بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمنِ اَلْرَحیمْ

ص: 2

ص: 3

تفسير روشنایی

جلد

ششم

سيد حسين فاطمی

ص: 4

ص: 5

کتابی تا رستاخیز....... 60

پژوهش واژگانی (3)....... 62

پیامدهای انکار....... 65

پیامد انکار توحید....... 66

پیامد انکار نبوت....... 68

پیامد انکار معاد....... 70

پژوهش واژگانی (4)....... 72

دو التفات....... 77

التفات اول....... 78

حل تناقض....... 79

آیا احاطه علمی بر خداوند امکان دارد؟....... 79

آیا خداوند در دنیا دیده می شود؟....... 81

آیا خداوند در قیامت دیده می شود؟....... 83

بازگشت به آیات مورد بحث....... 84

التفات دوم....... 85

هدایت اختیاری....... 87

پژوهش واژگانی (5)....... 88

برهان فطرت بر توحید....... 93

پاسخ به درخواست معجزه....... 94

حشر حیوانات....... 95

برهان فطرت....... 100

پژوهش واژگانی (6)....... 102

گونه ای از سنت استدراج....... 105

پژوهش واژگانی (7)....... 109

انتظارهای فوق بشری....... 113

مقایسه....... 114

ص: 7

کیفر خداوند....... 114

نوعی دل آسایی....... 115

انتظارهای فوق بشری....... 116

پژوهش واژگانی (8)....... 118

انجام کارها و رساندن پیام ها....... 121

انجام کارها....... 122

انذار....... 122

دور نکردن مؤمنین....... 125

پذیرش با آغوش باز....... 127

رساندن پیام ها....... 130

خطوط قرمز و بینه....... 130

حوزه اختیارات....... 131

پژوهش واژگانی (9)....... 132

یک چشمه معرفت....... 137

علم نامحدود الهی....... 138

پژوهش واژگانی (10)....... 142

علم الهی از حالات انسان....... 143

خواب و بیداری....... 145

ادامه حیات....... 146

سرنوشت نهایی....... 148

پژوهش واژگانی (11)....... 149

در لجنزار لجاجت....... 151

تابش فطرت و درک نجات دهنده اصلی....... 152

تهدید....... 154

انجام وظیفه رسول اکرم (ص)....... 156

پژوهش واژگانی (12)....... 156

ص: 8

سه مطلب اساسی....... 159

سفارش اول....... 160

سفارش دوم....... 163

دو پیام رسانی....... 165

دلایل خدا پرستی....... 168

پژوهش واژگانی (13)....... 170

احتجاج های ابراهیمی....... 175

آزر چه کسی بود؟....... 176

منظور از ملکوت آسمان ها و زمین چیست؟....... 181

احتجاج های ابراهیمی....... 186

وجه استدلال....... 187

احتجاج های بعد از بیزاری....... 191

پژوهش واژگانی (14)....... 193

برخی از هدایت یافتگان....... 197

پیامبران وابسته به ابراهیم (ع)....... 198

دسته بندی این پیامبران الهی....... 199

تهدید، توکیل و التفات....... 204

پژوهش واژگانی (15)....... 207

قرآن منشور جهانی....... 211

گلایه....... 212

برخی از ویژگی های قرآن کریم....... 214

پژوهش واژگانی (16)....... 217

صحنه های عبرت انگیز....... 221

نحوه جان کندن....... 222

نحوه محشور شدن و تنها ماندن....... 224

پژوهش واژگانی (17)....... 225

ص: 9

دوازده ویژگی حضرت حق....... 227

راز دانه، هسته و نزول باران....... 228

چرخه زندگی و مرگ....... 229

طلوع صبح، شب، خورشید و ماه و ستارگان....... 231

تکثیر انسان ها....... 232

نوآوری، دانش نامحدود، نگهبان و فراتر از فضای دید....... 235

پژوهش واژگانی (18)....... 239

دفع یک شبهه....... 245

اتمام حجت....... 248

دلایل تکرار آیات به بیان های مختلف....... 249

سنت عام الهی....... 253

پژوهش واژگانی (19)....... 256

دلایل بی ایمانی....... 259

نادیده گرفتن یک بهانه....... 260

دلایل بی ایمانی....... 262

انقلاب قلب ها....... 262

تلاش بی وقفه شیاطین....... 264

پژوهش واژگانی (20)....... 266

اکثریت از نظر قرآن کریم....... 269

پژوهش واژگانی (21)....... 273

معیار حلال و حرام....... 277

یک مثل....... 282

پژوهش واژگانی (22)....... 284

نقش سردمداران....... 287

هدایت ویژه....... 290

یک راهنمایی دل سوزانه....... 293

ص: 10

پژوهش واژگانی (23)....... 294

یک اعتراف....... 299

بستن راه عذر تراشی....... 303

سه ویژگی ظالمان....... 304

پژوهش واژگانی (24)....... 307

برخی از عادات جاهلیت....... 311

تبعیض....... 312

سوء استفاده شریکان....... 314

سوء استفاده متولیان....... 316

نظر قرآن کریم....... 318

پژوهش واژگانی (25)....... 321

امضای معتبر حلال و حرام....... 325

میوه ها و محصول مزارع....... 326

دام های سه گانه....... 328

دو تقسیم بندی....... 328

تقسیم بندی دیگر....... 329

پژوهش واژگانی (26)....... 331

حرام های الهی....... 335

حرام های کیفری....... 337

آخرین سخن....... 339

پژوهش واژگانی (27) 340

جبرگرایی....... 343

پژوهش واژگانی (28)....... 347

محرمات یازده گانه....... 351

اسلام اختیار کردن قبیله اوس و خزرج....... 359

پژوهش واژگانی (29)....... 363

ص: 11

پیروی از قرآن کریم....... 367

نکته های ادبی....... 369

تحلیل محتوایی....... 370

بیان یک مصداق....... 372

پژوهش واژگانی (30)....... 374

سه پیام....... 377

هر کس لایق آینده روشن نیست....... 378

دوری از تفرقه....... 380

لطف و تفضل....... 382

پژوهش واژگانی (31)....... 383

سه پیام رسانی....... 387

پیام رسانی اول و دوم....... 387

توحید نظری و توحید عملی....... 388

پیام رسانی سوم....... 391

پژوهش واژگانی (32)....... 395

کتاب شناسی مراجع....... 399

ص: 12

در لابه لای بحث های توحیدی، مسأله رؤیت الهی مطرح می گردد، مشیت حضرت حق در چهار جا یادآوری شده است(1) و از قرآن کریم چهار بار یاد گردیده: قرآن کتابی است که به پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله و سلم) وحی شده تا به وسیله آن انسان ها زمان خودش و بعد از خودش انذار گردند،(2)

کتابی است که کتاب های آسمانی پیش از خودش را تأیید می کند و اهل مکه و گرداگرد آن را انذار می نماید،(3)

کتابی است که مایه تذکر جهانیان می باشد(4)

و کتابی است مبارک که باید از آن پیروی نماییم تا به تقوای الهی برسیم و مورد ترحم قرار بگیریم.(5)

این فشرده و دورنما است اما وقتی وارد مطالب می شوی، انگار که در دریای بی کرانه دست وپا می زنی و با خودت فکر می کنی، آیا راه گریزی از امواج متلاطم وجود دارد؟

اگر از من بپرسی، بهترین کار این است که انسان این کتاب برحق آسمانی را قرائت نماید و لذت ببرد. به پیام هایش گوش دهد، واجباتش را عمل کند و از محرماتش دوری نماید اما اگر هوای ماجراجویی داشته باشی و بخواهی در این بیکرانه دریا شنا نمایی، غرق شدن حتمی است مگر این که لطف حق شامل حال تو بشود و به ساحل سلامت برسی.

ص: 14

من از کسانی هستم که سال های زیادی دست و پا می زنم. نه راضی می شوم که از ادامه کار دست بردارم و نه پیمانه عمر گنجایش دارد که خودم را به ساحل برسانم. تنها چشم امیدم به الطاف بی پایان او است که فرصتی بدهد، این بار را آن چنان که او خشنود باشد و ما رستگار، به منزل برسانم.

پس با امید به لطف او سوره کریمه "الأنعام" را تحت عنوان سی و دو موضوع محوری قرائت می نماییم.

آیات آغازین را تحت عنوان آشنایی با پدیدآورنده عالم کوچک و بزرگ می بینیم و چهار موضوع یادآوری می گردد. این ها عبارتند از آفرینش آسمان ها و زمین، آفرینش ظلمت و نور، نحوه آفریدن و مرگ انسان، معبود یگانه و علم نامحدود حضرت حق.

انسان با پیچیدگی ها و ظرافت های فوق تصور، عالم کوچک است که خداوند علی اعلی، خلق نموده و آسمان ها، زمین، ظلمت و نور، عالم بزرگ.

در آیات محوری دوم، اعراض، تکذیب و لجاجت مطرح می گردد؛ به این معنا که بعد از آشنایی با پدیدآورنده عالم بزرگ و کوچک و معبود یگانه آسمان ها و زمین، انتظار این بود که مردم زمان نزول، بر حقانیت پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله و سلم) و قرآن کریم اعتراف نمایند و راه حق و راستی در پیش بگیرند اما چنین نشد و اعراض، تکذیب، لجاجت و بهانه جویی را در دستور کارشان قرار دادند.

در همین آیات از رسول اکرم (صلی الله علیه و آله و سلم) دل جویی می شود و سیری در آفاق پیشنهاد می گردد که عاقبت کار دروغ گویان دیده شود.

ص: 15

در آیات محوری سوم، توحید، نبوت و معاد اثبات می شود و با چهار شاخه از توحید آشنا می شویم. این ها عبارتند از: توحید در مالکیت، توحید در خالقیت، توحید در رازقیت و توحید در تصرف و تأثیر گذاری. همین جا قرآن کریم را کتابی می بینیم که توسطه آن انسان های زمان پیامبر (صلی الله علیه و آله و سلم) و نسل های بعد از آن ها تا دامنه قیامت، انذار می شوند.

در آیات محوری چهارم، با پیامد انکار توحید، نبوت و معاد روبه رو می شویم که باید به متن مراجعه نموده آن ها را به دقت بخوانیم و الا ضرر کرده ایم.

در آیات محوری پنجم، شاهد دو التفات هستیم. در التفات اول، یک تناقض را حل می کنیم و در بحث ملاقات الهی، باید به سه سوال پاسخ بدهیم. سوال ها عبارتند از این که آیا احاطه علمی بر خداوند امکان دارد، آیا خداوند در دنیا دیده می شود و آیا خداوند در قیامت دیده می شود؟ در التفات دوم، ضمن دلداری به رسول اکرم (ص)، هدایت اختیاری برجسته می شود.

در آیات محوری ششم، با برهان فطرت بر توحید، روبه رو هستیم اما قبل از آن باید، مطالبی در رابطه با پاسخ به درخواست معجزه و حشر حیوانات بخوانیم.

در آیات محوری هفتم، با گونه ای از سنت استدراج روبه رو هستیم که بحث عمیقی است و در آن جا به فلسفه برخورداری خدا ناباوران و تظاهر کنندگان به دین از لذت های دنیا پی می بریم.

در آیات محوری هشتم، مطالبی را تحت عنوان انتظارهای فوق بشری می خوانیم و البته تا رسیدن به آن از موضوعاتی به نام مقایسه، کیفر خداوند و نوعی دل آسایی بگذریم.

ص: 16

در آیات محوری نهم، با عنوان انجام کارها و رساندن پیام ها، برخورد می کنیم که در انجام کارها: انذار، دور نکردن مؤمنین و پذیرش با آغوش باز مطرح است و در رساندن پیام ها: خطوط قرمز، بیّنه و حوزه اختیارات.

در آیات محوری دهم، عنوان یک چشمه معرفت را می بینیم که در رابطه با علم نامحدود الهی صحبت می کند. این آیه کریمه، در پنج مرحله به ما می فهماند که علم الهی نامحدود است. زیرا او از گنجینه های پیدا و ناپیدا آگاه است، تعداد موجودات خشکی و آب را می داند، از افتادن برگ درختی در هر جایی از زمین با خبر است، از جایگاه سقوط یک دانه در یک شب تاریک و ظلمانی اطلاع کامل دارد و چیز ثبت نشده ای بیرون از "کتاب مبین" او وجود ندارد.

در آیات محوری یازدهم شاهد علم الهی از حالات انسان، خواب و بیداری، ادامه حیات و سرنوشت نهایی او هستیم. در همین جا متوجه می شویم که خواب برادر مرگ است و همراه هرکس، محافظانی هستند که او را تا هنگام رسیدن به اجل حتمی، از انواع خطرات حفظ می کنند. اگر چنین نباشد، این انسان در برابر هزاران دشمن ناشناخته، یک لحظه مقاومت نمی تواند. وقتی یک قاشق چای خوری کرونا جهان را تسخیر می کند، جان میلیون ها انسان را می گیرد و صد ها میلیون انسان را مبتلا می نماید،(1) امراض و حادثه های طبیعی دیگری هستند که بسیار فراوان تر و خطرناک ترند اما با همه این احوال، آن هایی که قرار است زنده بمانند، زنده می مانند.

ص: 17

در آیات محوری دوازدهم، مطلبی است، تحت عنوان غرق شدن در لجنزار لجاجت که در آن جا می خوانیم: برخی آن چنان در لجنزار لجاجت فرو می روند که گذشته از فهمیدن دانش نامحدود الهی، در تابش فطرت شان قرار می گیرند و می دانند که نجات دهنده اصلی کیست، بازهم همان راهی را می روند که در آن قرار دارند. در همین جا با تهدیدی روبه رو می شویم و این که رسول اکرم (صلی الله علیه و آله و سلم) در انجام وظیفه کوچک ترین کوتاهی نکرده است.

در آیات محوری سیزدهم، با سه مطلب اساسی روبه رو هستیم. این ها عبارتند از: دو سفارش، دو پیام رسانی و دلایل خدا پرستی که در مجموع شش دلیل بر پرستش خداوند علی اعلی اقامه می شود: او کسی است که آسمان ها و زمین را به حق به وجود آورده است، او کسی است که جهان دیگر را آفریده تا سرنوشت نهایی انسان ها در آن جا رقم بخورد، سخن او حق است، مالکیت روز رستاخیز از آن او است، عالِم به غیب و شهادت است و حکیم و خبیر.

در آیات محوری چهاردهم، با احتجاج های ابراهیمی، روبه رو می شویم اما پیش از آن باید بدانیم، آزر چه کسی بود و منظور از ملکوت آسمان ها و زمین چه چیزی می تواند باشد؟ بعد از احتجاج های ابراهیمی، به وجه استدلال می رسیم و احتجاج های بعد از بیزاری را به خوانش می گیریم.

در آیات محوری پانزدهم، شاهد عنوان برخی از هدایت یافتگان هستیم. در آن جا هفده پیامبر الهی را وابسته به حضرت ابراهیم (علیه السلام) می بینیم، این پیامبران تحت عنوان های "وهبنا"، "محسنین"، "صالحین" و "فضّلنا" دسته بندی می شوند و مطالبی با عنوان های تهدید، توکل و التفات می خوانیم.

ص: 18

در آیات محوری شانزدهم، قرآن کریم را منشور جهانی می بینیم و بعد از یک گلایه، سه ویژگی آن را به قرائت می نشینیم. آن هاعبارتند از مبارک بودن، تصدیق کننده کتاب های آسمانی دیگر و وسیله انذار.

در آیات محوری هفدهم، تحت عنوان صحنه های عبرت انگیز، دو مطلب اساسی مطرح می شود. آن دو عبارتند از نحوه جان کندن انسان و نحوه محشور شدن و تنها ماندن.

در آیات محوری هجدهم، دوازده ویژگی حضرت حق را قرائت می نماییم. آن ها عبارتند از این که حضرت حق، دانه گیاهان و هسته درختان را می شکافد، زنده را از مرده و مرده را از زنده بیرون می آورد، صبح را از دل شب شکوفا می کند، در شب آرامش نهاده، به خورشید و ماه نقش گاهنامه ای داده، ستارگان را راهنما نموده، میلیاردها انسان را از یک تن تنها تکثیر کرده، باران می فرستد، نو آور است، دانش نامحدود دارد، نگهبان و مدبر است و فراتر از فضای دید می باشد.

در آیات محوری نوزدهم، ضمن دفع یک شبهه، اتمام حجتی است، دلایل تکرار آیات به بیان های مختلف را می خوانیم و شاهد یک سنت عام الهی هستیم.

در آیات محوری بیستم، ضمن نادیده گرفتن یک بهانه، با دلایل بی ایمانی مشرکین روبه رو می شویم. آن ها عبارتند از انقلاب قلب ها و تلاش بی وقفه شیاطین. اگر مشرکین فطرت شان را آلوده نمی کردند، با دگرگونی قلبی مواجه نمی شدند و اگر شیاطین می گذاشتند، یک لحظه آنان سر در گریبان تفکر فرو می بردند.

در آیات محوری بیست و یکم، اکثریت از نظر قرآن کریم مورد بحث و بررسی قرار می گیرد و نتیجه این می شود که در زمان ما، انسان ها به

ص: 19

این نتیجه رسیده اند که معیار در مشروعیت نظامی، اکثریت باشد. با این روش دو چیز را در نظر دارند: الف- جلوی استبداد فردی گرفته می شود. ب- تنها راه انتقال قدرت مسالمت آمیز، همین راه است اما در این روش نه خود آن ها ادعای سعادت بشر را دارند و نه تاریخ چیزی به ثبت رسانده است. در این دیدگاه، هیچ مانعی وجود ندارد که اگر اکثریت جامعه دزد بودند، حکومت مالدزدان باشد. چنان که امروزه با رای اکثریت فاسدترین آدم ها انتخاب می شوند.

قرآن کریم این روش را نمی پسندد و به طور کنایی، یک بار دیگر، اکمال دین و کتابش را اعلام می نماید. در ظاهر به رسول اکرم (صلی الله علیه و آله و سلم) و در واقع به پیروان هشدار داده می شود که با وجود دین و کتاب کامل، رفتن از چنین راهی گمراهی است. زیرا اکثریت با ظن و گمان و با حدس و تخمین کارشان را جلو می برند و این دین و کتاب، به طور یقین انسان را به سعادت می رساند، در صورتی که حاکمان منتخب الهی سر کار آیند و از اسلام استفاده ابزاری نشود.

در آیات محوری بیست دوم، با معیار حلال و حرام آشنا می شویم و آن این که مسلمانان از گوشت حیوانی که با اسم خداوند سربریده شده، بخورند و از گوشت حیوانی که با اسم خداوند سربریده نشده، نخورند.

در این جا مثلی آورده می شود که در رابطه با این مثل باید به پنج نکته توجه داشته باشیم: دقت در مثل، منظور قرآن کریم، استعاره نور، استعاره تاریکی ها، جمع بندی و امکان رضایت از تاریکی ها.

در آیات محوری بیست و سوم، نقش سردمداران را می بینیم، با هدایت ویژه آشنا می شویم و یک راهنمایی دل سوزانه می شویم.

ص: 20

در نقش سردمداران، می خوانیم که هر وقت ملتی راه صحیح را انتخاب نمایند، سران جنایت پیشه مانع راه آنان می شوند و دست به توطئه و نیرنگ می زنند.

در هدایت ویژه، می خوانیم که هرکس مشمول هدایت خاصه شود، شرح صدر پیدا می کند و هرکس از این موهبت محروم گردد، توسعه ظرفیت وجودی از او گرفته می شود.

در راهنمایی دل سوزانه، به همه انسان ها یادآوری می شود که به دنبال "شرح صدر" باشند و اسلام را به عنوان صراط مستقیم الهی بپذیرند؛ آن هایی که به این پند و اندرز الهی گوش جان بسپارند، دارای دو ویژگی می شوند: 1- در "دار السلام" منزل می گزینند. 2- خداوند، سرپرستی آنان را به عهده می گیرد.در آیات محوری بیست و چهارم، با یک اعتراف روبه رو هستیم، راه عذر تراشی را بسته می بینیم و با سه ویژگی ظالمان آشنا می شویم. ویژگی ها عبارتند از این که: ظالمان نیازمندند، سنگ دل اند و قدرت استقلالی ندارند.

در آیات محوری بیست و پنجم، با برخی از عادات جاهلیت آشنا می شویم. اعراب جاهلی شش ویژگی برجسته داشتند: سهمیه بندی های بی پایه و دروغ، کشتن و قربانی کردن فرزندان برای بت ها، ممنوعیت خوردن گوشت برخی از چهارپایان، ممنوعیت سواری برخی از چهارپایان، اسم نبردن نام خداوند در ذبح برخی از چهارپایان و حرمت برخی از حلال الهی بر همسران.

همه آیات مورد بحث را می توان تحت سه عنوان تبعیض، سوء استفاده ها و نظر قرآن کریم، بررسی نمود.

ص: 21

در آیات محوری بیست و ششم، امضای معتبر حلال و حرام را می بینیم که در حوزه وسیع تر از دیدگاه مشرکین مورد بررسی قرار می گیرد و در نهایت به این نتیجه می رسیم که حرمت و حلیت، باید از جانب حضرت حق امضا شود و کسی حق ندارد که حلال خداوند را حرام نماید و حرام خداوند را حلال. حوزه وسیع، به این معنا است که در این حوزه میوه ها و محصول مزارع، دام های سه گانه با دو تقسیم بندی دیگر مورد بررسی قرار می گیرند و حلال و حرام بودن آن ها فقط از جانب حضرت حق اعلام می شود.

در آیات محوری بیست و هفتم، با حرام هایی روبه رو می شویم که در آن زمان بیش از چهارتا نبوده. آن ها عبارتند از: مردار، خون ریخته، گوشت خوک و حیوانی که با نام خداوند سر بریده نشود.

البته گاهی حضرت حق به خاطر کیفر و عقوبت، چیزهایی را حرام کرده است که حرمت ذاتی ندارند. مثلا برای بنی اسرائیل همه پرندگان و چربی های گاو و گوسفند را حرام نمود. تنها سه نوع چربی را استثنا کرد: چربی هایی که به پشت این حیوانات چسبیده باشند، چربی هایی که به روده ها چسبیده باشند و چربی هایی که با استخوان مخلوط باشند.در آیات محوری بیست و هشتم، مطلبی با عنوان جبرگرایی، رد می شود. با این توضیح که صحبت اصلی در رابطه با عادات جاهلی بود. تحریم برخی از مزارع و حیوانات دامنه بحث را گسترده کرد. قرآن کریم آن عادات را من درآوردی به حساب آورد اما این احتمال وجود داشت که مشرکین دست به توجیهی بزنند و ادعا کنند، خداوند چنین خواسته است. اگر او طور دیگر اراده نموده بود، نه آن ها مشرک می شدند و نه پدران شان و چیزی را هم حرام نمی کردند. پس مشکل اساسی جای

ص: 22

دیگری است و آن این که آن ها کنترلی بر افعال شان نداشته. خداوند اراده نموده که برخی مشرک شوند و برخی موحد.

قرآن کریم، وارد بحث مفصل کلامی نمی شود اما به سه نکته اشاره می کند: آیا آن ها بر این مدعا دلیل دارند؟ در صورت نبود دلیل، می توانند شاهد بیاورند؟ اصل دیدگاه را زیر عنوان "حجت بالغه" رد می کند.

در آیات محوری بیست و نهم، محرمات یازده گانه بر شمرده می شود و من معتقدم، اگر مسلمانان به همین سه آیه عمل می کردند، وضع کنونی را نداشتند. زیرا گوش دادن به دو آیه اول مورد بحث، بر سال ها جنگ بین دو قبیله "اوس" و "خزرج" خاتمه داد. تعداد این حرام ها به یازده مورد می رسد. آن ها عبارتند از: شرک ورزی، ترک احسان به پدر و مادر، کشتن فرزندان، ترک و دروری از فواحش، قتل نفس محترمه، تصرف مال یتیم، کم فروشی، ترک گفتار عادلانه، ترک وفای به عهد، ترک پیروی از راه راست پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله و سلم) و ترک و دوری از راه های پراکنده.

در آیات محوری سی ام، به ما دستور داده می شود که از قرآن کریم پیروی نماییم. منتها چون آیات کریمه از لحاظ زبانی نیز دارای نکته هایی هستند. پس، این آیات کریمه، از دو لحاظ بررسی می شوند: از لحاظ ادبی و از لحاظ محتوایی.

از لحاظ زبانی باید نقش "تَمَاماً" را بدانیم، از ساختار "أَن تَقُولُواْ" سردر بیاوریم و بدانیم که "إن" در "إِن كُنَّا"، شرطیه نیست.

از لحاظ محتوایی، ضمن دریافت مطالب دیگر، رشته ارتباط آن را با آیات پیشین پیدا کنیم و یکی از مصادیق آن را قرائت نمایم.

ص: 23

در آیات محوری سی و یکم، شاهد سه پیام هستیم؛ این که هرکس لایق آینده روشن نیست، از تفرقه دوری نماییم و خداوند علی اعلی، دارای لطف و تفضل است.

در آیات محوری سی و دوم، شاهد سه پیام رسانی هستیم. در آن جا می خوانیم که توحید، نبوت و معاد، موضوعات برجسته این سوره کریمه است. در آخرین آیات این سوره، همین مطالب یادآوری می گردد. با این تفاوت که در پیام رسانی اول و دوم، مطالبی در رابطه با توحید نظری، توحید عملی، نبوت و معاد می خوانیم و در پیام رسانی سوم، گذشته از این که معاد پیگیری می گردد، از مبدأ نیز سخنی به میان می آید و به دو مطلب اساسی دیگر نیز اشاره می شود. آن دو عبارتند از: 1- هرکسی باربر خویش است. 2- دلیل تفاوت های انسانی.

بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمنِ اَلْرَحیمْ

الْحَمْدُ لِلّهِ الَّذِي خَلَقَ السَّمَاوَاتِ وَالأَرْضَ وَجَعَلَ الظُّلُمَاتِ وَالنُّورَ ثُمَّ الَّذِينَ كَفَرُواْ بِرَبِّهِم يَعْدِلُونَ (1) هُوَ الَّذِي خَلَقَكُم مِّن طِينٍ ثُمَّ قَضَى أَجَلاً وَأَجَلٌ مُّسمًّى عِندَهُ ثُمَّ أَنتُمْ تَمْتَرُونَ (2) وَهُوَ اللّهُ فِي السَّمَاوَاتِ وَفِي الأَرْضِ يَعْلَمُ سِرَّكُمْ وَجَهرَكُمْ وَيَعْلَمُ مَا تَكْسِبُونَ (3)

من مستندی را می دیدم که کیهان شناسی در چنین وضعیت قرار داشت و حیفم می آید که شما را در آن احساس شریک نکنم. او با نشان دادن تصویر کهکشان راه شیری، می گفت: "این کهکشان راهشیریه. همان طور که در نور مادون قرمز می بینید، تمام این نقاط ستاره هستند. چندتا ستاره؟ چه تعداد دنیای دیگه؟ چند روش مختلف برای زندگی و حیات؟ ما در کجای این تصویریم؟ آیا بازوی بیرونی را می بینید؟ آن جا! جاییه که آن جا زندگی می کنیم. در فاصله ای در حدود سی هزار سال نوری از مرکز کهکشان راه شیری.

خط بعدی، آدرس کیهانی ما است... این کهکشان بزرگ مار پیچی، آندرومیدا است... از این جا حتی نمی توانیم کهکشان مان را پیدا کنیم. کهکشان ما فقط یکی از هزاران کهکشان در ابر خوشه سنبله است. در این مقیاس، همه اجرامی که می بینیم، از جمله کوچک ترین نقاط، کهکشان هستند. هر کهکشانی میلیاردها ستاره را در دل خودش جای داده و بی شمار دنیای دیگه. با همه این احوال، کل ابر خوشه سنبله هم فقط بخش کوچکی از عالم ما را تشکیل می دهد..."

با نشان دادن تصویر دیگر، می گفت: "این عالم ما است! در بزرگ ترین مقیاسی که می شناسیم! شبکه ای از صد میلیارد کهکشان!(1) این آخرین خط در نشان کیهانی ما است؛ فعلا!"

همین شخص، ادامه داده می گفت: "جهان قابل مشاهده: معنی این جمله چیه؟ حتی برای مایی که سوار بر سفینه خیال مان هستیم، حدی

ص: 26

برای دوردست ها در فضا-زمان وجود دارد. این حد، افق عالمه. در فراسوی این افق، بخش هایی از جهان وجود داره که آن قدر از ما دورند که در تاریخ سیزده و هشت دهم میلیارد ساله جهان، زمان کافی برای رسیدن نور آن ها وجود نداشته!

بسیاری از ما مرددیم که همه جهان ها، ستاره ها، کهکشان ها و همه آن چیزهایی که قادر به دیدن شان هستیم، فقط حباب کوچکی از اقیانوس بی انتهایی از عالم های دیگر باشد؛ یک چند کیهانی. جهانی بر جهان دیگر. دنیاهای بی پایان!... ما شاید موجود کوچکی باشیم کهروی یک ذره غبار زندگی می کنیم که در عظمت بی پایان غوطه وره!.."(1)

این اعتراف ها مال کسی است که با عینک مادی به جهان می نگرد اما به جایی می رسد که جهان قابل مشاهده گاهی به "حباب کوچکی" تشبیه می شود که در اقیانوس بی انتهایی از عالم دیگر وجود دارد و گاهی به "ذره غباری" تشبیه می شود که در عظمت بی پایانی غوطه ور است.

زمین نیز یکی از شگفتی ها است. ما در جلد دوم تفسیر روشنایی مقداری در رابطه با این اعجوبه خلقت صحبت کرده ایم.(2) این سیاره، یکی از سیارات منظومه شمسی است که به دور خورشید، می چرخد اما تا کنون در هیچ یکی از سیارات فتح شده حتی یک باکتری زنده پیدا نشده. این زمین است که ویژگی های منحصر به فرد خودش را دارد و در آن انواع حیات را شاهدیم.

ص: 27

وقتی در باره انسان فکر می کنی، با شگفتی های زیادی رو به رو می شوی. کافی است که در دنیای پیشرفته امروز، تنها، مغز، قلب، ریه، کبد و کلیه های انسان را در گوگل جستجو نمایی و کار هریک را بررسی نمایی. آن وقت می فهمی که این موجود کوچک، جهان دیگری است. مولا علی (علیه السلام) می فرماید: "آیا تو فکر می کنی جرم کوچکی هستی؟ تو جهان بزرگی را در بر داری."(1)

مرگ و زندگی نیز، گاهی انسان را تحت تأثیر قرار می دهد. خود مرگ و زندگی، یک طرف و این که پیرمردی 95 ساله ای، هنوز چشم امید بر ادامه حیات بسته و جوان 25 ساله ای پا از دایره زندگی بیرون می گذارد. کسانی بودند و هستند که نتوانستند افسوس خودشان را پنهان کنند اما جز افسوس کاری از دست شان بر نیامد:

چرا عمر طاووس و دراج کوته؟

چرا مار و کرکس زيد در درازي؟

صد و اند ساله يکي مرد غرچه چرا شصت و سه زيست آن مرد تازي!؟(2)

سوال این است که دست توانای چه کسی این تابلوی زیبا را کشیده است؟

پاسخ را در همین سوره، یعنی سوره "الأنعام"، می یابیم.

بزرگان ما، به خاطر این که زود تر پی به مقصود ببریم، جهان را به جهان بزرگ و کوچک تقسیم کرده اند. آن ها به آسمان ها و زمین و

ص: 28

چیزهایی که مربوط به این دو می شوند، عالم کبیر می گویند و به انسان عالم صغیر. شاید اولین کسی که این اصطلاح را وارد زبان نمود، مولا امام امام صادق (علیه السلام) است. راغب اصفهانی ضمن بررسی معانی "عالم"، چنین می نویسد:

"قَالَ جَعْفَرُ بْنُ مُحَمَّدٍ [علیهما السلام]: الْعَالَمُ عَالَمَانِ الْكَبِيرُ وَ هُوَ الْفَلَكُ بِمَا فِيهِ، وَ الصَّغِيرُ وَ هُوَ الْإِنْسَانُ لِأَنَّهُ مَخْلُوقٌ عَلَى هَيْئَةِ الْعَالَمِ، وَ قَدْ أَوْجَدَ اللَّهُ تَعَالَى فِيهِ كُلَّ مَا هُوَ مَوْجُودٌ فِي الْعَالَمِ الْكَبِيرِ."(1)

همسایه، بیش از چهار سال نوری است. فاصله ما با نزدیک ترین کهکشان(1)، 25 هزار سال نوری است. فاصله ما تا کهکشان "آندرومیدا"، دو و نیم میلیون سال نوری است. وانگهی، کهکشان ها بزرگ ترین واحد اجرام آسمانی نیستند. بلکه این ها در گروه های محلی گرد آمده، خوشه کهکشانی را تشکیل می دهند. ابر خوشه "لایناکیا"(2) صد و پنجاه هزار کهکشان را در خود جای داده است. اندازه این ابر خوشه غول آسا، پانصد میلیون سال نوری است.

با تجهیزات فعلی، تاکنون اندازه نود و شش میلیارد سال نوری از فضا را کشف کرده اند و بازهم هرچه قدر بر تجهیزات مدرن افزوده شود، احتمالا کهکشان دیگری کشف خواهد شد اما وقتی به قرآن مراجعه می کنیم، انگار با چیز مهمی روبه رو نمی شویم. زیرا این کهکشان ها و فضای بی نهایت وسیع، مربوط به آسمان دنیا می شود:

إِنَّا زَيَّنَّا السَّماءَ الدُّنْيا بِزينَةٍ الْكَواكِبِ.(3)

خالق این ابرخوشه های کهکشانی، آن چنان توانا و قدرتمند است که شش آسمان دیگر نیز، پدید آورده است و گویا آسمان های دیگر، آن قدر از ما دورند که بعد از سیزده میلیارد و هشت صد میلیون سال، هنوز نور آن ها به ما نرسیده است و شگفت انگیزتر این کهعرض بهشت این پدید آورنده بی همتا، به اندازه تمام آسمان ها وزمین می باشد:

وَ سارِعُوا إِلى مَغْفِرَةٍ مِنْ رَبِّكُمْ وَ جَنَّةٍ عَرْضُهَا السَّماواتُ وَ الْأَرْضُ أُعِدَّتْ لِلْمُتَّقينَ!(4)

ص: 30

در رابطه با زمین، باید بدانیم که این سیاره یکی از هشت سیاره منظومه شمسی است که به دور خورشید می چرخند. این ها عبارتند از: عطارد، زهره، مریخ، مشتری، زحل، اورانوس، و نپتون. البته چند سیارک دیگری نیز وجود دارند که در حد و اندازه این ها نیستند. از بین این سیارات، تنها زمین سرشار از حیات است، آب کافی در آن وجود دارد. دارای اکسیژن و جاذبه متعادل است. از همه مهم تر، زمین دارای جوّ شگفت انگیز و هسته فعال می باشد.

جوّ زمین، سپری است، در برابر اجرام آسمانی و باعث می شود که این سیاره محبوب، از لحاظ گرما و سرما متعادل بماند.

هسته فعّال، میدان مغناطیسی پدید می آورد و میدان مغناطیسی، سرنشینان زمین را از تهاجم بادهای خورشیدی، در امان نگه می دارد.

در این که سیاره زمین، قابل سکونت شده، توجیهاتی می کنند. اما اصل مطلب را قرآن کریم می گوید و آن این که خداوند علی اعلی، اراده نموده که زمین سرشار از حیات باشد و در سیارات دیگری منظومه شمسی، یک باکتری زنده هم پیدا نتوانند.

تاریک"، دانشمندان را درگیر نموده. "ماده تاریک"، ظلمت محضی است که وجود دارد.(1)

الکتاب" ثبت شده است و "اجل" غیر مسمی در لوح محو اثبات.(1)

بین مفسرین آیه 39 سوره رعد، به آیه محو و اثبات مشهور است.(2)

هُوَ الَّذِي خَلَقَكُم مِّن طِينٍ ثُمَّ قَضَى أَجَلاً وَأَجَلٌ مُّسمًّى عِندَهُ ثُمَّ أَنتُمْ تَمْتَرُونَ (2)

طِينٍ: الطِّينُ: التّراب و الماء المختلط، و قد يسمّى بذلك و إن زال عنه قوّة الماء (مفردات ألفاظ القرآن)

قَضَى: كتب و قدر. و القضاء يكون بمعنى الحكم و بمعنى الأمر و بمعنى الخلق و بمعنى الإتمام و الإكمال (مجمع البیان)./ قَضَى أَجَلاً: کتب و قدر أجل الموت (التفسیر المعین)

أَجَلاً: و الأجل الوقت المضروب لانقضاء الأمد فأجل الإنسان وقت انقضاء عمره (مجمع البيان)أَجَلٌ مُّسمًّى: اجل دو گونه است: يكى اجل مبهم، و يكى اجل مسمى، يعنى معين در نزد خداى تعالى، و اين همان اجل محتومى است كه تغيير نمى پذيرد. و به همين جهت آن را مقيد كرده به عنده... و معلوم است چيزى كه نزد خدا است دستخوش تغيير نمى شود.... اجل مسمى همان اجل محتومى است كه در أُمُّ الْكِتابِ ثبت شده، و اجل غير مسمى آن اجلى است كه در لوح محو و اثبات نوشته شده است (ترجمه تفسير الميزان)./ تفاسیر دیگر، معانی مختلفی برای این دو اجل نموده اما برداشت علامه بسیار دسته اول است و ملموس (فاطمی)

تَمْتَرُونَ: تشکّون (التفسیر المعین)./ الإمتراء: الشک (مجمع البیان)

وَهُوَ اللّهُ فِي السَّمَاوَاتِ وَفِي الأَرْضِ يَعْلَمُ سِرَّكُمْ وَجَهرَكُمْ وَيَعْلَمُ مَا تَكْسِبُونَ (3)

يَعْلَمُ مَا تَكْسِبُونَ: يعلم جميع ما تعملونه من الخير و الشر (مجمع البیان)

ص: 35

ص: 36

وَمَا تَأْتِيهِم مِّنْ آيَةٍ مِّنْ آيَاتِ رَبِّهِمْ إِلاَّ كَانُواْ عَنْهَا مُعْرِضِينَ (4) فَقَدْ كَذَّبُواْ بِالْحَقِّ لَمَّا جَاءهُمْ فَسَوْفَ يَأْتِيهِمْ أَنبَاء مَا كَانُواْ بِهِ يَسْتَهْزِئُونَ (5) أَلَمْ يَرَوْاْ كَمْ أَهْلَكْنَا مِن قَبْلِهِم مِّن قَرْنٍ مَّكَّنَّاهُمْ فِي الأَرْضِ مَا لَمْ نُمَكِّن لَّكُمْ وَأَرْسَلْنَا السَّمَاء عَلَيْهِم مِّدْرَاراً وَجَعَلْنَا الأَنْهَارَ تَجْرِي مِن تَحْتِهِمْ فَأَهْلَكْنَاهُم بِذُنُوبِهِمْ وَأَنْشَأْنَا مِن بَعْدِهِمْ قَرْناً آخَرِينَ (6)

وَلَوْ نَزَّلْنَا عَلَيْكَ كِتَاباً فِي قِرْطَاسٍ فَلَمَسُوهُ بِأَيْدِيهِمْ لَقَالَ الَّذِينَ كَفَرُواْ إِنْ هَ-ذَا إِلاَّ سِحْرٌ مُّبِينٌ (7) وَقَالُواْ لَوْلا أُنزِلَ عَلَيْهِ مَلَكٌ وَلَوْ أَنزَلْنَا مَلَكاً لَّقُضِيَ الأمْرُ ثُمَّ لاَ يُنظَرُونَ (8) وَلَوْ جَعَلْنَاهُ مَلَكاً لَّجَعَلْنَاهُ رَجُلاً وَلَلَبَسْنَا عَلَيْهِم مَّا يَلْبِسُونَ (9)

وَلَقَدِ اسْتُهْزِئَ بِرُسُلٍ مِّن قَبْلِكَ فَحَاقَ بِالَّذِينَ سَخِرُواْ مِنْهُم مَّا كَانُواْ بِهِ يَسْتَهْزِئُونَ (10) قُلْ سِيرُواْ فِي الأَرْضِ ثُمَّ انظُرُواْ كَيْفَ كَانَ عَاقِبَةُ الْمُكَذِّبِينَ (11):

هفت آیه پیش رو دربردارنده همین مطالب هستند و اگر دقت نماییم، سه موضوع در این آیات برجستگی بیشتری دارند. این ها عبارتند از:

✓ اعراض، تکذیب و پیامد تکذیب

✓ لج بازی و بهانه جویی

✓ دل جویی و سیری در آفاق

خبر این پیامد را در آیات دیگر به صورت مستقیم می بینیم و در آیه بعدی به صورت غیر مستقیم.

در آیات دیگر می خوانیم که تکذیب سبب زیادی مرض قلبی می شود،(1) تکذیب سبب تعدّی و گناه می شود(2) و تکذیب نشانه کفر و الحاد است.(3)در آیه بعدی گزارشی از سرنوشت برخی از طاغیان است که روزگاری در زمین دارای قدرت و مکنت بودند و از نعمت های بی شمار الهی برخوردار. آسمان پربارانی داشتند، زمین حاصل خیز و رودهای جاری اما گناهان باعث گردید که ریشه کن شوند و نسل های دیگر، جای آنان را بگیرند. پس آیه مورد بحث، به طور مستقیم نمی گوید که سرنوشت تکذیب کنندگان به آن جاها خاتمه پیدا کرد. بلکه سرگذشت برخی از اقوام گذشته را بیان می نماید اما ما به این نتیجه می رسیم که یکی از عوامل نابودی، تکذیب آیات الهی بوده است.

این پیام غیر مستقیم آیه کریمه بود. اگر در خود آیه غور نماییم، در دو مورد احتیاج به توضیح بیشتری داریم:

1- معانی واژهای چون "قرن"، "مکنّا"، "مدرار" و "انهار".

2- نام مجرمین و نوع هلاکت برخی از طاغیان.

ص: 39

"قرن"، معانی متعدی دارد. یکی از معانی آن اقوامی هستند که در یک زمان زندگی می کنند و یا به اهل هر عصری "قرن" گفته می شود. در این جا همین معانی مراد است.

"مکنّا"، ریشه در تمكين دارد و آن عبارت است از قدرت، توانایی و داشتن امکانات.

"مدرار"، به معنای باران فراوان و یا ابر باران زا است. این واژه ریشه در "درّ" دارد و "درّ"، در اصل به معناى ريزش شير از پستان حیوانات شیرده می باشد که بعدا معنای استعاری پیدا کرد. در فارسی آن را به معنای خیر کثیر برگردانده اند.

"انهار"، جمع نهر است و در فارسی به آن رود گفته می شود.

پس قرآن کریم از اقوامی سخن می گوید که دارای قدرت و نعمت های فراوان بوده اند. آسمان باران ریزی داشته و رودهایجاری فراوانی اما آنان این نعمت ها را پاس نداشتند و در پی آلودگی و گناه رفتند. تا این که به عذاب الهی دچار گردیدند.

در رابطه با نام مجرمین و نوع نابودی آنان، سوره فجر نام برخی از آنان را ثبت نموده است.(1) در سوره هود از قول شعیب (علیه السلام) می خوانیم که قومش را به توحید و پرهیز از کم فروشی نصیحت می کند و سرنوشت قوم نوح، هود، صالح و لوط را یاد آوری می کند. به احتمال زیاد در آن

ص: 40

زمان هنوز ویرانه های شهر قوم لوط را آنان می دیدند.(1) در سوره عنکبوت می خوانیم که برخی از این سرکشان با سنگ ریزه ها، برخی با فریاد مرگبار، برخی با فرورفتن در زمین و افتادن در کام امواج دریا از صحنه روزگار حذف گردیدند.(2)

اگر به طور خلاصه بگوییم: قوم نوح در کام امواج دریا گرفتار آمدند،(3) قوم هود، گرفتار باد های سرکش گردیدند،(4) قوم صالح را زلزله به نابودی کشاند، قوم لوط، با باران سنگ های نشانه دار و زیررو شدند شهرها روبه رو شدند(5) و فرعونیان را رود نیل در بر گرفت:(6)وَمَا تَأْتِيهِم مِّنْ آيَةٍ مِّنْ آيَاتِ رَبِّهِمْ إِلاَّ كَانُواْ عَنْهَا مُعْرِضِينَ (4) فَقَدْ كَذَّبُواْ بِالْحَقِّ لَمَّا جَاءهُمْ فَسَوْفَ يَأْتِيهِمْ أَنبَاء مَا كَانُواْ بِهِ يَسْتَهْزِئُونَ (5) أَلَمْ يَرَوْاْ كَمْ أَهْلَكْنَا مِن قَبْلِهِم مِّن قَرْنٍ مَّكَّنَّاهُمْ فِي الأَرْضِ مَا لَمْ نُمَكِّن لَّكُمْ وَأَرْسَلْنَا السَّمَاء عَلَيْهِم مِّدْرَاراً وَجَعَلْنَا الأَنْهَارَ تَجْرِي مِن تَحْتِهِمْ فَأَهْلَكْنَاهُم بِذُنُوبِهِمْ وَأَنْشَأْنَا مِن بَعْدِهِمْ قَرْناً آخَرِينَ (6):

و هیچ نشانه ای از نشانه های پروردگارشان به آن ها نمی رسید، مگر این که از آن روی گردان بودند (4) وقتی حق به آنان رسید، تکذیب

ص: 41

کردند. پس، به زودی به آنان خبر آنچه را که مسخره می کردند، می رسد (5) آیا ندیدند که چه بسیار کسانی را پیش از آن ها نابود کردیم؛ آن ها را قدرتی دادیم که به شما ندادیم، باران های پیاپی بر آنان فرستادیم و رودهایی از کنار خانه های شان جاری نمودیم. پس آنان را به خاطر گناه شان، نابود کردیم و بعد از آنان نسل های دیگری به وجود آوردیم (6)

ظاهر می شد، امکان نداشت. زیرا جهان فرشتگان با جهان انسان کاملا متفاوت است. جهان فرشتگان، جهان غیب است و جهان ما، جهان شهادت. پیامبر اکرم (ص)، تنها دو بار، جبرئیل امین (علیه السلام) را به شکل اصلی اش دیده. چه رسد به دیگران. تنها از یک راه امکان دارد که جهان انسان به جهان فرشته نزدیک شود که در این صورت به قول قرآن، کار تمام است و برای آنان مهلتی داده نمی شود. زیرا اگر آن ها فرشته ها را ببینند، باید از عالم ماده بیرون آیند و این همان مرگ و رفتن به جهان دیگر است.(1)

اگر در خود پیامبر تصرف شود و به صورت انسان بیاید، در این صورت همان کلاه گذاشتن ما انسان ها می شود که بر سر همدیگر می گذاریم. زیرا این پیامبر، در اصل فرشته است اما خداوند علی اعلی او را به صورت انسان نازل کرده است. در واقع -نعوذ بالله- خداوند امر را بر ما مشبه می کند. چنان که ما انسان ها گاهی به پنهان کاری هایی متوسل می شویم:

وَلَوْ نَزَّلْنَا عَلَيْكَ كِتَاباً فِي قِرْطَاسٍ فَلَمَسُوهُ بِأَيْدِيهِمْ لَقَالَ الَّذِينَ كَفَرُواْ إِنْ هَ-ذَا إِلاَّ سِحْرٌ مُّبِينٌ (7) وَقَالُواْ لَوْلا أُنزِلَ عَلَيْهِ مَلَكٌ وَلَوْ أَنزَلْنَا مَلَكاً لَّقُضِيَ الأمْرُ ثُمَّ لاَ يُنظَرُونَ (8) وَلَوْ جَعَلْنَاهُ مَلَكاً لَّجَعَلْنَاهُ رَجُلاً وَلَلَبَسْنَا عَلَيْهِم مَّا يَلْبِسُونَ (9):

اگر ما بر تو کتابی در صحیفه ای می فرستادیم و آن را با دستان شان لمس می کردند، آن هایی که کافر شدند، می گفتند: "این سحر آشکار است." (7) و گفتند: "چرا بر او فرشته ای نازل نشد؟" و اگر فرشته ای نازل می کردیم، کار به آخر رسیده بود. پس مهلتی پیدا نمی کردند (8) و اگر ما

ص: 43

او را فرشته قرار می دادیم، بازهم او را به صورت مردی می فرستادیم و امر را بر آنان مشتبه می نمودیم، چنان که آنان چیزی را مشتبه می کنند (9)

خودشان را بر مردم حاکم نمایند، با سرنوشت خودشان بازی می کنند. زیرا غیر ممکن است که غیر معصوم ظلم نکند و خداوند علی اعلی، انتقام مظلومین را از ظالمین خواهد گرفت. منتها برخی از ظالمان کارشان به جایی می رسد که در همین دنیا نیز کیفر بعضی از گناهان شان را می بینند و برخی، در روز دیگر موکول می گردند که باید حساب پس بدهند.

سیری در آفاق و گردش در زمین مخصوص انسان های زمان نزول آیات نیست و محدود به یک زمان نمی گردد. هرکسی می تواندبا انتخاب یک برهه از تاریخ، به سرگذشت برخی از دروغ گویان برسد و پند عبرت بگیرد.(1)

من یک تجربه چهل و سه ساله از تاریخ زندگی ام را برای شما نقل می کنم و شما هم می پذیرید که قرآن با چه زیبایی ما را دعوت می کند. در این دوره چهل و سه ساله لازم نیست جای دوری برویم. ایران، عراق و افغانستان را در نظر می گیریم. در ایران کسی به نام محمد رضا بود که خودش را شاهنشاه می نامید، در عراق کسی به نام صدام حسین وجود داشت و در افغانستان کسی به نام داوود خان.

کار اولی به جایی رسیده بود که تاریخ اسلامی را به تاریخ شاهنشاهی تغییر داد.

دومی بسیاری از مجاورین مولا علی (علیه السلام) را از عراق با وضع اسفباری خارج نمود. پس از مدتی جنگ هشت ساله به راه انداخت و از مواد شیمیایی علیه کردها و شیعیان استفاده کرد.

ص: 45

سومی با کودتای نابخردانه، پای کمونیست ها و ارتش سرخ شوروی را در افغانستان باز نمود.

نتیجه این شد که شاه از کشور با خفت و خواری فرار کند و به طور گم نام در مصر، سر بر دامن خاک بگذارد.

صدام به دست کسانی که آن ها را با مواد شمیایی قتل عام می کرد، به دار آویخته شد.

داوود خان، به همراه هجده تن از اعضای خانواده اش به دست کودتاچیان، کشته شد و گور دسته جمعی آنان در سال 1387 در حاشیه شرقی شهر کابل پیدا شد. کودتاچیان نیز خیری ندیدند: امین، ترکی را از صحنه برداشت، کارمل، امین را، نجیب، کارمل را و آخرین حاکم کمونیست که نجیب باشد، به دست طالبان حلق آویز گردید!

این اتفاق ها در دوره چهل و سه ساله ای بود که نگارنده شاهد آن ها بوده است. اگر زمان طولانی تری را در نظر بگیریم، تمام جباران و تکذیب کنندگان با سرنوشت مشابه روبه رو شده اند.دلیل این که اینان در دنیا هم گرفتار کیفر شدند، این بود که اینان گذشته از تکذیب درونی، دروغ می گفتند و الا جبارانی بودند و هستند که مدت طولانی تری حکومت کرده اند.

آری قرآن کریم، روی نکته ای انگشت گذاشته که اگر اندکی انسان در رابطه با آن بیندیشد، دیر یا زود راه خودش را پیدا می کند:

وَلَقَدِ اسْتُهْزِئَ بِرُسُلٍ مِّن قَبْلِكَ فَحَاقَ بِالَّذِينَ سَخِرُواْ مِنْهُم مَّا كَانُواْ بِهِ يَسْتَهْزِئُونَ (10) قُلْ سِيرُواْ فِي الأَرْضِ ثُمَّ انظُرُواْ كَيْفَ كَانَ عَاقِبَةُ الْمُكَذِّبِينَ (11):

بی تردید، پیامبرانی پیش از تو مسخره شدند. پس بر مسخره کنندگان آن ها، عذاب آنچه را که مسخره می کردند، فرود آمد (10) بگو:

ص: 46

"در زمین گردش کنید. سپس، بنگرید که عاقبت دروغ گویان چگونه است؟" (11)

أغنياء... و قال ابن عباس يريد أعطيناهم ما لم نعطكم و المعنى وسعنا عليهم في كثرة العبيد و الأموال و الولاية و البسطة و طول العمر و نفاذ الأمر (مجمع البيان)

مِّدْرَاراً: متتابعا کثیر الصبّ (التفسیر المعین)./ و أصله من الدَّرِّ و الدِّرَّةِ، أي: اللّبن، و يستعار ذلك للمطر استعارة (مفردات ألفاظ القرآن)./ "مدرار" صيغه مبالغه از "درّ" كه به معناى ريزش است و اصل آن به معناى ريزش شير از پستان است ولى بعدها به ريزش هر نوع مايعى گفته شد (تفسیر کوثر)

أَنْشَأْنَا: خلقنا (مجمع البیان)

وَلَوْ نَزَّلْنَا عَلَيْكَ كِتَاباً فِي قِرْطَاسٍ فَلَمَسُوهُ بِأَيْدِيهِمْ لَقَالَ الَّذِينَ كَفَرُواْ إِنْ هَ-ذَا إِلاَّ سِحْرٌ مُّبِينٌ (7)

قِرْطَاسٍ: ورق (الموسوعة القرآنیة)./ كِتاباً فِي قِرْطاسٍ: مکتوبا فی کاغذ أو ورق (کلمات القرآن)./ قرطاس: مطلق چیزی که در آن نوشته شود مثل کاغذ، پوست و الواح (تفسیر نمونه)

وَقَالُواْ لَوْلا أُنزِلَ عَلَيْهِ مَلَكٌ وَلَوْ أَنزَلْنَا مَلَكاً لَّقُضِيَ الأمْرُ ثُمَّ لاَ يُنظَرُونَ (8)

لَّقُضِيَ الأمْرُ: لأهلکناهم (التفسیر المعین)./ "لقضى" در اين جا به معناى تمام شدن است. در موارد ديگر به معناى داورى كردن و حكم دادن آمده است (تفسیر کوثر)

لاَ يُنظَرُونَ: لا یمهّلون لحظة بعد إنزاله (کلمات القرآن)

وَلَوْ جَعَلْنَاهُ مَلَكاً لَّجَعَلْنَاهُ رَجُلاً وَلَلَبَسْنَا عَلَيْهِم مَّا يَلْبِسُونَ (9)

لَلَبَسْنَا عَلَيْهِم مَّا يَلْبِسُونَ: لشبهّنا و لخلطنا علیهم کما یخلطون علی أنفسهم (التفسیر المعین)./ "لبسنا" اگر از "لُبس" به ضم لام باشد مشتبه شدن و اگر از لبس به فتح لام باشد، به معناى پوشيدن لباس است و هر دو معنا به هم نزديك هستند و از يك اصل مى باشند و آن پوشيده شدن است يا با لباس و يا با عوامل ديگر (تفسیر کوثر)

ص: 48

وَلَقَدِ اسْتُهْزِئَ بِرُسُلٍ مِّن قَبْلِكَ فَحَاقَ بِالَّذِينَ سَخِرُواْ مِنْهُم مَّا كَانُواْ بِهِ يَسْتَهْزِئُونَ (10)

فَحَاقَ: أحاط و أنزل (التفسیر المعین)./ فَحاقَ بِالَّذِينَ سَخِرُوا مِنْهُمْ: أي فحل بالساخرين منهم (مجمع البیان)./ حاق: فرود آمد، احاطه كرد (تفسیر کوثر)

قُلْ سِيرُواْ فِي الأَرْضِ ثُمَّ انظُرُواْ كَيْفَ كَانَ عَاقِبَةُ الْمُكَذِّبِينَ (11)

سِيرُواْ: سافروا (مجمع البیان)

انظُرُواْ: و النظر طلب الإدراك بالبصر و بالفكر و بالاستدلال و معناه هنا فانظروا بأبصاركم و تفكروا بقلوبكم (مجمع البیان)

ص: 49

ص: 50

قُل لِّمَن مَّا فِي السَّمَاوَاتِ وَالأَرْضِ قُل لِلّهِ كَتَبَ عَلَى نَفْسِهِ الرَّحْمَةَ لَيَجْمَعَنَّكُمْ إِلَى يَوْمِ الْقِيَامَةِ لاَ رَيْبَ فِيهِ الَّذِينَ خَسِرُواْ أَنفُسَهُمْ فَهُمْ لاَ يُؤْمِنُونَ (12) وَلَهُ مَا سَكَنَ فِي اللَّيْلِ وَالنَّهَارِ وَهُوَ السَّمِيعُ الْعَلِيمُ (13)

قُلْ أَغَيْرَ اللّهِ أَتَّخِذُ وَلِيّاً فَاطِرِ السَّمَاوَاتِ وَالأَرْضِ وَهُوَ يُطْعِمُ وَلاَ يُطْعَمُ قُلْ إِنِّيَ أُمِرْتُ أَنْ أَكُونَ أَوَّلَ مَنْ أَسْلَمَ وَلاَ تَكُونَنَّ مِنَ الْمُشْرِكَينَ (14) قُلْ إِنِّيَ أَخَافُ إِنْ عَصَيْتُ رَبِّي عَذَابَ يَوْمٍ عَظِيمٍ (15) مَّن يُصْرَفْ عَنْهُ يَوْمَئِذٍ فَقَدْ رَحِمَهُ وَذَلِكَ الْفَوْزُ الْمُبِينُ (16)

وَإِن يَمْسَسْكَ اللّهُ بِضُرٍّ فَلاَ كَاشِفَ لَهُ إِلاَّ هُوَ وَإِن يَمْسَسْكَ بِخَيْرٍ فَهُوَ عَلَى كُلِّ شَيْءٍ قَدُيرٌ (17) وَهُوَ الْقَاهِرُ فَوْقَ عِبَادِهِ وَهُوَ الْحَكِيمُ الْخَبِيرُ (18)

قُلْ أَيُّ شَيْءٍ أَكْبَرُ شَهَادةً قُلِ اللّهِ شَهِيدٌ بِيْنِي وَبَيْنَكُمْ وَأُوحِيَ إِلَيَّ هَذَا الْقُرْآنُ لأُنذِرَكُم بِهِ وَمَن بَلَغَ أَئِنَّكُمْ لَتَشْهَدُونَ أَنَّ مَعَ اللّهِ آلِهَةً أُخْرَى قُل لاَّ أَشْهَدُ قُلْ إِنَّمَا هُوَ إِلَ-هٌ وَاحِدٌ وَإِنَّنِي بَرِيءٌ مِّمَّا تُشْرِكُونَ (19) الَّذِينَ آتَيْنَاهُمُ الْكِتَابَ يَعْرِفُونَهُ كَمَا يَعْرِفُونَ أَبْنَاءهُمُ الَّذِينَ خَسِرُواْ أَنفُسَهُمْ فَهُمْ لاَ يُؤْمِنُونَ (20)

1- سوره کریمه "الأنعام"، گذشته از خصوصیات دیگر و گذشته از تکرار هفتاد بار لفظ جلاله الله،(1) ویژگی منحصر به فردی دارد و آن بسامد بسیار بالای واژه "قل" است. "قل" در این سوره کریمه،44 بار تکرار شده است. تنها در بخشی که ما هم اکنون مشغول قرائت آن هستیم، 9 بار، با این واژه روبه رو می شویم.

دلیل این بسامد بالا را کسی متذکر نشده. زیرا زمینه اندیشیدن در رابطه با آن پیش نیامده بود اما امروزه، ضرورت چنین کاربردی به شدت احساس می شود. ما در جلد چهارم این مجموعه، یادآور شدیم که دو تن از معاصرین ما یعنی نصر حامد ابو زید مصری و عبد الکریم سروش، معتقدند، قرآن کریم، با ساختار واژگانی خود رسول اکرم (صلی الله علیه و آله و سلم) شکل گرفته و تصنیف او است. بسامد بالای "قل"، ثابت می کند که این کتاب آسمانی از جانب خداوند تبارک و تعالی، بر پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله و سلم) وحی شده است. وظیفه پیامبر (صلی الله علیه و آله و سلم) این بوده که سخنان حضرت حق را بدون کوچک ترین تصرفی به بشریت برساند.

2- از گفت وگوی "قُل لِّمَن مَّا فِي السَّمَاوَاتِ وَالأَرْضِ قُل لِلّهِ" این نکته برداشت می شود که مشرکین قریش، توحید در خالقیت را قبول داشتند؛ یعنی می پذیرفتن که یک نیروی مقتدر، جهانی با این گستردگی را پدید آورده است اما مانند یونانیان قدیم، به رب النوع هایی گردن می نهادند که به عقیده آنان با خداوند تبارک و تعالی شریکند.

ص: 52

بعد از این تصفیه حساب، در نه آیه پیش رو، به طور کلی با چهار مطلب رو به رو می شویم. این ها عبارتند از: توحید، نبوت، معاد و جهانی بودن قرآن کریم.

منتها، وقتی از واژه مقدس توحید استفاده می کنیم، منظور این است که در این جا با چهار شاخه از توحید آشنای می شویم:

✓ توحید در مالکیت

✓ توحید در خالقیت

✓ توحید در رازقیت

✓ توحید در تصرف و تأثیر گذاریپس در برخی از فرمان های تحت عنوان "قل"، ابتدا یک شاخه از توحید مطرح می شود و بعد یا از معاد سخن به میان می آید و یا از نبوت.

از فراز "قُل لِّمَن مَّا فِي السَّمَاوَاتِ وَالأَرْضِ... "، مالکیت مکانی فهمیده می شود و این که هرچه در ظرف آسمان ها و زمین وجود دارد، از آن خداوند علی اعلی است و هیچ کس ادعای مالکیت حقیقی نمی تواند.

در مالکیت مکانی، ما به کمک آیات دیگر می فهمیم که خداوند تبارک و تعالی وقتی زمین و آسمان را پدید آورد، از روی تفنن و سرگرمی دست به این کار نزد. زیرا کار عبث و سرگرمی از ساحت قدس او دور است.(1) وقتی عبث و سرگرمی را نفی می کنیم، به این نتیجه می رسیم که خداوند قادر توانا از پدید آوردن پدیده ها هدفی داشته و برای هریک از آن ها سرنوشت ویژه ای را در نظر گرفته است. از جمله انسان که سرنوشت نهایی او در روز دیگر مشخص خواهد شد. پس ابتدای آیه اول که در رابطه با مالکیت مکانی صحبت می کند، پیش زمینه "معاد" می شود و این که انسان ها به ناگزیر با چنین روزی روبه رو خواهند شد.دلیل کمتر مطرح شده "معاد" این است که تاکنون در رابطه با "معاد" به عدالت حضرت حق، حکمت بالغه و قانون تکامل استدلال می شد.(2) اما این که رحمت الهی باعث گردد، معادی وجود داشته باشد، فقط در این آیه کریمه با آن روبه رو می شویم و جالب این که اگر به عدل، حکمت و قانون تکامل استدلال گردد، مفهوم برخی از آیات دلالت بر معاد می کند اما رحمت الهی، صراحت بر معاد دارد.

از فراز "وَلَهُ مَا سَكَنَ فِي اللَّيْلِ وَالنَّهَارِ"، مالکیت زمانی به دست می آید.

ص: 54

این که آیا "وَلَهُ مَا سَكَنَ فِي اللَّيْلِ وَالنَّهَارِ"، تأکید "مَّا فِي السَّمَاوَاتِ وَالأَرْضِ" است و یا مطلب جدیدی بیان می شود؟ از شعاع درک ما بیرون است اما هرچه باشد، آیات کریمه، توحید در مالکیت را به بهترین شکل ممکن بیان نموده و چیزی بیرون از این دو وجود ندارد که در مالکیت دیگران قرار گیرد:

قُل لِّمَن مَّا فِي السَّمَاوَاتِ وَالأَرْضِ قُل لِلّهِ كَتَبَ عَلَى نَفْسِهِ الرَّحْمَةَ لَيَجْمَعَنَّكُمْ إِلَى يَوْمِ الْقِيَامَةِ لاَ رَيْبَ فِيهِ الَّذِينَ خَسِرُواْ أَنفُسَهُمْ فَهُمْ لاَ يُؤْمِنُونَ (12) وَلَهُ مَا سَكَنَ فِي اللَّيْلِ وَالنَّهَارِ وَهُوَ السَّمِيعُ الْعَلِيمُ (13):

بگو: " آنچه در آسمان ها و زمین وجود دارد، از آنِ چه کسی است؟" بگو: " از آنِ خداوند." بر خودش رحمت را واجب نموده است که شما را در روز قیامت -روزی که در آن شکی نیست-، گرد آورد. آن هایی که به خودشان ضرر زدند، ایمان نمی آورند (12) و از آنِ او است، آنچه که در شب و روز ساکن است و او شنوا و دانا است (13)

است و لیکن معنای دقیق "فاطر" و "فطر"، حتی برای کسانی مانند ابن عباس هم دشوار بوده.(1)

امروزه اما استفاده از واژه های "فطر" و "فتق"،(2)

افق های نوینی پیش روی ما می گذارد و آن بعد علمی این اثر جاودانه است.

به هر حال، اول آیه مورد بحث توحید در خالقیت را تبیین می کند و خداوند علی اعلی، به پیامبرش دستور می دهد که در ظاهر از مشرکان و در باطن از همه انسان هایی که دارای فطرت انسانی هستند، بپرسد که غیر از خداوند یکتا، چه کسی آسمان ها و زمین را از هم جدا نموده و به این شکل بدیع درآورده است؟

با این پرسش، توحید در خالقیت نهادینه می شود؛ یعنی هیچ کسی در این اختراع شگفت با او شریک نیست. او است که با علم و قدرت بی انتهایش، پدید ه های با این شگفتی آفرید.

در همین آیه با سه مطلب دیگر نیز روبه رو می شویم. آن ها عبارتند از توحید در رازقیت، نبوت و تذکر معاد.

توحید در رازقیت را از "وَهُوَ يُطْعِمُ وَلاَ يُطْعَمُ" می فهمیم؛ این که روزی موجودات زنده فقط از طریق او تامین می گردد. او است که با توانایی خیره کننده ای به مخلوقاتش روزی می رساند.

نبوت را از "قُلْ إِنِّيَ أَخَافُ" می فهمیم و معاد را از "يَوْم عَظِيم".

ص: 56

منظور از "يَوْم عَظِيم" روز رستاخیز است و ما در جاهای مختلف به عرض رساندیم که این روز چهل بار، با تعابیر گوناگون تکرار شده. تا گوش شنوایی پیدا شود و از رسوایی آن روز بترسد.(1) آری، دست آورد کمی نیست، کسی که با مشکلات آن روز روبه رو نشود و در حصار رحمت الهی قرار گیرد:

قُلْ أَغَيْرَ اللّهِ أَتَّخِذُ وَلِيّاً فَاطِرِ السَّمَاوَاتِ وَالأَرْضِ وَهُوَ يُطْعِمُ وَلاَ يُطْعَمُ قُلْ إِنِّيَ أُمِرْتُ أَنْ أَكُونَ أَوَّلَ مَنْ أَسْلَمَ وَلاَ تَكُونَنَّ مِنَ الْمُشْرِكَينَ (14) قُلْ إِنِّيَ أَخَافُ إِنْ عَصَيْتُ رَبِّي عَذَابَ يَوْمٍ عَظِيمٍ (15) مَّن يُصْرَفْ عَنْهُ يَوْمَئِذٍ فَقَدْ رَحِمَهُ وَذَلِكَ الْفَوْزُ الْمُبِينُ (16):

بگو: "آیا غیر از خداوند، سرپرستی انتخاب نمایم؟! او کسی است که پدید آورنده آسمان ها و زمین است؛ کسی که روزی می دهد و به او روزی داده نمی شود." بگو: "من مأمورم که اولین مسلمان باشم و [به من فرمود که:] از مشرکان نباش." (14) بگو: "اگر من پروردگارم را عصیان نمایم، از عذاب روز بزرگ می ترسم." (15) کسی که با عذاب آن روز روبه رو نشود، به او رحم نموده است و آن رستگاری آشکار است (16)

دو آیه کریمه مورد بحث، ناظر بر همین مطلب است و آن این که اگر خداوند تبارک و تعالی، بخواهد به کسی آسیبی برسد، تمام پزشکان متخصص عالم جمع شوند، کاری از دست شان ساخته نیست و اگر اراده اش بر این قرار گیرد که گره از کار کسی وا شود، تمامبد اندیشان عالم جمع شوند، نمی توانند، جلو آن خوبی را بگیرند. این سخن زمخشری در ربیع الابرار بسیار معروف است که می گوید: "بنی امیه، هفتاد سال بر منبرهای شان به علی (علیه السلام) ناسزا گفتند اما خداوند بر بلندی و بزرگواری او افزود."(1)

پس انسان مؤمن باید در تأثیرگذاری حقیقی نیز کسی را با او شریک قرار ندهد.

این پیام کلی آیه مورد بحث است اما از آن جایی که مخاطب اولیه چنین آیاتی مردم زمان بعثت و مشرکین بودند، اشاره به معبودهای ساختگی آن ها نیز می شود که نه نفعی از آن ها سر می زد و نه ضرری و به طور غیر مستقیم یادآوری می گردد، معبودی را بپرستند که مؤثر حقیقی باشد. صدر این آیه کریمه، در سوره "یونس" نیز تکرار شده. در آن جا اشاره ای به بی اثر بودن معبودهای دروغین شده است.(2)

ص: 58

در آیه بعدی، گویا دلیل این اثر گذاری منحصر به فرد را تلاوت می کنیم و آن این که این معبود شایسته پرستش، چهار ویژگی دارد: 1- قاهر است. 2- فوق بندگانش می باشد. 2- حکیم است. 4- خبیر است.

