ابدیت

(دنیا و آخرت ، وصیت، قبر، قیامت، صراط و ... )

مؤلف: سیّد رضا امامی

ص: 2

بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمنِ اَلْرَحیمْ

ص: 3

تکاثر....... 43

تکاثر چیست؟....... 43

دنیا میهمان سراست....... 45

ویژگی های دنیا پرستان در حدیث معراج....... 46

آخرین کلام آیت الله میلانی....... 46

مضرات حب دنیا....... 47

فصل سوم: باقیات الصالحات....... 49

هدف خلقت موت و حیات....... 51

قبل از سفر....... 51

وقایع معراج....... 52

بهشت هشت در دارد....... 55

نوشته های روی درهای دوزخ....... 59

یقین....... 60

یقین چیست؟....... 60

درجات یقین....... 61

علامات شخص با یقین....... 61

باقیات الصالحات....... 62

نکات:....... 65

موارد باقیات الصالحات....... 69

1: قرآن....... 69

غفران گناهان پدر و مادر....... 69

قاضی خدا شاکی پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم و متهم امت پیامبر. صلی الله علیه و آله و سلم ....... 69.

ص: 6

حق تلاوت قرآن....... 70

2: زیارت....... 70

الف: حقی از حقوق خداوند....... 71

ب: حشر با ذوات مقدّسه....... 71

ج: تارک زیارت متروک از تشیّع....... 71

د: بازدید در شب اول قبر....... 72

ه- : افضل الاعمال....... 72

و: تارک زیارت عاق پیامبر و اهل بیت علیهم السلام ....... 72

ز: جان دادن از شوق زیارت....... 73

ح: وجوب زیارت....... 74

اسناد زیارت عاشورا و فوائد آن....... 75

زیارت عاشورا....... 75

روش بزرگان زیارت عاشورا با صد لعن و صد سلام....... 77

3: صلوات....... 78

4: نماز شب....... 80

فائده نماز شب....... 81

بشارت به قبولی نماز وتر....... 83

5 : تسبیحات حضرت زهرا علیها السلام ....... 83

دوری شیطان و خشنودی خدا....... 83

نجات از شقاوت....... 83

6 : احسان به دیگران....... 84

ص: 7

7: کمک و انفاق....... 84

8 : ذکر یونسیه....... 88

9 : شرط کمال....... 88

شرط قبول اعمال....... 89

نشانه مخلص از قول پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم ....... 89

حفظ زبان....... 91

10 : شرط بقاء....... 92

داستان سختی حساب سفید شدن موی سر دختر از ملاحظۀ عذاب قبر مادر....... 94

فصل چهارم: وصیت....... 97

وصیت....... 99

شرح آیات 182-180 سوره بقره....... 100

هدف از نوشتن وصیت نامه....... 103

موارد مجاز در تغییر وصیت....... 105

احکام وصیت (ثُلث)....... 105

چند مسأله دیگر از رساله امام خمینی قدس سره ....... 111

منجزات مریض....... 113

گرفتن مراسم....... 115

پاسخ مرحوم آیت الله العظمی گلپایگانی به دو پرسش....... 115

وصایای امیرالمؤمنین علیه السلام ....... 119

وصیت نامه های بزرگان....... 122

وصیت نامه عبرت آموز عالم عارف، حکیم ملامحمد هیدجی قدس سره ....... 123

وصیت های معنوی شمس الدین محمد بن مکی عاملی (شهید اول)....... 124

ص: 8

وصایای آیت الله سید علی قاضی طباطبایی قدس سره ....... 125

فصل پنجم: مرگ....... 129

مرگ چیست؟....... 131

دو جنبۀ مادی و معنوی انسان....... 133

خطبۀ امیرالمؤمنین علیه السلام دربارۀ کیفیت حال احتضار....... 134

چگونگی قبض روح....... 137

مرگ یکی از نعمات خداوند....... 138

قالب مثالی....... 139

خواب و مرگ....... 141

مرگ و حیات دوباره....... 143

دوبار مردن و دوبار زنده شدن....... 145

فضیلت سوره ملک....... 146

روح چیست؟....... 147

اجل....... 148

داستانی واقعی....... 149

برزخ....... 149

فصل ششم: وظایف بازماندگان....... 151

حین الفوت....... 153

فصل هفتم: وظایف پس از مرگ....... 157

وظایف پس از مرگ....... 159

معنی استرجاع....... 159

کفن ( لباس سفر)....... 160

ص: 9

مسئله فقهی خمس کفن....... 162

تشییع جنازه....... 162

آداب آن : 163

هنگام دفن....... 164

شهادت چهل مؤمن....... 165

آخرین خطبه پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم ....... 165

وظایف بازماندگان بعد از کفن و دفن....... 166

پدر و مادر....... 166

نماز فرزند برای پدر و مادر....... 169

نماز برای اموات....... 169

لیلة الدفن....... 170

مسئلۀ فقهی:....... 171

مسألۀ فقهی درباره نماز وحشت :....... 172

وظیفه ما در قبال مصیبت زدگان....... 173

احادیثی در ذم بی تابی و جزع و فزع کردن و دست بر زانو زدن....... 175

در خواب دیدن اموات....... 175

فصل هشتم: قبر....... 177

قبر....... 179

فشار قبر....... 179

ایمنی از فشار قبر....... 180

سالم بودن بدن در قبر....... 181

کیفیت ارتباط عالم برزخ با عالم طبع و قبر....... 181

ص: 10

نفوس ناقصه در عالم برزخ تکمیل می شوند....... 182

آداب سر قبر....... 183

زیارت اهل قبور....... 184

ایام زیارت اهل قبور....... 185

دعا به هنگام ورود به قبرستان....... 186

کیفیت زیارت اهل قبور....... 186

حدیث اعرابی که از حضرت امیرالمؤمنین علیه السلام درباره نفس سؤال نمود....... 188

فصل نهم : صراط ، جهنم و حساب و کتاب....... 193

سؤالات قبل از صراط....... 195

از چه سؤال می کنند؟....... 197

داستان سیّدجواد کربلایی و پیرمرد مستضعف سنی....... 198

داستانی دیگر....... 202

حساب و کتاب عالم برزخ....... 206

چگونگی حشر انسانها....... 207

در حقیقت جهنم و صراط و معنای آن در قیامت....... 210

پل صراط....... 213

سختی حساب....... 214

دقت در حساب با وجود کثرت مخلوقات....... 215

حجت و دلیل....... 216

محل ارواح مؤمنین و کفار....... 217

ارواح کافران....... 219

برهوت....... 219

ص: 11

آویختگان به شاخه های درخت زقوم....... 220

وادی السلام....... 223

حوض کوثر....... 224

منابع و مآخذ....... 227

دعای هنگام وصیت....... 231

متن وصیتنامه و اقرار به عقائد....... 232

گواهی 40 نفر....... 243

دعای جوشن کبیر....... 245

ص: 12

ص: 14

ص: 16

پس قاتل و مقتول هر دو می دانستند که از یکی رد شده و از دیگری قبول شده و اینکه هر قربانی که در امت های سابق خصوصاً بنی اسرائیل شرط قبولش این بوده که آتشی آن را می سوزاند و معلوم می شد آن از طرف خداوند قبول شد.

پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله و سلم می فرمانید:

إِنَّمَا الْأعْمَالُ بِالنِّيَّاتِ وَ لِكُلِّ امْرِئٍ مَا نَوَى ؛ هر عملی بستگی به نیت او دارد و بهره هر کسی مطابق با نیتی است که در عمل دارد.(1)

اساس هر عمل را نیت تشکیل می دهد آن هم نیت خالص.

آمر دستور بافت فرش را طبق نقشه می دهد پس لوازم را هم آماده می کند اگر شخص بافنده طبق نقشه نبافت پس لوازم را هم هدر داده و اجرتی هم بر او نیست. پس اعمال الهی و عبادی که خریدار او «إِنَّ اللَّهَ اشْتَرى مِنَ الْمُؤْمِنين»(2) که خریدار سرمایه های وجود انسان خداند متعال است پس در غیر آنچه امر شده خریداری نمی کند.

برای روشن شدن دقیق بودن و حائز اهمیت بودن و در عین حال که مکتوم و مخفی است و حتی نیاز به ذکر و خطور قلبی هم نداشته و صرف توجه کفایت می کند و ما تخفی الصدور می باشد ولی نقش اساسی در عمل را ایجاد می کند مثلاً شخصی در کنار منبع آب به دفعات وارد می شود دفعه اول و سپس دفعه دوم ولی دفعه سوم متوجه می شود که غسل واجب بر او مستقر شده پس دفعه سوم نیت کرده و وارد آب می شود با اینکه دفعه سوم همان کار دفعه اول و دوم را انجام داده ولی در دفعات اول و دوم برای او نظافت حاصل ولی در دفعه سوم طهارت هم به آن اضافه شد.

ص: 18

چون از او گشتی همه چیز او تو گشت چون از او گشتی همه چیز از تو گشت گشتن اول به معنی تعلق یافتن و گشتن دوم برگشتن است.

را به دست آورد یا به خاطر ترس از نیرویی آن را انجام می دهد تا از شر آن نیرو محفوظ بماند قرآن کریم هم عزت را منحصر در خدای سبحان کرده و فرموده :

« إِنَّ الْعِزَّةَ لِلَّهِ جَميعا ؛ عزت همه اش از خداست. »(1) و هم نیرو را منحصر در او کرده و فرموده : « أنَّ الْقُوَّةَ لِلَّهِ جَميعاً ؛ نیرو همه اش از خداست».(2)

و معلوم است کسی که به این دین و معارف ایمان دارد دیگر در دلش جایی برای ریا و سمعه (ریا به دیدن افراد رساندن و سمعه بعد عمل به گوش افراد رسانیدن) و ترس از غیر خدا و امید به غیر خدا و تمایل و اعتقاد به غیر خدا باقی نمی ماند.

و نیز در کلام خدای سبحان مکرر آمده که ملک عالم از خداست و ملک آسمان ها و زمین از اوست و آنچه در آسمان ها و زمین است از آن وی است وقتی همین طور باشد که هست چه کسی از خود استقلال خواهد داشت و با پیدا شدن چنین ایمانی تمامی اشیاء هم ذاتشان و هم صفاتشان و هم افعالشان در نظر ما از درجه استقلال ساقط می شوند و دیگر چنین انسانی نه تنها غیر خدا را اراده نمی کند و نمی تواند غیر او را اراده کند و نمی تو اند در برابر غیر او خضوع کند یا از غیر و بترسد یا از غیر او امید داشته باشد یا به غیر او به چیز دیگری سرگرم شده و از چیز دیگری لذات و بهجت بگیرد و یا به غیر او توکل و اعتماد نماید و یا تسلیم چیزی غیر او شود و یا امور خود را به چیزی غیر او واگذارد و اراده نمی کند و طلب نمی نماید مگر وجه حق باقی را حقی که بعد از فنای هر چیز باقی است و اعراض و فرار نمی کند جز از باطل باطلی که عبارتست از غیر خدا چون آنچه غیر خداست فانی و باطل است. البته ملک دو جور است: یکی ملک حقیقی که دارنده آن تنها و تنها خدای سبحان است و احدی با او در این ملکیت شریک نیست نه هیچ انسانی و نه هیچ موجود دیگر و یکی ملک اعتباری و ظاهری و صوری مثل مالکیت انسان نسبت به خودش و فرزندش و مالش و امثال اینها که در این چیزها مالک حقیقی خداست و مالکیت انسان به تملیک خدای تعالی است

ص: 21

آن هم تملیک ظاهری و مجازی که این نوع که میان انسان ها دست به دست می شود به زودی باطل خواهد شد.(1)

در تعبیرات عامیانه روزمره نیز بسیار می گویند اول خدا دوم تو. باید قبول کرد که این گونه تعبیرات نیز مناسب یک انسان موحّد کامل نیست.

مردی در برابر پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم گفت: ما شاءَ اللّهُ و شِئت؛ هر چه خدا بخواهد و تو بخواهی. پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم فرمود: اجعلتنی لله ندا؟ ما شاء الله وحده؛ آیا مرا شریک خدا گرداندی؟ تنها آنچه خدا بخواهد.

در بعضی روایات دیگر می خوانیم که منظور (شرک نعمت) است به این معنی که موهبتی از خداوند به انسان برسد و بگوید این موهبت از ناحیه فلان کس به من رسیده است اگر او نبود من می مردم و یا زندگانیم بر باد می رفت و بیچاره می شدم. در اینجا غیر خدا را شریک خدا در بخشیدن روزی و مواهب شمرده است.(1)

قرآن کریم می فرماید: «وَ ما يُؤْمِنُ أكْثَرُهُمْ بِاللَّهِ إِلاَّ وَ هُمْ مُشْرِكُون؛ و اکثر آنها که مدعی ایمان به خدا هستند مشرکند».(2)

امام صادق علیه السلام در تفسیر این آیه شریفه می فرماید: این اشاره به شرک خفی است مانند اینکه انسان به دیگری بگوید اگر تو نبودی من نابود شده بودم یا زندگانیم بر باد می رفت.(3)

راوی از ابی عبدالله سؤال کرد اگر کسی چنین بگوید: اگر خدا فلانی را نرسانده بود من هلاک می شدم چطور آیا این هم شرک است؟ فرمود: این خوب است و اشکالی ندارد.

«فَمَنْ كانَ يَرْجُوا لِقاءَ رَبِّهِ فَلْيَعْمَلْ عَمَلاً صالِحاً وَ لا يُشْرِكْ بِعِبادَةِ رَبِّهِ أحَدا ؛ پس کسی که امیدوار ملاقات پروردگار خویش است، باید به جای آرد کار نیکو، و کسی را در عبادت پروردگارش شریک نکند.»(1)

حضرت امام صادق علیه السلام می فرمایند: مرد ریاکار، به طاعتی از طاعات دینی مشغول می شود؛ در حالی که رضای خدا را نمی جوید و تنها ستایش و تمجید مردم را می جوید؛ چون می خواهد طاعت و بندگی او شهره شود. این مرد ریا کار همان مشرکی است که دیکران را در اطاعت و بندگی حق سهیم کرده است.(2)

باز آن سرور در حکمت 15 کتاب نهج البلاغه می فرمایند: اینطور نیست که اجر مجاهد شهید بالاتر باشد از اجر کسی که قدرت برگناه دارد ولی خودداری می کند او فرشته ایست از فرشتگان.

حضرت رسول اکرم صلی الله علیه و آله و سلم می فرمایند: تَمَامُ التَّقْوَى أَنْ تَتَعَلَّمَ مَا جَهِلْتَ وَ تَعْمَلَ بِمَا عَلِمْتَ ؛ تقوا این است که هر چه را بلد نیستی، یاد بگیری و هر چه را هم می دانی عمل کنی.(1)

امیرالمؤمنین علیه السلام فرمودند: المتقی من اتقی الذنوب ؛ متقی، کسی است که گناه نکند.(2)

امام صادق علیه السلام می فرمایند: عیسی با یارانش از کنار قریه ای که تمام اهل آن حتی حیوانات و پرندگانشان مرده بودند عبور می کرد. حضرت عیسی تأملی کردند و فرموند: اینها به مرگ طبیعی نمرده اند، بلکه با خشم الهی از دنیا رفته اند اگر اینطور نبود همدیگر را دفن می کردند. حواریون در خواست کردند دعایی بخوان آنها احیاء شوند و ما وقع معلوم شود. حضرت عیسیدعا کردند که خدایا اینها را زنده کن تا ببینم اعمالشان چطور بوده تا بپرهیزیم ندا رسید آنها را بخوان شب هنگام در کنار قطعه زمینی ایستاد و صدا زد ای مردم قریه ویلکم، وای بر شما اعمال شما چه بوده؟

یکی از آنها جلو آمد و پاسخ داد یا روح الله! عبادت طاغوت و دنیاپرستی با ترس کم از خداوند و آرزوهای دراز و بی خبری همراه با لهو و لعب.

حضرت عیسی علیه السلام سؤال کردند: عشق شما به دنیا چگونه بود؟

گفت: مانند عشق کودک به مادرش هنگامی که دنیا به سوی ما رو می آورد خوشحال می شدیم و هنگامی که پشت می کرد گریه می کردیم.

« وَ مِنَ النَّاسِ مَنْ يَعْبُدُ اللَّهَ عَلى حَرْفٍ »(3)

ص: 25

ترجمه: بعضی از مردم خدا را تنها با زبان می پرستند همین که دنیا به آنها رو کند و نفع و خیری به آنها برسد حالت اطمینان پیدا می کنند، اما اگر مصیبتی به عنوان امتحان به آنها برسد دگرگون می شوند و به کفر روی می آورند و به این ترتیب هم دنیا را از دست داده اند و هم آخرت را و این خسران و زیان آشکاری است.

گفت: اطاعت از گنه کاران و باز پرسید: پس عاقبت شما چگونه بود؟ عرض کرد شبی در نهایت عافیت و تندرستی بودیم و صبح در میان جهنم.

حضرت عیسی علیه السلام به حواریون فرمود: ای دوستان خدا خوردن نان خشک و نمکی نسائیده و خوابیدن روی خاک بسیار بهتر است که دارای عافیت در دنیا و آخرت باشی.(1)

مهمترین جدّ و سعی ترک معصیت باشد که تا این خدمت را انجام ندهی نه ذکرت و نه فکرت به حال قلبت فائده ای نخواهد بخشید، چرا که پیشکش و خدمت کردن کسی که با سلطان در مقام عصیان و انکار است بی فایده خواهد بود، پس هر گناهی شرک به خدا ست چرا که هر گناه اطاعت از غیر خداست.

آن طور که مشهود است کشتی سازی در خشکی است ولی استفاده آن در دریا می باشد پس دنیایی و آخرتی و برزخی و قیامتی موجود می باشد. لقمان به فرزندش وصیت کرد: فرزندم! دنیایت را به آخرتت بفروش که هر دو را به دست می آوری و آخرتت را به دنیایت مفروش که هر دو را از دست می دهی.(2)

از محله چهارم است که محله پنجم ساخته می شود پس کسی که حنظل کاشت گل و یاسمن درو نمی کند و کسی که سم بخورد طعم عسل نمی چشد. ما آمده ایم زندگی کنیم تا قیمت پیدا کنیم و نه اینکه به هر قیمتی زندگی کنیم. «الَّذي خَلَقَ الْمَوْتَ وَ الْحَياةَ لِيَبْلُوَكُمْ أَيُّكُمْ أَحْسَنُ عَمَلاً ».(3)

پس نماز بخوانیم قبل از اینکه بر ما نماز بخوانند. قرآن بخوانیم قبل از آن که بر ما قرآن بخوانند به حساب خودمان برسیم قبل از آنه به حسابمان برسند. وصی

ص: 27

خودمان باشیم قبل از آنکه دیگران وصی ما باشند چرا که اگر خودم وصی خودم باشم بهتر و سنجیده تر عمل خواهم کرد تا دیگران.از یخ فروشی در گرمای تابستان که سرمایه اش در معرض خورشید و نابودی قرار داشت پرسیدند: فروختی؟ گفت: نه ولی تمام شد .

نکند عمر ما همین طور باشد.

افسوس که عمری پی اغیار دویدیم *** از یار بماندیم و به مقصد نرسیدیم

سرمایه زکف رفت و تجارت ننمودیم *** جز حسرت و اندوه متاعی نخریدیم

بعضاً بازی ها را جدی گرفتیم و حقایق و واقعیت ها را بازی و لهو و شوخی گرفتیم. پس این افراد گرفتار حسرت می شوند در یوم الحسره.

امام صادق علیه السلام : از خودت برای خودت بهره گیر از تندرستی قبل از بیماری و از قدرت و نیرو قبل از ناتوانی و از زندگی قبل از فرا رسیدن مرگ. (1)

گاهی در مجلسی عده ای دور هم هستند یکی می گوید من چهل سال دارم او می گوید من شصت سال دارم و ... بلکه در اصل باید اولی بگوید من چهل سال ندارم و دومی هم بگوید من شصت سال ندارم حال بقیه اش چطور می شود همان طور که ما سبق طی شده به همان سرعت پس مبادا از غافلان باشیم که دفعتاً خود را در عالم دیگر بیابیم و ندای وانفسا و «قالَ رَبِّ ارْجِعُون لَعَلِّي أَعْمَلُ صالِحاً فيما تَرَكْتُ»(2) از او بلند که خدایا مرا برگردان شاید عمل صالحی انجام دهم که جواب بشنود کلا ابداً «وَ مِنْ وَرائِهِمْ بَرْزَخٌ إِلى يَوْمِ يُبْعَثُون».(3)

ص: 28

حضرت علی علیه السلام می فرمایند: هر که در مرگش شتاب شده مهلت می طلبد و هر که اجلش تأخیر افتاده یا به او مهلت داده اند کار را آینده حوالت می دهد.

و مثال آن فردی که در بیابان گرگی او را تعقیب کرد پس خود را از ترس به چاهی انداخت در میان چاه ریشه ای بود خود را به آن آویخت. نگاه به ته چاه کرد اژدهایی دید دهان باز کرده بالای چاه گرگ ایستاده پس نگاهبه ریشه کرد دید دو موش سیاه و سفید بُن آن را می جوند در این اثنا متوجه کندویی عسل شد و مشغول به چشیدن شیرینی آن و از خطرات در اطراف خود غافل شد. عزیزان آن گرگ، گرگ اجل است که دنبال شخصی می دود آن دو موش سیاه و سفید تشابه به شب و روز می باشد که ریشه عمر انسان را می خورند و آن اژدها در قعر چاه اعمال بدوی و باز. علی رغم همه این احوال او مشغول به زرق و برق دنیا شده و غافل از سختی حساب و عقاب و موافقت عالم قیامت و برزخ و اهوال قیامت و عذاب های دوزخ .

ص: 29

ص: 30

ص: 32

به ما چنین خبر رسیده است که روزی امیرالمؤمنین علیه السلام اشتها کردند که جگر کباب شده و یا بریان شده ای را با نان نَرم بخورند؛ همینطور این امر طول کشید و یک سال بر آمد که پیوسته حضرت این اشتها را داشتند ولی ابراز نمی نمودند؛ پس از یک سال در حالی که روزی از روزها روزه بودند؛ به حضرت امام حسن علیه السلام این مطلب را بازگو کردند ؛ امام حسن علیه السلام برایآن حضرت آماده ساخت؛ و چون هنگام افطار رسید و امام حسن علیه السلام این اطعام را به نزد پدر گذارد، ناگهان سائلی در خانه سؤال نمود.

حضرت فرمودند: ای نوردیدۀ من! این طعام را بردار و به سائل بسپار! برای آنکه ما در فردای قیامت در صحیفۀ اعمال خود نخوانیم که : شما طیّبات خود را در زندگانی دنیا و پست خود از بین بردید! و در این حیات دَنی و ناقابل، شما باطیّبات خود استمتاع نموده و بهره مند شدید»!(1)

حضرت در این بیان استشهاد به آیۀ 19 از سورۀ 49 احقاف فرموده اند:

«وَ يَوْمَ يُعْرَضُ الَّذينَ كَفَرُوا عَلَى النَّارِ أَذْهَبْتُمْ طَيِّباتِكُمْ في حَياتِكُمُ الدُّنْيا وَ اسْتَمْتَعْتُمْ بِها فَالْيَوْمَ تُجْزَوْنَ عَذابَ الْهُونِ بِما كُنْتُمْ تَسْتَكْبِرُونَ فِي الْأَرْضِ بِغَيْرِ الْحَقِّ وَ بِما كُنْتُمْ تَفْسُقُون»؛

«و روز قیامت روزی است که مردمان کافر را بر آتش عرضه می دارند؛ و چنین به آنها خطاب می شود که: شما طیّبات و چیزهای پاکیزه و نفیس خود را در زندگانی دنیا از بین بردید و مصرف نمودید! و با آنها استمتاع کردید؛ و بنابراین در مقابل استکباری که در زمین، به ناحق نمودید و به واسطۀ فسقی که کردید و تجاوزی که نمودید؛ امروز به عذاب ذلت آمیز و اهانت بخش و پست و خوار ساز پاداش داده می شوید.»!

ملاحظه بفرمایید: علی بن ابیطالب علیهما السلام که خلیفه مسلمین است و حاکم بر جهان اسلام دلش میل به جگر بریان کرده، و یک سال می گذرد؛ که پیوسته با

ص: 34

این اشتها دست به گریبان است ؛(1)

و حال و وقت و مجال آن را ندارد؛ و آن قدر بی اعتناست که وقت و حال خود را برای این امور حتی در مدت طول یک سال به یک جمله که بگوید: جگر بریان می خواهم ندارد ؛ و خلیفۀ اسلام و مسلمین در حال روزه پس از یک سال در وقت افطار که در برابرش مطلوب خود را می بیند ؛ دست دراز نمی کند.

«وَ إِنَّ الدَّارَ الْآخِرَةَ لَهِيَ الْحَيَوانُ لَوْ كانُوا يَعْلَمُون ؛ خداوند دنیا را لهو و بازی و سرگرمی بیهوده خوانده ولی می فرماید زندگی آخرت زندگی حقیقی است اگر اهل دانش باشید.»(1)

محکم باش می خواهم پرواز کنم آن درخت در عالم معنا به آن پشه بگوید برو که من نه آمدنت را فهمیدم و نه رفتنت را می فهمم.

حضرت علی علیه السلام می فرمایند:

«ما اکثر العبر و اقل الاعتبار؛ چه بسیارند عبرت ها و اندکند عبرت پذیری ها».(1)

لهو و لعب بودن دنیا چهار مرتبه در قرآن آن هم در قالب حصر و انحصار آمده است.

1: وَ مَا الْحَياةُ الدُّنْيا إِلاَّ لَعِبٌ وَ لَهْوٌ (1)

2: وَ ما هذِهِ الْحَياةُ الدُّنْيا إِلاَّ لَهْوٌ وَ لَعِبٌ(2)

3: إِنَّمَا الْحَياةُ الدُّنْيا لَعِبٌ وَ لَهْوٌ (3)

4: اعْلَمُوا أَنَّمَا الْحَياةُ الدُّنْيا لَعِبٌ وَ لَهْوٌ (4)

هرگاه دنیا را به عنوان هدف و مقصد بنگیریم دنیا وسیله اغفال و غرور خواهد بود ولی اگر دنیا را مزرعه آخرت و وسیله رسیدن به کمال بنگریم نعمت های آن ارزشمند و سازنده خواهد بود.

لعب: بازی طفلان و بدون فائده با نظم خیالی و غرض خیالی و هم فانی و زودگذر.

زندگی دنیا را بازیچه و لهو شمرده شده چون آدمی از مهماتش که حیات اخروی حیاتی حقیقی و ثابت است باز می دارد.

لهو: مشغول شدن توأم با غفلت و لذت و هر کار بیهوده ای که انسان را از کار مفید و مهمش باز دارد و به خود مشغول سازد.

