انتشارات قدیم الاحسان

رقية

پژوهشی در تاریخ ، انساب اشعار حضرت رقیه علیها السلام

سید حسن سجادی درّه صوفی

ناشر: قدیم الاحسان * صفحه آرا: مهدی نحوی

نوبت چاپ: اول * شمارگان: 3000 نسخه

سال چاپ: 1399 * صحافی ولیعصر (عج)

شابک: 5-62-7170-600-978

مرکز پخش

تهران: میدان انقلاب خیابان کارگر جنوبی خیابان شهدای ژاندارمری، پاساژ کوثر پلاک 7

تهران: میدان ،قیام بلوار ،قیام نبش بلوار مشهدی ،رحیم پلاک 43

تلفنن: 9-66971697-021

سامانه پیام کوتاه: 300007770 / WWW.ArameDel.ir

ص: 2

رقیه

پژوهشی در تاریخ، انساب و اشعار حضرت رقیه علیها السلام

سید حسن سجادی درّه صوفی

انتشارات قديم الاحسان

ص: 3

نام حضرت رقیه علیها السلام در منابع قدیم و جدید...67

1. مقتل ابو مخنف...67

2. اشعار سیف بن عمیره...68

3. لباب الأنساب و الألقاب...70

4. الملهوف (اللهوف) على قتلى الطفوف...70

5. دلایل الامامة...72

6. تاریخ مواليد الائمة...72

7. مناقب آل ابی طالب علیه السلام...72

8. مطالب السؤول فى مناقب آل الرسول علیهم السلام...73

9. كامل بهائی...73

10. كشف الغمة في معرفة الأئمة علیهم السلام...74

11. اشراق الاصباح في مناقب الخمسة الاشباح...75

12. الفصول المهمة...75

13. بحر الانساب...75

14. حديقة الشيعة...77

15. ارجوزه ی شیخ حر عاملی رحمه الله علیه...77

16. بحار الانوار...78

17. الدوحة المهدية...78

18. لسان الواعظین...79

19. مواليد الأئمة علیهم السلام و موجز تواریخ اهل البيت علیهم السلام...79

20. ملحقات إحقاق الحق...79

21. معالى السبطين...80

22. الامام الحسين بن على علیه السلام...80

23. تراجم بعض الأصحاب و التابعين...80

24. تثقيف الأمة بسيرة أولاد الأئمة علیهم السلام...81

25. جدول آیت الله سید شهاب الدین مرعشی نجفی...81

26. المنتخب طریحی...83

27. تظلّم الزهراء علیها السلام...84

28. مصائب المعصومين علیهم السلام...84

29. طوفان البكاء...84

30. مهيج الأحزان...85

31. رياض الشهادة في مصائب السادة...85

32. مخزن البكاء فى مصيبة سيد الشهداء علیه السلام...86

33. كنز المصائب...87

ص: 5

34. اسرار الشهادة...87

35. سرمایه ی ایمان و جواهر الإيقان...89

36. ماتمکده...89

37. انوار المجالس...89

38. مفتاح الجنة للنار جنّة...90

39. بحر المصائب و كنز الغرائب...90

40. انوار الشهادة...91

41. ينابيع المودة...91

42. سر الاسرار فى مصيبة أبى الأئمة الأطهار علیهم السلام...91

43. ذريعة النجاة في المقتل...92

44. افضل المجالس...92

45. رياض القدس...92

46. الإيقاد فى وفيات النبى و الزهراء و الأئمة علیهم السلام...93

47. مزامير الأولياء، مرقات الإيقان...93

48. شعشعة الحسيني...93

49. تاريخ كربلا...94

50. منتخب التواريخ...94

51. منتخبات التواريخ لدمشق...95

52. منتهی الآمال...95

53. فاجعة العظمى...96

54. الرثاء و الأسى...96

55. صفریه...96

56. ریاحین الشريعة در شرح حال بانوان دانشمند شیعه...96

57. خاتون دو سرا در احوال حضرت زینب کبری علیها السلام...97

58. عقیله ی بنی هاشم علیها السلام...97

59. ما بعد كربلا...98

60. حركة النساء في المسيرة الحسينية...98

61. شاهکار آفرینش...98

62. الأيام الشامية من النهضة الحسينية...98

63. ستاره ی درخشان شام...99

دختران امام حسین علیه السلام در منابع متعدد...100

1. تاريخ اهل البيت علیهم السلام...101

2. تاريخ الأئمة علیهم السلام...101

3. الهداية الكبرى...101

ص: 6

4. مقتل ابو مخنف ازدی کوفی...102

5. الملهوف على قتلى الطفوف...102

اعتبار لهوف...107

چگونگی دلالت...109

6. کامل بھائی...111

بررسی نسخه ها...116

7. روضة الشهدا...122

8. لوامع الانوار فى معرفة الائمة الاطهار...129

9. تسلية المجالس و زينة المجالس...130

10. المنن الكبرى...134

تحلیل گزارش...135

11. المنتخب فى جمع المراثى و الخطب...137

12. تظلم الزهرا علیها السلام من اهراق دماء آل العباء...140

13. محرق القلوب

14. مصائب المعصومين الاربعه عشر...145

15. طوفان البكاء...146

16. مهیج الاحزان...147

17. كنز المصائب...148

18. انوار المجالس...150

19. مخزن البكاء...152

20. انوار الشهادة...153

21. اكسير العبادات فى اسرار الشهادات...155

22. اعيان الشيعه...157

23. بحر المصائب و كنز الغرائب...158

24. رياض القدس...159

25. ذريعة النجاة فى المقتل...167

26. شعشعة الحسينية...167

27. الايقاد...168

28. نور الابصار...170

استدراک

29. منتهى الآمال...171

30. دمع السجوم...172

31. جنات الخلود...172

32. كنز المصائب...173

ص: 7

33. بحر المصائب و كنز الغرايب...173

34. مصائب المعصومين...174

35. جواهر الایقان و سرمایه ی ایمان...174

36. ماتمکده...175

37. مفتاح الجنه للنار جنه...175

38. انوار الشهاده...175

39. اعيان الشيعه...176

40. ناسخ التواريخ...176

41. مصائب الهداه...177

42. سر الاسرار...177

43. عمدة المصائب...178

44. ذريعة النجاة...178

45. مصباح الحرمین...179

46. انوار المجالس...180

47. مزامير الاوليا...180

48. تاریخ کربلا...180

49. تحفه الحسينيه...181

50. الوقايع و الحوادث...182

51. وقایع عاشورا...183

52. فاجعه الطف...184

53. الدمعة الساكية...185

54. وقايع الشهور...186

55. المجالس...186

56. تذكرة الشهدا...187

57. منتخب التواريخ...187

بازسازی قبر مطهر حضرت رقیه علیها السلام به نقل منتخب التواريخ...189

تأیید جریان از طریق کرامت بیبی حضرت رقیه علیها السلام...192

58. منتخبات التواريخ لدمشق...193

59. الامام الحسين علیه السلام و اصحابه...193

60. مقتل ماتمکده...195

61. الدروس البهيه...195

62. الايام الشاميه...195

63. نفس المهموم و منتهى الآمال...196

سخنی با اهل علم...198

ص: 8

فصل دوم: انساب دائرة المعارف و لغات / 203

حضرت رقیه علیها السلام در انساب، دايرة المعارف و لغات...204

1. گزارش های نسب شناسی چگونه باور پذیر و مستند می شوند؟...204

2. اهمیت نسب شناسی در چیست؟...208

3. اصل اول در اعتبار سنجی...209

4. طریقه ی نسبت در انساب...210

5. حضرت رقیه علیها السلام در انساب...210

1. ابو مخنف در کنز الانساب (م 157ق)...213

2. ابن فندق در لباب الانساب...212

ویژگی های نگارشی لباب الانساب...220

3. محمد کاظم یمانی موسوی...224

4. ابن ابی الثلج...224

5. سید منصور انباز الاشهب...225

6. سید حسین ابو سعید الموسوى...225

7. شیخ محمد حسين كاشف الغطاء...225

8. على بن محمد بن علی راشد...225

9. عمر بن یوسف بن رسول...226

10. عبدالله سراج الدین الرفاعى...226

11. ابو سلیمان بناکتی...226

12. محمد بن احمد بن عمید الدین الحسینی نجفی...227

13. اپل کوپلند...227

14. عادل العلوى...227

15. سید فتحى العبادي الرفاعى...228

16. آیت الله سید مرتضی نجفی مرعشی...228

17. علامه مجلسی...228

18. سید تاج الدین العاملی...228

19. سید جعفر بحر العلوم...229

20. شیخ ابو الحسن شریف فتونی عاملی...229

21. شیخ محمد حسین اعلمی حائری...230

22. ملا محمد تقی شوشتری...230

23. علی اکبر دهخدا...230

24. دائرة المعارف تشیع...231

25. آیت الله العظمی مرعشی نجفی...235

26. آیت الله العظمی شبیری زنجانی...235

ص: 9

27. سید مهدی رجایی...235

نتیجه گیری...236

فصل سوم: اشعار و مراثی / 239

الف. اشعار اهل بیت علیهم السلام...241

1. اشعار امام حسین علیه السلام...241

2. اشعار امام سجاد علیه السلام و حضرت زینب علیها السلام...244

چند توهم و جواب آن ها...248

پاسخ توهم اول...254

پاسخ توهم دوم...255

3.اشعار در مورد ام کلثوم...257

ب. اشعار اصحاب...257

قصیده ی سیف بن عمیره...257

نکته ی اول...261

نکته ی دوم...261

شیخ طریحی کیست؟...262

کلام برخی علما درباره ی او...262

دقت سیف بن عمیره و راویان در نقل احادیث...263

نمونه ای از روایات سیف...265

آیا کسی درباره ی این قصیده اشکال و شبهه ای مطرح کرده است؟...269

استدلال...272

نقد قصیده...273

الف. نقد محتوایی...273

ب. نقد ادبی...278

ج. نقد ساختاری...279

برآیند ارزیابی قصیده...281

نقد و بررسی اشکال مطروحه...281

مذمت تکذیب شخص مورد اطمینان...281

محور اول...283

محور دوم...285

محور سوم...287

ج. اشعار عربی...288

سروده ی خلیعی...291

سروده ی زاهی...294

سروده ی سید محسن امین عاملی...297

ص: 10

سروده ی سید حسن صدر...298

سروده ی شیخ حسین عبد السيد النصار...299

سروده ی الفرطوسی...300

سروده ی اسماعيل خليل أبو صالح...302

سروده ی عصام عباس...302

سروده ی شیخ احمد الوائلی...303

سروده ی سید مصطفی جمال الدین...304

سروده ی داود بن سیف ابراهيم صندوق الدمشقي...305

سروده ی شیخ محمد جواد سهلانی...306

سروده ی دكتور اسعد علی...307

سروده ی سید مهدى السويج...308

سروده ی ادیب ابراهیم جواد دمشقی...309

سروده ی میر سید شریف کاظمی...310

سروده ی لبیب بیضون...311

نتیجه گیری...312

د. اشعار فارسی...312

لسان الغیب حافظ شیرازی...313

محدث قمی...313

شیخ محمد حسین اصفهانی معروف به کمپانی...315

از زبان رقية بنت الحسين علیه السلام...323

محیی الدین الهی قمشه ای...325

حضرت رقیه علیه السلام در خرابه شام...328

کودک به خواب رفت...330

کودک از خواب ناز بیدار شد...331

شیخ عباس کرمانی...332

میرزا محمد حسین عنقا...333

آیت الله فانی اصفهانی...334

میرزا باقر حکمت...335

آیت الله صافی گلپایگانی...336

صامت بروجردی...338

آیت الله سید عبد الصاحب مرتضی لنگرودی...341

سید حسین کهنمویی...343

فصل: چهارم خرابه شام / 345

1. خرابه شام در تاریخ...346

ص: 11

2. خرابه شام در روایات...348

زندانی شدن اهل بیت علیهم السلام در خرابه ی شام...348

تحلیل روایات و منابع تاریخی...357

شهادت رقیه بنت الحسین علیه السلام در چه روزی بوده است؟...364

خاکسپاری حضرت رقیه علیها السلام...366

سوگواری در خرابه برای رقیه علیها السلام...369

هنگام ترک شام...369

یاد بود رقیه علیه السلام در مدینه...370

فصل پنجم: زیارت نامه های / 371

اقسام زیارت نامه ها...372

دیدگاه برخی از بزرگان درباره ی زیارت نامه ها...372

فصل ششم: بنا و تعمیر حرم در اعصار / 377

مزار موجود در تاریخ...378

گزارش هایی درباره ی مزار دختر سید الشهدا علیه السلام در شام...378

نکته ی اول: 379

نکته ی دوم...381

مزار سكينه بنت الحسین علیه السلام در قبرستان باب الصغير...382

1. تاریخ مدینه ی دمشق؛ ابن عساکر (499-571)...383

2. رحله ی ابن جبیر (... - 614)...384

مزار ملكه بنت الحسین علیه السلام در کنار مسجد اموی...385

1. الباعث على إنكار البدع و الحوادث ابو شامه (599-665)...385

2. استفتاء از ابن العطار (654-724)...388

3. گزارش برهان الدین ناجی (810-900 ق)...389

4. گزارش سید محمد حائری (متوفای قرن دهم)...391

نکاتی از این چند گزارش...394

مكان مزار ملكه بنت الحسين علیه السلام...395

قبرستان باب الفراديس...398

مشهد الحسين در باب الفراديس...402

1. تاریخ مدینه ی دمشق...404

2. الإشارات الى معرفة الزيارات...406

3. معجم البلدان...407

معانی مشهد...408

4. سنگ نوشته ی مزار در دفن سر حاکم میافارقین (658 ق)...411

5. ثمار المقاصد في طرفة المساجد...411

ص: 12

6. الأعلاق الخطيرة...412

7. نهاية الأرب...413

8. الروضتين...414

9. تاريخ الإسلام...416

10. البداية و النهاية...416

11. ثمار المقاصد...419

12. الدارس في تاريخ المدارس...420

13. إعلام الورى...421

اسنادی از دفن حضرت رقیه علیها السلام هم در مشهد الحسین علیه السلام...422

سند اول: استفتاء از برهان الدین ناجی (810- 900)...422

نکاتی درباره ی این استفتاء...426

سند دوم: سنگ نوشته مزار مطهر در 1125 قمری...427

سند سوم: حکایت سیّد ابراهیم دمشقی (13ق)...430

1. گزارش اول: شبلنجی (1252 - بعد از 1308ق)...430

2. گزارش دوم: آیت الله میرزا هاشم خراسانی (1280-1352ق)...431

3. گزارش سوم: مصاحبه با نوادگان سید ابراهیم دمشقی...433

4. گزارش هایی دیگر از ناظران عینی...436

5. کرامات نوادگان سید ابراهیم دمشقی...439

ماجرای آیت الله سید محسن امین عاملی...442

تأیید بر این ماجرا...443

فصل هفتم: گفتار علما و فقها / 445

دیدگاه علما...446

ساخت بارگاه حضرت رقیه علیها السلام به دستور آیت الله العظمی بروجردی...446

ساختن ضریح برای حضرت رقیه علیها السلام در شام به دستور حضرت آیت الله العظمی بروجردی...446

جالب توجه...447

ماجرای سید ابراهیم دمشقی...449

کلام ،شبلنجی در مورد قضیه سید ابراهیم دمشقی و اشکالات آن...452

بررسی اشتباه شبلنجی...453

دو کرامت، تأییدی دیگر...455

ماجرای آیت الله سید محسن امین عاملی...457

شهرت قبر حضرت رقیه علیها السلام و زیارت آن حضرت...459

کفایت شهرت در ثبوت بعضی از موضوعات خارجی...460

زیارت حضرت رقیه علیها السلام توسط علما بزرگان و مؤمنان...461

تشرف شیخ بهایی رحمه الله علیه به زیارت حضرت رقیه علیها السلام...461

ص: 13

تشرف محدث قمی به زیارت حضرت رقیه علیها السلام...462

دیدگاه آیت الله میرزا مهدی الهی قمشه ای...463

حضرت رقیه علیها السلام در خرابه شام...463

دیدگاه حضرت آیت الله العظمی خویی در مورد حضرت رقیه علیها السلام...463

دیدگاه علامه آیت الله شیخ محمد باقر کمره ای...464

دیدگاه علامه محقق و فیلسوف پر آوازه و اصولی کم نظیر...464

دیدگاه آیت الله العظمی گلپایگانی رحمه الله...465

دیدگاه علامه طباطبایی در مورد حضرت رقیه علیها السلام...466

دیدگاه علامه حاج میرزا ابو الفضل تهرانی در مورد حضرت رقیه علیها السلام...466

تشرف ملا محمد صالح برغانی رحمه الله به زیارت حضرت رقیه علیها السلام...467

دیدگاه آیت الله العظمی سید صادق روحانی در مورد حضرت رقیه علیها السلام...468

استفتائات از مراجع معاصر در مورد حضرت رقیه علیها السلام...468

تأكيد مراجع و علما بر لزوم تکریم حضرت رقیه علیها السلام...468

پاسخ حضرت آیت الله العظمی مظاهری...469

دیدگاه آیت الله العظمی تبریزی در مورد حضرت رقیّه علیها السلام...470

آیت الله العظمی سیستانی...473

دیدگاه آیت الله العظمی وحید خراسانی...474

آیت الله العظمی صافی گلپایگانی...474

آیت الله العظمی نوری همدانی...474

آیت الله العظمی مکارم شیرازی...475

آیت الله العظمی سبحانی...476

دیدگاه حضرت آیت الله العظمی علوی گرگانی...476

نظر حضرت آیت الله العظمی شاهرودی...477

نظر حضرت آیت الله العظمی سید محمود هاشمی شاهرودی...477

پاسخ حضرت آیت الله مبشر کاشانی...478

دیدگاه آیت الله اثنی عشری و آیت الله سید حسن شیرازی...479

تأیید ماجرا از زبان حضرت آیت الله سید محسن شامی...479

مستند حضرت رقیه مورد تأیید حضرت آیت الله علوی بروجردی...480

دكتر لبيب بيضون موسوعة كربلا...481

ضمیمه تصویر ها...482

كتاب نامه...491

ص: 14

در دورانی که هجمه افراد بر علیه تاریخ و روضه ی این بانو بسیار بود ایشان با نشان دادن مسیر و اقامه عزای این بانوی ،دردانه مرثیه سرایان شعرا و خادمان حضرتش را در این مسیر ثابت قدم کرده و با پیروی از اساتید خود موجب ترویج مرثیه سرایی برای این بانو در شب سوم محرم شدند و این سنت حسنه را پایه گذاری نمودند.

با تاسیس مؤسسه قدیم الاحسان با تولیت حاج منصور ارضی این مؤسسه در مسیر علمی کردن هنر ستایش گری و تولید محتوا و پژوهش در حوزه تاریخ اسلام و اهل بیت علیهم السلام گام های استواری برداشت

واحد پژوهش مؤسسه با اهتمام و نظارت حاج منصور ارضی و تشویق ایشان و هیأت مدیره محترم بر آن شد که کتابی علمی و وزین در باب تاریخ و شرح زندگانی حضرت رقیه علیها السلام تالیف کند. در مسیر تألیف این کتاب عنایت حضرت رقیه علیها السلام موجب شد تا با عالمی گران قدر و مورخی بزرگوار حجت الاسلام سید حسن سجادی درّه صوفی آشنا شویم. تتبع ایشان و و همت ایشان در تحقیق منابع این کتاب ستودنی است.

در این میان حجت الاسلام علی محمدی با ویرایش عالمانه و محققانه خود موجب آراستگی بیش تر این دیباچه گشتند که جای دارد بابت زحمات مخلصانه ایشان قدردان ایشان باشیم. جا دارد از همت هیأت مدیره مؤسسه قديم الاحسان آقایان دکتر حسین الله كرم حاج محمود ژولیده ، دکتر سید علی قریشی، حاج امیر عسگری که در مسیر تألیف این کتاب پشتیبان واحد پژوهش مؤسسه بوده اند و در به ثمر نشستن این میوه بهشتی نقش مؤثر داشته اند کمال تقدیر و تشکر را بنمائیم.

در آخر از آستان آن خاتون دو سرا محتاج نیم نگاهی هستیم و امید داریم این کتاب بارها به چاپ مجدد برسد و کتاب دیگری در این موضوع (روضه ها و اشعار و نوحه های اجرا شده توسط استاد حاج منصور ارضی) نیز تألیف و در اختیار علاقه مندان قرار گیرد.

مدیر عامل

موسسه فرهنگی هنری قدیم الاحسان

جواد حیدری

ص: 16

در ماده تاریخ دوم نیز به همین ترتیب کلمه ی (آواز=15) از جمع مصراع بعد کسر شده و تاریخ به دست می آید.

ماده تاریخ نخستین طبع كتاب تحقیقی حضرت رقیه سلام الله عليها تأليف فاضل گران قدر جناب آقای سجادی (دام ظله)

در عزای شاه دین سلطان مظلومان حسین *** چرخ در برکرده از غم جامه ی ازرق همی

خاندانش شد اسیر و شب از این اندوه و غم *** كوفت بركون و مكان این نیلگون بیرق همی

خاصه آن طفل سه ساله در خراب آباد شام *** كزالم رخت حیاتش شد به تن منشق همی

بهر تاریخ حیاتش این کتاب مستطاب *** یافت از طبع نخستین جلوه ی رونق همی

خواستم تاریخ آن از سوگوران حسین *** غرقه در دریای آب دیده چون زورق همی

برکشید «آواز» مداحی میان جمع و گفت *** «بر یتیم اهل بیت از ما سلام حق همی»

ه-. ق 1438 = 15 - 1453

ص: 18

عِتْرَة خِيَرَةِ رَبِّ الْعَالَمِينَ ائمة الهدى و مصابيح الدجى و أعلام التقی و ذوى النهى و أولى الحجى و كهف الورى و ورثة الأنبياء و المثل الأعلى و الدعوة الحسنى و حجج الله على اهل الدنيا و الآخرة و الأولى، بأبى أنْتُمْ وَ أُمّى وَ نَفْسي وَ أَهْلي وَ مالى و اسرتى.

و لعنة الله على من اسس اساس الظلم عليهم و اول ظالم ظلم عليهم وعلى من غاصب حقهم و جاحدهم و على من سرَّو فرح بظلمهم و قتلهم.

اما بعد، قال رسول الله صلی الله علیه و آله:

﴿إِنَّ لِقَتلِ الحُسَينِ عليه السَّلام حَرارَةً فى قُلوبِ المُؤمِنينَ لَن تَبرُدَ أَبَدا﴾ (1)

«همانا برای شهادت حسین علیه السلام حرارتی در قلب های مؤمنین است که هرگز سرد نخواهد شد».

از دیرباز اخبار بسیاری در کتاب های ادیان و فرق پیش از اسلام همچون کتاب ارمیا و اشعیا و کتاب وحی کودک که در میان یهود به نبوت هیلد معروف است درباره ی واقعه ی کربلا ذکر شده است. در سخنان پیامبر اسلام صلی الله علیه و آله و ائمه علیهم السلام بر استحباب اكيد بلكه وجوب تعزیت بر سید الشهدا صلوات الله عليه تأكيد فراوان شده است. احترام به مظاهر حضرت و منسوبین ایشان نیز به أشدِّ وجوه تأکید شده است.

درباره ی تربت سید الشهدا علیه السلام بابی در کامل الزیارات اختصاص داده شده است، که یکی از روایات آن را در این جا ذکر می کنیم:

﴿حَدَّثَنى مُحَمَّدُ بنُ جَعفَرِ عَن مُحَمَّدِ بنِ الحُسَينِ عَن شَيخِ مِن أصحابِنا عَن أَبِي الصَّباحِ الكَناني عَن أبي عبد الله عليه السّلام قال: طينُ قَبرِ

ص: 20

الحُسينِ فيهِ شِفاءٌ وَ إِن أُخِذَ عَلَى رَأْسِ الميلِ﴾؛ (1)

«در تربت قبر حسین علیه السلام، شفاست اگر چه به قدر سر میل (میلی که با آن سرمه می کشند) باشد».

همچنین درباره ی فضیلت حائر حسینی و جمادات و حیواناتی که برای سید الشهدا خون گریسته اند و حضرات آل الله علیهم السلام از آن ها به تکریم یاد کرده اند روایاتی به ما رسیده است؛ از آن جمله روایت تعزیه ی جغد بر سید الشهدا علیه السلام که در کتاب کامل الزیارات به آن اشاره شده است:

﴿حَدَّثَنى حَكِيمُ بنُ داوودَ بنِ حَكِيمٍ، عَن سَلَمَةِ بنِ أَبِي الخَطَابِ، عَن الحُسينِ بنِ عليِّ بنِ صاعِدِ البَربَرىّ قَيّماً لِقَبرِ الرّضا عليه السّلام قال: حَدَّثَنى أبى «قال : دَخَلْتُ عَلى الرّضا فقال لى: تَرى هذِهِ البُومِة ما يَقُولُ النَّاسُ ؟ قالَ: قُلتُ : جُعِلتُ فِدَاكَ جِئنا نَسأَلُكَ، فَقَالَ: هَذِهِ البُومَةُ كَانَت عَلى عَهدِ جَدّى رَسُولِ الله صلى الله عليه و آله و سلّم تَأْوِى المنازِلَ وَ القُصُورَ وَ الدُّورَ، وَ كانَت إذا أكَلَ النَّاسُ الطَّعامَ تَطيرُ وَ تَقَعُ أمامَهُم فَيَرمِي إِلَيها بِالطَّعامِ وَ تَسَقي وَ تَرْجِعُ إِلَى مَكَانِها فَلَمّا قُتِلَ الحُسين عليه السَّلام خَرَجَت مِن العُمرانِ إلى الخَرابِ وَ الجِبالِ وَ البراري، و قالت: بِئْسَ الأُمَّةُ أَنتُم قَتَلتُم إِبنَ بِنتِ نَبِيِّكُم، وَ لا آمَنُكُم عَلى نَفسي﴾؛ (2)

حكيم بن داوود بن حكيم از سلمة بن ابی الخطاب از حسین بن علی صاعد بربری که قیم و متصدی قبر حضرت امام رضا علیه السلام بود نقل کرده که گفت: پدرم برای من نقل کرد و گفت: نزد حضرت رضا علیه السلام ،رفتم، آن جناب به من فرمود:

ص: 21

این جغد را می بینی؟ مردم درباره اش چه می گویند؟

عرض کردم: فدایت شوم آمده ایم که از شما بپرسیم.

حضرت فرمودند: این جغد در عصر جدم رسول خدا صلی الله علیه و آله در منازل و قصر ها و خانه ها سکنی داشت و هر وقت مردم مشغول خوردن طعام بودند این حیوان پر می زد و در مقابل ایشان خود را می رساند و مردم طعام و غذا جلویش می ریختند و این حیوان طعام خورده و از آب خود را سیراب می کرد و سپس به منزلش بر می گشت ولی هنگامی که حضرت حسین بن على علیه السلام شهید شد از شهر و آبادی خارج گشت و در خرابه ها و کوه ها و بیابان ها مکان گرفت و گفت: شما بد امتی هستید. پسر دختر پیامبر خود را کشتید و من به نفس خود از شما در امان نیستم».

﴿حَدَّثَنى عَليُّ بنُ الحُسينِ بنِ مُوسى عَن سَعِدِ بنِ عَبدِ اللَّهِ ، عَن مُوسَى بن عمر، عن الحسنِ بنِ عَلى عَن الميثَمىّ قال: قال أبو عبد الله عليه السّلام: يا يعقوبُ رَأيتَ بُومَةً بِالنَّهارِ تَنَفَّسَ قَطَّ ، فقال: لا، قال: وَ تَدرِى لِمَ ذلِك ؟ قال: لا، قال: لِأَنَّها تُظِلُّ يَومَها صَائِةٌ عَلى ما رَزَقَهَا اللهُ ، فَإِذا جَنَّهَا الَّيلُ أفطَرَت عَلى ما رُزِقَت ثُمَّ لَم تَزَل تَرَنَّمَ عَلى الحسينِ بنِ علىّ عليهما السّلام حَتَّى تُصبحَ﴾ (1)

على بن الحسين بن موسى از سعد بن عبد الله از موسی بن عمر از حسن بن علی از میثمی نقل کرده که وی گفت:

حضرت ابو عبد الله علیه السلام فرمودند:

ای یعقوب آیا تا به حال دیده ای جغدی در روز آواز بخواند؟

گفتم: خیر.

ص: 22

حضرت فرمودند می دانی چرا؟ عرض کردم: خیر.

امام علیه السلام فرمودند: برای این که در طول روز این حیوان صائم بوده و وقتی شب فرا رسید افطار کرده و از آن چه خداوند منان روزی او کرده استفاده می کند. سپس پیوسته تا صبح بر مصائب حضرت حسین بن علی علیه السلام زمزمه کرده و نوحه سرائی می کند».

در كتب فقهی شیعه در مورد تعزیت بر سید الشهدا و مظاهر ایشان بحث های مفصلی شده است؛ مثل احکام مربوط به تربت و عزاداری سید الشهدا علیه السلام. در مورد منسوبین به سید الشهدا از زن و مرد و عیال و اولاد و اخوان و اصحاب نیز اگر ،نقلی، جز آن چه از ابا عبد الله الحسین علیه السلام در مورد ایشان به ما رسیده، وجود نداشت در علو مرتبه ی ایشان کفایت می کرد. حضرت فرموده اند:

﴿إنّي لا أعلَمُ أصحاباً أوفى وَ لا خَيراً مِن أصحابي وَ لا أَهْلَ بَیْتٍ أَبَرَّ، وَ لا أَوْصَلَ مِنْ أَهْلِ بَیْتی فَجَزاكُمُ اللهُ عَنِّى خَيرَ الجَزَاءِ﴾؛ (1)

«من اصحابی با وفاتر و بهتر از اصحاب خویش و نه اهل بیتی نيكو تر و واصل تر از اهل بیت علیهم السلام خود سراغ ندارم پس خداوند شما را از جانب من به بهترین جزا پاداش دهد.»

حال آن كه در شأن و مرتبت بعضی از ایشان حضرات آل الله كلماتي فرموده اند که به مرتبه ی عالی بلکه متعالی آن جنابان دلالت دارد؛ اما روایات مربوط به فضائل ایشان و زیارات مأثوره بیش از آن است که این

ص: 23

اوراق گنجایش آن ها را داشته باشد.

همان طور که ذات اقدس اله و آل الله علیهم السلام در احیا حق و مظاهر آن همواره سعی بلیغ داشته اند مبغضان مخالفان و معاندان از اهل خلاف و كفار و منافقان در صدد تقابل با حق و مظاهر آن بوده اند. مخالفان گمان می کردند که با شهادت سید الشهدا علیه السلام و هدم و تخریب مظاهر ایشان اثری از مظاهر حق باقی نمی گذارند.

﴿يُريدُونَ أَن يُطْفِئُوا نُورَ اللهِ بِأَفْوَاهِهِم وَ يَأْبَى اللهُ إلّا أن يُتِمَّ نُورَهُ وَ لَو كَرِهَ الكافِرونَ﴾ (1)

«می خواهند نور خدا را با دهان خود خاموش کنند ولی خدا جز این که نور خود را کامل کند نمی خواهد هر چند کافران را خوش نیاید».

در زمان امویان و عباسیان و ما بعد ایشان تا زمان حاضر معاندان از کشتن ذریه ی اهل بیت به فجیع ترین شکل و تخریب بقاع منسوب به ایشان و ممانعت از تعزیت برایشان و حتی نقل وقایع منسوب به ایشان و سوزاندن آثار و مکتوبات شیعه و جعل روایات فرو گذار نکرده اند.

یکی از مظاهر تعزیت سید الشهدا علیها السلام كه مخالفان سعى وافر در إنساء و هدم آن داشته اند مصیبت اسارت پردگیان و نوامیس آل الله علیهم السلام به همراه حضرت زین العابدین و حضرت باقر العلوم علیه السلام است، که از مظلومانه ترین و بزرگ ترین مصیبت هاست تا آن جا که در زیارت ناحیه ی مقدسه درباره ی آن می فرماید:

﴿وَ لَأَبكيَنَّ عَليكَ بَدَلَ الدُّموعِ دَماً﴾ (2)

ص: 24

ملّا على اكبر نهاوندی رحمه الله در کتاب شریف العبقرى الحسان في أحوال مولانا صاحب الزمان عجل الله تعالی فرجه الشریف آورده است که:

«شیخ جلیل و خطیب بلا مثیل آقا شیخ علی اکبر روضه خوان تبریزی از شیخ جلیل حاج ملا سلطان علی روضه خوان تبریزی که از جمله عباد و زهاد بود حکایت نمود و نقل کرد که گفت: در عالم رؤیا به حضور و افر السرور حضرت بقیة الله مشرف شدم، عرض کردم: مولانا آیا آن چه در زیارت ناحیه ذکر شده که می فرمایید: ﴿فَلَأندُبَنَّكَ صَباحاً و مَساءً وَ لَأبكِيَنَّ عَليكَ بَدَلَ الدُّمُوع دَماً﴾ صحیح است؟

فرمودند: بلی صحیح است.

عرض کردم: آن مصیبتی که به جای اشک، خون گریه می کنید کدام است؟ آیا مصیبت حضرت علی اکبر علیه السلام است؟ فرمودند: نه اگر علی اکبر سلام الله علیه هم زنده بود او هم در این مصیبت خون گریه می کرد.

گفتم: آیا مصیبت حضرت عباس سلام الله علیه است؟

فرمودند: نه بلکه اگر حضرت عباس سلام الله علیه در حیات بود، او هم در این مصیبت خون گریه می کرد.

عرض کردم: البته مصیبت حضرت سید الشهدا علیه السلام است.

فرمودند: نه اگر حضرت سید الشهدا علیه السلام در حیات بود ایشان هم در این مصیبت خون گریه می کردند.

عرض کردم: پس این کدام مصیبت است که من نمی دانم؟

فرمودند: آن مصیبت اسیری زینب علیها السلام است ، أبد الآباد.» (1)

ص: 25

آری بعضی از اجزا و مظاهر این مصیبت در عین عظمت، در مراثی ایشان شبهه ناک جلوه داده شده که یکی از آن ها مصیبت شهادت دختر کوچک سه یا چهار ساله ی سید الشهدا حضرت رقیه علیها السلام است که از دیرباز مورد هجمه ی مخالفان بوده و حتی بعضی از محبّان نیز از این شبهات متأثر شده اند.

در این تألیف سعی فراوان شده که شبهاتی را که به این مصیبت وارد شده دفع کنیم؛ شبهاتی هم چون عدم انتساب حضرت رقیه علیها السلام به سید الشهدا علیه السلام و بلكه تكذيب وجود حضرت رقیه علیها السلام و تكذيب مصیبت های وارده بر این بانوی مظلومه همچنین به رد اشکالات وارده بر اخبار و قصصی که نام حضرت در آن ها ذکر شده و بررسی ذکر نام حضرت رقیه علیها السلام علیه السلام در کتب مقاتل و انساب و اشعار بزرگان و ذکر خرابه ی شام در مأثورات و تواریخ پرداخته ایم

در این تألیف از نقل مشهورات ، متكى بر كتب معتبر بهره جسته و آن چه از مشهورات درباره ی رقیه علیها السلام بنت الحسین علیه السلام من البدو إلى الختم آمده است ذکر کرده ایم.

البته به علت عدم اتكاء نقل ولادت حضرت رقیه علیها السلام بر كتب معتبر از آوردن تاریخ ولادت ایشان و بحث درباره ی آن خودداری کرده ایم.

سید حسن سجادی

ربیع الثانی 1437

ص: 26

اسم لقب حضرت بوده و نام اصلی اش فاطمه بوده است؛ زیرا نام رقیه در شمار دختران امام حسین علیه السلام کم تر ذکر شده و به اذعان برخی منابع، احتمالاً ایشان همان فاطمه بنت الحسین علیه السلام است. در واقع بعضی از فرزندان امام حسین علیه السلام دو اسم داشته اند و امکان تشابه اسمی نیز در میان ایشان وجود دارد.

گذشته ،از این در تاریخ نیز دلایلی بر اثبات این مدعا وجود دارد. چنان که در کتب تاریخی آمده است:

«در ميان كودكان امام حسین علیه السلام دختر کوچکی به نام فاطمه بود و چون امام حسین علیه السلام مادر بزرگوار شان را بسیار دوست می داشتند هر فرزند دختری که خدا به ایشان می داد نامش را فاطمه می گذاشت. همان گونه که هر چه پسر داشتند، به احترام پدر شان امام علیه السلام وی را علی می نامید».

گفتنی است که سیره ی دیگر امامان نیز در نام گذاری فرزندان شان چنین بوده است.

دختر بعدها به ازدواج حضرت مسلم بن عقیل علیه السلام درآمد. برخی دختران امامان دیگر مانند امام حسن مجتبی علیه السلام و امام حسین علیه السلام و دو تن از دختران امام کاظم علیه السلام نیز رقیه علیها السلام نامیده شدند. (1)

وجود ندارد و اگر فرضاً بپذیریم که وی همراه اسرا بوده نمی توان گفت رقیه ای که در شام مدفون است همسر حضرت مسلم است چون طبق نقل ياقوت حموی (1) و الشبراوی (2) و دیگران (3) رقیه بنت علی در مصر به خاک سپرده شده است و طبق قرائنی که ذکر خواهیم کرد بزرگ سال نبوده است.

ج. ناگفته نماند ،رقیه همسر حضرت مسلم بن عقیل بنا به نقل مسعودی خواهر عمر الاطراف فرزند همزاد امیر المؤمنين على علیه السلام بود و مادرش صهبا تغلبیه بود. (4) شیخ مفید مادر شان را ام حبیب بنت ربیعه معرفی کرده است. (5) رقیه علیها السلام به همسری مسلم بن عقیل در می آید و فرزند او عبد الله بن مسلم در کربلا به فیض شهادت می رسد. تاریخ نگاران و محدثانی چون ابن قتیبه (6) ابن حبان، (7) قاضی نعمان، (8) ابو الفرج اصفهانی (9) خليفه بن خیاط (10) و ابن اثیر (11) تصریح می کنند که مادر عبد الله بن مسلم بن عقیل دختر علی بن ابی طالب بوده است.

ص: 31

2. رقيه الصغرى بنت علی بن ابی طالب: شیخ مفید و طبرسی و ابن بطریق و اربلی وی را فرزند آن حضرت دانسته اند ولی نام مادرش را ذکر نکرده اند. (1) ابن شهر آشوب نام مادرش را ام سعیده بنت عروة بن مسعود ثقفی ذکر کرده (2) و برخی وی را همسر مسلم بن عقیل معرفی کرده اند. (3) با توجه به قرائنی که در صفحات آتی به آن اشاره می شود و همچنین کلام مقاتل نمی توان مدفون شام را برایشان تطبیق داد.

3. رقيه بنت الحسن بن علی بن ابی طالب علیه السلام: شیخ مفید ایشان را در شمار فرزندان حضرت امام حسن مجتبی علیه السلام ذکر کرده. (4) گفته شده كه وی به ازدواج پسر عموی خود عبد الله بن العباس بن علی بن ابی طالب درآمده است. (5) وی جزو اسرای شام نبوده و دلیل خاصی هم بردفن ایشان در شام وجود ندارد.

4. رقیه بنت الحسین بن علی بن ابی طالب: با رد احتمالات پیشین و با وجود ادله ی متعدد در خصوص دفن رقيه بنت الحسین در شام این احتمال قوت می گیرد، که مقصود از رقیه ی مدفون در شام همان چهارمین دختر حضرت سید الشهداء علیه السلام است که برای اثبات این مدعا به دلایل مفصلی اشاره خواهیم کرد. ابتدا به ذکر تعداد فرزندان سید الشهدا علیه السلام در تاریخ و انساب می پردازیم.

