روائح النّسمات در شرح دعاى سمات

فهرست كتاب روائح النّسمات در شرح دعاى سمات

صفحه 2 ديباچه كتاب

4 مقدّمه اولى در معانى لفظ سمات

5 مقدمه ثانيه در بيان سند دعاء

8 مقدّمه ثالثه در حالات رجال سند

13 مقدّمه رابعه در اداب و شرائط خواندن دعا

15 شروع در شرح دعا و بيان اينكه حقيقت بندگى دعا كردن و اظهار ذلّت نزد خدا است

16 در مستنبطات از جمله اولاى دعا و بيان امتياز اسم اللّه از سائر اسماء اللّه بده وجه و اينكه از فقره اولى دعا پنج مطلب استنباط ميشود سائل و مسئول و مسئول عنه و واسطه در سؤال و صفت واسطه

18 در بيان اينكه كلمه انّى در فقره اولاى از دعا دلالت دارد بر اينكه سائل بگفتن اين كلمه كانّه انيّت براى خود اثبات ميكند و آنچه كه متعلق باينمقام است.

صفحه

20 در معناى سؤال و مذمت سؤال از خلق و مطلوبيت سؤال از خدا و اينكه سؤال از خدا از تكاليف واجبه است براى بندگان

22 در كيفيت سؤال و صفات واسطه در سؤال و اينكه پيدايش موجودات كلاّ منوط باسبابست

23 در بيان اينكه اسماء حسناى الهيه وسائط اجابت دعايند

24 اسم غير از مسمى است بنه وجه و بيان معانى اسم

25 حقيقت اسم در نزد عرفاء شامخين

27 در بيان صفت واسطه در سؤال و اينكه در هر آيتى از ايات افاقيه و انفسيه اثار عظمت خدا موجود است و ذكر معناى عظيم

29 در بيان مخلوقيكه در منتهاى عظمت است و ان قوۀ مودعه در تمام موجودات اسمانى و زمينى است

ص: 4

ديباچه كتاب

بان براى هر حاجت و توجّه بهر جهت و هنگام روبرو شدن با دشمن و يا ظالميكه از كيد و جور او ترسان و هراسان باشند تيريست كارى و هرچند جلالت قدر و نبالت شان ان بسيار و بيرون از وصف و شمار است چون در حجاب عربيّت محتجب و فارسى زبانان از درك معانى و لطائف و رقائق و اشارات و دقائق ان محرومند لذا بخاطر فاتر اين بنده شرمنده قاصر محمّد حسن ميرجهانى ابن علىّ بن قاسم (محمّد ابادى جرقوئىّ اصفهانى) عفى اللّه عن جرائمهم چنين رسيد كه با عدم سرمايه علمى بقدر وسع و طاقت پرده از روى دوشيزه معانى ان برگيرم و در دست رس برادران فارسى زبان ايمانى خود گزارم تا خود و ايشان از ان بهره مند و رجاء واثق انكه باين ذخيره يسيره مشمول عفو كثير و اندوخته براى روز بيچارگيم باشد گرچه قهرمان اين ميدان و در عداد شجعان نيستم و شايد مورد طعن خردمندان واقع شوم و بحكم من صنّف فقد استهدف هدف تير تهاجم و طعنۀ اين و ان گردم لكن از دربار عظمت كبريائى اميدوار چنانم كه كمتر از پير زالى در خريدارى يوسف مصر جلال و جمال نباشم

(مثنوى.)

ان بلال صدق در بانگ نماز *** حىّ را هى خواند از روى نياز

تا بگفتند اى پيمبر نيست راست *** اين خطا اكنون كه اغاز بنا است

اى نبىّ و ايرسول كردگار *** يك مؤذّن كو بود افصح بيار

ص: 47

مقدّمۀ اولى در معنى لفظ سمات است

- بدانكه سمات بمعنى علامات (نشانها) است و گفته شده كه وجه تسميه اين دعاى شريف باين نام براى اينستكه علامات و نشانهاى استجابت در اين دعا بسيار است - و ديگر انكه مشتمل است بر نامهاى بزرگ خدا و نشانهاى مؤثره و اسرار عجيبه كه در عبارت و لفظ نگنجد - و نام ديگر اين دعا شتور است بفتح شين و تشديد باء بر وزن تنّور كه ان مخفّف شيپور است و ان ساز و يا التى است كه براى اگهى ميزنند يعنى بوق و مناسب است با شاخ گوسفنديكه انرا سوراخ كرده باشند كه از

ص: 48

مقدّمۀ ثانيه در بيان سند ايندعاى شريفست

بدانكه علاّمۀ مجلسى اعلى الله مقامه در كتاب صلوة بحار الانوار (18) و كتاب دعاى بحار (20) و كتاب ربيع الاسابيع از مصباح شيخ طوسى و مصباح و بلد الامين و صفوة الصفات كفعمى و جمال الاسبوع سيد ابن طاوس بسندهاى معتبره از محمد بن عثمان عمروى كه از نواب حضرت عسكرى و حضرت صاحب الامر عجل الله فرجه و روحى لتراب اقدامه الفداء روايتكرده اند و نيز فرموده كه بخط شيخ جليل محمد بن على جبعى جدّ شيخ اجل بهاء الدين محمد عاملى عليهما الرحمة و الغفران يافتم كه روايت كرده است بسند خود از احمد بن محمد بن عيّاش از سيّد عبد العزيز بن احمد حسنى از محمد بن على راشدى از حسين بن احمد بن عمرو بن صباح كه گفت حاضر شدم در مجلس شيخ ابى جعفر محمد بن عثمان بن

ص: 49

مقدّمه ثالثه در حالات رجال رواة سند

مجلسى ره در بحار الانوار سلسله سند را باين نحو بيان فرموده

ص: 52

مقدمۀ رابعة آداب خواننده دعاء

در كتاب وسيلة النجاه در شرح دعاى سمات كه مصنف و مؤلف ان نحرير خبير عبد الواسع بن علامى ره معاصر علامه مجلسى اعلى الله مقامه بوده و ان كتاب را منقسم بسه قسم نموده، و قسم اول گفته انچه را كه ترجمه ان اينست قسم اوّل در اداب خواننده دعا و صفات ان بدانكه اين دعاى سمات از دعوات مشهوره است در ميان اصحاب ما در نهايت اشتهار جليل

ص: 57

در حقيقت بندگى

مانوس خواهند شد انتهى

تنبيه بر تو باد اى خواننده دعا كه اگر خواستى از ايندعا نتيجه كامل بگيرى پيش از شروع بايندعا اين شرح را مطالعه كن تا نائل شوى بميوهاى معرفت از شاخساران تا در حال قرائت بفهمى چه ميگوئى و توجه و حضور قلب پيدا كنى

چون اينمقدمات را يافتى اكنون مهيّا باش براى تدبّر در شرح دعاى شريف و انچه كه مشيت خدا تعلق گرفته بقلم اين شكسته بال جارى گردد و الله المستعان و عليه التكلان

معناى كلمۀ اللّهمّ

و بايد بداند كه طرف توجه او كيست و خودش چكاره است و چه مقصدى دارد و واسطه او كيست و كيفيت خواهش بچه نحو است تا بخواست خدا بتواند نتيجه خوب حاصل كند

چون اينمعنى را دانستى

بدان كه از اين جمله از دعاى شريف چند مطلب مهمّ استنباط ميشود اوّل مسئول دوم سائل سوم مسئول عنه چهارم واسطه در سؤال پنجم صفت واسطه پس

دعاكننده و خواننده اينجمله از دعا بايد اين پنج مطلب را بداند تا دعاى او از روى معرفت باشد امّا مسئول ذات اقدس احديّت جلّت عظمته است كه كلمه مباركه اللهمّ بان اشعار دارد وقتى خواننده دعا ميگويد اللّهم بايد بداند كه روى سخن او بسوى خدائى است كه داراى جميع صفات كماليّه است و او را باين نحو بايد بشناسد كه يگانه و يكتائيست بى نياز و انباز و غنى بالذات و بخشنده و مهربان و شنوا و بينا و دانا و توانائيست كه هيچ مؤثرى در عالم وجود غير از او نيست و او است عطاكننده خواهشها و اجابت كننده دعاها و مسبّب الاسباب و فيّاض على الاطلاق و اللهمّ بمعنى يا اللّه امنّا بالخير است تخفيف يافته يعنى خدا يا قصد كن ما را بخوبى چنانچه بعضى گفته اند اللّه اسم است براى ذات چنين موجود حقى جامع صفات خدائى كه يگانه است بهستى حقيقى و هر موجودى هستيش از او و بهستى او است و اين اسم شريف ممتاز است از ساير اسماء حسناى الهيّه بده وجه

ص: 60

امتياز اسم اللّه از ساير اسماء

اوّل انكه مشهورترين نامهاى او است دوّم انكه محلّ ان در قرآن مجيد از همه نامهاى او بلندتر و بالاتر است و عظمت و ذكر او بيشتر بنحويكه دو هزار و هشتصد و هشت مرتبه مكرر ذكر شده و هيچيك از اسماء اللّه تعالى چنين نيست سوّم انكه در ادعيۀ ماثوره صادره از معادن وحى و تنزيل اجلّ شانا و اعلى محلاّ و اكثر ذكر است 4

انكه مقدم بر همۀ اسماء است 5 بناء كلمه اخلاص كه لا اله الا الله است بر اين اسم است 6 انكه كلمه شهادت بر اين اسم نيز واقع شده 7 انكه اسم مخصوص ذات خدا است و بر احدى اطلاق نميشود نه از روى حقيقت و نه مجاز چنانچه خداوند متعال فرموده هَلْ تَعْلَمُ لَهُ سَمِيًّا يعنى ايا سراغ دارى كسى را الله نام گذارده باشند يعنى هيچكس را اللّه نام نگذارده اند 8 انكه جميع اسماء الحسنى در اين اسم هست بخلاف باقى اسماء كه هريك از انها دلالت بر يكمعنى دارد 9 اللّه اسم است و صفت نيست و ساير اسماء صفتند 10

هريك از اسماء حسنى را ميتوان گفت اسمى است از اسماء الله و اللّه را مثلا نميتوان گفت اسمى است از اسماء رحمن يا رحيم يا سميع يا بصير و امثال اينها

پس اى خواننده دعاء بدان و اگاه باش چنين خالقى را كه سبق ذكر يافت بايد به يگانگى و خدائى و يكتائى ستايش و پرستش كرد و بس زيرا كه او است ملجأ و پناه بى پناهان و نيازبخش نيازمندان و فريادرس بيچارگان و دادرس درماندگان و ان يمسسك اللّه بضرّ فلا كاشف له الا هو و ان يردك بخير فلا راد لفضله پس داعى و

ص: 61

در معناى كلمۀ انّى

سائل در هنگام دعا و توجه وقتيكه ميگويد اللهمّ بايد چنين مسئول و مدعوّى را بخواند و از او بخواهد

و امّا سائل پس بدانكه كلمۀ انّى بر او دلالت دارد و سائل بگفتن اين كلمه براى خود اثبات انّيّت ميكند و اين كلمه اشاره است بنفس و تعيّن و هويّت او لكن نه از لحاظ اينكه او او است و موجود صاحب قدرت و شان است و داراى شخصيت بلكه از لحاظ سر تا پا محتاج محض بودن و اينكه وجود و قدرت و شان و شخصيت او قائم بكسى است كه انّيّت مطلقه سزاوار او است و بس و ساير انّيّات در جنب انيّت مطلقه او مضمحل و نابود صرف و همه انّيتها ممسوس و فانى در انّيت او است و انّ عليّا ممسوس فى الله اشاره بهمين معنى است پس داعى بايد متذكر اين معنى باشد كه ممسوس است بوجوديكه اشراق نور اللّه است فمن شرح اللّه صدره للاسلام فهو على نور من ربّه و اين نحوه امتساس از اعظم نعم سابغه الهيّه است نسبت ببنده ضعيف عاجز و هرچند اثبات انّيّت براى بنده ذليل محتاج بهمه معنى از اعظم گناهان است و شاعر عرب گفته

بينى و بينك انّيتى ينازعنى *** فارفع بلطفك انّيتى من البين

چنانچه ترجمه ان را بفارسى چنين گفتم

كند نزاع منيّت ميانه من و تو *** بيا منيّت من از ميانه خود بردار

و ديگرى گفته

ص: 62

اظهار انيّت بنده مجازيست

اذا قلت ما اذنبت قالت مجيبة *** وجودك ذنب لا يقاس به ذنب

لمؤلّفه

گفتم كه نكردم بجهان هيچ گنه گفت *** نفس تو گناهيست قياسش نتوانكرد

لكن در امثال اينمقام اگر خواننده براى خود انّيتى اثبات كند بر وجه مجاز است نه حقيقت زيرا كه در موضوع خود بوضوح پيوسته كه شيئيّت شيء گرچه بصورت ان است لكن تمام و تماميّت ان بعلّت فاعل ان است

اينهمه اوازها از شه بود *** گرچه از حلقوم عبد الله بود

حكما گفته اند نسبت شيء بفاعل ان بحكم وجوب و وجدان است و نسبت او بقابل ان بحكم امكان و فقدان و هيچ ترديدى نيست كه علة العلل و فاعل الفواعل و فوق تمام حقّ اوّل و جاعل متعال جلّ شانه است - پس اشاره بنفس در حقيقت اشاره بمقوّم او است اعمّ از اينكه اشاره كننده متوجه باينمعنى باشد يا نه و از همين بابست فرمايش انسان عين و عين انسان صلوات اللّه عليه بابوذر و سلمان رض كه فرمود يا سلمان يا جندب معرفتى بالنورانية معرفة اللّه

و امّا مسئول عنه يا مورد سؤال بايد چيزى باشد كه سبب بقاء و ارتقاء سائل بمدارج كمال گردد و ديگر انكه خواهش سائل بايد برحسب شان و مقدار و منزلت خودش باشد و پاى خود را بيش از گليم خود دراز نكند و انچه را كه صلاح و مصلحت او است

ص: 63

در معناى سؤال

در دنيا و اخرت از خداى تعالى بخواهد كه سزاوار حكمت و رضاى حق باشد و در طلبيدن چيزى كه صلاح او در ان نيست مبادرت ننمايد و موجبات بدبختى و خسران دنيا و اخرت خود را بسوء اختيار خود فراهم ننمايد

و بايد دانست كه معناى سؤال خواهش زيردست از بالادست است و هرگاه مقترن بتضرّع و ابتهال و زارى باشد انرا دعا گويند و اگر مساوى از مساوى سؤال كند انرا التماس گويند گرچه عرفا عكس ان شهرت دارد - و سؤال بفعل و قول هردو صورت ميگيرد و درخور جواب است بدست يا زبان - و نفس سؤال و خواهش اگر از غير خدا باشد مقرون بذلّت و خوارى و ايجاب قبول منّت كند و مذموم عقلى و شرعيست

چه خوش گفته شده

گر بخارد پشت من انگشت من *** خم شود از بار منّت پشت من

همّتى خواهم كه خارم پشت خويش *** تا نبينم منّت از انگشت خويش

بلكه بسا است كه سؤال كردن از غير خدا از كبائر شمرده شده و ان در حدّ شرك بخدا است و از اين بابست كه خداى متعال راضى نيست كه بندۀ مؤمن بذلّ سؤال مبتلا شود چنانچه رضايت ندارد كه بنده شريك از براى او قرار دهد و مؤمن را خدا در عزّت شريك از براى خود قرار داده چنانچه ميفرمايد (العزة لله و لرسوله و للمؤمنين) اصطهباناتى ره صاحب كتاب سلسبيل و حض حصين در شرح دعاى كميل كه نيز از مصنّفات

ص: 64

مطلوبيّت گدائى از خدا

او است مرسلا حديثى نقل كرده كه انّ كل ذنب يرتكبها المؤمن لعل اللّه يغفر له الاّ السؤال عن الخلق فلا يغفر له ابدا يعنى بدرستيكه هر گناهى را كه مرتكب شود مؤمنى اميد هست كه خدا بيامرزد انرا مگر سؤال از مردم كه امرزيده نخواهد شد هرگز يعنى خدا نميامرزد سؤال كننده از مخلوق را هرگز - گرچه بر فرض صحت صدور اين حديث محتاج بشرح و تفصيل است ولى چون از عهده اين مختصر خارج است از شرح ان صرف نظر ميشود خلاصه احاديث بسيار در مذمّت سؤال از خلق از معادن وحى و تنزيل رسيده و امّا در باب سؤال از خداوند متعال و ممدوح بودن ان فضلا از ايات قرانيه اثار متواتره بيشمار نيز از ايشان روايت شده و محبوبيت ذلّت و انكسار و گدائى و خواهش از درگاه پروردگار از وظائف واجبه حتميه و تكاليف لازمه قطعيه است و در نزد خدا ممدوح و محبوبتر از همه عباداتست و نبايد بنده شرمنده دقيقه از دقايق و انى از انات از انجام اين وظيفه مهمّه خوددارى كند و دست مسئلت و گدائيش از درگاه قدس كبريائى كوتاه گردد - فاسئلوا اللّه من فضله انه كان بكم رحيما بيت

نيازمندى تو يكنفس به از صد سال *** كه روز روزه بگيرى و شب نماز كنى

و از همين جهة است كه سلسله عليّه حجج بالغه و لجج غامره الهيّه اعنى محمّد و ال محمّد صلوات الله عليهم اجمعين كه افضل از تمام ما سوى الله و اعرف بمقام عظمت و كبريائى غنى مطلقند بيشتر از همه بندگان و مقرّبان دست تضرع و ابتهالشان بدرگاه فيّاض على الاطلاق

ص: 65

ركن اعظم دعاء حضور قلبست

دراز بوده و هميشه اوقات اشياع و اتباع خود را باين وظيفه مهمّه در هر حال راهنمايى و ترغيب و تحريص ميفرمودند

و امّا كيفيّت سؤال بايد سائل در هنگام خواهش از خدا طريق ادب را از دست ندهد و با وضو و طهارت باشد و باطن خود را از غبار كدورات دنيويّه پاك كند اقلا ان مقدارى كه مشغول دعا و متوجّه بحضرت حق است سعى كند كه با حضور قلب و توجّه كامل باشد كه گويا براى العين مسئول خود را ميبيند و جدّ و جهد كند كه اشكش جارى گردد و دلش بشكند تا بلكه ان شاء اللّه تعالى مورد توجه حق شود

شعر

يكچشم زدن غافل از انماه نباشيد *** شايد كه نگاهى كند اگاه نباشيد

اجمالا ركن اعظم دعا توجّه و حضور قلب است بيش از اين در اينمقام مقتضى طول كلام نيست رجوع بكتب معدّه در اينباب شود

و امّا واسطۀ در سؤال بدانكه از جمله مسلّمات و محققاتيكه هيچ گونه ترديد و شبهۀ در ان نيست انستكه جميع انچه در عالم صورت وجود پيدا كرده و ميكند از گذشته و اينده از كلّى و جزئى از ازل تا ابد و در علم خدا گذشته بدون اسباب و وسائط صورت نگرفته و نگيرد و پيدايش انها منوط بعلل و اسباب مرتبطه منظّمه در عالم است چنانچه خدايتعالى ميفرمايد وَ آتَيْنٰاهُ مِنْ كُلِّ شَيْ ءٍ سَبَباً پس وقتيكه اسباب و

ص: 66

اسباب هر چيزى بمقتضاى او است

شرايط هر چيزى موجود شد انچيز نيز موجود خواهد شد چون غذا موجود شد و گرسنه خورد سير ميشود و چون اب موجود شد و تشنه خورد سيراب ميشود بطلوع افتاب روز روشن و بغروب ان شب تاريك ميشود و هكذا نهايت اينست كه اسباب هر چيزى بمقتضاى انچيز است و اينمطلب حسّى و وجدانى هر صاحب شعور و تميز است چون اينمعنى دانسته شد نيز بايد دانست كه براى اجابت دعاء هم خداوند متعال وسائل عديده معين فرموده از جمله وسائل و وسائط استجابت و اجابت دعاء اسماء حسناى الهيه است كه جزء اعظم و بمنزله اعضاء رئيسه اند براى اجابت و خداوند تبارك و تعالى از اينراه بندگان را بسوى خود دعوت فرموده و انها را واسطه و رابطه بين خود و ايشان قرار داده و بحكم محكم قُلِ اُدْعُوا اَللّٰهَ أَوِ اُدْعُوا اَلرَّحْمٰنَ أَيًّا مٰا تَدْعُوا فَلَهُ اَلْأَسْمٰاءُ اَلْحُسْنىٰ و ايۀ شريفه ديگر وَ لِلّٰهِ اَلْأَسْمٰاءُ اَلْحُسْنىٰ فَادْعُوهُ بِهٰا اسماء حسناى خود را وسيله قضاء حاجات و نيل طلبات مقرّر فرموده و فضلا از احاديث صحيحه مسلّمه متواتره از مصادر وحى و تنزيل عمل هريك از ايشان در دعوات و مناجاتهاى ماثوره از ايشان بر همين بوده چنانچه از جمله انها همين دعاى شريف است

اكنون چيزيكه در اينمقام محل كلام است معرفت اسماء حسناى الهيّه است كه ايا اين اسماء حادثند يا قديم و ديگر انكه ايا عين مسمّى هستند يا نه و ديگر انكه ايا هيچ كدام انها بر ديگرى برترى دارد يا نه و ديگر انكه اثارى كه بر انها مترتب ميشود از حيث لفظ تنها

ص: 67

معناى اسم

يا معناى تنها يا هردو است - حق اينست كه لفظ اسماء حادث و مخلوقند و معانى انها قديم و ديگر انكه اسم عين مسمى نيست بچند دليل اوّل انكه مفهوم مسمّى غير از مفهوم اسم است دوّم انكه مسمى مدلول و اسم دالّ است سوّم انكه اسم مختلف ميشود باختلاف لغات و مسمّى چنين نيست چهارم انكه از اسم بماء شارحه سؤال ميشود و از مسمى بماء حقيقيه پنجم انكه اگر انسان زيبائى را بنام زشتى نام گذارند گفته ميشود كه مسمى خوبست و اسم بد ششم انكه اگر اسم كثير الحروف و طولانى باشد گويند اسم ثقيل و مسمى خفيف است هفتم انكه اسم ممكن است مجاز باشد ولى مسمّى مجاز نخواهد شد هشتم در تكلم ممكن است اسم اشتباه شود ولى مسمى اشتباه نميشود نهم اسم گاهى اطلاق شود بر انچه از لفظ فهميده شود مثل انسان ذهنى كه در خارج وجود ندارد - اينها همه دليل است بر اينكه اسم غير از مسمّى است

و از بعض اخبار مستفاد ميشود كه بعض اسماء از حيث لفظ بر بعض ديگر برترى دارد چنانچه شايد بعد از اين بمحل خود ذكر شود در اينجا مجال تحقيق بيشترى نيست بگذارم و بگذرم

و امّا اثاريكه بر اسماء مترتّب ميشود از جهت معانى انها و اتصال نفس بمبدء فعّال انها است در اينمقام بيش از اين مجال بسط كلام نيست

باقى ماند كلام در معناى اسم در فرمايش حضرت امير مؤمنان عليه السّلام است كه الاسم ما انبأ عن المسمّى يعنى اسم انچيزيستكه خبر از مسمّى دهد - از اين تعريف مستفاد ميشود

ص: 68

تقسيمات اسم

كه فرق نميكند اينكه ان معناى مفروض بخودى خود قائم باشد يا بغير و براى ان وجود مستقل باشد يا وجود تبعى يا اصلا وجود نداشته باشد

و بعضى از محققين اسم را بر سه قسم تقسيم كرده اند اوّل انكه اطلاق ان بر ذات باعتبار امر عدمى است و او را اسم ذات گويند مثل قدّوس يا انكه باعتبار امر وجوديست كه تعقل ان موقوف بتعقل غير نيست انرا اسم صفت گويند مثل حىّ يا باعتبار امر وجوديست كه تعقل ان موقوف بتعقل غير است و انرا اسم فعل خوانند مثل خالق و امّا اسم جامع اللّه است و تقسيم اسم باين اعتبار غير از تقسيم صفات است بصفات حقيقيه و صفات اضافيّه و صفات فعل چنانچه تحقيق ان در كتب معقوله شده است

بدانكه اسم يا مشتق از سموّ است بمعنى علوّ (بلندى) و يا از وسم است بمعناى داغ نهادن و نشان كردن و يا از سمه است بمعناى علامت (نشانه) و شرافت هر اسمى بمسماى ان است و الاّ لفظ بما هو لفظ شرافتى ندارد

و چون نظر عرفاء شامخين باصل هر چيز و ملاك امر انست اسم در نزد ايشان اعمّ است از اينكه لفظ مسموع يا صوت معلومه يا عين موجوده باشد و عرف ايشان بى مشابهة با عرف قرآن و حديث نيست زيرا كه در قول خداى تعالى سَبِّحِ اِسْمَ رَبِّكَ اَلْأَعْلَى و فَسَبِّحْ بِاسْمِ رَبِّكَ اَلْعَظِيمِ و تَبٰارَكَ اِسْمُ رَبِّكَ ذِي اَلْجَلاٰلِ وَ اَلْإِكْرٰامِ مستبعد است از

ص: 69

لفظ اسم مسبّح و مقدّس نيست

اينكه مراد از اسم فقط حروف و صوت و انچه ملايم با انها است باشد زيرا كه اينها از عوارض اجسام اند و چيزيكه حال ان چنين باشد كجا ميتواند مسبّح و مقدّس و مبارك باشد و اگر كسى بگويد باينكه مجاز حذف يا مجاز تشبيه است جواب گفته ميشود كه مجاز در صورتيست كه ضرورت اقتضا كند و با وجود معناى حقيقى داعى بر مجاز نيست

پس اسم خدا در نزد ايشان انمعنائيست كه مقدس از شايبه حدوث باشد پس استعانت و تبرّك باسم خدا در مثل بسم اللّه چنانچه عادت بر ان جارى شده و مامور به نيز هست بتوسل جستن بان براى طلب حاجات و كفايت مهمّات از قبيل بسم الله الشافى و بسم الله الكافى و بسم اللّه المعافى و امثال اينها از ادعيه صادره از مصادر وحى از قبيل ما نحن فيه و نظائر ان از اين بابست - و ثابت شده در نزد محققين از علماء عظام كه در جواهر اكوان مؤثرى جز خداى تعالى بذاته و انبياء و رسل و اولياء و هاديان سبل و ملائكه مقربين باذن و فرمان خدائيست و عوارض جسمانيه در اشياء جوهريه ايجادا و اعداما تاثيرى ندارد

پس بايد دانست كه مبدء ذكر حكيم منبع انجاح مقاصد و استجابت دعواتست نه قرع حروف و اصوات و حركت دادن لبها باستقلال بدون توجّه بمعنى بيت

كعبه يك سنگ نشانى است كه ره گم نشود *** حاجى احرام ديگر بند ببين يار كجاست

الحاصل چون در ايندعاى شريف دانستى كه واسطه براى اجابت دعا اسم خداى تعالى است صفت ان اسم را نيز بشناس و امتياز اين اسم مبارك را از ساير اسماء الحسنى درك كن

ص: 70

معناى عظيم

امّا صفت واسطه پس بدانكه در ايندعاى شريف چندين صفت از براى ان اسميكه واسطه فيض بين بنده و خدا است ذكر شده از جمله عظيم است و ان بمعناى سيد و بزرگ امده و هر شىء بزرگى را عرب عظيم گويد اعم از اينكه ان شىء محسوس باشد يا معقول ذات باشد يا صفت و در اعيان اجزاء متصله را عظيم گويند و گاهى بر اجزاء منفصله نيز اطلاق ميشود مانند جيش عظيم و مال عظيم و سيل عظيم و امثال اينها و عظيم مطلق جز بر ذات مقدس خداى تعالى اطلاق نميشود و نظر باستيلاء او بر جميع ممكنات بايجاد و افناء عظيم على الاطلاق او است و بزرگى و عظمت خداى عظيم نه از حيث مقدار و عدد است بلكه ساحت قدسش از كمّ و كيف و اين و حيث منزه و مبرّا است زيرا كه اينها از لوازم حدوث و امكان است و تعالى اللّه عن ذلك علوّا كبيرا و معناى ديگر براى عظيم باين نحو گفته شده كه چون جميع ماسواى او ذليل و خاضع براى اويند و سلطنت او بر انها عظيم و شان او عظيم است بدين جهت او را عظيم گويند و معناى ديگر در اخبار ال محمد عليهم السّلام چنين رسيده كه چون خداوند خالق خلق عظيم و پروردگار عرش عظيم و خالق او است از اينجهت او را عظيم گويند اجمالا در هر ايتى از ايات الهيّه و مخلوقى از مخلوقات انفسيّه و افاقيه اثار عظمت خدا موجود و مشهود است و ممكن نميتواند پى بكنه عظمت خدا برد اگر بخواهيم فى الجمله بعظمت خدا اشنا شويم از تدبّر در عظمت اثار او و تفكر در خلق اسمان و زمين و تعمق در ايات افاقيه و انفسيه كه امر بتفكر در انها و اعتبار از انها شده تا اندازه راه شناسائى عظمت

ص: 71

علم را از ال محمّد بايد اخذ كرد

پروردگار عظيم را توانيم يافت ولى بشرط اينكه طريق دانش ما از منبع هدايت و معدن وحى و رسالت گرفته شود تا از شايبه ضلالت و غوايت بركنار مانيم زيرا كه انسان هرقدر در مرحله علم و دانش بكوشد و ترقى كند و بمرتبه عاليه رسد اگر مستضئ و مستنير بنور و ضياء نبوّت و رسالت نگردد در ظلمت جهالت فروميماند ولو هر اندازه متوغّل در علوم ماديّه و متبحّر در فنون طبيعيّه گردد و بهزاران نوع از تلسكوپ و مكروسكوب و استكرسكوب و خروارها مادّه راديوم و غيره مكمل و مسلّح باشد

مثنوىّ

پشه كى داند كه اين باغ از كيست *** كه بهاران زاد و مرگش در دى است

كرم كاندر چوب زائيده است و خاك *** كى بداند چوب را وقت نهاك

ادمى داند كه خانه حادثست *** عنكبوتى نى كه در وى غايت است

اگر كسى بخواهد عجائب و عظمت تمام مخلوقات اسمان و زمين را ذكر كند بهيچوجه قابل احصا نيست و تا اندازه هم كه احصا شده هزاران كتابها لازم دارد پس از عجايب بحر و برّ و كوهها و درّه ها و مغارها و حيوانات و نباتات انها و جزائر اتشى و نباتات حسّاس و نباتات شكارى برّى و بحرى و نباتات متحرك و خصايص عجيبه و خواص غريبه انها و اعضاء انسان و حيوان و حواس ظاهره و باطنه و خصائص و عجائب انها و خصائص و عجائب برف و تگرگ و باران و ابر و قوس و قزح و انكسار اشعۀ نور در جوّ هوا و رعد و برق و صاعقه

ص: 72

در ذكر دو مخلوق عجيب

و خواصّ انها ميتوان فى الجمله پى بعظمت خالق انها برد - صرف نظر از همۀ اينها بذكر دو مخلوق عجيب كه يكى در منتهاى بزرگى و عظمت و ديگرى در نهايت كوچكى و رقّت است در اينمقام اكتفا مينمايم

امّا مخلوقيكه در منتهاى بزرگى و عظمت است و خصوصا علوم طبيعيّه عصرى بوجود ان قائل هستند عبارت است از قوّۀ مودعه در تمام موجودات اسمانى و زمينى زيرا كه هر كوكب و ستارۀ داراى دو خاصيت است يكى جاذبه كه بان اجسام را بسوى خود ميكشد يكى دافعه كه عبارت است از گريزان بودن از مركز كه بواسطه اين دو قوه اجرام سيّارات و ثوابت اعمّ از اصول و توابع انها توانسته اند كه در فضا باقى بمانند و در خطوط معينه سير كنند چون نظام تمام مخلوقات اسمان و زمين يكسان و همه اجرام تبعيّت قانون مضبوط معيّن خلل ناپذيرى را عهده دارند مگر انچه را كه خدا خواهد از اينراه اندك خللى در سير و نظم انها راه نمييابد و هريك از انها با حركتهاى عجيبۀ كه دارند معارض يكديگر نيستند - اين وحدت قانونيّه دليل كافيست بر اينكه يك قوّه واحده شامل تمام اجرام سماوى موجود است و اين قوّه واحده است كه ان قانون مضبوط معيّن خلل ناپذير را تابع خود قرار داده و چون چنين قوّه شامل تمام اجرام و پركننده تمام فضا و اجرام است قابل حصر نيستند و محالست كه ابعاد فضا را توان تعيين كرد و نميتوان ان قوّه را سنجيد و انچه در عظمت و

ص: 73

دو مخلوق عجيب

بزرگى فضا و اجرام ذكرشده براى سنجيدن انقوّه حقير و كوچكست بنحويكه اگر تمام درياهاى زمينى و اسمانى مركّب و تمام درختهاى عالم قلم و تمام جنّ و انس نويسنده شوند از حصر سنجيدن ان قوّه و تحديد ان عاجز خواهند ماند و از هرچه تصور انشود انقوّه بزرگتر و عظمت ان زيادتر است و حدّ انرا بجز خالق ان كسى نميتواند دانست مگر از راه اعلام خدا بمخبر صادق عن اللّه كه داراى رتبه جامعيّت و مقام خاتميت باشد و امّا مخلوقيكه در منتهاى كوچكى و رقت ميباشد ذرّات زمينى اتمى است كه بوسيلۀ مكرسكب (ذره بين) هريك از ان ذرات كوچك را بيك مليون معادل صورت اصلى خود ارائه ميدهد و اينمعنى مشهود و محسوس شده و علماء فن طبيعى در كتب خود شرح داده و اذعان دارند و حيواناتيكه در ابها و زمينهاى رطوبت دار بواسطۀ ان الت ديده شده اند نيز مشاهد و محسوس است و قدماء بواسطه محروم بودن از الات جديده از ديدن انها محروم ماندند زيرا كه ان حيوانات با ان خلق عجيب و ذرات بديعه از شدت ريزه گى و حوزدى بچشم مجرد ديده نميشود - چنانچه از اجرام سماوى هم بواسطه دورى زياد بيخبر ماندند و پس از اختراع تلسكب (دوربين بزرگ) عظمت عالم علوى تا اندازۀ معلوم شد چنانچه مختصرى از ان را براى تذكّر در محل مقتضى از اين كتاب ذكر خواهم كرد ان شاء اللّه تعالى

خلاصه پس از اختراع مكرسكب نيز معلوم شده كه هر ذرّۀ از ذرات زمينى كه

ص: 74

هر ذرّۀ عالمى است

بچشم مجرد ديده نميشود داراى عوالم مختلفه است يعنى در هر ذرّه كوچكتر از دانه ريك رملى داراى مركز مانند افتاب براى سيارات و اجزاء كوچكترى كه دوران مركز ميگردند ميباشند مانند منظومه شمسى عالم ما نهايت بتناسب عالم خود و قوّه موجبه و سالبه با جاذبه و دافعه مابين مركز ذرّات و اجزاء كه بدور او ميگردند عينا مثل قوّه جاذبه و دافعه ايست كه مابين افتاب و سيّارات ما موجود است

دل هر ذرّه را كه بشكافى *** افتابيش درميان بينى

و محتمل است كه هر جزء از اجزاء صغارى كه بدور مركز ذرّه ميگردند نيز بتناسب عالم خود داراى كوه و درّه و درخت و باغ و گل و نباتات مختلفه و مليونها از اصناف حيوانات در انجزئيكه بچشم ديده نميشود زندگى كنند و هريك از انحيوانات داراى اعضاء تناسلى و موجبات حياة باشند و ان مليونها از حيوانات در اين جزء لا يتجزى عموما مشغول تهيّه قوت و زندگانى و لوازم ان و ادامۀ حياة باشند و با سعى بليغ و جهد اكيد در حفظ ان عوارض و ازدياد نسل خود و محافظت ان از مهالك و تحصيل قوت براى نسل خود بكوشند بوسيلۀ الات و اكتشافات عصرى بنابر انچه در بعض از كتب ايشان ديده شده در طبقات كوچكترين برگى از برگهاى نباتات مليونها از اين قبيل عوالم و حيوانات هستند كه مكرسكب بانها نشان داده كه هر ذرّۀ كه بچشم تنها ديده نشود در حدود خود يكعالم شمسى كامل محسوب ميشود - پس ممكن است بگوئيم ما با ان عظمتيكه مختصر انسبت بفضا

ص: 75

عظمت فضاء

ذكر خواهيم كرد مانند يك ذرّه غيرمرئى ميباشيم نسبت بجرم و حجم تمام كره زمين و ما كه در روى زمين زندگانى ميكنيم نسبت بمخلوقات ساير عوالم مانند همان جانورهائيكه روى يكجزء از اجزاء غيرمرئى مليونها از انها زندگانى ميكنند نسبت بما باشيم و همان تعجبى كه ما از كوچكى و خوردى و ضعف و ناتوانى ان جانورها داريم مخلوقات ساير عوالم هم از خوردى و كوچكى و ضعف و ناتوانى ما دارند

در محفلى كه خورشيد اندر شمار ذره است *** خود را ميانه ديدن شرط ادب نباشد

پوشيده نماناد كه علماء و دانشمندان طبيعى و فلكى اين دو قرن اخير در اثر اكتشافات علميّه خود چون كمى از عظمت و بزرگى فضا را مشاهده نمودند حكم بعدم تناهاى ان كردند و حال انكه وحى الهى عظمت فضا را بمراتب بيشتر از انچه سابقين و لاحقين قائل شده و تصور كرده اند خبر داده با قيد بانكه با اين عظمت محدود و متناهى است و شارع مقدس براى كشف عظمت فضا و مخلوقات ان تصريحات و تحديدات و امثال و مقادير مخصوصۀ را خبر داده با مراجعه بفرمايشات معادن وحى در موضوع عظمت فضا و مخلوقات ان واضح و مبرهن ميگردد كه كلّ جن و انس و ملائكه از ادراك و تصور عظمت فضا و مخلوقات ان عاجزند ولو اينكه تمام طرق كشف و الات ان براى ايشان ميسّر باشد و طريقه وحى با اين وصف عظمت فضا و مخلوقات ان تماما همه را يتناهى و محدود و قائم باسماء حسناى الهيه و اسم عظيم اعظم او دانسته چنانچه در كلمات و فرمايشات الهيّه

ص: 76

بناى عالم وجود باسم اعظمست

و محمّد و ال محمّد عليهم السّلام و دعوات و مناجاتهاى ايشان لا تعدّ و لا تحصى اشعار باينمعنى شده از جمله در همين دعاى شريف سمات هم تصريحا اشعار فرموده چنانچه خواهند امد و گفته شده كه بنى الوجود على الاسم الاعظم اذا حرّك حرّكت جميع ما فى العالم

مثنوىّ

اسمانها بندۀ ماه و بند *** شرق و غرب چرخ نانخواه ويند

جمله در انعام و در توزيع او *** زانكه لولا گشت بر توقيع او

گر نبودى او نيابيدى فلك *** گردش نور و مكان جاى ملك

گر نبودى او نيابيدى بحار *** هيئت ماهىّ و درّ شاهوار

گر نبودى او نيابيدى زمين *** از درون نه گنج و بيرون ياسمين

گر نبودى او نيابيدى جبال *** زرّ و لعل و موميائى بى سؤال

گر نبودى او نيابيدى جهان *** بى تقاضا رزقهاى بيكران

رزقها هم رزق خواران ويند *** ميوها لب خشك باران ويند

بشريكه نميتواند درك عظمت فضائيكه از مخلوقات حضرت صانع على الاطلاق است كند كجا ميتواند پى بكنه عظمت حق برد و از بديهيّات اوليه متدينين بدين حق و اهل توحيد يگانه معبود مطلق و غير ايشان انستكه ممكن هر اندازه داراى فكر قوىّ و استعداد ذهنى و حسّاس و موشكاف باشد بعلّت محاطيّت نتواند پى بمحيط

ص: 77

ممكن ذاتا محتاج است

خود برد و ادراك عظمت ذات واجب الوجود كند مگر انكه از اثار مؤثر و از معلول علّت را بشناسد ادمى هرچند داراى رفعت مقام و دانشمند شود چون ممكن است ذاتا محتاج است و ذاتى قابل تغيير نيست و از مبدء احتياجى كه بواجب دارد و نميتواند تعدى كند و از براى او حدى است كه نتواند از ان تجاوز نمايد.

و اگر كسى بگويد كه ممكن واجب بالذات نيست ولى امكان دارد كه واجب بالغير شود

جواب گوئيم اين كلام از دو وجه بيرون نيست يكى انكه اگر مراد گوينده اين باشد كه چون وجود ممكن از وجود علّت موجود شد ديگر در بقاء خود بى نياز از ايجاد و بذات خود قائم ميشود مانند واجب بالذات اين حرفى است غلط فقط و شرك محض عقلا و نقلا و وجدانا - و امّا اگر مراد ان باشد كه در حال ايجاد موجد واجب الانوجاد است و در بقاء محتاج است بايجاد ديگر كه اگر فيض ايجاد جديد از او قطع شود انا فانا فانى و نابود ميشود و از اينراه قائم بايجاد خدا و محتاج باو است (مانند صورتيكه در اينه ميافتد از انچه در مقابل اينه است و بى نياز نيست براى بقاى خود از مدد مقابل) باينكه ممكن بى نياز از تاثير مؤثر در بقاء و هستى نيست وجوب باينمعنى مانعى ندارد و اينمعنى را فقير بالذات و غنى بالغير ميگوئيم در هر انى از انات وجودش و فقر در غنا همين است

ص: 78

ممكن غنىّ بالذّات نشود

بارى محال است كه ممكن غنى بالذات شود همچنانكه واجب هم هرگز فقير بالذات نخواهد شد پس وجود مخلوقى كه قائم و مستقل در ذات خود باشد هرگز صورت نگرفته و نخواهد گرفت

در اينجا تنبيهى لازم است و ان اينست كه بعضى از مفوّضه و اهل غلوّ قائلند باينكه خدايتعالى محمد و ال محمد عليهم السلام را خلق فرمود و امر كليّه عوالم امكان را بايشان واگذار كرد از خلق و موت و رزق و حيوة و غير اينها كه باستقلال مدبّر عالم كون باشند بدون اذن و اراده و فرمان او - اين كلام اضافه بر اينكه سخيف و باطل و شركست گفتن ان در حق ممكن مخلوق معقول نيست ولو هرچند اكمل و اشرف باشد زيرا كه گفته شده امكان با استقلال ذاتى در همه وقت منافات دارد زيرا كه انچه مقتضى احتياج او بموجد و مؤثر در اوّل امر بوده كه ان مرتبه امكانى باشد مرتفع نشده و باقى است و اگر در وقتى دون وقتى بايجاد غيراستقلالى در او پيدا شود حالت امكانى را منقلب بوجوب نميكند شعاعيكه از اشراق شعله چراغ حاصل ميشود غيرشعله است و محتاج باستمداد از شعله است اگر شعله نباشد شعاع هم نيست

بلى تفويض امور ممكنات و مكونات را بايجاد و اذن و اراده خدا كه بالاستقلال نباشد بلكه بفرمان و مشيت خدا از سلسله جليله محمد و ال محمد عليهم السّلام ظاهر شود

ص: 79

ال محمّد ص متصرف اند باذن اللّه

و بدست ايشان بروز و ظهور كند بهيچ وجه مانع عقلى و نقلى ندارد زيرا كه نه ايجاب شرك ميكند و نه عقلا محال است بلكه ايجاد چنين وجودى كه متصف باين صفت باشد اكمل و اعلى از ساير انحاء ايجاد است بالبديهة بعلاوه خداى خالق قادر حكيم على الاطلاق خلق را براى معرفت و شناسائى خود افريده و راه معرفت خود را منحصر بصراط مستقيم محمد و ال محمّد عليهم السّلام فرموده زيرا كه محال است بذاته شناخته شود و ايشان را مظهر و مجلاى اتم و اكمل خود قرار داده بحكم نصوص و اخبار و احاديث وارده از صادقين معصومين كه در شئون و مقامات ايشان رسيده و امور عالم كون بايشان مفوض شده و ماثورات متواتره بسيارى در فضائل و شئون ولايتى ايشان روايت شده

و جاى بسى تعجّب است كه عدّه خود را مهتدى بانوار علوم ايشان دانسته منكر بسيارى از شئون و فضائل و مقامات ايشان شده كه از انجمله است منع تفويض امور كونيه از ايشان و بجمود بر ظاهر بعض از اخباريكه در نزد غير اهلش متشابه است باقى مانده با اينكه دليل بر عدم امتناع تفويض امور بايشان لا بالاستقلال بلكه باذن و اراده خدا امريست كه قابل خدشه و انكار نيست و اخبار و احاديثى كه در اينباب رسيده چندين برابر اخبار و احاديث تفويض امر دين بوجود مقدس خاتم الانبياء و ائمه طاهرين عليهم السّلام است چه انهائيكه از طرق عامّه روايتشده

ص: 80

بيان مثالى و تنظيرى

و چه انهائيكه از طرق خاصّه رسيده چه جهت دارد كه بعضى را بر ظاهر خود باقى گذارده و اذعان دارند و بعض ديگر را يا منكرند و يا تاويل ميكنند اين نيست الاّ تحكّم بحت و ذلك ذكرى لمن كان له قلب

در مقام توضيح براى تقريب باذهان و دفع استبعاد و استيحاش بدين جمله تمثل ميجويم و داورى را بعهده عقول سليمه ميگذارم

مثلا هرگاه انسان در حالات خود فكر كند مييابد كه او را نفسى است كه از او تعبير بكلمه من ميكند در جميع حالات و صفات و افعال خود و يقين دارد كه از براى اين انسان اعضاء و اجزاء و جوارح و مشاعر و قوائى است از محسوسه و معقوله و از هريك از انها كارى ساخته ميشود كه از ديگرى ساخته نشود بعقل درك معانى مجرّده ميكند و بنفسى كه روئيده از عقل است و ان غير نفسى است كه از ان تعبير بمن ميكند درك صور مجرده مينمايد و بسائر حواسّ باطنه درك ميكند انچه را كه درك ان مخصوص باو است از صور جزئيه و معانى جزئيه و ترتيبى كه در بين انها است و امور برزخيّۀ را كه واسطه بين ظاهر و باطن است و هكذا حواس ظاهره مثلا از چشم رنگها و شكلها را ميبيند و از گوش صداها و كميات و كيفيات انها را ميشنود و از شامّه بوها را ميفهمد و از ذائقه طعم چيزها را ميفهمد و از لامسه زبرى و نرمى را تميز ميدهد و همچنين ساير اعضا و جوارح و مشاعر و قوى كه بازگشت همه انها بنفس است و هيچ يك

ص: 81

اعضاء و جوارح مطيع نفسند

مستقل و بى نياز از نفس نيستند در انجام ان عمليكه مخصوص بانها است بدليل اينكه نسبت همه انها بنفس داده ميشود چنانچه ميگويد من ميبينم من ميشنوم من ميچشم من لمس ميكنم من ميدانم من ميفهمم من ميروم من ميايم و هكذا نسبت بساير اطوار و شئون پس صحت اين نسبت هائى كه نفس بخود ميدهد از باب اينست كه افعال اعضا و جوارح و قوى و مشاعر مستند باو است و انها قائم بنفسند و استفاضه از نفس ميكنند و از همين جهة است كه اگر يكى از انها علتى پيدا كرد بنحويكه رابطه او با نفس بريده شد ضايع و باطل ميشود و ديگر ان كاريكه باو رجوع ميشد از او ساخته نميشود

پس از اين مثال نيكو تامّل كن و بدان كه اينمشاعر و اعضا و جوارح درحقيقت مانند اينه اند و افعاليكه از انها ساخته ميشود مانند صورتيست كه در اينه نمايان شود و نفس مانند شاخصى است كه در مقابل اينه بايستد و صورت ان در اينه بيفتد پس تا وقتيكه شاخص در مقابل اينه است صورت هم در ان منعكس است و براى پيدايش وجود خود بى نياز از شاخص نيست

پس همچنانيكه شاخص اولى است بصورت از اينه همين طور نفس هم اولويت دارد باين افعال از اعضا و جوارح بدون انكه اعضا و جوارح شركت در نفس داشته باشند در صدور اين افعال يا نفس واگذار كرده باشد اين افعال را باعضاء و

ص: 82

كلّ تصرّفات از نفس است

جوارح بنحويكه خود مداخله نكند و اعضاء و جوارح براى صدور اين افعال از انها قائم بذات خود و استقلال تام تمام داشته باشند بدون احتياج بنفس بلكه اعضا و جوارح ابواب و حجب و سبلند بسوى نفس بدون انكه نفس محتاج بانها باشد بلكه براى حاجتى كه مدركات بنفس دارند بنابراين هرگاه گفته شود كه كلّ تصرفات از نفس است بالاستقلال و اعضاء و جوارح و مشاعر همه بندگان او هستند و خودشان مالك خود نيستند و نميتوانند باستقلال خود حركت كنند يا ساكن شوند و نحو اينها چنانچه خداوند متعال در حق ملائكه ميفرمايد بَلْ عِبٰادٌ مُكْرَمُونَ لاٰ يَسْبِقُونَهُ بِالْقَوْلِ وَ هُمْ بِأَمْرِهِ يَعْمَلُونَ كلام صدقى است و اگر گفته شود كه نفس تفويض كرده است ديدن ديدنيها را بچشم و شنيدن شنيدنيها را به گوش و ادراك مشمومات را بدماغ و همچنين عمل هر عضوى را بان عضو راست است امّا نه بنحو توكيل و تخليه و دست برداشتن از انها بلكه باينمعنى كه اين اعضا و جوارح و قوى و مشاعر مظاهر افعال نفس و محلّ ارادۀ او هستند

چون باينمثال واقف شدى سوق ميدهم كلام را بمطلب خود و ميگويم قال اللّه تعالى وَ لِلّٰهِ اَلْمَثَلُ اَلْأَعْلىٰ نفسيكه در مثل خود بيان كردم همانا مثل حق سبحانه و تعالى است چنانچه ممكن است گفته شود كه يكوجه از وجوه فرموده من عرف نفسه فقد عرف ربّه و همچنين قدسيّه مباركه يا بن ادم اعرف نفسك تعرف ربّك

ص: 83

ال محمّد اسم اعظم

ظاهرك للفناء و باطنك انا ناظر بهمين معنى باشد و مراد از لفظ انا مثال عنوانى است نه ان ذاتى كه مقدّس از حلول و اتّحاد است

و ساير مشاعر و جوارح مثال ذوات مقدّسه چهارده معصوم عليهم السّلامند پس همه افعال ربوبيّۀ كه ايشان حامل انهايند مخصوص بخدا است نه احدى و نه ايشان شريك در انها نيستند و لكن خداوند متعال ايشان را از ميان خلق خود اختيار فرموده و مثل اعلاى خود قرار داده و افعال خود را از ايشان ظاهر كرده نه بر طريق توكيل و رفع يد بلكه از باب مرآتيّت

اينست معناى متوسّط بين افراط و تفريط و از همين بابست كه ايشان عليهم السّلام خود را به وجه اللّه و عين اللّه و اذن اللّه و امثال اينها مكرّر در مكرّر معرّفى فرموده اند و اين گونه تعريفات از ايشان از باب تمثيل امور معقوله است بصور محسوسه و دلالت كردن ايشان مؤمنين و مكلّفين را باينگونه تمثيلات براى فهمانيدن بانها است كه ايشان مصادر افعال ربوبيّتند نه اينكه خدايانى باشند غير از خدا و نه اينكه شريك با خدا باشند در صدور اين افعال از ايشان و نه اينكه تفويض امور بنحويكه مفوّضه و غلات ميگويند كه از پيش بطلان ان ذكر شد بايشان شده باشد

و انچه كه در نزد محقّقين از شيعۀ اماميّه انار اللّه برهانهم بصحّت و قطع پيوسته اينستكه سلسلۀ جليله محمّد و ال محمّد صلوات اللّه عليهم اجمعين ايت كبراى الهيّه

ص: 84

و اسماء حسناى الهيّه اند

و واسطه عظمى هستند در ميان خدا و ساير مخلوقات و انچه غير ايشانست از ممكنات همه اشعّه انوار لامعه ايشانند و ايشان مدبّرين عالم وجودند باللّه و بامر اللّه تعالى ايشانند اسماء حسناى الهيّه و اسم عظيم اعظم اعظم اعزّ اجلّ اكرم خدا كه واسطه و سبب ايجاد جمله ممكناتند و كسب فيض از مبدء فيّاض مطلق ميكنند و بماسواى خود افاضه مينمايند ايشانند برزخ بين وجوب و امكان روزى خواران بسبب وجود ايشان روزى ميخورند و زمين و اسمان بطفيل وجود ايشان برپا و ثابت است و الحمد للّه الّذى هدانا لهذا و ما كنّا لنهتدى لو لا ان هدانا اللّه

حافظ

بارها گفته ام و بار ديگر ميگويم *** كه من دلشده اينره نه بخود ميپويم

در پس اينه طوطى صفتم داشته اند *** انچه استاد ازل گفت بگو ميگويم

كَأَيِّنْ مِنْ آيَةٍ فِي اَلسَّمٰاوٰاتِ وَ اَلْأَرْضِ يَمُرُّونَ عَلَيْهٰا وَ هُمْ عَنْهٰا مُعْرِضُونَ

بازگشت بمطلب بدانكه معصوم عليه السّلام بعد از ذكر كلمه عظيم كه در فقره اولاى از دعاى شريف ذكر شده چهار صفت ديگر براى ان اسميكه واسط بين سائل و مسئولست بيان فرموده بقول مبارك خود

اسم اعظم هفتاد و سه حرفست

پوشيده نماناد كه توصيف اسم شريف بعد از وصف عظمت با عظميّت براى ترقى است قيد عظيم نظر بذات اسم است كه ذاتا داراى عظمت است و باعظميت نظر بغير است و كسى اندازه و حدّ اين عظمت و زيادتى را جز خداى نداند نظر باحاطه او بر تمام ماسواى خود و در ذكر عظيم نوع دلالتى است بر اينكه از براى حروف و اسماء اثار غريبه و صفات عجيبه ايست از جهت ترتّب خواصّ بران و در ذكر اعظم اشعار باينست كه توسل باسم اعظم مجملا مؤثر در اجابت است هرچند بعينه ان اسم شناخته نشود

و از حضرت امام محمّد باقر عليه السّلام روايت شده كه اسم اللّه اعظم هفتاد و سه حرف است نزد اصف بن برخيا يكحرف از ان بوده كه بخواندن ان پيش از چشم برهم زدن تخت بلقيس ملكه شهر سبا را با مسافت بسيارى كه از انشهر تا شهر شام بود حاضر كرد و نزد ما هفتاد و دو حرف از ان است و يكحرف ان مخصوص بخدا است لا غير

و از حضرت صادق ع روايت شده كه حضرت عيسى على نبيّنا و اله و عليه السّلام دو حرف از ان را ميدانست و حضرت موسى ع چهار حرف و حضرت ابراهيم ع هشت حرف و نوح ع سيزده حرف و ادم ابو البشر ع بيست و پنج حرف از انرا دانسته و خداوند متعال هفتاد و دو حرف انرا بحضرت خاتم الانبياء صلى الله عليه و اله

ص: 86

وجوهيكه اسم اعظم را اعظم گفته اند

عطا فرمود و نيز در حديث است كه از انحضرت انتقال بائمه عليهم السلام يافت و اسم اعظم را اعظم گفتند براى دلالت ان بر هويّت مخصوصه و گفته شد براى كثرت معانى و عموم احاطه ان و جامعيت اوست بر ساير اسماء و محيطيّت ان بر انها باين اعتبار باعظم تعبير شده و بهر تقدير عظمت و بزرگى در ان ظاهر است و ديگر انكه باين اعتبار اعظمش گفتند كه يافتن ان در ميان اسماء اللّه توقف دارد بر اينكه حقيقت ان شناخته شود پس بنابراين كسى متمكن بر شناختن ان نيست مگر نبىّ يا ولىّ و غير ايشان اگر كسى خواست بشناسد موقوفست برايتان شرط عظيمى كه ان رياضت و مجاهده كامل است از طريق شرع - و وجوه ديگرى نيز از براى ان گفته شده كه مقام اقتضاء اطاله انرا ندارد

و گفته شده كه اعظمش گفتند براى حصول سعۀ عظيمه براى داعى بان كه ان اجابت كامل است - و اعظم بمعنى عظيم است زيرا كه اسماء الله بعضى از انها اعظم از بعض ديگر نيست زيرا كه همه انها عظيم اند - و نيز گفته اند كه هركدام از اسماء الله اكثر تعظيما است پس عظمت ان اكثر است

و تكرار لفظ اعظم در دعاى شريف بعد از ذكر عظيم يكى راجع بصفات ان است و ديگرى راجع باثار ان

و امّا طريقه شناختن اسم اعظم

ص: 87

طرق تحصيل اسم اعظم

بدانكه شناختن اسم اعظم بچند طريق حاصل ميشود اوّل بر سبيل تقليد از نبىّ يا ولىّ يا ملك دوّم باينكه در خواب باو تعليم دهند سوّم بفعل و بحث و نظر چهارم از طريق مواظبت در عبادت و اجتهاد و كوشش در ان و پيراسته شدن بتقوى و پرهيزكارى چنانچه خدايتعالى ميفرمايد اِتَّقُوا اَللّٰهَ وَ يُعَلِّمُكُمُ اَللّٰهُ و بسيارى از بزرگان در اثر رياضت و مجاهده بران راه يافته اند

انتباه و ايضاح

دانسته باد كه تا كسى داخل در زمرۀ اولياء خدا نشود و بروش انبياء سلوك نكند و تحصيل تقواى قلب نكند و نفس خود را تكميل ننمايد و ارادۀ خود را قوى نگرداند و اتّصال بمبادى عاليه پيدا نكند و هواى خود را تابع امر خدا قرار ندهد و در تحصيل رضاى خدا برنيايد و ذلّت با حق را بر عزّت در باطل اختيار نكند باسم اعظم الهى اشنا نخواهد شد شعر

گر انگشت سليمانى نباشد *** چه خاصيت دهد نقش نگينى

و اگر پست فطرت دنى همت بلعم سيرت كوتاه دست كوردل منحرف از طريق حقى بر سبيل ندرت بان نايل شود جز هلاكت و خسران فائده از ان نخواهد برد و امّا كسى كه متصف بصفات الله و متخلق باخلاق الله و متادب باداب اللّه و متشبه بروحانيّين و داراى قوّۀ متين و منخلع از لوازم حيوانيّه و متّصل بمبادى

ص: 88

درك اسم اعظم از راه بحث و نظر

ملكوتيه شد خدا را بهر اسمى و لغتى بخواند با موافقت بين او و مطلوبش برابطه معنويّه مانند لفظ اللّه بعربى يا رام بهندى يا ماريا بزبان قوم نوح و يا ربّان اريائى و يا تارى بزبان تركى و يا يزدان بعجمى مطلوب او قطعا حاصل خواهد شد و اگر اينطور نباشد و مانند اين بنده شرمنده گناهكار مملوّ از هوا و هوس باشد ترتيب اثرى كه موجب تسكين خاطر او باشد بر ذكرش و دعايش داده نخواهد شد للمؤلّف الفقير

خسروا گوشه چشمى بمن بيسروپا كن *** سوى دلسوختگان يكنظر از بهر خدا كن

نفس نگذاردم ايشه كه باخلاص بكوشم *** همّتى جان مرا از ستم نفس رها كن

حل نشد مشكل دل در اثر نفس پرستى *** حلّ آنرا تو حوالت بكف عقده گشا كن

كرده ام گم ره وصل تو من ايكعبه مقصود *** رحمى اين خسته گم گشته بخود راهنما كن

اخر اى ابر سخا اب زن اين نار هوايم *** تن خاكى مرا خاك در اهل وفا كن

از غم هجر تو خون شد دل و از ديده برونشد *** اخر ايشاه ز رأفت نظرى سوى گدا كن

بدانكه از براى كسى كه بخواهد از راه فعل و بحث و نظر بشناسد اسم اعظم را اقوالى چند ذكر كرده ميشود كه انحصار بيك كتاب نداشته باشد بلكه در غالب كتب معدّه ذكر ان شده و در مصنفات معتبره موجود است اوّل انكه اسم اعظم اللّه است زيرا كه مشهورترين از ساير اسماء الله و اعلى محلاّ و احلّ ذكرا و مقدّم

ص: 89

بيان اقوال در اسم اعظم

بر همه اسماء است و در قرآن مجيد بيشتر از همه ذكر شده و كلمه اخلاص و شهادت بان مخصوص است و اين قول بسيار نزديك بصحت است

كاشفى در كتاب خزائن القرآن از شمس المعارف نقل كرده چنانچه بعد از ديدن انچه نقل كرده مؤلف فقير مراجعه بشمس المعارف نمودم كه گفته است نزد اكثر از علماء و ارباب تحقيق اسم اعظم كلمه اللّه است و دلائلى بر اسم اعظم بودن ان بيان كرده از جمله اينكه اين اسم را خصوصيتى است كه در ساير اسماء نيست و ان اينست كه هر حرفى را از وى اسقاط كنى انچه باقى ماند صفتى از صفات حق باشد مثلا چون همزه را از ان اسقاط كنى للّه بماند و ان از جمله صفات خدا است كه للّه ما فى السموات و الارض و اگر لام اوّل را از ان حذف كنى له بماند له ملك السموات و الارض و اگر لام ثانى را بيندازى نيز هو بماند كه واو ان از اشباع ها حاصل شود و ان نيز از صفات الهى است قُلْ هُوَ اَللّٰهُ أَحَدٌ و نزديكست كه بر اسم اعظم بودن اينكلمه اجماع منعقد شود و از رازى در لوامع البينات قريب بهمين نقل شده و صاحب درّ النظيم گفته اعاظم علماء برانند كه اسم اعظم كلمۀ اللّه است و گفته است كه بعضى از علماء در وقت دعاء و قسم ياد كردن باسم اللّه دو طريق اختيار كرده اند جمعى يا اللّه ميگويند بطريق نداء بعدد حروف مكتوبه ان كه شصت و شش باشد بدون حرف ندا و هفتاد و هفت با حرف ندا يا بعدد حروف

ص: 90

نزد كثيرى اللّه اسم اعظم است

مبسوطه ان كه دويست و پنجاه و نه است بى حرف نداء و سيصد و هشتاد و يك است با حرف نداء و بعضى اللّه اللّه ميگويند بى حرف نداء بهمان عدد كه گذشت

و بر اين دو نوع ذكر گفتن اثار و خواص كليّۀ مرتب ميشود و بعضى از ائمه گفته اند كه هركه مرتكب شود مجاهده و رياضت را و خلاص يابد از كشاكش غضب و شهوت و ساير اخلاق ذميمه و اوصاف رديّه و در مكان خالى نشيند و طريق حواس را بر خود مسدود گرداند و سمع و بصر باطن را مفتوح سازد و بر سبيل دوام اللّه اللّه گويد بدل نه بزبان تا وقتيكه چنان شود كه از تاثير اين اسم نه از خود خبر داشته باشد و نه از غير خود و جز انديشه اللّه چيزى بر دل وى نگذرد در اينمقام چون بشرايط عمل چنانچه بايد و شايد قيام نمايد نورى بى نهايت بر دل وى تجلّى كند و چنان مستولى شود كه از دل وى پرتوى بر روزنهاى حواس ظاهره وى تابد و در هر حاسه قوتى ديگر پديد ايد و نورى در حسّ بصرش بيفزايد كه انچه در خواب ميديد از غرائب و عجائب عالم مثال در بيدارى نيز مشاهده نمايد و ارواح انبياء و ملائكه و صور جميله لطيفه بر او ظاهر شوند و ملكوت اسمانها و زمين بر وى اشگار شود و چيزهائى مشاهده كند كه هيچ گوشى نشنيده باشد و هيچ ديده نديده و بر دل هيچ بشرى خطور نكرده باشد

و از بعضى اكابر دين منقول است كه طالبى صادق را فرمودم ميخواهم بياموزم تو را چيزى مفيد بغايت كه مداومت بر ان تو را بدرجه رساند كه فوق ان متصور نباشد انطالب

ص: 91

ايات محتويۀ اسم اعظم

اقبال تمام نمود ان بزرگ فرمود كه دايم اللّه اللّه اللّه ميگوئى چنانكه در يكنفس كمتر از سه مرتبه نگوئى و بايد كه همزۀ اللّه را اظهار كنى و غير از اين لفظى بر زبان نرانى و با كسى سخن نگوئى نه بضرورت و نه بغير ضرورت تا هفت روز بگذرد و در اين ايام روزه باشى و باندكى از طعام حلال افطار نمائى و شب انمقدار كه توانى بيدار باشى چون هفت روز بر اينمنوال بگذرد ظاهر شود بر تو عجائب روى زمين پس هفت روز ديگر همين كيفيت بر اين ذكر مداومت نمائى با شرايطش تا ظاهر شود بر تو عجايب اسمانها پس هفت روز ديگر بهمين طريق مشغول باشى تا ظاهر شود بر تو عجائب ملكوت اعلى و چون اربعين تو بر اينوجه تمام شود تو را كرامات عاليه و مقامات رفيعه موهبت فرمايد و در مملكت وجود قوت تصرف و تاثير دهد.