منظور از قهر، غلبه، چیرگی و تسلط حضرت حق بر تمام هستی است. قهر در غلبه ای به کار می رود كه طرف نمی تواند هيچ گونه مقاومت از خود نشان دهد. ولى در غلبه اين مفهوم وجود ندارد و ممكن است کسی بعد از مقاومت هايى جبران مافات نماید.(1)منظور از فوق بندگان این است که چیزی از دایره قدرت بی مانند حضرت حق بیرون نیست. فوقیت این جا مقامى است نه مكانى. زيرا خداوند تبارک و تعالی مکانی ندارد. آیه ده سوره فتح نیز ناظر به همین معانی است.(2)

حکیم است، به این لحاظ که او قدرت با حکمت دارد و اگر حکمتی در کار نباشد، "قهر" و "فوقیت" فسادآور است و بوی خون و جنایت می دهد.(3)

خبیر است، به این معنا که او از اسرار نهانی هرکس اطلاع کامل و دقیق دارد:(4)

وَإِن يَمْسَسْكَ اللّهُ بِضُرٍّ فَلاَ كَاشِفَ لَهُ إِلاَّ هُوَ وَإِن يَمْسَسْكَ بِخَيْرٍ فَهُوَ عَلَى كُلِّ شَيْءٍ قَدُيرٌ (17) وَهُوَ الْقَاهِرُ فَوْقَ عِبَادِهِ وَهُوَ الْحَكِيمُ الْخَبِيرُ (18):

ص: 59

و اگر خداوند به تو زیانی رساند، کسی برطرف کننده آن جز خودش نیست و اگر به تو خیری رساند، پس او بر هر کاری توانا است (17) او پیروزمند برتر از بندگانش می باشد و او حکیم آگاه است (18)

از این پیام دو نکته دریافت می شود:

1- تمام اوصاف و خصوصیات رسول اکرم (صلی الله علیه و آله و سلم) در کتاب های آسمانی گذشته ذکر شده است.(1)

2- در این آیه به طور غیر مستقیم، نبوت رسول اکرم (صلی الله علیه و آله و سلم) نیز تا روز رستاخیز مهر تأیید می خورد، چنان که کتاب او شعاع "و من بلغ" داشت:

قُلْ أَيُّ شَيْءٍ أَكْبَرُ شَهَادةً قُلِ اللّهِ شَهِيدٌ بِيْنِي وَبَيْنَكُمْ وَأُوحِيَ إِلَيَّ هَذَا الْقُرْآنُ لأُنذِرَكُم بِهِ وَمَن بَلَغَ أَئِنَّكُمْ لَتَشْهَدُونَ أَنَّ مَعَ اللّهِ آلِهَةً أُخْرَى قُل لاَّ أَشْهَدُ قُلْ إِنَّمَا هُوَ إِلَ-هٌ وَاحِدٌ وَإِنَّنِي بَرِيءٌ مِّمَّا تُشْرِكُونَ (19) الَّذِينَ آتَيْنَاهُمُ الْكِتَابَ يَعْرِفُونَهُ كَمَا يَعْرِفُونَ أَبْنَاءهُمُ الَّذِينَ خَسِرُواْ أَنفُسَهُمْ فَهُمْ لاَ يُؤْمِنُونَ (20):بگو: "شهادت چه کسی بزرگ تر است؟" بگو: "خداوند بین ما و شما شاهد است که این قرآن به من وحی شده است. تا شما و کسانی را که این پیام به آن ها رسیده، بترسانم. آیا شما شهادت می دهید که با خداوند معبودهای دیگر است؟" بگو: "من این گونه شهادت نمی دهم." بگو: "او معبود یگانه است و من از آنچه شما شرک می ورزید، بیزارم." (19) به آن هایی که کتاب داده شده، او را مانند پسران شان می شناسند. آن هایی که به خود زیان زدند، ایمان نمی آورند (20)

ص: 61

وَإِن يَمْسَسْكَ اللّهُ بِضُرٍّ فَلاَ كَاشِفَ لَهُ إِلاَّ هُوَ وَإِن يَمْسَسْكَ بِخَيْرٍ فَهُوَ عَلَى كُلِّ شَيْءٍ قَدُيرٌ (17)

يَمْسَسْكَ: یصیبک (مجمع البیان)./ "يمسسك" از "مسّ" به معناى رسيدن و ملاقات كردن است (کوثر)./ مَسِسْتُ الشي ءَ أَمَسُّه مَسّاً لَمَسْتَه بيدك، ثم استعير للأَخذ و الضرب لأَنهما باليد (لسان العرب)

كَاشِفَ: الكَشْفُ: رفعك شيئا عما يواريه و يغطيه، كرفع الغطاء عن الشي ء (کتاب العین)./ "كاشف" در اين جا برطرف كننده، بازدارنده (کوثر)

وَهُوَ الْقَاهِرُ فَوْقَ عِبَادِهِ وَهُوَ الْحَكِيمُ الْخَبِيرُ (18)

الْقَاهِرُ: الغالب المتحکم فیهم بقدرته (التفسیر المعین)./ القاهر: غالب، مسلط، نيرومند. قهر در مورد كسى استعمال مى شود كه توانايى زيادى داشته باشد و طرف مقابل نتواند در برابر قدرت او عرض اندام كند يا مقاومتى نشان بدهد (کوثر)

فَوْقَ: فوق در اين جا به معناى برترى معنوى است و به معناى برترى مكانى نيست مانند: يد الله فوق ايديهم (کوثر)

قُلْ أَيُّ شَيْءٍ أَكْبَرُ شَهَادةً قُلِ اللّهِ شَهِيدٌ بِيْنِي وَبَيْنَكُمْ وَأُوحِيَ إِلَيَّ هَذَا الْقُرْآنُ لأُنذِرَكُم بِهِ وَمَن بَلَغَ أَئِنَّكُمْ لَتَشْهَدُونَ أَنَّ مَعَ اللّهِ آلِهَةً أُخْرَى قُل لاَّ أَشْهَدُ قُلْ إِنَّمَا هُوَ إِلَ-هٌ وَاحِدٌ وَإِنَّنِي بَرِيءٌ مِّمَّا تُشْرِكُونَ (19)أَيُّ شَيْءٍ: أی شهيد أكبر شهادة، فوضع شيئا مقام شهيد ليبالغ فى التعميم (الموسوعة القرآنية)

أَكْبَرُ: أعظم (مجمع البیان)

لأُنذِرَكُم بِهِ: لأخوفكم به من عذاب الله تعالى (مجمع البیان)

مَن بَلَغَ: من بلغه القرآن (التفسیر المعین)./ وَ مَنْ بَلَغَ: من بلغه القرآن إلى يوم القيامة (مجمع البيان)

ص: 63

الَّذِينَ آتَيْنَاهُمُ الْكِتَابَ يَعْرِفُونَهُ كَمَا يَعْرِفُونَ أَبْنَاءهُمُ الَّذِينَ خَسِرُواْ أَنفُسَهُمْ فَهُمْ لاَ يُؤْمِنُونَ (20)

آتَيْنَاهُمُ: أعطیناهم (فاطمی)

ص: 64

وَمَنْ أَظْلَمُ مِمَّنِ افْتَرَى عَلَى اللّهِ كَذِباً أَوْ كَذَّبَ بِآيَاتِهِ إِنَّهُ لاَ يُفْلِحُ الظَّالِمُونَ (21) وَيَوْمَ نَحْشُرُهُمْ جَمِيعاً ثُمَّ نَقُولُ لِلَّذِينَ أَشْرَكُواْ أَيْنَ شُرَكَآؤُكُمُ الَّذِينَ كُنتُمْ تَزْعُمُونَ (22) ثُمَّ لَمْ تَكُن فِتْنَتُهُمْ إِلاَّ أَن قَالُواْ وَاللّهِ رَبِّنَا مَا كُنَّا مُشْرِكِينَ (23) انظُرْ كَيْفَ كَذَبُواْ عَلَى أَنفُسِهِمْ وَضَلَّ عَنْهُم مَّا كَانُواْ يَفْتَرُونَ (24)

وَمِنْهُم مَّن يَسْتَمِعُ إِلَيْكَ وَجَعَلْنَا عَلَى قُلُوبِهِمْ أَكِنَّةً أَن يَفْقَهُوهُ وَفِي آذَانِهِمْ وَقْراً وَإِن يَرَوْاْ كُلَّ آيَةٍ لاَّ يُؤْمِنُواْ بِهَا حَتَّى إِذَا جَآؤُوكَ يُجَادِلُونَكَ يَقُولُ الَّذِينَ كَفَرُواْ إِنْ هَذَا إِلاَّ أَسَاطِيرُ الأَوَّلِينَ (25) وَهُمْ يَنْهَوْنَ عَنْهُ وَيَنْأَوْنَ عَنْهُ وَإِن يُهْلِكُونَ إِلاَّ أَنفُسَهُمْ وَمَا يَشْعُرُونَ (26) وَلَوْ تَرَىَ إِذْ وُقِفُواْ عَلَى النَّارِ فَقَالُواْ يَا لَيْتَنَا نُرَدُّ وَلاَ نُكَذِّبَ بِآيَاتِ رَبِّنَا وَنَكُونَ مِنَ الْمُؤْمِنِينَ (27) بَلْ بَدَا لَهُم مَّا كَانُواْ يُخْفُونَ مِن قَبْلُ وَلَوْ رُدُّواْ لَعَادُواْ لِمَا نُهُواْ عَنْهُ وَإِنَّهُمْ لَكَاذِبُونَ (28)

وَقَالُواْ إِنْ هِيَ إِلاَّ حَيَاتُنَا الدُّنْيَا وَمَا نَحْنُ بِمَبْعُوثِينَ (29) وَلَوْ تَرَى إِذْ وُقِفُواْ عَلَى رَبِّهِمْ قَالَ أَلَيْسَ هَذَا بِالْحَقِّ قَالُواْ بَلَى وَرَبِّنَا قَالَ فَذُوقُواْ العَذَابَ بِمَا كُنتُمْ تَكْفُرُونَ (30)

این که چرا آنان انکار شرک می کنند؟ سه توجیه شده است:

1- این انکار از روی دست پاچگی است. زیرا آنان چنین صحنه ای را تصور نمی کردند. چنان که این دست پاچگی، در اولین روز ورود به عالم برزخ برای برخی پیش می آید.(1)

2- مواقف روز رستاخیز فرق دارد. ممکن است آنان این سخن را در موقفی بگویند که هنوز آنان در حال و هوای زندگی دنیاییهستند و تصور می کنند که مثل زندگی دنیایی می توانند کار خودشان با دروغ پیش ببرند.

3- این امکان نیز وجود دارد که این صحنه موارد شرک خفی را نیز در بر بگیرد. زیرا بسیاری هستند که در اثر غرق شدن در متشابهات قرآن برای خداوند تبارک و تعالی اثبات جسم می کنند. پس با این زیاده روی، خدای ساخته ذهن شان را می پرستند و هنگامی که با واقعیت رو به رو شوند، حرف شان راست است اما در حقیقت مشرک هستند.

در همین جا با التفاتی، به پیامبرش یادآوری می شود که چطور آنان به خودشان دروغ می گویند و چطور معبودهای آنان از پیش چشم شان پنهان می شوند و در جایی که به شدت به آن ها نیاز دارند، تنها می مانند.

توجه داشته باشیم که در آن روز، سوال از شریک های حضرت حق می شود. نه از "مقسمات"، "مدبرات"(2)

و واسطه های فیض الهی. پس این سوال از آن ها نمی شود که چرا به جبرئیل، میکائیل، اسرافیل و فرشتگان

ص: 67

دیگر ایمان داشتند و چرا پیامبران الهی و حجت هایی را که خودش فانوس های در مسیر قرار داده بود، اطاعت کردند؟

این مطلب را برای این یادآوری نمودیم که در زمان ما برخی از حاکمان فاسد عرب برای بقای چند روز بیشتر، با پول هنگفت نفت، گروه هایی را به وجود آورده اند که دیگران را تکفیر کنند و الا توجیهی بر سال ها حکومت ارثی و غاصبانه ندارند:

وَمَنْ أَظْلَمُ مِمَّنِ افْتَرَى عَلَى اللّهِ كَذِباً أَوْ كَذَّبَ بِآيَاتِهِ إِنَّهُ لاَ يُفْلِحُ الظَّالِمُونَ (21) وَيَوْمَ نَحْشُرُهُمْ جَمِيعاً ثُمَّ نَقُولُ لِلَّذِينَ أَشْرَكُواْ أَيْنَ شُرَكَآؤُكُمُ الَّذِينَ كُنتُمْ تَزْعُمُونَ (22) ثُمَّ لَمْ تَكُن فِتْنَتُهُمْ إِلاَّ أَن قَالُواْ وَاللّهِ رَبِّنَا مَا كُنَّا مُشْرِكِينَ (23) انظُرْ كَيْفَ كَذَبُواْ عَلَى أَنفُسِهِمْ وَضَلَّ عَنْهُم مَّا كَانُواْ يَفْتَرُونَ (24):و چه کسانی ظالم تر از آنانند که به خداوند دروغ نسبت دادند و یا آیات او را تکذیب نمودند؟ ظالمان رستگار نمی شوند (21) و روزی که همه آنان را گرد می آوریم. پس به آنان که شرک ورزیدند، می گوییم: "کجایند، شریکانی که می پنداشتید؟" (22) جواب شان جز این نیست که بگویند: "به خداوندی که پروردگار ما است، قسم! ما مشرک نبودیم." (23) ببین! چگونه به خودشان دروغ می گویند و آن هایی را که به دروغ شریک خداوند قرار می دادند، متواری می یابند؟ (24)

اساطير الاولين. شايد جهت اين كه نام گوينده -کفار- را اظهار كرد و فرمود: يَقُولُ الَّذِينَ كَفَرُوا، اين باشد كه خواست بفهماند چه چيز آنان را بر اين داشت كه چنين نسبت ناروايى به قرآن دهند."(1)

بعد از این تصفیه حساب، تا حالا متوجه شدیم که انکار توحید پیامدهایی دارد. انکار نبوت نیز بی پیامد نیست. قفل قلب ها و سنگینی گوش، از پیامدهای انکار نبوت است و باعث می شود که صاحبان چنین قلب و گوشی، با پیامبر (صلی الله علیه و آله و سلم) مجادله کنند و قرآن کریم را افسانه های قدیمی بخوانند. در نتیجه مردم را از رفتن به راه راست مانع بشوند و هنگامی پشیمانی گردند که سودی ندارد و آن زمانی است که در برابر آتش جهنم قرار بگیرند و آرزو نمایند که ای کاش به دنیا برگردانده می شدند، آیات پروردگارشان را تکذیب نمی کردند و در صف مؤمنان قرار می گرفتند!با این حال، اینان با فطرت شان کاری کردند که این پشیمانی حقیقی نیست. زیرا اگر به دنیا برگردند، بازهم دست از اعمال ناشایست گذشته بر نمی دارند:

وَمِنْهُم مَّن يَسْتَمِعُ إِلَيْكَ وَجَعَلْنَا عَلَى قُلُوبِهِمْ أَكِنَّةً أَن يَفْقَهُوهُ وَفِي آذَانِهِمْ وَقْراً وَإِن يَرَوْاْ كُلَّ آيَةٍ لاَّ يُؤْمِنُواْ بِهَا حَتَّى إِذَا جَآؤُوكَ يُجَادِلُونَكَ يَقُولُ الَّذِينَ كَفَرُواْ إِنْ هَذَا إِلاَّ أَسَاطِيرُ الأَوَّلِينَ (25) وَهُمْ يَنْهَوْنَ عَنْهُ وَيَنْأَوْنَ عَنْهُ وَإِن يُهْلِكُونَ إِلاَّ أَنفُسَهُمْ وَمَا يَشْعُرُونَ (26) وَلَوْ تَرَىَ إِذْ وُقِفُواْ عَلَى النَّارِ فَقَالُواْ يَا لَيْتَنَا نُرَدُّ وَلاَ نُكَذِّبَ بِآيَاتِ رَبِّنَا وَنَكُونَ مِنَ الْمُؤْمِنِينَ (27) بَلْ بَدَا لَهُم مَّا كَانُواْ يُخْفُونَ مِن قَبْلُ وَلَوْ رُدُّواْ لَعَادُواْ لِمَا نُهُواْ عَنْهُ وَإِنَّهُمْ لَكَاذِبُونَ (28):

ص: 69

و از برخی آن ها کسانی هستند که به تو گوش می سپارند و ما بر قلب های آنان پرده افکندیم که آن را نفهمند و در گوش های آنان سنگینی ایجاد نمودیم. اگر تمام نشانه ها و معجزات را ببینند، به آن ها ایمان نمی آورند. تا آن جا که پیش تو می آیند و با تو ستیزه می کنند؛ آن هایی که کافر شدند، می گویند: "این جز افسانه های پشینیان نیست." (25) و آن ها از آن نهی می کنند و از آن دورند و در حالی که نمی دانند، به جز خودشان را به تباهی نمی کشانند (26) و اگر می دیدی وقتی که بر آتش متوقف می شوند! پس می گویند: "ای کاش برگردانده می شدیم، آیات پروردگارمان را تکذیب نمی کردیم و از مؤمنان می بودیم!" (27) این طور نیست، بلکه بر آن ها آنچه را که پیش از این پنهان می کردند، آشکار شده است و اگر برگردند به آنچه که از آن نهی شده بودند، باز می گردند و آن ها دروغ می گویند (28)

این وضع کسانی است که امکان دارد موحد باشند اما دست به جنایاتی زده اند، چه رسد به آن هایی که مشرکند و آگاهانه علیه حقیقت به پا می خیزند و زندگی پس از مرگ را انکار می کنند. پس، با التفاتی به رسول اکرم (صلی الله علیه و آله و سلم) آن لحظه ای یادآوری می شود که منکرین معاد در برابر حضرت قرار می گیرند و به آنان گفته می شود که آیا چنین روزی واقعیت دارد یانه؟ در این لحظه آنان اعتراف می کنند اما این اعتراف و پشیمانی نیز سودی ندارد.

فرق این جا با آیه گذشته این است که مجرمین در آن جا وقتی آتش جهنم را می دیدند، اظهار پشیمانی می کردند اما در این جا در برابر حضرت حق، قرار می گیرند و البته این لحظه به مراتب سخت تر از قرار گرفتن در برابر آتش است. زیرا انسان در برابر کسی قرار می گیرد که چشم و گوش و عقل و هوش و همه توانایایی هایش مال او بوده و این کس از همه آن امکانات، استفاده ناشایسته نموده.

منتها این مطلب روشن است که خداوند تبارک و تعالی، زمان و مکان ندارد و در دنیا و آخرت، دیده نمی شود. پس توقف در برابر حضرت حق به این معنا است که در آن موقف حضور حضرت حق، با تمام وجود حس می شود. زیرا ظاهرا پرونده تکمیل گردیده و حساب و کتاب ها صورت گرفته. فقط حکم نهایی است که سرنوشت ها را مشخص می کند. حکم نهایی تنها از ناحیه حضرت حق صادر می گردد.

این مطلب را شنیده ایم که در آن روز دریای رحمت الهی چنان متلاطم است که حتی شیطان امیدوار می شود اما چقدر طاقت فرسا ودردناک خواهد بود، شنیدن کلامی که هر لحظه در گوش ها بپیچد: "بچشید، طعم عذابی را که پیامد کفر ورزیدن شما است!"

ص: 71

وَقَالُواْ إِنْ هِيَ إِلاَّ حَيَاتُنَا الدُّنْيَا وَمَا نَحْنُ بِمَبْعُوثِينَ (29) وَلَوْ تَرَى إِذْ وُقِفُواْ عَلَى رَبِّهِمْ قَالَ أَلَيْسَ هَذَا بِالْحَقِّ قَالُواْ بَلَى وَرَبِّنَا قَالَ فَذُوقُواْ العَذَابَ بِمَا كُنتُمْ تَكْفُرُونَ (30):

و گفتند: "جز زندگی دنیایی ما، زندگی دیگری نیست و ما برانگیخته نمی شویم." (29) و اگر می دیدی زمانی را که در پیشگاه پروردگارشان بایستند. می فرماید: "آیا این حق نیست؟" می گویند: "آری، قسم به پروردگار ما!" می فرماید: "پس بچشید، طعم عذابی را که پیامد کفر ورزیدن شما است!" (30)

انظُرْ كَيْفَ كَذَبُواْ عَلَى أَنفُسِهِمْ وَضَلَّ عَنْهُم مَّا كَانُواْ يَفْتَرُونَ (24)

وَضَلَّ عَنْهُم: غاب عنهم (التفسیر المعین)./ وَضَلَّ عَنْهُم مَّا كَانُواْ يَفْتَرُونَ: ضلت عنهم أوثانهم التي كانوا يعبدونها... بقولهم هؤلاء شفعاؤنا عند الله غدا فذهبت عنهم في الآخرة فلم يجدوها و لم ينتفعوا بها (مجمع البیان)

يَفْتَرُونَ: يفترون إلهيته و شفاعته (الكشاف)./ ما كانُوا يَفْتَرُونَ: من الأوثان، يفترون بكونها شركاء لله (تبيين القرآن)

وَمِنْهُم مَّن يَسْتَمِعُ إِلَيْكَ وَجَعَلْنَا عَلَى قُلُوبِهِمْ أَكِنَّةً أَن يَفْقَهُوهُ وَفِي آذَانِهِمْ وَقْراً وَإِن يَرَوْاْ كُلَّ آيَةٍ لاَّ يُؤْمِنُواْ بِهَا حَتَّى إِذَا جَآؤُوكَ يُجَادِلُونَكَ يَقُولُ الَّذِينَ كَفَرُواْ إِنْ هَذَا إِلاَّ أَسَاطِيرُ الأَوَّلِينَ (25)

أَكِنَّةً: أغطیة (التفسیر المعین)./ الأكنة جمع كنان و هو ما وقى شيئا و ستره مثل عنان و أعنة قال الليث: كل شي ء وقى شيئا فهو كنانة و كنه و الفعل منه كننت و أكننت (مجمع البیان)

يَفْقَهُوهُ: يفهموا القرآن (تفسير الجلالين)

وَقْراً: ثقلا (مجمع البیان)./ صمما و ثقلا فی السمع (التفسیر المعین)

يُجَادِلُونَكَ: يجيئون مجي ء مخاصمين مجادلين رادين عليك (مجمع البیان)

يَقُولُ الَّذِينَ كَفَرُواْ: و كان ظاهر السياق أن يقال: يقولون إن هذا إلا أساطير الأولين، و لعل الإظهار للإشعار بالسبب في هذا الرمی و هو الكفر (المیزان)

أَسَاطِيرُ: الخرافات (التفسیر المعین)./ أَساطِيرُ الْأَوَّلِينَ: أحاديث الأولين التي كانوا يسطرونها و قيل معنى الأساطير الترهات و البسابس –أباطیل- مثل حديث رستم و إسفنديار و غيره مما لا فائدة فيه و لا طائل تحته (مجمع البیان)

وَهُمْ يَنْهَوْنَ عَنْهُ وَيَنْأَوْنَ عَنْهُ وَإِن يُهْلِكُونَ إِلاَّ أَنفُسَهُمْ وَمَا يَشْعُرُونَ (26)

يَنْهَوْنَ عَنْهُ: عن القرآن أو الرسول و إثباته (تفسير الجلالين)

ص: 73

يَنْأَوْنَ: یتباعدن (التفسیر المعین)./ ينهون الناس عن اتباع النبي (صلی الله علیه و آله و سلم) و يتباعدون عنه فرارا منه (مجمع البيان)

وَلَوْ تَرَىَ إِذْ وُقِفُواْ عَلَى النَّارِ فَقَالُواْ يَا لَيْتَنَا نُرَدُّ وَلاَ نُكَذِّبَ بِآيَاتِ رَبِّنَا وَنَكُونَ مِنَ الْمُؤْمِنِينَ (27)

نُرَدُّ: نرجع (التفسیر المعین)

وَلاَ نُكَذِّبَ: نكذّب: مضارع منصوب بأن مضمرة بعد واو المعية (الجدول فى اعراب القرآن)./ حجة من نصب فقال "وَ لا نُكَذِّبَ... وَ نَكُونَ" أنه أدخل ذلك في التمني غير موجب لأن التمني غير موجب فهو كالاستفهام و الأمر و النهي في انتصاب ما بعد ذلك كله من الأفعال إذا دخلت عليها الفاء أو الواو (مجمع البیان)

بَلْ بَدَا لَهُم مَّا كَانُواْ يُخْفُونَ مِن قَبْلُ وَلَوْ رُدُّواْ لَعَادُواْ لِمَا نُهُواْ عَنْهُ وَإِنَّهُمْ لَكَاذِبُونَ (28)

بَدَا: ظهر (تفسير الجلالين)./ اختلف فيه على أقوال: 1- أن معناه بل بدا لبعضهم من بعض ما كان علماؤهم يخفونه عن جهالهم و ضعفائهم مما في كتبهم فبدأ للضعفاء عنادهم. 2- أن المراد بل بدا من أعمالهم ما كانوا يخفونه فأظهره الله و شهدت به جوارحهم. 3- إن المعنى ظهر للذين اتبعوا الغواة ما كان الغواة يخفونه عنهم من أمر البعث و النشور (مجمع البیان)

وَقَالُواْ إِنْ هِيَ إِلاَّ حَيَاتُنَا الدُّنْيَا وَمَا نَحْنُ بِمَبْعُوثِينَ (29)

بِمَبْعُوثِينَ: برانگيختگان از قبور (مواهب عليه)./ ما نَحْنُ بِمَبْعُوثِينَ: لا نحيى بعد الموت (تبيين القرآن)

وَلَوْ تَرَى إِذْ وُقِفُواْ عَلَى رَبِّهِمْ قَالَ أَلَيْسَ هَذَا بِالْحَقِّ قَالُواْ بَلَى وَرَبِّنَا قَالَ فَذُوقُواْ العَذَابَ بِمَا كُنتُمْ تَكْفُرُونَ (30)

هَذَا: إشارة إلى الجزاء و الحساب و البعث (مجمع البیان)

وَرَبِّنَا: قسم ذكروه (مجمع البیان)

ص: 74

بِمَا: "ما" حرف مصدری (الجدول)

ص: 75

ص: 76

قَدْ خَسِرَ الَّذِينَ كَذَّبُواْ بِلِقَاء اللّهِ حَتَّى إِذَا جَاءتْهُمُ السَّاعَةُ بَغْتَةً قَالُواْ يَا حَسْرَتَنَا عَلَى مَا فَرَّطْنَا فِيهَا وَهُمْ يَحْمِلُونَ أَوْزَارَهُمْ عَلَى ظُهُورِهِمْ أَلاَ سَاء مَا يَزِرُونَ (31) وَمَا الْحَيَاةُ الدُّنْيَا إِلاَّ لَعِبٌ وَلَهْوٌ وَلَلدَّارُ الآخِرَةُ خَيْرٌ لِّلَّذِينَ يَتَّقُونَ أَفَلاَ تَعْقِلُونَ (32)

قَدْ نَعْلَمُ إِنَّهُ لَيَحْزُنُكَ الَّذِي يَقُولُونَ فَإِنَّهُمْ لاَ يُكَذِّبُونَكَ وَلَكِنَّ الظَّالِمِينَ بِآيَاتِ اللّهِ يَجْحَدُونَ (33) وَلَقَدْ كُذِّبَتْ رُسُلٌ مِّن قَبْلِكَ فَصَبَرُواْ عَلَى مَا كُذِّبُواْ وَأُوذُواْ حَتَّى أَتَاهُمْ نَصْرُنَا وَلاَ مُبَدِّلَ لِكَلِمَاتِ اللّهِ وَلَقدْ جَاءكَ مِن نَّبَإِ الْمُرْسَلِينَ (34)

وَإِن كَانَ كَبُرَ عَلَيْكَ إِعْرَاضُهُمْ فَإِنِ اسْتَطَعْتَ أَن تَبْتَغِيَ نَفَقاً فِي الأَرْضِ أَوْ سُلَّماً فِي السَّمَاء فَتَأْتِيَهُم بِآيَةٍ وَلَوْ شَاء اللّهُ لَجَمَعَهُمْ عَلَى الْهُدَى فَلاَ تَكُونَنَّ مِنَ الْجَاهِلِينَ (35) إِنَّمَا يَسْتَجِيبُ الَّذِينَ يَسْمَعُونَ وَالْمَوْتَى يَبْعَثُهُمُ اللّهُ ثُمَّ إِلَيْهِ يُرْجَعُونَ (36)

صورت، با غنی بالذات تناقض دارد و ملاقات، خداوند علی اعلی را در محدوده زمان و مکان قرار می دهد.

سخن بگویید اما در رابطه با خداوند سخن نگویید. زیرا صحبت در ذات خداوند، جز به حیرت و سرگردانی گوینده نمی افزاید."(1)

امام صادق (علیه السلام) می فرماید: "مبادا در رابطه با خداوند بیندیشید. زیرا اندیشه در رابطه با خود خداوند، جز گمراهی را نمی افزاید. خداوند عزّ و جلّ، با چشم ها دیده نمی شود و حد و حدودی نمی توان برای او در نظر گرفت."(2)

امام باقر (علیه السلام) می فرماید: "اگر می خواهید در باره خداوند بیندیشید، این تفکر را در رابطه با شگفتی های مخلوقات او به کار ببریم."(3)امام صادق (علیه السلام) می فرماید: "وقتی سخن به خود حضرت حق رسید، سخن به آخر رسیده و ادامه ندهید."(4)

این ها سفارش های صادقانه و مهم است. زیرا ابزار شناختی انسان محدود می باشد. گوش، صدای بسیار بلند و پایین را نمی شنود، چشم، اشیای بسیار دور و نزدیک را نمی بیند و عقل بی نهایت را درک نمی تواند. پس با چه ابزاری، تمام یک حقیقت بی نهایت را درک نماییم؟

امام صادق (علیه السلام) همین مضمون را به ساده ترین بیان مصور نموده است و می فرماید: "پسر آدم! اگر قلبت را پرنده ای بخورد، سیر نمی شود و بر چشمت، سوراخ سوزنی بگذارند، جایی را نمی بینی. با این حال می خواهی،

ص: 80

با این دو ملکوت آسمان ها و زمین را ببینی؟ خورشید یکی از پدیده های الهی است. آیا می توانی حقیقت و مرکز آن را با چشم غیر مسلح ببینی؟"(1)

تو که از حجاب نوری خورشید منظومه شمسی، نمی توانی عبور نمایی، پس چطور می توانی از نور تمام آسمان و زمین بگذری؟(2)

با این حساب، فکر این که روزی بر خداوند احاطه علمی پیدا کنیم، باید از سر بدر نماییم اما این سخن درست است که خداوند علی اعلی را با قلب مملو از ایمان حس نماییم. چنان که مولا علی (علیه السلام) فرمود که خدای نادیده را عبادت نمی کند.(3)

در این لحظه هر سنگ و غیر سنگی که دورش بودند، با زبان عربی فصیح گفتند: "آی سبخت! او فرستاده خداوند است."(1)

از این گفت وگو در می یابیم که دیدن هرچیزی بستگی به کیفیت و کمیت آن چیز دارد و اگر چیزی بیرون از این دو باشد، با حواس پنج گانه نمی توانیم به آن دست رسی پیدا کنیم.

از این لحاظ امام صادق (علیه السلام) در یک جا می فرماید: "خداوند تبارک و تعالی با زمان، مکان، حرکت، انتقال و سکون توصیف نمی شود. زیرا او پدید آورنده زمان، مکان، حرکت و سکون است."(2)

و در جای دیگر می فرماید: "اگر خداوند در مکانی باشد، حادث می شود. زیرا هرچیزی که مکان اشغال نماید، محتاج به مکان است و احتیاج از ویژگی های حادث است. نه از صفات قدیم."(3)با این سه کلام نورانی اثبات می شود که خداوند تبارک و تعالی، در دنیا، دیده نمی شود و بالاتر این که نه تنها با چشم سر که با چشم تخیل نیز او را نمی بینیم.

ص: 82

امام جواد (علیه السلام) به شخصی به نام ابوهاشم جعفری می فرماید: "آی ابوهاشم! تخیل دل ها دقیق تر از بینایی چشم ها است. تو با تخیل سند و هند و شهرهایی را که به آن جاها نرفته ای تصور می کنی ولی نمی توانی ببینی. پس تخیل قلبی خداوند را تصور نمی تواند، چه رسد به بینایی چشم ها."(1)

منظور از ملاقات هم، ملاقات فیزیکی نیست. بلکه در آن روز، چنان پرده ها برداشته می شود که کوچک ترین شبهه ای در مالکیت مطلقه حضرت حق باقی نمی ماند.(1) زیرا وقتی فرشتگان الهی را ببینی و بهشت و جهنم، در پیش چشمانت پدیدار گردد، شکی بر حضور معنوی حضرت حق نداری.آیه بعدی اشاره به زندگی دنیا دارد که در مقایسه با جهان دیگر، بازی و سرگرمی ای بیش نیست و اهل تقوا باید جهان دیگر را برگزینند. در آخر آیه کریمه، ظاهرا همه انسان ها مورد خطاب قرار می گیرند که در انتخاب های سرنوشت ساز، باید از چراغ عقل شان بهره بگیرند:

قَدْ خَسِرَ الَّذِينَ كَذَّبُواْ بِلِقَاء اللّهِ حَتَّى إِذَا جَاءتْهُمُ السَّاعَةُ بَغْتَةً قَالُواْ يَا حَسْرَتَنَا عَلَى مَا فَرَّطْنَا فِيهَا وَهُمْ يَحْمِلُونَ أَوْزَارَهُمْ عَلَى ظُهُورِهِمْ أَلاَ سَاء مَا يَزِرُونَ (31) وَمَا الْحَيَاةُ الدُّنْيَا إِلاَّ لَعِبٌ وَلَهْوٌ وَلَلدَّارُ الآخِرَةُ خَيْرٌ لِّلَّذِينَ يَتَّقُونَ أَفَلاَ تَعْقِلُونَ (32):

آن هایی که ملاقات خداوند را تکذیب کردند، زیان دیدند. تا آن جا که ناگهان لحظه رستاخیز به آنان فرا رسد و بگویند: "ای وای بر ما که در دنیا کوتاهی کردیم!" آنان بارهای گناه شان را بر پشت شان حمل می کنند. چه بد باری است که بر دوش بر می دارند! (31) زندگی دنیا جز بازی و سرگرمی نیست و قطعا خانه دیگر بهتر است برای آن هایی که تقوا پیشه کنند. آیا اندیشه نمی کنید؟! (32)

آن ها در حقیقت پیامبر را تکذیب نمی کنند. بلکه حضرت حق را تکذیب می کنند. پس سر و کار آنان با خداوند است و به آن ها نشان داده خواهد شد که تکذیب حضرت حق، چه پیامد هایی دارد!

پیامدهای ضمنی را در آیات 23، 27 و 30 خواندیم که در اولی دروغ می گفتند، در دومی آرزوی برگشتن به دنیا را داشتند و در سومی اعتراف می نمودند.(1)

بعد از دلداری، به پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله و سلم) یادآوری می فرماید که این تکذیب مخصوص او نبوده. پیامبران پیش از او نیز، تکذیب شدند ومورد آزار و اذیت قرار گرفتند اما شکیبایی نمودند و با یاری خداوند روبه رو گردیدند. خداوند هر وعده ای که بدهد، به وعده اش وفا می کند، هر سخنی که بگوید، محقق می شود و سرگذشت پیامبران گذشته شاهدی بر این مدعا است.

این برداشت ما از "فَإِنَّهُمْ لاَ يُكَذِّبُونَكَ" بود.

مرحوم طبرسی، در این رابطه، چهار احتمال مطرح نموده است: 1- آن ها قلبا تو را تكذيب نمى كنند. بلكه در قلب معتقدند كه تو راست گو هستى. 2- مقصود اين است كه آن ها براى تكذيب تو دليلى ندارند. 3- مقصود اين است كه آن ها تو را دروغ گو نمى پندارند. 4- مقصود اين است كه آن ها تو را امين و راست گو مي دانند و قصدشان تكذيب تو نيست. مي خواهند آنچه را از جانب خداوند بر تو وحى شده است، تكذيب كنند:(2)

ص: 86

قَدْ نَعْلَمُ إِنَّهُ لَيَحْزُنُكَ الَّذِي يَقُولُونَ فَإِنَّهُمْ لاَ يُكَذِّبُونَكَ وَلَكِنَّ الظَّالِمِينَ بِآيَاتِ اللّهِ يَجْحَدُونَ (33) وَلَقَدْ كُذِّبَتْ رُسُلٌ مِّن قَبْلِكَ فَصَبَرُواْ عَلَى مَا كُذِّبُواْ وَأُوذُواْ حَتَّى أَتَاهُمْ نَصْرُنَا وَلاَ مُبَدِّلَ لِكَلِمَاتِ اللّهِ وَلَقدْ جَاءكَ مِن نَّبَإِ الْمُرْسَلِينَ (34):

بی تردید، ما می دانیم که آنچه مشرکین می گویند، تو را اندوهگین می کند. در واقع آن ها تو را تکذیب نمی کنند بلکه ظالمان آیات الهی را انکار می نمایند (33) پیامبرانی پیش از تو تکذیب شدند. پس بر آنچه که تکذیب نمودند و آزار دیدند، شکیبایی نمودند. تا این که یاری ما به آنان رسید و هیچ تغییر دهنده بر گفتار خداوند وجود ندارد و یقینا اخبار برخی از پیامبران به تو رسیده است (34)

برای خوب و بد وجود نداشت. پس در ظاهر با پیامبر (صلی الله علیه و آله و سلم) و در واقع با پیروان پیامبر (صلی الله علیه و آله و سلم) نوع برخورد تندتر می شود(1)

و از آن طرف، مخاطبان لجوج به مردگانی تشبیه می گردند که قدرت شنیدن ندارند:

وَإِن كَانَ كَبُرَ عَلَيْكَ إِعْرَاضُهُمْ فَإِنِ اسْتَطَعْتَ أَن تَبْتَغِيَ نَفَقاً فِي الأَرْضِ أَوْ سُلَّماً فِي السَّمَاء فَتَأْتِيَهُم بِآيَةٍ وَلَوْ شَاء اللّهُ لَجَمَعَهُمْ عَلَى الْهُدَى فَلاَ تَكُونَنَّ مِنَ الْجَاهِلِينَ (35) إِنَّمَا يَسْتَجِيبُ الَّذِينَ يَسْمَعُونَ وَالْمَوْتَى يَبْعَثُهُمُ اللّهُ ثُمَّ إِلَيْهِ يُرْجَعُونَ (36):

و اگر اعراض آنان بر تو گران آید. پس اگر می توانی گذرگاهی در زمین بجوی و یا نردبانی بر آسمان تا برای آنان نشانه ای بیاوری، [همین کار را بکن] و اگر خداوند می خواست، آنان را بر هدایت گرد می آورد. پس از جاهلان مباش! (35) تنها تو را کسانی که می شنوند، پاسخ مثبت می دهند و مردگان را خداوند [در قیامت] بر می انگیزاند. سپس به سوی او بازگردانده می شوند (36)

بَغْتَةً: فجأة من غیر شعور (کلمات القرآن)

حَسْرَتَنَا: الحسرة شدة الندم (التفسیر المعین)./ حسرت: دریغ، افسوس (فرهنگ معین)./ الحسر كشف الملبس عما عليه يقال: حسرت عن الذراع، و الحاسر من لا درع عليه و لا مغفر... و الحسرة الغم على ما فاته و الندم عليه كأنه انحسر عنه الجهل الذي حمله على ما ارتكبه (المیزان)

فَرَّطْنَا: قصّرنا و ضیعنا فی الحیاة الدنیا (کلمات القرآن)

فِيهَا: الدنیا (تفسیر جلالین)./ ما فَرَّطْنا فِيها: أي على ما تركنا و ضيعنا في الدنيا من تقديم أعمال الآخرة (مجمع البیان)

أَوْزَارَهُمْ: ذنوبهم و خطایاهم (کلمات القرآن)./ و الوزر الثقل في اللغة و اشتقاقه من الوزر و هو الحبل الذي يعتصم به و منه قيل وزير كأنه يعتصم الملك به (مجمع البیان)

ساءَ ما يَزِرُونَ: أي بئس الحمل حملهم (مجمع البيان)

وَمَا الْحَيَاةُ الدُّنْيَا إِلاَّ لَعِبٌ وَلَهْوٌ وَلَلدَّارُ الآخِرَةُ خَيْرٌ لِّلَّذِينَ يَتَّقُونَ أَفَلاَ تَعْقِلُونَ (32)

لَعِبٌ: بازى، بازيچه (تفسیر کوثر)

لَهْوٌ: كار بيهوده كه نفعى به انسان ندارد (تفسیر کوثر)وَلَلدَّارُ الآخِرَةُ: "اللام" للابتداء تفيد التوكيد "الدار" مبتدأ مرفوع "الآخرة" نعت للدار مرفوع "خير" خبر مرفوع (الجدول فى اعراب القرآن)

يَتَّقُونَ: أی يَتَّقُونَ معاصي الله (مجمع البیان)

تَعْقِلُونَ: و العقل و النهى و الحجى متقاربة المعنى (مجمع البیان)

قَدْ نَعْلَمُ إِنَّهُ لَيَحْزُنُكَ الَّذِي يَقُولُونَ فَإِنَّهُمْ لاَ يُكَذِّبُونَكَ وَلَكِنَّ الظَّالِمِينَ بِآيَاتِ اللّهِ يَجْحَدُونَ (33)

الَّذِي يَقُولُونَ: الذي يقوله المشركون (لباب التأويل)

ص: 89

فَإِنَّهُمْ لاَ يُكَذِّبُونَكَ: و اختلف في معناه على وجوه: 1- أن معناه لا يكذبونك بقلوبهم اعتقادا و إن كانوا يظهرون بأفواههم التكذيب عنادا. 2- أن المعنى لا يكذبونك بحجة و لا يتمكنون من إبطال ما جئت به ببرهان. 3- أن المراد لا يصادفونك كاذبا. 4- أن المراد لا ينسبونك إلى الكذب فيما أتيت به لأنك كنت عندهم أمينا صدوقا (مجمع البیان)

يَجْحَدُونَ: یکذبون (التفسیر المعین)

وَلَقَدْ كُذِّبَتْ رُسُلٌ مِّن قَبْلِكَ فَصَبَرُواْ عَلَى مَا كُذِّبُواْ وَأُوذُواْ حَتَّى أَتَاهُمْ نَصْرُنَا وَلاَ مُبَدِّلَ لِكَلِمَاتِ اللّهِ وَلَقدْ جَاءكَ مِن نَّبَإِ الْمُرْسَلِينَ (34)

كَلِمَاتِ اللّهِ: مواعيده (تفسير الجلالين)./ لا مُبَدِّلَ لِكَلِماتِ اللَّهِ: معناه لا أحد يقدر على تكذيب خبر الله على الحقيقة و لا على إخلاف وعده و أن ما أخبر الله به أن يفعل بالكفار فلا بد من كونه لا محالة و ما وعدك به من نصره فلا بد من حصوله لأنه لا يجوز الكذب في إخباره و لا الخلف في وعده (مجمع البيان)

مِن: من هنا للتبعيض (مجمع البیان)

وَإِن كَانَ كَبُرَ عَلَيْكَ إِعْرَاضُهُمْ فَإِنِ اسْتَطَعْتَ أَن تَبْتَغِيَ نَفَقاً فِي الأَرْضِ أَوْ سُلَّماً فِي السَّمَاء فَتَأْتِيَهُم بِآيَةٍ وَلَوْ شَاء اللّهُ لَجَمَعَهُمْ عَلَى الْهُدَى فَلاَ تَكُونَنَّ مِنَ الْجَاهِلِينَ (35)تَبْتَغِيَ: تطلب و تتخذ (مجمع البیان)

نَفَقاً: منفذا تنفذ فيه إلى ما تحت الأرض حتى تطلع لهم آية يؤمنون بها (الموسوعة القرآنية)./ النفق سرب في الأرض له مخلص إلى مكان آخر و أصله الخروج و منه المنافق لخروجه من الإيمان إلى الكفر و منه النفقة لخروجها من اليد (مجمع البیان)./ النَّفَق، ج أَنْفَاق: تونل، راهرو زير زمينى، تونل راه آهن (فرهنگ ابجدي)

سُلَّماً: السلم الدرج و هو مأخوذ من السلامة... لأنه الذي يسلمك إلى مصعدك (مجمع البیان)./ السُّلَّم: نردبان يا پلكان اعم از چوبى يا سنگى (فرهنگ ابجدي)

بِآيَةٍ: بمعجزة (التفسیر المعین)

ص: 90

إِنَّمَا يَسْتَجِيبُ الَّذِينَ يَسْمَعُونَ وَالْمَوْتَى يَبْعَثُهُمُ اللّهُ ثُمَّ إِلَيْهِ يُرْجَعُونَ (36)

يَسْتَجِيبُ: و الِاسْتِجَابَةُ قيل: هي الْإِجَابَةُ (مفردات ألفاظ القرآن)

ص: 91

ص: 92

وَقَالُواْ لَوْلاَ نُزِّلَ عَلَيْهِ آيَةٌ مِّن رَّبِّهِ قُلْ إِنَّ اللّهَ قَادِرٌ عَلَى أَن يُنَزِّلٍ آيَةً وَلَ-كِنَّ أَكْثَرَهُمْ لاَ يَعْلَمُونَ (37) وَمَا مِن دَآبَّةٍ فِي الأَرْضِ وَلاَ طَائِرٍ يَطِيرُ بِجَنَاحَيْهِ إِلاَّ أُمَمٌ أَمْثَالُكُم مَّا فَرَّطْنَا فِي الكِتَابِ مِن شَيْءٍ ثُمَّ إِلَى رَبِّهِمْ يُحْشَرُونَ (38) وَالَّذِينَ كَذَّبُواْ بِآيَاتِنَا صُمٌّ وَبُكْمٌ فِي الظُّلُمَاتِ مَن يَشَإِ اللّهُ يُضْلِلْهُ وَمَن يَشَأْ يَجْعَلْهُ عَلَى صِرَاطٍ مُّسْتَقِيمٍ (39)

قُلْ أَرَأَيْتُكُم إِنْ أَتَاكُمْ عَذَابُ اللّهِ أَوْ أَتَتْكُمُ السَّاعَةُ أَغَيْرَ اللّهِ تَدْعُونَ إِن كُنتُمْ صَادِقِينَ (40) بَلْ إِيَّاهُ تَدْعُونَ فَيَكْشِفُ مَا تَدْعُونَ إِلَيْهِ إِنْ شَاء وَتَنسَوْنَ مَا تُشْرِكُونَ (41)

2- گاهی پاسخ دادن بر معجزه هزینه سنگینی دارد و آن این که اگر تقاضا کنندگان معجزه، بعد از معجزه به کفر و الحادشان ادامه دهند، دچار عذاب های دنیوی خواهند شد. این مطلب را در رابطه امت های پیشین خوانده ایم و مرحوم طباطبایی آیه 8 و 58 همین سوره را شاهدی بر مطلب آورده است.(1)

پس خداوند علی اعلی، هیچمشکلی در فرستادن معجزه ندارد اما تقاضا کنندگان از پیامد چنین درخواستی بی اطلاع هستند.

3- در نوع ارتباط این آیه کریمه با آیات مورد بحث کسی چیزی نگفته اما دو چیز ذهن خواننده را مشغول نگه می دارد: الف- در یک بخش جلوتر، سخن از بعث و توقف در برابر آتش و حضور در پیشگاه حضرت حق بود. آیه اعلام می دارد که بعث و حشر، مخصوص انسان ها و جنیان نیست. بلکه حیوانات نیز حشر دارند. منتها چون درک این محور عمودی بسیار عمیق است، ما متوجه آن نمی شویم. ب- آیه کریمه دو پیام غیر مستقیم را مصور می کند: 1- وقتی خداوند از ظلم حیوانات بر همدیگر نمی گذرد و به همین لحاظ حیوانات حشر دارند. پس، به هیچ عنوان از ستم انسان بر انسان نمی گذرد. 2- اشاره ای باشد، در همین جا که اگر مقداری در رابطه با روابط جنبندگان و پرندگان تحقیق و پژوهش گردد، نوع ارتباط آنان معجزه آمیز است. پس، هرچند که در ظاهر جواب تقاضا کنندگانمعجزه، "اکثرهم لا یعلمون" می باشد اما در واقع به هر سمت بنگریم، خالی از معجزات الهی نیست.

4- ظلمات، جمع ظلمت و ظلمت، معادل تاریکی است. در قرآن کریم، تاریکی ها کنایه از کفر، شرک و انواع انحراف فکری می باشد. به عبارت دیگر، کسی که از راه روشن مستقیم جدا شود، گرفتار انواع تاریکی ها خواهد گردید.

بعد از این تصفیه حساب، یکی از آیات شگفت انگیز سوره انعام، آیه مورد بحث است. مجموع آیه کریمه بر این دلالت دارد که حیوانات هم مانند انسان ها در روز رستاخیز محشور می شوند اما بیان به گونه ای است که هر خواننده ای را به تفکر وا می دارد. واژه تفکر برانگیز، "امم" است که آن را در شعاع وسیعی می بینیم. خداوند تبارک و تعالی می فرماید: "هیچ

ص: 96

جنبنده ای در زمین و پرنده ای در آسمان نیست، مگر این که امت هایی مانند شما است."

فرهنگ دهخدا "امت" را به "جماعتی که به سوی ایشان پیغمبری آمده باشد"، معنا کرده است و دیگران "امت" را گروهی می دانند که وجه مشترک آنان دين، زبان و يا مكان است.

اگر چنین باشد، اولین برداشت از آیه کریمه این می شود که نکند، پیش از رستاخیز با عقوبت های دیگری روبه رو گردیم. مثلا پول پرستان به موش تبدیل شوند، شهوت پرستان به خوک، حیله گران به روباه، قاتلان به درندگان وحشی و ستم دیدگان به پرندگان سبک بال! زیرا قرآن کریم می فرماید: "هیچ جنبنده در زمین و پرنده ای در آسمان نیست، مگر این که امت هایی مانند شما است."

اما وقتی بیشتر می اندیشی و تحقیق می کنی، این عقیده را مخصوص یکی از ادیان هندی می یابی که پیروان آن معتقد به تناسخ می باشند و قیامت و حشر و نشر را قبول ندارند. در حالی که قرآن کریم معاد را ثابت نموده است و روز رستاخیز را یکی از زیرساخت های فکری مسلمانان می داند.

پس باید واژه "امم" مورد کنکاش جدی قرار گیرد. مرحوم طبرسی، این واژه را به معنای اصناف گرفته و زیاد به موضوعپروبال نداده است. اگر از زاویه دید ایشان بنگریم، حیوانات نیز مانند انسان ها به اصناف و دسته های مختلفی تقسیم می شوند و همانند انسان ها به خواب، خوراک و تولید نسل احتیاج دارند و در روز رستاخیز محشور هم می شوند.

مرحوم طباطبایی بین انسان و حیوان وجه اشتراک پیدا نموده و آن شعوری است که حیوانات را از جمادات جدا می کند. دلیل آن

ص: 97

استعدادهایی هستند که آن ها از خودشان نشان می دهند. مثلا پرندگان مهاجر، راه های بسیار طولانی را برای مهاجرت های فصلی انتخاب می کنند و هیچ وقت راه شان را گم نمی کنند. سگ ها، گاهی در تشخیص از انسان ها جلو می زنند. مورچگان، موریانه ها و زنبور عسل، قوانینی را رعایت می کنند که انسان را به کنجکاوی وادار می کند و همین طور است بسیاری از حیواناتی که تربیت پذیرند و در بعضی هنگام ها دقت کاری آن ها بیشتر از انسان ها است.

بنابر این، شعوری از این دست باعث می شود که اگر تکالیفی به حیوانات تعلق نگیرد، مقرراتی را باید رعایت نمایند. برجسته ترین این مقررات، ستم نکردن به دیگری است و به همین لحاظ این ها در روز رستاخیز محشور می شوند. تا حقوقی که به گردن دارند، ادا نمایند و به دادخواهی آنان که مظلوم واقع شده بودند، رسیدگی شود. این قانون عدل الهی است که از جنایت کاران انتقام بگیرد.(1)

با این حساب، اگرچه ایشان به صراحت نمی گوید که شعور حیوانات باعث گردید، واژه "امم" بر آن ها به کار برود اما نتیجه قلم فرسایی ایشان ایشان همین می شود. پس به طور خلاصه از نظر مرحوم طبرسی، اتفاق تازه ای نیفتاده. زیرا "امم" به معنای "اصناف" نیز می آید. از نظر علامه، شعور حیوانات، درجه آن ها را بالاتر برده. تا آن جا که نسبت به آنان واژه مخصوص انسان ها به کار برود.

البته در قرآن کریم، تمام پدیده ها دارای ادراک و شعورند. همین ادراک و شعور باعث می شود که حضرت حق را با زبانی که مانمی فهمیم

ص: 98

تسبیح کنند و به طریقه ای که ما نمی دانیم، سجده نمایند. منتها حیوانات نسبت به اشیای دیگر، از درک و شعور بالاتری برخوردارند و در مرحله ای قرار دارند که باید محشور گردند.

حال این سوال مطرح می شود که چه چیزی باعث گردیده، برخی از انسان ها، از لحاظ شعور حتی به رتبه اشیای بی جان و حیوانات هم نرسند؟ جواب این است که چنین کسانی، آن قدر با فطرت شان بازی نموده اند که گوش حقیقت شنو، زبان حقیقت گفتار و چشم حقیقت بین را از کار انداخته اند و کاری نموده اند که در ظلماتی قرار بگیرند و جایی را نبینند و راه را از بی راهه، تشخیص ندهند.

قرآن کریم به صراحت اعلام می دارد که تکذیب کنندگان آیات الهی، کرند؛ یعنی سخن حق را نمی شنوند. لالند؛ یعنی توانایی گفتن حق را ندارند و کورند، زیرا در ظلمات به سر می برند. وقتی کسانی در تاریکی های تو در تو قرار بگیرند، امکان دیدن جایی را ندارند که مسیر خودشان را پیدا کنند:

وَقَالُواْ لَوْلاَ نُزِّلَ عَلَيْهِ آيَةٌ مِّن رَّبِّهِ قُلْ إِنَّ اللّهَ قَادِرٌ عَلَى أَن يُنَزِّلٍ آيَةً وَلَ-كِنَّ أَكْثَرَهُمْ لاَ يَعْلَمُونَ (37) وَمَا مِن دَآبَّةٍ فِي الأَرْضِ وَلاَ طَائِرٍ يَطِيرُ بِجَنَاحَيْهِ إِلاَّ أُمَمٌ أَمْثَالُكُم مَّا فَرَّطْنَا فِي الكِتَابِ مِن شَيْءٍ ثُمَّ إِلَى رَبِّهِمْ يُحْشَرُونَ (38) وَالَّذِينَ كَذَّبُواْ بِآيَاتِنَا صُمٌّ وَبُكْمٌ فِي الظُّلُمَاتِ مَن يَشَإِ اللّهُ يُضْلِلْهُ وَمَن يَشَأْ يَجْعَلْهُ عَلَى صِرَاطٍ مُّسْتَقِيمٍ (39):

و گفتند: "چرا بر او از جانب پروردگارش معجزه ای نازل نشد؟" بگو: "خداوند بر فرستادن معجزه ای توانا است اما بسیاری از آنان نمی دانند." (37) هیچ جنبنده ای در زمین نیست و پرنده ای با دو بال پرواز در آسمان، مگر این که امت های مانند شما است. ما در کتاب از چیزی

ص: 99

کوتاهی نکردیم. پس به سوی پروردگارشان محشور می شوند (38) آن هایی که آیات ما را تکذیب کردند، کرند، لالند و در تاریکی ها به سر می برند. هرکه را خداوند بخواهد، گمراهش می کند و هرکه را بخواهد بر راه راست قرار می دهد (39)

در سوره عنکبوت مخاطب کسانی هستند که وقتی در کشتی قرار دارند، خداوند تبارک و تعالی را خالصانه یاد می کنند و هنگامی که آنان را به خشکی می رساند، شرک می ورزند.(1)

در سوره إسراء وقتی از ناسپاسی انسان یاد می کند، همین نکته تذکر داده می شود که وقتی در دریا با آسیبی روبه رو گردند، همه چیز را فراموش می کنند و فقط حضرت حق را یاد می کنند و هنگامی که به خشکی برسند، از حق و حقیقت اعراض می کنند.(2)

در این جا اما از عذاب الهی و روز رستاخیز یاد می شود که اگر انسان ها در چنین موقعیت هایی قرار بگیرند، آیا غیر از خداوند علیاعلی، کسی دیگر را یاد می کنند؟ به طور مسلم، آنان در چنین روزی با آن سختی ها، فقط به خداوند علی اعلی امیدوارند و از بت ها و پرستیدنی های دیگر یادشان می رود.

پس آیات کریمه یک چیز را برجسته می کند و آن این که انسان در لحظه های بحرانی از همه چیز قطع امید می کند و تنها به یک حقیقت توجه دارند و از همان حقیقت راه نجات می طلبد اما وقتی شرایط عادی گردد، همه چیز را به باد فراموشی می سپارد و چیزی به نام فطرت را نمی شناسد:

قُلْ أَرَأَيْتُكُم إِنْ أَتَاكُمْ عَذَابُ اللّهِ أَوْ أَتَتْكُمُ السَّاعَةُ أَغَيْرَ اللّهِ تَدْعُونَ إِن كُنتُمْ صَادِقِينَ (40) بَلْ إِيَّاهُ تَدْعُونَ فَيَكْشِفُ مَا تَدْعُونَ إِلَيْهِ إِنْ شَاء وَتَنسَوْنَ مَا تُشْرِكُونَ (41):

ص: 101

بگو: "به من خبر دهید، اگر راست می گویید، وقتی عذاب خداوند به شما رسید و یا با روز رستاخیز روبه رو شدید، آیا غیر از خداوند را می خوانید؟" (40) بلکه تنها او را می خوانید. پس اگر بخواهد، مشکلی را که به خاطر آن او را می خوانید، بر طرف می کند و آنچه را که شریک او قرار می دهید، فراموش می کنید (41)

قُلْ أَرَأَيْتُكُم إِنْ أَتَاكُمْ عَذَابُ اللّهِ أَوْ أَتَتْكُمُ السَّاعَةُ أَغَيْرَ اللّهِ تَدْعُونَ إِن كُنتُمْ صَادِقِينَ (40)

أَرَأَيْتُكُم: أخبرونی (الموسوعة القرآنية)./ يجري "أرأيت" مجرى أخبرني فيدخل عليه الكاف و يترك التاء على حالته في التثنية و الجمع و التأنيث و يسلط التغيير على الكاف دون التاء (الميزان)./ أَرَأَيْتَكَ، أَرَأَيْتَكُمَا و أَرَأَيْتَكُمْ: و هى كلمة تقولها العرب عند الاستخبار بمعنى أخبرنى، و أخبرانى، و أخبرونى و تاؤها مفتوحة أبدا (النهاية في غريب الحديث)

تَدْعُونَ: أ تدعون فيها لكشف ذلك عنكم هذه الأوثان التي تعلمون أنها لا تقدر أن تنفع أنفسها و لا غيرها (مجمع البيان)

بَلْ إِيَّاهُ تَدْعُونَ فَيَكْشِفُ مَا تَدْعُونَ إِلَيْهِ إِنْ شَاء وَتَنسَوْنَ مَا تُشْرِكُونَ (41)

فَيَكْشِفُ: الكَشْفُ: رفعك شيئا عما يواريه و يغطيه، كرفع الغطاء عن الشي ء (كتاب العين)./ یکشف: بر طرف می کند (فاطمی)

تَنسَوْنَ: تَنْسَوْنَ ما تُشْرِكُونَ: تتركون آلهتكم (الموسوعة القرآنية)./ تنسون: فراموش می کنید (فاطمی)

ص: 103

ص: 104

وَلَقَدْ أَرْسَلنَا إِلَى أُمَمٍ مِّن قَبْلِكَ فَأَخَذْنَاهُمْ بِالْبَأْسَاء وَالضَّرَّاء لَعَلَّهُمْ يَتَضَرَّعُونَ (42) فَلَوْلا إِذْ جَاءهُمْ بَأْسُنَا تَضَرَّعُواْ وَلَ-كِن قَسَتْ قُلُوبُهُمْ وَزَيَّنَ لَهُمُ الشَّيْطَانُ مَا كَانُواْ يَعْمَلُونَ (43) فَلَمَّا نَسُواْ مَا ذُكِّرُواْ بِهِ فَتَحْنَا عَلَيْهِمْ أَبْوَابَ كُلِّ شَيْءٍ حَتَّى إِذَا فَرِحُواْ بِمَا أُوتُواْ أَخَذْنَاهُم بَغْتَةً فَإِذَا هُم مُّبْلِسُونَ (44) فَقُطِعَ دَابِرُ الْقَوْمِ الَّذِينَ ظَلَمُواْ وَالْحَمْدُ لِلّهِ رَبِّ الْعَالَمِينَ (45)

در رابطه با مطلب اول، باید گفت که بین این آیات و آخرین آیات بخش گذشته تناقضی نیست. زیرا در آخرین آیات بخش گذشته کسانی در شرایطی قرار می گیرند که توسل به اسباب ظاهری برای آنان امکان پذیر نمی باشد و لذا مثال از عذاب الهی و روز رستاخیزآورده شد و همین طور مثال های دریا و محاصره امواج را ما برای توضیح آوردیم. در چنین جاها فطرت انسان مشخص می کند که چه کسی می تواند آن گرفتاری ها را بردارد و بدون شک فطرت انسانی، غیر از یک منجی کسی دیگری را نمی شناسد و آن یک منجی، خداوند قادر متعال است اما در آیات مورد بحث این گونه نیست. این گرفتاری ها به خاطر آن است که آنان آن راه را ادامه ندهند و در پیش گاه الهی تضرع و زاری نمایند.

در رابطه با مطلب دوم، مرحوم طبرسی معتقد است که منظور از آیه اول و سوم مورد بحث، امتحان امت های پیشین با سختی و آسایش است. ایشان در توضیح "فَتَحْنا عَلَيْهِمْ أَبْوابَ كُلِّ شَيْ ء" می گوید: "معنا این است که خداوند تبارک و تعالی آنان را با سختی ها امتحان کرد، تا تضرع و توبه نمایند وقتی آنان اهمیت ندادند، درهای نعمت را باز نمود، تا از این طریق به نعمت های روز دیگر، رغبت پیدا کنند."(1)

اما این نظر قانع کننده نیست. زیرا وقتی کسانی که در رویاروی با سختی از راه انحراف بر نگردند، در آسایش بعد از سختی ها، همه چیز را مرهون خوش فکری خودشان می دانند و ادعا می کنند که آن سختی ها را با درایت خودشان به آسانی تبدیل نموده اند. پس به فکر فردا و سرنوشت نهایی شان نمی افتند.

ص: 106

آنچه که پژوهشگر را به رضایت می رساند، این است که این آیات کریمه، در صدد بیان تربیت و سنت استداراج می باشند.

این مطلب با توجه به یک نکته واضح تر می شود و آن این که یکی از اسماء الحسنی الهی، "رب العامین" است. "رب"(1)

یعنی پرورش دهنده و تربیت کننده. خداوند تبارک و تعالی، بندگان خودش را گاهی با عقوبت ها و سختی ها تربیت می کند. این چیزی است که هم در زندگی شخصی اتفاق می افتد و هم در زندگی اجتماعی. درزندگی شخصی آن قدر اهمیت دارد که رسول اکرم (صلی الله علیه و آله و سلم) می فرماید: "خداوندا مرا با عقوبت خودت ادب مکن!"(2)

امام حسین (علیه السلام) می فرماید: "پروردگارا! مرا با احسان به استدراج گرفتار مکن و با گرفتاری و بلا پرورش مده!"(3)

از این دعاهای خالصانه بر می آید که حضرت حق، فرد و یا جامعه ای را با سختی ها تأدیب می کند و پرورش می دهد. پس اگر کسانی فطرت شان را آلوده نکرده باشند، در صورت کج روی، از آن راه بر می گردند و در پیش گاه الهی تضرع و التماس می کنند که خداوند از کرده آنان بگذرند. مانند قوم یونس که در آخرین لحظه ها با تضرع و التماس خودشان را از عذاب سختی نجات دادند اما اگر مانند فرعون و فرعونیان باشند، بر نمی گردند و دچار عذاب دنیایی هم می شوند. خداوند تبارک و

ص: 107

تعالی، پنج گرفتاری را بر فرعونیان مسلط نمود اما از خواب غفلت بیدار نگردیدند. این ها عبارت بودند از طوفان، ملخ، شپش، قورباغه و خون.(1)

با توجه به این نکته، اگر به آیات پیش رو دقت نماییم، خداوند تبارک و تعالی با پیامبرش از امت های پیشین می گوید که به سوی آن ها هم پیامبرانی فرستاده و گاهی برای تأدیب، آنان را به "بأساء" و " ضراء"، گرفتار نموده است،(2)

تا از راهی که می روند، برگردند و در پیش گاه خداوند، تضرع و توبه نمایند اما آنان به خاطر قساوت قلبی و زینت بخشی شیطان، دست از کارهای شان بر نداشتند.

وقتی این تربیت ها و تأدیب ها اثر نکردند، نه تنها آنان را به حال خود شان رها نمود که درهای نعمت خودش را نیز به روی آنان بازکرد. تا هرچه بیشتر در لجنزار زندگی دنیایی فرو روند و سر به طغیان و سرکشی بزنند اما ناگهان دست قدرت او همه طرح ها و برنامه ها را ناتمام گذاشت و همه امیدها را به ناامیدی تبدیل کرد. تا آن جا که آنان را ریشه کن نمود و هیچ اثری از آنان باقی نگذاشت و اگر چیزی بر جای گذاشت، تنها برای عبرت دیگران است و خودش در جای دیگر، می فرماید: "چه بسیار شهروندانی را که نابود نمودیم. زیرا آنان در زندگی سرمست گشته بودند! این ها منزل های آن ها است که بعد از آنان سکونت کنندگان اندکی داشته اند!"(3)

ص: 108

پس، این عبرت نمایی تربیت دیگری است، برای کسان دیگر و شاید به همین لحاظ، در آخر آیه شاهد ستایش پروردگار جهانیان هستیم:

وَلَقَدْ أَرْسَلنَا إِلَى أُمَمٍ مِّن قَبْلِكَ فَأَخَذْنَاهُمْ بِالْبَأْسَاء وَالضَّرَّاء لَعَلَّهُمْ يَتَضَرَّعُونَ (42) فَلَوْلا إِذْ جَاءهُمْ بَأْسُنَا تَضَرَّعُواْ وَلَ-كِن قَسَتْ قُلُوبُهُمْ وَزَيَّنَ لَهُمُ الشَّيْطَانُ مَا كَانُواْ يَعْمَلُونَ (43) فَلَمَّا نَسُواْ مَا ذُكِّرُواْ بِهِ فَتَحْنَا عَلَيْهِمْ أَبْوَابَ كُلِّ شَيْءٍ حَتَّى إِذَا فَرِحُواْ بِمَا أُوتُواْ أَخَذْنَاهُم بَغْتَةً فَإِذَا هُم مُّبْلِسُونَ (44) فَقُطِعَ دَابِرُ الْقَوْمِ الَّذِينَ ظَلَمُواْ وَالْحَمْدُ لِلّهِ رَبِّ الْعَالَمِينَ (45):

ما به امت های پیش از تو پیامبرانی فرستادیم و آنان را به فقر و بیماری گرفتار نمودیم. شاید که زاری نمایند (42) پس چرا هنگامی که عذاب ما به آنان رسید، زاری نکردند؟ ولیکن -به جای زاری- قلب های شان قساوت پیدا کرد و شیطان کارهایی را که انجام می دادند، برای آنان آرایش داد (43) وقتی یاد آوری ها را فراموش کردند، درِ هر نعمتی را به روی آنان گشودیم. تا این که به داشته های شان شادمان شدند. ناگهان آنان را به کیفرشان گرفتار نمودیم. در نتیجه، مأیوس و ناامید گردیدند (44) پس ریشه کسانی کهستم نمودند، قطع گردید و ستایش مخصوص خداوند پرورش دهنده جهانیان است! (45)

يَتَضَرَّعُونَ: یتذللون و یتخشعون و یتوبون (کلمات القرآن)./ و التضرع: التذلل يقال ضرع فلان لفلان إذا بخع له و سأله أن يعطيه (مجمع البیان)./ تضرع: زاری کردن، التماس کردن (فرهنگ معین)

فَلَوْلا إِذْ جَاءهُمْ بَأْسُنَا تَضَرَّعُواْ وَلَ-كِن قَسَتْ قُلُوبُهُمْ وَزَيَّنَ لَهُمُ الشَّيْطَانُ مَا كَانُواْ يَعْمَلُونَ (43)

فَلَوْلا: لو لا للتحضيض و لا يدخل إلا على الفعل و معناه هلا تضرعوا (مجمع البیان)./ فَلَوْ لا إِذْ جاءَهُمْ بَأْسُنا تَضَرَّعُوا: معناه: نفى التضرع، كأنه قيل: فلم يتضرعوا إذ جاءهم بأسنا، و لكنه جاء بالحرف لو لا ليفيد أنه لم يكن لهم عذر فى ترك التضرع إلا عنادهم و قسوة قلوبهم، و إعجابهم بأعمالهم التي زينها الشيطان لهم (الموسوعة القرآنية)

بَأْسُنَا: عذابنا (التفسیر المعین)

فَلَمَّا نَسُواْ مَا ذُكِّرُواْ بِهِ فَتَحْنَا عَلَيْهِمْ أَبْوَابَ كُلِّ شَيْءٍ حَتَّى إِذَا فَرِحُواْ بِمَا أُوتُواْ أَخَذْنَاهُم بَغْتَةً فَإِذَا هُم مُّبْلِسُونَ (44)

نَسُواْ: تركوا ما وعظوا به (مجمع البيان)./ فَلَمَّا نَسُوا ما ذُكِّرُوا بِهِ: تركوا ما وعظوا به من البأساء و الضرّاء، و لم يتّعظوا به (زبدة التفاسير)فَتَحْنَا عَلَيْهِمْ: و المعنى أنه تعالى امتحنهم بالشدائد لكي يتضرعوا و يتوبوا فلما تركوا ذلك فتح عليهم أبواب النعم و التوسعة في الرزق ليرغبوا بذلك في نعيم الآخرة و إنما فعل ذلك بهم و إن كان الموضع موضع العقوبة و الانتقام دون الإكرام و الإنعام ليدعوهم ذلك إلى الطاعة فإن الدعاء إلى الطاعة يكون تارة بالعنف و تارة باللطف أو لتشديد العقوبة عليهم بالنقل من النعيم إلى العذاب الأليم (مجمع البیان)./ و معنى الآية أنهم لما نسوا ما ذكروا به أو أعرضوا عنه آتيناهم من كل نعمة استدراجا حتى إذا تمت لهم النعم و فرحوا بما أوتوا منها أخذناهم فجأة فانخمدت أنفاسهم و لا حجة لهم لاستحقاقهم ذلك (المیزان)

ص: 110

أَبْوابَ كُلِّ شَيْ ءٍ: من النعم، كالصحة و السعة و راحة البال و الأمن (محاسن التاويل)

فَرِحُواْ: بطروا (الجديد) سرور و حبور در شادى ممدوح بكار ميرود ولى فرح در شادى مذموم كه موجب تكبّر است. سرور و حبور از تفكّر ناشى است و فرح از قوّه شهوت. طبرسى رحمه اللّه در مجمع فرموده فرح بمعنى تكبّر است (قاموس قرآن)

بَغْتَةً: فجأة بلا إنذار (التفسیر المعین)

مُّبْلِسُونَ: آیسون من النجاة الرحمة (التفسیر المعین)./ الإبلاس: الحزن المعترض من شدة اليأس (المیزان)./ و المبلس: الشديد الحسرة (مجمع البیان)

فَقُطِعَ دَابِرُ الْقَوْمِ الَّذِينَ ظَلَمُواْ وَالْحَمْدُ لِلّهِ رَبِّ الْعَالَمِينَ (45)

دَابِرُ: دابر: بيخ و بن، ريشه، دنباله، آنچه در پى مى آيد. نسل بعدى (كوثر) دابر القوم: و هو الذي يتلوهم من خلفهم و يأتي على أعقابهم... و قال الأصمعي الدابر الأصل يقال قطع الله دابره أي أصله... و قال غيره دابر الأمر آخره (مجمع البیان)

وَالْحَمْدُ لِلّهِ رَبِّ الْعَالَمِينَ: على إهلاكهم، فإن إهلاك الكفار و العصاة نعم جليلة، يحق أن يحمد عليها من حيث إنه خلاص لأهل الأرض من شؤم عقائدهم و أعمالهم (البحر المديد)

ص: 111

ص: 112

قُلْ أَرَأَيْتُمْ إِنْ أَخَذَ اللّهُ سَمْعَكُمْ وَأَبْصَارَكُمْ وَخَتَمَ عَلَى قُلُوبِكُم مَّنْ إِلَ-هٌ غَيْرُ اللّهِ يَأْتِيكُم بِهِ انظُرْ كَيْفَ نُصَرِّفُ الآيَاتِ ثُمَّ هُمْ يَصْدِفُونَ (46) قُلْ أَرَأَيْتَكُمْ إِنْ أَتَاكُمْ عَذَابُ اللّهِ بَغْتَةً أَوْ جَهْرَةً هَلْ يُهْلَكُ إِلاَّ الْقَوْمُ الظَّالِمُونَ (47)

وَمَا نُرْسِلُ الْمُرْسَلِينَ إِلاَّ مُبَشِّرِينَ وَمُنذِرِينَ فَمَنْ آمَنَ وَأَصْلَحَ فَلاَ خَوْفٌ عَلَيْهِمْ وَلاَ هُمْ يَحْزَنُونَ (48) وَالَّذِينَ كَذَّبُواْ بِآيَاتِنَا يَمَسُّهُمُ الْعَذَابُ بِمَا كَانُواْ يَفْسُقُونَ (49)

قُل لاَّ أَقُولُ لَكُمْ عِندِي خَزَآئِنُ اللّهِ وَلا أَعْلَمُ الْغَيْبَ وَلا أَقُولُ لَكُمْ إِنِّي مَلَكٌ إِنْ أَتَّبِعُ إِلاَّ مَا يُوحَى إِلَيَّ قُلْ هَلْ يَسْتَوِي الأَعْمَى وَالْبَصِيرُ أَفَلاَ تَتَفَكَّرُونَ (50)

قُلْ أَرَأَيْتُمْ إِنْ أَخَذَ اللّهُ سَمْعَكُمْ وَأَبْصَارَكُمْ وَخَتَمَ عَلَى قُلُوبِكُم مَّنْ إِلَ-هٌ غَيْرُ اللّهِ يَأْتِيكُم بِهِ انظُرْ كَيْفَ نُصَرِّفُ الآيَاتِ ثُمَّ هُمْ يَصْدِفُونَ (46) قُلْ أَرَأَيْتَكُمْ إِنْ أَتَاكُمْ عَذَابُ اللّهِ بَغْتَةً أَوْ جَهْرَةً هَلْ يُهْلَكُ إِلاَّ الْقَوْمُ الظَّالِمُونَ (47):

بگو: "به من بگویید، اگر خداوند گوش ها و چشم های شما را بگیرد و بر قلب شما مهر زند، چه کسی غیر از خداوند، آن ها را به شما می دهد؟" ببین چگونه آیات را با شیوه های گوناگون بیان می کنیم؟ سپس آن ها اعراض می کنند (46) بگو: "به من بگویید، اگر عذاب خداوند به صورت پنهان و پیدا به شما اصابت کند، جز ستم کاران کسی دیگر هلاک می شود؟" (47)

وَمَا نُرْسِلُ الْمُرْسَلِينَ إِلاَّ مُبَشِّرِينَ وَمُنذِرِينَ فَمَنْ آمَنَ وَأَصْلَحَ فَلاَ خَوْفٌ عَلَيْهِمْ وَلاَ هُمْ يَحْزَنُونَ (48) وَالَّذِينَ كَذَّبُواْ بِآيَاتِنَا يَمَسُّهُمُ الْعَذَابُ بِمَا كَانُواْ يَفْسُقُونَ (49):

ما پیامبران را جز برای بشارت و هشدار نمی فرستیم. پس کسانی که ایمان آوردند و خودشان را شایسته نمودند، نه ترسی بر آنان خواهد بود و نه غمگین می شوند (48) و آن هایی که به خاطر فسق ورزی، آیات ما را دروغ پنداشتند، گرفتار عذاب خواهند شد (49)

خانه ای از طلا داشته باشی و یا به آسمان رفته برای ما کتاب و نامه ای بیاوری که بخوانیم."(1)

در همان سوره و سوره احزاب می خوانیم که آن ها از پیامبر می خواستند، روز قیامت را مشخص نماید و کیفیت روح را برای آنان بیان نماید.(2)

در حالی که این مسایل مربوط به غیب مطلق است و مخصوص خداوند علی اعلی. پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله و سلم) غیب می داند(3) اما به اندازه ای که خداوند در اختیار او می گذارد که همان مقدار، نسبت به ما، لا یتناهی است ولی نسبت به حضرت حق، قطره ای از اقیانوس می باشد. چنان که دانش پزشکی، ستاره شناسی و بسیاری ازدانش های دیگری امروزی، نسبت به کسانی که در این وادی ها نیستند، بسیار زیاد است.

