عکس

ص: 2

بیاری خدا در این عصری که بتاريخ مملکت توجه خاص مبذول می گردد هفتمین کتاب مجموعه اسناد سیاسی را منتشر می کنم.

تاریخ قاجاریه بخصوص از دوران ناصرالدین شاه تا بعد از مشروطه بواسطه ی اصطكاك منافع کشورهای استعماری و برخورد شدید با تحریکات سیاست خارجی سرشار از شایعات و اغراض می باشد و برای تنظيم يك تاريخ درست و مطمئن با (آن که مآخذ بسیار از قبیل مطبوعات و کتاب های تاریخی و سفر نامه های خارجیان و خاطرات رجال در دست هست )ولی هیچ ماخذی همانند اسناد سیاسی محل اعتماد و دارای اعتبار نمی باشد و روشن گر حقایق واقع نمی شود، بهمین ملاحظه است که برخی از دولت های بزرگ هر چندگاه یك بار اسناد سیاسی کشور خود را بوسیله ی سازمان های اسناد ملی یا وزارت خارجه برای استفاده و تحقیق تاریخ نگاران منتشر می کنند و در دسترس همگان می گذارند تا داوری تاریخ بر میزان حقیقت و عدالت باشد نه بر اساس شایعات و اغراض .. این کار بزرگ در کشور ما نیز شدنی بود ولی وزارت خارجه یا دیگر سازمان های رسمی کمتر در این اندیشه بوده اند و برای اشخاص هم گذاردن وقت در تهیه ی اسناد و چاپ و انتشار آن با همه دشواری هایی که دارد مستلزم صرف وقت و کوشش و تلاش پی گیر و تحمل خسارت و زحمت فراوان است از این رو کسی در این راه گام ننهاده چون از لحاظ مادی جز زحمت و زیان و پذیرش دشواری ها و کارشکنی های گوناگون حاصل دیگر ندارد و به ارزش این معنوی این خدمت هم کمتر توجه می شود با این حال شوق باطنی و عشق

ص: 1

خدمت بتاریخ کشور و توفیق الهی از سال های پیش مرا بر آن داشت که در طریق تحصیل و انتشار اسناد کوشا باشم بدین منظور سال ها وقت و نیروی خود را در این راه بکار بستیم و خسارات مادی و دشواری های بسیار را گردن نهادم و با انتشار کتاب های اسناد سیاسی دوران قاجاریه -اسناد مشروطه -نامه های تاریخی -گزارش های سیاسی علاء الملک -اسناد نویافته - برگ های تاریخ -راهی تازه و مطمئن برای تحقیق در تاریخ قرن گذشته و دوران اخیر ایران گشودم ،گر چه نیرو و توان خود را بر اثر هفت سال تلاش و کوشش و تحقیق و تحریر و چاپ و تصحیح متوالی از دست دادم و زیان های مالی هم بر دوش ناتوانم سنگینی کرده و می کند ولی خرسندم که این کتاب ها در داخل و خارج ایران طرف توجه و حتی مورد استناد پژوهند گان تاریخ و ایران شناسان قرار گرفته است.

اينك هم هفتمین کتاب اسناد سیاسی را بنام «اسناد برگزیده »حاوی نامه های مهم و جالب از سپهسالار- ظل السلطان -دبیر الملك -تقدیم پیشگاه تاریخ و تاریخ نگاران می دارم و باز هم در این راه از پای نخواهم نشست و امیدوار به ادامه ی این خدمت هستم . (1)

ابراهیم صفائی

ص: 2

28- " 85...سند نهم "

29- " 89...سنددهم "

30- " 93...سند یازدهم "

31- " 96...سند دوازدهم "

32- " 100...سند سیزدهم "

33- " 102...سند چهاردهم "

34-" 106...سند پانزدهم "

35- " 108...سند شانزدهم "

36- " 119... سند هفدهم "

37- "123... سند هجدهم"

38- " 125...سند نوزدهم"

39-" 128...سند بیستم "

40- " 131....اسناد دبير الملك

41- "133 ...زندگی نامه دبیر الملك

42- " 134...سند يكم "

43- " 138...سند دوم "

44- " 141...سند سوم "

45- " 143...سند چهارم "

46- " 145...سند پنجم "

47- " 147...سند ششم "

48- " 149...سند هفتم "

49- " 152...فهرست نام ها و لقب ها

50- " 158...غلطنامه

51- "160-159...فهرست سند ها و نوشته های کتاب

پایان

ص: 4

عکس

میرزا حسین خان سپهسالار

ص: 6

عکس

گزارش سپهسالار به ناصرالدین شاه

ص: 9

بواسطه ی همین مداخله و اجاره ی محالات تسلط که لازم است به اکراد به مرسانیده بودند تا در این مقدمه آن چه گفته اکراد قبول کرده تبعیت او را نمودند، عمده ی هرزگی از اکراد خودمان است بخصوص اگر ادمکری و ساوجبلاغی که همۀ این ها را بتدریج تنبیه سخت کامل باید بکنید و رؤسای این ها را انشاء الله زنجیر کرده بطهران بفرستید.

خلاصه وضع آذربایجان این بود و هست و ماها در طهران بالمره بی خبر و همه به اشتباه می گذشت حالا انشاء الله شما بروید بلکه نظمی بدهید.

از قراری که شنیدم تیمور پاشاخان (1) به خيال وصلت با ولیعهد افتاده است مناسب نمی دانم البته مانع بشوید .

بعضى فرمايشات بمعتمد الملك شد به شما ابلاغ می کند بعد از این هم در محاسبات اگر حرفی چیزی پیدا بشود به امین السلطان (2) گفتم به معتمد الملك بگوید او به شما بنویسد جواب بگیرد، بهیچ وجه بدست و دامن دیگری نیفتد امين السلطان مرد دولت خواهی است در کارهای او همراهی بکنید البته، بلکه دوستی و یگانگی کامل .

اول کاری که می کنید انشاء الله دفع اختلال اکراد است بهر تدبیری باشد بزودى دفع بكنيد البته، علما و مجتهدین تبریز و سایر را خیلی امیدوار بکنید تجار و كسبه وساير را البته البته ، خیلی مأیوس و پریشان حال شده اند و خیلی بی نظم است نمی دانم چه کرده اند (؟) لعنت خدا باشخاص بی معنی . اقبال الدوله هیچ ارومی نمی خورد و هم چنین دیگران که انشاء الله بعد مفصلاً احکامش خواهد شد. دو تلگراف هم در جواب اعلام ما از ولیعهد و مجتهد (3) رسید برای شما فرستادم (4) زود زود بروید البته.

ص: 13

ص: 14

عکس

متن یاد داشت ناصر الدین شاه

ص: 15

عکس

یادداشت ناصرالدین شاه به سپهسالار

ص: 17

عکس

تلگراف حکام بخش های پنجگانه ی طوالش

ص: 19

ص: 21

عکس

متن تلگراف شندلر

ص: 22

شده منزل و تشریفات قبول نکردند، امروز با سلطان دید و بازدید شد، در باب تعمیر سفارت می فرمائید: شروع بشود تن خواه خواهد رسید. یقین حالت بنده هنوز در حضور عالی مشتبه است برای خرده خرجی معطل هستم معادل قیمت مصالح لازم است تا شروع بشود از مقرری و مطالبات هر چه ممکن است به حاجی حسن التفات بكنيد - محسن

ص: 26

عکس

ترجمه تلگراف کنسول روس

ص: 28

سفرا بعقيده ی قاصر غلام جان نثار اسباب عظم خواهد بود ، تارأی جهان آرای مبارك چه اقتضا فرماید (؟) مورخه 28 شوال 1292 الامر الاقدس الاعلى مطاع مطاع مطاع - غلام خانه زاد - حسين.

شاه بالای گزارش نوشته است:

روز ورود از دوشان تپه به شهر سفیر انگلیس را به استقبال بفرستید بسیار خوب است اگر سایرین هم خواستند بیآیند بهیئت اجتماع بیایند والا همان سفیر انگلیس می آید بسیار خوب است

ص: 30

ص: 32

عکس

گزارش سپهسالار درباره ام الخاقان

ص: 33

شکوه السلطنه بهتر از خواهر زاده ی قبله عالم است که باید رسوای دنیا بشوم ، انشاء الله مرا زودتر آسوده بفرمائید - عزت الدوله - مهر تلگراف خانه مبارکه - 28 صفر 1293 (1)

ص: 35

عکس

تلگراف عزت الدوله

ص: 36

اسناد ظل السلطان

ص: 37

عکس

سلطان مسعود میرزا - ظل السلطان

ص: 38

دلتنگ گردیده رهسپار اروپا شد و پس از بحران اروپا و شدت جنگ جهانی اول به ایران بازگشت و در باغ نو اصفهان سکنی گزید و در ماه رمضان 1336 ق در همان جا در گذشت و جنازه ی او به مشهد منتقل شد.

در باره ی ظل السلطان تاریخ نگاران داوری های بسیار کرده و او را به صفات بی رحمی و قساوت متصف ساخته اند، اما باید انصاف داد که بیشتر بی رحمی و قساوت او با دزدان و راهزنان و یاغیان بود و اگر چنین نبود نمی توانست نزديك به نیم قرن سرزمین وسیع حوزه حکمرانی خود را امنیت بخشد. امنیتی که حتی بیگانگان صاحب غرض مانند ادوارد براون و لز دکرزن هم از آن تمجید کرده اند (1) بی تردید ظل السلطان یکی از شاهزادگان لایق و باهوش و تجددخواه قاجاریه بود، سازمان اداری و نظامی و افواج جدید نظام و مدرسه نظامی که در اصفهان تأسیس کرده بود در زمان خود از منظم ترین سازمان های ارتش ایران بحساب می آمد ، لرد کرزن سپاهیان ظل السلطان را که از روی نظام اتریش و با لباس و اسلحه اتریشی تربیت یافته بودند یازده هزار پیاده و هفت هزار نفر سواره یادداشت کرده است (2) او به حوزه ی وسیع حکومت خود نظم و امنیتی بی نظیر بخشید بطوری که بیگانگان هم از این امنیت با تحسین و شگفتی یاد نموده اند .

ظل السلطان (که بقول ژنرال واگنر اتریشی از دستگاه سلطنت فقط تاج و تخت کم داشت) از لحاظ خدمات اجتماعی آثاری ارزنده از خود برجای نگذاشته اما شایستگی و کاردانی و حسن تدبیر او را در مقام مقایسه با مظفرالدین شاه و کامران ميرزا و بسیاری از شاهزادگان و حکام ناتوان عصر قاجاریه نمی توان انکار کرد، بخصوص اسنادی که از او بدست آمده گواه بر آن است که او شخصیتی قوی و گفتاری صریح و عاری از چاپلوسی داشته و از سیاست جهانی و نقش سیاسی همسایگان قوی دست ایران بخوبی آگاه بوده و این نیز برای او امتیازی است.

ص: 40

به جز این ها ظل السلطان دانش دوست بود و مدایحی که دهقان سامانی و شوریده شیرازی و شاعران همزمان وی برایش سروده اند نشانه ادب پروری اوست ، کتاب تاریخ مسعودی نیز اثر اوست و تا حدی پایه ی معلومات و مطالعات وی را حکایت می کند.