چرا حیات دنیوی لعب شمرده شد. چون سرگرم شدن به موهومات و غرض های موهوم و یک سلسله عقاید اعتباری است و مثل بازی های بچه گانه که بر سر بازی داد و فریاد راه می اندازند و پنجه به روی هم می کشند با اینکه آنچه بر سر آن می جنگند جز وهم و خیال چیزی نیست مردم نیز بر سر امور دنیوی با هم می جنگند با اینکه

ص: 38

انچه این ستمگران بر سر ان تکالب می کنند از قبیل امول همسران فرزندان، مناصب، مقامها و ریاست ها. خدمتگزازان، یاران و امثال آن چیزی جز اوهام نیستند و در حقیقت سرابی هستندکه از دور آب به نظر می رسد و انسان منافع مذکور را مالک نمی شود مگر در ظرف وهم و خیال.و عالم زندگی آخرت را منحصر در حیوان یعنی زندگی واقعی کرده جدی است لهو و لعب در آن راه ندارد بقائی است که فنائی با آن نیست لذتی است که با الم آمیخته نیست سعادتی است که شقاوتی در پی ندارد.(1)

آفریدگار دنیا غفلت از آخرت و سرگرمی به دنیا را لهو و لعب می داند چرا ما باور نمی کنیم.(2)

مثل صحنه نمایش یکی لباس شاه می پوشد دیگری نقش نوکر و سومی وزیر و لی ساعتی بعد همه لباس ها و نقش ها کنار رفته و می فهمند خیالی و تصوری بیش نبوده.

که حساب و کتاب عمر آدمیان و اعمال آنان را دقیقاً نگاه داشته اند سؤال کن. پس به عنوان سرزنش خداوند می فرماید: آری شما مقدار کمی در دنیا توقف کرده اید اگر می دانستید.

بعضی مفسرین «لو» را به معنی لیت آورده اند نه اینکه اگر می دانستید یعنی ای کاش این مطلب را در دنیا می دانستید افحسبتم.

آیا گمان کردید که ما شما را بیهوده آفریده ایم و به سوی ما بازگشت نخواهید کرد این بیان در هنگام مشاهده مرگ و بعد از آن و مشاهده برزخ و در آخر مشاهده بعث و حساب و جزا هست که آیا باز هم خیال می کنید که ما شما را بیهوده آفریدیم که زنده شوید و بمیرید و پس دیگر نه هدفی از خلقت شما داشته باشیم و دیگر شما به ما بر نمی گردید. این جمله کوتاه یکی از زنده ترین دلائل رستاخیز و حساب و جزای اعمال را بیان می کند و آن اینکه اگر راستی قیامت و معادی در کار نباشد زندگی دنیا عبث و بیهوده است.رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم فرمودند: وقتی خداوند اهل بهشت را وارد بهشت و اهل جهنم را داخل جهنم کرد به اهل بهشت می فرماید چقدر در زمین زندگی کردید؟

می گویند: روزی یا بعضی از یک روز.

می فرماید: در این مدت کوتاه چه خوب تجارتی کردید که رحمت و رضوان و بهشت مرا کسب نمودید پس در آن جاودانه بمانید. آن گاه به اهل دوزخ خطاب می فرماید که چقدر در دنیا زندگی کردید؟

می گویند: روزی یا پاره ای از یک روز .

می فرمایند: چه بد تجارتی کردید در یک روز یا کمتر از آن که در این مدت کوتاه آتش و غضب مرا کسب نمودید پس در آن جاودانه بمانید.(1)

ص: 41

«ابقی»: «بَلْ تُؤْثِرُونَ الْحَياةَ الدُّنْيا* وَ الْآخِرَةُ خَيْرٌ وَ أبْقى»(1) بلکه زندگی دنیا را بر می گزینند در حالی که آخرت بهتر و ماندگار است.

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله و سلم فرمودند: برای دنیا خود چنان کار کن که گویی جاودانه می مانی و برای آخرتت چنان کار کن که گویی فردا خواهی مرد.(2)

حضرت محمد صلی الله علیه و آله و سلم می فرمایند: خداوند دنیا را به دوست و دشمن می دهد اما آخرت را فقط به کسی می دهد که دوستش دارد هر یک از دنیا و اخرت را فرزندانی است شما از فرزندان آخرت باشید و از فرزندان دنیا نباشید.حضرت علی علیه السلام می فرمایند: غنی ترین مردم در آخرت فقیرترین آنان در دنیاست و بهره مندترین مردم در آخرت کم بهره ترین آنها در دنیاست.(1)

امام سجاد علیه السلام می فرمایند: به خدا قسم! دنیا و آخرت همانند دو کفه ترازو هستند هر کدام پایین آید دیگری بالا رود.

مسافران عزیز با نگاهی به کتاب خالق متعال مجهولات این مقایسه روشن می شود «وَ ما هذِهِ الْحَياةُ الدُّنْيا إِلاَّ لَهْوٌ وَ لَعِبٌ وَ إِنَّ الدَّارَ الْآخِرَةَ لَهِيَ الْحَيَوانُ لَوْ كانُوا يَعْلَمُون»(2) این حیات دنیا چیزی جز سرگرمی و بازی نیست و حیات حقیقی حیات آخرت است اگر می دانستند. و آنها که مستغرق حیات دنیوی بودند و محبت دنیا قلوبشان را تسخیر کرده بود و اعمال صالحی برای زندگی آخرت نفرستادند آرزو می کنند ای کاش چیزی برای حیات آخرت که حیات حقیقی و جاویدان است از پیش فرستاده بودند. پس می گویند: «يَقُولُ يا لَيْتَني قَدَّمْتُ لِحَياتي».(3)

امام صادق علیه السلام می فرمایند: دنیا برای مؤمن زندان است و صبر و بردباری حریم آن است و جایگاه مؤمن در بهشت است و اما دنیا بهشت کافر است و قبر زندان او و آتش جایگاه او.(4)

دنیا زندان مؤمن است ولی گاهی یکی را از زندان آزاد می کنند و نجات و راحت و آسایش پیدا می کند ولی یکی را آزاد می کنند و او را برای اعدام یا شکنجه می برند.

ص: 44

پروردگارش گرم است و تسلیم امر اوست تغییر حالت نمی دهد پس اگر ثروتمند شد طغیان نمی کند و اگر فقیر شد کفران نمی ورزد و به هز ذلتی تن نمی دهد.

ص: 48

ص: 50

لسفرک و حصل زادک قبل حلول اجلک یعنی مهیای سفر آخرت شو و توشه آن سفر را پیش از رسیدن اجل تحصیل نما. پس چون این سفری است بعید و هولناک و منزل های سخت و جاهای دشوار محتاج است به زاد و توشه بسیار که باید آنی از آن غفلت ننمود.

مبعودی جز خدای یکتا و بی همتا نیست، محمد صلی الله علیه و آله و سلم رسول خدا است، علی علیه السلام ولیّ خدا است، برای هر چیزی چاره ای هست، چارۀ زندگی (سالم و بی تَنِش) در چهار خصلت است:1: قناعت، 2- دوری از کینه، 3- ترک حسادت؛ 4- همنشینی با انسان های نیک.

بر روی در دوم پس از ذکر یکتایی خدا و رسالت محمد صلی الله علیه و آله و سلم و ولایت علی علیه السلام چنین نوشته شده بود:

لِكُلِّ شَيْ ءٍ حِيلَةٌ وَ حِيلَةُ السُّرُورِ فِي الْآخِرَةِ أرْبَعٌ مَسْحُ رُءُوسِ الْيَتَامَى وَ التَّعَطُّفُ عَلَى الْأرَامِلِ وَ السَّعْيُ فِي حَوَائِجِ الْمُسْلِمِينَ وَ تَفَقُّدُ الْفُقَرَاءِ وَ الْمَسَاكِينِ؛

برای هر چیزی چاره ای است، و چارۀ شادمانی در آخرت، در انجام چهار خصلت است: 1- دست مهربانی بر سر یتیمان کشیدن؛ 2- مهربانی به بیوه زنان؛ 3- سعی و تلاش در انجام نیازهای مسلمانان؛ 4- دلجویی از مستمندان و تهی دستان.بر روی درِ سوم پس از ذکر یکتایی خدا و رسالت محمد صلی الله علیه و آله و سلم و ولایت علی علیه السلام چینن نوشته شده بود:

لِكُلُّ شَيْ ءٍ حِيلَةٌ وَ حِيلَةُ الصِّحَّةِ فِي الدُّنْيَا أَرْبَعُ خِصَالٍ قِلَّةُ الْكَلَامِ وَ قِلَّةُ الْمَنَامِ وَ قِلَّةُ الطَّعَامِ و عدم قلۀ الصیام.

برای هر چیزی چاره ای است، و چارۀ سلامتی و عافیت در دنیا چهار چیز است: 1- کم سخن گفتن؛ 2- کم خوابیدن؛ 3- کم خوردن؛ 4- زیاد روزه گرفتن.

بر روی درِ چهارم پس از ذکر یکتایی خدا و رسالت محمد صلی الله علیه و آله و سلم و ولایت علی علیه السلام چینن نوشته شده بود:

مَنْ كانَ يُؤْمِنُ بِاللَّهِ وَ الْيَوْمِ الْآخِرِ فَلْيُكْرِمْ ضَيْفَهُ وَ مَنْ كانَ يُؤْمِنُ بِاللَّهِ وَ الْيَوْمِ الْآخِرِ فَلْيُكْرِمْ وَالِدَيْهِ وَ مَنْ كانَ يُؤْمِنُ بِاللَّهِ وَ الْيَوْمِ الْآخِرِ فَلْيَقُلْ خَيْراً أوْ يَسْكُتْ؛

ص: 53

کسی که ایمان به خدا و روز قیامت دارد، مهمانش را گرامی می دارد، کسی که ایمان به خدا و روز قیامت دراد، همسایه اش را گرامی می دارد، کسی که ایمان به خدا و روز قیامت دارد مادرش را گرامی می دارد، و کسی که ایمان به خدا و روز قیامت دارد، یا سخن نیک می گوید یا سکوت می کند.

بر روی درِ پنجم پس از ذکر یکتایی خدا و رسالت محمد صلی الله علیه و آله و سلم و ولایت علی علیه السلام چنین نوشته شده بود:

مَنْ أرَادَ أنْ لَا يُشْتَمَ وَ مَنْ أرَادَ أنْ لَا يَذِلَّ وَ مَنْ أرَادَ أنْ لَا يَظْلِمَ وَ لَا يُظْلَمَ وَ مَنْ أرَادَ أنْ يَسْتَمْسِكَ بِالْعُرْوَةِ الْوُثْقى فِي الدُّنْيَا وَ الْآخِرَةِ فَلْيَقُلْ لَا إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ مُحَمَّدٌ رَسُولُ اللَّهِ عَلِيٌّ وَلِيُّ اللَّهِ؛

کسی که می خواهد فحش داده نشود، خودش به کسی فحش ندهد، کسی که می خواهد ذلیل نگردد ، کسی را ذلیل نکند، کسی که می خواهد ظلم به او نشود، خودش ظلم نکند، کسی که می خواهد به دستگیرۀ محکم در دنیا دست بزند، بگوید: معبودی جز خدای یکتا نیست و محمد صلی الله علیه و آله و سلم رسول خدا است و علی علیه السلام ولی ّخدا است.

بر روی درِ ششم بهشت پس از ذکر یکتایی خدا و رسالت محمد صلی الله علیه و آله و سلم و ولایت علی علیه السلام چینن نوشته شده بود:

مَنْ أحَبَّ أنْ يَكُونَ قَبْرُهُ وَاسِعاً فَسِيحاً فَلْيَبْنِ الْمَسَاجِدَ وَ مَنْ اراد أنْ لَا تَأكُلَهُ الدِّيدَ ان تَحْتَ الْأرْضِ فَلْيَكْنُسِ الْمَسَاجِدَ وَ مَنْ أحَبَّ أنْ یکون طَرِيّاً مطرا فَلْيَكْسُوا الْمَسَاجِدَ بِالْبُسُطِ وَ مَنْ احب أنْ يَرَى مَوْضِعَهُ من الْجَنَّةِ فلیأنس الْمَسَاجِدِ.کسی که دوست دارد قبرش وسیع و جادار گردد، به بنا و تعمیر مسجدها بپردازد، کسی که می خواهد کرم ها در قبر، بدنش را نخورند، در مسجدها رفت و آمد کند و مدتی از شبانه روزش را در مسجدها بگذراند، کسی که می خواهد بدنش تازه و شاداب باشد، مسجدها را فرش کند، کسی که دوست دارد مقام خود در بهشت را بنگرد، با مسجدها اُنس و الفت داشته باشد.

ص: 54

و بر روی درِ هفتم بهشت پس از ذکر یکتایی خدا و رسالت محمد صلی الله علیه و آله و سلم و ولایت علی علیه السلام چینن نوشته شده بود:

بَيَاضُ الْقُلبِ فِي أَرْبَعِ خِصَالٍ: عِيَادَةِ الْمَرْضَى وَ اتِّبَاعِ الْجَنَائِزِ وَ شِرَاءِ أَكْفَانِ الْمَوْتَى وَ رَدِّ الْقَرْضِ؛

سفیدی و نورانیت قلب در چهار خصلت است: 1- عیادت بیماران، 2- تشییع جنازه ها؛ 3- خریداری کفن (آمادگی برای مرگ)؛ 4- برگرداندن قرض ها به صاحبانش.

و بر روی درِ هشتم بهشت پس از ذکر یکتایی خدا و رسالت محمد صلی الله علیه و آله و سلم و ولایت علی علیه السلام چینن نوشته شده بود:

مَنْ أَرَادَ الدُّخُولَ فِي هَذِهِ الْأَبْوَابِ الثَّمَانِيَةِ فَلْيُمْسِكْ بِأَرْبَعِ خِصَالٍ وَ هِيَ الصَّدَقَةُ وَ السَّخَاءُ وَ حُسْنُ الْخُلُقِ وَ كَفُّ الْأَذَى عَنْ عِبَادِ اللَّهِ؛

کسی که می خواهد از همۀدرهای هشتگانۀ بهشت وارد بهشت شود، به چهار خصلت متمسک شود و دارای این چهار صفت باشد که عبارتند از: صدقه داد ن، سخاوت ورزیدن، نیک خلقی، و دوری از آزار به بندگان خدا.(1)

و در امالی صدوق از انس بن مالک روایت کرده است، که چون پسری از صحابی کبیر و شریف: عثمان بن مظعون وقات کرد، غصه و اندوه اوشدت یافت، تا جایی که در خانۀ خود برای محل عبادت مسجدی قرار داد، تا در آنجا به عبادت مشغول شود.

این داستان به رسول الله رسید، و حضرت به نزد او آمد وگفتند: ای عثمان! خداوند برای ما رهبانیت را ننوشته است، و رهبانیت امت من در جهاد فی سبیل الله است.

ای عثمان بن مظعون ! از برای بهشت هشت در است، و از برای جهنم هفت در. آیا تو را خوشحال نمی کند اینکه از یک درِ آن وارد نشوی مگر اینکه پسر خودت را در پهلو و کنارت ببینی، که دست به دامن تو زده است، و تو را شفیع خود به سوی پروردگارت قرار می دهد؟!

عثمان گفت:آری!

حضرت فرمود: ای عثمان! کسی که نماز صبح را در جماعت بخواند و سپس برای تعقیب به ذکر خدا بنشیند، تا آفتاب طلوع کند، از برای او بهشت فردوس است، که دارای هفتاد مرتبه و درجه است، و مابین هر درجه تا درجۀ دیگر به قدر هفتاد سال راهی را که اسب لاغر تیزرو می دود، فاصله است.

و کسی که نماز ظهر را به جماعت بخواند، برای او پنجاه مرتبه و درجه در بهشت های عدن است، که ما بین هر درجه تا درجۀ دیگر به قدر پنجاه سال دویدن اسب تندرو است. و کسی که نماز عصر را به جماعت بگذارد، برای او پاداش آزاد کردن هشتاد نفر از فرزندان اسماعیل است که هر کدام آنها صاحب خانه و زندگی باشند. و کسی که نماز مغرب را به جماعت بگذارد، اجر و مزد او، یک حج مبرور و یک عمرۀ مقبوله است. و کسی که نماز عشا را به جماعت بخواند، ثواب او بیداری و شب زنده داری در شب قدر است.(1)

و بر همین اساس است که رسول اکرم صلی الله علیه و آله و سلم می فرماید:

ص: 56

« مَنْ سَنَ سُنَّةً حَسَنَةً فَلَهُ أَجْرُهَا وَ أَجْرُ مَنْ عَمِلَ بِهَا وَ مَنْ سَنَ سُنَّةً سَيِّئَةٍ، فَعَلَيْهِ وِزْرُهَا وَ وِزْرُ مَنْ عَمِلَ بِهَا ؛ ؛ کسی که سنّت نیکویی را در بین مردم بگذارد برای او است ثواب تمام افرادی که به آن سنّت عمل کرده اند و کسی که سنّت ناپسندی در بین مردم بگذارد برای اوست گناه تمام افرادی که به آن سنّت عمل کرده اند».(1)و اما رد بر کسانی که می گویند: فعلاً بهشت و جهنم آفریده نشده اند، گفتار خداوند تعالی است:

« عِنْدَ سِدْرَةِ الْمُنْتَهى * عِنْدَها جَنَّةُ الْمَأوى ؛ در نزد آخرین درخت (که نهایت سیر ارواح و نفوس و فرشتگان است) و در نزد سدرۀ المنتهی بهشتِ محل سکونت است».(2)

و رسول الله صلی الله علیه و آله و سلم فرمودند: من در بهشت داخل شدم، و در آنجا قصری را از یاقوت سرخ دیدم، که داخل آن از خارج آن دیده می شد، و خارج آن از داخل آن دیده می شد، از شدت نوری که داشت.

گفتم: ای جبرائیل! این قصر از آن کیست؟

گفت: لِمَنْ أطَابَ الْكَلَامَ وَ أدَامَ الصِّيَامَ- وَ أطْعَمَ الطَّعَامَ وَ تَهَجَّدَ بِاللَّيْلِ وَ النَّاسُ نِيَامٌ.

برای کسی که گفتارش را پاکیزه گرداند، و روزه اش را ادامه دهد، و اطعام طعام کند، و شبانگاه که مردم به خواب روند، او به تهجّد مشغول باشد!»

امیرالمؤمنین علیه السلام گویند: من به رسول الله عرض کردم: در امت تو کیست که چنین طاقتی داشته باشد؟!

رسول الله فرمود: ای علی! نزدیک بیا. چون نزدیک شدم، فرمود: آیا می دانی پاکیزگی گفتار چیست؟

گفتم: خدا و رسول خدا داناترند.

ص: 57

رسول الله فرمود: سُبْحَانَ اللَّهِ وَ الْحَمْدُ لِلَّهِ- وَ لَا إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ وَ اللَّهُ أكْبَرُ گفتن است.

فرمود:آیا می دانی ادامه دادن روزه کدام است؟!

من عرض کردم: خدا و رسول خدا داناترند.

فرمود: کسی که ماه رمضان را روزه بدارد، و یک روز از آن را افطار نکند!

فرمود:آیا می دانی اطعام طعام کدام است؟!

من عرض کردم: خدا و رسول خدا داناترند.

فرمود: کسی که برای عیالات خود روزی حلال طلبد، به طوری که از فقر و پریشانی آبروی آنان را حفظ کند.

فرمود: آیا می دانی شب زنده داری در وقت خواب رفتن مردم چیست؟!

من عرض کردم: خدا و رسول خدا داناترند.فرمود: کسی که شب را نخوابد مگر آنکه نماز عشا را که در آخر انجام داده می شود به جای آرد. و مراد از مردم در این کلام طائفۀ یهود و نصاری هستند؛ زیرا آنها بین نماز مغرب و عشا می خوابند.

و رسول الله صلی الله علیه و آله و سلم فرمود: چون مرا به سوی آسمان سیر دادند، من داخل در بهشت شدم؛

فَرَأيْتُ فِيهَا قَيْعَانَ وَ رَأيْتُ فِيهَا مَلَائِكَةً يَبْنُونَ لَبِنَةً مِنْ ذَهَبٍ وَ لَبِنَةً مِنْ فِضَّةٍ؛ وَ رُبَّمَا أمْسَكُوا فَقُلْتُ لَهُمْ مَا لَكُمْ رُبَّمَا بَنَيْتُمْ وَ رُبَّمَا أمْسَكْتُمْ؟ فَقَالُوا: حَتَّى تَجِيئَنَا النَّفَقَةُ. فَقُلْتُ: وَ مَا نَفَقَتُكُمْ؟! قَالُوا :قَوْلُ الْمُؤْمِنِ: سُبْحَانَ اللَّهِ وَ الْحَمْدُ لِلَّهِ وَ لَا إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ وَ اللَّهُ أكْبَرُ ؛ فَإِذَا قَالَ بَنَيْنَا وَ إِذَا أَمْسَكَ أَمْسَكْنَا

در آنجا دیدم زمین هایی را که در آنها فرشتگان، با یک خشت از طلا و یک خشت از نقره مشغول ساختمان بودند؛ و چه بسا می شد که آنها دست از کار می کشیدند. من به آنان گفتم: به چه علت شما از کارتان دست بر می دارید؟!

آنان گفتند: دست بر می داریم تا به ما نفقه و مصالح ساختمانی برسد.

ص: 58

من گفتم: نفقۀ شما چیست؟

آنان گفتند: گفتار مؤمن که می گوید: سُبْحَانَ اللَّهِ وَ الْحَمْدُ لِلَّهِ وَ لَا إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ وَ اللَّهُ أَكْبَرُ. چون بگوید ما مشغول ساختمان می شویم؛ و چون از گفتن دست بر دارد ما هم از ساختن دست بر می داریم».(1)

حضرت صادق علیه السلام بنا به روایت پدرانشان گفتند: رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم فرمود: من داخل بهشت شدم و اکثر اهل بهشت را ابله یافتم. عرض کردم: مقصود از ابله چیست؟

فرمودند: کسی که در کار خیر عاقل است و از کار شر غافل است و در هر ماه سه روز را روزه می دارد.(2)

در پنجم دوزخ: از هوی و هوس پیروی مکن که نتیجه آن دوری از ایمان است. در امور بی هدف زیاد سخن نگو که نتیجه اش سقوط از رحمت خداست. و یار و یاور ستمگران نباش.

در ششم دوزخ: من بر شب زنده داران حرام هستم. من بر صدقه دهندگان حرام هستم. من بر روزه داران حرام هستم.

در هفتم دوزخ: قبل از آنکه شما را به حسابرسی بکشند خود را به حساب بکشید. و قبل از آنکه شما را سرزنش کنند خود را سرزنش کنید و قبل از آنکه بر خداوند وارد گردید و قدرت دعا کردن را نداشته باشید هم اکنون دعا کنید و به درگاه الهی به راز و نیاز بپردازید.(1)

می نویسند همچنان که فرموده: «وَ نَكْتُبُ ما قَدَّمُوا وَ آثارَهُمْ» ما کردار گذشته و آثار آینده شان را می نویسیم».(1)حضرت امام صادق علیه السلام می فرمایند: نیکوکار زنده است هر چند به خانه های مردگان منتقل شود.(2)

گاهی شخصی سال هاست از دنیا رفته بدن خاک شده باد خاک ها را پراکنده می کند، ولی هنوز پرونده حسناتش مفتوح و اعمال صالحه در آن منظور می گردد.

حضرت علی علیه السلام می فرمایند: در شگفتم از کسی که می بیند هر روز از جان و عمر او کاسته می شود اما برای مرگ آماده نمی شود.(3)

یکی از اصول جهان بینی اسلامی که از ارکان ایمانی و اعتقادی دین اسلام است اصل ایمان به زندگی جاوید و حیات اخروی است که منکر آن از زمره مسلمانان خارج می شود و پیامبران الهی بدون استثنا پس از اصل توحید مهمترین اصلی که به مردم متذکر می شوند همین اصل است که در اصطلاح متکلمان اسلامی به نام اصل معاد نامیده شده است که اگر این اصل وجود نداشت خلقت و آفرینش عبث و باطل و لعب محسوب می شد. در قرآن کریم به صدها آیه بر می خوریم که به نحوی از انحاء درباره عالم پس از مرگ و روز قیامت، کیفیت حشر اموات، میزان و حساب، ضبط اعمال و بهشت و جهنم و جاودانگی عالم آخرت بحث کرده است.

انسان باقی و جاوید است اعمال و آثار انسان نیز باقی و مضبوط و جاوید است و انسان در جهان دیگر با اعمال و اخلاق و مکتسبات خود در این دنیا زندگی می کند که اینها سرمایه های خوب یا بد و مصاحبان نیک یا زشت همیشگی انسان در سرای جاوید است که روزی پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم به اصحاب فرمودند: از هم اکنون رفیقان و مصاحبان و معاشران خوبی برای خود در جهان دیگر انتخاب کنید که

ص: 63

در آن جهان همراه و مصاحب زندۀ هر کس همانا اعمال و رفتارهای تجسم یافته خود اوست «وَ وَجَدُوا ما عَمِلُوا حاضِراً ؛ هر عملی که در دنیا انجام داده اید در آنجا حاضر می بینید.»(1)

و در روایت آمده است:

رحم الله امر اخذ من حیاۀ للموت و من فنا ء لبقاء و من ذاهب لدائم؛ خدا رحمت کند آن را که از زندگی برای مرگ توشه برگیرد و از فنا برای بقاء و از (دنیای رونده برای (سرای) پاینده.(2)علی بن ابیطالب علیهما السلام فرمودند: شما را از دنیا و فریفته شدن به آن برحذر می دارم ؛ زیرا دنیا به زودی از شما گرفته و جدا خواهد شد همچنان که از پیشینیان شما جدا شد پس کوشش خود را در دنیا مصروف این دارید که از چند روزه کوتاه آن برای روز طولانی آخرت توشه برگیرید.(3)

مرگ برای اندرز گرفتن است.(4)

امام علی علیه السلام : نفس های آدمی گام های او به سوی مرگ است.(5)

«کذلک یریهم الله اعمالهم حسرات علیهم و ما هم بخارجین من النار»(6)

این چنین خداوند اعمالشان را برایشان به صورت حسرت ها مجسم می سازد و ایشان هرگز از آتش بیرون نخواهد شد.

امام صادق علیه السلام در ذیل این آیه شریفه می فرماید: این درباره کسانی است که اموال خود را بیکار می گذارند و از انفاق آن در راه طاعت خداوند دریغ و بخل می ورزند و در آخر می میرند و آن را برای کسانی باقی می گذارند که آن اموال

ص: 64

موروثی را در راه اطاعت خدا و یا معصیت او خرج می کنند چون اگر در راه طاعت خدا خرج کنند صاحب مال در قیامت می بیند که مال او میزان دیگری را سنگین کرده حسرت می خورد با اینکه مال ، مال او بود و اگر در راه معصیت خدا صرفش کند صاحبش باز می بیند که مال او ورثه را در نافرمانی خدا تقویت کرده است باز حسرت می خورد.(1)

از حضرت امام صادق علیه السلام نقل شده که روزی حضرت رسول اکرم صلی الله علیه و آله و سلم به اصحاب خود فرمود: کدام یکی از شماها تمام روزها را روزه می گیرید؟

سلمان گفت: یا رسول الله من.