و بعضى از اكابر در شرح اسماء حسنى فرموده اند كه هركه هر روز هزار بار اين اسم بزرگوار را از سر حضور و اگاهى بر زبان راند صاحب يقين گردد و از ارباب تمكين شود (انتهى كلام صاحب حرز الامان فى خزائن القرأن)

دوّم در نود و نه نام اسماء الحسنى است قطعا سوّم در بسم اللّه الرّحمن الرّحيم چهارم در سوره مباركه حمد پنجم در سورۀ بقره در اية الكرسى است ششم اول سورۀ ال عمران اَللّٰهُ لاٰ إِلٰهَ إِلاّٰ هُوَ اَلْحَيُّ اَلْقَيُّومُ هفتم نيز در همان سوره در ايه قُلِ اَللّٰهُمَّ مٰالِكَ اَلْمُلْكِ هشتم در سوره مباركه طه عَنَتِ

ص: 92

اسم اعظم در فواتح السّور

اَلْوُجُوهُ لِلْحَيِّ اَلْقَيُّومِ وَ قَدْ خٰابَ مَنْ حَمَلَ ظُلْماً 9 در ايات اول سوره حديد تا عَلِيمٌ بِذٰاتِ اَلصُّدُورِ 10 در سورۀ مباركه يس 11 در سه ايه اخر سوره حشر از لَوْ أَنْزَلْنٰا هٰذَا اَلْقُرْآنَ تا اخر سوره 12 در سوره مباركه قدر 13 در سوره مباركه قُلْ هُوَ اَللّٰهُ در قرأن در موارد عديده قطعا اسم اعظم موجود است 14 در فواتح السّور و عدد ان با مكررات هشتاد و دو است باين كيفيت

ا ل م ا ل م ا ل ل ه ا ل م ص ا ل ر ا ل ر ا ل ر ا ل م ر ا ل ر ا ل ر ك ه ى ع ص ط ه ط س م ط س ط س م ا ل م ا ل م ا ل م ا ل م ى س ص ح م ح م ح م ع س ق ح م ح م ح م ح م ق ن

ان شاء الله تعالى تا اندازه كه استعداد نگارنده و درخور اينوجيزه است بعد از اين شرح داده خواهد شد

15 گفته شده كه اللّه و رحمن اسم اعظم است 16 يا حىّ يا قيوم است كه بعبرانى اهيّا شراهيا گفته ميشود 17 در مجمع البيان يا ذا الجلال و الاكرام را با دو قول سابق

ص: 93

ايات و ادعيّۀ كه اسم اعظم در آنها است

دانسته 18 نيز در مجمع اللّه و الحىّ و القيوم را دانسته 19 يا بديع السموات و الارض يا ذا الجلال و الاكرام است 20 از محمّد بخارى در كتاب تبديل نقلشده كه اسم اعظم بنا بروايت مرويه از رسولخدا ص در ايه وَ إِلٰهُكُمْ إِلٰهٌ وٰاحِدٌ لاٰ إِلٰهَ إِلاّٰ هُوَ اَلرَّحْمٰنُ اَلرَّحِيمُ و در لاٰ إِلٰهَ إِلاّٰ هُوَ اَلْحَيُّ اَلْقَيُّومُ است 21 لاٰ إِلٰهَ إِلاّٰ هُوَ اَلرَّحْمٰنُ اَلرَّحِيمُ است 22 كلمه ربّ و ربّنا است 23 لاٰ إِلٰهَ إِلاّٰ أَنْتَ سُبْحٰانَكَ إِنِّي كُنْتُ مِنَ اَلظّٰالِمِينَ است 24 در ايندعا است يا من هو هكذا اسئلك بحق هذه الاسماء ان تصلى على محمد و ال محمد چون خوانده شود و طلب حاجت شود براورده خواهد شد 25 يا ارحم الراحمين است 26 أَنْتَ خَيْرُ اَلْوٰارِثِينَ است 27

حَسْبُنَا اَللّٰهُ وَ نِعْمَ اَلْوَكِيلُ 28 القريب 29 الوهّاب 30 الغفّار 31

سَمِيعُ اَلدُّعٰاءِ 32 اَلسَّمِيعُ اَلْعَلِيمُ 33 اَلْوَدُودُ ذُو اَلْعَرْشِ اَلْمَجِيدُ 34 تَوَكَّلْ عَلَى اَلْحَيِّ اَلَّذِي لاٰ يَمُوتُ 35 ميانه دو لفظ جلاله است در سورۀ انعام 36 در سورهاى حواميم است 37 ميانه حواميم و يس 38 در حروف تهجى <حروف الفبا> است 39 المتكبّر است زيرا كه دربردارد عدد اصول جميع حروف نورانيه را كه ان ششصد و نود و سه است 40 روايت شده كه حضرت صادق ع ببعض از اصحاب خود فرمودند ايا اسم اعظم را بتو تعليم ندهم عرض كرد چرا فرمود بخوان سورۀ حمد و توحيد و اية الكرسى و قدر را پس رو بقبله كن و بخواه

ص: 94

نقل كلام برسى ره در اسم اعظم

شايسته است در اينمقام تا اندازه بسط كلام داده شود و از كلمات بزرگان اهل فن نمكى در اين طعام ريخته گردد اگرچه شايد بعضى از خوانندگان كه وارد در اينگونه مطالب نيستند و افق افكارشان در اينگونه موضوعات تاريك است حمل بر خرافات كنند و بر گوشها و چشمهاشان گران ايد ولى البته در اينميانه اشخاص روشنى هم ممكن است علاقه مند باينگونه معانى باشند كه بتوانند استفاده كنند و بى بهره نمانند چه نيكو گفته شده است كه المرء عدوّ لما جهله

و لنعم ما قيل

لو كنت تعلم كلّ ما علم الورى *** طرّا لكنت صديق كلّ العالم

لكن جهلت فصرت محتسب كلّ من *** يهوى بغير هواك ليس بعالم

للمؤلّف الفقير

آنچه را گويند دانايان تو گر دانا بدى *** ميشدى در دوستى ثابت مرا نگوينده را

ليك چون بينى مخالف با هواى خويشتن *** دانش انان شماتت ميكنى داننده را

شيخ حافظ رجب برسى در كتاب مشارق الانوار فصلى در اينباب نوشته كه نقل بمعنى ترجمه عبارت ان را مينگارم

گفته است در سورۀ حمد است اسم اعظم خدا از روى يقين و عدد ايات ان هفت است و هفت عدد كامل است و از عدد كامل حاصل ميشود جذر عشره

ص: 96

كلام حافظ برسى (ره) در اسم اعظم

اَلْمَغْضُوبِ عَلَيْهِمْ وَ لاَ اَلضّٰالِّينَ

26 27 28 29 و عدد سورهائى كه در قران حروف مقطعه دارد 29 است و عدد ايام شهر 29 است الف را از بيست نه حرف گرفته 28 باقى ميماند بعدد منازل قمر بيست هشت بر افلاك و بروج و عناصر و مواليد تقسيم ميشود

افلاك بروج عناصر مواليد مجموع 9 12 4 3 28

بعدد حروف معجمه و عدد حروف فاتحه (324) و اعداد حروف فاتحه (9361) و ساير اعداد ان منقسم بفردانيت ميشود و بان اشاره ميشود و منقسم ميشود باعداد اسم اعظم بر دو قسم ظاهر و باطن پس ظاهر ان

بهشتاد و شش مرتبه تقسيم ميشود و باطن ان پانصد و سه مرتبه است تاويلا و عدد بسايط حروف ان سيصد و چهل و دو و اعداد بسايط حروف ان يكصد و نود و چهار و هجده الف دارد كه فردا دور ميزند با ان و حروف معجم

بيست و هشت است چنانچه ذكر شد و عدد بسايط ان بيست و دو حرفست و عدد حروف مقطعه در قرآن هفتاد و دو حرف است و ان در تحت بسايط حروف اسم العزيز الفتاح است 19 مرتبه و در بسايط ان است اسم اعظم (55) مرتبه و دو اسم باهم شش مرتبه و وقتى مكررات ان حذف شود باقى ميماند چهارده حرف

ص: 98

مدفن محمود دهدار

مجموع (72) پس وقتيكه بگيريم اين حروف را صريح اسم اعظم است و ان سه حرف است و سه عدد دارد باقى ميماند از ان يازده حرف و اين است عدد خفىّ و سرّ مخفى ا ر ح م ن ك س ه ص ق ط مجموع (75) و اين حروف از حيث عدد و انحروف از حيث مادّه اسم اعظم است

و بدانكه كلاّ حروف اسم اعظم اكبر با مكررات هفتاد و دو است و انها اينست هكذا ا ل م ا ل ل ه ا ل م ص ا ل ر ا ل م ا ل م ا ل ر ح م م ل ك ا ل م ك ه ر ع ا ع س ق ا ى ا ء ا ل ه ا ل م ا ل م ل ر ح م ص ط س ط ه ع ل ى ا ل ر ا ن ر ص ن و اعداد اين حروف (2645) است و اينست حروف اسم اعظم و اعداد ان و تاليف ان با نبىّ و امام است كه هر زمانى ميخواهد خدا را باين نام ميخواند

نيز در اينموضوع

اشعارى از محمود دهدار صاحب كتاب مفاتيح المغاليق و مفتاح الاستخراج و رساله در نقطه و شرح خطبة البيان كه در قرن نهم هجرى و در اين فن از اساتيد شيخ بهائى ره بوده و در علم حروف و جفر و استخراج يد طولائى داشته و در شيراز بوده و دفن او هم در همان جا است در قبرستان معروف نزديك مقبره شاه داعى الله و ظاهرا بنابرانچه تاريخ وفات او را بر سنگ

ص: 100

اشعار دهدار در اسم اعظم

لوح نقش ديدم سنه نهصد بالا بود و فعلا ترديد دارم بواسطه بعد عهد كه سى يا هفتاد بوده نسبت داده شده و در كتاب جواهر الاسرار او ثبت است در موضوع شناختن اسم اعظم چنين گفته و بعضى اين اشعار را نسبت بشيخ بهائى ره داده اند ولى طاهر انست كه از شيخ نيست

اشعار اينها است

گنج اسرار الهى حرف است *** گوهر مخزن شاهى حرفست

اثرش نامتناهى بدوام *** منتفع زو چه خواص و چه عوام

بس اثرها است در اينعالم خاك *** گر كنند اهل معانى ادراك

الف و يكنام كه دارد دادار *** هر يكى فائدۀ مرا در كار

داشت ز انجمله يكى پيغمبر *** پدر مادر موسى از بر

مادر حضرت موسى چون زاد *** پدر ان نام بدختر بنهاد

ليك ميداشت نهان از همه كس *** پدرش بود از ان واقف و بس

تا ز تقدير خداوند جهان *** يافت عمران شرف وصلت ان

گفت يا رب بصفات اين اسم *** بحق حرمت ذات اين اسم

كه مرا ده پسرى بامقدار *** صاحب معرفت و علم و وقار

نبى مرسل خود ساز او را *** در همه باب تو بنواز او را

داد او را پسرى رب جليل *** كه زد او جامۀ فرعون بنيل

ص: 101

شرح اشعار از مؤلّف فقير

ايعيانى چو تو اين كشف كنوز *** كردى و يافتى اينقدر رموز

بيش از اين كاشف اينراز مباش *** دم مزن ديگر و غمّاز مباش

بايد ارباب طلب را زين فن *** چون بيابد بطريق روشن

بر عيانى ز سر صدق و صفا *** بكند از سر اخلاص دعا

در بيان انچه محتاج ببيان است در شرح و توضيح اشعار

بدانكه در صريح بعض از اين اشعار فرموده كه اين اسم مبارك عددش با عدد سورهاى قرأنى مطابق است يعنى عدد ان صد و چهارده است اينعبارت البته ساده نيست و كلام ناظم هم خارج از حقيقت نيست لكن مراد ناظم از تطابق اين اسم با عدد سوره ها وقتى حاصل ميشود كه اسم را تكسير كنيم تا بزمام برسد باين كيفيت كه نموده ميشود چنانچه مشروط كردن بدانش بقول او كه گفته اگر ميدانى اشاره بهمين معنى است مثلا

ه ا و او و و ه ا ا و و و ا ه ا ا و ه و ا ا ا و و ه ه ا و ا و جمع

و نيز تصريح فرموده كه عدد لفظى ان از روى حساب جمل نوزده است ان نيز صحيح است هكذا ه ا و ا و جمع و چون مكررات ان طرح شود و بنظيره

ص: 106

در بيان استخراج اسم اعظم

حرف وسط و از ميم حرف وسط انست كه منصوب و مقلوب هردو نداى قريب و بعيد است و اشاره بذات ميكند كه در عدد يازده و چون ترقّى يافت فى ميشود و صداى بينه الف ميدهد كه ان ل ف و روح ان ق ى

است كه چون بنظيره ابجدى برند ه خ و بلامرتبه ه و حاصل شود و چون روح ان ترقى كند ع ل ى صورت گيرد

لمؤلّفه

ز اخر حىّ و اوّل قيّوم *** اسم اعظم تو را شود معلوم

اخر حىّ اگر شود ملفوظ *** نشوى از تجلّيش محروم

اوّل و دوّم دوم را نيز *** بنگر تا شود تو را مفهوم

اخر اوّل ار بلفظ ايد *** دان چو حرفين اخر قيّوم

وسط قاف و حرف اخر يا *** ره نمايد بغامضات علوم

و امّا كلام دهدار راجع باخر سوره طور تجلى اسم اعظم از ميم است در ميان دو ميم چنانچه از اشعار او است

گر هست تو را در طلب راز نياز *** در لجّه ميم درفكن زورق راز

وا نگاه سياحت چو عيانى ميكن *** تاره بحقيقت برى از روى نياز

تلويح فيه توضيح بدانكه قواعد و رموز اهل اين فن در شناختن

ص: 110

كلام دهدار در اسم اعظم

بدين كيفيت كه علماء فن حروف وضع كرده اند

مثلا محمّد مركّب از چهار حرف است م ح م د حرف اول و سيّم را بايد طرح نمود زيرا كه نارى است و حرف دوم تبديل بحرف مائى ف حاصل شود و حرف چهارم تبديل بحرف مائى نيز ج حاصل ميشود پس دو حرف حاصل را بهمديگر ملحق ميكنيم و ترفيع مينمائيم و هكذا تا مقصد حاصل شود بدانكه موضوع جفر جامع اظهار اين فن است چنانچه محمود دهدار در سرّ حروف در كتاب خود كه مسمّا است بسجنجل الاسماء اشاره باينمعنى كرده در انجا كه ميگويد

از سه و هشتاد چو گويند حرف *** خواسته باشند يك اسم شگرف

من ز نظيرات روم زين رموز *** تا كند ان قاعده كشف رموز

ص: 112

و امّا اسم اعظم كتبى

عبارت است از اسميكه تاثير ان قائم است بوجود كتبى ان چه بنحو زبر باشد يا بيّنه يا تركيب حروفى متعارف يا تركيب اعدادى بروش وضع و محاذات مخصوص و وفقيات مثل طلسمات و از همين بابست انچه وارد شده در بعض از حرزها مثل حرز حضرت امير و حضرت جواد عليهما السّلام و امثال انها كه همراه نگاه داشتن ان تاثيرات غريبه دارد و مثل همين دعاى شريف سمات كه در مقام شرح انم و از اينباب است شكل معروف محكى از امير المؤمنين عليه السّلام كه در شمس المعارف و غيره نقل شده از انحضرت و ان شكل بدين نحو است

ص: 113

اشعار منسوبه بعلى ع در اسم اعظم كتبي

زيادات مكرر شده طريق ديگر طريق ديگر و شرح منسوب بحضرت ع اينست

ثلاث عصى صففت بعد خاتم *** على رأسها مثل النسان المقوّم

و ميم طميس ابتر ثم سلّم *** الى كلّ مامول و ليس تسلم

و اربعة مثل الاصابع صفّفت *** تشير الى خيرات من غير معصم

و هاء شقيق ثم واو مقوّس *** عليها اذا يبدو كانبوب محجم

فيا حامل الاسم الذى ليس مثله *** فوق به كل المكاره تسلم

فذلك اسم اللّه جلّ ثنائه *** الى كل مخلوق فصيح و اعجم

در ترجمه ان بفارسى گفته شده

اوّلى خاتمى همى بايد *** كه بود پنج گوشه ان خاتم

ليك شرط نوشتنش انست *** كه نراند بران دوباره قلم

بنويسد عقيب ان سه الف *** كه صد و يازده بود برقم

بر سر هرسه چون سنان مدتى *** بكشد انچنان كه نبود خم

بعد از ان ميم بيد مى باشد *** كه بود كور و چشم او برهم

پس بود نردبان سه پايه *** كه نباشد از ان زياد و نه كم

ص: 114

حكايت لطيفه در اسم اعظم

مرحوم حجّة الاسلام شيخ محمد تقى اصفهانى (معروف به اقا نجفى ره) در كتاب مفتاح السعادة كه از مؤلفات ايشانست اينحكايت را نقل كرده كه وبا و طاعون عظيمى در كوه و بصره ظاهر شد در زمان حضرت امير المؤمنين عليه السّلام بقسميكه غالب خانه هاى اين دو شهر و اطراف انها خالى ماند و بنحوى شد كه بجهة دفن نكردن مردگان و زيادتى ايشان وحوش و طيور اموات را طعمه خود مينمودند و ايا اين واقعه مدهشه در زمان خلافت امير المؤمنين عليه السلام بوده در

ص: 115

حكايت ابو المنذر

كوفه يا قبلا بوده بطور وضوح معلوم نيست در بعض از تواريخ ذكر شده كه در زمان خلافت عمر بن الخطاب طاعون عظيمى رخ داده اجمالا شخصى از بزرگان كوفه كه ابو المنذر ناميده ميشد خدمت حضرت امير المؤمنين ع از اينحادثه فجيعه شكايت كرد و گفت بخدا قسم بتنگ امديم و وامانده و خسته شديم از دفن اموات و تشييع جنائز و شكى نيست كه تو برادر رسول خدائى و وارث علم او چه ميشود هرگاه بما ترحّم فرمائيد و دعائى بياموزيد كه ببركت ان اين بلا از مسلمانان تخفيف يابد انحضرت فرمودند كه دعاى بسيار از حضرت رسول صلى اللّه عليه و اله وارد شده براى دفع اين نوع بلاها چرا اقدام نميكنيد و مداومت نمينمائيد ابو المنذر عرض كرد و اللّه يا امير المؤمنين ميخوانيم در عقب هر نماز و هر وقت از اوقات استجابت در ان نميبينيم و اثر نميكند پس انحضرت فرمود انّا للّه و انّا اليه راجعون ايا استهزاء بدعا ميكنيد يا از تكدّر نيّات ايشان است عرضكرد بلكه از تكدّر نيّات ايشان است پس حضرت قدرى سر مبارك خود را بزير انداخت بعد سر بلند كرد و فرمود اى ابا المنذر ما را محزون نمودى بسبب مقطوع بودن اسباب در مرگ اطفال و صغار و از من سؤال نمودى اسم اعظم الهى را سزاوار نيست ظاهر نمودن براى جهّال پس تو را تعليم ميكنم بشرط اخفاء ان پس انجناب قواعد را بحسب نظم براى او بيان كرد با بعضى از خواص ان مؤلّف فقير گويد ناقل اينحكايت اشعار را در كتاب خود ننوشته بود ولى

ص: 116

اشعار امير المؤمنين ع

نگارنده از كتاب ديگرى نسخه انرا بدست اوردم و بيادگار در اينكتاب نوشتم

قال عليه السّلام

احمد اللّه و اثنى شكره *** فهو مولى زائد من شكره

عبد مولاه علّى قد غدا *** قارعا بالذّل باب المغفرة

يا ابا المنذر صن قولا بدا *** من معان قد غدت مبتكرة

كلّما تنظر قد سطّرته *** لك فاتبعه بنقل المسطرة

و احذر التّغيير عن اوضاعه *** و استعذ باللّه ممّن غيّره

ضع خطوطا اربعا فى اربع *** و ثلاثا كفروع الشّجرة

حازها من حولها دآئرة *** شبه ترس حائط قد دوّره

وضع الاسما حروفا قطّعت *** فى جهات الكلّ يا ذا التبصرة

و كذا الاية فاكتبها معا *** تلى الاسماء قولا تذكره

ثم ضع احرف عجم عدّها *** سبعة و اثنان يتلو عشرة

كلّ حرف خلق اللّه له *** ملكا من الكرام البررة

خطّ ذاك الحرف فى جبهتها *** جلّ صنع اللّه فيما سطره

فهم لا شك خزان اللظى *** ثق بقولى و ارو عنّى خبره

بانقياد قد اطاعوا ربّهم *** ثمّ لا يعصوه فيما امره

ص: 117

طلسم جنّة الاسماء

لسقى الرضوان روضا قد حوى *** اعظم المختار حتى تغمره

فهو لا ينفكّ عنه الدّهر بل *** كلّما فاض عليه كرّره

در مفتاح السّعادة كه در جمله از ان اشعار است كه براى مرض طاعون دائره بكشد و در اوّل ان حروف معجمه را ثبت نمايد و در تحت ان بسم اللّه را كه نوزده حرف است بعدد حروف اوّل و در تحت ان اسماء صفات را كه فرد و حىّ و و حكم و عدل و قدّوس بوده باشند كه عدد حروف انها نيز نوزده است بحروف مقطعه ثبت نمايد و در تحت همه سَيَجْعَلُ اَللّٰهُ بَعْدَ عُسْرٍ يُسْراً را بحروف مقطعه ثبت كند و انرا

ص: 119

خواصّ جنّة الاسماء

شسته اب انرا بخورد و ثفل انرا در چاهى متروك و مهجور اندازد كه اب ثفل بيرون نيايد و نيز فرمودند كه براى مرضاى مسلمانان شفا است از براى هر دردى و المى بنويسى اسم انمرض را بزبان يا بقلب بگذران كه در سه روز شفا يابد و از جهة دفع گريه اطفال و مصروع بنويس و بشوى و بخور و بياويز بر سر مجنون و صاحب تب و از براى هر دردى چون مريض مغسول انرا بياشامد ثقل انرا در چاه كهنه اندازد و از براى دفع دزد و قطاع الطريق و جميع مطالب خوبست بايد با مشك و زعفران نوشت و بخور عود و صندل سفيد و حسن لبان و كندر دهد و اية الكرسى و نوزده اسم مبارك را كه در دور دائره ثبت است بنويسد و در پشت دائره مربعى بكشد و در خانه اوّل (487) گذارد برفتار نظم طبيعى تا باخر دو دو كم كند و بر دور ان دائره كشد و چهار قل را بر چهار طرف مربع بنويسد و در ميان اياتيكه بجهة هريك از مطالب استخراج ميكند بنويسد

در اسم اعظم كونى

در دنيا زندگى ميكند ولى دلش تعلق دارد بمحلّ اعلى پس هرگاه دعاكننده بچنين كسى متوسل شود و خدا را باسم او بخواند بمقصود خود ميرسد و بداند كه خدا را به اسم اعظم او خوانده و از دريكه خدا امر فرموده است وارد شده و اين نحو از انسان نيست مگر كسيكه داراى مقام ولايت كليّه باشد و ان سلسله فخيمه محمّد و ال محمّد صلوات اللّه عليهم اجمعين اند از اينجا است كه توبه ادم ابو البشر قبول نشد مگر وقتيكه خدا را خواند بوسيله نامهاى ايشان و هيچ پيغمبرى مبتلا نشد مگر انكه متوسّل بايشان شد تا از ان بلا نجات يافت پس ايشانند اسماء حسناى الهيّه و اسم اعظم و صراط اقوم و كلمات تامّات خدا كه اگر كسى خدا را بنام ايشان خواند دعايش مستجاب ميشود و ايشانند اسم مكنون مخزون الهيّۀ كه در عالم نورانيت خدا انها را از حيث حروف غيرمصوّت و از حيث لفظ غيرمنطق و از حيث شخص غيرمجسّد و از حيث تشبيه غيرموصوف و از حيث لون غيرمصبوغ خلق فرمود بنحويكه منفىّ بود از او اقطار و دور بود از او حدود و محجوب بود از او حسّ هر متوهّمى و با غيرمستور بودن مستتر بود و انرا كلمه تامّه خود قرار داد چنانچه حديث شريف مرويّه در كافى شريف و توحيد صدوق از حضرت صادق ع كه فرموده انّ اللّه تبارك و تعالى خلق اسما بالحروف غيرمصوّت و باللفظ غيرمنطق و بالشخص غيرمجسّد و بالتشبيه غيرموصوف و باللون غيرمصبوغ منفىّ عنه

ص: 121

در پيرامون حديث شريف

الاقطار مبعّد عنه الحدود محجوب عنه حسّ كلّ متوهّم مستتر غيرمستور فجعله كلمة تامه تا اخر حديث شريف شايد اشاره بايشان باشد زيرا كه اين كلمات قدسى سمات صريح است در اينكه اسماء حسناى الهيّه از مقوله حروف و اصوات نيستند بلكه حقايق نوريّه الهيّه و جلوات مقدّسه ربّانيه اند و كشف ارباب شهود نيز در خصوص تعيين حضرت اسماء مطابق است با انچه از اصحاب عصمت عليهم صلوات اللّه رسيده و بايد دانست كه الفاظ مركّبه از حروف و اصوات اسماء حقيقيّه نيستند بلكه اسماء اسماءاند و مراد از اسماء حقيقيّه بنابر انچه از كلمات و ادعيه صادره از اهل البيت عليهم السّلام استنباط ميشود از قبيل و اسئلك باسمك الذى خلقت به العرش و بالاسم الذى خلقت به الكرسى و بالاسماء التى تجليت بها للكليم على الجبل العظيم اين قسم عبارات و كلمات چنانچه در همين دعاى شريف سمات هم كه درصدد شرح انم شكّى نيست كه اراده از اين اسم كه مقسم به و سبب افاضه جود و وسيله اعطاء وجود است نيست الاّ معارفى حقيقيّه مجرّده ملكوتيه و انوار قدسيّه لاهوتيه نه الفاظ و حروفيكه مجعول و مخلوق متكلم است، و هرچند كه اينحديث شريف از متشابهاتست در نزد غيراهلش و جماعتى از اجلاء علماء فرقه ناجيه در مقام شرح ان برامده اند و كلّ بحسبه بسط كلام در اينمقام داده اين شرمنده را در اينمقام نيز مجال كلام است گرچه گويند

ص: 122

توجيه مؤلّف در شرح حديث

ايمگس عرصه سيمرغ نه جولانگه تست *** عرض خود ميبرى و زحمت ما ميدارى

مخفى نماند كه اينحديث شريف مروى از توحيد و كافى شريف مينمايد كه در بيان حقايق نورانيّه و شئون ولايتى و مقامات شريفه محمّد و ال محمّد صلوات اللّه عليهم اجمعين وارد شده بحكم تواتر معنويّه از من حيث المجموع اخبار و احاديث وارده در فضائل و شئون ايشان و الهامات غيبيّه و عنايات لا ريبيّه و كاين من اية فى السّموات و الارض يمرّون عليها و هم عنها معرضون

غيرمصوّت نبودن اين اسم مبارك بعلّت انستكه ايجاد صوت در اثر اصطكاك هوا است و خلقت ان اسم مقدّم بر خلقت هوا بوده و غيرمنطق بودن ان در لفظ بعلت ان است كه لافظ و ناطقى قبل از خلقت يا اوان خلقت ان وجود نداشته و غيرمجسّد بودن ان براى ان است كه خلقت ان بدون مادّه و تركيب بوده و غيرموصوف بودن ان به تشبيه براى جهت محيطيت انست بر ساير ممكنات ماسواى خود محاطيكه درك محيط بر خود را نميتواند بكند چگونه ميتواند محيط بر خود را تشبيه كند و غيرمصبوغ بودن او بلونى براى مقام تجرّد او بوده و الوان و اصباغ عارض اجسام كثيفه است و علت نفى اقطار و بعد از حدود ان براى انستكه ايندو از صفات اكوان مكانيّه و زمانيّه است و ان اسم شريف تعالى از زمان است از اينجهت محدود و مقيّد نيست و از حسّ هر متوهّمى محجوب و از انظار خلق مستور است

ص: 123

در اينكه ائمه ع اكمل موجوداتند

ربّ مقيد كه فرد اجلاى مظهريت و مرآتيت را داراست وجود حجت است در هر عصرى اعم از اينكه پيغمبر باشد يا امام كه خداوند متعال انها را از صفوۀ خلق خود بجامعيت و خاتميّت و خلافت اختيار فرموده و محبت بانها را محبّت با خود و اطاعت ايشان را اطاعت خود و رضايت ايشان را رضايت خود و انها را ابواب و سبل و حجج خود بر خلق قرار ده قال اللّه تعالى أَطِيعُوا اَللّٰهَ وَ أَطِيعُوا اَلرَّسُولَ وَ أُولِي اَلْأَمْرِ مِنْكُمْ عدم تكرار لفظ اطيعوا قبل از كلمه اولى الامر كاشف از اتحاد معنوى است كه در بين رسول و اولى الامر است بدليل كريمه مباركه انفسنا هردو يكجانند اندر دو بدن و ربوبيت داراى دو جهت است يكى وجوب و اذ لا مربوب و اين نحو ربوبيت (اختصاص دارد بذات احديّت و ممكن را راهى بان نيست و نميتواند در ان شركت كند هرچند اشرف باشد و از همين بابست فرمايش امير المؤمنين عليه السّلام كه در حضال صدوق ره از انحضرت روايت شده كه فرمود ايّاكم و الغلوّ فينا قولوا انا عبيد مربوبون و قولوا فى فضلنا ما شئتم كنايه از اينكه غلو نكنيد در حق ما ال محمّد (يعنى ما را خدا ندانيد) بلكه بندگان تربيت شده او بخوانيد و بگوئيد در فضيلت ما انچه را ميخواهيد و نيز در بحار از بصائر از كامل تمار از حضرت صادق ع روايت شده كه فرمود اجعلوا لنا ربّا نؤب إليه و قولوا

ص: 126

قوله ع الاعزّ الاجلّ الاكرم

معناى اعزّ

اعزّ بمعناى عزيز است و عزيز بمعناى غالبى استكه معادل نشود با او چيزى و گفته شده كه بمعنى صاحب قدرى است كه مثل او كم باشد و بسيار محتاج باو باشند و بسختى دست رس باو پيدا كنند و چيزيرا كه اطلاق اين سه معنى بر ان نشود عزيز نميگويند و بعضى از عارفين گفته اند كه خداوند متعال در جلال و عظمت و كبريائى خود عزيزى است كه مثل و مانند ندارد و حضرت رسول صلى اللّه عليه و اله از عظمت و رفعت و تقدّم او بر مخلوقات عزيزى است كه مثل و مانند ندارد زيرا كه خلق اوّل است و كسى حقيقت او را نشناسد مگر خدا و ولايت كليّه در سرّ عظمت خود و تصرف او در كائنات عزيزى است كه مانند ندارد زيرا كه حامل سرّ خدا و رسول است كه مانند انها كسى و چيزى نيست و اسم عظيم اعظم خدا را چون كسى حقيقت انرا نميشناسد و مانند ندارد انرا اعزّ بمعناى عزيز گفتن سزاوار است گرچه از پيش گذشت كه اسم اعظم لفظى اسم اسم است و اما اسم اعظم حقيقى حقيقت و نورانيت محمّد و ال محمد صلوات اللّه عليهم اجمعين است

و امّا اجلّ بمعناى جليل است و ان بمعناى عظيم و گفته شده كه جليل كسى را گويند كه متّصف بصفات جلال باشد از غنا و پادشاهى و قدرت و پاكيزه بودن از نقايص و جامع همه اينصفات خداى تعالى است و بعد از او ذوات مقدسه محمّد و ال محمد عليهم السّلام كه اشرف ممكنات و حقيقت اسم اعظم

ص: 128

معناى كريم

الهيّه اند و فرق بين جليل و كبير و عظيم اينست كه جليل اشاره بكمال صفاتست و كبير اشاره بكمال ذات و عظيم اشاره بكمال هردو است و جلال در مقابل كمال استعمال ميشود و امّا اكرم بمعناى كريم است از كرم بمعناى جود و بخشش و كريم كسى است كه عطا و جود او تمام شدن ندارد و جامع انواع خير و شرافت باشد و اين بنحو اطلاق مختص است بذات اقدس احديّت و بمعنى كثير الخير هم اطلاق شده و كسى كه نفع او دائم باشد عرب انرا كريم گويد و نيز گفته شده كه كريم منعمى را گويند كه همه كارهايش نيكى و بخشش كردن باشد و از ان نيكى و بخشش اراده جلب نفع و دفع ضرر نداشته باشد و گفته شده كريم كسى است كه كم را بپذيرد و بسيار عطا كند و بعضى

از عارفين گفته اند كريم كسى است كه هنگام قدرت ببخشد و چون وعده دهد وفا كند و چون عطا كند بيش از اميدوارى طرف عطا كند و باكى نداشته باشد از اينكه چه قدر عطا كند و به كه عطا ميكند و كسى است كه راضى نباشد از غير او بخواهند و كسيكه پناه باو برد او را ضايع نگذارد و او را از وسائل و شفعا بى نياز كند و كسيكه اين صفات در او موجود باشد او است غنىّ مطلق و كريم على الاطلاق و ان خداى يگانه است و بعد از او مظاهر كليّه و اسماء حسناى اويند

تذكره

بدانكه ذكر كردن داعى اين اوصاف را كه تمجيد خداى تعالى است در افتتاح

ص: 129

تمجيد بصفات جمال سزاوار است

دعا مشعر بر انستكه موصوف بانها مبدء حاجات و منتهاى خواهشها است و مهربان است در براوردن حاجات و گفته شده كه حاجت خواننده اگر براى هلاك دشمن است و امثال ان سزاوار است داعى تمجيد كند خدا را بصفات جلال بيشتر از صفات جمال زيرا كه اوقع در قبول است و انصفاتيكه مختصّ بقهر است انرا صفات جلال گويند الاّ اينكه تمجيد بصفات جمال هم سزاوار است در دعاء تا قهر بخواننده برگشت نكند و اگر حاجت طلب فيض و امر مرغوبى است افتتاح بصفات جمال كند بان اسمائيكه مناسب خواهش او است و ان اسمائيكه مختصّ بلطف و رحمت است انرا اسماء جمال گويند اجمالا سزاوار نيست دعا از صفات جمال خالى باشد زيرا كه خدا پاكيزه است و پاكيزه را دوست ميدارد و جمال بمعنى پاكيزه است

نكات بديعيّه

و بركت باز ميشود غوّاص بحار اخبار ال محمّد علاّمه مجلسى اعلى اللّه مقامه در مجلّد هجدهم بحار الانوار در ذيل اين فقره از دعاء و فقره بعد از ان فرموده انچه را كه مضمون ان اينست مخفى نباشد كه انچه در اين دو فقره است از استعارات لطيفه و لطائف بديعه لفظيه و معنويه كفعمى گفته است كه ضمير در به راجع باسم اعظم است و مغالق جمع مغلاق و انچيزيست كه بان در را ميبندند و بمفتاح ميگشايند (يعنى قفل و كليد) و مغلاق را غلق نيز ميگويند - و فتح مغالق در اينجا مجاز است و مراد اينستكه باين اسم گشاده ميشود بستگى ها و عطا كرده ميشود علاقه ها و ان اسم راهى است كه ميرساند انسان را بخواهشهايش و دليلى است كه دلالت ميكند او را بر ارزوهايش و مضايق جمع مضيق است و معناى ان اينستكه اين اسم ميگشايد فرج در مضايق را و ثابت ميدارد قدم را در لغزشگاهها

و در ايندو فقره انواع از بديع است كه مناسبت لفظيّه دارد از مغالق و مضايق و انفتحت و انفرجت و مطابقه و جمع بين دو متضادّ ميان اسمان و زمين و لام علّت در للفتح و للفرج و توشيح و ان اينست كه معنى اوّل كلام دلالت بر اخر ان داشته باشد وقتى تعريف روى شود و ايتلاف لفظ با لفظ براى ملايمت ميان مغالق و ابواب و فتح و انفتاح و ميان مضايق و ابواب و فرج و انفراج و بسط يعنى اينان بلفظ كثير براى معناى قليل زيرا كه ممكن بود بفرمايد هرگاه ترك ميكرد اطناب را مغالق السّماء و لانفتحت بالرّحمة

ص: 131

مستفاد از فقره دعاء

و مضائق الارض لانفرجت بالرّحمة و فوائد در اطناب ظاهر است و تكرار و ان اينستكه تكرار كند كلمه را بلفظ ان و معناى ان براى تاكيد وصف يا مدح و اينجا تكرير ذكر رحمت و ابواب براى تاكيد بحصول رحمت و كشف عذاب و تفريح مضائق و فتح ابوابست و اشاره و ان اينستكه اشاره كند متكلم بمعنيهاى بسيار بكلام كم و در اين دو فقره اشاره كرده است بذكر رحمت سماويّه و ارضيّه بسوى رفع اعمال و نزول ارزاق و اجال و زوال كرب و رسيدن بارزوها و غير اينها از انچه استقصا نميشود و مجاز در ابواب و مغالق و ان انحدار كلام است مثل انحدار اب بنرمى و سبكى و شيرينى لفظ تا اوقع در قلوب باشد و ابداع و ان اينستكه بياورد در يك بيت و يا يكفقره اقسامى از بديع را و دانستى اجتماع اين وجوه را در دو فقره از دعا انتهى مضمون كلامه ره

مخفى نماند كه از اين فقره از دعاى شريف چند مطلب مستفاد ميشود اوّل وجود اسمان دوم اينكه علت افرينش ان اسم عظيم اعظم خداست سوّم انكه اسمان درها دارد چهارم انكه درهاى ان قفلها دارد كه بسته ميشود پنجم انكه ان قفلها كليدها دارد و كليدهاى ان اسم اعظم خداست ششم انكه رحمت از اسمان نازل ميشود هفتم انكه دعا مدخليت دارد براى گشايش درهاى اسمان و نزول رحمت

ص: 132

اطلاقات لفظ سماء

بدانكه مقتضى است در موضوع مطالب هفتگانه مستنبطه از اينفقرۀ دعاى شريف فى الجمله بسط كلام داده شود اوّل انكه تحقيق در موضوع حقيقت سماء در شريعت عادله اسلاميّه موضوعى است شايسته كه از بيان و شرح و بسط در ان ممكن است بسيارى از شبهات اهل شبهه از طبيعيّن و ماديّين و غير ايشان مرتفع گردد و نگارنده در اينموضوع بقدر مقتضى تا اندازۀ كه سزاوار است ذكر ان در اينمقام به تفصيل اجمالى ان ميپردازم اوّلا بايد دانست كه لفظ سماء از الفاظ مشتركه در زبان عرب است و از براى ان اطلاقاتى است ا بر مسكن و ماواى ملائكه اطلاق ميشود ب سقف هر چيز و سقف خانه را عرب سماء ميگويد ج بجهة بالا يعنى انچيزى كه بالاى سر باشد اطلاق ميشود د بمعنى سحاب يعنى ابر نيز اطلاق ميشود ه باران را نيز سماء گفته و ميگويند و اطلاق بر هوا نيز ميشود ن

اطلاق بر فلك ميشود ح اطلاق بر اجرام كواكب نيز ميشود ط اطلاق بر اسمان متداول در زبان شرع ميشود ى اطلاق بر عالم عقول و مجردات نيز شده است بنابر انچه ذكر شد اطلاق لفظ سما بر باران و ابر و فلك و هوا و اجرام كواكب و غيره همه بر وجه حقيقت است و كلمۀ سماء كلّشىء است كه صدق ميكند بر تمام افراد خود از روى حقيقت نهايت اينستكه قصور دانشمندان فلكى و معركه اراء در فهم حقيقت اسمان متداول در لسان اهل شرع از جهة عدم تتبّع ايشان است

ص: 133

تنقيد از تاويل برأى

در كلمات الهيّه و فرمايشات حمله وحى و تنزيل و استبداد بيافته و بافته هاى خود و مستضيئ نشدن از انوار علوم خزّان علم از اينراه تابع حدس و تخمينات خود شده و ندانسته اند انوار شريعت مقدّسه بر ظلمات اراء فرضيّه ايشان مقدم است

و امّا علماء صدر اسلام پيش از اينكه در زمان بنى العبّاس بنشر و توسعۀ هيئت يونانى بطلميوسى بپردازند و هيئت ايشان بين مسلمين شهرت پيدا كند بدون تاويل و تحريف ايات و اخبار و احاديثيكه در اينموضوع از معادن وحى و تنزيل وارد شده بود راجع بتوصيف و تحديد اسمانها و زمين و كيفيّات و كميّات انها بدون تعنت نظر باينكه مخبر صادق خبر داده معتقد بودند امّا وقتيكه هيئت يونانيها در ميان ايشان انتشار و اشتهار يافت و اندك اندك كلمات انها گوش زد ايشان شد و بحرفهاشان متمايل شدند چون يافتند كه اراء ايشان با كتاب و سنت موافق نيست لذا با جرئت شديد تجرى كرده و از در تاويل نصوص وارد شده و ايات قرآنيّه كه مربوط باينموضوعات بود برأى خود تفسير كردند با وجود نهى صريح از شارع در تفسير قرأن برأى كردن و توعيد بعذاب جهنّم و انهائى از ايشان كه رادع دينى و رعب از خدا در دلهاشان بود بعصمت الهيّه از تاويلات فاسده اعراض و بنصوص قرأنيه و احاديث محمّد و ال محمد عليهم السّلام اعتقاد نمودند و از روى تعبّد محض اعتماد باقوال هيويين يونانى ننمودند لكن نتوانستند كه هيئت صحيحى طبق نصوص

ص: 134

در ايات و اخبار و انها را تابع رأى ديگران نمودن

وارده تاسيس و تدوين كنند و يا در مقام نبودند تا در اين دو قرن اخير كه علماء طبيعى اروپائى باكتشافاتى چند در اينباب قدمهاى بلندى برداشتند و بوسيلۀ الات اكتشافيّه كه بدستهاى خود اختراع نمودند توانستند تا اندازه بطلان بعض از كشفيات بطلميوسى و يونانيان را بجهانيان نشان دهند لهذا بعض از دانشمندان اسلامى بفكر افتادند كه از زواياى ايات و اخبار در اينموضوع كنج كاوى كنند پس از مراجعه و كاوش چون برخورد كردند كه بعض از كشفيات هيويّين جديد با متون ايات و اخبار اهل بيت اطهار وفق ميدهد براى اينكه خواطر مستكشفين را بخود جلب كنند ايات و اخبار را تابع استكشافات ايشان قرار داده و راه غلط ديگرى را پيش گرفتند و كلمات الهيّه و وحى اسمانى را تابع حدس و تخمينات انان دانستند و فكر نكردند كه ممكن است زمانى بيايد كه توسعه علوم عصرى زياد شود و برخورد بخطاى مستكشفين امروزى كنند و تابيده هاى ايشان واتاب گردد غافل از اينكه كلمات الهيّه و وحى اسمانى را تابع حدس و تخمينات و فرضيّه هاى اين و ان قرار دادن دور از طريق تعبّد و خداشناسى است و انوار شريعت مقدّسه اسلاميه بر ظلمات اراء مقدم است اعمّ از اينكه ظلمات محض مانند اوهام يونانيها و يا مشوب باندكى از نور مانند مكتشفات و اراء حكماء عصر حاضر باشد اَللّٰهُ وَلِيُّ اَلَّذِينَ آمَنُوا يُخْرِجُهُمْ مِنَ اَلظُّلُمٰاتِ إِلَى اَلنُّورِ وَ اَلَّذِينَ كَفَرُوا أَوْلِيٰاؤُهُمُ اَلطّٰاغُوتُ يُخْرِجُونَهُمْ مِنَ اَلنُّورِ إِلَى اَلظُّلُمٰاتِ

ص: 135

تقدير از عظمت علوم عصرى

حدس و تخمين را بر كشف غيبى و الهام لاريبى نبايد مقدّم داشت نهايت اينستكه تا اندازه ما بايد بعظمت علوم امروزه قائل شويم و صاحبان انها را تقدير كنيم كه توانسته اند بقوّۀ علوم طبيعيّه حقايقى را بمردم نشان دهند كه در يكهزار و سيصد و كسرى قبل پيغمبر اسلام و اوصيائش در محيطى كه از علم و دانش نشانى نبود و كاملا بشهادت تواريخ در سرتاسر جهان هرج ومرج و وحشى گرى و جهالت حكم فرما بود با چشم غيرمسلّح و بدون الات اكتشافيه و استكشافيه گوش زد جهانيان نمودند ان شاء اللّه تعالى در تشريح فقرات بعد كه راجع بفلكيات است تا اندازه كه اقتضا دارد در اينموضوع شرح داده خواهد شد و صلى اللّه على محمّد و ال محمد اجمالا بر متتبع پوشيده نيست كه از مجموع ايات و اخبار مستفيضه وارده در اينباب معلوم ميشود كه گاهى تعبير از سماء بجهة بالا ميشود و گاهى به ابر و باران و گاهى بمدار كواكب و افلاك و كرات علويه و مدارات كرات لا تحصى ميشود كه در لسان شرع اسمان دنيا ناميده شده كه عبارت از منظومه شمسى ما باشد و گاهى اطلاق ميشود بكراتى كه خارج از منظومه شمسى ما است و بچشم غيرمسلّح و مسلّح ديده نميشود و بنامهاى ديگرى ناميده شده از قبيل اسمان دوّم و سوّم و چهارم و پنجم و ششم و هفتم و كرسى و عرش و حجابات و سرادقات و غير اينها و در صورتيكه خداوند متعال در قرأن مجيد از زبان ادم ابو البشر در جواب ملائكه خبر داده كه ادم گفت أَ لَمْ أَقُلْ لَكُمْ إِنِّي

ص: 136

كلام در اسمانها

أَعْلَمُ غَيْبَ اَلسَّمٰاوٰاتِ وَ اَلْأَرْضِ و ببرهان عقل و نقل ثابت شده كه وجود مقدّس نبوى صلّى اللّه عليه و اله از ادم اعلم است و هيچ شك و ترديدى نيست كه انحضرت اعلم از تمام انبياء و رسل و ملائكه است هرگز علوم عصرى ولو هر قدر توسعه پيدا كند و وسائل و اسباب اكتشافى براى ايشان فراهم شود برابرى با علوم لدنّيّه انحضرت نخواهد نمود

مصطفى اندر جهان انگه كسى گويد ز عقل *** افتاب اندر سما انگه كسى جويد سها

دوّم و سوّم و چهارم و پنجم

در علت افرينش اسمان و درها و قفلها و كليد قفلهاى ان است امّا علّة

افرينش اسمان بعد از اين در ضمن كلام در خلقت اسمانها بيان خواهد شد ان شاء اللّه و امّا راجع بدرهاى اسمان و قفلهاى ان و كليد قفلها علامه مجلسى (ره) در كتاب سماء و عالم (مجلد چهاردهم بحار الانوار) روايت نموده از ابن عبّاس از عبد اللّه بن سلام كه از جمله يكهزار سؤال او از رسولخدا صلّى الله عليه و اله اين بوده كه اخبرنى عن السّموات الها ابواب قال نعم لها ابواب و هى مغلقة و لها مفاتيح و هى مخزونة قال صدقت يا محمّد فاخبرنى عن ابواب السّماء ما هى قال ذهب قال فما اقفالها قال من نور قال فما مفاتيحها قال بسم اللّه العظيم ظاهر معنى اينستكه ابن سلام عرضه داشت حضور انحضرت ص كه خبر ده مرا يا محمّد از اسمانها كه ايا براى انها درها هست فرمود ارى براى انها درهائى هست و ان بسته و مقفّل است و براى گشودن انها كليدهائيست

ص: 137

كلام در ابواب اسمانها و بيان حقيقت ابواب

مخزونه عرض كرد راست گفتى يا محمّد پس خبر ده مرا از درهاى اسمان كه از چيست فرمود طلا است عرضكرد قفلهاى انها چيست فرمود از نور است عرضكرد پس كليدهاى ان قفلها چيست فرمود بسم اللّه العظيم يعنى نام بزرگ خدا

ايضا در مجلّد ششم بحار الانوار در باب معراج از شيخ صدوق ره روايتكرده مسند از رسول خدا صلى اللّه عليه و اله كه فرمود وجدت على كل باب سماء مكتوبا لا اله الاّ اللّه محمّد رسول اللّه على بن ابيطالب امير المؤمنين يعنى يافتم بر هر درب اسمانى كه نوشته شده بود نيست خدائى مگر خداى يكتا محمّد فرستاده او است على بن ابيطالب امير مؤمنين است

و نيز مسند از انحضرت روايتكرده كه ملخّص ان اينست كه چون باسمان دنيا رسيدم اسمعيل صاحب الخطفه موكل اسمان دنيا درب اسمان را گشود ففتح الباب فسلمت عليه الخ

و نيز در خبر ديگر مروىّ از امالى صدوق ره است كه فلمّا انتهى الى باب السّماء استفتح جبرئيل

الحاصل اخبار در اينكه اسمان در دارد بسيار است براى تذكّر بهمين مقدار اكتفا شد و در باب سماوات و كيفيّات ان از كتاب سماء و العالم بعد از نقل خبر ديگرى از تفسير مجلسى ره فرموده و يدل على انّ للسماء ابوابا و ربما يحل

ص: 138

معناى ميزان و صراط

از ميزان اراده ميشود هرچه سنجيده ميشود بان اعم از اينكه محسوس باشد ان چيز مثل ترازو و قفان و امثال ان براى سنجيدن اجسام ثقيله حسيّه يا اينكه معنوى باشد مثل علم منطق كه بان سنجيده ميشود فكر صحيح از فاسد يا عدل الهى و شريعة حقه و انبياء و اوصياء كه بانها سنجيده ميشود حق از باطل و اعتقادات صحيحه از فاسده و اخلاق ذميمه از اخلاق حميده و اعمال خوب از اعمال بد چنانچه در بعض از زيارات حضرت امير المؤمنين عليه السّلام وارد شده كه السّلام عليك يا ميزان الاعمال و در احاديث بسيار وارد شده كه ميزان عدل الهى و پيغمبران و اوصياء ايشانند و هكذا صراط اطلاق ميشود بر راهيكه پيموده ميشود اعمّ از اينكه راه حسّى باشد براى رفتن در ان و قطع مسافت يا راه معنوى باشد مانند شريعة حقّه و توحيد و عبادت و همچنين است امر در سماء و ابواب ان و زمين و ابواب ان و مفاتيح و مغاليق و امثال اينها و از اين باب است اين فقره از دعا كه قبلا ذكر شده و اين فقره شريفه

مراد از ابواب اسمان

بزمين مجاز است چنانچه در اسناد ان بر سماء نيز گفته شده و مضائق عبارتست از شدائد و سختيها و ناملائماتى كه در روى زمين واقع ميشود و فرج عبارت است از راه نفس باز شدن و گشادگى در كارها و حالها و بعبارة اخرى زايل شدن هموم و عمومى كه بشخص رخ ميدهد و ارض عبارت است از كرۀ اثيريه و جرم سفلى و مطلق مادّه و طبيعت چنانچه بعد از اين در محل خود شرح داده ميشود

قوله ع و اذا دعيت به على الاموات للنّشور انتشرت

در نشر اموات و اينكه احياء اموات امريست ممكن

گفته شده است كه لفظ على در اينجمله از دعاء بمعنى لام اختصاص است و از اينجهة متعدى به ان شده يعنى و چون خوانده شوى بان نام براى مردگان زيرا كه تضرّر مختص است بتعديه دعا بعلى استعلائيه و نشور و انشار بمعنى زنده شدن بعد از مردن است ببرگشتن روح ببدن و انتشار بمعنى تفرق و جدائى است پس مراد بانتشار اموات زنده شدن ايشان است بعد از خاكشدن اجسام و شكسته و پوسيده شدن استخوانها و تفرقه اجزاء ايشان است بتعلق اين اسم عظيم اعظم و ممكن است كه مراد اسم القادر باشد زيرا كه ان اسم اگرچه ذاتا يكى است لكن باعتبار حيثيات متعدّد است بعلت اينكه خدايتعالى هم قادر است بميرانيدن زندگان و هم قادر است بزنده كردن مردگان و مؤيّد اينمعنى است انچه در بعض از ادعيه ماثوره وارد شده مثل و اسئلك بالقدرة الّتى تنشر ميت العباد فائدة شريفة بدانكه زنده كردن خدا مردگانرا در حدّ ذاته امريست ممكن و قابل تعلق قدرت پس شكى نيست كه زنده كردن مردگان براى خدا امريست مقدور چنانچه مكرّر در مكرر در قرأن مجيد خبر داده فضلا از اينكه در دار دنيا هم اين قضيه واقع شده است نظير قضيّه عزيز پيغمبر و جماعتيكه از مرگ فرار كردند و خدا انها را ميرانيد و بعد براى پيغمبرى از پيغمبران انها را زنده كرد و قضيه مرده زنده كردن عيسى مسيح باذن و فرمان خدا