ظل السلطان کتاب های نفیس در کتابخانه شخصی خود گردآوری کرد که پس از در گذشت او پراکنده شد تعدادی از آن کتاب های نفیس خطی چند سال پیش از طرف آقای اکبر مسعود صارم الدوله به کتابخانه ی فرهنگ و هنر اصفهان اهداء گردید و بهای آن کتاب ها بوسیله کتابشناسان بیش از چند صد هزار تومان برآورد شده است .

پیش از این چند سند از ظل السلطان در کتاب اسناد نویافته چاپ شد و اينك هم چهارده سند ارزنده ی دیگر از وی در این کتاب چاپ می شود ، احاطه او بر مسائل سیاسی زمان و صراحت بیان و درشتی گفتارش با ناصرالدین شاه در برخی از این اسناد معرف شخصیت قوی و وطن خواهی و آگاهی سیاسی او می باشد و چهره ی او را بصورت يك شخصيت لایق و با تدبیر و وطن خواه و بلند همت ترسیم می نماید و پیداست که اگر او بجای مظفرالدین شاه ولیعهد می شد اوضاع ایران نه آن چنان می شد که در عهد مظفر الدین شاه .

ص: 41

و دل سیر باشد ، که در ظاهر به رسم تهنیت تاج گذاری و در باطن قواعد دوستی را با امپراطور محکم نماید و اگر لازم شود مخارجی فوق العاده نماید دست و دل او نترسد و خرج کند ولی قبله ی عالم در این موقع نواب حسام السلطنه (1) لئيم خسیس مبغض دل سرد از دولت را مأمور فرموده اند که اولاً ربطی از امور پولتیکیه ندارد و ثانیاً برای مخارج هزار آه و ناله می کند ، تا بحال دو دفعه بجناب آقا (2) در نزد غلام اظهار کرده است که من آه ندارم گداو گرسنه ام تا بیست هزار تومان دولت ندهد من نمی توانم حرکت کنم ثالثاً از دولت دل خوشی ندارد ، بعد از رفتن آن جا غیر از بدگوئی از دولت و اجزای دولت و اظهار سفلگی دیگر حرفی نخواهد گفت ، به عوض این که از فرستادن او حاصلی برای دولت تحصیل شود بدنامی و خسران تحصیل شده .

غلام حاضر است که اگر باین خدمت مأمور شود اولاً مخارج ذهاب و اياب هر چه باشد از خود نماید و مأمورینی هم که از طرف قرين الشرف مأمور می شوند تمام مخارج آن ها را بدهد و در باطن خدمتی بدولت و ملت ایران بنماید که اقلا تا پنجاه سال فایده ی آن عاید دولت گردد و در این کار محسناتی چند است که غلام از تصدق فرق مبارك گدا و گرسنه نیست و می تواند از خود یک صد هزار تومان مخارج ذهاب و ایاب و توقف نماید ، از امور پولتیکیه بی ربط نیست می تواند در این رفتن فایده برای دولت تحصیل کند. بدقیافه و بدهیأت نیست که اهل مجلس را از ملاقات او استنکار دست دهد ، چلاق هم نیست که وقت حرکت از اطاقی به اطاقی از همه ی مردم عقب بیفتد ، گذشته از این ها شأنيت غلام و انتساب غلام بسلطنت نسبتی با و ندارد ، چنان چه در همین شب مهمانی سفرا زنایف (3) وزیر مختار روس در حضور وزیر دول خارجه می گفت که برای تهنیت تاج گذاری از ممالک شاهزادگان بزرگ مأمور شده اند خوب بود در این سفر هم از جانب دولت ایران شما مأمور می شدید ، در ضمن این حرف منظورات داشت ،

ص: 43

مقصود این است که غلام برای این خدمت حاضر است و فوائد آن را هم معروض داشتم اگر اشکالاتی برای ولایات جمعی غلام یا قشون جمعی غلام در نظر آید آن هم هیچ محل اشکال نخواهد بود زیرا که از تصدق فرق مبارك ترتیباتی غلام در کار چیده است بود و نبود غلام تفاوتی نخواهد کرد، همان نظم برجاست ، همان اقساط در موعد مقرر حاضر است ، قشون جمعی غلام بهمان ترتیب و تعهداتی که عرض شده موجود می شود. نهایت بیست روز یا پانزده روز رفتن پانزده روز مراجعت پانزده روز توقف در این چهل و پنج روز هیچ قانونی تغییر نخواهد کرد ، اگر قبله ی عالم قبل از مراجعت غلام تشریف فرمای صفحات عراق (1) می شوند لوازم تهیه اردو در هر منزل حاضر و مهیا است و افواج را مقرب الخاقان صارم الدوله (2) از نظر مبارك به مان قسم تعهداتی که غلام کرده است می گذراند و البته در پیشگاه حضور مبارك معلوم است که تعهدات و عرایض غلام خلاف ندارد و مثل بعضی نیست که در اول از روی ندانستگی قبول خدمتی کند و یا وعده پیشکشی دهد و در آخر نتواند از عهده برآید، غلام عرض و تعهدی که می نماید از روی دقت و رسیدگی است و انشاء الله بعداً خلاف نخواهد شد و این خدمت را محض حفظ دولت و چاکری بولینعمت می نماید و الا معلوم است که استراحت بهتر از زحمت و حکومت بهتر از مسافرت و مداخل بهتر از صد هزار تومان مخارج است چون جان و مال خود را کرارا جسارت نموده ام که برای صرف در راه ولی نعمت حاضر نموده ام از آن جهت جسارت می نماید که تقبل این خدمت را بدون دیناری ضرر دیوان می نماید و امیدوار است که فوائد کلی از این رفتن غلام برای دولت تحصیل گردد .

اگر رأى مبارك علاقه گرفت. مقرر فرمایند تا غلام در تهیه حرکت باشد و اگر هم صلاح ندانند عازم اصفهان خواهد شد این مسئله هم در حضور مبارك پوشیده نیست که از این عرض مقصود و منظوری جز خیر خواهی ولی نعمت و ترقی ملت

ص: 44

مقصودی نبوده است، چیزی بعقل ناقص غلام رسید معروض داشت رد و قبول آن بسته به رأی جهان آرای ملوکانه است -الامر الاقدس الاعلى مطاع - از بابت ولایات وقشون خاطر همایون آسوده باشد که رعیت می داند که حقوق دیوانی را باید بدهد، حق حساب را حواله داده و اجحاف هم کسی از او مطالبه نمی کند و همچنین نوکر

از این که حقوق خود را دریافت کرد می داند که ادای خدمت خود را باید بکند پس بهیچ وجه اختلالی در امر لشکر و کشور نخواهد شد ، هر يك از این ادارات غلام را هزار نوع گفتگو و خلل در کار بود و حال حساب همه در کیف غلام حاضر است و هیچ محتاج بمیرزا های متعدد نیست و هر روز خود غلام در دربار حاضر است و از تصدق فرق مبارك محمره و بندر عباس منظم است، همان اجزای غلام که مشغول خدمات هستند غلام هر جا باشد آن ها در سرکار خود حاضرند غلام مطلبی را بعقل ناقص خود خیال نموده و چون فرض خود می دانست معروض داشت، حال قبله عالم خیالات خود را بفرمایند و اگر صلاح دیدند غلام در انجام این خدمت بنحوی که رضای خاطر مبارك باشد حاضر است پشت کاغذ مهر مسعود . (1) در صفحه اول بين سطر دوم و سوم نیز جمله « غلام جان نثار - مسعود » دیده می شود.

ناصر الدین شاه در حاشیه ی صفحه اول كاغذ ظل السلطان مطالبی نوشته که قسمت اول خوانده نمی شود و قسمت آخرش چنین است:

.... گذشته از این سفر فرنگستان خالی از خطر جانی هم نیست، از دریا و راه آهن و هواهای مختلف . من وجود شما را باید توی شیشه بگذارم و سرش را هم مهر و موم بکنم ، دوستی دولت روس الحمد لله تحصیل شده است و باز هم خواهد شد حسام السلطنه نمی رود بجهنم یکی دیگر برود

ص: 45

سوم است، در این سال الکساندر دوم (روز سیزدهم مارس) امپراتور روس بدست نهلیست ها کشته شد و چندی بعد روساکف سر دسته ی نهلیست ها با چهار هزار نفر از افراد نهلیست در پترزبورگ محاکمه و به دار آویخته شدند .

2- سلطان مراد میرزا (فاتح) (هرات متوفی در جمادی الاولی 1300 ق.

3- میرزا یوسف مستوفى الممالك متوفى بسال 1303ق.

4- زناویف وزیر مختار روسیه

5 - مقصود اراک و شهرستانهای مرکزی ایران است.

6- ابوالفتح خان پسر خانباباخان و با نوعظمی (خواهر ظل السلطان) در دستگاه نیمه

سلطنتی ظل السلطان مقامی داشته و درج -2 ق 1305 ق در سن 41 سالگی در گذشته است.

7- پیشنهاد ظل السلطان پیشنهاد معقولی بوده ولی گویا در نظر داشته است در مسافرت روسیه برای ولایت عهدی و سلطنت آینده خود با روس ها ترتیبی بدهد و شاید مخالفت ناصرالدین شاه با مسافرت او در اثر آگاهی از همین اندیشه بوده است.

ص: 46

عکس

سند یکم ظل السطان- صفحه ی اول

ص: 47

عکس

سند يكم ظل السلطان - صفحه دوم

ص: 48

آسوده شوند والا از تصدق فرق مبارك و از مراقبت غلام این ها کسی نیستند که قدرت خلاف داشته باشند، بلی اگر دست داشته باشند و غفلت از حال آن ها بشود بسی کار ها خواهند کرد ولی غلام دقیقه (ئی) نمی گذارد که آن ها بخیال خود حرکت کنند که بتوانند حرکت خلافی کرد و تا این آخر سال یونت ئیل که این ادارات و این طوایف سپرده ی غلام است انشاءالله از توجه خاطر مبارک نمی گذارد سرموئی خلاف و بی نظمی واقع شود و اگر خدای نخواسته صدائی بلند شود خود مسئول است و خود رفع خواهد نمود، غلام خود متعهد است که سرموئی از آن ها خلاف سرنزند و اگر فرضاً اتفاقی هم بیفتد خود رفع خواهد کرد چنان که در فلاحیه و محمره آن همه اتفاقات افتاد و غلام نگذاشت که بعرض حضور مبارك رسد و به تدبيرات عملی همه را رفع نمود ، در کرمانشاهان هر روز اتفاقی می افتد و رفع می شود. البته ده ولایت ،است هشتاد منزل عرض وطول است (1) هزار نوع مردمان وحشی و کوهی و بیابانی هستند نمی شود اتفاقی نیفتد اگر در صدد بر نیایم ورفع نکنم مورد بحث خواهم بود و الاکار است اتفاق می افتد ، نهایت غلام کار بزرگ را كوچك كرده و پیرایه بر او نمی بندد و حکایت قلیچ خان ترکمان (2) نمی کند

عکس

حسین قلیخان ایلخانی

ص: 50

و برای گرفتن او خلعت و منصبی نمی خواهد و اگر غلام کار کوچک را بزرگ نکند و دسته قرار ندهد نباید مقصر باشد.