ص: 32

میرزا حبیب الله کاشانی شمار پسران حضرت را سیزده تن به نام های: على اكبر على اوسط ، علی ،اصغر ،محمد ،جعفر عبد الله ،قاسم محسن ،ابراهیم حمزه، عمر زید و عمران آورده است و تعداد دختران حضرت را هشت تن به نام های فاطمه ی کبری فاطمه صغری، زبیده، زینب سكينه ، ام كلثوم ، صفيه و دختری که در شام از دنیا رفته - و نامی از او نبرده - ذکر کرده است. او بر آن است که این چند گانگی تنها در اسامی ایشان است و بیش تر آنان در مسمی شریک اند؛ زیرا امام حسین علیه السلام در تاریخ به کمی فرزند معروف بوده اند بنابراین احتمالاً برخی از اولاد ایشان دو اسم داشته اند و یا نام نوه های ایشان در ردیف فرزندان شان قرار گرفته است و نیز به سبب سرپرستی بعضی یتیمان بنی هاشم مانند فرزندان امام مجتبی علیه السلام نام آنان نیز در شمار فرزندان ایشان قرار گرفته است. (1)

در برخی کتاب های تاریخی نام حضرت رقیه علیها السلام آمده ولی در بسیاری از آن ها نامی از ایشان برده نشده است. این احتمال وجود دارد که تشابه اسمی میان فرزندان امام حسین علیه السلام سبب پیش آمدن این مسئله شده .باشد. هم چنان که بعضی از کتاب ها به این مسئله اذعان دارند و بنابر نقل ،آن ها حضرت رقیه علیها السلام همان فاطمه صغری علیه السلام است. در چگونگی درگذشت ایشان نیز اختلاف نظر وجود دارد که به آن خواهیم پرداخت.

3. ده فرزند:

علی بن یحیی اربلی رحمه الله متوفای 663 ق و کمال الدین بن طلحه شافعی تعداد فرزندان حضرت را ده نفر می دانند؛ شش پسر و چهار دختر:

ص: 34

«اما پسران: 1. على اكبر كه او به شهادت رسید 2. علی اوسط که آن امام سجاد علیه السلام است، 3. علی اصغر که آن هم به روی دست بابایش به شهادت رسید 4. محمد، 5. عبد الله، 6. جعفر؛ اما دختران حضرت: 1. زینب، 2. سكينه، 3. فاطمه، ولی از چهارم نام نبرده اند» (1)

شیخ مهدی حائری مازندرانی می نویسد:

«برخی مانند مانند محمد بن طلحه شافعی (از عالمان اهل تسنن) می نویسد: امام حسین علیه السلام ده فرزند داشته که عبارت بوده اند از: شش پسر و چهار دختر. سپس می افزاید: دختران او عبارت اند از: سکینه، فاطمه صغری فاطمه کبری و رقیه علیها السلام آن گاه در مورد رقیه علیها السلام می نویسد: رقیه علیها السلام یا پنج یا هفت سال داشت و در شام درگذشت که مادرش شاه زنان دختر یزدگرد، است.» (2)

4. نه فرزند:

علی بن یحیی از ابن خشاب نقل كرده كه نُه نفر بوده اند و همان اسامی را که در بالا گفته شد ذکر کرده است. (3)

ابن شهر آشوب برای حضرت سه دختر به نام های: سکینه، فاطمه و زینب ذکر می کند. (4)

مرحوم شیخ مفید و علامه طبرسی معتقدند که حضرت شش پسر و دو دختر داشته اند:

ص: 35

«اما چهار فرزند پسر: 1. علی بن الحسین اکبر، کنیه اش ابو محمود و مادرش شاه زنان دختر یزدگرد شاه ایران بود 2. على بن الحسین اصغر که با پدرش در کربلا شهید شد و مادرش لیلی دختر ابى مرة بن عروة بن مسعود ثقفی بود 3. جعفر بن الحسین که فرزند نداشت و مادرش زنی بود از قبیله ی قضاعه و جعفر در زمان حیات پدرش از دنیا رفت 4. عبد الله بن الحسین که در خردسالی در کربلا شهید شد. اما دختران: سکینه دختر آن حضرت و مادر این دو رباب دختر امرء القيس بن عدی کلابی بود فاطمه دختر دیگر آن حضرت که مادرش ام اسحاق دختر طلحه بن عبد الله بود». (1)

جمال الدین احمد بن محمد علی بن عتبه داوودی متوفای 828 ق دختران امام حسین را دو تن می داند یکی را فاطمه ذکر کرده و می گوید:

«گمان می کنم مادر او همان مادر امام زین العابدین است».

دیگری را سکینه بنت الحسین می داند و مادر او را رباب ذکر می کند.(2)

پیش از آغاز بحث ضروری است برخی از اصول و کلیاتی که محتوا و روش این کتاب بر آن مبتنی است و یا در این کتاب از آن استفاده کرده ایم ذکر کنیم: (1)

صحیح در تاریخ همین است که صرفا به نقل مسائل بسنده نشده و در حد امکان به تجمیع قرائن پرداخته شود.

عباس قمی است (1) می گوید:

«مؤلف در منتهی الآمال در صحت روایت مسلم جصاص تردید کرده است؛ برای این که در کتب معتبره ی قدیمه که به دست ما رسیده است ذکر این قصه نیست و ما در این باره همان را گوییم، که در قصه طفلان مسلم و عروسی قاسم گفتیم و همه ی کتب قديمه به ما نرسیده است و قرینه بر كذب آن ها نداریم.

بلی اگر شرط نقل حديث وجود يقين بود و از کتب معتبره یقین حاصل می شد بایستی به همان اکتفا کنیم؛ اما هر دو مقدمه ممنوع است نه یقین شرط است و نه از کتب معتبره ی قدیمه یقین حاصل می شود. بلی ظنی که از آن ها حاصل

ص: 39

می شود قوی تر از ظن دیگر است». (1)

بنابراین مورخان برای پذیرش یک گزاره ی تاریخی سه مرحله ی اصلی را طی می کنند:

الف. بررسی منبع نقل خبر در این مرحله بررسی می کنند که منبع نقل خبر به گونه ای هست که از آن ظن و گمانی حاصل شود یا نه؟

ب. بررسی معارضات نقلی: در این مرحله تمام مطالب دیگری را که در مسئله ی مورد نظر نقل شده و با آن متعارض است، جمع آوری کرده و سپس بررسی می کنند.

ج. بررسی معارضات عقلی در این مرحله محتوای خبر را بر اصول عقلی و قرائن و شواهد کلی تاریخی عرضه می کنند تا به این وسیله ضریب ارزش آن خبر را تعیین کنند. (2)

همین مقدار تلاش برای پذیرش یک خبر در تاریخ کافی است؛ ولی گاهی مورخان برای تقویت یک مطلب پس از این مراحل به جمع آوری قرائن و شواهد برخاسته و پشتوانه علمی مطلب نقل شده را تقویت می کنند.

گاهی از یک نقل به تنهایی ظن کافی حاصل نمی شود و با جمع قرائن و شواهد تقویت شده و به حد ظن یا اطمینان می رسد. روش

ص: 40

«و این که مؤلف گوید شهادت این دو طفل به این کیفیت و تفصیل نزد من مستبعد است، دلیل آن نمی شود که وقوع اصل آن را هم مستبعد شمرده است؛ چون بسیار باشد که تفاصیل واقعه مشکوک و مستبعد است و اصل آن قابل تردید نیست؛ مانند ولادت حضرت خاتم الانبیاء صلى الله عليه و سلم که شک در آن نمی توان کرد اما در روز آن اختلاف است که دوازدهم یا هفدهم ربیع الاول بود و اصل شهادت حضرت ابو الفضل العباس علیه السلام مسلّم است اما تفصیل و کیفیت آن غیر معلوم است و مختلف فیه و جنگ بدر واحد و جمل و صفین اساساً به تواتر معلوم است و تفاصیل و کیفیات آن به طوریقین معلوم نیست.

و در نقل وقایع باید قدر مشترک بین روایات مختلف را صحیح دانست تا آن اندازه که احتمال تصحیف و سهو و مبالغه در آن .نرود تضعیف یا استبعاد به سه وجه دفع می شود:

اول آن که سند حدیثی ضعیف باشد و چون ضعف سند دلیل کذب آن نیست شاید کسی قرینه بر صحت آن بيابد، که ما بر آن قرینه مطلع نشده باشیم.

دوم آن که در نقل حدیث کلمه ای تصحیف شود یا راوی سهواً آن را به کلمه ای دیگر تبدیل کند و آن سبب استبعاد يا تکذیب حدیث گردد و شاید بعد از این کسی بر آن تصحیف یا سهو متنبه گردد و رفع استبعاد شود؛ چنان که در اول کتاب حدیثی گذشت [كه] حمل عیسی شش ماه بود و مؤلف گفت این سهو است و صحیح حمل یحیی است و در قضیه ی میثم گفتیم که وی در آن سال که کشته شد عمره گذاشت نه حج و آن روايت كه ذكر حج کرده مراد عمره است.

ص: 41

سوم آن که مبالغه در حدیث راه یافته و راوی مطلب را بزرگ تر از آن چه واقع شده است بنماید یا کم تر و از این جهت به نظر مستبعد آید و چون کسی به دقت در آن [نظر] کرد، اصل واقعه را از زوائد آن جدا تواند کرد. این ها که گفتیم در اخبار ضعیف است و اخبار صحیح را خود تکلیف معیّن است.» (1)

كه ...» ، «نقل شده است که ...» تا تعبیر و جمله ای که به کار می برد صادق و مطابق با واقع باشد و یا آن که کسی به قاعده ی تسامح معتقد باشد و طبق آن درباره ی مطالب ضعیف نیز مستقیماً از واقع خبر دهد.

باید توجه کرد که قاعده ی تسامح - طبق نظر آنان که قبول دارند در مورد خبر مجعول (خبری که قطعاً دروغ است) جاری نمی شود و بسیاری از بزرگان معتقدند که درباره ی خبر موهون (خبری که احتمال دروغ بودنش بیش از راست بودنش است) نیز جاری نمی شود. (1)

تذکر دهد که این مطلب در کتب یافت نمی شود و یا آن که مطلب را در قالب زبان حال بیان کند.

اما اگر در فضایی قرائن کافی وجود داشت، كه نقل مطلب لزوماً نقل تاریخ نیست، طبیعتاً نقل آن بدون تذکر نیز جایز خواهد بود.

بنابراین در مواردی که مسئله ای شرایط کافی برای گزاره ی تاریخی را ندارد، باز هم می توان آن را به صورت یک احتمال و با الفاظی چون: «چه بسا»، «برخی هم احتمال داده اند» «در برخی کتب غیر اصلی هم گفته اند» در مراثی بیان کرد ولی به صورت اخبار قطعی و مطمئن نمی توان بیان کرد چون نوعی تدلیس است. (1)

ص: 44

واجب است و نسبت دادن آن مکان به آن بزرگوار نیز جایز است.

ب. ظن و گمان (غیر معتبر) داشته باشیم که آن مكان منسوب به آن بزرگوار .است در این صورت هم احیا و تعظیم آن مكان مستحب يا واجب است؛ ولی نمی توان آن مکان را به آن شخص نسبت داد و باید بر سر در مرقد یا سنگ مزار بنویسند: «مرقد مطهر منسوب به ...» تا از کذب و تدلیس در امان باشند مگر آن که قرینه ای وجود داشته باشد.

البته اگر در میان مردم مسلّم باشد که ملاک در این امور مطلق ظن است (نه قطع) می توان با اعتماد به این قرینه ی عام در این موارد به صورت مطلق بر مزار نوشت «قبر مطهر...».

ج. هیچ علم و ظنی به دفن یکی از ذریّه ی طیّبه ی حضرت رسول صلی الله علیه و آله در آن مکان نداشته باشیم ولی احتمال آن - اگر چه ضعیف - وجود داشته باشد.

در این فرض مسلّماً می توان به امید آن که این احتمال مطابق با واقع ،باشد به زیارت آن مکان رفت.

و نیز همین میزان احتمال کافی است تا به تجلیل و تعظيم آن مكان پرداخته و آن را مسجدی برای عبادت خداوند قرار دهیم و از امور دیگر منزه بدانیم؛ چون بدیهی است که در احترام این اماکن احتمال هیچ ضرری نیست و منافع بی شماری نیز وجود دارد و اعتلای نام رسول خدا و اهل بیت حضرت علیهم السلام از اتم مصادیق تعظیم شعائر است است.

براین اساس تشرّف به زیارت مزارهای مقدس محتاج علم و ظن نیست و تنها شک و بلکه احتمال نیز در آن کافی است. احیا و تعمیر این اماکن همیشه مستحب و راجح است و اگر شخصی که احتمال دفنش در آن مکان می رود، از جلالت و مقام بلندی برخوردار باشد، گاه احیا و عمارت قبر او به صرف احتمال واجب می شود.

ص: 46

ه- همان گونه که پیشتر گفته شد امام حسین علیه السلام به سبب شدت علاقه به پدر بزرگوار و مادر گرامی شان نام همه ی فرزندان خود را فاطمه و علی می گذاشتند. این امر خود منشأ بسیاری از سهو قلم ها در نگاشتن شرح حال زندگانی فرزندان امام حسین علیه السلام شده است. قرائن و شواهدی نیز در دست است که رقیه علیها السلام را فاطمه ی صغیره می خوانده اند. احتمال دارد همین موضوع سبب غفلت از نام رقیه شده باشد.

بنابراین نبودن نام حضرت رقیه علیها السلام در برخی کتاب های تاریخی دلیل نبودن چنین شخصیتی در تاریخ نیست افزون بر آن، مهم ترین دلیل فراموشی یا کم رنگ بودن این شخصیت زندگانی کوتاه اوست که سبب شده نشان کم تری از او در تاریخ به چشم بخورد. در مورد حضرت علی اصغر علیه السلام نیز به جرئت می توان گفت که اگر شهادت او در بحبوحه ی نبرد و با وجود شاهدان بسیار اتفاق نمی افتاد نامی از او نیز در بین کتاب های معتبر شیعه به چشم نمی خورد؛ زیرا تاریخ نویسی فنی است که با جمع آوری اقوال سرو کار دارد که بسیاری از آن ها شاهد عینی نداشته و به صورت نقل قول گرد هم آمده است. تنها موضوعی که در تاریخ بحث و بررسی می شود درستی و یا نادرستی نقل قول ها از حیث ثقه بودن راوی است.

بنابراین شهرت اسم و حرم مطهر و جایگاه رقیه علیها السلام در میان تاریخ و انساب و اشعار اهل بیت، آن هم در آن خفقان که اشاره کردیم ، دلیلی بر وجود آن حضرت است.

إسْتَهَرَبينَ أصحابك وَدَع الشاذّ النَّادِرَ... الخبر (1)

«علامه حلّی در حدیثی مرفوعه از زرارة بن أعين روايت كرده، كه زرارة گفته است: از حضرت باقر علیه السلام سؤال کردم: فدایت شوم از جانب شما دو خبر متعارض به ما می رسد، به کدام یک عمل کنیم؟ حضرت فرمود: ای زرارة به آن روایتی عمل كن كه بين اصحاب مشهور است و روایت شاذّ و نادر را کنار بگذار».

شایان ذکر است که روایت مرفوعه را به محض مرفوعه بودن نمی توان از حیِّز انتفاع ساقط کرد و آن را کنار گذاشت، چرا که ممکن است در زمره ی یکی از چهار قسم اصلی خبر واحد قرار گیرد؛ یعنی حدیث صحیح یا حسن یا موثق و یا ضعیف باشد.

البته در بین علما در عمل به روایت مرفوعه و احتجاج به آن اختلاف است؛ برخی گفته اند که مطلقاً به آن احتجاج می شود، خواه صحابی امام آن را ارسال کرده باشد یا غیر او خواه ارسال شده جلیل باشد یا نه.

برخی نیز گفته اند که مطلقاً به آن عمل نمی شود و به آن احتجاج نمی گردد ولی برخی گفته اند: اگر روایت مرفوعه با تکیه بر فحوای کتاب و سنت متواتره یا عموم آن ها ،باشد یا دلیل عقلی تکیه گاه آن باشد یا این که بین اصحاب مقبول باشد و یا این که چیزی که آن را تأیید می کند به آن ضمیمه گردد؛ مثل این که از جای دیگری به صورت صحیح آمده باشد ولو این که مسند نباشد این برای حدیث مرفوعه مثل شاهد است.

با توجه به این تقسیم بندی اگر بخواهیم روایات مرفوعه را مطلقاً كنار بگذاریم و طرد کنیم خیل کثیری از روایات آل الله علیهم السلام طرد می

ص: 49

شود و این مواجهه با روایات خلاف مشهور است و عمل اصحاب به این شکل نبوده است همچنین طرد آن ها موجب عسر و حرج است و چون مخالفتی با سنت متواتره و فحوای کتاب ندارد نباید کنار گذاشته شود و دلیل عقلی نیز مؤید عمل به شهرت است.

شهید اول رحمه الله علیه عمل بر خلاف شهرت را حتی در تعارض با حدیث صحیح خلاف احتیاط دانسته اند و دیگران نیز تنها در صورت وجود دليل محكم و متقن عمل بر خلاف شهرت را جایز دانسته اند.

در مورد حضرت رقیه علیها السلام نیز موضوع شهرت صادق است و آن چه در ادامه از کتب مقاتل و انساب و اشعار و تاریخ و مهم تر از این ها اشعار مخدرات آل الله علیهم السلام و اصحاب أئمه نقل خواهیم کرد، اثبات کننده ی شهرت این امر در نزد بزرگان و اصحاب خواهد بود.

آیت الله میرزا جواد تبریزی رحمه الله علیه در حرم حضرت رقیه علیها السلام سخنانی ایراد کرده اند که مؤید بحث ماست:

«یادگیری احکام شرعی و فراگیری مسائل فقهی از برترین

کارهاست . شما می دانید که راجع به ثبوت موضوعات خارجی حدودی وجود دارد و در همه یا در بیش تر آن ها باید بینه اقامه گردد ولی در پاره ای از امور خارجی مجرد شهرت آن ها برای ثبوت شان کافی است و نیازی به اقامه ی بینه یا چیز دیگری نیست؛ مثل آن که کسی زمینی را بخرد و پس از آن به وی گفته شود که این زمین وقف بوده است از امام علیه السلام در مورد حکم این مسئله سؤال شد، حضرت علیه السلام فرمود: اگر بین مردم مشهور باشد که این زمین وقف است، خرید آن جایز نیست. از همین قبیل است حدود منی و مشعر - كه حدود منی و عرفات با شهرت ثابت می شود - و هم چنین مقابر. ممکن است کسی دویست سال پیش در جایی دفن شده باشد و الان کسی نباشد که دیده باشد فلان شخص در آن مكان دفن شده ولی بین مردم مشهور است که آن

ص: 51

مكان محل دفن فلان شخص است همین شهرت برای اثبات این که آن جا محل دفن فلان شخص می باشد کافی است.

مزار کنونی حضرت رقیه علیها السلام بنت الحسین علیه السلام در شام از اول مشهور بوده است. گویا حضرت امام حسین علیه السلام نشانی از خود در شام به یادگار سپرده است تا فردا کسانی پیدا نشوند که به انکار اسارت خاندان طهارت علیهم السلام و حوادث آن بپردازند. این دختر خردسال گواه بزرگی است بر این که، در ضمن اسیران حتی دختران خردسال نیز بوده.اند دفن حضرت رقیه علیها السلام در این مکان شهرت دارد و مشهور است و ما ملتزم به این شهرت .هستیم در این مکان جان سپرده و دفن شده است ما به زیارتش شتافتیم و باید احترام او را پاس داشت.

نگویید که ایشان کودک خردسالی است؛ چرا که حضرت علی اصغر علیه السلام هم کودک شیرخواری بود ولی دارای چنان مقامی است که روبه روی حضرت سید الشهداء علیه السلام در كربلا دفن گردید. گفته اند که دفن وی در این مکان نشان از آن دارد که روز حشر حضرت علیه السلام این کودک علیه السلام خرد سال را به دست خواهد گرفت و نشان خواهد داد.

دفن این طفل خردسال (حضرت رقیه) هم در شام، گواهی بزرگ و نشانی قوی از اسارت خاندان طهارت و ستم روا داشته برایشان است، آن ستمی که تمام پیامبران از آدم تا خاتم بر آن گریستند، تا آن جا که خدا عزای امام حسین علیه السلام را برای آدم خواند از این رو احترام این مکان لازم است».

ص: 52

با توجه به مقدمات ذکر شده ، اگر شخصی قصد دارد جانب احتیاط را پیش گیرد و جنبه ی مخالفت را اخذ کند باید بداند که مخالفت با شهرت آن هم بدون دلیل مذموم است؛ زیرا اخبار واصله در تأیید وجود حضرت رقیه بنت الحسين علیه السلام و مقبره ی حضرت و مصیبت های وارده بر او بسیار است و خبری در تکذیب آن به ما نرسیده است. ثقة الاسلام كلینی رحمه الله در کافی درباره ی مذمت عمل نکردن به شهرت آورده است:

«العِدَّةُ عَن أَحمدَ بنِ مُحَمَّدٍ عَن ابنِ فَضَّالٍ عَن أَبي جَمِيلَةٍ عَن مُحَمَّدٍ الحَلَى عَن أبي عبدالله عليه السّلام قال : مَن فَارَقَ جَمَاعَةَ المُسلمينَ قيدَ شِبْرٍ فَقَد خَلَعَ رِبقَةُ الإِسلامِ عَن عُنُقِهِ؛ (1) اگر کسی به فاصله ی یک وجب از جماعت مسلمین دوری گزیند رشته ی اسلام را از گردن خود جدا کرده است.»

حاصل آن که روایت زرارة كبرای قیاس و منقولات و مذکورات آتی صغرای قیاس را تشکیل می دهند و از ضمیمه ی قرائن به دست آمده به وضوح روشن می شود که عمل به شهرت موافق احتیاط است و ادله ی دیگر نیز مؤید همین مطلب است.

تسامح در ادله ی سنن به این معناست که آن چه به عنوان سنت در اخلاق و آداب اسلامی به ما رسیده است و آن چه به عنوان شرط عمل به خبر واحد ذکر شده است مثل عدالت اسلام فراموش کار نبودن و ضابطه مند بودن در نقل و ...) در روایات دال بر سنن معتبر نیست.

مبنای بحث ما با توجه به اخبار من ،بلغ بنا شده است که البته در این موضوع فقط به تسامح در مرثیه اشاره کردیم و از تطویل مطلب، که در حوصله ی این اوراق نیست و ما را از بحث اصلی دور می کند، اجتناب کردیم.

آن چه مورد بحث است این است که آیا می توان در مرثیه و نقل آن تسامح کرد یا نه؟

آن چه در مورد بكاء و ابكاء و تباكى از اخبار معتبر به ما رسیده است افزون از آن است که به حساب درآید. لذا سیره ی قدما و بزرگان در این امور تسامح بوده است؛ چرا که دلیلی بر کذب آن نداریم، بلکه برخی از روایات به نحو عام دلالت بر آن دارد که هر نوع مصیبتی به آل الله علیهم السلام وارد شده است:

قال على بن الحسين: ﴿لَو أنَّ النَّبِیَّ صلّی اللّه علیه و آله تَقَدَّمَ إلَیهِم فی قِتالِنا کَمّا تَقَدَّمَ إلَیهِم فِی الوِصایَةِ بِنا،لَما ازدادوا عَلی ما فَعَلوا بِنا،فَإِنّا للّهِ ِ و إنّا إلَیهِ راجِعونَ،مِن مُصیبَةٍ ما أعظَمَها، و أوجَعَها و افجعها و أفجَعَها،وأکَظَّها و أفظَعَها،و أمَرَّها، و أفدَحَها،فَعِندَ اللّهِ نَحتَسِبُ فیما أصابَنا و ما بلَغَ بِنا،فإنَّهُ عَزیزٌ ذُو انتِقامٍ﴾ (1)

على بن الحسین علیه السلام فرمود: به خدا قسم اگر پیامبر صلی الله علیه و آله به جای سفارش درباره ی ما به قتل و غارت ما و ظلم بر ما فرمان

ص: 54

می داد افزون تر از این جنایت ها که در حق ما شد نمی کردند. إنا لله و إنا إليه راجعون، از مصیبتی چنین عظیم و دردناک و جان گداز و هولناک و تلخ و گزنده نزد خدا شکوه می بریم از حق تعالی خواهانیم که در مقابل این مصائب به ما رحمت و اجر عطا کند و از دشمنان ما انتقام کشد و داد مظلومان را از ستم كاران باز جويد».

در مورد ثواب بكاء بر سید الشهدا در کامل الزیارات آمده است:

﴿وَ حَدّثَنى مُحَمَّدُ بنُ جَعفر الرزّاز، عَن خَالِهِ مُحَمَّدِ بنِ الحُسينِ الزِّيَّاتِ، عَن مُحمَّد بن اسماعيل عَن صالِحِ بنِ عُقبَةِ عَن أبى هارون المَكفوفِ قال أبو عبد الله عليه السّلام - في حديثٍ طَويلٍ لَهُ: وَ مَن ذُكِرَ الحُسين عليه السّلام عِندَهُ فَخَرَجَ مِن عَينِهِ مِنَ الدُّمُوعِ مِقدارُ جَناحِ ذُبَابٍ كانَ ثَوابُهُ عَلَى اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ وَ لَم يَرضَ لَهُ بَدونِ الْجَنَّةِ﴾ ؛ (1)

... امام صادق علیه السلام فرمود: کسی که نزدش از حسین بن على علیه السلام ياد شود و از چشمش به مقدار بال مگسی اشک خارج شود اجر او بر خداست و حق تعالی به کمتر از بهشت برای او راضی نمی شود».

در مورد بكاء و ابكاء و تباكى در روایت آمده است:

﴿وَ عَن مُحَمَّدِ بنِ جَعفَرِ عَن مُحَمَّدِ بنِ الحُسَينِ عَن مُحَمَّدِ بنِ اسماعيل عَن صالِحٍ بنِ عُقبَةِ عَن أبي عبد الله عليه السّلام قال: مَن أَنشَدَ فِي الحُسَينِ بَيتَ شِعْرِ فَبَكَى وَ أَبكَى عَشرَةً فَلَهُ وَ لَهُم الجَنَّةُ، مَن أَنشَدَ فِي الْحُسَينِ بَيتاً فَبَكَى وَ أَبكَى تِسْعَةً فَلَهُ وَ لَهُم الجَنَّةُ، فَلَم يَزَل حَتَّى قَالَ: مَن

ص: 55

أنشَدَ في الحَسينِ بَيتاً فَبَكَى - وَ أظُنُّهُ قَالَ: أَو تَباكَي - فَلَهُ الجَنَّةُ﴾: (1)

...امام صادق علیه السلام فرمود: کسی که درباره ی حسین علیه السلام یک بیت شعر بخواند - یا بسراید - و گریه کند و ده نفر را بگریاند بهشت برای او و ایشان است و کسی که یک بیت شعر در مورد امام حسین علیه السلام را بخواند - یا بسراید - و گریه کند و نه نفر را ،بگریاند بهشت برای او و ایشان است و پیوسته امام این فقره را کاهش داد تا :فرمود و کسی که یک بیت شعر در مورد امام حسین علیه السلام را بخواند - یا بسراید - و خود بگرید (راوی می گوید گمان می کنم امام علیه السلام فرمود: یا تباکی کرده و خود را به صورت گریه کن درآورد) بهشت برای اوست».

این دو روایت قطره ای از دریای روایات در خصوص مبكي و باکی و متباکی بر مصیبت های سید الشهدا علیه السلام است. علامه مجلسی رحمه الله علیه در مقدمه ی بحار الانوار می گوید:

«پس از احاطه بر کتب متداول و مشهور به جستجوی اصول معتبر دور افتاده ای پرداختم که زمان های متمادی و اعصار طولانی یا به علت کمی اعتناء جماعتی از متأخر به آن ها استیلای پادشاهان غیر شیعی و ائمه ی ضلال و یا به سبب علوم باطله بین جهال، که مدعی فضل و کمال بودند یا به علت كم اعتنایی جماعتی از متأخرین به آن ها آن هم به خاطر اكتفاء به آن چه که اشتهار پیدا کرده است...» (2)

ص: 56

این عبارات بدین معناست که وی از کتب متداول و مشهور و اصول معتبر نقل روایت کرده و اهتمام به این معنا داشته است؛ با این حال در مرثیه از مبنای خود عدول کرده و می گوید:

«آن چه كه از مراثی در مصیبت سید الشهدا صلوات الله عليه است قابل احصاء و شمارش نیست و آوردن آن در این جا مناسب نمی باشد. چرا که ما در این کتاب در صدد این معنا نیستیم و فقط کمی از آن مصیبت ها را آورده ایم به امید آن که خداوند تعالی من را به ثواب کسانی که برای وی گریه و نوحه می کنند شریک گرداند و به همین علت از آن چه که در صدر کتاب (آورده ایم) که به آن التزام داشتیم برگشتیم و عدول کردیم به ذکر قصص از تاریخ ها و کتبی که در درجه وثاقت و اعتماد به اندازه ی کتبی که در فهرست آورده ایم نمی باشد. و در این سنت تأسی کردیم به سنت علمای گذشته رضوان الله علیهم ، که ایشان در آوردن این قصص وارده به تواریخ اعتماد کردند، چرا که خصوصیات آن قصص در اخبار کم است و بنا بر این که اکثر آن قصص با اخبار مورد تأیید واقع شده است.

حال با عنایت به سیره ی علماء ماضین و هم چنین اعتماد این مراثی بر اخبار معتبره و قرائن مثبته نیازی نداریم که فقط به روایت صحیح و با سند عالی رجوع کنیم و می توان در مرثیه تسامح و تساهل نمود». (1)

شیخ انصاری ، خاتم الفقهاء و المجتهدین می گوید:

ص: 57

«عقلاً این تسامح در صورت ایمنی از کذب حسن می باشد و موجبات بكاء بر سيد الشهدا صلوات الله علیه را دارد» (1)

ملا مهدی نراقی، جامع المنقول و المعقول در مقدمه ی کتاب محرق القلوب آورده است:

«بدان که مشهور در میان علما و فقهای امامیه آن است که، در احکام مستحبه و مکروه بر موعظه و قصص و اخبار ضعیفه عمل می توان نمود؛ یعنی هر گاه حدیث ضعیفی دلالت کند فلان حكم سنت است و عمل کردن او موجب ثواب است یا فلان امر مکروه است و ترک آن فلان ثواب است و کسی به سبب آن حدیث ضعیف آن فعل را به جا آورد یا ترک کند، حق تعالی آن ثواب را به او کرامت می فرماید و هم چنین هر گاه خبر ضعیفی در احوال و قصص امم سابقه رسیده باشد جایز است که خطبای ناقلین آن را نقل نمایند و در باب اخبار صحیحه از ائمه ی راشدين صلوات الله عليهم اجمعین صادر شده؛ پس عمل کننده به اخبار ضعیفه در امور مذكور في التحقق عمل به این اخبار صحیحه کرده است و از این معلوم شد که جایز است نقل اخبار ضعیفه و غیر معتبره که در حکایات و وقایع پیغمبر صلى الله علیه و آله و سلم و اهل بیت او رسیده که هر گاه خبر ضعیفی دلالت کند بر آن که گریه بر امام حسين عیه السلام فلان قدر ثواب دارد و کسی آن خبر را بشنود به نیت به آن ثواب رسیدن گریه کند، حق تعالی آن ثواب را به او کرامت می فرماید».

ص: 58

بنابراین روشن می شود که نقل وقایع مربوط به حضرت رقیه بنت الحسین علیه السلام مجاز است و دلیل بر کذب آن ها نداریم. بلکه دلایلی دیگر با اتکا به اخبار صحیح و شهرت بین علما و قرائن مثبت وجود دارد که مصائب مذکور در کتاب حاضر، همان مصائب دختر سه ساله ی حضرت سید الشهدا علیه السلام است و مقبره ی موجود در شام بارگاه اوست.

شایان ذکر است که تمام ناقلان مذکور در این کتاب دارای اجازه ی روایت بوده اند بلکه ایشان از فقها و علمای عظام و از اوحدی اعصار و امصار تشیع بوده و حتی در نزد اهل خلاف از حیث علم، مورد تمجید و تفخیم بوده اند و اجازه ی ایشان از سابقین تا امام معصوم علیهم السلام بوده است.

حال گاهی به علل گوناگون بعضی از صاحبان اجازه در روایات سلسله ی رواة را ذکر نمی کردند؛ مانند ابن شعبه حرانی که در مقدمه ی كتاب شريف تحف العقول می گوید:

«و أسقطت الاسانيد تخفيفا و إيجازا و إن كان أكثره لى سماعا و لان أكثره آداب و حكم تشهد لا نفسها و لم أجمع ذلك للمنكر المخالف بل ألفته للمسلم للائمة العارف بحقهم الراضى بقولهم، الراد إليهم؛ و اسناد احادیث را حذف کردم که این کتاب مختصر و سبک بار شود؛ هر چند اکثر این احادیث را (با سند های شان از استادانم) شنیده ام چرا که اکثر این احادیث آداب و حکمت هایی است که خود گواه خود است. و علاوه بر آن من این کتاب را برای کسی که منکر و مخالف (غیر شیعه) است جمع نکرده ام بلکه برای کسی تألیف کرده ام، که تسليم ائمه علیهم السلام است عارف به حق ایشان راضی به قول ایشان و مراجعه کننده به ایشان است....»

ص: 59

گاهی نیز سلسله ی رواة را ذکر می کردند، که از معاصران میرزا ابو الفضل ثقفی تهرانی در کتاب شفاء الصدور و حضرت امام خمینی رحمه الله علیه در کتاب چهل حدیث چنین کرده اند.

بسیاری از قصص در مراثی آل الله علیهم السلام سینه به سینه نقل شده است؛ لذا سیره در بین علمای پیشین رحمه الله علیه، همان طور که گفتیم بر تسامح در این مراثی بوده است.

یک خبر منوط به عدالت راوی ،نیست هر چند که در ارتقاء سند روایت مؤثر است.»

وی هم چنین می گوید:

«و أما العدالة مراعاة في الترجيح احد الخبرين على الآخر فهو أن يكون الراوى معتقداً للحقّ مستبصراً ثقةً في دينه متحرزاً عن الكذب غير متهمٍ في ما يرويه (1)

در این عبارت نیز شیخ طوسی رحمه الله علیه عدالت را شرط ترجیح یکی از دو خبر می داند نه شرط پذیرش آن.»

در جای دیگر می گوید:

«فأما من كان مخطئاً في بعض الأفعال أو فاسقاً بأفعال الجوارح و كان ثقة فى روايته متحرّزا فيها فإن ذلك لا يوجب ردّ خبره و يجوز العمل به لأن العدالة المطلوبة فى الرواية حاصلةٌ فيه و إنما الفسق بأفعال الجوارح يمنع من قبول شهادته و ليس بمانع من قبول خبره، و لأجل ذلك قبلت الطائفة أخبار جماعة هذه صفتهم؛ (2)

شیخ راوی را اگرچه خطا کار در افعال و جوارح باشد به شرط ثقه بودن در نقل روایت می پذیرد و خطا کاری او را موجب عدم پذیرش خبر وی نمی داند بلكه فقط شهادت او را پذیرفتنی نمی داند شیخ هم چنین ادعا می کند که طایفه ی علما اخبار این جماعت را می پذیرند».

اكنون با توجه به بحث تسامح در مرثیه و شهرت مرثیه حضرت رقیه

ص: 61

و با اتکا به نقل موضوع شهادت وی در کتب بزرگان شیعه و قرائن مثبت دیگری که هست وجود آن حضرت ثابت می شود.

و خانواده به اسامی واقعی ناخشنود بوده اند و در چنین کسانی القاب و کنیه ها مشهورتر از اسامی بوده است. (1)

اكنون این پرسش جدی مطرح است که چه معیاری برای تشخیص و شناسایی اسامی القاب و کنیه های افراد در منابع تاریخی و انساب وجود دارد. چنان چه این معیار و ضوابط آن مشخص نشود، در دامنه ی تحقیق تراجم نگاری ،افراد بدون تکیه به مدارک و اسناد، با پیش داوری های سلیقه ای روبه رو می شویم. بدیهی است که باید در حوزه ی نسب شناسی و تاریخ نگاری ، به آن چه از داده ها که آمده ، اكتفا نکنیم چنان چه بی هیچ دلیل و بر اساس قاعده ای کلی در عرب که دارای سه عنوان اسم لقب و کنیه بوده اند به جعل کنیه و لقب افراد گرفتار می شویم بازتاب این گونه قیاس لغوی انحراف و تشتتی در مباحث نسب شناسی پیش می آورد که به مرور زمان صحیح از سقیم شناخته نمی شود. بر این اساس بایسته است معیار را همان تصریح نسب شناسان و تاریخ نگاران بدانیم و یا نشانی از گمانه های قابل دفاع را در منابع معتبر جستجو کنیم.

شیوه ی ما در این کتاب بر این قاعده استوار بوده که در سه رکن اسم لقب و کنیه، در انساب و تاریخ تحقیق کرده ایم. در بستر این تحقیق معلوم شد که براساس نقل لباب الالباب نوشته ی ابن فندق اسم این کودک رقیه است در استنباط علمی از کلام ابن فندق به كلام وی اعتماد کردیم و از گرفتار شدن در مجاز گویی های بی دلیل و بی سند پرهیز کردیم. هم چنین از ابتدای این پژوهش در باز سازی شخصیت رقیه علیها السلام از سر فصل ها و گزاره های گوناگون بهره بردیم و نام رقیه را در کنار شهرت شفاهی برآمده از متن برخی از گزاره های کم رنگ

ص: 63

و منقولات شفاهی و میراث نسل به نسل شیعیان و متشرعان قرار دادیم از سویی در خطابات امام حسین علیه السلام و اهل بيت علیهم السلام ظن معتبر حاصل شد که رقیه علیها السلام با عناوینی دیگر خطاب شده باشد؛ بلکه به قراینی دست یافتیم که نام رقیه برای وی کاربرد داشته است.

تاکنون در دامنه ی پژوهش های انجام شده درباره ی رقیه بنت ،الحسين هیچ گاه به نام واقعی این کودک که همان رقیه (1) باشد به استناد یکی از منابع مهم نسب شناسی تصریح نشده است. هم چنین با این که از اسم رقیه در كتاب لباب الانساب سخن به میان آمده چنین تصریحی به عنوان شالوده و زیر بنای بازسازی شخصیت رقیه علیها السلام کاربردی نشده است و از این نام و دیگر اسامی و کنیه ها به مثابه ی تنها گمانه های مختلف استفاده شده است. بنابراین در این تألیف برای باور پذیری کلام ابن فندق تلاش می کنیم و در شیوه ای کاملاً منطقی با پرهیز از جعل القاب و کنیه های مشکوک ، برای نخستین بار شکل استوار تری را در پژوهش شخصیت رقیه بنت الحسين عله السلام ارائه می کنیم.

آیا رقیه همان فاطمه صغیره یا فاطمه ی صغری است؟

یکی از دلایل اثبات کنندگان شخصیت رقیه بنت الحسین علیه السلام این است که نام هایی نظیر فاطمه صغیره و فاطمه صغری به فراوانی در منابع تاریخی و روایی و ادبی آمده است

ما نیز بر آنیم که شخصیت رقیه بنت الحسین علیه السلام اثبات پذیر است با مراجعه به اشعار به جا مانده از قرون متعدد در می یابیم که به دو نام فاطمه صغری و فاطمه صغیره بیش از سایر اسامی اهل بیت امام حسین علیه السلام تصریح شده است. از این میان می توان به اشعار شاعرانی

ص: 64

هم چون ابن حماد (1) الناشی، (2) مغامس ، (3) الدرمکی ، (4) ابن سمين (5) صالح بن عبد الوهاب ، (6) الخليعي، (7) البلادي ، (8) عبد الوهاب طریحی، (9) محمود طریحی نجفی و ناصر بن مسلم (10) اشاره کرد.

صغری و فاطمه صغیره در دست نیست. معمولاً در کنار نام سکینه از نام فاطمه با القاب صغیره و صغری یاد شده است. بدون شک نام یکی از دختران امام حسین علیه السلام ، که در کربلا و در میان کاروان اسرا تا شام، نقش فراوانی داشته فاطمه است. در اشعار عاشورایی عرب زبانان، گاهی به لحاظ ضرورت های شعری و ادبی فاطمه صغری به فاطمه ی صغیره تغییر یافته است. (1) برخی هم چون شیخ مفید رحمه الله علیه وی را ملقب به صغری و صغیره نکرده اند؛ اما در آثار نیمه ی دوم سده ی چهارم هجری به بعد بسیاری از نویسندگان و مؤلفان از فاطمه با نام فاطمه صغری یاد کرده اند. (2)

شاید برخی به استناد روایتی مسند از خوارزمی، (3) که مجلسی (4) نیز آن را گزارش کرده، قائل شوند که امام حسین علیه السلام دختری دیگر به نام

ص: 66

فاطمه صغری داشته است که به علت مریضی در مدینه مانده و موفق به همراهی کاروان اهل بیت علیهم السلام نشده است. به هر حال اگر این روایت نادر صحیح هم ،باشد می توان گفت که در تعارض و تضاد با فاطمه ی مورد بحث ما نیست؛ زیرا روایت خوارزمی بر این مطلب دلالت دارد که فاطمه نامی از دختران امام حسین علیه السلام که کوچک بوده و به سبب بیماری در مدینه اقامت داشته ، پس از واقعه ی کربلا به واسطه ی آمدن کلاغی خونین بال از ماجرای شهادت پدرش آگاه شده است. چنین دختری با هیچ کدام از نام های رقیه فاطمه صغری و فاطمه ی صغیره که در كاروان کربلا و شام بوده است تطبیق نمی کند و از بحث ما خارج است.

