفریدم.

نام من محمود است و این محمد است، من عالی هستم و نام این علی است، من فاطر (شکافنده نور از ظلمت) هستم و نام این زن هم فاطمه است، من احسان کننده به بندگان هستم و این هم حسن است و من محسن و نیکوکارم و این هم حسین است.

به ذات خودم سوگند یاد کرده ام که هر کس بمیرد و به اندازۀ یک دانه خردل(1) دشمنی یکی از آنها را در دل داشته باشد، او را در آتش قهر خود می افکنم و از آن باک نخواهم داشت. ای آدم اینان برگزیدگان من هستند، به وسیلۀ آنها مردم را نجات می دهم یا نابود می کنم، پس هرگاه به من احتیاج داشتی توسل به اینان بجوی.

آن گاه پیغمبر (صلی الله علیه و آله) فرمود: ما کشتی نجات هستیم که هر کس به آن آویخت رستگار می شود و آن کس که از آن روی گردانید به هلاکت می رسد، پس هر کس خود را محتاج به خدا می داند حاجت خویش را به وسیلۀ ما از خدا بخواهد.(2)

روایت دیگر را نیز حموئی به سند خود از عبدالله بن عباس نقل کرده است که گفت: از پیغمبر اکرم (صلی الله علیه و آله) شنیدم که به علی (علیه السلام) می فرمود: من و تو از نور خداوند متعال آفریده شده ایم (خُلِقتُ اَنا وَاَنتَ مِن نُورِ الله تعالی).(3)

جدا شدن باشد، لذا اسم فاطمه از اسم «فاطر» به طور اشتقاق معنوی گرفته شده است.

باید دانست که روایات مستفیضی که شیعه و سنی در این باره آورده اند دلالت دارد که این پنج تن پاک سرشت، صلوات لله علیهم از همۀ بندگان خدا، از آغاز آفرینش تا پایان روزگار حتی پیغمبران اولی العزم بهتر و بزرگ تر می باشند، زیرا اگر آنها از تمام بندگان خدا بهتر نمی بودند، باعث ایجاد آنان نمی گشتند.

بنابراین کسانی که دارای چنین مقام بزرگی هستند، چگونه ممکن است افرادی که قسمتی از عمر خود را در شرک و بت پرستی گذرانده اند، در تصاحب منصب امامت و خلافت الهی بر آنان پیشی گیرند؟ آیا تقدم و پیشی گرفتن آنان بر کسی که خداوند او را بر تمام بندگان خود برتری داده است چیزی جز مخالفت با بداهت حکم عقل هست؟

ص: 167

به سخن نمود و گفت: این سحری بود که این مرد شما را بدان مسحور کرد. پیغمبر اکرم (صلی الله علیه و آله) لحظه ای اندیشید ولی چیزی نفرمود.

فردا نیز آنها را برای صرف همان غذا دعوت نمود و پس از فراغت از صرف غذا فرمود: ای فرزندان عبدالمطلب! من از جانب خداوند شما را از نافرمانی او برحذر می دارم و به شما نوید می دهم، مسلمان شوید و از خدا پیروی نمائید تا هدایت شوید.

آن گاه فرمود: مَن یُواخینی وَیُوازرُنی عَلی هذا الأمرِ یَکُونُ ولیّی وَوَصیّی بَعدی وَخَلَیفتی فِی أهلِی وَیَقضِی دَینی یعنی: هر کس برادری و وزارت مرا نسبت به امر نبوت بپذیرد، بعد از من ولی و جانشین بلافصل من خواهد بود، و نمایندۀ من در خانواده ام می باشد، و دین مرا ادا خواهد کرد.

همگی در پاسخ پیغمبر سکوت کردند. پیغمبر (صلی الله علیه و آله) سه بار سخن خود را تکرار نمود و در هر نوبت آنها همچنان سکوت اختیار کردند، ولی در هر بار علی (علیه السلام) برخاست و گفت: یا رسول الله! من برادری و وزارت شما را می پذیرم. پیغمبر در بار سوم فرمود: تو همانی! سپس تمام آنان برخاستند و در حالی که از روی سرزنش به ابوطالب می گفتند اطاعت پسرت را به گردن بگیر که فرمانده تو شده است! از خانه بیرون رفتند.(1)

***

ثعلبی این روایت را در تفسیر خود نقل کرده است، و هم این داستان را از ابورافع(2) روایت نموده که گفته است: پیغمبر (صلی الله علیه و آله) آنها را در شعب(3) جمع آوری و

ص: 169

دعوت نمود. سپس ران گوسفندی برای آنان پخت. آنها از آن خوردند تا سیر شدند، آن گاه ظرف بزرگی شیر به آنها داد و همه نوشیدند تا سیر شدند، سپس گفت: خداوند متعال به من امر کرده است که خویشان نزدیک خود را از نافرمانی او بیم دهم. شما خویشان و بستگان من هستید، خداوند هیچ پیغمبری را مبعوث نگردانید جز این که برادری و وزیری را برای او قرار داد که وارث و جانشین بلافصل و خلیفه او در میان خاندانش باشد. اکنون کدام یک از شماست که برخیزد و با من بیعت کند تا برادر و وارث و وزیر و جانشین بلافصل من، و نسبت به من همانند هاورن نسبت به موسی باشد؟ با این فرق که بعد از من پیغمبری نخواهد بود؟

حاضران همگی ساکت شدند. پیغمبر فرمود: یکی از شما برخیزد و دعوت مرا اجابت کند وگرنه این افتخار در غیر شما (بنی هاشم) قرار می گیرد، و باعث پشیمانی شما خواهد شد. پیغمبر (صلی الله علیه و آله) سخن خود را سه بار تکرار کرد. در نوبت چهارم علی (علیه السلام) برخاست و پاسخ مثبت به پیغمبر (صلی الله علیه و آله) داد.

آن گاه پیغمبر فرمود: نزدیک من بیا. علی (علیه السلام) هم نزدیک رفت. پیغمبر (صلی الله علیه و آله) او را در آغوش گرفت و زبان در دهانش نهاد و کمی از آب دهان خود را به سینه و میان دوش های او مالید.(1)

در این هنگام ابولهب رو کرد به پیغمبر (صلی الله علیه و آله) و به طعنه گفت: بخشش خوبی به پسر عم خود ندادی. او دعوت تو را اجابت کرد و تو دهان و دصورت او را پر از آب

ص: 170

دهان خود نمودی. پیغمبر (صلی الله علیه و آله) فرمود: نه! دهان او را پر از حکمت و علم نمودم!

در قرائت عبدالله بن مسعود آیۀ شریفه چنین آمده است: «وانذر عشیرتک الاقربین ورهطک المخلصین» یعنی: بیم ده خویشان نزدیک و بستگان با اخلاص خود را. این قرائت از حضرت صادق (علیه السلام) هم روایت شده است.(1)

مؤلف روایاتی که شیعه و سنی در این خصوص آورده اند به حد استفاضه رسیده است.(2)

و نیز باید دانست که دلالت روایات یاد شده بر امامت مولی امیرالمؤمنین (علیه السلام) و ولایت و خلافت و وصایت (جانشینین بلافصل) و وزارت آن حضرت از طرف پیغمبر اکرم (صلی الله علیه و آله) آشکار و روشن است.

اشکال این روایات تنها دلالت دارند که علی (علیه السلام) (به طور اختصاصی) جانشین پیغمبر در میان خاندانش بوده است، و دیگر نمی رساند که (از نظر عمومی) جانشین شخص پیغمبر و پیشوای امت بوده است تا دلالت بر امامت و ولایت مطلقه او کند.

پاسخ این خلافت به قرینه شرطی که در روایت است، همان خلافت و جانشینی مقام ثبوت و رسالت است، و جانشینی پیغمبر هم چیزی جز «امامت» نیست.

ص: 171

بیان مطلب شرط یا آنچه متضمن معین شرط است یعنی جملۀ «هر کس برادری و وزارت مرا نسبت به امر نبوت بپذیرد» صریحاً می رساند که منظور برادر و وزارت در امر انذار و بیم دادن خلق از نافرمانی الهی، و نیابت رسالت است.

زیرا آنچه در حدیث مزبور بدان اشاره شده است جز این معنی احتمال نمی رود، بنابراین جواب شرط که جملۀ «چنین کسی عبد از من ولی و وصی من خواهد بود، و جانشین من در میان خانواده ام می باشد و دین مرا ادا می کند» بازگشت به خلافت و وصایت مخصوص مقام نبوت و بیم دادن خلق از نافرمانی الهی می کند. خلافت و جانشینی مقام رسالت هم غیر از امارت و امامت چیز دیگری نیست، و این معنی هم کاملاً روشن است.

از آنجا که سخن پیغمبر (صلی الله علیه و آله) راجع به امارت و امامت جانین بعد از خودش، کاملاً آشکار بود، لذا حضار سخنش را مورد استهزاء قرار دادند، و به ابوطالب گفتند: از پسرت (علی) اطاعت کن که از امروز امیر تو است!

به علاوه کسی که امیر و امام خاندان پیغمبر (صلی الله علیه و آله) یعنی اولاد عبدالمطلب بود می باید امیر و امام دیگران هم باشد، زیرا معنی ندارد که برای یک طائفه امام باشد، ولی نسبت به طائفه دیگر امام نباشد، چنان که روشن است. خلیفۀ دوم هم اعتراف به آن نمود و در پاسخ انصار که می گفتند باید یک امیر از ما باشد و امیری از شما، گفت: دو شمشیر در یک غلاف جمع نخواهد شد!(1)

خلافت و امامت بر سایر امت اسلام خواهد بود.

آنچه بیشتر باعث روشن شدن موضوع می گردد این است که وصایت و جانشینی پیغمبر (صلی الله علیه و آله) عبارت از امامت است، این است که بعد از فقره «جانشین من در میان خاندان من می باشد» فرمود: «و دین مرا ادا می کند» زیرا تعهد ادای دین پیغمبر خدا مستلزم این است که متعهد از طرف مقام رسالت که بازگشت به تولیت امام او می کند، خلیفه باشد، خلافتی که سود و زیان مقام جانشینی هر دو به او می رسد، ولی جانشینی شخص مرده چون به واسطۀ جنبۀ مقام امامت نیست، لذا فقط می تواند مال مرده را به دست آورد، اما دین میت به عهدۀ اموالی است که از او باقی مانده است. البته اگر مالی از وی مانده باشد، بلکه می توان گفت این که در جزاء شرط نخست (ولی) را ذکر نموده، و بعد (وصیی و خلیفتی فی اهلی) را عطف بر آن کرده است صریح است که این ولایت و سرپرستی امت همان منصب «امامت» است و منظور این است که چنین شخصی از جانب من ولی و سرپرست امت است. چنان که پوشیده نیست، بلکه از روایت دوم که ثعلبی در تفسیر خود نقل کرده است استفاده می شود که جانشینی هر پیغمبری باید از کسان و خاندان او باشد.

به هر صورت روایتی که در تفسیر آیۀ شریفه ذکر شد نص صریح است بر خلافت بلافصل مولی امیرالمؤمنین (علیه السلام) و امامت آن حضرت، و اگر اکثریت مردم از نص صریح پیغمبر سر باز زدند و با دیگری غیر از علی (علیه السلام) بیعت کردند، موجب باطل شدن دستور پیغمبر (صلی الله علیه و آله) نخواهد شد! چنان که مطلب روشن است.

ص: 173

مؤلف دلیل این که اهل بیت پیغمبر (صلی الله علیه و آله) همانها هستند که خداوند آنان را از بین همۀ بندگانش برگزیده است، روایات مسلمی است که دو فرقّۀ سنی و شیعه نقل کرده اند و تردیدی در درستی آنها نیست.

از جمله حدیث طیر مَشویّ (مرغ بریان) که سید هاشم بحرانی در «غایةالمرام» تنها از طریق عامه با سی و پنج سند روایت کرده است(1) و ما از باب تبرک فقط به یک طریق آن اکتفا می کنیم.

گفتم: پیغمبر هنوز مشغول کاری است. در این وقت پیغمبر (صلی الله علیه و آله) فرمود: در را باز کن. وقتی در باز شد و علی وارد گردید پیغمبر (صلی الله علیه و آله) پرسید: یا علی جریان چه بود؟ عرض کرد: سه بار آمدم خدمت برسم، ولی انس مرا برگردانید، گمان می کرد که شما سرگرم کاری هستید.

پیغمبر رو کرد به انس بن مالک و فرمود: ای انس! چرا چنین کاری کردی؟ انس گفت: دعای شما را شنیدم خواستم شاید آن کس که شما از خدا خواستید، مردی از اهل مدینه و اقوام من باشد. پیغمبر (صلی الله علیه و آله) فرمود: آری هر کس اقوام خود را دوست می دارد!!(1)

و چه نیکو سروده است کافی الکفات صاحب بن عباد(2) در این مورد:

یا امیرالمؤمنین المرتضی *** انَّ قلبی عندکُم قَد وَقَفا

ص: 176

کَلَّما جَدَّدتُ مدحی فیکُمُ *** قال ذُو النّصبِ تَسُّبُ السّلفا

مِن کَمولایَ علیٌ زاهدٌ *** طَلَّق الدُّنیا ثلاثاً وَ وَفی

مَن دَعا بِالطّیر کَی یأکُلِهُ *** وَ لنا فی بَعض هذا مکتفی

مَن وَصیُّ المصطفی عِندَکُمُ *** فَوَصِیُّ المُصطفی مَن یصطفی(1)

یعنی: ای امیر مؤمنان! ای برگزیده خدا! قلب من در پیشگاه شما ایست کرده است! هر وقت ستایش شما را تکرار می کنم، دشمن شما می گوید: به خلفای پیشین بد می گوئی؟ کیست مانند آقای من علی وارسته؟ که سه بار دنیا را طلاق داد و رجوع نکرد؟ چه کسی را پیغمبر خواند که از مرغ بریان بخورد؟ آری بعضی از این فضائل برای ما کافی است، جانشین پیغمبر در نزد شما کیست؟ وصی پیغمبر کسی است که از طرف خدا برگزیده شود.

و از جملۀ آن روایات حدیثی است که قبلاً (در ذیل حدیث دوازدهم گذشت) که: اگر به خاطر محمد و علی و فاطمه و حسن و حسین (علیهم السلام) نبود، خداوند آدم و اولاد او و فرشتگان و جن و انس و آسمان و زمین و عرش و کرسی و بهشت و جهنم را خلق نمی کرد.

و از جمله روایت متواتر شیعه و سنی است که پیغمبر فرمود: علی ار من است و من از اویم. (علی منی و انا منه)، در «غایةالمرام» این حدیث را هم با سی و پنج طریق از عامه روایت کرده است، و ما برای تبرک سه حدیث آن را نقل می کنیم.(1)

می گوید: حدیث بیست و دوم - رزین عبدری در جزء دوم کتاب «الجمع بین صحاح الستة» در مناقب علی بن ابیطاب روایت می کند که: عمر بن الخطاب گفت: پیغمبر از دنیا رفت در حالی که از علی راضی بود، و پیغمبر (صلی الله علیه و آله) به علی فرمود: تو از منی و من از توأم.

و می گوید: حدیث بیست و سوم - در همان باب از سنن ابوداود و صحیح ترمذی از عمران بن حصین روایت می کند که گفت: پیغمبر لشکری را به فرماندهی علی به جنگی فرستاد. وقتی غنائم جنگ را جمع آوری کردند علی زنی را برای خود برداشت. لشکر بنا گذاشتند جریان را به پیغمبر اطلاع بدهد وقتی موضوع را به پیغمبر اطلاع دادند، از آنها روبرگردانید، سپس در حالی که آثار غضب در رخسارش آشکار بود آنها را مخاطب ساخت و فرمود: از علی چه می خواهید؟ علی از من است و من از اویم.(2)

و می گوید: حدیث بیست و چهارم - در همان باب نیز از سنن ابوداود و صحیح ترمذی از ابوجناده روایت می کند که پیغمبر اکرم (صلی الله علیه و آله) فرمود: علی از من است و من از علی هستم. کسی تعالیم اسلام را ابلاغ نمی کند مگر من یا علی.(3)

و از جمله در جنگ خیبر فرمود: فردا علم اسلام را به دست کسی می دهم که

ص: 178

خدا و پیغمبر را دوست بدارد، و خدا و پیغمبر هم ا را دوست بدارند(1) و همه دیدند که علم را به دست علی (علیه السلام) داد. این مطلب نزد شیعه و سنی متواتر و مسلم است و هیچ مسلمانی آن را انکار نکرده است، و فرمود: من شهر علم هستم و علی دروازۀ آن است، هر کس خواستار علم است از دروازۀ آن وارد شود. این حدیث نیز متواتر است و منکر ندارد.(2)

و فرمود: داناترین امت من در قضاوت و اعلم امت من بعد از من علی بن ابیطالب است. این حدیث نیز از مسلمات است و مورد اتفاق شیعه و سنی است.(3)

و فرمود: علی با حق است و حق با علی است. حق با علی می گردد هرجا که او بگردد. این حدیث نیز از اخبار مستفیض بلکه متواتر است، و در «غایةالمرام» به پانزده طریق از عامه نقل کرده است.(4)

از جمله زمخشری(5) که از اعاظم علمای عامه است در کتاب «ربیع الابرار» نقل کرده و می گوید: ابوثابت آزاد شدۀ علی (علیه السلام) اجازه گرفت و خدمت ام السلمه

ص: 179

(همسر پیغمبر) رسید. ام السلمه گفت: آفرین بر تو ای ابوثابت! وقتی دل ها پرواز نمود، دل تو کجا رفت؟(1) ابوثابت گفت دل من به طرف علی (علیه السلام) رفت. ام السلمه گفت: توفیق پیدا کردی. به خدائی که جانم در دست اوست از پیغمبر اکرم (صلی الله علیه و آله) شنیدم می فرمود: علی با حق و قرآن است، و حق و قرآن با علی است و آنها از هم جدا نمی شوند تا در حوض به نزد من بیایند.(2) (علی مع الحق و القرآن، والحق و قرآن مع علی، و لن یفترقا حتی یردا علی الحوض)

و فرمود: حقی که علی، بر این امت دارد مثل حق پدر بر فرزندش می باشد و من و علی دو پدر این امت هستیم. (حقّ علیِّ علی هذِهِ الأمّةِ کحقِ الوالِدِ علی وَلَدِهِ، وأنا وَعَلیٌّ ابوا هذِه الأمّة). این حدیث را در غایةالمرام با هفت طریق از طریق عامه از پیغمبر (صلی الله علیه و آله) روایت کرده است، و ما به ذکر یک طریق آن تبرک می جوئیم: می گوید: روایت دوم موفق بن احمد (با ذکر سند) از عمار یاسر و ابوایوب انصاری روایت نموده که گفتند: پیغمبر (صلی الله علیه و آله) فرمود: حقی که علی بر مسلمانان دارد مانند حق پدر بر فرزندش می باشد (حقّ علیِّ عَلَی المسلمین کَحقِ الوالِدِ علی وَلَدِهِ).(3)

ذکر دو روایت آن تبرک می جوئیم.(1)

می گوید: چهارم - ابن مغازلی فقیه شافعی در کتاب «مناقب» می نویسد: احمد بن محمد به طور اجازه خبر داد به ما و گفت: عمر به شوذب خبر داد به ما، و او گفت: حدیث کرد برای ما احمد بن عیسی بن هیثم. او گفت: حدیث کرد برای من حمد بن عثمان بن ابی شیبه، و او گفت: حدیث کرد برای ما محمد بن میمون و او گفت: حدیث کرد برای ما علی بن عابس از حارث بن حصین از عدی بن ثابت که پیغمبر تشریف برد به طرف مسجد و فرمود: خداوند به پیغمبرش موسی (علیه السلام) وحی فرستاد که مسجد پاکی برای من بنا کن که جز تو و هارون و دو پسر هارون کسی در آن سکونت نورزد. اینک خداوند به من هم وحی فرستاده است که مسجد پاکی برای او بنا کنم که جز من و علی و دو پسر علی کسی در آن ساکن نباشد.(2)

و می گوید: حدیث پنجم - نیز ابن مغازلی (با ذکر سند) از حذیفة بن اُسید غفاری روایت نموده که: وقتی اصحاب پیغمبر (صلی الله علیه و آله) به مدینه آمدند، خانه ای نداشتند که در آن به سر برند، ناچار در اطراف مسجد پیغمبر خانه هایی برای خود ساختند و درهای آن را به طرف مسجد باز کردند تا این که پیغمبر (صلی الله علیه و آله) معاذ بن جبل را فرستاد و او صدا زد ای ابوبکر! خداوند امر کرده است که از مسجد خارج شوی! ابوبکر هم گفت: اطاعت می کنم، سپس در خانه اش را بست و از مسجد بیرون رفت(3) آن گاه پیغمبر او را نزد عمر فرستاد که پیغمبر (صلی الله علیه و آله) می فرماید در خانه ای را که توی مسجد باز می شود ببند و از مسجد خارج شو. عمر گفت: امر خدا و پیغمبر را اطاعت می کنم، ولی میل دارم با داشتن دریچه ای به طرف مسجد به خدا تقرب جویم. معاذ هم تقاضای عمر را به عرض پیغمبر رسانید.

ص: 181

سپس او را نزد عثمان فرستاد و در آن موقع رقیه دختر پیغمبر زن عثمان با او بود. عثمان هم گفت. اطاعت می کنم. او هم در خانه را بست و از مسجد خارج شد.

بعد از آن فرستاد به سراغ حمزه (عموی پیغمبر) و او هم در خانۀ خود را بست و گفت مطیع امر خدا و رسول او هستم. در این میان علی (علیه السلام) نگران بود، و آمد و رفت می کرد، و نمی دانست که آیا او هم جزو آنهاست که باید بروند یا خواهد ماند. پیغمبر خانه ای میان خانه های خودش برای علی (علیه السلام) ساخته بود. در این هنگام پیغمبر به علی فرمود: یا علی! تو در خانه ات بمان و پاک و پاکیزه باش. (اُسکُن طاهرا مطهِّراً).

وقتی حمزه عموی پیغمبر سخن آن حضرت را با علی (علیه السلام) شنید، گفت: ای محمد! ما را از مسجد بیرون می کنی ولی بچه های علی بن ابیطالب را نگاه می داری؟

پیغمبر فرمود: اگر اختیار با من بود کسی غیر از شما (بنی هاشم) را در مسجد سکونت نمی دادم. به خدا که این مقام را خداوند به علی داده است. بشارت می دهم که تو از جانب خدا و پیغمبرش با خیر و خوبی خواهی بود. پیغمبر به وی مژده خیر داد و او را در جنگ احد به درجۀ عالیه شهادت نائل گردید.

گذشته از حمزه بعضی دیگر از اصحاب نیز از برتری علی (علیه السلام) نسبت به خود و سایر اصحاب پیغمبر (صلی الله علیه و آله) حسد بردند، چون خبر آنها به پیغمبر رسید، برخاست و ضمن خطابه ای فرمود: بعضی ازمردم از این که من علی را در مسجد ساکن گردانیدم در خود احساس ناراحتی می کنند. به خدا قسم من آنها را از مسجد بیرون نکردم، و من علی را ساکن نگردانیدم. خداوند متعال وحی فرستاد به موسی و برادرش که در مصر برای قوم خود خانه هایی بنا کنید و خانه های خود را قبله خود قرار دهید و در آن نماز بگزارید.

به موسی دستور داد کسی را در مسجدش سکونت ندهد و در آنجا با همسر خود نزدیکی نکند، و جز هارون و اولاد او کسی را ساکن نگرداند. علی هم نسبت به من به منزلۀ هارون نسبت به موسی است و او میان خاندان من برادر من است. مسجد من

ص: 182

برای هیچ کس حلال نیست که در آن با زن خود همبستر شود، مگر علی و فرزندان او که از این حکم مستثنی هستند! پس هر کس ناراحت است برود آنجا - و با دست مبارک اشاره به طرف شام کرد!(1)

روایت می کند که گفت: روزی پیغمبر (صلی الله علیه و آله) فرمود: خداوند به من امر نموده که چهار نفر از یاران خود که خود خبر داده است آنها را دوست می دارد دوست بدارم. ما گفتیم: یا رسول الله! آنها کیستند؟ فرمود: علی از آنهاست. روز دوم نیز همان را که روز اول فرموده بود تکرار نمود. باز ما گفتیم: یا رسول الله! آنها کیستند؟ فرمود: علی از آنهاست. روز سوم هم آن را تکرار کرد و ما پرسیدیم آنها کیانند؟ فرمود: علی از آنهاست، و ابوذر غفاری و مقداد بن اسود کندی و سلمان فارسی.(1)

مؤلف دوست داشتن سلمان و ابوذر و مقداد بازگشت به دوستی مولی امیرالمؤمنین (علیه السلام) می کند، زیرا آنها از شیعیان آن حضرت هستند که از فرمانش سرپیچی نکردند و از وی کناره نگرفتند.

از آنچه گفتیم کاملاً روشن شد که این فضائل و مناقب نزد عموم مسلمانان ثابت و مسلم بوده است و مولی امیرالمؤمنین و فرزندان پاک سرشت آن حضرت سلام الله علیهم اجمعین همان ها هستند که خدا آنها را بر تمام بندگانش برتری داده است. این یک امر بدیهی است و مردم را نمی رسد که افرادی را که چنین مقامی ندارند، بر اینان که خداوند بر همۀ بندگانش برتری داده است، برتر بدانند.

ص: 184

باید دانست که این آیه دلالت دارد که خلافت و امامت منحصر به اهل بیت نبوت و رسالت است. توضیح آن بستگی به چند امر دارد:

امر اول در معنی «فیئ» و این که در اینجا منظور چیست؟

امر دوم در معنی «ذی القربی» که در این جا چه کسانی هستند؟

امر سوم در بیان چگونگی اختصاص یافتن «فیئ» به «ذی القربی» است که آیا بر وجه مصرفیت است (که باید صرف آنها شود) یا بر وجه ملکیت است (که ملک آنها باشد) یا بر وجه دیگری کامل تر از این دو وجه است؟

تسلط و ولایت وامارت باشد، زیرا خصوصیات شایسته ای که در نظر اول دیده می شود چهار تا است: مصرفیت، ملکیت به معنی جده، ملکیت تکوینی، و حق سلطنت، و در این مورد سه قسم اول مناسبتی ندارد.

عدم تناسب قسم اول بدین جهت است که اصولاً خداوند محتاج نیست تا محل صرف مال باشد، و دوم که ملکیت به معنی جده و یافتن و دارا شدن باشد، نیز نسبت آن به خداوند محال است، زیرا خداوند سبحان منزه از این است که محل حوادث گردد. سوم نیز از این جهت با خداوند تناسب ندارد که ملکیت تکوینی منحصر به غنائم و خراج (فیئ) نیست، چون ملکوت آسمان ها و زمین متعلق به خداوند است. از این رو تنها قسم چهارم با این مقام مناسبت دارد که حق سلطنت و ولایت باشد.

سؤال ممکن است بگویند: بازگشت «فیئ» به عنوان حق سلطنت و ولایت به خداوند با این که می دانیم که خدا بر همۀ اشیاء ولایت دارد، یعنی چه؟

پاسخ می گویم: حق ولایت دوگونه است: تکوینی و تشریعی. ولایت تکوینی با حریت (آزادی) و رقیت (بندگی) و ملکیت و عدم ملکیت جمع می شود و حدودی برای آن متصور نیست، اما ولایت تشریعی محدود است به حدودی که شارع مقدس تعیین کرده است و با ملک غیر بودن، وفق نمی دهد.

اختصاص یافتن «فیئ» به خداوند از باب ولایت تشریعی است. یعنی رابطۀ ملکیت مخلوق از آن قطع شده است. به همین جهت اختصاص به خداوند دارد، و هیچ یک از مسلمانان به هیچ وجه حق ندارند در آن تصرف نمایند.

اکنون که روشن شد که بازگشت «فیئ» و غنیمت به خداوند متعال فقط از باب حق امارت و سلطنت است، روشن می شود که بازگشت آن به پیغمبر و خویشان آن حضرت (ذی القربی) نیز از همین باب می باشد، زیرا عطف مقتضی آن است که معطوف (ذی القربی) با معطوف علیه (لله و للرسول) در حکم شریک باشد.

آنچه این معنی را مؤکد می دارد و روشن می سازد این است که خداوند پیغمبر و خویشان او را در آیۀ شریفه با لام تأکید عطف به ذات مقدس خود نموده است، با این که در مقام عطف تکرار حرف جر بر حسب ظاهر واجب نیست! ولی یتامی و مساکین و ابن

ص: 188

السبیل را بدون حرف جر (لام) عطف نموده است!! و این صریحاً می رساند که نیاوردن لام تأکید در این سه مورد بدین منظور است که بازگشت «فیئ» و غنیمت به «ذی القربی» مانند بازگشت آن به خود خداوند است، بدون این که در چگونگی بازگشت با هم اختلاف داشته باشند.

این اختلاف در معطوف های بعدی است (یتامی و مساکین و ابن السبیل)، چون اگر بازگشت «فیئ» و غنیمت به «ذی القربی» مانند بازگشت آن به «یتامی و مساکین و ابن السبیل» بود، و مانند بازگشت آن به «خدا و پیغمبر» نبود، می باید مثل بعد از خود باشد که بدون لام تأکید است، نه مانند قبل از خود که لام تأکید دارد.

معنی کلام مولی امیرالمؤمنین روحنا و ارواح العالمین فداه نیز همین است که می فرماید: به خدا قسم مقصود خداوند از ذی القربی (خویشان پیغمبر) که در آیۀ شریفه، خداوند آنها را قرین خود و پیغمبرش دانسته است، ما هستیم.

و نیز آنچه این معنی را روشن می سازد این است که ذکر «ذی القربی» به صورت مفردۀ دلالت بر این دارد که این «ذی القربی» و خویش پیغمبر (صلی الله علیه و آله) در هر عصری جز یک نفر نخواهد بود، زیرا امارت و پیشوائی دینی مردم در هر عصری فقط به وجود یک نفر بستگی دارد.

سؤال دیگر باز ممکن است بگویند: چنانچه رجوع و بازگشت «فیئ» و غنیمت جنگ به معطوف علیه (خدا و پیغمبر و ذی القربی) از باب حق سلطنت و امارت باشد، باید عطف یتامی و مساکین و ابن السبیل بر آن صحیح نباشد، زیرا مسلماً عطف اینان به خدا و رسول و ذی القربی به عنوان حق امارت نیست، وگرنه می باید یتیمان و مسکینان و ابناء سبیل بر مردم حکومت کنند!

جواب در پاسخ می گوئیم: بازگشت «فیئ» و غنائم جنگ به اینان از باب حق امارت و حکومت منافات با این ندارد که آنها بر مردم حکومت نداشته باشند، زیرا بازگشت حق امارت و حکومت به یک فرد به دو گونه است:

1- این که والی و امیر مردم باشد، مانند پیغمبر و ذی القربی، چون خدا آنها را قرین خود دانسته است.

ص: 189

2- به واسطۀ این است که از بستگان امیر و حاکم است، مانند خانواده و نزدیکان شخص. در اینجا نیز یتامی و مساکین و ابن السبیل از بستگان شخص امیر هستند، و این که خداوند در آیۀ شریفه آنها را بدون تأکید ذکر فرموده است برای فهماندن همین معنی است که آنها از توابع و بستگان ذی القربی می باشند، بنابراین یتامی و مساکین و ابن السبیل در گرفتن غنیمت و فیئ، مانند «ذی القربی» هستند، ولی از نظر حکومت و استقلال مثل آنها نیست. همین معنی نیز می رساند که منظور هر یتیم و مسکین و ابن السبیل نیست، بلکه منظور یتامی و مساکین و ابن السبیلی است که از بستگان ذی القربی باشند. این که امیر مؤمنان (علیه السلام) فرموده است: مقصود یتامی و مساکین و ابن السبیل اهل بیت است، نیز همین مطلب می باشد.

وقتی ثابت شد که بازگشت «فیئ» و غنیمت به «ذی القربی» از باب حق سلطنت و امارت است، ثابت می گردد که امیرالمؤمنین (علیه السلام) خلیفۀ خدا و امام است و بعد از پیغمبر (صلی الله علیه و آله) جانشین آن حضرت می باشد، وگرنه خداوند، او را به عنوان «ذی القربی» در بازگشت «فیئ» و غنیمت به وی که از شئون سلطنت الهی و حکومت است، قرین خود و پیغمبرش قرار نمی داد، چنان که روشن شد که خلافت و امامت منحصر به آنهاست، وگرنه خداوند اکتفا به «ذی القربی» نمی فرمود.

علاوه بر این، اختصاص یافتن خلافت به ذی القربی برای ما کافی است که بگوئیم به نص آیۀ شریفه، خلافت الهی اهل بیت (علیهم السلام) ثابت شده است، زیرا خلافت خلیفۀ اول آنها (ابوبکر) با بیعت اصحاب سقیفه انجام گرفت و دومی (عمر) از طرف اولی منصوب شد، و سومی (عثمان) به حکم شورائی که دومی تشکیل داده بود به خلافت رسید، از این رو، نص آیۀ شریفۀ محلی برای خلافت آنها باقی نمی گذارد.

