گوهر هفتم

چهل سخن از امام كاظم عليه السلام

دكتر مهدى خُدّاميان آرانى

مجموعه آثار / 88

ص: 2

بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمَنِ الرَّحِيمِ

ما خود را پيرو اهل بيت عليهم السلام مى دانيم و محبّت آنان را در دل داريم، خدا به آنان مقام عصمت داده است و از ما خواسته است از آنان پيروى كنيم كه سعادت و رستگارى در گرو پيروى از آن اسوه هاى تقوا و پاكى است.

از مدّت ها پيش به اين فكر بودم كه كتابى بنويسم و در آن مجموعه اى از سخنان امام كاظم عليه السلام را ذكر نمايم تا نسل جوان با انديشه ها و افكار بلند آن حضرت، آشناتر شوند. اكنون خدا را سپاس مى گويم كه اين توفيق را به من ارزانى داشت و در اين كتاب، چهل سخن از سخنان امام كاظم عليه السلام را در قالبى جديد آوردم، از خدا مى خواهم اين تلاش ناچيز را از من قبول كند.

مهدى خُدّاميان آرانى

فروردين 1397 شمسى

ص: 3

يك انسان آن قدر بالاست كه هيچ چيز در اين دنيا نمى تواند قيمت و بهاىِ من باشد.

بهشت، مهمانىِ بزرگ خدا براى بندگان خوبش است، بهشت، بزرگ ترين جلوه رحمت و مهربانى خداست، بهشت زيباست چون هر كس به آنجا برود، خدا از او راضى است و او هم از خدا خشنود است. به راستى چه چيزى بالاتر از اين است كه خدا از انسان خشنود باشد؟

بايد بدانم كه اگر همه دنيا را به دست آورم ولى بهشت را از دست بدهم، خسران كرده ام، حقيقت انسان، گوهر ارزشمندى است كه هر كس آن را پاس بدارد به رستگارى مى رسد.

ص: 5

در اين سخن ارزشمند، راه سعادت و موفقيّت را بازگو نمودى، انسان هاى موفّق كسانى بوده اند كه وقتى تصميم به انجام كارى گرفته اند به هزاران كار ديگر «نه» گفته اند زيرا ظرفيّت و استعداد انسان محدود است، كسى كه هدف او بندگى خداست، از هر كارى كه در راستاى بندگى خدا نيست، دورى مى كند، او كارى را كه در مسير بندگى خدا نيست، بيهوده مى بيند و به سمت آن، ميل پيدا نمى كند.

كسى كه به اين سخن تو عمل كند، نصف راه سعادت را پيموده است. چقدر زيبا گفته اند كه بايد ابتدا دل را از تيرگى ها پاك كرد و سپس زيبايى ها را به آنجا فراخواند، كسى كه به سمت چشمه اى مى رود تا آب گوارا بياورد، بايد ابتدا ظرف خود را از آلودگى ها پاك كند و سپس در آن، آب گوارا بريزد.

قرآن در آيه 3 سوره مؤمنون در اين باره سخن گفته است و يكى از ويژگى مهم مؤمنان را «دورى از بيهودگى» بيان كرده است. آرى، مؤمن در زندگى به دنبال هدفى مشخّص است و آن هدف، رضايت خداست، همه كارهاى خود را با توجّه به آن هدف مى سنجد، از گناهان دورى مى كند، زيرا مى داند گناه، او را از هدف دور مى كند.

انسانى كه در زندگى هدف بزرگى ندارد، به بيهودگى رو مى آورد، خودش هم احساس بيهودگى مى كند. فرهنگ غرب از جهت مادى به انسان همه چيز مى دهد، امّا انسان را به پوچى مى رساند، براى همين است كه روز به روز، آمار خودكشى در غرب بيشتر مى شود. مؤمن هدفى مقدّس را براى خود انتخاب كرده است، همه كارهاى او رنگ و بوى خدا را دارد.

ص: 7

پيامبر كه شب ها تا صبح به نماز مى ايستاد وقتى در ميان مردم حضور پيدا مى كرد همواره لبخند مى زد و به آنان مهربانى مى نمود.

اگر من با كسى رفت و آمد نداشته باشم، ديگر خوش اخلاقى معنايى ندارد، ولى اسلام مى خواهد انسان در متن جامعه باشد با انزواطلبى مخالف است، كسى كه در متن جامعه است بايد خوش اخلاق باشد، با ديگران مهربان باشد، به ديگران حسادت نورزد، دروغ نگويد، تهمت نزند، دل كسى را با رفتار خود به درد نياورد و...

جامعه اى كه كمالات اخلاقى در آن موج مى زند، از ايمان بهره زيادى دارد، ولى اگر در جامعه اى كه من در آن زندگى مى كنم، دروغ، تهمت، تندخويى و... زياد باشد، آن جامعه از ايمان فاصله گرفته است هر چند كه صف هاى نماز در مسجد شلوغ باشد و در ماه رمضان، همه روزه بگيرند.

ص: 9

براى رفع گرفتارى مؤمنى قدم بردارم، خدابه اندازه هزار حج قبول شده به من پاداش مى دهد و نزد خدا از هزار حاجى برتر هستم، به راستى كه برآوردن حاجت مؤمن، بهتر از هزار حجّ قبول شده است. (البتّه كسى كه مستطيع شده است بايد به سفر حجّ برود و اين وظيفه مهم خود را انجام بدهد، هيچ چيز نمى تواند جاى اين عمل واجب را بگيرد).(1)

كاش يقين داشتم كه وقتى براى رفع مشكل مؤمنى از خانه بيرون مى آيم هزاران فرشته به من نگاه رحمت دارند و در سايه مهربانى آنها راه مى روم و هر قدمى كه برمى دارم خدا برايم ثواب كار نيك، مى نويسد و گناهى از گناهانم را مى بخشد!(2)

كاش چشمِ دلم باز بود و خودم، اين همه عظمت را مى ديدم كه وقتى براى كمك به ديگران قدم برمى دارم، در ملكوت آسمان ها چه غوغايى برپا مى شود! به راستى من چقدر از عرفان واقعى فاصله گرفته ام؟ براى رسيدن به معنويّت و كمال چه بيراهه هايى را پيموده ام! كاش يك نفر زودتر به من مى گفت اگر مى خواهى به خدا برسى بيا به مردم خدمت كن و باور كن كه اين گونه به خدا بسيار نزديك تر خواهى شد.

دشمنان مى دانند كه معارف اصيل اسلام مى تواند دنيا و آخرت ما را آباد كند، براى همين ما را سوى ديگر مى برند و كار به آنجا رسيده است كه تا سخن از خدا و عرفان مى شود همه به ياد چله نشينى و ذكر و ورد مى افتند نه به ياد عشق و صميميّت و خدمت كردن به يكديگر! اگر با سخن تو آشنا بوديم، به يكديگر بيشتر كمك مى كرديم و جامعه ما در كمال سعادت بود.

ص: 11

راهنماى كسانى باشم كه در درياى زندگى، راه خود را گم كرده اند.

زمانى كه وقت مى گذارم و به مطالعه علم دين مى پردازم و سخنان اهل بيت عليهم السلام را مى خوانم، همچون فانوسى هستم كه به ديگران نور مى بخشد. آرى، اگر يك نفر را به راه راست هدايت كنم، اين كار براى من از همه دنيا و آنچه در آن است، بهتر است.(1)

وقتى عالِم، عملى را انجام مى دهد به جامعه هم روشنى مى بخشد، ديگران هم از او بهره مى برند، براى همين است كه خدا چندين برابر به او پاداش مى دهد، ولى كسى كه نادان است ممكن است كارى را (به خيال آن كه كارى پسنديده است انجام دهد)، در حالى كه آن عمل پسنديده نباشد و براى همين به هيچ پاداشى نمى رسد.

ص: 13

هر كس مى خواهد خدا را بشناسد بايد به قرآن مراجعه كند و ببيند كه خدا در قرآن، خودش را چگونه معرّفى كرده است، هرگز نبايد صفتى را به خدا نسبت داد كه در قرآن نيامده است!

خداى يگانه و بى نياز، او نه مى زايد و از كسى هم زاده نشده است. او همسر و فرزند و شريكى ندارد.

او زنده اى است كه هرگز نمى ميرد، توانايى است كه هرگز ناتوان نمى گردد، قدرتمندى است كه هرگز شكست نمى خورد، بردبارى است كه عجله نمى كند، او هرگز نابود نمى شود و پايان نمى پذيرد.

خدا هرگز نيازمند نمى شود، عزيزى است كه هرگز ذليل و خوار نمى شود، دانايى است كه هرگز نادان نمى گردد. او عادل است و هرگز ستم نمى كند، او به بندگان خود عطاو بخشش مى كند و هرگز بخل نمى ورزد.

او همه جا هست و لحظه اى از بندگان خود بى خبر نيست. هر چه در جهان وجود دارد، آفريده اوست. فقط اوست كه آفريده نشده است.

فقط اوست كه آغازى و پايانى ندارد. قبل از او هيچ آفريده اى نبوده و بعد از او نيز هيچ آفريده اى نيست. هر صفت و ويژگى كه در مخلوقات مى بينى، آن صفت در خداى تو وجود ندارد. خدا بالاتر و والاتر از همه آنهاست.(1)

* * *

اينجا سخن تو به پايان مى رسد، ديگر وقت آن است كه ساعت ها به اين سخن فكر كنم تا بتوانم خدا را بهتر بشناسم.

ص: 15

گمراهى نجات مى دهد از هزار عابد براى شيطان سخت تر است».(1)

شيطان سوگند ياد كرده است تا انسان ها را گمراه كند. در روزگارى كه امام زمان از ديده ها پنهان است، نگه داشتن دين كار سختى است، فتنه ها از راه مى رسند، تاريكى ها فضا را فرا مى گيرد، چه بسا گروهى از دين خود دست برمى دارند و راه شيطان را مى پيمايند، كسى كه به عبادت مشغول است فقط به فكر نجات خود است، ولى عالم وارسته به فكر نجات ديگران است، او با سخنان خويش، راه سعادت را براى مردم آشكار مى سازد، در پرتو سخنان اوست كه مؤمنان، فتنه ها را مى شناسند و از فريب خوردن نجات پيدا مى كنند.

چقدر مناسب است اين سخن حضرت على عليه السلام را در اينجا بنويسم كه فرمود: «ديدارِ عالم، نزد خدا بالاتر از هفتاد حجّ و عمره است».(2)

اگر من سال ها نماز بخوانم و چندين بار به حج بروم، ولى با علم و آگاهى بيگانه باشم، ممكن است لحظه آخر همه را بر باد بدهم، چقدر افرادى بوده اند كه يك عمر نماز خواندند، ولى سرانجام فريب شيطان را خوردند و دست از دين خود برداشتند و اسير فتنه هاى تاريك شده اند، پس چقدر خوب است به ديدن عالِم وارسته و باتقوا بروم تا هم از علم او بهره ببرم و هم از چنين ثوابى بهره مند شوم.