حضرت فرمود: کدام یکی از شماها شب را تا سحر به عبادت به سر می برد؟

سلمان گفت: من یا رسول الله!

حضرت فرمود: از شما کسی هست که هر روز ختم قرآن کند؟

جناب سلمان کفت: یا رسول الله من.

یکی از اصحاب ناراحت شد و گفت: یا رسول الله سلمان یک نفر عجم از اهل فارس می خواهد بر ما اهل قریش افتخار کند، شما پرسیدید کدام از شماها تمام روزها را روزه می گیرید؟

سلمان گفت: من در حالی که ایشان بسیار روزهایش را غذا می خورد.

شما فرمودید: کدام از شماها تا سحر عبادت می کنید؟

ایشان گفت: من، در صورتی که ایشان اکثر شب ها را می خوابد.

شما فرمودید: کسی هست که هر روز یک ختم قرآن کند؟

او گفت: من در حالی که ایشان روزها ساکت هستند.

حضرت فرمودند: ساکت شو ای فلان من بر شما مثل لقمان حکیم هستم، از خود سلمان بپرس تو را متنبّه سازد.

پس از آن مرد به سلمان گفت: یا اباعبدالله آیا تو خیال می کنی تمام روزها را روزه می گیری؟

سلمان گفت: بلی.

آن مرد گفت: من تو را بسیار روزها می بینم غذا می خوری.

سلمان گفت: نیست آن طوری که تو خیال می کنی، من هر ماه (سه ) روز روزه می گیرم و خداوند می فرماید: « مَنْ جاءَ بِالْحَسَنَةِ فَلَهُ عَشْرُ أَمْثالِها ».(1)

ص: 66

یعنی هر کس کار نیکو کند او را ده برابر آن خواهد بود، و ماه شعبان را به ماه مبارک رمضان متصل می کتم پس این است معنی صوم الدهر.

سپس آن مرد گفت: تو خیال می کنی تمام شب را احیاء نگه می داری؟

جناب سلمان گفت: بلی.

آن مرد گفت: تو که اکثر شب ها را می خوابی.

حضرت سلمان گفت: نیست آن طوری که تو خیال می کنی، و لکن من شنیدم از حبیب خود حضرت رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم می فرمود: « مَنْ بَاتَ عَلَى طُهْرٍ فَكَأَنَّمَا أَحْيَا اللَّيْلَ كُلَّهُ ؛ یعنی هر کس با وضو بخوابد مثل این است که تمام شب را احیاء نموده است بنابراین من همیشه با وضو می خوابم.(1)

سپس آن مرد گفت: تو خیال می کنی هر روز یک ختم قرآن می کنی؟

حضرت سلمان گفت: بلی.

آن مرد گفت: تو که اکثر اوقات خود را ساکت هستی کی قرآن می خوانی؟

جناب سلمان فرمود: آن طور نیست که تو خیال کردی، و لکن من از حبیب خود رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم شنیدم که به امیرالمؤمنین علیه السلام می فرمود: یا علی! مثل تو در امت من مثل سورۀ «قل هو الله احد» است هر کس آن را یک مرتبه بخواند، ثلث قرآن را خوانده است. هر کس سورۀ «قل هو الله احد» را دو بار بخواند، دو ثلث قرآن را خوانده است، و هر کس آن را سه مرتبه بخواند مثل این است که تمام قرآن را خوانده است.

پس حضرت فرمود: یا علی! هر کس تو را فقط در زبان دوست دارد، ثلث ایمانش کامل است. و هر کس تو را با زبان و دل دوست دارد، دو قسمت ایمانش

ص: 67

کامل می شود و هر کس تو را با زبان و دل دوست داشته باشد و به تو با ارکانش نصرت کند، ایمانش کامل می شود.

سپس حضرت اضافه کرد و فرمود: قسم به آن خدایی که مرا به حق مبعوث کرده است یا علی! اگر اهل زمین تو را آن طوری که اهل آسماندوست می دارند دوست می داشتند هرگز احدی در آتش جهنم معذّب نمی شد و سپس جناب سلمان نتیجه گرفته و می گوید: بنابر این من هر روز سه مرتبه سورۀ «قل هو الله احد» را می خوانم و این معنی ختم قرآن است.

در این هنگام آن مرد بلند شد مثل اینکه دهنش با سنگ بسته شده بود.(1)

از این حدیث شریف چند مطلب استفاده می شود:

اول اینکه سورۀ «قل هو الله احد» ثلث قرآن است.

دوم اینکه بعضی اعمال و لو اینکه در ظاهر امر کوچک به نظر می رسد، اما در واقع و فی عندالله از ارزش کامل برخوردار می باشد.

سوم این که محبت حضرت مولی متقیان امیرالمؤمنین علیه الصلوه و السلام مستکمل ایمان است و این همین مطلب است که خداوند بزرگ در قرآن کریم به آن اعلام فرموده و در روز غدیر خم آیۀ شریفه را به عنوان اکمال دین و اتمام نعمت بر وجود مقدّس حضرت رسول اکرم صلی الله علیه و آله و سلم نازل فرمود و آن آیه این است:

« الْيَوْمَ أَكْمَلْتُ لَكُمْ دينَكُمْ وَ أَتْمَمْتُ عَلَيْكُمْ نِعْمَتي وَ رَضيتُ لَكُمُ الْإِسْلامَ ديناً ؛ امروز دین شما را به حد کمال رسانیدم و بر شما نعمت را تمام کردم و بهترین آئین را که اسلام است برایتان برگزیدم»(2)

ص: 68

کسی به زیارت قبر حضرت امام حسین علیه السلام نرود و گمانش این باشد که از شیعیان ما است و با این حال فوت کند او شیعه ما نیست و اگر اهل بهشت هم باشد مهمان بهشتیان محسوب می شود.(1)

سال فوت کرد فرشتگان رحمت بر او حاضر می شوند و وی را غسل می دهند و کفن می کنند و برای او استغفار می کنند و تا قبر در حالی که برای او طلب آمرزش می کنند او را تشییع می نمایند و تا جایی که چشم کار می کند در قبرش وسعت ایجاد کرده و از فشار قبر در امانش می دارند و از خوف و ترس ملکین دورش می کنند دری به سمت بهشت برایش گشوده می شود و کتابش به دست راستش داده می شود. در روز قیامت نوری به وی اعطا می شود که بین مغرب و مشرق از پرتو آن روشن می گردد آنگاه منادی ندا می دهد این از زائران حسین بن علی علیهما السلام است که از روی شوق و محبت او را زیارت کرده است. پس در روز قیامت کسی نمی ماند مگر اینکه آرزو می کند که ای کاش از زائران حسین بن علی علیهما السلام بود.(1)

زیارت امام حسین علیه السلام ، رفتن به هر مؤمنی که به امامت او معترف است یک فریضه است.(1)

نا امید از درگاه خدا بر نگردد و خداوند عزوجل قسم خورده به ذات اقدس خود که هر کس زیارت کند امام حسین علیه السلام را به این زیارت از نزدیک یا دور و دعا کند به این دعا و زیارت و دعای او را قبول می کنم و خواسته اش هر چه باشد برآورده سازم و عطا می کنم. پس از درگاه من با نا امیدی و زیان باز نگردد و او را به بر آمدن حاجاتش و رسیدن به بهشت و آزادی از دوزخ خرسند می کنم و شفاعت او را در حق هر کس که شفاعت کند می پذیرم.(1)

افراد زیادی با چهل روز خواندن زیارت عاشورا حاجت گرفته اند یا ده روز و ثواب آن را هدیه روح شریف نرجس خاتون والده حضرت حجت بن الحسن عجل الله تعالی فرجه الشریف نمایند.

خواب یکی از علما قدیم را دیدند و سؤال کردند آرزویی داری؟

جواب داد: یکی و آن این است که چرا در دنیا هر روز زیارت عاشورا نخواندم.

مرحوم میرزای بزرگ (صاحب حکم تنباکو) را که در خواب دیدند و سؤال که بهترین عمل برای سفر آخرت چیست؟ بعد از موعظه فرمودند: زیارت عاشورا.

و مؤیداً لما سبق شیخ جواد عرب مرجع تقلید گروهی از شیعیان عراق که در نجف زندگی می کرده در احوالاتش نقل شده که شب 26 صفر در عالم خواب عزرائیل را دیدم و پس از سلام پرسیدم از کجا می آیی؟

فرمود: از شیراز. روح میرزا ابراهیم محلاتی را قبض کردم. پرسیدم: روح او در برزخ چه حالی دارد؟

فرمود: در بهترین حالات و بهترین باغ های برزخ و خداوند فرشتگانی را برای خدمت به ایشان گمارده است.

پرسیدم: در اثر چه کاری به این مقام نائل شد؟

فرمود: در اثر خواندن زیارت عاشورا در هر روز. بعد از اینکه از خواب بیدار شدم فردای آن روز تلگراف درگذشت میرزای محلاتی از شیراز به نجف مخابره

ص: 76

شد و صدق رؤیایی را دانستم و لذا از آن شب به بعدهرگز زیارت عاشورا را ترک نکردم حتی در ایام بیماری که از خواندن عاجز بودم بر این امر نائب می گرفتم.(1)

و از همه مهمتر سید رشتی در تشرف به محضر با برکت حضرت مهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف می گوید: حضرت به من فرمودند: چرا نافله نمی خوانی؟ نافله نافله نافله، چرا عاشورا نمی خوانی؟ عاشورا عاشورا عاشورا، چرا جامعه نمی خوانید و باز تکرار فرمودند: جامعه جامعه جامعه.

الف: نخست می فرماید: خداوند و فرشتگانش بر پیامبر، رحمت و درود می فرستند و «یصلون» فعل مضارع آورده شده یعنی این فعل هنوز استمرار دارد و رحمت و درودی پیوسته و جاودانی بر او می فرستند.

ب: صلات و (صلوات) که جمع آن است هرگاه به خدا نسبت داده شود به معنی فرستادن رحمت و (تزکیه و ثنای اوست و صلوات فرشتگان و ملائکه مدح و ستایش رسول خداست و صلوات مردم دعای آنها برای آن حضرت و تصدیق و اقرار به فضل اوست.(1)

ج: یکی از واجبات نماز صلوات است که تمام فقهای اهل بیت علیهم السلام آن را در تشهد اول و دوم نماز واجب می دانند و در غیر آن مستحب.

د: امر خدوند به طلب رحمت و درود فرستادن بر پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم

در اینکه قبل از امر به مؤمنین که بر او صلوات بفرستند نخست صلات خود و ملائکه خود را ذکر کرد. دلالتی هست بر اینکه صلوات مؤمنین برآن جناب به پیروی خدای سبحان و متابعت ملائکه اوست. وقتی فعل، فعل خدایی امر امر خدایی در نتیجه جزا و پاداش هم خدایی و عظیم خواهد بود.(2)

این ذکر هم توحید است هم نبوت و هم ولایت هم دعای متسجاب و باقیات الصالحات و یک مداد و پاکن که سیئات را پاک و حسنات را ثبت می کند.

آیت الله بهجت قدس سره می فرمود: اعظم الاذکار صلوات است. چون همه اصول دین در آن هست. «اللهم» اشاره به مبدأ است و مبدأ از معاد جدا نیست و مبدأ بی عدل نداریم «صل علی محمد» اشاره به نبوت است و «آل محمد» اشاره به امامت است.

ه- : فضیلت عظیم این ذکر

امام صادق علیه السلام فرموده اند: هرگاه نام پیامبر برده شد، بسیار بر او صلوات بفرستید؛ زیرا هر کس یک صلوات بر پیغمبر صلی الله علیه و آله و سلم بفرستد خداوند هزار بار در هزار

ص: 79

صف از فرشته ها بر او صلوات می فرستند و چیزی از مخلوقات خداوند نماند جز اینکه بر آن بنده صلوات فرستد برای آنکه خداوند و فرشتگان برای او صلوات می فرستند و هر کس در این فضیلت رغبت نکند پس او نادان و مغرور است و خداوند و رسول و خاندانش از او بیزارند.(1)

در کتاب «خلاصۀالاذکار» است که از حضرت زهرا علیها السلام روایت است که حضرت رسول صلی الله علیه و آله و سلم بر من وارد شد در وقتی که رختخواب خود را پهن کرده بودم و می خواستم بخوابم. فرمود: ای فاطمه! مخواب مگر آنکه چهار عمل به جای آوری، ختم قرآن کنی و پیغمبران را شفیعان خود گردانی و مؤمنین را از خود خوشنود گردانی و حج و عمره بکنی و این را فرمود و داخل نماز شدند. توقف کردم تا نماز خود را تمام کرد. گفتم: یا رسول الله! امر فرمودی به چهار چیزی که من قدرت ندارم در این وقت آنها را به جا آورم.

آن حضرت تبسم کرد و فرمود: هرگاه بخوانی «قل هو الله احد» را سه مرتبه پس گویا ختم قرآن کرده ای و هرگاه صلوات بفرستی بر من و بر پیغمبران قبل از من ما شفیعان تو خواهیم بود در روز قیامت. و هرگاه استغفار کنی از برای مؤمنین پس تمامی ایشان از تو خشنود شوند و هرگاه بگویی: «سبحان الله و الحمدلله و لا اله الا الله و الله اکبر» پس حج و عمره کرده ای.(2)

و بر تو باد به صبر و انتظار فرج؛ زیرا پیامبر اسلام صلی الله علیه و آله و سلم فرمود: برترین اعمال امت من انتظار فرج است امت من و شیعیان ما همواره اندوهگین خواند بود تا فرزندم که پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم بشارت ظهور او را داده است قیام کند او زمین را پس از آنکه پر از ظلم و ستم شده سرشار از عدالت وبرابری خواهد نمود.(1)

پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله و سلم فرمودند: قبر چند ندا دارد اینکه من منزل تاریکم چراغی تهیه کنید. سپس فرمودند: چراغ این دخمه ظلمانی نماز شب است.

نقل از یکی از علما در نجف فرمودند: روزی حرکت می کردم دستی بر شانه ام آمد برگشتم یکی از اولیاء الله بود. فرمود: فرزندم دنیا می خواهی نماز شب، آخرت می خواهی نماز شب، اگر هم دنیا و هم آخرت می خواهی نماز شب. به این معنی که بیداری سحر هم برای مزاج مادی مفید است و هم برای مزاج معنوی که این عمل شیوه صالحان بوده که هیچ شبی را بی نافله صبح نمی کردند.

صدوق با سند خود از علی بن محمد نوفلی نقل می کند که گفت: از امام هادی علیه السلام شنیدم می فرمود: بنده ای برای نماز شب بر می خیزد و در حالی که از خواب آلودگی چانه ای او بر سینه اش افتاده و به راست و چپ خم می شود خدای سبحان فرمان می دهد تا درهای آسمان را بگشایند سپس به فرشتگان خود می فرماید به بنده ام بنگرید که در راه تقرّب من با عباداتی که بر او واجب نکرده ام چه سختی می کشد او از من سه امید دارد، گناهی که ببخشم یا توبه ای که تازه کنم یا رزقی که بیفزایم ملائکه من گواه باشید که همه را به او دادم.

امام سجاد علیه السلام می فرمایند: هیچ قطره ای نزد خداوند عزوجل محبوب تر از دو قطره نیست: قطره خون شهیدی که در راه خدا ریخته می شود و قطره اشکی که در تاریکی شب در پیشگاه خداوند جاری می شود و بنده تنها برای خدا اشک بریزد.(1)

امام صادق علیه السلام در تفسیر آیۀ: « الَّذينَ هُمْ عَلى صَلاتِهِمْ دائِمُون»(2) می فرماید: وقتی نمازی مستحبی را بر خود واجب می کنند و بر آن مداومت دارند.(3)

ص: 82

زهرا علیها السلام است که خداوند به خاطر زهرای اطهر این اجر و ثواب عظیم را بر آن مترتب ساخته است. از علما بزرگ که از ختوم از آنها سؤال می شد آنها این تسبیحات را معرفی می کردند، چرا که مختص به تعقیبات نیست و در هر حال می شود انجام داد.

امام باقر علیه السلام فرمود: خداوند متعال با بندۀ خویش موسی مناجات کرد و از جمله بدو فرمود: مرا بندگانیست که بهشت را بر آنها روا داشتم و آنها را در بهشت داور قرار خواهم داد.

موسی پرسید: کیانند؟

فرمود: آنان که مؤمنی را شاد سازند. (1)

3)- عَنْ جَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّدٍ علیهما السلام عَنْ عَلِيِّ بْنِ الْحُسَيْنِ علیهما السلام قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله و سلم إِنَّ أَحَبَّ الْأَعْمَالِ إِلَى اللَّهِ تَعَالَى إِدْخَالُ السُّرُورِ عَلَى الْمُؤْمِنِ.

امام سجاد علیه السلام فرمودند: رسول اکرم صلی الله علیه و آله و سلم فرمودند: بهترین کارها نزد خدا شاد کردن مؤمنان است. (2)

4)- عَنْ جَمِيلٍ وَ غَيْرِهِ عَنْ أبِي عَبْدِاللَّهِ علیه السلام قَالَ سَمِعْنَاهُ يَقُولُ إِنَّ مِنْ أَحَبِّ الْأَعْمَالِ إِلَى اللَّهِ تَعَالَى إِدْخَالَ السُّرُورِ عَلَى الْمُؤْمِنِ.

امام صادق علیه السلام فرمود: یکی از محبوب ترین کارها نزد خدا مسرور ساختن مؤمن است.(3)عن أبی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام ، قال: مَنْ ذَهَبَ مَعَ أَخِيهِ فِي حَاجَةٍ قَضَاهَا أَوْ لَمْ يَقْضِهَا كَانَ كَمَنْ عَبَدَ اللَّه؛

امام صادق علیه السلام فرمود: هر که با برادر خویش پی کاری رود خواه انجام گیرد و خواه انجام نگیرد، چنان است که خدای را پرستیده است.(4)

عَنِ الْمُفَضَّلِ عَنْ أبِي عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: قَالَ لِي يَا مُفَضَّلُ اسْمَعْ مَا أَقُولُ لَكَ وَ اعْلَمْ أَنَّهُ الْحَقُّ وَ اتَّبِعْهُ وَ أَخْبِرْ بِهِ عِلْيَةَ إِخْوَانِكَ قُلْتُ وَ مَا عِلْيَةُ إِخْوَانِي قَالَ الرَّاغِبُونَ

ص: 85

فِي قَضَاءِ حَوَائِجِ إِخْوَانِهِمْ قَالَ ثُمَّ قَالَ وَ مَنْ قَضَى لِأَخِيهِ الْمُؤْمِنِ حَاجَةً قَضَى اللَّهُ لَهُ يَوْمَ الْقِيَامَةِ مِائَةَ أَلْفِ حَاجَةٍ مِنْ ذَلِكَ أوَّلُهُ الْجَنَّةُ لَهُ وَ مِنْ ذَلِكَ أَنْ يَدْخُلَ لَهُ قَرَابَتُهُ وَ مَعَارِفُهُ وَ إِخْوَانُهُ الْجَنَّةَ بَعْدَ أَنْ لَا يَكُونُوا نُصَّاباً فَكَانَ مُفَضَّلٌ إِذَا سَأَلَ الْحَاجَةَ أَخاً مِنْ إِخْوَانِهِ فَقَالَ لَهُ أَ مَا تَشْتَهِي أَنْ تَكُونَ مِنْ عِلَيْةِ الْإِخْوَانِ.

امام صادق علیه السلام فرمود: ای مفضل! آنچه گویم بشنو و بدان که راست است که آن را به کار بند و به برادر ارجمندت بگو، گفتم: برادران ارجمند کیانند؟

فرمود: آنانکه رسیدگی به کارهای برادران را خواهانند. سپس فرمود: هر کس یک حاجت از برادر مؤمن خویش را برآورد خداوند در روز قیامت صد حاجت از وی برآورده سازد که نخستین آنها بهشت است، دیگر آنکه نزدیکان و آشنایان و برادران او را به بهشت ببرد، ولی به این شرط که ناصبی(1)

نباشند. از آن پس مفضل از هر برادری از برادران خویش که کاری می خواست به او می گفت مگر نمی خواهی از برادران ارجمند به شمار آیی؟ (2)

عَنْ جَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنْ أَبِيهِ عَنْ آبَائِهِ علیهم السلام قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله و سلم مَنْ أطْعَمَ مُؤْمِناً مِنْ جُوعٍ أطْعَمَهُ اللَّهُ مِنْ ثِمَارِ الْجَنَّةِ وَ مَنْ سَقَاهُ مِنْ ظَمَإٍ سَقَاهُ اللَّهُ مِنَ الرَّحِيقِ الْمَخْتُومِ وَ مَنْ كَسَاهُ ثَوْباً لَمْ يَزَلْ فِي ضَمَانِ اللَّهِ مَا دَامَ عَلَى ذَلِكَ الْمُؤْمِنِ مِنْ ذَلِكَ الثَّوْبِ هُدْبَةٌ أَوْ سِلْكٌ وَ اللَّهِ لَقَضَاءُ حَاجَةِ

الْمُؤْمِنِ أَفْضَلُ مِنْ صِيَامِ شَهْرٍ وَ اعْتِكَافِهِ.

محمد بن عبدالله صلی الله علیه و آله و سلم فرمودند: هر که مؤمن گرسنه را سیر کند، خداوند وی را از میوه های بهشت می خوراند، و هرکه او را از تشنگی سیراب کند خداوند وی را از شربت مشکبو بنوشاند و هر که او را جامه بپوشاند، تاریشه و نخی از آن جامه

ص: 86

بر تن آن مؤمن است در ضمان خدا خواهد بود، به خدا سوگند! همانا برآوردن حاجت مؤمن از یک ماه روزه و اعتکاف برتر است.(1)

عَنْ هِشَامِ بْنِ الْحَكَمِ عَنْ أبِي عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: إِنَّ مِنْ أحَبِّ الْأعْمَالِ إِلَى اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَ إِدْخَالَ السُّرُورِ عَلَى الْمُؤْمِنِ وَ إِشْبَاعَ جَوْعَتِهِ وَ تَنْفِيسَ كُرْبَتِهِ وَ قَضَاءَ دَيْنِهِ.

امام جعفر صادق علیه السلام فرمودند: همانا شاد نمودن مؤمن و سیر کردن وی و غم و اندوه وی را از بین بردن و ادای دین او، از محبوب ترین کارها نزد خداوند بزرگ است. (2)

عَنْ أبِي جَعْفَرٍ علیه السلام قَالَ: لَأكْلَةٌ أطْعِمُهَا أخاً لِي فِي اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ أَحَبُّ إِلَيَّ مِنْ أنْ أشْبِعَ عَشَرَةَ مَسَاكِينَ وَ لَأنْ أعْطِيَ أخاً لِي فِي اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ عَشْرَةَ دَرَاهِمَ أحَبُّ إِلَيَّ مِنْ أَنْ أُعْطِيَ مِائَةَ دِرْهَمٍ لِلْمَسَاكِينِ.

امام باقر علیه السلام فرمودند: لقمه را به برادر دینی خود بخورانم بیشتر دوست می دارم تا ده گدا را سیر کنم ، و ده درهم به برادر دینی خود بدهم بیشتر دوست دارم تا صد درهم به گدایان ببخشم. (3)

امام صادق علیه السلام به هارون نابینا فرمود: خداوند سوگند خورده که خائنی را همجوار خود نکند. سؤال شد: خائن کیست؟

فرمود: آن که درهمی یا چیزی از مال دنیا از مؤمنی دریغ و پنهان کند هر یک از یاران ما که برادرش در مشکلی از او کمک بخواهد و وی با تمام توان خود در کمک به او نکوشد هر آینه به خدا و پیامبر و مؤمنان خیانت کرده است.

سؤال شد: مؤمنان کیانند؟

فرمود: از زمان امیرالمؤمنان تا آخرشان.

ص: 87

پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم فرمود: در شب معراج در سیر خود به بهشت رفتم. جبرئیل قصری بسیار زیبا و شکوهمند و بزرگ را به من نشان داد ولی دیدم چنین قصری دالان ندارد و در کنارش بوستان نیست. از جبرئیل سئوال پرسیدم: چرا این کاخ دالان و بوستان ندارد؟

جبرئیل کفت: ای محمد! این قصر از آن نمازگزارانی است که در مورد تأمین نیازهای برادران دینی خود بخشی از توان خود را به کار می اندازند نه همه توان خود را ، از این رو قصرهایشان دالان و بوستان ندارد.(1)

استفتاء از آیت الله العظمی مظاهری: منافاتی با اخلاص ندارد و تعمیم آن نیز برای دیگر معصومین مانعی ندارد.

آیت الله العظمی وحید خراسانی حفظه الله: اصل عمل (حج) را برای خود و ثواب آن را هدیه به امام عسکری علیه السلام نمایید.

«يا أَيُّهَا الْإِنْسانُ إِنَّكَ كادِحٌ إِلى رَبِّكَ كَدْحاً فَمُلاقيه» ای انسان تو با تلاش و رنج به سوی پروردگارت می روی و او را ملاقات خواهی کرد.(1)

مفسرین کدح را به معنی تلاش و کوششی که با رنج و تعب همراه باشد و روی جسم و جان اثر بگذارد بیان کرده اند. و اشاره این آیه به یک اصل اساسی در حیات همه انسان ها است که همواره زندگی آمیخته با زحمت و رنج و تعب است حتی اگر هدف رسیدن به متاع دنیا باشد تا چه رسد به اینکه هدف آخرت و سعادت جاویدان و قرب پروردگار باشد این طبیعت ز ندگی دنیا است و زمانی این رنج و تعب تا آن روز ادامه خواهد یافت و به پایان خواهد رسید که پرونده این دنیا بسته شود و انسان با عملی پاک خدای خویش را ملاقات کند.(2)

حضرت علی بن الحسین علیهما السلام می فرماید:

راحتی و آسایش در دنیا و برای اهل دنیا وجود ندارد راحتی و آسایش تنها در بهشت است و برای اهل بهشت رنج و تعب در دنیا آفریده شده و برای اهل دنیا به همین دلیل هر کس پیمانه ای از آن به دست می آورد دو برابر آن حرص نصیب او می شود و کسانی که از دنیا بیشتر دارند فقیرترند؛ زیرا محتاج دیگران در حفظ اموال خویشند و به وسائل و ادوات زیادی برای حفظ آن نیازمندند، بنابراین در ثروت دنیا راحتی نیز وجودندارد. سپس امام در ذیل این حدیث فرموند: كَلَّا مَا تَعِب أوْلِيَاءُ اللَّهِ فِي الدُّنْيَا لِلدُّنْيَا بَلْ تَعِبُوا فِي الدُّنْيَا لِلْآخِرَة ؛ هرگز دوستان خدا در دنیا به خاطر دنیا رنج و تعب نمی کشند بلکه رنج و تعب آنها در دنیا برای آخرت است.(3)

ص: 90

محل دفن پدرم ظرف آبی می گذاشتم و به افراد زائر آب می دادم. یک شب جمعه فراموش کردم پدرم را شبی در خواب دیدم عرض ار ادت کردم و او در جواب گفت: بابا من تشنه ام در فکر بودم که چه کنم برای رفع تشنگی پدر که او خودش راهنمایی کرد. از آن هایی که شب های جمعه به زائران می دادی می خواهم پس فهیمدم پدرم از نرسیدن خیرات آن شب جمعه به وی ناراحت بود.