ص: 190

سپس فرمود: خداوند سهم ذی القربی را به آنها عطا کرد و فرمده است: «اگر به خدا و آنچه بر بندۀ خود (پیغمبر) در روز جدا شدن حق از باطل و تلاقی دو گروه نازل کردیم» ایمان آورده اید، به خدا قسم «ذی القربی» ما هستیم که خداوند در آیۀ شریفه آنها را با خود و پیغمبرش یک جا ذکر کرده است و می فرماید: خمس آن مال خدا و پیغمبر و ذی القربی است، و منظور از یتامی و مساکین و ابن سبیل هم این عده از ما اهل بیت می باشند، خدا برای ما بهره ای در سهم زکات قرار نداد، و بدین گونه پیغمبرش و ما را بزرگ تر از آن دانست که چرک مال مرم را به ما بخوراند.(1)

***

و از حضرت صادق (علیه السلام) نیز روایت شده است که فرمود: ذی القربی در این آیه امیرالمؤمنین و ائمه (علیهم السلام) است.(2)

در «تهذیب» شیخ طوسی(3) از حضرت باقر یا امام صادق (علیهما السلام) روایت شده است که فرمود: خمس خدا برای پیغمبر است و خمس پیغمبر برای امام است، و خمس ذی القربی برای خویشان پیغمبر است! و به دیگران نمی رسد.(4)

ص: 192

در «کافی» روایت می کند که راجع به این آیه از حضرت رضا (علیه السلام) سؤال شد آنچه حق خداست برای کیست؟ فرمود: برای پیغمبر است، و حق پیغمبر هم تعلق به امام دارد. عرض شد اگر یک دسته از سادات بیش از دستۀ دیگر بودند چه باید کرد؟ فرمود: تکلیف آن با امام است. به من بگوئید پیغمبر (صلی الله علیه و آله) در این گونه موارد چه می کرد؟ نه این بود که به صلاحدید خود عمل می نمود؟ امام همچنین خواهد کرد!(1) باید دانست که این آیۀ شریفه نیز از لحاظ دلالت بر اختصاص داشتن امامت و خلافت به «ذی القربی» مانند آیۀ سابق است. جهت دلالت آیه را بر این معنی هم در آنجا روشن ساختیم. در اینجا شایسته است که چند مطلب را مودر بحث و بررسی قرار دهیم:

مطلب اول دربارۀ مقدم شدن خبر «فللّه» بر اسم «خمسه» و عطف خبر بعد از تمام شدن و کامل شدن کلام.

مطلب دوم راجع به اشتمال آیه بر چند قسم تأکید و علت آن.

مطلب سوم در این باره که آیا موضوع خمس که غنیمت است اختصاص به غنائم زمان جنگ دارد یا نه؟ و آیا این غنیمت با فبیء یکی است؟

مطلب چهارم در این که چرا صدقه چرک مال است، ولی خمس و فیء چنین نیست؟

از این رو برگشتن خمس به آنها مثل این است که به خدا برگشته است. معنی سخن حضرت رضا (علیه السلام) نیز همین است که فرمود: «حق خداوند به امام می رسد، و حق پیغمبر به امام می رسد»، و از این جا نیز سر این که چرا بعد از کامل شدن جمله «فان لله خمسه» سایر فقرات عطف بر خبر «فللّه» شده اند، معلوم می گردد. چون این موضوع می رساند که اصل حکم اختصاص خمس به معطوف علیه یعنی خداوند دارد، و سایرین که عطف به خداوند شده اند، از لحاظ تعلق خمس به آنها، در طول خداوند قرار گرفته اند نه در عرض او.

پس این همه تأکیدات بلیغ که بازگشت به تحقیق و تثبیت حکم می کند، کاشف از کمال اهمیت به این حکم می باشد، همان طور که کاشف از شدت انکار مخالفین در موضوع خمس و خودداری آنها از پذیرفتن آن و تسلیم در برابر آن نیز هست. این انکار و مخالفت ها فقط دشمنی با ذی القربی بود که از حق خمس و غنیمت مخصوص به خودشان که خداوند برای آنها قرار داده بود، ممنوع شدند.

به مسلمانان می فرماید «ما غنمتم» آنچه به دست آوردید، مقوّم و روشن کنندۀ موضوع خمس می باشد، مثل غنائم زمان جنگ که سپاه اسلام آن را به چنگ آورده و با غلبه و جنگ می گیرند.

منافعی که مسلمانان از راه کسب و کار می برند، و سایر چیزهائی که از راه غواصی و استخراج معدن به دست می آورند یا گنجی که پیدا می کنند و امثال آن با «فیئ» مغایرت دارد، هرچند اطلاق لفظ غنیمت بر آن صدق می کند. ولی «فیئ» از چیزهائی نیست که بتوان گفت مسلمانان به غنیمت برده اند و منسوب به آنها باشد، زیرا «فیئ» چیزی نیست که مسلمانان به وسیلۀ جنگ و لشکرکشی به دست آورده باشند، از این رو داخل در تحت حیازت مسلمین نیست تا بگویند مال مسلمانان است، بلکه همه بازگشت به خدا و پیغمبر و ذی القربی می کند، ولی آنچه مسلمانان به غنیمت می برند و با حیازت یا کسب در دست آنها قرار می گیرد، چنین نیست و آنچه از این قسم غنیمت و استفاده به خدا و پیغمبر و ذی القربی برمی گردد، خمس و یک پنجم آن است.

از آنچه بیان داشتیم روشن می گردد که آنچه برخی از فقهای عامه گفته اند که انفال و فیئ با آیۀ خمس منسوخ گشته است، غلط است، زیرا نسخ فقط با اتحاد موضوع تحقق می یابد، و حال آنکه گفتیم موضوع خمس با فیئ و انفال دو چیز است.

فرموده است «إِنَّمَا الصَّدَقَاتُ لِلْفُقَرَآءِ وَالْمَسَاكِينِ»(1) صدقات برای فقیران و مسکینان است.

ولی فیئ و خمس را خداوند برای خود برگزیده و جزو حق خود قرار داده، و آن را اختصاص به پیغمبرش و ذی القربی و یتیمان و مسکینان و ابن السبیل آنان داده است، از این رو شائبه چرکی در فیئ و خمس نیست، بلکه خمس از پاک ترین اموال است، چون بازگشت به خدا می کند و به عنوان این که حق خداوند است، از طرف خدا به پیغمبر و ذی القربی اختصاص می یابد.

باید دانست که این آیۀ شریفه با همۀ اختصارش، اغلب بلکه تمام احکام خمس از آن استفاده می شود. استاد علامه ما(2) اعلی الله مقامه رسالۀ مستقلی در تفسیر این آیۀ شریفه نوشته و کیفیت استنابط اغلب احکام خمس را از آن بیان داشته، و یکی از نفیس ترین کتاب هاست، ولی متأسفانه پاک نویس نشده است.

ص: 197

روایاتی که شیعه و سنی در این خصوص نقل کرده اند به حد استفاضه رسیده بلکه می توان گفت متواتر است. در غایةالمرام هفده حدیث از طریق عامه و بیست و دو حدیث از طریق ما راجع به این مطلب آورده است.(1)

اشکال چنانچه این طور باشد که ذکر نمودی و آیۀ شریفه دلالت دارد که خویشان پیغمبر در نزد خداوند از تمام افراد مسلمان بهتر و عالی تر می باشند، می باید در بین خویشان آن حضرت دیگر کسی نباشد که حتی یک لحظه هم نافرمانی خداوند کرده باشد، با این که می دانیم بیدادگری خلفای بنی عباس و سرکشی آنها چیزی نیست که قابل انکار باشد.

پاسخ آیۀ شریفه دلالت ندارد که دوستی تمام خویشان پیغمبر، مزد رسالت آن حضرت است، زیرا کلمۀ «القربی» که به معنی خویش است، مفرد می باشد، و لفظ مفرد که دارای لام تعریف باشد، افادۀ معنی عام نمی کند. و این که کلمۀ «مودة» را اضافه به «قربی» نکرده است، بلکه حرف (فیئ) را که متعلق به مودة می باشد بر سر آن درآورده است، خود مانع از این است که معنی عموم داشته باشد. بر فرض هم که بگویند معنی عموم می دهد، باز آیۀ شریفه تنها دلالت بر این دارد که مودت و دوستی که مزد رسالت پیغمبر است، آن را خدا در خویشان نزدیک پیغمبر قرار داده است، نه آنها که دور هستند.

به همین جهت که شامل همۀ خویشان پیغمبر نمی شد و خویشان به خصوصی منظور بوده است، از پیغمبر پرسیدند خویشان شما که خداوند دوستی آنها را بر ما واجب کرده است، چه کسانی هستند؟ و پیغمبر هم فرمود: آنها فاطمه و علی و دو پسر آنهاست!

این سؤال و جواب در بسیاری از روایات سنی و شیعه آمده است. حتی در بعضی از روایات ما تصریح شده است که مقصود همۀ خویشان پیغمبر نیستند.

سید هاشم بحرانی در «غایةالمرام» از کلینی به سند خود از اسماعیل بن عبدالخالق روایت نموده که گفت: شنیدم حضرت صادق (علیه السلام) به ابوجعفر احول(1) فرمود: به

ص: 201

بصره رفته ای؟ گفت: آری. فرمود: مردم آنجا را نسبت به ما اهل بیت پیغمبر چگونه دیدی؟ گفت دوستان شما در آنجا کم هستند، و البته این عده کافی نیست. فرمود: توجه به جوانان آنها داشته باش که به سرعت به طرف هر کار نیکی می شتابند.(1)

سپس فرمود: اهل بصره راجع به این آیه «قُل لآ أَسْاَلُكُمْ عَلَيْهِ أَجْراً» چه می گویند؟ عرض کردم: فدایت شوم آنها می گویند: ذی القربی همۀ خویشان پیغمبر است. حضرت فرمود: دروغ می گویند. این آیه فقط دربارۀ اهل بیت پیغمبر یعنی علی و فاطمه و حسن و حسین اصحاب کساء نازل شده است.(2)

پیغمبر را به دوستی خود تفسیر کرده اند.

در مجمع البیان بعد از ذکر این آیۀ شریفه می گوید: در معن «ذی القربی» چند قول است:

اول این که ای پیغمبر! بگو من از شما در قبال تبلیغ رسالت و تعلیم شریعت مزدی جز دوستی و محبت الهی که موجب تقرب به او باشد یعنی عمل صالح نمی خواهم؟! این تفسیر (به رأی) از حسن بصری وجبائی و ابومسلم نقل شده که گفته اند: منظور از «ذی القربی» تقرب و نزدیکی به سوی خدا و دوستی به وسیلۀ اطاعت اوست!

دوم این که معنی آیه چنین است: من مزد رسالت خود را از شما نمی خواهم مگر این که مرا به لحاظ خویشی که با شما دارم دوست بدارید و به خاطر آن حفظ کنید. این تفسیر هم از ابن عباس و قتاده و مجاهد نقل شده است. این عده گفته اند، هر مردی از قریش با پیغمبر پیوند خویش داشته است. به عبارت دیگر معنی آیه این است که اگر مرا به خاطر نبوت دوست نمی دارید، آنها را به واسطۀ خویشی که میان من و شماست دوست بدارید.

سوم این که من مزدی از شما نمی خواهم مگر این که خویشان و عترت مرا دوست بدارید و بدان وسیله حق مرا ادا کنید.(1)

مؤلف تفسیر اول که «قربی» را به معنی تقرب گرفته اند، غلط است، زیرا قربی و قرابت فقط در مورد خویشان نزدیک استعمال می شود، همان طور که قربه و قربانه برای برتری و مزیت دادن به چیزی استعمال می شود، چنان که گفتیم فیومی در «مصباح المنیر» تصریح کرده است.

از این گذشته اگر قربی به معنی تقرب بود، می باید گفت «الا العمل بالقربی»، زیرا چیزی که باعث تقرب می شود، عمل است نه دوست داشتن به تنهائی.(2)

ص: 203

راجع به تفسیر دوم هم می گوئیم مزد رسالت از مؤمنین خواسته شده است، نه از مشرکین، زیرا مشرکان که منکر رسالت پیغمبر بودند، دشمنان حضرت به شمار می آمدند، با این وصف چگونه پیغمبر از آنها مزد رسالت طلب می کرد؟ ولی مؤمنین که معتقد به پیغمبر بودند محبتی که به آن حضرت داشتند به مراتب بیشتر از محبت و دوستی آنها نسبت به خویشان وی بود، از این رو دیگر معنی ندارد که پیغمبر از آنها بخواهد او را دوست بدارند.

به علاوه این که گفته اند: معنی آیه این است که اگر مرا به خاطر نبوت دوست نمی دارید به واسطه قرابت و خویش که میان من و شما است دوست بدارید، فقط دوستی خویشان نسبت به هم است، و مربوط به مزد رسالت نیست، چون مخالف صریح آیۀ شریفه است.

و نیز استعمال «فیی» به جای «لام» اگر درست باشد خلاف ظاهر است و بدون دلیل پذیرفته نمی شود، و اصولاً کاری به تمام معنی غلط و نسبت دادن آن به ابن عباس غلط دیگری است، زیرا روایاتی که «قربی» را تفسیر به خویشان آل محمد (صلی الله علیه و آله) می کرد، از ابن عباس آن هم در احادیث مستفیضه عامه روایت شده است، مضافاً به این که اصلاً تفسیر به رأی اگر هم از ابن عباس باشد باز غلط است، به خصوص که مخالف روایات مستفیضۀ شیعه و سنی نیز هست، به طوری که می توان گفت به حد تواتر رسیده است، بنابراین از میان تفاسیر همان تفسیر سوم صحیح است که «ذی القربی» خویشان نزدیک پیغمبر و عترت و اهل بیت آن حضرت باشد که هم مواق روایات و هم مطابق قواعد ادبی است.

ص: 204

حدیث از طرق عامه و نوزده حدیث از طریق ما نقل کرده است، و ما برای تیمن چند روایت آن را ذکر می کنیم:

می گوید: حدیث هفتم مسلم(1) در جزء چهارم صحیح به سند خود روایت می کند که اصحاب گفتند یا رسول الله! می دانیم که باید بر شما درود فرستاد، ولی چه بگوئیم؟ پیغمبر فرمود: بگوئید اللهم صل علی محمد و آل محمد کما صلیت علی ابراهیم و آل ابراهیم.

و می گوید: حدیث هشتم - ثعلبی در تفسیر به سند خود از ام السلمه همسر پیغمبر روایت نموده است که گفت: پیغمبر به فاطمه زهرا (علیها السلام) فرمود: شوهرت و دو فرزندت را خبر کن بیایند. چون علی و حسن و حسین و فاطمه زهرا آمدند پیغمبر کساء را روی خود و آنها انداخت سپس دست خود را بالای سر آنها به طرف آسمان گرفت و فرمود: خداوند اینان آل محمد هستند و درود و برکات خود را قرار ده بر محمد و آل محمد فانک حمید مجید. من هم کساء را برداشتم که زیر آن بخوابم، ولی پیغمبر آن را کشید و فرمود خدا به تو خیر دهد!

نیز ثعلبی می گوید: ابو حاتم از ابوهریره روایت کرده است که پیغمبر (صلی الله علیه و آله) نگاه کرد به علی و فاطمه و حسن و حسین و فرمود: من در جنگم با هر کس که با شما در جنگ باشد و در صلح هستم با هر کس با شما در صلح باشد.

و می گوید: حدیث نهم موفق بن احمد به سند خود از انس بن مالک روایت کرده است که پیغمبر (صلی الله علیه و آله) فرمود: هر کس یک بار بر من درود بفرستد، خدا ده بار بر او درود می فرستد و ده گناه او را می بخشد و ده درجه به وی می دهد.

و می گوید: حدیث دهم - حموئی به سند خود از خالد بن سلمه روایت می کند که گفت: پیغمبر (صلی الله علیه و آله) فرمود: درود بر من بفرستید و کوشش در دعا کنید و بگوئید الّلهمَ صَلِّ علی مُحَمَّدٍ وَآلِ مُحَمَّدٍ.

و می گوید: حدیث یازدهم - نیز حموئی به سند مفصل خود از عمرو بن خالد روایت می کند که امام زین العابدین (علیه السلام) فرمود: پیغمبر اکرم (صلی الله علیه و آله) صلوات را بدین گونه برای جدم علی بن ابیطالب برشمرد و فرمود که به همین گونه جبرئیل بر آن حضرت

ص: 206

برشمرد و گفت خداوند چنین نازل کرده است: «الّلهمَ صَلِّ علی مُحَمَّدٍ وَآلِ مُحَمَّدٍ کما صلّیت علی ابراهیم و علی آل ابراهیم انک حمید مجید. اللهم بارک علی محمد و آل محمد کما بارکت علی ابارهیم و علی آل ابراهیم انک حمید مجید. اللهم و تحنّن علی محمد و آل محمد کما تحنّنت علی ابراهیم و علی آل ابراهیم انک حمید مجید».(1)

پیغمبر را در پنج چیز با پیغمبر مساوی قرار داده است:

1- محبت و دوستی به آنان. دربارۀ پیغمبر فرموده است: «فَاتَّبِعُونِي يُحْبِبْكُمُ اللّهُ»(1) یعنی: ای مردم! از من پیروی کنید تا خدا شما را دوست بدارد، و دربارۀ اهل بیت وی گفته است: من مزدی برای رسالت خود جز دوستی خویشانم نمی خواهم.

2- حرام بودن صدقه بر آنها - پیغمبر فرمود خداوند صدقه را بر من و اهل بیت من حرام کرده است.

3- طهارت و پاکی آنان - به پیغمبر می فرماید: «طه مَآ أَنزَلْنَا عَلَيْكَ الْقُرْءَانَ لِتَشْقَى»(2) یعنی: ای پیغمبر پاکزاد! ما قرآن را نازل نکردیم که خود را به مشقت بیاندازی، و دربارۀ اهل بیت فرموده است... «وَیُطهّرکُم تَطهیراً»(3) یعنی: خداوند شما را پاک و پاکیزه گردانیده است.

4- سلام نمودن به آنها - به پیامبر فرموده است: «السلام علیک ایها النبی» و دربارۀ اهل بیت می فرماید: «سَلاَمٌ عَلَى إِلْ يَاسِينَ».(4)

5- درود بر پیغمبر و خاندان اوست که در آخر تشهد نماز آمده است.(5)

و نیز در جزء دوم کتاب «الفردوس» باب سیم - به سند خود از امیرالمؤمنین (علیه السلام) روایت می کند که فرمود: هر دعائی که می شود میان آن و آسمان پرده ای پدید می آید، وقتی درود بر پیغمبر و آل او فرستاده شد آن پرده پاره می شود و دعا به آسمان بالا می رود و اگر صلوات نفرستاد دعا برمی گردد.(6)

این بود قسمتی از روایاتی که در این خصوص از طرق عامه رسیده است.(7)

ص: 208

روایاتی که شیعه در این باره کرده است بیش از این که احصاء شود، در اینجا فقط به ذکر چند حدیث آن مبادرت می ورزیم.

در «غایةالمرام» از شیخ صدوق به سند خود از محمد بن ابی عمیر از عبدالله بن حسن از پدرش امام حسن مجتبی (علیه السلام) و آن حضرت از پدرش امیرالمؤمنین (علیه السلام) روایت می کند که پیغمبر اکرم (صلی الله علیه و آله) فرمود: هر کس بگوید: صلی الله علی محمد وآله. خداوند متعال به وی می گوید: صلی الله علیک. درود بر تو! پس خوب است که بیشتر صلوات بفرستد و هر کس بگوید: صلی الله علی محمد و صلوات بر آل او نفرستد، بوی بهشت را استشمام نخواهد کرد، با این که بوی بهشت از مسافت پانصد سال راه به مشام می رسد.(1)

و نیز شیخ صدوق به سند خود از ابن ابی حمزه و او از پدرش روایت نموده که گفت: از حضرت صادق (علیه السلام) راجع به آیۀ شریفۀ «اِنَّ اللَّهَ وَمَلآَئِكَتَهُ يُصَلُّونَ عَلَى النَّبِيِّ يَآ أَيُّهَا الَّذِينَ ءَامَنُوا صَلُّوا عَلَيْهِ وَسَلِّمُوا تَسْلِيماً» سؤال کردم، حضرت فرمود: صلوات خدا بر پیغمبر رحمت اوست، و صلوات فرشتگان تزکیه آن حضرت است، و صلوات مردم دعا برای اوست. و این که در آخر می فرماید: «وَسَلِّمُوا تَسْلِيماً» یعنی در برابر آنچه از پیغمبر به شما می رسد تسلیم باشید.

عرض کردم: بر محمد و آل محمد چگونه صلوات بفرستیم؟ فرمود: می گوئید: «صلوات الله و صلوات ملائکته وانبیائه ورسله وجمیع خلقه علی مُحَمَّدٍ وَآلِ مُحَمَّدٍ والسلام علیه و علیهم و رحمة الله و برکاته».

عرض کردم: کسی که چنین صلواتی بر پیغمبر و آل او بفرستد چه ثوابی دارد؟ فرمود: از گناهان خود بیرون می رود مانند روزی که از مادر متولد شده بود.(2)

و نیز کلینی در «کافی» به سند خود ار ابوبصیر روایت می کند که حضرت صادق (علیه السلام) فرمود: وقتی نام پیغمبر (صلی الله علیه و آله)

برده شد، زیاد صلوات بر آن حضرت بفرستید، زیرا هر کس یک بار صلوات بر آن حضرت بفرستد خداوند هزار بار در هزار صف فرشتگان بر او درود می فرستد! و در این وقت تمام آفرینش بر آن بنده به خاطر درود خدا و پیغمبر، درود می فرستد. هر کس مایل به صلوات فرستادن بر پیغمبر و آل او

ص: 209

نیست، نادان و مغرور است!!.(1)

باید دانست که روایات شریفه که در تفسیر آیۀ کریمه رسیده است، دلالت دارد که مقصود از صلوات فرستادن بر پیغمبر در آیۀ شریفه، این است که بر او و آل او صلوات بفرستند، زیرا خداوند خبر می دهد که خدا و فرشتگانش بر پیغمبر و آل او درود می فرستد، آن گاه به همۀ مؤمنین امر می کند که آنها نیز بر پیغمبر و آل او صلوات بفرستند و در برابر آن حضرت تسلیم باشند، یا کار خود را به او و اهل بیت آن حضرت واگذار و تسلیم نمایند.

بدین گونه خداوند مردم را راهنمائی می کند که مقام اهل بیت پیغمبر نزد خداوند و فرشتگان مثل مقام خود پیغمبر است و این که به مؤمنین دستور می دهد که بر آن حضرت و آل او صلوات بفرستند برای این است که بدانند مقام اهل بیت در نزد مؤمنین باید مثل مقام پیغمبر باشد.

به علاوه این که صلوات را به صیغۀ مضارع (یصلون) آورده است، می رساند که خداوند و فرشتگان دائماً و به طور مستمر بر پیغمبر و اهل بیت او درود می فرستند.

زیرا مقصود از آوردن صیغۀ مضارع در این مورود (درود می فرستند) این نیست که خداوند و ملائکه در زمان حال با استقبال درود می فرستند، و در زمان گذشته صلوات نفرستاده اند!

به طور خلاصه این معنی برای پیغمبر و خاندان اون فضیلت و شرافتی است که هیچ فضیلت و شرافتی با آن برابری نمی کند، بنابراین کسی که دارای چنین مقام منیعی است، باید خلفۀ خدا و حجت او در میان بندگانش باشد، و از نظر عقلی محال است افرادی که مأمور به صلوات فرستادن بر او هستند، در مقام خلافت و امامت بر او پیشی گیرند. خدا را شکر می کنم که ما را راهنمائی کرد به ولایت و دوستی خاندان پیغمبر و دوری از دشمنان آنها را به ما ارزانی داشت.

ص: 210

علمای عامه به اسناد صحیح از معاویة بن ابی سفیان روایت کرده اند که روزی به سعد وقاص گفت: چه چیز تورا مانع می شود که ابوتراب(1) را سَب نکنی؟ سعد گفت: به خاطر سه چیز که پیغمبر (صلی الله علیه و آله) فرموده است او را سب نمی کنم، و اگر یکی از آن سه چیز را من داشتم برای من از هر نعمتی بهتر بود.

به یاد دارم که وقتی پیغمبر (صلی الله علیه و آله) به یکی از جنگ ها(2) می رفت او را به جای خود در مدینه گذارد. علی گفت: یا رسول الله! شما مرا با زنان و بچه ها بجا می گذارید؟

پیغمبر فرمود: نمی خواهی نسبت به من به منزلۀ هارون نسبت به موسی باشی، جز این که بعد از من پیغمبری نیست؟ و شنیدم که در روز جنگ خیبر فرمود: فردا پرچم اسلام را به دست کسی می دهم که خدا و پیغمبر را دوست بدارد و خدا و پیغمبر هم او را دوست بدارند. ما گردن کشیدیم که ببینیم او کیست، ناگاه فرمود: بگوئید علی بیاید. وقتی علی را آوردند چشمش درد می کرد، پیغمبر کمی آب دهان به چشم او کشید و پرچم به دستش داد و خداوند جنگ خیبر را به دست او فتح کرد.(3)

و چون آیۀ «فَقُلْ تَعَالَوْاْ نَدْعُ أَبْنَآءَنَا...» نازل شد، پیغمبر (صلی الله علیه و آله) علی و فاطمه و حسن و حسین را خواند و فرمود: پروردگارا اینان اهل بیت من هستند.(4)

ص: 212

2- لازم می آید دعوت کننده و دعوت شده یکی باشد، که البته درست نیست.

3- لازم می آید که دیگر جمله «وانفسنا وانفسکم» زیادی باشد، چون شخص پیغمبر با جملۀ «ندع» داخل در این عده بود، و دیگر احتیاجی به جملۀ بعدی نبود. این که جمله «انفسنا» که منظور مولی امیرالمؤمنین (علیه السلام) است از دو جمله دیگر به تأخیر افتاده است، منافاتی با برتری و اهمیت وجود آن حضرت نسبت به پیغمبر و فرزندانش ندارد ،زیرا ترقی از مورد خاص به مورد اخص و از عالی به اعلی، شده است. به علاوه اگر این جمله بعد از «ندع» ذکر می شد، و بر «ابنائنا ونسائنا» مقدم می گردید، این توهم پیش می آمد که تأکید ضمیر «ندع» باشد، و منظور از دست می رفت.

به هر صورت روشن شد که آیۀ شریفه دلالت دارد که مقام مولی امیرالمؤمنین در نزد پیغمبر حکم جان آن حضرت دارد. دلیل بر این روایاتی است که سنی و شیعه نقل کرده اند که پیغمبر به «بنی ولیعه» فرمود: ای بنی ولیعه! دست از کارتان برمی دارید یا مردی را به سوی شما بفرستم که به منزلۀ جان من باشد، تا مردان شما را بکشد و فرزندانتان را اسیر گرداند؟ و منظورش علی (علیه السلام) بوده است.

در«غایةالمرام» می گوید: ابن ابی الحدید گفته است: در خبر مشهوری که پیغمبر (صلی الله علیه و آله) به بنی ولیعه فرمود: «دست برمی دارید یا مردی را به سوی شما بفرستم که به منزلۀ جان من باشد...». عمر بن الخطاب گفت: در آن روز من به فکر زمامداری افتادم! و امیدوار بودم که پیغمبر بگوید: این است! ولی دیدم علی را به آنها نشان داد!!(1)

و نیز حدیثی که در «غایةالمرام» از خطیب خوارزمی در «مناقب» به سند خود از انس بن مالک روایت کرده است دلالت بر آن دارد. در آن حدیث است که گفت: پیغمبر اکرم (صلی الله علیه و آله) فرمود: هر پیغمبری نظیری در امت خود دارد، و نظیر من هم علی است.

و از مسند احمد حنبل به سند خود از حذیفة بن یمان روایت کرده است که

ص: 214

پیغمبر اکرم میان مهاجران و انصار پیمان برادری بست، و میان هر دو نفر که شبیه هم بودند، پیمان می بست، آن گاه دست علی بن ابیطالب را گرفت و فرمود: این هم برادر من است. حذیفه گفت: پس رسول خدا سرآمد پیغمبران، و پیشوای پرهیزکاران و پیغمبر خداوند عالمیان است که نظیر و مانندی ندارد، و علی هم برادر اوست.(1)

بعد از آنکه برای شما خواننده ثابت شد که آیۀ شریفه دلالت دارد که اصحاب کسا و اهل بیت پیغمبر (صلی الله علیه و آله) نزدیک ترین و محبوب ترین بندگان در نزد خداوند هستند، روشن و ثابت می گردد که معقول نیست خلافت و جانشینی پیغمبر به دیگری غیر از آنها برسد، چون مسلم است که افراد دورتر به پیغمبر نمی توانند سرور اشخاص نزدیک ترین به آن حضرت باشند،(1) بنابراین آیۀ شریفه دلالت دارد که به علل گوناگون خلافت و امامت اختصاص به مولای متقیان علی (علیه السلام) دارد، چنان که گذشت.

اشکال دلالت جملۀ آیۀ شریفه «وانفسنا» بر اثبات خلافت و امامت علی (علیه السلام) مسلم است، ولی دلالت ندارد که این مقام والا اختصاص به آن حضرت دارد، زیرا منافی با این نیست که شخص دیگری هم به منزلۀ جان پیغمبر و مانع از خلافت خلفای ثلاثه نباشد.

پاسخ وقتی به نص آیۀ شریفه ثابت شد که خلافت بعد از پیغمبر حق امیرالمؤمنین (علیه السلام) است، دیگر جائی برای دیگری نمی ماند که با بیعت مردم و اتفاق ریش سفیدان قوم به خلافت برسد، چون بدیهی است که با وجود نص دیگر بیعت و اجماع اهل حل عقد بی مورد است. اجماع مردم و خلافت خلافی سه گانه هم در نزد معتقدین به آن مستند به نص نبوده است، بلکه آنها عقیده دارند که خلافت اولی با بیعت مردم و خلافت دومی با تعیین اولی و خلافت سومی هم به حکم شورائی که دومی دستور داده بود صورت گرفت.

به علاوه اگر مقام آنها نسبت به پیغمبر به منزلۀ جان آن حضرت بود، آنها را هم در زیر کسائی برای مباهله داخل می نمود، زیرا خداوند به پیغمبر دستور داد که هر کس را که به منزلۀ جان وی باشد بیاورد تا با نصارای نجران مباهله کنند. پس این که پیغمبر آن سه نفر را دعوت نکرد کاشف از این است که آنها دارای چنین مقامی نبودند.

ص: 216

الْيَمِينِ»(1) من بهترین اصحاب یمین هستم.

سپس آن دو قسم را سه قسمت کرد و مرا در بهترین قسم آن قرار داد، و آن این است که می فرماید: «فَأَصْحَابُ الْمَيْمَنَةِ مَآ أَصْحَابُ الْمَيْمَنَةِ وَالسَّابِقُونَ السَّابِقُونَ»(2) از این رو من از سابقین و از بهترین سابقین آنها هستم، و از آن پس سه قسمت مزبور را به صورت قبائل درآورد و مرا از بهترین آن قبائل قرار داد بعد از آن قبائل را به صورت خاندان درآورد و مرا از بهترین خاندان قرار داد و دربارۀ خانوادۀ من فرمود: «اِنَّمَا يُرِيدُ اللَّهُ لِيُذْهِبَ عَنكُمُ الرِّجْسَ أَهْلَ الْبَيْتِ وَیُطَهِّرَکُم تَطهیراً».(3)

***

و نیز در «غایةالمرام» می گوید: حدیث شصت و چهارم که مورد اتفاق شیعه و سنی است حمیدی در مسند عایشه از کتاب «جمع بین الصحیحین» از بخاری و مسلم از مصعب بن شیبه و او از صفیه دختر شیبه نقل کرده است که عایشه گفت: روزی پیغمبر عبائی نقش دار از موی سیاه پوشید و از اتاق من خارج شد، در این وقت حسن بن علی آمد، پیغمبر او را به زیر عبای خود گرفت، بعد حسین آمد، و پیغمبر او را نیز در زیر عبا گرفت، بعد از او فاطمه و در آخر علی وارد شدند، پیغمبر (صلی الله علیه و آله) همگی را در عبای خویش گرد آورد و فرمود: اِنَّمَا يُرِيدُ اللَّهُ لِيُذْهِبَ عَنكُمُ الرِّجْسَ أَهْلَ الْبَيْتِ وَیُطَهِّرَکُم تَطهیراً.

سپس مؤلف غایةالمرام می گوید: در کتاب «مسند صحیحین» غیر از این حدیث از مصعب بن شیبه از صفیه دختر شیبه روایت نشده است.(4)

و هم می گوید: حدیث بیست و سوم در کتاب «الجمع بین الصحاح السته» به نقل از موطأ مالک بن انس، و هم از صحیح مسلم و بخاری و سنن ابوداود سیستانی و صحیح ترمذی، و نسخۀ کبیره از صحیح نسائی از جمع شیخ ابوالحسن رزین بن معاویۀ

ص: 218

عبدری سرقسطی اندلسی از صحیح ابوداود یعنی کتاب «سنن» او در تفسیر آیۀ «انما یرید الله لیذهب...» هین حدیث را روایت می کند.

و از ام السلمه همسر دیگر پیغمبر روایت نموده که گفت: این آیۀ شریفه در خانۀ من نازل شد، در آن هنگام من بر در اتاق نشسته بودم. عرض کردم: یا رسول الله! آیا من هم از اهل بیت هستم؟ فرمود: سرانجام نیک داری، تو از زنان پیغمبر خدا هستی. آن موقع علی و فاطمه و حسن و حسین هم در خانه من بودند. پیغمبر (صلی الله علیه و آله) آنها را در عبائی پوشانید و فرمود خداوندا! اینان اهل بیت من هستند هرگونه پلیدی را از آنها دور گردان و پاک و پاکیزه کن.

و می گوید: در سنن ابوداود و موطأ مالک از انس بن مالک روایت می کند که نزدیک به شش ماه بعد از نزول این آیۀ شریفه پیغمبر (صلی الله علیه و آله) هر روز قبل از آنکه به مسجد برود برای نماز می آمد به در خانۀ فاطمه و می فرمود: ای اهل بیت پیغمبر! وقت نماز است. اِنَّمَا يُرِيدُ اللَّهُ لِيُذْهِبَ عَنكُمُ الرِّجْسَ أَهْلَ الْبَيْتِ وَیُطَهِّرَکُم تَطهیراً.(1)

يُرِيدُ اللَّهُ... نازل شد فرمود: خدایا اینان اهل بیت من هستند، هرگونه پلیدی را از آنها دور گردان.

سپس ابن ابی الحدید می گوید: اگر بگوئی: عترت چه کسانی هستند که امیرالمؤمنین در سخن خود از آنها نام برده است؟ می گویم: عترت خود آن حضرت و دو پسر او (حسن و حسین) است. در حقیقت اصل عترت خود علی (علیه السلام) است، زیرا پسران وی تابع آن حضرت هستند، و آن دو نسبت به پدرشان امیرالمؤمنین همانند ستارۀ نورانی در هنگام طلوع آفتاب جهانتاب است! پیغمبر (صلی الله علیه و آله) هم به همین مطلب اشاره نمود که به حسن و حسین فرمود: پدر شما از خودتان بهتر است.