دقت در اشعار قرون پیشین نشان می دهد که در فاهمه و خاطره ی محبان اهل بیت علیهم السلام و شاعران و مداحان فاطمه ی صغیره همان فاطمه صغری بوده که به همراه دو خواهر دیگرش رقیه و سکینه در كربلا، كوفه و شام حضور داشته است. دیگر آن که به لحاظ شهرت این اسامی در میان مردم گاهی شرح حال رقیه بنت الحسين علیه السلام به فاطمه صغیره که در شام از دنیا رفته منسوب شده است.

اکنون که دانستیم سابقه ی نام رقیه در تاریخ وجود دارد به این بحث می پردازیم که رقیه ی مورد نظر همان فاطمه صغیره است و این در منابع متعدد آمده است.

کرده اند یا به شهادت آن حضرت تصریح کرده و محل دفن وی را شام دانسته اند.

ابی عمیر و یونس بن عبد الرحمان را که از وی روایت نقل کرده اند، ذکر کرده است. هم چنین سیف بن عمیره از جمله راویان ثقه ی زیارت عاشورا به نقل از امام باقر علیه السلام است.

سيف بن عمیره از جمله کسانی است که در مصائب اهل بیت علیهم السلام به خصوص سيد الشهدا علیه السلام، اشعاری جان سوز دارد. وی در اشعارش از گریه ی حضرت زینب و ام كلثوم و سکینه و رقیه همراه با ناله و آه و اندوه بر امام حسین علیه السلام یاد می کند

و لام كلثوم يجد جديدها *** لثم عقيب دموعها لم يكور

لم انسها و سكينة و رقية *** يبكينه بتحسر و تزفر

يدعون امهم البتولة فاطمة *** دعوى الحزين الواله المحير

يا امنا هذا الحسين مجدلا *** ملقی عفیرا مث لبدر مزهر

اگر کسی ادعا کند که مراد از رقیه در این ابیات دختر امیر المؤمنین علیه السلام است که همسر حضرت مسلم بن عقیل علیه السلام بوده و نه رقیه دختر امام حسین علیه السلام سخنش پذیرفته نیست؛ زیرا در ابیات بعدی ام كلثوم و سکینه و رقیه مادر شان حضرت فاطمه علیها السلام را می خوانند و خبر شهادت فرزندش حسین را به او می دهند و روشن است که رقیه دختر امیر المؤمنین علیه السلام، نمی تواند حضرت زهرا علیها السلام را مادر و مادر بزرگ خود خطاب کند. طریحی در کتاب المنتخب (1) این شعر را کامل آورده است. در این سروده دو بار نام حضرت رقیه علیها السلام آمده است مطلع شعر چنین است:

جل المصاب بمن اصبنا فاعذر *** يا هذه و عن اللامة فاقصرى

هذا الحسين ملقی بشاطی کربلا *** ظمان دامي الخد ثم المنحر

ص: 69

عار بلا كفن و لا غسل سوى *** مور الرياح ثلاثة لم يقبر

مقطوع راس هشمت اضلاعه *** و كسير ظهر كسره لم يجبر

و سكينة عنها السكينة فارقت *** لما ابتديت بفرقة و تغير

و رقية رق الحسود لضعفها *** و غدا ليعذرها الذى لم يعذر (1)

«حضرت سید الشهدا علیه السلام زمانی که اشعار معروف:

يا دهراف لك من خليل *** كم لك بالاشراف و الاصيل

را خواندند ،زینب كبرى علیها السلام و اهل حرم ناله و شیون و گریه کردند. در این هنگام، امام حسین علیه السلام آنان را به صبر امر کردند

ص: 71

و فرمودند: يا أختاه يا ام كلثوم و انت يا زينب و انت يا رقية و أنت يا فاطمة و أنت يا رباب: خواهرم ام كلثوم و تو زینب و رقیه و فاطمه و رباب...»

مطابق این نقل نام حضرت رقیه علیها السلام بر زبان امام حسین علیه السلام در کربلا جاری شده است. (1)

«قریب دوازده سال همت شیخ مصروف بر جمع آوری کتاب کامل بوده است و از وضع كتاب معلوم می شود که نسخ اصول و کتب قدمای اصحاب نزد او موجود بوده است مانند کتاب فعلت فلاتلم در ،مثالب از مصنفات ابو جيش مظفر بن محمد خراسانی که یکی از متکلمان شیعه و عارف به اخبار و از شاگردان ابو سهل نوبختی بوده است و دیگر كتاب الحاوية که در مثالب معاویه است و ....» (1)

وی در این کتاب ماجرای اسرا در ،شام خرابه ی شام و شهادت طفل چهار ساله ی امام حسین علیه السلام را بیان کرده:

«زنان خاندان نبوت در حالت ،اسیری حال مردان که در کربلا شهید شده بودند بر پسران و دختران ایشان پوشیده می،داشتند و هر کودکی را وعده ها می دادند که پدر تو به فلان سفر رفته است باز می آید؛ تا ایشان را به خانه یزید آوردند....»

سپس می افزاید:

«این که آن حضرت چهار دختر داشته اند مشهورتر است.» (1)

«باسمه تعالى. هذا كتاب بحر الأنساب العلويين و الهاشميين و ساير قبائل العرب على طريق التشجير. ألّفه العلامة النسّابة أبو محمد السيد الحسن المشتهر بركن الدين الحسينى نزيل بلدة موصل من علماء القرن الحادى عشر و أجلائه، صاحب الآثار النفيسه منها: كتاب اللؤلؤ المضىء في مناقب آل النبي صلی الله علیه و آله - و هو كتاب كبيرٌ حسنٌ في بابه - و غيره، و هذا السفر الذي بين يديك ألفه باسم الشريف الجليل السيد حسام الدین مرتضى نقيب الموصل و ذكر فيه عدّة من أعيان ذلك البيت الرفيع و وفياتهم و مواليدهم و أورد فيه بعض التراجم الأنساب من إفادات جده العلّامة النسّابة السيد ركن الدين عبد الله الحسينى من علماء أوائل القرن العاشر و علماء أواخر التاسع ... حرّره العبد المستكين خادم علوم أهل البيت (عهم) شهاب الدین ابو المعالي الحسيني المرعشي النجفى 11 ذي القعدة 1385 ق، قم المشرفة (1)

باسمه تعالى. كتاب بحر الانساب درباره ی انساب علویان و هاشمیان و سایر قبائل عرب به شیوه ی شجره نامه است، که علامه ی نسب شناس ، ابو محمد سید حسن مشهور به رکن الدین حسینی ساکن شهر موصل و از عالمان بزرگ قرن یازدهم آن را نوشته است. وی صاحب آثار گران سنگ دیگری مانند «اللؤلؤ المضىء فى مناقب آل النبي» است که کتابی مفصل و در نوع خود نیکوست او کتاب های دیگری نیز دارد.

كتاب بحر الأنساب را به نام سید حسام الدین مرتضی، نقیب سادات موصل، تألیف کرده و در آن برخی از بزرگان این خاندان رفیع و سال ولادت و وفات آن ها را ذکر کرده است. وی در این کتاب برخی زندگی نامه ها و انساب را با استفاده از بیانات و

ص: 76

آگاهی های جدّش نسب شناس، سيد ركن الدین عبدالله حسینی (از عالمان اواخر قرن نهم و اوایل قرن دهم) آورده است...»

زینب را دختران آن حضرت دانسته است. (1)

شمرده می شوند.» (1)

کتاب به نقل از کتاب مراقد اهل بیت علیهم السلام بالقاهرة (1) چهار دختر برای امام حسین علیه السلام ذکر می کند:

«سكينه ى كبرى و سكينه ى صغری که مادر شان رباب و فاطمه و زینب که مادر شان ام اسحاق است». (2)

حضرت سید الشهدا علیه السلام چهار تن ذکر شده است. (1)

را مسئلت می نمایم حرره الداعی خادم علوم أهل البيت علیهم السلام شهاب الدين أبو المعالي الحسيني المرعشي النجفي، 14 شعبان 1393 ه ق» (1)

ما در این نوشتار بر آنیم که روشن شود حضرت سید الشهدا علیه السلام بیش از دو دختر داشته اند تا کسی با تمسک به این که آن حضرت تنها دو دختر داشته اند، وجود حضرت رقیه علیها السلام را نفی نکند. مورخان و نسب شناسان گفته اند که نام مادر سكينه علیها السلام رباب و مادر فاطمه علیها السلام اُم اسحاق بوده است حضرت سید الشهدا علیه السلام بین سال های 50 تا 53 قمری یا کمی پس از آن با ام اسحاق ازدواج کرده اند. از طرف دیگر، دختر آن حضرت که فاطمه نام داشته و به ازدواج حسن بن حسن (پسر عمویش) در آمده، طبق روایت اصول کافی، (2) دختر بزرگ آن حضرت بوده كه امام حسین علیه السلام در هنگام شهادت برخی از امانت های امامت را به او سپرده است تا به امام سجاد علیه السلام تحویل دهد.

،بنابراین اگر ازدواج فاطمه با پسر عمویش در سال 60 قمری باشد دست کم فاطمه در آن زمان حدوداً 10 ساله بوده است. البته به گفته ی زرکلی (3) در الاعلام این فاطمه در سال 40 قمری به دنیا آمده است.

با توجه به مطالبی که گذشت فاطمه ای که به عنوان دخترام اسحاق از او یاد شده، غیر از فاطمه دختر بزرگ آن حضرت است و قهراً به جهت تمایز آن دو یکی را فاطمه صغری یا صغیره نامیده اند. در این صورت احتمال تطبیق رقیه بر فاطمه صغری یا صغیره هست و رقیه نام

ص: 82

دیگر اوست. همچنین در شعر منسوب به حضرت زینب علیها السلام نام فاطمه ی صغيره ،آمده که این احتمال را تقویت می کند.

البته خطا و کم و زیاد شدن در چنین ،اموری در اعصار گذشته موضوع عجیب و دور از ذهنی نیست؛ مثل این که مادر فاطمه (دختر بزرگ آن حضرت) را اُم اسحاق گفته اند، در حالی که از جهت تاریخی درست به نظر نمی آید.

بنابراین با مشاهده ی چند کتاب که تعداد دختران آن حضرت را دو یا سه تن نوشته اند نمی توان به رد کسانی پرداخت، که برای آن حضرت بیش از سه دختر ذکر کرده اند.

مؤلف در جلد اول کتاب ذیل عنوان فاطمه صغری (1) و در جلد دوم ذیل عنوان فاطمه ی صغری و رقیه علیها السلام مطالبی ذکر کرده است. (2) وی هم چنین اشعار سیف بن عمیره را که نام حضرت رقیه علیها السلام در آن ها آمده نقل کرده است.

دوم آن 1355 ق .است. وی در احوال آن مخدره ی مظلومه و مصائبش مطالبی آورده است.

در جلد دوم کتاب در موارد متعددی با لفظ رقیه علیها السلام و فاطمه صغری وقایعی درباره ی شهادت آن حضرت علیها السلام بیان کرده و نیز اشعار سیف بن عمیره رحمه الله را آورده است.

است. در ضمن وداع حضرت سید الشهدا علیه السلام با اهل حرم و به اسارت رفتن اهل حرم نام حضرت رقیه علیها السلام آمده و شهادت آن حضرت در شام نیز ذکر شده است (1)

به خصوص حضرت ابا عبدالله الحسین علیه السلام مشهور بود.

صاحب قصص العلماء مرحوم تنکابنی می نویسد:

«ملا آقای دربندی دارای معقول و مؤسس در علم منقول بوده و مکرر استاد بزرگ آقا سید ابراهیم قزوینی رحمة الله می فرمودند: آخوند ملا آقا دربندی رحمة الله از ارباب فن اصول است به او رجوع کنید.

در زمانی از ازمنه شیخ محمد حسن (نجفی صاحب جواهر الکلام در فقه) برای زیارت مخصوصه به کربلا آمد و آخوند ملا آقا به دیدن او رفت ، شیخ به آخوند گفت که جواهر الکلام را بسیار خوب نوشته ام آیا شما او را دیده اید و پسندیده اید؟ آخوند :گفت از این جواهر در خزائن ما بسیار است.»

در مقدمه ی اسرار الشهادة در شأن ملا آقا دربندی کلامی از آقا بزرگ تهرانی آورده است که:

«هو أحد النماذج السلف الصالح الذين حقّ لنا الإعتزاز بهم و الإرشادة بذكرهم:

او نمونه ای است از سلف صالح که حق است برای ما که به اتکاء به ایشان كسب عزت و قدرت نماییم و با ذکر ،ایشان ایشان را ستایش کنیم».

مرحوم علامه دربندی تألیفاتی دارد که به بعضی از آن ها اشاره می کنیم:

خزائن الاحکام شرحی بر منظومه ی سید مهدی بحر العلوم در علم فقه، رساله ی علمیه المسائل التمرينية كه فن جدیدی در آموزش قواعد فقه و اصول است، خزائن الاصول در فنون ادله ی عقلیه و قواعد دينيه العناوين فى الاصول، حجية الاصول المثبتة بأقسامها، الفن الأعلى في الاعتقادات القواميس في علم الرجال الجوهرة في الأُسطُرلاب الاكسير جواهر الایقان سعادات ناصری و اسرار الشهادة

آقا بزرگ تهرانی می گوید:

«كثير الحب لسيد الشهداء ابي عبد الله الحسین علیه السلام أثرت عليه وقعةُ الطف بشكل خاص - كثير التواجع و البكاء و اللطم و النوح».

وی اواخر عمر به تهران بازگشت و در 1286 ق رحلت کرد بدنش را 6 ماه به رسم امانت دفن کردند تا طبق وصیتش به کربلای معلی انتقال دهند روزی که بدن را برای انتقال از قبر خارج کردند بدن صحیح و سالم و تازه بود آن را به کربلای معلی بردند و در صحن کوچک در حجره ای در جنب جمعی از بزرگان مانند شیخ محمد حسین اصفهانی صاحب الفصول سید ابراهیم قزوینی و متصل به قبر سید محمد مهدی بن صاحب ریاض دفن کردند. الذريعة ، ج 2، ص 279 ، ج 5، ص 291 - 294، ج 6، ص 271، ج 7، ص 153، ج 12، ص 179 ، ج 15، ص 351، ج 17، ص 199.

ص: 88

حضرت با نام «رقیه» و گاه با نام «فاطمه صغیره» یاد کرده است. (1)

یکی از آن ها حضرت رقیه علیها السلام است؛ البته مؤلف متذكر شده که زبيده همان حضرت رقیه علیها السلام است. (1)

همان فاطمه ی صغیره می دانند

پیشین همراه با ذکر مدارک، تألیف کرده است.

مؤلف نام شریف حضرت رقیه علیها السلام را به همراه وقایعی که در طول مسیر شام تا شهادت آن مظلومه ی صغیره در خرابه روی داده ذکر کرده است. (1)

وی اشاره ای هم به اختلاف علما در مورد نام دختر سه ساله ی امام حسین علیه السلام و مردد بودن آن ها میان نام های زبیده، زینب و رقیه علیها السلام دارد. (2)

آن دختری که در خرابه شام از دنیا رحلت فرموده و شاید اسم شریفش رقیه علیها السلام بوده و از صبایای خود حضرت سید الشهدا علیه السلام بوده چون مزاری که در خرابه ی شام است منسوب است به این مخدره و معروف است به مزار رقیه علیها السلام» (1)

التى توفيت بالخربة، و الذى يوكد ذلك قول الشبلنجي نفسه: «فإذا هي بنت صغيرة» و قبرها اليوم فى سوق الشام فى الجامع المعروف باسمها، يزار و يتبرك به، و قد جددوا ضريحه قبل اعوام....»

است. وی درباره ی حضرت رقیه علیها السلام و شهادتش در خرابه شام و محل دفن آن علیا مخدره مطالبی آورده است. (1)

می شود که رقیه نام دیگر زینب (دختر سوم) یا نام دختر چهارم که نامش در تاریخ نیامده و یا نام دیگر فاطمه صغری یا صغیره است که مادرش ام اسحاق بوده است است. (1)

بعد از این که روشن شد نام رقیه علیها السلام به عنوان دختر سه ساله ی امام حسین علیه السلام، که مادرش ام اسحاق است در کتب مقاتل آمده؛ در این قسمت نام کتاب هایی را می آوریم که برای آن حضرت سه دختر یا بیش تر ذکر کرده اند:

حسین علیه السلام ، کتابی جامع و مفید تألیف کرد که برگرفته از مقاتل معتبر و مستند پیش از خود هم چون مثیر الاحزان ابن نما حلی (متوفای 645 ق) بود. این کتاب یکی از ماندگار ترین مقاتل در تاریخ شیعه است. وی در انتهای مسلک اول از کتابش پس از بازگویی جریان ورود امام حسین علیه السلام و اصحابش به کربلا در روز دوم محرم الحرام به اشعاری از امام حسین علیه السلام اشاره می کند که باعث حزن و اندوه اهل بیت علیهم السلام ایشان می گردد؛ آن گاه امام حسین علیه السلام در تسلی و دلداری ایشان می فرماید:

«خواهرم ام كلثوم و تو زینب و تو رقیه و تو فاطمه و تو ای رباب به هوش باشید و به من بیندیشید آن زمانی که شهید شدم صبر پیشه کنید، گریبان پاره نکنید به صورت خود آزار و لطمه نرسانید و سخنی ناگوار در این مصیبت نگویید». (1)

به نظر می رسد در بین مقتل ،نویسان فقط سید بن طاووس است که چنین آشکار به گفتگوی امام حسین علیه السلام و اهل بیتش پرداخته است و چنان چه در مقاتل دیگر این گزارش ثبت شده است مستقیم یا غیر مستقیم بازتابی از گزارش سید بن طاووس بوده است؛ گرچه شبیه به این گفتگو نه در هنگام ورود امام حسین علیه السلام به كربلا، بلكه به هنگام

ص: 103

شهادت طفل شیرخوارش و وداع از خیمه ها در مقتل منسوب به ابو مخنف گزارش شده است.

در سطر های پیشین به استناد سخن برخی از بزرگان، مقتل منسوب به ابو مخنف را هم چون بسیاری از پژوهش گران غیر مستند دانستیم با این حال تحقیق اتان ،گلبرک افقی تازه را برای پژوهش بیش تر درباره ی این نسخه ی مجهول گشوده است. اتان گلبرک کتاب لهوف را از آنِ سید بن طاووس دانسته می گوید:

«لهوف از اشهر مؤلفات سید بن طاووس است».

و نیز می گوید:

«این کتاب بارها چاپ و به فارسی نیز ترجمه شده است».

وی بر آن است که:

«لهوف درباره ی رخداد هایی است که به حادثه ی کربلا منتهی شده، هم چنین اصل جنگ و رخداد های بعدی آن و بیش تر داستان را یک راوی ناشناخته نقل می کند. هدف وی این است که لهوف در عاشورا خوانده شود». (1) گلبرک می افزاید كه از كُتب سید، یکی نیز کتاب المصرع الشين في قتل الحسین است و این در جایی گفته نشده؛ اما نسخه ی خطی آن در لندن، تحت شماره ی 792 موجود است (2) او احتمالاتی را بر می شمرد و بین المصرع الشین و مقتل چاپی منسوب به ابو مخنف مقایسه هایی می کند که براساس آن ها ممکن

ص: 104

است این دو از نظر ورود یکی باشند. اتان گلبرک احتمال می دهد که سید بن طاووس به مقتل أبو مخنف اعتماد کرده، بر آن افزوده مرتبش ساخته و آن را المصرع الشین نامیده است». (1)

وی می افزاید:

«روشن است که برای تعیین رابطه بین نسخه ی لندن و دیگر متون منسوب به ابو مخنف کار بیش تری باید صورت گیرد؛ فعلاً این احتمال را نمی توان رد کرد، که متن ابن طاووس نیز مبنایی برای تألیف منسوب به ابو مخنف بوده است». (2)

بر این اساس شاید مقتل منسوب به ابو مخنف و نسخه های خطی موجود ،از آن همان کتابی است که سید بن طاووس مرتب کرده و بر آن افزوده است.

محمد حسن پاک دامن می گوید: (3)

«نگارنده نیز در مقایسه ای اجمالی بین متن كتاب لهوف سيد بن طاووس نسخ خطی مقتل منسوب به ابو مخنف و کتاب وقعة الطف شیخ محمد هادی یوسفی غروی - که در آن سعی شده بر اساس گزارش های طبری و دیگر منابع متقدم، اصل گزارش های ابومخنف جمع آوری شود - به این باور اولیه رسیده است که با توجه به شباهت های محتوایی موجود در این سه کتاب و هم چنین برخی شباهت های لفظی و متنی

ص: 105

بعید نیست که اصل متن منسوب به ابو مخنف توسط سید بن طاووس، قبل از نگارش و شهرت کتاب الملهوف یا همان لهوف تنظیم و تدوین شده باشد در این صورت به گونه ای نویسنده تلاش داشته تا با تکیه بر دانسته های خود محتوای گزارش های ابو مخنف را با عباراتی نوین به همراه برداشتی آزاد و مستند به گزارش های ابو مخنف ارائه نماید و یا این که در دوره ی جوانی اش به متنی بازمانده از سده ی ششم هجری منسوب و مشهور به ابو مخنف دست یافته و همان را با اضافاتی چند از برخی از منابع تألیف کرده است. هم چنین محتمل است وی در سنوات تحقیقی اش به این باور رسیده باشد که چنین متنی به جز انتساب ظاهری به نگارش ابو مخنف، نمی تواند همان مقتل معتبر ابو مخنف باشد. بر این اساس چون چنین مقتلی نمی توانسته است پاسخ گوی اهداف سید بن طاووس باشد. لذا وی با تکیه بر منابع معتبر تر پس از نگارش کتاب مصباح الزائر خویش، مقتل جدید و معتبرش را با عنوان لهوف يا الملهوف .نوشت اگر این گمانه را بتوانیم باور کنیم آن گاه این ادعا پذیرفتنی است که این اثر که نامش در ابتدا «المصرع الشين في قتل الحسین علیه السلام» بوده، به مرور زمان نظر به تعبیر «قال ابو مخنف» های موجود در متن و همچن ین برخی از حذف و اضافات نسخه نویسان به نام مقتل ابو مخنف به شکلی مغلوط (1) و پر از اشتباه مشهور شده است». (2)

ص: 106

علاوه بر این سید بن طاووس با توجه به کثرت استعمال تعبیر [قال الراوی]، در متن دو کتاب لهوف و المصرع الشين في قتل الحسين علیه السلام به آثاری از جمله منابع پیش گفته در تاریخ کربلا دسترسی داشته است. بر این اساس گزارش هایی از آن متون رونویسی و یا اقتباس آزاد کرده، به گونه ای که نظر به ملاحظاتی - مگر در برخی از موارد که تصریح به مأخذ روایی خود کرده - در دیگر گزارش هایش قصدِ لفافه گویی و ابهام داشته است. از سویی سید بن طاووس در خطبه ی آغاز كتاب المصرع الشين في قتل الحسین علیه السلام، که شباهت زیادی به خطبه و مقدمه ی كتاب لهوف دارد آورده است:

«و قال على بن موسى بن جعفر بن محمد بن طاووس الحسينى جامع هذا الكتاب عن أبي مخنف لوط بن يحيى فى مصرع الحسين علیه السلام قال...»

به نظر می رسد که سید بن طاووس در سالهای قبل از نگارش لهوف، مقتلی برآمده از گزارش های منسوب به ابو مخنف و چند مأخذ دیگر می نگارد و سپس در سبک و شیوه ای استوار تر و موجزتر مقتل لهوف را تألیف می کند ره آورد نگارش وی در لهوف مقتلى مستحكم تر و مستدل تر می شود اما نظیر شیوه ی به کار گرفته اش در المصرع الشین درباره ی تعابیری همچون قال و قال ابو مخنف و قال الراوی همین شیوه را با تعبیر قال الراوی ادامه می دهد. شاید برخی از این قال الروایها علاوه بر منابع دیگر اشاره به نصوص منسوب به ابو مخنف و یا متون نقل کننده ی اقوال ،ابو مخنف همچون الارشاد شیخ مفید و تاریخ طبری بوده است؛ اما اتان گلبرک در مقایسه ای اجمالی بین دو کتاب لهوف و المصرع الشين فى قتل الحسین علیه السلام نوشته است:

«آن چه می تواند رخ داده باشد یکی از احتمالات زیر است:

ص: 108

الف. ابن طاووس متن نسخه ی منسوب به ابو مخنف را تألیف کرده و مقدمه ی خود را بر آن افزوده است. او بعداً برخی از مواد مقدمه را برای خطبه لهوف استفاده کرده است.

ب. ابن طاووس در ابتدا لهوف را نگاشته و بعداً قسمت هایی از خطبه را برای مقدمه ی نسخه ی لیدن منسوب به ابو مخنف استفاده کرده است.» (1)

همسرش که هم نام وی بود ازدواج کرد. هیچ گزارش مستندی درباره ی حضور قطعی رقیه بنت علی علیه السلام در کربلا در دست نیست؛ اما برخی از معاصران تنها به دلیل شهادت عبدالله بن مسلم بن عقیل در کربلا كه نام مادرش رقیه بنت علی علیه السلام بود این حدس را قطعی به حساب آورده و رقیه بنت علی علیه السلام را از زنان حاضر در کربلا دانسته اند. ابن عنبه همسر مسلم بن عقیل را ام كلثوم بنت على علیه السلام ثبت كرده، كه احتمالاً ام كلثوم كنيه ى رقيه بنت علیه السلام بوده است.

کرد و از او صاحب سه پسر به نام های عبدالله علی و محمد گردید. (1) ابن فندق این پسران مسلم را در شمار شهدای کربلا آورده است؛ (2) گر چه برخی تنها عبدالله را به عنوان شهید کربلا گزارش کرده اند.

بنابراین روشن شد که مورد خطاب سید الشهدا هیچ یک از دختران امیر المومنین سلام الله عليه، كه رقيه نام داشته اند نبوده اند.

بهاء الدین نگاشته شده است.

این کتاب در سال 675 ق تألیف شده و به سبب قدمت زیادی که دارد، از ارزش ویژه ای برخوردار است شیخ عباس قمی در نفس المهموم و منتهى الآمال ماجرای شهادت حضرت رقیه علیها السلام را از آن نقل کرده است. هم چنین بسیاری از عالمان بزرگوار مطالب این کتاب را تأیید و به آن استناد کرده اند. طبری در کتاب دیگری به نام بشارة المصطفى صلی الله علیه و آله لشيعة المرتضى علیه السلام نيز به برخی رویداد های پس از واقعه ی عاشورا اشاره کرده است.

طبری این کتاب کم نظیر را در 567 ق تألیف کرده و در نگارش آن از منابع با ارزش فراوانی استفاده کرده که اغلب آن ها به دست ما نرسیده است؛ برخی در کشاکش روزگار از بین رفته و برخی دیگر به دست دشمنان اهل بیت علیهم السلام طعمه حریق شده است.

محدث قمی در مورد طبری و این کتاب چنین می نگارد:

«كتاب كامل ،بھائی نوشته عماد الدین طبری، شیخ عالم ماهر خبیر متدرب تحریر متكلم جلیل محدث نبیل و فاضل فهامه کتابی پر فایده است که در سنه ی 675 تمام شده و قریب به 21 سال همت شیخ مصروف بر جمع آوری آن بوده، اگر چه در اثنای آن چند کتاب دیگر تألیف کرده است».

سپس می افزاید:

«از وضع آن کتاب معلوم می شود که نسخ اصول و کتب قدمای اصحاب نزد او موجود بوده است». (1)

بدین گونه، سابقه ی نقل ماجرای حضرت رقیه علیها السلام در تاریخ، به

ص: 112

لعین در حال گفت که بروند و سر پدر او را بیاورند و در کنار او نهادند ملاعین سر بیاورد و کنار آن دختر چهار ساله نهادند. پرسید: این چیست؟ ملاعین گفت: سر پدر تو است. آن دختر بترسید و فریاد برآورد و رنجور شد و در آن چند روز جان به حق تسلیم کرد». (1)

حدود هفت قرن و نیم پیش باز می گردد.

عماد الدین طبری، در مقدمه ی کامل بهائی می نویسد:

«در ملک مازندران که مولد مصنف این کتاب است صد سال قبل از این پانصد تن شیعی نبودند و امروز که سنه خمس و سبعين و ستمأه (675 ق) است در وی پانصد تن مخالف نمی باشد»

طبری از بزرگان متکلمان و فقها به شمار می رود و علمای متأخر در كتب فقهی فتاوای او را نقل کرده اند. او با حجت و برهان ، اصل تولی و تبری را مطرح کرده و کتاب مناقب الطاهرین را در اثبات تولی و به قول محدث قمی، کامل بهائی را در اثبات تبری نوشته است.

طبری در کامل، به نقل از حاویه تألیف مأمونی سنی، گزارشی را نقل می کند که با تکیه بر آن می توان برخی از گمانه های بی سند را مستند کرد:

«در حاویه آمد که زنان خاندان نبوت در حالت اسیری حال مردان که در کربلا شهید شده بودند بر پسران و دختران ایشان پوشیده می داشتند و هر کودکی را وعده ها می دادند، که پدر تو به فلان سفر رفته است باز می آید تا ایشان را به خانه ی یزید آوردند. دخترکی بود چهار ساله شبی از خواب بیدار شد و گفت پدر من حسین کجاست؟ این ساعت او را به خواب دیدم؛ سخت پریشان زنان و كودكان جمله در گریه افتادند و فغان از ایشان برخاست یزید خفته بود؛ از خواب بیدار شد و در حال تفحص کرد، خبر بردند که حال چنین است آن

ص: 114

«در رساله حاويه آمد كه ركن الاسلام خوارزمی می گفت: چون سر امام حسین علیه السلام پیش یزید لعین بنهادند آن ناپاک پای بر سر امام نهاد». (1)

این گزارش نشان دهنده ی آن است که مؤلف حاویه از اخباری مستند و معتبر سود می جسته است؛ البته چنان چه منظورش از رکن الاسلام خوارزمی، همان موفق بن احمد خوارزمی (متوفای 568 ق) باشد. طبری از این فصل به بعد همه جا با تعابیری همچون «مأمونی، قاسم مأمونی حاویه رساله ی حاویه ، حاویه مأمونى السنى و صاحب حاویه بار ها به نقل مطالب این رساله پرداخته است و در برخی از موارد مطالب آن را نقد کرده است. (2) گویا عدم دسترسی به این کتاب در زمان صفویه نیز ادامه داشته است؛ زیرا اگر موجود بود یقیناً علامه مجلسی در بحار الانوار نام آن را ثبت می کرد.

محدث قمی درباره ی کامل بهائی آورده است:

«و [كتاب] كامل در بلده بمبئی به طبع رسیده ولی بسیار کم یاب است و من در چند سال قبل که به آن شهر عبورم افتاد یک نسخه از آن به دست آوردم؛ لكن افسوس كه تصحیح آن نشده و بسیار سقیم است به حدی که برای غیر مطلع خبیر اتفاق در آن عسیر است و آن کتاب پرفایده است و در سنهی 675 ق تمام شده و قریب به دوازده سال همت شیخ مصروف بر جمع آن بوده اگر چه در اثنای آن چند کتاب تألیف کرده و از وضع آن کتاب معلوم می شود، که نسخ اصول

ص: 115

و کتب قدمای اصحاب نزد او موجود بود؛ مانند کتاب «فعلت فلاتلم» یا «فعلتم فلا فعلتم» که در مثالب است و از مصنفات ابو جيش مظفر بن محمد خراسانیست که یکی از متکلمین شیعه و عارف به اخبار و از شاگردان ابو سهل نوبختی است و دیگر کتاب حاویه است که در مثالب معاویه است و مؤلف آن قاسم بن محمد بن احمد مأمونی سنی است». (1)

كودكي طلب پدر کرد و گفت: مادر من این ساعت پدر را به خواب دیدم سخت عجیب زنان و کودکان در گریه افتادند و فغانی برآمد.

لعین یزید خفته بود بیدار شد و گفت این جا چه رسید؟ حاجبان آمدند و تفحص کردند؛ بفرمود که سر پدر را بیارید و در کنار او نهید. ملاعین سرپدر او بیاورد و در پیش کودک چهار ساله بنهادند؛ گفت این چیست؟ لعینی گفت سر پدر تو، کودک بترسید و فریاد بر آورد و رنجور شد و بدان چند روزه جان به حق تسلیم کرد».

ب. دومین نسخه به شماره ی ،10476، کتابت شده در تاریخ 12 جمادی الاول 1007ق ، با عنوان الكامل البهائى فى السقیفه است. در این نسخه آمده است:

«در حاویه آمد که زنان خاندان حال پدران بر كودكان پوشیده می داشتند وعده ها می دادند...»

ادامه ی متن با نسخه ی چاپی فعلی انطباق دارد.

ج. سومین نسخه به شماره ی 14497، در 1247ق در روستای شترک ،قزوین به قلم محمد حسن بن محمد كاظم كتابت شده است. گزارش ثبت شده در این نسخه برابر با نسخه ی اول (قرن 8) است و نقل قولی از كتاب حاویه در آن نیست.

د. چهارمین نسخه به شماره ی 1855 - 11 به فرمایش میرزا محمد خان ملک الکتاب، در سال 1323ق در بمبئی هندوستان در 484 صفحه چاپ سنگی شده است. گزارش این نسخه مانند متن چاپی نسخه ی

ص: 117

مرتضوی است که هم اکنون در دسترس است. به نظر می رسد این نسخه ی سنگی همان نسخه ای است که محدث قمی در شهر بمبئی هندوستان به تک نسخه ای از آن دست یافته است و درباره ی آن یادآور شده است که:

«لكن افسوس که تصحیح آن نشده و بسیار سقیم است به حدی که برای غیر مطلع خبیر انتفاع در آن عسیر است» (1)

از این رو، بعید نیست که بعد ها چاپ خانه ی مرتضوی از روی همین نسخه کامل بهائی را به چاپ رسانده باشد.

به هر حال چه این گزارش واقعاً از کتاب حاویه نقل شده باشد و یا طبری با تکیه بر دیگر منابع در دسترس آن را آورده باشد، از نظر ما با توجه به اطمینان همگان در وثوق و تبحر طبری شبهه و تردیدی در استواری و پذیرش این گزارش باقی نمی ماند؛ چه این که:

الف . عماد الدین طبری به لحاظ موقعیت زمانی و دوستی با بهاء الدین صاحب دیوان (2) در نگارش این کتاب و دیگر کتب خود به ویژه مناقب الطاهرين تلاش كرده که آن چه پیشینیان قدرت بازگو کردن آن را نداشته اند و به صورت سربسته و گذرا بیان کرده،اند، شرح و تفصیل دهد تا تاریخ و عقاید شیعه به شیوه ای استوار برای آیندگان باقی بماند. او در کتابش آورده است:

«و بنده دوست می دارد که دلایلی چند بنویسد قبل از الشروع في المقصود، در امامت امیر المؤمنین علی و اولاد وی علیهم السلام؛ زیرا که تولی سابق است بر تبری تا این کتاب نفیس از فائدتین

ص: 118

خالی نباشد و شیعه را مرجعی باشد و تحقیق مذهب از این جا ،بدانند زیرا که علمای ما چون ناصر نیافتند و اعادی بسیار بودند نمی توانند گفتن مگر به تعریض و کنایه؛ و آن چه به کتاب ها می نویسند هم چنین به تعریض می نویسند مگر جمعی اندک اما من بنده واثقم به كرم الهی و به معجزات ائمة علیهم السلام و آن چه دانستم چهار دانگ نوشتم و دو دانگ اهمال رفت (لان الاجماع حصل بان التقية واجبة) مع ذلك يعني اجماع شده اند بر این که تقیه واجب است و مرا استظهار حاصل است به سلطانی چون مخدوم بهاء الدین محمد و دیگر علما سندی و استظهاری چنین نیافتند و ما توفیقی الا بالله» (1)

ب. همان گونه که از باب 28 کامل بهائی آشکار است عماد الدین طبری در نگارش مقتل نیز فردی بصیر و آگاه بوده و شاید تألیفی مستقل در این باره داشته است که در دسترس نیست؛ زیرا خود می نویسد:

«حکایت روزی به خدمت مخدوم زاده حاضر بودم، به صحرا قریه بطریه به دهی قریبه بین قم و کاشان ، در دهم محرم سنه ی ثلاث و سبعین و ستمائه (673 ق) و حال مقتل عترت رسول صلی الله علیه و آله شمه ای تقریر می کردم...». (2) شیوه ی او در مقتل نویسی بهره بردن از کتاب های معتبر بوده است؛ گر چه در باب 28 کتابش به یک دوره ی فشرده از آغاز حرکت امام حسین علیه السلام تا بازگشت اهل بیت او از شام به مدینه بدون ذكر منابع خود اشاره کرده است؛ اما می نویسد:

ص: 119

«مورخان حکایات حسین علیه السلام و اصحاب او ضبط کرده اند در مجلدات، پیش از آن که این کتاب حامل آن شود، اما ضرورت بود». (1)

شهید را در برابر دیدگان کودک حاضر کرده است.»

برداشت دیگری کنند؛ اما چنین برداشتی با توجه به متن دیگر نسخه ها مردود است از قرائن موجود در متن گزارش و نوع برخورد یزید با این ماجرا هیچ گونه تردیدی باقی نمی ماند که آن سر بریده متعلق به امام حسین علیه السلام و نزد یزید حاضر بوده و او در تصمیمی عجولانه بدون این که اندیشه کند، به بردن سر امام حسین علیه السلام نزد آن کودک فرمان می دهد.

برخی دیگر نیز اشکال کرده اند که حضرت رقیه علیها السلام دختر یکی از اصحاب بوده است چرا که در نسخه های قدیمی کامل بهایی، عبارت دخترکی از (عورات اصحاب حسین علیه السلام) بوده است و در نسخه ی چاپ بمبئی که به دست شیخ عباس قمی رحمه الله رسیده است تحریف ایجاد شده است. اما باید به این نکته توجه داشت که ، در دیگر مقاتل اعاظم و بزرگان شیعه همچون طریحی و ملا مهدی نراقی نقل واقعه به رقیه بنت الحسين علیه السلام نسبت داده شده است و هم چنین در مقاتل آمده است که از کوفه تا شام فقط خاندان بنی هاشم در قافله ی اسرای اهل بیت علیهم السلام بوده اند. البته دلائل دیگری همچون اشعار اهل بیت علیهم السلام و قصیده ی زاهی در این کتاب ذکر خواهیم کرد که همگی شهیده ی شام را رقیه بنت الحسين علیه السلام خواهيم کرد معرفی می کنند.

ج. این کودک چهار ساله پس از دیدن سر بریده ی پدر، بر اثر بیماری حاصل از اندوه ،فراق، در همان چند روز اقامت اهل بیت علیهم السلام در شام از دنیا رفته است و شاید همین مصیبت باعث تجدید غم و اندوه اهل بيت علیهم السلام گردیده و ایشان را واداشته است تا با گرفتن اجازه از یزید به مدت هفت روز به عزاداری بپردازند. (1)

ص: 121

معاصر او یعنی غیاث الدین خواند میر (880-941) هجری نگاشته است وی در ماثر الملوک، خلاصة الاخبار و حبیب السیر در مورد کاشفی مطالبی آورده است، از آن جمله می نویسد:

«كمال الدين حسین واعظ از اصناف علوم معقول و انواع متون محسوس و منقول فایده و بهره تمام دارد جامع العلوم محسوب می شده است مشهور به سخنوری و وعظ بوده، هفته ای سه نوبت در مسجد دار السيادة و خانقاه به وعظ و نصیحت مردم اشتغال داشته است. در فن نجوم مهارت ،داشت در انشاء بی مثل زمان خود بود».

سید نورالله شوشتری یک قرن بعد از کاشفی، او را فاضل جامع علوم دینی و سفینه ی معارف یقینی می داند و می نویسد:

«از جفرو تکسیر و سیمیا آگاه و در نجوم صاحب دستگاه بوده است نفسی با تاثیر و عبارتی دل پذیر داشت. در بلاغت فصیح عهد و مسیح مهد بود».

