برگ های تاریخ

گردآوری و پژوهش از ابراهیم صفائی.

ص: 2

برگ های تاریخ

چاپ حیدری

مرداد ماه 2535 شاهنشاهی

حق چاپ برای ناشر محفوظ است

چاپ و نقل استاد و کلیشه ها بی اجازه کتبی ممنوع می باشد

انتشارات بابك - میدان 24 اسفند اول آیزنهاور بازار ایران طبقه سوم شماره 93

تلفن : 927617

خیراندیش دیجیتالی: انجمن مددکاری امام زمان (عج) اصفهان

ویراستار کتاب: خانم مرضیه محمدی سر پیری

ص: 3

میرزا حسین خان سپهسالار اعظم

ص: 4

و ایجاد راه آهن و تأسیس بانك و پی ریزی واحد های صنعتی و کشاورزی بسعی او (با واسطگی ملکم) بیکی از اتباع انگلیس بنام ژولیوس رویتر داده شد ، واگذاری این امتیاز سپهسالار را بجانبداری انگلیس ها نامبر دار نمود، در حالی که منظور وی ايجاد يك تحول اقتصادی و بهره برداری از منابع طبیعی کشور بود که در آن زمان با دست ایرانی میسر نمی شد .

در سال 1290 ناصرالدین شاه را بمسافرت اروپا وادار کرد و او را با پیشرفت های درخشان صنعت و اقتصاد فرنگستان و آثار تمدن جدید که در نیمه دوم قرن نوزدهم چهره اروپا را دگرگون ساخته بود آشنا نمود .

در بازگشت شاه درباریان و روحانیان بعنوان اعتراض به قرارداد رویتر بر ضد سپهسالار هم صدا شده برکناری او را خواستند ، سفارت روس نیز مخالفان سپهسالار را تحريك كرد . ناصرالدین شاه برای آرام کردن آشوب طهران ناچار سپهسالار را در رشت از صدارت عزل کرد و خود به طهران آمد و قرارداد رويتر موقوف الاجرا ماند.

پس از چند ماه شاه سپهسالار را به طهران خواست و وزارت خارجه را به او تفویض نمود سپس وزارت جنگ با لقب «سپهسالار اعظم» و فرماندهی کل سپاه ایران نیز به او واگذار شد، در سال 1292 کار های استان خراسان و سیستان و گرگان هم زیر نظر سپهسالار درآمد و در 1295 وزارت جنگ و وزارت خارجه با سرپرستی امور چند استان و شهرستان با اختیارات بیشتر به سپهسالار داده شد ، هم درین سال برای بار دوم موجبات مسافرت ناصرالدین شاه را باروپا فراهم ساخت .

او در نیمه اول سال 1297 از مقام خود معزول و بحکومت قزوین منصوب شد ، سپس در ذیقعده 1297 برای دفع فتنه شیخ عبید الله و سر و سامان دادن بدر بار آشفته

ص: 6

مظفر الدین میرزا ولیعهد در تبریز با مقام پیشکاری و فرماندهی کل آذربایجان رهسپار آن استان گردید.

در اوایل سال 1298 ق محض شرکت در جشن جلوس الكساندر سوم و تسليت قتل الكساندر دوم از طرف ناصرالدین شاه بدربار پترزبورگ رفت و پس از بازگشت به فرمان فرمایی کل خراسان و سیستان و نیابت تولیت آستان قدس رضوی منصوب گردید و سرانجام در روز بیست و یکم ذی حجه 1298 در مشهد در گذشت .

با توجه بکوشش ها و کار های سپهسالار بی تردید باید گفت که او مردی کاردان و با هوش و متجدد و وطن خواه بود و می خواست ایران را با تمدن فرنگستان نزديك و با پیشرفت های صنعتی و اقتصادی اروپا آشنا کند و مظاهر تمدن غرب را در ایران متداول سازد و کشور خود را در دنبال کاروان تحولات عظیم نیمه دوم قرن نوزدهم اروپا حرکت دهد. اما کارشکنی های سیاست خارجی و مخالفت و تعصب روحانیان و جهل و سودجویی و تنگ نظری برخی از رجال و درباریان صاحب نفوذ آن زمان مانع پیشرفت هدف های عالی او گردید .

سپہسالار وقتی در وزارت عدلیه بود فرمانداران عصر استبداد را در تمام شهرستان ها از مجازات قتل بزهگران و خونیان منع کرد و کیفر قتل را موکول برسیدگی و حکم نہائی و زارت عدلیه نمود و بارشوه خواری سخت پیکار کرد و مقرراتی برای تعیین حدود وظایف کارکنان دولت (بنام کتابچه تنظیمات) نوشت و به امضاء شاه رسانید و در اجراء آن مراقبت کرد.

وزارت جنگ را نظم و سر و سامان داد ، چند افسر روسی و چند افسر اتریشی را برای وزارت جنگ استخدام کرد و قزاقخانه تأسیس نمود و قسمتی از قشون سواره ایران را با اصول نظامی قزاق روس و هفت فوج و شش صد توپچی را با تعلیمات نظامی اتریش تربیت کرد (1) و مقداری اسلحه از فرانسه و آلمان برای ارتش ایران خریداری نمود

ص: 7

وزارت خارجه را از رکود و بی سامانی دوره تصدی میرزا سعید خان (1) رهانید نخستين سازمان قراسوران (2) (ژاندارمری) و پلیس بسعی او پدید آمد ، تشکیل هیئت وزیران بعنوان «دربار اعظم» و تقسیم مسئولیت و بمشورت گذاشتن کار های مهم دولتی نیز به پیشنهاد او انجام گردید و راه سازی های جدید در ایران در زمان صدارت او آغاز شد، مسجد و مدرسه ناصری که اکنون به مسجد سپهسالار معروف است و باغ و عمارت قدیم بهارستان (محل مجلس شورای ملی) از آثار اوست.

سپهسالار شیفته تمدن غرب بود و افکار برخی از رجال سیاستگر و تجددخواه عثمانی مانند مدحت پاشا نیز در او اثر گذارده بود ، او مصلحت سیاسی ایران را در دوستی و همکاری با انگلیس ها تشخیص می داد از این رو سیاست روس را بر ضد خود برانگیخت گرایش، بسیاست یک طرفی و ملایمت در برابر انگلیس ها در مرزبندی سیستان و بلوچستان او را متهم ساخت و از داخل و خارج ایران مخالفت های شدید با وی آغاز گردید تا جائی که نسبت خیانت به او دادند و حاج ملاعلی کنی (3) و سید صالح عرب (4) دو مجتهد متنفذ ( که از رواج هر گونه آثار تجدد در ایران روی گردان بودند) او را تکفیر کردند.

ناصر الدين شاه مکرر کاردانی و شایستگی سپهسالار را ستود و امیدواری بسیار داشت که ایران بسعی او بسوى يك تحول و تجدد اجتماعی گام بردارد ، اما یک جانبه بودن او در سیاست خارجی و کارشکنی مخالفانش سرانجام وضعیتی در طهران پدید آورد که شاه نتوانست یا نخواست همیشه او را مشمول حمایت بی دریع خود دارد و با دور شدن سپهسالار از پهنۀ سیاست برنامه ها و نقشه های اصلاح طلبانه اش از میان رفت و نظم و نسق قشون و وزارت خارجه نیز چنان که در زمان او بود پایدار نماند . دوران زمامداری سپهسالار از دوره های مهم و حساس سیاست خارجی عصر قاجاریه می باشد و با رفتن او انحطاط سیاسی حکومت قاجاریه روز افزون شد .

ص: 8

درباره سپهسالار و تمایل او به سیاست انگلستان و کار های وی در کتاب های مختلف مطلب ها نوشته شده و دربارۀ او داوری های گوناگون رفته است .

برخی از تاریخ نویسان شایستگی و تجدد و وطن خواهی او را ستوده و به نیکی از وی یاد کرده اند ، برخی دیگر او را از دوستان وفادار انگلیس ها دانسته و اتهاماتی نیز بروی بسته اند ولی بدیهی است نقل قول بدخواهانه چند نویسنده ایرانی یا خارجی نمی تواند میزان داوری قطعی باشد، خاصه نسبت بکسی که در میان زمامداران عصر قاجاریه شخصیتی ممتاز و جایگاهی برتر دارد و در کار های او حرکت و جهش و روشن فکری دیده می شود .

خوشبختانه من به تعدادی از سند ها و گزارش های دوران وزارت و صدارت سپهسالار دست یافتم این سند ها هم معرف شخصیت و هم نشان دهنده طرز تفکر و تمایلات سیاسی و شیوه کشورداری اوست، و بجز آن که میزان و سنجشی برای بهتر شناختن سپهسالار بدست می دهد ، نکته های جالب از روابط سیاسی ایران با روس و انگلیس و عثمانی و افغانستان در بردارد و حقایقی آشکار در میان هر يك از سطور این اسناد نهفته است که می تواند ما را بواقعیت های بسیار رهنمون شود .

این اسناد گذشته از ارزش و اهمیت تاریخ ،سیاسی از لحاظ تاریخ اجتماعی ایران و شناخت آداب و رسوم کشورداری و نشان دادن چگونگی مناسبات ناصرالدین شاه با صدر اعظم و وزیرانش و نمودن میزان اختیارات و اقتدارات صدر اعظم در آن دوران نیز جالب توجه است و نمودار شیوه نگارش رسمی و اداری آن زمان هم می باشد. از سپهسالار پیش از این چندین سند در کتاب سپهسالار اعظم و كتاب تاریخ روابط سیاسی ایران و عثمانی (1) منتشر شده، من هم در کتاب های اسناد سیاسی دوران قاجاریه و نامه های تاریخی و اسناد نویافته برخی از نامه های او را چاپ کرده ام و اینك این استاد را که تا کنون منتشر نشده با نام «برگ های تاریخ» بصورت يك كتاب عرضه می دارم .

ص: 9

این کتاب ششمین کتاب محتوی اسناد است که با پژوهش و کوشش من منتشر می شود . این گونه اسناد زمینه تحقیق بیشتر را برای پژوهشگران تاریخ قرن گذشته ایران فراهم می آورد و نیز وسیله سنجشی برای مقایسه اوضاع داخلی و سیاسی ایران يك قرن پیش با ایران سربلند و آباد امروز در دسترس نسل جوان قرار می دهد تا بتواند بآسانی گذشته را با اکنون مقایسه کند و روزگار خود را قدر بداند .

ابراهیم صفائی

ص: 10

فرمان تقدیر از سپهسالار

ص: 12

فرمان وزارت جنگ و وزارت خارجه سپهسالار

ص: 14

نظم دفتر استيفا و محاسبات ، دیوان عدالت عظمی، وزارت وظایف و اوقاف بشرح قواعد موضوعه جديده ايشيك خانه (1) و انتظامات در بخانه ، تلگرافخانه، كمرك ، بيوتات دولتی از قبیل صندوقخانه و رختدار خانه و زینخانه و غیره و غیره و غیره ، قنوات و باغات و عمارات دولتی ، امور خزانه و نظم و ترتیب جواهرات، عمله خلوت ، تفنگداران جارچیان ،شاطران کالسکه خانه اصطبل خانه ، چاپارخانه. جناب اشرف مجد سپهسالار اعظم بدین تفصيل كفايت مهام ملكيه خواهند نمود .

امور قشوني كلا و مستقلاً بدون استثنای جزئی با شرائط و لوازم آن که از شرح و تفصیل مستغنی است . امور خارجه با آن چه حق و شرط این وزارت است.

سمنان ، دامغان ، شاهرود و بسطام خراسان ، سیستان ، استرآباد، گرگان ترکمان ، قزوین ، خمسه ، گروس ، آذربایجان ، خرقانین ، یهود و مسیحی و گبر ، امور سرحدیه ، قورخانه جبه خانه (2) ، خزانه نظام ، ذخایر قشونی و غیره و غيره .

حضرت والا نایب السلطنه (3) ولایات و امور مشروحه ذیل را اداره خواهد کرد. حکمرانی و انتظام طهران کما فی السابق ، قم ، ساوه، زرند ، ملایر، تویسرکان کاشان ، نهاوند ، گیلان، مازندران ، دماوند ، فیروزکوه ، عرایض و حوائج علماء سادات و محترمین بتوسط ایشان بحضور مبارك ،می رسد شاهزادگان و منتسبین خاندان سلطنت ذكوراً و اناثاً هر نوع حاجت و استدعائی دارند بایشان اظهار کرده واسطه ایشان بحضور همایون عرض می شود و جواب بایشان رسیده بآن ها ابلاغ خواهند نمود، امور تجارت و محاکمات این طبقه با اطلاع و صواب دید ایشان خواهد بود.

فقط نواب اعتضاد السلطنه ، (4) جناب علاء الدوله (5) ، جناب عضد الملك (6) ، جناب امین السلطان ، (7) مقرب الخاقان میرشکار حق دارند که در خدمات مرجوعه

ص: 16

بخودشان کما فی السابق مستقيماً بحضور همایون عرض مطالب کنند و در امور و ابوابجمعی خود كما في السابق مستقل خواهند بود مگر امری که متعلق بایشان است مربوط بیکی از ادارات مستقله ثلاثه باشد که بالمناسبه بمحل خود اظهار و تحصیل جواب خواهند کرد،

این استثنا که در حق ایشان منظور شده است فقط برای خدماتی است که به آن ها محول است و هیچ جزء آن بجائی مربوط نیست ، یا امور شخصیه خودشان که می توانند مستقيما بحضور همایون معروض دارند.