ص: 17

او صبر كرد تا نمازت تمام شد، نزديك آمد و سلام كرد و جواب شنيد و بعد چنين گفت:

- چرا شما اجازه مى دهيد در موقع نماز، مردم از مقابل شما عبور كنند؟

- آن خدايى كه من او را مى پرستم از همه كس و همه چيز به من نزديك تر است.(1)

و اين گونه بود كه او فهميد خدا آن قدر به ما نزديك است كه هيچ چيز نمى تواند مانع بين ما و او شود.

ص: 19

پنهان باشد.

- آيا مى شود كه امام، غايب شود و كسى او را نبيند؟

- آرى! امام دوازدهم براى مدّتى از ديده ها پنهان خواهد شد، البتّه درست است كه او امامِ غايب است امّا يادش در قلب شيعيانش زنده خواهد بود و هرگز او را فراموش نخواهند كرد. وقتى او ظهور كند، براى دنيا، عدل و داد را به ارمغان خواهد آورد.(1)

آقاى من!

برايم از روزگار غيبت مهدى عليه السلام سخن گفتى، من لحظه اى بايد فكر كنم، كجا مانده ام؟ چگونه زندگى مى كنم؟ آيا غيبت امام زمان را عادى مى دانم و به آن عادت كرده ام؟ آيا او را فراموش كرده ام و اسير فتنه هاى روزگار شده ام؟

دشمنان كه تكليفشان مشخّص است، آنان از غيبت امام زمان، خشنودند، امّا من چه مى كنم؟ كجا ايستاده ام؟ وقتى غيبت امام را مصيبت ندانم، به غفلت گرفتار شده ام و با اين غفلت، دل او را به درد آورده ام و دشمنانش را خشنود كرده ام! واى بر من كه بدون حضور امام خويش، احساس راحتى مى كنم، از بس او را صدا نزدم و به فكر او نبودم، ديگر بى خيال ظهورش شدم، آرى، وقتى كه ياد او رها شد، ياد ديگران در دلم جاى گرفت...

من بايد توبه كنم، بايد شيعه واقعى گردم، شيعه واقعى هرگز از ياد امام زمانش غافل نمى شود...

ص: 21

- در آن روزگار عدّه اى از دين خود دست برخواهند داشت، امّا ديگران بر اعتقاد خود باقى خواهند ماند و منتظر آمدن او خواهند بود. اى يونس! خوشا به حال آن كسانى كه در روزگار غيبتِ امام زمان، بر ولايت ما ثابت بمانند و از دشمنان ما بيزارى جويند.- آنها چه جايگاه و مقامى خواهند داشت؟

- چه چيزى بهتر از اين كه آنان از ما خواهند بود و ما نيز از آنان. آنها ما را به عنوان امامان خود انتخاب كرده اند و ما نيز آنان را به عنوان شيعيان خود!

- مولاى من! آنها در روز قيامت كجا خواهند بود؟

- اى يونس! شيعيانى كه روزگار غيبت فقط بر ولايت و امامت امام زمان عليه السلام باقى بمانند، به خدا قسم، در روز قيامت در جايگاه و درجه ما خواهند بود.(1)

ص: 23

گريه مى كند، ناگهان وارد مسجد مى شوى، او از جا بلند مى شود و خدمت شما مى رسد و مى گويد: «آقاى من! گناه من چه بود كه شما مرا به خانه راه نداديد؟».

در جواب چنين مى گويى: «آيا به ياد دارى وقتى در بغداد بودى ابراهيم به در خانه تو آمد، همان ابراهيم كه ساربان شتر بود. او مشكل بزرگى داشت و نمى توانست تا صبح صبر كند. به هزار اميد به درِ خانه تو آمده بود؛ ولى تو جوابش را ندادى و دل او را شكستى. مگر نمى دانى اگر دل شيعه ما را بشكنى دل ما را شكسته اى؟»

ابن يقطين به فكر فرو مى رود. به ياد مى آورد كه در آن شب بارانى چه كرد. پاسى از شب گذشته بود كه صداى درِ خانه اش به گوشش رسيد. خدمتكارش به او گفت كه ابراهيم آمده است و با تو كار دارد؛ ولى او ناراحت شد كه چرا مردم نمى گذارند شب هم آرامش داشته باشد! پس او را نپذيرفت و دل او را شكست.

ابن يقطين از رفتار آن شب خود، پشيمان مى شود و چنين مى گويد: «آقاى من! من اشتباه كردم. قول مى دهم كه وقتى به بغداد برگردم به ديدار ابراهيم بروم و او را راضى كنم. اگر اكنون به بغداد برگردم ديگر به مراسم حجّ نمى رسم».

تو چنين پاسخ مى دهى: «مگر نمى دانى تا زمانى كه يكى از شيعيان ما از دست تو ناراحت باشد، خدا حجّ تو را قبول نمى كند».

دل ابن يقطين مى شكند. چه بايد بكند؟ رو به آسمان مى كند و اشك مى ريزد

ص: 25

و مى گويد: «خدايا اشتباه كردم، خودت مرا ببخش!»، تو به او مى گويى: «امشب وقتى هوا تاريك شد به سوى قبرستان بقيع برو، در آنجا شترى مى بينى سوار بر آن شتر شو و به بغداد برو و برگرد». او خيلى خوشحال مى شود، منتظر مى ماند شب فرا برسد.

هوا تاريك شده است و او در قبرستان بقيع است، نگاه مى كند، شترى را مى بيند. سوار بر آن مى شود، لحظه اى مى گذرد. خود را در شهر بغداد مى بيند. درنگ نمى كند، به سوى خانه ابراهيم مى رود. در مى زند. ابراهيم از خانه بيرون مى آيد، تا نگاهش به ابن يقطين مى افتد تعجّب مى كند، ابن يقطين سلام مى كند و از او مى خواهد تا او را حلال كند.

ابراهيم نگاهى به او مى كند، مى داند كه منظورش چيست. براى همين مى گويد: «من تو را بخشيدم» ولى ابن يقطين به اين اكتفا نمى كند. صورت خود را بر روى زمين مى گذارد و به ابراهيم مى گويد: «پايت را روى صورتم بگذار!». ابراهيم تعجّب مى كند...

بعد از خداحافظى، ابن يقطين سوار بر شتر مى شود و بار ديگر به مدينه باز مى گردد، بعد از لحظاتى خود را در قبرستان بقيع مى بيند، از شتر پياده مى شود و به سوى خانه تو مى آيد، وقتى او را مى بينى لبخند مى زنى و او را به خانه دعوت مى كنى و او دوباره كنار تو، آرامش را تجربه مى كند، اكنون او مى داند كه تو از او راضى و خشنود هستى...(1)

ص: 26

گرفتار شده است با سرعت زيادى مى تواند پله هاى كمال معنوى را طى نمايد و از مقرّبان درگاه خدا شود.

اين سخن ديگر توست: «هر چقدر به ايمان مؤمن افزوده شود، بر بلا و سختى هاى او هم افزوده مى شود».(1)

* * *

وقتى دنيا، معشوق من باشد، طبيعى است كه دنيا را يك عشرتكده مى دانم، خيال مى كنم كار من در اينجا خوردن و خوابيدن است؛ ولى اگر دنيا براى من تنگ شد، نگاهم به بلا فرق خواهد كرد.

اگر باور كنم دنيا يك راه است و آمده ام كه بروم، پس بايد دنيا به گونه اى باشد كه مرا اسير خود نكند؛ زيرا راهى كه مرا به سوى خود بكشد و مرا اسير خود كند، باتلاق است.

خدا دنيا را «خانه بلا» قرار داد تا من اسير دنيا نشوم و به آن وابسته نگردم؛ به همين دليل، هر كه در اين بزم مقرّب تر است، جام بلا بيشترش مى دهند.

من در اين دنيا مسافرى هستم، آمده ام تا بروم. خودشناسى، سرمايه من است؛ ولى دنيا فريبنده است و هر لحظه دلم را به چيزى مشغول مى كند. براستى من چگونه مى توانم به سلامت از اين دنيا بگذرم؟ چگونه مى توانم به خوبى اين سفر را به پايان ببرم؟

آفت ها در كمين من است، عشق دنيا، حسد، غرور، بخل و...، چگونه مى توانم از همه اين آفت ها، در امان بمانم؟ چگونه مى توانم دل خود را بيمه كنم تا اسيرِ خاك و خاكى ها نشود و آسمانى باقى بماند؟ فقط بلا مى تواند مرا از غفلت

ص: 28

بيدار كند و دل مرا از اين دنيا جدا كند، وقتى بلاهاى سخت فرامى رسد، با همه وجود به خدا رو مى كنم، از او يارى مى خواهم و به او توسّل مى كنم.

آرى، «بلا» درمان دردهاى من است، بلا آمده است تا دل مرا از آنچه نابود مى شود جدا كند. بلا، دواىِ درد غرور و غفلت است. اكنون مى فهمم چرا خدا زندگى اين دنيا را با بلا همراه ساخته است. اگر من مسافر نبودم، اگر زندگى من فقط اين دنيا بود و آخرتى نبود، بايد اعتراض مى كردم كه چرا در دنيا اين قدر بلا و سختى مى بينم.

من مسافر هستم و بايد به وطن اصلى خويش بازگردم. من از ملكوت هستم و بايد به آنجا باز گردم، اكنون مى فهمم چرا خدا دنيا را براى دوستانش، سرزمين بلاها قرار داده است.

ص: 29

منظم نبود، عدّه اى از جوانان را جمع نمودم و براى آنان اين سخن تو را بازگو نمودم، روز بعد كه به آنجا رفتم، ديدم كه مسجد مثل دسته گل شده است، تميز و خوشبو و دوست داشتنى!

آرى اگر جوانان با سخن تو آگاه بشوند مسجدهاى ما هميشه غرق پاكيزگى و تميزى مى شود. خدا هيچ مكانى را در روى زمين به اندازه مسجد دوست ندارد، مسجد خانهخداست، براى همين ما مى توانيم با احترام به مسجد رحمت خدا را به سوى خود جذب كنيم.

ص: 31

ديگر از خواب بيدار نشدند، شايد من هم يكى از آنان باشم!

