بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمَنِ الرَّحِيمِ

ص: 2

برای اولین بار در تاریخ جهان

آية الله العظمى

سید محمد حسینی شیرازی قدس سره

ص: 3

شناسنامه کتاب

*نام کتاب :برای اولین بار در تاریخ جهان

*مؤلف: آية الله العظمی سید محمد حسینی شیرازی قدس سره

*مترجم: عبدالمحمد حسنی

* تحقیق و ویرایش محمد خنیفرازده

* ناشر:

زیر نظر گروه ترجمه آثار آیة الله العظمی شیرازی

کلیه حقوق طبع و نشر برای بنیاد جهانی

آية الله العظمی شیرازی محفوظ است.

www.iswf.net

ص: 4

موضعگیری حضرت ابوطالب ...61

منطق جاهلیت ...63

عمار یاسر و والدینش ...64

با بلال حبشی ...65

مهاجرت به حبشه ...65

از برکات هجرت ...66

مسلمان شدن نجاشی ...70

مسلمان شدن حمزه ...70

موضعگیریهای مهم ابوطالب ...72

نیرنگ قریشیان ...72

همداستانی قریش ...73

پیمان ننگین قریشیان ...74

نقض عهدنامه ...75

سال اندوه ...78

شدت یافتن آزارهای قریشیان ...78

با إبن أبي معيط ...79

دختر مدافع ...79

نمونه هایی دیگر از آزار قریشیان ...80

همپای دختر مهرورز ...80

در سایه کعبه ...80

با هم پیمانان ...81

جنگ فرهنگی بر ضد قرآن... 85

مشرکان نزد عالمان یهودی مدینه رفتند...86

با سردمداران شرک ...87

توطئه وليد عليه قرآن ...88

ولید در گزارشی دیگر... 89

با عتبة بن ربيعه ...90

با سخره گران ...92

کفرورزی به آیات خدا ...94

طغیانگر سرکش ...94

دروغ زن گناهکار ...95

هيمه جهنم ...96

رؤساي دو منطقه مهم... 97

ستمگر و دوستش...98

و مثالی زنده ... 98

سازش هرگز ...99

خوراک بدکاران ...99

بزرگانی از قریش ...100

تهمتهای بی پایه ...101

تیرهای شماتت...101

رکانه و حقگریزی اش... 102

در آرزوی ملایک ...103

دشوارتر از جنگ اُحد... 103

سرکردگان استهزا...104

هیئت نمایندگی کشیشان حبشی ...105

با شاعر جاهليت أعشى بن قيس... 106

سفر به طائف...107

در منزلگاه نخله...109

بازگشت به مکه ...110

ص: 6

فصل سوم:

معراج پیامبر صلی الله علیه وآله و سلم

سفری به آسمان ...113

واکنش مشرکان به جریان معراج ...116

نا امیدی، هرگز ...118

دیدار با گروهی از یمامه ... 119

با هیأت خزرج ...121

بیعت در عقبه اولی ...123

بیعت در عقبه دوم... 124

هراس و خروش ابلیس ...126

بیعت عقبه به روایت جابر ...127

مسلمان شدن عمرو بن جموح ...129

فصل چهارم

هجرت پیامبر صلی الله علیه وآله و سلم

هجرت ...133

تصمیم فرجامین ...135

جبرئیل و افشای نقشه ...137

ليلة المبيت ...138

خفتن علی علیه السلام در آیینه قرآن ...138

شب هجرت ...139

تاریخ هجرت... 141

در جست وجوی پیامبر صلی الله علیه وآله و سلم ...142

جایزه دستگیری رسول خدا صلی الله علیه وآله و سلم ...143

با بریده اسلمی ...144

با ام معبد ...145

مسلمانان در انتظار رسول خدا صلی الله علیه وآله و سلم ...148

نخستین جمعه در مدینه... 150

نزد ابو ایوب ...150

مسجد شریف نبوی ...153

بنای مسجد ...153

ترک کردن خانه ابو ایوب ...154

برادری مهاجران و انصار ...155

رسول خدا صلی الله علیه وآله و سلم و نمایندگان انصار...156

تشریع اذان ...157

ابوسفیان و نخستین مصادره اموال مسلمانان...158

دعا کردن رسول خدا صلی الله علیه وآله و سلم برای مدینه ...159

خواستگاری علی علیه السلام از فاطمه ...160

مهریه ازدواج ...161

اعلان خبر ازدواج ...162

مهریه به مصلحت دو طرف... 163

سادگی در ازدواج ...165

مهمانی عروسی ...165

آداب شب زفاف... 166

بامداد شب عروسی ...167

ولادت امام حسن و امام حسین علیهما السلام ...167

با دانشمندان یهود ...170

مسلمان شدن عبدالله بن سلام... 171

مسلمان شدن مخیریق ...172

با پسران اخطب ...173

ص: 7

نیرنگبازی یهود ...174

يهوديان و دامن زدن به فتنه گری و دشمنی ...176

با عبدالله بن أبي و ابو عامر ...178

در راه عیادت یک بیمار ...179

بخشش رسول خدا صلی الله علیه وآله و سلم ...180

تبدیل قبله ...181

نماز طلب باران ...182

فصل پنجم:

غزوه ها و سریه های پیامبرصلی الله علیه وآله و سلم

اجازه جنگ برای دفاع ...187

گروه بندی کافران ...190

اولین سریه در اسلام ...190

سرية عبيدة بن حارث ...191

سرية سعد ...192

غزوه ابواء ...192

غزوه بواط ...193

غزوه ذات العشيره ...193

غزوه بدر ابتدایی ...194

سريّة عبد الله بن جحش ...194

ماه حرام و جنگیدن در آن... 196

نشانه های فتح ...196

سريّة عمير بن عدى... 197

غزوه بدر (اصلی) ...198

به سوی ذفران ...200

رایزنی پیامبر صلی الله علیه وآله و سلم با یاران... 201

کاوش و کسب اخبار ...203

گریز ابوسفیان ...205

شبِ نبرد بدر ...206

رایزنی مایه پیروزی است ...208

درگیری دو سپاه ...209

نشانه های شکست مشرکان ...210

رویارویی دو سپاه کفر و ایمان ...215

شکست مشرکان ...217

سرنوشت ابوجهل ...218

پس از فروکش کردن شعله های آتش جنگ ... 220

در راه بازگشت ...221

با اسیران بدر ...222

عباس بن عبدالمطلب در اسارت ...222

منت و لطف يا فديه ...223

فدیه داماد پیامبر صلی الله علیه وآله و سلم ...224

منع شکنجه و مثله...225

بخل و نیرنگ ...226

مشرکان و گزارشهای جنگ ...226

سرنوشت ابولهب ...227

غزوه بنی سُلَيم... 228

غزوه بنی قینقاع ...229

غزوہ سویق ...231

غزوه ذی امر... 233

سريه محمد بن مسلمه ...234

ص: 8

سريه زيد بن حارثه ... 236

سریه عبدالله بن عتیک ...237

غزوة أحد...238

نامه ای از مکه ...239

رایزنی با یاران ...240

به سوى أحد ...241

رویارویی دو سپاه ...242

آغاز جنگ... 244

گریز مشرکان ...247

پیامد شوم سرپیچی از فرمان رسول خدا صلی الله علیه وآله و سلم... 248

لا فتى الا على لا سيف الا ذو الفقار... 252

قتلگاه حضرت حمزه سیدالشهدا ...254

پستی بنی امیه و پیروانشان ...256

با ابو دجانه...256

مدافعان ثابت قدم... 257

عمرو بن جموح و شهادت ...258

قرعه کشی برای شهادت ...260

جوانی که ملایک غسلش دادند ...261

چشم قتاده ...262

دست ابن عتیک ...262

هفتاد و چند زخم ...263

متجاسران...263

با ابی بن خلف ...264

نمونه ای از باورمندان ...265

روز آزمایش... 266

مردی از بهشت ...266

ابلیس در شکار فرصتها ...267

بازگشت مسلمانان ...268

ساقی ...269

نماز ظهر در روز احد ...270

روش امویان و پیروانشان ...271

پایان جنگ ...271

شعارهای شرک و توحید ...272

کسب اطلاعات از دشمن ...273

آرامگاه شهیدان ...274

در آستانه مدینه ...275

با دختر جحش ...276

زنان با اخلاص ...277

گریه بر حضرت حمزه... 277

غزوة حمراء الاسد... 278

سرية غنوی به سوی رجیع ...281

سريه منذر به سوی بئر معونه ...282

غزوة بني النضير... 284

اموال بني النضير ...286

غزوه بنی لحیان ...288

غزوه ذات الرّقاع...289

جوانمردی رسول خدا صلی الله علیه وآله و سلم ...290

پایداری ...291

یادکرد پیامبر میله از یاران خود ...291

خدا مهربان تر است... 294

ص: 9

غزوه بدر دوم... 294

با قبایل اشجع و بنی ضمره ...295

غزوه دومة الجندل ...297

غزوه خندق یا احزاب ...298

رایزنی مایه پیروزی است ...300

پیامبر صلی الله علیه وآله و سلم و تحمل گرسنگی ...302

چشم اندازهای فتح ...302

در ضیافت جابر ...303

مشرکان و محاصره مدینه ...305

بنی قریظه و آغاز خیانتکاری آشکار...307

پیامبر صلی الله علیه وآله و سلم و گزارشهایی از بنی قریظه ...308

مذاکرات نظامی... 310

آغاز جنگ ...311

تمامیت ایمان در برابر تمام کفر ...313

ضربت على علیه السلام در روز خندق ...316

بهترین و بدترین ضربه ...317

با دخت عبدود... 319

فقط در جنگ با مشرکان ...

شکست احزاب ...321

حذیفه و دعای پیامبر صلی الله علیه وآله و سلم ...322

قرآن و غزوه احزاب ...324

غزوه بنی قریظه... 325

خطای ابولبابه و توبه اش ...326

داورى سعد بن معاذ...327

شهدای جنگ خندق و بنی قریظه ...330

با ابن باطا ...330

اعزام سریه ابن مسلمه به نجد... 331

غزوه غابه... 333

اعزام سریه عکاشه به سوی غمره ....334

اعزام سریۀ زید بن حارثه به سوی عیص ... 335

اعزام سریه زید بن حارثه به سوی بنی فزاره ... 336

غزوه بنی المصطلق ...336

در راه مدینه ...337

اعزام سریۀ جابر بن فهری به سوی عرینه ... 339

غزوه حديبيه ...339

در راه حدیبیه ...341

نمایندگان قریش از خزاعه ...342

با ابن مسعود ثقفی... 343

با بزرگ تیراندازان عرب ...344

با چهارمین نماینده ...345

با پنجمین نماینده ...346

اعتراض به پیمان صلح ...346

موافقت قریش ...347

بندهای پیمان صلح ...349

پیش از رسمیت یافتن پیمان ...349

امضای عهدنامه ...351

از معجزه های پیامبر ...351

مناسک نا کامان از ...351

بازگشت به مدینه ...352

از برکت صلح حدیبیه ...353

ص: 10

پیامبر صلی الله علیه وآله و سلم و فرصت ابلاغ رسالت ...355

غزوه خیبر ...355

از نفاق ابن ابی ...357

در نزدیکی خیبر ...358

تصميم یهود بر رویارویی ...359

پذیرش دیدگاه دیگران ...360

مردی که خدا و رسولش او را دوست می دارند ...360

مرحب شکست می

خورد ...363

مژده فتح ...364

مدارا با اسیران ...365

فاتح خيبر...366

تسلیم و پذیرش پرداخت جزیه ...366

مسلمان شدن یهودیان ...367

گذشت، نه انتقام ...368

دو مژده ...369

هدیه هایی از سرزمین حبشه ...370

کراماتی در خیبر ...371

از نشانه های نبوت ...372

غزوه وادى القرى ...373

باغ های فدک ...373

سرية اسامة بن زيد ...374

سریه ابن رواحه ...375

بازگرداندن خورشید ...376

سريه بشير ...376

سریه به سوی یمن و جبار ...377

سریه به سوی نجد ...377

عمرة قضا ...377

پیامبر صلی الله علیه وآله و سلم مناسک خود را بجای آورد ...379

هنگام بازگشت به مدینه ...380

از رویدادها و خاطره های سال هشتم ...381

سرية كعب غفاری به سوی منطقهٔ ذات اطلاح ...381

سريه موته ...382

بیرق سفید در دستان جعفر ...383

با عبدالله بن رواحه ...384

در نزدیکی موته ...385

شهادت فرماندهان ...386

پیامبر صلی الله علیه وآله و سلم سوگوار جعفر...387

در رثای شهیدان ...389

با رزمندگان موته ...390

سرية ذات السلاسل ...391

قرآن و ذات السلاسل ...393

سرية غابه... 394

غزوه فتح مکه ...394

قریش و عهدشکنی ...396

پشیمانی قریش... 397

آمادگی پیامبر صلی الله علیه وآله و سلم برای فتح ...400

با حاطب ابن ابی بلتعه ...402

حرکت به سوی مکه...403

ص: 11

خاطرات فتح ...404

در مرّ الظهران ...405

تلاشهای مثبت عباس ...407

کاری از سر ناچاری ...408

دوراندیشی ...410

ابوسفیان دعوت کننده جدید ...411

رفتار اسلام به هنگام پیروزی ...412

در آستانه ورود به مکه ...413

پاکسازی کعبه از بتها ...413

از خاطرات کعبه ...415

قطعنامه حقوق بشر ...415

با پرده داری کعبه ...417

نخستین اذان بر فراز کعبه ...419

در خانه ام هانی ...420

با فضالة بن الملوح ...421

از والایی های پیامبر صلی الله علیه وآله و سلم ... 422

بیعت همگانی... 424

معیار برتری در اسلام ...426

با بدیل بن ورقاء ...426

سریه غالب بن عبدالله به سوی بنی مدلج...427

سريه عمرو بن امیه به سوی بنی الدیل...428

سريه عبدالله بن سهيل ...428

سريه خالد بن ولید به سوی بنی جذیمه ...428

اخبار خیانت خالد و جبران کردن آن...430

غزوه حنين ... 431

هوازن و رئیس کهنسال بنی جشم ...432

جاسوسان هوازن و مسلمانان ...434

آماده شدن برای نبرد با هوازن ...435

در وادى حنين...437

صاحب دلاوریها و رشادتهای مشهور ...438

شیبه مسلمان می شود ...439

یورشی پس از گریز ...440

شکست هوازن ...441

غنایم حنين ...443

سریه ابوعامر به سوى أوطالس ...443

سریه ابوسفیان به سوی طائف ...445

غزوه طائف ...445

طائف در محاصره مسلمانان ...446

روزهای در حصار ...447

مأموریت شکستن بتها ...448

پایان محاصره ...448

فتنه تقسیم غنایم ...450

با ذو الخويصره...452

حکمت بخشش به مؤلفة قلوبهم... 453

از اعتراض تا رضایتمندی ...454

استغفار پیامبر برای انصار ...456

با اسیران هوازن... 457

تجسم بردباری و کرامتمندی ...459

معجزه آفرینی پیامبر...460

بازگشت پیامبر از مکه به مدینه ...461

ص: 12

معیار برتری در اسلام ...462

عروة بن مسعود ...463

اسلام آوردن قبیلہ ثقیف ...464

با قصیدهٔ لاميه كعب بن زهير ...465

جمع آوری زکات ...468

سرية عيينة بن حصن فزاری به سوی بنی تمیم ...469

همراه با شاعر پیامبر...471

سريّة قطبة بن عامر به تباله ...474

سریه ضحاک به سوی قبیله بنی کلاب...474

سرية علقمة بن محرز مدلجی ...475

سرية على بن ابى طالب علیه السلام به سوی سرزمین طی ...475

عدی راوی سرگذشت خود...476

سفانه راوی سرگذشت خود ...477

در محضر رسول خدا صلی الله علیه وآله و سلم ...479

اسلام آوردن عدی و قبیله اش ...480

غزوه تبوک ...482

از سخنان پیامبر اکرم صلی الله علیه وآله و سلم... 483

با جد بن قیس ...485

تهیدستان ...487

جانشینی و حدیث منزلت ...488

با ابوخيثمه ...489

از نشانه های نبوت ...490

همدلی ابوذر...491

ابوذر در ربذه...492

سوخت جهنم ...495

در سرزمین تبوک ...496

با فرمانروای آیله...496

سرية أبو عبيده به سوى جذام ... 497

سریه سعد بن عباده به سوی بنی سلیم...497

سريه خالد به سوی اکیدر ...497

أکیدر در اسارت ...498

عبدالله ذوالبجادین... 500

مذاکرات و دستاوردها ...501

توطئه گران علیه پیامبر و جانشین او... 502

قرآن افشاگر توطئه گران ...504

مسجد ضرار ...505

اولین کسی که پیامبر صلی الله علیه وآله و سلم به دیدارش شتافت ... 507

اینجا طابه است ...507

با همرزمان غایب از معرکه ...508

متخلفان از تبوک ...508

داستان متخلفان ...509

توبه سه متخلف از جنگ ...512

نزول سوره برائت [توبه]... 516

نامه پادشاهان حِمْيَر به پیامبر ...517

سریه خالد به نجران ...519

پریشانی و تشویش نصارای نجران...521

ورود نصارای نجران به مدینه ...523

مباهله آخرین راه حل ...524

ص: 13

تزلزل مسيحيان ...525

تفسیر عملی آیه مباهله ...525

سند صلح نجران ...526

آیه مباهله مدال افتخار از سوی خداوند .. .528

سريه بجلی ...529

با عمرو بن معدیکرب... 530

دو سریه هم زمان ...531

دو سریه به سوی یمن... 532

از آموزه های آسمانی ...533

آزار علی آزار رسول خداست...533

سرية اسامة بن زيد .. 534

فصل ششم :

سفیران و پیام آوران

سالِ آمد و رفت سفیران و فرستادگان ...537

نمایندگان قبایل هوازن و ثقیف ...537

نمایندگان بنی تمیم ...538

نمایندگان بنی عامر ...539

نمایندگان قبیلهٔ طی ...541

نمایندگان بنی زبید ...541

نمایندگان عبدالقیس ...541

نمایندگان بنی حنیفه ...543

نمایندگان کنده ...545

نماینده ای از بنی مراد ...545

نمایندگان اشعریان ...546

نمایندگان اهالی یمن ...546

نماینده أزد ...547

نمایندگان بجیله ...548

نمایندگان بنی کعب ...548

نمایندگان همدان ...545

نمایندگان مزینه ...550

نمایندگان نجران ...550

نماینده پادشاهان حمیر ...550

نمایندهٔ جماعتی از اعراب ...551

نمایندگان دوس ...553

نماینده فروة بن عمرو جذامي...553

نمایندگان بنی سعد ...554

نمایندگان طارق... 555

نمایندگان نجیب ...556

نمایندگان بنی سعد... 557

نمایندگان بنی فزار ...557

نمایندگان بنی اسد ...558

نمایندگان بهراء ...558

نمایندگان عذره ...559

نمایندگان بلّی ...559

نمایندگان ذی مره ...560

نمایندگان خولان ...560

نمایندگان محارب ...560

نمایندگان صداء ...561

نمایندگان غسان ...561

ص: 14

نمایندگان سلامان ...561

نمایندگان عبس... 562

نمایندگان بنی سلیم ...562

نمایندگان عامر ...562

نمایندگان ازد... 562

نمایندگان بنی المنتفق ...564

نمایندگان نَخَع ...565

سایر هیأتهای نمایندگی ...567

فصل هفتم :

حجة الوداع

حجة الوداع...571

چگونگی حج گزاردن رسول خدا صلی الله علیه وآله و سلم ...572

عمره و اعمال آن ...573

حج و مناسک و آداب آن ...576

حج تمتّع ...579

محرمات احرام ...580

از رویدادهای حجة الوداع ...581

در موقف عرفات ...582

در مسجد خیف ...584

آخرین روز تشریق ...584

وحی و آخرین آیه از قرآن...585

چه کسی قرآن را جمع آوری کرد؟ ...586

شواهدی دیگر ...589

فصل هشتم:

ولایت و امامت

مسأله مهم ابلاغ رسالت ... 595

برگزیده ای از حدیث غدیر ...598

اصحاب با علی بیعت می کنند ...604

جبرئیل و روز غدیر ...604

قرآن جانشینی علی علیه السلام را مبارک باد می گوید... 605

با نعمان فهری ...607

از خاطرات غدیر ...608

خدا نگهبان پیامبر خویش است ... 609

فصل نهم:

روزهای پایانی زندگانی پیامبر صلی الله علیه وآله و سلم

دو امانت گرانسنگ رسول خدا ...613

تأكيد حديث غدير ...613

سریه اسامه به سوی روم ...615

طلب مغفرت برای اهل بقیع ...616

نجات در عمل توأم با رحمت خدا ...617

کتاب و عترت دو جانشین رسول خدا صلی الله علیه وآله و سلم ... 617

با اسامة بن زید ...618

پيامبر نماز جماعت مسلمانان را نشسته می خواند ...619

رویگردانان از سپاه اسامه ...621

مصیبت؛ تمام مصیبت ...622

ص: 15

ستمدیدگان پس از رسول خدا صلی الله علیه وآله و سلم ...622

ابن عباس در حضور پیامبر اکرم ...623

در وداع با انصار ...623

وداع با مهاجران ...625

ثقل اکبر و اصغر...626

وصيّت و وصى ...628

با دختر خود فاطمه ...630

وصیتهای ویژه ...631

حقوق مردم... 632

پیامبر صلی الله علیه وآله و سلم در هنگام و داع ... 634

سخنانی به هنگام و داع...635

برتر از جبرئیل ...635

جبرئیل و وصیت نامه ...636

امانت خدا و رسولش ...638

اقرار گرفتن برای پذیرفتن وصیت نامه... 639

حنوط بهشتی ...639

پیامبر صلی الله علیه وآله و سلم برادرش را فراخواند ...639

نجوای حبیبانه... 641

پیامبر صلی الله علیه وآله و سلم زنده و پس از حیات ...642

در آغاز راه آخرت ...643

بزرگترین مصیبت...646

تعزیتی از خدای تبارک و تعالی... 647

تسلیت گویی جبرئیل به اهل بيت السلام...649

تسلیت خضر پیامبر به اهل بیت رسول خدا صلی الله علیه وآله و سلم ...649

معصوم متولى تجهيز معصوم ...650

قطع نبوّت؛ بزرگترین فاجعه برای زمین ...651

پیامبرصلی الله علیه وآله و سلم در آخرین آرامگاه خویش...652

خاتمه ...654

ص: 16

بر ضرورت پیروی از رفتارهای آن حضرت و فرمان بردن از سخنان ایشان تأکید می کنند باری ، برای شناخت این الگوی نیکو ، نخست بایستی با زندگی و رفتار آن حضرت آشنا شد و تاریخ حیات مبارک ایشان را به دقت خواند و فهمید و بهترین راه دستیابی به این مهم مطالعه کتابهای سیره و گزارشهای تاریخ صدر اسلام است تمامی گفتارها و رفتارهای آن حضرت برای ما درسی است مهم، که باید آنها را فرا گرفت و در زندگی خویش به کار برد پیامبر اکرم صلی الله علیه وآله و سلم الگوی کامل مکارم اخلاقی است و آن حضرت در تعبیری لطیف ،هدف بعثت را کامل ساختن مکارم اخلاق دانسته اند، و خواندن تاریخ حیات پیامبر اسلام له زمینه ساز آشنا شدن با این مکرمت های اخلاقی است.

این کتاب، یکی از بهترین کتابهای سیره است، که هم از دراز نویسی پرهیز کرده و هم در ایجازنویسی، مطلبی را وا نگذاشته است بلکه جانب اعتدال را حفظ کرده است بسیارند کتابهای سیره ای که یا چنان پربرگ اند که خواننده را می تارانند، یا چنان کم برگ که وی را در فهم سیرۀ آن حضرت سیراب نمی سازند و تشنه رهایش می کنند. علاوه بر این برخی کتابهای سیره دچار بعضی گزاره های خرافی و عقل گریزاند که با خرد سالم سازگار نمی باشند و دلِ خواننده را به سرابهایی کاذب و و همی خوش می کنند و از چشمه سار حقیقت دور می دارند. علاوه بر این نویسنده کتاب پیش روی از اسناد معتبر و گزاره های درست گزارش کرده، و کوشیده اعتبار مطالب خود را افزایش دهد و خواننده را با آفتاب حقیقت آشنا سازد و تشنه کامیاش را با زلال معرفت بزداید.

از نکات دیگری که باید درباره این کتاب گفت آن است که هرگز پیشاپیش ارزش داوری نکرده و حقیقت را از لابه لای برگهای کهنه تاریخ برآورده و فرادید خواننده به نمایش نهاده است. بسیارند نویسندگانی که تاریخ و سیره رسول خدا صلی الله علیه وآله و سلم را با دیدگاه ها و مبانی فکری و خواستهای خود تطبیق کرده اند و هر آنچه با دیدگاه هایشان همسوی بوده، آورده اند و آنچه نبوده و اهشته اند و از بازگوییاش طفره رفته اند

نویسنده محترم -که روانش قرین رحمت باد - در نگارش این اثر، ضمن توجه کردن به نیاز جامعه و فقر کتابخانه شیعی از چنین کتابهایی، کوشیده است چنان مفید و مختصر، سالم و دور از خرافه، معتبر و مستند بنویسد که خواننده تشنهٔ حقیقت را به کار آید و وقت

ص: 18

و عمر او را گرامی بدارد

دربارۀ نظم کتاب و شیوه چینش محورهای بحث باید گفت که ابتدا از ترتیب و توالی زمانی رویدادهای تاریخی پیروی می کند و در پایان از هیئتهایی که به دیدار آن حضرت آمده اند و پیام اسلام را دریافت کرده اند گزارشی کامل به دست می دهد. نیز در بحث حج آن حضرت و کیفیت ادای این فریضه مهم آمیزه ای از فقه و تاریخ را نگاشته، که در نوع خود کم مانند است.

در ویرایش این اثر ویراستار کوشیده است ردپای گزارشهای تاریخی را در منابع اهل سنت رصد نماید و به اقتضا و اقتصار برخی منابع را در پانوشت ذکر نماید. ایشان در نگارش این اثر پربها خوانندگان عام را در نظر داشته و کتاب را برای آنان نوشته، نه برای خواص و تاریخ پژوهان و آشنایان به سیره رسول الله صلی الله علیه وآله و سلم و نه برای اظهار و نشان دادن توان علمی خود.

آنجایی منابع انبوه را به دست می دهند که هدف نگارنده پژوهیدن موضوعی خاص یا اثبات مطلبی ویژه باشد لذا در این اثر یکی از کارهای ویرایشی آن بود که برای مطالب کتاب منابعی از اهل سنت بیاوریم تا پژوهشگران را به کار آید نیز آنچه میان دو قلاب و کروشه [] است از ویراستار است، نه مؤلف .

حال بجا می بینم دلیل پرداختن به این اثر را در چند سطر بنگارم و از این رهگذر ادایِ دینی به نویسنده اثر - قدس الله سره کرده باشم.

در آغاز بگذارید این جمله را بی تکلف بنویسم جمله ای که نه اینک به ذهنم آمده و نه در باورم بی ریشه و مایه است بلکه سالها درباره اش فکر کرده ام؛ آن جمله بسیار ساده این :است نویسنده این کتاب آية الله العظمی سید محمد شیرازی الله عالمی است شگفت بی مانند و بسیار مخلص و دردمند دین از نزدیکانش شنیده ام که سوزناک و سوگمندانه می گفت که آرزویش مسلمان کردن تمام مردم جهان و شیعه ساختن تمام فرق اسلامی است . باری ، این آرزو از دردِ دین و سوز درون و اخلاص فراوان وی گزارش می کند و بس. در عمر پر برکت خود بیش از هزار و دویست کتاب نوشت و بسیاری از آنها پربرگ و سخت پرمایه موسوعة الفقه که تقریباً به یکصد و شصت جلد می رسد، تقریب القرآن الى

ص: 19

الأذهان ( 20 ج)، ايصال الطالب إلى المكاسب (16ج)، الوصول الى كفاية الأصول ( 5ج)، الحواشي (12ج)، الوصائل الى الرسائل (15ج) و بسیاری دیگر مگر یک مرجع تقلید چقدر فرصت دارد که دست به قلم ببرد و بنویسد؟

مجموعه کتابهای پربرگ او که به صورت مجموعه های چند جلدی منتشر شده اند، به 308 جلد می رسد مجموعه کتابهایی که مستقلاً قلم گرفت و نوشت، نه اینکه در آغاز به صورت گفتار بود و بعداً به چاپ رسیده بیش از ششصد جلد است. سبحان الله! اگر ماهی یک جلد نوشته باشد دست کم به پنجاه سال زمان نیاز داشت. این است که شگفت می نماید. اگر سایر کتابهای کم برگ یا گفتاری و درسی را به شمار آوریم این عدد به بیش از هزار و دویست خواهد رسید.

در اثبات ادبیت بالا و لطیف او، و نیز چیرگی اش بر واژه های ذهن گریز، کتاب المقالات کفایت می کند در افتادن با انواع مطالب ظریف علمی به ویژه مسائل عقلانی، پرداختن به تمامی جوانب فقه و پر کردن تمامی چاله ها و نقطه های خلأ در فقه - که به منطقة الفراغ مشهور است - و نگریستن فراگیر به فقه به عنوان «فقه زندگی» و به دست آوردن احکام جدیدی چون محیط زیست علوم تجربی و مفاهیم اجتماعی روزآمد، چون جهانی شدن، خشونت و... همگی نشان« ژرفای» دانش اوست.

وی شیدا و شیفته حقیقت بود و هرگز و با هیچ بهایی آن را فدای مصلحت نمی کرد نوشته ها و گزاره هایش را همیشه با برهان می آراست و حق را می پذیرفت، از هرکه باشد و باطل را بر نمی تافت، حتی اگر از دوست باشد. پاسدار حریم محترم ولایت بود. مسحور عدالت بود و برایش قلم می زد و فریادهایش را از گلوی قلم بر می آورد. درست نویسی شیوه اش بود نه درشت نویسی پاسدار حرمت قلم بود و آن را با چرب زبانی و یاوه بافی نمی آلود آنچه پسند خدا و نیاز مردم بود می نوشت نه آنچه پسند آنان عفت قلم راست نگاری خداباوری دلاوری و اخلاص در نوشته هایش آشکار بود.

ص: 20

ص: 22

ص: 24

و در 27 رجب به پیامبری مبعوث شد پس از مبعوث شدن آن حضرت به رسالت، قرآن کریم به صورت کامل در شب قدر و سپس به صورت تدریجی به مدت 23 سال بر ایشان نازل شد(1) و در 28 صفر سال یازدهم هجری به سبب مسمومیت به شهادت رسید و چشم از جهان فرو بست .

کرده بود که اگر خدا به او ده پسر عطا کند که حامی او باشند یکی از آنان را در کنار کعبه قربانی کند. از این رو هنگامی که شمار پسرانش به ده نفر رسید و دانست که همگی پشتیبان اویند آنان را جمع کرد و ماجرای نذر خود را به آنان خبر داد و از آنان خواست تا به نذر پدر وفا کنند. آنان نیز او را اطاعت کردند و گفتند: بگو چه کنیم؟

گفت: هر یک از شما تیر مخصوص تفأل را بردارید و نام خویش را بر آن بنویسید و به نزد من آیید. که آنان نیز چنین کردند.

آنگاه او به صاحب القِداح ( کسی که قرعه کشی را انجام می داد) گفت: میان فرزندان من قرعه کشی کن، و ماجرای نذر خویش را به او باز گفت و هر کدام از فرزندان قدح خود را، که نامش بر آن نوشته شده بود به وی داد عبدالمطلب چون عبدالله را از همه پسرانش بیشتر دوست می داشت هنگام قرعه کشی نگران بود که اگر قرعه به نام عبدالله بیرون آید، او را داغ دار خواهد کرد. از این رو، زمانی که صاحب القداح قرعه کش خواست قرعه ای بیرون آورد، عبدالمطلب برخاست و به درگاه خدا دعا کرد. اما قرعه به نام عبدالله در آمد. عبدالمطلب دست عبدالله را گرفت و کارد را برداشت تا او را در محلی مخصوص کنار خانه کعبه ] قربانی کند که برخی از قریشیان از جابرخاستند و او را از آن کار باز داشتند.

مغيرة بن عبدالله بن عمرو بن مخزوم که عبدالله خواهر زاده او بود - به عبدالمطلب گفت: تو را به خدا سوگند می دهم تا زمانی که راه چاره ای باشد، او را ذبح نکن، زیرا اگر فدیه و خونبهای او با داراییهای ما باشد آنها را فدایش خواهیم کرد.

سپس به عبدالمطلب پیشنهاد کردند که ذبح عبدالله را با ذبح شتران آزاد چرش به صورت ده تا ده تا قرعه بزند که وی با پیشنهاد آنان موافقت کرد و دست دعا به درگاه خدا برداشت، آنگاه ده شتر از شتران سوائم را که برای نذر به چرا بودند) در مقابل (خون) عبدالله به قرعه گذاشتند، و عبدالمطلب دعا می کرد که قرعه به نام عبدالله بیرون آمد. سپس پیوسته شتران را ده تا ده تا افزودند و قرعه زدند تا آنکه سرانجام تعداد شتران به عدد صد رسید و عبدالمطلب همچنان به درگاه خدا دعا می کرد که بالاخره این بار قرعه به

ص: 27

نام شتران بیرون آمد. سپس قرعه را تکرار کردند و دوباره نیز قرعه به نام شتران بیرون آمد، و بار سوم نیز قرعه به نام شتران بیرون آمد. آنگاه شتران را در همان روز نحر کردند و آنها را واگذاشتند و هیچ انسانی را از خوردن گوشتشان منع نکردند اینگونه بود که خونبهای انسان در میان عرب برابر با صد شتر مقرّر گردید و رسول خدا صلی الله علیه وآله و سلم نیز آن را در اسلام تأیید و مقرر فرمود(1).

از پیامبر خدا صلی الله علیه وآله و سلم روایت شده که فرمودند: «أنا ابن الذبيحين (2) ؛ من پسر دو ذبیح هستم

منظور از دو ذبیح ،جد بزرگوارش اسماعیل و پدر ارجمندش عبدالله است. هدف حضرت عبدالمطلب از این کار باطل کردن عادتی بود که در زمان جاهلیت رواج داشت و آن قربانی فرزندان بود که به واسطه نذر و مانند آن صورت می گرفت. همانگونه که حضرت ابراهیم نیز قبلاً این کار را به همین منظور انجام داده بود. حضرت عبدالله پدر بزرگوار رسول خدا صلی الله علیه وآله و سلم فرزند عبدالمطلب است، یعنی همان کسی که نذر مذکور را بر ذمه گرفته بود عبدالله نیکوترین و پاکدامن ترین فرزند عبدالمطلب بود و پدرش او را بسیار دوست می داشت. حضرت عبدالله در حالی درگذشت(3) که پیامبر هنوز در شکم مادرش، آمنه بود. جمیع آنچه حضرت عبدالله از خود به جای گذاشت - بنابر قولی - پنج شتر و جاریه ای حبشی که نامش «بركة» و کنیه اش ام ایمن بود و او دایه رسول خدا صلی الله علیه وآله و سلم بود. حضرت عبدالله مردی مؤمن و موحد و خداپرست بود. مادر گرامی پیامبر صلی الله علیه وآله و سلم حضرت آمنه دختر وهب بن عبد مناف بن زُهرة بن كلاب بانویی بود که به خدای متعال ایمان داشت رسول خدا صلی الله علیه وآله و سلم ختنه شده و ناف بریده شده پای بر این دنیا گذاشت. جدش

ص: 28

عبدالمطلب از این موضوع بسیار شگفت زده و خرسند شد و رسول خدا صلی الله علیه و آله وسلم نزد وی جایگاه ویژه ای یافت عبدالمطلب گفت: این نوزاد حتماً شأن و منزلتی دارد(1) .

روشن ساخت تا جایی که من در پرتو آن کاخهای شام را مشاهده کردم(1). ناگهان صدایی شنیدم که می گفت: تو بهترین مردمان را به دنیا آوردی، او را محمد نام کن". آنگاه آمنه فرستاده ای را به سوی عبدالمطلب که در آن شب طواف خانه خدا را به جای می آورد فرستاد وقتی عبدالمطلب نزد او آمد آمنه به او گفت: «فرزندی برایت به دنیا آمده است که شگفت آور است .سپس او را به نزد عبدالمطلب آورد عبدالمطلب او را نگاه کرد و در آغوش گرفت و داخل کعبه برد و به درگاه خدای متعال دعا کرد. سپس خارج شد و آن حضرت را به مادرش سپرد و او را «محمد» نام نهاد(2).

جایی که حتی حیوانات وحشی و پرندگان را بر سر کوه ها غذا می داد. در زمانهای قحطی و خشکسالی مردم را طعام می داد و ظالمان و ستمکاران را خوار و ذلیل می داشت(1).

نام نسطور به آن حضرت گفت: زیر این درخت کسی فرود نیامده است، مگر آنکه پیامبر بوده باشد. همچنین میسره نیز می دید که در وقت شدت گرما و بالا آمدن خورشید، دو فرشته بر او سایه افکنده و مانع تابش شدید خورشید بر آن حضرت می شوند. هنگامی که به مکه بازگشتند وقت ظهر و هنگام نیمروز بود و حضرت خدیجه علیها السلام در بالا خانه مخصوص خویش بود که رسول خدا صلی الله علیه وآله و سلم را دید که سوار بر شتر خود پیش می آید و دو ملک بر او سایه افکنده اند.

دو فرزند با نامهای علی و امامه به دنیا آورد امامه را که دختر خواهر فاطمه زهرا بود، بعد از شهادت فاطمه زهرا علیها السلام امیر مؤمنان علی علیه السلام به همسری خود برگزید(1).

حضرت زینب دختر گرامی پیامبر خدا صلی الله علیه وآله و سلم در زمان حیات رسول خدا صلی الله علیه و آله وسلم و به سبب آنکه در راه مهاجرت به مدینه هبّار [ ابن اسود] او را ترسانید و سقط جنین کرد، از دنیا رحلت کرد. پسر وی علی نیز در سن بلوغ از دنیا رحلت کرد. رقیه دختر دیگر رسول خدا صلی الله علیه وآله و سلم بود که عثمان با او ازدواج کرد و پسری از او به دنیا آورد که در سن چهار سالگی از دنیا رفت.

یکی دیگر از دختران رسول خدا صلی الله علیه وآله و سلم ام کلثوم بود که عثمان بعد از رحلت رقیه، با او ازدواج کرد که او نیز مانند رقیه و در همسری عثمان بعد از مدت کمی رحلت کرد. برخی مورخان گفته اند که بعضی از این دختران فرزند خوانده های پیامبر بوده اند.

فاطمه زهرا دختر دیگر رسول خدا صلی الله علیه وآله و سلم بود که به ازدواج امام علی بن ابیطالب درآمد و امام حسن و امام حسین علیهما السلام و حضرت زینب و حضرت ام کلثوم را برای اميرمؤمنان علی علیه السلام به دنیا آورد. همچنین فاطمه زهرا پسری به نام محسن داشت که پیش از ولادت به شهادت رسید حضرت فاطمه زهرا علیها السلام تنها فرزند رسول الله صلی الله علیه وآله و سلم بود

که پس از رحلت آن حضرت زنده مانده بود اما این زندگانی چندان طول نکشید و پس چند هفته یا چند ماه او نیز به شهادت رسید و به پدر خود رسول خدا صلی الله علیه وآله و سلم پیوست، و این به سبب آن ضربه جانگداز و سختی بود که بر آن حضرت وارد شد و پهلویِ وی را شکست و فرزندش محسن را در شکم مادرش به شهادت رسانید(2).

ص: 35

حضرت خدیجه علیها السلام نخستین زنی بود که به رسول خدا صلی الله علیه وآله و سلم ایمان آورد؛ نیز اولین زنی بود که با رسول خدا صلی الله علیه و آله وسلم نماز خواند. او با مال و جان خویش پیامبر خدا را یاری کرد و غمخوار حضرت بود به گونه ای که همۀ داراییاش را در راه خدا انفاق کرد، و [تهی دست] همراه رسول خدا صلی الله علیه وآله و سلم به شعب ابی طالب علیه السلام . رفت. حضرت خدیجه علیها السلام اولین زنی بود که به ازدواج رسول خدا صلی الله علیه وآله و سلم درآمد و نیز اولین همسر از همسران حضرت بود که از دنیا رحلت کرد. رسول الله صلی الله علیه وآله و سلم در زمان حیات حضرت خدیجه علیها السلام یا همسر دیگری نگرفته بود. جبرئیل به رسول خدا صلی الله علیه وآله و سلم عرض کرد که از جانب پروردگار به خدیجه سلام برساند. همچنین خدای متعال امر کرده بود که پیامبر صلی الله علیه وآله و سلم فدک را به جای ثروت و دارایی که

حضرت خدیجه علیها السلام در راه خدا خرج کرده است به فاطمه زهرا علیها السلام ببخشد(1) .

به سوی این پیمان دعوت کرد زبیر بن عبدالمطلب بود.

سبب این پیمان آن بود که مردی از قبیلهٔ زبید با سرمایهٔ تجاری خویش به مکه آمده بود و عاص بن وائل که در مکه قدر و منزلتی داشت - آن کالا را از آن زبیدی خرید اما بهای آن را به او نداد زبیدی از هم پیمانان که چند قبیله از قریش بودند و از جمله آنان عبدالله و مخزوم وجُمح و سهم و عدی بودند علیه عاص کمک خواست، اما آنان از اینکه وی را علیه عاص بن وائل یاری دهند خودداری کردند .بنابراین مرد زبیدی در حالی که قریشیان در انجمنهای خویش در اطراف کعبه نشسته بودند از کوه ابو قبیس بالا رفت و با صدای بلند شعری خواند که در آن از مظلومیت خود سخن گفته بود. زبیر بن عبدالمطلب به یاوری و مدد او به راه افتاد و گفت: چرا این مرد را تنها گذاشته اید؟

در این هنگام سران قبایل بنی هاشم و بنی زهره و بنی تمیم( تیم بن مرة) در منزل عبدالله بن جدعان گرد آمدند و او برای مهمانان خود غذایی فراهم کرد. آنان در ماه ذیقعده، که از ماه های حرام است این کار را آغازیدند و با یکدیگر هم سوگند و یکدل شدند و پیمان بستند که در یاری رساندن به مظلوم علیه ظالم همچون یک دست واحد باهم متحد باشند تا حق ستمدیده را از ستمگر بگیرند و به او بازگردانند، و تا زمانی که آب دریا پشم را خیس می کند» بر این پیمان باقی بمانند. این تعبیر کنایه ای از دوام و پیوستگی پیمانِ آنهاست. قریشیان این سوگند را «فضول» نام نهادند(1).

مردم مکه گفتند که این جماعت در کاری بس ارزشمند هم پیمان شده اند. باری، اعضای این پیمان به سراغ عاص بن وائل رفتند و دارایی آن مرد زبیدی را گرفتند و به او

پس دادند. زبیر بن عبدالمطلب در این باره چنین سرود

ان الفضول تحالفوا وتعاقدوا ***امر عليه توافقوا وتعاقدوا

ألا يقيم ببطن مكة ظالم ***فالجار والمعتر فيهم سالم

ص: 37

نیکان و مهتران با یکدیگر هم سوگند شدند و پیمان بستند که در شهر مکه ستمگری سکنی نگزیند؛ کاری که بر آن توافق کردند و بر آن پیمان بستند [نیکوست] /[کاری است ]که همسایگان [حرم] و زایران در میان آنان در سلامتی باشند.

همچنین گفتنی است که هنگامی که رسول خدا صلی الله علیه وآله و سلم از طرف خدای متعال به رسالت برانگیخته شد به حلف الفضول اشاره کرد و فرمود: بی تردید من در خانه عبدالله بن جدعان شاهد پیمانی بودم که آن را از شتران سرخ موی بیشتر دوست می دارم(1) و اگر در دوران ظهور اسلام نیز کسی مرا به آن فرا بخواند، حتماً اجابت خواهم کرد.

دستان خود بلند کرد و در میان آن نهاد سپس به آنان فرمود: هر یک از شما یکی از گوشه های این عبا را بگیرد و بلند کند. آنان نیز چنان کردند و حجرالاسود را از زمین بالا آوردند و به جای اصلی اش نزدیک کردند آنگاه پیامبر صلی الله علیه وآله و سلم سنگ را با دستان خود گرفت و در جای مخصوصش نهاد. قریشیان همگی حاضر و شاهد صحنه بودند. این یکی از کارهای ظریف و قضاوتهای حکیمانه ای بودکه رسول خدا صلی الله علیه وآله و سلم پیش از بعثت انجام داد(1).

یکی از آنها که صحنه را دید و از کار بزرگان قریش و فرمان برداریشان از جوان ترینشان شگفت زده شده بود گفت: شگفتا قومی که اهل شرافتمندی و ریاست هستند و در میان خود پیران و کهنسالان با تجربه ای دارند چگونه کم سالترین و نادارترین فرد را سرکرده خود کردند و داوری اش را پذیرفتند از آنان پیشی می گیرد و فضلی برای خود درست و هر یک را در این کار بهره ای مختصر خواهد داد و از این پس افتخاری بزرگ

کند

برای خود فراهم آورده است و افتخار یک کار بزرگ را ویژه خود کرده است. همچنین گفتنی است که رسول خداصلی الله علیه وآله و سلم در نوسازی کعبه با آنان همکاری می کرد وسنگها را جابه جا می نمود.

می انداختیم و چنانچه زمانی سنگی را برای پرستش نمی یافتیم مشتی خاک بر می داشتیم و آنگاه گوسفندی را می آوردیم و شیر آن را بر روی آن خاکها می دوشیدیم و بتی می ساختیم و آن را طواف می کردیم.

دارمی از مجاهد گزارش کرده است که مجاهد گفته :دوستم برایم نقل کرد که خانواده اش او را با کاسه ای بزرگ و پر از شیر و سرشیر به سوی بتشان فرستادند. اما ترس از آن بت مانع می شد که آن سرشیر را بخورم. پس از چندی سگی آمد و آن سرشیر را خورد و شیر را نوشید و پس از آن بر بت بول کرد آن بتْ اساف و نائله بود(1). برخی از تاریخ نگاران گزارش کرده اند که در زمان جاهلیت هنگامی که مردی به مسافرت می رفت با خود چهار سنگ بر می داشت سه سنگ را به نشانه اعتبار و ارزش خود همراه خویش نگه می داشت و چهارمین سنگ را می پرستید.