بعد می گوید: این که امیرالمؤمنین (علیه السلام) دربارۀ عترت پیغمبر می فرماید: «وَ هُم اَزِمَةُ الحقِّ» آنها زمامداران حق هستند. «ازمه» جمع «زمام» است، گوئی حضرت می خواهد بگوید عترت در هرجا که باشد حق هم با آنها می گردد، و هر جا بروند حق هم با آنها می رود، پیغمبر نیز همین مطلب را یادآور شد که فرمود: هرجا علی می گردد حق نیز با او می گردد.

و این که امیرالمؤمنین (علیه السلام) می فرماید: «عترت پیغمبر زبان های درستی هستند» (وألسِنُة الّصِدقِ) این لفظ «السنه» را حضرت از الفاظ شریف قرآن گرفته است که خدا می فرماید: وَاجْعَل لِي لِسَانَ صِدْقٍ فِي الاَخِرِينَ(1) اهل بیت نیز چنین بودند هیچ سخن دروغی از زبان آنها صادر نمی گردید، و خدا زبان آنها را فقط به راست گفتن آفریده بود.

و این که می فرماید: آنها را در بهترین مقام های قرآنی و در زیر پرده ای بزرگ قرار دهید، به این معنی است که خداوند مکلفین را مأمور ساخته است که عترت پیغمبر را از لحاظ تجلیل و بزرگداشت و انقیاد و فرمانبرداری، همانند قرآن بدانند. آن گاه ابن ابی الحدید می گوید: اگر بگوئی: این سخن حضرت امیرالمؤمنین (علیه السلام) می رساند که عترت پیغمبر (صلی الله علیه و آله) معصوم بودند، شما عامه در این باره چه می گوئید؟

می گویم: ابومحمد بن متویّه در کتاب «کفایه» تصریح کرده است که علی (علیه السلام) معصوم بود گرچه واجب نبود که آن حضرت معصوم باشد، و هرچند عصمت را

ص: 220

در امامت شرط نمی دانیم، ولی ادلۀ نقلی دلالت بر اثبات عصمت علی (علیه السلام) دارد و اطلاع قطعی که به باطن و میزان یقین کامل آن حضرت داریم، مثبت آن است، و همگی می رساند که تنها علی (علیه السلام) معصوم بوده و مقام عالی عصمت اختصاص به آن حضرت داشته است. و فرق بنی این دو مثل این است که بگویند زید معصوم است، یا واجب است زید معصوم باشد، به این دلیل که او امام است و یکی از شرائط امامت معصوم بودن اوست. نظریۀ نخست مذهب ماست و نظریۀ دوم ذهب شیعه امامیه است.(1)

می یابد، ولی مسلم است که امر و نهی به تنهائی مستلزم تحقق امتثال آن نیست، وگرنه باید مجبور به اطاعت و ترک گناه گردند.

امر دوم رجس در لغت به معنی هر چیزی پلیدی است، بنابراین معصیت به طور مطلق خواه صغیره و خواه کبیره، رجس است، بلکه اخلاق ناستوده هرچند عنوان گناه ندارد، حتی مطلق هواپرستی ولو در مباحات باشد، بلکه هر عمل شیطانی و کارهائی که شیطان به نحوی در آن دخالت دارد، «رجس» و پلیدی است.

امر سوم نکره یا چیزی که حکم نکره دارد، هرگاه در سیاق نفی یا چیزی باشد که معنی نفی بدهد، شامل همۀ افراد می شود، چنان که روشن است و میان علمای نحو مشهور می باشد.

امر چهارم این است که برطرف ساختن رجس و پلیدی و پاک کردن آن بر دو قسم است: یکی اینکه بعد از پدید آمدن پلیدی به وسیلۀ چیزی آن را زایل کنند، مانند تطهیر اشیاء نجس به وسیلۀ آب، یا مثل این که آدم گناهکار به وسیلۀ توبه و انابت، نفس خویش را از پلیدی معاصی پاک کند.

دیگر این که به وسیلۀ یک نیروی ملکوتی و قوۀ قدسی پلیدی را از محل خود برطرف سازد به طوری که نگذارد دیگر پلیدی در محل پدید آید، بنابراین تعبیر از میان بردن پلیدی و تطهیر آن مثل این است که به مقنّی بگوئی سر چاه را تنگ بگیر، و مثل این است که علماء نحو می گویند: مبتدا چیزی است که مجرد از عوامل لفظی باشد. این گونه تعبیر در عرف شایع است و در موقعی گفته می شود که محل در حد خود برای پدید آمدن آمادگی داشته باشد، ولی به واسطۀ امر دیگری از خارج جلو آن گرفته شود.

اکنون که این چند امر برای شما خواننده روشن شد، بدان که نمی توان اراده خداوند را در آیۀ شریفه (انما یرید الله) ارادۀ تشریعی دانست، زیرا خداوند جن و انس را برای اطاعت و عبادت خود آفرید و آنها را به این کار مسرور نموده و مأمور ساخته است، به قوله تعالی: «وَمَا خَلَقْتُ الْجِنَّ وَالإِنسَ إِلاَّ لِيَعْبُدُونِ»(1) علیهذا معنی ندارد که

ص: 222

عبادت و اطاعت خداوند اختصاص به اهل بیت عصمت داشته باشد و منظور از خلقت منحصر به اطاعت آنها از خداوند گردد.

بنابراین باید منظور از ارادۀ خداوند در آیۀ شریفه، ارادۀ تکوینی باشد که از مراد خود تخلف پیدا نمی کند. «الرجس» هم که لفظ مفرد و معرفه شدۀ با لام است، هرچند فی نفسه مفی معنی عام نیست، ولی به اعتبار این که مفعول (لیذهب) است، معنی عموم می دهد، زیرا برطرف ساختن آن خواه به واسطۀ جلوگیری از وقوع آن و خواه به وسیلۀ زایل کردن بعد از وقوع باشد، به معنی سلب و نفی آن است، و سلب رجس هم جز به انتفای تمام افراد آن صادق نیست.

روشن تر از آن در رساندن معنی عموم قسمت آخر آیه است که می فرماید: وَیُطَهِّرَکُم تَطهیراً، زیرا با زایل کردن قسمتی از پلیدی، تطهیر حاصل نمی شود، بلکه با برطرف گشتن تمام پلیدی و پاک شدن محل تطهیر، تطهیر تحقق پیدا می کند.

پس، از آنچه بیان داشتیم روشن می گردد که آیۀ شریفه به تمام معنی دلالت دارد بر تطهیر و عصمت اهل بیت پیغمبر (صلی الله علیه و آله) و پاکیزه بودن آنها از هرگونه پلیدی و نجاستی، خواه پلیدی از گناه باشد وخواه از غیر گناه اشکال ممکن است بگویند: آیۀ شریفه تنها دلالت دارد که موقع نزول این آیه، اهل بیت دارای مقام عصمت بودند، نه این که قبلاً هم چنین بودند، زیرا خداوند از اراده اش در همان حال خبر می دهد و لذا اراده را به صیغۀ مضارع (یرید) آورده است که برای حال یا استقبال است، بنابراین دیگر دلالت ندارد که آنها از موقع تولد هم معصوم بودند، چنان که شیعه عقیده دارند، به خصوص که با جمله «تطهیر» و برطرف ساختن رجس و پلیدی هم تعبیر نموده است که می باید «رجس» در محل ثابت باشد تا برطرف گردد.

پاسخ می گویم: قرآن مجید پیش از آن که بر پیغمبر اکرم (صلی الله علیه و آله) نازل شود، در لوح محفوظ وجود داشته است، و بر فرض که دلالت بر زمان حال کند، دلالت بر همان زمان هم دارد، نه موقعی که بر پیغمبر نازل شد، و می دانیم که وقتی در لوح محفوظ نقش بست، هنوز ائمه اطهار متولد نشده بودند، چنان که در روایات آمده است. از این گذشته

ص: 223

معلوم نیست که در امثال این مورد فعل مضارع دلالت بر زمان حال کند.

بیان مطلب به عکس آنچه میان دانشمندان علوم عربیت شهرت دارد، لازم نیست که فعل از نظر وضع حتماً مقرون به یکی از زمان های سه گانه باشد، بلکه فقط باید از حرکت مسمی خبر دهد، چنان که امیرالمؤمنین (علیه السلام) تذکر داده است،(1) و فرق بین انواع آن فقط به وسیلۀ اختلاف انحاء اسناد آن است که اقسامی پیدا می کند. از این رو صیغۀ ماضی وضع شده برای رساندن تحقق مبدأ از ذات، چنان که صیغۀ مضارع برای رساندن اتصاف ذات به مبدأ، و صیغۀ امر برای برانگیختن اتصاف ذات به مبدأ وضع شده است، چنان که در موارد استعمال هر کدام شایع می باشد.

استفادۀ زمان ماضی از فعل ماضی و زمان حال و استقبال از فعل مضارع، هرجا که استفاده شود به واسطۀ انصارف است نه این که به وسیلۀ وضع باشد، چنان که در محل خود توضیح داده ایم.

در این گونه موارد (آیۀ شریفه) فعل مضارع انصرافی به زمان حال و استقبال ندارد، زیرا هرگاه در مقام مدح یا ذم یا شکرگزاری استعمال شود، در اتصاف به آنها است که معنی استمرار می دهد، چنان که در آیۀ «اللّهُ يَسْتَهْزِىِءُ بِهِمْ وَيَمُدُّهُمْ فِي طُغْيَانِهِمْ يَعْمَهُونَ»(2)

منظور این نیست که خداوند در زمان حال یا استقبال کفار استهزاء می کند، ولی در زمان گذشت استهزاء نکرده است، بلکه فقط می رساند که چون آنها منافق هستند و پیغمبر خدا را سرزنش می کنند، خداوند هم آنها را استهزاء می کند.

ص: 224

چنان که روایاتی که هر دو فرقه شیعه و سنی نقل کرده اند که کلماتی که آدم از خدا گرفت اسامی پنج تن پاک سرشت و اهل بیت پیغمبر (صلی الله علیه و آله) بودند، دلالت بر آن دارد و اگر آنها نبودند خداوند آدم و اولاد آدم را خلق نمی کرد، زیرا معقول نیست که آنها دارای چنین مقامی باشند، ولی از روز نخست معصوم نباشند.

البته این معنی با جمله ای که پیغمبر (صلی الله علیه و آله) فرمود: «خدایا اینان اهل بیت من هستند و هرگونه پلیدی را از آنها دور گردان و آنها را پاک و پاکیزه کن» منافات ندارد، زیرا پیغمبر می خواهد بگوید خدایا این مقام را به آنها موهبت کرده ای و اکنون آن را برای آنها باقی گذار.

وقتی ثابت شد که اهل بیت پیغمبر (صلی الله علیه و آله) به نص آیۀ تطهیر و روایات متواتر شیعه و سنی معصوم هستند، ثابت می شود که امامت اختصاص به آنها دارد، زیرا جز آنان مقام عصمت برای سایر امت اسلام ثابت نشده است، و هیچ کدام هم ادعای آن را نکرده اند. امامت هم بر محور مقام عصمت می گردد، زیرا امامت عبارت است از «ریاست عمومی بر مردم در امور دین و دنیای آنان»، و از این رو کسی که دارای چنین مقامی باشد جایز نیست افرادی که از پلیدی و اشتباه معصوم نیستند، پیشوای او باشند.

اگر بگویند در احراز مقام امامت، معصوم بودن شرط نیست، چنان که سنیان می گویند، می گویم با این وصف نیز منصب پیشوائی اختصاص به اهل بیت پیغمبر (صلی الله علیه و آله) دارد، زیرا عقل نمی پذیرد کسی که پلیدی بت پرستی و خطا و اشتباه در او راه یافته است، مرجع و پناهگاه و پیشوای مفترض الطاعه کسی باشد که خداوند مطابق آیۀ تطهیر او را از هرگونه رجس و پلیدی و لغزش و خطا مصون داشته و پاک و پاکیزه گردانیده است.

اگر کسی بوید چنین کاری جایز است با ضرورت حکم عقل مخالفت ورزیده است. این را هم نمی توان گفت که شخص معصوم امام خودش هست، ولی پیرو و پیشوای امت نیست، زیرا حتی دشمن هم چنین سخنی نگفته است، چون بدیهی است که انسان از دو حال خارج نیست: باید مطیع کسی باشد، و یا مطاع مردم گردد.

ص: 226

در آیۀ دیگر که می فرماید: «وانه لذکر لک ولقولک...» منظور کیست؟ فرمود: مقصود مائیم و اهل ذِکر ما هستیم که باید پاسخ سؤالات را بدهیم.(1)

حدیث سوم - نیز کلینی در کافی از حسن بن علی وشاء روایت می کند که گفت: از حضرت رضا (علیه السلام) راجع به این آیه سؤال کردم، فرمود: اهل ذکر ما هستیم که می باید از ما مسائل خود را بپرسند. عرض کردم: شما باید جواب دهید و ما باید سؤال کنیم؟ فرمود: آری. عرض کردم: بر ما واجب است که سؤال کنیم؟ فرمود: آری. گفتم: بر شما هم واجب است که به ما جواب بدهید؟ فرمود: نه، بسته به میل ما است. اگر خواستیم جواب می دهیم وگرنه جواب نمی دهیم. این آیۀ شریفه را نمی خواهی که خدا می فرماید: «هَذَا عَطَآؤُنَا فَامْنُنْ أَوْ أَمْسِكْ بِغَيْرِ حِسَابٍ»(2) بقیۀ همین روایات را نقل می کند تا آنجا که می گوید:

حدیث دوازدهم - شیخ صدوق (به سند خود) از ریان بن صلت روایت نموده که گفت: وقتی حضرت رضا (علیه السلام) در مرو وارد مجلس مأمون (خلیفه عباسی) شدند که علمای عراق و خراسان (از عامه) در آن گرد آمده بودند، حضرت از جمله در پاسخ مسائل آنها فرمود... اهل ذکر که خدا در قرآن می فرماید: «فاسئلوا اهل الذکر...» ما هستیم. پس هرچه نمی دانید از ما اهل بیت عصمت بپرسید.

علمای حاضر در مجلس گفتند: مقصود خداوند از اهل ذکر، علمای یهود و نصارا هستند. حضرت فرمود: سبحان الله، بنابراین آیا جایز است ک یهود و نصارا به همین دلیل ما را دعوت به دین خود کنند و بگویند: دین ما بهتر از دین اسلام است؟!

مأمون گفت: آیا دلیلی برخلاف نظریۀ علما دارید؟ حضرت فرمود: آری. «ذِکر» پیغمبر خداست، و اهل ذکر ما هستیم و این مطلب در کتاب خدا (قرآن) بیان شده است، آنجا که در سورۀ طلاق می فرماید: «فَاتَّقُوا اللَّهَ يَآ أُوْلِي الاَلْبَابِ الَّذِينَ ءَامَنُوا قَدْ أَنزَلَ اللَّهُ

ص: 228

إِلَيْكُمْ ذِكْراً، رَسُولاً يَتْلُواْ عَلَيْكُمْ ءَايَاتِ اللَّهِ مُبَيِّنَاتٍ»(1) یعنی: ای خردمندان که به خدا ایمان آورده اید از خدا بترسید، به راستی که خداوند فرستاد به سوی شما تذکاری را، یعنی رسولی که آیات آشکار او را بر شما بخواند» بنابراین «ذِکر» رسول خداست و ما هم اهل ذکر هستیم.(2)

این بود قسمتی از روایاتی که راجع به تفسیر اهل ذکر و تطبیق آن به ائمه اطهار از طریق شیعه رسیده است.

کجا می رود؟ یهودان گفتند: خدا می داند!

حضرت فرمود: به همین دلیل هم خدا بهتر می داند که بقیۀ طبقات بهشت کجا خواهد بود! سپس علی (علیه السلام) خدمت پیغمبر (صلی الله علیه و آله) رسید و مطلب را به عرض رسانید. در این هنگام آیۀ شریفه نازل شد «فَسْاَلُوا أَهْلَ الذِّكْرِ إِن كُنتُمْ لاَ تَعْلَمُونَ».(1)

حدیث سوم - حافظ محمد مؤمن شیرازی در تفسیر خود ذیل آیۀ شریفه می گوید: «اهل ذکر» اهل بیت نبوت و معدن رسالت هستند که خانۀ آنها محل آمد و رفت فرشتگان بود، به خدا قسم به هر کس بگویند «مؤمن» به خاطر علی بن ابیطالب است.(2)

مؤلف در قرآن مجید یک جا منظور از «ذِکر» پیغمبر است، مثل آیۀ یاد شده از سورۀ طلاق،(3) و در یک جا مقصود قرآن است، آنجا که می فرماید: «وَأَنزَلْنَآ إِلَيْكَ الذِّكْرَ لِتُبَيِّنَ لِلنَّاسِ»(4) و هر دو نیز به یک معنی است، هرچند مصداق آنها فرق می کند، زیرا اهر دو آمادگی برای یادآوری و ذکر خداوند دارند، و بدین گونه اهل بیت پیغمبر نیز به هر دو معنی «اهل ذِکر» هستند.

اگر ذِکر به معنی پیغمبر باشد، اهل ذکر بودن اهل بیت روشن است، و چنانچه به معنی قرآن باشد، از آن جهت است که پیغمبر اهل بیت را به معنای قرآن دانست و هر دو را به یادبود در میان امت نهاد و امر کرد که مسلمانان دست به دامن آنها بزنند، و فرمود: قرآن و عترت من از هم جدا نمی شوند تا در حوض کوثر نزد من حاضر گردند.

پس اهل بیت پیغمبر اهل قرآن هستند و دانندگان قرآن می باشند. آنان از قرآن جدائی نداشتند و قرآن هم از آنها جدا نمی گردید، علیهذا این که در اکثر روایات «ذکر» تفسیر به پیغمبر شده است، منافات ندارد که در پاره ای از روایات به قرآن تفسیر شده باشد، زیرا هر دو تفسیر به یک معنی بازگشت می کند. از همین جا نیز روشن می گردد که تفسیر اهل ذکر به همۀ علماء که برخی از علمای عامه پنداشته اند

ص: 230

بی مورد است.

و این که برخی دیگر از آنها (بلکه اکثر آنها) پنداشته اند که اهل ذکر علمای یهود و نصارا می باشند، به کلی باطل و بطلان آن روشن و آشکار است، زیرا اگر منظور اینان از «ذکر» همۀ کتاب های آسمانی است، علمای یهود و نصارا اهل ذکر نخواهند بود، چون از تمام کتب سماوی اطلاع نداشتند و بر وفق آن عمل نمی کردند، و پیروی نمی نمودند، و چنانچه عالم به همۀ کتب آسمانی بودند و با آن مخالفت می کردند که معنی نداشت به آنها اهل ذکر بگویند. علمای یهود و نصارا با ذکر (که از جمله قرآن باشد) مخالفت نمودند، چون اگر مخالفت نمی کردند می باید مسلمان شوند.

بالاتر می گوئیم بر فرض هم که ممکن بود به آنها اهل ذکر بگویند، باز سؤال کردن از آنها بی مورد بود، زیرا مردم مأمور بودند که از علمای ایمن آنها سؤال کنند. علمای یهود و نصارا در زمان پیغمبر اکرم با قرآن مخالف بودند، بنابراین چگونه خداوند مسملمانان را مأمور می ساخت که مشکلات دینی خود را از آنها بپرسند؟!

اکنون که این مطالب مذکور گشت، می گویم آیۀ شریفه دلالت دارد که خلافت و امامت اختصاص به اهل بیت پیغمبر دارد، و این حق به دیگران نمی رسد، زیرا همین که خداوند آنها را اهل ذکر دانسته است، و سایر مسلمانان را مأمور نموده که هرچه نمی دانند از آنها بپرسند، دلالت می کند که آن ذوات مقدسه راه نمایان دین اسلام هستند، و خداوند آنها را منصوب داشته است که مرجع امت باشند و هرگونه مطلبی را که دارند از آنها سؤال کنند.

بدیهی است که چنین کسی هم باید جانشین پیغمبر (صلی الله علیه و آله) و پیشوای امت اسلام باشد، زیرا کسی که به جای پیغمبر می نشیند برای این است که امت او را هدایت و راهنمائی کند و به حق و حقیقت سوق داده و راه راست زندگی را به آنها نشان دهد و از ظلمت های جهل و نادانی درآورده به نور یقین رهبری کند، از این رو کسی که خداوند به وی چنین موهبتی نداده است، چگونه عقل می پذیرد که جانشین پیغمبر و امام امت او باشد.

اشکال آیۀ شریفه دلالت دارد که اهل بیت شایستگی برای خلافت و امامت

ص: 231

دارند، نه این که خلافت و امامت اختصاص به آنها داشته باشد، چون امکان این معنی هست که خلفای ثلاثه هم که مقدم بر علی (علیه السلام) گشتند، دارای اوصاف اهل ذکر بوده اند، و شایستگی خلافت را داشته اند.

پاسخ کاملاً روشن است که خلفا دارای صفات اهل ذکر نبودند، زیرا آنها در بسیاری از مسائل که از حل آن درمی ماندند، به امیرالمؤمنین (علیه السلام) مراجعه می کردند، چنان که در کتب شیعه و سنی مسطور است،(1) بنابراین خلفای ثلاثه جزو کسانی قرار داشتند که به امر خداوند (فاسئلوا اهل الذکر) مأمور بودند که از علی (علیه السلام) یعنی اهل ذکر سؤال کنند از این رو چگونه آنها شایستگی خلافت را داشتند؟ مضافاً به این که مقدم بر آن حضرت هم شدند؟!

ص: 232

گفت: به ولایت و دوستی تو و ولایت و دوستی علی بن ابیطالب برانگیخته شدند.(1)

حدیث دوم - ابونعیم اصفهانی(2) در «حلیةالاولیاء» در تفسیر آیۀ «وَسْئَلْ مَنْ أَرْسَلْنَا مِن قَبْلِكَ مِن رُسُلِنَآ». روایت نموده است که در شب معراج خداوند پیغمبر را با سایر پیغمبران پیشین گرد آورد، سپس فرمود: ای محمد! از امت ها بپرس به چه چیز برانگیخته شده اید؟ و چون من از آنها پرسیدم، گفتند: به یگانگی خداوند و اقرار به پیغمبر تو و ولایت علی بن ابیطالب برانگیخته شدیم.(3)

حدیث سوم - ابوالحسن فقیه ابن شاذان از طریق عامه از عبدالله بن عباس روایت کرده است که گفت: پیغمبر اکرم (صلی الله علیه و آله) فرمود: در شب معراج همراه جبرئیل به آسمان چهارم رسیدم، در آنجا خانه ای از یاقوت سرخ دیدم. جبرئیل به من گفت: یا محمد! این خانه همان «بیت المعمور» است که خداوند آن را پنجاه هزار سال قبل از آفرینش آسمان ها و زمین ها آفریده است. ای محمد! برخیز و به طرف آن نماز بگزار. در این هنگام خداوند پیغمبران را حاضر ساخت و جبرئیل آنها را در پشت سر من به صف کرد و من هم با آنها نماز خواندم.

وقتی سلام نماز دادم، کسی از جانب خداوند آمد و گفت یا محمد! خدایت به تو سلام می رساند و می گوید: از پیغمبران بپرس قبل از تو به چه چیز مبعوث گشتید؟ من هم گفتم: ای پیغمبران! خداوند شما را پیش از من به چه چیز برانگیخت؟ پیغمبران گفتند: ما را به ولایت و دوستی تو و علی بن ابیطالب مبعوث گردانید. و این است معنی آیۀ شریفه وَسْئَلْ مَنْ أَرْسَلْنَا مِن قَبْلِكَ مِن رُسُلِنَآ.

روایاتی که در این خصوص از طریق شیه رسیده بسیار است. روایت اول و دوم از ابن مسعود و ابن عباس از طریق ما نیز روایت شده است.

ص: 234

از جمله روایاتی که در این باره در منابع شیعه آمده است، حدیثی است که کلینی در کافی و صفار در «بصائرالدرجات» از امام صادق و امام موسی کاظم (علیهما السلام) روایت می کند که فرمودند: ولایت علی بن ابیطالب (علیه السلام) در کتاب های همۀ پیغمبران نوشته شده است، و خداوند هیچ پیغمبری را مبعوث نکرد، مگر به نبوت محمد (صلی الله علیه و آله) و ولایت و دوستی جانشین او علی (علیه السلام) .(1)

دلیل است که مقام امیرالمؤمنین (علیه السلام) بعد از پیغمبر خاتم از همۀ مردم حتی پیغمبران خدا هم بهتر و بالاتر است.

بنابراین کسیکه داری چنین مقام شامخی باشد، جایز نیست افرادی که مدت زیادی از عمر خود را در پرستش بت گذرانیدند؛ بر او پیشی گیرند. آیا کسی که مدتی از عمرش به خدا شرک ورزیده می تواندمقدم بر کسی شود که مقامش در نزد خداوند بعد از پیغمبر اسلام از تمام پیغمبران بالاتر است؟ نه! نه! ابدا! ابدا! هر کس چنین سخنی بگوید منکر بدیهیات فطرت شده است.

ص: 236

در حالی که رسول خدا تکیه به سنیۀ من داده بود فرمود: یا علی! منظور خدا از آیۀ «إِنَّ الَّذِينَ ءَامَنُوا وَعَمِلُوا الصَّالِحَاتِ أُوْلَئِكَ هُمْ خَيْرُ الْبَرِيِّةِ» تو و شیعیانت هستید، وعده گاه شما و من حوض کوثر است. در آن موقع که تمام امت برای حساب احضار می شود! تو و شیعیانت با چهرۀ نورانی خواهید آمد.(1)

حدیث هفتم - جیری (به سند خود) از عبدالله بن عباس روایت می کند که گفت: آیۀ «إِنَّ الَّذِينَ ءَامَنُوا وَعَمِلُوا الصَّالِحَاتِ أُوْلَئِكَ هُمْ خَيْرُ الْبَرِيِّةِ» دربارۀ علی (علیه السلام)

و شیعیان او نازل شده است.(2)

حدیث هشتم - حاکم ابواسحاق حسکانی(3)

در کتاب «شواهد التنزیل» به سند خود از یزید بن شرحبیل انصاری کاتب علی (علیه السلام) روایت می کند که گفت: شنیدم علی (علیه السلام) می فرمود:...

حدیث نهم - مقاتل بن سلیمان از ضحاک و او از ابن عباس روایت کرده است که گفت «هم خیر البریة» دربارۀ علی و اهل بیت آن حضرت نازل شده است.

حدیث دهم - صاحب کتاب «الاربعین» به عنوان حدیث بیست و هشتم به سند خود از جابر بن عبدالله انصاری روایت نموده است که گفت: در نزد پیغمبر (صلی الله علیه و آله) بودیم که علی بن ابیطالب آمد. پیغمبر (صلی الله علیه و آله) فرمود: اینک برادر من به نزد شما می آید. سپس رو کرد به طرف کعبه و دست به آن زد و فرمود: به خدائی که جان من در دست اوست این (علی) و شیعیان او در روز قیامت رستگارند. (اِنَّ هذا وشیعته لَهُم الفائزونَ یَومَ القیامَةِ).

سپس فرمود: علی نخستین شما است که به من ایمان آورد و از همۀ شما بهتر به

ص: 238

عهد خداوند وفا کرد،(1) و دستورهالی الهی را بهتر انجام می دهد، و در میان شما از هر کس عادل تر، و هنگام قسمت اموال از همۀ شما بهتر مساوات را رعایت می کند، و در نزد خداوند امتیازی بزرگ تر از همۀ شما دارد. در این وقت آیۀ شریفه «إِنَّ الَّذِينَ ءَامَنُوا وَعَمِلُوا الصَّالِحَاتِ...» نازل شد. جابر گفت: از آن وقت هرگاه علی (علیه السلام)

به سوی اصحاب محمد (صلی الله علیه و آله) می آمد، می گفتند: قَد جاءَ خَیرُ البریَّةِ - بهترین مردم روی زمین آمد!

حدیث یازدهم - ابونعیم اصفهانی (با سند) از عبدالله بن عباس روایت می کند که وقتی این آیه نازل شد پیغمبر (صلی الله علیه و آله) فرمود: یا علی بهترین مردم روی زمین تو و شیعیانت هستید تو و شیعیانت در روز قیامت در حالی وارد می شوید که از خداوند راضی هستید و خدا نیز از شما خشنود است، ولی دشمنان شما در حالی می آیند که خشمگین و گرفتار باشند.(2)

این بود که قسمتی از روایاتی که در این خصوص از طرق عامه رسیده است.(3) روایاتی که از طریق شیعه نقل شده فراوان است، ولی ما در این جا برای رعایت اختصار به ذکر یک حدیث مبادرت می ورزیم.

در «غایةالمرام» از امالی شیخ طوسی با سلسلۀ سند از یعقوب بن میثم تمار غلام امام زین العابدین (علیه السلام) روایت می کند که گفت: خدمت امام محمد باقر (علیه السلام) رسیدم و عرض کردم فدایت شوم من در کتاب پدرم دیدم که علی (علیه السلام) به پدرم میثم گفته است: دوست بدار دوست آل محمد را هرچند فاسق و زناکار باشد. و دشمن بدار دشمن آل محمد را هرچند همیشه روزه دار و دائماً نمازخوان باشد! زیرا من از پیغمبر اکرم (صلی الله علیه و آله) شنیدم که می فرمود: «إِنَّ الَّذِينَ ءَامَنُوا وَعَمِلُوا الصَّالِحَاتِ أُوْلَئِكَ هُمْ خَيْرُ الْبَرِيِّةِ»، آن گاه نگاه به من کرد و فرمود: به خدا قسم آنها شیعیان تو هستند یا علی!

ص: 239

وعده گاه تو و آنها فردا در سر حوض کوثر است، در حالی که با چهرۀ نورانی وارد می شوند. امام باقر (علیه السلام) فرمود: آری در کتاب علی (علیه السلام) که در نزد ماست نیز چنین است.(1)

مؤلف روایات مستفیضی که از طریق سنی و شیعه رسیده است دلالت دارد که کامل ترین مصادیق «إِنَّ الَّذِينَ ءَامَنُوا وَعَمِلُوا الصَّالِحَاتِ أُوْلَئِكَ هُمْ خَيْرُ الْبَرِيِّةِ» که خبر داده آنها بهترین مردم روی زمین هستند، فقط امیرالمؤمنین (علیه السلام) است، و موصول «الذین» بر غیر آن حضرت تطبیق نمی شود، مگر این که از شیعیان و پیروان او باشند.

بنابراین کسی که دارای چنین مقام ارجداری است، مسلماً بعد از پیغمبر اکرم (صلی الله علیه و آله) نزدیک ترین افراد به خداوند متعال است، از این رو جایز نیست که دیگری در تصاحب مقام خلافت بر وی مقدم گردد، بلکه باید گفت تقدم بر وی با منحصر بودن مؤمنین به آن حضرت و شیعیان او (بر حسب روایات مزبور) منافات دارد.

سؤال منافات ندارد که خلفای ثلاثه هم از دوستان و شیعیان باشند و با این وصف در مقام خلافت بر علی (علیه السلام) مقدم گردند، چون ممکن است که خود آن حضرت، به واسطۀ صلحتی کار خلافت را واگذار به آنها کرده باشد؟

پاسخ هر کس از ماجرای سقیفۀ بنی ساعده و کیفیت بیعت گرفتن از علی (علیه السلام) و پیروان آن حضرت و تصرف «فدک» ملک حضرت زهرا (علیها السلام) و رد شهادت مولی امیرالمؤمنین و امام حسن و امام حسین، و اهتمام آنها به آتش زدن در خانۀ فاطمه دختر پیغمبر (صلی الله علیه و آله) و ساکنان خانه اطلاع داشته باشد، و بداند که چگونه اولی خلیفه شد و دومی را به جای خود تعیین کرد و دومی هم به چه نحو دستور تشکیل شورائی برای تعیین خلیفه سوم داد و از سایر ماجرائی که میان آنان اتفاق افتاد آگاه باشد، خواهد دانست که آنها با امیرالمؤمنین موافق نبودند، و آن حضرت هم موافقتی با آنها نداشت. این امور هم که بعد از پیغمبر واقع شد مورد اعتراف تمام امت اسلام است و روایات سنی و شیعه هم آن را بازگو می کند، هرچند در پاره ای از آنها مختصری کم و زیاد دارد.

ص: 240

قنفذ گفت: برگرد به نزد علی و بگو امیرالمؤمنین! تو را می طلبد که با وی بیعت کنی. قنفذ هم آمد و سخن ابوبکر را به علی رسانید. علی با صدای بلند گفت: سبحان الله! چیزی را که حق او نیست ادعا کرده است.(1)

قنفذ هم برگشت و سخن علی را به ابوبکر اطلاع داد. ابوبکر مجدداً مدتی طولانی گریست.(2) در این وقت عمر برخاست، عده ای هم با او آمدند در خانه فاطمه (دختر پیغمبر) و در زدند. وقتی فاطمه صدای جمعیت را شنید، با صدای بلند گفت: ای پدر! ای رسول خدا! چِها بعد از تو از پسر خطاب و پسر ابی قحافه دیدیم! وقتی جمعیت صدای فاطمه و گریه او را شنیده و دیدند در حالی که می گریستند و نزدیک بود دل هاشان شکافته گردد و جگرشان پاره شود، برگشتند.

ولی عمر و جمعی که با او بودند ماندند، و علی را از خانه بیرون آوردند و نزد ابوبکر بردند. در آن جا به علی گفتند: با ابوبکر بیعت کن. علی گفت: اگر بیعت نکنم چه خواهد شد؟ گفتند: به خدائی که جز او خدائی نیست گردنت را می زنیم!