در موجبات استقلال و حفظ حدود و شرایط استیلای صاحبان ادارات که مرجع خدمات دولت هستند از جانب اعلیحضرت اقدس همایون شاهنشاهی لازمه رعایت و تقویت مرعی و معمول خواهد بود باید دانست اداره یعنی حد و مقصود از این ترتیب و قرار داد چیست ؟ ، معنی اداره حفظ مال دیوان است و نگاهداری حکام و منع آن ها از تعدی برعیت . ایجاد قوانین و قواعد جدید که متضمن آبادی ولایت و حفظ رعیت و انتشار صنایع رواج تجارت اکتشاف معادن و ساختن راه ها و پل ها و نگاهداری ابنیه و عمارات و گذاشتن نظم درست که مردم از مال و جان ایمن و آسوده باشند و عرض و ناموس خلق ،محفوظ باشد، حفظ طرق و شوارع ، تاديب و قمع اشرار و قطاع الطريق، نتراشیدن خرج بی معنی برای دولت، زیاد کردن منافع و عایدات ملکی و کم کردن مخارج و مصارف بیهوده و بی معنی ، ایصال حقوق مردم ، رساندن حقوق دیوان بخزانه دولت بموقع و وقت ، برقرار کردن دیوان خانه های مظالم دولتی در هر شهر و بلد در کمال استقلال که بعرایض مظلومین آن ناحیه در نهایت بی غرضی رسیدگی شود و اجمالا این که در اداره محوله باید بی فوت فرصت ایجاد چنان انتظامات و قرار ها کنند که موجب حصول نتایج خوب و مفيد شده عارضین اطراف آسوده ، طرق و معابر امن ، رفتار مباشرین و کارگذاران قرین عدالت، اسباب تجارت

ص: 17

و آبادی همه جا فراهم ، لوازم تامین و اجتماع تفاریق و پراکندگی رعایا ممهد باشد أما تكاليف صاحبان اداره .

در مخارج ولایات و سایر وجوهات فقط اسناد و احکامی را محل اعتنا و قبول بدانند که بصح و امضای همایونی موشح است لاغیر و در آخر هر سال حساب ولایات و وجوه جمعی خود را بلاعذر و بلا تأخير و بموجب مستندات صحیحه در دفتر بگذرانند .

امور و اعمال هر حاکم و عامل از جزء و كل حتى بلوکباشی ها را مراقب باشند و از سلوك و رفتار آن ها بی خبر نمانند و روزنامه های صحیح بخفیه و آشکار از رفتار و کردار آن ها بگیرند و ملتفت باشند که آن ها از حد خود نگذشته برعایا و زیر دستان تعدی نکنند.

امر و احکام دولت را فوری الاجرا دانسته ساعتی تاخیر ننمایند.

هر يك از صاحبان اداره باید در جزء و کل امور مرجوعه خود را مسئول بداند.

باید این سه وزیر خود را «کنفس واحده» ، فرض کرده و خودشان را در مورد خیر و شر و نيك و بد شريك و سهیم بدانند باین معنی که اگر به احدی اختلالی رود هر دو نفر دیگر متفقا با و امداد کنند و تا آن جزء کار باصلاح و انتظام نیاید آرام باو نگیرند و کلیه معین یکدیگر باشند، مداخله بکار یکدیگر را حرام بدانند و بالفرض اگر سہواً کاری متعلق بیکی از ادارات بجای دیگر رجوع شده باشد ، فورا بمرتکب حالی کنند که پیرامون این خلاف نگردد، مداخلات بغير حق، خلاف قانون و یا ساو خطای عظیم است.

باید هیچ مفسد و مفتنی نزد این سه وزیر راه نداشته و احیاناً اگر احدی فضولی

ص: 18

و فتنه آمیزی کند باید گوینده را هر که باشد دندانش را کشیده بمشتش بگذارند که دیگران عبرت بگیرند.

حكام ولایات باید رجوع شان بالانحصار با اداره متبوعه خودشان باشد و مأذون نیستند بخفیه و آشکار حتی باحوال پرسی و اخوانیات به اشخاص دیگر و جا های دیگر کاغذ بنویسند .

صاحبان ادارات در امور قشونی بجناب اشرف سپهسالار اعظم رجوع کرده خودشان مداخله ننمایند و كذلك در امور خارجه و مسائل سرحدیه بایشان اطلاع داده جواب بخواهند.

مطالب اظهاریه از ولایات را صاحبان ادارات بعرض حضور همایون رسانیده و از جواب هائی که خواهند نوشت خاطر مبارك را مستحضر می دارند.

گذشته از ادارات مستقله و تکالیف مخصوصه که شرح داده ایم هفته دو روز معین که شنبه و سه شنبه باشد وزرای ثلاثه در مجلس خاص دولتی نشسته چند نفر دیگر از وزرای عاقل و کافی حاضر کنند در کلیه مسائل دولتی و امور اصلیه مملکت و ترقیات هر شعبه از قشون و غیره گفتگو کرده حاصل مذاکرات و قرارداد های آن مجلس را بعرض رسانند.

نوشتجات و عرایض و مطالب و اظهارات ادارات بوسایل مختلفه بحضور همایونی فرستاده نخواهد شد ، فقط بتوسط امین الملک (1) کلیه نوشتجات و عرایض بحضور رسیده جواب ها و احکام علیه را منحصرا امين الملك بإدارات ابلاغ خواهد کرد.

حالا معنی مسئولیت را بگوئیم که مکرر در ضمن قرارداد های دولت لفظ مسئولیت گفته شده است و چون معنی و تفسیر آن را ندانسته اند بنظر سهل کرده اهمیت

ص: 19

آن را منظور نداشته اند، در وقوع خلاف تعهد مرجع خدمت و مدیر امر مسئول است با این معنی که قصور غیرت و عدم کفایت خود را ظاهر کرده وقت دولت را ضایع و کار مملکت را معطل نموده است، به ازای این تقصیر مورد پرسش و مواخذه و از تمام اعتبارات و امتیازات محروم خواهد شد .

و باز از تکالیف صاحبان اداره است و بفقرات سابقه الحاق می شود که در ولایات اطبای حاذق بحفظ صحت و معالجه اشخاص و اهالی گماشته در هر بلوك كه مركزيك حکمرانی است مجلس حفظ صحة مقرر دارند و روزنامه جات این مجالس و اطبا مرتباً بطهران رسیده ملاحظات لازمه در نگاهداری و سلامت نفوس محترمه مملکت بشود و در هر جا دواخانه ها و ملزومات علاج امراض فراهم گردد . تمام آبادی ها و بتخصیص شهر ها باید از هر جهة پاك و تمیز شود بطوري كه وجهاً من الوجوه کثافات و ناپاکی موجب حدوث امراض و علت امزجه و اتلاف نفوس نشود.

هر بلد قانون آبله کوبی را به اطفال خرد سال مجری دارند چنان که در هیچ آبادی حتی طوایف صحرا نشین از این معنی غفلت نشده بلکه مسامحه و اهمال در این کار در تحت تنبیه و مجازات معدود شود.

از تلگرافخانه روز نامجات ولایات را بمناسبت هر اداره نزد وزرای مسئول خواهند فرستاد که بعد از ملاحظه و تحصیل اطلاعات فورا بحضور همایون فرستاده خاطر مبارك را از اتفاقات هر سمت مستحضر دارند از امور و احوال قشونی و سرحدی در هر جا باشد صاحبان ادارات بجناب اشرف پهسالار اعظم اطلاع خواهند داد. نوشتجات حکام و مطالب سایره را از ادارات مستقله بطور اختصار و بدون حشو و زوائد نزد امین الملك خواهند فرستاد و امین الملك همان اصل و خلاصه را عرض کرده هر گونه زوائد را ترك و جواب های لازمه و احکام مقتضیه را تحصیل و به

ص: 20

ادارات ابلاغ خواهد نمود.

بندگان اعلیحضرت اقدس شاهنشاهی بالصراحه مقرر فرمودند که من بعد هر چه احکام و فرمایشات برای هر کس و هر جاست بعنوان ادارات مستقله مرقوم شود و بالمناسبه رجوع هر کاری و حدود هر فرمایشی با اداره ای باشد که آن کار و آن شخص بآن جا مربوط است و در این معنی انتظام امر و استقلال وزرای ثلاثه کاملا مرعی خواهد شد.

مهر و امضای شاه و لاك و مهر سلطنتی (1)

ص: 21

ص: 22

شده است که دفتر استیفا حق رسیدگی و تصحیح را دارد یا نه (؟) می گویند هر حساب و هر سند وقتی صحیح خواهد شد که دفتری شود و البته همه این محاسبات باید بدفتر بیاید لیکن جناب آقا قدغن کنند گفت گویی که احیانا در يك فقره بهم می رسد از دفترخانه بجناب آقا اظهار کنند و ایشان بمن بنویسند، من از آنها که دخیل این امور و مسئول کار خودشان هستند می پرسم و جواب را مستقیماً بجناب آقا اظهار می کنم که یا رفع اشتباه دفتریان بشود یا غلطی که واقع شده است اصلاح کنند.

ثالثاً - در حساب و بروات اهل نظام وزیر لشکر می تواند طرف سئوال و جواب شود یا خیر (؟) ، می گویند البته با اینکه مهر وزیر لشکر در نزد من سند صحت بروات و احکام قشونی است لکن در مسائل لازمه همین که بسئوال و جوابی احتیاج شد از من سئوال خواهند کرد و بتوسط من اطلاعات وزير لشکر را خواهند دید بی واسطه وزیر لشکر نمی تواند طرف سئوال واقع شود.

در باب اهالی نظام و اتباع خارجه که دخیل عمل مباشری و حکومت باشند یا کسان و بستگان آنها سئوال شده است که در معامله با آنها تکلیف چیست (؟) می گویند مادام که احدی از این قبیل اشخاص طرف گفتگو باشند بمجرد اظهار جناب آقا در موقف حساب حاضر خواهم کرد و بعد از تشخیص این که چیزی بذمه آن شخص وارد است وزارت جنگ و خارجه عاجلا قرار ادای حق دیوان را خواهد داد.

محل امضای ناصرالدین شاه

ص: 24

صورت مذاکرات سپهسالار با امین الدوله

ص: 25

سند پنجم

نظریاتی است که سپهسالار برای پیشرفت کار های وزارت جنك و وزارت خارجه به شاه پیشنهاد کرده متن پیشنهاد بخط امین الدوله است .

جناب سپهسالار اعظم عرض می کند این که دیروز سند مسئولیت خود را در امور وزارت جنگ و کار های وزارت خارجه بلا تامل نوشته با يك شرط عرض کرده بودم از روی صدق مسئله بود که هر دو کار بسته برسیدن پول در وقت و موقع است و هیچ دلیل نمی خواهد که اگر پول قشون و مواجب و مرسوم اتباع وزارت خارجه خوب و بوقت رسید در حسن ترتیب و اداره این دو کار محظوری نمی ماند .

این محل که برای قشون از گیلان و اصفهان و گمرك معين شده است موافق تشخیص دفتر لشکر برای مخارج معین و معلوم است علاوه بر این غالباً مخارج اتفاقی بهم می رسد که اگر در رسیدن وجه بروات و حواله جات تأخیری پیدا شود و دیر بر سد علاج آن خارج از اقتدار من و مضر این درجه مسئولیت است باید در این باب قراری داده شود که با حواله جات بی تأخیر برسد یا این تأخیرات را از عالم مسئولیت من مستثنی فرمایند.

(شاه در زیر این پیشنهاد نوشته است علاء الدوله عرض کرد که جناب آقا قرار دیگر در فقره پول دادند که زود و خوب برسد)

باقی دستور العمل تنگوزئیل گیلان را موافق امر همایون کلیه برای مخارج قشونی معین کرده اند چون احتمال بعضی مخارج اتفاقیه و ادعائی و ظهور بعضی تاخیرات است لازم است که صد هزار تومان از گیلان و یک صد و بیست هزار تومان دیگر را از محل دیگر مرحمت فرمایند.

(شاه نوشته است علاء الدوله عرض کرد جناب آقا محل دیگر هم مشخص کردند»)

ص: 26

حد زحتمی که در اداره قشون و امورات وزارت امور خارجه بوجود مسعود همایون راجع است :

در کلیات امور لشکری احکام علیه همایونی صادر خواهد شد و بس ؛ دیگر در جزئیات و کار های كوچك چه متعلق به دسته جات یا اشخاص وجود مسعود مبارك قبول هیچ گونه زحمت نمی فرمایند و هر وقت در اصول مسائل و رئوس کار حرفی باشد فقط برای اطلاع خاطر مبارك عرض می شود .

(شاه نوشته است « بسیار خوب »)

امور خارجه و مذاکره با سفرای خارجه را و مامورین این دولت که در خارج هستند با خیالات و اطلاعات خود مقرون بکمال مصلحت و صرفه دولت عليه فيصل خواهد داد.

در این امور هم تنها علم و اطلاع خاطر همایون را تا هر درجه مایل باشند باقتضای اراده علیه مقرر خواهند فرمود .