و عمل چیزی است که در نشأۀ بعد از مرگ مایه معیشت آدمی است پس آن را طوری از هم می پاشیم که چون غبار نابود شود و دیگران از آن بهره مند نشوند و این طرز سخن بر اساس تمثیل است می خواهد قهر خدا را بر جمیع اعمال کفار که به منظور سعادت حیات انجام داده اند برساند و بفهماندکه چگونه می تواند آنها را باطل سازد به طوری که اثری در سعادت زندگی ابدی آنها نداشته باشد.

امام باقر علیه السلام در ذیل این آیه می فرمایند: روز قیامت خداوند گروهی را مبعوث می کند در حالی که نوری در مقابل آنان همچون لباس های سفید و درخشنده است (این نور همان اعمال آنها است) سپس به آن اعمال فرمان می دهد همگی ذرات پراکنده غبار شوید و به دنبال آن همه محو می گردند سپس فرمود: آنها نماز و روزه را به جا می آوردند ولی هنگامی که حرامی به آنها عرضه می شد آن را می چسبیدند و موقعی که از فضائل امیرالمؤمنین علی علیه السلام برای آنها بیان می گشت انکار می کردند.(1)

یکی از علما نقل می کردند که مادر یکی از نزدیکان فوت کرد. بنابر وظیفه در تسلی دادن در مراسم تدفین تشییع و ترحیم او شرکت و بعد از چهلم مرحومه بود که پسر آن مرحومه با یک بسته از کتاب دعا که برای مادر انتشار داده بود آمد و در حال غضب گفت: این کتاب ها را به افرادی می دهم که تابلوی خیرات فرستاده اند و به شما که ندادید و آبروی ما را بردید نخواهم داد. گفتم: وظیفه من شرکت در مراسم و تسلیت بوده و وظیفه ای در تابلو دادن نداشتم و قضیه گذشت البته با دلخوری و ناراحتی بعد از چندی آن شخص را باز ملاقات و گفت: ناراحتم که هنوز خبر رسید کتاب ها را مادرم به من نداده است تا اینکه یک شب در عالم خواب آن مادر آمد و به زبان عامیانه گفت: به او بگویید کار را می کنید ولی خرابش می کنید این قصه چند پیام دارد: اول اینکه خداوند می فرماید: « لا تبطلو الصدقات بالمن و الاذی» کارهای خیر را با منت و اذیت باطل نکنید. می شود این

ص: 93

مثال را زد که کار خیر شما مثل یک ظرف شیر بزرگ است و آن منّت و اذیت مثل یک فضله موش که همه را خراب و از بین می برد.

دوم اینکه: از مطلع بودن عالم ارواح از کم و کیف قضایا که همه را مطلع بودند پس هشدار که مبادا اعمال خیر را با حبط و نابودی از بین ببریم و با منّت و اذیت و در غیر مورد آن صرف کردن یا نیت چشم و هم چشمی و ریا کردن که آن عمل را بی فایده می کند.

عواملی مثل عُجب، حسد، ریا و بی ایمان رفتن از دنیا تمام اعمال را حبط و نابود می کند.

گفت: هنگام شب من که پهلوی مادرم خوابیدم، دیدم دو نفر از ملائکه آمدند و در دو طرف ایستادند و یک شخص محترمی هم آمد و در وسط ایستاد.

آن دو فرشته مشغول سؤال از عقائد او شدند و او جواب می داد. سؤال از توحید نمودند، جواب داد: خدای من واحد است ، و سؤال از نبوت کردند. جواب داد: پیغمبر من محمد بن عبدالله است.

سؤال کردند: امامت کیست؟

آن مرد محترم که در وسط ایستاده بود گفت: لَستُ له بامام؛ من امام او نیستم.

در این حال آن دو فرشته چنان گرز بر سر مادرم زدند که آتش به آسمان زبانه می کشید.

من از وحشت و دهشت این واقعه به این حال که می بینید در آمده ام.

مرحوم قاضی رضوان الله علیه می فرمود: چون تمام طایفۀ دختر سنّی مذهب بودند و این واقعه طبق عقائد شیعه واقع شد، آن دختر شیعه شد و تمام طائفه او که از افندی ها بودند همگی به برکت این دختر شیعه شدند.

ص: 95

ص: 96

ص: 98

وصیت کند و در حال بالغ شدن، سفیه نباشد یعنی مال خود را در کارهای بیهوده مصرف نکند و حاکم شرع هم او را از تصرف در اموالش جلوگیری نکرده باشد.

4: چون از ارث تنها بعضی از بستگان بهره مند می شوند آن هم به مقدار معین، لذا اسلام سفارش می کند اگر در میان فامیل و خویشاوندانی که از او ارث نمی برند کسانی هستند که فقیر هستند با وصیت سهمی را به آنان اختصاص دهد کما اینکه روایتی از امام صادق علیه السلام آمده که فرمود: کسی که در دم مرگش برای خویشاوندانش که از او ارث نمی برند وصیتی نکند عمل خود را با معصیت ختم کرده است.(1)

5: وصیت کار دقیقی است که اگر خدای ناکرده با بی توجهی انجام شود و بعداً عامل فتنه و ناراحتی هایی گردد تمام کارهای خیر محو می شود. از رسول اکرم صلی الله علیه و آله و سلم روایت شده است که فرمودند: گاهی انسان شصت سال عبادت می کند ولی چون وصیت نامه خود را عادلانه تنظیم نمی کند به دوزخ می رود.(2)

6: مقدار وصیت یک سوم مال است و اگر شخصی در مورد بیش از این مقدار وصیت کند اجازه وارثان شرط است.(3)

پس بنابراین آنچه در میان افراد ناآگاه معمول است که تمام اموال خود را از طریق وصیت تقسیم می کنند به هیچ وجه از نظر قوانین اسلامی صحیح نیست و بر شخص وصی لازم است که آن را اصلاح و تا سر حد ثلث تقلیل دهد و از خونریزی، نزاع و فساد جلوگیری کند و زیر نظر حاکم شرع اصلاح گردد.

7: تأکید زیاد بر وصیت شده است از جمله در حدیثی از پیامبر اعظم صلی الله علیه و آله و سلم سزاوار نیست مسلمان شب بخوابد مگر اینکه وصیت نامه اش زیر سرش باشد (کنایه از آماده بودن آن است). و جای دیگر می فرمایند: عنه صلی الله علیه و آله و سلم مَنْ مَاتَ بِغَيْرِ وَصِيَّةٍ مَاتَ مِيتَةً جَاهِلِيَّةً ؛ کسی که بدون وصیت از دنیا برود مرگ او مرگ جاهلیت است.(4)

ص: 101

8: وصیت منحصر به مسائل مالی صرف نیست، بلکه باید وضع دیون و اماناتی که به او سپرده شد قضای نماز و عبادات دیگر حج پرداحت حقوق واجبه مانند خمس، زکات، بدهی های مردم و یا وصیت مستحب مثل وصیت به امور خیریه به گونه ای که هیچ امر مبهمی در حقوق مردم یا حقوق الهی که بر عهده اوست وجود نداشته باشد.9: وصیت راهی برای تداوم عمل صالح و باقیات الصالحات پس از مرگ است که باز رسول معظم اسلام حضرت خاتم النبیین صلی الله علیه و آله و سلم می فرمایند: هر کس با وصیت از دنیا برود گویا شهید مرده است.(1)

10: در وصیت تعدی و جور و ضرار نکند و آن به وصیت بیش از ثلث است که ورثه را از حق مشروعشان باز دارد و یا اینکه تبعیضات ناروایی به خاطر حب و بغض های بی دلیل انجام دهد حتی در بعضی موارد که ورثه سخت نیازمندند دستور داده شده وصیت به ثلث هم نکنند و آن را به یک چهارم و یک پنجم تقلیل دهند.(2)

11: در وصیت باید شاهد گرفت. شخصی آمد خدمت پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم و گفت: یا رسول الله من باغی دارم می خواهم به یکی از فرزندانم ببخشم. شما بیایید شاهد باشید. حضرت فرمودند: آیا فرزند دیگری هم داری؟

گفت : آری.

حضرت فرمودند: به همه آنها چیزی بخشیدی؟

گفت: نه.

حضرت فرمودند: ما سلسله پیغبمران به چنین ظلمی شاهد نمی شویم.(3)

پس هر کس که آن وصیت را بعد شنیدن تغییر دهد گناهش تنها بر کسانی است که آن را تغییر می دهند همانا خداوند شنوا و داناست.(4)

ص: 102

هنگامی که وصیت جامع تمام ویژگی های بالا باشد از هر نظر محترم و مقدس است و هر گونه تغییر و تبدیل از سوی دیگران حرام است هر چند خلافکاری های وصی (کسی که عهده دار انجام وصایا است) هرگز اجر و پاداش وصیت کننده را از بین نمی برد و او به اجر خود رسیده، تنها گناه بر گردن وصی است که تغییری در کمیت یا کیفیت و یا اصل وصیت داده است پس اگر اموال میت بر اثر اعمال خلاف وصی به افرادی داده شود که مستحق نبوده و آنها نیز از این موضوع بی خبر باشند بر آنها نیز گناهی نیست و تنها گناه متوجه وصی است که دانسته چنین عمل خلافی را انجام داده است.

نکته: خود وصیت کننده مادامی که زنده است می تواند مقدار و چگونگی وصیت و شخص وصی را تغییر دهد.

پیامبر گرامی اسلام صلی الله علیه و آله و سلم فرمودند: ترک الوصیۀ عار فی الدنیا و نار و ثنار فی الآخرۀ؛ نداشتن وصیت ننگ دنیا و ننگ و آتش آخرت است.(1)

امام سجاد علیه السلام روایت شده که حضرت فرمودند: یکی از گناهانی که موجب پشیمانی می شود نداشتن وصیت است.(2)

از مهم بودن وصیت این که اگر شخصی که نماز و روزه او قضا شده وصیت کند برای او نائب بگیرند وارثان مکلف به گرفتن نائب خواهند بود. اما اگر وصیت نکند به نظر مشهور مراجع تقلید وارثان حتی اگر از موضوع آگاه باشند در این زمنیه تکلیفی ندارند مگر پسر بزرگ که البته با شرایطی مخصوص؛ یادآور می شود وصیت به قضاء نماز و روزه مسئولیتما را در قیامت بر نمی دارد؛ زیرا چه بسا به وصیت ما عمل نشود، بنابراین بهتر است تا می توانیم قضا نماز و روزه خود را به جا آوریم.(1)

* وصیت به پرداخت مقداری از ثلث برای خویشاوندانی که وارث نیستند و یا وصیت به مبلغی غیر از سهم ارث برای پدر و مادر مستحب است و در قرآن کریم و روایات تأکید فراوانی به آن شده است.

در سوره بقره می خوانیم: «كُتِبَ عَلَيْكُمْ إِذا حَضَرَ أَحَدَكُمُ الْمَوْتُ إِنْ تَرَكَ خَيْراً الْوَصِيَّةُ لِلْوالِدَيْنِ وَ الْأَقْرَبينَ بِالْمَعْرُوفِ حَقًّا عَلَى الْمُتَّقين؛ بر شما مقرر شده هنگامی که مرگ یکی از شما فرا رسد، اگر چیز ارزشمندی مالی) از خود به جای گذارده برای پدر و مادر و خویشاوندان، به طور شایسته وصیت کند این وظیفه ای است بر پرهیزکاران.»(2)

در روایتی از امیرمؤمنان علی علیه السلام آمده است:

« مَنْ لَمْ يُوصِ عِنْدَ مَوْتِهِ لِذَوِي قَرَابَتِهِ فَقَدْ خَتَمَ عَمَلَهُ بِمَعْصِيَةٍ ؛ کسی که هنگام مرگش برای خویشانی که از او ارث نمی برند وصیت نکند پایان کار خود را به گناه ختم کرده است.»(3)

* بسیار مناسب است وصیت کنیم از ثلث ارث ما، مبلغی به عنوان ردّ مظالم پرداخت شود، تا اگر به افرادی مدیون بوده و یا خسارتی وارد نموده و غفلت کرده ایم جبران شود، همچنین وصیت به قضای نماز و روزه احتیاطی اضافه بر نماز و روزه هایی

ص: 104

که یقین به قضا شدن آن داریم بسیار خوب است. البته اگر یقین به فوت نماز و روزه داریم، لازم است دلیل فوت شدن آن را هم بنویسیم؛ زیرا در این که در چه مواردی وظیفۀ قضا بر پسر بزرگ می باشد فتوای مراجع متفاوت است.

در شرح زندگانی عالم وارسته آخوند ملاعباس تربتی آمده است که وی تمام سهم ارث خود از پدرش را برای پدر به عنوان زکات، خمس و رد مظالم پرداخت کرد. و می فرمود: معلوم نیست پدر من حقوق شرعیه اش را کاملاً ادا کرده باشد.

سعی کنیم بدهی های خود را در زمان حیات بپردازیم و یا حداقل به مقدار بدهی ها، میراثی از خود به جا بگذاریم.

در روایتی آمده است هنگامی که از پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم تقاضا می شد به جنازۀ مسلمانی که بدهکار مرده نماز بخوانند، حضرت سئوال می فرمودند: آیا مالی که بدهی اش را بپردازد به ارث کذاشته است؟ اگر می گفتند: آری، حضرت بر جنازۀ او نماز می خواندند.(1)

در ضمن تمام بدهی های مدت دار انسان پس از مرگ به روز شده و باید فوراً پس از مرک توسط وارثان از اموال او پرداخت شود. پس از پرداخت این حقوق و بدهی ها اگر از مال میت چیزی اضافه آمد چنانچه در مورد ثلث اموالش وصیت کرده باشد باید به وصیت او عمل کرد و پس از آن بقیه اموال به وارثان تعلق دارد.

به عبارت دیگر تقسیم دارایی های کسی که از دنیا می ورد به این شکل است:

1)- مرحلۀ اول: پرداخت بدهی های میت به دیگران، از جمله: خمس، زکات، رد مظالم، و کفاراتی که بر عهدۀ وی می باشد و این موارد باید ازاصل مال میت بر داشته وشد، هر چند تمام ثروت او را شامل شود و حتی اگر در این موارد وصیتی نکرده باشد.

کسی که از دنیا می رود، باید خمس در آمدهای او تا زمان فوتش را پرداخت کرد، مثلاً اگر سال خمسی او چند ماه دیگر فرا می رسد و با زنده بودنش خمس درآمدهای خود را پرداخت می کرد، حال که در میان سال از دنیا رفته است، باید خمس درآمدهای او را تا زمان فوت او محاسبه و پرداخت نمود، بنابراین لازم است تاریخ سال خمسی خود را و هم چنین میزان درآمدهای خود در سال خمسی گذشته را در وصیت نامه بنویسیم تا خمس درآمدهایی که از سال خمسی گذشته تا زمان فوت به دست آمده محاسبه و پرداخت گردد.

هم چنین وصیت های مالی بدنی مثل حج که بر او واجب شده است باید از اصل مال برداشته شود.

ص: 106

برای گرفتن نایب در حج و یا قضای نماز و روزه حتماً با دفتر مراجع تقلید ارتباط برقرار گنید؛ زیرا نایب شرایط ویژه ای دارد و هر کسی نمی تواند در این امور نیابت کند.

نایب گرفتن در حج وا جب پس از مرگ در صورتی واجب است که حج بر انسان مستقر شده باشد، اما در مورد کسانی که در همان سال استطاعت، ثبت نام کرده و قبل از آن که نوبت آنان فرا رسد از دنیا می روند، با توجه به فتاوای مختلف مراجع تقلید هر کسی باید حکم مسأله را از مرجع تقلید خود سؤال کند.

پرداخت مهر همسر نیز از اصل مال میّت و در همین مرحله است.

در مورد مهریه همسر، به فتوای بعضی از مراجع تقلید باید پرداخت آن به نرخ روز و با محاسبۀ تورم صورت پذیرد، بنابراین در این مسأله باید از مرجع تفلید خود سؤال کنیم.

2)- در مرحلۀ دوم اگر وصیت کرده است، مثلاً مسجدی بسازند و یا به نیازمندان کمک شود این گونه موارد از ثلث میت پرداخت می شود و اگر از ثلث بیشتر شود مشروط به اجازۀ وارثان است و الا وصیت به بیشتر از ثلث باطل است. همچنین وصیت به نماز و روزه از ثلث و به مقدار ثلث انجام می شود.

3)- پس از این دو مرحله، دو سوم باقی مانده از اموال میّت میان وارثان به همان صورتی که در احکام ارث آمده است تقسیم می شود.

اگر برخی از وارثان میّت، حاضر به پرداخت دیون میّت نباشند، هر کس که به او ارث می رسد، باید از ارثیۀ خود همۀ دیون او را بپردازد.

با توجه به این که ارث زن از شوهر با داشتن اولاد یک هشتم از اموال شوهر (غیر از زمین) می باشد و فرزندان پس از مرگ پدر، برای تقسیم ارث می توانند خانۀ مسکونی پدر را تصرف و به فروش برسانند و با تقسیم خانۀ مسکونی میان وارثان، همسر انسان آوراه می گردد و گاهی سهم ارث او به مقداری نیست که بتواند خانۀ مسکونی آبرومندی برای خود تهیه کند و یا حتی اگر بتواند، جا به جایی او از خانه و محله ای که سال ها در آن زندگی می کرده است و به آن انس و

ص: 107

علاقه پیدا کرده است برای او مشکلاتی ایجاد می کند، برای حلّ این مشکل راهی وجود دارد که وارثان نیز ضرری نمی بینند.

جمعی از بزرگان دینی از این راه حل استفاده نموده اند. از جمله امام خمینی قدس سره (1) و آن این که : انسان می تواند در زمان حیات خود حق استفاده از خانه مسکونی خود را به همسرش تا زمان حیات همسرش واگذار کند و در نتیجه با مرگ شوهر، استفاده از خانۀ مسکونی هم چنان در اختیار همسر خواهد بود و وارثان پس از فوت او می توانند خانه را میان خود تقسیم کنند. به این کار در اصطلاح فقه اسلامی «حبس» و یا «عُمری» می گویند. یعنی مرد به همسرش می گوید: حق استفاده از خانۀ مسکونی خودم را تا زمان حیات شما به شما واگذار می کنم و پس از آن همسر می گوید: پذیرفتم، البته باید خانه مسکونی را معین کند که کدام خانه است. انجام این کار نیازمند شرایط خاصی است که حتماً برای آگاهی از آن باید به یک عالم دینی و در صورت امکان به دفتر مراجع تقلید مراجعه شود، لازم به یادآوری است در این صورت تا زمانی که شوهر زنده است خانه از ملک شوهر بیرون نمی رود و پس از مرگ او نیز از ارثیّه وارثان بیرون نمی رود، البته با این کار، منافع خانه به ملک همسر در می آید و هیچ کس حتی شوهر، بدون اجازۀ او حق تصرّف، مانند فروش خانه و یا تبدیل آن را نخواهد داشت. همچین انسان می تواند استفاده از تمامی اثاث خانه را به همین شکل به همسرش تا زمان حیات همسرش واگذار نماید، بسیار مناسب است این گونه موارد در وصیت نامه آورده شود. بری توضیح بیشتر در این مسأله به «کتاب وقف» مراجع تقلید مراجعه فرمایید.

آیت الله بهجت: زنی که به عقد موقت به نکاح مردی در آمده از مرد ارث نمی برد. اما ارث بین پدر و فرزند یا مادر و فرزند ثابت است .(2)

ص: 108

* اگر انسان از وصیت خود برگردد مثلاً بگوید که یک سوم مالش را به کسی بدهند، بعد بگوید به او ندهند وصیت باطل می شود و اگر وصیت خود را تغییر دهد مثل آن که سرپرستی برای بچه های خود معین کند بعد دیگری را به جای او سررست نماید، وصیت اولش باطل می شود و باید به وصیت دوم او عمل نمایند.

* ثلث مال را وقتی حساب می کنند که آن چه باید از اصل مال برداشته شود برداشته شده باشد یعنی دین میت و واجبات مالی او را جدا کرده باشند اگر چیزی باقیمانده باشد ثلث آن را برای میت منظور می کند.

* کسی که نشانه های مرگ را در خود می بیند، اگر مالی پیش کسی دارد، یا در جایی پنهان کرده است که ورثه نمی دانند، چنان چه به و اسطه ندانستن، حقشان از بین برود، باید به انان اطلاع دهد، و لازم نیست برای بچه های صغیر خود قیّم و سرپرست معین کند، ولی در صورتی که بدون قیّم مالشان از بین می رود، یا خودشان ضایع می شوند، باید برای آنان قیّم امینی معین نماید.

* در نفوذ وصیت به طور اجمال این شرط معتبر است که زیادتر از یک سوم اموال او نباشد، و تفصیل آن اینکه وصیت اگر درباره واجب مالی از قبیل اداء دیون و پرداخت حقوق چون خمس و زکات و مظالم و کفارات باشد باید آن را از اصل مال بردارند هر مقدار که بوده باشد هر چند که تمام اموال او را فرا گیرد حتی اگر وصیتی هم نکرده باشد باید این واجبات از اصل مالش برداشته شود، و ملحق به این وصیت است وصیتی که مربوط باشد به مالی آمیخته با بدنی نظیر حج هر چند که حج او به خاطر نذر واجب شده باشد که بنابراقوی ازا صل مال برداشته می شود. اما اگر وصیت تملیکی و یا عهدی تبرعی باشد، مثل اینکه وصیت کند بعد از مرگم فقرا را اطعام کنید و یا نائب الزیاره برایم بفرستید و یا روضه خوانی کنید و امثال اینها مخارج آن از ثلث است اگر بیش از مقدار ثلث بشود تنها به مقدار ثلث اموالش نافذ است و زائد بر آن احتیاج به اجازه ورثه دارد اگر ورثه اجازه ندادند باطل است بدون تفاوت در اینکه وصیت را در حال سلامتی انجام داده باشد و یا در حال بیماری، و همچنین است وصیت به واجب غیر مالی که

ص: 109

بنابر اقوی به مقدار ثلث اموال او نافذ است مثل اینکه وصیت کرده باشد برایش نماز و روزه استیجار کنند و ذمه او بر این عبادت مشغول باشد.

* اگر ورثه بعد از مرگ مورّث خود وصیت زائد بر ثلث او را تنفیذ کنند و اجازه دهند آن وصیت بلا اشکال نافذ است، هر چند که قبل از مرگ مورّث آن را رد کرده باشند.* اگر ورثه مقداری از زائد بر ثلث را اجازه دهند نه همه آن را، به همان مقدار نافذ است و وصیت نسبت به بقیه باطل است.

* اگر بعضی ا ز ورثه مازاد بر ثلث را اجازه دهند و بعضی دیگر رد کنند وصیت نسبت به اجازه دهندگان نافذ و نسبت به دیگران باطل است.

* صاحب وصیت می تواند ثلث مالش را در یک عین مخصوصی از اموال خود معین کند و نیز می تواند تعیین آن را به وصی خود واگذار نماید که اگر چنین کند آن چه وصی او به عنوان ثلث جدا کند متعین می شود و اما اگر معین نکند و به طور مطلق بگوید ثلث مال من برای فلان، آن شخص با ورثه شریک در همه اموال می شود به طور اشاعه و به نسبت یک ثلث و دو ثلث در این صورت جدا ساختن ثلث از دو ثلث باید با رضایت همه شرکاء صورت بگیرد مانند اقرار در همه شرکت ها.

* انسان می تواند یک سوم اموالش را برای انجام کارهای خیرز بعد از مرگش وصیت کند. اما وصیت به یک سوم برای امور خیریه در صورتی خوب است که وارثان ما نیازمند و گرفتار نباشند. اما در صورتی که آنان حقیقتاً نیازمندند، بهتر است به کمتر از یک سوم مثلاً یک چهارم یا یک پنجم وصیت کرد و یا اصلاً وصیتی به کارهای خیر نکرد. همچنین اگر وارثان ما نیازمند می باشند از هزینه کردن تمام دارایی خود در کارهای خیر قبل از مرگ خودداری کنیم.

در روایتی آمده است یکی از یاران پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم از دنیا رفت و فرزندان خردسالی از او به یادگار ماند، او در آستانۀ مرگ اموال خود را در راه خدا صرف کرد، به

ص: 110

گونه ای که هیچ مال دیگری از او باقی نماند، هنگامی که پیامبر خدا صلی الله علیه و آله و سلم با خبر شدند فرمودند: با او چه کردید؟

گفتند: او را دفن کردیم، حضرت فرمود: اگر قبلاً آگاه شده بود اجازه نمی دادم او را در قبرستان مسلمانان دفن کنید، چرا که فرزندان خردسال خود را رها کرده تا از مردم گدایی کنند.(1)

5: تصرف در ملک میتی که به مردم بدهکار است حرام، و نماز در آن باطل است ولی تصرفات جزیی که برای برداشتن میت معمول است، اشکال ندارد و نیز اگر بدهکاری او کمتر از مالش باشد و ورثه هم تصمیم داشته باشند که بدون مسامحه بدهی او را بدهند تصرف اشکال ندارد.(1)

6: اگر میت قرض نداشته باشد، ولی بعضی از ورثه او صغیر یا دیوانه یا غایب باشند، تصرف در ملک او حرام، و نماز در آن باطل است . ولی تصرفات جزیی که برای برداشتن میت معمول است، اشکال ندارد.(2)

7: اگر ورثه بالغ باشند و اجازه دهند که بیشتر از مقدار واجب کفن را از سهم آنان بردارند، اشکال ندارد و احتیاط واجب آن است که بیشتر از مقدار واجب کفن و همچنین مقداری را که احتیاطاً لازم است، از سهم وارثی که بالغ نشده برندارند.(3)

8: قرآن و انگشتر و شمشیر میت و لباسی را که پو شیده یا برای پوشیدن گرفته و دوخته است، اگر چه نپوشیده باشد مال پسر بزرگتر است و اگر میت از این چهار چیز بیشتر از یکی دارد، مثلاً دو قرآن یا دو انگشتر دارد چنانچه مورد استعمال است یا برای استعمال مهیا شده، مال پسر بزرگتر است.9: اگر کسی یکی از خویشان خود را عمداً و به ناحق بکشد، از او ارث نمی برد. ولی اگر از روی خطا باشد، مثل آن که سنگ به هوا بیندازد و اتفاقاً به یکی از خویشان او بخورد و او را بکشد، از او ارث می برد، ولی از دیه قتل ارث نمی برد.