علی گفت: بنده خدا و برادر رسول خدا را می کشید؟

عمر گفت: بنده خدا بله اما برادر رسول خدا نه! در این وقت ابوبکر ساکت بود و حرف نمی زد! عمر به ابوبکر گفت: دربارۀ او دستوری صادر نمی کنی؟ ابوبکر گفت: مادام که فاطمه پهلوی اوست، من او را مجبور به چیزی نمی کنم.

در این هنگام علی خود را به قبر پیغمبر (صلی الله علیه و آله) رسانید و در حالی که فریاد می زد و می گریست گفت: یابْنَ اُمَّ إِنَّ الْقَوْمَ اسْتَضْعَفُونِي وَكَادُوا يَقْتُلُونَنِي (3) ای فرزند مادرم! مردم مرا تضعیف کردند و نزدیک بود مرا بکشند!

ص: 242

عمر به ابوبکر گفت: بیا برویم نزد فاطمه، چون او را به خشم آوردیم. پس همگی رفتند در خانۀ فاطمه و اجازه خواستند که وارد شوند، ولی فاطمه اجازه به آنها نداد.

ابوبکر و عمر آمدند و نزد علی و از وی خواستند که از فاطمه برای آنها اجازه بگیرد. علی هم آنها را به خانه آورد. وقتی آمدند نزدیک دختر پیغمبر نشستند، فاطمه از سمتی که آنها نشسته بودند رو برگردانید به طرف دیوار، ابوبکر و عمر به فاطمه سلام کردند، ولی فاطمه جواب سلام آنها را نداد.

ابوبکر گفت: دختر محبوب پیغمبر! به خدا قسم من خویشان پیغمبر را از خویشان خودم بیشتر دوست دارم! و تو پیش من از عایشه دخترم محبوب تری!! من دوست داشتم روزی که پدرت وفات یافت من هم مرده بودم و بعد از او نمانده بودم!!!

آیا مرا چنان می بینی که تو را با همۀ فضل و شرافتی که داری بشناسم و از حق و ارث پیغمبر منع کنم؟ من چنین نیستم. چیزی که هست من از پدر پیغمبر خدا شنیدم که می گفت: «ما ارث نمی گذاریم، آنچه از ما می ماند صدقه است».

فاطمه گفت، به من بگوئید اگر حدیثی از پیغمبر خدا برای شما نقل کنم، آن را اعتراف می نمائید و بدان عمل می کنید؟ گفتد: آری. فاطمه گفت: شما را به خدا قسم آیا از پیغمبر نشنیدید که فرمود: «رضا فاطمة مِن رِضایَ وَسَخَط فاطِمةَ مَن سَخَطی فَمَن احبَّ فاطِمةَ اِبنَتی فَقَد أحبَّنی وَمَن ارضی فاطِمَةَ فَقَد ارضانی وَمَن اسخَطَ فاطِمة فَقَد أسخَطَنی» خشنودی فاطمه خشنودی من، و خشم فاطمه خشم من است، هر کس فاطمه دخترم را دوست داشته باشد مرا دوست داشته است، و هر کس فاطمه را خشنود گرداند، مرا خشنود گردانیده است، و هر کس فاطمه را به خشم آورد مرا به خشم آورده است؟

ابوبکر و عمر گفتند: آری آن را از پیغمبر شنیدیم. فاطمه گفت: من خدا و فرشتگان را گواه می گیرم که شما دو نفر مرا به خشم آوردید و خشنود نساختید و اگر پیغمبر را ملاقات کردم شکایت شما دو نفر را به او می کنم.

ابوبکر گفت: ای فاطمه! من از خشم پیغمبر و خشم خدا پناه به خدا می برم! سپس ابوبکر نالید و گریست چنان که نزدیک بود جان بدهد. در آن حال فاطمه می گفت: به خدا قسم من در هر نمازی که می خوانم شما دو نفر را نفرین می کنم!!

ص: 243

ابوبکر از خانه خارج شد و می گریست. چون به نزدش گرد آمدند (و جریان را جویا شدند) گفت: شما هر کدام شب را با همسران خود دست به گردن و خوشحال به صبح می آورید، ولی مرا با چنین وضعی که پیش آمده رها می کنید؟ من احتیاجی به بیعت شما ندارم، بیعت خود با مرا فسخ کنید.

مردم گفتند: ای جانشین پیغمبر! خلافت جز به وجود تو استقرار نخواهد یافت. تو خودت از ما بهتر می دانی که اگر از خلافت استعفا بدهی دین خدا پایدار نمی ماند! ابوبکر گفت: به خدا قسم اگر جز این بود و نمی ترسیدم که این بند سست شود، بعد از آنچه از فاطمه شنیدم و دیدم نمی خواستم که یک شب را به روز آورم و بیعت مسلمانی در گردن من باشد.

راوی گفت: علی کرم الله وجهه تا موقعی که فاطمه زنده بود با ابوبکر بیعت نکرد. فاطمه بیش از هفتاد و پنج شب بعد از پدرش زنده نبود.

وقتی فاطمه وفات یافت علی فرستاد نزد ابوبکر که سری به ما بزن. ابوبکر هم آمد به خانۀ علی و بنی هاشم هم نزد او بودند. علی پس از حمد و ثنای الهی گفت: این که ما با تو بیعت نکردیم، نه به خاطر این بود که تو را نمی شناختیم، یا به تو حسادت می ورزیدیم، بلکه من در امر خلافت خود را ذی حق می دانستم و تو پیش از ما دست بر آن انداختی. سپس علی جهات خویشی خود را با پیغمبر شرح داد تا آنجا که ابوبکر به گریه افتاد.

آن گاه ابوبکر گفت: حفظ خویشی پیغمبر نزد من بهتر از این است که به فکر قرابت خود باشم. به خدا قسم هر کاری را که پیغمبر (صلی الله علیه و آله) کرده من نمی گذارم از من ترک شود. علی هم گفت، وعدۀ تو برای بیعت گرفتن فردا در مسجد است. ابوبکر از خانه علی بیرون رفت. مغیرة بن شعبه(1) او را دیدار کرد و گفت ای ابوبکر خوب است که عباس عم پیغمبر را ببینید، و سهمی از خلافت را به او واگذار کنید که به او و بعد از وی به

ص: 244

فرزندانش برسد، و هم یاور تو در مقابل علی و سایر بنی هاشم باشد!

ابوبکر و عمر و ابوعبیدۀ جراح نیز رفتند به خانه عباس. ابوبکر حمد خدا را بر زبان جاری ساخت و گفت: خداوند محمد (صلی الله علیه و آله)

را پیغمبر گردانید و سرپرست مؤمنین کرد و به وجود او در میان ما بر ما منت نهاد تا آن که او را به جوار خود برد و کار مردم را واگذار به خود مردم کرد تا کسی را برای زمامداری و رسیدگی به امور خویش با اتفاق و بدون اختلاف انتخاب کنند. مردم نیز مرا انتخاب کردند تا سرپرست و رهبر آنها باشم.

من هم بحمدالله در این کار سستی نشان نمی دهم و حیرت و ترس ندارم، و ما توفیقی الا بالله العلی العظیم علیه توکلت و الیه انیب. پیوسته به من خیر می رسد که بعضی ها بر خلاف روش عموم مسلمانان در انتخاب من سرزنش می کنند و شما بنی هاشم را پوششی برای کار خود قرار می دهند. پس، از این که در این راه بیشتر سعی کنید و از آنچه مسلمانان بر آن اتفاق کرده اند و به آن تمایل نشان داده اند، بر کنار باشید، پرهیز کنید.

اکنون ما می خواهیم در امر زمامداری مسلمین بهره ای برای تو قرار دهیم که برای تو و فرزندانت که بعد از تو می آیند بماند، زیرا عموی پیغمبری. گرچه مردم با همۀ این که موقعیت و مقام تو و سایر بنی هاشم را می شناسند، شما را رها کرده اند! ای اولاد عبدالمطلب آرام گیرید!، زیرا رسول خدا هم از شما و هم از ماست.

سپس عمر گفت: آری والله صحیح است! مضافاً به این که ما نیامدیم که احتیاجی به شما داشتهب اشیم، ولی خوش نداریم که در این کار مورد اتفاق عموم مردم، سرزنشی از طرف شما شنیدم شود و کار شما و مردم به جای خطرناکی برسد، بنابراین ببنیید که صلاح شما و عموم مردم در چیست!

آن گاه عباس سخن آغاز کرد و پس از حمد و ثنای الهی گفت: همان طور که گفتی خداوند محمد (صلی الله علیه و آله) را پیغمبر گردانید و سرپرست مؤمنین کرد و با قرار دادن او در بین ما بر ما منت نهاد تا آن که او را به جواز خود برد و مردم را به حال خود گذارد که زمامداری برای خود انتخاب کنند، ولی به شرط این که در این کار به حق برسند نه با هوای نفس از آن روی برگردانند.

ص: 245

اگر تو به عنوان خویش با پیغمبر خلافت را قبضه کرده ای، باید بدانی که حق ما را برده ای، و چنانچه به این دلیل که از افراد باایمان هستی آن را تصاحب کردی، ما نیز مؤمن هستیم و از لحاظ رتبه مقدم بر شما می باشیم، و اگر بر اثر انتخاب مؤمنین نصیب تو شده است، ما که از مؤمنین هستیم با انتخاب تو موافق نبودیم.

آنچه می خواهی به ما ببخشی اگر حق تو است، ما احتیاج به آن نداریم، و اگر حق همۀ مؤمنین است تو را نمی رسد که به تنهائی آن را به ما بدهی، و چنانچه حق ما است، رضایت نمی دهیم که قسمتی را تو ببری و قسمتی برای ما بماند، و اما این که گفتی پیغمبر خدا از ما و شماست، چنین نیست پیغمبر از درختی بود که ما شاخه های آن بودیم و شما همسایه های آن!

ابوبکر از خانه عباس بیرون آمد و به مسجد رفت و رو به مردم کرد و همان سخنان که به عباس گفته بود به علی هم گفت. آن گاه علی برخاست و دربارۀ ابوبکر سخن گفت و سابقۀ اسلام او را ستود و بعد رفت و با او بیعت کرد! مردم رو کردند به علی و گفتند: خوب کاری کردی ای ابوالحسن!

وقتی بیعت ابوبکر تمام شد سه روز از مردم می خواست که هر کس از روی بی میلی با او بیعت کرده است بیایید و بیعت خود را فسخ کند، و هر روز علی قبل از همه برمی خاست و می گفت: والله نمی گذاریم استعفا بدهی و بیعت خود را پس نمی گیریم. پیغمبر تو را مقدم داشت برای وحدت دین ما، کیست که تو را به خاطر تأمین دنیای خود برکنار کند».؟!!

ابن قتیبه قبل از این مطالب که ذکر شد می نویسد: «علی کرم الله وجهه» را آوردند نزد ابوبکر، در حالی که می گفت: من بندۀ خدا و برادر رسول خدا هستم. در آن جا به علی گفتند: با ابوبکر بیعت کن، علی گفت: من از شما سزاوارترم که جانشین پیغمبر و خلیفه خدا باشم. با شما بیعت نمی کنم. شما سزاوارتر هستید که با من بیعت کنید.

شما خلافت را از انصار به دلیل خویشاوندی خود با پیغمبر گرفتید، و بعد آن را از ما اهل بیت پیغمبر غصب می کنید؟

مگر شما به انصار نگفتید که چون محمد (صلی الله علیه و آله) از شما مهاجران است باید خلافت به شما برسد؟ انصار هم زمام کار را به دست شما دادند و خلافت را تسلیم شما نمودند.

ص: 246

اگر به همان دلیل با شما گفتگو کنیم، ما در زمان حیات و بعد از رحلت پیغمبر از شما به پیغمبر نزدیک تر بودیم. اگر ایمان دارید انصاف بدهید و حق ما را غصب نکنید، و گرنه بدایند که با علم و اطلاع به ما ظلم و ستم نموده اید.

در این وقت عمر به علی گفت: تا با ابوبکر بیعت نکنی، رها نخواهی شد. علی گفت مسلماً سهمی از این خلافت به تو همی می رسد. آری پایۀ حکومت ابوبکر را محکم کن که فردا به تو می رسد! آن گاه گفت: ای عمر! به خدا قسم سخن تو را نمی پذیرم و با ابوبکر بیعت نمی کنم. ابوبکر گفت اگر بیعت نمی کنی من هم تو را مجبور نخواهم کرد.

ابوعبیدۀ جراح به علی کرم الله وجهه گفت: پسرعمو! تو مرد جوانی هستی و اینها پیران قوم اند. تو مانند آنها تجربه و بصیرت به کارها نداری. و من ابوبکر را از تو برای زمامداری قوی تر و بردبارتر می دانم و پایداریش بیشتر است. خلافت را به ابوبکر تسلیم کن. چون اگر زنده ماندی در موقع خود از هر کس دیگری از لحاظ فضیلت و دین و دانش و فهم و سابقه اسلام و نسبت و مقام دامادی پیغمبر که داری، سزاوارتر خواهی بود.

علی کرم الله وجهه گفت: ای گروه مهاجران! خدا را به یاد آورید و حکومت محمد (صلی الله علیه و آله) را در میان عرب از خانه و خانوادۀ او در نیاورید، و به خانه ها و خانواده های خود نبرید و خاندان او را از حق مسلم خود و مقامی که میان مردم دارند منع نکنید.

ای مردم مهاجر! به خدا قسم ما از هر کسی برای زمامداری مسلمانان و خلافت سزاوارتر هستیم. چون ما اهل بیت پیغمبریم. مادام که در میان ما کسی هست که خوانندۀ قرآن و دانندۀ احکام دین و آشنای به سنت رسول خداست، و به خوبی از امور مردم خبر دارد و می تواند کارهای زشت را از آنها برطرف سازد، و با عدالت و مساوات میان آنها حومت کند، از شما سزاوارتر به خلافت و جاشنین پیغمبر است.

به خدا قسم چنین کسی در میان ما اهل بیت پیغمبر هست. پس از هوای نفس پیروی نکنید که از راه خدا منحرف گشته، و از حق و حققت دور می شوید. بشیر بن سعد انصاری گفت: اگر انصار این سخنان را پیش از بیعت با ابوبکر از تو می شنیدند با تو بیعت می کردند.

علی بعد از این ماجرا شب ها فاطمه دختر پیغمبر را بر چهارپائی سوار می کرد و به در خانه انصار (اهل مدینه) می برد و از آنها برای احراز مقام خلافت یاری می خواست

ص: 247

انصار می گفتند: ای دختر پیغمبر! با این مرد (ابوبکر) بیعت کرده ایم و گذشته است! اگر شوهر و پسرعمویت قبل از ابوبکر از ما بیعت می خواست با دیگری بعیت نمی کردیم.

علی کرم الله وجهه می گفت: می خواستید من بدن پیغمبر را دفن نکرده روی زمین بگذارم و بیایم با مردم بر سر حکومت او نزاع کنم؟ فاطمه رضی الله عنها می گفت ابوالحسن در آن موقع کاری که شایسته بود انجام داد، ولی مردم هم کاری کردند که خدا از آنها حساب خواهد کشید و مطالبه خواهد نمود (پایان گفتار ابن قتیبه در کتاب الامامة والسیاسه).(1)

مؤلف اکنون که شما خواننده از ماجرائی که میان آنها و مولی امیرالمؤمنین (علیه السلام) روی داد آگاه شدید، مانند آفتاب نیمروز روشن می گردد که احتمال موافقت علی (علیه السلام) با خلفا و واگذاری خلافت به آنها کاملاً بی اساس است، چنان که دانستید بیعت حضرت و پیروانش از روی اجبار و بی میل صورت گرفت، و بدین گونه بیعت ابوبکر به اتفاق همۀ مؤمنین و مسلمانان انجام نگرفت.

تعجب از این مورخ فاضل (ابن قتیبه) است که بعد از این همه تفاصیل عقیده دارد که علی (علیه السلام) به میل خود با ابوبکر بیعت کرد، چنان که از آخر گفتارش راجع به چگونگی بیعت آن حضرت پیداست.(2)

کاش می دانستیم که عمر به چه دلیل منکر شد که علی (علیه السلام) برادر پیغمبر خدا باشد؟ با این که برادری آن حضرت نسبت به رسول خدا از آفتاب روشن تر و از دیروز مسلم تر است، و روایات شعیه و سنی متواتر است که پیغمبر (صلی الله علیه و آله) علی (علیه السلام) را برادر خود خواند!(3)

ص: 248

می شوند و می گویند خدایان ما بهتر است یا او؟ این مثل را برای تو جز به جدل نمی زنند، آنها مردمی کینه توز هستند. عیسی بنده ای بود که به وی نعمت ارزانی داشتیم و او را پیشوای بنی اسرائیل قرار دادیم، و اگر بخواهیم از شما (بنی هاشم) فرشتگانی قرار می دهیم که در زمین خلیفه و نمایندۀ خدا باشند».

در آن حال حارث بن عمرو فهری از شنیدن این آیات در خشم شد، «فَقَالُوا إِن كَانَ هَذَا هُوَ الْحَقَّ مِنْ عِندِكَ فَاَمْطِرْ عَلَيْنَا حِجَارَةً مِنَ السَّمَآءِ أَوِ ائْتِنَا بِعَذَابٍ أَلِيمٍ».(1) یعنی: خدایا اگر آنچه محمد گفت راست است و از جانب تو است، سنگی از آسمان بر ما فرو فرست یا عذاب دردناکی بر ما نازل کن!

خداوند درخواست حارث را بدین گونه بر پیغمبر نازل کرد، و دربارۀ گفته او این آیه آمد: «وَمَا كَانَ اللّهُ لِيُعَذِّبَهُمْ وَأَنْتَ فِيهِمْ وَمَا كَانَ اللّهُ مُعَذِّبَهُمْ وَهُمْ يَسْتَغْفِرُونَ»(2) یعنی: خداوند در حالی که تو (پیغمبر) در میان اینان هستی، آنها را عذاب نمی کند، و مادام که افرادی در میان آنان هستند که از خدا طلب مغفرت می کنند، خداوند آنها را معذب نخواهد کرد».

آن گاه رسول خدا به حارث فرمود: ای ابوعمرو! یا از آنچه گفتی توبه کن و یا از این جا کوچ کن. حارث گفت: ای محمد! از این سلطنت که به دست آورده ای چیزی به قریش می دهی، چون بنی هاشم ریاست عرب و عجم را به دست آورده اند؟

پیغمبر فرمود: اختیار این کار نه با من است نه با تو، بلکه به دست خداست. حارث گفت: ای محمد! دل من نمی گذارد که توبه کنم، ولی از نزد تو کوچ می کنم. سپس شتر خود را خواست و سوار شد و رفت. وقتی از مدینه بیرون رفت سنگی از آسمان آمد و کله او را متلاشی کرد. آن گاه به پیغمبر وحی شد که: سَأَلَ سَآئِلٌ بِعَذَابٍ وَاقِعٍ، لِلْكَافِرِينَ لَيْسَ لَهُ دَافِعٌ، مِنَ اللَّهِ ذِي الْمَعَارِجِ(3) یعنی: سائلی درخواست نمود که عذابی به او برسد، عذابی که برای کافران هست و چیزی آن را دفع نمی کند. این عذاب از

ص: 250

خدای بلند جایگاه است.

ابوبصیر می گوید: عرض کردم (به حضرت باقر یا صادق (علیهما السلام) ) فدایت شوم! ما آیه را این طور قرائت نمی کنیم.(1) فرمود جبرئیل این چنین بر محمد (صلی الله علیه و آله) نازل کرده است و به خدا قسم همین طور هم در مصحف فاطمه (علیها السلام) ثبت شده است.

بعد از آن واقعه پیغمبر به منافقانی که پیراهن آن حضرت را گرفته بودند فرمود: بروید به سراغ دوست خودتان که آنچه از خدا خواست به وی رسید. قال الله تعالی: وَاسْتَفْتَحُوا وَخَابَ كُلُّ جَبَّارٍ عَنِيد،(2) یعنی: از خدا گشایش خواستند و هر زورگوی لجوجی نومید شد.

دیدگان تو می باشد. ایمان با گوشت و خون تو به هم آمیخته شده است، چنان که با گوشت و خون من هم آمیخته است. دشمن تو به حوض کوثر نمی آید، و دوست تو از آن محروم نمی گردد، در این موقع علی (علیه السلام) به خاک افتاد و سجده کرد و گفت: خدارا شکر می کنم که به وسیلۀ اسلام بر من منت نهاد، و قرآن را به من تعلیم داد، و مرا نزد بهترین مردم روی زمین و برگزیدۀ تمام جهانیان، محبوب گردانید. این احسان و تفضلی است از جانب خداوند بر من.

پیغمبر (صلی الله علیه و آله) فرمود: یا علی! اسلام بعد از من جز به وسیلۀ تو نشاخته نمی شود. یا علی خداوند نسل هر پیغمبری را از صلب خودش قرار داد، ولی نسل مرا از اصلب تو قرار داد. از این رو تو نزد من عزیزترین و گرامی ترین مردم هستی، و دوستان تو گرامی ترین افراد امت من می باشند.(1)

مؤلف اخباری که در این باره رسیده است مستفیض است. در غایةالمرام هفت خبر از طریق ما و سیزده خبر از طریق عامه نقل کرده است، و می گوید: حافظ ابونعیم اصفهانی در کتاب «نزول القرآن فی علی (علیه السلام) » در تفسیر آیۀ «وَلَمَّا ضُرِبَ ابْنُ مَرْيَمَ مَثَلاً إِذَا قَوْمُكَ مِنْهُ يَصِدُّونَ» از ربیعة بن ناجد روایت می کند که گفت: شنیدم علی (علیه السلام) می فرمود: این آیه دربارۀ من نازل شده است.(2)

حدیث دوم - محمد بن عباس از طریق عامه (و به سند خود) از عبدالله بن عباس روایت می کند که روزی پیغمبر با عده ای از اصحاب نشسته بودند، ناگاه فرمود: هم اکنون کسی که در امت من نظیر عیسی بن مریم است وارد می شود. وقتی ابوبکر وارد شد، اصحاب گفتند این همان است؟ پیغمبر (صلی الله علیه و آله) فرمود: نه! هم اکنون نظیر عیسی بن مریم در میان امت به نزد شما می آید. در این وقت علی (علیه السلام) وارد شد. اصحاب گفتند: این همان است؟ فرمود: آری. این هنگام عده ای که حاضر بودند گفتند: عبادت لات و عزی برای ما آسان تر از شنیدن این مطلب است. خدا هم این آیه را نازل کرد «وَلَمَّا ضُرِبَ ابْنُ

ص: 252

مَرْيَمَ مَثَلاً إِذَا قَوْمُكَ مِنْهُ يَصِدُّونَ وَقَالُوا ءَأَلِهَتُنَا خَيْرٌ».(1)

حدیث سوم - نیز محمد بن عباس (به سند خود) روایت نموده است و گفت: عده ای خدمت پیغمبر (صلی الله علیه و آله) رسیدند و عرض کردند: یا محمد! عیسی بن مریم مرده زنده می کرد، تو هم برای ما مرده زنده کن. پیغمبر (صلی الله علیه و آله) فرمود: چه کسی را می خواهید زنده کنم؟ گفتد: فلانی را که تازه مرده است. پیغمبر علی بن ابیطالب را خواست و چیزی در گوشش گفت که ما نشنیدیم، آن گاه فرمود: با این عده برو سر قبر آن میت و او را به نام خودش و نام پدرش صدا بزن.

علی هم با آنها رفت تا رسید بالای قبر آن مرد، آن گاه او را صدا زد. میت برخاست و آنها از وی سؤالاتی کردند، سپس برگشت به جایی خود و مردم متفرق شدند. در حالی که می گفتند: اینکار از کارهای شگفت انگیز اولاد (عبدالمطلب) است. در این هنگام خداوند این آیه را فرستاد «وَلَمَّا ضُرِبَ ابْنُ مَرْيَمَ مَثَلاً إِذَا قَوْمُكَ مِنْهُ يَصِدُّونَ (ای یضجون)» سپس مؤلف «غایةالمرام» سایر روایات را تا آخر نقل می کند.(2)

به غیر نص عدول کرد. چنان که در بعضی از اخبار این طور تفسیر شده است.(1)

به همین جهت هم بود که بعضی از اصحاب پیغمبر فریاد برداشتند، چنان که در قرائت اهل بیت آمده است، یا از شنیدن آن خندیدند، چنان که در بعضی از روایات رسیده است، و با این نص صریح معنی ندارد که زمامداری مسلمانان به دیگری برسد.

به علاوه اخباری که از طریق شیعه وسنی در این خصوص روایت شده است صریحاً می رساند که بعد از ذکر فضائل و مناقب مولی امیرالمؤمنین (علیه السلام) ، مانند حدیث منزلت و مقام برادری آن حضرت نسبت به پیغمبر، و این که وی در نزد خدا و پیغمبر محبوب ترین مردم است، و علی با حق و حق با علی است، هرجا که علی بگردد حق هم با او می گردد، و سائر مناقب که به حساب نمی آید، باز تمام فضائل و مناقب آن حضرت را چنان که می باید بیان نکرده است، زیرا بیم آن بود که عده ای از امت آن حضرت مرتد شوند و دربارۀ علی (علیه السلام) همان بگویند که نصارا به عیسی بن مریم گفتند. بنابراین کسی که دارای چنین مقام والائی است، چگونه سزاوار است کسی که مدتی از عمر خود را در بت پرستی گذرانده است بر وی پیشی گیرد؟!

ص: 254

عَلَيْهِ وَسَلِّمُوا تَسْلِيماً. دشمنان اهل بیت هم می دانند که وقتی این آیه نازل گردید عرض شد: یا رسول الله! می دانیم که واجب است بر شما صلوات بفرستیم اما چگونه بفرستیم و چه بگوئیم؟ فرمود: می گوید: «اللهم صلی علی محمد و آل محمد کما صلیت علی ابراهیم و آل ابراهیم انک حمید مجید». ای مردم! آیا کسی در میان شما هست که در این باره شکی داشته باشد؟ علما گفتند: نه!

در این وقت مأمون گفت: این مسلم است و مخالف ندارد و همۀ امت اتفاق بر آن داند، ولی دربارۀ (آل) روشن تر از این آیه ای در قرآن سراغ دارید؟ امام رضا (علیه السلام) فرمود: آری، به من بگوئید معنی «یس» چیست؟ علما گفتند کسی شک ندارد که یس محمد (صلی الله علیه و آله) است. حضرت رضا (علیه السلام) فرمود: خداوند متعال بدین وسیله فضیلتی به محمد و آل محمد داده است که جز خردمندان پی به آن نمی برند، زیرا خداوند جز بر پیغمبران به کسی سلام نکرده است. فرموده است: سَلاَمٌ عَلَى نُوحٍ فِي الْعَالَمِينَ،(1) سَلاَمٌ عَلَى اِبْرَاهِيمَ،(2) و سَلاَمٌ عَلَى مُوسَى وَهَارُونَ ،(3) و نگفته است: «سلام علی آل نوح، سلام علی آل موس، سلام علی آل ابراهیم»، اما فرموده اس: سلام علی آل یس. یعنی سلام بر آل محمد.(4)

هیچ یک از علمای عامه به حضرت رضا (علیه السلام) در مجلس مأمون نگفت که (آل) به کسر همزه است نه مد آن. این مطلب به خوبی می رساند که قرائت «آل یس» به مد در نزد آنها مسلم بوده است.

در این خصوص کافی است که بگوئیم علامه فخر رازی با اینکه در اغلب مسائل شک و تردیدی می کند به طوری که به وی «امام المشککین» گفته اند، در این مورد یقین پیدا کرده است که «آل یس» به مد همزه است، و با این آیۀ شریفه نیز استدلال نموده که اهل بیت با خود پیغمبر در صلوات فرستادن با آنها مساوی هستند،(5) و خود این

ص: 256

موضوع می رساند که قرائت «آل یس» به مد همزه معلوم و مسلم بوده، به طوری که جای شک و تردید نداشته است. اگر جز این بود فخر رازی که عادت به شک و شهبه و تردید در مسائل دارد حتماً در این جا هم اشکال می کرد.

اکنون که این مطلب روشن شد بدان که خداوند متعال آل ابراهیم و آل عمران را با پیغمبران در برتری نسبت به سایر مردم سهیم گردانیده و فرموده است: «إِنَّ اللّهَ اصْطَفَى ءَادَمَ وَنُوحاً وءَالَ

إِبْرَاهِيمَ وءَالَ عِمْرَانَ عَلَى الْعَالَمِينَ»(1) ولی خاندان هیچ کدام آنها را به جز آل محمد در سلام فرستادن به آنهآ، با آنان سهیم نگردانید.

همین موضوع دلالت دارد که خداوند فضیلت و شرافتی به آنها داده است که هیچ فضیلت و شرافتی با آن برابری نمی کند، و جز خردمندان کسی حقیقت مقام شامخ آنهار ا درک نخواهد کرد، چنان که حضرت رضا (علیه السلام) فرمود:

بنابراین کسی که دارای چنین مقام عالی و بی نظیر است، نباید او را با سایر افراد امت برابر بردانند. از این رو معقول نیست که مقام والای امامت و خلافت الهی از آنها سلب شود و به دیگری برسد.

ص: 257

کردم فراموش ننمودم.(1)

حدیث سوم - ثعلبی در تفسیرش ذیل این آیه به سند خود از ابوحمزه ثمالی روایت می کند که گفت: علی بن الحسین (علیه السلام) فرمود: وقتی این آیه نازل شد پیغمبر فرمود یا علی! من از خدا خواستم که گوش های تو را شنوا و حافظ قرار دهد. و علی (علیه السلام) فرمود: بعد از آن روز دیگر چیزی را فراموش نکردم و نمی باید هم فراموش کنم!(2)

حدیث چهارم - نیز ثعلبی در تفسیبر به سند خود از بریدۀ اسلمی روایت می کند که گفت: پیغمبر به علی فرمود: خداوند به من امر کرده است که تو را به خو نزدیک گردانم و دور نکنم و به تو بیاموزم تا حفظ کنی، و بر خدا هم لازم است که تو را حافظ قرار دهد. در این وقت آیۀ «وَتَعِيَهَآ اُذُنٌ وَاعِيَةٌ» نازل شد فرمود: اذن واعیه تو هستی یا علی! سپس بقیۀ روایات عامه را نقل کرده است.(3)

از جمله از محمد بن سهل قطان (به سند خود) از ابوبریده روایت نموده که پیغمبر اکرم (صلی الله علیه و آله) فرمود: من از خداوند خواستم که گوش شنوا به علی مرحمت فرماید و خدا فرمود که چنین کردم.(4)

و از جمله روایاتی که از طریق شیعه نقل شده است حدیثی است که صفار در «بصائرالدرجات» از اصبغ بن نباته روایت می کند که گفت: چون علی (علیه السلام) وارد کوفه شد

ص: 259

چهل روز صبح با مردم نماز گزارد و سورۀ «سبح اسم ربک الاعلی» را قرائت فرمود. منافقان گفتند: نمی تواند درست قرآن بخواند و اگر می توانست غیر از این سوره هم می خواند! چون این خبر به حضرت رسید فرمود: وای بر آنها! من ناسخ و منسوخ و محکم و متشابه قرآن و فصل آن را از فاصل و حروف آن را از معانی به خوبی می شناسم.

به خدا قسم حرفی بر محمد (صلی الله علیه و آله) نشد، جز این که من می دانم دربارۀ کی و در چه روزی و در کجا نازل شد. وای بر آنها! این آیه را نخواندند. «إِنَّ هَذَا لَفِي الصُّحُفِ الأُولَى، صُحُفِ إِبْرَاهِيمَ وَمُوسَى»(1) به خدا قسم صحف ابراهیم و موسی در نزد من است و آن را از پیغمبر به ارث برده ام.

وای بر آنها! به خدا قسم من همانم که خداوند آیۀ «وَتَعِيَهَآ اُذُنٌ وَاعِيَةٌ» را درباره ام نازل کرد. ما در نزد پیغمبر بودیم، پیغمبر وحی آسمانی را به ما اطلاع می داد و من آن را از حفظ می کردم و دیگران فراموش می نمودند، به طوری که وقتی از نزد پیغمبر بیرون می رفتیم مردم می گفتند پیغمبر چه فرمود؟!(2)

آنان شریک است! (انا مدینة العلم و علیّ بابها، انا مدینۀ الحکمةِ وعلیّ بابها، انا دارالحکمة و علیّ مفتاحها، علیّ اعلم امتی، علیّ اقضاکم، علیّ مع القرآن و القرآن معه)،(1) و همچنین سایر روایاتی که می گوید تمام علوم در نزد آن حضرت بود.

چون این موضوع روشن شد باید دانست که آیۀ شریفه دلالت دارد که خلافت الهی و منصب امامت اختصاص دارد به مولی امیرالمؤمنین (علیه السلام) . توضیح این که جملۀ: «حفظ می کند آن را گوش های حفظ کننده» خبر می دهد که شریعت و دین و کتاب خدا با حفظ و ضبط آن به وسیلۀ امیرالمؤمنین (علیه السلام) از خطر نابودی مصون خواهد ماند.

همان طور که آیه با دلیل مطابقی دلالت دارد که علی (علیه السلام) به تمام احکام دین بود و سهو و نسیان در او راه نداشت، همین طور هم به دلیل التزامی دلالت دارد بر عظمت و امانت آن وجود مقدس، زیرا اگر ایمن و مصون از تعهد در مخالفت نباشد به واسطۀ نداشتن ملکۀ عصمت که انسان را از تعهد در مخالفت بازمی دارد، تلف و تباهی به کتاب و دین راه خواهد یافت. پس این که خداوند خبر از حفظ قرآن و دین داده است، جز با دو چیز کامل نمی باشد، و آن دو حفاظی است که از نادانی و سهو و نسیان محفوظ می ماند، و عصمت که مانع از پیروی هوای نفس و ارتکاب گناه است.

از این رو مفاد آیۀ شریفه (وَتَعِيَهَآ اُذُنٌ وَاعِيَةٌ) به طور قطع نظر به مضمون این دو چیز دارد، و هر یک از این دو امر از لفظ «وتعیها» استفاده می شود، با یاین فرض که یکی با دلیل مطابقی و دیگری به دلیل التزامی است.