می گویند روزی مردی خدمت رسول خدا صلی الله علیه وآله و سلم رسید و عرض کرد: ای رسول خداصلی الله علیه وآله و سلم ما اهل جاهلیت و بت پرستی بودیم فرزندان خود را می کشتیم من دختری داشتم که روزی او را فراخواندم و او به همراه من آمد. به کنار چاهی که برای خانواده و خویشانم بود و در نزديکي محل سکونتمان بود، رسیدیم. آنگاه دست دخترم را گرفتم و او را در آن چاه افکندم و آخرین سخنی که از او شنیدم این بود که می گفت: "بابا، بابا".

رسول خدا صلی الله علیه وآله و سلم از شنیدن این ماجرا گریست به گونه ای که اشک چشمانش جاری شد.

مردی گفت: آیا رسول خدا را اندوهگین کردی؟ رسول خدا صلی الله علیه و آله وسلم فرمود: «واگذاریدش؛ او درباره چیزی می پرسد که باعث ناآرامیاش شده است. سپس فرمود: ماجرای خود را دوباره برایم بگو» و آن مرد ماجرای خود را تکرار کرد و رسول خدا صلی الله علیه و آله وسلم چنان گریست که اشک از چشمانش بر محاسن شریفش جاری شد آنگاه به او فرمود: خدای متعال گناهان

ص: 40

زمان جاهلیت را بخشیده است. بنابراین ،از اکنون عمل خود آغاز کن .

هنگامی که رسول خدا صلی الله علیه وآله و سلم ملکه را فتح کرد در اطراف کعبه سیصد و شصت بت را مشاهده فرمود(1). آن حضرت با سر کمان خویش بر صورت و چشمان بتان می زد و می فرمود: «وَقُلْ جَاءَ الْحَقُّ وَزَهَقَ الْبَاطِلُ إِنَّ الْبَاطِلَ كَانَ زَهُوقًا »(2) ؛ «حق آمد و باطل نابود شد، آری، باطل همواره نابود شدنی است»، جَاءَ الْحَقُّ وَ مَا يُبْدِئُ الْبَطِلُ وَ مَا يُعِيدُ م(3)؛ «حق آمد و دیگر] باطل از سر نمی گیرد و بر نمی گردد و آنها با سر بر زمین می افتادند و امیر مؤمنان علی علیه السلام را بر روی کتف شریفش بالا برد تا باقیمانده بتها را که در فرادست و بالای کعبه نصب شده بودند بر زمین افکند

هنگامی که خدای متعال پیامبر خود حضرت محمد صلی الله علیه وآله و سلم را به پیامبری برگزید، این آیات را نازل فرمود: مَا جَعَلَ اللَّهُ مِن بَحِيرَةٍ وَلَا سَائِيَةٍ وَلَا وَصِيلَةٍ ولا حام...(1) ؛ «خدا هیچ گونه حکمی برای] بحیره و سائبه و وصیله و حام قرار نداده است همچنین خدای سبحان این آیه را نازل فرمود: «وَ قَالُوا مَا فِي بُطُونِ هَذِهِ الْأَنْعَم خَالِصَةٌ لِذُكُورِنَا وَ مُحَرَّمُ عَلَى أَزْوَجنَا...(2)! . و گفتند: آنچه [ از بچه] در شکم این دامها است مخصوص مردان ماست و بر همسران ما حرام است». نیز فرمود: «قُلْ أَرَءَ يْتُم مَّا أَنزَلَ اللَّهُ لَكُم مِّن رِزْقٍ فَجَعَلْتُم مِّنْهُ حَرَامًا وَ حَلَالا ...»(3) «بگو به من خبر دهید آنچه از روزی که خدا بر شما نازل کرده چرا بعضی از آن را حرام و [بعضی را] حلال گردانیده اید؟».

همچنین بود که ما ساکنان حرم می باشیم و سزاوار نیست از حرم خارج شویم و به سوی عرفات برویم و در آن وقوف کنیم و مانند سایر مردم که از بیرون حرم آمده اند عمل کنیم. همچنین برای عرب زادگانی که از پدر و مادری از حرم و بیرونِ حرم زاده شده اند نیز حقوقی همانند حقوق اهل حرم قرار دادند(1) به این ترتیب که آنچه را برای اهل حرم حلال بود برای آنان نیز حلال کرده بودند و آنچه را برای اهل حرم حرام کرده بودند برای آنان نیز حرام کرده بودند و طبق همین قانون دو قبیله کنانه و خزاعه نیز در شمار آنان درآمدند و همانند ایشان عمل می کردند.

در این راستا قوانین دیگری جعل کردند که تا آن زمان وجود نداشت بدین صورت که گفتند: برای اهالی حرم سزاوار نیست که در حال احرام پنیر (یا کشک) بسازند و روغن کشی کنند آنان تا زمانی که محرم بودند در خیمه های موئین داخل نمی شدند و تنها در خیمه های چرمین وارد می شدند.

آنگاه از اینها هم فراتر رفته و گفتند برای غیر مکیان سزاوار نیست از غذایی که از بیرون حرم با خود آورده اند، در حج یا عمره بخورند. همچنین نبایستی در اوّلین طوافشان با لباسهایی غیر از لباس اهل مکه طواف کنند و اگر لباسی از اهل مکه نیافتند، باید با بدن برهنه کعبه را طواف کنند اما اگر مردی یا زنی بزرگی می ورزید ولی جامه اهل حرم نمی یافت، با لباس خود که از خارج حرم بر تن داشت طواف می کرد و بعد از تمام شدن طواف لباس را از تن درآورده و دور می انداخت و دیگر نه خودِ صاحب لباس و نه هیچ کس دیگری از آن استفاده نمی کرد و به آن دست نمی زد عرب این لباسها را «اللقی» (افکنده و انداخته شده) می نامیدند. به مرور زمان این قوانین لازم الاجرا و فراگیر شدند.

نتیجه این شد که مردان برهنه طواف می کردند و زنی که می خواست طواف کعبه کند، همه لباسهای خویش را به جز زیرپوش جلو باز کنار می گذاشت و طواف می کرد، و گاهی هم

ص: 43

پیش می آمد که زنان برای دستیابی به ثواب بیشتر به صورت برهنه طواف می کردند.

باری ، این رسوم همچنان اجرا می شدند تا آنکه خدای متعال حضرت محمد صلی الله علیه وآله و سلم را به پیامبری برانگیخت و این آیات را فرو فرستاد: «ثُمَّ أَفِيضُوا مِنْ حَيْثُ أَفَاضَ النَّاسُ ... »(1) ؛ «پس از همان جا که انبوه] مردم روانه می شوند، شما نیز روانه شوید. یعنی قریش که ساکنان حرم هستند و عرب با سایر مردم از یک مکان و از یک مسیر کوچ کنند نیز خدای متعال دربارهٔ لباس و غذا که قریشیان بر مردم مکه حرام کرده بودند، فرمود: «يَا بَنِي آدَمَ خُذُوا زِينَتَكُمْ عِنْدَ كُلِّ مَسْجِدٍ ...قُلْ مَنْ حَرَّمَ زِينَةَ اللَّهِ الَّتِي أَخْرَجَ لِعِبَادِهِ وَالطَّيِّبَاتِ مِنَ الرِّزْقِ»(2) ،

ای آدمیان زیورهای خود را به هنگام رفتن به مسجد الحرام و هر مسجدی با خود بردارید... بگو زیورهایی را که خدا برای بندگانش پدید آورده و [نیز] روزیهای پاکیزه را چه کسی حرام گردانیده؟». این تفسیر گزینه برخی مفسران است.

آنچه می دانستند و می گفتند شامل اخبار و اطلاعاتی بود که جنیان به دست آورده، به آنان القا می کردند کاهنان و کاهنه ها در مورد بعثت رسول اکرم پیشگویی هایی می کردند، اما عرب در این مورد به سخنان کاهنان توجه نمی کردند تا اینکه خدای متعال، پیامبر صلی الله علیه وآله و سلم را به پیامبری مبعوث کرد و اموری را که کاهنان به مردم گفته بودند، به وقوع پیوست. هنگامی که مبعث رسول خدا صلی الله علیه وآله و سلم نزدیک شد جنیان و شیطانها از شنیدن و استراق سمع اخبار آسمانی منع شدند و میان آنان و جایگاه هایی که برای استراق سمع در آنجاها گرد می آمدند، فاصله انداخته شد و به وسیلهٔ شهابسنگها رانده می شدند. بنابراین، جنیان و شیطانها دانستند که اینها همه به سبب رویدادی مهم و خدایی است. اینها همه برای این بود که وحی الهی با چیزهایی که به آن شباهت دارد آمیخته و اشتباه نشود و حجت روشنتر و آشکارتر عرضه شود و راه هر گونه شک و شبهه ای برطرف گردد(1).

از مردی از بنی لهب که نامش لهیب بود چنین گزارش شده است که روزی در محضر رسول خدا صلی الله علیه وآله و سلم بودم صحبت از کهانت و غیبگویی به میان آمد من به ایشان عرض کردم:

ص: 45

پدر و مادرم فدایت بادا؛ ما از شمار نخستین کسانی بودیم که از پاسبانی آسمان و رانده شدن جنیان و شیطانها و منع آنان از استراق سمع با بارش شهاب سنگها، آشنا شدیم. روزی گرد کاهن خودمان که پیر مرد کهنسالی بود و او را خطر بن مالک می نامیدند، گرد آمده بودیم. او از همه کاهنان ما داناتر بود. به او گفتیم ای خطر آیا از این بارش ستارگان اطلاعی داری؟ آخر ما از این افتادن ستارگان می ترسیم.

گفت: بامداد نزد من بیایید تا شما را خبر دهم که آیا این مسأله خیر است یا شر؟

فردا صبح زود هنگام سحر به نزد او رفتیم و دیدیم که ایستاده و به آسمان خیره شده است. او را صدا زدیم ای خطر، چه می گویی؟ او با دست به ما اشاره کرد که ساکت باشید. ناگاه شهاب سنگ بزرگی از آسمان جهید و کاهن با صدایی بلند فریاد کرد [ آنکه برای شنیدن اخبار آسمان به گوش نشسته بود هدف قرار گرفت، کیفر او را فرا گرفت،

عذابش شتابان بدو رسید شهابش سوزاند پیکش از او جدا شد وای او چه بد حال است آشفتگی اش به سراغش آمد، پیوندش گسست و روزگارش دگرگون شد. آنگاه مدتی طولانی ساکت ماند سپس شعرهایی دربارۀ مبعوث شدن پیامبر در آینده نزدیک] خواند.

به او گفتیم: ای خطر، او از کدام قبیله است؟

گفت: سوگند به زندگانی و به خوشیها که او از قریش است. در منش وی تند مزاجی و خشم جایی ندارد. در اخلاق وی سبکی و پرگویی بی معناست. در میان لشکریانی خواهد بود آن هم لشکری که همه از آل قحطان هستند، همگی نژاده و اصیل.

به او گفتیم :بیشتر بگو، از کدام طایفه قریش است؟

گفت: سوگند به آن خانه ای که ستونهایی بلند و دیوارها و ارکانی دارد و بیشه زارهایی در اطراف او از نسل هاشم است؛ از گرامیان و سخاوتمندان؛ با آزمونهایی دشوار برانگیخته می شود و تمامی ستمگران را می کُشد آنگاه گفت: این بیان و توضیحی بود که رئيس جنّیان به من خبر داده بود. سپس گفت: الله اکبر، حق پدیدار و آشکارا شد، و جنّیان از خبر گرفتن منع شدند. آنگاه ساکت شد و در حالت اغما افتاد و تا سه روز حالش خوب

ص: 46

نشد. روز سوم که به هوش آمد گفت: لا اله الا الله(1) .

عاصم بن عمرو بن قتاده نقل می کند که پیرمردی از بنی قریظه برایم گفت: "آیا می دانی که مسلمان شدن ثعلبة بن سعية و أسيد بن سعيه، وأسد بن عبید، چگونه بوده است؟ آنان در دوران جاهلیت همسنگ مردم عادی بودند و چون مسلمان شدند، از بزرگان آن قوم گردیدند. گفتم: نه.

گفت: مردی یهودی که از اهالی شام بود ،و او را ابن الهیبان می گفتند، دو سال پیش از اسلام بر ما بنی قریظه وارد شد و در میان ما اقامت گزید به خدا، ما هرگز کسی را بهتر از او از میان کسانی که نماز نمی خوانند ( غیر مسلمانان ندیده بودیم وی مدتی نزد ما اقامت کرد. هنگامی که به خشکسالی بر می خوردیم و باران نمی بارید، به او می گفتیم: ای پسر هیبان برخیز دعاکن و برای ما از خدا باران طلب کن .

می گفت: نه، به خدا دعا نمی کنم مگر آنکه صدقه ای را از مال خود جدا کنید و در حضور من بياورید. می گفتیم چقدر؟

می گفت صاعی حدود سه کیلو) خرما یا دو مد (چهار کف دست جو).

آنگاه ما صدقه را از مال خود خارج می کردیم. سپس او ما را به پشت سرزمین سنگلاخمان میبرد و از خدا برای ما طلب باران می کرد به خدا هنوز از جای خود حرکت نکرده بود که ابرها نمایان می شدند و باران می بارید و سیراب می شدیم. وی این عمل را بارها انجام داده بود. هنگامی که زمان وفات او فرا رسید و دریافت که از دنیا خواهد رفت گفت ای جماعت یهود، آیا نمی دانید چه چیزی باعث شد تا سرزمین آباد و پر از نوشیدنی و خوراکی شام را رها کنم و به سرزمین سختی و گرسنگی حجاز بشتابم؟

گفتیم: نه، تو بهتر می دانی .

گفت: به این سرزمین آمدم چون انتظار ظهور پیامبری را می کشیدم که زمان بعثتش

ص: 47

نزدیک است و چون سرزمین یثرب سرزمینی است که او برای مهاجرت می گزیند من امیدوار بودم که برانگیخته شود و من از او پیروی بکنم. زمان [حکومت] او بر شما سایه انداخته و نزدیک شده است ای جماعت یهود از او پیشی نگیرید و چیزی شما را از گرویدن به او باز ندارد.

هنگامی که رسول خدا صلی الله علیه وآله و سلم مبعوث شد و بنی قریظه را به محاصره درآورد، آن جوانان يعنى ثعلبة بن شعبه و اسید بن شعبه و اسد بن عبید برادران بنی قریظه که نوجوانانی کم سن و سال بودند، گفتند: ای بنی قریظه به خدا این همان پیامبری است که ابن الهيبان درباره اش برایتان سخن گفته بود.

یهودیان گفتند نه او نیست .

آنان گفتند: به خدا سوگند این همان پیامبر است با صفات و نشانه هایش بنابراین ،تسلیم شدند و اسلام آوردند و جان به در بردند و خانواده های خویش را از گزند اسارت ایمنی بخشیدند(1).

ص: 48

ص: 50

گفت: «اقْرَأْ بِاسْمِ رَبِّكَ الَّذِي خَلَقَ *خَلَقَ الْإِنْسَانَ مِنْ عَلَقٍ *اقْرَأْ وَرَبُّكَ الْأَكْرَمُ *الَّذِي عَلَّمَ بِالْقَلَمِ *«عَلَّمَ الْإِنْسَانَ مَا لَمْ يَعْلَمْ»(1) ؛ «به نام خدای رحمتگر مهربان، بخوان به نام پروردگارت که ،آفرید آدمی را از خون بسته آفرید، بخوان و پروردگار تو کریم ترین است آنکه به وسیلهٔ قلم ،آموخت به انسان آنچه را نمی دانست آموخت».

رسول خدا صلی الله علیه وآله و سلم در حالی که قلبش از عظمت الهی لرزان بود، نزد خدیجه علیها السلام رفت فرمود: «مرا بپوشانید، مرا بپوشانید»(2) . وی نیز چنین کرد و از آن هراس الهی آرام گرفت(3).

گفت: این مرد را نزدم بیاورید و همراهانش را نیز در پشت سرش قرار دهید. آنگاه به مترجم گفت: به آنها بگو من از او درباره فردی که ادعای پیامبری کرده سؤالاتی می پرسم و از شما می خواهم که اگر او به من دروغ گفت تکذیبش کنید و دروغش را آشکار کنید. ابوسفیان به ابن عباس گفت: به خدا اگر شرم آن نمی داشتم که دروغم آشکار شود، حتماً دروغ می گفتم. به هر حال اولین پرسش او این بود از نظر نسب و سلسله اجداد، او را چگونه معرفی می کنید؟ گفتم دارای نسب والا و شریفی است.

گفت: آیا پیش از او نیز کسی از شما چنین ادعایی کرده است؟ گفتم: خیر

گفت: آیا کسی از پدران او پادشاه بوده است؟ گفتم خیر گفت: آیا ثروتمندان به او گرایش دارند یا فقیران به او می گروند؟ گفتم: فقیران بیشتر از او پیروی می کنند.

پرسید: آیا طرفداران او رو به فزونیاند یا کاستی؟ گفتم روز به روز بیشتر می شوند.

پرسید: آیا هیچ یک از پیروانش از آیین او ناخشنود شده و برگشته است؟ گفتم: خیر. گفت: آیا پیش از دعوی نبوت دروغی از او شنیده بودید و به دروغگویی متهم بود؟

گفتم: خیر.

پرسید: آیا اهل غدر و خیانت بوده و هست؟ گفتم خیر مدتی است از او خبر نداریم. ابوسفیان می گوید این تنها جمله ای است که می توانستم با آن شبهه ای در ذهن هرقل نسبت به پیامبر ایجاد کنم.

هرقل پرسید آیا با او به جنگ نیز برخاسته اید؟ گفتم: آری. گفت: جنگ شما با او چگونه بود؟ گفتم: جنگ ما و او فراز و نشیب داشت و هر یک به دیگری ضربه می زدیم.

پرسید: او به چه کار فرمانتان می دهد؟ گفتم می گوید تنها خدای یگانه را بپرستید و هرگز به او شرک نورزید و گفته های پدرانتان را رها کنید وی همچنین ما را به نماز راستگویی، پاکدامنی و رعایت پیوند خویشاوندی فرا می خواند.

هرقل به مترجم گفت: به ابوسفیان بگو در مورد نسب او از تو پرسیدم و او را دارای نسب شریفی معرفی کردی پیامبران همگی دارای نسب شریفی بوده اند.

ص: 53

در مورد ادعای افراد دیگرتان درباره نبوت پرسیدم گفتی هیچکس چنین ادعایی نداشته است. بدین سان با خودم گفتم که اگر کسی پیش از او چنین ادعایی کرده بود، می توانستم بگویم این شخص نیز از شخص پیشین آموخته است.

از تو پرسیدم آیا کسی از اجدادش پادشاه بوده؟ گفتی: خیر، بدین سان دریافتم که اگر کسی از اجدادش پادشاه بود او نیز به دنبال حکومت پدرش است پس چنین نبوده است.

از تو پرسیدم: آیا پیشتر از او دروغی شنیده بودید؟ تو انکار کردی. بدین سان دریافتم که او کسی نیست که به مردم دروغ بگوید تا بر خدا دروغ ببندد.

از تو پرسیدم آیا اشراف به او می گروند یا فقیران؟ که در پاسخ من گفتی: فقیران به او می گروند که دیدم پیروان پیامبران دیگر نیز چنین بوده اند.

وقتی در پاسخ سؤال من دربارۀ شمار پیروانش گفتی پیروانش رو به افزایش اند این را از نشانه های ایمان دانستم که رو به تمامی و کمال می رود.

از تو پرسیدم که آیا هیچ یک از پیروانش به علت رنجش، از دین او از وی برگشته است؟ گفتی هیچ یک از پیروانش از دینش برنگشته اند که این را نیز از نشانه های ایمان دانستم که در قلب آدمی نفوذ می کند.

از تو پرسیدم که آیا او اهل نیرنگ است؟ که تو او را اهل نیرنگ ندانستی و این را نیز به عنوان نشانه دیگر پیامبران می شناختم.

از تو پرسیدم که او شما را به چه چیز فرا می خواند؟ گفتی او به شما فرمان می دهد تنها خدای یگانه را بپرستید و به او شرک نورزید و نیز شما را از پرستش بتها نهی می کند و شما را به ادای نماز راستگویی و پاکدامنی فرا می خواند که دریافتم اگر سخنان تو راست باشد، پس او به زودی همین جایی که اینک هستم را نیز فتح خواهد کرد، می دانستم که او پدیدار گشته، ولی گمان نمی کردم از میان شما برآید و اگر بدانم که او را در خواهم یافت، مشتاق دیدارش هستم و اگر نزدش بودم پاهایش را در نهایت تواضع شست و شو می دادم.

آنگاه دستور داد نامه رسول خدا صلی الله علیه وآله و سلم را که توسط دحیهٔ کلبی فرستاده است آوردند و آن را قرائت کرد. در بخشی از نامه آمده بود: به نام خدای بخشنده مهربان. از محمد بنده و فرستاده خدا به هرقل بزرگ روم درود بر کسی که از هدایت پیروی کند. من تو را به

ص: 54

پذیرش اسلام فرا می خوانم؛ اسلام بیاور، در امان خواهی بود؛ اسلام بیاور، تا خدا به تو دو چندان پاداش بدهد ولی اگر سرباز زنی گناه فرمانروایان نیز برگردن تو خواهد بود. يَأَهْلَ الْكِتَبِ تَعَالَوْا إِلَى كَلِمَةٍ سَوَاءٍ بَيْنَنَا وَبَيْنَكُمْ أَلَّا نَعْبُدَ إِلَّا اللَّهَ وَلَا نُشْرِكَ بِهِ شَيْئًا وَلَا يَتَّخِذَ بَعْضُنَا بَعْضًا أَرْبَابًا مِّن دُونِ اللَّهِ فَإِن تَوَلَّوْا فَقُولُوا اشْهَدُوا بِأَنَّا مُسْلِمُونَ»(1)؛ «ای اهل کتاب، بیایید بر سر سخنی که میان ما و شما یکسان است بایستیم که جز خدا را نپرستیم و چیزی را شریک او نگردانیم و بعضی از ما بعضی دیگر را به جای خدا به خدایی نگیرد؛ پس اگر[ از این پیشنهاد] سر باز زدند بگویید شاهد باشید که ما مسلمانیم [نه شما ]».

ابو سفیان گفت: پس از پایان سخنان هرقل و خواندن نامه سر و صداها بالا گرفت و ما را بیرون فرستاد. پس از آن به همراهانم گفتم کار پسر ابی کبشه (2)(چوپان زاده بالا گرفته است که پادشاه بنی اصفر از او می ترسد (3).

هرقل گفت: این پادشاه همین امت است که درباره اش می پرسیدم و به تازگی ظهور کرده. پس از آن به یکی از دوستانش در روم که در دانش همپایه او بود - نظر خود را طی نامه ای خبر داد. آنگاه روانهٔ حمص شد. به حمص نرسیده بود که نامه دوستش به دستش رسید که او نیز نظریه اش را پذیرفته بود که پیامبری ظهور کرده و قطعاً پیامبر راستین خدا است. از اینرو هرقل بزرگان روم را در کلیسایی در حمص دعوت کرد و فرمان داد درها را ببندند و در پشت درهای بسته به آنان گفت: ای بزرگان روم، اگر می خواهید رستگار شوید پیشرفت کنید و حکومت و سرزمینتان پابرجا بماند باید از این پیامبر پیروی کنید آنان با شنیدن این سخن با وحشت به طرف درها گریختند ولی دیدند که درها بسته است. وقتی هرقل ناخشنودی آنان را دید و از آنان ناامید شد فرمان داد که بزرگان روم را نزد او بازگردانند آنگاه به آنان گفت: این کار را کردم و این سخن را گفتم تا دریابم که چقدر بر آیین خود، مسیحیت، پابرجا هستید. حالا هم به خوبی دیدم. آنان نیز در برابرش به خاک افتادند و از کارش خشنود شدند. این آخر کار هرقل بود(1).

شنیدم که به علی فرمود: «أنت أوّل من آمن بي و أوّل من يصافحني يوم القيامة، و أنت الصديق الأكبر و أنت الفاروق الذي يفرق بين الحق و الباطل...(1) ؛ تو اولین کسی هستی که به من ایمان آوردی و نیز اولین کسی خواهی بود که در روز رستاخیز با من مصافحه خواهد کرد. تو بزرگترین راستگویی تو همان فاروقی هستی که حق و باطل را از هم جدا می کند». در نهج البلاغه نیز آمده است که حضرت علی علیه السلام فرمودند:« ولم يجمع بيت واحد يومئذ في الإسلام غير رسول الله و خديجة و أنا ثالثهما أرى نور الوحي و الرسالة، وأشم ريح النبوّة (2)؛ تنها خانوادۀ مسلمان در آن روزگار ، رسول خدا و خدیجه بودند و من نیز در کنار ایشان یکی از سه مسلمان روی زمین بودم که روشنایی وحی و رسالت الهی را می دیدم و عطر خوش پیامبری الهی را احساس می کردم».

پس از ایشان نیز زید (3)غلام حضرت خدیجه اسلام آورد که آن بانو پس از ازدواج خود با رسول خدا صلی الله علیه وآله و سلم زید را به آن حضرت بخشیده بود. زمانی که پدر و عموی زید برای درخواست آزادی او آمدند و در جست و جوی پیامبر صلی الله علیه وآله و سلم برآمدند به آنان گفته شد حضرت در مسجد است که نزد ایشان رفتند و عرض کردند: ای پسر عبدالمطلب ای پسر هاشم ای فرزند مهتر قوم خود شما ساکنان حرم امن الهی و مجاوران حرم هستید. غلامان را آزاد می کنید و اسیران را غذا می دهید ما آمده ایم تا آزادی پسرمان را درخواست کنیم بر ما منت بگذار و با آزاد کردن او به ما نیکی کن.

حضرت فرمود: پسرتان کیست؟ عرض کردند زید بن حارثه.

فرمود: چاره ای دیگر می اندیشم. گفتند: چه چاره ای؟

فرمود: او را فرا می خوانم و اختیار را به خودش می سپارم. اگر شما را خواست، برای شما باشد، و اگر مرا برگزید به خدا هر کس مرا برگزیند به دیگران واگذارش نمی کنم .

گفتند: کار عادلانه ای است بلکه بیشتر به نفع ما گرفتی.

ص: 57

حضرت زید را خواست و به او فرمود: آیا این افراد را می شناسی؟ عرض کرد آری .

فرمود: کیستند؟ عرض کرد: این شخص پدرم و آن دیگری عموی من است.

فرمود: مرا به خوبی می شناسی و شیوهٔ برخوردم را نیز دیده ای یا مرا انتخاب کن و یا پدر و عمویت را گفت من کسی نیستم که احدی را بر تو برگزینم. تو برایم به جای پدر و عمو هستی.

پدر و عمویش گفتند: وای بر تو زید آیا بندگی را بر آزادی بر می گزینی و غلام بودن را بر پدر و عمویت ترجیح می دهی؟ اسارت را از زندگی در کنار خانواده ات بهتر می دانی؟ گفت: آری من رفتاری از این مرد دیده ام که به هیچ وجه و تا ابد کسی را بهتر از او نمی دانم و بر او ترجیح نمی دهم

پس از آنکه رسول خداصلی الله علیه وآله و سلم این رفتار زید را دید، او را نزد حجرالاسود برد وخطاب به مردم فرمود: گواه باشید که من زید را پسرخوانده خود کرده ام. پدر و عموی زید که این وضع را دیدند، خوشحال شدند و برگشتند. از آن پس زید را پسر محمد می خواندند این جریان مربوط به پیش از اسلام بود، تا آنکه خدای متعال اسلام را فرستاد و در قرآن فرمود:«ادْعُوهُمْ لِآبَائِهِمْ هُوَ أَقْسَطُ عِنْدَ اللَّهِ...»(1)؛ «هر کسی را به [نام] پدرش بخوانید این نزد خدا عادلانه تر است پس از نازل شدن این آیه زید را دوباره به نام زید پسر حارثه خواندند و به صورت« زید بن حارثه »صدا می کردند. سپس مردان و زنان گروه گروه به اسلام گرویدند تا جایی که صحبت از اسلام در مکه پخش شد و نقل مجالس قریشیان نیز گردید(2).

«پس آنچه را بدان مأموری آشکار کن و از مشرکان روی برتاب» سپس فرمود:« وَأَنذِرْ عَشِيرَتَكَ الْأَقْرَبِينَ * وَأَخْفِضْ جَنَاحَكَ لِمَنِ اتَّبَعَكَ مِنَ الْمُؤْمِنِينَ * فَإِنْ عَصَوْكَ فَقُلْ إِنِّي بَرِيءٌ مِّمَّا تَعْمَلُونَ »(1) ؛ و خویشان نزدیک را بیم ده و برای آن مؤمنانی که تو را پیروی کرده اند بال[حمایت] خود را فروگستر و اگر تو را نافرمانی کردند بگو من از آنچه می کنید، بیزارم ».

سالم از امیر مؤمنان علیه السلام نقل می کند که رسول خدا صلی الله علیه وآله و سلم زمانی که هنوز در مکه تشریف داشت به خدیجه علیها السلام فرمود: که غذایی آماده سازد. آنگاه به من فرمود: «فرزندان (خاندان) عبدالمطلب را از طرف من دعوت كن. من نیز چهل تن(2) از مردان بنی هاشم را دعوت کردم. آنگاه فرمود: «غذایی که فراهم آورده ای بیاور. من نیز مقداری آوردم. غذا به قدری کم بود که کفاف یک نفر می داد ولی همۀ آن چهل نفر از آن غذا خوردندو سیر شدند سپس پیامبر صلی الله علیه وآله و سلم فرمود: «سیراب شان کن. من نیز آب آوردم که بسیار کم بود، اما همگان از آن نوشیدند و سیراب شدند. ابولهب گفت: محمد شما را جادو کرده است (3).

پس از آن و با این حرف و رفتار ابولهب] متفرق شدند و رفتند، و پیامبر صلی الله علیه وآله و سلم نتوانست آنان را به اسلام دعوت کند چند روز پس از این ماجرا دوباره آن حضرت غذایی همانند دفعه قبل حاضر کرد و به من دستور داد تا آنها را دعوت کنم. من نیز چنین کردم و آن افراد آمدند پس از صرف غذا حضرت به آنها فرمود: به یقین طلایه دار به کسان (همراهان) خود دروغ نمی گوید سوگند به خدایی که جز او معبودی نیست، همانا من فرستاده خدا هستم برای شما به صورت خاص و برای دیگران به صورت عام. سوگند به خدا، همان طوری که می خوابید می میرید و همان طوری که از خواب بر می خیزید برانگیخته می شوید. هر رفتاری که در این دنیا داشته باشید قطعاً حساب آن را باید پس بدهید. بهشت همیشگی است و جهنم جاویدانه.

در ادامه فرمود: ای فرزندان عبدالمطلب، به خدا من هیچیک از عرب را نمی شناسم که هدیه ای با فضیلت تر از آنچه برایتان آورده ام برای قبیلهٔ خود آورده باشد. من خیر و

ص: 59

خوشی دنیا و آخرت را به ارمغان آورده ام و خدای متعال به من دستور داده است که شما را به سوی او فرا بخوانم حالا کدامیک از شما مرا در این مأموریت مهم یاری می رساند، تا در عوض او را به عنوان برادر و جانشین و وصی خودم در میان شما منصوب کنم؟

تمام افراد حاضر در آن جلسه از پذیرش این پیشنهاد خودداری کردند، ولی من، که از همه کم سن تر بودم گفتم ای پیامبر خدا من کمک رسان و دستیار تو خواهم بود.

رسول الله صلى الله عليه وآله وسلم بر شانه و گردنم دست نهاد و فرمود: همانا این شخص برادر من، وصی من و جانشين من(1) در بین شما خواهد بود. به او گوش فرادهید و فرمانش را گردن نهید. امیرمؤمنان علی علیه السلام می افزاید پس از این سخنان میهمانان در قهقهه هایی سخره آمیز برخاستند و به ابوطالب نیز گفتند: به تو دستور داد که به سخن پسرت گوش فرادهی و فرمانش را گردن نهی(2).

ابن عباس می گوید وقتی که خداوند این آیه را فرو فرستاد وَأَنذِرْ عَشِيرَتَكَ الْأَقْرَبِينَ»(3) ،

ص: 60

خویشان نزدیکت را بیم بده پیامبر صلی الله علیه وآله و سلم بر فراز کوه صفا رفت و بانگ «یا صباحاه» [که برای یاری طلبیدن و مدد خواستن به کار می رود برآورد مردم گرد آمدند البته برخی خودشان آمدند و برخی نیز کسی را فرستادند تا برایشان خبر ببرد. آنگاه حضرت فرمود: ای فرزندان عبدالمطلب ای فرزندان فهر ،راستی اگر من به شما بگویم سوارانی در پس آنند که به شما یورش آورند آیا از من می پذیرید؟ همگی گفتند: آری.

این کوه بر سرِ فرمود: بنابراین ،از کیفری دشوار خبرتان می دهم و هشدارتان می گویم.

ابولهب فریاد زد نابود گردی فقط برای همین ما را گرد آورده ای؟(1)

در این حال، خداوند این سوره را درباره اش نازل فرمود: «تَبَّتْ يَدَا أَبِي لَهَبٍ وَ تَبَّ »(2)؛

«بریده باد دو دست ابو لهب و مرگ بر او باد »(3).

چشم می خورد عتبه و شیبه پسران ربيعة بن عبد شمس بن عبد مناف بن قصی، ابوسفیان بن حرب بن امیه که نامش صخر بوده است؛ ابو البختری که همان عاص بن هشام بن

حارث بن اسد بن عبدالعزیٰ بن قصی بود؛ اسود بن عبدالمطلب بن اسد بن عزّى بن قصی، ابوجهل که نامش عمرو بن هشام بن مغيرة بن عبد الله بن مخزوم بود، نبیه و منبه، بسران حجاج بن عامر بن حذيفة بن سعد بن سهم بن عمرو بن هصيص بن كعب، عاص بن وائل بن هاشم بن سعيد بن سهم، و چند تن دیگر. اینان به ابوطالب گفتند ای ابو طالب، واقعیت آن است که پسر برادرت خدایان ما را آماج بدگوییهای خود قرار داده است. بر آیین ما خرده می گیرد و اعتقادات ما را نابخردانه می داند، و پدران ما را گمراه می خواند .بنابراین ،یا به او بگو دست از سر ما بردارد و یا او را به ما واگذار کن و دست از حمایتش بردار تا درباره اش تصمیم بگیریم؛ چرا که تو نیز همانند ما با او مخالف (1)هستی. بگذار مزاحمتش را بر طرف کنیم .

ابو طالب با آنان به نرمی سخن گفت و به نیکی درخواست شان را رد (2)کرد . سپس کسی را به دنبال رسول الله صلی الله علیه وآله و سلم فرستاد و پس از تشریف فرمایی حضرت، به ایشان عرض کرد: ای پسر برادرم اینها بزرگان و ریش سفیدان قبیله ات هستند، و از تو درخواست کنند که به خدایان آنان کاری نداشته باشی تا تو و خدایت را واگذارند.

پیامبر فرمود: عمو جان آیا شما آنها را به چیزی که برایشان بهتر است؛ فرانمی خوانی؟ ابوطالب عرض کرد تو آنان را به چه چیزی فرامی خوانی؟

فرمود: آنها را به اظهار جمله ای فرامی خوانم که همۀ عرب به واسطه آن به فرمانشان در آیند و غیر عرب نیز پیروانشان گردند.

ابوجهل از بین افراد برخواست و گفت: تو را به پدرت سوگند این چه چیزی است که می گویی؟ بگو تا آن را و ده برابرش را بگوییم.

فرمود: بگویید :لا اله الا الله؛ هیچ خدایی جز خدای یگانه نیست.

ص: 62

آن افراد نپذیرفتند و گفتند چیز دیگری از ما بخواه.

فرمود: «اگر خورشید را در دستانم قرار دهید نیز نمی پذیرم و چیزی جز آنچه گفتم از شما نمی خواهم». بزرگان قریش با خشم و نفرت تمام برخاستند و رفتند(1). در این هنگام ابو طالب علیه السلام رو به پیامبر صلی الله علیه وآله و سلم کرد و عرض کرد: ای پسر برادرم، همانگونه که خدا به تو فرموده است به فراخوانی و تبلیغ رسالتت ادامه بده». آنگاه این شعر را سرود:

والله لن يصلوا اليك بجمعهم ***حتى اوسدّ في التراب دفينا

فاصدع بأمرك ما عليك غضاضة ***وابشر وقر بذاك منك عيونا

و دعوتني وعلمتُ أنك ناصحي***ولقد صدقت وكنتَ ثمَّ امينا

ولقد علمت بأن دين محمد ***من خير أديان البرية دينا (2)

به خدای یگانه سوگند هرگز به تو دسترسی نخواهند یافت تا آنگاه که من در خاک دفن شوم؛

مأموریتت را به انجام برسان و نگران مباش و مژده باد تو را و چشمت روشن؛

مرا فرا خواندی و یقین دارم که خیر خواه من هستی این را در حالی می گویم که به یاد دارم همیشه راستگو بوده ای و امانتدار؛

یقین دارم که آیین محمد بهترین دین و آیین مردمان است.

بود و در بین قریشیان جایگاه والایی داشت و مکیان از او اطاعت می کردند. بدین سان، مخالفان و دشمنان با وجود ابو طالب نتوانستند آزاری جدی به رسول خدا برسانند.

اما در مورد یاران و پیروان پیامبر وضع چنین بود آنان که دارای قبیله و خویشانی بودند در سایه حمایت قبیلهٔ خود از آزار در امان ماندند اما کسانی که خویشاوند قبیله ای نداشتند گرفتار شکنجه مشرکان شدند.

به گونه ای که بسیاری ایشان به مراتب سخت تر از پیش گرفتار شکنجه های مشرکان شدند. از این رو برای دومین بار از پیامبر خدا صلی الله علیه و آله وسلم اجازه خواستند تا مهاجرت کنند(1) . حضرت نیز اجازه فرمود تا بار دیگر به حبشه بروند البته این بار بسیار مشکل تر از دفعه پیش بود. در هجرت دوم هشتاد و سه نفر مرد و هیجده زن از زنان قریش و غیرقریش، به سرپرستی جعفر بن ابی طالب به حبشه مهاجرت کردند(2) . نجاشی نیز با احترام از آنها پذیرایی کرد.

تو را از بین ببرد. بهتر است از آنان بترسید و همه را به ما برگردانید تا به کارشان رسیدگی کنیم و شما نیز از ناحیه آنان در امان بمانید. یکی از نشانه های مقاصد این مهاجران آن است که اگر بر تو وارد شوند برایت سجده نمی کنند و آنگونه که در اینجا رسم است بر تو درود نمی فرستند و احترام نمی گذارند و مقصودشان بی احترامی به آیین شماست.

نجاشی مهاجران را احضار کرد و وقتی به در قصر رسیدند جعفر بن ابی طالب با صدای بلند به نجاشی گفت: گروهی خداپرست از شما اجازه ورود می طلبند.

نجاشی گفت: به کسی که فریاد کرد فرمان دهید تا سخنش را دوباره تکرار کند.

جعفر نیز چنین کرد نجاشی گفت در امان خدا و در حمایت او وارد شوید».

مهاجران نیز وارد شدند ولی سجده نکردند. نجاشی گفت چرا در برابرم سجده نمی کنید؟ گفتند: ما تنها در برابر خدایی سجده می کنیم که ما و تو را آفرید و این حکومت را نیز به تو ارزانی داشت. البته پیشتر ما نیز در زمرۀ بت پرستان بودیم و همینگونه به بزرگان احترام می گذاشتیم تا آنکه خدا پیامبری راستگوی را در بین ما برانگیخت و آن حضرت به ما دستور فرمود که آنگونه که خدا دوست دارد عرض ادب کنیم. یعنی هنگام ورود سلام کنیم ،چنان که عرض ادب و احترام بهشتیان نیز با سلام کردن است.

نجاشی دانست که این مطلب درست است؛ چرا که در تورات و انجیل نیز بدان اشاره شده است. نجاشی گفت :کدامیک از شما فریاد کرد و اجازه خواست؟

جعفر گفت: من بودم.

نجاشی گفت: شروع کن و سخن بگوی.

جعفر گفت: تو پادشاه هستی و شایسته نیست که نزدت زیاده گویی شود، یا به کسی ستم شود. من خوش دارم که به پرسشهای این دو تن که از قبیله ام آمده اند، پاسخ بدهم. شما به این دو فرستاده دستور بدهید که یکی از آنان بیاید و با من گفت وگو کند. شما نیز به سخنان و پرسش و پاسخ ما گوش دهید.

عمرو بن عاص به جعفر گفت: تو شروع کن.

جعفر به نجاشی گفت: از او بپرس که آیا ما غلام هستیم یا آزادیم؟ اگر غلام بوده ایم و از دست اربابان خود گریخته ایم پس شما هم ما را برگردانید.

ص: 67

عمرو گفت: غلام نبوده اند آزاد و محترم و بزرگوار بوده اند. جعفر پرسید: آیا خونی را به ناحق ریخته ایم تا سزاوار قصاص باشیم؟

عمرو در پاسخ گفت: نه حتی قطره ای خون به ناحق نریخته اید. جعفر گفت: آیا بناحق مالی را از کسی گرفته ایم تا برگردانیم؟

عمر و گفت: نه حتی قیراطی از کسی نگرفته اید.

نجاشی گفت: پس از جانشان چه می خواهید؟

عمرو گفت: ما و این افراد یک آیین و همانند پدرانمان باورهایی داشتیم اما این گروه از آن آیین دست برداشته و به آیین دیگری درآمده اند.

نجاشی به جعفر گفت: شما پیشتر چه آیینی داشتید و اینک چه آیینی دارید؟ در پاسخ خود راست بگو، نه دروغ.

جعفر گفت: پیشتر بر آیین شیطان بودیم؛ اینک آن را رها کرده ایم. درگذشته به خداوند کفر می ورزیدیم و سنگ می پرستیدیم، اما اینک به دین خدا، یعنی آیین اسلام گرویده ایم؛ آیینی که فرستاده خدا آن را از جانب او برای ما آورده است نیز از جانب خدا کتابی به ارمغان آورده که همانند کتاب حضرت عیسی بن مریم است و با او نیز همسوی است و تأییدش می کند.

نجاشی گفت: سخن بسیار مهم و بزرگی را بر زبان راندی آرام باش. سپس دستور داد ناقوس مخصوص را به صدا درآورند و تمام قسيسان و راهبان به نزد او آمدند. نجاشی از آنها پرسید: شما را به خدایی که انجیل را بر عیسی فرو فرستاد سوگند می دهم، بگویید آیا پس از عیسی تا زمان برپایی قیامت پیامبری از سوی خدا فرستاده خواهد شد؟

گفتند: ،آری عیسی نیز ما را به او و آمدنش بشارت داده و گفته است که هر که به او ایمان بیاورد، در واقع به من ایمان آورده و هرکه او را انکار کند، مرا انکار کرده است.

نجاشی از جعفر :پرسید این مرد چه دستوراتی می دهد و از چه چیزهایی باز می دارد؟

گفت :کتاب خدا را برای ما می خواند و به نیکیها فرمانمان می دهد و از زشتیها بازمان می دارد می گوید که با همسایگان خوش رفتار باشید؛ با خویشان رفت و آمد کنید؛ به یتیمان

ص: 68

نیکی بورزید و تنها خدای یگانه را بپرستید که او را هیچ شریکی نیست(1).

نجاشی گفت: از آنچه برایتان می خواند برایم بخوان. جعفر آیاتی از سوره های عنکبوت و روم را خواند تا جایی که چشمان نجاشی و یاران او پر از اشک شد نجاشی گفت: از این سخنان زیبا و دلنشین بازهم برای ما بخوان.

جعفر به قرائت سوره کهف پرداخت عمرو بن عاص برای خشمگین ساختن نجاشی گفت اینها به عیسی و مادرش ناسزا می گویند.

جعفر در این هنگام سورهٔ مریم را خواند و به آیه هایی رسید که از عیسی و مادرش به نیکی یاد می شود نجاشی ذرّه ای ناچیز از چوب مسواک خود جدا کرد و با نشان دادن آن] گفت: سوگند سوگند به خدا حضرت مسیح نیز چیزی بیش از آنچه اینها می گویند، نگفته است. سپس به جعفر و دیگر مسلمانان گفت: خوش آمدید؛ بفرمایید شما در کشور من در امانید. هرکه به شما ناسزاگوید مجازات می شود از امروز پیروان ابراهیم علیه السلام هیچ مشکلی نخواهند داشت. من حاضر نیستم حتی در برابر آزردن یکی از شما کوهی از طلا را بگیرم. و در ادامه گفت هدیه های این دو نفر را نیز به آنان پس بدهید؛ من نیازی به اینگونه هدیه ها ندارم به خدا سوگند وقتی خدا این حکومت را به من داد، از من رشوه نگرفت،

من نیز رشوه از کسی نخواهم گرفت. از طرفی خدا برای دادن این پادشاهی به من از مردم فرمان نگرفته تا لازم باشد که من نیز از مردم در کار حکومت خود از کسی اطاعت کنم(2). فرستادگان قریش با چهره هایی گرفته و هدیه های پس داده شده به مکه برگشتند. برخی مفسران این آیه را درباره نجاشی و اطرافیان او می دانند: ﴿وَإِذَا سَمِعُوا مَا أُنزِلَ إِلَى الرَّسُولِ تَرَى أَعْيُنَهُمْ تَفِيضُ مِنَ الدَّمْعِ مِمَّا عَرَفُوا مِنَ الْحَقِّ يَقُولُونَ رَبَّنَا آمَنَّا فَاكْتُبْنَا مَعَ الشَّهِدِينَ »(3)؛ «و چون آنچه را به سوی این پیامبر نازل شده، بشنوند، می بینی بر اثر آن

ص: 69

حقیقتی که شناخته اند اشک از چشمهایشان سرازیر می شود می گویند پروردگارا، ما ایمان آورده ایم؛ پس ما را در زمرۀ گواهان «بنویس

خرده گرفت. آن بزرگوار را ناراحت و ایشان را برای مقاصد خود ناتوان شمرد. حضرت پاسخ ابوجهل را نداد- اما یکی از کنیزان عبدالله بن جدعان در خانه اش بود و این گستاخی را شنید - سپس رسول الله صلی الله علیه وآله و سلم به طرف کعبه رفت و در محل گردهمایی قریشیان نشست.