ص: 143

در بيان اثبات حشر و نشر

بمناسبت اينفقره از دعاء سزاوار دانستم در موضوع زنده شدن مردگان تا اندازه بسط كلام دهم چون يكى از اصول مسلّمه دين مقدس اسلام مسئله معاد است و كسى كه منكر معاد و زنده شدن اموات شد مسلمان نيست و هرچند شهادتين بر زبان جارى كند و احكام ظاهره اسلام را قبول داشته باشد و بان عمل كند چنين كسى كافر و مورد غضب خدا است و اگر كسى بگويد كه چگونه گوينده شهادتين كافر است و حال انكه اسلام غير از شهادت بوحدانيت خدا و شهادت برسالت محمد مصطفى صلى الله عليه و اله چيزى نيست جواب ان اينست كه شهادتين تنها گفتن ولو اينكه از روى عقيده قلبى هم باشد در مسلمان بودن شخص كافى نيست و اين نحو شهادت دادن شهادت حقيقيه نيست زيرا كه شهادت حقيقيه شهادت دادن بيگانگى خدائيست كه زنده ميكند و ميميراند و از خاك برميانگيزاند استخوانهاى خاك شده را و زنده ميكند انها را و قادر است بر زنده كردن انها پس از جمع كردن متفرقات انها و دانا است بحال ان استخوانهاى خاك شده و متفرق شده در هر كجا باشد و شهادت دادن برسالت پيغمبريستكه خبر از همه اينها داده پس كسيكه معتقد بچنين خدا و پيغمبرى نباشد شهادت بخدائى خدا و پيغمبرى پيغمبر او نداده و كافر است و كدام كفرى سخت تر و كافرى ستيزنده تر است از كسيكه منكر احوال اخرت باشد

ص: 144

در اثبات معاد

از زنده شدن پس از مردن و سؤال قبر و زنده شدن در قيامت و حساب و صراط و بهشت و جهنم و ثواب و عقاب و چه امتحانى است براى مسلمان سخت تر از منكر شدن اينهائى كه گفته شد و حال انكه اعتقاد بانها از ضروريات اسلام است الا اعتقاد بسؤال قبر كه از ضروريات مذهب شيعه اثنى عشرى است پس شهادت دادن بدون اعتقاد بانچه گفته شد كافى نيست در مسلمان بودن و دليل ديگر نصوص و ايات قرأنيه وارده در اينبابست كه از جمله انها است ايه شريفه يٰا أَيُّهَا اَلَّذِينَ آمَنُوا لاٰ تَتَوَلَّوْا قَوْماً غَضِبَ اَللّٰهُ عَلَيْهِمْ قَدْ يَئِسُوا مِنَ اَلْآخِرَةِ كَمٰا يَئِسَ اَلْكُفّٰارُ مِنْ أَصْحٰابِ اَلْقُبُورِ يعنى اى انكسانيكه گرويدند و ايمان اوردند بخدا و پيغمبر او دوستى نكنيد با گروهى كه غضب كرده است خدا بر ايشان بدرستيكه اينگروه مايوس و نااميدند از نشأه اخرت همچنانيكه مأيوس و نااميد شدند كفّار از اعاده مردگانيكه در قبرها هستند پس منع كردن خدا مؤمنين را از دوستى با كسانيكه منكر نشأه اخرت و حشر اجسادند و خبر دادن خدا كه منكرين حشر و نشر مشمول غضب خدا هستند و انها را كافر ناميدن نص صريح است در كفر ايشان دليل ديگر انكه منكرين معاد و حشر و نشر منكرند پنجهزار ايه از ايات قرأن را زيرا كه مجموع قرأن بنابر اصحّ ششهزار و ششصد و شصت ايه است پنجهزار ايه از ايات ان تصريحا و تلويحا در موضوع معاد و حشر و نشر است باين كيفيت يكهزار ايه راجع بوعده هاى بهشت است كه خدا ببندگان مؤمن داده و هزار ايه در ترسانيدن و بيم

ص: 145

ادلّه اثبات معاد

دادن از اتش جهنم است و هزار ايه در طلب خشنودى خدا و فرمانبردارى او است بسبب انها وعده بهشت داده شده و هزار ايه در نهى از نافرمانى خدا است تا اينكه ببد مرتكب نشود چيزهائيرا كه موجب دخول در اتش جهنم و عذابست و هزار ايه در حق بندگان مطيع و فرمانبردار است كه بانها بشارت بهشت داده شده و در حق بندگان فاسق گناهكار است كه بانها وعده عذاب و جهنم داده شده پس منكرين زنده شدن مردگان و حشر و نشر منكر پنجهزار ايه از ايات قرانند و منكر يك ايه از قرأن كافر است چه رسد باينكه منكر پنجهزار ايه شود پس چگونه ميشود گمان مسلمانى در حق او برد

دليل ديگر بنابر انچه از اخبار اهل بيت عصمت رسيده جميع كتابهاى اسمانى يكصد و چهار كتابست سى صحيفه شيث هبة الله داشته پنجاه صحيفه ادريس پيغمبر داشته ده صحيفه نوح پيغمبر داشته ده صحيفه ابراهيم خليل اللّه داشته تورته موسى انجيل عيسى زبور داود قرأن محمد مصطفى ص و بنابر بعض از اخبار سيصد و شصت كتاب بوده و باقى نمانده است از انها مگر تورته و انجيل و زبور و قرأن در همه اين كتابها ذكر حشر و نشر و بهشت و جهنم شده و جميع پيغمبران باتفاق كلمه خبر داده اند

و اگر كسى بگويد امروز از كتب منزله غير از چهار كتاب در دست نيست چه دليل داريد بر اينكه در ساير كتبى كه وجود ندارد ذكر حشر و نشر و بهشت و جهنم بوده

جواب اينستكه در اين چهار كتاب كه موجود است از اينمعنى خبر داده خاصه قرأن شريف

ص: 146

اجتماع اجزاء متفرقه

در سوره اعلى بعد از ذكر بهشت و جهنم ميفرمايد إِنَّ هٰذٰا لَفِي اَلصُّحُفِ اَلْأُولىٰ صُحُفِ إِبْرٰاهِيمَ وَ مُوسىٰ و در اواخر سورۀ نجم نيز ميفرمايد هٰذٰا نَذِيرٌ مِنَ اَلنُّذُرِ اَلْأُولىٰ

دليل ديگر اجماع مسلمانان و خبرهاى قطعى الصّدور نبوى نيز گواه صحّت حشر و نشر است

تنظيراتى از مؤلّف براى اجتماع اجزاء متفرقة

بذهن و سهولت ضبط و فهم مثالهائى بيان ميكنم براى كيفيّت تصور اينمعنى تا حفظ ان بذهن نزديكتر باشد

اوّل بدانكه شكّى نيست كه روغن از شير و ماست استخراج ميشود درصورتيكه برحسب ظاهر اثرى از ان مثلا در ماست ظاهر نيست - اگر كسى گرفتن روغن را از ماست و شير هرگز نديده باشد و خالى الذهن بهيچ وجه اطلاع از اينمعنى نداشته باشد و باو بگويند اين روغنى كه ميخور باين چرب و لذيذى از ماست ترش گرفته ميشود ممكن است چون انشخص كيفيت گرفتن روغن را از ماست نديده تعجب كند و منكر شود و باور نكند كه اينروغن چرب لذيذ از ماست ترش گرفته شده و هميشه در تعجّب و انكار باشد و جدّا هم قول گوينده را تكذيب كند و او را سخريّه و استهزاء نمايد امّا وقتيكه ماست ترش در مقابل چشم او در پوست ريخته شد و قدرى اب هم بالاى ان ريختند و با روشى كه متعارف است ان پوست را جنبانيدند ميبيند كه در اثر جنبش و زيرورو شدن ماست در پوست كم كم كف بروى ماست پيدا ميشود و بتدريج ان كفها دراثر جنبش مبدّل بذرّات كره ميشود و بعد از ان نيز دراثر جنبش ذرات كوچك كره بيكديگر پيوسته ميگردد و جمع ميشود و در ميان دوغ كتله كره ظاهر ميشود در مقابل چشم منكر همان كره را اب كرده در ظرف ميريزند ديگر جاى انكار براى او باقى نخواهد ماند تصديق خواهد كرد كه روغن از ماست گرفته ميشود

ص: 148

مثالهائى از مؤلّف در اجتماع اجزاء

ميكند رطوبات لزجه را از اسافل اشجار بسوى خود همچنين است هر جزئى از اجزاء انسان جزء خود را در موضع دفن او يا در موضع قلب او جذب ميكند زيرا كه جزء واحد از قلب در موضع دفن بجاى خود ميماند تا اينكه باقى اجزاء خود را باطراف خود جذب كند چنانچه مخبر صادق خبر داده

مثال چهارم روح در نزد حكيم حادثست پس ناچار است از اينكه او را مبدئى باشد كه بسوى ان حسّا يا ذهنا يا وهما اشاره شود پس چون روح از بدن انتقال يابد و بيرون رود يا جدا شود بنابر اصطلاح حكيم ناچار است كه برگردد بمبدء خود و تاويل باينمعنى كرده است قول خدايتعالى يٰا أَيَّتُهَا اَلنَّفْسُ اَلْمُطْمَئِنَّةُ اِرْجِعِي إِلىٰ رَبِّكِ را و همين مثلى است براى عود روح بسوى بدن

و مخالف قول او را مثل زده باشعّه افتاب لكن اينقول باطل است بعلت اينكه اشعّه نابود ميشود مانند روشنى چراغ و تنفّس حيوان ممكن نيست كه برگردد بمكان خود و ليكن روح انسانى دومرتبه بمكان خود برميگردد

مثال پنجم اينۀ صافى هرگاه شكسته و كوبيده شد و اجزاء ان را بوسيله اهن ربا يا چيز ديگر جمع كنند و در كوره برند و اب كنند و برگردانند و صيقل دهند اين همان ائينه اول است يا مثل ان است يا بهيئت ان است همچنين است انسان وقتيكه جمع شد اجزاء خاك شده او بارادۀ صانع قادر عليم كه عالم بجزئيات او است

ص: 150

شبهه اكل و مأكول و رد آن

اين همه داروهاى مختلفه كه هركدام مركب از اجزائى هستند تشخيص دهد و هركه انها را ببيند قاطع باشد باينكه هيچ طلائى در انها نيست و بنظرش چنين ايد كه طلا نابود محض شد و محال است كه ديگر صورت طلائى بخود گيرد امّا در انميان استاد ماهر كارازمودۀ فن تجزيه مدّعى ميشود كه هر مقدار طلائى كه محلول و جزء اينداروهاى مختلف شده و اثرى از ان ظاهر نيست من بصورت اوليّه فلزى خود برميگردانم و از اين داروها جدا ميكنم و طبق ادعاى خود در حضور حاضرين الات تجزيه شيميائى خود را بكار مياندازد و بوسيله تيزاب مثلا اجزائيكه تركيب و معجون شده همه را ميسوزاند و طلائى كه در انها بوده تماما ميگيرد و در بوته زرگرى روى كوره ذوب ميكند و تمام و كمال بصورت اوليّه طلا را از بوته بيرون مياورد

اكنون فكر كن قدرت قادر عليم حكيم على الاطلاق را بچه نحو قياس ميكنى كسى كه نبود را بود كرده ايا نميتواند ذرّاتى را كه وجود دارد انها را جمع كند و بهمديگر ارتباط دهد و بصورت اوليّه برگرداند

بحث و ردّ

اگر موردى ايراد كند كه بسا ديده شده و ميشود كه جانور درنده انسانيرا ميخورد و ان جانور خورنده را جانور ديگرى ميخورد و اجزاء بدن ان انسان جزء بدن جانور اوّل و اجزاء بدن جانور اول جزء بدن جانور دوم ميگردد چگونه ممكن

ص: 152

تنظيراتى براى رد شبهه

و امّا جواب از دوّم خداوند حكيم عليم در جواب از اينسؤال ميفرمايد وَ هُوَ بِكُلِّ خَلْقٍ عَلِيمٌ وجه استدلال باين ايه شريفه اينست كه درخورنده اجزاء اصليّۀ هست كه از منى بهمرسيده و اجزاء فضليّۀ هست كه از غذا بهم ميرسد و در خورده شده نيز اين دو قسم اجزاء هست پس اگر انسانى انسان ديگرى را بخورد اجزاء اصليّه انسان خورده شده اجزاء فضلى انسان خورنده ميشود و اجزاء اصلى شخص خورنده ان اجزائيست كه پيش از خوردن اجزاء خورده شده موجود بوده و خداى متعال عالم باين اجزاء است و ميداند كه اجزاء اصلى و فضلى كدام است پس جمع ميكند اجزاء اصلى خورنده را و روح در ان ميدمد و هكذا جمع ميكند اجزاء اصلى خورده شده را و روح در ان ميدمد

مثلا هرگاه ده مثقال طلا را در بوته اب كرديم و ده مثقال نقره نيز با ان طلا ذوب كرديم كه هردو يكجسد شد بعد دومرتبه همين جسد را ذوب كرديم و ده مثقال مس در ذوب بران اضافه كرديم هرسه يكجسد شد اجزاء اصليه طلا داخل اجزاء اصليه نقره شد و اجزاء اصليّه اين هردو كه باهم برحسب ظاهر يكى شده و حقيقة دو چيز است داخل اجزاء اصليه مس شد و از اين سه نوع فلز يكجسد تشكيل داده شد كه بهيچ وجه نه نقره ان تميز داده ميشود و نه طلا و نه مس پس در اينحال ميگوئيم اجزاء اصلى نقره اجزاء فضلى طلا شد و اجزاء اصلى مس اجزاء فضلى طلا و نقره هردو شد

ص: 154

فرق بين اجزاء اصليّه و فضليه

بعد براى جدا كردن نقره از تيزاب پاره هاى مس يا قدرى نمك در وسط تيزابهاى نقره دار ميريزد صبر ميكند تا اينكه نقره ته نشين ميشود تيزاب را از نقره ميگيرد نقره فتات خالص مانند پنبه ميماند انرا نيز در بوته ذوب ميكند بصورت اوليه بيرون مياورد از اين مثال ساده نيكو مطلب را درك كن كه شايد حلّ اين مسئله مشكله را باين نحو از كسى نشنيده باشى يا در كتابى نديده باشى و هذا من فضل ربّى

اگر كسى بگويد اجزاء اصليّه انسان كدام است ميگويم انچه از معادن وحى و تنزيل روايت شده اجزاء اصليّه ان ذرّات منويّه ايست كه ابتداء پيدايش انسان از ان بوده و ان همانست كه بحالت اصليّه خود باقى ميماند و از انجمله حديثى است كه در كتاب جنائز كافى شريف روايت شده كه از حضرت صادق ع سؤالكردند از حال ميّت در قبر كه ايا جسد او بعد از مردن از هم ميپاشد فرمود بلى از هم ميپاشد و چنين ميشود كه نه گوشتى باقى ميماند و نه استخوانى مگر طينت و سرشت يعنى اجزاء اصليّه كه از ان افريده شده كه ان از هم پاشيده نميشود بلكه باقى ميماند در قبر او گرد شده تا وقتيكه خداى تعالى دومرتبه انجسد را از ان بيافريند چنانچه در اوّل بقدرت او افريده شده بود

و ممكن است كه گفته شود مراد از اجزاء اصليه همان ذرّاتيست كه بيرون امد از پشت ادم ابو البشر ع در عالم ذرّ براى گرفتن عهد و ميثاق از انها كه

ص: 156

اثبات مطلب و ردّ ماديّين

بگوئيم ان ذرّات اجزاء اصليّه هر انسانيست و بقيّه بنيه كه بچشم ديده ميشود و محسوس است اجزاء فضليّه اند و در بعثت ان يعنى روح بسوى اجزاء اصليه عود ميكند و اجزاء فضليّه بان منضمّ ميشود

و هرگاه گوينده طبيعى و مادّى باشد در جواب او ميگوئيم كه خداوند متعال ارواح بشر را پديد اورده از اجزاء فرده از مادّه لطيفه مانند مادّه اثير كه شما مادّيين بوجود ان قائليد و ميگويند اين مادّه خلأ را پر كرده بترتيب و كيفيت و وضعى كه بان حاصل شود خواصّى كه مثبتين ارواح براى ارواح بيان كرده اند - و مفهوم ميشود ان خواصّ نيز از شريعت عادله اسلاميّه مثل اينكه ميگويند ارواح داراى حياتند بخودى خود يعنى محتاج بانضمام چيز ديگرى بخود نيستند كه بسبب ان زنده شوند و ميگويند ارواح صاحب ادراك و شعورند و در هر جسميكه حلول ميكنند اجسام از انها كسب حيات و ادراك مينمايند با باقى صفات شخص زنده - اكنون بحول و قوّه خداوند متعال براى تقريب ذهن مثالى بيان ميكنم مثلا اهن ربا بخودى خود خاصيتى دارد كه اهن و فولاد را بخود جذب ميكند و اگر انرا با فولاد بسائيم فولاد هم همان خاصيت را پيدا ميكند و از اهن ربا كسب جذّابيّت مينمايد همينطور است حال روح كه خودش زنده است و بهر جسمى كه تعلّق گرفت ان جسم نيز از او كسب حيات ميكند و زنده ميشود و

ص: 157

قول مثبتين عالم ذرّ و رد منكرين آن

همچنين ساير صفات روح را دارا ميشود و چون روح از ان جدا شود انجسم بحالتى كه اوّل داشت برميگردد و ميميرد

و بدانكه اجزاء اصليّه متعلقه بروح بقدرى كوچك است كه حواس درك انرا نميكند و با اينحال وقتى روح بان تعلّق گرفت كسب ادراك و شعور و باقى صفات روح را ميكند و داراى اعضاى انسانيّه ميشود چنانكه ديده شده كه حيوانات مكرسكوبيّه با وجود كوچكى جثّه داراى اجزاء و اعضاء هستند

و ان ذرات را مثبتين عالم ذر اجزاء اصليه ميگويند كه هيكل ادمى اجزاء فضليه ان و قالب اجزاء اصليّه است و جاى اجزاء اصليّه ممكن است در قلب باشد و فيسيلوجيّين قلب را مركز ميدانند

و ممكن است بگوئيم پس از انكه خداوند متعال ذرّات را افريد در پشت و هيكل ادم قرار داد و محتمل است كه جميع ذريّه ادم در پشت او جاى گرفته باشند

نه اينست كه ماديّين ميگويند و بوسائل اكتشافيه كشف كرده اند كه يكقطره بسيار كوچك از اب داراى مقدار زيادى از حيوانات مكرسكبيّه است كه عدد ان مساوى است با عدد بشرى كه موجود است فعلا در روى زمين پس اگر بگوئيم كه جميع ذريّه ادم را خداوند در پشت ادم بشكل و هيئت ذرّات قرار داده و بعد روح را در بدن او دميد بحكم و نفخت فيه من روحى و روح ادم در ان ذرّات حلول

ص: 158

هيكل محسوس اجزاء فضليه است

بصورت هيكل انسانى و اوّل ذرّاتيكه از پشت ادم نقل نمود بتخم دان حوّا كه مادّه فرزند اوّل بود داراى ذرّات كثيرۀ بوده كه خدا ميدانست بايد از صلب او بيرون ايد و همچنين در فرزند دوم و سوّم و هكذا نسلا بعد نسل تا روز قيامت و در وقت بلوغ هر هيكلى بحد محدود خود خداى متعال روح را ميفرستد بسوى او تا حلول و سريان كند حيات در ذرّات و هيكل پس هر انسانى عبارت است از مجموع روح و ذرّه و مقصود از ذرّه اجزاء اصليّه است كه حمله شريعت عادله محمديّه صلى اللّه عليه و اله ميگويند كه ان ذرّات باقى اند در تمام عمر و در قبر - و بعد از مفارقت روح از انها پوسيده و متغيّر نميشوند و روح عود ميكند بسوى انها بعد از مفارقت بسبب موت و هيكل محسوس اجزاء فضليّه است كه كم و زياد ميشود و چون ارادۀ الهيّه تعلّق گيرد ميميرد و بموت و فوت انسانى امر بروح ميفرمايد كه از اجزاء اصليّه مفارقت كند و همچنين از اجزاء فضليّه و بعد از مفارقت روح هردو ميميرند پس اجزاء فضليّه شروع بانحلال ميكند و متفرق ميشود و اجزاء فضليه داخل ميشوند در تركيب غير و جزء جسم او ميشوند و لكن ذرّۀ كه اجزاء اصليه است محفوظ در طبقات خاك ميماند مانند ذرّات طلا و پوسيدگى و انحلال و تغيير پيدا نميكند و اگر جزء اجزاء فضليه هم داخل در بدن غير شود از حالت جوهريه اصليّه خود تغيير و تبديلى براى ان حاصل نميشود و چون ان بدن و هيكل تغيير يافت باز اجزاء اصليّه انسان محفوظست

ص: 160

رفع شبهه سؤال قبر اجمالا

بحفظ الهى و هرگز اجزاء اصليّه انسانى يا حيوانى اجزاء اصليّه انسان و حيوان ديگر نميشود مثلا اگر انسان هزار مرغ و گوسفند را بخورد هرگز اجزاء اصليّه انها با اجزاء اصليّه انسان مخلوط و يكى نميشود و جزء اجزاء انسان اكل نميشوند و اگر انسانى را انسان ديگر بخورد اجزاء اصليّه او مخلوط باجزاء اصليّه ان ديگر نشود بلكه اجزاء فضليّه او ميشود و از او منفصل ميگردد و ذلك تقدير العزيز العليم و هرگز خداوند متعال تقدير نفرموده كه اجزاء اصليّه انسانى جزء اجزاى اصليّه انسان ديگرى شود و اجزاء اصليه هركدام در محلّ خود محفوظست و هر وقت اراده الهيّه بحيات او تعلّق گيرد روح عود ميكند بسوى او و زنده ميشود با جميع خواصّى كه داشته

و باين تقرير منحل ميشود شبهه سؤال قبر و فشار ان و نعيم و عذاب ان و امثال اينها از امور برزخيّه كه نصوص شرعيّه بانها ناطق است و چون خداى متعال بخواهد مردگانرا زنده كند براى حساب قيامت روح علاقه ميگيرد باجزاء اصليه و فضليّه باعيانها يا بمانند انها پس حيات عود ميكند و انسان زنده ميشود براى نشأه اخر و هيكل و صورتش همان هيكل و صورتيست كه در دنيا بوده

ما فرقة موحّدين كه بنور هدايت محمد و ال محمّد صلوات اللّه عليهم اجمعين راه يافته ايم سعۀ علم الهى و بزرگى قدرت و اثار او را در كائنات مشاهده مينمائيم و بهيچ از اين اموريكه از پيش ذكر شد مستبعد نميدانيم اعم از اينكه بگوئيم كه خدا اين گونه امور را بواسطه

ص: 161

در ردّ ماديّين

نواميس براى جريان اين امور از قبيل اتصالات و انفصالات و تكوّنات اجزاء فضليّه و غيره جارى كرده باشد يا بدون نواميس

ما را ميرسد كه روى سخن خود را بجانب اصحاب مادّه و طبيعت معطوف داريم و بگوئيم

اى اصحاب مادّه وجدانا از شما سؤال ميكنيم شما در اكتشافات جديده مكرسكبيّه خود كشف كرده ايد كه در يكقطره كوچك از اب حيوانات كوچك بسيارى وجود دارند و حيات و حركات و ادراكات و شعور انها در امر معيشت و احتراز از دشمن و ميل بسوى رفيقهاى خود و نر و مادّه بودن انها و حفظ و حراست نمودن انها از خود بر شماها ظاهر شده و بر ان جزم و يقين داريد چگونه غريب و محال ميدانيد امكان حلول روح انسانيرا در ذرّات و اجزاء اصليه و اتّصاف ان ذرّات و اجزاء را بجميع خواصّ حيات و زندگانى

شما در باب مسامات هيكل انسانى با جديت تمام در كتب خود تصريح كرده ايد باينكه در هر شبر مربّع از جسد انسان چهار مليون مسامات موجود است چگونه خروج ذرات را از پشت ادم و برگشت انها را به پشت و صلب او مستبعد ميدانيد

شما قائليد بدخول حيوانات مرضيّه و مكروبهاى وبائيه و مالاريائيه و غير اينها در اجساد حيوانات و انتقال انها از جسدى بجسد ديگر و سريان انها در دوران خون

ص: 162

و امّا قول فسيلوجيّون

كه قلب را مركز حيات ميدانند اختلاف دارند در انتظام عمل قلب يعنى حركت ان بدانكه علّتهائى براى اينسخن ذكر كرده اند و بعد خودشان ان تعليلات را نقض نموده اند و انچه را كه در اين قرن اخير اختيار كرده و پسنديده اند اينستكه گفته اند كه سبب انتظام عمل قلب مستقر در خود قلب است و ميگويند كه ظاهر اينست كه منشأ نظام حركت عقد عصبيّه موجوده در قلب است و ان مركز حقيقيّه است از براى عمل نظامى جز اينكه تاكنون معلوم نشده كه عمل مراكز عصبيه براى چه منقطع است و هميشه گى نيست و ميگويند كه از تجربهاى بسيار معلوم شده كه قوّه دافعه ناشئه از انقباضات قلب تنها كافى است از براى دوران خون

ميگويم اى اصحاب مادّه و طبيعت اگر تامّل كنيد در اين كلام بر شما ظاهر و اشگار ميشود و بذهن شما نزديك خواهد شد و عقل شما حكم ميكند كه مركز ذرّه انسانى قلب است از براى هيكل انسانى و چون روح در او حلول ميكند داراى حيات ميشود و شروع بحركت ميكند بحركت منتظمه و سبب دوران خون ميشود و حيات از ان سرايت ميكند بساير هيكل و بدن

و اگر كسى بگويد كه ذرات كوچك چگونه ميتواند عمل قلب را انتظام دهد گرچه روح هم در انها باشد جواب گوئيم كه كوچكى ذرّات و روح مانع

ص: 165

انسان ذرّه ايست كه در قلب حلول كند

از نشوء عمل كافى براى حيات هيكل و اعمال اعصاب و عضلات نيست چه بسيار ديده شده كه طفل كوچكى الت كوچكى را حركت ميدهد و ان سبب ميشود كه الات بزرگى بحركت ميايد و بدور خود ميچرخد و منشاء اعمال بزرگى ميشود و حال انكه مباشرت ان برحسب ظاهر محتاجست بقوّۀ عظيمه پس چون اينمعنى محسوس شما است درصورتيكه چنين عملى را از انسانى ميبينيد چرا در عمل خداى قادر حكيم بانكار ميكوشيد

نتيجه كلام

از اغاز تا انجام اين شد كه انسان حقيقى بنابر انچه گفته شد عبارتست از ذرّه كه حلول در قلب ميكند و متعلق روح انست و از روح كسب حيات ميكند و حيات ان بهيكل سرايت ميكند و هيكل بمنزله الات غذاى اعمال ذرّه است در اين كون و سبب كسب معارف او است و ان ذرّه با روحيكه بان حلول دارد مخاطب بخطاب تكليف ميشوند و متنعّم و معذّب ميگردند تا اخر انچه وارد شده در حق انسان و به اين تقرير تمام شبهه هاى وارده بر انچه رسيده است در شريعت عادله محمديّه صلى اللّه عليه و اله از حشر و نشر و سؤال در قبر و فشار ان و عذاب و نعمت و حيات بشر در قبر براى سؤال مرتفع ميگردد.

الحاصل

ايات منزله در موضوع حشر و نشر صريح و ظاهر است و قابل تاويل نيست و خداى

ص: 166

استخوان پوسيده زنده شود

متعال قادر است بر هر چيزى و داناست بهر چيزى و ميداند جزئيات و كليات را و ميتواند جمع كند اجزاء متفرقه را و ميتواند روح را در ان اجزاء عود دهد همچنانيكه اينمعنى در مرض سكته و غير ان ديده ميشود و بعلاوه مخبرين راستگويان از انبياء و رسل و اوصياء ايشان از حصول چنين ممكنى خبر داده اند بنابراين وقوع چنين ممكنى حتم و واجب است و ايات دومرتبه زنده كردن خدا ممّا لا تحصى است و از انها است اين ايه شريفه كه قٰالَ مَنْ يُحْيِ اَلْعِظٰامَ وَ هِيَ رَمِيمٌ قُلْ يُحْيِيهَا اَلَّذِي أَنْشَأَهٰا أَوَّلَ مَرَّةٍ وَ هُوَ بِكُلِّ خَلْقٍ عَلِيمٌ كه در معرض مباحثه نازل شده در جواب انكسى كه گفت كى زنده ميكند استخوانهاى خاك شده را فرموده اى پيغمبر بگو زنده ميكند انها را كسى كه اوّل مرتبه نبود را بود كرده و وجه حصول اين ممكن از اين ايه شريفه ظاهر است كه حق سبحانه و تعالى عالم است باستخوانهاى پوسيده خاك شده - و نابود را بود كردن و حيات دادن مشكل تر است تا انكه دومرتبه او را عود و حيات دهد چنانچه فرموده أَ فَعَيِينٰا بِالْخَلْقِ اَلْأَوَّلِ

و امير المؤمنين عليه السّلام فرموده عجبت لمن ايقن بالنشأة الاولى و هو يشك بالنشاة الاخرى يعنى تعجّب ميكنم از كسيكه يقين بايجاد اوّل دارد و حال انكه شك دارد از ايجاد نشأه بعد

و اگر ايراد شود كه عود دادن روح باستخوانهاى خاكشده پوسيده عين

ص: 167

عود روح ببدن تناسخ نيست

تناسخ است و تناسخ نزد فرقه ناجيه و ساير اهل قبله باطل است جواب گوئيم

تناسخ عود دادن روح است بغير انچه از ان خارج شده و نزد فرقه ناجيه عود روح به انچيزيكه از ان خارج شده جايز است نظير عود روح انسانى ببدن بعد از بيدار شدن از خواب يا بعد از بيهوشى ديگر اينكه عود روح ببدن در اين نشأه نيست بلكه در نزد اهل قبله غير از فرقه ناجيه اثنى عشريّه عود روح است ببدن در قيامت و نزد فرقه ناجيه در برزخ و قيامت ديگر انكه اگر تناسخ حق بود هر اينه زندهائى كه تازه بوجود ميايند بايد بقدر مردگان باشند و محالست كه عدد زندگان بقدر عدد مردگان باشند زيرا كه ما شنيده ايم و ديده ايم هزاران نفر در زلزله نيشابور و تربت و طرود و حدود خراسان و وقعه بغداد و قلاع اسمعيليه و هزارها بدست تركهاى مغول و افغان و جنگهاى بين المللى اول و دوم از جنگهاى اخير المان و روس و لهستان و فرانسه و جنگهاى چين و ژاپن و جنگ كره و غير اينها كشته شده و بزمين فرورفته هرگز بقدر انها زنده زائيده نشده نه عقلا و نه عادة ديگر انكه اگر عود روح بغير بدن خود يعنى تناسخ حق بود هر اينه شخص در حال فعلى حالاتيكه در بدن سابق داشت خبر ميداد و واقعاتى كه در بدن پيش بر او رخ داده بود شرح ميكرد چنانچه اصحاب كهف بعد از سيصد و كسرى سال خبر از حالات خود در زمان دقيانوس دادند زيرا كه محال است شخص در سالهاى عديده در جائى باشد و از انجا بيرون رود و بالمرّه

ص: 168

عود روح ببدن در نزد ديگران

حالاتيكه در انجا داشته و واقعاتيكه بر او گذشته فراموش كند و اگر گفته شود كه فراموش كردن چنين شخصى حالات و واقعات كه در انجا داشته بجهة تغييراتيست كه بين او و حالت پيش او بوده جواب گوئيم اين قول باطل است بدليل حالات اصحاب كهف و سكته و خوابهاى پى درپى

بدانكه عود روح بغير بدن خود در نزد كسانيكه قائل بانند از غير اهل قبله بر چهار قسم است و قائلين بان نيز چهار دسته اند

اوّل نسخ و از قول كسانيستكه ميگويند روح انسان بعد از مردن منتقل شود ببدن انسان ديگر

دوّم مسخ و ان قول كسانيستكه ميگويند روح انسان بعد از مردن منتقل ميشود در جسم حيوانى

سوّم رسخ و ان قول كسانى است كه ميگويند روح انسانى بعد از مردن منتقل ميشود بدرختها و نباتات و درخت صنوبر پرستيدن اصحاب رسّ كه قوم جالوت و يا حنظله پيغمبر بودند از روى همين عقيده بوده

چهارم فسخ و ان قول كسانيستكه ميگويند روح انسان بعد از مردن منتقل شود در جنبندهاى زمين و حشرات الارض مانند مار و عقرب و سوسك و امثال اينها دانسته باد كه هر چهار قسم و قول باطل است و اگر مسلمانى معتقد بهر يك از

ص: 169

روح در بدن مانند مرغ در قفس نيست

اينها شد مسلمان نيست قطعا و احكام مرتدّ فطرى بر او جاريست

و بدانكه بعضى گفته اند كه روح انسانى در بدن مانند مرغى است كه در قفس باشد و عادة هرگاه مرغ از قفس بيرون رفت بقفس برنميگردد

جواب ان اينستكه مرغ از جنس قفس نيست بخلاف روح و بدن كه هردو باهم نسبت دارند مرغ كراهت دارد از اينكه بقفس برگردد همچنانكه كراهت دارد بقفس برود ولى روح ميل دارد داخل بدن شود و كراهت دارد كه از بدن جدا شود ايا نميبينى كه انسان حاضر است هستى خود را بدهد بلكه اگر استطاعت داشت تمام دنيا را ميداد تا نميرد و يا كشته نشود ديگر انكه مرغ وقتى در قفس است عرفا ميگويند كه در قفس حبس شده و روح چون از بدن جدا شود اين جدائى را مرگ گويند

ديگر اينكه گفته ميشود گويا روح و بدن يكى هستند و جزء يكديگر و شريك در اكل و شرب و لذّت و محنت و صحت و مرض اند و امّا مرغ در قفس يكى نيستند و جزء يكديگر و شريك در انچه كه گفته شد نيستند زحمت مرغ يا ذبح ان ضررى بقفس نميرساند و اگر قفس شكسته شود نيز ضررى بمرغ وارد نميشود ديگر انكه هيچ كارى از بدن بيروح و روح بى بدن ساخته نشود بخلاف مرغ و قفس كه اينطور نيستند

در بيان اينكه ايا روح ميميرد يا نه

اگر كسى بپرسد كه ايا روح ميميرد يا نه جواب گوئيم محتاج بتفصيل است و در

ص: 170

ادله موت روح

اينمختصر گنجايش شرح و بسط در اينموضوع نيست فقط اكتفا ميكنم باقتصار و اختصار انچه از اخبار مستفيضه بلكه متواتره استفاده ميشود اينستكه روح بعد از قطع علاقه از بدن تعلق بقالب مثالى پيدا ميكند اگر مؤمن است متلذذ بنعيم و ثوابهاى برزخى است و اگر كافر است معذّب بعذاب و عقاب برزخى است و اگر مستضعف است بهمين حالى كه قطع علاقه كرده باقى گذارده ميشود تا وقتيكه عمر دنيا تمام شود و نفخه صور بدمد پس روح نيز ميميرد و فانى ميشود و پس از انكه بقدرت كامله قادر حكيم عليم براى حشر اجساد ذرات ابدان جمع شد دومرتبه انشاء روح در انها ميشود و ارواح و ابدان زنده ميشوند و براى اثبات موت روح در اينجا به بيان چند دليل بسط مقال ميدهم دليل اوّل روايت هشام بن حكم است از حضرت صادق عليه السّلام چنانچه شيخ طبرسى ره در كتاب احتجاج روايت نموده حديث مفصّلى را كه زنديقى از انحضرت پرسيد كه محلّ شاهد از انحديث شريف اينست قال افيتلاشى الروح بعد خروجه عن قالبه ام هو باق قال بل هو باق الى وقت ينفخ فى الصّور فعند ذلك تبطل الاشياء و تفنى فلا حسّ و لا محسوس ثم اعيدت الاشياء كما بدءها مدبّرها و ذلك اربعمأة سنة تثبت فيها الخلق و ذلك بين النفختين قال و انّى له بالبعث و البدن قد بلى و الاعضاء قد تفرقت فعضو ببلدة تاكلها سباعها و عضو باخرى تمزقه هوامها و عضو قد صار ترابا بنى به مع الطّين حائط قال انّ الذى انشأه من غير شىء و صوّره

ص: 171

بيان مؤلّف

موضوع فناء روح و عدم فناء ان هست و در اينمقام بيش از اين مقتضى اطاله كلام نيست و نميتوان جزم و قطع ببقاء يا فناء ان پيدا كرد بملاحظه تعارضى كه در اخبار ان هست و بنابر تقدير ثبوت بقاء ان يا فناء ان نيست چيزى سواى تعلق ارادۀ پروردگار قدير عليم با بقاء يا اعدام ان و اكثر متكلمين فرقه ناجيه اماميه اعتقادشان اينست كه ارواح باقيند و فنائى براى انها نيست

بعض از ختوم

مؤثّر در اجابت است هرچند ان اسم در اسماء الله بعينه معلوم نباشد لكن ظاهر اينستكه هرگاه ان اسم بخصوص بعينه دانسته شود و بان متوسّل شوند تاثير ان در اجابت زيادتر و قوى تر است چنانچه براى انبياء و اوصياء و اولياء تاثير داشته فائدة از مجرّبات براى كشف باساء و ضرّاء انستكه در شب جمعه در يكمجلس دوازده هزار مرتبه مداومت باين ايه شريفه كند أَمَّنْ يُجِيبُ اَلْمُضْطَرَّ إِذٰا دَعٰاهُ وَ يَكْشِفُ اَلسُّوءَ كه اثر قريب دارد براى برطرفشدن بدى و بيمارى و فقر و دين و دست تنگى و برامدن حاجات و مكرّر در مكرّر تجربه شده و بتجربه بزرگان نيز رسيده و نيز براى گشايش كارها و دفع فقر و پريشانى و برامدن حاجات مداومت بدعاى شريف يا من تحلّ به عقد المكاره كه از دعاهاى صحيفه سجّاديه است نمايند در قنوتهاى نمازهاى يوميّه و نماز وتر و در حال سجده چيزى نميگذرد كه بمقصود خواهند رسيد و اين دعاى شريف ختمى دارد كه مرحوم نراقى عليه الرحمة در خزائن متعرض ان شده باين كيفيت كه از روز يكشنبه شروع كنند و هر روز ده مرتبه بخوانند تا سيزده روز و هرچه بلفظ يا ربّ ميرسند انرا مكرّر كنند تا نفس قطع شود و سجده كنند و حاجت بطلبند و پيش از شروع در دعاء ده مرتبه صلوات فرستند و چهل مرتبه يا اللّه گويند و بعد از دعاء نيز چهل مرتبه بگويند و بايد وقت شروع بين الطلوعين بعد از نماز صبح باشد و از

ص: 180

مجرّبه مسلّمه

غذاى حرام و پرخوردن اجتناب كنند در روزهاى اشتغال و ساير شروط دعائى را رعايت كنند از طهارت و رو بقبله بودن و خضوع و حضور قلب تا زود حاجت براورده شود و از گنجهاى مخفيّه كه بعض از اجله علماء اعلام ره استخراج فرموده اند اينست كه هرگاه كسى را نقصان حالى يا مالى روى دهد مثل ابتلاء بمرض يا بيمارى و افت بدنى يا ضرر مالى باو وارد شود مثل از دست رفتن اموال در هر حال بخواندن اين ايه شريفه مداومت كند بكيفيتى كه ذكر ميشود در قنوت نماز وتر و بعد از هريك از نمازهاى واجب يوميّه هركدام يكصد و ده مرتبه كه مجموع شبانه روز ششصد و شصت مرتبه شود با توجّه خاطر و دل شكستگى و ملازمت تقوى بدون شك و ترديد خداوند متعال باو فرج عطا فرمايد و ايه شريفه اينست وَ أَيُّوبَ إِذْ نٰادىٰ رَبَّهُ أَنِّي مَسَّنِيَ اَلضُّرُّ وَ أَنْتَ أَرْحَمُ اَلرّٰاحِمِينَ فَاسْتَجَبْنٰا لَهُ فَكَشَفْنٰا مٰا بِهِ مِنْ ضُرٍّ وَ آتَيْنٰاهُ أَهْلَهُ وَ مِثْلَهُمْ مَعَهُمْ رَحْمَةً مِنْ عِنْدِنٰا وَ ذِكْرىٰ لِلْعٰابِدِينَ

معناى وجه

الوجوه خلاصه معناى دو جمله قبل با اينجمله اينست كه داعى عرض ميكند و سوگند بان نامى كه چون خوانده و سوگند داده شدى بان نام براى زنده شدن مردگان بعد از خاك شدن اجسام و شكسته و پوسيده شدن استخوانهاى ايشان زنده شوند و چون خوانده و سوگند داده شوى بان نام براى رفع و ازاله شدن سختيها و يا قحطى و گرسنگى و يا اندوه و غصّه و يا مرض و نقصان نفوس رفع و ازاله شود - و بحقّ بزرگوارى ذات كريم تو كه گرامى ترين و عزيزترين ذاتها است انچنان ذاتيست كه ذليل و منقادند براى او جميع ذوات اشياء بدانكه بجلال وجهك عطف است بر باسمك العظيم الاعظم پس در معنى كلمه اللهمّ انى اسئلك اعاده ميشود يعنى چنين ميشود اللّهمّ انى اسئلك بجلال وجهك الكريم و مراد از جلال عظمت و كبريائى و كرم و جود و پاكيزگى از نقايص است و وجه ذات و صفات را گويند و بعضى تفسير بوجود كرده اند و گفته اند كه چون وجود خدا عين ذات او است معنى چنين ميشود كه ببزرگى ذات تو كه عطاكننده وجود و توابع ان است بماسواى خود و اكرم الوجوه بدل كلّ است از وجه و همچنين معطوف بر او كه اعزّ الوجوه باشد و تكرار بدل براى بيان اتّصاف ذات حضرت حق است بدو نحو از صفات صفات اكرام و صفات عزّت چنانچه بعد از اين شرح داده ميشود و وقتى كه گفته ميشود وجه شيئ مراد همان شئ است بعينه

ص: 182

اطلاقات وجه

چنانچه كفعمى ره نقل كرده كه عرب ذكر وجه كه ميكند مراد صاحب وجه است ميگويد اكرم اللّه وجهك يعنى اكرمك اللّه و از اينباب است قول خداى تعالى كُلُّ شَيْ ءٍ هٰالِكٌ إِلاّٰ وَجْهَهُ يعنى هالك الاّ اللّه و هرگاه بازگشت ضمير وجه بشئ باشد معنا چنين ميشود كه هر چيزى نابود ميشود مگر وجه انچيز پس وجه در اينجا بمعناى ظهور انشى و جهت يلى الربّ او است كه وجود ربطى او و حضرت حق باشد كه مايه قوام و هستى او است كه قيّوميّت انشئ بان است زيرا كه خداى تعالى در هر چيزى هست و خارج از انچيز است و معناى فَأَيْنَمٰا تُوَلُّوا فَثَمَّ وَجْهُ اَللّٰهِ يعنى هر كجا رو كنيد امّت محمّد براى عبادت پس همان رو بسوى خداست زيرا كه شمائيد موحّد و از هر جهة خدا را بچشم دل ميبينيد

باباطاهر

بصحرا بنگرم صحرا تو بينم *** بدريا بنگرم دريا تو بينم

بهرجا بنگرم كوه و در و دشت *** نشان از روى زيباى تو بينم

روى سخنم در اينجا با اشخاص روشن دل اشاره فهم است درك كن و درياب مطلب را و نيز كفعمى از كتاب اعتقاد نقل كرده كه وجه در ايۀ شريفه بمعناى دين است يعنى كلّ شئ هالك الاّ دينه و گاهى هم وجه بمعنى قصد استعمال ميشود و از اينباب است فاقم وجهك للدين يعنى قصدك للدين و قول خداى تعالى وَجَّهْتُ وَجْهِيَ لِلَّذِي فَطَرَ اَلسَّمٰاوٰاتِ وَ اَلْأَرْضَ يعنى قصدت بعبادتى و توحيدى اليه لكن حق اينست كه معناى وجه در اين دو ايه

ص: 183

حلّ اعضال

همان معناى حقيقى او است پس معناى ايه اولى چنين ميشود كه بپاى دار خود را از براى دين يعنى فاقم بامر دين باش و معناى ايه دوّم اينستكه متوجّه ساختم صورت خود را از براى خدا يعنى روى خود را بجانب قبله گردانيدم

بالجمله وجه بمعنى روى چيز و ظهور شيئ است و اينمعنى عموميّت دارد در همه جا و روى هرچيز بحسب همان چيز است در همه موارد استعمالات وجه باينمعنى يافت ميشود پس همه استعمالات ان بر وجه حقيقت است الاّ ما شذّ و ندر اينست كه قبلا ذكر شد كه الفاظ موضوع از براى حقايق كليّه هستند كه مصاديق انحقايق كليّه بحسب عوالم و اشياء و موارد فرق ميكند در همه موارد استعمالات اصل معنى حقيقى موجود است

فائدة مهمّه از متصف شدن وجه بجلال و اكرام در دو فقره از اين دعا كه فرموده و بجلال وجهك الكريم يعنى بعظمت و بزرگى ذات تو كه اين صفت دارد ذات كريمست - و باز فرموده اكرم الوجوه و اعزّ الوجوه يعنى ذات تو كه گرامى ترين ذاتها است و عزيزترين ذاتها است نكته مهمّه لطيفۀ استفاده ميشود كه از ان وجه تفصيل در صفات جلال و جمال كه در دعاى سحر ماه مبارك رمضان ماثوره از حضرت رضا عليه السّلام و امثال ان فهميده ميشود و ان اينست

كه ذات خداوند جليل جميل جامع جميع صفات كماليّه است چه صفات لطف و رحمت

ص: 184

بعض از جملات دعاى سحر

كه انها را صفات جمال و اكرام گوئيم و چه صفات قهر و غضب كه انها را صفات جلال ناميم لهذا ميگوئيم در اينجا وجه توصيف شده بدو نحو از صفات در قول خداوند متعال كه فرموده وَ يَبْقىٰ وَجْهُ رَبِّكَ ذُو اَلْجَلاٰلِ وَ اَلْإِكْرٰامِ و در اينفقره از دعاء و فقره ديگر در دو موضع وجه را توصيف فرموده بجلال و اكرام پس نيكو درياب معارف مندرجه در كلمات الهيه را بدو نحو از صفات جلال و جمال چنانچه در دعاى سحر در يكفقره از ان ميفرمايد اللهمّ انى اسئلك من جمالك باجمله و كل جمالك جميل و اللهمّ انى اسئلك بجمالك كلّه و در فقرۀ ديگر فرموده اللهمّ انى اسئلك من جلالك باجلّه و كلّ جلالك جليل الخ وجه تفصيل انستكه صفات جمال كه مظاهر رحمتند بسيار است از قبيل رزّاق و غفّار و قاضى الحاجات و كافى المهمات و امثال اينها و اجمل از همۀ انها انهائيستكه جامع جميع مراتب رحمتند مانند رحمن و رحيم و امثال انها پس اين گونه اسمها اجمل صفات جمالند حقيقة و امّا اجمل اضافى مانند مبدّل السّيئات بالحسنات نسبت بستار العيوب و غفار الذنوب است زيرا كه اجمل حقيقى نيست بجهة انكه مندرج در تحت رحمت واسعه است و همچنين است صفات جلال مثل منتقم و مدرك و مهيمن و اجلّ از انها حقيقة قادر يا قهار يا قاهر است و اجلّ اضافى مانند مميت و مفنى نسبت بمنتقم و از اين تحقيق بعد از احاطه

ص: 185

معناى وجه اللّه

بحقيقت ان بالمقايسه ساير فقرات دعاى سحر را ميتوان معنى كرد چنانچه بين عظيم و اعظم هم كه در دو فقره اوّل و اواسط اين دعاى شريف است همين معنى را ميتوان درنظر گرفت بنابراين پس داعى اولا از خدا ميخواهد و او را ميخواند باجمل صفات او كه محيط بجميع صفات جمال و رحمت است اجمالا بعد عدول ميكند از اجمال بتفصيل و ميخواند او را بجميع صفات جمال تصريحا كه در اجمل صفات اجمالا و ضمنا در اوّل خوانده بود خذ هذا و اغتنم و كن من الشّاكرين

و در توحيد صدوق ره مسند از حضرت صادق ع روايت شده كه در تفسير قول خدايتعالى كُلُّ شَيْ ءٍ هٰالِكٌ إِلاّٰ وَجْهَهُ فرموده كلّ شىء هالك الاّ من اخذ طريق الحق و نيز از حضرت باقر ع روايت نموده مسندا كه فرمود ان اللّه عزّ و جلّ اعظم من ان يوصف بالوجه و لكن معناه كلّ شىء هالك الا دينه و الوجه الّذى يؤتى منه و نيز از حضرت صادق ع روايتكرده كه فرمود من اتى اللّه بما امره به من طاعة محمّد و الائمة من بعده صلوات اللّه عليهم فهو الوجه الذى لا يهلك ثم قرأ و من يطع الرّسول فقد اطاع اللّه و نيز فرمود

نحن وجه اللّه الذى لا يهلك و نيز از حضرت باقر ع روايتكرده كه فرمود نحن وجه اللّه نتقلّب فى الارض بين اظهركم عرفنا من عرفنا و من جهلنا فامامه اليقين و نيز از حضرت صادق ع روايتكرده كه فرمود كان رسول اللّه صلى اللّه

ص: 186

وجه اللّه ال محمّدند ع

عليه و اله و امير المؤمنين عليه السّلام دين اللّه و وجهه و عينه فى عباده و لسانه الذى ينطق به و يده على خلقه و نحن وجه اللّه الذى يؤتى منه (الحديث)

مجملا از اين احاديث و احاديث بسيار ديگر از اينقبيل مستفاد ميشود كه مراد از وجه اللّه دين او است و ذوات مقدّسه محمّد و ال محمّد صلوات الله عليهم اجمعين اند

قاضى سعيد قمى ره

در شرح توحيد صدوق ره در معناى وجه اللّه چنين گفته كه محمّد و ال محمد ص وجه خدا و دين خدايند كه دين اسلام باشد و ان انقياد تام و توجّه تمام بمبدء علاّم است و شكّى نيست كه مراد از عبادت توجّه كلّى بمبدء خداى علّى است باينمعنى كه توجّه كند بنده بوجهى كه از براى او است بسوى خدا و ان وجه ال محمّدند براى هركسى بسوى خدا و ايشانند باب اللّه و توجّه بهر چيزى منحصر است باينكه از راه و درب ان وارد شوند پس همچنانكه براى نمازگذار واجب است كه روى بكعبه ظاهرى كه قبله او است بايستد و ان خانه خدا و باب او است در ظاهر همچنين واجب است براى بنده كه در جميع كارهاى خود از معرفت و عبادت اينكه روى دل خود را بباب باطن و كعبه نورى و مسجد الحرام علوى نمايد و ال محمّدند باب اللّه و وجه اللّه و دين او و مسجد الحرام چنانچه در تفسير قول خداى تعالى ان المساجد للّه فلا تدعوا مع اللّه احدا وارد شده كه مراد از مساجد ائمّه عليهم السّلامند فولّوا وجوهكم شطر المسجد الحرام پس هر عبادتيكه در ان توجّه

ص: 187

قوله ع و خضعت له الرّقاب و خشعت له الاصوات و وجلت له القلوب من مخافتك

خضوع بمعناى نرمى و انقياد است و لام در الرقاب عوض از مضاف اليه است و رقاب جمع رقبه بمعنى گردنست و در اينجا كنايه از ذات انسان است از باب تسميه شىء باسم بعض پس اگر گفته شود اعتق رقبة گويا گفته شده است كه اعتق عبدا و امة و اين عبارت نيز اقتباس شده از ايه شريفه فَظَلَّتْ أَعْنٰاقُهُمْ

ص: 190

قوله عليه السّلام و بقوّتك الّتى تمسك السّماء ان تقع على

ص: 193

الارض الاّ باذنك

بدانكه اين جمله شريفه از دعاء و جمله بعد از اين مقتبس است از ايه مباركه از سوره فاطر و ان اينست إِنَّ اَللّٰهَ يُمْسِكُ اَلسَّمٰاوٰاتِ وَ اَلْأَرْضَ أَنْ تَزُولاٰ وَ لَئِنْ زٰالَتٰا إِنْ أَمْسَكَهُمٰا مِنْ أَحَدٍ مِنْ بَعْدِهِ پوشيده نماند كه اين فقره از دعا متضمّن چند چيز است اوّل اينكه خدا قوّى است دوّم وجود اسمان سوّم انكه اسمان جسم است چهارم انكه بخودى خود برپا نيست و نيازمند است به برپادارنده پنجم انكه برپادارنده ان خدا است و يا قوّۀ كه مخلوق او است ششم انكه ممكن است سقوط كند هفتم انكه سقوط ان بخودى خود نيست هشتم انكه باذن خدا سقوط ميكند نهم انكه قديم نيست و حادثست دهم اينكه مراد از ان مدارات كواكب نيست و مدارات كه در لسان شرع تعبير بفلك ميشود غير از انست و بعلاوه افتادن فلك بزمين معقول نيست و معنى ندارد اكنون مقتضى است كه بقدر مقتضى در پيرامون هريك از اين امور ده گانه بسط كلام داده شود امّا امر اوّل انكه قوّة در لغت بمعنى طاقت است و كفعمى ره گفته بمعناى قدرت است و قوىّ كسيرا ميگويند كه عجز و خستگى و ضعف بر او مستولى نشود در هيچ حالى از حالات و كسى است كه داراى قدرت تامّه باشد پس قوى مطلق كسى است كه مافوق قدرت او قدرتى تصور نشود و ان نيست الاّ خداى قادر قدير مقتدريكه عاجز نميكند او را چيزى و عاجز نميشود از چيزى هرگز

ص: 194

قوله ع و تمسك السّموات و الارض ان تزولا

بدانكه اضافه بر انچه در جمله قبل ذكر شد از اينجمله نيز اشعار ميشود كه اسمانها متعدد

ص: 196

قوله ع و بمشيّتك الّتى دان لها العالمون

يعنى و ميخوانم يا سوگند ميدهم تو را بمشيّت و خواسته تو انچنان مشيّت و خواسته كه منقاد و مطيع شدند از براى ان تكوينا همه مخلوقات و موجودات - و بنابراينكه در بعض از نسخ عالمون بكسر لام اعراب شده يعنى منقاد و مطيع شدند از براى ان تشريعا همه دانشمندان پس مراد از مشيّت اراده تكوينيّه متعلقه بخلق اشياء است بر وجه اصلح و موافق حكمت و انقياد و اطاعت اشياء عبارتست از قبول ان فيض كامل و رحمت واسعه و هرگاه عالمون بكسر لام باشد عبارتست از انقياد و اطاعت علماء اوامر و نواهى الهيه را قيصرى در شرح فصوص گفته كه مشيّة اللّه عبارت است از تجلّى ذاتى و عنايت سابقه براى ايجاد معدوم يا اعدام موجود و اراده خدايتعالى عبارتست از تجليه براى ايجاد معدوم پس مشيت اعمّ است از اراده و بعد

ص: 198

قوله ع و بكلمتك الّتى خلقت بها السّموات و الارض

در بيان اثبات وجود اسمانها و كيفيت افرينش انها

و اينكه اسمانها از چه چيز افريده شده و ردّ قول منكرين وجود انها و انچه متعلق بانها است

بدانكه سموات جمع سماء است بمعنى اسمان و اطلاقات لفظ سماء در شرح جملۀ

ص: 207

و امّا راجع باثبات وجود اسمانها از طريق شرع

ايات و اخبار بحدّى متظافره و بسيار است كه بهيچ وجه قابل خدشه و انكار نيست در متجاوز از سيصد ايه از ايات قرانيه اسمانها را بلفظ جمع ذكر فرموده و زمين را بلفظ مفرد و در بسيارى از جاها نيز سماء را بلفظ مفرد ياد فرموده پس بايد دانست در بيشتر جاهائيكه سماء بلفظ مفرد ذكر شده مراد از ان جهت بالا است اعم از اينكه ابر باشد يا باران يا هوا يا فلك يا اجرام كواكب و غير اينها و هر كجا كه بلفظ جمع امده و تعبير بسموات شده مراد از ان اسمانهاى هفتگانه در زبان شرع است و در بعض ايات هر دو قسم را ذكر فرموده مثل ايه شريفه هُوَ اَلَّذِي خَلَقَ لَكُمْ مٰا فِي اَلْأَرْضِ جَمِيعاً ثُمَّ اِسْتَوىٰ إِلَى اَلسَّمٰاءِ فَسَوّٰاهُنَّ سَبْعَ سَمٰاوٰاتٍ پس هرچند اسمانهاى هفتگانه محسوس نيست و ما بچشم ظاهر انها را نميبينيم چون مخبر صادق خبر داده اذعان و اعتقاد بوجود انها داريم و مؤمن بغيب ميباشيم

و امّا راجع بكيفيّت افرينش اسمانها و مادّه انها

بطريق اهل شرع اسلام پس بقدرى كه اقتضا دارد شرح داده تا فائده ان عامّ و عائده اش تام باشد و اشنا و بيگانه تا اندازه از مطالعه ان بهره مند گردند ان شاء اللّه.

