نشریه شماره 12 اداره کل اوقاف

توانا بود هر که دانا بود

تاریخچه وقف در اسلام

مندرج در کتاب «ایرانشهر» نشریه کمیسیون ملی یونسکو در ایران

نگارش

دکتر علی اکبر شهابی

دانشیار دانشگد و حقوق دانشگاه تهران و مدیر کل اوقاف

ص: 2

ص: 3

توانا بود هر که دانا بود

تاریخچه وقف در اسلام

مندرج در کتاب «ایرانشهر» نشریه کمیسیون ملی یونسکو در ایران

نگارش

دکتر علی اکبر شهابی

دانشیار دانشگد و حقوق دانشگاه تهران و مدیر کل اوقاف

1343

چاپخانه دانشگاه تهران

ص: 4

مشتمل بر:

تعریف و اصطلاحات مخصوص وقف - پیشرفت سریع اوقاف در کشورهای اسلامی - نقش اوقاف در پرورش و آموزش و بهداشت و امور اجتماعی - نمونه هایی از مصارف شگفت انگیز موقوفات شرح و تفصیل برخی از آثار و ابنیه تاریخی اسلامی و فهرست جامعی از آن ها

ص: 5

بنام خداوند توانا

سبب نگارش

مجموعه یی که درباره «وقف» در اسلام وسير تكامل و توسعه آن در کشورهای اسلامی گردآوری و چاپ شده و اینک در دسترس دانش پژوهان و ارباب بحث و تحقیق قرار گرفته ثمره سه سال مطالعه و کوشش مداوم نویسنده این سطور است.

اهمیت موضوع و گسترش زمینه آن و نوشته نشدن کتاب و رساله جداگانه یی تا کنون درین بارهوقت و مطالعه بیشتری لازم دارد تا چنانکه شاید و باید در پیرامون آن بحث وتحقيق شود.

کسانی که در امور اجتماعی مطالعه بسزایی دارند بخوبی آگاهند که پیش از قرن اخیر بیشتر شؤون فرهنگی ، بهداشتی و نیازمندی های عمومی در ایران با بهترین و ساده ترین وضعی برایگان و بدست مردم از درآمدهای موقوفات و بنیادهای خیریه اداره میشد واقفان خیراندیش که اندیشه و همشان بشر دوستی و خدمت بمردم ورفع حوائج آنان می بود ، احتیاجات همه مردم نیازمند را از قبیل: طالبان علم ، مدرسان ، پیشنمازان ، واعظان و ذاکران مستمندان ، ابناء سبيل ، ايتام ، بیوه زنان ، بیماران و عاجزان ، دخترانی که هنگام شوهر کردن جهیزیه ، وجوانانی که توانایی مخارج زن گرفتن ندارند، کسانی که آرزومند زیارت یکی از مشاهد متبر که هستند وسایل دفن و کفن اموات و هزاران نمونه از اینگونه حوائج را که گاهی انديشه وخيال مردم عادی از درك و توجه آنها بدور است، در نظر گرفته و قسمتی از اموال خالص وپاك خود را وقف بر همین گونه مصارف خیریه کرده اند. در نتیجه همین اندیشه انسانی بود که در همه شهرهای بزرگ و کوچک و دهستان ها و بخش های کم جمعیت و دور افتاده مساجد و مدارس و مکتبخانه ها برای پرورش و آموزش خردسالان و بزرگسالان وجود داشت و همه گونه وسایل زندگی و اسباب فرا گرفتن علوم وآداب برایگان و فراوان در دسترس معلم و متعلم گذارده شده بود. در شهرها، دارالشفاها ، مارستان ها ، خسته خانه ها ، جذامی خانه ها ، دارالمجانین، و نظایر آنها، برای بیماران و بینوایان بوسیله مردم خیرونیکومنش ساخته شده و از درآمد موقوفاتی که مخصوص مخارج آنها بود اداره میشد. در همه شهرها و آبادي ها ، حمام ها ، آب انبارها و کاروان سراها، خانه ها و خانقاه ها برای رفع نیاز مردم حاجتمند وجود داشت در تمام شاهراه ها و راه های کاروان رو ، رباط ها ، پل ها ، آب انبارها، کاروان سراهای مجهز و زیبا ساخته شده بود تا رهگذریان و مسافران خود و مرکوبشان در آسایش باشند و رفع نیاز کنند. برخی از واقفان بلند نظر و خیرخواه ، در کارهای خیر از درجه بشر دوستی پا فراتر گذارده و برای جانوران اهلی از قبیل اسب های جنگی بازنشسته و كبوتران و حیوانات دیگر املاکی را وقف کرده و مصارف آنها را بنگهداری و آسایش آن حیوانات اختصاص داده اند که نمونه یی از آنها در همین کتاب آورده شده است. گاهی برخی از مردم بشردوست ازین مرحله نیز

ص: 7

فراتر رفته و برای مخالفان دین و مردم بیگانه بی که سالها با آنان در جنگ و ستیر بودند (جنگ های صلیبی) قسمتی از املاك خود را وقف خریدن اسرای جنگی دشمنان و مخالفان دین و آئین و آزاد کردن آنان از زندان کرده بودند، در صورتی که در آن عصر و زمان بر همه کشورهای جهانی دین و مذهب بشدت حکم روایی میکرد و تعصبات دینی در کمال رواج بود و همان جنگ ها و خونریزی ها که گاهی بیشتر از قرنی بطول می انجامید ناشی از اختلافات و تعصبات دینی بود.

توجه بهمین نکات و مسائل ارجمند در پیرامون موقوفات و صدقات جاریه بود که سالیان دراز اندیشه مرا متوجه ساخته بود تا تاریخچه یی برای این میراث بزرگ انسانیت و بشر دوستی و سرمایه فناناپذیر مدنیت و فرهنگ که ارزش آن چنانکه باید تاکنون نشان داده نشده است تدوین و تألیف کند واندکی از خدمات بزرگ نیاکان پاک نهاد نیکو اعتقاد و مسلمانان با ایمان بشر دوست را که در طول متجاوز از هزاروسیصد سال برای پیشرفت دانش و فرهنگ عمومی و رفع نیازمندی های اجتماعی بهترین و پاک ترین اموال خود را وقف کرده و درآمد آنها را اختصاص باین کارهای خیر داده اند، و متأسفانه این نوع امور خیریه در همه کشورهای جهان و در ایران روبکسادی گذارده و حتی برخی از جوانان و بیخبران با نظر بدبینی و نکوهش بدان می نگرند، بهمه مردم ایران و بلکه بعموم جهانیان معرفی کند تا مختصری از حق آنان ادا شده باشد ولی پراکندگی وبسط موضوع و نبودن مآخذ و منابع فراوانی در دسترس ، مرا از دست یازیدن باین کار دشوار باز می داشت تا اینکه در اوایل سال 1340 که دومین بار امور اوقاف کشور بعهده نویسنده واگذار شده بود دانشمند گرانمایه جناب آقای علی اصغر حکمت دامت ایام افاداته که سمت ریاست انجمن ملی یونسکودر ایران را دارند و انجمن نامبرده در آن هنگام باهتمام و تدبیر ایشان دست بکار علمی شگرف و سودمندی زده و تدوین و تألیف کتاب بزرگی را بنام: «ایرانشهر» مشتمل برشوؤن گوناگون تمدن و فرهنگ ومفاخر ومآثر کشور ایران در گذشته و حال هدف و برنامه کار خود قرار داده بود، از نویسنده خواستند که بخش و بهره یی از کتاب جامع نامبرده را که اختصاص باوقاف و سیر تکاملی و تطور آن در قرون مختلف اسلامی دارد برشته تحریر درآورم و تقدیم کارکنان انجمن دارم تا با سایر موضوعات و مسائلی که بدستیاری استادان فن و نویسندگان و محققان خبره فراهم می شود در آن کتاب چاپ گردد .

این پیشنهاد با آنچه از پیش در اندیشه ام بود انگیزه نیرومندی گردید تاشک و تردید را از خود دور کردم و از خداوند توانا یاری خواستم و بیدرنگ جمع آوری مطالب و مواد تاریخچه یی را که هم اکنون در دسترس خوانندگان و پژوهندگان ارجمند قرار دارد وجهه همت ساختم و با بضاعت کم و گرفتاری بسیار شالوده یی ریختم تا محققان و علاقه مندان بآثار ومآثر درخشان گذشته در اتمام و تکمیل آن بکوشند و کتاب ها و رساله های کامل و جامعی درین زمینه سودمند فراهم آورند.

در اینجا اشاره بچند نکته ضروری است :

1- با آنکه در طول زمان و حوادث دوران بسیاری از رقبات و املاك موقوفه دستخوش تطاول و تجاوز گروهی از آزمندان و از خدا بیخبران شده و از صورت وقفی بحالت ملکی درآمده است باز هم اکنون از درآمد موقوفات باقی مانده که اگر بوضع آنها توجهی شود درآمد آنها چند برابر درآمد کنونی می گردد، در هر سال مساعدت های فراوانی بمستمندان و محتاجان وبیماران وابناء السبیل میشود ، پرورشگاه ها ، دبستان ها و بیمارستان هایی در مرکز و گوشه و کنار کشور از درآمد موقوفات اداره می شوند ، مبالغ بسیاری در هر سال بعنوان «کومک هزینه تحصیلی» بدانش آموزان و دانشجویان پرداخته میشود ، لوازم تحصیلی و کتاب ولباس بدانش آموزان بی بضاعت وزغال و وسایل پوشاک میان مستمندان تقسیم می گردد، زمینهای غیر

ص: 8

مزروعی برای ساختمان خانه و مؤسسات خيريه وعام المنفعه با اجاره عادلانه و شرایط آسان در دسترس تقاضا کنندکان گذارده می شود. برای حفظ شعائر اسلامی وترويج وتبليغ احکام و آداب دینی که یکی از نیات ومقاصد عاليه ومشترك واقفان خیراندیش است مجالس جشن و سوگواری و اطعام و اتفاق موافق نظر واقفان درهمه شهرستان ها و بخش ها برگذار می گردد. همچنین مدارسی که مخصوص فرا گرفتن علوم دینی و فلسفه و آداب و اخلاق اسلامی است و در آن زمان که هنوز در جهان غیر اسلامی دبیرستان و دانشگاهی وجود نداشت، همین مدارس بزرگترین دبیرستان ها و دانشگاه های آن زمان و مرکز بحث وتحقيقات علمي و فلسفی بودند، در اکثر شهرهای بزرگ و کوچک وجود دارد و گروهی از طالبان علم بروش متعلمان سلف در آنجا مشغول فرا گرفتن علوم وآداب ومذاكره وبحث هستند و از درآمد موقوفات آن مدارس خود و مدرسان آنان ارتزاق میکنند؛ در هر سال مبالغ بسیاری از درآمد موقوفات برای تعمیر و ترمیم همین مدارس و مساجد وبقاع متبرکه و ابنیه تاریخی و باستانی مصرف می شود .

2- با آنکه در نتیجه نفوذ مادیگری که لازمه تمدن و فرهنگ غربی است در همه کشورهای جهان توجه بامور معنوی و صرف اموال در امور خیریه و عام المنفعه از طرف مردم روبنقصان گذارده است، معهذا بازدر همین عصر د رهمه شهرهای ایران گروهی از مردم بشر دوست قسمتی از اموال خود را وقف بر امور خیرو عام المنفعه موافق احتياجات واقتضاء آت زمان کرده اند از قبیل : احداث پرورشگاه ها بیمارستان ها، دبستان ها ، گورستان ها حتى سينما و تفرجگاه های عمومی و نظائر آنها (عکس پاره یی از آنها در کتاب آورده شده است )

بزرگ ترین وقفی که در زمان ما انجام شده موقوفات عظیم «بنیاد پهلوی» است که براهنمایی و دستور شاهنشاه دانش پرور دین گستر محمدرضاشاه پهلوی خلد الله ملکه املاك خاص معظم له برای نشر امور فرهنگی بهداشتی و دینی وقف شده و يتصرف وقف درآمده و اداره بزرگی بنام بنیاد پهلوی عهده دار رسیدگی با مور آن گردیده است.

3- چون جمع آوری بیشتر مطالب کتاب در سالهای 1341-1340 بوده ، ممکن است در آمار و 1341 فهرست های متن کتاب در تاریخ اتمام مختصر تغییرات و یا اضافاتی پیدا شده باشد همچنین باید متوجه بود که فهرست الفبائي مساجد ومدارس وبقاع متبرکه که با زحمات بسیاری فراهم گردیده و در آخر کتاب آورده شده است از جهت اینکه وسایل فنی تهیه آمار کامل هنوز در ایران فراهم نیست، آمار کامل و جامعی نیست ، چه بسا مساجد و مدارس وبقاع متبرکه که در گوشه و کنار ایران وجود دارد و نام آنها در فهرست آورده نشده است ، همچنین ممکن است در ثبت وضبط نام ها برحسب شهرت های مختلف و یا سهونویسندگان اغلاط و اشتباهاتی علاوه بر اشتباهات چاپی رخ داده باشد امید می رود که این اشتباهات و نقایص در چاپهای بعدی رفع شود و آنچه اکنون بصورت کتاب و رساله یی درآمده است مورد استفاده خوانندگان گرامی قرار گیرد.

در پایان این دیباچه از باب تيمن وتبرك وحسن ختام حديث معروفی از پیغمبر اکرم ص که عموم مسلمانان آن را نقل کرده اند آورده می شود: «اذامات ابن آدم انقطع عمله الامن ثلاث : صدقة جارية اوعلم ينتفع به او ولدصالح يدعوله بخیر ... پس از مرگ آدمی کار او بریده می شود مگر از سه چیز صدقه و بخشش جاری یا دانشی که از او سود برند و یا فرزند صالحی که او را بنیکی یاد کند.»

مفاد ومضمون اين حديث شريف موجب ومنشأ این همه آثار خیر وصدقات جاریه از گذشتگان پاک نهاد نیکو اعتقاد شده است امید و آرزو میرود که باشندگان و آیندگان نیز در کارهای خیر اجتماعی از

ص: 9

اسلاف خیراندیش خود پیروی کنند و در هنگام زندگی و توانایی بخشی از مال و خواسته خود را وقف امور خيريه وعام المنفعه کنند تا این سرمایه پرسود اجتماعی همواره باقی و در افزایش باشد.

از خداوند توانا همواره خواستارم که در خدمات علمی و اجتماعی مرا راهنما و مددکار باشد. والله الهادي الى سبيل الرشاد

تهران - شهریورماه 1343

علی اکبر شهابی

ص: 10

ص: 11

بسم الله الرحمن الرحیم

اوقاف

سازند که از هر جهت متقن و مستند باشد و محل استفاده

عموم قرار گیرد .

***

وقف در اسلام

مقدمه تاریخی

اگر چه تاریخ پیدایش اوقاف و نذورات و چگونگی آن در میان ملل و اقوام قديمه بخوبی روشن نیست ولی از قرائن و شواهد تاریخی میتوان استنباط کرد که از آغاز پیدایش ادیان آسمانی و ظهور کاهنان و بعثت انبیاء و ساختمان معبدها و کنیسه ها و آتشکده ها و قربان - گاهها صدقات جاریه و نذورات مستمره یی مانند «اوقاف» وجود داشته که بمصارف خیریه و عمران و آبادی آن معابد می رسیده و کاهنان و موبدان و هیربدان و کشیشان و کاتبان از درآمد آنها امرار معاش می کرده اند.

از میان ملل قدیم ، اقوام آریایی نژاد خاصه ایرانیان که از زمان های بسیار قدیم به پیروی از آیین و کیش خود بکار های نیک و آبادانی و

دستگیری از درماندگان بینوایان توجه بسیار می داشتند بیقین دارای موقوفات و نذورات بسیاری برای نگهداری معابد و آتشکده های خود بودهاند که پاره یی از آنها د ر بعضی از شهرستانهای ایران از قبیل یزد و کرمان هنوز در نزد زرتشتیان باقی و دایر است. از روی قرائن میتوان حدس زد که آتشکده معروف آذرگشسب در بلخ موقوفات و نذور بسیار داشته ولی چنانکه اشاره رفت چگونگی وقف در دوره های قبل از اسلام و تعریف و مشخصات واحکام آن بخوبی روشن نیست.

وقفنامه دكاكين موقوفة میرزا هاشم خان وکیل الرعایا برای عزاداری در ایام عاشورا لیالی متبرکه، که در مسجد پیرزرگر اردبیل برگزار شود

ريخ محرم الحرام 1317 هجری قمری

ص: 2

اما از هنگام ظهور اسلام و پیدایش علم وسیع فقه وتأسيس حقوق متین اسلامی تاریخچه وقف و تعریف واحكام آن كاملاً معلوم و در کتب گوناگون فقهیه و اخبار و روایات مدون است. پس از انقلاب مشروطه ،ایران در قانون مدنی ایران نیز که مقتبس از فقه اسلامی است از «وقف» بحث مخصوص شده و مواد قانونی و آیین نامه ها و مقرراتی برای آن تنظیم گردیده است.

***

اولاد یا بر افراد و طبقه مخصوصی از مردم .

ناظر استصوابی و ناظر اطلاعی : غالبآدر وقفنامه ها غیر از متولی کس دیگری نیز برای مراقبت کارهای متولی بنام «ناظر» معین می شود، اگر واقف کارهای متولی را در موقوفه منوط بتصویب و امضای ناظر کرده باشد اینگونه ناظر را « ناظر استصوابی » می گویند و اگر متولی را ملزم کرده باشند که امور وقف را بنظر و اطلاع ناظر برساند این ناظر را « ناظر اطلاعی » می نامند .

رقبات موقوفه : هر فرد و واحدی از املاك و مستغلات وقف بنام « رقبه » خوانده می شود و جمع آن را « رقبات » می گویند.

ضم امین ، منع مداخله ، لغو تصدی : اگر خیانتی از طرف متولی نسبت بموقوفه اثبات شود درین صورت از طرف محکمه کسی که مورد اعتماد باشد برای امور موقوفه ضمیمه متولی می شود که همه کار های وقف را با نظر وی انجام دهد. این عمل را « ضم - امین» می گویند. اگر متولی از مقررات اوقافی تمکین نکند اداره تحقیق اوقاف برحسب تقاضای اوقاف او را موقت از دخالت در امور موقوفه ممنوع می کند و درین هنگام متولی را « ممنوع المداخله» می گویند . در مدت ممنوع بودن متولی اداره امور موقوفه موافق قانون بعهده اداره اوقاف است. بمحض اینکه متولی بمقررات تمکین کند از وی رفع ممنوعیت می شود و دوباره اداره امور موقوفه بعهده خود وی موکول می گردد. متصدیان موقوفاتی که بحکم وزارت اوقاف عهده دار امور موقوفات باشند هرگاه مقتضی باشد تصدی آنان لغو میشود و ادارات اوقاف مستقيماً آن موقوفات را اداره می کنند.

تبدیل باحسن: اگر عین موقوفه یی خراب و بایر شود بطوری که دیگر از آن انتفاعی موافق غرض اولى واقف حاصل نشود با تشریفاتی وزارت اوقاف با فروش آن موافقت می کند. وجهی که از فروش اینگونه موقوفات عايد شود باید بمصرف خرید رقبه دیگری برسد و بر مصارفی که در موقوفه فروخته شده ، واقف معین کرده بوده است وقف گردد. این عمل را تبدیل به احسن» می گویند.

غبطة وقف : متولیان و ادارات اوقاف موظف هستند که همواره نسبت بموقوفات چنان عمل کنند که عمران و آبادی و ازدیاد در آمد آنها مقدم بر هر چیزی باشد؛ این منظور را « غبطه وقف » می گویند.

الاوقاف حسب ما اوقفها اهل ها : این عبارت و اصل کلی از کتب فقه اسلامی گرفته شده و درمتن «قانون - اوقاف یکی مصوب 1328 هجری قمری و دیگری مصوب 1313 ش نیز آورده شده است. عبارات دیگری نیز با مختصر تغییری بهمین معنی در کتب فقه دیده می شود مانند : « الوقوف على حسب ما يوقفها اهلها » مقصود ازین عبارت این است که متولیان و متصدیان موقوفات و ادارات اوقاف ملزم هستند که درآمد موقوفات معلوم المصرف را موافق نظر واقفان و مفاد وقفنامه ها بمصرف برسانند ولاغير.

نکته یی که از مفهوم این عبارت روشن میشود احترام و اهمیتی است که بنیان گذار بزرگوار اسلام برای مالکیت و حقوق مالک قائل شده است تا آنجا که اختیارات و عقاید او نسبت بملک خود حتی پس از مرگش محترم و نافذ شمرده شده است.

غالباً در آخر وقفنامه ها برای انذار و اخطار به متولیان و عموم مردم که نسبت بمندرجات وقفنامه و نیت واقفان تغییر و تبدیلی ندهند باین آیه شریفه قرآن کریم تمثل و تمسک میشود: «فَمَنْ بَدَّلَهُ بعد ما سمعهُ فَإِنَّمَا الْمُهُ عَلَى الَّذِينَ يُبَد لُوْنَهُ (1) (کسانی که پس از شنیدن در آن تبدیل و تغییری دهند گناه آن بگردن آنان خواهد بود )

ص: 4

آن شاه دوراندیش دانش پرور در شهرهای دیگر نیز بیمارستانهایی ساخته شد که در کتب تاریخ عربی بنام فارسی «مارستان» و «مارستانات » نام برده شده است.

«مارستان عضدی» دارای 24 پزشک بوده و در 24 آنجا تمام وسایل دارو و لوازم پزشکی و جراحی و کحالی و شکسته بندی و فصادی وجود داشته پیشرفت مسلمانان در احداث و تأسیس مؤسسات خیریه فرهنگی و بهداشتی چنان سریع بود که بزودی بیمارستان های سیار نیز در میان مسلمانان رواج یافت. در لشکر سلطان محمود سلجوقی بیمارستان سیاری بود که آن را چهل شتر می کشید.

باز در همین عصر، زمانی که سلجوقیان در ایران پادشاهی می کردند بوسیله وزرای دانشمند ایرانی مانند خواجه نظام الملک که بیش از نیم قرن با اقتدار و تدبیر وزارت کرد ، دانشگاه های بزرگی بنیان گذارده شد و صدقات و موقوفات بسیاری برای دانشمندان و مدرسان و دانشجویان مدارس و پارسایان و فقرای خانقاه ها وقف گردید .

جرجی زیدان در «تاریخ تمدن اسلامی» جمع درآمد این موقوفات را بالغ بر 600000 دینار 600 نوشته و جمع درآمد موقوفات مدرسه نظاميه بغداد 60000 دینار ذکر کرده است که البته مبتنی بر مستندات تاریخی است.

این پیشرفت و توسعه روزافزون موقوفات در ایران و در کشورهای اسلامی هم چنان رو بازدیاد میرفت تا اینکه در زمان تیموریه ( شاهرخ، سلطان حسین - بایقرا ، امیر علیشیر نوائی ) در خراسان و عراق و فارس و پس از آنها در دوره صفویه در ایران بمنت ها درجه وسعت رسید چنانکه بسیاری از موقوفات بزرگ و مهم در اصفهان و خراسان و اردبیل و تبریز و شیراز از قبیل مدارس و مساجد معظم وحمام ها و کاروانسراها و رباط ها و بازارهایی که ساختمان آنها در دوره صفویه آغاز شده هنوز کم و بیش دایر و آباد و مورد استفاده است و قسمت مهمی از املاک وسیع موقوفه آستان قدس رضوی از موقوفات پادشاهان صفوی است.

در این دوره بپیروی از پادشاهان اغلب خاندان سلطنتی از زن و مرد و امرا و بزرگان کشوری و لشکری از خود موقوفات بسیاری بیادگار گذاردند و چنان در انجام این کار خیر اجتماعی برقابت افتادند و بر یکدیگر سبقت می گرفتند که بنابر مشهور در اواخر این دوره در نواحی و اطراف شهر بزرگ اصفهان

وقفنامة دكاكين واقعه دریزد - موقوفه میرزا محمد صادق برای مخارج عزاداری خامس آل عبا (علیه السلام) در ماه های محرم و صفر ، بتاريخ ذيحجة الحرام 1271 هجری قمری

ص: 6

دیگر زمین و ملک غیر وقفی باقی نمانده بود و از اینرو بعض از افراد خاندان سلطنت که قصد وقف داشتند ناگزیر نیت خیر خود را در شهرها و آبادی های دیگر از قبیل یزد و کاشان عملی می کردند.

از نظر نوع مصارف موقوفات و ساختمان های وقفی نیز در دوره صفویه تحولی پیدا شد. ساختمان رباط ها کاروانسراها تکیه ها ،لنگرها امامزاده ها و آب انبار ها رو بتوسعه گذارد چنانکه در شاهراه های عمومی برای آسایش مسافران و کاروانیان کاروانسراها و رباط های مجهز بحجرات و اصطبل ها و مطبخ ها ساخته شد هنوز کاروانسراهای معروف به « شاه عباسی » که با دست و هنر معماران و بناهای لایق و با بهترین و محکمترین ابزار و مصالح ساخته شده است در گوشه و کنار ایران بچشم می خورد و با اینکه سالیان دراز است که کسی بمرمت و تعمیر آنها نپرداخته بازارخی از آنها در برابر گزند حوادث و باد و باران همچنان استوار برجای مانده و از تمدن عالی و بشر دوستی بنیان گذاران آنها حکایت می کنند.

موقوفاتی که مصرف آنها تشکیل مجالس روضه - خوانی و تعزیه داری خاندان رسول و اطعام در ایام و لیالی متبرکه است نیز از این دوره رو بتوسعه گذارد و تا زمان ما ادامه داشته و دارد.

***

ذکر می کند درباره خانقاه ها و بیمارستان های مصر چنین نوشته است:

« ... بیمارستانی که نزدیک مقبرة قلاوون است از بسیاری وسایل و اسباب آسایش و فراوانی غذا و دارو قابل وصف نیست. هر روز هزار دینار صرف مخارج جاری آنجا میشود 000 زوایا که آنها را خانقاه (1) می گویند در مصر بسیار است و هریک از امرا و بزرگان در ساختمان زاویه ها با هم رقابت می کنند . هر زاویه مخصوص گروه و دسته یی از فقرا و درویشان است بیشتر ساکنان این زاویه ها از مردم عجم هستند که دارای ادب و تربیت شایسته و معرفت و درایت بسزایی در تصوف می باشند. برای هر زاویه شیخ و نگهبان خاصی است ... هر روز خادم خانقاه نزد هر یک از فقرامی آید و برای هر کدام غذایی را که میل دارد معین می کند. هنگامی که بر سرخوان می شوند برای هر یک گرده نان و ظرف غذای جداگانه می گذارد چنانچه هیچکدام با دیگری در ظرف غذا مشترک نیست غذای آنان در هر روز دوبار است. برای هر کدام جامه زمستانی و جامه تابستانی جداگانه داده می شود . هر کدام مقرری ماهانه از بیست تا سی در هم دارد. شب های جمعه بهر کدام مقداری شیرینی داده می شود. همچنین در ماه هر کدام چند عدد صابون برای شستن جامه ها و مزد رفتن بگرمابه و پول روغن زیت برای چراغ مقرری دارد. جایگاه مردان بی زن از جای زن داران جدا است. از شرایط سکنای در این زاویه ها حاضر شدن در نمازهای پنجگانه و خوابیدن در زاویه و شرکت در اجتماعات زیر قبه است 000 و از عادات و سنن آنان با کسی که بر آنان وارد میشود آن است که وارد شونده بر در زاویه می ایستد پس دربان خادم آنجا را از قدوم وی آگاه می کند خادم بسوی او می آید و از او می پرسد که از کدام کشور آمده و در چه زاویه هایی فرود آمده است و بچه شیخی ارادت می ورزد. چون درستی گفتار او بر خادم روشن می گردد او را داخل زاویه می کند و در جای مناسبی فرش او را می گستراند ...»

در دنبال شرحی که درباره اوقاف دمشق نوشته است مؤلف کتاب موضوعی را که خود شاهد آن بوده برسبيل حکایت نقل می کند :

« روزی از کوچه یی در دمشق می گذشتم غلام بچه یی را دیدم که از دست او قدحی چینی بر زمین افتاده و شکسته بود و مردم بگرد او جمع شده بودند یکی از آن میان به پسرک گفت خرده های قدح را بر گیر و نزد متولی اوقاف ظروف » ببر - غلام بچه پاره های شکسته را جمع کرد و با آن مرد نزد متولی رفت. و آن خرده ها را بوی نشان داد و او از درآمد موقوفه مخصوص این کار پولی برابر بهای قدح به آن پسر داد تا قدحی مانند قدح شکسته خرید و از مضروب شدن و دشنام شنیدن از خواجه و بانوی خود رهایی یافت ...»

همچنین همان نویسنده درباره یکی از خانقاه های

مقبرۀ معروف به شیخ جنید در توران پشت - یزد (قرن پنجم هجری )

بقعه امامزاده شاهرضا (علیه السلام) شهرضای اصفهان

بقعه سید علاء الدين حسين اصفهان

ص: 8

اصفهان که خود چند روز در آنجا اقامت کرده چنین نوشته است:

« ... در اصفهان بزاويه منسوب به شیخ - علی بن سهل شاگرد جنید وارد شدم. این خانقاه بزرگی است که مردم از همه سوی بدانجا روی می آورند و بزیارت قبر شيخ تبرك می جویند. در آنجا برای هر وارد و صادری طعام مهیاست و دارای گرمابه باشکوهی است که کف آن از سنگ رخام فرش شده و دیوارهایش با آجر کاشی تزیین گردیده است . این حمام وقف است برای عموم مردم که هر کس می تواند بی پرداخت مزد داخل گرما به شود...» در ذکر مشاهد شیراز نوشته است:

«... از آن جمله است مشهد احمدبن موسی برادر حضرت علی بن موسی الرضا (1) و آن مشهدی است بزرگ که اهل شیراز بدان توسل و تبرك می جویند. تاش خواتون مادر سلطان ابو اسحق در آنجا مدرسه بزرگ و خانقاهی ساخته که برای هر وارد و صادری طعام آماده است و هر شب دو شنبه بزیارت آرامگاه می رود و در آن شب قاضیان و فقیهان و سرداران در آنجا جمع می شوند .. از ثقات شنیدم شماره بزرگانی که در آنجا دارای راتبه و مقرری هستند بهزار و چهارصد و اندی از کوچک و بزرگ بالغ می شود. چون این گروه در مشهد مبارك جمع می شوند شروع بخواندن قرآن کریم می کنند و قاریان با آهنگی موزون و صوتی حسن بتلاوت قرآن می پردازند و آنگاه طعام و میوه و شیرینی در مجلس می آورند و پس از صرف آنها واعظ آغاز وعظ می کند... در تمام این مراسم و آیین ، خاتون در غرفه یی که مشرف به مسجد است می نشیند چون مراسم پایان می یابد طبل ها و نقاره ها و بوق ها بر در آرامگاه بصدا در می آید چانکه بر در پادشاهان . . . »

در جای دیگر می نویسد: «... روزی از یکی از بازارهای شیراز می گذشتم - در آنجا مسجدی دیدم که دارای بنایی استوار و فرش هایی نیکو بود و درمیان مسجد قرآن هایی در جلد حریر بروی کرسی دیده می شد... در آنجا پیری نیکو منظر و خوش لباس نشسته مشغول تلاوت قرآن بود. بر او سلام کردم و نزدیکش نشستم ... گفت این مسجد را من ساخته ام و موقوفات بسیاری برای قاریان و غیر آنان وقف کرده ام ...»

آنچه ابن بطوطه گفته است نمونه بسیار کمی است از انواع و اقسام مصارف موقوفات که همه در شهرهای کوچک و بزرگ و قصبه ها و دهستان های کشورهای اسلام از جمله ایران بفراوانی وجود داشته است، اندیشه مردمان خیر و بشر دوست چنان در کارهای خیر و امور عام المنفعه پیشرفت کرده بود که واقفان با وقف کردن املاک و باقی گذاردن صدقات جاربه وسایل و موجباتی برای رفاه و آسایش بشر فراهم ساخته اند گاهی یکی از افراد نیکوکار بگوشه و نقطه یی از زندگانی اجتماعی توجه پیدا می کرد که جز اندیشه محض بشر دوستی چیز دیگری انسان را بآن نقطه های دور و نکته های دقیق رهبری نمی کند.

در یکی از شهرهای خراسان ( شاید طبس ) واقف خیراندیشی قسمتی از مصارف موقوفه یی را اختصاص داده است برای خریدن گوشتی که گربه خورده است! در موقوفه دیگری برای ظرفی که از دست خادم بیفتد و بشکند مصرفی معین شده که از آن محل بجای ظرف شکسته ظرف دیگری خریداری گردد در سبزوار در یکی از موقوفات مصرفی برای مخارج شکایت از عمال دیوان و مأموران دولت تعیین شده است!!!