و نیز مقصود پیغمبر که خدا خواست گوش حفظ کننده را گوش علی قرار دهد، و اجابت دعای آن حضرت با نزول آیۀ مزبور در شأن علی (علیه السلام) ، چیزی جز حفظ دین و کتاب که وسیلۀ حفظ و نگاهداری آن حضرت نیست.

اگر علی (علیه السلام) همان طور که از سهو و نسیان مصون بود، در پیشگاه خداوند از لغزش ها و خطا معصوم نبود، نقض غرض بود. فرض این وجه با وجه سابق این است که این وجه ناظر به التزام عقلی و وجه سابق ناظر به التزام لفظی است.

ص: 261

وقتی که این معنی برای شما خواننده روشن گردید، روشن می شود که امیرالمؤمنین (علیه السلام) به تمام معنی راهنمای حق است و هیچ گاه از حق جدا نیست و هرجا باشد حق به دور او می گردد، و به طور قطع کسی که چنین باشد، شایستۀ خلافت و امامت خواهد بود، زیرا گفتیم جانشینی پپیغمبر که مستلزم وجوب اطاعت وی بر امت است، خود جزو شئون هدایت و راهنمائی مردم به دین حنیف اسلام است که بعثت پیغمبر به خاطر آن بود.

به طور مسلم خلفائی که پیش از آن حضرت بودند چنین مقام بزرگی نداشتند و چنان که در کتب شیعه و سنی مسطور است، آنها در بسیاری از مسائل مشکل دینی رجوع به مولی امیرالمؤمنین (علیه السلام) می کردند، بنابراین خلافت و امامت اختصاص به او دارد، و نمی توان او را رها کرد و دیگری را پیشوای اسلام دانست.

ص: 262

سوار شتر شود و به ابوبکر برس و سورۀ برائت را از دست او بگیر.

ابن عباس گفت: وقتی ابوبکر برگشت با بیتابی به پیغمبر عرض کرد: یا رسول الله! شما مرا شایستۀ کاری دانستید که گردن ها به طرف آن کشیده شد، ولی وقتی به سوی مقصد حرکت کردم مرا بازگردانیدید؟ پیغمبر (صلی الله علیه و آله) فرمود: جبرئل امین از جانب خداوند به نزد من آمد و گفت: خدا می فرماید: این سوره را نباید کسی از جانب تو ابلاغ کند مگر تو یا مردی که از تو باشد. علی هم از من است و کسی جز علی نمی تواند آن را به اطلاع مردم برساند.(1)

***

مؤلف روایات شیعه و سنی در این خصوص متواتر است. در «غایةالمرام» بیست و سه رویات از طریق سنیان و شانزده روایت از طریق ما در این باره نقل کرده است. یکی از آن روایات را از «جمع بین صحاح سته» تألیف رزین عبدری در جزء دوم تفسیر سورۀ برائت از سنن ابوداود و صحیح ترمذی نقل کرده است این است که ابن عباس گفت: پیغمبر (صلی الله علیه و آله) ابوبکر را فرستاد که در موسم حج سورۀ برائت را با صدای بلند بخواند. بعد علی را دنبال او فرستاد.

ابوبکر در میان راه صدای شتر پیغمبر را شنید، ترسید و گمان کرد که اتفاقی افتاده است. چون علی به او رسید نامه ای از پیغمبر (صلی الله علیه و آله) به دست او داد که نوشته بود: علی این آیات را به صدای بلند بر مردم بخواند، چون سزاوار نیست کسی از من چیزی ابلاغ کند مگر مردی که از خاندان من باشد. ابوبکر هم برگشت.

علی (علیه السلام) در ایام تشری - روزهای 11 و 12 و 13 ذی الحجة با صدای رسا به مردم اعلام کرد که: خدا و رسول او از هر مشرکی بیزار است. چهار ماه را آزادانه در زمین بگردید(2) ولی در سال آینده هیچ مشرکی نباید حج کند و هیچ برهنه ای نباید

ص: 264

طواف خانه خدا نماید(1) غیر از مسلمان کسی وارد بهشت نمی شود.

و نیز در غایةالمرام راجع به این که پیغمبر به علی (علیه السلام) فرمود: علی از من است و من از اویم، سی و پنج حدیث از طرق عامه نقل کرده است.(2) در بسیاری از آنها بعد از آن که فرموده است: علی از من است و من از اویم، می فرماید نباید کسی از جانب من تبلیغ کند جز من یا علی. (علی منی و انا منه، لا یؤدیها الا انا او علی).(3)

باید دانست که عزل ابوبکر از تبلیغ سورۀ برائت و انتصاب امیرالمؤمنین (علیه السلام) به جای او، به این دلیل که نباید کسی آن را برساند جز من یا کسی که از من باشد، و علی از من است و من از اویم؛ دلیل صریح است که ابوبکر و آنها که بعد از وی به خلافت رسیدند شایستگی این کار را نداشتند، و تنها اهل بیت پیغمبر شایسته این کار بودند، کسانی که از پیغمبر بودند و پیغمبر هم از آنها بود.

زیرا جانشینی پیغمبر مستلزم ادا کردن وظائفی است و انجام کاری است که به عهدۀ آن حضرت بود، و این که فرمود: جبرئیل امین بر من نازل شد و گفت نباید آن را کسی ابلاغ کند مگر تو یا مردی از تو، و علی از من است و من از اویم، و کسی نباید از

ص: 265

جانب من تبلیغ احکام دین کند جز علی، و معزول نمودن ابوبکر به دلیل این که از پیغمبر نبود، صریح در این است که تبلیغ احکام اسلام از وظائف شخص پیغمبر و کسی است که از او باشد، و دیگری را نمی رسد که آن را به عهده بگیرد، بنابراین چطور جایز است که ابوبکر و دو نفر بعد از او عهده دار خلافت گردند و از جانب پیغمبر وظائف نبوت و رسالت را به مردم ابلاغ کنند؟!

که ابن عباس در تفسیر آیه «وَإِذَا رَأَوْا تِجَارَةً أَوْ لَهْواً انفَضُّوا إِلَيْهَا»(1) گفت: در یکی از روزهای جمعه دحیۀ کلبی از شام با خواروبار وارد شد، و در «احجارالزیت» بیرون مدینه فرود آمد. سپس با زدن طبل ورود خود را اعلام داشت. تمام کسانی که (در مسجد پای منبر پیغمبر بودند) به صدای طبل برای خرید مواد غذائی که آورده بود، رفتند و پیغمبر را همان طور که روی منبر ایستاده بود و خطبه می خواند رها کردند و فقط علی و حسن و حسین و فاطمه و سلمان و ابوذر و مقداد و صهیب در جای خود نشستند.

پیغمبر فرمود: خداوند امروز به مسجد من نظر کرد و بر آنها که رفتند غضب نمود. اگر به خاطر این هشت نفر که در مسجد نشسته اند نبود، مدینه پر از آتش می شد و آنها را می سوزانید و مانند قوم لوط سنگ بر آنها می بارید. آن گاه این آیه دربارۀ آن هشت نفر نازل شد: «رِجَالٌ لاَّ تُلْهِيهِمْ تِجَارَةٌ وَلاَ بَيْعٌ عَن ذِكْرِ اللَّهِ...».(2)

حدیث سوم - ثعلبی در تفسیر خود ذیل این آیه با سلسلۀ سند از انس بن مالک روایت می کند که پیغمبر (صلی الله علیه و آله)

این آیه را تلاوت نمود. مردی برخاست و گفت: یا رسول الله! خانه علی و فاطمه هم از آن خانه هاست؟ فرمود: آری. از بهترین آنهاست.(3)

حدیث چهارم - نیز ثعلبی در تفسیر این آیه (به سند خود) از انس بن مالک و بریده روایت نموده است که چون پیغمبر این آیه را قرائت نمود «فی بیوت اذن الله» ابوبکر برخاست و گفت: یا رسول الله! خانه علی و فاطمه هم از آنهاست؟ فرمود: آری از بهترین آنهاست (نعم من افاضلها).(4)

ص: 268

درها وارد خانه ها شود، رستگار است و هر کس از درهای خانه ها وارد نشود، راه نابودی پیموده است.

اطاعت خداوند بستگی به اطاعت پیغمبر، و اطاعت پیغمبر بستگی به اطاعت ولی امر و جانشین او دارد، پس هر کس اطاعت والیان امور خود را ترک کرد، پیغمبر و خدا را اطاعت ننموده است، و این به معنی اقرار است به آنچه خدا فرستاده است. وقتی به خانه خدا می روید خود را بیارائید.

خانه هایی را بجوئید که خداوند خواسته است بلند مرتبه گردد و نام او در آنها برده شود. خداوند در این آیه به شما خبر داده است که صاحبان این خانه ها مردانی هستند که تجارت و داد و ستد آنها را از یاد خدا و خواندن نماز و دادن زکات باز نمی دارد و از روزی بیم دارند که دل ها و چشم ها منقلب است.

خداوند آنها را برای تبلیغ دین خالص نموده است، و در حالی که خدا را تصدیق داشتند برای این کار برگزید، و فرموده است «وَاِن مِنْ اُمَّةٍ إِلاَّ خَلاَ فِيهَا نَذِيرٌ»(1) یعنی: هیچ امتی نیست که خداوند هشداردهنده ای را در میان آنها قرار نداده باشد.

افراد نادان گمراه هستند، و کسی که با دیدۀ بصیرت نگریست و تعقل نمود راه را پیدا می کند. خداوند می فرماید: «إِنَّهَا لاَ تَعْمَى الاَبْصَارُ وَلَكِن تَعْمَى الْقُلُوبُ الَّتِي فِي الصُّدُور»(2) یعنی: ممکن است چشم ها کور نباشد، ولی دل هایی که در سینه هاست کور باشد. کسی که دیدۀ بصیرت ندارد چگونه هدایت می شود و کسی که درست فکر و تعقل نمی کند چطور خواهد بود؟

از رسول خدا و اهل بیت او پیروی کنید و آنچه را خدا نازل کرده است اعتراف نمائید، و از آثار هدایت (اهل بیت) متابعت کنید، زیرا آنها علائم امانت و پرهیزکاری هستند. این را بدانید که اگر کسی منکر عیسی بن مریم باشد، ولی پیغمبران پیش از او را قبول داشته باشد، مؤمنین نیست. با جستجوی خود آن راه را پیدا کنید، و بدان وسیله دین

ص: 270

خود را کامل نمائید و به خداوند ایمان بیاورید.(1)

از ابوحمزه ثمالی روایت شده است که گفت: قتادة بن دُعامه بصری(2) در مسجد پیغمبر (صلی الله علیه و آله) به خدمت حضرت امام محمدباقر (علیه السلام) رسید. امام باقر (علیه السلام) فرمود: تو فقیه و مجتهد اهل بصره هستی؟ قتاده گفت: آری. حضرت فرمود: ای قتاده! وای بر تو! خداوند عده ای از بندگان خود را برگزید و آنها را راهنمای بندگانش قرار داد. آنها اوتاد زمین و بر پای دارندگان امر او و برگزیدگان علم او هستند. آن ها را پیش از سایر بندگانش که اشباهی بودند و در سمت راست عرش قرار داشتند، آفرید.

قتاده مدتی سکوت کرد، آن گاه گفت: به خدا قسم من در محضر فقها و حضور ابن عباس نشسته ام، ولی دلم مانند امروز در پیشگاه شما هیچ مضطرب نشد. حضرت باقر (علیه السلام) فرمود: می دانی در کجا نشسته ای؟ در جائی نشسته ای که خداوند دربارۀ آن می فرماید: «فِي بُيُوتٍ أَذِنَ اللَّهُ أَن تُرْفَعَ وَيُذْكَرَ فِيهَا اسْمُهُ...» به خدا قسم آن مردان ما هستیم. قتاده گفت: به خدا راست می فرمائی. خدا مرا فدای شما گرداند. آری به خدا این خانه ها خانۀ سنگی و گلی نیست.(3)

عمران را از میان جهانیان برگزید و فرموده است: «إِنَّ اللّهَ اصْطَفَى ءَادَمَ وَنُوحاً وءَالَ إِبْرَاهِيمَ وءَالَ عِمْرَانَ عَلَى الْعَالَمِينَ»(1) پس آنها برگزیدۀ جهانیان هستند و آل محمد نیز از بهترین اولاد ابراهیم می باشند، از این رو آنها برگزیدۀ برگزیدگان جهان می باشند.

و چون روشن شد که اهل بیت دارای چنین مقام بزرگی هستند، روشن می شود که امامت و خلافت اختصاص به آنها دارد.

به من بگویید آیا کسی که به نص قرآن مجید برگزیدۀ برگزیدگان جهان است، باید فرمان بردار کسانی باشد که مردم از باطن و اسرار آنها بی اطلاع هستند؟ نه! چنین نیست.

ص: 272

بود، «یکاد زیتها یضیء» یعنی دانش از آن به زبان می آید، «ولو لم تمسسه نار، نور علی نور» هرچند آتشی آن را نگیرد، روشنی بر روشنی دیگری است، یعنی: امامی بعد از امام دیگر خواهد آمد، «یهدی الله لنوره من یشاء» یعنی خداوند هر کس را بخواهد به ولایت و دوستی ما راهنمائی می کند.(1)

***

اینها روایاتی بود که عامه نقل کرده اند. از طریق شیعه نیز جابر جعفی از امام محمد باقر (علیه السلام) روایت نموده است که فرمود: پیغمبر دانشی را که نزد او بود، نزد جانشین خود گذاشت، و این است که خدا می فرماید «خداوند نور آسمان ها و زمین است»، یعنی راهنمای آسمان و زمین است. «مثل نور خدا» دانشی است که خدا به پیغمبر داد، نور خداست که به وسیلۀ آن مردم هدایت می شوند. «چراغ دانی که چراغ در آن است» چراغ دان قلب پیغمبر (صلی الله علیه و آله) ، و چراغ دانشی است که در آن بود.

و این که می فرماید: «چراغ در قندیل است» یعنی: ای پیغمبر وقتی خواستم تو را قبض روح کنم علم خود را به جانشین خود بده و مقام او را به اطلاع مسلمانان برسان «از درخت پربرکتی افروخته می شود». ریشه این درخت ابراهیم خلیل است که خدا می فرماید: «رَحْمَةُ اللَّهِ وَبَرَكَاتُهُ عَلَيْكُمْ أَهْلَ الْبَيْتِ إِنَّهُ حَمِيدٌ مَجِيدٌ»(2) یعنی: او رحمت و برکات خدا بر شما اهل بیت است، و همین است که خدا می فرماید: «إِنَّ اللّهَ اصْطَفَى ءَادَمَ وَنُوحاً وءَالَ إِبْرَاهِيمَ وءَالَ عِمْرَانَ عَلَى الْعَالَمِينَ، ذُرِّيَّةً بَعْضُهَا مِن بَعْضٍ وَاللَّهُ سَمِيعٌ عَلِيمٌ».(3)

«نه شرقی و نه غربی است» یعنی نه یهودی است که به طرف مغرب نماز بگزارید و نه نصرانی است که به سمت مشرق نماز بخوانید، شما بر اساس دین ابراهیم قرار دارید که خدا می فرماید: مَا كَانَ إِبْرَاهِيمُ يَهُودِيّاً وَلاَ نَصْرَانِيّاً وَلَكِن كَانَ حَنِيفاً مُسْلِماً وَمَا كَانَ مِنَ الْمُشْرِكِينَ یعنی: ابراهیمنه یهودی و نه نصرانی بود، بلکه دین حنیف اسلام داشت و از مشرکان نبود.

«به زودی نور می دهد هرچند آتش به آن نرسد و روشنی پس از روشنی دیگر است،

ص: 274

خداوند هر کس را بخواهد با نور خود هدایت می کند» یعنی: مثل فرزندان شما (اهل بیت) که از شما پدید می آیند مانند روغن زیتون است که از زیتون گرفته می شود، که گوئی بدون آتش روشن است، و از همان کودکی از نبوت سخن می گویند ولو وحی به آنها نرسیده باشد.(1)

در روایت دیگری از عیسی بن راشد از حضرت باقر (علیه السلام) روایت می کند که فرمود: چراغ دانی که چراغ در آن است، نور علم است که در سینۀ محمد (صلی الله علیه و آله) می درخشد. و قندیل سینۀ علی است که مظهر علم پیغمبر است و مانند ستاره درخشان می تابد و از درخت پربرکت خاندان ابراهیم خلیل افروخته می شود که نه یهودی و نه نصرانی است، دانایان آل محمد پیش از آن که چیزی از آنها بپرسند، جواب می دهند (نور علی نور) یعنی هر امامی با نور و علم و حکمت از حال تا روز قیامت تأیید شده است.(2)

و نیز در حدیث دیگری جابر از حضرت باقر (علیه السلام)

روایت می کند که فرمود: «مثل نور خدا» محمد (صلی الله علیه و آله) است و «چراغی که در چراغ دان می باشد» علم است و «آن چراغ که در قندیل است»، امیرالمؤمنین (علیه السلام) است که علم پیغمبر خدا در نزد او بود.(3)

و در روایات دیگری حضرت رضا (علیه السلام) می فرماید: «خدا نور آسمان و زمین است»، یعنی: خداوند راهنمای اهل آسمان ها و زمین می باشد.(4)

همچنین در روایت دیگری جابر بن عبدالله انصاری می گوید: روزی آمدم به مسجد کوفه دیدم امیرالمؤمنین (علیه السلام) با انگشت خود چیزی می نویسد، و تبسم می کند. عرض کردم: یا امیرالمؤمنین! به چه می خندید؟ فرمود: تعجب می کنم از کسی که این آیۀ شریفه را می خواند و چنان که باید از آن اطلاع ندارد.

عرض کردم: کدام آیه است؟ فرمود: «الله نور السموات والارض...» چراغ دان محمد است، چراغ من هستم، قندیل حسن و حسین، و ستارۀ علی بن الحسین، درخت پربرکت محمد بن علی، زیتون جعفر بن محمد، شرقی نیست، موسی بن جعفر، و غربی نمی باشد،

ص: 275

علی بن موسی، از آن نور می تابد محمد بن علی، هرچند آتش به آن نرسد، علی بن محمد، نور علی نور حسن بن علی است، و خدا به وسیلۀ نور خود هر کس را بخواهد هدایت می کند، قائم مهدی است، بدین گونه خداوند برای مردم مثل می زند. خدا از هر چیزی آگاه است.(1)

اکنون که از روایت مربوط به این آیه اطلاع یافتید، بدان که توضیح مطلب و تطبیق آیه بر آنچه در روایات آمده از نظر قواعد لفظی متوقف بر تقدیم مقدمه ای است.

4- آیۀ «فی بیوت اذن الله اَن ترفع و یذکر فیها اسمه» متعلق است به جملۀ «مثل نور» در آیۀ پیشتر که می رساند این نور که مانند چراغ در فانوس است در خانه ای که دارای این اوصاف باشند، ساکنان آن خانه مردانی هستند که تجارت و داد و ستد آنها را از یاد خدا و نماز و زکات باز نمی دارد.

لازم به ذکر نیست که نور آفتاب و ماه و ستارگان، تعلقی به خانه های دارای اوصاف مذکور ندارد، اعم از این که منظور از آن خانه ها مساجد باشد، چنان که برخی از مفسران تصور کرده اند،(1) یا خانه های پیغمبران باشد، چنان که روایات سنی و شیعه بر آن دلالت دارد.

(نور السموات والارض) به اعتبار اهل آسمان ها و زمین است، زیرا علم و هدایت به خود آسمان ها و زمین تعلق نمی گیرد، و این که تعبیر به آسمان ها و زمین فرموده است برای این است که هدایت اختصاص به یک فرد و یک مورد ندارد.

تعبیر لفظی که جامعه معنی و دارای الف و لام باشد (السموات و الارض) در عرف شایع است، مانند آیه «وَاسْأَلِ الْقَرْيَةَ الَّتِي كُنَّا فِيهَا وَالْعِيرَ الَّتِي أَقْبَلْنَا فِيهَا وإِنَّا لَصَادِقُونَ»(1) یعنی سؤال کن از اهل قریه و اهل قافله.

این گونه تعبیرها از باب مجاز در کلمه به علاقۀ حال، که بعضی پنداشته اند نیست، بلکه مجاز در اسناد است، چنان که در جای خود تحقیق نموده ایم.

از آنچه گفتیم روشن می شود که تفسیر «نور السموات والارض» به «مزین السماء بالملائکة و مزین الارض بالانبیاء والعلماء) که به ابی بن کعب نسبت داده اند درست نیست،(2) مگر این که این تفسیر بازگشت کند به آنچه ما بیان داشتیم، زیرا هر چند تزیین ازآثار نور است، ولی از حیثیات ظاهری نیست.

بنابراین تفسیر کامل آیۀ نور همان است که در روایات آمده است، یعنی: خداوند راهنمای اهل آسمان و زمین است، و از آنجا که راهنمائی خداوند نسبت به اهل زمین بدون واسطه نیست، لذا باید یک نفر راهنما بین خالق و مخلوق باشد و به همین جهت هم فرموده است «مثل نوره» یعنی آن راهنما که خداوند برای راهنمائی مردم برگزیده است مانند چراغ دانی است که...

ممکن است علت این که آسمان ها را به لفظ جمع (سماوات) و زمین را به صیغۀ مفرد (الارض) آورده است این باشد که بین خدا و اهل زمین واسطه هست، ولی بین خدا و ساکنان آسمان ها نیست، چون هدایت اهل زمین به واسطۀ خلفای الهی است، ولی هدایت اهل آسمان ها به وسیلۀ الهام یا چیزی که در حکم الهام باشد انجام می گیرد.

به هر حال نوری که اضافه به ذات حق شده است «مثل نوره» غیر از نور اولی است که اضافه به آسمان ها و زمین شده است (الله نور السموات والارض)، زیرا اگر همان نور

ص: 278

باشد می باید جایز باشد که خبر به مبتدای خود اضافه شود، در حالی که جایز نیست.

علیهذا مثلی که خداوند زده است برای ان راهنما است نه برای ذات خود است، و تشبیهی که در آیۀ شریفه است ببه منظور مثلی است که خدا برای خلیفه خود در میان خلق زده است که عبارت از عنوان مناسبت و سزاوار اوست.

منظور از تشبیه نور خدا و راهنمای حق به چراغ دان هم، روشن ساختن مقام خلیفه خود و این که ریسمان خلافت به وسیۀ چیزی مناسب آن از عالم حس و ظاهر قطع نشده است، تا بدین وسیله مردم از راه تطبیق اموری عقلی بر محسوسات پی به مقام خلیفه الله ببرند.

از این جا نیز معلوم می گردد که تفسیر «مثل نوره» به ایمان مؤمنین و فرمانبرداری آنها از خداوند، بی مورد است، زیرا ایمان و اطاعت خدا نتیجه هدایت است نه این که علت آن باشد، به خصوص که تشبیه آن به فانوسی که در آن چراغ باشد تا آخر آیه با آن هماهنگ نیست، زیرا بدیهی است که مشبۀ به (چراغ دان) باعث هدایت و وسیلۀ برطرف ساختن تاریکی است، بنابراین آنچه تشبیه به آن می شود باید موجب هدایت گردد نه این که نتیجۀ آن باشد.

توضیح این که منظور از مشبه به (چراغ دان) این است که باعث رساندن نور به کسانی باشد که طالب روشنی هستند، نه این که ارزش آن فقط به این باشد که خود از نور چراغ روشن می گردد، خواه این چراغ دان طاقچه یا قندیل یا لولۀ فتیله دار باشد.

به طور خلاصه چراغ دان (مشکوة) تابع چرای است که مردم از آن کسب نور می کنند نه این که تنها از نور چراغ روشن می گردد. از این رو تشبیه ایمان به قلب مؤمن یا اطاعت خدا در دل او، به چراغ دانی که چراغ در آن است، بی مورد باشد، زیرا دل مؤمن با ایمان و اطاعت خداوند نورانی می شود، نه این که دل او باعث نورانی شدن دیگری می گردد.

و این که از ابی بن کعب نقل می کند که آیه را این طور قرائت می کرده است «مثل نور من آمن به» یعنی مثل نور کسی که ایمان به خدا آورده است، با آنچه ما بیان داشتیم منافات ندارد، زیرا خلیفۀ خدا بدر میان بندگان خدا، به اعتبار این که از جانب خداوند برای راهنمائی خلق منصوب گشته است، نور خدا و نور مؤمنین است، چون به وسیلۀ او هدایت می یابند، و لذا صحیح است که نور هم به خدا و هم به اهل ایمان، به دو اعتبار یاد شده اضافه شود.

و نیز از توضیحات ما معلوم گشت که تفسیر «مثل نوره» به قرآن که به منزلۀ قلب

ص: 279

است،(1) نیز بی مورد است. به خصوص که فقره «یوقد من شجرة مبارکة زیتونة» تطبیق به آن می شود، زیرا کسی که از درخت وجود حضرت ابراهیم روشنی گرفته است، پیغمبر و مولی امیرالمؤمنین و ائمه معصومین از دودمان آن حضرت سلام الله علیهم اجمعین هستند، نه قرآن مجید، بلکه جمله «یهدی الله لنوره من یشاء» نیز با آن وفق نمی دهد، چون تعبیر به «لام» در «لنوره» هنگامی تناسب دارد که به وسیلۀ آن نور هدایت حاصل شود، مانند خلیفۀ خدا در میان بندگانش که دوستی و راه یافتن به شناسائی او جزو ایمان است، ولی قرآن چنین نیست، و تنها باعث هدایت است، و اگر مقصود قرآن بود باید می گفت «یهدی الله لنوره من یشاء».

و این که بعضی آن را با رأی خود تفسیر کرده اند(2) به دلیل هائی که اثبات توحید و عدل خدا می کند، از همۀ تفسیرهای گذشته نامناسب تر است، زیرا گذشته از این که با قسمت های بعدی آیه سازش ندارد، با آیۀ بعدی «فی بیوت اذن الله» هم وفق نمی دهد.

معصومین آن حضرت که یکی پس از دیگری نور بودند و تا روز قیامت زمین از وجود آنها خالی نخواهد بود، تطبیق می شود، تطبیق هر قسمتی از آیۀ شریفه به یکی از ائمه اطهار که در روایت جابر بن عبدالله انصاری از حضرت امیرالمؤمنین (علیه السلام) رسیده است، شاید تفسیر باطن آن باشد.

استاد استادان ما(1) اعلی الله مقامه در «رسالۀ نوریه» خود، مطابق روایت مزبور با بیان لطیفی هر قسمتی از آیه را تطبیق به یکی از ائمه اطهار (علیهم السلام) نموده است. طالبین به آن رساله مراجعه کنند.(2)

اما تطبیق «مشکاة فیها مصباح» یعنی چراغ دانی که چراغ در آن است به حضرت زهرا (علیها السلام) که در حدیث علی بن جعفر از طریق عامه و بعضی از احادی شیعه، روایت شده است، مشکل است، و اگر راوی دست در آن نبرده باشد، شاید تأویل باشد نه تفسیر.

به هر صورت از این آیۀ شریفه روشن گردید که خداوند بندگان و زمین را بدون سرپرست نمی گذارد و امر ولایت و امامت را واگذار به میل مردم نمی کند، بلکه در هر زمان نوری درخشان و افراد پاک و معصوم را به عنوان راهنمای خلق قرار داده است که هیچ گونه تیرگی و آلودگی در وجود آنها راه نداشته باشد، زیرا این که خداوند از آن ذوات مقدس تعبیر به نور خود کرده، و به آن اوصاف موصوف گردانیده است، خود تصریح به این است که آنها معصوم و پاک بودند، چون اگر معصوم و پاک نمی بودند، تاریکی گناه و آلودگی جهل و سهو و نسیان در آنها راه می یافت، و در نورانیت خالص نبودند، در صورتی که خداوند متعال آنهارا به کمال نورانیت وصف کرده است، و آن اوصاف هم جز بر مولی امیرالمؤمنین و ائمه معصومین از دودمان آن حضرت سلام الله علیهم اجمعین تطبیق به دیگری نمی شود. هیچ مسلمانی هم ادعای نص و عصمت برای خلفای ثلاثه و سایر مسلمین ننموده است.

ص: 281

افضل هستم، و علی بن ابیطالب جانشین من از همۀ جانشیان افضل می باشد، حضار گفتند: آری...(1)

***

ثعلبی در تفسیر (به سند خود) از عبایۀ ربعی از عبدالله بن عباس روایت می کند که خداوند بندگان خود را به دو قسم تقسیم نمود، آن گاه مرا در بهترین قسم آن دو قرار داد، این است که خدا می فرماید: «واصحاب الیمین ما اصحاب الیمین یعنی یاران سمت راست کیانند؟ پس من بهترین اصحاب یمین هستم».(2)

فقیه ابن مغازلی شافعی در «مناقب» در تفسیر این آیه از ابن عباس روایت می کند که گفت: سبقت گیرندگان (به دین خدا) سه نفرند: یوشع بن نون سبقت گرفت به دین موسی، و صاحب یس (که داستان او در سورۀ یس آمده است) سبقت گرفت به دین عیسی، و علی سبقت گرفت به دین محمد (صلی الله علیه و آله) و علی افضل آنهاست».(3)

حافظ ابونعیم اصفهانی به سند خود از ابن عباس روایت می کند که گفت: سبقت گیرنده امت اسلام (به دین حق) علی بن ابیطالب (علیه السلام) است.(4)

موفق بن احمد خطیب خوارزمی به سند خود از ابراهیم بن سعید جوهری وصی مأمون خلیفۀ عباسی از هارون الرشید و او از پدرش از جدش از عبدالله بن عباس روایت می کند که گفت شنیدم عمر بن خطاب و گروهی که نزد او بودند دربارۀ جماعتی که سبقت به اسلام گرفتند گفتگو می کردند.

اما دربارۀ علی شنیدم پیغمبر (صلی الله علیه و آله) می فرمود: سه خصلت در اوست که من (عمر) دوست داشتم یکی از آنها را من داشته باشم، و اگر می داشتم از آنچه آفتاب بر آن

ص: 283

می تابد بهتر بود. من و ابوعبیدۀ جراح و ابوبکر و جمعی از اصحاب نزد پیغمبر (صلی الله علیه و آله) بودیم که پیغمبر دست زد روی دوش علی و فرمود: یا علی! تو اول کسی بودی که ایمان آوردی، و نخستین کسی بودی که مسلمان شدی، تو نسبت به من مانند هارون نسبت به موسی هستی».(1)

نیز خطیب خوارزمی به اسناد خود از مجاهد و او از ابن عباس روایت می کند که پیغمبر فرمود: «سبقت گیرندگان سه تن می باشند»: به دین موسی یوشع بن نون، به دین عیسی صاحب یاسین (شمعون) و به دین محمد علی بن ابیطالب است.(2)

روایات شیعه در این باره بسیار زیاد است و به حد تواتر رسیده است. در این جا به ذکر یکی از آنها مبادرت می وزیم.

آفرید(1) ... خداوند مرا از میان سه نفر از خاندام برگزید و من سرور آن سه نفر هستم و پرهیزکارترین آنها می باشم. خدا مرا و علی و جعفر دو پسر ابوطالب و حمزة بن عبدالمطلب را برگزید.

روزی ما چهار نفر در ابطح(2) خوابیده بودیم و هر کس پیراهن خود را به روی صورت خویش انداخته بود. علی بن ابیطالب در سمت راست و جعفر در سمت چپ و حمزه پائین پای من بود. ناگاه صدای بال فرشتگان و خنکی دست علی بن ابیطالب مرا از خواب بیدار کرد. چون از خواب برخاستم جبرئیل را با سه فرشته دیگر دیدم. یکی از فرشتگان می گفت: ای جبرئیل! به سوی کدام یک از اینان فرستاده شده ای؟

جبرئیل تی پائی به من زد و گفت: به سوی این! فرشته پرسید: این کیست؟ جبرئیل گفت: این رسول خدا و سرور پیغمبران است، و این هم علی بن ابیطالب سرور جانشینان است. این هم جعفر بن ابیطالب است که با دو بال در بهشت پرواز خواهد کرد. این هم حمزة بن عبدالمطلب سرور شهداست، درود و سلام خدا بر آنها باد».(3)

سخن بگویند.

تو نخستین کسی هستی که ایمان آوردی و بهتر از همه به عهد خدا وفا کردی، و بیش از همه در راه خدا شمشیر زدی، و بهتر از آنها رعایت مساوات کردی، و از همه بهتر اجرای عدالت نمودی، و از تمام آنان در قضاوت بصیرتر بودی، و روز قیامت امتیاز تو از همۀ آنها بزرگ تر است.(1)

و نیز حموئی از علمای بزرگ عامه به سند خود از ابن سخیله روایت می کند که گفت: من و سلمان فارسی به حج رفتیم و بر ابوذر وارد شدیم و مدتی نزد وی ماندیم، چون خواستیم از وی جدا شویم، من گفتم: ای ابوذر! می بینم اموری پدید آمده و می ترسم که مردم دچار پراکندگی گردند، به نظر تو من چه کنم؟

ابوذر گفت: قرآن مجید و علی بن ابیطالب را داشته باش! بدان که من از پیغمبر اکرم (صلی الله علیه و آله) شنیدم، می فرمود: علی نخستین کسی است که به من ایمان آورد و نخستین کسی است که در روز قیامت با من مصافحه می کند او صدیق اکبر و فاروق است که حق را از باطل جدا می کند!»(2)

و فلانی از تو خواستگاری نمودند، ولی پدرت نپذیرفت و امروز شوهر تو تهی دست است و ثروتی ندارد.

چون پیغمبر به دیدن فاطمه آمد دید فاطمه ناراحت است، وقتی علت پرسید و فاطمه جهت را گفت، پیغمبر فرمود: ای فاطمه! خداوند امر کرد تو را به علی تزویج کنم که از همۀ اینان زودتر مسلمان شد و علمی زیادتر و بردباری عظیم تر دارد، تو را به دستوری از آسمان به علی تزویج کردم. نمی دانی که علی در دنیا و آخرت برادر من است؟(1)

و از جمله روایاتی که از طریق ما روایت کرده است از شیخ صدوق محمد بن بابویه قمی(2) به سند خود از جابر بن عبدالله انصاری است که گفت: پیغمبر اکرم (صلی الله علیه و آله) فرمود: «خداوند متعال مرا برگزید و از میان خلق انتخاب کرد و پیغمبر خود قرار داد و سرآمد کتب آسمانی را بر من نازل نمود.