ص: 211

بدانكه مفهوم از اقوال ايشان سه مبحث است

اوّل قديم و ازلى دانستن مادّه و قوّه ان و اينكه ايندو انفكاك از همديگر ندارند و ملازم يكديگرند دوّم قول بتنوعات مادّه است از علويّات و سفليات

ص: 216

اكنون جواب بعضى از اين مباحث را بطور بسيار ساده در اين وجيزه شرح خواهم داد

بدانكه تنوّعات را ميگويند از مادّه و حركت ان پيدا شده و مادّه و حركت علّت پيدايش انها شده و ماده و قوه انرا قديم و ازلى ميدانند و تنوعات را حادث پس ميگوئيم اگر مادّه و حركت ملازمه ان قديم و ازليند تنوّعاتى هم كه از انها پيدا شده بايد قديم و ازلى باشند و اگر حادثند تنوعات هم بايد حادث باشند اگرچه باندازه لحظه از مادّه و قوه ان متأخر باشند و الاّ لازم ميايد وجود علّت بدون معلول

ص: 217

در بيان مادۀ اوليّه افرينش ممكنات بطريق وارده در شرع اسلام

ص: 220

مادۀ كائنات در شرع اسلام

صدوق ره در كتاب توحيد مسند از حضرت صادق ع روايت كرده كه فرمود اول شىء خلقه من خلقه الشىء الذى جميع الاشياء منه و هو الماء يعنى اوّل چيزيكه خلق فرمود خدا از خلق خود انچيزيست كه جميع چيزها از انست و ان اب است پس راوى كه شخص شامى است ميپرسد از انحضرت كه خدا ابرا از چيزى خلق فرمود يا نه جوابى فرمود كه اگر اب از چيزى خلق شده بود هرگز اين سؤال منقطع نميشد كنايه از اينكه سؤال بتسلسل ميكشيد تا انكه فرمود كان اللّه و لا شئ معه فخلق الشيئ الذى جميع الاشياء منه و هو الماء و در كافى مسندا حديثى را از حضرت صادق ع روايت فرموده كه انحضرت در جواب عالم شامى بيان فرمودند كه محل شاهد ما از انحديث اينست و لكنّه كان اذ لا شئ غيره و خلق الشئ الذى جميع الاشياء منه و هو الماء الذى خلق الاشياء منه فجعل نسب كلّ شيء الى الماء و لم يجعل للماء نسبا يضاف اليه يعنى و ليكن بود خدا

ص: 222

و امّا افرينش اسمانها و زمين

در زبان شرع بدانكه اخبار كثيره دالست بر اينكه خداوند متعال اسمانها را بقدرت كامله خود از بخار اب خلق فرموده و زمين را از كف اب افريده و كيفيّت خلقت انها را بنابر انچه در كافى مسند از حضرت باقر العلوم ع روايت فرموده در حديثى اين است قال لكن اللّه اذ لا شىء غيره خلق الشىء الذى جميع الاشياء منه و هو الماء و خلق الريح من الماء ثم سلّط الرّيح على الماء فشققت الرّيح متن الماء حتّى ثار من الماء زبد على قدر ما شاء ان يثور فخلق من ذلك الزّبد ارضا بيضاء نقيّة ليس فيها صدع و لا نقب و لا صعود و لا هبوط و لا شجر ثم طويها و وضعها فوق الماء ثمّ خلق اللّه النّار من الماء فشققت النار متن الماء حتّى ثار من الماء دخان على قدر ما شاء الله ان يثور فخلق من ذلك الدّخان سماء صافية نقيّة ليس فيها صدع و لا نقب و ذلك قوله تعالى اَلسَّمٰاءُ بَنٰاهٰا رَفَعَ سَمْكَهٰا فَسَوّٰاهٰا وَ أَغْطَشَ لَيْلَهٰا وَ أَخْرَجَ ضُحٰاهٰا قال و لا شمس و لا قمر و لا نجوم و لا سحاب ثم طويها فوضعها فوق الارض ثم نسب الخليقتين فرفع السّماء قبل الارض و ذلك قوله و الارض بعد

ص: 224

قوله ع و بحكمتك الّتى صنعت بها العجائب

عجائب صنع خدا

و تدبّر در زبانهاى مختلفه و نطقها و مخارج حروف و طبايع گوناگون كه در هر انسانى مشاهده ميشود و ساير اعضاء و جوارح و انچه از قواى ظاهره و باطنه كه مترتّب بانها است ميفهمد كه در هر ايتى از ايات الهيّه حكمتهاى غريبه و عجيبه ايست كه عقول عقلا بزرگ از ادراك و احصاء ان عاجز است و اگر بخواهى بنمونۀ از صنايع عجيبۀ خدا اشنا شوى مطالعه كن كتاب توحيد مفضل بن عمر را كه املاء حضرت صادق عليه السّلام و همچنين رساله اهليلجيّه مفضل را كه هردو از املاءات انحضرتست و عبرت بگير از حكم عجيبۀ الهيّه و تدبيرات ربوبيّه بنحويستكه زبان از وصف و بيان ان عاجز و ناتوانست و اگر دست رس باين دو كتاب ندارى و فى الجمله ميخواهى بصنايع عجيبۀ خدا برخورد كنى بطور اجمال راه تفكّر را بتو نشان ميدهم و مجملى از مفصّلات لا تعدّ و لا تحصى را براى آگاهى دادن بشما بيان ميكنم و فى الجمله از ايات نفس و هيكل شما براى نمونه مثلى قرار ميدهم تا اندكى بخود بيائيد و فكر كنيد و بطور اجمال بعجايب صنع خدا اشنا شويد دانسته باد كه نفس تو مركّب است از روح و بدن پس تفكّر نماى در همين بدن عنصرى خود كه پست تر از روح تست و ببين كلمات دانشمندان فنّ تشريح قديم و جديد را كه گفته اند بدن انسانى مركّب از سه هزار عضو است از عظام و غضاريف و اعصاب و رباطات و شريانات و اورده و اوتار و پردها و پوست و گوشت و هريك از اين سه هزار عضو داراى هشت قوّه ميباشند از خادمه و مخدومه

ص: 233

عجائب بدن انسان

و امّا قواى خادمه چهارند اوّل قوّۀ جاذبه و ان قوّه ايست كه غذا را جذب ميكند دوّم قوّه ماسكه و ان قوّه ايست كه غذا را نگاه ميدارد باندازۀ كه هاضمه بتواند در ان عمل كند سوّم قوّه هاضمه و ان قوّۀ ايست كه در غذا تصرف ميكند تا انرا باصلاح اورد تا بتواند بدل شود انچه را كه از بدن تحليل رفته چهارم قوّۀ دافعه و ان قوّه ايست كه هر جزوى از غذا را كه صلاحيّت ندارد بدل ما يتحلّل شود انرا از بدن دفع كند و امّا قواى مخدومه ان هم چهارند اوّل غاذيه دوّم ناميه سوّم مصوّره چهارم مولّده چون شرح هريك از انها طولانيست رجوع بكتب مربوطه بان شود پس بدانكه هر عضو و جزئى از اين سه هزار جزء داراى هشت قوه است كه از ضرب هشت در سه هزار بيست و چهار هزار حاصل ميشود پس بيست و چهار هزار نوع از منافع و نعمتها در بدن عنصرى تو موجود است و نيز بدان كه هريك از اين سه هزار اعضاء و اجزاء مركبند از چندين جزو مثلا خون در بدن انسان دو قسم است يكقسم مايع كه ان داراى ذرّات سفيده و قند و نمك و سود و ترشى بول و روغن و قراتين و قره تنين و اذت زياد است و قسم ديگر داراى ذرّات مدوّر و پهن و غليظ و سرخ رنگ ميباشد و ميان هر ذرۀ فرورفته گى دارد و بنابر انچه با ذرّه بين ادعاى رؤيت كرده و تشخيص داده اند چنين نموده شده كه پول سياه مسكوك بسيارى است كه روى هم ريخته

ص: 234

حكمت خلقت شب و روز

به ان ضم شود اثار حكم الهيّه در خلقت امّهات و مولدات از جمادات و نباتات و حيوانات و اصناف و اقسام و احوال و طبايع انها از عهدۀ بشر خارج است كه بتواند شرح دهد قُلْ لَوْ كٰانَ اَلْبَحْرُ مِدٰاداً لِكَلِمٰاتِ رَبِّي لَنَفِدَ اَلْبَحْرُ قَبْلَ أَنْ تَنْفَدَ كَلِمٰاتُ رَبِّي وَ لَوْ جِئْنٰا بِمِثْلِهِ مَدَداً بايد گفت

كتاب صنع تو را اب بحر كافى نيست *** كه تر كنى سر انگشت و صفحه بشمارى

ترجمه اين جمله از دعا كه شرح داده شد اينست

و ميخوانم و يا قسم ميدهم تو را بحكمت تو كه ساختى بان از روى علم و نيكى امور عجيبۀ را

و خلقت بها الظّلمة و جعلتها ليلا و جعلت الليل سكنا

يعنى انچنان حكمتى كه افريدى بسبب ان تاريكيرا و قرار دادى انرا شب و گردانيدى شب را محل قرار و سكونت و راحتى

بدانكه فرق بين خالق و صانع اينستكه خالق مقدّر اشياء است بر وفق حكمة خود اعمّ از اينكه بوجود امده باشد يا نه و صانع موجد شئ است از عدم و ظلمت برخلاف نور و نقطه مقابل انست بنابر قول جمعى و كسانيكه گمان كرده اند كه ظلمت

ص: 236

تعريف ظلمت

عرضى است بر ضد نور احتجاج كرده اند بأيه وَ جَعَلَ اَلظُّلُمٰاتِ وَ اَلنُّورَ و ندانسته اند كه عدم ملكه مانند كورى است نه عدم صرف كه جعل بان تعلّق نگيرد يعنى ميان نور و ظلمة تقابل تضادّ است نه عدم و ملكه و صورت احتجاج اينست كه اگر بين نور و ظلمت تقابل عدم و ملكه باشد جعل تعلّق بظلمت نميگيرد و لازم و ملزوم هردو باطلند پس ظلمت عبارت است از خفاء محض و قابض نور چشم و با ان چيزى ديده نميشود و از صاحب كتاب حدود نقل شده كه ظلمت جسم رقيقى است مختصّ بهيئت سياهى چشم چنانچه نور جسم رقيقى است روشن كننده و در زبان احاديث و اخبار چنانچه قبلا ذكر شد كه خدا ظلمت را از هوا خلق فرمود و عقيده بعضى اينست كه امر وجودى است نه عدمى و اكثر عدمى دانسته اند و از براى هركدام دلائلى است كه در اينجا موقع ذكر ان نيست و تقديم ظلمت بر نور در ايندعاى شريف نيز اقتباس از ايه شريفه است و ان از باب تقديم اعدام است بر ملكات و حق اينست كه خداوند حكيم ايجاد فرموده بعد العدم تاريكيرا بخلق اسباب و علل و انرا شب قرار داد كه عبارت از قطعه از زمان است كه بعد از غروب افتاب باشد تا طلوع فجر صادق و لفظ جعل ممكن است كه بمعنى صبّر و يا بمعنى عمل و يا بمعنى وصف يا بمعنى خلق و يا بمعنى انشاء و يا حكم و اعتقد باشد و ليل بمعناى شب تاريكيرا گويند كه در عقب روز است و تقديم ذكر ليل بر نهار نيز اقتباس از ايه شريفه است وَ مِنْ رَحْمَتِهِ جَعَلَ لَكُمُ اَللَّيْلَ وَ اَلنَّهٰارَ و ان شايد براى اينست كه شب اصليّت دارد و روز عارضى است و براى تقدّم

ص: 237

معناى ليل

شب است بر روز زيرا كه ظلمت نور نداشتن چيزيست كه از شان ان روشن بودن است و عدم مقدّم بر وجود است و علّت اينكه شب را ليل ميگويند از انجمله خبر عبد اللّه بن سلام است چنانچه صدوق ره در كتاب علل الشرايع روايتكرده كه پرسيد از پيغمبر صلى اللّه عليه و اله كه چرا شب را ليل گويند فرمود لانه يلايل الرّجال من النساء جعله اللّه عزّ و جلّ الفة و لباسا و ذلك قول اللّه عزّ و جل وَ جَعَلْنَا اَللَّيْلَ لِبٰاساً يعنى بجهة اينكه ميپوشاند مردها و زنها را از يكديگر قرار داد خداى عز و جلّ شب را براى نزديكشدن و پوشش همديگر و اينست معناى قول خداى عز و جلّ كه فرمود و قرار داديم شب را براى پوشش علاّمه مجلسى ره در چهاردهم بحار در ذيل خبر شريف گفته است كه ملايله معامله در شب است همچنانكه مياومه معامله در روز است و ظاهر اينستكه ليل از ملايله است با اينكه ظاهر تو انكه عكس ان باشد و ممكن است اينكه تنبيهى باشد بر اينكه اصل ليل بمعنى ستر باشد انتهى مفاد كلامه و نيز مستفاد از خبر اينست كه ملايله بمعنى ملابسه باشد و اهل لغت باينمعنى تصريح نكرده اند ولى در قاموس گفته لا يلته استجرته لليلة و در المنجد گفته لا يله ملايلة استاجره لليلة و يقال عامله ملايلة و در عرف اهل لغت ليل بمعنى ستر نيامده ولى اجاره و استجاره بمعناى كفائه كه ستر است امده در قاموس است الكفاء ككتاب سترة من اعلى البيت الى اسفله من مؤخّره او الشقّة من مؤخّر الخباء او كساء يلقى على الخباء حتّى يبلغ الارض

ص: 238

تحديد شب و روز

و دانسته باد كه خداوند حكيم على الاطلاق تاريكى را بعد العدم ايجاد فرمود اسباب و علل انرا و انرا شب قرار داد كه عبارتست بعد از غروب افتاب تا درامدن صبح صادق و معلوم ميشود غروب شمس از جدا شدن سرخى از سمت مشرق بنحويكه افق تاريك و ابى رنگ شود يا عبارت است از سقوط سرخى از افق شرقى و برطرف شدن ان از سمت سر و اين قول بيشتر با احتياط سازش دارد و امّا طلوع فجر صادق عبارت است از ظهور روشنى كه پهن و مستطيل شود از افق شرقى بنحويكه هرچند شخص نگاه كند روشنى او عرضا و طولا زياد شود پس بنابراين روز عبارتست از طلوع صبح صادق تا غروب افتاب و قول باينكه شب عبارتست از غروب افتاب تا طلوع افتاب بين الطلوعين كه عبارت باشد از دميدن سفيده صبح صادق تا اول افتاب از شب حساب ميشود و بيان

اينمطلب اينستكه فقهاء اختلاف كرده اند در تحديد شب و روز و محل اختلاف ايشان بين الطلوعين است كه ايا داخل در شب است يا روز يا واسطه ميان شب و روز است مشهور معروف نزديك باجماع بلكه ميان خاصه و عامه اجماع بر اينست كه شب عبارت از غروب افتاب است تا طلوع سفيده صبح صادق و روز عبارتست از طلوع سفيده تا غروب افتاب و علامه مجلسى ره چنين فرموده كه اينقول مخالفى ندارد مگر عدّه كمى كه قائل بخلاف بوده اند و انها هم منقرض شدند و بعضى از اصحاب ما در اينزمان تجديد نزاع كرده اند در اينباب و بعضى از ايشان قائل شده اند كه شب عبارت است از غروب افتاب تا

ص: 239

تقسيم ساعات

مال و غير اينها باشد و در بعض از نسخ مسكنا روايت شده و ان نيز بهمين معنا است

تقسيم ساعات شب

9 سحره 10 فجر 11 صبح 12 صباح و بعضى چنين گفته اند 1 غسق 2 شفق 3 ضحمه 4 عشوه 5 هذئه 6 سياع 7 جنح 8 هزيع 9 غفر 10 زلفه 11 سحره 12 بهره و بعضى غير اينها نيز گفته اند

و امّا قوله نشورا مبصرا گفته شده اى ينتشر فيه الناس فى امورهم و بمعنى زنده شدن بعد از مرگ نيز امده و بمعنى انتشار و اطاله و امتداد نيز امده در كتاب المنجد گفته انتشر النهار طال و امتدّ و در اينجا ممكن است گفته شود يعنى گردانيدى روز را وسيله براى انتشار مردم و حيوانات براى تحصيل معاش خود يا اينكه دليلى باشد براى نشر اموات و عود انها با همين بدن عنصرى بسبب ظهور ان بعد از اينكه از انظار مخفى شده بواسطه ظلمت و تيرگى شب كه گويا هرگز وجود نداشته و بعد از ارتفاع ظلمت شب بر مثال اول ظاهر و اشگار شد يا چنين مراد باشد كه بسبب پيدايش روز خفتگانى كه در شب ساكن و ارام بودند و انچه از قواى روحى كه بواسطه خواب از ايشان باطل شده بود مانند ديدن و شنيدن و نحو ان عود كند در ابدان و اجساد ايشان كه وسيله جنبش و حركت انها گردد و از همين بابست كه فرموده اند النوم اخ الموت و بهمين جهت است كه مبصرا را براى نشور وصف اورده تا بينا شوند در ان و اسناد ابصار بنهار مجاز است يا تشبيه يا استعاره در صفت شئ بر وجه مبالغه

چرا افتابرا شمس گفته اند

گفته شده جهت اينكه افتاب را شمس ميگويند براى انستكه سه كوكب سيّاره بالاى انست و سه در زير ان و خود شمس در وسط انها واقع است در تجنفۀ كه انرا شمس ميگويند و تجنفه بمعناى ميل و عدول از طريق است و چون افتاب در ميان سيارات فوق و تحت خود بطريق عدل نيست از اينجهة او را تجنفه گويند و در بعض از كتب بجاى تجنفه مخنقه ضبط كرده اند و وسط قلاده را مجنفه يا مخنقه گويند كه از ان بشمس و شمسه تعبير شده

معناى اينفقره از دعا انستكه و افريدى بحكمت خود افتابرا و گردانيدى انرا در كمال روشنى و نورانيّت

حالات افتاب

افتاب را بيان فرموده سوّم مركّب بودن افتاب برخلاف عقيده هيويين قديم كه انرا بسيط و منزّه از تركيب ميدانستند و موافق بودن قول بتركيب ان چنانچه هيويين جديد قائل شده اند چهارم تركيب افتاب از عنصر و ماده از قبيل اتش و اب و بخار و هوا و غيره چنانچه اقوال دانشمندان فلكى عصر بوسيله اكتشافاتى كه كرده اند با اينحديث موافقت دارد پنجم اينكه افتاب ذاتا داراى حرارت و ناريّت است ششم انكه ماده تكون افتاب اتش و اب است برخلاف اعتقاد ماديّين و طبيعيين كه تكوّن انرا از مادّه و قوّه دانسته اند هفتم تقدير و افرينش ان بايجاد صانع حكيم قادر عليم است برخلاف عقيده ماديّين نيز هشتم اينكه ماه نيز مركب است نهم انكه تركيب ان نيز از عناصر و مواد است دهم انكه داراى برودت ذاتى است و مائيت يازدهم انكه در مادّه تكون با افتاب مشتركند

دوازدهم تقدير و افرينش ان نيز بايجاد صانع حكيم است سيزدهم انكه ماه فضلا از نور اكتسابى از شمس نور ذاتى هم دارد چهاردهم تا اندازه نيز جغرافى طبيعى ماه بيان شده پانزدهم انكه ماه تابع افتاب و خلقت ان متاخّر از افتابست زيرا كه امام ع در تشريح شمس فرموده خدا افتابرا از نور اتش افريد و در تشريح ماه فرموده ماه را از روشنى نور اتش خلق فرمود متاخّرين از فلكيّين هم اخيرا از سه جهت همين اعتقاد را دارند اوّل از جهت تبعيّت در نور دوّم تبعيّت در

ص: 246

مضمون فرمايش امام ع در اينموضوع

حركت زيرا كه افتاب زمين را ميچرخاند و زمين ماه را سوّم تبعيت در تكوّن زيرا كه در مبدء تكوّن زمين از خورشيد جدا شده بزعم ايشان و ماه از زمين

شانزدهم نور ماه اميخته با حرارت سبكى است چنانچه در صدر حديث فرموده ازاينرو افتاب گرم تر از ماه شد پس مزيت خورشيد از ماه در حرارت مستلزم ان نيست كه ماه حرارت نداشته باشد بلكه ماه حرارت دارد نهايت حرارت او از افتاب كمتر است هفدهم جرم افتاب داراى طبقات مائيه ايست كه در باطن ان پنهانست بدليل فرمايش انحضرت طبقا من هذا و طبقا من هذا هيجدهم نيز جرم ماه داراى طبقات ناريّه است نيز بهمان دليل

چون اينجمله را دانستى

نيز بدانكه افتاب از مخلوقات عجيبه ايست كه عقول عقلاء از برخورد بحقيقت ان عاجز است و از اينراه در شناختن حقيقت ان بين دانشمندان متاخرين و متقدّمين گفتگوهاى بسيار است و در خبر مشهور بتوحيد مفضل از حضرت صادق ع اشاره باينمعنى شده چنانچه مضمون فرمايش حضرت ع در اينباب اينست فرمود ايمفضل ميبينى اين افتاب را كه طالع ميشود بر عالم و كسى واقف بر حقيقت ان نشده و علّت عدم وقوف بر حقيقت ان اينست كه اقوال در ان بسيار و فلاسفه در وصف ان اختلاف كرده اند دسته از ايشان گفته اند كه افتاب كره ايست كه ميان ان خالى و پر از اتش است و از براى ان دهانى است

ص: 247

اختلاف اقوال در حقيقت افتاب

كه جوش ميزند و اضطراب دارد و فروزانست از دهان او حرارت و برافروختگى ان و دسته ديگر گفته اند كه ان كره ايست از ابر و دسته ديگر گفته اند كه جسم زجاجى است كه قبول ناريّت ميكند در عالم و شعاع اتش را بعالم ميرساند و دسته ديگر گفته اند كه ان جسم صاف لطيفى است كه از اب دريا بسته ميشود و دسته ديگر گفته اند كه ان اجزاء كثيره ايست كه از اتش جمع شده و دستۀ ديگر گفته اند كه ان جوهر پنجمى است كه غير از جواهرهاى چهارگانه است پس از بيان اختلاف اقوال درحقيقت ان فرمود كه پس از ان اختلاف كردند (يعنى فلاسفه) در شكل افتاب بعضى از ايشان گفتند كه ان بمنزله صفحه پهنى است و بعضى ديگر گفته اند مانند كره غلطانيست و همچنين اختلاف كرده اند در مقدار ان بعضى گفته اند كه مساوى با زمين است و بعضى گفته اند كه بزرگتر از جزيره بزرگى است و اصحاب هندسه گفته اند كه افتاب صد و هفتاد برابر زمين است پس در بروز اين اختلافات از ايشان دربارۀ افتاب دليل است بر اينكه بحقيقت ان واقف نشده اند و وقتيكه اين افتاب كه بچشم ديده ميشود و حسّ درك انرا ميكند عقول از واقف شدن بحقيقت ان عاجز باشد كجا ميتوانند درك كنند چيزيرا كه پنهان از حسّ و مستتر از وهم است (تمام شد مضمون فرمايش امام ع در اينمقام

نور افتاب از نور عرش

در تفسير قمىّ و مجمع البحرين و بحار الانوار و غيره از حضرت رضا ع روايت شده در ضمن حديثى كه فرمود الشمس و القمر ايتان تا انجائيكه فرمود و ضوئهما من نور عرشه و حرّها من نار جهنم فاذا كانت القيمة عاد الى العرش نورهما و عاد الى النار حرّهما فلا يكون شمس و لا قمر يعنى روشنى افتاب و ماه از نور عرش خدا است و گرمى انها از اتش جهنم است پس چون روز رستخيز شود برميگردد بسوى عرش نور انها و برميگردد بسوى اتش حرارت انها پس هيچ افتاب و ماهى ميباشد از اينحديث مستفاد ميشود كه نور افتاب و ماه از نور عرش خداست و هر دو نور ذاتى و عارضى دارند و اينكه گرمى انها نيز ذاتى و عارضى هردو است و اينكه وقتى ميايد كه نور و حرارت از انها گرفته شود و نابود گردند و در توحيد صدوق و بحار الانوار و غيره در خبر صحيح از حضرت صادق ع روايت شده كه فرمود الشمس جزء من سبعين جزء من نور الكرسى و الكرسى جزء من سبعين جزء من نور العرش و العرش جزء من سبعين جزء من نور الحجاب و الحجاب جزء من سبعين جزء من نور الستر فان كانوا صادقين فليملئوا اعينهم من نور الشمس ليس دونها سحاب يعنى اين افتاب كه محسوس شما است يكجزء از هفتاد جزء نور كرسى است و كرسى يكجزء از هفتاد جزء نور عرش است و عرش يكجزء از هفتاد جزء نور حجابست و حجاب يكجزء از هفتاد جزء نور ستر است پس اگر راست ميگويند

ص: 249

افتاب مكوّن اوّل نيست

پس بايد پر كنند چشمهاى خود را از نور افتاب وقتيكه ابر بر روى ان نيست

از اين حديث شريف نيز استفاده ميشود كه خود افتاب نوريست جدا شده از كرسى و ذات او نور و نورانى است و مكوّن اوّل نيست چنانچه علماء ماديّين گويند و نيز در بحار الانوار و غيره روايت شده كه سئل ابوذر النبىّ ص اين تغيب الشمس قال فى السماء ترفع من سماء الى سماء حتى ترفع الى السّابعة العليا حتى تكون تحت العرش فتخرّ ساجدة فتسجد معها الملائكة الموكّلون بها ثم تقول يا ربّ من اين تامرنى ان اطلع من مغربى او من مطلعى فذلك قوله عزّ و جل و الشّمس تجرى لمستقر لها ذلك تقدير العزيز العليم يعنى بذلك صنع الربّ العزيز بملكه فى خلقه قال ص فياتيها جبرئيل ع بحلّة ضوء من نور العرش على تقادير ساعات النهار فى طوله فى الصّيف او قصره فى الشّتاء او ما بين ذلك فى الخريف و الربيع قال فتلبس الحلّة كما يلبس احدكم ثيابه ثمّ ينطلق بها فى جوّ السّماء حتّى تطلع من مطلعها قال ص كانى بها قد حبست مقدار ثلاث ليال ثم لا تكسى ضوء و تؤمران تطلع من مغربها فذلك قوله اذا الشمس كوّرت و اذا النجوم انكدرت و القمر كذلك من مطلعه و مجراه فى افق السّماء و مغربه و ارتفاعه الى السماء السابعة و يسجد تحت العرش و جبرئيل ياتيه بالحلة من نور الكرسى فذلك قوله عزّ و جلّ و جعل الشمس ضياء و القمر نورا ترجمه يعنى پرسيد ابوذر از پيغمبر ص كه كجا

ص: 250

طلوع و غروب افتاب

پنهان ميشود افتاب فرمود در اسمان بالا ميرود از اسمانى باسمانى تا بالا ميرود باسمان هفتم كه از همه بالاتر است تا ميرسد بزير عرش پس سجده ميكند و سجده ميكنند ملائكه كه موكّل اويند پس ميگويد ايپروردگار من از كجا امر ميكنى كه بيرون ايم ايا از مغرب خود طالع شوم يا از مطلع خود پس اينست معنى قول خداى عزّ و جلّ كه فرموده و افتاب جارى ميشود بجانب قرارگاهى كه از براى او است اين است اندازه گرفتن خداى ارجمند غالب دانا مراد اينست كه اين كار كار خداى پروردگار غالبست با ملك خود در مخلوقات خود فرمود پيغمبر ص پس ميايد جبريل بنزد افتاب و مياورد حلّه نورى از نور عرش باندازه ساعات روز در درازى روز در فصل تابستان يا كوتاهى ان در فصل زمستان يا اندازه روزهائى كه در ميان اين دو فصل است از فصل خزان و بهار فرمود پس ميپوشد افتاب ان حلّه را همچنانيكه ميپوشد يكى از شما جامهاى خود را پس سرداده ميشود در جوّ اسمان تا بيرون ايد از مطلع خود فرمود پيغمبر ص كه گويا ميبينم كه مقدار سه شب افتاب نگاه داشته ميشود و لباس نور بران پوشيده نميشود و امر كرده ميشود كه از مغرب خود طلوع كند پس اينست معنى قول خدا زمانيكه افتاب بى نور شود و زمانيكه ستارگان تيره شوند و ماه نيز همچنين است از مطلع و مجراى ان در افق اسمان و غروب كردن ان و بالا امدن ان بسوى اسمان هفتم و سجده ميكند در زير عرش

ص: 251

حالات افتاب

و جبرئيل ميايد او را با حلّه از نور كرسى پس اينست مراد از گفته خدايتعالى كه فرمود و قرار داد خدايتعالى افتاب را روشنى ذاتى و ماه را روشنى اكتسابى

از اين حديث نيز نكاتى فهميده ميشود

اوّل اينكه مستقرّ افتاب در زير عرش مصطلح در نزد شرع است و انچه اخيرا بعض از مستكشفين فلكى كشف كرده اند كه كره افتاب حركتى دارد بسوى مركز خود و مركز انرا ستارۀ وكا دانسته اند در حركت افتاب بجانب مركز خود در نزد تابعين شرع اسلام جاى انكار نيست و اينكه مركز افتاب ستارۀ وكا باشد فرضى است و حقيقت ان معلوم نيست بلكه در لسان شرع مركز افتاب در زير عرش است چنانچه صريح ظاهر اينحديث و بعض از احاديث ديگر است دوّم انكه مدار خورشيد در تمام اسمانهاى هفتگانه و بالاتر از انها است سوّم انكه مسخر امر و فرمان خداوند عزيز عليم است چهارم انكه در هر روزى كسب ضوء جديد از نور عرش ميكند و ضوء هر روزى از ان غير ضوء روز ديگر او است پنجم در هر روز طلوع او از مشرق خود منوط بامر جديد پروردگار است ششم انكه هنگام قيام قيامت سه شب تاريك و بى نور ميماند و بعد از ان از مغرب خود طلوع ميكند هفتم انكه ماه هر روز كسب نور از كرسى ميكند و در باقى مطالب با افتاب شركت دارد

ص: 252

مركز سير افتاب

بنام اسمان )leiteL( تاليف tegaseL a esnohqla

چاپ كتابخانه لاروس essuoraL

كه با دلائلى نوع حركت افتاب را معيّن كرده و گفته است كه خورشيد ما با تمام كرات اطراف خود كه بدورش حركت ميكنند مسير معيّنى دارد و اين مسير چنانكه ديگران پنداشته اند مانند حركت ساير كرات دورانى نيست بلكه بسوى نقطه معيّنى در اسمان است. اين نقطه را معيّن كرده و ستاره را كه افتاب بسوى ان حركت ميكند يافته اند و ان ستاره بزبان عربى (النّسر الواقع) است كه بزبان هاى اروپائى وگاء نام دارد خلاصه ترجمه كلام او بنابر انچه در مجموعه انتشارات انجمن تبليغات اسلامى چاپ سال 1323 خورشيدى هجرى در شركت چاپخانه تابان در تهران چاپ شده اينست. يكحركت مهم ترى هم هست كه زمين را بتكان مياورد و ان حركتيست كه كره ما بهمراه تمام ستارهاى منظومه شمسى با افتاب دارد اين حركت همان است كه اين منظومه را در ميان فضاى لا يتناهى بسوى ستارۀ وگاء ميكشاند اين حركت سرعتى فوق العاده دارد كه در ثانيه به بيست كيلومتر ميرسد چنانكه گفته شد افتاب با سرعت تمام بطرف يكنقطه از اسمان كه بدانجا نام اپكس )xepA( داده اند حركت ميكند

و نيز در صفحه 155 همان كتاب بنابر نقل مجموعه انتشارات نوشته كه باز ميگويد

ص: 254

فاصله بين ما و افتاب

ان محسوب ميشود و بواسطه دورى زيادى كه ان افتابها از ما دارند بنظر ما كوچك ايند و ما انها را بصورت ستاره ميبينيم و براى دورى فضا و عظمت ان گفتند كه نزديكترين ستارهاى منير اسمانى بما افتاب ما است

و در صورتيكه فاصله ما بين ما و افتاب ما بنحو متوسط نود و يك مليون و سيصد و هشتهزار و شصت و دو ميل است نور ان در مدت هشت دقيقه و سيزده ثانيه بما ميرسد زيرا كه نور در هر ثانيه هفتاد و هفتهزار ميل راه طى ميكند و بعض از افتابهاى دور نور او در مدت يكسال بما ميرسد و بعض از انها در مدت بيشتر تا مدّت چندين هزار سال - اگر چنين فرض شود كه نور در هر ثانيه (هفتاد و هفتهزار) ميل راه طى كند و فرض كنيم كه نور بعض از ستاره ها بيست يكهزار سال طول كشد تا بما برسند براى اينكه بفهميم كه فاصله بين ما و اين ستاره در فضا چند ميل است ايا ميتوانيم از عهده حساب ان برائيم بعضى از علماء فلكيين عصر اخير گفته اند كه پارۀ از ستارهاى كهكشان مسافتشان از افتاب شانزده كاترليون فرسنگ است و مقدارى از افتابها و عوالمى را كه درنظر گرفته اند مجموعه انها را تقريبا بشكل دائره تصوّر كرده اند و مسافت مابين دو طرف انرا بقدرى دور دانسته اند كه گفته اند نور از يكطرف ان بطرف ديگر در مدّت پانصد هزار سال كمتر نميرسد و نيز در فضا ستارهاى دورتر از اين هم هست كه تشخيص انها براى بشر بهر وسيله كه باشد ممكن نيست فقط ميدانيم كه بمراحل

ص: 256

اقوال فلكيّين جديد

بسيار زياد و فاصله هاى بسيار دورتر از مراحل و فواصليكه پيشتر ذكر شد در فضا موجود هستند و امّا عدد اين افتابها و ستارها هيچ قابل احصاء نيست

و از گاليله معروف نقل شده كه او مدلّل داشته كه افتاب در مدّت بيست و هشت روز بدور خود ميگردد و بواسطه حركات انتقالى زمين كلف معيّن در مدّت بيست و پنج روز در نقطه معيّن از افتاب ظاهر ميشود در مقدار سرعت اينحركت از مقايسه اين ايّام كه در انها يكروزه افتاب تكميل ميشود با محيط افتاب معلوم ميگردد و تقريبا تمام علماء هيويين معتقداند كه افتاب با تمام سيّارات عديده و ذوذنبها و اقمار و هرچه تابع افتابست بسوى منطقه معيّن كه نورانى تر ستاره هاى الجاثى على ركبته كه يكى از كواكب اشكال صور شماليّه ثابته ميباشد و در انجا بسرعت غريبى و بخط مستقيم حركت ميكند سرعت متوسط انحركت روزى چهار صد و بيست و دو هزار ميل است

براى عظمت اين فضا اگر بقول بعضى از علماء هيئت داروينستها قائل شويم كه افتاب پيش از چندين هزار هزار مليون سال خلق شده و روزى اينقدر مسافت رو بنقطه الجاثى حركت ميكند و همچنين ستارهاى الجاثى اين مقدار رو بافتاب حركت ميكنند يا بيشتر نه افتاب متّصل بان ستارگان شدند و نه ان ستارها بافتاب رسيدند با اينكه هردو مسافتهاى زيادى را طى كرده اند كه زمين و درياها كه سهل است

ص: 257

تحديد افتاب

اگر تمام موجودات مرئيه ما را يك پارچه كاغذ و درياى مركّب فرض كنيم احصاء عدد مسافتهائيكه ان ستارگان در اينمدت سير كرده اند بفرسنگ نخواهند توانست كرد بايد گفت سبحان من لا منتهى لقدرته

مؤلّف ناچيز گويد پس از انچه كه گفته شد از عظمت فضا و سرعت سير افتاب چه مانعى دارد كه گفته شود مسير معيّن افتاب در هر روز زير كره عظيمى كه در لسان شرع از ان تعبير بعرش ميشود باشد و ماه هم بواسطه تبعيّتى كه از افتاب دارد بسير افتاب اين سير را نيز داشته باشد

و امّا تحديد افتاب در نظر شرع

در كتاب علل الشرايع و عيون اخبار الرضا ع از انحضرت از حضرت امير المؤمنين ع روايتكرده كه انحضرت در جواب مرد شامى كه از طول و عرض افتاب و ماه سؤالكرده فرمود نهصد فرسخ در نهصد فرسخ است كه از ضرب در يكديگر هشتصد و ده هزار فرسخ حاصل شود و مراد سائل تحديد دائره افتاب بوده نه مقدار حجم افتاب چنانچه اخبار كاشفست مخفى نماند كه عقيده و فرضيّه فانديك كه يكى از دانشمندان فلكى قرن اخير بشمار ميرود در تحديد محيط افتاب با اين تحديدى كه از حضرت امير المؤمنين ع رسيده چندان تفاوتى ندارد فانديك محيط افتاب را تحديد كرده به دو مليون و هفتصد و هشتاد و چهار هزار و پانصد ميل انگليسى كه تقريبا معادلست با نهصد و بيست و هشت هزار و چهارصد متر

ص: 258

كشفيّات هيويّين

هفتاد فرسخ انگليسى پس اين تحديد با تحديد اسلامى هشتصد و ده هزار فرسخ تفاوت دارد و علّت اين تفاوت انستكه فرسخ اسلامى بيشتر از فرسخ انگليسى است هرگاه ان را با فرسخ اسلامى مقياس بگيريم تفاوت چندانى نخواهد كرد و اگر خيلى خيلى مختصر تفاوتى هم داشته باشد قابل تسامح است زيرا كه تحديد فانديك تحديد تقريبى است

درجۀ حرارت افتاب

بر سطح افتاب بيست و هشت برابر ثقل همان جسم بر سطح زمين است - پس اگر جسمى بر سطح افتاب سقوط كند در ثانيه اوّل سقوط چهارصد و پنجاه قدم و يك ثلث قدم راه طى ميكند زيرا كه جسم ساقط بر زمين در ثانيه اول قريب شانزده قدم و يك دوازدهم قدم راه ميپيمايد

و حرارت افتاب باندازه زياد است كه تحديد و توصيف ان خيلى مشكل است بعضى از علماء هيئت گفته اند كه اگر تمام روى زمين بقطر يازده ميل يخ بگيرد كلّ حرارت صادره از افتاب تمام ان يخ را در ده ساعت اب ميكند - و براى تحديد حرارت افتاب بعض ديگر گفته اند كه كلّ حرارت صادره از افتاب در يكساعت بيست و دو بليون و ششصد و هشتاد و يك مليون و نه هزار ميل (22681009000) مكعب اب برف را جوش مياورد - و انمقدار از حرارت افتاب كه بر زمين ميرسد يكجزء از دو بليون و سيصد و هشتاد و يك مليون جزء تمام حرارت افتابست (1/2381000000)

تحديد درجه حرارت افتاب علماء هيئت براى تحديد درجه حرارت افتاب گفته اند كه درجه حرارت درون افتاب ممكن نيست كه معلوم شود لكن بطور حتم از درجه حرارت سطح ظاهريش مليونها بيشتر است و از درجه ظاهرى انچه تاكنون معلوم شده براى بشر بنابر محاسبۀ دقيق اينست كه درجه حرارت سطح ظاهرى ان هفتهزار سانتيگراد كه هر سانتيگرادى صد درجه است بان درجه جوش و غليان

ص: 260

زبانهاى اتشى افتاب

دارد و بمجرّد رسيدن سخت ترين فلزّات بنزديك ان گاز ميشود و بواسطه فشاريكه در سطح افتاب موجود است ان گاز فورا بمايع غليظى تبديل ميشود و نيز گفته اند روى سطح افتاب زبانهاى اتشى مرتفع هستند كه ارتفاع هريك چندين هزار فرسنگ ميباشد در سنه هزار و سيصد و سى هشت هجرى قمرى يكى از زبانها را مقدار هشتاد و چهار هزار فرسنگ از سطح افتاب مرتفع ديدند حجم اين زبانه پنج برابر زمين ما بوده و در هر ساعتى تقريبا ده هزار فرسنگ صعود ميكرد

پرفسور يانك در حدود صد و يازده سال پيش در روز هفتم سپتامبر زبانه كشف كرده كه در نتيجه فورانهائى در درون افتاب حادث شده و بوسيلۀ اسپكترسكوب انرا مشاهده نموده و بيست و چهار ساعت تقريبا بعد از حدوث اين فوران زبانه قطع شده يعنى قطعه قطعه شده و بالاى سطح خورشيد رفته بسرعت سيصد مليون فرسنگ در مدّت ده دقيقه حركت بالاى سطح خورشيد بوده است

بدانكه در عالم برزخ بمقتضاى اخبار و احاديثى چند ارواح مشركين باين افتاب معذّبند چنانچه از حضرت رسول صلى اللّه عليه و اله روايت شده كه هر روز در هنگام زوال ظهر ارواح كفّار را در مقابل سطح افتاب فرشتگان عذاب ميكنند مگر در ظهر روزهاى جمعه (تا اخر حديث)

اين بود ملخّص كلمات هيويّين

ص: 261

و امّا خواص و منافع افتاب

بنابر انچه مفضل بن عمر از حضرت صادق ع روايتكرده كه فرمود فكر كن ايمفضّل در طلوع و غروب افتاب كه براى برپا شدن دولت شب و روز است اگر افتاب طلوع نميكرد هر اينه همه كارهاى جهان باطل ميشد و مردمان نميتوانستند سعى در امر معاش و تصرّف در امور خود كنند و دنيا تاريك بود بر ايشان و عيش ايشان گوارا نميشد با نداشتن و لذت نبردن از روشنى و خوشى ان و احتياج مردمان در طلوع افتاب ظاهر و بينياز است از طول دادن ذكر ان و زياد شرح دادن - بلكه تامّل كن در منفعت غروب كردن افتاب اگر افتاب غروب نميكرد براى مردمان ارامش و قرارى نبود با بزرگى حاجت ايشان بارامش و راحتى براى قرار گرفتن بدنها و جمع شدن حواسها و انبعاث قوّۀ هاضمه براى هضم طعام و رساندن غذا باعضاى ايشان اگر شب نميشد حرص ايشان وادارشان ميكرد بمداومت در عمل و طولانى شدن كار كردن و در اثر ان بدنهاى ايشان كاهيده و منكوب ميشد زيرا كه بسيارى از مردمان حالشان اين است كه براى حرص در كسب و كار قرار و ارام نميگيرند و براى جمع مال و ذخيره و اندوختن اسايش نكنند و بعلاوه اگر شب نميشد دراثر حرارت و تابش افتاب زمين گرم ميشد و هرچه در ان بود از حيوان و نبات همه را گرم ميكرد پس خدا بحكمت و تدبير خود مقدّر فرمود كه گاهى طلوع و گاهى غروب كند و بمنزله چراغى باشد براى اهل خانه كه گاهى براى قضاء حوائج ايشان

ص: 262

كلام امام ع در منافع افتاب

روشن و گاهى خاموش باشد تا قرار و ارام بگيرند پس نور و ظلمت با اينكه ضدّ يكديگرند ظاهر و مطيع و منقادند براى صلاح و قوام عالم

پس فكر كن بعد از اين در بلند شدن افتاب و پست شدن ان كه براى برپا ماندن چهار فصل سال است و انچه از تدبير و مصلحتى كه در بلندى و پستى افتابست در فصل شتاء حرارت ان عود ميكند در درخت و نبات تا مادّه ميوه و دانه در ان توليد شود و كثيف كند هوا را براى ايجاد ابر و باران و محكم كند بدنهاى حيوانات را و تقويت كند انها را و در فصل بهار درختان و نباتات بحركت ايند تا مواد متولّده در فصل شتاء را ظاهر كنند نباتات سبز شوند و درختها شكوفه كنند و توليد شهوت حيوانات شود و در تابستان هوا را گرم كند براى پخته شدن ميوها و رسيدن نباتات و تحليل بردن فضولات از بدنها و خشكانيدن روى زمين براى بنّائى و كارها و در فصل خريف هوا را صاف كند براى مرتفع شدن امراض و صحيح و سالم شدن بدنها و شب را طولانى ميكند پس ممكن ميشود در ان بعضى از كارها و هوا را پاكيزه و لطيف ميكند براى مصالح ديگرى كه ذكر ان باعث طول كلام است و فكر كن الان در انتقال افتاب در بروج دوازده گانه دورۀ سال و انچه در ان است از تدبير و صحيح ميشود در هر دور سال فصول اربعه بهار و تابستان و پائيز و زمستان و دوره چهار فصل را تمام ميكند غلاّت و ميوها بسرحدّ كمال ميرسد پس از سر ميگيرد نشو و نموّ را ايا نميبينى كه سال عبارتست از مقدار سير افتاب از حمل بحمل پس بسال و نظاير ان پيمايش

ص: 263

علّت اختلاف تابش افتاب

ميشود از زمانيكه خدا عالم را افريده تا هر وقت و عصرى از ايّام اينده و بواسطه سال حساب كارها و مدّتها براى ديون و اجاره و معاملات و غير اينها از كارها فهميده ميشود و سال كامل ميگردد و حساب زمان برپايه صحت قرار ميگيرد

فكر كن در تابش و اشراقات افتاب بر عالم كه چگونه تدبير ان شده هرگاه در يكموضع از اسمان توقّف ميكرد شعاع و منفعت ان ببسيارى از جهات نميرسيد زيرا كه كوهها و ديوارها مانع از تابش افتاب بر انها بود پس چنين قرار داده شده كه در اوّل روز از مشرق طالع شود و بتابد بانچه در پيش روى انست از طرف مغرب و هميشه دور زند بجهتى بعد از جهت ديگرى تا منتهى بمغرب شود و بتابد بر انچه كه از او پوشيده بوده در اوّل روز پس باقى نماند موضعى از مواضع مگر انكه بگيرد سهم منفعت خود را از افتاب و حاجاتى كه تقدير شده از براى او و اگر افتاب تخلّف كند از اين نظمى كه دارد بقدر يكسال يا بعض از سال حال اهل جهان چگونه خواهد بود بلكه چگونه باقى ميمانند ايا فكر نميكنند مردم در اين كارهاى بزرك كه فكرشان بانها نميرسد كه همه بر روى نظام بمجارى خود جاريست و علت و تخلّفى در ان پيدا نميشود و در اوقات ان براى صلاح جهان و انچه در انست بقاء جهان (تا اينجا بود ترجمه حديث مفضل بن عمر راجع بافتاب و مصالح ان)

تعدّد افتاب در نظر شرع

شيخ محمد حسن صفار متوفاى سال (290) هجرى در كتاب بصائر الدّرجات و در كتاب منتخب

ص: 264

تعدّد افتاب

البصائر و فيض كاشانى در روضه وافى و علامه مجلسى ره در جلد هفتم و چهاردهم بحار هر يك بسندهاى قوى از حضرت صادق ع روايت كرده اند كه فرمود

انّ من وراء عين شمسكم هذه اربعين عين شمس فيها خلق كثير و من وراء عين قمركم هذا اربعين قمرا فيها خلق كثير لا يدرون ان اللّه تعالى خلق ادم ع ام لم يخلقه يعنى بدرستيكه از پس چشمه اين افتاب شما چهل چشمۀ افتاب ديگر است كه در انها مخلوقات بسيارى است و از پس اين چشمه ماه شما چهل ماه ديگر است كه در انها مخلوقات بسيارى است كه نميدانند خدا ادم را خلق كرده است يا نه

از اين حديث شريف مطالبى مستفاد ميشود اوّل صريح است در وجود افتابهاى ديگرى غير از اين افتابى كه محسوس ما است در منظومه شمسى عالم ما

دوّم نيز صريح است در وجود ماههاى ديگرى غير از اين ماه محسوس ما كه در منظومه اينعالم است سوّم انكه عدد هريك از افتابها و ماهها چهل ميباشد چهارم انكه هريك از ان افتابها و ماهها مخلوقات زيادى ميباشند كه نميدانند خدا ادم را خلق كرده يا نه

و امّا نكاتى كه از اين حديث فهميده ميشود يكى اشاره فرمودن بجرم افتاب محسوس است ديگر انكه افتاب محسوس را اضافه بمخاطبين از بشر فرموده ديگر انكه لفظ عين را از براى هريك از افتاب و ماه استعمال نموده ديگر انكه از كلمه لا يدرون متضمّنا فهميده ميشود

ص: 265

تعدد افتاب در نظر شرع

كه در ميان مخلوقات ان افتابها و ماهها ذى روح و صاحب حيات هستند كه اعاشه و زندگانى ميكنند و معتقد بخدا هستند ولى از مخلوقات عالم ما خبر ندارند

با اين اوصاف جاى بسى تعجّب است از دانشمندان و علماء پيش كه ظاهر اين حديث و امثال انرا بمعانى موهومه غيرمعقوله تاويل ميكردند با اينكه امام عليه السّلام بطورى كلام خود را مؤكد ساخته كه بهيچوجه جاى تاويل نيست و بعلاوه قائل بتبعيض شدن كه موضوع يكقسمت از حديث را محسوس و قسمت ديگر از انرا موهوم يا معقول فرض كنند و مراد حضرت را از افتابها و ماههائى كه در پس اين افتاب و ماه محسوس است افتابها و ماههاى عرفانى پندارند دليلى ندارد مگر اينكه عذر ايشان از اينراه پذيرفته شود كه رسائل و الات اكتشافيه كه در اين عصر فراهم است در زمان ايشان فراهم نبوده و بحواس ظاهره هم نميتوانستند تشخيص دهند از اينراه ناچار بتاويل شدند اگر معترض اينعذر را بدتر از گناه نداند و نگويد كه اينگونه اخبار اگر از متشابهات بنظر ميامد بايست در تفسير انها متوقف شد نه اينكه توجيه و تاويل برأى كرد

و امّا در تعيين هريك از عدد افتابها و ماهها بچهل بدون زياده با اينكه كشفيات علوم امروزى بمراتب بيش از اين شماره ها تشخيص داده شده چند وجه احتمال داده ميشود

وجه اوّل انكه در عرف عرب بسيار شايع بوده كه براى مبالغه در تعدّد لفظ چهار و چهل و هفت و هفتصد و هفتاد و صد و پانصد و هزار و امثال انها را استعمال ميكرده

ص: 266

نكات مستنبطه از حديث شريف

و ميكنند و از ان اراده معناى كثير كرده و مينمايند نه اينكه مراد تشخيص مقدار تحقيقى و كميّت واقعى باشد چنانچه در عرف خود ماها هم نثرا و نظما اينمعنى شايع است حافظ شيرازى گفته

نگار من كه بمكتب نرفت و خط ننوشت *** بغمزه مسئله اموز صد مدرّس شد

شكّى نيست كه مراد خواجه از لفظ صد در اينشعر حقيقة اين نيست كه صد على التعيين و التحقيق باشد بلكه مراد مبالغه و تكثير است پس ذكر عدد چهل منافات ندارد با اينكه عدد افتابها و ماهها بيشتر از هزار هم باشد

وجه دوّم انكه امام عليه السّلام در موقع بيان اينكلام نظر بظرفيت فهم مخاطب تكلّم فرموده كه طاقت شنيدن انرا داشته باشد و باعث تزلزل خاطر يا انكار او نشود چنانچه در بعض احاديث ديگر دوازده افتاب و در بعضى بلفظ جمع بدون تعيين عدد قناعت فرموده چنانچه بعد از اين اشاره خواهد شد

وجه سوّم انكه توسعه عرضى و طولى و عمقى فضا چنين نيست كه بشر عادى بتواند احصاء كند شايد نظر امام عليه السّلام از اين تعبيرى كه بعبارت شمسكم و قمركم فرموده اين باشد كه محاذى منظومه عالم شمسى شما تا اندازه كه فضا را اشغال كرده و از حدود ان بشمار ميرود هر اندازه كه باشد در فضاى بالاتر كه محاذى با او است طبقه بطبقه چهل منظومه شمسى ديگر ماوراى انست كه هر منظومه افتاب و ماهى دارد و مخلوقات كثيره در انها است نه اينكه مراد حضرت اين باشد كه افتابها و ماهها در تمام فضاء هركدام از انها

ص: 267

كائنات افتاب

منحصر بچهل افتاب فقط و چهل ماه فقط باشد پس اثبات چهل افتاب و چهل ماه در قسمتى از فضا محاذات يكديگر نفى ساير افتاب و ماههاى تمام فضا را نميكند (نيكو تامّل كن)

و امّا راجع بكائنات افتاب

كه فرمود ع در افتاب و ماه افريدگان بسيارى است - اينجمله در موضوع افتاب و ماه مخالف با عقيده بيشتر از متقدمين و متاخرين از دانشمندان فلكى است زيرا كه گفته اند كره افتاب و ماه فاقد لوازم زندگانى از قبيل اب و هوا و اعتدال حرارت و امثال اينها است بنابراين وجود و بقاء موجودات زنده در افتاب و ماه متصوّر نيست مگر اينكه گفته شود كه مقصود از كلمه شمس عالم شمسى است و در اينجا مضاف محذوفست يعنى در عالم هر افتابى خلق كثير است در اينصورت ميگوئيم اين استدلال و تقدير گرفتن مضاف با كلمۀ قمر كه در متن حديثست سازش ندارد زيرا كه نميتوانيم مضافى در ان تقدير بگيريم بجهة اينكه در نزد اهلش بوضوح پيوسته كه قمر عالمى ندارد پس بهتر اينست كه ظهور حديث را بحال خود باقى گذارده و در ان تصرّفى نكرد شايد در اينده اينمعنى نيز بطور واضح كشف شود

ارشاد

مخفى نماناد كه بعضى از متاخرين از متاخرين از متاخرين فلكيّين مانند هرشل كاشف ستارۀ اورانوس و حكيم اراگو و جماعتى ديگر بنابر منقول گفته اند كه كليّه اجرام علوى مسكون و داراى خلقتند حتّى افتابها و ماهها نهايت اينستكه مخلوقات هركدام از انها مناسب

ص: 268

ادّله تعدّد افتاب

طبع و مقتضاى موطن انها است مانند موجودات زندۀ كه در اتش زندگى ميكنند مثل سمندر و امثال ان

مؤلّف فقير گويد انچه مسلّم است از ظاهر اينجمله از حديث شريف بيان اثبات اصل مخلوق است در افتاب بدون بيان حقيقت ان كه از چه جنس است (حيوان ذيشعور يا بى شعور يا نبات يا جماد) در اينصورت براى اثبات صدق منطوق حديث نزد متجددّين و پيروان ايشان وجود كائنات بخارى و گازى و عناصر سيّاله كه تابحال در افتاب كشف كرده اند كفايت ميكند زيرا كه همه اينها مخلوقاتند ديگر از ادلّه تعدّد افتاب

و نيز در مجلد چهاردهم بحار از درّ المنثور سيوطى متوفّاى قرن نهم هجرى خبرى نبوى ص روايت كرده كه فرمود انّ اللّه استوى على العرش فى يوم الجمعة فى ثلاث ساعات فخلق فى ساعة منها الشموس يعنى بدرستيكه خدا تسويه فرمود عرش را در روز جمعه در سه ساعت پس افريد در ساعتى از انها افتابها را

باز اينخبر دليل است بر تعدّد افتابها و وجود ان و اگرچه قسمتى از مضامين ان مجمل و متشابه است و مفهوم معيّنى از ان فهميده نشده و بايد انتظار برد كه شايد در اينده در اثر ترقّى افكار و الات پرده از روى مطويّات ان برداشته و رموز ان كشف گردد چنانچه بسيارى از رموز اخبار مشكله تاكنون كشف شده ولى در انچه كه فعلا مورد بحث ما است دليلى است واضح و نصّى است صريح

ص: 269

ديگر از ادّلۀ تعدّد افتاب در شرع

سيد نعمت اللّه جزائرى ره متوفاى سال 1112 هجرى قمرى در كتاب انوار نعمانيّه در باب نور ارضى از حضرت باقر العلوم عليه السّلام روايتكرده كه فرمود

من وراء شمسكم هذه اربعون عين شمس ما بين عين شمس الى عين شمس اخرى اربعون عالما فيها خلق كثير ما يعلمون ان اللّه خلق ادم او لم يخلقه و انّ من وراء قمركم هذا اربعين قرصا ما بين القرص الى القرص الاخر اربعون عالما فيها خلق كثير ما يعلمون ان اللّه تعالى خلق ادم ام لم يخلقه

صريح اينحديث شريف نيز صريح است در تعدّد افتابها و ماهها غير از افتاب و ماه اينعالم بعلاوه چند نكته بر حديث اوّل يكى انكه فرموده ميان هر افتابى تا افتاب ديگر و ميان هر ماهى تا ماه ديگر چهل عالم است (و در بعض از نسخ اربعون عاما نوشته شده يعنى چهل سال) بنابر هردو تقدير مفاد اينجمله نه با هيئت قديم وفق ميدهد و نه با هيئت جديد ناچار از شرح ان بايد خوددارى كرد و تشريح ان را براى مستكشفين و متفكرين قرون اتيه ذخيره نهاد تا حقايق انرا كشف و در دسترس بشر گذارند ولى نتيجه كه از اينحديث فعلا ميتوان استفاده كرد تعدّد افتابها و ماهها است كه محلّ مشاهد است نكته ديگر تعبير از كلمه قمر است بقرص

ديگر از ادّلۀ تعدّد افتاب در شرع

ص: 270

تشريح ماه و انچه بان تعلّق دارد

و قيامتش قيام كند نظام و صفات ان مختلّ و منحلّ ميشود و حيران و سرگردان در فضاى بيپايان بگردش افتد و اراضى و سيّاراتش از او كناره كنند و از اينطرف و انطرف به جدّ و تكافو افتد تا مركزى براى خود پيدا كند و در اطراف ان بچرخد بعد از اينكه خودش مركز ارضى و سيّارات و داراى مقام مديريت و نظام باشكوه منظمى بوده - گاه باشد كه دراثر اختلال نظام خودش زمينى شود براى يكى از ثوابت پس بعد از كناره گيرى از شغل و مركزيّت و مديريّت و پس از روزگار درازى از سير در فضا مجرّد و غريبانه بعوالم بسيار و نظامهاى شمسى بيشمارى عبور كند و در هيچ مملكتى متوطن نشود مگر در منطقه نظامى كه جاذبه اش ويرا گرفته از او نگاهدارى كند و خاضع و منقاد انمنطقه گردد

ميگويم اينگونه اقوال جز حدس و تخمين چيزى نيست و اعتماد را نشايد خدا داناتر است

كلام فلكيّين در اينمقام

كلمات ايشان بطور جزم و يقين اعتماد كرد و از اقوال سدنۀ وحى و تنزيل صرف نظر نمود

كائنات ماه در نظر شرع

در ضمن كائنات افتاب شرح داده شد كه در ان خلق بسيارى است كه نميدانند خدا ادم را خلق كرده يا نه و گفته شد كه برحسب ظاهر حديث ماه داراى حيوانات ذيشعور است زيرا كه امام ع نفى علم و درايت كرده از انها نسبت بافرينش ادم يعنى انها علم بوجود ادم ندارند و اين قسمت شامل موجودات در افتاب هم هست و بديهى است كه چون دانش بچيز مخصوصى از موجودى سلب شود دليل نيست كه مطلقا سلب شعور از انچيز شده باشد و گفته

شده كه موجودات ساكنه در كره ماه اصلا داراى ادراكند و ترديد در اين است كه ايا از جنس بشرند يا ملائكه مجرّد خلاصه كلام از ظاهر بيانات شرع كه دليل بر وجود كاينات زنده ذى روح در كرۀ ماه است نبايد وحشت كرد كه برخلاف مشهور است چه بسيار از چيزهائيكه شهرت دارد ولى اصلى از براى ان نيست نظير بسيارى از مشتهرات هيويّين قديم و امثال انها

جمعى از بزرگان دانشمندان فلكى عصر اخير بنابر انچه نقل شده مانند هوك و هرشل و غوك و كارستى و اراگو و كمستوك پيكرين و غيره برخلاف عقيده مشهور از متاخرين فلكيين رأى داده اند كه كرۀ ماه بخصوص داراى حيواناتست و ادلّه و شواهدى هم براى اثبات ادّعاى خود اقامه كرده اند بارى ما انتظار داريم كه افكار و ادوات