ص: 117

با توجه به این مطالب، در این جا خداوند علی اعلی به پیامبرش دستور می دهد که اگر منظور آنان از معجزه درخواست های این گونه باشند، باید به آنان برساند که نه کلید گنجینه های خداوند در دست او است، نه غیبی به آن معنا را می داند و نه فرشته است. تنها آنچه را که به او وحی شده به آن ها پیام رسانی می کند. و بگوید که: آیا بینا و نا بینا با هم مساوی هستند؟

البته همین دو ویژگی؛ یعنی وحی و بینایی، پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله و سلم) را از دیگران به وسعت زمین و آسمان متفاوت می کند. زیرا خداوند می داند که رسالتش را به چه کسی محول نماید(1)

و به طور طبیعی کور از بینا استمداد می طلبد:

قُل لاَّ أَقُولُ لَكُمْ عِندِي خَزَآئِنُ اللّهِ وَلا أَعْلَمُ الْغَيْبَ وَلا أَقُولُ لَكُمْ إِنِّي مَلَكٌ إِنْ أَتَّبِعُ إِلاَّ مَا يُوحَى إِلَيَّ قُلْ هَلْ يَسْتَوِي الأَعْمَى وَالْبَصِيرُ أَفَلاَ تَتَفَكَّرُونَ (50):

بگو: "به شما نمی گویم که در نزد من گنجینه های خداوند است، غیب نمی دانم و نمی گویم که من فرشته هستم. تنها آنچه را که به من وحی شده است، پیروی می کنم." بگو: "آیا کور و بینا مساویند؟! آیا تفکر نمی کنید؟!" (50)

نُصَرِّفُ: نصرف الآیات: نکررها علی انحاء مختلفة (کلمات القرآن)./ "نصرّف" از تصريف به معناى تغيير است و در اين جا مفهوم بيان كردن به صورت هاى گوناگون را مى رساند (کوثر)

يَصْدِفُونَ: يعرضون عن تأمل الآيات و الفكر فيها (مجمع البیان)

قُلْ أَرَأَيْتَكُمْ إِنْ أَتَاكُمْ عَذَابُ اللّهِ بَغْتَةً أَوْ جَهْرَةً هَلْ يُهْلَكُ إِلاَّ الْقَوْمُ الظَّالِمُونَ (47)

بَغْتَةً: فجأة أو لیلا (کلمات القرآن)

جَهْرَةً: معاینة أو نهارا (کلمات القرآن)

وَمَا نُرْسِلُ الْمُرْسَلِينَ إِلاَّ مُبَشِّرِينَ وَمُنذِرِينَ فَمَنْ آمَنَ وَأَصْلَحَ فَلاَ خَوْفٌ عَلَيْهِمْ وَلاَ هُمْ يَحْزَنُونَ (48)

مُبَشِّرِينَ: خوش خبری دهندگان (فاطمی)

مُنذِرِينَ: هشدار دهنده (فاطمی)

وَالَّذِينَ كَذَّبُواْ بِآيَاتِنَا يَمَسُّهُمُ الْعَذَابُ بِمَا كَانُواْ يَفْسُقُونَ (49)

يَمَسُّهُمُ: يصيبهم العذاب يوم القيامة (مجمع البیان)

قُل لاَّ أَقُولُ لَكُمْ عِندِي خَزَآئِنُ اللّهِ وَلا أَعْلَمُ الْغَيْبَ وَلا أَقُولُ لَكُمْ إِنِّي مَلَكٌ إِنْ أَتَّبِعُ إِلاَّ مَا يُوحَى إِلَيَّ قُلْ هَلْ يَسْتَوِي الأَعْمَى وَالْبَصِيرُ أَفَلاَ تَتَفَكَّرُونَ (50)

هَلْ يَسْتَوِي الأَعْمَى وَالْبَصِيرُ: هل يستوي العارف بالله سبحانه العالم بدينه و الجاهل به و بدينه فجعل الأعمى مثلا للجاهل و البصير مثلا للعارف بالله و بنبيه (مجمع البیان)

ص: 119

ص: 120

وَأَنذِرْ بِهِ الَّذِينَ يَخَافُونَ أَن يُحْشَرُواْ إِلَى رَبِّهِمْ لَيْسَ لَهُم مِّن دُونِهِ وَلِيٌّ وَلاَ شَفِيعٌ لَّعَلَّهُمْ يَتَّقُونَ (51)

وَلاَ تَطْرُدِ الَّذِينَ يَدْعُونَ رَبَّهُم بِالْغَدَاةِ وَالْعَشِيِّ يُرِيدُونَ وَجْهَهُ مَا عَلَيْكَ مِنْ حِسَابِهِم مِّن شَيْءٍ وَمَا مِنْ حِسَابِكَ عَلَيْهِم مِّن شَيْءٍ فَتَطْرُدَهُمْ فَتَكُونَ مِنَ الظَّالِمِينَ (52) وَكَذَلِكَ فَتَنَّا بَعْضَهُم بِبَعْضٍ لِّيَقُولواْ أَهَ-ؤُلاء مَنَّ اللّهُ عَلَيْهِم مِّن بَيْنِنَا أَلَيْسَ اللّهُ بِأَعْلَمَ بِالشَّاكِرِينَ (53) وَإِذَا جَاءكَ الَّذِينَ يُؤْمِنُونَ بِآيَاتِنَا فَقُلْ سَلاَمٌ عَلَيْكُمْ كَتَبَ رَبُّكُمْ عَلَى نَفْسِهِ الرَّحْمَةَ أَنَّهُ مَن عَمِلَ مِنكُمْ سُوءاً بِجَهَالَةٍ ثُمَّ تَابَ مِن بَعْدِهِ وَأَصْلَحَ فَأَنَّهُ غَفُورٌ رَّحِيمٌ (54) وَكَذَلِكَ نفَصِّلُ الآيَاتِ وَلِتَسْتَبِينَ سَبِيلُ الْمُجْرِمِينَ (55)

قُلْ إِنِّي نُهِيتُ أَنْ أَعْبُدَ الَّذِينَ تَدْعُونَ مِن دُونِ اللّهِ قُل لاَّ أَتَّبِعُ أَهْوَاءكُمْ قَدْ ضَلَلْتُ إِذاً وَمَا أَنَاْ مِنَ الْمُهْتَدِينَ (56) قُلْ إِنِّي عَلَى بَيِّنَةٍ مِّن رَّبِّي وَكَذَّبْتُم بِهِ مَا عِندِي مَا تَسْتَعْجِلُونَ بِهِ إِنِ الْحُكْمُ إِلاَّ لِلّهِ يَقُصُّ الْحَقَّ وَهُوَ خَيْرُ الْفَاصِلِينَ (57) قُل لَّوْ أَنَّ عِندِي مَا تَسْتَعْجِلُونَ بِهِ لَقُضِيَ الأَمْرُ بَيْنِي وَبَيْنَكُمْ وَاللّهُ أَعْلَمُ بِالظَّالِمِينَ (58)

منتها در آیه کریمه، دو نکته وجود دارد که تأمل برانگیز است:

1- طبق ظاهر آیه کریمه، هشدار به کسانی داده شود که از روز رستاخیز می ترسند.

2- در این جا شفاعت و ولایت، منحصر به حضرت حق می شود. در حالی که در جای دیگر، در رابطه با ولایت، می خوانیم که ولی شما، خداوند، رسول خداوند و کسانی هستند که نماز برپای می دارند و در حال نماز، زکات می پردازند(1)

و در رابطه با شفاعت،می خوانیم که شفاعت با اذن و رضایت الهی و شهادت به حق مشکلی ندارد.(2)

در رابطه با مطلب اول، جواب این است که وظیفه پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله و سلم) انذار همه مردم است اما در بین این مردم کسانی هستند که نگران سرنوشت شان می باشند. پس دعوت نسبت به آن ها مؤثرتر خواهد بود و همین هایند که در اولویت قرار می گیرند اما آن ها که سر در آخور زندگی فرو برده اند، به سادگی قابل برگشت نیستند و قرآن کریم در جای دیگر در رابطه با آنان می گوید: "بگذار! بخورند، لذت ببرند و آرزوها سرگرم شان نماید. به زودی –از پیامد بی اعتنایی- آگاه خواهند شد!"(3)

در رابطه با ولایت و شفاعت، این مطلب درست است که نه تنها ولایت و شفاعت که هدایت، تربیت، روزی رساندن و هرچیزی از این مقوله، مخصوص ذات احدیت است و هیچ کسی به طور مستقل دارای

ص: 123

این ویژگی ها نمی باشد اما او می تواند از قانون تفویض خودش استفاده کند.

به عبارت دیگر، خداوند علی اعلی، این قدرت را دارد که تا دامنه قیامت، همه انسان ها را همانند حضرت آدم (علیه السلام) خلق کند اما این کار را نکرد. بلکه حکمت این را اقتضا کرد که جوهره اصلی انسان و "کود"های همراه او از طریق اصلاب به ارحام منقل شود و انسان دارای پدر و مادر گردد و آن گاه بخشی از پرورش و تربیت مخصوص خودش را به عهده پدر و مادر گذاشت و آن ها را واسطه فیض قرار داد.

خداوند تبارک و تعالی می تواند، روزی هر کس را بر سرانگشتانش قرار دهد اما این کار را نکرد. بلکه در زمان طفولیت انسان، مادر را مسئول این کار نمود و بعد از آن مرحله پدر باید نان آور خانواده باشد.خداوند تبارک و تعالی می تواند همه انسان ها را به طور مستقل هدایت کند اما هدایت تشریعی را به عهده پیامبران و معصومان دیگر گذاشت، تا انسان ها را راهنمایی نمایند.

پس، همان کسانی که مسئولیت هدایت انسان ها را به عهده دارند، باید به اندازه نیاز دارای ولایت باشند و شفیع قرار بگیرند. منتها در رابطه با خداوند، شفیع لغوی هستند و در رابطه با ما شفیع اصطلاحی.(1)

ما متاسفانه، تشکیلات و روابط اداری را در همه جا قبول داریم اما وقتی به خداوند برسد، انتظار این است که همه کارها را خودش انجام بدهد. در حالی که دستگاه عریض و طویل، زیبنده این حاکم عادل است.

ص: 124

در این دستگاه، جبرئیل، عزرائیل، میکائیل، اسرافیل و تریلیون ها فرشته دیگر،(1) یک لحظه بی کار نیستند. تنها فرق این حاکم مقتدر با دیگران در این است که هر لحظه بار عام دارد، تا ما بتوانیم مستقیما به خودش مراجعه نماییم و دردها و مشکلات مان را با خودش در میان بگذارم. او نیز در نهایت به یکی از کارگزارانش دستور خواهد داد که پرونده ما را پیگیری نماید. گاهی ممکن است در اثر نافرمانی و معصیت، روی مان نشود که با خود آن عالم به اسرار روبه رو شویم. در این صورت راهی جز این باقی نمی ماند که درِ مسئول های هدایت مان را بزنیم و به شفاعت اصطلاحی روی آوریم و آنان را واسطه خودمان قرار بدهیم. آن ها نیز با توجه به نمره های قبولی گذشته ما این صلاحیت را دارند که از برخی تبصره های قانون عدل الهی استفاده نمایند و یا مشکلات مان را در محضر حضرت حق، مطرح نماید:

وَأَنذِرْ بِهِ الَّذِينَ يَخَافُونَ أَن يُحْشَرُواْ إِلَى رَبِّهِمْ لَيْسَ لَهُم مِّن دُونِهِ وَلِيٌّ وَلاَ شَفِيعٌ لَّعَلَّهُمْ يَتَّقُونَ (51)و با قرآن آن هایی را که از محشورشدن در پیشگاه پروردگارشان می ترسند، هشدار بده. -آن روز که- غیر از او سرپرست و شفاعت گری نیست. شاید که تقوا پیشه نمایند (51)

نیست. بعد از این عیب جویی، شاید اتفاقاتی می افتاد اما آیاتی نازل گردید که پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله و سلم) حق ندارد کسانی را که همواره بیاد پروردگارشان می باشند از خود دور نماید.(1)

دلیل این دور نکردن، گذشته از ذکر دائمی، دو چیز است:

✓ امتحان و آزمایش

✓ تقدیر از سپاسگزاران

در رابطه با موضوع اول، مصلحت این شد که یاران پیامبر (ص)، به فقر و تنگ دستی آزمایش گردند و اشراف به بی نیازی و ثروت که البته نمره زیر صفر گرفتند و سخنانی را بر زبان می آوردند که مضمون گفته های سرکشان زمان حضرت نوح (علیه السلام) بود.(2)

در رابطه با موضوع دوم، خداوند علی اعلی، عادل است و به اندازه یک ذره ظلم نمی کند.(3)

او می داند که چه کسانی سپاسگزار نعمت او هستند. پس به هیچ عنوان راضی نمی شود که پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله و سلم) سپاسگزاران نعمت او را از خودش دورنماید.

ممکن است این سوال مطرح گردد که معمولا در هر جنبشی افراد بی بضاعت، دور یک جریان انقلابی را می گیرند، پس دلیل مدح این کسان در چیست؟ جواب این است که در تحولات اجتماعی دیگر، اعتقادی به

ص: 126

اندیشه انقلابی لازم نیست اما بی نوایان این جا اولا دائم الذکرند و در ثانی تمام تلاش شان رضایت حضرت می باشد و به تعبیر خود قرآن کریم، طالب "وجه" الهی هستند.

مرحوم طبرسی، "وجهه" را به معنای پاداش و رضایت الهی می داند(1)

اما چون این واژه بسیار کلیدی است و یکی از متشابهات قرآن کریم به حساب می آید،(2)

مرحوم طباطبایی با توجه به برداشت راغب اصفهانی، تحلیلی دارد که خواندن آن لازم است و شما را به آن جا ارجاع می دهیم.(3)

خلاصه مطلب این است که راغب اصفهانی، "وجه" را ذات حضرت حق می داند و علامه، اسماء و صفات الهی، اديان، اعمال صالحه، انبيا، ملائكه، شهدا و مؤمنين رحمت شده را وجه خداوند می داند. زیرا، همه آن ها در جهت خداوند قرار دارند و از گزند حوادث و نابودى مصونند.

رحمت را بر خودش واجب نموده که اگرکسی از روی نادانی، کاری کرد و بعد توبه کند و خودش را اصلاح نماید، خداوند آمرزنده و مهربان است.

در این جا به پنج نکته توجه داشته باشیم:

1- انسان در هر مرحله ای که برسد، اگر معصوم نباشد، امکان لغزیدن دارد. این طور نیست که وقتی کسی ایمان آورد، حصار عصمت گرد او کشیده می شود. پس نباید، مؤمنین را غرور کاذب بگیرد و در هر جا وارد شود و با هرکس دست دوستی بدهد.

2- اگر مؤمنی در دام شیاطین افتاد، فورا توبه نماید و گرد آن رفتار و کردار را برای همیشه خط بکشد.

3- توبه تنها کافی نیست. باید خودش را اصلاح نماید. منظور از اصلاح این است که علاوه بر خط کشیدن، دور گناه، پیامد شرعی آن را نیز جبران نماید. پیامد شرعی انواع کفاره ها است که در فقه اسلامی بیان گردیده.

4- در این جا نفرموده که توبه آن کس قبول است. بلکه از دو صفت "غفور رحیم" استفاده شده. شاید این ابهام به خاطر این باشد که مؤمنین همواره باید، حالت خوف و رجا را حفظ کنند و در این زمینه، این سخن مولا امام زین العابدین (علیه السلام) را ورد زبان شان نمایند: "مولای من! وقتی به گناهانم می نگرم، لرزه بر تنم می افتد و هنگامی که به کرمت می نگرم چشم امید می بندم!"(1)

5- این استقبال صمیمانه، به این معنا نیست که فقط مؤمنین حق حیات دارند. خداوند علی اعلی، خالق همه انسان ها است. این جا چون

ص: 128

فضای سخن در رابطه با مؤمنین بود، از گناه و توبه آنان سخن به میان آمد و الا هر آلوده ای که به سوی او برگردد، باران رحمتش آلودگی ها را می زداید.

در آخرین آیه مورد بحث، حضرت حق منّتی بر گردن مؤمنین می گذارد که با تفصیل آیات، حقیقت بر آن ها روشن شود و راه پر خمو پیچ مجرمین را نظاره نمایند و بین خود و آنان به مقایسه بنشینند. بینند که ایمان بهتر است یا بی ایمانی:(1)

وَلاَ تَطْرُدِ الَّذِينَ يَدْعُونَ رَبَّهُم بِالْغَدَاةِ وَالْعَشِيِّ يُرِيدُونَ وَجْهَهُ مَا عَلَيْكَ مِنْ حِسَابِهِم مِّن شَيْءٍ وَمَا مِنْ حِسَابِكَ عَلَيْهِم مِّن شَيْءٍ فَتَطْرُدَهُمْ فَتَكُونَ مِنَ الظَّالِمِينَ (52) وَكَذَلِكَ فَتَنَّا بَعْضَهُم بِبَعْضٍ لِّيَقُولواْ أَهَ-ؤُلاء مَنَّ اللّهُ عَلَيْهِم مِّن بَيْنِنَا أَلَيْسَ اللّهُ بِأَعْلَمَ بِالشَّاكِرِينَ (53) وَإِذَا جَاءكَ الَّذِينَ يُؤْمِنُونَ بِآيَاتِنَا فَقُلْ سَلاَمٌ عَلَيْكُمْ كَتَبَ رَبُّكُمْ عَلَى نَفْسِهِ الرَّحْمَةَ أَنَّهُ مَن عَمِلَ مِنكُمْ سُوءاً بِجَهَالَةٍ ثُمَّ تَابَ مِن بَعْدِهِ وَأَصْلَحَ فَأَنَّهُ غَفُورٌ رَّحِيمٌ (54) وَكَذَلِكَ نفَصِّلُ الآيَاتِ وَلِتَسْتَبِينَ سَبِيلُ الْمُجْرِمِينَ (55):

و آن هایی را که صبح و شام پروردگارشان را می خوانند و خواستار رحمت اویند، از خود دور مکن. چیزی از حساب آنان بر تو نیست و چیزی از حساب تو بر آنان. آن ها را از خود مران که از ستم کاران می شوی (52) و این گونه ما برخی از آنان را با برخی امتحان کردیم. تا بگویند: "آیا از بین ما خداوند بر این ها منت گذاشته؟" آیا خداوند داناتر به سپاسگزاران نیست؟ (53) وقتی کسانی که به آیات ما ایمان آوردند، پیش تو بیایند، بگو: "درود بر شما! خداوند رحمت را بر خود واجب نموده که اگر از شما

ص: 129

کار بدی از سر جهالت انجام دهد، پس از آن توبه کند و خودش را شایسته نماید، او آمرزنده و مهربان است!" (54) و این گونه ما آیات را تفصیل می دهیم تا حقیقت روشن گردد و راه مجرمان آشکار شود (54)

در رابطه با درخواست معجزات و چیزهایی از این قبیل، در این جا پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله و سلم) یک چیز را برجسته می کند و آن قرآن کریم است که از آن تعبیر به "بیّنه" شده است. "بیّنه"، به دلیل واضح و روشن گفته می شود.

تَسْتَعْجِلُونَ بِهِ إِنِ الْحُكْمُ إِلاَّ لِلّهِ يَقُصُّ الْحَقَّ وَهُوَ خَيْرُ الْفَاصِلِينَ (57) قُل لَّوْ أَنَّ عِندِي مَا تَسْتَعْجِلُونَ بِهِ لَقُضِيَ الأَمْرُ بَيْنِي وَبَيْنَكُمْ وَاللّهُ أَعْلَمُ بِالظَّالِمِينَ (58):

بگو: "من از عبادت آن هایی که شما غیر از خداوند می پرستید، نهی شدم." بگو: "هوس های شما را پیروی نمی کنم. اگر این کار را بکنم، گمراه می شوم و از هدایت یافتگان نخواهم بود." (56) بگو: "من از جانب پروردگارم دلیل روشن دارم و شما آن را دروغ پنداشتید. آنچه را که به شتاب می خواهید، در دست من نیست. فرمان فقط از آن خداوند می باشد که حق را بیان می فرماید و او بهترین داوران است." (57) بگو: "اگر آنچه را که با شتاب می خواهید، پیش من بود، کار بین من و شما به پایان می رسید و خداوند داناتر به ستمگران است." (58)

الوجه أول ما يستقبلك و أشرف ما في ظاهر البدن استعمل في مستقبل كل شي ء و في أشرفه و مبدئه فقيل: وجه كذا و وجه النهار، و ربما عبر عن الذات بالوجه في قول الله: وَ يَبْقى وَجْهُ رَبِّكَ ذُو الْجَلالِ وَ الْإِكْرامِ... لكن النظر الدقيق لا يسوغ إرادة الذات من الوجه... و إذا صح أن ناحيته تعالى جهته و وجهه صح بالجملة أن كل ما ينسب إليه تعالى نوعا من نسبة القرب كأسمائه و صفاته و كدينه، و كالأعمال الصالحة و كذا كل من يحل في ساحة قربه كالأنبياء و الملائكة و الشهداء و كل مغفور له من المؤمنين وجه له تعالى (المیزان)

فَتَطْرُدَهُمْ: لا تطردهم "فَتَكُونَ مِنَ الظَّالِمِينَ" لهم بطردهم (مجمع البیان)./ "الفاء" فاء السببية "تطرد" مضارع منصوب بأن مضمرة بعد الفاء (الجدول فى اعراب القرآن)

وَكَذَلِكَ فَتَنَّا بَعْضَهُم بِبَعْضٍ لِّيَقُولواْ أَهَ-ؤُلاء مَنَّ اللّهُ عَلَيْهِم مِّن بَيْنِنَا أَلَيْسَ اللّهُ بِأَعْلَمَ بِالشَّاكِرِينَ (53)

فَتَنَّا: ابتلینا (مجمع البیان)

وَإِذَا جَاءكَ الَّذِينَ يُؤْمِنُونَ بِآيَاتِنَا فَقُلْ سَلاَمٌ عَلَيْكُمْ كَتَبَ رَبُّكُمْ عَلَى نَفْسِهِ الرَّحْمَةَ أَنَّهُ مَن عَمِلَ مِنكُمْ سُوءاً بِجَهَالَةٍ ثُمَّ تَابَ مِن بَعْدِهِ وَأَصْلَحَ فَأَنَّهُ غَفُورٌ رَّحِيمٌ (54)سَلاَمٌ: ذكر فيه وجوه: 1- أنه أمر نبيه –ص- أن يسلم عليهم من الله تعالى فهو تحية من الله على لسان نبيه –ص-. 2- أن الله تعالى أمر نبيه –ص- أن يسلم عليهم تكرمة لهم. 3- أن معناه أقبل عذرهم و اعترافهم و بشرهم بالسلامة مما اعتذروا منه (مجمع البیان)

كَتَبَ: قضی و أوجب -تفضّلا و إحسانا (کلمات القرآن)

وَكَذَلِكَ نفَصِّلُ الآيَاتِ وَلِتَسْتَبِينَ سَبِيلُ الْمُجْرِمِينَ (55)

لِتَسْتَبِينَ: تتضح و تظهر (التفسیر المعین)./ وَ لِتَسْتَبِينَ: [الواو] للعطف على مضمر محذوف و التقدير لتفهموا و لتستبين سبيل المجرمين و المؤمنين (مجمع البیان)

ص: 133

قُلْ إِنِّي نُهِيتُ أَنْ أَعْبُدَ الَّذِينَ تَدْعُونَ مِن دُونِ اللّهِ قُل لاَّ أَتَّبِعُ أَهْوَاءكُمْ قَدْ ضَلَلْتُ إِذاً وَمَا أَنَاْ مِنَ الْمُهْتَدِينَ (56)

تَدْعُونَ: تعبدونهم (الوجيز)

قَدْ ضَلَلْتُ إِذاً: إن أنا فعلت ذلك (مجمع البيان)

الْمُهْتَدِينَ: الذين سلكوا سبيل الدين و قيل معناه و ما أنا من المهتدين النبيين الذين سلكوا طريق الهدى (مجمع البيان)

قُلْ إِنِّي عَلَى بَيِّنَةٍ مِّن رَّبِّي وَكَذَّبْتُم بِهِ مَا عِندِي مَا تَسْتَعْجِلُونَ بِهِ إِنِ الْحُكْمُ إِلاَّ لِلّهِ يَقُصُّ الْحَقَّ وَهُوَ خَيْرُ الْفَاصِلِينَ (57)

بَيِّنَةٍ: حجة واضحة (التفسیر المبین)./ بَيِّنَةٍ: البينة: الدلالة التي تفصل بين الحق و الباطل (مجمع البیان)./ البينة هو الدلالة الواضحة من البيان و هو الوضوح، و الأصل في معنى هذه المادة هو انعزال شي ء عن شي ء و انفصاله عنه بحيث لا يتصلان و لا يختلطان، و منه البين و البون و البينونة و غير ذلك، قد سميت البينة بينة لأن الحق يبين بها عن الباطل فيتضح و يسهل الوقوف عليه من غير تعب و مئونة (المیزان)

بِهِ: راجع إلى البينة لكون المراد به القرآن (المیزان)إِنِ الْحُكْمُ إِلَّا لِلَّهِ: ليس الحكم في الفصل بين الحق و الباطل و في إنزال الآيات إلا لله (مجمع البیان) أريد بالحكم فيه القضاء التكويني (المیزان)

يَقُصُّ الْحَقَّ: أي يفصل الحق من الباطل و يقص الحق أي يقوله و يخبر به (مجمع البیان)./ قصّ دو معنا دارد يكى گفتن پشت سركسى و قصه از آن مشتق است و ديگرى جدا كردن و قطع كردن كه قصاص از آن مشتق است (کوثر)

الْفَاصِلِينَ: القاضین (الموسوعة القرآنية)

قُل لَّوْ أَنَّ عِندِي مَا تَسْتَعْجِلُونَ بِهِ لَقُضِيَ الأَمْرُ بَيْنِي وَبَيْنَكُمْ وَاللّهُ أَعْلَمُ بِالظَّالِمِينَ (58)

ص: 134

لَقُضِيَ الأَمْرُ: لفرغ من الأمر بأن أهلككم فاستريح منكم غير أن الأمر فيه إلى الله تعالى (مجمع البیان)./ لَقُضِيَ الْأَمْرُ: لقامت الساعة (الدر المنثور)

ص: 135

ص: 136

وَعِندَهُ مَفَاتِحُ الْغَيْبِ لاَ يَعْلَمُهَا إِلاَّ هُوَ وَيَعْلَمُ مَا فِي الْبَرِّ وَالْبَحْرِ وَمَا تَسْقُطُ مِن وَرَقَةٍ إِلاَّ يَعْلَمُهَا وَلاَ حَبَّةٍ فِي ظُلُمَاتِ الأَرْضِ وَلاَ رَطْبٍ وَلاَ يَابِسٍ إِلاَّ فِي كِتَابٍ مُّبِينٍ (59)

2- "برّ"، به معنای بیابان است و "بحر"، به معنای دریا اما در این جا معنای تحت اللفظی این دو واژه مراد نیست و فضای سخن ایجاب می کند که منظور از "برّ"، مطلق خشکی و منظور از "بحر"مطلق آب باشد. پس "مَا فِي الْبَرِّ وَالْبَحْرِ" را می توان موجوداتی که در خشکی و آب زندگی می کنند، ترجمه نمود.

از آبزیان، می داند که در چشمه سار ها، جویبارها، رودها، دریاچه ها، دریاها و اقیانوس ها شمار ماهیان به چه تعدادی رسیده اند، آمار نهنگان و تمساح های دریاها و اقیانوس ها کجا است و امسال رشد باکتری ها نسبت به سال گذشته، چندین میلیارد کاهش یا افزایش یافته.

از غیر آبزیان، می داند که پرندگان در چه سطح شمارشی قرار دارند، چرندگان و درندگان به چه تعداد رسیده، آمار مورچگان وحشرات مرز چندین میلیارد را درنوردیده و در مغزهای تک تک هفت میلیارد و هشتصد میلیون انسان چه می گذرد!(1)

اگر این مطلب را خوب نتوانیم تصور کنیم، مثال دیگری آورده می شود و آن این که دست کم این را می دانیم که در کره زمین درختان بی شماری وجود دارد که بازهم شمارش آن ها از عهده بشر خارج است اما خداوند تبارک و تعالی، نه تنها از تعداد درختان آگاه است که آمار برگ این درختان نیز در نزد او است و می داند که فلان برگ، چه زمانی از یک درخت جنگل انبوه آمازون، به زمین می افتد؟!

بازهم اگر این را نیز نتوانیم تصور کنیم، یک مثال دیگر آورده می شود و آن این که در یک شب تاریک؛ شبی که در زمین، چراغی روشن نباشد و در آسمان ماه و ستاره ای. اگر کسی از ارتفاع ششصد کیلومتری زمین،(2) یک دانه ارزن را به سمت زمین پرتاب نماید، جایگاه سقوط این دانه و محل مخفی شدن آن را می داند، مرکز زمین باشد، قطب شمال، قطب جنوب و یا در اثر کمبود جاذبه در هوا معلق بماند!

ص: 139

البته در این جا تاریکی های دل زمین مراد است. اگرچه از لحاظ ادبی "حبه" عطف بر "ورقه" می شود و عامل "سقط" بر سر آن می آید.(1)

این علم و آگاهی در خور فهم ما انسان ها بود که در زمین زندگی می کنیم و الا در شش سوره قرآن کریم، اصطلاح "غیب السمات والأرض"(2)

به کار رفته که حقیقتا مغز انسان از وسعت چنین دانشی سوت می کشد!

اگر با هیچ یکی از این مثال ها نتوانستی ارتباط برقرار نمایی، این را بدان که هیچ تر و خشکی وجود ندارد، مگر این در "کتاب مبین" ثبت گردیده.

معنای این جمله این است که اگر همین لحظه، مورچه ای در عمق زمین و پرنده ای در شاخ آفریقا گرفتاری پیدا کند این حادثه ها در آن کتاب نوشته شده.

پس در پنج مرحله به ما فهمانده می شود که علم الهی نامحدود است: 1- با آگاه بودن از گنجینه های ناپیدا 2- با دانستن تعداد موجودات خشکی و آب 3- با آگاهی از افتادن برگی از درختی در هر جایی از زمین 4- با دانستن جایگاه سقوط یک دانه از بلندترین نقطه این کره خاکی، در یک شب تاریک و ظلمانی 5- با اعلام این که ثبت نشده ای در بیرون از کتاب مبین وجود ندارد.

ص: 140

نکاتی که باقی می ماند این که در قرآن کریم، "کتاب مبین" هفت بار تکرار شده است،(1)"أم الکتاب"، سه بار(2)و "لوح محفوظ" یک بار.(3) آیا ما با سه کتاب روبه رو هستیم و یا یک کتاب، با سه بیان؟ آنچه که از تفاسیر بر می آید، این ها یک کتاب شگفت انگیز است که با عبارات مختلف به ما گوش زد می گردد؛ کتابی که حالات و سرنوشت همه چیز در آن نوشته شده.(4)مرحوم طبرسی می گوید: "خداوند علی اعلی، این ها را در لوح محفوظ به این لحاظ ننوشته که اشیا از خاطرش نرود. زیرا او به همه چیز آگاه است، پیش از این که آن ها را بنویسد. بلکه از این لحاظ ثبت نموده که روزی این نوشته ها را به فرشتگان عرضه نماید و آنان نوشته های خودشان را با آن مطابق ببینند و بر یقین شان افزوده گردد."(5)

با توجه به این سخن، غیب الهی مطلق و نسبی است و علم الهی بسیار بیشتر از کتاب مبین می باشد. حیف که مغز انسان بی نهایت را درک نمی تواند و الا هیچ کافری روی زمین زندگی نمی کرد:

وَعِندَهُ مَفَاتِحُ الْغَيْبِ لاَ يَعْلَمُهَا إِلاَّ هُوَ وَيَعْلَمُ مَا فِي الْبَرِّ وَالْبَحْرِ وَمَا تَسْقُطُ مِن وَرَقَةٍ إِلاَّ يَعْلَمُهَا وَلاَ حَبَّةٍ فِي ظُلُمَاتِ الأَرْضِ وَلاَ رَطْبٍ وَلاَ يَابِسٍ إِلاَّ فِي كِتَابٍ مُّبِينٍ (59):

ص: 141

و گنجینه های ناپیدا در نزد او است. جز او، کسی از آن ها اطلاعی ندارد و آنچه را که در خشکی و دریا لباس هستی پوشیده، می داند. برگی بر زمین و دانه ای در تاریکی ها نمی افتد، مگر این که از سقوط آن ها با خبر است و هیچ تر و خشکی نیست، جز این که در کتاب روشن ثبت گردیده (59)

وَهُوَ الَّذِي يَتَوَفَّاكُم بِاللَّيْلِ وَيَعْلَمُ مَا جَرَحْتُم بِالنَّهَارِ ثُمَّ يَبْعَثُكُمْ فِيهِ لِيُقْضَى أَجَلٌ مُّسَمًّى ثُمَّ إِلَيْهِ مَرْجِعُكُمْ ثُمَّ يُنَبِّئُكُم بِمَا كُنتُمْ تَعْمَلُونَ (60) وَهُوَ الْقَاهِرُ فَوْقَ عِبَادِهِ وَيُرْسِلُ عَلَيْكُم حَفَظَةً حَتَّىَ إِذَا جَاء أَحَدَكُمُ الْمَوْتُ تَوَفَّتْهُ رُسُلُنَا وَهُمْ لاَ يُفَرِّطُونَ (61) ثُمَّ رُدُّواْ إِلَى اللّهِ مَوْلاَهُمُ الْحَقِّ أَلاَ لَهُ الْحُكْمُ وَهُوَ أَسْرَعُ الْحَاسِبِينَ (62)

هم تنافی ندارند. زیرا از این لحاظ که هر کاری به خداوند منتهی می شود، قبض ارواح نیز به او نسبت داده می شود. از این لحاظ کهملک الموت مأمور از جانب خداوند است، قبض ارواح به او نسبت داده می شود و از این لحاظ که فرشتگانی زیر دست ملک الموت کار می کنند، قبض ارواح به آن ها نسبت داده می شود. هما ن طور كه ما يك خط را، هم به قلم نسبت مى دهيم، هم به دستى كه قلم را گرفته و هم به شخصى كه صاحب دست است.(1)

بعد از این تصفیه حساب، در آیه گذشته شاهد علم نامحدود الهی در زمین و در نهایت در تمام هستی بودیم. حالا شاهد شمه ای از آگاهی او در رابطه با حالات انسان هستیم. ما تصور می کنیم که هر وقت خسته شدیم، می خوابیم و در بیداری سر کار می رویم. وقتی در وسط خیابان، ماشینی در فاصله بسیار نزدیک کسی ترمزی نماید که از صدای خشک و ممتد آن چشم های مغازه داران به سمت او بچرخد، با خودش می گوید: "این بار هم به خیر گذشت و الا این جدول را خون می گرفت."

ممکن است، تصویر آن حادثه چند لحظه ذهن او را مشغول نگه دارد ولیکن به زودی فراموش می شود و باز تکرار همان عادت های گذشته.

از نظر قرآن کریم اما آن لحظه پایان زندگی او بود اگر کسانی او را نجات نمی دادند.

به عبارت دیگر، پشت این خواب و بیداری ها و انواع تصادفاتی که انسان جان سالم به در می برد، رازهایی نهفته است که ما نمی دانیم.

ص: 144

از نظر این کتاب آسمانی، خواب مساوی با مرگ ناقص است، بیداری مساوی با زندگی و مأمورانی همراه ما هستند که تا وقت معینی -اجل مسمی- از جان ما حفاظت می کنند.

پس در آیات پیش رو حالاتی گوش زد می گردد که خداوند علی اعلی، از همه آن ها اطلاع کامل دارد. این حالات، عبارتند از: خواب و بیداری انسان، ادامه حیات و سرنوشت نهایی

پس خلاصه این که حضرت حق، از جدا شدن جان انسان در هنگام خواب با خبر است و همین طور هنگام بیداری از آنچه که به دست می آوریم، اطلاع کامل دارد. نکته جالب این که وقتی از خواب به "توفّی" و مرگ تعبیر می شود، از بیداری به "بعث" و زندگی تعبیر می گردد و این مرگ و زندگی تا "اجل مسمّی" یا همان مرگ حتمی ادمه دارد.

انجام نمی دهند. مثلا این طور نیست که جان کسی را زودتر بگیرند و جان دیگری را دیرتر؛ به یکی مهلت بدهند و به دیگری مهلت ندهند.

پس طبق این آیه کریمه همراه هرکس، محافظانی هستند که او را تا هنگام رسیدن به اجل حتمی، از انواع خطرات حفظ می کنند. اگر چنین نباشد، این انسان در برابر هزاران دشمن ناشناخته، یک لحظه مقاومت نمی تواند.

وقتی یک قاشق چای خوری کرونا جهان را تسخیر می کند، جان میلیون ها انسان را می گیرد و صد ها میلیون انسان را مبتلا می نماید،(1) امراض و حادثه های طبیعی دیگری هستند که بسیار فراوان تر و خطرناک ترند اما با همه این احوال، آن هایی که قرار است زنده بمانند، زنده می مانند.

این نکته هم در این جا تذکر داده شده(2) و هم در سوره رعد، این طور می خوانیم: "برای انسان کسانی هستند که پی درپی، از پیش رو و پشت سر، او را به امر الهی محافظت می کنند."(3)

امام صادق (علیه السلام) در تفسیر آن آیه می فرماید: "دو فرشته در شب و دو فرشته در روز انسان را تا رسیدن مرگ حتمی از افتادن در چاه، ریزش آوار، و پیش آمدهای های دیگر حفظ می کنند."(4)

ص: 147

مرگ یکی از شما فرا رسد. فرستادگان ما جان او را می گیرد و آنان در کارشان کوتاهی نمی کنند (61) سپس، به سوی خداوند که مولای حقیقی آنان است، بر می گردند. این را بدانید که تنها داوری از آن او است و او سریع ترین حساب رسان است (62)

لاَ يُفَرِّطُونَ: لا یتوانون أو لا یقصرون (کلمات القرآن)./ وَ هُمْ لا يُفَرِّطُونَ: أي لا يضيعون... و قيل لا يغفلون و لا يتوانون (مجمع البيان)

ثُمَّ رُدُّواْ إِلَى اللّهِ مَوْلاَهُمُ الْحَقِّ أَلاَ لَهُ الْحُكْمُ وَهُوَ أَسْرَعُ الْحَاسِبِينَ (62)

مَوْلاَهُمُ: ولیهم (فاطمی)./ أَنْتَ مَوْلانا: أي ولينا و أولى بالتصرف فينا و ناصرنا (مجمع البیان)

الْحَقِّ: و اختلف في معناه فقيل المعنى أن أمره كله حق لا يشوبه باطل، و جد لا يجاوره هزل فيكون مصدرا وصف به نحو قولهم رجل عدل... و قيل إن الحق بمعنى المحق كما قيل غياث بمعنى مغيث و قيل إن معناه الثابت الباقي الذي لا فناء له و قيل معناه ذو الحق يريد أن أفعاله و أقواله حق (مجمع البیان)

ص: 150

قُلْ مَن يُنَجِّيكُم مِّن ظُلُمَاتِ الْبَرِّ وَالْبَحْرِ تَدْعُونَهُ تَضَرُّعاً وَخُفْيَةً لَّئِنْ أَنجَانَا مِنْ هَ-ذِهِ لَنَكُونَنَّ مِنَ الشَّاكِرِينَ (63) قُلِ اللّهُ يُنَجِّيكُم مِّنْهَا وَمِن كُلِّ كَرْبٍ ثُمَّ أَنتُمْ تُشْرِكُونَ (64) قُلْ هُوَ الْقَادِرُ عَلَى أَن يَبْعَثَ عَلَيْكُمْ عَذَاباً مِّن فَوْقِكُمْ أَوْ مِن تَحْتِ أَرْجُلِكُمْ أَوْ يَلْبِسَكُمْ شِيَعاً وَيُذِيقَ بَعْضَكُم بَأْسَ بَعْضٍ انظُرْ كَيْفَ نُصَرِّفُ الآيَاتِ لَعَلَّهُمْ يَفْقَهُونَ (65) وَكَذَّبَ بِهِ قَوْمُكَ وَهُوَ الْحَقُّ قُل لَّسْتُ عَلَيْكُم بِوَكِيلٍ (66) لِّكُلِّ نَبَإٍ مُّسْتَقَرٌّ وَسَوْفَ تَعْلَمُونَ (67)

با این حساب، برجسته های آیات پیش رو، این هایند:

✓ تابش فطرت

✓ درک نجات دهنده اصلی

✓ تهدید

✓ انجام وظیفه رسول اکرم (صلی الله علیه و آله و سلم)

معنای اصلی "کرب"، زیر و رو کردن زمین است اما به طور استعاری در غم ها و گرفتاری های شدید به کار می رود. زیرا گرفتاری های آن چنانی قلب ها را به تپش وا می دارند.

بعد از توجه به این نکات، در رابطه با تابش فطرت مثال از موقعیتی آورده می شود که اگر انسان ها در چنین شرایط و موقعیت ها قرار گیرند، از کسی یاری می طلبند که می دانند تنها او می تواند، آنان را نجات بدهد. این موقعیت ها، افتادن در ظلمات صحرا و دریاست و یا سختی ها و مشکلات طاقت فرسایی که انسان گرفتار، با دعای بلند و آهسته، به منجی اصلی تعهد می سپارد که اگر نجات بیابد، همواره سپاسگزار خواهد بود.جالب این که این ندای فطری در این جا برجسته می شود و این بار به طور صریح یادآوری می گردد که آن نجات دهنده اصلی خداوند علی اعلی است که هم انسان را از تاریکی ها و هم از "کرب" و گرفتاری هایی که دل ها را به تپش وا می دارند، نجات می دهد اما متاسفانه پس از نجات یافتن همان راهی را می روند که پیش از آن می رفتند و آن شرک و ناسپاسی است. آیا لجاجت و لج بازی فراتر از این وجود دارد؟

قُلْ مَن يُنَجِّيكُم مِّن ظُلُمَاتِ الْبَرِّ وَالْبَحْرِ تَدْعُونَهُ تَضَرُّعاً وَخُفْيَةً لَّئِنْ أَنجَانَا مِنْ هَ-ذِهِ لَنَكُونَنَّ مِنَ الشَّاكِرِينَ (63) قُلِ اللّهُ يُنَجِّيكُم مِّنْهَا وَمِن كُلِّ كَرْبٍ ثُمَّ أَنتُمْ تُشْرِكُونَ (64):

بگو: "چه کسی شما را از تاریکی های خشکی و دریا نجات می دهد؟ در حالی که او را پیدا و پنهان می خوانید و با خودتان می گویید: "اگر از این تاریکی ها نجات مان بدهد، از سپاسگزاران خواهیم بود!" (63) بگو:

ص: 153

"خداوند شما را از آن ظلمات و از هر اندوهی نجات می دهد. بعد از نجات یافتن شما به او شرک می ورزید." (64)

پیش گیرانه زیادی نموده اند ولی این دست و پا زدن، در صورتی ثمر بخش است که یک شهاب سنگ آسمانی کره زمین را هدف بگیرد. اگر شهاب سنگ های متعددی بود، چه پیش خواهد آمد؟

تهدید شدگان، در مرحله اول مشرکین زمان پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله و سلم) هستند که بعد از این پیام رسانی ها روی خوش ندیدند و هیچ وقت در جزیره عربی با عنوان بت پرستان مکه ظاهر نشدند اما قرآن کریم، محدود به یک زمان نیست و تا روز قیامت این سنت الهی پایدار خواهد بود. اگر چنین باشد، آیه کریمه امت های بعد از پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله و سلم) را نیز در بر می گیرد و نگرانی این جا است که این تهدیدها دامن مشرکین موحدنماها را گرفته باشد؛ آن ها که هم اکنون با تفرقه و چشیدن عذاب همدیگر، دست و پنجه نرم می کنند؛ یکی سرنگون می شود و دیگری خون آلوده در جای او می نشیند. چیزی که تاسف برانگیز است این که مستضعفین جهان در این فتنه ها گیرکرده اند و دست شان به جایی بند نیست. پس برخی در زندان های به وسعت یک کشور، زندانی اند و برخی سال های زیادی کوله بار آوارگی بر دوش دارند:قُلْ هُوَ الْقَادِرُ عَلَى أَن يَبْعَثَ عَلَيْكُمْ عَذَاباً مِّن فَوْقِكُمْ أَوْ مِن تَحْتِ أَرْجُلِكُمْ أَوْ يَلْبِسَكُمْ شِيَعاً وَيُذِيقَ بَعْضَكُم بَأْسَ بَعْضٍ انظُرْ كَيْفَ نُصَرِّفُ الآيَاتِ لَعَلَّهُمْ يَفْقَهُونَ (65):

بگو: "او توانا است که از بالای سرتان یا از زیر پا های تان بر شما عذابی بفرستد و یا لباس تفرقه بر تن تان بنماید و عذاب بعضی از شما را به بعضی دیگر بچشاند!" ببین چگونه آیات را با بیان های گوناگون توضیح می دهیم، تا شاید که بفهمند! (65)

ص: 155

تَضَرُّعاً و خُفْيَةً: علانیة و سراً (التفسیر المعین)

قُلِ اللّهُ يُنَجِّيكُم مِّنْهَا وَمِن كُلِّ كَرْبٍ ثُمَّ أَنتُمْ تُشْرِكُونَ (64)

مِّنْهَا: هذه الظلملت (مجمع البیان)

كَرْبٍ: غم (مجمع البیان)./ الْكَرْبُ: الغمّ الشّديد... و أصل ذلك من: كَرْبِ الأرض، و هو قَلْبُها بالحفر... و قيل في مَثَلٍ: الْكِرَابُ على البقر... و يصحّ أن يكون الْكَرْبُ من: كَرَبَتِ الشمس: إذا دنت للمغيب (مفردات ألفاظ القرآن)./ كرب: اندوه بسيار. از كرب به معناى كندن زمين و يا از كرب به معناى گره بزرگى كه در ريسمان دلو مى زدند يا از كرب به معناى غروب آفتاب اخذ شده كه همگى با غم و غصه تناسب دارند (کوثر)

قُلْ هُوَ الْقَادِرُ عَلَى أَن يَبْعَثَ عَلَيْكُمْ عَذَاباً مِّن فَوْقِكُمْ أَوْ مِن تَحْتِ أَرْجُلِكُمْ أَوْ يَلْبِسَكُمْ شِيَعاً وَيُذِيقَ بَعْضَكُم بَأْسَ بَعْضٍ انظُرْ كَيْفَ نُصَرِّفُ الآيَاتِ لَعَلَّهُمْ يَفْقَهُونَ (65)

يَبْعَثَ: يرسل (مجمع البیان)

عَذَاباً مِّن فَوْقِكُمْ: قيل فيه وجوه: 1- أن عذابا من فوقكم عنى به الصيحة و الحجارة و الطوفان و الريح كما فعل بعاد و ثمود و قوم شعيب و قوم لوط أو من تحت أرجلكم عنى به الخسف كما فعل بقارون. 2- أن المراد بقوله "مِنْ فَوْقِكُمْ" أي من قبل كباركم أو من تحت أرجلكم من سفلتكم 3- أن من فوقكم السلاطين الظلمة و من تحت أرجلكم العبيد السوء و من لا خير فيه (مجمع البیان)

يَلْبِسَكُمْ: لبست عليهم الأمر ألبسه إذا لم أبينه و خلطت بعضه ببعض و لبست الثوب ألبسه و اللبس اختلاط الأمر و اختلاط الكلام و لابست الأمر خالطته (مجمع البیان)

شِيَعاً: فرقا مختلفة الأهواء (کلمات القرآن)./ و الشيع الفرق و كل فرقة شيعة على حدة و شيعت فلانا اتبعته و التشيع هو الاتباع على وجه التدين و الولاء للمتبوع و

ص: 157

الشيعة صارت في العرف اسما لمتبعي أمير المؤمنين علي (علیه السلام) على سبيل الاعتقاد لإمامته بعد النبي (صلی الله علیه و آله و سلم) بلا فصل من الإمامية (مجمع البیان)

نُصَرِّفُ: نکررها باسالیب المختفلة (کلمات القرآن)./ نردد الآيات و نظهرها مرة بعد أخرى بوجوه أدلتها حتى تزول الشبه (مجمع البیان)

بَأْسَ: البَأْسُ: العذابُ. و البَأْسُ: الشدَّة فى الحرب (الصحاح)

لَعَلَّهُمْ يَفْقَهُونَ: لكي يعلموا الحق فيتبعوه و الباطل فيجتنبوه (مجمع البیان)

وَكَذَّبَ بِهِ قَوْمُكَ وَهُوَ الْحَقُّ قُل لَّسْتُ عَلَيْكُم بِوَكِيلٍ (66)

بِهِ: بما نصرف من الآيات... و قال الأزهري الهاء يعود إلى القرآن (مجمع البان)

قَوْمُكَ: يعني قريشا و العرب (مجمع البیان)

هُوَ: أي القرآن أو تصريف الآيات حق بمعنى أنه يدل على الحق و أن ما فيه حق (مجمع البیان)

بِوَكِيلٍ: بحفيظ (الكشاف)

لِّكُلِّ نَبَإٍ مُّسْتَقَرٌّ وَسَوْفَ تَعْلَمُونَ (67)

لِّكُلِّ نَبَإٍ مُّسْتَقَرٌّ: لكل خبر من أخبار الله و رسوله حقيقة كائنة إما في الدنيا و إما في الآخرة... و قيل معناه لكل خبر قرار على غاية ينتهي إليها و يظهر عندها... قيل معناه لكل عمل مستقر عند الله حتى يجازي به يوم القيامة (مجمع البیان)./ مستقر: يا مصدر ميمى است به معناى استقرار و يا اسم زمان و مكان است كه به معناى قرارگاه و زمان يا مكان وقوع مى باشد (کوثر)

سَوْفَ تَعْلَمُونَ: فيه وعيد و تهديد لهم إما بعذاب الآخرة و إما بالحرب... و تقديره و سوف تعلمون ما يحل بكم من العذاب (مجمع البیان)

ص: 158

وَإِذَا رَأَيْتَ الَّذِينَ يَخُوضُونَ فِي آيَاتِنَا فَأَعْرِضْ عَنْهُمْ حَتَّى يَخُوضُواْ فِي حَدِيثٍ غَيْرِهِ وَإِمَّا يُنسِيَنَّكَ الشَّيْطَانُ فَلاَ تَقْعُدْ بَعْدَ الذِّكْرَى مَعَ الْقَوْمِ الظَّالِمِينَ (68) وَمَا عَلَى الَّذِينَ يَتَّقُونَ مِنْ حِسَابِهِم مِّن شَيْءٍ وَلَ-كِن ذِكْرَى لَعَلَّهُمْ يَتَّقُونَ (69)

وَذَرِ الَّذِينَ اتَّخَذُواْ دِينَهُمْ لَعِباً وَلَهْواً وَغَرَّتْهُمُ الْحَيَاةُ الدُّنْيَا وَذَكِّرْ بِهِ أَن تُبْسَلَ نَفْسٌ بِمَا كَسَبَتْ لَيْسَ لَهَا مِن دُونِ اللّهِ وَلِيٌّ وَلاَ شَفِيعٌ وَإِن تَعْدِلْ كُلَّ عَدْلٍ لاَّ يُؤْخَذْ مِنْهَا أُوْلَ-ئِكَ الَّذِينَ أُبْسِلُواْ بِمَا كَسَبُواْ لَهُمْ شَرَابٌ مِّنْ حَمِيمٍ وَعَذَابٌ أَلِيمٌ بِمَا كَانُواْ يَكْفُرُونَ (70)

قُلْ أَنَدْعُو مِن دُونِ اللّهِ مَا لاَ يَنفَعُنَا وَلاَ يَضُرُّنَا وَنُرَدُّ عَلَى أَعْقَابِنَا بَعْدَ إِذْ هَدَانَا اللّهُ كَالَّذِي اسْتَهْوَتْهُ الشَّيَاطِينُ فِي الأَرْضِ حَيْرَانَ لَهُ أَصْحَابٌ يَدْعُونَهُ إِلَى الْهُدَى ائْتِنَا قُلْ إِنَّ هُدَى اللّهِ هُوَ الْهُدَىَ وَأُمِرْنَا لِنُسْلِمَ لِرَبِّ الْعَالَمِينَ (71) وَأَنْ أَقِيمُواْ الصَّلاةَ وَاتَّقُوهُ وَهُوَ الَّذِيَ إِلَيْهِ تُحْشَرُونَ (72)

وَهُوَ الَّذِي خَلَقَ السَّمَاوَاتِ وَالأَرْضَ بِالْحَقِّ وَيَوْمَ يَقُولُ كُن فَيَكُونُ قَوْلُهُ الْحَقُّ وَلَهُ الْمُلْكُ يَوْمَ يُنفَخُ فِي الصُّورِ عَالِمُ الْغَيْبِ وَالشَّهَادَةِ وَهُوَ الْحَكِيمُ الْخَبِيرُ (73)

تناقض فکری روبه رو کند، شیعه این ظاهر را حجت نمی داند. وقتی می گوییم: شیعه، یعنی امامان معصوم شیعه که از ژرفای عمیق قرآن کریم آگاه هستند، به پیروان شان یادآوری می نمایند که در بعضی جاها ظاهر آیات کریمه مراد نیست. مثلا در قرآن کریم برای خداوند عزّ و جلّ، اصطلاح "صورت"،(1)

"دست"(2)و"استوا بر عرش"(3) به کار رفته. امامان معصوم ما همه آنان را تأویل معصومانه نموده اند و "لَيْسَ كَمِثْلِهِ شَيْ ءٌ"(4) را معیار قرار می دهند.

همین سخن در رابطه با رسول اکرم (صلی الله علیه و آله و سلم) نیز صادق است. ما این تناقض را نمی پذیریم که از یک طرف اطاعت رسول اکرم (صلی الله علیه و آله و سلم) به صورت مطلق مطرح شود(5)

و از طرفی نعوذ بالله ایشان کارهایی بکند که انسان معمولی دست به چنین کارها نمی زند.(6)

از یک طرف به ما گفته شود که او بیرون از وحی صحبت نمی کند(7) و از طرفی، نداند با چه کسانی می نشیند. اگر چنین باشد، امکان پیروی او از کافر و منافق نیز وجود دارد.(8)

در حالی که چنین چیزی، با روح رسالت الهی سازگاری ندارد. پس در این زمینه بهترین سخن از امام صادق (علیه السلام) است که می فرمایند: "قرآن

ص: 161

کریم، به صورت ایاک اعنی یا جاره، نازل شده است؛"(1) یعنی این که در بعضی هنگام ها، روی سخن با پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله و سلم) است اما منظور پیروان آن حضرت می باشد و ما پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله و سلم) را در همه حالات معصوم می دانیم. البته بحث سهو نبی در بین شیعیان نیز مطرح شده است اما کسی معتقد به این نظر نبوده. تنها مرحوم صدوق نظریه ای را دامن می زند که منظورایشان "اسها" است، نه "سهو"(2)

و سخن خود ایشان در این زمینه گواهی می دهد.(3)

"اسها" ربطی به توجه پیامبر (صلی الله علیه و آله و سلم) و حضور قلب او ندارد. وقتی خداوند علی اعلی پیامبرش را با مرگ روبه رو می کند، پس به طریق اولی با سهو هم می تواند روبه رو کند. زیرا او خالق است و پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله و سلم) مخلوق اما مسئله "اسها" نیز در حد تئوری مطرح است و هیچ وقت جامه عمل نپوشیده.

به هر حال، در آیه کریمه پیش رو، طرف گفت وگو رسول اکرم (صلی الله علیه و آله و سلم) است اما همه امت اسلامی را در بر می گیرد:

ص: 162

وَإِذَا رَأَيْتَ الَّذِينَ يَخُوضُونَ فِي آيَاتِنَا فَأَعْرِضْ عَنْهُمْ حَتَّى يَخُوضُواْ فِي حَدِيثٍ غَيْرِهِ وَإِمَّا يُنسِيَنَّكَ الشَّيْطَانُ فَلاَ تَقْعُدْ بَعْدَ الذِّكْرَى مَعَ الْقَوْمِ الظَّالِمِينَ (68) وَمَا عَلَى الَّذِينَ يَتَّقُونَ مِنْ حِسَابِهِم مِّن شَيْءٍ وَلَ-كِن ذِكْرَى لَعَلَّهُمْ يَتَّقُونَ (69):

وقتی کسانی را دیدی که در استهزای آیات ما فرو می روند، از آن ها دوری نما. تا هنگامی که وارد سخن دیگر شوند و اگر شیطان تو را به فراموشی افکند، بعد از یادآوری با ستمگران منشین (68) و بر آن ها که تقوا پیشه می نمایند، چیزی از حساب آنان به پای شان نوشته نمی شود اما باید به آن ها تذکر دهند، شاید که دست از استهزا بردارند (69)

در رابطه با مطلب اول، مرحوم علامه معتقد است که منظور از این دین، همان دینی است که فطرت آن ها، آنان را بدان سوی دعوت می کند(1) و این مطلب واضح است که اسلام، بر اساس فطرت انسانی است.

ما در واژه نامه به این مطلب پرداخته ایم که "تبسل" به معنای منع و نگهدارى چيزى، گروگان گيرى، هلاكت و محروميّت آمده است اما اگر معتقد باشیم که آیات قرآن همدیگر را تفسیر می کند، بهترین تفسیر آن آیه 38 سوره مدثر است. آن جا که می فرماید: هرکسی در روز قیامت گروگان عملش می باشد.(2) اگر عمل کسی صالح بود، خوشا به حالش و الا برای آزادی جانش باید، هزینه سنگینی بپردازد و طبق آیه مورد بحث، در برخی اعمال، امکان فدیه و سربها نیز وجود ندارد.

این مطلب گذشت که ولایت و شفاعت مخصوص حضرت حق می باشد و بدون رضایت و اذن او هیچ کس دارای چنین مناصبی نیست. پس از این لحاظ، می توان گفت که در روز رستاخیز، غیر از خداوند هیچ یاور و شفاعت کننده وجود ندارد.

منظور از نوشابه سوزان، یکی از آشامیدنی های جهنمی است که از آن به خود خداوند پناه می بریم. در سوره "ص" می خوانیم که سرکشان وارد جهنم می شوند و آب جوشان و چرک آبه دوزخیان را در حلقوم شان سرازیر می نمایند!(3) در سوره "نبأ" می خوانیم که جهنم کمین گاه سرکشان

ص: 164

است، سال های زیادی در آن ساکنند و نوشیدنی جز آب سوزان و چرکابه جهنمیان ندارند.(1)

وَذَرِ الَّذِينَ اتَّخَذُواْ دِينَهُمْ لَعِباً وَلَهْواً وَغَرَّتْهُمُ الْحَيَاةُ الدُّنْيَا وَذَكِّرْ بِهِ أَن تُبْسَلَ نَفْسٌ بِمَا كَسَبَتْ لَيْسَ لَهَا مِن دُونِ اللّهِ وَلِيٌّ وَلاَ شَفِيعٌ وَإِن تَعْدِلْ كُلَّ عَدْلٍ لاَّ يُؤْخَذْ مِنْهَا أُوْلَ-ئِكَ الَّذِينَ أُبْسِلُواْ بِمَا كَسَبُواْ لَهُمْ شَرَابٌ مِّنْ حَمِيمٍ وَعَذَابٌ أَلِيمٌ بِمَا كَانُواْ يَكْفُرُونَ (70):

آن هایی را که دین شان را به بازیچه و سرگرمی گرفتند و زندگی دنیا آنان را فریفته است، رها کن! به وسیله قرآن یادآوری نما که هرکسی گروگان دست آورد خودش خواهد بود. برای او غیر از خداوند یاری کننده و شفاعت گری وجود ندارد و اگر همه فدیه و سربها را بپردازد، از او پذیرفته نیست. آن ها کسانی هستند که گروگان دست آورد شان می باشند. برای آنان به خاطر کفر ورزی شان نوشابه سوزان و عذاب دردناکی است (70)

اگر در جمله بالا از علائم نگارشی استفاده کنیم، باید این گونه علامت گذاری نماییم:

لَهُ أَصْحَابٌ يَدْعُونَهُ إِلَى الْهُدَى: "ائْتِنَا!"

البته در ادبیات پیشرفته رفته معاصر، چنین گفت وگوهایی وجود دارد. من آن زمان که فریفته شعر و داستان بودم، با این نوع گفت وگو در ادبیات آمریکای لاتین برخورد می کردم و لذت می بردم اما این را نمی دانستم که ما چقدر از سرچشمه دوریم.

2- به این جمله ها توجه نمایید:

وَأُمِرْنَا لِنُسْلِمَ لِرَبِّ الْعَالَمِينَ (71) وَأَنْ أَقِيمُواْ الصَّلاةَ وَاتَّقُوهُ وَهُوَ الَّذِيَ إِلَيْهِ تُحْشَرُونَ (72)

از لحاظ ادبی، فعل "أُمِرْنَا" بر سر "وَأَنْ أَقِيمُواْ"... وارد می شود و از لحاظ مفهوم، مرحوم علامه می گوید: "در اين جا، در نظم كلام تفننى به كار رفته است، به اين معنا كه امرى كه در جمله قبل بود، در اين جمله معناى قول را به خود گرفته. گويا گفته شده باشد: به ما گفته اند در برابر پروردگار عالميان تسليم شده، و نماز به پاى داشته و از او بپرهيزيد."(1)

بعد از این تصفیه حساب، در پیام رسانی ها، دو مطلب بیان می شود:

✓ بی خاصیت بودن خدایان مشرکین

✓ هدایت واقعی

خدایانی را که مشرکین در برابر حضرت حق ستایش می کردند، عمدتا از سنگ و اشیای از این قبیل بودند. خداوند علی اعلی به پیامبرش دستور می دهد که به مشرکین این مطلب را یاد آوری نماید که پیامبر و

ص: 166

پیروان او چرا چیزهایی را بپرستند که هیچ خاصیتی ندارند؛ نه نفع می رسانند که کسی به خاطر سودآوری تن به ذلتبدهد و نه ضرر دارند که کسی از ترس به آن روی آورد. از این گذشته این کار بعد از هدایت الهی و باز شدن چشم و گوش انسان، شدنی نیست. زیرا معنای دیگر پرستش این اجسام، برگشت انسان به دوره پیش از بیداری است و هیچ عاقلی روز روشن را با گذشته سیاه و نکبت بار عوض نمی کند. این مطلب مانند این است که شیاطین انس و جن، کسی را در گمراهی رها کند و او در وادی حیرت و سرگردانی به سر ببرد اما دوستانی دارد که او را به سوی راه روشن صدا می زنند.

پیام دوم، دو شاخه دارد:

1- رسول اکرم (صلی الله علیه و آله و سلم) باید به آن ها برساند که هدایت واقعی از آن خداوند می باشد. اگر او نیم نگاهی به انسان نماید، هم در دنیا و هم در جهان دیگر، سربلند زندگی می کند. پس چرا راه روشنی به سوی مقصد را رها نماید و در دشت سیاه و سرگردانی گم شود؟

2- گروندگان به حق تکالیفی دارند که باید به آن ها عمل نمایند. این تکالیف عبارتند از این که تسلیم پرودگار جهانیان باشند، نماز برپای دارند، تقوای الهی را پیشه نمایند و این را بدانند که در پیشگاه او حضور پیدا خواهند کرد. پس باید کاری کنند که در آن روز، احساس سرافکندگی نکنند:

قُلْ أَنَدْعُو مِن دُونِ اللّهِ مَا لاَ يَنفَعُنَا وَلاَ يَضُرُّنَا وَنُرَدُّ عَلَى أَعْقَابِنَا بَعْدَ إِذْ هَدَانَا اللّهُ كَالَّذِي اسْتَهْوَتْهُ الشَّيَاطِينُ فِي الأَرْضِ حَيْرَانَ لَهُ أَصْحَابٌ يَدْعُونَهُ إِلَى الْهُدَى ائْتِنَا قُلْ إِنَّ هُدَى اللّهِ هُوَ الْهُدَىَ وَأُمِرْنَا لِنُسْلِمَ لِرَبِّ الْعَالَمِينَ (71) وَأَنْ أَقِيمُواْ الصَّلاةَ وَاتَّقُوهُ وَهُوَ الَّذِيَ إِلَيْهِ تُحْشَرُونَ (72)

ص: 167

بگو: "آیا غیر از خداوند چیزی را بپرستیم که نه سودی به حال ما دارد و نه زیانی و بعد از این که خداوند هدایت مان نمود، به گذشته مان برگردیم؟ مانند کسی که شیاطین او را در زمین با وسوسه هواپرستی از راه به در نموده اند، در حالی که حیران مانده و دوستانی دارد که او را به راه هدایت می خوانند." -و می گویند-: "به سمت ما بیا." بگو: " هدایت خداوند، هدایت واقعی است و به مادستور داده شده که تسلیم پروردگار جهانیان باشیم (71) و -به ما فرموده که- اقامه نماز نمایید و از او بترسید. او کسی است که به سوی او محشور می شوید." (72)

2- او کسی است که جهان دیگر را آفریده. تا سرنوشت نهایی انسان ها در آن جا رقم بخورد. کسی که هر پدیده ای را با یک اراده به وجود می آورد. عبارت "کن فیکون" به خاطر تقریب ذهن است و اگر زبان گنجایش کوتاه تر از آن را می داشت، از آن عبارت استفاده می شد.

3- او کسی است که سخنش حق است؛ چیزی را که بگوید، محقق می کند، و به وعده ای که بدهد، وفا می کند. هیچ نیرویی در برابر اراده او مقاومت نمی تواند.

4- او کسی است که مالکیت روز رستاخیز از آن او است. اگرچه در دنیا نیز این عنوان زیبنده او می باشد اما چون این جهان بر اساس اسباب و مسببات، بنا شده، بسیاری متوجه نمی شوند که همه گره ها با دست توانای او باز می شود ولی در روز دیگر پیوند اسباب و مسببات گسسته می گردد و شاهد حاکمیت یک مقتدر عادل خواهیم بود.

5- او کسی است که عالِم به غیب و شهادت می باشد؛ هیچ پیدا و پنهانی، از چشم همیشه بیدار او دور نیست.