در پایان این قسمت نمونه یی از نوع مصارف یکی از وقفنامه ها که وقف آن در سال های اخیر انجام یافته از نظر تنوعی که بمقتضای زمان در مصارف پیدا شده است ذکر می شود:

حاج شفیع ابریشمی اهل زنجان در سال 1328 ق. ده پارچه قراء ملکی خود واقع در زنجان را وقف و موافق وقفنامه مصرف درآمد آن را پس از عمران و آبادی عین رقبات چنین معین نموده است:

ص: 9

1- علاوه بر قنوات موجود در شهر زنجان یک رشته قنات برای مصرف شهر احداث نمایند ... وآب آنرا لوله کشی ... تسبیل و تقسیم نمایند .

2- در هر نقطه یی از شهر زنجان که صلاح بدانند مریض خانه یی بگنجایش ده تختخواب بنا ... وكلية مخارج ساختمان و وسایل جراحی و طبیب و قابله و دوا و غیر آن را از هر جهت و باسلوب روز تأمین و تکمیل نمایند و پیوسته از ده نفر مرضای فقیر و بی بضاعت در آنجا پذیرائی و مداوا کنند .

3- در دهات موقوفه مذکور ... دبستانی تأسیس نمایند که اطفال مشغول تحصیل دروس ابتدائی و قرآن بشوند.

4- در قریه زرزر که بعنوان عمل بوقف شروع بساختمان حمام نموده ام ... آن را تکمیل نمایند.

5- بر رودخانه ده دولجین که دولجین که معبر عمومی است پلی بسازند.

6- در هر سال در لیالی نوزدهم و بیست ویکم ماه رمضان و نهم و دهم محرم همه ساله در کلیه املاك موقوفه ... اطعام نمایند . بزرگ و کوچک و زن و مرد ... بايد كلا اطعام بشوند .

7- هر سال نزدیک عید نوروز پنجاه دست لباس دخترانه و پنجاه دست لباس پسرانه تهیه نمایند که در شب عید نوروز هر سال بیک صد نفر پسر و دختر يتيم وبی بضاعت بدهند و لباس باید از هر حیث تکمیل حتی دارای کفش و جوراب نیز باشد

8- هر سال در شب چهارشنبه آخر سال بیکصد خانواده از اهالی مستحق و آبرومند زنجان بهر خانواده هرگاه از طبقه علما و طلاب علوم دینی باشد هر سال پانصد ریال و هرگاه از طبقات دیگر باشد بهر خانواده سیصد ریال همه ساله تقسیم نمایند. در تقسیم بایستی جدیت نمایند که بمستحقین آبرومند و غیر قادر بسؤال همه ساله تقسیم شود.

واقف دیگری بنام محمد تقی امیر شاهی اهل شاهى حق المياه ملکی خود را از قنات جاری وقف کرده است: « ... برای مصارفی که در اساسنامه و نظامنامه های جمعیت شیر و خورشید سرخ مرکزی

ایران تعیین شده است ...»

***

و حفاظ و سایر خدمه مزارات و مدارس و مساجد و بقاع الخیر و وزرای اوقاف و نظار و مستوفیان و سایر عمله سرکار موقوفات ... با اوست »

سبع مهرشاه سلیمان صفوی « بنده شاه دین سلیمان است »

در جای دیگر از همان کتاب ( فصل دوم از باب پنجم) چنین می نویسد: « در بیان تفصیل شغل مستوفی موقوفات ممالک محروسه : شغل مشارالیه آنست که وزراء و مستوفیان و متصدیان و متولیان و مباشرین موقوفات خاصه و ممالک همگی محاسبه خود را بدفتر موقوفات رسانیده مستوفی مزبور محاسبات را خط گذاشته اسناد خرج را نسخه کشیده مفاصا حساب و طوامير نسق بهریک داده که از آن قرار داد و ستد نمایند و ارقام وامثله دفتری که صادر می شود بمسوده دفتر موقوفات محرران ارقام و مثال نویسان مثال می - نوشته اند...»

**

پس از انقلاب و استقرار مشروطیت در ایران و اجرای قانون تشکیلات معارف درماده اول از فصل اول قانون اداری مصوب 28 شعبان المعظم 1328 ه . ق . ادارات وزارت معارف و اوقاف و صنایع مستظرفه بدین ترتیب نام برده شده است: 1- دایره وزارت 2- مدیرکل -3 اداره تعلیم عمومی 4- اداره معارف 5- اداره اوقاف -6 دایره تحقیقات . 7 و 8 و 9 - سایر دوایر و شعب ذکر شده است.

در ماده 6 و 7 از فصل دوم همان قانون وظایف اداره اوقاف و تحقیق بدین گونه بیان شده است :

ماده ششم - وظایف اداره اوقاف .

1- تحصیل صورت صحیح از وقفنامه ها و وظایف اداره موقوفات مرکزی و ایالتی و ولایتی و بلوکات در کل ممالک ایران .

2- نظارت کلیه بر اعمال متولیان ونظار وتفتيش در وصول و ایصال عایدات اوقاف و ممانعت از حیف و میل اولیاء و مباشرین وقف نسبت باعيان و منافع موقوفات و تدارك موجبات آبادی آنها.

3- اداره کردن موقوفاتی که تولیت آنها مستقیماً راجع بشخص سلطان عصر یا دولت است (1).

4 - مراقبت در صرف عایدات اوقاف بمصارف مخصوصه خودش حسب ما اوقف ها اهل ها .

5- اهتمام در صرف منافع موقوفاتی که مصرف معین ندارد و باید در مطلق بریات صرف شود در مصارف تعلیمات و فوائد عمومیه .

5- اداره کردن موقوفاتی که متولی مخصوص ندارد بموجب اذن از طرف یکی از حکام شرع .

مادۀ هفتم - وظایف دایره تحقیقات :

1- تسویه اختلافات بین متولی و نظار اوقاف و رجوع بعدلیه در صورت لزوم .

ص: 11

2- تحقيق جمع وخرج و عایدی اوقاف مختلفه

-3- تحقیق و تميز املاك موقوفه از املاك شخصي.

مواد قانون اوقاف بطریقی که ذکر شد تا سال 1313 شمسی مورد عمل بود ؛ در تاریخ سوم دیماه 1313 شمسی قانون دیگری مشتمل بر 10 ماده و 7 تبصره بتصویب مجلس شورای ملی ایران رسیده و بمرحله عمل و اجرا گذارده شد اکنون همین قانون و نظامنامه آن که باستناد ماده دهم قانون در جلسه 13 اردیبهشت ماه 1314 بتصويب هيأت دولت رسیده و مشتمل بر شش فصل و 76 ماده است مورد عمل اداره کل اوقاف در مرکز و ادارات اوقاف در شهرستانها می باشد.

موادی از قانون مدنی ایران نیز که ارتباط بوقف دارد مورد عمل و استناد در امور مربوط بوقف قرار می گیرد. مواد ده گانه قانون مصوب سوم دی ماه 1313 که اکنون بدان عمل میشود بدین قرار است:

ماده اول - اداره کردن موقوفاتی که متولی ندارد و یا مجهول التولیه است با وزارت معارف و اوقاف است و در صورتیکه متصدی داشته باشد ممکن است وزارت مزبوره در دست او ابقاء نماید.

تبصره - مقصود از مجهول التولیه آنست که متولی شخص معین یا اشخاص معین و یا برحسب اوصاف که بالاخره منطبق با شخص معینی میشود معلوم نباشد .

مادۀ دوم - نسبت بموقوفات عامه که متولی مخصوص دارد وزارت معارف و اوقاف نظارت کامل داشته و برطبق مواد 6 و 7 قانون وزارت معارف و اوقاف مصوب شعبان 1328 و ضمیمه آن رفتار خواهد

نمود .

تبصره 1 - عمران و آبادی رقبات موقوفات بر هر مصرفی مقدم است.

تبصره 2- موقوفاتی که تولیت آن با سلطان عصر است مشمول این قانون نخواهد بود.

مادۀ سوم - اموال غير منقول که برحسب نذر يا وصیت و یا حبس منافع آن بطور دائم یا در مدتی که کمتر از 18 سال نباشد برای مصارف عامه تخصیص داده شده مشمول مواد 1 و 2 این قانون خواهد بود.

تبصره - نظارت وزارت اوقاف در جمع و خرج مؤسسات خیریه و همچنین نظارت در آبهایی که وقف برشهرها است مجانی خواهد بود

مادۀ چهارم - وزارت معارف و اوقاف در موقوفات خاصه باستثنای موارد ماده 7 مداخله ندارد.

مادۀ پنجم - در موقوفات عامه که اداره آن مستقیماً با وزارت معارف و اوقاف است از حیث تقاضای ثبت و اعتراض بر ثبت و اقامه دعوی و طرفیت در دعوی و غیره وزارت مزبوره مانند متولی منصوص خواهد بود و در موقوفات عامه که نظارت آن با اداره اوقاف است حق تقاضای ثبت و اعتراض بر آن واقامه دعوی دارد و اگر متولی طرف دعوی واقع شده باشد میتواند بعنوان ثالث داخل در محاکمه شده و در صورت محکوم شدن متولی برحکم اعتراض نماید.

تبصره - در موقوفات خاصه هرگاه تقاضای ثبت بعنوان ملکیت شده وزارت اوقاف مکاف است اعتراض دهد.

مادۀ ششم - در موارد مذکوره در ماده قبل وزارت معارف و اوقاف از پرداخت مخارج محاکمه معاف خواهد بود. چنانچه ملک عایدی داشته باشد و در تصرف وزارت اوقاف باشد یا بموجب حکم قطعی بتصرف وزارت مزبوره درآید باید بعداً مخارج محاکمه را بپردازد.

ماده -هفتم- بيع وقف و تبدیل آن در موردی که مطابق مواد 88 و 89 قانون مدنی (1) باشد جایز است

ص: 12

باید باطلاع و تصویب وزارت معارف و اوقاف و با رعایت ماده 90 قانون مزبور (1) واقع شود و همچنین است اجاره موقوفات خاصه که بیش از ده سال باشد.

ماده -هشتم در مواردی که اداره تحقیق اوقاف خائن بودن متولی را احراز نمود موقة ناظری بر او خواهد گماشت و اداره اوقاف در محاکم صالحه اقامه دعوی نموده پس از اثبات خیانت متولی برای ضمامین به اداره مدعی عمومی مراجعه می نماید که مطابق مقررات اقدام شود و ممکن است در این صورت خود اداره اوقاف بعنوان امين منضم معين گردد .

ماده نهم - حق التوليه موقوفاتی که مستقلا وزارت اوقاف اداره می نماید مطابق وقفنامه خواهد بود و در صورت عدم وقفنامه یک عشر از عایدات خالص را دریافت میدارد و برای نظارت درسایر موقوفات عامه وزارت اوقاف نیم عشر از عواید خالص دریافت می دارد.

تبصره 1 - نسبت بموقوفات مریض خانه و مدارس وزارت اوقاف صدی سه حق التوليه وصدى دوحق النظاره دریافت خواهد نمود.

تبصره -2 وزارت معارف و اوقاف عواید حاصله از حق النظاره را بعد از وضع مخارج وصول که نباید از صدی ده كل عایدات مزبور تجاوز کند بمصرف ساختمان و تعمیرات ابنیه تاریخی و مرمت مدارس قدیمه و اماکن و آثار مقدسه ملی خواهد رسانید در صورتیکه موارد مصرف در حوزه وقف باشد حق تقدم خواهد داشت.

ماده دهم - نظامنامه راجع بطرز اداره موقوفاتی که اداره آن با وزارت معارف و اوقاف و طرز اجرای نظارت در موقوفاتی که وزارت مزبوره نظارت دارد و نظامنامه تعیین مصارف موقوفاتی که مجهول المصرف و یا مصرف آن مطلق مبرات و یا صرف منافع آن در مصرفی که واقف قرار داده متعذر است و همچنین نظامنامه اجرای مواد این قانون باید وزارت اوقاف تنظیم کرده و پس از تصويب هيأت دولت بموقع اجرا گذارد.

این قانون که مشتمل بر ده ماده است در جلسه سوم دی ماه 1313 شمسی بتصویب مجلس شورای ملی رسيد.

***

مساجد و مدارس قدیمه اداره آمار و عمران اداره - امور ثبتی و اجرا اداره کارشناسی و نظارت اداره - تحقیق اوقاف .

جمع کارمندان و کارکنان اوقاف در مرکز و شهرستان ها در حدود . . . 5 تن . جمع مشاوران قضائی در حدود . 5 تن . جمع محققان در حدود 20 تن .

سازمان اداری مرکز استان ها و شهرستان های درجه 1 و 2 نیز بتناسب وسعت حوزه کار دارای رؤسا و معاونان و کارمندان و مشاوران قضائی و خدمتگزاران می باشد .

غیر از اداره تحقیق مرکز در پنج مرکز استان ( مشهد ، تبریز، شیراز، اصفهان، کرمان ) نیز ادارات تحقیق دایر است و در همه شهرستان ها کمیسیون رسیدگی بصورت حساب های موقوفات متصرفی و غیر متصرفی مرکب از سه محقق که غالباً از دبیران و رؤسای فرهنگ انتخاب می شوند وجود دارد.

***

مزار عارف نامی بایزید بسطامی باقیمانده است خطوط و نقوش بر جسته بر روی آجر و آجر کاریهای بسیار ظریف و دقیق که در دوران سلاجقه متداول بوده و نمونه یی از آن در یکی از شبستان های مسجد جامع اصفهان هنوز باقی است از خصایص سبک معماری مساجد ایران است. شکل مناره ها و جفت و قرینه مناره ها بودن آنها و تزیینات کاشی کاری و یا تذهیب و همچنین تزیینات محراب و مقرنس کاری های بسیار ظریف و ایوان های با شکوه و متقابل نیز از مختصات مساجد ایران می باشد.

مناره شرقی مسجد گوهرشاد - مشهد

ص: 17

گوستاولوبون فرانسوی درباره مشخصات و امتیازات مساجد ایران می گوید (1) :

«... باتیسیه در تاریخ ابنيه خود راجع بمساجد ایران چنین اظهار عقیده می کند : بین مساجد ایران و مساجد شام چندان اختلاف طرز و سبک مشاهده نمی شود. ولی من این قول را قبول ندارم زیرا مابین مساجد ایران و شام حقيقة هیچ شباهت و مناسبتی نیست و بهیچوجه نمیتوان مساجد قدیمه شام یعنی : دمشق بیت المقدس و حلب را با مساجد اصفهان مقایسه نمود. محل انکار نیست که فن معماری ایرانی و عر با معماری عرب قرابتی دارد یعنی این دو سبک بواسطه مخالطت و معاشرت این دو قوم از یکدیگر تقلید و اقتباساتی کرده اند ولی مسلماً معماری ایرانی استقلال خود را هیچ وقت از دست نداده و کاملا شیوه مخصوص خود را همیشه حائز است. کیفیات مميزه مساجد ایرانی بسیار است و بسهولت می توان آنها را تشخیص داد و عمده امتیاز آنها در شکل مناره ها و هلال ها و گنبدها و طريقه زینت کاری خارج مساجد است . مناره های مساجد ایران حتی مساجد خیلی قدیمه بشكل مخروطی ساخته شده است، ارتفاع آنها چندان زیاد نیست و سطح خارجی آنها بکاشی ملون و منقش پوشیده شده... برخلاف مناره های شام، افریقا اندلس و بلکه مصر که همه بشکل مربع عمارت شده و هر کدام دارای چند مرتبه و هر مرتبه بشکل دیگری ساخته شده ... مدخل مساجد ایران چنانکه در مساجد قدیمی خرابه همدان هم امروز آثار آنها پیدا است (2) عبارت از ایوان پهناور و مستقیمی است که ارتفاع آن ببلندی تمام جبهه بناست و قوس فوقانی این درگاه عظیم یک نوع هلال جناغی شکل دهن فراخی است مساجد که دو بازوی آن بطرز معینی دارای تحدب و خمیدگی بدیع و مخصوصی که منحصر باسلوب ایران و در هیچ مسجد ساخت عرب این طرز هلال دیده نمیشود و معمول نبوده. تزیینات خارجی مساجد ایران نیز بسبک مخصوص ممتازی است یعنی کلیه سطح خارج بنای مساجد با آجر کاشی مینایی منقش بانواع نقوش بديعه وبخصوص نقوش گل و رياحين روکش شده و این نوع تزیین مسلماً مخصوص بایرانیان است و هر جای دیگر هم درابنیه ساخت عرب [ چنانکه در مسجد عمر (قدس) دیده می شود] این سبک بکار رفته میتوان بطور یقین گفت معماران و کارگرانی که آنها را ساخته اند ایرانی بوده اند ... »

همین نویسنده در جای دیگر کتاب تمدن اسلام و عرب چنین گفته است: «... بهر حال طرز اصلی این عمارات ایرانی است. مناره های مخروطی ، طاق های جسیم جناغی شکل ، بکار بردن کاشی های میناکار در دیوارها و اقسام رنگ آمیزی تماماً از شاهکارهای صنعت معماری ایران میباشد و در عمارات هندوستان در هر جا که این طرز دیده شود باید یقین کرد از ایران گرفته شده است . . . »

مارتین س بریگر یکی دیگر از خاورشناسان و عضو انجمن شاهنشاهی معماران انگلیس درباره خصایص و مميزات مساجد ایران چنین نوشته است (3) : «... مساجد ایران با آجر ساخته شده و روی آن با کاشی های پر نقش و نگار الوان و گاهی برجسته پوشیده شده و این عمل بعداً حتی در ممالکی مانند سوریه و مصر که بناهای خود را با سنگ می ساختند نیز معمول شد. مناره ها معمولاً جفت است و ساختمان آن مدور و بطرف بالا باریک میشود و سطح خارجی آن از کاشی های الوان براق پوشیده شده است . . . »

از آنچه ذکر شد تا اندازه یی خصایص و مزایای مساجد ایران دانسته شد این نکته نیز لازم است در اینجا یادآوری شود که پیشرفت ساختمان مساجد در ایران تأثیر بسزائی در پیشرفت و تکامل خطوط گوناگون و انواع کاشی سازی ، نقاشی ، میناسازی، آئینه کاری، طلا و نقره کاری، منبت کاری ، مرصع -

ص: 18

کاری ، گچ بری و سایر فنون نفیس و ظریف وابسته بساختمان و معماری داشته است. در پیشانی ایوان ها و روی دیوارها و منارها آیات مناسبی از قرآن کریم و احادیث مأثور از نبی اکرم (صلی الله علیه وآله وسلم) و ائمه اطهار با بهترین خطوط به ثلث یا نسخ نوشته شده است. دو حدیث کوتاه که از نظر معنی دوجهت مخالف را در بردارد و مؤمنان را تشویق و تحریص بورود مساجد میکند در در و دیوار و محراب و مناره بیشتر مساجد نوشته شده است.

متن آن دو حدیث چنین است : « المؤمن في المسجد کالسمك فى الماء » یعنی مؤمن درمیان مسجد مانند ماهی است در میان آب . و « المنافق في المسجد - كالطير في القفس » یعنی منافق در میان مسجد هم چون پرنده محبوس در قفس است.

اینک در اینجا بذکر تاریخچه و مشخصات چند مسجد معروف ایران میپردازیم ونام بقیه مساجد در فهرستی که از مساجد و مدارس و بقاع شریفه در آخر همین فصل آورده خواهد شد ذکر می شود:

***

1 - مسجد گوهرشاد

این مسجد در شهر مشهد و در جنوب ساختمان های آستان قدس رضوی قرار گرفته و وصل بانهامی باشد و هم اکنون یکی از کفش کنهای ورود بحرم - مطهر در ضلع شمال شرقی مسجد قرار دارد .

بانی این مسجد ملکه نیکوکار و خیر اندیش گوهرشاد آغا زوجه میرزا شاهرخ بن امیر تیمور گورکانی است که در سال 821 ه-. از مال خالص خود بساختمان این مسجد پرداخته است. چنانکه در هرات نیز مسجد و مدرسه با شکوهی بفرمان وی ساخته شده است نام بانی در دو جا در روی کاشی بسیار نفیس معرق نوشته شده: یکی در کتیبه مقصوره بخط فرزند خطاط و هنرمندش میرزا بایسنغر و دیگر در دیوار روبقبله ايوان دار السيادة .

سردر جنوبی مسجد گوهرشاد مشهد

این مسجد از نظر زیبایی و آبادی و دایر بودن در همه اوقات شبانه روز و داشتن موقوفات بسیار وصرف درآمد موقوفات در مصرف موقوف علیه شاید در میان

ص: 19

مساجد تمام کشورهای اسلامی بیمانند باشد. در تمام اوقات شبانه روز مردم بسیاری از شهرستان های مختلف و کشورهای اسلامی در آنجا در رفت و آمد و نماز گزاردن هستند و در هر گوشه و شبستانی مدرس و واعظ و ذاکر و مسأله گویی بتدریس و وعظ و بیان احکام دینی اشتغال دارد. در مواقع معین نماز نیز چندین امام باقامه نماز جماعت میپردازند و تمام شبستانهای متعدد و وسیع و صحن مسجد پر از نماز گزاران میشود چنانکه هیچ جای خالی باقی نمی ماند است.

گاهی مسلمانانی که پیرو مذهب حنفی یا شافعی هستند و گلد نیز برای انجام نماز در این مسجد حاضر میشوند و با کمال آزادی بر وفق سنت و مذهب خود بنماز می ایستند .

مساحت و مشخصات : مسجد بشكل مربع مستطیلی است که طول آن از شمال بجنوب تقریباً . متر و عرض 49 متر است ، چون در اطراف شبستان های بزرگی است مساحت عرصه و صحن زیاد بنظر نمی آید.

مسجد دارای چهار ایوان بزرگ و هفت شبستان و یک گنبد و دو گلدسته است. ایوان شمالی از راه دارالسیاده بحرم مطهر رضوی وصل است. ایوان شرقی و غربی که قرینه یکدیگر هستند محل نمازگزاران میباشند و بخارج راه ندارند. با شکوه ترین ایوانها ایوان جنوبی است که بنام ایوان مقصوره مشهور و منتهی بگنبد عظیم مسجد میشود . در دو طرف این ایوان دو گلدسته ظریف و زیبا برای مؤذن ساخته شده است . دهنه ایوان مقصوره تقریباً 12 متر و ارتفاع گنبد و گلدسته ها در حدود 35 متر است. در پهلوی محراب منبر بسیار عظیم و بلندی از چوب منبت کاری وجود دارد که بنام «منبر صاحب الزمان» معروف است و خود یکی از شاهکارهای صنعت نجاری است.

در عصر اخیر حوض بزرگ و زیبایی از بهترین سنگهای مشهد در وسط مسجد ساخته شده . معروف ست که در قدیم الایام در این محل مسجد خاصی بوده که پیرزنی از مال حلال خود بنا کرده و ازین جهت

ص: 20

به « مسجد پیرزن » مشهور بود. از منبع آبی که یکی از مردان نیکوکار مخصوص مسجد لوله کشی کرده است این حوض همیشه پرآب است. تمام دیوارهای مسجد از بهترین کاشی های معرق و غیر معرق تزیین شده و بهترین خطوط در کتیبه های ایوان ها وجود دارد. از خطوط درجه یک خط بایسنغر ، محمد رضا امامی و محمد حسین شهید مشهدی در کتیبه های گوناگون با تصریح بنام نویسندگان وجود دارد .

در سراسر ایوان مقصوره کتیبه یی است بخط ثلث بسیار زیبا و پخته از بایسنغر که تاریخ کتابت آن 82 هجری است . عين عبارت آخر کتیبه چنین است : « كتبه راجياً الى الله بایسنغر بن شاهرخ بن تیمور گورکانی فی سنة احدى و عشرین و ثمانمایه » 821

از شاهانی که نام آنان در کتیبه ها نقش شده است شاهرخ بن امیر تیمور شوهر گوهر شاد - آغا است که مسجد در زمان سلطنت وی بنیاد شده است. شاه عباس اول ، شاه سلیمان و شاه - سلطان حسین صفوی نیز تعمیراتی در آن کرده اند و نام آنان و تاریخ تعمیر ثبت شده است. از امرای دوره قاجاریه نام امیر اسحق خان قرآنی نیز بعنوان تعمیر کننده ذکر شده است.

در دورۀ مناره ها قصیده یی از میرزامینای تربتی نوشته شده که بیت آخر آن مشتمل بر ماده تاریخ ساختمان است و بسیار مناسب و بدیع سروده شده است:

سراز دریچه مؤذن برون نمود و سرود *** اذان اشهد ان لا اله الا الله

1274 هجری

زاوية شمال شرقی مسجد گوهرشاد - مشهد

چنانکه در آغاز این قسمت اشاره شد از خصوصیات این مسجد آنست که همواره هم از نظر صادر و وارد و نمازگزار معمور است و هم از نظر تعمیر و ترمیم درسالهای اخیر بهمت و تدبیر متولیان علاقمند مسجد و از درآمد موقوفات آنجا تعمیرات اساسی و قابل توجهی

ص: 21

عکس

در نقره فاصل بین مسجد گوهرشاد و دار السیادة آستان قدس واقع در ایوان شمالی - مشهد

انجام یافته است، هم اکنون نیز تعمیر اساسی گنبد در میان است و با استفاده از وسایل امروزی ببهترین وجهی با حفظ سبک ، نخستین کارهای تعمیر و ترمیم انجام می یابد.

در خود مسجد کارگاه کاشی سازی فنی دایر است وبوسیله استادان و هنرمندان بهترین نمونه کاشی های معرق و غیر معرق برای مسجد ساخته می شود و این فن نفیس و اصیل ایرانی و استادان هنرمند آن زنده مانده است.

***

ص: 22

اصفهان» ( 421 ه-) این مسجد نخست بوسیله عرب های دهکده تیران (60 کیلومتری اصفهان ) ساخته شده سپس در سال 1226 زمان المعتصم عباسی ساختمان مسجد از نوبنیاد گردید. در زمان طغرل بيك سلجوقی 442 ه- خرابی زیادی بمسجد وارد شد و در سال 444 هجری ترمیم یافت. بگفته شاردن بنای نخستین مسجد کوچک بوده و بوسیله خليفه عباسى المنصور توسعه یافته است. مسجد دوره عباسی را با خشت خام ساخته بودند ( هنوز از خشت های قطور خام در چهل ستون و دالان ورودی صفۀ « عمر » آثاری دیده می شود ).

منظره پشت طاق ایوان بزرگ غربی مسجد جامع اصفهان ( از آثار عهد سلجوقی )

ما فروخی نوشته است که این مسجد کتابخانه بزرگی داشته که فهرست آن در سه مجلد بزرگ نوشته است. یکبار باطنیان کتابخانه مسجد را آتش زدند و ملکشاه سلجوقی آن را تعمیر و ترمیم کرد. در کتیبه سر در شمالی باین تعمیر که بعد از احتراق واقع شده تصریح شده است. ساختمانی در شمال شرقی بنام «صفه» و «مسجد عمر» وجود دارد که بوسيله عمر بن عبد العزيز عجلی از خاندان ابی دلف که والی همدان و اصفهان بود (281) انجام یافته و ضمیمه مسجد گردیده است (1) .

مسجد جامع دارای چهار ایوان اصلی در چهار طرف و چندین شبستان و چهلستون و دهلیز و هشت در ورودی است بزرگترین و با شکوه ترین ایوانها وصفه ها که منتهی بگنبد عظیمی می شود ایوان جنوبی مسجد است که بنام صاحب بن عباد وزیر ادیب و دانشمند آل بویه است ایوان منتهی بگنبد بسیار عظیم و با شکوهی میشود که در آن محرابی از یک پارچه سنگ مرمر وجود دارد در دو طرف ایوان دو مناره بارتفاع 35 متر بنا شده است. این صفه و ایوان و گنبد از نظر عظمت و شکوه و ریزه کاریهای معماری و تزیینات و گچ بری و کاشی کاری های معرق و سنگهای مرمر و خطوط گوناگون از شاهکارهای ساختمان های اسلامی

طاق و کاشی کاری را هرو مسجد شاه - اصفهان

ساختمان مجلل واقع در خیابان شاهرضا که وقف بر بیمارستان است تهران

ص: 24

است و خوشبختانه با وجود گذشت زمان هم اکنون محکم و استوار برجاست.

صفة صاحب ( مسجد جامع اصفهان )

چنانکه گفته شد این مسجد در یک زمان و بوسیله یک بانی ساخته نشده است، بلکه در قرون مختلف بناهای جدید بدان ملحق شده و پادشاهان و امراء و وزراء و بزرگان وقت در ساختمان و تعمیر و ترمیم آن شرکت کردهاند اینک بطور فهرست نام بانیان و تعمیر گان که در کتیبه های گوناگون آن مسجد مهم هنوز باقی مانده و عصر و دوره یی که ساختمان یا تعمیر در آن زمان واقع شده است ذکر می کنیم:

1- ساختمان صفه و مسجدی که در ضلع شرقی قرار دارد و بنام صفه عمر عبد العزیز است. این قسمت بوسيله عمر بن عبدالعزيز عجلی از خاندان ابی دلف که در سال 281 ه-. براصفهان و همدان فرمانروایی داشت ساخته شده و در دوره های بعد ساختمان هایی بران اضافه گردیده است.

2- تعمیر یا ساختمان گنبدی در صفه صاحب بامر وزیر نامی ایران خواجه نظام الملک طوسی در زمان ملکشاه سلجوقی (481 ه-). درباره ساختمان این گنبد کتیبه بی بخط کوفی در اطراف گنبد وجود دارد باین عبارت: « بسم الله الرحمن الرحيم . امر ببناء القبة في ايام السلطان ... ملکشاه بن محمد بن داود ... العبد الفقير ... الحسن بن على .. » .

بعضی را عقیده بر آنست که این بنابجای آتشکده قدیمی ساخته شده است.

3- گنبد معروف به گنبد خاکی در ضلع شمالی مسجد که با مرابو الغنائم تاج الملك وزير تركان - خاتون و جانشین خواجه نظام الملک در سال 481 هجری ساخته شده است ، عبارت کتیبه یی که نام بانی و تاریخ ساختمان در آن نوشته شده چنین است :

« امر ببناء هذه القبة ابو الغنائم المرزبان خسرو - فیروز ختم الله بالخير فى شهور سنة احدى و ثمانين و اربعمايه ». 481

قطار بندی صفه شرقی مسجد جامع اصفهان

این گنبد با چهل ستونی که در دوطرف و قسمت

ص: 25

مقدم آن قرار دارد از نظر آجر چینی مخصوص دوره سلجوقيان و تزیین و فنون معماری کمتر از صفه و ایوان جنوبی نیست .

4- طرف دست راست دهلیز درب اصلی مسجد که در ضلع شرقی قرار دارد سر در کاشی کاری زیبایی از زمان شاه محمود آل مظفر که فرمانروای اصفهان بود (قرن هشتم هجری) باقی مانده است. در محراب صفه عمر نیز تعمیراتی بسال 778 بامر همان پادشاه انجام یافته است.

5- در شبستان ضلع شمال غربی گچ بری بسیار ظریف و زیبایی در اطراف محراب دیده میشود که نام سلطان محمد الجایتو (خدابنده) در آن نوشته شده. پادشاه مغول نامبرده که بدین اسلام و آیین شیعه گرویده بود در سال 710 هجری در شبستان مذکور ساختمان و تعمیراتی کرده است. در کنار آن محراب منبر چوبی منبت کاری نفیسی وجود دارد.

نمونه کاشی کاری صفه صاحب - مسجد جامع اصفهان

6- در عقب شبستان الجایتو شبستان زمستانی بسیار بزرگی بطول 50 و عرض 25 متر وجود دارد. این شبستان بنام « بيت الشتاء » نامیده می شود و از آثار سلطان محمد بن بایسنغر تیموری (قرن نهم هجری) و یکی از بناهای بسیار عالی و زیباست و ستون های کوتاه و قطور و طاق های چهارترک مثلثی آن منحصر بفرد است و در هیچ جای دیگر نظیر ندارد. در وسط هر طاقی برای روشنائی قطعه سنگ مرمر صاف و ظریفی تعبیه شده است.

7- نام آغا سلطان دختر کیخسرو و زن سلطان محمدبن مبارزالدین آل مظفر در پیشانی ایوان صاحب دیده میشود عبارت کتیبه بدین شرح است: « و این تزیینات سعادت قرین بسعی و اهتمام عليا مرتبه عصمت پناه عفت شعار ساعية الخيرات و المبرات آغا سلطان لازال ايام عصمتها و عفتها الى يوم القيامه صورت اتمام یافت...»

8- نام اوزون حسن پادشاه آق قوینلو در ایوان صاحب روی کتیبه یی نوشته شده است و مفاد آن تعمیراتی است که در سال 880 بامر آن پادشاه در آن ایوان انجام یافته است.