ص: 273

كلام در پيرامون ماه

فلكى تكميل شود و در اينده حقايق اينگونه فرمايشات صادره از معادن وحى و تنزيل نيز بر جهانيان ظاهر شود همچنانكه تاكنون بسيار از حقايقيكه خبر داده بودند و در نزد پيشينيان مجهول بود و بواسطه ترقى افكار و تكامل الات و ادوات كشف گرديده بقيّه نيز واضح و مكشوف گردد و امّا اقوال فلكيّين در موضوع ماه ميگويند ماه جسمى است تاريك و درخشندگيش بواسطه انعكاس اشعّۀ افتابست بر او و ان اشعّه سيصد هزار مرتبه از نور افتاب ضعيفتر است و بواسطه نزديكى او بزمين ما بنظر بزرگ و گاهى بزرگتر از افتاب ميايد زيرا كه دورى او از زمين بنحو متوسّط نود و پنج هزار و سى فرسخ است و فى الحقيقة ماه كوچكترين اجرام سماويّه است زيرا كه حجمش چهل و نه مرتبه از زمين كوچكتر و نصف قطرش سيصد و نود و يك فرسخ است و محيطش دو هزار و پانصد فرسخ و در ماه كوه و درّه موجود است و لكّه هاى سياه كه در ان مشاهده ميشود اثر سايۀ انها است و لكن هواى جوّى و اب دريا بلكه هيچگونه مايعى در ان موجود نيست از اينجهت گفتند كه حيوان و نبات ندارد و اگر در او اين دو نوع يافت شود جزما بايد نوع انها با حيوان و نبات ارضى متفاوت باشد

بعضى از دانشمندان در پيرامون مسكون بودن يا نبودن ماه گفته اند كه خيلى ها بمحض اينكه جزئى اطّلاعاتى دربارۀ نجوم حاصل مينمايند يا اينكه اسم ماه را ميشنوند از خود اينسؤال را ميكنند كه اياه مسكون است ميتوان با كمال

ص: 274

كلمات دانشمندان

توانسته بوسيله التى موسوم به بولومتر حرارت سطح ماه را بسنجد و بالاخره پس از حسابهاى دقيق باين نتيجه رسيده كه حرارت متوسّط سطح ماه نود و هفت درجه زير صفر است و نقاطى از ماه كه مستقيما نور افتاب را دريافت ميكنند صد و هشتاد و چهار بالاى صفر گرم ميشوند و نقاطى كه در شب هستند يعنى نور افتاب انها را روشن و گرم نميكند منهاى پنجاه درجه زير صفر حرارت دارند. بنابراين اگر در انجا ساكنينى باشند شرايط زندگيشان خيلى سخت است و يقينا موجوداتى از قبيل انها كه در روى زمين ميبينيم طاقت ندارند كه در چنين هوائى زندگى نمايند

مع ذلك در سالهاى اخير يكنفر دانشمند امريكائى بنام مسيو پيكرنيك

منجّم رصدخانه هاروار فرضيّه دارد باين ترتيب كه ممكن است هنوز اعمال ميكانيكى و فيزيكى و معرفة العضوى در روى ماه اتّفاق افتد و درنتيجه اگر برخى نباتات روى ان برويد و زندگى در ان موجود باشد تعجّبى نيست - مسيو پيكرنيك براى تاييد اين نظريه علاوه بر مشاهدات شخصى تجربيّات مستر كريسى مدير سابق رصدخانه كرينويچ را در رصدخانه ماندويل در ژامائيك در سال (1921) مدرك مينمود

انچه از تجربيات اين دو دانشمند معلوم ميشود اينست كه در برخى از طبقه هاى اتشفشانى ماه تغييراتى پيدا شده است و ميشود و در بعضى از نقاط برف باريده و شبنم و يخ زده برخى درّه هاى تيره از علف و گياه پوشيده شده و در بعضى از نقاط اتشفشانهاى سخت بوقوع

ص: 276

جواب از شبهه

وجود تغييراتى را در ماه ثابت كرد بايد هر نوع تغييرى را كه از سايه در وى حاصل ميشود از نظر دور داشت براى اينكار بايد گاهگاه از يك منطقه معيّن ماه تحت نورى كه از هر حيث مساوى باشد عكس هاى متناوب گرفت انوقت يقين خواهيم داشت كه مداركى داريم كه ادّعاى ما را بر يك دليل محكم استوار مينمايد - فعلا دوربين رصدخانه ويلسن بهترين كمك ما در اينموضوع ميتواند بشود

بديهى است كه نفى وجود سكنه از كرۀ ماه دليل بر اين نيست كه عقيده داشته باشيم زندگى منحصر باين كره كوچك زمين ما است بلكه برعكس تجربيّات و مشاهدات نجومى وجود سكنه را در كرات ديگر تأييد مينمايد - امّا انچه راجع بماه ميتوان گفت اينست كه طبق تجربيّات مختلف تقريبا بطور يقين ميتوان گفت و ادّعا نمود كه كرۀ ماه واقعا سيّاره مرده است و هر نوع زندگى نباتى يا حيوانى از سطح ان برطرفشده است تا اينجا بود نظريه بعضى از دانشمندان در موضوع كاينات قمر و امّا نظريه شرع چنانست كه قبلا ذكر شد و احتياج بتكرار نيست و چنانچه از پيش گفته شد از نظريه شرع در مسكون بودن ماه غفلت مكن و ربّ مشهور لا اصل له را فراموش منما

شكافتن ماه بدست پيغمبر ص

از جمله وقايعى كه قرأن مجيد تصريح بان فرموده قضيّه شقّ القمر يعنى شكافتن ماه است بمعجزه و بدست پيغمبر صلى اللّه عليه و اله و وقوع اين قضيّه عقلا و عادة هيچ محظورى ندارد زيرا

ص: 280

شقّ القمر

كه ممكن است گفته شود خداوند قيامت ماه را چنين مقدّر فرمود كه مقارن باشد با شبى كه مشركين قريش از حضرت رسول چنين معجزى را بخواهند تا انحضرت بفرمان خدا اشاره بماه نمايند تا شكافته نشود و پس از شكافته شدن دومرتبه بهم بچسبد و دليل ان كشفيّات بعضى از مبانى ماه است بقول كسانيكه كشف كرده اند كه كرۀ ماه اب و هوا ندارد و كوههاى ان اهكى است و خلقى در ان احتمال نداده اند پس اگر گفته شود كه اتش مركزى ماه چنان بر سطح كره اش ظاهر شده كه همه كوهها را اهك نموده و اگر اهك شدن فقط از محلّ اتش فشانيها بود بايد چند كوه مخصوص اهك شود و باقى سنگ باشد مانند زمين ولى امروزه بنابر اعتقاد بعضى از دانشمندان فلكى كه در ماه احتمال اب و هوا داده اند و بعضى از ايشان احتمال داشتن مخلوقات ذيروح داده اند اگر گفته شود منافى با احتمال قيامت او است ميگوئيم منافاتى ندارد زيرا كه زمان شقّ القمر از شعله هاى اتش مركزى كوهها اهك و اب و هوا خلق اگر فانى شده بعد كه دو قسمت ماه بهمديگر چسبيده بطول مدت هزار و سيصد و هشتاد سال تقريبا باز قابل اب و هوا و خلق شده

و اگر كسى بگويد كه در امكان عقلى اين گونه امور حرفى نيست ولى سخن در اين است كه شق القمر را بچه دليل ثابت ميكنيد كه واقع شده

جواب ميگوئيم اگر در انشب ماه شكافته نشده بود و بنظر مشركين نيامده بود و نديده بودند اوّلا چگونه باين تصريح ايه نازل ميشد كه اِقْتَرَبَتِ اَلسّٰاعَةُ وَ اِنْشَقَّ اَلْقَمَرُ و ثانيا

ص: 281

ردّ شبهه

بعد از نزول ايه با ان عداوتيكه مشركين با حضرتش داشتند اگر چنين قضيّه واقع نشده بود فضلا از دشمنان دوستان و خويشان انحضرت فورا باو برميگشتند ايا نميگفتند مگر ما چشم نداشتيم و كور بوديم كجا چنين اتفاقى افتاد دروغ هم باين بزرگى ميشود بلكه قريش بزرگتر وسيله اضمحلال اسلام همين ايه را قرار ميدادند و بهمه قبايل عرب نشر ان ايه را بدروغ اگهى ميكردند و نقطه ضعفى براى مفتضح و رسوا كردن انحضرت بهتر از اين بدستشان نميافتاد و ثالثا ايه شريفه وَ إِنْ يَرَوْا آيَةً يُعْرِضُوا وَ يَقُولُوا سِحْرٌ مُسْتَمِرٌّ نيز حاكى از صدور چنين معجزه بدست پيغمبر بوده كه مشركين چون اينمعجزه را ديدند از حضرتش روگردان شدند و گفتند محمّد از اينجادوها هميشه دارد و خصوصا لفظ يعرضوا نكته لطيفۀ ايست كه دل را حاضر بتصديق به چنين معجزه ميكند

و اگر اعتراض از طرف ماديّين باشد و بگويند اگر چنين معجزۀ بدست محمّد ص رخ داده بود بايد همه خلق روى زمين ديده باشند و در كتابها نوشته باشند

جواب گوئيم كه اين اعتراض شما وارد نيست زيرا كه اين پيش امد مانند خسوف ماه و كسوف افتاب نبوده كه سابقه حساب داشته باشد تا منجّمين بيشتر از بروز ان مردمان را بياگاهانند تا مردم متوجّه بنگاه كردن بماه شوند و مسلّما هيچيك از مردم خالى الذهن در انوقت شب كه مقارن با غروب ماه بوده توجّه نداشتند و از تقاضاى مشركين چنين قضيه مهمّه را از انحضرت باخبر نبودند تا متوجّه براى ديدن شوند و از منازل خود بيرون ايند

ص: 282

قوله ع و خلقت بها الكواكب و جعلتها

در پيرامون نجوم و اقسام آن

نجوما و بروجا و مصابيح و زينة و رجوما

يعنى و افريدى و اندازه گيرى كردى بان حكمت خود ستارگان را و گردانيدى و يا قرار دادى انها را طالع و زاهر و قصرها و چراغها و زينت اسمان دنيا و راننده هاى شياطين

از اينجمله از دعاى شريف مستفاد ميشود كه كليّه كواكب از پنج وجه بيرون نيستند اوّل نجوم دوّم بروج سوّم مصابيح چهارم زينت پنجم رجوم بيان حال هريك از انها در ضمن مطلبى برگذار ميشود

در بيان اقسام ستارگان

و نيز از كتاب نجوم و كتاب دلايل حميرى بسندهاى صحيحه از حضرت صادق ع روايت شده كه در ضمن حديثى بيان فرمود ليس يعلم النّجوم الاّ اهل بيت من قريش و اهل بيت من الهند يعنى هيچكس علم نجوم را نميداند مگر خانوادۀ از قريش و خانواده از هند

بديهى است كه در قريش خانوادۀ جز خانواده نبوّت و رسالت و طهارت عالم بنجوم نبوده و معرفت چهار ستاره كه در حديث سابق ذكر شد منحصر بال محمد عليهم السّلام است و احاديث بسيارى در اينباب رسيده كه ذكر و بيان انها در اينوجيزه نميگنجد

اكنون بنحو ايجاز به بعض از نكات دو حديث اوّل و دوّم مذكورين در اينمطلب را تذكر ميدهم بدانكه مقتضاى جمله فاسقطتم نجما باسره فعلى م تحسبون در حديث اوّل و جمله فبذلك قام حسابهم در حديث دوم فهميده شود كه هريك از سيارات منظومه شمسى ما با يكديگر مرتبطند باينمعنى كه استقامت حساب و حكم هيچيك از سيّارات راست نميايد مگر در صورتيكه حساب همه و تناسب هريك از انها باهم معلوم باشد زيرا كه اگر حساب يكى از انها مجهول ماند حساب همه مختل خواهد شد

و نيز مستفاد ميشود كه انچه از حسابهاى نجومى كه شيوع دارد مربوط بسيّارات است نه ثوابت و ديگر انكه ماخذ احكام نجومى دوران سيّاراتست در مدارهاى خود

ص: 290

در پيرامون ستارگان

و مسكون بودن و وجوه مسكونيّت انها در نظر شرع مقدّس اسلام كه تقريبا قريب هزار و چهارصد سال قبل بدون الات و اسباب اكتشافيه بلكه بدوربين و ذرّه بين وحى و الهام پيش بينى و پيش گوئى شده و تازه فلكيّين جديد توانسته اند بحقيقت كمى از انها پى ببرند و ادّعاى ابتكار در اين فن كنند درخور اينمختصر نيست تا اندازه هم كه تطفّلا در اينكتاب تذكر داده شده و ميشود فى الجمله براى شرح بعض از جملات دعا بوده و در نظر دارم كه هرگاه توفيق مساعدت كند و مشيت بالغه الهيّه تعلق گيرد بقدريكه در حيطه توانائى اينجانب است هنگام فرصت رسالۀ در هيئت اسلامى تاليف و ترصيف كنم مدوّن و ملفّق با ايات قرأنيه و اخبار و اثار ال محمد و كلمات بزرگان و دانشمندان اسلامى ولى نه بطريقى كه بعضى مشى كرده و ايات و احاديث معادن وحى و تنزيل را تابع اراء و اعتقادات فلاسفه و فلكيين قرار داده و ميدهند بلكه برعكس تمشّى ايشان بحول و قوّه خداوند متعال با ادلّه و براهين ساطعه ان شاء اللّه تعالى اثبات خواهم كرد كه بعض از انچه را كه فلكيّين جديد بزعم خود ابتكار كرده و از خود برجستگى نشان داده اند دانسته شود كه انها مسبوق بسوابق فرمايشات بزرگان از رهبران اسلامى است همين قدر مورد تقديرند كه بوسيله اسباب و الاتيكه درنتيجه بكار انداختن افكار خود تاسيس كرده توانسته اند پى ببرند ببرخى از حقايق فلكيّه و مبيّن و شارح بعض از فرمايشات ايشان شوند

مطلب دوّم

ص: 294

مطلب دوم در بيان ستارهائيست كه از انها تعبير ببروج شده

شرح بروج دوازده گانه

مشتركست و خارج صورت يازده ستاره است و بر موضع قطع چهار كوكب كه بر دوش گاو است ثريّا خوانند و ان ستاره منقارى است مانند خوشه انگور سوّم

جوزا و ان هجده ستاره است بشكل دو ادميكه سر ايشان بجانب شمال و مشرق و پاى ايشان بجانب جنوب و مغرب است و كواكب هر صورتى با صورت ديگر اميخته است و دو ستاره بر سر ايشان است كه انرا ذراع خوانند و ان دو ستاره كه ميانه صورت شمالى غربيست هنعه گويند و ان ستاره كه بر قدم و پيش قدم او است انرا يمانى گويند

چهارم سرطان و ان نه ستاره در صورت و چهار ستاره بيرون صورتست و ستاره روشنى كه از صورتست انرا نثره خوانند و دو ستارۀ كه در عقب نثره است انرا حمارين گويند و انستاره كه بر پاى اخر دارد از طرف جنوب طرفه گويند پنجم

اسد و ان بيست و هفت ستاره در صورت و هشت ستاره خارج از صورت دارد و ان ستاره نورانى كه بر روى او است طرفه خوانند و ان مشترك ميان سرطان و اسد است و چهار ستاره كه بگردن او است انرا جبهه گويند و انرا كه بر سينه دارد قلب نامند و انرا كه بر شانه دارد با انكه بر تكيه گاه است زبره خوانند و انرا كه بر اخر دنبال است صرفه گويند بمعنى انكه چون او طلوع كند در تحت الشعاع سرما منصرف شود ششم

سنبله و انرا كوكبة العذرا گويند و ان بيست و هشت ستاره است از صورت و بصورت زنى استكه سر او انجا است كه صرفه است و ان ستاره نورانى است بر دنباله اسد و

ص: 296

مطلب سوّم پيرامون نجوم

مصابيح جمع مصباح است بمعناى چراغ نوردهنده و خداوند علىّ اعلى از بعض از نجوم تعبير بمصابيح فرموده چنانچه در سورۀ فصّلت ايه دوازدهم فرموده وَ زَيَّنَّا اَلسَّمٰاءَ

ص: 298

مطلب چهارم در بيان اينكه از كواكب تعبير بزينت شده و ان نيز مشترك است بين نجوم سيارات و ثوابت و شهب

چنانچه ايات عديده از قرأن مشعر برانست از انجمله است در سورۀ

ص: 299

مطلب پنجم در بيان شهب

بدانكه در معناى رجوم در تفسير ايه شريفه وَ جَعَلْنٰاهٰا رُجُوماً لِلشَّيٰاطِينِ بيضاوى گفته يعنى و جعلنا لها فائدة اخرى هى رجم اعدائكم بانقضاض الشهب المسبّبة عنّها مراد اينست كه قرار داديم براى ستارگان فائده ديگرى كه ان راندن دشمنان شما است بسوراخ كردن تيرهاى شهابيكه كه انستارگان بسبب پيدايش انها است و گفته شده كه معناى ان چنين است رجوما و ظنونا لشياطين الانس و هم المنجّمون كه مراد كهانت و رجم بغيب باشد و رجوم جمع رجم است بفتح راء و ان مصدر است بمعناى چيزيست كه بان رانده شود و در جلد چهاردهم بحار الانوار از كتبى چند باسناد ايشان از ابوذر از رسولخدا ص روايتكرده كه فرمود در خبرى و جعل فوق سماء الدنيا الشمس و القمر و النجوم و الرّجوم

ص: 301

قوله ع و جعلت لها مشارق و مغارب و جعلت لها مطالع و مجارى و جعلت لها فلكا و مسابح

منازل قمر

در ضمن بروج ذكر شد (1) شرطين بضم شين و سكون راء و تحريك ان (2) بطين بهيئت مصغّر (3) ثريّا (4) دبران بكسر دال و باء موحده مفتوحه (5) هقعه بضم ها و قاف (6) ذراع (7) هنعه (8) نثره بنون و ثاء مثلثه (9) طرفه (10) جبهه بضم جيم و سكون باء (11) زبره (12) صرفه (13) عوّاء بتشديد واو (14) سماك (15) غفر بضم عين و فاء (16) زبانا (17) اكليل (18) قلب (19) شوله (20) نعائم (21) بلده (22) سعد الذابح (23) سغد بلع (24) سغد اخبيّه (25) سعد السعود (26) فرع مقدّم (27) فرع مؤخّر (28) رشا

از براى هريك از اينمنازل وجه تسميه ايست كه ذكر انها در اينمختصر كه معدّ براى اختصار است سزاوار نيست رجوع بكتب معدّه شود

بدانكه بزعم قدماء از هيويين ماه هر دورۀ را كه از فلك الافلاك طى ميكند در اين بيست و هشت منزل سير مينمايد و همچنين ساير ستارگان را در سير خود منازلى است كه يا عين همين منازلست يا مغاير با انها

وفاء در فاحسنت از براى عطف ترتيب است فاضل رضى ره گفته گاهى فاء عاطفه كه در جملۀ ميايد فائده ترتيب كلام ميدهد در ذكر بر ما قبل ان نه انكه مضمون ان عقب مضمونى باشد كه بيش از انست و مثل زده بايه شريفه اُدْخُلُوا أَبْوٰابَ جَهَنَّمَ خٰالِدِينَ فِيهٰا فَبِئْسَ مَثْوَى اَلْمُتَكَبِّرِينَ تمام شد مضمون كلام رضى ره

ص: 304

دليل كروّيت زمين است

ان تصلّى اذا وجبت الشمس عنا و اذا طلع الفجر عندنا ليس علينا الا ذلك و على اولئك ان يصلّوا اذا غربت عنهم يعنى مردى با من همراه شد كه نماز شام را در پسين و نماز بامداد را در اخر شب بجا مياورد چون ديد كه من نماز شام را بعد از غروب افتاب و نماز صبح را پس از دميدن سفيده ميگذارم بمن گفت چه ضرر دارد كه تو هم مانند من نماز بگذارى زيرا كه افتاب پيش از اينكه براى ما طلوع كند براى گروه ديگرى طالع ميشود و همان موقع كه از افق ما غروب ميكند براى گروه ديگرى كه بعد از ما هستند طلوع ميكند پس حضرت فرمود جواب گفتم انچه بر ما واجب است انستكه نماز مغرب را وقتى بخوانيم كه افتاب از افق خود ما غروب ميكند و همچنين نماز صبح هنگامى براى ما واجب ميشود كه سفيده صبح در نزد ما طالع شود نيست بر ما غير از اين و براى ديگران وقتى واجب ميشود نماز بگذارند كه افتاب نزد انها غروب كند

اينگونه احاديث دليل است بر اينكه مشرق و مغرب برحسب اختلاف افاق تفاوت ميكند و اين از لوازم كروى بودن زمين و تدوير خط استوائى است الحاصل كرويت زمين در ميان مسلمين امرى مسلّم بوده و از فتاواى فقهاء دو باب صلوة و غيره اينمعنى واضح و اشكار است

پس متجددين گمان نكنند كه قول بكرويت زمين امر مستحدث و از مبتكرات فلكيين جديد است و در اينموضوع ايات كثيره و اخبار وفيره از معادن وحى و تنزيل رسيده

ص: 305

در معناى فلك و نقل اقوال در آن

و در قرأن مجيد در بعض از ايات مشرق و مغرب را مفرد اورده مثل رَبُّ اَلْمَشْرِقِ وَ اَلْمَغْرِبِ وَ مٰا بَيْنَهُمٰا و در بعضى بلفظ تثنيه مانند رَبُّ اَلْمَشْرِقَيْنِ وَ رَبُّ اَلْمَغْرِبَيْنِ و در بعضى بلفظ چون بِرَبِّ اَلْمَشٰارِقِ وَ اَلْمَغٰارِبِ ظاهرا مراد از اوّل بيان جنس مشرق و مغربست و مراد از دوّم مراد اوّل بهار و اوّل ميزان است كه اوّل فصل خزان باشد كه از نقطه اعتدال ربيعى و خريفى طلوع و غروب كنند و مراد از سوّم باعتبار تعدّد روزها است كه هر روز مثلا از جزئى از فلك طالع شوند و در جزئى از ان غروب كنند غير از جزء روز پيش و يا باعتبار هر فصلى از فصول اربعه سال است

و مطالع در اصطلاح منجّمين و هيويين اطلاق ميشود بر جزئى از فلك البروج و طوالع بر جزئى از فلك الافلاك كه طلوع كنند

و مجارى جمع مجرى است و از اينباب است قول خداى تعالى وَ اَلشَّمْسُ تَجْرِي لِمُسْتَقَرٍّ لَهٰا و بمعناى خطوط سير كواكب است

و فلك بفتح فا و لام و بضم فاء و سكون لام هردو استعمال شده و جمع ان افلاكست مانند سبب و اسباب ابن اثير در نهايه گفته است كه فلك مجراى گردش انجم است در اسمان و در قاموس گفته مدار ستارگان است و از ضحّاك نقل شده كه فلك جسم نيست مدار ستارگانست و از راغب اصفهانى در مفرداتش حكايت شده كه مجراى كواكب است اين قتيبه گفته مدار نجومى است المنجد گفته مدار نجوم است

ص: 306

فلك در زبان شرع

چنانكه گفته شد مدار نجوم و مجراى كواكب است بچند دليل اوّل ايه شريفه كُلٌّ فِي فَلَكٍ يَسْبَحُونَ كه در سورۀ مباركه يس پس از ياد كردن زمين و انچه در انست و بعد از ذكر افتاب و ماه و منازل فلكى فرموده همۀ انها در چرخ شناورند يعنى در مدارهاى خود شنا ميكنند از اين ايه لطائفى مستفاد

ص: 307

اجرام سماوى بشكل ماهى در افلاك شناورند

ميشود از انجمله اجرام اسمانى برطبق اراء هيويين جديد بشكل ماهى در فلك شنا و گردش ميكنند برخلاف اعتقاد هيويين قديم كه اجرام علوى را مانند ميخ در ثخن فلك كوبيده ميدانستند و انتقال انها را از جاهاى خود ممتنع ميشمردند و حركات انها را تابع حركات افلاك ميپنداشتند فخر رازى در تفسير خود گفته كه افلاك بر جاى خود ايستاده و ستارگان در ان گردش ميكنند چنانكه ماهى در اب شنا ميكند و ديگر اجرام سياره در افلاك بماهيان دريا شباهت دارند چنانچه در ايه مباركه سيرشان تشبيه بشنا شده كه دراثر تقابل با افتاب هميشه يكطرف از هر سيّارۀ روشن است و در طرف ديگر تاريك و سايه بشكل مخروطى ممتد است كه مجموع جرم و ظلّ مخروطى هر ستاره بشكل ماهى است كه در اب شنا ميكند چنانچه در ايندو شكل است

ص: 308

فلك مدار نجوم و كواكبست

طرائق بدانكه طرائق جمع طريق است بمعنى راه و از ظاهر ايه مباركه چنين مستفاد ميشود كه افلاك عبارت از خطوط سير اجرام فلكى است كه هر جرمى در فلك و خطّ خود سير ميكند برخلاف رأى هيويين قديم كه گفته اند افلاك عبارتند از اجسامى عظيمه كه ستارگان در انها مستقرّ و مركوزند

دليل سوّم ايه ششم از سورۀ نازعات است وَ اَلسّٰابِحٰاتِ سَبْحاً يعنى سوگند بشناكنندگان شناكردنى بنابر قول بعضى از مفسرين سابحات كنايه از نجوم تندرو است و سباحت در لغت عرب بسير سريع در غير اب نيز شايع است چنانچه گفته شده

(سبوح لها منها عليها شواهد)

يعنى اسبهاى تندروى كه خود گواه بر بزرگى و دليرى انها است - شاعر عرب در اينشعر اسبهاى تندرو را بلفظ سبوح تعبير كرده

الحاصل ادلّه بسيارى از ايات و اخبار بر اينكه فلك مدار نجوم و كواكب است در سلسله اخبار ال محمد ع موجود است كه از جمله انها باين سه دليل اكتفاء شد و در اينمختصر در اينموضوع بيش از اين گنجايش اطاله كلام نيست

و مسابح جمع مسبح و ان اسم مكان است بمعنى محل تصرّف و از اينباب است قول خدايتعالى إِنَّ لَكَ فِي اَلنَّهٰارِ سَبْحاً طَوِيلاً يعنى بدرستيكه براى تست در جهة بالا تصرّفى طولانى در معاش و مهام و بمعناى محلّ طاعت يا محلّ فراغ نيز گفته شده

ص: 310

تقدير منازل قمر

و در بعضى از نسخ مسابيح ضبط شده است و در معنى تفاوتى چندان ندارد

تعدّد مشرق و مغرب

جاى پنهان شدن ستاره است از افق تحت الارض و از براى سيّارات و ثوابت اين دو حال اشكار است و مخصوص بسيّارات فقط نيست و جمع اوردن هردو دلالت دارد بر كثرت و تعدّد هريك از مشرق و مغرب و اين دليل بر كرويّت زمين است و كروى بودن ان مستلزم انست كه در هر موقع هر نقطه از زمين براى گروهى مشرق و براى گروه ديگرى مغرب باشد پس كثرت مشارق و مغارب با قول بكرويت زمين سازش دارد بدون انكه محتاج بتكلّفى در معنى باشيم

در كتاب تهذيب شيخ طوسى ره و وسائل شيخ حرّ عاملى ره و وافى فيض كاشانى ره روايت شده كه حضرت صادق ع ببعضى از اصحاب خود فرمود مسئوا بالمغرب قليلا فان الشمس تغيب من عندكم قبل ان تغيب من عندنا يعنى كمى در مغرب تامّل كنيد زيرا كه افتاب از نزد شما پنهان ميشود پيش از انكه پنهان شود از نزد ما

و در ضمن حديث ديگرى فرمود فانّما عليك مشرقك و مغربك جز اين نيست كه مشرق و مغرب تو بر خود تست

و در بحار و وسائل و مجالس صدوق ره نيز از انحضرت روايت فرموده كه فرمود صحبنى رجل يمسى بالمغرب و يغلس بالفجر فكنت انا اصّلى المغرب اذا وجبت الشمس و اصّلى الفجر اذا استبان لى فقال لى الرّجل ما يمنعك ان تصنع مثلها اصنع فان الشمس تطلع على قوم قبلنا و تغرب عنّا و هى طالعة على اخرين بعدنا قال ع نقلت انّما علمنا

ص: 312

نكات حسن تقدير

در توحيد مفضّل از حضرت صادق ع روايتكرده كه فرمود فكر كن ايمفضّل چگونه تقدير فرموده است خدا اينكه بوده باشد مسير كواكب در دورى دور تا از مقدار حاجت تخلّف نكند در مسير خود و قرار داد در ان جزء كمى را از روشنى كه در اوقاتى كه ماه نباشد روشنى كواكب جانشين روشنى ماه باشد تا حركت ممكن باشد در هنگام ضرورت پس اگر در اينحال كواكب روشنى نداشته باشند نميتواند شخص از مكان خود حركت كند و بعضى گفته اند كه تقدير كواكب در دوّم ماه رمضان بوده

و از حسن تقدير است كه چهارده منزل از اينمنازل را نورانى قرار ده بجهة اظهار كمال انها چنانچه چهارده حرف از حروف بيست و هشتگانه را نورانى قرار داده كه در انها است اسم اعظم الهيّه و از تركيب ان كلمه صراط علّى حق نمسكه ظاهر ميشود نيكو تامّل كن

و از حسن تقدير است كه منازل را بر طبايع چهارگانه تقدير فرموده تا اعطاء حق هر ذيحقّى بان بشود از الوان و طعوم و روايح و مدارك

و از حسن تقدير است كه كواكب و منازل و افلاك را بصورت انسانيت بهيكل توحيد قرار داده چرا كه عالم بمنزله انسانى است كه كواكب قواى او باشند و منازل جهات تدبير قوى

حق جان جهانست و جهان جمله بدن *** ارواح ملائكه قواى اين تن

افلاك و عناصر و مواليد اعضا *** توحيد همين است ديگرها همه فن

ص: 313

حسن تصوير كواكب و نكات آن

و از حسن تقدير است كه منازل را در هر مقام بر عدديكه لايق بحال ان مقام است قرار داده پس در افلاك ظاهره جسمانيه و همچنين در افلاك باطنه روحانيّه و در افلاك انسانيّه جزئيه و ان مراتبى است كه از عقل تا جسم دارد و لقد اتيناك سبعا من المثانى اشاره بان است

قوله ع و احصيتها باسماءك احصاء

معناى احصاء

تعلّق ضرب و قيام و احصاء باسماء انها است نه بذات انها

و احصاء مصدر باب افعال بمعنى شمردن و احاطه نمودن بعدد اعداد و مقدار ذى المقادير است و مراد از احصاء باسماء شايد اين باشد كه نام هريك از ستارگان را ميداند و قادر برشمردن انها است و يا انكه بواسطه اسماء و صفات چون عليم و خبير و بصير و سميع احاطه علمى بانها نموده پس معناى اينجمله از دعا چنين ميشود اى احطتها باسماءك المؤثرة فى الوجود و توابعه بحيث لا يخرجون من حوزة علمك و قبضة قدرتك يعنى احاطه كردۀ بر انها بنامهاى تاثيردهنده خود در هستى و توابع ان بنحويكه بيرون نميروند از حوزۀ دانش تو و از قبضه قدرت تو

بدانكه كواكب ظاهره در عوالم جسمانيه هرچند متناهيه است و ليكن هيچكس قدرت بر احصاء انها ندارد جز خدايتعالى باسماء خود و ممكن است كه ان اسماء عبارت باشند از الات و اسبابيكه خدا ببندگان عنايت فرموده از قبيل فهم و عقل و حواس ظاهره و باطنه كه بواسطه انها احصا كنند و ممكن است مراد ملائكه باشند كه محصى انها هستند زيرا كه در بعض از اخبار از طريق اهل البيت عليهم السّلام وارد شده كه ملكى موكّل بحساب شمارهاى كواكب است و ملكى موكّل حساب وزن مثقالهاى درياها و وزن اسمان و زمين و وزن نور و وزن ظلمت و وزن سايها الا انكه نامهاى ملائكه مختلف ميشود بحسب شمول و عدم

ص: 316

معناى تدبير

قوله ع و سخّرتها بسلطان الليل و سلطان النّهار و السّاعات و عدد السّنين و الحساب

شب و روز علّت معرفت ساعاتند

و اين اشاره است بايه كريمه وَ جَعَلْنَا اَللَّيْلَ وَ اَلنَّهٰارَ آيَتَيْنِ فَمَحَوْنٰا آيَةَ اَللَّيْلِ وَ جَعَلْنٰا آيَةَ اَلنَّهٰارِ مُبْصِرَةً يعنى قرار داديم شب و روز را دو نشانه پس محو و بى نور گردانيديم نشانه شب را كه ماه است و نشانه روز را كه افتابست نورانى گردانيديم تا طلب كنيد فضلى از پروردگار خود را و بدانيد عدد سالها و شمارها را

بدانكه سلطان شب ماه است و سلطان روز افتاب و چون روز گرم و خشك است در طبيعت سلطنت ان با افتاب شده كه حرارتش زيادتر است و شب چون در طبيعت سرد و تر است سلطنت ان با ماه شد كه برودت و رطوبت ان زيادتر است و افتاب حاكى از عرش و ماهتاب حاكى از كرسى است و ساير كواكب هم باين اعتبار بر دو قسمند ليلى و نهارى برحسب مقتضيات و كيفيّاتى كه دارند

پس بر اين تقدير معنى چنين ميشود كه مسخّر و رام كردى ستارگان را بسبب ظهور سلطان شب يعنى تسليط ان از تراكم ظلمت و كمى نور و اختفاء و ظهور برودت و رطوبت كه كريمه مباركه يُغْشِي اَللَّيْلَ اَلنَّهٰارَ اشاره بهمين است و ظهور سلطان نهار عبارتست از غلبه نور و تسخير ان روى زمين را تا انكه استعداد پيدا كند انچه قابل سفليت است در شب و تمكين كند از قبول و ظاهر شود در روز انچه مهيّا كرده براى ان در شب

و اضافۀ سلطان كه مرتبه جلال و قهر است و ان مخصوص خداوند قهار است بروز و شب براى عظمت و بزرگى امر انها است و براى انست كه شب و روز علّتند در معرفت

ص: 319

معناى ساعت

ساعات و سالها و شمارها پس معنى چنين ميشود كه مسخّر گردانيدى ستارگان را (يعنى افتاب و ماه را) براى شناختن شب و روز و ساعات

و عدد السنين و الحساب منصوبست كه مفعول لاجله باشد براى سخّرتها و فعل ان مقدر است و معناى ان اينستكه و سخّرتها بسلطان الليل و النهار لتعرفوا عدد السنين و الحساب و مراد از سنين سالهاى قمرى و شمسى است و مراد از حساب شماره اوقات ماهها و روزها و مدّتهاى ديون و معاملات و تواريخ و غير اينها است و الف و لام الحساب براى جنس است يعنى جنس حساب ماهها و روزها و شبها و ساعتها - و اگر روز و شب هر دو بيكحال بودند اين اوقات دانسته نميشد و كارها معطل ميماند و موجب اختلال نظام ميبود

و در بعضى از نسخه ها عرّفت بها عدد السّنين و الحساب ضبط شده

و ساعات جمع ساعت است و مراد از ان جزئى از اجزاء زمان است و گاهى استعمال ميشود در مطلق زمان همچنانكه استعمال ميشود غداة و عشّى در روز و عرب از وقت تعبير بساعت ميكند

و ساعت نجومى عبارتست از مقياس حركت قسمت بيست و چهارم كره زمين در محور خود يعنى زمين در مدّت يكساعت پانزده درجه از سيصد و شصت درجه مسافت خود را طى ميكند و مسافت هر درجۀ را يكصد و چهار ورست و نيم تحديد كرده اند

ص: 320

مقياس ساعت

بنابراين در هر يكساعت زمين هزار و پانصد و هفتاد ورست و نيم كليّه انچه در پشت انست از بشر و غيره ميگرداند از اوّل ظهر كه افتاب بالاى سر است تا فردا ظهر معادل همان وقت كه يكشبانه روز تلفيقى تمام باشد كرۀ زمين از انجائيكه دور محور خود حركت كرده يعنى شروع بحركت كرده بود باز بهمانجا ميرسد - و هريك ورست مطابق است با يكهزار و پانصد ذرع شاه و هريك ميل جغرافيائى هفت ورست است كه ان معادل ده هزار و پانصد ذرع شاه است

و نيز در معناى اينفقره از دعا گفته شده كه يعنى مسخّر و رام كردى اين ستاره ها را به برپا داشتن حجّت شب و حجّت روز باينكه دالّ بر هستى و يگانگى تو باشند چنانچه در قرأن مجيد فرموده أَ رَأَيْتُمْ إِنْ جَعَلَ اَللّٰهُ عَلَيْكُمُ اَلنَّهٰارَ سَرْمَداً إِلىٰ يَوْمِ اَلْقِيٰامَةِ مَنْ إِلٰهٌ غَيْرُ اَللّٰهِ يَأْتِيكُمْ بِلَيْلٍ تَسْكُنُونَ فِيهِ أَ فَلاٰ تُبْصِرُونَ قُلْ أَ رَأَيْتُمْ إِنْ جَعَلَ اَللّٰهُ عَلَيْكُمُ اَللَّيْلَ سَرْمَداً إِلىٰ يَوْمِ اَلْقِيٰامَةِ مَنْ إِلٰهٌ غَيْرُ اَللّٰهِ يَأْتِيكُمْ بِضِيٰاءٍ أَ فَلاٰ تَسْمَعُونَ يعنى بگو اى محمّد منكرين توحيد و قدرت مرا ايا ميبينيد و ميدانيد اينرا كه اگر بگرداند خدا بر شما شب را پايدار تا قيامت يا اينكه افتاب را تحت الارض قرار دهد يا بر حوالى افق غابر حركت دهد كيست بجز خداى بحق كه بياورد براى شما روشنى را ايا پس نميشنوند اين موعظه و پند را بگوش تدبّر و عبرت نميگيرند يعنى از اين علامت قدرت متذكّر وحدانيت خدا نميشوند بگو بايشان چگونه ميبينيد و يا ميدانيد اگر خدا روز را بر شما پاينده و باقى بدارد تا روز قيامت كه هيچ شبى براى شما نباشد باينكه افتابرا

ص: 321

قوله ع و جعلت رؤيتها لجميع النّاس مرءا واحدا

مراد از رؤيت

كه توجّه اولياء بسوى ايشان است پس ظاهر ميشود كه مراد از جعلت رؤيتها مرءا واحدا اين باشد كه فرمودند ان لنا مع كلّ ولىّ اذن سامعة يعنى بدرستيكه از براى ما با هر دوستى گوش شنوائيست

و يا مراد انستكه رؤيت انها را بنحوى قرار دادى كه همه كمّا و كيفا بيكنحو ببينند از حيث وضع و قرب و بعد الاّ اينكه رؤيت انها برحسب ازمنه در افاق مختلف ميشود يا انكه رؤيت انها در هر ناحيۀ براى اهل ان ناحيه يكسان است

و در بحار الانوار از كفعمى ره حكايت كرده كه اين كلام باطلاق خود باقى نيست بنابر انچه مشهور است در ميان علماء پس مراد بمرءا واحدا لجميع الناس بعد از ارتفاع كواكب و نيّرين است در مطالع و مجارى جود و امّا قبل از ارتفاع پس بيكحال ديده نميشود زيرا كه افتاب و ماه در بلاد هند و سند و چين طلوع ميكنند بر اهل انها پيش از طالع شدن بر اهل افريقا و اهل جزيره اندلس و بلاد نوبه و غروب انها در انجا برعكس است و از كتاب ادب از ابن قتيبه نقل كرده كه سهيل ستاره سرخ رنگى است جدا از ساير ستارگان و مطلع ان طرف چپ قبله عراقيّه است و ان در بلاد ارمنيّه ديده نميشود و بنات النعش غروب ميكنند در بلاد عدن و در بلاد ارمنيّه غروب نميكنند و نسر طالع ميشود بر اهل كوفه پيش از قلب عقرب بهفت شب و ميان طلوع سهيل در مجاز و رؤيت ان در عراق بضع عشر ليلة يعنى هفده شب فاصله است و بعضى نوزده گفته اند

ص: 323

قوله ع و اسئلك اللهمّ بمجدك الّذى كلّمت به عبدك و رسولك موسى بن عمران عليه السّلام فى المقدّسين

معناى تكليم و متكلّم

حكمت و علم او و بمجدك يا بمعناى متوسّلا بمجدك است و يا باء براى قسم و بمعناى بحق مجدك است چنانچه در ترجمه ان گذشت

و تكليم بمعناى سخن گفتن است چنانچه كلام در عرف و لغت بمعناى سخن است و تكلّم نيز بمعناى سخن گفتن است بزبان و چون نسبت انرا بخداى متعال دهند بمعناى ايجاد كلام خواهد بود بنحويكه قائم بجسمى از اجسام باشد مانند هواء يا درخت طور سينا يا تسبيح كردن سنگ ريزها يا تكلّم حيوانات اگرچه بنظر ميرسد و ميتوان گفت همه انها قائم بهواء است كه گاهى از ان تعبير بهاتف غيبى ميشود

و امّا متكلم بودن خدا ايجاد او است اصوات و حروفيكه فهماننده معنى باشند ولو اينكه قائم بهوا باشد پس نسبت كلام بخداوند تعالى بنحو ايجاد و احداث است مثل ضارب و متكلّم نه بنحو قيام كلام بذات حق

و ثبوت تكلّم از براى خداوند متعال از فروعات عموم قدرت است پس بدانكه شنونده يا اينستكه ميشنود كلام را از خارج بنحو متعارف و ان عبارت از اينست كه خرق هواى متموّج شود بصداى گوينده بنحويكه موج صدا برسد بباطن پرده صماخ تا قوّۀ كه در ان است درك كند كلام را و برساند بنفس و اين نحوۀ تكلّم مخلوق است با مخلوق مثل خود - و يا بمكالمۀ خداى تعالى انست با پيغمبران خود از پس پردۀ حجاب يا بفرستادن فرستادگان كرام خود يعنى ملائكه و فرشتگان

ص: 325

مراد از تكلّم خدا

يا اينكه ميشنواند او را از داخل خود بفرود اوردن كلام از مبادى عاليه تا برسد بملكوت قلب پس بشنود بگوش دل و در ان جاى گيرد و اين نحوه احداث و اسماع را وحى گويند چنانچه خدا ميفرمايد وَ مٰا كٰانَ لِبَشَرٍ أَنْ يُكَلِّمَهُ اَللّٰهُ إِلاّٰ وَحْياً أَوْ مِنْ وَرٰاءِ حِجٰابٍ أَوْ يُرْسِلَ رَسُولاً يعنى از براى احدى نيست كه سخن گويد خدا با او مگر اينكه وحى قلبى باشد يا از پشت پرده حجاب باشد يا اينكه بفرستد فرشته را پس هريك از اين سه قسم را كلام خدا ميگويند و قرأن قسم سوّم از اينسه قسم است كه بتوسط جبرئيل به پيغمبر خاتم صلى اللّه عليه و اله نازلشده

و اين قسم از كلام نوعى است از كلام نفسى يعنى هوهو و لكن بطورى است كه نازلشده نه ان كلام نفسى كه از مقوله تصوّرات باشد براى معانى و خطور دادن ان و الفاظ ان بدل باشد كه اشاعره قائلند زيرا كه اين اعتقاد بى نهايت سخيف و باطل است بعلت اينكه اگر مراد او بكلام كلام معنوى است كه واقع شود بان تقاول در عوالم مجرّده لازم ميكند كه العياذ باللّه خدا محلّ حوادث باشد و نيز قائل بتعدّد قدماء شويم و اين هردو باطل است و اگر غيرمعنوى را اراده كرده دليلى براى ثبوت ان نيست نه عقلا و نه نقلا

پس حق اينست كه خداى متعال انشاء و ايجاد كلام ميكند چنانچه ذكر شد و سزاوار نيست كه قول اشعرى در اينمقام مورد توهّم واقع شود

ص: 326

مراد از وحى خدا

چنانچه وقتى كه وحى نازل ميشد بسا پيغمبر صلى اللّه عليه و اله در خانه و يا در ميان اصحاب نشسته بود و وحى را ميشنيد و حاضرين نميشنيدند و اگر انصورت وحى كلام خارجى بود البته ديگران هم بايد بشنوند و بر همين قياس كن

حالت ديدن و ساير مدركات را و از نكته كه تذكر داده غنيمت ببر و فائده بگير اميد است اينكه راه بيابى بفهميدن اينكه خدا سميع و بصير است حقيقة نه ان نحوه سخنى كه اهل كلام در اينمقام ميگويند كه عالم بمسموعات و مبصرات است اعاذنا اللّه من الورود فى ورطة الهلكات و هو الهادى الى سبيل الرشاد و النجاة

و در بعض از اوقات بگوش دل مكرر اين نحوه از كلمات قلبيّه بر وجه حقيقت شنيده شده و حقائقى چند بچشم دل ديده شده كه رخصتى در اظهار ان نيست و ذلك من نعمه الجسيمة و فضله العميم و انى لناهج الى طريقه القويم و سالك الى صراطه المستقيم

غزالى گفته كه كلام منسوب ببارى تعالى صفتى است از صفات ربوبيّه و مشابهتى بين صفات بارى و صفات خلق نيست زيرا كه صفات ادميّين زائد بر ذات ايشان است براى تكثّر و حدوثى كه دارند و انّيت انسان قائم بانصفاتست چنانچه تعيين حدود و رسوم ايشان نيز بانصفاتست و امّا صفات بارى تعالى چون ذات مقدسش بيرون از حدّ و رسم است لذا صفات او زائد بر علم او كه حقيقت هويّت او است نيست و اگر كسى بخواهد صفات بارى را بشمارد

ص: 328

صفات خدا بيرون از حد و رسم است

تعدّدى در ان نيست و بعضى از انها زائد بر بعض ديگر نيست مگر در مراتب عبارات و موارد اشارات و چون اضافه شود علم او باستماع دعاهاى مضطرّين باين اعتبار او را سميع گويند و چون اضافه شود علم او برؤيت ضمير خلق بصير گفته ميشود و چون افاضه كند از مكنونات علم خود بر قلب يكى از مردمان از اسرار الهيّه و دقايق جبروت هيئت متكلّم گفته ميشود پس خدا چنين نيست كه بعض او الت سمع و بعضى الت بصر و بعضى الت كلام باشد پس در اينصورت نيست كلام بارى چيزى مگر افاده مكنونات علم او بر كسيكه اراده اكرام او را دارد چنانچه فرمود فلمّا جاء موسى لميقاتنا و كلّمه ربّه خدا شرافت داد او را بقرب تقدّس خود و نشانيد او را بر بساط قرب و انس خود و مشافهة باجلّ صفات خود با او روبرو شد و بعلم ذاتش تكلّم كرد با او و همچنانيكه ميخواست با او متكلّم شد و همچنانيكه ميخواست شنيد (تمام شد مضمون كلام غزالى)

و امّا اتّصاف موسى ع بصفت عبديّت و رسوليّت از جهت استحقاق رحمت و كرامت است از حضرت حق جلت عظمته و زيادتى تقرّب او بحقتعالى و عبد خوانده شد براى اينكه او بنده مخصوص خدا بود بعبادت ذاتيّه و مملوكى بود كه مطيع اوامر او بود و اينمعنى اوّل مرحله كمال نوع انسان است و رسول خوانده شد براى اينكه به مقتضاى لياقت ذاتى مشرف بشرف رسالت شده بود من عند الله كما قال اللّه تعالى

ص: 329

وجه تسميه موسى

و كان رسولا نبيّا و رسالت نوع مخصوصى است از انواع مزيد رحمت و شفقت و رسول اخصّ از نبىّ است

و امّا موسى پسر عمران پسر يصهر پسر لاوى پسر يعقوب پسر اسحق پسر حضرت ابراهيم خليل اللّه عليهم السّلام است كه در زمان سلطنت قابوس بن مصعب كه فرعون عصر او و از فراعنه مصر بود و در ناسخ التواريخ يصهر را قهاث و لاوى را ليوى رقم كرده و خدا موسى را با برادرش هارون برسالت برانگيخت بسوى فرعون و قوم او و مراد از ال عمران ايشانند و بعضى گفته اند كه ال عمران عيسى ع پسر مريم دختر عمران است كه پسر ماثان بوده و بين اين دو عمران يكهزار و هشتصد سال فاصله بوده.

و موسى اسمى است مركّب از دو كلمه كه يكى مو و ديگرى سى است و مو در لغت قبطى بمعنى اب و سى بمعناى درخت است چون او را ميان اب و درخت التقاط نمودند لذا باينمناسبت او را موسى ناميدند چنانچه در توراتى هم كه الان در دست يهود است اشعار باينمعنا شده در ايه دهم از باب دويّم از سفر خروج فضلا از ان در اخبار مسلمين نيز تصريح بان شده و وفات موسى ع در بيابان تيه بوده و قبر او معلوم نيست و عمر او دويست و چهل سال بوده و فاصله ميان او و ابراهيم خليل ع پانصد سال گفته شده و بعضى گفته اند كه عمر او صد و بيست سال بوده و در ناسخ التّواريخ مدّت مكث او را در شكم مادر ششماه و دو روز و ولادت او را در روز سه شنبه هفتم اذر نوشته و پدر او

ص: 330

معناى مقدّسين و احساس

عمران از مقرّبان و اعوان و نزديكان فرعون بوده و مادر او يوكبد از اولاد لاوى بوده و امّا كلمۀ فى المقدسين در دعا حال است از مفعول كه موسى بن عمران باشد پس تقدير كلام چنين ميشود كه كلّمت به عبدك موسى بن عمران حالكونه كائنا فى للقدسين و ممكن است ظرف براى وجود كلام باشد يعنى كلّمته فى المقدسين و در بعضى از نسخ فى زمرة الملائكة المقدّسين ضبط شده و مقدّس بفتح دال و در بعض از نسخ بكسر دال اعراب شده و كلمه فوق ظرف از براى تكليم و بدل از براى المقدّسين است و چون بدل اشتمال است لذا و او عاطفه ندارد و احساس ممكن است از حسيس باشد بفتح همزه يعنى صوت باينمعنى كه صداى خدا كه با موسى تكلّم فرمود در جهر و اخفات بنحوى بوده كه بالاى صداهاى ملائكه مطهّرين بو يا بالاى صداهاى ملائكه كروبيّين كه مقرّبين و نزديكان عرش اند بود

و گفته شده كه ممكن است مراد اين باشد كه كلام خداى تعالى بلندتر است از هر چيزى زيرا كه ان بالاى صداهاى كروبيّين است و محكىّ از خطّ شيخ شمس الدين ره بفتح همزه است و ممكن است بكسر همزه باشد چنانچه در مصباحين بكسر اعراب شده ولى از شرح كفعمى ره چنين ظاهر است كه برحسب معنى بفتح همزه باشد و لكن در اكثر نسخ بكسر همزه است از حس بمعناى درك نمودن يعنى بالاى ادراك ملائكه كروبيّين كه سادات ملائكه اند چنانچه نقل شده كه جبرئيل با موسى ع بود و نشنيد كلام خدا را پس پيش كشيد حضرت موسى او را تا جبرئيل صداى قلم را بر لوح شنيد مجملا اگر بفتح همزه باشد جمع حس و حسيس است بمعنى

ص: 331

معناى كروبيّين

صداى اهسته و بعضى گفته اند كه يعنى اين علم بالاتر بود از احساس كروبيّين و بزرگتر بود از اينكه بزرگان ملائكه بان نائل شوند و قوى و مشاعر ايشان در جميع شئون انرا درك كند

و كروبيّين بتخفيف و تشديد را هردو ضبط شده و ايشان سادات ملائكه اند هرگاه بتخفيف باشد چنانچه در قاموس و غيره گفته شده و از ربيع الابرار نقل شده كه در كروبى سه لغت است كروب مخفّف ابلغ است از حيث قرب و اقصر است از حيث مسافت گفته ميشود كربت الشمس ان تغرب بمعنى كادت و وزن فعول براى مبالغه است و ياء نسبت است مانند احمرىّ و بيان قرب براى شرافت منزلت انها است

و اينفقره از دعاء اشاره است بانچه در بعض از تفاسير روايت شده كه اجمال ان اينست كه موسى وعده داد بنى اسرائيل را كه هرگاه خدا دشمن ايشان را كه در مصر بود يعنى فرعون و اتباع او را هلاك كرد كتابى از نزد خدا براى ايشان بياورد كه در ان باشد بيان انچه را كه مياورند و انچه را كه ميگذارند پس چون فرعون هلاك شد موسى ع از خدا مسئلت ان كتاب موعود را كرد مأمور شد باينكه سى روز روزه بگيرد بواسطه حرارتيكه دراثر روزه داشتن از دهان او ساطع بود با چوب خرّوب مسواك كرد پس ملائكه باو گفتند ما استشمام ميكرديم از دهان تو بوى مشك را و تو بمسواك كردن ان بو را فاسد كردى و اين سى روز روزه در ماه ذى القعده بود پس خدايتعالى امر فرمود موسى را كه ده روز

ص: 332

مناجاة موسى با خدا

ديگر روزه بگير و ميقات خود را بچهل روز تمام كن و ابتداى ان ده روز اوّل ماه ذى الحجة بود و فرمود ايموسى ايا ندانستى كه بوى دهان روزه دار نزد من بهتر است از بوى مشك پس چون ميقات تمام شد موسى ع و تابعين او امدند بكوه طور درحالتيكه پاك و پاكيزه بودند و لباسهاى پاك خود را پوشيدند پس فروفرستاد خدا براى ايشان عمودى از ابر سفيد تا فروگرفت همه كوه را و داخل در ابر شد تا هفت فرسخ و دور كرد از ان شيطان و جانوران و هوام را و برداشت از جهت بالا پرده ها را پس موسى ديد ملائكه را كه در هوا ايستاده اند و از براى ايشان صداهاى تسبيح و تقديس بلند بود و ديد عرش را كه پرده از ان برداشته و با خدا تكلّم و مناجات كرد تا اينكه پروردگار او با او تكلّم كرد و جبرئيل با موسى بود و نميشنيد كلمات پروردگار را پس موسى ع او را نزديك برد تا صرير قلم را شنيد و روايت شده كه موسى كلمات پروردگار خود را از همه جهات ميشنيد نه از يكجهت پس دانست كه ان كلام خداى سبحانه است

معناى غمائم و تابوت شهادة

كه انتابوت در عمود اتش بود و يا انكه ان تكلم تو با موسى در عمود اتش كه عمود نور باشد شنيده ميشد و بمجد و بزرگوارى تو كه تكلّم كردى بان با موسى در طور سينا غمائم جمع غمامه است كه ابر سفيد باشد و براى انكه جهت بالا را ميپوشانيد غمامه ناميده شد و مراد اينستكه كلمات خدا پشت ابرهاى نور بود و اينعبارت اشاره است باينكه موسى ع چون بميقات طور امد عمود ابرهاى سفيد بر سر او سايه افكند بنحويكه فروگرفت همه كوه را پس خدايتعالى با او تكلّم فرمود در حجاب ابرها و بخطّ ابن مؤذّن يافته شده كه غمائم نور ابرهائى بود كه بر سر بنى اسرائيل سايه انداخت و ايشانرا از حرارت افتاب نگاه داشت و ابر سفيد را براى ان غمامه گويند كه اب را در جوف خود فروميگيرد

و تابوت شهاده صندوقى بود كه حضرت يوسف ع انرا حمل كرد بطرف كوه حوريث از ناحيه طور سيناء كه در روز ابر سفيد بر ان سايه ميافكند و در شب بعمود نور و اتش تابندگى داشت و نيز گفته شده كه ان صندوقى بود كه فرو فرستاد خدا در ان الواح تورات و غير ان را و الواح از زمرّد سبز بود و از شهيد ره

حكايتشده كه ان صندوقى بود كه در ان نازلشد الواح تورات كه در ان نوشته شده بود ايات ده گانه اوّل توحيد دوّم نهى از بت پرستى سوّم بزرگ شمردن روز شنبه چهارم اكرام بپدر و مادر پنجم نهى از قسم دروغ ياد كردن ششم نهى از دزدى كردن

ص: 334

مراد از تابوت و حقيقت آن

تابوتى است كه از چوب شطيم ساخته شده كه طول ان دو ذراع و نيم و عرض ان يك ذراع و نيم و بلندى ان يك ذراع و نيم بوده و انرا بطلاى خالص از درون و برون پوشانيده و بر بالاى ان بهر طرفى تاجى زرّين ساخته و براى ان چهار حلقه زرّين قرار داده هردو حلقه بيكطرف (انتهى)

و انرا تابوت شهادت گفتند براى اينكه شاهد بوده بر راستى انچه وعده داد موسى بنى اسرائيل را از اوردن كتابى كه مشتمل باشد بر اوامر و نواهى از جانب خدا براى ايشان و اضافۀ ان بشهادت براى مبالغه است

و ديگر انكه گفته شده اضافه تابوت بشهادت براى انستكه در ظاهر شهادت ميداد براى حاضرين بنبوّت موسى

و در اخبار اهل البيت عليهم السّلام وارد شده مثل سلاح در نزد ما مثل تابوت است در نزد بنى اسرائيل پس هركسى كه تابوت در نزد او بود دليل بر پيغمبرى و استيلاء حكمش بود - و در باطن مراد از تابوت مقام توحيدى شهودى و مشاهده ظهور حق سبحانه و تعالى است چنانچه در قول منسوب بحضرت سيّد الشهداء عليه السّلام است كه ايكون لغيرك من الظهور ما ليس لك اه پس ان شاهد نبوّت و ايت دعوت بود و از اين تابوت بسكينه نيز تعبير شده چنانچه در قرأن مجيد است كه فرموده آيَةَ مُلْكِهِ أَنْ يَأْتِيَكُمُ اَلتّٰابُوتُ فِيهِ سَكِينَةٌ يعنى از نشانهاى سلطنت او اينست كه مياورد

ص: 336

در پيرامون تابوت و غمائم نور

و ممكن است كه مراد از تابوت همان تابوتى باشد كه استخوانهاى ادم ع در ان بود و نوح در زمان طوفان از مسجد كوفه بيرون اورده در زمين غرى دفن كرد يا ان تابوتى بوده كه عظام يوسف ع در ان حمل شده

و از ائمه معصومين ع روايت شده كه ان تابوتيكه مواريث انبياء از ادم تا خاتم در ان بوده الأن در نزد ما است و چون قائم ال محمد ع ظاهر گردد در نزد او است و اشكار خواهد كرد

و بعضى گفته اند كه تابوت شهادت همان صندوقى است كه مادر موسى او را از بردى يعنى پيزر ساخت و در ظرفى گذارد و انرا بقير و زفت اندود كرد و حضرت موسى ع را كه پسر خوش سيمائى بود و تا سه ماه او را مخفى كرده بود از ترس فرعون و فرعونيان و زيادتر نتوانست مخفى كند بامر خدا و الهام او در ان گذاشت و بشط نيل انداخت و زن فرعون او را گرفت و در خانه فرعون بحدّ كمال رسيد چنانچه قصّه ان مشهور است

و اصل تابوت تابوه بوده بر وزن ترقوه واو ساكن و قلب كرده شده هاء تانيث بتاء و جوهرى حكايت از غير خود كرده كه قريش و انصار در چيزى از قرأن اختلاف باهم ندارند مگر در لفظ تابوت كه در لغت قريش بتاء است و در لغت انصار بهاء

ص: 340

ظهور عمود اتش براى موسى

از انخيمه شهادت از انمنزل كوچ نميكردند موضع چهارم مراد از غمائم نور عمودى بوده از ابر سفيد كه روزها هنگام بيرون رفتن جناب موسى ع با بنى اسرائيل از مصر از راه بيابان دليل راه انها بود كه راه را گم نكنند و انها را از گرما نگاه ميداشت