6- او حکیم و خبیر است؛ یعنی کارهایش از روی حکمت می باشد و از هر چیزی اطلاع کامل دارد. گذشته از دانستن رفتار و کردار انسان، از حدیث نفس او نیز با خبر است.(1)

پس هیچ عاقلی از بندگی خداوندی با این قدرت و توانایی دست بر نمی دارد. اگر کسی با وجود آن مقتدر فوق تصور، در برابر سنگ و چوب زانو زند، یا به عقل و مغز او باید شک نماییم و یا آن چنان در محاصره شیاطین قرار دارد که نمی تواند راه را از چاه تشخیص بدهد:

ص: 169

وَهُوَ الَّذِي خَلَقَ السَّمَاوَاتِ وَالأَرْضَ بِالْحَقِّ وَيَوْمَ يَقُولُ كُن فَيَكُونُ قَوْلُهُ الْحَقُّ وَلَهُ الْمُلْكُ يَوْمَ يُنفَخُ فِي الصُّوَرِ عَالِمُ الْغَيْبِ وَالشَّهَادَةِ وَهُوَ الْحَكِيمُ الْخَبِيرُ (73)

او کسی است که آسمان ها و زمین را به حق آفرید و روزی را که می فرماید: "ایجاد شو"، به وجود می آید. سخنش حق است و سلطنت روزی که در صور دمیده می شود، از آن او است. دانای پنهان و آشکار است و حکیم آگاه! (73)

ذِكْرَى: و لكن ذكروهم ذكرى (مجمع البیان)./ ف"ذکری" مفعول مطلق ل"ذکروهم" (فاطمی)

وَذَرِ الَّذِينَ اتَّخَذُواْ دِينَهُمْ لَعِباً وَلَهْواً وَغَرَّتْهُمُ الْحَيَاةُ الدُّنْيَا وَذَكِّرْ بِهِ أَن تُبْسَلَ نَفْسٌ بِمَا كَسَبَتْ لَيْسَ لَهَا مِن دُونِ اللّهِ وَلِيٌّ وَلاَ شَفِيعٌ وَإِن تَعْدِلْ كُلَّ عَدْلٍ لاَّ يُؤْخَذْ مِنْهَا أُوْلَ-ئِكَ الَّذِينَ أُبْسِلُواْ بِمَا كَسَبُواْ لَهُمْ شَرَابٌ مِّنْ حَمِيمٍ وَعَذَابٌ أَلِيمٌ بِمَا كَانُواْ يَكْفُرُونَ (70)

ذَر: اترک و استبعد (التفسیر المعین)

ذَكِّرْ بِهِ: أي عظ بالقرآن و قيل بيوم الدين و قيل بالحساب (مجمع البيان)

غَرَّتْهُمُ: خدعتهم و أطمعتهم بالباطل (کلمات القرآن)

تُبْسَلَ: تسلم إلی الهلاک و ترتهن بسوء عملها (التفسیر المعین)./ يقال أبسلته بجريرته أي أسلمته بها و المستبسل المستسلم الذي يعلم أنه لا يقدر على التخلص... و قيل تبسل أي ترهن... أَنْ تُبْسَلَ نَفْسٌ بِما كَسَبَتْ: أي لكي لا تسلم نفس للهلكة بماكسبت أي بما عملت... و قيل إن معنى تبسل تهلك... و قيل تؤخذ... و قيل تسلم إلى خزنة جهنم... و قيل تجازى (مجمع البيان)./ این واژه، آیه 38 سوره مدثر را تداعی می کند: كُلُّ نَفْسٍ بِما كَسَبَتْ رَهينَةٌ (فاطمی)

وَلِيٌّ: ناصر ينجيها من العذاب (مجمع البیان)

تَعْدِلْ كُلَّ عَدْلٍ: تفدی بکلّ فداء (کلمات القرآن)./ و العدل الفداء و أصله المثل (مجمع البیان)

أُبْسِلُواْ: أهلكوا و قيل أسلموا للهلكة فلا مخلص لهم و قيل ارتهنوا (مجمع البیان)

حَمِيمٍ: ماء بالغ نهایة الحرارة (کلمات القرآن)./ و الحميم الماء الحار أحم حتى انتهى غليانه و منه الحمام (مجمع البیان)

ص: 171

قُلْ أَنَدْعُو مِن دُونِ اللّهِ مَا لاَ يَنفَعُنَا وَلاَ يَضُرُّنَا وَنُرَدُّ عَلَى أَعْقَابِنَا بَعْدَ إِذْ هَدَانَا اللّهُ كَالَّذِي اسْتَهْوَتْهُ الشَّيَاطِينُ فِي الأَرْضِ حَيْرَانَ لَهُ أَصْحَابٌ يَدْعُونَهُ إِلَى الْهُدَى ائْتِنَا قُلْ إِنَّ هُدَى اللّهِ هُوَ الْهُدَىَ وَأُمِرْنَا لِنُسْلِمَ لِرَبِّ الْعَالَمِينَ (71)

نُرَدُّ عَلَى أَعْقَابِنَا: نرجع عن دین الاسلام إلی الشرک (التفسیر المعین)

اسْتَهْوَتْهُ: أضلته (تفسیر الجلالین)./ استهوته از استهواء به معنى فريفتن و گمراه كردن، عقل و هوش كسى را بردن (کوثر)

حَيْرَانَ: متحیرا لا یهتدی إلی طریق (التفسیر المعین)./ و الحيران المتردد في أمر لا يهتدي إلى المخرج منه و الفعل منه حار يحار (مجمع البیان)

نُسْلِمَ: نخلص العباة (کلمات القرآن)./ معناه و أمرنا أن نسلم و قيل معناه أن نسلم أمورنا و نفوضها إلى الله و نتوكل عليه فيها (مجمع البيان)

وَأَنْ أَقِيمُواْ الصَّلاةَ وَاتَّقُوهُ وَهُوَ الَّذِيَ إِلَيْهِ تُحْشَرُونَ (72)

تُحْشَرُونَ: تجمعون إليه يوم القيامة فيجازي كل عامل منكم بعمله (مجمع البیان)./ الحشر هو إخراج الناس و تسييرهم مجتمعين بنوع من الإزعاج (المیزن)وَهُوَ الَّذِي خَلَقَ السَّمَاوَاتِ وَالأَرْضَ بِالْحَقِّ وَيَوْمَ يَقُولُ كُن فَيَكُونُ قَوْلُهُ الْحَقُّ وَلَهُ الْمُلْكُ يَوْمَ يُنفَخُ فِي الصُّورِ عَالِمُ الْغَيْبِ وَالشَّهَادَةِ وَهُوَ الْحَكِيمُ الْخَبِيرُ (73)

بِالْحَقِّ: فيه قولان: 1- أن معناه خلقهما للحق لا للباطل... و معناه خلقهما حقا و صوابا لا باطلا و خطأ 2- ما قاله قوم أن معناه خلق السماوات و الأرض بكلامه الحق و الأول هو الصحيح (مجمع البیان)./ منظور از "حق" هدف و نتيجه و مصالح و حكمت ها است يعنى هر چيزى را براى خاطر هدف و نتيجه و مصلحتى آفريد (تفسیر نمونه)

يَوْمَ يَقُولُ كُنْ فَيَكُونُ: السياق يدل على أن المراد بالمقول له هو يوم الحشر و إن كان كل موجود مخلوق على هذه الصفة (المیزان)

ص: 172

الصُّورِ: القرن الذی ینفخ فیه اسرافیل (کلمات القرآن)./ ينفخ الصور أعني النفخة الثانية يوم القيامة ليحضروا عرصة المحشر (المیزان)

ص: 173

ص: 174

وَإِذْ قَالَ إِبْرَاهِيمُ لأَبِيهِ آزَرَ أَتَتَّخِذُ أَصْنَاماً آلِهَةً إِنِّي أَرَاكَ وَقَوْمَكَ فِي ضَلاَلٍ مُّبِينٍ (74) وَكَذَلِكَ نُرِي إِبْرَاهِيمَ مَلَكُوتَ السَّمَاوَاتِ وَالأَرْضِ وَلِيَكُونَ مِنَ الْمُوقِنِينَ (75)

فَلَمَّا جَنَّ عَلَيْهِ اللَّيْلُ رَأَى كَوْكَباً قَالَ هَ-ذَا رَبِّي فَلَمَّا أَفَلَ قَالَ لا أُحِبُّ الآفِلِينَ (76) فَلَمَّا رَأَى الْقَمَرَ بَازِغاً قَالَ هَ-ذَا رَبِّي فَلَمَّا أَفَلَ قَالَ لَئِن لَّمْ يَهْدِنِي رَبِّي لأكُونَنَّ مِنَ الْقَوْمِ الضَّالِّينَ (77) فَلَمَّا رَأَى الشَّمْسَ بَازِغَةً قَالَ هَ-ذَا رَبِّي هَ-ذَا أَكْبَرُ فَلَمَّا أَفَلَتْ قَالَ يَا قَوْمِ إِنِّي بَرِيءٌ مِّمَّا تُشْرِكُونَ (78) إِنِّي وَجَّهْتُ وَجْهِيَ لِلَّذِي فَطَرَ السَّمَاوَاتِ وَالأَرْضَ حَنِيفاً وَمَا أَنَاْ مِنَ الْمُشْرِكِينَ (79)

وَحَآجَّهُ قَوْمُهُ قَالَ أَتُحَاجُّونِّي فِي اللّهِ وَقَدْ هَدَانِ وَلاَ أَخَافُ مَا تُشْرِكُونَ بِهِ إِلاَّ أَن يَشَاءَ رَبِّي شَيْئاً وَسِعَ رَبِّي كُلَّ شَيْءٍ عِلْماً أَفَلاَ تَتَذَكَّرُونَ (80) وَكَيْفَ أَخَافُ مَا أَشْرَكْتُمْ وَلاَ تَخَافُونَ أَنَّكُمْ أَشْرَكْتُم بِاللّهِ مَا لَمْ يُنَزِّلْ بِهِ عَلَيْكُمْ سُلْطَاناً فَأَيُّ الْفَرِيقَيْنِ أَحَقُّ بِالأَمْنِ إِن كُنتُمْ تَعْلَمُونَ (81) الَّذِينَ آمَنُواْ وَلَمْ يَلْبِسُواْ إِيمَانَهُم بِظُلْمٍ أُوْلَ-ئِكَ لَهُمُ الأَمْنُ وَهُم مُّهْتَدُونَ (82) وَتِلْكَ حُجَّتُنَا آتَيْنَاهَا إِبْرَاهِيمَ عَلَى قَوْمِهِ نَرْفَعُ دَرَجَاتٍ مَّن نَّشَاء إِنَّ رَبَّكَ حَكِيمٌ عَلِيمٌ (83)

ما در جلد اول تفسیر روشنایی، به عرض رساندیم كه در ميان پيامبران اولوالعزم الهي، حضرت ابراهيم (علیه السلام) از جايگاه ويژه اي برخوردار است. اسم این بزرگ مرد را 60 بار در قرآن کریممی بینیم و در هفده سوره گوشه هايی از داستان هاي او را مرور مي كنيم.(1)

یکی از آن سوره ها همین سوره مورد بحث است که این اولین بت شکن تاریخ، با احتجاج هایی توحید و یکتا پرستی را اثبات می نماید.

آیات پیش رو را می توان به پنج دسته تقسیم نمود:

✓ آزر چه کسی بود؟

✓ منظور از ملکوت آسمان ها و زمین چیست؟

✓ احتجاج های ابراهیمی

✓ وجه استدلال

✓ احتجاج های بعد از بیزاری

در سوره مریم می خوانیم که: "ابراهیم (علیه السلام) پیامبری بسیار راست گو بود. وقتی به پدرش گفت: پدر! چرا چیزی را می پرستی که نه می شنود، نه می بیند و نه تو را از چیزی بی نیاز می کند؟!.. پدر! شیطان را عبادت مکن که شیطان، خداوند بسیار مهربان را عصیان نمود."

پدر به جای این که تحت تأثیر حرف های دلسوزانه او قرار بگیرد، می گوید: "ابراهیم! تو می خواهی ما را از خدایان مان روی گردان نمایی؟ اگر از این کار دست بر نداری سنگسارت می کنم و از من فرسنگ ها دور شو!"(1)در سوره انبیاء می خوانیم که: "ما وسیله رشد ابراهیم را از قبل به او دادیم و به شایستگی او آگاه بودیم. وقتی به پدر و قومش گفت: این مجسمه هایی که شما ملازم آن ها شده اید، چیست؟ گفتند: پدران خود را پرستندگان آن ها یافتیم. گفت: هم شما و هم پدران تان در گمراهی آشکار بوده اید."(2)

همین طور گفت وگوهای این بزرگ مرد را با آزر و قوم او، در سوره شعراء، صافات، زخرف، ممتحنه و ابراهیم می بینیم که در پی هر فرصتی بوده تا ضلالت و گمراهی آن ها را خاطر نماید.(3)

در این جا اما حضرت حق روایت می کند که ابراهیم (علیه السلام) به پدرش آزر گفت: "آیا بت ها را خدایان خود انتخاب نمودی؟ من، تو و قومت را در گمراهی آشکار می بینم."

ص: 177

منتها از خواندن آیات ابراهیمی و آیات پیش رو، با دو سوال روبه رو می شویم: 1- ابراهیم (علیه السلام) در چه زمانی این اعتراض ها را نمود؟ 2- آیا "آزر" پدر واقعی حضرت ابراهیم (علیه السلام) بود؟

قرآن کریم، در صدد بیان زمان این گفت وگو نیست اما مفسرین اظهار نظرهایی نموده اند. تفسیر نمونه گفت وگو و احتجاج ابراهیم (علیه السلام) را پیش از دوران نبوت و آغاز بلوغ می داند.(1)

مرحوم طباطبایی زمانی را حدس می زند که ابراهیم (علیه السلام) اولین بار ستارگان و اجرام نورانی آسمانی را می بیند. به گونه ای که از جزئیات اشیا اطلاع کامل نداشته. ایشان مذکر آوردن اسم اشاره خورشید را مربوط به همین دوره می داند(2)

اما وقتی مجموع آیاتابراهیمی مخصوصا سوره مریم و انبیاء را مطالعه نماییم، تعیین این زمان مشکل می شود.(3)

این که "آزر" پدر واقعی حضرت ابراهیم (علیه السلام) بوده یا نه؟ با اندک تأملی در آیات ابراهیمی، شکی باقی نمی ماند که "آزر" پدر واقعی حضرت ابراهیم (علیه السلام) نبوده. زیرا در سوره توبه می خوانیم که درخواست آمرزش ابراهیم برای پدرش به خاطر وعده ای که به او داده بود، صورت گرفت. وقتی مشخص گردید که او دشمن خداوند است، از او بیزاری جست.(4)

ص: 178

در سوره شعراء می خوانیم که می گوید: "پدرم را بیامرز که از گمراهان بود و روزی که مردم برانگیخته می شوند، رسوایم مکن؛ روزی که هیچ مال و فرزندی سود نمی دهد."(1)

از یادآوری روز قیامت و سود نداشتن مال و فرزند، به دست می آید که به قول علامه این دعا جدی نبوده و صورت دعایی داشته. زیرا از يك طرف مى گويد: "پروردگارا اين گمراه را بيامرز. و از طرفى ديگر مى گويد: روز قيامت روزى است كه مال و فرزندان به كار نمى آيد و تنها در آن روز قلب سليم نتيجه مى بخشد."(2)

در سوره ابراهیم اما این پیامبر الهی با خلوص نیت برای پدر و مادرش و همه مؤمنین دعا می کند و هیچ ظاهر سازی مشاهده نمی شود.(3) این دعا در اواخر عمر آن حضرت ثبت گردیده و از پدر به عنوان "والد" نام می برد نه "أب".

پس با این بیان، می توان نتیجه گیری نمود که بسیاری از جمله بنی امیه تلاش می کردند، منزلت معصومین و پیامبران الهی پایین آورده شود، تا به برخی، عنوان جانشینان پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله و سلم) صدق کند و الا هیچ سنخیتی بین پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله و سلم) و جانشینان غاصب وجود ندارد. پس تلاش همه جانبه این شد که "آزر" را پدر واقعی حضرت ابراهیم (علیه السلام) قلمداد نمایند. این برخورد باعث گردید که طرفداران عصمت انبیا و اولیا نیز دنبال دلایل بیشتری باشند.

ص: 179

تفسیر نمونه دست کم سه دلیل اقامه می کند که "آزر" پدر واقعی حضرت ابراهیم (علیه السلام) نبود. این دلایل عبارتند از:

1- در هیچ منبع تاریخی و مذهبی، اسم پدر ابراهیم (علیه السلام) "آزر" نیامده. تورات از پدر ابراهیم (علیه السلام) به نام "تارخ" یاد می کند.

2- قرآن کریم پیامبر و مؤمنین را از طلب آمرزش برای مشرکین منع کرده است. استغفار ابراهیم برای "آزر"، در یک مدت مشخصی بود و هنگامی که دشمنی اش روشن گردید، دست از آمرزش طلبی او برداشت اما برای والدینش در آخر عمر هم طلب آمرزش نمود. پس نتیجه می گیرد که "والد" صراحت بر پدر بودن دارد و "أب" این صراحت را ندارد. پس، "آزر" یا عموی ابراهیم (علیه السلام) بوده و یا جد مادری او. چنان که در قرآن کریم و سوره بقره این واژه هم بر جد استعمال شده و هم بر عمو. ابراهیم (علیه السلام) جد یعقوب (علیه السلام) بود و اسماعیل عموی او.(1)

3- راوایات مختلفی وجود دارد که پدران و اجداد پیامبران الهی تا آدم (علیه السلام) بهترین فرد زمان خودشان بوده اند. از جمله روایت پیامبر (صلی الله علیه و آله و سلم) که فرمود: "همواره خداوند مرا از صلب پدران پاك به رحممادران پاك منتقل مى ساخت، و هرگز مرا به آلودگي هاى دوران جاهليت آلوده نساخت."(2)

ص: 180

تمام ساکنان زمین و فروتر از آن را مشاهده نمود.(1) در مجمع البیان از همین امام معصوم (علیه السلام) روایت شده که خداوند پرده از روی زمین و آسمان ها برداشت. تا ابراهیم (علیه السلام) زمین و فروتر از آن را ببیند و آسمان ها، فرشتگان و حاملان عرش را تماشا نماید.(2)

پس، دید این گونه ابراهیم (علیه السلام) را به کمال یقین رساند اما این که در زمین چه آیاتی نهفته است و در آسمان ها چه رازهایی وجود دارد؟ به نظر من اگر به طور طبیعی به این پدیده ها ژرف اندیشی شود، انسان را وادار می نماید که سر بر خاک بساید و برای شناخت پدید آورنده این شگفتی ها و بیداری دیگران یک لحظه دست از تلاش بر ندارد.

چنان که بارها به عرض رساندیم: در بین سیارات هشت گانه، زمین از شگفتی هایی برخوردار است. جو زمین، جاذبه زمین، محور عمودی زمین،(3) میدان مغناطیسی زمین، آب و هوای زمین، فاصله مناسب آن با خورشید، گازهای متنوع، فراوانی اکسیژن و انواع حیاتی که در آن وجود دارد، عاقلان را به وادی حیرت برده است.

تصور کنید که ابراهیم (علیه السلام) به زمین بنگرد و تمام این شگفتی ها در برابر چشمش مصور شود و انواع پرندگان، چرندگان، روندگان و خزندگان را با یک نگاه ببیند. مهمتر این که مدیریت حکیمانه آن ها را از نظر

ص: 182

بگذراند؛ یکی غذا می خواهد، یکی دوا، یکی دنبال آبادی است، یکی در صدد ویرانی، یکی در حال رشد است و یکی در حالفروریزی. جالب این که هیچ کدام از چشم آن همیشه بیدار، دور نیست و آن چنان وابسته به او است که اگر یک لحظه کم عنایتی نماید، نابودی حتمی است و در بسیاری از جانداران، قطع مدت کوتاهی جریان اکسیژن کافی است.

به آسمان وقتی بنگرد، اول منظومه شمسی و امپراتوری خورشید را بنگرد که 99 درصد این فضا را اشغال نموده. درست است که در منظومه شمسی، هشت سیاره، سیارک ها و اجرام آسمانی دیگر وجود دارد اما بشترین انرژی مثبت خورشید، صرف زمین می شود. باید در همین جا گیاهان را تغذیه نماید، دریاها و اقیانوس ها را به اندازه نیاز تبخیر نموده تا باران و برف به وجود آید و بر کوهستان های دور دست فرو ریزد و شاهد جاری شدن رودها، جویبارها و چشمه سارها باشیم.

وقتی از منظومه شمسی دورتر را نگاه کند، فضای بین ستاره ای را بنگرد و بعد با اولین پدیده بزرگ تر به نام کهکشان راه شیری برخورد نماید و بیش از دویست و پنجاه میلیارد ستاره را در یک جا جمع ببیند. بعد کهکشان آندرومیدا، خوشه های کهکشانی و بعد با شبکه مرکب از یک تریلیون کهکشان برخورد نماید و فضایی به وسعت بیش از صد میلیارد سال نوری!..

تا این حدود را بشر امروز کشف کرده است اما ممکن است، نگاه ابراهیمی به دومین آسمان تلاقی کرده باشد؛ جایی که بسیار وسیع تر از آسمان دنیا است و آن قدر دور که در مدت سیزده میلیارد و هشتصد میلیون سال، هنوز نور آن به ما نرسیده و بعد آسمان سوم، چهارم، پنجم، ششم و هفتم را از نظر بگذاراند و شگفتی خلقت آسمانیان را تماشا کند.

ص: 183

از این ها گذشته عرش الهی و فراتر از آن را ببیند و مدیریت یگانه پدیدآورنده جهان را تماشا نماید که بی هیچ اغراقی بسیار شگفت انگیز است. وابستگی آن ها نیز به حضرت حق چنان باشد که با کوچک ترین بی عنایتی، همه چیز به هم می ریزد. کافی است که در آسمان دنیا برای مدتی قانون جاذبه از کار بیفتد...به نظر من در این گونه آیات، اگر به جای زود گذشتن از موضوع و یا تحلیل کلی، به روایات مراجعه نماییم، بهتر خواهد بود. درست است که فهم روایاتی در این زمینه آسان نمی باشد اما به این معنا نیست که هیچ دریافتی از آن ها نداشته باشیم. همین دو روایتی که من از مجموعه روایاتی در این رابطه انتخاب نمودم، دلالت واضح بر مطلب دارد و این که سیری در آفاق انسان را زودتر به مطلوب می رساند و ایمان انسان را نسبت به پدیدآورنده هستی کامل تر می کند.

قرآن کریم نیز بارها بشریت را تشویق به سیری در آفاق نموده است؛ گاهی چندین پدیده را پیش روی انسان ها قرار می دهد که در رابطه با آن ها تفکر و تعقل نماییم و گاهی تفاوت خردمندی و بی خردی را در تفکر آسمان ها و زمین بیان می کند.

در رابطه با مورد اول می فرماید: "به راستی در پیدایش آسمان ها و زمین، اختلاف شب و روز، کشتی هایی که در دریا ها به سود مردم در حرکتند، بارانی که خداوند از آسمان فرو می ریزد و به زمین مرده زندگی بخشید، در جنبندگانی که روی آن پراکنده کرد، در بادها گوناگون و

ص: 184

ابرهایی که بین زمین و آسمان سرگردانند، نشانه هایی است برای مردمی که چشم تعقل می گشایند!"(1)

در رابطه با مورد دوم می فرماید: "بی تردید، در آفرینش آسمان ها و زمین و رفت و آمد شب و روز، نشانه هایی است برای خردمندان، آن هایی که ایستاده، نشسته و خوابیده به یاد خداوندمی افتند و در خلق آسمان ها و زمین می اندیشند و می گویند: "پروردگارا! این پدیده ها را بیهوده نیافریدی!"(2)

متاسفانه دامن زدن به روش روایی مهجور مانده. اگر کسی با آیات این چنینی برخورد نماید، بدون این که نگاهی به آسمان بیندازد، تحلیل عقلی می کند و پرونده را می بندد اما دیگران از سر سودجویی و کنجکاوی، زمین و آسمان دنیا را در نوردیدند، برای اجرام آسمانی نام هایی از پیش خودشان گذاشته اند و حالا چشم ما به دهان آن ها است که دست آورد بعدی آن ها چه خواهد بود و "ناسا"(3)

این بار چه گزارش تازه ای را منتشر می کند. در حالی که شایسته آن بود که مسلمانان به این نداهای قرآنی لبیک بگویند و بازتاب آن را در دنیا منعکس نمایند.

به هر حال، آنچه مسلم است، خداوند علی اعلی، به ابراهیم ملکوت آسمان ها و زمین را نشان داد، تا در مرز یقین گام بردارد و حقیقت نیز

ص: 185

چنین است. وقتی کسی به جایگاهی برسد که تمام هستی را وابسته به اراده او بداند، در راه تحقق دین او با هیولای هر خطری دست و پنجه نرم می کند.

این که آیا ابراهیم (علیه السلام) قبل دیدن ملکوت آسمان و زمین، یقین نداشت؟ جواب این است که این یقین با یقین های دیگر فرق می کند. یک بار کسی آب را می بیند و یقین به وجود آن پیدا می کند و یک بار در بین آن دست و پا می زند. حالت دومی بسیار یقین آورتر از حالت اولی است و این یقین مخصوص معصومان برجسته هستی می باشد:

وَإِذْ قَالَ إِبْرَاهِيمُ لأَبِيهِ آزَرَ أَتَتَّخِذُ أَصْنَاماً آلِهَةً إِنِّي أَرَاكَ وَقَوْمَكَ فِي ضَلاَلٍ مُّبِينٍ (74) وَكَذَلِكَ نُرِي إِبْرَاهِيمَ مَلَكُوتَ السَّمَاوَاتِ وَالأَرْضِ وَلِيَكُونَ مِنَ الْمُوقِنِينَ (75):و به یادآر زمانی که ابراهیم به پدرش آزر گفت: "آیا بت ها را خدایان خود انتخاب می کنی؟ من تو و قومت را در گمراهی آشکار می بینم! (74) و این گونه به ابراهیم ملکوت آسمان ها و زمین را نشان دادیم. تا استدلال کند و از یقین کنندگان باشد (75)

دلیل ابراهیم (علیه السلام) اما در این جا بیشتر فطری است. او می خواهد از راه بیداری فطرت انسانی، مردم را به مؤثر حقیقی راهنمایی نماید.

شب هنگام، آن گاه که سیاره زهره یا مشتری به سمت زمینیان چشمک می زند،(1)

ابراهیم (علیه السلام) به اطرافیانش می گوید: "این پروردگار من است."(2)

وقتی زهره از چشمک زدن بازماند، می گوید که غروب کنندگان را دوست ندارد. وقتی ماه را درخشان می بیند، او را پروردگار خودش خطاب می کند و هنگامی که غروب می کند، خاطر نشان می نماید که اگر پیش از این در راه هدایت نبود، گمراهی اش حتمی بود. شب سپری می شود و خورشید عالم تاب سر از افق بر می دارد،ابراهیم (علیه السلام) به اطرافیان می گوید: "این پروردگار من است. این بزرگ تر از دیگران است."

وقتی خورشید نیز، از دیدها ناپدید می شود، فرصتی برای ابراهیم (علیه السلام) پیش می آید که با بیداری فطرت انسانی، بیزاری اش را از انواع شرک و بت پرستی اعلام نماید و به آن ها بگوید: "من خالصانه رویم را به سوی کسی می گردانم که آسمان ها و زمین را پدید آورد و من از مشرکان نیستم!"

این اثر جاودانه است و برای جبران لهجه در شخصیت پردازی، از روش هایی استفاده نموده که ما متوجه خالی گاه نمی شویم. در آن جا یک مثال از حواریون زدیم. طرز گفت وگو نشان می داد كه شخصیت های مورد نظر، چقدر آدم هاي بي تكلف و ساده اي بوده اند.(1)

در این جا ابراهیم (علیه السلام) را می بینیم که اسم اشاره مذکر، برای خورشید می آورد. با این که در عربی، خورشید مؤنث مجازی است.(2)

شاید با این ارجاع ضمیر، به ما یاد آوری می گردد که زبان آن حضرت عربی نبود که نکته های آن چنانی را رعایت نماید.

بعد از این تصفیه حساب، وجه استدلال در چهار نکته نهفته است.(3) این ها عبارتند از:

✓ زوال ناپذیری

✓ محبت

✓ هدایت

✓ خلقت

اولین چیزی را که ابراهیم (علیه السلام) به اطرافیانش گوش زد می کند، این است که پروردگار پدیده های هستی باید زوال ناپذیر باشد. زیرا در دیدن ملکوت این نکته را دریافته است که تمام هستی، وابستگی مستقیم با پروردگار جهان دارد. به طوری که اگر کوچک ترین بی عنایتی صورت گیرد، آن پدیده از صحنه روزگار حذف می شود.

ص: 188

بنابر این، در غروب زهره، ماه و خورشید، یک نوع جدایی بین پروردگار و پدیده ها احساس می شود و از این لحاظ این ها نمی توانند، پروردگار جهانیان باشند.

مطلب دوم این است که بین پروردگار واقعی و پدیده چون انسان، یک نوع رابطه محبت وجود دارد؛ اگر کارهای انسان بر اساس خواسته های پروردگار باشد، محبوب پروردگار خواهد بود. از آن طرف، انسان نیز به خاطر انواع نعمت ها و جبران نعمت ها در صورت فقدان برخی، پروردگارش را دوست دارد اما بین انسان و اجرام آسمانی و انواع بت ها این رابطه وجود ندارد.

مطلب سوم هدایت و راهنمایی است که از دست این اجسام بر نمی آید. این مطلب روشن است که روی کره زمین انسان های زیادی زندگی می کنند. از بین این ها تعداد اندکی برخوردارند و برخی به نان شب شان محتاجند. آیا این عده کثیر به دنیا آمدند که زجر بکشند و خون آشامان و پرخوران تاریخ را ببینند؟ اگر ما باشیم و این اجسام آسمانی، انگار تقدیر چنین است که برخی برخوردار به دنیا بیایند و برخی محروم اما پروردگار واقعی انسان را کرامت داده. اولا آن ها که حالا فرو دستند، همیشه به این حال نخواهند بود. در ثانی، دنیا محل اقامت دائمی نیست. باید انسان از این گذرگاه عبور کند و خودش را برای یک زندگی جاودانه مهیا نماید. در آن جا این پروردگار به اندازه اتم به انسان ظلم نمی کند و کار نیکوی انسان را چندین برابر می نماید.(1)

بدون شک، فقر و درماندگی دنیا، یکی از عوامل ثروتمندی انسان در جهان دیگر خواهد بود.

ص: 189

مطلب چهارم این که ابراهیم (علیه السلام) به اطرافیانش نشان داد که فرق بین "رب" و "الله" نیست.

"رب"، یکی از صفات خداوند علی اعلی است. پس وقتی بیزاری اش را از انواع شرک اعلام نمود، "رب" خودش را کسی معرفی می کند که آسمان ها و زمین را پدید آورده است و زهره، ما و خورشید، یکی از تریلیون ها اجرام نورانی آسمانی است که او پدید آورده.(1)

پس با این استدلال های فطرت پسند، ثابت نمود که این اشیاء و بت هایی که با دست خودشان می سازند، لیاقت پروردگار بودن را ندارند و ما باید در برابر کسی سر کرنش فرود آوریم که تمام هستی در برابر او خاصع و خاشع است:

فَلَمَّا جَنَّ عَلَيْهِ اللَّيْلُ رَأَى كَوْكَباً قَالَ هَ-ذَا رَبِّي فَلَمَّا أَفَلَ قَالَ لا أُحِبُّ الآفِلِينَ (76) فَلَمَّا رَأَى الْقَمَرَ بَازِغاً قَالَ هَ-ذَا رَبِّي فَلَمَّا أَفَلَ قَالَ لَئِن لَّمْ يَهْدِنِي رَبِّي لأكُونَنَّ مِنَ الْقَوْمِ الضَّالِّينَ (77) فَلَمَّا رَأَى الشَّمْسَ بَازِغَةً قَالَ هَ-ذَا رَبِّي هَ-ذَا أَكْبَرُ فَلَمَّا أَفَلَتْ قَالَ يَا قَوْمِ إِنِّي بَرِيءٌ مِّمَّا تُشْرِكُونَ (78) إِنِّي وَجَّهْتُ وَجْهِيَ لِلَّذِي فَطَرَ السَّمَاوَاتِ وَالأَرْضَ حَنِيفاً وَمَا أَنَاْ مِنَ الْمُشْرِكِينَ (79):

وقتی شب او را در بر گرفت، سیاره ای را دید. گفت: "این پروردگار من است." وقتی غروب نمود، گفت: "غروب کنندگان را دوست ندارم!" (76) وقتی ماه را طلوع کننده دید، گفت: "این پروردگار من است." وقتی غروب کرد، گفت: "اگر پروردگار من مرا راهنمایی نکرده بود، بی هیچ تردیدی، از گروه گمراهان می بودم!" (77) وقتی خورشید را طلوع کننده دید، گفت:

ص: 190

"این پروردگار من است. این بزرگتر است." وقتی غروب نمود، گفت: "آی قوم! من از آنچه برای خداوند شریک می سازید، بیزارم! (78)من خالصانه رویم را به سوی کسی می کنم که آسمان ها و زمین را پدید آورد و من از مشرکان نیستم!" (79)

است، تنها خدايى كه علم و دانشش همه چيز را احاطه كرده است مى تواند منشا سود و زيان باشد، پس چرا از خشم غير او بترسم؟"(1)

2- اگر قضاوتی منصفانه صورت گیرد، ابراهیم (علیه السلام) نباید با ترس و دلهره زندگی کند. زیرا او به خداوندی معتقد است که "رب" یکی از صفات آن علی اعلی می باشد و در این زمینه حجت و برهان دارد اما بت پرستان چیزهایی را به عنوان "رب" پذیرفته که هیچ دلیل و سلطانی بر آن ندارند. پس با این تحلیل، چه کسانی باید بترسند و کدام یک از این دو گروه سزاوار امنیت کامل است؟ قبل ازجواب دیگران خود آن جناب پاسخ این پرسش را می دهد و آن این که فقط ایمان به پروردگار حقیقی، امنیت آور است و هدایت کننده.

وقتی احتجاج های فطرت پسند، پایان پذیرفت، خداوند علی اعلی، تمام این برهان ها را اهدایی هایی می داند که از طرف او به ابراهیم (علیه السلام) عطا شده. تا در برابر قوم خودش استدلال نموده فطرت های آنان را بیدار نماید. درهمین جا با التفاتی، به رسول اکرم (صلی الله علیه و آله و سلم) حکمت و علم الهی یادآوری می گردد. حکمت اقتضا می کند که درجات برخی بالا برود و علم اقتضا می کند که این بالا بردن از روی آگاهی بر شایستگی ها باشد:

وَحَآجَّهُ قَوْمُهُ قَالَ أَتُحَاجُّونِّي فِي اللّهِ وَقَدْ هَدَانِ وَلاَ أَخَافُ مَا تُشْرِكُونَ بِهِ إِلاَّ أَن يَشَاءَ رَبِّي شَيْئاً وَسِعَ رَبِّي كُلَّ شَيْءٍ عِلْماً أَفَلاَ تَتَذَكَّرُونَ (80) وَكَيْفَ أَخَافُ مَا أَشْرَكْتُمْ وَلاَ تَخَافُونَ أَنَّكُمْ أَشْرَكْتُم بِاللّهِ مَا لَمْ يُنَزِّلْ بِهِ عَلَيْكُمْ سُلْطَاناً فَأَيُّ الْفَرِيقَيْنِ أَحَقُّ بِالأَمْنِ إِن كُنتُمْ تَعْلَمُونَ (81) الَّذِينَ آمَنُواْ وَلَمْ يَلْبِسُواْ إِيمَانَهُم بِظُلْمٍ أُوْلَئِكَ

ص: 192

لَهُمُ الأَمْنُ وَهُم مُّهْتَدُونَ (82) وَتِلْكَ حُجَّتُنَا آتَيْنَاهَا إِبْرَاهِيمَ عَلَى قَوْمِهِ نَرْفَعُ دَرَجَاتٍ مَّن نَّشَاء إِنَّ رَبَّكَ حَكِيمٌ عَلِيمٌ (83):

و قومش با او ستیزه نمودند. گفت: "آیا در رابطه با خداوند با من ستیز می کنید؟ در حالی که مرا هدایت نمود و از آنچه شریک قرار می دهید، نمی ترسم، مگر این که پروردگارم چیزی را بخواهد. دانش پروردگار من بر هر چیزی احاطه دارد. آیا تدبر نمی کنید؟ (80) و چگونه از آنچه شریک قرار داده اید، بترسم؟ در حالی که شما از شرک ورزیدن به خداوند نمی هراسید. با این که حجتی بر شما نازل نشده است. پس اگر می دانید، کدام گروه سزاوار امنیت است؟ (81) کسانی که ایمان آوردند و بر ایمان شان لباس کفر نپوشانیدند، آن کسان دارای امنیت هستند و آنان هدایت یافتگانند." (82) این حجت ما بود که به ابراهیم در برابر قومش عطا نمودیم. ما منزلت های کسی را که بخواهیم، بالا می بریم. پروردگار تو حکیم و دانا است (83)

للاعتبار و قيل شبه رؤية إبراهيم برؤية محمد (صلی الله علیه و آله و سلم) و المعنى كما أريناك يا محمد أرينا إبراهيم (مجمع البیان)

نُرِي: حكاية حال ماضية: فعل مضارع مرفوع بالضمة المقدرة على الياء للثقل و الفاعل ضمير مستتر فيه وجوبا تقديره: نحن (اعراب القرآن الكريم)./ نُرِي إِبْراهِيمَ مَلَكُوتَ: فعل مضارع، فاعله نحن و إبراهيم مفعوله الأول، و ملكوت مفعوله الثاني (اعراب القرآن الكريم/دعاس...)

مَلَكُوتَ: مبالغه در مُلك يعنى قدرت و فرمانروايى مطلق (کوثر)./ و الملكوت بمنزلة الملك غير أن هذا اللفظ أبلغ لأن الواو و التاء تزادان للمبالغة و مثله الرغبوت و الرهبوت. و قيل يعني بالملكوت آيات السماوات و الأرض. و قال أبو جعفر (علیه السلام) كشط الله له عن الأرضين حتى رآهن و ما تحتهن و عن السماوات حتى رآهن و ما فيهن من الملائكة و حملة العرش (مجمع البیان)

وَلِيَكُونَ: عطف على محذوف و تقديره نريه الملكوت ليستدل به و ليكون من الموقنين (مجمع البیان)

فَلَمَّا جَنَّ عَلَيْهِ اللَّيْلُ رَأَى كَوْكَباً قَالَ هَ-ذَا رَبِّي فَلَمَّا أَفَلَ قَالَ لا أُحِبُّ الآفِلِينَ (76)جَنَّ: ستر (کلمات القرآن). اگر می خواهی از معانی چند وجهی آن سردر بیاوری، این شعر "عامر بن ثعلبة" را بخوان و لذت ببر: عليّ حبّه جُنّة/ قسيم النّار و الجَنّة/ وصيّ المصطفى حقّا/ إمام الإنس و الجِنّة! (فاطمی)

كَوْكَباً: قيل هو الزهرة و قيل هو المشتری (مجمع البیان)

أَفَلَ: غرب (مجمع البیان/. أَفَلَ: غاب و غرب تحت الأفق (کلمات القرآن)

فَلَمَّا رَأَى الْقَمَرَ بَازِغاً قَالَ هَ-ذَا رَبِّي فَلَمَّا أَفَلَ قَالَ لَئِن لَّمْ يَهْدِنِي رَبِّي لأكُونَنَّ مِنَ الْقَوْمِ الضَّالِّينَ (77)

بَازِغاً: طالعا من الأفق منتشر الضوء (کلمات القرآن)

ص: 194

فَلَمَّا رَأَى الشَّمْسَ بَازِغَةً قَالَ هَ-ذَا رَبِّي هَ-ذَا أَكْبَرُ فَلَمَّا أَفَلَتْ قَالَ يَا قَوْمِ إِنِّي بَرِيءٌ مِّمَّا تُشْرِكُونَ (78)

هَذَا:لم قال "هذا رَبِّي" و لم يقل هذه كما قال "بازِغَةً"؟ و الجواب أن التقدير هذا النور الطالع ربي ليكون الخبر و المخبر عنه جميعا على التذكير كما كان جميعا على التأنيث في "رَأَى الشَّمْسَ بازِغَةً" و قال ابن فضال المجاشعي قوله "رَأَى الشَّمْسَ بازِغَةً" إخبار من الله تعالى و قوله "هذا رَبِّي" من كلام إبراهيم و الشمس مؤنثة في كلام العرب و أما في كلام ما سواهم فيجوز أن لا تكون مؤنثة و إبراهيم (علیه السلام) لم يكن عربيا فحكى الله تعالى كلامه على ما كان في لغته (مجمع البيان)

إِنِّي وَجَّهْتُ وَجْهِيَ لِلَّذِي فَطَرَ السَّمَاوَاتِ وَالأَرْضَ حَنِيفاً وَمَا أَنَاْ مِنَ الْمُشْرِكِينَ (79)

وَجْهِيَ: نفسی (مجمع البیان)

فَطَرَ: أوجد و خلق (التفسیر المعین)

حَنِيفاً: مائلا عن الباطل ألی الدین الحق (کلمات القرآن)./ مائلا عن عبادة الکواکب إلی عبادة الله (التفسیر المعین)./ حنيفا: حال منصوبة من ضمير الفاعل في "وجّهت" (الجدول فى اعراب القرآن)وَحَآجَّهُ قَوْمُهُ قَالَ أَتُحَاجُّونِّي فِي اللّهِ وَقَدْ هَدَانِ وَلاَ أَخَافُ مَا تُشْرِكُونَ بِهِ إِلاَّ أَن يَشَاءَ رَبِّي شَيْئاً وَسِعَ رَبِّي كُلَّ شَيْءٍ عِلْماً أَفَلاَ تَتَذَكَّرُونَ (80)

حَآجَّهُ قَوْمُهُ: خاصموه فی التوحید (کلمات القرآن)

أَتُحَاجُّونِّي: تحاجّون: مضارع مرفوع و الواو فاعل و "النون" الثانية المدغمة مع علامة الرفع هي للوقاية "الياء" ضمير مفعول به (الجدول فى اعراب القرآن)

إِلاَّ أَن يَشَاءَ: هيچكس و هيچ چيز نمى تواند به من زيانى برساند مگر اين كه خدا بخواهد (تفسیر نمونه)

ص: 195

وَسِعَ رَبِّي كُلَّ شَيْءٍ عِلْماً: أي هو عالم بكل شي ء... عِلْماً: منصوب على التمييز (مجمع البیان)

أَفَلاَ تَتَذَكَّرُونَ: أمرهم بالتذكر و التدبر (مجمع البیان)

وَكَيْفَ أَخَافُ مَا أَشْرَكْتُمْ وَلاَ تَخَافُونَ أَنَّكُمْ أَشْرَكْتُم بِاللّهِ مَا لَمْ يُنَزِّلْ بِهِ عَلَيْكُمْ سُلْطَاناً فَأَيُّ الْفَرِيقَيْنِ أَحَقُّ بِالأَمْنِ إِن كُنتُمْ تَعْلَمُونَ (81)

سُلْطَاناً: حجة و برهانا (کلمات القرآن)./ حجة علی صحته (مجمع البیان)

الَّذِينَ آمَنُواْ وَلَمْ يَلْبِسُواْ إِيمَانَهُم بِظُلْمٍ أُوْلَ-ئِكَ لَهُمُ الأَمْنُ وَهُم مُّهْتَدُونَ (82)

آمَنُواْ: معناه الذين عرفوا الله تعالى و صدقوا به و بما أوجبه عليهم (مجمع البیان)

لَمْ يَلْبِسُواْ: لم یخلطوا (کلمات القرآن)

بِظُلْمٍ: بشرک بکفر (کلمات القرآن)./ قال الأصمعي الظلم في اللغة وضع الشي ء في غير موضعه (مجمع البیان)

وَتِلْكَ حُجَّتُنَا آتَيْنَاهَا إِبْرَاهِيمَ عَلَى قَوْمِهِ نَرْفَعُ دَرَجَاتٍ مَّن نَّشَاء إِنَّ رَبَّكَ حَكِيمٌ عَلِيمٌ (83)

حُجَّتُنَا: أدلتنا (مجمع البیان)

آتَيْنَاهَا: أعطيناها (مجمع البیان)

ص: 196

وَوَهَبْنَا لَهُ إِسْحَاقَ وَيَعْقُوبَ كُلاًّ هَدَيْنَا وَنُوحاً هَدَيْنَا مِن قَبْلُ وَمِن ذُرِّيَّتِهِ دَاوُودَ وَسُلَيْمَانَ وَأَيُّوبَ وَيُوسُفَ وَمُوسَى وَهَارُونَ وَكَذَلِكَ نَجْزِي الْمُحْسِنِينَ (84) وَزَكَرِيَّا وَيَحْيَى وَعِيسَى وَإِلْيَاسَ كُلٌّ مِّنَ الصَّالِحِينَ (85) وَإِسْمَاعِيلَ وَالْيَسَعَ وَيُونُسَ وَلُوطاً وَكُلاًّ فضَّلْنَا عَلَى الْعَالَمِينَ (86) وَمِنْ آبَائِهِمْ وَذُرِّيَّاتِهِمْ وَإِخْوَانِهِمْ وَاجْتَبَيْنَاهُمْ وَهَدَيْنَاهُمْ إِلَى صِرَاطٍ مُّسْتَقِيمٍ (87)

ذَلِكَ هُدَى اللّهِ يَهْدِي بِهِ مَن يَشَاءُ مِنْ عِبَادِهِ وَلَوْ أَشْرَكُواْ لَحَبِطَ عَنْهُم مَّا كَانُواْ يَعْمَلُونَ (88) أُوْلَ-ئِكَ الَّذِينَ آتَيْنَاهُمُ الْكِتَابَ وَالْحُكْمَ وَالنُّبُوَّةَ فَإِن يَكْفُرْ بِهَا هَ-ؤُلاء فَقَدْ وَكَّلْنَا بِهَا قَوْماً لَّيْسُواْ بِهَا بِكَافِرِينَ (89) أُوْلَ-ئِكَ الَّذِينَ هَدَى اللّهُ فَبِهُدَاهُمُ اقْتَدِهْ قُل لاَّ أَسْأَلُكُمْ عَلَيْهِ أَجْراً إِنْ هُوَ إِلاَّ ذِكْرَى لِلْعَالَمِينَ (90)

ما در جلد اول این مجموعه به عرض رساندیم که از لحاظ اعتقادی معتقد به 124 هزار پیامبر الهی هستیم اما در قرآن کریمتنها اسم 25 پیامبر آمده است. از بین این ها نام 17 پیامبر الهی در همین جا ذکر شده که در رابطه با ابراهیم (علیه السلام) می باشند و این عنایت کمی نیست.

در آیات پیش رو مطالبی در رابطه با همین پیامبران می خوانیم اما اگر دقت بیشتر نماییم، با سه مطلب روبه رو می شویم:

✓ پیامبران وابسته به ابراهیم (علیه السلام)

✓ دسته بندی این پیامبران الهی

✓ تهدید، توکیل و التفات

"ياسين" از نواده هاى هارون برادر موسى (ع). 3- الياس همان خضر است... بعضى ديگر معتقدند الياس از دوستان خضر است، و هر دو زنده اند، با اين تفاوت كه الياس ماموريتى در خشكى دارد، ولى خضر در جزائر و درياها. 4- الياس همان "ايليا" پيامبر بنى اسرائيل معاصر" آجاب" پادشاه بنى اسرائيل بود."(1)در رابطه با یسع (علیه السلام) می گوید: "بعضى معتقدند او همان "يوشع بن نون" پيامبر معروف بنى اسرائيل است... بعضى آن را يك واژه عربى مى دانند... آيه سوره انعام نشان مى دهد كه او از دودمان ابراهيم است، ولى روشن نمى سازد كه از پيامبران بنى اسرائيل بوده يا نه؟"(2)

از پیامبران مواهبی در رابطه با حضرت ابراهیم (ع)، اسحاق، یعقوب و نوح (علیهم السلام) را نام می برد. اسحاق (علیه السلام) از پاداش های الهی است. زیرا خداوند عزّ و جل، او را در زمانی به ابراهیم (علیه السلام) عطا نمود که سن زیادی از آن بزرگوار گذشته بود. امکان دارد، در رابطه با یعقوب (علیه السلام) نیز چنین چیزی وجود داشته باشد؛ به این معنا که او را در اوج ناامیدی به اسحاق (علیه السلام) عنایت نموده و یا خطری را از او دفع کرده که به ما نرسیده و از دسته بندی این کتاب آسمانی به این جا می رسیم اما در رابطه با حضرت نوح (علیه السلام) تردیدی وجود ندارد که لطف الهی در آن دخالت دارد. زیرا انتخاب پدر و اجداد گرامی به دست خود انسان نیست. نوح (علیه السلام) اولین پیامبر اولو العزم الهی بود. او از اجداد ابراهیم به حسابمی آید.(1)

در قرآن کریم بارها اسمش به میان آمده است(2) و در سوره صافات از ابراهیم (علیه السلام) به عنوان شیعه نوح (علیه السلام) یاد می شود.(3)

از پیامبران نیکوکار، کسانی هستند که به سلطنت و نعمت دنیایی نیز رسیدند. سلطنت ظاهری داوود، سلیمان، یوسف، موسی و هارون (علیهم السلام) بر کسی پوشیده نیست. در رابطه با ایوب (علیه السلام) نیز، طبق برخی از روایات، همین نعمت فراوان حسد شیطان را برانگیخت که مدتی آن حضرت دچار مشکلاتی بشود.(4)

ص: 200

شاید نیکوکاری اشاره به این داشته باشد که اینان ثابت کردند، می شود اداره جامعه را به دست گرفت و به کسی ظلم نکرد. در تاریخ اسلام، به جز پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله و سلم) و امیر المؤمنین علی (ع)، یک نفر را نمی یابی که آلوده به انواع ظلم و ستم نباشد.

پیامبران صالح عنوان کسانی هستند که به شدت از آلودگی به دنیا پرهیز می کردند. این ها عبارتند از زکریا، یحیی و عیسی (علیهم السلام) یحیی و عیسی (علیهما السلام) مشهورند و متاسفانه تاریخ برخی از گوشه های زندگی زکریا را به ما نرسانده است.

عنوان پیامبران با فضیلت، به اسماعیل، یسع، یونس و لوط (علیهم السلام) داده. اگر زندگی این ها را ملاحظه نماییم، سرشار از فضیلت ها و خود گذشتگی ها هستند. اسماعیل (علیه السلام) کسی بود که وقتی در حدود سیزده سالگی رسید، پدر به او فرمود: "پسرکم! من در خواب می بینم که تو را سر می برم، نظر تو چیست؟" می گوید: "پدر جان دستور را اجرا نما، ان شاء الله مرا از شکیبایان خواهی یافت."(1)کار به جایی می رسد که کارد بر گلوی این کودک گذاشته می شود و شکیبایی می کند.

در جای دیگر خداوند علی اعلی، به پیامبرش می فرماید: "در این کتاب از اسماعیل یاد کن! او صادق الوعد و پیامبر بود، اهلش را به نماز و زکات امر می کرد و او پیش پروردگارش پسندیده بود."(2)

ص: 201

لوط (علیه السلام) کسی بود که به امید هدایت چند نفر، سال های زیاد در بین فاسدترین انسان ها زندگی می کند که البته یک لحظه زندگی کردن با آنان نفرت انگیز است؛ قومی که عذاب و نابودی آن ها برابر با صبح و سپیده و ریزش پایه های حکومت شب به حساب می آید.(1)

یونس (علیه السلام) به خاطر یک ترک اولی در کام نهنگ می افتد اما ایمانش هم چنان استوار است. به گونه ای که ورد آن روز او نجات دهنده بسیاری از درمانگان امروز شده است.(2)

تنها از این دسته پیامبران الهی مشکلات "یسع" (ع)، به ما نرسیده اما چیزی که به ما نرسد، دلیل بر نبود آن نیست.

به هر حال، اگرچه در رابطه با این پیامبران الهی، عنوان های "وهبنا"، "محسنین"، "صالحین" و "فضّلنا" را می بینیم اما یک موضوع محوری وجود دارد و آن هدایت حضرت حق است که به این ها عنایت فرموده. در ابتدا می فرماید: "هریک این ها را هدایت نمودیم. چنان که نوح را پیش از این ها عنایت کردیم" و در پایان می فرماید: "پدران، فرزندان و برادران این ها را انتخاب نموده به صراط مستقیم هدایت شان نمودیم.

"از صراط مستقیم می فهمیم که منظور از هدایت ذکر شده نیز همین راه است. پس آیه کریمه تداعی گر سوره فاتحه می باشد. آن جا که نمازگزار از حضرت حق می خواهد او را به صراط مستقیم هدایت نماید؛ صراط

ص: 202

مستقیمی که به آن ها انعام فرموده.(1) منظور از آن ها را هم در سوره نساء می خواندیم که یکی از مصادق آن، پیامبران الهی هستند.(2)

پس هدایت به راه مستقیم نقش کلیدی دارد و هرکس در این راه قرار گیرد، احتمال انحراف صفر است و خداوند علی اعلی، مجاهدت های ابراهیم (علیه السلام) را این طور جبران نمود که هدایت بخش بزرگی از بشریت توسط وابستگان آن حضرت صورت می گیرد:

وَوَهَبْنَا لَهُ إِسْحَاقَ وَيَعْقُوبَ كُلاًّ هَدَيْنَا وَنُوحاً هَدَيْنَا مِن قَبْلُ وَمِن ذُرِّيَّتِهِ دَاوُودَ وَسُلَيْمَانَ وَأَيُّوبَ وَيُوسُفَ وَمُوسَى وَهَارُونَ وَكَذَلِكَ نَجْزِي الْمُحْسِنِينَ (84) وَزَكَرِيَّا وَيَحْيَى وَعِيسَى وَإِلْيَاسَ كُلٌّ مِّنَ الصَّالِحِينَ (85) وَإِسْمَاعِيلَ وَالْيَسَعَ وَيُونُسَ وَلُوطاً وَكُلاًّ فضَّلْنَا عَلَى الْعَالَمِينَ (86) وَمِنْ آبَائِهِمْ وَذُرِّيَّاتِهِمْ وَإِخْوَانِهِمْ وَاجْتَبَيْنَاهُمْ وَهَدَيْنَاهُمْ إِلَى صِرَاطٍ مُّسْتَقِيمٍ (87):

ما به او اسحاق و یعقوب را بخشیدیم، هریک آن ها را هدایت نمودیم و نوح را پیش از آن هدایت کردیم و از نسل او داود، سلیمان، ایوب، یوسف، موسی و هارون را -هدایت نمودیم.- و این گونه نیکوکاران را پاداش می دهیم (84) و ذکریا، یحیی، عیسی و الیاس را -هدایت کردیم.- همه آن ها از شایستگان بودند (85) و اسماعیل، یسع، یونس و لوط را -هدایت کرده- آن ها را بر مردم زمان شان برتری دادیم (86) و از پدران، فرزندان و برادران آنان -برخی را برتری داده- گزینش نمودیم و به راه راست هدایت شان کردیم (87)

ص: 203

قرآن به کار می برد، "وکّلنا بها قوما" است. این دل گرمی، درباره همه پیامبران الهی صدق می کند اما در این جا چون منظور از "هؤلاء" مشرکین قریش و کفار زمان پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله و سلم) می باشد، پس در رابطه با قومی که مسئول حفظ و اجرای برنامه های پیامبر است، باید کنکاش جدی صورت گیرد.بسیاری چیزهایی گفته اند اما به نظر حقیر، سخن علامه در این زمینه قابل قبول تر است و آن این که از عبارت "وکّلنا" به دست می آید که چنین کسان مورد اعتماد الهی هستند. پس راهی باقی نمی ماند که آنان باید در حصار عصمت الهی قرار گیرند و الا همین دین بازیچه دست آنان قرار خواهد گرفت و از آن به عنوان ابزاری استفاده خواهند کرد.

ایشان می گوید: "اين بندگان كسانى هستند كه شرك و ظلم به ايشان راه نداشته و به عصمتى الهى معصومند، و آنان عبارتند از انبيا و جانشينان ايشان. از اين روى، آيه شريفه مخصوص به معصومين (علیه السلام) خواهد بود، خيلى هم كه بتوانيم آن را توسعه دهيم ممكن است مؤمنين صالح و آن پارسايانى را... ملحق به اوصياى انبيا (علیه السلام) نموده و بگوييم آيه شريفه شامل اين گونه از مردان صالح نيز مى شود."(1)

اگر خوب دقت نماییم، ناگزیر از پذیرفتن این مطلب هستیم. زیرا هر کس نمی تواند، نگهبان و حافظ راهی باشد که هزاران دشمن قسم خورده، در کمین نشسته اند. این "قوم" باید کسانی باشند که می گویند: "اگر ما نبودیم، خداوند علی اعلی، پرستیده نمی شد."(2)

ص: 205

معنای این سخن را امروزه که کره زمین به دهکده جهانی تبدیل شده و چیزی پنهان نمی ماند، می فهمیم. زیرا توحیدی که این خاندان معرفی کردند، سازگار با کتاب الهی است. پیامبری که این ها معرفی کردند، شایسته پیروی است و الا خدایی که از یقعوب (علیه السلام) شکست بخورد و یا هر شب در آسمان چهارم با آن وضع بیاید، جهانی با این وسعت را اداره نمی تواند. پیامبری که خودش نداند، وحی بر او نازل شده و یا شوخی های شیطان است، نمی تواند، نجات دهنده بشریت از دام شیاطین باشد.پس کسانی که خداوند حفظ این راه را به آن ها واگذار نموده باید از جان شان مایه بگذارند تا این دین به همان صورتی که او می خواهد، به مردم برسد. همین ها بودند که با محرومیت ها، حصر خانگی ها، خون دادن ها، زندان ها، مهاجرت ها، ثابت نمودند که خداوند خالق زمان و مکان است. هیچ وقت دیده نمی شود که با کسی پهلوانی کند و یا جعالان حدیث او را در آسمان چهارم بیاورند. پیامبر او در همه حال معصوم است و پدر و مادر پیامبر او نیز از موحدانند.

پس، با این توضیح باید به این نتیجه برسیم که سوره کریمه "الأنعام"، ضمن مباحث بنیادی دیگر، پنج اصل دین را بیان می کند: توحید، نبوت و معاد، در تمام سوره دنبال می شود. امامت را از همین آیه دریافت می کنیم و عدالت را از آیه 131 این سوره.(1) منتها چون این مطالب از مواد امتحانی این کتاب آسمانی به حساب می آیند، بسیار گذرا و تلگرافی مطرح شده اند.

ص: 206

در التفات، به پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله و سلم) سه نکته تذکر داده می شود: 1- پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله و سلم) راه آن پیامبرانی را که تا کنون از آن ها نام برده شد، پیروی نماید. 2- در برابر زحماتش از مردم، اجر و دستمزد نخواهد. 3- این را بداند که رسالت او جهانی است و کتاب او درس نامه مردم جهان:

ذَلِكَ هُدَى اللّهِ يَهْدِي بِهِ مَن يَشَاءُ مِنْ عِبَادِهِ وَلَوْ أَشْرَكُواْ لَحَبِطَ عَنْهُم مَّا كَانُواْ يَعْمَلُونَ (88) أُوْلَ-ئِكَ الَّذِينَ آتَيْنَاهُمُ الْكِتَابَ وَالْحُكْمَ وَالنُّبُوَّةَ فَإِن يَكْفُرْ بِهَا هَ-ؤُلاء فَقَدْ وَكَّلْنَا بِهَا قَوْماً لَّيْسُواْ بِهَا بِكَافِرِينَ (89) أُوْلَ-ئِكَ الَّذِينَ هَدَى اللّهُ فَبِهُدَاهُمُ اقْتَدِهْ قُل لاَّ أَسْأَلُكُمْ عَلَيْهِ أَجْراً إِنْ هُوَ إِلاَّ ذِكْرَى لِلْعَالَمِينَ (90):

این، هدایت خداوند است که از بندگانش هرکه را بخواهد، هدایت می کند و اگر شرک می ورزیدند، عمل نیک آنان باطل می شد (88) آن ها کسانی هستند که به آنان کتاب، حاکمیت و نبوت عنایت نمودیم.اگر مشرکان به آ ن سه کفر بورزند، ما گروهی را برای تحقق اهداف پیامبران گماردیم که به کتاب، حاکمیت و نبوت کافر نمی شوند (89) آن ها کسانی هستند که خداوند آنان را هدایت نمود. پس به هدایت آنان اقتدا نما. بگو: "من بر تبلیغ وحی از شما مزدی نمی طلبم. این پیام رسانی، جز تذکری برای جهانیان نیست." (90)

كُلًّا هَدَيْنا: أي كل الثلاثة فضلنا بالنبوة (مجمع البيان)

مِن ذُرِّيَّتِهِ: من ذرية نوح لأنه أقرب المذكورين إليه و لأن فيمن عددهم من ليس من ذرية إبراهيم و هو لوط و إلياس و قيل أرادوا من ذرية إبراهيم (مجمع البیان)./ الضمير في "ذُرِّيَّتِهِ" راجع إلى نوح ظاهرا لأنه المرجع القريب لفظا، و لأن في المعدودين من ليس هو من ذرية إبراهيم مثل لوط و إلياس على ما قيل. و ربما قيل: إن الضمير يعود إلى إبراهيم (علیه السلام) و قد ذكر لوط و إلياس (علیه السلام) من الذرية تغليبا (الميزان)./ در اين كه ضمير من ذريته به چه كسى بر مى گردد؟ به ابراهيم يا نوح؟ در ميان مفسران گفتگوى زيادى است، ولى غالب مفسران آن را به ابراهيم باز گردانيده اند و ظاهرا نبايد ترديد داشت كه مرجع ضمير ابراهيم است، زيرا بحث آيه درباره مواهب خدا نسبت به ابراهيم مى باشد، نه درباره نوح پيغمبر (تفسیر نمونه)

أَيُّوبَ: هو أيوب بن أموص بن رازج بن روم بن عيصا بن إسحاق ابن إبراهيم (مجمع البیان)وَزَكَرِيَّا وَيَحْيَى وَعِيسَى وَإِلْيَاسَ كُلٌّ مِّنَ الصَّالِحِينَ (85)

زَكَرِيَّا: و هو زكريا بن أذن بن بركيا (مجمع البیان)

يَحْيَى: ابن زکریا (مجمع البیا)

إِلْيَاسَ: و اختلف فيه فقيل أنه إدريس كما قيل ليعقوب إسرائيل... و قيل هو إلياس بن بستر بن فنحاص بن العيزار بن هارون بن عمران نبي الله... و قيل هو الخضر... (مجمع البیان)

وَإِسْمَاعِيلَ وَالْيَسَعَ وَيُونُسَ وَلُوطاً وَكُلاًّ فضَّلْنَا عَلَى الْعَالَمِينَ (86)

الْيَسَعَ: أحد أنبياء بني إسرائيل ذكر الله اسمه مع إسماعيل (علیه السلام) كما في قوله: "وَ اذْكُرْ إِسْماعِيلَ وَ الْيَسَعَ وَ ذَا الْكِفْلِ وَ كُلٌّ مِنَ الْأَخْيارِ" و لم يذكر شيئا من قصته في كلامه (المیزان)

ص: 208

يُونُسَ: بن متی (مجمع البیان)

لُوطاً: و هو لوط بن هارون بن أخي إبراهيم و قيل هو ابن أخته (مجمع البیان)

الْعَالَمِينَ: عالمي زمانه (مجمع البیان)

وَمِنْ آبَائِهِمْ وَذُرِّيَّاتِهِمْ وَإِخْوَانِهِمْ وَاجْتَبَيْنَاهُمْ وَهَدَيْنَاهُمْ إِلَى صِرَاطٍ مُّسْتَقِيمٍ (87)

وَ مِنْ آبائِهِمْ: يعني و من آباء هؤلاء الأنبياء (مجمع البیان)

اجْتَبَيْنَاهُمْ: اصطفیناهم (التفسیر المعین)

هَدَيْناهُمْ: أي سددناهم و أرشدناهم فاهتدوا (مجمع البیان)

صِرَاطٍ مُّسْتَقِيمٍ: طريق بين لا اعوجاج فيه و هو الدين الحق (مجمع البیان)

ذَلِكَ هُدَى اللّهِ يَهْدِي بِهِ مَن يَشَاءُ مِنْ عِبَادِهِ وَلَوْ أَشْرَكُواْ لَحَبِطَ عَنْهُم مَّا كَانُواْ يَعْمَلُونَ (88)

ذَلِكَ: إشارة إلى ما تقدم ذكره من التفضيل و الاجتباء

و الهداية و الاصطفاء (مجمع البیان)./ ذلِكَ هُدَى اللَّهِ: دين اللّه، يَهْدِي بِهِ: يرشد به (معالم التنزيل)حَبِطَ: بطل (التفسیر المعین)

مَّا: "ما" حرف مصدری (الجدول فى اعراب القرآن)

أُوْلَ-ئِكَ الَّذِينَ آتَيْنَاهُمُ الْكِتَابَ وَالْحُكْمَ وَالنُّبُوَّةَ فَإِن يَكْفُرْ بِهَا هَ-ؤُلاء فَقَدْ وَكَّلْنَا بِهَا قَوْماً لَّيْسُواْ بِهَا بِكَافِرِينَ (89)

الْحُكْمَ: معناه و الحكم بين الناس و قيل الحكمة (مجمع البیان)

بِهَا: بالكتاب و الحكم و بالنبوة (مجمع البیان)./ بها: بالثلاثة (فاطمی)

وَكَّلْنَا: فوّضنا (فاطمی)./ وَكَلَ إليهِ الأَمرَ: كار را به او واگذار كرد و اختيارات كامل به او داد (فرهنگ ابجدی)

بِهَا: بمراعاة أمر النبوة و تعظيمها (مجمع البیان)

هَ-ؤُلاء: يعني الكفار الذين جحدوا نبوة النبي (صلی الله علیه و آله و سلم) في ذلك الوقت (مجمع البیان)

ص: 209

قَوْماً: فالآية تدل على أن لله سبحانه في كل زمان عبدا أو عبادا موكلين بالهداية الإلهية و الطريقة المستقيمة التي يتضمنها ما آتاه أنبياءه من الكتاب و الحكم و النبوة يحفظ الله بهم دينه عن الزوال و هدايته عن الانقراض، و لا سبيل للشرك و الظلم إليهم لاعتصامهم بعصمة إلهية و هم أهل العصمة من الأنبياء الكرام و أوصيائهم فالآية خاصة بأهل العصمة و قصارى ما يمكن أن يتوسع به أن يلحق بهم الصالحون من المؤمنين ممن اعتصم بعصمة التقوى و الصلاح و محض الإيمان عن الشرك و الظلم (المیزان)

أُوْلَ-ئِكَ الَّذِينَ هَدَى اللّهُ فَبِهُدَاهُمُ اقْتَدِهْ قُل لاَّ أَسْأَلُكُمْ عَلَيْهِ أَجْراً إِنْ هُوَ إِلاَّ ذِكْرَى لِلْعَالَمِينَ (90)

هَدَى اللَّهُ: أي هداهم الله إلى الصبر (مجمع البیان)

فَبِهُداهُمُ اقْتَدِهْ: معناه اقتد بهم في الصبر على أذى قومك و اصبر كما صبروا حتى تستحق من الثواب ما استحقوه (مجمع البیان)لا أَسْئَلُكُمْ عَلَيْهِ أَجْراً: لا أطلب منكم على تبليغ الوحي و أداء الرسالة جعلا (مجمع البیان)

عَلَيْهِ: على تبليغ الوحي و أداء الرسالة (مجمع البیان)

هُوَ: یرجع إلی الأجر (فاطمی)

إِنْ هُوَ: أي ما هو (مجمع البیان)./ ضمير هو يعود إلى القرآن، و في الكلام دلالة واضحة على ان محمدا أرسل للناس كافة في كل زمان و مكان (تفسير الكاشف)

ذِكْرَى: تذكيرا (مجمع البیان)

ص: 210

وَمَا قَدَرُواْ اللّهَ حَقَّ قَدْرِهِ إِذْ قَالُواْ مَا أَنزَلَ اللّهُ عَلَى بَشَرٍ مِّن شَيْءٍ قُلْ مَنْ أَنزَلَ الْكِتَابَ الَّذِي جَاء بِهِ مُوسَى نُوراً وَهُدًى لِّلنَّاسِ تَجْعَلُونَهُ قَرَاطِيسَ تُبْدُونَهَا وَتُخْفُونَ كَثِيراً وَعُلِّمْتُم مَّا لَمْ تَعْلَمُواْ أَنتُمْ وَلاَ آبَاؤُكُمْ قُلِ اللّهُ ثُمَّ ذَرْهُمْ فِي خَوْضِهِمْ يَلْعَبُونَ (91)

وَهَ-ذَا كِتَابٌ أَنزَلْنَاهُ مُبَارَكٌ مُّصَدِّقُ الَّذِي بَيْنَ يَدَيْهِ وَلِتُنذِرَ أُمَّ الْقُرَى وَمَنْ حَوْلَهَا وَالَّذِينَ يُؤْمِنُونَ بِالآخِرَةِ يُؤْمِنُونَ بِهِ وَهُمْ عَلَى صَلاَتِهِمْ يُحَافِظُونَ (92)

بودند. پس باید بپذیریم که آیه مورد بحث مدنی است ولیکن در چینش پیامبر اکرم (ص)، این جا قرار گرفته است.

برخی مانند علامه طباطبایی معتقدند که لازم نیست، در مدینه چنین اتفاقی بیفتد. بلکه آوازه بعثت پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله و سلم) در اکناف عالم پیچیده بود از جمله یهودیان هم بی خبر از اوضاع نبودند. آن ها وقتی به این نتیجه رسیدند که آخرین پیامبر، به دل خواه آنان نیست، به طور مخفیانه علیه اسلام فعالیت می کردند و هیچ بعید نیست کهبرخی آنان بر خلاف عقیده شان این سخن را گفته باشند. كعب بن اشرف از همین ها بود که چندی بعد، وقتی سران مشرک با او مشورت نمودند که راه پیامبر بر حق است و یا راه آنان؟ او کافران را راه یافته تر قلمداد کرد.(1)

پس با توجه به چنین کسانی، امکان این وجود دارد که در مکه مکرمه نیز چنین گفته هایی بهانه برای ناگفته هایی بشوند، تا پرده از برخی خیانت هایی که یهودیان مرتکب می شدند، برداشته شود.

وقتی انکار فرستادن پیامبران به طور مطلق گردید، خداوند علی اعلی به پیامبرش دستور می دهد که از آنان بپرسد، کتاب موسی (علیه السلام) را چه کسی نازل نمود؟ کتابی که: 1- نور و هدایت بود. 2- هم اکنون شما آن را به ورق پاره هایی در آورده اید؛(2) چیزهایی را که به نفع شما است، به مردم می گویید و چیزهایی را که بر ضرر شما است، مخفی نگه می دارید. 3- همین مقدار معارفی که بین شما وجود دارد، به برکت آموزه های همان

ص: 213

کتاب آسمانی است و الا نه شما و نه پدران تان، به چنین اطلاعاتی دسترسی پیدا نمی کردید.

بعد از ذکر این خصوصیات، دستور این است که خودش پاسخ دهد که آن کتاب و پیامبر را خداوند فرستاده است.