10: هرگاه بخواهند ارث را تقسیم کنند، در صورتی که میت بچه ای داشته باشد که در شکم مادر است، و در طبقه او وارث دیگری هم مانند اولادو پدر و مادر باشد، برای بچه ای که در شکم است ، که اگر زنده به دنیا بیاید ارث می برد، سهم دو پسر را کنار می گذارند. ولی اگر احتمال بدهند بیشتر است، مثلاً احتمال

ص: 112

بدهند که زن سه بچه حامله باشد، سهم سه پسر را کنار می گذارند و چنانچه مثلاً یک پسر یا یک دختر به دنیا آمد، زیادی را ورثه بین خودشان تقسیم می کنند.

*برای تنظیم وصیت نامه، حتماً به یک عالم دینی که به مسائل وصیت آشنایی کامل داشته باشد و در صورت امکان به دفتر مراجع تقلید مراجعه فرمایید؛ زیرا وصیت، احکام ومسائل ویژه ای دارد که بدون مراجعه به عالم دینی روشن نمی شود، امروزه فراوان مشاهده می شود که به دلیل اشکالات و ابهامات در وصیت نامه، عمل به آن با مشکل روبرو شده و گاهی موجب اختلاف شدید میان وارثان گردیده است. همچنین دقت کنید متن وصیت نامه بدون ابهام و گویا باشد، ابهام در وصیت نامه مشکلات بسیاری به وجود می آورد که گاهی فقط از راه مصالحه میان وارثان قابل حل است و همین مسأله سبب درگیری میان وارثان می گردد.

* کسی را که برای اجرای وصیت خود معین می کنیم باید مورد وثوق و اطمینان باشد.

عمل می شود و اگر آنچه وصیت کرده بیتر از ثلث باشد و ورثه هم اجازه ندهند باید تا مقدار ثلث ترکه او به وصیتش عمل شود.

آیت الله خویی و تبریزی (ره): باید مالی را که بخشیده از اصل ترکه خارج نمایند ولی مالی را که وصیت کرده باید از ثلث خارج کنند.

مسئله 2256: انسان می تواند(1)

در مرضی که به آن مرض از دنیا می رود، هر قدر از مال خود را به مصرف خود و عیال و مهمان و کارهایی که اسراف شمرده نمی شود برساند و نیز اگر مال خود را به کسی ببخشد یا ارزانتر از قیمت بفروشد یا اجاره دهد صحیح است.

آیت الله سیستانی: چنانچه ثلث او برای هر دو مال کافی نباشد و ورثه هم حاضر به اذن دادن زائد بر ثلث نباشند باید ابتدا مالی را که بخشیده از ثلث خارج کنند و سپس باقیمانده آن را در مورد وصیت صرف نمایند.

آیت الله مکارم: چنانچه مجموعاً بیش از ثلث مال او باشد در مقدار اضافی احتیاط آن است که از ورثه اجازه بگیرند.

آیت الله بهجت: اگر به مقدار ثلث میراث یا کمتر باشد وصیت نافذ است و اگر زیادتر از ثلث باشد زیادی آن احتیاج به اذن ورثه دارد.

آیت الله خویی، فاضل، تبریزی: اظهر این است که اگر مال خود را به کسی ببخشد یا ارزانتر از قیمت بفروشد (فاضل: یا اجاره دهد) اگر چه بیشتر از ثلث باشد و ورثه هم اجازه ننمایند تصرّف او صحیح نیست.

آیت الله گلپایگانی، صافی: اگر مال خود را به قیمت بفروشد، یا اجاره دهد اشکال ندارد، بلکه اگر مثلاً مال خود را به کسی ببخشد یا ارزانتر از قیمت بفروشد بنابر اقوی تصرف او صحیح ست، اگر چه در تمام مال باشد و محتاج به اجازۀ ورثه نیست.

آیت الله سیستانی:

اگر مال خود را به قیمتش بفروشد، یا اجاره دهد اشکال ندارد، ولی اگر مثلا ًمال خود را به کسی ببخشد، یا ارزانتر از قیمت معمول بفروشد، چنانچه

ص: 114

مقداری را که بخشیده یا ارزان تر فروخته است به اندازۀ ثلث مال او یا کمتر باشد تصرف او صحیح است؛ و اگر بیشتر از ثلث باشد، در صورتی که ورثه اجازه بدهند صحیح است و اگر اجازه ندهند تصرف، او در بیشتر از ثلث باطل می باشد.آیت الله مکارم: مسأله- انسان می تواند قبل از مرک خود، خواه صحیح و سالم باشد یا بیمار هر قدر از مال خود را بخواهد ، به دیگری ببخشد، یا جنسی را ارزانتر از قیمت بفروشد، یا به مصرف خود و عیال و میهمان برساند، ولی احتیاط آن است که در مرضی که با آن از دنیا می رود (یعنی در آستانۀ مرگ) در بیش از ثلث مال خود چنین تصرفاتی نکند مگر با اجازۀ ورثه.

سئوال 2: دربارۀ مخارج تجهیز میّت در صورتی که میّت وصیت نکرده و دارای فرزندان صغیر می باشد چه می فرمایید؟

جواب: مخارج تجهیز به مقدار و اجب از اصل برداشته می شود و بیش از مقدار واجب را چون وصیت نکرده، وارثان کبیر از سهم خود بدهند.(1)

* فرق گذاشتن بین فرزندان به دلیل این که یکی پسر است و دیگری دختر، یا یکی پست و مقام دارد و دیگری ندارد، در زمان حیات و بعد از مرگ کار خوبی نیست. بنابراین، در وصیت نامه برای بعضی از فرزندانمان بیش از سهم ارثی که خداوند تعیین کرده است، سهم اضافه ایوصیت نکنیم. مگر در موارد خاص، مانند این که در میان فرزندانمان یکی از آنان از نظر مالی گرفتاری بیشتری داشته باشد.

در روایتی آمده است ، شخصی می خواست در زمان حیات خود به یکی از فرزندانش مالی را ببخشد و از پیامبر تقاضا کرد گواهی دهد، آن حضرت پرسیدند: آیا فرزند دیگری نداری؟

عرض کرد: دارم.

پیامبر فرمود: آیا به آنان هم چیزی بخشیده ای؟

گفت: نه.

پیامبر فرمود: ما پیامبران شاهد ظلم نمی شویم.(2)

* بهتر است همان گونه که امیرمؤمنان علیه السلام در نهج البلاغه، فرموده است: خودمان وصی خود باشیم و آن چه کارهای خیر که دوست داری بعد از ما انجام دهند خودمان در زمان حیات انجام دهیم.(3)

* انسان تا زنده است می تواند هرگونه تصرفی در دارایی خود انجام دهد و به هر کس هر مقدار که می خواهد ببخشد، اما نسبت به بعد از مرگ خود فقط به

ص: 116

چگونگی هزینه کردن یک سوم از دارایی خود پس از مرگ اختیار دارد و بیش از آن از اختیار او بیرون است و چگونگی تقسیم دو سوم باقیمانده آن به گونه ای است که خداوند معین فرموده است. بنابراین نمی توان وصیت کرد که مثلاً ارث پسر و دختر یکسان باشد، و یا بیش از آن چه خداوند معین فرموده است به یکی از وارثان پرداخت شود. بنابراین مثلاً یکی از فرزندان ما، خدمت بیشتری به ما کرده است، نمی توانیم وصیت کنیم او بیشتر از آنچه خداوند معین کرده است ارث ببرد. مگر آن که همه وارثان بالغ و رشید بوده و به این گونه تقسیم در زمان حیات یا بعداز مرگ وصیت کننده راضی باشند و اجازه دهند، همچنین محروم کردن برخی از ورثه از ارث معنا ندارد و بی تأثیر است. بنابراین، اگر از یکی از ورثه ناراضی هستیم نمی توانیم او را از ارث محروم کنیم یا وصیت کنیم به او ارث کمتری بدهند. البته بعضی از مراجع تقلید می فرمایند: اگر میت به محروم کردن بعضی از ورثه وصیت کند، و وصیت به ثلث هم نداشته باشد، ثلث مال او به دیگر ورثه پرداخت خواهد شد.(1)

*تاخیر در عمل به وصیت نامه صحیح نیست و باید بدون فوت وقت به وصیت نامه عمل شود. بهتر است در عمل به وصیت نامه از نظارت یکعالم دینی که به مسائل وصیت آگاهی داشته باشد استفاده کنیم، و در صورت امکان به دفتر مراجع تقلید مراجعه کنیم.

* همانگونه که در قرآن کریم سفارش شده است، برای وصیت نامه از دو شاهد عادل استفاده کنیم در سورۀ مائده آیۀ 106 می خوانیم:

« يا أيُّهَا الَّذينَ آمَنُوا شَهادَةُ بَيْنِكُمْ إِذا حَضَرَ أَحَدَكُمُ الْمَوْتُ حينَ الْوَصِيَّةِ اثْنانِ ذَوا عَدْلٍ مِنْكُمْ ... ؛ ای کسانی که ایمان آورده اید؛ هنگامی که مرگ یکی از شما فرا رسد در موقع وصیت باید از میان شما، دو نفر عدل را به شهادت بطلبد...»

ص: 117

*امکان تغییر وصیت تا آخرین لحظه حیات امکان پذیر است، بنابراین هرگاه انسان بخواهد وصیت خود را تغییر دهد و به شکل دیگری وصیت کند ممکن است.

* در فاصله های کوتاه مثلاً چند ماه یک بار وصیت نامه را مورد مطالعه قرار دهید تا اگر مواردی از آن نیاز به اصلاح و یا تغییر بود، این کار انجام پذیرد و در صورتی که اقدام به تغییر وصیت نامه کردید در وصیت نامه جدید بنویسید که تمام وصیت های قبل از این تاریخ باطل می باشد.

* اگر کاری کند که معلوم شود از وصیت خود برگشته مثلاً خانه ای را که وصیت کرده به کسی بدهند بقروشد، یا دیگری را بر ای فروش آن وکیل نماید، وصیت باطل می شود.

* بهتر است در وصیت ها از وصیت به کارهایی که موجب زحمت بازماندگان می شود مانند انتقال جنازه به جای دیگر و یا چگونگی برگزاری مراسم و امثال آن اجتناب کنیم.

* وصیت نامه را در محلی قرار دهید که به هنگام نیاز به راحتی در دسترش باشد، محل وصیت نامه را به اطلاع بستگان خود برسانید.

* با توجه به اینکه: امروزه بسیاری از مجالس ترحیم، همراه با یک سری تشریفات شده است بسیار مناسب است در وصیت نامه بنوییسم: مجالس ترحیم ما در حد متعارف و به دور از تشریفات باشد و به جای آن به پرداخت بدهی های میت و اجام کارهای خیر و مستحب توجه شود.

* بعضی از مردم برای فرار از مالیات بر ارث تمام یا بخشی از دارایی خود را به صورت ظاهری و صوری به نام یکی از فرزندان خود در می آورند، اما غافل از اینکه گاهی این فرزند ادعا می کند که این ها به صورت واقعی به ملک او در آمده است و تمام وارثان دیگر را از ارث محروم می کند. بنابراین، انجام چنین کاری به مصلحت نمی باشد.*

ص: 118

با توجه به این که انجام مستحبات در امور تجهیز میت مانند مقدار مستحب در کفن (بیش ازمقدار واجب) نیازمند اجازۀ وارثان می باشد و در صورتی که وارث صغیر باشد، نمی توان از سهم او برداشت، خوب است، انسان در وصیت نامه بنویسد مقدار مستحب کفن و دیگر هزینه های تجهیز، از ثلث برداشته شود.

* حتماً نام مرجع تقلید خود را در وصیت نامه بنویسید؛ زیرا فتوای مراجع تقلید، در برخی از احکام متفاوت است و اطلاع از مرجع تقلید در عمل به وصیت لازم است.

* بسیار مناسب است در وصیت نامه، به مسائل اخلاقی مانند: خواندن نماز اول وقت، تلاوت قرآن، شرکت در مجالس اهل بیت علیهم السلام و برگزاری آن، رعایت دوستی و محبت میان وارثان، رعایت حجاب و امثال آن سفارش شود.

* بسیار خوب است علاوه بر وصیت نامه در موارد مهم در آن نوشته می شود، دفتر خصوصی برای ثبت بدهکاری های خود داشته باشیم، تا به محض آن که به کسی بدهکار شدیم، آن بدهکاری را در دفتر مخصوص بنویسیم.

* وصیت نامه خود را در چند نسخه بنویسید و در اختیار چند نفر قرار دهید تا در صورت گم شدن برخی از نسخه ها مشکلی پیش نیاید.

ای فرزند من حسن! تو را وصیت می کنم بدانچه رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم مرا بدان وصیت فرمود؛ تو کافی هستی برای وصیت من! چون از دنیا رخت بر بستم امت با تو به مخالفت برخیزند! ملازم خانۀ خود باش؛ و بر خطیئۀ خود گریه کن، و دنیا را مقصد و مقصود بزرگ خود مشمار!و وصیت می کنم تو را ای نور دیده ام که نماز را در اول وقت به پای دار! و زکات را در وقت خود به اهلش برسان، و در کارهای شبهه ناک توقف کن و سکوت اختیار کن؛ و در هر دو حال رضا و غضب به میانه روی و عدل رفتار کن؛ و با همسایگان مهربان باش؛ میهمان را محترم و گرامی بدار؛ و بر کسانی که دچار رنج و بلا هستند و مشکلاتی بدانها روی آورده ترحّم کن؛ و صلۀ رحم به جای اور؛ بر مسکینان و تهی دستان رحمت آور و آن ها را دوست بدار؛ و با آنها همنشینی کن.

پیوسته با خلق خدا به تواضع و فروتنی رفتار کن که آن افضل عبادات است؛ آرزوهای خود را کوتاه کن؛ و مرگ را به یاد داشته باش و در امور دنیوی بی رغبت باش؛ زیرا که تو گروگان مرگی؛ و در این جهان هدف آماج بلا و گرفتار مصائب ، و افکنده رنج و ناملایمات.

تو را وصیت می کنم که در پنهان و آشکار پیوسته از خداوند قهّار در ترس و خشیت باش، و از ساحت جلال و عظمتش غافل نشوی؛ تو را نهی می کنم از آن که بدون تفکر و اندیشه سخن گویی ، و در گفتار و کردارت سرعت کنی! چون کاری از امور آخرت پیش آید بلادرنگ به جای بیاور؛ و چون کاری از امور دنیا پیش آید در آن تأمل و درنگ کن تا اینکه صلاح آن بر تو آشکار شود.

از رفتن به جاهایی که محل تهمت است بپرهیز؛ و از مجلسی که گمان بد به افراد آن برده می شود دوری کن! زیرا که همنشین بد برای رفیق او ضرر دارد؛ و اخلاق او را تغییر می دهد.

ای پسر من! کردارت برای خدا باشد؛ از فحش و هرزه گویی فراری باش؛ مردم را به کارهای نیک و ستوده دعوت کن؛ و از کارهای ناپسند و زشت بازدار!

ص: 120

با برادران دینی خود برای رضای خدا برادر باش؛ مردم نیکوکار و صالح العمل را به جهت صلاح و خوبی آنها دوست بدار؛ و با فاسقان که مرام و عقیده دینی تو را ندارند، مدارا کن که ضرر به دین تو نرسانند، اما در دلت آنها را دشمن بدار، و در عمل از آنان جدا باش تا مثل آنان نباشی؛ در راه ها و معابر منشین؛ با جاهلان و سفیهان مجادله و گفتگو مکن!

ای پسر من! در امور زندگی و معیشت خود میانه روی کن؛ و در امر عبادت نیز میانه و اقتصاد را رعایت بنما و در عبادات خود به عبادتی بپرداز که بتوانی در انجام آن مداومت نمایی و قدرت آن را داشته باشی، خاموشی را پیشه ساز، تا از مفاسد و عواقبِ سخن ناسنجیدۀ زبان در سلامتبمانی! برای روز بازپسین خود، اعمال صالحه را از پیش بفرست تا بهره مند گردی! و در مقام تعلّم و یاد گرفتنِ امورِ خیریّه و خوبی ها باش تا دانا باشی.

در همۀ احوال یاد خدا باش؛ بر کوچکان از اهل خود رحمت آور؛ و بزرگان آنها را تعظیم و توقیر کن. هیچ غذایی را مخور مگر آنکه قبل از خوردن قدری از آن را تصدّق کنی!

بر تو باد به روزه داشتن که روزه، زکات و صحّت بدن و سپر از آتش جهنم است!

با نفس خود مجاهده کن؛ و از هم نشینت بپرهیز؛ و از دشمنت اجتناب کن؛ و بر تو باد به مجالس ذکر خدا و از رفتن به آنها دریغ مکن و تا می توانی دعا بسیار کن!

و ای پسر من! من در پند و اندرز با تو کوتاهی نکردم؛ و اینک هنگام جدایی و فراق است.

و نیز دربارۀ برادرت محمد به تو وصیت می کنم؛ چون برادر پدری تو است و می دانی که من او را دوست دارم؛ و اما برادرت حسین پس او برادر مادری تو است و برادر أعیانی تو است.

و زیاده بر این سفارش نمی کنم؛ خداوند خلیفه و جانشین من برای شما باشد؛ و از او مسئلت دارم اینکه امور شما را اصلاح فرماید و شرّ طاغیان و ستم کاران را از سر شما بگرداند.

ص: 121

و بر شما باد به صبر صبر تا زمانی که خداوند امرش را نازل فرماید؛ و لا حول و لا قوۀ الا بالله العلی العظیم.(1)

مرگ، آرزوها را کوتاه و عمل را نیکو می کند.

8: از آن چه من در طول زندگیم سود برده ام و برادرانم را بدان سفارش می کنم، صبح زود رفتن به سوی نماز جمعه است. بکوشید در این روز نماز صبح را در مسجد بگذارید و تا ظهر وقتتان را به تلاوت قرآن و نماز و ذکر گفتن سپری کنید تا وقت نماز جمعه برسد. روز جمعه، روز پرداختن به امور آخرت است و در این روز نباید به امور دنیوی مشغول بود. قبل از طلوع آقتاب غسل جمعه کنید و اگر صبح زود به طرف مسجد روید و غسل را نزدیک نماز جمعه انجام دهید نیکوست.

9: دوست دارم برادرانم هیچ روزی را بدون صدقه دادن به شب نرسانند و هیچ هفته ای را بدون روزه گرفتن نگذرانند. بهتر است دو شنبه و پنج شنبه و جمعه را روزه بگیرند. و الا دو روز آخر آن را.

10: برادرانم را توصیه می کنم که برادران دینی خود را به نیکی یاد کنند. اگر چه معتقدند که در آن ها بدعت یا شبهه ای هست و باب تاویل و توجیه بدگویی مسلمانان را بر خود باز نکنند.

11: دوست دارم که برادرانم بعد از نماز صبح تا زمانی که خورشید به قدر یک نیزه بالا نیامده، در امور دنیوی سخن نگوند و آن را با گذراندن دو رکعت نماز مستحبی به کار و تلاش بپردازند.(1)

همچنین در وصیت نامه امام خمینی قدس سره آمده است که دو سال روزه و پنج سال نماز احتیاط استیجار کنند.

شما را سفارش می کنم به اینکه نمازهایتان را در بهترین و با فضیلت ترین اوقات آنها به جا بیاورید؛ و آن نمازها با نوافل، 51 رکعت است؛ پساگر نتوانستید 44 رکعت بخوانید و اگر مشغله دنیوی نگذاشت آن ها را به جا آورید، حداقل نماز توابین را بخوانید [نماز اهل انابه و توبه هشت رکعت هنگام زوال است].

نماز را بازاری نکنید! اول وقت به جا بیاورید با خضوع و خشوع. اگر نماز را تحفظ کردید، همه چیزتان محفوظ می ماند و تسبیح صدیقه کبری علیها السلام که از ذکر کبیر به شمار می آید و آیة الکرسی در تعقیب نماز ترک نشود.

2: دعا قنوت در نماز

این دعا را در قنوت نمازهایتان بخوانید:

«اللهم ارزقنی حبّک و حبّ ما تحبه، و حبّ من یحبّک، و العمل الذی یبیلغنی الی حبّک و اجعل حبّک احبّ الاشیاء الیّ.»

3: نماز شب

اما نماز شب پس هیچ چاره و گریزی برای مؤمنین از آن نیست، و تعجب از کسی است که می خواهد به کمال دست یابد، در حالی که برای نماز شب قیام نمی کند! و ما نشنیدیم که احدی بتواند به آن مقامات دست یابد مگر به وسیله نماز شب. وقتی برای نماز شب بر می خیزید، چیز مختصری تناول کنید، که بدن شما از کسالت بیرون آید و نشاط برای عبادت داشته باشید.

4: توسل به ائمه اطهار علیهم السلام

محال است انسانی به جز از راه سیدالشهدا علیه السلام به مقام توحید برسد. سریان فیوضات و خیرات از مسیر حضرت سیدالشهدا علیه السلام است و پشتکار این فضیلت هم حضرت قمر بنی هاشم ابالفضل العباس علیه السلام است.

5: دعا برای فرج امام زمان عجل الله تعالی فرجه الشریف

از آن چیزها که بسیار لازم و با اهمیت است، دعا برای فرج حضرت حجت صلوات الله علیه، در قنوت نماز وتر است، بلکه در هر روز و در همه دعاها.

6: دل هیچ کس را نرنجانید!

ص: 126

دیگر آن که، گرچه این حرف ها آهن سرد کوبیدن است! ولی بنده لازم است بگویم؛ اطاعت والدین، حُسن خلق، ملازمت صدق، موافقت ظاهر با باطن و ترک خدعه و حیله و تقدم در سلام و نیکویی کردن با هر برّ و فاجر، مگر در جایی که خدا نهی کرده. الله! الله! الله! که دل هیچ کس را نرنجانید!

تا توانی دلی به دست آور *** دل شکستن هنر نمی باشد

7: زیارت برادران مؤمنزیاد به زیارت برادران نیک سیرت بروید؛ چرا که آن ها برادران شما در پیمودن راه و رفیق در مشکلات هستند.(1)

ایشان لفظ ابد را بسیار بر زبان می آورد و مرتب می فرمود: ما ابد در پیش داریم هستیم که هستیم. انسان از بین رفتنی نیست باقی و برقرار است. منتهی به یک معنی لباس عوض می کند و با یک معنی جا عوض می کند « وَ لَكِنَّكُم تُنْقَلُونَ مِنْ دَارٍ إِلَى دَار» از رحم مادر به دامان مادر به گهواره به مکتب مدرسه و ... موجودی است ابدی براساس قرآن.

ص: 127

ص: 128

ص: 130

مرگ و زندگی دست و پا می زند و این بدترین بلا و مصیبت برای آنان است. «وَ أمَّا مَنْ أوتِيَ كِتابَهُ بِشِمالِهِ فَيَقُولُ يا لَيْتَني لَمْ أوتَ كِتابِيَه وَ لَمْ أدْرِ ما حِسابِيَه»؛ اشقیای مجرم که نامه اعمالشان به دست چپشان داده می شد آرزو می کنند ای کاش این نامه اعمال را نمی دیدند و نمی فهمیدند حسابشان چیست پس آرزو می کنند ای کاش! همان مرگ اول که ما آن را چشیدیم و از دنیا خارج شدیم کار ما را یک سره کرده بود و ما را نابود می ساخت و دیگر مبعوث نمی شدیم. « ما أَغْنى عَنِّي مالِيَه* هَلَكَ عَنِّيسُلْطانِيَه»؛ فکر می کرد مال و قدرت کلید سعادتش می باشد و همه سعیش را صرف به دست آوردن آن کرد حالا می گوید با نهایت درد حسرت بعد از سر برآوردن از قبر امروز دیگر مال و فرزندان فائده ای نداشته و قدرتش هم باطل شد پس با درد و حسرت این دو جمله را می گوید.(1)

امیرالمؤمنین علی علیه السلام می فرمایند: مرگ با یکی از این چند قسم وارد می گردد یا بشارت به نعمت همیشگی است یا به عذاب همیشگی یا سبب هول و ترس است و کارش مبهم و مردد است و نمی داند از چه طائفه خواهد بود. و اما قسم اول پس او دوست ما و اطاعت کننده ما بوده یعنی معصیتی نداشته پس به نعمت همیشگی بشارت داده می شود و اما قسم دوم و او دشمن ما که با ما مخالفت می کرد. پس به عذاب همیشگی بشارت داده می شود و اما قسم سوم آنکه کارش مبهم است و نمی داند چه بر سرش می آید مؤمن است که بر خودش اسراف و ظلم می کرده، یعنی گناهکار بوده و او را مرگ فرا رسیده اما با ابهام و خوف و حزن پس خداوند او را با دشمنان ما مساوی قرار نخواهد داد بلکه او را به شفاعت ما از آتش بیرون خواهد آورد پس عمل کنید و اوامر الهی را اطاعت کنید و عذاب خداوند را کوچک نشمارید، به درستی که از جمله گناهکاران کسی است که شفاعت ما به او می رسد بعد سیصد هزار سال عذاب.

ص: 132

مؤیّد: حدیث و دسته سوم آن یکی از علما می گوید در همسایگی ما خانمی بود مراعات ظواهر شرعی و دینی را نمی کرد تا فوت کرد پس از فوت (پس از سالها بعد از مرگ وی) خواب دیدم اینکه محلی وسیع که عده ای را آویزان کرده بودند مثل گوسفند در مغازه قصابی و شکنجه می دادند در همین حین خانمی با لباس معذب دوید و چون مرا می شناخت به واسطه همسایگی عرض حال کرد و گفت: سال هاست اینجا هستم و وضعیت من بلا تکلیف مانده است.