* * *

من خود را شيعه شما مى دانم و چه بسا با اين ادّعا بر ديگران فخر مى فروشم؛ ولى آيا شما مرا شيعه خود مى دانيد؟ اگر بخواهم به پاسخ اين سؤال برسم بايد به اين سخن تو عمل كنم كه چنين گفتى: «كسى كه هر روز اعمال و كردار خود را محاسبه نكند، شيعه ما نيست.»(1)

آرى، شيعه واقعى كسى است كه هر شب قبل از خواب، اعمال خود را بررسى مى كند. اين كار باعث مى شود او دچار غفلت نشود. چنين كسى ديگر شيفته دنيا نمى شود. همه كسانى كه به اوج كمال رسيده اند به وسيله محاسبه اين راه را پيموده اند. محاسبه زنگار غفلت را از دل مى زدايد و ياد مرگ را در دل زنده مى كند.

من نمى دانم مرگ چه زمانى به سراغ من مى آيد، من نمى دانم شب آخر زندگى من، چه زمانى است؛ امّا وقتى عادت كرده باشم هر شب قبل از خواب، لحظاتى به محاسبه كردار خود بپردازم، سعادت بزرگى را كسب كرده ام. وقتى من هر شب، از گناهانى كه در طول روز انجام داده ام، توبه كنم و تصميم بگيرم خطاهاى خودم را جبران كنم، براى مرگ آمادگى خواهم داشت.

ص: 33

است كه امام خويش را ديده ام.

سخن تو اين گونه ادامه پيدا مى كند: «هر كس نمى تواند به ما نيكى و احسان كند؛ به شيعيان ما نيكى كند».(1)

مگر آرزو نداشتم به امام زمان عليه السلام خود خدمت كنم؟ مگر آرزو نداشتم امام زمان عليه السلام را مهمانِ خانه خود كنم؟ بايد برخيزم و چند نفر از فقرا را به خانه خود دعوت كنم و آنها را بر سر سفره خود مهمان نمايم، در جامعه ما چقدر افراد مؤمنى هستند كه زير بار قرض هستند، بايد يكى از آنها را پيدا كنم و قرض او را ادا كنم، بايد به اين باور برسم كه با اين كار قلب امام زمان را خوشحال مى كنم و آن گاه خدا هم از من خشنود مى شود و به من افتخار مى كند.

ص: 35

و خوراك خود مى پرداخت.(1)

ما بايد از رفتار پيامبر خود الگو بگيريم، بعضى ها در خانه خود را خوشبو نمى كنند، فقط گاهى كه مى خواهند مهمانى مهمّى بروند از عطر استفاده مى كنند، به راستى چرا آنها چيزهاى خوب را براى غريبه ها مى خواهند و شريك زندگى خود را از آن محروم مى كنند؟ چقدر زيباست كه مردان جامعه ما با همسر خود به خريد بروند و عطرى را كه او دوست دارد خريدارى كنند و در خانه كه كنار همسرشان هستند از آن عطر استفاده كنند.

ص: 37

كنم!

من براى زندگى در اين دنيا دو راه بيشتر ندارم، يا بايد به حزب خدا بپيوندم يا به حزب شيطان. وقتى من از دشمنان آل محمّدعليهم السلام بيزارى مى جويم، از شيطان و حزب او و دوستانش بيزار شده ام. حقيقت دين چيزى جز تولّى و تبرّى نيست. تولّى يعنى با دوستان خدا دوست بودن! تبرّى يعنى با دشمنان خدا دشمن بودن! دين يعنى اين كه من دوستان خدا را دوست بدارم و دشمنان خدا را هم دشمن بدارم! تبرّى، يعنى شيطان ستيزى و شيطان گريزى!

* * *

آقاى من! روزى از روزها به شيعيان خود رو كردى و چنين گفتى:

در جهنّم درّه اى وجود دارد كه به آن «درّه محيط» مى گويند، اگر ذرّه اى از آتش آن به زمين برسد، همه زمين نابود مى شود.

كسانى كه در جهنّم گرفتار عذاب هستند از عذاب آن درّه به خدا پناه مى برند!

در آن دّره، كوهى وجود دارد، هر كس در آن درّه هست از آتش آن كوه به خدا پناه مى برد.

در آن كوه، چاهى است كه هر كس در آن كوه است از عذاب آن چاه به خدا پناه مى برد...

در آنجا هفت صندوق است، در هر كدام از آن صندوق ها، يك نفر به عذاب گرفتارند.

آن هفت نفر اينان هستند:

1 - «قابيل» كه برادرش را به قتل رساند.

ص: 39

2 - «نمرود» كه با ابراهيم عليه السلام دشمنى كرد و آن حضرت را به آتش انداخت.

3 - «فرعون» كه ادعاى خدايى كرد.

4 - «يهودا» كه دين موسى عليه السلام را تحريف كرد.

5 - «بولس» كه دين عيسى عليه السلام را منحرف كرد و باعث گمراهى مردم شد.

6 و 7 - دو دشمن اصلى اهل بيت عليهم السلام.(1)

آرى، اين هفت نفر كسانى بودند كه با حقّ و حقيقت، دشمنى كردند و مسير تاريخ را تغيير دادند و براى همين به سخت ترين عذاب ها گرفتار مى شوند.* * *

وقتى سخن تو به پايان رسيد، شيعيان فهميدند كسانى كه با شما دشمنى كردند به سخت ترين عذاب ها گرفتارند، هرچند عدّه اى كه از مكتب تشيّع به دور هستند براى آنان قداستى ساخته اند و آنان را رهبر خود مى دانند، ولى حقيقت چيز ديگرى است...

آن دو نفر كه بعد از پيامبر به حضرت فاطمه عليها السلام ستم روا داشتند و درِ خانه او را آتش زدند در جهنم گرفتار عذابند و شيعه واقعى از آن دو بيزارى مى جويد.

آرى، بيزارى از دشمنان حقّ و حقيقت، نيمه گمشده دين و راه روشنايى است! لعن بر دشمنان، باعث مى شود تا مرز بين من و بين خط نفاق و كفر از بين نرود، زندگى من، جهت آسمانى بگيرد و از جهت شيطانى دور بشود.

ص: 40

دل ما هم همين طور است، در زندگى جوش و خروش دائمى داريم، همه وجودمان خروش و حركت و اضطراب شده است، وقتى ما به درياى ياد خدا مى افتيم، آرام مى شويم همچون آن سيل كه چون به دريا مى رسد، آرام و زلال مى شود.

مؤمن وقتى به ستارگان نگاه مى كند به فكر فرو مى رود كه چرا ستارگان اين قدر زيبا هستند؟ وقتى محيط اطراف ستارگان سياه و تاريك است اين ستارگان جلوه نمايى دارند، ولى در روز كه تمام آسمان روشن است اصلاً ستارگان به چشم نمى آيند. در روزگارى كه امام زمان عليه السلام در پس پرده غيبت است، اگر كسى پاك بماند، زيبايى دل انگيزى دارد. در روزگار غيبت، ارزش مؤمن خيلى زياد است، زيرا او در اوجِ سياهى ها و فتنه ها، راه صحيح را برگزيده است و در صراط مستقيم گام برمى دارد و هرگز وسوسه ها او را فريب نمى دهد، براى همين است كه نور مؤمن در روزگار غيبت، عظمت بسيار زيادى دارد.

آنچه در اينجا نوشتم دو مثال بود، آرى، مؤمن به هر چه مى نگرد از آن پندى مى گيرد و اين گونه است كه از غفلت نجات پيدا مى كند و همواره در مسير صحيح قرار مى گيرد.

ص: 43

زندگى فردى و اجتماعى به مشكلات مختلف برمى خورد و زاد و توشه اى هم براى آخرت خود آماده نمى كند.

انسان هاى تنبل و بى حوصله، آرام آرام به سمت توجيه تنبلى هاى خود پيش مى روند. اين توجيه ها، به اصول اعتقادى آنها رسوخ مى كند و آنها را به سستى عقيده دچار مى سازد تا آن جا كه اگر موفقيّت ديگرى را مى بينند عدالتِ خدا را زير سؤال مى برند.

اگر من آسيب در عقايد را براى خود و خانواده ام نمى پسندم، بايد با تنبلى و كسالت در خود و خانواده ام مبارزه كنم، چه بسا فرزندسالارى در نسل امروز، آمار ابتلا به تنبلى و كسالت را در جوانان افزايش مى دهد و اين هشدارى جدى است.

بسيارى از افرادى كه دچار تنبلى و بى حوصلگى بوده اند با تغذيه سالم و ورزش توانسته اند به نشاط برسند، تغذيه ناسالم و عدم تحرّك مى تواند علت اصلى تنبلى و بى حوصلگى باشد. چقدر به جاست كه با مشاوران علوم تغذيه و تندرستى در اين زمينه مشورت شود و از آن ها راهكار لازم گرفته شود.

ص: 46

بايد حواس خودم را جمع كنم، اگر سخنى گفتم يا كارى كردم كه پدر و مادر از من ناراحت شدند، سريع نزد آنها بروم و عذرخواهى كنم، مبادا به پدر و مادر نگاه تندى كنم كه اين خودش، يك نوع عاق شدن است. اگر راز و رمز سعادت و خوشبختى را مى خواهم در يك كلام خلاصه مى شود و آن نيكى و احترام به پدر و مادر است.

بايد سعى كنم پدر و مادرم را با نام كوچك صدا نزنم. هيچ گاه جلوتر از آنها راه نروم، وقتى وارد مجلسى شدم تا آنها ننشسته اند، ننشينم، هنگامى كه در حضور آنها هستم با خضوع و خشوع كامل باشم، اگر به چيزى نياز داشتند، اجازه ندهم كه از من خواهش كنند، بلكه زودتر از آن كه آنها بگويند، برايشان تهيّه كنم. در مقابل رفتارشان به خصوص وقتى كه به سنّ پيرى رسيدند صبر داشته باشم و باور كنم كه از اين راه مى توانم رضايت خدا را براى خود خريدارى كنم.

اى كاش به اين باور برسم كه پدر و مادر، بهشت گمشده من هستند و قبل از اين كه آنها را از دست بدهم قدرشان را بدانم و همواره در راه خشنودى آنها گام بردارم و بدانم كه از قلب پدر و مادر تا خدا راهى نيست!

ص: 48

نبيند و راه خود را انتخاب كند و اين مسير را ادامه بدهد، من كه از كنار به او نگاه مى كنم راحت تر مى توانم تشخيص بدهم كه راه او خطاست، اينجاست كه وظيفه دارم با او سخن بگويم و او را از راهى كه برگزيده است برحذر دارم، اين حقّى است كه او بر گردن من دارد، من نبايد بى خيال باشم تا او درون چاه بيفند، بايد دستش را بگيرم و او را راهنمايى كنم.

ص: 50

به آن عمل نكنم، كودك حسّ مى كند كه نزد من (كه پدرش هستم) محترم نيست و اگر اين رفتار من تكرار شود باعث عقده هاى شخصيتى در كودك مى شود.