در همین جا با التفاتی، فرمان این می شود که آن ها در خوض باطل رها شوند. روزی خواهد رسید که پاسخ گوی رفتارشان باشند:

وَمَا قَدَرُواْ اللّهَ حَقَّ قَدْرِهِ إِذْ قَالُواْ مَا أَنزَلَ اللّهُ عَلَى بَشَرٍ مِّن شَيْءٍ قُلْ مَنْ أَنزَلَ الْكِتَابَ الَّذِي جَاء بِهِ مُوسَى نُوراً وَهُدًى لِّلنَّاسِ تَجْعَلُونَهُ قَرَاطِيسَ تُبْدُونَهَا وَتُخْفُونَ كَثِيراً وَعُلِّمْتُم مَّا لَمْ تَعْلَمُواْ أَنتُمْ وَلاَ آبَاؤُكُمْ قُلِ اللّهُ ثُمَّ ذَرْهُمْ فِي خَوْضِهِمْ يَلْعَبُونَ (91)

و خداوند را آن گونه که شایسته عظمتش می باشد، نشناختند. هنگامی که گفتند: "خداوند چیزی بر بشر نازل نکرده است." بگو: "چه کسی کتابی را که موسی آورد، نازل نمود؛ کتابی که نور وهدایت بود، در حالی که شما آن را ورق پاره هایی قرار می دهید، برخی را آشکار می کنید و بسیاری را پنهان می نمایید و به شما تعلیم دادند، چیزهایی را که نه شما می دانستید و نه پدران تان؟" بگو: "خداوند." پس بگذار که در فرو رفتن باطل شان -سرگرم- بازی گردند (91)

✓ وسیله انذار است.

مبارک را به معنای با برکت، خجسته و فرخنده برگردانده اند و برکت را به معنی نمو، رشد و افزایش.(1)

منتها نه هر نمو و رشدی. نمو و رشدی که همراه با خیر الهی باشد.

قرآن کریم، هم در زندگی شخصی انسان دارای خیر و برکت است و هم در زندگی اجتماعی. اگر خوب دقت نماییم، علی رغم تلاش شبانه روزی شیاطین و ساختن احزاب گوناگون برای تضعیف اسلام، همین کتاب آسمانی باعث گردیده که هر روز بر تعداد مسلمانان افزوده گردد. امروزه بیشترین تعداد مسلمانان در کشورهای جنوب شرق آسیا و آفریقا زندگی می کنند. دلیل جذب مردم و ماندگاری اسلام در آن سرزمین ها، جاذبه های قرآن است. وقتی کنفرانس سران کشورهای اسلامی جلسه ای تشکیل می دهد، 55 کشور مسلمان در آن عضویت دارند و چه کسی می تواند تأثیر قرآن کریم را در این رشد و نموی با خیر و برکت، نادیده بگیرد.

قرآن کریم، نسبت به غیر مسلمانان اهل تفکر نیز، بی تأثیر نبوده. کافی است که یکی از آنان، منصفانه به این کتاب آسمانیبنگرد. من خود شاهد مصاحبه "یونی رایدلی"(2) خبرنگار انگلیسی روزنامه "ساندی اکپرس" بودم که بعد از آزادی از زندان طالبان، در باره اسلام تحقیق نمود و همین کتاب الهی باعث مسلمانی او شد. به گونه ای که حالا به عنوان یک زن مسلمان فعالیت می کند. شما با یک جستجوی کوتاه در گوگل، لیست

ص: 215

بلند بالایی می بینید که بسیاری از غیر مسلمان ها، در اثر جاذبه های قرآن کریم اسلام را پذیرفته اند.

ویژگی دوم قرآن کریم این است که اصل کتاب های آسمانی دیگر را تأیید می کند و آورندگان آن کتاب های آسمانی را به عنوان پیامبران الهی معرفی می نماید. چنان که از تورات به نور و هدایت تعبیر نمود.

ویژگی سوم این است که این کتاب آسمانی وسیله انذار پیامبر (صلی الله علیه و آله و سلم) است. آن هم نه در مکه تنها بلکه باید تمام جهان را با آن انذار نماید. زیرا عبارت "وَمَنْ حَوْلَهَا" این مفهوم را می رساند. پس این کتاب آسمانی، سند محکمی است که هم خودش را جهانی اعلام می کند و هم آورنده خودش را.(1)

با این حال قرآن کریم، کتاب محافظه کاری و تظاهر نیست. از نظر این کتاب آسمانی حق معیار است، نه سیاهی لشکر و لذا مؤمنین واقعی را با دو ویژگی مشخص می کند. اگر این دو ویژگی را داری، به قرآن ایمان آورده ای و اگر دارای این ویژگی ها نیستی، از ساحت قرآن کریم دوری و لو شعار اسلام بدهی. این دو ویژگی عبارتند از: 1- ایمان به روز رستاخیز. 2- حفظ نمازها.

به عبارت دیگر، این کتاب آسمانی، ضمن بیان مطالبی، یک پیام خصوصی برای مسلمان ها هم گذاشته است و آن این که از لازمه ایمان به قرآن، ایمان به روز رستاخیز و حفظ نمازهای واقعی است. ایمان به روز

ص: 216

رستاخیز را کسانی دارا هستند که به گفته های او عمل نمایند، تا نمازهای واقعی را حفظ نمایند:

وَهَ-ذَا كِتَابٌ أَنزَلْنَاهُ مُبَارَكٌ مُّصَدِّقُ الَّذِي بَيْنَ يَدَيْهِ وَلِتُنذِرَ أُمَّ الْقُرَى وَمَنْ حَوْلَهَا وَالَّذِينَ يُؤْمِنُونَ بِالآخِرَةِ يُؤْمِنُونَ بِهِ وَهُمْ عَلَى صَلاَتِهِمْ يُحَافِظُونَ (92):

و این کتاب مبارکی است که آن را نازل نمودیم. اثر پیش از خودش را تصدیق می کند -این را نازل نمودیم، به خاطر ایمان آوردن به آن- و به خاطر این که مردم مکه و اطراف آن را -از آینده- بترسانی. آن هایی که به آخرت ایمان می آورند، به این کتاب ایمان می آورند و آن ها بر نمازهای شان نگهبانند (92)

ذَرْهُمْ: أترکهم (التفسیر المعین)./ ذَرْهُمْ فِي خَوْضِهِمْ يَلْعَبُونَ: أي دعهم و ما يختارونه من العناد و ما خاضوا فيه من الباطل و اللعب و ليس هذا على إباحة ترك الدعاء والإنذار بل على ضرب من التوعد و التهدد كأنه قال دعهم فسيعلمون عاقبة أمرهم (مجمع البيان)

خَوْضِهِمْ: باطلهم (التفسیر المعین)

وَهَذَا كِتَابٌ أَنزَلْنَاهُ مُبَارَكٌ مُّصَدِّقُ الَّذِي بَيْنَ يَدَيْهِ وَلِتُنذِرَ أُمَّ الْقُرَى وَمَنْ حَوْلَهَا وَالَّذِينَ يُؤْمِنُونَ بِالآخِرَةِ يُؤْمِنُونَ بِهِ وَهُمْ عَلَى صَلاَتِهِمْ يُحَافِظُونَ (92)

هَ-ذَا: يعني القرآن (مجمع البیان)

مُبَارَكٌ: با برکت، خجسته و فرخنده (فرهنگ معین)./ المُبَارَك: ما يأتي من قبله الخيرُ الكثيرُ (تهذيب اللغة)./ و البَرَكَةُ: الزيادة و النماء (كتاب العين)./ و الْبَرَكَةُ: ثبوت الخير الإلهي في الشي ء (مفردات ألفاظ القرآن) فالقرآن مبارك لأن قراءته خير و العمل به خير و فيه علم الأولين و الآخرين و فيه مغفرة للذنوب و فيه الحلال و الحرام (مجمع البیان)./ مبارك: نعت لكتاب مرفوع (الجدول فى اعراب القرآن)

بَيْنَ يَدَيْهِ: من الكتب كالتوراة و الإنجيل و غيرهما... و تصديقه للكتب على وجهين: 1- أنه يشهد بأنها حق. 2- أنه ورد بالصفة التي نطقت بها الكتب المتقدمة (مجمع البيان)

وَلِتُنذِرَ: "الواو" عاطفة "اللام" لام التعليل "تنذر" مضارع منصوب بأن مضمرة... و المصدر المؤول "أن تنذر" في محلّ جر باللام متعلق ب "أنزلنا"، و هذا المصدر المجرور معطوف على مصدر مقدّر أي أنزلناه للإيمان به و لتنذر (الجدول فى اعراب القرآن)

أُمَّ الْقُرَى: مکة (التفسیر المعین)./ إنما سميت مكة أم القرى لأن الأرض دحيت من تحتها فكان الأرض نشأت منها و قيل لأن أول بيت وضع في الدنيا وضع بمكة فكان القرى تنشأت منها (مجمع البیان)./ كلمه "ام" به معنى اصل و اساس و ابتداء و آغاز

ص: 218

هر چيزى است. اگر به مكه ام القرى مى گويند به خاطر اين است كه اصل و آغاز پيدايش تمام خشكيهاى روى زمين است (تفسير نمونه)وَمَنْ حَوْلَهَا: أهل الأرض کلها (التفسیر المعین)./ أهل المشارق والمغارب (کلمات القرآن)

ص: 219

ص: 220

وَمَنْ أَظْلَمُ مِمَّنِ افْتَرَى عَلَى اللّهِ كَذِباً أَوْ قَالَ أُوْحِيَ إِلَيَّ وَلَمْ يُوحَ إِلَيْهِ شَيْءٌ وَمَن قَالَ سَأُنزِلُ مِثْلَ مَا أَنَزلَ اللّهُ وَلَوْ تَرَى إِذِ الظَّالِمُونَ فِي غَمَرَاتِ الْمَوْتِ وَالْمَلآئِكَةُ بَاسِطُواْ أَيْدِيهِمْ أَخْرِجُواْ أَنفُسَكُمُ الْيَوْمَ تُجْزَوْنَ عَذَابَ الْهُونِ بِمَا كُنتُمْ تَقُولُونَ عَلَى اللّهِ غَيْرَ الْحَقِّ وَكُنتُمْ عَنْ آيَاتِهِ تَسْتَكْبِرُونَ (93) وَلَقَدْ جِئْتُمُونَا فُرَادَى كَمَا خَلَقْنَاكُمْ أَوَّلَ مَرَّةٍ وَتَرَكْتُم مَّا خَوَّلْنَاكُمْ وَرَاء ظُهُورِكُمْ وَمَا نَرَى مَعَكُمْ شُفَعَاءكُمُ الَّذِينَ زَعَمْتُمْ أَنَّهُمْ فِيكُمْ شُرَكَاء لَقَد تَّقَطَّعَ بَيْنَكُمْ وَضَلَّ عَنكُم مَّا كُنتُمْ تَزْعُمُونَ (94)

✓ نحوه جان جان کندن

✓ نحوه محشور شدن و تنها ماندن

پیش از خواندن این دو مورد، ظالم ترین انسان ها معرفی می گردند. این ها سه گروهند: 1- کسانی که به خداوند علی اعلی،نسبت دروغ می دهند. 2- کسانی که ادعای وحی الهی می کنند. 3- کسانی که دین الهی را به استهزا می گیرند.

نسبت دروغ، شامل یهودیانی می شود که می گفتند: "خداوند چیزی را بر بشر نازل ننموده."

ادعای وحی شامل تمام کسانی می شود که بعد از پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله و سلم) خیال پیامبری بر سر داشته باشند.

برخی معتقدند این سخن اشاره به مسیلمه کذاب دارد اما به نظر می آید، آیه کریمه شامل همه کسانی می شود که بعد از رسالت پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله و سلم) به چنین ادعایی دامن بزنند.

استهزاگران کسانی هستند که می گفتند: "ما هم مثل قرآن نازل می کنیم."

شاید منظور فرشتگان از نسبت دروغ به خداوند و تکبر، همان سه عاملی باشند که ظالم ترین کسان را مشخص نمود. با این تفاوت که افترا و ادعا، تحت عنوان کذب داخل شده و تکبر به جای استهزا به کار رفته است.

این که فرشتگان مأمور قبض روح، با آن دستان گشاده، چگونه رابطه روح با بدن انسان را قطع می نمایند؟ باید درِ راسخان در علم کوبیده شود. امام كاظم (علیه السلام) نقل می کند که به پدر بزرگوارش، امام صادق (علیه السلام) گفته شد: "مرگ را براى آن ها توصیف کند. فرمود: براى مؤمن مانند خوشبوترين رایحه ای است، كه آن را مى بويد و از بوى خوش آن، چنان می شود که تمام دردها و خستگى ها از تنش بیرون می گردد و براى كافر مانند نيش مارهای افعی ها و عقرب هااست و دردآورتر از آن! گفته شد: بعضى مى گويند: مرگ از قطعه قطعه کردن گوشت با ارّه، بریدن با قيچى، سنگسار و چرخیدن سنگ آسياها بر حدقه های چشم سخت تر است! فرمودند: براى بعضى از كافران و فاجران همين طور خواهد بود!"(1)

منتها این مطلب نادیده گرفته نمی شود که خداوند علی اعلی، حسنات و سیئات بندگان خودش را جبران می کند؛ به این معنا که اگر کافر و فاجری، اعمال خوبی داشته باشند، در همین دنیا پاداش عمل خود شان را می گیرد. اگر جبران نشد، در هنگام مرگ، با آسان مردن جبران می شود. اگر بیش از آن بود، در روز رستاخیز و حتی ممکن است

ص: 223

در جهنم با تخفیف هایی روبه رو شوند.(1)

در مقابل، اگر کسی مؤمن باشد، بدی او در همین دنیا مکافات می شود. اگر نشد، در هنگام مرگ و بعد از مرگ. حتی در جهان دیگر.

أَوَّلَ مَرَّةٍ وَتَرَكْتُم مَّا خَوَّلْنَاكُمْ وَرَاء ظُهُورِكُمْ وَمَا نَرَى مَعَكُمْ شُفَعَاءكُمُ الَّذِينَ زَعَمْتُمْ أَنَّهُمْ فِيكُمْ شُرَكَاء لَقَد تَّقَطَّعَ بَيْنَكُمْ وَضَلَّ عَنكُم مَّا كُنتُمْ تَزْعُمُونَ (94):

و چه کسی ظالم تر از کسی است که بر خداوند دروغ نسبت می دهد یا می گوید: "به من وحی شده"، در حالی که چیزی به او وحی نشده و کسی که می گوید: "من هم مانند آنچه خدا نازل نموده، نازل می کنم!" اگر می دیدی زمانی را که ظالمان در شدت جان کندن هستند و فرشتگان دست های شان را گشوده اند -می گویند:- "جان های تان را بیرون بیاورید! امروز به خاطر این که به خداوند سخن ناحق می گفتید و آیات او را به استهزا می گرفتید، عذاب خوارکننده ای نصیب تان خواهد شد!" (93) چنان که اولین بار خلق تان نمودیم، پیش ما تنها آمده اید و آنچه را که به شما داده بودیم، پشت سرتان گذاشته اید و با شما شفیعان تان را نمی بینیم؛ آن هایی که شریکان ما در بین خودتان به حساب می آوردید. بی تردید، پیوند اتصال بین شما قطع شده و آن هایی را که ادعا می کردید از پیش چشم شما ناپدید گردیده (94)

باسِطُوا أَيْدِيهِمْ: لقبض أرواحهم و قيل يبسطون إليهم أيديهم بالعذاب يضربون وجوههم و أدبارهم (مجمع البیان)

أَخْرِجُوا أَنْفُسَكُمُ: أي يقولون أخرجوا أنفسكم من سكرات الموت إن استطعتم و صدقتم فيما قلتم و ادعيتم و قيل أخرجوا أنفسكم من أجسادكم عند معاينة الموت إرهاقا لهم و تغليظا عليهم و إن كان إخراجها من فعل غيرهم (مجمع البیان)

الْهُونِ: الهوان و الذل (التفسیر المعین)./ عَذابَ الْهُونِ: أي عذابا تلقون فيه الهوان (مجمع البیان)

وَلَقَدْ جِئْتُمُونَا فُرَادَى كَمَا خَلَقْنَاكُمْ أَوَّلَ مَرَّةٍ وَتَرَكْتُم مَّا خَوَّلْنَاكُمْ وَرَاء ظُهُورِكُمْ وَمَا نَرَى مَعَكُمْ شُفَعَاءكُمُ الَّذِينَ زَعَمْتُمْ أَنَّهُمْ فِيكُمْ شُرَكَاء لَقَد تَّقَطَّعَ بَيْنَكُمْ وَضَلَّ عَنكُم مَّا كُنتُمْ تَزْعُمُونَ (94)

فُرَادَى: فرادى جمع فرد و فريد و فرد و العرب تقول فرادى و فراد فلا يصرفونها تشبيها بثلاث و رباع... فُرادى: أي وحدانا لا مال لكم و لا خول و لا ولد و لا حشم... و قيل واحدا واحدا على حدة (مجمع البیان)

خَوَّلْنَاكُمْ: أعطیناکم و منحناکم فی الدنیا (التفسیر المعین)./ خَوَّلْناكُمْ: معناه ملكناكم في الدنيا مما كنتم تتباهون به من الأموال (مجمع البيان)./ التخويل إعطاء الخول أي المال و نحوه الذي يقوم الإنسان به بالتدبير و التصرف (المیزان)زَعَمْتُمْ أَنَّهُمْ فِيكُمْ شُرَكاءُ: معناه زعمتم أنهم شركاؤنا فيكم (مجمع البیان)

تَّقَطَّعَ بَيْنَكُمْ: تفرّق الاتصال بینکم (کلمات القرآن)

تَزْعُمُونَ: ادعیتم (التفسیر المعین)

ص: 226

إِنَّ اللّهَ فَالِقُ الْحَبِّ وَالنَّوَى يُخْرِجُ الْحَيَّ مِنَ الْمَيِّتِ وَمُخْرِجُ الْمَيِّتِ مِنَ الْحَيِّ ذَلِكُمُ اللّهُ فَأَنَّى تُؤْفَكُونَ (95) فَالِقُ الإِصْبَاحِ وَجَعَلَ اللَّيْلَ سَكَناً وَالشَّمْسَ وَالْقَمَرَ حُسْبَاناً ذَلِكَ تَقْدِيرُ الْعَزِيزِ الْعَلِيمِ (96) وَهُوَ الَّذِي جَعَلَ لَكُمُ النُّجُومَ لِتَهْتَدُواْ بِهَا فِي ظُلُمَاتِ الْبَرِّ وَالْبَحْرِ قَدْ فَصَّلْنَا الآيَاتِ لِقَوْمٍ يَعْلَمُونَ (97) وَهُوَ الَّذِيَ أَنشَأَكُم مِّن نَّفْسٍ وَاحِدَةٍ فَمُسْتَقَرٌّ وَمُسْتَوْدَعٌ قَدْ فَصَّلْنَا الآيَاتِ لِقَوْمٍ يَفْقَهُونَ (98) وَهُوَ الَّذِيَ أَنزَلَ مِنَ السَّمَاءِ مَاءً فَأَخْرَجْنَا بِهِ نَبَاتَ كُلِّ شَيْءٍ فَأَخْرَجْنَا مِنْهُ خَضِراً نُّخْرِجُ مِنْهُ حَبّاً مُّتَرَاكِباً وَمِنَ النَّخْلِ مِن طَلْعِهَا قِنْوَانٌ دَانِيَةٌ وَجَنَّاتٍ مِّنْ أَعْنَابٍ وَالزَّيْتُونَ وَالرُّمَّانَ مُشْتَبِهاً وَغَيْرَ مُتَشَابِهٍ انظُرُواْ إِلِى ثَمَرِهِ إِذَا أَثْمَرَ وَيَنْعِهِ إِنَّ فِي ذَلِكُمْ لآيَاتٍ لِّقَوْمٍ يُؤْمِنُونَ (99)

وَجَعَلُواْ لِلّهِ شُرَكَاء الْجِنَّ وَخَلَقَهُمْ وَخَرَقُواْ لَهُ بَنِينَ وَبَنَاتٍ بِغَيْرِ عِلْمٍ سُبْحَانَهُ وَتَعَالَى عَمَّا يَصِفُونَ (100) بَدِيعُ السَّمَاوَاتِ وَالأَرْضِ أَنَّى يَكُونُ لَهُ وَلَدٌ وَلَمْ تَكُن لَّهُ صَاحِبَةٌ وَخَلَقَ كُلَّ شَيْءٍ وهُوَ بِكُلِّ شَيْءٍ عَلِيمٌ (101) ذَلِكُمُ اللّهُ رَبُّكُمْ لا إِلَ-هَ إِلاَّ هُوَ خَالِقُ كُلِّ شَيْءٍ فَاعْبُدُوهُ وَهُوَ عَلَى كُلِّ شَيْءٍ وَكِيلٌ (102) لاَّ تُدْرِكُهُ الأَبْصَارُ وَهُوَ يُدْرِكُ الأَبْصَارَ وَهُوَ اللَّطِيفُ الْخَبِيرُ (103)

✓ دانه گیاهان و هسته درختان را می شکافد.

✓ زنده را از مرده و مرده را از زنده بیرون می آورد.

✓ صبح را از دل شب شکوفا می کند.

✓ در شب آرامش نهاده.

✓ به خورشید و ماه نقش گاهنامه ای داده.

✓ ستارگان را راهنما نموده.

✓ میلیاردها انسان را از یک تن تنها تکثیر کرده.

✓ باران می فرستد.

✓ نوآور است.

✓ دانش نامحدود دارد.

✓ نگهبان و مدبر است.

✓ فراتر از فضای دید می باشد.

قرآن کریم این محصولات متنوع، این باغ های گوناگون میوه و این نخل های آسمان سای را فرایند مقداری دانه حبوبات و هسته درختان می داند که به آن ها دستور داده شده: وقتی زیر خاک پنهان شدند و رطوبت باران را دریافت نمودند، از هم بشکافند، جوانه بزنند و سر از خاک بر دارند. آن هایی که دانه اند، جو، گندم و ذرت و... را شکل بدهند و آن هایی که هسته اند به درختان میوه دار همانند و غیر همانند، تبدیل بشوند. به هسته خرما دستور داده که بعد از کامل شدن، شکوفه بزند و آن شکوفه ها جای شان را به خوشه های خرما عوض نمایند.پس این کشتزار متنوع و این باغ های انگور، زیتون، انار و خرما، حاصل برنامه ای است که خداوند قادر متعال، برای آنان در نظر گرفته. تا طرح این زیبایی آیاتی باشد برای مؤمنان؛ آن ها که نگاه دقیق به پدیده ها دارند و لو یافته های شان را نمی توان بازگو نمایند.(1)

این برنامه نویسی، برای چیزهای دیگر نوشته نشده. بلکه هرچیز تازه ای را که زیر خاک پنهان نمایی، پس از مدتی می پوسد و می گندد. البته در رابطه با بعضی درختان، شاخه های جوان نیز نقش هسته را بازی می کنند.

در این که چه کسی این انفجار بزرگ را پدید آورد؟ آن هایی که تظاهر به بی دینی نمی کنند ساکتند. زیرا می دانند که تصادف نمی توانند، چنین خلاقیتی داشته باشد. آن ها که متظاهر به بی دینی هستند، بی این که متوجه باشند، انسان عاقل است، می گویند: "همه چیز، از جمله زمان و مکان با این انفجار بزرگ آغاز گردید و چیزی ورای آن وجود ندارد!"

من فکر می کنم، با این رازگشایی، عصر بی دینی به پایان رسیده. زیرا دهریان گذشته، ادعا می کردند که عالم قدیم است. حالا که آنان به حدوث عالم اعتقاد پیدا کردند، باید ایمان بیاورد. زیرا قرآن کریم هم می گوید: "آیا کسانی که کافر شدند، ندیدند که آسمان ها و زمین به هم پیوسته بودند و ما آن ها را از هم جدا نمودیم و از آب همه چیز را زنده نمودیم، آیا بازهم ایمان نمی آورند؟"(1)پس، از نظر قرآن کریم، ابتدا حضرت حق همه پدیده های بی جان را آفرید و بعد از همین پدیده های بی جان انواع حیات را پدید آورد و این چرخه تا روز قیامت ادامه خواهد داشت؛ به این معنا که بی جان ها به جانداران تبدیل می شوند، پس از مدتی می میرند و از همان بی جان ها، جانداران دیگری سر بر می آورند. این گونه خداوند قادر متعال، زنده را از مرده پدید می آورد و مرده از زنده.

البته مفسرین برای تقریب ذهن مصداق های نزدیک تری پیدا کرده اند. مجمع البیان می گوید: "منظور -از يُخْرِجُ الْحَيَّ...- این است که خداوند

ص: 230

علی اعلی، گیاهان تازه و زنده را از دانه های خشک و مرده پدید می آورد و دانه های خشک را از گیاهان تازه و زنده و یا جانداران از نطفه مرده به دنیا آمده اند و همین ها پس از مدتی می میرند.(1)

راهنمایانی گذاشته که انسان ها را در تاریکی بیابان ها و دریاها راهنمایی نمایند و او خداوند علی اعلی است.

منتها این نشانه برای دانشمندان می باشد که لختی تفکر نمایند که با چه قدرت فوق تصوری روبه رو هستند. زیرا آنچه حقیقت دارد، شب و روز از چرخیدن زمین به دور خودش، سال از گردش زمین به دور خورشید و ماه از گردش ماه به دور زمین پدید می آید و جو منحصر به فرد زمین باعث می گردد که این سیاره دارای فجر کاذب و صادق و فلق و شفق بگردد. اگر زمین موقعیت سیاره ناهید را می داشت، هیچ وقت شاهد چنین زیبایی هایی نبودیم. پس خداوند علی اعلی، با این که حرکات سیاره ها و ستارگان را بسیار علمی پی ریزی نموده است اما این قدرت را دارد که ما از واقعیت موجود بهره ببریم و حقیقت را با ابزار و وسایل دیگر پیگیری نماییم و این گونه تقدیر و اندازه گیری، مخصوص آن یگانه بی همتا است.

آنان است؛ از بین این میلیاردها انسان، دو نفر پیدا نشده که سرانگشت آنان با هم شبیه باشد.با این حال، قرآن کریم خاطر نشان می نماید که انتهای همه این میلیاردها انسان با همه اختلافاتی که دارند، به یک مبدأ ختم می شود و از یک تن تنها تکثیر شده اند.(1)

همین ها هم، برخی در زمین استقرار پیدا کرده اند و برخی هنوز در اصلاب و ارحام به عنوان امانت به سر می برند.

این شاهکاری مخصوص خداوند علی اعلی می باشد و چنین پدیده را نشانه برای فقیهان قرار داده؛ آن ها که قدرت فهم و درک ریزه کاری ها را دارند.(2)

از این نشانه گذاری بر می آید که فقیه، خاص تر از عالم است؛ هر فقیهی دارای علم است و هر عالم فقیه نیست اما فقه و فهم، منحصر در علم خاصی نیست.

این که چرا درک چنین چیزی، احتیاج به تفقه دارد؟ شاید به خاطر این باشد که مسئله مورد بحث هم علمی است و هم اعتقادی. اعتقادی به این معنا که باید در رابطه با ازدواج فرزندان آدم (علیه السلام) باریک بینی بیشتری شود و فقیه بداند که اسرائیلیاتی وجود دارد. پس، مسئله تکثیر پیچیده تر و مسئولیت فقیهان سنگین تر است:

إِنَّ اللّهَ فَالِقُ الْحَبِّ وَالنَّوَى يُخْرِجُ الْحَيَّ مِنَ الْمَيِّتِ وَمُخْرِجُ الْمَيِّتِ مِنَ الْحَيِّ ذَلِكُمُ اللّهُ فَأَنَّى تُؤْفَكُونَ (95) فَالِقُ الإِصْبَاحِ وَجَعَلَ اللَّيْلَ سَكَناً وَالشَّمْسَ وَالْقَمَرَ

ص: 233

حُسْبَاناً ذَلِكَ تَقْدِيرُ الْعَزِيزِ الْعَلِيمِ (96) وَهُوَ الَّذِي جَعَلَ لَكُمُ النُّجُومَ لِتَهْتَدُواْ بِهَا فِي ظُلُمَاتِ الْبَرِّ وَالْبَحْرِ قَدْ فَصَّلْنَا الآيَاتِ لِقَوْمٍ يَعْلَمُونَ (97) وَهُوَ الَّذِيَ أَنشَأَكُم مِّن نَّفْسٍ وَاحِدَةٍ فَمُسْتَقَرٌّ وَمُسْتَوْدَعٌ قَدْ فَصَّلْنَا الآيَاتِ لِقَوْمٍ يَفْقَهُونَ (98) وَهُوَ الَّذِيَ أَنزَلَ مِنَ السَّمَاءِ مَاءً فَأَخْرَجْنَا بِهِ نَبَاتَ كُلِّ شَيْءٍ فَأَخْرَجْنَا مِنْهُ خَضِراً نُّخْرِجُ مِنْهُ حَبّاً مُّتَرَاكِباً وَمِنَ النَّخْلِمِن طَلْعِهَا قِنْوَانٌ دَانِيَةٌ وَجَنَّاتٍ مِّنْ أَعْنَابٍ وَالزَّيْتُونَ وَالرُّمَّانَ مُشْتَبِهاً وَغَيْرَ مُتَشَابِهٍ انظُرُواْ إِلِى ثَمَرِهِ إِذَا أَثْمَرَ وَيَنْعِهِ إِنَّ فِي ذَلِكُمْ لآيَاتٍ لِّقَوْمٍ يُؤْمِنُونَ (99):

خداوند شکافنده دانه و هسته است. زنده را از مرده بیرون می آورد و مرده از زنده. آن کسی که این قدرت را دارد، خداوند شما است. پس چگونه راه انحرافی می روید؟ (95) او شکافنده صبح است، شب را مایه آرامش قرار داده و خورشید و ماه را وسیله حساب. این اندازه گیری آن توانای دانا است (96) و او کسی است که برای شما ستارگان را پدید آورد. تا به وسیله آن ها در تاریکی های بیابان و دریا راه بیابید. ما نشانه ها را برای گروهی که می دانند، بیان نمودیم (97) و او کسی است که شما را از یک تن تنها پدید آورد. برخی در زمین استقرار دارند و برخی در اصلاب و ارحام به سر می برند. ما نشانه ها را برای گروهی که می فهمند، بیان نمودیم (98) و او کسی است که از آسمان آبی فرو فرستاد. پس به وسیله آن گیاه هرچیز را بیرون آوردیم. از گیاه جوانه برکشیدیم، از جوانه دانه های سوار برهم و از شکوفه درخت خرما، خوشه های نزدیک بهم و باغ های انگور، زیتون و انار را که همانند و غیر همانندند. به میوه آن ها بنگرید، آن گاه که میوه دار شوند و برسند. در این ها نشانه هایی هستند برای گروهی که ایمان می آورند (99)

ص: 234

ویژگی دیگر علم و دانش نامحدود حضرت حق است که بر هرچیزی احاطه دارد و همین علم نا محدود، دلیل وحدانیت آن یگانه بی همتا می باشد. زیرا این علم، تمام علوم را در بر دارد.

ویژگی دیگر، این است که او بر همه چیز وکیل می باشد.

"وکیل" معانی متعددی دارد، مرحوم طبرسی آن را به حافظ و مدبّر، معادل سازی نموده و در فارسی، آن را به نماینده و کسی که کارها را به او واگذار می کنند، بر گردانده اند. پس از "وکیل" اگر معنای مفعولی اراده شود، معنایش این می شود که کارها به او واگذار شده. اگر معنای فاعلی اراده شود، او بر همه چیز حافظ و نگهبان است. زیرا فعیل یا به معنای فاعل است و یا به معنای مفعول.

قرآن کریم، بعد از بر شمردن ویژگی های نوآوری و دانش نامحدود، می فرماید: "کسی که دارای این ویژگی ها می باشد، خداوند و پروردگار شما است، هیچ معبودی جز او وجود ندارد. او پدید آورنده هر چیز است، پس او را بپرستید و او بر هرچیزی حافظ و نگهبان است."توجه داشته باشیم که این جا به علاوه اسم جلاله الهی -الله- از واژه "رب" نیز استفاده شده. در قاموس قرآن، فرق بین "رب" و "الله" نیست و نباید به شیطان زمینه فراهم نمود که چیزهایی با عنوان "رب" پرستش گردند. پس آیه کریمه به طور غیر مستقیم به مشرکان مکه گوش زد می کند که فرقی بین "رب" و "الله" نیست و این رب النوع ها، ساخته ذهن آنان می باشند.

این که از کجا بفهمیم که آن ها "الله" را قبول داشتند، آیه شصت و سه سوره عنکبوت، شاهد بر این مطلب است. در آن جا خداوند علی اعلی به پیامبرش می فرماید: "اگر از آن ها بپرسی که چه کسی از آسمان باران فرو

ص: 236

فرستاد، زمین را پس از مرگش به وسیله آن زنده نمود؟" بی تردید می گویند: "الله."(1)

آخرین ویژگی در این جا این است که حضرت حق نه در دنیا دیده می شود و نه در آخرت و این بسیار طبیعی است. زیرا بی نهایت، در تصور انسان نمی گنجد، چه رسد به این که نسبت به او احاطه علمی پیدا نماییم. ما در این زمینه، ذیل آیه 31 همین سوره(2)

بحث مفصلی داشتیم و با اندک تورقی به آن می رسید و احتیاج به تکرار نیست.

قرآن کریم می فرماید: "چشم ها او را نمی بیند اما او چشم ها را می بیند. او لطیف و خبیر است."

معنای این گفتار این است که: 1- خداوند علی اعلی هرگز دیده نمی شود. 2- دیدن او محدود به اشیای دیدنی نیست. بلکه او نا دیده ها را هم می بیند و از وسوسه ذهنی ما نیز اطلاع کامل دارد.(3)

در آخر این آیه از دو اسم زیبای "لطیف" و "خبیر" استفاده شده. "خبیر" را می دانیم؛ یعنی خداوند اعلی به مصالح بندگان آگاه است واز آن ها اطلاع کامل دارد اما "لطیف" واژه ای است که فهم آن دقت بسیار می طلبد.

مرحوم طباطبایی، این واژه را با لطف و مهربانی پیوند داده است و برای آن این معانی را ذکر نموده است: 1- لطیف، اسم مبالغه است؛ یعنی او با ریزش نعمت ها، بسیار به بندگانش مهربانی می کند. 2- تدبیر او

ص: 237

لطیف و با دقت است. در اصل "لطیف التدبیر" بوده. 3- لطیف یعنی نعمت هاى بسيار خود را كم مى شمارد و عبادات ناچيز مردم را زياد. 4- لطیف یعنی اگر او را بخوانى تو را پاسخ مي دهد، اگر او را قصد كنى، تو را مأوى مي دهد، اگر او را دوست بدارى تو را به خود نزديك مي كند، اگر او را اطاعت كنى، تو را پاداش مي دهد، اگر او را معصيت كنى، تو را عفو مى كند و اگر از او اعراض كنى، تو را مي خواند و اگر به سوی او روى آورى، تو را هدايت مى كند. 5- لطیف یعنی كسى را كه وظيفه خود را به طور كامل انجام دهد، پاداش مي دهد و كسى را كه خطا و جفا كند، عفو مى كند. 6- لطیف یعنی كسى را كه به او مباهات كند، عزت مى بخشد و كسى را كه به درگاهش اظهار نياز كند، بى نياز مى سازد. 7- لطیف یعنی بخشش او خير است و منع او ذخيره:(1)

اما حقیقت این است که درک این اسم زیبا به این سادگی نیست. خصوصا وقتی حالت نفوذ پذیری را در رابطه با آن در نظر بگیریم. پس فعلا درک ما این است که "لطیف" یعنی، اشیا را می بیند و عمق اشیا را هم می بیند. مثلا درخت را می بیند و امتداد ریشه های آن را نیز می بیند. بلکه درخت را می بیند و تعداد اتم های درخت را هم می بیند. با این واژه می توان به مفهوم "و نحن اقرب إلیه من حبل الورید" نزدیک شد. پس سخن علامه گزافه نیست وقتی در توضیح این واژه می گوید: "خداى تعالى چشم ها و درك چشم ها را مى بيند."(2)

ص: 238

وَجَعَلُواْ لِلّهِ شُرَكَاء الْجِنَّ وَخَلَقَهُمْ وَخَرَقُواْ لَهُ بَنِينَ وَبَنَاتٍ بِغَيْرِ عِلْمٍ سُبْحَانَهُ وَتَعَالَى عَمَّا يَصِفُونَ (100) بَدِيعُ السَّمَاوَاتِ وَالأَرْضِ أَنَّى يَكُونُ لَهُ وَلَدٌ وَلَمْ تَكُن لَّهُ صَاحِبَةٌ وَخَلَقَ كُلَّ شَيْءٍ وهُوَ بِكُلِّ شَيْءٍ عَلِيمٌ (101) ذَلِكُمُ اللّهُ رَبُّكُمْ لا إِلَ-هَ إِلاَّ هُوَ خَالِقُ كُلِّ شَيْءٍ فَاعْبُدُوهُ وَهُوَ عَلَى كُلِّ شَيْءٍ وَكِيلٌ (102) لاَّ تُدْرِكُهُ الأَبْصَارُ وَهُوَ يُدْرِكُ الأَبْصَارَ وَهُوَ اللَّطِيفُ الْخَبِيرُ (103):

و برای خداوند شریکانی از جن قرار دادند، در حالی که آن ها را خلق نموده است و بدون آگاهی برای او پسران و دخترانی به دروغ نسبت دادند. او منزه و برتر است از آنچه توصیف می کنند (100) نوآور آسمان ها و زمین است، چگونه برای او فرزندی باشد، در حالی که همسری برای او نبوده و همه چیز را پدیدآورده؟ و او بر هرچیزی احاطه علمی دارد (101) آن نوآور-با شکوه-، خداوند شما است. هیچ معبودی غیر از او وجود ندارد. پس او را بپرستید و او بر هرچیزی نگهبان است (102) چشم ها او را نمی بیند و او چشم ها را می بیند و او بسیار مهربان و آگاه است (103)

الْحَبِّ: و الحب جمع حبة و هو كل ما لا يكون له نوى كالبر و الشعير (مجمع البیان)النَّوَى: النوى جمع نواة (مجمع البیان)./ النَّوَاة: هسته خرما و مانند آن (فرهنگ ابجدي)

يُخْرِجُ الْحَيَّ: يخرج النبات الغض الطري الخضر من الحب اليابس و يخرج الحب اليابس من النبات الحي النامي... و العرب تسمي الشجر ما دام غضا قائما بأنه حي فإذا يبس أو قطع أو قلع سموه ميتا و قيل معناه يخلق الحي من النطفة و هي موات و يخلق النطفة و هي موات من الحي... و قيل معناه يخرج الطير من البيض و البيض من الطير... و قيل معناه يخرج المؤمن من الكافر و الكافر من المؤمن (مجمع البیان)

ذَلِكُمُ اللّهُ: ذلِكُمُ: الفالق المخرج اللَّه (تفسير الجلالين)./ ذلِكُمُ اللَّهُ: أي ذلك الذي يفعل كل ذلك -أيها البشر- هو الله وحده (تقريب القرآن إلى الأذهان)

أَنَّى: کیف (التفسیر المعین)

تُؤْفَكُونَ: تصرفون عن الحق إلى الباطل (تقريب القرآن)./ الْإِفْكُ: الكذبُ، و كذلك الْأَفِيكَةُ، و الجمع الْأَفَائِكُ. و رجلٌ أَفَّاكٌ، أى كذّابٌ (الصحاح)./

الفرق بين الكذب و الإفك: أن الكذب اسم موضوع للخبر الذي لا مخبر له على ما هو به... سواء كان الكذب فاحش القبح أو غير فاحش القبح، و الافك هو الكذب الفاحش القبح مثل الكذب على الله و رسوله أو على القرآن و مثل قذف المحصنة و غير ذلك مما يفحش قبحه و جاء في القرآن على هذا الوجه قال الله تعالى: وَيْلٌ لِكُلِّ أَفَّاكٍ أَثِيمٍ (الفروق في اللغة)./ به نظر می آید که در این جا معنای استعاری دارد. پس، دور شدن از حق و کج روی، برگردان مناسب است (فاطمی)

فَالِقُ الإِصْبَاحِ وَجَعَلَ اللَّيْلَ سَكَناً وَالشَّمْسَ وَالْقَمَرَ حُسْبَاناً ذَلِكَ تَقْدِيرُ الْعَزِيزِ الْعَلِيمِ (96)

الإِصْبَاحِ: و الإصباح و الصبح واحد و هو مصدر أصبحنا إصباحا (مجمع البیان)

ص: 240

سَكَناً: و السكن ما يسكن إليه (المیزان)./ وَ جَعَلَ اللَّيْلَ سَكَناً: تسكنون فيه (مجمع البیان)./ سکن: سکونت و آرامش (فاطمی)

حُسْبَاناً: حسبان: مصدر حسب يحسب: وسيله حساب كردن (کوثر)./ وَ الشَّمْسَ وَ الْقَمَرَ حُسْباناً: جعلهما تجريان في أفلاكهما بحساب لا يتجاوزانه حتى ينتهيا إلى أقصى منازلهما فتقطع الشمس جميع البروج الاثني عشر في ثلاثمائة و خمس و ستين يوما (مجمع البیان)

تَقْدِيرُ: اندازه گیری (فاطمی)

وَهُوَ الَّذِي جَعَلَ لَكُمُ النُّجُومَ لِتَهْتَدُواْ بِهَا فِي ظُلُمَاتِ الْبَرِّ وَالْبَحْرِ قَدْ فَصَّلْنَا الآيَاتِ لِقَوْمٍ يَعْلَمُونَ (97)

جَعَلَ: خلق (مجمع البیان)

الْبَرِّ: صحرا و خشکی (فاطمی)

فَصَّلْنَا: بینّا (التفسیر المعین)./ فَصَّلْنَا الْآياتِ: بينا الحجج و البينات (مجمع البیان)

يَعْلَمُونَ: يتفكرون فيعلمون (مجمع البیان)

وَهُوَ الَّذِيَ أَنشَأَكُم مِّن نَّفْسٍ وَاحِدَةٍ فَمُسْتَقَرٌّ وَمُسْتَوْدَعٌ قَدْ فَصَّلْنَا الآيَاتِ لِقَوْمٍ يَفْقَهُونَ (98)

أَنشَأَكُم: أبدعکم و خلقکم (التفسیر المعین)

مُسْتَقَرٌّ: و في الكلام حذف و إيجاز، و التقدير: فمنكم من هو في مستقر و منكم من هو في مستودع... المراد بالمستقر هو البعض الذي تلبس بالولادة من أفراد الإنسان فاستقر في الأرض... و المراد بالمستودع من استودع في الأصلاب و الأرحام و لم يولد بعد و سيولد بعد حين (المیزان)./ در این زمینه دیگران معانی زیادی کرده اند اما نظر مرحوم طباطبایی نزدیک تر به ذهن است (فاطمی)

وَهُوَ الَّذِيَ أَنزَلَ مِنَ السَّمَاءِ مَاءً فَأَخْرَجْنَا بِهِ نَبَاتَ كُلِّ شَيْءٍ فَأَخْرَجْنَا مِنْهُ خَضِراً نُّخْرِجُ مِنْهُ حَبّاً مُّتَرَاكِباً وَمِنَ النَّخْلِ مِن طَلْعِهَا قِنْوَانٌ دَانِيَةٌ وَجَنَّاتٍ مِّنْ أَعْنَابٍ

ص: 241

وَالزَّيْتُونَ وَالرُّمَّانَ مُشْتَبِهاً وَغَيْرَ مُتَشَابِهٍ انظُرُواْ إِلِى ثَمَرِهِ إِذَا أَثْمَرَ وَيَنْعِهِ إِنَّ فِي ذَلِكُمْ لآيَاتٍ لِّقَوْمٍ يُؤْمِنُونَ (99)

السَّمَاءِ: سماء: در اين جا به معناى ابر است (كوثر)

مِنْهُ: من الماء و قيل من النبات (مجمع البیان)

خَضِراً: شیئا أخضر (کلمات القرآن)./ خضر بمعنى أخضر... خَضِراً: زرعا رطبا أخضر و هو ساق السنبلة (مجمع البیان)./ خضر: شاید نزدیک ترین معنای امروزی "خضر"، "جوانه" باشد (فاطمی)

نُخْرِجُ مِنْهُ: من ذلك الزرع الخضر (مجمع البیان)

مُّتَرَاكِباً: من الركوب... حَبًّا مُتَراكِباً: قد تركب بعضه على بعض مثل سنبلة الحنطة و السمسم (1)

(مجمع البيان)./ متراكب: از ركوب به معناى سوار شدن و در اين جا به معناى انباشته شدن و رويهم قرار گرفتن دانه ها مورد نظر است (کوثر)

طَلْعِهَا: و الطلع أول ما يبدو من ثمر النخل (المیزان)./

طلع شكوفه خرما (کوثر)

قِنْوَانٌ: هو جمع "قِنْوُ" و هي عذوق النخل، و قِنْوَانٌ لفظ مشترك بين التثنية و الجمع (مجمع البحرين) و هو من التمر كالعنقود من العنب (الميزان)./ قنوان: خوشه خرما (کوثر)

دَانِيَةٌ: متدانیة أو قریبة من المتناول (کلمات القرآن)./ دانية قريبة المتناول (مجمع البیان)

مُشْتَبِهاً وَ غَيْرَ مُتَشابِهٍ: همانند و غیر همانند (فولادوند)

يَنْعِهِ: إلی حال نضجه و إدراکه (کلمات القرآن)./ و الينع: النضج يقال ينع الثمر ينعا و ينعا و أينع إذا أدرك (مجمع البیان)./ ينع: رسيدن ميوه (کوثر)

إِنَّ فِي ذلِكُمْ لَآياتٍ: إن في خلق هذه الثمار و الزروع لآیات لکم (الفاطمی)

ص: 242

وَجَعَلُواْ لِلّهِ شُرَكَاء الْجِنَّ وَخَلَقَهُمْ وَخَرَقُواْ لَهُ بَنِينَ وَبَنَاتٍ بِغَيْرِ عِلْمٍ سُبْحَانَهُ وَتَعَالَى عَمَّا يَصِفُونَ (100)

الْجِنَّ: و أراد بالجن الملائكة و إنما سماهم جنا لاستتارهم عن الأعين... و قيل أن قريشا كانوا يقولون أن الله تعالى قد صاهر الجن فحدث بينهما الملائكة فيكون على هذا القول المراد به الجن المعروف و قيل أراد بالجن الشياطين لأنهم أطاعوا الشياطين في عبادة الأوثان (مجمع البیان)

خَرَقُواْ: جعلوا کذبا (الفاطمی)./ خَرَقُواْ: اختلقوا (التفسیر المعین)

بَدِيعُ السَّمَاوَاتِ وَالأَرْضِ أَنَّى يَكُونُ لَهُ وَلَدٌ وَلَمْ تَكُن لَّهُ صَاحِبَةٌ وَخَلَقَ كُلَّ شَيْءٍ وهُوَ بِكُلِّ شَيْءٍ عَلِيمٌ (101)

بَدِيعُ: مبدع مخترع (کلمات القرآن)./ البديع بمعنى المبدع و الفرق بين الإبداع و الاختراع أن الإبداع فعل ما لم يسبق إلى مثله و الاختراع فعل ما لم يوجد سبب له (مجمع البیان)

أَنَّى: کیف (کلمات القرآن)

ذَلِكُمُ اللّهُ رَبُّكُمْ لا إِلَ-هَ إِلاَّ هُوَ خَالِقُ كُلِّ شَيْءٍ فَاعْبُدُوهُ وَهُوَ عَلَى كُلِّ شَيْءٍ وَكِيلٌ (102)

ذَلِكُمُ اللّهُ: ذلك الذي خلق هذه الأشياء لكم هو اللَّهُ (مجمع البیان)

وَكِيلٌ: حفیظ مدبّر (التفسیر المعین)./ وكيل: نگهبان، تدبير كننده امور (کوثر)

لاَّ تُدْرِكُهُ الأَبْصَارُ وَهُوَ يُدْرِكُ الأَبْصَارَ وَهُوَ اللَّطِيفُ الْخَبِيرُ (103)

لا تُدْرِكُهُ الْأَبْصارُ: لا تراه العيون... و الإدراك اللحاق يقال أدرك قتادة الحسن أي لحقه (مجمع البیان)

اللَّطِيفُ: لطيف: نازك بين، كسى كه ريزه كاري ها را درك مى كند... خداوند همه چيز حتى ريزترين موجودات را درمى يابد و به آن ها آگاهى دارد (کوثر)./ قيل في معناه وجوه: 1- أنه اللاطف بعباده بسبوغ الإنعام غير أنه عدل عن وزن فاعل إلى

ص: 243

فعيل للمبالغة. 2- أن معناه لطيف التدبير إلا أنه حذف لدلالة الكلام عليه. 3- أن اللطيف الذي يستقل الكثير من نعمه و يستكثر القليل من طاعة عباده. 4- أن اللطيف الذي إذا دعوته لباك و إن قصدته آواك و إن أحببته أدناك و إن أطعته كافأك و إن عصيته عافاك و إن أعرضت عنه دعاك و إن أقبلت إليه هداك. 5- اللطيف من يكافي الوافي و يعفو عن الجافي. 6- اللطيف من يعز المفتخر به و يغني المفتقر إليه. 7- اللطيف من يكون عطاؤه خيرة و منعه ذخيرة (مجمع البیان)./ اللَّطِيفُ: النّافذ في الأشياء، الممتنع عن أن يدرك (تفسير المعين)./ اللَّطِيفُ: العالم بدقائق الأمور و مشكلاتها، الرفيق بعباده (بيان المعانى)./ وَ هُوَ اللَّطِيفُ: الذي لا يخفى عليه شى ء. الْخَبِيرُ: الذي أحاط علمه بكل معلوم (لطائف الاشارات)./ و يجوز أن يكون تعليلا للحكمين السابقين على طريقة اللف أى لا تدركه الأبصار لأنه اللطيف و هو يدرك الأبصار لأنه الخبير (ارشاد العقل السليم)

الْخَبِيرُ: العليم بكل شي ء (مجمع البیان)

ص: 244

قَدْ جَاءكُم بَصَآئِرُ مِن رَّبِّكُمْ فَمَنْ أَبْصَرَ فَلِنَفْسِهِ وَمَنْ عَمِيَ فَعَلَيْهَا وَمَا أَنَاْ عَلَيْكُم بِحَفِيظٍ (104)

وَكَذَلِكَ نُصَرِّفُ الآيَاتِ وَلِيَقُولُواْ دَرَسْتَ وَلِنُبَيِّنَهُ لِقَوْمٍ يَعْلَمُونَ (105) اتَّبِعْ مَا أُوحِيَ إِلَيْكَ مِن رَّبِّكَ لا إِلَ-هَ إِلاَّ هُوَ وَأَعْرِضْ عَنِ الْمُشْرِكِينَ (106) وَلَوْ شَاء اللّهُ مَا أَشْرَكُواْ وَمَا جَعَلْنَاكَ عَلَيْهِمْ حَفِيظاً وَمَا أَنتَ عَلَيْهِم بِوَكِيلٍ (107)

وَلاَ تَسُبُّواْ الَّذِينَ يَدْعُونَ مِن دُونِ اللّهِ فَيَسُبُّواْ اللّهَ عَدْواً بِغَيْرِ عِلْمٍ كَذَلِكَ زَيَّنَّا لِكُلِّ أُمَّةٍ عَمَلَهُمْ ثُمَّ إِلَى رَبِّهِم مَّرْجِعُهُمْ فَيُنَبِّئُهُم بِمَا كَانُواْ يَعْمَلُونَ (108)

ما در جلد چهارم این مجموعه، به برخی شبهات او پاسخ گفته ایم و نظریه معروف او را با توجه به آیات فراوان رد نموده ایم.(1) ابوزید نیز کسی نیست که نسبت به نظر او اعتنا شود. زیرا او تخصصی در رابطه با زبان و ادبیات و علوم قرآنی ندارد و به راه های مختلف رفته است. خودش در مصاحبه ای می گوید: "... این ها تأثیراتی است که پذیرفته ام. بنابراین نه می توانم خود را مارکسیست بدانم و نه می توانم به معنای متداول خود را اسلام گرا بخوانم."(2)

منتها این ایرادگیری به این معنا نیست که آنان مدافعان پیدا و ناپیدایی نداشته باشند. پس باید، سخنان آنان را جدی گرفت و در هرجا که احتمال شبهه ای باشد، بی تامل از کنار آن نگذریم.

در رابطه با سوره حمد، گفتیم که سروش قضاوت عجولانه نموده. اگر یک مقدار دقت می کرد، به این درد سر گرفتار نمی شد. زیرا اهمیت سوره حمد به گونه ای است که از آن تعبیر به "سبعا من المثانی" شده(3) اما همه جا این طور نیست که ما شأن نزولی داشته باشیم و گذشتگان ما زمان ما را حدس زده باشند و به عنوان پیش گیری از شبهات، مطالبی را مطرح کرده باشند. مثلا اولین آیه مورد بحث، بهانه قوی تری به دست آ ن ها می دهد. زیرا پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله و سلم) می فرماید: "رهنمودهایی از جانب پرودگارتان به شما رسیده است. پس هرکس به چشم بصیرت بنگرد، به

ص: 246

سود خود او است و هرکس به چشم بصیرت ننگرد، به زیان خود او است و من بر شما نگهبان نیستم."(1)

خوشبختانه از آن وقتی که سروش تحت تأثیر مولوی قرار گرفته، فاصله اش از قرآن زیاد شده و الا به طور حتم، آیه مورد بحث را در جاهای زیادی مطرح می کرد.جواب این شبهه اما مشکل نیست و آن این که این آیه کریمه هم کلام خداوند علی اعلی است. خداوند به پیامبرش می فرماید که به مردم برساند، رهنمودهایی از جانب پروردگار عالم به آن ها رسیده. هر که با چشم بصیرت به آن ها بنگرد، به نفع او است و الا ضرر کرده و باز به آن ها برساند که پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله و سلم) نگهبان و مسئول آن ها نمی باشد. اگر چنین نبود، این آیه با آیه بعدی سازگاری نداشت. زیرا در آیه بعدی می خوانیم: وَكَذَلِكَ نُصَرِّفُ الآيَاتِ...

پس باید بپذیریم که آیه اول مورد بحث، کلام خداوند علی اعلی است و این جا از امر غیر مستقیم استفاده شده و به اصطلاح طلبگی، در این جا یک "قل" در تقدیر می باشد. این که مفسرین، متعرض این مطلب نشده، به خاطر این است که تصور نمی کردند، در آینده چنین آیاتی، دستاویز شبهه افکنان می شود.

بعد از این تصفیه حساب، در پنج آیه پیش رو، سه مطلب برجستگی دارد. این ها عبارتند از:

✓ اتمام حجت

✓ دلایل تکرار آیات به بیان های مختلف

ص: 247

✓ سنت عام الهی

قَدْ جَاءكُم بَصَآئِرُ مِن رَّبِّكُمْ فَمَنْ أَبْصَرَ فَلِنَفْسِهِ وَمَنْ عَمِيَ فَعَلَيْهَا وَمَا أَنَاْ عَلَيْكُم بِحَفِيظٍ (104):

رهنمودهایی از جانب پرودگارتان به شما رسیده است. پس هرکس به چشم بصیرت بنگرد، به سود خود او است و هرکس به چشم بصیرت ننگرد، به زیان خود او است و من بر شما نگهبان نیستم (104)

المیزان می گفت: "حذر أن تضلوا، أو لئلا تضلوا."(1)

بعد از این تصفیه حساب، در این جا دو دلیل بر ذکر آیات به روش های مختلف ذکر شده. این ها عبارتند از:

✓ لِيَقُولُواْ دَرَسْتَ.

✓ لِنُبَيِّنَهُ لِقَوْمٍ يَعْلَمُونَ.

منتها ادای حق این دو دلیل کار ساده ای نیست. مرحوم طباطبایی، لام "لِيَقُولُوا" را لام عاقبت گرفته، در رابطه با دو دلیل بالا این گونه اظهار نظر می کند: "ما آيات را به عبارات گوناگون و بيانات مختلفى گوشزد مى كنيم براى هدف هايى كه در نظر داريم، و از آن جمله يكى اين است كه اين بدبخت ها بدبختى خود را تكميل نموده تو را به اين معنا متهم كنند كه تو اين معارف و اين آيات را نزد بعضى از اهل كتاب خوانده و از او ياد گرفته اى... هدف ديگر ما اين است كه با اين تنوع در گفتار دل هاى عده اى ديگر را پاك نموده شرح صدرشان دهيم."(2)

ما گفتیم: اگر لام "لِيَقُولُوا" برای علت باشد، ملموس تر است. در این صورت، مطلب این می شود که خداوند علی اعلی، به خاطر دو چیز آیات را به اسالیب مختلف تکرار می کند:

الف- این که مشرکین نگویند: پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله و سلم) قرآن کریم را از تورات و انجیل و یا کسی دیگر گرفته است. زیرا بین معارف قرآن کریم و کتاب های دیگر فاصله ای از صفر تا بی نهایت است.

ص: 250

توضیح این که کفار ادعا می کردند: پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله و سلم) قرآن کریم را از برخی اهل کتاب گرفته است.(1)

طبق شأن نزول، اهل کتابی را که نام می بردند، کسانی به نام "عداس"، "حویطب" و "یسار" بودند(2)

که در حال بردگی به سر می بردند اما هیچ وقت از خودشان نمی پرسیدند که اولا اگر این ها از چنان دانشی برخوردار باشند، باید موقعیت اجتماعی شان فرق کند. درثانی، همان طور که به عرض رسید، بین معارف قرآن کریم و کتاب های دیگر آسمانی فاصله ای از صفر تا بی نهایت است. از همه چیز اگر بگذریم، آیا خدا و پیامبر که در تورات و انجیل تحریف شده مطرح می شود، با خدا و پیامبری که در قرآن مطرح می شود، قابل مقایسه است؟

پس بیان گوناگون الهی باعث گردید که کسی، به جز آن ها که دچار جهل مرکبند، مسأله تعلیم و آموزش پیامبر را مطرح نکند.

ب- دلیل دوم بیان قرآن برای آگاهان است.

"لِقَوْمٍ يَعْلَمُونَ" شعاع وسیعی دارد. اهل کتاب را شامل می شود. زیرا آن ها بسیاری از ویژگی های پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله و سلم) را در کتاب های تحریف نشده دیده اند و عامدانه او را انکار می کردند و امکان دارد، تمام دانشمندان و اهل تخصص مراد باشند. زیرا آن ها اگر بی طرفانه به این کتاب آسمانی بنگرند، می فهمند که این کتاب، کتابی معمولی نیست. زیرا گذشته از فصاحت و بلاغت بی نظیر این کتاب آسمانی، چیزهایی در آن نهفته است که پس از هزار سال، دانش بشری به برخی از رازهای آن می رسد.

ص: 251

من معتقدم که بسیاری از آیات قرآن کریم، بدون یافته های علمی امروز قابل فهم نیستند. ما باید از انفجار بزرگ مطالبی بدانیم، تا باآیه سی سوره انبیاء، ارتباط برقرار نماییم.(1)

باید بدانیم که کهکشان ها در حال توسعه هستند، تا آیه چهل و هفت الذاریات برای ما قابل فهم باشد.(2)

باید بدانیم، سیاهچاله ها یعنی چی؟ تا از آیات پانزده و شانزده سوره تکویر سر در بیاوریم.(3)

اگر شاهد شبکه بیش از یک تریلیون کهکشان نباشیم، آیه هفت الذاریات را اصلا درک نمی توانیم.(4)

متاسفانه شیاطین به کمک دنیا پرستان پرقساوت، کاری کردند که پدیده اسلام هراسی شکل بگیرد و الا اگر به هر دانشمند امروز، پیام قرآن کریم رسانده شود، بی تردید، اسلام را می پذیرد. زیرا اهل تخصص می دانند که سر نخ یک مسئله علمی چقدر با ارزش است اما دنیا پرستان دزدان لباس اسلامی کاری کردند که تا کسی نام اسلام را بشنود، سربریدن، انفجار، جنگ و آوارگی در ذهن او نقش ببندد. پس دیگر فرصتی نمی ماند که از زیبایی ها و آیات علمی قرآن با آن ها سخن گفته شود.

به هر حال، بعد از اتمام حجت و دلایل بیان آیات با شیوه های مختلف، با التفاتی، خداوند علی اعلی، به پیامبرش امر می فرماید که گوش به یاوه گویی های مشرکین ندهد و از آیاتی که به او وحی می شود، پیروی نماید. زیرا معبودی جز پروردگار او وجود ندارد و از مشرکین تا اعلام

ص: 252

دیگر اعراض نماید. او بیشتر از رساندن پیام، مسئولیتی ندارد. وظیفه او رساندن پیام الهی است و متابعت از وحی پروردگار عالم. اکراه و اجباری در حوزه مسئولیت او نمی باشد. اصولا اسلام دین اجبار و اکراه نیست و الا اگر خداوند علی اعلی بخواهد،کسی مشرک نمی شد.پس پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله و سلم) نه حافظ آن ها است و نه وکیل آن ها. جالب این که در یک آیه هم واژه "حافظ" به کار رفته و هم واژه "وکیل". مجمع البیان می گوید: "حافظ کسی است که جلو زیان و ضرر کسی را می گیرد و وکیل منافع کسی را حفظ می کند."(1)

وَكَذَلِكَ نُصَرِّفُ الآيَاتِ وَلِيَقُولُواْ دَرَسْتَ وَلِنُبَيِّنَهُ لِقَوْمٍ يَعْلَمُونَ (105) اتَّبِعْ مَا أُوحِيَ إِلَيْكَ مِن رَّبِّكَ لا إِلَ-هَ إِلاَّ هُوَ وَأَعْرِضْ عَنِ الْمُشْرِكِينَ (106) وَلَوْ شَاء اللّهُ مَا أَشْرَكُواْ وَمَا جَعَلْنَاكَ عَلَيْهِمْ حَفِيظاً وَمَا أَنتَ عَلَيْهِم بِوَكِيلٍ (107):

این گونه آیات را به شیوه های مختلف تکرار می کنیم، تا نگویند که درس خوانده ای و تا آن را برای گروهی که می دانند، بیان نماییم (105) از آنچه که از جانب پروردگارت به تو وحی شده است، پیروی نما. هیچ معبودی جز او نیست و از مشرکین روی بگردان (106) و اگر خداوند می خواست، مشرک نمی شدند و ما تو را بر آن ها نگهبان قرار نداده ایم و تو بر آن ها وکیل نیستی (107)

مشرکین دشنام ندهند. زیرا آن ها از روی دشمنی و نادانی، نسبت به خداوند علی اعلی، بی احترامی می کنند.

در این جا به سه نکته توجه داشته باشیم:

1- ما پیش از این به عرض رساندیم که مشرکین به خداوند معتقد بودند و آیه ای را نیز به همین مناسبت، قرائت نمودیم. این سوال پیش می آید که آنان چگونه نسبت به کسی که خودشان به او معتقدند، زبان ناسزایی بگشایند؟ جواب این سوال را خود قرآن با عبارت "عدوا بغیر علم" داده است. "عدو" به معنای ظلم و دشمنی است و "بغیر علم" یعنی جهل. پس اگر ظلم و جهل یک جا بشود، هیچ بعید نیست که برای ناراحتی دیگران کسی به مقدساتی کهخودش معتقد است، توهین نماید. این مطلب را به طور روزمره شاهدیم.

2- ما از اصطلاح پیام اخلاقی استفاده نمودیم. زیرا به نظر می آید نهی این جا ارشادی باشد؛ یعنی فی نفسه سبّ بت ها اشکالی ندارد اما چون این کار منجر به بی احترامی حضرت حق می شود، مسلمانان نباید، به معبودهای آن ها ناسزا بگویند. این را هم در نظر داشته باشیم سبّ و ناسزا گویی با لعن فرق دارد. خداوند خودش در قرآن کریم کسانی را لعن فرموده است. این راه کار باعث می شود که ما نیز، کسانی را که سزاوار لعنتند، لعن بکنیم اما حق ناسزا گویی نداریم.

3- مسئله مهم پیچیدگی مفهومی این آیه کریمه است و آن این که خداوند تبارک و تعالی می فرماید: "ما عمل هر امتی را زینت دادیم."

آیا این سخن اعتقادات اشاعره را تأیید می کند؟ آیا انسان ها هیچ اختیاری ندارند؟ در پاسخ باید گفت که خداوند تبارک و تعالی، انسان ها را مختار آفریده و برای همین پیامبرانی برای ارشاد و راهنمایی آنان مبعوث

ص: 254

نموده. اگر اختیاری در بین نباشد، فرستادن پیامبران لغو است. منتها بیان این گونه، یک مسئله مهم معرفتی را مطرح می کند و آن این که حاکمیت مطلقه حضرت حق در همه احوال محفوظ است. بی اذن او برگی از درخت نمی افتد. شیطان نیز قدرت و توانایی اش را از او گرفته. اگر او اراده نماید، شیطان پاره آتشی بیش نیست.

پس خداوند علی اعلی یک مشیت، سنت و قانونمندی عام دارد که هرکس در آن مسیر قرار گیرد، آن قانون نسبت به او اجرا خواهد شد. مثلا کسی اگر خودش را از بامی پرت نماید، جاذبه زمین او را به سمت خود می کشد و منجر به مرگ او خواهد. در این جا می توانیم بگوییم که خداوند جان او را گرفته است. زیرا اگر او قانون جاذبه را نمی آفرید، کسی با پرت شدن از بامی نمی مرد. خداوند دنیا را خلق نموده و طبیعتا دنیا جاذبه هایی دارد. خودش هم با خطابی بهانسان ها صراحتا فرموده که: "شما را زندگی دنیا فریب ندهد و شیطان شما را به خداوند مغرور ننماید."(1)

حالا اگر کسانی این هشدارها را نادیده بگیرند و در زرق وبرق دنیا گم بشوند و یا پیروی شیطان را نمایند، وارد سنت عام الهی می شوند و راهی را که دنبال می کنند، در نظرشان خوش نما است.

در این زمینه حدیث زیبایی از مولا امام رضا (علیه السلام) به ما رسیده که بسیار خواندنی است و آن این که حضرت حق می فرماید: "پسر آدم! به مشیت و خواست من، تو هرچیزی را برای خودت می خواهی، به نیروی

ص: 255

من واجبات خودت را انجام می دهی و به نعمت من بر معصیتم توانایی داری. من تو را شنوا، بینا و توانا خلق نمودم."(1)

پس خلاصه این که حاکمیت مطلقه حضرت حق در همه احوال محفوظ است و این طور نیست که کسی توانایی ذاتی داشته باشد.

پس، از آن جا كه علت العلل و مسبب الاسباب و آفريدگار هر چيز خدا است و همه تاثيرات به خدا منتهى مي شود اين گونه آثار در زبان قرآن گاهى به او نسبت داده مى شود:(2)

وَلاَ تَسُبُّواْ الَّذِينَ يَدْعُونَ مِن دُونِ اللّهِ فَيَسُبُّواْ اللّهَ عَدْواً بِغَيْرِ عِلْمٍ كَذَلِكَ زَيَّنَّا لِكُلِّ أُمَّةٍ عَمَلَهُمْ ثُمَّ إِلَى رَبِّهِم مَّرْجِعُهُمْ فَيُنَبِّئُهُم بِمَا كَانُواْ يَعْمَلُونَ (108):

و به آن هایی که به جای خداوند پرستش می کنند، دشنام ندهید. زیرا از روی دشمنی و نادانی، به خداوند ناسزا می گویند. این گونه ما برای هر امتی کردارشان را زینت دادیم. مرجع آن ها به سمت پروردگارشان می باشد. پس آن ها را از آنچه انجام می دادند، آگاه خواهد کرد (108)

بصائر: جمع بصيرة، بينش، درك عميق. از بصر مشتق است كه به معناى چشم است. بصر ديدن با چشم سر و بصيرت ديدن با چشم خرد است (کوثر)./ بصائر: در آيه فوق به معنى دليل و شاهد و گواه آمده است (تفسیر نمونه)

أَبْصَرَ: أبصر الحق و آمن فلنفسه (صفوة التفاسير)

حَفِيظ: رقیبا (کلمات القرآن)./ ما أَنَا عَلَيْكُمْ بِحَفِيظٍ: لست عليكم بحافظ و لا رقيب و إنما أنا منذر (صفوة التفاسير)./ حفيظ: حفظ كننده، نگهدارنده از خطرها. وكيل: نگهبان و مراقب و تدبير كننده و جلب كننده منافع است (کوثر)

وَكَذَلِكَ نُصَرِّفُ الآيَاتِ وَلِيَقُولُواْ دَرَسْتَ وَلِنُبَيِّنَهُ لِقَوْمٍ يَعْلَمُونَ (105)

كَذَلِكَ: أي و كما صرفنا الآيات قبل (مجمع البیان)

نُصَرِّفُ الآيَات: نکررها بأسالیب المختلفة (کلمات القرآن)./ و التصريف إجراء المعنى الدائر في المعاني المتعاقبة لتجتمع فيه وجوه الفائدة (مجمع البیان)./ گفته اند: "تصريف" به معناى بيان يك معنا است در صورت هاى گوناگون تا فايده اش جامع تر شود (ترجمه تفسير الميزان)

لِيَقُولُوا: معطوف على محذوف تقديره: ليجحدوا و ليقولوا درست و اللام لام العاقبة (مجمع البیان)./ لام در اين جا يا لام عاقبت است و منظور اين است كه آيات را گوناگون بيان مى كنيم و عاقبت آن اين است كه آن ها چنين گويند. و يا اين كه لامبراى تعليل است و "ليقولوا" به معناى "لئلا يقولوا" است (کوثر)./ لِيَقُولُوا: مضارع منصوب بأن المضمرة بعد لام التعليل و علامة نصبه حذف النون لأنه من الأفعال الخمسة... لِيَقُولُوا: معطوف على محذوف مقدر: ليدبروا و ليقولوا (اعراب القرآن الكريم)

دَرَسْتَ: قرأت و تعلمت من أهل الکتاب (کلمات القرآن)./ و الدرس أصله استمرار التلاوة و درس الأثر دروسا إذا انمحى لاستمرار الزمان به (مجمع البیان)./

ص: 257

كلمه "درست" از ماده" درس" به معناى تعليم و تعلم از راه خواندن است (ترجمه تفسير الميزان)

اتَّبِعْ مَا أُوحِيَ إِلَيْكَ مِن رَّبِّكَ لا إِلَ-هَ إِلاَّ هُوَ وَأَعْرِضْ عَنِ الْمُشْرِكِينَ (106)

مَا أُوحِيَ: أی القرآن (الفاطمی)

وَلَوْ شَاء اللّهُ مَا أَشْرَكُواْ وَمَا جَعَلْنَاكَ عَلَيْهِمْ حَفِيظاً وَمَا أَنتَ عَلَيْهِم بِوَكِيلٍ (107)

حَفِيظاً: و جمع بين حفيظ و وكيل لاختلاف معنى اللفظين فإن الحافظ للشي ء هو الذي يصونه عما يضره و الوكيل على الشي ء هو الذي يجلب الخير إليه (مجمع البیان)

وَلاَ تَسُبُّواْ الَّذِينَ يَدْعُونَ مِن دُونِ اللّهِ فَيَسُبُّواْ اللّهَ عَدْواً بِغَيْرِ عِلْمٍ كَذَلِكَ زَيَّنَّا لِكُلِّ أُمَّةٍ عَمَلَهُمْ ثُمَّ إِلَى رَبِّهِم مَّرْجِعُهُمْ فَيُنَبِّئُهُم بِمَا كَانُواْ يَعْمَلُونَ (108)

تَسُبُّواْ: السب الذكر بالقبيح و منه الشتم و الذم و أصله السبب كأنه يتسبب إلى ذكره بالقبيح (مجمع البیان)

يَدْعُونَ: العائد محذوف أی یدعونهم أی یعبدونهم الکفار (الفاطمی)

عَدْواً: ظلما (مجمع البیان)

مَّرْجِعُهُمْ: مصیرهم (مجمع البیان)

ص: 258

وَأَقْسَمُواْ بِاللّهِ جَهْدَ أَيْمَانِهِمْ لَئِن جَاءتْهُمْ آيَةٌ لَّيُؤْمِنُنَّ بِهَا قُلْ إِنَّمَا الآيَاتُ عِندَ اللّهِ وَمَا يُشْعِرُكُمْ أَنَّهَا إِذَا جَاءتْ لاَ يُؤْمِنُونَ (109)

وَنُقَلِّبُ أَفْئِدَتَهُمْ وَأَبْصَارَهُمْ كَمَا لَمْ يُؤْمِنُواْ بِهِ أَوَّلَ مَرَّةٍ وَنَذَرُهُمْ فِي طُغْيَانِهِمْ يَعْمَهُونَ (110) وَلَوْ أَنَّنَا نَزَّلْنَا إِلَيْهِمُ الْمَلآئِكَةَ وَكَلَّمَهُمُ الْمَوْتَى وَحَشَرْنَا عَلَيْهِمْ كُلَّ شَيْءٍ قُبُلاً مَّا كَانُواْ لِيُؤْمِنُواْ إِلاَّ أَن يَشَاءَ اللّهُ وَلَ-كِنَّ أَكْثَرَهُمْ يَجْهَلُونَ (111)

وَكَذَلِكَ جَعَلْنَا لِكُلِّ نِبِيٍّ عَدُوّاً شَيَاطِينَ الإِنسِ وَالْجِنِّ يُوحِي بَعْضُهُمْ إِلَى بَعْضٍ زُخْرُفَ الْقَوْلِ غُرُوراً وَلَوْ شَاء رَبُّكَ مَا فَعَلُوهُ فَذَرْهُمْ وَمَا يَفْتَرُونَ (112) وَلِتَصْغَى إِلَيْهِ أَفْئِدَةُ الَّذِينَ لاَ يُؤْمِنُونَ بِالآخِرَةِ وَلِيَرْضَوْهُ وَلِيَقْتَرِفُواْ مَا هُم مُّقْتَرِفُونَ (113)

که شاید جامعه تحت فرمان سلیمان (علیه السلام) تصور نمی توانستند که برخی از بناها را عفریت ها نسازند، باد در اختیار پیامبر زمان شان نباشد و با وسیله خاصی مسافت دو ماهه را در یک روز طی نکند.(1)

پس بسیاری از مردم وقتی آن معجزات را می دیدند، ایمان می آوردند و برخی اگر ایمان نمی آوردند، بهانه جوییدور از ذهنی هم نمی کردند. زیرا ذهن ها ساده بود و هنوز در فطرت اولیه به سر می بردند.