این که مقرر شده بود در حق پسر های حسین قلی خان چه خیال دارد (؟) این ها بحمد الله چندان قابل الذکر نیستند که مورث خیالی باشند ، دو نفر آن ها محبوسند (1) و يك نفر دیگر با مادرش آمده و در اصفهان مثل سایر اواسط الناس راه می رود (2) دو نفر برادر (3) دیگر که بیرون هستند که باید قرقی بدست گرفته عصر ها در کنار چاه ها گنجشك بگيرند،محل اعتنا نيستند که شخص را به خیال وادارند ، نهایت تکلیف در غلام است که از جزئیات امور غفلت نداشته باشد و نخواهد کرد، این ها هم در حبس هستند تا غلام بطهران شرفیاب شود اگر چنانچه عرض و استدعای خود غلام است که طهران متوقف باشد بهرکس این خدمت رجوع شود البته دستور العمل آن ها هم مرحمت خواهد شد و اگر خدای نخواسته استدعای غلام قبول نشد و امر به رجوعم فرمودند بعد از رسیدن به اصفهان و مراجعت ایل آن ها را رها می نماید بهرجا می خواهند ،بروند، اگر در اصفهان توقف بکنند لقمه نانی بآن ها داده شود که گذران کرده زندگی نمایند و راه بروند و اگر هم میل دارند نزد هواخواهان و محرکین خود بروند خواهند رفت ، کلیتاً مقصود این است که امورات این ها چندان محل اعتنا و قابل خيالات نیست ، از تصدق فرق مبارك آن که رب النوع آن ها بود (4) به این سهولت از میان رفت و این هایی که هستند قابل الذکر نیستند، نهایت تا رفتن و مراجعت ایلات و شرفیابی این غلام در طهران این دو نفر (5) باید محبوس باشند و آن سایر هم بحالت حالیه ی خودشان راه بروند تا سال نو شود و ایلات مراجعت نمایند تکالیف و وضع معلوم خواهد شد. خاطر مبارك از هر جهت مطمئن و آسوده باشد که نقلی نیست - الامر الاقدس الاعلى مطاع مطاع . (6)

ص: 51

عکس

سند دوم ظل السطان - صفحه اول

ص: 52

عکس

سند دوم ظل السطان-صفحه اول

ص: 53

ص: 54

مبتلا شد و دو پسر او را هم که یکی از آن ها واقعاً صد در صد از پدر مفسدتر و حرام زاده تر و واجب القتل تر بود این غلام محبوس نموده و حالا سال پنجم است که در محبس بسر می برد و گویا چاره ی کار او هم منحصر به همین است که در همان حبس عمر او تمام شود (1) از آن طرف هم بعد از وقوع این واقعه غلام قسمی بی طمعی و بی غرضی بخرج داد که بر دوست و دشمن معلوم شد که مقصود غلام از این کار جلب نفع یا غرض با کسی نبوده است فقط چون حسین قلی خان خائن دولت بود بسزای خود رسید ، دیناری دست بمال او نخورد و ذره ئی دخل و تصرف کسی در کار او نکرد، اعمالی که با او بود بهمان ترتیب محض آن که شیرازه ی کار خوانین آن ها بر هم نخورد به برادرهای او رجوع نموده (2) همان منصب و مواجب و شغل و طایفه و ابوا بجمعی و سرتیپی و سوار بلکه با تقویت و همراهی زیاد تر حسب امر مبارک به برادرهای او تفویض گردید و در این چند سال آن چه لازمه مهربانی و رعایت بود از آن ها کرده بلکه در هزار مواقع از خطا های آن ها چشم پوشی کرده بروی خود نیاورده و بعرض حضور مبارك نرساندم ولی خبث طينت و ناپاکی ذات که مفطور و مجبور این سلسله است نمی گذارد که آرام بگیرند نه چنان جنون و غروری در فطرت آن ها است که بتوان تحمل نمود ، از جمله حسين قلي خان در زمان حیات خود طوایف قشقائی و ممسنی را برده بدور خود جمع کرده بود ، چنانچه عرایض مرحوم فرما نفرما (3) از بابت طوایف بروجرد و عرایض نواب حاجی معتمد الدوله (4) از بابت طرایف کوهکیلویه و قشقائی چندین مرتبه بعرض حضور مبارك رسید و مسبوق هستند .

پس از انهدام او خواست که هر تفرقه طایفه که نزد آن ها جمع شده بمحل خود معاودت دهد ایلخانی (5) وایل بیگی (6) جدید بصدا در آمدند که این فقره در اول کار اسباب شکست ما است اگر در اول کار این و هن بما برسد نمی توانیم نظم کار بختیاری را بدهیم ، غلام هم چون اول کار آن ها بود نخواستم سخت گیری کنم ولی به آن ها نوشتم

ص: 56

که این طوایف که در نزد شما هستند مالیات بدهند یا باید مالیات آن ها را قبول کنید يا طوایف را رد کنید چون هنوز اول کار بود و قوتی نگرفته بودند سالی پنج هزار تومان قبول کردند، همینقدر که مسلط بر کار شدند و تقویت کلی دیدند بعد از دو سال انکار کردند و غلام هم بملاحظاتی چند ساکت شدم و این سکوت غلام بیشتر اسباب جسارت و غرور آن ها شد و بنای خیرگی و بی اعتنائی به احکام دیوان گذاردند بلکه تجاوز کرده نامربوط گوئی را هم شعار خود کردند، از جمله چند فقره این مسئله شنیده شده است که هر وقت اسم مبارك يا نام غلام برده می شود بته (بوته) خاری از زمین کنده می گویند شاه و ظل السلطان پیش ما بقدر این خار قدر ندارند و زرده کوه (1) را نشان می دهند که این شاه است ، و في الواقع حالا یاغی خادم شما هستند و در این چند سال هم که بواسطه با مزعل (2) راه دارند بتوسط او قدری تفنگ مارتین و غیره تحصیل کرده بیشتر باین اسلحه مغرور شده در خلاء و ملاء می گویند فلانی همینقدر از ما ممنون باشد که ما او را آسوده بگذاریم. دیگر حق تحکمی بما ندارد ، سرباز فوج چهار محل را می گیرند می برند حبس می کنند که چرا سرباز شده ، وقتی سرباز عارض می شود که من این معامله را کرده اند بروی بزرگوار خود نمی آورم و خود را به نشنیدن میزنم و به صارم الدوله (3) دستور العمل می دهم و به آن ها چیزی می نویسد جواب می گویند ، صارم الدوله فلان خورده سوار چاره محلی ... (4) را می گیرند اشکنجه می کنند وقتی کریم آقای میرپنج آن ها می نویسد جواب می گویند میر پنج و میر شش و میر هفت نمی شناسیم و از این قبیل مزخرفات که واقعاً شرح دادن آن ركيك است ، و غلام در این مدت هر چه از این مطالب شنیده همه را بسکوت و نشنیدن گر چه گذرانده و هر چه غلام بیشتر سکوت می نماید شدت عمل آن ها زیادتر می شود و روز بروز بخیالات دیگر افتاده سوار و تفنگچی جمع می کنند و قلعه می سازند و می دانداری می کنند و مبارز می طلبند.

ص: 57

حقیقت این است حوصله را بر غلام تنگ کرده اند و حال این که دولت امروز این غلام را بزرگ کرده و میر قلیچ خود قرار داده این نوع حرکات در زیر گوش این غلام از چهار نفر مردمان دیوانه صادر بشود و حال آن که خودشان هم می دانند ده نفر دوست در تمام بختیاری ندارند و هر وقت از طرف دیوان یکذره اهانت در حق آن ها بشود تمام این اشخاص که اسب آن ها را سوارند و تفنگ آن ها را در دوش دارند از دور آن ها خواهند پاشید ، طاقت غلام طاق شده ملاحظه می کنم دولت روس اگر چه دولت بزرگی است ولی طرف مقابل او هم تراکمه آخال و تکه (1) شش صد هزار خانوار را اسلحه چین نموده و نتوانستند مخالفت کنند دولت ایران سه نفر پادشاه زاده نمی توانند ایلات خود را اداره کنند ، حضرت ولیعهد (2) هر چه می خواهند ایلات شاهسون را تخته قاپو فرمایند از عهده بر نمی آیند حضرت نایب السلطنه (3) شاهسون بغدادی و ایل زرکر را در زیر سر خودشان نمی توانند منظم نگاه دارند ، ظل السلطان که میر قلیچ دولت ایران است می خواهد دو نفرخان بختیاری را زیر اطاعت بیاورد نمی شود ، بدیهی است اگر خدای نخواسته يك اتفاق داخلی و خارجی برای ما بیفتد اول کسی که ما را احاطه کند و بخود مشغول نماید همین ایلات خواهند بود ، وقتی هم که میخواهم یک اردوی دوسه فوجی در چمن کندمان بفرستم که اقلاً آن ها را بترسانم برای مخارج شبی پنجاه من جو و يك خروار کاه که علیق اسبان داده شود اولیای دولت صلاح در بودن اسب توپخانه در اصفهان نمی دانند .

تقویت های ظاهری هم که چند سال است متروك شده و حال آن که برای غلام با این کارهای بزرگ و دشمن های خانگی که دارد تقویت ظاهری بسیار لازم است تقویت باطنی برای غلام مفید نیست اگر در قلب مبارک هزاربد بغلام بفرمایند و يك کلمه روبروی مردم تمجید فرمایند برای غلام هزار فوائد دارد .

چند فقره در باب کسر توپخانه اصفهان عرض کردم و اگنر (4) هم که آمد دید

ص: 58

و تصدیق خود را را پرت کرد، اولیای دولت صلاح ندیدند و مضامین گفتند و گمان کردند که ظل السلطان يك قرال (1) جداگانه غیر از دولت ایران است و حال آن که غلام شخصاً هیچ ،نیست غلام خادم وجود مبارك است اگر خدای نخواسته اسب دولت منحصر بيك رأس بود آن اسب را باید غلام تیمار و زین کند و اگر دولت يك نان داشته باشد باید نصف آن را بغلام مرحمت فرمایند باری از اصل مطلب دور افتادم مقصود در سر خوانین بختیاری و حرکات زشت و الفاظ ركيك و غرور آن ها است که در این باب چه می فرمایند و تکلیف چیست (؟) اگر باید غلام به همین بی غیرتی بسازد و هرچه می شنود و می بیند ساکت باشد و روز بروز آن ها قوی تر شوند و با لمآل قسمی شود که علاج پذیر نباشد اطاعت دارم هر چه میل و امر مبارک است رفتار می کنم و از خود چیزی ندارم و کسی نیستم و اگر باید آن ها را بجای خود نشاند برای غلام ممکن است بدون این که اضافه قشونی بخواهم یا مخارجی برای دولت بتراشم آن ها را تأدیب خواهم کرد . از تصدق فرق مبارك اسباب تأديب آن ها حاضر است بقدر مخارج قشون هم از دهات پر حاصل آباد آن ها که در چار محل و مزدج دارند پیدا می شود و بعد از تأدیب آن ها آن دهات و هر چه محصول داشته باشد مال دولت خواهد بود در این باب هم چشم به اسب و مادیان و پول و جواهر و ملك آن ها ندارم چرا که اسب ها را سوار شده فرار می کنند نقدینه ی آن ها هم در کوه ها مخزون است و جز خودشان کسی سراغی ندارد، دهات آن ها هم معین است اگر باید ضبط شود البته ضبط دیوان خواهد شد ، پس برای غلام صرفه جز زحمت زیاد ندارد ولی با این وضعی که اینها پیش گرفته اند این بی غیرتی را نمی توان تحمل کرد که دو نفر خان پوسیده هزار نامربوط بدولت و اجزای دولت بگویند و مطیع نباشند و در حقیقت در پهلوی غلام باغی مطیع نما باشند ، بلی چیزی که هست این است که یحتمل این کار سه چهار ماه طول بکشد که حضرات را تعاقب نمائیم یا دستگیر یا فراری شوند و الآن هم چون فصل مقتضی است و هواخوش است اگر کاری

ص: 59

باید کرد موقع حالا است .