9- در داخل ایوان کتیبه های مختلف از زمان شاه طهماسب بتاریخ 938 دیده می شود همچنین دولوحه سنگی و گچ بری مربوط بزمان شاه اسماعیل اول و شاه طهماسب صفوی در این ایوان وجود دارد.

10- در کنار راهرو بین گنبد و چهل ستون لوحه سنگی دیگری است متعلق بزمان غازان خان مغول و درباره لغو مالیات و عوارض دیوانی است.

11- در پهلوی محراب قطعه سنگی نصب شده که در آن توبه نامۀ شاه طهماسب صفوی درج شده و مفاد آن آنست که پس از سعادت زیارت آستان قدس رضوی شاه سعادتمند از تمام منکرات و منهیات اعراض نموده و برای اینکه دیگر پیرامون آنها نگردد عزم خود را بصورت توبه نصوح در آن لوحه سنگی حک کرده است.

12- در سردر ورودی روبروی خیابان هاتف کتیبه یی است که نام فتحعلی شاه قاجار در آن نوشته شده و از تعمیراتی که در سال 1218 بوسیله تاج محمد حسین خان صدر اصفهانی با مرشاه نامبرده انجام یافته ذکر شده است.

ص: 26

13- در وسط مسجد حوض چهار گوشی وجود داشت که بر روی آن صفه و قبه یی ساخته بودند و این ساختمان تا همین اواخر موجود بود متأسفانه چند سال پیش بی مطالعه این اثر تاریخی را خراب و سنگهای نفيس و قیمتی آنرا ضبط کردند چنانکه از قدیم شهرت داشته است این بنا شبیهی از خانه کعبه بوده و بدین منظور ساخته شده بوده است که مسافران مکه قبل از حرکت اعمال و مراسم حج را در آنجا تمرین کنند از اشعاری که بر روی یکی از سنگ های ساختمان روی حوض نوشته شده است معلوم می گردد که ساختمان آن بنا در زمان سلطان محمد صفوی ( معروف - به خدا بنده ) بسال 980 انجام یافته است.

14- در اطراف ایوان صفه عمر کتیبه یی است بنام اشرف افغان که نام خلفای راشدین در آن نوشته شده و تاریخ آن 1139 هجری است (1).

***

عکس

قسمتی از طاق مقرنس سر در مسجد شاه اصفهان (قرن 17 میلادی )

یکی دیگر از نفایس هفتگانه دوستون پیچ لاجوردی بسیار ظریف و زیبایی است که از دو طرف سردر اصلی شروع و در تیزی سقف بیکدیگر متصل می شوند.

در اصلی مسجد از چوب چنار است که روپوش بسیار ظریف و منقشی از نقره و طلا بر روی آن کشیده شده و نقش و نگار و خطوط زیبایی بر روی آن دیده می شود. موافق اشعاری که بر روی لنگه راست در نوشته شده روپوش نقره و طلای آن بامر شاه صفی در سال 1047 انجام یافته است.

دیگر از شاهکارهای هفتگانه سنگ آب بسیار بسیار ظریفی است از سنگ مرمر که در وسط دهلیز مدخل مسجد قرار دارد و بر آن نقوش زیبا و خطوطی کنده شده است. خاصیت این سنگ آب آنست که هنگام نواختن دست بآن صدای چینی می کند.

پس از ورود بمسجد دهلیز و دو را هر و سر پوشیده وجود دارد که یکی از طرف راست و دیگری از سمت چپ بشکل نیم دایره ناقصی منتهی بفضای مسجد می شوند و سقف و دیوارهای این دالان ها و دهلیز ورودی همه از بهترین کاشی های رنگارنگ و خطوط بنایی و کوفی تزیین یافته است. در چهار طرف مسجد چهار ایوان و شبستان های متعدد وجود دارد که ایوان جنوبی منتهی بگنبد عظیم و محراب مسجد می شود. ازاره های پیرامون مسجد تمام از سنگ های نفیس مرمر در دهلیز سمت راست لوحۀ سنگ مرمری بسال 1038 نصب شده که در آن فرمان شاه عباس درباره بخشودن مالیات از صنف سلمانی و خاصه تراش نوشته شده است. در همین سمت یک لوحه سنگ سماق یک پارچه شفافی نصب شده است که تصویر نمای ایوان جنوبی در آن نقش می بندد ولی متأسفانه قسمت های پائین سنگ بر اثر رطوبت وطول زمان از صفا و شفافیت افتاده است . این سنگ نیز یکی دیگر از شاهکارهای نفیس هفت گانه مسجد است.

سراسر دیوارهای مسجد از کاشیهای رنگین و اسلیمی های زیبا و شفاف تزیین شده است.

ضلع جنوبی مسجد که در حقیقت بنای بزرگ و اصلی در آنجا ساخته شده مشتمل است بر دو شبستان در دو طرف ایوان و شبستان بزرگی دروسط یعنی در زیر گنبد شبستان های طرفین دارای هشت ستون سنگی هشت ضاعی است در چهار ردیف با ازاره سنگ های مرمریک پارچه رنگارنگ و کاشیهای بسیار نفیس منقش و پنجره های کاشی معرق بسیار زیبا و نفیس، در وسط این شبستان سنگابۀ بسیار ظریفی نظیر سنگابه دهلیز مسجد وجود دارد که موافق اشعار منقوش بر آن در عصر شاه سلیمان صفوی بسال 90 10 ساخته و پرداخته شده است .

در شبستان شرقی نیز سنگابه مرمری قرار دارد که مساحت محیطش یک متر است. در بدنه جنوبی این شبستان خشت های کاشی ایوان نصب شده که در آنها برخلاف معمول و سابقه اشکال طيور و حيوانات نقش گردیده است.

شبستان اصلی که زیر گنبد قرار گرفته از جهت کاشی های معرق رنگارنگ و تزیینات و خطوط و

گنبد و سر در مسجد شیخ لطف الله - اصفهان

بقعه میرزا رفيعا - اصفهان

ص: 28

عکس

داخل شبستان مسجد شاه ، از آثار دوران صفویه - اصفها

سنگ های مرمر نمونۀ عالی صنعت معماری است. این گنبد نیز مانند سایر گنبدهای بزرگ دارای دو پوشش است. بلندی سقف شبستان تا زیر پوشش اول 34 متر و مساحت فضای زیر گنبد 22٫5 × 22٫5 متر است. بلندی تمام گنبد 54 متر و ارتفاع مناره های طرفین ایوان 52 متر و فاصله میان دو پوشش گنبد 12 متر است.

در ساختمان اینگونه گنبدهای عظیم معماران و مهندسان قدیم برای تقسیم فشار و حفظ تعادل و علل و جهات فنی دیگر در رأس گنبد اول سنگ مدوری شبیه بسنگ آسیا قرار می داده اند. محیط این سنگ نه متر و دور گردنه گنبد 84 متر است.

در ساختمان این گنبد نیز مانند اغلب گنبدهای بزرگ برای اینکه

كثير الاضلاعی تبدیل بدایره شود قسمت پائین چهار پهلو و در بالا هشت پهلو و بالاتر 16 پهلو و بعد کم کم تبدیل بدایره میشود.

در زیر گنبد نزدیک محراب منبری یک پارچه که از سنگ مرمر بسیار نفیس ساخته و پرداخته شده است قرار دارد. این منبر دارای 14 پله و بطول 4/10 متر و یکی از نفایس هفتگانه مسجد است محراب مسجد نیز دارای بهترین کاشی های معرق و سنگ های گلدانی شکل رنگا رنگ و تزیینات بسیار عالی است. در بالای محراب دریچه بسیار زیبا و نفیسی وجود دارد که بنا بر مشهور قرآن منسوب بخط حضرت سید سجاد وجبه شیخ صفی الدین اردبیلی در آنجا محفوظ بوده است ( اکنون هر دو در موزه چهل ستون است). این دریچه و قطعه فیروزه یی که در سقف گنبد نصب شده هر دو از نفایس هفتگانه است.

در دو گوشۀ جنوب شرقی و جنوب غربی دو زاویه قرار دارد که جای طالبان علم بوده و هر کدام دارای صحن و حجرات و مدرس و مسجد می باشد . زاویه جنوب غربی بنام مدرسه سلیمانیه و از بناهای شاه سلیمان صفوی است (1078 هجری) و دری بخارج دارد. در شمال این مدرسه دو قطعه سنگ یکی مرمر ویکی سیاه نصب شده که بمنزلة نصف النهار و شاخصی است که در تمام فصول وقت ظهر شرعی را میتوان بوسیله آن معین کرد.

ص: 29

عکس

دیوار شرقی حیاط مسجد شاه اصفهان

زاویه جنوب شرقی بنام «مدرسه ناصریه» و دارای هشت حجره است که دری بخارج دارد (1).

***

بود برای امامت مسجد معین شد و از همان زمان مسجد بنام وی شهرت یافت.

امتیاز و شهرت این مسجد یکی از جهت گنبد بسیار زیبا و متناسب آن است که بیقین نظیر و قرین ندارد و از توازن و ظرافت و زیبایی آن را بکاسه چینی وارونه مانند کرده اند. دیگر از آن جهت است که این گنبد با شکوه و سردر عظیم دارای محوطه و صحنی نیست و زیر ساختمان و شبستان گنبد خالی و شبستان زمستانی است. بهمین جهت این مسجد و گنبد از سطح مجاور خود باندازه شش پله بلندتر است.

سردر مسجد دارای کاشیهای معرق بسیار ظریف و زیباست و در کتیبه آن که بخط رقاع از خطاط هنرمند دوره صفویه علیرضای عباسی است نام شاه عباس - کبیر دیده میشود (1012 ه-) در کتیبه دوم زیر گنبد نیز نام همین خطاط دیده میشود (1025 ) . در طرفین محراب نام معمار محمد رضا بن استاد حسین بنای اصفهانی و سال اتمام بنا 1028ه . نوشته شده است.

نقش و نگار کاشی های گنبد از قسمت خارجی آن و شکل و سبک ساختمان گنبد و موزونیت و تناسب آن و همچنین عظمت و زیبایی داخل گنبد و کاشی - کاری بسیار زیبا و نفیس آن هر بیننده را در نظر اول دچار حیرت و اعجاب میکند.

بلندی گنبد تا زیر سقف 32 متر و ارتفاعش از روی زمین 42 متر و محیط آن 70 متر است.

گنبد نفیس کاشی کاری مسجد شیخ لطف الله از آثار دوران صفویه - اصفهان

روشنایی شبستان زیر گنبد از پنجره های 16 گانه بسیار ظریف و مشبکی است که با کاشی های معرق تزیین شده و نور از آنها بداخل مسجد می تابد و جلوه خاصی بکاشی های سقف میدهد. این شبستان که در حقیقت تمام مسجد از آن تشکیل شده است منتهى بمحراب بسیار زیبایی می شود که از ابتدای ورود نظر هر بیننده را بیخود می کشاند و چنانکه قبلا هم گفته شد زیر این شبستان خالی است و شبستان زمستانی دیگری -قرار دارد.

چنانکه مشهور است این مسجد را شاه عباس - كبير بجهت ملا عبدالله که یکی از علمای مشهور زمان بود ساخت ولی چون مشارالیه امامت مسجد جامع را داشت، شیخ لطف الله برای امامت آنجا برگزیده شد و پس از ساختمان مسجد شاه این مسجد

ص: 31

مخصوص شاه و نزدیکانش گردید (1).

***

6- مسجد دارالاحسان

مسجد دارالاحسان در سنندج ( کردستان ) که آن را مسجد جامع نیز گویند از بناهای مرحوم امان الله خان اردلان معروف به « بزرگ »کردستان است (2) . این مسجد در نهایت زینت و استحكام و در و دیوار آن کاشی کاری است. شبستان خیلی بزرگی دارد که بر بیست و چهار عدد ستون سنگی بنا شده و دارای 30 سقف گنبدی است بعلاوه دو ایوان بزرگ عالی هم دارد یکی در سمت قبله و دیگری در طرف مشرق تقریباً دو ثلث قرآن در کتیبه دور مسجد و ایوان و اطراف ستون ها بخط خیلی قشنگ کتیبه شده میرزا محمد صادق ( ناطق ) اصفهانی قصیده یی برای اتمام این مسجد گفته که هر مصراع آن تاریخ اتمام مسجد است و آنرا در سنگ مرمر ایوان رو بقبله بخط نستعلیق بسیار خوشی نقر و مرتسم کرده اند و مرحوم میرزا فتح الله (خرم) کردستانی قصیده غرائی در مقابل آن گفته که مصراع اول هر یک از اشعار آن تاریخ بنا و مصراع دوم تاریخ اتمام است و این قصیده نیز در کتیبه سنگ مرمر ایوان شرقی منقور و منقوش است. خط نسخ و نستعلیق این کتیبه ها یادگار مرحوم شیخ حسن مرحوم شیخ - عبدالمیمون ثانی است. حیاط مدرسه دارای دوازده حجره و دو بالاخانه میباشد حوضیکه در حیاط مدرسه است از هشت تخته سنگ ساخته شده ، عرض آن دو تکه و طول آنهم دوتکه تا ته حوض فرو رفته است. قریه خلیچیان که در یک فرسخی شمال شهر سنندج است با چند باغ از طرف مرحوم امان الله خان والی وقف تعمیر مسجد و اعاشه مدرس و طلاب و خادم

است.

شعر آخر قصیده ناطق اصفهانی :

باد دایم دارالاحسان امان الله خان *** جای حمد و جای مدح و جای علم 1227

مسجد دارالاحسان - سنندج ( کردستان )

شعر آخر قصیده خرم کردستانی :

گنبد و مناره های مسجد جامع یزد

محراب و قسمت بالای آن - کاشی کاری ظریف مسجد جلیلی خیایان ایرانشهر - تهران

ص: 32

دار احسان امان الله خان بادا مدام 1337 مجمع طاعات و احسان منهج صدق ويقين 1228 امان الله خان اردلان والی برای بنای این مسجد و قلعه حکومتی از اصفهان مهندس و معمار کاشی کار وحجار ونجار و فخار آورده است.

***

ایوان شمالی مسجد دارالاحسان - سنندج ( کردستان )

عکس

مسجد جامع کرمان

ص: 34

دین را پیش گرفت در ظاهر شهر قدیم کرمان بدرب زرند ، مسجد جامع بنا فرمود ... و اکنون بحمد الله تعالی از صبح تا شام مسلمانان در آنجا با قامت فرایض و نوافل مشغول می باشند و در محله سرمیدان نزدیک قصر همایون دارالسیاده عمارت کرد که محل آثار نبوی و منزل اشراف و سادات است ... و اخراجات عمارت این هر دو موضع مبارك از حاصل املاک موروثی میبد کرد و یک دینار از هیچ جای دیگر بآن ضم نکرد ... » (1)

اختلافی که در کتیبه و این نوشته درباره تاریخ بنا مشهود است ممکن است ناشی از اختلاف آغاز ساختمان و پایان آن باشد یعنی تاریخ کتیبه ( 750 هجری) تاریخ آغاز و تاریخ 702 هجری تاریخ اتمام

بنا باشد .

***

عکس

گنبد و مناره مسجد مادر شاه اصفهان ( چهارباغ )

پهنای دهانه سرد و هفت متر است و در طرفین در دو سکوی مرمر بسیار نفیس و عالی وجود دارد. درمیان مقرنس کاریهای بالای در روی سوسن وسط نقش طاووسی است که بال و پرگشوده و در کمال ظرافت و زیبائی است کتیبه بالای در بنام شاه سلطان حسین صفوی و بخط عبدالرحيم جزائری بتاریخ 1123 هجری است.

مساحت ساختمان و صحن مدرسه قریب 8000 متر مربع است و صحن آن بشکل مربع است که طول آن از مشرق بمغرب 65/5 و عرضش از شمال بجنوب 55/5

ص: 36

متر است. نهر بزرگی که از شعب زاینده رود است از وسط آن می گذرد و چند چنار کهن سال از چنارهای قدیمی آنجا هنوز باقی است. در چهار گوشه مدرسه چهار زاویه و در داخل مدرسه موافق ساختمان های نظیرش چهار ایوان وجود دارد ساختمان مدرسه مثل اغلب مدارس قدیمه دو طبقه است و دور تا دور طبقه فوقانی و تحتانی ایوان های زیبا و خوش طرحی وجود دارد که در عقب آنها حجرات طلاب قرار گرفته است. مجموع ایوانهای تحتانی و فوقانی 44 ومجموع حجرات داخل مدرسه و داخل زوایای چهارگانه غیر از انبار و اطاق سرایدار 134 حجره میباشد . تمام حجرات دارای فرش مخصوص بخود بوده است. یکی از فرشها که اختصاص بحجره منسوب بشاه سلطان حسین اکنون موجود و بر حاشیه آن این شعر نقش شده است :

فرش این مدرسه که روح افزاست

وقف نواب اشرف والاست 1118 ایوان جنوبی مدرسه منتهی بگنبد عظیم و باشکوهی میشود که در زیبائی و ظرافت نمونه کاملی از صنایع معماری دوران پر افتخار صفویه است و مانند گنبد مسجد شاه و مسجد شیخ لطف الله مایه اعجاب و شگفتی بینندگان می گردد. در دو طرف ایوان دو مناره بارتفاع 38 متر ساخته شده که قسمت فوقانی آنها در آنجا که مؤذن اذان می گوید با بهترین طارمی های چوبی مشبک تزیین گردیده است. کاشی های فیروزه بی مناره ها نیز بسیار زیبا و خوش منظر است. طول دهانه ایوان 9/5 و عرضش 8 متر و ارتفاع آن شانزده متر است. در دوره ایوان کتیبه یی بسیار عالی بخط عبدالرحیم - جزائري بتاريخ 1122 وجود دارد.

گنبد عظیم و با شکوه در عمق این ایوان قرار گرفته است. در دور گیلوئی گنبد و اطراف شاه نشین ها و رواق ها کتیبه هایی با خطوط بسیار زیبا بر قم عبد الرحیم دیده میشود که تاریخ تحریریکی 1121

و دیگری 1126 هجری است که آخرین کتیبه دوره صفویه می باشد .

در کنار محراب منبری از یک پارچه سنگ مرمر سفيد نفیس بسیار عالی قرار دارد که دارای دوازده پله است .

محراب و منبر مدرسة سلطانی اصفهان ( چهار باغ )

در قسمت شرقی شبستان زیر کنید یک درب منبت کاری بسیار عالی وجود دارد که بشیستان زمستانی مدرسه گشوده می شود این شبستان دارای درهایی است که در سابق بطرف باغ و حوضخانه مدرسه باز میشده ولی اکنون از باغ و حوضخانه اثری باقی نمانده است.

بقراری که برخی از سالخوردگان و مطلعان اصفهان نقل میکنند چون شاه سلطان حسین در تشویق طالبان علم و دانشمندان سعی بلیغ داشت از اینرو دستور داده بود که در ساختمان آنجا موجبات و وسایل رفاه و آسایش طلاب مدرسه و مدرسان از هر جهت فراهم باشد. این است که علاوه بر تهیه همه گونه وسایل

ص: 37

درس و بحث و مطالعه در داخل مدرسه ، باغ ها و تفرجگاه هایی نیز برای روزهای تعطیل طلاب نزدیک مدرسه احداث شده بوده است و چنانچه باز شهرت دارد در روزهای جمعه تمام طلاب از مدرسه بیرون میرفته اند و زنان حرم پادشاهی برای تیمن و تبرك و تشويق اهل علم از دری که متصل بعمارات سلطنتی است داخل مدرسه میشده اند و جامه های طالبان علم را میشسته و حجرات آنان را جاروب می کرده اند.

در طرف شرقی مدرسه کاروانسرای بزرگی قرار دارد که بنام سرای فتحیه مشهور است و از جهت سبک ساختمان نمونه زیبائی است از کاروانسراهای دوره صفویه که مرکز داد و ستد مهم آن دوره بوده است. این کاروانسرا دو طبقه است و شکل حجرات و کاشی کاری خارجی آن بی شباهت بمدرسه چهارباغ نیست.

اخیراً شرکت بیمه آنجا را بمدت طولانی اجاره نموده و با حفظ اسلوب قدیمی و بی آنکه در وضع عرصه و ظاهر و نمای آن تغییری اساسی بدهد با استفاده از حجرات و بیوتات و اراضی مجاور آن آنجا را با مخارجی بمهمانخانه معظمی بنام مهمانسرای شاه عباس کبیر تبدیل کرده است.

در طرف شمال مدرسه بازارچه مرتفع و بسیار زیبائی بنام « بازارچه بلند » وجود دارد که نمونه یی از بازارهای آباد دوران صفویه است. از ایوان شرقی مدرسه باین بازارچه دری باز میشود. این بازارچه دهنه مغازه است و جزء آثار قدیمی وابنیه تاریخی محسوب است. قسمتی از آن را مردمان از خدا بیخبر از بازارچه مجزا و جزء املاك خود کرده اند ، سرا و بازارچه مذکور را مادر شاه سلطان حسين وقف بر مدرسه کرده است که عایدات آنها باضافه عایدات سایر موقوفات مدرسه که باقی مانده است و از آن جمله « مزرعه مرغ ملک» در چهار محال و احمد آباد (کاشان) است خرج مدرسه می شود (1).

***

و هنوز نیز ادامه دارد. در زمان تأسیس دانشگاه تهران وزارت فرهنگ در سال 1313 آنجا را محل دانشکده معقول و منقول که بموجب قانون اساسی دانشگاه از شعب ششگانه آن است قرار داد و در سردر مدرسه نیز کتیبه کردند ولی بعداً آن دانشکده از آنجا بمحل دیگر منتقل شد.

وضع و مساحت ساختمان : این بنای باشکوه و بزرگ که مشتمل بر مدرسه و مسجد هر دو می باشد و بهر دو اسم نیز شهرت دارد از بزرگترین مدارس تهران است. طول آن تقریباً 62 و عرض 61 متر است. ساختمان دو طبقه و در هر طبقه حجراتی برای سکنای طلاب ساخته شده که مجموع آنها قریب شصت است. در چهار طرف چهار ایوان قرار دارد که حجره مانند سایر مساجد ایوان بزرگ و اصلی در طرف جنوب واقع شده و منتهی بمقصوره و گنبد عظیم می شود .گنبد و شبستان زیر آن از نظر بزرگی و عظمت کمتر از گنبد های مساجد بزرگ دوره صفویه نیست ولی از نظر زیبائی و مهندسی بپایه آنها نمی رسد.

سطح مقصوره و گنبد از حدود محراب تا محاذی صحن مسجد تقریباً 43 و عرض آن 41 متر و ارتفاع گنبد 37 متر است وقفنامه مدرسه را بخط نستعلیق در روی کاشی کتیبه کرده و دورا دور صحن مدرسه در طبقه اول حجرات نصب نموده اند.

مسجد سپهسالار تهران (قرن 13 هجری)

درب اصلی ورودی مدرسه که دارای جلوخان و سردر عظیم و در آهنی با شکوه بزرگی است در ضلع غربی مدرسه و در حاشیه خیابان بهارستان قرار دارد. پس از ورود بدهلیز مدرسه که دیوارها و سقف آن از کاشی های الوان ممتاز تزیین شده است از دو کریاس بداخل مدرسه راه ورود هست و این دوراه در دو طرف ایوان غربی مدرسه قرار دارند ، اشعار سنائی را در فضیلت علم و عالم در اطراف ایوان غربی کتیبه کرده اند، ایوان شرقی منتهی می شود بشبستان بزرگی بنام چهل ستون که دارای 44 ستون سنگی یک پارچه است. در بالای ایوان شمالی ساعت بزرگی نصب شده که دارای دو صفحه یکی بطرف صحن مدرسه و دیگری بطرف عمارت بهارستان ( باغ مجلس شورای - ملی ) مواجه است. از ضلع شرقی نیز دری بطرف مسجد و مدرسه باز می شود که واردین پس از گذشتن از دالان طولانی داخل صحن مدرسه می شوند. در این دالان دری به شبستان باز می شود که نماز گزاران

ص: 39

بی آنکه وارد مدرسه شوند از این در وارد مسجد می شوند . در این دالان یکی از شاهکارهای معماری و کاشیکاری قرون اخیر دیده می شود و آن عبارت است از طاق هفت کاسه معروف به «طاق معلق» که در ابتدای كرياس قرار گرفته است. این هنر معماری کار استاد - جعفر خان معمار باشی کاشانی است که در سال 1312 شمی بدرود زندگی گفته است.

از آخر این دالان که نزدیک صحن مدرسه است دری بزاویه یی باز میشود که مخزن کتب و قرائت - خانه مدرسه در آنجا قرار دارد این کتابخانه که هسته مرکزی آن کتب کتابخانه علی قلی میرزا ( اعتضاد - السلطنه) وزیر علوم و سپس کتابخانه شخصی مرحوم سپهسالار است وقف بر مدرسه و از حیث کیفیت و کتب وكتب نفیس خطی یکی از کتابخانه های درجه اول ایران است.

در این ساختمان هم از جهت امور مادی و شکل و نقشه بنا تغییرات تازه یی نسبت بیناهای قدیم دیده میشود و هم از جهت سازمان معنوی و برنامه و دستوری که در وقفنامه برای تعلیم و تربیت طلاب ذکر شده است . در حیاط زاویه شمال شرقی بنای جدید فرهنگستان ایران (آکادمی ادب و لغت فارسی ) که از تأسیسات فرهنگی اخیر است و در سال 1310 ش . ساخته شده و محل و مقر فرهنگستان بوده است.

از نظر تغییرات ظاهری یکی کاشیهای مصور باقسام مناظر و دورنماهایی است که از سبک نقاشی اروپا اقتباس شده و دیگر نوع حجاری و نقشه ها و گل هایی که در آنها بعمل آورده اند. همچنین تعداد گلدسته ها که در این بنا بکار برده شده بی سابقه است. مجموع مناره ها و گلدسته های این بنا هشت عدد است که چهار مناره بلندتر در ایوان جنوبی و مجاور گنبد مقصوره قرار دارد و دو عدد آن در ایوان شمالی در دو طرف ساعت و دو عدد در سردر غربی صحن مدرسه دارای چهار باغچه بزرگ و مشجر و چهار خیابان و حوض مستدیر بزرگی است که قبل از لوله کشی از قنات مهران که جزء موقوفات مدرسه است همیشه آب جاری و فراوانی داخل آن میشد و بر شکوه و صفا و طراوت مدرسه می افزود. حجرات طلاب مدرسه نیز نسبت بحجرات سایر مدارس قدیمه وسیع تر و روشن تر می باشد .

از نظر سازمان آموزشی ، چون مرحوم سپهسالار خود آشنا به پیشرفت های کشورهای غربی مخصوصاً بلاد عثمانی در علوم و فنون و ادبیات بود وسعی بلیغ داشت که ایران نیز کارهای خوب آن کشورها را پیروی کند و در شاهراه دانش و فرهنگ و تعلیم و تربیت صحیح گام بردارد از این جهت همت و توجه خود را بتکمیل این مدرسه عالی از جهت صوری و معنوی مبذول داشت. در وقفنامه چنان پیش بینی شده است که برای طالبان دانش و ادب از مکتب و دبستان تا مراحل عاليه وسیله تعلیم و تعلم فراهم گردد همچنین پزشک و خادم و مدرس و مشاق خط و داروساز و حمام و آشپزخانه و سایر وسایل برای آنان منظور شده است. در مواد برنامه درسی غیر از علوم متداول دینی از ادبیات و ریاضیات و علوم عقلی نیز اسم برده شده است.

مدرسه دارای دو وقفنامه است: یکی بزرگ و مفصل و دیگری کوچک و مختصر ، تولیت بعد از خودش بشاه وقت واگذار شده است. برای اینکه تا اندازه یی مقاصد عالیه این مرد نیکوکار معلوم گردد قسمتی از متن وقفنامه کوچک که در کتیبه سرتاسری صحن مدرسه نوشته شده است در این جا نقل می شود:

« بسم الله الرحمن الرحيم . الحمد لله الواقف على الضمائر ... در عهد سلطنت اعلیحضرت قدر قدرت ... در ساعتی مسعود و زمانی محمود و طالعی همایون و تاریخی میمون بندگان عالی خداوند معالى الامير - الباذل ... آقای مشیرالدوله الحاج الافخم حاج ميرزا حسین خان سپهسالار اعظم دولت علیه ایران حرسه الله عن طوارق الحدثان این جامع كبير و مدرس منیع را بتمام از حجرات فوقانی و تحتانی و مقصورات تابستانی و زمستانی که بر حسب اشاره و اختیار اعلی حضرت همایونی که عهد سلطنتش پاینده عهد سلطنتش پاینده و مهر و معدلتش تابنده باد به مسجد و مدرسه ناصریه نامیده بعلاوه مارستانی حصین و دبستانی رزین و گرمابه و آبگیری متين و انبار آب ... و الحوض و المطبخ و الانبار و

ساختمان موقوفه ليستر - تجریش

محراب مسجد جلیلی واقع در خیابان ایرانشهر تهران

ص: 40

المرافق والدروب و الابواب و الدهاليز و غيرها با عرصه مشتمله برآنها مع جميع ما يتعلق بها و يحتاج اليه فيها از نسخ قرآن مجید و صحف دعوات وتصانيف علوم و فنون و مؤلفات من كتب الفقه والاصول و التفسير و الحديث و الكلام والحكمة والطب والادب وسائر الفنون الرسميه موجوده در کتابخانه علمیه مدرسه و اثاث و بساط و ادوات وظروف محتاج اليها من السرج والقداور و المصافي و القصاع و البواطي و الانماط و الزليات وغيرها من الاسباب والالات اللازمه که از برای مسجد و مدرسه و سایر ابنیه منظور است که

مصداق حقیقی صدقات جاریا تست مهیا و ممهد نموده همه اینها را کلا و ارقاماً اصولاً و فروعاً بانضمام سه دانگ مختصی خود از شش دانگ قنات مشهوره بقنات مهران وقف مؤبد و حبس مخلد شرعی نمودند متقرباً الى الله وطلباً لمرضاة الله بالطوع و الاختيار دون - الاكراه و الاجبار در حالتی که جمیع اقاریر شرعیه از آن ممضی و نافذ بوده بر جمیع طلاب علوم و مصلیان مرضای سکان مدرسه و اطفال مسلمین و اشخاصیکه نوعاً مقرر فرموده اند از امام جماعت و نایب امام و یک نفر مدرس منقول از فقه و اصول و يكنفر معلم ریاضی و یکنفر مدرس معقول از حکمت و کلام و یک نفرتالی مدرس منقول و یک نفر تالی مدرس معقول و يكنفر معلم مقدمات و يكنفر معلم ادبیات و یکنفر حکیم باشی دارالشفا که هشت نفر مجموع مدرس و معلم و یک نفر مستوفی و یکنفر ضابط موقوفات ويك نفر واعظ و یکنفر کتابدار و یکنفر خادم باشی و شش نفر خادم و دو نفر قاری و یکصدو بیست نفر طلاب و چهار نفر معلم مكتب اطفال و دو نفر خوشنویس مشاق مكتب خانه اطفال و دونفر طبیب دارالشفا و یک نفر دواساز و یکنفر شاگرد دواساز و یکنفر ناظر مطبخ و يكنفر طباخ و چهار نفر پرستار مریض و ده نفر رختشوی مرضی و یک نفر ساعت ساز و دو نفر حافظ کتب و چهارنفر مؤذن و دونفر مکبر و سه نفر چراغچی و یک نفر دربان و یک نفر باغبان و یکنفر خادم مکتب خانه اطفال با شروط هر یک که خواهد آمد ... » - در آخر اسامی رقبات موقوفه و محل آنها ذکر شده است.

وقفنامه تفصیلی که نسخه خطی آن دارای مهر و امضای مرحوم سپهسالار و اصل آن در کتابخانه مدرسه موجود است مشتمل بر 79 صفحه می باشد . این وقفنامه دارای مقدمه و چندین فصل است که در آن کیفیت ساختمان و نام رقبات و تکالیف هر یک از موظفان وسهم وحصه هر یک از آنان از درآمد موقوفات بتفصیل ذکر شده است.

نکته جالب توجهی که در وظایف طلاب ذکر شده موضوع امتحان است که هر سال یکبار با تشریفاتی باید انجام شود و از طلابی که خوب درس خوانده باشند تشويق بعمل آید.

همچنین درباره اطفال مکتب خانه که تا صد نفر پیش بینی شده است تفصیلاتی برای تعلیم و تربیت و خوراك و لباس آنان دارد. متأسفانه این مکتبخانه و بیمارستان و آشپزخانه وجود خارجی پیدا نکرد (1).