در زمان رسول اکرم (ص)، هم معجزه ها پیشرفته و علمی شد و هم ذهن بشر، مراحل رشد و شکوفایی را طی می کرد. پس در صورت مخالفت، از پیامبر زمان معجزه هایی می طلبیدند که صداقتی در آن ها وجود نداشت. مثلا می گفتند: "ما به تو ایمان نمی آوریم، مگر این که چشمه ای برای ما جاری نمایی، یا باغی خرما و انگور داشته باشی که از بین آن ها رودهایی جاری باشد، یا تکه هایی از آسمان را بر سر ما فرود آوری، یا خداوند و فرشتگان را حاضر نمایی، یا خانه ای از طلا داشته باشی و یا به آسمان رفته برای ما کتاب و نامه ای بیاوری که بخوانیم."(2)

در این درخواست ها چیزهایی وجود دارد که برخی محال عقلی است و برخی عقلا محال نیست اما اگر چنین معجزاتی اتفاق می افتاد، راه دیگری را انتخاب می نمودند و مسئله سحر و ساحری را مطرح می کردند. چنان که خود حضرت حق اشاره به این مطلب نموده است.(3)

ص: 261

با این بهانه جویی ها، بهترین راه این بود که رسول اکرم (صلی الله علیه و آله و سلم) از اول اعلام نماید که وظیفه اش تنها پیام رسانی است و معجزه با اجازه حضرت حق تحقق می یابند:

وَأَقْسَمُواْ بِاللّهِ جَهْدَ أَيْمَانِهِمْ لَئِن جَاءتْهُمْ آيَةٌ لَّيُؤْمِنُنَّ بِهَا قُلْ إِنَّمَا الآيَاتُ عِندَ اللّهِ وَمَا يُشْعِرُكُمْ أَنَّهَا إِذَا جَاءتْ لاَ يُؤْمِنُونَ (109):

و با سخت ترین سوگندها، به خداوند سوگند خوردند که اگر به آن ها معجزه ای بیاورد، به آن ایمان می آورند. بگو: "معجزه ها پیش خداوند است و آیا می دانید وقتی به آن ها معجزه ای بیاید، بازهم ایمان نمی آورند؟" (109)

مورد نظر همواره در وادی حیرت به سر خواهد برد و وقتی کسانی به این مرحله برسند، امکان هدایت وجود ندارد. زیرا انسان با تدبر قلبی و دیدن حقیقت، می تواند راهش را بیابد. اگر از این دو نعمت برخوردار نباشد، مانند کسی است که در تاریکی کور کننده قرار گرفته و راه به جایی نمی برد.

دلیل این انقلاب قلبی و نابینایی را در آیه بعدی می بینیم و آن این که در رابطه با چنین کسان اگر فرشتگان نازل شود، مردگان با آن ها سخن بگویند و هرچه را که بخواهند، طبق مرادشان باشد، بازهم ایمان نمی آورند. تنها در یک صورت امکان دارد و آن این که خداوند علی اعلی، به زور و جبر ایمان را بر آن ها تحمیل نماید که این البته بر خلاف حکمت او است. زیرا او می خواهد انسان با اراده و اختیار راه صحیح را انتخاب نماید. او مرگ و زندگی را پدید آورد، تا ما را امتحان نماید، کدام یکی از ما عمل بهتر داریم.(1)

اگر پای آزمایش و امتحانی در بین نباشد، این هدف محقق نمی شود:وَنُقَلِّبُ أَفْئِدَتَهُمْ وَأَبْصَارَهُمْ كَمَا لَمْ يُؤْمِنُواْ بِهِ أَوَّلَ مَرَّةٍ وَنَذَرُهُمْ فِي طُغْيَانِهِمْ يَعْمَهُونَ (110) وَلَوْ أَنَّنَا نَزَّلْنَا إِلَيْهِمُ الْمَلآئِكَةَ وَكَلَّمَهُمُ الْمَوْتَى وَحَشَرْنَا عَلَيْهِمْ كُلَّ شَيْءٍ قُبُلاً مَّا كَانُواْ لِيُؤْمِنُواْ إِلاَّ أَن يَشَاءَ اللّهُ وَلَ-كِنَّ أَكْثَرَهُمْ يَجْهَلُونَ (111)

و ما دل ها و دیدگان آنان را وارونه می کنیم، چنان که اولین بار به آن ایمان نیاوردند و آنان را در سرکشی های شان سرگردان رها نموده ایم (110) و اگر ما بر آن ها فرشتگان را نازل می نمودیم، با آن ها مردگان صحبت می کردند و همه چیز را پیش روی آن ها جمع می نمودیم، ایمان

ص: 263

نمی آوردند، مگر این که خداوند بخواهد اما بسیاری آن ها نادانی می کنند (111)

نکته ای که در این آیه وجود دارد، این است که قرآن کریم این تقلب قلبی و بصری را به خداوند علی اعلی نسبت می دهد اما با توجه به آیات دیگر و فرستادن پیامبران، این طور نیست که خداوند برخی را با قلب و چشم وارونه خلق نماید. بلکه خداوند انسان را مختار آفریده اما اگر کسانی مواظب نباشند، اثر طبیعی رفتارشان به وارونگی قلب و چشم منجر می شود و از این باب انتساب آن به خداوند علی اعلی، مشکلی ندارد. زیرا هیچ چیز از حاکمیت مطلقه او بیرون نیست.

3- قرآن کریم، مخصوص گذشته نیست و این آیات به ما هم اخطار می دهد که مواظب دو چیز باشیم: اولا، فطرت مان را آلوده نکنیم و الا انقلاب قلبی و ندیدن حقیقت به سراغ ما نیز خواهد آمد. در ثانی، در غیر ضرورت از تردد در اطراف شیاطین انسی عصرمان پرهیز نماییم. زیرا آن ها تجربه کافی برای به انحراف کشاندن انسان ها دارند.

4- در آیه مورد بحث نیز، خداوند علی اعلی، وجود شياطين انس و جن را در برابر انبياء به خودش نسبت داده. این نسبت دادن در واقع درست است. زيرا هر كسى هر چه دارد از او است اما به این معنا نيست كه خداوند برخی را بدین منظور خلق نماید. اگر چنين بود، نباید آن ها در عداوت و دشمنى خود هيچ گونه مسئوليتى داشته باشند.

بعد از این تصفیه حساب، دومین عامل بی ایمانی، تلاش های شبانه روزی شیاطین انس و جن هستند که در برابر برنامه های حیات بخش پیامبران الهی می ایستند(1)و متاسفانه کسانی که افق های دور دست را نمی بینند، به برنامه های آنان تمایل نشان می دهند، به سخنان فرینده آنان گوش فرا می دهند و آن سخنان به ظاهر زیبا و فریبنده را می پسندند، تا هرچه بیشتر در لجنزار گناه فرو بروند.

این تعامل نشان می دهد که اگرچه شیاطین جن و انس در گمراهی نقش برجسته دارند اما به تنهایی کاری نمی توانند. آنچه که آنان را قدرتمند می سازد، پیروان دنیا زده اند و "همج رعاع"هایی که در پی هر صدایی راه می افتند:

ص: 265

وَكَذَلِكَ جَعَلْنَا لِكُلِّ نِبِيٍّ عَدُوّاً شَيَاطِينَ الإِنسِ وَالْجِنِّ يُوحِي بَعْضُهُمْ إِلَى بَعْضٍ زُخْرُفَ الْقَوْلِ غُرُوراً وَلَوْ شَاء رَبُّكَ مَا فَعَلُوهُ فَذَرْهُمْ وَمَا يَفْتَرُونَ (112) وَلِتَصْغَى إِلَيْهِ أَفْئِدَةُ الَّذِينَ لاَ يُؤْمِنُونَ بِالآخِرَةِ وَلِيَرْضَوْهُ وَلِيَقْتَرِفُواْ مَا هُم مُّقْتَرِفُونَ (113):

و همین طور ما برای هر پیامبری دشمنانی از شیطان های انس و جن قرار داده ایم که بعضی با بعضی دیگر سخن به ظاهر زیبا و فریبنده رد و بدل می کنند و اگر پروردگار تو می خواست، چنین نمی کردند. پس آن ها را با دروغ هایی که می سازند، واگذار (12) و تا به آن -سخن فریبنده- دل های کسانی که ایمان به آخرت نمی آورند، متمایل شوند و آن -سخن فریبنده- را بپسندند و به دست بیاورند، آنچه را که در پی آنند (113)

وَنُقَلِّبُ أَفْئِدَتَهُمْ وَأَبْصَارَهُمْ كَمَا لَمْ يُؤْمِنُواْ بِهِ أَوَّلَ مَرَّةٍ وَنَذَرُهُمْ فِي طُغْيَانِهِمْ يَعْمَهُونَ (110)

نُقَلِّبُ: نطبع على قلوبهم و أبصارهم فلا يفقهون و لا يبصرون الحق (الكشاف)./ نُقَلِّبُ أَفْئِدَتَهُمْ: نطبع على قلوبهم و أبصارهم فلا يفقهون و لا يبصرون الحق (الموسوعة القرآنية)

أَفْئِدَتَهُمْ: الفُؤَادُ: القلبُ (الصحاح)./ الْفُؤَادُ كالقلب لكن يقال له فُؤَادٌ إذا اعتبر فيه معنى التَّفَؤُّدِ، أي التّوقّد (مفردات ألفاظ القرآن)

بِهِ: بما أنزل من الآيات (تفسير الجلالين)./ كَما لَمْ يُؤْمِنُوا بِهِ: يعنى بالقرآن و بمحمّد (كشف الأسرار)./ كَما: "الكاف" حرف جر و تشبيه، "ما" حرف مصدری (الجدول فى اعراب القرآن)

أَوَّلَ مَرَّةٍ: الدعوة

الأولى قبل نزول الآيات قبال ما يتصور له من المرة الثانية التي هي الدعوة مع نزول الآيات (المیزان)

نَذَرُهُمْ: نترکهم (التفسیر المعین)./ نخليهم و ما اختاروه من الطغيان فلا نحول بينه و بينهم (مجمع البیان)

طُغْيَانِهِمْ: تجاوزهم الحد بالکفر (کلمات القرآن)

يَعْمَهُونَ: یترددون متحیرون (التفسیر المعین)./ يعمهون: از "عمه" به معناى سرگشتگى و حيرت (کوثر)

وَلَوْ أَنَّنَا نَزَّلْنَا إِلَيْهِمُ الْمَلآئِكَةَ وَكَلَّمَهُمُ الْمَوْتَى وَحَشَرْنَا عَلَيْهِمْ كُلَّ شَيْءٍ قُبُلاً مَّا كَانُواْ لِيُؤْمِنُواْ إِلاَّ أَن يَشَاءَ اللّهُ وَلَ-كِنَّ أَكْثَرَهُمْ يَجْهَلُونَ (111)

حَشَرْنَا: جمعنا (التفسیر المعین)./ الحشر الجمع مع سوق و كل جمع حشر (مجمع البیان)

قُبُلاً: مقابلة مواجهة أو جماعة (کلمات القرآن)./ قُبُلًا: جميعا (نهج البيان)

يَشَاءَ: يجبرهم على الإيمان (مجمع البیان)

ص: 267

وَكَذَلِكَ جَعَلْنَا لِكُلِّ نِبِيٍّ عَدُوّاً شَيَاطِينَ الإِنسِ وَالْجِنِّ يُوحِي بَعْضُهُمْ إِلَى بَعْضٍ زُخْرُفَ الْقَوْلِ غُرُوراً وَلَوْ شَاء رَبُّكَ مَا فَعَلُوهُ فَذَرْهُمْ وَمَا يَفْتَرُونَ (112)

يُوحِي: یوسوس (التفسیر المعین)./ يوسوس و يلقي خفية (مجمع البیان)

زُخْرُفَ: الزخرف: المزين... و قيل أراد بالزخرف الذهب (مجمع البیان)./ زُخْرُفَ الْقَوْلِ: الباطل المزين بحق (البلاغ)./ زُخْرُفَ الْقَوْلِ: سخنان به ظاهر زيبا و زينت دار (تفسير عليين)

غُرُوراً: خدعا و أخذاً على غرّة (الكشاف)./ و الغرور ما له ظاهر تحبه و فيه باطن مكروه (مجمع البیان)

ذَرْهُمْ: دعهم (مجمع البیان)

وَمَا يَفْتَرُونَ: احتمالا "واو" به معنای "مع" است (فاطمی)

وَلِتَصْغَى إِلَيْهِ أَفْئِدَةُ الَّذِينَ لاَ يُؤْمِنُونَ بِالآخِرَةِ وَلِيَرْضَوْهُ وَلِيَقْتَرِفُواْ مَا هُم مُّقْتَرِفُونَ (113)

لِتَصْغَى: لتمیل (کلمات القرآن)./ وَ لِتَصْغى إِلَيْهِ: و لتميل إلى هذا الوحي بزخرف القول أو إلى هذا القول المزخرف (مجمع البیان)

إِلَيْهِ: الضمیر یرجع إلی زخرف القول (الکوثر)

أَفْئِدَةُ: قلوب (مجمع البیان)

لِيَرْضَوْهُ: و ليرضوا ما أوحي إليهم من القول المزخرف (مجمع البیان)./ يَرْضَوْهُ: مضارع منصوب بأن مضمرة و علامة النصب حذف النون (الجدول)

لِيَقْتَرِفُواْ: ليكتسبوا من الإثم و المعاصی... و الاقتراف اكتساب الإثم (مجمع البیان)./ يقترفوا: كارهاى ناشايسته انجام دهند (کوثر)

مُّقْتَرِفُونَ: مكتسبون في عداوة النبي (صلی الله علیه و آله و سلم) و المؤمنين (مجمع البیان)

ص: 268

أَفَغَيْرَ اللّهِ أَبْتَغِي حَكَماً وَهُوَ الَّذِي أَنَزَلَ إِلَيْكُمُ الْكِتَابَ مُفَصَّلاً وَالَّذِينَ آتَيْنَاهُمُ الْكِتَابَ يَعْلَمُونَ أَنَّهُ مُنَزَّلٌ مِّن رَّبِّكَ بِالْحَقِّ فَلاَ تَكُونَنَّ مِنَ الْمُمْتَرِينَ (114) وَتَمَّتْ كَلِمَتُ رَبِّكَ صِدْقاً وَعَدْلاً لاَّ مُبَدِّلَ لِكَلِمَاتِهِ وَهُوَ السَّمِيعُ الْعَلِيمُ (115) وَإِن تُطِعْ أَكْثَرَ مَن فِي الأَرْضِ يُضِلُّوكَ عَن سَبِيلِ اللّهِ إِن يَتَّبِعُونَ إِلاَّ الظَّنَّ وَإِنْ هُمْ إِلاَّ يَخْرُصُونَ (116) إِنَّ رَبَّكَ هُوَ أَعْلَمُ مَن يَضِلُّ عَن سَبِيلِهِ وَهُوَ أَعْلَمُ بِالْمُهْتَدِينَ (117)

با این حساب نصر حامد ابوزید و سروش ها بهانه ای ندارند.2- اولین آیه مورد بحث، دارای سه التفات می باشد: الف- التفات از غائب به خطاب که یک "قل" در تقدیر است: ب- التفات از خطاب به متکلم. ج- التفات از متکلم به خطاب.(1)

3- مرحوم طبرسی، "حَكَم" و "حاکم" را به یک معنا می گیرد اما "حَكَم" را ستایش برانگیز تر می داند. زیرا در معنای آن قضاوت و داوری به حق نهفته است و "حاکم" قضاوت به ناحق هم دارد.(2)

4- در زمان ما، انسان ها به این نتیجه رسیده اند که معیار در مشروعیت نظامی، اکثریت باشد. با این روش دو چیز را در نظر دارند: الف- جلو استبداد فردی گرفته می شود. ب- تنها راه انتقال قدرت مسالمت آمیز، همین راه است اما در این روش نه خود آن ها ادعای سعادت بشر را دارند و نه تاریخ چیزی به ثبت رسانده است. بلکه در این دیدگاه، هیچ مانعی وجود ندارد که اگر اکثریت جامعه دزد بودند، حکومت مال دزدان باشد. چنان که امروزه با رای اکثریت فاسدترین آدم ها انتخاب می شوند. قرآن کریم این روش حکومت داری را نمی پسندد و در آیه 116 به آن پرداخته است.

5- مفسرین می گویند: اصل "کلمه" به معنای گفتار است اما در این جا امکان دارد که منظور از آن وعده الهی، دین حق و یا قرآن کریم باشد. در رابطه با "کلمات" هم همین احتمالات را وارد می دانند.

ص: 270

6- در قرآن های به خط طه واژه "کلمت" ثبت گردیده و قرائت کنندگان آن را به صورت مفرد تلفظ می کند. با این که مرحوم طبرسی می گوید: "کسی که "کلمت" را مفرد قرائت کرده، این مفرد معنایجمع دارد و کسی که آن را جمع قرائت نموده به معنای خودش به کار برده است."(1)

7- در این شکی نیست که اسلام دین کامل و قرآن کتاب کامل است و سعادت بشر را تأمین می کند اما از اول تاریخ اسلام تاکنون غیر از رسول اکرم (صلی الله علیه و آله و سلم) و امیر المؤمنین علی (علیه السلام) کسی لیاقت اجرای دقیق قوانین اسلام را نداشته است. کدام حاکم اسلامی می تواند ادعا کند که دست کم، پای بند آیات 151 و 152 همین سوره بوده است؟(2)

بعد از این تصفیه حساب، به این جا رسیدیم که در رابطه با توحید، دلایل مختلفی ارائه شد و به احتمال زیاد از طرف مشرکین نیز مقاومت هایی صورت گرفته. هرچند استدلال های آن ها به طور مستقیم نیامده است. پس باید مسئله به داوری کشیده شود و حق و باطل مشخص گردد. رسول اکرم (صلی الله علیه و آله و سلم) به دستور حضرت حق، خداوند را به عنوان داور انتخاب می کند. زیرا او قرآن را به طور مفصل برای بشریت نازل نموده.(3)

بعد از سخن رسول اکرم (ص)، با التفاتی از خطاب به متکلم، حضرت حق رشته سخن را به دست می گیرد و یادآوری می نماید که اهل کتاب به

ص: 271

خوبی می دانند که قرآن کریم، از جانب پروردگار پیامبر نازل شده. پس، در ظاهر به پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله و سلم) و در واقع به همه امت اسلامی یادآوری می فرماید که از جمله تردید کنندگان نباشند.

در آیه بعدی سخن اصلی گفته می شود و آن این که کلام پروردگار عالم به راستی و عدالت، به کمال رسیده. هیچ کس نمی تواند، کلمات او را جا به جا نماید و او شنوا و دانا است.گویا حضرت حق با این آیه کریمه، به طور کنایی، یک بار دیگر، اکمال دین و کتابش را اعلام می نماید و شاید به همین لحاظ، در ظاهر به رسول اکرم (صلی الله علیه و آله و سلم) و در واقع به پیروان هشدار داده می شود که با وجود دین و کتاب کامل، رفتن از راه اکثریت گمراهی است. زیرا اکثریت با ظن و گمان و با حدس و تخمین کارشان را جلو می برند و این دین و کتاب، به طور یقین انسان را به سعادت می رساند. آری، از نظر قرآن کریم این مطلب محتاج توضیح نیست. زیرا اجرای قانونی مفید است که با آگاهی کامل طراحی شده باشد و هیچ کس به اندازه حضرت حق از نیازهای انسان آگاهی ندارد. او بهتر می داند راه گمراهی و هدایت کدام است و گمراهان و هدایت یافتگان با چه سرنوشتی روبه رو می شوند. پس تنها پای بندی به قانون او، سعادتمندی دو جهان را در پی دارد.

پس بی تردید، اسلام سعادت جامعه انسانی را تأمین می کند، در صورتی که حاکمان منتخب الهی سر کار آیند و از این دین، استفاده ابزاری نشود:

أَفَغَيْرَ اللّهِ أَبْتَغِي حَكَماً وَهُوَ الَّذِي أَنَزَلَ إِلَيْكُمُ الْكِتَابَ مُفَصَّلاً وَالَّذِينَ آتَيْنَاهُمُ الْكِتَابَ يَعْلَمُونَ أَنَّهُ مُنَزَّلٌ مِّن رَّبِّكَ بِالْحَقِّ فَلاَ تَكُونَنَّ مِنَ الْمُمْتَرِينَ (114) وَتَمَّتْ كَلِمَتُ رَبِّكَ صِدْقاً وَعَدْلاً لاَّ مُبَدِّلَ لِكَلِمَاتِهِ وَهُوَ السَّمِيعُ الْعَلِيمُ (115) وَإِن تُطِعْ

ص: 272

أَكْثَرَ مَن فِي الأَرْضِ يُضِلُّوكَ عَن سَبِيلِ اللّهِ إِن يَتَّبِعُونَ إِلاَّ الظَّنَّ وَإِنْ هُمْ إِلاَّ يَخْرُصُونَ (116) إِنَّ رَبَّكَ هُوَ أَعْلَمُ مَن يَضِلُّ عَن سَبِيلِهِ وَهُوَ أَعْلَمُ بِالْمُهْتَدِينَ (117):

پس، آیا داوری جز خداوند بجویم؟ در حالی که او کسی است که به شما این کتاب را به تفصیل فرستاده و کسانی که به آن ها کتاب آسمانی داده ایم، می دانند که آن از طرف پروردگار تو، به حق نازل شده. بنا بر این، از تردید کنندگان مباش (114) و کلام پروردگار تو به راستی و عدالت، به کمال رسید. هیچ کس نمی تواند، کلمات او را جا به جا نماید و او شنوا و دانا است (115) و اگر پیروی از اکثر کسانی روی زمین نمایی، تو را از راه الهی بدر خواهند کرد. آن هاپیرو جز گمان شان نیستند. آن ها جز به حدس و تخمین نمی پردازند (116) پروردگار تو آگاه تر است به کسی که از راه او به بی راهه می رود و او آگاه تر است بر هدایت یافتگان (117)

الَّذِينَ آتَيْناهُمُ الْكِتابَ: يعني بهم مؤمنی أهل الكتاب و الكتاب هو التوراة و الإنجيل (مجمع البیان)

بِالْحَقِ: متعلق بقوله: مُنَزَّلٌ مِنْ رَبِّكَ (المیزان)

أَنَّهُ: القرآن (الجامع لأحكام القرآن)

الْمُمْتَرِينَ: الشاکین (التفسیر المعین)

وَتَمَّتْ كَلِمَتُ رَبِّكَ صِدْقاً وَعَدْلاً لاَّ مُبَدِّلَ لِكَلِمَاتِهِ وَهُوَ السَّمِيعُ الْعَلِيمُ (115)

تَمَّتْ: كملت على وجه لا يمكن أحدا الزيادة فيه و النقصان منه (مجمع البیان) كَلِمَتُ: القرآن... و قيل إن المراد بالكلمة دين الله كما في قوله وَ كَلِمَةُ اللَّهِ هِيَ الْعُلْی... من قرأ"كَلِمَةُ رَبِّكَ" قال قد وقع المفرد على الكثرة فلذلك أغنى عن الجمع... و من قرأ بالجمع فلأنه لما كان جمعا في المعنى جمعوا (مجمع البیان)

صِدْقاً وَعَدْلاً: صدقا فيما قال و عدلا فيما حكم (تفسير القرآن العظيم)./ ما كان في القرآن من الأخبار فهو صدق و ما فيه من الأمر و النهي و الحكم و الإباحة و الحظر فهو عدل (مجمع البیان)

مُبَدِّلَ: التبديل وضع الشي ء مكان غيره (مجمع البیان)

لِكَلِمَاتِهِ: کلامه و هو القرآن (کلمات القرآن)./ لا مُبَدِّلَ لِكَلِماتِهِ: أي لا مغير لأحكامه... و قيل معناه أن القرآن محروس عن الزيادة و النقصان فلا مغير لشي ء منه (مجمع البیان)./ و قيل: المراد بالكلمة الدين، و قيل: المراد الحجة (المیزان)

وَإِن تُطِعْ أَكْثَرَ مَن فِي الأَرْضِ يُضِلُّوكَ عَن سَبِيلِ اللّهِ إِن يَتَّبِعُونَ إِلاَّ الظَّنَّ وَإِنْ هُمْ إِلاَّ يَخْرُصُونَ (116)

إِن: نافیة أی ما یتبعون إلا الظن و ما هم إلا یخرصون (الفاطمی)

يَخْرُصُونَ: يحدسون (زاد المسير)./ يَخْرُصُونَ: يقولون بلا علم بالتخمين و التقريب (تفسير القمي)./ الخرص الكذب و التخمين، و المعنى الثاني هو الأنسب بسياق الآية (المیزان)

ص: 274

إِنَّ رَبَّكَ هُوَ أَعْلَمُ مَن يَضِلُّ عَن سَبِيلِهِ وَهُوَ أَعْلَمُ بِالْمُهْتَدِينَ (117)

أَعْلَمُ: و لفظة أعلم إذا لم يذكر معها "من" فله معنيان: 1- أعلم من الكل و اجتزئ عن ذكر "من" كقولهم الله أكبر أي من كل شي ء. 2- بمعنى فعيل [علیم] (مجمع البیان)

ص: 275

ص: 276

فَكُلُواْ مِمَّا ذُكِرَ اسْمُ اللّهِ عَلَيْهِ إِن كُنتُمْ بِآيَاتِهِ مُؤْمِنِينَ (118) وَمَا لَكُمْ أَلاَّ تَأْكُلُواْ مِمَّا ذُكِرَ اسْمُ اللّهِ عَلَيْهِ وَقَدْ فَصَّلَ لَكُم مَّا حَرَّمَ عَلَيْكُمْ إِلاَّ مَا اضْطُرِرْتُمْ إِلَيْهِ وَإِنَّ كَثِيراً لَّيُضِلُّونَ بِأَهْوَائِهِم بِغَيْرِ عِلْمٍ إِنَّ رَبَّكَ هُوَ أَعْلَمُ بِالْمُعْتَدِينَ (119) وَذَرُواْ ظَاهِرَ الإِثْمِ وَبَاطِنَهُ إِنَّ الَّذِينَ يَكْسِبُونَ الإِثْمَ سَيُجْزَوْنَ بِمَا كَانُواْ يَقْتَرِفُونَ (120) وَلاَ تَأْكُلُواْ مِمَّا لَمْ يُذْكَرِ اسْمُ اللّهِ عَلَيْهِ وَإِنَّهُ لَفِسْقٌ وَإِنَّ الشَّيَاطِينَ لَيُوحُونَ إِلَى أَوْلِيَآئِهِمْ لِيُجَادِلُوكُمْ وَإِنْ أَطَعْتُمُوهُمْ إِنَّكُمْ لَمُشْرِكُونَ (121)

أَوَ مَن كَانَ مَيْتاً فَأَحْيَيْنَاهُ وَجَعَلْنَا لَهُ نُوراً يَمْشِي بِهِ فِي النَّاسِ كَمَن مَّثَلُهُ فِي الظُّلُمَاتِ لَيْسَ بِخَارِجٍ مِّنْهَا كَذَلِكَ زُيِّنَ لِلْكَافِرِينَ مَا كَانُواْ يَعْمَلُونَ (122)

در چهار آیه مورد بحث، دو مطلب محوری وجود دارد و آن این که مسلمانان از گوشت حیوانی که با اسم خداوند سربریده شدهبخورند و از گوشت حیوانی که با اسم خداوند سربریده نشده، نخورند.

خواننده اول با خودش فکر می کند که اگر صورت نهی تنها می بود، صورت اثبات را خود در یافت می کرد اما حقیقت این است که توضیح لازم بود و قرآن کریم این صورت ها را با تفصیل بیشتری بیان نموده. زیرا شیاطین در آن روز به صورتی جو سازی می کردند و در این روز به صورت دیگر.

پس، در آیه اول به صورت امر به ما گفته می شود که اگر مؤمن باشیم، از گوشت حیوانی که با اسم خداوند سربریده شده، بخوریم. در آیه دوم به صورت سوالی به ما گفته می شود که چرا از گوشت حیواناتی که با نام خداوند سر بریده می شود، نمی خوریم. در حالی مأکولات حرام برای ما بیان شده و بیان برخی از مأکولات حرام را در سوره نحل می خوانیم که "خداوند مردار، خون، گوشت خوک و آنچه را که با نام غیر خداوند سر بریده شده، بر شما حرام نموده."(1)

در آیه سوم به ما گفته می شود که مخفیانه نیز از خوردن گوشت حیوانی که ذبح شرعی نشده، پرهیز نماییم.

این سوال مطرح است که چرا قرآن کریم یک مطلب را با این تفصیل بیان می کند؟

ص: 278

جواب این است که در آیه اول جوسازی شاید این که بوده که چرا حیوانات زبان بسته را با دست مان سر ببریم. بگذار حیوانی به مرگ طبیعی بمیرد، بعد گوشت آن را بخوریم. قرآن کریم، این نظر را رد می کند و خوردن گوشت حیوانی را که با اسم خداوند سربریده شود، شرط ایمان می داند.(1)

در آیه دوم، شاید شبهه این بوده که چه فرق است بین حیوانی که سربریده می شود و حیوانی که خودش می میرد؟ قرآن کریم، ذبح بانام خداوند را حلال می داند و مردار را حرام و مسلمانان را به آیه 115 نحل ارجاع می دهد.

شاید فراز "وَإِنَّ كَثِيراً لَّيُضِلُّونَ بِأَهْوَائِهِم بِغَيْرِ عِلْمٍ إِنَّ رَبَّكَ هُوَ أَعْلَمُ بِالْمُعْتَدِينَ"، اشاره به این جوسازی ها داشته باشد و یا پیشاپیش در رابطه با آیه 136 همین سوره زمینه سازی می کند که برخی، حیوانات اهلی را به دسته هایی تقسیم می کنند و از پیش خودشان بر آن ها مهر حلال و حرام می کوبند.

در آیه سوم، احتمال استفاده مخفیانه مسلمانان از خوردن گوشت حیوانی که با اسم خداوند سر بریده نشده، مورد توجه قرار می گیرد و به آن ها دستور داده می شود که چنین تصوری را در ذهن شان راه ندهند. زیرا ارتکاب این کار گناه است و باید از گناهان آشکار و پنهان پرهیز گردد.

اگرچه سومین آیه کریمه دارای مفهوم وسیعی است و شاید به همین لحاظ، مجمع البیان چند مصداق دیگر نیز برای گناهان آشکار و پنهان

ص: 279

ذکر می کند و آن این که منظور از گناهان آشکار، گناهان علنی هستند و منظور از گناهان پنهان، گناهان سرّی، یا منظور از اول، گناهانی است که با اعضای بدن صورت می گیرند و منظور از دوم، در مرحله نیت و دل به سر می برند و یا منظور از اول فاحشه زنا است و منظور از دوم، دوستی های پنهان.(1)

این هایی که گفته آمد، در رابطه با تشویق به خوردن گوشت حیوانی بود که با اسم خداوند سربریده می شد. یک آیه در رابطه با نهی از خوردن گوشت حیوانی است که بدون بردن اسم خداوند، سر بریده شود. زیرا این کار سه پیامد دارد:

✓ فسق است.

✓ عمل شیطانی است.

✓ دارای تهدید صریح است.

اصل فسق به معنای بیرون شدن خرما از پوستش می باشد و بعد به طور استعاری، به کسی که با اعمال فاسد، حریم اسلام را رعایتنمی کند، فاسق گفته می شود.(2)

پس کسی که از گوشت حیوان که با اسم غیر خداوند سر بریده شده، بخورد، فاسق است؛ یعنی از دایره دین خارج گردیده.

عمل شیطانی، به این معنا است که شیاطین شب و روز تلاش می کند، تا انحرافاتی در بین جامعه وجود داشته باشد. آن ها خوردن میته

ص: 280

و خون را فرصتی می دانند که نمی خواهند چنین فرصتی را از دست بدهند.

تهدید به این معنا است که هرکس، مشرکین را در خوردن حرام یاری نماید، خطر این وجود دارد که در صف آنان قرار گیرد. خداوند علی اعلی، با خطابی به مؤمنین این خطر را گوش زد نموده که اگر کسانی مشرکین را در این زمینه پیروی کنند، مشرک می شوند:

فَكُلُواْ مِمَّا ذُكِرَ اسْمُ اللّهِ عَلَيْهِ إِن كُنتُمْ بِآيَاتِهِ مُؤْمِنِينَ (118) وَمَا لَكُمْ أَلاَّ تَأْكُلُواْ مِمَّا ذُكِرَ اسْمُ اللّهِ عَلَيْهِ وَقَدْ فَصَّلَ لَكُم مَّا حَرَّمَ عَلَيْكُمْ إِلاَّ مَا اضْطُرِرْتُمْ إِلَيْهِ وَإِنَّ كَثِيراً لَّيُضِلُّونَ بِأَهْوَائِهِم بِغَيْرِ عِلْمٍ إِنَّ رَبَّكَ هُوَ أَعْلَمُ بِالْمُعْتَدِينَ (119) وَذَرُواْ ظَاهِرَ الإِثْمِ وَبَاطِنَهُ إِنَّ الَّذِينَ يَكْسِبُونَ الإِثْمَ سَيُجْزَوْنَ بِمَا كَانُواْ يَقْتَرِفُونَ (120) وَلاَ تَأْكُلُواْ مِمَّا لَمْ يُذْكَرِ اسْمُ اللّهِ عَلَيْهِ وَإِنَّهُ لَفِسْقٌ وَإِنَّ الشَّيَاطِينَ لَيُوحُونَ إِلَى أَوْلِيَآئِهِمْ لِيُجَادِلُوكُمْ وَإِنْ أَطَعْتُمُوهُمْ إِنَّكُمْ لَمُشْرِكُونَ (121):

پس اگر به آیات او ایمان دارید، از آنچه که بر آن اسم خداوند برده شده، بخورید. (118) و شما را چه شده که از آنچه که بر آن نام خداوند را برده اند، نمی خورید؟ در حالی که به جز موارد ضروری، آنچه را که به شما حرام شده، بیان نموده و بسیاری با نادانی و هوس های شان دیگران را گمراه می کنند. پروردگار تو داناتر به از حد گذشتگان است (119) و گناه آشکار و پنهان را رها کنید. آن ها که مرتکب گناه می شوند، به زودی در برابر آنچه بهدست می آورند، مجازات خواهند شد (120) و از آنچه که اسم خداوند بر آن برده نشده، نخورید، آن بیرون شدن از دایره دین است و شیاطین به دوستان شان وسوسه می کنند، تا با شما ستیزه نمایند و اگر آن ها را پیروی نمایید، شما هم مشرک می شوید (121)

ص: 281

در سوره یس می فرماید: "ما به او شعر نیاموختیم و شایسته او نیست. این سخن جز اندرز و قرآن مبین نمی باشد. تا کسانی که زنده هستند، به وسیله آن بیم داده شوند و سخن -خداوند- بر کافران محقق گردد."(1)

در سوره فاطر می فرماید: "مردگان و زندگان با هم مساوی نیستند. خداوند هرکس را بخواهد، می شنواند و تو کسانی را که در گورها به سر می برند، نمی توانی بشنوانی."(2)

مرحوم طبرسی، "نور" را نماد علم، حکمت، قرآن و ایمان می داند.(3)

در روایات، این نور تأویل به امام معصوم شده که انسان ها را در تاریکستان زندگی، لحظه به لحظه راهنمایی می نماید(4)

و این روایات را نامه مولا علی (علیه السلام) به عثمان بن حنیف، تأیید می کند. آن جا که می فرماید: "آگاه باش! هر پیروی پیشوایی دارد که به آن اقتدا می کند و از نور دانش او بهره می برد."(5)

منظور از تاریکی، جهل، شرک، فسق و موارد از این قبیل اند که اگر کسی در چنین ظلمت ها قرار گیرد، به سختی راه رهایی را می یابد.

وقتی این عناصر کنار هم چیده شوند، به این نتیجه می رسیم که کافران اگرچه نفس می کشند و از حواس ظاهری برخوردارند اما مانند مردگانی هستند که نمی توانند افق های دور را ببینند. به همین لحاظ، در

ص: 283

تاریکی های تو در تو، می افتند و کارهای خودشان را زینت زده می یابند و قفس دنیا را متناسب زندگی. پس از زندگی در آن راضی هستند و تمام آرزوها، عشق ها، آرمان ها، شکست ها وپیروزی ها را در آن محدود می کنند. بهترین مثال برای اینان پرندگانی اند که وقتی سر از تخم بر می آورند در قفس بوده اند. چنین پرندگانی فضای بی کرانه بیرون را تصور نمی توانند.

قرآن کریم، زینت بخشی اعمال را در رابطه با کافران یادآوری می کند اما با توجه به آیات دیگر، شعاع مطلب، فراتر از کافران اصطلاحی است و همه کسانی را شامل می شود که دیدگاه کافرانه و مشرکانه دارند. پس معاویه ها، خلفای جور و دنیازدگان مسلمان نما از تحت این تعریف بیرون نیستند. شاید وضع مسلمان نماها بدتر از کافران و مشرکان اسمی باشد. زیرا از دین استفاده ابزار می کنند و از آن پلی به سوی رسیدن به دنیا می سازند:

أَوَ مَن كَانَ مَيْتاً فَأَحْيَيْنَاهُ وَجَعَلْنَا لَهُ نُوراً يَمْشِي بِهِ فِي النَّاسِ كَمَن مَّثَلُهُ فِي الظُّلُمَاتِ لَيْسَ بِخَارِجٍ مِّنْهَا كَذَلِكَ زُيِّنَ لِلْكَافِرِينَ مَا كَانُواْ يَعْمَلُونَ (122):

و آیا کسی که مرده بود، ما او را زنده گردانیدیم و برای او نوری پدید آوردیم که با آن در بین مردم راه می رود، مانند کسی است که در تاریکی ها افتاده و از آن بیرون شدنی نیست؟ این چنین برای کافران آنچه را که انجام می دادند، زینت داده شده (122)

ذُكِرَ اسْمُ اللَّهِ عَلَيْهِ: يعني ذكر اسم الله عند ذبحه... و الذكر هو قول بسم الله و قيل هو كل اسم يختص الله تعالى به أو صفة تختصه... و الأول مجمع على جوازه (مجمع البیان)

وَمَا لَكُمْ أَلاَّ تَأْكُلُواْ مِمَّا ذُكِرَ اسْمُ اللّهِ عَلَيْهِ وَقَدْ فَصَّلَ لَكُم مَّا حَرَّمَ عَلَيْكُمْ إِلاَّ مَا اضْطُرِرْتُمْ إِلَيْهِ وَإِنَّ كَثِيراً لَّيُضِلُّونَ بِأَهْوَائِهِم بِغَيْرِ عِلْمٍ إِنَّ رَبَّكَ هُوَ أَعْلَمُ بِالْمُعْتَدِينَ (119)وَمَا لَكُمْ أَلاَّ تَأْكُلُواْ: و أى غرض لكم في أن لا تأكلوا (الكشاف)./ وَمَا لَكُمْ أَلاَّ تَأْكُلُواْ: و تقديره أي شي ء لكم في أن لا تأكلوا فيكون ما للاستفهام... و معناه ما الذي يمنعكم أن تأكلوا مما ذكر اسم الله عند ذبحه و قيل معناه ليس لكم أن لا تأكلوا فيكون ما للنفي (مجمع البیان)

فَصَّلَ: بیّن (مجمع البیان)

إِلَّا مَا اضْطُرِرْتُمْ إِلَيْهِ: معناه إلا ما خفتم على نفوسكم الهلاك من الجوع (مجمع البیان)

بِأَهْوَائِهِم: باتباع أهوائهم (مجمع البیان)

الْمُعْتَدِينَ: المتجاوزين الحق إلى الباطل و الحلال إلى الحرام (مجمع البیان)

وَذَرُواْ ظَاهِرَ الإِثْمِ وَبَاطِنَهُ إِنَّ الَّذِينَ يَكْسِبُونَ الإِثْمَ سَيُجْزَوْنَ بِمَا كَانُواْ يَقْتَرِفُونَ (120)

ذَرُواْ: أترکوا (التفسیر المعین)

ظَاهِرَ الإِثْمِ وَبَاطِنَهُ: علانيته و سره (تفسير الجلالين)./ وَذَرُواْ ظَاهِرَ الإِثْمِ وَبَاطِنَهُ: دعوا و اتركوا ما فيه إثم: خطأ أو ذنب في ما يعلن و ما يسرّ، أو ما بالجوارح: كأن تفعل أو تتكلّم، و ما بالقلب و الجوانح: كأن تظنّ. و الأول كغيبتك لأخيك، و الثاني كظنّك به شرا (الجديد فى تفسير القرآن المجيد)

يَكْسِبُونَ الإِثْمَ: يعملون المعاصي التي فيها الآثام و يرتكبون القبائح (مجمع البیان)

سَيُجْزَوْنَ: سيعاقبون (مجمع البیان)

ص: 285

يَقْتَرِفُونَ: یکتسبون و یرتکبون (التفسیر المعین)./ أصل الْقَرْفِ و الِاقْتِرَافِ: قشر اللّحاء عن الشّجر، و الجلدة عن الجرح... و استعير الِاقْتِرَافُ للاكتساب حسنا كان أو سوءا (مفردات ألفاظ القرآن)

وَلاَ تَأْكُلُواْ مِمَّا لَمْ يُذْكَرِ اسْمُ اللّهِ عَلَيْهِ وَإِنَّهُ لَفِسْقٌ وَإِنَّ الشَّيَاطِينَ لَيُوحُونَ إِلَى أَوْلِيَآئِهِمْ لِيُجَادِلُوكُمْ وَإِنْ أَطَعْتُمُوهُمْ إِنَّكُمْ لَمُشْرِكُونَ (121)

فِسْقٌ: معصیة و خروج عن دائرة الدین (التفسیر المعین)الشَّيَاطِينَ: يعني علماء الكافرين و رؤساءهم المتمردين في كفرهم (مجمع البیان)

لَيُوحُونَ: يؤمون و يشيرون... و قال ابن عباس معناه و إن الشياطين من الجن و هم إبليس و جنوده ليوحون إلى أوليائهم من الإنس و الوحي إلقاء المعنى إلى النفس من وجه خفي و هم يلقون الوسوسة إلى قلوب أهل الشرك (مجمع البیان)

أَوَ مَن كَانَ مَيْتاً فَأَحْيَيْنَاهُ وَجَعَلْنَا لَهُ نُوراً يَمْشِي بِهِ فِي النَّاسِ كَمَن مَّثَلُهُ فِي الظُّلُمَاتِ لَيْسَ بِخَارِجٍ مِّنْهَا كَذَلِكَ زُيِّنَ لِلْكَافِرِينَ مَا كَانُواْ يَعْمَلُونَ (122)

مَيْتاً: کافرا (مجمع البیان)

أَحْيَيْنَاهُ: هديناه إلى الإيمان (مجمع البیان)

نُوراً: العلم و الحکمة و القرآن (التفسیر المعین)./ قيل فيه وجوه: 1- أن المراد بالنور العلم و الحكمة سمى سبحانه ذلك نورا و الجهل ظلمة لأن العلم يهتدى به إلى الرشاد كما يهتدى بالنور في الطرقات. 2- أن المراد بالنور هنا القرآن. 3- أن المراد به الإيمان (مجمع البیان)

كَمَن مَّثَلُهُ: مثل زائدة أي كمن هو (تفسیر الجلالین)./ كَمَن مَّثَلُهُ فِي الظُّلُمَات: تقديره كمن مثله مثل من هو في الظلمات يعنی به الكافر الذي هو في ظلمة الكفر و قيل معناه كمن هو في ظلمات الكفر (مجمع البیان)

ص: 286

وَكَذَلِكَ جَعَلْنَا فِي كُلِّ قَرْيَةٍ أَكَابِرَ مُجَرِمِيهَا لِيَمْكُرُواْ فِيهَا وَمَا يَمْكُرُونَ إِلاَّ بِأَنفُسِهِمْ وَمَا يَشْعُرُونَ (123) وَإِذَا جَاءتْهُمْ آيَةٌ قَالُواْ لَن نُّؤْمِنَ حَتَّى نُؤْتَى مِثْلَ مَا أُوتِيَ رُسُلُ اللّهِ اللّهُ أَعْلَمُ حَيْثُ يَجْعَلُ رِسَالَتَهُ سَيُصِيبُ الَّذِينَ أَجْرَمُواْ صَغَارٌ عِندَ اللّهِ وَعَذَابٌ شَدِيدٌ بِمَا كَانُواْ يَمْكُرُونَ (124)

فَمَن يُرِدِ اللّهُ أَن يَهْدِيَهُ يَشْرَحْ صَدْرَهُ لِلإِسْلاَمِ وَمَن يُرِدْ أَن يُضِلَّهُ يَجْعَلْ صَدْرَهُ ضَيِّقاً حَرَجاً كَأَنَّمَا يَصَّعَّدُ فِي السَّمَاء كَذَلِكَ يَجْعَلُ اللّهُ الرِّجْسَ عَلَى الَّذِينَ لاَ يُؤْمِنُونَ (125)

وَهَ-ذَا صِرَاطُ رَبِّكَ مُسْتَقِيماً قَدْ فَصَّلْنَا الآيَاتِ لِقَوْمٍ يَذَّكَّرُونَ (126) لَهُمْ دَارُ السَّلاَمِ عِندَ رَبِّهِمْ وَهُوَ وَلِيُّهُمْ بِمَا كَانُواْ يَعْمَلُونَ (127)

تفسیر نمونه می گوید: "نسبت اين گونه افعال به خداوند به خاطر آن است كه او مسبب الاسباب و سرچشمه تمام قدرت ها است و هر كس هر كارى انجام مى دهد با استفاده از امكاناتى است كه خداوند دراختيار او قرار داده اگر چه جمعى از آن حسن استفاده و بعضى سوء استفاده مى كنند."(1)

بعد از این تصفیه حساب، آنچه از این کتاب آسمانی بر می آید، انسان در مسیر زندگی با دشمنان زیادی روبه رو می شود. اولین دشمن، شیطان ملعون است که از هر وسیله ای استفاده می کند، تا انسان راه صحیح را پیدا نتواند. دومین دشمن، دنیا و نفس اماره است. سومین دشمن، سران فاسد دنیا هستند که در برابر راه صحیح می ایستند. اینان یا به صورت کافران حقیقی پرچم مخالفت بر می دارند و یا نقاب دین بر چهره می کشند و از این ابزار برای پیشبرد مقاصدشان استفاده می کنند که البته خطر حیله گران به مراتب بیشتر از کسانی هستند که صراحتا شعار بی دینی می دهند. زیرا فساد پیدا و پنهان آنان، مردم را به دین بدبین می کند و اصل دین را توجیه گری نظام های فاسد می بینند.

قرآن کریم، به طور غیر مستقیم، یاد آوری می کند که در هر جامعه انسانی سردمداران فاسدی وجود دارند اما مردم دین شان را از آنان نگیرند، هرچند که شعارهای رنگارنگی بدهند. زیرا این سردمداران جنایت پیشه، از مکر و نیرنگ بازی خالی نیستند. البته دود این نیرنگ بازی ها روزی به چشم خود آن ها می خورد و لیکن فعلا قدرت درک آن را ندارند.

ص: 288

این ها که گفته آمد، تقریبا یک قاعده کلی است که هر وقت ملتی راه صحیح را انتخاب نمایند، سران جنایت پیشه مانع راه آنان می شوند و دست به توطئه و نیرنگ می زنند. در خصوص زمان نزول آیات کریمه، قرآن کریم، از برخی یاد می کنند که سر مخالفت برداشتند و در مقابل آیات کریمه علم دشمنی برافراشتند و ادعا می کردند که آنان به رسالت سزاوارترند.

مرحوم طبرسی، شأن نزول آیه مورد بحث را در رابطه با ولید بن مغیره می داند که ادعا می کرد، سزاوارتر به نبوت است.(1)

ولید بنمغیره، همان کسی است که قرآن کریم را سحر خواند و بخشی از سوره مدثر در رابطه با قضاوت ناعادلانه او نازل شده است.(2)

در سوره مدثر، خداوند علی اعلی او را تهدید نمود و آن تهدید هم عملی شد. زیرا ولید ثروتمند به نامی بود و کنیزان، غلامان، شتران و احشام زیادی او زبان زد بود و به قولی، سیزده پسر کاری داشت اما بعد از آن قضاوت، اموالش رو به نقصان می رفت و پسرانش رو به نابودی.(3)

در این جا اما با فرمودن این که: خداوند علی اعلی بهتر می داند که رسالتش را کجا قرار بدهد و به زودی به آن هایی که گناه پیشه نمودند و نیرنگ ورزی کردند، خواری در پیشگاه خداوند و عذاب سختی خواهد رسید، از موضوع می گذرد و قضاوت را به عهده خوانندگان می گذارد که آیا شایسته است، بین ولید های سراپا آلودگی و رسول اکرم (صلی الله علیه و آله و سلم) مقایسه گردد؟ رسول اکرم (صلی الله علیه و آله و سلم) یک لحظه از یاد خداوند غافل نبوده و در فضای

ص: 289

توحید نفس می کشید اما ولیدها، عمری بر در پیشگاه بت های سنگی سرساییده اند.

پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله و سلم) در فکر نجات انسان ها از جهل و تاریکی ها بود و ولیدها خود در عمق جهل و تاریکی به سر می بردند. غار حرا شاهد زنده بر صداقت رسول اکرم (صلی الله علیه و آله و سلم) است. اگر روزی این نکته علمی که صداها نابود نمی شود، به مرحله بهره برداری برسد، از دل این غار نجواهای غریبانه بی شماری خواهیم شنید. پس هیچ تناسبی بین کسانی مانند ولید و رسول اکرم (صلی الله علیه و آله و سلم) وجود ندارد، تا مقایسه ای صورت گیرد:

وَكَذَلِكَ جَعَلْنَا فِي كُلِّ قَرْيَةٍ أَكَابِرَ مُجَرِمِيهَا لِيَمْكُرُواْ فِيهَا وَمَا يَمْكُرُونَ إِلاَّ بِأَنفُسِهِمْ وَمَا يَشْعُرُونَ (123) وَإِذَا جَاءتْهُمْ آيَةٌ قَالُواْ لَن نُّؤْمِنَ حَتَّى نُؤْتَى مِثْلَ مَا أُوتِيَ رُسُلُ اللّهِ اللّهُأَعْلَمُ حَيْثُ يَجْعَلُ رِسَالَتَهُ سَيُصِيبُ الَّذِينَ أَجْرَمُواْ صَغَارٌ عِندَ اللّهِ وَعَذَابٌ شَدِيدٌ بِمَا كَانُواْ يَمْكُرُونَ (124):

و بدینسان در هر شهری سران جنایت پیشه اش را وا داشته ایم که در آن نیرنگ نمایند و جز به خودشان نیرنگ نمی زنند و نمی فهمند (123) و هنگامی که نشانه ای به آن ها برسد، می گویند: "ایمان نمی آوریم، مگر آنچه که به پیامبران خداوند داده، به ما داده شود." خداوند بهتر می داند، رسالتش را کجا قرار دهد. به زودی به آن هایی که گناه پیشه نمودند -به خاطر نیرنگ شان- خواری در پیشگاه خداوند و عذاب سختی خواهد رسید (124)

در عین نقش حیاتی در منظومه شمسی، فاصله صد و پنجاه میلیون کیلومتری اش را با زمین حفظ کند. به زمین دستور داد که با زاویه بیست و سه درجه و نیم، گرد خورشید بچرخد، تا زمینه وجود فصل ها نیز فراهم گردد. به زنبور عسل دستور داد که روی زیباترین گل ها بنشیند و از شهد گل ها عسل تهیه نماید. به قلب انسان دستور داد که در مواقع خطر، شروع به تپیدن کند، به معده انسان دستور داد که گرسنگی انسان را یادآوری نماید.(1)

پس در هدایت تکوینی هیچ پدیده ای امکان مخالفت با برنامه ها خودش را ندارد و هر پدیده، مسیری را دنبال می کند که برای او تعیین شده است. تنها در دو طایفه، هدایت دیگری نیز در نظر گرفته شده که به آن هدایت تشریعی گفته می شود. این دو عبارتند از:

✓ انسان

✓ جن

توانایی این دو بیشتر از آن است که با حیوانات و جمادات تفاوت نداشته باشند.

جن، رتبه پایین تر از انسان دارد اما نسبت به انسان، هدایت تشریعی برای آن است که استعدادهای او شکوفا شود و به جایی برسد که شایسته او است. این هدایت از طریق فرستادن پیامبران الهی میسر می گردد. آنان باید یکی پس از دیگری بیایند و بشر را با قوانین و مقرراتی آشنان نمایند

ص: 291

که انسان در اثر رعایت آن قوانین و مقررات، جوهره اصلی خودش را نمایان کند.(1)

اگر چکیده دو هدایت را بازگو نماییم، این می شود که به انسان برنامه داد شده هر وقت گرسنه شد، غذا بخورد، هرجایی را که بخواهد ببیند، تصورات ذهنی اش را با زبان بیان کند و هرجا که بخواهد برود اما نه به این معنا که در خوردن، دیدن، رفتن و گفتن مرزی نداشته باشد. وظیفه پیامبران الهی تعیین این مرزها است و راهنمایی به طیبات، دیدنی ها، رفتنی ها و گفتنی ها.

هدایت تشریعی برای همه بشریت است. آن هایی که از چنین راهنمایی ها استقبال نمایند، هدایت خاصه الهی شامل حال شان می گردد. تا آن جا که اسلام را یگانه مکتبی می بینند که راه رهایی انسان ها تنها از همین طریق ممکن است. با این انتخاب، ظرفیت وجودی آن ها توسعه می یابد و به اسلام و مسلمان بودن شان افتخار می نمایند.

اگر کسانی از هدایت عامه استفاده نکنند و هدایت خاصه شامل حال شان نگردد، روزبه روز بر تنگی ظرفیت وجودی شان افزوده می شود. تا آن جا که وقتی به برنامه های اسلامی فکر می کنند، انگار که بی کپسول اکسیژن سفر فضایی در پیش دارد. قرآن کریم، نتیجه دوری از هدایت عامه و لیاقت نداشتن هدایت خاصه را رجس و پلیدی ای می داند که با بی ایمانی دست همکاری می دهد:

ص: 292

فَمَن يُرِدِ اللّهُ أَن يَهْدِيَهُ يَشْرَحْ صَدْرَهُ لِلإِسْلاَمِ وَمَن يُرِدْ أَن يُضِلَّهُ يَجْعَلْ صَدْرَهُ ضَيِّقاً حَرَجاً كَأَنَّمَا يَصَّعَّدُ فِي السَّمَاء كَذَلِكَ يَجْعَلُ اللّهُ الرِّجْسَ عَلَى الَّذِينَ لاَ يُؤْمِنُونَ (125):

پس کسی را که خداوند بخواهد هدایتش کند، سینه اش را برای پذیرش اسلام می گشاید و کسی را که بخواهد گمراهش نماید، سینه اش را چنان تنگ می نماید که گویا به آسمان بالا می رود. این چنین خداوند پلیدی را بر کسانی قرار می دهد که ایمان نمی آورند (125)

به طور سربسته بیان شده و لیکن از لحاظ بلاغی، گاهی ابهام در چیزی تخیل برانگیزتر می شود. با این حال، مجمع البیان سه پیامد را بر می شمارد و می گوید: "منظور از سرپرستی این است که خداوند تبارک و تعالی، منافع را متوجه آن ها می کند و زیان ها را ازآن ها دفع می نماید، یا این که در برابر دشمنان به او یاری می رساند و یا این که در دنیا به آن ها توفیق می دهد و در آخرت، پاداش."(1)

وَهَ-ذَا صِرَاطُ رَبِّكَ مُسْتَقِيماً قَدْ فَصَّلْنَا الآيَاتِ لِقَوْمٍ يَذَّكَّرُونَ (126) لَهُمْ دَارُ السَّلاَمِ عِندَ رَبِّهِمْ وَهُوَ وَلِيُّهُمْ بِمَا كَانُواْ يَعْمَلُونَ (127):

و این راه مستقیم پروردگار تو است. ما آیات را برای گروهی که اندرز می گیرند، بیان نمودیم (126) برای آن ها در نزد پروردگارشان خانه امنیت است و او به خاطر اعمال نیک شان سرپرستی آنان را به عهده دارد (127)

أَكَابِرَ: رؤساء (التفسیر المعین)./ "أكابر" مفعول به أول منصوب "مجرمی" مضاف إليه مجرور و علامة الجر الياء، و حذفت النون للإضافة و "ها" ضمير مضاف إليه (الجدول فى اعراب القرآن)

لِيَمْكُرُواْ: مصدره المكر، و هو الخديعة و الحيلة بالفجور و الغدر و الخلاف (مجاز القرآن)./ و أصل المكر الفتل... فكان المكر معناه الفتل إلى خلاف الرشد... لام العاقبة و يسمى لام الصيرورة كما في قوله سبحانه: لِيَكُونَ لَهُمْ عَدُوًّا وَ حَزَنا (مجمع البیان)./ مكر در اصل به معنى تابيدن و پيچيدن است سپس به هر كار انحرافى كهتوام با اخفاء و پنهانكارى باشد گفته شده است (تفسير نمونه)./ "مكر" وقتى به انسان نسبت داده مى شود به معناى نيرنگ و فريب است و وقتى به خدا نسبت داده شود به معناى چاره سازى و مقابله با نيرنگ است (کوثر)

وَإِذَا جَاءتْهُمْ آيَةٌ قَالُواْ لَن نُّؤْمِنَ حَتَّى نُؤْتَى مِثْلَ مَا أُوتِيَ رُسُلُ اللّهِ اللّهُ أَعْلَمُ حَيْثُ يَجْعَلُ رِسَالَتَهُ سَيُصِيبُ الَّذِينَ أَجْرَمُواْ صَغَارٌ عِندَ اللّهِ وَعَذَابٌ شَدِيدٌ بِمَا كَانُواْ يَمْكُرُونَ (124)

آيَةٌ: دلالة معجزة من عند الله تعالى تدل على توحيده و صدق نبيه -ص- (مجمع البیان)

لَنْ نُؤْمِنَ: لن نصدق بها (مجمع البيان)

أُوتِيَ: أعطی (مجمع البيان)

سَيُصِيبُ: سينال (مجمع البیان)

أَجْرَمُواْ: الأجرام الإقدام على القبيح بالانقطاع إليه لأن أصل الجرم القطع فكأنه قطع ما يجب أن يوصل من العمل و منه قيل للذنب الجرم و الجريمة... أَجْرَمُوا: انقطعوا إلى الكفر و أقدموا عليه (مجمع البيان)./ مجرم: گنهكار. از جرم به معناى قطع كردن. گويا گنهكار رابطه خود را با خداوند قطع مى كند (کوثر)

ص: 295

صَغَارٌ: ذلّ عظیم و هوان (کلمات القرآن)./ صغار: با فتحه صاد مصدر و به معناى ذلت و زبونى و كوچك شدن است (كوثر)

بِمَا كَانُواْ يَمْكُرُون: "ما" حرف مصدريی (الجدول فى اعراب القرآن)

فَمَن يُرِدِ اللّهُ أَن يَهْدِيَهُ يَشْرَحْ صَدْرَهُ لِلإِسْلاَمِ وَمَن يُرِدْ أَن يُضِلَّهُ يَجْعَلْ صَدْرَهُ ضَيِّقاً حَرَجاً كَأَنَّمَا يَصَّعَّدُ فِي السَّمَاء كَذَلِكَ يَجْعَلُ اللّهُ الرِّجْسَ عَلَى الَّذِينَ لاَ يُؤْمِنُونَ (125)

فَمَن يُرِدِ اللّهُ أَن يَهْدِيَهُ: 1- أن معناه "فَمَنْ يُرِدِ اللَّهُ أَنْ يَهْدِيَهُ" إلى الثواب و طريق الجنة "يَشْرَحْ صَدْرَهُ" في الدنيا "لِلْإِسْلامِ" بأن يثبت عزمه عليه و يقوي دواعيه على التمسك به و يزيل عن قلبه وساوس الشيطان و ما يعرض في القلوب من الخواطرالفاسدة 2- أن معنى الآية فمن يرد الله أن يثبته على الهدى يشرح صدره. 3- أن معنى الآية من يرد الله أن يهديه زيادة الهدى التي وعدها المؤمن "يَشْرَحْ صَدْرَهُ" لتلك الزيادة لأن من حقها أن تزيد المؤمن (مجمع البيان)

يَشْرَحْ صَدْرَهُ: یفتح فیه و ینور قلبه (التفسیر المعین)./ و أصل الشرح: البسط للشي ء و توسعته، يقال: شرح فلان الشي ء، إذا وسعه، و منه شرح فلان الكتاب، إذا وضحه، و أزال مجمله، و بسط ما فيه من غموض (التفسير الوسيط)./ أَ لَمْ نَشْرَحْ لَكَ صَدْرَك: منظور از شرح صدر معنى كنايى آن است و آن توسعه دادن به روح و فكر پيامبر است و اين توسعه مى تواند مفهوم وسيعى داشته باشد كه هم وسعت علمى پيامبر را از طريق وحى و رسالت شامل گردد و هم بسط و گسترش تحمل و استقامت او در برابر لجاجت ها و كارشكني هاى دشمنان و مخالفان (تفسير نمونه)

يُضِلَّهُ: يخذله و يخلي بينه و بين ما يريده لاختياره الكفر و تركه الإيمان (مجمع البیان)

حَرَجاً: الحرج و الحرج أضيق الضيق (مجمع البیان)

ص: 296

يَصَّعَّدُ: اصل آن يصتعد بود بنا به قاعده، تاء افتعال به صاد قلب شد و در صاد فاء الفعل ادغام گرديد (کوثر)./ يَصَّعَّدُ فِي السَّماء: يصعد إلى السماء (الوجيز في تفسير الكتاب العزيز)

الرِّجْسَ: العذاب أو الخذلان (کلمات القرآن)

وَهَ-ذَا صِرَاطُ رَبِّكَ مُسْتَقِيماً قَدْ فَصَّلْنَا الآيَاتِ لِقَوْمٍ يَذَّكَّرُونَ (126)

وَ هذا: و هذا الإسلام الذي يشرح اللّه له صدر من يريد هدايته (تفسير المراغى)./ وَ هذا إشارة إلى البيان الذي جاء به القرآن، أو إلى الإسلام أو إلى ما سبق من التوفيق و الخذلان (أنوار التنزيل)./ الاشارة... يمكن ان تكون الى أحد شيئين: أحدهما انه راجع الى الإسلام و الثاني أن تكون اشارة الى البيان الذي في القرآن (التبيان فى تفسير القرآن)فَصَّلْنَا: بيناها و ميزناها (مجمع البیان)

يَذَّكَّرُونَ: و أصله يتذكرون (مجمع البيان)

لَهُمْ دَارُ السَّلاَمِ عِندَ رَبِّهِمْ وَهُوَ وَلِيُّهُمْ بِمَا كَانُواْ يَعْمَلُونَ (127)

دَارُ السَّلاَم: الجنة (التفسیر المعین)./ و دار السلام هي المحل الذي لا آفة تهدد من حل فيه من موت و عاهة و مرض و فقر (المیزان)

وَ هُوَ وَلِيُّهُمْ: يعني الله يتولى إيصال المنافع إليهم و دفع المضار عنهم و قيل وليهم ناصرهم على أعدائهم و قيل يتولاهم في الدنيا بالتوفيق و في الآخرة بالجزاء (مجمع البيان)

ص: 297

ص: 298

وَيَوْمَ يِحْشُرُهُمْ جَمِيعاً يَا مَعْشَرَ الْجِنِّ قَدِ اسْتَكْثَرْتُم مِّنَ الإِنسِ وَقَالَ أَوْلِيَآؤُهُم مِّنَ الإِنسِ رَبَّنَا اسْتَمْتَعَ بَعْضُنَا بِبَعْضٍ وَبَلَغْنَا أَجَلَنَا الَّذِيَ أَجَّلْتَ لَنَا قَالَ النَّارُ مَثْوَاكُمْ خَالِدِينَ فِيهَا إِلاَّ مَا شَاء اللّهُ إِنَّ رَبَّكَ حَكِيمٌ عَليمٌ (128) وَكَذَلِكَ نُوَلِّي بَعْضَ الظَّالِمِينَ بَعْضاً بِمَا كَانُواْ يَكْسِبُونَ (129)

يَا مَعْشَرَ الْجِنِّ وَالإِنسِ أَلَمْ يَأْتِكُمْ رُسُلٌ مِّنكُمْ يَقُصُّونَ عَلَيْكُمْ آيَاتِي وَيُنذِرُونَكُمْ لِقَاء يَوْمِكُمْ هَ-ذَا قَالُواْ شَهِدْنَا عَلَى أَنفُسِنَا وَغَرَّتْهُمُ الْحَيَاةُ الدُّنْيَا وَشَهِدُواْ عَلَى أَنفُسِهِمْ أَنَّهُمْ كَانُواْ كَافِرِينَ (130)

ذَلِكَ أَن لَّمْ يَكُن رَّبُّكَ مُهْلِكَ الْقُرَى بِظُلْمٍ وَأَهْلُهَا غَافِلُونَ (131) وَلِكُلٍّ دَرَجَاتٌ مِّمَّا عَمِلُواْ وَمَا رَبُّكَ بِغَافِلٍ عَمَّا يَعْمَلُونَ (132) وَرَبُّكَ الْغَنِيُّ ذُو الرَّحْمَةِ إِن يَشَأْ يُذْهِبْكُمْ وَيَسْتَخْلِفْ مِن بَعْدِكُم مَّا يَشَاءُ كَمَا أَنشَأَكُم مِّن ذُرِّيَّةِ قَوْمٍ آخَرِينَ (133) إِنَّ مَا تُوعَدُونَ لآتٍ وَمَا أَنتُم بِمُعْجِزِينَ (134) قُلْ يَا قَوْمِ اعْمَلُواْ عَلَى مَكَانَتِكُمْ إِنِّي عَامِلٌ فَسَوْفَ تَعْلَمُونَ مَن تَكُونُ لَهُ عَاقِبَةُ الدِّارِ إِنَّهُ لاَ يُفْلِحُ الظَّالِمُونَ (135)

بعد از این بیان، دو صحنه از روز رستاخیز یادآوری می گردد که نشانه راهنمایی صادقانه این کتاب آسمانی و رحمت واسعه حضرت حق می باشد. زیرا هنوز آن صحنه به نمایش نیامده و ماشاهد جزئیات آن هستیم. این اطلاع رسانی نشان می دهد که خداوند علی اعلی هدایت انسان ها را دوست دارد و کتاب او راهنمای صادق است!

پیش از ورود به مباحث مورد نظر، یادآوری می گردد که در این هشت آیه، دست کم شش التفات وجود دارد که اگر به دقت دنبال نگردد، بسیاری از زیبایی ها را از دست می دهیم. سیر التفات ها از غائب به خطاب، از خطاب به متکلم، از متکلم به خطاب عام، از خطاب عام به خطاب خاص و از خطاب خاص، به امر مستقیم می باشد.

بعد از این تصفیه حساب، اولین صحنه گرد آمدن همه انسان ها در روزی است که یکی از دلایل خلقت انسان به حساب می آید. در این صحنه، گوینده ای که به جز حضرت حق کس دیگری تصور نمی شود، گروهی از جنیان را -که یا خود شیاطین هستند و یا از دست نشاندگانند-، مورد خطاب قرار می دهد که چرا بسیاری از انسان ها را به گمراهی کشاندند؟

شیاطین، پاسخی برای گفتن ندارند اما آن دسته از انسان هایی که فرمان اینان را اجرا می کردند و در فضای چاپلوسی رشد کرده بودند، پاسخی می دهند که نمایشگر شخصیت آنان است و آن این که می گویند:

ص: 300

"ما از همدیگر استمتاع می نمودیم، تا بدین وسیله از خط قرمزی که تو تعیین نموده بودی گذشتیم.!"(1)

اصل استمتاع به معنای لذت بردن است و امروزه فلسفه ای نیز با همین عنوان مطرح می باشد.(2) از نظر این نظریه پردازان، آدم ها به دنیا آمده اند که لذت ببرند و لو این که این لذت بردن به مرگ انسانی منجر شود و با تمام شگفتی همین سخن را در آن لحظه حساس وسرنوشت ساز، پیروان شیاطین بر زبان می آورند: "پروردگاررا! برخی از ما از برخی دیگر لذت بردیم و به پایانی که برای ما معین نموده بودی رسیدیم."

در بین مفسرین اختلاف است که این لذت جویی های طرفینی، چگونه قابل تصور است اما در زمان ما حتی طرح این سوال پیش پا افتاده به نظر می آید. زیرا لذت شیاطین در این است که عده ای را تحت فرمان خودشان در آورند و خداوند علی اعلی را معصیت کنند و لذت پیروان در اجرای این فرامین است. آن ها بمب می سازند و این ها بر سر مردم فرود می آورند. آن ها برنامه ریزی می کنند و این ها کودتا. آن ها پول می دهند و این ها جنگ نیابتی به راه می اندازند. آن ها از حاکمیت بر پیروان لذت می برند و اینان از حکومت بر مردم و تسلط بر جان و مال و ناموس آنان. وقتی به قدرت برسند، از هیچ جنایتی نمی گذرند. اگر می خواهی در دنیا این بی شخصیت ها را بهتر بشناسی، لحظه ای پای دل کسانی بنشین که یک

ص: 301

عمر کوله بار آوارگی بردوش دارند و در زمین پهناور الهی، جایی را برای زندگی نمی یابند!