و فى عمود النّار عطف است بر فى المقدسين و ظرف بعد از ظرف است براى كلّمت يعنى تكلّم كردى در عمود اتش و مراد از ان اتشى است كه حضرت موسى در جانب طور سيناء ديد كه خدا از زبان او در قرأن خبر داده كه فرمود إِنِّي آنَسْتُ نٰاراً سَآتِيكُمْ مِنْهٰا بِخَبَرٍ أَوْ آتِيكُمْ بِشِهٰابٍ قَبَسٍ لَعَلَّكُمْ تَصْطَلُونَ فَلَمّٰا جٰاءَهٰا نُودِيَ أَنْ بُورِكَ مَنْ فِي اَلنّٰارِ وَ مَنْ حَوْلَهٰا و در ايات ديگرى كه راجع باينموضوع است

و مراد از من فى النّار جناب موسى ع است و من حولها يا مشايخ بنى اسرائيلند يا ملائكه و اين اتش فى الحقيقة شايد نور بوده و چون بنظر حى چنين ميامد كه اتش است فروگرفته درخت سبز را سرتاپا ولى درخت نميسوزد لذا تعبير باتش شده بشكل عمودى و موسى ع از پشت حجاب اتش كلام خدا را شنيد يا مراد از عمود نار اتشى بوده كه در شبها با انها بود كه روشنى ميداد و دليل راه ايشان بود يا انكه اتشى است كه در خباء المحضر ميامد در قربانگاه و قربانى بنى اسرائيل را ميسوزانيد يا اعمّ از هر دو چنانچه شرح ان خواهد امد و شهاب قبس در ايه بعمود نار تفسير شده

ص: 342

در پيرامون عمود نار

بجاى خود برگشت و هرچه موسى بطمع گرفتن اتش و اقتباس از ان رو بجانب درخت ميرفت اتش نيز رو بجانب موسى ميامد تا وقتيكه ندائى از اتش بلند شد و ان نداى وحى بود و ان ندا اين بود كه بركت داده شد كسيكه در اتش است و كسيكه خارج از اتش و نزديك انست گفته شده كه مراد از بورك من فى النّار ملائكه و مراد از و من حولها موسى بوده و بعضى بعكس گفته اند و بعضى من فى النار را فى مكان النار معنى كرده اند و ان بقعه مباركه است كه نار در ان ظاهر بود و فى حواليها امر دينى است و ان تكلّم كردن خدا است با موسى - و چون عمود نار در حقيقت نور بوده و بلفظ نار ذكر شده براى انست كه بنظر و گمان موسى نار امده لذا بر وفق مظنون او تعبير بنار شد

و در توراتيكه كه فعلا در دست يهود است در باب سوّم از سفر خروج چنين ثبت است - و امّا موسى گلّه پدرزن خود يه ون كاهن مديانرا شبانى ميكرد و گلّه را بدانطرف صحرا راند و بحوريب (بباء موحّد) كه جبل اللّه باشد امد و فرشته خداوند در شعله اتش از ميانه بوته بر وى ظاهر شد و چون او نگريست كه اينك ان بوته باتش مشتعل است امّا سوخته نميشود و موسى گفت اكنون بدان طرف شوم و اين امر غريب را ببينم كه بوته چرا سوخته نميشود چون خداوند ديد كه براى ديدن مايل بدانسو ميشود خدا از ميان بوته بوى ندا درداد و گفت ايموسى

ص: 344

معناى طور سيناء

ايموسى گفت لبّيك گفت بدينجا نزديك ميا نعلين خود را از پاهايت بيرون كن زيرا مكانيكه در ان ايستاده زمين مقدّس است

و فى طور سيناء عطف است بكلمه فى المقدّسين پس معنى چنين ميشود كه بمجد و بزرگوارى تو كه تكلم كردى بان با موسى بن عمران در طور سيناء

و يا انكه ظرف ديگر از براى تكليم است و بنابر اينكه ظرف براى عمود النار و عمود النار ظرف براى تكليم باشد گفته ميشود كه ظرف ظرف ظرفست و در بعضى از نسخ طور سيناء بدون واو ضبط شده بنابراين بدل از عمود نار است بدل اشتمال يعنى عمود نارى كه در طور سينا بوده پس در ايندو كمال اتّصال است

و طور كوهى استكه در ان خدا با موسى تكلّم كرد و ان كوه در بيت المقدس است در طرف راست مسجد واقع است همچنانكه كوه ديگر در مقابل انكوه واقع است و ان كوهى است كه هرون در ان عبادت ميكرد - و گفته شده كه طور كوهى است در شام و از حضرت صادق ع روايت شده كه عزىّ قطعه ايست از كوهيكه خدا در ان با موسى تكلّم كرد نوع تكلم كردنى و مقدّس داشت در ان عيسى را مقدس داشتنى و خليل خود گرفت در ان ابراهيم را و حبيب خود گرفت در ان محمّد صلى اللّه عليه و اله را حبيب گرفتنى خاص و انرا مسكن انبياء قرار داد بعد فرمود پس قسم بذات خدا كه ساكن نشد كسى در ان بعد از دو پدر خود ادم و نوح كسيكه گرامى تر باشد در نزد خدا از امير المؤمنين

ص: 345

قوله ع و فى جبل حوريث فى الواد المقدس فى البقعة المباركة من الشّجرة

تفسير حوريث

در تورية و از بعض از معتبرين از علماء يهود هم تلفظ ان بباء موحده شيوع دارد و خود اينجانب هم براى العين هم در تورية عبرى و هم در تورية فارسى ديده ام و هم در تورية عربى و مظنون داعى انست كه حوريب صحيح باشد و شايد حوريث معرّب حوريت باشد و حوريثا نيز گفته شده

و ان كوهيست بزمين شام كه موسى ع در اوّل خطاب انجا مخاطب شد و نيز گفته شده كه ان كوهيست در مدين كه شهر قوم شعيب بوده و ان روبروى تبوك است كه محلى است ميان مدينه طيّبه و شام و در انجا است چاهيكه موسى ع براى دختران شعيب در انجا اب كشيد و نيز گفته شده كه ان كوه با طور سيناء يكى است و ان كوهى است مابين مصر و ايله و حوريث نام موضعى است در حوالى انكوه كه ان كوه باو منسوبست و بنابراين عطف تفسيرى ميشود و نيز گفته شده كه حوريث نام موضعى است كه در ان سنگى بود حضرت موسى ع با عصاى خود بانسنگ زد شكافته شد و از ان دوازده چشمه اب بيرون امد و اين منزل قبل از رسيدن بوادى طور سينا بوده

فى الواد المقدّس بدل است از براى طور سيناء و جبل حوريث بدل اشتمال و ظرف ديگر است از براى كلّمت يعنى تكلم كردى با رسول خودت موسى بن عمران در مقدسين بالاى صداهاى مقربين بالاى ابرهاى سفيد نور بالاى تابوت شهادت در عمود نار كه اينها در كوه سينا بودند در كوه حوريث كه

ص: 348

مراد از وادى مقدّس

اينها در وادى مقدس بودند كه همان بيابان سينا باشد كه حضرت موسى با بنى اسرائيل در انجا منزل كردند و در كوه طور رفته در حضور مشايخ كلام الهى را شنيدند و تورات و ايات عشر بر انجناب نازلشد و در انجا خباء المحضر را بنا كرده و تابوت شهادت را در او گذاشته

و بعضى گفته اند كه وادى مقدس بيابانى است نزديك بيت المقدس و ان وادى پاكيزه ايست و درخت زيتون در ان بسيار است و گفته شده كه قبض روح موسى ع در ان وادى بوده

و در كتاب علل الشرايع است كه از رسول خدا صلى الله عليه و اله سؤال شد از وادى مقدس فرمود در جواب سؤال سائل كه چرا انرا مقدس ميگويند فرمود براى انكه مقدس شده در ان ارواح و برگزيده شده در ان ملائكه و تكلم كرده است خداى تعالى در ان با موسى ع

فى البقعة المباركة ظرف بعد از ظرفست براى كلّمت و مراد از ان قطعه زمينى بوده بر غير هيئت زمين وادى بپهلوى ان و گفته شده كه بركت ان براى خصوصيتى استكه براى موسى بود و گفته شده كه ان خباء المحضر بوده در جانب راست طور و يا طرفيكه ميمون و مباركة بوده و اين عبارت مقتبس از ايه شريفه در سوره قصص است كه فرموده فَلَمّٰا أَتٰاهٰا نُودِيَ مِنْ شٰاطِئِ اَلْوٰادِ اَلْأَيْمَنِ فِي اَلْبُقْعَةِ اَلْمُبٰارَكَةِ مِنَ اَلشَّجَرَةِ

ص: 349

مراد از شجره

من الشّجرة من در موضع ابتداء است براى غايت و گفته شده كه من الشجرة بدل اشتمال است از فقرۀ من جانب الطور الايمن زيرا كه شجره در جانب طور روئيده شده و ان شجره ايست كه موسى ديد انرا و ان درختى بود كه از پائين تا بالاى ان سبز بود و از پائين تا بالاى ان نور سفيدى احاطه داشته در نهايت اشتعال و برافروختگى و ان درخت عوسج يا عنّاب بوده

و من الشجرة متعلق است بكلّمت و كفعمى ره در شرح خود نقل نموده از بعضى كه مراد از شجره عصاى هرون بود چون بين اسباط مشاجره واقع شد و گفتند بحضرت موسى كه هرون برادر خود را خليفه نمودى بجهت دوست داشتن او و برگزيدى او را بر ما حضرت موسى جواب فرمود بلكه بامر خدا اينكار را كرده ام پس حضرت موسى گرفت عصاى هريك از مشايخ اسباط را و همچنين عصاى هرون را و نوشت بر هريك اسم صاحبش را و گذاردند در خباء المحضر پس عصاى هرون كه از بادام بود سبز شد و برگ اورد تا علامتى باشد از براى حاضرين و غائبين بر حقانيت هرون

مؤلف ناچيز گويد گرچه اين قضيه واقع شده و حضرت موسى ع بامر خدا مامور باين كار شد ولى تفسير شجره باين عصا خطا و خلاف نص قرأنست و همچنين برخلاف ساير تفاسير و شروحى است كه از براى ايندعاء نوشته شده

تذكرة بودن خدا در شجره بر سبيل تمكن اجسام است زيرا كه او جلت عظمته منزه

ص: 350

قوله ع و فى ارض مصر بتسع ايات بيّنات

بانى مصر

است از حيث خاك و دورترين ان است از حيث خرابى و بسيار بابركت است و باران در ان بسيار كم ميبارد و از عبد الرشيد بن صالح باكوتى در كتاب تلخيص الاثار او حكايت شده كه اگر باران در ان سرزمين ببارد موجب ضرر انست

و در كتاب بستان السّياحه از اخبار مصر ابراهيم بن وصيف شاه نقل كرده اوّل كسيكه باعث ابادى مصر و مالك ان گرديد نقراوش بن مصرايم اوّل ابن كاميل بن راويل بن قابيل بن ادم ابو البشر بوده - و علّت بناء انرا چنين اورده كه در ميان اولاد هابيل و احفاد قابيل جنگى پيش امد كه در اثر ان اولاد قابيل شكست خوردند و در روى زمين پراكنده شدند و جمعى از ايشان بزمين مصر افتادند چون وسعت و نضارت ان مكان را ديدند بسيار پسنديده و در انجا سكونت نمود و جاهاى مناسب ساختند و چون نقراوش بزرگ قوم بود و در عمارت انجا بيشتر سعى نمود لذا انرا باسم پدر خود نام نهاد و بعد از اتمام مصر شهر اسوس را بنا كرد و تمام نمود و در تاريخ مصر است كه شهر اسوس در محلّ منصوره بوده و ابن كثير صاحب تفسير گفته اوّل كسيكه بزمين مصر امد شيث بن ادم ع بوده انگاه برادرزادهاى او نيز متوجّه ان ديار شدند و ان زمين را ايلول ناميدند و در كتاب اخبار مصر گفته كه فرغان بن ارمالينون كه اخرين شهريار ملوك بنى قابيل و معاصر با زمان نوح عليه السلام بود گرچه در عدل و داد بر سلاطين

ص: 352

در پيرامون مصر

تعالى پسرى بمصر كرامت فرمود او را قبطيم نام كرد و قاطبه طبقات قبطيان از نسل قبطيم بودند و ابن زولاق در تاريخ خود گفته اوّل كسيكه بعد از طوفان بزمين مصر امد بيصر بن حام بود و فرزند او مصر نام داشت از حدّ سودان تا شهر شجر كه قريب چهل منزل است شهرهاى خوب بنا گذاشت و شهر مصر را سمت غربى رود نيل موسوم بحيره تمام كرد و در ابادانى ان كوشش بى نهايت بكار برد و انشهر تا زمان دولت اسلام دار الملك كشور مصر بوده و بيست و سه نفر از اولاد حام در انجا حكومت كردند و اسامى انها را در تاريخ خود شماره كرده در اينمختصر گنجايش ذكر ندارد

در پيرامون مصر

ميبارد و موجب اعتدال هوا ميشود

زبان مصر

در روزگار پيش زبان مصرى بوده و بعد زبان يونانى در انجا رواج گرفته و چون اعراب بدانجا دست يافتند لهجه و زبان ايشان متدرّجا غربى شده و اينزبان در انجا وسعت پيدا كرد كه امروز زبان رسمى تمام انكشور عربيست

فرهنگ مصر

با وجوديكه در ان كشور هنوز اموزش اجبارى برقرار نشده و بيش از صدى بيست مردم ان از سواد بى بهره اند از يكصد سال پيش تاكنون بنگاههاى فرهنگى مهمّ تاسيس يافته و از نظر اموزش عالى مصر اهميّتى خاص پيدا كرده

اكنون از تاريخ تاسيس دانشگاه فؤاد اوّل كه انرا جامعة المصريّه نيز ميگويند بيست سال بيشتر نميگذرد و باوجوداين يكى از مراكز مهمّ اموزش و پرورش در كشورهاى اسلامى بشمار ميرود - جامع ازهر هنوز شهرت ديرينه خود را حفظ كرده بلكه روش ان با پيشرفتهاى عصر حاضر تطبيق يافته است

محيط طبيعى مصر

براى كاشتن پنبه مساعد است زيرا رطوبت خاك و حرارت و خشكى هواى ان را بيش از هر كشور براى پيشرفت زراعت پنبه مستعد ساخته است در سالهائيكه محصول پنبه بى افت و خوب برداشته ميشود مقدار ان بسيصد و شصت هزار تن ميرسد

كاشتن نهال توت براى پرورش كرم ابريشم نيز نظر بمساعدت اب و هوا در مصر معمول شده ولى از حيث اهميّت رتبه بپاى محصولات ديگر نميرسد

در پيرامون مصر

واجه هاى غربى روزافزونست - تمام محصولات ابريشم مصر تا چند سال پيش باروپا ميرفت و اكنون در داخله كشور رشته و بافته ميشود و كوشش و همت فوق العاده كه اينروزها براى پيشرفت كار صنعت در مصر ديده ميشود يك اينده صنعتى قابل توجّهى را نويد ميدهد

ايات نهگانه

فرموده در سوره اعراف فَأَرْسَلْنٰا عَلَيْهِمُ اَلطُّوفٰانَ وَ اَلْجَرٰادَ وَ اَلْقُمَّلَ وَ اَلضَّفٰادِعَ وَ اَلدَّمَ و طبرسى ره فرموده كه ايات تسعه عصا و يد و بيضاء و ملخ و قمّل و ضفادع و خون و سنگ و دريا و كوه است كه بالاى سر انها نگاه داشته شد و اين قول ابن عبّاس است و بعضى گفته اند كه ايات تسعه خون و ضفادع و قمل و وحش و وباء و ملخ و تگرگ و ظلال ملبس بوده كه وقتى بر فرعونيان روى داد ممكن نبود كه هر كدام از ايشان كه ايستاده بودند بنشينند و هركدام نشسته بودند بايستند و مرگ ابكار و بعضى بجاى مرگ ابكار طوفان را گفتند و در علل الشرايع از حضرت صادق ع روايتكرده كه چون خدا با موسى تكلّم فرمود تكلم كردنى و فروفرستاد براى او تورات را و نوشت در الواح هر چيزيرا از روى موعظه و تفصيل هر چيزيرا بيانكرد قرار داد علامت پيغمبرى او را در دستش و در عصايش و در طوفان و جراد و قمّل و ضفادع و خون و شكافتن دريا و غرق كردن خدا فرعون و لشكر او را

و امّا تشريح هريك از اينها

بر سبيل اجمال بنابر انچه طبرسى ره و ديگران گفته و روايتكرده اند عصاى موسى همان عصاى حضرت ادم ع بود كه چوب درخت اس بهشتى بود و ان بميراث ميان اولاد ادم در گردش بود تا انكه نوبت پيغمبرى بجناب شعيب رسيد انعصا را با چهل عصاى ديگر از اباء و اجداد خود وارث شد و نزد او جمع بود تا وقتيكه جناب موسى ع

ص: 360

تشريح ايات

را داماد و اجير خود قرار داد براى شبانى گوسفندان و موسى خدمت خود را تمام كرد و عازم رفتن مصر شد حضرت شعيب باو فرمود كه داخل شود در خانۀ كه عصاها در ان بود و يكى از ان عصاها را بردارد حضرت موسى ع داخل خانه شد كه عصائى بردارد عصاى حضرت ادم بدست او افتاد چون جناب شعيب فهميد كه ان عصاى ادم است برداشته فرمود اين عصا را برگردان و عصاى ديگرى بردار تا سه نوبت اين امر اتفاق افتاد و در هر نوبتى همان عصا بدست موسى ميامد تا نوبت چهارم جناب شعيب ديگر امر ببرگرداندن عصا نكرد و عصاى ادم بوراثت و استحقاق بدست موسى افتاد چون از جناب شعيب اجازه مرخصى طلبيد و از مدين بيرون امد و در بين راه اتشى را ديد از درختى بالا ميرود و رفت بجانب اندرخت بشرحى كه قبلا ذكر شد صدائى از درخت بگوش موسى ع رسيد كه انّنى انا اللّه ربّ العالمين و مامور شد كه عصاى خود را بيندازد و عصا را بر زمين انداخت اژدهائى شد مثل جانّ يعنى اژدهاى كوچك كه در كمال چالاكى حركت و جست وخيز ميكرد پس جناب موسى از ان ترسيد و فرار كرد خطاب از جانب خدا باو شد كه خذها و لا تخف سنعيدها سيرتها الاولى پس موسى ع دست در ميان دهان ان انداخت و انرا گرفت برگشت عصا شد و چون وارد مصر شد و فرعون و فرعونيان را دعوت نمود بحق و از او حجّت خواستند پس عصا را انداخت اژدهاى بسيار بزرگى شد ظاهر و اشكار كه هيچ راه شبهه براى

ص: 361

نقل ايات تسعة از تورات

با من پروردگار من كه مرا راهنمائى كند بزودى و بنمايد بمن راه نجاة را پس وحى شد بموسى كه بزن عصاى خود را بدرياى رود نيل كه ان در ميان ايله و مصر است و گفته شده كه درياى قلزم است كه در ميان يمن و مكّه است از طرف مصر پس موسى عصاى خود را بدريا زد تا شكافته شد و دوازده راه در ان پيدا شد و اب از طرف راست و چپ ايستاد مثل كوه بزرگ چنانچه خدا ميفرمايد فَكٰانَ كُلُّ فِرْقٍ كَالطَّوْدِ اَلْعَظِيمِ يعنى هر قطعه از دريا مانند كوه بزرگى شد پس موسى و قومش عبور كردند و نجاة داد خدا ايشان را از غرق شدن پس غرق فرمود فرعون و لشكر او را و بدرستيكه در اين نشانه و معجزه بزرگى بود براى بينندگان و در تورية ايات تسعه را از باب چهارم تا باب دهم سفر خروج كه در مصر واقع شده مبسوطا شرح داده با فى الجمله اختلافاتى كه ملخّص ان براى مزيد اگاهى در اينجا ذكر ميشود بعد از ذكر عصا و يد و بيضاء مرحله بيرون امدن غوكها را از رود نيل كه همان ضفادع باشد چنين ذكر كرده كه تماما از رود نيل بيرون امدند و داخل خانهاى فرعون و فرعونيان شدند و در خانهاى عبرانيان داخل نشدند و بعد از اينكه باز فرعون عبرانيان را رها نكرد خدا بموسى گفت كه بهارون بگو كه عصاى خود را بلند كند و بر خاك زمين زند تا انكه تمام خاك زمين شپشها گردند هرون دست خود را با عصايش دراز كرد خاك و زمين را زد كه شپشها بانسان و حيوانات يافت شدند و بعد از اين امدن پشّه را نقل ميكند كه پشّه بسيارى بخانه فرعون و فرعونيان درامد

ص: 368

قوله ع و يوم فرقت لبنى اسرائيل البحر

شكافته شدن دريا براى موسى

از دريا پس يوشع اسب خود را راند در ميان اب و خدا وحى فرستاد بموسى كه بزن عصاى خود را بدريا پس موسى عصاى خود را بدريا زد دريا شكافته شد و اب بر روى هم ايستاد مانند كوه بزرگ و دوازده راه در دريا پيدا شد و هر سبطى از طريقى راه پيش گرفتند و اب مشبّك شد در ميان ايشان بنحويكه همديگر را ميديدند

سنگيكه موسى ع عصا بر آن زد

كه صنعت عجائب بشكافتن و مشبّك نمودن دريا و عبور دادن بنى اسرائيل و غرق نمودن فرعون باشد چنانچه در قرآن مجيد بيان شده فاوحينا الى موسى ان اضرب بعصاك البحر فانفلق فكان كلّ فرق كالطود العظيم يعنى پس وحى كرديم بموسى كه بزن عصايت را به دريا پس شكافته شد دريا و قطعه قطعه شد و هر قطعه مانند كوه بزرگى شد

بهر تقدير در اينمقام دو مطلب استفاده ميشود يكى انكه انسنگى باشد كه حضرت موسى عصا بر ان زد و دوازده چشمه اب ظاهر شد بشماره اسباط چنانچه در قرأن تصريح شده كه براى هر سبطى چشمه معين شد كفعمى ره روايتكرده كه اين سنگرا حضرت موسى از كوه طور همراه برداشت و با خود اورد و انسنگى بود مرتع كه داراى چهار طرف بود و از هر طرف سه چشمه جارى ميشد در جدولى بجانب سبطى كه اين چشمه مخصوص او بود و مجموع انها دوازده سبط بودند كه از دوازده فرزند يعقوب ع بودند

و از ابن عبّاس نقل شده كه سنگ كوچك مشبكى بوده كه در توبرۀ خود ميگذاشته و همراه خود ميبرد پس بهر منزليكه ميرسيدند و نازل ميشدند بهمان عصائيكه دريا را شكافته بود بانسنگ ميزد پس چشمها از ان جارى ميشد و بعضى گفته اند كه ان سنگ نرمى بود كه هر روز ششصد هزار نفر را اب ميداد كه شماره مردان بنى اسرائيل بود كه با موسى از مصر بيرون امدند پس هنگاميكه فارغ ميشدند و ميخواست موسى كه انرا حمل كند باز با عصا ميزد اب از ان قطع ميشد

ص: 374

نقل قصّه از تورات

و در تورية در باب هفدهم از سفر خروج راجع بشكايت قوم موسى بموسى از عطش حكايترا باينعبارت ياد كرده كه تمامى جماعت بنى اسرائيل بحكم خداوند طىّ منازل كرده از صحراى سين كوچ كردند و در رفيديم اردو زدند و اب نوشيدن براى قوم نبود قوم با موسى منازعه كرده گفتند ما را اب بدهيد تا بنوشيم موسى بديشان گفت چرا با من منازعه ميكنيد و چرا خداوند را امتحان مينمائيد و در انجا قوم تشنه اب بودند و قوم بر موسى شكايتكرده گفتند چرا ما را از مصر بيرون اوردى تا ما و فرزندان و مواشى ما را بتشنگى بكشى انگاه موسى نزد خدا استغاثه نموده گفت با اينقوم چكنم نزديكست كه مرا سنگسار كنند خداوند بموسى گفت پيش روى قوم برو و بعضى از مشايخ اسرائيل را با خود بردار و عصاى خود را كه بدان نهر را زدى بدست خود گرفته برو همانا من در انجا پيش روى تو بر ان صخره كه در حوريب است ميايستم و صخره را خواهى زد تا اب از ان بيرون ايد و قوم بنوشند پس موسى بحضور مشايخ اسرائيل چنين كرد و انموضع را مسّه و مريبة ناميد بسبب منازعه بنى اسرائيل و امتحانكردن ايشان خداوند را

مطلب دوّم كيفيت غرق شدن فرعون است كه در تفسير صافى در ذيل ايه شريفه وَ إِذْ فَرَقْنٰا بِكُمُ اَلْبَحْرَ فَأَنْجَيْنٰاكُمْ وَ أَغْرَقْنٰا آلَ فِرْعَوْنَ وَ أَنْتُمْ تَنْظُرُونَ نقلكرده كه چون موسى رسيد بدريا كه قلزم يا رود نيل باشد از جانب خداوند عالم باو وحى شد كه بگو ببنى اسرائيل كه تجديد كنند عهد بتوحيد را باقرار قلبى بذكر محمّد سيّد عبيدى و امائى و اعاده كنند ولايت علىّ اخى

ص: 376

كيفيّت غرق فرعون

محمّد و اله الطاهرين و بگويد اللّهمّ جوّزنا متن هذا الماء پس بدرستيكه اب محوّل بزمين ميشود پس قوم موسى گفتند ما قرار كرديم از خوف مرگ از فرعون و تو ميخواهى ما باينكلمات داخل بدرياى گود شويم و نميدانيم از براى ما چه روى خواهد داد پس كالب بن يوحنّا كه سوار بر اسبى بود بعرض رسانيد كه يا نبىّ اللّه خداى تو فرمانداده كه اينكلمات را بگوئيم و باب زنيم موسى فرمود بلى عرضكرد تو هم امر ميكنى مرا باينمطلب فرمود بلى پس كالب توقّف نمود و تجديد توحيد خدا نمود و اقرار بنبوّت محمد و ولايت على عليهما و على الهما الطيّبين الطاهرين السّلام نمود پس گفت اللهمّ بجاههم جوّزنى على متن هذا الماء و ان خليج چهار فرسنگ بود پس اسب خود را راند داخل دريا شد و متن دريا از براى او مثل زمين نرم گشته تا رسيد باخر خليج پس بكمال سرعت برگشت و ببنى اسرائيل گفت اطاعت كنيد فرمان موسى را بدرستيكه ايندعا كليد درهاى بهشت است و موجب بسته شدن درهاى جهنّم و موجب نزول رزق و جالب رضاء رحمن است از عباد و اماء خودش پس بنى اسرائيل ابا نموده گفتند ما سير نميكنيم مگر بر روى زمين پس وحى فرستاد خدا بموسى كه اضرب بعصاك البحر و قل اللهمّ صل على محمّد و اله الطيّبين لمّا فلقته ففعل فانفلق و ظهرت الارض الى اخر خليج يعنى بزن عصاى خود را بدريا و بگو خدايا رحمت فرست بر محمد و ال طيبين او بشكاف دريا را پس دريا شكافته شد و زمين تا اخر خليج ظاهر شد پس جناب موسى فرمود اكنون داخل شويد جواب گفتند كه اين زمين ته دريا گل است و ما ميترسيم كه در گل بمانيم پس خداوند متعال بموسى فرمود بگو اللهمّ بحق محمّد و اله الطاهرين

ص: 377

شكافته شدن دريا براى بنى اسرائيل

جفّفها پس حضرت موسى ع اينكلام گفت كه خداوند متعال فرستاد باد صبا را و خشك نمود زمين را پس حضرت موسى فرمود اكنون داخل شويد جواب گفتند يا نبىّ اللّه ما دوازده قبيله هستيم از اولاد دوازده پدر هرگاه داخل دريا شويم قصد ميكند هر قبيله از ما تقدّم بر قبيله ديگر را و ايمن نيستيم از وقوع نزاع و شرّ در ميان ما هرگاه از براى هر فرقه از ما راه على حده باشد هر اينه ايمن ميشويم از انچه خائف هستيم پس امر كرد خداوند متعال جناب موسى را كه بعصاى خود دوازده موضع را بزند بعدد دوازده سبط و بگويد اللهمّ بجاه محمّد و اله الطيبين بيّن لنا الارض و ابسط الماء عنّا پس دوازده طريق ظاهر شد و قعر دريا بباد صبا خشك شد و هر قطعه از اب مانند كوه بزرگى شد چنانچه خداى تعالى ميفرمايد فَأَوْحَيْنٰا إِلىٰ مُوسىٰ أَنِ اِضْرِبْ بِعَصٰاكَ اَلْبَحْرَ فَانْفَلَقَ فَكٰانَ كُلُّ فِرْقٍ كَالطَّوْدِ اَلْعَظِيمِ و فرق بكسر اسم است براى انچه جدائى در ان پيدا شود و طود بمعنى كوه است - پس فرمود حضرت موسى كه داخل شويد گفتند چون هر فرقه از ما از راهى داخل شويم از حال همديگر خبر نداريم كه چه براى ماها رو ميدهد خطاب رسيد از جانب خلاق عالم بموسى كه بعصاى خود بزن بر هر طودى و قطعۀ از اب تا مشبك شود و همديگر را ببينند موسى گفت اللهمّ بجاه محمّد و ال محمّد الطيّبين لمّا جعلت فى هذا الماء طبقاتا واسعة يرى بعضهم بعضا پس از آن بنى اسرائيل داخل دريا شدند وقتى باخر دريا رسيدند فرعون و قوم او هم داخل شدند وقتى همه انها داخل دريا

ص: 378

قوله ع و عقدت ماء البحر فى قلب الغمر كالحجارة

و جاوزت ببنى اسرائيل البحر و تمّت كلمتك الحسنى عليهم بما صبروا

يعنى و بستى اب دريا را مانند سنگ زمانيكه دريا را شكافتى براى قوم موسى وقتيكه اب بر روى هم سوار شد يعنى انرا مانند پلى قرار دادى تا قوم موسى از زير ان عبور كنند و در گذرانيدى اولاد يعقوب را از دريا و نجاة دادى ايشان را و تمام كردى وعده نيكوئى خود را بر ايشان بواسطه صبريكه كردند بر اذيّت و ازارهاى فرعون

عقد بمعناى بستن و قلب شيئ باطن شيئ را گويند و غمر اب بسيار را گويند كه بمناسبت شدّت زيادى بپوشد انچه را كه در باطن او است و مجلسى ره فرموده كه شايد مراد از اينعبارت اشاره باشد بزوزنهائيكه قوم موسى بزير اب همديگر را از انها ميديدند و مجاوزة بمعناى اخراج از حدّ است چنانچه شيخ بهائى ره در تعليقات خود بر تفسير بيضاوى در تفسير ايه شريفه چنين فرموده و جاز الوادى يجوز اذا قطعه و خلفه ورائه و بحر

ص: 379

قوله ع و اورثتهم مشارق الارض

ارث دادن خدا زمينرا ببنى اسرائيل

و ساير نعمتهاى بسيار و غرق نمودى فرعون و لشكرهاى او را و چهارپايان او را كه بران سوار بودند در دريا

فقره اولى مقتبس است از ايه شريفه وَ أَوْرَثْنَا اَلْقَوْمَ اَلَّذِينَ كٰانُوا يُسْتَضْعَفُونَ مَشٰارِقَ اَلْأَرْضِ وَ مَغٰارِبَهَا اه و مرجع ضمير در اورثتهم بنى اسرائيلند كه در فشار فرعون و لشكريان او بودند كه خداوند بعد از هلاك فرعون و قومش ايشان را مكنت داد و وارث و متصرّف شدند مشارق و مغارب زمينى را كه در ان بودند يعنى زمين مصر و شام را كه فراعنه و عمالقه در ان تصرف ميكردند پس بنى اسرائيل بعد از هلاكت انها در جميع نواحى شرقيّه و غربيّه ان تصرّف نمودند بهر قسميكه ميخواستند و ان زمين و نواحى ان بركت داده خدا بود بانواع گياهات و نباتات و زراعات و ميوها و چشمه سارها و نهرهاى جارى و نعمتهاى انرا ادامه داد خدا بر انبياء و گفته شده كه مراد از بركت عامّه اينست كه بيشتر پيغمبران در انزمين مبعوث شدند و شريعتشان در تمام جهانيان منتشر شد و ان سرزمين مبادى كمالات و خيرات دينى و دنيوى بوده و خدا وعده نصر و فتحيكه ببنى اسرائيل داده بود بحكم وَ نُرِيدُ أَنْ نَمُنَّ عَلَى اَلَّذِينَ اُسْتُضْعِفُوا فِي اَلْأَرْضِ وَ نَجْعَلَهُمْ أَئِمَّةً وَ نَجْعَلَهُمُ اَلْوٰارِثِينَ وَ نُمَكِّنَ لَهُمْ فِي اَلْأَرْضِ وَ نُرِيَ فِرْعَوْنَ وَ هٰامٰانَ وَ جُنُودَهُمٰا مِنْهُمْ مٰا كٰانُوا يَحْذَرُونَ خداوند تفضل در حق ايشان تمكين دادن ايشان بسبب صبر كردن ايشان بر شدائد قوم فرعون از كشتن اسير كردن و وضع جزيه بر ايشان تا اينكه بر ايشان غالب و وارث ملك انها شدند

ص: 381

قوله عليه السّلام و باسمك العظيم الاعظم الاعظم

ص: 382

الاعزّ الاجلّ الاكرم و بمجدك الّذى تجلّيت به لموسى كليمك عليه السّلام

معناى تجلّى

خدا را حضرت موسى شنيد و مانند تجلّى خدا در ابر سفيد در خباء المحضر در مواقع كثيره كه از پشت ان كلام خدا را حضرت موسى و هرون بلكه ساير بزرگان بنى اسرائيل هم مى شنيدند و مثل تجلّى حق در كوه طور بخلق بادهاى سخت و صاعقه و دود كه لمّا تجلّى ربه للجبل جعله دكّا و خرّ موسى صعقا يعنى چون تجلّى كرد پروردگار موسى مر كوه را گردانيد انرا از هم پاشيده و گرديد و افتاد موسى بيهوش و مانند تجلى خدا در سنگ ريزها و بسخن امدن انها و مانند تجلّى او در ماه بشكافته شدن ان بدست خاتم الانبياء صلى اللّه عليه و اله و بسيارى از جاها و امور ديگر و در جميع انچه بان تجلى شده امرى بوده حادث و كلام مسموع از ان نيز كلامى بوده مخلوق نه اينكه تجلّى حقتعالى در جسمى از اجسام بنحو حلول يا اتّحاد باشد تعالى اللّه عن ذلك علوّا كبيرا و عما يصفه الجاهلون

و اگر در بعضى از كلمات بزرگان از علماء ديده شود كه حق در انبياء و اوصياء و كمّلين از اولياء تجلّى كرده مقصود حلول و اتحاد نيست بلكه اتّصاف شخص نبىّ يا وصىّ يا ولىّ است بجميع كمالات و تعيّنات جميع اسماء و صفات و باعتبار اين جامعيّت كه مرتبه ولايت است او را خلعت خلافت بخشيده است خدايتعالى و تاج كرامتى بر سر گذارده كه انّى جاعل فى الارض خليفة يا مزيد اختصاصى است براى ان ولىّ كه عبدى اطعنى حتّى اجعلك مثلى اذا قلت بشىء كن فيكون كه دو گواه است بر اينمطلب و غلات و سائر فرق كه تجلّى حق را حلول و اتّحاد گمان ميكنند و مظهر تجلّى را معبود خود ميپندارند غلط و

ص: 384

ظهور تجلّى براى موسى

خطاء محض است پس معناى فقره دعا چنين ميشود بمجد و بزرگوارى تو كه ظاهر كردى بان ايات خود را براى موسى كه هم سخن تو بود و ان ايات و نشانهائى بود كه احداث كردى در كوه طور از براى او و اين تجلّى و ظهور براى موسى هنگامى بود كه قوم او باو گفتند لن نؤمن لك حتّى نرى اللّه جهرة - يا حتّى نسمع كلام اللّه و قوم موسى هفتصد هزار نفر بودند از ميان ايشان اختيار كرد هفتاد هزار نفر را و از ايشان اختيار كرد هفتصد نفر را و از ايشان هفتاد نفر را و انها همه را با خود بكوه طور سيناء اورد و برحسب خواهش ايشان بر زبانش جارى شد كه ربّ ارنى انظر اليك و خطاب رسيد كه لن ترانى يعنى هرگز مرا نخواهى ديد لكن بكوه نگاه كن اگر توانست بجاى خود قرار گيرد پس بسيار دور است كه تو مرا ببينى در تفسير صافى از تفسير عيّاشى از حضرت صادق ع روايتكرده كه چون موسى ع خواهش ديدن خدا را نمود وعده كرد خدا با او كه در موضعى بنشيند پس امر فرمود ملائكه را كه دسته دسته بر او بگذرند با برق و رعد و صاعقها پس هر دسته كه بر او ميگذشتند بدن موسى بلرزه درميامد و ميپرسيد كه ايا پروردگار من در ميان شما است جواب ميشنيد كه او ميايد ايموسى پسر عمران بتحقيق سؤال بزرگى كردۀ

مراد از تجلّى خدا

پسر عمران ثابت باش پس بتحقيق سؤال بزرگى كردۀ پس بهمان حال موسى ايستاده بود تا انكه تجلّى كرد پروردگار ما جلّ جلاله پس گرديد كوه از هم پاشيده و نرم شده و موسى غش كرد پس چون خدا روح او را باو برگردانيد و بهوش امد گفت خدايا منزّهى تو از اينكه بچشم سر ديده شوى و من تائبم بسوى تو و من اوّل از گروندگانم

الحاصل مراد از تجلّى خدا ظهور اثار معرفت او است از مصنوعاتش در دلهاى بندگان تا گواه بر وحدانيّت او باشند و در جميع مخلوقاتش اثار عظمت و جلال او ظاهر و اشكار است و هريك از موجودات از ذرّه تا درّه بحسب تفاوت استعداد و قابليّت در معرفت و شناسائى خدا متفاوتند يعنى از ايشان تا صفت را نبينند صانع را بچشم دل نميبينند و بعضى صفت و صانع هردو را باهم مى بينند و بعضى از صانع پى بمصنوع ميبرند و اوّل صانع را مى بينند و بعضى جز صانع چيزيرا نمى بينند

فائدة مهمّة

بدانكه خدايتعالى بچشم سر ديده نميشود نه در دنيا و نه در اخرت فلذا ناچاريم از اينكه ايات رؤيت را تاويل كنيم از دو جهت بزرگ يكى انكه اگر بخواهيم اين ايات را بظاهر خود باقى گذاريم منجرّ بجسم دانستن خدا ميشود و تعالى اللّه عن ذلك علوّا كبيرا زيرا كه ديدن خدا را بچشم معقول نيست مگر در جهت بعلّت جسم بودن و جوهر بودن و عرض بودن ان مرئى و خدايتعالى هيچ يك از اين سه نيست و ديگر انكه كسيكه در جهتى باشد

ص: 386

ايراد و جوابى

محالست كه بتواند كسيرا كه در جهت نيست ببيند و اگر كسى بگويد كه خدا در جهت نيست و ما را مى بيند چرا جايز نباشد كه ما او را ببينيم جواب اين استكه خدا ما را بآلت چشم نمى بيند بلكه رؤيت او عين علم او است و بعلاوه ايات قرانيّه و اخبار متواتره ماثوره ناطق است باينكه خدا بچشم سر ديده نميشود زيرا كه چشم سر الت ديدن جسمانيات است پس محال است كه خدا بچشم سر ديده شود لذا تعليق محال بمحال ما را ناچار ميكند كه ايات رؤيت را تاويل كنيم

و امّا نكته ديگر راجع باينفقره از دعاء بدانكه در ايندعاء در بعض از فقرات قبل بمجدك الذى كلّمت به فرموده و در اينجمله بمجدك الذى تجلّيت به فرموده براى انستكه ذكر تجلّى بعد از تكلّم مشتمل است بر فوائد عظيمه در تفصيل مجارى مجد و جلال پس چنين گمان نرود كه تكرار كلمه بمجدك و ساير جملاتى كه در ايندعاء و امثال ان مكرّر شده غيرمستحسن است بلى تكرار در حالى غيرمستحسن است كه در ان مزيد فائده نباشد نه در همه جا چنانچه قطع نظر از عقل و نقل در عرفيات هم مبرهن است كه در جاهائيكه مزيد فائده باشد تكرار كمال مطلوبيّت را دارد

در لغت و نسب ابراهيم

ابراهيم اسمى است عجمى و از براى ان لغاتيست ابراهيم و ابراهام و ابراهم و ابرهم و ابرام و بمعنى پدر مهربان و پدر خلق نيز گفته شده و كفعمى ره گفته ابراهيم لفظى است ارمانى و ان اصلا سريانى است مركّب است از ابرم و معناى ان پدر خلق است و هاء از براى تعميم است و براى ان او را پدر خلق گفته اند كه اكثر امتها نسبشان باو منتهى ميشود و اولاد او از حدّ و حصر بيرونند و او پسر تارح بحاء مهمله پسر ناحور است و ازر براى معجمه وراء مهمله و همزه مشبعه پيش از زاء جد مادرى او بوده و گفته شده است كه عموى او بوده و عرب عمو را بر پدر اطلاق ميكند

كنيه ابراهيم ع

بن سام بن نوح ع و كنيه او ابو محمّد و ابو الانبياء و ابو الضيفان است و او اوّل كسى است كه باب استنجا كرد و مسواك كرد و شارب خود را زد و اوّل كسى است كه موى سفيد در صورت او بيرون امد و اوّل كسى است كه ختنه كرد و اوّل كسى است كه ازار پوشيد و اول كسى استكه طريد را رواج داد و اوّل كسى است كه مضيف يعنى مهمانخانه باز كرد

وجه ملقّب شدن ابراهيم بخليل

از حضرت صادق ع كه حضرت ابراهيم ع صاحب عائله زيادى بود و خرج مطبخ او زياد بود رفيقى داشت در مصر در هر سالى ميفرستاد و بقدر احتياج از او خوردنى و طعام ميگرفت تا اينكه سالى غلامان و شتران خود را بنزد انرفيق فرستاد براى گرفتن طعام در انسال انرفيق معتذر شد و طعام براى او نفرستاد غلامان با شترهاى خالى برگشتند چون رسيدند بزمين رمل زارى از روى اينكه خجالت ميكشيدند از مردم كه بى طعام وارد شوند ظرفهاى خود را پر از رمل كرده و بر شتران بار كردند و نزد ابراهيم امدند و او را از نياوردن طعام و اين حيله اگاه كردند پس ابراهيم از نياوردن طعام مهموم و مغموم شد كه چه فكرى كند براى طعام مهمانان و اهل و عائله و قادر بر فراهم كردن طعام هم نبود عائله او بخيال طعام درب جوالهاى رمل را باز كردند ديدند مملوّ از بهترين اردها است پس ساره زوجه حضرت ابراهيم فرمان داد تا خبّازان نانها طبخ كردند و غذا براى مهمانان و عائله اماده كردند در انحال حضرت ابراهيم خوابيده بود چون از خواب بيدار شد بوى طعام بمشامش رسيد از ساره پرسيد كه اين طعام از كجا است گفت اين از طعامى است كه دوست مصرى تو داده ابراهيم گفت اين از نزد خليل من خدا است پس بهمين جهت خدا او را خليل خود خواند

و گفته شده كه وجه ملقّب شدن او بخليل براى كثرت سجود او بوده و نيز گفته شده براى بسيارى صلوات فرستادن او بر محمّد و ال محمّد بوده و بعضى گفتند بجهة اينكه

ص: 390

وجه تسميه خيف

و كتاب كافى روايت شده و مراد از من قبل يعنى پيش از موسى و هرون و يا پيش از محمد و امّا مسجد خيف بفتح خا و سكون ياء بلندى دامنه كوه را گويند كه سيل انرا نگيرد و بمعنى ناحيه نيز امده و شايد مسجد را باينجهت خيف گويند كه در ناحيه منى واقع شده و هر پست و بلندى را نيز خيف گفته اند و از مصباح المنير نقل شده كه بين الجبلين را خيف گويند - و مسجد رسول اللّه صلى الله عليه و اله در منى در زمان انحضرت نزد منارۀ بوده كه در وسط مسجد است و نزديكى ان بجانب قبله بقدر سى ذراع از طرف چپ و سى ذراع از طرف راست و سى ذراع از عقب بوده و روايت شده كه هزار پيغمبر در انجا نماز گذارده اند و مستحب است براى شخصى كه در انجا وارد ميشود شش ركعت نماز بگذارد هردو ركعت بيكسلام و مراد از تجلّى در مسجد خيف خطابات الهى بوده بابراهيم بمژده رحمت و بركت و اظهار قدرت بفرستادن گوسفند قربانى و ساير خطابات و مكالمات الهى با او در انمكان شريف

ترجمه اينفقره از دعاء

يعنى و ميخوانم يا سوگند ميدهم تو را بمجد و بزرگوارى تو از براى ابراهيم دوست تو كه ظاهر ساختى پيش از اين در مسجد خيف كه در زمين منى نزديك مكّه است

و لابراهيم خليلك عطف است بر لموسى يعنى بمجدك الذى ظهر لابراهيم خليلك من قبل موسى او من قبل محمّد ص فى مسجد الخيف و در حديث است كه خداوند ابراهيم را ببندگى گرفت پيش از انكه او را بپيغمبرى بگيرد و او را بنبوّت گرفت پيش از انكه برسالت بگيرد و او را

ص: 392

قوله ع و لاسحق صفيّك فى بئر شيع

وجه تسميه بئر سبع

با عبرى بقدر تفاوت لفظ عربى با عبرى است زيرا كه لغت عبرى نزديكترين لغات است بعربى و اينمعنى بر اهل تفحّص و تدرّب پوشيده نيست مثلا سين بى نقطه را در لغت عبرى شين و شين را سين ميگويند مانند شبع و سبع و اشمعيل و اسمعيل و موشه و موسى و تشع و تسع و عاشر و عاسار و كاف را در بسيارى از مواضع خا ميگويند مثل ابو مالك كه بعبرى ابى مالخ گويند و سلام عليك را بعبرى شالام عالخ گويند و بعضى بئر سيع بكسر سين و سكون يا ضبط كرده اند بمعنى تشنگى چنانچه از جوهرى نقل شده كه گفته السّيع بالكسر الظماء يعنى چاهى كه بجهت رفع تشنگى است يا از باب تسميه شيئ باسم ضدش

و امّا وجه تسميه بسبع

گفته شده كه ان چاهى است كه حضرت ابراهيم ع كنده بود و پادشاه انحدود در انزمان كه ابو مالك نام داشته انچاه را پر كرده بود پس حضرت اسحق ع از او درخواست نمود كه انرا خالى كند و حضرت اسحق با او معاهده بست باينكه هفت چاه خالى كند بدينمناسبت انرا بئر سبع گفتند يا بنابر انچه در تورية است كه حضرت اسحق با اصحاب ابو مالك نزاع كردند بر سر انچاه پس هفت گوسفند بايشان داد و با ايشان صلح كرد از اينجهت انچاه را بئر سبع گفتند

و از ثعالبى روايتشده كه چون حضرت ابراهيم ع از ترس پادشاه مصر بجانب شام هجرت كرد پس بسبع كه از اراضى فلسطين بود رسيد و در انجا از خوف لشگر شام فرود امد و چاهى حفر كرد و در انجا مسجدى بنا كرد و اب انچاه بغايت شيرين و گوارا بود و گوسفندان

ص: 395

قوله ع و ليعقوب نبيّك عليه السّلام فى بيت ايل

تجلّى خدا براى اسحاق

معاش و سكونت و انجناب يعقوب ناميده شد براى اينكه با برادرش عيص توام در يك شكم بودند عيص در اوّل تولّد يافت و يعقوب در عقب او امد در حالتيكه پاشنه پاى عيص را گرفته بود و پاشنه پا را در لغت عرب عقب گويند از اينجهت باين اسم ناميده شد و عيص پدر روم شد و يعقوب پدر بنى اسرائيل و ابو الاسباط شد و هركدام از انها يكصد و چهل سال عمر كردند و يعقوب اسم عجمى و غير منصرفست بعلّت علميّت و عجمه يا معرفه بودن و عجمه و حضرت اسحق ع بيعقوب نظر خاصّى داشت و در حق او دعا كرد و طلب رحمت و بركت نمود و مادر يعقوب از ترس اينكه مبادا بعد از اسحق از عيص ضررى بيعقوب وارد ايد از حضرت اسحق خواهش نمود كه يعقوب را بفرستد نزد برادر خود لابان كه خالوى يعقوب بود تا انكه دختر خالوى خود را تزويج كند حضرت اسحق خواهش او را پذيرفته جناب يعقوب را از بئر سبع روانه حرّان كرد و تجلّى خدا براى يعقوب در همين سفر شد و كيفيت ان باين نحو بوده كه چون حضرت يعقوب از بئر سبع متوجه حرّان شد در بين راه افتاب غروب كرد شب را در همانجا خوابيد در عالم خواب ديد ملكى از ملائكه در نزد او ايستاده و پيغام خدا را باو رسانيد كه خدا ميفرمايد منم خداى ابراهيم پدر تو و خداى اسحق اين زمينى كه در ان خوابيده من بتو خواهم داد و بنسل تو و اگاه باش كه من با توام و هرجا كه روى تو را محافظت ميكنم و تو را برميگردانم باين بلاد و تو را ترك نميكنم تا انكه وفا نمايم براى تو انچه را كه بتو وعده داده ام پس جناب يعقوب ع

ص: 400

قوله ع و اوفيت لابراهيم بميثاقك و لاسحق بحلفك

ترجمه فقره دعاء

يعنى و بحق بزرگوارى تو كه وفا كردى از براى ابراهيم عهد و پيمان خود را كه بعوض توحيد خالص كامل انجناب مرتبه نبوّت و ولايت را در انبزرگوار برقرار فرمائى تا روز قيامت و وفا نمودى از براى اسحق بسوگند بر بركت و پيغمبرى در اولاد انحضرت و وفا نمودى از براى يعقوب باعطاء درجۀ شهادت يا شهادت و اخبار بر حيوة يوسف يا شهادت دادن انحضرت و خبر دادن بنجاة اولاد انحضرت از مصر و قوت و شوكت و كثرت ايشان و منصرف شدن بسيارى از بلاد و نواحى مصر و شامات را - و ببزرگوارى تو كه وفا نمودى از براى مؤمنين وعدهاى خود را كه وعده اجر و ثواب بر اعمال صالحه و وعده بر استجابت دعاهاى ايشان باشد و وعده بر نصرت و ظفر انها و غلبه اسلام در زمان ظهور قائم ال محمّد عجل اللّه تعالى فرجه و بمجد و بزرگوارى تو كه وفا نمودى از براى كسانيكه تو را خواندند بنامهاى تو و توسّل بان نامها جستند پس اجابت فرمودى دعوت انها را

در اينجملات از دعاء شريف بچند مطلب اشعار شده يكى از انها وفا كردن بعهد و پيمانى بوده كه با ابراهيم بسته و يكى سوگند و عهدى كه با اسحق بسته و يكى وفا نمودن بوعدۀ كه بيعقوب داده و يكى وفا نمودن بوعده هائى كه بمؤمنين داده و يكى وفا نمودن بانچه بخوانندگان خدا بنامهايش داده تشريح هريك از انها در ضمن مطلبى بيان ميشود با بيان انچه در ان محتاج ببيان است

ص: 402

و امّا مطلب اوّل در بيان انچه متعلّق بابراهيم است

بدانكه ممكن است كه مراد از وفا كردن بميثاقيكه خدا با ابراهيم بسته ان عطا كردن فرزند باشد باو در غير وقت خود كه مراد اسحق ع باشد و يا انكه مراد بشارت دادن خدا است او را باسحق و بعد از اسحق بيعقوب و يا انكه مراد از ايفاء بميثاق اعطاء ذريّه طيّبه است باو كه از جمله ايشان خاتم الانبياء صلّى الله عليه و اله باشد و حضرت امير المؤمنين و عترة طيبين و طاهرين انجناب و مستمر شدن نبوّت و رسالت بوجود مقدّس خاتم الانبياء و وصايت باولاد انجناب و منحصر شدن تمام ملل يملت انحضرت و يا مراد اعطاء صلوات و سلام است از براى او تا اخر دهر چنانچه خدايتعالى فرموده وَ وَهَبْنٰا لَهُ إِسْحٰاقَ وَ يَعْقُوبَ وَ جَعَلْنٰا فِي ذُرِّيَّتِهِ اَلنُّبُوَّةَ وَ اَلْكِتٰابَ وَ آتَيْنٰاهُ أَجْرَهُ فِي اَلدُّنْيٰا وَ إِنَّهُ فِي اَلْآخِرَةِ لَمِنَ اَلصّٰالِحِينَ و از حضرت باقر ع روايت شده كه مراد بشارت باسمعيل است بهاجر و يا انكه مراد امامت باشد كه در نسل او است تا روز قيامت چنانچه در قرأن بان اشاره شده است بقول خدايتعالى وَ جَعَلَهٰا كَلِمَةً بٰاقِيَةً فِي عَقِبِهِ و بعضى

از شارحين گفته اند كه معنى اين فقره از دعا چنين است كه و عطا كردى ابراهيم را در عوض حقّ ابتلاى او باتش نمرود و ذبح فرزند ميثاق و پيمان خود را كه فرمودى إِنِّي جٰاعِلُكَ لِلنّٰاسِ إِمٰاماً قٰالَ وَ مِنْ ذُرِّيَّتِي قٰالَ لاٰ يَنٰالُ عَهْدِي اَلظّٰالِمِينَ و علت تعبير شدن از اين قول بميثاق و عهد براى انستكه هريك از اينها در اصل عقدى است كه متّصف بصفة

ص: 403

ذبيح اسمعيل ع است

عزم و نيّت باشد و بعضى از مفسرين گفته اند كه اين ايه دليل است بر اينكه فاسق صلاحيت امامت را ندارد و چگونه صلاحيّت امامت را داشته باشد كسى كه جايز نبوده باشد حكومت و فرمانروائى او و مقبول و نافذ نباشد شهادت او و واجب نباشد اطاعت او و قبول نشود نماز او

مطلب دوّم در انچه راجع باسحق است

بدانكه مراد از سوگند ياد كردن خدا سوگندى باشد كه ياد فرمود كه فرزندان اسحق را هلاك نكند و يا انكه مراد بركت دادن ذريّه او است و گفته شده است كه مراد از اين سوگند در مقابل حق ابتلاى اسحق بوده است بسبب ذبح و صبر كردن او و اينقول صحّتى ندارد زيرا كه روايات بسيار از ائمه اطهار عليهم السّلام وارد شده باينكه ذبيح اسمعيل بوده نه اسحق حكايتشده كه عمر عبد العزيز اموى فرستاد نزد عالم مسلّمى از علماء يهود كه در شام بود تا از حالات ذبيح سؤال كند انعالم يهودى در جواب گفته بود كه ذبيح اسمعيل است و يهود هم اينمعنى را ميدانند و يقين دارند كه اسمعيل ذبيح است و ليكن از راه حسد ميگويند اسحق است چون اسمعيل پدر شماها است و اسحق پدر ايشان نميتوانند ببينند كه اين افتخار شما را باشد و ايشان را نباشد

بدانكه كلمه و اوفيت در جمله سابقه عطف است به تجلّيت در فقرات سابقه يعنى بمجدك الّذى اوفيت و لاسحق عطف است به لابراهيم يعنى اوفيت لاسحق يعنى وفا نمودى

ص: 404

مراد از شهادت

براى اسحق بحلف بر بركت و نبوت در اولاد انحضرت

و امّا مطلب سوّم راجع بيعقوب ع

بدانكه گفته شده كه مراد از شهادت خدا براى يعقوب خبر دادن او است بزنده بودن يوسف و يا انكه شهادت يا ثواب انرا باو وعده داده بود چنانچه در حديثست كه چون حضرت يعقوب ع را حال احتضار دست داد جمع كرد برادران يعنى فرزندان خود را و خواست بانها خبر دهد از حوادث و پيش امدهائيكه بانها ميرسد و مصائبيكه بر ايشان وارد ميشود خداى تعالى باو وحى فرمود كه ايشانرا خبر مده زيرا كه اين مخصوص است براى پيغمبر اخر الزمان و هرگاه خبر ندادى من بتو عطا ميكنم درجۀ شهادت را و در حديث ديگر

روايتشده كه خبر نده ايشان را بانچه اراده كردۀ و نه بوقت قيام قائم ال محمّد ع تا بتو عطا كنم درجه شهادت را و روايت شده كه جبرئيل در زندان مصر بر يوسف نازل شد و خبر داد او را از حزن و اندوه يعقوب در فراق او يوسف پرسيد كه چه مقدار است حزن او گفت بقدر حزن هفتاد زن جوان مرده يوسف گفت در مقابل اين حزن چه اجرى خواهد داشت جبرئيل گفت اجر صد شهيد و بدانكه اينجمله نيز معطوفست بماقبل خود.