این که از حضور مبارك كسب تکلیف می کنم و دستور العمل می خواهم برای نا خوشی ذات البعد است چرا که می دانم وجود مبارك ميل بخواندن نوشتجات و قبول دو ساعت زحمت ندارند همان نظم سطحی و رسیدن قسط را می خواهند و برای اولیای دولت همین کافی است اگر بیش از این می خواستند غلام را آرام نمی گذاشتند و اصرار ها می کردند و به سفر ها مأمور می نمودند و کار های بزرگ می خواستند همین قدر که غلام دست بکار زدیا دستگیر می شوند و یا خودشان را به اصفهان خواهند انداخت و بتوپخانه یا مسجدی خود را پناهنده خواهند نمود یا فراری خواهند شد و کلیتاً مقصود غلام از فراری شدن آن ها است که لابد بعد از فرار کردن خود را به حضرت والا ها و جناب جلال تم آب ها پناهنده شده چیز ها جعل می کنند دشمنان غلام هم که همیشه مستعد مضمون تازه هستند کار نشده را هزار جعلیات درست می کنند، وای بوقتى كه يك همچو کار بزرگی مضمون بدست آن ها بدهد هزار و يك اسباب زحمت برای وجود مبارك فراهم می نمایند و وجود مبارك را ملجاء به بعضی احکام خواهند کرد، غلام هم که در اطاعت او امر و نواهی وجود مبارك خودداری ندارد ناچار است اطاعت امر مبارك را بنماید آن وقت بالمره خراب و تمام خواهد شد اگر میل مبارك بر انتظام و تأديب اين ها است و تا آخر کار همراهی خواهند فرمود چنانچه چندین دفعه از این اتفاقات افتاد و همراهی فرمودند مثل فقره میر محمد حسین و فقر: خوانين لرستان و فقره همین حسین قلی خان و عمل فارس و عمل کرمانشاهان و غیره و غيره كمال تقویت فرمودید ، بحرف ها و به - جعليات مغرضین گوش ندادید حسن خان را از تبریز مغلولاً به طهران آورده محبوس فرمودید ، غلام حاضر است که این خدمت را مثل سایر خدمات اگر چه پرزحمت تر است انجام بدهد و اگر غیر از این است و وقتی حضرات فراری و ملتجی بجائی شدند و حضرت والائی یا جناب مستطابی را شفیع نمودند، قبول خواهید فرمود هیچ دست

ص: 60

با این کار نزده به همین بی غیرتی می سازد و این مهملات را می شنود و ساکت است .

غلام رسم ندارد که هر مطلبی را هر ماه هر سال بحضور مبارك عرض كند، تا کار سخت نشود اسباب تصدیع خاطر مبارك نخواهد شد، کار این اشخاص با این وضعی که پیش آمده خوب نیست و وضع این ها بد است پن جسال است حکومت بختیاری و چهار محال و مزدج با اینها است یک دفعه نزد غلام نیامده اند و غلام هم بملاحظه این که اگر آن ها را احضار کند نخواهند آمد و اسباب افتضاح است آن ها را نخواسته است ، حالا دیگر دو سال است بنای نامربوط گوئی را گذارده اند بختیاری را هم تمام کرده آن چه اشخاص به کار بودند از پای در آوردند ، چراغ علی خان بختیاری که رئیس طائفه چهار لنگ بود بالمره تمام کرده بیست هزار تومان اموال و خانه او را غارت کردند ، میرزا آقاخان که رئیس طائفه جانکی گرمسیر بود بالمره غارت شده چهار سال است در شیراز نزد جناب صاحبدیوان است ، توشمالان (1) و خوانین خود را تمام کرده هر چه رعیت پادار (2) بود آورده بی جیره و مواجب سوار تفنگچی یا پیاده تفنگچی خود کرده اند حالا که می بینند کسی در مقابل ندارند بنای یاوه گوئی بدولت و اسلحه جمع کردن و قلعه ساختن گذاشته اند و بدیهی است که این وضع خوش وضعی نیست دنیاست هزار خوب و بد دارد و هزار کم و زیاد دارد این قسم در وسط معموره و عین آبادی مملکت ما باشد از حزم و احتیاط دور است، اگر يك امر جزئی در سرحد ما اتفاق بیفتد بعوض این که خودشان با طایفه برای جان فشانی حاضر شوند ما را بخود مشغول خواهند کرد، بحمد الله ما هم دولتیم ما هم سلطنتیم همه چیز داریم چرا باید ذلیل دو نفر بختیاری باشیم (؟) غلام هم عرض می کنم که بدون معاونت خارجی این کار را تمام می کنم و آن ها را گوشمال صحیحی می دهم.

چنین تصور نفرمائید که غلام آستان يك آدم سفاك خونخواری است و يك ندی است قتل و غارت نکرده دلتنگ شده و حالا بهانه بدست آورده است میخواهد

ص: 61

صفات ذمیمه ی خود را بروز دهد چنین نیست تاریخ حکومت و زندگی غلام در پیشگاه حضور مبارك واضح است حالا هم بی نظمی و شرارت ظاهری از آن ها صادر نشده مالیات خود را می دهند نظم طایفه را هم دارند. نهایت فضول و جسور شده اطاعت احکام ندارند و در نزد الوار عبارات ركيك مي گويند و دور نیست این حرکات دو سه سال دیگر اسباب زحمت بزرگی برای غلام بشود بلکه اسباب زحمت بالمآل برای وجود مبارك و حضرت والا ولیعهد باشد از این جهت است که می خواهد گوش مالی به آن ها داده و آن ها را بجای خود بنشاند این است که کسب تکلیف می نماید و مشروط بدو شرط ،می دارد، اول آن که دستور العمل مکفی از حضور مبارک می خواهم دیگر این که اطمینان در آتیه داشته باشم که معاندین نتوانند اسباب مضمون و زحمت فراهم بیاورند و غلام در سر این کار خراب شود، باز هم چندان اصراری ندارم و می دانم دنباله ی این کار را دیوان نخواهد آورد و بال مآل اسباب خرابی غلام خواهد شد اگر می فرمایند باز ساکت بوده از مآل اندیشی غمض عین نماید و به همین قسم راه برود عرضی ندارم و اگر اجازه و دستور العمل می فرمایند از آن ها تنبیهی خواهد شد که بعد از این تکلیف خود را بدانند ، کار غلام در دولت کلیتاً قسمی شده است که مرگ خیلی گواراتر از اظهار بعضی عرایض است ، اتصالاً بايد بجهة نظم مملكت اسباب ضجرت قلب مبارك شده خاطر مبارك را مکدر و ملول ،نمایم مثلا مظفر الملك (1) برای نظم ایلات لرستان پنجهزار تفنگ لازم دارد ناچار می شوم جسارت می کنم مرحمت نمی شود ، دو ضرر می برم یکی تكدر خاطر مبارك ، يكى مفتضح شدن پیش مظفر الملك كه زبان او نزد غلام دراز می شود و يك اتفاقی که می افتد نمی توانم از او مؤاخذه کرد ، حسام الملك (2) حالا در باب فشنگ قزافی نوشته است عین ملفوفه او را تقدیم نمودم ملاحظه خواهند فرمود، حیرانم جواب او را چه ،بنویسم این است که در سر این کار خوانین بختیاری هم این همه عرض و جسارت می کنم شاید لازم شد بیست هزار فشنگ و پانصد گلوله توپ در این

ص: 62

سفر صرف شود، علاوه بر آن که عوض آن مرحمت نخواهد شد اسباب تغير وجود مبارك هم خواهد گردید مثل اسب توپخانه که در اصفهان نیست و اگر لازم باشد اردو حرکت بدهم حیرانم چه باید کرد (؟) شرحی در این مسئله بجناب امین السلطان (1) خوزستان در کلیه زمین است بختیاری که جای خود دارد و در شرارت و هرزگی معروف و مشهور است و در صورتی که این طور فضولی ها و خودسری ها پیدا کرده اند و شما تنبیه آن ها را را لازم دانسته اید ما هم لازم می دانیم، خاصه آن که متعهد پیشرفت و بی خرجی و کم زحمتی آن ها شده اید البته ما هم تصدیق رای شما را داریم و اجازه می دهیم ولی چیزی که لازم است این است که آن ترتیبی که شروع و اقدام به تنبیه آن ها خواهید کرد باید ما را مطلع کنید و بنویسید و مفصلاً که به چه قسم و چه وضع وچه ترتیب این یال خودتان را اجرا خواهید کرد و از کجا شروع و بکجا منتهی خواهید نمود (؟)

ص: 63

قشون بر سر آن ها می فرستید یا املاک آن ها را ضبط می کنید یا حکم بقتل و غارت آن ها می کنید (؟) آیا راه آن ها را مسدود می کنید (؟) بهر ترتیبی که خیال دارید آن ترتیب را بنویسید که هم بدانم و هم شاید چیزی بنظرمان بیاید و علاوه آن کنیم . عجالتاً چون شما بلدیت کامل از وضع آن ها دارید باید ترتیب این کار را معین کنید بفرستید ما هم اگر فکر و اصلاحی داشته باشد خواهیم کرد و يك مسئله است که نوشته اید در این فقره خیلی محل ملاحظه است و آن این است که نوشته اید تفنگ ته پر زیادی بتوسط مزعل تحصیل کرده اند ، در این فقره از خارج هم شنیده ایم که بسایر ایلات و خود عربستان (1) هم از همین محمره توسط مزعل تفنگ فرستاده می شود و چقدر بد است که این ایلات حرام زاده ی شریر از بختیاری و قشقائی و اعراب والوار صاحب تفنگ های ته پر بشوند در صورتی که قدغن است و از هیچ بندری حتی تفنگ شکاری نمی گذارند داخل شود ، این بندر محمره مثل يك مرز آزادی شده است که از اختیار دولت خارج باشد و هر چیز قدغنی را که بخواهند از آن بندر حمل می نمایند عیب این از هر کار بیشتر و سد باب آن از هر کار لازم تر است وقتی که می گفتیم گمرگ این جا در دست مزعل نباید باشد به همین ملاحظات بود

لااقل باید آدمی از خود می فرستادید در سر گمرك آن جا که نگذارد اسلحه و غیره حمل نمایند و به این اشرار پدر سوخته بدهند. یکفقره هم اطمینان خواسته اید که اگر این خوانین بختیاری فراری شوند شاهزاده ها یا وزرا از آن ها حمایت و کارشکنی نکنند . از این فقره به کلی آسوده باشید هیچ کس قدرت ندارد از بابت تقویت ظاهری و باطنی ما نسبت به خودتان نوشته اید ، این فقره تقویت های ظاهری و باطنی ما بقدری آشکار است که اسباب حسد و عداوت سایرین شده است، البته آسوده باشید نهایت تقویت خواهد شد.