احترام به كودك، بهترين راه براى پيشگيرى از پيدايش آسيب هاى روانى است، احترام به كودك، اعتماد به نفس را در او تقويت مى كند و در سايه همين اعتماد به نفس است كه او مى تواند در آينده، شخصيت سالمى در جامعه داشته باشد. من بايد به اين باور برسم كه فرزندم، پاره تن من است و اگر به او بى احترامى كنم در واقع به خودم ضربه زده ام و آينده فرزندم را با خطر روبرو كرده ام.

ص: 52

گوشزد مى كنند و شما را دوست دارند.

4. بخشى براى بهره گيرى از لذّت هاى حلال.

به وسيله اين بخش چهارم، توانايى پيدا مى كنيد كه وظيفه خود را در سه بخش ديگر به خوبى انجام بدهيد.(1)

به سخن تو فكر مى كنم، تو از من مى خواهى كه وقتى را براى راز و نياز با خدا قرار بدهم، اين همان چيزى است كه در زندگى انسانِ امروز، جايش خالى است، اين مناجات با خداست كه به انسان آرامش مى دهد و او را از اضطراب و نگرانى نجات مى دهد، خدا بر هر كارى تواناست و از خود ما به ما نزديك تر است.از طرف ديگر، تلاش براى به دست آوردن روزى، وظيفه هر مسلمان است و اين كار نزد خدا با جهاد در راه خدا برابرى مى كند، ولى نكته مهم اين است كه من نبايد چنان سرگرم به دست آوردن ثروت بشوم كه قسمت هاى ديگر را از ياد ببرم.

من بايد وقتى را براى ديدار با دوستان مورد اعتماد قرار بدهم، با آنان گفتگو كنم و از آنان پندپذيرى داشته باشم، اگر بخواهم راه سعادت را بپيمايم نياز دارم كه دوستانم، عيب ها و خطاهاى مرا به من گوشزد كنند. همچنين بايد وقتى را براى تفريح، استراحت و لذّت هاى حلال قرار بدهم چرا كه اين باعث مى شود براى عبادت، كار و پندپذيرى، آمادگى پيدا كنم. كسانى كه همه وقت خود را صرف كار مى كنند بعد از مدتى دلزده مى شوند، شايد به ثروت زيادى برسند، ولى نشاط خود را تباه كرده اند، همچنين كسانى كه فقط به عبادت

ص: 54

مى پردازند بعد از مدتى نشاط معنوى خود را از دست مى دهند.

ص: 55

داشتند، آرى، تكبّر پرده اى در برابر چشم انسان مى افكند و او را از ديدن چهره زيباى حقّ محروم مى كند.

كسى كه به تكبّر گرفتار شده است بايد به گذشته و آينده خود فكر كند، به راستى انسانى كه در آغاز نطفه اى بى ارزش است و در پايان كار، مردار گنديده اى مى شود، آيا سزاوار است كه به خود ببالد؟

راه درمان تكبّر اين است كه انسان لباس ساده بپوشد، غذاى ساده بخورد، در سلام كردن بر ديگران تقدّم جويد، با كوچك و بزرگ گرم بگيرد، اگر او چنين رفتار كند، كم كم روحيّه تكبّر او برطرف مى شود.

ص: 58

انتظار آمدن مُنجى. انتظار فرا رسيدن زمان ظهور مهدى عليه السلام. وقتى من منتظر ظهور او باشم، در حقيقت به روشنايى و كمال رسيده ام، ظهور براى اين است كه همه انسان ها به كمال و زيبايى برسند، وقتى كه من در انتظار اين زيبايى باشم، خودم نيز زيبا مى شوم و ارزش پيدا مى كنم، چرا كه تمام فكر و ذهن من به زيبايى مى انديشد، من ديگر زيبا فكر مى كنم، اين زيبايى در زندگى من جلوه مى كند.

آرى! در انتظار همه خوبى ها بودن، خودِ مرا هم زيبا مى كند و اين، عينِ زيبايى است.

وقتى با تمام وجودم منتظر آمدن امام زمان عليه السلام هستم و براى آمدن او برنامه ريزى مى كنم، ناخودآگاه زندگى خود را به سمت و سويى مى برم كه رنگ و بوى بندگى خدا مى دهد، اينجاست كه در زندگى من، زيبايى ها جلوه مى كند.

ص: 60

به كربلا مى رود، انديشه اش ريشه در سرزمين ولايت دارد و اگر شيطان او را فريب داده است و گناهى كرده است با آب توبه شسته مى شود و او توفيق پيدا مى كند كه خطاهايش را جبران كند.

* * *

مناسب مى بينم در اينجا خاطره اى را بنويسم: چند سال قبل، در حياط خانه ما، يك بوته گل ياس بود، فصل بهار كه مى رسيد عطر ياس همه خانه و خانه هاى اطراف را پر مى كرد، هر كس از آنجا عبور مى كرد، مدهوش اين بوى خوش مى شد، ولى من در بهار دچار حسّاسيّت مى شدم، (عطسه هاى شديد و سردرد). اوّل نمى دانستم علّت چيست، نزد پزشك رفتم او وقتى از من سؤالات زيادى كرد فهميد كه من به گل ياس حسّاسيت دارم. سرانجام مجبور شدم آن بوته را ببُرّم.

يك سال گذشت، بار ديگر گل ياس سبز شد و قد كشيد، دوباره گل هاى خوشبو كه همه جا را معطّر مى كرد، بار ديگر گل ياس را بريدم. چاره اى نداشتم. چند سال اين ماجرا تكرار شد، من همه شاخه هاى آن درخت را مى بريدم، امّا فايده اى نداشت.

يك روز، يكى از دوستانم كه كشاورز بود، مهمان من بود، او به من گفت: «اگر هزار بار هم شاخه هاى اين گل را ببُرى، باز هم رشد خواهد كرد، چون ريشه آن سالم است، تو بايد ريشه آن را خشك كنى. مقدارى آهك بگير و در آب مخلوط كن و پاى گل ياس بريز!».

من اين كار را كردم، اتّفاقاً چند روز بعد، چند مهمان براى من آمد، آنان به گل

ص: 62

ياس علاقه زيادى داشتند، آنان آن شاخه هاى ياس را ديدند و چقدر از آن تعريف كردند: به به چه گل هاى خوشبويى !

من به آنان گفتم: اين گل به زودى خشك مى شود، باور نكردند، آنان نمى دانستند كه ريشه گل تباه شده است و به زودى اين گل براى هميشه از بين خواهد رفت.

ولايت اهل بيت عليهم السلام همانند ريشه آن گل ياس است، ممكن است من همه شاخه هاى آن را نابود كنم، امّا چون ريشه آن سالم است، بار ديگر رشد مى كند، شاخه و گل مى دهد، كسى كه به كربلا مى رود با ولايت، تجديد پيمان مى كند و از بركت آن بهره مند مى گردد.

امان از وقتى كه ريشه خراب باشد و تباه شده باشد! كسى كه ولايت ندارد، ريشه ندارد، نمازها و روزه هاى او، همانند شاخ و برگ درختى است كه ريشه اش تباه شده است، به زودى نابود مى شود و از بين مى رود.

ص: 63

مى نمايد و به او توكّل مى كند.

البته بعضى ها معناى توكّل را خوب نفهميده اند، آنان تصوّر مى كنند بايد وسايل و اسباب عادى را كنار بگذارند و تنها به خدا اميدوار باشند، اين درست نيست. توكّل اين است كه من اقدامات لازم را انجام دهم، وسايل عادى را فراهم كنم و وظيفه خود را درست انجام دهم، بعد از آن به لطف و حمايت خدا چشم بدوزم كه خدا كسانى را كه به او توكّل مى كنند دوست دارد و آنان را يارى مى كند.

ص: 65

مى شود، هر چقدر ثروت و قدرت هم داشته باشد ديگر به كار او نمى آيد، وقتى پيكر انسان را داخل قبر مى نهند و خاك روى آن مى ريزند، لحظه تنهايى اوست، بستگان براى لحظاتى كنار قبر او مى مانند ولى سرانجام همه به خانه هاى خود باز مى گردند. خوشا به حال كسى كه براى سفر آخرتش، زاد و توشه فراهم كرده است و اعمال نيك با خود به همراه دارد.

اسلام از ما خواسته است كه در مراسم تشييع جنازه شركت كنيم، زيرا اين مراسم باعث مى شود از خواب غفلت بيدار شويم، در اين مراسم، لحظه اى به خود مى آييم و از غوغاى زندگى روزانه و غصّه هاى دنيا، گذر مى كنيم، دقايقى از عطش بى پايان دنياطلبى، فاصله مى گيريم و باور مى كنيم كه هر چه به دنبال دنيا بدويم و ثروت فراوان جمع كنيم، بايد همه را بگذاريم و فقط با كفن وارد خانه قبر شويم.

ص: 68

چقدر مى خواهيم سخن بگوييم.

به راستى كه در جهان هستى شگفتى هاى زيادى وجود دارد، ماه، زمين، خورشيد و ستارگان. لحظه اى فكر مى كنم، كره زمين با همه آن عظمت هايى كه دارد، در مقابل خورشيد ذرّه اى بيش نيست. مى توان يك ميليون و سيصد هزار زمين را در خورشيد جاى داد. كهكشان راه شيرى (كه سيّاره زمين و منظومه شمسى در آن مى باشد) 200 ميليارد برابر بزرگ تر از حجم خورشيد است.

قطر كهكشان راه شيرى 100 هزار سال نورى است، امّا خدا كهكشان ديگرى را هم خلق كرده است كه قطر آن 6 ميليون سال نورى است، دانشمندان به آن كهكشان «آى. سى 1011» مى گويند. قطر اين كهكشان 60 برابر كهكشان راه شيرى است و در آن صد هزار ميليارد ستاره وجود دارد. اين كهكشان بيش از يك ميليارد سال نورى از زمين فاصله دارد، نور مى تواند در يك ثانيه هفت بار زمين را (از روى خط استوا) دور بزند، اين نور با اين سرعت، يك ميليارد سال طول مى كشد تا از آن كهكشان به زمين برسد...

اين تنها گوشه اى از جهان هستى است، خدا همه اين ها را آفريده است، من هر چقدر مى توانم بايد درباره آنچه خدا آفريده است فكر كنم و از اين راه به قدرت بى انتهاى خدا پى ببرم.

ص: 70

سخن توست: «كسى كه باور كند عمرش طولانى است به حرص گرفتار مى شود».(1)

كسى كه حرص مى ورزد اگر قدرى فكر كند كه چه بسا همين فردا، مرگ او فرا برسد، به سادگى اين بيمارى او درمان مى شود، كسى كه فردا را جزء عمر خود بشمارد، مرگ را به خوبى نشناخته است.