***

عکس

گنبد سابق و منار مسجد گوهرشاد - مشهد

خراسان است. وضع فعلی ساختمانهای اصلی و متفرعات آستان قدس رضوی بدین قرار است :

حرم مطهر که در زیر گنبد زرین بسیار باشکوه و عظیمی قراردارد از اطراف داخلی برواق های گوناگونی که هر یک نام جداگانه بی دارد احاطه شده است و از خارج در سمت شمال آن صحن بزرگ مشهور به صحن عتیق و در طرف مشرق صحن جدید و در جانب جنوب مسجد عظیم گوهر شاد و در قسمت جنوب شرقی آن ساختمان نوبنیاد موزه و بقعه زیبای شیخ بهائی علیه الرحمه و در سمت غربی مدرسه پریزاد

ص: 42

عکس

مقبره شیخ بهائی و سنگ قبر آن مرحوم - مشهد

و مدرسة بالاسر و مدرسه دو در که هرسه در راسته بازار سرپوشیده قرار دارند واقع شده اند.

قبر مطهر و صندوق و ضریح روی آن : در سال 202 یا 203 هجری حضرت ابو الحسن علی بن موسى ملقب به رضا (علیه السلام) امام هشتمین شیعیان هنگام مراجعت از مرو در سناباد که یکی از قراء بزرگ طوس بود رحلت فرمود و بامر مأمون خليفة عباسی که همراه آن بزرگوار بود جسد آن حضرت را نزد قبر پدرش هارون دفن کردند بنای اصلی حرم مطهر که قبر هارون نیز در آن قرار دارد و پوشش

ص: 43

نخستین آن بدستور عبدالله مأمون انجام یافته است. از آن پس کم کم بواسطه رفت و آمد شیعیان برای زیارت مرقد مطهر دهكده مزبور رو بوسعت گذارد و چون محل دفن و شهادت حضرت رضا (علیه السلام) بود بنام « مشهد رضا » و یا مشهد معروف گردید و طولی نکشید که این دهکده جای شهر باستانی طوس را گرفت و هم اکنون یکی از شهرهای بزرگ و آباد ایران است.

در حدود سال 390 هجری بنای حرم مطهر بدستور سبكتكين ترك خراب شد و زمانی چند بر - روی قبر شریف ساختمانی نبود تا اینکه سلطان - محمود غزنوی پسر سبکتکین عمارتی عالی بر روی قبر ساخت در زمان سلطان سنجر سلجوقی (479 - 551) نیز وزیری بنام ابو طاهر قمی قبه با شکوهی از مال خود و يا بفرمان سلطان سنجر برروی قبر شریف بنا نهاد گنبدی که اکنون از خشت های طلا تزیین شده همان گنبد است که با مر شاه طهماسب صفوی طلاکاری شد و مناره یی از طلا نیز با مرهمان پادشاه ساخته شد بعداً شاه عباس صفوی که در سال 1010 هجری از اصفهان تا مشهد بعزم زیارت آستان قدس پای پیاده آمده بود طلاکاری گنبد و زینت کاری حرم و رواق ها را تکمیل کرد.

در کتیبه یی که بخط خطاط معروف دوره صفویه در دوره گنبد دیده میشود بتعمیرات اساسی و تزیینات شگرف و بدیع و تذهیبی که با مر آن پادشاه مقتدر انجام یافته اشاره شده است.

صندوق روی قبر ظاهراً در حدود سال 5000 ه-. وجود داشته است ولی ضریح که آراسته بانواع صنایع بدیع و مزین به نگین های نفیس و گوهرهای قیمتی است در حدود سنة 1000 هجری ( دوران صفویه ) بوجود آمده است .

در فتنه مغول بشهر طوس و مشهد خرابی بسیار واقع شد ولی معلوم نیست که بنای اصلی و گنبد خراب شده باشد زیرا آثاری هم اکنون در ازاره ها و دیوارهای حرم از سنه 512 و 612 دیده می شود .

در سال 734 که سیاح معروف اسلامی قاضی شمس الدین معروف به ابن بطوطه از راه جام بمشهد آمده است وضع حرم مطهر و گنبد و رواق های متعلق بان در کمال خوبی و آبادی و شکوه بوده است و او در سفرنامه خود چنین می نویسد:

«.... بر روی قبر شریف گنبد عظیمی است که در جوار آن مدرسه و مسجدی قراردارد و ساختمان تمام آنها نیکو و بدیع است و آراسته بخشت های کاشی می باشد. بر روی قبر صندوق چوبی وجود دارد که به صفحات نقره تزیین یافته و در داخل حرم قندیل هایی آویزان است، در ورودی حرم مطهر از نقره است و پرده یی از حریر بر آن آویخته شده است...» (1).

در 163 سال بعد زمانی که معین الدین محمد اسفزاری کتاب معروف خود را بنام « روضات الجنات - في اوصاف مدينة هرات» می نوشت (897-899 ه-) آبادی و ساختمان ها و تجملات حرم مطهر و رواق های آن و رفت و آمد زوار و مسافران بدرجه محسوسی نسبت بسابق فزونی یافته بوده است : « . . . و جمعیت و جامعیت و نور و صفا و فیض و ضیاء و روح وريحان و امن و امان که در آن بارگاه کعبه اشتباه است در تمامی اقالیم هیچ جا نشان نمیدهند از زینت ها و تجملات و فروش قیمتی و شمعدان های زرین و سیمین و دیگر ادوات که در آن بقعه جمع آمده بی آنها که نقبا و سادات برده اند و تلف می شود در هیچ بقعه یی نیست و از طالبان و عاكفان در آن آستان کروبی نشان ازدحامی است که از شرح مستغنی است...» (2).

وضع فعلی صندوق و ضریح بدین قرار است : آخرین صندوق چوبی که تقدیمی شاه عباس کبیر بود بواسطه کهنگی و فرسودگی در سال 1311 شمسی (1351 قمری) با تشریفاتی برداشته شد و قطعات نفیس

ص: 44

آن بموزه آستان قدس نقل (1) و بجای آن صندوقی از مرمر شاندیز بسیار نفیس خراسان که برنگ سبز لیمونی است بر روی دو قطعه از سنگ های معدن خلج مشهد نصب گردید (2). ضریح فعلی که از نقره و طلاست و یکی از شاهکارهای هنری عصر ما می باشد بهمت و کوشش یکی از مردان نیکو کار خراسان ابو الحسن - حافظیان و با پول مردم مسلمان ایران و بوسیله استادان هنرمند و کارگران با ایمان در عرض چهار سال ساخته شد و بجای ضریح پولادین قبلی در سال 1338 شمسی (14 شعبان 1379 قمری) با تشریفاتی خاص نصب گردید. ضریح کوچکتر معروف بضريح نگین نشان که از سابق در داخل ضریح فولاد بودهم اکنون نیز در داخل ضریح نو درجای خود قرار دارد.

گنبد طلا : آقای علی مؤتمن از صاحب منصبان قدیمی آستان قدس رضوی درباره گنبد چنین نوشته است:

« ... در حال حاضر دو پوشش بر روی بقعه و حرم مطهر قرار دارد . پوشش اول سقفی است که از زیر ( از داخله حرم ) دیده می شود - مقعر و مقرنس می باشد پوشش دوم بر فراز پوشش اول واقع گردیده حرم دیده نمیشود و از خارج گنبد منور را بنظر می رساند.

گنبد مطهر حضرت رضا (علیه السلام) که از داخل موزه عکسبرداری شده

سطح خارج گنبد طلا کاری است که در سال 1 تا 1019 هجری قمری شاه عباس کبیر صفوی آنرا تعمیر و تذهیب نمود (3).

ص: 45

مشخصات و ابعاد گنبد بدین قرار است: ارتفاع از کف حرم تا زیر سقف مقعر 18/8 متر ، ارتفاع از کف حرم تا بالای گنبد ( رأس گنبد طلا) 32/10 متر ، دور گنبد از سطح خارج 42/10 متر ، ارتفاع از اول طلاکاری تا تیره گنبد 16/40 متر ، ارتفاع سر طوق گنبد 3/50 متر ، ارتفاع اول طلا کاری تا زیر بازوبندی 4/79 متر . خشت های طلای گنبد دارای نقوش و خطوطی ممتاز میباشد . . . » (1) .

گنبد طلا از نظر سبک ساختمان و ارتفاع در نهایت ظرافت و صافی و زیبائی ساخته شده و در میان گنبدهای مساجد و مشاهد کمتر نظیر دارد. در کمربند گنبد دور تا دور کتیبه یی است بخط علیرضای عباسی که در آن نام شاه عباس کبیر و آمدن وی پیاده از اصفهان بمشهد و توفیق یافتن بتزیین گنبد منور که در تاریخ 1010 هجری شروع و در تاریخ 1016 پایان یافته نوشته شده است. کتیبه دیگری نیز بخط محمد رضای امامی است که در 1086 زمان شاه سلیمان صفوی نوشته شده و از تعمیر و تذهیب و تزیین آن پادشاه نام برده شده است.

ضریح مطهر حضرت امام رضا علیه السلام - از ضلع شمالی حرم

وضع و شکل ساختمان زیر گنبد که ضریح شریف در آن قرار دارد و حرم بمعنی خاص خود بر همانجا اطلاق می شود چهار گوشی است که هر ضلع آن تقریباً ده متر است زمین حرم از سنگهای مرمر بشم نما که دارای اشکال و صور بدیع است فرش شده است. ازاره اطراف کاشی های ممتاز چینی نماست که بعضی از آنها خشت های کوکبی شکل و 8 گوش بال دار است و معروف بخشت های سلطان سنجری است. در بعضی ازین کاشی ها نام ترکان زمرد ملکه دختر سلطان - محمود پسر محمد بن ملکشاه سلجوقی رقم

ص: 46

یافته و تاریخ آن 512 هجری است ( در کتابخانه آستانه سی پاره یی است بخط ترکان زمرد ملکه که در سال 500 هجری وقف بر آستانه مبارکه کرده است ). بعضی از این کاشی های نفیس و کم نظیر دارای خطوط برجسته است و مشتمل بر تاریخ 612 هجری تا 760 760 می باشد .(1) بقراری که اهل فن و خبره اظهار می دارند این کاشی ها از نظر نقش و شکل و مواد خاکی و طلایی که در آنها بکار رفته منحصر بفرد و بی نظیر است. دیوارهای داخل حرم از بهترین آئینه - کاری و مقرنس کاری تزیین شده و برخی از هدایای سلاطین که هنگام تشرف به آن آستان تقدیم کرده اند از قبیل تاج زرنگار و خنجر و شمشیر مرصع وغیره در قابها بر دیوارها نصب شده است. قندیل های باشکوه و جارهای باورین بسیار زیبا نیز از سقف آویخته شده است .

***

میرزا کاظم صبوری ملک الشعرای آستانه نوشته شده است. از بالای کتیبه که ارتفاع آن از روی زمین تقریباً دو متر میبان دو متر می باشد تا سقف تمام دیوارها و سقف آئینه کاری است این آئینه کاری و مرمت رواق در سال 1300 هجری قمری که محمد تقی میرزا ركن الدوله برادر ناصرالدین شاه والی خراسان بوده انجام شده است.

ایوان دارالسیاده ، ضلع شمالی مسجد گوهرشاد - مشهد

اکنون ( 1339 ش.) نیز چند سال است که از طرف آستانه بر حسب امر ملوکانه بترمیم ساختمان و تجدید آئینه کاری و کاشی کاری و حجاری پرداخته اند و کتیبه های جدید ممتاز بنام شاهنشاه نصب شده از جنوب این رواق دری بایوان شمالی مسجد گوهرشاد باز می شود . این در نیز از درهای نفیس است که روپوش آن تمام از صفحات نقره است و در آن خطوط و نقوش برجسته و زیبایی بکار رفته است. از سمت شمال یک در نقره به را هر و معروف به سقاخانه باز می شود که از آنجا به ایوان طلای نادری در صحن عتیق می روند از وسط ضلع شرقی در نقره نفیسی بین دارالحفاظ ودار السيادة وجود دارد. در بالای این در از طرف دارالسيادة اشعاری است که نام شاه سلیمان صفوی و تاریخ تعمیر و ترمیمی که پس از زلزله بدستور آن شاه انجام یافته است نوشته شده (1086 هجری) ، درصفه های این رواق نیز قبر بسیاری از علما و بزرگان وجود دارد که از آنجمله است قبر حاج میرزاحسین خان سپهسالار بانی مدرسه و مسجد سپهسالار و باغ و عمارت مجلس شورای ملی در تهران

**

2 مسجد بالاسر: در سمت مغرب حرم مسجد کوچکی است که متصل بحرم مطهر می باشد و از قسمت غربی ضریح که معروف به بالاسر مبارك است باین مسجد وارد میشوند و ازین جهت مسجد نامبرده معروف به «مسجد بالاسر» است.

مساحت و وضع این مسجد بدین قرار است طول آن 8 و عرض 4/5 وارتفاع 10 متر است. کف مسجد با سنگ مرمر پشم نما که دارای الوان ونقوش طبیعی

ص: 48

است فرش شده، ازاره دور آن نیز تا ارتفاع 9 0/9 متر سنگ مرمر و از بالای آن تا ارتفاع 1/70 متر کاشی های معرق باشکال هشت ضلعی و شش ضلعی و دارای گل و بوته های ظریف بکار رفته است از بالای کاشی کاری تا سقف با آئینه کاری ظریف و زیبایی دیوارها تزیین یافته کاشیکاری مسجد از دوره صفویه و آینه کاری از دوره قاجاریه است. سمت شرقی مسجد صفه ایست که از آنجا وارد حرم می شوند و مقابل آن در سمت غربی صفه یی است که بوسیله پنجره یی از قره وصل بدار السیاده است و زوار و واردین از دارالسیاده در مقابل آن پنجره بسلام و زیارت می پردازند. در روی پایه و ضلع جنوبی صفه بین حرم ومسجد محراب کوچک و بسیار ظریفی است که از کاشی های مخصوص چینی نما تزیین یافته و بر روی آنها با خطوط ثلث

محراب و ایوان مقصور و منبر منبت کاری معروف به منبر صاحب الزمان - مشهد

ص: 49

برجسته آیاتی از قرآن کریم و احادیثی متناسب با محل نوشته شده است. در قسمت جنوبی مسجد نیز محرابی است که با کاشی های معرق زیبا و خوش آب و رنگ زینت یافته است. این کاشیها در دوره اخیر نصب شده است ( 1362 هجری قمری) . ضلع شمالی مسجد متصل بصفه بزرگی است که از آنجا به «توحید - خانه » رفت و آمد می شود . (1) در این مسجد شاهزاده محمد ولی میرزا پسر فتحعلی شاه تعمیرات اساسی کرده و گویا صفه یی که حرم را بمسجد وصل می کند او ساخته است .

**

4- توحید خانه : این رواق در شمال حرم و جنوب صحن عتیق قرار دارد و در ضلع شمالی این رواق پنجره فلزی ظریفی وجود دارد که زوار از صحن در مقابل آن بسلام و زیارت و لمس و تقبیل می پردازند. طول توحید خانه 8/60 و عرض آن 7/30 وارتفاع آن 10 متر است . کف آن از سنگ معدنی مشهد معروف بسنگ خلج فرش شده و ازاره دور بارتفاع 1/60 متر سنگهای منبت کاری است بالای ازاره کتیبه یی است بعرض 50/. متركه بخط ثلث اشعار دوازده امام خواجه نصیر طوسی بر آن کنده شده است و از بالای کتیبه تا سقف آئینه کاری است.

صحن عتیق و ایوان طلای عباسی

سمت شمال غربی توحید خانه بوسیله در نقره یی بایوان طلای صحن عتیق راه دارد و در سمت جنوب غربی را هروی است که آنجا را بمسجد بالاسر متصل می کند. از سمت مشرق بوسیله دری نقره و راهروی باریک راهی بگنبد معروف الله وردیخان باز می شود. در طرف شرقی توحیدخانه رواق کوچکی است که بنام « مسجد رياض » خوانده شده و اکنون جزء توحید خانه است و چون غالباً زن ها در آنجا نماز می گذارند معروف بمسجد زنانه می باشد.

**

5- گنبد حاتم خانی: در سمت مشرق حرم رواقی است معروف به «گنبد حاتم خانی» که بوسیله در نفیسی بحرم مطهر راه دارد. این در از صفحات طلا و خطوط و نقوش بسیار زیبا زینت شده است وضع و مساحت این رواق بدین قرار است : طول . 13/5 و عرض 7/30 و ارتفاع آن 11/60 متر است. کف

ص: 50

زیر گنبد باسنگ مرمر فرش شده و ازاره دور آن بارتفاع 1/50 متر از سنگ های مرمر منبت کاری پوشیده شده است. بالای ازاره کتیبه بی است از سنگ بعرض 40 سانتیمتر و از بالای کتیبه تا سقف تماماً با کاشی های معرق الوان که دارای اشکال و نقوش زیبا می باشد در نهایت زیبائی و ظرافت پوشیده شده است. از سمت شمال این رواق راهروی است بکنید معروف الله وردیخان و از سمت مشرق متصل بدار السیاده و از سمت جنوب وصل به رواق معروف به راهرو کشیک - خانه است. بانی این گنبد حاتم بيك اردوبادی از وزرای شاه عباس کبیر است و عمارت آن در سال 1010 قمری انجام یافته است.

**

6- دار السيادة : این رواق در مشرق رواق معروف بگنبد حاتم خانی و در مغرب صحن جدید قرار گرفته است و با ساختمان گنبد حاتم خانی چنان بهم پیوسته است که هر دو یک رواق بنظر می رسد وضع این رواق بدین قرار است : از سمت مشرق بوسیله یک راهرو و دو در نقره بایوان طلای صحن جديد متصل است. در سمت شمال صفه یی است که از آن بگنبد الله وردیخان راه دارد. از ضلع جنوبی راهرو وسیعی برواقی که بنام «دار السرور » خوانده می شود باز است. در سمت مغرب آن نیز چنانکه ذکر شد گنبد حاتم خانی واقع شده است. کف دار السيادة با سنگ مرمر فرش شده و ازاره آن نیز بارتفاع 1/40 ستر سنگ مرمر است. بالای ازاره کتیبه یی است بخط نستعليق بعرض 30 سانتیمتر و از بالای کتیبه تاسقف آیینه کاری است. آیینه کاری دارالسیاده در سال 1300ه . بوسیله علی اصغر خان ( امین السلطان ) صدر اعظم دوره قاجاریه انجام شده است و چون در سال های اخیر احتیاج بتعمیر و ترمیم داشت بطرز بسیار زیبایی آیینه کاری و زینت کاری آن تجدید شد.

**

7- گنبد الله وردیخان: این گنبد و کاشی های آن از نظر فن معماری و ظرافت و زیبایی از شاهکارهای معماری دوره صفویه است و در شمال شرقی مطهر و گنبد حاتم خانی قرار گرفته . وضع و مساحت بنا بدینگونه است: شکل بنا 8 گوش و دور گنبد از داخل دارای هشت صفه در پائین و هشت صفه کوچکتر در بالا است. اقصر فاصله بین اضلاع متقابل 8/70 متر و اطول فاصله 11/20 متر است. ارتفاع از کف تا سقف . 16/2 متر و ازاره دور بارتفاع 1/90 متر سنگ مرمر و از ازاره ببالا تمام از کاشی های عرق بسیار نفیس زینت شده است سقف این گنبد از نظر شکل و ظرافت و کاشی های معرق الوان بسیار عالی و زیباست برجدار داخل صفه های تحتانی باخط ثلث دورتا دور تاریخ ولادت و وفات ائمه معصومین و بعضی احادیث نوشته شده است.

بانی این بنای عالی : الله وردیخان والی فارس از امرای بزرگ زمان شاه عباس اول بوده است (1).

* *

8- دار الضيافة : این رواق از سمت مغرب به گنبد الله وردیخان و از سمت مشرق به شمال غربی صحن جديد و از سمت شمال بجنوب شرقی صحن قدیم و از سمت جنوب بقسمتی از گنبد حاتم خانی متصل است. در هر یک از دو ضلع شمالی و جنوبی طاقی شاه -

ص: 51

نشین مانند وجود دارد و از ضلع شمالی راهی بصحن قدیم باز میشود در ضلع غربی ایوان سر در بزرگی است که به گنبد الله وردیخان راه دارد و بانی آن ایوان و سردر نیز الله وردیخان بوده است. کف این بنا از سنگ های مرمر فرش شده و ازاره آن نیز از سنگ های منبت کاری تزیین یافته است، در بالای ازاره کتیبه یی با خط ثلث وجود دارد که آیاتی از قرآن کریم نوشته شده است بالای از اره تا سقف تمام آیینه کاری است در بالای ایوانی که به گنبد الله وردیخان راه دارد کتیبه یی است که نام شاه عباس کبیر در آن نوشته شده و تاریخ آن 1022 هجری است . این ایوان دارای کاشی های معرق بسیار نفیس و مقرنس کاریهای ظریف است. وجه تسمیه این رواق بدار الضيافة از آن جهت است که سابقاً مجانس پذیرایی آستانه در جشن ها و سوگواری ها در این رواق انجام می یافته است. اکنون نیز در شب های عاشورا و شب آخر صفر بمناسبت شهادت حضرت امام حسین و رحلت حضرت رضا علیهما السلام مجلس سوگواری با تشريفات ومراسم مخصوص و شکوه و روحانیت محسوسی با حضور رجال و بزرگان از همه طبقات در همین محل و صحن عتیق برگزار می گردد (1).

* *

9- دار السلام این رواق از طرف مغرب بوسیله در نقره یی بدار الحفاظ و از طرف مشرق به کشیک خانه ( بوسیله دری نقره ) و از طرف شمال به گنبد حاتم خانی متصل است. کف این رواق از کف دار الضيافه و گنبد حاتم خانی بلند تر است و از سنگ مرمر بسیار نفیسی مفروش است. این رواق بنام ايك - میرزا ( وجه تسميه معلوم نشد) و راهرو کشیک خانه نیز معروف است. با توسعه و تعمیراتی که اخیراً در آنجا بعمل آمده مخصوصاً سنگ فرش زیبای آن رواقی خوش منظر و دلگشا گردیده است (2).

**

10- دار السرور : این رواق در قسمت غربی صحن جدید و جنوب دارالسیاده و مشرق دارالسلام قرار دارد سابقاً این قسمت فقط راهروی بود که به آسایشگاه خادمان یا کشیک خانه واقع در محل معروف به مدرسه علی نقی میرزا راه داشت. در این اواخر راهرو را توسعه داده و آیینه کاری زیبائی در دیوارها و سقف آن انجام داده و آنجا را بصورت رواقی مستطیل در آورده اند (3).

***

104/5 متر و عرض آن از شمال بجنوب 64/5 متر است. صحن دارای چهار ایوان بزرگ و چهار سمت می باشد. ایوان های شرقی و غربی دو رویه هستند ایوان شرقی از طرف خارج رو به پائین خیابان دارای سردر عظیم و ایوان غربی از خارج رو به بالا خیابان دارای سردر باشکوهی است، هر یک از دو ایوان از داخل صحن نیز دارای صفه و سردر بسیار زیبا و عالی می باشند. این دو ایوان از داخل و خارج با کاشی های نفیس تزیین شده و از دو ایوان شمالی و جنوبی بزرگتر و باشکوه تر می باشند بالای سرد رایوان شرقی ساختمان شیروانی مانندی است که محل نقاره است و نقاره شبانه روزی دوبار نزدیک طلوع و نزدیک غروب آفتاب و همچنین در جشن های مذهبی و سحرهای ماه مبارك رمضان نواخته می شود (1) بهمین جهت ایوان و سر در بنام ایوان نقاره نیز معروف است. در بالای سردر ایوان غربی ساعتی بر روی پایه زیبا و در زیر گنبد کوچک و ظریفی نصب شده است که چهار صفحه دارد و از چهار جهت مختلف شهر دیده می شود این دو ایوان هر یک دارای در بسیار با شکوه و بزرگی است که بر روی آنها از صفحات نقره گل و بوته دار و با خطوط و کتیبه های زیبا تزیین یافته است. در اصلی ورودی همین دو در است که خیابان شرقی و غربی مشهد را که قدیمترین خیابان های این شهر است بهم وصل می کند خیابان غربی صحن بنام بالاخیابان و قسمت شرقی آن بنام پائین خیابان از قدیم شهرت داشته و اکنون نیز بهمان نام و شهرت باقی است آب نهر معروف به نهر خیابان که از مغرب بمشرق جریان دارد و از چشمۀ معروف به گلسب (بزبان محلی چشمه گیلاس ) سرچشمه می گیرد از زیر ایوان غربی وارد صحن می شود و از زیر ایوان شرقی خارج میگردد . این آب از موقوفات آستان قدس است و بانی آن امیر علیشیر نوائی (متوفی 906 ه .) بوده است غیر از این دو در ورودی درهای متعدد دیگری نیز وجود دارد که محل رفت و آمد می باشد .

سر در ایوان غربی و ساعتی که روی پایه و زیر گنبد ظریفی نصب شده

ایوان جنوبی معروف بایوان طلا در شمال رواق دارالسیاده قرار دارد و یکی از راه های ورود بحرم مطهر از آنجا می باشد سطح دیوارها و سقف این ایوان تمام از خشت هایی که روکش طلا دارد تزیین یافته است. ابعاد آن بدین قرار است : عرض 7/8 ، طول 14/7 و ارتفاع 21/4 متر. در این ایوان چهار در نقره وجود دارد که برواق های حرم باز می شود. این ایوان مشتمل بر بهترین صنایع معماری و تزیینات و خطوط خطاطان درجه اول از جمله محمدرضای امامی می باشد.

ص: 53

ایوان طلای صحن عتیق و دورنمای قسمتی از جنوب شهر مشهد

ایوان شمالی معروف بایوان عباسی است وسطح دیوارها از بالای ازاره و سقف تمام از کاشی نفیس معرق تزیین یافته و سقف آن دارای مقرنس بسیار ظریف است. در چهار گوشۀ آن چهار غرفه است که سطح همه از کاشی های معرق پوشیده شده است دور صفه بزرگ ایوان کتیبه یی است بخط محمد رضای - امامی اصفهانی که در تاریخ 1009 هجری نوشته شده است.

ص: 54

ابعاد آن بدین قرار است: عرض 8/20، طول 14/8 و ارتفاع آن 22/5 متر .

از ضلع شمالی صحن بدو مدرسه قدیمه در باز میشود یکی مدرسه میرزا جعفر که از مدارس درجه اول مشهد بوده است و دیگری مدرسه معروف به مدرسه مستشار که فعلاً مخروبه است. ساختمان صحن دو طبقه است که در طبقه پائین و بالا حجراتی برای زوار و مجاورین ساخته شده و هر یک از حجرات دارای ایوانی است سطح دیوار ایوان ها وتمام دیوارها از کاشی های الوان گوناگون زینت یافته است. حجرات پایین صحن فعلاً محل قبر مردمان ثروتمند شده است .

**

سقاخانه طلا در وسط صحن سقاخانه یی است معروف بسقاخانه طلا این سقاخانه دارای ساختمان هشت ضلعی است که ازاره آن از خارج سنگ بالای ازاره کاشی و سقف آن بشکل گنبدی است که سطح خارجی آن طلاکاری است. در داخل سقاخانه سنگاب یک پارچه یی از سنگ مرمر گذارده شده است که بنا بمشهور بامر نادر شاه آن را از هرات آورده اند .

سقاخانه طلا و ایوان طلای صحن عتيق - مشهد

**

تاریخ بنا و بانیان صحن : صحن قدیم دارای دو بانی و دو تاریخ بناست : نصف جنوبی آن را که مشتمل بر ایوان طلای فعلی است امیر علی شیر - نوایی وزیر دانشمند و دانش پرور سلطان حسین - بایقرا در سال 872 هجری بنانهاد در پیشانی ایوان طلا کتیبه یی است بخط محمد رضای امامی که تاریخ محمدرضای بنا را در زمان شاه مذکور نوشته است.

قسمت شمالی را بنابر آنچه صاحب « تاریخ عالم - آرای عباسی» نویسنده معاصر شاه عباس نوشته است شاه مذکور که در سال 1021 بزیارت قبر مطهر مشرف شد چون صحن را کوچک دید دستور داد آن را وسعت دهند و خیابانی از دروازه غربی تا دروازه شرقی بسازند ( بالاخیابان و پائین خیابان فعلی ) و آب چشمه گلسب را نیز از دروازه غربی وارد شهر کنند. بنابر این وضع و ساختمان فعلی صحن بدستور شاه عباس کبیر انجام شده و ایوانهای شمالی و شرقی و غربی نیز از بناهای آن شاه نیکوکار است.

طلاکاری ایوان طلا به فرمان نادرشاه در سال 1145 هجری انجام شده است

از پادشاهانی که در این صحن و ساختمان تعمیراتی کرده اند نام سلطان حسین بایقرا ، شاه عباس - دوم نادرشاه محمد شاه قاجار و ناصر الدین شاه قاجار در کتیبه ها نوشته شده است و از خطاطان معروف نام علیرضا عباسی و محمد رضای امامی دیده می شود.

**

بست بالا خیابان و بست پائین خیابان: فاصله یی در حدود صدمتر از طرف بالا خیابان و پائین خیابان تا درهای صحن بوسیله درها و پنجره آهنین از خیابان مجزا شده است که بنام « بست » نامیده می شود .

ص: 55

در سابق متهمان و مقصران که مورد تعقیب مأموران دولت قرار می گرفتند اگر خود را بداخل بست می رساندند از تعرض مصون بودند سابقاً این گونه بست ها در چهار طرف حرم مطهر قرار داشته است که فعلاً فقط بست بالاخیابان و پائین خیابان باقی مانده است.

**

گلدسته های طلا : بر روی هر یک از ایوان های طلا و ایوان شمالی مقابل آن ( ایوان عباسی) مناره یی خوش ساخت و زیبا وجود دارد که سطح آنها قسمتی از روی بام با آجر و مقداری بالای آن با کاشی و از بالای کاشی تا سر طوق مناره از خشت های طلا زینت شده است. در قسمت فوقانی گلدسته ها جایگاهی است برای مؤذن . اذان گویان خوش آواز از مردمان بومی و زوار در سحر و بامداد و ظهر و شام و در شب های ماه رمضان باذان و با مناجاة با الحان و نغمات دلنشین و کلمات و اشعار روح انگیز می پردازند.

وضع این مناره ها شبیه بهیچ یک از مناره های مساجد و مشاهد مشرفه نیست زیرا مناره های جفت معمولاً در دو طرف ایوان و دو طرف گنبد ساخته شده اند چنانکه ایوان و گنبد در وسط آنها قرار دارند ولی این دو گلدسته در طول شمالی گنبد قرار دارند و عرض صحن فاصله میان آنهاست و از نزدیک تفاوتی میان آنها وجود ندارد ولی در نظر مسافران و زوار که از طرف جنوب شهر وارد شهر می شوند از دور گنبد را درمیان دو گلدسته می بینند و این در نتیجه دقت مهندسی معماران هنرمند زمان بوده است.

تمام ساختمان با طلا کاری مناره روی ایوان طلا از آثار شاه طهماسب صفوی است که گویا نادرشاه افشار نیز در موقع طلاکاری ایوان این مناره را ترمیم و تجدید طلا کاری کرده است. ارتفاع مناره از کف صحن 40/50 متر و دور خارج آن 13 متر است .

مناره دیگر که روی ایوان عباسی در شمال مناره اول قرار دارد از نظر شکل و ساختمان و ارتفاع قرینه مناره اول است و ساختمان و تذهیب آن تماماً بامر نادرشاه افشار در 1145 هجری انجام یافته است بنا بر مشهور از آغاز ساختمان تا انجام آن بیش از چهل روز طول نکشیده است.

**

2- صحن جدید : این صحن در سمت مشرق حرم قرار گرفته و از جهت شکل و ساختمان شبیه بصحن قدیم ولی مساحت آن کمتر است ولی از نظر فن معماری و تزیینات و کاشی کاری نیز بپایه صحن قدیم نمی رسد. ابعاد آن بدین قرار است: طول از مشرق به مغرب 81/5 و عرض از شمال بجنوب اه متر است. این صحن نیز دارای چهار ایوان اصلی و بزرگ و خود صحن دو طبقه است که دور تا دور آن بسبک صحن قدیم دارای حجرات و ایوان های کوچک و ظریف می باشد و تمام سطح آنها از کاشی های الوان زینت شده است. ایوان شمالی دو رویه است و درش به بست پائین خیابان باز می شود سردر با شکوهی رو بخیابان و سردری عظیم در داخل صحن دارد. این در شرقی نیز دو رویه است که درش بفلکه جنوبی باز می شود و از طرف خیابان دارای جلوخان و سردر با شکوهی است. درهای اصلی ورود بصحن همین دو در می باشند. ایوان غربی معروف به ایوان طلای ناصری در مشرق حرم واقع شده است و بوسیله یک در نقره و یک راهرو کوچک و در نقره دیگر بدار السيادة راه دارد . در دو طرف ایوان دو کفشداری است که زائران از آنجا بحرم

مشرف می شوند.