از بابت اسب توپخانه هم به امین السلطان فرمودیم که محمد حسن خان را حاضر کرده و حتماً بگوید اسب های اصفهان را بزودی حاضر ،کند از بابت فشنگ بجهة

ص: 64

بروجرد و کرمانشاهان ،هم، هیچ وقت از طرف ما همچو فرمایشی نشده است که فشنگ ندهند بلکه تفصیل آن این است که بشما نوشتیم که چون فشنگ زیادی همچو بنظر می رسد که در اصفهان داشتیم و بعلاوه توسط خود شما هم خریداری شد صورت فشنگ و موجودی اصفهان را نوشتم چقدر موجود است (؟) نوشته بودم که صورت بفرستند آن وقت هر قدر کسر و لازم است داده خواهد شد حالاهم این صورت را نوشته با همان پست بفرستید تاکسر آن داده شود زیاده فرمایش نیست. امضاء ناصر الدین شاه پس از توشیح با خط شاه این جملات افزوده شده است - تا ترتیب و وضع بختیاری را بعرض نرسانید و مفهوم نشود که به چه وضع تنبیه خواهید کرد اقدام نشود (1)

ص: 65

توضيح - ظل السلطان در جمادی الثانی 1305 در اثر گزارش ژنرال واگنر افسر اتریشی که برای بازدید قوای نظامی ظل السلطان به اصفهان رفته بود از فرمانروائی بر استان های وسیع جنوب و غرب برکنار شد زیرا واگنر نوشته بود.

«ظل السلطان از اسباب سلطنت فقط تاج و تخت کم دارد »ظل السلطان پس از عزل از حکومت های وسیع قریب یک سال در طهران بیکار بود و تنها عنوان حاکم اصفهان را داشت با عزل وی اسفندیار خان و علیقلی خان با وساطت اتابك آزاد شدند و اسفندیارخان بریاست ایل بختیاری برگزیده شد و علیقلی خان فرمانده فوج سواران رکابی بختیاری در طهران گردید. »

ص: 66

عکس

صفحه اول - سندسوم ظل السلطان

ص: 67

عکس

صفحه دوم - سندسوم ظل السلطان

ص: 68

عکس

صفحه سوم-سند سوم ظل السطان

ص: 69

عکس

صفحه چهارم - سندسوم ظل السلطان

ص: 70

است می تواند متزلزل دارد و دو سال دولت ایران را بر هم زد و حال آن که از اول فرار حمزه آقا (1) تا وقتی که شیخ عبید الله را قشون دولت فرارداد دو ماه طول نکشید بی خبر جمعیتی فراهم آورد و دزدی و شرارتی نمود و تا قشون دولتی مأمور شد فرار کرد دیگر قابل این تفصیلات نبود که تزلزل به تخت و تاج چهار هزار ساله بیندازد این اخبارات را در روزنامه رسمی دولتی می نویسند و نشر می دهند و مقصودشان این است كه يك نفر رعیت ما هر ساعت بخواهیم تاج و تخت ایران را بر هم خواهد زد، چون عبارت غریبی بود همان روزنامه را تقدیم داشتم ملاحظه فرمائید . الامر الاقدس الاعلى مطاع .

ناصر الدین شاه در حاشیه گزارش ظل السلطان مطالبی نوشته که این جملات از آن مطالب خوانده می شود .

«ملاحظه شد صحیح نوشته اید و همین است که ملتفت شده اید لیکن بهتر این است که عثمانی ها تخت و تاج خود را حفظ کنند

ص: 72

عکس

سند چهارم ظل السلطان

ص: 73

تعمیرات بدانند، يك مسئله عمده هم عمارت خرابی های ایل کلهر است که آبادی طایفه موجب آبادی محل می شود در این فقرات چند ساله و مخالفت رضا قلی خان با محمد حسن خان و طمع و تطاول حکام رعیت را متفرق و پریشان کرده اند و سبب عمده در بی انتظامی اطراف همین فقر و پریشانی ایل است.

اول اثر و بهترین ثمر حکمرانی شما این است که هر سال بشنویم فلا نقدر تفرقه ی فلان طایفه جمع شد، بلکه چون مردم محل امن و سلامت دیدند از خاک دیگر باینجا رو کرده اند همین که انشاءالله این مقصود را حاصل کردید منافع و عواید مملکت را خواهید دید و آن چه از ظلم و جور یک دفعه نتوانسته اند پردازند مستمر و متواتر از فایده ی انصاف عايد شما و دولت شده است، این مطلب را که اساس دستور العمل شما است باز تکرار کردیم و باز تأکید می کنیم که یک دقیقه غفلت نکنید.

تعمیر کاروانسرا ها و راه ها از هارون آباد والی کرند و پای طاق بحکم کلیه باید مرعى و منظور باشد خاصه تعمیر راه کالسکه که در مسافرت خودمان تا عتبات عالیات با خرج کلی ساخته شد و می نویسد خراب شده است و منتها دویست تومان خرج تعمیر ،دارد بی فوت وقت قدغن کنید خود بهار راه را مثل اول بلکه بهتر تعمیر کند و قراری بدهید که مستمراً مراقبت شود و خرج دولت در راه سازی بهدر نرود، اگر چه راه را همیشه باید آبادی حول و حوش نگاهداری کنند ضرر ندارد که مستحفظ دیوانی هم برقرار کنید و بعد از این بی مراقبتی سبب خرابی نشود ،تعمیر رباط زهاب و جبران خرابی خود آن جا هم محتاج بتأكيد و فرمایش مخصوص است، زهاب باید خیلی آباد شود و آن ناامنی و علل دیگر که باعث حدوث خرابی های پی در پی شد مرتفع گردد همه قسم اسباب کار دارید و هر چه در اجرای خیالات خوب و آبادانی ها و تنظیمات عرض کنید در حضور ما مقبول است، برای نظم عمل كوران (1) و بعضى ملاحظات داخلی تحقیقات

ص: 75

صحيحه ی خود شما سند است و آن چه را که دانسته و مناسب دیده باشید اجرا خواهید کرد، در این نوع مسائل لازم نیست از طرف ما حکم و فرمایش بشود -3 رجب یونت ئیل 1299

ص: 76

عکس

سند پنجم - یادداشت ناصر الدین شاه با خط امین الدوله

ص: 77

ظل السلطان - این عقیده شما صحيح است همینطور البته دستور العمل بوالى بدهید، عثمانی ها که می خورند که می خواهند.... (1) بکنند، شما که حاکم آن صفحات ،هستید مسئول دولت هستید که نگذاريد يك وجب دول خارجه قدمی پیش گذارند باقی سئوال و جواب با دولت است بشما حرحی نیست خیلی زود تلگرافی دستورالعمل والی را همینطور بدهید و این دست خط راهم بدهید جناب وزیر خارجه ملاحظه کند.

ص: 79

عکس

سند ششم ظل السلطان

ص: 80

فرستاد که من استخاره کردم باید مراجعت باصفهان کنم، گفتم چه آمدنی بود چه رفتنی(؟) گفت : می خواستم زیارت عتبات بروم استخاره کردم خوب نیامد و از این جا مراجعت می کنم غلام هم همان تخت و چادر ويدك و ما يحتاج را همراه او نموده مخارج مراجعت او را دادم و روانه اصفهان شد.

از خاکپای همایون استدعا دارم که در صدد تحقیق این مطلب بر آمده اگر ذره (ئی) از این تفصیل که عرض شد کم و زیاد باشد غلام همه قسم مورد سیاست و تنبیه خواهد بود، تحقیق این مطلب هم باین قسم آسان است که دست خطی محرمانه بخود او صادر فرمایند که تفصیل و جهت ذهاب و ایاب این سفر توچه بود تا این که خودش تفصیل را عرض کند با این که با غلام هم کمال عداوت دارد یقین است که تفصیل را از روی صدق عرض خواهد کرد تا بر رأی جهان آرای ملوکانه معلوم و مشهود گردد که مغرضين و مفسدین در حق غلام چه قدر سعایت دارند.

واضح است که میر محمد حسین و امثال او عمر خود را صرف جغرافی و هندسه و معدن و سایر علوم ننموده اند که هوش داشته باشند شصت سال عمر آن ها صرف طهارت و نجاست می شود این است که حرکات آن ها از روی شعور نیست اگر میر محمد حسین شعور داشت این حرکت را نمی کرد که حالا مدت های مدید گرفتار جبران باشد منصب و مال و آبروی او بالمره تمام شود این تفصیل حرکت میر محمد حسین بود که جسارت گردید.

ميرزا صالح عرب و عقل او همان است که سال ها در کف روز ندقه جناب سپهسالار اصرار داشت و می گفت : ولایتی که سپهسالار در او باشد آن ولایت نجس است. جناب سپهسالار هم رند است مسئله را فهمیده یکی دو تا پوستین و پانصد شش صد تومان پولش داد حالا جزو خادمان حرم جناب ایشان و گیس سفید باشی است چنانچه شبی در منزل عمه محترمه سپهسالار بودم قمر السلطنه (1) می گفت آقا را گیس سفید باشی خود کرده ام ،

ص: 83

معلوم است گیس سفید مطیع امر آقا است هر چه آقایش بگوید او هم خواهد گفت : بی لطفی جناب سپهسالار هم بغلام واضح است بایشان گفته اند ایشان هم شهرت داده اند والا چرا حاجی ملاعلی چنین حرفی نمی زند بفرمائید او از میر محمد حسین جویا شود اگر چنین چیزی گفت صحیح است. دروغ باین بزرگی را نمی دانم چگونه جعل می کنند آفتاب را که نمی توان زیر گل پنهان کرد وانگهی تفصیلی ندارد از خود او محرمانه جویا شوند صدق مطلب را عرض خواهد نمود .

با خط ناصر الدین شاه - ظل السلطان در فقره امام جمعه و میرزا صالح همین است که نوشته اید یقین است که شما بهیچ وجه کار خلاف قاعده نخواهید کرد.

ص: 84

عکس

سند هشتم ظل السلطان

ص: 85

فرمایشاتی که از جانب سنی الجوانب مقرر است آن هم بهر وسیله که مقرر است بواسطه يا بلا واسطه اصغا نموده لامحاله اوقات را به بطالت نگذارم و خدمات خود را بهر نحو باشد انجام دهم .

کاغذی مصطفی قلی آدم غلام آستان مبارک از کرمانشاهان نوشته است چون متضمن نكات و وقایعی چند است خواهشمندم که تماماً از لحاظ اقدس اعلی ارواحنافداه بگذرد. نوشتجات نواب حشمة الدوله (1) هم که دیشب با فرستاده ی مخصوص خودش فرستاده است نیز تقدیم گردید تمام آن ها خلاصه است آن را نیز خواهشمندم که در موقعی خوش از نظر انور اقدس ، بگذرانید و نیز کتابچه ی اموالی که عشایر عثمانی از رعایای دولت علیه سرقت کرده اند مطابق ثبت صحیح در لف پاکت فرستاده شد آن را نیز لازم است که از لحاظ مبارک بگذرانند تا معلوم شود که دعاوی رعایای عثمانی ده یك این اموال نمی شود و همه روزه از جانب مأمورین دولت عثمانی در این باب اظهارات بوزارت خارجه می شود حالا اموالی که خودشان سرقت کرده اند استرداد بکنند تا ما هم تمام دعاوی آن ها را مسترد نمائیم چون این مطالب لازم بود به خاک پای اقدس اعلی معروض گردد زحمت آن را بجناب عالی داد زیاده زحمتی ندارم .