لحظاتى بعد نيز حمزة بن عبدالمطلب از شکار برگشت و در حالی که کمان خود را حمایل کرده بود، طبق معمول پیش از رفتن به منزل به طواف پرداخت و همانند همیشه که هرگاه می دید قریشیان گرد کعبه نشسته اند می ایستاد و به آنان سلام می داد و با آنان سخن می گفت چنین کرد حمزه در بین جوانان قریش از احترام و عزت شایانی برخوردار و به شدت سرسخت بود. وقتی حمزه با آن کنیز برخورد کرد، رسول خدا صلی الله علیه و آله وسلم به خانه برگشته بود اما آن کنیز به حمزه گفت: ای ابو عماره کاش بودی و می دیدی که چند لحظه پیش ابو الحكم بن هشام ابوجهل با برادر زاده ات محمد صلی الله علیه وآله و سلم چه رفتاری کرد. وی محمد صلی الله علیه وآله و سلم را که در اینجا نشسته بود آزرد و دشنام داد ولی محمد صلی الله علیه وآله و سلم با او هیچ سخنی نگفت و پاسخش را نداد حمزه که خدا می خواست مورد کرامت خویش قرارش دهد از این جریان خشمگین شد و به جستجوی ابوجهل شتافت و نزد هیچ کس درنگ نکرد تا او را پیدا و مجازاتش کند که دید ابوجهل در بین چند تن از قریشیان نشسته است. به سرعت به طرف او رفت و با کمان خود چنان بر سر او کوبید که سرش به شدت شکست. سپس گفت: آیا محمد را دشنام می دهی؟ در صورتی که من نیز بر دین او هستم و هرچه او می گوید من نیز آن را می گویم اگر می توانی با من در بیفت .

چند تن از مردان قبیله بنی مخزوم برخاستند و به طرف حمزه رفتند تا ابوجهل را یاری کنند. ابو جهل گفت: ابو عماره را واگذارید؛ زیرا من برادر زاده اش را به زشتی دشنام گفتم(1). پس از این جریان حمزه تا واپسین دم حیاتِ خویش در دین اسلام و پیروی از رسول ثابت قدم بود بدین سان قریشیان دریافتند که رسول خدا صلی الله علیه وآله و سلم از حمایت شخصیت بزرگی چون حمزه برخوردار شده است از این رو کمی ازرفتارهای زشت و آزارهای خود نسبت به آن حضرت کم کردند(2).

ص: 71

او برخوردار باش در مقابل، برادر زاده ات را که با آیین تو و پدرانت مخالفت کرده است و در قبیله ات تفرقه و جدایی انداخته و باورهایشان را به سخره گرفته است به ما واگذار تا او را بکشیم چرا که او مردی است همانند سایر مردان پس بیا و با این تعویض موافقت کن. ابو طالب در پاسخ این گفتارهای نابخردانه چنین گفت سوگند به خدا بد پیشنهادی است. پسرتان را به من می دهید تا به او غذا بدهم و پرورشش دهم و در مقابل، می خواهید پسرم را بگیرید و بکشید؟ سوگند به خدا این رویداد هرگز روی نخواهد داد(1).

مطعم بن عدی بن نوفل بن عبد مناف گفت: ای ابوطالب، به خدا سوگند قبیله ات پیشنهاد عادلانه ای کرده اند و نمی خواهند موجب ناخشنودیت شوند، اما می بینم که به هیچ طریقی نمی خواهی با آنان همراهی کنی.

ابوطالب فرمود: به خدا سوگند این رفتارها عادلانه نیست؛ لیکن واقعیت آن است که تو تصمیم به خذلان من گرفته ای و رؤسای قوم را علیه من می شورانی، پس هر کاری که می خواهی بکن سپس آن گروه دچار اختلاف شدند و بر یکدیگر زبان ملامت گشودند.

ابوطالب، در حالی که به مطعم بن عدی کنایه می زد اما در واقع تمام مخالفان خود را، چه از قبیلهٔ عبد مناف و چه از دیگر قبیله های قریش قصد کرده بود، فی البداهه شعری سرود و به خواسته های نابخردانه شان اشاره کرد سروده ابو طالب اینگونه آغاز می شود :

ألا قل لعمرو والوليد ومُطعم ***ألا ليت حظي من حياطتكم بكر

هان، به عمرو، ولید و مطعم بگویید:/ ای کاش به جای شما شتر جوانی می داشتم [که از شما مرا سودمندتر بود](2).

خود را از حمایت عمویش ابوطالب برخوردار کرد. وقتی ابوطالب دید که قرشیان با مسلمانان چه رفتارهای سختی می کنند به بنی هاشم و بنی عبدالمطلب دستور داد تا همانند او به یاری رسول خدا صلی الله علیه و آله وسلم بیایند و از آن حضرت دفاع کنند. ایشان نیز پذیرفتند و به یاری آن حضرت شتافتند تنها ابولهب و خانواده اش بودند که سر باز زدند و همپای دیگر قرشیان به مخالفت با خاندان خود پرداختند. قرشیان تصمیم گرفتند تا رسول الله صلی الله علیه وآله و سلم را به طور آشکار به قتل برسانند این جریان به گوش ابوطالب رسید و خاندان هاشم و عبدالمطلب را گرد آورد و رسول خدا صلی الله علیه وآله و سلم را به دره ای که در اطراف مکه داشتند، بردند تا از آن حضرت محافظت کنند و کسی نتواند توطئه قتل را اجرا کند(1) .

شعب نرفته بودند نیز وضع خوبی نداشتند و بر آنان نیز سختگیری می شد. این گرفتاریها بالا گرفت و زندگی بر تمام مسلمانان دشوار گردید.

وقتی مردم به بستر خواب شبانه می رفتند ابو طالب رسول خدا صلی الله علیه وآله و سلم را می گفت تا در بستر خویش بیارامد(1) تا اگر کسی قصد جان او را کند جایش را بداند و چون مردم به خواب می رفتند علی علیه السلام یا یکی دیگر از پسران برادران یا عموزادگان خود را دستور می داد تا در رختخواب رسول خدا صلی الله علیه وآله و سلم بخوابد و محمد صلی الله علیه وآله و سلم را می فرمود تا در بستر آنکه به جایش خفته بخوابد ابو طالب در همین مورد قصیده مشهوری سروده است که به قصيده لامیه مشهور شده است در این قصیده آمده است:

ولما رأيت القوم لا وُدّ فيهم ***وقد قطعوا كل العري والوسائل

وقتی جماعت را دیدم که محبتی در میانشان نیست/ و همۀ لوازم مهرورزی را از میان برداشته اند.

هشام گفت: «آری» و افرادی را که پذیرفته بودند، نام برد.

این افراد در خطم الجحون جایی در بالای شهر مکه قرار گذاشتند و عهد کردند که آن پیمان را بر هم بزنند زهیر گفت: من پیش از همه شما سخن خواهم گفت.

صبحگاهان هر یک به محل جلسهٔ خود رفتند و ابتدا زهیر بن امیه، که حله ای بر خود داشت، هفت دور طواف کرد و به طرف مردم آمد و گفت: «ای مردم مکه، آیا ما غذا بخوریم و لباسهای دلخواه خود را بپوشیم در حالی که بنی هاشم در حال از بین رفتن هستند و هیچ خرید و فروشی با آنان نمی شود؟ به خدا سوگند، من نمی نشینم مگر آنگاه که این عهدنامه اختلاف انگیز و ظالمانه پاره شود. ابوجهل که در گوشه ای از مسجد الحرام نشسته بود، گفت: چنین نیست تو دروغ می گویی به خدا، آن عهدنامه پاره نخواهد شد. زمعة بن اسود گفت: به خدا دروغگو تو هستی وقتی تو اقدام به نوشتن این پیمان کردی نیز ما راضی نبودیم

ابو البختری گفت: زمعه راست می گوید، ما از این قرارداد شما راضی نیستیم و آن را نیز نمی پذیریم.

مطعم بن عدی افزود: دوستان شما راست می گویید و هر کسی که جز این بگوید، دروغگو خواهد بود. ما به سوی خدا از این قرارداد اعلام بیزاری می کنیم و از هرچه در آن نوشته شده است متنفریم.

هشام بن عمرو نیز همانند این سخنان را تکرار کرد ابوجهل گفت: این تصمیم و مشورت شما شبانه و در جایی غیر از مسجد الحرام صورت گرفته است(1).

در این اوضاع ابو طالب نیز در تلاش برای آمدن به مسجد الحرام بود که رسول الله صلی الله علیه وآله و سلم به او گزارش :داد به امر خدا موریانه ها تمام عهدنامه را خورده اند و جز اسم خدای تعالی چیزی از آن نمانده است.

در پی این خبر ابو طالب آن حضرت را تصدیق کرد و گفت: «نه، به ستارگان فروزان سوگند که به من دروغ نگفته ای [و نمی گویی]. ابو طالب به همراه چند تن از سرشناسان

ص: 76

خاندان عبدالمطلب به طرف مسجد الحرام حرکت کرد و هنگامی که به مسجدالحرام رسیدند، مسجد از قریشیان آکنده بود ابو طالب فرمود: موضوعی پیش آمده است که ممکن است موجب صلح بین ما و شما شود. قرار دادتان را بیاورید.

به این دلیل چنین سخن گفت که می ترسید پیشدستی کنند و زودتر درون نامه را بنگرند و متوجه شوند که قرار دادشان از بین رفته است. قریشیان نیز در شگفت شدند و دیگر شکی نداشتند که رسول الله صلی الله علیه وآله و سلم به آنها تحویل داده خواهد شد. قریشیان گفتند: بالاخره به این نتیجه رسیدید که به سوی ما بیایید و به آیین خود برگردید. البته تنها یک نفر بوده که میان ما و شما جدایی انداخته بود و شما او را سبب از بین رفتن خاندانتان کرده بودید. ابوطالب فرمود: من پیشنهادی برای شما دارم که عادلانه است. واقعیت آن است که برادر زاده ام به من خبر داده است و اطمینان دارم که به من دروغ نمی گوید، او گفته است که خداوند از این عهدنامه شما بیزار است و تمام نیرنگهای شما و طرح هایتان برای ایجاد دشمنی میان خویشان را نیز که روی آن نوشته شده بود از بین برده و جز اسم خدای متعال چیزی از آن نوشته ها باقی نمانده است. بنابراین ،اگر گفتار او درست باشد به خدا، او را به شما تحویل نخواهیم داد و تا آخرین نفر و آخرین قطره خون از او حمایت خواهیم کرد، ولی اگر درست نگفته باشد او را به شما می سپاریم تا بکشید یا اینکه از او درگذرید. مشرکان گفتند می پذیریم وقتی عهدنامه را گشودند دیدند که این گزارش کاملاً درست بوده است، لیکن بر دشمنی و گمراهی خود پافشاری کردند و در نهایت بی شرمی گفتند: این جادویی است که [پیامبر] انجام داده است(1).

در این حال افرادی که پیمان بستند تا آن قرارداد را از بین ببرند نیز سخنانی گفتند و در نهایت آن پیمان به هم خورد پس از اعلام بطلان پیمان یاد شده، ابوطالب در ستایش آن عده ای که تصمیم به زدودن آن گرفته بودند اشعاری سرود که در ضمن آن فرمود:(2)

ألا هل أتى بحر يرى صنع ربنا ***على نأيهم والله بالناس أرود

هان ،آیا آزاده ای نیامد تا کار پروردگارمان را علیه کسانی که میان افراد دشمنی افکندند در حالی

ص: 77

که خدا به همه مردم مهر می ورزد ببیند؟ ...

بدین سان بنی هاشم و دیگر همراهانشان از پناهگاه خود خارج شدند و در بین مردم به زندگی ادامه دادند این اتفاق در سال دهم بعثت روی داد.

عبدالله بن مسعود در ادامه گزارش خود می افزاید که به خدا سوگند، همۀ اینها را دیدم که در جنگ بدر در روزی گرم جنازه شان به خاک افتاده و آفتاب داغ رنگ چهره هاشان را دگرگون ساخته بود. آنگاه همگی را در چاه افکندند.

حضرت در حالی که چهره اش سرخ شده بود نشست و فرمود: «لقد كان فيمن كان قبلكم ليمشط بأمشاط الحديد مادون عظامه، ما يصرفه ذلك عن دينه و ليتمّنَّ الله هذا الامر حتى يسير الراكب من صنعاء إلى حضر موت ما يخاف إلا الذئب علی غنمه؛ در بین معتقدان به خدا پیش از شما کسانی بودند که گوشت و پوستشان را با شانه هایی آهنین می خراشیدند تا به استخوان می رسید اما اینها باعث نمی شد که از آیین شان دست بردارند البته خداوند این دین اسلام را کامل خواهد کرد و به سرانجام خواهد رسانید، به گونه ای که اگر فردی از شهر صنعا تا به حَضَرِموت برود از هیچ چیزی هراس نخواهد داشت جز از حمله گرگ به گوسفندانش »

می خواهی زیباترین دختر عرب را به ازدواجت در می آوریم.

رسول خدا صلی الله علیه وآله و سلم فرمود: من اینها را که گفتید نمی خواهم آیینی که من برایتان آورده ام به خاطر گرفتن دارایی و ریاست و حکومتِ بر شما نیست و لکن خدا مرا به سوی شما فرستاده و کتابی را نیز بر من فرو فرستاده است به من دستور فرموده که هشدار دهنده و بشارت دهنده باشم. من نیز مأموریتهایی که از جانب پروردگارم داشته ام، به همه شما رسانیده ام و برایتان خیرخواهی کرده ام. حالا اگر بپذیرید مایهٔ کامروایی این جهان و آن جهان شما خواهد شد، و اگر نپذیرید، صبر می کنم تا خدا میان من و شما حکم کند(1).

گفتند: ای محمد، اگر پیشنهادهای ما را نمی پذیری اینک پیشنهاد دیگری داریم تو خوب می دانی که در میان مردم دنیا سرزمین ما از همه بیشتر دچار فقر و کم آبی است و به سختی زندگی می کنیم از خدایت بخواه تا این کوه ها را از اطراف شهر ما دور سازد و زمین ما را مسطح کند و برای ما در آن زمینها مانند سرزمینهای شام و عراق رودهای پر آبی را روان کند و اجداد مارا که از دنیا رفته اند زنده کند از جمله: قصی بن کلاب را که مرد بسیار راستگویی بوده است زنده کند تا ما از او بپرسیم که آیا تو راست می گویی یا نه. اگر نیاکان ما تو را تصدیق کردند ما نیز تو را تصدیق می کنیم و می پذیریم که جایگاه ارزشمندی نزد پرودگار داری و همان طوری که ادعا می کنی، خداوند تورا فرستاده است(2).

رسول خدا صلی الله علیه وآله و سلم فرمود من برای این کارها به سوی شما فرستاده نشده ام. برای این آمده ام که مأموریتهای الهی خود را انجام بدهم من رسالت خویش را به شمارسانیدم؛ اگر بپذیرید ،مایهٔ سعادت دنیایی و آخرتی شما می شود و اگر نپذیرید، نیز شکیبایی می ورزم، تا آنکه خدا میان من و شما داوری کند(3).

آنان گفتند: اگر این کارها را برای ما انجام نمی دهی، دست کم پس برای خودت کاری بکن از پروردگارت بخواه تا فرشته ای بفرستد و تو را تصدیق کند (4)و ما را از تو دور کند و

ص: 82

باز بدارد. اگر این کار را نمی کند باغها و کاخها و گنجهایی از طلا و نقره در اختیارت قرار دهد تا بی نیازت کند و از این وضع رهایی یابی؛ زیرا می بینیم که تو نیز مانند ما به بازارها می روی و در پی کسب روزی هستی درست مثل خود ما اگر چنین کنی ما نیز جایگاه تو را نزد پروردگارت درخواهیم یافت البته اگر از جانب خدا فرستاده شده ای (1).

پیامبر صلی الله علیه وآله و سلم که فرمود من این کار را نمی کنم من کسی نیستم که چنین چیزهایی را از پروردگارش بخواهد اما بازهم اعلام می دارم که خدا مرا برای بشارت دادن و هشدار دادن فرستاده است. اگر آنچه از جانب او به شما رسانیدم بپذیرید در دنیا و آخرت بهره مند خواهید شد و اگر نپذیرید باز هم شکیبایی می کنم تا خدا میان من و شما داوری کند. پس آسمان را بر سر ما خراب کن چنانکه گمان می کنی اگر خدایت بخواهد، گفتند: می تواند انجام بدهد.

حضرت فرمود: این نیز در اختیار خداست اگر بخواهد با شما چنین کند می کند. گفتند: ای محمد آیا پروردگارت آگاه نبود که ما با تو جلسه می گیریم و این خواسته ها را از تو می خواهیم تا تو را آگاه کند که در صورت عدم پذیرش ما چه رفتاری با ما خواهد کرد؟ خوب است بدانی که ما خبر دار شده ایم که این مطالب را مردی از مردم یمامه، به نام رحمان به تو یاد می دهد و ما هرگز به این رحمان ایمان نخواهیم آورد. ای محمد، ما حجت را بر تو تمام کردیم؛ به خدا دست از تو برنخواهیم داشت مگر آنکه یا ما را از بین ببری و یا ما تو را از سر راه خود برداریم.

رسول خدا صلی الله علیه وآله و سلم با اندوه و تأسف نسبت به این گروه برخاست و به خانه بازگشت(2).

پس از بازگشتِ رسول الله صلی الله علیه وآله و سلم ابوجهل ، که در میان آن گروه بود گفت ای قرشیان؛ دیدید که محمد به گفتۀ ما توجه نکرد و بدان تن نداد وانگهی به ایراد گرفتن از آیین ما و بدگویی از نیاکانمان و نکوهش باورهایمان و دشنام به خدایانمان ادامه می دهد. پس من با خدا پیمان می بندم که فردا سنگی بزرگ را که توان برداشتنش را دارم بر می دارم و به انتظار او می نشینم تا بیاید و به نماز بایستد و هنگام سجده کردن آن سنگ را بر سرش می کوبم آنگاه

ص: 83

از من دفاع کنید یا مرا و انهید باکی نیست و فرزندان عبد مناف هر کاری می خواهند بکنند. آنها پاسخ دادند: به خدا، تو را در برابر هیچ چیز وا نمی نهیم برو تصمیمت را عملی کن. فردای آن روز به هنگام صبح ابوجهل رفت و سنگ بسیار بزرگی آورد و به انتظار آن حضرت نشست. رسول خدا صلی الله علیه وآله و سلم نیز تشریف آورد تا مثل هر روز به عبادت بپردازد (1). در آن هنگام رسول خدا صلی الله علیه وآله و سلم هنوز رو به بیت المقدس نماز می خواند و برای خواندن نماز در بین رکن یمانی و حجرالاسود می ایستاد و کعبه میان آن حضرت و بیت المقدس قرار می گرفت. رسول خدا صلی الله علیه وآله و سلم به نماز ایستاد و قرشیان نیز در جاهای مخصوص خود نشسته بودند و به ابوجهل مینگریستند تا رفتارش را ببینند پس از آنکه آن حضرت به سجده رفت ابوجهل نیز آن سنگ را برداشت و به طرف آن حضرت رفت. وقتی به نزدیک ایشان رسید به یکباره رنگش پرید و با ترس و هراس از آنجا گریخت. چنان می نمود که دستانش خشک شده بود و سنگی که در دست داشت افتاد(2) .

چند تن از قریشیان برخاستند و به ابوجهل گفتند چه بر سرت آمده ای ابو الحکم؟

گفت: من برخاستم و به طرف او رفتم تا تصمیمی را که دیروز گفته بودم اجرا کنم. وقتی به نزدیکی اورسیدم، شتر نری دیدم ،که به خدا هرگز شتری به آن بزرگی و ترسناکی و تیزی دندان ندیده بودم آن شتر می خواست مرا بخورد.

تاریخ نگاران گزارش کرده اند که رسول خدا صلی الله علیه وآله و سلم در این مورد فرمود: «ذاك جبرائيل، ظهر له بهذه الصورة و لو دنا لأخذه؛ آن جبرئیل بود که بدین شکل آشکار شد. اگر ابوجهل پیشتر میآمد جبرئیل نیز او را نابود می کرد ».

وقتی ابوجهل اینها را گفت، نضر بن حارث بن کلده برخاست و گفت: ای قریشیان به خدا با امری روبه رو هستید که هنوز چاره ای برایش نیندیشیده اید(3) . محمد خردسالی و نوجوانی خود را در میان شما سپری کرد در حالی که بیش از هر کسی از او خشنود بودید و

ص: 84

راستگوترین و امانت دارترین شما بود، اما حالا که سپیدی بر موی شقیقه اش نشسته و رسالتی برایتان آورده او را متهم به جادوگری می کنید نه به خدا، جادوگر نیست؛ چرا که ما جادوگران را دیده ایم در چیزی می دمند یا گره هایی می بندند و می گشایند و بدین ترتیب جادو می کنند. گفتید کاهن است در حالی که به خدا کاهن نیست ،زیرا ما کارهای ویژه کاهنان و خلجانهایی که به آنان می شود را دیده ایم و گفتار مسجعشان را شنیده ایم. او هرگز چنان کارهایی را انجام نمی دهد گفتید که او شاعر است، در حالی که چنین نیست. ما انواع و اصناف شعرهای بزمی و رزمی را شنیده ایم. کلمات او شاعرانه هم نیست. او را دیوانه خواندید، در حالی که به خدا دیوانه نیست همه ما و شما دیوانگان را دیده ایم، کارهای دیوانگان را نیز ندارد کارهایش با خیالبافی و ناپختگی ترین نیست. ای قریشیان ،در این موضوع نظر کنید؛ زیرا به خدا موضوع مهمی برایتان پیش آمده است(1).

سوره کهف (1)را آورد که در آن به هر سه پرسششان پاسخ داده شده است(2).

ابوجهل گفت: مگر چه شنیده ام؟ ما و خاندان عبد مناف بر سر شرافت و بزرگی دعوایی دیرینه داریم آنان به مردم غذا می دادند؛ ما نیز به مردم غذا دادیم. بار گرانشان را بر دوش میکشیدند و ما نیز چنین کردیم سخاوت کردند ما نیز آن کردیم؛ و چون اسبان مسابقه در کنار یکدیگر می تاختیم که گفتند پیامبری از بین ما آمده است که از آسمان بر او و فرود می آید. حال چگونه به چنین چیزی دست یابیم؟ به خدا هرگز به او ایمان نخواهیم آورد و تصدیقش نخواهیم کرد(1). در پی این سخنان اخنس برخاست و از نزد او رفت(2).

ولید پاسخ داد جادوگر هم نیست چرا که جادوگران و جادویشان را نیز دیده ایم. کارهای آنها ( دمیدن برگره و گره بر ریسمان (زدن از محمد سر نمی زند.

گفتند: پس نظر تو چیست، ای ابو عبد شمس؟

ولید گفت به خدا کلامش بسی شیرین ریشه اش استوار و شاخ و برگش پربار است و بر هر سخنی برتری دارد و هرچه بگویید نادرستی اش آشکار می گردد. بهترین سخن دربارۀ او آن است که بگویید او جادوگری است که با سخنی افسونگر آمده است تا میان پدر و فرزند و زن و شویش جدایی افکند.

آنان پراکنده شدند و پس از آن در راه مردم مینشستند و هر غریبه ای را که گذر می کرد از رسول خدا صلی الله علیه وآله و سلم می ترسانیدند و هشدارش می دادند و حرفهای ولید را درباره آن حضرت بازگو می کردند خدای سبحان دربارهٔ ولید بن مغیره این آیه ها را فرو فرستاد ذَرْنِي وَ مَنْ خَلَقْتُ وَحِيدا... سَأُصْلِيهِ سَقَرَ » (1)، «مرا با آن چه آفریده ام تنها بگذار [...] به زودی او را به جهنم خواهم رسانید«(2).

تصمیم گرفته اند اموالی را برایت گرد آورند و تقدیم کنند.

ولید گفت چرا؟

گفت: زیرا نزد محمد رفته ای و این مال از آن رو تقدیمت می شود تا از او روی برتابی ولید گفت: قریشیان خوب می دانند که من یکی از بزرگترین ثروتمندانشان هستم

ابوجهل گفت: پس چیزی بگو که خویشانت بدانند که با او مخالف هستی.

ولید گفت چه بگویم؟ سرانجام گفت: او ساحر است.

و آیات پیش گفته دربارهٔ ولید نازل شد(1).

در شمار ثروتمندترین قریشیان بشوی اگر به همسر نیاز داری هر زنی را خواهی برگزین تا ده تن همانند او را به ازدواج تودرآوریم.

رسول خدا صلی الله علیه و آله وسلم فرمود: حرفت تمام شد؟ گفت آری

حضرت فرمود: «بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمَنِ الرَّحِيمِ * حم* تَنزِيلٌ مِّنَ الرَّحْمَنِ الرَّحِيمِ ...فَإِنْ أَعْرَضُوا فَقُلْ أَنْذَرْتُكُمْ صَاعِقَةً مِثْلَ صَاعِقَةِ عَادٍ وَثَمُودَ »(1)، به نام خدای بخشنده مهربان، حم، فرستاده شده از جانب[ پروردگار] مهربان بخشنده »پس اگر رو گردان شدند، پس بگو شما را از صاعقه ای می ترسانم که مانند صاعقه ای باشد که بر قوم عاد و ثمود فرود آمد»(2).

عتبة در این هنگام بر دهان آن حضرت دست نهاد و او را به خویشاوندیشان سوگند داد که ادامه ندهد پس از آن به خانه اش برگشت و دیگر نزد قریشیان نرفت و خود را از آنان پنهان کرد. ابوجهل گفت: ای قریشیان به خدا نظرم این است که عتبه به مهمانی محمد رفته و از غذاهای او خوشش آمده و نمک گیر شده است این به سبب احتیاجات مالی عتبه است، نزد او برویم.

همه نزد او آمدند و ابوجهل به او گفت ای عتبه جز اینکه تو به میهمانی محمد رفته ای و از پذیراییش خوشت آمده باشد چه دلیلی برای پنهان شدن خودت داری؟ اگر نیازمند پولی به ما بگو تا برایت جمع کنیم نیازی نیست که از محمد غذایی بگیری.

عتبه به شدت خشمگین شد و سوگند یاد کرد که دیگر با رسول الله صلی الله علیه وآله و سلم سخنی نگوید.

سپس افزود به خدا من از ثروتمندترین قریشیان هستم لکن من با او صحبت کردم و این مطالب را به او گفتم اما او پاسخی به من گفت که سوگند به خدا نه شعر است و نه کهانت، و نه حتی جادوگری. وی سوره ای را برایم خواند و وقتی به وعده عذاب رسید، وادار به سکوتش کردم و به خویشاوندیمان سوگندش دادم که ادامه ندهد. به خوبی می دانید که اگر محمد سخنی بگوید، هرگز دروغ نخواهد بود و لذا ترسیدم که عذاب بر شما نازل آید(3). در گزارش دیگری نیز آمده است که رسول خدا صلی الله علیه وآله و سلم بقیه آیات را نیز ادامه داد و عتبه

ص: 91

نیز که چنین دید ،دو دستش را پشت سر خود برد و بر دستانش تکیه داد و به سخن رسول خدا صلی الله علیه وآله و سلم گوش داد. وقتی پیامبر صلی الله علیه وآله و سلم به آیه سجده رسید سجده کرد، سپس به عتبه فرمود: ای ابو ولید آنچه را خواندم شنیدی. حال خود دانی.

عتبه برخواست و به طرف دوستانش رفت. در این هنگام برخی از آنان گفتند به خدا چهره ابو ولید هنگام رفتن با چهرۀ او هنگام بازگشت متفاوت بود.

وقتی نشست به او گفتند: چه شد؟

گفت: جریان از این قرار است که به خدا گفتاری شنیدم که هرگز همانندش را نشنیده بودم. به خدا، سخنانش نه جادوگری است و نه شعر و نه کهانت ای قریشیان، در این مورد

به نظر من رفتار کنید. او را رها کنید تا هر کاری که می خواهد بکند. از او کناره بگیرید به خدا در این چیزی که او می گفت خبری نهفته بود حالا اگر دیگر عربها بر او پیروز شدند، که به واسطه دیگران از او رها شده اید؛ اما اگر او بر عربها پیروز شود، حکومت او مال خود شماست و عزّت او نیز به نفع شماست، و به واسطۀ او خوشبخت ترین مردم خواهید شد.

گفتند: به خدا او تو را با زبانش افسون و سحر کرده است.

گفت: این نظر من بود دربارۀ او، حالا شما خود دانید(1) .

مَّسَدِ»(1) ، به نام خدای بخشنده مهربان بریده باد دو دست ابولهب. دارایی او و آنچه اندوخت سودش نکرد به زودی به آتشی زبانه دار گرفتار خواهد شد، و زنش هیزم کشی بود که بر گردنش طنابی از این خرماست.

این زن پیوسته سخن چینی می کرد و میان مردم دشمنی ایجاد می کرد و همواره در بین مردم آتشی به پا می کرد همانگونه که هیزم آتش را افروخته و پرزبانه می سازد. پس از ینکه ام جمیل از این آیات الهی آگاه شده و دریافت که خدا در قرآن در مورد او و شوهرش چه فرموده است، نزد رسول خدا صلی الله علیه وآله و سلم که در مسجد الحرام و در کنار کعبه نشسته بود رفت و در حالی که سنگ در دست داشت نزد حضرت ایستاد. اما ناگهان خدا چشمان او را از دیدن پیامبر بازداشت و نتوانست حضرت را ببیند ام جمیل فریاد کرد: شنیده ام که به من توهین کرده است به خدا اگر او را ببینم با همین سنگ بر دهانش می کوبم آهای، به خدا من یک زن شاعر .هستم. آنگاه شعر خود را خواند: «مذمماً عصينا، وأمره أبينا، و دینه قلینا؛ نکوهیده را نافرمانی کردیم فرمانش را نپذیرفتیم، آیین اش را رد کردیم». آنگاه از مسجد الحرام رفت. پیامبر صلی الله علیه وآله و سلم فرمود: او نتوانست مرا ببیند. به يقين خدا چشمانش را از دیدن من بازداشت .

قریشیان رسول خدا صلی الله علیه وآله و سلم را «مذمم به معنای نکوهیده می نامیدند و به آن بزرگوار ناسزا می گفتند. رسول الله صلی الله علیه وآله و سلم نیز می فرمود آیا تا به حال از اینکه خداوند آزار قریشیان را از من برنمی دارد در شگفت نشده اید؟ دلیلش آن است که آنان نکوهیده» را استهزا می کنند و به ناسزا می گیرند در حالی که من "محمد" [یعنی ستوده شده] هستم.

از جمله این افراد که نسبت به پیامبر صلی الله علیه وآله و سلم استهزا می کردند أمية بن خلف بن وهب بن حذافة بن جُمح بوده است. او وقتی پیامبر را می دید استهزا و تمسخر می کرد و آن حضرت را با انگشت به دیگران نشان می داد خدا نیز دربارۀ او آیات سوره «همزه» را فرو فرستاد: «وَيْلٌ لِكُلِّ هُمَزَةٍ لُّمَزَةٍ ... وای بر هر بدگوی عیبجوی»(2). «همزة» یعنی کسی که آشکارا کسی را مسخره کند و دشنام بدهد و با اشاره های توهین آلود چشم دیگری را

ص: 93

تحقیر کند جمع این کلمه همزات است.« لمزة» که در این سوره آمده است، نیز شامل کسی است که به طور پنهانی از کسی عیب جویی کند و او را بیازارد

ابوجهل، در حالی که رسول خدا صلی الله علیه وآله و سلم به نماز ایستاده بود نزد حضرت رفت و خواست که پای خود را روی گردن حضرت بگذارد. ناگهان مردم دیدند که ابوجهل عقب عقب بر می گردد و دستانش را جلوی خود نگه داشته تا خود را از چیزی بازدارد. گفتند: چه شده است؟ پاسخ داد میان من و او خندقی پر از آتش و هراس و بالهایی پدیدار شد. رسول خدا صلی الله علیه و آله وسلم فرمود: «لو دنا منّي لاختطفته الملائكة عضواً عضواً؛ اگر به من نزدیکتر می شد، قطعاً فرشتگان او را تکه تکه می کردند».

خداوند در مورد ابوجهل این آیه ها را فرو فرستاد «كَلَّا إِنَّ الْإِنْسَانَ لَيَطْغَى *أَنْ رَآهُ اسْتَغْنَى...»(1) حقا که انسان سرکشی می کند همین که خود را بی نیاز پندارد ....»(2).

آیه های ما بر او تلاوت می شود می گوید: افسانه های پیشینیان است».

این آیات نیز در این باره نازل شده است: «وَيْلٌ لِكُلِّ أَفَّاكٍ أَثِيمٍ *يَسْمَعُ آيَاتِ اللَّهِ تُتْلَى عَلَيْهِ ثُمَّ يُصِرُّ مُسْتَكْبِرًا كَأَنْ لَمْ يَسْمَعْهَا فَبَشِّرْهُ بِعَذَابٍ أَلِيمٍ »(1) ، «وای بر هر دروغزن گناه پیشه، [که] آیات خدا را که بر او خوانده می شود می شنود و باز به حال تکبر - چنانکه گویی آن را نشنیده است - سماجت می ورزد پس او را به عذابی پردرد بشارت ده».

کسانی که دوست داشته باشند به جای خدا پرستش شوند با پرستندگان خود در آتش] خواهند بود آنها شیطانها و نیز کسانی را می پرستند که شیطانها بدانها دستور می دهند. و این آیه نازل شد:«إِنَّ الَّذِينَ سَبَقَتْ لَهُم مِّنَّا الْحُسْنَى أُولَئِكَ عَنْهَا مُبْعَدُونَ »(1) ، «بی گمان کسانی که قبلاً از جانب ما به آنان وعده نیکو داده شده است از آن [آتش] دور داشته خواهند شد نیز درباره حضرت عیسی بن مریم ، مبنی بر اینکه او را به جای خدا می پرستیدند این آیه نازل شد وَلَمَّا ضُرِبَ ابْنُ مَرْيَمَ مَثَلاً إِذَا قَوْمُكَ مِنْهُ يَصِدُّونَ »(2) ، «و هنگامی که [در مورد] پسر مریم مثالی آورده شد، بناگاه قوم تو از آن [سخن] هلهله درانداختند و اعراض کردند». یعنی آنان (مشرکان از اینکه به گمان خود استدلال رسول خدا صلی الله علیه وآله و سلم به آيه إِنَّكُمْ وَ مَا تَعْبُدُونَ.... نقض شده بود غریو شادی سر دادند.

آنگاه خدای متعال از عیسی این گونه یاد کرد و فرمود: إِنْ هُوَ إِلَّا عَبْدٌ أَنْعَمْنَا عَلَيْهِ... وَ إِنَّهُ لَعِلْمٌ لِلسَّاعَةِ فَلَا تَمْتَرُنَّ بِهَا... »(3) ، « [عیسی] جز بنده ای که بر وی منت نهادیم نیست... و همانا آن، نشانه ای برای فهم] رستاخیز است پس زنهار در آن تردید مکن»(4).

در گزارشی دیگر آمده که حضرت پاسخ فرمود تو هنوز زبان مادری ات را نمی فهمی؛ زیرا نمی دانی که کلمه «ما» که در آیه مزبور إِنَّكُمْ وَ مَا تَعْبُدُونَ مِن دُونِ اللَّهِ... » آمده است، به معنی چیزهایی است که عقل ندارند پس شامل ملائکه و عزیر و مسیح نمی شود.

أَهُمْ يَقْسِمُونَ رَحْمَتَ رَبِّكَ ... »(1) و گفتند چرا این قرآن بر مردی بزرگ از [آن] دو شهر فرود نیامده است؟ [در پاسخ بگو: آیا آنانند که رحمت پروردگارت را تقسیم می کنند».

خدا صلی الله علیه وآله و سلم فرمود: «آری من چنین اعتقادی دارم و این آیه نیز نازل شد: ﴿وَ ضَرَبَ لَنَا مَثَلاً وَ نَسِيَ خَلْقَهُ قَالَ مَن يُحْيِ الْعِظَامَ وَهِيَ رَمِيمٌ * قُلْ يُحْيِيهَا الَّذِي أَنشَأَهَا أَوَّلَ مَرَّةٍ وَهُوَ بِكُلِّ خَلْقٍ عَلِيمٌ»(1) ؛ و برای ما مثلی آورد و آفرینش خود را فراموش کرد؛ گفت: چه کسی این استخوانها را که چنین پوسیده است زندگی می بخشد؟ بگو همان کسی که نخستین بار آن را پدید آورد و اوست که به هر گونه] آفرینش داناست».

خدا در این باره وحی نمود: «إِنَّ شَجَرَتَ الزَّقُومِ * طَعَامُ الْأَثِيمِ * كَالْمُهْلِ يَغْلِي فِي الْبُطُونِ * «كَغَلْيِ الْحَمِيمِ »(1) ، «به درستی که درخت زقوم جهنم خوراک بدکاران است، مانند مس گداخته در شکمها می گدازد؛ همانند جوشش آب جوشان یعنی چنان نیست که می گوید(2).

السماء (1)؛ رودی است به پهناوری و گستردگی ما بین شهر صنعا تا ایله و ظرفهای آن به تعداد ستارگان آسمان است. البته ممکن است مراد از کوثر هر دو مورد باشد.

خود را در قرن الثعالب (1) دیدم. وقتی سرم را بلند کردم ابری را دیدم که بر سرم سایه افکنده بود و جبرئیل در آن ابر قرار داشت. او مرا خواند و گفت: «خدا گفتار قوم تو را شنید و از جواب ردشان آگاه است حالا فرشته ای را که کوه ها را در اختیار دارد فرستاده است تا هر کاری می خواهی با آنها انجام بدهد». آنگاه فرشته کوه ها به من سلام کرد و گفت: بی تردید، خدا گفتار قوم تو و پاسخ رد آنها را شنید و مرا فرستاد تا هر دستوری درباره آنها داری، اجرا کنم اگر اراده کنی دو کوه را بر آنها بفشرم.

گفتم: نه چنین مکن ،چون امید دارم خداوند از نسل این افراد فرزندانی را به وجود بیاورد که او را بپرستند و به او شرک نورزند(2).

انفاق می کنند، دو بار پاداش خواهند یافت و چون لغوی بشنوند از آن روی بر می تابند و می گویند کردارهای ما از آن ما و کردارهای شما از آن شماست. سلام بر شما ما با جاهلان کاری نداریم(1).

اعشی برگشت. البته در همان سال نیز از دنیا رفت و نتوانست برگردد و مسلمان شود(1).

المستضعفين، و أنت ربّي، إلى من تكلني؟ إلى عدوّ بعيد يتجهمني، أو إلى عدوّ ملكته أمري، ان لم يكن بك عليّ غضب فلا أبالي، غير أن عافيتك هي أوسع لي، أعوذ بنور وجهك الذي أشرقت له الظلمات و صلح عليه أمر الدنيا والآخرة أن ينزل بي غضبك، أو يحلّ عليّ سخطك، لك العتبى حتى ترضى و لا حول ولا قوة إلا بك؛ خدايا از ناتوانی و کم چارگی و بی مقداری ام نزد مردم به تو شکایت می کنم تو مهربانترین مهربانان و پروردگار مستضعفان هستی؛ پروردگار من ،تویی مرا به که و امی گذاری؟ آیا مرا به دشمنی وا می گذاری که با ترشرویی با من رفتار کند، یا به دشمنی که کارم را بدو بسپارم؟ اگر بر من خشمگین نباشی، مرا باکی نیست؛ اما عافیت بخشیدنت کار را برایم آسان تر می کند خدایا به نور و روشنیت پناه می آورم، همان که تاریکیها را روشن و کارهای دنیا و آخرت را اصلاح می کند، از اینکه خشم تو مرا فراگیرد یا دچار انتقامت گردم ،آنقدر در [خواستن] رضامندیت جدیت ورزم تا رضایتت حاصل شود و به خوبی می دانم که هیچ نیرو و جنبشی نیست جز از ناحیه تو».

وقتی پسران ربیعه دیدند که ثقیفیان چه بر سر آن حضرت آورده اند، دلشان به رحم آمد و غلامشان عداس مسیحی را نزد حضرت فرستادند تا برایش انگور ببرد. هنگامی که پیامبر صلی الله علیه وآله و سلم دستش را برای برداشتن انگور برد بسم الله گفت و میل فرمود. عداس به چهرهٔ حضرت نگاه کرد و گفت به خدا مردم این سرزمین چنین عبارتی را بر زبان نمی آورند.

حضرت فرمود: تو اهل کجا هستی و چه آیینی داری؟

گفت از مسیحیان سرزمین نینوا هستم

فرمود: اهل سرزمین بنده شایسته خدا یونس بن متی هستی؟

گفت تو این را از کجا می دانی؟

فرمود: او برادر من است همانند من پیامبر بوده است.

عداس مسیحی شروع کرد به بوسیدن دست و سر آن بزرگوار. یکی از پسران ربیعه به برادر خود گفت غلامت را از دستت درآورد.

عداس که برگشت به او گفتند: چه شد که شروع به بوسیدن دست و پا و سر او کردی؟ عداس گفت: ای مولای من بر روی زمین کسی بهتر از این مرد وجود ندارد. چون از چیزی سخن گفت که جز پیامبران خدا کسی از آن اطلاعی ندارد

ص: 108

آن دو گفتند ای عداس ،وای بر تو مبادا این شخص تو را از آیینت باز بدارد؛ زیرا دین خودت بهتر از دین اوست»(1). در پی این جریان پسران ربیعه از روی خشم و کینه آن حضرت را از سایه سار باغ خود بیرون کردند که آن بزرگوار رهسپار مکه شد.

رسول خدا صلی الله علیه وآله و سلم به همراه زید بن حارثه به مسجد الحرام رفتند و مطعم بن عدی که بر شتر خود ایستاده ندا در داد ای قریشیان، از این پس محمد صلی الله علیه وآله و سلم در پناه من است و هیچیک از شما حق ندارید مزاحم او شوید.

رسول الله صلی الله علیه وآله و سلم کنار رکن یمانی رفت و استلام کرد و دو رکعت نماز گزارد و پس از نماز به طرف خانه خود بازگشت مطعم بن عدی و افرادش نیز در حالی که لباس رزم بر تن داشتند گرداگرد آن حضرت بودند تا ایشان وارد خانه خود شد.

ص: 112

مشاهده نمود که این نوشته بر ورودی تمام آسمانها و بر تمام حجابهای نور و ارکان عرش نوشته شده است: «لا إله الا الله محمد رسول الله علي ابن أبي طالب أمير المؤمنين؛ جز الله خدایی نیست، محمد فرستاده خداست علی بن ابی طالب فرمانروا و امیرمؤمنان است»(1).

هنگامی که به آسمان دنیا رسیدند، جبرئیل درخواست باز شدن در آسمان را کرد و در به روی هر دو گشوده شد. پیامبر در آنجا حضرت آدم ابوالبشر علیه السلام را دید و بر او سلام کرد. او نیز عرض ادب کرد و پاسخ سلام را داد و بر پیامبری آن حضرت و ولایت حضرت علی بن ابی طالب گواهی داد(2).

سپس پیامبر صلی الله علیه وآله و سلم به آسمان دوم برده شد و در آنجا حضرت يحيى بن زكريا علیهما السلام و عیسی بن مریم علیهما السلام را دید و بر آنان سلام کرد آن دو بزرگوار نیز پس از عرض ادب و پاسخ سلام بر پیامبری ایشان و ولایت حضرت علی بن ابی طالب علیه السلام گواهی دادند.

پس از آن پیامبراکرم صلی الله علیه وآله و سلم به آسمان سوم برده شد. در آنجا یوسف صديق علیه السلام را مشاهده کرد و سلام کرد و وی نیز پس از پاسخ سلام بر پیامبری ایشان و ولایت حضرت علی بن ابی طالب علیه السلام گواهی داد .

سپس رسول خدا صلی الله علیه و آله وسلم به آسمان چهارم برده شد که حضرت ادریس علیه السلام را در آنجا دید و سلام فرمود. او نیز سلام را پاسخ داد و بر پیامبری آن حضرت و ولایت حضرت امیرمؤمنان علی بن ابی طالب علیه السلام گواهی داد.

سپس رسول خدا صلی الله علیه وآله و سلم به آسمان پنجم برده شد که در آنجا هارون بن عمران علیه السلام برادر حضرت موسی علیه السلام را ملاقات کرد و سلام کرد او نیز پس از سلام و عرض ادب، به نبوت آن حضرت و ولایت امیرمؤمنان حضرت علی علیه السلام اقرار کرد.

سپس پیامبر اکرم صلی الله علیه وآله و سلم به آسمان ششم برده شد که در آنجا حضرت موسی علیه السلام را دید و

ص: 114

بر او سلام کرد. او نیز پس از عرض ادب به پیامبری آن حضرت و ولایت امیر مؤمنان حضرت علی علیه السلام اقرار کرد.

آنگاه رسول خدا صلی الله علیه وآله و سلم به آسمان هفتم برده شد که در آنجا حضرت ابراهیم علیه السلام را ملاقات کرد و بر او سلام کرد. آن بزرگوار نیز پس از پاسخ سلام و عرض ادب و ارادت به پیامبری آن حضرت و ولایت امیرمؤمنان حضرت علی علیه السلام اقرار کرد.

آنگاه رسول خدا صلی الله علیه وآله و سلم از آنجا به بیت المعمور رفت. هنگام نماز شد و جبرئیل اذان و اقامه گفت. پیامبر صلی الله علیه وآله و سلم به نماز ایستاد و تمام پیامبران و فرشتگان نیز به آن حضرت اقتدا کردند و نماز را به جماعت خواندند.

سپس به «سدرة المنتهی رسید در آنجا ندا داده شد به نیکی در حق علی سفارش کن زیرا او در روز قیامت سرور مسلمانان و پیشوای پرهیزگاران و رهبر سپیدرویان است. آنگاه رسول خدا صلی الله علیه وآله و سلم از سدرة المنتهی به سمت حجابهای نور بالا رفت و دیگر جبرئیل همراهش نیامد و پیامبر را تنها گذاشت. حضرت فرمود: آیا مرا در این حال تنها می گذاری؟ عرض کرد: شما به تنهایی تشریف ببرید به خدا شما به جایی گام نهاده اید که هیچکس پیش از شما پایش به آنجا نرسیده است(1).

سپس پیامبر صلی الله علیه وآله و سلم به سوی حجاب جلال رفت و از نظر معنوی به پروردگارش نزدیک شد؛ زیرا خدا نه جسم است و نه در مکانی قرار گرفته است در آن حال پروردگار با آن حضرت نجوا کرد. از آن جمله فرمود: «بك و بعلي و بالأئمة من ولده أرحم عبادى و إمائي و بالقائم منكم أعمر أرضي... (2)؛ تنها به واسطه تو و علی و امامان، که همگی فرزندان اویند، به بندگان رحم و مهربانی می ورزم و با قائم شما - عجل الله فرجه - زمینم را آباد می کنم...... ،آنگاه بنا بر روایتی بر آن حضرت و امتش پنجاه نماز را واجب کرد حضرت بازگشت و دوباره حضرت ابراهیم علیه السلام را دید، ولی چیزی در این مورد نگفت. سپس به موسی علیه السلام

ص: 115

رسید. موسی پرسید چه دستوری به تو داده شد؟ حضرت فرمود: پنجاه نماز .