در زیر این پیشنهاد هم شاه نوشته است «بسیار خوب »

ص: 27

متن پیشنهاد های سپهسالار

ص: 28

دست خط ناصرالدین شاه

ص: 30

اگر صداقت و امانت و درستی خانه زاد مرة بعد اولی در خاک پاى مبارك بدرجه ثبوت و وضوح رسید آن وقت اگر عرضی بخاک پاى مبارك كرده باشند بدانند که می خواهند این یک نفر غلام خانه زاد و تربیت یافته همایونی که در امورات دولت يك حركت مذبوحی می نمایم و يك های و هوی بسیار ناقص دارم او هم نباشد وضایع گردد ، در آن صورت تنبیه و مجازات این قبیل اشخاص موقوف بعدالت و مروت و خانه زادپروری ذات اقدس همایونی روحنا فداه خواهد بود امر الاقدس الاعلى مطاع مطاع مطاع غلام خانه زاد حسین

شاه بالای گزارش سپهسالار چنین نوشته است

جناب سپهسالار اعظم - عرایض شما همه را دیدم و افراد گذشته و هذه السنه همه را خواندم. اگر ایرادی در حساب وجوه قشونی بوده بر شما نبود که لازم بشود این طور عرایض بنویسید و افراد بفرستید، همین معاملات قشونی و خزانه است که همه بوده است و بخوبی گذشته و اختتام یافته است . انشاالله امسال هم بطور شایسته و بی عیب خواهد گذشت بهچ وجه نگرانی خاطری نبوده و نیست افراد و عرایض را فرستادم که ضبط نمائید . باید اهتمام در وصول تنخواه هذه السنه و كهنه بشود بخصوص مواجب محلی توشقان ئیل قسمتی که نزد حکام محلی مانده است باید دولت خاطر جمع بشود که این مبلغ گزاف که از کیسه دولت بیرون رفته است بنوکر داده است یا نه (؟) این کار خیلی خیلی جای دقت و تامل است و هم چنین معامله محلى هذه السنه لوی ٹیل روی توشقان ئیل برود سر به کرورات می زند، خیلی جای دقت است و اهمیت دارد ، (1296)

ص: 32

ملاحظه آن ها نماید و نوشتجات مزبور هم بحمد الله حاوی امر عمده و امر مهمی نبود برای عرض خاک پاى مبارك تقديم ،نداشت شجاع الدوله (1) عريضه بخاک پاى مبارك عرض نموده و دو توپ آغری برسم پیشکش فرستاده است بخاک پای مبارک تقدیم شد، در باب عمل روس ها و آخال همان طور است که در مرآت خاطر خطیر مبارك ملوكانه روحنا فداه منعکس شده است و فرمودند، کار آخال باین سهولت و آسانی هم نیست ، از نوشتجات شجاع الدوله که باین غلام خانمزاد نوشته ، ولفاً بخاک پای مرحمت اقتضای مبارك تقدیم شده و از لحاظ قضا الحاظ مبارک می گذرد معلوم می شود که باین سهولت و آسانی نبوده است، در خراسان و استرآباد از توجهات خاطر آفتاب اثر مبارك امنیت و آسودگی است و در تبریز هم اکراد آرام شده اند و دیگر شرارت های سابق رفع شد است - الاامر الاقدس الاعلى مطاع مطاع مطاع - غلام خانه زاد - حسین

شاه در بالای گزارش سپهسالار نوشته است.

جناب سپهسالار اعظم از روی داد امور مطلع شدم قبوض علی محمد خان را دیدم يك قبض لبچین را دادم امین السلطنه که خودش قبض بدهد و برات صادر شود ملبوس و چادر قرضی را هم بسیار خوب و زود تحویل داده است موجب مسرت شد، هر چه هم مانده باشد همین طور برسانند، صورت مجلس در فقره وجوهات نظام هر چه شد بعرض برسانید .

کاغذ شجاع الدوله را خواندم (2) نقشه ذو الفقار خان را دیدم و دوباره اعاده دادم نگاهدارید بکار می خورد، الحمد لله نوشته اید از همه جا اخبار خوب رسیده است موجب ابتهاج ، شد حکایت ایرلند در این موقع شکست در افغانستان (3) چیز خوبی نیست از یوروپ هر نوع خبر برسد زودتر بعرض رسانند.

ص: 34

الامر الاقدس الاعلى مطاع مطاع مطاع - غلام خانه زاد - حسین -

شاه در بالای گزارش نوشته است .

جناب سپهسالار اعظم - نظم راه ها الزم امور دولت است هر قراری که برای امر قره سورانی و سواران که الی حال در راه ها بوده اند داده اید همه مستحسن و تفاوت مخارج این ها همه قبول و از الزم مخارج است، نقشه خوب بزرگ با معنی کشیده و بمن بدهید نسخه هم پیش خود نگاهدارید. از امروز انتظام طرق را از شخص شما می خواهم.

ص: 37

گزارش سپهسالار درباره استقرار قره سوران (ژاندارم) در راه ها

ص: 38

رسید و هر خبری برسد من خود بشما خواهم گفت ، اما می گفت، افغان ها قسم خورده اند به قرآن که تا يك نفر شان هم باقی بماند جنگ کنند تا بعد چه شود (!؟).

تلگرافی هم از حضرت ولیعهد (1) در باب حمزه آقای منگور (2) رسیده بود که عیناً تقدیم شد، دیشب در این مورد با سفیر کبیر مذاکره شد، می گفت: حمزه آقا نمی تواند دیگر بخاك عثمانی و میان طوایف داخل شود زیرا که در این مدت رفتاری با افراد و ایلات نکرده که حالا بتواند بیاید و قرارداد آن چه لازم است بنویسد.

در باب تفنگداران مأمور آذربایجان هم ابلاغ تلگرافی تلگرافچی سلطنت آباد دیروز عصر رسید و از امر مبارك مستحضر شد چون در ضمن معروضات دیروز این فقره را بموقف عرض رسانیده بود دیگر تجدید عرض ننمود . الامر الاقدس الاعلى مطاع مطاع مطاع - غلام خانه زاد - حسین .

ناصرالدین شاه در بالای گزارش نوشته است .

جناب سپهسالار اعظم - تفصیل مهمانی را آقا وجیه (3) عرض کرد ، خوب شد بسفیر کبیر خوش گذشت . در فقره حمزه آقا، حاکم ساوجبلاغ بي جهة ماده فسادی را فراهم آورده است، حمزه ،آقا را که مطمئناً پیش حاکم می اید چرا باید حکم به گرفتنش بدهد و بعد از این کار بی قاعده نتواند بگیرد هم بدتر ، خلاصه این فساد زود تمام نخواهد شد و کار خوبی نکرده اند .

ص: 40

گزارش سپهسالار

ص: 41

اصلاحات مالیه و عمل كمرك واوزان و مقادیر و .. و .. بنشینید حرف بزنید صورت مجلس را ناصر الملك (1) بعرض برساند تا آنچه بسلیقه ها برسد و صلاح باشد حکم به اجرای آن بشود:

خود ناصر الملك و امین الملك (2) این حکم را البته فراموش نکرده اند ، دیگر بعد از آن من ابداً نشنیدم و نخواندم (3) که چه مجلسی شد یا چه گفتند و چه شنیدند، تکلیف ما بغیر از این نبود که حکم شد يك روز هم پی این کار نرفتند بسیار محل تعجب و حیرت است .

البته دست خط ما را بده ناصر الملك وامين الملك ملاحظه کنند و در حاشیه همین عريضه شما بنویسند به بینم چرا اجرای این حکم نشده است و معوق مانده (؟)مردی معطل پول دولت بدون جهة بخرج برود.

ص: 43

گزارش سپهسالار دربارۀ مستشار مالی بژیکی

ص: 44

در دست خط مرحمت آیت مبارک در فهرست مرقوم شود که به مهر مبارك برسد - الامر الاقدس الاعلى مطاع مطاع مطاع - غلام خانه زاد - حسین

شاه در بالای گزارش سپهسالار نوشته است .

نوشتجات حسام السلطنه دیده شد انشاء الله لوازم فوجی توپخانه را همین طور که عرض کرده اید بموقع برسانید ، از پاره شدن سیم خط انگلستان اطلاع حاصل شد انشاالله هر وقت مخابره شد ما را اطلاع بدهید 91

ص: 46

محبوس محترمی است مأکول و مشروب او حاضر و از امور حکومت بی دخل است. آن میرزا علی اکبر با حاجی اسحق خان سابقۀ عداوت دارد و این تحریکات را می نماید از جمله از قرار کاغذی که از عیال حاجی اسحق خان رسید و بعرض خاک پاى مبارك مي رسد، آقا رضاخان بتحريك ميرزا علی اکبر با هفتاد نفر جمعیت بخانه اور پخته آن چه داشته اند غارت کردم پسر چهارده پانزده ساله امرد او را گرفته به عراق بردم و انواع افتضاح را در خانه او نموده است که این غلام آدم معین کرده است که پس از زیارت جواب این عریضه عاجزانه یرود آقا رضاخان را بیاورد و بحقیقت این کار غور رسی شود . حاجی اسحق خان حالا شش ماه است که شهر طهران و قراولخانه ها سپرده به اوست، شب تا صبح در کوچه ها می گردد و احدی از او شاکی نشده اگر سرباز شاکی بود که فوراً بچاکر فدوی اظهار می کرد، اگر رعیت خلج شاکی بود چگونه این طور کاغذ می نوشت که جناب حاجی ملا صادق حاشیه آن را نوشته است ، آن چه این چاکر فدوی فهمیده ام حاجی اسحق خان در این موقع مظلوم و خودش آدم با نظم بی شرارتی است و رعایا را میرزا علی اکبر و آقا رضاخان تحريك كرده اند زیرا که حاجی اسحق خان در خاج صاحب جمع پولی و طرف حساب و مالیات بده نیست که بکسی ظلم و تعدی نماید، محض اطلاع خاطر خطير مرحمت تخمير مبارك اقدس همایون شاهنشاهی روحنا فداه جسارت ورزید، باز هر طور رأی آفتاب ضیاء ملوکانه اقتضا فرماید فوراً اطاعت خواهد شد معروضه 2 شهر ذیقعده 1292 الامر الاقدس الاعلى مطاع مطاع مطاع ، غلام خانه زاد - حسين.

شاه در بالای گزارش سپهسالار نوشته است:

البته آن چه شما از حالت حاجی اسحق خان فهمیده اید ، همان صحیح است .

ص: 48

گزارش سپهسالار

ص: 49

کامل و احاطه تام و تمام خاطر آفتاب اثر مبارک در کلی و جزئی امور وقتی قلم معجز شيم مبارك زينت افزای صحیفه کاغذ می شود نوعی کامل و جامع احکام مطاعه شرف صدور می یابد که رعایت جمیع نکات عمیقه و دقیقه در آن ملحوظ است لیکن با کمال قصور عاجزانه جسارت می ورزد که رأی جهان آرای مبارک تصویب فرماید در جواب این عریضه وزیر مختار دست خط مرحمت نمط آفتاب نقط مبارك بافتخار این چاکر خانه زاد شرف صدور یابد که قدری متضمن مرحمت بوزیر مختار و اطمینان از توجهات كامله همایونی در انتظامات سرحد مغان و مشتمل بر این فقره باشد که ایلات شاهسون امسال بواسطه غلای فوق العاده و برف و زمستان سخت و شدید خراب و مفلوک شدند و حالت شرارت آن ها هم باین درجات که پولكنيك اقرا ناویچ، مأمور سرحدی دولت روس می نویسد نباید باشد بلکه چون مأمور مزبور مدت ها است در این مأموریت و در سرحدات با رؤسای ایلات شاهسون گویا طرف غرض واقع شده این فقرات را می نویسد و اخطار و اصرار می نماید ، ما که کمال اهتمام و توجه در اجرای مواد لازمه و نظم سرحد داریم و بمحض اظهار وزیر مختار مأمور سابق سرحد را تغییر داده حاجی میرزا حسن خان را فرستادیم، بهتر این است از طرف دولت روس هم این مأمور را که مدت ها است مانده و با شاهسون بواسطه طول اقامت سرحد طرف غرض است یا نیست تغییر داده مأمور دیگر بجای او بگذارند که با مأمور این طرف در نهایت اتحاد و موافقت مواد دایره را اجری و تسویه نمایند و فی الحقیقه طرفین آسوده شویم ، این دست خط جهان مطاع مبارك نوعی بافتخار این چاکر فدوی شرف صدور یا بد که در جواب عریضه وزیر مختار بتوانم سوادی با و بدهم. تا رأى قضا امضاى مبارك چه اقتضا فرمايد ؟ الامر الاقدس الاعلى مطاع مطاع مطاع - غلام خانه زاد - حسين.

شاه در بالای گزارش سپهسالار نوشته است

ص: 51

جناب سپهسالار اعظم بهیچ وجه منتظر همچو عریضه ی از وزیر مختار روس نبودم ، همه این ها نتیجه اعمال خودسرانه حکومت آذربایجان است که مکرر نوشته ام امر آذربایجان و همۀ سرحدات آن را ضایع کرده و خواهند کرد، وقتی که بنا باشد کار بدست ولیعهد کم تجربه و در حقیقت بچه (1) باشد و مشیر و مشار میرزا احمد (2) که هیچ نمی شناسم این مردکی بوده است و چکاره بوده است کجائی است از اهل چه ولایت و از چه طایفه است (؟) معلوم است این نتیجه ها را خواهد داد ، با عدم تسلط شما بر آن ها معلوم است از این ها بدتر هم خواهم دید ، جواب بشما نوشتم که بعد ها همان را به وزیر مختار بدهید در حقیقت جواب عریضه اوست 97.

ص: 52

این فقره را هم لازم شد در این فرصت یادآوری بکنیم که خیلی از امور و دعاوی تبعه و رعایای این دولت چه شاهسون و غیره در سرحد معوق است و خانوار های فراری زیادی از شعبه ایلات شاهسون اردبيل و مشكين و غيره در خاک روسیه پناه برده و باین دولت موافق عهد و قرار نامه هنوز رد نشده اند ، انشاء الله باید کارگذاران و سرحد داران طرفین در این مواقع معامله بمثل نمایند و مطالب سرحدیه دولتین را بطور خوبی بگذرانند و باز لازم شد بخاطر جناب وزیر مختار بیاوریم، چنان چه حاجی میرزا حسن خان را بتازگی مأمور اصلاحات سرحدیه قرار فرمودیم بهتر این است که از جانب دولت روسیه هم سوای «آفر نویچ» که چندین سال است آن جا مشغول است و احتمال دارد بعضی را پرت های خود را چندان از روی حقیقت ننویسد عوض کرده یک نفر مأمور جدید انتخاب و برقرار نمایند.