چقدر بازيكنانى كه در وسط بازى فوتبال، جان داده اند و مرگ به آنان فرصت نداد، بازى به اتمام برسد، كشتى گيرانى كه وسط مسابقه كشتى جان داده اند، سخنرانانى كه وسط سخنرانى مرده اند... همه اين ها مرا به فكر وا مى دارد، آرى، اگر مرگ را در چند قدمى خود ببينم هرگز گرفتار حرص نخواهم شد.

ص: 72

من، فراوان مى گردند، اگر مدير اجرايى باشم، افرادى كه در زير مجموعه من هستند به من عشق مى ورزند و وظايف خود را به خوبى انجام مى دهند، اگر عالِم دينى باشم، مردم سخنان مرا با دل و جان مى پذيرند.

ولى اگر رفتار من با مردم، خشن باشد و با آنان با قيافه درهم كشيده روبه رو شوم، و به آنان بى اعتنايى كنم و تكبّر بورزم، همه از اطراف من پراكنده مى شوند، آن وقت است كه در ميان جمع زندگى مى كنم ولى تك و تنها هستم و هيچ كس دلش با من نيست.

ص: 75

به مؤمنان وعده داده است كه به آنان در اين دنيا، زندگى خوش عطا مى كند، به راستى اين زندگى خوش چيست؟ آيا زندگى خوش اين است كه مؤمن به بلا و سختى ها گرفتار نشود و زندگى راحتى داشته باشد؟

من مؤمنان زيادى را مى شناسم كه در فقر، بلا و سختى زندگى مى كنند، پس معلوم مى شود «زندگىِ خوش» چيز ديگرى است.(1)

وقتى تحقيق مى كنم متوجّه مى شوم كه منظور از آن زندگى خوش كه خدا به مؤمنان مى دهد، همان زندگى با قناعت است، مؤمن كارهاى نيك زيادى انجام مى دهد، و خدا در اين دنيا به او فقط يك پاداش مى دهد و آن هم قناعت است! اگر چيزى در اين دنيا بهتر از قناعت بود، خدا آن را به مؤمن مى داد. قناعت، بزرگترين ثروت است. خيلى ها ثروت بسيار زيادى دارند، امّا باز هم حرصِ ثروت بيشتر را مى زنند. آن همه ثروت به آنان آرامش نداده است، زيرا مالِ دنيا مانند آب دريا، شور است، انسان هرچه بيشتر از آن بنوشد، تشنه تر مى شود. اگر كسى قناعت داشته باشد، به كم سير مى شود و انسان حريص هرگز از مال دنيا سير نمى شود.(2)

ص: 77

بيرون ريختن انرژى هاى زايد كودك است.

پدر و مادرهايى كه به كودك خود فرصت بازى نمى دهند و وقت آنان را پر مى كنند، بايد بدانند كه همين كار، باعث مى شود كه فرزندشان دچار عقده هاى جبران ناپذيرى بشود. نمى دانم چرا عده اى اين قدر عجله دارند كودكشان، بزرگ جلوه كند، آنانعقده هاى عدم موفقيّت خود را بر سر كودك خود خالى مى كنند و راهى را پيش مى گيرند كه جبران آن، بسيار سخت است.

كاش سبك زندگى ما، مطابق با سخنان اهل بيت عليهم السلام بود، اهل بيت عليهم السلام از ما خواسته اند كه مانع بازى كودك خود نشويم و آنان را از دنياى خود جدا نكنيم. هر چقدر كودك در دوران كودكى مطابق با فطرتش پيش برود، آينده درخشان ترى خواهد داشت.

كاش ما پدران و مادران به اين باور مى رسيديم كه يك ساعت بازى كودك ما كه مطابق با فطرت اوست بهتر از هزاران ساعت كلاس هاى مختلفى است كه ما براى او در نظر گرفته ايم!

ص: 79

اين نيست كه همسايه آزار نرسانى! بلكه خوش رفتارى با همسايه اين است كه به آزار و اذّيت همسايه خود، شكيبايى كنى».(1)

به سخن تو فكر مى كنم، وقتى همسايه من، حقوق مرا مراعات مى كند و من با او خوش رفتارى مى نمايم، هنرى نكرده ام، هنر اين است كه اگر همسايه اى مراعات بعضى از مسائل را نكرد، من مقابله به مثل نكنم، بلكه صبر پيشه كنم، اين چيزى است كه تو از من انتظار دارى. اين معناى خوش رفتارى با همسايه است كه در مقابل، خدا هم به من پاداش فراوان مى دهد، عمر من طولانى مى شود، زندگى ام بركت مى گيرد.

ص: 81

هر كس مى خواهد مرا سرزنش كند، سخن آنان هيچ ضررى به من نمى زند، كسى كه به يقين رسيد ديگر همچون كوه استوار مى ماند و هرگز متزلزل نمى شود.

انسان مؤمن در كارهايش رضايت و خشنودى خدا را در نظر مى گيرد، از تعريف كردن ديگران مغرور نمى شود همانطور كه با سرزنش عيب جويان از راه خود پشيمان نمى شود.

* * *

خدا را شكر مى گويم كه اين كتاب به پايان رسيد و همه ما با چهل سخن از سخنان امام كاظم عليه السلام آشنا شديم، اميدوارم كه بتوانيم به اين سخنان عمل كنيم كه سعادت و رستگارى ما در گرو عمل به سخنان اهل بيت عليهم السلام است.

ص: 83

پى نوشت ها

(1) أما ان ابدانكم ليس له ثمن الا الجنة فلاتبيعوا بغيرها: تحف العقول ص 389.

(2) من حسن إسلام المرء تركه ما لا يعنيه: تحف العقول ص 396.

(3) اكمل المؤمنين ايمانا احسنهم خلقا: تحف العقول ص 395.

(4) انّ لله عبادا فى الارض يسعون فى حوائج الناس ...: الكافى ج 2 ص 197، وسائل الشيعة ج 16 ص 366، بحار الانوار ج 71 ص 319، مراة العقول ج 9 ص 112، جامع احاديث الشيعة ج 16 ص 115، جامع السعادات ج 2 ص 179.

(5) قضاء حاجة المؤمن أفضل من ألف حجّة متقبّلة بمناسكها، وعتق ألف رقبة لوجه اللَّه، وحملان ألف فرس في سبيل اللَّه بسرجها ولجمها: الأمالي للصدوق ص 308، وسائل الشيعة ج 16 ص 364،بحار الأنوار ج 71 ص 285.

(6) مَن مشى في حاجة أخيه المسلم، أظلّه اللَّه بخمسة وسبعين ألف ملك ، ولم يرفع قدماً إلّا كتب اللَّه له حسنة، وحطّ عنه بها سيّئة، ويرفع له بها درجة، فإذا فرغ من حاجته كتب اللَّه عزّ وجلّ له بها أجر حاجّ ومعتمر: الكافي ج 2 ص 197، مصادقة الإخوان ص 67، وسائل الشيعة ج 16 ص 366، بحار الأنوار ج 71 ص 332.

(7) قليل العمل من العالم مقبول مضاعف و كثير العمل من اهل الهوى و الجهل مردود: الكافى ج 1 ص 17، جامع احاديث الشيعه ج 1 ص 94.

(8) لأن يهدي اللَّه بك رجلاً واحداً خير من أن يكون لك حُمر النعم. وفي روايةٍ أُخرى: خير

ص: 84

لك من الدنيا وما فيها: منية المريد ص 101، بحار الأنوار ج 1 ص 101.

(9) دخلتُ على سيّدي موسى بن جعفر(ع)، فقلتُ له: يا بن رسول اللَّه، علّمني التوحيد، فقال: يا أبا أحمد، لا تتجاوز في التوحيد ما ذكره اللَّه تعالى ذكره في كتابه فتهلك، واعلم أنّ اللَّه تعالى واحد، أحد، صمد، لم يلد فيورث، ولم يولد فيشارك، ولم يتّخذ صاحبةً ولا ولداً ولا شريكاً، وإنّه الحيّ الذي لا يموت، والقادر الذي لا يعجز، والقاهر الذي لا يُغلب، والحليم الذي لا يعجل، والدائم الذي لا يبيد، والباقي الذي لا يفنى، والثابت الذي لا يزول، والغنيّ الذي لا يفتقر، والعزيز الذي لا يُذلّ، والعالم الذي لا يجهل، والعدل الذي لا يجور، والجواد الذي لا يبخل، وإنّه لا تقدّره العقول، ولا تقع عليه الأوهام، ولا تحيط به الأقطار، ولا يحويه مكان، ولا تدركه الأبصار، وهو يدرك الأبصار وهو اللطيف الخبير، وليس كمثله شي ء وهو السميع البصير (مَا يَكُونُ مِن نَّجْوَى ثَلَثَةٍ إِلَّا هُوَ رَابِعُهُمْ وَ لَا خَمْسَةٍ إِلَّا هُوَ سَادِسُهُمْ وَ لَآ أَدْنَى مِن ذَ لِكَ وَ لَآ أَكْثَرَ إِلَّا هُوَ مَعَهُمْ أَيْنَ مَا كَانُوا). وهو الأوّل الذي لا شي ء قبله، والآخر الذي لا شي ء بعده، وهو القديم وما سواه مخلوق محدث، تعالى عن صفات المخلوقين علوّاً كبيراً: التوحيد للصدوق ص 76، روضة الواعظين ص 35، بحار الأنوار ج 4 ص 296.

(10) فقيه واحد ينقذ يتميا من ايتامنا المنقطعين عنا و عن مشاهدتنا بتعليم ما هو محتاج اليه، اشد على ابليس من الف عابد: الاحتجاج ج 1 ص 8، منية المريد ص 117، مستدرك الوسائل ج 17 ص 319.

(11) عن علي قال: جلوس ساعةٍ عند العلماء أحبّ إلى اللَّه من عبادة ألف سنةٍ، والنظر إلى العالم أحبّ إلى اللَّه من اعتكاف سنةٍ في البيت الحرام، وزيارة العلماء أحبّ إلى اللَّه تعالى من سبعين طوافاً حول البيت، وأفضل من سبعين حجّةٍ وعمرة مبرورة مقبولة، ورفع اللَّه له سبعين درجةً، وأنزل اللَّه عليه الرحمة، وشهدت له الملائكة أنّ الجنّة وجبت له: عدّة الداعي

ص: 85

ص 75، بحار الأنوار ج 1 ص 205، جامع أحاديث الشيعة ج 16 ص 236.