ازاره این ایوان از سنگ های مرمر بسیار نفیس و کف ایوان از سنگ مرمر ساده فرش شده است. از بالای ازاره تا سقف روی دیوارها و مقرنسها از خشت های طلا تزیین یافته است. ابعاد ایوان بدین قرار است: عرض 7/25 ، طول 10/30 و ارتفاع 20/10 متر می باشد. در ایوان جنوبی در شمال صحن جدید موزه آستان قدس قرار دارد و از داخل ایوان بوسیله هفت پله سنگی و دری آهنی راهی بصحن موزه گشوده شده است.

بنای صحن جدید در زمان سلطنت فتحعلی - شاه قاجار و بدستور وی و کاشی کاری و تکمیل آن

ص: 56

عکس

ضلع غربی صحن جدید و ایوان طلا - مشهد

در عهد نوه اش محمد شاه قاجار انجام یافته است. ایوان طلا در زمان پادشاهی ناصرالدین شاه قاجار و نیابت تولیت عضد الملك طلاکاری شده و بهمین جهت مشهور بایوان ناصری است (1).

کتابخانه و موزه آستان قدس : کتابخانه آستان قدس و اشیاء نفیس آن سابقاً در چند حجره از حجرات صحن نو (حجرات فوقانی مدرسه علینقی میرزا ) قرار داشت. در زمان سلطنت شاهنشاه رضا شاه - پهلوی و نیابت تولیت محمد ولیخان اسدی

ص: 57

پس از احداث خیابان فلکه که بدور آستان قدس کشیده شد فکر ایجاد ساختمانی برای خزانه اشیاء نفیس و کتابخانه آستانه پدید آمد و برای آن محلی در نظر گرفته شد که متصل بساختمان های فعلی آستان قدس باشد از این جهت محلی را که در جنوب صحن جدید بنام «پائین پا» وجود داشت و مشتمل بر تیمچه یی بود که مرقد مرحوم شیح بھائی عالم معروف عصر شاه عباس در آن قرار داشت و همچنین مدرسه یی که بنام مدرسه پائین پا مشهور بود (مدرسه سعیدالدین) برای این ساختمان در نظر گرفته شد با کومک فنی وزارت فرهنگ و با نقشۀ آندره گدار فرانسوی مدیر كل باستان شناسی و از روی اسلوب و معماری جدید طرح بنای موزه و کتابخانه ریخته شد. ساختمان بنا در سال 1316 ش . آغاز و در سال 1324 ش. انجام یافت وصحن زیبای دیگر باسلوب جدید بر دو صحن سابق افزوده گردید که اخیراً دیوارهای آنها را کاشی - کاری ظریفی می کنند.

مساحت موزه 9398 متر مربع است که 1024 متر مربع آن زیر بنای موزه و کتابخانه و مقبره مرحوم شیخ بهائی و 600 متر زیر بنای تالار تشریفات و 7774 متر مساحت صحن موزه است عمارات موزه با بتون مسلح ساخته شده و جمعا ازسه طبقه تشکیل یافته که دارای 10سالن بزرگ و کوچک است. نمای خارج ساختمان از سنگ مرمر سماقی و بشم نماست، نمای پایه ها از سنگ خلج چیده شده است. کف سالن ها و اطاق ها و راه روها تماماً از سنگ رمر عالی خراسان ( معدن تربت حیدری ) باشکال زیبا فرش شده است. صحن موزه از طرف شمال محاط است بعمارت موزه و کتابخانه و تالار تشریفات و مقبره شیخ بهایی از طرف مغرب بمسجد گوهرشاد که در این ضلع ایوان و سردری باشکوه و مزین بکاشی های نفیس ساخته شده است. ساختمان بنای موزه و کتابخانه تماماً از درآمد موقوفات خود آستان قدس رضوی انجام یافته است (1).

صحن موزه آستان قدس - مشهد

کتابخانه آستان قدس رضوی از کتابخانه های درجه اول ایران و از جهت اشتمال بر نسخ نفیس خطی دیمی و نسخ منحصر بفرد که در طول چندین صد سال جمع آوری و وقف شده کم نظیر است (2). همچنین موزه آستان قدس دارای نفایس گران بهایی است که در در طول قرون از طرف پادشاهان و بزرگان بانجا هدیه

ص: 58

عکس

نقشه ساختمان بقعة مطهر حضرت ثامن الائمه حضرت علی بن موسی الرضا عليه السلام - مشهد

ص: 59

عکس

عمارت موزه آستان قدس - مشهد

شده است و با اینکه کتابخانه و موزه چندین بار مورد تطاول و تجاوز مغولان و ازبکان و روس ها و بعضی از شاهزادگان نادری قرار گرفته است اکنون نیز کتاب های نفیس و کم نظیر و جواهرات و اشیاء بی بدیل در آنجا بسیار است .

* *

در آن شهر کوچک کم کم رو بوسعت گذارد و شیعیان از ایران و سایر کشورهای اسلامی بدانجا روی آوردند تا کم کم در اواخر قرن سوم و چهارم یکی از شهر های بزرگ مرکزی ایران گردید و علماء و دانشمندان مذهبی بزرگی از آنجا برخاستند.

علت آمدن حضرت معصومه خواهر حضرت رضا (علیه السلام) از مدینه به ایران این بود که در سال 200 ه. چنانکه در تواریخ بتفصیل ذکر شده مأمون خلیفه عباسی برای دل جویی علویان و جلب قلوب شیعیان و بعلل و جهات دیگر با اصرار و ابرام حضرت علی بن موسی (علیه السلام) امام هشتمین شیعیان را از مدینه به مرو طلب کرد تا آن حضرت را ولی عهد خود گرداند. حضرت رضا (علیه السلام) با اکراه و اجبار این تکلیف را قبول فرمود .

بقعة مباركه حضرت معصومه عليها السلام - قم

در سال 201 هجری ، فاطمه (علیه السلام) خواهر آن حضرت بشوق دیدار برادر از مدینه رهسپار ایران گردید. چون به ساوه که در آن تاریخ شهری آباد بود رسید بیماری بوجود مبارکش راه یافت. از همراهان مسافت تا قم را که محل شیعیان و دوستداران آل علی بود استفسار کرد. گفتند ده فرسنگ است. پس بخادم خود دستور داد که در رفتن شتاب کند تا زودتر به قم برسند. در همین هنگام جمعی از بزرگان و رؤسای شیعیان که خبر ورود آن مخدره را بساوه شنیده بودند باستقبال آن بانوی عظمی آمدند و او را با احترام تمام بقم بردند و درخانه یکی از محبان اهل بیت و رؤسای قوم فرود آوردند. بانوی بزرگوار براثر بیماری و ناتوانی پس از 17 روز اقامت درقم بسرای جاودانی رحلت فرمود و در همین محل که آرامگاه شریفش می باشد و در آن زمان به زمین بابلان شهرت داشت مدفون گردید. پس از زمانی کم کم آبادی کوچک و گمنام قم رو بوسعت گذارد و یکی از مراکزو حوزه های معروف و بزرگ فقها و علمای اخبار و احادیث و تفسیر شیعه گردید و مساجد و مدارس بزرگ برای تعلیم و تعلم و برای اقامه نماز جماعت و جمعه در آنجا برپا شد و در مدت متجاوز از هزار سال این شهر با همین وصف و شهرت همواره موقع علمی و دینی خود را حفظ کرد چنانکه هم اکنون در عصر ما قم بزرگترین حوزه های علمی علوم اسلامی شیعه و فقه امامیه در ایران و مرکز

ص: 61

مراجع تقلید و افتاء علماء شیعیان جهان میباشد. درین شهر مقابر و آرامگاه امامزادگان و علویان و فقها و علما و مفسران و محدثان و شاهان و شاهزادگان از تمام شهرهای ایران بیشتر است.

بعلاوه در مجاورت قبر حضرت معصومه و در زیر قبة حرم مطهر نیز چندتن از بانوان خاندان امامت و از امامزادگان جلیل مدفونند.

***

درب طلای جدید بقعه مباركه ححضرت معصومه (علیه السلام) - قم

گردیده است .

****

پس از رحلت حضرت فاطمه (علیه السلام) در قم نخستین بنا که عبارت بود از سایبان بوریایی بوسیله شیعیان که ساکن قم و معروف بخاندان سعد اشعری بودند ، بر روی قبر گذارده شد پس از مدت کمی یکی از دختران حضرت امام محمد تقی (علیه السلام) بنام سیده زینب بقم آمد و قبه یا گنبد ساده یی بر روی

قبر بنانهاد و طولی نکشید که خود اوهم درقم بدرود حیات گفت و در زیر همان قبه در مجاورت عمه اش مدفون شد. بقعه و گنبد کوچک دیگری نیز پس از آن برای چندتن از امامزادگان که در آنجا مدفون شدند. در جوار بقعه اول ساخته شد .

ایوان طلاى بقعة مباركه حضرت معصومه (علیه السلام) - قم

وضع حرم و قبه در طول مدت قریب بسیصد سال بهمان سادگی بود تا درسال 529 هجری شاه بیگم دختر عماد بيك كه از زنان شیعه نیکوکار و بلند که همت بود گنبد بزرگی برجای گنبدهای کوچک و ساده بنا نهاد. از وضع این گنبد بتفصیل اطلاعی در دست نیست ولی بقرار معلوم گنبد مزبور از داخل منقش بطلا و لاجورد و از خارج مزین بکاشی و قاعده گنبد کثیر الاضلاع منظم و هشت گوشه بوده است ولی هنوز نه در داخل حرم ضریح و نه در اطراف آن ایوان ها و صحن مسجد و مدرسه ساخته نشده بوده است. این وضع ادامه داشت تا ظهور دولت صفویه که در آن عصر ساختمان ها و تعمیرات مهم در آثار و ابنیه شیعی شروع گردید و همچنان تا زمان ما ادامه یافته است.

ساختمان ها و بناها از دوران صفویه تاکنون بترتيب تاریخ و بطور اجمال بدین قرار است:

ص: 63

1 - ایوان قسمت شمالی حرم را بفرمان شاه اسماعیل اول در سال 925 هجری قمری بنا نهادند و آن را با کاشیهای بسیار نفیس و معرق تزیین کردند. این ایوان در حقیقت شالوده و اساس صحن کهنه گردید.

2- ساختمان ضریح زیبایی از کاشی بفرمان شاه طهماسب اول و بدست اعتماد الدوله در سال 950 ه. انجام یافت و بر روی قبر مطهر نصب شد.

ایوان آیینه صحن حضرت معصومه (علیه السلام) - قم

ضریح نقره یی نیز بفرمان همین شاه ساخته شده بود که ضریح کاشی را فرا میگرفته و بمرور ایام از هم گسیخته شده است.

پیش از ساختمان ضریح بفرمان شاه مزبور ایوان جنوبی «مدرسه فیضیه » که بصحن عتیق متصل است و تا همین اواخر مدخل صحن عتیق از مدرسه مذکور بود بنیان گردید (939 هجری ) .

3- صحن زنانه که در قسمت جنوبی حرم واقع شده بود بفرمان شاه صفی اول در سال 1077 ه ساخته شد. این صحن اخیراً تبدیل بمسجد زیبا و ظریفی شده است.

4- بفرمان شاه عباس ضریحی از فولاد سفید بر روی قبر نهاده شد و بتدریج صفحه هائی از نقره بر آن افزوده گردید.

5 - بفرمان شاه سلطان حسین بنای دیگری در سمت غربی آستانه ساخته شد (1107ه.).

6 - مرتضی قلیخان ملقب به (صفی قلیخان) ایوان آستانه را مرمت کرد.

7- سقف حرم مطهر بفرمان کیکاوس میرزا پسر فتحعلی شاه آیینه کاری و مقرنس شد (1215 هجری قمری).

8- کاشی های گنبد بفرمان شاه وقت تبدیل بخشت

ص: 64

زراندود گردید (1218 ه.ق.).

9- کف حرم و اطراف قبر بسنگ مرمر مفروش و درب طلایی بر ضریح نصب و درب نفیس دیگری که طلا کاری بود در ضلع شمالی رواق نصب شد ( 1221- قمری ) .

10- در سال 1236ق. مسجد بالاسر ساختمان گردید .

11- در سال 1266ق. صحن کهنه را وسعت دادند و در شمال غربی آن بقعه یی برای آرامگاه فتحعلی شاه ساختند که هنوز موجود است و مآذنه بی نیز در صحن مزبور ساخته شد. در آرامگاه فتحعلی شاه بعداً بسیاری از خاندان قاجاریه از زن و مرد مدفون شدند.

12- در سال 1270 ق . صفحه هایی از نقره بر روی پولاد ضریح نصب شد.

13- آخرین ساختمان بزرگ دوره قاجاریه بنای صحن جدید است که مرحوم امین السلطان ( آقا - محمد ابراهیم ) آن را آغاز کرد ولی اجل بوی مهلت نداد تا آنکه فرزندش میرزا علی اصغر خان اتابك امین السلطان صدراعظم وقت زمانی که در قم بسر میبرد (1315 ق). آن را بپایان رسانید و در سمت غربی صحن و مدخل حرم مطهر ایوان باشکوهی بساخت و سقف آن را آیینه کاری و مقرنس بسیار زیبایی کرد. دو گلدسته نیز در دو طرف ایوان بنانهاد و گردا گرد صحن حجراتی ساخت که کم کم آرامگاه خانوادگی بعضی از اشراف و اعیان شد، ساختمان صحن نو در سال 1303ه .ق. پایان یافت .

ساختمان ها و تغییرات بزرگی که در چند سال اخیر پیدا شده است بطور اجمال بدین قرار است:

1 - احداث حوض بزرگ و آب نمای زیبایی در صحن جدید با فواره های متعدد.

2- تعمیرات اساسی در داخل حرم مطهر و تغییرات مناسب و تجدید آیینه کاری و نصب سنگ های مرمر در کف و ازاره ها .

3- نصب ضریح نفیس و زیبایی از نقره که بوسیله صنعت گران اصفهانی ساختمان آن در سال 1338 هجری شمسی پایان یافت.

4- تبديل صحن زنانه بمسجد زیبا و با شکوهی بوسیله مردم خیر و نیکوکار - ساختمان این قسمت در سال 1331 ش. آغاز شد، در ساختمان گنبد این مسجد از گنبد معروف مسجد شیخ لطف الله در اصفهان تقلید شده و حقاً از شاهکارهای بنائی عصر حاضر است. این مسجد وصل به موزه آستانه است که در سال 1310 ه .ش. در زمان وزارت علی اصغر حکمت تأسیس شد و نفایس و آثار و کاشی ها و اسلحه و تابلوها و هدایای ظریفه در آنجا جمع آوری گردید.

5- بنای مسجد بزرگی در سمت غربی حرم مطهر بدستور مرجع بزرگ شیعیان مرحوم حاج آقا حسین بروجردی طباطبائی. ساختمان این مسجد که معروف به مسجد اعظم است نیز بهمت مردان نیکوکار و متدین در سال 1340ش. با تمام رسید و اکنون از مساجد بزرگ قم و از ابنیه ظريفه و مهم عصر حاضر است و دارای کتابخانه عمومی و محل تدریس علوم اسلامی میباشد؛ مقبره مرحوم بروجردی متوفی 1340 شمسی در جوار همین مسجد است.

6 - بجای مسجد بالاسر که بنای آن قدیمی و اخیراً فرسوده و مشرف بخرابی شده ،بود بنای مسجد باشکوهی با مصالح و وسائل عصری در سال 1340 ش. . شروع. گردید که هنوز بپایان نرسیده است.

***

عکس

مسجد اعظم - قم

مسلمین درآمد و شورش بزرگ آنشهر در سال 20 هجری بدست سعد وقاص فرونشست .

در ادوار تاریخ اسلام شهر ری که در گذشته از شهرهای بزرگ عالم بشمار میرفت آبادانی خود را دوباره از سر گرفت و تدریجاً بر اعتبار و عمران آن افزوده گشت.

المقدسی می نویسد که عمر بن سعد بطمع حکومت ری در زمان یزید اموی به کربلا بمقابله با امام سوم حضرت امام حسین (علیه السلام) رفت و این دوبیت را از او می داند :

ااترك ملك الرى و الرى رغبة *** ام اوجع مذموماً بقتل حسين

وفي قتله النار ليس دونها *** حجاب و ملك الرى قرة عين

اسماعیل بن احمد سامانی در 17 رجب سال 289 هجری ری را بگرفت و خلیفۀ عباسی آن زمان

ص: 66

المکتفی بناچار حکومت اسماعیل را در آن سامان شناخته و برای او عهد و لواء فرستاد (1). از این تاریخ ببعد ری دوباره بدست سلاطین مستقل ایران درآمد و پادشاهان آل زیار و آل بویه و بعد از آن سلجوقیان مدت ها بر آن سر زمین حکومت کردند.

بنا بر آنچه از نوشتجات تذکره نویسان اسلامی بر می آید حضرت عبدالعظیم الحسنی (علیه السلام) در حدود 200 هجری بر حسب امر مبارك امام علی - النقی الهادی (علیه السلام) برای ترویج و تبلیغ احکام دین مبین اسلام و پیشوایی جماعت شیعیان از عراق مأمورری گردید. صاحب كتاب « منتقلة الطالبين » مي نويسد : ذكر من ورد الرى من اولاد علی بن الحسن بن زيد - بن الحسن بالری، ابو القاسم عبد الله بن على بن الحسن - بن زيد من ناقله طبرستان ...».

از جمله پانزده نفر اولاد حضرت امام حسن - مجتبی ، زید بن الحسن است که اسن از همه بوده و در حدود نود سال عمر کرده و معروف بشریف بنی ۔ هاشم بود و بنا بر مشهور ستی نفیسه که از بانوان مشهوره و اعاظم هاشمیات بوده و بقعه و بارگاه او در مصر مزار عامه و خاصه است دختر زید بن الحسن بوده است.

پسر زید، حسن الامیر جد دوم حضرت عبد - العظیم (علیه السلام) است که در حدود سنه 168 در حوالی مدینه وفات کرده و هشتاد و پنجسال عمر کرده است و زمان خلافت منصور و مهدی و هادی عباسی را درك نموده است.

حسن الامير اولاد متعدد داشته که از آنجمله است علی معروف به شدید که ظاهراً در زمان حیات پدر فوت کرده و دو پسر برای او ذکر کرده اند یکی عبد العظيم كه بلا عقب بوده و عموی حضرت عبد العظيم مدفون در ری بشمار می رود و دیگری عبدالله قافه .

عبدالله بن علی شدید پدر حضرت عبد - العظیم (علیه السلام) می باشد. وقتی پدرش فوت شد او هنوز متولد نشده بود و بعد از تولد تحت کفالت جدش حسن الامير بعرصه رسيد.

عبد العظیم بن عبد الله قافه مکنی به ابو القاسم» است و درك خدمت سه امام یعنی امام محمد تقی - ( الجواد) و امام علی النقى ( الهادى) و امام حسن العسکری را فرموده.

حضرت عبدالعظیم گذشته از قرابتی که با حضرت جواد و حضرت هادی داشت دائما اوقات خود را صرف خدمت آنان و استفاده علم و معرفت از محضر آن دو بزرگوار می کرد در مسافرت هایی که به بغداد و سامره می نمودند ملتزم خدمت و محرم اسرار ایشان بوده تا آنجا که در زمان خلافت المعتز بالله عباسی بنا بر امر حضرت علی النقی الهادی خانواده خود را در مدینه گذارده و بشهر ری مهاجرت فرمود تا در آنجا بتعليم مسائل دین و ارشاد و تبلیغ مسلمین اشتغال ورزد. مؤلف كتاب « جنة النعيم » می نویسد با تجسس در تواریخ، تاریخ فوت آن حضرت را بدست نیاوردم ولی چون از اخبار بدست می آید که در زمان المعتز بالله عباسی مهاجرت فرموده و شهادت حضرت امام علی النقى ( الهادى ) 254 وفوت المعتز بالله در سال 255 و توقف آن بزرگوار در ری زیاد طولانی نبوده لذا می توان نتیجه گرفت که وفات حضرت عبدالعظیم (علیه السلام) در حدود سنة 254 و 5 25 هجری واقع شده است .

***

قبه حسن بن علی (علیه السلام) است در بقیع که علی زین - العابدین و محمد باقر و جعفر صادق و عباس . بن عبد المطلب عليهم السلام در آنجا آسوده اند و چهارطاق عثمان بن مطعون که اهل سنت چنان می پندارند که مقام عثمان بن عفان است او بنا کرده و مشهد امام موسی کاظم و امام محمد تقی در مقابر قریش در بغداد هم او فرموده است و مشهد سید عبدالعظیم حسنی در شهر ری و غیر آن از مشاهد سادات علوی و اشراف فاطمی علیهم السلام از آثار اوست »

آرامگاه حضرت عبدالعظیم و امامزاده حمزه ( شهر ری )

بنظر صاحب « جنة النعيم » بنیان گنبد حضرت عبد العظیم از مجد الملك رادستانی است ولی بنیان رواق و ایوان را شاه طهماسب فرزند شاه اسماعیل صفوی در سال 944 هجری گذارده است و ضریح نقره از فتحعلی شاه قاجار و آیینه کاری و نقاشی ایوان جنوبی از آثار حسنه و ابنیه خیریه میرزا آقاخان نوری صدراعظم ایران ملقب به ( اعتماد الدوله ) می باشد.

***

عبد الله بن علی بن حسن بن زيد بن الحسن بن على بن - ابیطالب عليهم الصلوة والسلام باشارة المولى الصاحب الاعظم و مفخر الحاج الحرمين دستور العهد خواجه نجم الحق والدين محمد بن المولى الصاحب الاعظم سلطان الوزراء كهف الحرمين دستور الخافقين خواجه عز الحق والدنيا والدين محمد بن منصور الفومدى اعز الله انصاره وطاب مثوى آبائه العظام و اجداده انکرام و و رزقه ایانا شفاعة اميرالمؤمنین و اولاده المعصومين الطيبين».

صندوق خاتم مرقد حضرت عبدالعظيم

کتیبه دیگر تمام شامل آیة الکرسی یعنی آیات 255 و 256 و 257 « سورة البقره » می باشد و پس از کلمات «هم فيها خالدون» که آخر آیه شریفه است این عبارت مرقوم گردیده : تحريراً في شهور سنة خمس و عشرين وسبعمايه عمل یحیی بن محمد اصفهانی و از این عبارات معلوم می شود که خواجه نجم - الدین محمد که از وزراء عهد خود بشمار می رفته است در سال 720 هجری مقارن پادشاهی سلطان - ابوسعید بهادر ( 716 - 736 ) پادشاه سلسله ایل خانیان مغول بانی صندوق مطهر بوده است.

این صندوق که فعلاً قدیم ترین اثر آستانه حضرت است مدت ها تعمیر نیافته بود و بطوری که خود نویسنده مشاهده کرده بود قسمت های پائین آن بکلی پوسیده و خاک شده بود تا اینکه در سال 1329 هجری شمسی از طرف مرحوم احمد هدایتی تولیت وقت آستانه بدست استاد خاتم ساز معاصر حاج محمد صنیع - خاتم که صندوق بعضی دیگر از بقاع متبرکه را نیز از خاتم ساخته و یا مرمت کرده است مرمت یافت.

2- ضریح : ضریح قدیمی آستانه مقدسه بمرور ایام قفل های شبکه آن ساییده شده و بر اثر فشار دست زایرین بکلی لق گردیده بود تا اینکه در سال 1330 برحسب تصمیم و دستور تولیت آستانه آنهم بدست استاد هنرمند این زمان حاج صنیع خاتم تجديد وتعويض گردید. طبق کتیبه یی که بر بالای ضریح نوشته شده بانی اولی آن فتحعلی شاه قاجار بوده و بعد از آن اولین مرتبه در عهد ناصر الدین شاه صورت تعمیر یافته است.

3- درب عتیقه آهنی و کتیبه کوفی آن : قدیم ترین اثر موجود در آستانه دو قطعه کتیبه کوفی آهنی است که بر روی یکی جمله «امر العبد الضعيف المذنب المرجى الى » و بر روی دیگر جمله « رحمه الله تعالى عبد الصمد بن فخر آود » نوشته شده . این دو

ص: 69

کتیبه متعلق بیک درب آهنی است که ظاهراً متعلق بقرن دهم هجری می باشد و تا ریخ آن بشرح عبارت زیر که متعلق بسردر می باشد 945 هجری معاصر سلطنت شاه طهماسب صفوی است :

***

ضریح نقره مرقد حضرت عبدالعظيم

«خلافة معموره ما تقى الضواء و الغمام وخلع زمان اقباله ببقاء الانام و اید میامن جلاله على صفحات الايام في شعبان 945 وسعى في اتمامها القاضي مسعود الحسنى - كتبه نظام الدين ابراهيم عبدالعظیمی».

و بطوری که در فرمان شاه طهماسب اول متعلق بسنه 961 هجری کهموجود است ملاحظه می شود نظام الدین ابراهیم از متولیان آستانه بوده ، اینک عبارت فرمان:

«لاجرم در این زمان که مجدداً خاطر خیریت مآثر بازدیاد ضبط و ربط آن سر کار تعلق گرفته بود در دارالقضاء معسكر ظفر اثر ثابت شد که تولیت شرعی موقوفات قدیمی آن سرکار حسب الشرع الاقدس بسیادت پناهی امیر خلیل الله و امیر عنایت الله رسیده و اکثر رقبات مزبور بسعی و اهتمام اجداد کرام سادات آستانه منوره صورت تعمیر یافته و بعرض رسید -سید - خليل الله وسيد عنایت الله متوفی شده اند و نوبت تولیت شرعی بخلف صدق ایشان امیر نظام الدین علی شاه و امیر حسام الدین ابراهیم رسیده بنا بر ظهور رشد و صلاح مشاراليهما منصب عالی تولیت و رتق و فتق مهمات سرکار آستانه مذکور را بدستوری که بوالد هریک متعلق بود بسیادت پناهان مشارالیهما شفقت فرمودیم.»

4 - درب مسجد هلاکو : در محل فعلی مقبره ناصر الدین شاه سابقاً مسجدی وجود داشته که آنرا مسجد هلاکو می خوانده اند و دربی در آن بکار رفته بود که بعدها آن را بر داشته و در گوشه جنوب شرقی « مسجد بالاسر » نصب نمودند و فعلا این درب که منبت کاری بسیار زیبایی دارد در شمال ایوان شرقی جنب امامزاده حمزه (علیه السلام) منصوب است.

بر روی این درب منبت دو کتيبه بخط ثلث وجود دارد که ظاهراً در قدیم الایام بر روی درب دیگری نصب بوده.

بر روی یکی از درها این عبارت خوانده می شود : «بسم الله الرحمن الرحیم و به نستعین سلام علیکم طبتم فاد خلوها خالدین. » و بر روی لنگه دیگر عبارت زیر : « تمت هذالباب المشهد الامام المقدس سید عبد العظيم عليه السلام سنة ثمان واربعين وثمانمايه».

سال 848 مقارن است با سلطنت شاهرخ (807- 850) پسر امیر تیمور .

5 - درب های عتیقه منبت عصر صفوی: در خزانه آستانه دو جفت درب عتيقه منبت بسیار عالی وجود دارد که بر روی یکی از آن ها کتیبه بی بخط ثلث بشرح زیر مرقوم یافته

ص: 70

گرنه باب الجنه است این در چرا *** گشت تاریخش در جنت سرا

ز در درا و شبستان ما منور کن *** دماغ مجلس روحانیان معطر کن

قسمتی از رواق و مدخل حرم حضرت عبدالعظيم

سرمناره شرقی حضرت عبدالعظیم

بطوریک ه از مصرع دوم بیت اول معلوم می گردد تاریخ آن 918 هجری یعنی بهنگام سلطنت شاه اسماعیل اول بوده است. بر روی در دیگر این اشعار نوشته شده.

بر در دولتسرای تو بزر بنوشته اند *** هذه جنات عدن فادخلوها خالدین

هیچ نگشاید زدرهای د گرورزان تست *** ربنا افتح بيننا اذ انت خير الفاتحين

این دو درب سابقاً در رواق منصوب بوده ولی بعد از تعمیرات بلحاظ نفاست و جلوگیری از فرسودگی بیشتر فعلاً در خزانه آستانه نگاه داری میشود.

6- قرآن های خطی : در آستانه قرآنهای خطی بسیار نفیسی وجود دارد که یکی از آن ها در موقع ترتیب گنجینه قرآن در موزه ایران باستان بدان جا ارسال و در فهرست راهنمای گنجینه مزبور بشماره ثبت گردیده و مشخصات قرآن مذکور را چنین نوشته اند:

خط متن نسخ کتابت و سه سطر اول و وسط و آخر هر صفحه ثلث خیلی عالی بدون رقم و تاریخ تحرير 940 ، بكاغذ سمرقندی جدول زرین دار، جلد سوخته معرق طلاپوش لولادار عالی (قرن یازدهم (

صفحه 11 سطر ، قطع شماره صفحه ها 1004 ، هر وزیری بزرگ باندازه 20×31 سانتی متر.

تاریخ تحریر این قرآن سال 940 مصادف است با یازدهمین سال سلطنت شاه طهماسب اول صفوی

ص: 71

واقع در حومه شهرری امروزی است و از آب چشمه - علی (1) معروف مشروب می شود و بیش از سه کیلومتر تا صحن فاصله ندارد.

مطلب دیگری که موضوع فرمان سنه 960 شاه طهماسب صفوی است امر تولیت موقوفات آستانه میباشد. تا آنجا که نویسنده استنباط می کند امر تولیت چون بر وفق مقررات شرع بسته بنظر واقف است و خود او متولی وقف را تعیین می نماید اساساً احتياج بصدور فرمان و تأیید ندارد ولی چون پاره اوقات رقبات موقوفه مورد تجاوزات واقع می شده و هم از آن جهت که بایستی متولیان روابط معنوی سلاطین شیعه ایرانرا با آستانه های مقدسه حفظ نمایند بر طبق وقفنامه - ها درخواست صدور فرمان از سلاطین می کرده اند و این سیره همیشه جاری بوده است و مخصوصاً این امر در تمام دوران حکومت صفویه بسیار رایج بوده ولی بعد از انقراض صفویه و تسلط افاغنه و بعد افشاریه و ضمن انقلابات دیگر متولیان کمتر در صدد مراجعه بدربار و گرفتن فرمان بوده اند ، فقط از زمان فتح علیشاه ببعد ارتباطات آستانه های مقدسه با سلاطین وقت تجدید شده است.

در فرمان مرقوم شاه طهماسب هم علاوه بر تعیین و تشریح رقبات موقوفه این عبارت در مورد تأیید متولی وقت دیده می شود: « و چون بثبوت مضمون صدق مشحون این مجله جلیله بسبق ایادی و تصرف و تصدی سادات مشاراليهم و تلقی ایشان بوقفيت و تعیین مصارف واستفاضة معينه بعرض بعضی مجلات مسجلات قدیم مؤکد و مؤید گردید وقفیت و تصدی و تولیت مذكوره بتنفيذ و امضاء مقرون شد».

علاوه بر این فرمان فرامین دیگری در مورد موقوفات آستانه و متولیان وقت از طرف سلاطین دیگر از قبیل : شاه عباس کبیر ، شاه طهماسب دوم شاه سلیمان ، شاه صفی ، کریمخان زند ، فتحعلی شاه قاجار ، محمد شاه و ناصر الدین - شاه و غیره صادر شده است که ذکر آن ها در این مقاله موجب طول کلام خواهد شد .

***

عصر پیشوای مسلمین و مفتی اعظم شیعه و مرجع تقلید ایران بوده است بحباله نکاح خویش در آورده و از او پنج پسر و یکدختر بدنیا می آیند.

ارشد اولاد او میرزا حبیب الله شخصی است که از طرف شاه طهماسب صفوی بتولیت این آستانه منصوب و این منصب خطیر همچنان در احفاد ایشان باقی و از طرف پادشاهان هر عصر هم تأیید و تحکیم می یابد .

فرزند دوم خاتم المجتهدين میر سید محمد پس از درگذشت پدر بقضاوت عسکر و تصدی امور شرعيه اردوی شاهانه منصوب و در اصفهان متوطن میشود و او را سه پسر بود یکی میر سید مرتضی که بتولیت مزار شاه نعمت الله در ماهان (کرمان) منصوب و این تولیت تا بامروز در سلسله او باقی است و دیگری میرزا آقا که او را پسری نبوده ولی دختر زادگانش در شیراز متولی مزار شاه چراغ بوده اند و آخری میرزا نظام الدین علی است که او را چهار پسر بوده و از جمله آن ها میرزا ابراهیم - شیخ الاسلام ری و متولى بقعه منوره حضرت - عبدالعظیم است که تاکنون هم تولیت در سلسله آن ها باقی می باشد .

فرزند دیگر خاتم المجتهدین میرسید احمد است که بتولیت مزار شیخ صفی الدین در اردبیل منصوب و اعقاب ایشانهم تا با مروز متولی آن محل می باشند .