کمال دوستی و اتحاد ما را با دولت روسیه چنان چه همیشه اظهار داشته ایم مجدداً خاطر نشان جناب وزیر مختار نمائید 97 لوی ئیل - از عمارت شهرستانك . -

ص: 54

دست خط ناصرالدین شاه در پاسخ وزیر مختار دولت روسیه تزاری

ص: 55

داشت اولاً از وضع و حالت همسایه خودتان که باینقدر بشما نزديك و باين درجه موقع مزبور برای شما اهمیت پولتیکی دارد بطور درست و صحیح مطلع خواهید شد و این فقره خود بنفسه يك نفع بزرگی است. ثانیاً فرستادن مأمور شما بهرات با تصديق و تمکین دولت انگلیس ابتدای تخریب و تضییع فصل ششم عهدنامه پاریس است (1) لهذا الازم شمردم که اعتقادات مشارالیه را هر چه زودتر بعرض آستان مبارك برسانم و از جانب خود هم عرضه دارم که نوشتجات و فرمان همایون و دستور العمل ها حاضر است اگر اجازه می فرمائید با پست فردا فرستاده شود و میرزا یوسف خان هم فوراً حرکت کرده برود، اسباب و اشیائی که خواسته بودند حالا چندان لازم فوری نیست از دنبال هم می توان فرستاد، در مسائل يلتيك مي توان يك كامرا بدست آورد و بعد متدرجاً به استادی آن را کوه نمود و از ...... (2) بعد از ملاحظه این عریضه عبودیت فریضه هر چه رأى مبارك همایون شاهنشاهی روحنا فداه مبادرة و باعتقاد باطنی قرار گرفت.... (3)

معمول شود ، الامر الاقدس الاعلى مطاع مطاع مطاع غلام خانه زاد - حسين -

ناصر الدین شاه در بالای گزارش سپهسالار نوشته است.

جناب سپهسالار اعظم - در باب رفتن مأمور بهرات اول باید نتیجه و منفعت او را ملاحظه کرد بعد از آن مأمور کرد ، مداخله ما بهرات و فرستادن مأمور و القای دستور العمل شما به هراتی و افغانی برای این است که نتیجه آن رفتن قشون ما بهرات و تصرف آن جا باشد از عقبه مأمور والا چه مصرفی دارد (؟) تا این قرار نامه بطور دلخواه امضا نشود قشون که نمی توانید بفرستید، تصرف که نمی توانید بکنید ، شاید بمحض رسیدن میرزا یوسف خان بهرات و اجرای دستور العمل تمام افاغنه اطاعت کنند و قشون ایران را به اصرار خواسته و رعیت شوند آن وقت از عقبه چیزی نرسد و تکمیل دستور

ص: 57

العمل که فرستادن قشون و تصرف باشد نشود، چقدر ها خفت خواهد داشت در پیش افغانی و خراسانی ، چند روزی هم باید صبر کرد که تا این جواب آخر شما با ملکم برسد به بینیم چه می نویسد ، آن وقت فکر آخرین بشود ، شما ملکم را از اقدامات وزیر مختار طهران مأیوس بکنید، در حقیقت گفتگوی دیپلوماتيک این جا ختم شد حالا آن جا باید از نو شروع نماید مجدداً تلگراف مختصر دیگری باو بکنید و چنان چه کرده اید جواب صریح زود بخواهید (1)

ص: 58

راپرت سپهسالار

ص: 59

بود مختصراً ترجمه او را که در حضور مشارالیه و از روی تقریر او نوشتم از قراری است که جداگانه بعرض حضور مهر ظهور می رسد اصل تلغراف خیلی طولانی بود لکن همین قدر را بخانه زاد گفت و ترجمه نمود و در ضمن اصراری که در تقدیم نوشته محرمانه خودش بخاک پای مبارک می نمود و شکایت طولانی می کرد این عباراتی که جداگانه عرض می شود تأکید داشت که از جانب مشارالیه بعرض خاک پای اقدس اعلی روحنا فداه برسد که از بابت اصرار او در حضور خودش یاد داشت نمودم و جواب هائی که بجهت اسکات او و مدافعه از اظهارات مشار اليه لازم بود مفصلاً گفتم بعد از آن که مشارالیه را تأمین نمودم که امروز مراسله محرمانه او با خلاصه بیانات امروزه او او بعرض خاک پاى مبارك خواهد رسید وداع نموده رفت با نهایت اوقات تلخی (!) خود خانه زاد مراسله مزبور را ترجمه نموده اصل و ترجمه لفاً از لحاظ انور همایون شاهنشاهی روحنا فداه خواهد گذشت الامر الاقدس الاعلى مطاع مطاع مطاع - غلام خانه زاد - حسین .

شاه در بالای گزارش سپهسالار نوشته است

جناب سپهسالار اعظم کاغذ محرمانه وزیر مختار روس را خواندم (1) از شکوه های او هیچ تعجب نکردم او وزیر مختار دولت روس است باید پیشرفت کار خود را موافق عهدنامه مطالبه نماید ، اما تعجب از این داریم که منصب وزارت خارجه با شخص شما است در کمال استقلال و علاوه بر این منصب سپهسالاری را در کمال استقلال دارید علاوه بر آن ادارات مستقله دارید، بخصوص در آذربایجان و قدرت همه قسم اجرای احکام را دارید، این عريضه شما و مضمون آن و فرستادن آن را پرت محرمانه وزیر مختار روس مثل این است که حسن علی خان وزیر فوائد (2) یا نظام الملك (3) یا امثال آن ها که حالا هیچ قدرت و نوکری شغل معین نداشته باشند و يك دوستی با سفارت روس دارند توسطأ بعرض

ص: 61

رسانده باشند. شما وزیر دول خارجه و سپهسالار صاحب حکم و اقتدار چرا تکلیف خود را بعمل نمی آورید(؟) چرا امور خارجه را مختل می گذارید که این نوع اظهارات ناگوار بعرض برسانید(!) کی شده است که خواسته اید اجرای حکمی یا احقاق حق تبعه خارجه و غیره را

بکنید دست شما را گرفته اند، من و نوکر ها کلا باطیمنان این که شما نخواهید گذاشت خالی برشته های این امور برسد ساکت هستیم و مطمئن ، باز این نوع حرف ها را بشنویم هیچ سزاوار نیست ، آن روز در باغ بشما گفتم که مازندرانی هرزه و اوطی شده اند، حکم نظامی سختی بدهید که هر کس را بخواهد سیاست و تنبیه نماید قشون همراهی نماید، پس معلوم می شود که قبل از وقت و اظهار وزیر مختار خود فهمیده بودم. این که می نویسد: کسی که قلیان می داد حاکم شده است. گویا عبد الرضا خان حاکم گیلان باشد یا چراغ علی خان نوکر میرزا تقی خان مرحوم که حاکم اصفهان بوده، چرا این بحث را آن وقت نکردند و حال آن که این شخص از اولاد محمد باقرخان بیگلر بیگی قاجار است خلاصه هر قسم مصلحت می دانید زودتر قرار های سخت مستحکم در اظهارات وزیر مختار روس داده بعرض رسانید از خود حاجی شاه محمد خان نمی دانم کاغذی رسیده است یا نه (؟) (1)

ص: 62

گزارش سپهسالار و دستور شاه

ص: 64

است جوان های مثل آذربابجانی دارد که هیچ شباهت بمازندرانی ندارند، توپچی های میان کاله را هم از آن ها بگیرند توپچی خرقانی را که در میان كاله دیدم يك نفر آدم صحیح نداشت بنویسید عوض شوند، امروز که روز بیست و چهارم است در آمل هستیم از باران متوالیه چند شب و روز مال ها مفلوک شد، دو روزی این جا اتراق است انشاء الله چهارم ذیقعده بتهران وارد می شویم زیاده فرمایشی نبود .

ص: 66

دست خط ناصرالدین شاه

ص: 67

می ماند و غفلت از این دارند که از يك طرف اقتضای پلوتيك حاليه راضی و خشنود نگاهداشتن دولت روس است نباید از طرف دیگر این قدر خلاف وعده کرد که انزجار کلی از برای آن ها بیاورد ، بنمك مبارك قسم است بقدری در این باب در این مدت رعایت کرده و با سفارت روس مدافعه نمودم و همیشه خود را برای حفظ حالت مخبرالدوله معرض گله و حرف و مذاکرات سفارت روس نموده است که فوق آن بتصور نمی آید، باز حالت این فقره این است که جسارت بعرض عبیدانه ورزیده و زیاده بر این هم مقدور نیست که با سفارت مماطله و اهمال شود حتی امروز در ضمن حرف ها می گفت من لا بدم بجهة نگذشتن این امور مستقیماً بعرض مهر ظهور مبارك اقدس همایون ملوکانه روحنا فداه برسانم. منظور این چاکر خانه زاد این است که کار های وزارت امور خارجه منحصر باین فقره نیست اگر این فقره بواسطة حكم قدر نظم مبارك مؤكد همایونی صورت بگیرد باز کار دیگر است در این صورت باید برای هر کاری العیاذ بالله خاطر آفتاب اثر مقدس ملوکانه مشغول شود و بعرض عبیدانه جسارت گردد تدبیری لازم است که کار بدون زحمت خاطر الهام اثر مبارك صورت بگیرد و همه چیز در قبضه قدرت قضا صولت اقدس همایون خسروانه روحنا فداه است كه بيك امر قدر قدر مطاع كل عمل منظم گردیده امور نافذ گردد یا امور منتظمه پریشان شود. الامر الاقدس الاعلى مطاع مطاع - غلام خانه زاد - حسین.

شاه در بالای گزارش نوشته است.

من امروز مخبرالدوله (1) را حاضر کرده مطالبه تنخواه را می کنم اگر انکاری دارد بلافاصله بمجلس می فرستم در آن جا رسیدگی بکنند ، شما هم آن چه اسناد این کار باشد بیکی از نواب وزارت خارجه بدهید ببرد مجلس یا پای مخبرالدوله یا دیگری که وارد آمد فوراً پول گرفته می شود .

ص: 69

گزارش ورزات خارجه

ص: 70

ملوکانه روحنا فداه خواب و آرام ننموده باشد در پیشگاه حضور مهر ظهور مبارك قصور معدود نخواهد شد ، این که در ضمن دست خط قضا آیت مبارك مرقوم شده که خاطر مهر مظاهر مبارك همایونی هرگز منتظر این طور اظهارات و عرایض وزیر مختار روس نبوده مرآت قلب غیب نمای مبارك از همه آگاه تر و بصیرتر است که از برای اخذ و جلب صرفۀ خود هر دولت و هر مأمور دولتی از این قبیل وسایل را بدست می آورند لكن در مقابل باید جواب شافی کافی داد و غیر حق يك ذره از حقوق و صرفه را از دست نداد ، حالت حالای دولت عثمانی در حضرت سپهر بسطت همایونی مکشوف است با این حالت يك مرتبه شش دولت بزرگ در باب یونان و کنگره برلن (1) آن طور کاغذ های رسمی بیا بعالی می نویسند و آن نوع تکالیف شاقه و تهدید می نمایند که استماعش مقدور نیست ، باز می ایستد جواب می دهد ، مذاکره می کند ، در این موقع وزیر مختار روس يك عريضه ئی عرض کرده جواب خود را کاملا شنیده است وانگهی وزیر - مختار روس منظورش از این نوشتجات في الحقيقه مواد معوقه نیست منظور حقیقی دولت روس ایلات شاهسون است می خواهد متدرجاً بخاك خود بکشد، اگر هر چیز وزیر مختار در این خصوصات اظهار نماید فوراً اجری شود همان منظوری که دارند بعمل خواهد آمد از جمله این مواد دعاوی معوقه را وسیله کرده اند، موادی نیست که در این دو ساله ظهور یافته باشد، موادی است از پانزده الی بیست سال قبل متراکم شده ، و تا حال مانده و برای همین مواد مرحوم سردار عزیزخان (2) خودش بسرحد رفت تمام نشد . صاحب دیوان (3) رفت تمام نشد ، مامورین دیگر رفته اند قدری گذرانده اند ما بقی مانده است، بمرور می گذرد و قطع و فصل می شود. در عرض این بیست سال هم همیشه سفارت روس محض منظور خود از این شکایات سخت تر کرده جواب شنیده آسوده شده از میامن اقبال مصون از زوال مبارك ذره ئی از صرفه و