و امّا مطلب چهارم راجع بمؤمنين

بدانكه مراد از وعدۀ كه بمؤمنين داده يا ثواب و جزاء در دار بقاء و بهشت و درجات عاليه است براى ايشان و يا اعمّ از نعم دنيويّه و اخرويّه است از ارزاق و اولاد و غير انها

ص: 405

توسّل باسماء الله

و ممكن است كه مراد از مؤمنين ذوات مقدسه ائمه اثنى عشر صلوات اللّه عليهم اجمعين باشند و مؤمنين محض هم كه بتمام معنى تابع و پيرو ايشانند دور نيست تبعا داخل باشند و اشاره بايفاء وعده خدا براى مؤمنين از جمله اين ايه شريفه است وَعَدَ اَللّٰهُ اَلَّذِينَ آمَنُوا مِنْكُمْ وَ عَمِلُوا اَلصّٰالِحٰاتِ لَيَسْتَخْلِفَنَّهُمْ فِي اَلْأَرْضِ و اينجمله نيز معطوف بماقبل است

و امّا مطلب پنجم راجع بداعين باسماء

بدانكه در اينعبارت دلالت است كه توسّل بهمه اسماء الله اجمالا مؤثر در استجابت دعاء است و اگرچه بعينه اسم اعظم را ندانند لكن در صورت دانستن اسم بخصوص و با علم توسّل جستن بان البته تاثيرش در استجابت زيادتر خواهد بود و دعاء هرگاه موافق با شروط و حكمت شد البته بزودى مستجاب ميشود و هرگاه موافق نشد ممكن است تاخير در اجابت شود تا وقتيكه مانع برطرف و مقتضى موجود گردد و اگر در دنيا مقتضى موجود نشد در اخرت اجابت ميشود و بعضى از اهل معرفت گفته اند كه اصلا دعاى غير مستجاب نيست چون بخوانند خدا را قطعا در عقب دعوت اجابت هست بدليل قول خداى تعالى اُدْعُونِي أَسْتَجِبْ لَكُمْ و نيز فرموده أُجِيبُ دَعْوَةَ اَلدّٰاعِ إِذٰا دَعٰانِ و هر وعدۀ كه از خداى تعالى صادر شود صدق است وَ لَنْ يُخْلِفَ اَللّٰهُ وَعْدَهُ خدا هرگز در وعدۀ كه داده خلف نميكند پس اجابت دعاء هم صدق است و تخلّفى ندارد ولى بايد دانست مراد از اجابت دعا قضاء حاجتى كه داعى خواسته نيست بلكه معنى اجابت دعاء اين است

ص: 406

مؤثر در اجابت دعاء است

كه بنده وقتى گفت يا الله لبيك عبدى در جوابش گفته شود و اينمعنى براى هر مؤمنى موجود و موعود است و امّا قضاء حاجت مراد اعطاء مراد است و ان ممكن است گاهى بسرعت عطا شود و گاهى تاخير بيفتد و بعد از مدّتى عطا شود و گاهى در دنيا عطا نشود و اخرت جبران ببهتر از انچه خواسته است شود و بدانكه اجابت دعاى خوانندگان بر خداوند متعال واجب است عقلا و نقلا و انفكاك اجابت لابد بجهة حصول موانع خارجيّه است كه از انجمله است صلاح نبودن براى شخص داعى و منافى بودن با نظام جملى عالم و مخل بودن بمصالح عامّه و مفسده داشتن و معارض بودن بدعاهاى ضدّيّه ديگران و امثال اينها

فائدة خواندن خداوند متعال را بنامهاى او و توسّل بان نامها محتمل است كه مراد خواندن نامهاى لفظيه خدا باشد مثل رحمن و رحيم و كريم و ساير نامهاى رحمتى او براى برامدن مقاصد دنيويّه و توسعه در رزق و مثل قهّار و جبار و امثال انها براى هلاك كردن دشمن و مثل حىّ و قيّوم و عالم و هادى براى زنده شدن دلها و افاضه علوم چنانچه خداوند عزيز در كتاب خود فرموده قُلِ اُدْعُوا اَللّٰهَ أَوِ اُدْعُوا اَلرَّحْمٰنَ أَيًّا مٰا تَدْعُوا فَلَهُ اَلْأَسْمٰاءُ اَلْحُسْنىٰ و ايه شريفه ديگر وَ لِلّٰهِ اَلْأَسْمٰاءُ اَلْحُسْنىٰ فَادْعُوهُ بِهٰا و محتمل است كه مراد خواندن خدا باشد با توسّل بمحمّد و ال محمّد صلوات اللّه عليهم اجمعين چنانچه در احاديث و اخبار صحيحه معتبره وارد شده كه فرمودند نحن اسماء اللّه التى

ص: 407

قوله ع و بمجدك الّذى ظهر لموسى بن عمران على قبّة الرّمّان

در پيرامون قبّة الرّمّان

امّا بنابر اينكه قبّة الرمّان بر وزن عمّان باشد قبّه ايست كه جناب موسى و هرون ع بامر خدا ساختند در ميان خباء المحضر كه تابوت شهادت را در ان ميگذاردند و در بيرون انحجله در زير انخيمه كه بر روى تابوت شهادت بود از قبيل چهل چراغ چيزى ميگذاردند و بر ان قنديلى اويخته بودند يا چيزيكه شبيه به انّار بود و دائما انرا روشن ميداشتند و روغن زيت در ان ميسوزانيدند و متوجه اينخدمت هرون و اولاد او بودند و بر دور انخيمه يا بر يكطرف ان خيمه بسيار بزرگى ميزدند كه ان معبد حضرت موسى و هرون بود و بنى اسرائيل و بكيفيّتى مخصوص انخيمه را بعمل اورده بودند چنانچه كيفيت ان شرح داده خواهد شد و بعضى چنين گفته اند و شايد گويندگان اخذ از اقوال يهود كرده اند كه پسران هرون بحالت مستى وارد انقبّه شدند اتشى امد انها را سوزانيد پس بنى اسرائيل ترسيدند از اين امر و جبّه ترتيب دادند و در دامن ان حلقه هائى از طلا اويختند و ان جبّه را بسلسلۀ بستند از داخل بسوى خارج هركه ميخواست داخل شود انجبّه را ميپوشيد اگر چيزى باو ميرسيد و خوف ميكرد انحلقه ها را حركت ميداد او را بان زنجير ميكشيدند و بمناسبت قبّه هاى معلّقه كه بشكل انار در ان تعبيه كرده بودند بقبة الرمّان معروف شد و قصّه رمّان و جلاجل در همين توراتى كه فعلا در دست يهود است مشروح و مفصّل شرح داده شده و راجع بجبّه و كيفيت انرا مفصلا بنابر انچه در تورية است خواهى دانست

و كيفيّت ساختمان اين قبّه بنابر مشروح در باب بيست و پنجم سفر خروج از اينقرار است

ص: 409

شرح قبة الرّمّان

خداوند بموسى خطاب فرمود گفت ببنى اسرائيل بگو كه براى من هدايا بياورند از هركه بميل دل بياورد هداياى مرا بگيريد و اينست هدايا كه از ايشان ميگيريد طلا و نقره و برنج و لاجورد و ارغوان و قرمز و كتان و پشم بز و پوست قوچ سرخ شده و پوست خز و چوب شطيم و روغن براى چراغها و ادويه براى روغن مسح و براى بخور معطّر و سنگهاى عقيق و سنگهاى مرصعى براى ايفود و سينه بند و مقامى و مقدسى براى من بسازند تا در ميان ايشان ساكن نشوم موافق هرانچه بتو نشان دهم از نمونه مسكن و نمونه جميع اسبابش همچنين بسازيد و تابوتى از چوب شطيم بسازند كه طولش دو ذراع و نيم و عرضش يكذراع و نيم و بلنديش يكذراع و نيم باشد و انرا بطلاى خالص بپوشان و بر زبرش بهر طرف تاجى زرّين بساز و برايش چهار حلقه زرّين بريز و انها را بر چهار قائمه اش بگذار دو حلقه بر يكطرفش و دو حلقه بر طرف ديگر و دو عصا از چوب شطيم بساز و انها را بطلا بپوشان و ان عصا را بر حلقه هائى بر طرفين تابوت باشد بگذران تا تابوت را بانها بردارند و عصاها در حلقه هاى تابوت بماند و از انها برداشته نشود و ان شهادتيرا كه بتو ميدهم در تابوت بگذار و تخت رحمت را از طلاى خالص بساز طولش دو ذراع و نيم و عرضش يكذراع و نيم و دو كروبى از طلا بساز از چرخكارى از هردو طرف تخت رحمت بساز و يك كروبى در اينسر و كروبى ديگر در انسر بساز كروبيان را از تخت رحمت بر هردو طرفش بساز و كروبيان بالهاى خود را بر زير ان پهن كنند و تخت رحمت را ببالهاى خود بپوشانند و روهاى ايشان بسوى

ص: 410

بنابر انچه در تورية است

يكديگر باشد و روهاى كروبيان بطرف تخت رحمت باشد و تخت رحمت را بر روى تابوت شهادت بگذار و شهادتيرا كه بتو ميدهم در تابوت بنه و در انجا با تو ملاقات خواهم كرد و از بالاى تخت رحمت از ميان دو كروبى كه بر تابوت شهادت ميباشند با تو سخن خواهم گفت درباره همه امورى كه بجهة بنى اسرائيل تو را امر خواهم فرمود و خوانى از چوب شطيم بساز كه طولش دو ذراع و عرضش يكذراع و بلنديش يكذراع و نيم باشد و انرا بطلاى خالص بپوشان و تاجى از طلا بهر طرفش بساز و حاشيه بقدر چهار انگشت باطرافش بساز و براى حاشيه اش تاجى زرّين از هر طرف بساز و چهار حلقه زرّين برايش بساز و حلقه ها را بر چهار گوشه چهار قائمه اش بگذار و حلقه ها در برابر حاشيه باشد تا خانها باشد بجهة عصاها براى برداشتن خوان و عصاها را از چوب شطيم بساز و انها را بطلا بپوشان تا خوانرا بدانها بردارند و صحنها و كاسها و جامها و پياله هايش را كه بانها هداياى ريختى ميريزند بساز انها را از طلاى خالص بساز و نان تقدمه را بر خوان هميشه بحضور من بگذار و چراغدانى از طلاى خالص بساز و از چرخكارى چراغدان ساخته شود قاعده اش و پايه اش و پياله هايش و سيبهايش و گلهايش از همان باشد و شش شاخه از طرفينش بيرون ايد يعنى سه شاخه چراغدان از يكطرف و سه شاخه چراغدان از طرف ديگر سه پياله بادامى با سيبى و گلى در يكشاخه و سه پياله بادامى با سيبى و گلى در شاخه ديگر و همچنين ده شش شاخه كه از چراغدان بيرون ميايد و در چراغدان چهار پياله بادامى با سيبها و

ص: 411

سازمان قبّة الرمّان بنابر انچه در تورية است

گلهاى انها باشد و سيبى زير دو شاخه ان و سيبى زير دو شاخه ان و سيبى زير دو شاخه ان بر شش شاخه كه از چراغدان بيرون ميايد و سيبها و شاخهايش از همان باشد يعنى از يك چرخكارى از طلاى خالص و هفت چراغ براى ان بساز و چراغهايش را بر بالاى ان بگذار تا پيش روى انرا روشنائى دهند و گل گيرها و سينيهايش از طلاى خالص باشد خودش با همه اسبابش از يك وزنه طلاى خالص ساخته شود و اگاه باش كه انها را موافق نمونه انها كه در كوه بتو نشان داده شد بسازى

و مسكن را از پرده كتّان نازك تابيده و لاجورد و ارغوان و قرمز بساز با كروبيان از صنعت نجّار ماهر انها را ترتيب نما طول يك پرده بيست و هشت ذراع و عرض يك پرده چهار ذراع و همه پرده ها يك اندازه باشد پنج پرده با يكديگر پيوسته باشد و مادگيهاى لاجورد بر كنار هر پردۀ بر لب پيوستگيش بساز و بر كنار پرده بيرونى در پيوستگى دوّم چنين بساز پنجاه ماده گى بر يك پرده بساز و پنجاه ماده گى در كنار پردۀ كه در پيوستگى دوّم است بساز بقسميكه مادگيها مقابل يكديگر باشد و پنجاه تكمه زرّين بساز و پردها را بتكمها با يكديگر پيوسته ساز تا مسكن يك باشد و خيمۀ بالاى مسكن را از پردهاى پشم بساز و براى ان يازده پرده درست كن طول يك پرده سى ذراع و عرض يك پرده چهار ذراع و اندازه هر يازده پرده يك باشد و پنج پرده را جدا و شش پرده را جدا پيوسته ساز و پرده ششم را پيش روى خيمه دولا كرده و پنجاه مادگى بر كنار پرده كه در پيوستگى بيرونست بساز و

ص: 412

ساختمان قبة الرمان

از طلا بساز تا خانهاى پشت بندها باشد و پشت بندها را بطلا بپوشان پس مسكن را برپا كن موافق نمونۀ كه در كوه بتو نشان دادم و حجابى از لاجورد و ارغوان و قرمز و كتّان نازك تابيده شده بساز از صنعت نسّاج ماهر با كروبيان ساخته شود و انرا بر چهار ستون چوب شطيم پوشيده شده بطلا بگذار و قلاّبهاى انها از طلا باشد و بر چهار پايه نقره قائم شود و حجاب را زير تكمه ها اويزان كن و تابوت شهادت را در انجا باندرون حجاب بياور و حجاب قدس را براى شما از قدس الاقداس جدا خواهد كرد و تخت رحمت را بر تابوت شهادت در قدس الاقداس بگذار و خوان را بيرون حجاب و چراغدان را بر خوان بطرف جنوبى مسكن بگذار و خوان را بطرف شمالى ان برپا كن و پردۀ براى دروازه مسكن از لاجورد و ارغوان و قرمز و كتّان نازك بساز كه تابيده باشد از صنعت طراز و براى پرده پنج ستون از چوب شطيم بساز و انها را بطلا بپوشان و قلاّبهاى انها از طلا باشد و براى انها پنج پايه برنجين بريز (تا اينجا در كيفيت ساخته شدن خباء المحضر يا قبة الرّمّان از تورية نوشته شد)

مخفى نماند كه بناى اين قبّه بدين اوصاف بنابر انچه در تورية فعلى شرح داده شده بدستور خداى تعالى حضرت موسى قبّه را بهمين كيفيت بنا كرد و سدانت و توليت انرا بامر خدا با هرون و اولاد هرون قرار داد كه نسلا بعد نسل در اولاد هرون باشد

و همچنانيكه در امّت موسى سدانت و توليت بيت المقدس و تعميرخانهاى خدا با هرون و پسران

ص: 414

در شرح قبّة الرمان

كفعمى و كسانيكه متابعت او را كرده اند خالى از مناقشه نيست و حكم بعدم صحّت ان اصحّ است و گفته شده كه مراد از ان بيوت انبياء است و اطلاق قبّة الزمان بر انها براى شرافت و بزرگى محلّ انها است همچنانيكه افتاب چون در قبّه فلك باشد در كمال اوج سعادتست كسيكه در خانهاى انبياء باشد در اوج سعادتست و علامۀ مجلسى ره نيز انرا بزاى معجمه ضبط كرده و فرموده كه ذكر ان در تورية شده بسيار و ان قبّه ايست كه موسى و هرون در بيابان تيه بامر خدا بنا كردند و معبد ايشان بود و بعضى گفته اند كه ان فلك اعظم محدد الجهات است كه محيط بزمان و زمانياتست و بعضى گفته اند كه ان قبّه ايست كه در زمان نوح عليه السّلام بلصياك نامى ساخته و علّت ساختن او اين بوده كه چون شنيده بود كه نوح بر قوم خود نفرين كرده و هلاكت ايشان را بغرق شدن خواسته قبّه بنا كرد محيط بر شهرى كه در ان ساكن بود و بعزائم و اسماء اللّه كه ميدانست طلسم كرد كه هوا و روشنى افتاب داخل ان نشود بدين واسطه اهل انشهر از غرقشدن نجاة يافتند و ايمن ماندند لكن خداوند انقبّه را از چشمهاى خلايق مخفى داشت و مطلع نشدند بر ان مگر انبياء و مرسلين و اصفياء و اولياء منتجبين پس زمانيكه قيام كند قائم ال محمّد اين شهر ظاهر ميشود و ميبيند انرا هركسى و اين قبّه را قبه زمان ناميدند چرا كه باقى نماند در ان زمان قبّه كه غرق نشود بغير انقبّه و چون ان قبّه باقى است تا زمان ظهور حضرت صاحب الزمان عجل اللّه تعالى فرجه لذا بقبّة الزمان نام گذارده شده و ظاهر شد از براى موسى از انقبّه ظهورات اين اسماء كه بواسطه ان از غرق

ص: 416

قبّة الهرمان

اگر براى شما چيزيست كه بايد بخواند يا تفسير كند انرا و يا انكه شما را مسئله روى داده كه ميخواهيد از او بپرسيد باو بنويسيد پس ابو الجيش فرمان داد كه لوح مرمر را بشتاب و عجله حمل كردند بجانب حبشه وقتيكه رسيد باسقف انچه در ان بود خواند و تفسير و ترجمه كرد بزبان حبشى پس از زبان حبشى بعربى ترجمه شد و مفاد انچه در ان نوشته و نقش شده بود اين بود كه منم ريّان بن دومع پس از ابو عبد الله مدنى پرسيدند كه ريّان بن دومع كيست گفت پدر عزيز مصر پادشاه يوسف پيغمبر صلوات الله عليه و نام او ريّان پسر دومع بود و سنّ عزيز مصر كه پسر او بود هفتصد سال شد و عمر ريّان پدر او هزار و هفتصد سال بوده و عمر دومع پدر ريّان سه هزار سال بود خلاصه در ان لوح ثبت بود كه منم ريّان بن دومع بيرون رفتم براى دانستن منبع رود نيل چون نميدانستم كه منشاء و منبع او در كجا است در مقام طلب برامدم بيرون رفتم با چهار هزار مرد مدت هشتاد سال سير كردم تا رسيدم بظلمات و دريائى كه محيط بدنيا است تا دانستم كه رود نيل قطع ميكند درياى محيط را و در ان عبور ميكند بجائى رسيدم كه ديگر راه بيرون رفتن نبود پس با چهار هزار نفر همراهان مانديم و ترسيدم كه ملك من از دستم برود برگشتم بمصر و اهرام را بنا كردم و هرمين را برانى ان قرار دادم و بنا كردم و در او نهادم ذخيرهاى خود را و در اينباب اشعارى گفتم كه مفاد انها اينست كه علم من بعض از چيزها را درك كرد و من عالم بغيب نيستم و خدا داناتر است و يقين دارم كه انچه را من در اتقان و صنع و احكام ان كوشيدم با اين استحكام و اتقان خدا قوى تر و محكم كار تر است رفتم كه مصبّ و منشأ رود نيل را بفهمم بعد از اينكه هشتاد سال با مشايخ قوم خود رنج

ص: 419

شرح قبّة الهرمان

بردم و انچه در مقابل من بود از جنّ و انس همه را عقب سر گذاردم و بظلمات رسيدم و يقين كردم كه ديگر راه و منفذى براى من نيست و نميتوانم پيشروى كنم فروگرفت مرا هيبتى كه نتوانستم مقاومت كنم پس بمملكت خود برگشتم و اين بناها را بنا كردم در مصر و روزگار سختى و سستى دارد و منم صاحب و بناكننده اهرام همه انها در مصر و بناكننده داخل و خارج و پيش و عقب ان و اثار كف و حكمت خود را در ان بذخيره گذاردم و بنا بنائى است كه كهنه نميشود و رخنه در ان پيدا نميشود و در اين بنا ها ذخيره كردم گنجهاى بسيار و عجائب بيشمارى را و از براى روزگار ولى امرى هست كه هجوم مياورد و قفلهاى مرا ميگشايد و عجائب مرا ظاهر ميكند و من و فرزندانم در اخر زمان بيرون ميائيم و ان ولىّ امر در اطراف خانه خدا امرش اشكارا و ظاهر ميشود و ناچار نام او بلند ميشود و علوّ و برترى پيدا ميكند در هشت و نه و دو و چهار و نود و بعد از اينها مكرر كن هفتاد و هفت مرتبه در انوقت اين بناها خراب و نابود و گنجهاى من فانى ميشود و ميبينم مثل اين هائى كه گفتم چون از دور زمان بگذرد فرقه پشيمان خواهند شد گفتارهاى خود را بر اين سنگها برمز نقش كردم زود باشد كه هم انها فانى شوند و هم من فانى و نابود ميشوم (تمام شد ترجمه گفتار ريان بن دومع) چون ابو الجيش حمادويه بن احمد ان ترجمه را ديد گفت از براى احدى راه حلّ اين كنوز و فتح اين بناها ميسّر نخواهد شد مگر براى قائم از ال محمد ع پس دستور داد كه لوح را برگرداندند بمكان خود و ابو الجيش هم در يكسال بعد از ان كشته شد و ظاهر خادم او را كشت درحالتيكه مست بود او را در فراشش ذبح كرد و از انوقت خبر هرمان شهرت پيدا كرد و باقى ان

ص: 420

زمان ظهور مهدى ع

مشهور شد بعد صدوق ره فرموده اين صحيح ترين خبريست كه در موضوع هرمان و رود نيل گفته شده

تنبيه بيان ريان بن دومع برمز اخبار از سال قيام قائم ال محمد عجل اللّه تعالى فرجه است كه از حساب اعداد نامبرده از زمان او تا زمان قيام انحضرت سال حساب ميشود حاصل ان وقت ظهور است

ثمان تسع اثنتان اربع تسعون سبعون سبعه (تسعون تسعه)

پايان سخن بدانكه ضبط قبّة الرّمان اصحّ از دو ضبط ديگر است و صحّت ضبط قبّة الهرمان بخصوص اضعف و ابعد بنظر ميايد و بهر تقدير اگر قبّة الرّمان يا قبّة الزّمان باشد مراد همان قبّه ايست كه حضرت موسى بامر خدا در بيابان تيه بنا كرد كه همان خباء المحضر يا حجلۀ او باشد و اللّه العالم بحقايق الامور و ظهور مجد خداوند براى موسى در قبّة الرمّان عبارت است از تجليّات در غمائم نور و شنيدن موسى كلام مخلوق خدا را از فوق ابرهاى سفيد چنانچه قبلا شرح داده شد

ايات واقعه در مصر

بود و از ائمه عليهم السّلام چنين تصريح شده كه مراد بايات امير المؤمنين و ساير ائمه عليهم السّلامند و وارد شده كه چون فرعون اراده قتل موسى و هرون را كرد خداوند باو نمايانيد حضرت امير المؤمنين عليه السّلام را بصورت جوان زيبائى سوار بر اسب جلال كه همه لوازم ان از طلا بود و حضرت نيز لباس طلا پوشيده و نيزه از طلا بدست دارد و كسى او را نديد بغير از موسى و هرون و فرعون پس فرعون بمجرّد ديدن مضطرب شد و غش كرد از تخت افتاد و جامهايش را ملوّث كرد پس مراد از ايات امير المؤمنين و ائمه عليهم السّلامند چنانچه خود حضرتش فرموده فما للّه اية اكبر منّى و لا نباء اعظم منّى و قال الصّادق ع نحن الايات التى اراها الخلق فى الافاق و فى انفسهم يعنى پس نيست نشانۀ بزرگتر از من و نه خبرى بزرگتر از من و فرمود حضرت صادق عليه السّلام كه مائيم ان نشانهائى كه ميبينند خلق در افاق و در نفسهاى خودشان پوشيده نماناد كه ايات واقعه در مصر بسيار بوده و نگارنده در اينجا به جمله از انها كه در زمان موسى يا بدست موسى واقع شده تذكّر ميدهد

اوّل علاّمه مجلسى ره در بحار از قصص الانبياء مسندا از شيخ صدوق ره از حضرت صادق ع روايت كرده كه فرمود فرعون هفت شهر بنا كرد و در ان متحصّن شد كه موسى او را نيابد پس چون خدايتعالى موسى را امر فرمود كه برود بسوى فرعون براى دعوت موسى بفرمان خدا داخل شهر شد درندگانى كه فرعون براى محافظت شهر گرد اورده

ص: 423

مراد از مصر لغة

بَنَيْنٰاهٰا بايد و انا له لموسعون ايدى جمع يد است و ان بمعناى قوّت و سلطنت يا نعمت و احسان است و موصول صفت است براى ايد و تذكير ان باعتبار لفظ است و رفعت بصيغه مخاطب مجهول يعنى استعلاء جستى بر زمين مصر كنايه از اينكه استيلا دادى موسى را بران

گفته شده

كه اسماء مواضع باعتبار مكانيت مذكّر اورده ميشود و گاهى باعتبار از ضيّت مؤنث اورده شود و مصر اگر مراد از ان علم تام باشد هرچند دو سبب از اسباب منع صرف در ان است كه علميّت و تانيث باشد بعلّت اينكه ساكن الوسط است منصرفست و باعتبار بلد مذكّر است و اگر اسم جنس باشد سبب منع صرف در ان نيست و اگر معرّب مصرائيم باشد جايز است كه منصرف باشد براى انكه اسم عجمى شمرده نميشود بعلّت وجوب تعريف و تصرف يا براى عدم تانيث و يد هرگاه مفرد اورده شود ماوّل است و مراد از ان وجود مقدس امير المؤمنين عليه السّلام است و مراد از رفعت نمودن در محلّ مرتفع است بحيث لا يسبقه سابق و لا لا يلحقه لاحق

و باء در بمجد العزّة و ما بعدش براى قسم است چنانچه در ماقبل هم همين حكم را دارد و اينها قسمهاى پى درپى است الاّ اينكه در اينفقره و مابعدش حرف عطف ندارد و مجد و عزّت و كبرياء همه بمعناى عظمت و بزرگى است و در اضافه مجد بعزّت و غلبه افادۀ تاكيد است و عزّت بمعناى قوّت و شدّت و غلبه است نيز و در صفت اوردن عزّت براى مجد اشاره بكمال

ص: 427

اطلاقات قوّه

عزّت و استيلاء ان است بر جميع ممكنات و راه نيافتن عجز و ناتوانيست بر او

فرّاء و اخفش گفته اند كه عرب اضافه ميكنند دو لفظ مختلف متحد المعنى را براى طلب تاكيد و از اينبابست حق اليقين و الدار الاخرة و نسيم الصباء و امثال اينها

و امّا مراد از ايات عزيزه يحتمل مراد ايات غالبه بفصاحت باشد در نظم كتاب خود بر اوهام معاندين - يا مراد ايات دالّه بر وجود و قدرت و حكمت و عظمت او است و مستحق بودن او براى پرستش چنانچه بعد از ذكر عجائب صنع خود ميفرمايد فِي ذٰلِكَ لَآيٰاتٍ لِقَوْمٍ يَعْقِلُونَ و شك نيست در اينكه اين ايات اعزّ و اشرفست از ساير ايات ديگر زيرا كه اينگونه ايات و مدانيّت و مقام واحديّت و ربوبيّت است

و جملۀ و بسلطان القوّة و بعزة القدرة نيز معطوفست بمجد العزّة و سلطان هر چيزى شدّت انست و گفته شده كه مراد از سلطان حجّت و برهان است و قدرت پادشاه و اضافه سلطان بقوّه نيز اضافه صفت بموصوفست و سلطان جمع بسته نميشود زيرا كه جارى مجراى مصدر است مثل غفران و ان بر وزن فعلان است و مشترك الاستعمال در مذكّر و مؤنّث است و قوّه را نيز اطلاقاتيست بمعنى عزيمت و جدّ و اجتهاد و سلاح و عدّه و جبرئيل و غير اينها امده است و عزّة بمعناى قوّه و غلبه و قدرة بمعناى توانائيست و بعزّة القدرة يعنى بقدرت و توانائيكه غالب و مؤثر است در جميع ممكنات بايجاد و ابقاء و افناء و معناى غلبه و عزّت و قدرت انستكه هيچ موجودى نيست الاّ اينكه قدرت او در جنب قدرت خدا مغلوب و نابود است

ص: 428

مراد از كلمه تامّه

و جملۀ و بشان الكلمة التامّه نيز معطوف بماقبل است و شأن بهمزه امر و حال و قصد را گويند و گفته شده مراد بكلمه كلام او است مطلقا و مراد از كلام او ثواب و عقاب او است و نيز كلمه اطلاق بر توحيد و رسالت شده و محتمل است كه مراد از كلمه تامّه امر خداى تعالى باشد بقول او كه فرموده كُنْ زيرا كه ان علت تامّه است در ايجاد و محتاج بامر ديگرى نيست قال اللّه تعالى إِذٰا أَرٰادَ شَيْئاً أَنْ يَقُولَ لَهُ كُنْ فَيَكُونُ و ممكن است كه مراد از كلمه تامّه قرأن باشد و مراد از كلمات در جمله بعد ساير كتب اسمانى باشد بدليل مفرد اوردن در اينجا و جمع اوردن در جمله بعد و ممكن است كه مراد از كلمه احكام و اخبار و مواعيد خدا باشد - و در شرح كلمه قبلا بسط كلام داده شد بانجا رجوع شود و مراد بكلمه تامّه وعده غلبه اهل حقست بر باطل قوله تعالى وَ تَمَّتْ كَلِمَتُ رَبِّكَ اَلْحُسْنىٰ عَلىٰ بَنِي إِسْرٰائِيلَ بِمٰا صَبَرُوا وَ دَمَّرْنٰا مٰا كٰانَ يَصْنَعُ فِرْعَوْنُ وَ قَوْمُهُ وَ مٰا كٰانُوا يَعْرِشُونَ وَ جٰاوَزْنٰا بِبَنِي إِسْرٰائِيلَ اَلْبَحْرَ الخ ايه شريفه در سورۀ اعرافست

كلام ملاّصدرا

اينجمله نيز معطوف بماقبل است و كلماتيكه خدا بان تفضّل نموده بر اهل اسمانها و زمين شايد كتب منزله الهيّه باشد يا بخصوص قرأن مجيد باشد كه موجب هدايت و رساندن بمرتبه كمال است براى اهل دنيا و اخرت يا مراد علوم قرأن است يا نامهاى خدا يا وعده ها و نويدهاى نيكوى او است كه ببندگان خود داده يا انبياء و ائمه عليهم السّلام اند كه نعمت داده است خدا بر اهل اسمانها بسبب اطاعت ايشان و بر اهل زمين انچه كه تعلّق بدين و دنياى ايشان دارد و بر اهل دنيا يعنى دنياطلبان انهائيكه خود را مسخّر حطام و اسباب و زينتهاى دنيا نموده و از دار باقى چشم پوشيده اند از انچه لايق بحال انها و موافق با همتهاى ايشان است و بر اهل اخرت انچه مناسب شان ايشان است از درجات رفيعه و مقامات عاليه و ثوابهاى جزيله و نعمتهاى دائمه باقيه

و صدر المتالّهين گفته كلمة اللّه تامّة در فقره سابقه اشاره است بجوهر عقلى تام الوجود يعنى عقل فعّال و تام انچيزيستكه يافت شود از براى او هرچه ممكن باشد از براى او در اوّل كون كه بحسب نظره اولى انتظار انرا نداشته و امّا قوله ع بكلماتك اشاره است بنفوس مدبّره از براى جهات علويّه و ان كلمات وسطى الهيّه است و اشاره است بنفوس سفليّه و ان كلمات سفلاى الهيّه است پس مراد از كلمات تامّات عقول كامله ايست كه خدا بان عطا كرده جميع كمالات لائقه ان را در اوّل ابداع بخلاف نفوس و اجرام پس اجرام هميشه ناقصند و نفوس در كمال و نقص و علوّ و سفالت بدرجه استكفايند

ص: 430

كلام مؤلف فقير

و بعضى هم ناقص و مستحيل و هالكند مانند اجسام (انتهى ترجمة كلامه)

مؤلّف ناچيز گويد دور نيست كه مراد از كلمات متفضّله الهيه صفات عليا و اسماء حسناى حق سبحانه و تعالى باشد بنابراينكه از براى هريك از اسماء الهيه مظهرى است از موجودات در دو عالم خلق و امر باعتبار غلبه ظهور صفتى كه اين اسم مشتمل بر انست و اين اسماء و صفات مصدر ايجاد خلق و تربيت و كمال مخلوقات و موجوداتست از اهل اسمانها و اهل زمين و اهل دنيا و اهل اخرت باقسام مختلفه و اطوار متنوعه از ملائكه و انس و جنّ و غير اينها زيرا كه هريك از انها در تحت تربيت اسمى است از اسماء حسناى الهيّه و كلمۀ از كلمات او كه خداى تعالى بر ايشان بانها تفضل نموده و مينمايد مثلا باسم خلاّق و رزّاق نسبت بجميع مخلوقات و روزى خواران و باسم غفور و غفّار و توّاب نسبت بگناهكاران و بنام ودود و رؤف نسبت باهل ايمان و بنام عليم و حكيم نسبت بعلماء و حكماء و غير اينها از اسماء حسنى و در كلمات اهل البيت عليهم السّلام اشاره باينمعنى بسيار شده كه از احصاء و شماره بيرون است (فراجع و تبصّر و اغتنم)

معناى رحمت

اينجمله نيز معطوف بماقبل است و در ان تنبيه است بر اينكه جميع نعمتها و افعال الهيه صادر است از رحمت او كه شامل حال مخلوقات او است و رحمت خدا عبارت از رقّت قلب و شفقت و مهربانى كه در مخلوق هست نيست بلكه عبارتست از فضل و انعام و اقسام احسان او نسبت بمخلوقات و رحمتى كه بان منّت ميگذارد بر همه مخلوقات خود انرحمت ذاتيّه مطلقه امتنانيّه او است و انرحمتى است كه وسعت دارد بر هر چيزى و مراد از وسعت رحمته كل شيئ اين نوع از رحمت است و از اين نوع است هر عطائيكه بدون سؤال و حاجت و سابقه بهر كسى ميرسد مانند درجات و خيرات حاصله در بهشت و اين نوع رحمت عنايت ناميده شده كه در مقابل عمل چيزيكه از بنده صادر ميشود نيست چنانچه روايتشده كه باقى ميماند در بهشت جاهاى خالى كه خدا انها را پر ميكند از خلقى كه خلق ميكند انها را كه هيچوقت خيرى از ايشان سر نزده هرگز و اين خلقت براى امضاء سابق حكم او است و اين رحمت رحمت امتنانيّه است كه موقوف بر شرط و قيدى نيست و ابليس هم باين رحمت طمع دارد و ديگر رحمت فائضه از رحمت ذاتيه است كه شاملشدن ان بر بندگان مقيّد و مشروط بقيود و شروطى است كه از جمله ان كتابتى است كه بان اشاره فرموده بقول خود كه كتب ربّكم على نفسه الرحمة و فرموده فساكتبها للذين يتقون پس اين نوع از رحمت مقيّد است بشروط و اعمال و احوال و غير اينها

و ذكر رحمت دربر دارد فائده بزرگى را در تفصيل مجارى رحمتيكه وسعت دارد بر هر چيزى باصناف و انواع ان از مؤمن و كافر در دنيا و امّا در اخرت پس انمخصوص مؤمن

ص: 432

مراد از استطاعت

خالص است كما قال اللّه تعالى وَ رَحْمَتِي وَسِعَتْ كُلَّ شَيْ ءٍ فَسَأَكْتُبُهٰا لِلَّذِينَ يَتَّقُونَ و امّا

قوله مننت بها بدانكه منّ در اينجا بمعنى اعطاء است نه از منّت و جميع خلقك تاكيد است مر شمول را پس معناى اينفقره چنين ميشود كه قسم بوجود فائض از تو كه عطا ميكنى بر همه افريده گان برطبق انچه هريك از ايشان لياقت انرا دارند و امر ايشان بان اصلاح ميشود

مراد از عالم

باشد بامور جهانيان و اعطاء حقوق ايشان و تدبير امور انها از هر جهتى

و مراد از عالم ما سوى اللّه است و ان بفتح لام است و ما يعلم به الشئ را گويند مثل خاتم بفتح تاء كه اسم است لما يختم به و بصيغه جمع اوردن براى انستكه شامل شود جميع اجناسى را كه در تحت ان است و جمع بواو و نون براى انست كه شامل شود ذوى العقول را چه كه ايشان اشرف از جميع اجناس اند و از باب تغليب غير ذوى العقول هم داخلند و عالم اسم جمع است و واحد از جنس خود ندارد

و بيشتر از متكلمين عالم جسمانى را منحصر دانسته اند بفلك علوى و عنصرى سفلى ولى عارفين و متشرعين اسلامى معتقدند كه عوالم بر دو قسمند ماديّات و مجرّدات و كائن در اوّل جسم فلك و فلكيات و عنصر و عنصريات و عوارض لازمه انست و در دوّم ملائكه هستند كه ناميده ميشوند بملأ اعلى و عقول و نفوس فلكيه و نفوس ناطقه و ارواح بشريه

الحاصل استطاعت عبارت است از قدرت و اقتدار متعلقه بمقدورين و مقدورات و ان صورت نگيرد مگر بعد از تمام شدن كلمه تامّة كه كلمه كن باشد و ان بعد از ارادۀ رحمت است و اين استطاعت مراد ولايت مطلقه عامّه است كه برپا داشته است و ميدارد جهانيان را با انچه كه در انها است در مراتب و اماكن وجودات خود

اطلاقات نور

يعنى و بنور تو كه افتاد از هيبت ان كوه طور سيناء يا بتقدير مضافست بدلالت اقتضاء يعنى صاحب طور سينا كه موسى باشد يا اهل طور سيناء كه موسى و مشايخ بنى اسرائيل باشند

اينجمله نيز معطوفست بر سابق بدانكه چه بسيار است كه در عبارات اطلاق نور ميشود بر انچه خودش ظاهر و هم ظاهركننده اشياء باشد و نيز اطلاق ميشود بر انچه كه منسوب بخير است و بر انچه بان توسّل جسته شود بسوى مطالب حقّه و از اينباب است كه در لسان شرع و السنه حكماء اطلاق ميشود بر خداى تعالى حتّى اينكه از ذات اقدسش تعبير بنور الانوار شده زيرا كه صدور همه انوار از ذات اقدس او است به ايجاد و ابداع و اختراع او از عدم و نيز اطلاق ميشود بر اسم اعظم و بر غير ان از اسماء خداى تعالى و نيز اطلاق بر مبادى خيرات ميشود و گاهى اطلاق بر ضياء و روشنى و افتاب و ماه و كواكب و چراغ و علم هم ميشود و نيز اطلاق بر وجود منبسط هم شده است و ان چيزيستكه ظاهر لنفسه و مظهر لغيره است چنانچه ظلمت ضدّ انست و از ان تعبير بظلّ الارض نيز شده و همچنين تعبير بجزء الارض و عدم هم شده و شرح خرّ من فزعه طور سيناء در ضمن مطالب سابقه گذشت محتاج بتكرار نيست

الّتى لم تستقلّها الارض

در علم خدا

كليّه محفوظه از نسخ و تغيير و ان ام الكتابست و مرتبه چهارم علوم نفسانيّه قدريّه است كه قابل محو و اثبات و نسخ و تبديل است لقوله تعالى يَمْحُوا اَللّٰهُ مٰا يَشٰاءُ وَ يُثْبِتُ وَ عِنْدَهُ أُمُّ اَلْكِتٰابِ و مرتبۀ پنجم اخر مراتب علم او است موجودات جسمانيه و صورتهاى منقوشه بر لوح هيولائى است كه در ان نوشته شده اعمال و اجال لقوله تعالى لِكُلِّ أَجَلٍ كِتٰابٌ و كريمه مباركه لاٰ رَطْبٍ وَ لاٰ يٰابِسٍ إِلاّٰ فِي كِتٰابٍ مُبِينٍ اشاره بهمين مقام است و در همين موجودات جسمانيه و صور منقوشه بر لوح هيولا نوشته ميشود كتابهاى فجّاريكه مستوجب سوخته شدند در اتش بدليل قول خداى تعالى إِنَّ كِتٰابَ اَلفُجّٰارِ لَفِي سِجِّينٍ (تمام شد مضمون كلام صدر المتالهين)

مؤلّف قاصر گويد علم خدا بذاته عين ذات او است و قابل تقسيم نيست كما اينكه علم او بكل اشياء صفت ذات او است و كثرت غيرمتناهى در صفت خدا است نه در ذاتش برگى از درختى نميافتد و قطره نميبارد مگر اينكه ميداند و مسئله احاطه علم او بكليّات و جزئيات ان مسئله بسيار بزرگى است كه عقول از درك ان در تحيّر است بلى انچه در اينمقام ميتوان گفت علم خدا بمعنى انكشاف و حضور اشياء است نزد او كه از لوازم تجرّد است و از صفات حقيقيّه ذات اضافه است على التحقيق و بعضى او را از صفات اضافيه محضه گرفته اند

و علم يا بحضور معلوم است نزد عالم چنانچه در علم حق است يا بحصول صورتى از معلوم نزد عالم چنانچه در علم ساير عالمين است و انصورت حاصله معلوم بالذات و ان ذى الصورة معلوم بالعرض است زيرا كه اينصورت اوّلا و بالذات مدرك نفس است بجهة انطباق ان

ص: 437

فرق ميان علم و معرفت

با ذى الصّورة و ذى الصورة ثانيا و بالعرض مدرك ميشود و صورت حاصله در ذهن از معلوم بنفسها معلوم است نه بصورتى ديگر و الاّ تسلسل لازم ايد

و گاهى عالم با معلوم يكى شود مانند علم زيد بذات خود چون تغاير علم و معلوم حقيقى نيست بلكه اعتباريست و علم زيد بصورت حاصله در ذهن علم حضورى است و بذى الصورة علم حصولى و هر مجردى بمقدار تجرديكه دارد محجوب نميتواند شد و امكنه و ازمنه و حدود مكانى و قيود زمانى او را حاجب نميشوند زيرا كه از حيطه زمان و مكان خارج است و اگر بحجاب مكانى محتجب شود پس لابد او هم يا جسم يا جسمانى و مادّى و ذو الجهة است نه مجرّد فلذا ناچار است از داشتن حيّز و مكان كه بودن او در انمكان و تقيّد او بان او را حاجب و مانع ميشوند از علم بمكان و جهت ديگر و همچنانكه بعد مكانى موجب احتجابست نيز حايل كيفيت هم مانع از علم و معرفت است و همه اينها با مجرد بودن منافات دارد و هكذا با عدم تقيّد و همچنين است كلام نسبت بزمان پس همچنانكه مجرد بينياز از مكان است بينياز از زمان نيز هست و حاجب نميشود او را زمانى از زمانى همچنانكه حاجب نشود او را مكانى از مكانى

و فرق ميان علم و معرفت در اينجا گذارده ميشود باينكه معرفت علم بجزئيات است و علم اعمّ از انست و ان عبارت است از علم بكليّات و جزئيات با علم بكليّات بخصوص از اينجهت است كه ميگوئى خدا را شناختم و زيد را هم شناختم و نميگوئى خدا را دانستم و امّا نسبت بنقيضين مثلا ميگوئى دانستم كه دو نقيض باهم جمع نميشوند و نميگوئى شناختم كه

ص: 438

معناى بعض كلمات

دو نقيض باهم جمع ميشوند و ديگر انكه معرفت علم مسبوق بنسيان و جهل است و علم اعمّ است لذا ميگوئى خدا عالم است و نميگوئى خدا عارف است و ديگر انكه كفعمى ره از بعضى نقل كرده كه علم بتصورات را معرفت ميگويند و علم بتصديقات را علم ميگويند

و جبروت چنانچه در صفوة الصّفات نقل كرده بر وزن فعلوت از تجبّر است بمعناى عظمت و تكبّر و براى مبالغه است چنانچه رحموت هم كه وزن انست مبالغه در رحمت است و امّا لم تستقلها الارض تشبيه معقول بمحسوس است يعنى هرگاه فرض ميشد كه علم و جلال و جبروت اجسامى باشند هر اينه از عظمت انها زمين طاقت حمل ان بار گران را نداشت و يا انكه مراد اينست كه زمين تاب تجليّات انوار الهيّه را ندارد

و بدانكه جلال راجع است بكمال صفات و گاهى اطلاق بر عظمت ميشود و از اين باب است جليل كه از اسماء اللّه است و جليل كسى است كه موصوف بصفات جلال باشد و ان عبارتست از غنا و ملك و قدرت و تقدّس از نقايص

و كبرياء عبارتست از عظمت و ملك و گفته شده كه عبارت از كمال ذات و كمال وجود است و وصف كرده نميشود باين صفت احدى جز خدا

و عزّة بمعناى غلبه و قوّت و شدّت است و گفته شده كه عزّة خدا عبارتست از منزّه بودن او از سمات مكان و ذلّ نقصان و رجوع هر چيزى بسوى او و خاضع شدن انچيز در مقابلش و در جمع بين اين صفات اشاره است بتحقيق مطلوب زيرا كه اين صفات

ص: 439

معناى جبروت

بمنزله علّت تامّه است و جبروت فضلا از انچه گفته شد عبارتست از قهر او بر بندگان بامر و نهى و بر همه ممكنات بانچه كه خواسته و ميخواهد از ان از مهيّات و لوازم و اثار انها يا از باب جبر العظم المكسور است كنايه از اصلاح كردن او است شكسته بستهاى ممكنات را و بيرون بردن انها از نقص بسوى كمال و يا از باب جبره اذا احسن اليه و اغناه است بعد از فقر كه عبارت باشد از احسان او بممكنات و بينياز نمودن انها را از فقر و احتياج

مراد از ركود بحار

انچه كه دربارۀ باد گفته شد كه اگر زجر و منع خدا نبود هر اينه جميع خلق را غرق ميكرد و نيز مجلسى ره از بعضى نقل كرده كه مراد از عمق اكبر ملك اكبر است و فيه ما فيه زيرا كه در لغت و عرف عمق بمعناى ملك استعمال نشده

و جايز است كه معناى اين فقرۀ از دعا اين باشد كه پست و منحط شد از براى ان امور اب درياها و نهرها در مجراهاى خود و منقاد و مطيع شد انچه در اسمانها است و منع كرده شد از براى انها انچه در زمين و زير زمين است

و ركود بحار و انهار نيز كنايه از ذلت و انقياد است و قرار گرفتن در مجارى و محال خود پس علم و جلال و جبروت حضرت حق عالم امكان را تحت نظام خلل ناپذيرى مرتّب و منظّم نموده بنحويكه هيچيك از موجودات را قدرت تعدّى از حدود خود نيست و برطبق حكمت كامله موجود و مستقر شده و اسمان و انچه در ان است بنفس متعلقه باو بزبان حكماء و ملائكه موكلين بزبان شرع بخدمات لايقه مشغول و هركدام را مقام معلوم و حدّ محدودى است كه نميتوانند از ان تجاوز كنند و زمين را با انچه در ان است محلّ بروز بركات و اسايشگاه و منشاء ارزاق روزيخواران قرار داده و انرا ساكن و متماسك الاجزاء قرار داده با اينكه متحرك بحركاتى است كه نه در شدت سختى باشد و نه در نهايت سستى كه مانند سنگ و گل و اب باشد بلكه بنحوى منظم و برقرار فرموده كه انتفاعات لائقه مرغوبه از ان حاصل شود بدون مشقت بسيار و مقاصد حاصله از او برقرار باشد

ص: 442

معناى ركود

و بعيد نيست اگر بگوئيم مراد از ركود سكونى نيست كه ضد حركت باشد زيرا كه اب درياها و نهرها حقيقة ساكن نيست و اگرچه در نظر ساكن ايد مگر اينكه گفته شود كه مراد ركود انها در شب قدر باشد زيرا كه وارد شده كه در ساعتى از انشب ساكن ميشود امواج درياها و خاضع ميشوند درختها و واقف ميشوند ابهاى نهرها

و نسبت ركود بنهرها در اينفقره از دعا در صورتيست كه عبارت ركدت لها البحار و الانهار باشد چنانچه در بعض از نسخ چنين ضبط شده و اگر عبارت ركدت لها البحار و جرت لها الانهار باشد چنانچه ظاهر بعضى از نسخ است ركود فقط اختصاص به بحار دارد و ترجمه ان بنحويست كه قبلا ذكر شد و نهرها بعلم و جلال و جبروت خداوند قهار در جريان است بنحويكه از پيش ترجمه شد و شايد مراد پر شدن و فرورفتن بعضى از انها باشد در بعض ديگر و خضوع جبال عبارت از ذلت و انقياد انها است در تحت فرمان ربوبيّت بنحويكه از سرعت سير نرم و هموار و گرد و غبار شود چنانچه در قضيّه ظهور قيامت بتعبيرات مختلفه اشاره باينمعنى شده كما قال اللّه تعالى وَ سُيِّرَتِ اَلْجِبٰالُ فَكٰانَتْ سَرٰاباً و نيز فرموده وَ تَكُونُ اَلْجِبٰالُ كَالْعِهْنِ اَلْمَنْفُوشِ و غير اينها و امّا در دنيا خاضع و ذليل و منقاد باشند بسير نرم و هموار و مرورى اهسته كه در نظر نيايد كما قال اللّه تعالى وَ تَرَى اَلْجِبٰالَ تَحْسَبُهٰا جٰامِدَةً وَ هِيَ تَمُرُّ مَرَّ اَلسَّحٰابِ

و استسلمت لها الخلائق كلّها و خفقت لها الرّياح فى جريانها

اقوال در رياح

نموده كه گفته است كه ريح انمتحركى است كه او را هوا گويند نه اينكه هواى متحرّك باشد و از رازى چنين حكايت شده كه ممكن است گفته شود كه هوا مادّه و موضوع ريح است پس جايز نيست وضع ان در موضع جنس و قاضى بيضاوى گفته كه بيشتر سبب تكوّن ريح معاودت ادخنه صاعده است از طبقه يازده بجهت شكسته شدن حرارت ان و موج انداختنش در هوا و نيز رازى گفته كه تعريف باد انستكه ان هواى متحرّك است در جواب او گفته ميشود كه حركت هوا ذاتى نيست و از لوازم ذات ان هم نيست و الاّ بايد هميشه متحرك باشد پس ناچار است بتحريك فاعل مختار و ان خداى قادر حكيم است و امّا اعتقاد فلاسفه در پيدايش رياح اينست كه سبب پيدايش ان ارتفاع اجزاء ارضيّه لطيفه است كه دراثر گرمى شديد و مرتفع و متصاعد ميشود پس چون نزديك فلك رسد هواى ملتصق بقعر فلك كه بحركت مستديره باستداره فلك متحرك است منع ميكند صعود ادخنه را بلكه برميگرداند ان ادخنه و اجزاء ارضيّه را از سمت حركت خود و دراثر برگشتن و متفرق شدن اجزاء تشكيل رياح داده ميشود و هرچه در اينطبقه از هوا ادخنه و اجزاء ارضيّه بيشتر باشد و صعود ان قويتر باشد رجوع و بازگشت ان سخت تر است و شدّت وزيدن رياح زيادتر است اينست ملخّص اقوال فلاسفه درحقيقت رياح علاّمه مجلسى ره در كتاب اسماء و العالم بعد از نقل خلاصه اقوال ايشان بچند وجه شده ايشان را در اينموضوع باطل دانسته اوّل اينكه صعود اجزاء ارضيّه از شدّت

ص: 445

ردّ اقوال فلاسفه

بسخونت و گرم شدن انست و شكّى نيست كه اين سخونت عارضى است و ذاتى ان اجزاء نيست زيرا كه زمين طبعا سرد و خشكست و اجزاء متصغّره ارضيّه سريع الانفعال است پس چون ان اجزاء بالا رود و برسد بطبقه سرد از هوا امتناع ميكند بقاء حرارت را در ان اجزاء متصغّره متصاعده بلكه حدّ ان اجزاء را سرد ميكند و چون سرد شد ممتنع است رسيدن ان در حال صعود بانطبقه هوائيه كه متحرك است بحركت فلك پس باطل است گفتار ايشان

دوّم همچنين فرض ميكنيم كه اين اجزاء دخانيّه بالا رفت و بطبقه هوائيه كه متحرك بحركت فلك است رسيد براى برگشتن ان واجب ميشود كه مستقيما برگردد زيرا كه زمين جسم ثقيل است و ثقيل باستقامت متحرّك ميشود و حال انكه محسوس است حركت بادها از جانب راست و چپ

سوّم انكه حركت اجزاء ارضيّه كه فرود ميايد حركت قاهره نيست زيرا كه ما ميبينيم در هنگاميكه باد ميوزد و غبار بسيار از زمين بلند ميكند هنگام برگشتن انغبارها و فرود امدن بر سطوح زمين احدى احساس بفرود امدن ان نميكند و حال انكه ميبينيم همان بادها درختهاى محكم را از جا ميكند و كوهها را خراب ميكند و درياها را بموج و اضطراب مياندازد

چهارم انكه اگر انچه فلاسفه ميگويند صدق و صحيح باشد لازم ميكند كه هرچه باد شديدتر باشد اجزاء صغار ارضيّه بيشتر مرتفع و متصاعد شود و حال انكه ميبينيم اينطور نيست زيرا بسيار ديده شده كه بادهاى بسيار صعب و شديد وزيده ميشود بر روى دريا و حال

ص: 446

اقوال منجّمين

انكه در اين هواى متحرك متعاصف چيزى از غبار و كدورت نيست پس باين براهين باطل است انچه كه فلاسفه بران رفته اند (انتهى مضمون كلامه ره)

و منجّمين ميگويند كه قواى كواكب فلكى است كه بادها را بحركت مياورد و سبب وزيدن ان ميشود

اين قول نيز ضعيف است و بعيد زيرا ميگوئيم اگر موجب وزيدن رياح كواكب باشد واجب است كه هميشه بادها وزيدن كند نظر بدائمى بودن طبيعت كواكب و اگر بگويند موجب وزيدن بادها طبيعت كواكب است ولى مشروطست بر اينكه حصول ان در برج معيّن باشد و درجه معين جواب گوئيم پس واجب است اينكه هواى كلّ عالم متحرك شود و حال اينكه ميبينيم اينطور نيست و نيز در محلّ خود واضح و مبيّن شده كه اجسام متماثل يكديگرند پس اختصاص كوكب معيّن و برج معيّن و طبيعتى كه براى ان اقتضاء اين اثر هست ناچار است از انكه بتقدير فاعل مختار باشد پس بدليل عقل ثابت ميشود كه محرّك رياح خدايتعالى است و دليل نقلى هم در اينباب بسيار است و از انجمله است فرموده خدايتعالى وَ هُوَ اَلَّذِي يُرْسِلُ اَلرِّيٰاحَ بُشْراً بَيْنَ يَدَيْ رَحْمَتِهِ و فرمايش او وَ أَرْسَلْنَا اَلرِّيٰاحَ لَوٰاقِحَ و غير اينها از ايات كثيره

مراد از خمود نار

برافروخته شده ان و نيران جمع نار است و اين اتش ممكن است اتش ابراهيم خليل باشد كه نمرود انرا برافروخت براى سوزانيدن او و ممكن است اتشكده فارس باشد كه هنگام ولادت خاتم الانبياء خاموش شد با اينكه از مدّت هزار سال قبل از ولادت انحضرت تقريبا تا زمان ولادت او برافروخته بود و خاموش نشده بود و ممكن است كه مراد اتشهاى فتنه و جنگ باشد كه جماعت برافروختند و حقتعالى ساكن ميگردانيد چنانچه در قرأن مجيد است كه كُلَّمٰا أَوْقَدُوا نٰاراً لِلْحَرْبِ أَطْفَأَهَا اَللّٰهُ يعنى هرچه اراده ميكردند محاربه با پيغمبر ص را مغلوب ميشدند و ظفر و فتح هرگز براى ايشان نبود (رجوع بتفسير شود)

و گفته شده كه در ذكر انزجار عمق اكبر اشاره بزير و باطن و اعماق زمين است و ذكر ركود بحار و خضوع يا خشوع يا اضطراب رياح و خمود نيران ذليل است بر كمال جمال و جمال كمال حقتعالى

و اين جملهاى نه گانه ظاهرا ممكن است گفته شود كه مراد از بيان انها اشعار بر تخريب عالم و فناء دنيا است و انقطاع تكاليف و اين نيست مگر در قيامت و ممكن است كه گفته شود ذكر انها براى اظهار كمال قدرت حق است و در دنيا صورت گرفته باشد الاّ اينكه ظهور همه اين ايات در يكزمان و يك ان نبوده بلكه هر قسمتى از قسمتهاى ان اختصاص بزمانى دون زمان ديگر داشته

و گفته شده كه چهار از اين مذكورات بسائط چهارگانه (اتش و هوا و اب و خاك)

ص: 448

معناى سلطان

است و هريك از اينچهار محيط بر ديگرى هستند و مركّبات از امتزاج انها افريده شده و عمق اكبر اشاره بعنصر ترابى و بحار و انهار اشاره بعنصر مائى و رياح اشاره بعنصر هوائى و نيران اشاره بعنصر نارى است و اين نحو تعبير را در علم بديع ترتيب مينامند و ان اين است كه شخص شاعر يا ناثر اوصاف متشتتة مختلفه را در الفاظ و عبارات و اشعار خود براى يك موصوف بياورد و وارد كند انها را بترتيب خود در خلقت و طبيعت

قوله ع و بكلمتك كلمة الصّدق الّذى سبقت لابينا ادم و ذرّيّته بالرّحمة

معناى بعضى از جملات دعاء

اينجمله نيز معطوف بر جمله قبل از ماقبل است و كلمه در اينجا بمعناى وعده است و اينجمله اشاره است بايه شريفه وَ لَقَدْ سَبَقَتْ كَلِمَتُنٰا لِعِبٰادِنَا اَلْمُرْسَلِينَ و ان كلمۀ إِنَّهُمْ لَهُمُ اَلْمَنْصُورُونَ وَ إِنَّ جُنْدَنٰا لَهُمُ اَلْغٰالِبُونَ است و اينگونه از ايات را كلمه گفتن با اينكه مشتمل است بر كلمات عديده است براى انستكه چون منتظم بر يكمعنى است كانّه در حكم كلمه واحده است و ادم خليفة اللّه و صفى اللّه و ابو البشر است كه خدا او را رسول خود قرار داد بسوى فرزندانش و كنيه او در بهشت ابو محمّد بوده و خداى تعالى فروفرستاد براى او حكم تحريم ميته و خون و گوشت خوك را و در مدّت عمر او در ميان اهل تواريخ و سير اختلافست بعضى نهصد و سى سال گفته اند

و ممكن است گفته شود مراد از كلمه صدق كه پيشى گرفت براى ادم و ذريّه او برحمت همان وعده بقبول توبه و غفران ذنوب است چرا كه اينكلمه منشأش مبادى رحمت است نه مبادى غضب و شايد اشاره بحديث قدسى باشد كه فرموده سبقت رحمتى غضبى و حق اينستكه همه اينها را شامل باشد بلكه بعض از انچيزيست كه داخل در مراد و مقصود است

معناى وجه اللّه

يعنى سؤال ميكنم تو را بحق كلمه تو كه غالب شده است بر هر چيزى و سؤال ميكنم تو را بنور وجه تو يعنى بذات تو يا بحق تو يا بحق علم تو يا بنور محمد و ال محمّد كه وجه الله اند انچنان وجهى يا انچنان نورى كه ظاهر و اشكار نمودى بان قدرت خود را از براى كوه طور سيناء پس گردانيدى انرا هموار و مساوى با زمين يا انكه از هم پاشيد و افتاد جناب موسى مدهوش و بيهوش بدانكه محتمل است مراد از وجه ذات باشد و يا بنابر منقول از فائق نفس باشد چنانچه گفته وجه شئ نفس شئ را گويند و اضافه لاميّه است زيرا كه ظهور همه موجودات بخداى تعالى است و اخبار ماثوره دال بر ان است و محتمل است كه مراد از وجه علم باشد يعنى بنور علمك پس در اينصورت اضافه بيانيّه يا لاميّه است و شايد اوّل انسب باشد و محتمل است مراد از وجه محمّد و ال محمّد عليهم السلام باشند يعنى بنور محمّد و ال محمّد چنانچه در ذيل بعضى از جملات پيش شرح داده شد و مراد از كلمه در جمله اولى از ايندو جمله محتمل است كه قوّت و قدرت باشد و مؤيد اينمعنى است انچه در بعض از عبارات ادعيه صادره از معصومين عليهم السّلام است از قبيل غلبت كل شيئ بقدرتك و ممكن است مراد قهر و جبروت باشد چنانچه در دعاى كميل وارد شده و بجبروتك التى غلبت بها كل شيء و شبهه نيست كه خداوند جليل قادر بر جميع اشياء است بايجاد و اعدام و ابقاء و افناء و وضع هر چيزى در موضع خود و اعطاء حق هر ذيحقى و تدبير انچه را كه اراده كرده از اثار و خواص ان بقدرت و غلبۀ كه بهيچوجه مواجه با دافع و مانعى نيست و محتمل است كه مراد از كلمه در اينجا نيز امر خدا باشد بدليل