حضرت علی علیه السلام می فرمایند: «الدُّنْيَا خُلِقَتْ لِغَيْرِهَا وَ لَمْ تُخْلَقْ لِنَفْسِهَا ؛ دنیا برای امر دیگری (آخرت آفریده شده نه برای خودش، سپس فرمود: آخرت با دنیا به دست می آید.»(1)

مرگ خارج شدن از بدن است نه فانی شدن روح و مرگ به معنای فنا و نابودی نیست بکه خود امری وجودی است. (تفسیر نور)

تِلْكَ الْفُرْقَةُ الْمَوْتَ تَرُدُّ شَأنَ الْأخْرَى إِلَى السَّمَاءِ فَالْحَيَاةُ فِي الْأرْضِ وَ الْمَوْتُ فِي السَّمَاءِ وَ ذَلِكَ أنَّهُ يُفَرَّقُ بَيْنَ الْأَرْوَاحِ وَ الْجَسَدِ فَرُدَّتِ الرُّوحُ وَ النُّورُ إِلَى الْقُدْرَةِ الْأولَى وَ تُرِكَ الْجَسَدُ لِأنَّهُ مِنْ شَأنِ الدُّنْيَا ؛ می فرماید: انسان از دو چیز ترکیب یافته است از امر دنیوی و از امر اخروی، چون خداوند میان این دو چیز را جمع کند زندگی انسان در دنیا پدید می آید ؛ چون روح از امر آسمانی بر دنیا نزول نموده و پائین آمد است؛ و چون خداوند بین آن دو تفرقه و جدایی افکند، حقیقت این جدایی مرگ است که آن امر اخروی به آسمان بر می گردد. بنابراین زندگی در روی زمین است و مرگ در آسمان، به علت آنکه چون بین روح و اجساد تفرقه افتد روح و نور به همان مقام قدرت اولیه خود بر می گردند و جسد که از شأن دنیاست به جای خود در زمین می ماند.»(1)

از اینجاست که مردن را در قرآن مجید به حق تعبیر نموده است یعنی یک واقعیت است نه یک حادثه تخیّلی و موضوع توهّمی.

«وَ جاءَتْ سَكْرَةُ الْمَوْتِ بِالْحَقِّ ذلِكَ ما كُنْتَ مِنْهُ تَحيد؛ و آمد سکرات مرگ به حق و این همان امری است که تو از آن دوری می جستی!(2)

که نه می تواند کارهای خود را فسخ نموده و به هم زنند، و نه می توانند بازگشت نموده مراجعت نمایند.

چگونه در آستان زندگی آنان فرود آمد امری که آمدن آن را باور نداشتند، و به تمام معنی جاهل بودند (یعنی علامت های مردن و نشانه های جان سپردن)؛ و فرا گرفت از فراق و وداع دنیا آنچه را که از آن در ایمنی و امان بودند، و وارد شدند بر آخرت با ملاحظه و مشاهدۀ آن با وعده هایی که داده شده بودند، بنابراین آنچه وارد شد بر آنها از شدائد و سختی های موت و عذاب های بعد از موت در وصف نگنجد.

دو چیز با یکدیگر ناگهان با هم در آنها پدیدار گشت یکی سکرات و بیهوشی مرگ و دیگری پشیمانی و حسرت از دست دادن فرصت و موقعیت تهیه زاد و توشه سفر آحرت، و این سکرات به اندازه ای شدید بود که از ورود آن اعضا و جوارحشان سست شد، و رنگ های سیما و بدن آنها تغییر کرد ، پس مرگ لحظه به لحظه شروع کرد به زیاد شدن و پیکر آنها را فرا گرفتن، پس بین او و گفتارش جدایی و بریدگی پیدا شد (و زبان از کار افتاد ولی هنوز چشم و گوش از کار نیفتاده) با دیدگانش می بیند و با گوش هایش می شنود، عقلش نیز تمام و صحیح است و ادراکاتش به جا و به موقع است.

در این حال در عالمی از فکر فرو می رود که در چه چیزهایی عمر گرامی خود را به باد داده، و به چه چیزهایی روزگار پر بهای خود را به پایان رسانیده است، و به خاطر می آورد اموال خود را که چگونه انباشته، و در راه به دست آوردن آن دقت و تأمل نکرده و سرسری پنداشته ، و آن ها را از مواردی که حلیّت آن روشن بوده و از مواردی که شبهه ناک بوده از هر جا به دستش رسیده گرد آورده است.

آری آثار و عواقب این اموال برای جان او لازم و غیر منفکّ گردیده و در آستان وداع و فراق این اموال وارد شده است، به خوبی ادراک می کند که این اموال را گذارده تا برای دیگران باشد و از پس مرگ او از آن استفاده کنند و بدان وسیله در نعمت فرو روند و بهره ها گیرند و بنابراین عیش هنیئی و گوارا برای آنان است

ص: 135

و بار گران وِزر و وَبال آن بر عهدۀ او؛ وچنان بسته شدۀ زنجیرهای گروِ آن اموال است که خلاصی از آن متعذر و محال به نظر می رسد.

در اینحال که نشانه های مرگ به خوبی پدیدار شده است، به شدّت انگشت ندامت خود را در برابر عمر از دست داده به دندان می گزد، و در برابر بی اعتنایی بر آنچه سزاوار بود در ایام عمرش بدان رغبت داشته باشد سخت نگران است.

و تمنّی می کند که ای کاش من به جای این مردم تهی دست بودم که در وقت جمع آوری اموال به من غبطه برده و حسد می ورزیدند.

مرگ نیز کم کم پیش تر می آید و در تصرّف در بدن او قدمی فراتر می نهد تا جایی که بر گوش او هم غلبه می کند و گوشش به پیروی از زبانش که قدرت خود را از دست داده و از گفتار افتاده بود، از قدرت می افتد و شنوایی خود را از دست می دهد؛ و در این حال در میان اهل خود که اطراف او گرد آمده اند به طوری است که نه با زبان می تواند سخن بگوید و نه با گوش سخنی بشنود؛ ولی با چشمش که هنوز از کار نیفتاده است دائماً در چهرۀ اطرافیان خود نگاه می کند، و پیوسته دیدگان خود را به این طرف و آن طرف می گرداند؛ و آنچه را آنها می گویند، حرکت زبان های آنها را با چشم می بیند، ولی برگشت صدای آنها را با گوش نمی شنود.

و مرگ پیوسته قدم جلوتر می گذارد، و با او چسبندگی بیشتری پیدا می کند تا آنکه چشم او نیز به دنبال گوشش بسته می شود، و جانش از کالبدش بیرون می رود، و به صورت مرداری در بین اهل خود در می آید. به طوری که تمام اهل و نزدیکان او از او به وحشت افتند و از کنار او دور شوند؛ و آن مردۀ مسکین نیز نمی تواند با گریۀ خود به گریه آنان کمک دهد، و جواب سخن یکی از آنان که در سوگ او به ناله و فغان سخنانی را خطاب به او می نمایند پاسخ گوید.

سپس جنازۀ او را بر می دارند و به سوی گوری که برای او می کنند و او را در میان زمین به عملش می سپارند، و از او دور می شوند و از زیارت و دیدار او منقطع می گردند. تا زمانی که مدّت معیّنه عمر دنیا که در کتاب قضای الهی نوشته شده

ص: 136

سرآید و امر خدا به مقدّرات خود برسد و آخرین از مخلوقات به اولین آنها بپیوندند، و امر خدا و فرمان او طبق اراده و مشیت او برای تجدید آفرینش در قیامت برسد، در این حال آسمان ها را به حرکت در آورد و آن را بشکافد.(1)

گشته اند و لازمه این درجه از فنا ظهور و طلوع آن اسما و صفات است در آئینه وسیع وجود آنان و متصف هستند به صفات کلیه الهیه پس به اذن خدا می توانند زنده کنند و بمیرانند وروزی دهند و سایر افعالی که از خدا سر می زند از وجود آنان ظهور نموده و به اذن و اراده خدا انجام دهند آنها که وجه الله هستند که خداوند می فرماید: «كُلُّ مَنْ عَلَيْها فان *وَ يَبْقى وَجْهُ رَبِّكَ ذُو الْجَلالِ وَ الْإِكْرام»(1) هر آنچه که در روی زمین است نابود می شود فقط وجه ذوالجلال و گرامی پروردگارت باقی می ماند.(2)علی بن الحسین علیهما السلام فرموده اند: وجه خدا که مردم رو به سوی آن می آیند ما هستیم.(3)

شرح اینکه خداوند جسم نیست که صورت داشته باشد و با توجه به اینکه صورت یکی از طُرق شناخت فرد هست پس اگر خواستی اسما و صفات خداوند بشناسی پس باید به چهارده معصوم نگاه کنی که مظهر صفات خداوند هستند و مضافا اینکه وجه که از سه حرف تشکیل شده به حروف ابجد مساوی چهارده می باشد و=6 ، ج=3 ، ه =5 : 14 پس می شود چهارده معصوم رب همان طور که در سوره قدر لیلة القدر می شود فاطمه خدا.

پروردگارتان را انکار می کنید. این مرگ مقدمه ای است برای آسودگی از رنج های این جهان و نجات از زندگی ملال آور و یکنواخت.

من از دو روزه عمر آمدم به جان ای خضر *** چه می کنی تو که یک عمر جاودان داری

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله و سلم فرمودند: دو چیز است که آدمی آنها را ناخوش دارد مرگ را ناخوش دارد در حالی که مرگ مایه آسودگی مومن از فتنه و گمراهی است . تنگدستی را ناخوش د ارد در حالی که دارایی اندک حسابرسی را کمتر و ساده تر می کند.(1)

إِنَّ الْأرْوَاحَ فِي صِفَةِ الْأجْسَادِ فِي شَجَرَةٍ فِي الْجَنَّةِ تَعَارَفُ وَ تَسَاءَلُ فَإِذَا قَدِمَتِ الرُّوحُ عَلَى الْأرْوَاحِ يَقُولُ دَعُوهَا فَإِنَّهَا قَدْ أَفْلَتَتْ مِنْ هَوْلٍ عَظِيمٍ ثُمَّ يَسْألُونَهَا مَا فَعَلَ فُلَانٌ وَ مَا فَعَلَ فُلَانٌ فَإِنْ قَالَتْ لَهُمْ تَرَكْتُهُ حَيّاً ارْتَجَوْهُ وَ إِنْ قَالَتْ لَهُمْ قَدْ هَلَكَ قَالُوا قَدْ هَوَى هَوَى ؛ ارواح مؤمنان در بهشت در کنار درختی در صورت اجسام بشریّه قرار دارند و بدین صورت ها یکدیگر را می شناسند و با یکدیگر گفتگو دارند. چون یک روح تازه بر آنها وارد می شود، می گویند: فعلاً او را از پرسش واگذارید، چون از مقام هول و ترس عظیمی رهایی یافته است. و سپس از او می پرسند: فلان کس چه کرد؟ اگر در پاسخ بگویند: او زنده بود، ارواح امید خیر و رحمت و سعادت دربارۀ او دارند؛ و اگر بگوید: هلاک شده است، ارواح می گویند: به پستی و خواری گرائید، به پستی و خواری گرایید.

چون اگر از اهل بهشت بود مسلماً با آنها بود و چون در میان آنها نیامده معلوم می شود در جهنم رفته است.(1)

و نیز در کافی با سند متّصل خود از ابوبصیر از حضرت صادق علیه السلام روایت می کند که :سَألْتُهُ عَنْ أرْوَاحِ الْمُؤْمِنِينَ؛ فَقَالَ : فِي حُجُرَاتٍ فِي الْجَنَّةِ يَأكُلُونَ مِنْ طَعَامِهَا وَ يَشْرَبُونَ مِنْ شَرَابِهَا وَ يَقُولُونَ: رَبَّنَا أَقِمِ السَّاعَةَ لَنَا وَ أَنْجِزْ لَنَا مَا وَعَدْتَنَا وَ ألْحِقْ آخِرَنَا بِأوَّلِنَا ؛

می گوید: دربارۀ ارواح مؤمنان از آن حضرت سؤال کردم ؛ فرمودند: در حجره هایی در بهشت سکونت دارند، از غذای بهشتی می خورند و از آشامیدنی های آن می آشامند و می گویند: بار پروردگارِ ما! ساعت و قیامت را برای ما به پا دار، و

ص: 140

بر آنچه به ما وعده فرمودی وفا کن، و آخرین فردِ ما را به اولین فردِ ما ملحق گردان.(1)

و نظیر این روایات را به اضافۀ کیفیت ارواح کافران که در حجره هایی از آتش سکنی دارند و از خوراکی ها و آشامیدنی های اهل آتش می خورند. برقی در «محاسن» با سند متّصل خود از حضرت صادق علیه السلام آورده است.(2)

اولاً گرفتن جان را که مشترک بین خواب و مرگ است به لفظ «توفّی» بیان کرده است نه به لفظ «قبض» چون معنای توفّی به تمام معنی گرفتن و اخذ نمودنست و لیکن معنای قبض، گرفتن و ربودنست؛ در حال مرگ و خواب خداوند جان را می گیرد به واقعیت و حقیقت گرفتن؛ ولی در حال مرگ علاوه بر این قبض می کند یعنی می رباید که دیگر حاضر به بازگشت نیست و در حال خواب به همان توفّی اکتفا نموده و سپس جان را رها می کند.

می شود در مقال تمثیل و تقریب به ذهن این مثال را آورد که پرنده ای در قفس محبوس است و مضافاً ریسمانی هم بر پای او بسته شده گاهی در قفس باز می شود پرنده پرواز می کند ولی به واسطه ریسمان به قفسش بر می گردد این یعنی خواب و گاهی در قفس را باز و ریسمان را هم از پای او باز می کنند و پرواز می کند و دیگر بر نمی گردد و این یعنی مرگ.

از امام علی النقی علیه السلام سؤال شد از حقیقت مرگ.

فرمودند: مرگ همین خوابی است که هر شب به سراغ شما می آید. با این اختلاف که مدتش طولانی است و انسان در این خواب بیدار نمی شود مگر در روز قیامت افرادی که در حال خواب، خواب می بینند و در آن حال به انواع فرح که به وصف و اندازه نیاید شاد خاطر می گردند یا به انواع دهشت ها و وحشت ها که قابل توصیف و تقدیر نباشد دچار می گردند چگونه است حال سرور و شادمانی آنها یا حال دهشت و اضطراب آنها در خواب؟ همین طور است مرگ و احوالاتی که در آن حال بر انسان پیش می آید پس آماده مرگ شوید.(1)

این روایت صریح است بر اینکه خواب و مرگ یکی است. پس می توان گفت که مرگ خوابی است سنگین و دائمی و خواب مرگی است سبک و چند ساعته چرا که در وقت خواب روح علاقه خود را نسبت به بدن کم می کند، ولی فی الجمله علاقه ای باقیست که به واسطه همین علاقه اجمالی است که بدن اعمال خود را انجام می دهد ولی در وقت مردن روح علاقه خود را به کلی قطع و در عالم

ص: 142

تجرد محض و مطلق می رود و بر این اساس انسان در عالم خواب می تواند کارهای مهمی انجام دهد که در عالم بیداری قادر بر آن نیست چون در بیداری انسان می خواهد با بدن مادی خود کار کند و چنین قدرتی برای او نیست که هر چه را بخواهد انجام دهد ولی در حال خواب بدن مادی را می اندازد و با بدن صوری و مثالی که قدرتش هزار مرتبهبیشتر است کار می کند و کارهای عجیب می کند به آسمان پرواز می کند در یک لحظه از مشرق به مغرب می رود در اقیانوس اطلس شنا می کند و عرض آن را می پیماید از دیوار عبور می کند از دریچه تنگ و کوچک به اندازه وسعت یک ناخن دست عبور می کند و در یک لحظه یک ختم قرآن می کند پس در حال مرگ روح آزادتر و قدرت آن بیشتر چون بدن را به کلی خلع می کند پس کارهایش عجیب تر است در یک لحظه ممکن است علم به جمیع جهات از عوالم طبیعت و کیفیات آن پیدا کند به تمام اهل و عشیره خود مرور کرده و از حالات آنها مطلع می شود و تمام هدیه هایی را که دوستان و ارحام برای او به صورت خیرات و مبرات می فرستند و به صورت رحمت و نور غذای معنوی است همه را قبول می کند و از آنها متمتع می شود و به علوم کلیه الهیه فائز و از حالات نفوس مردم و بهشتی ها و جهنمی ها و کیفیت وقوف و حساب و میزان آنها با خبر می شود. چرا که از بدن محدود و مادی که مانع از سیرهای خارق العاده و اعمال شگفت انگیز بود خارج و از حجاب زمان و مکان و ماده منفک شده و کارهای عجیب می کنند.

همان کسانی بودند که مردن را فنا و نابودی می پنداشتند و می گفتند: «إِنْ هِيَ إِلاَّ حَياتُنَا الدُّنْيا وَ ما نَحْنُ بِمَبْعُوثين»(1)

زندگی به جز همین زندگی دنیایی ما نیست ولی با طی مراحلی شک و تردیدشان از بین رفته و چون بقای بعد از مرگ و حیات و بعد از حیات را عیناً دیده اند برای خلاصی اعتراف می کنند و اقرار به گناهان به طمع تخفیف در مجازات که دیگر دیر شده. جاهای دیگری این التماس های آنها را اورده که « لَوْ أنَّ لي كَرَّةً فَأكُونَ مِنَ الْمُحْسِنين»(2) ای کاش عمری دیگر بود تا از نیکوکاران می شدم یا « رَبَّنا أخْرِجْنا مِنْها فَإِنْ عُدْنا فَإِنَّا ظالِمُون»(3)پروردگارا ما را از اینجا خارج کن اگر دوباره بازگشتیم ستمکاریم و یا « رَبِّ ارْجِعُون لَعَلِّي أعْمَلُ صالِحاً »(4)؛ پروردگارا مرا باز گردان تا عمل نیک انجام دهم و یا «فَارْجِعْنا نَعْمَلْ صالِحا»(5)؛

ما را بازگردان تا کار نیک انجام دهیم اما آنچه مفید بود اقرار و اعتراف و توبه در دنیا بود که باعث تخفیف می شد اینجا جواب کلا می شنوند. که حرف ردع است و به معنی ابدا می باشد و علت افسار گسیختگی در اراده و افعال و گناهان فراموشی روز جزا و حساب است که خداوند تعالی می فرماید: «إِنَّ الَّذينَ يَضِلُّونَ عَنْ سَبيلِ اللَّهِ لَهُمْ عَذابٌ شَديدٌ بِما نَسُوا يَوْمَ الْحِساب»(6)

آن هایی که از راه خدا گمراه شدند عذابی سخت دارند به خاطر اینکه روز حساب را فراموش کردند.

ص: 144

که فرمود: بهشت حضرت آدم همان بهشت دنیاست نه بهشت برین. پس در آنجا متنعم می شوند از میوه های آن بخورند و از چشمه های آن بنوشند چنانچه خداوند متعال در حق شهیدان فرموده است: « وَ لا تَحْسَبَنَّ الَّذينَ قُتِلُوا في سَبيلِ اللَّهِ أَمْواتاً بَلْ أحْياءٌ عِنْدَ رَبِّهِمْ يُرْزَقُون فَرِحينَ بِما آتاهُمُ اللَّهُ مِنْ فَضْلِه»(1)

هر چند اعتقاد باید داشت که بهشت و جهنم آفریده شده نه اینکه در آینده آفریده خواهند شد که از امام رضا علیه السلام روایت شده که منکر آن منکر معجزات و معراج پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم می باشد و چنین شخصی کافر است.

موت اگر به معنی فنا و نیستی باشد مخلوق نیست چرا که خلقت به امور وجودی تعلق می گیرد و مرگ به معنی عدم حیات نیست، بلکه به معنی انتقال است و امری است وجودی که مانند حیات خلقت پذیر است و خلقت مرگ قبل از زندگی بوده است چرا که مرگ قبل از حیات ذکر شده.

کسی که مرده بود و ما او را زنده کردیم و برایش نوری قرار دادیم که با آن در بین مردم راه می رود در مثل، مثل کسی است که در ظلمت های بسیار قرار گرفته و خارج شدن از آن برایش نیست.» (1)

ملاحظه می کنید که در این آیه مؤمن را زنده به حیاتی دارای نور دانسته و کافر را با اینکه جان دارد مرده و فاقد آن نور می داند. پس معلوم می شودمؤمن روحی دارد که کافر آن را ندارد و روح مؤمن اثری دارد که در روح کافر نیست.(2)

شود همچنین حالت حیات انسان در دنیا نسبت به حیات برزخی درجه ای ضعیف تر است و با انتقال انسان به عالم برزخ کامل تر می گردد.

و از خواب بدتر خوابزده که خود را به خواب می زند و همه را تکذیب می کند دروغ و افسانه می پندارد. صدها چراغ دارد و بیراهه می رود بگذار تا بیفتد و ببیند سزای خویش.(1)

امام سجاد علیه السلام در تفسیر این آیه می فرمایند: آن برزخ همان گور است و آنان در گور زندگی تنگ و سختی دارند به خدا سوگند! که گور باغی از باغ های بهشت است یا گودالی از گودال های دوزخ.(1)

امام صادق علیه السلام : به خدا سوگند! از برزخ شما بر شما می ترسم.

راوی عرض کرد: برزخ چیست؟

فرمود: گور از زمان مرگ تا رستاخیز.

ص: 150

ص: 152

مؤمن به هنگام مرگ بیرون می آید اشک شوق است که از شدت شادی و سرور مؤمن از دیدار رسول الله و ائمه اطهار علیهم السلام از دیدگانش سرازیر می شود.

کراهت دارد تنها گذاشتن محتضر، حاضر شدن جنب و حائض نزد او و گریه به صدای بلند کردن و تنها گذاشتن زنها نزد او.

حضرت رسول اکرم صلی الله علیه و آله و سلم داخل شدند بر شخصی از فرزندان عبدالمطلب و او در حال احتضار بود فرمود که پای او را به سوی قبله کنید تا ملائکهبه او رو آورند و رحمت الهی متوجه او گردد. و از حضرت رضا علیه السلام منقول است که زینهار که در حال احتضار دست بر او مگذارید اگر دست و پا زد مانعش نشوید چنانچه جاهلان می کنند و نزد او قرآن بخوانید یاد خدا بکنید و صلوات بر رسول و آل او بفرستید.

در حدیث دیگر منقول است که: فرزندی از امام جعفر صادق علیه السلام در احتضار بود حضرت امام محمدباقر علیه السلام در کنار خانه او نشسته بودند و هرگاه کسی نزد او می رفت منع می کردند و می فرمودند که دست بر او مگذارید که او در این حالت در نهایت ناتوانی است و هر که دست بر او می گذارد چنان است که او را کشته است.(1)

و از امام صادق علیه السلام : هر که سوره «اذا زلزلت الارض زلزالها» در نوافل خود بخواند حق تعالی نرساند به او زلزله و نمیرد به آن و نه به صاعقه و نه آفتی از آفات دنیا تا بمیرد و در وقت مردن او ملکی کریم از نزد حق تعالی بر او نازل شود و بنشیند نزد سر او و بگوید: ای ملک الموت! رفق و مدارا کن به ولی الله؛ زیرا که او مرا بسیار یاد می کیرد.

و شخص در حال جان دادن را بنابر احتیاط واجب به پشت بخوابانند به طوری که کف پاهایش به طرف قبله باشد اگر نمی شود رو به قبله بنشانند اگر آن هم نشود به پهلوی راست یا چپ رو به قبله بخوابانند که این عمل بر هر مسلمان واجب است و مستحب است او را به جایی که نماز می خوانده ببرند.

و مستحب است به او تلقین شهادتین کنند یعنی بر زبانش گذارند:

ص: 154

« اشهد ان لا اله الا الله و اشهد ان محمداً رسول الله» گوید و اقرار به پیغمبر صلی الله علیه و آله و سلم و دوازد امام علیهم السلام نماید و کلمات فرج بگوید: « لَا إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ الْحَلِيمُ الْكَرِيمُ لَا إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ الْعَلِيُّ الْعَظِيمُ سُبْحَانَ اللَّهِ رَبِّ السَّمَاوَاتِ السَّبْعِ وَ رَبِّ الْأَرَضِينَ السَّبْعِ وَ مَا فِيهِنَّ وَ مَا بَيْنَهُنَّ وَ رَبِّ الْعَرْشِ الْعَظِيمِ » و همچنین دعای عدیله نافع است آن گاه چشم و دهانش را ببندند و دست او را بکشند تا چشم و دهان بازو دست خم شده خشک نشود و مؤمنان را برای تجهیز او خبر کنند.

مرحوم میرداماد در منتخب خود از حضرت رسول صلی الله علیه و آله و سلم نقل کرده است که هر کس این دعا را بخواند به آسانی و سهولت قبض روح او شود که نداند جان داده یا خوابیده.«اللهم یا مالک الموت طیبنی و اسلمنی قبل الموت و ارحمنی عند الموت و هون علی سکرات الموت و لا تعذبنی بعد الموت و ارضنی الی ملک الموت یا فاطر السموات و الارض انت ولیی فی الدنیا و الآخرۀ توفنی مسلما و الحقنی بالصالحین». بهتر است این دعا در تعقیب نماز خوانده شود.(1)

ص: 155

ص: 156

ص: 158

بی آنکه توشه ای از حسنات و کارهای نیک و قلب سالم اندوخته باشم برخداوند بزرگ و کریم وارد شدم زیرا هرگاه انسان بر شخص بزرگوار وارد می شود زشت ترین چیزها آن است که زاد و توشه با خود ببرد.

4: نوشتن سند روایت معروف به سلسلة الذهب نیز مستحب است.

جبرئیل یقول سمعت الله عزوجل یقول (لَا إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ حِصْنِي فَمَنْ دَخَلَ حِصْنِي أَمِنَ مِنْ عَذَابِي یقول الله عزوجل: (وَلَايَةُ عَلِيِّ بْنِ أَبِي طَالِبٍ حِصْنِي فَمَنْ دَخَلَ حِصْنِي أَمِنَ نَارِي)(1)

5: نوشتن اقرار شهادت به خداوند و پیامبر اکرم و ائمه اطهار علیهم السلام و نیز اقرار به اعتقادات حق بر روی کفن مستحب است. و بر روی قطعه های کفن نوشتن این جملات: «انَّ فلان بن فلان (اسم شخص) یشهد ان لا اله الا الله وحده لا شریک له و ان محمداً رسول الله صلی الله علیه و آله و سلم و ان علیا

الحسن و الحسین و علیا و محمداً و جعفراً و موسی و علیا و محمداً و علیا و الحسن والحجۀ القائم اولیاء الله و اوصیاء رسول الله و ائمتی و ان البعث و الثواب و العقاب حق».

از مستحبات موکّد نزد شیعیان گذاشتن دو چوب تر به همراه میت است که به آن (جریدتین) اطلاق می شود. بهتر است برای میت اعم از مرد و زن نیکوکار گنه کار یکی از آن دو چوب تر را بالای دست راست به سمت بالای استخوان میان گلو و شانه گذاشت به گونه ای که به بدن و پوست میت چسبیده باشد و دیگری را در سمت چپ از روی پیراهن و زیر سرتاسری از استخوان میان گلو و شانه ها هر جا که برسد قرار داد.

ص: 161

گناهان حود بیرون می آید همانند روزی که از مادر متولد شده است و گناهی بر او نیست.(1)

چه خوب است بستگان میت نفری یک جزء قرآن بخوانند و برای او هدیه کنند که قطعاً به او می رسد و به داد او خواهد رسید. یا هر شخصی به استطاعت یک شبانه روز یا بیشتر نماز قضا بخواند و متفقاً نماز وحشت را بخوانند.