در حاشیه نامه ظل السلطان با خط ناصرالدین شاه نوشته شده است :

امين الملك - ظل السلطان صحیح نوشته باید ابتدا كل مطالب خود را فهرست مانند کتابچه بنویسد بنظر برسد جوابش داده شود ، بعد از آن مطالب و احکام دولت را که چه می خواهیم مفصلاً حکم می کنم آنوقت که همه کارهای ظل السلطان تمام شود هر وقت میل دارد و صلاح بداند معاودت خواهد ،نمود، يك فقره هم تعين منازل و سفر بهار ما انشاء الله به صفحات نهاوند و تویسرکان است

ص: 87

عکس

سند نهم-نامه ظل السلطان به امين الملك

ص: 88

صداقت و مردمی تکلیف و سرمایه نداشته و راه و رسم خدمت فروشی بلد نبوده ام ، پاس حق نعمت ولی النعم همایون و غیرت وطن پرستی علاوه شده بنده ی کمترین را بطوری مأیوس نموده که بکلی از کار افتاده داخل بی مصرف ها شده ام ، چنان که سابقاً نیز جسارت بعرض کرده بودم اگر فی الجمله دردکاری باقی است آن هم در سایه ی تشویق گماشتگان آن حضرت است.

حقوقی را که بهزار زحمت در دو سال ذره ذره از چنگ این مردم بی مروت و بی دین انتزاع کرده بودم و مدت هفت سال در تعامل و مجری بود در این اوقات بجزئى تغافل از دست دادند جناب فخری بیگ (1) نه به طوری میدان داری می کنند که بوصف ،بگنجد در مزاج جناب مستطاب وزیر امور خارجه (2) بطوری رسوخ نموده است که خود را در نزد با بعالی فعال ما یرید بقلم میدهد و از عهده ی هم بر می آید هر قدر فریاد می کنم حالا كه ترك حقوق مقدسه را بخاطر خواهی سفیر کبیر عثمانی می کنید که شاید در حضور همایون شاهنشاه روحنا فداه در مقام تمجید شما را به بيسمارك تشبيه یا تقدیم کند، اقلاً معامله ی متقابله را که اساس و مبنای معاهدات و مقاولات دولتین است متروك نگذارید ، آن نیز بجائی نمی رسد از این طرف عثمانی ها بعد از هفت سال تعامل در موارد جنایات مأمورین ما را در محاکم راه نمی دهند و از آن طرف فخری بیک می گوید باید محاکمه فیما بین ایرانی و عثمانی در سفارت دیده شود و از پیش می برد، دولت عثمانی با وجود اضمحلال و صدمات فوق العاده و با كمال ضرورت مالیه باز با جميع دول در حفظ حقوق برابری میکند و سهل است درشتی می نماید با آن که نه يک دينار پولو نه یک ذره اعتبار دارد باز ساعتی از تهیه ی اسباب حفظ حقوق و دفاع آسوده نیست همین روز ها بقدر چهار صد و پنجاه هزار لیره توپ جدید النسق از انگلیس خریده و یک صد و پنجاه هزار لیره پیش دادند و مقرری و معاش مأمورین خارجه را ماه بماه از بانک عاید می دارند ، این بنده بی مقدار با سمت سفارت کبری که نماینده ی شخص

ص: 90

همایون پادشاه روحنا فداه است و در اسلامبول بواسطه ی خدمت امروز رئیس و پیش قدم سفرا هستم که هزار گونه تکلیف و همه گونه مخارج فوق العاده دارد و اگر از سایرین در تجمل و اسباب ظاهر و حفظ شأن دولتی زیادتر نباشم کمتر نباید بود،هنوز از مقرری امسال که بالنسبه بسایر هم گنان بقدر عشر هم نمی شود، بیش از دو هزار و هشت صد تومان چیزی نرسیده هر قدر التماس کردم بگماشتگان اداره های حضرت والا حواله شود آن هم بجائی ،نرسید این روز ها که خبر تشریف فرمائی موكب والا بدار الخلافه (1) مسموع افتاد قوتى بقالب افسرده ام ،آمد امیدوارم که به اندك توجه خاطر مبارك کمترین بنده را از مذلت تکدی خلاص فرموده ناموس دولت را در نظر بیگانگان پایدار سازند.

سردار اردوی بغداد را عوض کردند هدایت پاشای مشیر را مأمور کردند، آدم با عقل و هوش و درستکار است به شمول مراحم بندگان حضرت والا امیدوازش کردم (پشت کاغذ مهر-محسن) (2)

ص: 91

عکس

سند دهم -گزارش معين الملك به ظل السلطان

ص: 92

ص: 94

عکس

سند یازدهم - یادداشت ناصرالدین شاه به ظل السلطان در باره ی جزیره ی (سلحه)

ص: 95

نزد ایشان باقی است به تخفیف به ایشان مرحمت شود فدوی که آن چه توانسته از خود داده است زیاده از آن چه تخفیف از خودداده قوه ندارد که بدهد مراتب به جناب آقا عرض شده فرمودند که بخاکپای همایون عرض شود، حال عمده ی مقصود و مطلب همين است که اگر محض دعاگوئی وجود مبارك این مبلغ نهصد تومان نقد و سیصد و بیست خروار جنس از دیوان اعلی بایشان مرحمت می شود که حکم آن مرحمت شود تا این دوروزه تدارك خود را دیده از حضور همایون مرخص شود و رفته به آسودگی مشغول دعا گویی وجود مبارك باشد، سنوات بعد را چنانچه با ایشان قرار داده رفتار خواهد کرد و سالی صد تومان نقد وصد خروار جنس را از خود به ایشان تخفیف میدهد که مابقی مالیات را بالمقطع بپردازند.

استدعای ایشان اگر در حضور همایون مقبول افتد بسیار بجا و سزاست و ایشان معمر و پریشان هستند و دعاگوی وجود مبارک می باشند ، اگر این مبلغ و مقدار به تخفيف ایشان مرحمت نشود کار ایشان مشکل است و رفتن ایشان کمال صعوبت دارد یعنی نمی توانند بروند و انشاء الله مراحم ملوکانه شامل حال ایشان خواهد شد و تصدق خواهید فرمود محض دعاگویی وجود مبارك رعایت ایشان لازم است دیگر جسارت نمی کند . الامر اقدس الاعلى مطاع .

ناصرالدین شاه در بالای گزارش نوشته است: بجناب آقا (2) اظهار دارید قرارش را بدهند.

ص: 97

ص: 98

عکس

سند دوازدهم گزارش ظل السلطان

ص: 99

عکس

سند سیزدهم - گزارش ظل السلطان

ص: 101

بر ضد دولت ایران برخیزند و بعضی اظهارات نمایند که تمام ملت شیعه بواسطه ی این امر جزئی در زحمت و مرارت کلی افتاده و سال ها ندامت و پشیمانی آن در دنیا بماند . هیچ آدم عاقل، هیچ دینداری ، هیچ وطن پرستی ، هیچ شریعت خواهی البته راضی نباید بشود که برای يك همچو کار جزئی دچار خطرات کلی بشود ، فرضاً دو نفر مرده اند یا متهم بقتل شده اند و طرف آن ها هم عیسوی می باشند یا مسلمان باشد چنان چه هر روز در سایر شهرها يك دو همچو وقایع اتفاق می افتد وقتی که متهم بقتل انکار کند و لوث شود و قاتل هم هیچ معلوم نباشد بقانون شریعت هم برای قاتل غیر معلوم حکم قصاص جاری نمی شود آنوقت باید ورثه را که ادعا می کنند کسان آن ها مقتول شده ساکت کرد و دیه ی شرعی به آن ها داد وقتی که ورثه دیه را گرفت دیگر چه حرفی باقی می ماند (؟) شما هم البته بهرطور هست ورثه را راضی نمائید که حرفی باقی نماند ، امنیت ارامنه و فرنگی ها حاصل شود و يك حرف سفارت این است که اگر يك نفر فرنگی قتلی کرد یا کار بی قاعده نمود ، دلیل ندارد که باید تمام ارامنه و فرنگی مقصر و طرف واقع شوند باید طرف همان يك نفر شخص قاتل یا بدکار باشد نه تمام مردم و اهالی خارجه که پاپی تمام آن ها بشوند و این اوضاع را فراهم آورند ، و در واقع درست می گویند که پاپی تمام شدن از روی هر زرگی و شرارت است .

در عهد نامه ترکمانچای هم که با دولت روس بسته شده است نوشته اند، اگر قتلی میان مسلمان و فرنگی واقع شود یا بر عکس ، نمی توان بقانون شرع بآن قتل رسیدگی نمود، باید موافق این عهد نامه به حکومت عرفیه با حضور قنسول طرف مقابل رجوع و رسیدگی شود و در آن جا قطع شود و اگر قاتل بودن فرنگی معلوم شد در اینجا نمی توان قصاص کرد باید قاتل فرنگی را تسلیم قونسول آندولت کرد که او را بمملکت خودشان برده به قانون مملکت خودشان قصاص نماید و این عهدنامه ایست که هشتاد سال قبل مرحوم فتحعلی شاه بسته ست و امروز غیر از آن چه در عهد نامه است نمی توان با خارجه عمل

ص: 103

کرد و اگر امروز يك كلمه از عهدنامه بخواهیم تخلف کنیم باید فوراً با دولت روس وانگلیس و تمام دول اعلان جنگ کنیم و آقایان آبا صلاح می دانند که ما با دولت ها جنگ کنیم. (1)

پس بهتر این است که الآن بفرستید جناب امام جمعه و جناب آقا میرزا محمد هاشم و جناب آقانجفی و هر کس را که صلاح می دانید حاضر کنید و این تلگراف را برای آن ها بدقت بخوانید و بعد از این که دست خط را آقایان ملاحظه کردند یقین دارم با آن دولت خواهی و عقل و درایت و کفایت و ملت پرستی که دارند البته راضی نخواهند شد که این مطلب باین درجه طول بکشد و عاقبت طوری شود که اسباب خرابی دولت و ملت شيعه بشود و ترفيه خاطر ورثه و دید شرعی آن ها را هر طور صلاح می دانند شما فوراً ادا و كارسازی نمائید و فوراً امنیت و آسودگی فرنگی ها را تلگرافاً اطلاع بدهید که سفرا آسوده شوند و ما هم از دست این اظهارات سخت و تکالیف بی معنی آن ها آسوده شویم - مهر تلگراف خانه اصفهان - 7 رجب المرجب 1313

ص: 104

عکس

تلگراف ناصرالدین شاه به ظل السلطان

ص: 105

عکس

سند پانزدهم - تلگراف ناصر الدين شاه

ص: 107

غلام چگونه عرایض کرده یا می کنند اما حمد می کنم خدا را که حقایق امور در حضور همایون پوشیده نیست وضع غلام هم از هر جهت مکشوف شده است و هنوز بخت غلام یاری نکرده و قابل نبوده که آن مراحم مکنونه و توجهات مخصوصه را مشمول شود و می تواند عرض کند به مقدار استحقاق و اولویت و خدمت بهره از مرحمت ها نبرده و باز حق خدمت و دعاگویی را بیش از همه ادا می نماید .