به هر حال، این اعتراف بی شرمانه، باعث می گردد که پیشوایان و پیروان، در آتش سوزان جهنم جاودانه زندگی کنند. تنها مشیت الهی استثنا می شود. آن هم به این لحاظ که خداوند علی اعلی، قدرتی بر هر کاری دارد. بعضی، این استثنا را به مؤمنان فاسق تطبیق می دهند. زیرا پیش از این در روایتی از مولا علی (علیه السلام) خوانده بودیم که ممکن است کسی سیصد هزار سال در آتش جهنم بسوزد و در نهایت بخشیده شود.

در آیه بعدی، یک قاعده کلی یادآوری می گردد و آن این که دوستی با با شیاطین، منجر به ولایت آنان نسبت همدیگر می شود.

پس ای انسان عاقل، تا می توانی از شیاطین انس و جن فاصله بگیر و الا عمرت را در پای کسانی می ریزی که به لعنتی نمی ارزند:وَيَوْمَ يِحْشُرُهُمْ جَمِيعاً يَا مَعْشَرَ الْجِنِّ قَدِ اسْتَكْثَرْتُم مِّنَ الإِنسِ وَقَالَ أَوْلِيَآؤُهُم مِّنَ الإِنسِ رَبَّنَا اسْتَمْتَعَ بَعْضُنَا بِبَعْضٍ وَبَلَغْنَا أَجَلَنَا الَّذِيَ أَجَّلْتَ لَنَا قَالَ النَّارُ مَثْوَاكُمْ خَالِدِينَ فِيهَا إِلاَّ مَا شَاء اللّهُ إِنَّ رَبَّكَ حَكِيمٌ عَليمٌ (128) وَكَذَلِكَ نُوَلِّي بَعْضَ الظَّالِمِينَ بَعْضاً بِمَا كَانُواْ يَكْسِبُونَ (129)

و روزی که همه آنان را گرد می آورد -و می فرمایید:- "آی گروه جنیان! بسیاری از انسان ها را گمراه کردید!" و دوستان انسی شان می گویند: "پروردگارا! برخی از ما از برخی دیگر لذت بردیم و به پایانی که برای ما معین نموده بودی رسیدیم." می فرماید: "جایگاه شما آتش است؛ در آن جاودانه می مانید، مگر آنچه را که خداوند بخواهد. پروردگار تو حکیم و دانا است (128) و این گونه برخی از ستمگران را به کیفر آنچه که به دست می آورند، بر برخی دیگر سرپرست می گردانیم (129)

ص: 302

يَا مَعْشَرَ الْجِنِّ وَالإِنسِ أَلَمْ يَأْتِكُمْ رُسُلٌ مِّنكُمْ يَقُصُّونَ عَلَيْكُمْ آيَاتِي وَيُنذِرُونَكُمْ لِقَاء يَوْمِكُمْ هَ-ذَا قَالُواْ شَهِدْنَا عَلَى أَنفُسِنَا وَغَرَّتْهُمُ الْحَيَاةُ الدُّنْيَا وَشَهِدُواْ عَلَى أَنفُسِهِمْ أَنَّهُمْ كَانُواْ كَافِرِينَ (130):

"آی گروه جن و انس! آیا پیامبرانی از میان خودتان به سمت شما نیامدند که آیات من را به شما بیان نمایند و از این روز شما را بترسانند؟" گویند: "بر زیان خود شهادت می دهیم." زندگی دنیا آنان را فریفتند و بر علیه خودشان شهادت دادند که کافر بودند (130)

غیر از این موارد، رحمت واسعه باعث گردیده که طاغیان تک چین شوند و کمتر آسیبی به شهرها برسد. شاید به همین لحاظ در آیه بعدی اعمال انسان ها درجه بندی می شود و خاطر نشان می گردد که پروردگار پیامبر از اعمال انسان ها غافل نیست. بعد از خاطرنشان کردن عدم یکسانی درجات و درکات ملت ها، دلیل این که خداوند علی اعلی، ملتی را بدون انذار و ارسال رسل، دچار عذاب نمی نماید، بیان می شود و آن این که ظلم را کسانی مرتکب می شوند که دارای سه ویژگی باشند:

✓ نیازمند باشند

✓ سنگ دل باشند

✓ قدرت استقلالی نداشته باشند.

خداوند علی اعلی، از چنین صفاتی منزه است. غنا و ثروت او به گونه ای است که در همین منظومه شمسی او جاهایی وجود دارند که باران الماس و یاقوت می بارد. یک شهاب سنگ کوچک فضایی وقتی به زمین اصابت می کند، -در صورت متلاشی نشدن- میلیون ها دلار ارزش دارد، این ها را وقتی با یک تریلیون کهکشان در نظر بگیرییم، در همین جهان شهادت نیز ثروت او فوق تصور است.

پس با این ثروت بی نهایت، ظلمی در رابطه با او قابل تصور نیست و ظلم را کسانی مرتکب می شوند که می ترسند، ثروت شان را از کف بدهند. ظلم را آن هایی مرتکب می شود که قساوت قلبی داشته باشند. ظلم را کسانی مرتکب می شوند که با سر نیزه و تزویر حکومت می کنند اما قدرتی که می تواند ملت ها را جا به جا کند، نیازی به ظلم و ستم ندارد. آیه دوم مورد بحث مطلب را به روشنی بیان نموده. آن جا که به پیامبرش

ص: 305

می فرماید: "پروردگار تو بی نیاز و مهربان است. اگر بخواهد، شما را از بین می برد و به جای شما هرکه را بخواهد، جاگزین می کند."با این روشنی افکنی، در آخرین آیات این بخش، دو نکته یادآور می گردد: 1- قطعی بودن روز رستاخیز و این که وعده و وعید الهی تحقق می یابد. هیچ کسی نمی تواند، از چنین رویدادی جلوگیری نماید. 2- پیامی است که رسول اکرم (صلی الله علیه و آله و سلم) باید به مردم آن زمان و کسانی که از اخلاق آنان پیروی می کنند، برساند که البته در این پیام رسانی تهدید بزرگی نهفته است و آن این که بعد از این بیانات روشن و ارائه حجت ها، آنان تا می توانند از اختیارشان سوء استفاده نمایند اما روزی به این نتیجه خواهند رسید که سرانجام نیکو از آن چه کسی است و بوی رستگاری به مشام ظالمان و کافران نمی رسد:

ذَلِكَ أَن لَّمْ يَكُن رَّبُّكَ مُهْلِكَ الْقُرَى بِظُلْمٍ وَأَهْلُهَا غَافِلُونَ (131) وَلِكُلٍّ دَرَجَاتٌ مِّمَّا عَمِلُواْ وَمَا رَبُّكَ بِغَافِلٍ عَمَّا يَعْمَلُونَ (132) وَرَبُّكَ الْغَنِيُّ ذُو الرَّحْمَةِ إِن يَشَأْ يُذْهِبْكُمْ وَيَسْتَخْلِفْ مِن بَعْدِكُم مَّا يَشَاءُ كَمَا أَنشَأَكُم مِّن ذُرِّيَّةِ قَوْمٍ آخَرِينَ (133) إِنَّ مَا تُوعَدُونَ لآتٍ وَمَا أَنتُم بِمُعْجِزِينَ (134) قُلْ يَا قَوْمِ اعْمَلُواْ عَلَى مَكَانَتِكُمْ إِنِّي عَامِلٌ فَسَوْفَ تَعْلَمُونَ مَن تَكُونُ لَهُ عَاقِبَةُ الدِّارِ إِنَّهُ لاَ يُفْلِحُ الظَّالِمُونَ (135):

این -اتمام حجت- بدان خاطر است که پروردگار تو هیچ گاه به ستم شهرها را ویران نکرده، در حالی که اهل آن شهرها بی خبر از همه چیز باشند (131) و برای هریک -این دو گروه- از آنچه کردند، مراتبی است و پروردگار تو از آنچه انجام می دهند، غافل نیست (132) و پروردگار تو بی نیاز و مهربان است. اگر بخواهد، شما را از بین می برد و به جای شما هرکه را بخواهد، جاگزین می کند. چنان که شما را از نسل قوم دیگری پدید آورد (133) آنچه به شما وعده داده می شود، آمدنی است و شما

ص: 306

عاجز کننده او نیستید (134) بگو: "آی قوم من هرچه در قدرت شما است، انجام دهید. من هم انجام می دهم. به زودی می فهمید که سرانجام نیکو از آن چه کسی است؟ قطعا ستمگران، رستگار نمی شوند (135) نچه را که بهشما وعده داده شده

كَذَلِكَ: كما خذلنا عصاة الجن و الانس، نكل بعض الظالمين الى بعض حتى يضلّ بعضهم بعضا (كشف الأسرار)نُوَلِّی: نكل بعضهم إلى بعض، أو نجعل بعضهم يتولى بعضا فيغويهم (أنوار التنزيل)./ نخليهم حتى يتولى بعضهم بعضا كما فعل الشياطين و غواة الإنس، أو يجعل بعضهم أولياء بعض يوم القيامة و قرناءهم كما كانوا فى الدنيا (الموسوعة القرآنية)

يَا مَعْشَرَ الْجِنِّ وَالإِنسِ أَلَمْ يَأْتِكُمْ رُسُلٌ مِّنكُمْ يَقُصُّونَ عَلَيْكُمْ آيَاتِي وَيُنذِرُونَكُمْ لِقَاء يَوْمِكُمْ هَ-ذَا قَالُواْ شَهِدْنَا عَلَى أَنفُسِنَا وَغَرَّتْهُمُ الْحَيَاةُ الدُّنْيَا وَشَهِدُواْ عَلَى أَنفُسِهِمْ أَنَّهُمْ كَانُواْ كَافِرِينَ (130)

مَعْشَرَ: و المعشر الجماعة التامة من القوم التي تشتمل على أصناف الطوائف (مجمع البیان)

رُسُلٌ مِّنكُمْ: و الرسل من الإنس خاصة فإنه يحتمل أن يكون لتغليب أحدهما على الآخر كما قال تعالى "يَخْرُجُ مِنْهُمَا اللُّؤْلُؤُ وَ الْمَرْجانُ" و إن كان اللؤلؤ يخرج من الملح دون العذب (مجمع البیان)

يَقُصُّونَ: يتلون و يقرءون (مجمع البیان)

يُنذِرُونَكُمْ: يخوفونكم (مجمع البیان)

لِقاءَ يَوْمِكُمْ هذا: أي لقاء ما تستحقونه من العقاب في هذا اليوم و حصولكم فيه يعني يوم القيامة (مجمع البیان)

غَرَّتْهُمُ: خدعتهم (کلمات القرآن)

ذَلِكَ أَن لَّمْ يَكُن رَّبُّكَ مُهْلِكَ الْقُرَى بِظُلْمٍ وَأَهْلُهَا غَافِلُونَ (131)

ذلِكَ: حكم الله تعالى (مجمع البیان)

أَنْ لَمْ يَكُنْ رَبُّكَ: أي لأنه لم يكن ربك (مجمع البیان)

ص: 308

غَافِلُونَ: الغفلة عن المعنى و السهو عنه و العزوب عنه نظائر و ضد الغفلة اليقظة و ضد السهو الذكر و ضد العزوب الحضور (مجمع البیان)./ غافل: بی خبر، نا آگاه (فرهنگ معین)وَلِكُلٍّ دَرَجَاتٌ مِّمَّا

عَمِلُواْ وَمَا رَبُّكَ بِغَافِلٍ عَمَّا يَعْمَلُونَ (132)

لِكُلٍّ: لكل عامل طاعة أو معصية (مجمع البیان)

دَرَجَاتٌ: مراتب (مجمع البیان)

وَرَبُّكَ الْغَنِيُّ ذُو الرَّحْمَةِ إِن يَشَأْ يُذْهِبْكُمْ وَيَسْتَخْلِفْ مِن بَعْدِكُم مَّا يَشَاءُ كَمَا أَنشَأَكُم مِّن ذُرِّيَّةِ قَوْمٍ آخَرِينَ (133)

ذُو الرَّحْمَةِ: أي صاحب النعمة على عباده بين سبحانه أنه مع غناه عن عباده ينعم عليهم و أن إنعامه و إن كثر لا ينقص من ملكه و لا من غناه (مجمع البيان)

يُذْهِبْكُمْ: أي يهلككم و تقديره يذهبكم بالإهلاك (مجمع البيان)

مِنْ ذُرِّيَّةِ قَوْمٍ آخَرِينَ: من أولاد قوم آخرين (الكشاف)

إِنَّ مَا تُوعَدُونَ لآتٍ وَمَا أَنتُم بِمُعْجِزِينَ (134)

تُوعَدُونَ: من القيامة و الحساب و الجنة و النار و الثواب و العقاب و تفاوت أهل الجنة في الدرجات و تفاوت أهل النار في الدركات... و

توعدون من الإيعاد و يحتمل أن يكون من الوعد و الوعد في الخير و الإيعاد في الشر (مجمع البیان)

قُلْ يَا قَوْمِ اعْمَلُواْ عَلَى مَكَانَتِكُمْ إِنِّي عَامِلٌ فَسَوْفَ تَعْلَمُونَ مَن تَكُونُ لَهُ عَاقِبَةُ الدِّارِ إِنَّهُ لاَ يُفْلِحُ الظَّالِمُونَ (135)

مَكَانَتِكُمْ: غایة تمکنکم و استطاعتکم (کلمات القرآن)./ اعْمَلُوا عَلى مَكانَتِكُمْ: اعملوا على تمكنكم من أمركم و أقصى استطاعتكم و إمكانكم (الكشاف)./ عَلى مَكانَتِكُمْ: أي على قدر منزلتكم و تمكنكم من الدنيا و معناه أثبتوا على ما أنتم عليه من الكفر و هذا تهديد و وعيد بصيغة الأمر... المكانة المنزلة يقال رجل مكين عند السلطان من قوم مكناء و قد مكن مكانة (مجمع البیان)

ص: 309

إِنِّي عامِلٌ: إخبار عن النبي -ص- أي عامل بما أمرني الله تعالى به (مجمع البيان)عَاقِبَةُ الدِّار: العاقبة المحمودة في دار السلام عند الله تعالى و قيل المراد عاقبة دار الدنيا في النصر عليكم (مجمع البیان)./ كانت له عاقبة الدار: كناية عن نجاحه في سعيه و تمكنه مما قصده (المیزان)

لاَ يُفْلِحُ الظَّالِمُونَ: أي لا يظفر الظالمون بمطلوبهم و إنما لم يقل الكافرون و إن كان الكلام في ذكرهم لأنه سبحانه قال في موضع آخر: وَ الْكافِرُونَ هُمُ الظَّالِمُونَ و قال إِنَّ الشِّرْكَ لَظُلْمٌ عَظِيمٌ (مجمع البیان)

ص: 310

وَجَعَلُواْ لِلّهِ مِمِّا ذَرَأَ مِنَ الْحَرْثِ وَالأَنْعَامِ نَصِيباً فَقَالُواْ هَ-ذَا لِلّهِ بِزَعْمِهِمْ وَهَ-ذَا لِشُرَكَآئِنَا فَمَا كَانَ لِشُرَكَآئِهِمْ فَلاَ يَصِلُ إِلَى اللّهِ وَمَا كَانَ لِلّهِ فَهُوَ يَصِلُ إِلَى شُرَكَآئِهِمْ سَاء مَا يَحْكُمُونَ (136) وَكَذَلِكَ زَيَّنَ لِكَثِيرٍ مِّنَ الْمُشْرِكِينَ قَتْلَ أَوْلاَدِهِمْ شُرَكَآؤُهُمْ لِيُرْدُوهُمْ وَلِيَلْبِسُواْ عَلَيْهِمْ دِينَهُمْ وَلَوْ شَاء اللّهُ مَا فَعَلُوهُ فَذَرْهُمْ وَمَا يَفْتَرُونَ (137)

وَقَالُواْ هَ-ذِهِ أَنْعَامٌ وَحَرْثٌ حِجْرٌ لاَّ يَطْعَمُهَا إِلاَّ مَن نّشَاء بِزَعْمِهِمْ وَأَنْعَامٌ حُرِّمَتْ ظُهُورُهَا وَأَنْعَامٌ لاَّ يَذْكُرُونَ اسْمَ اللّهِ عَلَيْهَا افْتِرَاء عَلَيْهِ سَيَجْزِيهِم بِمَا كَانُواْ يَفْتَرُونَ (138) وَقَالُواْ مَا فِي بُطُونِ هَ-ذِهِ الأَنْعَامِ خَالِصَةٌ لِّذُكُورِنَا وَمُحَرَّمٌ عَلَى أَزْوَاجِنَا وَإِن يَكُن مَّيْتَةً فَهُمْ فِيهِ شُرَكَاء سَيَجْزِيهِمْ وَصْفَهُمْ إِنَّهُ حِكِيمٌ عَلِيمٌ (139)

قَدْ خَسِرَ الَّذِينَ قَتَلُواْ أَوْلاَدَهُمْ سَفَهاً بِغَيْرِ عِلْمٍ وَحَرَّمُواْ مَا رَزَقَهُمُ اللّهُ افْتِرَاء عَلَى اللّهِ قَدْ ضَلُّواْ وَمَا كَانُواْ مُهْتَدِينَ (140)

در این بخش از آیات، شش عادت از عادات جاهلیت بازگو می شود که یکی از دیگری دورتر از فطرت است. این عادات و رسم و رسوم، عبارتند از: 1- سهمیه بندی های بی پایه و دروغ 2- کشتن فرزندان 3- ممنوعیت خوردن گوشت برخی از چهارپایان 4-ممنوعیت سواری برخی از چهارپایان 5- اسم نبردن نام خداوند در ذبح برخی از چهارپایان 6- حرمت برخی از حلال الهی بر همسران.

منتها همه این پنج آیه مورد بحث را می توان تحت سه عنوان بررسی نمود. این عناوین عبارتند از:

✓ تبعیض

✓ سوءاستفاده ها

✓ نظر قرآن کریم

تبعیض در سهمیه بندی خدایان را همین جا می خوانیم و تبعیض در سهمیه بندی بندگان را در آیات بعدی.

در سهمیه بندی خدایان، رسم این بود که اینان برخی از مزارع و حیوانات اهلی مانند گاو شتر و گوسفند(1) را برای خداوند علی اعلی، اختصاص می دادند و برخی از مزارع و حیوانات اهلی را برای بت ها. حاصل، موقوفات خدایی به ضعیفان و درماندگان می رسیده و حاصل موقوفات بت ها به متصدیان و نگهبانان این اجسام سنگی و چوبی.اگر زمین و احشام بت ها رشد می کرد، همه آن ها به متصدیان و متولیان بت ها می رسید و چیزی برای ضعیفان و درماندگان در نظر گرفته نمی شد. اگر زمین و احشام مربوط به خداوند رشد می کرد، از آن به متولیان و متصدیان نیز می دادند و خلاصه این که از اموال خداوند به بت ها می رسید اما از اموال بت ها، به خداوند نمی رسید.

قرآن کریم، ضمن مردود دانستن اصل این سهمیه بندی، از تکنیک راهنمایی در روایت استفاده می کند(2) و این تقسیم بندی را ناعادلانه و تبعیض آمیز می داند. زیرا در این جا دو تبعیض اتفاق افتاده: 1- تبعیض در معبودها. یعنی این که بت ها در هر صورت مورد توجه بیشتر بوده و نسبت به حضرت حق بی توجهی می شده. 2- تبعیض در مستحقین. زیرا هر طور که حساب می کردند، حق مستضعفین پایمال می شد.

ص: 313

1- بت ها با این زینت بخشی، می خواستند، آن ها را به کلی از پای بیندازند و به تعبیر قرآن، "هلاک و نابودشان نمایند". زیرا همان گونه که به عرض رسید، بت ها مظاهر برجسته شیاطینند و شیطان دشمن قسم خورده انسان است. یکی از راه ها تباهی همین قتل اولاد می باشد که هم دارای پیامد روحی و روانی است و هم پیامد اخروی را در بر دارد.

2- دین آنان را آمیزه از خرافات نمود. دین وقتی با خرافات آمیخت، بسیار خطرناک می شود. زیرا از یک طرف فرد وابسته به دینی خاطر جمع است که با ماورای ماده ارتباط دارد و از طرفی باور او دین واقعی نیست، تا او را به سعادت برساند. اگر خوب دقت نماییم، گذشته از ادیان تحریف شده، در اسلام نیز مشکل اساسی پیروی از آیین ناب نبی اکرم (صلی الله علیه و آله و سلم) می باشد و توحیدی که قرآن روی آن سرمایه گذاری می کند و الا این همه جنگ و خونریزی و کشت وکشتار معنا ندارد.

در آخر آیه مورد بحث، یک مطلب استثنا شده و آن این که اگر خداوند تبارک و تعالی بخواهد، جلو این هرج و مرج و سوء استفاده ها را می گیرد اما سنت الهی این نیست که انسان ها را به طور جبری به راهی بکشاند. باید انسان ها خودشان انتخاب و مقایسه نمایند که آیا راه توحید و کرامت انسانی بهتر است و یا راه شیاطین و ذلت همیشگی. شاید به همین علت با التفاتی، دستور این می شود کهعاملین این اعمال با دروغ پردازان رها شوند و در نهایت خواهند فهمید، چه کسی ضرر کرده است:

وَجَعَلُواْ لِلّهِ مِمِّا ذَرَأَ مِنَ الْحَرْثِ وَالأَنْعَامِ نَصِيباً فَقَالُواْ هَ-ذَا لِلّهِ بِزَعْمِهِمْ وَهَ-ذَا لِشُرَكَآئِنَا فَمَا كَانَ لِشُرَكَآئِهِمْ فَلاَ يَصِلُ إِلَى اللّهِ وَمَا كَانَ لِلّهِ فَهُوَ يَصِلُ إِلَى شُرَكَآئِهِمْ

ص: 315

سَاء مَا يَحْكُمُونَ (136) وَكَذَلِكَ زَيَّنَ لِكَثِيرٍ مِّنَ الْمُشْرِكِينَ قَتْلَ أَوْلاَدِهِمْ شُرَكَآؤُهُمْ لِيُرْدُوهُمْ وَلِيَلْبِسُواْ عَلَيْهِمْ دِينَهُمْ وَلَوْ شَاء اللّهُ مَا فَعَلُوهُ فَذَرْهُمْ وَمَا يَفْتَرُونَ (137):

و برای خداوند از مزارع و چهارپایانی که خلق نموده، سهمی قرار دادند. پس به گمان شان گفتند: "این مخصوص خداوند است و این مخصوص شریکان ما." آنچه ویژه شریکان شان بود، به خداوند نمی رسید و آنچه ویژه خداوند بود، به شریکان می رسید. چه بد قضاوت می کردند! (136) و این گونه شریکان آن ها برای بسیاری از مشرکان کشتن فرزندان شان را آرایش دادند، تا نابودشان نمایند و دین آنان را بر آن ها -با خرافه- بپوشانند و اگر خداوند می خواست، چنین نمی کردند. پس آن ها را با دروغی که می سازند، رها کن (137)

خداوند و یا بت ها نسبت دادند و از این طریق، تبعیض در سهمیه بندی بندگان را رقم زدند.

پس آن ها در این جا در رابطه با چهار چیز، دستور العمل های خاصی صادر نمودند: 1- گوشت برخی از چهارپایان و محصول برخی از مزارع را مقید به اراده و خواست خودشان کردند؛ اگر اجازه می دادند، دیگران هم از آن ها استفاده می نمودند و اگر اجازه نمی دادند، حق استفاده فقط از آن متولیان امر و سران بت پرستان بود. 2- سواری برخی از حیوانات سواری را ممنوع می کردند و آن ها را به "بحیره"، "سائبه"، "وصیله" و "حام" تقسیم می نمودند که تفصیل این مطلب را در سوره مائده خوانده ایم.(1) 3- باید برخی از حیوانات با اسم بت ها سر بریده می شد و این عمل را به دروغ به خداوند علی اعلی، نسبت می دادند.(2)

4- جنین برخی از حیوانات را برای همسران شان حرام می کردند اما اگر همان جنین، سقط می شد و مرده به دنیا می آمد، از آن جنین مردار، هم خودشان می خوردند و هم همسران شان:(3)

وَقَالُواْ هَ-ذِهِ أَنْعَامٌ وَحَرْثٌ حِجْرٌ لاَّ يَطْعَمُهَا إِلاَّ مَن نّشَاء بِزَعْمِهِمْ وَأَنْعَامٌ حُرِّمَتْ ظُهُورُهَا وَأَنْعَامٌ لاَّ يَذْكُرُونَ اسْمَ اللّهِ عَلَيْهَا افْتِرَاء عَلَيْهِ سَيَجْزِيهِم بِمَا كَانُواْ يَفْتَرُونَ (138) وَقَالُواْ مَا فِي بُطُونِ هَ-ذِهِ الأَنْعَامِ خَالِصَةٌ لِّذُكُورِنَا وَمُحَرَّمٌ عَلَى أَزْوَاجِنَا وَإِن يَكُن مَّيْتَةً فَهُمْ فِيهِ شُرَكَاء سَيَجْزِيهِمْ وَصْفَهُمْ إِنَّهُ حِكِيمٌ عَلِيمٌ (139):

ص: 317

و به گمان شان گفتند: "این چهارپایان و کشتزار اموال ممنوعه هستند. از آن ها نمی خورند، مگر کسانی را که ما اجازه بدهیم و چهارپایانی که سواری آن ها حرام است" و چهارپایانی -بودند- که -در هنگام ذبح- اسم خداوند را به خاطر دروغی که به او نسبتمی دادند، بر آن ها نمی بردند و به زودی سزای دروغ بستن شان را خواهند دید (138) و گفتند: "آنچه که در شکم این چهارپایان وجود دارد، مخصوص مردان ما است و بر همسران ما حرام شده و اگر مرده به دنیا آید، همه در آن شریکند." به زودی سزای توصیف شان را خواهند دید. او حکیم و دانا است (139)

سوی او دراز نماید. به چنین کسی می گویند: "فلانی دچار خسارت شده است."

قرآن کریم نسبت به آن هایی که فرزندان شان را در راه بت ها قربانی نموده اند، از واژه "خَسِرَ" استفاده نموده؛ یعنی این که چنین کسانی، هم در دنیا داغ فرزندان شان را در سینه خواهند داشت و هم در روز دیگر، باید حساب پس بدهند و در واقع کاری کرده اند که اصل سرمایه شان را بر باد داده اند. منتها مطلب را به گونه ای مطرح می کند که ما چهار دلیل برای این خسران دریافت می نماییم:

✓ سفاهت

✓ جهل

✓ گمراهی

✓ عدم راهنمایی

سفیه، در فارسی به احمق و ابله برگردانده شده است اما در عربی مفهوم وسیع تری دارد و گاهی به کسانی به کار می رود که مغز آنان رشد کافی نکرده است. مثلا در بسیاری از معاملات ضرر می کنند و اگر پولی به دست شان برسد، استفاده درست نمی توانند ولیکن در این جا به نظر می آید که احمق و ابله بهترین گزینه ها باشند. زیرا آن هایی که فرزندان شان را برای بت ها قربانی نمودند، یک بار به سران بت پرست، نگاه نکردند که اینان وقتی با این حرارت، از بت ها دم می زنند، تا حالا چند فرزندشان را در این راه داده اند؟ مثلا ابوسفیان که تا آخرین لحظه پرچم بت پرستی را به شانه کشید، چند فرزندش را برای بت ها قربانی نموده است؟

ص: 319

جهل و نادانی نیز، نقشی به سزایی دارد. آن ها اگر می دانستند، ادیان دیگری در دنیا وجود دارد که نه تنها فرزند کشی را جایز می دانند که اصل بت پرستی را آیین غیر فطری به حساب می آورند، هرگز دست به چنین عمل شنیع نمی زدند اما شیاطین از جهل آنان سوء استفاده نمودند و آن ها را به راهی بردند که بخشیدنی نیست.

گمراهی و عدم راهنمایی، عوامل سوم و چهارمی هستند که از اینان سواری گرفتند. اگرچه در نگاه اول، ممکن است کسی تصور نماید که این دو عامل به دست آن ها نبوده. پس نمی توان آنان را مقصر دانست اما قرآن کریم از این طریق می خواهد، یک پیام غیر مستقیم را به مردم آن زمان و همه بشریت منتقل نماید و آن این که بر فرض، در آن زمانی کسانی نبودند که اینان را به راه راست هدایت نمایند اما بعد از آمدن آخرین پیامبر و آوردن کتابی به نام قرآن، بهانه هایی از این دست باقی نمی ماند. با این حال، هیچ گاه زمین خداوند، بدون حجت الهی نبوده و اگر کسانی در پی راهنمایی بودند، با برخی برخورد می نمودند که دست کم کشتن فرزندان را به آن ها توصیه نمی کردند:

قَدْ خَسِرَ الَّذِينَ قَتَلُواْ أَوْلاَدَهُمْ سَفَهاً بِغَيْرِ عِلْمٍ وَحَرَّمُواْ مَا رَزَقَهُمُ اللّهُ افْتِرَاء عَلَى اللّهِ قَدْ ضَلُّواْ وَمَا كَانُواْ مُهْتَدِينَ (140):

آن ها که فرزندان شان را از روی بی عقلی و نادانی کشتند و چیزی را که خداوند به آن ها روزی نموده بود، با افترای به خداوند، بر خودشان حرام کردند، دچار زیاندیدگی گردیدند. آن ها گمراه شدند و هدایت نیافتند (140)

ص: 320

كَذلِكَ: كما جعل أولئك في الحرث و الأنعام ما لا يجوز كذلك زَيَّن... (مجمع البیان)

زَيَّنَ: فعل معلوم و "شُرَكاؤُهُمْ فاعل "زَيَّنَ" (المیزان)./ زين: فعل ماض... شركاء فاعل مرفوع (الجدول فى اعراب القرآن)

يُرْدُوهُمْ: يهلكوهم (تفسير الجلالين)./ لِيُرْدُوهُمْ: أي يهلكوهم و اللام لام العاقبة لأنهم لم يكونوا معاندين لهم... الإرداء الإهلاك... و المرادة الحجر يتردى من رأس الجبل (مجمع البيان)

يَلْبِسُوا: يخلطوا (تفسير الجلالين)./ وَ لَوْ شاءَ اللَّهُ ما فَعَلُوهُ: معناه و لو شاء أن يمنعهم من ذلك أو يضطرهم إلى تركه لفعل... و لكن كان يكون ذلك منافيا للتكليف (مجمع البیان)

فَذَرْهُمْ وَ ما يَفْتَرُونَ: اتركهم و دعهم و افتراءهم أي كذبهم على الله تعالى (مجمع البیان)

وَقَالُواْ هَ-ذِهِ أَنْعَامٌ وَحَرْثٌ حِجْرٌ لاَّ يَطْعَمُهَا إِلاَّ مَن نّشَاء بِزَعْمِهِمْ وَأَنْعَامٌ حُرِّمَتْ ظُهُورُهَا وَأَنْعَامٌ لاَّ يَذْكُرُونَ اسْمَ اللّهِ عَلَيْهَا افْتِرَاء عَلَيْهِ سَيَجْزِيهِم بِمَا كَانُواْ يَفْتَرُونَ (138)

أَنْعامٌ: أي مواش و هي الإبل و البقر و الغنم (مجمع البیان)

حِجْرٌ: حرام... الحجر الحرام و الحجر العقل و فلان في حجر القاضي من حجرت حجرا أي في منع القاضي إياه من الحكم في ماله و حجر المرأة و حجرها بالفتح و الكسر حضنها (مجمع البیان)./ حِجْرٌ: فعل بمعنى مفعول، و يستوى به المذكر و المؤنثو الواحد و الجمع، أي ممنوع (الموسوعة القرآنية)./ مصدر نیز گاهی به معنای فاعل یا مفعول می آید (فاطمی)

لاَّ يَطْعَمُهَا: لا يأكلها إلا من نشاء أن نأذن له في أكلها (مجمع البیان)

بِزَعْمِهِمْ: و الزعم: الاعتقاد و يستعمل غالبا فيما لا يطابق الواقع منه (المیزان)

ص: 322

ظُهُورُهَا: الركوب عليها و هي السائبة و البحيرة و الحام (مجمع البیان)./ ظُهُورُها: فلا تركب و لا يحمل عليها (روح المعانى)

لا يَذْكُرُونَ اسْمَ اللَّهِ عَلَيْهَا: عند ذبحها بل يذكرون اسم أصنامهم و نسبوا ذلك إلى الله (تفسير الجلالين)

افْتِراءً عَلَيْهِ: أي كذبا على الله تعالى لأنهم كانوا يقولون إن الله أمرهم بذلك و كانوا كاذبين به عليه سبحانه (مجمع البیان)

سَيَجْزِيهِمْ: يعاقبهم (تفسير حدائق الروح)

يَفْتَرُونَ: يختلقون عليه (تفسير حدائق الروح)

وَقَالُواْ مَا فِي بُطُونِ هَ-ذِهِ الأَنْعَامِ خَالِصَةٌ لِّذُكُورِنَا وَمُحَرَّمٌ عَلَى أَزْوَاجِنَا وَإِن يَكُن مَّيْتَةً فَهُمْ فِيهِ شُرَكَاء سَيَجْزِيهِمْ وَصْفَهُمْ إِنَّهُ حِكِيمٌ عَلِيمٌ (139)

بُطُون: يعني ألبان البحائر و السيب... و قيل أجنة البحائر و السيب (مجمع البيان)

خَالِصَةٌ: حلال (تفسير الجلالين)

أَزْواجِنا: نسائنا (مجمع البیان)

سَيَجْزِيهِمْ وَصْفَهُمْ: [سَيَجْزِيهِمْ] جزاء وصفهم الكذب على اللّه فى التحليل و التحريم (الموسوعة القرآنية)./ سيجزيهم العقاب بوصفهم فلما أسقط الباء نصب وصفهم و قيل تقديره سيجزيهم جزاء وصفهم فحذف المضاف و أقام المضاف إليه مقامه (مجمع البيان)

قَدْ خَسِرَ الَّذِينَ قَتَلُواْ أَوْلاَدَهُمْ سَفَهاً بِغَيْرِ عِلْمٍ وَحَرَّمُواْ مَا رَزَقَهُمُ اللّهُ افْتِرَاء عَلَى اللّهِ قَدْ ضَلُّواْ وَمَا كَانُواْ مُهْتَدِينَ (140)

خَسِرَ: الفرق بين الوضيعة و الخسران: أن الوضيعة ذهاب رأس المال و لا يقال لمن ذهب رأس ماله كله قد وضع... و الخسران ذهاب رأس المال كله... و أصل الخسران في العربية الهلاك (الفروق في اللغة)./ آنچه که از فرهنگ ها به دست می آید، ضرر در برابر منفعت است. پس اگر کسی از معامله ای سودی نبرد، ضرر

ص: 323

کرده است. هرچند که به اصل سرمایه، نقصانی وارد نشده باشد اما خسران در جایی به کار می رود که انسان تمام سرمایه اش را از دست بدهد (فاطمی)

سَفَها: جهلا و تقديره سفهوا بما فعلوه سفها (مجمع البيان)./ سَفَهاً: نصب على الحال، أي ذوي سفه، أو على المفعول من أجله... أو على أنه مصدر لفعل مقدر، أي: سفهوا سفها (الدر المصون)./ سفها: مفعول لأجله منصوب. بغير: جار و مجرور في محلّ نصب حال مؤكدة لمضمون السفه (الجدول فى اعراب القرآن)./ سفیه: نادان، ابله، احمق (فرهنگ معین)

ضَلُّواْ: ذهبوا عن طريق الحق بما فعلوه و حكموا بحكم الشياطين فيما حكموا فيه (مجمع البیان)

وَ ما كانُوا مُهْتَدِينَ: إلى شي ء من الدين و الخير و الرشاد (مجمع البیان)

ص: 324

وَهُوَ الَّذِي أَنشَأَ جَنَّاتٍ مَّعْرُوشَاتٍ وَغَيْرَ مَعْرُوشَاتٍ وَالنَّخْلَ وَالزَّرْعَ مُخْتَلِفاً أُكُلُهُ وَالزَّيْتُونَ وَالرُّمَّانَ مُتَشَابِهاً وَغَيْرَ مُتَشَابِهٍ كُلُواْ مِن ثَمَرِهِ إِذَا أَثْمَرَ وَآتُواْ حَقَّهُ يَوْمَ حَصَادِهِ وَلاَ تُسْرِفُواْ إِنَّهُ لاَ يُحِبُّ الْمُسْرِفِينَ (141)

وَمِنَ الأَنْعَامِ حَمُولَةً وَفَرْشاً كُلُواْ مِمَّا رَزَقَكُمُ اللّهُ وَلاَ تَتَّبِعُواْ خُطُوَاتِ الشَّيْطَانِ إِنَّهُ لَكُمْ عَدُوٌّ مُّبِينٌ (142) ثَمَانِيَةَ أَزْوَاجٍ مِّنَ الضَّأْنِ اثْنَيْنِ وَمِنَ الْمَعْزِ اثْنَيْنِ قُلْ آلذَّكَرَيْنِ حَرَّمَ أَمِ الأُنثَيَيْنِ أَمَّا اشْتَمَلَتْ عَلَيْهِ أَرْحَامُ الأُنثَيَيْنِ نَبِّؤُونِي بِعِلْمٍ إِن كُنتُمْ صَادِقِينَ (143) وَمِنَ الإِبْلِ اثْنَيْنِ وَمِنَ الْبَقَرِ اثْنَيْنِ قُلْ آلذَّكَرَيْنِ حَرَّمَ أَمِ الأُنثَيَيْنِ أَمَّا اشْتَمَلَتْ عَلَيْهِ أَرْحَامُ الأُنثَيَيْنِ أَمْ كُنتُمْ شُهَدَاء إِذْ وَصَّاكُمُ اللّهُ بِهَ-ذَا فَمَنْ أَظْلَمُ مِمَّنِ افْتَرَى عَلَى اللّهِ كَذِباً لِيُضِلَّ النَّاسَ بِغَيْرِ عِلْمٍ إِنَّ اللّهَ لاَ يَهْدِي الْقَوْمَ الظَّالِمِينَ (144)

پس دایره بحث گسترده تر می شود و انواع میوه ها و محصول مزارع مورد بررسی قرار می گیرد و در انعام ثلاثه، مطالب ریزتری را می بینیم.

الهی را بر ما حرام نماید. منتها در وقت چیدن این میوه ها، باید حق آن ها را ادا نماییم. حق میوه به حق مساکین و حق خداوند تفسیر شده است ولیکن منظور از آن طبق روایاتی که به دست ما رسیده، زکات واجب نیست.(1)

زیرا این سورهمکی است و زکات در مدینه واجب گردیده. اگرچه همین اصول و مجمل ها در مدینه تفصیل داده می شوند.(2)

پس حق این جا این است که در هنگام چیدن میوه ها، به بی نوایان موجود در آن مکان توجه داشته باشند و لذا یکی از احتمالات اسراف این جا این است که به آن ها به اندازه بدهند که منجر به محرومیت اهل و عیال صاحب باغ نشود.(3)

این هایی که گفته آمد، در رابطه انواع میوه ها بود که خوردن همه آن ها حلال و طیب است.

در رابطه با مزارع و کشتزارها همان طور که به عرض رسید، عبارت "مختلفا أکله" انواع محصولات زمینی را در بر می گیرد. این محصولات، جو باشد یا گندم، عدس باشد یا لوبیا، ذرت باشد یا باقلی و من فکر می کنم، چون "الزرع" در ردیف میوه ها ذکر شده، امکان دارد، اشاره به میوه های زمینی از قبیل، خربوزه، هندوانه و... نیز داشته باشد. پس محصول همه مزارع نیز بر ما حلال است و کسی از بندگان حق تحریم ندارد.

ص: 327

این که "مختلفا أکله" قید "الزرع" باشد، برداشت مرحوم علامه طباطبایی است.(1)

اگرچه احتمال دارد، "أکله" به معنای "طعم" و "ثمره" باشد و قید متعلق به همه میوه ها.(2)

من فکر می کنم برداشت مرحوم طباطبایی، نزدیک تر به صواب است:

وَهُوَ الَّذِي أَنشَأَ جَنَّاتٍ مَّعْرُوشَاتٍ وَغَيْرَ مَعْرُوشَاتٍ وَالنَّخْلَ وَالزَّرْعَ مُخْتَلِفاً أُكُلُهُ وَالزَّيْتُونَ وَالرُّمَّانَ مُتَشَابِهاً وَغَيْرَ مُتَشَابِهٍ كُلُواْ مِن ثَمَرِهِ إِذَا أَثْمَرَ وَآتُواْ حَقَّهُ يَوْمَ حَصَادِهِ وَلاَ تُسْرِفُواْ إِنَّهُ لاَ يُحِبُّ الْمُسْرِفِينَ (141):

او کسی است که باغ های با داربست و بی داربست، درخت خرما، کشتزارهایی با خوردنی های گوناگون، زیتون و انار مشابه وغیر مشابه آفرید. از میوه های آن ها وقتی به ثمر نشستند، بخورید و روز چیدن شان، حق آنان را ادا نمایید و زیاده روی نکنید. زیرا او ولخرج ها را دوست ندارد (141)

"حموله" یعنی باربر و "فرش" یعنی غیر باربر؛ چیزی که روی زمین را بگیرد و از دور مانند فرش زمین به چشم آیند. وجه تقسیم بندی به "حموله" و "فرش"، شاید عام الشمول بودن باشد. زیرا آن چهارپایان یا مانند شتر و گاو بزرگ بودند و قابل باربری و یا مانند بز و گوسفند، کوچک بودند و انگار فرش زمین گردیده. قرآن کریم "حموله" و "فرش" را رزق و روزی انسان ها قلمداد می نماید و استفاده از همه آن ها را مجاز می داند. حرمت و حلیت خود ساخته را از گام های شیطان به سمت انحراف می شمارد و شیطان را به عنوان دشمن آشکار -عدو مبین- معرفی می کند.

به این معنا که یا عقل آن ها قضاوت کند که برخی از چهارپایان باید حرام باشند و یا از برخی پیامبران چنین مطلبی را شنیده باشند و یا هنگامی که خداوند برخی از این چهارپایان را حرام نمود، این ها حضور داشته اند. اگر هیچ یک از دلایل سه گانه را اقامه نتوانستند، به خداوند علی اعلی نسبت دروغ می دهند و اگر کسی بدون دلیل نسبتی را به خداوند علی اعلی بدهد، ظالم تر از او وجود ندارد.

پس با این احتجاج و استدلال ثابت می گردد که جاهلیت عرب از پیش خودشان چیزهایی را حلال نمودند و چیزهایی را حرام نمودند و با این بدعت گذاری مردم را جاهلانه به گمراهی کشاندند و با این کارشان ظلم بزرگی مرتکب شدند و ریزترین کیفر ظالمین این است که هدایت نشوند:

وَمِنَ الأَنْعَامِ حَمُولَةً وَفَرْشاً كُلُواْ مِمَّا رَزَقَكُمُ اللّهُ وَلاَ تَتَّبِعُواْ خُطُوَاتِ الشَّيْطَانِ إِنَّهُ لَكُمْ عَدُوٌّ مُّبِينٌ (142) ثَمَانِيَةَ أَزْوَاجٍ مِّنَ الضَّأْنِ اثْنَيْنِ وَمِنَ الْمَعْزِ اثْنَيْنِ قُلْ آلذَّكَرَيْنِ حَرَّمَ أَمِ الأُنثَيَيْنِ أَمَّا اشْتَمَلَتْ عَلَيْهِ أَرْحَامُ الأُنثَيَيْنِ نَبِّؤُونِي بِعِلْمٍ إِن كُنتُمْ صَادِقِينَ (143) وَمِنَ الإِبْلِ اثْنَيْنِ وَمِنَ الْبَقَرِ اثْنَيْنِ قُلْ آلذَّكَرَيْنِ حَرَّمَ أَمِ الأُنثَيَيْنِ أَمَّا اشْتَمَلَتْ عَلَيْهِ أَرْحَامُ الأُنثَيَيْنِ أَمْ كُنتُمْ شُهَدَاء إِذْ وَصَّاكُمُ اللّهُ بِهَ-ذَا فَمَنْ أَظْلَمُ مِمَّنِ افْتَرَى عَلَى اللّهِ كَذِباً لِيُضِلَّ النَّاسَ بِغَيْرِ عِلْمٍ إِنَّ اللّهَ لاَ يَهْدِي الْقَوْمَ الظَّالِمِينَ (144):

و از دام ها حیوانات باربر و نزدیک به زمین آفرید. از آنچه خداوند روزی تان نموده بخورید و گام های شیطان را پیروی ننمایید. او دشمن آشکار شما است (142) آن دام ها هشت زوج هستند؛ از گوسفند دو تا و از بز دو تا. بگو: "آیا نرها را حرام نمود، یا ماده هارا و یا چیزهایی که شکم ماده ها آن ها را در بر گرفته؟ اگر راست می گویید، از روی علم و دانش به من خبر بدهید!" (143) و از شتر، دو تا و از گاو، دو تا. بگو: "آیا نرها را

ص: 330

حرام نمود، یا ماده ها را و یا چیزهایی که شکم ماده ها آن ها را در بر گرفته؟ یا شما هنگامی که خداوند به شما امر فرمود، شاهد بودید؟ پس چه کسی ظالم تر از کسی است که به خداوند دروغ نسبت داده، تا مردم را از روی جهل و نادانی گمراه کند. خداوند قوم ستمگر را هدایت نمی کند." (144)

الثمر من الحبوب و الفواكه... و ليس هو الزكاة المشرعة في الإسلام إذ ليست في بعض ما ذكر في الآية زكاة. على أن الآية مكية و حكم الزكاة مدني. نعم لا يبعد أن يكون أصلا لتشريعها فإن أصول الشرائع النازلة في السور المدنية نازلة على وجه الإجمال و الإبهام في السور المكية (المیزان)

لاَ تُسْرِفُواْ: فيه أقوال: 1- أنه خطاب لأرباب الأموال لا تسرفوا بأن تتصدقوا بالجميع و لا تبقوا للعيال شيئا كما فعل ثابت بن قيس بن شماس. 2- معناه و لا تقصروا بأن تمنعوا بعض الواجب و التقصير، سرف. 3- أن المعنى لا تسرفوا في الأكل قبل الحصاد كيلا يؤدي إلى بخس حق الفقراء (مجمع البیان)

وَمِنَ الأَنْعَامِ حَمُولَةً وَفَرْشاً كُلُواْ مِمَّا رَزَقَكُمُ اللّهُ وَلاَ تَتَّبِعُواْ خُطُوَاتِ الشَّيْطَانِ إِنَّهُ لَكُمْ عَدُوٌّ مُّبِينٌ (142)

وَمِنَ الأَنْعَامِ: أي و أنشأ من الأنعام حَمُولَةً وَ فَرْشاً (مجمع البیان)

حَمُولَةً: ما یحمل الأثقال کالإبل (کلمات القرآن)./ حَمُولَةً وَ فَرْشاً: فيه أقوال: 1- أن الحمولة كبار الإبل و الفرش صغارها 2- أن الحمولة ما يحمل عليه من الإبل و البقر و الفرش الغنم 3- الحمولة كل ما حمل من الإبل و البقر و الخيل و البغال و الحمير و الفرش الغنم 4- أن معناه ما ينتفعون به في الحمل و ما يفترشونه في الذبح (مجمع البيان)./ حموله: باركش، حمل كننده. صفت مشبهه از حمل است (کوثر)

خُطُوَاتِ الشَّيْطَانِ: طرقه و آثاره تحلیلا و تحریما (کلمات القرآن)./ خطوات: جمع خطوه، گام ها. فاصله ميان دو قدم (کوثر)

ثَمَانِيَةَ أَزْوَاجٍ مِّنَ الضَّأْنِ اثْنَيْنِ وَمِنَ الْمَعْزِ اثْنَيْنِ قُلْ آلذَّكَرَيْنِ حَرَّمَ أَمِ الأُنثَيَيْنِ أَمَّا اشْتَمَلَتْ عَلَيْهِ أَرْحَامُ الأُنثَيَيْنِ نَبِّؤُونِي بِعِلْمٍ إِن كُنتُمْ صَادِقِينَ (143)ثَمَانِيَةَ أَزْوَاجٍ: و تقديره و أنشأ ثمانية أزواج (مجمع البیان)./ ثَمانِيَةَ أَزْواجٍ: عطف بيان من "حَمُولَةً وَ فَرْشاً" في الآية السابقة (المیزان)

الضَّأْنِ: گوسفند (کوثر)

ص: 332

الْمَعْزِ: بز (کوثر)./ واحد الضأن ضائن كقولهم تاجر و تجر... واحد المعز ماعز (مجمع البیان)

آلذَّكَرَيْنِ: من الضأن و المعز (مجمع البیان)./ آلذكرين: دو همزه دارد يكى همزه استفهام و ديگرى همزه وصل و اين كه همزه وصل در اين جا نيفتاده و قلب به الف شده براى آن است كه اگر حذف مى شد همزه استفهام با همزه وصل اشتباه مى شد (کوثر)

أَمَّا اشْتَمَلَتْ عَلَيْهِ أَرْحَامُ الأُنثَيَيْنِ: أم حرم ما اشتمل عليه رحم الأنثى من الضأن و الأنثى من المعز (مجمع البیان)

نَبِّؤُونِی: أخبرونی (مجمع البیان)

وَمِنَ الإِبْلِ اثْنَيْنِ وَمِنَ الْبَقَرِ اثْنَيْنِ قُلْ آلذَّكَرَيْنِ حَرَّمَ أَمِ الأُنثَيَيْنِ أَمَّا اشْتَمَلَتْ عَلَيْهِ أَرْحَامُ الأُنثَيَيْنِ أَمْ كُنتُمْ شُهَدَاء إِذْ وَصَّاكُمُ اللّهُ بِهَ-ذَا فَمَنْ أَظْلَمُ مِمَّنِ افْتَرَى عَلَى اللّهِ كَذِباً لِيُضِلَّ النَّاسَ بِغَيْرِ عِلْمٍ إِنَّ اللّهَ لاَ يَهْدِي الْقَوْمَ الظَّالِمِينَ (144)

وَ مِنَ الْإِبِلِ اثْنَيْنِ وَ مِنَ الْبَقَرِ اثْنَيْنِ: هذا تفصيل لتمام الأزواج الثمانية (مجمع البیان)

شُهَداءَ: أي حضورا (مجمع البیان)

وَصَّاكُمُ اللَّهُ بِهذا: أي أمركم به (مجمع البیان)

ص: 333

ص: 334

قُل لاَّ أَجِدُ فِي مَا أُوْحِيَ إِلَيَّ مُحَرَّماً عَلَى طَاعِمٍ يَطْعَمُهُ إِلاَّ أَن يَكُونَ مَيْتَةً أَوْ دَماً مَّسْفُوحاً أَوْ لَحْمَ خِنزِيرٍ فَإِنَّهُ رِجْسٌ أَوْ فِسْقاً أُهِلَّ لِغَيْرِ اللّهِ بِهِ فَمَنِ اضْطُرَّ غَيْرَ بَاغٍ وَلاَ عَادٍ فَإِنَّ رَبَّكَ غَفُورٌ رَّحِيمٌ (145)

وَعَلَى الَّذِينَ هَادُواْ حَرَّمْنَا كُلَّ ذِي ظُفُرٍ وَمِنَ الْبَقَرِ وَالْغَنَمِ حَرَّمْنَا عَلَيْهِمْ شُحُومَهُمَا إِلاَّ مَا حَمَلَتْ ظُهُورُهُمَا أَوِ الْحَوَايَا أَوْ مَا اخْتَلَطَ بِعَظْمٍ ذَلِكَ جَزَيْنَاهُم بِبَغْيِهِمْ وِإِنَّا لَصَادِقُونَ (146)

فَإِن كَذَّبُوكَ فَقُل رَّبُّكُمْ ذُو رَحْمَةٍ وَاسِعَةٍ وَلاَ يُرَدُّ بَأْسُهُ عَنِ الْقَوْمِ الْمُجْرِمِينَ (147)

چون سوره مورد بحث مکّی است، خداوند علی اعلی، به پیامبرش دستور می دهد که تحریم چهار چیز را به مردم اعلام نماید:

1- مردار؛ یعنی حیوانی که خود به خود مرده است و به ذبح شرعی نرسیده. این اجمال، در سوره مائده که مدنی است، به "منخنیقه"، "موقوذه"، "متردیه"، "نطیحه" و "پس ماندده درندگان"،تفصیل داده شده. علاوه بر این که مقدار حرام ها نیز در سوره مائده بیشتر است.(1)

2- خون ریخته؛ یعنی خونی که هنگام سربریدن، از حیوان جاری می شود. نه خون های مانده در لابه لای گوشت که حاصل پاره شدن موی رگ ها است.

3- گوشت خوک.

4- حیوانی که با نام خداوند سر بریده نشود. دلیل حرمت سه تای اول رجس و پلیدی بهداشتی و معنوی است و دلیل حرمت چهارمی فسق و بی دینی می باشد.

در همین چهار مورد نیز اگر انسان ناچار بشود، استفاده به اندازه ضرورت مانعی ندارد. عبارت "غَيْرَ بَاغٍ وَلاَ عَادٍ" اشاره به همین معنا دارد. اصل "بغی" به معنای طلب کردن است اما وقتی از حد بگذرد، معنای استعاری پیدا می کند و زیاده خواهی ظالمانه، برگردان مناسبی می شود. معنای، "عاد" این جا یعنی تجاوز در اکل و خوردن:

ص: 336

قُل لاَّ أَجِدُ فِي مَا أُوْحِيَ إِلَيَّ مُحَرَّماً عَلَى طَاعِمٍ يَطْعَمُهُ إِلاَّ أَن يَكُونَ مَيْتَةً أَوْ دَماً مَّسْفُوحاً أَوْ لَحْمَ خِنزِيرٍ فَإِنَّهُ رِجْسٌ أَوْ فِسْقاً أُهِلَّ لِغَيْرِ اللّهِ بِهِ فَمَنِ اضْطُرَّ غَيْرَ بَاغٍ وَلاَ عَادٍ فَإِنَّ رَبَّكَ غَفُورٌ رَّحِيمٌ (145):

بگو: "آنچه به من وحی شده، حرامی بر خورنده ای که آن را می خورد، نیابیدم، مگر این که آن چیز مردار باشد، یا خون ریخته، یا گوشت خوک، -که این هر یک پلیدی است- و یا حیوانی که از روی نافرمانی با نام غیر خداوند سر بریده شود. پس اگر کسی بدون سرکشی و زیاده خواهی [به خوردن آن ها] ناچار گردد، خداوند آمرزنده و مهربان است." (145)

منتها "ظفر"، در عربی به معنای "مخلب" است و "مخلب" به معنای چنگال آمده است. پس تمام پرندگان حلال گوشت بر بنی اسرائیل حرام بوده. از تفسیر مرحوم قمی نیز همین مطلب فهمیده می شود. آن جا که می گوید: "خداوند بر آن ها گوشت پرندگان و چربی هایی را که دوست داشتند حرام نمود."(1)

با این حال، برخی از مفسرین، "ظفر" را به معنای ناخن گرفته اند، تا بتوانند پای شتر را نیز تصور نمایند. تفسیر نمونه در این زمینه می گوید: "ظفر در اصل به معنى ناخن مى باشد، ولى به سم حيوان هاى سم دار... نيز اطلاق شده زيرا سم هاى آن ها شبيه ناخن است، و نيز به پاى شتر كه نوك پاى او يك پارچه است و شكافى ندارد گفته اند. بنا بر اين از آيه فوق چنين استفاده مى شود كه تمامحيواناتى كه سم چاك نيستند اعم از چهارپايان يا پرندگان، بر يهود تحريم شده بود."(2)

در مجمع البیان نیز چندین احتمال وجود دارد اما آنچه مسلم است، در عربی "ظفر" مال پرندگان و درندگان است، "ظلف" مال گاو، گوسفند و آهو و "خف" مال شتر و در رابطه با اسب و استر، واژه حافر به کار برده می شود.(3) ای کاش این بزرگواران مدرک محکم تری ارائه می دادند و من فکر می کنم، دلیل حرمت چنگال دارها، همین "ظفر" است و حرمت اسب و شتر باید با دلیل دیگر اثبات گردد:

ص: 338

وَعَلَى الَّذِينَ هَادُواْ حَرَّمْنَا كُلَّ ذِي ظُفُرٍ وَمِنَ الْبَقَرِ وَالْغَنَمِ حَرَّمْنَا عَلَيْهِمْ شُحُومَهُمَا إِلاَّ مَا حَمَلَتْ ظُهُورُهُمَا أَوِ الْحَوَايَا أَوْ مَا اخْتَلَطَ بِعَظْمٍ ذَلِكَ جَزَيْنَاهُم بِبَغْيِهِمْ وِإِنَّا لَصَادِقُونَ (146):

و بر یهودیان هر چنگال داری را حرام کردیم و از گاو و گوسفند چربی آن دو را حرام کردیم، مگر چربی های پشت آن ها را، یا چربی های روده های آن ها را و یا چربی هایی که با استخوان مخلوط شده باشد. این را به خاطر ظلم شان به آنان کیفر دادیم و ما راست گویانیم (146)

اگر تو را تکذیب کردند، بگو: "پروردگارتان دارای رحمت وسیع است و عذابش از قوم جنایت کار برداشته نمی شود." (147)

ظُفُرٍ: الظفر واحد الأظفار و هو العظم النابت على رءوس الأصابع (الميزان)./ ظُفُرٍ: ناخن، چنگال (کوثر)./ ذِي ظُفُرٍ: اختلف في معناه فقيل هو كل ما ليس بمنفرج الأصابع كالإبل و النعام و الإوز و البط... و قيل هو الإبل فقط... و قيل يدخل فيه كل السباع و الكلاب و السنانير و ما يصطاد بظفره... و قيل كل ذي مخلب من الطير (مجمع البیان)

شُحُومَهُمَا: الشَّحْم: پيه يا چربى گوشت حيوان كه معمولًا سفيد و سبك مى باشد (فرهنگ ابجدي)

الْحَوَايَا: جمع حَوِيَّةٍ، و هي الأمعاء (مفردات ألفاظ القرآن) الْحَوَايَا: ما حملته الأمعاء من الشحم فهو غیر حرام (التفسیر المعین)./ جمع حويّه، چربى روده (کوثر)

ذلِكَ جَزَيْناهُمْ: يجوز أن يكون منصوب الموضع بأنه مفعول ثان لجزيناهم التقدير: جزيناهم ذلك ببغيهم (المیزان)

فَإِن كَذَّبُوكَ فَقُل رَّبُّكُمْ ذُو رَحْمَةٍ وَاسِعَةٍ وَلاَ يُرَدُّ بَأْسُهُ عَنِ الْقَوْمِ الْمُجْرِمِينَ (147)

ذُو رَحْمَةٍ: لا يعجل عليكم بالعقوبة بل يمهلكم (مجمع البیان)./ و فيها أمر بإنذارهم و تهديدهم إن كذبوا بالبأس الإلهي الذي لا مرد له لكن لا ببيان يسلط عليهم اليأس و القنوط بل بما يشوبه بعض الرجاء، و لذلك قدم عليه قوله: رَبُّكُمْ ذُو رَحْمَةٍ واسِعَةٍ (المیزان)

لا يُرَدُّ بَأْسُهُ: لا يدفع عذابه إذا جاء وقته (مجمع البیان)

الْمُجْرِمِينَ: المکذبین (مجمع البیان)

ص: 341

ص: 342

سَيَقُولُ الَّذِينَ أَشْرَكُواْ لَوْ شَاء اللّهُ مَا أَشْرَكْنَا وَلاَ آبَاؤُنَا وَلاَ حَرَّمْنَا مِن شَيْءٍ كَذَلِكَ كَذَّبَ الَّذِينَ مِن قَبْلِهِم حَتَّى ذَاقُواْ بَأْسَنَا قُلْ هَلْ عِندَكُم مِّنْ عِلْمٍ فَتُخْرِجُوهُ لَنَا إِن تَتَّبِعُونَ إِلاَّ الظَّنَّ وَإِنْ أَنتُمْ إَلاَّ تَخْرُصُونَ (148) قُلْ فَلِلّهِ الْحُجَّةُ الْبَالِغَةُ فَلَوْ شَاء لَهَدَاكُمْ أَجْمَعِينَ (149) قُلْ هَلُمَّ شُهَدَاءكُمُ الَّذِينَ يَشْهَدُونَ أَنَّ اللّهَ حَرَّمَ هَ-ذَا فَإِن شَهِدُواْ فَلاَ تَشْهَدْ مَعَهُمْ وَلاَ تَتَّبِعْ أَهْوَاء الَّذِينَ كَذَّبُواْ بِآيَاتِنَا وَالَّذِينَ لاَ يُؤْمِنُونَ بِالآخِرَةِ وَهُم بِرَبِّهِمْ يَعْدِلُونَ (150)

قرآن کریم، وارد بحث مفصل کلامی نمی شود اما به سه نکته اشاره می کند:

✓ آیا آن ها بر این مدعا دلیل دارند؟✓ در صورت نبود دلیل، می توانند شاهد بیاورند؟

✓ اصل دیدگاه را زیر عنوان "حجت بالغه" رد می کند.

پس اولین سخن این است که آن ها می گفتند: "اگر خداوند می خواست، نه آن ها مشرک می شدند و نه پدران شان."

قرآن کریم، ابتدا همین سخن را با گفته های گذشتگان آن ها مقایسه می کند و یادآور می شود که پدران آن ها نیز پیامبران الهی را به بهانه های مختلف تکذیب می کردند. تا این که عذاب الهی را چشیدند. برخی از آن ها پیش از عذاب قیامت، گرفتار عذاب دنیا هم شدند.

بعد از این مقایسه از آن ها مطالبه دلیل می شود. البته دلیلی که از روی علم و آگاهی باشد. نه حدسیات و گمان های بی اساس. دلیل علمی آن است که مطلب مورد ادعا در جای معتبری ثبت شده باشد. تا بتوان بر اساس آن قضاوت نمود اما حقیقت این است که آن ها دارای چنین دلیلی نبودند و قرآن کریم از راهنمایی در روایت استفاده نموده آنان را پیرو ظن و گمان و حدسیات می داند.

بعد از عدم اقامه دلیل، از آن ها مطالبه شهود می شود اما پیش از آن اصل جبرگرایی مورد مناقشه قرار گرفته بطلان آن اعلام می گردد و آن این که اگر جبر زندگی ما را سامان بدهد، با حجت های الهی در تناقض است. امام موسی کاظم (علیه السلام) در یکی از فرازهای سفارشی به هشام، می فرماید: "خداوند بر مردم دو حجت قرار داده. حجت ظاهری و حجت

ص: 344

باطنی. حجت ظاهری، رسولان، انبیا و أئمه -علیهم السلام- هستند و حجت های باطنی عقل انسان ها است."(1)

پیامبران الهی یکی پس دیگری آمدند و مردم را به توحید و یکتا پرستی، دعوت نمودند. اگر ما اختیار نداشته باشیم، فرستادن این پیامبران بی هوده است و کار بی هوده از حکیم صادر نمی شود. پس این حجت های ظاهری، مخالف با نظریه جبری است. عقل انسان نیز همین گونه قضاوت می کند و آن این که هیچ وقت خداوند انسان راتکلیف به محال نمی کند. زیرا وقتی انسان اختیار نداشته باشد، نمی تواند به گفته پیامبران عمل نماید و راه هدایت در پیش گیرد.

آنچه که در این جا با آن روبه رو هستیم، "حجت بالغه" است که به پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله و سلم) دستور داده می شود، آن را به مردم برساند.

متاسفانه مفسرین کمتر به "حجت بالغه"پرداخته اند اما همه معتقدند، باید دلایلی باشند که جلو هرگونه بهانه تراشی را بگیرند. یکی از مصادیق آن، سخن مولا امام صادق (علیه السلام) است که فرمود: "خداوند علی اعلی، در روز قیامت از بنده اش می پرسد که آیا می دانستی؟ اگر بگوید: آری. به او می گوید: چرا به دانسته هایت عمل نکردی؟ اگر بگوید: جاهل بودم. می فرماید: چرا نیاموختی که عمل نمایی؟"(2)

ص: 345

پس با این استدلال های قدرتمند، جایی برای بهانه تراشی نیست و توجیه جبر، کاری از پیش نمی برد.

البته این شبهه پیش نیاید که خداوند، قادر به جبر و اجبار نیست. زیرا اگر او از روی اجبار، هدایت نماید، هیچ کافر و مشرکی پا روی کره زمین نمی گذاشت اما این کار با سنت و حکمت او سازگار نیست. سنت الهی اقتضا می کند که حتی مردم بعد از ایمان آوردن نیز مورد آزمایش قرار گیرند، تا راست گو و دروغ گو، مشخص بشود.(1)

اگر همه را به اجبار هدایت نماید، این سنت نادیده گرفته می شود.

بعد از مطالبه علم و یادآوری "حجت بالغه"، این بار از آنان مطالبه شهود می شود که شهادت دهند بر این که خداوند، برخی مزارع و حیواناتی را حرام نموده است. در این جا نیز ضمن روایت،راهنمایی می شویم که آن ها هرگز نمی توانند شاهدانی بیابند و به پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله و سلم) دستور داده می شود که اگر شاهدانی از خودشان بیاورند، قبول نکند. زیرا این شاهدان پیرو هوای نفس شان می باشند که به دو شاخه اهل کتاب و مشرکین، منشعب می شوند. اهل کتابی که پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله و سلم) را تکذیب می کردند، هرچند که به جهان دیگر معتقد بودند و مشرکینی که به جهان دیگر ایمان نداشتند و برای خداوند شریکانی قرار دادند:

با این بیان، تناقضی در "فَإِنْ شَهِدُوا فَلا تَشْهَدْ مَعَهُمْ"، دیده نمی شود. زیرا شاهدان این جا یا باید انسان های عادل باشند و یا از غیر آنان و پیامبر

ص: 346

اکرم (صلی الله علیه و آله و سلم) در صورتی از قبول شهادت آنان امتناع می کند که خود آنان شاهد بر خودشان باشند:

سَيَقُولُ الَّذِينَ أَشْرَكُواْ لَوْ شَاء اللّهُ مَا أَشْرَكْنَا وَلاَ آبَاؤُنَا وَلاَ حَرَّمْنَا مِن شَيْءٍ كَذَلِكَ كَذَّبَ الَّذِينَ مِن قَبْلِهِم حَتَّى ذَاقُواْ بَأْسَنَا قُلْ هَلْ عِندَكُم مِّنْ عِلْمٍ فَتُخْرِجُوهُ لَنَا إِن تَتَّبِعُونَ إِلاَّ الظَّنَّ وَإِنْ أَنتُمْ إَلاَّ تَخْرُصُونَ (148) قُلْ فَلِلّهِ الْحُجَّةُ الْبَالِغَةُ فَلَوْ شَاء لَهَدَاكُمْ أَجْمَعِينَ (149) قُلْ هَلُمَّ شُهَدَاءكُمُ الَّذِينَ يَشْهَدُونَ أَنَّ اللّهَ حَرَّمَ هَ-ذَا فَإِن شَهِدُواْ فَلاَ تَشْهَدْ مَعَهُمْ وَلاَ تَتَّبِعْ أَهْوَاء الَّذِينَ كَذَّبُواْ بِآيَاتِنَا وَالَّذِينَ لاَ يُؤْمِنُونَ بِالآخِرَةِ وَهُم بِرَبِّهِمْ يَعْدِلُونَ (150):

به زودی کسانی که مشرک شدند، خواهند گفت: "اگر خداوند می خواست، نه ما مشرک می شدیم و نه پدران ما و چیزی را حرام نمی کردیم." همین گونه کسانی که پیش از این ها بودند، -پیامبران را- تکذیب نمودند. تا این که عذاب ما را چشیدند. بگو: "آیا نزد شما دانشی است که آن را برای ما آشکار نمایید؟ جز از گمان پیروی نمی کنید و جز دروغ نمی گویید." (148) بگو: "برهان رسا مخصوص خداوند است. اگر می خواست، همه شما را هدایت می کرد." (149) بگو: "گواهان تان را بیاورید که گواهی دهند، خداوند این را حرام نموده." اگر گواهی دادند، با آن ها گواهی مده و از هوس های کسانی که آیات ما را تکذیب نمودند و آن هایی که بهجهان دیگر ایمان نمی آورند و برای پروردگارشان همانند قرار می دهند، پیروی منما (150)

كَذَلِكَ: مثل هذا التكذيب الذي كان من هؤلاء في أنه منكر (مجمع البیان)

بَأْسَنَا: عذابنا و قيل معناه حتى أصابوا العذاب المعجل و دل ذلك على أن لهم عذابا مدخرا عند الله تعالى لأن الذوق أول إدراك الشي ء (مجمع البیان)

مِنْ عِلْمٍ: حجة تؤدي إلى علم و قيل معناه هل عندكم علم فيما تقولونه (مجمع البیان)./ "من" در "من شيئى" و "من علم زايده و براى تاكيد نفى و استفهام است (کوثر)

فَتُخْرِجُوهُ لَنا: فتخرجوا ذلك العلم أو تلك الحجة لنا (مجمع البیان)

تَخْرُصُونَ: تحدسون (فاطمی)./ تخرسون: تکذبون علی الله تعالی (کلمات القرآن)./ خرص: سخن گفتن از روى حدس و تخمين. در مجمع دروغ گفتن معنى كرده است... خرص خرصا: كذب. خرص فيه: حدس (قاموس قرآن)

قُلْ فَلِلّهِ الْحُجَّةُ الْبَالِغَةُ فَلَوْ شَاء لَهَدَاكُمْ أَجْمَعِينَ (149)

الْحُجَّةُ الْبَالِغَةُ: برهان و دلیل رسا (فاطمی)./ الْحُجَّةُ الْبَالِغَةُ: البینة الواضحة القویة التی یقطع بها کل عذر (التفسیر المعین)./ و الحجة البينة الصحيحة المصححة للأحكام و هي التي تقصد إلى الحكم بشهادته مأخوذة من حج إذا قصد و البالغة هي التي تبلغ قطع عذر المحجوج (مجمع البیان)

قُلْ هَلُمَّ شُهَدَاءكُمُ الَّذِينَ يَشْهَدُونَ أَنَّ اللّهَ حَرَّمَ هَ-ذَا فَإِن شَهِدُواْ فَلاَ تَشْهَدْ مَعَهُمْ وَلاَ تَتَّبِعْ أَهْوَاء الَّذِينَ كَذَّبُواْ بِآيَاتِنَا وَالَّذِينَ لاَ يُؤْمِنُونَ بِالآخِرَةِ وَهُم بِرَبِّهِمْ يَعْدِلُونَ (150)

هَلُمَّ: أحضروا (کلمات القرآن)./ هَلُمَّ شُهَداءَكُمُ: أحضروا و هاتوا شهداءكم... و من العرب من يثني و يجمع و يؤنث فيقول للمذكر هلم و للاثنين هلما و للجماعة هلموا و للمؤنث هلمي... قال أبو عليک: هي... بمنزلة رويد و صه و مه و نحو ذلك من الأسماء التي سميت بها الأفعال (مجمع البیان)

ص: 348

لا تَتَّبِعْ أَهْواءَ الَّذِينَ كَذَّبُوا:

الخطاب للنبي -ص- و المراد أمته أي لا تعتقد مذهب من اعتقد مذهبه هوى (مجمع البیان)

يَعْدِلُونَ: يجعلون له عدلا و هو المثل (مجمع البیان)

ص: 349

ص: 350

قُلْ تَعَالَوْاْ أَتْلُ مَا حَرَّمَ رَبُّكُمْ عَلَيْكُمْ أَلاَّ تُشْرِكُواْ بِهِ شَيْئاً وَبِالْوَالِدَيْنِ إِحْسَاناً وَلاَ تَقْتُلُواْ أَوْلاَدَكُم مِّنْ إمْلاَقٍ نَّحْنُ نَرْزُقُكُمْ وَإِيَّاهُمْ وَلاَ تَقْرَبُواْ الْفَوَاحِشَ مَا ظَهَرَ مِنْهَا وَمَا بَطَنَ وَلاَ تَقْتُلُواْ النَّفْسَ الَّتِي حَرَّمَ اللّهُ إِلاَّ بِالْحَقِّ ذَلِكُمْ وَصَّاكُمْ بِهِ لَعَلَّكُمْ تَعْقِلُونَ (151) وَلاَ تَقْرَبُواْ مَالَ الْيَتِيمِ إِلاَّ بِالَّتِي هِيَ أَحْسَنُ حَتَّى يَبْلُغَ أَشُدَّهُ وَأَوْفُواْ الْكَيْلَ وَالْمِيزَانَ بِالْقِسْطِ لاَ نُكَلِّفُ نَفْساً إِلاَّ وُسْعَهَا وَإِذَا قُلْتُمْ فَاعْدِلُواْ وَلَوْ كَانَ ذَا قُرْبَى وَبِعَهْدِ اللّهِ أَوْفُواْ ذَلِكُمْ وَصَّاكُم بِهِ لَعَلَّكُمْ تَذَكَّرُونَ (152) وَأَنَّ هَ-ذَا صِرَاطِي مُسْتَقِيماً فَاتَّبِعُوهُ وَلاَ تَتَّبِعُواْ السُّبُلَ فَتَفَرَّقَ بِكُمْ عَن سَبِيلِهِ ذَلِكُمْ وَصَّاكُم بِهِ لَعَلَّكُمْ تَتَّقُونَ (153)

✓ کم فروشی

✓ ترک گفتار عادلانه

✓ وفای به عهد

✓ ترک پیروی از راه راست پیامبر اکرم (ص)✓ ترک دوری از راه های پراکنده

همه این موارد با حرف نهی "لا" آغاز می شود، به جز پنج مورد که در این پنج مورد، نه تنها ترک این هر یک حرام است که اکرام به پدر و مادر، رعایت انصاف در پیمانه و ترازو، عدالت در گفتار، وفای به عهد، پیروی از راه پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله و سلم) و دوری از راه های پراکنده، واجب می باشد. گذشته از این، در بین علما این اختلاف وجود دارد که آیا امر به شئ دلالت بر نهی از ضد می کند یا نه؟ با توجه به این پنج مورد، می توان ادعا نمود که امر به شئ دلالت بر نهی از ضد می کند.