2- « ريحانة الادب فى تراجم المعروفين بالكنية - اواللقب » در صفحه 44 ردیف 708 می نویسد: سید حسین بن حسن بن محمد کرکی عاملی معروف بمجتهد کرکی ( میرسید حسین مجتهد ) از متبحرین علمای اماميه عهد شاه طهماسب و شاه عباس صفوى وخاله زاده میرداماد و نوه دختری محقق کرکی است ، وی بعد از وفات محقق در نزد تمامی علماء و سلاطین وقت دارای اعتبار تمام بوده و چندی در اردبیل سکونت داشته سپس بامر شاه عباس اول بسمت شيخ الاسلامی به اردبیل رفته و تألیفات زیر از اوست

1 - الاشراف على سيادة الاشراف . 2- الاقتصاد - في ايضاح الاعتقاد . 3- التبصره في العقايد الحقه . 4 - تذكرة المؤمنين في تبصرة الموقنين . 5 - تفسير احل لكم الطيبات» . 6- شرح روضه کافی . 7- النفخات الصمديه و غير اينها ، وفات او در یکهزار و یک هجری است.

3 - اسكندر بيك ترکمان در کتاب « عالم - آرای عباسی » صفحه 107 این طور می نویسد :

حسین حسینی جبل عاملی دختر زاده خاتم - المجتهدین شیخ عبد العال در زمان حضرت شاه جنت مكان مدتی در دارالانشاء اردبیل بتدريس و شیخ الاسلامی و قطع و فصل مهام شرعیه قیام داشت. بعد از آن بدرگاه معلی آمده منظور نظر حضرت شاه جنت مکان گردیده صاحب نفس و فطرت عالی وطبع کامل و حافظه عظیم بوده و اساتید شرعیه و کتاب نویسان عنوان او را سید المحققین و سند المدققين وارث علوم الانبياء والمرسلين خاتم المجتهدين مرقوم می ساختند .

4 - سام میرزا فرزند بلافصل شاه اسماعيل - صفوی که ذوق شاعری داشته در تذکره خود که بنام « تحفه سامی » شهرت دارد و در تهران هم بطبع رسیده صفحه 41 می نویسد: امیر عنایت الله متولی مزار امام زاده عالیقدر سید عبدالعظیم است که در شهرری است و پیش از تولیت شعر می گفت ، این اشعار از اوست:

ايدل طلب وصال جانان نکنی *** تا محنت هجر بر خود آسان نکنی

تا پا ننهی ز ورطه عقل برون *** سر منزل خویش کوی جانان نکنی

5 - در سال 1330 هجری قمری شش سال بعد از تأسیس مشروطیت و ابتدای تشکیلات جدید وزارت معارف و اوقاف و تصویب قانون اساسی معارف که آن وزارت را ناظر قانونی کلیه موقوفات کشور قرار می داد از طرف آن وزارت در باب موقوفات آستانه مثل سایر موقوفات قرار شد رسیدگی و نظارت بعمل آید و بالنتيجه مقرر گردید تصدی اینکار بسه نفر از آقایان علما و مجتهدین درجه اول تهران واگذار گردد برای اینکار مرحومان حاج امام جمعه خونی و حاج

ص: 74

شیخ محمد تقی گرکانی و میرزا سید حسن مدرس اصفهانی انتخاب شدند. این آقایان بعد از رسیدگی های مفصل نظریه خود را بدین شرح نوشتند:

اسناد و وقفنامجات علماء ربانيين رضوان الله عليهم و فرامین صادر از سلاطین ماضین انار الله براهينهم را ... ملاحظه کرده خلاصه چنین است:

«سلطان خلد مقام شاه طهماسب صفوی رفع الله درجته در فرمان همایون خود مورخ ذیحجه 960 هجری مرقوم داشته اند : «لاجرم در این زمان که مجدداً اراده ما بازدیاد ضبط و ربط آنسر کار تعلق گرفته بود در دارالقضاء معسكر ظفر اثر ثابت شده که تولیت شرعی موقوفات قدیمی آن سر کار بسیادت پناهین امیر خلیل الله و امیر عنایت الله رسیده و اکثر رقبات مذکوره بحسن سعی و اهتمام اجداد کرام سادات آستانه منوره صورت تعمیر یافته و بعرض رسید که سید خلیل الله و سید عنایت الله متوفی شده اند و نوبت تولیت شرعی بخلف صدق ایشان امیر نظام الدین علیشاه و امیر ابراهیم رسیده بدستوری که بوالد هریک متعلق بود بسیادت پناهین مشارالیهم شفقت فرمودیم ... انتهى و نواب عالیه متعالیه جلیله زینت بیگم طيب الله مضجعها صبية مرضية سلطان جنت مكان شاه طهماسب انار الله برهانه در وقفنامه خود که مورخ بتاريخ ذيقعدة الحرام 997 هجری است و توشیح و خاتم مبارک مجتهدین آنعصر و خود آن سیده جلیله است مرقوم داشته . وبعد وقف نمود نواب مستطاب خورشید احتجاب الخ ... زینت بیگم خلد الله ظلال سيادتها تمامت همگی سه دانگ و ربع مشاع از مزرعه موسومه به «خوارذیل» واقعه دربلوك غار الخ بمشهد منور و مرقد مطهر امام زاده واجب التعظيم والتكريم عبدالعظيم (علیه السلام) و شرط نمود نواب واقف حين الوقف تولیت مزرعه مذکوره بعالي حضرت سیادت مرتبت امیر مجدالدین بن امیر ابراهيم الحسینی و بعد از او بر اولاد و امجاد اونسلاً بعد نسل و عقباً بعد عقب ... انتهى » .

« سلطان خلد مقام شاه طهماسب صفوی در فرمان دیگر خود مورخ شهر ربیع الثانی 1130 مرقوم داشته اند چون جناب سیادت پناه میرزا علی الحسینی متولی شرعی آستانه مقدسه امامزاده واجب التعظيم امامزاده عبدالعظیم بعرض رسانید که بموجب مجله معتبره ومسجله بسجلات علماء اعلام که شرح وقفنامجات و محال موقوفات در آن قلمی شده و مکرر بامضاء سلاطین جنت مکین رسیده تولیت شرعی قدیمی موقوفات سرکار آستانه بطناً بعد بطن مختص اولاد ذكور اجداد سیادت پناه مشارالیه است و اولاد اناث را در آن مدخلیتی نیست و در اینوقت نوبت تولیت شرعیه با مشارالیه است و استدعا نمود که درباب تولیت مزبوره رقم مطاع صادر گردد و حسب الفرمان قضا جريان علامی فهامى مجتهد العصر والزمانی میر سید محمد ملاحظه ارقام و احکام و سجلات مزبوره تصدیق بر تولیت شرعی مومی الیه نموده لذا تولیت شرعی موقوفات قدیمی سرکار مزبور را بسیادت و فضیلت پناه مکرمت فرمود ...

« و سلطان جنت مكان شاه عباس صفوی در فرمان همایون مورخۀ شهر صفر 1133 خود مرقوم داشته است: در اینوقت که جناب میرزا محمد علی - الحسينی متولی شرعی آستانه مقدسه امامزاده عبدالعظیم بعرض رسانید تولیت قدیمی موقوفات سرکار آستانه مزبور بآباء و اجداد امیر علیشاه و امیر نورالله که از اولاد ذكور واقفین اند متعلق بوده و اکنون بهمان دستور بسیادت پناه مومی الیه مقرر فرمودیم . . . انتهى .

«اشرف افغان در فرمان مورخة ذيقعده 1140 هجری خود مرقوم داشته است در اینوقت که سیادت - پناه میرزا محمد الحسینی متولی سرکار فیض آثار امامزاده عبدالعظیم بدرگاه آمده رقم امضاء تولیت شرعی قدیمی آستانه منوره بدستور اجداد بمشارالیه مرحمت و عنایت گردید . . . انتهى .

«امیر سلیمان خان قاجار طاب ثراه در وقفنامه شهر ذيقعدة الحرام 1214 خود مرقوم داشته اند که وقف صحيح شرعی فرمودند امیر سلیمان خان قوانلو همگی و تمامت یک بنگاه آب از جمله چهارده بنگاه آب قنات « مقصود آباد» مشهور به «فیروز آباد» بسرکار فیض آثار و تولیت آنرا مفوض فرمودند بعالی جناب آقاسید ابوالحسن متولى ... انتهى .

ص: 75

نظر بمدالیل این اسناد شرعية معتبرة محفوفه بقرائن صدق و فرامین سلاطین جنت مكين صفويه انار الله براهينهم و وقفنامجات مرقومه ومداليل فرامین و نوشتجات سایره که ذکر آن ها را در این مقام لزومی ندید و بملاحظه استفاضه تامه و شیاعی که در بین اهالی و محترمین از سکنه زاویه مقدسه ثابت ومحقق گردید که تولیت کلیه و جل موقوفه آستانه مقدسه حضرت عبدالعظیم از طرف واقفین با جداد جناب مستطاب حاج میرزا هدایت الله متولی فعلی و اولاد آن مرحومين نسلاً بعد نسل تفویض شده ... الخ .

***

مقابر بزرگان در جوار حضرت عبدالعظیم

1- در دومیلی شمال شرقی حرم حضرت عبد - العظيم مقبره شیخ صدوق معروف به ابن بابویه واقع است. حضرت صدوق نام مبارکش محمد و پدر بزرگوارش علی بن حسین بن موسی بن - بابویه القمی می باشد ، کنیه وی «ابوجعفر» است، ولادتش در شهر قم و بسال 380ه در شهرری وفات نموده و او را « ثقة المحدثین » می خوانند چه آن چه در کتب و تصنیفات خود از ائمه اطهار نقل و روایت نموده بصدق و صواب مقرون است.

مقبره شیخ صدوق معروف به ابن بابویه (شهر ری)

شیخ صدوق از محدثین ثلاث و ارباب كتب اربعه (1) که مدار شیعه در اعصار بر آنها است می باشد. وی استاد شیخ مفید و والد نجاشی و ابن غضایری است که همه از اجله علماء شیعه امامیه اند ، صیت مآثر و فضل و اجتهاد این عالم تحریر مشهور است و بالتماس شیعه ری در آن شهر اقامت فرموده و چون شیعه خراسان را نیز بفتاوی خود مستفید می فرمود علماء رجال او را « وجه شیعه ری » ذکر نموده اند. شیخ نجاشی در رجال خود می نویسد که ابو جعفر در سال 355 در عنفوان جوانی به بغداد رفت و شيوخ طایفه از او استماع حدیث می نمودند و توقیعی از طرف حضرت امام حسن عسکری (علیه السلام) برای وی صادر گردیده که امام درباره اش فرموده اند : « شیخ و معتمدی و فقیهی »

ص: 76

شیخ صدوق را تألیفات عدیده و مهمه بوده که قریب سیصد تصنیف احصاء کرده اند و ما برای نمونه از دو كتاب : من لا يحضره الفقیه که قرون متوالیه منظور نظر اساتید و علماء اسلام بوده و یکی از کتب اربعه تشیع میباشد که در احادیث و روایات اهل بیت رسول الله (صلی الله علیه وآله وسلم) تألیف گردیده و کتاب « اکمال الدین واتمام النعمة » در امر غیبت ، نام می بریم.

بقعه شیخ صدوق که در اثر باران و قدمت ساختمان منهدم شده بود ( بنابر نقل صاحب روضات - الجنات ) درسنه 1238 بعهد فتحعلی شاه قاجار تعمیر و مرمت یافته است.

این چهار بیت در سردر ورود به محوطه ابن بابویه که قبرستان عظیمی است و مدفن گروهی بیشمار از رجال و اعیان و علمای تهران می باشد کتیبه شده و اثر طبع فتوحی یکی از شعراء معاصر می باشد :

این بقعه شریف که با غرفه بهشت *** اندر مقام و رتبه سزاوار همسری است

بيت محمد بن علی بن بابويه *** کز مرتبت بخلد برینش برابری است

با این علو مرتبه شیخ صدوق را *** تنها مفاخرت بتولای حیدری است

باقی است زانکه ناشر شرع محمد است *** زنده است زانکه محیی، آئین جعفری است

2- مقبره شيخ يعقوب بن اسحق الکلینی که از اجله علماء شیعه است در حدود شهرری ( هفت کیلومتری شرقی حسن آباد فشافویه ) واقع شده است و ایشان پدر محمد بن یعقوب کلینی از اجله علماء حدیث در قرن سوم هجری و صاحب کتاب « الکافی في الاصول و الفروع » و ملقب به « ثقة الاسلام » است که اصلا اهل قریۀ کلین ( ورامین ) بوده و در سال 328 در بغداد وفات یافته است. کتاب کافی از موثق ترین کتب احادیث و آثار شیعه امامیه و یکی از کتب اربعه است.

3 - در جوار شرقی حرم جنب مقبره امامزاده - حمزة بن موسى در زاویه مقبره خاص شیخ جمال الدین ابو الفتوح رازی قراردارد که از اجله علماء شیعه در قرن ششم هجری می باشد ( متوفی 538 ه.) وى مؤلف کتاب تفسیر عظیمی است که از منابع موثق و معتبر شیعه اثنی عشریه می باشد و این تفسیر بنام : «روض الجنان و دوح الجنان» معروف به تفسیر - ابو الفتوح در تهران بسال 1310 شمسی طبع شده مقبره شیخ نیز در همان تاریخ بهمت وزارت معارف از محل موقوفات عامه مرمت و تعمیر یافت و در جوار آن کتابخانه مخصوصی بنام حضرت عبدالعظیم تأسیس شده است که هم اکنون دایر و شامل مقدار کثیری کتب فارسی و عربی است.

میرزا ابو القاسم قائم مقام صاحب «منشئات» و اشعار معروف که از رجال بزرگ دولت قاجاریه و وزیر اعظم عباس میرزا ولیعهد و محمد شاه بوده است در این حجره مدفون است. قبر دو نفر دیگر از احفاد اونیز میرزا علی و حاجی میرزا علی اکبر خان قائم مقام در همان حجره قرار دارد.

نظر باینکه زاویه مقبره شیخ ابو الفتوح از دیر زمان آرامگاه بعضی از دانشمندان بوده که دارای آثار جلیل می بودند برای جلوگیری از نسیان تاریخ برحسب دستور آقای علی اصغر حکمت وزیر معارف وقت لوحه سنگی بعنوان تذکار تهیه و در آن حجره نصب شده است و نام آن دانشمندان بشرح زیر در آن سنگ نوشته مضبوط است

1- مرحوم حاج میرزا ابو القاسم نوری - رازی صاحب کتاب « مطارح الانظار » - متولد 1236 قمری و متوفی بسال 1292 .

2- مرحوم حاج میرزا ابوالفضل تهرانی صاحب کتاب « شفاء الصدور » - متولد 1273 وستوفی بسال 1316 قمری.

3- مرحوم میرزا محمد علی شوشتری متوفی بسال 1306 قمری .

4- مرحوم شیخ محمد آقا بوذری طالقانی متولد 1248 و متوفی 1313 شمسی .

5- مرحوم آقا سید علی آقا یزدی طباطبائی متوفی بسال 1350، از تألیفات بطبع رسیده آن مرحوم

ص: 77

کتاب « وسائل مظفری» است.

6- مرحوم میرزا محمد علی شاه آبادی متوفی بسال 1369 .

دیگر از قبور بزرگان که در این حجره واقع است قبر میرزا حبیب الله قا آنی شیرازی شاعر قصیده سرا و استاد شعر در قرن سیزدهم هجری است که در سال 1322 ه. در شیراز متولد گردید و چون مداح اکتای قاآن فرزند حسنعلی میرزا (شجاع السلطنه ) والی خراسان بود « قا آنی» تخلص کرد وی در آخر عمر در تهران اقامت نموده و در دربار ناصر الدین شاه منزلت و مقام حاصل نمود، در سال 1270ه. وفات یافت و در اینجا مدفون گردید .

دیگر از بزرگان و اساتید ادب علامه محمد بن عبدالوهاب قزوینی صاحب آثار ادبی مشهور است که در ( 1368 ه. ق. - 1328 ش . ) در تهران بدرود زندگی نمود و در این حجره مدفون گردید و نیز قبر مرحوم عباس اقبال آشتیانی استاد دانشگاه متوفی در 1334 شمسی در اینجا است .

***

آرامگاه اعلی حضرت فقید رضا شاه پهلوی - شهر ری

5- مرحوم حاج سید ابو القاسم کاشانی ، وقات 1340 شمسی .

6- مرحوم حاج شیخ عبدالنبی نوری ، وفات 20 محرم الحرام 1344 قمرى .

7 - مرحوم شاهزاده ابوالحسن میرزا قاجار ( شيخ الرئیس خراسانی ) که از مشاهیر ادبا و فصحا و علمای قرن اخیر ایران است، متوفی در 1337 شمسی در تهران، صاحب کتاب « منتخب نفیس » .

***

مرقد عبدالعظیم قرار دارد. نسب او را به زید بن علی - بن حسین (علیه السلام) می رسانند . « مطهر» نام فرزند اوست (1).

گنبد امامزاده طاهر و دور نمای قسمتی از شهرری

3- امامزاده عبدالله : این قبر شریف نزدیک مزار حضرت عبدالعظیم است و در کتب انساب نسب او را به پنج پشت به علی بن حسین (علیه السلام) می رسانند و او را ابو عبد الله حسین بن عبد الله الابیض می گویند و منقول است که در سال 319ه. وفات یافته است.

4- بقعه منسوب به بی بی شهربانو : دردامنه کوه شرقی ری که بنام همان بانه موسوم است آثار بقعه یی موجود می باشد که برحسب روایات موجوده محل اختفاء شهربانو دختر یزدگرد ساسانی مادر امام همام علی زین العابدین بوده و زیارتگاه عظیم است و زنان و بانوان شیعه از قدیم الایام بان مکان اعتقاد دارند و بزیارت می آیند و نذور و هدایا می گذارند.

در اطراف شهر قدیم ری و در جلگه دامنه «کوه بی بی شهربانو» آثار قدیمه دهات و قلاع قبل از اسلام هنوز یافت می شود.

داخل روضه و ضریح امامزاده عبدالله - شهرری

قسمتی از کاشی کاری و محراب مسجد جلیلی خیابان ایرانشهر تهران

محراب مسجد شیشه در خیابان آشیخ هادی تهران

ص: 80

عکس

روضه امامزاده عبدالله - شهر ری

مساجد :

شيخ محمد ابراهيم .

**

اردبیل

مساجد :

مسجد ابراهیم آباد - مسجد اوچدکان - مسجد اکبریه - مسجد اجیرلو - مسجد آقا کاظم - مسجد اولیا۔ آباد - مسجد آبروان - مسجد اقلیم شاه - سجد اصغریه - مسجد امامقلی - مسجد باغمیشه - مسجد بزرگ - مسجد باغشاه - مسجد پیر عبدالملک - مسجد پالاندوزان - مسجد پیر مادر - مسجد پیرمادر کوچک - مسجد پیر شمس الدین - مسجد پیر زرگر - مسجد تازه میدان - مسجد تبریزیان - مسجد تازه شهر - مسجد تکیه منصور مسجد توقالچیدر - مسجد جامع - مسجد جهان خانلو - مسجد جلیل شاه - مسجد جمعه - مسجد جنب سرای - مسجد چراغ علی - مسجد محاران - مسجد حاج محمد حسن - مسجد حاج محمد - مسجد حاج حسین علی - مسجد حسن آباد - مسجد میرزاده خانم - مسجد خیر

- آباد مسجد دروازه - مسجد زینالشاه - مسجد رحمانیه - مسجد سلطان آباد - مسجد سكاكان - مسجد سرچشمه مسجد سلیمان شاه - مسجد سرتیپ آباد - مسجد سنگر - مسجد سید آباد - مسجد سید احمد - مسجد طوبی - مسجد عبدالله شاه - مسجد علی - مسجد عباسيه - مسجد حاج قهرمان - مسجد قره کولوك - مسجد قاجاريه - مسجد قره دکنک - مسجد قاسمیه - مسجد کبود - مسجد کازران - مسجد کرد احمد - مسجد کلبعلی شاه - مسجد ملاهادی .

امامزاده ها :

امامزاده صالح - امامزاده دختر

نمای خارجی مقبره شیخ صفى الدين - اردبیل

بقاع :

مقبره شیخ صفی الدین - مقبره پیر ابوسعید - مقبره پیر اکبریه - مقبره معروف به پیر - مقبره سید جبرائیل

مدارس قدیمه :

مدرسه ملاابراهيم - مدرسه صالحيه - مدرسه حاج محمد حسن .

**

ص: 83

مسجد جامع - مسجد جارچی - مسجد جوچی - مسجد جوزدان - مسجد جوجه - مسجد جهانباره - مسجد چهار سوق میر - مسجد چرخاب - مسجد چهارسوق فوراب مسجد چهارسوق بالا - مسجد شیرازی ها - مسجد چینی فروش - مسجد کلیم - مسجد حاج صدری - مسجد حاج ابوتراب - مسجد میرزا بديع - مسجد حاجی رضا - مسجد حاجی آقا سدهی - مسجد حاجی علی اکبر - مسجد حاج فاضل - مسجد حاجی علی - مسجد حاجی عباس مسجد حاجی نایب - مسجد حاج اسمعيل - مسجد حاج آقا ارباب - مسجد حاج عبدالغفار - مسجد حاج ابوطالب - مسجد حاج محمد جعفر آباده یی - مسجد حاج يوسف - مسجد حاج میرزا فتح الله - مسجد حاجی باقر - مسجد حمالها - مسجد حاجی رسولی - مسجد حاج منوچهر - مسجد حاج حسن - مسجد حاج قاسم - مسجد حریرچیان - مسجد جناب آقا - مسجد حمام کوچک - مسجد سفید - مسجد خیاط ها - مسجد خاکی - مسجد خرابه - مسجد خانقاه - مسجد خان یوسف -

مسجد خواجه علم - مسجد دو برادران - مسجد دو قاضی - مسجد ده برادران - مسجد دارالشفا - مسجد درب قهوه - مسجد دروازه حسن آباد - مسجد درچه - مسجد دولت آباد - مسجد درب امام - مسجد ذوالفقار - مسجد زغالی - مسجد رضوان - مسجد رکن الملک - مسجد زهرا خانم - مسجد زمان - مسجد زينل - مسجد سرجويشاه - مسجد ساروتقى - مسجد سلام - مسجد

سردر و مناره های مسجد جامع اشترجان (لنجان - اصفهان)

شبستان جنوبی مسجد حاج محمد جعفر آباده یی

ص: 85

مسجد درب امام - اصفهان

سیف الله خان - مسجد ستاری - مسجد سید عبد اللطيف - مسجد سرچهار راه - مسجد سلطان سنجر - مسجد سر کاوه - مسجد سید افعی - مسجد سید محمود - مسجد سرخی - مسجد سرپله - مسجد شاه - مسجد شیخ الاسلام - مسجد شیخ لطف الله - مسجد سینه مسجد شاهزادگان - مسجد شیخ یوسف - مسجد شیخ داود . مسجد شاطر حسنعلی - مسجد شیره پزها - مسجد شاه اسدالله - مسجد شیشه گری - مسجد شیخ محمد نقی - مسجد شمس آباد مسجد بیدآباد - مسجد شیخ علی خان - مسجد صفی علی خان - مسجد صدر مسجد صفا - مسجد صرافان - مسجد صحرا - مسجد طوقچی - مسجد ظلمات - مسجد علی بابا - مسجد علی - مسجدا را به چی - مسجد علی قلی آقا - مسجد غسالخانه - مسجد فلکه شاه عباسی - مسجد قاضی هندی - مسجد فرج - مسجد قراولخانه - مسجد قنادی ها - مسجد قاسم خان - مسجد کریم ساقی - مسجد کریم بیک -

محراب مسجد شیخ لطف الله - اصفهان

ص: 86

مسجد کرمانی - مسجد کاشی - مسجد کوچک - مسجد کوچه باغ - مسجد کوچه - مسجد کازرونی - مسجد لرها - مسجد لنبان - مسجد مصلی - مسجد ملا کریم - مسجد میرزا صادق - مسجد محله نو مسجد مشیر - مسجد محله - مسجد مشهدی تقی - مسجد منجم۔ مسجد موتاب ها - مسجد میرهندی - مسجد محمد على كميل کمیل مسجد ملاکاظم - مسجد مریم بیگم - مسجد محمد باقر مسجد مفخم الملک - مسجد محمد علی یزدی - مسجد ملا محسن - مسجد تو بازار - مسجد نو - مسجد نمکی مسجد نیم آور - مسجد هندی - مسجد نمد مال ها - مسجد مصری - مسجد میرزا صادق - مسجد کهران - مسجد على يزدي - مسجد شفیعیه - مسجد شیخ رضا - مسجد زمان - مسجد دو راهی مسجد رحیم خان - مسجد بابا گرفتار.

امامزاده ها :

امامزاده احمد - امامزاده اسمعیل - امامزاده باقر امامزاده چناران - امامزاده شاه زید - امامزاده شوراب - امامزاده شاه ابوالعباس - امامزاده شاه طور امامزاده قریب - امامزاده قاسم - امامزاده برتن - امامزاده مارماقان - امامزاده هارونیه - امامزاده يوقارت .

بقاع:

بقعه بابا علمدار - بقعه باباحسن - بقعه بابا

گنبد امامزاده اسماعيل - اصفهان

گنبد هارون ولایت - اصفهان

گنبد امامزاده شاه زید

ص: 87

بقعه بابا ركن الدين - اصفهان

عباد الله - بقعة بابا قاسم - بقعه بابانور - بقعه باباركن - الدين - بقعه حاجی کلباسی - بقعه نظام الملك - بقعه درب شیخ - نقعه سادات - بقعه شاهزاده ابراهيم - بقعه قطب الدين - بقعه صاحب - بقعه کهی الدین اسمعیل -

بقعه بابا قاسم - اصفهان

بقعه مجلسی - بقعه هارونیه

بقعه هارونیه و مناره مسجد على ( اصفهان )

ص: 88

مدارس قدیمه:

مدرسه اماميه - مدرسه الماسيه - مدرسه اسمعیلیه مدرسه باب القصر - مدرسه پای قلعه - مدرسه ترکها - مدرسه جد بزرگ - مدرسه جد کوچک - مدرسه جلالیه مدرسه چهارباغ - مدرسۀ حاجی - مدرسه حسین آباد مدرسة حوا بیگم - مدرسه حاجی حسن - مدرسه شیخ محمد علی - مدرسه درب کوشک - مدرسه شاهزاده ها - مدرسه شفیعیه - مدرسه شمس آباد - مدرسه صدر - مدرسه صدر خواجو - مدرسه عریان - مدرسه کلباسی - مدرسه کاسه گران - مدرسه مریم بیگم - مدرسة محمد - علی - مدرسه مبارکه - مدرسه ملا عبد الله - مدرسه میرزا - مدرسه مهدی .

رنگرزها - مسجد سلطانی - مسجد شهریاری - مسجد شیخ هادی - مسجد غروی - مسجد میر - مسجد ملک آراء - مسجد ناسكدين .

امامزاده ها :

امامزاده ابوالحسن - امامزاده جعفر - امامزاده ضیاء الدین - امامزاده قاسم

مدارس قدیمه :

مدرسة نوربخش .

**

امامزاده ها :

امامزاده زین العابدين - امامزاده قدمگاه علی - امامزاده پیرگرگ - امامزاده انجیر

**

مسجد حاجی محمد - مسجد بالای ده - مسجد گودال مسجد حيضران - مسجد تپه دیک - مسجد خناره ها - سجد سرده - مسجد میرشکار - مسجد استند - مسجد زينل - مسجد ملا محمد - مسجد کربلائی میرحسین - مسجد فریز - مسجد پاچنار - مسجد سید محمد جعفر مسجد کفگی - مسجد ملا محمد صادق - مسجد ملا

- حسين - مسجد محمد آباد - مسجد میر جاوه - مسجد مسجد شرف نساء - مسجد محمد اکبر - متاوند مسجد نوفرست - مسجد فدشک - مسجد نوزاد - مسجد هرونک - مسجد هند والان - مسجد پائین - مسجد گوند شهیدان - مسجد طارق - مسجد کربلائی نجبه - مسجد شاه رجب - مسجد حاجیه رضيه - مسجد شاه بانو مسجد آبیز - مسجد غيوك - مسجد خواجه ها - مسجد نبياباج - مسجد اسمعيل خسروی - مسجد سفلی مسجد آخوند ملا محمد - مسجد خوسنک سفلی مسجد مسجد زرك - مسجد رودره - مسجد ركات بالا - مسجد آقا مهدي مهدي - مسجد سيرجان - مسجد فاطميه - مسجد جامع اهل تسنن - مسجد جامع كودك - مسجد قائنات - مسجد صالحیه بیگم - مسجد کمره - مسجد مزداب - مسجد محمد حسین .

امامزاده ها :

امامزاده سلطان عبدالله - امامزاده بی بی زینب - امامزاده اباذر امامزاده خواجه نجم الدین - امامزاده نظام الدين - امامزاده آقا سید علی - امامزاده ابراهیم ادهم - امامزاده فداب - امامزاده کلنگ - امامزاده حاجی شهربانو - امامزاده رضوان .

مدارس قديمه :

مدرسه قديمه معصومیه - مدرسه قديمه - مدرسه گزیک مدرسه خوسف مدرسه درمیان - مدرسه زهان - مدرسه قائنات - مدرسه گل .

فراع نچی - مسجد گازران - مسجد فیلکش - مسجد مقصودیه - مسجد نایب - مسجد قوریچای - مسجد شتربان - مسجد حاجی رضا - مسجد منجم - مسجد شاه آباد - مسجد خطيب - مسجد صدر - مسجد مولانا - مسجد آسیاب - مسجد آب انبار - مسجد لیل آباد - مسجد حاجی علی مسجد باغ امیر - مسجد امیرآقا - مسجد کوی خیابان - مسجد سالار مسجد عین الدوله مسجد دودره - مسجد حاجی محمد قلی - مسجد قوش باشی - مسجد میار - مسجد میدان - مسجد دربند - مسجد سیدها - مسجد خرابه - مسجد قاسم - مسجد کوچک - مسجد قره آغاج - مسجد حاجی میرزا مسجد حنيفه مسجد حاجی کاظم - مسجد کوچه کچه چیها - مسجد کریم خان - مسجد قريه خلجان - مسجد بخش نه - مسجد حاج بدر - مسجد کوچه صدر - مسجد نایب صدر - مسجد میرزا جواد - مسجد احمد خان مسجد بهادری - مسجد حاجی احمد - مسجد ششگلان کوه - مسجد قریه توت - مسجد عزت آباد - مسجد ششکان کوچه - مسجد خیابان - مسجد شاهزاده - مسجد ملاباشی - مسجد نشكلان - مسجد غمشه - مسجد سیدوان - مسجد حاجی اسمعیل - مسجد باغ ایرج - مسجد حسن بقال - مسجد آقاخان آباد - مسجد سرخاب - مسجد سیدان قطب - مسجد حاج عباس قلی مسجد شاه - مسجد اسکوئی - مسجد حاجی احمد مسجد حاجی نوروز - مسجد هاشم - مسجد قصاب لار مسجد دباغی نه - مسجد امیر نظام - مسجد حاجی اکبر مسجد خیر بانو - مسجد -گچکاری - مسجد ملکی - مسجد ملا علی - مسجد وزیرآباد - مسجد آدی گوزل - مسجد صاحب - مسجد آقا - مسجد سیم لر - مسجد خواجه علی اصغر - مسجد شريف - مسجد غفار بزاز - مسجد سنگستان - مسجد ملاحسين - مسجد هشت رود - مسجد شکلو - مسجد حاجی ابراهیم - مسجد پل سنگی - مسجد اهر آب - مسجد دره - مسجد کوچه باغ - مسجد شنب غازان مسجد سنگستان مسجد در مسیلاب مسجد حاجی آقا بابا - مسجد خانم بیک - مسجد معجز لر - مسجد دیزج - مسجد کرد کر ۔ مسجد میرآقا - مسجد لاله - مسجد شیخ الاسلام - مسجد حکم آباد کوچک - مسجد سفید - مسجد همت آباد - مسجد حاجی رستم - مسجد جواد آقا - مسجد پائین - مسجد مشهدی ایمان - مسجد فتاح - مسجد شعبان - مسجد میرزا باقر - مسجد بزرگ قره لک - مسجد میرزا سلیمان - مسجد حاج ميرزا يوسف - مسجد حاجی حسن - مسجد تكيه حيدر مسجد میرزا عبدالحسن .

بقاع:

بقعه صاحب الامر بقعه علی سیاه پوش - بقعه دال و ذال - بقعه سید حمزه - بقعه سید ابراهيم - بقعه کهنه امامزاده - بقعه امامزاده سرد رود - بقعه چرند آب .