عرض کرد: امت تو تاب و تحمل آن را ندارند برگرد و از پروردگارت تخفیف بخواه. پیامبر صلی الله علیه وآله و سلم به جبرئیل رو کرد، گویا در این باره با او مشورت کرد و جبرئیل نیز عرض کرد :اگر صلاح بدانید این کار را بکنید به نظر من نیز کار شایسته ای است.

حضرت برگشت تا تخفیف بخواهد از این رو رسول خدا صلی الله علیه وآله و سلم چند مرتبه بین حضرت موسی و پروردگار متعال رفت و آمد داشت تا اینکه سرانجام خدا نمازهای واجب را به پنج نماز تخفیف داد منادی نیز خطاب به آن حضرت ندا داد: این پنج نماز به جای آن پنجاه نماز مقرر شده است(1).

پوشیده نماند که رسول خدا صلی الله علیه وآله و سلم کاستن در نماز را از خدای متعال ،نخواست چون هیچگاه در پی فرمانی الهی، از حضرتش تجدیدنظر نمی خواست، اما وقتی که حضرت موسی علیه السلام چنین چیزی از او خواست و در واقع شفیع امتش شد، شفاعتش را بی پاسخ نگذاشت و از خدای منان تخفیف در نمازها را خواست این روایت به فضیلت حضرت موسی علیه السلام نیز اشاره دارد. امام صادق علیه السلام نیز برای حضرت موسی علیه السلام دعا فرمود: «جزى الله موسى عن هذه الأمة خيراً؛ خداوند از سوی این حضرت موسی امت به موسی جزای خیر دهاد .

همچنین پر واضح است که این روایت بر فضیلت پیامبر علیه و قرب وی به خدای عزوجل دلالت دارد.

کاروان شتر ابو سفیان را در کنار آبراه فلان قبیله دیده است که شتر سرخ مویی را گم کرده بودند و همگی در جستجوی آن بودند در اینجا قریشیان به شدت گفته های وی را تکذیب کردند و آن حضرت را بیشتر از پیش آزردند ابوجهل نیز آمد و نزد آن حضرت نشست و با حالت تمسخر به ایشان گفت: اتفاق تازه ای افتاده است؟ فرمود: آری گفت: چه اتفاقی رخ داده است؟ فرمود: شب گذشته مرا سیر دادند گفت. به کجا؟ فرمود: به بیت المقدس گفت: دیشب به آنجا رفتی و حالا به هنگام صبح در بین ما هستی؟ فرمود: آری گفت: اگر من قوم تو را دعوت کنم همین سخنان را برایشان تکرار خواهی کرد؟ فرمود: آری ابوجهل گفت: ای قبیله کعب بن لؤي، گرد آیید.

با شنیدن صدای ابوجهل هرکس در هر جایی که نشسته بود، آمد و نزد پیامبر و و ابوجهل نشستند. ابوجهل گفت: جریانی را که برای من گفتی بازگو کن

رسول الله صلی الله علیه وآله و سلم فرمود واقعیت آن است که دیشب مرا سیر داده اند. گفتند: شما را به کجا بردند؟ فرمود: به بیت المقدس. گفتند: حالا به هنگام صبح در کنار ما هستی؟ فرمود: آری. در این حال برخی مبهوت شدند و برخی از شگفتی دست خود را بر سر نهادند. مطعم بن عدی گفت تا به حال هرچه گفته بودی پذیرفتنی بود و دلیل داشت، جز این حرفت. من گواهی می دهم که تو دروغگو هستی ما سوار بر شتران تیزرو می شویم و یک ماه طول می کشد تا به بیت المقدس برسیم بازگشتمان نیز یک ماه به طول می انجامد. با این همه تو تصور می کنی که یک شبه این راه را رفته ای و بازگشته ای؟ به بتهای لات و عزیٰ سوگند تو را تصدیق نمی کنم .

دیگران افزودند ای محمد ،برای ما توضیح بده که بیت المقدس چگونه ساخته شده است و از معماری و شکل آن نیز برایمان بگو چقدر به کوه نزدیک است؟

در بین آنان بودند کسانی که به بیت المقدس رفته بودند و آنجا را دیده بودند. پیامبر شروع کرد به توصیف کیفیت ساختمان و معماری و فاصله آن با کوه و دربارهٔ آن شرح مفصلی داد.

گفتند: مسجد چند در دارد؟ جبرئیل فرود آمد و عرض کرد ای رسول الله اینجا را ببین پیامبر به سمت بیت المقدس نگریست و در حالی که مسجد الاقصی را آشکارا

ص: 117

می دید، درهای آن را یک به یک برای پرسش کنندگان شمرد و با دقت توصیف کرد. آنها نیز گفتند: به خدا تمامی توضیحات محمد درست بود.

آنگاه گفتند: دربارۀ کاروان ما توضیح بده و بگو که چه وقت می رسند؟ ایشان نیز فرمود که در رفت و برگشت خود آنها را دیده است و زمان بازگشت کاروان و اینکه کدام شتر پیشقراول کاروان است برای آنان مشخص کرد. درستی تمام گفته های حضرت نیز ثابت شد. با این همه پیامبر را به جادوگری متهم کردند و جز تعدادی اندکشمار مسلمان نشدند. خدای متعال در این باره می فرماید: «وَ مَا تُغْنِی الْأَيَاتُ وَالنُّذُرُ عَن قَوْمٍ لا يُؤْمِنُونَ»(1) ، و [لی] نشانه ها و هشدارها گروهی را که ایمان نمی آورند سود نمی بخشد»(2).

می گفتند: خاندان و خویشاوندانت تو را بهتر می شناسند که از تو پیروی نکرده اند.

از جمله قبیله هایی که آن حضرت به ایشان مراجعه کرد و پیغامهای الهی را رساند، اما از پذیرش آنها سرباز زدند قبیله های عامر بن صعصعه محارب بن خصفه فزاره، غسان ،مره، حنیفه ،سلیم عبس، بنی نصر، بنو البكاء، کنده، کلب، حارث بن كعب، عُذره، حضارمه و چند قبیلهٔ دیگر بودند که هیچیک فراخوانی آن حضرت را نپذیرفتند.

ستم کردن باز می دارد شما را اندرز می دهد. باشد که پند گیرید.

مفروق گفت: ای برادر قریشی ،به خدا، تو به بهترین اخلاق و نیکترین اعمال فرا می خوانی. در واقع گروهی که تو را تکذیب کرده و به رویارویی با تو برخاسته است دروغ گفته و تهمت زده است.

در اینجا می خواستهانی بن قبیصه را نیز در سخنان خود شریک کند، گفت: این هانی بن قبیصه بزرگ و دین شناس ماست.

هانی گفت: ای برادر قریشی گفتارت را شنیدم و بدین نتیجه رسیدم که تو می خواهی ما در پی همین یک نشست که آغاز و پایانش هم معلوم نیست از تو پیروی کنیم، و دست از آیین خود برداریم. اما این از نظر عقلی پذیرفته نیست آینده نگری حکم می کند که چنین نکنیم؛ زیرا شتاب لغزش را در پی دارد از طرفی ما نمی توانیم علیه قبیله ای که با آنان هستیم، پیمانی ببندیم. بنابراین ،هر یک از ما و تو بر می گردیم و در کار خویش بیندیشیم. همچنین برای اینکه مثنی بن حارثه نیز نظر خود را بگوید گفت: این شخص مثنی بن حارثه است؛ استاد و فرمانده لشکر ماست .

مثنی گفت ای برادر قریشی من نیز گفتارت را شنیدم پاسخ من نیز همان است که هانی بن قبیصه گفت نمی توانیم در چنین جلسه ای از آیین خود دست برداریم و از تو پیروی کنیم واقعیت آن است که ما در صریان» یمامه و سماوه واقع شده ایم.

حضرت فرمود: این دو چیست؟

گفت: رودهای کسرا و آبهای سرزمین عرب است ،حال آنچه از مردم رود (سرزمین) کسری سر زند نابخشودنی است و عذرشان پذیرفته نیست ولی در مورد عرب بخشش و پذیرش امکان دارد. ما با کسرا پیمانی داریم که بر پایۀ آن نباید بدعتی آوریم (آیین جدیدی انتخاب کنیم و بدعتگذاری را پناه دهیم به نظر من پذیرش دعوت تو موجب ناخشنودی پادشاهان خواهد شد. بنابراین ،اگر بخواهی تو را در سرزمینهای عربی حمایت کنیم، چنین کاری را خواهیم کرد

حضرت فرمود: البته عدم پذیرش شما به شیوۀ بدی انجام نشد؛ چرا که به گفتار راست زبان گشودید و تنها کسی می تواند به یاری دین خدا بشتابد که از همه جهت بر آن احاطه

ص: 120

داشته باشد. من پیشنهادی دارم اگر به شما اطمینان بدهم که پس از گذشت مدتی اندک سرزمین ایران نیز به یاری خدا در اختیارتان قرار بگیرد آیا در آن صورت به توحید روی می آورید و به تسبیح و تقدیس خدا می پردازید؟

نعمان بن شریک گفت آری می پذیریم و در این صورت، اسلام می آوریم. در این حال رسول خدا صلی الله علیه وآله و سلم این آیه را تلاوت فرمود: ««يَا أَيُّهَا النَّبِيُّ إِنَّا أَرْسَلْنَاكَ شَاهِدًا وَمُبَشِّرًا وَنَذِيرًا * وَدَاعِيًا إِلَى اللَّهِ بِإِذْنِهِ وَ سِرَاجًا مُنِيرًا »(1) ؛ «ای پیامبر ما تو را گواه و بشارت دهنده و بیم دهنده فرستادیم و دعوت کننده به سوی خدا به فرمان او و چراغی تابناک ».

پیامبر صلی الله علیه وآله و سلم برخاست و دستان علی علیه السلام را گرفت تا وی را از جا بلند کند و فرمود: این منشی بود که در دوران جاهلیت بوده است و خصلتی است بسیار ارجمند و به وسیلهٔ همین اخلاق خداوند شرّ برخی از ایشان را از برخی دیگر بر طرف می کند و هم بدین وسیله حریم یکدیگر را نگاه می دارند(2).

یهودیان به خزرجیان می گفتند پیامبری از سوی خدا فرستاده خواهد شد که زمان ظهورش بسیار نزدیک است. ما از او پیروی خواهیم کرد و با شما می جنگیم و همانند قوم عاد و إرم شما را از بین خواهیم برد.

وقتی رسول خدا صلی الله علیه و آله وسلم با آن خزرجیان سخن گفت و به اسلام فراخواند، برخی از آنها به یکدیگر گفتند ای همراهان به خدا شما می دانید او همان پیامبری است که عالمان] یهود وعده آمدنش را داده اند، مواظب باشید دیگران در شناختن به سوی او بر شما پیش نیفتند(1) . از این رو دعوت آن حضرت و اسلام را پذیرفتند. آنان گفتند: ما در حالی قبیلهٔ خود را ترک کردیم و آمدیم که بیشترین دشمنیها در میانشان حاکم بود. امیدواریم که خدا آنان را گردِ تو فراهم آورد. ما به زودی نزدشان بر می گردیم و آنها را به پیروی از تو فرا می خوانیم، و این آیین را که از تو پذیرفتیم برای آنان نیز طرح می کنیم اگر آنان نیز به تو پیوستند کسی در عزت و شکوه به پای تو نخواهد رسید.

پیامبر صلی الله علیه وآله و سلم به این افراد که - شش نفر بودند فرمود: آیا از من پشتیبانی می کنید تا رسالت پروردگارم را به مردم برسانم؟

گفتند: ای رسول خدا «بعاث» (2)سال هول انگیز و از روزهایی است که در آن با یکدیگر جنگیده ایم. پس اگر در چنین حالی (روزی) بر ما وارد شوی مردم ما، گرد شما نخواهند آمد، پس اجازه بفرمایید به منطقهٔ خود برگردیم. اگر اختلافات ما حل شده بود، آنان را به اسلام فرا می خوانیم باشد که خداوند ایشان را بر پذیرش شما همراه و همداستان کند. حال اگر قبیلهٔ ما به شما بپیوندد و از شما پیروی کند هیچ کس به عزت و اقتدار شما نخواهد رسید وعده ما و شما مراسم حج سال آینده است.

سپس به یثرب بازگشتند پس از بازگشت به ،مدینه آنان از رسول خدا صلی الله علیه وآله و سلم و آیین اسلام برای مردم گزارش دادند و ایشان را به اسلام فراخواندند، به گونه ای که نام [و

ص: 122

دعوت ] رسول خدا به اسلام] همه جا پخش شد و در تک تک خانواده های شهر صحبت از رسول خدا صلی الله علیه و آله وسلم و اسلام مطرح شد(1).

مصعب در سال بعد و در ایام حج به مکه بازگشت(1). در آن سال یعنی در سال سیزدهم بعثت افراد بسیاری از مدینه اعم از مسلمان و مشرک در مراسم حج حضور یافتند(2). سرپرستشان نیز براء بن معرور بود در نیمه شبی که مردم در عقبه حاضر شدند، هفتاد و سه نفر مرد به همراه دو زن به نامهای نسیبه دختر کعب از قبیلهٔ مازن بن نجار، و اسماء( ام منیع)، دختر عمرو بن عدی از قبیلهٔ بنی سلمه ،به حضور پیامبر صلی الله علیه وآله و سلم شرفیاب شدند. راوی گزارش می کند که در شعب گرد آمدیم و منتظر رسول خدا صلی الله علیه وآله و سلم شدیم. حضرت تشریف آورد و عباس بن عبدالمطلب که هنوز بر آیین قریشیان بود و دوست می داشت به همراه برادر زاده اش بیاید و برای آن حضرت کار را محکم کند - با آن حضرت بود(3). پس از نشستن پیامبر صلی الله علیه وآله و سلم اولین کسی که سخن گفت، عباس بود به ما گفت: ای خزرجیان، (عرب، ساکنان این منطقه را - چه خزرج و چه اوس - خزرج می خواندند) به خوبی می دانید که محمد از ماست و از جانب قبیلهٔ ما حمایت می شود او در بین خاندانش دارای عزت و ارجمندی است لیکن خودش دوست دارد با شما باشد حال اگر چنین می پندارید که می توانید به پیمانتان با او وفا کنید و در مقابل مخالفانش از او حمایت کنید، اقدام کنید. اما اگر می بینید که او را تنها می گذارید و رها می کنید بهتر است از همین حالا رهایش کنید؛

زیرا در بین خاندان خود و در سرزمین خود دارای مقامی ارجمند و مورد حمایت است(4). آنان به عباس گفتند: ما سخنان تو را شنیدیم. ای رسول خدا، اینک شما سخن بگو و برای خود و پروردگارت هر پیمانی صلاح می دانی از ما بگیر.

رسول خدا صلی الله علیه وآله و سلم فرمود: پیمان پذیرش اسلام را از شما می گیرم

ص: 124

گفتند: دوست داریم صریحاً بیان فرمایید که حق خدا و تو بر ما چیست و ما چه حقی بر خدا پیدا می کنیم. فرمود: حق خدا آن است که او را بپرستید و هرگز چیزی را شریکش مسازید. حق من این است که همانند خانواده خودتان مرا یاری کنید و حتی اگر بهترین افراد شما در جنگ کشته شوند. باز هم در مقابل شمشیرها شکیبا باشید.

پرسیدند: اگر ما چنین کنیم چه حقی بر خدا پیدا می کنیم؟

حضرت فرمود در دنیا بر دشمنانتان چیره می شوید و در آخرت نیز به رضوان الهی و بهشت او دست خواهید یافت در این حال براء بن معرور دست آن حضرت را گرفت و عرض کرد: به کسی که تو را به حق فرستاد ،سوگند این پیمان را می پذیریم و از تو همانند خاندان خود حمایت می کنیم ای رسول خدا ما با تو پیمان بستیم به خدا ما مردان جنگ و کارزاریم و این دلیری را پشت در پشت به ارث برده ایم(1).

در حالی که براء با رسول خدا صلی الله علیه وآله و سلم سخن می گفت ابوالهیثم بن تیهان گفت: ای رسول خدا، ما با سران قبایل بسیاری پیمان بسته ایم و در صورت پیمان با تو آن قراردادها شکسته خواهد شد. اگر ما تو را یاری کنیم و خدا تو را پیروز گرداند، آیا این احتمال نمی رود که شما ما را و ابگذاری و به سوی خاندان خودت بازگردی؟

پیامبر صلی الله علیه وآله و سلم تبسم کرده ،فرمود: و خون در مقابل خون و ویرانی در مقابل ویرانی، هرکه شما با او سر جنگ دارید من نیز دارم و با هر که دوست باشید من نیز با شما خواهم بود.

در گزارش دیگر آن حضرت فرمود: با شما زندگی می کنم و با شما خواهم مرد آنگاه حضرت فرمود دوازده نفر را برگزینید و به من معرفی کنید تا آنان را به عنوان مسئولان قبایلشان منصوب کنم.

آنان نیز دوازده نفر از خزرج و سه نفر از قبیلهٔ اوس را معرفی کردند. رسول خدا صلی الله علیه و آله وسلم فرمود: نزد همراهان خود بازگردید.

ص: 125

راوی می افزاید: به محلهای استراحت خود بازگشتیم و تا صبح خوابیدیم. به هنگام صبح عده ای از قریشیان نزد ما آمدند و گفتند ای خزرجیان به ما گزارش رسیده است که شما آمده اید تا این دوست ما را با خود ببرید و با او همدست بشوید و به نبرد ما درآیید. به خدا ،جنگ با هیچ یک از قبیله های عرب را همانند جنگ با شما نکوهیده نمی دانیم.

در آن حال چند تن از مشرکانی که از مدینه به همراه ما آمده بودند برخاستند و گفتند: به خدا، چنین چیزی صحت ندارد و از آن اطلاعی نداریم.

راوی می گوید که آنان راست می گفتند. اطلاعی از جریان شب گذشته نداشتند. در این حال، برخی از ما مسلمانان به یکدیگر می نگریستیم(1).

و حمزه شمشیر خود را برداشته و به جمره عقبه آمدند و ایستادند. قریشیان که آن دو بزرگوار را دیدند ، گفتند برای چه در این جا گرد آمده اید؟

حمزه فرمود: ما گردهمایی نداریم و کسی جز ما در اینجا نیست. به خدا هرکه بخواهد از این عقبه (گردنه بگذرد با همین شمشیر نابودش خواهم کرد. قریشیان نیز برگشتند و گفتند بیم آن داریم که کارمان خراب شود و یکی از بزرگان قریش به دین محمد بگرود(1) .

همگی بر یاری او همصدا شده، تصمیم به حمایت از او گرفتیم. در یکی از مراسم حج بیش از هفتاد نفر بودیم که به محضر آن حضرت شتافتیم و در عقبه با او قرار گذاشتیم. در آن زمان عمویش عباس به او عرض کرد ای پسر برادرم خیلی دوست دارم این افرادی را که آمده اند، بشناسم؛ چون من یثربیان را می شناسم.

ما تک تک و دو به دو نزد او رفتیم و پس از آنکه عباس در چهره های ما نگریست، گفت: من اینها را نمی شناسم اینها همگی جوان هستند.

ما عرض کردیم ای رسول خدا بر سر چه چیزی با تو پیمان ببندیم؟

فرمود: «على السمع والطاعة في النشاط و الكسل و على النفقة في العسر واليسر و على الأمر بالمعروف والنهي عن المنكر و على أن تقوموا في الله لا تأخذكم في الله لومة لائم و على أن تنصروني إذا قدمت عليكم وتمنعوني ممّا تمنعون منه أنفسكم و أزواجكم وأبناءكم و لكم الجنة؛ بر اینکه در حال نشاط و کسالت سلامتی و بیماری به من گوش دهید و فرمان ببرید. در سختیها و راحتیها انفاق کنید هماره به نیکی فرمان دهید و از بدیها باز بدارید در راه خدا قیام کنید و ملامت هیچکس مایهٔ سستی شما نشود و هرگاه به نزدتان آمدم، مرا یاری کنید. همان گونه که خود و خانواده خود را حمایت می کنید از من نیز حمایت کنید. در برابر این کارها نیز شما اهل بهشت خواهید شد».

ما برخاستیم تا با آن حضرت پیمان ببندیم. در این حال اسعد بن زرارة، که از همه ما سنش کمتر بود دست حضرت را گرفت و گفت ای مردم یثرب، درنگ کنید؛ واقعیت آن است که ما بر مرکبان خود نتاختیم که به سوی او بیاییم مگر با این اعتقاد که می دانستیم او فرستاده خداست. اگر امروز او را به میان خود ببریم به معنی جدایی از تمام عرب است و ممکن است کشته شدن بهترین افراد قبیلهتان را به همراه داشته باشد و شمشیرها بر شما فرود خواهد آمد. بدین سان اگر می دانید که بر این رنجها شکیبا خواهید بود، پس پیمان ببندید در این صورت پاداش شما نیز بر عهده خداست اما اگر بر جان خویش می ترسید او را به حال خود بگذارید و پیمان مبندید که در این صورت نیز نزد خدا بهانه ای دارید.

مردم گفتند: ای پسر زراره، دست خودت را کنار بکش تا پیمان ببندیم، به خدا، نه این بیعت را رها می کنیم و نه آن را نقض می کنیم.

ص: 128

آنگاه هر یک به تنهایی نزد آن حضرت رفتیم و از ما پیمان گرفت و در مقابل عمل به پیمان ما نیز بهشت را برای ما تضمین فرمود آنگاه همگی به شهر بازگشتند(1).

بلا را بر سرت می آورد. اگر خیری (توانی در خود می بینی این شمشیر همراهت باشد و در پناه آن قرار گیر .

آن شب که عمرو به خواب رفت دوباره آن افراد بازگشتند و شمشیر را از گردن بت برداشتند و سگ مرده ای را آوردند و با ریسمانی به بت بستند و آن را در یکی از چاه های فاضلاب و مدفوع که در محله بنی سلمه بود افکندند به هنگام صبح، وقتی دوباره عمرو مشاهده کرد بتش سر جای خود نیست به دنبال آن رفت و به جست وجو پرداخت. سرانجام آن را در چاه مستراح یافت که سگی نیز بدان بسته شده است. با دیدن این صحنه، به خود آمد تازه مسلمانان بنی سلمه نیز با او صحبت کردند. بدین سان عمرو نیز اسلام آورد و نیک مسلمانانی شد. وی در جنگ اُحد در کنار رسول خدا صلی الله علیه وآله و سلم به نبرد پرداخت وخداوند نیز شهادت را نصیب او کرد و با سعادت شهادت از دنیا رفت(1).

ص: 130

ص: 132

هر خانه ای اگرچه سلامتیاش طول بکشد؛ ولی به زودی بدبختی و وحشت را خواهد دید؛

هر کسی برای دیدار با مرگ در گرو می باشد؛ به این مانند است که هدفی مهیا برای تیر مرگ است».

فرزندان غنم بن دودان که همگی مسلمان شده بودند مردان و زنانشان با پیامبر صلی الله علیه وآله و سلم به مدینه کوچ کردند از جمله آنان عبدالله بن جحش برادرش و عكاشة بن محصن، شجاع، عتبة بن وهب أربد بن جبيره ، منقذ بن نباته سعید بن قیس محرز بن نضله يزيد بن رقیش قیس بن جابر، عمرو بن محصن مالک بن عمرو صفوان بن عمرو و کسان دیگر.

بعضی از زنانشان نیز عبارتند از زینب بنت جحش ام حبیبه بنت جحش حمنه بنت جحش ، جذامه بنت جندل ام قيس بنت محصن أم حبيب بنت ثمامه و آمنه بنت ثمامه.

ابن جحش در این باره شعری گفته است

لنحن الألى كنا بها ثم لم نزل ***بمكة حتى عاد غثاً سمينها

بها خيمت غنم بن دودان و ابتنت ***وما أن غدت غنم وخف قطينها

إلى الله تغدو بين مثنى وواحد ***و دین رسول الله بالحق دينها

«از آغاز، سکنا گزین مکه بوده ایم/ تا آن دم که توانمندی اش به ناتوانی و سستی تبدیل شد؛

غنم بن دودان در آنجا خیمه زد و آن را آباد کرد/ اما در بامدادی آنجا را ترک گفت و رخت بر بست و ساکنان آن اندک شمار شدند؛

تک تک و دو به دو به سوی خدا گام برداشتند و پذیرای دین بحق رسول خدا صلی الله علیه وآله و سلم شدند».

سپس مهاجران یکی پس از دیگری وارد مدینه شدند حمزة بن عبدالمطلب، زید بن حارثه، أبو مرثد، كناز بن حصين غنوی و فرزندش مرثد غنوی ،که هر دو هم پیمان حمزة بن عبدالمطلب بودند، در قباء، بر کلثوم بن هدم یا بنا بر گزارشی، بر سعد بن خیثمه وارد شدند. نیز گفته اند که حمزه بر أسعد بن زراره برادر بنی النجار وارد شد. عبيدة بن حارث بن المطلب با دو برادرش طفیل و حصین بر عبدالله بن مسلمه وارد شدند و مصعب بن عمیر بر سعد بن معاذ وارد شد و همین طور دیگر مهاجران که در خانه های انصار وارد شدند و تفصیل آن در کتابهای سیره آمده است(1).

ص: 134

و دیگران با آن روبرو شدند پیر مرد نجدی گفت: نه به خدا قسم این نظر شایسته ای نیست به خدا اگر او را زندانی کنید همچنان که می گویید به یقین وضعیت او به گوش پیروانش خواهد رسید و با شتاب بر شما یورش خواهند آورد و او را از چنگال شما خارج خواهند کرد د. آنگاه با رهبری او بر شما برتری خواهند جست و زمام امور شما را در دست گیرند نه این نظر خوبی نیست. فکر دیگری کنید.

درباره وضعیت پیامبر صلی الله علیه وآله و سلم بازهم به مشورت پرداختند. یکی از سران قریش گفت: او را از شهرمان دور کنیم. بعد به خدا قسم باکی نداریم که به کجا می رود و چه می کند؛ مهم آن است که از نظر ما دور باشد. حالا هر جا که می خواهد باشد. بعد وضعیت ما بهبود می یابد و به آن الفت و امنیت گذشته خواهیم رسید.

پیرمرد نجدی گفت نه به خدا قسم این نظر هم درست نیست. آیا خوش سخنی، شیرین زبانی، گیرایی و چیرگی اش بر دلهای مردمان را ندیده اید؟ به خدا قسم اگر این کار را انجام دهید در آن صورت من از آن بیم دارم که او به میان قبیله ای از قبایل عرب برود و با منطقش بر آنان غلبه پیدا کند و آنان از او پیروی کنند آنگاه با نیروی آنان بر سرتان بریزد و آن وقت زمام کار را از دست شما خواهد ستاند و قدرت شما را خواهند گرفت. سپس هر طور که بخواهد با شما رفتار خواهد کرد نه نظری غیر از این را انتخاب کنید.

سپس ابوجهل گفت: به خدا قسم در این باره نظری دارم که محال است بتوانید به چنین نظری دست یابید.

گفتند: نظرت چیست ای ابا الحکم؟

گفت: به نظر من از هر قبیله ای جوانی قدرتمند ،چابک ،خویشاونددار و آبرومند انتخاب کنیم و به هر یک از آنان شمشیر تیز و برندهای دهیم آنگاه شبانه همگی بر او بتازند و چنان هماهنگ بر او حمله برند که گویا یک نفر بر او حمله کرده است تا کشته شود، بعد از آن ما نفس راحتی خواهیم کشید بدین ترتیب خون او در میان تمام قبایل تقسیم خواهد شد. در این صورت خاندان عبد مناف قدرت نبرد با تمام قبایل را نخواهند داشت. به ناچار به خونبها راضی خواهند شد و ما خونبهای محمد را به آنان خواهیم داد.

پیر مرد نجدی گفت: نظر شایسته همان است که این مرد گفت. باید آن را پذیرفت .

ص: 136

این نظر مورد تصویب قرار گرفت و دارالندوه را ترک کردند(1) .

و بُردِ حضرمی (یمنی )مرا به روی خود بکش(1).

ملک فرمود: چرا شما دو مَلِک مقرّب مانند علی بن ابی طالب علیه السلام نبودید؟ من بين او و محمد صلی الله علیه وآله و سلم رابطه برادری برقرار کردم و او در بستر محمد صلی الله علیه وآله و سلم خوابید و جان خود را فدای محمدصلی الله علیه وآله و سلم کرد برای او دست از زندگی خود شست و او را بر خودش مقدم کرد. به سوی زمین فرود آیید و علی را از شر دشمنانش حفظ کنید. سپس جبرئیل نزد سر آن حضرت و میکائیل در پایین پاهای ایشان نگهبانی می دادند جبرئیل هماره ندا سر می داد احسنت آفرین، ای پسر ابی طالب، چه کسی می تواند مانند تو شود؟ خدا به سبب تو به ملائکه فخر می فروشد.

آنگاه خدای سبحان این آیه را نازل کرد(1): ﴿وَ مِنَ النَّاسِ مَن يَشْرِى نَفْسَهُ ابْتِغَاءَ مَرْضَاتِ اللَّهِ وَاللَّهُ رَءُوفٌ بِالْعِبَادِ»(2) ، و از میان مردم کسی است که جان خود را برای خشنودی خدا می فروشند و خدا نسبت به [این] بندگان مهربان است»(3).

رسول خدا صلی الله علیه وآله و سلم را ببینند. آنگاه بر سر و صورت آنان خاک پاشید(1) و آیاتی از سوره یاسین را تلاوت فرمود: «بِسْمِ اللهِ الرَّحْمَنِ الرَّحِيمِ * یسَ وَالْقُرْءَانِ الْحَكِيم * إِنَّكَ لَمِنَ الْمُرْسَلِينَ (2). به نام خدای بخشنده مهربان، پس سوگند به قرآن حکیم که تو به یقین از رسولان هستی تا به این آیه: «وَجَعَلْنَا مِنْ بَيْنِ أَيْدِيهِمْ سَدًّا وَمِنْ خَلْفِهِمْ سَدًّا فَأَغْشَيْنَاهُمْ فَهُمْ لَا يُبْصِرُونَ »(3) ، و [ما] در پیش روی آنان سدی نهاده و در پشت سرشان سدی و پرده ای بر [چشمان] آنان فروگسترده ایم از این رو نمی بینند تا آنکه آیات را خواند، روی سرِ همه شان خاک پاشید، سپس از آنان روی برگردانید و به راه خود ادامه داد در گزارشی آمده است که رهگذری بر این جماعت گذشت و پرسید در اینجا منتظر چیستید؟ گفتند: منتظر محمد. گفت: خدا ناکامتان کرد محمد را از چنگتان خارج کرد. او بر سر همه شمایان خاک پاشید و رفت. آیا نمی بینید چه بر سرتان آمده است؟(4)

آن رهگذر می گوید آنان دستی بر سرهای خود کشیدند و دیدند که خاک آلود است.

آنگاه توطئه گران به بررسی اوضاع پرداختند که چون علی علیه السلام در بستر پیامبر صلی الله علیه وآله و سلم خوابیده و بُردِ آن حضرت را بر روی خود کشیده بود ولی از دور قابل تشخیص نبود گفتند: به خدا قسم این محمد است که در بستر خوابیده و بر روی خود برد خودش را انداخته است. آنان پیوسته مراقب اوضاع بودند تا آنکه سپیده دمید علی علیه السلام از بستر بلند شد. آنان گفتند: به خدا قسم قطعاً آن رهگذر هر آنچه می گفت، راست بود.

علی علیه السلام به آنان گفت: اینجا چه کار دارید؟

گفتند: ما به دنبال محمد هستیم، او کجاست؟

حضرت فرمود آیا شما من را نگهبان او قرار داده بودید؟ آیا شماها نبودید که می گفتید او را از شهرمان خارج می کنیم حالا لابد خودش خارج شده است(5).

ص: 140

آنان روی به ابولهب کردند و ملامتش کردند که چرا ما را از حمله شبانه به خانه منع کردی به او گفتند از شب تا به حال ما را فریب داده ای

سپس در پی یافتن رسول خدا صلی الله علیه وآله و سلم از همدیگر جدا شدند(1).

رسول خدا صلی الله علیه وآله و سلم در آن شب با کناره های پاهایش راه می رفت تا رد پایی از خود نگذارد.

در بین راه ابوبکر را دید و او را به همراه خود برد این همراهی دلایلی داشت که در کتابهای مفصل ذکر شده است.

از قول ابو رافع گزارش شده است که آن چند شبی که رسول خدا صلی الله علیه وآله و سلم در غار بود، حضرت علی علیه السلام برای ایشان آب و غذا می آورد. رسول خدا صلی الله علیه وآله و سلم به علی علیه السلام سفارش کرد اهل و عیالش را به سوی او بیاورد. حضرت علی علیه السلام آنان را از مکه خارج کرد و با خود به سوی مدینه آورد همچنین به او دستور داد که از جانب رسول خدا صلی الله علیه وآله و سلم امانتها را به صاحبانشان برگرداند. علاوه بر امانات تمامی قرضهای حضرت را ادا و وعده هایی که حضرت داده بود، به آنها و فاکند.

حضرت علی علیه السلام هنگامی که به وصیتها عمل کرد در کنار کعبه ایستاد و فرمود: «یا أيها الناس هل من صاحب أمانة؟ هل من صاحب وصيّة؟ هل من عِدة له قبل رسول الله صلی الله علیه وآله و سلم مردم آیا کسی هست که امانت خود را به پیامبر داده و تاکنون آن را پس نگرفته باشد؟ آیا کسی هست که رسول خدا دربارۀ او سفارش کرده و آن سفارش اجرا نشده باشد؟ آیا وعده ای است که رسول خدا صلی الله علیه وآله و سلم قبولش کرده ولی هنوز به آن وفا نشده باشد؟» هیچکس پیش نیامد و چیزی درخواست نکرد آنگاه به سوی مدینه حرکت کرد و به رسول خدا پیوست(1).

دیدند و گفتند اگر او داخل غار شده بود، تخمها شکسته و تارهای عنکبوت پاره می شد.

خدا با این معجزه آنان را از ورود به غار منصرف ساخت.

چیزی نگذشت که دست و پاهای اسبم و همچنین پاهایم در زمین فرو رفت و یکباره زمین سفت شد. من گفتم ای محمد می دانم این بلا که بر من و اسبم نازل شد، به خواست توست. پس خدا را بخوان تا رهایمان کند. پس از آن به جانم قسم اگر از ناحیه من به شما خیری نرسد شری نخواهد رسید.

سپس رسول خدا دعا کرد و خدا دعایش را مستجاب کرد و او و اسبش رها شدند. بازهم حيا نکرد و برای به دست آوردن رسول خدا صلی الله علیه وآله و سلم به تعقیب آنان ادامه داد بازهم رسول خدا صلی الله علیه وآله و سلم دعا کرد و زمین دست و پاهای اسب او را در خود فرو برد. این کار سه مرتبه تکرار شد(1). بار سومی که بعد از دعای آن حضرت ،زمین، اسب او را رها کرد، به حضرت گفت ای محمد، مرکب من در اختیار شما باشد که اگر به آن احتیاج پیدا کردید، از آن استفاده کنید و غلامم نیز در خدمت شما باشد. این هم تیری است از تیردان من که نشانه دارد. من بر می گردم و از تعقیب شما صرف نظر می کنم.

رسول خدا صلی الله علیه وآله و سلم فرمود: ما احتیاجی به آنچه نزد توست، نداریم.

وی می گوید وقتی این وقایع را دیدم به خاطرم گذشت که به زودی امر رسالت او بالا خواهد گرفت و همه به او خواهند پیوست. از این رو از او خواهش کردم امان نامه ای به من بدهد. حضرت هم اعطا فرمود. روز فتح مکه با آن امان نامه نزد حضرت آمد و حضرت هم به آن وعده و پیمان و فاکرد؛ چرا که آن روز روز وفای به وعده و نیکوکاری بود(2).

سرانجام با حضرت برخورد کردند. رسول خدا پیشدستی کرد و فرمود: شما کیستی؟

گفت من بریده به معنای سرمای ملایم هستم

حضرت فرمود: شعله های آتش مشکلات ما سرد و امر ما ختم به خیر باد.

سپس فرمود: از کدام طایفه ای؟

گفت: از اسلم.

حضرت فرمود: پس ما به سلامت خواهیم بود.

سپس فرمود از کدام قبیله ای؟

گفت: از قبیله بنی سهم.

در این هنگام حضرت متوجه او شده و فرمود: سهم تو رسید (تیر تو برنده شده).

پس بریده از فال نیک زدن و خوش اخلاقی حضرت تعجب کرد و محبت او را به دل گرفت و فریفته اش شد، لذا از پیامبر صلی الله علیه وآله و سلم پرسید: تو کیستی؟

حضرت فرمود من محمد بن عبدالله رسول خداهستم. بریده وقتی این را شنید بدون هیچ تأخیر و درنگی گفت: «أشهد أن لا إله إلا الله و أشهد أنَّ محمداً رسول الله شهادت می دهم هیچ معبودی جزء الله نیست و محمد فرستاده اوست».

بدین سان بریده و تمام کسانی که همراه او بودند مسلمان شدند. پیامبر فرمود:

الحمد الله ، بنی سهم به اختیار خود و بدون هیچ اکراهی ایمان آوردند و مسلمان شدند(1).

میشی وجود ندارد و سال خشک بوده است.

رسول الله صلی الله علیه وآله و سلم به میش کنار خیمه نظر افکند و فرمود: ای ام معبد، این گوسفند چیست؟

گفت: گوسفندی است که از سر ناتوانی از گله بازمانده است.

رسول خدا صلی الله علیه وآله و سلم فرمود: آیا این گوسفند شیر دارد؟

ام معبد گفت: کارش زارتر از آن است که شیر بدهد.

رسول خدا صلی الله علیه وآله و سلم فرمود: آیا به من اجازه می دهی که شیرش را بدوشم؟ ام معبد گفت بله پدرم و مادرم به فدایت اگر می بینید که شیر دارد بدوشیدش. سپس رسول خدا صلی الله علیه و آله وسلم دستور داد گوسفند را نزد آن حضرت بردند، آنگاه با دست خود بر پستان گوسفند کشید و نام خدا را بر زبان جاری ساخت و فرمود: اللهم بارك لها في شاتها؛ خدایا این گوسفند را بر این زن مبارک گردان .

با دعای رسول خدا صلی الله علیه وآله و سلم پستان گوسفند پر شیر و گوسفند برای شیر دادن پاها را از هم گشود و نشخوار کردن آغازید رسول خدا صلی الله علیه وآله و سلم طرفی خواست ظرف بزرگی که با آن از میهمانان پذیرایی می شد آوردند و حضرت مشغول دوشیدن شد. شیر به قدری زیاد و روان بود که روی آن را کف گرفت. آنگاه ظرف پر از شیر را به ام معبد داد تا بیاشامد. ام معبد کاملا نوشید. سپس به همراهان خود داد و آنان هم نوشیدند. خود حضرت هم پس از همه آشامید آن حضرت چند بار دیگر نوشید و سرانجام بار دیگر گوسفند را دوشید و ظرفی پر از شیر نزد ام معبد گذاشت(1). وقتی ام معبد این کرامت را از رسول خدا به دید،

گفت: کودکی هفت ساله دارم که به یک تکه گوشت می ماند نه حرف می زند و نه می ایستد.

کودک را نزد حضرت آورد. رسول خدا صلی الله علیه وآله و سلم خرمایی که در ته ظرف بود، برداشت و در دهان خود نهاد و مقداری آن را جوید سپس آن را در دهان کودک نهاد. بدون هیچ درنگی کودک شفا یافت و به راه افتاد و حرف زد. پیامبر هسته خرما را هم در زمین فرو کرد و در همان لحظه رشد کرد و نخلی شد با خرماهایی آویزان این نخل تابستان و زمستان

ص: 146

خر ما داشت. و با انگشتان خود به اطراف اشاره کرد و همه جا چراگاه سرسبزی شد(1). پس از این معجزه به راه خود ادامه داد.

چندی نگذشت که شوهر آن زن یعنی ابو معبد با چند ماده بز که از فرط لاغری به هنگام حرکت به یکدیگر تنه می زدند از چرا برگشت. هنگامی که شیر و چیزهایی دیگر را دید، تعجب کرد و گفت اینها را از کجا آوردی؟ ما که حیوان شیردهی در منزل نداشتیم. امّ معبد گفت نه به خدا قسم این چیزها در خانه نبود مرد خجسته پی گذرش به خیمهٔ ما افتاد و اینها همه نتیجه قدوم اوست تمام وقایع را برای شوهرش نقل کرد. ابو معبد گفت: به خدا قسم من گمان می کنم این فردی که تو می گویی همان کسی است که قریش به دنبال او می گردند ای ام معبد او را برای من توصیف کن. ام معبد گفت: او را مردی یافتم با ظاهری آراسته اخلاقی نیکو، گشاده رو، گردنی چون تُنگ نقره ای در سفیدی و کشیدگی خوش قیافه خوش اندام چشم درشت و مشکی با ابروهای پرپشت و پرمو با صدایی دورگه با چشمانی زیبا، مژه هایش سیاه بود، ساقهای کشیده و ابروهای بلند و به هم پیوسته ای داشت. موهایش به شدت سیاه و گردنش کشیده و ریش او انبوه و فشرده بود وقتی ساکت بود متانت و عظمتی داشت و چون سخن می گفت مقام و شکوهش جلوه گر می شد سخن گفتنش مانند درج گهر منظم و شیرین سخن بود و آهسته سخن می گفت نه خیلی کم حرف می زد که حق مطلب ادا نشود و نه در سخن گفتن زیاده روی می کرد که گرفتار هذیان شود. زمانی که از دور به او و اصحابش می نگریستی از همه با عظمت تر و زیباتر بود وقتی که نزدیک می شدند، از همه شیرین تر و جذاب تر و نیکوتر بود میان بالایی بود که نه خیلی بلند که دیدنش نفرت آور باشد و نه کوتاه که نگاه را می آزارد در بین یارانش از لحاظ ظاهری از همه خرمتر و درخشنده تر بود

و از لحاظ اخلاقی از همه نیکوتر همراهانی داشت که اکرامش می کردند و وقتی که سخن می گفت به گفتارش گوش جان می سپردند اگر دستوری می داد، آن را اجرا می کردند.

ص: 147

خدمتگزارش بودند و گرداگرد او جمع و بسیج شده بودند نه روی ترش می کردند و چهره در هم می کشیدند و نه سستی می کردند.

ابو معبد گفت به خدا قسم این همان مردی است که قریش در مکه درباره او سخن می گویند و اگر من به خدمتش رسیده بودم از او التماس می کردم تا همراهش شوم اگر راهی بیابم حتما این کار را انجام خواهم داد؛ چرا که او راست می گوید که رسول خداست. این کرامتها و رفتار فقط از جانب خداست.

سپس با شتاب به طرف آن حضرت حرکت کردند و خود و خانواده اش به حضرت ایمان آوردند و مسلمان شدند.

در گزارشهای تاریخی آمده است پستان گوسفندی را که رسول خدا صلی الله علیه وآله و سلم لمس کرد و دعا کرد و با دست خود آن را دوشید تا سال هیجدهم هجری در زمان خشک سالی نزد ام معبد باقی مانده بود ام معبد می گوید من به مدینه مهاجرت کردم و مسلمان شدم و همواره صبحگاه و شامگاه آن گوسفند را می دوشیدیم با اینکه هیچ گیاهی بر زمین نبود(1).

با آن حضرت دیدار کردند. پیامبر صلی الله علیه وآله و سلم راهش را به به سمت راست کج کرد و آمد تا آنکه به دهکده قبا، مرکز قبیله بنی عمرو بن عوف فرود آمد در این هنگام مسلمانان برای شادی ورود حضرت، تکبیر گفتند و صدای هلهله و تکبیر در قبیله بنی عمرو بن عوف به گوش رسید. سپس پیامبر صلی الله علیه وآله و سلم در منزل کلثوم بن هدم فرود آمد(1). برخی مورخان می گویند که در منزل سعد بن خیثمه در قبا فرود آمد و منتظر ماند تا علی علیه السلام نیز به ایشان ملحق شود.

حضرت علی علیه السلام با فواطم ( مادرش، دختر رسول خدا صلی الله علیه و آله وسلم و دختر زبیر) (2)بعد از آنکه امانات رسول الله صلی الله علیه وآله و سلم را به صاحبانش برگرداند و قرضهایش را پرداخت و به وعده های آن حضرت وفا کرد از مکه خارج شد و وقتی وارد مدینه ( دهکده قبا) شد رسول خدا صلی الله علیه وآله و سلم حضرت علی علیه السلام را با پاهای زخمی و ورم کرده دید که از آنها خون می چکید پیامبر صلی الله علیه وآله و سلم او را در آغوش گرفته و برای وارد شدن این مصیبتها و رنجها بر آن حضرت از روی مهر و عاطفه گریست. سپس رسول خدا صلی الله علیه وآله و سلم برای شفای حضرت علی علیه السلام ادعا کرد و با دستان خود پاهای حضرت علی علیه السلام را مسح کرد. بعد از این مسح کردن آن حضرت هرگز از پادرد شکایتی نکرد(3).

باری ، حضرت علی علیه السلام در قبا به رسول خدا پیوست و یکی - دو روز دیگر در قبا نزد قبیله بنی عمرو بن عوف ماند. رسول خدا در مدتی که در قبا اقامت داشت

مسجدی را پایه گذاری کرد این اولین، مسجدی است که در اسلام بعد از نبوت رسول خدا صلی الله علیه وآله و سلم در ،مدینه بر پایه تقوا و ایمان به خدا پایه گذاری و تأسیس شده است(4).

ص: 149

داشتند که حضرت در آنجا سکنی گزیند و زمام ناقه را می گرفتند و می گفتند: در خانه ما بیایید که پناهگاهی محکم است یاران بسیار و سلاح فراوان و مردان مدافع شما ما هستیم. حضرت در ابتدا از آنان سپاسگزاری می کرد سپس می فرمود: راهش را باز کنید تا هر جا بخواهد برود؛ چرا که او مأمور است.