و برترین کتاب کاشفی را جواهر التفسیر می داند. پدر کاشفی خود از زمره ی اهل علم و راوی حدیث شیعی و دارای اجازه بوده است. کاشفی در سبزوار نزد پدرش و علمای دیگر به علم آموزی مشغول بوده و در جوانی جهت دانش اندوزی به مشهد هجرت کرده است. وی مانند پدرش اجازه می،نوشته که اجازه ی روایت تا قبل از دوره ی تجدید اجتهاد در عهد نامه وحید ،بهبهانی به مثابه ی اجازه اجتهاد بوده است.

علامه شعرانی در مقدمه ی کتاب روضه الشهدا، در شرح حال وی این گونه نگاشته است:

ص: 123

«(وی) در عهد سلطنت سلطان حسین میرزا بایقرا (883- 911) و در دربار او نهایت اعزاز و احترام دید وزیر دانش پرور او امیر علی شیر نوایی او را تشویق بسیار می کرد و به تألیف و تصنیف ترغیب می فرمود چون هم در علوم دینی و انواع آن به حد کمال بود و هم در نویسندگی و ادب، از بزرگ ترین اساتید فن خویش و کم تر این دو کمال در کسی مجتمع باشد و آن که جمع دارد باید قدر خویش بداند. وقت بیهوده از دست ندهد، که مردم از او فائده بسیار برند و اتفاقاً امیر علی شیر ارزش او را دانست و قدر او را شناخت.»

علامه شعرانی در مورد كتاب روضة الشهدا این گونه می فرماید:

«اما كتب و روایاتی که مؤلف از آن ها نقل می کند، بسیاری در عهد ما موجود نیست و شاید بعضی را معتبر ندانیم اما ، حاشا که چنین مرد سخن بی دلیل آورد.»

از مهم ترین و مشهور ترين آثارش کتاب روضة الشهدا .است وی نگارش این کتاب را در 908 ق ، دو سال مانده به وفاتش به پایان برد. كاشفي کتابش را به درخواست یکی از اعیان و سادات سرشناس هرات به نام مرشد الدوله معروف به سید میرزا برای روضه خوانی در ایام مصیبت و اندوه محرم و صفر تألیف کرد. وی در این کتاب آورده است:

«در کنز الغرایب آورده که یزید اهل بیت را در درون کوشکِ خود جای مقرر ساخته بود و امام حسین علیه السلام دختری داشت چهار ساله که بسیار او را دوست داشتی و او نیز پدر را به غایت دوست می داشت و تا پدرش شهید شده بود دایم می پرسید که اَینَ اَبی؟

ص: 124

کجاست پدرمن؟ می گفتند به جای رفته است. و به انواع تسلی تسلی می دادند و او را به دیدار پدر اشتیاق عظیم بود در این وقت که در کوشک یزید ،بودند شبی این دختر پدر را در خواب دید که او را در کنار گرفته از غایت شادی بیدار شد و پدر را ندید شوقش زیاده گشت و آغاز اضطراب کرده فغان درگرفت. حال پرسیدند گفت: حالی می دیدم که در کنار پدر نشسته ام چون چشم باز کردم او را نمی بینم مرا بگویید که پدرم کجاست، که مرا بیش از این طاقت فراق نمانده هر چند گفتند: ای دختر! صبر کن و شکیبایی پیش گیر جواب می داد:

يعلم الله مرا تاب شکیبایی نیست *** طاقت روز فراق و شب تنهایی نیست

یا پدرم را پیش من ،آرید یا مرا نزد پدر فرستید. چون اهل بیت علیهم السلام این سخن بشنیدند به یک بار فریاد از نهاد ایشان برآمد و خروش گرفتند یزید پلید از گریه و غوغای ایشان از خواب درآمد و کس فرستاد تا خبر گیرد که اهل بیت علیهم السلام را چه واقع شده است.

ایشان صورت واقعه بازگفتند و خبر به یزید رسید که دختر امام حسین پدر را در خواب دیده و برای دیدار او بی طاقتی می کند. یزید گفت بروید و سر پدرش بدو نمایید تسلی یابد. و یزید آن سر را در خانه ی خاص خود نگاه می داشت. خادمان یزید پلید آن سر را در طبقی سیمین نهاده و مندیلی از سندس بر آن افکنده نزد اهل بیت آوردند گفتند: یزید می گوید که سر را بدو نمایید، شاید که او را تسلی پدید آید اما چون طبق را پیش وی نهادند، نهادند، پرسید که این چیست؟ گفتند: آن چه طلبی این جاست! چون مندیل برگرفت، سری دید در آن

ص: 125

طبق ،نهاده آن سر را برداشت و نیک در آن نگریست سرپدر خود بشناخت. آهی از سینه برکشید و روی در روی پدر مالید و لب خود را بر لب وی نهاد و فی الحال جان شیرین بداد» (1)

«ولكن اكثر روايات هذا الكتاب بل جميعها مأخوذة من كتب غير مشهورة بل غير معول عليها». (1)

كاشفی این گزارش را از کتاب كنز الغرائب نقل کرده است. شعرانی این کتاب را کتابی نامعروف دانسته که در عهد مؤلف روضة الشهدا در دسترس بوده است هر چند نامشهور بودن یک کتاب دلیلی بر ضعف نیست، چه بسا کاشفی که خود به تصریح قاضی نور الله جامع علوم بوده است به این امور توجه داشته و هم چنین اسنادی در دست داشته که به ما نرسیده است. گر چه کتاب شناسی دقیق این کتاب برای ما به دست نیامد؛ اما برخی از معاصران همچون استوری و جعفریان نام اصلی آن را كنز الغرائب فى قصص العجائب اثر نجم الدین مذمکینی، می دانند که آن را در شرح حال خلفای چهارگانه و امام حسن و امام حسین علیهما السلام در 882 ق نگاشته است. (2)

2. از سویی با مقایسه ی این گزارش با آن چه در کامل بهائی آمده آشکار می شود که به جز اختلاف در عبارت ،پردازی، هر دو گزارش کاشفی و طبری در بیان حقیقتی تاریخی مشترک اند که دختری چهار ساله از امام حسین علیه السلام، در زمان اسارت اهل بیت در شام پس از دیدن سر بریده ی ،پدر از دنیا رفته است گزارش طبری را در پی تحلیل ارائه شده پذیرفتیم؛ بنابراین گزارش کتاب روضة الشهدا را نیز باید بپذیریم این گزارش نشان دهنده ی شهرتی است که در دوران خود همچون باوری تردید ناپذیر در بین دوست داران مکتب اهل بیت علیهم السلام رواج داشته و هر از گاهی برخی از نویسندگان و مؤلفان آن را ثبت و گزارش کرده اند. بدیهی است که

ص: 127

نمی توان به بهانه ی عدم تکثیر یک گزارش در کتاب های تاریخی چنین نتیجه گیری کرد که آن گزارش ،نادر بی اساس و دروغ است. در حالی که ، واقعه ی شهادت رقیه بنت الحسین علیه السلام از جمله مشهورات تاریخ است.

بنابراین گزارش کمال الدين كاشفى در روضة الشهدا برای بازشناسی حلقه های معرفتی و دست یابی به سیر تاریخی آن بسیار ارزشمند و معتبر است و نمی توان به لحاظ قضاوت های کلی پیرامون اصل كتاب روضة الشهدا بر اعتبار و شهرت محتوایی این گزارش خاص اشکال گرفت.

بنابراین، اگر پذیرفتیم که به لحاظ محتوای تاریخی این گزارش نباید به اختلاف های متنی و جزئی آن توجه کرد، آن گاه جمع بین تمام گزارش هایی از این دست ممکن می شود و ما با یک گزارش متواتر لفظی روبه رو نیستیم، بلکه آن یک گزارش مشهور تاریخی است. با این حال برخی از معاصران بدون توجه به روح کلی این گزارش های مشابه اشکالاتی منطبق بر معیار های تطبیقی گزارش های لفظی، مطرح کرده اند:

که پس از بررسی معلوم می شود که ایشان در نوع تلقی از این گزارش های مشابه به خطا رفته اند مثلاً در نقد گزارش طبری آورده اند

«این متن با آن چه درباره ی وفات رقیه شهرت دارد تفاوت هایی .دارد زیرا در این متن نام دختر مشخص نشده و او را چهار ساله می داند نه سه ساله و محل وفات او را خانه ی یزید می داند نه خرابه و وفات او را پس از چند روز از دیدن سر مبارک امام حسین علیه السلام می داند نه همزمان با دیدن سر ایشان» (1)

البته از دیرباز اختلافاتی در نقل وجود داشته است، که این اختلافات در نقل گاهی در بعضی احادیث متواتر هم وجود داشته است. ولی

ص: 128

خوشبختانه از قدیم تاکنون ساختار و روح کلی این گزارش، که همان از دنیا رفتن دختر چهار ساله ی امام حسین علیه السلام در شام است، در فاهمه اذهان دوست داران مکتب اهل بيت علیهم السلام باقی مانده است

مقتل ها آورده اند». (1)

آثار اوست که در موضوع مقتل در ده مجلس تدوین شده است. علامه مجلسی در مقدمه بحار الانوار نام این کتاب را در شمار منابع کتابش ذکر کرده است.

حائری کرکی در مجلس پنجم از کتابش در موضوع خصایص امام حسین علیه السلام آورده است:

«من در شهر دمشق ،شام در قسمت شرقی مسجد اعظم شهر خرابه ای را دیدم که در گذشته مسجدی بوده است بر لوح سنگی منصوب برعتبه ورودی اش اسامی پیامبران و امامان دوازده گانه علیهم السلام مکتوب شده بود. سپس نوشته شده بود: این قبر سیده ملکه، دختر حسین بن امیر المؤمنین علیه السلام است. این مکان به خاطر بغض شان بر اهل بیت علیهم السلام، به مرور زمان به محلی کثیف برای نگهداری زباله تبدیل شده بود. تا آن که فردی محب اهل بیت علیهم السلام با پاک سازی ،آن این محل را که انتساب به یکی از ذریه ی اهل بیت علیهم السلام داشت و از دیر باز مسجدی بوده است، دوباره برای خواندن نماز آماده نمود؛ ولی با خبردار شدن شیخ الاسلام آن منطقه وی دستور تخریب آن مسجد را صادر نمود و به مردی نصرانی که شغلش حجاری و کار سنگ بود دستور داد تا آن اسامی مبارک را به بهانه ی این که بودن این اسامی روی این سنگ ،بدعت ،است محو و نابود نماید». (1)

ص: 131

مردم دمشق گویا چنین مطلبی ثبت بوده که در مسجد الرأس یا مسجد السقط طفلی بانویی یا شخصی از اهل بیت پیامبر صلی الله علیه و آله وفات کرده .است از این رو هیچ بعید نیست به خاطر همین گمنامی و درگیری های بین شیعه و سنی مکانی را که حائری کرکی در قرن دهم قمری قبر سیده ملکه دختر حسین بن امیر المؤمنین علیه السلام گزارش کرده است محل دفن دختر امام حسین علیه السلام می دانسته اند. هم اکنون با رسمیت یافتن بارگاه رقیه بنت الحسین علیه السلام در جنب باب الفراديس، مكان منتسب به ملكه بنت الحسين علیه السلام در باب جیرون موضوعیتی ندارد بر این اساس در جمع بندی این گزارش ها می توان گفت:

1. اصل وفات دختری از دختران امام حسین علیه السلام را همواره در میان مردم دمشق مشهور بوده است با این حال به علت گمنامی او از وی با اسامی مختلفی همچون ملکه و رقیه یاد می شده است. بی تردید به محوریت این گمانه ی قوی و مطلب ارائه شده می توان انتساب بارگاه رقیه بنت الحسین علیه السلام به رقیه بنت الامام علی علیه السلام را خطا دانست و به تحلیل آن پرداخت و واقعیت های پنهان در دل تاریخ را به شکلی منطقی تر باز نمایی كرد.

2. گمنامی و ثبت نادقیق نام دختر امام حسین علیه السلام در تواریخ و گزارش های محلی ،دمشق، باعث شد که محل دفن وی نیز در هاله ای از ابهام قرار گیرد؛ زمانی در جنب باب جیرون و زمانی به قول مشهور در طی چند قرن گذشته در محله ی باب الفرایس دمشق تصور شود. به نظر می رسد دفن شدن رقیه بنت الحسین علیه السلام در دمشق و بازشناسی مقبره ی ،وی همیشه در شعاع گزارش مورخان و سفرنامه نویسان از مسجد الرأس نادیده باقی مانده به گونه ای که با گزارش موضوع اشهر (مسجد الرأس) موضوع مشهور (دفن رقیه بنت الحسین) ناخواسته فراموش شده

ص: 133

است. (1) بسیار شگفت آور است که در میان انبوه گزارش های به یادگار مانده از سیاحان و مورخان از شام و دمشق در طول قرون متمادی، هیچ نامی از مدفن رقیه بنت الحسین علیه السلام ثبت نگردیده باشد؛ با این که شیوه ی ،سیاحانی همچون ابن جبیر اندلسی (متوفای 616 ق) و دیگران این بوده که به آثار مهم تاریخی و جغرافیایی و هم چنین بقعه ها و مزار های مشهور شام و دمشق اشاره کنند. (2) ما در این جا با تحلیل خود دورنمایی از این غفلت واقع شده در تاریخ را بررسی کردیم و امیدواریم آیندگان با دیگر ادله ی خود کامل کننده ی این گستره از گمانه ها و احتمالات باشند.

«بعضی از خواص خبر دادند مرا که رقیه بنت الحسين علیه السلام در مشهد قریب به مسجد جامع دار الخلیفه ی یزید به همراه جماعتی از اهل بیت علیهم السلام مدفون است. این مسجد جامع هم اکنون به ،نام جامع شجرة الدر معروف است و در سمت راست بارگاه سیده نفیسه واقع است بر مقبره ی سیده رقیه بر لوحی سنگی، کنار در ورودی این بارگاه مکتوب است: هذا البيت بقعة شرفت بآل النبي صلی الله علیه و آله و ببنت الحسين الشهيد رقيه». (1)

«و من الله تعالى به على زيارتى كل قليل لأهل البيت الذين دفنوا فى مصر كلهم او رئوسهم ... و قد اخبرنى سيدى على الخواص أخبرنى السيدة نفيسة في هذا المكان التي هي فيه بلاشك ... و أخبرني أنّ رقية بنت الإمام علىّ فى المشهد القريب من جامع دار الخليفة امير المؤمنين و معها جماعة من اهل البيت» (1)

وی در گزارش خود تصریح می کند:

«من سالی سه مرتبه از باب صله ی رحم خاندان پیامبر صلی الله علیه و آله مقابر ایشان را در مصر زیارت می کنم و کسی مرا در این باره یاری نمی کند؛ زیرا یا جهل به این مقامات دارند و یا این که ادعا دارند که دفن ایشان در مصر اثبات نشده است در حالی که به نظر من ظن و گمان دفن شدن شان در مصر کافی است تا به زیارت ایشان بشتابم».

با دقت در این گزارش به خوبی آشکار می شود که چگونه خبر شعرانی از استادش علی الخواص در مصر درباره ی مزار های موجود در مصر همچون مزار سیده نفیسه و رقیه بنت امام علی علیه السلام اشتباهاً تحریف شده و آن را مربوط به بازدید وی از مقبره ی رقیه بنت الحسین علیه السلام در شام دانسته اند افزون بر این نوع چیدمان کلمات گزارش تحریف شده این گمانه را قوی تر می کند که برخی عمداً و با توجه به در دسترس نبودن نسخه های این کتاب با شبیه سازی کلمات و تعابیر گزارش اصل و گزارش تحریف شده تلاش کرده اند تا مطلب خویش را مستند نشان دهند. بنابراین گزارش اصلی شعرانی در کتاب المنن الكبرى هيچ

ص: 136

ارتباطی به موضوع مورد بحث که همان رقیه بنت الحسین علیه السلام است ندارد.

می توان به گزارشی اشاره کرد که وی با تعبیر «رُويِ» آن را نقل کرده:

«روایت شده که وقتی آل الله و آل رسول او در شهر شام بر یزید وارد شدند او خانه ای به آن ها اختصاص داد و آن ها در آن به سوگواری می پرداختند مولای ما امام حسین علیه السلام دختری سه ساله داشت که از روز شهادت پدرش او را ندیده بود. فراق پدر بر او بسیار سخت و ناگوار بود هر آن گاه که بهانه ی پدر می گرفت و از زنان آل الله او را طلب می کرد، ایشان وعده اش می دادند که پدرت فردا می آید این ماجرا ادامه داشت تا شبی از شب ها پدر را در خواب دید و شروع به گریه و بی تابی کرد. زنان نیز با شنیدن گریه و بی تابی وی شروع به شیون کردند بر صورت شان لطمه زدند و خاک بر سر افشاندند. یزید که از خواب برخاسته بود علت شیون و گریه را جویا شد؟ به او گفتند دختر کوچک حسین پدرش را در خواب دیده و بهانه ی او را گرفته است یزید گفت سر پدرش را برای وی ،ببرید تا به آن آرامش و تسلی .یابد سر شریف امام علیه السلام را که با دستمالی حریر در طبقی پوشیده بود آوردند و در برابرش نهادند و پرده از آن برداشتند. آن دخترک گفت: این سر کیست ؟ :گفتند سر پدرت .است آن را از طبق برداشت و در آغوش گرفت و می گفت: پدر جان! چه کسی تو را با خونت خضاب کرد؟ پدر جان! چه کسی رگ های تو را برید؟ پدر جان چه کسی مرا در کودکی یتیم کرد؟ پدر جان پس از تو ما به چه کسی دل ببندیم؟ پدر جان! چه کسی از یتیم نگهداری می کند تا بزرگ شود؟ پدر جان! چه کسی پاسدار زنان رنجور است؟ پدر جان! چه کسی نگه دار بیوه های اسیر است؟ پدر

ص: 138

جان چه کسی نوازش گر چشم های گریان است؟ پدر جان! پناه دهنده ی دور افتادگان غریب کیست؟ پدر جان! چه کسی نوازش گر مو های پریشان است؟ پدر جان! برای ناکامی ما پس از تو چه کسی هست؟ پدر جان! برای غریبی ما پس از تو چه کسی هست؟ پدر جان! کاش من فدای تو می شدم پدر جان! کاش پیش از این نابینا می شدم. پدر جان کاش من در خاک شده بودم و محاسن تو را خون آلود نمی دیدم... آن گاه دخترک دهانش را بر دهان شریف پدر گذاشت و شیون شدیدی کرد و از هوش رفت وقتی که تکانش دادند، دیدند که روحش از دنیا جدا گردیده است». (1)

ص: 139

محقق و فاضل نراقی از عالمان و دانشمندان قرن دوازدهم قمری است. از استادانش در ایران ملا جعفر بیدگلی، مولی اسماعیل خواجویی محمد زمان کاشانی، محمد مهدی هرندی و در عراق و نجف وحید بهبهانی و شیخ یوسف بحرانی را می توان نام برد. او پس از سال ها تحصیل به مقام استادی رسید و با نگارش کتاب های فراوانی در موضوعات فقه ،اصول فلسفه کلام و تاریخ خدمات علمی ماندگاری به یادگار گذاشت. از جمله آثارش می توان به کتاب محرق القلوب در مقتل فارسی اشاره کرد، که در بیست مجلس تدوین شده است. در مجلس هفتم از کتابش آورده است:

«آری»، در مصیبت او آسمان و زمین بلكه جميع مخلوقات حضرت رب العالمین گریستند و بر محنت او نالیدند، چگونه چنین نباشد و حال آن که مروی است که آن حضرت را دختری

ص: 141

بود سه ساله و از روزی که پدر او شهید شد، شایق ملاقات پدر بود و از مفارقت او بی طاقتی می کرد و مکرر از زنان می پرسید که پدر من کجاست؟ ایشان در جواب می گفتند که پدر سفر رفته است فردا می آید؛ تا این که شبی پدر خود را در خواب ،دید چون بیدار شد گریه آغاز کرد و صیحه می زد و می گفت: بِوَالِدَيَّ وَ قُرَّةِ عَینی: بیاورید پدرم را و نور دیدگان مرا، تا او را ببینم که دیگر طاقت فراق ندارم

هر چند اهل بیت او را تسلی می دادند فائده ای نمی کرد و گریه و فغان او زیاد تر می شد و می گفت پدرم حال در نزد من بود کجا رفت؟

اهل بیت که این حال را از وی ،دیدند ماتم آن حضرت را از سر گرفتند و رو های خود را خراشیدند و مقنعه ها را از سر کشیدند و مو ها پریشان کردند و خاک بر فرق خود ریختند و زاری و فغان می کردند.

فغان و صیحه ی ایشان به گوش یزید پلید رسید :پرسید چه رو داده است؟ گفتند امام حسین علیه السلام را دختر صغیره ای است در این وقت پدر خود را در خواب دیده و از خواب بیدار شده می گرید و پدر خود را می طلبد و به این سبب ماتم را بر اهل بیت تازه کرده.

یزید گفت: سر پدرش را به نزد وی ،ببرید شاید که تسلی برای او حاصل شود.

پس سر مبارک سرور شهیدان را بر طبقی گذارده و مندیلی از استبرق بر روی او افکندند و به نزد آن طفل آورده و در پیش روی او گذاشتند. آن طفل :گفت این چیست؟ گفتند آن

ص: 142

چیزی است که تو طلب می کنی مندیل را برداشت سری دید مانند آفتاب تابان گفت: این سر کیست ؟

اهل بیت ناله و زاری و فریاد بر آوردند و گفتند که این سر پدر تو است.

آن طفل چون نگاه کرد سر پدر خود را شناخت بر فرق خود زد و آن سر را برداشته بر سینه ی خود چسبانید و گفت: یا أبتاه من ذا الذى خضّبك بدمائك ؟ يا أبتاه من ذا الّذى قطع و ريدك ؟ يا أبتاه من ذا الّذى أيتمنى على صغر سني؟ يا أبتاه من بق بعدك نرجوه؟ يا أبتاه من لليتيمة حتى تكبر؟ يا أبتاه من للنساء الحاسرات ؟ يا أبتاه من للأرامل المسبيّات ؟ يا أبتاه من للعيون الباكيات؟ يا أبتاه من للضائعات الغريبات ؟ يا أبتاه من للشعور المنشرات؟ يا أبتاه من بعدك و اخيبتنا!

يا أبتاه من بعدك و اغربتنا ! يا أبتاه ليتنى كنت لك الفدى. يا أبتاه ليتنى كنت قبل هذا اليوم عميا . يا أبتاه ليتنى و سّدت الثرى و لا أرى شيبك مخضبا بالدما: ای پدر چه کسی محاسنت را به خون خضاب کرده است؟ ای پدر چه کسی رگ های گردنت را بریده است؟ ای پدر! چه کسی مرا در كودكي يتيم کرد؟ ای پدر! امید ما بعد از تو به چه کسی باشد؟ ای پدر! چه کسی سرپرستی دختر یتیم تو را به عهده می گیرد تا بزرگ شود؟ ای پدر! چه کسی این زن های سر برهنه را سرپرستی کند؟ ای پدر! چه کسی از این زنان بیوه و اسیر حمایت کند؟ ای پدر! چه کسی بر چشم های اشک بار ما رحم کند؟ ای پدر! چه کسی برای گم شدگان غریب دل سوزی کند؟ ای پدر! چه کسی موی پریشان ما را شانه بزند؟ ای پدر! پس از تو حامی ما کیست ؟ وای بر ناامیدی وای بر غریبی ای پدر! کاش من فدای تو

ص: 143

می شدم ای پدر! کاش نابینا می شدم و این روز را نمی دیدم آن گاه دهان بر دهان پدر شهید و مظلوم خود نهاد و آن قدر گریست تا بی هوش شد. وقتی که او را تکان دادند دیدند که جان سپرده و روح پاک او به ملکوت اعلی پیوسته است.

اهل بیت آن حضرت چون آن حالت را مشاهده نمودند تجدید عزا و ماتم کرد و به صورت خود می زد و می گریستند و در آن روز این قدر مرد و زن گریستند که هرگز کسی در هیچ وقتی آن مقدار گریه کنندگان ندیده بود و مخدرات اهل بیت متذكر امام حسین علیه السلام و واقعه ی کربلا شدند. هر یک به نوعی نوحه می نمودند.» (1)

که خطبای ناقلین آن نقل نمایند و در باب اخبار صحیحه از ائمه راشدین صلوات الله علیهم اجمعین صادر شده؛ پس عمل کننده به اخبار ضعیفه در امور مذكور في التحقق عمل به این اخبار صحیحه کرده است و از این معلوم شد که جایز است نقل اخبار ضعیفه و غیر معتبره که در حکایات و وقایع پیغمبر صلی الله علیه و اله و اهل بیت او رسیده که هر گاه خبر ضعیفی دلالت کند بر آن که گریه بر امام حسین علیه السلام فلان قدر ثواب دارد و کسی آن خبر را بشنود به نیت به آن ثواب رسیدن گریه كند حق تعالی آن ثواب را به او کرامت می فرماید». (1)

نشد و قرار نگرفت. ناچار صدای ناله ی آن بی کسان ماتم دار اوج گرفته به فلک دوار رسید. یزیدِ سنگدل عنید از خواب بیدار شد پرسید که باز چه فریاد و فغان است. گفتند ای یزید، دختر سه ساله ای از مظلوم کربلا مانده و امشب به رؤیا پدر را در خواب دیده الحال پدر را می خواهد و می گوید: «آتونی بوالدى و قرة عينی: بیاورید پدرم را و نور دیده ام». یزید گفت: زبیده طفل ،است، مرده و زنده را امتیاز نمی دهد سر پدرش را برای او ببرید بلکه تسلی یابد و سر مبارک مظلوم کربلا را در میان ظرف طلایی گذاشته داخل خرابه ی اسیران نمودند... چون آن ظرف طلا در مقابل آن طفل بی پدر گذاردند، پرسید که این چیست؟ اهل بیت گفتند نور دیده آن چیزی است که طلب نمودی چون سر پوش از روی برگرفتند، چشم آن طفل بر محاسن به خون خضاب پدرش افتاد و هر دو دست بر سر زد و عرض کرد: «يا ابتاه من ذا الذى ايتمنى على صغر سني ...» پس آن طفل لب بر لب پدر گذاشته، جان نثار پدر بزرگوار گردید. صدای خروش اهل بیت حرم، ساکنان ملأ اعلی را از اوراد بازداشت یزید ولد الزنا را دل بی رحم بسوخت و حكم کرد که اسیران آل محمد را از خرابه به حرم سرای وی آورند». (1)

سال 1259ق نگارشش را به انجام رسانده است. وی در این کتاب بدون اشاره به گفتگوی دختر چهار ساله با پدرش در مجلس دهم آورده است:

«از حمید بن مسلم نقل شده: من با عسگر پسر زیاد بودم و نظر می کردم به سوی آن طفل که بر روی دست سید الشهدا شهید شد؛ ناگاه دیدم از خیمه زنی بیرون آمد نورانی که نورش نور آفتاب را فرو می نشاند پا بر دامن زنان گاهی می افتاد و گاهی بر می خاست و می گفت وا ولداه! وا قتيلا! وا مهجة قلباه! تا آمد به نزد آن طفل و خود را بر روی آن انداخت و دخترانی چند از خیمه بیرون دویدند و خود را بر روی نعش آن طفل شهید انداختند. سید الشهدا با قوم در گفت و گو بود چون این را دید به همان حال به سوی آن زن رفت و او را موعظه و نصیحت کرد و به مدارا و ملاطفت او را به خیمه برگردانید. از کسانی که دور و برم بودند پرسیدم این زن کیست؟ گفتند: ام کلثوم و آن دختران فاطمه و سکینه و رقیه می باشند». (1)

«مروی است که حضرت سید الشهدا را دختری بود سه ساله ، که او را رقیه می نامیدند. اگر کسی حالت آن دخترک مظلومه را به چشم دل نظر کند تا زنده است بر او می گرید و کلماتی جان سوز که در مفارقت پدر بزرگوار خود می گفت، اگر کسی به گوش هوش بشنود اگر دلش از سنگ سخت تر ،باشد جگرش پاره پاره خواهد شد. گویند از روزی که پدر بزرگوارش را شهید کردند، بس که شوق و میل ملاقات پدر داشت، با بی صبری و بی طاقتی همواره از این و آن می پرسید که پدر من در کجاست؟ ایشان جواب می دادند که فردا می آید. تا آن که در شام شوم که در آن جا اهل بیت را منزل داده ،بودند شبی پدر بزرگوار خود را در خواب دید و چون بیدار شد و پدر را ندید دل از دست داد و صیحه و ناله و زاری و گریه می کرد و می گفت: آتونی بوالدی و قرة عيني ... هر چند اهل بیت او را تسلی می دادند فایده نمی کرد و گریه و فغان زیاد تر می شد و می گفت:

حالیا بود پدر با من و من بودم شاد *** به کجا رفت و چرا برد مرا باز زیاد

اهل بیت علیهم السلام که آن حالت را از آن صغیره ی مظلومه مشاهده کردند، در تجدید (حزن) ، ماتم و مصیبت را برپا نمودند و مقنعه ها از سر کشیدند و رخسار ها خراشیدند و گیسوان پریشان و خاک غم بر افشانیدند و ناله و زاری و فغان بر عرش اعلی رسانیدند، چنان اوج گرفت صدای ناله و شیون آن بی کسان که به گوش یزید پلید رسید. پرسید: چه واقعه ای

ص: 149

روی داده؟ گفتند: امام حسین علیه السلام را صغیره ای است در این وقت پدر مظلوم خود را در خواب دیده و از خواب بیدار شده به بهانه ی پدر می گرید و پدر را می طلبد؛ به این جهت ماتم و مصیبت اهل بیت تازه و بی آرام شده است. یزید زنازاده گفت: سر پدرش را به او نمایید شاید آرام گیرد و ساکت شود. پس سر سرور شهیدان را بر طبقی گذاشته و مندیلی از استبرق به رویش انداخته و نزد آن کودک یتیم آوردند».

یقین دانم یتیمم نیست بابم *** که این سان از فراق وی کبابم

اگر می بود باب من به دنیا *** کجا بودی خرابه منزل ما

شبی پدر بزرگوار را در خواب دید چون از خواب بیدار شد صیحه می زد و می گریست اهل حرم از او سؤال نمودند که چرا قرار نمی گیری؟ می گفت: «ایتونی بوالدی» آل بیت دانستند که پدر را در خواب دیده و در عالم رؤیا به وصال باب بزرگوار رسیده آن چه وی را تسلی می دادند گریه اش زیاده می،شد اهل بیت یک دفعه صدای وا حسيناه وا قرة عيناه به فلک دوار رسانیدند، از گریه دور آن طفل را فرا گرفته به عزاداری مشغول شدند همه مو های خود را پریشان نموده خواهران بی برادر و دختران بی پدر و زنان بی شوهر خاک آن خرابه را به سر های خود می ریختند و طپانچه به رخسار خود می زدند، با آن صغیره هم آواز گردیدند. شب ساکنان هفت آسمان به گریه در آمدند و شامیان به آن سخت دلی در خانه های خود آواز ایشان را می شنیدند و بر غریبی ایشان گریه می کردند طاهر بن حارث گوید در همان شب که اهل بیت غریب حسین در خرابه صدا به شیون بلند نمودند من در نزد یزید پلید بودم چون خواب بر او مستولی شد، به من گفت ای طاهر بیا ، بنشین تا من سر خود را زمانی در دامن تو نهاده آرام گیرم پس من نشستم آن لعین سر خود را در دامن من نهاده چنان چه به خواب رفت دیدم سر مظلوم کربلا، در طشت طلا نزدیک یزید بود چون برخی از شب گذشت ناگاه صدای شیون دل سوزی شنیدم که دل من از جا کنده شد و به حال

ص: 151

صاحب آن آواز رقت کردم دیدم چنان لرزه بر آن سر بریده ی در طشت نهاده افتاد که چهار ارج بلند شد و در هوا ایستاد؛ به یک بار شنیدم از خرابه که اسیران آل محمد در آن بودند چون نزدیک خانه ی یزید بود. طاهر می گوید ناگاه دیدم سر حسین در حالتی که در هوا بود می فرمود «الهم هولاء اولادنا و اكبادنا و هولاء اصحابنا». از این حالت وحشت و اضطراب بر من دست داد و آغاز ناله و افغان .نمودم از شدت افغان اسیران در خرابه یزید ملعون از خواب بیدار شد و سر مظلوم هم چنان در هوا ایستاه ،بود به یزید فرمود: ای پسر معاویه آیا من پسر پیغمبر تو نبودم؟ آیا در حق تو بدی کرده بودم؟ آیا حلال خدا را حرام و حرام او را حلال دانسته بودم که این گونه ظلم و ستم بر من و عیال من روا داشتی؟ تن مرا بی سر به خاک کربلا انداختی و سر مرا شهر به شهر آوردی و عیال و اطفال مرا که حرم پیغمبر تو بودند مانند اسیران کفار در خرابه جای دادند. از سخنان آن مظلوم لرزه بر اندام یزید ملعون افتاد و گفت: خدا لعنت کند ابن مرجانه را که به اولاد رسول خدا چنین نمود؛ من به این خفت و خواری راضی نبودم».

آن شهر شام وارد آمد هر آینه دلت کباب و چشمت پیوسته سیراب خواهد بود و عیش و راحت را بر خود حرام خواهی نمود و چگونه در رخت خواب استراحت می نمایی و حال آن که آن اسیران محترمه در خرابه شام على الدوام مشغول گریه و آه و ناله می باشند، خصوصاً به ملاحظه ی روایتی که صاحب منتخب ذكر فرموده است که چون آل الله و آل رسول الله وارد شام شدند یزید خانه به جهت ایشان قرار داد و آن بزرگواران در آن منزل مشغول عزاداری بودند. حضرت امام حسین علیه السلام یک دختر سه ساله داشت...» (1)

وی همچنین بدون ذکر منبع گزارش حمید بن مسلم را نیز آورده است.

اخذت بذيل ابيها، فقالت يا ابتا انظر الى فانى عطشان: دیدم دختر کوچکی آمد و دامن امام مظلوم را گرفت و گفت ای ،پدر مرا دریاب که بسیار تشنه ام حضرت نگاهی به صورت آن طفل کرد و گریست و فرمود صبر کن ای نور ديده ، الله يسقيك فانه :وکیلی خدا تو را آب خواهد داد پس به درستی که او وکیل وكيلي من است پس دست او را گرفته به خیمه ها برگردانید هلال می گوید پرسیدم این طفل کیست و چه نام دارد؟ شخصی :گفت رقیه دختر سه ساله ی امام حسین است. آن ملعون می گوید: در آن وقت دل من بسیار سوخت بر آن صغیره». (1)

2. شخص شامی می گوید:

«وقتی که سر حسین را در مجلس یزید پلید گذاشتند و آن حرام زاده شروع کرد به چوب زدن بر آن سر مقدس دیدم دخترک سه ساله را دست های خود را بالا می بُرد و بر سر و صورت خود می زد و می گفت: «یا ابتا ليتنى كنت عمياء و لا اراك بهذه الحال» اى كاش کور شده بودم و تو را به این حال نمی دیدم «یا لیتنی مت قبل هذا اليوم و لا ارى رأسك مخضبا بالدماء و مضروبا برمح الاعداء» آن شامی می گوید: پرسیدم این دختر کیست؟ گفتند دختر مظلوم امام حسین است». (2)

3. در كتاب عوالم العلوم و بعض کتب دیگر روایت نموده است که:

«در میان اسیران دختر کوچکی از امام حسین علیه السلام باقی مانده بود

ص: 154

و اسم او بنا بر قولی رقیه علیها السلام بود و سه سال از عمر شریفش گذشته بود و آن حضرت بسیار او را دوست می داشت و آن دخترک بعد از شهادت پدرش در شب و روز بسیار گریه می کرد، که از گریه ی او دل اهل بیت مجروح می شد و دائماً از اهل بیت سؤال می کرد که پدر من کجا رفته و چرا از من دوری نموده اهل بیت در جوابش گفتند که پدرت در سفر رفته فردا می آید و با وجود این آرام نمی گرفت و به وعده ها تسکین به هم نمی رسانید و شب و روز در خرابه ی شام از فراق امام می گریست تا این که شبی از شب ها در عالم رؤیا پدرش را دید و گله ی درد اسیری و مهجوری را به پدر خود می نمود که ناگاه از خواب بیدار شد». (1)

این دانشمند در کتاب «اكسير العبادات في اسرار الشهادات» ماجرای شهادت حضرت رقیه علیها السلام را مانند منتخب طریحی نقل کرده سپس می نویسد:

«این که گفته شده یزید برای تسلی خاطر حضرت رقیه علیها السلام دستور داد: سر بریده پدرش را نزد او ببرید درست نیست؛ زیرا منظور یزید تسلی خاطر ،نبود بلکه می خواست دل اهل البيت علیهم السلام را بسوزاند و آن ها با دیدن سر بریده بی تاب و هلاک شوند و عاشورای دیگری در شام به وجود آید قصد او فقط این نبود که تنها حضرت رقیه علیها السلام از شدت مصیبت از دنیا برود، بلکه می خواست همه ی اهل البیت علیهم السلام جان بسپارند. آن ها از یک سو شهادت حضرت رقیه علیها السلام را، از سوی دیگر سر بریده امام حسین علیه السلام را و از سوی سوم غسل دادن و کفن کردن پیکر مطهر حضرت رقیه را که با دیدن آن به یاد بدن های پاره پاره و بی غسل و کفن شهیدان کربلا .افتادند به راستی عاشورای دیگری در آن جا پدید آمد صدای گریه ی اهل البیت علیه السلام آن چنان بلند شد که مردم شام و اطراف آن فهمیدند همگی نزدیک آمده و گریه را سر دادند موجب شد تا احساسات مردم بر ضد یزید به جوش آید آن ها علیه یزید سخن می گفتند. این ماجرا یزید علیه اللعنة را وحشت زده کرد. او در ظاهر خود را تبرئه می کرد و قتل امام حسین علیه السلام و شهدای کربلا را به گردن ابن زیاد می انداخت و به ناچار اهل بیت علیهم السلام را از آن زندان و بازداشتگاه آزاد کرد». (1)

در انتها در بیان تحلیل چرایی اقدام یزید در فرستادن سر امام

ص: 156

حسین علیه السلام نزد رقيه بنت الحسین علیه السلام آورده است:

«كسى كه تأمل کند در کفر و شدت قساوت و عناد و دشمنی یزید نسبت به اهل بیت علیهم السلام را به خوبی در می یابد که مقصود او از فرستادن سر امام حسین علیه السلام نزد کودک یتیم تسلی و آرامش دادن وی نبوده، بلکه قصد هلاک آن دخترک را داشته است و می خواسته در دمشق نیز حالات و مصایب غم انگیز عاشورا را برای اهل بیت دوباره یادآوری و بازسازی ،نماید تا در این حالت نه تنها آن کودک یتیم کوچک، بلکه تمامی اسیران و اهل حرم امام حسین علیه السلام هلاک شوند». (1)

نسبت داده شده است و خدا به صحت این انتساب آگاه تر است».