(12) اذا كان أحدكم يصلّي فلا يدع أحداً يمرّ بين يديه: المجموع ج 3 ص 249، كتاب الموطّأ ج 1 ص 154، المغني لابن قدامة ج 2 ص 76، كشاف القناع ج 1 ص 453، نيل الأوطار ج 3 ص 3، مسند أحمد ج 2 ص 86، سنن الدارمي ج 1 ص 328، صحيح مسلم ج 2 ص 57، سنن ابن ماجة ج 1 ص 307، سنن أبي داود ج 1 ص 163، سنن النسائي ج 2 ص 66، السنن الكبرى للبيهقي ج 2 ص 267، فتح الباري ج 1 ص 480، عمدة القاري ج 2 ص 70، السنن الكبرى للبيهقي ج 1 ص 273، مسند أبي يعلى ج 2 ص 443، صحيح ابن حبان ج 6 ص 132، المعجم الكبير ج 12 ص 328، الاستذكار ج 2 ص 273، التمهيد لابن عبد البرّ ج 4 ص 185، نصب الراية ج 2 ص 97، كنز العمّال ج 7 ص 349، إكمال الكمال ج3 ص 107، تاريخ مدينة دمشق ج 23 ص 367، تهذيب الكمال ج 13 ص 158، تذكرة الحفّاظ ج 2 ص 710، سير أعلام النبلاء ج 14 ص 199؛ «إنّ المرور بين يدي المصلّي يقطع نصف صلاته»: فتح الباري ج 1 482، نيل الأوطار ج 3 ص 8، سبل السلام ج 1 ص 146.

(13) رأى سفيان الثوري أبا الحسن موسى بن جعفر(ع) وهو غلام يصلّي والناس يمرّون بين يديه، فقال له: إنّ الناس يمرّون بك وهم في الطواف! فقال(ع): الذي أصلّي له أقرب إليَّ من هؤلاء: التوحيد للصدوق ص 179، وسائل الشيعة ج 5 ص 132، بحار الأنوار ج 80 ص 298، جواهر الكلام ج 8 ص 402، الحدائق الناضرة ج 7 ص 231.

(14) سوره لقمان، آيه 20.

(15) سألتُ سيّدي موسى بن جعفر(ع) عن قول اللَّه عزّ وجلّ: (وَ أَسْبَغَ عَلَيْكُمْ نِعَمَهُ ظَهِرَةً وَ بَاطِنَةً)، فقال: النعمة الظاهرة الإمام الظاهر، والباطنة الإمام الغائب. فقلتُ له: ويكون في الأئمّة من يغيب؟ قال: نعم، يغيب عن أبصار الناس شخصه، ولا يغيب عن قلوب المؤمنين

ص: 86

ذكره، وهو الثاني عشر منّا، يسهّل اللَّه له كلّ عسير، ويذلّل له كلّ صعب، ويُظهر له كنوز الأرض، ويُقرّب له كلّ بعيد، ويبير به كلّ جبّار عنيد، ويُهلك على يده كلّ شيطانٍ مريد، ذاك ابن سيّدة الإماء، الذي يخفى على الناس ولادته، ولا يحلّ لهم تسميته، ويظهره اللَّه عزّ وجلّ فيملأ به الأرض قسطاً وعدلاً كما مُلِئت جوراً وظلماً: بحار الأنوار ج 51 ص 150، أعيان الشيعة ج 2 ص 56.

(16) دخلتُ على موسى بن جعفر(ع) فقلتُ له: يا بن رسول اللَّه، أنت القائم بالحقّ؟ فقال: أنا القائم بالحقّ، ولكن القائم الذي يطهّر الأرض من أعداء اللَّه ويملأها عدلاً كما مُلِئت جوراً، هو الخامس من ولدي، له غيبة يطول أمدها خوفاً على نفسه، يرتدّ فيها أقوام ويثبت فيها آخرون. ثمّ قال: طوبى لشيعتنا المتمسّكين بحبّنا في غيبة قائمنا، الثابتين على موالاتنا والبراءة من أعدائنا، أُولئك منّا ونحن منهم، قد رضوا بنا أئمّةً ورضينا بهم شيعةً، وطوبى لهم، هم واللَّه معنا في درجتنا يوم القيامة: كمال الدين ص 361، كفاية الأثر ص 269، بحار الأنوار ج 51 ص 151، معجم أحاديث الإمام المهدي ج 4 ص 140، أعيان الشيعة ج 2 ص 56، أعلام الورى ج 2 ص 240، كشف الغمّة ج 3 ص 331.

(17) استأذن إبراهيم الجمّال رضي اللَّه عنه على أبي الحسن عليِّ بن يقطين الوزير فحجبه، فحجّ عليّ بن يقطين في تلك السنة، فاستأذن بالمدينة على مولانا موسى بن جعفر فحجبه، فرآه ثاني يومه فقال علي بن يقطين: يا سيّدي، ما ذنبي؟ فقال: حجبتك لأنّك حجبت أخاك إبراهيم الجمّال، وقد أبى اللَّه أن يشكر سعيك أو يغفر لك إبراهيم الجمّال، فقلت: سيّدي ومولاي، مَن لي بإبراهيم الجمّال في هذا الوقت وأنا بالمدينة وهو بالكوفة؟ فقال: إذا كان اللّيل فامضِ إلى البقيع وحدك من غير أن يعلم بك أحدٌ من أصحابك وغلمانك، واركب نجيباً هناك مسرجاً. قال: فوافى البقيع وركب النجيب، ولم يلبث أن أناخه على باب إبراهيم الجمّال بالكوفة، فقرع الباب وقال: أنا عليّ بن يقطين، فقال

ص: 87

إبراهيم الجمّال من داخل الدار: وما يعمل علي بن يقطين الوزير ببابي؟ فقال علي بن يقطين: يا هذا، إنّ أمري عظيم. وآلى عليه أن يأذن له، فلمّا دخل قال: يا إبراهيم، إنّ المولى(ع) أبى أن يقبلني أو تغفر لي، فقال: يغفر اللَّه لك. فآلى علي بن يقطين على إبراهيم الجمّال أن يطأ خدّه، فامتنع إبراهيم من ذلك، فآلى عليه ثانياً ففعل، فلم يزل إبراهيم يطأ خدّه وعليّ بن يقطين يقول: اللّهمّ اشهد. ثمّ انصرف وركب النجيب وأناخه من ليلته بباب المولى موسى بن جعفر(ع) بالمدينة، فأذن له ودخل عليه فقبّله: عيون المعجزات ص 90، الثاقب في المناقب ص 458، مدينة المعاجز ج 6 ص 343، أعيان الشيعة ج 2 ص 251.

(18) لن تكونوا مؤمنين حتّى تعدّوا البلاء نعمة...: كتاب التمحيص ص 34، تحف العقول ص 377، بحار الأنوار ج 64 ص 237.

(19) المؤمن مثل الميزان كلما زيد فى ايمانه زيد فى بلائه: الامالى للطوسى ج 75 ص 320، التمحيص ص 31، مستدرك الوسائل ج 2 ص 434، بحار الانوار ج 75 ص 320.

(20) سمعت أبا الحسن(ع) يحدّث عن أبيه: إنّ الجنّة والحور لتشتاق إلى من يكسح المساجد ويأخذ منها القذى: مستدرك الوسائل ج 3 ص 385، بحار الأنوار ج 80 ص 382.

(21) ليس منّا من لم يحاسب نفسه فى كل يوم: الكافى، ج 2، ص 453، تحف العقول ص 396، وسائل الشيعة ج 16 ص 95، مستدرك الوسائل ج 12 ص 153، بحار الانوار ج 1 ص 152، 67 ص 72، جامع الحاديث الشيعة ج 13 ص 256.

(22) من لم يستطع أن يزور قبورنا، فليزر قبور صلحاء إخواننا: الكافي ج 4 ص 60، وسائل الشيعة ج 9 ص 475.

(23) من لم يستطع أن يصلنا، فليصل فقراء شعيتنا: الكافي ج 4 ص 60، بحار الأنوار ج 71 ص 311.

ص: 88

(24) رأيت أباالحسن(ع) اختضب، فقلت: جُعلت فداك ، اختضبت؟ فقال: نعم، إنّ التهيئة ممّا يزيد في عفّة النساء ، ولقد ترك النساء العفّة بترك أزواجهن التهيئة، ثمّ قال: أيسرّك أن تراها على ما تراك عليه إذا أنت على غير التهيئة؟ قلت: لا، قال: هو ذاك...»: الكافي، ج 5، ص 567؛ وسائل الشيعة، ج 20، ص 246؛ مكارم الأخلاق، ص 79؛ الحدائق الناضرة، ج 23، ص 150.

(25) كان رسول اللَّه ينفق في الطيب أكثر ممّا ينفق في الطعام...: الكافي، ج 6، ص 512؛ وسائل الشيعة، ج 2، ص 146؛ ميزان الحكمة، ج 2، ص 1756.

(26) يقال له محيط لوطلع منه شرارة لا حرق من على وجه الأرض وان أهل النار يتعوذون من حر ذلك الوادي ونتنه وقذره وما أعد الله فيه لأهله ، وان في ذلك الوادي لجبلا يتعوذون أهل ذلك الوادي من حر ذلك الجبل ونتنه وقذره... قال أما الخمسة فقابيل الذي قتل هابيل ونمرود الذي حاج إبراهيم في ربه قال أنا أحيي وأميت وفرعون الذي قال أنا ربكم الأعلى ويهودا الذي هود اليهود وبولس الذي نصر النصارى ومن هذه الأمة أعرابيان: ثواب الاعمال ص 215، بحار الانوار ج 57 ص 127.

(27) يخر للَّه ساجدا فلاير فع راسه من السجود و التحميد حتى يقرب زوال الشمس و كان يدعو كثرا فيقول: أَسْأَلُكَ الرّاحَةَ عِنْدَ الْمُوْتِ، وَالْعَفْوَّ عِنْدَ الْحِسابِ: الإرشاد، ج 2، ص 231، بحار الانوار ج 48 ص 101، و راجع الكافي، ج 3، ص 323؛ تهذيب الأحكام، ج 2، ص 300؛ وسائل الشيعة ج 7 ص 10، مستدرك الوسائل ج 4 ص 463، بحار الانوار ج 48 ص 101.

(28) ما من شى ء تراه عينك الا و فيه موعظة: الامالى للصدوق ص 599، وسائل الشيعة ج 15 ص 197، الفصول المهمة ج 3 ص 378، بحار الانوار ج 68 ص 324، جامع احاديث الشيعة ج 14 ص 312.

ص: 89

(29) من حسن بره باخوانه و اهله مد فى عمره: تحف العقول ص 388، مستدرك الوسائل ج 12 ص 421، بحار الانوار ج 1 ص 140، جامع احاديث الشيعة ج 16 ص 147.