ناقه پیوسته در حرکت بود تا آنکه به محل مسجد نبوی کنونی رسید و زانو زد. پیامبر از شتر پیاده نشد. شتر بلند شد و کمی حرکت کرد و دوباره به همان جا برگشت و در نزدیکی خانه ابوایوب زانو زد. پیامبر از شتر پیاده شد. در آن هنگام آنجا مسجدی نبود. نزاع برای بردن پیامبر آغاز شد ابوایوب با استفاده از فرصت اثاثیه پیامبر را برداشت و به خانه خود برد. پیامبر صلی الله علیه وآله و سلم نزاع آنها را پایان داد و فرمود: مرد آنجا می رود که اثاث سفر او در آنجاست.

اسعد بن زراره آمد و افسار ناقه را گرفت و به طرف خانه خود کشید. رسول خدا فرمود: خانه کدامیک از دوستان نزدیک تر است؟

ابوایوب گفت: من ای رسول خدا؛ این خانه من و این در خانه من است.

رسول خدا صلی الله علیه وآله و سلم به ابوایوب فرمود: راهی شو که خانه تو منزلگاه ماست.

أسعد قانع شد و گفت: آنجا بر برکت خدا اقامت کنید.

رسول خدا صلی الله علیه وآله و سلم در خانه ابوایوب ساکن شدند تا آنکه مسجدالنبی بنا شد و برای رسول خدا صلی الله علیه وآله و سلم هم خانه هایی بنا شد و پس از تکمیل به خانه های خود نقل مکان کردند (1).

مورخان می گویند زمانی که ناقۀ حضرت بر در خانه ابوایوب ،که فقیرتر از او در مدینه پیدا نمی شد زانو زد دلهای مردم به خاطر جدایی از رسول خدا صلی الله علیه وآله و سلم شکست. ابوایوب بانگ سر داد ای مادر در را بازکن که بهترین آدمیان و سخاوتمندترین فردِ ربیعه و مضر محمد مصطفی و رسول مجتبی ، بر ما وارد شده است. مادر ابوایوب که نابینا بود در را گشود و خارج شد و گفت: صد افسوس، ای کاش چشمی داشتم تا می توانستم صورت آقایم، رسول خدا را ببینم.

ص: 151

حضرت دعا کرد و چشمان آن زن بینا شد. این اولین معجزه پیامبر در مدینه بود(1).

در گزارشی دیگر آمده است هنگامی که رسول خدا صلی الله علیه وآله و سلم و یا به مدینه ، آورد روی هیچ چیز به اندازهٔ آمدن رسول خدا صلی الله علیه وآله و سلم مردم را شاد نکرده بود به گونه ای که زنان، کودکان و کنیزان یکسره می گفتند این رسول خداست، رسول خدا آمد.

یکی از راویان نقل می کند روزی که رسول خدا صلی الله علیه وآله و سلم وارد مدینه شد من حاضر بودم،

روزی خوبتر و نورانیتر از آن نیافتم نیز روزی که رسول خدا صلی الله علیه و آله وسلم رحلت فرمود من حضور داشتم هرگز روزی زشت تر و تاریکتر از آن ندیدم

برخی از اصحاب از این کار ناراحت شدند پیامبر صلی الله علیه وآله و سلم به آنها فرمود: دستور بستن درها از طرف خودم نبود؛ خدا دستور بستن درها را داده و فرموده که در خانه علی را نبندم.

اصحاب گفتند: ما راضی هستیم و نسبت به دستورات خدا و رسولش تسلیمیم(1).

امیرمؤمنان علی علیه السلام نیز رجز می خواند و می فرمود

لا يستوي من يعمر المساجداً ***يدأب فيها قائماً وقاعداً

و من يرى عن التراب حائدا

«آنکه به ساختن مساجد روی می آورد و نشسته و ایستاده در آبادی آن می کوشد/ با آنکه از غبار دوری می گزیند مساوی نیست».

در آن زمان قبله مسجد را به طرف بیت المقدس و برای مسجد سه در قرار دادند،

هر چند برخی راویان گفته اند که بیشتر از سه در داشته است طول مسجد از محراب تا انتهای مسجد صد ذراع و فاصله دو سمت مسجد نیز همین مقدار یا کمی کمتر از این بوده است. پایه های مسجد حدود سه ذراع و ستونهای آن از تنه درخت خرما بود. سقفها را با شاخۀ خرما پوشاندند و دو طرف دیوارهای مسجد تماماً از سنگ بود. به رسول خدا صلی الله علیه وآله و سلم گفتند: آیا برای مسجد سقف نمی زنید؟ فرمود: نه، سایبانی می زنیم مثل سایبان موسی. در کنار مسجد برای خودش و اصحابش خانه هایی با خشت ساخت و با تنه و شاخهٔ خرما سقف آنجا را پوشانید در انتهای مسجد سایبانی برای استراحت بینوایان بود به نام .(صفّه». شبها رسول خدا صلی الله علیه وآله و سلم آنان را بین اصحابش پراکنده می کرد و برخی از آنان نیز شامشان را پیش حضرت می خوردند. حضرت در مسجدش جوی آبی روان ساخته بود(1).

میان زنان انصار و مهاجر رابطه خواهری برقرار فرمود(1).

سبط بن جوزی نقل می کند وقتی پیامبر صلی الله علیه وآله و سلم بین انصار و مهاجران برادری برقرار کرد،

چشمان علی اشکبار بود. پیامبر صلی الله علیه وآله و سلم به علی فرمود چه چیز تو را به گریه انداخت؟

حضرت علی علیه السلام فرمود میان من و دیگری برادری برقرار نفر موده اید.

رسول خدا صلی الله علیه و آله وسلم فرمود: من تو را برای خودم نگه داشته ام؛ تو برادر من هستی.

سپس فرمود: جایگاه تو نسبت به من مثل جایگاه هارون به موسی است(2).

آنگاه رسول خدا صلی الله علیه وآله و سلم فرمود: ای علی، مگر نمی دانی اولین کسی که در روز قیامت خوانده می شود، من هستم که از سمت راست عرش بر می خیزم. تا آنجا که می فرماید اولین کسی که به سبب نزدیکی اش به من و مقام و منزلتش نزد من خوانده می شود تو هستی و پرچم من ، که لوای حمد باشد، به تو داده می شود(3).

قبل از آنکه رسول خدا صلی الله علیه وآله و سلم وارد مدینه شود وفات کرد هنگامی که رسول خدا صلی الله علیه وآله و سلم وارد مدینه شد، با اصحابش سر قبر او حاضر شد و در کنار قبرش نماز به جا آورد و فرمود:

خدایا او را ببخش و به او رحم نما و از او راضی باش که من او را بخشیده و از او راضی ام.

اولین کسی که از این دوازده نقیب وفات کرد ،براء و بعد از او اسعد بن زراره بود که مرگ او پیش از تمام شدن ساخت مسجد بود، و در قبرستان بقیع به خاک انصار بر این باورند که او اولین کسی است که در بقیع دفن شده است؛ اما مهاجران می گویند اولین کسی که در بقیع دفن شده، عثمان بن مضعون است. هنگامی که ابو امامه اسعد بن زراره که نقیب قبیلهٔ بنی نجار بود، رحلت کرد، قبیله بنی نجار نزد رسول خدا آمدند و گفتند از آن زمانی که می دانی، این مرد نقیب ما بوده، سپرده شد.

حالا به جای او فرد دیگری را انتخاب کن تا کارهایی که برایمان انجام می داد، انجام دهد.

رسول خدا صلی الله علیه وآله و سلم به آنان فرمود: من نقیب شما هستم.

رسول خدا صلی الله علیه وآله و سلم و خوش نداشت این سمت را به یکی از آنان واگذار کند و دیگران از این امتیاز بی بهره باشند(1) . پس در فضل بنی نجار همین بس که رسول خدا صلی الله علیه و آله وسلم نقیب آنان بود(2).

و اقامه «حيّ على خیر العمل بشتابید به سوی بهترین اعمال است(1).

گفتنی است که در روز غدیر وقتی رسول الله صلی الله علیه وآله و سلم به فرمان خدا، امیر مؤمنان علی علیه السلام را جانشین خود و پیشوای مسلمانان قرار داد و از مسلمانان بیعت گرفت، به دستور شخص رسول خدا صلی الله علیه وآله و سلم بعد از شهادت به وحدانیت خدا و رسالت پیامبر صلی الله علیه وآله و سلم شهادت به ولایت امیر مؤمنان علی علیه السلام هم به اذان و اقامه اضافه شد.

کردند، آنها قبیله های بنو مظعون از بنی جمح بنوجحش بن رئاب و بنوبکیر از بنی سعد بن ليث بودند، که خانه های اینها به سبب هجرت به مدینه متروکه شده بود. وقتی بنوجحش از خانه هایشان خارج شدند و به مدینه هجرت کردند ابوسفیان بن حرب بر آنان تجاوز کرد و خانه های آنان را به عمرو بن علقمه برادران بنی عامر بن لؤی فروخت.

وقتی این خبر به گوش بنوجحش رسید عبدالله بن جحش این خبر را به رسول الله صلی الله علیه وآله و سلم رسانید و حضرت فرمود: ای عبدالله آیا نمی پسندی که خدا به جای این خانه های دنیایی خانه ای در بهشت به تو عطا کند؟ عبدالله گفت: بله

رسول خدا صلی الله علیه وآله و سلم فرمود: پس من آن خانه بهشتی را برای تو تضمین می کنم

وقتی پیامبر صلی الله علیه وآله و سلم مکه را فتح کرد فرزند جحش دربارهٔ خانه شان با پیامبر صلی الله علیه وآله و سلم صحبت کرد، پیامبر صلی الله علیه وآله و سلم درنگ کرد. مردم به او گفتند که پیامبر صلی الله علیه وآله و سلم کراهت دارد اموالی که در راه خداداده اید، باز ستانید. پس او از صحبت کردن با پیامبر صلی الله علیه وآله و سلم لب فرو بست و ابیاتی خواند:

أبلغ أبا سفيان عن ***أمر عواقبه ندامة

دار ابن عمك بعتها ***تقضي بها عنك الغرامة

وحليفكم بالله رب ***الناس مجتهد القسامة

اذهب بها اذهب بها ***طوّقتها طوق الحمامة

به ابوسفیان برسانید که /عاقبت این کار او پشیمانی است؛

خانه پسر عموهایت را فروختی/ تا بدهیهایت را بپردازی؛

هم پیمان ،مسلمانان به خدا خداست/ و خدا بر سوگند و پیمان خود سخت کوشا و پایبند است؛ به سراغ آن خانه ها برو برو /که آن را به گردن تو انداختیم ،مانند طوق بر کبوتر طوقی»(1).

قرار گرفته) نامیده می شد. فردی که به آب و هوای مدینه عادت نداشت. به محض ورود بیمار می شد و مهاجران هوای آنجا را وخیم یافتند که موافق مزاجشان نبود. از اینروی بیشترآنان بیمار و دچار ضعف شدید شده بودند به گونه ای که قدرت ایستادن در نماز را نداشتند مهاجران شهر مدینه را نپسندیده بودند، لذا رسول خدا دعا کرد و فرمود:

خدایا مدینه را برای ما نیکو گردان همان طوری که مکه را برای ما نیکو گرداندی و حتی بهتر از آن این شهر را بر ما مبارک نما(1) و تب و وبای آن را از ما دور کن(2).

رسول خدا صلی الله علیه وآله و سلم بعداً مدینه را طیبه به معنای پاکیزه نامید، و با این اسم مشهور شد.

مدینه را مدينة الرسول هم می گفتند و می گویند.

او را دوست می دارند و او نیز خدا و رسول را دوست می دارد(1).

وقتی که در باز شد دیدند امیرمؤمنان علی علیه السلام است. داخل شد و بر رسول خدا صلی الله علیه وآله و سلم سلام کرد و نشست در حالی که از شرم سرش به زیر بود. رسول خدا صلی الله علیه و آله وسلم به آن حضرت فرمود: گمان می کنم که برای کاری آمده ای

امیرمؤمنان علیه السلام را عرض کرد: ای رسول خدا پدر و مادرم به فدای شما، خوب می دانید

که من کودکی بیش نبودم که مرا از عمویتان ابوطالب و فاطمه بنت اسد گرفتید و از همان غذایی که خودتان میل می فرمودید به من نیز دادید مرا به شیوهٔ خودتان آداب و ادب آموختید و در سایه خود پروراندید پس شما بیشتر از ابو طالب و فاطمه بنت اسد نسبت به من نیکی و مهربانی کرده اید و خدای متعال مرا به سبب شما و به دست شما هدایت کرد. شما ای رسول الله به خدا ذخیرهٔ دنیا و آخرت من هستید ای رسول الله، هرچند خدا مرا به وجود شما نیرومند فرموده است ولی دوست دارم از خودم خانه و همسری داشته باشم که در سایۀ آن به راحتی برسم اینک با میل و رغبت برای خواستگاری خدمت شما رسیده ام آیا دخترتان فاطمه را به ازدواج من در می آورید؟(2)

سپس ساکت شد و سرش را به زیر انداخت و مننتظر جواب رسول خدا صلی الله علیه وآله و سلم ماند.

خدا جهاد کنی و دشمنان خدا را به هلاکت برسانی با شترت باید درختان خرما را آبیاری کنی و برای خانواده ات آب بیاوری و در سفرهایت زاد و توشه ات را بر آن بگذاری؛ لکن زره ات را بفروش(1) و من به آن راضی ام. ای علی به تو بشارت می دهم که خدای متعال در آسمان، شما دو نفر را به ازدواج همدیگر درآورده پیش از اینکه من در زمین انجام دهم(2).

آنگاه پیامبر صلی الله علیه وآله و سلم به علی علیه السلام فرمود: ای علی، مردانی به خواستگاری فاطمه علیهاالسلام پیش از تو آمده بودند و وقتی موضوع را با فاطمه علیهاالسلام در میان می گذاشتم، می دیدم که چهره تُرش می کند و ناراضی است، اما مقداری صبر کن و اینجا بمان تا خواستگاری تو را مطرح کنم. سپس رسول خدا صلی الله علیه وآله و سلم نزد فاطمه علیهاالسلام رفت. او به احترام پدر از جا برخاست و عبای پدر را گرفت و نعلین را از پاهایش در آورد و آب آورد و دست و پاهایش را شست. سپس

فاطمه علیهاالسلام نشست و منتظر دستور حضرت ماند. رسول خدا فرمود: ای فاطمه.

گفت: بله ای پدر دستور شما را اجابت می کنم، بفرمائید.

فرمود: علی بن ابی طالب علیه السلام کسی است که خویشی فضیلت و ایمان او را به خوبی شناسی و من از خدا خواسته ام که بهترین مردم و کسی که از همه بیشتر او را دوست می دارد به همسری تو برگزیند. حالا آمده و دربارۀ تو می گوید. نظر تو چیست؟

حضرت فاطمه علیهاالسلام ای خموش ماند و چهره برنتافت رسول خدا آثار نارضایتی را در صورتش ندید برخاست و فرمود: الله اکبر سکوت فاطمه علیهاالسلام دلیل رضایت اوست(3).

جبرئیل بر من نازل شد و از جانب پروردگارم خبر آورد که ملائکه در بیت المعمور جمع شده اند و خدا از ملائکه شهادت گرفته که کنیز خودش ،فاطمه دختر رسول خدا صلی الله علیه و آله وسلم را به همسری بندهٔ مؤمن خودش علی بن ابی طالب در آورده و مرا هم فرمان فرموده که این دو را در زمین نیز به همسری یکدیگر درآورم. اینک شما را نیز بر این مطلب گواه می گیرم.

سپس از منبر پایین آمد و به علیه فرمود: ای علی، برخیز و خطبه را خودت بخوان امیر مؤمنان ایستاد و پس از حمد و ستایش خدا و درود بر پیامبر و آلش فرمود: ثنا الله می گویم خدا را و بر نعمتها و داده هایش شکرگزارم شهادت می دهم که هیچ معبودی جز الله نیست؛ چنان شهادتی که به او برسد و از آن خشنود شود خدایا بر محمد درود فرست درودی که او را منزلت بخشد و از آن بهره مند گردد. ازدواج از سنتهایی است که خدا به آن امر نموده و از آن خشنود است. این تجمع ما به قضای الهی و به اذن اوست. رسول الله صلی الله علیه وآله و سلم دخترش فاطمه علیهاالسلام را به همسری من درآورده و مهریه اش را زره من قرار داده است. من به تمام اینها راضی ام راستی سخنم را شما از آن حضرت بپرسید و گواه باشید.

مسلمانان به رسول خدا گفتند: آیا او را به همسری دخترت درآوردی؟

رسول خدا صلی الله علیه وآله و سلم فرمود: آری.

گفتند: خدا جمعشان را فرخنده گرداند.

مقداری از پول را به او داد و گفت با این پولها لوازم مورد نیاز زندگی دخترم را تهیه کن.

او هم رفت و لوازم زیر را خرید :

1. تشکی از جنس کرباس پر شده از پشم؛

2. سفره یا پارچه چرمی؛

3. بالشی از چرم پر شده با لیف خرما؛

4. عبای خیبری؛

5. مشکی برای آب؛

6. یک پرده پشمی نازک؛

7. کوزه گلی؛

8.تنگ و آفتابه ای برای تطهیر

9. روانداز پشمی؛

10. آسیاب دستی(1).

وقتی این لوازم را نزد پیامبر گذاشتند به آنها نظری عمیق افکند و اشک بر گونه هایش جاری شد. آنگاه دستان خود را بلند کرد و فرمود: «اللهم بارك لقوم جلّ آنيتهم الخزف (2) خدایا، زندگی را بر کسانی که بیشتر ظروف آنها سفالی است، مبارک گردان».

این دعا از همان لحظه تا روز قیامت شامل هر کسی است که در امر ازدواج صاف و ساده باشد و از تشریفات و تجملات و آرایه های زاید پرهیز کند. اگر ما بخواهیم این دعا شامل ما و پسران و دختران ما نیز شود، باید به این مطلب پایبند باشیم و نباید به شرطی جز هم شأن بودن و خوش اخلاقی و ایمان توجهی داشته باشیم. همچنان که در حدیث شريف آمده است: «إذا جاءكم من ترضون خلقه و دینه فزوجوه (3)؛ اگر کسی برای ازدواج نزد شما آمد و از اخلاق و دینداریش راضی بودید به او زن دهید.

ص: 164

پس آنان نیز پذیرفتند و دسته دسته روی آوردند و از آن غذا خوردند و برخی از آن غذا با خود بردند، در حالی که از مقدار غذا چیزی کم نمی شد. سپس رسول خدا صلی الله علیه و آله وسلم درخواست کرد ظرفها را آوردند و پر کردند و به خانه همسران خود فرستاد. سرانجام ظرفی پر از غذا برای علی و فاطمه گذاشت (1) .

دشمن بدارد، دشمن شما را به خدا می سپارم و خدا را بر شما حاکم قرار دادم(1).

نیمه ماه رمضان سال سوم هجری زاده شد. نیز نوه کوچکتر رسول خدا صلی الله علیه وآله و سلم امام حسین شهید در روز سوم ماه شعبان سال چهارم هجری به دنیا آمد.

اسماء دختر عمیس چنین گزارش می کند هنگامی که سرورم فاطمه علیها السلام حسن را به دنیا آورد، رسول خدا صلی الله علیه وآله و سلم پیش ما آمد و فرمود: اسماء فرزندم را بیاور.

من نوزاد را در پارچه ای زرد پیچاندم و نزد ایشان آوردم. رسول خدا صلی الله علیه وآله و سلم آن پارچه را

باز کرد و فرمود: مگر ما قرارمان نبود که نوزادان را در پارچه زرد نپیچانید.

من نوزاد را در پارچه سفید پیچاندم و خدمت پیامبر صلی الله علیه وآله و سلم بردم. ایشان در گوش راست او اذان و در گوش چپش اقامه گفت. آنگاه به امیرمؤمنان فرمود: فرزندم را چه نامیدی؟

گفت: من در نامگذاری بر شما سبقت نمی گیرم

رسول خدا فرمود: من هم از پروردگارم سبقت نمی گیرم.

آنگاه جبرئیل نازل شد و گفت ای محمد خدای بلند مرتبه به تو سلام می رساند و می گوید که مقام و منزلت على نسبت به تو مثل منزلت هارون نسبت به موسی است، جز اینکه پس از تو پیامبری نیست پس نام فرزندت را همان نام فرزند هارون قرار بده

رسول خدا صلی الله علیه وآله و سلم فرمود: اسم فرزند هارون چیست؟

جبرئیل گفت: شبر.

رسول خدا صلی الله علیه و آله وسلم فرمود: زبانم عربی است.

جبرئیل گفت: او را حسن نام بگذار(1) .

اسماء می گوید: اینطور شد که او را حسن نامید در روز هفتم برای او دو گوسفند نر کبود رنگ با دستان خود به عنوانِ عقیقه ذبح کرد و در هنگام عقیقه کردن می فرمود: بسم الله؛ این عقیقه ای است برای حسن خدایا استخوان این گوسفند را در برابر استخوان حسن و گوشتش را در مقابل گوشت حسن و خونش را در مقابل خون حسن و مویش را در مقابل موی حسن ،فدا می کنم خدایا این را بر محمد و آل محمد سپر بلا قرار بده(2). سپس یک ران از گوشت و دیناری به قابله داد و موهای سر نوزاد را تراشید و به اندازه

ص: 168

وزن موهایش نقره صدقه داد. سپس خلوق یک نوع عطر که آمیخته ای از چند چیز از جمله زعفران است بر سر نوزاد مالید در زمان جاهلیت رسم بود که بر سر نوزاد خون می مالیدند. رسول خدا صلی الله علیه و آله وسلم فرمود: ای اسماء خون مالیدن از رسوم جاهلیت است.

اسماء در ادامه گزارشش می افزاید به فاصله یک سال بعد از تولد امام حسن علیه السلام امام حسین علیه السلام به دنیا آمد و بعد از تولد، پیامبر آمد و فرمود: اسماء فرزندم را نزدم بیاور.

نوزاد را در پارچه سفیدی پیچاندم و نزد ایشان بردم آن حضرت در گوش راستش اذان و در گوش چپش اقامه گفت و او را در دامان خویش گذاشت و گریست.

به رسول خدا صلی الله علیه و آله وسلم عرض کردم: ای رسول خدا، پدر و مادرم فدایت باد، چرا می گریید؟

فرمود: برای این فرزندم

گفتم :او هم اکنون چشم به جهان گشوده است [ از چه رو بر او نگران هستید؟]

رسول خدا صلی الله علیه و آله وسلم فرمود: بعد از من جماعت ستمکار بنی امیه او را خواهد کشت که

شفاعتِ من در قیامت شامل آنان نخواهد شد.

سپس فرمود: اسماء این سخن را به گوش فاطمه علیها السلام نرسان؛ زیرا وی تازه زاست و مایه ناراحتی اش می شود

سپس به حضرت علی علیه السلام فرمود چه اسمی بر فرزندم گذاشته ای؟ امیرمؤمنان علیه السلام گفت: ما هرگز در نامگذاری بر شما پیشی نمی گیریم.

رسول خدا فرمود: من هم از پروردگارم پیشی نمی گیرم.

جبرئیل نازل شد و گفت ای محمد، خدای بزرگ مرتبه به تو سلام می رساند و می گوید که منزلت علی نسبت به تو مثل منزلت هارون است نسبت به موسی، جز اینکه بعد از تو پیامبری نیست نام فرزندت را همان نام فرزند هارون بگذار.

رسول خدا صلی الله علیه و آله وسلم فرمود: اسم فرزند هارون چیست؟

جبرئیل گفت: شُبَيْر .

رسول خدا صلی الله علیه و آله وسلم فرمود: زبانم عربی است.

گفت: آن را حسین نام بگذار

اسماء می گوید او را حسین نامید و روز هفتم با دستان خود دو گوسفند نر کبود رنگ

ص: 169

را برای حسین علیه السلام عقیقه کرد و همان دعا را خواند و ران گوسفند و یک دینار به قابله داد. آنگاه موهای سر نوزاد را تراشید و هموزن موهای سر او نقره صدقه داد و به سر نوزاد خلوق مالید و فرمود: اسماء بر سر نوزاد خون مالیدن از رسوم جاهلیت و باطل است(1).

سوره حشر دربارهٔ بنی نضیر و سوره احزاب دربارهٔ یهودیان بنی قریظه نازل شد. ان شاء الله درباره این سه قبیله در فصل غزوات و سریه های پیامبر صلی الله علیه وآله و سلم سخن خواهیم گفت (1).

رسول خدا صلی الله علیه وآله و سلم فرمود: نظر شما درباره ابن سلام چیست؟

گفتند: او بهترین فرد پیشوا و دانشمند ما و فرزند بهترین فرد پیشوا و دانشمند ماست.

فرمود: آیا اگر او مسلمان شود شما نیز مسلمان می شوید؟

آنان گفتند خدا نکند او هرگز مسمان نمی شود.

حضرت فرمود: اگر مسلمان شود چه؟

آنان گفتند نه ،هرگز او مسلمان نمی شود. حضرت فرمود اگر مسلمان شود، چه؟

آنان گفتند: خدا نکند او هرگز مسلمان نمی شود

رسول خدا صلی الله علیه وآله و سلم فرمود ابن سلام بر آنان خارج شو.

ابن سلام نزد آنها آمد و گفت من شهادت می دهم که جز خدا معبودی سزاوار پرستش نیست و شهادت می دهم که محمد رسول خداست. ای گروه یهود، تقوای الهی را پیشه کنید. پس به خدایی که جز او معبودی نیست سوگند یاد می کنم که شما می دانید که او رسول خداست و آن چه آورده حق است.

گفتند: دروغ می گویی تو بدترین ما و فرزند بدترین ما و نادان و فرزندِ نادان ترین مایی. ابن سلام گفت من از همین رفتار اینان می ترسیدم من به شما گفته بودم که یهود اهل بهتان زدن و نسبت ناروا دادن می باشند(1).

هدایت مردم برانگیخته شده پس بیایید به سوی او برویم و به او ایمان بیاوریم و این افتخار نصيب ما شود که دو کتاب تورات و قرآن) را درک کرده باشیم.

بنی قینقاع به صحبتهای او گوش ندادند. او نیز به سبب انس و الفت با آیین خود مدتی را بر همین حال ماند، تا آنکه در روز شنبه ای جنگ اُحد به وقوع پیوست. او گفت: ای گروه یهود، به خدا قسم شما می دانید که یاری کردن محمد صلی الله علیه وآله و سلم بر شما بایسته است.

گفتند: امروز شنبه است.

[نفرین گونه] گفت شنبه تان مباد. لذا سلاحش را برداشت و از خانه و قبیله جدا شد و به طرف رسول خدا صلی الله علیه و آله وسلم رفت و به پیامبر و یارانش در اُحد پیوست. وی از طایفه خود عهد گرفت که اگر کشته شود تمام اموال او برای محمد صلی الله علیه وآله و سلم باشد تا در هر راهی که صلاح بداند خرج کند وقتی که جنگ شروع شد به مبارزه پرداخت تا آنکه شهید شد. بدیهی است این شهادت بعد از مسلمان شدنش بود. رسول خدا صلی الله علیه وآله و سلم اموال او را تحویل گرفت و به دستور خدا آن را به صدیقه طاهره فاطمه زهرا علیها السلام بخشید که هفت عدد باغ بود(1).

عمویم گفت: آیا او را شناختی و برای تو ثابت شد که او واقعاً پیامبر خاتم است؟

پدرم گفت: آری.

عمویم گفت: حال چه احساسی داری؟

پدرم گفت: تا وقتی که زنده هستم، دشمنی و کینه او را به دل دارم(1).

خدای متعال در این باره این آیه را نازل فرمود:«وَلَقَدْ أَنْزَلْنَا إِلَيْكَ آيَاتٍ بَيِّنَاتٍ وَمَا يَكْفُرُ بِهَا إِلَّا الْفَاسِقُونَ »(1)؛ (و همانا بر تو آیات روشنی فروفرستادیم؛ و جز فاسقان [کسی] آنها را انکار نمی کند(2).

رافع بن حریمله و وهب بن زید گفتند: ای محمد، کتابی از آسمان برای ما نازل کن تا آن را بخوانیم علاوه بر آن نهرهایی را برای ما جاری ساز تا از تو پیروی و تصدیقت کنیم.

درباره سخن این دو(3) ، آیه ای نازل شد«أَمْ تُرِيدُونَ أَنْ تَسْأَلُوا رَسُولَكُمْ كَمَا سُئِلَ مُوسَى مِنْ قَبْلُ وَمَنْ يَتَبَدَّلِ الْكُفْرَ بِالْإِيمَانِ فَقَدْ ضَلَّ سَوَاءَ السَّبِيلِ »(4)؛ « آیا می خواهید از پیامبرتان همان را بخواهید که پیش از این از موسی خواسته شد؟ و هرکس کفر را با ایمان عوض کند مسلماً از راه درست گمراه شده است.

حيى بن اخطب و ابوياسر بن اخطب در بین یهودیان نسبت به عرب حسادت بیشتری داشتند؛ که چرا خدا از بین عرب، پیامبر خود را برانگیخته است، لذا به هر شکل و ترفندی می خواستند مردم را از اسلام دور کنند. خدای متعال این آیه را نازل کرد: «وَدَّ كَثِيرٌ مِنْ أَهْلِ الْكِتَابِ لَوْ يَرُدُّونَكُمْ مِنْ بَعْدِ إِيمَانِكُمْ كُفَّارًا حَسَدًا مِنْ عِنْدِ أَنْفُسِهِمْ مِنْ بَعْدِ مَا تَبَيَّنَ لَهُمُ الْحَقُّ فَاعْفُوا وَاصْفَحُوا حَتَّى يَأْتِيَ اللَّهُ بِأَمْرِهِ إِنَّ اللَّهَ عَلَى كُلِّ شَيْءٍ قَدِيرٌ »(5)، «بسیاری از اهل کتاب - پس از آنکه حق برایشان آشکار شد - از روی حسدی که در جانشان بود، آرزو می کردند که شما را پس از ایمانتان کافر گردانند پس عفو کنید و درگذرید تا خدا فرمان خویش را بیاورد

که خدا بر هر کاری تواناست(6).

پیامبر صلی الله علیه وآله و سلم یهود را به اسلام دعوت و ترغیب می کرد و از عذاب و انتقام خدا بر حذر می داشت ابن رافع بن خارجه و مالک بن عوف به او گفتند: ای محمد، ما از آنچه پدرانمان بر آن بودند، تبعیت می کنیم؛ زیرا از ما داناتر و بهتر بودند. خدای متعال در این باره فرمود: «وَإِذَا قِيلَ لَهُمُ اتَّبِعُوا مَا أَنْزَلَ اللَّهُ قَالُوا بَلْ نَتَّبِعُ مَا أَلْفَيْنَا عَلَيْهِ آبَاءَنَا أَوَلَوْ كَانَ آبَاؤُهُمْ لَا يَعْقِلُونَ

ص: 175

شَيْئًا وَ لَا يَهْتَدُونَ »(1)؛ و چون به آنان گفته شود از آنچه خدا نازل کرده است، پیروی کنید؛ می گویند: نه، بلکه از آنچه پدران خود را بر آن یافته ایم، پیروی می کنیم". آیا هرچند پدران چیزی را درک نمی کرده و به راه صواب نمی رفتند باز هم آنان درخور پیروی هستند]؟»(2).

دو طرف خشمناک شدند و از شدت عصبانیت گفتند: حتما انجام می دهیم و جنگ می کنیم قرار ما در الظاهره ( ریگزار) باشد، بروید و سلاح خود را برگیرید و آماده جنگ شوید. این خبر به گوش رسول الله صلی الله علیه وآله و سلم رسید و با گروهی از یاران مهاجرش که نزد وی بودند، به سوی آنان رفت و فرمود: خدا را فراموش نکنید؛ خدا را فراموش نکنید؛ آیا در حالی که من در میان شما هستم و بعد از اینکه خدا شما را به اسلام هدایت کرده و شما را به سبب اسلام تکریم و سنتهای جاهلیت را نابود ساخته و شما را نجات داده و قلبهای شما را به همدیگر نزدیک کرده است به سنتها و خواسته های دوران جاهلیت روی آورده اید؟

سپس مسلمانان به خود به خود آمدند د آمدند و متوجه شدند که این رفتار از وسوسه های شیطان و حیله و نیرنگ دشمنان است لذا گریستند و مردان اوس و خزرج همدیگر را در آغوش گرفتند و همراه رسول خدا صلی الله علیه وآله و سلم به راه افتادند و گوش به فرمان حضرت بودند و خدا حیله دشمنان را از بین برد. خدای متعال درباره شأس بن قیس و تفرقه افکنی او این آیه را نازل فرمود: «قُلْ يَاأَهْلَ الْكِتَابِ لِمَ تَكْفُرُونَ بِايَاتِ اللَّهِ وَاللَّهُ شَهِيدٌ عَلَى مَا تَعْمَلُونَ * قُلْ يَاأَهْلَ الْكِتَابِ لِمَ تَصُدُّونَ عَن سَبِيلِ اللَّهِ مَنْ ءَامَنَ تَبْغُونَهَا عِوَجًا وَأَنتُمْ شُهَدَاءُ وَ مَا اللَّهُ بِغَافِلٍ عَمَّا تَعْمَلُونَ»(1)؛ «بگو: ای اهل کتاب، چرا به آیات خدا کفر می ورزید؟ با آنکه خدا بر آنچه می کنید گواه است. بگو: "ای اهل کتاب ،چرا کسی را که ایمان آورده است از راه خدا باز می دارید و آن راه] را کج می شمارید با آنکه خود به راستی آن] گواهید؟ و خدا از آنچه می کنید غافل نیست».

خدای سبحان در شأن اوس بن قیظی و جبار بن صخر و کسانی که در آن اجتماع حضور داشتند این آیه را نازل فرمود: «يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا إِنْ تُطِيعُوا فَرِيقًا مِنَ الَّذِينَ أُوتُوا الْكِتَابَ يَرُدُّوكُمْ بَعْدَ إِيمَانِكُمْ كَافِرِينَ*وَكَيْفَ تَكْفُرُونَ وَأَنْتُمْ تُتْلَى عَلَيْكُمْ آيَاتُ اللَّهِ وَفِيكُمْ رَسُولُهُ وَمَنْ يَعْتَصِمْ بِاللَّهِ فَقَدْ هُدِيَ إِلَى صِرَاطٍ مُسْتَقِيمٍ »(2)؛ ای کسانی که ایمان آورده اید، اگر از گروهی از اهل کتاب فرمان برید، شما را پس از ایمانتان به حال کفر باز می گردانند و چگونه کفر می ورزید با اینکه آیات خدا بر شما خوانده می شود و پیامبر او میان شماست؟

ص: 177

و هرکس به خدا تمسّک جوید، قطعاً به راه راست هدایت شده است(1).

گفت: من نیز بر آن آیین و پیرو دین ابراهیم هستم.

رسول خدا صلی الله علیه وآله و سلم به او فرمود: هرگز تو پیرو آن آیین نیستی.

ابو عامر گفت: بله شما بدعتهایی را داخل دین ابراهیم کرده ای.

رسول خدا صلی الله علیه و آله وسلم فرمود: من این کار را نکرده ام بلکه من آن را پاک و منزه آورده ام.

ابو عامر گفت: خداوند دروغگو را غریب و تنها و رانده شده از همه جا بمیراند. که با این حرفش به رسول خدا صلی الله علیه وآله و سلم طعنه زد.

پیامر صلی الله علیه وآله و سلم فرمود بسیار خوب هرکس دروغ می گوید خدا او را چنانکه گفتی بمیراند. ابوعامر چنین سرنوشتی یافت زیرا او به مکه رفت و پس از آنکه مکه به دست مسلمانان فتح شد به طائف کوچید و وقتی که مردم طائف هم مسلمان شدند، به سوی شام رفت و در همانجا در تنهایی و غربت مرد(1).

عبدالله بن رواحه که نزد او و مسلمان بود گفت بله حتما ما را با صحبتهایت فریب بده و در مجلسها و خانه ها تشریف بیاور به خدا قسم این کاری است که ما دوست داریم و خداوند به سبب این ما را گرامی داشته و هدایت کرده است.

وقتی عبدالله بن ابی دید که اینها بر خلاف نظر او حرف زدند، این شعر را خواند

متى ما يكن مولاك خصمك لا تزل ***تذل ويصرعك الذين تصارع

وهل ينهض البازي بغير جناحه ***وان جد يوما ريشه فهو واقع

وقتی دوست تو دشمنت شود هماره ذلیل می شوی و با هر که دست و پنجه نرم کنی زمینت می زند؛

آیا باز شکاری می تواند بدون بالهای خود از زمین برخیزد و در هوا بال بگشاید؟ /اگر روزی پرهایش شکسته یا بریده شود روی زمین خواهد ماند و زمینگیر می شود.

سعد گفت: ای رسول خدا از سخنان او ناراحت نشوید و به دل نگیرید. وقتی که شما به سوی ما آمدی ما مقدمات فرمانروایی او را فراهم می کردیم تا حاکم مدینه شود. اکنون که می بیند با تشریف فرمایی شما ریاست او از بین رفته بر او گران تمام شده است(1).

مِنْ عِنْدِ أَنْفُسِهِمْ مِنْ بَعْدِ مَا تَبَيَّنَ لَهُمُ الْحَقُّ فَاعْفُوا وَاصْفَحُوا حَتَّى يَأْتِيَ اللَّهُ بِأَمْرِهِ إِنَّ اللَّهَ عَلَى كُلِّ شَيْءٍ قَدِيرٌ»(1) ؛ «بسیاری از اهل کتاب - پس از اینکه حق برایشان آشکار شد - از آرزو می کنند شما را بعد از ایمانتان کافر گردانند. پس عفو کنید و درگذرید، تا خدا فرمان خویش را بیاورد که خدا بر هر کاری تواناست».

تا فرمان الهی مبنی بر جهاد صادر نشده بود، پیامبر صلی الله علیه وآله و سلم از خطاهای آنان چشم پوشی

می فرمود، تا اینکه در جنگ بدر که بزرگان و دلاوران کفار قریش به دست مسلمانان کشته شدند آنگاه ابن ابی و مشرکانی که بت می پرستیدند قدرت مسلمانان را دیدند و گفتند که این همان فرمان خدا است که آمده است و ناچاریم با رسول خدا صلی الله علیه و آله وسلم بیعت کنیم و مسلمان شویم(2).

حکمتهایی در بر دارد و امتحانی بود برای مسلمانان و مشرکان و اهل کتاب و منافقان. مسلمانان در این باره گفتند:« سَمِعْنَا وَأَطَعْنَا »(1)، «ما شنیدیم و گردن نهادیم». و نیز گفتند:« امَنَّا بِهِ كُلٌّ مِّنْ عِندِ رَبِّنَا »(2) ، «ما بدان ایمان آوردیم همه از طرف پروردگار ماست». و اینان کسانی اند که خداوند اینها را هدایت کرده و پذیرش تغییر قبله برای آنان سخت و دشوار نبود. به هر حال میزان اطاعت و عبودیت مسلمانان شناخته می شد.

و اما مشرکان گفتند همان طور که به قبله ما رجوع کرد به سوی دین ما نیز خواهد آمد. یهودیان می گفتند از قبلهٔ انبیای گذشته روی برگردانده است .

منافقان گفتند: محمد نمی داند به کدام طرف نماز بگذارد، اگر قبله اول درست بود، پس چرا آن را رها کرد و اگر قبلهٔ دومی درست باشد پس در این مدت در باطل به سر برده باری، نابخردان سخن پراکنی ها کردند و این واقعه چنان بود که خداوند در این باره فرمود: «وَ إِن كَانَتْ لَكَبِيرَةٌ إِلَّا عَلَى الَّذِينَ هَدَى اللَّهُ»(3) ؛ و البته [قبول این تغییر] جز بر کسانی که خدا هدایت [شان کرده سخت گران بود و امتحانی از جانب خدا بود تا افرادی که از پیامبر صلی الله علیه وآله و سلم پیروی می کنند از آنان که واپس می گردند مشخص شود. خداوند هم جواب سبک مغزان را نازل فرمود : ... قُل لِلَّهِ الْمَشْرِقُ وَالْمَغْرِبُ يَهْدِي مَن يَشَاءُ إِلَى صِرَاطٍ مُّسْتَقِيمٍ »(4)، بگو مشرق و مغرب از آن خداست هرکس را بخواهد به راه راست هدایت می کند(5).

با پایان یافتن دعای رسول خدا صلی الله علیه و آله وسلم آسمان شروع به باریدن کرد و ابرها بر روی مدینه خیمه زدند و باران فراوانی بارید پیامبر صلی الله علیه وآله و سلم در این هنگام لبخندی زد و فرمود: خداوند ابو طالب را خیر دهد اگر زنده بود از دیدن این منظره بسیار خوشحال می شد. آیا کسی هست که شعر او را برای ما بخواند؟

على بن ابی طالب علیه السلام برخاست و فرمود گویا منظورتان این شعر او باشد:

وأبيض يستسقى الغمام بوجهه*** ثمال اليتامى عصمة للأرامل

یلوذ به الهلاك من آل هاشم*** فهم عنده في نعمة وفواضل

كذبتم وبيت الله نبزي محمداً ***ولما نقاتل دونه و نناضل

ونسلمه حتى نصرع حوله ***ونذهل عن ابنائنا والحلائل

«سفیدرویی که ابرها به خاطر آبروی او می بارد/ همو که فریادرس یتیمان و پناه بیوه زنان بود؛

افراد ضعیف بنی هاشم به او پناه می بردند/ و در کنار او در آسایش و نعمت خواهند بود؛ به خانه خدا سوگند [شما مشرکان] دروغ می گویید که ما محمد را از خود می رانیم/ تنهایش خواهیم گذاشت و پیشاپیش او نخواهیم جنگید؛

و او را تسلیم دشمنان کرده نه چنین نیست، بلکه در کنارش از پای در خواهیم آمد/ و در این راه

فرزندان و همسران خود را فراموش خواهیم کرد.

رسول خدا فرمود: بلی

در این هنگام مردی از قبیله کنانه بلند شد و شعری گفت فی البداهه:

لك الحمد والشكر ممن شكر ***سقينا بوجه النبي المطر

وكان كما قاله عمه ***أبوطالب أبيضُ ذوغرر

به الله يسقي صوب الغمام ***وهذا العيان لذاك الخبر

سپاس» سپاسگزاران شایسته تو (خدا) است/ که به حرمت پیامبر با باران سیراب شدیم؛

او همان طوری که عمویش ابو طالب /گفت سفیدرو و درخشنده است؛

به سبب او ،خداوند ابرها را فرستاد تا باران ببارد/ و شاهد سخنان من آن چیزی است که ما با

چشمان خود دیدیم.

رسول خدا صلی الله علیه و آله وسلم فرمود: اگر شاعری نیکو سروده باشد، تو آن شاعر هستی.

ص: 183

همین طور باران سیل آسا می بارید و لحظه ای بند نمی شد تا اینکه نزد رسول خدا صلی الله علیه وآله و سلم آمدند و گفتند: ای رسول خدا صلی الله علیه وآله و سلم را بخوان که دیگر باران بند بیاید.

حضرت چنین دعا کرد بار خدایا در صحراهای اطراف و چراگاه ها و تپه ها باران ببارد، اما بر ما دیگر نبارد.

با این دعا در مدینه قطره ای باران نبارید اما در چراگاه ها همچنان بارش ادامه داشت(1).

ص: 184

ص: 186

از کسی نمی خواست که آن را به او بدهد آن حضرت در مورد جهاد، به مصاف دشمن رفتن و انتخاب محل اردوگاه برای استقرار لشکر با یاران خود رایزنی و مشورت می کرد. در حدیثی آمده است: «ما رأيت أحداً أكثر مشورة لأصحابه من رسول الله صلی الله علیه وآله و سلم (1)، کسی را ندیدم که همانند رسول خدا صلی الله علیه وآله و سلم با یاران خود مشورت کند».

آن حضرت همواره در پشت لشکر حرکت می کرد و افراد ناتوان و از پا افتادگان را پشت سر خود سوار می کرد و در پیمودن مسیر همواره با یاران خود مدارا می کرد. هرگاه تصمیم می گرفت به نبردی برود برای کاستن از شمار کشته ها وانمود می کرد که به راه دیگری می رود و افرادی را برای کسب خبر و تجسس می فرستاد تا از موقعیت دشمن خبر بیاورند و همواره طلایه داران سپاه را می فرستاد و نگهبانان را در اطراف لشکر می گمارد. وقتی با دشمن رو در رو می شد نخست می ایستاد و دعا می کرد و از خدا یاری می طلبید و خود آن حضرت و یارانش خدا را بسیار یاد می کردند و از سروصدا پرهیز می کردند آن حضرت سپاه و نبرد را سامان می داد و برای هر بخش شخص شایسته ای را می گمارد. با شروع جنگ با دستور آن ،حضرت هماورد طلبیده می شد؛ لباس رزم می پوشید و گاهی نیز دو زره میپوشید؛ و پیوسته در میدان جنگ چندین پرچم داشت. در جنگها پس از پیروزی سه روز در آن منطقه می ماند سپس میدان جنگ را ترک می کرد نظرشان این بود که هر فردی در زیر پرچم و در دستهٔ قبیله خودش بجنگد. هنگام برخورد با دشمن فرمود: «اللهم منزل الكتاب و مجري السحاب وهازم الأحزاب، أهزمهم و زلزلهم اللهم أنزل نصرك، اللهم أنت عضدي و نصيري، بك أقاتل؛ بارالها، ای نازل کنندهٔ قرآن، ای روان کننده ابرها ای در هم شکننده گروه ها و متحدان به هم پیوسته اینان را شکست بده و بی ثبات گردان ،بارالها یاریت را فرو فرست الهی تنها تویی که بازوانم را توان می بخشی و یاری ام می کنی و تنها به کمک تو به نبرد بر می خیزم.

اگر جنگ سخت می شد و دشمن به قصد جانش می آمد چنین رجز می خواند: «أنا النبي لا كذب، أنا إبن عبد المطلب؛ من پیامبر راستین خدا هستم بی دروغ پور عبدالمطلبم.

ص: 188

هرگاه صحنه کارزار دشوار می شد یارانش بدو پناه می بردند؛ چنان که امیر مؤمنان علیه السلام در نهج البلاغه می فرماید: «كنا إذا احمر البأس اتقينا برسول الله صلی الله علیه وآله و سلم فلم يكن أحد أقرب منا إلى العدوّ منه (1)؛ هرگاه کارزار بر ما گران می آمد به رسول خدا صلی الله علیه وآله و سلم پناه می بردیم، از این رو نزدیکترین فرد به سپاه دشمن همو بود».