مدارس قدیمه :

مدرسه طالبیه - مدرسه حسن پادشاه - مدرسه سید حمزه - مدرسه صادقيه .

**

کاشیکاری یکی از پایه های ایوان مسجد کبود - تبریز

امامزاده ها :

امامزاده سلطان سلیمان - امامزاده سلطان احمد رضا - امامزاده قطب الدین - امامزاده غنجی رخ - امامزاده پیر امامزاده رودخوان .

**

امامزاده ها :

امامزاده مولانا زین الدین - امامزاده شاهزاده قاسم - امامزاده شیخ احمد - امامزاده میرقوام الدین .

مدارس قدیمه :

مدرسه احمديه مزار - مدرسه مهديه .

***

مسجد مورچی - مسجد فیدر - مسجد کرلو - مسجد کشفان - مسجد گوشه اعظم مسجد گوشه محمد مالک مسجد کوکه - مسجد اكان - مسجد ليليان - مسجد ماهورزان - مسجد مجد آباد - مسجد میان زوران مسجد مشیجان بالا - مسجد مشیجان پائین - مسجد تهتز - مسجد و رآباد - مسجد ورجه - مسجد بوجان -

مسجد يمن .

امامزاده ها :

امامزاده حسین جان - امامزاده بزیجان - امامزاده تهیق - امامزاده حشمتیه - امامزاده حسین - امامزاده ابوطالب - امامزاده رباط ارجمند - امامزاده ریجان - امامزاده زیرتان - امامزاده میرطاق - امامزاده شهر میران - امامزاده کوثر اعظم - امامزاده گوشه محمد مالک - امامزاده مزابی - امامزاده شیخان .

**

مسجد جامع - مسجد خواجه - مسجد میرزا کامرانی - مسجد بازار مسجد کربلائی حاجی - مسجد باغ بنفش - مسجد اسلامی - مسجد قلعه باشی مسجد ملا سكينه - مسجد لردويه - مسجد ملا علی اکبر مسجد خیاطی - مسجد صاحب الزمان - مسجد جسمی - مسجد نصروان - مسجد قرية الخر عليا - مسجد سفلی - مسجد علیا ۔ مسجد شیخ آباد - مسجد بانی وجه - مسجد جوزجان - مسجد حسن آباد - مسجد مادوان - مسجد خسويه - مسجد خلیل آباد - مسجد ساجون - مسجد ریستاق - مسجد لایگرود - مسجد لايزلقان - مسجد نوایگان - مسجد حاج آباد - مسجد دوبران - مسجد جنوده - مسجد سه ده - مسجد قلعه نوفرگ - مسجد نفیر آباد - مسجد آبرود -شور - مسجد فدائی - مسجد قلاتو - مسجد شكرويه - مسجد يكر - مسجد مزرو - مسجد قلعه سوفرك - مسجد برگان - مسجد یز آب - مسجد میرزا کریمی.

امامزاده ها :

امامزاده ابوالقاسم - امامزاده علاء الدین حسینی - امامزاده شاه نورالله - امامزاده دهیا - امامزاده يعقوب - امامزاده ابراهیم - امامزاده شیخ ابراهیم - امامزاده سپهسالار - امامزاده شیخ دونرن - امامزاده عبدالله مومی - امامزاده محمد - امامزاده سلطان عمر الدین - امامزاده عباس - امامزاده زاهد - امامزاده شاه فیروز - امامزاده دارالحسن - امامزاده پیر غیب - امامزاده عبدالله - امامزاده فیض الله - امامزاده محمد - امامزاده شاهزاده محمد - امامزاده پیر غیبی - امامزاده علی - امامزاده میر عباسی - امامزاده شاه زکریا - امامزاده علمدار - امامزاده خواجه - امامزاده قدمگاه امامزاده

حاج آباد - امامزاده محمد آباد .

* *

دامغان

مساجد :

مسجد جامع - مسجد تاریخانه - مسجد ابوالقاسم مسجد ده نو - مسجد رضائی - مسجد شكر الله - مسجد حاجی جعفری - مسجد محله شاه بالا - مسجد خور پا - مسجد بالا محله

مناره مسجد جامع دامغان

امامزاده ها :

امامزاده جعفر - امامزاده محمد - امامزاده عبد الباقی - امامزاده علی ولی - امامزاده قاسم - امامزاده معصومزاده - امامزاده ابراهیم - امامزاده شمس الدین - امامزاده میرمطهر - امامزاده هفت تن .

مدارس قدیمه :

مدرسه حاج فتحعلی - مدرسه موسويه - مدرسه مطلب خان .

* *

درگز

مساجد :

مسجد تسنن - مسجد بازار - مسجد جامع كلاك - مسجد حمام .

* *

ص: 97

امامزاده خواهر امام چهارم - امامزاده هاشم .

بقاع:

بقعه سید معصوم - بقعه ابوجعفر - بقعة سيد ابراهيم - بقعه سید احمد - بقعه مير خلوت - بقعه سعيد - بقعه دانا على - بقعه ذو الكفل - بقعه سيدشريف - بقعه شیر کده - بقعه سید عباس - بقعه قاسم - بقعه لا كان - بقعه سید محمد - بقعه سید محمود - بقعة

میر صالح .

مدارس قدیمه :

مدرسه حاج حسن - مدرسه حاج سميع - مدرسة کاسه فروشان - مدرسه مستوفی - مدرسة حاج محمود خان .

**

مسجد مشايخ - مسجد خیراندیش - مسجد محمد تقی خان - مسجد بی بی سکینه - مسجد کوچک - مسجد حاج رجبعلی - مسجد حاج علی - مسجد عباس آباد - مسجد مهدی آباد - مسجد دین آباد - مسجد داوران - مسجد گلوسالار - مسجد خاقان - مسجد رو کرد - مسجد ملا مهدی - مسجد علی آباد - مسجد حاج محمد خليل - مسجد لطفعلی - مسجد خواجه شریف - مسجد فتحعلی مسجد میر رضا - مسجد ملا رضا - مسجد شهر آباد - مسجد اورج - مسجد عدل آباد - مسجد قاسم آباد مسجد کبوتر خان - مسجد فتح آباد - مسجد اسمعیل آباد - مسجد جمعه آباد - مسجد قاسمیه - مسجد محمد رضا - مسجد تاج آباد - مسجد عیش آباد - مسجد كريم آباد - مسجد جعفرآباد - مسجد خير النساء

امامزاده ها :

امامزاده فردوس - امامزاده علی آباد - امامزاده کبھی آباد - امامزاده انار - امامزاده حسن - امامزاده داوران - امامزاده در گرد - امامزاده عزت آباد - امامزاده قاسم آباد - امامزاده خاقان .

مدارس قدیمه :

مدرسه عالميه - مدرسه تاج آباد .

**

يعقوب - بقعه مصلى .

مدارس قدیمه :

مدرسه میرزائی - مدرسه خانم مدرسه آخوند - مدرسه سيد فتح الله - مدرسه ملا- مدرسه حسينيه - مدرسه میرزا - مدرسه سید - مدرسه آخوند ملا علی - مدرسه نصر الله خان .

**

ساری

امامزاده ها :

امامزاده میر عظیم - امامزاده کاظم - امامزاده عبد الله.

مدارس قدیمه :

مدرسه رضاخان - مدرسه حاج مصطفى - مدرسه درويش على - مدرسه سلیمان خان - مدرسه حاجی درویش .

**

ساوه

مساجد :

مسجد حاجی فرجی - مسجد زاویه - مسجد پر پر ۔ مسجد حاجی عبدالله - مسجد بازار مسجد عباسيه - مسجد دولت آباد - مسجد فانوسیه - مسجد سلم آباد - مسجد آرا قلعه - مسجد خونی - مسجد کر خورده علیا ۔ مسجد کرخورده سفلی - مسجد نوبران - مسجد پنک - مسجد طارخاتون - مسجد احمد آباد - مسجد باغ شیخ - مسجد حسینیه - مسجد قاسم آباد - مسجد لامع - مسجد بروجردی - مسجد مقدس زاده - مسجد گلکار - مسجد جامع - مسجد خلیل جهانبگ - مسجد سید علی اصغر - مسجد جنب حمام - مسجد عیسی صدیق - مسجد جونی - مسجد فخریه

امامزاده ها:

امامزاده مطلب - امامزاده زاویه - امامزاده حسینی - امامزاده عباسيه - امامزاده سید علی اصغر - امامزاده

مناره مسجد جامع ساوه

مسجد جامع ساوه

ص: 101

نوبران - امامزاده سید اسحق - امامزاده بشیر امامزاده ابورضا - امامزاده یحیی - امامزاده خرق امامزاده يونس امامزاده عبدالله - امامزاده اشموئیل - امامزاده نوح - امامزاده علیشاه .

**

خانه - مسجد عليا - مسجد قره يوسف - مسجد چوخور - مسجد مریلو - مسجد دیزج - مسجد شریف لو - مسجد ابنيه - مسجد غیبلو - مسجد شاب خان - مسجد کهریز باشی - مسجد حاجی جلیل - مسجد شیخ قباد - مسجد میمی - مسجد پائین - مسجد کوچک پائین - مسجد مركيب - مسجد صفارلو - مسجد فيات لو - مسجد توتون لو - مسجد چهارم - مسجد ایش گلو - مسجد صوفی لر - مسجد جان احمد - مسجد بالا - مسجد کوچک سیل - مسجد قلعه - مسجد حاجی خان - مسجد علی اكبر - مسجد بیگجه خاتون - مسجد غلاملو - مسجد گل آباد - مسجد ملک زاده - مسجد درویش بقال - مسجد زنگی - مسجد زنباب - مسجد گند رود - مسجد میدان - مسجد امیر زکریا - مسجد چشم - مسجد جاك - مسجد طاحونه - مسجد خانقلی - مسجد سگ بان - مسجد باغ وزير - مسجد هارونیه - مسجد نظر لو ۔ مسجد صوفیان - مسجد علیشاه - مسجد حاجی صادق - مسجد چشمه - مسجد گل - مسجد ماربالقلی - مسجد سار

بالقلي - مسجد نعمت الله - مسجد مهد احمد - مسجد شبستر - مسجد شنگل آباد - مسجد زاويه - مسجد فرج الله - مسجد ملک محمد - مسجد كاظم الملک - مسجد کوشک - مسجد کوزه کنانی - مسجد بالا - مسجد باقر آباد - مسجد جامع تقی - مسجد حاج علی اکبر - مسجد تپه - مسجد حاج حسین - مسجد روزبه - مسجد پیر باغچه مسجد حاجی یا ر محمد - مسجد چنار - مسجد خانقاه - مسجد تازه - مسجد برج - مسجد حاج عبد الله - مسجد توتو - مسجد نبی - مسجد ملا احمد - مسجد میک لر - مسجد چای - مسجد علی اکبر - مسجد بازار - مسجد آرا - مسجد کوچک آرا - مسجد حاج آقابابا - مسجد حسین خان - مسجد کاریز - مسجد فلاح - مسجد حاجی عرب - مسجد تیمورلو - مسجد با را چالو - مسجد جامع گان - مسجد برزگر - مسجد شماره 42 - مسجد شماره 419 - مسجد شماره 436 - مسجد جامع شفق - مسجد هفت چشمه - مسجد شماره 295 - مسجد شماره 414 - مسجد آقا گنبد - مسجد شماره 227 - مسجد سرای - مسجد کمچی - مسجد شماره 19 - مسجد شماره 46 - مسجد شماره 156 - مسجد شماره 149 - مسجد ملا احمد توچ - مسجد اوستی آچوق - مسجد تنگ چو - مسجد حاجی یک آقا - مسجد حاجی حمید - مسجد حاجی قاسم - مسجد حاجی لر - مسجد حاجی مؤمن - مسجد غيظ - مسجد خیرابه - مسجد دروازه - مسجد دى لان لو - مسجد رحيم - مسجد سادات - مسجد شیخ حسن - مسجد صاحب الامر - مسجد قاضی - مسجد کربلائی بابا - مسجد رضا - مسجد علی - مسجد هاشم - مسجد قره آغاج - مسجد محسن خان - مسجد مخروبه پائینی - مسجد ملا حسن - مسجد فاطمه - مسجد ملا هاشم - مسجد ملایوسف - مسجد علی اصغر - مسجد مین باشی - مسجد ناتای - مسجد یادگارشاه - مسجد باير - مسجد حسین قلی - مسجد یوسف خان مسجد جامع ملا رسول - مسجد خانه بزرگ - مسجد آقا باباک -

- مسجد ملا تقی - مسجد بزرگ چای - مسجد قاری - مسجد ایل - مسجد چوخور - مسجد حاجی ابراهیم - مسجد رضا - مسجد کربلائی - مسجد سید لر - مسجد جامع چشمه گماشن - مسجد بلروق - مسجد نقی- مسجد حسین سلطان - مسجد فتح الله - مسجد سادات - مسجد بزرگ - مسجد کوچک - مسجد أمير - مسجد جامع حیدرآباد - مسجد حاجی خلیل - مسجد حاجی رفیع - مسجد بزرگ شیخ ولی - مسجد کوچک شیخ ولی - مسجد جامع قانچی - مسجد جوان - مسجد خیرلیک - مسجد علی - مسجد حسن لر - مسجد علی لک لر - مسجد عبدالعلی - مسجد كاريز - مسجد حاجی حسین مسجد جامع هریس - مسجد پائین هریس - مسجد محله هریس - مسجد قنات هریس - مسجد کوچه هریس

**

قسمتی از شبستان مسجد جامع شوشتر

فتح - بقعه پیر بلادى - بقعه تعزیه داری - بقعه مقام خضر - بقعه سادات - بقعه سواران غیب - بقعه شاهزند - بقعه صالح پیغمبر - بقعه صاحب الزمان - بقعه عبد الله بانو - بقعه مقام على - بقعه قاسم زيد - بقعه سید محمد بازار - بقعة سيد محمد هرو - بقعه سید محمد کلابی - بقعه سید محمد شاه - بقعه سید ناظر الدين - بقعه مقام حسینی.

مسجد قبقه - مسجد زرنو - مسجد شاه پری - مسجد تاج آباد .

بقاع:

بقعه سلطان جلال الدين - بقعة زيده - بقعه سلطان حسن شاه .

**

شهر کرد (اصفهان)

مساجد :

مسجد ابو محمد - مسجد امامیه - مسجد محمدرضا خان - مسجد درب امامزاده - مسجد سید آقا بزرگ - مسجد نو.

امامزاده ها :

امامزاده اکبر علی - امامزاده حلیمه خاتون - امامزاده حکیمه خاتون - امامزاده سید بهاء الدين - امامزاده سید سعید - امامزاده ملک خاتون .

مدارس قدیمه:

مدرسه امامیه - مدرسه بختياري ها .

شبستان و محراب مسجد نصیر الملک - شیراز

* *

شهریار

مساجد :

مسجد جامع - مسجد حاج حسن .

امامزاده ها :

امامزاده محمد - امامزاده عماد .

* *

شهسوار

مساجد :

مسجد ملکوتی - مسجد حسین لطفی - مسجد زیارت در - مسجد صمیر خلعت بری - مسجد فضه زمردی - مسجد خرم آباد - مسجد مریم حجاری .

بقاع :

بقعه ايوب پیغمبر - بقعه سید جلال الدين - بقعه زیارت در - بقعه سید میرزا .

**

ص: 106

بقعه سید میر محمد بن موسی الکاظم - شیراز

العابدين - مسجد آقا هادی - مسجد خدا بخش - مسجد گول - مسجد چوبی - مسجد على تقور - مسجد كلثوم - مسجد قربان علی - مسجد چوپان - مسجد میرزا محمد - مسجد استاد يوسف على - مسجد کربلائی تقی - مسجد میر اسمعیل - مسجد خواجه خضر - مسجد انصار - مسجد امام نور - مسجد سيف الله - مسجد جامع کبیر - مسجد بارزه - مسجد حاجی آقا حسين - مسجد حاجی حسن - مسجد حاجی ابراهیم بک - مسجد حمام گلشن - مسجد حوض -کرکی - مسجد هادیان - مسجد پسران - مسجد درب منزل باشی - مسجد ابو محمد - مسجد میرزا ابوالحسن - مسجد شاهزاده خانم - مسجد میرزا سید علی - مسجد جنب شیخ امیر - مسجد کربلائی باختر - مسجد کوچه شریعت - مسجد حاج عبد الله - مسجد نصر الله - مسجد براتی - مسجد محمد حسن - مسجد بهمن کوچه - مسجد محمد تقی - مسجد قدمگاه - مسجد ناد علی راد - مسجد میرزا حسن - مسجد قبرستان - مسجد ذوالفقار مسجد حاج حسن - مسجد اسمعيل معمار - مسجد آقا حسینی - مسجد رمضان - مسجد پنجه علی - مسجد حاجتكار - مسجد میرزا محمد علی - مسجد خانقاه - مسجد میرزا باقر - مسجد محله پارك - مسجد قروطچی ھا ۔ مسجد حمام امیر - مسجد کوچه باغی مسجد میرزا بقراط - مسجد کوچه گلی - مسجد درب منزل .

امامزاده ها :

امامزاده حسین بن موسی - امامزاده موسی کاظم - امامزاده محمد باقر - امامزاده جعفر طیار - امامزاده احمد بن اسحق .

مدارس قدیمه :

مدرسه دومنار - مدرسه وکیلی - مدرسه حاجی رفيع - مدرسه میران .

* *

مظفری - مسجد استخر - مسجد اراکی ها - مسجد احمدی - مسجد انصار - مسجد اعتماد - مسجد ابا عبدالله مسجد انصار - مسجد احمد عبد الرحمن - مسجد سید احمد - مسجد الیاس آبادانی - مسجد آشتیانی ها - مسجد اتفاق - مسجد ارباب محمد تقی - مسجد امام زاده زید - مسجد انبار گندم - مسجد ابوالقاسم شیرازی - مسجد بینا - مسجد باب الحوائ-ج - مسجد بنی هاشمی - مسجد حاج باق - مسجد باب النجات - مسجد باب الحق - مسجد بانک ملی - مسجد بنی فاطمه - مسجد بیبی یزدی - مسجد بازارچه نواب - مسجد برهان - مسجد پاچنار - مسجد پای درخت - مسجد پارك شهر - مسجد پنبه چی - مسجد توتون چیان - مسجد جامع چهل ستون - مسجد جوادیه مسجد جوادیه - مسجد جوادیه - مسجد جعفری - مسجد جعفر حریری - مسجد جبرئیل مسجد جبرئیل پور تبریزی - مسجد حاج سید جواد جوادی - مسجد جلیل احمد خانلو - مسجد جعفر قلی - مسجد جامع صغير - مسجد چهار صد دستگاه - مسجد چهارسوق بزرگ - مسجد سید حسن - مسجد حسن صنيع ديوان - مسجد حوض - مسجد حیاط شاهی - مسجد حکیم هاشمی - مسجد حاج حسن بلور فروش - مسجد کربلائی حسن - مسجد حاج حسن جابری - مسجد حاج حسن - مسجد حسینی امجد - مسجد حائری - مسجد حسین علی ذبیح کاشانی - مسجد حريري - مسجد الحسين - مسجد امام حسن مجتبی - مسجد حجت - مسجد امام حسن مجتبی - مسجد حمزه سيد الشهداء - مسجد حاج حسن خرقانی - مسجد حشمتیه - مسجد حسینی - مسجد حسینی - مسجد حاج حسینعلی ذبیح کاشانی - مسجد حسن مجتبی - مسجد خازن - الملك - مسجد خليل الرحمن - مسجد خندق آباد - مسجد خرقانی ها- مسجد خاتم الاوصيا - مسجد دباغخانه مسجد در اندرون - مسجد حاج ربابه - مسجد وتكيه رضاقلی خان - مسجد حاج رجبعلی - مسجد رحمتیه - مسجد ربابه جعفری - مسجد رباط کریم - مسجد کوچه رشتي ها - مسجد زیران - مسجد زندان قصر - مسجد سقاخانه نوروزخان - مسجد سلمان - مسجد سقاباشی - مسجد سپه سالار قدیم (1) - مسجد حاج سیف الدوله - مسجد سرپولک - مسجد سراج الملک - مسجد سپهدار مسجد سنگی - مسجد سرورالدوله - مسجد سپهسالار جدید - مسجد سكينه احترام الملوك - مسجد سراج - مسجد میرزا سعیدخان - مسجد سيف على - مسجد سجاد - مسجد سعادت - مسجد سردار حشمت - مسجد سادات اخوى - مسجد شاه (2) - مسجد شفیع - مسجد شهاب - الملك - مسجد شاهزاده خانم - مسجد میرزا شفیع - مسجد حاج شعبانعلی - مسجد شیلات - مسجد شریعت

ص: 109

مسجد شاه - تهران

سنگلجی - مسجد شهابی - مسجد شوشتری - مسجد هدایت - مسجد همت آباد - مسجد شکوفه - مسجد حاج صفر على معمار - مسجد صاحبدیوان - مسجد و تکیه میرزا صالح - مسجد صاحب جمع - مسجد صاحب الزمان مسجد صاحب الزمان - مسجد صاحب الزمان - مسجد صدريه - مسجد محله صياديه - مسجد صفا - مسجد صبوحی - مسجد ضياء الدوله - مسجد طالانچی - مسجد میرزا عبد الكريم - مسجد حاج سید عزیز الله - مسجد سید عزیز الله - مسجد عباس آباد - مسجد عودلاجان - مسجد حاج علی اصغر - مسجد حاج عبدالحسین قاجاریه مسجد حاج عبدالعلی - مسجد عدل السلطنه - مسجد محله عربها - مسجد کوچک محله عربها - مسجد عمار مسجد حاج علی اکبر شیرازی - مسجد شیخ عبدالنبی مسجد علوى - مسجد حاج عباسقلی خان عدل السلطنه مسجد حضرت علی - مسجد حاج علی اکبر خیر - مسجد عقيل - مسجد حاج عزیز الله سراند رمیان - مسجد حاج عبدالله صادق طهرانی - مسجد علی جانی - مسجد سید علی شوشتری - مسجد عبدالله نقاش - مسجد حاج غلامحسین - مسجد کوچه غریبان - مسجد غلامحسین محمدی - مسجد غلامرضا رضائی - مسجد غلامحسین مظهری کاشانی - مسجد فیلسوف الدوله - مسجد حاج محمد حسین فخریه - مسجد فخر الحاجيه - مسجد فروتن - مسجد فاضل خلخالی - مسجد قندی - مسجد قوام نظام - مسجد قندی - مسجد حاج قاسم فخار - مسجد قائم - مسجد قاضی - مسجد کوچک قنات آباد - مسجد قوامی - مسجد قورخانه قديم - مسجد کمیل - مسجد کنی - مسجد كوكب الحاجيه - مسجد حمام گلشن - مسجد گود زنبور کخانه - مسجد گذر شیخ فضل الله - مسجد کیهانی - مسجد گذر لوطی صالح - مسجد لواسانی - مسجد لاله زار مسجد لنکرانی - مسجد لباسچی - مسجد لولاگر - مسجد حاج لطف علی - مسجد لرزاده - مسجد ملا محمد جعفر - مسجد حاج مهدی خان - مسجد معیرالممالک - مسجد مروی - مسجد مجد الدوله - مسجد میرزا موسی - مسجد مادر شاه - مسجد سید ملک خاتون - مسجد محمودیه - مسجد شيخ محمد حسن - مسجد معير - مسجد حاج محمد ابراهيم - مسجد معز الدوله - مسجد میر محمد علی لاریجانی - مسجد محمد اسمعيل - مسجد آقا محمود - مسجد ملک التجار - مسجد ملک آباد - مسجد حاج معين السلطنه - مسجد مستوفی - مسجد میرزا موسی وزیر - مسجد سید محمد تقی - مسجد مقدس - مسجد حاج محمد حسین فخریه - مسجد منشور السلطان - مسجد معمار مسجد ملک - مسجد مهدی قائم مسجد محمد علی نوریان - مسجد محمدی - مسجد محمود

ص: 110

ناظم بکانی - مسجد مقداد - مسجد محمد ابراهيم - دولتی - مسجد محمد حسن خرقانی - مسجد حاج محمد حسین حسینی - مسجد معلم - مسجد محمدی مسجد محمدی - مسجد حاج میرآخور - مسجد مالک اشتر مسجد مهدوی - مسجد حاج محمد تقی اسدالله اف مسجد سید مهدی جلیلی فرشچی - مسجد مهدیه - مسجد میثم - مسجد حاجی مجيد - مسجد حاج محمد رضا حاجي ها - مسجد موسی بن جعفر مسجد محمد مصطفی مسجد منگل - مسجد کرمی - مسجد مشیر السلطنه - مسجد مشیر السلطنه - مسجد سید موسی عراقی - مسجد میدان گاه فروش ها - مسجد میدان غار - مسجد نظام الدوله - مسجد حاجی نایب - مسجد نور - مسجد نازی آباد - مسجد حاجی نجف - مسجد نوریان - مسجد نوری - مسجد نو - مسجد سید ولی - مسجد ولیعصر - مسجد و اشیلاغ یورنجی اردبیل - مسجد همت آباد - مسجد و تکيه هفت تن - مسجد همت آباد - مسجد همدم علی - مسجد یوسف آباد - مسجد یحیی خان .

امامزاده ها :

امامزاده اهل بن علی - امامزاده پیر عطا - امام زاده حسن - امامزاده روح الله - امامزاده زید - امام زاده سید اسماعیل - امامزاده سید نصر الدین - امامزاده عبد الله جی - امامزاده گل زرد - امامزاده معصوم - امامزاده یحیی - امامزاده هفت دختران - امام زاده سیدولی .

بقعه امامزاده یحیی - تهران

امامزاده حسن - تهران

ص: 111

امامزاده زید - تهران

مدارس قدیمه :

مدرسه حاج ابوالفتح - مدرسه ابوالحسن - مدرسه امین السلطان - مدرسه میرزا ابوالحسن ایلچی کبیر - مدرسه میرزا رضا قلیخان - مدرسه خازن الملك - مدرسه رضائیه - مدرسه حاج میرزا زکی - مدرسه نایب السلطنه - مدرسه سپهسالار قدیم - مدرسه سپهسالار جديد - مدرسه شاهزاده خانم - مدرسه صدر - مدرسه شیخ عبد الحسين - مدرسة عبد الله خان - مدرسه فیلسوف الدوله - مدرسه قنبر علیخان - مدرسه کاظمیه - مدرسه محمديه - مدرسه معیرالممالک - مدرسه خان مروی - مدرسه منيريه - مدرسه محمودیه - مدرسه آقا محمود مدرسه نجم آبادی - مدرسه میرزا عیسی وزیر مدرسه نظام الدوله - مدرسة يونس خان - مدرسه امین السلطان ( شهر ری ) - مدرسة آية الله بروجردی - مدرسه ملا آقا رضا - مدرسة مشيرالسلطنه .

***

و تکیه قلهک (دماوند) - مسجد کردان (ساوجبلاغ) - مسجد کاظم آباد (قلهک) - مسجد کرج - مسجد کنی (حسین آباد شمیران) - مسجد لعبت الملوك (شمیران) - مسجد منجیل آباد (شهریار) - مسجد حاج محمد علی خان (تجریش) - مسجد ماشاء الله (ابن بابویه) - مسجد محمديه (تجريش) - مسجد موسى بن جعفر (وسفنار) - مسجد قرية ولی آباد (غار) - مسجد جامع امامزاده يحيى (ورامین) .

امامزاده ها :

امامزاده ابوالحسن (اندرمان) - امامزاده ابراهیم (پس قلعه) - امامزاده اسماعیل و شمس الدين (ورامین) - امامزاده افطس (شهریار) - امامزاده ابراهیم و اسماعیل (كهريزك) - امامزاده اهران (شهریار) - امامزاده ابراهيم ( فیروز کوه ) - امامزاده ابراهیم ( ارنگه ) - امامزاده ابراهیم و اسماعیل (فیروزکوه) - امامزاده ابوطالب (فرحزاد) - امامزاده بی بی سکینه (شهریار) - امامزاده بی بی شهربانو (شهرری) - امام زاده پنج تن (ورامین) - امامزاده بی بی زبیده (شهرری) - امامزاده جعفر (ارنگه) - امامزاده جلال و فخرالدین (دماوند) - امامزاده جعفر (فیروز کوه) - امامزاده جعفر (ورامین) - امامزاده چهارتن (فیروز کوه) - امامزاده شاهزاده حسین (کرج) - امامزاده حسن ( برغان ) - امامزاده حسن معروف به عبدالقهار (کرج) - امامزاده حسن (کرج)- امامزاده حمزه ( شهروی) - امامزاده خلیل ( خوار - ورامین) - امامزاده خواجه سلطان احمد ( لواسان )- امامزاده داود - امامزاده دوازده تن ( فیروز کوه ) - امامزاده ذوالفقار (فرامین) - امامزاده رضی الدین (کرج) - امامزاده سرباز یا عند الرحمن (گرمسار ) - امامزاده سلطان مراد (خوار) - امامزاده سلطان محمود (ورامین) - امامزاده سلطان محمد رضا (فیروزکوه) - امامزاده شاه طاهر (فیروز کوه) - امامزاده شاه مطهر (فیروزکوه) - امامزاده شیخین (فیروزکوه) - امامزاده شعیب (کن) - امامزاده صالح (تجریش) - امامزاده صابر (ونک) - امامزاده طاهر (شهرری) - امامزاده حضرت عبدالعظیم (شهرری) - امامزاده عبدالله (شهر ری) - امامزاده عبدالله (لواسان) - امامزاده عیسی و اسحاق (ورامین) - امامزاده علی اکبر (خوار) - امام زاده عبدالله (خوار) - امامزاده عبدالله و عبیدالله (دماوند) - امامزاده عبدالله (لواسان) - امامزاده عماد (شهریار) - امامزاده عبدالله (جائیچ لواسان) - امام زاده عبدالله (فیروز کوه) - امامزاده علی اکبر (شمیران) امامزاده علاء الدین (کن) - امامزاده علی و ولی (گرمسار ) - امامزاده عمه کبری و عمه صغری (اشتهارد) - امامزاده عبدالله و یحیی (فیروز کوه) - امامزاده عزیز (اوین) - امامزاده فتح الله (ورامین) - امامزاده قاسم (شمیران) - امامزاده قوشه ( خوار ) امامزاده قاسم گل خندان دماوند - امامزاده قاسم و هارون (کرج) امامزاده کوشک (خوار) - امامزاده کوهان (دماوند) امامزاده کوکب الدین (دماوند) - امامزاده گزد رخت (گرمسار) - امامزاده لیلستان ( ارنگه ) - امامزاده معصوم زادگان (فیروز کوه) - امامزاده محمد و خالق (شهریار) - امامزاده محمد و خالق (ورامین) - امام زاده محمد (کرج) - امامزاده محمد (ورامین)- امامزاده محمد (شهریار) - امامزاده مهدی و جعفر (شهریار) امامزاده محمد (لواسان) - امامزاده محمد باقر (لواسان) - امام

گنبد امامزاده صالح - تجریش

ص: 113

زاده موسی ( برغان ) - امامزاده معصوم زاده شیخ (لواسان) - امامزاده محمد (کن) - امامزاده معصوم (کرج) - امامزاده معصوم زاده محمد ( دماوند ) - امامزاده محمد و احمد ( فیروزکوه ) - امامزاده نور (عمامه لواسان) - امامزاده یحیی و موسی (دماوند) امامزاده یحیی (گرمسار) - امامزاده یحیی بن موسی الكاظم (كرج ) .

**

مسجد دشت خط - مسجد قاضی جلال - مسجد شهرم مسجد بداب - مسجد پیرده - مسجد لختکه - مسجد صومعه سرا - مسجد جامع - مسجد كمان - مسجد ضرف مسجد ياسكه - مسجد زعقال - مسجد صادق - مسجد ملکپور - مسجد ماسوره - مسجد خانه بر - مسجد اسد محله - مسجد کثر سیر - مسجد رواق - مسجد تکیه - مسجد صاحب الزمان - مسجد عزیز آباد - مسجد مکان بر مسجد دو دختران - مسجد کشر سر سفلی - مسجد الكلت - مسجد زدول - مسجد تو خاله - مسجد من بخاله مسجد صيقلان - مسجد سقا کرد - مسجد بربران - مسجد سیاه رود - مسجد میش - مسجد تو باشان - مسجد قرابا ۔ مسجد کیم جان - مسجد لاله - مسجدارم سادات مسجد جالک سر - مسجد قدامان - مسجد پشت نخل مسجد کلهران - مسجد لولمان - مسجد صابر - مسجد اشفق - مسجد نسوره - مسجد اشکلن - مسجد كوراب مسجد کلاه - مسجد سنگ بیجار - مسجد سربستان - مسجد ماکلوان - مسجد چوبر - مسجد عنی دندان - مسجد گوراب - مسجد ضياء - مسجد ملا مرا - مسجد مناره بازار - مسجد شکو باغان - مسجد بسنا مدح - مسجد رباط - مسجد شارم - مسجد سرا ۔ مسجد کوده - مسجد زرکام.