ص: 72

حقوق دولت علیه را از دست نداده حقوق طرفین را بالسویه در کمال دوستی و مودت اجرا خواهد داشت ، این که ظهور این فقرات از بی نظمی وضع آذربایجان و عدم اعتنای حضرت اشرف ارفع والا وليعهد و میرزا احمد بقدری در حضرت سپهر بسطت ملوکانه روحنا فداه جلوه گر شده است چاکر جان نثار بالبداهه بدون امر قدر قدر جهان مطاع مبارك منشاء و مصدر هیچ گونه خدمت و اثر نمی تواند شد و تکلیف چاکری و جان نثاری آن است که احکام مطاعه مبارك را فوراً و سريعاً اجری دارد ، پارسال برحسب اراده مطاعه مبارك امرو مقرر فرمودند که می خواهم حالت آذربایجان مثل طهران بشود، چنان چه در این جا صدر اعظم وید واحد نیست و هر يك از شعب بعهده یکی از چاکران محول است در تبریز هم چنین باشد ، حسب الامر الاقدس الاعلى امین لشکر بریاست دفتر و ساعد الملك (1) بکارگزاری مهام خارجه و شعاع الدوله (2) بحکومت تبریز و اعتماد السلطنه (3) بریاست قشون و سلیمان خان بریاست دیوان خانه مأمور شدند امین لشکر (4) از ریاست دفتر که قبل از او با میرزا شفیع خان پسر میرزا - حسن خان گرکانی بود معزول شد و فی الحقیقه بهتر شد که عزل شد بعد از آن مقرر شد میرزا احمد (5) بجای میرزا شفیع خان (6) رئیس دفتر باشد اطاعت شد ، چندی قبل که دست خط آفتاب نقط مبارك در حق میرزا احمد شرف صدور یافت میرزا احمد مجهول بجای مرحوم امیر نظام (7) و قائم مقام (8) و غير مدر آذربایجان واقع شده است، چاکر فدوی از آن جا که اهتمامات عاجزانه خود را بر حسب اقتضای فدویت حقیقی که اجرای مکنونات ضمیر منیر مهر تاثیر مبارك است مصروف می دارد در ضمن عرضه عبیدانه جسارت ورزيد كه هر يك از چاکران را مقرر فرمایند فوراً این غلام خاکسار بدون آن که حضرت ولیعهد اشکالی بمیان بیاورند به تبریز روانه نمایم، دست خط مبارك در صدر عريضه عبیدانه بشرف صدور مقرون گردید که حالا موقع این کار نیست عریضه مزبور موشحه بدست خط قضا

ص: 73

قدرت مبارك لفاً تقدیم شده است حالا هم با کمال عجز و انکسار جسارت می ورزد که هر کس را برای ریاست دفتر آذربایجان معین فرمایند فوری روانه می نمایم ، مستشار الملك (1) از خراسان آمده بیکار است هر گام مقرر شود او را روانه دارم هر گاه دیگری بنظر انور اقدس همایون ملوکانه روحنا فداه برسد بلا تأمل سریع روانه خواهد داشت. اگر چه این غلام خانه زاد قابل اجرای خدمات بر طبق سلیقه مبارکه کاملا نباشد اما چون در آستان مبارك تربیت شده است و خدا وسایه خدا روحنا فداه آگاهند که در مذهب پادشاه پرستی فانی محض می باشد مادامی که توجه خاطر آفتاب تأثیر مبارک به این چاکر بی مقدار است و حکم و قدرت از آن مصدر جلالت و جبروت بفدوی می رسد احدی را قدرت بی اعتنائی باین کمترین غلامان بی مقدار نخواهد بود، دور قیمه حضرت ولیعهد که یکی را درد دل بندوی مرقوم داشته اند و لازم نبود بعرض خاک پای مبارک برسد و دیگری را کمال تمکین اظهار فرموده اند لقاً برای اثبات این عرض عبیدانه تقدیم نمود، ذات مقدس ملوکانه روحنا فداه مالك رقاب و مقتدر بر جان و مال و عیال و هستی همه خاصه بر این چاکر فدوی که عبده ملوك و احيا شده مرحمت های همایونی می باشم هستند و در هر ارادۀ مطاعه مباركه شاکر و حاضرم لیکن امیدوارم با وجود اثر تربیت آستان ملوك دربان همایون در حضور سپهر بسطت همایونی بی آن که به بی کفایتی معروف شود در این داهیه عظمای آذربایجان و قحطی کم ظهور نمود و بایستی یکصد هزار تومان دیوان همایون مخارج علاج آن فرمایند و از طهران با آن همه ایلات و حاضر بودن دواب و اقتدار زیاده از یکصد و سه خروار مقدور نشد به تبریر برسانند، این ذره بی مقدار بقدر کفاف رساندم و بنمك يا محك مبارك قسم است تا الآن که بعرض این عریضه عاجزانه جسارت می ورزد دوازده هزار تومان در سر این کار ضرر برده ام ، منظور عرض ضرر نیست هستی و وجود و مال و عیال

ص: 74

چاکر از تصدق خاک پای مبارک است از ممر دیگر تحصیل شده در این راه صرف شده است و الله العلی العظیم از روی صدق چاکرانه این فدوی هرگز خود را در راه ولی نعمت تاجدار صاحب مال و جان ندانسته و نخواهد دانست ذات کامل الصفات مقدس شاهانه روحنا فداه مالک و مختار و مقتدرند که در باره آذربایجان هر نوع اراده مبارکه مطاعه تعلق پذیرد مقرر فرمایند اما استدعای عاجزانه دارد که در خاک پای مبارک این غلام خانهزاد به لکه بی کفایتی منسوب نشود میرزا احمد هم کاغذی باین خانه زاد نوشته اصرار و التماس در احضار خود کرده است لفاً از عرض خاک پای مبارک خواهد گذشت . الامر الا اقدس الاعلى مطاع مطاع مطاع - غلام خانه زاد - حسین .

ص: 75

گزارش سپهسالار

ص: 76

قطع و فصل می شود، یکی از مطالب شما تبعه فرضی خان و اولاد او و قوجه بیگلو از سرحد مغان است پارسال وقتی که شما این اظهار را کردید و مأمور شما و ما بسرحد رفتند ایلات شاهسون و ایل بیگی ها و قوجه بیکلو همگی بمواقع خود در مغان رفته جابجای شده بودند از خود شما سئوال می نمایم آیا در آن موقع که کل ایلات مجتمعاً جابجا شده بودند می خواستیم دست مودت و تبعید آن ها بزنیم بدون آن که اقلا دویست نفر تلف و کشته شود مقدور و ممکن بود و اگر فرضاً باین فقره هم راضی می شدیم آیا یک ماده از دعاوی طرفین قطع و فصل می شد (؟) من این ملاحظات را در آن موقع کردم بمحض آن که موسم مراجعت ایلات شد حکم قطعی بر تبعید آن ها دادم و الآن مشغول انجام آن هستند دیگر جای نگرانی و عرض عریضه باقی نبود یکی از مطالب شما در طوایف فراکندوکلو و غیره است که که می گوئید فراری هستند باید زود تسلیم شوند، اولا خانوار های زیاد از شاهسون های ما فراری در خاک شما می باشند چنان چه شما فراری خود را لازم الرد مي دانيد بحكم حقوق بالسويه فراریان ما نیز لازم الرد هستند چرا کار گذاران قفقاز اقدام به ردکردن فراری های ما نمی نمایند (؟) یقین است که انصاف خودتان بلا تأمل تصدیق این معنی را می نماید وانگهی شما خود صریحاً می گوئید که چندین نفر از این فراری ها قاتل و شریر می باشند که پس از رد شدن باید آویخته و مقتول ،شوند با این تصریح کردن شما این مطلب را، چگونه این طور ملتجی را بلاعوض و مجاناً در صورتی که فراری های ما در خاک شما آسوده راه می روند ،رد نمائیم قدری امعان نظر نمائید آیا اگر چنین تکلیفی را ما بشما می کردیم فوراً قبول می نمودید و اجرا می کردید (؟) از جمله اظهارات شما این است که مالیات معمولی را حاکم اردبیل چرا در خاک روس از شاهسون می گیرد (؟)

این معنی بقدر ذره جای تأمل نیست که حاکم ما مالیات خود را از رعیت خود در خاک شما بگیرد، اصلاً بهیچ وجه من الوجوه برای شما تصور ضرری ندارد، هر گاه مأمور شما غرض نداشته باشد این اشکالات و ایرادات را چرا بخاطر شما

ص: 78

اخطار می نماید و حال آن که مأمور شما می داند که چون وقتی ایلات شاهسون در مغان حاضر و همه جمع می شوند و در يك جا مجتمعند مالیات آن ها بسهولت گرفته می شود ولی اگر در آن جا گرفته نشود و ایلات از آن جا مراجعت نمایند همگی متفرق شده هر يك به ییلاقات خود رفته اخذ مالیات از آن ها قرین کمال اشکال می شود از برای دولت و سر حد روس چه ضرر دارد که مالیات ایلات در آن جا بسهولت گرفته شود، فرضاً و تقدير أمأمور شما می گوید حاکم ظلم می نماند بمامور شما چه دخل دارد (؟) که حاكم ما برعيت ما ظلم می نماید ، رفع آن تکلیف خود ما است تكليف مأمور شما در امور سر حدی محدود است دیگر حق مداخله در عمل مالیات ما ندارد، در صورتی که مطالب شما از این قبیل باشد حقیقت این است که عرض عریضه هم لزوم نداشت و قدری در این زمینه حرف زدم ، جناب وزیر مختار ابتدا زائد الوصف از مراحم همایونی و اطمیناناتی که در ضمن دست خط مبارك درج بود اظهار تشکر نموده :گفت من خود انصاف جناب مستطاب اشرف را از برای خودم و از برای عموم مطالب میزان حقیقی یافته ام و نمی خواهم تکلیف شاقی هرگز بکنم، هر يك از مطالب را ایشان صحیح و باعث انتظام سرحد می دانند اجری دارند و هر يك را منافی یا غیر مقدور یا غیر حق می دانند اظهار فرمایند من قبول خواهم داشت اما از بس مأمور ما نوشت که فرضی خان را احضار نکرده اند و توجه بیگلو را تنبیه ننموده اند من لاعلاج بدون بعضی ملاحظات آن عریضه را عرض کردم حالا خواهشی که دارم این است كه يك تلگرافی در این خصوصات که صحیح می دانند به تبریز بفرمایند گفتم البته مضایقه نخواهد کرد من فوراً می روم عرض می نمایم بعد گفت چون در ضمن دست خط مبارك مندرج است که وزیر مختار مطالب را نوشته بنظر من برساند من خودم يك پروژه عرض می نمایم و خودم خدمت جناب مستطاب اجل اشرف ،می آورم بعد قدری مذاکرات متفرقه میان آمد و خیلی وزیر مختار ملایم و آرام بود و مجلس خیلی بخوشی و مودت ختم شد - الامر الاجل الاشرف مطاع مطاع مطاع

ص: 79

گزارش دبیر الملک

ص: 80

دست خط ناصر الدین شاه

ص: 82

الاقدس الاعلى مطاع مطاع مطاع غلام خانه زاد - حسين.

شاه در بالای گزارش سپهسالار نوشته است.

جناب سپهسالار اعظم - مخابره کرمان بنا بر اظهار [وزیر مختار] انگلیس عیب نداشت لكن واضح است که امکان ندارد، یک نفر شتر يا يك قاطر بتوانند بدهند، به نصرت الدوله تلگراف بکنید که مجبور نیست در اجرای این حکم، چرا که واقعاً میسر نخواهد شد -97-

ص: 84

گزارش سپهسالار

ص: 85

شود تا همه دعاگوی دولت جاوید آیت باشند.

بعد از آن شروع بمذاكره در فقره كوهك شد چاکر فدوى يك مقدمه مشروحى بیان کرد که دارا و حاوی دلایل قویۀ تعلق کل بلوچستان از سند تا کرمان بایران و ظهور تزلزل در آن و دخالت انگلیس بدون هیچ گونه حق در این مسئله و تمکین دولت ایران بتکالیف شاقۀ آن ها محض احترام دوستی دولت مشاراليه و قبول استقلال خان کلات در حالی که اجداد او همه نوکر و رعیت بوده اند بخواهش دولت انگلیس و تمكين بقرار داد سرح سرحد ما بین ایران و خان کلات محض احترام دولت مشار اليها و قبول شدن نقشه اول «گلد اسمیت» (1) باستثنای آن که بايد كوهك در جزو خاك ایران در نقشه درج شود و کاغذ خان کلات مبنی بر اظهار خشنودی از تنبیه آزادخان خارانی و اخراج کردن او از كوهك و اذغان خان کلات در ملکیت به ایران بود بعد نقشه جدید را وزیر مختار بمیان آورد خلاصه آن این است كه كوهك و اسپندار و کنار بست را از خاك كلات خارج می نماید که دولت ایران از كوهك بآن طرف خاك کلات حق قشون کشی ندارد ولی از برای خاک ایران هم حدی اظهار می نماید که عدثالتش ما بين ايران و كوهك می تواند فرض شود و بهیچ وجه هم اسم نمی برد که دولت ایران بكوهك نرود و آن جا را نگیرد، چاکر فدوی سبب این رای را سئوال نموده محرمانه گفت که چون نهجن صاحب ، مهندس وقتی آن جا ها را دیده جزو را پورت خود بدولت انگلیس نوشته بود كه كوهك در تصرف شخصی است که خود را نیم مستقل می داند و در اطاعت هيچ یك از دولت ایران و کلات نیست از این جهت دولت انگلیس هم صریح نمی گوید از کلات متنزع و بایران واگذار است همان قدر که از کلات منتزع داشته و دارد کاری ندارد که شما بآن جا بروید یا نروید بگیرید یا نگیرید کافی است چنان چه حالا هم تصرف کرده اید ، چاکر فدوی بعد از اقامه دلایل که عرض آن ها موجب زحمت خاطر خطير مبارك است گفتم دولت علیه بیکی از سه

ص: 87

قسم نقشه را قبول می نماید یکی آن که شما این سرحد را از برای خاک کلات معین کنید و كوهك را داخل خاک ایران بیندازید دیگر بالطبع سرحد ایران معین است ضرور بتوضیح و اسامی دعات حدود ایران نیست فقط اسم آن نقشه سرحد کلات باشد ، یکی آن که سفارت دولت انگلیس کاغذ رسمی ضمیمه نقشه نماید که دولت انگلیس بهیچ وجه کاری به کوهک و اقدامات و تصرفات ایران در كوهك ندارد وقتاً من الاوقات گفتگوی آن را نخواهد نمود ، یکی آن که همان نقشه قدیم را امضاء شده قبول داریم لکن در صورتی که خان كلات بموجب کاغذ خودش كوهك را بملكيت ایران تصدیق کرده باشد دولت انگلیس چه حرف دارد (؟) تنها این است دولت انگلیس یک مرتبه حکم شد و آن طور تصدیق کرد، حکمیت او گذشت حالا خان کلات خودش اذغان بملکیت ما نموده بهمین سند دولت انگليس كوهك را ملك صحيح ما بداند چون مجلس خیلی طول کشیده بود بهمین جاماند که کاغذ آن ها را که خودشان ترجمه کرده اند فدوی هم بدهم مترجمین وزارت خارجه ترجمه نمایند که اطمینان از اصل ترجمه هم حاصل نمایم بعد مذاکره شود ، حال بهرطور اراده علیه اقدس همایون شاهنشاهی روحنا فداه اقتضا فرماید اطاعت خواهد شد، از اثر تربیت آستان ملوك پاسبان ملوکانه روحنا فداه محال است چاکر فدوی بگذارد فقره كوهك در حالت ابهام بماند ، از سليقة مباركة همایونی مستخصر است و اسباب مشغله خاطر مبارك باستد های تکلیف فراهم نمی آورد، این تفصیل محض استحضار خاطر خطیر آفتاب تأثير مبارك عرض شد. معروضه 4 شهر جمادی الآخر 1292 - امر الاقدس الاعلى مطاع مطاع مطاع - غلام خانه زاد - حسین .