پیشاپیش همۀ سپاهیان با دشمن نبرد می کرد(2) و برای یاران خود، کلمه رمز و شعاری قرار داده بود تا با آن یکدیگر را بشناسند. با تأکید فراوان یاران خود را از کشتن زنان، کودکان پیران و دیگر ناتوانان باز می داشت. اگر سپاهی را به جایی گسیل می کرد و خود به همراه آن سپاهیان نمی رفت که سریه نامیده می شود آنان را به تقوا و ترس از خدا سفارش می کرد و می فرمود: «سیروا بسم الله قاتلوا من كفر بالله ولا تمثلوا ولا تغدروا ولا تقتلوا ولیداً؛ با نام خدا حرکت کنید و با کسانی که به خدا کفر می ورزند بجنگید، مبادا اندام افراد را ببرید نیرنگ نزنید و کودکان را نکشید».

از همراه بردن قرآن در سرزمین دشمن باز می داشت تا به آن هتک حرمت نکنند. وقتی سریهای سپاهی را که خود همراه آن نبود می فرستاد به فرمانده آن سپاه دستور می داد که پیش از شروع جنگ از طرف مقابل بخواهد که یا مسلمان شوند و به مدینه هجرت کنند و یا اینکه مسلمان شوند و در سرزمین خود بمانند که در این صورت همانند دیگر مسلمانان عربی که به مدینه هجرت نکرده اند از گرفتن غنایم جنگی محروم می باشند - و یا آنکه بر کفرشان بمانند اما خراج بدهند اگر یکی از این سه راه را پذیرفتند دست به جنگ نزنند ولی اگر نپذیرفتند با یاری خدا جنگ را بیاغازند. هنگامی که پیامبر صلی الله علیه وآله و سلم در جنگ پیروز می شد کسی را می فرستاد تا تمام غنایم را گرد

ص: 189

بیاورد. پس از گرد آوردن آنها ابتدا و سایل شخصی مقتولان را به قاتلان آنها می داد. سپس خمس بقیه غنایم را جدا می ساخت و به مصارفی که خدا دستور داده است، برای مصالح عمومی قرار می داد و بخشی را به کسانی که سهمی در جنگ نداشته اند از قبیل زنان و بچه ها و غلامان و کنیزان اختصاص میداد و باقیماندۀ آنها را در میان سربازان تقسیم می کرد که برای سوارکاران سه سهم قرار می داد - یک سهم برای خود سوارکار و دو سهم برای اسبش - و برای پیاده ها نیز یک سهم مقرر می فرمود حضرت در تقسیم اموال جز در غنایم افراد توانمند را با ضعیفان مساوی می دانست.

آنها را بشکند تا مجبور به تجدید نظر در موضعگیریهای ضد اسلامی خویش شوند. لذا آن شد که مشرکان را تهدید کند. از این رو پیوسته سپاهیان خود را به فرماندهی برخی از یارانِ جنگ آزموده به سویشان گسیل می داشت و گاهی نیز خود، فرمانده سپاه بود. اینک بجاست یادآوری کنیم که سپاهی که با حضور و فرماندهی آن حضرت، به جنگ می رفت آن جنگ را «غزوه» و در غیر این صورت آن را «سَریه» می گفتند. بر اساس روایتی تعداد غزوه ها 27 مورد بود و تعداد سریه ها به 66 مورد رسیده بود(1).

اولین سریه ای که پیامبر خدا صلی الله علیه وآله و سلم گسیل کرد هشت ماه پس از هجرت بود. فرماندهی آن سریه بر عهدهٔ عمویش حمزة بن عبدالمطلب بود(2). در آن سریه، سی نفر از مهاجرانی که مورد شکنجه ها و آزار وحشیانه و سنگدلانۀ مشرکان مکه واقع شده بودند و اموالشان نیز مصادره و در دست مشرکان بود، حضور داشتند(3)، این افراد به کناره های دریای سرخ و جایی به نام «عیص از سرزمین قبیلهٔ جهینه رسیدند آنجا ابوجهل را دیدند که به همراه یکصد و سی نفر سوار از مردم مکه در یک قافلهٔ تجاری به قصد تجارت، می رفت. دو گروه در برابر یکدیگر صف آرایی کردند ولی فردی به نام مجدی بن عمرو جهنی» که با هر دو گروه قرار صلح داشت و ساطت کرد و جنگی در نگرفت(4).

به یکدیگر تیراندازی کردند(1) ، ولی جنگی در نگرفت. تنها رویداد مهمی که رخ داد، آن بود که دو نفر به نامهای مقداد بن عمرو بهرانی و عتبة بن غزوان مازنی که پنهانی مسلمان شده بودند ولی نتوانسته بودند خود را به مدینه برسانند به همراه مشرکان آمده بودند.

آنها این فرصت را غنیمت شمردند و به مسلمانان پیوستند(2)

سرانجام به پیمان بستن با قبیلهٔ ضمره پایان یافت و مخشی بن عمرو ضمری، که بزرگ قبیله اش بود، این پیمان را بست. پس از این قرارداد صلح، پیامبر بدون هیچگونه درگیری به مدینه بازگشت و بقیه ماه صفر و چند روز آغاز ماه ربیع الاول را در آن شهر گذراند(1).

وعده خود وفا کرد. در این غزوه و حرکت جنگی قبیلهٔ مدلج نیز در پیمانی با پیامبر صلی الله علیه وآله و سلم متعهد شدند که هیچ یک از طرفین به حقوق یکدیگر تجاوز نکنند(1). در این غزوه

پیامبر صلی الله علیه وآله و سلم با یارانش در کنار چشمهای فرود آمدند که در آنجا حضرت علی و عمار بر روی خاک به خواب رفتند. پیامبر صلی الله علیه وآله و سلم آن دو نفر را از خواب بیدار کرد، و حضرت علی علیه السلام را حرکت داد و فرمود: «ای ابو تراب - زیرا خاک آلوده شده بود(2) ، برخیز؛ آیا می خواهی برایت بگویم که سیاهدل ترین مردم کیستند؟ یکی شخصی از قبیله ثمود، که شتر صالح را پی کرد؛ و دیگری فردی که ای علیه اینجایت را پیامبر با دست اشاره به سر خود کر ] می شکافد و اینجایت را و دست بر ریش خود نهاد رنگین می کند(3).

شاید مقصود پیامبر از این غزوه ها این اهداف بود همپیمان شدن با قبیله های پراکنده سرزمین عرب و ترساندن قریشیان؛ همانها که مدینه را محاصره اقتصادی کرده بودند.

فرستاد؛ و دوازده نفر از مهاجران را نیز که هر دو نفر بر یک شتر سوار بودند - به همراه او روان کرد و فرمود: در آن منطقه بمان تا گزارشهایی دربارهٔ قریش به دست بیاوری و برای ما بازگویی آن حضرت به او دستور کارزار نداد.

این افراد در حالی که عبور کاروانی از قریش را زیر نظر داشتند وارد منطقه نخله شدند. پیامبر صلی الله علیه وآله و سلم هنگام حرکت او نامه سربسته ای به او داد و فرمود که ابتدا دو روز حرکت کند، و پس از تمام شدن دو روز آن نامه را بازکند و بخواند.

پس از آنکه عبدالله آن نامه را باز کرد این عبارات نوشته شده بود هنگامی که این نوشته ها را دیدی حرکت کن تا به نخله که در بین مکه و طائف قرار دارد برسی. در آنجا بمان و در کمین کاروانی از قریش باش و دربارهٔ آنها تحقیق و برای ما گزارش کن.

وقتی عبدالله آن نامه را خواند، گفت: به روی ،چشم اطاعت می کنم و به همراهانش نیز گفت که در نامه چه چیزی نوشته شده است. همچنین گفت که آنان مجبور به همراه بودن با او نیستند؛ اگر شهادت در راه خدا را دوست دارند با او همراه شوند ولی اگر کسی از احتمال کشته شدن هراس دارد می تواند برگردد.

همه آن افراد همراه او حرکت کردند تا به نخله رسیدند و کاروانی از قریش که کشمش و گندم و کالاهای تجارتی داشت، از آنجا گذشت. افرادی چون: عمرو بن حضرمی، عثمان بن عبدالله بن مغیره، نوفل بن عبدالله بن مغیره و نیز حکم بن کیسان، از غلامان قبیلهٔ مغیره در این کاروان بودند سپاهیان مسلمان دربارۀ این کاروان با یکدیگر به رایزنی پرداختند و در بررسی اوضاع به این نتیجه رسیدند که اگر امروز که آخرین روز ماه رجب و از ماه های حرام است با آنان بجنگیم حرمت ماه حرام را شکسته ایم؛ و اگر درنگ کنیم تا امشب بگذرد ،در آن صورت آنان به منطقه حرم می رسند. سرانجام، تصمیم به نبرد گرفتند.

واقد بن عبدالله ، تمیمی به طرف عمرو بن حضر می تیراندازی کرد و او را کشت؛ سپس ، عثمان بن عبدالله و حکم بن کیسان را به اسارت گرفتند؛ ولی نوفل گریخت(1). مسلمانان، کاروان شتران را برداشته و به همراه دو نفر اسیر، به مدینه بازگشتند.

ص: 195

شتران را تحویل گرفت و اموال غنیمتی را در بین مسلمانان تقسیم فرمود. این اولین غنیمت(1) و اولین پیروزی مسلمانان بود که پس از پانزده سال شکنجه، بی خانمان شدن،

مجبور به ترک وطن شدن ،غارت و مصادره اموال ،اسارت فشار، سرکوب و انواع اذیتهای مشرکان نسبت به مسلمانان نصیب آنان شده بود دو نفر اسیر مشرکان نیز نزد مسلمانان ماندند و قریشیان برای آزادیشان اقدام کردند؛ لیکن چون قریشیان نیز در این سریه دو نفر از مسلمانان را اسیر کرده بودند پیامبر صلی الله علیه وآله و سلم به کسی که از طرف قریش برای آزادی این دو نفر فدیه آورده بود، فرمود: ما این دو نفر را تنها در صورتی آزاد می کنیم که اسیران خود را تحویل بگیریم؛ زیرا برایشان می ترسیم.

قریش آن دو اسیر را آزاد کرد و به محض رسیدنشان به مدینه، اسیران قریش نیز آزاد شدند. البته یکی از آن دو اسیر به نام حکم بن کیسان مسلمان شد و از مسلمانان نیکوکار گردید و نزد پیامبر ماند تا آنکه در جریان جنگ بئر معونه» شهید شد، ولی عثمان بن عبدالله بن مغیره به مکه بازگشت و در حال کفر در آنجا از دنیا رفت.

وقتی عبدالله بن جحش و یارانش پس از نزول آیه سرزنش از آنها برطرف شد، به طمع پاداش نزد رسول خدا صلی الله علیه وآله و سلم رفتند و گفتند: ای رسول خدا خواهش می کنیم به جنگی روان شویم که فرماندهی آن بر عهده شخص شما باشد، و پاداش مجاهدان را دریابیم. در این مورد این آیه نازل شد: إِنَّ الَّذِينَ ءَامَنُوا وَالَّذِينَ هَاجَرُوا وَ جَاهَدُوا فِي سَبِيلِ اللَّهِ أُولَئِكَ يَرْجُونَ رَحْمَتَ اللَّهِ وَاللَّهُ غَفُورٌ رَّحِیمٌ (2)؛ آنان که ایمان آورده و کسانی که هجرت کرده و در راه خدا جهاد نموده اند آنان به رحمت خدا امیدوارند و خدا آمرزنده مهربان است».

شد. او، پیوسته به عیبجویی از مسلمانان و خرده گرفتن بر آنها می پرداخت و پیامبر را نیز می آزرد و در گردهماییهای قبیله های اوس و خزرج شرکت می کرد و با شعر خواندن، مردم را علیه پیامبر صلی الله علیه وآله و سلم می شورانید این شعرها باعث دامن زدن و پیگیری کینه های قدیمی و نیز مقدمه سازی و تهیه آتش جنگها می شد؛ که خدای متعال وحى فرستاد«أُذِنَ لِلَّذِينَ يُقَاتَلُونَ بِأَنَّهُمْ ظُلِمُوا وَإِنَّ اللَّهَ عَلَى نَصْرِهِمْ لَقَدِيرٌ»(1) ، به کسانی که جنگ بر آنان تحمیل شده، رخصت [جهاد] داده شده است؛ چرا که مورد ظلم قرار گرفته اند و البته خدا بر پیروزی آنان سخت تواناست.

عمير بن عدی دستور حضرت را اجرا کرد و به مدینه برگشت و نماز صبح را به پیامبر ،اقتدا کرد و گزارش داد پیامبر صلی الله علیه وآله و سلم دست بر شانه او زد و فرمود: «این، مردی است که خدا اولش را به طور پنهانی یاری کرد در این ماجرا حتی دو بز هم باهم شاخ به شاخ نخواهند شد کنایه از اینکه به خاطر قتل آن زن کسی درگیر نخواهد شد و چنین نیز شد(2).

بازگشت کاروان تجاری قریش ،که به سرپرستی ابو سفیان به شام رفته بود، دریافت کرد. از این رو، آن حضرت با یارانش به طرف کاروان مزبور حرکت کرد. این حرکت در روز شنبه دوازدهم یا هشتم ماه رمضان سال دوم هجری شروع شد(1) برای اداره شهر ابولبابه، و برای امامت جماعت مردم نیز عبدالله بن ام مکتوم تعیین شدند انصار که تا آن زمان به جنگی نرفته بودند نیز با حضرت رفتند؛ البته مسلمانان بدون قصد و عده ای در این سپاه حاضر شدند(2). خدای متعال می فرماید: وَلَوْ تَوَاعَدتُّمْ لَاخْتَلَفْتُمْ فِي الْمِيعَادِ »(3)؛ و اگر با یکدیگر وعده گزارده بودید، قطعاً در وعده گاه [خود] اختلاف می کردید».

گزارش بازگشت کاروان تجاری چهل نفری از شام به سرپرستی ابو سفیان به پیامبر صلی الله علیه وآله و سلم رسیده بود، و در این گزارش تأکید شده بود که اموال ارزشمند و چشمگیری در آن کاروان .هست البته یک بار دیگر نیز برای رویارویی با این کاروان حرکت کرده بودند، ولی موفق نشده بودند به آنان برسند. از این رو برخی از اصحاب برای همراهی پیامبر صلی الله علیه وآله و سلم حرکت نکردند؛ زیرا گمان نمی بردند این بار هم پیامبر صلی الله علیه وآله و سلم جنگ کنند، لذا نیازی به حضور خود در سپاه نمی دیدند. پیامبر صلی الله علیه وآله و سلم همراه سیصد و سیزده نفر(4) از مسلمانان از مدینه حرکت کرد

این افراد، شامل هشتاد و دو نفر از مهاجران صد و هفتاد نفر از قبیله خزرج و شصت و یک نفر از قبیلهٔ اوس بودند هفتاد شتر داشتند که به ترتیب سوار آن می شدند؛ اما تنها دو اسب با خود آورده بودند؛ یک اسب برای مقداد (5)بود و یک اسب را نیز زبیر بن عوام آورده بود.

ص: 199

پیامبر و حضرت علی علیه السلام و مرثد بن ابی مرثد غنوی نیز بر یک شتر سوار بودند(1).

هنگامی که ابو سفیان از حرکت پیامبر باخبر شد به منقطهٔ بدر نزدیک نشد، و ضمضم بن عمرو غفاری را با پرداخت ده دینار اجیر کرد تا به مکه برود و به قریشیان گزارش بدهد که محمد صلی الله علیه وآله(2) و سلم با یارانش قصد حمله به کاروان او را دارند و آنان را برای مبارزه با پیامبر فرا بخواند قریشیان نیز با شنیدن این خبر حدود یکهزار نفر از جنگجویان خود را، که سوار بر یکصد اسب (3)و هفتصد شتر بودند، فرستادند و اشراف قریش - به جز ابولهب که عاص بن هشام بن مغیره را به جهت طلبی که از او داشت به جای خود فرستاد، تمام طایفه های قریش به جز عدی بن کعب در این لشکر کشی شرکت داشتند. آنان شادی کنان ، - و چنان که خدای متعال می فرماید: «... بَطَرًا وَ رِئَاءَ النَّاسِ »(4) ، «با حالت سرمستی و به صرف نمایش به مردم - از خانه های خویش بیرون آمدند و به طرف بدر حرکت کردند و می گفتند: آیا محمد و یارانش گمان می کنند که ما همانند کاروان پسر حضرمی هستیم؟ آنان با شتاب هرچه تمام تر حرکت کردند. و زنان خواننده و شراب فراوان نیز با خود برداشتند و در راه نیز به شرابخواری و سازونوا و دف نوازی پرداختند(5).

ابی طالب علیه السلام برداشت (1)سپاه اسلام از مدینه به طرف ذفران عزیمت کرد و از آنجا نیز به طرف منطقه بدر رفت و از بدر نیز به ناحیه ای به نام «عقیق» و از آنجا به «ذی الحلیفه» و سپس به «اولات الجيش رفت و از مناطق تُربان» و «ملل» و «غمیس الحمام» و «صخرات اليمام» و «سياله» و «فج الروحاء» و «شنوکه» نیز عبور کرد تا آنکه در منطقه ای به نام «عرق الظبيه»، مردی از بادیه نشینان را دیدند و از او در مورد قریشیان پرسیدند، ولی او خبری نداشت. پیامبر صلی الله علیه و آله وسلم در کنار چاه روحاء ( یا سجسج) فرود آمدند و از آنجا نیز به «منصرف» رسیدند، آنگاه سمت چپ راه مکه را ترک کردند و از طرف راست به قصد بدر روانه نازیه شدند. در این حال به بخشی از منطقه بدر به نام رحقان» که در بین راه «نازیه» و تنگه «صفراء» قرار داشت رسیدند و از آنجا بالا رفتند و به نزدیکی «صفراء» رسیدند و خیمه ها را برپا کردند. در این هنگام نیز بسیس بن عمرو جهنی را که با بنی ساعده هم پیمان بود، به همراه عدی بن ابی زغباء ،جهنی که همپیمان بنی نجار بود برای تحقیق و تجسس دربارهٔ ابوسفیان و کاروانش فرستادند سپس در بخش راست صحرای ذفران حرکت کردند و پس از چندی راهپیمایی در قسمتی از ذفران فرود آمدند.

و گفت: ای رسول الله ،همان دستوری را که خدا فرموده است انجام دهید؛ ما نیز با شما خواهیم بود. به خدا، ما همانند بنی اسرائیل نخواهیم گفت: « فَاذْهَبْ أَنْتَ وَرَبُّكَ فَقَاتِلَا إِنَّا هَاهُنَا قَاعِدُونَ»(1)، تو و پروردگارت بروید و بجنگید که ما همین جا می نشینیم بلکه می گوییم تو با کمک خواستن از پروردگارت به جنگ با مشرکان بپرداز و ما نیز با شما به جنگ با دشمنانت خواهیم پرداخت به خدایی که تو را به حقیقت فرستاده است سوگند، اگر ما را به «برک الغماد» در سرزمین یمن نیز ببری با تو خواهیم بود تا به مقصودت برسی اگر هم به ما دستور بدهی که بر اخگر آتش یا خارستان قدم زنیم، باز با تو خواهیم بود. پیامبر صلی الله علیه وآله و سلم او را تحسین و برایش دعا فرمود. سپس پیامبر صلی الله علیه وآله و سلم فرمود: ای مردم، نظر مشورتی خود را بگویید (مقصودِ حضرت انصار بودند).

سپس دوباره و سه باره نیز تکرار فرمود و انصار دریافتند که مقصود پیامبر صلی الله علیه وآله و سلم صلى الله آن است که آنان اعلام نظر کنند. لذا سعد بن معاذ انصاری برخاست و گفت: ای رسول خدا، گویا مقصودتان ماییم؟ حضرت فرمود آری .

سعد عرض کرد پدر و مادرم فدای تو ای پیامبر خدا واقعیت آن است که ما به طور حقیقی به تو گرویده ایم و تو را تصدیق کرده ایم و گواهی داده ایم که هرچه از جانب خدا آورده ای حقیقت دارد در این مورد هر یک از ما با تو عهد کردیم و پیمان بستیم که

ص: 202

بشنویم و فرمان ببریم؛ پس هر کاری صلاح می دانی انجام بده، ما نیز با تو هستیم. سوگند به خدایی که تو را به حقیقت فرستاد ،اگر از ما بخواهی که با تو به عمق دریابیاییم، خواهیم آمد و حتی یک نفر از ما، سرپیچی نخواهد کرد. ما حتی از اینکه فردا با دشمن بجنگیم نیز، ناراحت نیستیم؛ ما در جنگ بسیار شکیبا هستیم و در رفاقت و دوستی نیز صادقانه عمل می کنیم. امیدوارم که خدا آنگونه که شما دوست داری ما را در خدمتت قرار بدهد و باعث روشنی چشمت شویم. شما شروع بفرمایید؛ امیدوارم که خدا در این کار برکت قرار بدهد. با هر که می خواهی بپیوند و از هر که می خواهی قطع رابطه کن و هرچه می خواهی از اموالمان برگیر؛ هرچه بیشتر برداری، شادمان ترمان می کنی(1) .

حضرت از سخنان سعد بسیار خوشحال شد و از او و دیگر انصار به جهت این اعلام نظر تشکر کرد(2) و خطاب به آنان فرمود: «به امید خدا و برکت الهی شروع کنید، و من به شما بشارت می دهم. واقعیت آن است که خداوند به من دستیابی بر یکی از دو دسته [کاروان تجارتی یا سپاه قریش ]را وعده داده است و خدا بر خلاف وعده اش عمل نمی کند. گویا می بینم که افراد دشمن به خاک هلاکت در افتاده اند. سپس یاران خود را برداشته و در اطراف بدر فرود آمدند(3).

پیر مرد گفت: تا نگویید که شما دو نفر کیستید به شما هیچ نخواهم گفت .

حضرت فرمود: اگر تو بازگو کنی ما نیز خود را معرفی می کنیم.

پیر مرد گفت آیا تنها در مقابل خبرهای من خود را معرفی می کنید؟

حضرت فرمود: آری.

گفت: خبردار شده ام که محمد و یارانش در فلان روز به راه افتاده اند اگر این خبر راست باشد باید اکنون در فلان منزلگاه باشند - همان مکانی که پیامبر در آن بود - و نیز با خبر شده ام که قریشیان در فلان روز به راه افتاده اند و اگر این گزارش صحت داشته باشد .

باید اینک در فلان منطقه باشند. سپس :پرسید: شما دو نفر کیستید؟

حضرت فرمود ما از آب هستیم(1).

سپس حرکت کردند و نزد یاران خود بازگشتند. پیامبر شب هنگام، چند نفر را به طرف چاه های بدر فرستاد تا خبر بیاورند آن افراد نیز با دو نفر با نامهای اسلم غلام بنی (حجاج و عريض بن يسار ( غلام بنی عاص بن سعید از افرادی که برای قریشیان آبکشی می کردند، برخوردند و آنها را آوردند و پرسیدند شما برای چه کسی آبکشی می کنید؟ در این هنگام پیامبر صلی الله علیه وآله و سلم مشغول نماز بود آن دو نفر گفتند ما برای سپاه قریش کار می کنیم آنان ما را برای بردن آب فرستاده اند

این افراد ناراحت شدند؛ زیرا امیدوار بودند که آن دو نفر از آبکشهای کاروان تجاری ابوسفیان باشند لذا آن دو را کتک زدند تا اینکه گفتند ما برای ابوسفیان کار می کنیم. آنان نیز رهایشان کردند و دست از زدن برداشتند. البته این یک روش نادرست جاهلی بود که با شکنجه اعتراف می گرفتند؛ لیکن اسلام از این کار بازداشته است و حتی اعترافی را که با شکنجه گرفته شده باشد باطل می داند. لذا می بینیم که پیامبر صلی الله علیه وآله و سلم پس از نماز، به آنها اعتراض کرد و فرمود: وقتی به شما راست گفتند آنها را کتک زدید، و وقتی به شما دروغ گفتند، دست از زدن برداشتید به خدا راست گفتند اینها برای سپاه قریش کار می کنند.

سپس رو به آن دو نفر کرد و فرمود: در مورد سپاه قریش برایم بگویید.

ص: 204

گفتند: آنان در پشت همان تپه شنی قرار دارند که در ناحیه عدوة القصوى " می بینید.

رسول خدا فرمود چند نفر هستند؟

گفتند: بسیار زیاد

حضرت فرمود تعداد دقیق آنها چند نفر است؟

گفتند: نمی دانیم.

حضرت پرسید هر روز چند شتر را برای غذا می کُشند؟

گفتند: در یک روز نه تا و روز دیگر ده تا .

حضرت فرمود: سپاه دشمن بین نهصد تا یکهزار نفرند آنگاه فرمود: از رؤسای قریش چه کسانی در بین ایشان هستند؟

آن دو نفر گفتند عتبة بن ربیعه شیبة بن ربيعه ابو البختري بن هشام حکیم بن حزام نوفل بن خویلد، حارث بن عامر طعيمة بن عدی بن نوفل نضر بن حارث زمعة بن اسود ابوجهل بن هشام، اميّة بن خلف نبيه و منبه پسران حجاج و سهیل بن عمرو و پدرش. پیامبر صلی الله علیه وآله و سلم به طرف یاران خود رفت و فرمود این مکه است که پاره های جگر خود را به جنگتان فرستاده است(1).

ببینند. این باعث می شود که در آینده همه شان از ما بهراسند(1) .

اخنس بن شریق گفت: به نظر من باید برگردیم و دست از این کار برداریم(2).

ولی به او گوش فرا ندادند لیکن اخنس به همراه سربازان قبیله بنی زهره بازگشتند و هیچ یک از افراد این قبیله در جنگ بدر حضور نداشت. همین امر سبب شد که پس از جنگ بدر همه به حال بنی زهره که با نظر اخنس برگشته بودند غبطه بخورند و از طرفی مایه افتخار آنها باشد. از آن پس نیز اخنس در بین طایفه مورد احترام بود و همپیمان آنان نیز به شمار می رفت

حضرت فرمود: می دانی آن بادها چه بودند؟ آن بادها بر اثر حضور جبرئیل با یکهزار فرشته بود که جبرئیل و فرشتگان بر تو سلام کردند آنگاه میکائیل با یکهزار فرشته گذشتند و او و فرشتگان نیز بر تو سلام کردند. پس از آن اسرافیل نیز با یکهزار فرشته گذشتند و او و فرشتگان همراهش نیز به تو سلام کردند و این فرشتگان همگی برای یاری ما آمده اند(1).

سید حمیری در قصیده معروف خود در مدح امیر مؤمنان علیه السلام می گوید :

اقسم بالله و آلائه ***والمرء عمّا قال مسؤول

ان علي بن ابي طالب ***على التقى والبرّ مجبول

كان إذا الحرب مرتها القنا ***وأحجمت عنها البهاليل

يمشي إلى القرن وفي كفّه *** أبيض ماضي الحدّ مصقول

مشي العفرنا بين اشباله ***أبرزه للقنص الغيل

ذاك الذي سلم في ليلة ***عليه ميكال وجبريل

میكال في ألف وجبريل في ***ألفٍ ويتلوهم سرافيل

ليلة بدر مدداً أنزلوا ***كأنهم طير أبابيل(2)

به خدا و نعمتهایش سوگند یاد می کنم /و اینها را در حالی می گویم که می دانم هر فردی در برابر گفتارش مسؤول است؛

واقعیت آن است که علی پسر ابو طالب /بر پرهیزگاری و نیک سیرتی سرشته شده است؛

جنگ چون افروخته شود /و رادمردان سترگ آماده کارزار شوند؛

به سوی هماورد خوش گام می زند/ و در دستان خود شمشیر درخشان خوش می درخشد؛

میان همرزمان به سان شیری ژیان راه می رود/ به سان کسی که به شکار در بیشه ای باشد؛

همو که در یک شب درودش فرستادند/ فرشتگان خدا جبرائیل و میکائیل؛

میکائیل با هزار فرشته و جبرائیل نیز /هزار فرشته دارد که اسرافیل هم در پی آنهاست؛

در شب بدر به یاوری نزول کرده اند/ به سان پرندگان انبوه ابابیل بوده اند».

ص: 207

قریشیان مشاهده کردم که بلاها و مصیبتهایی مرگ را با خود می آورند. شتران آبکش یثرب مرگ حتمی بار دارند مگر نمی بینید که ساکت شده اند و هیچ نمی گویند؟ همانند افعی ها به انتظار نشسته اند سپاهی هستند که جز شمشیرشان پناهی ندارند به خدا گمان نمی کنم مردی از ایشان بی آنکه مردی از شما را بکشد کشته شود و هرگاه شمارۀ خود از مردان شما بکشند، دیگر زندگی را چه خیری خواهد بود اکنون ببینید نظر شما چیست (1).

وقتی حکیم بن حزام این سخن را شنید در بین سپاه حرکت کرد و نزد عتبة بن ربیعه رفت و گفت: به نظر من سربازان را برگردانیم و از این جنگ بگذریم.

عتبة بن ربيعه نیز با این نظر موافقت کرد و برای سپاه قریش سخنرانی کرد و گفت به نظر من باید برگردیم ولی ابوجهل نپذیرفت و دیگر مشرکان نیز با ابوجهل همرأی شدند.

عتبه پیش می رفت و می گفت: ای قریشیان گرد آیید و گوش فرادهید و ای فرخندگان، خوش آمدید ای قریشیان، حاضرم امروز به سخن من گوش فرادهید و در باقیمانده عمرم از دستوراتم سرپیچی کنید به مکه بازگردید و شراب بخورید و جشن بگیرید و با دختران زیبا همآغوش شوید؛ زیرا محمد که از عموزادگان شماست امان داده است و امان دارد؛ برگردید و نظر من را رد مکنید تنها اختلافی که شما با محمد دارید این است که کاروان تجاری را در منطقه نخله گرفته است و ابن حضر می صاحب آن کاروان را نیز کشته است؛ ابن حضر می هم سوگند و همپیمان من بوده است و خونخواهی او بر عهده من است. وقتی ابوجهل این سخنان را شنید بر عتبه خشمگین شد و گفت: عتبه، در سخنگویی و زبان بازی از همه جلوتر است اگر قریش به واسطهٔ گفتار او برگردد، تا آخر عمرش رئیس قریشیان خواهد شد. سپس گفت: ای عتبه آیا به شمشیرهایی که فرزندان عبدالمطلب با خود دارند نگریستی و ترسیدی و حالا به مردم دستور بازگشت می دهی؟

در پی این سخن عتبه موهای ابوجهل را که بر اسبی سوار بود، به شدت گرفت و کشید؛ به گونه ای که مردم گمان کردند که او را خواهد کشت. سپس عتبه اسب او را پی زد و گفت: آیا کسی همچون من می ترسد؟ به زودی و همین امروز تمام قریش درخواهند یافت که کدامیک از ما فرومایه تر و ترسوتر است و قصد دارد قبیله خود را نابود کند در پیش چشم همگان یکی از ما باید به کام مرگ فرو برود.

سپس با خشم موهای ابوجهل را کشید و او را کشان کشان با خود برد. مردم گرد آمدند گفتند: ای ابا ولید چیزی که خودت مردم را از آن باز می داری (یعنی جنگ)، آغاز مکن و بدینسان ابوجهل را از دست او نجات دادند.

ابوجهل به سرعت کسی را به دنبال عامر بن حضرمی برادر عمرو بن حضرمی، که در نخله به دست مسلمانان کشته شده بود، فرستاد و به او گفت این عتبه هم سوگند توست اینک می خواهد مردم را به مکه بازگرداند، برخیز و مگذار خون برادرت پایمال شود.

عامر نیز برخاست و عمامه از سر برگرفت و فریاد کرد ای وای برادرم عمرو». این

ص: 211

اقدام مردم را هیجان زده کرد و خونشان به جوش آمد و تصمیم قطعی بر جنگ گرفتند(1). بدین سان عتبه به برادرش شیبه و پسرش ولید نگریست و گفت: هر دو برخیزید.

سپس زره پوشید و به دنبال کلاه خودی برای او گشتند ولی نیافتند؛ زیرا سرش بسیار بزرگ بود به همین جهت دو عمامه بر سرش پیچید و شمشیرش را برگرفت و با برادر و پسرش پیش رفتند تا از بین سربازان گذشتند و به نزدیک سپاه اسلام رسیدند و هماورد طلبیدند و گفتند همتایان ما از قریش به جنگ ما بیایند.

سه تن از انصار به نامهای عوف و معوذ پسران حارث که مادرشان نیز عفراء نام داشت و عبدالله بن رواحه برای کارزار بیرون آمدند مشرکان پرسیدند: شما کیستید؟

گفتند: ما از انصار هستیم

مشرکان گفتند: ما نیازی به شما نداریم پس یکی از آنان ندا در داد ای محمد ،همتایان ما از قبیلهٔ خودمان (قریش را به سوی ما بفرست.

پیامبر صلی الله علیه وآله و سلم فرمود: اى عبيدة بن حارث بن عبد المطلب، برخيز - او هفتاد سال داشت-؛

اى حمزة بن عبدالمطلب برخیز، ای علی بن ابی طالب، برخیز(2) .

هر سه نفر شمشیر برداشتند و برخاستند و پیش روی آن حضرت ایستادند. حضرت فرمود: حق خود را که خدا برای شما قرار داده است بگیرید؛ زیرا قریش با این همه غرور و فخرفروشی آمده است و قصد خاموش کردن نور خدا را دارند(3)« وَ يَأْبَى اللَّهُ إِلَّا أَن يُتِمَّ نُورَه»(4) ؛ ولی خدا نمی گذارد، تا نور خود را کامل کند. سپس فرمود: ای عبیده، تو با عتبه نبرد کن ای حمزه تو با شیبه برادر عتبه بجنگ ای علی تو نیز با ولید پسر عتبه مبارزه کن.

این سه شخص به راه افتادند تا به سه نفر مهاجم قریشی رسیدند. عتبه گفت شما کیستید؟ خود را معرفی کنید تا شما را بشناسیم .

ص: 212

آنان نیز خویش را معرفی کردند عتبه گفت: شما همتایان محترمی هستید.

سپس کارزار در گرفت و طبق دستور پیامبر صلی الله علیه وآله و سلم عبیده که سنش از آن دو نفر بیشتر بود يا عتبة بن ربيعة و حمزه با شيبة و على ابا ولید به نبرد پرداختند. آنگاه حمزه شیبه را مهلت نداد و بدون درنگ او را کشت. علی نیز با ولید بن عتبه چنین کرد(1) و فرصت ضربه زدن را به او نداد(2)، لیکن عبیده و عتبه به طور هم زمان و هم اندازه ضربه زدند و به همزمان همدیگر زخم وارد کردند حمزه و علی با شمشیرهاشان بر عتبه زدند و او را کشتند (3)

ص: 213

وقتى عبيدة بن حارث را برداشتند و نزد پیامبر آوردند هنوز نیمه جانی در او بود.

پیامبر صلی الله علیه وآله و سلم با دیدن او گریست. عبیده عرض کرد: ای رسول خدا پدر و مادرم به فدای شما،

نکند من شهید نمی شوم؟ حضرت فرمود: چرا؛ تو اولین شهیدِ خانواده من هستی(1).

عرض کرد: اگر عمویت زنده بود در می یافت که من به چیزی که درباره خودش می گفت، سزاوارترم.

پیامبر فرمود: کدام عمویم منظور شماست؟ عرض کرد ابو طالب که این شعر را گفت:

كذبتم وبيت الله نبزى محمداً ***ولما نطاعن دونه و نناضل

ونسلمه حتى نصرّع حوله ***ونذهل عن أبنائنا والحلائل

«ای مشرکان شما دروغ می گویید به خدا محمد را رها نمی کنیم تا آنگاه که فراروی او نبرد کنیم و کشته شویم؛

و او را تسلیم نمی کنیم مگر آنکه در دفاع از او از پای در آییم و پسران و زنان خود را نیز در راهش فداکنیم.

رسول خدا صلی الله علیه وآله و سلم فرمود مگر این پسرش علی علیه السلام را نمی بینی که همانند شیری در خدمت خدا و رسولش ایستاده (2)و پسر دیگرش (جعفر) نیز در سرزمین حبشه در حال

ص: 214

مجاهدت در راه خداست(1).

خدای تعالی این آیه را نازل فرمود:«إِذْ تَسْتَغِيثُونَ رَبَّكُمْ فَاسْتَجَابَ لَكُمْ أَنِّي مُمِدُّكُمْ بِأَلْفٍ مِنَ الْمَلَائِكَةِ مُرْدِفِينَ » إ(1) ، «آنگاه که از پروردگارتان فریادخواهی می کردید، او نیز خواسته شما را برآورده ساخت و فرمود] که من شما را با هزار فرشته پیاپی یاری خواهم کرد .

خدای تعالی آن حضرت را به کمک فرشتگان یاری رسانید(2) و کار به جایی رسید که مردم صدای به هم خوردن اسلحه را در هوا می شنیدند و نیز می شنیدند که شخصی ندا در :داد کمر همت بسته پیش ،آیید کمر همت بسته پیش آیید .

این سپاه همان جبرئیل بود که یک هزار فرشته را صف به صف با خود آورده بود. شیطان که این منظره را دید به عقب گریخت و پرچم را نیز انداخت و در حال فرار کردن، منبه بن حجاج یقۀ او را گرفت و گفت وای بر تو ای سراقه چرا مردم را پراکنده می کنی؟

ص: 216

ابلیس نیز محکم بر سینه او زد و گفت: من چیزی می بینم که شما نمی بینید (1).

زیرا او می دید که جبرئیل با نیزه ای به طرفش میآید تا او را هدف قرار دهد(2).

خود فرمود یورش برید و بدین ترتیب جنگ مغلوبه شد و قریشیان گریختند(1) .

رسول خدا دستان خود را به آسمان بلند کرد و عرض کرد: خدایا! مگذار فرعون این امت ابوجهل بن هشام بگریزد.

دعای آن حضرت مستجاب شد و ابوجهل به همراه تنی چند از سران قریش که شمار آنان به هفتاد نفر می رسید، کشته شد و هفتاد نفر از سران قریش نیز اسیر شدند(2).

آن دو تن ناگهان و با سرعت شمشیرهای خود را بالا بردند و بر ابوجهل حمله کردند و او را کشتند و نزد پیامبر برگشتند. حضرت فرمود: کدامیک از شما دوتن ابوجهل را کشتید؟

هر دو پاسخ دادند من او را کشتم .

حضرت فرمود: آیا پس از کشتن او شمشیرتان را پاک کرده اید؟ گفتند نه

حضرت به هر دو شمشیر نگریسته فرمود: هر دوتان باهم او را کشته اید.

آنگاه پیامبر صلی الله علیه وآله و سلم فرمود: غنایم (لباس رزم و وسائل (همراه ابوجهل از آنِ معاذ بن عمرو بن جموح است و آن دو نفر معاذ بن عمرو بن جموح و معاذ بن عفراء بودند. در گزارش دیگری نیز آمده است که معاذ بن عفراء با عوف بن حارث از افراد قبیله اش ابوجهل را

زدند، ولی ابوجهل، پیش از فرو افتادن آن دو را کشت و سپس خودش بر زمین افتاد(1)

ابن مسعود که به سوی ابوجهل شتافته بود می گوید من به ابوجهل رسیدم و دیدم که دارد در خون خود می غلتد گفتم .الحمد لله که خدا تو را خوار کرد.

ابوجهل سرش را بلند کرد و گفت نه اینگونه نیست بلکه غلام ام معبد را رسواکرد،

حال بگو بدانم کدام گروه به پیروزی رسیدند؟

گفتم: خدا و رسولش پیروز شدند؛ و من نیز تو را خواهم کشت .

سپس پایم را بر گردنش نهادم ابوجهل گفت: خیلی بلندپروازی چوپانک(2)، به لات و عُزّی سوگند هیچ چیزی از اینکه تو مرا به قتل برسانی برایم سخت تر نیست. آیا هیچ یک از قبیلهٔ عبدالمطلب یا یکی از قبیله های هم پیمان پیش ما نیست، تا مرا بکشد؟

در این حال دستار سفیدی را که به سر خود بسته بود از سرش برداشتم و او را کشتم سرش را از تن جدا کردم و نزد رسول خدا بردم و عرض کردم: بشارت باد تو را ای رسول خدا، این سر ابوجهل(3) است. آن حضرت نیز سجده شکر به جا آورد(4).

ص: 219

آنگاه پس از خواندن نماز بر جنازه شهیدان مسلمان آنان را به خاک سپردند. تعداد این شهیدان نه نفر بود و یکی از آنها سعد بن خیثمه بود که جزو افراد سرشناس ( نقباء) به شمار می رفت. آنگاه پیامبر صلی الله علیه وآله و سلم نماز عصر را به جماعت گزارد و از منطقه بدر به مدینه بازگشتند.

عباس گفت: من توان مالی پرداخت فدیه خودم و این سه نفر را ندارم.

حضرت فرمود: پس بگو ببینم آن اموالی که نزد همسرت ام الفضل، پنهان کردی و به او گفتی که اگر من کشته شدم این اموال برای پسرانم فضل و عبدالله و قشم می باشد، چیست؟ عباس گفت: ای رسول الله به خدا یقین پیدا کردم که تو رسول و فرستاده پروردگار هستی؛ زیرا جز من و ام الفضل هیچ کس از این جریان آگاهی ندارد. بنابراین، درخواست یکنم بیست اوقیه از اموالم را برای فدیه بردارید.

حضرت فرمود: بنابراین ،این چیزی است که خدا از اموال تو به ما عطا کرده است. سپس عباس خود و آن سه نفر را آزاد کرد(1)؛ و این آیه نازل شد: «يَا أَيُّهَا النَّبِيُّ قُلْ لِمَنْ فِي أَيْدِيكُمْ مِنَ الْأَسْرَى إِنْ يَعْلَمِ اللَّهُ فِي قُلُوبِكُمْ خَيْرًا يُؤْتِكُمْ خَيْرًا مِمَّا أُخِذَ مِنْكُمْ » (2)، «ای پیامبر، به کسانی که در دستتان اسیرند، بگو اگر خدا در دلهای شما خیری سراغ داشته باشد، بهتر از آنچه از شما گرفته شده به شما عطا می کند»(3).

بن ابی رفاعه و ابوعزه جمحی بودند با ابوعزه نیز پیمان بسته شد که دیگر هرگز به جنگ مسلمانان برنخیزد. او که تهیدست و دارای چند دختر بود عرض کرد ای رسول الله شما می دانید که مال و ثروتی ندارم؛ از طرفی نیازمند و عیالوار هم .هستم. پس بر من منت بنه. پیامبر نیز بر او منت نهاد و پیمان عدم دشمنی با مسلمانان را از او گرفت و آزادش کرد.

من بیاورید یک ماه از جنگ بدر گذشته بود که این دو تن به طرف مکه حرکت کردند. وقتی ابوالعاص به مکه رسید به زینب گفت که به طرف پدرت حرکت کن. او نیز مهیا شد و به راه افتاد ولی هبار بن اسود مزاحم وی شد و با نیزه اش زینب را که در هودج نشسته بود ترساند و ایشان نیز که حامله بود ،فرزندش سقط شد پیامبر دستور قتل این دشمن خدا، یعنی هبار بن اسود را صادر فرمود(1) ، ولی کسی نتوانست او را دستگیر کند؛ بالاخره در جریان فتح مکه ،هبار گریخت و بعد از مدتی مخفیانه بازگشت. وقتی که نزد پیامبر صلی الله علیه وآله و سلم در رسید اظهار اسلام کرد. حضرت نیز اسلام او را پذیرفت و او را بخشید(2).

چنین کاری بکنم خدا نیز مرا مجازات خواهد کرد(1).

در گزارشی آمده است که پیامبر صلی الله علیه وآله و سلم در جواب آن شخص فرمود: احتمال دارد در آینده او در رفتارش تجدید نظر کند و دیگر مورد سرزنش ما واقع نشود(2).

حیسمان گفت: عتبة بن ربيعه شيبة بن ربیعه ابو الحکم بن هشام، امية بن خلف زمعة بن اسود، نبيه بن حجاج و برادرش منبه و ابو البختری بن هشام همگی کشته شدند. وقتی در حال نام بردن کشتگان اشراف قریش بود؛ صفوان بن امیه که در حجر اسماعیل نشسته بود، این خبر را رد کرد و گفت به خدا اگر این مرد عقل دارد از او در مورد من بپرسید.

مردم گفتند: صفوان چه کرده است؟

گفت: او در حجر اسماعیل نشسته است در حالی که خودم برادر و پدرش را دیدم که کشته شدند(1).

بر اسبانی سیاه و سپید سوار بودند، برخورد کردیم که میان آسمان و زمین بودند. به خدا، چیزی باقی نمی گذاشتند و کسی در مقابل آنان تاب ایستادگی نداشت.

ابورافع در ادامه می گوید که طنابهای پرده حجره را بالا بردم، در حالی که اسلام بر ما وارد و باعث خوشحالی ما شده بود گفتم به خدا سواران سفیدپوش، ملائکه بوده اند. در این هنگام با شنیدن این سخن ابولهب دستش را بالا برده و محکم به صورت من نواخت. امّ الفضل نیز از جا برخاست و با عمودی چوب) یا آهن بلندی) بر سر ابولهب محکم کوبید و گفت: اکنون که آقایش نیست او را ضعیف پنداشته ای؟(1)

ابورافع می گوید که بعد از این ضربه ابولهب بیش از هفت شبانه روز زندگی نکرد. تا اینکه خدا وی را به مرض عدسه مبتلا کرد (عدسه مرضی است شبیه طاعون که دانه ها و جراحاتی در صورت و اندام مریض پیدا می شود و کمتر کسی به این مرض مبتلا می شود و سپس جان سالم بدر می برد عرب این بیماری را بسیار شوم و منفور می دانست. بنابراین ،فرزندان خود ابولهب هم از او دوری گزیدند تا آنکه سرانجام به درک واصل شد. جنازه اش سه روز روی زمین ماند و کسی به جنازه وی نزدیک نمی شد و برای خاکسپاری او اقدام نمی کرد سرانجام از ترس ننگ و عار سرزنش مردم، گودالی را برای او کندند و از دور با چوبهای بلندی او را درون گودال انداختند و بدون آنکه جلو بیایند، سنگ و کلوخ را بر او پرتاب کردند تا آنکه دفن شد و سنگها جنازه اش را پوشانید(2).

رسول خدا صلی الله علیه وآله و سلم در اواخر ماه مبارک رمضان و اوایل ماه شوال از جنگ بدر فراغت یافت و در روز اول ماه شوال نماز عید فطر را بپا داشت(3).