او در ادامه درباره ی سابقه ی بنای این بارگاه می نویسد:

«میرزا ،اصغر خان ، وزیر دولت ،ایران این بنا را در سال 1323ق بازسازی کرده است و بر بالای دربش این تاریخ به همراه اشعاری آمده است: که این قبر رقیه از آل احمد است». (1)

پس از درد دل های فراوان «فوضعت فمها على فمه الشريف و بكت بكاءاً شديداً» پس از آن طفل بی دل چنان آه از دل بر کشید، که زمین و آسمان لرزید و جان به جان آفرین تسلیم کرد، پس جناب زینب علیها السلام بی اختیار دوید او را حرکت داد ولی متوجه شد روح از بدن طفل مفارقت كرده ...». (1)

نور دیدگان خانه های شما در مدینه و بابای شما به سفر رفته آن طفلان نالان می گفتند:

مگر کسی که سفر رفت بر نمی گردد *** مگر که شام غریبان سحر نمی گردد

در میان آن خانم کوچک ها، دخترک ها، دخترکی بود از امام فاطمه نام درد هجران کشیده و زهر فراق دوران چشیده گرسنگی ها و تشنگی ها خورده رنج سفر و داغ پدر و برادر ،دیده بر بالای شتر برهنه کعب نیزه و تازیانه ها خورده دل از دنیا سیر شده و از عمر و زندگی بیزار گشته، مختصر، یتیمی و در به دری بر آن دختر صغیره مظلومه خیلی اثر کرده، گرد یتیمی بر سر و صورتش نشسته در یک شب از شب های منزل خرابه هم و غم در دل آن صغیره مستولی شد آرزوی جمال پدر کرد او پدر را خیلی دوست می داشت. چنان چه شیخ ربانی شیخ حسن دهستانی می گوید:

كان الحسين له ابنة صغرى اسمها *** كاسم البتول الطهر اكرم بضعة

كملت ثلاث سنين و ليكن عقلها *** عقل الكوامل من خيار العترة

داشت حسین آن شهِ نیکو خصال *** دخترکی فاطمه و چار سال

بس که حضرت سید الشهدا مادرش زهرا را دوست می داشت هر دختری که خدا به حضرت می داد فاطمه نام می نهاد

ص: 160

چنان چه پسرهایش را علی نام می گزارد، نهایت آن که از برای امتیاز لقبی می،داد علی اکبر علی اوسط ، علی اصغر فاطمه صغری فاطمه کبری و سکینه این دختر مظلومه سه ساله یا چهار ساله هم فاطمه نام داشته اگر چه بر حسب ظاهر صغیر بود اما عقلش عقل مخدرات با کفایت بود. سید الشهدا این دختر را خیلی می خواست «فالسبط مشعوف بها حباً فما زالت لديه يشمها كالورده»؛ یعنی محبت این دختر در سودای دل امام منزل گرفته بود همیشه در کنار پدر می نشست و دم به دم امام عالم آن دختر شیرین زبان را مثل دسته ی گل در بغل می گرفت می بوسید و می بویید و شب ها هم در بغل امام می خوابید. از کجا معلوم می شود؟ از آن جایی که چون بر سر نعش پدر می آید و فرق خود را از خون گلوی پدر رنگین می نماید، عرض می کند: یا ابه اذا اظلم الليل فمن يحمى حمای، بابا جان! حالا که شب می شود من در بغل که بخوابم؟». (1)

سپس در ادامه به نقل از گفتار پدرش آورده است:

«مرحوم والد در ریاض از بعض آورده است: در مؤلفات اصحاب به طريق اطناب، حال پر اختلال آن دختر را نقل می نماید. هر چند همه ی ارباب مقتل مثل مرحوم سید در لهوف و غیره فی غیره ذکر می کنند، لکن واقعه دل سوزی به این طریق است که آن صاحب توفیق می نویسد که در روز عاشورا بعد از شهادت اقارب و احباب امام همام میان خیام آمد به جهت تفقد و وداع مخدرات با احترام «و كان للحسين بنت عمرها ثلاث سنوات

ص: 161

فجعل يقبلها ورق تشققت شفتاها من العطش» می فرماید در میان آن خیل پردگیان حضرت را دختری بود سه ساله ، پیش آمد دید پدر اراده ی سفر دارد دامن پدر گرفت و حضرت وی را در بر گرفت ، شروع کرد صورت از گل نازک تر آن دختر را بوسیدن و لب هایی که از تشنگی مثل غنچه ی بی آب پژمرده شده بود مکیدن و در دامن نشانیدن ، تسلی می داد و آن دختر مظلومه رو به پدر کرد و گفت: «یا ابتاه العطش العطش فإنّ الظما قد أحرق قلبی»، بابا تشنه ام خیلی تشنه ام که عطش جگر مرا آتش زده ... آن طفلک باز دامن پدر گرفت و گفت: «یا اَبَه این تمضى عنا»؟ بابا از نزد ما بی کسان کجا می روی و چرا دور می شوی؟ ما را کسی غیر از تو نمانده فرمود: «اجلسي عند الخيمه لعلى اتيك بالماء»، نور دیده! همین جا در خیمه بنشین شاید بروم و برایت آب .بیاورم این بفرمود عازم میدان شد «حتى دنى نحو القوم و كشفهم عن المشرعه»، خود را به لشکر زد مردم را مثل جراد منتشر نمود و خود را از کنار شریعه به آب رسانید. لشکر فریاد کردند ای حسین تو آب می آشامی و عرب ها به خیمه ی عیالت ریختند. حضرت با آن که می دانست آن خبر اصلیت ندارد، مع هذا آب نخورده به جای آب تیر به دهان خورده، مرکب تاخت روی به خیام آور د آن دختر دید پدر از دور مرکب می تازد می آید، از جا جست و پیش دوید و دو دست زیر بغل گرفته با زبان شیرین عرض کرد: «یا اَبَه هل آتينى بالماء»، بابا جان آب از برای من آوردی؟ آه وا مصیبتاه از خجالت امام فرمود: نه نورِ دیده صبر کن شاید بار دیگر بروم .بیاورم دو مرتبه روی به معرکه آورد، دیگر آن دختر روی پدر را ندید، ليكن وقتى كه خيل

ص: 162

اسیران و جمله زنان بزرگ و کوچک به قتل گاه شهیدان آمدند و کنار گودی قتل گاه امام آمدند کشته ی امام را در خون غلتان دیدند، «فراه جثّته بلا رأس فتقطعن عليه و يكثرن بالبكاء»، دیدند بدنی بی سر افتاده جای درستی ندارد همه خود را به روی نعش رنگین می کردند و هم چنین عُليا مكرمه زینب که با حسرات قطرات عبرات از دیده می بارید.... زینب آن دختر صغیره را در دامن گرفته بود با آستین پیراهن صورت دختر را گرفته بود مبادا چشم آن معصومه ی مظلومه به کشته ی خون آغشته ی پدر بیفتد آن حالت ببیند و آن دختر از آن عقل و شعوری که داشت می دانست که چه خبر شده و برای چه جلوی چشم او را می گیرند می فرمود: «دعوني اقبّله و أطلب منه ما وعدنی به» یعنی وا گزارید مرا تا بوسه از جمال پدر بردارم و به من وعده ای که داده مطالبه کنم. زن ها می گفتند نور دیده ، «لاتراه [لاترينه] الآن و غداً يأتى و معه ما تطلبين»، يعنى پدر را نمی بینی رفته و فردا می آید آب از برایت می آورد و حاصل الكلام آن روز گذشت، لیکن همه روزه احوال پدر می پرسید و زار زار می گریست که «این ابی و والدی و المحامى عنى»، كجاست پدر من تاج سر من پناه گاه من؟ هر نحو بود زن ها او را آرام می کردند تا آن که از کربلا به کوفه و از کوفه به شام بردند. در این بین راه از رنج شتر سواری بسیار آه زاری داشت و گاه گاه به خواهرش سکینه خاتون می گفت: «يا أخت قد ذابت من السير مهجتی» خواهر این شتر که مرا خون داده، دل و جگرم آب ،شده آخر از این ساربان بی رحم درخواست کن ساعتی شتر ها را نگاه دارد یا آهسته راه ببرد که ما مردیم از ساربان بپرس

ص: 163

ما کی به منزل می رسیم؟ «ویلاه من مصائب آل الرسول زراری فاطمة البتول»، اما چون به شام خراب رسیدند مجلس یزید دیدند و ویرانه منزل کردند. دل نازک آن دختر در خرابه ... دید نه فرش و نه چراغی نه آبی و نه غذایی روز برابر آفتاب شب زنان در گریه و زاری اند و آنی آسوده نیستند. در یک شبی شور دیدن پدرش بر سرش زد در کنج خرابه زانو بغل گرفت، سر بی کس بر زانو ،نهاد از هجران پدر و غربت اشک ریخت و با خیال پدر درد دل می کرد... از این مقوله با خیال پدر گفتگو داشت تا آن که خسته شد سر روی غمناک نهاد آن قدر گریه کرد که زمین از اشک چشمش گل شد در این اثنا وی را خواب ،ربود در عالم واقعه دید سر پدر میان طشت طلا در پیش روی یزید ،است با چوب دستی خود بر لب و دندان پدر م یزند «و الرأس يستغيث الى ربّ السماء» آن صغیره ی مظلومه از دیدن سر پدر و خوردن چوب به فزع و جزع ،درآمد با وحشت از خواب بیدار شد «تبكي و تقول وا أبتاه وا قرة عيناه وا حسيناه»، چنان صیحه کشید که خرابه نشینان پریشان شدند فریاد می کرد ای پدر غریب ،من ای طبیب درد های من عمه و خواهران به گرد وی حلقه زدند و سبب ضجه و اضطراب وی را پرسیدند. آن صغیره می گفت: «ایتونى بوالدي و قرة عيني»، الان پدرم را بیاورید نور چشم مرا حاضر ،کنید تا توشه از جمالش بردارم، «لانی رأيت رأسه بين يدى يزيد...»، عمه ها الان در خواب دیدم که سر بریده ی پدرم در حضور یزید است دارد چوب بر لب های وی می زند و آن سر با خدا می نالد من سر بابایم را می خواهم آن اسیران هر چه خواستند ساكت كنند ممكن

ص: 164

نشد بلکه دم به دم ناله اش بیش تر و زاری اش زیاد تر می شد. چون زنان نتوانستند وی را ساکت کنند امام زین العابدین بیمار برخاست، پیش آمد خواهر را در بر گرفت و به سینه ی خود چسبانید و تسلی می داد که نور دیده! صبر کن آرام بگیر از گریه، دل ما را مسوزان آن مظلومه آرام نمی گرفت و لاینقطع نوحه می کرد... آن قدر گریه کرد روی دامن امام زین العابدين «حتى غشى عليها و انقطع نفسها»، تا آن که غش کرد و نفس وی قطع شد. امام بیمار به گریه درآمد اهل بیت رسالت به شیون درآمدند «فضجّوا بالبكاء و جدّدوا الأحزان و حثوا على رؤوسهم التراب و لطموا الخدود و شقوا الجيوب». آن ویرانه از ناله ی اسیران یک بقعه گریه شد دختر بیهوش افتاده، مخدرات در خروش بر سر می بردند و سینه می کوبیدند، خاک به سر می کردند گریبان می دریدند که صدای ایشان در بارگاه به سمع یزید رسید». (1)

آن گاه صدر الدین قزوینی به نقل از نسخه ای مجهول آورده است:

«و فى نسخة من الليل طاهر بن عبدالله دمشقی گوید: سر یزید روی زانوی من بود برای او نقل می گفتم سر پسر فاطمه هم میان طشت .بود همین که صدای شیون از خرابه بلند شد دیدم سر پوش از سر طبق به کنار رفت سر بلند شد تا نزدیک بام قصر به صوت بلند فرمود: «اختی اسكتى ابنتى» خواهرم! زینب دختر مرا ساکت کن... طاهر گوید: پس دیدم آن سر برگشت رو به یزید کرد فرمود یا یزید من با تو چه کرده بودم

ص: 165

كه مرا کشتی؟ و عیالم را خرابه نشین کردی؟ یزید از این ندا و آن صدا سر برداشت پرسید طاهر چه خبر است؟ گفتم ظالم نمی دانم در خرابه اسیران را چه اتفاق افتاده که اسیران در جوش و خروش اند و دیدم سر مبارک حسین را که از طشت بلند شد و چنین و چنان گفت یزید غلام فرستاد برو خبری بیاور غلام آمد احوال پرسی کرد، گفتند دختری صغیره از امام در خواب جمال پدر دیده آرام ندارد. بس که گریه کرده ، افتاده غش کرده غلام آمد واقعه را به جهت یزید نقل کرد. آن پلید گفت: «ارفعوا رأس أبيها إليها» ! بيايید سر پدرش را ببرید و به وی بدهید تا آرام بگیرد... پس آن سر مطهر را در میان طشت نهادند رو به خرابه آوردند که ای گروه اسیران سر حسین آمد... «فجاؤوا بالرأس الشريف هو مغطى بمنديل ديبق فكشف الغطاء عنه»! سر مطهر را گرفتند آوردند در حضور آن مظلومه نهادند در حالتی که پرده بر روی آن سر مطهر بود. پرده را برداشتند، آن معصومه پرسید ما هذا الرأس این سر بریده ی کیست؟ گفتند این سر بریده ی بابایت حسین است. «فانكبّت عليه تقبّله و تضرب على رأسها و وجهها حتى امتلأ فمها بالدم!...». (1)

سپس به نقل از کتاب المنتخب طریحی گفتگوی دختر خردسال با سر بریده ی پدر را با ادبیاتی آمیخته به عربی آورده است. در پایان می نویسد:

«اسیران در آن خرابه ی ویران چنان شیون و افغان نمودند که تمام همسایگان خبردار شدند و رو به خرابه آوردند تا ببینند بر سر ایشان چه آمده همه با دختران فاطمه به گریه 1

ص: 166

درآمدند، مثل روز قتل امام حسین عزا برپا کردند. محض خاطر خدا رفتند غساله آوردند و کافور و کفن حاضر نمودند، تخته آوردند آن معصومه را برهنه کردند، روی تخته انداختند. غساله مشغول غسل دادن و زنان مشغول سر و سینه زدن، بعد از غسل در همان پیراهن پاره کفن کردند، تنها آخر شهید بود كفن شهید لباس تن اوست در میان همان خرابه دفن کردند. زینب تا به در خرابه رسید سر از محمل بیرون آورد و رو به زنان شام ،نمود یک امانتی از ما در این خرابه ماند جان شما جان ،امانت گاه گاهی سر قبرش بیایید و آبی بر مزارش ،بپاشید چراغی روشن کنید». (1)

کرده آورده است:

«منقول است که طفلی از حضرت امام حسین علیه السلام در خرابه ی شام از دیدن سر پدر بزرگوارش از دنیا رفت ، و لكن در نام او که زبیده است یا رقیه یا زینب یا سکینه بوده باشد اختلاف است».

او هم چنین به نقل از کتاب ریاض الاحزان آورده است که اسم او فاطمه بوده است. (1)

تا آن را بنگرد و خاطرش آرام گیرد. مأموران سر را در میان ظرفی (مثل سینی) نهادند و حوله ای بر روی آن انداختند و آن را پوشاندند؛ سپس نزد حضرت رقیه علیها السلام آوردند و کنارش نهادند حضرت رقیه علیها السلام سر را برداشت و به سینه اش چسباند؛ آن گاه با گریه ،جان سوز خطاب به سر چنین گفت:

يا ابتاه! من ذا الذى خضّبكَ بدمائك؟ يا ابتاه! من ذا الذي قَطَعَ وريدك ؟ يا ابتاه! من ذا الذى ايتمنى على صغر سني؟...

بابا! چه کسی تو را به خونت رنگین کرد؟ بابا ! چه کسی رگ های گردنت را برید؟ بابا! چه کسی مرا در این خردسالی یتیم کرد؟ .. سپس لب هایش را بر لب های پدرش حسین نهاد و آن چنان ،گریست ، که همان لحظه بیهوش شد و وقتی او را حرکت دادند، دریافتند که از دنیا رفته است». (1)

شایان ذکر است که وی از اهالی نجف اشرف بود و کتاب های منتخب كتب الرجال، اللؤلؤ فى اخبار البرامكه و الايقاد في وفيات المعصومين علیهم السلام از تأليفات اوست. (2) هم چنین وی در الايقاد في وفیات المعصومين علیهم السلام، که در 1330ق در نجف انتشار یافت (3) آورده است:

«حسين علیه السلام دختر کوچکی داشت که او را دوست می داشت و او هم امام را دوست داشت گفته شد که نام وی رقیه بود؛ سه سال داشت و در شام در میان اسیران بود...». (4)

ص: 169

«اگر این حادثه و رخداد در زمان سلطان عبد الحمید عثمانی واقع شده باشد باید گفت که این ماجرا حدود 1300ق اتفاق افتاده است و ذکر سال 1280 اشتباه می باشد». (1)

یتیم به چه کسی پناه ببرد تا بزرگ بشود؟ پدر جان کاش خاک را بالش زیر سرم قرار می دادم ولی محاسنت را خضاب شده به خونت نمی دیدم دختر خرد سال حسین علیه السلام آن قدر شیرین زبانی کرد و با سر پدر ناله نمود تا خاموش شد. همه خیال کردند به خواب رفته . وقتی به سراغ او آمدند، از دنیا رفته بود. شبانه غساله ،آوردند او را غسل دادند و در همان خرابه مدفون نمودند». (1)

مؤلف در مجلس دهم از کتاب به نقل از حمید بن مسلم می نویسد:

«من با عسگر پسر زیاد بودم و نظر می کردم به سوی آن طفل که بر روی دست سید الشهدا شهید شد، ناگاه دیدم از خیمه زنی بیرون آمد نورانی که نورش نور آفتاب را فرو می نشاند. پا بر دامن زنان گاهی می افتاد و گاهی برمی خاست و می گفت وا ولداه وا قتيلاه وا مهجة قلباه تا آمد به نزد آن طفل و خود را بر روی آن انداخت و دخترانی چند از خیمه بیرون دویدند و خود را بر روی نعش آن طفل شهید انداختند، سید الشهدا با قوم در گفت و گو بود. چون این را دید به همان حال به سوی آن زن رفت و او را موعظه و نصیحت کرد و به مدارا و ملاطفت او را به خیمه .برگردانید از کسانی که دورم بودند پرسیدم این زن کیست؟ گفتند: ام کلثوم و آن دختران ، فاطمه و سکینه و رقیه می باشد».

«در هنگامی که صیادان جور و ستم غزالان محنت و غم و کبوتران حرم سید امم را مقید زنجیر الم در زندان خرابه محبوس کردند، طفلی صغیر و کودکی اسیر فاطمه ،نام در سن سه یا چهار سالگی وجود داشت که به جهت صغر سن گویی شهادت پدرش را نمی دانست... سر پدر را برای طفل آوردند، پس از درد دل های فراوان فوضعت فمها على فمه الشريف و بكت بكاءاً شديداً، پس آن طفل بی دل چنان آه از دل برکشید که زمین و آسمان لرزید و جان به جان آفرین تسلیم کرد، پس جناب زینب علیها السلام بی اختیار دوید او را حرکت داد، ولی متوجه شد روح از بدن طفل مفارقت کرده...» (1)

چاپ شده است.

است که در میان اسیران دختر کوچکی از امام حسین علیه السلام باقی مانده بود و اسم او بنابر قولی رقیه بود و از عمر شریفش سه سال گذشته بود و آن حضرت او را بسیار دوست می داشت آن دخترك بعد از پدرش در شب و روز بسیار گریه می کرد که از گریه او دل اهل بیت مجروح می شد». (1)

هر یک از ائمه یک جلد از کتاب را اختصاص داده است. در این کتاب در مورد رقیه علیها السلام و مکالماتش با حضرت زینب علیها السلام و رحلتش در خرابه و غسل دادنش توسط زینب و ام کلثوم علیهما السلام مطالبی ذکر شده:

«آن دختر سه ساله بود، بعضی نامش را زینب و بعضی رقیه علیها السلام و بعضى سكينه علیها السلام دانسته اند و عده ای نوشته اند به دستور یزید عمارتی ساختند و واقعه ی روز عاشورا و حال شهدا و اسیری اسرا را در آن جا نقش زدند اهل بیت علیهم السلام را به آن جا وارد کردند و اگر این خبر مقرون به صدق ،باشد حالت اهل بیت و محنت ایشان را در مشاهده ی این عمارت جز حضرت احدیت نخواهد دانست. پس آن دختر سیّد مختار و نبیره ی اول کردگار، در آن خرابه ی بی چراغ در شب تاریک بر روی خاک و ریگ بماند. علی الصّباح به اذن يزيد عليه اللّعنة آن غریبه را در خرابه دفن کردند. (1)

نقل منتخب و روضة الشهدا مطالبى ذكر می کند و می نویسد:

«خواهر محترم چشم برادر را معیوب ،دید غش کرده و از دنیا رفت هاجر مادر حضرت اسماعیل سرخی اثر کارد در گلوی فرزندش را دید سه روز در دنیا بود و سپس رحلت کرد فریاد از حالت زنان و سایر دختران از مشاهده ی این واقعه! و از حالت آن مظلومه (رقیّه)؟!» (1)

به بعضی از مصائب آن بزرگوار می کند. (1)

تجلیل از کتاب و مؤلف ،آمده که بخشی از آن چنین است:

«... فكتاب تاريخ كربلاء و حائرها كنفس بقعتها الكريمه ضالة الفقيه و طلبة المحدث و بغية الباحث و أمنية اهل الدين... و لمثل هذا فليعمل العاملون و السلام عليكم و رحمة الله و بركاته . النجف، غرة الشعبان 1386ق محبّكم عبد الحسين الامينى.»

مؤلف در کتاب چنین آورده است «قبر سیده رقیه بنت الحسین در وسط شام نزدیک بازار بزرگ است.» (1)

در مورد مرقد مطهر حضرت می نویسد:

«بعضی از صالحان گفته اند: قبر شریف حضرت رقیه علیها السلام ویران شده بود؛ از این رو عده ای تصمیم گرفتند بدن مطهر آن حضرت را از قبر بیرون آورده و قبر را به طور اصولی و محکم بازسازی کنند اما از هیبت حضرت رقیه علیها السلام کسی جرئت نکرد وارد قبر شود و جنازه را بیرون آورد تا این که یکی از منسوبان به خاندان امامت به نام «سید بن مرتضی» اعلام آمادگی کرد و وارد قبر شد. او پس از آن که پارچه ای روی کفن و بدن مطهر حضرت رقیه علیها السلام انداخت و آن را با پارچه پیچید، دریافت که آن حضرت دختر کوچکی است و پشتش بر اثر ضربات بسیار مجروح شده است فاذا هی بنت صغيره و كان متنها مجروحاً من كثره الضرب (1) او دختر کوچکی بود که کمرش از شدت ضربه مجروح شده بود».

«هلال بن نافع که از سربازان دشمن بود می گوید: من پیشاپیش صف ایستاده بودم دیدم امام حسین علیه السلام پس از وداع با اهل البيت علیهم السلام خود به سوی میدان می آید. در این هنگام ناگاه چشمم به دخترکی افتاد که از خیمه بیرون آمد و با گام های ،لرزان دوان دوان به دنبال امام حسین علیه السلام شتافت و خود را به آن حضرت رسانید. آن گاه دامن حضرت را گرفت و صدا زد: یا ابه انظرنى فإنى عطشان: بابا جان! به من بنگر من تشنه ام. شنیدن این سخن کوتاه ولی جگر ،سوز از زبان کودکي تشنه کام، مثل آن بود که بر زخم های دل داغدار امام حسین علیه السلام نمک پاشیده باشند. سخن او آن چنان امام حسین علیه السلام را منقلب ساخت که بی اختیار اشک از دیدگانش جاری شد با چشمی اشکبار به آن دختر فرمود: الله يسقيك فإنه وكيلی دخترک می دانم تشنه هستی خدا تو را سیراب می کند زیرا او وکیل و پناه گاه من است هلال می گوید: پرسیدم این دخترک که بود و چه نسبتی با امام حسین علیه السلام داشت؟ به من پاسخ دادند: او رقیه علیها السلام دختر سه ساله ی امام حسین علیه السلام است.» (1)

با شنیدن این سخن بسیار اشک ریخت و آن گاه رقیه علیها السلام صدا زد بابا! مانعت نمی شوم. صبر کن تا تو را ببینم امام حسین علیه السلام او را در آغوش گرفت و لب های خشکیده اش را .بوسید. در این هنگام آن نازدانه ندا در داد كه: العطش العطش فأن الظماء قد أحرقنى: بابا بسیار تشنه ام شدت تشنگی جگرم را آتش زده است. امام حسین علیه السلام به او فرمود: كنار خيمه بنشین تا برای تو آب بیاورم. آن گاه امام حسین علیه السلام برخاست تا به سوی میدان ،برود باز هم رقیه علیها السلام دامن پدر را گرفت و با گریه گفت: يا ابه أين تمضى عنّا؟ بابا جان ! کجا می روی؟ چرا از ما بریده ای؟ امام یک بار دیگر او را در آغوش گرفت و آرام کرد و سپس با دلی پر خون از او جدا شد». (1)

«در آخرین وداع امام حسین علیه السلام با آرام ساختن فرزند گران قدرش حضرت سجاد به خیمه بانوان حرم پیامبر آمد و با زبان پر مهر و بزرگوار همه را به نام ندا داد که:

يا سكينه و يا فاطمه و یا رقیه و یا صفيه و يا زينب و يا ام كلثوم عليكن منى السلام فهذا الاخر الاجتماع و قد قرب منكن الاجتماع (1) دخت گران مایه ام سكينه جان! دخت ارجمندم فاطمه جان! دختر عزیزم رقیه، صفيه ... خواهر قهرمانم زینب عزیز، خواهر گران قدرم ام كلثوم ....»

طشت طلا به لرزه درآمد نقل می كند.

مطلب مهمی که در کتاب ثمرات الحیات به نظر می رسد این است که نویسنده حکایت طاهر بن حارث را از کتاب المجالس شهيد ثالث شهاب الدین تستری خراسانی متوفای 997 ق و همچنین از کتاب مشكات الانوار نقل می کند شهید ثالث حکایت مذکور را از کتب معتبر نقل کرده است؛ لذا وجود طفلی از امام حسین علیه السلام و جان دادن او در خرابه مستند به کتب معتبر قدیمی بوده که در دسترس بزرگان شیعه بوده و فی الحال بدان دسترسی نداریم.

سر نورانی سید الشهدا علیه السلام در آن وقت در طشت طلا در مقابل ما بود چون ساعتی گذشت دیدم که ناله اهل حرم محترم امام حسین علیه السلام ، از خرابه بلند شد. آن لعین در خواب و من در اندوه بودم که آیا چه ظلم و ستم بود که یزید بدمآب به اولاد ابو تراب نمود؟ به طرف طشت نظر کرده دیدم که از چشم های امام حسین علیه السلام اشک جاری شده است، تعجب کردم! پس دیدم لب های مبارکش به حرکت ،آمده به آواز اندوهناک و ضعیفی از آن دهان معجز بیان، بلند گردید و گفت: اللهم هولاء اصحابنا: خداوندا اینان اولاد و جگر گوشه من هستند و این ها اصحاب منند طاهر گوید: چون این حال را از آن حضرت مشاهده کردم وحشت و دهشت بر من غلبه کرد شروع به گریه کردن کردم به بالای عمارت یزید آمدم خیال می کردم شاید یکی از اهل بیت رسول خدا صلی الله علیه و آله فوت شده ، که مرگ او باعث این همه ناله و ندبه شده است. وقتی بالای قصر رسیدم دیدم تمامی اهل بیت اطهار علیهم السلام طفل صغیری را در میان گرفته اند و آن دختر خاک به سر می ریزد و با ناله و فغان می گوید یا عمتی و یا اخت ابی این ابی این ابی ای عمه! و ای خواهر پدر بزرگوار من! کجاست پدر من؟ کجاست پدر من ؟ پیش یزید برگشتم. دیدم آن بدبخت بیدار شده به طرف سر حسین بن علی علیه السلام نگاه می کند و از کثرت وحشت و دهشت و خوف و خشیت مانند برگ بید بر خود می لرزد از من سبب گریه اهل بيت علیهم السلام را پرسید و گفت سر را نزد آن صغیره بگذارید باشد که با دیدن آن تسلی یابد. ملا زمان یزید سر حضرت سید الشهدا علیه السلام را برداشته به در خرابه

ص: 188

آمدند چون اهل بیت علیهم السلام دانستند که سر امام حسین علیه السلام را آورده اند، تماماً به استقبال آن سر شتافتند و سر امام حسین علیه السلام را از ایشان گرفته و اساس ماتم را از سر گرفتند چون نظر آن صغیره بر سر مبارک افتاد پرسید ما هذا الراس؟ این سر کیست ؟ گفتند: هذا رأس ابيك: اين سر مبارک پدر توست. پس آن مظلومه آن سر مبارک را از طشت برداشته و در برگرفت و شروع به گریستن نمود و گفت پدر جان ! کاش من فدای تو می شدم ، کاش قبل از امروز کور و نابینا بودم و کاش می مردم و در زیر خاک می بودم و نمی دیدم محاسن مبارک تو به خون خضاب شده است. پس این مظلومه دهان خود را بر دهان پدر بزرگوار خود گذاشت و آن قدر گریست که بیهوش شد. چون اهل بیت علیهم السلام آن صغیره را حرکت دادند دیدند، که روح مقدسش از دنیا مفارقت کرده است چون آن بی کسان این وضع را ،دیدند صدا به گریه و زاری بلند کردند و عزای غم و زاری را تجدید نمودند آن دختری که در خرابه شام از دنیا رحلت فرموده، از صبایای خود حضرت سید الشهدا علیه السلام بوده ، چون مزاری که در خرابه شام است، منسوب به این مخدره و معروف به مزار رقیه علیها السلام است.» (1)

که نسبش منتهی می شود به سید مرتضی علم الهدی و سن شریفش از نود افزون بوده و بسیار شریف و محترم بودند سه دختر داشتند و اولاد ذکور نداشتند. شبی دختر بزرگ ایشان جناب رقيّه بنت الحسین علیه السلام را در خواب دید که فرمود: به پدرت بگو به والی ،بگوید، میان قبر و لحد من آب افتاده و بدن من در اذیت است بیاید و قبر و لحد مرا تعمیر کند. دخترش به سید عرض کرد و سید از ترس اهل تسنن به خواب ترتیب اثر نداد. شب دوم دختر وسطی سید باز همین خواب را دید به پدر گفت و او هم چنان ترتیب اثری نداد شب سوم دختر کوچک ترسید همین خواب را دید و به پدر گفت، ایضاً ترتیب اثر نداد شب چهارم خودِ ،سید مخدّره را در خواب دید که به طریق عتاب فرمودند: چرا والی را خبردار نکردی؟! صبح سید نزد والی شام رفت و خوابش را برای والی شام نقل کرد. والی امر کرد علما شام از شیعه و سنی بروند و غسل کنند و لباس های نظیف در بر کنند. آن گاه به دست هر کس قفل درب حرم مقدس باز شد همان کس برود قبر مقدس را نبش کند و جسد مطهرش را بیرون بیاورد تا قبر مطهر را تعمیر کنند. بزرگان شیعه و سنی در کمال آداب غسل نموده و لباس نظیف در بر کردند؛ قفل به دست هیچ یک مگر به دست مرحوم سید ابراهیم باز نشد. بعد هم که به حرم مشرّف شدند هر کس کلنگ بر قبر می زد کارگر نمی شد تا آن که سید مزبور کلنگ را گرفت و بر زمین زد و قبر کنده شد. بعد حرم را خلوت کردند و لحد را شکافتند دیدند بدن نازنین مخدّره میان لحد قرار دارد و کفن آن مخدّره ی مکرمه صحیح و سالم

ص: 190

می باشد ، لكن آب زيادى ميان لحد جمع شده است. سید بدن شریف مخدّره را از میان لحد بیرون آورده ، بر روی زانوی خود نهاد و سه روز همین قسم بالای زانوی خود نگه داشت و متصل گریه می کرد، تا آن که لحد مخدّره را از بنیاد تعمیر کردند. اوقات نماز که می شد سید بدن مخدّره را بر بالای شیء نظیفی می گذاشت و نماز می گزارد بعد از فراغ باز برمی داشت و بر زانو می نهاد تا آن که از تعمیر قبر و لحد فارغ شدند. سید بدن مخدّره را دفن کرد و از کرامت این مخدّره در این سه روز سید نه محتاج به غذا شد و نه محتاج آب و نه محتاج به تجديد وضو؛ بعد که خواست مخدّره را دفن کند، سید دعا کرد خداوند پسری مسمّی به سید مصطفی به او مرحمت فرماید در پایان والی تفصیل ماجرا را به سلطان عبد الحمید عثمانی نوشت و او هم تولیت زینبیه و مرقد شریف رقیه و مرقد شريف امّ كلثوم و سكينه علیه السلام را به سید واگذار نمود و فعلاً آقای حاج سید عباس پسر آقا سید مصطفی، پسر سید ابراهیم سابق الذكر، متصدّی تولیت این اماکن شریف است.»

سید هاشم خراسانی سپس می گوید:

«گویا این قضیه در حدود سنه هزار و دویست و هشتاد اتفاق افتاده است». (1)

نکته ی مهمی که در انتهای این نقل وجود دارد این است که این جریان مربوط به سال 1280ق است و نزدیکی این جریان به زمان حیات

ص: 191

مؤلف خود بر اعتبار این نقل می افزاید همین جریان در مقتل جامع مقدم با توضیحات بیش تری نقل شده از جمله این که:

«بدن مطهر را دیدند که در پارچه ی سیاهی کفن شده و یک زنجير کوچکی هم به گردن آن بانو .بود آن سید از شدت گریه غش می کند چون او را به هوش می آورند قضیه زنجیر را به مردم می گوید و می فرماید ببینید ظلم بنی امیه را صدای ضجه و ناله از مردم بلند می شود». (1)

تعمیر کردند و از آن جا این اثر در خود و اولادش مانده است». (1)

هر دو ماجرا در قرون اخیر رخ داده است و اگر اشکال بگیرند که مستند به خواب بوده است می گوییم بله اگر تنها مستند به خواب و مقدمات آن همه حدسی بود این اشکال وارد بود ولی در کتب تاریخی ذکر شده که قبر را می شکافند و می بینند که قبر مطهر از آب پر شده .است لذا جریان حسی بوده و نقل به مشاهده شده است.

کار بروم ، وقتی نزدیکی خرابه رسیدم دیدم جمعیت زیادی اطراف خرابه تجمع کرده بود و هر کس تلاش می کرد که داخل خرابه را ببیند مردم با نوک پا ایستاده بودند تا بلند قد شوند و داخل خرابه را ببینند از مردی سؤال کردم که این تجمع و این تلاش برای چیست؟ در جواب گفت طفلی از اسرا از دنیا رفته راوی می گوید من هم جلو آمدم داخل خرابه را نگاه کردم دیدم دختر بچه روی زمین افتاده و حولها نسوة و صبيان ينوحون و يبكون فرق قلبي من هذه المنظره: اطراف آن طفل زنان و كودكان فریاد می کشند و ناله می کنند از این منظره قلبم شکست رد شدم و به محل کارم رفتم. عصر که مراجعه کردم ،دیدم هم چنان مردم اطراف خرابه جمعند و همان زنان و كودكان ، اطراف جنازه آن دختر بچه گریه می کنند».

پس از نقل این ماجرا قزوینی می گوید:

«از این ماجرا استفاده می شود که یزید نه اجازه دفن این کودک را داد تا به قبرستان مسلمانان دفن شود و نه كفنی فرستاد و نه سدر و کافور فرستاد. بلکه گفت یا در همین خرابه دفن کنند یا در قبرستان غیر مسلمانان؛ شاهد این قضیه ماجرای سید مرتضی موسوی است که وقتی قبر حضرت را باز کرد تا از آب که در قبر رسیده جلوگیری کند، وقتی جنازه ی حضرت رقیه را برداشت دید با لباس دفن شده است». (1)

ص: 194

کامل بهائی از کتاب حاویه نقل کرده است که زنان اهل بیت نبوت شهادت پدران را از کودکان نهان می داشتند و به آن ها می گفتند: پدر شما سفر کرده، تا این که یزید آن ها را به خانه ی خود طلبید. دختر چهار ساله حسین علیه السلام شبی از خواب برخاست و گفت: پدرم به کجا رفت؟ اکنون او را در خواب دیدم که نگران و پریشان بود. زنان از شنیدن این سخن گریان شدند و کودکان دیگر هم به گریه افتادند و شیون بلند شد یزید از خواب بیدار شد و :گفت چه خبر است؟ از واقعه تحقیق کردند و به او خبر دادند، آن لعین دستور داد که سر پدر را برای او ببرند سر را آوردند و در دامنش گذاشتند. :گفت این چیست؟ گفتند سر پدر توست، آن كودك هراسان شد و صیحه کشید و بیمار شد و در دمشق وفات کرد. این خبر در بعضی مؤلفات چنین نقل شده: دستمال دیبقی روی سر انداختند و آن طبق را جلوی آن كودك نهادند پرده از آن برگرفت و گفت این سر کیست؟ گفتند: سر پدرت؛ آن را از میان طشت برداشت و به سینه گرفت و می گفت: پدر ،جان چه کسی تو را با خونت خضاب کرده است؟ چه کسی رگ های گردنت را بریده؟ چه کسی مرا به این کودکی یتیم کرده؟ پدر جان، بعد از تو به چه کسی امیدوار باشیم؟ پدر ،جان چه کسی یتیم را نگهداری کند تا بزرگ شود؟ و از این سخنان با او گفت تا آن که لب بر لب او نهاد و سخت گریست، تا از هوش رفت و چون او را حرکت دادند روحش پرواز کرده بود و اهل بیت از ماجرای او آواز به گریه برداشتند و عزا را با اهل دمشق از سر گرفتند».

ص: 197

محدث قمی (1) در پی این مطلب قصیده ی بلند بالایی در مصیبت حضرت آورده است که در بخش اشعار ذکر خواهیم کرد.

تحریف به ما برسد محدث قمی همچنین در مفاتیح الجنان می گوید: (1)

«شیخ ما در کتاب لؤلؤ و مرجان (2) فرموده. این کلمات که متضمن چند دروغ واضح است علاوه بر جسارت ارتکاب بر ،بدعت جسارت افزودن بر فرموده ی امام علیه السلام چنان شایع و متعارف شده... کم کم این کلمات در مجموعه هایی که در زیارات و ادعیه احمقان از عوام جمع می کنند و گاهی اسمی بر آن می گذارند جمع شده و به چاپ رسیده و منتشر گشته و از این مجموعه احمق به آن مجموعه احمق نقل گردیده و کار به جایی رسیده که بر بعضی طلبه مشتبه شده...»

وی در ادامه می گوید:

«به حال خود گذاشتن عوام در امثال این امور جزئیه و بدعت های مختصره؛ مثل غسل اویس قرن و آش ابو الدرداء تابع و مخلص حقیقی معاویه و روزه صمت که در روز سخن نگویند و غیر آن، که احدی بر مقام نهی بر نیامده سبب تجری شده ، که در هر ماه و سال پیغمبر و امام تازه پیدا می شود و دسته دسته از دین خدا بیرون می روند، انتهى كلامه رفع مقامه.

خوب تأمل کن در فرمایش این عالم جليل که مطلع است بر مذاق شرع مقدس چگونه این مطلب همی عظیم و عقده ای بزرگ در دل او گردیده؛ چون می داند مفاسد این کار را بر خلاف آنان که از علوم اهل بیت علیهم السلام محروم و بی بهره ماندند و به

ص: 199

دانستن ضغثی از اصطلاحات و الفاظ اكتفا كردند كه امثال این مطالب را چیزی ندانند بلکه تصحیح و تصویب نموده و عمل بروفق آن نمایند لا جرم کار به جایی رسد که کتاب مصباح المتهجد و امثال این کتب متروک و مهجور شود و این مجموعه های احمقانه شایع شود که در دعای مجیر که از دعا های معتبره مرویه است در هشتاد موضع آن کلمه بعفوک زیاد کنند و کسی انکار نکند و در دعای جوشن که مشتمل بر صد فصل است برای هر فصلی یک خاصیتی وضع کنند و با بودن این همه زیارات مأثوره زیارتِ مفجعه جعل کنند (1) و با بودن این همه دعاهای معتبره مرویه با مضامین عالیه و کلمات فصیحه بلیغه دعایی بی ربط در کمال برودت جعل نمایند و نام او را دعای حبی گذارند و از کنگره عرش آن را نازل نمایند و چندان فضیلت برای او وضع نمایند که انسان را متحیر و سراسیمه نماید؛ از جمله آن كه العياذ بالله جبرئیل به حضرت رسول صلی الله علیه و آله از جانب حق سبحانه و تعالی گفته باشد... مثلاً منتهی الآمال این حقیر را تازه طبع کردند، بعض از کتاب آن به سلیقه خود در آن تصرفاتی نموده از جمله در احوال مالك بن يسر ملعون نوشته از دعای امام حسین علیه السلام هر دو دست او از کار افتاده بود الحمد لله در تاب ستان مانند دو چوب خشک می گردید الحمد لله و در زمستان خون از آن ها می چکید الحمد لله و بر این حال خسران مآل بود الحمد

ص: 200

لله در این دو سطر عبارت چهار لفظ الحمد لله كاتب موافق سلیقه خود جزء کرده و نیز در بعضی جا ها بعد از اسم جناب زينب يا ام کلثوم به سلیقه خود لفظ خانم زیاد کرده ، که زينب خانم و ام کلثوم خانم گفته شود، که تجلیل از آن مخدرات شود و حمید بن قحطبه را چون دشمن داشته بواسطه بدی او حمید بن قحبه نوشته و لكن احتياط كرده قحطبه را نسخه بدل او نوشته و عبد ربه را صلاح دیده عبد الله نوشته شود و زحر بن قیس که به حاء مهمله است، در هر کجا بوده به جیم نوشته و ام سلمه را غلط دانسته و تا ممکنش بوده ام السلمه كرده الى غير ذلك و غرضم از ذکر این مطلب در این جا دو چیز بود یکی آن که این تصرفاتی را که این شخص کرده به سلیقه خود این را کمال دانسته و خلافش را ناقص فرض کرده و حال آن که همین چیزی که او کمال دانسته باعث نقصان شده...».