(30) اياك و الكسل و الضجر فانهما يمنعانك من حظك من الدنيا و الاخرة: الكافى ج 5 ص 85، وسائل الشيعة ج 17 ص 59، جامع احاديث الشيعة ج 14 ص 78، تفسير نور الثقلين ج 1 ص 567.

(31) إذا كان يوم القيامة ، كُشف غطاء من أغطية الجنّة، فوجد ريحها من كانت له روح من مسيرة خمسمئة عام، إلّا صنفاً واحداً، قلت: من هم؟ قال: العاقّ لوالديه: الكافي ج 2 ص 348، مستدرك الوسائل ج 15 ص 195، بحار الأنوار ج 71 ص 60.

(32) من أحزن والديه فقد عقّهما: تحف العقول ص 403.

(33) ان من اوجب حق اخيك ان لاتكتمه شيئا ينفعه لامر دنياه و لامر آخرته: اختيار معرفة الرجال ج 2 ص 755، بحار الانوار ج 2 ص 75، ج 75 ص 329، جامع احاديث الشيعة ج 14 ص 555.

(34) اذا وعدتم الصغار فاوفوا لهم فانهم يرون انّكم الذين يرزقونهم: عده الداعى ص 75، بحار الانوار ج 101 ص 73.

(35) إجتهدوا في أنْ يكون زمانُكم أربع ساعات: ساعةً لمناجاة الله، وساعة لأمر المعاش، وساعة لمعاشرة الإخوان والثِّقاة الذين يعرفونكم عيوبكم ويخلصون لكم فى الباطن، و ساعة تخلُون فيها للذّاتكم فى غير محرَّم...: تحف العقول ص 409، مستدرك الوسائل ج 13 ص 50، بحار الانوار ج 75 ص 321، جامع احاديث الشيعة ج 17 ص 103.

(36) مشاورة العاقل الناصح يمن و بركة و رشد و توفيق من اللَّه: تحف العقول ص 388، مستدرك الوسائل ج 12 ص 421، بحار الانوار ج 1 ص 140، جامع احاديث الشيعة ج 16 ص 147.

ص: 90

(37) ايّاك و الكبر فانه لايدخل الجنة من كان فى قلبه مثقال حبة من كبر: تحف العقول ص 396، مستدرك الوسائل ج 12 ص 421، بحار الانوار ج 1 ص 140، جامع احاديث الشيعة ج 16 ص 147.

(38) سوره ذاريات، آيه 56.

(39) افضل العباده بعد المعرفة انتظار الفرج: تحف العقول ص 403، بحار الانوار ج 78 ص 326.

(40) من زار الحسين(ع) عارفا بحقه غفر اللَّه له ما تقدم من ذنبه و ما تأخر: كامل الزيارات ص 263، الامالى للصدوق ص 206، ثواب الاعمال ص 85، روضة الواعظين ص 194، مناقب آل ابى طالب ج 3 ص 272.

(41) ان شيئا هذا اخره لحقيق ان يزهد فى اوله: معانى الاخبار ص 343، تحف العقول ص 408، وسائل الشيعة ج 16 ص 15، بحار الانوار ج 70 ص 103.

(42) من تكلم فى اللَّه هلك: تحف العقول ص 409، بحار الانوار ج 10 ص 246.

(43) من حدثها بطول العمر يحرص: تحف العقول ص 410، بحار الانوار ج 75 ص 321.

(44) انى ذكرت نعمه انعم اللَّه بها على فاحببت ان اشكر ربى: الكافى ج 2 ص 98، وسائل الشيعة ج 7 ص 19، مستدرك الوسائل ج 5 ص 152، بحار الانوار ج 48 ص 116.

(45) التودُّد الى الناس نصف العَقل: تحف العقول ص 410.

(46) إن كنت يغنيك ما يكفيك فادنى ما فى الدنيا يكفيك، و إن كان لايغنيك ما يكفيك فليس شى من الدنيا يغنيك: تحف العقول ص 396، وسائل الشيعة ج 16 ص 95، مستدرك الوسائل ج 12 ص 153، بحار الانوار ج 1 ص 152، 67 ص 72، جامع الحاديث الشيعة ج 13 ص 256.

(47) مَنْ عَمِلَ صَالِحًا مِنْ ذَكَرٍ أَوْ أُنْثَى وَهُوَ مُؤْمِنٌ فَلَنُحْيِيَنَّهُ حَيَاةً طَيِّبَةً وَلَنَجْزِيَنَّهُمْ أَجْرَهُمْ بِأَحْسَنِ مَا كَانُوا يَعْمَلُونَ).

ص: 91

(48) فلنحينّه حياة طيبة، قال: القنوع: الامالى للطوسى ص 275، بحار الأنوار ج 68 ص 345، تفسير القمي ج 1 ص 390، تفسير الصافي ج 3 ص 154، البرهان ج 3 ص 452.

(49) تستحب عُرامة الغلام فى صغره ليكون حليما فى كبره: من لايحضره الفقيه ج 3 ص 494، وسائل الشعيه ج 31 ص 479، بحار الانوار ج 67 ص 362.

دقّت كنيد اين حديث با دو عبارت نقل شده است:

الف. عُرامة كه به معناى علاقه به بازى و بازيگوشى است. (من لايحضره الفقيه، الوافى للفيض ج 23 ص 1384).

ب. غَرامة كه معناى سختى ها و مشكلات مى باشد (وسائل الشيعة ج 31 ص 479).

در واقع در اين حديث نسخه بدل وجود دارد. در اينجا كلام مرحوم مجلسى اول را از روضة المتقين في شرح من لا يحضره الفقيه ج 8 ص 652 نقل مى كنم: «عرامة الغلام في صغره» أي بطره و ميله إلى اللعب و بغضه للمكتب و شكاسة خلقه في صغره «ليكون حليما» عاقلا في كبره، و الحاصل أن سوء خلق الصبي مطلوب فإنه يدل على أنه يكون عاقلا في كبره، و يؤيده ما روي أن عرامة الصبي في صغره دليل على حلمه في كبره. فظهر أن الحق أن يكون العرامة بالعين المهملة. و في بعض النسخ بالمعجمة و يمكن تصحيحه بأنه يستحب أن يؤخذ منهم الغرامة إذا أفسدوا شيئا أو ضيعوه ليعتادوا بترك التضييع، لكن الظاهر أنه من النساخ لما لم يفهموا معنى العرامة.

با توجّه به سخن مرحوم مجلسى، روشن مى شود كه كلمه «عرامة» صحيح مى باشد كه به معناى علاقه كودك به بازى مى باشد.

(50) ليس حسن الجوار كف الاذى و لكن حسن الجوار الصبر على الاذى: الكافى ج 3 ص 667، تحف العقول ص 409، وسائل الشيعة ج 12 ص 122.

(51) يا هشام لو كان في يدك جوزة و قال النّاس: لؤلؤة ما كان ينفعك و أنت تعلم أنّها

ص: 92

جوزة، و لو كان في يدك لؤلؤة و قال النّاس: إنّها جوزة ما ضرّك و أنت تعلم أنّها لؤلؤة: تحف العقول ص 388، مستدرك الوسائل ج 12 ص 421، بحار الانوار ج 1 ص 140، جامع احاديث الشيعة ج 16 ص 147.

ص: 93

منابع

1. الاحتجاج على أهل اللجاج ، أبو منصور أحمد بن علي الطبرسي (ت 620 ه )، تحقيق: إبراهيم البهادري ومحمّد هادي به، طهران : دار الاُسوة ، الطبعة الاُولى ، 1413 ه .

2. اختيار معرفة الرجال ( رجال الكشّي ) ، أبو جعفر محمّد بن الحسن المعروف بالشيخ الطوسي ( ت 460 ه ) ، تحقيق : مير داماد الإسترآبادي ، تحقيق : السيّد مهدي الرجائي ، قمّ : مؤسّسة آل البيت: لإحياء التراث ، الطبعة الأولى ، 1404 ه .

3. الإرشاد في معرفة حجج اللَّه على العباد، أبو عبد اللَّه محمّد بن محمّد بن النعمان العكبري البغدادي المعروف بالشيخ المفيد (ت 413ه ) تحقيق: مؤسّسة آل البيت، قم: مؤسّسة آل البيت، الطبعة الاُولى، 1413ه.

4. الاستذكار لمذهب علماء الأمصار، الحافظ أبو عُمَر يوسف بن عبد اللَّه بن محمّد بن عبد البرّ القرطبي (ت 368ه)، القاهرة: 1971 م.

5. إعلام الورى بأعلام الهدى ، أبو علي الفضل بن الحسن الطبرسي (ت 548 ه ) ، تحقيق : علي أكبر الغفّاري ، بيروت : دارالمعرفة ، الطبعة الاُولى ، 1399 ه .

6. أعيان الشيعة ، محسن بن عبد الكريم الأمين الحسيني العاملي الشقرائي (ت 1371 ه ) ، إعداد: السيّد حسن الأمين ، بيروت : دارالتعارف ، الطبعة الخامسة، 1403 ه .

ص: 94

7. الأمالي، أبو جعفر محمّد بن الحسن المعروف بالشيخ الطوسي (ت 460 ه ) ، تحقيق : مؤسّسة البعثة ، قمّ : دار الثقافة ، الطبعة الاُولى ، 1414 ه .

8. الأمالي ، محمّد بن علي بن بابويه القمّي (الشيخ الصدوق) (ت 381 ه ) ، تحقيق : مؤسّسة البعثة ، قمّ : مؤسّسة البعثة ، الطبعة الاُولى ، 1417 ه .

9. بحار الأنوار الجامعة لدرر أخبار الأئمّة الأطهار ، محمّد بن محمّد تقي المجلسي ( ت 1110 ه ) ، طهران : دار الكتب الإسلامية ، الطبعة الاُولى ، 1386 ه .

10. البرهان في تفسير القرآن، هاشم بن سليمان البحراني (ت 1107 ه ) ، تحقيق : مؤسّسة البعثة ، قمّ : مؤسّسة البعثة ، الطبعة الاُولى، 1415 ه .

11. تحف العقول عن آل الرسول ، أبو محمّد الحسن بن علي الحرّاني المعروف بابن شُعبة (ت 381 ه )، تحقيق: علي أكبر الغفّاري، قمّ : مؤسّسة النشر الإسلامي ، الطبعة الثانية، 1404 ه .

12. تفسير الصافي (الصافي في تفسير القرآن) ، محمّد محسن بن شاه مرتضى (الفيض الكاشاني) (ت 1091 ه ) ، طهران : مكتبة الصدر ، الطبعة الاُولى، 1415 ه.

13. تفسير القمّي، علي بن إبراهيم القمّي، (ت 329 ه )، تحقيق: السيّد طيّب الموسوي الجزائري، قمّ : منشورات مكتبة الهدى، الطبعة الثالثة، 1404 ه .