پیش از ورود به اصل مطلب، یادآوری می گردد که در پایان سه آیه مورد بحث، یک جمله با قیود متنوع تکرار شده است. به این صورت که در پایان آیه اول، "ذَلِكُمْ وَصَّاكُمْ بِهِ لَعَلَّكُمْ تَعْقِلُونَ"، در پایان آیه دوم، "ذَلِكُمْ وَصَّاكُمْ بِهِ لَعَلَّكُمْ تَذَكَّرُونَ "، و در پایان آیه سوم، "ذَلِكُمْ وَصَّاكُمْ بِهِ لَعَلَّكُمْ تَتَّقُونَ "، استفاده شده است.

در این که منظور از این تنوع چیست، مرحوم علامه، وضوح و غیر وضوح فطری بودن این احکام را برجسته نموده، می گوید: "ممكن است وجه اختلاف اين باشد كه امورى كه در اين آيات مورد نهى قرار گرفته مانند ساير احكام الهى امورى است كه فطرت خود بشر نيز به حرمت آن ها حكم مى كند. البته همه اين امور فطرى بودن شان در وضوح يكسان نيست، بعضى از آن ها فطرى بودنش بسيار روشن است، مانند حرمت

ص: 352

شرك به خداى بزرگ و عقوق والدين و كشتن فرزندان از ترس فقر و ارتكاب كارهاى شنيع و قتل نفس بدون حق كه در آيه اول نام برده شده، چون اين چند عمل از امورى است كه فطرت بشر در بدو نظر حكم به حرمت آن مى كند و هيچ انسانى كه فطرت و عقلش سالم باشد حاضر به ارتكاب آن ها نيست مگر اين كه عقل را كه عامل تميز انسان و ساير حيوانات است با پيروى اهواء و عواطف غلط در پس پرده ظلمت قرار داده باشد، و گر نه، تنها داشتن عقل و دور بودن از هواهاى شيطانى كافى است كه هر انسانى به حرمت و شومى اين گونه امور واقف گردد، و بههمين جهت خاتمه آيه اولى "لَعَلَّكُمْ تَعْقِلُونَ" قرار داده شده است. و بعضى ديگر فطرى بودنش به اين روشنى نيست، مانند اجتناب از مال يتيم و ايفاى كيل و وزن و رعايت عدالت در گفتار و وفاى به عهد خدا، چون اين گونه امور كه در آيه دوم نام برده شده اند مانند آن هايى كه در آيه اولى ذكر شده روشن نيست بلكه انسان در درك آن ها علاوه بر عقل فطرى به تذكر نيازمند است... جمله" ذلِكُمْ وَصَّاكُمْ بِهِ لَعَلَّكُمْ تَذَكَّرُونَ" اشاره به همين است كه با تذكر مى توان به حرمت و شناعت اين گونه امور پى برد. و اما آيه سوم غرضى كه اين آيه در مقام ايفاى آن است نهى از تفرق و اختلاف در دين و پيروى راه هاى غير خدايى است، و اين كه پيش گرفتن اين راه ها با راه خدا سازگارى ندارد و راه خدا و تقواى دينى جز به اجتناب از اين گونه راهها پيموده نمى شود."(1)

بعد از این تصفیه حساب، اولین حرام، شرک ورزیدن به خداوند تبارک و تعالی است. ارتکاب این حرام، گذشتن از خط قرمز است. تا آن جا که

ص: 353

همه گناهان انسان بخشیده می شود اما این گناه قابل بخشیدن نیست. زیرا انسان مشرک، بار گناه بزرگی بر دوش دارد.(1)

دومین حرام، ترک احسان به پدر و مادر است. احسان به پدر و مادر آن قدر اهمیت دارد که خداوند علی اعلی، در چهار سوره قرآن آن را یادآوری نموده و بعد از مسأله شرک و پرستش حضرت حق ذکر می شود.(2) علاوه بر این که به ما سفارش شده، نسبت به آن هاحتی از واژه "اف"،(3)

استفاده نکنیم و در برابر آن ها بال ذلت فرود آوریم.(4)

متاسفانه به علت نرسیدن این پیام قرآن به گوش جوانان، بسیاری از آن ها نمی دانند که با چه آتشی بازی می کنند. رسول اکرم (صلی الله علیه و آله و سلم) فرمود: "کیفر سه گناه به روز قیامت موکول نمی گردد: عاق والدین، بیداد بر مردم و ناسپاسی نسبت به احسان."(5)

پس اگر می خواهی در آخر عمر، راهت به خانه سالمندان باز نشود و ذلیل نشوی، در حق پدر و مادرت نیکی نما. زندگی آنان را چونان برکتی در همه شئون زندگی ات، غنیمت بشمار. اگر آن ها را رنجیده از دست

ص: 354

داده ای، از خداوند برای آنان طلب مغفرت نما. قرآن به روح آن ها هدیه نما و دین آن ها را ادا نما. زیرا یکی از ویژگی های پدر و مادر این است که بعد از مرگ هم می توانند ببخشند. چنان که در اثر بی توجهی، کسی بعد از مرگ پدر و مادر عاق می شود.

سومین حرام، کشتن فرزندان است که جاهلیت عرب مرتکب آن می شد.

مترجمین "املاق" را به فقر و تنگدستی برگردانده اند. اصل آن به معناى افلاس و نداشتن مال و هزينه زندگى است. از این آیه کریمه به دست می آید که عرب های جاهلی، فرزندان شان را به سه دلیل می کشتند: به خاطر قربانی بت ها، شرم و آبروریزی و فقر و نداری.

در این جا صورت سوم یادآوری گردیده و این که روزی ده هم خود آنان را روزی می دهد و هم فرزندان شان را.چهارمین حرام، دوری از گناهان آشکار و پنهان است. قرآن کریم از آن ها به "فواحش" نام می برد. فاحشه یعنی چیزی قبیح و زشت. کسی که فطرت سالم دارد، همه گناهان را زشت و قبیح المنظر می بیند و شاید بر همین اساس مولا علی (علیه السلام) می فرماید: "انسان با غیرت هرگز مرتکب فاحشه زنا نمی شود."(1)

پنجمین حرام، قتل نفس محترمه است. قتل نفس آن قدر پیش خداوند اهمیت دارد که اگر کسی بی گناهی را بکشد، گویا همه مردم را کشته است.(2) منتها در نظر داشته باشیم که اولا، منظور از قتل نفس، قتل

ص: 355

نفس محترمه می باشد و نفس محترمه، در فقه اسلامی مشخص شده است. در ثانی بدون حق، کشتن این نفس محترمه حرام می باشد، تا موارد مانند قصاص را در بر نگیرد.

ششمین حرام، خوردن مال یتیم است. البته قرآن کریم از واژه "تقرب" استفاده نموده که عام تر از خوردن است و هر گونه تصرف غیر احسن را شامل می شود. پس تصرف بر مال یتیم حرام است، مگر این که حسنی در این تصرف دیده شود و این تصرف احسن تا وقتی که آن یتیم به رشد و بلوغ نرسد، ادامه دارد.

هفتمین حرام، کم فروشی است، چه در رابطه با اشیایی که با پیمانه اندازه گیری می شوند و چه در اشیایی که با ترازو مورد معامله قرار می گیرند.

بر اساس نظر مفسرین جمله "لاَ نُكَلِّفُ نَفْساً إِلاَّ وُسْعَهَا" به خاطر این است که کار با پیمانه و ترازو به وسواس نرسد. برخی مانند مرحوم طباطبایی، معتقدند که این قید، مورد تصرف در مال یتیم را نیز در بر می گیرد و این که تصرف احسن در مال یتیم و رعایت وزن و پیمانه به جایی نرسد که فراتر از قدرت انسان باشد.هشتمین حرام، عدالت در گفتار است؛ این که انسان باید در گفته هایش حالت بی طرفی را رعایت نماید و قرب سببی و نسبی باعث نگردد که بی عدالتی نماید. عدالت در گفتار همه جا اهمیت دارد اما از قرار گرفتن آن در ردیف محرمات، این مطلب دریافت می شود که گفتار این جا در رابطه با شهادت و قضاوت می باشد و مرحوم طبرسی دایره این

ص: 356

مطلب را وسیع تر می بیند و اقرار، وصیت، فتوا، امر به معروف و نهی از منکر را نیز اضافه نموده است.(1)

نهمین حرام، وفای به عهد است که پای بندی به آن واجب می باشد و ترکش حرام. منتها تعبیر قرآن کریم، "عهد الله" است. در این که منظور از "عهد الله"، چیست؟ تفسیر نمونه مفهوم آیه را عام تر می داند. تا همه پيمان هاى الهى، اعم از پيمان هاى "تكوينى" و"تشريعى" و تكاليف الهى و هر گونه عهد و نذر و قسم را شامل گردد."(2)

این برداشت، نیکو به نظر می آید. زیرا از عهد و پیمان پرسیده خواهد شد."(3)

اسلام یگانه آیینی است که به عهد و پیمان ها اهمیت زیادی قایل می باشد. زیرا پایداری و رشد و بالندگی جامعه با آن ارتباط دارد. اگر دقت نماییم، یکی از مشکلات جامعه انسانی امروزی بی تعهدی ها است. قراردادها و پیمان هایی را بعد از مدت ها مذاکره، امضا می کنند اما همین که یک طرف دست بالاتری پیدا کرد، آن را زیر پا می گذارد. این روش، سران دنیا طلب امروز را به گرگان وحشی ای تبدیل نموده که هیچ اطمینانی به همدیگر ندارند.

دهمین حرام، ترک پیروی از راه مستقیم رسول اکرم (صلی الله علیه و آله و سلم) است و اگر دقیق تر معنا نماییم، دهمین مورد وجوب متابعت از راه مستقیم رسول اکرم (صلی الله علیه و آله و سلم) می باشد که سعادت دنیا و آخرت انسان رافراهم می نماید و موجب می شود که انسان در دو جهان سربلند زندگی نماید.

ص: 357

یازده همین حرام، پیروی کردن از راه های پراکنده است. زیرا اگر از راه مستقیم پیامبر (صلی الله علیه و آله و سلم) منحرف شویم، سردرگم کوره راه های بیشماری خواهیم شد که نهایت همه آن ها گمراهی است:

قُلْ تَعَالَوْاْ أَتْلُ مَا حَرَّمَ رَبُّكُمْ عَلَيْكُمْ أَلاَّ تُشْرِكُواْ بِهِ شَيْئاً وَبِالْوَالِدَيْنِ إِحْسَاناً وَلاَ تَقْتُلُواْ أَوْلاَدَكُم مِّنْ إمْلاَقٍ نَّحْنُ نَرْزُقُكُمْ وَإِيَّاهُمْ وَلاَ تَقْرَبُواْ الْفَوَاحِشَ مَا ظَهَرَ مِنْهَا وَمَا بَطَنَ وَلاَ تَقْتُلُواْ النَّفْسَ الَّتِي حَرَّمَ اللّهُ إِلاَّ بِالْحَقِّ ذَلِكُمْ وَصَّاكُمْ بِهِ لَعَلَّكُمْ تَعْقِلُونَ (151) وَلاَ تَقْرَبُواْ مَالَ الْيَتِيمِ إِلاَّ بِالَّتِي هِيَ أَحْسَنُ حَتَّى يَبْلُغَ أَشُدَّهُ وَأَوْفُواْ الْكَيْلَ وَالْمِيزَانَ بِالْقِسْطِ لاَ نُكَلِّفُ نَفْساً إِلاَّ وُسْعَهَا وَإِذَا قُلْتُمْ فَاعْدِلُواْ وَلَوْ كَانَ ذَا قُرْبَى وَبِعَهْدِ اللّهِ أَوْفُواْ ذَلِكُمْ وَصَّاكُم بِهِ لَعَلَّكُمْ تَذَكَّرُونَ (152) وَأَنَّ هَ-ذَا صِرَاطِي مُسْتَقِيماً فَاتَّبِعُوهُ وَلاَ تَتَّبِعُواْ السُّبُلَ فَتَفَرَّقَ بِكُمْ عَن سَبِيلِهِ ذَلِكُمْ وَصَّاكُم بِهِ لَعَلَّكُمْ تَتَّقُونَ (153):

بگو: "بیایید، آنچه را پروردگارتان حرام نموده، برای شما بخوانم: این که به او شرک نورزید، به پدر و مادر احسان نمایید، فرزندان تان را به خاطر تنگدستی نکشید، -ما شما و آنان را روزی می دهیم- به قبایح آشکار و پنهان نزدیک مشوید و نفسی را که خداوند حرام نموده، جز به حق نابود نکنید. به این ها شما را خداوند امر نموده، شاید که خرد ورزی نمایید (151) به مال یتیم تا هنگامی که به رشد و بلوغ نرسیده، مگر به طور نیکوتر نزدیک مشوید، پیمانه و ترازو را به عدالت دست به دست نمایید، -هیچ کسی جز به اندازه توان خودش تلکلیف نشده- وقتی سخن می گویید، عدالت را رعایت نمایید، هرچند که از نزدیکان باشد و به عهد خداوند وفا کنید. به این ها شما را خداوند امر نموده، شاید که یادآوری شوید (152) و این که این راه مستقیم من است. از آن پیروی نمایید و از

ص: 358

راه های دیگر پیروی نکنید. زیرا شما را از راه او پراکنده می کند. به این ها شما را خداوند امر نموده، شاید که تقوا پیشه نمایید." (153)

مكه آمده بودند تا ضمن اعمال عمره رجب، از مشركين قريش یاری بجویند. "اسعد" از دوستان "عتبه بن ربيعه" بود و در خانه وى منزل گزید.

اسعد، به عتبه گفت: "ما آمده ايم از شما كمك بگيريم."

عتبه گفت: "ما نيز اكنون گرفتارى داريم."

اسعد گفت: "گرفتارى شما چيست؟ شما كه در حرم امن خداوند هستيد؟"عتبه گفت: "مردى در ميان ما پيدا شده كه مدعى است من رسول خدا هستم، وى جوانان ما را از راه بيرون مي كند، خدايان ما را دشنام مي دهد و ما را ديوانه و نادان مي خواند."

اسعد گفت: "او چه کسی است؟"

عتبه گفت: "او فرزند عبد اللَّه بن عبد المطلب، از بزرگان ما است."

اسعد از يهوديان مدینه شنیده بود كه همين روزها پيغمبرى از مكه ظهور خواهد كرد و به مدينه مهاجرت مي نمايد. پس بی درنگ از عتبه پرسید: "آن كسى كه مدعى رسالت شده در كجاست؟"

گفت: "اكنون در حجر نشسته است، و آن ها جز در موسم حج نمي توانند از شعب بيرون شوند.(1)

مواظب باش از سخن هاى او چيزى به گوش تو نرسد و با او سخن مگو زيرا او با كلام خود سحر می کند."

اسعد گفت: "من براى عمره آمده ام و چاره ندارم جز اين كه طواف كنم."

عتبه گفت: "در گوش هاى خود پنبه بگذار!"

ص: 360

اسعد وارد مسجد گرديد در حالى كه پنبه در گوش خود گذاشته مشغول طواف گردید. در آن لحظه رسول اکرم (صلی الله علیه و آله و سلم) با جماعتی از بنى هاشم در حجر نشسته بود. در شوط اول به او التفاتی نکرد اما در شوط دوم با خودش گفت: "اين چه نادانى است، من به مكه آمده ام و از اين خبر مهم بى اطلاع باشم؟ اگر برگردم و از من اين موضوع را بپرسند جواب آنان را چه بدهم؟"

پس، پنبه را از گوش خودش بيرون كرده به دور انداخت، و خودش را به پیامبر (صلی الله علیه و آله و سلم) رساند و گفت: "انعم صباحا."

پیامبر فرمود: "خداوند اين طرز سلام كردن را تغيير داده. مانند اهل بهشت بگویيد: السلام عليكم."

اسعد گفت: "اين مطلب تازه ايست شما مردم را به چه دعوت مي كنيد؟"پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله و سلم) آیه 151 و 152 سوره انعام را تلاوت نمود که مبعوث گردیده تا به مردم برساند، به خداوند علی اعلی شرک نورزند، به پدر و مادر احسان نمایند، فرزندان شان را به خاطر گرسنگی نکشند، از قبیح گناهان ظاهر و باطن دوری نمایند، کسی را به ناحق نکشند، در مال یتیم تصرف نکنند، کم فروشی ننمایند، در مقام شهادت و حکم، عادلانه سخن بگویند و به عهدشان وفادار باشند.

هنگامى كه اسعد بن زراره اين كلمات را شنيد، فورا مسلمان شد و بعد از مدتی ذکوان نیز دین اسلام را پذیرفت. بعد از مسلمان شدن، از رسول اکرم (صلی الله علیه و آله و سلم) تقاضای مبلغی نمودند که مردم را در مدینه به اسلام دعوت نماید و به آن ها قرآن بیاموزد. حضرت "مصعب بن عمير" را همراه آن ها به مدینه فرستاد.

ص: 361

مصعب در منزل اسعد بن زراره سکونت نمود و مردم را به اسلام دعوت می کرد و به آن ها قرآن می آموخت. با مسلمان شدن دایی اسعد، یعنی "سعد بن معاذ" از بزرگان قبيله اوس، اسلام در مدينه گسترش پيدا كرد. اشراف قبيله اوس و خزرج و دیگران كه خبر حضرت خاتم النبيين را از يهوديان شنيده بودند كم كم رو به اسلام آوردند، خبر مسلمان شدن اوس و خزرج به پيغمبر رسيد و مصعب نيز جريان را به آن جناب اطلاع داد. بعد از اين مسلمانان مكه وقتی از مشركين آزار و اذيت مي ديدند يكى پس از ديگرى مخفيانه به طرف مدينه هجرت می کردند. اوس و خزرج هم وسايل زندگى آن ها را فراهم مي نمودند.

در ایام حج بعدی، هفتاد نفر از اهل مدینه با پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله و سلم) ملاقات نمودند و پیمان بستند که با تمام توان از پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله و سلم) و اسلام حمایت نمایند.(1)

آری، قرآن، همان قرآن است. با همان بیان شیوا و تأثیر برانگیز اما فطرت هایی آلوده تر از جاهلیت عرب وجود دارد. بیش از پنجاه کشور مسلمان نشین با تمام نیروی کار و منابع سرشار طبیعی در اینکره خاکی ثبت گردیده اما جز قحطی، جنگ و آوارگی، نصیب مسلمانان نمی شود. چرا این چنین است؟ به خاطر این که سران، سر در آخور دشمنان اسلام نموده اند و سیاست های آنان را به کار می برند و الا کافی است که چند ماهی جلو صدور نفت را بگیرند، آن وقت نه اسرائیلی، با اندک بهانه ای مردم بی گناه فلسطین را بمب باران می کند و نه داعشی کودکان مسلمان را قربانی. آیا انفجار دشت برچی و پرپر شدن ده ها دختر مسلمان شیعه،

ص: 362

در ماه رمضان، در مسیر تحصیل علم، با اسلام و آموزه های قرآن کریم، سازگاری دارد؟!

ذَلِكُمْ: إشارة إلى ما ذكر من الأحكام الخمسة أمركم ربّكم بحفظه أمرا مؤكّدا (مقتنيات الدرر)

وَصَّاكُمْ: أمرکم و الزمکم به (کلمات القرآن)

وَلاَ تَقْرَبُواْ مَالَ الْيَتِيمِ إِلاَّ بِالَّتِي هِيَ أَحْسَنُ حَتَّى يَبْلُغَ أَشُدَّهُ وَأَوْفُواْ الْكَيْلَ وَالْمِيزَانَ بِالْقِسْطِ لاَ نُكَلِّفُ نَفْساً إِلاَّ وُسْعَهَا وَإِذَا قُلْتُمْ فَاعْدِلُواْ وَلَوْ كَانَ ذَا قُرْبَى وَبِعَهْدِ اللّهِ أَوْفُواْ ذَلِكُمْ وَصَّاكُم بِهِ لَعَلَّكُمْ تَذَكَّرُونَ (152)

لاَ تَقْرَبُواْ: المراد بالقرب التصرف فیه (التفسیر المعین)

يَبْلُغَ أَشُدَّهُ: یبلغ رشده و یستحکم قوته (التفسیر المعین)./ اشدّ: كمال رشد و بلوغ. اين كلمه يا جمعى است كه مفرد ندارد و يا مفرد آن شدّة است مانند نعمة كه جمع آن انعم است و گفته شده كه اين كلمه مفرد است هر چند كه بر وزن جمع آمد (کوثر)./ حَتَّى يَبْلُغَ أَشُدَّهُ: اختلف في معناه فقيل أنه بلوغ الحلم... و قيل هو أن يبلغ ثماني عشرة سنة... و قيل إنه لا حد له بل هو أن يبلغ و يكمل عقله و يؤنس منه الرشد فيسلم إليه ماله و هذا أقوى الوجوه... الأشد واحدها شد مثل الأشر في جمع شر و الأضر في جمع ضر و الشد القوة و هو استحكام قوة الشباب و السن كما أن شد النهار هو ارتفاعه (مجمع البیان)

أَوْفُواْ: أتموا (مجمع البیان)

الْكَيْلَ: پيمانه، مصدر به معناى آلت است. گاهى به آن مكيال گفته مى شود (کوثر)الْمِيزَانَ: ترازو. اصل آن مِوزان بود كه اسم آلت از ماده وزن است واو به سبب كسره ما قبل قلب به ياء شد (کوثر)

بِالْقِسْطِ: بالعدل دون زیادة و نقص (کلمات القرآن)./ بِالْقِسْط: بالعدل و الوفاء من غير بخس (مجمع البیان)

وُسْعَهَا: طاقتها و ما تقدر علیه (کلمات القرآن)

ص: 364

ذلِكُمْ: أي ذلك الذي تقدم ذكره من ذكر مال اليتيم و أن لا يقرب إلا بالحق و إيفاء الكيل و اجتناب البخس و التطفيف و تحري الحق فيه على مقدار الطاقة و القول بالحق و الصدق و الوفاء بالعهد "وَصَّاكُمْ" الله سبحانه "بِه" (مجمع البیان)

وَأَنَّ هَ-ذَا صِرَاطِي مُسْتَقِيماً فَاتَّبِعُوهُ وَلاَ تَتَّبِعُواْ السُّبُلَ فَتَفَرَّقَ بِكُمْ عَن سَبِيلِهِ ذَلِكُمْ وَصَّاكُم بِهِ لَعَلَّكُمْ تَتَّقُونَ (153)

وَأَنَّ: لأن (مجمع البیان)

هَ-ذَا: اشارة إلى كل ما ذكر (تفسير الكاشف)./ إشارة إلى شرعه عليه الصلاة و السلام (روح المعانى)

فَاتَّبِعُوهُ: أي اقتدوا به و اعملوا به و اعتقدوا صحته و أحلوا حلاله و حرموا حرام (مجمع البیان)

السُّبُلَ: أي طرق الكفر و البدع و الشبهات... و قيل يريد اليهودية و النصرانية و المجوسية و عبادة الأوثان (مجمع البیان)

فَتَفَرَّقَ: جواب النهي، و الأصل فتتفرق. و بِكُمْ: في موضع المفعول؛ أي فتفرقكم (التبيان فى اعراب القرآن)./ فکر می کنم، "با" در "بکم" برای تعدی است؛ شما را پراکنده می کند (فاطمی)

ذلِكُمْ: الاتباع (أنوار التنزيل)

لَعَلَّكُمْ تَتَّقُونَ: أي لكي تتقوا عقابه باجتناب معاصيه (مجمع البیان)

ص: 365

ص: 366

ثُمَّ آتَيْنَا مُوسَى الْكِتَابَ تَمَاماً عَلَى الَّذِيَ أَحْسَنَ وَتَفْصِيلاً لِّكُلِّ شَيْءٍ وَهُدًى وَرَحْمَةً لَّعَلَّهُم بِلِقَاء رَبِّهِمْ يُؤْمِنُونَ (154) وَهَ-ذَا كِتَابٌ أَنزَلْنَاهُ مُبَارَكٌ فَاتَّبِعُوهُ وَاتَّقُواْ لَعَلَّكُمْ تُرْحَمُونَ (155)

أَن تَقُولُواْ إِنَّمَا أُنزِلَ الْكِتَابُ عَلَى طَآئِفَتَيْنِ مِن قَبْلِنَا وَإِن كُنَّا عَن دِرَاسَتِهِمْ لَغَافِلِينَ (156) أَوْ تَقُولُواْ لَوْ أَنَّا أُنزِلَ عَلَيْنَا الْكِتَابُ لَكُنَّا أَهْدَى مِنْهُمْ فَقَدْ جَاءكُم بَيِّنَةٌ مِّن رَّبِّكُمْ وَهُدًى وَرَحْمَةٌ فَمَنْ أَظْلَمُ مِمَّن كَذَّبَ بِآيَاتِ اللّهِ وَصَدَفَ عَنْهَا سَنَجْزِي الَّذِينَ يَصْدِفُونَ عَنْ آيَاتِنَا سُوءَ الْعَذَابِ بِمَا كَانُواْ يَصْدِفُونَ (157)

قرآن کریم، به دلیل زیبایی های ظاهری و محتوای انسان شکار، باعث گردید که فرهیختگانی در دو بعد صرف و نحو و فصاحت وبلاغت، تلاش شب و روزی داشته باشند. هرجا که با پیچیدگی تصوری قرآن کریم، روبه رو می شدند، به سراغ شعر استخواندار گذشته می رفتند و از شاعران زیردست، شاهدی پیدا کرده اصالت زبانی قرآن کریم را ثابت می نمودند. اگر با پیچیدگی دستوری روبه رو می شدند، به سراغ ساختارهایی می رفتند که در گذشته مورد استفاده قرار گرفته و اکنون تحت عنوان صرف و نحو، قانونمند شده اند.

این گونه بود که زبان عربی در دو زمینه رشد و بالندگی پیدا کرد و انسان های خوش ذوق، آثار ماندگاری به یادگار گذاشتند. ما از جهان عرب، اطلاع چندانی نداریم اما آنچه که خواندن آن ها در حوزه های علمیه شیعه مرسوم بود، در زمینه نحو، کتاب هایی چون مقدمات، سیوطی، مغنی اللبیب، دارای نکته های فراوانند، در زمینه صرف کتاب های از قبیل شرح نظام و در زمینه فصاحت و بلاغت، مختصر، مطول و کتاب هایی از این دست. اگر این ها نمی بودند، ما از قرآن کریم بهره وافی نمی بردیم.

به عنوان مثال، در همین چهار آیه مورد بحث، اگر بدون دیدن کتاب های نام برده، اقدام به مطالعه نمایید و حتی تفاسیر چون تفسیر نمونه را هم بخوانید، نمی دانید که "تَمَاماً" چه نقشی دارد؟ ساختار اصلی "أَن تَقُولُواْ" چگونه است؟ "إن" در "إِن كُنَّا"، شرطیه نیست و مشکل " أَنَّا " بعد از "لَوْ أَنَّا"، در چیست؟

ممکن است، بدون دانستن این نکته ها، پیام کلی را متوجه شوید اما لذت زبانی نمی برید. وقتی راز آن ساختارها را دریابید، از لحاظ ادبی نیز، قرآن کریم را کتاب گران سنگی می بینید که خدمت بزرگی به زبان عربی

ص: 368

نموده است. تا آن جا که با این حجم کوچک پشتوانه فرهنگی صدها میلیون عرب می شود. آری، قرآن کریم باعث گردید که هیچ زبانی غنای زبان عربی را نداشته باشد.

پس اگر بخواهیم از آیات مورد بحث، مقداری سر درآوریم، این آیات کریمه را از دو لحاظ بررسی نماییم:

✓ از لحاظ ادبی

✓ از لحاظ محتوایی

"إن"، در "إِن كُنَّا عَن دِرَاسَتِهِمْ لَغَافِلِينَ"، مخففه از مثقله می باشد. نه شرطیه. به دلیل "لام"، در "لَغَافِلِينَ". پس تقدیر کلام، "إنه کنا لغافلین" است.

"لو شرطیه" همواره بر سر فعل داخل می شود. پس در "لَوْ أَنَّا أُنزِلَ عَلَيْنَا"، باید فعلی در تقدیر بگیریم. هر فعلی که مناسب باشد، اشکال ندارد اما "الجدول"، "ثبت" را در تقدیر گرفته می گیرد. تقدیر الجدول چنین است: "لو ثبت إنزال الكتاب علينا لكنّا أهدى منهم."(1)

نسبت به انسان های نیکوکار، کتاب کاملی به حساب می آمد. 2- از لحاظ دینی، هرچیزی را که به آن احتیاج داشته، به طور تفصیل بیان نموده. 3- کتاب هدایت و راهنما بوده. 4- کتاب رحمت بوده.

پس، کتابی با این ویژگی ها بر آن ها نازل شد، تا به لقای پروردگارشان ایمان بیاورند.

بارها به عرض رسید که منظور ملاقات الهی، حسی و دیدن با چشم سر نیست. زیرا بی نهایت، نه در دنیا قابل درک است و نه در آخرت. بلکه یک نوع شهود باطنی و دیدار روحانی مطمح نظر می باشد. وقتی انسان در روز رستاخیز، به پاداش ها و کیفرها می نگرد، مجرداتی که در دنیا قابل دیدن نبود، در روز رستاخیز با چشمان خودش تماشا می کند، می بیند که فرشتگان، فوج فوج، وارد محشر می شوند و انسان های اولین و آخرین، در یک زمین غیر از این زمین گردهم می آیند، در این حال ذره ای در وجود حضرت حق، تردید نمی کند و به علم الیقین می رسد.

بعد از توضیحی در باره تورات، این بار اشاره مستقیم به قرآن مجید می شود. با یادآوری یکی از اوصاف مشهور او که "مبارک" باشد."مبارک" را در گذشته توضیح دادیم که به معنای برکت، خجسته و فرخنده است و برکت به معنی نمو، رشد و افزایش. منتها نه هر نمو و رشدی. نمو و رشدی که همراه با خیر الهی باشد.

با ذکر این توصیف به همه دستور داده می شود که از این کتاب آسمانی پیروی نمایند و تقوای الهی را در پیش بگیرند. دلیل این کار مورد ترحم قرار گرفتن است. وقتی ملتی مشمول رحمت الهی بشوند، درِ رستگاری را گشوده اند:

ص: 371

ثُمَّ آتَيْنَا مُوسَى الْكِتَابَ تَمَاماً عَلَى الَّذِيَ أَحْسَنَ وَتَفْصِيلاً لِّكُلِّ شَيْءٍ وَهُدًى وَرَحْمَةً لَّعَلَّهُم بِلِقَاء رَبِّهِمْ يُؤْمِنُونَ (154) وَهَ-ذَا كِتَابٌ أَنزَلْنَاهُ مُبَارَكٌ فَاتَّبِعُوهُ وَاتَّقُواْ لَعَلَّكُمْ تُرْحَمُونَ (155):

سپس به موسی کتاب آسمانی دادیم، تا بر کسانی که نیکویی کردند، کامل باشد، بیان هرچیز نماید و هدایت و رحمت باشد. شاید که به دیدار پروردگارشان ایمان بیاورند (154) و این کتابی با برکتی است که ما آن را نازل نمودیم. پس، از آن پیروی نمایید و تقوای الهی را پیشه کنید، شاید که مورد ترحم قرار گیرید (155)

فلکلور شبیه تر بود، تا یک کتاب جدی. انجیل نیز، برتری چندانی نسبت به آن نداشت. پس ما راه سکولار را در پیش گرفتیم که از لحاظ عقلانیت، از هردو بهتر بود.

خداوند علی اعلی، جلو این بهانه تراشی ها را می گیرد. از قرآن به نام "بینه" یاد نموده، به انسان ها زمان نزول به طور مستقیم و به آیندگان، به طور غیر مستقیم، اعلام می دارد که از جانب پروردگارشان چنین کتابی نازل شده است که هدایت گری و رحمت از ویژگی های او است. پس از نزول چنین کتابی، هیچ عذر و بهانه ای قابل پذیرش نیست و تکذیب کنندگان و اعراض کنندگان به عنوان ظالم ترین کسان معرفی می شوند و به آن ها سخت ترین عذاب وعده داده می شود:

أَن تَقُولُواْ إِنَّمَا أُنزِلَ الْكِتَابُ عَلَى طَآئِفَتَيْنِ مِن قَبْلِنَا وَإِن كُنَّا عَن دِرَاسَتِهِمْ لَغَافِلِينَ (156) أَوْ تَقُولُواْ لَوْ أَنَّا أُنزِلَ عَلَيْنَا الْكِتَابُ لَكُنَّا أَهْدَى مِنْهُمْ فَقَدْ جَاءكُم بَيِّنَةٌ مِّن رَّبِّكُمْ وَهُدًى وَرَحْمَةٌ فَمَنْ أَظْلَمُ مِمَّن كَذَّبَ بِآيَاتِ اللّهِ وَصَدَفَ عَنْهَا سَنَجْزِي الَّذِينَ يَصْدِفُونَ عَنْ آيَاتِنَا سُوءَ الْعَذَابِ بِمَا كَانُواْ يَصْدِفُونَ (157):

تا نگویید: "کتاب آسمانی تنها بر دو طایفه پیش از ما نازل شد و ما از خواندن آن بی خبر بودیم." (156) یا نگویید: "اگر کتاب آسمانی بر ما نازل می شد، ما هدایت یافته تر از آن ها بودیم." اینک حجت روشن از جانب پروردگارتان به شما رسیده؛ حجتی که هدایت و رحمت است. چه کسی ظالم تر از آن کسی است که آیات خداوند را تکذیب می کند و از آن اعراض می نماید. به زودی کسانی را که از آیات ما اعراض می کنند، به خاطر اعراض شان مجازات سختی خواهیم نمود (157)

ص: 373

مُبارَكٌ: مشتمل على الخير الإلهي و المنافع الدينية و الدنيوية (الموسوعة القرآنية)./ فالبركة ثبوت الخير بزيادته و نموه (مجمع البیان)./ مبارك: نعت لكتاب (الجدول)

وَ اتَّقُوا: معاصی الله و مخالفته و مخالفة كتابه (مجمع البیان)لَعَلَّكُمْ تُرْحَمُونَ: أي لكي ترحموا (مجمع البیان)

أَن تَقُولُواْ إِنَّمَا أُنزِلَ الْكِتَابُ عَلَى طَآئِفَتَيْنِ مِن قَبْلِنَا وَإِن كُنَّا عَن دِرَاسَتِهِمْ لَغَافِلِينَ (156)

أَن تَقُولُواْ: كراهة أن تقولوا أو لئلا تقولوا (مجمع البیان)./ و فيه وجوه: الوجه الاول: قال الكسائي و الفراء و التقدير: أنزلناه لئلا تقولوا ثم حذف الجار و حرف النفي كقوله: "يُبَيِّنُ اللَّهُ لَكُمْ أَنْ تَضِلُّوا" و قوله: "رَواسِيَ أَنْ تَمِيدَ بِكُمْ" اي لئلا. و الوجه الثاني: و هو قول البصريين معناه: أنزلناه كراهة ان تقولوا (مفاتيح الغيب)

طَآئِفَتَيْنِ: جماعتين و هم اليهود و النصارى (مجمع البیان)

وَإِن كُنَّا: إن، هى المخففة من الثقيلة، و اللام هى الفارقة بينها و بين النافية. و الأصل: و انه كنا عن دراستهم غافلين، على أن الهاء ضمير الشأن (الموسوعة القرآنية)./ إن: مخففة من الثقيلة و اسمها ضمير محذوف تقديره: إننا (الجدول)./ إن مخفّفة من الثقيلة، و اللام في لغافلين عوض، أو فارقة بين إن، و ما (التبيان فى اعراب القرآن)

دِرَاسَتِهِمْ: قرائتهم (التفسیر المعین)

لَغَافِلِينَ: لجاهلين لا ندری و لا نعلم ما هی لعدم فهمنا ما يقولون، لأنها بلغة غير لغتنا (تفسير حدائق الروح)

أَوْ تَقُولُواْ لَوْ أَنَّا

أُنزِلَ عَلَيْنَا الْكِتَابُ لَكُنَّا أَهْدَى مِنْهُمْ فَقَدْ جَاءكُم بَيِّنَةٌ مِّن رَّبِّكُمْ وَهُدًى وَرَحْمَةٌ فَمَنْ أَظْلَمُ مِمَّن كَذَّبَ بِآيَاتِ اللّهِ وَصَدَفَ عَنْهَا سَنَجْزِي الَّذِينَ يَصْدِفُونَ عَنْ آيَاتِنَا سُوءَ الْعَذَابِ بِمَا كَانُواْ يَصْدِفُونَ (157)

أَوْ تَقُولُواْ: أو لئلا تقولوا (غريب القرآن)

ص: 375

لَوْ أَنَّا: و المصدر المؤول -أنا أنزل- في محلّ رفع فاعل لفعل محذوف تقديره ثبت أي لو ثبت إنزال الكتاب علينا لكنّا أهدى منهم (الجدول)بَيِّنَةٌ: حجة واضحة و دلالة ظاهرة و هو القرآن (مجمع البیان)

صَدَفَ: أعرض (التفسیر المعین)

سُوءَ الْعَذَابِ: شديد العذاب (تفسير حدائق الروح )

ص: 376

هَلْ يَنظُرُونَ إِلاَّ أَن تَأْتِيهُمُ الْمَلآئِكَةُ أَوْ يَأْتِيَ رَبُّكَ أَوْ يَأْتِيَ بَعْضُ آيَاتِ رَبِّكَ يَوْمَ يَأْتِي بَعْضُ آيَاتِ رَبِّكَ لاَ يَنفَعُ نَفْساً إِيمَانُهَا لَمْ تَكُنْ آمَنَتْ مِن قَبْلُ أَوْ كَسَبَتْ فِي إِيمَانِهَا خَيْراً قُلِ انتَظِرُواْ إِنَّا مُنتَظِرُونَ (158)

إِنَّ الَّذِينَ فَرَّقُواْ دِينَهُمْ وَكَانُواْ شِيَعاً لَّسْتَ مِنْهُمْ فِي شَيْءٍ إِنَّمَا أَمْرُهُمْ إِلَى اللّهِ ثُمَّ يُنَبِّئُهُم بِمَا كَانُواْ يَفْعَلُونَ (159)

مَن جَاء بِالْحَسَنَةِ فَلَهُ عَشْرُ أَمْثَالِهَا وَمَن جَاء بِالسَّيِّئَةِ فَلاَ يُجْزَى إِلاَّ مِثْلَهَا وَهُمْ لاَ يُظْلَمُونَ (160)

نیز به امر او صورت می گیرد. اگر در چنین لحظه ای کسانی اظهار ایمان نمایند، بازهم سودی به حال شان ندارد.

سومین مورد، دیدن آثار روز قیامت است. در چنین لحظه علاوه بر بی فایدگی ایمان بی ایمان ها، قصد نیت عمل صالح مؤمنین بی عمل نیز ارزشی ندارد. زیرا وقتی آثار قیامت هویدا گردد، به اجبار بی ایمان ها ایمان می آورند و مؤمنین بی عمل، به دنبال عمل صالح هستند و ایمان و عمل صالح اجباری به درد نمی خورد.

بنا بر این، لجاجت و بی خیالی، انسان را با پشیمانی دردناکی روبه رو می کند؛ پشیمانی ای که قابل جبران نیست.در آخر آیه کریمه، با التفاتی از غائب، به خطاب، به پیامبر اکرم (ص)، دستور داده می شود که به آنان بگوید: "منتظر چنین روزی باشید. که ما هم در انتظار چنین روزی هستیم."

این فراز، خالی از تهدید نیست:

هَلْ يَنظُرُونَ إِلاَّ أَن تَأْتِيهُمُ الْمَلآئِكَةُ أَوْ يَأْتِيَ رَبُّكَ أَوْ يَأْتِيَ بَعْضُ آيَاتِ رَبِّكَ يَوْمَ يَأْتِي بَعْضُ آيَاتِ رَبِّكَ لاَ يَنفَعُ نَفْساً إِيمَانُهَا لَمْ تَكُنْ آمَنَتْ مِن قَبْلُ أَوْ كَسَبَتْ فِي إِيمَانِهَا خَيْراً قُلِ انتَظِرُواْ إِنَّا مُنتَظِرُونَ (158):

آیا جز این انتظار دارند که فرشتگان به سوی آنان بیایند، یا پرورگار تو و یا برخی آیات پروردگار تو بر آنان ظاهر گردد. روزی که برخی آیات پروردگار تو پدیدار گردد، ایمان آوردن کسی که ایمان نیاورده و یا در ایمان خودش خیری نیفزوده، سودی به او نمی رساند. بگو: "منتظر بمانید، ما هم منتظر هستیم." (158)

ص: 379

است، قیام می کرد اما کسی را که خداوند پایین قرار داده بود، بالا بردند و کسی را که خداوند اول قرار داده بود، آخر نمودند!"(1)

طبق این حدیث شریف، اولین تفرقه در سقیفه اتفاق افتاد. سقیفه معاویه را پرورش داد و معاویه، تا آن جا که توان داشت، تیشه به ریشه اسلام زد. امروزه اگر چیزهایی به نام وهابیت، داعش و ده ها اسم از این قبیل می شنویم، میوه تلخ این شجره ملعونه است.

کارهای او از تفرقه گرایی گذشته بود شخص رسول اکرم (صلی الله علیه و آله و سلم) را هدف می گرفت. به دروغ گویان و جعالان آن چنان پروبال داد که حتی فریاد متعصب ترین حدیث نویس را نیز برآورده است. بخاری که در تضعیف شخصیت رسول اکرم (صلی الله علیه و آله و سلم) دست کمی از معاویه ندارد، اعتراف می کند، احادیث کتاب بخاری را از میان ششصد هزار حدیث انتخاب نموده. این اعتراف نشان می دهد که دروغ گویان و جعل کنندگان حدیث تا کجاها پیش رفته بودند.(2)ششصد هزار را اگر بر شصت و سه تقسیم نماییم، می شود، نه هزار پانصد بیست و سه. آیا امکان دارد که پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله و سلم) روزی نه هزار پانصد بیست و سه حدیث گفته باشد؟ این است که سال های متمادی بی عقلان تازیانه به دست، بر گرده مردم سوار بوده اند:

ص: 381

إِنَّ الَّذِينَ فَرَّقُواْ دِينَهُمْ وَكَانُواْ شِيَعاً لَّسْتَ مِنْهُمْ فِي شَيْءٍ إِنَّمَا أَمْرُهُمْ إِلَى اللّهِ ثُمَّ يُنَبِّئُهُم بِمَا كَانُواْ يَفْعَلُونَ (159):

کسانی که دین شان را پراکنده کردند و گروه گروه شدند، تو در چیزی با آن ها ارتباط نداری. کار آنان فقط با خداوند است. پس آن ها را به آنچه انجام می دادند، با خبر خواهد نمود (159)

برابر یا بیشتر می کند و کار بد یک کیفر دارد و یا آن را می بخشد. پس وای به حال کسی که آحادش بر عشراتش پیشی بگیرد!(1)

آیا پاداش های اضافی از روی استحقاق است و یا یک پاداش در برابر یک عمل نیک قرار می گیرد و دیگران از روی تفضل می باشد؟ آنچه که از آیه سی سوره "فاطر" به دست می آید، این که پاداش های اضافی از روی لطف و تفضل الهی است. آن جا که می فرماید: "پاداش هاى آنان را به تمامى مى دهد و از فضل خود بر آن ها مى افزايد."(2)

آخرین سخن در این بخش این که در عربی، از سه تا ده، عدد بر خلاف معدود می آید. پس در ظاهر، "عَشْرُ أَمْثَالِهَا" با این قاعده سازگار نمی باشد اما چنین نیست. زیرا در این جا صفت به جای موصوف نشسته و در اصل "عَشْرُ حَسَناتٍ أَمْثَالِهَا" بوده است:

مَن جَاء بِالْحَسَنَةِ فَلَهُ عَشْرُ أَمْثَالِهَا وَمَن جَاء بِالسَّيِّئَةِ فَلاَ يُجْزَى إِلاَّ مِثْلَهَا وَهُمْ لاَ يُظْلَمُونَ (160):

کسی که کار نیکی بیاورد، ده برابر پاداش دارد و کسی که یک بدی بیاورد، جز مانند آن کیفر نمی بیند و بر آن ها ستم نمی شود (160)

تَأْتِيهُمُ الْمَلآئِكَةُ: لقبض أرواحهم... و قيل لإنزال العذاب و الخسف بهم و قيل لعذاب القبر (مجمع البیان)

يَأْتِيَ رَبُّكَ: فيه أقوال: 1- أو يأتي أمر ربك بالعذاب فحذف المضاف و مثله وَ جاءَ رَبُّكَ. 2- أو يأتي ربك بجلائل آياته فيكون حذف الجار فوصل الفعل ثم حذف المفعول لدلالة الكلام عليه 3- أن المعنى أو يأتي إهلاك ربك إياهم بعذاب عاجل أو آجل أو بالقيامة (مجمع البیان)

يَأْتِيَ بَعْضُ آيَاتِ رَبِّكَ: و ذلك نحو خروج الدابة أو طلوع الشمس من مغربها (مجمع البيان)

أَوْ كَسَبَتْ فِي إِيمانِها خَيْراً: عطف على "لم تكن آمنت" (تقريب القرآن)./ يعني أن من كان مؤمنا و لم يكسب حسنات قبل ظهور تلك الآيات، ثم تاب إذا ظهرت، لم ينفعه لأن باب التوبة يغلق حينئذ (التسهيل لعلوم التنزيل)

انتَظِرُواْ: إتيان الملائكة و وقوع هذه الآيات (مجمع البیان)

إِنَّ الَّذِينَ فَرَّقُواْ دِينَهُمْ وَكَانُواْ شِيَعاً لَّسْتَ مِنْهُمْ فِي شَيْءٍ إِنَّمَا أَمْرُهُمْ إِلَى اللّهِ ثُمَّ يُنَبِّئُهُم بِمَا كَانُواْ يَفْعَلُونَ (159)

فَرَّقُواْ: پراكنده كردند (کوثر)./ فمن قرأ: "فرّقوا"، أراد: آمنوا ببعض، و كفروا ببعض. و من قرأ: "فارقوا"، أراد: باينوا (زاد المسير)

شِيَعاً: فرقا (التفسیر المعین)./ شِيَعاً: گروها (کوثر)./ الشيع: الفرق... و قيل إن أصله من الظهور يقال شاع الخبر يشيع شيوعا ظهر... و قال الزجاج أصله الاتباع يقال شاعكم السلام و أشاعكم السلام أي تبعكم السلام... اختلف في المعنيين بهذه الآية على أقوال: 1- أنهم الكفار و أصناف المشركين. 2- أنهم اليهود و النصارى لأنهم يكفر بعضهم بعضا. 3- أنهم أهل الضلالة و أصحاب الشبهات و البدع من هذه الأمة... و هو المروي عن الباقر -ع- (مجمع البیان)./ إِنَّ الَّذِينَ فَرَّقُواْ دِينَهُمْ وَكَانُواْ شِيَعاً: آن هایی که دین شان تجزیه کردند و گروه گروه شدند (فاطمی)

ص: 384

لَسْتَ مِنْهُمْ فِي شَيْ ءٍ: أنت لا ترتبط بهم (تبيين القرآن)./ ما أنت المسؤول عن تفرّقهم (ارشاد الاذهان)./ در هيچ چيز با آنها ارتباط ندارى (تفسیر نمونه)

يُنَبِّئُهُم: يخبرهم و يجازيهم (مجمع البیان)

مَن جَاء بِالْحَسَنَةِ فَلَهُ عَشْرُ أَمْثَالِهَا وَمَن جَاء بِالسَّيِّئَةِ فَلاَ يُجْزَى إِلاَّ مِثْلَهَا وَهُمْ لاَ يُظْلَمُونَ (160)

بِالْحَسَنَةِ: بالخصلة الواحدة من خصال الطاعة فله عشر أمثالها من الثواب (مجمع البیان)./ الحسنة: كارى كه نيكى بسيار دارد. گفته شده تاء آخر آن براى مبالغه است (كوثر)

عَشْرُ أَمْثالِها: على اقامة صفة الجنس المميز مقام الموصوف، تقديره: عشر حسنات أمثالها (الموسوعة القرآنية)

بِالسَّيِّئَةِ: بالخصلة الواحدة من خصال الشر (مجمع البیان)

يُجْزَى: جزا: مکافات، پاداش، کیفر (فرهنگ معین)

وَ هُمْ لا يُظْلَمُونَ: لا ينقص من ثوابهم و لا يزاد على عقابهم (الموسوعة القرآنية)

ص: 385

ص: 386

قُلْ إِنَّنِي هَدَانِي رَبِّي إِلَى صِرَاطٍ مُّسْتَقِيمٍ دِيناً قِيَماً مِّلَّةَ إِبْرَاهِيمَ حَنِيفاً وَمَا كَانَ مِنَ الْمُشْرِكِينَ (161) قُلْ إِنَّ صَلاَتِي وَنُسُكِي وَمَحْيَايَ وَمَمَاتِي لِلّهِ رَبِّ الْعَالَمِينَ (162) لاَ شَرِيكَ لَهُ وَبِذَلِكَ أُمِرْتُ وَأَنَاْ أَوَّلُ الْمُسْلِمِينَ (163)

قُلْ أَغَيْرَ اللّهِ أَبْغِي رَبّاً وَهُوَ رَبُّ كُلِّ شَيْءٍ وَلاَ تَكْسِبُ كُلُّ نَفْسٍ إِلاَّ عَلَيْهَا وَلاَ تَزِرُ وَازِرَةٌ وِزْرَ أُخْرَى ثُمَّ إِلَى رَبِّكُم مَّرْجِعُكُمْ فَيُنَبِّئُكُم بِمَا كُنتُمْ فِيهِ تَخْتَلِفُونَ (164) وَهُوَ الَّذِي جَعَلَكُمْ خَلاَئِفَ الأَرْضِ وَرَفَعَ بَعْضَكُمْ فَوْقَ بَعْضٍ دَرَجَاتٍ لِّيَبْلُوَكُمْ فِي مَا آتَاكُمْ إِنَّ رَبَّكَ سَرِيعُ الْعِقَابِ وَإِنَّهُ لَغَفُورٌ رَّحِيمٌ (165)

همان طور که به عرض رسید، توحید، نبوت و معاد، موضوعات برجسته این سوره کریمه است. در آیات پایانی یک بار دیگر همین موضوعات پیگیری می شوند. منتها با بیان ویژه؛ به این معنا که مجموع چهار آیه اول در رابطه با توحید نظری و توحید عملیاست، این که رسول اکرم (صلی الله علیه و آله و سلم) به دستور حضرت حق هدایتش را به شکل خاصی اعلام می دارد، نبوت است و این که سخن از بازگشت انسان ها به میان می آید، معاد است.

قُلْ إِنَّنِي هَدَانِي رَبِّي إِلَى صِرَاطٍ مُّسْتَقِيمٍ دِيناً قِيَماً مِّلَّةَ إِبْرَاهِيمَ حَنِيفاً وَمَا كَانَ مِنَ الْمُشْرِكِينَ.(1)

با این پیام رسانی، سه مطلب واضح می گردد:

1- خداوند علی اعلی، پیامبرش را به صراط مستقیم هدایت نموده.

2- آن صراط مستقیم، دین ثابت و پایداری است که تا دامنه قیامت گستره دارد. "قِيَماً" بار این معنا را بر دوش گرفته. این واژهمصدری است که جانشین صفت گردیده. در سوره کهف، "قَيِّماً" قرائت شده که معنای معتدل و مستقیم را می رساند.(2)

3- آن دین ثابت، دین کمال یافته حضرت ابراهیم (علیه السلام) می باشد. این که می گوییم: کمال یافته، نه به این معنا که دین ابراهیم (علیه السلام) ناقص بوده. بلکه به این لحاظ که رشد فکری مردم زمان او با مردم زمان آخرین پیامبر فرق دارد اما اصل اسلام همان درخت باور تنومند ابراهیمی است که شاخ و برگ فراوان نموده.

این که خداوند علی اعلی از بین پیامبران، به دین ابراهیم اشاره می کند، شاید به دو دلیل باشد:

1- قیام پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله و سلم) با قیام ابراهیم بت شکن (علیه السلام) شباهت های ملموسی دارد. شعار ابراهیم (علیه السلام) توحید بود. همین توحید شعار رسول اکرم (صلی الله علیه و آله و سلم) گردید. ابراهیم (علیه السلام) با بت پرستان، مشکل داشت. همین

ص: 389

مشکلات در زمان رسول اکرم (صلی الله علیه و آله و سلم) بیشتر شده بود. تا آن جا که در خانه کعبه 360 بت، شمرده اند.

2- ابراهیم (علیه السلام) در میان یهودیان، مسیحیان و مشرکین قابل احترام بود و هر کدام، دین خود را به او مربوط می دانست. با نفی مشرک بودن حضرت ابراهیم (علیه السلام) این سلاح از دست همه آن ها گرفته شد. زیرا مشرکین که عملا مشرک بودند، یهود و نصارا نیز، توحید را خالص نگه نداشتند.

این ها که گفته آمد، در رابطه با توحید نظری بود. با دستور دوم، پنجره ای به سوی توحید عملی گشوده می شود. در توحید عملی، معیار اصلی خداوند علی اعلی است؛ وقتی تمام کارهای انسان در جهت او قرار گیرد، توحید عملی جامه عمل می پوشد.

بر این اساس در آیه مورد بحث، خداوند علی اعلی به پیامبرش دستور می دهد که به مردم برساند، نماز او، عبادات او،(1) زندگی ومرگ او برای خداوند است. خداوندی که شریکی ندارد و پیامبر برای تحقق این چهار چیز، مأموریت یافته و اولین مسلمان می باشد. مفسرین در رابطه با "أَنَاْ أَوَّلُ الْمُسْلِمِينَ"، مطالبی را ایراد نموده اند(2) اما به نظر می رسد، این جمله

ص: 390

شعاع وسیعی دارد و ممکن است، عالم "ذر" یکی از مصادیق آن باشد.(1) زیرا پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله و سلم) اولین جواب دهنده بود:

قُلْ إِنَّنِي هَدَانِي رَبِّي إِلَى صِرَاطٍ مُّسْتَقِيمٍ دِيناً قِيَماً مِّلَّةَ إِبْرَاهِيمَ حَنِيفاً وَمَا كَانَ مِنَ الْمُشْرِكِينَ (161) قُلْ إِنَّ صَلاَتِي وَنُسُكِي وَمَحْيَايَ وَمَمَاتِي لِلّهِ رَبِّ الْعَالَمِينَ (162) لاَ شَرِيكَ لَهُ وَبِذَلِكَ أُمِرْتُ وَأَنَاْ أَوَّلُ الْمُسْلِمِينَ (163):

بگو: "پروردگار من مرا به راه راست هدایت کرد؛ راه راستی که دین پایدار و آیین ابراهیم حق پویش است و او از مشرکان نبود." (161) بگو: "نماز من، عبادات من، زندگی من و مرگ من برای خداوند پرورش دهنده جهانیان است. (162) او را شریکی نیست، به این کار مأمور شدم و من نخستین مسلمانم." (163)

به دور خورشید بگردد، منظومه شمسی، به دور کهکشان راه شیری و بیش از یک تریلیون کهکشان غرق در ماده تاریک باشند.(1)

در رابطه با معاد، یادآوری می گردد که مرجع همه انسان ها از اول تاریخ تا پایان هستی، به همین پرورش دهنده ختم می شود و او، آن ها را از اختلافی که داشتند، با خبر خواهد نمود.

بعد از تصویر روشن مبدأ و معاد، دو مطلب اساسی عبارتند از:

✓ هرکسی باربر خویش است.

✓ دلیل تفاوت های انسانی

این که هرکس مسؤل کار خویشتن است، در جاهای مختلف قرآن، با عبارات گوناگون بیان شده. بسیاری فراز مورد بحث را با آیه دوازده سوره عنکبوت، مرتبط می دانند. آن جا که کافران به مؤمنین می گویند: "راه ما را دنبال کنید، ما گناهان شما را به گردن می گیریم."(2)

اگرچه در آن جا از تکنیک راهنمایی در روایت استفاده شده که: "آن ها چیزی از گناهان آنان را به گردن نخواهند گرفت و دروغ می گویند."

با این حال، جواب تفصیلی آن آیه را در این جا می یابیم و آن این که هرکسی مسؤل کار خودش می باشد و هیچ کس گناه کسی دیگر را بر نمی دارد. پس، ادعای برداشتن بارگناه دیگری گزافه گویی است و اگر کودکی به گناه پدر عذاب گردد،(3) بی انصافی. پس باتوجه به این فراز،

ص: 392

هیچ کس به کیفر گناه کسی دیگر گرفتار نمی آید و هرکس در گرو اعمال خودش می باشد.(1)

این که انسان ها متفاوتند، جای بحثی نیست اما اگر به دلیل تفاوت ها دقت شود، امنیت روانی را در پی خواهد داشت.

تفاوت ها ممکن است، در ثروت، زیبایی، قدرت، رزق و روزی، سلامتی، عقل، رنگ پوست و... باشد و دلیل را تنها در ابتلا و آزمایش می بینیم.(2)

آری، خداوند علی اعلی، انسان ها را به گونه ای آفرید که در چند روز زندگی دنیا، یکی ثروتمند باشد، یکی فقیر، یکی زیبا باشد، یکی نازیبا، یکی سفید باشد، یکی سیاه، یکی سالم باشد، یکی بیمار، یکی توانمند باشد، یکی ناتوان و هزاران تفاوت دیگر.

اگر ثروتمندی، از ثروتش استفاده شایسته نمود و حق سائل و محروم را رعایت کرد،(3) سعادت دو جهان دارد، اگر فقیری به فقرش، شکیبایی نمود، اجر صابران را کسب می کند(4)

و اگر زیبارویی عفتش را رعایت کرد، در زمره طیبین و طیبات قرار خواهد گرفت. در غیر این صورت، آن ثروت وبال گردن است، آن فقیر خسر الدنیا والآخره و جایگاه آن زیباروی در

ص: 393

اسفل السافلین.(1)

بر همین اساس، می توان در رابطه با تفاوت های دیگر نیز، ساعت ها سخن گفت.با این حساب، خداوند تبارک و تعالی، در آیه مورد بحث، ابتدا از جانشینی نسل های انسانی سخن به میان می آورد(2) و آن گاه به تفاوت های انسانی اشاره می نماید و دلیل این تفاوت ها را ابتلا و امتحان ذکر می کند و این را هم بدانیم که امتحان یکی از سنت های مهم الهی است و از آن گزیری نیست.(3)

در همین آیه با التفاتی، به رسول اکرم (صلی الله علیه و آله و سلم) چشم ما با سه اسم از اسماء الحسنی روشن می شود. این ها عبارتند از "سریع العقاب"، "غفور" و "رحیم".

تقدم "سریع العقاب"، شاید به این خاطر باشد که رزق و روزی فراوان، عمر طولانی، سلامتی، قدرت و نژاد سفید، نشانه برتری کسی نیست. اگر کسانی از این نعمت ها سوء استفاده نمایند، به زودی گرفتار خواهند شد. اگر در دنیا کیفر گناه برابر باشد، در دنیا و الا در جهان دیگر، سزای سرکشی های خودشان را خواهند دید اما چون "سریع العقاب"، اهل دل را به لرزه می اندازد، پنجره رحمت گشوده می شود و صفت های آمرزندگی و مهربانی نیز یاد آوری می گردد:

ص: 394

قُلْ أَغَيْرَ اللّهِ أَبْغِي رَبّاً وَهُوَ رَبُّ كُلِّ شَيْءٍ وَلاَ تَكْسِبُ كُلُّ نَفْسٍ إِلاَّ عَلَيْهَا وَلاَ تَزِرُ وَازِرَةٌ وِزْرَ أُخْرَى ثُمَّ إِلَى رَبِّكُم مَّرْجِعُكُمْ فَيُنَبِّئُكُم بِمَا كُنتُمْ فِيهِ تَخْتَلِفُونَ (164) وَهُوَ الَّذِي جَعَلَكُمْ خَلاَئِفَ الأَرْضِ وَرَفَعَ بَعْضَكُمْ فَوْقَ بَعْضٍ دَرَجَاتٍ لِّيَبْلُوَكُمْ فِي مَا آتَاكُمْ إِنَّ رَبَّكَ سَرِيعُ الْعِقَابِ وَإِنَّهُ لَغَفُورٌ رَّحِيمٌ (165):

بگو: "آیا غیر از خداوند پروردگاری بطلبم، در حالی که او پرورش دهنده هرچیز است؟ هیچ کس جز بر ضرر خود گناهی مرتکب نمی شود و هیچ کسی گناه کس دیگر را بر نمی دارد. پس، به سوی پروردگارتان بر می گردید. شما را در آنچه اختلاف می کردید، با خبر خواهد کرد (164) و او کسی است که شما را در زمینجانشینان یکدیگر نمود و برخی از شما را بر برخی دیگر، به درجاتی برتری داد. تا شما را در آنچه به شما عطا نموده، امتحان تان بکند. پروردگار تو زود کیفر است و او آمرزنده و مهربان می باشد." (165)

مِّلَّةَ: الملة الشريعة... فكل ملة دين و ليس كل دين ملة (مجمع البيان)

حَنِيفاً: مائلا عن الباطل إلی دین الحق (کلمات القرآن)./ مخلصا في العبادة لله... و قيل مائلا إلى الإسلام ميلا لازما لا رجوع معه... و قيل مستقيما و إنما جاء أحنف على التفاؤل (مجمع البیان) ./ حنيفا: خالص، پاك. اين كلمه يا حال از ابراهيم و يا حال از دين است (کوثر)

قُلْ إِنَّ صَلاَتِي وَنُسُكِي وَمَحْيَايَ وَمَمَاتِي لِلّهِ رَبِّ الْعَالَمِينَ (162)

نُسُكِي: عبادتی کلها (کلمات القرآن)./ وَ نُسُكِي: أي ذبيحتي للحج و العمرة... و قيل نسكي ديني... و قيل عبادتي... و النسك: العبادة (مجمع البیان)مَحْيايَ وَ مَماتِي: حياتي و موتي (مجمع البیان)./ محيا و ممات، مصدر ميمى هستند (کوثر)

لاَ شَرِيكَ لَهُ وَبِذَلِكَ أُمِرْتُ وَأَنَاْ أَوَّلُ الْمُسْلِمِينَ (163)

لا شَرِيكَ لَهُ: لا ثاني له في الإلهية و قيل لا شريك له في العبادة و في الإحياء و الإماتة (مجمع البیان)

قُلْ أَغَيْرَ اللّهِ أَبْغِي رَبّاً وَهُوَ رَبُّ كُلِّ شَيْءٍ وَلاَ تَكْسِبُ كُلُّ نَفْسٍ إِلاَّ عَلَيْهَا وَلاَ تَزِرُ وَازِرَةٌ وِزْرَ أُخْرَى ثُمَّ إِلَى رَبِّكُم مَّرْجِعُكُمْ فَيُنَبِّئُكُم بِمَا كُنتُمْ فِيهِ تَخْتَلِفُونَ (164)

أَبْغِي: أطلب (تفسير الجلالين)./ و تقديره أ يجوز أن أطلب غير الله ربا (مجمع البیان)

وَ لا تَكْسِبُ كُلُّ نَفْسٍ إِلَّا عَلَيْها: و لا تكسب كل نفس إثما إلا كان عليها جزاؤه دون غيرها (تفسير المراغى)./ فعليها عقاب معصيتها و لها ثواب طاعتها (مجمع البیان)

لاَ تَزِرُ: تحمل نفس (البحر المديد)

وَازِرَةٌ: آثمة (تفسير الجلالين)

ص: 396

وِزْرَ: نفس (تفسير الجلالين)./ الورز: الحمل ثقیل (التفسیر المعین)./ لا تَزِرُ وازِرَةٌ وِزْرَ أُخْرى: لا تحمل نفس خطيئة نفس (نهج البيان)./ وَلاَ تَزِرُ وَازِرَةٌ وِزْرَ أُخْرَى: و هیچ کسی گناه کس دیگر را بر نمی دارد (فاطمی)

مَرْجِعُكُمْ: مآلكم و مصيركم (مجمع البیان)

يُنَبِّئُكُم: يخبركم بالحق فيما اختلفتم فيه فيظهر المحسن من المسي ء (مجمع البیان)

وَهُوَ الَّذِي جَعَلَكُمْ خَلاَئِفَ الأَرْضِ وَرَفَعَ بَعْضَكُمْ فَوْقَ بَعْضٍ دَرَجَاتٍ لِّيَبْلُوَكُمْ فِي مَا آتَاكُمْ إِنَّ رَبَّكَ سَرِيعُ الْعِقَابِ وَإِنَّهُ لَغَفُورٌ رَّحِيمٌ (165)

خَلاَئِفَ: يخلف أهل كلّ عصر أهل عصر قبلهم (إيجازالبيان)./ معناه أن أهل كل عصر يخلف أهل العصر الذي قبله... و قيل المراد بذلك أمة نبينا محمد -ص- جعلهم الله تعالى خلفاء لسائر الأمم و نصرهم على سائر الخلق (مجمع البیان)دَرَجَاتٍ: منصوب بنزع الخافض إلى درجات (اعراب القرآن الكريم)./ یجوز أن يكون حالا أي ذوي درجات ... أو هو مفعول مطلق نائب عن المصدر أي رفع بعضكم رفعات أي درجات (هامش الجدول)

لِّيَبْلُوَكُمْ: لیختبرکم (التفسیر المعین)./ لِيَبْلُوَكُمْ فِي ما آتاكُمْ: ليختبركم فيما أعطاكم (مجمع البیان)

ص: 397

ص: 398

16- الطبرسی، الشیخ أبی علی الفضل بن حسن، مجمع البيان فی تفسیر القرآن، 10ج، دار المعرفة، بیروت- لبنان، 1406ق

17- طوسى، محمد بن الحسن، الأمالی للطوسی، دار الثافة، قم، 1414

18- العیاشی، محمد بن مسعود، کتاب التفسیر، 2ج، چاپخانه علمیه، تهران، 1380ق

19- فاطمی، سید حسین، تفسیر روشنایی، 5ج، یگانه منجی...، مشهد، 1390

20- فراهيدى، خليل بن احمد، كتاب العين، 9ج، قم، نشر هجرت، 1904ق

21- فرهنگ جامع زبان عربی، قاموس النور، مرکز تحقیقات کامپیوتری اسلامی، قم،...

22- قمی، علی بن ابراهیم، تفسیر القمی، 2ج، دارالکتاب، قم، 1363

23- كلينى، محمد بن يعقوب، الكافي، 8ج، دار الكتب الإسلامية، تهران، 1407ق

24- مخلوف، الشیخ حسنین محمد، كلمات القرآن تفسير و بيان، القاهرة 1375

25- ناصر علی عبد الله، المعجم البسیط، دانشگاه علوم رضوی، مشهد، 1377

26- نصر حامد ابوزید، مفهوم النص: معنای متن، انتشارات طرح نو، تهران، 1380، ترجمه مرتضی کریمی نیا.

27- دهخدا، علی اکبر، فرهنگ دهخدا، فرهنگ جامع، نرم افزار،...

28- معین، محمد، فرهنگ معین، فرهنگ جامع، نرم افزار،...

3- ابن جوزى، عبدالرحمن بن على، زاد المسير فى علم التفسير، 4ج، دار الكتاب العربي، بیروت، 1422ق

3- ابن منظور، محمد بن مكرم، لسان العرب، 15ج، دار صادر، بیروت، 1414ق

4- بحرانى، هاشم بن سليمان، البرهان فى تفسير القرآن، 5ج، بنياد بعثت، تهران، 1416ق

5- جعفرى يعقوب، تفسیر کوثر، 6ج، هجرت، قم، 1376

ص: 400

6- جوهرى، اسماعيل بن حماد، الصحاح، 6ج، دار العلم للملايين، بیروت، 1376

7- دایرة المعارف چند رسانه ای احادیث، جامع الاحادیث 5/3، مرکز تحقیقات کامپیوتری اسلامی، قم، 1368

8- دایرة المعارف چند رسانه ای قرآن کریم، جامع التفاسیر5/3، مرکز تحقیقات کامپیوتری اسلامی، قم، 1368

9- الراغب الاصفهانی، مفردات

ألفاظ القرآن، دارالقلم- دمشق، 1412ق

ابن بابويه، محمد بن على، الأمالی، تهران، 1376

ص: 401

ص: 402