حالا هم استدعا و عرض و عرض شاق و بی موقع ندارد ولی مختصر عرض حسابی را هم مستدعی است توجه بفرمایند مطلب هم در حضور مبارك مشتبه نماند که غلام همه روزه جسارت بنماید و به تصدیع خود خاطر مبارك را رنجه دارد و مسلم است چون غیر از وجود مبارک پناهی ندارد هر گاه توجهی نشود ناچار به تکرار جسارت است.

قبل از تشریف فرمائی موکب مبارك به فرنگستان از بابت حساب وطلب خود بحضور مبارك عرایضی نمود و عده بذل مرحمت را بمعاودت و مراجعت با اقبال و سلامت فرمودند ، حمد خدای را بفیروزی و اجلال تشریف فرما شدند غلام جان نثار عرض استدعای خود را بتوسط سراج الملك (1) خدمت حضرت مستطاب اتابك اعظم (2) فرستاد که بعرض خاک پای مبارك برسد، از صدور دست خط جواب معلوم می شد یا تمام عرایض بنظر مبارك نرسیده و در حضور همایون قرائت نشده یا خدای نخواسته خاطر مبارك متوجه اصلاح حال غلام نیست.

غلام بی مقدار خیال ندارد در حضور مبارك حسا بسازی یا خرج تراشی نماید، ابداً همچو تصوری نداشته و ندارد حساب غلام هم چیزی نیست که محتمل خرج تراشی و زیاد روی باشد ، این عرایض غلام چهار قلم بیش نیست ، يك فقره اضافه طلب غلام از بابت دنباله حساب های سنواتی است که مبالغی مخارج نموده محاسبات را گذرانیده مفاصا گرفته ده هزار تومان طلب غلام ،مانده یکی سی هزار تومان قبض خزانه ی دولت است که در دست غلام است و در دست هر کس باشد حالت اسکناس را دارد ، دیگر

ص: 109

هیجده هزار تومان بنائی است که بحکم و دست خط شاه شهید در اصفهان شده و محل و همه حاضر است و نه پیش خود کاری کرده ام نه چیزی کم وزیاد نموده ام، بعد از این که دست خط شاه شهید صادر شد و بنائی به اتمام رسید مرحوم امين الملك (1) که حالت دقتش در امور معلوم بود و خصوصیتی با غلام نداشت مأمورین امین فرستاده باز دید کردند و تصدیق نوشته حالا .... (2) امر می فرمایند به همین حالت معوق بماند .

قبله ی عالم ارواحنافداه خود دست خط و احکام شاه شهید را بیش از همه کس باید {رعایت }بفرمایند ، به چه تقصیر این مبلغ را بغلام تحميل مي فرمايند و غلام قوه ی تحمل آن را ندارد، قبله عالم می فرمایند دولت این قوه را ندارد، تصدقت كردم وجود مبارك با امپراطور روس و سلطان عثمانی باید این فرمایش را فرمایند، نسبت بحالت غلامان که حالت ذره و آفتاب است نباید این قسم بفرمایند بهمان یک توجه نگهداری از غلامان می فرمایند ، دست تنگی دولت اگر فرضاً باشد نسبت بحالت چاکران نیست و باز حکایت دریا و قطره است و در صورتی که وجود مبارک این قسِم فرمایش می فرمایند ،پس بجا است مثل غلام با این مخارج و اولاد و عیال زیاد و نداشتن نخل وفايده تفضل و ترحم باید بفرمایند ، خدا می داند هر گاه ناچار نبود جسارت و عرضی نمی نمود .

مقرر فرموده اند حساب قسمی باشد که مخارج زیاد درش نباشد ، وجود مبارك ده دقیقه توجه فرمایند رسیدگی به این طلب غلام نمایند، هر گاه بنظر مبارك هر چه ناصحیح آمد رد فرمایند چنان چه صحیح باشد زودتر توجهی و قراری بشود ، چون در مقابل آن حقوق مردم معطل است می ترسد شکایت نمایند یا اگر قراری نمی فرمایند و مرحمتی نخواهد شد پس اگر کسی از تأخیر حقوقش شکایت نمود غلام مسئول نیست و همین اندازه محل حقوق مردم خالی است که معوق خواهد بود و چون استطاعت این ضرر را ندارد بعد از سال ها خوش حسابی قهراً پیش مردم معروف به کج حسابی

ص: 110

می شوم ، مگر این که مرحمت و معدلت شاهانه راضی به بدنامی و که حسابی غلام نشوند و عاجلاً بذل مرحمتی بفرمایند. غلام بد خدمتگذاری نیست مزد خدمات و جان فشانی غلام بیش از این مرحمت است و شاید وقتی بکار دولت بیاید ، ملاحظه فرمائید بعد از پنجاه و سه سال خانه زادی و آن همه خدمات و جان فشانی حالا که باید همه قسم خداوندی و نگاه داری از چاکر بفرمایند و از جهت مخارج و مئونه این جمع عیال و اولاد و بستگان آسوده ام نمایند آیا سزاوار است در عرایض حسابی خود مأیوس بماند و در این صورت تکلیف غلام چه خواهد بود (؟) امر امر قدر قدر همایون ارواحنافداه است (مهر) مسعود (1)

مظفرالدین شاه در کنار آخرین صفحه ی نامه ی ظل السلطان نوشته است:

ظل السلطان عريضه شما را ملاحظه کردم کاغذی که بجناب اشرف اتابک اعظم نوشته بودید آن را هم دیدم ،تعجب است از این عرایض شما باقی فاضل (2) بیست سال قبل را عرض می کنید که در حساب حالیه ی شما باید نوشت عجب تر آن که عرض می کند شاه به من کم مرحمت می کند و حال آن که شما خودتان می دانید که من چه اندازه به شما التفات دارم چه اندازه جانبداری شما را می کنم و قدر متل شما نوکری (!) را من خوب می دانم،شما هم باید فکر نوکری و دولت خواهی خودتان باشید،حساب های کهنه را متروك بدارید (8) مگر از پارسال فاضلی باشد البته ما می دهیم .(3)

ص: 111

ص: 112

عکس

صفحه ی اول سند شانزدهم ظل السلطان

ص: 113

عکس

صفحه ی دوم سند شانزدهم ظل السلطان

ص: 114

عکس

صفحه ی سوم سند شانزدهم ظل السلطان

ص: 115

عکس

صفحه ی چهارم سند شانزدهم ظل السلطان

ص: 116

عکس

صفحه پنجم سند شانزدهم ظل السلطان

ص: 117

عکس

یادداشت مظفرالدین شاه در پاسخ ظل السلطان

ص: 118

آورده تنبیه کرده با حالت ناخوش که در بستر افتاده ام بیش از قوه ی خودم و استعدادی که دولت بمن داده است و حدی که مشخص کرده است جنبیده ام ، نفس کسی بخلاف قانون بیرون نیامده است ارزانی و فراوانی هم در کمال خوبی است ، و لکن این مشایخ سفیه كه بنمك مبارك و جيقه ی مبارك كه عقل ذی عقول از حرکات آن هامات می ماند که به چه پشتگرمی و به چه اطمینان این حرکات از آن ها ناشی می شود و خود را مثل شب پره بشعله ی سخط و غضب دولت می زنند، باین جزئی حرکات غلام آرام نمی گیرند گمان غلام این است که اگر آن ها از طرف شخص همایون نصیحت یا مواخذه سخت و بازخواست نبینند آرام نگیرند و رفته رفته اسباب زحمت بزرگی فراهم می آورند .

اگر چه این غلام ناخوش است، افتاده و گرفتار پادرد و همه جور مرض است اما برای نثار جان در راه ولی نعمت و انجام فرمایشات همایونی بهرچه حکم بفرمایند اطاعت می کنم و انجام می دهم و جان خود غلام در آن راه تصدق شود اسباب افتخار بازماندگان است - غلام بی مقدار مسعود قاجار - مهر - تلگراف خاته - 19 ربیع الثانی 1309

ص: 120

عکس

صفحه یکم سند هفدهم ظل السلطان

ص: 121

عکس

صفحه دوم سند هفدهم ظل السلطان

ص: 122

عکس

ص: 124

یعنی به تلگرافچی هم دست خط به اسم ما ،بنویس ابداً به اسم خودت چیزی ننویس و خودت را آشنا ممکن ملاحظه کرده بدهید نصر الله خان ببرد بزند (1)

ص: 126

عکس

متن تلگراف ناصر الدین شاه به آقا نجفی

(سند نوزدهم ظل السلطان)

ص: 127

عکس

بيستم ظل السلطان

ص: 129

ص: 130

عکس

میرزا محمد حسین دبیر الملك فراهانی

ص: 132

زحمت و مشقت رساندن سیورسات قشون کسر می شود و دیگر محتاج باین نمی شوند که از اول سال تا آخر سال سیورسات و خوراك سكنه ی آن جا را با مال حمل و نقل به سرخس نمایند .

و دیگر این که اگر نواب مغری الیه قبل از عید وارد سرخس می شدند چون هنوز تکه (3) مراجعت نکرده بودند تصرف سرخس هم سهل و آسان بود و دیگر زحمت و مرارت تازه از تصرف سرخس برای آن قشون حاصل نمی شد و اسباب آبادی سرخس و انجام خدمتی که منظور نظر همایون است به سهولت فراهم می آمد و دیگر این که ماه رمضان هم نرسیده بود و کسالت و اسباب تعطیل در عزیمت این سفر برای نواب معزی الیه و آن قشون حاصل نمی شد.

حالا که نواب والا و شما چنین مصلحت دانسته اید كه يك روز بعد از سیزده ی عيد نوروز حرکت کنید و در این مدت هم اسباب و مقدمات این سفر را بطور قاعده فراهم بیاورید و هم قشون و نوکر تا سیزده ی عید بحال بیایند و چون زراعت صیفی را بهتر از زراعت شتوی دانسته اید اگر آن ملاحظات راهم نموده اید که از تأخیر عزیمت نواب والا امر زراعت معوق نمی ماند و از زراعت صیفی انشاء الله تعالى امر آذوقه ی آن قشون خوب می گذرد که در نصف آخر سال اقلا محتاج بحمل و نقل آذوقه ی مشهد نمی شوید و همچنین تا رفتن نواب والا تکه مراجعت به سرخس نمی کند و ماه رمضان هم كه يك روز بعد از سیزده ی عید خواهد بود اسباب تعطیل این سفر نخواهد شد ، عیب ندارد .نواب والا تا سیزده ی عید در ارض اقدس بمانند و شما هم ملزومات این سفر را درست فراهم بیاورید و انشاء الله تعالی روز چهاردهم عيد حتماً حرکت کرده بروند و اگر از آن فقرات اطمینانی ندارید و تأخير و تراخى مايه ی زحمت و مرارت خواهد شد البته هر قدر زودتر بروند بهتر است .