بنابراین محدث قمی با این همه دقت و وسواس در نقل بی شک ماجرای حضرت رقیه را در دو کتاب منتهی الآمال و نفس المهموم از منابع معتبر و موثق نقل کرده است.

ص: 201

ص: 202

بررسی اسنادی آن گونه که در داده های فقهی موضوعیت داشته در دیگر علوم اسلامی و انسانی و گزارش های تاریخی مطرح نبوده است؛ زیرا قرار بر این نبوده که مثلاً از گزاره ای ،تاریخی حکم دینی برداشت شود و چنان چه از این گزاره ها در بحث های فقهی استفاده می شده، تنها به اعتبار مؤید بحث بوده است.

از سویی در برخی از رشته ها اعتبار گزارش های آن رشته به صورت جزئی و افرادی لحاظ نمی شده و در اصطلاح با آن ها برخورد اجازه ای از سوی مجیز به مجاز می شده است. از این رو در تاریخ علوم اسلامی بار ها شنیده ایم که شخصی در رشته ای خاص و یا در نقل روایات از استادش یا شخصی دیگر اجازه ی نقل حدیث و گزارش داشته است. این اجازه ی کلی در سلسله سند مجیز ها به مجاز ها نمایان گر وثاقت راویان و طرفین نقل خبر بوده است بنابراین در نقل گزارش های نسب شناسی لزوماً شیوه بر چنین ضابطه و معیاری استوار نبوده که؛ مثلاً فلان نسابه برای نقل یک شجره به سند متصل از نسابه ی ماقبل خودش استدلال کند. اصلاً چنین شیوه ای در نسب شناسان مرسوم نبوده است (1) بلکه وثاقت و اطمینان نسب شناس از صحت و درستی سیادت یک فرد و انطباق آن با منابع نسب شناسی و جریده ها و مشجرات محلی کفایت می کرد که دیگر نسابه ها نیز بر آن قول خاص اطمینان کنند. با این حال چنین وثاقتی به این معنا نبود که نسابه ی فعلی هر آن چه را نسابه ی پیشین ذکر كرده ذکر کند، زیرا هر نسب شناسی این حق را داشت که در نگارش کتابش به معیارهای خاص نسب شناسی خویش عمل کند و چه بسا از

ص: 205

آوردن نامی که نزد نسابه ی پیشین یا جریده های گذشته یقینی بود به عللی همچون خردسال بودن بی نسل ،بودن مشهور نبودن و دیگر مسائل سلیقه ای خودداری کند.

ابن فندق بیهقی در یکی از فصل های آغازین لباب الانساب با عنوان «فى ذكر من صنف في علم الانساب فى البلدان» پس از ذکر سی و شش تن از نسابه های معروف در زمان خودش در عبارتی موجز و کامل آورده است: «فهؤلاء العلماء الثقات المشهورون بهذا الفن، و الله تعالى اعلم»، كه نمایان گر این است که وی هر آن چه در کتابش از اسامی و نسب سادات ذكر ،کرده از تتبع فراوان وی بوده است بنابراین اگر ابن فندق در قرن ششم قمری به نام رقیه بنت الحسين علیه السلام تصریح کرده است ثبتِ چنین گزارشی مبتنی بر شهرتی خاص است که ابن فندق آن را از متون و مشجرات صحیح و مورد وثوق پیش از خود برداشت كرده است كه يقيناً آن متون در دسترس ما نیست در بدبینانه ترین گمانه، می توان گفت كه گزارش ابن فندق درباره ی نام رقیه نشان دهنده ی آن است که در زمانه ی وی مشهور بوده که امام حسین علیه السلام دختری به نام رقیه داشته است. وی بر این گزارش مشهور محلی اعتماد کرده و آن را گزارش کرده است، بی گمان چنین شهرتی بسیار ارزشمند است.

در مجموع می توان گفت که در کیفیت ثبوت نسب نزد تبار شناس سه راه هست:

1. شناخت خط نسابه ی موثق

2. بینه ی شرعی یا گواهی دو مرد مسلمان عادلِ آزاده

3. شناسایی پدر یا پسر و اقرار عاقل بر خویشتن (1)

ص: 206

از طرفی دقت در کارکرد های (1) ذیل در فهم موضوع اثبات نسب نزد نسب شناسان، بسیار راه گشاست:

1. شهادت در صحت نسب به موجب قوانین شرعی است.

2. شناسایی انساب بر اساس خبر است نه معاینه و مشاهده.

3. مراد مشاهده ی سندی و عینی است و این شهادت ،خبری، شهادة الاستفاضه نام دارد.

4. جراید نقیبان که در واقع سجلِ احوال طالبیان بوده و اطلاعات مندرج در آن ها تحت نظر نقیبان بلاد ثبت می شده است.

5. نسابه ها اطلاعات مربوط به مناطق مختلف را در جراید بررسی می کردند.

6. از مجموع مفاد جراید شجره نامه ها تدوین می شد.

7. شجره سازی یا تشجیر، فن مستقلی بود که گروهی در آن مهارت داشتند.

8. نسب نویسی بر دو نوع بوده مشجر و مبسوط.

9. احکام تبار شناسان در مورد نسب با این اصطلاحات بیان می شود

الف. درست تبار (صحیح النسب): آن که نزد تبار شناس ثابت شده با نسخه ی اصل و قول بر آن از مشایخ نسابان و عالمان مشهور به امانت و علم و فضل و عقل وارسی شده باشد.

ب. پذیرفته تبار (مقبول النسب): آن که نزد برخی از تبار شناسان ثابت و نزد دیگری ناشناخته باشد؛ پس با گواهی دو تن عادل مقبول می شود.

ج. نپذیرفته تبار (مردود النسب): آن که به قبیله ای ادعا کند و از ایشان نباشد. سپس که بطلان او دانستند دعوی او را رد کنند و او بیرون از خاندان سیادت باشد.

ص: 207

د. نامی تبار (مشهور النسب) که به سیادت اشتهار یافته، اما نسب خود نشناسد پس حکم وی در نزد تبار شناس معلوم و نزد همگان مجهول است.

ليكن ابن خلدون مغربی تاریخ دان بر این امر اشکال نموده ظاهراً حسب آن که پیامبر گرامی اسلام صلی الله علیه و آله، از آن تعبیر به علم لا ينفع و جهل لا يضر فرموده است معتقد است که نسب شناسی دانشی است که فرا گرفتن آن سودی به ما نمی بخشد و نداشتن آن زیانی به ما نمی رساند... که این مطلب مردود است؛ چرا که طبق احکام واصله و صادره، بسیاری از آن احکام مترتب بر سیادت و مختص بر سادات است و لازمه ی آن رجوع به این علم می باشد؛ لذا فرا گرفتن آن علم لا ينفع و جهل لا يضر نمی باشد و آن چه که رسول اعظم و نبی اکرم صلی الله علیه و آله در مورد آن شخص عرب و آشنایی وی با اشعار جاهلیت و نسب عرب فرموده است، مؤوّل است و الّا در مورد سیادت و احکام مربوط به آن امر مشکل و وقوع در حرام و مشتبهات واقع می شود لذا جهل آن باعث ضرر است و کلام نبوی مؤوّل است و تأویل آن از حوصله ی این اوراق خارج است و خلاف مقصود می باشد».

جریده و مشجره ای ،خاص به اختیار خودش گزاره ای را نقل کرده که دیگر نسابه ها از آن بی بهره مانده اند و آن را ثبت نکرده اند.

مطلب مهم دیگر این که همیشه یاد نکردن از یک نام در یکی از کتاب های انساب به معنای انکار آن نیست؛ زیرا فرهنگ نوشتاری و رسم غالب نسب شناسان در ثبت گزاره ها این بوده که نام مردان و ذکور را می آورده اند و از نامبرد دختران پرهیز می کرده اند. هم چنین گاهی تنها عدد فرزندان ذکور و اناث (دختر و پسر) را می آورده اند و پس از آن فقط نام فرزندان ذکور را تصریح می کرده اند و اصولاً از آوردن نام دختران و زنان و خردسالان به ویژه دختران کوچک در تألیفات خویش پرهیز داشته اند. با این حال گاهی برخی از نسب شناسان به خلاف معمول در کتاب ها و تألیفات ،خویش به همه ی طبقات اعم از مرد زن ، بزرگ، کوچک و.... اشاره و تصریح کرده اند بی گمان نقل قول این گونه از نسب شناسان چنان چه همراه با قدمت زمانی و تاریخی ،باشد از اعتبار و ارزش خاصی در تحلیل ها و پژوهش ها برخوردار است

در دنیا علوی نیست تمام هاشمی ها از نسل عبد المطلب هستند اما از هاشم عقب تر وجود ندارد (1)

کسی که از فرزندان جعفر پسر امام هادی نیست تقوی نیست کسی که از فرزندان امام هادی و امام موسی ابن امام جواد نیست رضوی نیست کسی که از فرزندان امام رضا و ابراهیم اصغر و عباس و اسماعیل و محمد و عبدالله و حسن و جعفر اصغر و اسحاق و حمزه و زید و حسین و هارون از فرزندان امام کاظم نیست موسوی نیست کسی که از اولاد امام كاظم و اسماعیل اعرج و محمد دیباج و اسحاق مؤتمن على عرضی از فرزندان امام صادق نیست باقری نیست کسی که از اولاد امام باقر و و عبدالله باهر و زید شهید اثمر الاشرف و حسین اصغر و حسن اطلس از فرزند امام سجاد نباشد حسینی نیست کسی که از فرزندان امام حسن و امام حسین نباشد فاطمی نیست کسی که از فرزندان امام حسن و امام حسین و محمد حنفیه و عباس سقا و عمر اطرف از فرزندان امام علی بن ابی طالب نباشد علوی نیست کسی که از فرزندان امام علی و جعفر و عقیل بن ابی طالب نباشد طالبی نیست.

فندق بیهقی و فرید خراسان است. وی به قول مشهور در 490 ق در روستای ششتمد سبزوار به دنیا آمد. اقامت گاه خانواده ی ابن فندق در دهِ سیوار از توابع و الشتانِ ،بُست در افغانستان کنونی بوده است. نسب وی از سوی پدر به خاندان حاکمیان و فُندُقیان می رسد. این دو خاندان نسب خود را به خُزَيمة بن ثابت انصاری «ذو الشهادتین»، صحابی پیامبر اسلام صلی الله علیه و آله که از قبیله ی اوس بود می رسانند. از این رو در برخی منابع به لقب اوسی انصاری و خُزیمی نامیده شده اند. نسب ابن فندق از سوی مادر به خاندان بیهقیان می رسد نیای بزرگ ،او فندق بن ایوب پس از آن که از سوی محمود غزنوی به منصب قضا در نیشابور گمارده شد به آن شهر مهاجرت کرد، اما اندکی بعد استعفا داد و در ناحیه ی بیهوق در دهِ سر مستانه سکنی گزید. جدش شیخ الاسلام ابو سلیمان محمد بن فندق، قاضی و خطیب نیشابور بود. به سخن خود ابن فندق، خاندانش اهل علم بودند و بر [جاده ی سنت و شریعت] با توجهات سلاطین از احترام ویژه ای برخوردار بودند. مادر وی نیز افزون بر حفظ قرآن کریم، بر وجوه گوناگون تفسیر آگاهی داشت . ابن فندق در 507 ق با خیام دیدار کرد و از محضرش بهره برد. وی هم چنین از 514 تا 516 ق در نیشابور از استادانی چون احمد بن محمد معدانی نویسنده ی السامي في الاسامی، ابو جعفر، مقری امام جامع نیشابور و نویسنده ی ینابیع اللغة امام محمد فزاری و امام حسن بن یعقوب قاری بهره برد. ابراهیم بن محمد خزاز و علی بن عبدالله بن هیثم نیشابوری نیز استادان او در علم کلام بودند. ابن فندق پس از مرگ پدرش در ذی حجه 518 ق به مرو رفت و فقه را نزد ابو سعید یحیی بن عبد الملک صاعدی آموخت. وی در حدود 521 ق در مرو در مدرسه ی ابی سعد و مسجد جامع مجلس وعظ داشت. سپس به دیدار همشهری اش شهاب الدین محمد بن مسعود مختار که از جانب سلطان سنجر حاكم ری بود رفت و میان این

ص: 213

دو پیوند خویشاوندی برقرار شد در جمادی الاول 526 ق قاضی بیهق شد و مدتی در این شغل ماند در شوال همان سال به ری رفت و تا جمادی الاول سال بعد در آن جا به یادگیری حساب و جبر و مقابله پرداخت سپس دانش خود را در این زمینه در خراسان نزد عثمان بن جادو کار تکمیل کرد. در 530 ق نزد قطب الدین محمد مروزی رفت و حکمت را از وی فرا گرفت و تا 532 ق نزد او ماند ابن فندق نهج البلاغه را نزد حسن بن يعقوب بن احمد نیشابوری ریاضیات را نزد احمد بن حامد نیشابوری، حدیث را نزد اسماعیل بن ابی بکر بیهقی، ابو الغنائم حمزه حسینی و محمد بن فضل صاعدی و نسب شناسی را نزد علی بن محمد حسینی ونکی آموخت. وی در رمضان 537 ق به نیشابور بازگشت و در آن جا با استقبال ابو الفتح ناصر الدین طاهر بن فخر الملک (وزارت 528 - 548 ق)، وزیر سلطان سنجر (حکومت 511 - 552 ق) و دیگر بزرگان شهر روبه رو شد. در مدت اقامتش در نیشابور روز های خاصی از هفته در چند مدرسه ی مشهور مجلس وعظ داشت. در صفر 543 ق که ابن فندق نزد سلطان سنجر حضور داشت، دیمتریوس پادشاه بخارا (گرجستان کنونی) با فرستادن نامه پرسش هایی به دو زبان عربی و سریانی - احتمالاً در مباحث مذهبی - مطرح کرد. او این پرسش ها را به درخواست سلطان سنجر به همان زبان ها پاسخ گفت، که نشانه ی تسلط او به آن زبان هاست. ابن فندق سرانجام در 565 ق در زادگاهش، روستای ششتمد بیهق درگذشت. (1)

از ویژگی های کم نظیر و علمی شخصیت ابن فندق، تسلط وی بر تاریخ نگاری و داده های کهن علم انساب است وی علاوه بر آن که کتاب تاریخ بیهق را به زبان فارسی نگاشت به زبان عربی نیز کتاب فوق العاده

ص: 214

معتبر و ارزشمند لباب الانساب را مبتنی بر جریده های محلی و منابع نسب شناسیِ پیش از قرن ششم ، تألیف کرد.

نظریه ی ابن فندق یکی از جامع ترین دیدگاه ها درباره ی تعداد فرزندان امام حسین علیه السلام است. وی ابتدا در جدولی (1) با عنوان «اولاد الحسین بن على بن ابى طالب علیه السلام من البنين و البنات و زوجاته» به نام ده نفر از فرزندان امام حسین علیه السلام تصریح می کند و می نویسد:

«على اكبر كه مادرش ام لیلا دختر ابو مره نوه ی ،ابوسفیان .بود علی اصغر [امام سجاد علیه السلام] که مادرش شهربانو، دختر یزدگرد (ساسانی) بود. عبد الله که مادر او نیز شهربانو بود. جعفر که مادرش ملومه دختر قضاعه بود و ابراهیم [در این دو اختلاف است] و محمد... [دخترانش عبارتند از:] فاطمه که مادرش ام اسحاق دختر طلحه .بود. سکینه که مادرش ،رباب دختر امرؤ القیس بن عدی .بود زينب كه در كودكي درگذشت و مادرش شهربانو دختر یزدگرد بود. ام کلثوم که در کودکی درگذشت و مادر او نیز دختر یزدگرد بود». (2)

ابن فندق در صفحات بعد ذیل عنوان «الطبقه السابعه» بازماندگان

2 بیهقی، ابو الحسن على لباب الانساب، ج 1، ص 349 - 350.

«على الاكبرامه ليلى ابى مرة حافدة ابي سفيان، على الاصغر امه شهربانو بنت يزدجرد ،شهریار، عبدالله امه شهربانو ايضاً، جعفر امه ملومة بنت قضاعة ، ابراهيم فيهما اختلاف و النسابون بينهم [لعل الصحيح: و النسابون بينهم اختلاف في امه] محمد ، فاطمة امها ام اسحاق بنت طلحة ، سكينة امها الرباب بنت امرئ القيس بن عدى، زينب ماتت صغيرة امها شهربانو بنت یزدجرد، ام كلثوم ماتت صغيرة امها ايضاً شهربانو بنت یزدجرد».

ص: 215

از نسل امام حسین علیه السلام را نام می برد:

«... و از فرزندان او جز زین العابدین علیه السلام ، فاطمه سکینه و رقیه باقی نماند». (1)

2. به نام رقیه بنت الحسین علیه السلام در کنار دیگر خواهرانش تصریح شده است.

3. از گزارش دوم ابن فندق دو گمانه برداشت می شود:

الف. رقیه نیز همانند دو خواهر دیگرش، سکینه و فاطمه، پس از عمری طولانی وفات کرده است؛ البته چنین گمانی صحیح نیست زیرا چنان چه این گونه بود یقیناً نام وی در منابع تاریخی از شهرت بیش تری برخوردار بود.

ب. رقیه به همراه برادرش امام زین العابدین علیه السلام و دو خواهرش سكينه و فاطمه پس از واقعه ی جان سوز کربلا و به شهادت رسیدن امام حسین علیه السلام، تنها بازماندگان از نسل و اولاد امام حسین علیه السلام بوده اند.

به نظر می رسد گمانه دوم (ب) به واقعیت نزدیک تر باشد، چون از دقت در گزارش اول ابن فندق چنین استفاده می شود که ابتدا وی به صورت جامع و بر اساس داده های نسب شناسی موجود در نزدش به ذکر فرزندان امام حسین علیه السلام پرداخته است. آن گاه در طبقه ی هفتم از مباحث خود با اضافه کردن نام رقیه بازماندگان از این عده را پس از شهادت امام حسين علیه السلام فهرست کرده است ارزش و اهمیت گزارش ابن فندق آن گاه بیش تر آشکار می شود که وی برخلاف برخی از منابع انسابی و تاریخی که باقی ماندگان از اولاد امام حسین علیه السلام را یک پسر (امام زین العابدین) و دو دختر (سکینه و فاطمه) می دانند بازماندگان را چهار تن می داند. با کمی دقت در اصطلاحات نسب شناسی جمع بین این دو نظریه ممکن است؛ زیرا بین تعابیری همچون «اعقب» ، «لم يعقب»، «لم يبق» و «بقى» تفاوت است. ظاهراً اگر منظور بیان ادامه ی نسل و احفاد باشد از «اعقب» و مشتقات آن استفاده می شود؛ همان گونه که خود ابن فندق در دو

ص: 217

صفحه ی پیش از این در بیان طبقه ی پنجم آورده است:

«العلوية منسوبة الى على بن ابى طالب علیه السلام، و له أولاد كثيرة إلّا أنّ العقب منهم من خمس بنين و من ابنتين زينب و ام كلثوم» (1)

و چنان چه هدف بیان کلی بازماندگان اعم از نسل دار و غیر نسل دار ،باشد از تعابیری همچون «بقی» و مشتقات آن استفاده می شود رسم غالب نسب شناسان این است که از ذکر نام افراد بی نسل و اطفال به ویژه دختران کوچکی که از آن ها نسلی باقی نمانده و از دنیا رفته اند خودداری می کنند.

ابن فندق می نویسد: «چون مقصود از نگاشتن این کتاب ذکر و بیان انساب بود ذکر اسامی نسل داران و معقبین نسبت به غیر معقبین در اولویت قرار گرفته است و چنان چه ما اسم غیر معقبین را نیز آورده ایم تنها به این علت بوده که کسانی به دروغ خود را به ایشان منتسب نسازند». (2)

بنابراین آن عده از نسب شناسان و تاریخ نگاران، که اعقاب و ادامه دهندگان نسل امام حسین علیه السلام را یک پسر و دو دختر دانسته اند، به این علت نام رقیه را ذکر نکرده اند که پس از عاشورا و اسارت اهل بیت و شهادت دختر کوچک امام حسین علیه السلام در شام تنها همان سه فرزند ادامه دهنده ی نسل امام بوده اند. (3) اما نکته سنجی و دقت نظر ابن فندق

ص: 218

باعث شد که وی با تعبیر «لم يبق»، گویا پس از استدراک مطلبی مهم این بار در گزارش دومش با تکمیل تعداد فرزندان امام حسین علیه السلام [شش پسر و پنج دختر] باقی ماندگان از فرزندان امام را یک پسر و سه

ص: 219

دختر معرفی کند.

شاید وی در برخی از موارد پس از درج جداول و گزارش های خود به مطلبی جدید دست می یافته که آن را در عبارات بعدی تکمیل و استدراک می کرده است. از سویی ظاهراً وی ابتدا جداول را به (1) سفارش نقیب النقبا سيد عماد الدوله زیاری حسینی (2)، طراحی کرده است و سپس در کنار مشجرات و جداول ترسیم شده، مطالب کتابش را آورده است. (3) از این رو بدیهی است چون وی کتابش را با جداولی از پیش طراحی شده در مدت اقامت ده ساله اش (4) نزد سید عماد الدوله تدوین و تألیف کرده در برخی از موارد داده های درج شده در جداول با متن نوشتارش متفاوت باشد. آن گونه که ابن فندق در آغاز (5) و

ص: 221

فرجام (1) کتابش متذکر می شود جلد اول کتابش را در سه ماه و اندی به پایان برده است اما به نظر ما ابن فندق در هنگام تدوین کتابش از جداولی استفاده کرده ، که شاید پیش تر آن ها را به سفارش سید عماد الدوله زیاری فراهم آورده است. شاید برخی از نقادان به چنین شیوه ای از نگارش نقد داشته باشند؛ ولی باید دقت کرد که به ظن قوی ابن فندق که جلد نخست کتابش را در رمضان سال 558 ق به اتمام رسانده است (2) با توجه به احتمال نگارش جلد دوم از کتابش، که هم اکنون از آن محروم هستیم و همچنین سال وفاتش (565 ق)، هرگز فرصت بازنگری و یکسان سازی مطالب را نداشته است بنابراین طرح شبه هی تضاد بین دو گزارش ابن فندق منتفی است و باید شکرگزار باشیم که نسخه ای از این کتاب در گنجینه ی خطی کتابخانه ی آستان قدس رضوی به عنوان ام النسخ محافظت می شود.

در بين کتاب های انساب این دو گزارش ابن فندق تکرار نشده است. (3) از این رو باید بررسی شود که چرا آرا و دیدگاه های ابن فندق در آثار پس پس از وی بازتاب نداشته است؟ احتمال عدم دسترسی نسابه ها به لباب الانساب بسیار بعید است؛ ولی این احتمال دور از ذهن نیست که نسابه های بعدی در قرون هفتم و هشتم همچون مروزی و فخر رازی از مستندات نسابه های پیش از ابن فندق که وی نیز از آن ها کم و بیش بهره برده استفاده کرده اند و کم تر به آرای نسب شناسی ابن فندق و

ص: 222

لطایف نسبی وی توجه کرده اند. (1) با این حال شاید بتوان گفت در بین کتاب های سیره و تاریخ نزدیک ترین گزارش به گزارش ابن فندق، از آنِ كمال الدين ابو سالم شافعی (652 - 582 ق) است که پس از نام بردن نه فرزند امام حسین (6 پسر و 3 دختر) تصریح می کند که امام چهار دختر به نام های سکینه زینب و فاطمه داشته و نام دختر چهارم را به علتی نامعلوم ذکر نمی کند. (2) بنابراین چنین استنباط می شود که منظورش رقیه و یا ام کلثوم بوده است؛ زیرا در هیچ کتاب معتبری (3) به غیر از همان

ص: 223

پنج نامِ برآمده از دو گزارش ابن فندق نامی دیگر ثبت نگردیده است. اربلی (م692 ق) نیز در بین اقوال نظریه ی کمال الدین را پسندیده است. (1)

العابدين و محمد و عبدالله الشهيد مع ابيه و جعفر و زينب و سكينة و فاطمة (1) فرزندان امام حسين على اكبر كه همراه پدرش شهید شد على سيد العابدين و محمد و عبدالله که همراه پدرش شهید شد و جعفر و زینب و سکینه و فاطمه بودند».

حسین علیه السلام را شش نفر می داند و می گوید «و فاطمه من ام اسحاق». (1)

دختر بر سر پدر ،افتاد چنان به شتاب دگرگون گشت که از شدت گریه و اضطراب روح از بدنش جدا شد، ولی حاج شیخ عباس قمی در ذکر آن واقعه در منتهی الآمال به رقیه بودن نام آن دختر اشاره نکرده است» (1)

در روز عاشورا از امام علیه السلام را شنیده شده است. از کهن ترین منابع که نام حضرت رقیه یاد شده است قصیده ی سیف بن عمیره نخعی کوفی از اصحاب امام جعفر صادق و امام كاظم علیهما السلام است طریحی این قصیده را در منتخب خود نقل می کند و در ابیات آن دو بار نام حضرت رقیه علیها السلام آمده است:

و عبيدكم سيف فتى ابن عميرة *** عبد لعبد عبيد حيدر قنبر

و سكينة عنا السكينة فارقت *** لما ابتديت بفرقة و تغير

و رقية الحسود لضعفها *** و غدا ليعذرها الذي لم يعذر

و لام كلثوم بجد جديد ها *** لثم عقيب دموعها لم يكرر

لم انسها و سكينة و رقية *** يبكينه بتحسر و تزفر

بعضی از مورخین بر این باورند که مادرش شاه زنان (دختر یزدگرد) و رقیه خواهر تنی امام زین العابدین علیه السلام بوده است و بعضی دیگر مادرش را ام اسحاق می خوانند. ارباب مقاتل می نویسند حضرت زینب کبری و سایر زنان خاندان عصمت علیهم السلام پس از شهادت رجال کودکان را وعده می دادند که پدر شان به سفر رفته است. پس از ورود اسیران کربلا به شهر دمشق و در منزلى جنب كاخ يزيد حضرت رقیه شبی در خواب پدر خویش را مشاهده می کند و از خواب بیدار می گردد و می فرمایند پدرم حسین علیه السلام در کجاست، اینک او را در خواب دیدم و بی تابی می کند. اهل بیت علیهم السلام همگی سخت پریشان شدند و به گریه و شیون پرداختند سپس صدای آنان در نیمه شب سکوت محله را شکست یزید از صدای زنان از خواب بیدار شد و سؤال کرد این ناله و شیون چیست؟ به او واقعه

ص: 232

را خبر دادند یزید دستور داد سر مطهر بریده ی پدرش را نزد رقیه ببرید شاید او تسکین یابد. سر شریف امام علیه السلام را در درون طبق نزد او بردند هنگامی که حضرت رقیه علیها السلام پوشش روی طبق را کنار زد و چشمانش به سر شریف بریده ی پدرش افتاد سر مبارک را در آغوش گرفت، آن قدر ناله کرد و گریست تا این که به ملکوت اعلی پیوست بسیاری از شعرای شیعه به زبان های مختلف این حادثه را به نظم کشانده اند. از جمله نظم فارسی است در سی و پنج بیت با مطلع:

یکی نو غنچه ای از باغ زهرا *** بِجَست از خواب نوشین بلبل آسا

بگفت ای عمه بابایم کجا رفت *** بُد این دم در برم دیگر چرا رفت

مرا بگرفته بود ایندم در آغوش *** همی مالید دستم بر سر و گوش

حجازی بانوان دل شکسته *** به گرداگرد آن کودک نشسته

ز آه و ناله و از بانگ و افغان *** یزید از خواب بر پا شد هراسان

بگفتا كاين فغان و ناله از کیست *** خروش گریه و فریاد از چیست

حضرت سجاد پس از وفات این کودک هفت (1) ساله او را غسل داده اند و کفن نموده اند و در همان منزل مسکونی که در شرق

ص: 233

كاخ يزيد واقع بود به خاک سپرده اند آستانه ی وی امروز یکی از زیارتگاه های معروف شیعیان جهان در شهر دمشق در شمال شرقی مسجد مشهور اموی است و دیوار سنگی کهن کاخ یزید در ضلع غربی این آستانه مطهر تا عصر حاضر خودنمایی کند. این آستانه از باشکوه ترین مساجد شهر دمشق به حساب می آید. در تاریخ 23 ربیع الثانی 1405ق، کلنگ بنای جدید برای بازسازی آن توسط دکتر محمد الخطيب، وزیر اوقاف دولت سوریه به زمین زده شد و در 1419 ق کلیه تزیینات پایان .یافت این آستانه مطهر در زمینی به مساحت 2890 متر مربع شامل حرم شریف و رواق جنوبی و شرقی به مساحت 750 متر مربع است و تمامی کف حرم مطهر لغایت ارتفاع دو متر از دیوار ها با سنگ لیمویی گران قیمت تزیین یافت. سپس باقی دیوار ها و سقف رواق ها آینه کاری به شکل هندسی و تمامی حرم مطهر و سقف آن با کاشی کاری معرق تزیین شده است و در وسط حرم مطهر قبر شریف قرار دارد بر روی مرقد مطهر صندوق خاتم سپس ضریح نقره ی کوچک و به فاصله ی هفتاد سانتی متر ضریح دوم نقره قرار دارد و بر روی ضریح گنبدِ بزرگ از داخل آینه کاری و از خارج با سنگ سفید و سیاه نقش بسیار زیبایی را تشکیل می دهد و در قسمت شمال و غربِ درب خروجی به داخل کوچه باز می گردد و در سمت جنوب حرم سه درب طلا با مینا کاری به داخل صحن شریف منتهی می گردد که محل رفت و آمد زائرین حرم می باشد و این صحن به شکل بسیار زیبایی نظر هر تازه واردی را به خود جلب می کند. تمامی مواد تزیین آن از ایران به شام حمل شده و به دست هنرمندان

ص: 234

ایرانی بنا و تزیین گشته است. نخستین امام جماعت شیعی این آستانه حضرت آیت الله سید حسن شیرازی، مؤسس حوزه ی علمیه ی زینبیه بود. وی در 1400 ق در بیروت توسط حزب بعث عراق ترور شده و به شهادت رسید». (1)

محسن و جعفر و دختران: فاطمه و سكينه (1)

مأمونی روایت کرده است. همین مضمون را زواری در لوامع و ملا حسین کاشفی در قرن نهم و دهم از کتابی با نام کنز الغرائب و نیز شیخ طریحی در قرن یازدهم مرسلاً با کمی تفاوت نقل می کنند.

6. بدیهی است که بدن این مخدّره ی مجلّله باید در یکی از مقابر دمشق مدفون باشد.

7. درباره ی تعداد فرزندان امام حسین علیه السلام اختلاف است، چه رسد به نام آن بزرگواران و چنان چه گذشت؛ به سبب علاقه ی حضرت به پدر و مادر بزرگوارش، نام فرزندانش را علی و فاطمه می گذاشت. در خصوص سن حضرت علی اکبر اختلاف بسیار است بعضی سن ایشان را سه سال و بعضی چهار سال نقل کرده اند؛ ولی کسی اصل وجود ایشان را انکار نکرده هم چنین عبدالله رضیع طفلی را که در روز عاشورا متولد و شهید شد کسی انکار نکرده است. بنابراین نمی توان وجود حضرت رقیه علیها السلام را به سادگی نادیده گرفت. به نظر می رسد این انکار ها ریشه در افکار ابن تیمیه دارد و کسانی قصد دارند تا به این بهانه اسارت اهل بیت و ستم هایی که برایشان رفته را انکار کنند و عده ای از دوستان نیز غافلانه آب در آسیاب دشمن می ریزند!

ص: 237

ص: 238

در اشعار کهن و متون مهم از شخصیت ها و بزرگان از خود سید الشهدا علیه السلام تا عصر حاضر مطالبی وجود دارد که عقل ها را حیران چشم ها را ،گریان قلب ها را ،سوزان جگر ها را بریان و خون ها را خروشان می کند.

ما در این نوشتار به اختصار به چهار دسته از اشعار اهل بیت و بزرگان اشاره می کنم.

الف) اشعار اهل بيت عليهم السلام

1) اشعار امام حسین علیه السلام

2) اشعار امام سجاد علیه السلام و حضرت زینب علیها السلام

3) اشعار ام كلثوم علیها السلام

ب) اشعار اصحاب.

اشعار سیف بن عمیره و جایگاه او در میان رجال و انساب و نقد دیدگاه برخی از معاصرین در این باب

ج) اشعار عربی: از محدثین ،مورخین خطباء و شعرای بزرگ، از قرن سوم تا عصر حاضر.

د) اشعار فارسی

ص: 240

ایا شمر تقتلنى و حيدرة ابى *** و جدی رسول الله اكرم مهتدى

و فاطمة امى و الزكى والدى *** و عمى هو الطيار في جنة الخلدى

انادى الا يا زينب يا سكينة *** ايا ولدى من ذا يكون لكم بعدى

الا يا رقية يا ام كلثوم انتم *** وديعة ربى اليوم قد قرب الوعد

ايا شمر ارحم ذا العليل و بعده *** حريما بلا كفل يلى امرهم بعدى

سيبكى لكم جدى و اسعد من بكى *** على رزئكم و الفوز فى جنة الخلد

سلام عليكم ما امّر فراقكم *** فقوموا لتوديعي فذا آخر العهد (1)

در معالی السبطین آمده است: «عمر سعد - كه لعنت خدا بر او باد- پیش آمد تا به امام علیه السلام نزدیک شد؛ امام علیه السلام فرمود: «عمر! تو خود آهنگ کشتنم داری؟! آمده ای تا مرا بکشی؟!» عمر برافروخت و به شخصی که در جانب راست او بود گفت: وای برتو! بشتاب نزد حسین علیه السلام و او را آسوده ساز! خولی بن یزید اصبحى - كه خدا لعنتش کند - در قتلگاه فرود آمد و سر مبارک امام علیه السلام را از تن جدا کرد.

و برخی گفته اند: در حالی که امام علیه السلام دیگر رمقی نداشت و سخت تشنه بود شمر و سنان نزدش آمدند؛ شمر با پا بر امام علیه السلام زد و گفت: ای فرزند ابو تراب! آیا گمان نداری که پدرت دوستانش را از حوض پیامبر صلی الله علیه و آله و سیراب می کند؟ صبر کن تا از دست او آب بنوشی! سپس به سنان گفت: از

ص: 242

قفا سرش را جدا کن ! سنان گفت به خدا نخواهم کرد، مباد كه جدش محمد دشمنم .شود شمر برآشفت و بر سینه ی امام حسین علیه السلام نشست و محاسن آن حضرت را در مشت گرفت و خواست تا او را بکشد؛ امام علیه السلام تبسمی کرد و فرمود: «مرا می کشی و نمی دانی که من کیستم؟!» شمر گفت: تو را خوب می شناسم؛ مادرت فاطمه ی زهرا علیها السلام ، پدرت علی مرتضى علیه السلام وجدت محمد مصطفى صَلَّى اللهُ عَلَيْهِ و اله و دادخواهت خدای برین والا مرتبه است؛ تو را می کشم و از کشتنت باک ندارم!

امام علیه السلام (گویی با دو زبان حال که در یکی شمر و در دیگر خاندانش را مخاطب قرار داد) فرمود:

«ای شمر! از خدا بترس و حرمت پیوند مرا به جدم رسول خدا صلی الله علیه و آله و تا مهدی - قائم آل محمد صلی الله علیه و آله- نگهدار.

ای شمر! مرا می کشی با این که پدرم حیدر، جدم آن گرامی ترین ره یافته ی حق رسول خدا صلی الله علیه و آله، مادرم فاطمه ی زهرا علیها السلام، برادرم امام حسن مجتبی علیه السلام و عمویم جعفر طیار در بهشت برین است؟!

ندا می کنم: هان ای زینب! ای سکینه! ای کودکانم! پس از من چه کسی بر سر خواهید داشت؟!

هان ای رقیه! ای ام کلثوم! (آری) شما همه امانت پروردگارم بوديد كه اكنون لحظه ی واگذاری شما به او فرا رسیده .است.

ای شمر! به آن بیمار و آن خاندان بی سرپرستی، که پس از من

ص: 243

تنها او سرپرست شان باشد رحم کن (و ای آل الله)! جدم رسول خدا صلی الله علیه و آله بر شما خواهد گریست و هر که بر مصیبت شما بگرید، سعادتمند است و در بهشت برین رستگار خواهد شد. سلام بر شما چه سخت است فراق شما! اینک برخیزید و با من وداع کنید که این آخرین دیدار است».

بني امية ما هذا الوقوف على *** تلك المصائب لا تبلون داعينا

تصفقون علينا كفكم فرحا *** و انتم في فجاج الارض تسبونا

اليس جدى رسول الله و يلكم *** أهدى البرية في سبل المضلينا

يا وقعة الطفّ قد أورثتنى حزنا *** و الله يعهتك استار المسيئينا

قال: و صار أهل الكوفة يناولون الأطفال الذين على المحامل بعض التمر و الخبز و الجوز، فصاحت بهم امّ كلثوم و قالت: يا أهل الكوفة إنّ الصدقة علينا حرام و صارت تأخذ ذلك من أيدى الأطفال و أفواههم و ترمى به إلى الأرض، قال: و إذا هم أتوا بالرؤوس يقدمهم رأس الحسين و هو رأس زهرى قمرى أشبه الخلق برسول الله و لحيته قد نصل عنها الخضاب و وجهه دارة قمر طالع و الريح تلعب بلحيته يمينا و شمالا، فالتفتت زينب فرأت رأس أخيها فضربت رأسها بمقدم المحمل حتى رأينا الدم يخرج من تحت قناعها و جعلت تقول:

يَا هِلَالًا لَمَّا اسْتَتَمَّ كَمَالًا *** غَالَهُ خَسْفُهُ فَأَبْدَا غُرُوبَا

مَا تَوَهَّمْتُ يَا شَقِيقَ فُؤَادِى *** كَانَ هَذَا مُقَدَّراً مَكْتُوبَا

يَا أَخِي فَاطِمَ الصَّغِيرَةَ كَلِّمْهَا *** فَقَدْ كَادَ قَلَبُهَا أَنْ يَذُوبَا

يَا أَخِي قَلْبُكَ الشَّفِيقُ عَلَيْنَا *** مَا لَهُ قَدْ قَسَى وَ صَارَ صَلِيبَا

يَا أَخِي لَوْتَرَى عَلِيّاً لَدَى الْأَسْرِ *** مَعَ الْيُثْمِ لَا يُطِيقُ وُجُوبَا

كُلَّمَا أَوْجَعُوهُ بالضَّرْب نَادَاكَ *** بِذُلٍّ يَغِيضُ دَمْعاً سَكُوبًا

يَا أَخِي ضُمَّهُ إِلَيْكَ وَ قَرَّبْهُ *** وَ سَكّنْ فُؤَادَهُ الْمَرْعُوبَا

مَا أَذَلَّ الْيَتِيمَ حِينَ يُنَادِى *** بِأَبِيهِ وَ لَا يَرَاهُ مُجِيبَا

در برخی کتاب های معتبر دیدم که از مسلم جصاص (گچکار) روایت شده است:

ص: 245

ابن زیاد مرا برای تعمیر دار الاماره در کوفه خواسته بود. مشغول گچ کاری در ها بودم که سر و صدا هایی از اطراف کوفه شنیدم به خادمی که با ما کار می کرد گفتم چرا کوفه پر سر و صداست؟ گفت هم اینک سر یک شورشی را که بر ضد خلیفه خروج کرده می آورند. گفتم آن خارجی کیست؟ گفت حسین بن علی. او را واگذاشته بیرون آمدم و چنان بر صورت خویش زدم که ترسیدم چشمانم نابینا شود. گچ دست هایم را شستم از پشت قصر بیرون شدم به میدان گاه آمدم ایستاده بودم و مردم منتظر رسیدن اسیران و سر بودند که چهل محمل آمد که بر چهل شتر بود و زنان اهل بیت و فرزندان فاطمه علیها السلام میان آن ها بودند امام زین العابدین هم بر شتر بی کجاوه ای سوار بود و در حالی که رگ های گردنش پر از خون بود می گریست و این اشعار را می خواند:

ای امت بد که هرگز مباد سرزمین تان سیراب شود و ای امتی که حق پیامبر را درباره ی ما رعایت نکردید!