من گفتم: ای خدا و سرور من! تو موسی را به سوی فرعون فرستادی و او از تو خواست که برادرش هارون را وزیر او قرار دهی که مددکار او باشد و سخنان او را تصدیق کند، من هم از تو می خواهم که یک نفر را از میان خاندان من وزیر من قرار دهی که مددکار و یاور من باشد و گفتار مرا در مقابل دیگران تصدیق کند، خدایا علی را وزیر و برادر من قرار بده.

شجاعت را در دل او به ودیعت بگذار و هیبت او را در دل دشمن قرار بده، علی

ص: 287

نخستین کسی است که به من ایمان آورد و پیغمبری مرا تصدیق کرد، و نخستین کسی است که با من خدا را یگانه دانست، من اینها را از خدای خود خواستم و خدا هم آن را به من عطا کرد. پس علی آقای جانشینان است. پیوستن به او سعادت و جان دادن در حال پیروی از او شهادت است.

نام علی در تورات در ردیف نام من، و همسر او صدیقۀ کبری دختر من است. پسران او (حسن و حسن) دو آقای اهل بشت هستند و همه جوان می باشند، پسران منند، علی و پسران او و امامان بعد از آنها پس از خاتم انبیاء حجت های خدا بر بندگان اویند.

آنها دروازه های علم در میان امت من هستند. هر کس از آنها پیروی کند از آتش دوزخ نجات می یابد و هر کس از آنان پیروی نماید، به راه راست هدایت می گردد. خداوند محبت آنها را به هر بنده ای موهبت کند، او را به بهشت می برد.(1)

جمله مقام خلافت و پیشوائی مسلمانان بعد از پیغمبر اکرم (صلی الله علیه و آله) است، بنابراین اگر کسی چنین فرد سبقت گیرنده و پیشقدم در تمام شئون اسلام را در احراز مقام خلافت پشت سر بگذارد، و دیگری را که در ایمان به خدا و رسول او مسبوق بوده و چنین افتخاراتی نداشته است بر وی مقدم بدارد، در حقیقت رد قول خداوند کرده است.

2- خداوند خبر می دهد که علی (علیه السلام) و آن کس که پیش از همه سبقت گرفت از همه به خدا نزدیک تر است (اولئک المقربون) و چون آن سابقین در اسلام همان مقربین درگاه خداوند هستند، لذا خدا آنها را بر افرادی که بعد از وی اسلام آوردند مقدم داشته است، بنابراین مقدم شدن افراد مسبوق بر او و تصاحب منصب خلافت به معنی نزدیک کردن دور، و دور کردن نزدیک است که عقلاً باطل می باشد، زیرا امکان ندارد که محمول، موضوع را نفی کند!

به عبارت دیگر مقرب گشتن و نزدیک شدن انسان به خدا، به وسیلۀ وجود اثار قرب و نزدیکی در وی و ترتب آثار آن بر او، مثل این که پیش از همه به بهشت می رود و رحمت خداوند بر او نازل می شود، و گرامی داشتن وی به نحوی که دیگران به آن نرسند و غیرها، تحقق می یابد، نه این که در مکان یا سایر جهاتی که در نزدیکی با مخلوق به نظر می رسد، بتواند به خدا نزدیک شود، بنابراین اگر آثار تقرب به خدا که گفتیم، نصیب افراد مسبوق هم بشود و مثلاً خلیفه خدا گردد، و آن که سابق بر اوست تحت فرمان و سرپرستی او قرارگیرد، می باید مسبوق مقرب و نزدیک به خدا باشد، ولی سابق چنین نباشد، حال این که این معنی برخلاف گفتار خداوند است. بقوله تعالی: اولئک المقربون!

بیان مطلب به عبارت روشن تر نزدیکی به خداوند به این است که که شخص با مقام و منزلتی که نزد خدا دارد به وی نزدیک شود، بنابراین اگر بنا باشد کسی که از خدا و پیغمبر دور است خلیفه خدا شود، و آن کس که به خدا نزدیک می باشد به امر خدا تحت فرمان و بیعت او قرار گیرد، موجب می شود که فرد دور، به خدا نزدیک شود، زیرا هیچ مقامی از مقام خلافت الهی نزدیک تر به خدا نیست، و آن کس که نزدیک است، از خدا دور می گردد، چون دست به دامن فرد دور از خدا زده است، و محال بودن آن از

ص: 289

اجتماع ضدین روشن تر است.

اشکال شکی نیست که هر کس به خدا نزدیک تر است، می باید بر دیگران مقدم باشد، ولی گاهی مصلحت و حکمت اقتضا می کند که آدم دور از خدا بر وی مقدم گردد، چنان که ابن ابی الحدید در خطبۀ شرح نهج البلاغه گفته: الحمدلله الذی قدم المفضول علی الفاضل لحکمة اقتضاها. یعنی: سپاس خدا را که آدم بی قربی (ابوبکر) را بر دانای برتری (علی (علیه السلام) ) به واسطۀ حکمتی که اقتضا می کرد، مقدم داشت!

پاسخ قبلاً دانستی که مقدم شدن شخص دور از خدا، بر کسی که به خدا نزدیک است، دور از عقل است، زیرا کسی که به خدا نزدیک است به واسطۀ منزلت و مقامی که نزد خدا دارد، نه این که (نعوذ بالله) از لحاظ مکان و نسبت و غیره که در ممکنات تصور می شود، نزدیک به او باشد.

از این رو چنانچه فرد دور از خدا بر چنین کسی در تصاحب مقام خلافت الهی پیشی گیرد، باعث انقلاب موضوع می گردد که از نظر عقلی محال است.

به علاوه صرف نظر از این که این کار فی حد ذاته امکان ندارد، اصولاً وقوع آن و نسبت دادن آن به خداوند هم باطل و بی مورد است، زیرا اگر دلیل آنها در مقدم داشتن خلفا بر علی (علیه السلام) این است که از طرف خدا و پیغمبر استناد به آیه و روایتی کنند، مسلماً باطل است، چون هیچ سنی ادعای وجود نص بر خلافت آنها ننموده است، بلکه خلیفه شدن اولی را با بیعت و دومی با انتصاب اولی و سومی به وسیلۀ شورائی انجام گرفت که دومی تشکیل داد.

اگر گفته شود: علت مقدم شدن آنها بر علی (علیه السلام) اتفاق همۀ مسلمانان به بعیت کردن با آنها بوده است که کاشف از شایستگی خلافت آنها است به دلیل این که پیغمبر فرمود: «امت من اجتماع بر خطا نمی کنند» می گویم: این نیز به طور قطع باطل است، زیرا از روز میل اجماع بر بیعت ابوبکر نشد چنان که گذشت.

اگر بگویند: خود امیرالمؤمنین (علیه السلام) خلافت را واگذار به آنها کرد، می گویم نادرستی آن روشن تر است، زیرا منظور از واگذاری، یا نائب گرفتن و یا دادن ریسمان خلافت به دست آنهاست، به طوری که خود به کلی از آن دوری کند و حق خود را ساقط

ص: 290

نماید و هر دو نیز باطل می باشد.

بطلان اولی با این که سخنی روشن است، اصولاً با اصرار از خلفا از بیعت گرفتن از آن حضرت نمی سازد! تا جائی که اقدام به سوزاندن در خانه حضرت زهرا (علیها السلام) نمودند و علی (علیه السلام) را از خانه بیرون آوردند و به اجبار از آن حضرت بیعت بگیرند، چنان که در روایات شیعه و سنی آمده است، معنی ندارد که نائب از منوب عنه بیعت بگیرد.

علت بطلان دومی این است که این عمل در حد خود معقول نیست، زیرا ریسمان خلافت در دست خداوند متعال است، و فرضاً که آن حضرت هم آن را واگذار به دیگری می کرد، از دست خداوند خارج نمی گردید، مضافاً به این که اصلاً عمل نادرست و باطلی است، چون با شکایت امیرالمؤمنین (علیه السلام) از خلفا در موارد گوناگون، منافات دارد. آری امیرالمؤمنین (علیه السلام) با این که خلافت حق مسلم او را غصب کردند، صبر کرد و از بیم برگشتن مردم از اسلام، برای گرفتن آن دست به شمشیر نبرد.

اشکال اسلام آوردن امیرالمؤمنین (علیه السلام) و ایمان داشتن او به خدا و پیغمبر (صلی الله علیه و آله) در خردسالی و پیش از بلوغ روی داد، و مسلمان شدن بچه اثری ندارد، بنابراین اسلام آوردن وی فضیلتی نیست که موجب شود او بر خلفا مقدم گردد.

پاسخ این اشکال در حقیقت اعتراض به حضرت خاتم الانبیاء (صلی الله علیه و آله) است که امیرالمؤمنین (علیه السلام) را مدح گفت و فرمود: علی در میان مؤمنین نخستین کسی است که ایمان آورد و نخستین مسلمانی است که به اسلام گروید، چنان که در روایات فریقین آمده ست.

قبلاً دانستی که خلیفۀ دوم خود از کسانی استکه این روایت را از پیغمبر اکرم (صلی الله علیه و آله) نقل کرده است، و خود او گفت: اگر یکی از این سه فضیلت علی را من می داشتم از آنچه آفتاب بر آن می تابد بهتر می دانستم! بلکه باید گفت این اشکال، اعتراض به خداوند متعال است که به اتفاق روایات شیعه و سنی آیۀ السابقون السابقون اولئک المقربون را دربارۀ آن حضرت نازل کرده است! پس این اشکال اصلاً شایسته جواب دادن نیست. با این وصف برای مزید اطلاع می گوئیم: کودکی مانع از کامل شدن

ص: 291

عقل برای قبول اسلام و ایمان نیست، چنان که به حضرت عیسی و یحیی در حال کودکی حکمت و نبوت داده شد.

مولی امیرالمؤمنین (علیه السلام) بر حسب اخباری نورانی و سایر روایاتی که شیعه و سنی نقل کرده اند، بعد از حضرت ختمی مرتبت (صلی الله علیه و آله) از تمام مردم روی زمین عاقل تر بود، علیهذا این پندار که اسلام آوردن او در حال خردسالی بی اثر بود، مورد پیدا نمی کند، بلکه بر هر مسلمانی واجب است که بعد از ملاحظۀ روایات اسلام آوردن آن حضرت اعتراف به یک فضیلت دیگر آن وجود مقدس هم بکند و آن کامل بودن عقل علی (علیه السلام) قبل از بلوغ اوست!

ص: 292

و از محمد بن سیرین روایت شده است که گفت طوبی درختی است در بهشت، ریشۀ آن در خانۀ علی است و هیچ خانه ای در بهشت نیست مرگ این که شاخه ای از طوبی در آن است.(1) ثعلبی در وصف درخت طوبی دو حدیث نقل کرده است.

حدیث اول - را به سند خود از معاویة بن قرة از پدرش نقل می کند که پیغمبر اکرم (صلی الله علیه و آله) فرمود: طوبی درختی است که خداوند خود آن را غرس کرده است، و روح خود را در آن دمید، با زینت ها و زیورها رشد می کند، و شاخه های آن از پشت پرده های بهشت دیده می شود.

حدیث دوم - از عندر بن عمیر، روایت نموه که گفت: طوبی درختی در بهشت عدن است. ریشه آن در خانۀ پیغمبر است و در هر خانه و غرفه بهشتی نیز شاخه ای از آن هست. خدا هیچ رنگی و شکوفه ای خلق نکرده است که نمونه آن در درخت طوبی نباشد مگر رنگ سیاه که نیست، دو چشمۀ کافور و سلسبیل از زیر آن جاری است.

مقاتل به سلیمان هم چنین گفته است و اضافه می کند که هر برگ آن جماعتی را سایه می دهد و فرشته ای بر آن نشسته است که به انواع مختلف خدا را تسبیح می گویند.(2)

روایاتی که از طریق ما شیعۀ امامیه رسیده بسیار است. در اینجا از باب تیمن و تبرک فقط دو روایت آن را می آوریم:

روایت اول را شیخ صدوق به اسناد خود از ابوبصیر روایت می کند که حضرت صادق (علیه السلام) فرمود: طوبی برای کسی است که در غیبت قائم، چنگ به ولایت و دوستی ما بزند، و دلش پس از هدایت پریشان نگردد. من گفتم: قربانت گردم، طوبی چیست؟

فرمود: طوبی درختی است در بهشت. ریشه آن در خانه علی بن ابیطالب است، و در خانۀ هر مؤمنی هم شاخه ای از آن هست، این است که خداوند می فرماید: طوبی لهم و حسن مآب.(3)

ص: 294

روایت دوم کلینی به اسناد خود از ابوبصیر و او از حضرت صادق (علیه السلام) و آن حضرت از امیرالمؤمنین (علیه السلام) روایت می کند که فرمود: اهل دین با راستی در گفتار و تسلیم امانت به صاحبش، و وفای به عهد، و پیوند با خویشان و ترحم بر مستمندان، آمیزش کم نسبت به زن، انجام کارهای نیک، خوی پسندیده، بردباری زیاد، و پیروی از علم و دانشی که انسان را به خدا نزدیک کند، شناخته می شود، پس طوبی و عاقبت نیک برای آنهاست.

طوبی درختی است در بهشت ریشه آن در خانۀ پیغمبر است، و در خانه هر فرد با ایمانی هم شاخه ای از آن هست، و هرگاه شهوات بر دلش راه می یابد آن شاخه آن را تباه می کند. اگر سوار ماهری صد سال در سایۀ آن حرکت کند، از زیر آن بیرون نمی رود و چنانچه کلاغی از پائین آن پرواز کند قبل از آن که به بالای آن برسد پیر شده و می افتد.

مؤمن کسی است که به فکر خود باشد و مردم هم از او آسوده باشند، وقتی شب فرا می رسد روی خود را بر زمین می گذارد و با تمام بدن خدا را سجده می نماید و برای آزادی خود از کیفر الهی راز و نیاز می کند. آگاه باشید و این چنین باشید.(1)

هیچ کس در درجه و منزلت از او به پیغمبر نزدیک تر نیست.

و نیز این که فرمود ریشه آن در خانه علی و شاخۀ آن بر اهل بهشت سایه می افکند، و هیچ مؤمنی نیست که در خانه او شاخه ای از درخت طوبی نباشد، به خوبی می رساند که امیرالمؤمنین (علیه السلام) بعد از پیغمبر (صلی الله علیه و آله) بهترین مؤمنین و آقا و سرور آنهاست

معنی نسخت از آیۀ «وانفسنا» و از حدیث منزلت و حدیث برادری علی (علیه السلام) نسبت به پیغمبر که میان شیعه وسنی همگی متواتر است، آشکار می باشد.

معنی دوم نیز از آیه و احادیث مزبور به خوبی استفاده می شود، زیرا بدیهی است که هر کس به منزلۀ جان پیغمبر (صلی الله علیه و آله) و برادر او باشد، آقای مؤمنین و افضل و بهترین آنها خواهد بود، به خصوص که روایات متواتر شیعه و سنی کاملاً دلالت بر آن دارد.

در «غایةالمرام» از طریق عامه متجاوز از پنجاه حدیث نقل می کند، از جمله از خطیب خوارزمی که از بزرگان علمای عامه است در کتاب «مناقب» به اسناد خود از انس بن مالک روایت می کند که پیغمبر (صلی الله علیه و آله) فرمود: ای انس آب وضوی مرا آماده کن. آن گاه پس از وضو برخاست و دو رکعت نماز گزارد، سپس فرمود: ای انس! نخستین کسی که از این در وارد می شود امیرالمؤمنین، و آقا مسلمین و پیشوای مؤمنان، نورانی جبین و خاتم اوصیاء است. (یا انس اول من یدخل علیک من هذا الباب: امیرالمؤمنین و سید المسلمین و قائد الغّر المحجلین و خاتم الوصیین).

انس با خود گفت: خدایا این شخص را مردی از انصار (اهل مدینه) قرار بده، و آن را پنهان داشتم. ناگاه دیدم علی وارد شد. پیغمبر فرمود: ای انس! این کیست؟ عرض کردم: علی است. پیغمبر (صلی الله علیه و آله) با خوشحالی برخاست و دست به گردن علی انداخت و با دست خود عرق از صورت علی پاک کرد. علی عرض کرد یا رسول الله! می بین کاری کردید که نسبت به هیچ کس جز من ننموده اید. پیغمبر فرمود: چرا چنین نکنم و حال آن که تو احکام دین مرا به مردم ابلاغ می کنی و صدای مرا به آنها می رسانی و موارد

ص: 296

اختلاف آنها را بعد از من برای آنها روشن می سازی.(1)

چون روشن شد که علی (علیه السلام) به منزله جان پیغمبر (صلی الله علیه و آله) بعد از آن حضرت و افضل آنها و آقا و سرور مؤمنین است، ثابت می شود که خلافت و امامت اختصاص به آن حضرت دارد، زیرا محال است وجود مقدسی که دارای چنین مقام عالی است، تحت فرمان دیگری که به مراتب از او پائین تر است قرار گیرد.

مؤلف این که پیغمبر فرمود: تو «خاتم اوصیاء» هستی، منظور اوصیاء و جانشینان پیغمبران است و با این منافات ندارد که آن حضرت نخستین وصی و جانشین پیغمبر اسلام باشد. هیچ کس از علمای عامه دعوی وصایت برای ابوبکر ننموده اند، ولی در سایر روایات شیعه و سنی «خیر الوصیین» آمده است، یعنی: بهترین جانشینان و اگر درست باشد باید آن را به همین معنی که گفتیم حمل نمود، زیرا هیچ کس خاتم اوصیا را برای غیر از علی (علیه السلام) ادعا نکرده است. عامه میان وصایت و خلافت فرق گذاشته اند! به این معنی که وصایت را برای علی (علیه السلام) ، و خلافت را برای ابوبکر قرار داده اند که با بیعت انجام گرفته است؟! از این رو احتمال دارد «خاتم الوصیین» اشتباه از راوی یا نسخه نویس باشد.

ص: 297

انس گفت: عباس عموی پیغمبر نیز حضور داشت، در این موقع او جلو رفت و مقابل پیغمبر نشست و گفت: آیا من و تو و علی و فاطمه و حسن و حسین از یک چشمه نیستیم؟ فرمود: برای چه؟ عباس گفت: برای این که علی و فاطمه و حسن و حسین را بدون ما معرفی کردی. پیغمبر تبسم نمود و فرمود: ای عم! درست است که ما همگی از یک چشمه هستیم، ولی ای عم! خداوند من و علی و فاطمه و حسن و حسین را پیش از آنکه آدم را بیافریند و آسمانی بنا شود و زمین گسترش یابد و ظلمت و نوری و بهشت و دوزخی و آفتاب و ماهی باشد، خلق فرمود.

عباس گفت: یا رسول الله آغاز خلقت شما چگونه بوده است؟ فرمود: ای عم! وقتی خداوند خواست ما را بیافریند، سخنی گفت و از آن نوری آفرید. آن گاه سخنی دیگر گفت و از آن روح آفرید، پس نور را با روح درآمیخت و مرا و علی و فاطمه و حسن و حسین را خلق فرمود. بدین گونه ما پیش از آن که کسی خدا را تسبیح گوید و یا تقدیس کند، خدا را تسبیح و تقدیس می کردیم.

و چون خداوند اراده کرد که علی را خلق کند، نور مرا شکافت وعرش را از آن آفرید، پس عرش از نور من و نور من از خداست، و نور من افضل از عرش است. سپس نور برادرم علی بن ابیطالب را شکافت و فرشتگان را از آن خلق نمود. پس فرشتگان از نور علی و نور علی از نور خداوند جدا شده و علی افضل از فرشتگان است.

آن گاه نور دخترم فاطمه را شکافت و آسمان ها و زمین را از آن آفرید. پس آسمان ها و زمین از نور دخترم و نور دخترم از نور خداست، و دخترم افضل از آسمان ها و زمین است. بعد از آن نور فرزندم حسن را شکافت و خورشید و ماه را از آن خلق فرمود. بنابراین خورشید و ماه از نور فرزندم، حسن، و نور فرزندم حسن از نور خدا جدا شده است، و فرزندم حسن افضل از آفتاب و ماه است.

و از آن پس پروردگار نور فرزندم حسین را شکافت، و بهشت و حورالعین را از آن آفرید. از این رو بهشت و حورالعین از نور فرزندم حسین و نور فرزندم حسین از نور خداست و فرزندم حسین افضل از بهشت و حورالعین است.

پس از آن خداوند به ظلمات فرمان داد که به صورت ابرهای سیاه بر فرشتگان

ص: 299

بگذرند. آسمان ها بر فرشتگان ظلمت افکندند، و فرشتگان با تسیبح و تقدیس خداوند نالیدند و گفتند: ای خدای ما و ای سرور ما! از موقعی که ما را آفریدی و این اشباح را به ما نشان دادی، ناراحتی ندیده ایم، اکنون تو را به حق این اشباح (پنج تن) سوگند می دهیم که این تیرگی را از ما برطرف کن.

در این هنگام خداوند از نور فاطمه قندیل هایی بیرون آورد و در وسط عرش آویزان نمود. از نور آن آسمان ها و زمین روشن گردید، و درخشان شد. به همین جهت نیز فاطمه «زهراء» نامیده شد.(1)

فرشتگان گفتند خدایا و پروردگارا این نور درخشان کیست که آسمان ها و زمین به وسیلۀ آن روشن شده است؟ خداوند وحی فرستاد که این نوری است که من آن را از نور جلال خود برای کنیزم فاطمه و دختر حبیبم و همسر ولیم و برادر پیغمبرم و پدر حجت هایم بر بندگانم، پدید آوردم. ای فرشتگان من! گواه باشید که من ثواب تسبیح و تقدیس شما را برای این زن و شیعیان و دوستان او قرار دادم تا روز قیامت.

چون عباس این سخنان را از پیغمبر شنید برخاست ایستاد و میان دو چشم علی (علیه السلام) را بوسید وگف: یا علی! به خدا قسم تو حجت بالغه ای برای هر کس که ایمان به خدا و روز جزا دارد.(2)

از عبدالله بن احمد بن حنبل (به سند خود) از عیسی بن عبدالرحمن بن ابی لیلی از پدرش روایت نموده است که پیغمبر (صلی الله علیه و آله) فرمود: صدیقین سه نفر هستند: حبیب نجار یعنی مؤمن آل یسن، و حزقیل مؤمن آل فرعون، و علی بن ابیطالب (علیه السلام) و او افضل آنهاست.(1)

و نیز از جزء دوم کتاب «الفردوس» تصنیف ابن شیرویه دیلمی در باب صاد از داود بن بلال روایت می کند که پیغمبر (صلی الله علیه و آله) فرمود: صدیقین سه نفر هستند: حبیب نجار (مؤمن آل یسن)، و حزقیل مؤمن آل فرعون، و علی بن ابیطالب (علیه السلام) و او افضل آنهاست.(2)

و از جمله ابن مغازلی شافعی به دو طریق همین حدیث را از ابن ابی لیلی و او از پدرش از پیغمبر اکرم (صلی الله علیه و آله) روایت کرده است.(3)

و از جمله از ثعلبی در تفسیرش به سند خود از ابن ابی لیلی از پدرش روایت نموده است که پیغمبر فرمود: پیشی گیرندگان امت ها سه نفر می باشند که به قدر یک چشم به هم زدن کفر نورزیدند، و اینان علی بن ابیطالب، و مؤمن آل یسن، و مؤمن آل فرعون می باشند، صدیقین اینان هستند و علی افضل آنهاست.

و از جمله از علی بن جعد از حسن بصری و او از ابن عباس روایت می کند که در تفسیر آیۀ «وَالَّذِينَ ءَامَنُوا بِاللَّهِ وَرُسُلِهِ أُوْلَئِكَ هُمُ الصِّدِّيقُونَ»(4) یعنی: کسانی که به خدا و رسول او ایمان آوردند آنها صدیقین می باشند. گفت: صدیق این امت علی بن ابیطالب است. صدیق اکبر و فاروق اعظم اوست! (صدیق هذه الأمة علی بن ابیطالب، هو الصدیق الاکبر، و الفاروق الاعظم) و هم ابن عباس در تفسیر آیۀ «والشهداء عند ربهم» یعنی آنها در نزد خداوند گواهان هستند گفت: این گواهان علی و جعفر و حمزه است.

ص: 301

«صدیقون» و «گواهان پیغمبران» بر امت های آنان اینان هستند که شهادت می دهند پیغمبران رسالت الهی را ابلاغ نمودند و دنبالۀ آیۀ «ولهم اجرهم» برای آنهاست مزد آنان، یعنی مزد تصدیق نبوت «ونورهم» نور آنها بر صراط می درخشد.(1)

مؤلف از روایات ثعلبی استفاده می شود که موصوف بودن به این مقام بزرگ یعنی مقام «صدیق» بودن یا تکامل این مقام، متفرع بر پیشی گرفتن در ایمان به خدا و پیغمبر خدا نسبت به سایر مردم است، بنابراین صدیق کامل مولی امیرالمؤمنین (علیه السلام) است، زیرا به اتفاق تمام مسلمانان او پیش از ایمان آوردن همۀ مردم به خدا و پیغمبر ایمان آورد.

پس به همین جهت ثابت می شود که در آن حضرت صدیق بودن نیز سبقت دارد بر تمام ملت اسلام، و بدین گونه و با در نظر گرفتن احادیث متواتر دو فرقه اسلامی شیعه و سنی، ثابت می شود که آن حضرت «صدیق کامل» بود، زیرا روایات شیعه و سنی بلکه روایات عامه به تنهائی در این خصوص به حد تواتر قطعی رسیده است.

سؤال ممکن است سؤال کنید که ابوبکر هم «صدّیق» بود، و به این لقب در میان مسلمانان مشهور است؟

پاسخ نامیدن ابوبکر به «صدّیق» مانند جانشینی وی از پیغمبر، و امیرالمؤمنین بودن او از ساخته های مردم است، و منشأ اثر نمی باشد. لقبی که مردم ناآگاه از ما فی الضمیر و دل های افراد به آنها می دهند کجا، و لقبی که خای عالم به سرائر و ضمائر مردم به آنان می دهد کجا.(1)

ص: 303

هستند که دل هائی نازک و ایمانی قوی و نیرومند دارند آن فاتحی که با هفتاد هزار نفر برای یاری جانشین من و جانشین جانشین من قیام می کند، از اینان است و حمائل شمشیرهای آنان مشک است.

اصحاب عرض کردند، یا رسول الله! وصی و جانشین شما کیست؟ فرمود: همان است که خداوند به شما امر نموده چنگ به آنها بزنید، و فرموده است: «وَاعْتَصِمُوا بِحَبْلِ اللّهِ جَمِيعاً وَلاَ تَفَرَّقُوا»(1) یعنی: چنگ بزنید به ریسمان الهی و پراکنده نشوید.

عرض کردند: یا رسول الله! این کدام ریسمان است؟ فرمود: همان ریسمانی است که خداوند در آیۀ دیگر می فرماید: «إِلاَّ بِحَبْلٍ مِنَ اللّهِ وَحَبْلٍ مِنَ النَّاسِ»(2) یعنی: «مگر به وسیلۀ ریسمانی که از جانب خدا، و ریسمانی که از مردم است» پس ریسمان الهی کتاب او (قرآن) است، و ریسمانی که از مردم است جانشین من می باشد. گفتند: جانشین شما کیست؟ فرمود: همان کسی است که این آیه دربارۀ او نازل شده است؟ أَن تَقُولَ نَفْسٌ يَاح َسْرَتَى عَلَى مَا فَرَّطتُ فِي جَنبِ اللَّهِ. عرض کردند: «فی جنب الله» چیست؟ فرمود: همان است که خدا دربارۀ او می فرماید: «وَيَوْمَ يَعَضُّ الظَّالِمُ عَلَى يَدَيْهِ يَقُولُ يَالَيْتَنِي اتَّخَذْتُ مَعَ الرَّسُولِ سَبِيلاً»(3) یعنی: روزی که ظالم انگشت های خود را می گزد و می گوید: کاش من از راهی می رفتم که با پیغمبر باشم. آن «راه» وصی و جانشین بلافصل من است که بعد از من راه به سوی من است.

عرض کردند: یا رسول الله! شما را به حق خدائی که برانگیخته ات نموده است او را به ما نشان بده که مشتاق دیدن او هستیم. فرمود: او کسی است که خداوند برای هوشیاران آیتی قرار داده است. هر وقت با دل آگاه و گوش شنوا به او بنگرید، خواهید دانست که جانشین من است.

همان طور که می دانید من پیغمبر شما هستم. پس صف ها را بشکافید و به صورت حاضران مسجد نگاه کنید، دل شما به هر کس مایل گردید، او جانشین من است! چون

ص: 305

خداوند در قرآن مجید می فرماید: «فَاجْعَلْ أَفْئِدَةً مِنَ النَّاسِ تَهْوِي إِلَيْهِمْ»(1) یعنی: ابراهیم گفت: خدایا دل های مردم را متوجه (فرزندان ابراهیم) بنما.

ابوعامر اشعری، در اینجا و ابوغرۀ خولانی، و ظبیان و عثمان بن قیس، و غربۀ دوسی به ترتیب از میان افراد قبائل اشعری، خولانی، و دوسی، و همچنین لاحق بن علاقه برخاستند، و صف ها را شکافتند و به رسیدگی افراد و مشاهدۀ صورت های آنان پرداختند. در آخر دست علی بن ابیطالب را گرفتند و گفتند: یا رسول الله! دل های ما متمایل به این مرد گردید. پیغمبر فرمود: شما برگزیدگان خدائید، چون جانشین مرا قبل از آنکه از وی نام ببرم شناخیتد. از کجا دانستید که او همان است که جانشین من خواهد بود؟

آنها صداها را به گریه بلند نمودند و گفتند: به تمام حاضران نگاه کردیم و نسبت به هیچ کس شور پیدا نکردیم و به وی دل نبستیم، ولی تا علی را دیدیم دل های ما به هیجان آمد، و بعد آرام گرفت، گوئی هدف را پیدا کرده است، لذا بی اختیار اشک از دیدگان ما جاری گشت، و چنان سینه ها از او روشن و فرحناک شد که گوئی او پدر ما و فرزندان او هستیم.

آن گاه رسول اکرم (صلی الله علیه و آله) این آیه را تلاوت نمود: وَمَا يَعْلَمُ تَأْوِيلَهُ إِلاَّ اللّهُ وَالرَّاسِخُونَ فِي الْعِلْمِ(2) یعنی: تأویل قرآن را جز خداوند و راسخان در علم کسی نمی داند، سپس فرمود: شما بر اثر شناسائی جانشین من، چنان هستید که گوئی ولایت و دوستی ما به سوی شما پیشی گرفته است، و از آتش جهنم دور هستید(3) این عده زنده ماندند و در جنگ جمل و صفین در رکاب امیرالمؤمنین (علیه السلام) شرکت نمودند، و در جنگ صفین در راه یاری آن حضرت شهید شدند.

پیغمبر به آنها نوید بهشت می داد، و می فرمود: اینان با علی بن ابیطالب کرّم الله وجهه شهید خواهند شد.

ص: 306

و می گوید: حدیث دوم مؤلف کتاب «المناقب الفاخرة فی العترة الطاهره» از ابوبکر روایت کرده است که گفت: پیغمبر اکرم به علی فرمود: یا علی! من و تو از جانب خدا آفریده شدیم. علی گفت: یا رسول الله! «جنب الله» چیست؟ فرمود: سری پوشیده و علمی نهفته است که جز من و تو کسی از آن خلق نشده است. پس هر کس ما را دوست داشت وفا به عهد کرده است، و هر کس ما را دشمن بدارد در پایان عمر خواهد گفت: یا حسرتی علی ما فرطت فی جنب الله.(1)

و می گوید: حدیث سوم حموئی به سند خود از خیثمۀ جعفی روایت می کند که گفت: شنیدم حضرت صادق (علیه السلام) می فرمود:(2) مائیم جنب الله و صاحبان و برگزیدگان و امانت گاه آثار پیغمبران و امنای الهی و حجت خدا و ارکان ایمان و ستون های اسلام، و رحمت خدا بر بندگانش.

آغاز و انجام کارها به وجود ما بستگی دارد، ائمه و چراغ های روشن در تاریکی و انوار هدایت مائیم. پیشی گرفتگان به دین خدا و آنها که در آخر کار هم باقی خواهند بود مائیم. پرچم برافراشته حق ما هستیم که هر کس دست به دامان ما بزند به حق می رسد و هر کس تخلف ورزد غرق می شود. مائیم که صورت های تابناک و نورانی خواهیم داشت، و برگزیدۀ خداوند می باشیم، راه روشن و صراط مستقیم به سوی خدا و نعمت خدا بر بندگانش و راه راست خداپرستی ما هستیم.

معدن نبوت و پایگاه پیغمبری خدا و محل آمد و رفت فرشتگان ما هستیم. ما چراغ نورانی کسانی هستیم که بخواهند به وسیلۀ ما کسب نور کنند، و راه هائی هستیم که بخواهند دنبال ما بیایند. راهنمایان بندگان به سوی بهشت، و پل هائی که هر کس از آن گذشت عقب نمی ماند و هر کس روی برتافت به هلاکت می رسد، مائیم.

خدا به وسیلۀ ما رحمت نازل می کند و مردم از باران سیراب می شوند، و به وسیلۀ ما عذاب از شما برطرف می شود، پس هر کس ما را شناخت و به خوبی دید و حق ما را دانست و دستورهای ما را گرفت (و بدان عمل کرد) او از ماست و به سوی ما

ص: 307

خواهد آمد.(1)

روایات شیعه در این خصوص بسیار است. از جمله شیخ صدوق به اسناد خویش از ابوبصیر از حضرت صادق (علیه السلام) روایت می کند که امیرالمؤمنین (علیه السلام) فرمود: راهنما و راه یافته من هستم. پدر یتیمان و بینوایان، و شوهر بیوه زنان من هستم. پناهگاه هر ضعیفی و محل امن هر بیمناکی هستم.