ص: 135

خلاصه محاسن و معایب اینکار در پیشگاه حضور همایون از نواب والا و شما دیده می شود منظور نظر همان تصرف و تصاحب دائمی سرخس است با همان استعداد و اخراجاتی که سابقاً بشما نوشته شده است بهرطور می دانید سهل تر و آسان تر پیشرفت دارد البته اقدام خواهید کرد. حروفی شعبان 1275 با خط ناصر الدین شاه «صحیح است»در این کار ابداً کوتاهی نکنند و تصرف سرخس را از همه چیز واجب تر شمارند کاری نکنند که خدا نکرده تأخیری در این کار بشود، ما از مخارج و قشون کوتاهی نداریم این کار را یک طرفی کنند . (پشت کاغذ مهر -دبیر الملك)

ص: 136

عکس

سند اول دبير الملك

ص: 137

معز الدوله را بطور خوب روانه ی دار الخلافه نمائید و بقدر ضرورت سوار و آدم هم همراه او بکنید که بسلامت بدار الخلافه بیاورند و اگر بجهة عزيمت طهران اخراجاتی هم لازم داشته باشد بدهید و صورت آن را بفرستید که از آن قرار بخرج شما حواله خواهد آمد شعبان 1275 با خط ناصرالدین شاه«صحیح است» پشت کاغذ - مهر دبیر الملك

ص: 139

عکس

سند دوم دبير الملك

ص: 140

عکس

سند سوم دبير الملك

ص: 142

عکس

سند چهارم دبیر الملك

ص: 144

عکس

سند پنجم دبیر الملك

ص: 146

عکس

سند ششم دبير الملك

ص: 148

عکس

سند هفتم دبیر الملك

ص: 150

فهرست نام ها و لقب ها

آقا (میرزا یوسف) مستوفی الممالک-...43-97

آقا میرزا محمد هاشم (مجتهد)... 104

آقا ابراهیم (امین السلطان)... 16

آقا نجفی ( شیخ محمد تقی)... 84-98-104-119-123-126

الف

ابو قداره (حسین قلی خان والی پشتکوه)...79

ابو قداره(غلامرضاخان)...79

اتابك (ميرزا علی اصغر خان)... 109-66

ادوارد براون ( خاورشناس)... 41-40

اسفندیارخان (بختیاری)... 52-66

اعتماد السلطنه ( محمد حسن خان)-...20-94-133

اقبال الدوله...12

اكبر مسعود (صارم الدوله)...41

الفت (اصفهانی)... 98

الکساندر دوم...46

الكساندر سوم...8

امام جمعه ( اصفهانی)... 84-104-123

ام الخاقان... 31-34-35

امیر دیوان(مبرزا نبی خان)...8

امیر قائن ( امیر علم خان)... 139-138

امیر کبیر-...26

امیر مجاهد (بختیاری) ...52

امیر نظام (گروسی)... 9

امیری (مهراب)... 52

امین الدوله(میرزاعلیخان) ...74-77-87-112-113-147

امين السلطان ( آقا ابراهیم)... 13

ص: 152

امین السلطان(اتابك)... 63-64-111-112

امين الملك (شيخ اسماعیل خان)...110-112

امين الملك (فرخ خان کاشی).... 133

امين الملك (میرزا علیخان)...86-87-88

انوشیروان (ساسانی)...147

ب

بانو عظمی (خواهر ظل السلطان)...46

بهبهانی (سید عبدالله )... 84

بهرام میرزا (معز الدوله)... 138-139

بهلر (اتریشی)... 74

بيسمارك (سياست مدار معروف آلمان)...90

ت

تالبوت (ماژر)...120

تیمور پاشاخان ( ماکوئی)... 13-14

پ

پادری پاسکال (خلیفه ارامنه اصفهان)...128

ج

جعفر قلی...18

جمال الدین (افغانی)... 39

جمال الدین (واعظ)...39

جنرال فالکن هاگن... 9

جواد ( حاجی میرزا جواد -مجتهد)...14

جواد طالشی بخشدار)... 18

جواهر کلام (علی) ...41

چ

چراغ علی خان (بختیاری)...61

ح

حاجی آقا نور الله ( مجتهد)...98

حاجی حسن...26

حاجی سیاح...41

حاجی محمد رحیم (ورامینی)...96

حاجی محسن خان...29

حبیب الله خان (سر دسته دار )... 96

حسام السلطنه (سلطان مراد)... 43-45-136-149

ص: 153

حسام الملك ( همدانی )... 62-66

حسن خان - ....60

حسن علی خان (امیر نظام)... 9

حسنعلی خان (شاهسون) ...138

حسین (سپهسالار)... 8-10-11-14 و صفحات دیگر

حسین قلی خان (ایلخانی بختیاری )- ...49-50-51-52-55-60

حشمت الدوله (حمزه میرزا)... 134-136-145-149

خ

خان بابا خان..46

خزعل (شيخ)...65

خسرو خان (سردار ظفر)..65

خانوف (علی)...136

د

دبير الملك ميرزا محمد حسین (فراهانی) در بسیاری از صفحات

دبير الملك (محمد حسین خان شیرازی )...133

دبير الملك ميرزا نصر الله خان (شیرازی)...133

در و مندولف (وزیر مختار)...126

دهقان سامانی...40

دوست محمد خان...138

ر

رحیم خان (طالشی)...18

رضا(حضرت)...21

رضا قلیخان (ایل بیگی)...65

رکن الدوله...21

ركن الملك (سلیمان) خان)...119-120

روساکف...46

ز

زعفران لو(امیر حسین خان)... 16

زناویف(وزیر مختار) ...43-46

زین العابدین خان (امیر افخم)...66

ژ

ژوستین (امپراتور)...147

ژولیوس رویتر... 8

ص: 154

س

ساعد الدوله (حبیب الله خان)... 52

سپهسالار(ميرزا حسين خان- مشیر الدوله) در بسیاری از صفحات سراج الملك (اصفهانی)...123

سراج الملك ( طهرانی)... 109-111-123

سر بندی (علیخان)...139

سردار اسعد ( علیقلیخان)...52

سلطان احمد خان (افغانی)...143

سلطان احمد ميرزا(عضدالدوله)...24

سلطان عبد الحميد(پادشاه عثمانی)...23

سلطان عبد العزیز (پادشاه عثمانی)...23

سلطان مراد(پادشاه عثمانی)... 23

ش

شاه شهید (ناصر الدین شاه )...108

شاهنواز خان ( افغانی)... 144

شاه محمد خان ...27

شجاع الدوله (قوچانی).... 16

شعاع السلطنه ( ملك منصور ميرزا )..32

شکوه السلطنه... 31-32

شندلر(تلگرافچی)..20-22

شوریده (شیرازی)... 40

شیخ اسمعیل خان ...111

شيخ الاسلام عثمانی... 23

شيخ جابر...65

شیخ عبید الله... - 8-12–71-72

شیخ محسن خان...78-79-89-91

شيخ محمد باقر (مجتهد) ...-82-96

شیخ محمد تقی (آقا نجفی)...97-97-120-125

شیخ محمد تقی ( پدر شیخ محمد باقر)...97

شیخ محمد علی (برادر آقانجفی) - 119

شيخ مزعل ( شیخ محمره )... 57-65

ص

صاحب ديوان ( فتحعلی )... 29-61

صارم الدوله (اكبر مسعود )...41

ص: 155

صادم الدوله ( ابوالفتح خان)... 44-46-65

صالح عرب (سید)..82-83-84

صدری (سلیمان خان ركن الملك)...120

صفائی(ابراهيم)...4-112-126

صمصام السلطنه (نجف قلی)..52

ط

طامسن (وزیر مختار)...29

ظ

ظل السلطان (سلطان مسعود میرزا)در بیشتر صفحات

ع

عباس ميرزا (ملك آرا)... 25-26-34

عباس ميرزا(نایب السلطنه )...21-134

عبدالله میرزا..87

عبد العظيم خان... 11

عزت الدوله... - 13-32-34-35-36

عضد الدوله ( سلطان احمد)...24

علاء الدوله ( محمد رحیم خان)... 50

علاء الملك(میرزا محمود خان)... 4

کنی (حاجی ملا على (مجتهد) 84

عليلقى خان (سردار اسعد)...66

عمید السلطنه (طالش)...18

عین الدوله (عبد المجيد)... 24-112

غ

غلام رضاخان ( والی پشتگوه)...79

ف

فالکن هاگن ..9

فتحعلی شاه.. 24-84-97

فخر السلطنه...35

فخری بیگه (سفیر عثمانی)...90

فرمان فرما (فیروز میرزا)... 56-65

فرمان فرمائیان (عبد الحسین)...65

فرهاد میرزا (معتمد الدله)... 143

فشار کی(ملا باقر مجتهد)... 119

ق

قائم مقام (میرزا ابو القاسم)...128

قاجار (میرزا محمد خان)... 139

قلیچ خان (ترکمان)...51-52

قمر الدوله...35

قمر السلطنه...83

قوام الدوله آشتیانی ...-129-136-147

قوام السلطنه (احمد قوام) ...136

ک

کامران میرزا... - 40-52-65

کرزن (لرد)... 41-40

کریمخان( میرپنج)... 57-119-120

کمیل (سفیر انگلیس در عثمانی)... 25-26

کنی(حاجی ملاعلی مجتهد)...84

ل

لرد در بی...9

لرد کرزن... 40

لرد کولی ...128

ص: 156

م

محسن - ( شیخ محسن خان =معين الملك) ...23- 25-26-29

محمد حسن خان... 64-74-75

محمد حسین (میر) مجتهد... 60-82-83

محمد شاه (قاجار) ...97

محمد علی میرزا (شاه)... 32-35

مخبر المدوله ( علیقلیخان) ...20-21

مسعود (اکبر = صادم الدوله)...41

مسعود (اصغر)... 4

مسعود (ظل السلطان)در برخی از صفحات

مشير الدوله ( شیخ محسن خان)... 91

مشير الدوله(میرزا حسین خان - سپهسالار ) ...8-12-13 و - برخی دیگر از صفحات

مشير الملك ( حبيب الله خان)... 93-94

مصطفی فلیخان ... 87

مظفر الدین میرزا (شاه)... 12-31-32-40-65-108-111-112-147

مظفر الملك (محسن خان )... 62-66

معتمدالدوله (فرهاد میرزا)...56-138

معتمد السلطنه( ميرزا ابراهيم -مستوفی)...136

معتمد الملك ( یحیی خان)...12-13

معز الدوله ( بهرام میرزا)... 138-139

ملك المتكلمين (واعظ) ...39

مؤتمن الملك (میرزا سعید خان) ...133

میرزا محبعلی (مهندس)... 29 -30

میر قلیچ... 58

ن

ناصر الدین شاه (قاجار) در بیشتر صفحات

ناصر الملك( محمود خان قراگزلو)...18-91-94

نایب السلطنه (کامران میرزا)... 58

نجفقلی خان ( صمصام السلطنه)... 52

نصرت الدوله (فیروز میرزا)... 65

نصرت الله خان طالش (عميد السلطنه )...18

نوز (بلژیکی)... 147

نيك پي (اعزاز)... 120

و

واگنر (ژنرال)...40-58-65- 66

والی (حسین قلی خان ابو قداره)... 79

وثوق الدوله (حسن وثوق)... 136

وزیر اعظم (میرزا علی اصغر خان اتابك) ...66

وزیر علوم (اعتضاد السلطنه)... 20

وكيل الدوله میرزا محمد خان) ...112

وليعهد (مظفر الدین میرزا)... 12-31-57

ه

هدایت (علیقلی خان)... 21

ی

یحیی خان (معتمد الملك)... 12-34-35

يوسف (میرزا) مستوفی الممالك..... 46

ص: 157