نمی کردند. علاوه بر آن خود را برای غارت و یورش به مدینه آماده می ساختند. پیامبر صلی الله علیه وآله و سلم و یارانش به آبی رسیدند که «قرقرة الكدر» نام داشت (الكدر پرنده ای است که رنگ تیره ای دارد) این منطقه سرزمینی صاف و هموار بود.

سپاه اسلام سه شب در آنجا ماندند. برخی مورخان گفته اند که ده شب در آنجا ماندند، ولیکن به جنگ و درگیری نینجامید.

پیامبر به هنگام خروج از مدینه سباع بن عرفطهٔ غفاری را به جانشینی خود در مدینه گماشت. بعضی گفته اند ابن مکتوم را در مدینه جانشین خود ساخت(1).

در این غزوه پرچم سپاه نبوی در دست باکفایت علی بن ابی طالب بود.

برخی از مورخان گفته اند که در این غزوه بیش از پانصد شتر و یک غلام به نام یسار به دست مسلمانان افتاد که رسول خدا آن غلام را آزاد فرمود. آنان به مدینه بازگشتند بدون اینکه جنگی رخ دهد این غزوه نیز یکی از غزوات تأدیبیه بود. یعنی برای ادب کردن دشمن و پیشگیری از وقوع جنگ بود.

را در کتاب خود ،تورات یافته اید. خداوند در این باره از شما عهد و پیمان گرفته است. یهودیان بنی قینقاع پاسخ گفتند: ای محمد، از اینکه با قوم خودت یعنی قریش جنگ کردی و بر آنان پیروز شدی تو را مغرور و فریفته نکند؛ چراکه قریش به فنون جنگ آگاهی نداشتند. به خدا اگر ما با تو جنگ کنیم خواهی دانست که ما مانند آنان نیستیم. نزدیک بود میان مسلمانان و یهودیان جنگ درگیرد ، که این آیه از طرف خدا دربارهٔ یهودیان نازل شد: «قُل لِلَّذِينَ كَفَرُوا سَتُغْلَبُونَ وَتُحْشَرُونَ إِلَى جَهَنَّمَ وَبِئْسَ الْمِهَادُ * قَدْ كَانَ لَكُمْ ايَةٌ فِى فِئَتَيْنِ التَقَتَا فِئَةٌ تُقَاتِلُ فِي سَبِيلِ اللَّهِ وَأُخْرَىٰ كَافِرَةٌ يَرَوْنَهُم مِّثْلَيْهِمْ رَأَى الْعَيْنِ وَاللَّهُ يُؤَيّدُ بِنَصْرِهِ مَن يَشَاءُ إِنَّ فِي ذَلِكَ لَعِبْرَةٌ لِأُولِى الأَبصَارِ(1) ، به آنان که کافر شدند، بگو: "به زودی

مغلوب خواهید شد و سپس در روز رستاخیز در دوزخ محشور خواهید شد و چه بد بستری است قطعاً در رویارویی دو گروه برای شما نشانه ای و درس عبرتی] بود. گروهی در راه خدا می جنگیدند و [گروه] دیگر کافر بودند که آنان [ مؤمنان] را به چشم، دو برابر خود می دیدند و خدا هر که را بخواهد به یاری خود تأیید می کند. یقیناً در این [ماجرا] برای دارندگان بینش عبرتی است.

در روزهایی که یهودیان بنی قینقاع کینه و دشمنی از خود نشان داده بودند و پیمان خود را آشکارا شکستند روزی همسر یکی از مردان انصار به در کارگاه زرگری آمده بود که یکی از یهودیان بنی قینقاع به آهستگی و به گونه ای که زن متوجه نشود، از پشت سر آن زن جلو رفت و پایین دامن لباس وی را به بالای لباسش گره زد. زن که از همه چیز بی خبر بود از جا که بلند شد قسمتی از بدنش آشکار شد زن انصاری تا متوجه شد فریادی کشید، و یهودیان که حاضر بودند به او سخت خندیدند. یکی از مسلمانان به دنبال آن یهودی رفت و به سزای این کار او را کشت. یهودیان بنی قینقاع نیز بر سر آن مسلمان ریختند و او را کشتند و پیمان خود را شکستند از این رو جنگ میان مسلمانان و یهودیان بنی قینقاع روی داد و در این باره این آیه نازل شد: ﴿وَإِمَّا تَخَافَنَّ مِن قَوْمٍ خِيَانَةٌ فَانبِذْ إِلَيْهِمْ عَلَىٰ سَوَاءٍ إِنَّ اللَّهَ لَا يُحِبُّ الْخَائِنِينَ (2)؛ «و اگر از گروهی بیم خیانت داری [پیمانشان را] به

ص: 230

سویشان بینداز تا طرفین به طور یکسان بدانند که پیمان گسسته است زیرا خدا خیانتکاران را دوست نمی دارد.

بنابراین، پیامبر اکرم صلی الله علیه وآله و سلم به همراهی سپاه اسلام و با پرچمداری حضرت حمزه، که پرچم سفیدی را به دست داشت به سوی بنی قینقاع حرکت کرد و به مدت پانزده شب، یعنی از میانهٔ ماه شوال تا اول ماه ذیقعده آنان را به محاصره درآورد. خدای متعال ترس را بر دلهای آنان حاکم کرد. در نتیجه در مقابل رسول خدا صلی الله علیه وآله و سلم تسلیم شدند به این شرط که اموالشان برای پیامبر صلی الله علیه وآله و سلم و و زنان و فرزندان برای خودشان بمانند. پیامبر صلی الله علیه وآله و سلم به منذر بن قدامه دستور فرمود تا دستهای آنان را از پشت ببندد در این هنگام عبدالله بن ابی به میانجیگری آمد و با اصرار از پیامبر خدا خواست آنان را ببخشد. پیامبر نیز آنان را رها کرد و امر فرمود تا از مدینه خارج شوند و از قتل آنان صرف نظر کرد. محمد بن سلمه انصاری و به قولی عبادة بن صامت آنان را از مدینه کوچاند یهودیان بنی قینقاع همراه با زنان و فرزندانشان راه «أذرعات را که از شهرهای شام است پیش گرفتند و مدت زیادی نگذشت که همگی هلاک شدند پیامبر خدا صلی الله علیه و آله وسلم اموال آنان را ابتدا تخمیس کرد ( یک پنجم آن را برداشت. سپس باقی مانده را بین اصحابش تقسیم فرمود(1).

ابو سفیان که با خود نذر کرده بود تا با زنان همبستر نشود، مگر آنکه به جنگ با رسول رسول خدا صلی الله علیه وآله و سلم برود، به همراه دویست تن سواره نظام از قریش از شهر مکه خارج شد، تا به نذر خود وفا کند(1). ابوسفیان و سوارانش در صدر» (قنات که در کنار کوه «نبت» و در یک منزلی یا دو منزلی مدینه قرار داشت اتراق کردند ابو سفیان شبانه نزد بنی نضیر آمد و به سراغ حيى بن اخطب رفت و درب منزل او را کوبید، ولی حیی بن اخطب از ترش در منزل را به روی او باز نکرد بنابراین ،ابو سفیان منصرف شد و به سراغ سلام بن مشکم که هم بزرگ قبیله بنی نضیر و ه خزانه دار آنان بود رفت و اجازه ورود گرفت. سلام بن مشکم او را راه داد و از او پذیرایی کرد و شرط مهمانداری به جای آورد و او را نوشیدنی نوشانید و از احوال مردم مدینه آگاهش کرد.

پس ابوسفیان در پایان شب با لشکریانش آمد و در ناحیه ای به نام «العریض» یکی از مردان انصار را به نام معبد و کسی که شریک کشاورزی او بود کشت، سپس خانه و کشت انصار را به آتش کشید و از ترس رسیدن مسلمانان گریخت. ابو سفیان با این کار دلخوش کرد که به نذر خویش وفا کرده است(2). از طرفی چون این خبر به رسول خدا رسید اصحاب را فراخواند و به سرعت در پی آنان حرکت کردند تا به وادی« قرقرة الكُدْر» رسیدند ولی ابوسفیان و یارانش را نیافتند سپس از دنبال کردن آنان صرف نظر کردند و

ص: 232

آنچه را که ابوسفیان و یارانش برای نجات جانشان و سبک بار شدن، مثل سویق و چیزهای دیگر بر جای نهاده بودند برداشته و مراجعت کردند به همین سبب این غزوه را «غزوة السويق» نام نهادند(1). مسلمانان به رسول خدا هم عرض کردند: یا رسول الله آیا خوش دارید که این برای ما غزوهای به شمار آید؟ فرمود: آری.

از دست من محافظت کند؟ پیامبر صلی الله علیه وآله و سلم به او فرمود: خداوند جل جلاله.

در این هنگام جبرئیل به سینه او کوبید و بر زمین افتاد و شمشیر از دستش پرت شد. پیامبر صلی الله علیه وآله و سلم شمشیر وی را برداشت و بالای سر او ایستاد و فرمود: چه کسی تو را از من حفظ می کند؟

دعثور گفت: هیچکس و شهادت می دهم به یگانگی خداوند و به درستی که تو فرستادهٔ خدا هستی آنگاه گفت: به خدا از این به بعد هرگز جماعتی را علیه شما نمی شورانم رسول خدا صلی الله علیه وآله و سلم شمشیر دعثور را به او برگرداند.

در گزارشی دیگر چنین آمده است وقتی پیامبر صلی الله علیه وآله و سلم بر او مسلط شد، به او فرمود: چه کسی تو را از دست من محافظت می کند؟ در جواب عرض کرد بخشندگی تو یا محمد. پیامبر شمشیرش را به او پس داد و دعثور مسلمان شد پس از آن دعثور به نزد قوم خود رفت و آنان را به اسلام دعوت کرد و جماعت زیادی از آنان اسلام آوردند. در اینجا بود که خدای متعال این آیه را نازل فرمود:«يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا اذْكُرُوا نِعْمَتَ اللَّهِ عَلَيْكُمْ إِذْ هَمَّ قَوْمٌ أَنْ يَبْسُطُوا إِلَيْكُمْ أَيْدِيَهُمْ فَكَفَّ أَيْدِيَهُمْ عَنْكُمْ وَاتَّقُوا اللَّهَ وَعَلَى اللَّهِ فَلْيَتَوَكَّلِ الْمُؤْمِنُونَ»(1) ؛ ای اهل ایمان، یاد آرید نعمت خدا را بر خود آنگاه که گروهی همت گماشتند که بر شما دست یازند و [خدا] دست [ستمگری] آنها را از شما کوتاه کرد و از خدا پروا دارید و مؤمنان باید تنها بر خدا توکل کنند»(2).

سریه محمد بن مسلمه

سریه محمد بن مسلمه(3)

پس از آنکه مسلمانان در جنگ بدر بر دشمنان مشرک خویش پیروز شدند و هفتاد نفر از آنان را اسیر کردند و هفتاد نفر ازشجاعان و بزرگان آنان را نیز کشتند و در پایان جنگ نیز کشته مشرکان را در چاه ریختند زید بن حارثه به سوی اهالی دست پایین [منطقه] رفت و نیز عبدالله بن رواحه به سمت اهالی دست بالا رفت تا خبر پیروزی مسلمانان را به آنان

ص: 234

برسانند. کعب بن اشرف که از طایفه بنی طی بود و مادرش از قبیلهٔ بنی نضیر، گفت: می بینید که محمّد چطور آنان را کشت؟ حقا که مردگان قریش و بدر از بزرگان عرب و سروران مردم بودند. به خدا اگر محمّد بر این قوم دست یافته باشد دل خاک (مردن از پشت آن زنده ماندن بهتر خواهد بود.

زمانی که کعب بن اشرف به خبر پیروزی مسلمانان و شکست سخت کافران یقین پیدا کرد از مدینه خارج شد و در مکه به دیدن مطلب بن ابی وداعه سهمی رفت، و شروع کرد به شورانیدن مردم علیه رسول الله صلی الله علیه وآله و سلم در این باره نیز شعرهایی سرود و بر کسانی که در بدر کشته شده بودند و مسلمانان جنازهٔ آنان را در چاه انداخته بودند، گریه و زاری کرد.

نیز شعرها و سخنانی می گفت که در آن به زنان مسلمان توهین و ناسزا روا می داشت، تا جایی که باعث ناراحتی و اذیت مسلمانان شد. سپس کار را به هجو کردن مسلمانان و حتى رسول خدا صلی الله علیه و آله وسلم رسانید و دشمنان اسلام را ستود و آنان را به جنگ و دشمنی علیه مسلمانان تحریک می کرد.

ابوسفیان و مشرکان مکه از او پرسیدند از نظر تو دین ما نزد تو محبوب تر است یا دین محمد و یارانش؟ آیا به نظر تو دین ما به حق نزدیک تر است یا دین آنان؟

کعب بن اشرف در جواب آنان گفت: «شما از آنان راه یافته تر و از آنان برترید»(1) . سپس با آنان هم قسم شد و پیمان بست تا علیه محمد با آنان متحد شود، و در کنار کعبه با یکدیگر پیمان بستند.

پس از آن کعب بن اشرف به مدینه بازگشت. سپس فرشته وحی جبرئیل از جانب خدا خبر پیمان بستن کعب و ابوسفیان را برای رسول خدا آورد و دستور کشتن کعب را به آن حضرت ابلاغ کرد. رسول خدا صلی الله علیه وآله و سلم به اصحاب چنین فرمود: کعب به مدینه بازگشته است. کیست که شر او را از سر ما کوتاه کند؟ او خدا و رسولش را آزرده است و به طور آشکار با ما اعلان دشمنی کرده و ما را هجو نموده است به سوی قریشیان رفته و آنان را برای جنگیدن با ما جمع کرده و با اندیشه و توطئه ای پلیدتر از آنچه قریش برای کشتن ما

ص: 235

در سر می پروراند پیش آمده است سپس این سخن خداوند را که درباره او نازل شده بود تلاوت فرمود، آن جا که می فرماید: «أَلَمْ تَرَ إِلَى الَّذِينَ أُوتُوا نَصِيبًا مِنَ الْكِتَابِ يُؤْمِنُونَ بِالْجِبْتِ وَالطَّاغُوتِ وَيَقُولُونَ لِلَّذِينَ كَفَرُوا هَؤُلَاءِ أَهْدَى مِنَ الَّذِينَ آمَنُوا سَبِيلًا*أُولَئِكَ الَّذِينَ لَعَنَهُمُ اللَّهُ وَمَنْ يَلْعَنِ اللَّهُ فَلَنْ تَجِدَ لَهُ نَصِيرًا »(1) ؛ آیا کسانی که از کتاب [آسمانی] نصيبي يافته اند، ندیده ای؟ که به جبت و طاغوت ایمان دارند و دربارۀ کافران می گویند اینان از کسانی که ایمان آورده اند راه یافته ترند. اینانند که خدا لعنتشان کرده و هرکه را خدا لعنت کند هرگز برای او یاوری نخواهی یافت».

وقتی پیامبر صلی الله علیه وآله و سلم قرائت آیه را به پایان برد، محمد بن مسلمه برپا ایستاد و عرض کرد: یا رسول الله به من اجازه می فرمایید او را بکشم؟

پیامبر صلی الله علیه وآله و سلم فرمود: آری به راستی که خداوند اجازه کشتنش را داده است.

محمد بن مسلمه به همراه ابونائله که برادر رضاعی کعب هم بود، شبانه به سراغ کعب رفتند و او را به داخل قلعه خواندند همین که وارد شد، او را کشتند. سپس نزد پیامبر اکرم صلی الله علیه وآله و سلم آمدند و خبر مرگ کعب را برای آن حضرت آوردند(2). این چنین بود که خدای جل جلاله مسلمانان را از شر جنگی که کعب بن اشرف در شعله ور کردن آن می کوشید، راحت کرد. واقعهٔ قتل کعب در چهاردهم ربیع الاول سال سوم هجرت بود(3).

بود که قریشیان بعد از جریان جنگ بدر از عبور و مرور در جاده هایی که به شام منتهی می شد، وحشت داشتند. از این رو، یک کاروان تجارتی که ابوسفیان نیز با آنان بود، با مقدار زیادی نقره از راهی که به عراق ختم می شد به راه انداختند آنان مردی از قبیلهٔ «بکر بن وائل به نام فرات بن حيّان را اجیر کردند تا کاروان را راهنمایی کند کاروان قریش در منطقهٔ قرده به زید بن حارثه و سوارانش برخورد کردند افراد زید بر کاروان دست یافتند و چون افراد قافله توانایی مبارزه وجنگیدن را نداشتند گریختند مسلمانان کاروان تجاری را به همراه یک یا دو اسیر که یکی از آن دو همان مرد راهنما ، یعنی فرات بن حیان بود، به محضر رسول اکرم صلی الله علیه وآله و سلم آوردند. فرات بن حیان مسلمان و آزاد شد اموال و دارایی موجود در کاروان تجارتی نیز تخمیس شد و پس از آن میان اعضای سریه تقسیم شد(1). این سریه نیز یکی از شمار حمله های تأدیبیه است و هدف عمده اش ادب کردن دشمن و اظهار توانمندی سپاه اسلام بوده است. چرا که قریش همان طور که سابقاً اشاره کردیم مدینه و مسلمانان را در محاصره اقتصادی قرار داده بودند.

چند نفر از خزرجیان به نامهای عبدالله بن عتیک مسعود بن سنان و عبدالله بن انیس و ابوقتاده و خزاعی بن اسود که با قبیله خزرج هم پیمان بود برای کشتن ابو رافع سلام بن ابى الحقيق خارج شدند. این گروه که فرماندهی آن را عبدالله بن عتیک عهده دار بود، به قلعه خیبر آمده و وارد خانۀ ابو رافع شدند و او را کشتند و به مدینه بازگشتند(1) . این جریان در ماه جمادى الآخر اتفاق افتاد.

کشتگانشان باشند. خود ابوسفیان نیز برای تأکید این مطلب گفت: من روغن مالیدن به سر و نیز هم آغوشی با زنان را بر خود حرام کردم تا زمانی که با محمد به جنگ درآیم. قریش بر این حال آماده تدارک جنگ می بودند تا آنکه روزی صفوان بن اميّه وعكرمة بن ابی جهل همراه جماعتی از قریش که مصیبت زده ،پدران برادران و فرزندان خود بودند ندا در دادند ای گروه قریش، محمد شما را تنها و بی کس کرد و خوبان شما را کشت شما نیز ما را با این اموال برای جنگیدن با محمد یاری کنید تا شاید بتوانیم انتقام کشتگان خودمان را از او بگیریم(1).

آنان منظورشان از این اموال قافلهٔ تجارتی ابوسفیان و دیگرانی بود که در آن قافلهٔ بزرگ کالای تجارتی داشتند. قریش نیز به آنان پاسخ مثبت دادند و آن کالاها را به فروش رساندند آن کاروان شامل هزار شتر و ارزش بار آن شتران پنجاه هزار دینار بود. خدای متعال در اینباره این آیه را نازل کرد:«إِنَّ الَّذِينَ كَفَرُوا يُنْفِقُونَ أَمْوَالَهُمْ لِيَصُدُّوا عَنْ سَبِيلِ اللَّهِ فَسَيُنْفِقُونَهَا ثُمَّ تَكُونُ عَلَيْهِمْ حَسْرَةً ثُمَّ يُغْلَبُونَ وَالَّذِينَ كَفَرُوا إِلَى جَهَنَّمَ يُحْشَرُونَ »(2)؛ «قطعاً كساني که کفر ورزیدند اموال خود را خرج می کنند تا مردم را از راه خدا باز دارند. پس به زودی همۀ آن را خرج می کنند و آنگاه حسرتی بر آنان خواهد گشت، سپس مغلوب می شوند. و کسانی که کفر ورزیدند به سوی دوزخ گرد آورده خواهند شد»(3).

بود. رسول خدا نامه را خواند ولی به اصحاب خود از محتوای نامه خبری نداد و آنان را دستور فرمود تا به مدینه برگردند وقتی وارد مدینه شدند حضرت آنان را از اخبار موجود در نامه آگاه فرمود(1).

نماز عصر را نیز به جای آورد و در حالی که مردم جمع شده و اهالی روستاهای اطراف مدینه نیز به آنان پیوسته بودند، به صف ایستادند و منتظر خروج رسول خدا صلی الله علیه وآله و سلم شدند. ایشان سلاح خود را برگرفت لباس جنگ و زره در بر کرد(1) و از منزل بیرون آمد (2).

رجزهایی می گفت در جنگ احد ابوسفیان دو هزار نفر غلام حبشی را برای جنگیدن با مسلمانان به خدمت گرفته بود. رسول الله صلی الله علیه وآله و سلم و سپاهیان اسلام در احد مستقر شدند، آنگاه عبدالله بن أبى سركرده منافقان مدینه] و یارانش و کسانی که با او هم پیمان بودند، به بهانه ای از سپاه اسلام جدا شده و به مدینه بازگشتند تعداد این افراد در حدود یک سوم لشکر مسلمانان بود(1). سپس عبدالله بن حرام (پدر جابر بن عبدالله انصاری) به دنبال آنان رفت و اهمیت کاری که سپاه اسلام در پیش رو داشت را به آنان یادآور شد و آنان را برای برگشتن به سپاه اسلام تشویق و ترغیب کرد و می گفت بیایید و در راه خدا جهاد کنید و از حرمت و حریم محترم اسلام دفاع کنید

آنان در جواب او گفتند: «اگر ما باور می کردیم و می دانستیم که شما برای جنگ بیرون آمده اید، برنمی گشتیم و از شما جدا نمی شدیم. این را گفتند و از سپاه اسلام جدا شده و به مدینه بازگشتند.

و با نظم خاصی آنان را آرایش نظامی می فرمود(1).

در بین لشکر مسلمانان پنجاه اسب سوار نیز وجود داشت(2). آن حضرت خطابه ای بلیغ ایراد فرمود که در آن سپاه اسلام را به جنگیدن شکیبایی و پایداری در راه خدا تشویق و روحیه آنان را تقویت می کرد حضرت در بخشی از آن خطبه فرمود: «و ما من ملك الا و له حمى ألا وإنّ حمى الله محارمه والمؤمن من المؤمنين كالرأس من الجسد، إذا اشتكى تداعى عليه سائر جسده؛ هر ملکی حریمی دارد و حریم خدا محرمات الهی است و ارزش جایگاه هر مؤمنی نسبت به دیگر مؤمنان همانند ارزش سر نسبت به پیکر انسان است که هرگاه به درد آید دیگر اعضای بدن را نماند قرار آنگاه بر شکاف یا شیاری که در کوه احد بود، پنجاه نفر تیرانداز را به سرکردگی عبدالله بن جبیر گماشت و به او فرمود: شما با تیراندازی دشمن را از ما برانید و از ناحیه پشت سر ما را حمایت کنید تا از پشت سر بر ما نتازند حتی اگر دیدید که ما دشمن را فراری داده و به دنبال آنان رفتیم و حتی داخل شهر مکه شدیم بازهم جایگاه خود را ترک نکنید. اگر دیدید دشمن بر ما یورش برد و ما را تا داخل مدینه عقب راند باز هم این جای مهم را ترک نکنید در جای خودتان محکم بمانید. در این باره بعضی این چنین آورده اند که پیامبر صلی الله علیه وآله و سلم به آنان فرمود: اگر دیدید پرندگان ما را به منقار گرفته و بردند و از میان برداشتند از این جایی که هستید، حرکت نکنید تا به شما دستور دهم همچنین اگر دیدید که ما آنان را فراری داده و پایمالشان کردیم، باز از جای خود حرکت نکنید تا اینکه کسی را بفرستم و دستور جدیدی بدهم (3).

پیامبر صلی الله علیه وآله و سلم علی علیه السلام را پرچمدار مهاجران و سعد بن عباده را پرچمدار انصار قرار داد. سپاه قریش نیز آرایش نظامی به خود گرفت. خالد بن ولید فرمانده سمت راست لشکر

ص: 243

شد و عكرمة بن ابى جهل نیز فرمانده سمت چپ(1).

برخی تاریخنگاران نوشته اند که ابو سفیان دویست سوار به فرماندهی خالد بن ولید را به عنوان گروه کمین قرار داده و به فرمانده آنان گفت وقتی دیدی کار جنگ بالا گرفت و جنگ شدت پیدا کرد و آتش آن شعله ور شد و ما با دشمن به زدوخورد پرداختیم و دو سپاه در دل هم فرو رفتند و جنگ تن به تن آغاز شد تو و یارانت از این شیار کوه از پشت سر به مسلمانان یورش برید(2).

آنگاه امیر مؤمنان علی علیه السلام به مبارزه با او شتافت در حالی که چنین رجز می خواند :

لكم خيولُ ولنا نصول ***یا طلح إن كنت كما تقول

فاثبت لننظر أينا المقتول ***وأينا أولى بما تقول

فقد أتاك الأسد الصؤول*** بصارم ليس به فلول

ينصره القاهر والرسول

«ای طلحه ،اگر آن چنان هست که می گویی/ شما را اسبانی است و ما را نیز نیزه و شمشیرهایی؛ پس نگاه کن و ببین تا کدام یک از ما کشته می شود/ و کدام یک از ما سزاوارتریم به آنچه می گویی؛

پس به سوی تو می آید شیری یورشگر و هماره فاتح/ با شمشیر برانی که هیچ عیب و نقصی ندارد؛

کسی که خدای قهار و پیامبرش وی را یاری می رسانند

طلحه پرسید: تو کیستی؟

حضرت فرمود: من علی بن ابی طالب هستم.

طلحه گفت: شناختمت که هستی ای قُضَم(1) جز تو کسی جرأت جنگ با من را ندارد(2).

و به سوی حضرت حمله کرد و ضربه ای بر وی وارد ساخت؛ امیر مؤمنان علیه السلام ضربه او را با سپر دفع کرد و به سرعت ضربه ای بر رانهای او زد که هر دو پای وی از ران قطع شد .

ص: 245

و بر پشت به زمین خورد و پرچم کفر سرنگون شد امیر مؤمنان علیه السلام جلو رفت تا کار او را تمام کند که طلحه او را به خویشاوندی قسم داد تا او را نکشد(1). حضرت او را رها کرد.

مسلمانان عرض کردند آیا او را نمی کشی؟

امیرمؤمنان علیه السلام فرمود: آن چنان ضربه ای به او زده ام که هرگز جان به در نخواهد برد(2).

رسول الله صلی الله علیه وآله و سلم خوشحال شد و با صدایی بلند تکبیر گفت و مسلمانان نیز چنین کردند

پس از طلحه برادر او ابو سعد بن ابی طلحه پرچم مشرکان را از زمین برداشت که او هم به دست امیرمؤمنان علی علیه السلام کشته شد و پرچمش بر زمین افتاد برادر دیگر طلحه به نام عثمان بن ابی طلحه پرچم کفر را از زمین برگرفت و به میدان آمد و این بار هم امیرمؤمنان علی علیه السلام بود که پرچمدار شرک را کشت و پرچم او را بار دیگر سرنگون ساخت. آنگاه برادر دیگرش به نام مسافع بن ابی طلحه پرچم را به دست گرفت که او نیز به دست امیر مؤمنان علیه السلام کشته شد و پرچم بار دیگر بر زمین افتاد. این بار حارث بن ابی طلحه پرچم را بلند کرد و به میدان آمد که او هم با شمشیر امیر مؤمنان علی علیه السلام به برادرانش پیوست و برای چندمین بار پرچم کفر سرنگون شد این بار شخص دیگری از بنی عبدالدار به نام ابو عزيز بن عثمان پرچم را برافراشت و بلافاصله به دست امیر مؤمنان علیه السلام کشته و پرچمش سرنگون شد. نفر بعدی که پرچم سپاه شرک را برافراشت و حضرت علی علیه السلام او را کشت، عبدالله بن ابی جمیله بود برای هشتمین بار پرچم سرنگون شده کافران را کسی به نام أرطاة بن شرحبیل از زمین برداشت و به مبارزه آمد که او هم به دست امیرمؤمنان علی علیه السلام راهی دوزخ شد و پرچمش سرنگون گردید این مرتبه غلام بنی عبدالدار که صواب نام داشت جلو آمده پرچم را برداشت و پا به میدان مبارزه گذاشت و امیرمؤمنان علیه السلام با یک

ص: 246

ضربه دست راست وی را قطع کرد. او پرچم را به دست چپ گرفت و حضرت نیز دست چپ وی را بینداخت آنگاه پرچم را به سینه تکیه داد و به کمک دو بازوی بی دست آن را نگه داشت که این بار امیر مؤمنان شمشیر بر فرق وی نواخت و او را به خاک افکند(1). پس جنگ شدت پیدا کرد و زدوخورد بالا گرفت تا آنکه مشرکان شکست خوردند و

پای به فرار گذاشتند(2) تا جایی که در ،فرار از زنانی که به همراه داشتند و در پشت سپاه مستقر بودند، نیز گذشتند. در همین زمان مسلمانان که وضع را اینگونه دیدند، شروع به جمع آوری غنایم دشمن شکست خورده کردند.

فرمانده آنان عبدالله بن جبیر به ایشان گفت: رسول خدا رسول خدا صلی الله علیه وآله و سلم به من امر فرمود که از جای خود حرکت نکنم.

تیراندازان به عبدالله بن جبیر گفتند: دستوری که تو به ما امر می کنی مربوط به زمانی بود که کار جنگ یکسره نشده بود نه اکنون که کار جنگ به نفع ما به پایان رسیده است. بنابراین، آنان به سوی جمع آوری غنایم روی آورده و فرمانده خود را در محل مأموريتشان تنها رها کردند و رفتند عبدالله بن جبیر با گروه کوچکی از تیراندازان که به همراهش مانده بودند از جای خود حرکت نکردند و ایستادند اما بقیه تیراندازان نگهبان شیار کوه به جمع آوری غنیمتها مشغول شدند(1).

می گویند: خداوند هرگز پیامبرش را در سرزمینی این چنین پیروز نگردانیده است که در روز احد او و اصحابش را نصرت داد اما وقتی که پیامبر صلی الله علیه وآله و سلم را نافرمانی کردند و دربارهٔ اطاعت از فرمان حضرت به خصومت و مشاجره پرداختند نتیجه به عکس شد.

اصحاب رسول خدا صلی الله علیه وآله و سلم شروع کردند به دفاع کردن از حضرت و جنگیدن با کافران قریش تا جایی که هفتاد نفر از مسلمانان شهید شدند که چهار نفرشان از مهاجران یعنی حضرت حمزه مصعب بن عمیر عثمان بن شماس و عبدالله بن جحش و بقیه کشتگان از انصار بودند. در اثر این حمله ناگهانی مسلمانان گریختند و کسی از آنان ایستادگی نکرد

مگر حضرت علی و ابودجانه و سُل بن حنیف که از پیامبر صلی الله علیه وآله و سلم دفاع می کردند(1) . این

ص: 249

(1)

ص: 250

در حالی بود که تعداد مشرکان و همچنین فشار حملات آنها بر این عده محدود بسیار زیاد و شدید بود. پیامبر صلی الله علیه وآله و سلم به امیر مؤمنان علیه السلام رو کرد و فرمود یا علی مسلمانان چه می کنند؟ امیرمؤمنان علی علیه السلام عرض کرد یا رسول الله آنان کافر شدند و به دشمن پشت کردند و گریختند و شما را تنها گذاشتند.

پیامبر فرمود: چه چیزی باعث شد که تو همراه آنان نرفتی؟

حضرت علی علیه السلام عرض کرد ای رسول خدا آیا بروم و شما را تنها بگذارم؟ آیا بعد از

ص: 251

ایمان آوردن، کفر بورزم؟ شما برایم سرمشق و الگو هستید. به خدا، از جای خود حرکت نمی کنم تا آنکه یا کشته شوم یا آنکه خدا تو را به آن پیروزی که وعده داده است، برساند(1) . اميرمؤمنان علی علیه السلام در کنار آن حضرت پایدار ماند و دسته های لشکر را از وجود پیامبر صلی الله علیه وآله و سلم دور کرد. رسول خدا صلی الله علیه وآله و سلم به گروهی از لشکر دشمن نگاه کرد که به سوی آن حضرت می آیند به علی فرمود یا علی این گروه دشمنان را از من دور کن امیر مؤمنان به سوی آنان حمله برد و پراکنده شان کرد و هر دسته ای از لشکر که به سوی پیامبر صلی الله علیه وآله و سلم حمله می بردند، علی به استقبال آنان می شتافت و آنها را از وجود پیامبر صلی الله علیه وآله و سلم دور می ساخت(2)، و آنقدر با آنها جنگید که شمشیرش شکست و سه تکه شد.

هنگامی که رسول خدا حال امیر مؤمنان علی را این چنین دید، دستان خود را به سوی آسمان بلند کرد و عرضه داشت پروردگارا آن چیزی را که به من وعده داده ای، از تو می خواهیم؛ بی تردید اگر تو نخواهی پرستش نخواهی شد.

در گزارشی نقل شده است که رسول الله صلی الله علیه وآله و سلم این چنین دعا کرد: بارخدایا، قطعاً محمد بنده و پیامبر توست. تو برای هر پیامبری وزیری از خانواده او قرار دادی تا به وسیله او بازویش را تقویت کنی و شریک در امرش قرار دهی و وزیر مرا از خانواده ام قرار دادی؛ علی بن ابی طالب برادر من است. او خوب برادر و خوب وزیری است. بارخدایا به من وعده داده ای که مرا با چهار هزار ملک صف به صف یاری کنی. بارخدایا، به وعده ات، وفا کن تو در وعده ات تخلّف نمی کنی مرا و وعده داده ای که دین خود را بر همه ادیان چیره سازی هر چند مشرکان خوش نداشته باشند(1).

در همین میان که رسول خدا صلی الله علیه وآله و سلم پروردگار خویش را می خواند و به درگاه خدا تضرّع می کرد، ناگهان بانگی از آسمان شنید سر خویش را بلند کرد و جبرئیل را دید که بر تختی نشسته و چهار هزار ملائکه شانه به شانه اش او را همراهی می کنند. جبرئیل می گوید: لا فتى إلا علي ولا سيف إلا ذو الفقار؛ جوانمردی نیست مگر علی و شمشیری نیست مگر ذوالفقار» پس جبرئیل فرود آمد و ملائکه گرداگرد رسول خدا صلی الله علیه وآله و سلم حلقه زدند و بر آن حضرت سلام دادند. جبرئیل گفت: ای رسول خدا صلی الله علیه وآله و سلم سوگند به آن که تو را بر هدایت گرامی داشت فرشتگان مقرّب از برادری و جانفشانی علی نسبت به شما حیرت زده شده اند.

رسول خدا صلی الله علیه وآله و سلم فرمود ای جبرئیل و چه چیزی او را از برادری و جانفشانی نسبت به من باز دارد در حالی که او از من است و من از او هستم؟

جبرئیل گفت: من از شما دو نفر هستم (2)

امیرمؤمنان علی علیه السلام از خوشحالی گریه کرد و شکر و سپاس الهی را به سبب نیکویی و

ص: 253

نعمتش به جای آورد(1).

از مثانه اش خارج گردید(1) و بدین صورت از پای درآمد. آنگاه هند پیش آمد و شروع کرد به مثله کردن پیکر حضرت حمزه شکم ایشان را پاره کرد و کبد او را بیرون کشید و پاره ای از آن را به دندان گرفت اما نتوانست آن را فرو برد آن پارهٔ کبد را از دهانش بیرون انداخت علاوه بر این انگشتان و همۀ اعضایی را که از بدن حمزه پیدا و قابل بریدن بود برید و ریسمانی را از داخل آنها عبور داده و به جای گردنبند بر خویش آویخت.

بر اساس گزارشی دیگر وحشی گوید من به سوی جسد حمزه رفتم و شکم ایشان را شکافتم و کبد وی را برگرفتم و برای هند بردم و به او گفتم این کبد حمزه است». او آن را به دهان خود برد و همین که تکه ای از آن را پاره کرد خدا آن را در دهانش مانند استخوانی سفت و محکم گردانید لذا آن را از دهانش بیرون ریخت و آن را پرتاب کرد که خداوند فرشته ای را فرستاد تا آن را به بدن او ملحق کند.

امام صادق علیه السلام در این باره فرمود: خدا نمی خواست که چیزی از بدن حمزه وارد آتش

یا بشود لذا نتوانست آن تکه را ببلعد]

وقتی رسول الله صلی الله علیه وآله و سلم نگاه کرد که با بدن حمزه چه کرده اند، فرمود: بارالها، شکر و سپاس از آن توست و من به سوی تو شکوه می کنم و بر آنچه می بینم از تو کمک می خواهم بر اساس گزارش دیگری فرمود: اگر پیروز شوم انتقام می گیرم و حتماً مثله می کنم. خدای متعال این آیه را نازل فرمود: «وَ إِنْ عَاقَبْتُمْ فَعَاقِبُوا بِمِثْلِ مَا عُوقِبْتُم بِهِ وَ لَئِن صَبَرْتُمْ لَهُوَ خَيْرٌ لِلصَّابِرِينَ »(2) ، «اگر عقوبت کردید، همانگونه که مورد عقوبت قرار گرفتید،

متجاوز را به عقوبت برسانید و اگر صبر کنید البته آن برای صابران بهتر است.

بنابراین، پیامبر صلی الله علیه وآله و سلم فرمود صبر می کنم(3). آنگاه بر بدن حمزه هفتاد نماز گزارد، با هفتاد تكبير(4) و او را با همان لباس خونین جنگ که در آن به شهادت رسیده بود، به خاک سپرد.

ص: 255

سمت میدان میجنگید تا آنکه بر اثر زخمی عمیق که در بدن داشت، سست و بی حال شد و از پا افتاد.امیرمؤمنان علی علیه السلام که در سمت دیگر میدان حضور داشت او را دید و به طرف او شتافت و از زمین بلندش کرد و نزد رسول الله صلی الله علیه وآله و سلم آورد. همین که رسول خدا را دید، عرض کرد یا رسول الله صلی الله علیه وآله و سلم آیا به پیمان خود وفا کردم؟

حضرت فرمود: آری وفا کردی سپس در حق وی دعا کرد. زخمهای ابودجانه مداوا شد و تا روز نبرد یمامه زنده ماند سرانجام در جنگ یمامه مثل سایر جنگها، شرکت کرد و در راه خدا جنگید و به مقام شهادت نایل آمد(1).

کتف و گردن مادرم ایجاد شده بود نگریست و به من فرمود: مادرت مادرت مادرت را دریاب و زخم او را ببند خدا این جایگاه شما را مبارک گرداند. اجر و منزلت تو و برادرت و نیز شوهر مادرت بالاتر است از آنانی که از اطرافم گریختند و دفاع از مرا رها کردند(1) .

سپس فرمود خدا رحمت کند ،شما پدر و مادر و برادران را مادرم که از خوشحالی حال خود را نمی دانست عرض کرد یا رسول الله، برای ما دعا بفرمایید تا در بهشت همدم و همراه شما باشیم.

پیامبر هم چنین دعا کرد: بار خدایا آنان را در بهشت همدم و همراه من جای بده. مادرم گفت: بعد از این دعا دیگر هرگز و هرگز از آنچه در دنیا بر من وارد شود، باکی نخواهم داشت (2).

رو به قبله کرده و به خدا عرض می کند خدایا مرا به خانواده ام باز مگردان. در این حال او از منزل خارج شد و بعضی از نزدیکان خود را به او رساندند و دربارهٔ ماندنش با وی صحبت کردند که از ماندن در مدینه سر باز زد سپس نزد پیامبر آمد و گفت: یا رسول الله، خانواده ام می خواهند مانع آمدنم شوند و نگذارند که همراه شما برای جهاد خارج شوم؛ اما به خدا سوگند من امیدوارم که با همین پای لنگ در بهشت راه بروم.

پیامبر صلی الله علیه وآله و سلم به او فرمود: خداوند تو را از جهاد معذور داشته و جهاد بر تو واجب نیست.

عمرو بن جموح قبول نکرد و در خواهش خویش اصرار ورزید. پیامبر اسلام نزدیکان و فرزندان او فرمود اصرار نکنید که بماند. شاید خدا شهادت را روزي او کند. آنان وی را به حال خویش رها کردند. او نیز در صف مسلمانان جای گرفت و به جنگ پرداخت تا همان روز در راه خدا شهید شد. بعد از شهادت وی، همسرش به سوی او آمد تا جنازه او و جنازه پسرش «خلاد» و جنازه برادرش «عبدالله» پدر جابر انصاری را بردارد. بدنهای آنان را بر شتری بار کرد و به سوی مدینه حرکت کرد. در همین زمان بود که با عده ای از زنان مدینه که به دنبال خبر سلامتی رسول الله صلی الله علیه وآله و سلم بودند، برخورد کرد و آنان حال حضرت را از او جویا شدند. در جواب آنها گفت: خیر است. رسول خدا صلی الله علیه و آله وسلم سلامت است و بعد از این نعمت سلامتی پیامبر هر مصیبتی آسان و ناچیز است. خداوند از بین مؤمنان شهیدانی را بر می گزیند اما این شهیدان پسرم و برادرم و همسرم می باشند که آنان را به مدینه می برم تا در آنجا به خاک بسپارم.

سپس افسار ناقه را به دست گرفت و حرکت کرد همین که به دو راهی حرّه رسید، شتر زانو به زمین زد و از رفتن باز ایستاد هرچه تلاش کرد که شتر را به طرف مدینه براند از جایش حرکت نکرد اما همین که رو به احد می کرد شتر به سرعت راه می افتاد بنابراین ،به سوی رسول اکرم صلی الله علیه وآله و سلم بازگشت و جریانی را که برایش پیش آمده بود به عرض رسانید.

پیامبر صلی الله علیه وآله و سلم فرمود: این شتر مأموریت دارد آیا عمرو بن جموح هنگام رفتن چیزی نگفت؟

زن عرض کرد بله یا رسول الله زمانی که عمرو می خواست به طرف احد حرکت کند. رو به قبله کرد و گفت: خدایا مرا به خانواده ام باز نگردان و شهادت را روزی من فرما.

رسول خدا صلی الله علیه وآله و سلم فرمود: به همین سبب است که شتر حرکت نمی کند ای گروه انصار

ص: 259

برخی از شما چنان هستید که اگر خدا را قسم دهید و چیزی از او بخواهید، خداوند عطا می فرماید. از جمله آنان عمرو بن جموح است تو ای زن از زمانی که برادرت (عبدالله پدر جابر (انصاری به شهادت رسید ملائکه همچنان بر بدن او چون سایبانی بال گسترانده و سایه انداخته اند و منتظرند تا به خاک سپرده شود. سپس رسول خدا صلی الله علیه وآله و سلم مدتی در قبر آنان درنگ کرده، آنگاه فرمود: شوهر و پسر و برادرت در بهشت همدم و همراه هم خواهند بود. همسر عمرو بن جموح به رسول خدا صلی الله علیه وآله و سلم عرض کرد یا رسول الله، برای من نیز دعا کن شاید خدا مرا نیز با آنان جای دهد.و رسول خدا هم برایش دعا کرد تا خدا او را نیز همراه و همدم آنان قرار دهد(1).

از ترقوه او درآمد و همچنان فریاد برآورد وای من از این خواری تا اینکه هلاک شد (1).

عتبة بن ابي وقاص و عبدالله بن شهاب در کمتر از یک سال(2) پس از جنگ احد در حال کفر و شرک مردند.

مغيرة بن عاص نیز سنگی به طرف رسول الله صلی الله علیه وآله و سلم پرتاب کرد و به پیشانی حضرت اصابت کرد خدا او را با سرگشتگی و تحیّر گرفتار کرد و زمانی که مشرکان قریش متواری شدند، مغیره متحیر و سرگشته شد و راه فرار را نیافت در این هنگام، عمار بن یاسر خود را به او رسانید و وی را کشت(3).

من زد؟ محمد این ضربه را زد. او در مکه به من گفته بود که به زودی تو را خواهم کشت. بنابراین ،از آن روز دانستم که کشنده من او خواهد بود. به خدا سوگند اگر دردی که من [از این ضربت] می کشم به جان مردم حجاز می ریخت قطعاً آنان را از پای در می آورد. او همچنان نعره می کشید تا بِمُرد(1).

لحظه جان دادن سفارش ما را کرد(1).

خون زخم پیشانی حضرت را مکید و آن را فرو برد و چیزی از خون شریف ایشان را بیرون نمی داد پس حضرت به او فرمود خون را از دهانت بیرون کن .

پاسخ داد به خدا هرگز این خون را از دهانم بیرون نمی کنم، تا آنکه با گوشت و خونم آمیخته شود. باشد که در محضر خدا از آنانی باشم که به وسیلهٔ حضرتت رستگار شده اند. سپس از پیامبر صلی الله علیه وآله و سلم فاصله گرفت و به صحنه نبرد برگشت پیامبر پس از رفتن او فرمود: هر که می خواهد یکی از بهشتیان را ببیند به این مرد نگاه کند.

وی در راه خدا سخت جنگید و سرانجام به شهادت رسید.

سپس به طرف جماعت مسلمانان رفت و سعد بن معاذ را دید و به او گفت ای سعد بوی بهشت از پایین کوه احد به مشامم می رسد.

آنگاه به طرف مشرکان رفت و چنین می گفت بارالها عذر می خواهم از تو به سبب این کاری که برخی از مسلمانان انجام دادند ( = فرار یا دست کشیدن از جهاد) و از گفته و کرده این دورویان بیزارم. سپس شمشیرش را محکم گرفت و جهاد کرد تا شهید شد. فریاد ابلیس که ندا داده بود پیامبر صلی الله علیه وآله و سلم کشته شده است داخل خانه های مدینه شد و حضرت فاطمه زهرا علیها السلام را به گریه درآورد. زنان هاشمی و قریشی بر سر زنان و گریان از خانه بیرون ریختند فاطمه زهرا علیها السلام گریه کنان در حالی که صفیه ها عمه رسول الله صلی الله علیه وآله و سلم ایشان را همراهی می کرد آمد تا به پیامبر رسید. وقتی که فاطمه زهرا علیها السلام نزدیک پدر شده و دید که رسول خدا صلی الله علیه وآله و سلم زخمهای زیادی بر بدن دارد بغض گلویش را گرفت و در حالی که خون از چهره پدر پاک می کرد این چنین گفت خشم خدا فزون باد بر کسی که چهره رسول خدا صلی الله علیه و آله وسلم را خون آلود کرد(1).