فرماندۀ مؤمنین به سوی بهشت، و ریسمان محکم الهی و کلمۀ تقوی و قدرت دید خدا و زبان راستگو و دست توانای حق من هستم. جنب الله که خدا می فرماید: «أَن تَقُولَ نَفْسٌ يَاح َسْرَتَى عَلَى مَا فَرَّطتُ فِي جَنبِ اللَّهِ» من هستم. دست باز رحمت و آمرزش خدا بر بندگانش من هستم.

من همانم که هر کس مرا شناخت و حق مرا دانست، خدای خود را شناخته است، زیرا من جانشین پیغمبر او در زمین او و حجت او بر بندگانش می باشم. هر کس منکر این فضائل من باشد، خدا و پیغمبرش را انکار نموده است.(2)

و نیز از طبرسی در «احتجاج» در حدیثی طولانی از امیرالمؤمنین (علیه السلام) نقل می کند که فرمود: خداوند در این آیه: «ان تقول نفس...» به منظور روشن ساختن حجت بر بندگانش دربارۀ برگزیدگان و اولیاء خود، تعریف زیادی برای نزدیک گردانیدن آنها به خود نموده است. نمی بینی که هرگاه بخواهی نزدیکی کسی را نسبت به دیگری اظهار کنی می گوئی فلانی جنب فلانی است؟ این گونه رمزها را خداوند در قرآن آورده است که جز خود و پیغمبران و حجت های او کسی نمی داند، و این هم به خاطر جلوگیری از دست بردن در قرآن مجید توسط دشمنان خدا بوده است که از آن راه جلو فضائل و مناقب حجت های خدا را بگیرند.

از این رو خداوند این گونه رموز را در قرآن آورده، و دل و دیدگان دشمنان را کور کرد که نتوانند آن را بفهمند و از قرآن حذف کنند.(3)

ص: 308

«جنب الناس» است، مناسب است که در مقام پیشوائی مسلمین مقدم بر «جنب الله» و کسی گردد که از لحاظ قرب و مقام، پهولی خداست؟! نه. نه.

بنابراین روشن رگدید که آیۀ شریفه دلالت بر وجود صفتی در مولی امیرالمؤمنین (علیه السلام) می کند که خلافت و امامت از آن منفک نمی شود و در مقام پیشوائی مسلمانان جایز نیست کسی را بر آن حضرت مقدم داشت. این مطلب را ما با قطع نظر از خصوصیاتی می گیریم که روایات متضمن آن بود، ولی اگر آن خصصویات را هم در نظر بگیریم، مطلب واضح تر و آشکارتر می شود.

زیرا دلالت روایت تخست بر این موضوع کاملاً واضح و آشکار است روایت دوم هم می رساند که علی (علیه السلام) نزدیک ترین مردم به پیغمبر خدا (صلی الله علیه و آله) و بعد از آن حضرت بهترین مردم روی زمین بود، و بدیهی است که با این فرض جا ندارد که دیگری در احراز منصب جانشینی پیغمبر و نمایندۀ خدا بر وی پیشی گیرد.

روایت سوم نیز، هر فقرۀ آن دلالت بر ابات خلافت و امامت سایر ائمه معصومین از دودمان آن حضرت دارد، و این که سند روایت مزبور به حضرت صادق (علیه السلام) بر می گردد، مانع از این نیست که سخن پیغمبر باشد، زیرا آن حضرت مورد قبول عامه نیز هست.(1)

ص: 310

ابوصالح و مغربی از ابن عباس روایت می کند که گفت حفصه زوجه پیغمبر در اتاق عایشه با همسر دیگر پیغمبر «ماریه» نشسته بود. پیغمبر به وی فرمود: راز مرا حفظ می کنی؟ حفصه گفت: آری، پیغمبر به خاطر خشنود شدن حفصه فرمود: من دیگر با ماریه همبستر نمی شوم.

حفصه راز پیغمبر را فاش ساخت و خبر را به عایشه رسانید. عایشه ماجرا را از پیغمبر جویا شد و در نتیجه این آیه نازل گردید. وَإِذْ أَسَرَّ النَّبِيُّ إِلَى بَعْضِ أَزْوَاجِهِ حَدِيثاً. تا آنجا که می فرماید: فَإِنَّ اللَّهَ هُوَ مَوْلاَهُ وَجِبْرِيلُ وَصَالِحُ الْمُؤْمِنِينَ. ابن عباس گفت: به خدا قسم «صالح المؤمنین» در آیه علی بن ابیطالب است. خدا در این آیه می فرماید: بعد از علی، فرشتگان برای یاری پیغمبر کافی است.(1)

از بخاری و موصلی روایت شده است که عبدالله عباس گفت: از عمر بن خطاب پرسیدم آن دو زن که در این آیه ذکر شده اند کیستند؟ گفت: حفصه و عایشه می باشند.(2)

روایاتی که از طریق شیعه رسیده بسیار است، از جمله در «غایةالمرام» از محمد بن عباس بن ماهیار در تفسیر آیاتی که دربارۀ اهل بیت عصمت نازل شده است، ذیل این آیه پنجاه و دو حدیث از طرق خاصه و عامه روایت کرده است.

ص: 312

از جمله به سند خود از محمد بن عبدالله بن ابی رافع از حضرت فاطمه زهرا (علیها السلام) روایت می کند که فرمود: پیغمبر در همان روز که وفات یافت نخست از هوش رفت سپس به هوش آمد. من در آن وقع می گریستم و دست های پیغمبر را می بوسیدم و می گفتم: یا رسول الله! بعد از شما من و اولاد من دیگر چه کسی را داریم؟ پیغمبر (صلی الله علیه و آله) فرمود: بعد از من خدا و جانشین من صالح المؤمنین علی بن ابیطالب را دارید.(1)

او و محمد پیمان برادری بستم. و اینک او در بستر محمد خوابیده است تا جان خود را فدای او کند و زیادی عمر خویش را به وی ایثار نماید.

هر دو فرود آئید به زمین و او را از خطر هجوم دشمن حفظ کنید. به امر الهی هر دو فرد آمدند. جبرئیل بالای سر علی و میکائیل پائین پای علی نشستند. جبرئیل گفت: بَخٍّ بَخٍّ یابنَ ابی طالبٍ یُباهیِ اللهُ بِکَ المَلائِکَةَ به! به! ای پسر ابوطالب! خداوند به (این ایثار تو) با فرشتگان مباهات می کند. و در آن هنگام که پیغمبر (صلی الله علیه و آله) عازم مدینه بود این آیه بر آن حضرت نازل شد: «وَمِنَ النَّاسِ مَن يَشْرِي...».(1)

***

ابن صباغ مالکی در «الفصول المهمه» می نویسد: امام حجة الاسلام ابوحامد غزالی(2) در کتاب «احیاء علوم الدین» نوشته است: در شبی که علی بن ابیطالب در بستر رسول خدا خوابید خداوند وحی فرستاد به جبرئیل و میکائیل...(3)

در «مجمع البیان» می نویسد: سُدَی از ابن عباس روایت کرده است که گفت: این آیه دربارۀ علی بن ابیطالب نازل شده است. در آن موقع که پیغمبر از بیم مشرکان از مکه خارج شد و به غار «ثور» رفت، علی به جای آن حضرت در بسترش خوابید. سپس این آیه در ین راه مکه و مدینه نازل گردید. و هم ابن عباس در این روایت می گوید: وقتی جبرئیل در بالین علی (علیه السلام) نشست گفت: «بَخٍّ بَخٍّ یابنَ ابی طالبٍ یُباهیِ اللهُ بِکَ المَلائِکَةَ».(4)

ص: 315

به همین جهت هم بود که خداوند با فرشتگان مقرب خود مباهات کرد. کسانی که از عادت و روش آن حضرت در جنگ ها و غیر آن آگاهی دارند، بی گفتگو می دانند که اخلاق و طرز فکر حضرت نیز چنین بود.

وقتی شما خواننده از آنچه بیان داشتیم واقف شدید، مانند آفتاب نیمروز برای شما آشکار می شود که خلافت و امامت اختصاص به علی (علیه السلام) دارد، زیرا کامل ترین مراتب عبودیت و بندگی، رسیدن به این مقام بزرگ است.(1)

کسی که چنین مقامی دارد در پیشگاه عقل محال است که زیر فرمان کسی قرار بگیرد که از لحاظ مقام پائین تر از او قرا ردارد، تا چه رسد که بخواهد تحت رمان کسی قرار گیرد که به مراتب از وی پائین تر است، زیرا فرار خلفای ثلاثه در جنگ احد و خیبر با سایر مسلمانان سست عنصر، و جرأت ننمودن آنها برای مبارزه با عمرو بن عبدود، همگی کاشف از این است که آنها جان خود را بیش از خدا و پیغمبر دوست داشتند، به همین جهت نیز پیغمبر به اعتراف تمام مسلمانان در روز جنگ خیبر فرمود: فردا پرچم اسلام را به دست کسی می دهم که خدا و پیغمبر را دوست بدارد، و خدا و پیغمبر هم او را دوست بدارند. و چون به میدان برود باز نگردد تا این که خداوند او را پیروز گرداند. (لأعُطِیَنَّ الرّایةَ غَداً رجلاً یُحبَِ اللهَ وَرسُولَه، وَیُحِبّهُ اللهُ وَرسُولُه لا یَرجَعَ حتّی یَفتحِ اللهُ علی یَدَیهِ).

این سخن پیغمبر اکرم (صلی الله علیه و آله) همان طور که دلالت بر مقام کامل مولی امیرالمؤمنین (علیه السلام) دارد که پرچم اسلام را فردای آن روز به دست آن حضرت داد و خداوند او را فاتح گردانید، دلالت بر ضعف مقام ابوبکر و عمر هم دارد که خدا و پیغمبر را چنان که می باید دوست نداشتند، چون آنها روزهای قبل وقتی به میدان رفتند پشت به جنگ نمودندو بدون نتیجه برگشتند، بنابراین کسی که در دوستی خدا و پیغمبر ضعیف باشد، چگونه ممکن است خداوند او را بر کسی برتری دهد که دوستی وی نسبت به خدا و پیغمبر به حد کمال رسیده بود؟ تا آنجا که هیچ چیز را مقدم بر رضای خداوند متعال نمی دانست.

ص: 317

سؤال علی (علیه السلام) دارای این فضیلت است که در بستر پیغمبر به جای آن حضرت خوابید و جان خود را در راه خدا به معرض خطر انداخت. ابوبکر هم این فضیلت را دارد که در غار «صاحب» و همراه پیغمبر (صلی الله علیه و آله) بود، و به نص قرآن، خدا او را «ثانی اثنین» یعنی دومی پیغمبرش قرار داد، و این دلالت بر کمال فضیلت او می کند، و این که خداوند فرموده است پیغمبر به ابوبکر گفت «لاتَحْزَنْ إِنَّ اللّهَ مَعَنَا»(1) محزون مباش که خداوند با ماست، دلیل دیگری بر فضیلت ابوبکر است.

پاسخ اجتماع دو نفر در یک مکان و اطلاق کلمه همراه «صاحب» از طرف یکی به دیگری دلالت بر فضل یا نقص کسی نمی کند، همان طور که تعبیر دومی دو نفر (ثانی اثنین) و مانند آن دلالت بر هیچ فضیلتی ندارد تا چه رسد که رسانندۀ کمال فضیلت باشد!

چنان که خداوند در سورۀ کهف کافر و مؤمن را صاحب و همراه یکدیگر دانسته است «فَقَالَ لِصَاحِبِهِ وَهُوَ يُحَاوِرُهُ أَنَاْ أَكْثَرُ مِنكَ مَالاً وَأَعَزُّ نَفَراً»(2) یعنی کافر به مؤمن گفت مال و نفرات من از تو بیشتر و با ارزش تر است.

و نیز خدا می فرماید: قَالَ لَهُ صَاحِبُهُ وَهُوَ يُحَاوِرُهُ أَكَفَرْتَ بِالَّذِي خَلَقَكَ مِن تُرَابٍ(3) یعنی مؤمن به همراهش که کافر بود گفت: آیا منکر خدائی شدی که تو را از خاک آفرید؟ و در جای دیگر می فرماید: مَا يَكُونُ مِن نَجْوَى ثَلاَثَةٍ إِلاَّ هُوَ رَابِعُهُمْ وَلاَ خَمْسَةٍ إِلاَّ هُوَ سَادِسُهُمْ وَلآ أَدْنَى مِن ذَلِكَ وَلآ أَكْثَرَ إِلاَّ هُوَ مَعَهُمْ أَيْنَ مَا كَانُوا(4) و در این تعبیر اهل نجوی که خدا سومی آنهاست فضیلتی نخواهد داشت! بلکه ممکن است بگوئیم آیۀ فَاَنْزَلَ اللّهُ سَكِينَتَهُ عَلَيْهِ وَأَيَّدَهُ بِجُنُودٍ لَمْ تَرَوْهَا، چون در اینجا مسلماً ضمیر «علیه» بازگشت به پیغمبر می کند و مفرد است، می رساند که اشتراک ابوبکر در داستان غار با پیغمبر فقط در همراه بودن و توقف دو نفری آنها در غار بوده است، نه این که آرامش و سکینۀ آسمانی هم شامل

ص: 318

ابوبکر شده باشد، مضافاً به این که سکینه و آرامش خداوند شامل همۀ مؤمنین می شود.

اشکال احتمال دارد که ضمیر فقره «فَاَنْزَلَ اللّهُ سَكِينَتَهُ عَلَيْهِ» بازگشت به ابوبکر کند چون او محزون، و محتاج به سکینه و آرامش بود.

پاسخ ضمیر فقرۀ «وایده» قطعاً به پیغمبر (صلی الله علیه و آله) برمی گردد، و تفکیک دو ضمیر از هم شایسته کلام بلیغ نیست، بلکه در این جا مورد پیدا نمی کند، زیرا اول آیه در مقام بیان نصرت و یاری نمودن پیغمبر (صلی الله علیه و آله) است که خدا می فرماید: «إِلاَّ تَنصُرُوهُ فَقَدْ نَصَرَهُ اللّهُ إِذْ أَخْرَجَهُ الَّذِينَ كَفَرُوا ثَانِيَ اثْنَيْنِ إِذْ هُمَا فِي الْغَارِ إِذْ يَقُولُ لِصَاحِبِهِ لاتَحْزَنْ إِنَّ اللّهَ مَعَنَا فَاَنْزَلَ اللّهُ سَكِينَتَهُ عَلَيْهِ وَأَيَّدَهُ بِجُنُودٍ لَمْ تَرَوْهَا»(1) یعنی: اگر او (پیغمبر) را یاری نکردید، خداوند او (پیغمبر) را یاری نمود، زمانی که کفار (مکه) او را بیرون کردند، دومین نفر که در غار بود (پیغمبر) به همراه خود (ابوبکر) گفت غمگین مباش که خدا با ماست.

پس خداوند سکینه و آرامش خود را بر او (پیغمبر) نازل کرد. بنابراین فقرۀ «پس خداوند سکینه و آرامش خو را بر او (پیغمبر) نازل کرد»، بیان و توضیح نصرت و یاری است که در اول آیه می فرماید از پیغمبر نمودیم، بنابراین اگر ضمیر «علیه» به ابوبکر برگردد، آخر آیه با اول آن تناسب نخواهد داشت، از این رو مسلم است که باید ضمیر «علیه» بازگشت به رسول اکرم (صلی الله علیه و آله) کند.

ص: 319

علی هم دست به سوی آسمان برداشت و گفت: خدیاا برای من در نزد خد پیمان دوستی قرار بده. در این هنگام آیۀ شریفۀ إِنَّ الَّذِينَ ءَامَنُوا وَعَمِلُوا الصَّالِحَاتِ سَيَجْعَلُ لَهُمُ الرَّحْمَنُ وُدّاً نازل گردید.

پیغمبر (صلی الله علیه و آله) آن را بر اصحاب خود تلاوت نمود. اصحاب نخست دچار شگفتی شدند. فرمود: تعجب نکنید، قرآن چهار قسمت است. یک چهارم آن فقط دربارۀ ما اهل بیت است. یک قسمت دیگر در حلال های خدا، قسمت سوم در محرمات الهی است، و قسمت چهارم در فضائل و احکام است. خداوند فضائل ارزشمند قرآن را دربارۀ ما نازل فرموده است.(1)

***

ثعلبی در تفسیرش (به سند خود) در تفسیر این آیه از براء بن عازب روایت نموده که پیغمبر (صلی الله علیه و آله) به علی (علیه السلام) فرمود: یا علی بگو: خدایا عهد و پیمانی برای من نزد خود قرار بده، و مودت و دوستی مرا در سینه های مؤمنین جای ده. خداوند هم این آیه را نازل کرد: إِنَّ الَّذِينَ ءَامَنُوا وَعَمِلُوا الصَّالِحَاتِ سَيَجْعَلُ لَهُمُ الرَّحْمَنُ وُدّاً.(2)

همچنین حموئی (به سند خود) حدیث فوق را از براء از پیغمبر اکرم روایت کرده و گفته است این آیه دربارۀ علی بن ابیطالب نازل شده است.(3)

سپس صاحب «غایةالمرام» یازده حدیث از طریق شیعه در تفسیر آیۀ مزبور نقل کرده و می گوید: کلینی در کافی (به سند خود) از ابوبصیر روایت نموده که گفت: به حضرت صادق (علیه السلام) عرض کردم: تفسیر این آیه ان الذین آمنوا... چیست؟ فرمود: این مودت که خدا فرموده است، ولایت و دوستی امیرالمؤمنین (علیه السلام) است.(4)

این حدیث؟ در تفسیر علی بن ابراهیم قمی هم آمده است؟(5)

اکنون که خواننده اطلاع یافت که روایات مستفیض عامه و خاصه نزول این آیه

ص: 321

را در شأن امیرالمؤمنین (علیه السلام) می داند، باید دانست که آیۀ مزبور دلالت بر اختصاص خلافت و امامت به مولی امیرالمؤمنین (علیه السلام) دارد.

بیان مطلب این که خدا می فرماید «سیجعل» این «جعل» و قرار دادن مودت و دوستی یا جعل تشریعی است و یا تکوینی منظور از «ودّ» هم یا دوستی یا ولایت و امامت است و یا مطلق محبت و دوستی است. اگر بگوئیم منظور جعل تشریعی است ،چنان که ظاهر نیز چنین است، و مقصود از «وُدّ» ولایت و امامت است، چنان که روایات شیعه بر آن دلالت دارد، و روایت ابن مغازلی بلکه روایت ثعلبی و حموئی نیز به واسطۀ انصراف عهد و پیمانی که سؤال شده است به پیمان خلافت و امامت، نیز دلیل آن است، باید گفت دلالت آن بر این معنی و اضح و روشن می باشد.

اشکال در اینجا نمی توان «وُدّ» و دوستی را به معنی ولایت و امامت گرفت، زیرا ولایت و امامت معنی حقیقی «ودّ» نیست، و معنی مجازی هم نیست، زیرا علاقه ای که مصحح استعمال باشد در بین این معنی وجود ندارد.

پاسخ محبت ثابت و صادق که شخصی نسبت به دیگری دارد مستلزم این است که دوستدار موافق محبوب خود باشد و از وی سرپیچی نکند، چنان که اگر به کاری هم علاقه و محبت داشت، می باید آن را به جا آورد، بنابراین «ودّ» و دوستی نسبت به کسی، کنایه از موافقت با او و پیروی از وی است، همان طور که ود و دوستی نسبت به چیزی کنایه از به جا آوردن آن است، چنان که در آیۀ «إِنَّ الَّذِينَ يُحِبُّونَ أَن تَشِيعَ الْفَاحِشَةُ فِي الَّذِينَ ءَامَنُوا»(1) علاقه به شیوع کارهای زشت کنایه از غیبت است.

وقتی که تحقق معنی محبت مستلزم با آشکار شدن آثار آن در خارج است و سلب آن از کسی که اثر آن از وی در خارج آشکار نشده است، صحیح باشد، جایز است که منظور از محبت به وطر کنایه، اثر محبت باشد نه خود محبت و دوستی، بنابراین منظور از «ودّ» و دوستی در این آیه، ولایت و امامت به معنی حقیقی است، ولی به طور کنایه نه به طور صریح.

ص: 322

و اگر بگوئیم منظور جعل تشریعی، و «ودّ» مطلق محبت و دوستی است، باز هم تطبیق به ولایت و امامت می شود، زیرا شکی نیست که مولی امیرالمؤمنین (علیه السلام) مدعی خلافت و امامت بود و غیر از خودش هیچ کس را شایستۀ آن مقام بزرگ نمی دانست. به همین جهت آن حضرت از بیعت ابوبکر امتناع ورزید، و با او و سایر اصحاب دربارۀ اثبات حق خود احتجاج نمود و به آنها اعتراض کرد، و از آنها برای گرفتن حق خود از ابوبکر یاری خواست، و با میل با او بیعت نکرد.

این مطلب مانند آفتاب نیمروز روشن و مسلم است و جز دشمنان منکر حقایق، کسی آن را انکار نمی کند، بنابراین مقتضای دوستی آن حضرت، این است که امامت او را تصدیق کنیم و از وی پیروی نمائیم وگرنه مدعی دوستی او در ادعای خود صادق نخواهد بود، زرا دوستی صادق، آن است که اثر آن در خارج تحقق پیدا کند، و اگر آن حضرت را امام اول و جانشین پیغمبر ندانند، ادعای دوستی او چگونه مصداق پیدا می کند؟

اشکال لازم نیست هر کس شخصی را دوست داشت دعوی او را هم تصدیق کند، زیرا مؤمنان مأمورند که یکدیگر را دوست بدارند، ولی وظیفه ندارند که بدون شاهد دعوی یکدیگر را تصدق کنند.

پاسخ محبت نظیر ایمان است که تمام مؤمنین در آن شریک هستند، و بنابراین معنی ندارد که فقط فرد خاصی را تصدیق کنند، و اگر یکی بخواهد دیگری ار تصدی کند، می باید مدعی، تصدیق منکر کند، و شخص تصدیق مدعی نماید و این هم تناقض و مخالف عقل است، اما در آیۀ شریفه همۀ مؤمنین مأمورند که مولی امیرالمؤمنین (علیه السلام) را دوست بدارند، پس بر تمام مؤمنین واجب است که خلافت و امامت آن حضرت را تصدق کنند و از وی پیروی نمایند.

و نیز وجوب محبت و دوستی آن حضرت بر همۀ مؤمنان فقط به خاطر این است که علی (علیه السلام) در پیروی از خداوند و پیغمبر از همه کس کامل تر و نزد خدا و پیغمبر از همه کس محبوب تر می باشند.

از این رو معقول نیست که در مقام خلافت الهی و جانشینی پیغمبر (صلی الله علیه و آله) دیگری

ص: 323

بر وی مقدم گردد، و چنانچه مقصود جعل تکوینی باشد باز هم دلالت آیه بر این که مقصود از «ودّ» دوستی و ولایت امیرالمؤمنین (علیه السلام) است ثابت و روشن است، خواه منظور از این مودت، ولایت و امامت باشد، یا مطلق محبت و دوستی.

توضیح این که جعل تکوینی که در این مورد تصور می شود، به معین تقدیر محبت علی (علیه السلام) و مهیا ساختن لوازم آن در دل های مؤمنین است، به طوری که به وسیلۀ آن به سوی آن حضرت راهنمائی گردند، و دوستی او را برگزینند، به طوری که هر مردو زن باایمانی او را دوست داشته باشد، و هر منافقی او را دشمن بدارد. نه این که جعل به معنی اضطرار و درمانده گشتن باشد، چنان که روشن است.

این که از میان تمام اهل ایمان فقط علی (علیه السلام)

این امتیاز را پیدا کرده است که خدا محبت ان را در دل های آنان قرار دهد، تنها به واسطۀ این است که آن حضرت از تمام مسلمانان به خدا و پیغمبر نزدیک تر بود، و به همین جهت نیز او برای تصاحب خلافت و جانشینی پیغمبر از هر کسی دیگر مقدم است.(1)

ص: 324

حسین است.(1)

حدیث سوم - طبرسی در مجمع البیان از طریق عامه و غیره از سلمان فارسی و سعید بن جبیر و سفیان ثوری روایت نموده است که «بحرین» در این آیه علی و فاطمه (علیهما السلام) ، و میان این دو برزخ و حائلی است، محمد رسول الله است، و لؤلؤ حسن و مرجان حسین است.(2)

حدیث چهارم - ابن شهر آشوب از طرق عامه و غیره از حرکوسی در کتاب لوامع و شرف المصطفی، و ابوبکر شیرازی در کتاب خود و ابوصالح و ابواسحاق ثعلبی و علی بن قطان طائی و ابن علویه قطان در تفاسر خود از سعید بن جبیر و سفیان ثوری، و ابونعیم اصفهانی در کتاب «فیما نزل من القرآن فی امیرالمؤمنین» از حماد بن سلمه، از ثابت و او از انس، و هم از ابوهالک از ابن عباس، و قاضی نظیری از سفیان بن عیینه از حضرت صادق روایت نموده اند که «مرج البحرین» علی و فاطمه است که دو دریای ژرف هستند و یکی بر دیگری برتری ندارد، و در روایتی است که «برزخ» پیغمبر اکرم (صلی الله علیه و آله) است که از میان آن دو دریا لؤلؤ و مرجان بیرون می آید، یعنی حسن و حسین (علیهما السلام) .

حدیث پنجم - ابومعاویه ضریر (نابینا) از اعمش و او از ابوصالح از ابن عباس روایت نموده است که گفت: روزی فاطمه (علیها السلام) از گرسنگی و بی لباسی خود می گریست. پیغمبر (صلی الله علیه و آله) فرمود: ای فاطمه با زندگی شوهرت قانع باش که به خدا قسم علی در دنیا و آخرت سرور است. آن گاه خداوند آیۀ «مرج البحرین یلتقیان» را نازل فرمود: یعنی منم خدائی که دریای وجود علی و دریای وجود فاطمه را جاری ساختن تا یکیدر را ملاقات کنند. من خدائی هستم که میان آنها را پیوند دادم، «وبینهما برزخ» یعنی میان این دو دریا حائل و مانعی است، این مانع پیغمبر خداست که نمی گذارد علی به خاطر دنیا محزون شود، و مانع می شود که فاطمه از وضع زندگی شوهرش ناراحت گردد. ای جن و

ص: 326

انس! کدام یک از نعمت های خدا، یعنی ولایت امیرالمؤمنین و محبت فاطمه زهرا را تکذیب می کنید؟

سپس ابن عباس گفت: لؤلؤ حسن و مرجان جسین است، زیرا لؤلؤ بزرگ است و مرجان کوچک می باشد. جای شگفتی نیست اگر علی و فاطمه به واسطۀ وسعت اثر فضل و کثرت خیر وجودی آنها، دو دریا باشند، زیرا دریا را هم به واسطۀ وسعتی که دارد دریا می گویند.

روزی پیغمبر سوار اسبی شد آن را به سرعت به حرکت درآورد و فرمود: وجدته بحراً یعنی اسب را دریائی یافتم.(1)

حدیث ششم - مؤلف کتاب «المناقب الفاخرة» به سند خود از ابوسعید خدری روایت می کند که گفت: از ابن عباس پرسیدند تفسیر این آیه چیست؟ گفت دو دریا علی و فاطمه، حائل میان آنها پیغمبر، و لؤلؤ و مرجان حسن و حسین است.(2)

حدیث هفتم - همین حدیث است که ثعلبی به سند خود آن را از سفیان ثوری نقل کرده است.(3) روایات در تفسیر این آیۀ شریفه و تطبیق آن به پیغمبر و اهل بیت عصمت بسیار زیاد است. در «غایةالمرام» پنج حدیث را از طریق ما روایت کرده است که ما به ذکر دو نقل آن مبادرت می ورزیم.

روایت اول - شیخ صدوق (به سند خود) از یحیی بن سعید عطار نقل می کند که گفت: شنیدم حضرت صادق (علیه السلام) می فرمود: «مرج البحرین یلتقیان بینهما برزخ لا یبغیان» علی و فاطمه دو دریای ژرف هستند که یکی بر دیگری برتری ندارند «یخرج منهما اللؤلؤ والمرجان» لؤلؤ حسن و مرجان حسین است.(4)

ص: 327

روایت دوم - محمد بن عباس ماهیار (به سند خود) از ابوذر غفاری روایت نموده که در تفسیر این آیه گفت: دو دریائی که به هم می رسند علی و فاطمه، و لؤلؤ و مرجان هم حسن و حسین می باشند که از آنها بیرون می آیند. چه کسی مانند این چهار تن علی و فاطمه و حسن و حسین را دیده است؟ کسی جز افراد باایمان آنها را دوست نمی دارد، و غیر از کافر، دشمنی آنهارا به دل نمی گیرد. پس ای مردم! ایمان خود را به محبت اهل بیت (علیهم السلام) کامل کنید، و با دشمنی آنها کافر نگردید که به دوزخ خواهید رفت.

دریا از کیفیت روان ساختن آنها پدید می آیند، نه این که دنبالۀ حرکت آنها باشد. دلیل بر این مطلب، روایات شیعه و سنی است. از جملۀ روایات عامه حدیثی است که در «غایةالمرام» در باب این که «علی (علیه السلام) بهترین مردم بعد از پیغمبر است».

از فقیه ابن مغازلی شافعی در کناب «مناقب» به اسناد خودش از ابوایوب انصاری روایت نموده که وقتی پیغمبر بیمار شد، فاطمه زهرا (علیها السلام) به عیادت پدر آمد که ببیند چه کسالتی دارد. وقتی ناراحتی و ضعف پیغمبر (صلی الله علیه و آله) را دید گریست و اشک از دیدگانش جاری شد. پیغمبر (صلی الله علیه و آله) فرمود: فاطمه جان! خداوند نظری به زمین افکند(1) و پدرت را برگزید و او را پیغمبر گردانید. آن گاه دوباره نظری به زمین کرد و شوهر تو را انتخاب کرد و به من وحی نمود که تو را به او تزویج کنم و او را جانشین خود نمایم.

فاطمه جان! نمی دانی که خداوند به خاطر تو، تو را به همسری کسی درآورد که بردباریش از همۀ مسلمانان بیشتر و اسلام آوردنش از همه پیش تر و علمش از همه بیشتر است؟ فاطمه نیز خوشحال و مسرور گردید.

آن گاه پیغمبر (صلی الله علیه و آله) فرمود: فاطمه جان! شوهرت هشت منقبت جالب دارد: ایمان به خدا و پیغمبر او، رأی و نظریات بی نظیر او، همسری تو برای او، حسن و حسین فرزندانش، امر به معروف او، نهی از منکر او، قضاوت و داوری او با کتاب خدا (قرآن).

فاطمه جان! ما اهل بیتی هستیم که هشت خصلت را خداوند به ما داده و پیش از ما به هیچ کس نداده است و کسی هم از آیندگان به آن نخواهد رسید. آن خصلت ها اینها است: بزرگ ترین پیغمبران از ماست و او پدر تو است، بهترین جانشینان پیغمبر از ماست و او شوهر تو است، شهید ما بهترین شهیدان است و او حمزه عموی تو است، و آن کس که دو بال دارد که به وسیلۀ او در بهشت هر جا بخواهد پرواز می کند از ماست که پسرعم تو جعفر بن ابیطالب است، دو سبط (دخترزادۀ پیغمبر) این امت از ماست و آنها دو پسر تو هستند. به خدائی که جان من در دست اوست مهدی این امت هم از ماست.(2)

ص: 329

این روایت را حموئی نیز با اسناد دیگر از علی بن هلال و او از پدرش نقل کرده است.(1) و هم از طریق شیعه از سلمان فارسی با اضافات بیشتر آورده اند.(2)

چهارم - آیل شریفه «مرج البحرین» دلالت دارد بر مقام عالی امام حسن و امام حسین (علیهما السلام) در نزد خداوند متعال، زیرا آنها را لؤلؤ و مرجان نامیده و تشبیه به آن کرده است، بدین گونه که خداوند از میان تمام مخلوق جن و انس خود آنها را در عالم ظاهر مانند لؤلؤ و مرجان دانسته است، چون همان طور که لؤلؤ و مرجان در عالم محسوس برای جن و اسن زینت هستند و چشم آنها به وجود آنها روشن است، و هر کدام برای دست یافتن به آن به قدر توانائی خود سعی و کوشش می نمایند، همین طور هم حسن و حسین روحی فداهما زینت بخش اهل ایمان هستند که چشمان آنها باید به وجود آنان روشن گردد و برای تحصیل محبت و مودت و ولایت آنها سعی و کوشش به عمل آورند.

پنجم - از آیه استفاده می شود که خلافت و امامت اختصاص به مولای متقیان علی (علیه السلام) و دو فرزند پاک سرشت او امام حسن و امام حسین دو آقای جوانان بهشت دارد، زیرا بدیهی است که هر کس دارای چنین مقام و منزلتی در نزد خداوند باشد، به طوری که بر جن و انس منت بگذارد و بگوید این نعمت ها را به شما دادیم، پس کدام نعمت خدای خود را تکذیب می نمائید؟، جایز نیست که در مقام خلافت الهی و جانشینی پیغمبر اکرم کسی بر وی مقدم گردد، و او تابع و پیرو کسانی باشد که خداوند آنها را مفتخر به نعمت وجود او کرده است!

برای توضیح بیشتر می گوئیم این که خداوند وجود مقدس علی (علیه السلام) را به دریا تعبیر کرده است، کاشف از وسعت علم و اطلاع آن حضرت است.در صورتی که خلفای ثلاثه از لحاظ علم و سایر صفات برجسته به جائی نرسیدند که در احراز مقام خلافت و امامت شایستگی ریاست بر آن حضرت را داشته باشند. کسانی که از اخبار و داستان های آنان اطلاع دارند در آنچه گفتیم شکی ندارد.