ناصرالدین شاه بالای گزارش سپهسالار نوشته است.

جناب سپهسالار اعظم در باب كومك و اسپندار (1) بسیار خوب حرف زده اید

ص: 88

همین است که مذاکره کرده اید باید بانجام برسانید طامسون و انگلیس ها بی جهت اسباب درد سر می شوند ، از نقشه خاک کلات که سوا کرده اند دیگر چه اصراری دارند که در ابهام باشد ، در باب راهداری حالت خزانه ما نمی تواند همه روز متحمل ضرر تازه بشود ، اگر این راهداری سال ها است مجری است و گرفته می شود و می شد عملی است معمول شده چرا در آن سنوات حرفی نداشتند (؟) اگر یک دو سال باشد البته باید موقوف کرد، نصیر الدوله تحقیقات خود را عرض کند معلوم بشود از چند سال است که معمول است (؟)

ص: 89

گزارش سپهسالار

ص: 90

هندوستانی و هجده عراده توپ رو بقندهار حرکت کرده اند، چاکر فدوی گفتم از حالت کابل چگونه اطمینان حاصل کرده اند که قشون آن جا را بقندهار فرستاده اند(؟) گفت بقدر کفایت حفظ کابل قشون در آن جا هست ، این هشت هزار قشون زیاده بر کفایت بوده که بقندهار سوق کرده اند، وزیر مختار گفت پنج هزار نفرقشون هم در شالکوت حاضر بوده است بطرف قندهار فرستاده اند و هجده هزار قشون هم از هندوستان می فرستند که پشت بند آن ها باشد و هر قدر لازم بشود داخل جنگ بشوند و عبد الرحمن خان (1) که به امارت افغانستان برقرار شده بود، قرار بوده است که با جنرال استوارت (2) در خارج کابل یکدیگر را ملاقات نمایند، جنرال استوارت که حاضر شده عبدالرحمن خان ظفر زده حاضر نشده است، این مراتب که جسارت بعرض عبیدانه ورزیده است تماماً تقریرات وزیر مختار انگلیس بود. الامر الاقدس الاعلى مطاع مطاع مطاع غلام خانه زاد - حسین -

شاه بالای رابرت سپهسالار نوشته است.

جناب سپهسالار اعظم از تفصیلی که وزیر مختار انگلیس بیان کرده است در واقعه قندهار اطلاع حاصل شد . زیاد فرمایشی نبود .

ص: 92

گزارش سپهسالار

ص: 93

رعیت خود خواهد بود و اگر تا بحال سکوت کرد محض اظهار دوستی بود ، چون سایرین این رعایت را نکردند و صرفه بردند او هم در آتیه فکر خود را خواهد نمود ، چون عجالتاً من زیاده بر این دستور العمل ندارم ساکت می مانم تا تعلیمات من برسد ، دیگر فدوی بقدری که مقدور بود عباراتی که باعث تسکین او بشود گفتم و در زمان آستانبوسی شفاهاً بعرض خواهم رسانید. الامر الاقدس الاعلى مطاع مطاع مطاع - غلام خانه زاد - حسین - (1)

ص: 95

گزارش سپهسالار

ص: 96

ص: 98

دست خط ناصر الدین شاه

ص: 99

خودشان دادند و چقدر هم بر حسب امر قدر قدر، این غلام خانه زاد سعی و اهتمام نمودم

تا دولت و سفارت روس را حاضر دخول بمذاکره و تجدید معاهده نمودم . يك مدتي وزیر مختار روس به بهانه تحصیل اطلاعات از ولایات معطل داشت تا آن که این روز ها اخبار نمودند که اطلاعات خود را تکمیل نموده است و البته در نظر مبارك همایون شاهانه هست که این غلام خانه زاد ناصر الملك (1) را بجهت مذاکره این کار تعیین نموده بودم که بموجب دستور العمل وزارت خارجه داخل مذاکره شود و همه روزه را پرت مذاکرات خود را بغلام خانه زاد بدهد و هر چه لازم است بخاک پای انور عرض نمایم و دستور العمل مجدد بر طبق اوامر ملوکانه بدهم تا انشاء الله در زیر سایه مبارك شاهانه روحنا فداه این عمل بزرگ تمام شود ، حالا که این صدمه بزرگ به بیچاره ناصر الملك روی داده است (2) خیلی بدحال و پژمرده می باشد و تا دو ماه دیگر احتمال این که بتواند مشغول کاری بشود نمی رود، حالا امر و اختیار در بدقدرت همایون شاهنشاه ظل الله روحنا فداه است ، اگر می فرمائید صبر نمایم تا مشارالیه حالت شروع بکار حاصل نماید و اگر صلاح می دانند این خدمت را رجوع بمعتمد الملك (3) ، نمایم و میرزا نصر الله خان (4) را هم در مذاکرات بمعيت مشار اليه شرکت بدهم و مشغول بشوند، و اگر شخص دیگری بنظر مبارك مناسب تر می آید مقرر فرمائید غلام خانه زاد منتظر اوامر عليه همایونی است تا بدان چه امر و مقرر آید اطاعت فوری نماید. الامر الاقدس الاعلى مطاع مطاع مطاع - غلام خانه زاد حسین -

شاه در بالای را پرت سپهسالار نوشته است.

در دو فقرة تجديد معاهده تجارتی با روس کار خیلی بزرگ اعمی است ناصر الملك اگر بتواند فوری شروع در مذاکره نماید بسیار خوب است والا مثل میرزا محمد رئيس صديق الملك (5) یا کسی دیگر را بگذارید حرف بزند همه روزه

ص: 101

صورت مجلس مذاکره را پیش شما می آورند ، جرح و تعدیل را شما می کنید ، مطالب عمده را بنظر می رسانید جواب می دهم ، البته بدون يك ساعت تأخير مشغول مذاكره بشوند - البته -

ص: 102

غلام خانه زاد - حیسن (1)

شاه در بالای گزارش سپهسالار نوشته است.

جناب سپهسالار اعظم - تلگراف ها را دیدم دفع اشرار اکراد بسیار خوب شد ، بحمد صادق خان و عمید الدوله تمجید بنویسید سواره خوی قدری کم است ، بصاحب دیوان بنویسید صد و پنجاه نفر سوارۀ دیگر باردوی محمد صادق خان بیفزاید برای هم چه روز ها لازم است از پیاده کاری ساخته نمی شود، کرایه مالقور خانه و مکاری راهم بدهند، تلگرافی که به شیخ محسن خان کرده اید بسیار بجا و لازم بود فوراً ابلاغ نمائید و زود جواب بگیرید تلگراف کاستیکر خانه (2) ملاحظه شد.

ص: 104

رسمیه ترسیم نموده ام و هم مخالف قراری می شود که وکلای واسطه مداخله و توسط خودشان را در مجالس اسلامبول منوط بقبول آن نموده اند و ما هم یعنی طرفین هم قبول نموده ایم و آن عبارت از بیرون نرفتن خط هيچ يك از طرفین از منطقه خریطه های رسمیه است، زیرا این ادعا به بعضی قرار محالی شامل می شود که از ملك قطور در در خارج غربی منطقه خریطه های رسمیه بجای عثمانیه مانده است بدین علت گمان دارم که اختیار این شق بهیچ وجه مناسب نباشد چرا که زودتر بموجب بیانات رسميه خودمان مجاب و منفعل می شویم وانگهی هیچ بعید نیست که بسبب اختلاف پلتيك روس و انگلیس مؤدی بتطويل ذیل مذاکرات گردیده حسن ختام مسئله بی آن که متضمن مصلحتی برای ما بوده باشد بعهده تعویق افتد . اختيار شق ثالث نیز مناسب نیست زیرا هم اسباب غبن فاحش خودمان و هم متضمن تكذب خط استاتو قوی خودمان گردیده در سایر نقاط سرحدیه نیز موجب بردن اعتبار خط استاتو قوی رسمی ما می شود، باعتقاد فدوی اختیار شق اوسط انسب و اولی است که هم متضمن تسجيل و تاکید خط استاتو قوی خودمان است و هم دولتین واسطه اگر هر نوع رقابت و اختلاف پلتیکی هم در حق این مسئله نسبت بیکدیگر و هر نوع حمایت و رعايتي نسبت بطرفين حقاً يا - مصلحتاً داشته باشند بهانه تعویق و اختلاف عمده پیدا نکرده بهتر از سایر شقوق با - یکدیگر متفق و مصدق ادعای ما می شوند؟

علی هذا فدوی مصمم است که برای تعیین حدود قطور شق وسط یعنی همان استاتو قوئی را اختیار و پیشنهاد نماید که در لائحهٔ سرحدیه خودمان و در روی خریطه های رسمیه ترسیم نموده و مقبول دولت علیه آمده است تا صرف طرف مقابل و تكاليف مأمورین واسطه وطی قرار قطعی مسئله چه اقتضا نماید .

چون محتمل است که برای تعیین حدود قطعی قطور و مبادله سند آن احتیاجی

ص: 106

بملاحظه دنباله اختیار نامه های مأمورین جانبین بوده باشد فدوی عجالتاً از جناب جلالت مآب معين الملك سفير كبير دولت علیه باقتضای مأذونیت مطلقه و سمت سفارتی که دارند اجازت نامه مخصوصه گرفته همراه خواهد داشت ولی برای این که اقدامات ایشان و فدوی بدون اجازت مخصوصه جناب مستطاب اشرف امجددام اجلاله نبوده باشد قبل از وقت بعرض مراتب جسارت شد که به هر نحو اراده علیه همایونی و اجازت جناب مستط ابعالی بوده باشد اختیار نامه آن را زودتر بفدوی ابلاغ فرمائید الامر الاشرف مطاع 15 شهر رمضان 1295

ص: 107

همایونی بمشورت در این باب هم علاقه پذیرد با چند نفر اشخاص خاص و مخصوص بلاضرر است و مطلوب است لیکن اگر بجنجال مجلس دار الشوری بیفتد بلا نتیجه خواهد ماند و عقبه منظوره را حاصل نخواهد کرد ، در هر حال منوط به امر و اراده مطاعۀ همایونی است زیرا که قلب مبارك همایون شاهنشاه بدون هیچ تملق چاکرانه محل تأیید و الهام خداست آن چیزی که بقلب مبارك همایونی القا می شود چاکران از آن محرومند ، تا رأی جهان آرای مبارک چه اقتضا فرماید ، خبر تازه از جائی فرسیده که بعرض خاک پاى مبارك جسارت ورزد ، از میامن اقبال مصون از زوال اقدس همایون شاهنشاهی روحنا فداه همه جا امن و امان و آرام و از دوی نظامی در کمال آراستگی و نظم و آرامی است . معروضة یک ساعت از شب پنجشنبه 14 گذشته است، الأمر الاقدس الاعلى مطاع مطاع مطاع غلام خانه زاد - حسین -

ناصرالدین شاه بالای گزارش سپهسالار نوشته است.