مستحب است اولیاء میت اگر مؤمنی فوت شد اطلاع دهند مؤمنین برای حضور در تشییع و نماز و استغفار کنند برای میت و مستحب است مؤمنین اجابت نموده و مبادرت نمایند در عمل خیر و در خبر است اگر خواندند شما را برای ولیمه و برای تشییع مقدم دارید تشییع جنازه را چون تشییع شما را به یاد آخرت می اندازد اما ولیمه به یاد دنیا فانی، حدی برای تشییع معین نشده ولی بهتر تا نماز خواندن و بعد از آن تا دفن کردن است. و اخبار در فضیلت آن زیاد است و در اخبار است که اول تحفه ای که در قبر مؤمن وارد می شود آمرزش خودش و آمرزش تشییع کنندگان می باشد و نیز روایت است کسی که تشییع جنازۀ مؤمنی را به هر قدمی خداوند صد هزار حسنه می نویسد و صد هزار گناه محو می کند و صد هزار درجه برای او بالا می برند و روایت است اگر کسی نماز میت خواند هنگام مردنش تشییع می کنند صد هزار ملائکه او را و استغفار می کنند برای تا روز قیامت.

5: مشیّع خاضع خاشع باشد و تصور کند که میت خود او بوده و اکنون تقاضای برگشت کرده و مستجاب شده.

6: عقب جنازه یا دو طرف جنازه باشد نه جلوی جنازه.

می کند. بعد از دفن سه مرتبه بالای قبر میت بروند و برگردند و برایش طلب آمرزش کنند.(1)

هنگام دفن آن جنازه هم حاضر باشند خداوند هزار ملک بر او می گمارد تا به هنگامی که از قبرش برانگیخته می شود برای او استغفار کنند.(1)

خداوند عزوجل وحی فرستاد سوی عیسی بن مریم: ای روح الله! از این مرد یک فرزندی به مقام بلوغ رسید آن فرزند صالح نیکو کردار است راهی را برای مردم استوار و هموار نمود و یتیمی را مسکن و مأوا داد پس من به برکت عمل فرزندش از گناه او در گذشتم.(1)

و بر همین اساس است که رسول اکرم صلی الله علیه و آله و سلم می فرماید:

« مَنْ سَنَ سُنَّةً حَسَنَةً فَلَهُ أَجْرُهَا وَ أَجْرُ مَنْ عَمِلَ بِهَا وَ مَنْ سَنَ سُنَّةً سَيِّئَةٍ، فَعَلَيْهِ وِزْرُهَا وَ وِزْرُ مَنْ عَمِلَ بِهَا ؛ ؛ کسی که سنّت نیکویی را در بین مردم بگذارد برای او است ثواب تمام افرادی که به آن سنّت عمل کرده اند و کسی که سنّت ناپسندی در بین مردم بگذارد برای اوست گناه تمام افرادی که به آن سنّت عمل کرده اند».(2)

امام صادق علیه السلام در هر شب از برای فرزندان خود و در هر روز برای پدر و مادر خود دو رکعت نماز می خواندند در رکعت اول حمد و سوره قدر و در رکعت دوم سوره حمد و سوره کوثر را قرائت می نمودند.

و اینکه در نماز شب و بعد از نمازهای فریضه و در مشاهد مشرفه و در مظان استجابت دعا برای پدر و مادر زیاده از دیگران دعا بکند چه بسا فرزند در حیات عاق ایشان شده باشد ولی بعد موت آنها نیکوکار گردد به سبب اعمال خیری که برای آنها می فرستد. دعای خیری که آنها متقابلاً برای وی می کنند و پرداخت قرض ایشان و آنها را از حقوق خدا و خلق بری کند و حج و سایر عباداتی که در حال حیات از آنها فوت شد یا به استیجار و یا تبرع به جا آورد و صدقه خصوصاً شب اول قبر و نماز لیلۀ الدفن را به چهل مؤمن بدهند که بخوانند.

حضرت رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم فرمودند: هدیه بفرستید برای مردگان خود. گفتم که چیست هدیه آنها (مرده ها)؟

ص: 167

فرمودند: صدقه و دعا. پس فرمود: ارواح مؤمنین هر جمعه می آیند به آسمان دنیا مقابل خانه ها و منزل های خود و فریاد می کنند هر یک از ایشان به آواز حزین با گریه که ای اهل من! و ای اولاد من! و ای پدر و مادر من! و خویشان من! مهربانی کنید بر ما، خدا رحمت کند شما را به آنچه بود در دست ما و عذاب و حساب او بر ما است و نفعش برای غیر ما و هر یک فریاد می کنند خویشان خود را که مهربانی کنید بر ما به درهمی یا به قرص نانی.

و بهتر دعاهای قرآنی است که در قنوت نماز یا بعد از نماز و یا در نوافل مخصوصاً نماز شب گفته شود « رَبِ ارْحَمْهُما كَما رَبَّيانِي صَغِيراً اجْزِهِمَا بِالْإِحْسَانِ إِحْسَاناً وَ بِالسَّيِّئَاتِ غُفْرَاناً ربنا اغفر لی و لوالدی و للمؤمنین یوم یقوم الحساب».

پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله و سلم در جواب مردی که از آن حضرت پرسید: آیا پس از مرگ والدین چیزی از حقوق آنها باقی هست یا نه؟

فرمودند: بلی نماز و استغفار و دعا برای ایشان و گرامی داشتن دوستان آنها و صله نمودن رحم آنها که اگر نکند خداند او را عاق می نامد و عقوق والدین کمی مال و آبرو و عمر را در پی دارد و به نکبت ذلت در دنیا می کشد.

امام صادق علیه السلام می فرمایند: خواندن قرآن از روی مصحف عذاب پدر و مادر را سبک می کند گر چه کافر باشند.(1)

از سفارشات حضرت ولی عصر امام منتظر عجل الله تعالی فرجه الشریف اینکه فرمودند: قرآن بخوانید و هدیه کنید به ارواح شیعیانی که وارث ندارند یا دارند ولی یادی از آنها نمی کنند.

اگر این خیرات ها در محل خودش و به افراد بی بضاعت آن هم به عنوان بسته های غذایی در زمان های خاص مثل ماه مبارک رمضان به نیت خیرات داده شود فضیلت شایسته ای دارد. یا انواع کارهای خیر موجود، مثل: آزاد کردن زندانی بیگناه، پرداخت قرض بدهکار، افطاری دادن به روزه داران، کمک به ایتام و دادن قرض الحسنه به افراد مضطر، جهیزیه دادن به نیازمندان، نشر کتب دینی و ادعیه، فرستادن اشخاص محروم به عتبات عالیات، ساختن مسجد، مدرسه، بیمارستان و

ص: 168

اگر از ارحام فقیر باشد رسیدگی به آنها اولویت چرا که پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم فرمودند: لا صدقۀ و ذو رحممحتاج در حالی که افراد صاحب قرابت محتاج هستند محلی برای صدقه وجود ندارد.

مادر خود دو رکعت نماز می کردند و در رکعت اول بعد از حمد «انا انزلناه» و در رکعت دوم «انا اعطینا» می خواندند. و به سند صحیح از حضرت صادق علیه السلام منقول است که بسا باشد که میت در تنگی و شدتی بوده باشد و حق تعالی به او وسعت دهد و تنگی از او بردارد پس به او گویند این فرج که تو را روی داد به سبب نمازی است که فلان برادر مؤمن برای تو کرد. راوی پرسید: دو میّت را در دو رکعت نماز شریک می توانم کرد؟فرمود: بلی. فرمود: که میت شاد می شود و فرج می یابد به دعا و استغفاری که برای او کنند چنانچه زنده شاد می شود به هدیه که برای او برند و فرمود که: بر میت داخل می شود در قبرش نماز و روزه و حج و تصدق و سایر اعمال خیر و دعا و ثواب آن اعمال برای کسی که کرده و برای مرده هر دو نوشته می شود و در حدیث دیگر فرمود که: هر که از مسلمانان برای میتی عمل صالحی بکنند خدا ثواب آن را مضاعف می گرداند و میت به آن عمل منتفع می گردد. و در روایتی وارد شده است که هرگاه شخصی به نیت میتی تصدقی بکند حق تعالی جبرئیل را امر می نماید که با هفتاد هزار ملک به نزد قبر او می روند و هر یکی طبقی در دست دارند از نعمت های الهی و هر یک به او می گویند: السلام علیک ای دوست خدا این هدیۀ فلان مؤمن است برای تو پس قبر او روشن می شود و حق تعالی هزار شهر در بهشت به او کرامت می فرماید و هزار حوری به او تزویج می فرماید و هزار حله به او می پوشاند و هزار حاجت او را روا می کند.(1)

بگوید این نماز را می شود هر موقع از شب اول قبر خواند ولی بهتر است در اول شب بعد از نماز عشاء خوانده شود و دأب بعض علما این بوده که هر شب این نماز را می خواندند و هدیه می کردند به همه اموات شیعه که امشب اولین شب دفن آنها است.

سید بن طاووس از حضرت رسول اکرم صلی الله علیه و آله و سلم روایت کرد که فرمود: نمی گذرد بر میت ساعتی سخت تر از شب اول قبر، پس رحم نمایید مردگان خود را به صدقه و اگر نیافتی چیزی که صدقه بدهی پس یکی از شما دو کعت نماز بگذارد و بخواند در رکعت اول حمد یک مرتبه و توحید دو مرتبه و رکعت دوم حمد یک مرتبه و الهئکم التکاثر ده مرتبه و سلام دهد و بگوید: « اللَّهُمَّ صَلِّ عَلَى مُحَمَّدٍ وَ آلِ مُحَمَّدٍ وَ ابْعَثْ ثَوَابَهَا إِلَى قَبْرِ ذَلِكَ الْمَيِّتِ فُلَانِ بْنِ فُلَان». پس حق تعالی می فرستد همان ساعت هزار ملک به سوی قبر آن میت و با هر ملکی جامه و حله و تنگی قبر او را وسعت دهد تا روز نفخ صور و عطا کند به نماز کننده به عدد آنچه آفتاب بر آن طلوع می کند حسنات و بالا برده می شود برای او چهل درجه.

بعداز فوت ایشان عاق گردد به سبب اینکه اعمال خیری که باید از برای ایشان به عمل آورد کم به عمل آورد و عمدۀ خیرات برای پدر و مادر و سایر خویشان آن است که قروض ایشان را ادا کند و ایشان را از حقوق خدا و خلق بری گرداند و حج و سایر عبادات که از ایشان فوت شده باشد سعی کند به استیجار یا به تبرع به جا آورد. و در حدیث صحیح منقول است که حضرت صادق علیه السلام در هر شب از برای فرزند خود و در هر روز برای پدر و مادر خود دو رکعت نماز می کردند و در رکعت اول بعد از حمد «انا انزلناه» و در رکعت دوم « انا اعطینا» می خواندند.

الله مرغ بهشت است و در وادی السلام مهمان حضرت علی علیه السلام شده یا اینکه تا کی در این دنیا اذیت بکشد یا دنیا پل است و محل گذر، محل ماندن نیست همه می رویم و هر چه بیشتر گریه کنید آنها آن طرف ناراحت می شوند و از اینگونه کلمات تا آنها را آرام کنیم و در مورد خودمان اگر مصیبت زده و ناراحتیم علی قول مفسر قرآن و صاحب المیزان مرحوم علامه طباطبایی دست بر سینه و چند بار این آیه شریفه را بخوانیم: «الذین آمنوا و تطمئن قلوبهم بذکر الله الا بذکر الله تطمئن القلوب» تا آرامش الهی عارض گردد.

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله و سلم فرموده اند: هر که انسان اندوهگینی را دلداری دهد روز قیامت لباس گرانبها بر تن او می پوشانند که آن شاد می گردد.(1)

امام محمدباقر علیه السلام از چیزهایی که حضرت موسی علیه السلام با خداوند مناجات کرد این بود که پرسید پروردگارا پاداش آن که جنازه ای را تشییع کند چیست؟

فرمود: گروهی از فرشتگانم را همراه با پرچم هایی مأمور می سازم که آنها از قبرشان تا صحرای محشر بدرقه کنند. موسی علیه السلام پرسید: پروردگارا! پاداش آن که به خانواده ای تسلیت بگوید چیست؟

خداوند فرمود: سایه خودم را بر سر او قرار می دهم در روزی که سایه ای جز سایه رحمت من نباشد.(2)

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله و سلم فرمودند: هر که انسان داغدیده ای را تسلیت دهد پاداشی همانند ثواب همان انسان داغدار خواهد داشت بدون اینکه از ثواب انسان مصیبت زده چیزی کم شود.(3)

ص: 174

اللَّهُمَّ أنْتَ الْحَيُ الَّذِي لَا يُوصَفُ وَ الْإِيمَانُ يُعْرَفُ مِنْهُ مِنْكَ بَدَتِ الْأشْيَاءُ وَ إِلَيْكَ تَعُودُ فَمَا أقْبَلَ مِنْهَا كُنْتَ مَلْجَأَهُ وَ مَنْجَاهُ وَ مَا أَدْبَرَ مِنْهَا لَمْ يَكُنْ لَهُ مَلْجَأ وَ لَا مَنْجَى مِنْكَ إِلَّا إِلَيْكَ وَ أسْألُكَ بِلَا إِلَهَ إِلَّا أنْتَ وَ أَسْألُكَ بِ بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمنِ الرَّحِيمِ وَ بِحَقِّ حَبِيبِكَ مُحَمَّدٍ صَلَّى اللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ سَيِّدِ النَّبِيِّينَ وَ بِحَقِّ عَلِيٍّ خَيْرِ الْوَصِيِّينَ- وَ بِحَقِّ فَاطِمَةَ سَيِّدَةِ نِسَاءِ الْعَالَمِينَ وَ بِحَقِّ الْحَسَنِ وَ الْحُسَيْنِ الَّذِينَ جَعَلْتَهُمَا سَيِّدَيْ شَبَابِ أَهْلِ الْجَنَّةِ عَلَيْهِمْ أَجْمَعِينَ السَّلَامُ أنْ تُصَلِّيَ عَلَى مُحَمَّدٍ وَ آلِهِ وَ أَنْ تُرِيَنِي مَيِّتِي فِي الْحَالِ الَّتِي هُوَ فِيهَا وَ مَنْ أرَادَ الِانْتِبَاهَ لِصَلَاةِ اللَّيْلِ وَ خَافَ النَّوْمَ فَلْيَقُلْ عِنْدَ مَنَامِهِ- قُلْ إِنَّما أنَا بَشَرٌ مِثْلُكُمْ إِلَى آخِرِ السُّورَةِ ثُمَّ يَقُولُ اللَّهُمَّ لَا تُنْسِنِي ذِكْرَكَ وَ لَا تُؤْمِنِّي مَكْرَكَ وَ لَا تَجْعَلْنِي مِنَالْغَافِلِينَ وَ أَنْبِهْنِي لِأحَبِّ السَّاعَاتِ إِلَيْكَ أدْعُوكَ فِيهَا فَتَسْتَجِيبَ لِي وَ أسْألُكَ فَتُعْطِيَنِي وَ أسْتَغْفِرُكَ فَتَغْفِرَ لِي إِنَّهُ لَا يَغْفِرُ الذُّنُوبَ إِلَّا أنْتَ يَا أرْحَمَ الرَّاحِمِينَ.(1)

ص: 176

ص: 178

را برای همین مدت از زمان می گذارند بعد از اینکه آنها خشک شوند دیگر عذاب و حسابی انشاء الله نخواهد داشت.(1)

و حضرت صادق علیه السلام به دنبال این قضیّه فرمودند: رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم برای تشییع جنازه سعد ازمنزل خارج شدند در حالی که هفتاد هزار فرشته جنازّ وی را تشییع می نمودند؛ و پس از دفن حضرت رسول الله سر خود را به طرف آسمان بلند نموده و فرمودند: مثلُ سَعدٍ یُضَمُّ؟ آیا فشار قبر شخصی مانند سعد را با این سابقۀ درخشانش در اسلام می گیرد؟ابوبصیر می گوید: عرض کردم: فدایت شوم ما چنین می پنداشتیم که سعد از بول اجتناب کامل نمی کرد!

حضرت فرمود: معاذ الله، انّما کانَ مِن زعارَۀٍ(2)

فی خُلُقه علی اهلِه ؛

پناه به خدا! چنین نیست، بلکه فشار قبر سعد به علت سوء خلقی بود که با اهل خانۀ خود داشت.

حضرت صادق علیه السلام فرمود: مادر سعد گفت: گوارا باد ای سعد بر تو در این بهشتی که وارد شدی!

رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم فرمود: ای مادر سعد! بر خدا حکم جزمی منما.(3)

برای سالم بودن بدن در قبر روایت هایی از وجود مبارک حضرات معصومین علیهم السلام رسیده من جمله از عقل کل، هادی سبل مدرس صفه رسالت، یکه مخاطب لولاک لما خلقت الافلاک، تاج جمله انبیاء ، محمد بن عبدالله صلی الله علیه و آله و سلم که فرمودند: هر کس موفق شد چهل جمعه پشت سر هم غسل جمعه کند در قبر نخواهد پوسید.

داد قبر حرّ را نبش کنند. چون قبر حرّ را نبش کردند، دیدند که به همان هیئت و کیفیتی که کشته شده است خوابید است؛ و بر سر او دستمالی دیدند که با آن سر حرّ بسته شده بود.

شاه اسماعیل چون در کتب تواریخ خوانده بود که در واقعۀ کربلا که سر حُرّ مورد اصابت قرار گرفت و حضرت سیدالشهدا علیه السلام دستمال خود را بر سر حرّ بستند و حرّ با همان دستمال دفن شده است برای باز کردن و برداشتن تصمیم گرفت. چون آن دستمال را باز کردند خون از سر حرّ جاری شد به طوری که از آن خون قبر پُر شد. و چون دستمال را بستند خون باز ایستاد و چون دوباره باز کرند خون جاری شد و هر چه کردند که بتوانند آن خون را به غیر از همان دستمال بند بیاورند و از جریانش جلوگیری کنند میسر نشد و از اینجا دانستند که این قصه موهبت الهی است که نصیب حر شده است و به سبب حُسن حال حرّ و سعادتمندی او است که چنین کرامتی برای او مانده است. شاه اسماعیل دستور داد قبّه ای بر مزار او بنا کردند و خادمی را بر آن گماشت تا آن بقعه را خدمت کند.(1)

خدا صلی الله علیه و آله و سلم به معراج رفت عبورش افتاد به پیرمردی که در زیر درختی نشسته بود و در اطراف او کودکانی گرد آمده بودند.

رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم سؤال کرد: ای جبرائیل! این پیرمرد کیست؟

جبرائیل گفت: این شیخ پدر تو ابراهیم است.

رسول الله صلی الله علیه و آله و سلم سؤال کرد: این اطفال در اطراف او کیانند؟

جبرائیل گفت: این ها اطفال مؤمنان هستند که حضرت ابراهیم علیه السلام به آنها غذا می دهد.(1)

امام صادق علیه السلام می فرمایند: به درستی که اطفال شیعیان ما را از مؤمنین، حضرت فاطمه علیها السلام تربیت می کند.(2)

بِسْمِ اللَّهِ وَ فِي سَبِيلِ اللَّهِ وَ عَلَى مِلَّةِ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله و سلم اللَّهُمَّ افْسَحْ لَهُ فِي قَبْرِهِ وَ أَلْحِقْهُ بِنَبِيِّهِ صلی الله علیه و آله و سلم اللَّهُمَّ إِنْ كَانَ مُحْسِناً فَزِدْ فِي إِحْسَانِهِ وَ إِنْ كَانَ مُسِيئاً فَاغْفِرْ لَهُ وَ ارْحَمْهُ وَ تَجَاوَزْ عَنْهُ ؛ و استغفار از برایش بکن.

امیرالمؤمنین علیه السلام : چون تشییع کننده برگردد و مصیبت دیده مراجعت کند مرده در گور نشانده می شود در حالی که از دهشت سؤال و لغزش در امتحان آهسته سخن می گوید.(1)

امام صادق علیه السلام فرموده اند: هرگاه مؤمن بمیرد هفتاد هزار فرشته او را تا گورش تشییع کنند و چون در گور نهاده شد ملکین نزدش آیند و او را بنشانند و پرسند: پروردگارت کیست؟ دینت چیست؟ پیامبرت کیست؟ او پاسخ دهد: پرودرگارم الله، و محمد پیامبر من و اسلام دینم. پس آن دو فرشته قبر او را تا جایی که چشمش کار می کند برایش فراخ گردانند و از بهشت برایش غذا آورند و او را خوش و خرم گردانند.

امام صادق علیه السلام فرموده اند: از مرده در گورش پیرامون پنج چیز سؤال می شود. (البته این سؤال فقط از مؤمن محض یا کافر محض می شود) از نمازش، زکاتش، حجش، روزه اش و ولایتش نسبت به ما خاندان، پس ولایت از گوشه قبر به آن چهار چیز گوید: هر یک از شما کم و کاستی داشتید کامل کردن آن به عهدۀ من.

از امام رضا علیه السلام روایت شده که فرمودند هر که بیاید به نزد قبر برادر مؤمن خود و رو به قبله کند و دست بر قبر گذارد و هفت مرتبه بخواند سورۀ «انا انزلناه» (قدر) را، ایمن گردد روز فزع اکبر یعنی از ترس بزرگ روز قیامت.از حضرت امام حسین علیه السلام روایت شده که هر که داخل قبرستان شود و بگوید:

اللَّهُمَّ رَبَّ هَذِهِ الْأرْوَاحِ الْفَانِيَةِ وَ الْأجْسَادِ الْبَالِيَةِ وَ الْعِظَامِ النَّخِرَةِ الَّتِي خَرَجَتْ مِنَ الدُّنْيَا وَ هِيَ بِكَ مُؤْمِنَةٌ أَدْخِلْ عَلَيْهِمْ رَوْحاً مِنْكَ وَ سَلَاماً مِنِّي ؛

خدایا، پروردگارا! این ارواح از دنیا گذشته و تنهای پوسیده و استخوان های تباه شده که بیرون رفتند از دنیا با ایمان به حضرت تو در آور بر آنها آسایش خود و درود از طرف ما؛ بنویسد حق تعالی از برای او حسنات به عدد خلق از زمان آدم تا قیام قیامت.(1)

پیامبر خدا حضرت محمد صلی الله علیه و آله و سلم بر گوری گذشت که روز قبل شخصی در آن دفن شده بود و خانواده اش می گریستند. فرمود: دو رکعت نماز سبکی که به نظر شما نمی آید برای صاحب این گور دوست داشتنی تر از همه دنیای شماست.

فرمود: چون روز جمعه باشد آنان را زیارت کن؛ چون هر کس از آنان در ضیق و تنگی باشد در بین طلوع صبح صادق و طلوع آفتاب گشایش می یاید، و لذا در این موقع در هر روز از کسی که به زیارت او رفته باشد، علم و اطلاع پیدا می کند و لیکن چون آفتاب طلوع کند آنها یله و رها می شوند و دیگر قادر بر جهت گیری در امور دنیا و زیارت اهل خود نیستد.

عرض کردم: آیا آنها از افرادی که به زیارت قبور آنها می روند علم پیدا می کنند و خوشحال می شوند؟

فرمودند: آری، و نیز از بازگشت زائرین از قبور به محل های خود وحشت می کنند.»(1)

زیارت اهل قبور بسیار فائده دارد بالاخص زیارت قبور علما و شهدا و مقربان درگاه خدا.

زیارت قبور ائمه علیهم السلام حکم دخول در آب کر دارد که زائر را پاک و از هر آلودگی منزه می سازد. و به این خاطر که مطهَر مطهِر هم هست. چون نتیجۀ زیارت ارتباط با روح متوفی است و زیارت کننده از آن روح مددمی گیرد. بنابراین هر چه روح متوفی پاکتر و عالی تر باشد، زائر بهره بیشتر و وافرتری خواهد برد.

روح متوفی به قبر خود ارتباط بیشتری دارد و لذا زیارت ارواح در سر قبورشان اثر بیشتری دارد. و لذا مؤمن زائر به واسطۀ دریچۀ قبر، خود را به روح آن معصوم و مقرَّب درگاه خدا مرتبط نموده و بدین وسیله با تمام فُسحت عالَمِ معنی و ارواح ارتباط پیدا می کند و بهره می گیرد.

مشهور است که در سر قبر علما حاجت بیشتر برآورده شده است،.

در مستدرک الوسائل از سیدعلی بن طاووس در «مصباح الزائر» نقل کرد است که چون قصد زیارت قبور مؤمنان را داری سزاوار است که در روز پنج شنبه باشد؛ و اگر نه در هر وقتی که بخواهی مطلوب و مرغوب است.

ص: 187

و طریق زیارت این اس که رو به قبله بنمایی و دست خود را بر قبر گذاری و بگویی:

اللَّهُمَّ ارْحَمْ غُرْبَتَهُ وَ صِلْ وَحْدَتَهُ- وَ آنِسْ وَحْشَتَهُ وَ آمِنْ رَوْعَتَهُ وَ أَسْكِنْ إِلَيْهِ مِنْ رَحْمَتِكَ مَا يُسْتَغْنَى بِهِ عَنْ رَحْمَةِ مَنْ سِوَاكَ وَ أَلْحِقْهُ بِمَنْ كَانَ يَتَوَلَّاهُ. ثُمَّ اقْرَأْ إِنَّا أَنْزَلْناهُ فِي لَيْلَةِ الْقَدْرِ سَبْعَ مَرَّاتٍ (1)

بار پروردگارا! بر غربت او ترحم نما! و تنهایی او را به مقام جمع خودت ارتباط بده، و موجبات انس را بر وحشت و قرار بده، و ترس را تبدیل به ایمنی بگردان، و از رحمت خود برای او رحمتی ... پس بخوان سوره قدر را هفت مرتبه.

فقال علیه السلام : قوة لاهوتيّة و جوهرة بسيطة حيّة بالذات، أصلها العقل، منه بدأت، وعنه وعَت، وإليه دلّت و عودها إليه إذا كملت و شابهت، ومنها بدأت الموجودات، وإليها تعود بالكمال. و هی ذات العليا و شجرة طوبى و سدرة المنتهى وجنّة المأوى، من عرفها لم يشق ابدا ، ومن جهلها ضلّ و غوى. فقال السائل: ما العقل؟ قال علیه السلام : العقل جوهر درّاك محيط بالإشياء عن جميع جهاتها، عارف بالشي ء قبل كونه، فهو علّة الموجودات ونهاية المطالب ؛ حضرت فرمودند: نفس الهیۀ ملکوتیۀ کلیّه، یک قوۀ لاهوتی است که از عالم لاهوت که از عوالم ربوبی است آفریده شده است و یک جوهر بسیطی است که ذاتاً زنده است؛ اصل این نفس عقل است که از او پدید آمده است. به وسیله و به علت او می خواند و طلب می کند و به سوی او دلالت می نماید و بازگشت او در وقتی که به مقام کمال خود رسید و مشابهت با او پیدا کرد، به سوی عقل است.