ص: 330

بیشتر کار می کردم.(1)

و اما آن سه چیزی که می خواستم از پیغمبر بپرسم: ای کاش از آن حضرت پرسیده بودم که خلافت و جانشینی او، بعد از وی تعلق به چه کسی دارد؟! تا کسی با جانشینی حقیقی او کشمکش نکند! کاش می پرسیدم که آیا انصار هم حقی در موضوع خلافت اسلامی دارند؟ و کاش از پیغمبر دربارۀ ارث دختر برادر و عمه سؤال کرده بودم، زیرا در این باره شکی در دلم باقی مانده است»!!

ص: 332

دیدم و اگر دروغ بگویم هر دو کور شوند، که می فرمود: علی پیشوای نیکوکاران و قاتل کافران است، هر کس علی را یاری نماید پیروز است و آن کس که او را تنها بگذارد خوار است. (عَلیٌّ قائِدُ البَرَرةِ وقاتِلُ الکَفَرةِ مَنصُورٌ مَن نَصَرَهُ وَمَخذُولٌ مَن خَذله).

آگاه باشید که روزی من نماز ظهر را پشت سر پیغمبر (صلی الله علیه و آله) گزاردم، فقیری در مسجد از مردم چیزی خواست و کسی چیزی به او نداد. فقیر دست به آسمان برداشت و گفت: خدایا گواه باش در مسجد پیغمبر (صلی الله علیه و آله) از مردم چیزی طلب کردم و کسی چیزی به من نداد.

در این وقت علی در حال رکوع بود و اشاره به انگشت کوچک دست راست خود نمود که انگشتری در آن بود. فقیر هم نزدیک آمد و انگشتر را از انگشت او بیرون آورد. این موضوع در مقابل چشم پیغمبر (صلی الله علیه و آله) واقع شد. وقتی پیغمبر (صلی الله علیه و آله) از نماز فراغت یافت دست خود را به آسمان بلند کرد و فرموود: پروردگارا! موسی بن عمران تو را خواند و گفت: «خدایا سینه ام را باز گردان و کارم را رو به راه کن و لکنت را از زبانم بردار تا سخن مرا بشنوند، وزیری از خاندانم برای من قرار ده و او هارون برادرم است» و خداوند در پاسخ او فرمود: «به زودی تو را به وسیلۀ برادرت تقویت می کنم، و قدرتی به تو و برادرت می دهم که به واسطۀ آن دشمنان نتوانند به شما برسند».

خداوندا! اینک من محمد پیغمبر و برگزیده توأم، خدایا سینۀ مرا باز کن و کارم را رو به راه گردان و کسی را از خاندانم وزیر من قرار ده و او علی است، و به وسیلۀ او مرا تقویت کن. ابوذر گفت: هنوز پیغمبر این کلمه را تمام نکرده بود که جبرئیل از جانب خداوند بر وی نازل شد و گفت: ای محمد! بخوان! پیغمبر گفت: چه بخوانم؟ جبرئیل گفت: بخوان: إِنَّمَا وَلِيُّكُمُ اللّهُ وَرَسُولُهُ وَالَّذِينَ ءَامَنُوا الَّذِينَ يُقِيمُونَ الصَّلاَةَ وَيُؤْتُونَ الزَّكَاةَ وَهُمْ رَاكِعُونَ.(1)

***

حدیث دوم - در جزء سوم کتاب «الجمع بین الصحاح السته» تألیف رزین عبدری در تفسیر سورۀ مائده و این آیۀ شریفه از صحیح نسائی روایت می کند که عبدالله سلاّم گفت: خدمت پیغمبر رسیدیم و گفتیم: چون ما مسلمان شده ایم، عده ای از مردم ما

ص: 335

(یهود) به دشمنی ما برخاسته اند و قسم خورده اند که با ما سخن نگویند. در این وقت آیۀ «إِنَّمَا وَلِيُّكُمُ اللّهُ وَرَسُولُهُ...» نازل شد.

سپس بلال اذان نماز ظهر گفت و مردم به نماز ایستادند. عده ای رکوع می کردند و جمعی در حال سجود بودند، سائلی هم ازمردم چیزی طلب می کرد. علی در حال رکوع بود، و با این حال انگشتر خود را به وی عطا نمود. سائل آمد و پیغمبر را مطلع ساخت. پیغمبر نیز این آیه را بر ما قرائت کرد: «إِنَّمَا وَلِيُّكُمُ اللّهُ وَرَسُولُهُ...»(1) آن گاه صاحب «غایةالمرام» سایر روایات را نقل کرده تا آنجا که می گوید:

حدیث دهم - خطیب خوارزمی می نویسد: «عمرو عاص در پاسخ نامۀ معاویه به وی نوشته بود: ای معاویه! می دانی که خداوند آیات را در فضائل علی نازل کرده است که هیچ کس با وی شریک نیست؟ مانند این آیه «يُوفُونَ بِالنَّذْرِ»(2) و آیۀ «انما ولیکم الله» و آیۀ «أَفَمَن كَانَ عَلَى بَيِّنَةٍ مِنْ رَبِّهِ» و آیۀ «مِنَ الْمُؤْمِنِينَ رِجَالٌ صَدَقُوا مَا عَاهَدُوا اللَّهَ عَلَيْهِ» و آیه ای که می فرماید: «قُل لآ أَسْاَلُكُمْ عَلَيْهِ أَجْراً إِلاَّ الْمَوَدَّةَ فِي الْقُرْبَى».(3)

نماز می گزاردند. نظر پیغمبر به فقیری افتاد، و از وی پرسید: آیا کسی چیزی به تو داد؟ گفت: آری. انگشتری قیمتی به من دادند. پیغمبر فرمود: چه کسی آن را به تو داد. فقیر گفت: آن مرد که ایستاده و نماز می خواند و با دست اشاره به علی بن ابیطالب (علیه السلام) نمود. پیغمبر پرسید: در چه حالی انگشتر به تو داد؟ فقیرگفت: در حال رکوع آن را به من عطا کرد. پیغمبر (صلی الله علیه و آله) فرمود: الله اکبر! سپس این آیه را تلاوت فرمود: «وَمَن يَتَوَلَّ اللّهَ وَرَسُولَهُ وَالَّذِينَ ءَامَنُوا فإِنَّ حِزْبَ اللّهِ هُمُ الْغَالِبُونَ».(1)

در این هنگام حسان بن ثابت این اشعار را (در مدح علی (علیه السلام) سرود):

ابا حَسنٍ تُفدیکَ نفسی وَ مُهجتی *** و کلُ بطیءٍ فی الهوا و المسارعٍ

أیذهبَ مدحی والمُحَبَّرُ ضایعُ *** وَ ما المدحُ فی جنبِ الا لَه بِضایعِ

فأنت الّذی اعطیتَ اِذ کنتَ راکِعاً *** فَدتکَ نفوسُ القَومِ یا خَیرَ راکعِ

فَأنزلَ فیک اللهُ خیرَ وِلایةٍ *** وَبَینَّها فی مُحکَماتِ الشرایعِ

یعنی: ای ابوالحسن! جان من فدای تو باد - و هر کس که روی در هوا و پائی در زمین دارد. آیا ستایشی که از تو می کنم از بین می رود و چیزی که آن را در آن نوشته ام ضایع می شود؟ نه! چنین نیست که مدح من نزد خداوند ضایع گردد. تو همانی که (انگشتر خود را به فقیر) عطا کردی، در وقتی که رکوع می نمودی، جن ها یمردم به فدای تو باد، ای رکوع کننده. در نتیجه خداوند بهترین مقام ولایت را دربارۀ تو نازل نمود و آن را در آیات محکم و صریح قرآنی بیان فرمود.

سپس مؤلف «غایةالمرام» سایر روایات مربوط را تا آخر نقل می کند.(2)

ص: 337

جواب دادند که اگر این آیه را منکر شویم، باید سایر آیات را نیز انکار کنیم، و چنانچه به آن ایمان بیاوریم خواری آن بیشتر است که پسر ابوطالب بر ما مسلط گردد.

و گفتند: محمد در آنچه می گوید راستگو است و او را سرپرست خود می دانیم، ولی در آنچه (راجع به علی) به ما امر نمود، از علی اطاعت نخواهیم کرد. در این وقع آیۀ «يَعْرِفُونَ نِعْمَتَ اللَّهِ ثُمَّ يُنكِرُونَهَا» نازل گردید. این نعمت که اصحاب آن را شناختند و بعد منکر آن شدند ولایت علی بود. از این رو اکثر اصحاب کفران ولایت علی (علیه السلام) نمودند.(1)

در احتجاج طبرسی از رسالۀ امام علی النقی (علیه السلام) به اهل اهواز که از مسئله جبر و تفویض سؤال کرده بودند روایت می کند که حضرت نوشته اند: «تمام امت اسلام بدون استثنا و بدون هیچ گونه خلافی اتفاق دارند که قرآن کلام خداست و شکی در آن نیست، و چون تمام فرقه های اسلامی اجماع بر این مووضع دارند، به طور قطع به واقع رسیده اند، و با تصدیق قرآن به حقیقت راه یافته اند، زیرا پیغمبر (صلی الله علیه و آله) فرمود: امت من اجتماع بر ضلالت و گمراهی نمی کند. با این بیان، پیغمبر (صلی الله علیه و آله) خبر داده است هر موضوعی که امت اسلام دربارۀ آن اتفاق داشته باشند و جمعی برخلاف آن نروند، حق است.

معنی حدیث «لا تجتمع امتی علی ضلالة» این است، نه تأویلی که نادان ها از این حدیث نموده اند. و نه آنچه دشمنان گفته اند که حکم قرآن را باطل کنند، از احادیث دروغین و روایات مزخرف و هواپرستی های تباه کننده که مخالف نص صریح قرآن و آیات مسلم و آشکار الهی است.(2) از خداوند مسئلت داریم که ما را توفیق کار نیک دهد

ص: 339

و به راه راست هدایت فرماید.

سپس حضرت فرمود: هرگاه قرآن گواهی به راستی خبری و تحقیق آن بدهد و گروهی از امت منکر شوند، آن را به وسیلۀ حدیثی از این احادیث دروغین مورد انتقاد قرار می دهند، و به واسطۀ انکار آیات قرآنی و عقب زدن آن به خلاف و گمراهی می افتند.

صحیح ترین خبری که حققت آن به وسیلۀ قرآن شناخته شده است، خبری است که تمام امت اسلام آن را قبول دارند، و آن این که پیغمبر فرمود: «من دو چیزگرانبها را در میان شما می گذارم و آن کتاب خدا و عترت من است مادام که دست به دامان آن زده اید هرگز بعد از من گمراه نمی شوید. آن دو از هم جدا نمی شوند تا این که در حوض کوثر نزد من بیایند».

این حدیث در کتاب خدا (قرآن) عیناً آمده است. مثل آیۀ «إِنَّمَا وَلِيُّكُمُ اللّهُ وَرَسُولُهُ». روایات علما در این خصوص یکسان است که این آیه دربارۀ امیرالمؤمنین (علیه السلام) نازل شده است و آن حضرت انگشتر خود را در حال رکوع به فقیر داد، خدا هم این آیه را در تقدیر از عمل او نازل فرمود.

پس پیغمبر اکرم (صلی الله علیه و آله) از میان اصحاب خود علی (علیه السلام) را با این الفاظ معرفی نمود مَن کُنتَ مولاهُ فعلّیّ مولاهُ. الّلهم والِ من والاهُ وَعادِ مَن عاداهُ یعنی هر کس من آقا و سرپرست او هستم، علی مولا و آقای اوست و خدایا دوست بدار هر کس که او را دوست می دارد و دشمن بدار هر کس که او را دشمن می دارد و هم دربارۀ او فرمود: علی دین مرا می پردازد و وعدۀ مرا عملی می سازد و او بعد از من جانشین من است.

و نیز وقتی او را در مدینه به جای خود گذارد، علی (علیه السلام) گفت: یا رسول الله! مرا جانشین خود بر زنان و بچه ها می کنید؟ پیغمبر فرمود: راضی نیستی که تو نسبت به من به منزلۀ هارون نسبت به موسی باشی، جز این که بعد از من پیغمبری نخواهد بود؟

و از این جا دانستیم که قرآن مجید گواهی به تصدیق این اخبار و تحقیق این شواهد داده است، بنابراین وقتی این اخبار موافق قرآن بود لازم است که امت اسلام آن را اقرار کنند.

ما چون دیدیم که آن اخبار موافق کتاب الله است و کتاب الله نیز موافق آن اخبار می باشد، و دلیل آنها است، پیروی آن اخبار را واجب دانستیم، و جز دشمنان و مفسده

ص: 340

جویان از آن سر باز نمی زنند».(1)

و نیز در احتجاج طبرسی می گوید در حدیث امیرالمؤمنین (علیه السلام) است که فرمود: منافقان به پیغمبر اکرم (صلی الله علیه و آله) گفتند بعد از آنچه خدای تو بر ما واجب کرده است، آیا چیز دیگری هم مانده است که واجب نکرده باشد؟ خدا این آیه را نازل فرمود: «إِنَّمَا وَلِيُّكُمُ اللّهُ وَرَسُولُهُ...» تمام مسلمانان هم می دانستند که در آن روز جز یک مرد کسی در حال رکوع زکات به فقیر نداد، آن هم کسی که اگر صریحاً در قرآن ذکر می شد، آنچه مربوط به نام او بود هم اسقاط می نمودند!!

اینها و نظائر آن رموزی است که برای تو ذکر نمودم که در قرآن هست تا معنی آن بر تحریف کنندگان مجهول بماند، و به تو و امثال تو برسد و در اینجاست که خدا می فرماید: الْيَوْمَ أَكْمَلْتُ لَكُمْ دِينَكُمْ وَأَتْمَمْتُ عَلَيْكُمْ نِعْمَتِي وَرَضِيتُ لَكُمُ الإِسْلاَمَ دِيناً(2) یعنی امروز دین خود را کامل گردانیدم و نعمت خود را بر شما تمام کردن و راضی شدم که اسلام دین شما باشد.

مؤلف ممکن است مضمون روایت «کافی» را که می گوید علی (علیه السلام) حله به فقیر داد با آنچه در سایر روایات آمده است و میان شیعه و سنی شهرت دارد ک عطای آن حضرت به فقیر انگشتری بوده است، بدین گونه جمع کنیم که شاید حضرت در رکوع نماز ظهر حله و در رکوع نماز دیگری انگشتر داده باشد و آیۀ بعد از عطای دوم نازل شده است.

دلیل بر این، حدیثی است که حموئی از طریق عامه با سند خود از عمار یاسر روایت کرده است که حضرت در رکوع نماز مستحب بود که سائل چیزی از او خواست و علی (علیه السلام) انگشتر خود را درآورد و به او داد و آیۀ مزبور نازل گردید.(3)

انگشتری که حضرت به فقیر داد طبق روایتی که عمار ساباطی از حضرت صادق (علیه السلام) نقل کرده است نگین یاقوتی و سرخ به وزن پنج مثقال و حلقه نقره ای به وزن چهار مثقال داشته است، پس این که در بعضی از روایات عامه است که حضرت انگشتر طلا به فقیر داد، شاید اشتباهی از فقیر یا انگشتر طلانما بوده است، نه از جنس طلا.

ص: 341

لفظ جمع اشاره به موضوع دیگری است و آن این است که ایمان علی (علیه السلام) از لحاظ سابقه و ثبات و یقین، کامل ترین مراتب ایمان بوده، و فرمانبرداری وی از خداوند و میزان خلوص آن خضرت در منتهی درجه قرار داشته است، به طوری که به تمام معنی مطیع خداوند و از شائبه طمع بهشت و ترس از خداوند پیراسته بوده است.

چنان که از آن حضرت روایت شده است که فرمود: خدایا تو را عبادت نمی کنم که از آتش دوزخت بیم یا چشم به بهشت دارم، بلکه تو را شایسته عبادت دانسته ام و به همین جهت تو را پرستش می کنم.

علیهذا این که شخص امیرالمؤمنین را در آیۀ شریفه به صیغۀ جمع تعبیر فرموده است (الَّذِينَ ءَامَنُوا الَّذِينَ يُقِيمُونَ الصَّلاَةَ وَيُؤْتُونَ الزَّكَاةَ وَهُمْ رَاكِعُونَ) برای یادآوری همین معنی است، و این که آن حضرت به ملاحظۀ دارا بودن مراتب ایمان و دشوارترین درجات اطاعت خداوند، به منزلۀ تمام مؤمنین است.

آنچه دلالت دارد بر رسیدن علی (علیه السلام) به بالاترین مراتب یقین و ایمان و کامل ترین درجات طاعات، روایات صریح شیعه و سنی است که پیغمبر اکرم آن را در موارد بسیاری اظهار داشت. مثل این که وقتی علی (علیه السلام) به جنگ عمرو بن عبدود رفت پیغمبر (صلی الله علیه و آله) فرمود: «برز الایمان کله مع الکفر کله» تمام ایمان با تمام کفر روبرو شد، یا این که در حدیث مرغ بریان فرمود: علی محبوب ترین فرد در نظر خدا و پیغمبر است، یا در جنگ خیبر فرمود: فردا پرچم اسلام را به دستی کسی می دهم که خدا و پیغمبرش را دوست بدارد، و خدا و پیغمبر هم او را دوست بدارند، ثابت و پابرجاست، و هیچ گاه از جنگ روی نمی گرداند تا آن که سرانجام خداوند جنگ خیبر را به دست او فتح کرد.

و همچنین سایر روایات مسلم و مشهوری که حکایت از حالات امیرالمؤمنین می کند و هر کس کمترین اطلاعی از تاریخ حیات آن حضرت داشته باشد، تردیدی در آن نخواهد کرد.

ص: 343

علیه در حکم ولایت و سرپرستی و مالک امر بودن شریک است، علیهذا به طور مسلم ولایتی که شخص رکوع کننده در این آیه دارد، همان ولایتی است که خدا و پیغمبر دارد، و آن به معنی اولی به تصرف بودن در امور بندگان و رسیدگی به کارها و سرپرستی آنها می باشد.

«ولی» در اصل به معنی کسی است که از دیگران سزاوارتر و شایسته تر باشد، و «مولی» نیز همین معنی را دارد. «ولی» به معنی اولی به تصرف در امور شخص یا مردم و شایسته تر بودن از کسی دیگر، قطع نظر از قرائن مقام، روشن است، و اگر قرائن مقام را هم به نظر بیاوریم مسلم است که در آیۀ شریفه فقط همین معنی منظور است، و آن هم بر دو وجه می باشد:

1- همان طور که نسبت دادن «ولی» به کسی که نیازمند به شخصی است که رسیدگی به کارهای او نماید. در نظر اهل عرف قرینۀ روشنی برای ارادۀ این معنی است، ماند ولی صغیر و ولی زن که هیچ کس احتمال نمی دهد منظور دوست صغیر یا دوست زن! یا یاور و یا همسایه آنها باشد، بلکه به طور قطع و یقین می گویند: ولی صغیر و ولی زن کسی است که اختیاردار و سرپرست صغیر و زن باشد، همین طور هم نسبت بدادن «ولی» به شخصی که از نظر عقلی یا شرعی یا عرفی تسلط او بر دیگری پذیرفته است، قرینۀ معینی است که منظور از «ولی» مالک امر و اختیاردار است.

2- کلمۀ «انما» که به اتفاق تمام دانشمندان علوم عربی از ادات حصر است، قرینۀ دیگری برای ارادۀ این معنی است، زیرا سایر معانی ولایت منحصر به خداوندو پیغمبر و افراد باایمانی است که نماز می گزارند و ممکن است در حال رکوع زکات بدهند، نیست، پس تحقیق معنی حصر به معنی کلمه انما (این است و جز این نیست) موجب قطع و یقین است که منظور از ولایت، ولایت امر ،و اولویت در تصرف و اختیارداری است.

سؤال ظاهراً به قرینۀ آیۀ چهارم قبل از این آیه یعنی آیۀ «يَآ أَيُّهَا الَّذِينَ ءَامَنُوا لاَ تَتَّخِذُوا الْيَهُودَ وَالنَّصَارَى أَوْلِيَآءَ»، و آیۀ دوم بعد از آن «والَّذِينَ اتَّخَذُوا دِينَكُمْ هُزُوا وَلَعِباً مِنَ الَّذِينَ اُوتُوا الْكِتَابَ مِن قَبْلِكُمْ

ص: 345

وَالْكُفَّارَ أَوْلِيَآءَ» مقصود از ولایت در این جاها محبت و دوستی است، زیرا آنچه که نسبت به یهود و نصارا و کفار نهی شده است، ولایت به معنی دوستی با آنان است، نه این که به معنی اولویت دادن و سرپرست بودن آنهاست، چون مؤمنین آنها را صاحبان امر و سرپرستان خود نمی دانستند تا خداوند آنها را برحذر دارد. از این رو می گوئیم که ولایت در تمام موارد به معنی محبت و دوستی است، و کلمه «انما» هم حصر مجازی است نه حقیقی.

پاسخ اگر در آیۀ سابق یا آیۀ بعدی «ولی» به عمنی دوست بود، دلیل نیست که در این آیۀ شریفه هم به همان معنی باشد، بلکه به مناسبت قبل و بعد آن باید آن را به معنی ولیّ امر و اختیاردار و سرپرست بدانیم که به مؤمنین تذکر می دهد ولیّ و اختیاردار شما خداوند و پیغمبر او و فرد باایمانی است که دارای اوصاف یاد شده است، و شما مؤمنین زیر فرمان ولایت امر آنها هستید و در اتخاذ دوستی میان خود و کافران به خدا، از خود اختیاری ندارید، بلکه واجب است که در این خصوص از اولیاء خود (خدا و پیغمبر و امام) فرمانبرداری کنید و مطیع امر و نهی آنها باشید، پس این آیۀ شریفه «انما ولیکم الله» تأکید و تثبیت نهی سابق و بعدی است.

باید دانست که انحصار ولایت به معنی محبت در خداوند و پیغمبر به این جهت است که محبت مؤمنین نسبت به یکدیگر هم بازگشت به محبت خداوند متعال و محبت پیغمبر (صلی الله علیه و آله) می کند، زیرا اصل ایمان و لزوم محبت، خداوند و پیغمبر است. مؤمنی که در این آیه خداوند او را قرین پیغمبرش قرار داده است، اگر امام مفترض الطاعه باشد، ایمان هیچ کس بدون پذیرفتن ولایت او و گرفتن ایمان به محبت وی، کامل نمی گردد، و از این رو می توان دوستی و محبت را منحصر به او هم دانست، زیرا او هم مانند خدا و پیغمبر اصل ایمان است.

و نیز باید توجه داشت که مجاز بودن انحصار محبت به عنوان تنزیل و مانند دانستن دو چیز با هم است، زیرا بدیهی است که مجاز در حرف تابع کلمه ایست ک حروف بر سر آن در آمده است، از این رو مادام که مدخول حروف به منزلۀ کلمه ای نباشد که بعد از ادات حصر واقع شده است، قرار گرفتن ادات پیش از آن کلمه

ص: 346

درست نیست.

بنابراین منحصر بودن ولایت و اختیارداری به خداوند متعال و پیغمبر اکرم (صلی الله علیه و آله) و مؤمن متصف به صفات مذکور اگر از باب تنزیل باشد، بدین گونه که مثلاً ولی به معنی دوستدار و یاور باشد، در صورتی صحیح است که محبت آنها به منزلۀ محبت و دوستی تمام مؤمنین باشد که واجب است آنها را دوست بدارند، و این معنی هم هنگامی کامل می گردد که آن مؤمن موصوف به صفات یاد شده، همتای پیغمبر خدا و جانشین آن حضرت و حجت خداوند بر بندگانش باشد، و گرنه تنزیل و همانند دانستن بی مورد خواهد بود.

این که طبق آیۀ شریفه خداوند آن شخص مؤمن مخصوص را در انحصار محبت به او همتای پیغمبر قرار داده است و اثبات خلافت برای او، مقتضی آن است که خلافت و جانشینی پیغمبر هم اختصاص به او داشته باشد، زیرا حتی به اعتراف خود عامه هم نصی و دلیلی از قرآن و سنت بر اثبات خلافت خلفای ثلاثه وجود ندارد.

مضافاً به این که انحصار ولایت بعد از خدا و پیغمبر (در آیۀ شریفه) در مؤمن مخصوص اگر هم از باب تنزیل و همانند دانستن باشد، باز با این معنی نمی سازد که خلفا از طرف خداوند استحقاق خلافت را داشته اند، بلکه باید آنها را همتا و قرین پیغمبر قرار دهند، همان طور که مؤمن منصف به اوصاف مذکور قرین پیغمبر بود.

اشکال انحصار این مؤمن منصف به اوصاف یاد شده در آیۀ شریفه به شخص امیرالمؤمنین خواه حصر تحقیقی باشد و خواه تنزیلی بنا به مذهب خودتان درست نیست، زیرا در مذهب شیعه خلافت و امامت منحصر به یک فرد نمی باشد و تعداد ائمه نزد شما دوازده نفر به عدد ماه های سال و نقبای بنی اسرائیل است.

جواب انحصار امامت در مولای متقیان (علیه السلام) هنگامی درست نیست که امامت ائمه بعدی در عرض آن حضرت باشد، مانند حق شرکاء نسبت به چیزی که در آن شریک هستند، ولی موقعی که امامت آن ذوات مقدس به ترتیب باشد و یکی بعد از دیگری جانشین امام پیش از خود شود، چون منصب امامت به سلسلۀ مراتب سرانجام بازگشت به امیرالمؤمنین (علیه السلام) می کند، انحصار درست خواهد بود. همچنان که اگر ولایت

ص: 347

را منحصر به پیغمبر هم بدانیم به همین نسبت صحیح است، و با امامت ائمه اثنی عشر که منصب ولایت و امامت خود را از پیغمبر خدا گرفته اند، منافات ندارد. بالاتر بگوئیم اگر ولایت را منحصر به خدا بدانیم هم صحیح است، زیرا ریشۀ ولایت پیغمبر و ائمه اطهار ذات بی زوال اوست.

بنابراین انحصار ولایت با مذهب مخالفین شیعه وفق نمی دهد که مولی امیرالمؤمنین (علیه السلام) را بعد از خلفای خود قرار می دهند، اما طبق مذهب ما که نخستین خلیفه و سرور جانشینان است، حصر کامل است و اشکالی ندارد.

بحمدالله از آنچه بیان کردیم کاملاً روشن گردید که آیۀ شریفه صریحاً دلالت دارد بر اختصاص امامت به مولی امیرالمؤمنین (علیه السلام) . خدا را شکر می کنم که حق را برای آنان که دل آگاه و گوش شنوا دارند روشن ساخت.

ص: 348

هر کس که علی را دشمن می دارد.(1)

حدیث سوم - در کشف الغمه از زرّین عبدالله روایت می کند که گفت: ما در زمان حیات رسول اکرم (صلی الله علیه و آله) آیه را چنین می خواندیم: «يَآ أَيُّهَا الرَّسُولُ بَلِّغْ مَآ اُنْزِلَ إِلَيْكَ مِن رَبِّكَ ان علیاً مولی المؤمنین وإِن لَمْ تَفْعَلْ فَمَا بَلَّغْتَ رِسَالَتَهُ وَاللّهُ يَعْصِمُكَ مِنَ النَّاسِ»(2) سپس بقیۀ روایات را هم ذکر کرده است.

توضیح در آیۀ شریفه دو امر آشکار است:

امر اول، اهمیتی که خداوند به آنچه در این مورد نازل کرده است داده، شدیدتر از اهمیتی است که خداوند به سایر خبرها که بر آن حضرت نازل کرده است، می دهد، به طوری که می گوید: اگر این مطلب را ابلاغ نکردی رسالت ما را به مردم نرسانده ای.

امر دوم، این که رساندن این مطلب بر پیغمبر (صلی الله علیه و آله) دشوار بوده است، زیرا می ترسید که مردم آن را قبول نکنند و آزاری به وی برسانند، چون خداوند پیغمبر را تهدید نموده و از ترک تبلیغ آن برحذر داشته است، بقوله تعالی: «وإِن لَمْ تَفْعَلْ فَمَا بَلَّغْتَ رِسَالَتَهُ». این گونه تعبیر فقط در موردی است که کار برطرف دشوار و سنگین باشد.

لازم به ذکر نیست که ملاحظۀ پیغمبر در تبلیغ آنچه خدا فرموده بود از جانب خود وی نبود، بلکه از مردم ملاحظه داشت، و لذا خدا هم وعده داد که او را از شر مردم نگاه می دارد (وَاللّهُ يَعْصِمُكَ مِنَ النَّاسِ)، و این هر دو وجه دلالت دارد که آنچه بر پیغمبر نازل شد، ولایت و خلافت بود.

است، خلاصه داستان این است که پیغمبر اکرم (صلی الله علیه و آله) در غدیر خم بانگ زد و مردم اجتماع کردند، سپس دست علی را گرفت و گفت: مَن کُنتَ مولاهُ فَعلّیّ مولاهُ. هر کس من سرپرست او هستم. علی هم سرپرست اوست. این مطلب شایع شد و در شهرها منتشر گشت.

چون خبر آن به حارث رسید سوار شتر خود شد و آمد به ابطح نزد پیغمبر (صلی الله علیه و آله) ، سپس از شتر پیاده شد و آن را خوابانید، آن گاه آمد نزد پیغمبر (صلی الله علیه و آله) . در آن موقع جمعی از اصحاب نزد رسول خدا بودند. حارث گفت: ای محمد! از طرف خدا به ما امر نمودی که بگوئیم: جز خدای یگانه، خدائی نیست و تو پیغمبر خدائی. ما هم پذیرفتیم، و به ما امر کردی که پنج نوبت نماز بخوانیم و زکات بدهیم و یک ماه روزه بگیریم و حج خانه خدا کنیم همه را قبول کردیم، به اینها راضی نشدی تا بازوهای پسر عم خود را گرفتی و او را بر همۀ ما برتری دادی و گفتی: هر کس من آقا و سرپرست او هستم، علی هم آقا و سرپرست اوست! ین را از خودت می گوئی یا به دستور خداست؟

پیغمبر (صلی الله علیه و آله) فرمود: به خدائی که جز او خدائی نیست این را از طرف خدا می گویم. حارث از پیغمبر رو گردانید و در حالی که به طرف شتر خود می رفت گفت: خدایا! اگر آنچه محمد می گوید راست باشد سنگی از آسمان بر سر من بکوب یا عذابی دردناک بر من فرو فرست. هنوز به شترش نرسیده بود که سنگی از آسمان بر سر او کوبیده شد و از مقعدش بیرون آمد و به هلاکت رسید. آن گاه این آیات نازل شد «سَأَلَ سَآئِلٌ بِعَذَابٍ وَاقِعٍ، لِلْكَافِرِينَ لَيْسَ لَهُ دَافِعٌ».(1)

مردم نبود، چنان که این اهتمام و تأکید هم جز با مقام عالی ولایت مناسبت با سایر احکام ندارد، و سایر احکام طوری نیست که اگر تبلیغ آن ترک شود، به منزله ترک تمام احکام باشد. این اهتمام تنها با ولایت و خلافت تناسب دارد، زیرا با تعیین خلیفه از جانب خداوند، دین از خطر تباهی و زیاده و نقصان در آن محفوظ خواهد ماند.

مردم برسد. از این رو به صیغه «تفعیل» آورده که دلالت بر اتصاف محل به مبدأ دارد، در صورتی که صیغه «افعال» چنین نیست، و تنها دلالت بر رسیدن مبدأ به محل می کند.

دیگر این که آوردن فعل «اُنزِلَ» به صیغه مجهول می رساند که موضوع بدون اسناد به فاعل دارای اهمیت است، سپس که فرمود «من ربک» تصریح می کند که این امر مهم از جانب خداوند متعال است که نادان ها خیال نکنند پیغمبر از پیش خود می گوید.

دیگر این که از آیه کریمه استفاده می شود که این موضوع مهم قبل از اعلام آن توسط پیغمبر بر آن حضرت نازل شده بود، ولی حضرت آن را از بیم سرزنش نادان ها و انتظار وعده الهی برای جلوگیری از عکس العمل مردم، به تأخیر انداخت، خدا هم تبلیغ آن را در آخر آیه به پیغمبر تأکید فرمود، و او را از ترک تبلیغ آن برحذر داشت و به وی تأمین داد که او را از شر مردم حفظ می کند.

بودند برای پیغمبر درست کردند و پیغمبر در زیر آن فرمود: آیا می دانید، آیا گواهی می دهید که من از هر مرد و زن مؤمنی سزاوارتر به خود او هستم؟ گفتند: آری. فرمود: «مَن کُنتَ مولاهُ فعلّیّ مولاهُ. الّلهم والِ من والاهُ وَعادِ مَن عاداه».(1)

حدیث سوم - عبدالله بن احمد حنبل از عبدالله بن نعیم و او از پدر خود از حسین بن محمد و ابونعیم روایت می کند که گفتند: قطر از ابوطفیل روایت نموده است که علی مردم را در رُحبه(2) گرد آورد، سپس فرمود: شما را به خدا هر مسلمانی که در روز غدیر خم سخنان پیغمبر را شنید، برخیزد. 13 نفر برخاستند! ابونعیم گفت افراد بسیار برخاستند و گواهی دادند که در غدیر خم وقتی پیغمبر دست علی را گرفت به مردم فرمود: آیا می دانید که من نسبت به مؤمنین سزاوارتر به خود آنها می باشم؟ گفتند: آری. پیغمبر فرمود: من کنت مولاه... سپس روایات مربوطه را تا آخر نقل می کند.(3)

حدیث هشتم - نیز احمد حنبل از ابن نمیر از عبدالملک بن عطیۀ عوفی روایت می کند که گفت: رفتم نزد زید بن ارقم دائی خود و گفتم: حدیث از تو راجع به علی (علیه السلام) در غدیر خم نقل می کنند و من می خواهم شخصاً آن را از تو بشنوم. زید گفت: ولی شما مردم کوفه را نمی توان نادیده گرفت.(4) من گفتم: خطری از جانب من به تو نمی رسد. زید گفت: آری ما در جحفه بودیم دیدیم که پیغمبر (صلی الله علیه و آله) آمد و دست علی را گرفت و فرمود... سپس زید گفت من آنچه شنیدم به تو خبر دادم!

حدیث بیست و پنجم - در جزء سوم کتاب «الجمع بین الصحاح السته»

ص: 357