14. تفسير نور الثقلين ، عبد عليّ بن جمعة العروسي الحويزي (ت 1112 ه ) ، تحقيق : السيّد هاشم الرسولي المحلّاتي ، قمّ : مؤسّسة إسماعيليان ، الطبعة الرابعة، 1412 ه .

15. التمحيص ، أبو علي محمّد بن همّام الإسكافي المعروف بابن همّام ( ت 336 ه ) ، تحقيق : مدرسةالإمام المهدي (عج) ، قمّ : مدرسة الإمام المهدي (عج) ، الطبعة الأولى ، 1404 ه .

16. التمهيد لما في الموطّأ من المعاني والأسانيد، يوسف بن عبد اللَّه القرطبي (ابن عبد البرّ) (ت 463ه)، تحقيق: مصطفى العلوي ومحمّد عبد الكبير البكري، جدّة: مكتبة السوادي، 1387ه.

17. التوحيد ، أبو جعفر محمّد بن علي بن الحسين بن بابَوَيه القمّي المعروف بالشيخ الصدوق ( ت 381 ه ) ، تحقيق : هاشم الحسيني الطهراني ، قمّ : مؤسّسة النشر الإسلامي ، الطبعة الاُولى ، 1398 ه .

ص: 95

18. تهذيب الأحكام في شرح المقنعة ، محمّد بن الحسن الطوسي ( ت 460 ه ) ، تحقيق : السيّد حسن الموسوي ، طهران : دار الكتب الإسلامية ، الطبعة الثالثة ، 1364 ش .

19. ثواب الأعمال وعقاب الأعمال ، أبو جعفر محمّد بن علي بن الحسين بن بابويه القمّي المعروف بالشيخ الصدوق ( ت 381 ه ) ، قمّ : منشورات الشريف الرضي ، الطبعة الثانية ، 1368 ش .

20. جامع أحاديث الشيعة ، السيّد البروجردي ( ت 1383 ه ) ، قمّ : المطبعة العلمية .21. جواهر الكلام فى شرح شرائع الإسلام ، محمّد حسن النجفي (ت 1266 ه ) ، بيروت : مؤسّسة المرتضى العالمية .

22. الحدائق الناضرة في أحكام العترة الطاهرة ، يوسف بن أحمد البحراني ( ت 1186 ه ) ، تحقيق : وإشراف : محمّد تقي الإيرواني ، قمّ : مؤسّسة النشر الإسلامي التابعة لجماعة المدرّسين .

23. روضة الواعظين، محمّد بن الحسن بن علي الفتّال النيسابوري (ت 508ه)، تحقيق: حسين الأعلمي، بيروت: مؤسّسة الأعلمي، الطبعة الاُولى، 1406ه.

24. روضة الواعظين، محمّد بن الحسن بن علي الفتّال النيسابوري (ت 508ه)، تحقيق: حسين الأعلمي، بيروت: مؤسّسة الأعلمي، الطبعة الاُولى، 1406ه.

25. سبل الهدى والرشاد، محمّد بن يوسف الصالحى الشامي (ت 942ه)، تحقيق: عادل أحمد عبد الموجود، بيروت: دار الكتب العلمية، 1414ه.

26. سعد السعود، أبو القاسم علي بن موسى الحلّي المعروف بابن طاووس (ت 664ه)، قمّ: مكتبة الرضي، الطبعة الاُولى، 1363ه.

27. سنن ابن ماجة ، أبو عبداللَّه محمّد بن يزيد بن ماجة القزويني ( ت 275 ه ) ، تحقيق : محمّد فؤاد عبد الباقي ، بيروت : دار الفكر للطباعة والنشر والتوزيع .

28. سنن أبي داوود، أبو داوود سليمان بن أشعث السجستاني الأزدي (ت 275ه)، تحقيق: محمّد محيي الدين عبد الحميد، دار إحياء السنّة النبويّة.

29. سنن الترمذي (الجامع الصحيح)، أبو عيسى محمّد بن عيسى بن سورة الترمذي (ت 279)، تحقيق:

ص: 96

أحمد محمّد شاكر، بيروت: دار إحياء التراث.

30. السنن الكبرى، أبو بكر أحمد بن الحسين بن علي البيهقي (ت 458ه)، تحقيق: محمّد عبد القادر عطا، بيروت: دار الكتب العلمية، الطبعة الاُولى، 1414ه.

31. صحيح ابن حبّان ، عليّ بن بلبان الفارسي المعروف بابن بلبان (ت 739 ه ) ، تحقيق : شعيب الأرنؤوط ، بيروت : مؤسّسة الرسالة ، الطبعة الثانية ، 1414 ه .

32. صحيح مسلم، أبو الحسين مسلم بن الحجّاج القشيري النيسابوري (ت 261ه)، تحقيق: محمّد فؤاد عبد الباقي، القاهرة: دار الحديث، الطبعة الاُولى، 1412ه.

33. عدّة الداعي ونجاة الساعي ، أبو العبّاس أحمد بن محمّد بن فهد الحلّي الأسدي (ت 841 ه ) ، تحقيق : أحمد موحّدي ، طهران : مكتبة وجداني .

34. عمدة القاري في شرح صحيح البخاري، أبو محمّد بدر الدين بن محمّد العيني الحنفي (ت 855ه)، مصر: إدارة الطباعة المنيرية.

35. عيون المعجزات، حسين بن عبد الوهّاب (ق 5ه)، قمّ: منشورات الشريف الرضي، الطبعة الاُولى، 1414ه.

36. فتح الباري شرح صحيح البخاري ، أبو الفضل أحمد بن علي بن حجر العسقلاني (ت 852 ه ) ، تحقيق : عبد العزيز بن عبد اللَّه بن باز ، بيروت : دار الفكر ، الطبعة الاُولى ، 1379 ه .

37. الفصول المهمّة في معرفة أحوال الأئمّة ، عليّ بن محمّد بن أحمد المالكي المكّي المعروف بابن صبّاغ (ت 855 ه ) ، بيروت : مؤسّسة الأعلمي .

38. الكافي ، أبو جعفر ثقة الإسلام محمّد بن يعقوب بن إسحاق الكليني الرازي ( ت 329 ه ) ، تحقيق : علي أكبر الغفاري ، طهران : دار الكتب الإسلامية ، الطبعة الثانية ، 1389 ه .

39. كتاب من لا يحضره الفقيه ، أبو جعفر محمّد بن عليّ بن الحسين بن بابويه القمّي المعروف بالشيخ الصدوق (ت 381 ه ) ، تحقيق : علي أكبر الغفّاري ، قمّ : مؤسّسة النشر الإسلامي .

40. كشف الغمّة في معرفة الأئمّة ، علي بن عيسى الإربلي ( ت 687 ه ) ، تحقيق : السيّد هاشم الرسولي

ص: 97

المحلّاتي ، بيروت : دار الكتاب الإسلامي ، الطبعة الاُولى ، 1401 ه .

41. كفاية الأثر في النصّ على الأئمّة الاثني عشر، أبو القاسم علي بن محمّد بن علي الخزّاز القمّي (ق 4ه)، تحقيق: السيّد عبد اللطيف الحسيني الكوه كمري، نشر بيدار، الطبعة الاُولى، 1401ه.

42. كمال الدين وتمام النعمة ، أبو جعفر محمّد بن علي بن الحسين بن بابَوَيه القمّي المعروف بالشيخ الصدوق ( ت 381 ه ) ، تحقيق : علي أكبر الغفّاري ، قمّ : مؤسّسة النشر الإسلامي التابعة لجماعة المدرّسين ، الطبعة الاُولى ، 1405 ه .

43. المجموع (شرح المهذّب)، الإمام أبو زكريا محي الدين بن شرف النووي (ت 676ه)، بيروت: دار الفكر.44. مستدرك الوسائل ومستنبط المسائل ، الميرزا حسين النوري ( ت 1320 ه ) ، تحقيق : مؤسّسة آل البيت ، قمّ : مؤسّسة آل البيت ، الطبعة الاُولى ، 1408 ه .

45. مسند أبي يعلى الموصلي، أحمد بن علي الموصلي (ت 307ه)، تحقيق: إرشاد الحقّ الأثري، جدّة: دار القبلة، الطبعة الاُولى، 1408ه.

46. مسند أحمد، أحمد بن محمّد بن حنبل الشيباني (ت 241ه)، تحقيق: عبد اللَّه محمّد الدرويش، بيروت: دار الفكر، الطبعة الثانية، 1414ه.

47. معاني الأخبار ، أبو جعفر محمّد بن علي بن الحسين بن بابَوَيه القمّي المعروف بالشيخ الصدوق ( ت 381 ه ) ، تحقيق : علي أكبر الغفّاري ، 1379 ه ، قمّ : مؤسّسة النشر الإسلامي التابعة لجماعة المدرّسين ، الطبعة الاُولى، 1361 ه .

48. معجم أحاديث الإمام المهدي (ع) ، تحقيق : الهيئة العلميّة في مؤسّسة المعارف الإسلاميّة ، قمّ: الهيئة العلميّة في مؤسّسة المعارف الإسلاميّة ، الطبعة الاُولى، 1411 ه .

49. المعجم الكبير، أبو القاسم سليمان بن أحمد اللخمي الطبراني (ت 360ه)، تحقيق: حمدي عبد المجيد السلفي،بيروت: دار إحياء التراث العربي، الطبعة الثانية، 1404ه.

50. مكارم الأخلاق ، أبو علي الفضل بن الحسن الطبرسي ( ت 548 ه ) ، تحقيق : علاء آل جعفر ، قمّ :

ص: 98

مؤسّسة النشر الإسلامي ، الطبعة الأولى ، 1414 ه .

51. مناقب آل أبي طالب (مناقب ابن شهر آشوب ) ، أبو جعفر رشيد الدين محمّد بن علي بن شهر آشوب المازندراني ( ت 588 ه ) ، قمّ : المطبعة العلمية .

52. نيل الأوطار من أحاديث سيّد الأخيار، العلّامة محمّد بن علي بن محمّد الشوكاني (ت 1255ه)، بيروت: دار الجيل.

53. الوافي ، محمّد محسن بن مرتضى الفيض الكاشاني (ت 1091 ه ) ، تحقيق : ضياء الدين الحسيني الإصفهاني ، إصفهان : مكتبة الإمام أمير المؤمنين علي ، الطبعة الاُولى ، 1406 ه .

54. وسائل الشيعة إلى تحصيل مسائل الشريعة ، محمّد بن الحسن الحرّ العاملي ( ت 1104 ه ) ، تحقيق : مؤسّسة آل البيت ، قمّ : مؤسّسة آل البيت لإحياء التراث ، الطبعة الثانية ، 1414 ه .

ص: 99