پس خدای متعال این آیه را فرو فرستاد:«وَمَا مُحَمَّدٌ إِلَّا رَسُولٌ قَدْ خَلَتْ مِنْ قَبْلِهِ الرُّسُلُ أَفَإِنْ مَاتَ أَوْ قُتِلَ انْقَلَبْتُمْ عَلَى أَعْقَابِكُمْ وَمَنْ يَنْقَلِبْ عَلَى عَقِبَيْهِ فَلَنْ يَضُرَّ اللَّهَ شَيْئًا وَسَيَجْزِي اللَّهُ الشَّاكِرِينَ»(1) ؛ «و محمد، جز فرستاده ای که پیش از او [هم] پیامبرانی [آمده و] گذشتند، نیست. آیا اگر او بمیرد یا کشته شود از عقیده خود بر می گردید؟ و هرکه از عقیده خود برگردد هرگز هیچ زیانی به خدا نمی رسد، و به زودی خدا سپاسگزاران را پاداش می دهد». گفته شده است نزول این آیه وقتی بود که پیامبر صلی الله علیه وآله و سلم از احد به سوی مدینه بازگشت. اهالی مدینه همه در حال گریه و طلب توبه از خدا و اقرار به کرده ناپسند خود به استقبال رسول خدا صلی الله علیه وآله و سلم شتافتند. زنان انصار نیز در حالی که چهره می خراشیدند، مو می پریشیدند گیسو می کندند، گریبان چاک می زدند و میان بسته بودند به پیشواز پیامبر آمده بودند، همین که پیامبر به آنها را در آن حال دید فرمود: «خیر است و به آنان امر فرمود که خود را بپوشانند و به خانه های خود برگردند. همچنین فرمود: خدای عزوجل مرا وعده فرموده است که دین خود را در برابر سایر ادیان پشتیبانی فرماید و بر همه آیین ها چیره کند.

سپس رسول خدا صلی الله علیه وآله و سلم به آنان فرمود: «أيها الناس إنّكم رغبتم بأنفسكم عنّي و وازرني علي و واساني، فمن اطاعه فقد أطاعني، و من عصاه فقد عصاني وفارقني في الدنيا و الآخرة (2)؛ اى مردم ،شما جان خود را بر جان من مقدم داشتید و حال آنکه] علی حمایتم کرد و با من همدردی نمود پس هر که او را اطاعت کند مرا اطاعت کرده است و هرکس نافرمانی اش کند مرا نافرمانی کرده و در دنیا و آخرت از من جدا خواهد بود».

علی علیه السلام در حالی که سپر خود را از آبگیر مهراس(1) پر کرده بود جلو آمد تا رسول الله صلی الله علیه وآله و سلم از آن بنوشد و سپس خون از چهره اش بشوید فرمایش امیرمؤمنان علی علیه السلام در روز شورا به همین مطلب اشاره دارد که فرمود شما را به خدا سوگند می دهم، آیا در میان شما جز من کسی هست که در جنگ احد و آن هنگام که مردم میدان جنگ را ترک کردند پای ورزی کرد و فرشتگان در کنارش ماندند؟ آنان در جواب گفتند نه.

همچنین فرمود شما را به خدا آیا غیر از من در میان شما کسی هست که در روز احد از مهراس برای رسول الله صلی الله علیه وآله و سلم آب آورده باشد؟ آنان در جواب گفتند: نه.

سهل گزارش کرده که از او دربارهٔ زخمهای پیامبر خدا صلی الله علیه و آله وسلم پرسیدند؟ و او گفت: به خدا سوگند من می دانم که چه کسی بود که زخمهای رسول خدا صلی الله علیه و آله وسلم را می شست و چه کسی بر آن آب می ریخت؟ کسی که زخمهای پیامبر را می شست دخترش فاطمه علیها السلام بود و کسی که آب می ریخت علی بن ابی طالب بود(2). وقتی فاطمه علیها السلام دید که هرچه آب می ریزند خون بند نمیاید و خونریزی بیشتر می شود قطعه ای از حصیر را سوزاند و به وسیلۀ خاکستر آن خون زخم را بند آورد(3).

«حلوب» در نزدیکی «اعوص»(1) ، گریخته بودند پس از آنکه سه روز از فرارشان گذشته بود، بازگشتند. پیامبر خدا صلی الله علیه و آله وسلم از آنان پرسید تا کجا فرار کردید؟ جواب دادند: تا اعوص.

حضرت فرمود: به دور دست رفتید (گریختید)(2).

را که در معرکه باقی مانده بودند، جمع کرد. آنگاه خود پیامبر و علی علیه السلام و مسلمانان اندکی که گرد آن حضرت جمع شده بودند، یکباره و یکپارچه بر مشرکان حمله کردند و مشرکان پا به فرار گذاشتند و پراکنده شدند و راه مکه را در پیش گرفتند و به خواسته اصلی خویش، یعنی کشتن پیامبرصلی الله علیه وآله و سلم و هلاک کردن مسلمانان دست نیافتند. سرانجام پیروزی از آنِ مسلمانان بود، هرچند بسیاری از آنان شهید شدند.

ابو سفیان گفت: خدا لعنت کند ابن قمئه را که خیال می کرد محمد را کشته است. سپس گفت: در میان کشتگانتان مثله شدگانی وجود دارند وعده ما و شما سال آینده در بدر باشد. رسول خدا صلی الله علیه وآله و سلم به على فرمود: بگو ،آری همین وعده ما و شما باشد(1).

راه بازگشت به مکه وقتی به روحاء» رسیدند جملگی از بازگشت خود و ادامه ندادن جنگ با مسلمانان پشیمان شدند و شروع کردند به ملامت کردن خودشان و می گفتند: نه محمد را کشتید و نه دخترکان نورس با خود آورده اید و در حالی که در جنگ آنان را وا ننهاده، همه را کشتید، مگر آنان که گریختند پس برگردید و آنان را ریشه کن کنید.

این خبر به رسول خدا صلی الله علیه وآله و سلم رسید و اراده فرمود که دشمن را بترساند و قدرتی از خود و یارانش به دشمن نشان دهد بنابراین اصحاب را برای دنبال کردن ابوسفیان و یارانش فراخواند و چنین فرمود باید گروهی برای خدا قدرت نمایی کنند و به دنبال دشمن خدا بروند، زیرا که این کار در نابود کردن دشمن و بلند آوازگی کارآمد است.

آنگاه عده ای از اصحاب را با همه خستگی و زخمی که از جنگ برداشته بودند برای این کار خواند و آنان دستور پیامبر ها را عملی کردند.

و حضرتش را در گریستن بر حمزه همراهی کند.

وقتی که رسول الله صلی الله علیه وآله و سلم صدای گریه و زاری را از خانه فاطمه زهرا شنید، از در مسجد به آنها فرمود: برگردید خدا شما را رحمت کناد؛ به قدر کفایت غمخواری کردید (1).

رسول خدا صلی الله علیه وآله و سلم به همراه هفتاد نفر از کسانی که در جنگ احد زخمهای سنگینی به تن داشتند، از مدینه خارج شدند آنان بر این امید بودند که مبادا جنگی را که در آن رسول خدا صلی الله علیه و آله وسلم شرکت دارد از دست بدهند.

رسول خدا صلی الله علیه وآله و سلم علی علیه السلام را در جلو سپاه قرار داد و پرچم مهاجران را به دست او سپرد. جابر بن عبدالله از رسول خدا خواهش کرد تا اجازه فرماید که همراه حضرت ملازم رکاب باشد و حضرت الله نیز به او اجازه داد(1).

سپاهیان اسلام با همۀ رنج و خستگی و زخمهای التیام نیافته ای که به تن داشتند، از مدينه خارج شدند. رسول الله صلی الله علیه وآله و سلم برای ترسانیدن دشمن و اظهار قدرت کردن به دشمن این سپاه را حرکت داده بود(2). آن حضرت پیش از خروج از مدینه ابن ام مکتوم را جانشین خود کرده بود.

سپاه اسلام به حمراء الاسد، که به فاصلۀ هشت میلی مدینه قرار داشت، رسید. در آنجا بود که معبد بن ابو معبد خزاعی به نزد رسول خدا آمد. «خزاعه» نام قبیله ای است که تمام افراد قبیله چه مسلمان و چه کافر یکسره و بیکم و کاست خیرخواه رسول خدا صلی الله علیه وآله و سلم

ص: 279

شنوای پندهای او بودند و هیچ چیزی را از آن حضرت پنهان نمی کردند معبد که در آن روزگار مشرک بود به حضرت عرض کرد یا محمد! به خدا مصیبتی که در فقدان اصحاب و یارانتان بر شما وارد شد بر ما سخت سنگین و ناگوار است و آرزو داشتیم که با به سلامت بودن آنان تو اینگونه غمین نمی بودی.

آنگاه معبد خزاعی از محضر پیامبر صلی الله علیه وآله و سلم مرخص شد و رفت تا آنکه در منطقه «روحاء» که اردوگاه مشرکان بود با ابوسفیان و یارانش ملاقات کرد در آنجا معبد دید که لشکریان ابوسفیان همگی آماده شده اند تا بار دیگر به رسول خدا صلی الله علیه وآله و سلم و اصحابش حمله کنند نیز شنید که آنان می گفتند ما بر بیشتر سرداران و بزرگان از یاران محمد دست یافتیم و پیش از اینکه آنان را از ریشه برگنیم و کار را تمام کنیم رهایشان کردیم و بازگشتیم؟ باید بار دیگر بر باقیمانده مسلمانان حمله کنیم و خیال خود را از بابت مسلمانان آسوده و راحت سازیم.

ابوسفیان وقتی که معبد را دید به او گفت: از محمد چه خبر؟

معبد گفت: محمّد و اصحابش به قصد حمله بر شما حرکت کرده اند، لیکن چنان زیاد بودند که من هنوز مانند چنین گروهی را ندیده بودم سخت مشتاق دست یافتن بر شما هستند. در ضمن کسانی که در روز احد به جنگ پشت کرده و از فرمان محمد سرپیچی کرده بودند همگی از کوتاهی کردن خویش و نیز از اینکه فرصت را از دست داده اند پشیمانند و آن چنان بر شما خشمگین هستند که تاکنون مانند آن را ندیده ام.

ابوسفیان گفت: وای بر تو چه می گویی؟

معبد گفت به خدا پیش از آنکه اینجا را ترک کنی پیشانی مرکب پیش قراولان آنان را خواهی دید.

ابوسفیان و یارانش از سخنان معبد غمگین شدند و ترس بر دلهایشان حاکم شد و از تصمیم برای حمله به سپاه اسلام منصرف شدند و به فکر بازگشت افتادند.

از طرفی، رسول خدا صلی الله علیه و آله وسلم و یارانش در حمراء الاسد اردو زدند. شب هنگام، پیامبر صلی الله علیه وآله و سلم به اصحاب فرمان داد که در اطراف خود و در جاهای مختلف آتشهای زیادی روشن کنند. اصحاب نیز در پانصد جا آتش افروختند به گونه ای که این آتشها از دوردست دیده می شد مشرکان که آتشها را از دور دیدند باور کردند که پیامبر صلی الله علیه وآله و سلم با سپاهی پرشمار در پی آنان

ص: 280

آمده است. لذا مشورت کردند و تصمیم گرفتند که کارزار را رها کرده، به مکه بازگردند. رسول خدا صلی الله علیه وآله و سلم و و اصحابش سه روز در آنجا ماندند و وقتی که اطمینان پیدا کردند که مشرکان از جنگ منصرف شده و دیگر به سوی آنان باز نخواهند گشت، به مدینه بازگشتند و در روز جمعه بعد از پنج روز دوری از شهر به مدینه رسیدند(1).

قاره به آنان خیانت کردند و با استمداد از قبیلهٔ هذیل بر سر مسلمانان ریختند و جنگ شدیدی میان دو طرف درگرفت و سرانجام این گروه به علت اندک شمار بودن و عدم آمادگی برای نبرد همگی به شهادت رسیدند(1).

سپس نامه رسول الله صلی الله علیه وآله و سلم را توسط حرام بن ملحان برای عامر بن طفیل فرستادند. عامر بی آنکه نامه را نگاه کند و آن را بخواند حرام بن ملحان را کشت.

سپس از قبیلۀ خود یعنی بنی عامر کمک خواست تا گروه مبلغان را بکشند اما آنان دعوت او را پاسخ نداده و گفتند ما هرگز عهد و پیمان ابوبراء را نمی شکنیم او این مسلمانان را امان و پناه داده است.

بنابراین عامر بن طفیل از قبایل بنی سلیم که شامل: «عصيّه و «رعلا» و «ذکوان» بودند، کمک خواست. آنان نیز به وی پاسخ مثبت دادند. سپس در حالی که مسلمانان در اردوگاه خود مستقر بودند ناگهان بر سرشان ریختند و به محاصره خود درآوردند. مسلمانان شمشیرها از نیام برکشیدند و به جنگشان ایستادند و همه شهید شدند، تنها کعب بن زید در حالی که نیمه جان در بین کشتگان افتاده بود جان به در برد و در جنگ خندق شهید شد(1) از این گروه اعزامی یک نفر به نام عمرو بن امیه ضمری به اسارت درآمد. وقتی متوجه شدند او از قبیلهٔ مضر است، عامر بن طفیل موی جلوی سر عمرو بن امیه را چید و آزادش کرد تا به نذر مادرش وفا کرده باشد به این ترتیب عمرو بن امیه به مدینه بازگشت و نزد رسول خدا صلی الله علیه وآله و سلم رسید و خبر شهادت یارانش را داد حضرت شهادت آنان را به اصحابش تسلیت گفت و فرمود: دوستان و یاران شما شهید شدند و در حالی که با خدایشان می گفتند: خدایا به اقوام و آشنایان ما برسان که ما در حالی به لقای پروردگار خود رسیدیم که او از ما راضی شده و ما نیز از او خود خشنود گشتیم(2). وقتی که این خبر به ابوبراء رسید ، از اینکه باعث شده بود تا اصحاب رسول الله صلی الله علیه وآله و سلم به سرزمینهای آنان بیایند و به اعتماد اینکه در امان او راهی نجد شده و اکنون به شهادت رسیده اند آنقدر غصه دار شد که باعث مرگ وی شد. وقتی این خبر به پسر ابوبراء، «ربيعة بن ابی براء رسید به مجلسی که اصحاب عامر بن طفیل تشکیل داده بودند، وارد شد و بر عامر حمله برد و ضربه ای را بر ران وی زد

عامر گفت: این کار عموی من ابوبراء به حساب می آید و کسی را یارای خونخواهی

ص: 283

از وی نیست .

بعضی از مورّخان گفته:اند خبر شهادت اصحاب مرثد در رجیع و نیز خبر فاجعه بئر معونه هر دو در یک شب به پیامبر صلی الله علیه وآله و سلم رسید و قلب ایشان و سایر مسلمانان را سخت به درد آورد. مسلمانان نیز دانستند این حیله های ناجوانمردانه و کشتارهای غافلگیرانه همه از عادات و رفتار جاهلیت است و از جاهلان چنین کارهایی سر می زند و ریشه کن کردن رفتار جاهلی امکان ندارد مگر به گسترش اسلام و رسانیدن تعالیم اخلاقی آن به همه مردم پس باعث شد با انگیزه بیشتری برای نشر آموزه های اسلام و ابلاغ احکامش و پیروی از اوامر خدا و رسولش گام بردارند(1).

چون وام ستاندن میان قبیله بنی نضیر و مسلمانان مرسوم بود، پیامبر صلی الله علیه وآله و سلم نزد آنان رفت و درباره گرفتن قرض از آنان برای پرداخت دیه برخی از کشتگان با آنان گفت وگو کرد. آنان نیز گفتند هر چقدر که دوست داشته باشی به شما قرض خواهیم داد.

در همین هنگام که پیامبر صلی الله علیه وآله و سلم در کنار دیوار یکی از خانه های آنان نشسته بود، برخی از آنان با همدیگر خلوت کردند و گفتند دیگر بهتر از این فرصتی یافت نخواهد شد و پیامبر را در چنین موقعیتی پیدا نخواهید کرد. کیست که بر بالای این خانه رود و این سنگ بزرگ را بر سر وی فرود آورد و او را بکشد تا همه ما از دست وی راحت بشویم؟

عمرو بن جحابش باشتاب پیش آمد و گفت من برای این کار آماده هستم. سلام بن مشکم به آنان گفت: این کار را نکنید؛ به خدا وی را از تصمیم شما آگاه می سازند این عمل شما شکستن پیمانی است که بین ما و او بسته شده است.

جبرئیل نازل شد و پیامبر را با خبر کرد. پیامبر به امیر مؤمنان علی سفارش کرد که از جای خود حرکت نکند و اگر کسی دربارۀ آن حضرت سؤال کرد به آنان بگوید حضرت به جانب مدینه رفته است پیامبر صلی الله علیه وآله و سلم خود را به مدینه رساند و اصحاب نیز پس از مدتی به رسول الله صلی الله علیه وآله و سلم پیوستند و به حضرت عرض کردند یا رسول الله از جا بلند شدید و به مدینه بازگشتید در حالی که ما از بازگشت شما باخبر نشدیم.

رسول خدا صلی الله علیه وآله و سلم به آنان فرمود یهودیان نقشه قتل مرا کشیده بودند که خدا مرا باخبر ساخت، به همین سبب من از جای برخاستم.

سپس پیامبر صلی الله علیه وآله و سلم کسی را به جانب آنان فرستاد تا از طرف حضرت به یهودیان بنی نضیر که ساکن کرانه های «فرع و اطراف آن در روستایی به نام «زهره» بودند، دستور دهد که مدینه را ترک گویند و ظرف مدت ده روز از آنجا بروند.

عبدالله بن ابی وقتی از این خبر آگاه شد به یهودیان بنی نضیر پیام داد که خانه های خود را ترک نکنند و به و به آنان وعده داد که با قوم و افراد خود و نیز با افراد بنی قریظه و غطفان، که هم پیمانان شما هستند، به کمک شما خواهیم آمد. بنی نضیر نیز با وعده های ابن ابی به طمع افتادند. از طرفی رسول خدا صلی الله علیه وآله و سلم ابن ام مکتوم را در مدینه جانشین خود ساخت و در حالی که امیرمؤمنان علیه السلام پرچم سپاه اسلام را به دست گرفته بود، به همراه لشکر به طرف

ص: 285

قلعه های بنی نضیر حرکت کردند و نماز عصر را در کنار قلعه های آنان به جای آوردند. یهودیان بنی نضیر وقتی پیامبر را دیدند با تیر و سنگ بر فراز قلعه و باروی خویش قرار گرفتند از طرفی، بنی قریظه خود را کنار کشید و عبدالله ابن ابی به وعده هایش عمل نکرد. محاصره به درازا کشید و بیست و یک شب ادامه یافت خداوند وحشت را بر قلبهای آنان چیره ساخت تا جایی که تصمیم گرفتند که بدون جنگ و خونریزی مدینه را ترک کنند رسول خدا نیز به آنان فرمود: از مدینه خارج شوید؛ جانتان از آن شما نیز از اموالتان به جز سلاح هرچه را می توانید بار شتران کنید و بروید.

سرانجام یهودیان بنی نضیر دف زنان و آوازخوانان با زنان و کودکان خود جلای وطن کرده و اموال خود را بر ششصد شتر بار کردند و تا می توانستند از اموال خود چیزی نگذاشتند به گونه ای که در خانه خود را از جا کنده و بار شتر کرده بودند و خانه هایشان را با دستان خود خراب می کردند عده ای از آنان به طرف خیبر رفتند و عده ای نیز راه شام را در پیش گرفتند و برخی به طرف «حیره» راهی شدند(1).

همچنان در خانه های شما ساکن باشند و اگر دوست داشته باشید این اموال را به مهاجران ببخشم و در عوض آنان از خانه های شما خارج شوند.

سعد بن عباده و سعد بن معاذ که از بزرگان انصار بودند عرض کردند: ای رسول الله، ما راضی هستیم که اموال را بین مهاجران تقسیم کنید و آنان همچنان در خانه های ما بمانند. انصار نیز به تأیید آنان فریاد برآوردند یا رسول الله ما نیز به این کار راضی هستیم. پیامبر هم در حق آنها چنین دعا کرد: خدایا بر انصار و فرزندانشان رحمت فرست. آنگاه داراییهایی که خداوند ملک ایشان کرده بود بین مهاجران تقسیم نمود و از انصار تنها به دو نفر که وضع مالی خوبی نداشتند نیز از آن اموال بخشش فرمود(1).

به این ترتیب رسول خدا صلی الله علیه و آله وسلم به وسیلهٔ اموال بنی نضیر در امور معیشتی مردم گشایش داد. درباره فداکاری انصار و ستایش آنان و دربارهٔ تقسیم اموال بنی نضیر بود که خداوند آیه زیر را نازل فرمود: «... وَ لَا يَجِدُونَ فِي صُدُورِهِمْ حَاجَةً مِمَّا أُوتُوا وَ يُؤْثِرُونَ عَلَى أَنفُسِهِمْ وَلَوْ كَانَ بِهِمْ خَصَاصَةٌ ... »(2) ، و نسبت به آنچه به آنها داده شده در دلهایشان حسدی نمی یابند؛ و هرچند در خودشان احتیاجی [مبرم باشد آنها را بر خودشان مقدم می دارند».

در تفسیر مجمع البیان به نقل از ابوهریره نقل شده است که این آیه در شأن و منزلت امیرمؤمنان علی علیه السلام و فاطمه زهرا علیها السلام نازل شده است و این به آن سبب بود که مهمانی بر آنان وارد شد و ایشان با آنکه خود گرسنه بودند مهمان را بر خود مقدم داشتند و خوراکشان را به مهمان خورانیدند.

در غزوه بنی نضیر بار دیگر امیر مؤمنان علیه السلام از امتحانی الهی سربلند بیرون آمد؛ چراکه در یکی از شبهای محاصره بنی نضیر یک گروه ده نفری به سرکردگی «عازورا» برای انجام عملیاتی خرابکارانه و نیز برای غافلگیری و قتل پیامبر از قلعه خارج شدند، اما پیش از آنکه بتوانند کاری از پیش ببرند علی از آنها را کشت و خدا به وسیله علی بن ابی طالب علیه السلام

ص: 287

شر آنان را از سر مسلمانان برطرف ساخت حسّان بن ثابت در اینباره چنین سرود:

الله اي كريهة أبليتها ***ببني النضير والنفوس تطلع

أردى رئيسهم و آب بتسعة ***طوراً يشلهم وطوراً يدفع(1)

خدا به کدامین بلا و حادثه تو را امتحان کرد /به بنی نضیر و افرادی که در دل شب آهسته می خواندند و سر بر می آوردند؛

رئیس آنها را کشتی و نه نفر را به او ملحق کردی /جمعی را ناکار کردی و جمعی را راندی .

از بنی نضیر تنها دو نفر اسلام آوردند یامین بن عمیر پسر عموی عمرو بن جحاش (که قصد داشت از بام منزل سنگ بزرگی را بر رسول خدا صلی الله علیه و آله وسلم فرو اندازد) و «ابو سعد بن هب این دو نفر به شرطی مسلمان شدند که داراییهایشان در اختیارشان قرار گیرد و چنین شد و آنان مسلمانانی نیک شدند تا جایی که گفته:اند یامین بن عمیر برای کشتن پسر عموي خود عمرو بن جحاش جایزه ای (2)تعیین کرد و عاقبت نیز موفق شد پسر عموی خود را توسط شخصی اجیر بکشد(3).

رسیدند دیدند که آنان جانب احتیاط در پیش گرفته در قله های کوه ها پناه جسته اند، لذا آنان را به حال خویش و انهادند. در این هنگام همراهان رسول الله صلی الله علیه وآله و سلم گفتند: خوب است به عسفان که نزدیک مکه قرار دارد برویم تا مردم مکه خیال کنند ما قصد مکه را داریم.

سپس رسول خدا برای ترساندن مشرکان مکه به همراه سپاه سواره دویست نفری راه عسفان را در پیش گرفتند. پیامبر صلی الله علیه وآله و سلم در بین مسیر ،گذرش به قبر مادرش افتاد و به زیارت ایشان رفت. آنگاه دو سوار از صحابه را فرستاد تا به کراع الغمیم»، که در دو منزلی مکه است، پیش رفتند. آنگاه پیامبر صلی الله علیه وآله و سلم بدون هیچ گونه درگیری نظامی، به مدینه برگشت(1).

گذشته از محرّم با چهارصد تن از یاران خود از مدینه خارج شد. مورخان تعداد نفرات سپاه اسلام را در این غزوه هفتصد و حتی هشتصد نفر نیز نوشته اند. سپاه اسلام بر محله های مشرکان که در کنار کوه ذات الرقاع بود فرود آمد و با لشکر مشرکان روبه رو شد، لیکن جنگی بین دو سپاه روی نداد و چون مسلمانان می ترسیدند که مشرکان هنگام نماز بر آنان حمله کنند خدای متعال نماز خوف را نازل فرمود پس رسول الله صلی الله علیه وآله و سلم و اصحابش اسلام نماز خوف بجای آوردند(1).

رسول خدا صلی الله علیه و آله وسلم نیز او را رها کرده و آزادش فرمود. او به سوی قوم خود آمد و گفت:

من از نزد بهترین مردم می آیم... (1).

جابر بن عبدالله انصاری برخورد کرد و وقتی دید جابر از کاروان عقب مانده است به او فرمود :چه شده است جابر؟

جابر به شتر خود اشاره کرد و گفت این شتر کاهلی می کند و مرا عقب می اندازد. رسول خدا صلى الله عليه وسلم نزدیک شتر آمد و بر شتر دست کشید. شتر نیرویی یافت و با شتر آن حضرت همپا و همراه شد.

رسول خداصلی الله علیه وآله و سلم به جابر فرمود ای جابر آیا این شترت را به من می فروشی؟

جابر عرض کرد آن را به شما هدیه می کنم

حضرت صلی الله علیه وآله و سلم فرمود: نه، آن را به من بفروش

جابر گفت: یا رسول الله حال که چنین است آن را به صورت "مساومه " از من بخرید ( یعنی او قیمت فروش را نمی گوید و حضرت قیمت را تعیین کند تا به توافق برسند).

رسول خدا صلی الله علیه وآله و سلم فرمود: آن را به یک درهم خریدارم

جابر عرض کرد یا رسول الله در این صورت، من زیان خواهم کرد.

رسول الله صلی الله علیه وآله و سلم فرمود: پس به دو درهم.

جابر عرض کرد: نه.

همین طور پیامبر صلی الله علیه وآله و سلم قیمت را برای او بالا می برد و جابر نمی پذیرفت تا آنکه قیمت

شتر به یک اوقیه ( معادل چهل (در هم رسید. رسول الله صلى الله عليه وسلم فرمود: جابر آیا راضی شدی؟

جابر عرض کرد ،آری یا رسول الله شتر از آن شما .

رسول الله صلى الله عليه وسلم فرمود: من آن را مالک شدم ولیکن تا مدینه بر آن سوار باش.

سپس رسول خدا صلی الله علیه وآله و سلم به جابر فرمود: ای جابر، آیا ازدواج کرده ای؟

جابر عرض کرد ،آری یا رسول الله

پیامبر فرمود: با زن ازدواج کرده ای یا دختر؟

جابر عرض کرد با زنی شوی دیده ازدواج کرده ام.

رسول خدا صلی الله علیه وآله و سلم لبخندی زد و فرمود آیا جاریه زن) جوانی غیر از او نیز داری؟

جابر آه سردی کشید و گفت: ای رسول خدا وقتی پدرم در روز احد به شهادت رسید، هفت دختر از او به جای ماند بنابراین ،من با زن جا افتاده ای ازدواج کرده ام تا بتواند آنان

ص: 292

را جمع کند و کارهای آنان را انجام دهد.

اینجا بود که رسول الله صلی الله علیه وآله و سلم ناراحت شد به گونه ای که آثار این غم در چهره مبارکش آشکار شد و در حالی که عمل جابر را تحسین می کرد به او فرمود: ای جابر، آفرین بر تو، کار درستی انجام داده ای رسول خدا صلی الله علیه وآله و سلم از مقدار بدهی پدر جابر پرسید و جابر بدهی پدرش را به حضرت عرض کرد. پیامبر فرمود: وقتی به مدینه رسیدی و هنگامی که خواستی درخت خرمایت را بچینی مرا خبر کن

جابر می گوید: وقتی داخل مدینه شدم، قصه را برای همسرم نقل کردم و آنچه رسول الله صلی الله علیه وآله و سلم درباره ازدواجم به من فرموده بود به وی گفتم او در حالی که شاد و خشنود شده بود، به من گفت چنان کن و شنوا و فرمانبردارش باش .

جابر در ادامه می گوید چون صبح شد افسار شتر را به دست گرفتم و به در مسجد بردم و شتر را آنجا خواباندم و داخل مسجد شدم و نزدیک در مسجد نشستم. هنگامی که رسول خدا صلی الله علیه وآله و سلم از خانه خارج شد تا به مسجد بیاید، شتر را دید و فرمود: این چیست؟

به حضرت گفتند: یا رسول الله این شتر جابر است.

حضرت فرمود: پس خود جابر کجاست؟ جابر را صدا زدند. وقتی که جابر نزد رسول الله صلی الله علیه وآله و سلم آمد ، حضرت به او فرمود: ای پسر برادرم افسار شترت را بگیر. شتر مال تو باشد.

سپس بلال را فراخواند و به او فرمود: جابر را با خود ببر و پول شتر را به او بده.

جابر گوید: من به همراه بلال رفتم و پول شتر را به من داد و یک مقدار هم اضافه تر از مبلغ توافق شده به من پرداخت کرد(1).

ص: 293

مدينه خارج شد تعداد اسب سواران این سپاه ده نفر بود.

سپاهیان اسلام به بدر الصغری که نام جایی است که زمان جاهلیت، هر ساله به مدت هشت روز در آنجا بازاری برپا می شد، رسیدند و اردو زدند و به انتظار ابوسفیان ماندند.

ابوسفیان نیز به همراه دو هزار نفر و پنجاه راس اسب از مکه خارج شدند و در مجنّه نرسیده به مرّ الظهران اردو زدند و سپس از همان جا نیز تصمیم به بازگشت گرفت. از این رو کسی را فرستاد تا مسلمانان را از حرکت به سوی آنان باز دارد و به او وعده داد که به پاس این عمل، ده شتر به وی عطا کند و ده شتر را نزد سهیل بن عمرو سپرد تا در صورت انجام این کار به وی پاداش بدهد(1).

آنگاه ابوسفیان به کسانی که همراه وی بودند چنین گفت ای گروه قریش، جنگ با سپاه اسلام برای شما به درستی به فرجام نمی رسد مگر اینکه در سالی خوب و پربار باشد. امسال شما سالی است خشک و کم بارش؛ من باز می گردم و شما نیز بازگردید. آنگاه ابوسفیان بازگشت و همۀ آنانی که با او بودند نیز برگشتند. از همین رو اهالی مکه لشکر او را «لشکر سویق نامیدند آنان می گفتند قطعاً شما خارج شدید تا سویق بنوشید.

پیامبر صلی الله علیه وآله و سلم و اصحابش به مدت هشت روز در بدر ماندند اما با یک نفر از مشرکان نیز روبه رو نشدند. اصحاب در این مدت چون کالای تجارتی نیز با خود داشتند، کالاها را در آن بازار با سود و بهرهٔ فراوانی فروختند و تندرست و بهره مند به مدینه بازگشتند (2).

بنابراین بهتر است ما در حمله بر آنان پیشی بگیریم.

پیامبر صلی الله علیه وآله و سلم فرمود: نه، بی تردید آنان از لحاظ نیکی به والدین در عرب از همه بهتر و با خویشان بهتر از همه صله رحم می کنند از جهت وفای به عهد در عرب از همه پایبندترند. منازل قبیلهٔ اشجع که یکی از تیره های بنی کنانه است نزدیک منازل بنی ضمره قرار داشت. بین این دو قبیله پیمانی برای چرای حیوانات و امنیت و دوستی دو جانبه برقرار بود. چون سرزمین اشجع دچار خشکسالی شد آنان به سرزمین ضمره که خرم و سرسبز بود وبيضاء جبل و مستباح محله های آن به شمار می رفت روانه شدند. بدین ترتیب قبیلهٔ اشجع به اردوگاه پیامبر نزدیک شدند، آنگاه ترسیدند که مبادا خطری از رسول الله صلی الله علیه وآله و سلم به آنان برسد و عده ای جنگجو را به سوی آنان بفرستد. کما اینکه پیامبر صلی الله علیه وآله و سلم نیز از نزدیک شدن اشجع پرهیز داشت، مبادا گزندی از آنان به لشکرش برسد بنابراین ،تصمیم گرفت به سوی آنها حرکت کند. قبیله اشجع که هفتصد نفر بودند با رئیس قبیله، مسعود بن رخيله در درهٔ کوه سلع فرود آمدند. در همین موقع پیامبر اسید بن حضیر را فراخواند و به او فرمود: با چند نفر از یارانت به سوی آنان برو و ببین برای چه آمده اند.

اسید همراه سه تن از افرادش به سوی آنها رفت و گفت: چه شده که نزدیک ما آمدید؟ رئیس اشجع ، مسعود بن رخیله از جا بلند شده و بر اسید بن حضیر و یارانش سلام کرد و گفت ما آمده ایم تا با محمد صلح کنیم.

بنابراین، اسید نزد پیامبر بازگشت و این خبر را به ایشان رسانید. حضرت فرمود: این جماعت ترسیده اند با آنها جنگ کنیم. بنابراین ،می خواهند با ما پیمان صلح برقرار کنند. سپس ده بار خرما به سوی آنان فرستاد و فرمود: «نِعْمَ الشيء الْهَدِيةُ أَمامَ الحاجة ؛ هديه خوب آن است که به گاه نیازمندی به کار آید».

آنگاه خود نیز به سوی آنها رفت و فرمود: ای جماعت قبیله اشجع، چرا بیرون آمدید؟ آنان گفتند: خانه های ما به شما نزدیک بود و در اقوام ما کم شمارتر از ما وجود ندارد. لذا به جهت نزدیک بودن خانه هایمان به تو همسایگی) جنگ با تو را خوش نداریم و به علت شمار اندکمان از جنگیدن با قوم خود بنی ضمره که با آنان پیمان بسته بودند ناتوانیم، پس آمده ایم با شما صلح کنیم.

ص: 296

رسول الله صلی الله علیه وآله و سلم نیز از آنان قبول فرموده و با آنان مصالحه کرد(1). آنان آن روز را در آنجا بودند سپس به سوی سرزمین خود باز گشتند. این آیه در همین باره نازل شد: «إِلَّا الَّذِينَ يَصِلُونَ إِلَى قَوْمٍ بَيْنَكُمْ وَبَيْنَهُمْ مِيثَاقٌ أَوْ جَاءُوكُمْ حَصِرَتْ صُدُورُهُمْ أَنْ يُقَاتِلُوكُمْ أَوْ يُقَاتِلُوا قَوْمَهُمْ وَلَوْ شَاءَ اللَّهُ لَسَلَّطَهُمْ عَلَيْكُمْ فَلَقَاتَلُوكُمْ فَإِنِ اعْتَزَلُوكُمْ فَلَمْ يُقَاتِلُوكُمْ وَأَلْقَوْا إِلَيْكُمُ السَّلَمَ فَمَا جَعَلَ اللَّهُ لَكُمْ عَلَيْهِمْ سَبِيلًا » (2)، مگر کسانی که با گروهی که میان شما و آنان پیمانی است؛ پیوند داشته باشند یا نزد شما بیایند در حالی که سینۀ آنان از جنگیدن با شما یا جنگیدن با قوم خود، به تنگ آمده باشد و اگر خدا می خواست قطعاً آنان را بر شما چیره می کرد و حتماً با شما می جنگید. پس اگر از شما کناره گیری کردند و با شما نجنگیدند و طرح صلح افکندند، [ دیگر] خدا برای شما راهی برای تجاوز بر آنان قرار نداده است».

روز به اردوگاه مراجعت کردند. سپس پیامبر صلی الله علیه وآله و سلم بدون هیچ گونه جنگ و درگیری به سوی مدینه بازگشتند. این غزوه زمینه ای شد برای آنچه که بعداً روی داد، یعنی فتح شام(1).

یهودیان گفتند: البته دین شما بهتر از دین اوست. شما از او به حق نزدیک ترید (1).

طبق روایتی خداوند درباره سخنان یهود یا در جواب قریش این آیه ها را نازل فرمود«أَلَمْ تَرَ إِلَى الَّذِينَ أُوتُوا نَصِيبًا مِنَ الْكِتَابِ يُؤْمِنُونَ بِالْجِبْتِ وَالطَّاغُوتِ وَيَقُولُونَ لِلَّذِينَ كَفَرُوا هَؤُلَاءِ أَهْدَى مِنَ الَّذِينَ آمَنُوا سَبِيلًا * ... فَمِنْهُم مَّنْ ءَامَنَ بِهِ وَ مِنْهُم مَّن صَدَّ عَنْهُ وَكَفَى بِجَهَنَّمَ سَعِيرًا »(2)، آیا کسانی را که از کتاب آسمانی تورات نصیبی یافته اند، ندیدی که به "جبت" و طاغوت" ایمان" دارند و درباره کسانی که کفر ورزیده اند می گویند اینان از کسانی که ایمان آورده اند راه یافته ترند تا آنجا که خداوند فرمود: پس برخی از آنان به وی ایمان آوردند و برخی از ایشان از او روی برتافتند و برای کیفر آنان] دوزخ پر شراره بس است».

وقتی یهودیان در جواب قریش این سخنان را گفتند خوشحال و شادمانشان کردند و آنان آماده پاسخ به دعوت یهودیان برای جنگ با رسول الله صلی الله علیه وآله و سلم شدند(3).

ابوسفیان به سوی قریشیان آمد و به آنان گفت خداوند شما را بر دشمنتان توانا کرده است این قوم یهود است که همراه شما میجنگد و هرگز از شما جدا نخواهد شد تا اینکه همه مسلمانان را یا به اسارت درآوریم و یا اینکه از ریشه برکنیم. پس ای قریشیان، جمع شوید و برای جنگ آماده شوید.

سپس این گروه یهودیان خود را به قبیلهٔ غطفان یکی از تیره های قبیله قیس عیلان رساندند و آنان را برای جنگ با رسول الله صلی الله علیه وآله و سلم دعوت کردند و به آنان گفتند که ما نیز با شما عليه رسول الله خواهیم بود قریش نیز در این جنگ همراه ما و شما هستند. بنابراین، قریش به همراه رئیس خود که در آن روزگار ابوسفیان بن حرب بود، از مکه خارج شدند و غطفان نیز با رئیس خود عينية بن حصن با تیرهٔ بنی فزاره و حارث بن عوف با تیره بنى مره و مسعر بن دخیله با همراهی اقوامش از تیره اشجع خارج شدند. سپاه کفر و مشرکان با سپاه ده هزار نفری خود رو به مدینه حرکت کردند بعضی از مورّخان شمار این

سپاه را تا هیجده هزار نفر نیز نوشته اند(4).

ص: 299

پیامبرصلی الله علیه وآله و سلم فرمود: «سلمان منا أهل البيت (1)، سلمان از ما اهل بیت است».

برنامه کار به این صورت بود که هر ده نفر مسئول کندن چهل ذراع از خندق بودند. رسول الله صلی الله علیه وآله و سلم نخستین کسی بود که در خندق شروع به کار کرد و مسلمانان آن را دنبال کردند. و به سختی و پیوسته مشغول کندن بودند. از طرفی، منافقان کاهلی کرده و نسبت به همراهی با رسول الله صلی الله علیه وآله و سلم و مسلمانان کوتاهی می کردند و به دروغ خود را ناتوان جلوه می دادند و از زیر کار شانه خالی می کردند(2). همچنین منافقان بی آنکه به پیامبر صلی الله علیه وآله و سلم خبر دهند ، یا از حضرت اجازه بگیرند به سوی کسان خویش می رفتند، اما وقتی برای یکی از مسلمانان مشکلی پیش می آمد که بایستی دنبال کار شخصی خود برود، حتماً به رسول خدا صلی الله علیه وآله و سلم خبر داده و برای اینکه به دنبال کار شخصی خود یا خانواده اش برود از حضرت اجازه می گرفت و بعد از انجام دادن کار شخصی خود از روی میل و رغبت و برای چشمداشت پاداش الهی به سر کار خود باز می گشت. بنابراین ،خدای متعال درباره این دسته از مؤمنان آیه زیر را نازل فرمود:«إِنَّمَا الْمُؤْمِنُونَ الَّذِينَ آمَنُوا بِاللَّهِ وَرَسُولِهِ وَإِذَا كَانُوا مَعَهُ عَلَى أَمْرٍ جَامِعٍ لَمْ يَذْهَبُوا حَتَّى يَسْتَأْذِنُوهُ إِنَّ الَّذِينَ يَسْتَأْذِنُونَكَ أُولَئِكَ الَّذِينَ يُؤْمِنُونَ بِاللَّهِ وَرَسُولِهِ فَإِذَا اسْتَأْذَنُوكَ لِبَعْضِ شَأْنِهِمْ فَأْذَنْ لِمَنْ شِئْتَ مِنْهُمْ وَاسْتَغْفِرْ لَهُمُ اللَّهَ إِنَّ اللَّهَ غَفُورٌ رَحِيمٌ »(3)جز این نیست که مؤمنان کسانی هستند که به خدا و پیامبرش گرویده اند و هنگامی که با او بر سر کاری اجتماع کردند تا از وی کسب اجازه نکنند نمی روند. در واقع کسانی که از تو کسب اجازه می کنند آنانند که به خدا و پیامبرش ایمان دارند پس چون برای برخی از کارهایشان از تو اجازه خواستند به هر کدامشان که خواستی اجازه ده و برایشان آمرزش بخواه که خدا آمرزنده مهربان است».

و دربارۀ منافقان که شانه از زیر کار خالی می کردند و بدون رخصت در پی کارهای خود می رفتند فرمود: «لا تَجْعَلُوا دُعَاءَ الرَّسُولِ بَيْنَكُمْ كَدُعَاءِ بَعْضِكُم بَعْضًا قَدْ يَعْلَمُ اللَّهُ الَّذِينَ

ص: 301

يَتَسَلَّلُونَ مِنكُمْ لِوَاذًا فَلْيَحْذَرِ الَّذِينَ يُخَالِفُونَ عَنْ أَمْرِهِ أَن تُصِيبَهُمْ فِتْنَةٌ أَوْ يُصِيبَهُمْ عَذَابٌ أَلِيمٌ» (1)، خطاب کردن پیامبر را در میان خود مانند خطاب کردن یکدیگر قرار ندهید. خدا می داند چه کسانی از شما دزداند [ از نزد او] می گریزند پس آنهایی که از فرمان او سرپیچی می کنند بترسند که مبادا بلایی به آنان رسد یا به کیفری دردناک گرفتار آیند.

سلمان فارسی در هنگام مشورت برای شیوه دفاعی نظر خود را برای حفر خندق چنین بیان کرد یا رسول الله وقتی که ما در سرزمین پارس می زیستیم، هرگاه دشمن خطرناکی قصد حمله به ما را می کرد؛ ما برای دفاع گرداگرد خود خندق می کندیم. عرب تا پیش از جنگ خندق این شیوه دفاعی را نمی دانست. مشرکان هنگامی که با خندق روبه رو شدند گفتند: این روش از ترفندهای دفاعی پارسیان است چنین روشی برای دفاع در عرب نبوده است(2).

دیدم که حضرت سنگی را به شکم بسته تا گرسنگی را کمتر احساس کند. خبر پیدا شدن آن سنگ بزرگ را عرض کردم حضرت به محل سنگ آمد و ظرف آبی خواست. آنگاه مقداری آب نوشید و مقداری از آب را در دهان گرفت و بر آن سنگ پاشید و کلنگ را به دست گرفت و بسم الله گفت و ضربه ای بر آن سنگ وارد کرد که جرقه ای از آن جست که در پرتو آن جرقه، کاخهای شام را دیدیم. ضربه دیگری بر آن زد و جرقه دیگری در اثر آن ضربت به وجود آمد که کاخهای مدائن را در پرتو آن دیدیم سپس ضربه دیگری زد و این بار برقی به آسمان جهید ،که ما کاخهای یمن را در آن مشاهده کردیم. رسول خدا صلی الله علیه وآله و سلم فرمود: بدانید و آگاه باشید که خداوند به زودی برای شما سرزمینهایی را که در این درخششها دیده اید فتح خواهد فرمود. سپس آن سنگ بزرگ را برای ما آن چنان فرو ریخت که گویی شن و خاک بوده است(1).

بنابراین ،تمام هفتصد نفری که در کار حفر خندق بودند خارج شدند. رسول خدا صلی الله علیه وآله و سلم به هر انصار و مهاجری که می گذشت می گفت: دعوت جابر را پاسخ گویید.

من به سرعت خود را به خانه ام رساندم و به همسرم گفتم به خدا، که رسول الله صلی الله علیه وآله و سلم به سوی تو می آید و از عهده پذیرایی اش برنمی آیی.

همسر جابر گفت: آیا تو حضرت را به مقدار غذایی که ما داریم آگاه کرده ای؟ جابر گفت: آری.

گفت: پیامبر صلی الله علیه وآله و سلم بهتر از من و تو می داند که چه می کند

رسول خدا صلی الله علیه وآله و سلم داخل منزل شد و نگاهی به دیگ کرد و نگاهی به تنور سپس کاسه بزرگی را خواست و نانها را در آن ترید کرد و غذا را داخل کاسه کشید. سپس فرمود: ای جابر ده نفر را داخل کن و نزد من بفرست .

من نیز ده نفر را وارد منزل کردم و آنان از غذا خوردند تا سیر شدند و در کاسه های ایشان چیزی جز آثار انگشتانشان دیده نمی شد سپس پیامبر صلی الله علیه وآله و سلم فرمود: جابر، سردست گوسفند را بیاور.

آن را نزد ایشان بردم و جماعت از آن خوردند آنگاه فرمود: ده نفر دیگر را داخل کن. ده نفر بعدی هم داخل شدند و از غذا خوردند تا سیر شدند و در کاسه های آنان جز آثار انگشتانشان چیزی دیده نمی شد. آنگاه فرمود: جابر، سردست گوسفند را نزدم بیاور.

من هم آوردم و جماعت از آن خوردند و خارج شدند. آنگاه فرمود: جابر، ده نفر دیگر را به درون دعوت کن .

من نیز چنین کردم و همه از آن غذا خوردند تا سیر شدند و در کاسه جز آثار انگشتان آنان چیزی دیده نمی شد. سپس فرمود: جابر سر دست گوسفند را نزدم بیاور من همچنین کردم ولی در کمال شگفت زدگی عرض کردم: یا رسول الله، مگر یک گوسفند چند دست دارد؟

فرمود: دو دست.

گفتم: به خدایی که تو را به رسالت مبعوث کرد سوگند می خورم که من تا کنون سه دست را برای شما آورده ام.

ص: 304