ص: 452

معناى بعضى كلمات

و اللّه غالب على امره و ممكن است مراد از ان حجّت و برهان باشد و مراد از ان اگر نيز گفته شود كه مشيّت و اراده حتميه الهيّه و فعل او است شايد بعيد و بيمناسبت نباشد إِذٰا أَرٰادَ شَيْئاً أَنْ يَقُولَ لَهُ كُنْ فَيَكُونُ زيرا كه ذوات همه اشياء را از مرتبه ليس محض بمقام ايس ظاهر نموده و هر امرى را بقدرت خود اشكار فرموده و تجلّى چنانچه از پيش گفته شد ظهور اقتدار و بروز اثار قدرت و انوار عظمت او است براى موسى و دكّ و دقّ هر دو بيكمعنى است و ان بمعناى مدكوك است كه مصدر بمعناى مفعول باشد بمعنى استوار و يكى شدن و بعضى دكّاء بمدّ خوانده اند و همزه بدون تنوين بمعناى ربوه مرتفعه از زمين كه باندازه كوه نرسد كه بزبان فارسى از ان تعبير بتپّه و ماهور ميشود و بعضى از مفسرين گفته اند در تفسير إِذٰا دُكَّتِ اَلْأَرْضُ دَكًّا يعنى دقّت جبالها و استوت على وجه الارض و قوله ع فجعلته دكّا يعنى گردانيدى او را شكسته و درهم كوبيده و در اخبار وارد شده كه بر زمن العرش مقدار الخنصر فتدكدك به الجبل يعنى ان نور بقدر انگشت كوچك از عرش بروز كرد و بسبب ان كوه از هم پاشيده و مساوى با زمين شد و خرّ موسى صعقا يعنى برو درافتاد موسى از هول انچه ديد از ايات الهيّه درحالتيكه غش كرد و بيهوش شد مانند مرده خرّ بمعنى برو درافتادن يا از بالا بپائين افتادن است و صعق بمعناى بيهوشى است

و از كتاب درر و غرر نقل شده كه چون نور خدا بر كوه ظاهر شد از هم پاشيد و مساوى با زمين شد و گفته شده كه خاك شد و گفته شده كه چهار قطعه شد يكى بجانب مشرق افتاد و يكى

ص: 453

در شرح الواح موسى ع

بجانب مغرب و قطعه رمل شد و قطعۀ در دريا افتاد و گفته شده كه شش قطعه شد سه قطعه ان بجانب مدينه افتاد احد و رضوى و رقان و سه قطعه ان بمكّه افتاد ثور و بيثر و حرا و اين تجلّى براى موسى ع در روز عرفه واقع شد و مدت بيهوشى او يكشبانه روز طول كشيد و در روز عيد قربان بهوش امد و تورية با الواح از براى او نازل شد قال اللّه تعالى وَ كَتَبْنٰا لَهُ فِي اَلْأَلْوٰاحِ مِنْ كُلِّ شَيْ ءٍ مَوْعِظَةً وَ تَفْصِيلاً لِكُلِّ شَيْ ءٍ در تفسير صافى از عياشى از حضرت صادق روايتكرده كه الواح موسى ع از زبرجد بهشتى بود و از بصائر نقل كرده از حضرت امير المؤمنين ع كه از زمرّد سبز بود و نيز از تفسير عياشى از حضرت صادق ع در موضوع جفر روايتكرده كه حضرت فرمود بدرستيكه خداى عز و جلّ چون الواح را بر موسى نازل فرمود نازل فرمود براى او در حالتيكه در ان بود بيان انچه در گذشته واقع شده و انچه در اينده واقع شود تا روز قيامت و چون ايّام موسى منقضى شد باو وحى شد كه الواحيكه از زبرجدّ بهشتى است امانت بگذار در كوهى كه انرا رينه گويند پس موسى الواح را در نزد ان كوه اورد و كوه از براى او شكافته شد موسى الواح را پيچيد در شكاف كوه گذارد شكاف سر بهم گذارد و متصل شد پس هميشه در انكوه بود تا وقتيكه پيغمبر خدا مبعوث برسالت شد پس سوارانى از يمن بقصد تشرف خدمت پيغمبر متوجه شدند چون بانكوه رسيدند كوه فرجۀ پيدا كرد و الواح بهمان قسميكه پيچيده شده بود بيرون امد بهمان نحويكه موسى ع گذارده بود پس انجماعت انرا برداشتند چون بدست انها افتاد بدلهاشان گذشت كه بران نگاه نكنند و هيبت ان در دلهاى

ص: 454

الواح توراة

دعاى سمات پس از نقل اينحديث شريف از عياشى بلفظه العربى چنين فرموده اقول اين الواح موسى ع همان جفر معروفست كه حضرت موسى ع او را نسخه كرد از الواح زبرجديّه كه بزمين انداخت مكسور شده بود و حضرت امير المؤمنين باب مدينه علم پيغمبر بامر پيغمبر او را نسخه ديگر كرد در پوست و در او است علم اولين و اخرين اينستكه در حديثى ميايد و انّ عندنا الجفر و هو جلد ثور مملوّ علما و در حديث ديگر انّ عندنا علم ما كان و علم ما هو كائن الى يوم القيمة و در حديث ديگر سؤال ميشود از جفر حضرت صادق ع ميفرمايد هو جلد ثور مملو علما و در حديث سدير صيرفى و ابان بن تغلب ميفرمايد انى نظرت فى كتاب الجفر صبيحة هذا و هو الكتاب المشتمل على علم المنايا و البلايا و الرزايا و علم ما كان و ما يكون الى يوم القيمة الذى خصّ اللّه به محمّدا و الائمة من بعده و در حديث ديگر است كه جفر دعائيست از پوست كه در او است علم نبيين و وصيّين و علم علماء گذشته از بنى اسرائيل و امّا جفر ابيض ان دعائيست كه در او است تورية و انجيل و زبور و صحف و علم علماء ماضين از بنى اسرائيل كه همين الواح جفر باشد و جامعه و مصحف فاطمه ع و امّا جفر اكبر و اصغر كه صدوق عليه الرحمة در اخر نوادر فقيه روايت ميكند در باب علائم امام كه نزد امام است الجفر الاكبر و الاصغر اهاب ماعز و اهاب كبش فيهما جميع العلوم حق ارش الخدش و حتى الجلدة و نصف الجلدة و ثلث الجلدة پس ظاهرا همان مودعات در جفر ابيض است و تفصيل اين مراتب را در جلد دوّم وسيله در بيان طرق علم امام بيان نمودم فارجع اليه ان شئت تمام شد كلام سيّد استاد طاب ثراه

ص: 456

صحيفه فاطمه ع

مؤلّف فانى محمد حسن ميرجهانى عفى الله عنه گويد چون رشته سخن باينجا كشيده شد و الأن كه مشغول كتابت و نظم و ترتيب و ساعى در اتمام اين ذريعه ميباشم تقريبا شش ساعت از شب جمعه بيست و نهم شهر جمادى الثانيه سنه يكهزار و سيصد و هفتاد و سه هجريه قمريه ميگذرد و از توجهات والاى ولايتماب ولى اللّه معظم اعلحضرت سلطان السّلاطين ثامن الأئمّة المعصومين ابى الحسن علىّ بن موسى الرّضا المرتضى عليه و على جدّه و جدّته و ابائه و انبائه الطيبين الطاهرين المعصومين الاف التحيّة و الثناء و روحى لتراب مرقده الفداء در جوار روضه رضيه و سدّه سنيه ملايك پاسبان خود اين كلب استان را در حجره فوقانى قبلى مخلّى بطبع در صحن نو استان قدس جاى داده و نهايت موقعيت را دارد كه زبان حال خود را ببيان قال ارم و از باب و امّا بنعمة ربك فحدّث بشكرانه اين نعمت عظمى كه از طرف قرين الشرف حضرت ولىّ النعم معظّم

نصيب اين بيسروپا شده بخود ببالم و بگويم *** خوشتر از اين گوشه پادشاه ندارد

و بيش از اين در پيرامون شرح الواح موسى ع نكوشم و بدانچه نوشته شد اكتفا كنم و بمناسبت انكه اين ماه جارى منتسب به بضعه زكيّه احمديّه و دوحه شجره محمديّه سيدة النساء فاطمة الزهراء عليها و على ابيها و بعلها و بنيها افضل التصلية و التحية است ولادة و شهادة بدرج حديث شريفى در موضوع مصحف ان عليا جناب در اين صحيفه لطيفه مبادرت نمايم تا زينت كتاب و تحفه احباب باشد رأيت فى بعض مؤلفات السيّد البارع لورع المحدّث المتبّع المعاصر صاحب الخصال الحميده و الفعال المحموده الاغا السيّد محمود الامامى الاصفهانى اعلى اللّه مقامه بخطه الشريف و سمعت من فيه

ص: 457

ترجمه حديث

عرض كردم كه در ان چيزى از قرأن هست فرمود نيست در ان چيزى از قرأن عرضكردم توصيف فرما انرا براى من فرمود كه ان ورقى بود از درّ سفيد كه گفته شد بان باش پس موجود شد ابو بصير گفت عرضكردم فدايت شوم در ان چه بوده فرمود كه در ان است خبر هرچه گذشته و هرچه ميايد تا روز قيامت و در او است شماره انچه در اسمان است از نامهاى فرشتگان و غير انها و شمارۀ هرچه كه خدا افريده است از پيغمبران مرسل و غيرمرسل و نامهاى ايشان و نامهاى انكسانيكه فرستاده شدند بسوى ايشان و نامهاى كسانيكه ايشان را اجابتكردند و نامهاى كسانيكه ايشان را تكذيب كردند و در انست نامهاى همه انچه كه خدا افريده از اشخاص مؤمن و كافر از پيشينيان و پسينيان و در انست صفة هر شهريكه در مشرق و مغرب زمين بنا شده و ميشود و شماره انچه در انها است از مؤمن و كافر و صفت قرنهاى پيشين و حكايت و قصص انها و كسانيكه در انقرنها سلطنت كردند از پادشاهان سركش و انچه را كه مالك شدند و شماره انها و در انست نامهاى پيشوايان و صفات ايشان و نامهاى انچه كه يكى يكى از ايشان مالك شده و ميشوند و در ان است توصيف رجعت ائمه عليهم السّلام و در انست صفات انهائيكه رفت وامد كرده و ميكنند در جميع ادوار از اولين و اخرين ابو بصير گفت عرضكردم فدايت شوم چند دور هست فرمود هفت دور كه مدّت انها پنجاه هزار سال است و در انست نامهاى هرچه كه خدا افريده و ميافريند از اولين و اخرين و مدتهاى عمرهاى انها و صفت اهل بهشت و شماره

ص: 460

عظمت كلام خدا

كه براى تو وصف كردم در دو ورق اوّل انست و انچه در ورقه سوم نوشته شده وصف نكردم و حرفى از انرا نگفتم (تمام شد ترجمه فرمايش امام باقر عليه السّلام بابى بصير ره)

بازگشت بمطلب

و بعضى از اهل معرفت گفته اند كه اگر انوار كلام خدا و عظمت ان بكسوه حروف پوشيده نشده بود قوّه بشريّه طاقت شنيدن انرا نداشت همچنانكه كوه طاقت شنيدن انرا نياورد و برهم شكسته و خورد و از هم پاشيده و مساوى با زمين شد و قوم موسى كه عبارت از هفتاد نفره از مشايخ بنى اسرائيل باشند از شنيدن ان مردند و فرمايش حق سبحانه و تعالى در اواخر سوره حشر لَوْ أَنْزَلْنٰا هٰذَا اَلْقُرْآنَ عَلىٰ جَبَلٍ لَرَأَيْتَهُ خٰاشِعاً مُتَصَدِّعاً مِنْ خَشْيَةِ اَللّٰهِ نيز مؤيد همين معنى است و توضيح مفردات بعض اين دو جمله در شرح جملات قبل گذشت سزاوار تكرار نيست

تكرار در كلام

ان مستحسن است و ضابطه در شناختن تكرار مستحسن از مستقبح در امثال اينگونه موارد بنابر انچه از كلام بعض از اعلام استفاده ميشود اينستكه هر كجا تكرار از براى تعظيم يا تحقير باشد در جمله هاى پى درپى كه هر جمله از ان كه مستقل است بنفسها اين نحوه تكرار مستحسن است و اگر تكرار در يكجمله باشد يا در جملاتى كه بيكمعنى باشد يا در ان قصد تعظيمى و تحقيرى نباشد در چنين جاها تكرار مستقبح است - و در جاهائى كه تكرار مستحسن است بتدبّر و تامّل در صدر و ذيل ان وجه استحسان واضح ميشود مثلا در مواضع تكرير قرأن در تكرير وَ اَللّٰهُ بِكُلِّ شَيْ ءٍ عَلِيمٌ و يا تكرير اَلرَّحْمٰنِ اَلرَّحِيمِ در سوره فاتحه و غيره و تكرير فَبِأَيِّ آلاٰءِ رَبِّكُمٰا تُكَذِّبٰانِ و تكرير فَوَيْلٌ يَوْمَئِذٍ لِلْمُكَذِّبِينَ و امثال اينها با تامّل در صدر و ذيل انها وجه استحسان بخوبى ظاهر و هويدا است اجمالا اگر مكرّرى را در ايات قرأنيّه يا ادعيه ماثوره يافتى برحسب ظاهر در سوابق و لواحق انها تدبّر كن تا فوائد بسيارى از انها براى تو ظاهر شود و سرّ تكرار را دريابى

مراد از ساعير و فاران

يا قبّه كه هميشه با موسى بود يا ناحيۀ از كوههاى شام يا قريه ساعير كه عيسى در ان دعا كرده بود و بظهور نمودن تو در كوه فاران كه در نزديكى مكّه است در بلنديهاى پاكيزگان ساعير كوهيست كه وحى فرستاد خدا در ان بعيسى بن مريم درحاليكه عيسى ع بالاى ان كوه بوده چنانچه از حضرت رضا ع روايتشده - و در روايت ديگر كوهى است كه در ان وحى فرستاده شد بموسى ع و گفته شده كه ساعير شهرى بوده نزديك بيت المقدس و انجا مدفن عيص بن اسحق ع برادر يعقوب ع است و نيز گفته شده كه ان يكى از اسماء طور سيناء است چنانچه انرا حوريب و حرحون و سربون و صبّون نيز گفته اند و نيز گفته شده كه ساعير غير از جبل سرات است كه خدا انرا براى عيص برادر يعقوب بتكلّم اورد و نيز گفته اند كه ان كوهى است در حجاز كه انرا سراة گويند و عيسى در انكوه با خدا مناجات ميكرد و نيز گفته شده كه ان قبّه بود كه هميشه با موسى بود كه نزد ان اجابت ميشد دعاى او و نيز گفته شده كه ساعير ناحيه ايست از كوههاى شام و اين قول اصحّ از ساير اقوال است و عيسى ع ساكن در قريه ساعير بوده كه انرا نصوريّه يا ناصره ميگفتند و مؤيد اينمعنى است حديث مروىّ از حضرت رضا ع كه سمّوا نصارى لانّها قرية من بلاد الشام نزلتها مريم ع بعد رجوعها من مصر و يقال لانّهم نصروا المسيح

و امّا فاران معرّب پاران بپاء فارسى است بفاء و راء مهمله و الف و نون مانند ياران كوهى است از كوههاى مكّه كه پيغمبر ما صلى اللّه عليه و اله بر ان مناجات ميكرد

ص: 464

بشارت تورية بظهور خاتم الانبياء (ص)

الانبياء صلى اللّه عليه و اله در كوه فاران بوده و چون اسرار الهيّه و انوار ربانيّه در وحى و تنزيل و مناجات و تاويل بر سه مرتبه است مبدء و وسط و منتهى و مجيئ اشبه بمبدء و ظهور اشبه بوسط و اعلان اشبه بكمال و منتهى است از طلوع شريعة موسى تعبير بمجيئ شده از طور سيناء و از طلوع شريعۀ عيسى بظهور در ساعير و از بلوغ بدرجه كمال و منتهى كه ان شريعت پيغمبر ما صلى اللّه عليه و اله است باعلان بر فاران تعبير شده

و اينمعنى را بنابر انچه در تورية موجود در دست يهود است و مؤلف قاصر بان برخوردم و ديده ام از جمله اخبار مبشّره ايست كه موسى هنگام رحلت از دنيا ببنى اسرائيل خبر داد چنانچه در فصل سى و سيّم از سفر تثنيه در ايه دويّم نوشته شده نگارنده فقير عين عبارت عبرى انرا با خط عبرى و ترجمه عربى و فارسى ان براى تذكّر طالبين در اينوجيزه نگاشتم تا فائده ان اتمّ باشد

و اشرق لهم من ساعير و تلالأ من جبل فاران و الى من ربوات القدس و عن يمينه نار شريعة لهم

ص: 466

مستفاد از تورية

بيست و يكم از ايه بيستم تا بيست و دوّم از سفر تكوين در بيان حال اسمعيل ع چنين ميفرمايد و خدا با پسر تو بود يعنى با اسمعيل كه نشو و نما نمود و در بيابان ساكن شد و تيرانداز گرديد و در بيابان پاران ساكن شد و مادرش از برايش از ديار مصر زنى گرفت

و بى شكّ سكون اسمعيل ع در مكّه بوده است پس مقصود خداوند از اين ايه نمودن محل بعثت سه پيغمبر است يعنى جناب موسى ع از كوه سينا و عيسى ع از كوه سيعير و حضرت محمّد صلى الله عليه و اله و سلّم از پاران و اين نحو استدلال بر نبوّت حضرت خاتم الانبياء در مجلس مأمون خليفه عبّاسى از جناب رضا عليه السّلام منقول گرديده است يعنى ابن بابويه ره در كتاب عيون اخبار و احمد بن ابيطالب طبرسى در احتجاج و علامه مجلسى در مجلّد چهارم از بحار الانوار در ضمن حديث مطوّل اين نحو استدلال را از حضرت رضا عليه السلام نقل نموده اند و صحيح نيست كه بگوئيم مقصود از ايه ظهور نار است از طور سيناء و انتشار او در ان دو موضع زيرا كه هرگاه خداوند اتشى در مكانى خلق بفرمايد نميگويند خدا از انمكان امد مگر انكه با اين واقعه نزول وحى در انموضع بشود يا عقوبتى نازل گردد انوقت مجازا ميتوان گفت و يومرادوناى و اهل كتاب اتفاق دارند كه مراد از صدر ايه نزول وحى است بحضرت موسى پس لابدّ است كه در سيعير و پاران همين طور باشد و از اين دو موضع هم كسى مبعوث نشد مگر جناب عيسى و حضرت خاتم الانبياء صلى الله عليه و اله و سلّم (تمام شد كلام فخر الاسلام در اينمقام)

ص: 468

و امّا ربوات مقدّسين

گفته شده كه مراد از ربوات نزول وحى است بر موسى ع كه بر او چهارصد مرتبه وحى نازلشد و ربوه مكان مرتفع را گويند و ان مراد كوه يا تلّ بلند است و ان مثلثة الراء است و در حديث است كه الفردوس ربوة الجنّة يعنى فردوس بلندتر جاهاى بهشت است و بعضى

گفته اند كه مراد از ربوه بنى اسرائيلند و اينمعنى مورد اعتنا نيست و ربوات جمع ربوه است و مقدّسين ملائكه هستند كه منزّه از عيب و نقصند و گفته شده كه باء در بربوات زائده است و براى تاكيد است كه داخل بر خبر شده و جمله مستانفه است نازل منزله جواب ازوجه تخصيص بطور و ساعير و فاران و بهمين جهت است كه حرف عاطف ندارد و تقدير جواب اينست يعنى بجهة اينكه اين سه محلّ ربوات مقدسين است يعنى كوههائيكه تجلّى كردى در ان براى مقدّسين كه ايشان را تطهير و تقديس كردى از هرچه منافى ربوبيت و مضادّ با عبوديّت بود و همچنانيكه موضع تجلّى اعلى المشاعر است مكان تجلّى هم اعلى الاماكن است و ان بحسب ظاهر ان كوههائيستكه اسم برده شده و بحسب باطن چون مسجد خيف براى ابراهيم و بئر سبع براى اسحق و كوه حرا براى خاتم الانبياء صلى اللّه عليه و اله

و ممكن است كه مراد از مقدسين جميع انبياء و اوصياء و اولياء باشند و ممكن است نيز مراد از مقدسين وجود مقدّس خاتم الانبياء بخصوص و ائمه طاهرين كه اوصياء انحضرتند باشند كه خداوند بحكم ايه تطهير شهادت بر تقديس و تنزيه ايشان داده از هر رجس و پليدى

ص: 469

قوله ع و جنود الملائكة الصّافّين و خشوع الملائكة المسبّحين

تعريف ملائكه

صاحب بالهاى متعدّده و بيشتر از انها قدرت دارند كه باشكال مختلفه متشكل شوند و خداوند متعال بقدرت كامله خود بمقتضاى حكمت بالغه بهر نحو و هر صورت و شكلى كه بخواهد انها را مشكّل ميگرداند بنحويكه كامل در علم و قادر برايتان افعال شاقّه باشند و از براى ايشان حركات و صعود و هبوط است و انبياء و اوصياء انها را ميبينند

و قول كسانيكه ميگويند انها عبارتند از عقول و نفوس فلكيّه و قوى و طبايع و اين همه ايات و اخبار متواتره متظافره را برأى و حدسيّات خود تاويل ميكنند و اتّكاء و اعتمادشان بر شبهات واهيّه و استبعادات وهميّه است فاسد و باطل و انحراف از طريق حق و گمراهى محض است

منقول از محقّق دوّانى است در شرح عقائد كه ملائكه اجسام لطيفه هستند كه قدرت دارند بر تشكلات مختلفه - و از شارح مقاصد نيز نقل شده كه ظاهر كتاب و سنّت و اقوال اكثر امّت اينستكه ملائكه اجسام لطيفۀ هستند نورانيّه كه قادرند بر تشكلات به اشكال مختلفه و كاملند در علم و قدرت بر افعال شاقّه و شأن انها طاعت و مسكن انها در اسمانها است و ايشان رسولهاى خدايند بسوى پيغمبران و امناء وحى او و شب و روز در تسبيح اند و فتور و سستى از براى ايشان نيست و در انچه از جانب خدا مامورند نافرمانى نكنند و بجا مياورند انچه را كه خدا بايشان امر ميكند

و گفته است كه ملائكه در نزد فلاسفه عقول مجرّده و نفوس فلكيّه هستند و محصوصند

ص: 471

در تعريف ملائكه

بنام كروبيّين و علاقه با اجساد دارند يا انكه تاثير در اجساد دارند

و عقيده اصحاب طلسمات در باب ملائكه اينستكه از براى هر فلكى روح كلّى است كه مدبّر امر انفلك است و از اينروح كلّى ارواح بسيارى منشعب ميشود مثلا از براى عرش كه فلك اعظم است روحى است كه مى بيند اثر انرا جميع انچه در جوف و باطن او است كه انرا نفس كليّه و روح اعظم ميگويند و منشعب ميشود از ان روحهاى بسيارى كه تعلق باجزاء عرش دارند و اطراف ان همچنانيكه نفس ناطقه مدبّر امر بدن انسان است و از براى او قوّه طبيعيّه و حيوانيّه و نفسانيّه است بحسب هر عضوى و بر همين حمل ميشود قول خداى تعالى يَوْمَ يَقُومُ اَلرُّوحُ وَ اَلْمَلاٰئِكَةُ صَفًّا و فرموده او نيز وَ تَرَى اَلْمَلاٰئِكَةَ حَافِّينَ مِنْ حَوْلِ اَلْعَرْشِ يُسَبِّحُونَ بِحَمْدِ رَبِّهِمْ و همچنين است سائر افلاك و ثابت كرده اند از براى هر درجۀ روحى كه ظاهر ميشود اثر او در ان هنگام حلول شمس در اندرجه و همچنين از براى هريك از روزها و شبها و ساعتها و درياها و كوهها و روزنها و معمورها و انواع نباتات و حيوانات و غير اينها بنابر انچه وارد شده است در زبان شرع از ملك ارزاق و ملك درياها و ملك بارانها و ملك الموت و نحو اينها

اجمالا همچنانيكه از براى هريك از ابدان بشريّه نفس مدبّره ثابت است از براى هر نوعى از انواع بلكه هر صنفى روحى ثابت كرده اند كه ان روح مدبّر ان نوع يا صنف است و انرا طبايع تام نام گذارده اند براى ان نوع يا صنف كه حافظ و نگهبان او است از افات

ص: 472

اعتقاد بليناس در باب ملائكه

نور انها بانها و انان مشغول نميكنند مكانى را بعلّت نور بود نشان و مكان غير خود را هم اشغال نميكنند و ايشان پر كرده اند طبايع را و تدبير ميكنند انها را و اقبال بر انها دارند و هر طبيعتى از طبايع در انها خلق عظيمى است از روحانيّين و از براى ايشان تفصيل و فنائى نيست زيرا كه مركّب نيستند و همه انها از يك جوهرند از همين جهت است كه عدد ايشان از همه مخلوقات زيادتر است و هيچوقت خسته نميشوند و نميخوابند و كسالت ايشان را فرو نميگيرد و هميشه شب و روز در حركتند براى انجام ان امريكه موكّل برانند و ايشان اجناس مختلفه هستند بعضى از انها در فلك اعلى هميشه بر پاهاى خود ايستاده اند و نمى نشينند زيرا كه طبيعت ايشان روحانى لطيف است كه قدرت نشستن ندارند و مجذوب بجانب بالا هستند و همه ايشان مشغول تسبيح اند براى خدائيكه ايشانرا افريده از روزيكه انها را خلق فرموده و بجانب راست و چپ حركت نميكنند و عملى غير از تسبيح ندارند براى پروردگار خود و از براى ايشان غلظت و شدّتى است بعلت حدّت طبايعيكه دارند زيرا كه ايشان از حرارت اتش افريده شدند و بر فلك مشترى

خلق عظيمى هستند از روحانيّين و انها خلق معتدل و ساكنى هستند بعلت اينكه از روح اب افريده شدند و هيچ قسوة و فظاظتى ندارند و كار ايشان تدبير فلك مشترى است و اقبال ميكنند و با فلك مشترى در حركتند و تمجيد ميكنند خالق و افريدگار خود را و در فلك مرّيخ خلق عظيمى هستند از نورانيّين و ايشان غلاظ و شدادند

ص: 474

در پيرامون ملائكه

كه خداوند حكيم عليم براى نگاهدارى و نظم عالم مادّى مخلوق غيرماديئى را نيز خلق فرموده كه از جنس مادّه و مادّيات نيستند و شماره انها را جز خدا كسى نميداند و انها داراى شعور و ادراك و عقل تدبير و قدرت فوق تصوّر ميباشند و داراى حدود معيّنه و مقامات معلومۀ هستند و باين اعتبارات اطلاق جسم بر انها ميشود و بر حدوديكه دارند اطلاق لفظ جناح نيز ميشود زيرا كه جناح هر جسمى بمقتضاى حدّ و طرف او است و داراى اعمال مختلفه ميباشند در اسمانها و زمين و فوق اسمانها و بملاحظه اين اعتبارات در اصطلاح شرع باقسام مختلفه تقسيم شده اند از قبيل ملائكه عرش و ملائكه كرسى و ملائكه اسمانها و ملائكه زمين و ملائكه لوح و قلم و ملائكه رحمت و ملائكه عذاب و ملائكه موت و ملائكه ابر و باران و ملائكه رعد و برق و ملائكه درياها و ملائكه نباتات و ملائكه مدبّرات امر و ملائكه ارزاق و ملائكه جزر و مدّ دريا و ملائكه زلازل و ملائكه منزلين وحى و ملائكه حاملين عرش و غير اينها از اقسام ملائكه كه در شرع نامهاى مخصوصه براى انها وضع شده و اخبار و احاديث بسيارى از معادن وحى و تنزيل در توصيف و اوصاف انها وارد شده از انجمله در كتاب احتجاج از رسول خدا صلى الله عليه و اله روايت نموده كه فرمود ملائكه را بحواسّ خودتان مقايسه نكنيد زيرا كه ايشان از جنس اين هوا نيستند و از ان تميز داده نميشوند اگر ملك را مشاهده كنيد بنحويكه قوّۀ باصره شما زياد شود يعنى اگر ميتوانستيد انها را بچشم ظاهر خود ببينيد هر اينه ميديد كه او هم بشكل بشر است از اينفرمايش چنين فهميده

ص: 478

در اطراف ملائكه

اتش را خاموش ميكند و در حديث ديگر وارد است كه ملائكه هست كه نصف انها از اتش و نصف انها از نور است اينگونه از احاديث دليل است بر اينكه مراد از ملائكه قواى روحانى هستند كه اجسام اين عالم را تدبير ميكنند و شايد تعبير باتش و يخ كاشف از اين است كه قوى متعاكس هستند مانند جاذبه و دافعه يا سالبه و موجبه كه معاصرين از فلكيين براى قواى كون فرض ميكنند و شارع مقدس خبر داده كه اين قوى داراى شعور و اختيار و عقلند و مدبّرات امراند

و بدانكه خداوند متعال راجع ببعض از اوصاف ملائكه در ابتداى سورۀ فاطر در قرأن مجيد فرموده جٰاعِلِ اَلْمَلاٰئِكَةِ رُسُلاً أُولِي أَجْنِحَةٍ مَثْنىٰ وَ ثُلاٰثَ وَ رُبٰاعَ يَزِيدُ فِي اَلْخَلْقِ مٰا يَشٰاءُ يعنى خدا قراردهنده است ملائكه را پيغام اورنده براى انبياء براى تبليغ احكام و شرايع و براى انجام كارهاى ديگر اين عالم و انها داراى اجنحه يعنى حدود و قواى مختلفه هستند دو دو سه سه چهار چهار در خلق زياد ميكند هرقدر كه ميخواهد

مخفى نماناد كه بعضى از كسانيكه مستضئ از انوار علوم اهل البيت عليهم السلام نيستند و بعلاوه متتبع و متوغل در لغات عرب هم نميباشند و بقول انشخص ظريفى كه با رفقايش بصحرا و تفرج رفته بودند و شخصى از او پرسيد كه تشريفات چه چيز همراه برده بود بدان بذله گوى لطيف در جواب او گفت از اسباب چاى و سماور فقط و فقط پف كردن در سماور را داشتيم لذا وقتى باين ايه بكلمه اجنحه ميرسند ميگويند جمع جناح است

ص: 480

تحقيقى است از مولف

مجرد و نور مجسدند و نور با ان سرعت سيرى كه دارد و سير او از اسرع طيور سريع تر است بسا سرعت سير ملائكه از انوار محسوسه بمراتب زيادتر است چنانچه از اخبار معتبره استفاده ميشود و شكى نيست كه نور در سير كردن نيازمند ببال نيست بلكه تعبير ببال از براى ملائكه اگر بگوئيم از باب استعاره تخييليّه يا بالكنايه باشد بحقيقت نزديك تر است چنانچه در محاورات كثير اما در عرف السنه مختلفه چه رسد بزبان عرب شيوع دارد و از اينقبيل استعارات در كلمات عرفيه چه رسد بايات و اخبار بسيار است مثلا وقتى گفته شود المرء يطير بجناحيه يعنى پرواز مرد ببالهاى دوگانه او است ايا شنونده از اينكلام چه تصورى خواهد كرد بلى سرّ اينگونه تعبيرات از باب تشبيه امور معقوله بمحسوسه است و از براى تمثيل امور غيرمحسوسه بعبارات ساده براى تقريب بذهن خصوصا در تعبيراتيكه منظور از انها فهماندن مطلب بجميع طبقات باشد حتى عوام و جهّال و شارع مقدس فقط روى سخنش با علماء و دانشمندان نبوده بلكه بحكم كلّم الناس على قدر عقولهم تعبيرات شرعيّه را در بسيار از امور بامثال محسوسه بيان فرموده

بارى اينمعانيكه در اينموضوع گفته شد منافات با اينكه بعض از ملائكه صورتهاى مخصوصه دارند يا متشكل باشكال مختلفه ميشوند و يا گاهى بصورت اصليه ديده ميشوند ندارد و اگر شنيدى جبرئيل بصورت دحيه كلبى در حضور پيغمبر مشكل شد يا در اوّل بعثت خود را بصورت اصلى به پيغمبر ص نشان داده مورد تعجّب و انكار تو نشود

ص: 482

قوله ع و ببركاتك الّتى باركت بها على ابراهيم خليلك عليه السّلام فى

ص: 483

امّة محمّد صلواتك عليه و اله

نقل از توراة

بوجود مقدس خاتم الانبياء صلى الله عليه و اله و ختم شدن نبوّت در اين امّت و انتشار شريعت كامله انحضرت كه مبادى تمام كمالات و خيرات دينيّه و دنيويّه در تمام جهان و جهانيان است بحكم انا ارسلناك رحمة للعالمين و فرموده و لكن رسول الله و خاتم النبيين چنانچه از اين بركت نسبت بحضرت ابراهيم ع در تورية در سفر تكوين در فصل هفدهم در ايه بيستم اشاره شده در انجا كه خداوند عالم خطاب فرموده درباره حضرت اسمعيل ع و مؤلّف فقير براى توضيح و تبيين عين عبارت تورية را بزبان و خطّ عبرى و ترجمه انرا بزبان سريانى و عربى و فارسى در اينمختصر ياد ميكنم

ص: 485

و بزبان سريانى و عربى چنين است

دعال اسمعيل شمعتك ها و امّا اسمعيل فقد سمعت لك فيه ها بركته و اسكتّه و اكبرته انا اباركه و اثمره و اكثره طاب طاب ترع سرور بنين بمحمّد اثنى عشر رئيسا يلد نوليدى و اتليوح لعاما ربا و اجعله امّة كبيرة

بدانكه در توراتهاى فارسى و عربى اسم محمّد را از اين ايه انداخته اند ولى در تورية عبرى و سريانى بحال خود باقى است چنانچه در عبرى بمئدمئد و در سريانى طاب طاب است و در اينجا نگارنده ايه بچهار لغت و دو خط نوشتم

ص: 487

كلام فخر در تفسير آيه توراة

بدانكه فخر الاسلام در جلد دوّم انيس الاعلام نيز در مقصد ششم از باب پنجم در اثبات نبوت خاصّه محمّديه در بشارت چهارم اين ايه از تورية را بلغت عبرانى و سريانى و فارسى ذكر كرده و در ذيل ان گفته كه مخفى نماند كه مراد از مادماد در عبرانى حضرت محمّد است و طاب طاب هم در سريانى مقصود انحضرتست و همچنين مقصود از شنيم عاسار نسيئيم دوازده امام است و در دو موضع از اين سوره يعنى از سورۀ تورية اسم مبارك حضرت خاتم الانبياء با عدد مستعمل يهود استخراج ميشود يكى از لفظ بماد ماد كه در سه موضع انسوره واقع گرديده است زيرا كه بمئدمئد در نزد ايشان نود و دو است زيرا كه با دو تا است و ميم چهل و الف يك و دال چهار و ميم ثانيه هم چهل و الف يك و دال ثانيه هم چهار پس مجموع نود و دو ميشود و كذلك ميم از محمد چهل و حا هشت و ميم ثانيه هم چهل و دال چهار مجموع نود و دو ميشود - و موضع ثانى از لفظ لغوى غادول پس لام در نزد يهود سى تا است و عين سه زيرا كه در موضع جيم است جيم و صاد ندارند واو شش و يا ده و غين ايضا سه و دال و چهار واو شش لام سى پس مجموع اين هم نود و دو است و اكثر ادلّه احبار يهود بحروف جمل كبير است و ان حرف ابجد است حضرت سليمان ع چون بيت المقدس را بنا كرد احبار يهود حكم كردند كه اين بنا چهارصد و ده سال باقى است و بعد خراب خواهد شد و همينطور هم شد و اين استدلال را از لفظ بزات استخراج كردند و اگر كسى اعتراض نمايد بايندليل كه با در لفظ بمئدمئد از نفس كلمه

ص: 488

در تفسير ايۀ تورية

كلمه نيست و از ادات است و حرفيستكه از براى صله مذكور گرديده است هرگاه خواسته باشيم اسم محمّد صلى اللّه عليه و اله را استخراج نمائيم محتاج ميشويم بباء ثانيه و بگوئيم بمئدمئد جواب گوئيم از مشهوراتست در نزد ادباء يهود كه چون دو باء در يك كلمه جمع شد يكى ادات و ديگرى از نفس كلمه ادات را حذف مينمايند و انكه از نفس كلمه باشد باقى ميگذارند و اين امر شايع است در نزد ايشان در مواضع غيرمحصوره و هر كسيكه فى الجمله اطّلاع داشته باشد در علم ادبيّه يهود اينمسئله از براى او كالشمس فى وسط السماء ظاهر و روشن خواهد گرديد كه از غايت اشتهار محتاج بدليل نيست تا انكه ميگويد حاصل كلام بمئدمئد و طاب طاب از اسامى مباركه انحضرتند بى شبهه تا اينجا بود ملخص كلام فخر الاسلام در جلد دوّم انيس الاعلام

علاّم فهّام ميرزا محمّد رضاى جديد الاسلام

كه در زمان دولت فتحعلى شاه قاجار مستنصر و مسلمان شده در كتاب منقول الرّضائى كه از مصنّفات او است و در رد يهود و اثبات حقّانيت اسلام نوشته عين اين ايه گذشته را بخط عبرى و عربى در انكتاب نوشته و در ذيل ان گفته است كه از اين ايه تورية بچند جهة ميتوان گفت كه مشعر بر نشانه و علامات پيغمبر اخر الزمان عليه صلوات اللّه الملك المنّان ميباشد اوّل لفظ بمئدمئد بحساب ابجد موافق است با لفظ محمّد كه اسم شريف انجنابست و نود و دو ميباشد و نشانه دوّم انكه ذريّه انسرور بوعده خداوند علىّ اكبر

ص: 489

در پيرامون آيه توراة

بايد بسيار شوند بحمد اللّه هيچ دهكدۀ نيست كه ذريّۀ انجناب نباشد با انكه يكدختر بيشتر از انسرور باقى نمانده بود بركت دعاى حضرت ابراهيم ع و وعده خداوند كريم باينطور شده كه عالم را پر كرده اند و نشانه و علامت ديگر دوازده سرور از ذريّه حضرت اسمعيل ع بهمرسد بايد همان دوازده امام شيعيان بوده باشد نه ان دوازده نفر ديگر از اولاد اسمعيل كه از قدار نيستند و اسامى ايشان را نيز در تورية در فصل بيست و پنجم در ايه سيزدهم مذكور است اين است نامهاى پسران اسمعيل نبايوت و قيدار و ادبيل و مبسام و مشماع و دومه و مسّا و جدار و تيما و يطور و نافيش و قدمه اينانند پسران اسمعيل موافق اسمهاى قبيلهاى ايشان و قصبه ها و قلعه هاى ايشان دوازده سرور برطبق امّتهاى ايشان بدليل انكه انهائيكه اسامى ايشان مذكور شده نبايد منظور در ان ايۀ (ما نحن فيه) باشد باعتبار انكه اينجماعت مذكوره نه داراى مقام نبوّتند و نه داراى الهامى فعلى هذا سزاوار انكه مقصود اصلى خداوند تبارك و تعالى بوده باشند نبوده و نيستند مگر دوازده سروريكه از اولاد قيدار و اوصياء پيغمبر اخر الزمان صلوات اللّه و سلامه عليهم اجمعين بوده اند (تا اينجا بود كلام صاحب منقول الرضائى

خلاصة الكلام

اينكه در اينجمله از دعا نسبت داده بركات ابراهيم را بامّت محمّد صلى اللّه عليه و اله براى انستكه حضرت اسمعيل ع فرزند ابراهيم ع بوده و حضرت ختمى ماب از فرزندان اسمعيل است

ص: 490

ايه تورية

با اينكه اشرف و افضل از ابراهيم بوده انحضرت نسبت خود را باو ميداد و صلوات بر انجناب و ال او را بر صلوات بر خود و ال خود ضمّ كرد و حقتعالى در قرأن مجيد انحضرت و اولاد او را ثناى بسيار گفته و حضرت ختمى مأب را امر بمتابعت ملّت ابراهيم نموده از اينراه ميفرمايد و اتّبع ملّة ابراهيم حنيفا و خود انحضرت هم ميفرمود انا على ملّة ابراهيم و در بهترين صفات كه محبّت باشد شركت با ابراهيم داشت چنانچه انحضرت را خداوند حبيب و ابراهيم را خليل خود خواند و شباهت خلقى و خلقى با او داشت و پيغمبر ما از بركاتى بوده كه خدا منّت بر ابراهيم نهاده و او را از نسل انجناب پديد اورده بلكه بنابر تاويل ايه شريفه إِنَّ مِنْ شِيعَتِهِ لَإِبْرٰاهِيمَ خداوند او را از جمله شيعيان امير المؤمنين و جزء امّت محمّد صلى الله عليه و اله قرار داده و مراد از امّت در اينجمله از دعاء فرد شايع و اجلاى ان ال محمّد عليهم السّلام اند

در پيرامون مطلب

ايندو جمله معطوف بر جمله قبل است يعنى و بحق بركتهاى تو چنان بركتهائى كه بركت دادى بان از براى اسحق برگزيده خود كه بر او است درود در امّت عيسى ع و بركت دادى از براى يعقوب بنده خود كه بر او است درود در امت موسى ع

بدانكه بمناسبت انكه ختم نبوّت در ال اسحق در امّت عيسى ع بوده و اواخر نبىّ از انبياء بنى اسرائيل بود غايت بركت زمانى را از براى اسحق در امّت عيسى ع قرار داده و نسبت دادن بركات اسحق را بامت عيسى براى انستكه عيسى از نسل اسحق بوده و اين جمله نيز اشاره است بايه شريفه وَ بٰارَكْنٰا عَلَيْهِ وَ عَلىٰ إِسْحٰاقَ و عيسى را بلغت سريانى يشوع گفته اند

و بمناسبت غايت بركت از حيث قوّت و شأن در اين امّت از اولاد يعقوب بوده است بركت يعقوب را در امت موسى قرار داده و يعقوب دو اسم داشته چنانچه قبلا تذكر داده شد و گفته شده كه در ميان انبياء سلف پنج نفر بودند كه هريك از ايشان دو اسم داشته اند يكى يعقوب بوده كه او را اسرائيل ميگفتند و ديگرى الياس بوده كه او را ذى الكفل هم ميناميدند و ديگرى يونس بوده كه او را ذو النون نيز ميناميدند و يكى عيسى بوده كه او را مسيح هم ميگفتند و ديگر خاتم الانبياء محمد صلى الله عليه و اله بوده كه انجناب را احمد نيز ميناميدند و نيز ظهور بركت براى يعقوب در امت موسى هويدا است زيرا كه كمال نبوت و كثرت نسل و وفور نعمت و رسيدن بسلطنت و ساير تفضل و نيكيها ببنى اسرائيل در زمان موسى و قوم او بوده كه همگى از اولاد جناب يعقوب بودند

ص: 492

قوله ع و باركت لمحمّد حبيبك صلّى اللّه عليه و اله فى عترته و ذرّيته و امّته

در معناى حبيب

وطن ايشان مثلا بمحض اينكه فهميد انشخص با او همشهرى است بى اختيار مايل ملاقات او ميشود و محبت او در دل وى جا ميگيرد درصورتيكه ما به الاتّحاد بين ايشان جز همشهرى بودن چيز ديگرى نيست و امّا اگر فرض كرديم كه همشهرى او دو نفر باشند و يكى از انها بعلاوۀ همشهرى بودن با او همزبان هم باشد بخلاف ديگرى ضرورة ميل قلبى انشخص با همشهرى هم زبان خود بيشتر است تا انكه همشهرى او است ولى همزبان نيستند و هرگاه سه نفر باشند و يكى از انها علاوه بر همشهرى و همزبان بودن با او خويشى هم داشته باشد بدون شبهه انشخص با انكه با او خويشى دارد بيشتر از ان دو نفر ديگر خواهد بود و هرگاه چهار چهار نفر همشهرى و هم زبان شدند و يكى از انها علاوه از خويشى با او همدين هم باشد و بعلاوه هم مذهب و هم مسلك و هم درد و همدل هم با او باشد بدون ترديد محبت او با ان شخص و ميل قلبى او بمراتب بيشتر خواهد بود پس بدانكه سبب ظاهرى ميل بنده بخدا در مرحله اولى كه هنوز پا از دائره تقليد بيرون نگذارده و بمرتبه تحقيق نرسيده بلكه از كسانيكه بانها اعتماد دارد فى الجمله شنيده كه هستى و هرچه دارد از كمال و مال و نعمت و رزق همه از جانب خدا است از باب حسن ظنّى كه بگوينده دارد ميل قلبى و محبّت معنوى بخالق خود پيدا ميكند تا وقتيكه كمى چشم دل او روشن و اندكى ديده بصيرتش بينا شود و تقليد او بمرحله علم و علم او بمرحله يقين رسد بلا شبهه در انوقت ميلش و محبتش بخدا زيادتر و بيشتر ميشود تا وقتيكه علم اليقين او بمرتبه عين اليقين رسد حاصل هر اندازه كه جزم بخالقيت و

ص: 494

فرق ميان حبيب و كليم

ناميدى فرق ميان حبيب و كليم چيست خطاب رسيد ايموسى كليم كسى است كه كارى كند كه رضاى ما در ان باشد و حبيب كسى استكه ما ان كنيم كه رضاى او در ان باشد ايموسى كليم كسى است كه ما را دوست دارد و حبيب كسى است كه ما او را دوست داريم ايموسى كليم كسى است كه روز صائم و شب قائم باشد و چهل روز باينطريق بگذراند و بعد بطور سيناء ايد و با من تكلّم كند و حبيب كسى است كه در فراش خود بفراغت بال خوابيده و من جبرئيل را بطلب او فرستم و بكمتر از چشم بهمزدنى او را بجناب قدس خود حاضر كنم و او را بمرتبۀ رسانم كه فهم هيچيك از مخلوقات من درك حقيقت ان نتواند كند

و بدانكه هرگاه كسى كسى را دوست دارد با او چهار كار خواهد كرد اوّل طلب خشنودى او كند دوّم بروح او قسم ياد كند سوّم دوست بدارد دوستان او را چهارم دشمن دارد دشمنان او را - و چون خدا پيغمبر اكرم ص را دوست ميداشت طلب خشنودى و رضاى او كرد بقول خود كه وَ لَسَوْفَ يُعْطِيكَ رَبُّكَ فَتَرْضىٰ و قسم بروح او ياد كرد و او را مخاطب بخطاب لعمرك نمود و دشمن داشت دشمنان او را بقول خود كه قد نرى تقلّب وجهك فى السّماء فلنوليّنك قبلة ترضاها و دوست داشت دوستان او را بقول خود كه قل ان كنتم تحبون اللّه فاتبعونى بحبكم الله و حضرت خاتم الانبياء ص در مقام دعا عرض ميكرد اللهم ارزقنى حبّك و حبّ من بحبّك و بجهت كمال او است كه در ماسوى اللّه ملقب بحبيب اللّه شد

ص: 496

و امّا محمّد ص

يكى از مشهورترين نامهاى خاتم الانبياء صلى الله عليه و اله است و ان بمعناى ستوده است - و در كتاب اثنى عشريه چنين اورده كه از بعض از عارفين پرسيده شد از نام محمّد كه معناى ان چيست گفت يعنى محا الكفر و مدّ الاسلام و ممكن است كه گفته شود معناى ان اينست محا سيئات من اتّبعه و مدّ الاسلام

مؤلف ناچيز گويد مح بضم ميم خالص هر چيزيرا گويند كما فى القاموس و مدّ النّهار اى ارتفع ممكن است گفته شود بمناسبت انكه شخص مقدسش خلاصه ممكنات و صفوۀ موجوداتست و رفعت مقام و شانش بر تمام ما سوى اللّه بيشتر و افضل تمام مخلوقات و خدا برفعت نام ناميش را در جهانيان بلند كرده بحكم وَ رَفَعْنٰا لَكَ ذِكْرَكَ از اينباب باين نام ناميده شده باشد و ممكن است گفته شود كه اين نام مبارك مشتق از تحميد است و تحميد ستايش كردن مرة بعد مرّة است محمّد نيز از اينباب باشد چنانكه در قاموس گفته شده كانّه حمد مرّة بعد مرّة چنانچه وجود مقدسش در تمام عوالم و اكوار و ادوار مورد مدح و ستايش بوده و در شرح صحيفه سيّد نعمت الله جزائرى ره است كه اهل لغت گفته اند محمّد كسى را گويند كه خصال محمودۀ او بسيار باشد و نقل كرده از ابن فارس كه ناميده شد پيغمبر ما محمّد براى كثرت خصال پسنديده او يعنى ملهم داشت خدا اهل او را كه او را باين نام نام گذارند و از سهيلى نيز نقلكرده كه در محمّد معناى مبالغه و تكرار است فالمحمّد

ص: 497

اشعار

هو الذى حمد مرّة بعد مرّة كما ان المكرّم من كرم مرة بعد اخرى و اسم محمّد مطابق معناى او است و خداى تعالى او را باين نام نام گذارده پيش از انكه او را باين نام بخوانند و اين نام از نشانهاى نبوّت او است كه بر او صادق امده و انحضرت محمود در دنيا است بانچه خدا باو كرامت فرموده از علم و حكمت و محمود در اخرت است بسبب شفاعت پس مكرّر شده در او معناى حمد همچنانكه لفظ محمّد همين اقتضا را دارد و در طريق اهل البيت وارد شده بسيار كه فرمود رسولخدا ص كه خدا نام گذارد مرا در بالاى عرش خود و شكافت از براى من نامى از نامهاى خود را پس مرا محمّد ناميد و اوست محمود

للمؤلّف العاصى

اى ز تو مفتوح كتاب وجود *** نام تو سرلوحۀ غيب و شهود

گرچه سزد حمد نمودن تو را *** ما نتوانيم ستودن تو را

جز تو سزاوار ثنا نيست كس *** ذات تو شايسته حمد است و بس

موجد هر صورت و معنى توئى *** زنده و قيّوم و توانا توئى

قرص قمر قرصۀ از خوان تو *** شمس فلك شمسه ايوان تو

حمد تو را ذات تو زيبنده است *** عاجز از ان منطق هر بنده است

ايتى از حمد تو احمد بود *** حمد تو محمود و محمّد بود

انكه تو را مخزن اسرار او است *** انكه تو را مطلع انوار او است

ص: 498

مؤلف فقير

انكه ربوديش بخويش از زمين *** تا كه دهد زينت عرش برين

حمد تو شايان درود تو شد *** اعظم ايات وجود تو شد

بيّنه حمد تو باشد امام *** انكه دهد كون و مكانرا نظام

ظاهر حمد تو رسول امين *** باطن او هست امام مبين

عيبه علم تو و مجلاى تام *** نيست كسى غير رسول و امام

كين دو بصورت دو و معنى يكند *** راه تولاّى تو را سالكند

ايشه لولاك توئى حمد حق *** فاتح ما استقبل و ختم سبق

فاتحه عالم امكان توئى *** بر جسد عالميان جان توئى

جلوتيان را تو بشير و نذير *** خلوتيان را تو سراج منير

عقل نخستين فلك علم و دين *** صادر اوّل در درج يقين

چشم و چراغ همه رهبران *** فخر رسل خاتم پيغمبران

كنت نبيّا ز تو زيبنده است *** مشعل دين از تو فروزنده است

شمس ضحى ايتى از روى تو *** ليل سجى نكهتى از موى تو

خيل ملك بندۀ فرمان تو *** جنّ و بشر ريزه خور خوان تو

تا كه بود سال و مه و صبح و شام

بر تو و الت صلوات و سلام

ص: 499

و امّا عترة

نقل شده از كتاب محمد بن بحر شيبانى از تغلب از ابن اعرابى كه گفته است العترة البلدة و البيضة يعنى عترة عبارتست از شهر و ميان بحبوحه اجتماع و عترة پيغمبر شهر اسلام و بيضه و اصول انند و نيز عبارت از صخرۀ عظيمى است كه سوسمار در جنب ان خانه ميگيرد كه راه خانه خود را گم نكند و عترة پيغمبر نيز هداة خلقند كه گمراه نشوند و نيز

عترة ريشه درخت قطع شده را گويند و اهل بيت پيغمبر را باينمناسبت عترة گفتند كه رحم ايشان را قطع نمودند و مظلوم و مقهور امّت واقع شدند و نيز قطعه مشك بزرگيرا گويند كه از نافچه قطع شده باشد همچنانيكه مشك معطّرساز مشامها است عترة پيغمبر هم كه جداشدگان او و پارهاى تن اويند بروائح علوم و حكم و كمالات نفسانيّه خود معطّر ساز مشامهاى نفوس ناطقه اهل ايمانند و نيز عترة اطلاق ميشود بر چشمه اب شيرين و گوارا همچنين علوم عترة نبويّه گواراترين چيزها است براى تشنگان زلال حكمت و معرفت و نيز اطلاق ميشود بر ذكور از اولاد و عترة انحضرت نيز ذكور از اولاد انحضرتند و نيز اطلاق ميشود بر ريح و ريح جند اللّه است براى باريدن بارانها و سبز كردن و زنده كردن اشجار و نباتات و ابستن كردن انها و در حال غضب هلاك كننده اهل معصيت و متمرّدين همچنين عترة نبويه نيز جند اللّه اند كه بواسطه ايشان باران ميبارد و گياه و نبات و اشجار از زمين ميرويد و زمين و اسمان بوجود ايشان؟؟؟

ص: 500

و امّا ظهور بركت

از براى حبيب خدا محمّد صلى الله عليه و اله در عترة و ذريّه و امّت او براى اينستكه ايشان حافظ دين اويند و دليلهاى مردم اند براه راست و بردارندگان پرچم ولايت اويند و جانشينهاى اويند در ميان امّت او و داعى و مبلّغين امّت اند بسوى مقامات عالى و درجات رفيعه خصوص در ميان ايشان وجود مقدس حجّت بالغه الهيّه امام منتظر ولى عصر حجة بن الحسن العسكرى عجل اللّه تعالى فرجه و روحى و ارواح العالمين له الفداء كه خدا وعده داده بوجود مباركش زمين را پر از عدل و داد كند بعد از اينكه پر و لبريز از ظلم و جور شود و قلم تحريف را از شرايع بردارد و سرائر امور را بنور حقايق اشكار كند و بدست گذاردن بر سرهاى اهل ايمان عقولشانرا كامل كند و غير اينها از انچه اطلاق خير كثير بر انها شود

و امّا بركت او در امّت براى زياد شدن ايشان و زياد شدن شوكت و جلالشان باندازه كه چندين برابر جميع امتها شوند و بيرون بيايد از ايشان علماء ربّانيين و شهداء و صديقين و مؤمنين كامل الايمان كه ميزان انها زيادتى كند بر همه ميزانهاى اوّلين و اخرين چنانچه جميع انچه ذكر شد و انچه ذكر نشده از خير كثير در تحت منطوقه مباركه إِنّٰا أَعْطَيْنٰاكَ اَلْكَوْثَرَ مندرج است كه خداوند متعال بحضرتش عطا فرموده - الحمد للّه الذى جعلنا من امة محمّد صلى اللّه عليه و اله و اكرمنا به و جعلنا محبّا لاوليائه و معاديا لاعدائه و مشينا بسنته

ص: 502

قوله ع اللّهمّ و كما غبنا عن ذلك و لم نشهده

و امّا ال محمّد ع

بدانكه در ميان فرق مسلمين اختلافست كه ال محمّد ع چه كسانى هستند و مراد از ال چيست و در تحقيق معناى اين لفظ اطاله كلام داده اند و بعضى گفته اند كه لفظ ال در اصل اهل بوده هاء قلب بهمزه شده و همزه را باعتبار حركت ماقبل بالف قلب كردند ال شده بدليل تصغير او بر اهيل و بعضى گفته اند كه ال را متصرفين لفظا و نااهلان معنى از مرتبه اصلى و درجه واقعى خود بيرون بردند و از مشكل اعراب القرأن حكايت شده كه ال محمّد يعنى اهل محمّد و از فاضل نيريزى حكايت شده در شرح اثبات واجب محقّق دوّانى كه تخصيص داده ال را در عرف ببنى عبد المطّلب و بنى هاشم و بعضى گفته اند كه مخصوص ببنى هاشم است فقط و در قول منقول از پيغمبر ص كه فرموده كلّ نقى الى محمولست بر معناى لغوى يا مجاز پس حاجتى نيست بانچه مصنّف در بعض از حواشى خود ذكر كرده كه مراد از ال كسى است كه قرابت صورى با انحضرت داشته باشد مثل بنى هاشم يا قرابت معنوى مثل اولياء و عرفاء و علماء كه انتساب بانحضرت دارند بقرابت معنويّه زيرا كه اگر ال را باينمعنى حمل كنند صلواتيكه ميفرستند شامل غيرصحابه ميشود فضلا از صحابه پس محتاج نيست در اين حال عطف اصحاب بر ايشان مگر اينكه گفته شود اين از باب تخصيص بعد از تعميم است و دليل بر اين اختصاص هم معناى عرفى ال است لفظا زيرا كه فقهاء در ماليكه وصيّت شده براى

ص: 505

و امّا سيّد جزائرى ره

در كتاب انوار نعمانيّه گفته است انچه را كه ملخّص ان اينست - اختلاف كرده اند مسلمين كه ال محمّد كيانند انچه اجماعى شيعه است بسبب انچه از معصومين عليهم السّلام بطريق استفاضه نقلشده انستكه ال محمّد صلوات الله عليهم همان معصومين اند لا غير و خوش امد مرا نقل كلام محقّق دوّانى كه از علماى جمهور است در حواشى شرح هياكل ذكر كرده است بعبارتيكه مضمون ان اينست ميگويد ال شخص كسى است كه برگردد بانشخص پس ال محمّد كسى استكه برگردد بانحضرت يا بحسب و نسب يا نسبت بحسب خود امّا اوّل كسانى هستند كه حرام است بر انها صدقه در شريعت محمّدى ص كه انها بنى هاشم و بنى مطّلبند نزد بعضى از ائمه و بنى هاشمند نزد بعضى ديگر امّا دوّم علماء هستند اگر نسبت بحسب كمال صورى باشد كه علم شريعت است و اولياء و حكماء و تابعين هستند اگر نسبت بحسب كمال حقيقى باشد يعنى علم حقيقت - و ميگويد همچنانكه حرام است بر طايفه اولى صدقه صوريّه همچنين حرام است بر طايفه دوّم صدقه معنويه يعنى تقليد غير را كردن در علوم و معارف پس ال انحضرت كسى استكه برگردد بانحضرت يا بحسب نسبت حيات جسمانى مثل اولاد نسبى انحضرت و كسانيكه مطابق انها است از اقارب صورى يا بحسب نسبت حيات عقلى مثل اولاد روحانى انحضرت

ص: 506

قوله ع و ان تبارك على محمّد و ال محمّد و ترحّم على محمّد و ال محمّد

و امّا ال ابراهيم

گفته شده كه مراد جمعيتى هستند كه بشماره درنميايند از انبياء و گفته شده كه مراد اسمعيل

ص: 512