اگر روز قیامت ما و رسول خدا را یک جا جمع کنند چه می گویید؟

ای بنی امیه! این چه وضعی است که بر این مصیبت های ما آگاهید و کاری نمی کنید از خوشحالی کف می زنید و در روی زمین ما را به اسیری می برید.

وای بر شما! مگر جدم رسول خدا صلی الله علیه و آله نیست که مردم را از راه گمراهی به حق هدایت کرد؟

ای واقعه ی عاشورا! مرا به غم نشاندی و خدا پرده ی بدکاران را خواهد درید.

ص: 246

گوید: کوفیان به کودکانی که بر محمل ها سوار بودند، نان و خرما و گردو می دادند. ام کلثوم بر سر آنان فریاد کشید: ای مردم كوفه ! صدقه بر ما حرام است و آن ها را از دست و دهان کودکان می گرفت و به زمین می انداخت. در حالی که او مشغول سخن گفتن با زنان ،بود صدای شیونی برخاست. دیدند سر های شهداست که می آورند و سر مطهر حسین علیه السلام پیشاپیش ،سرهاست تابان همچون ماه و شبیه به پیامبر خدا محاسن او مشکی و خضاب زده و چهره اش درخشان مثل ماه که باد مو های حضرت را این سو و آن سو می زد زینب علیه السلام نگاه کرد و سر پر خون برادر را دید پیشانی خود را به چوبه ی محمل زد خون را دیدم که از زیر مقنعه اش بیرون می زد و با نوایی سوزناک خطاب به آن سر می گفت:

ای هلالی که به کمال نرسیده! خسوف و غروب كردى.

ای پاره ی دلم! فکر نمی کردم که این هم مقدر و مکتوب بود. ای برادر با این فاطمه خردسال حرف بزن نزدیک است دلش آب شود.

ای برادر! چرا دل مهربانت با ما نامهربان شده است؟

ای برادر! کاش علی را هنگام اسارت همراه یتیمان می دیدی كه طاقت نداشت؛

هر چه با تازیانه او را می زدند با اشکی ریزان و مظلومانه تو را صدا می زد.

ای برادر! او را به خودت بچسبان و به آغوش گیر و دل ترسانش را آرامش بخش

چه قدر خوار است یتیمی که پدرش را صدا می زند ولی جوابی

ص: 247

از او نمی شنود»

شایان ذکر است که این شعر در مصادر دیگری هم آمده است. (1) کلمه ی مهمی که در این شعر وجود دارد فاطمه الصغیره است و فاطمه ی صغیره همان طور که گفتیم همان حضرت رقیّه علیها السلام بوده است.

حضرت زینب علیها السلام و نیز نام فاطمه صغیره اشاره نشده است. (1) از سویی به نظر برخی از محققان کتاب نور العین نمی تواند از اسفراینی باشد؛ زیرا منابع متقدمی که به شرح حال اسفراینی و آثار وی پرداخته اند، هیچ کدام این اثر را در شمار آثار وی نیاورده اند. البته معاصران و متأخرانی همچون اسماعیل پاشا، (2) آقا بزرگ تهرانی (3) و الیان سرکیس (4) این اثر را از او دانسته اند بر این اساس چون این روایت در منابع و کتاب های پیش از المنتخب مفصل نیامده روایتی مجهول است و در دیدگاهی دقیق تر می توان گفت که شاید صدر این روایت صحیح باشد اما ذیل آن از جمله ماجرای سرکوفتن حضرت زینب علیها السلام و اشعار منتسب به حضرت زينب علیها السلام بعد ها جعل و اضافه شده است.

2. این روایت روایتی مرسل است. روایات مرسل چنان چه همراه با قراین برآمده از شهرت و تواتر معنوی ،نباشد نمی تواند معتبر باشد. تضاد و تعارض محتوایی و نقلی بین دو گزارش طریحی و اسفراینی می تواند قرینه ای باشد بر احتمال جعل و کذب بودن این روایت مشهور که به قاعده ی رُبّ شهرة بلا ،اصل مشهور گردیده است. از سویی ابو الحسن شعرانی پس از نقل این روایت در اشکال به محدث قمی آورده است:

«مؤلف در منتهی الآمال در صحت روایت مسلم جصاص تردید

ص: 249

کرده است؛ برای این که در کتب معتبره قدیمه که به دست ما رسیده است ذکر این قصه نیست و در این باره همان را گوییم که در قصه طفلان مسلم و عروسی قاسم گفتیم و همه کتب قدیمه به ما نرسیده است و قرینه بر کذب این ها نداریم». (1)

همین متفاوت بودن همراه با حذف و اضافه شدن بین دو گزارش طریحی و اسفراینی مهم ترین قرینه ای است که به ضمیمه ی فقدان این گزارش در دیگر منابع تاریخی و روایی گمانه جعلی بودن آن را بیش از پیش تقویت می کند همو در ادامه آورده است:

«بلی اگر شرط نقل حديث وجود يقين بود و از کتب معتبره یقین حاصل می شد بایستی به همان اکتفا کنیم؛ اما هر دو مقدمه ممنوع است نه یقین شرط است و نه از کتب معتبره قدیمه یقین حاصل می شود بلی ظنی که از آن ها حاصل می شود قوی تر از ظن دیگر است» (2)

در این باره باید گفت که فرض چنین است که این خبر به همراه اضافات و جعلیات از کتاب نور العین اسفراینی در كتاب المنتخب طریحی، به شکلی متفاوت گزارش شده است. بدیهی است که در چنین فضایی نه تنها ظنی معتبر بر صدق گزاره های موجود در این خبر برداشت نمی شود بلکه پس از شبهه و شک در اصل این خبر ظن قوی بر عدم اعتبار آن موضوعیت پیدا می کند.

3. این روایت افزون بر ضعف ،سندی دچار تضاد و ضعف در گزاره های محتوایی است:

ص: 250

1-3. درباره ی چگونگی مرکب کاروان اهل بیت علیهم السلام، از کربلا تا شام اختلاف .است آیا ایشان بر شترانی بی کجاوه و محمل سوار بوده اند یا آن که بر شتران محاملی ساده و چوبین بیهیچ سایبانی بدون نرمینه و متکایی بوده است (1) که اهل بیت علیهم السلام در مسیر اسارت خود از کربلا تا شام مکشوف و عیان در دید رهگذران بوده اند و از گرمای روز و سرمای شب در امان نبوده اند دینوری این محامل را محفوظ و مستور دانسته است. (2) ولی در بسیاری از منابع تعابیر «علی محامل بغير وطاء» (3) و «المحامل» (4) دیده می شود بر این اساس می توان در جمع بندی این اقوال گفت که به احتمال فراوان اهل بیت علیهم السلام بر شترانی مجهز به محمل هایی چوبین و ساده سوار بوده اند از این رو از این لحاظ به خبر مسلم جصّاص آن گونه که محدث قمی آورده است اشکالی وارد نیست وی آورده است:

«ذكر محامل و هودج در غیر خبر «مسلم جصّاص» نیست».

در حالی که با مراجعه به برخی از متون روایی و تاریخی خلاف این نظر اثبات می شود. بنابراین، گرچه از این لحاظ نمی توان به این روایت اشكال کرد، ولی از جهتی دیگر اشکال و ایراد در محتوای این روایت وارد است که آیا به راستی پذیرفتنی است که چنین عملی از حضرت زینب علیها السلام سر بزند؟ شخصیتی که در کلام امام سجاد علیه السلام از او به «عالمه

ص: 251

غیر معلمه» (1) و در سخن ابن عباس با تعبیر «عقیلتنا زینب» (2) یاد شده است. آیا م یتوان باور کرد که با آن همه سفارش های امام حسین علیه السلام مبنی بر شکیبایی و حفظ آبروی اهل بیت و خاندان پیامبر صلی الله علیه و آله ، چنین رفتار و عملی در آن لحظه ی حساس از وی صادر شود؟ با این حال به استناد آن چه در برخی از گزارش های معتبر آمده است (3) یقین داریم که در ماجرای اسارت اهل بیت علیهم السلام به کوفه و شام آن چنان بر اهل بیت علیهم السلام ، به ویژه حضرت زینب علیها السلام، سخت گذشته است که بیقراری ایشان به اوج خود رسیده تا شاید دل های خفته و عصیان زده ی شامیان را بیدار سازد از این رو از این جهت بر این روایت اشکال وارد نیست و چنان چه ایرادی وارد باشد به جهات دیگر است که پیش تر به آن اشاره شد.

2-3. نهى ام كلثوم بنت علی علیه السلام از گرفتن هدایا و طعام مردم کوفه، به چه علت بوده است؟ شکی نیست که گرفتن صدقات واجبه بر اهل بیت و سادات از نسل ایشان حرام است؛ (4) ولی آن گونه که از این

ص: 252

روایت برداشت می شود هدايا و صدقات كوفيان، صدقاتی مستحبی بوده که هیچ منعی در دریافت آن ها نیست بنابراین یا باید این روایت را به لحاظ مشكل سندی اش باطل بدانیم و یا این که (1) بگوییم:

«احتمال دارد که هدف آن حضرت از نپذیرفتن عطایای مردم كوفه و منع اسیران از گرفتن آن ها با فرض کراهت این بوده که به مردم بفهماند که اعضای این کاروان مردمانی عادی نیستند؛ بلکه خاندان پیامبرند که خداوند دوستی با آن ها و پیروی از آن ها را واجب کرده و یزید بن معاویه و ابن زیاد با ارتکاب این جنایت در حق خاندان پیامبر علیهم السلام از فرمانش سرپیچی کرده اند؛ تا بدین وسیله بزرگی جنایت و عمق فاجعه ای که کوفیان برای رضایت خاطر یزید و ابن زیاد مرتکب شده اند روشن گردد».

3 - 3. ظاهراً این روایت با برخی دیگر از گزارش های روایی، در تضاد است؛ زیرا مشهور این است که سر امام حسین علیه السلام را بلافاصله به وسیله ی خولی و حمید بن مسلم نزد ابن زیاد فرستادند مگر این که در احتمالی بعید بگوییم منظور این روایت این است که سر های مقدس را هنگام ورود کاروان به کوفه از قصر آورده اند.

4-3. به فرض صحت این روایت باز هم از این روایت نمی توان برداشت

ص: 253

کرد که منظور از فاطمه صغیره همان رقیه بنت الحسين علیه السلام است و فاطمه ی صغیره کسی نیست، مگر فاطمه صغرى بنت الحسين علیه السلام که گاهی به این عنوان خطاب شده است.

4. این که گفته اند این روایت متضاد است؛ زیرا خولی سر را جلو تر به كوفه برده باید گفت در کتب تاریخی آمده است که عبید الله بن زياد دستور داد سر حضرت را بیرون کوفه آوردند و با جمع اسيران وارد کوفه کردند و این قضیه در تاریخ معروف است.

5. و این که گفته اند فاطمه ی صغیره همان رقیه علیها السلام نیست، از مباحث قبل نادرستی این مطلب به خوبی روشن گردید و بحث حول این مطلب تکرار مکررات است.

6. باقی موارد اشکال نیز به جهت سخیف بودن اشکال خود دلیل بر رد خود است و نیازی به بحث درباره ی آن نیست.

كَانَ فِي أَمِيرِ الْمُؤْمِنِينَ وَ الْحَسَنِ وَ الْحُسَيْنِ لِلنَّاسِ عَزَاءٌ وَ سَلْوَةٌ فَلَمَّا مَضَى مِنْهُمْ أَمِيرُ الْمُؤْمِنِينَ علیه السلام كَانَ لِلنَّاسِ فِي الْحَسَنِ وَ الْحُسَيْنِ عَزَاءُ سَلْوَةٌ فَلَمَّا مَضَى الْحَسَنُ علیه السلام كَانَ لِلنَّاسِ فِي الْحُسَيْنِ علیه السلام عَزَاءٌ وَ سَلْوَةٌ فَلَمَّا قُتِلَ الْحُسَيْنُ علیه السلام لَم يَكُنْ بَقَی مِنْ أَهْلِ الْكِسَاءِ أَحَدٌ لِلنَّاسِ فِيهِ بَعْدَهُ عَزَاءٌ وَ سَلْوَةٌ فَكَانَ ذَهَابُهُ كَذَهَابِ جَمِيعِهِمْ كَمَا كَانَ بَقَاؤُهُ كَبَقَاءِ جَمِيعِهِمْ فَلِذَلِكَ صَارَ يَوْمُهُ أَعْظَمَ مُصِيبَةٌ﴾: (1)

از عبد الله بن فضل هاشمی نقل شده که گفت: محضر ابا عبد الله، جعفر بن محمد صادق علیه السلام عرضه داشتم: ای فرزند رسول خدا چگونه است که روز عاشورا روز مصیبت و حزن و جزع و گریه گردید و نه روزی که در آن رسول خدا صلى الله عليه و سلم قبض روح شد یا روزی که فاطمه علیها السلام در آن از دنیا رحلت کرد یا روزی که امام حسن علیه السلام در آن به وسیله ی سم شهید شد؟ امام علیه السلام فرمود: روز امام حسین علیه السلام مصیبتش از تمام روز ها بزرگ تر است زیرا اصحاب کسا که کریم ترین مخلوقات و شریف ترین آن ها نزد خدایند، پنج تن هستند. وقتی نبی اکرم صلی الله علیه و اله از بین ایشان رحلت کردند امیر المؤمنین و فاطمه و حسن و حسین علیهم السلام ماندند، پس مردم به ایشان تسلی یافتند و وقتی فاطمه علیها السلام از بین شان ،رفت مردم به امیر المؤمنین و حسن و حسین علیهم السلام تسلی و آرامش یافتند و وقتی امیر المؤمنین علیه السلام از دنیا رفت مردم به حسنین علیهما السلام تسلی یافتند؛ امّا وقتی امام حسن علیه السلام از دنیا ،رفت مردم به امام حسین علیه السلام تسلی یافتند و وقتی ایشان شهید شد از اصحاب کسا احدی باقی نمانده بود که مردم به او تسلی یابند پس رفتن امام حسین علیه السلام از دنیا مانند این بود

ص: 256

که تمام اصحاب کسا از دنیا رفته اند چنان که بقای آن حضرت همچون بقای جميع آن ها بود بود. لذا روز شهادت آن حضرت از نظر مصیبت از تمام روزها بزرگ تر است».

به آن اشاره شده قصیده ی سیف بن عمیره است. در كتاب معجم رجال الحدیث آمده:

«نجاشی گفت: سیف بن عمیره ی عمیره ی نخعی، عربی، کوفی ثقه و مورد اعتماد از امام صادق و امام كاظم علیهما السلام روایت نقل می نمود و در اسناد روایات اسم او بسیار آمده است؛ تقریبا به 279 روایت می رسد»؛

هم چنین حلّی در خلاصة الاقوال ابن داود در رجال و علامه مجلسی در وجیزه به وثاقت وی تصریح کرده اند. ابن ندیم در الفهرست وی را از آن دسته از مشایخ شیعه می داند که فقه را از ائمه علیهم السلام روایت کرده اند.

شیخ طوسی در رجال وی را صاحب کتابی می داند که در آن از امام صادق علیه السلام روایت کرده است و سید بحر العلوم در الفوائد الرجاليّه فهرستی از راویان شهیر شیعه را (همچون محمد بن ابی عمیر و یونس بن عبد الرحمن) که از وی روایت کرده اند بیان کرده است.

این قصیده را می توان قدیمی ترین منبعی دانست که در آن به نام رقيه علیها السلام تصریح شده است ابن عمیره (1) یا سیف بن عمیره ی نخعی کوفی را از اصحاب امام صادق و امام کاظم علیهما السلام دانسته اند (2) که رجال شناسان شیعه بر وثاقتش تصریح کرده اند. (3)

ص: 258

ص: 259

قصیده ی سیف در حدود 106 بیت است (1) در این جا بیت هایی که نام آن دُردانه را آورده ذکر می کنیم:

و رقية رق الحسود لضعفها *** و غدا ليعذرها الذي لم يعذر

و لأم كلثوم يجد جديدها *** لثم عقيب دموعها لم يكرر

لم أنسها و سكينة و رقية *** يبكينه بتحسر و تزفر

يدعون أمهم البتولة فاطماً *** دعوى الحزين الواله المتحير

يا أمنا هذا الحسين مجدلاً *** ملقی عفيراً مثل بدر مزهر

في تربها متعفراً و مضمخاً *** جثمانه بنجيع دم أحمر (2)

- حضرت رقیه علیها السلام کسی بود که حسودان برای ضعف و ناتوانیش دل سوزاندند. این عده فردای قیامت مجبور به عذرخواهی از او می شوند هر چند که هیچ عذری برای آن ها وجود ندارد...

- حضرت ام کلثوم نيز هر لحظه صورت اشک آلودش را با پارچه ای پاک می کند...

- من هیچ گاه ام کلثوم و سکینه و رقیه علیهم السلام را فراموش نمی کنم که برای امام حسین با آه و ناله ی حسرت گریه می کردند...

- آن ها مادر شان حضرت فاطمه علیها السلام را با حال محزون و سرگردان و حیران صدا می زدند...

- ای مادر این حسین (فرزند توست) که همچون ماه روشن بر روی خاک افتاده و بدنش با خون سرخ شده است.

- (ای مادر این حسین توست که) با پیکری برهنه و پر خون در خاک

ص: 260

افتاده و بدنش با خون سرخ گشته است...

در این چند بیت نکته های مهمی وجود دارد:

الشيعه، جواد شبر در ادب الطف و محمد صادق کرباسی در دائرة المعارف الحسینیه نقل کرده اند.

پوشیده ای».

نام سیف بن عمیره در کتاب شریف کافی حدود 151 مرتبه، در کتاب من لا يحضره الفقیه حدود هشت ،مرتبه در کتاب تهذيب الاحكام حدود 124 ،مرتبه در وسائل الشیعه حدود 313 مرتبه و در بحار الانوار حدود 153 مرتبه آمده است و در منابع دیگر نیز ذکر شده است.

دروغ می گوید تا خدا او را کذاب (و دروغ گو) می نویسد».

سیف بن عمیره از فضیل بن یسار نقل می کند که گفت: خدمت امام صادق علیه السلام و رسیدم در بیماری اش که او را لاغر و نحیف کرده بود و جز سرش باقی نمانده بود فرمود:

ای فضیل! من بسیار می گویم کسی را که خدا به امر (تشیع) آشنا کرد اگر بر سر کوهی باشد تا مرگش برسد، زیانی بر او نیست. اى فضيل بن يسار! مردم راه راست و چپ پیش گرفتند و ما و شیعیان ما به صراط مستقیم هدایت شدیم.

ای فضیل بن یسار! اگر میان مشرق و مغرب (تمام دنیا) از آن مؤمن باشد خیر اوست و اگر اعضایش را تکه تکه کنند خیر اوست. اى فضيل بن یسار! خدا جز خیر و خوبی برای مؤمن انجام نمی دهد. ای فضیل بن یسار! اگر دنیا نزد خدای عز و جل به اندازه بال مگسی ارزش داشت شربت آبی از آن به دشمنش نمی نوشاند اى فضيل بن يسار! کسی که هدف و همتش یک چیز (رضای خدا) باشد خدا هدفش را کارگزاری می کند و کسی که همتش به همه سو متوجه ،باشد خداوند متعال باک ندارد که در کدام وادی هلاک شود».

حقیقتاً، روایاتی که این مرد ثقه و جلیل القدر نقل کرده، بیان کننده این است که چقدر در نقل حدیث دقت داشته است و یقیناً شعری که او برای حضرت رقیّه علیها السلام سروده مدرک دقیق و مهمی است.

وی همان طور که از دیدگاه رجالیین اشاره شد، شخصیتی پر آوازه است که در میان رجالیین شیعه جایگاه مهمی دارد و نامش در كتاب های غیر شیعه نیز آمده است. (1) بسیاری از روایات فقهی، اخلاقی

ص: 267

و اعتقادی به ویژه زیارت عاشورا (1) و برخی از علائم ظهور از وی نقل شده است (2) فرزندانش به نام های علی و حسین از اصحاب امام رضا علیه السلام بوده اند (3) و از حضرت روایت نقل کرده اند. او از مصنفان و راویان دارای تألیف بوده است (4) و روایات و احادیثش را جمعی از مشاهیر راویان ثقه نقل کرده اند. (5) گر چه از او دیوان شعری باقی نمانده و کسی وی را شاعر معرفی نکرده است به فرض اثبات تک قصیده ی ارزشمندش در مدح و رثای امام حسین علیه السلام این گمانه مطرح می شود که شاید دیوان یا دیگر اشعارش در رخداد های پس از قرن دوم هجری از بین رفته باشد مطلع این قصیده چنین است:

جل المصاب بمن اصبنا فاعذرى *** يا هذه و عن الملامة فاقصرى

درباره ی قصیده ی سیف بن عمیره (6) بعضی اشکال کرده اند که طریحی نجفی (متوفای 1085ق) بدون هیچ گونه استنادی پس از ذکر عنوان «القصيدة لسيف بن عمیر» این شعر را به صورت کامل آورده است (7)

ص: 268

و در برخی از نسخ خطی موجود از كتاب المنتخب اثری از این قصیده نیست و به جای آن قصیده ی شیخ علی شهفینی آمده است. تاکنون به لحاظ معتبر ندانستن کتاب منتخب و مردود دانستن گزارش های ذکر شده در آن این قصیده و استناد آن به سیف بن عمیره، مردود تلقی شده است؛ اما به نظر ما با توجه به نوع چیدمان واژه ها سبک سرایش و نیز محسنات ادبیات این قصیده احتمالاً این اثر متعلق به سیف بن عمیره نخعی کوفی نیست، بلکه متعلق به هم نامِ وی شیخ سیف بن عمیره است که نسل به نسل در مراسم سوگواری شیعیان عراق به ویژه نجف و کربلا خوانده می شده است. دلیل این ادعا وجود این قصیده (1) در کتابی دیگر با عنوان منتخب المراثى اثر عبد الوهاب طریحی نجفی است. این کتاب در تاریخ 14 رجب 1073ق کتابت شده (2) و در بردارنده ی 120 قصیده ی معروف از فقیهان عارفان و شاعران مشهور عرب است، که در رثای امام حسین علیه السلام و واقعه عاشورا و سایر اهل بیت علیهم السلام سروده اند.

پژوهشی ویژه انجام پذیرد.

این قصیده را می توان از جنبه های گوناگون مورد تحلیل قرار داد؛ زیرا چنان چه انتساب این شعر به سيف بن عميره کوفی قطعی و یقینی شود نشان دهنده ی ادبیات شیعی در قرن دوم هجری است و نیز نشان می دهد که شاعر تلاش کرده که ماجرای کربلا، شهادت و مظلومیت امام حسین علیه السلام و خانواده و یارانش نقش حضرت زینب علیها السلام در سرپرستی از زنان و کودکان و نیز مشقت ها و سختی های دوران اسارت در کوفه و شام را به آیندگان انتقال دهد. بنابراین بایسته است که این ادبیات عاشورایی را به عنوان مکمل مقتل نگاری های منثور بدانیم.

به باور کسانی که این قصیده را از سیف بن عميره نخعی کوفی می دانند شاعر در این قصیده یا همان مقتل منظوم خویش، به خوبی توانسته است در دوره ی بنی عباس و سپری شدن حدود یک قرن از ماجرای غم انگیز کربلا، فرهنگ و باورداشت عمومی مردمان به ویژه شیعیان زمانه ی خود را از این حادثه ی تلخ آشکار کند. وی در بیت 94 از قصیده ی خود بر صحت محتوای ابیاتش که همان بیان مصیبت های پیامبر صلی الله علیه و آله و آل اوست، تأکید ورزیده و گویا خواسته قصیده اش را از تفسیر و تأویل های صرفاً ادبی و هنری برهاند و در هنری ترین ابیاتش (1) روایت گر صحیح ترین و یقینی ترین اخبار راویان کربلا باشد. (2) سیف بن عمیره شاعری و مرثیه خوانی برای امام حسین علیه السلام را موجب کرامت و سربلندی خود می داند و بازگویی این مظلومیت را جبران کننده ی

ص: 270

گناهان و خطاهایش می بیند (1)

با وجود آن که سیف بن عمیره از فقیهان و اصحاب امام صادق و کاظم علیهما السلام بوده است آیا پذیرفتنی است که این قصیده ی مهم و ارزشمند را در محضر امامان خویش انشاد نکرده باشد؟ گر چه اثبات چنین گمانه ای نیازمند دلیل است اما با پیگیری سرگذشت شاعران و خلق و خوی ،ایشان می توان تصور کرد که به احتمال فراوان سیف بن عمیره قصیده اش را برای امامانش و یا برخی از خواص شیعه قرائت کرده است؛ همان گونه که بعد ها شاعر ولایی، دعبل خزائی قصیده ی مشهورش را نزد امام علی بن موسی الرضاء علیه السلام انشاد کرد و از آن حضرت مفتخر به دریافت صله گردید.

شاعر در این قصیده به نام چهار بانوی حاضر در كربلا، زينب ، ام كلثوم ، رقیه و سكينه علیهم السلام تصریح می کند و سرگذشت دیگر زنان و دختران را به صورت گذرا با تعابیری همچون: «بنات احمد، بناتنا، محصنات ، احوال النساء و اطفال صغر» گزارش کرده است. وی تا بیت 52 به کلیات مصیبت عظیم کربلا اهمیت گریه برای این مصیبت شهادت امام حسین علیه السلام و یاران و فرزندان و فرزند شیرخوار ابا عبدالله حضور امام زین العابدین علیه السلام و دلیر مردی اش وداع امام حسین علیه السلام و درخواست لباس کهنه نوحه و ، عزاداری جن ها و ماجرای اسارت رفتن اهل حرم اشاره می کند. باقی ابیات را با روایت گری قهرمان کربلا، زینب کبری ادامه می دهد و در سوگواره ی خویش از زبان حضرت زینب فریاد می زند که ای برادر آیا سزاوار و شایسته است که خانه ی امیه و فرزندانش آباد باشد و سرزمین و دیار نسل فاطمه خراب ؟ آیا می توان اجماع بنی اُمیه را در کار غم و اندوه دختران احمد

ص: 271

مشاهده و تصور کرد؟ آیا دختران و پسران بنی امیه در امنیت و پوشش باشند و دختران ما هیچ پناهی نداشته باشند؟ من شکایتم را به پیشگاه تو آورده ام؛ تو در حوادث سخت پناه ما بودی اینک با رفتن تو دشمنان به خواسته و مراد خویش رسیده اند. روزگاری در سرزمین جدّت رسول الله در امنیت و ستر بودیم ولی کار به جایی رسید که پوشش و مقنعه های ما را نیز گرفتند و به تاراج بردند. در آستانه جدایی تو و ما و آشوب های ،زمانه آرامش از وجود سکینه رخت بربست دشمنان حسودت بر ضعف رقیه علیها السلام دل می سوزانند و ایشان که هیچ عذری را پذیرا نیستند، عذر اندوه و غم رقیه علیها السلام را بر پدرش می پذیرند. ام کلثوم هر لحظه اندوهش تجدید می شود و به همراه سکینه و رقیه علیها السلام مادر شان فاطمه را حزین و غمگین در حالی که سرگردان هستند به فریاد می خوانند

شاعر در بیت 72 به نام سکینه در بیت 73 به نام رقیّه و در بیت 75 به نام سکینه و رقیه علیهما السلام در کنار یکدیگر اشاره کرده است:

و سكينة عنها السكينة فارقت *** لما ابتديت بفرقة و تغيّر

و رقیه (سلام الله علیها) رقّ الحسود لضعفها *** و غدا ليعذرها الذي لم يعذر

لم أنسها و سكينة و رقية *** يبكينه بتحسّر و تزفّر

كربلا حضور داشته است.

در پاسخ گفته می شود که به سه قرینه و مؤید این گمانه مردود است:

1. قرینه هم جواری نام رقیه علیها السلام و سکینه این برداشت را به ذهن متبادر می کند که هر دو دختران امام حسین علیه السلام باشند.

2. در بیت 76 شاعر مادرِ ام كلثوم و سكينه و رقیه علیهم السلام را حضرت فاطمه علیها السلام معرفی می کند. از سویی شکی نیست که نام مادر رقیه بنت على بن ابى طالب علیه السلام اُم حبیب تغلبیه است.

3. در بیت 73 کلمه ی «لضعفها»، شرحِ حال رقیّه ای را می نُماید که گرفتار ضعف است و جثه ای کوچک دارد.

اشعار و مرثیه های این دوران کوتاه و گذرا هستند.

اگر کسی بگوید که احتمال دارد شاعر این قصیده را در دوره ی امام صادق علیه السلام، که آزادی علمی بیشتری وجود داشت سروده باشد؛ در پاسخ گوییم که بسیار بعید است قصیده ای با این مضامین آشکار در دوره ی نهضت علمی امام صادق علیه السلام، سروده شده باشد و گزارشی از آن در آثار و منابع ثبت نشده باشد.

و اگر کسی ادعا کند که برخی از قصاید قرن دوم هجری به کلی مفقود شده و یا خبری از آن ها ثبت نگردیده و یا چیزی به جز مطلع و تک مصرعی از آن همچون قصیده ی سفیان بن مصعب عبدی، دردست نیست؛ در پاسخ می گوییم که قیاس قصیده ی منسوب به سیف بن عمیره نخعی با این موارد ادعایی باطل است زیرا:

1. گاهی اثری مفقود شده و یا آن که خبری در مورد آن در منابع تاریخی و حدیثی ثبت نشده ولی دست کم نام شاعرش در منابع متقدم آمده است؛ اما در هیچ گزارشی از سیف بن عمیره به عنوان شاعر یاد نشده است.

2. گاهی اثری مفقود شده ولی مطلع آن در منابع حدیثی معتبر و متقدم ثبت شده که چون راوی ادامه ی آن اثر یا شعر را نیاورده یقین می شود که ابیاتی دیگر داشته که به دست ما نرسیده است مثلاً شیخ کلینی (1) به نقل از عده ای از اصحاب و سهل بن زیاد روایت کرده است:

ص: 274

سفیان بن مصعب عبدی گوید:

«به محضر امام صادق علیه السلام شرفیاب شدم. حضرت فرمود: به ام فروه (1) (2) بگویید بیاید و بشنود که با جدش چه کردند! سفیان گوید: ام فروه آمد و در پس پرده نشست . سپس امام صادق علیه السلام به من فرمود: برای ما مرثیه بخوان، گوید: گفتم: «ای ام فروه! نثار کن اشک ریزانت را». ام فروه که این بیت را شنید شیون کرد و زنان دیگر هم که در خانه بودند صدای شیون شان بلند شد. امام صادق علیه السلام فرمود: درِ خانه را! درِ خانه را! (شاید مقصود این باشد که در را ببندید که دشمنان نفهمند در این جا مجلس سوگواری حسین علیه السلام بر پا شده) پس مردم مدینه بر در خانه جمع شدند (که ببینند چه خبر است) امام صادق علیه السلام شخصی را نزد آنان فرستاد و او به مردم گفت: بچه ای از ما غش کرده بود و زن ها بدان خاطر شیون کردند».

درباره ی سیف بن عمیره و قصیده اش چنین گزارشی ثبت نشده و سابقه ی اسنادی و کتبی آن به قرن یازدهم هجری به بعد می رسد.

3. گاهی اثر و سروده ای نه شاعرش به عنوان شاعر بودن مشهور است، نه خبر کلّی از انعکاس و بازتاب داشته است در این حالت، منطقی ترین

ص: 275

و عاقلانه ترین شیوه ی داوری درباره ی چنین اثر مشکوکی، رجوع به معیار های نقد ادبی و ساختاری آن اثر است. (1) با تحلیل و نقد ادبی این

ص: 276

قصیده احتمال انتساب این قصیده به سیف بن عميره نخعی کوفی، بیش از پیش ضعیف می شود.

ص: 277

4. در این گونه آثار در مقایسه با آثار قرون اولیه بیشتر با عدم رعایت قواعد ادبیات عرب به منظور حفظ وزن شعری مواجه ایم. (1)

5. کاربرد ترکیب ها و واژه های «أأخی ، یا اخی، عبدكم، فتی، مراثی، دُر و...» در آثار قرن هشتم تا یازدهم فراوان دیده می شود.

6. از قرن نهم هجری به بعد اسامی، رقیّه، سکینه، فاطمه، فاطمه ی صغیره، ام کلثوم و زینب در مضامین شعری کاربرد فراوان داشته است.

قرینه ی این گمانه ی نزدیک به یقین این است که با پیگیری آرا و دیدگاه های مجامع ادبی معاصر عربی و کتاب های تدوین شده در این زمینه در می یابیم که هیچ اشاره ای به این قصیده نشده است. (1) با این حال شگفت است که مؤلف دائرة المعارف الحسینیه که در مجلداتی از اثرش به تحلیل و واکاوی و ارائه ی دیوان اشعار حسینی و عاشورایی شاعران عرب زبان در قرون مختلف پرداخته بدون در نظر گرفتن گفته های خویش در آغاز و انجام دیوان تنظیمیاش برای قرن دوم هجری این قصیده را به نقل از المنتخب طریحی از سیف بن عمیره دانسته است. آن گاه پس از این توضیح در پاورقی که منظور از سیف بن عمیره همان سیف بن عمیره ی راوی است تمام ابیات آن را آورده است. تردیدی نیست که وی به گزارش طریحی در منتخب اعتماد ورزیده و بدون دقت این قصیده را از آثار قرن دوم هجری تلقی کرده است. (2) در نقد این گزینش خطا باید این پرسش را مطرح کرد، که به چه قرینه ای می توان قصیده مندرج در کتاب منتخب طریحی را به سیف بن عمیره نخعى كوفى منتسب کرد؟ جز این است که فخر الدین طریحی با عنوان «القصيدة لسيف بن عمير» ابیات آن را آورده است؟ بدیهی است که از این عنوان نمی توان برداشت کرد که طریحی مراد و منظورش همان سیف بن عمیره نخعی کوفی بوده است و چه بسا برای وی و مردمان زمان هاش شخصیت سیف بن عمیره و به تعبیری شیخ سیف بن عمیره مشهور و آشکار بوده است؛ ولی به مرور ایام شیخ سیف بن عمیره از اعلام قرن دهم

ص: 280

و یازدهم هجری با سیف بن عميره نخعی کوفی راوی از اعلام قرن دوم هجری اشتباه گرفته شده است. چنان چه امروزه به داده ها و گفتمان نقد ادبی پیرامون این قصیده اعتماد نکنیم راه برون رفت از این اشتباه تاریخی ناممکن است.

﴿أيها الناس من عرف من أخيه و ثيقةً في دين و سداد طريق فلا يسمعن فيه أقاويل الرجال أما إنه قد يرمى الرامي و تخطئُ السهام و يحيك الكلام و باطل ذلك يبور و الله سميع و شهيد (ألا إنه مابين الحق و الباطل) إلا أربع أصابعه و وضعها بين اذنه و عينه ثم قال ابطل أن تقول سمع و الحق أن تقول رأيت﴾: (1)

ای مردم! آن کس که از برادرش اطمینان و استقامت در دین و درستی راه و رسم را سراغ ،دارد، باید به گفته ی مردم درباره او گوش ندهد آگاه باشد گاهی تیرانداز تیری می افکند و تیر ها به خطا می رود سخن نیز این چنین است درباره ی کسی چیزی می گویند که واقعیت ندارد و گفتار باطل تباه شدنی است و خدا شنوا و گواه است بدانید که میان حق و باطل جز چهار انگشت فاصله نیست.

(پرسیدند معنای آن چیست؟) امام علیه السلام انگشتان خود را میان چشم و گوش گذاشت و فرمود: باطل آن است که بگویی شنیدم و حق آن است که بگویی دیدم».

در روایت دیگر فرمود:

﴿عَنِ الْحُسَيْنِ بْنِ الْمُخْتَارِ عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: قَالَ أَمِيرُ الْمُؤْمِنِينَ علیه السلام فِي كَلَام لَهُ ضَعْ أَمْرَ أَخِيكَ عَلَى أَحْسَنِهِ حَتَّى يَأْتِيَكَ مَا يَغْلِبُكَ مِنْهُ وَ لَا تَظُنُّنَّ بِكَلِمَةٍ خَرَجَتْ مِنْ أَخِيكَ سُوءاً وَ أَنْتَ تَجِدُ لَهَا فِي الخَيْرِ مَحْمِلا﴾: (2)

از امام صادق علیه السلام روایت شده که امیر المؤمنین علیه السلام در ضمن

ص: 282

سخنی از (سخنان) خود فرمود: هیچ گاه به سخنی که از (دهان) برادرت بیرون می آید گمان بد مبر، در صورتی که برای آن سخن محمل خوبی می یابی

و نیز خداوند سبحان در قرآن کریم می فرماید:

﴿يا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا إِنْ جاءَكُمْ فَاسِقٌ بِنَبَإٍ فَتَبَيَّنُوا أَنْ تُصِيبُوا قَوْماً بِجَهالَةٍ فَتُصْبِحُوا عَلَى مَا فَعَلْتُمْ نَادِمِين﴾ (1)

ای کسانی که ایمان آورده اید اگر فاسقی خبری آورد تحقیق کنید و زود باور نکنید که از روی نادانی مردمی را به رنج اندازید، بعد هم پشیمان خواهید شد».

بنابراین اگر خبری از شخصی مورد اعتماد و ثقه ، مانند سیف بن عمیره به ما رسید جایز نیست در خبر او شک و تردید کنیم؛ زیرا ممکن است به جز در کتاب هایی که به نظر ما غیر علمی است در جای دیگر هم نقل شده باشد.

دل ها را کباب می کرد و روضه ها را مکشوف می خواندند معروف است که روزی حضرت سجاد علیه السلام اما از کنار قصابی می گذشت دید که قصاب گوسفندی را سر می برد. حضرت از قصاب سؤال کرد که آیا به گوسفند آب داده ای یا .خیر قصاب با تعجب جواب داد: یا بن رسول الله مگر من این قدر بی رحم هستم که گوسفند را تشنه سر ببرم در این هنگام حضرت شروع به گریه کرد قصاب سؤال کرد که چرا گریه می کنید حضرت فرمود: در كوفه فرزند رسول خدا را به اندازه ی گوسفند حرمت نگذاشتند و او را تشنه سر بریدند. آن زمان گاهی در خانه ها به صورت پنهان برگزار می شد و زنان و مردان در منزل امام معصوم جمع می شدند و مراسم را برگزار می کردند البته گاهی هم به صورت علنی برگزار می شد ممکن است این اشعار غیر رسمی و در قالب سفر سیف با حضرت نزد ایشان خوانده شده باشد؛ بنابراین نمی شود گفت چون احتمال دارد علنی خوانده نشده باشد، پس قصیده مربوط به سیف نیست.

ثانياً ممکن است که قصیده نزد حضرت علنی خوانده شده باشد و در اسناد وجود داشته باشد ولی ما ندیده ایم. بسیاری از مقاتل خطی در کتابخانه های ترکیه سوریه هند عراق و حتی در قم و مشهد موجود است که ما آن ها را بررسی نکردیم. شاید مرحوم طریحی به جهت اختصار و معروف بودن راوی نام او را حذف کرده باشد و ما از آن بی خبریم

ثالثاً همان طور که می دانیم سید محسن امین در اعیان الشیعه، جواد شبر در ادب الطف و محمد صادق کرباسی در دائرة المعارف الحسينيه قصیده را مستقل نقل کرده اند. بنابراین ممکن است این بزرگان قصیده را جای دیگر دیده باشند و از آن جا نقل کرده باشند؛ بر فرض که از طریحی هم نقل کرده باشند این احتمال را می دهد که آن ها نسخ مهم تری را دیده باشند؛ به خصوص محمد صادق کرباسی که درباره ی

ص: 284

سید الشهدا سلام الله عليه ، کتاب های زیادی را از گوشه و کنار دنیا جمع آوری کرده است، ممکن است نسخه ی مهم تری را دیده باشد یا کتابی جز طریحی را دیده باشد.