جناب سپهسالار اعظم - دو پاکت شما پی در پی رسیده و جواب آن ها نوشته شد اينك فرستاده می شود ، نوشتجات ملكم و اسلامبول را بدقت خواندم در فقره دولت عثماني عجالتاً شما با تلگراف زور بحاجی محسن خان بیاورید که فقرات اربعه را مطابق خواهش و میل دولت ایران بگذراند و حکم بکنید صریحاً که او هم زور آورده مطالب اربعه را حكماً بخواهد و بگیرد، این وضعی که شیخ محسن پیش گرفته است مشکل می دانم در این حالت نزع دولت عثمانی هم بتواند یک فقره از فقرات اربعه را مجری بدارد، يك حالت عجیبی از او نسبت بدولت عثمانی می بینم که حرکاتش با تأنی زیاد بلکه با ترس زیاد و تعلق است نسبت به عثمانی، در این موقع حالت سفیر ایران باین طرز در پایتخت اسلامبول برای منافع ما بسیار بسیار مضر است و من نمی خواهم او عزل شود و نمی خواهم مفسده بکند، لیکن باید او را ملتفت بکنید که قدری سختی

ص: 109

و مردانگی کند و موقع را از دست ندهد، هر چه دولت با و دستور العمل می دهد رفتار کند ، فضولی را موقوف بکند کار ها خوب می شود ، فقرات اربعه را در این حالت از عثمانی با کمال تشدد باید بخواهید والا جای هزار افسوس است ، بعد از اخذ فقرات اربعه (1) بازهم حالت آن ها معلوم خواهد شد، افکار دولت ایران هم بنا بوقت و موقع صرف خواهد شد ، ملکم خان حقیقتاً عبارات مضحکه آمیز و دیوانه وار نوشته است، در آمدن و نیامدن او حرفی ندارم و لیکن تعجب زیاد از نرسیدن مواجب پارساله او کردم که با آن همه اهتمام شما اگر نرسیده سبب چه چه چیز چیز است (؟)

ص: 110

علیه را تحصیل نمایند یا خیر (؟) این مرحله واضح و آشکار است که عقول و اوهام ناقصه چاکران بی مقدار هر چه عرضه داریم در خور اراده مباركه و رشحات قلب مبارك که خزانه الهامات خداوندی است نخواهد بود ولی امتثالاً لامر الاقدس الاعلى همين قدر جسارت بعرض عبیدانه می ورزد که بعقیدهٔ قاصره این غلام على العجاله همان نوت كه معين المك نوشته و فرستاده شد خیلی با قوت و برای شروع مقدمات کار بسیار نافع است. میرزا ملکم خان هم که احضار شده و از تلگراف میرزا ملکم خان که دیروز بعرض خاک پای مبارک رسید چنین معلوم می شد که انتظار خبر مجدد هم دارد ، هر گاه ارادۀ مطاعه مبارکه علاقه گیرد تلگراف کنیم میرزا ملکم خان با کمال تعجیل بایران بیاید و تا ورود او هر معلوماتی در اسلامبول ظهور يابد معين الملك اطلاع می دهد هر دستور العمل و تعلیماتی که لازم است حضوراً باو مرحمت شده بجای آن که باید از راه حاجی ترخان بفرنگستان برود از راه اسلامبول خواهد رفت و دستور العمل خود را در آن جا اجرا داشته از آن جا بفرنگستان برود و بفضل خدا و توجهات شاهانه ارواحنا فداه حقوق دولت علیه تحصیل شود ، تا رأی آفتاب ضیای مبارك اقدس همایون شاهنشاهی روحنا فداه چه اقتضا فرماید (؟) تلگرافی از میرزا - محمد علیخان کارپرداز دولت علیه مقیم بغداد رسیده بود برای اطلاع خاطر مرحمت تأثير مبارك لقاً از عرض خاک پاى مبارك خواهد گذشت. معروضه 15 شهر جمادی الاولی -1293 - الامر الاقدس الاعلى مطاع مطاع مطاع - غلام خانه زاد - حسین -

شاه در بالای گزارش سپهسالار نوشته است.

ملکم را با تعجیل احضار کنید بیاید طهران در یادداشت ها حکم نوشته شد ملاحظه کنید .

ص: 113

اختر لفاً تقدیم شد ، هر گاه ارادۀ مبارکه مطاعه علاقه گیرد از عرض لحاظ انور بگذرد ، اما این ها همه خیالاتی است که بعد از یأس اقتدار در روملی (1) کرده می خواهد بقوت مسلمان های آسیا خودداری نماید و از جمله خیالاتی است که هرگز صورت پذیر نخواهد بود ، چرا که اهل ایران عموماً من دون استثنا احدی زیر خلافت عثمانی و سنی نمی رود، اهل هندوستان هم اکثری خلافت آن ها را قبول نمی نمایند باز همان طوری که حالا هستند خواهند ماند و این خیالات واهیه هدر خواهد شد، اگر چه حالت گرانی و وضع آذربایجان دیروز در ضمن عريضة عبیدانه جسارت و عرض شده امروز هم از حضرت والا ولیعهد و دیگران تلگراف رسیده بود برای عرض خاک پای مبارك تقديم نمود پاکت حشمة السلطنه نیز لفا از عرض خاک پای مبارک خواهد گذشت سایر امور عموماً از شمول توجهات همایونی در کمال انتظام است. الامر الاقدس الاعلى مطاع مطاع مطاع غلام خانه زاد - حسین - (2)

شاه در بالای گزارش سپهسالار نوشته است.

جناب سپهسالار اعظم علاوه بر تنخواه بانك هر چه قیمت اسلحه که معین کرده ام بشود بعد از تعیین و دقت صحیح برات صادر ،بکنید علاوه تنخواه داده می شود که انشاء الله پنج هزار قبضه قرابينه و سه کرور فشنگ بزودی ابتیاع شده برسد . روزنامه اختر را خواندم و از خیالات عثمانی که توضیح کرده اید مطلع شدم بعد از این هر چه شد بعرض برسانید -97-

ص: 115

ص: 116

گزارش سپهسالار

ص: 117

یادداشت ناصرالدین شاه

ص: 119

رو به اردوی ایوب خان رفتند و شیر علیخان به تنهائی در «کرشك» ماند با قلیلی از سواره انگلیس ها که از این مقدمه مطلع شدند جمعیتی به تعاقب آن ها فرستادند توب ها را مسترد نموده افواج را متفرق کردند و بعد ایوب خان با دو هزار پیاده و چهار هزار سواره و سی و شش عراده توپ رو بقندهار از راه «فراه» حرکت می نماید،انگلیس ها يك بر يكاد ناقص كه عبارت از سه هزار سواره و پیاده بوده باشد باشش عراده توپ بجهة دفاع ايوب خان می فرستند و فيما بين كرشك و قندهار محاربه بوقوع میر از این سه هزار نفر هزار نفر خلاص شده و تتمه از صاحب منصب و نفرات کشته می شوند همین که این خبر بقندهار می رسد مردم قندهار بر بقیه قشون و غیر قشون انگلیس که كلية يك هزار و هفت صد نفر بوده اند می شورند و آن ها هم به ارك قندهار فراری و محصور می شوند، روز جمعه 21 شعبان ایوب خان با جمعیتی که داشته است وارد قندهار می شوند و تلغراف فيما بين قندهار و هندوستان را مقطوع می نمایند، دیگر خبری ندارند و در قتل و اتمام محصورين ارك قندهار شبیه ندارند ، حالا مشوشند که آیا پس از وصول این خبر به کابل اهالی کابل و جمعیتی که محمد جان و عبد الرحمن خان دارند همین معامله را با انگلیس ها بنمایند یا آسوده بمانند، از لندن و هندوستان قشون زیاد به افغانستان تعیین نموده و می فرستند . در تلغراف و نامجات ناظم الملك مطلبی است بعد از تشرف از لحاظ مبارك بهرچه امر همایونی شرف صدور یا بد اطاعت خواهد شد ، الامر الاقدس الاعلى مطاع مطاع مطاع - غلام خانه زاد - حسین

شاه در بالای گزارش سپهسالار نوشته است.

جناب سپهسالار اعظم - از تفصیلی که نوشته اید اطلاع حاصل شد بعد از این هم در خبری باسد بعرض برسانید تلگراف های ملکم را دیدم بهیچ وجه اقدام بمذاکره یا حرفی نباید کرد اما همینقدر در این جا و در لندن بانگلیس ها حالی بکنید که اگر هرات

ص: 121

را بطوری که ما میل داشتیم واگذار می کردند بایران ، باین زحمت و شکست و ضرر و بدنامی دچار نمی شدند -97-

ص: 122

گزارش سپهسالار

ص: 123

کمال مرحمت را بسردار ایوب خان مادامی که در خاک ایران است. فرموده و او را محترم و عزیز داشته و خواهد داشت و میل او را راغب است تا هر وقت مایل بتوقف ایران است مورد حمایت خواهد بود هر وقت هم مایل برفتن بشود منعی از برای او نیست ، و باز نظر مرحمت همایونی با او خواهد بود، اما در باب خلاصی سردار یعقوب خان خودتان می دانید که شیر علی خان آدمی است وحشی و در افغانستان خود را رئیس دیده و مشت زیر چانه نخورده و چنین می داند که رأی او مجری است چنین آدم وحشی پسر بزرگ رشیدی مثل یعقوب خان را محبوس و پسر كوچك معيوب خود را ولیعهد خود قراردهد دور نیست که اگر از طرف دولت عليه كسى بجهة رهائى يعقوب خان نزد او برود نپذیرد و نسبت باین دولت ابد مدت بی احترامی ظهور یابد، آن وقت دولت مکلف شود که بطور های دیگر رفع این حالت را فرماید و باعث زحمات و مخارج زیاد گردد و اقدام باین فقره خارج از طریقه حزم است مگر چیزی که علی الظاهر بنظر می آید بسفارت انگلیس در این خصوص تکلیف شود که بفرمانفرمای هندوستان بگوید نصیحت لازم را در این باب بشیر علی خان نماید ولی معلوم نیست که نتیجه این اقدام چه خواهد شد و منظور حاصل می شود یا نه (؟) و این اقدام را هم من بدون تحصیل اجازه از خاک پای مبارك ملوکانه روحنا فداه نمی توانم کرد چون فقیر احمدخان خیلی آدم پخته و معقولی است حرف های خانه زاد فدوی را پذیرفت، حال هر گاه اجازه مرحمت شود و در خاک پای مبارک بی عیب جلوه نمايد يك مجلس مختصری با سفیر انگلیس صحبت بمیان بیاورد تا نتیجه آن چه شود (؟) اينك عريضه سردار ایوب خان از عرض خاک پای جواهر آسای مبارک خسروانه می گذرد هر آن چه امر و مقرر فرمایند اطاعت خواهد شد ، و چون آدم های قابلی هستند هر گاه اراده مطاعه مبارکه اقتضا فرماید بعد از تشریف فرمائی موکب فیروزی کوکی همایون ملوکانه از جاجرود بحضور مهر ظهور مبارك

ص: 125

مشرف شوند و بملاحظه آن که بآن ها در مدت توقف در دار الخلافه باهره خرج مرحمت نشده هر گاه خلعت بانضمام يك انعام معتنابهی بآن ها عنایت گردد خالی از مناسبت نخواهد بود بود تا رأی مرحمت پیرای مبارك اقدس همایون شاهنشاهی روحنا فداه چه اقتضا فرمايد - الامر الاقدس الاعلى مطاع مطاع مطاع - غلام خانه زاد - حسین -

شاه در بالای گزارش سپهسالار نوشته است .

جناب سپهسالار اعظم - انشاء الله بعد از ورود ما بطهران فقیر احمد خان را بحضور بیاورید، هیچ عیب ندارد با سفارت انگلیس حرف بزنید در باب استخلاص يعقوب خان و اهتمام بکنید شاید خلاص شود ، خلعت و انعام هم آن چه لازم است در شهر که آمدیم بعرض برسانید داده شود .

ص: 126

گزارش سپهسالار

ص: 127

دست خط ناصرالدین شاه

ص: 129

نمود بهرطور اراده مطاعه مبارك اقتضا فرمايد احكام قضا نظام بشرف صدور مقرون خواهد شد امروز یکی از کلنل های انگلیس که از اسلامبول آمده و می خواهد از این راه بهندوستان برود نزد چاگر فدوی آمده بود تفصیل و شرح خیلی حزن انگیز از حالت ارضروم و با یزید و آن صفحات بیان می کرد که از بیانات او رقت حاصل می شد ، از جمله می گفت در ارضروم از نان اسمی ذکر می شود آن هم يكمن دو تومان ، بطوری مردم در هلاکت می باشند که از حد بیان خارج است، می گفت از جمله خودم سه روز آن جا توقف کردم از گرسنگی نزد پاشای آن جا رفتم يك خوراک نان بمن داد و آدم های داد و من در این سه روز همگی گرسنه بودند در پائین ارضروم و با یزید هم بهیچ وجه زراعتی نشده بوی آبادی ندارد، در بایزید هم نان یکمن پانزده قرآن است معلوم می تواند بود که مخلوق بی بضاعت آن جا با این قحط و غلا در چه حالت تأسف آمیزی می باشند ، می گفت در ورود او با آن که در خوی و تبریز و غیره نیز غلا بود اما نسبت به ارضروم و بایزید مثل آن بود که از جای قحط بجای وسعت و فراوانی و آسایش رسیده بودم ، دیگر اصلاً صدمه از این جهات ندیدم ، محض استحضار خاطر

مرحمت اثر مبارك اقدس همایون ملوکانه روحنا فداه بعرض عبیدانه جسارت ورزید کلنل مزبور از حالت بیلجامی و خودسری اکراد صفحات عثمانی می گفت بهیچ وجه اطاعت دولت عثمانی را ندارند، حسب الامر الاقدس الاعلی با تلگراف رمز از کارگذار خارجه استر آباد حالت قشون روس را سئوال کردم الآن جواب رسید استخراج آن را لفاً برای عرض خاک پای مبارك تقديم نمود . الامر الاقدس الاعلى مطاع مطاع مطاع - غلام خانه زاد - حسین-

شاه در بالای گزارش سپهسالار نوشته است.