امامزاده ها :

امامزاده تقی - امامزاده اسحاق - امامزاده ابراهیم - امامزاده هاشم - امامزاده میرزا - امامزاده سید علی .

بقاع :

بقعه پیر جلودار - بقعه دستخط - بقعه سيد يعقوب بقعه کیابان - بقعه فلاحا آباد - بقعه قاضی جلال - بقعه سيد محمد - بقعة صالح - بقعه سلطانی - بقعه پیر مؤمن - بقعه پیر مختار - بقعه تازه بقعه - بقعه محمد على - بقعه محله - بقعه تل بقعه - بقعه سيدان - بقعه شاه مزار - بقعه سبزه قبا - بقعه لقوت - بقعه پیرولی - بقعه سید جعفر - بقعه پیر اشرف - بقعه شجاع الدين - بقعه سید محمد - بقعه شیخ زاهد - بقعه سيد على - بقعه سید فاطمه - بقعه امام بر - بقعة عون بن على - بقعه عين على - بقعه پیر عباس - بقعه كوراب - بقعه پیر قرآن - بقعه میان ده - بقعه دهنده - بقعه کجا - بقعه كلا بخوران - بقعه سالک - بقعه پیرحسن .

**

مسجد جامع عتيق - قزوین

امامزاده علی - امامزاد مسلطان محمد - امامزاده اسماعیل - امامزاده حلیمه خانون - امامزاده آمنه خاتون - امام زاده شهربانو .

شاهزاده حسین - قزوین

مدارس قدیمه :

مدرسه التفاتيه - مدرسه پیغمبریه - مدرسه جدید - مدرسه سردار - مدرسه صالحیه - مدرسة شيخ الاسلام - مدرسه مولا وردیخان .

* *

مسجد محمد صادق - مسجد گذر کندی - مسجد میدان ميران - مسجد کهنه - مسجد گذر صادق - مسجد چهار مردان - مسجد حاج علیرضا - مسجد شاہ قلی - مسجد بزرگ - مسجد گذر جدا - مسجد عشقعلی - مسجد ملا محمد صادق - مسجد گذر قلعه - مسجد عصارها - مسجد حاج محمد رضا - مسجد دروازه ری - مسجد غلامحسین مسجد چاله خاکستری - مسجد استاد تقی - مسجد یحیی خان - مسجد شاه قلندر - مسجد مهر دختران - مسجد مشهدی -جعفر - مسجد سیدهاشمی - مسجد دولت خانه - مسجد درخت پیر - مسجد عباس کور - مسجد گذرتقی بک - مسجد کیهانی - مسجد دروازه کاشان - مسجد رضوی - مسجد پروین - مسجد سنگ سیاه - مسجد سیر حوض - مسجد حاج حسن - مسجد حسن عسکری - مسجد رخنه - مسجد حاج حسين - مسجد عظیمی - مسجد گذر سفید آب - مسجد محله میدان - مسجد حاج آقا جعفر - مسجد سید اسحاق - مسجد ملا اسدالله - مسجد رضاقلی - مسجد حاج صادق - مسجد شعبان علی - مسجد کوزه گرها - مسجد امام زین العابدين - مسجد کوچک بک - مسجد سفیدآب - مسجد خیابان تهران مسجد کامکار - مسجد حسینی - مسجد حاج زينل - مسجد حاج كاظم - مسجد حاج اکبر قصاب - مسجد حاج غضنفر - مسجد امین اصفهانی - مسجد طاهری - مسجد سيد ترك - مسجد حاج اسماعيل - مسجد جامع - مسجد شیخ مهدی - مسجد شاه خراسان - مسجد صابوني ها - مسجد عربستان - مسجد یزدی ها - مسجد باغ پنبه - مسجد آلوچو - مسجد سید اسماعیل - مسجد کهنه - مسجد کوچه نو مسجد امام حسن - مسجد بالاسر - مسجد اعظم - مسجد البرز - مسجد قهرود - مسجد شریف آباد - مسجد میرآباد - مسجد کوه سفید - مسجد کاج - مسجد محمد آباد - مسجد شاه آباد - مسجد حاج آباد - مسجد سراجه - مسجد نواوان - مسجد خلج آباد - مسجد دولت آباد - مسجد حسن آباد - مسجد مبارک آباد - مسجد سنگ تراش - مسجد حاجی آباد - مسجد زنبورك - مسجد برليمرود - مسجد حصار - مسجد جنت آباد - مسجد حرم - مسجد خورآباد - مسجد میرو - مسجد دستجرد - مسجد میخم - مسجد تیره - مسجد فردد - مسجد ويريج - مسجد بالا وشنبوه - مسجد پائین و شنبوه - مسجد سر تخت - مسجد کریختگان - مسجد بیدهند - مسجد درحل - مسجد کھک - مسجد ورجان - مسجد قباد زن - مسجد جمكران - مسجد

گنید سبز - قم

ص: 117

گرگانی - مسجد شمس آباد - مسجد مراد آباد - مسجد زواریان - مسجد دیزیجان.

امامزاده ها :

امامزاده زید - امامزاده حمزه - امامزاده محمد شریف - امامزاده چهل دختران - امامزاده موسی - امامزاده علی بن جعفر - امامزاده خاک فرج - امامزاده خدیجه خاتون - امامزاده سید معصوم - امامزاده احمد قاسم - امامزاده شاه جعفر - امامزاده سیدعلی - امام زاده علی موسی الرضا - امامزاده ناصر - امامزاده شاه ابراهيم - امامزاده شاه جعفر - امامزاده عبدالله - امام زاده شاه جهل - امامزاده هادی و مهدی - امامزاده طيب وطاهر امامزاده شاه ابراهیم - امامزاد مسکینه خاتون - امامزاده اسماعیل - امامزاده هادی - امامزاده اسحاق - امامزاده دستجرد - امامزاده شش امامزاده - امامزاده عباس - امامزاده ابراهیم - امامزاده احمد - امامزاده ملا آقا بابا - امامزاده سید معصوم - امامزاده فردو - امامزاده درحل - امامزاده زوین علی - امامزاده عبد الصالح - امامزاده جعفر - امامزاده جعفر امام زاده نور علی - امامزاده حسین - امامزاده مصلی - امامزاده اهل على - امامزاده حضرت معصومه - امامزاده خاوه .

بارگاه حضرت معصومه علیها السلام - قم

مدارس قدیمه :

مدرسه فيضيه - مدرسه دار الشفا - مدرسه جهانگیر خان - مدرسه مهدی قلیخان - مدرسة رضويه - مدرسه تحویلخانه - مدرسه حاج سید صادق - مدرسه حجتيه - مدرسه سنتيه - مدرسه علوی - مدرسه ایرانی - مدرسه حاجی .

**

مسجد آذربایجان .

امامزاده ها :

امامزاده نوروزی - امامزاده عبدالله - امامزاده فرخان - امامزاده زارك - امامزاده سلطان حسن - امام زاده ابراهیم - امامزاده زید .

مدارس قدیمه :

مدرسه عوضيه - مدرسه یساولباشی.

**

آقا - مسجد بابائیها - مسجد کوچه سركي ها - مسجد صدره - مسجد وقصه - مسجد سيد ابراهيم - مسجد درب اصفهان - مسجد کلنگه شهره - مسجد رمضانچی - مسجد ابزاردان - مسجد سوريجان - مسجد تبریزی - مسجد گرگ آباد - مسجد میدان کهنه - مسجد رباط - مسجد میرعماد - مسجد بازار نصیر -دوره- مسجد میدان گاه - مسجد کوچه پائین - مسجد چاله علمی - مسجد هو مسجد سید مرتضی - مسجد گذر بابا ولی - مسجد آقا تراب - مسجد دروازه ملک آباد - مسجد محمد صالح مسجد ترك آباد - مسجد گذر رحیم - مسجد کوچه حرم - مسجد شیر قربان - مسجد سلطانیه - مسجد قبرستان گذر - مسجد طاهر منصور - مسجد محمد صالح - مسجد نو مسجد دلال ها - مسجد پنجه شاه - مسجد حاجی رحیم - مسجد پنجه شاهی - مسجد حاجی احمدی - مسجد تبریزی ها - مسجد گذر صحرا - مسجد آب بخش - مسجد درب بازار - مسجد میان محل - مسجد کوشک - مسجد طالب - مسجد خرابه - مسجد درب گذر مسجد آقایگی - مسجد سخره - مسجد پاچنار - مسجد کارگاه - مسجد قلعه - مسجد مصلی - مسجد باغستان - مسجد چهار حیفه - مسجد سردل - مسجد محله زیارت - مسجد درب آستانه - مسجد پشت قلعه - مسجد درب حمام - مسجد سرجوی - مسجد سردشت مسجد محله کارگاه - مسجد کوچه سردل - مسجد گورستان - مسجد محقق - مسجد کریم - مسجد حاجی عبدالله - مسجد سلمكان - مسجد درب رنگ - مسجد تربت - مسجد مختص آباد مسجد نقشبند - مسجد باغ علوی - مسجد تربت توی دم - مسجد کلنگه - مسجد دمفاصی ها - مسجد میدان میر - مسجد آقا - مسجد پامنار - مسجد کرسی - مسجد حسین آباد - مسجد گذر آب انبار - مسجد میدانگاه - مسجد دربند - مسجد چاله انبار - مسجد گذر علی - مسجد اصفهان - مسجد سرسنگ - مسجد کوی سرسنگ - مسجد باد - مسجد چهل دختران - مسجد درب يلان - مسجد کوچه پامنار - مسجد چهارسو - مسجد کرسی - مسجد دروازه - مسجد پاقیان - مسجد ملا رحيم - مسجد كلا - مسجد سوری - مسجد جامع کرسی - مسجد پای نخل - مسجد پشت عمارت - مسجد صفین - مسجد کوی آب انبار - مسجد پیرنشانه - مسجد قدمگاه - مسجد جای نخل - مسجد سرپله - مسجد خضر - مسجد عاشورا - مسجد نورالدین - مسجد پشت بام - مسجد بازار مسگر ها - مسجد محله سردل - مسجد عبدالباقى - مسجد بازار بزرگ - مسجد کوچه بربري ها - مسجد فخر آور فخرآور - مسجد چاله حوض - مسجد میانچال - مسجد درب زنجیر - مسجد بازار زرگرها - مسجد چاله قنات - مسجد درب بازار - مسجد چهارسو - مسجد دربند - مسجد ده نو . مسجد شكر الله - مسجد ملا علی - مسجد مهر شاه - مسجد شرق کوچک - مسجد جامع سرچشمه - مسجد میانده - مسجد جامع اترك - مسجد جامع دهستانی - مسجد آسیا - مسجد مصطفى - مسجد امام حسین مسجد چهار درخت - مسجد جمعه - مسجد جمعه بالا - مسجد میان ده - مسجد قناره - مسجد سر کمر مسجد چاله سرچه - مسجد چهل دختران مسجد حوضخانه .

مسجد سلطانیه - کاشان

ص: 120

امامزاده ها :

امامزاده درب حوض - امامزاده طبيب - امام زاده عطا بخش - امامزاده شاه یلان - امامزاده امیر احمد - امامزاده طاهر منصور - امامزاده سرپره - امام زاده گلچقانه - امامزاده حبیب بن موسى - امامزاده پنجه شاه - امامزاده چهل دختران - امامزاده میرعلا - امامزاده چهار طاقی - امامزاده اریچه - امامزاده ابراهيم - امامزاده دومیزان - امامزاده سلطان سعید - امامزاده سارا خاتون - امامزاده ملا موسی - امامزاده کازران - امامزاده سید رضا - امامزاده حسن عسکری - امامزاده چهل دختران - امامزاده گذر رحیم - امامزاده آب انبار رضاخان - امامزاده عمارت - امامزاده سریکی - امامزاده باد - امامزاده حاج صفی - امامزاده شاهزاده محمود - امامزاده شاه چراغ - امامزاده زیارت کلهر - امامزاده دو مسجدان - امامزاده درب زنجیر - امامزاده محتشم - امامزاده میرنشانه - امامزاده محمود - امام زاده داود قمصر - امامزاده قهرود - امامزاده رهق - امامزاده ولی - امامزاده عباس - امامزاده طاهر آباد - امامزاده راوندی - امامزاده خرادشت - امامزاده ابوزید آباد - امامزاده سنگان - امامزاده تمتاج - امامزاده محتشم کاشانی - امامزاده میرنشانه - امامزاده چهل دختران - امامزاده قدمگاه - امامزاده اسماعیل - امامزاده سه خواهران - امامزاده حلیمه خاتون - امامزاده ایوب - امامزاده محمد - امامزاده اسحاق - امامزاده عبدالله - امامزاده زین العابدین - امامزاده محسن - امامزاده سیده صالحه - امامزاده قاسم و محمد زاده بابا کمیل - امامزاده سراج الدین - امامزاده محمد - امامزاده علی اکبر - امامزاده علی اصغر - امامزاده رضا - امامزاده عسکر - امامزاده سیحان - امامزاده یحیی - امامزاده عباس - امامزاده میدان - امامزاده هارون - امامزاده موسی - امامزاده زینب - امامزاده صغرا - امامزاده بابا افضل - امامزاده سکینه خاتون - امامزاده رقیه خاتون - امامزاده عبدالله - امامزاده چهار بزرگوار - امامزاده یا داده - امامزاده محمد - امامزاده ابراهیم .

بقعه بابا افضل (مرغ - کاشان )

مدارس قدیمه :

مدرسه سلطانی - مدرسه میانچال - مدرسه درب یلان - مدرسه آقابزرگ - مدرسه با باولی .

**

ص: 121

سرجی - مسجد سمیران - مسجد سپیدین مسجد مرزير - مسجد جويلاق - مسجد خانقاه - مسجد دولاب - مسجد دهکلان - مسجد دیواندره - مسجد دره مرز - مسجد دکاکا - مسجد دولت آباد - مسجد درویشان مسجد زرآب - مسجد رودبار - مسجد طامی - مسجد کلیمی - مسجد کثیر آباد - مسجد تمینگان - مسجد کاله چوب - مسجد کلیبان - مسجد گواره - مسجد گوشخالی - مسجد پیر شهاب - مسجد گاو آهو - مسجد ماكله - مسجد میانه - مسجد ناو - مسجد نچی - مسجد منیر - مسجد وصى عليا - مسجد هويه - مسجد ژان - مسجد لكل - مسجد حشمی .

امامزاده ها :

امامزاده پیر عمر - امامزاده هاجر خاتون - امامزاده طاقه کوره - امامزاده پیر محمد - امامزاده پیر حبیب الله - امامزاده عزیز الله .

مدارس قدیمه :

مدرسه آقا حبیب الله - مدرسه پیر عمر - مدرسه دارالامان - مدرسه دارالاحسان - مدرسه ملا عزيز - مدرسه ملاجلال - مدرسه عبدالغفار - مدرسه مازدقيه - مدرسه وزير.

**

کرمان

مساجد :

مسجد جامع - مسجد ملک - مسجد قطب اولیا - مسجد افضل الملك - مسجد زيد - مسجد خواجه خضر - مسجد محدث زاده - مسجد بازار شاه - مسجد گنج - مسجد شاهرخ خان - مسجد ملاحسین - مسجد پای منار - مسجد چهارراه - مسجد کربلائی صادق - مسجد حاج برهان - مسجد میرزا احمدخان - مسجد آقابابا - مسجد وکیل - مسجد آقا علی - مسجد گنجعلی خان - مسجد

ملاحسن - مسجد امام جمعه - مسجد جمیل الدین - مسجد سید رمضان - مسجد میدان قلعه - مسجد چهار سوق - مسجد عباسعلی - مسجد ماهان - مسجد عباسی مسجد طباطبائی - مسجد عامری - مسجد صاحب الزمان - مسجد مریضخانه - مسجد خارج دروازه - مسجد ثقة الاسلام - مسجد شيوخ - مسجد الله وردی - مسجد غلامعلی - مسجد پای گنگ - مسجد دروازه .

امامزاده ها :

امامزاده حضرت امیر - امامزاده مشتاق - امام زاده حاج سید جواد - امامزاده عباسعلی - امامزاده شاهزاده محمد - امامزاده سید علویه - امامزاده سرسبز - امامزاده شیخ جوادیه - امامزاده زین العابدين - امام زاده شیخ .

**

کرمانشاهان

مساجد :

مسجد جامع سید اوسط - مسجد بازار مسجد ترکھا ۔ مسجد آیت الله جلیلی - مسجد دولتشاه - مسجد رشیدی - مسجد شهبازخان - مسجد شافقیان - بمسجد صحنه - مسجد عماد الدوله - مسجد علاقخانه - مسجد کلیمی ها - مسجد زنگنه - مسجد حاج سید محمود - مسجد مرادجان - مسجد حاج محمد تقی - مسجد ناصری

مسجد ماهان کرمان

ص: 123

مسجد نواب - مسجد جامع .

امامزاده ها :

امامزاده کنگاور - امامزاده باقر - امامزاده سید حسن ایلام - امامزاده علی صالح - امامزاده کرم بست .

**

شهرك - مسجد تكيه - مسجد آزاد ویس - مسجد پیرجاج - مسجد همایون - مسجد جعفر آباد - مسجد فتح آباد - مسجد حسن تیمور - مسجد چولچه - مسجد گاو بازه - مسجد خسروآباد - مسجد قزانقره .

امامزاده ها :

امامزاده علیو - امامزاده بلاغی - امامزاده سید جواد - امامزاده سید بهمن - امامزاده سید خضر - امام زاده خانقلی - امامزاده حسنی امامزاده کبود سوار - امامزاده بهرام آباد - امامزاده فاضل - امامزاده موسی - امامزاده اسماعیل - امامزاده سلامت آباد - امامزاده جبریل - امامزاده صاحبه - امامزاده قاسم - امامزاده قزل آغاج - امامزاده سعید آباد - امامزاده چهل امیران - امامزاده چنگیز قلعه - امامزاده حسن آباد - امامزاده تابستانی - امامزاده قزل علی - امامزاده سیدان - امام زاده حمزه عرب - امامزاده بابارشانی - امامزاده بهمن

**

بختيان .

**

شاهزاده احمد - امامزاده شاه محمد - امامزاده عبدالله .

بقاع :

بقعه باباطاهر - بقعه بابابزرگ - بقعه حباب الغيب - بقعه زيد بن علی - بقعه دوبرادران - بقعه میرسید علی - بقعه سيف الدين - بقعه سهل ناوان .

**

دروازه - مسجد کاکا - مسجد آبرویه - مسجد آقایان - مسجد محله بالا - مسجد درب حمام - مسجد سرگذر - مسجد حاجی تراب - مسجد کوچه پاچیان - مسجد سر کمر لمر - مسجد کیاب - مسجد گوشه - مسجد خطیر آباد - مسجد جنب امامزاده - مسجد درب بازار مسجد درب وبراب - مسجد چقا - مسجد چوپان ها - مسجد جنب - مسجد شاهزاده موسی - مسجد بک - مسجد سیدها - مسجد جنب حمام - مسجد حاج امر الله - مسجد سلطانعلی - مسجد حاج محمد نقی - مسجد حاجیه زهرا - مسجد اکبر آقا - مسجد جمشیدی - مسجد جنب مدرسه - مسجد درب قنات - مسجد جمعه - مسجد کربلائی باقر مسجد محمد بک - مسجد کربلائی محمد حسین - مسجد حسینی - مسجد صادقی - مسجد سهرابی - مسجد شاه عبدالله - مسجد يوسف - مسجد گل محمد - مسجد میان - مسجد عسکری - مسجد خانه فرج آقا - مسجد کرلی - مسجد خالو احمد مسجد بزرگ بالا - مسجد ارزاق - مسجد على حسين - مسجد درب قلعه - مسجد مشهدی عباس - مسجد میر علی اکبر - مسجد سید یوسف - مسجد حاج محمد - مسجد اسماعیل آقا - مسجد ختحمو - مسجد پای برج - مسجد حسینیه پائین - مسجد جنب خانه بالا - مسجد امام حسن - مسجد حسینیه - مسجد پائین برج - مسجد باباشیخ - مسجد پاچنار - مسجد جمعه - مسجد حیدر علی - مسجد توی ده - مسجد عزیز - مسجد علی محمد - مسجد کمیل - مسجد پائین - مسجد بالا - مسجد غلامحسین - مسجد نبات - مسجد زیارت -مسجد جوشق - مسجد کرمه - مسجد ريحان - مسجد کرجار - مسجد ملا احمد .

امامزاده ها :

امامزاده فضل و یحیی - امامزاده موسی - امامزاده عبد الله - امامزاده محمد - امامزاده کمیل - امامزاده محمد - امامزاده ساریه خاتون - امامزاده صالح - امام زاده محمود - امامزاده نجروان - امامزاده سلیمان - امام زاده زبیده خاتون - امامزاده سلیمان و یحیی - امامزاده سلطان علی بن محمد باقر - امامزاده زید - امامزاده حوریه و خانعلی - امامزاده معصومه - امامزاده عبدالله - امام زاده جلال الدین - امامزاده اسحاق - امامزاده سلطان - امامزاده مهره

**

مراغه

مساجد :

مسجد محمد تقی - مسجد آقاسلیم - مسجد امین۔ سجد آقاض - مسجد اوليا - مسجد اکبر آباد - مسجد سماعيل - مسجد اولاد ذکور مسجد بناغه - مسجد وداق - مسجد شیر محمد - مسجد شرفیان - مسجد بالا حله - مسجد جامع - مسجد جارسلو - مسجد جوان آباد سجد داود - مسجد دندیل - مسجد باشه - مسجد مشتی - مسجد زرگران - مسجد زمان آباد - مسجد زوغال باد - مسجد زقاق - مسجد حاجی قاسم - مسجد قل چیلو سجد حاجى حسن - مسجد حجة الاسلام - مسجد الله ردی - مسجد حاجی علی عباس - مسجد حاجی بیگلر - سجد حمد الله - مسجد حاج آقا محمد محمد - مسجد طاق - سجد دیزج - مسجد طاق دروازه - مسجد طالب بابا سجد کوره خانه - مسجد کرخه - مسجد کبود - مسجد کوله بوجاق - مسجد موره ورنه - مسجد مصلی - مسجد

امامزاده سلطان علی بن محمد باقر ( مشهد اردهال )

ص: 128

ملا رستم - مسجد ملاجبار - مسجد نصر الدين - مسجد صادقی - مسجد ملامحمود - مسجد میر غفور - مسجد عباد الله - مسجد علی اکبر ۔ مسجد حمد آباد - مسجد ملت باشی - مسجد ملاصفر - مسجد بخار آباد - مسجد نصیب آباد - مسجد نهان - مسجد سفید - مسجد سعيد آباد - مسجد سردار آباد - مسجد آبعلی - مسجد سلطان - مسجد سرخ - مسجد قواره - مسجد فقیر آباد - مسجد مسجد سفلی - مسجد قره ملک - مسجد قاضی - مسجد رسول آباد - مسجد شمشیر آباد - مسجد شیخ تاج - مسجد شیخ مناف - مسجد جعفر - مسجد شیخ - مسجد باغ - مسجد تکیه هاشم - مسجد خان - مسجد ضرير - مسجد پر روشنائی ۔ مسجد پسند آباد - مسجد صحرا - مسجد چهل پای علیا - مسجد چهل پای سفلی - مسجد کوئیلی لر - مسجد کو کباشی - مسجد گلچه - مسجد حاجی حنیفه - مسجد حسينيه .

امامزاده ها :

امامزاده سید عطاء الله .

مدارس قدیمه:

مدرسه صدر.

**

سبز - بقعه مصلى - بقعه خواجه ربيع - بقعه اباصلت - بقعه خواجه مراد - بقعه میرزا ابراهیم - بقعه ايوان طوق - بقعه ارسلان - بقعه با بازنگی - بقعه شیخ احمد - بقعه مشهد ریزه - بقعه زين العابدين - بقعه لقمان - سرحینی - بقعه رباط شرف - بقعه دوبرار - بقعه آجری - بقعه چلاقی - بقعه میل مرتفع - بقعه اخي على - بقعه ها رونيه - بقعه رادكان - بقعه حافظ - بقعه شیخ عبد الله بقعه ملاعلی - بقعه امامزاده - بقعه يحيى - بقعة سيد حسن - بقعه نجم الدين - بقعه سلطان محمد - بقعه برادر حضرت رضا - بقعه نظام الدين - بقعه پیرکله - بقعه قطب الدین - بقعه بوری آباد - بقعه شاه محمود - بقعه حمزه - بقعه سیدمرتضى - بقعه واقع در علی آباد - بقعه بقیر پر - بقعه ملا سلطان - بقعة منار آجری - بقعه محمد - بقعه فريد الدين عطار - بقعه كمال الملك - بقعه فضل بن شاذان - بقعه قدمگاه - بقعه شاهزاده حسین - بقعه قاسم - بقعه سردار بجنوردی - بقعه سلطان ابراهيم - بقعه مشهد طرقی - بقعه حضرت سلطان - بقعه واقع در شیلگان بقعه واقع در کلات - بقعه سید ابوالقاسم - بقعه ملا هادی - بقعه خسرو گرد - بقعه ابن يمين - بقعه واقع در شهر فردوس - بقعه قضات - بقعه حسینی - بقعه معصوم زاده - بقعه موسى - بقعه على .

نمای شرقی گنبد سبز - مشهد

نمای ضلع جنوب غربی خواجه ربیع - مشهد

مدارس قدیمه:

مدرسه پائین مبارك - مدرسه دودر مدرسه حاج حسن - مدرسه میرزا جعفر - مدرسه عباسقلی خان - مدرسه نواب - مدرسه ملا محمد باقر مدرسه بالا سر - مدرسه ابدالخان - مدرسه سلیمان خان - مدرسه قران خان - مدرسه رضوان - مدرسه مستشاری - مدرسه رضوان نو - مدرسۀ فاضل خان - مدرسه پیر مراد .

**

عکس

مدرسه میرزا جعفر - مشهد

امامزاده سلطان موصله - امامزاده سید علی - امامزاده عبد الصالح - امامزاده شمس الدین - امامزاده فاطمی - امامزاده عبدالله .

**

امامزاده شاه سید - امامزاده محمد - امامزاده نورالدین - امامزاده علی .

**

نهاوند

مساجد :

مسجد درب سرداب - مسجد جامع - مسجد پای قلعه - مسجد گلشن - مسجد دوخواهران - مسجد علی آباد - مسجد جارچی باشی - مسجد گوشه - مسجد حاج آقا تراب - مسجد اسلامی - مسجد چهارسوق - مسجد حاج صادق .

امامزاده ها :

امامزاده خرابه - امامزاده محمد - امامزاده شیخ منصور - امامزاده دو خواهران - امامزاده يتيمه - امام زاده شیخ عباس .

***

نيشابور

مساجد :

مسجد کوی آب - مسجد نایب ابراهيم - مسجد نجفعلی - مسجد بالاگودان - مسجد جامع - مسجد حسام الدین - مسجد کوی چراغ برق - مسجد قبلگاه .

امامزاده محمد محروق - نیشابور

امامزاده ها :

امامزاده محمد محروق - امامزاده شاهزاده حسین - امامزاده سليمان بن موسى بن جعفر - امامزاده عصمت آباد .

بقاع:

بقعه شیخ فریدالدین . ( بقیه جزو مشهد منظور شده )

**

همدان

مساجد :

مسجد آقاجانی یک - مسجد حاج احمد مسجد خرابه - مسجد آخوند ملاعلی - مسجد يحيى - مسجد حاج ابراهيم - مسجد بشارت الملک - مسجد بهبهانی - مسجد پنبه بازار - مسجد پل مراد - مسجد جامع - مسجد بزرگ جولان - مسجد چمن چوپان ها - مسجد کوچک جولان - مسجد در مزیار - مسجد چمن امامزاده - مسجد حبيبي - مسجد قلعه - مسجد حاجی - مسجد خداکرم - مسجد خانه دراز - مسجد حاج

امامزاده محمد محروق - نیشابور

ص: 133

روح الله - مسجد زين العابدين - مسجد سید ابوالقاسم مسجد شریف الملک - مسجد کوچک - مسجد شیرانی مسجد شالیاخان - مسجد شیرمحمد - مسجد شیخ غلام مسجد صادق - مسجد قاشقتراشان - مسجد ذوالریاستین .

امامزاده ها :

امامزاده اسماعیل - امامزاده عبدالله - امامزاده يحيى - امامزاده سید جلال الدین - امامزاده اهل بن علی - امامزاده هادی بن علی امامزاده ملیحه خاتون امامزاده خاتونیه - امامزاده زبیده خاتون - امامزاده شاهزاده حسین - امامزاده در جزین.

بقاع :

بقعه باباطاهر - بقعه علويان .

مدارس قدیمه :

مدرسه آخوند ملاعلی - مدرسه دامغانی مدرسه شیخ علی خان زنگنه .

بقعه علويان - همدان

امامزاده در جزین - همدان

مسجد لرد آسیاب - مسجد ریگ - مسجد جامع کبیر - مسجد زارج - مسجد محمد علی - مسجد هدایت مسجد مه - مسجد رجبعلی - مسجد حاج حسین - مسجد سید حسین مسجد فیروز آباد - مسجد محمد حسين - مسجد سید مهدی - مسجد حاجی مطلب - مسجد زمان - مسجد غفور - مسجد تقى - مسجدا ماعيل مسجد - سكينه - مسجد جلال - مسجد ده آباد - مسجد مهرجرد - مسجد کوچه باغ - مسجد قلعه - مسجد بارجين - مسجد محمود آباد - مسجد امیر آباد - مسجد میبد - مسجد خانقاه - مسجد حسن آباد - مسجد یخدان مسجد صدرالدین - مسجد جامع میبد - مسجد علی اکبر.

مسجد جامع كبير - يزد

محراب مسجد جامع کبیر یزد

امامزاده ها :

امامزاده جعفر امامزاده رکن الدین - امامزاده شهدای فهرج

مدارس قدیمه:

مدرسه کوچک خان - مدرسه قديمه شفيعيه - مدرسه بزرگ خان - مدرسه ملا اسماعيل - مدرسه محمد حسین لاری .

ص: 135

ص: 136

آمار مساجد امازاده ها و بقاع متبرکه و مدارس قدیمه

آبادان و خرمشهر 81

آباده 81

آذرشهر 82

آستارا 82

آمل 82

اراك 82

اردبیل 83

اردکان 84

اشنویه 84

اصطهبانات 84

اصفهان 84 - 89

اهر 89

بابل 89

بافق 89

بروجرد 89 - 90

بم 90

بندر پهلوی 90

بندر عباس 90

بوشهر 91

بهبهان 91

بیرجند 91 -92

تبریز 92 - 93

تربت حیدری 92 - 94

جام 94 -95

جهرم 95

خلخال 95

خمین 95 - 96

خوى 96

داراب 96 - 97

دامغان 97

درگز 97

دزفول 98

دماوند 98

رامهرمز 98

رشت 98- 99

رضائیه 99

رفسنجان 99 - 100

رودبار 100

زرند 100

زنجان 100 - 101

ساری 101

ساوه 101 - 102

سبزوار 102

سراب 102

سقز 102

سمنان 102

سیرجان 103

شاهپور 103

شاهرود 103

شاهی 103

شبستر 104 - 103

شوشتر 104 - 105

ص: 137

شهداد 105 - 106

شهرکرد 106

شهریار 106

شهسوار 106

شیراز 107

طبس 107 - 108

طهران و حومه 108 - 114

قومن وصومعه سرا 114 - 115

قزوین 116 - 117

قوچان 118 - 119

قهپایه 119

کازرون 119

کاشان 119 - 122

کاشمر 122

کرج 122

کردستان 122 - 123

کرمان 123

کرمانشاهان 123 - 124

کنگاور 124

گرگان 124

گروس 124 - 125

گلپایگان 125

گناباد 125 - 126

لارستان 126

لاهیجان 126

لرستان 126 - 127

لنگرود 127

ماكو 127

ماهان 127

مجلات 127 - 128

مراغه 128 - 129

مرند 129

مشهد 129 - 130

ملاير وتويسركان 130

مهاباد 131

میان دوآب 131

نايين 131 - 132

نجف آباد و همایونشهر 132

نطنز 132 - 133

نهاوند 133

نیشابور 33

همدان 133 - 134

یزد 134 - 135

فهرست اعلام 135 - 148

ص: 138

عکس

ص: 139

عکس

ص: 140

عکس

ص: 141

عکس

ص: 142

عکس

ص: 143

عکس

ص: 144

عکس

ص: 145

عکس

ص: 146

عکس

ص: 147

عکس

ص: 148

ص: 149

عکس

ص: 150

ص: 151