أَخُوهُ وَ ابْنُ وَالِدِهِ عَلِي أَبُو الْفَضْلِ الْمُضَرَّجُ بِالدِّمَاء﴾

در بعضی نقل ها از امام حسین با امام سجاد چنین آمده است که حضرت در باب موعظه فرمود:

﴿عَلَیکَ بِصَرفِ نَفسِکَ عَن هَواها فَما شَیءٌ ألَذُّ مِنَ الصَّلاحِ فَلَیسَ أخُو الرَّزانَةِ مَن تَجافی و لکِن مَن تَشَمَّرَ لِلفَلاحِ﴾ (1)

در موعظه ی دیگران حضرت سید الشهدا علیه السلام چنین فرمود:

﴿أَخي قَد طالَ لُبثُكَ في الفَسادِ وَ بِئسَ الزادُ زادُكَ لِلمَعادِ﴾ (2)

برادرم عمرت بر فساد گذشت و این برترین نوشته به سوی آخرت است.

سيد الشهدا صدای عباس را شنید که فرمود:

﴿يا اخا ادرك اخاك يناد و يقول وا أخاه و اعباس و امهجة قلباه و صرخت زینب علیها السلام و قالت وا اخا و اعباسا﴾ (3)

وقتی سید الشهدا صدای عباس را شنید که می گوید برادر برادرت را ،دریاب از جا بلند شد و گفت وای برادرم عباس میوه قلبم و زینب فریاد کنان از جا بلند شد و گفت وای برادرم عباسم.

و وقتی سید الشهدا بالای سر حضرت عباس آمد چنین فرمود:

ص: 286

اخی یا نور عینی یا شفیقی *** فلى قد كنت كالركن الوثيق

يا ابن اخي نصحت اخاك *** سقاك الله كاساً من رهيق

يا قمراً منيراً لكنت عونى *** على كل النوائب في المفيق (1)

می بینیم که لقب شیخ برای بسیاری از بزرگان پیش از قرن هشتم حتی در عصر ائمه به کار رفته است.

ثالثاً در كتب مقتل از حمید بن مسلم نقل شده وقتی که دختر سید الشهدا دامن پیراهنش آتش گرفته بود و به سمت بیابان می دوید وی خودش را به کودک می رساند تا آتش دامنش را خاموش سازد در این حال کودک به او می گوید: ای شیخ راه نجف کجاست. لقب شیخ را که آن دختر کوچک به کار برده گویای این نکته است که آن قدر رایج بوده است که همه کس حتی اطفال به کار می برده اند.

سروده شیخ صالح عبد الوهاب:

و الطهر فاطمة الصغرى تنوح على *** الحسين نوح كئيب القلب ذي شجن

و تستغيث أباها يا أباهُ ترى *** من ذا يجود على يتمى فيرحمني

و زينب أخته للخد لاطمة *** تشكوا اليه بقلب موجع حزن

يا ليتني قبل هذا اليوم في جدث *** و لا أراك خضيب الشيب و الذّقن

و ام كلثوم تدعو و هي باكية *** بدمع هاطل كالعارض الهتن

أخى أخى بعد صونى يا حسين لقد *** أصبحت أسبى كسبى الروم في المدن

يا ليت عين رسول الله ناظرة *** الى و الفاجر الملعون يسلبنى

يا ليت عين امير المؤمنين أبي *** بين الأعادي بهذا اليوم تنظرني

حسرى مجردة واويلتاه فلا *** أرى كفيلا بهذا اليوم يكفلني

و تستغيث الى الزهراء فاطمة *** بنت النبي و دمع العين كالمزن

یا ام قومى من الأجداث نادبة *** على الحسين مقيم الفرض و السنن

یا ام قومی انظرى رأس الحسين أخي *** كالبدر يشق فوق الذّابل اللّدن

یا ام قومی انظري السجاد معتقلا *** يساق نحويزيد الفاجر اللكن

فيالها حسرة لا تنقضى ابداً *** متى نرا حجة الرحمن ذى المنن (1)

- فاطمه صغری با دلی محزون برای حسین ناله میکرد و پدر خود را می خواند و می گفت ای پدر! کیست که بر یتیمی و بی کسی من رحم كند.

- و زینب خواهرش بر روی خود می زد و با دل محزون شکایت می کرد و می گفت: ای برادر کاش من پیش از این مرده بودم و محاسن تو را خون آلود نمی دیدم.

ص: 289

- و ام کلثوم می گریست و قطرات اشک مانند باران از دیده می بارید و می:گفت ای برادر ما از پرده نشینان بودیم حال ما را در شهر ها به اسیری می برند؛ هم چنان که اهل روم و فرنگ را به اسیری می برند.

- کاش چشم رسول الله مرا می دید در حالی که کافر ملعون مرا غارت کرد.

- کاش چشم پدرم امیر المؤمنین ،مرا در این روز در میان دشمنان می دید.

- کاش پدرم مرا نمایان می دید که هر چند زاری می کنم هیچ پناهی نمی یابم.

- و مادر خود فاطمه را ندا می داد در حالتی که اشک از دیده اش مانند باران جاری بود و می گفت: ای مادر! از قبر برخیز و برحسین خود گريه كن و نوحه كن.

- ای مادر! برخیر و ببین که سر حسین مانند ماه تابان بر سر نیزه ای باریک و نرم می درخشد.

- ای مادر! برخیز و نگاه کن زین العابدین بیمار را که مانند اسیران به جانب یزید فاجر می برند.

- ای وای از حسرتی که از ما زایل نخواهد شد تا صاحب الامر ظهور کند.

ص: 290

يا عين ابكى لا لخلو الربع و الدمن *** باكى الرزايا سوى الباكي على السكن

واسى نبى الهدا فيما اصيب به *** و ساعدى البضعة الزهرا على الحزن

و قابليها بأرض الطف صارخة *** على القتيل الغريب النازح الوطن

و النوح من نادبات الجن مرتفع *** و قلبها موجع بالشكل و المحن

لهفى على فاطم الصغرى مقرحة *** بالدمع اجفانا مسلوبة الوسن

لهفى على قول مولاتی و قد نظرت *** شلو الحسين بلا غسل و لا كفن

ملقى على الارض عارى الجسم منعفر *** الجبين مختضب الاوداج و الذّقن

أين الحماة و أين الناصرون لنا *** واخيبتا جار دهری و اعتدی زمنی (1)

- ای چشم! گریه کن اما نه از برای مفارقت یاران و اوطان ، که گریه کننده بر وطن غیر از گریه کننده بر مصایب و محن .است

- ای چشم! مواسات کن هادی امت و شفیع قیامت را در آن چه به او رسیده و یاری کن فاطمه ی زهرا را در حزن و اندوهی که دامن گیر او شده.

- و هم زبان شو با او در زمین کربلا، که نوحه می کند بر کشته ی افتاده دور از وطن.

- و عزا و نوحه از نوحه کنندگان جن بلند شده و دل های ایشان از

ص: 292

حسرت و اندوه به درد آمده

- و احزنا بر فاطمه صغری که از گریه و بی خوابی چشم های او مجروح شده.

- واویلا از آن زمان که نگاه فاطمه بر جسد پدرش افتاد که برهنه و بی غسل و کفن در حالی که جبین مبین او به خاک چسبیده و خون از حلقوم او جاری بود بر زمین افتاده بود.

- پس در آن وقت فاطمه گفت: آه کجا رفتند یاران و یاوران و فریاد رسندگان ما آه که روزگار غدّار بر ما جور و جفا کرد.

لهفى على السيد السجاد معتقلاً *** فى اَسرهم مستذلا ناحل البدن

إِذا شكي أَسمعوه أَقبح سبهم *** و اِن دنى قنعوه فاضل الرسن

و احسرتا بكريم السبط مشتهراً*** كالبدر يشرق فوق الذابل اللّدن

فيالها محنةً عمت مصيبتها *** و يالها حسرة في قلب ذي شجن

و تستحث بنات المصطفى ذللاً *** على المطايا الى الاطراف و المدن

كاَنني بالبتول الطهر واقفة *** فى الحشر تشكو الى الرحمن ذي السنن

تأتى و قد ضمخت ثوب الحسين دما *** من نحره و هي تبدى أَعظم الشجن

تدعوا اَلا اَين مسمومى و يا أسفی *** على قتيلی و یا کربی و یا حزنی

- وا حسرتا بر سید سجاد که او را به خواری و زاری اسیر کرده، به غل و زنجیر بسته اند.

- اگر از درد و الم شکایت می کرد آن کافران او را دشنام می دادند و اگر به ایشان نزدیک می شد باقیمانده ی ریسمان و زنجیر را به اعضای او می بستند تا بند او محکم تر شود.

- وا حسرتا بر سبط رسول الله که سر او بر بالای نیزه مانند ماه شب

ص: 293

چهارده می درخشد.

- ای وای از محنتی که مصیبت آن عام است و به همه ی عالمیان رسیده و وای از حسرتی که حزن و اندوه آن به هر دل رسیده.

- و دختران مصطفی عجز و لابه می کنند و ایشان را به خواری و زاری بر شتران سوار کرده و به اطراف شهر ها می گردانند.

- و گویا می بینم فاطمه ی زهرا ،را که در عرصه ی محشر به سوی پروردگار شکایت می کند.

- به محشر می آید، در حالی که جامه ی خون آلود حسین با اوست و فغان می کند.

- و خواهد گفت: کجایی ای فرزند زهر نوشانیده ی من وای و اندوه من بر فرزند سر از تن بریده ام

از معالم علما می شمارد که با مودتش به اهل بیت علیهم السلام اجر رسالت را ادا کرده است. (1)

ابن شهر آشوب این قصیده را از وی نقل کرده است:

و أضحى بكم كربلاء مغربا *** لزهر النجوم إذ غدّرت

كأني بزينب حول الحسين *** و منها الذوائب قد نُشِرت

تمرغ في نحره شعرها *** و تبدى من الوجد ما أضمرت

ص: 295

و فاطمة عقلها طائر *** إذ السوط في جنبها أبصرت

و للسبط فوق الثرى شيبة *** بفيض دم النحر قد عفرت

و رأس الحسين أمام الرفاق *** كغرة صبح إذا أسفرت (1)

- به خاطر شما خاندان ،پیامبر، کربلا غروب گاه اختران ولایت گردیده است.

- گويا من زینب را در کنار حسین علیه السلام می بینم در حالی که گیسویش پریشان است

- و فاطمه عقلش (از شدت مصیبت) به طیران آمده است، آن گاه که تازیانه را در برابرش می بیند.

- و نواده ی پیامبر بر روی خاک افتاده در حالی که محاسنش با خون گلویش رنگین است.

- و سر مطهر حسین علیه السلام پیشاپیش همراهان مانند طلیعه ی صبح است، آن گاه که آشکار شود.

ابن شهر آشوب هم چنین نقل می کند، که در ذیل آن قصیده چنین آمده است:

و قد برز النساء مهتكات *** يجززن الشعور من الأصول

يسرن مع اليتامى من قتيل *** يخضب بالدماء إلى قتيل

فطورا يلتثمن بنى على *** و طورا يلتثمن بني عقيل (2)

و فاطمة الصغيرة بعد عز *** كساها الحزن أثواب الذليل

تنادى جدها يا جد إنا *** طلبنا بعد فقدك بالذحول (3)

- همانا بانوان حرم گیسو کنان بیرون آمدند، در حالی که حرمت ایشان هتک گردیده است و ایشان گیسوان خود را کنده بودند.

ص: 296

- در حالی که با یتیمان از کنار کشته ای آغشته به خون به سوی کشته ای دیگر روانند.

- آن منورات گاهی پسران علی علیه السلام و گاهی پسران عقیل را می بوسند.

- و حزن و اندوه بر فاطمه صغیره که بعد از دوران عزت جامه ی ذلت بر او پوشانده اند.

- جدش را چنین ندا می دهد: پس از فقدان تو ما گرفتار کینه ی دشمن شدیم.

- و این درگاه محل حاجت است پس در حالی که برای خدا رکوع و سجده می کنید داخل شوید- عالی جناب علی نخست وزیر ایران آن را تجدید بنا کرده است.

- نورانی ترین بارگاه که پاک ترین قبر و بهترین آرامگاه است را فراموش نکن.

- پس آن را زیارت کن و به آن پناه جوی و از آن فقیرانه مسئلت کن كه در قیامت گناهت را پاک می کند و حسناتت را فزونی می بخشد.

- آن را به تاریخ در آوردیم بدان با قبر رقیه علیها السلام از آل احمد نورانی و درخشان خواهی شد.

و اذا لاحت القباب فرشوا *** دمعی و احملوا فوادی تحیه

انا في لندن صدري للسبايا *** و اليها قد شردتنی امیه (1)

- آن گاه که به شام برگشتید مرا یاد کنید زیرا در شام زینب و رقیه اند.

- و آن گاه گنبد های نمایان اشک هایم را نثار کنید و دلم را به عنوان ارمغان ببرید.

- بدانید من در لندنم ولی قلبم با اسیران است و مرا آواره ی اسرا قرار داده است.

- اینک داستان دختر پاک ،حسین رقیه علیها السلام را بازگو می کنم. پدرش سبط پیامبر را در زندان شام در خواب دید و به بانوان گفت من پدرم را دیدم عمه جان همین حالا او را می خواهم.

- عمه اش به او گفت پدرت این جا نزد ما نیست و در سفر است . سپس سر مطهر را برای آن دخترک و بانوان آزاده آوردند. او سر پدر بزرگوارش را در آغوش گرفت و با اشکی همچون دانه های گوهر بر او گریست .

- سپس رقیه علیها السلام در کنار سر پدر جان داد و به این حال درگذشت.

وی قصیده ی مفصلی در رثای سید الشهدا علیه السلام سروده است:

و هذه زينب بالأمس تحسبها *** فى غوطة الشام من اسرى فلسطين

و هذه الروضة الزهرا مشهدها *** كأنها جنة تجلى بتزيين

و ولى رقيه عليها السلام قد لنت و *** فى خرابته الشام ابراد المساكين

و هاهو المجد يحني في دمشق على *** قبر اليتمية تيجان السلاطين

- این زینب است که دیروز در سرزمین آباد شام او را از اسیران فلسطین می پنداشتند و این روضه ی منوّر که بارگاه اوست همچون بهشتی آراسته است و این رقیه علیها السلام است که در خرابه ی ،شام، جامه ی مسکنت اندام کرده ی خویش را در بر گرفته است و آن شکوه است که تاج پادشاهان را در دمشق در برابر این دخترک یتیم خم می کند.

ص: 301

و فى كل شبر من دمشق محطّة *** لآل رسول الله إن كنت لا تدرى

فسر قاصداً ارض الشام ربوعها *** ترجل فانت بالارض الطيب و الطهر

فقل عمّرت بنت الحسين خرابها *** و صارت عمالاً بل و نورا من البدر

فتزهو عمار الشام فيك رقية *** و صرحك غيب ذاك سيئ الذكر (1)

- و بدان اگر آگاهی نداری که در هر قدم و وجب از خاک دمشق پایگاه اهل بیت پیامبر است.

- پس آهنگ سرزمین شام کن و در میان کوی و برزن آن سير كن كه در سرزمین پاک و پاکیزه ای هستی

- همانا دختر امام حسین علیه السلام خرابی آن سرزمین را آباد کرد و آن را به سرزمین سلام و نور مبدل گرداند.

- ای رقیه علیها السلام سلام و تحیت سرزمین شام در تو جلوه گر است و بارگاه تو بدنامی آن را پنهان داشته است

است. (1)

عمارت شعله ور شود.

- يا رقيه علیها السلام المجد و شکوه تو عبرتی است برای ستم کاران ، که در هر زمان تجدید می گردد.

- شاخه ی نبی و شمشیر برنده ی خداوند است

- ستون دین را چنان استوار کرد که فنا ناپذیر (و) استوار ترین طناب به سوی راه خداوند است

- این همان آشکار ترین نور خداوند است

- که سابقاً خداوند در کوه طور با موسی به وسیله ی آن صحبت کرد... از او (حضرت رقیه سلام الله علیها) آن نور آشکار شد

- و پاک گشت و برای او از شرافت علوی بالا ترین جایگاه هاست.

- ایشان آل بیت رسول الله هستند که خداوند به سبب ایشان نعمت هایش را برما تمام کرد.

- درود خداوند عرش مادامی که خورشید غروب کند و ستارگان در افق ظاهر گردند بر ایشان باد...

- مقام ایشان در اعلی علیین است که تاریخی ندارد و کرسی نشانه ای از اوست

هذا هو الشرف العظيم مخلد *** بالرغم من كيد الطغاة الماكره

الله يرفع شأن آل محمد *** و يعيش غيرهم حياة خاسره

اهديتها هذا الشعور لئالئاً *** كيما انال بالثواب الآخره (1)

- این بارگاه رفیع مرقد دختر پاک حسین علیه السلام است به زودی مرقد او درخشش گاه (گلدسته ی) هدایت خواهد شد، که حیرت زدگان را رهبری خواهد کرد و می بینی ،فرشتگان با خشوع گروه گروه مانند حاجیان مکه او را زیارت می کنند. این دختر یتیم از سلاله ی حیدر دارای اصل و نسب پاک است که او را نادره ی دوران ساخته است.

- هیچ حاجتمندی آهنگ او نکرده است، جز آن که حاجتش روا گردیده، پس او پناهگاهی از ظلم و ستم هاست. این همان شرافت بزرگی است که علی رغم نیرنگ طغیان گران نیرنگ باز جاودان مانده است.

- خداوند مقام آل محمد را بالا می برد و دیگران زندگی زیان باری خواهند داشت این اشعار را همچون مروارید به او هدیه کردم، تا به پاداش اخروی دست یابم

رقية رمز لا يطوقها المدى *** بآدم و الوعى المحتون يواصل

يطور ما قالت رقية رقيةً *** يقام بها الموتى و تزهو الذوابل (1)

- هان ای کاش قوم من به یاد می آوردند کرامتی را که رقیه علیها السلام هواداران ارزانی می دارد. رقیه علیها السلام سری است، که مادامی که آن سّرِ آمیختهِ با محبت استمرار دارد غم از زندگی بشر زدودنی نیست.

- كلام رقیه علیها السلام تحول آفرین است مردگان را برمی انگیزد و پژمردگان و افسردگان را شاداب می سازد.

لم تزل ترتق و تهو عداها *** فبحق كانت تسمى رقية (1)

- دختری از امام حسین علیه السلام در شام با حزن و اندوه در کنار اسیران رحلت کرده و چه بسیار اراده کردند که ذکر و یاد او را بمیرانند ولی او از حدّ دختران و زنان فراتر بود مانند آن بود که زهرا علیها السلام در او تجلّی کرده است و انوار پیامبر در او می درخشد و او نیز پاره ای پیامبر گونه و علی گونه از وجود پدر بود. او به همراه سایر کودکان پدر با شرح ماجرای کربلا در رسالت سبط پیامبر نقش داشت . قبر او زیارتگاهی خواهد شد که مردم صبح و شام گرد او طواف می کنند و در قبر شریفش نوریست که تا امتداد نسل ها مردمان را هدایت خواهد کرد. هر گاه بنایی بر قبر او تجدید شود در دل های پاک نیز با او تجدید عهد می شود پیوسته خود رفعت می یابد و دشمنانش را ذلت می دهد، پس به درستی رقیه علیها السلام نامیده شده است.

لرقية بنت الحسين رنينها *** و انينها المشفوع بالزفرات (1)

- آن گریه ها و اشک های آتشین از کیست و آن فریاد و ناله ی برآمده از مصائب از کیست برای چه کسی امواج دریای جمعیت متلاطم اند و فوج فوج همچون مستان به این سو و آن سوی می روند برای چه کسی نگاه های شان حیران و جگر های شان سوزان و دل های شان گدازان .است آن فریاد ها و ناله ها برای رقیه علیها السلام دختر حسین است؛ دختری که شاخ و برگ او در گودال خرابه شکست .

می کردند.

که از درد ناله می کرد. پدرش را طلب کرد و به او گفته شد پدرت مدتی است به سفر رفته تا آن که او را سر بریده مانند پرچم دید. آن سر را در دامن ،نهاد در حالی که لب و دندان او را می بوسید و اشکش همچون باران پیوسته جاری و سرازیر بود از حزن و اندوه صیحه ای جان کاه زد و به سوی خدا رفت تا از ستم ها نزد او شکایت کند. منزه است پروردگار من که طغیان گر را مهلت می دهد ولی رها نمی کند. محال است که چنین کند زیرا او در مقام داوری دادگر است.

به افغان از مژه خونابه می ریخت *** نه خونابه که خون ناب می ریخت

بگفت ای عمه بابایم کجا رفت؟ *** بُد این دَم در برم دیگر چرا رفت

مرا بگرفته بود این دَم در آغوش *** همی مالید دستم بر سر و گوش

به ناگه گشت غایب از بر من *** ببین سوز دل و چشم تر من

حجازی بانوان دل شکسته *** به گردا گرد آن کودک نشسته

خرابه جای شان با آن ستم ها *** بهانه طفل شان سر بار غم ها

ز آه و ناله و از بانگ و افغان *** یزید از خواب بر پا شد هراسان

بگفتا كاين فغان و ناله از کیست *** خروش و گریه و فریاد از چیست

بگفتش از ندیمان کای ستم گر *** بود این ناله از آل پیمبر

یکی کودک ز شاه سر بریده *** در این ساعت پدر در خواب دیده

کنون خواهد پدر از عمه ی خویش *** وزین خواهش جگر ها را کند ریش

چو این بشنید آن مردود یزدان *** بگفتا چاره ی کار است آسان

سر بابش برید این دم به سویش *** چو بیند سر بر آید آرزویش

همان طشت و همان سر قوم گمراه *** بیاوردند نزد لشکر آه

یکی سر پوش بد بر روی آن سر *** نقاب آسا به روی مهر انور

به پیش روی کودک سر نهادند *** ز نو بر دل غم دیگر نهادند

به ناموس خدا آن کودک زار *** بگفت ای عمه ی دل ریش افکار

چه باشد زیر این منديل مستور *** كه جز بابم ندارم هیچ منظور

بگفتش دختر سلطان والا *** که آن کس را که خواهی هست این جا

چو این بشنید خود برداشت سر پوش *** چو جان بگرفت آن سر را در آغوش

بگفت ای سرور سالار اسلام *** ز قتلت مر مرا روز است چون شام

پدر بعد از تو محنت ها کشیدم *** بیابان ها و صحرا ها دویدم

همی گفتند مان در کوفه و شام *** که اینان خارج اند از دین اسلام

مرا بعد از تو ای شاه یگانه *** پرستاری نبُد جز تازیانه

ص: 314

ز کعب نیزه و از ضرب سیلی *** تنم چون آسمان گشته است نیلی

بدان سر جمله آن جور و ستم ها *** بیابان گردی و درد و الم ها

بیان کرد و بگفت ای شاه محشر *** تو بر گو کی بریده سر ز پیکر

مرا در خردسالی در به در کرد *** اسیر و دست گیر و بی پدر کرد

همی گفت و سر شاهش در آغوش *** به ناگه گشت از گفتار خاموش

پرید از این جهان و در جنان شد *** در آغوش بتولش آشیان شد

خدیو بانوان دریافت آن حال *** که پریده است مرغ بی پر و بال

به بالینش نشست آن غم رسیده *** به گرد او زنان داغ دیده

فغان برداشتندی از دل تنگ *** به آه و ناله گشتندی هماهنگ

از این غم شد به آل الله اطهار *** دوباره كربلا از نو نمودار (1)

- سید محمد فشارکی

- آقا رضا همدانی

- میرزا محمد باقر اصطهباناتی

- شیخ حسن تویسرکانی

شاگردان

درس اصفهانی شاگردان بسیاری تربیت کرد که بعدها از مراجع بزرگ و اساتید حوزه های علمیه شدند. (1) برخی شاگردان ایشان به این شرح است:

- محمد علی اراکی (داماد اصفهانی)

- محمد علی اردوبادی

- نصر الله اشکوری

- علامه امینی

- انواری همدانی

- محمد تقی بهجت فومنی

- یوسف بیاری

- سید صدر الدین جزائری

- حسین همدانی نجفی

- سید هادی خسرو شاهی

- سید علی خلخالی

- سید آقا خلخالی

ص: 316

- سید ابو القاسم خوئی

- سید محمد روحانی

- سید محمد حسین طباطبائی

- محمد طه

- سید عباس قوچانی

- مرتضی مدرسی چهار دهی

- محمد رضا مظفر

- سید محمد هادی حسینی میلانی

- محمد طاهر نجفی

- سید حسین همدانی

گفته شده است که آیت الله سید حسین بروجردی پس از مراجعت از مكه چهار ماه در نجف اقامت کرده و در این مدت از درس فلسفه ی اصفهانی بهره برده است. (1)

پس از وفات میرزای نایینی اعلامیه ای به امضای میرزا علی اصغر ملکی از شاگردان آخوند خراسانی-، سید ابو القاسم خوئی، سید محمد هادی میلانی به این مضمون نوشته شد که پس از شیخ انصاری در این اواخر نظیر آیت الله اصفهانی در روحانیت شیعه پیدا نشده و در حوزه ی نجف اشرف نظیر ایشان نیست در بغداد برخی مقلدین به اصفهانی رجوع کردند. (2)

محمد حسین در دهه دوم زندگی (در سال 1314 یا 1315 ق) بود.

ص: 317

که پا به حوزه ی بزرگ نجف نهاد و چیزی نگذشت که مراحل كمال را در دروس مقدماتی یکی پس از دیگری پشت سر گذاشت و بزودی در حلقه ی درس بزرگ ترین اساتید حوزه ی آن روز شرکت جست. استادان او در مرحله سطح و خارج به ترتیبی که در تاریخ و کتاب های تراجم نوشته اند عبارتند از:

1. شیخ حسن تویسرکانی (متوفای 1320 ق) محمد حسین غروی، پیش از همه پله های نخست ترقی و تعالی را به پیروی از او پیمود درس تلاش و تقوا را از او یاد گرفت و بیست و چهار بهار از عمرش می گذشت که استادش تویسرکانی رحلت کرد.

2. آیت الله سید محمد طباطبایی فشارکی (1253-1316 ق): غروی نتوانست بیش از دو سال از محضر پر فیض این استاد خلیق و بزرگوار بهره مند گردد. آیت الله فشارکی تا سال 1312 ق. در سامرا سکونت داشت.

3. حاج آقا رضا همدانی (1250 - 1322ق): حضور در درس و بحث آیت الله همدانی که بیشتر با اثر بزرگش كتاب «مصباح الفقيه» شناخته می شود چندان طولی نکشید و محقق غروی بیست و ششمین سال از زندگانی را سپری می ساخت، که این استاد بزرگوارش هم به دیار باقی شتافت.

4. آیت الله آخوند خراسانی (1255-1329) ق: محمد حسین جوانی بیست ساله بود که به حوزه ی درس آخوند خراسانی راه یافت و تا آخر عمر آخوند که سیزده سال پس از آن به درازا کشید، مرتب در حلقه ی درس اصول آخوند شرکت جست و در همین سال ها بود که بیش ترین بخش از شرحش بر کفایه الاصول را نگاشت. او از شاگردان طراز اول آخوند بود و تا

ص: 318

ایشان زنده بود به احترام او از تدریس مستقل و متشکل اجتناب می کرد و روزی که آخوند درگذشت وی مردی بزرگ و سرشناس شده بود و در حالی که تنها سی و سه سال از عمرش می گذشت، پس از وفات آخوند در جای وی نشست و از مدرسان بنام و پرآوازه ی نجف گشت.

محقق غروی در نزد این چهار استاد بزرگوارش بیش تر علم فقه و اصول خواند اما استادان وی در حکمت و فلسفه عبارتند از:

5. حكيم محمد باقر اصطهباناتی شیرازی (متوفای 1326ق): حکیم اصطهباناتی تنها تا سال 1319 ق. در نجف بود و او در حدود چهار یا پنج سال از محضر این استاد فرزانه استفاده کرده است. (1)

6. شیخ احمد شیرازی (متوفای 1332ق) با عنایت به تاریخ وفات وی می توان گفت که محقق غروی بیش ترین بهره را از این استاد حکیم می توانست ،ببرد ولی عجیب است که بیش تر کسانی که زندگانی علامه غروی را نوشته اند از این استاد نام نبرده اند! (2)

بزرگان بسیاری نیز برای علامه غروی اجازه نامه ی روایتی نوشته اند که برای نمونه دانشمندان و اندیشوران زیر را می توان نام برد:

- حاج میرزا حسین نوری ،طبرسی، گردآوردنده ی مجموعه روایتی

ص: 319

شیعه مستدرک الوسائل؛ (1)

- آیت الله سید حسن صدر الدین موسوی، معروف به صدر کاظمی نویسنده ی کتاب تأسيس الشيعه و...؛ (2)

- میرزا محمد باقر اصطهباناتی شیرازی؛

- شیخ احمد شیرازی مشهور به «شانه ساز»؛

- شیخ الشریعه اصفهانی (3)

- نهاية الدراية فى شرح الكفاية، در چهار جلد؛ در مورد این کتاب که بزرگ ترین اثر علامه غروی در علم اصول است تجلیل و تعظیم بسیار شده است. به راستی که این شرح نهایت درایت را داراست و اگر برتر از کتاب کفایه نباشد کمتر از آن نیست.

- رساله فی اثبات المعاد الجسماني؛

- حاشیه بر «اسفار» ملاصدرا؛

- مکاتبات فلسفی و عرفانی مجموعه ای است از 14 نامه در شرح و تحلیل دو بیت شعر از عطار نیشابوری:

دائماً او پادشاه مطلق است *** در كمال عزّ خود مستغرق است

او بسر ناید ز خود آن جا که اوست *** کی رسد عقل وجود آن جا که اوست

نیمی از نامه ها از حکیم غروی اصفهانی و نیمی دیگر از عارف معروف سید احمد کربلایی است که دیدگاه یکدیگر را به نقد و بررسی نشسته.اند حاصل آن مناظرات علمی این اثر جاوید گشته است.

نه روز از ستم دشمنان تنی راحت *** نه شب ز داغ دل آرام ها دلی آرام

به کودکان پدر کشته مادر گیتی *** همی ز خون جگر می دهد شراب و طعام

چراغ مجلس ما شمع آه بیوه زنان *** انیس و مونس ما ناله ی دل ایتام

فلک خراب شود این خرابه ی بی سقف *** چه کرده با تن این كودكان گل اندام

دریغ و درد کز آغوش ناز افتادم *** به روی خاک مذلت به زیر بند لئام

بپای خار مغیلان به دست بند ستم *** ز فرق تا قدم ز تازیانه نیلی فام

بروی دست تو دستان خوش نوا بودم *** کنون چه قمری شوریده ام میانه ی دام

به دامن تو چه طوطی شکر شکن بودم *** بریخت زاغ و زغن زهر تلخم اندر کام

مرا که حال ز آغاز کودکی این است *** خدای داند و بس تا چه باشدم انجام

هزار مرتبه بدتر ز شام ماتم بود *** برای غم زدگان صبح عید مردم شام

ص: 324

بناله ی شرر انگیز بانوان حجاز *** به نغمه ی دف و نی شامیان خون آشام

سر تو بر سرنی شمع و ما چه پروانه *** به سوز و ساز ز ناسازگاری ایّام

شدند پردگیان تو شهره ی هر شهر *** دریغ و درد زناموس خاص و مجلس عام

سر برهنه بپا ایستاده سرور دین *** یزید و تخت زر و سفره ی قمار و مدام

ز گفتگوی لبت بگذرم که جان به لب است *** کراست تاب شنیدن كرا مجال كلام (1)

ص: 326

ص: 327

روز و شب از هجر پدر زار بود *** روز وی از غم چو شب تار بود

گفت همی کو پدر مهربان *** از چه نیامد برِ ما كودكان

گر ز من دل شده رنجیده است *** از دگر اطفال چه بد دیده است

ناله همی کرد ز هجر پدر *** اشک همی ریخت ز خون جگر

قصه ی قتل پدر مهربان *** اهل حرم داشت ز کودک نهان

غنچه لبش خورد ز بعد پدر *** آب ز خوناب دل و چشم تر

ذکر پدر برلب و داغش بدل *** چرخ شد از ناله و آهش خجل

کودک غمدیده ی دور از پدر *** طاير بشكسته همه بال و پر

چون نکند ناله و آه و فغان *** یا نچکد خون دل از دیدگان

***

گفت بدو زینب زار ای عزیز *** روز و شب اشک از غم هجران مریز

کرده سفر باب تو این چند روز *** این قدر ای شمع فروزان مسوز

در سفر است آن پدر تاج دار *** آه مکش ناله مکن غم مدار

صبر کن ای جان عزیز پدر *** نیست دراز این همه عمر سفر

گريه مكن لطمه به سیما مزن *** دم به دم آتش به دل ما مزن

ناله ی تو شعله به عالم زند *** بارقه بر خرمن آدم زند

لطمه بر آن صورت مهوش مزن *** بر دل ما این همه آتش مزن

ناله ی تو جان جهان سوزدی *** بر دل گردون شرر افروزدی

***

یاد پدر کرد همه روز و شب *** داغ پدر بر دل و نامش به لب

بود به هر منزل و هر جایگاه *** همره او سوز دل و اشک و آه

تا که شبی منزل آن آفتاب *** گشت به ویرانه ی شام خراب

گریه بسی کرد که آن خوش پدر *** از چه سبب باز نگشت از سفر

ص: 329

کاش در آید ز سفر باب من *** روح دمد بر تن بی تاب من

کاش به هر جا شدی آن خوش سفر *** داشت هم از حال دل ما خبر

کاش شد آگه كه به ما کودکان *** کرد چه ها سیلی شمر و سنان

در غم خود ناله ی اطفال خویش *** گوش نکرد ای عجب آن مهر کیش

باب من آن آیت مهر و وفا *** گو به کجا رفت و ندید از قفا

گو به کجا رفت و دل ما شکست *** با همه لطف از رخ ما دیده بست

بسکه سرشک از رخ کودک چکید *** خواب شد و بست دو چشم امید

تا برهد جانش ز داغ فراق *** تا بنشاند شرر اشتیاق

مرغ جنان جانب رضوان شتافت *** در بر سلطان شهیدان شتافت

گر تو را رنج به جان باشد این جاست علاج *** گر تو را درد به دل باشد این جاست دوا (1)

با نوایت همنوا بود آسمان ها و زمین *** ناگهان ،دیدند ،آوخ از نوا افتاده ای

از فغان زینب معصومه اندر مرگ تو ناله های *** آتشین در هر فضا افتاده ای (1)

این است سه ساله یتیمی که در جهان *** جز داغ باب و قتل برادر ندیده است

دانی گلاب مرقد این نازدانه چیست *** از عاشقان کربلا اشک دیده است

معمور هست تا به ابد قبر آن عزیز *** لیک قبر یزید را به جهان کس ندیده است (1)

تو برفتی و عدو دست ستم را بگشاد *** سوخت از آتش کین هستی آهوی حرم

آن چه ما را بدی از مال همه غارت شد *** کوفیان ترک نکردند نه فلس و نه دِرم

درد دل گفتم و شد سینه پر از آتش و دود *** خونم از دیده فرو ریخت ز سوز جگرم

آن دم از شیونم آن جا همه ماتم کده شد *** گوئیت سیل روان گشت ز اشک بصرم

محض اسكات من آن گاه فرستاد یزید *** سر پر نور حسین در وسط طشت زرم

مشتعل گشت چنان شعله ی این غم در دل *** که نفس رفت و نیامد پس از آن دم خبرم

لایق ذکر مصیبت چون نباشد حکمت *** ایزدا لطف بفرما و ببخشش از کرم (1)

زمام دار فرومایگان و نا اهلان *** به کنج خانه بزرگان کاردان دیدم

ز عدل و داد نجستم علامت و اثری *** به گلّه ای عجبا گرگ را شبان دیدم

یزیدیان همه در کاخ های نعمت و ناز *** میان بستر دیبا و پرنیان دیدم

وزیر اجنبی و مستشار بیگانه (1) *** خراب مملکت از شرّ این و آن دیدم

خلیفه گرم فساد و قمار و شرب مدام *** به هر گناه و حرامیش قهرمان دیدم

نه معتقد به اصول و مبانی اسلام *** نه از شرافت و وجدان در او نشان دیدم

محیط وحشت و ارعاب و ضد آزادی *** همه بلاد و دیار و هر آستان دیدم

به راه شام صد افسوس كودكان حسين *** میان خار مغیلان دوان دوان دیدم

چو آفتاب بر اوج سپهر در این راه *** سر عزیز خداوند بر سنان دیدم

گهش به دیر نصارا گهی به طشت طلا *** گهی به خانه ی خولیش میهمان دیدم

به قتل سبط نبی خلق را به شهر دمشق *** به بزم عیش مبتهج و شادمان دیدم

ص: 337

دریغ و درد که از جور دهر دون در شام *** یزید مست و به کف چوب خیزران دیدم

رسید جان به لبم چون رقیه علیها السلام خاتون را *** ز هجر ،باب پریشان در فغان دیدم

بس است «لطفی صافی» که در عزای حسین *** فرشته را به نوا حوره نوحه خوان دیدم

به مُلک مردی و صبر و حقیقت و ایمان *** شهید کرب و بلا را خدایگان دیدم

در این قیام مقدس حسین شد پیروز *** خداش یار و مددکار و پشتیبان دیدم

در این جهان همه نقشی فنا پذیر بود *** به غیر نقش حقیقت که جاودان دیدم (1)

گرچه اندر نظر طفل بود و صغیر *** گرچه می آمدی از لبش بوی شیر

لیک چون وی ندید چشم گردون پیر *** دختری با کمال اختری بی نظیر

شوخ و شیرین کلام خوب و نيكو سخن

از تخوم زمین تا نجوم سما *** دیده در حِجر او تربیت ما سوا

قرّة العين شاه نور چشم هدا *** هم ز امرش روان هم به حکمش بپا

عزم گردون پیر نظم دیر کهن

بر عمو ها مدام زینت دوش بود *** عمه ها را تمام زیب آغوش بود

خواهران را لبش چشمه ی نوش بود *** خردیش را خِرَد حلقه در گوش بود

از ظهور ذَكا، از وفور فطن

بس که نشو و نما با پدر کرده بود *** روی دامان او ناز پرورده بود

بابش اندر سفر همره آورده بود *** پیش گفتار وی بنده پرورده بود

از ازل شیخ و شاب تا ابد مرد و زن

خنده اش دل ربا گریه اش جان گداز *** شاه اقلیم قرب، ماه برج حجاز

چون برادر بزرگ، چون پدر سرفراز *** نزد بابا عزیز آن مه دل نواز

هم جلیس سفر هم انیس وطن

ديد در کودکی، گرم و سرد جهان *** خورده بر ماه رخ سیلی ناکسان

كشف كرده سنان بر سنان سنان *** در خرابه چو جغد، ساخته آشیان

یا چه یعقوب در کنج بیت الحزن

از یتیم فلک کار او ساخته *** رنگ و رخساره را از عطش باخته

از فراق پدر گشته چون فاخته *** بانگ کوکوی او شورش انداخته

در زمین و زمان از بلا و محن

داغ تبخاله را پای وی پایدار *** طوق در گردنش از رَسَن استوار

وز تپانچه بُدَش ارغوانی عِذار *** گریه طوفان نوح ناله صوت هَزار

اشک وی جان خراش آه وی دل شکن

ص: 339

در صغیره اسیر شد چه بعد از پدر *** برد با درد و داغ روز و شب را به سر

گاه بودی خموش ، گه شدی نوحه گر *** می شدی گه به پا می زدی گه به سر

نه قرارش به جان نی توانش به تن

در خرابه سکون ساخته در کرب ***شور أين أبي كار او روز و شب

شام گاهان به رنج روز ها در تعب *** ای عجبای سپهر از تو ثمَّ العَجب

تا کجا دون ،نواز شرمی از خویشتن

قدری انصاف کن ، آخر ای هرزه گرد *** عترت مصطفی زین قدر داغ و درد

شد زنان شان اسیر یا که شد کشته مرد *** آخر این بی گناه طفل بی کس چه کرد

تا که شد مبتلا این قدر در فتن

در خرابه ،شبی خفته و خواب دید *** آفتابی به خواب رفت و مهتاب دید

آن چه از بهر وی بود نایاب دید *** یعنی اندر به خواب طلعت باب دید

جای در شاخ سرو کرد برگ سمن

شاهزاده به شه مدتی راز داشت *** با پدر بهر راه، جان دم ساز داشت

از شکایت ز شمر شور و شهناز داشت *** ناگهانش زخواب بخت بد باز داشت

گشت بیدار و ماند شکوه اش در دهن

در سراغ پدر کرد آن مستمند *** باز چون عندلیب آه و افغان بلند

عرش را همچو فرش در تزلزل فکند *** ساخت چون نی بلند ناله از بند بند