جناب سپهسالار اعظم - عرایض سابقه را جواب نوشته فرستادم البته رسیده است و معمول داشته اید، عرایض حالیه هم رسید فوراً جواب نوشته می فرستم، در فقره توپچی

ص: 131

رکابی که این طور اقدام به نظم و تصحیح عمل آن ها شده است انشاء الله بسیار مفید خواهد بود ، در ورود جلگه طهران انشاء الله ملاحظه خواهد شد، میدان توپخانه را هم البته مشغول شده اند که منازل تویچی را بقواعد سر باز خانه های جدید بر قرار نمایند ، تلگراف مفصل تیمور پاشا را دیدم اکراد سرحد نشین هیچ اعتباری در کارشان نیست رفت و آمدنشان چندان نظمی ندارد، گاهی می روند باز می آیند بخصوص جلالی هرگز نمی تواند از محل و مرتع ییلاق و قشلاق خاك ماكو و خوی بخارج بروند ، اگر بداند هم نمی رود، تیمور پاشا این فقره را پلتيك عمل افواج خوی قرار داده است که نکنند یا بیاید با فوج یا ترک فوج نماید باین بهانه که جلالی رفته است می خواهد دست بدست بمالد که ایل را بیاورم جابجا کنم بعد می آیم و در فقره فوج هم جواب یأس بدولت ندهد برای امیدواری او تا این جا می توان گفت که خیال اصلی او است لیکن حالا جلالی رفته است باید تأکید و سفارش در عودت آن ها در کمال سختی از جانب دولت بشود ، و شل گرفته نشود ، این که تیمور پاشا می نویسد: باید آن ها را امیدوار کرد و آورد و گرسنه هستند وغیره وغیره، تصریح نکرده است که دولت چه - اقدام نماید (؟) چه بذل و مرحمت کند (؟) بعد از اقدام بر جلب آن ها تیمور پاشا مسئول است که آن ها را بیاورد یا نه (؟) خلاصه باید از تیمور پاشا با تلگراف سئوال نمائید که چه باید کرد و تدبیر چیست (؟) بعرض رساند تا معمول شود، معجلاً جواب بگیرید ، در فقره هرزگی اکراد در سرحد خوی و ماکو بعلاوه گرسنگی و قحطی خوب نیست باید چاره کرد ، محصولی هم که در سر حدات امسال بعمل آمده باشد امسال بواسطه هرزگی و غارت کرد ها از میان برود باز امسال هم در قحطی و ذلت اهالی خواهد بود

تلگراف مصطفی قلیخان (1) راهم دیدم که ولیعهد صلاح دانسته است قشونی

ص: 132

فوق العاده بسرحد برود و تکلیف خواسته بودید که علاوه بر خرج مستمر خواهد بود، در این فقره هم در مجلس وزراء حرف بزنید و ببینید چه صلاح می دانند هم خودتان بروید تلگرافخانه ولیعهد و میر پنجه را حاضر کرده حرف بزنید ببینید چقدر جمعیت می خواهد بفرستد و آن جمعیت بيك ماه چقدر سیورسات لازم دارد (؟) هر قدر می ماند معلوم شود و آن جمعیت از چه مقوله خواهد بود و از چه طایفه (؟) جنس نو هم که بدست آمده است.

خلاصه بعد از فهمیدن و حرف زدن و اطلاعات کامل دوباره بعرض برسانید حکمش می شود.96

ص: 133

اسباب تنگی و مشقت اهالی داخله خودمان خواهد گردید و از ابتدای محصول جدید تا بحال مکرر خدمت حضرت ولیعهد عرض و اصرار نموده ام که در منع حمل غله بخارج مبالغه بفرمایند و جواب همه بهمان قسمی که در دست خط مبارك شرف ترقيم يافته است مشعر بر اطمینان عدم حمل رسیده است و یقیناً اصل مطلب آن قسم نیست که جواب نوشته اند حالا بجهت اطمینان قلب مبارك که در زمستان باز اسباب زحمت مردم فراهم نیاید اگر مقرر می فرمائید و بنظر مبارك درست می آید پنج نفر اشخاص امین از این جا منتخب شده به جلفاوه عبر شاه تختی و سرحد خوی و سرحدار و می مأمور و متوقف گردیده شغل و کار آن ها انحصار بمنع خروج غله از خاک ایران بخارج باشد و جزاين فقره عجالة بنظر این غلام خانه زاد چاره فوری نمی آید، هر قسم که در خاک پای اقدس اعلی درست و مقرون بصلاح ملحوظ شد امر قدر قدر شرف صدور خواهد یافت تا از آن قرار معمول شود - الامر الاقدس الأعلى مطاع مطاع مطاع - غلام خانه زاد - حسين -

شاه در بالای گزارش سپهسالار نوشته است.

جناب سپهسالار اعظم بلی باید باین معابر مأمورین مخصوص معتبر حالا فرستاده

شود که نگذار نداحدی غله بخارجه ببرد و لیکن مأمورین درستی باشند که از هر باری دو شاهی نگیرند وازن بدهند «!»

ص: 136

متن تلگراف

ص: 139

فرمان سپهسالار بخط ناصرالدین شاه

ص: 141

عکسی از سپهسالار و برادرانش ، میرزا یحیی خان معتمد الملک (نفر اول سمت چپ) و میرزا خان نصر الملک (نفر دوم سمت چپ) و میرزا عبدالله خان علاء الملک (نفر اول سمت راست) در اخرین سال اقتدار او در حضور ناصرالدین شاه

ص: 142

25- یادداشت ناصرالدین شاه درباره یاغیان سیستان ...81

26- گزارش درباره تقاضای انگلیس ها برای حمل جنگ افزار از راه بمپور ...83

27- گزارش گفتگو با وزیر مختار انگلیس درباره منطقه مرزی كوهك ...86

28- گزارش درباره شکت سپاهیان انگلیس در قندهار ...91

29- گزارش درباره اعتراض وزیر مختار انگلیس ...94

30- گزارش درباره عباس میرزا ملك آرا ...97

31- گزارش درباره سفیر عثمانی و معاهده بازرگانی با روسیه ...100

32- گزارش درباره منطقه مرزی قطور ...101

33- گزارش میرزا محبعلی(مهندس) درباره قطور ...105

34- گزارش درباره آشفتگی کار دولت عثمانی ...108

35- گزارش در بار تفتین انگلیس ها درباره اختلاف مرزی ایران و عثمانی ...111

36- گزارش درباره کودتای عثمانی و خلع سلطان عبد العزیز ...112

37- گزارش درباره خرید اسلحه و هدف عثمانی از اتحاد اسلام ...114

38- یادداشت ناصرالدین شاه درباره شکست انگلیس در افغانستان ...118

39- گزارش دربارۀ شکست انگلیس و تفصیل آن ...120

40- گزارش درباره سردار ایوب خان افغانی ...124

41- یادداشت ناصرالدین شاه در یأس و نومیدی از مظفرالدین میرزا ...128

42- گزارش درباره توپخانه و توپچی ها ...130

43- یادداشت ناصرالدین شاه در باره قحطی روسیه ...134

44- گزارش سپهسالار در باره قحطی روسیه ...135

45- یادداشت ناصرالدین شاه درباره مرز ایران و بصره ...137

46 - تلگراف درباره انتصاب سپهسالار به پیشکاری و فرمان روائی آذربایجان ...138

47- فرمان مأموریت سپهسالار به آذربایجان ...140

48- تصویری از سپهسالار و برادرانش در حضور ناصرالدین شاه ...142

ص: 145

تامسن...89

تیمور پاشاخان (ماکوئی)...128 -130 -132

ج

جلیل خان...

جناب آقا (میرزا يوسف مستوفى - الممالك)...23 - 24 - 26

چ

چارلز کولی...58

چراغ علی خان...62

ح

حاجی اسحق خان...47

حاجی محسن خان...97 - 103 -108 - 109- 111

حاجی ملاصادق...47

حاجی ملا علی(کنی)...5

حاجی میرزا حسن خان...51-53

حسام السلطنه (سلطان مراد میرزا)...36- 45- 46

حسن افندی (قاتل عونی پاشا)...108

حسن علی خان (گروسی = امیر نظام)...61 -95

حسین عونی پاشا (وزیر جنگ مقتول عثمانی)...108

حشمة السلطنه (محمد حسن میرزا)...115

حشمت الدوله (خانلر میرزا)...137

حمزه آقا منگور (کرد)...40

خ

خان کلات...87 - 88

خضر آقا (کرد)...40

د

دبير الملك نصر الله...75 - 79-80 -102

درویش پاشا...105

دنداری (كنت)...104

ذ

ذو الفقار خان...34

ر

رايتر (رويتر)...94-95

رحمت الله خان (ساری اصلان)...21

رضا قلیخان...97

ركن الدوله (محمد تقی میرزا)...118

روبرتز (ژنرال)...94 - 95

رئيس (صديق الملك)... 101

ز

زناوی یف...75

ژ

ژنرال برون...122

ژنرال روبرتز...122

ژولیوس رویتر...3

س

ساعد الملك (ميرزا عبد الرحيم)...65- 73

ص: 147

ساليسبوری (لرد)...104

سپهسالار = سپهسالار اعظم حسین = (میرزا حسین خان) در بیشتر صفحات

سردار کل (عزیز خان)...75

سلطان مراد میرزا...46

سلیمان میرزا...75

سید احمد (نايب الحكومه اراك)...47

سیف الملك (آقا وجيه)...40

ش

شاه عباس...65

شاه محمدخان...62- 63

شجاع الدوله...34

شریف خان (سردار)...81

شعاع الدوله...73

شفیع خان (میرزا)...74-75

شیخ الاسلام 101

شیخ محسن خان...98-104-109

110

شیخ عبیدالله (کرد)...3

شیر علیخان (افغانی)...120-121-122- 125

ص

صاحب ديوان (فتحعلی خان)...72-104

صالح عرب (سید)...5

صديق الملك...101

ط

طامسن و طمسن...86-89-95

ع

عباس میرزا (ملك آرا)...97 - 98- 110

عبد الرحمن خان...92-121-122

عبد المجيد (سلطان)...113

عبد الحميد (سلطان)...110 - 116

عبد الرضا خان...62

عبد العزيز (سلطان)...108- 110-112- 113

عزیز خان (سردار)...72

عضد الملك (علیرضا خان قاجار)... 16 46

علاء الدوله (محمد رحیم خان) 16- 26

علاء الملك...142

علی آقا...40

علی اکبر (میرزا)...47

علی محمد خان...33

عميد الدوله (کیومرث میرزا)...103 104

ف

فالکن هاگن...94-95

فراهانی (قائم مقام)...75

فتحعلی خان...75

فتحعلی شاه...7

فخری بيك...40-102

فرخ خان (امین الملك كاشی)...58

فردريك (سر)...89

فرمانفرمائیان (عبد الحسین)...48

ص: 148

فرهاد معتمد (محمود)...7

فقیر احمد خان کابلی...122-124-125- 126

ک

کاستیکر خان...104

کاظم (میرزا)...62

کامران میرزا...45

کلنل شیونسکی...7

کلنل منتویج...7

گ

گلداسمیت...89

ق

قائم مقام...47

قراگزلو (مصطفی قلی خان)...75 -133

قراگزلو (ناصر الملك)...34

قهرمان میرزا...75

ل

لاماكين...65

م

ماه نوش لب خانم...7

محمد جان (افغانی)...120

محمد علیخان (کارپرداز بغداد)...113

مخبر الدوله ( علی قلی خان)...2-68

مدحت پاشا...5-98

مراد (سلطان)...108- 110-112

مستشار الملك...74-75

مشير الدوله (حسین)...2- 138 - 140

مشير السلطنه (میرزا احمد)...52-73

مصطفی قلیخان عرب...111

مصطفی قلیخان قراگزلو...132

مظفر الدین میرزا (شاه)...4-35 - 40 - 5-12-133 - 138

معتمد الملك (يحيى)...101

معين الملك...107 - 108-111 -113 - 112

ملكم...3- 58- 69- 97- 104- 110- 111- 112- 113-116- 121- 122

منشی حضور (میرزا علیخان)...21

منشی رموز محمود...56

منيف افندی...102-112

مهدی (تلگرافچی)...138

میرزا آقاخان (نوری)... 59-63

میرزا تقی خان...62

میرزا محبعلی (مهندس)...105 - 107

میرزا سعید خان (مؤتمن الملك)...5-7

میرزا نبی خان ( امیر دیوان)...2-7

مبر شکار (مصطفی قلیخان)...21

ن

ناصر الدین شاه در بیشتر صفحات

ناصر الدوله...36

ناصر الملك (ابو القاسم)... 102

ص: 149

ناصر الملك (محمود)...33-102 -107

ناظم الملك (ملکم)...56-108-114- 120- 121

نایب السلطنه (عباس میرزا)... 48

نایب السلطنه (کامران میرزا)...17

نریمان خان (قوام السلطنه)...114

نصر الملک...36-142

نصر الله خان (نایب الوزاره)...71 -78- 83

نصرة الدوله...47-48-83-84

نصیر الدوله... 36-86-89

نظام الملك (كاظم)...61

و

واگنر (ژنرال)...130-133

وجیه الله میرزا (سيف الملك آقا وجيه)...40

وزیر لشکر (میرزا عنایت)...24-35

وليعهد (مظفر الدین میرزا)...50 - 136 - 133 - 132 - 115 -138

ی

یحیی خان (معتمد الملك)...102 - 142

یعقوب خان (امیر)...125-126

یوسف خان (میرزا)...57

يوسف (میرزا) مستوفی الممالك...23

ص: 150

توضیح

در این کتاب چند غلط چاپی روی داده است از خوانندگان محترم کتاب پوزش می خواهد و اصلاح غلط ها را خواستار است.

صفحه سطر غلط صحیح

1 سوم 20 نیمه اول نیمه دوم

2 بیست و دوم 10 خواهان و خواهان

3 بیست و دوم 11 خودیش خویش

4 سی و یکم 17 یکدنیار يكدينار

5 پنجاه و دو 9 پیکر زناوی یف

6 یکصد و هشت 11 3 4

7 یکصد و ده 4 4 5

ص: 151

ص: 152