موجودات از این نفس الهیه ملکوتیۀ کلیه به وجود آمده اند و در هنگام کمال خود نیز بدان بازگشت می نماید.

و این نفس کلیه دارای مقامی بس بلند و ارجمند است و از شجرۀ طوبی و سدرۀ منتهی و جنۀ المأوی است؛ و کسی که به مقام معرفت او رسد هیچگاه شقی و بدبخت نخواهد بود و کسی که او را نشناسد جاهل و گمراه می باشد.

اعرابی پرسید: عقل چیست؟

حضرت فرمود: جوهریست دراک و به تمام اشیاء از جمیع الجهات احاطه و سیطره دارد، عارف و علم است به اشیاء قبل از پیدایش آنها و او علت موجودات است و غایت و نهایت مطلب ها.(1)

حدیث کمیل بن زیاد نخعی که از حضرت امیرالمؤمنین علیه السلام از معرفت نفس سؤال نمود:

ص: 189

قَالَ کمیل: سَألْتُ مَوْلَانَا أمِيرَ الْمُؤْمِنِينَ علیاً علیه السلام فقُلْتُ: أرِيدُ أنْ تُعَرِّفَنِي نَفْسِي؟ قَالَ علیه السلام : يَا كُمَيْلُ! و أيَ نَفْسٍ تُرِيدُ اعرفک؟ قُلْتُ: يَا مَوْلَايَ هَلْ هِيَ إِلَّا نَفْسٌ وَاحِدَةٌ!؟قَالَ علیه السلام : يَا كُمَيْلُ إِنَّمَا هِيَ أَرْبَعٌۀ: النَّامِيَةُ النَّبَاتِيَّةُ وَ الْحِسِّيَّةُ الْحَيَوَانِيَّةُ، وَ النَّاطِقَةُ الْقُدْسِيَّةُ، وَ الْكَلِمَةُ الْإِلَهِيَّةُ.

کمیل می گوید: من از مولای خودم امیرالمؤمنین علیه السلام دربارۀ نفس سؤال کردم و گفتم: من می خواهم که نفس مرا به من معرفی بنمایی؟

حضرت فرمود: ای کمیل! کدام یک از نفس ها را می خواهی که من برای تو بازگو کنم؟

عرض کردم: ای مولای من! مگر نفس غیر از یک نفس واحد نفس دیگری هم هست ؟

حضرت فرمود: ای کمیل! نفوس چهار عدد است: نامیّۀ نباتیّه و حسیّۀ حیوانیّه و ناطقۀ قدسیّه و کلیّۀ الهیّه.

سپس امیرالمؤمنین علیه السلام هر یک از قوای پنج گانه و دو خاصیت این نفوس را بیان می فرمایند تا می رسند به نفس کلیّۀ الهیه و می فرمایند:

وَ الْكُلِّيَّةُ الْإِلَهِيَّةُ لَهَا خَمْسُ قُوًى : بَهَاءٌ فِي فَنَاءٍ وَ نَعِيمٌ فِي شَقَاءٍ وَ عِزٌّ فِي ذُلٍّ وَ فَقْرٌ فِي غَنَاءٍ وَ صَبْرٌ فِي بَلَاءٍ . وَ لَهَا خَاصِيَّتَانِ: الرِّضَا وَ التَّسْلِيمُ . وَ هَذِهِ الَّتِي مَبْدَؤُهَا مِنَ اللَّهِ وَ إِلَيْهِ تَعُودُ ؛ قَالَ اللَّهُ تَعَالَى: وَ نَفَخْتُ فِيهِ مِنْ رُوحِي وَ قَالَ تَعَالَى يا أَيَّتُهَا النَّفْسُ الْمُطْمَئِنَّةُ ارْجِعِي إِلى رَبِّكِ راضِيَةً وَ الْعَقْلُ فِي وَسَطِ الْكُلِّ ؛ و یکی از نفوس کلیه الهیه است و دارای پنج قوه است، بقاء در فنا و نعمت در عین و رنج و زحمت و عزت در عین ذلت و بی نیازی در عین نیازمندی و صبر و پایداری در بلا و گرفتاری. و مبدأ آفرینش این نفس از خداست و بازگشتن نیز به سوی خودِ خدا خواهد بود؛ خداوند می فرماید: من از روح خودم در او دمیدم و نیز می فرماید: ای

ص: 190

نفس که به مقام آرامش و اطمینان رسیده ای و مطمئنه شده ای! بازگشت کن به سوی پروردگارت در حالی که تو از او راضی و او نیز از تو راضی می باشد؛ اینها مراتب و درجات نفس است و عقل در وسط کل این نفوس قرار دارد.» (1)

یعنی قوام این نفوس به عقل است و مانند مرکز و محور دائره ای که پرگار در دور او دور می زند موجودیت و هستی این نفوس به عقل بستگی دارد.

ص: 191

ص: 192

ص: 194

حضرت باقر علیه السلام فرمودند: چون این آیه نازل شد که: جهنم را در روز قیامت می آورند، از رسول اکرم صلی الله علیه و آله و سلم از کیفیت آوردن آن سؤال کردند.

حضرت چنین فرمودند که جبرائیل که روح الامین است برای من خبر آورده است که خداوند که هیچ معبودی جز او نیست، چون تمام اهل عالم را از پیشینیان و پسینیان در روز حشر گرد آورد، و همه را مجتمع سازد، جهنم را در حالی که با هزار دهنه کشیده می شود می آورند؛ و هر دهنه و زمام از آن را صد هزار ملائکه از فرشتگان غِلاظ و شِداد می گیرند؛ و ان جهنم دارای حرکت و سر و صدا و ناله و فریاد و غیظ و غوغایی است؛ و چنان بر افروختگی و صدای زفیر از آن بر می خیزد، که اگر هر آینه خداوند عزوجل حساب خلایق را به تأخیر نمی انداخت، همگی از هیبت و دهشت آن به هلاکت می رسیدند. و سپس جهنم گردن خود را بیرون میکشد، به طوری که به تمام خلایق احاطه پیدا می کند؛ چه خوبان از خلایق و چه بدان از آنها. در آن حال به قدری وضعیت سخت است که هیچ آفریده ای را که خداوند عزوجل آفریده است، از بندگانش، چه از فرشتگان ، و چه از پیامبران، نیست مگر آنکه همه می گویند: ای پروردگار من! به فریادم رس! به فریادم رس! و تو ای پیامبر خدا می گویی: ای پروردگار من به فریاد امت من رس! به فریاد امت من رس!

در این حال صراط را بر روی جهنم قرار می دهند که از تیزی شمشیر برنده تر و تیزتر است؛ و بر روی آن صراط سه پل است یکی از آن سه پل ، امانت و رحم است؛ و اما دومی، نماز است ؛ و اما پل سوم، عدل پروردگار جهانیان است که هیچ خدایی و معبودی جز او نیست. در این حال مردم را تکلیف می کنند که از روی صراط عبور کنند؛ چون می خواهند بگذرند، امانت و رَحِم آنها را نگه می دارد؛ و اگر از آن نجات پیدا کردند و گذشتند، نماز آنها را نگه می دارد؛ و اگر از آن نجات یافتند و گذشتند، در آخر کار و انتهای امر خداوند رب العالمین عزوجل می باشد. و این است معنای گفتار خدای تعالی» به درستی که پروردگار تو در کمین گاه است!

ص: 196

و مردم بر روی صراط قرار می گیرند؛ و بعضی واژگونه می شوند و خود را به آن می گیرند و گاهی می لغزند، و گام دیگر استوار است؛ و فرشتگان در اطراف آنان پیوسته ندا در می دهند: ای خداوند شکیبا و حلیم و بردبار! در گذر، و نادیده بگیر و بیامرز! و به فضل و رحمت خود باز گرد؛ و سلامت خود را بفرست، و رضوان خود را ارائه بده! و مردم در این حال مانند پروانه به روی هم می ریزند. و چون کسی به رحمت خدا خلاصی پیدا کند و نجات یابد نگاهی به جهنم می اندازد و می گوید: حمد و سپاس اختصاص به خداوندی دارد که بعد از یأس و نومیدی، مرا به فضل و کرمش از دست تو رهانید! و به درستی که پروردگار ما غفور و شکور است».(1)

پیرمرد گفت: بَه بَه عجب شیخی است، شیخ خوب است اینطور باشد، اسمش چیست؟

سیدجواد گفت: شیخ علی.

دیگر در این راه سخنی به میان نرفت مجلس متفرق شد و از هم جدا شدند و سید جواد هم به کربلا آمد.

اما آن پیرمرد از شیخ علی خوشش آمده بود و بسیار در اندیشۀ او بود. تا پس از مدت زمانی که سیّد جواد به آن قریه آمد با عشق و علاقۀ فراوانی که مذاکره را به پایان برساند و شیخ را شیعه کند و با خود می گفت: ما در آن روز سنگِ زیر بنا را گذاشتیم و حالا بنا را تمام می کنیم، ما در آن روز نامی از شیخ علی بردیم و امروز شیخ علی را معرفی می کنیم و پیرمرد روشن دل را به مقام مقدّس ولایت امیرالمؤمنین علیه السلام رهبری می نماییم.

چون وارد قریه شد و از آن پیرمرد پرسش کرد، گفتند: از دنیا رفته است.

خیلی متأثر شد با خود گفت: عجب پیرمردی، ما در او دل بسته بودیم که او را به ولایت آشنا کنیم.

حیف از دنیا رفت بدون ولایت؛ ما می خواستیم کاری انجام دهیم و پیرمرد را دستگیری کنیم، چون معلوم بود که اهل عناد و دشمنی نیست، القاءات و تبلیغات سوء ، پیرمرد را از گرایش به ولایت محروم نموده است.

بسیار فوت او در من اثر کرد و به شدت متأثر شدم. به دیدن فرزندانش رفتم و به آنها تسلیت گفتم و تقاضا کردم مرا سر قبر او ببرید.

فرزندانش مرا بر سر تربت او بردند و گفتم: خدایا! ما در این پیرمرد امید داشتیم چرا او را از دنیا بردی؟ خیلی به آستانۀ تشیّع نزدیک بود، افسوس که ناقص و محروم از دنیا رفت.

از سر تربت پیرمرد بازگشتیم و با فرزندان به منزل پیرمرد آمدیم. من شب را در همانجا استراحت کردم، چون خوابیدم، در عالم رؤیا دیدم: دری است وارد

ص: 199

شدم، دیدم دالان طویلی است و در یک طرف این دالان نیمکتی است بلند، و در روی آن دو نفر نشسته اند و آن پیرمرد سنّی نیز در مقابل آنها است.پس از ورود سلام کردم و احوالپرسی کردم؛ دیدم در انتهای دالان دری است شیشه ای و از پشت آن باغی بزرگ دیده می شد.

من از پیرمرد پرسیدم: اینجا کجا است؟

گفت: اینجا عالَم قبرِ من است عالم برزخ من است و این باغی که در انتهای دالان است متعلق به من و قیامت من است.

گفتم: چرا در آن باغ نرفتی؟

گفت: هنوز موقعش نرسیده است؛ اول باید این دالان طی شود و سپس در آن باغ رفت.

گفتم: چرا طیّ نمی کنی و نمی روی؟

گفت: این دو نفر معلّم من هستند این دو، دو فرشته آسمانی اند، آمده اند مرا تعلیم ولایت کنند، وقتی ولایتم کامل شد می روم؛ آقا سیّد جواد! گفتی و نگفتی (یعنی گفتی که شیخ ما که اگر از مشرق با مغرب عالم او را صدا زنند جواب می دهد و به فریاد می رسد اسمش شیخ علی است. اما نگفتی این شیخ علی، علی بن ابیطالب است) به خدا قسم! همین که صدا زدم: شیخ علی به فریادم رس، همین جا حاضر شد.

گفتم: داستان چیست؟

گفت: چون من از دنیا رفتم مرا آوردند در قبر گذاردند و ملکین به سراغ من آمدند و از من سؤال کردند: مَن ربک و مَن نبیّک و مَن امامک؟

من دچار وحشت و اضطرابی سخت شدم و هر چه می خواستم پاسخ دهم به زبانم چیزی نمی آمد، به آنکه من اهل اسلامم، هر چه خواستم خدای خود را بگویم و پیغمبر خود را بگویم به زبانم جاری نمی شد.

ص: 200

نکیر و منکر آمدند که اطراف مرا بگیرند و مرا در حیطۀ غلبه و سیطرۀ خود در آورده و عذاب کنند، من بیچاره شدم، بیچاره به تمام معنی، و دیدم هیچ راه گریز و فراری نیست، گرفتار شده ام.

ناگهان به ذهنم آمد که تو گفتی: ما یک شیخی داریم که اگر کسی گرفتار باشد و او را صدا زند اگر او در مشرق عالم باشد یا در مغرب آن فوراً حاضر می شود و رفع گرفتاری از او می کند.

من صدا زدم: ای علی به فریادم رس!

فوراً علی بن ابیطالب امیرالمؤمنین حاضر شدند اینجا و به آن دو نکیر و منکر گرفتند: دست از این مرد بردارید، معاند نیست، او از دشمنان ما نیست، این طور تربیت شده ، عقایدش کامل نیست چون سِعِه نداشته است.حضرت آن دو مَلَک را رد کردند و دستور دادند دو فرشتۀ دیگر بیایند و عقاید مرا کامل کنند این دو نفری که روی نیمکت نشسته اند دو فرشته ای هستند که به امر آن حضرت آمده اند و مرا تعلیم عقاید می کنند.

وقتی عقاید من صحیح شد من اجازه دارم این دالان را طیّ کنم و از آن وارد آن باغ گردم.

این خواب که جهاتی را از دستگیری و عفو از مستضعفین و تکامل برزخی و بسیار جهات دیگر را می رساند دلالت بر سؤال از عقائد در عالم قبر نیز دارد.

این خواب نظیر خواب های دیگری که ما در این مباحث بیان می کنیم از وقایع مسلّم الوقوع همین عصر ماست. و بر همین اساسِ تکمیل نفوس ناقصه که از دنیا رحلت کرده اند و به مقام فعلیت خود نرسیده اند، روایاتی وارد است که اولاد مؤمنین که در سن کودکی از دنیا رفته اند در عالم برزخ به وسیلۀ حضرت ابراهیم خلیل علیه السلام و یا به وسیلۀ حضرت زهرا علیها السلام تربیت می شوند.

ص: 201

نشسته اند. سلام کردم و نشستم جواب سلام مرا دادند بعد دیدم افرادی در اطراف اطاق نشسته اند از آن شخصی که در صدر نشسته پیوسته احوالپرسی می کنند و از احوالات اقوام و بستگان خودشان سؤال می کنند و او پاسخ می دهد. و آن مرد مبتهج و مسرور و به یکایک از سوالات جواب می گوید؛ قدری که گذشت ناگهان دیدم که ماری از در وارد شد و یک سره به سمت آن مرد رفت و نیشی زد و برگشت و از اطاق خارج شد.

آن مرد از دردِ نیش مار صورتش متغیر شد و قدری به هم بر آمد و کم کم حالش عادی و به صورت اولیه برگشت. سپس باز شروع کردند با یکدیگر سخن گفتن و احوال پرسی نمودن و از گزارشات دنیا از آن مرد پرسیدند.

ساعتی گذشت دیدم برای مرتبۀ دیگر آن مار از در وارد شد و به همان منوال پیشین او را نیش زد و برگشت.

آن مرد حالش مضطرب و رنگ چهره اش دگرگون شد و سپس به حالت عادی برگشت.

من در این حال سؤال کردم: آقا شما کیستید؟ اینجا کجاست؟ این قصر متعلق به کیست؟ این مار چیست؟ چرا شما را نیش می زند؟

گفت: من همین مرده ای هستم که همین اکنون شما در قبر گذارده اید و این باغ بهشت برزخی من است که خداوند به من عنایت نموده است که از دریچه ای که از قبر من به عالم برزخ باز شده است پدید آمده است.

این قصر مال من است این درختان با شکوه و این جواهرات و این مکان که مشاهده می کنید بهشت برزخی من است، من آمده ام اینجا. این افرادی که دور اطاق گرد آمده اند ارحام من هستند که قبل از من بدرود حیات گفته و اینک برای دیدن من آمده و از بازماندگان و ارحام و اقربای خود در دنیااحوال پرسی نموده و جویا می شوند، و من حالات آنان را برای اینان بازگو می کنم.

گفتم: این مار چرا تو را می زند؟

گفت: قضیّه از این قرار است که من مردی هستم مؤمن، اهل نماز و روزه و خمس و زکات و هر چه فکر می کنم کار خلافی از من که مستحق چنین عقوبتی

ص: 203

باشم سر نزده است و این باغ با این خصوصیات نتیجۀ برزخی همان اعمال صالحۀ من است. مگر آن که یک روز در هوای گرم تابستان که در میان کوچه حرکت می کردم دیدم صاحب دکانی با یک مشتری خود گفتگو و منازعه دارند من رفتم نزدیک برای اصلاح امور آنها دیدم صاحب دکان می گفت: سیصد دینار (شش شاهی) از تو طلب دارم و مشتری می گفت: من پنج شاهی بدهکارم.

من به صاحب دکان گفتم: تو از نیم شاهی بگذر و به مشتری گفتم: تو هم از نیم شاهی رفع ید کن و به مقدار پنج شاهی و نیم به صاحب دکان بده.

صاحب دکان ساکت شد و چیزی نگفت، ولی چون حق با صاحب دکان بوده و من به قدر نیم شاهی به قضاوتِ خود که صاحب دکان راضی بر آن نبود حق او را ضایع نمودم در کیفر این عمل خداوند عزوجل این مار را معین نموده و هر یک ساعت مرا بدین منوال نیش زند تا در نفخ صور دمیده و خلایق برای حساب در محشر حاضر شوند و به برکت شفاعت محمد و آل محمد علیهم السلام نجات پیدا کنم.

چون این را شندیم برخاستم و گفتم: عیال من در خانه منتظر است من باید بروم و برای آنان افطاری ببرم.

همان مردی که در صدر نشسته بود برخاست و مرا تا در بدرقه کرد از در که خواستم بیرون آیم یک کیسۀ برنج به من داد، کیسۀ کوچکی بود و گفت: این برنج خوبی است ببرید برای عیالاتتان.

من برنج را گرفته و خداحافظی کردم و آمدم بیرون باغ از دریچه ای که داخل شده بودم خارج شدم دیدم داخل همان قبر هستم و مرده هم به روی زمین افتاده و دریچه ای نیست، از قبر بیرون آمدم و خشت ها را گذارده و خاک انباشتم و به سمت منزل رهسپار شدم و کیسۀ برنج را با خود آورده و طبخ نمودم.

و مدت ها گذشت و ما از آن برنج طبخ می کردیم و تمام نمی شد و هر وقت طبخ می کردیم چنان بوی خوشی از آن متصاعد می شد که محلّه را خوشبو می کرد. همسایه ها می گفتند: این برنج را از کجا خریده اید؟

ص: 204

بالاخره بعد از مدت ها که روزی من در منزل نبودم یک نفر به مهمانی آمده بود و چون عیال از آن برنج طبخ می کند و آن را دم می کند عطر آن فضای خانه را می گیرد میهمان می پرسد این برنج از کجاست که از تمام اقسام برنج های عنبربو خوشبوتر است؟

اهل منزل مأخوذ به حیا شده و داستان را برای او تعریف می کنند. پس از این بیان آن مقداری که برنج مانده بود چون طبخ کردند دیگر برنج تمام می شود.

آری اینها غذاهای بهشتی است که خداوند برای مقربان درگاه خود روزی می فرماید.

در قضیّۀ حضرت مریم علیها السلام در قرآن کریم وارد است:

«كُلَّما دَخَلَ عَلَيْها زَكَرِيَّا الْمِحْرابَ وَجَدَ عِنْدَها رِزْقاً قالَ يا مَرْيَمُ أَنَّى لَكِ هذا قالَتْ هُوَ مِنْ عِنْدِ اللَّهِ إِنَّ اللَّهَ يَرْزُقُ مَنْ يَشاءُ بِغَيْرِ حِساب ».(1)

علی بن ابراهیم قمی در تفسیر خود از حضرت صادق علیه السلام و صدوق در امالی و علل الشرایع از رسول الله صلی الله علیه و آله و سلم روایت می کند که: «ان المسئول عنه ولایۀ امیرالمؤمنین؛ آنچه را که از انسان سؤال می کنند ولایت امیرالمؤمنین علیه السلام است.»(2)

و از مجمع البیان از رسول الله صلی الله علیه و آله و سلم روایت است که:

تَقُولُ النّارُ للْمُؤْمِنینَ یَوم القیامة: جُزْ يا مُؤْمِنُ فقد أطْفَأ نُورُك لَهَبِي؛ در روز قیامت آتش به مؤمنین می گوید: ای مؤمن! زود از نزد من بگذر؛ زیرا که نور تو فروزش و شعلۀ مرا خاموش کرده است»!(3)

ص: 205

بعضی از آیات قرآن اشعار دارد بر آنکه چون خداوند بخواهد مردگان را زنده کند؛ باران از آسمان می فرستد؛ و به واسطۀ آن مردگان حیات نوینی می گیرند.

«وَ تَرَى الْأرْضَ هامِدَةً فَإِذا أنْزَلْنا عَلَيْهَا الْماءَ اهْتَزَّتْ وَ رَبَتْ وَ أنْبَتَتْ مِنْ كُلِّ زَوْجٍ بَهيج * ذلِكَ بِأنَّ اللَّهَ هُوَ الْحَقُّ وَ أنَّهُ يُحْيِ الْمَوْتى وَ أنَّهُ عَلى كُلِّ شَيْ ءٍ قَدير* وَ أنَّ السَّاعَةَ آتِيَةٌ لا رَيْبَ فيها وَ أنَّ اللَّهَ يَبْعَثُ مَنْ فِي الْقُبُور؛ (ای رسول ما) می بینی زمین را که فروکش کرده و خاموش و بی اثر شده است! چون ما از آسمان آب باران بر آن می فرستیم به حرکت و اهتزار در می آید و نموّ و رشد می کند؛ و از هر جفت با بهجت و سرشار در روی آن می روید و این دلیل بر آن است که خدا مردگان را زنده می کند و آنان را که در قبرها خوابیده اند بر می انگیزاند و دلیل بر آن است که ساعت قیامت فرا می رسد و خداوند بر هر چیز قدرت دارد و تواناست.»(1)

روایاتی وارد شده است که در عین آنکه دلالت می کند که در طلیعه پیدایش و ظهور و بروز قیامت موجودات از بین می روند فانی و هلاک می گردند در عین حال اثبات وجود برای موجودات کرده، برای آسمان و زمین، برای زمان اثبات وجود می کند؛ و در عین آنکه می گوید نیست، می گوید هست. در عین نیستی هستی؛ و در عین هستی نیستی است.

و این مسئله بسیار شایان دقت است؛ و باید کاملاً توجه کرد که مفاد مفهوم این روایات چیست؟امیرالمؤمنین علیه السلام ضمن خطبه ای در نهج البلاغه می فرماید:

«وَ إِنَّ اللَّهَ سُبْحَانَهُ يَعُودُ بَعْدَ فَنَاءِ الدُّنْيَا وَحْدَهُ لا شَيْ ءَ مَعَهُ كَمَا كَانَ قَبْلَ ابْتِدَائِهَا كَذَلِكَ يَكُونُ بَعْدَ فَنَائِهَا بِلَا وَقْتٍ وَ لا مَكَانٍ وَ لا حِينٍ وَ لا زَمَانٍ عُدِمَتْ عِنْدَ ذَلِكَ الْآجَالُ وَ الْأوْقَاتُ وَ زَالَتِ السِّنُونَ وَ السَّاعَاتُ فَلَا شَيْ ءَ إِلَّا اللَّهُ الْواحِدُ الْقَهَّارُ الَّذِي

ص: 208

إِلَيْهِ مَصِيرُ جَمِيعِ الْأمُورِ ؛ وقتی می خواهد قیامت بر پا شود ، و در صور دمیده شود تمام موجودات از بین می روند و خدا می ماند و بس، تک و تنها، هیچ با خدا نیست و همانطور که قبلاً خداوند عالم را ایجاد فرموده تنها بوده و چیزی با او نبوده است بعداً هم تنها خواهد بود و چیزی با او نخواهد بود. و در آن هنگام، اجل ها، مدّتها از بین می رود؛ سال ها و ساعت ها از بین می رود؛ و هیچ نیست مگر خداوند واحد قهّار: آن خدایی که بازگشت همه به سوی اوست».(1)

در تفسیر آیۀ سوره نبأ « يَوْمَ يُنْفَخُ فِي الصُّورِ فَتَأْتُونَ أفْواجا» از براء بن عازب روایتی است که می گوید معاذ بن جبل در خانه ابوایوب انصاری نزدیک رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم نشسته بود. معاذ از رسول خدا دربارۀ آیۀ « يَوْمَ يُنْفَخُ فِي الصُّورِ فَتَأْتُونَ أَفْواجا» و بقیه آیات سؤال کرد. حضرت در پاسخ فرمودند: ای معاذ! از امر عظیمی سؤال کردی آن گاه رسول خدا گریست و فرمود: ده صنف از امت من متفرق محشور می شوند به طوری که خداوند آنها را از مسلمانان متمایز و صورت های آنها را متبدل می گرداند. گروهی از آنان به صورت بوزینه و گروهی به صورت خوک محشور می شوند و بعضی صورت هایشان به طرف پائین و پاهاشان به طرف بالا بالعکس قرار دارند و بدین کیفیت در محشر کشیده می شوند و بعضی نابینا هستند و در حال کوری به این طرف و آن طرف متحیّرانه می دوند و بعضی کرانند و لالانند و ابداً تعقل و ادراک ندارند وبرخی زبان های آنان در حالی که به روی سینه هایشان افتاده است می جوند و چرک و خون از دهان های آنها جاری است به طوری که اهل محشر از این منظره نفرت کنند و برخی دست ها و پاهایشان بریده است و برخی از آنان به شاخه هایی از آتش به دار گلو آویز شده اند و گروهی بوی گندشان از بوی جیفه و مردار بیشتر است و گروهی به لباس هایی از زفت و قیر که به بدنشان چسبیده است ملبسند اما آنان که به صورت بوزینه هسند آنان سخن چینان از مردمانند و آنان که به صورت خوک هستند آنان اهل خوردن مال

ص: 209

حرامند و آن کسانی که واژگونه به روی زمین کشیده می شوند آنان ربا خوارانند و آنان که نابینا هستند افرادی هستند که در وقتحکم مراعات عدالت را ننموده و در بین مردم جور و ستم روا می دارند و آنان که لالان و کرانند آنانند که به کردار خود خودپسندانه می نگرند و آنان که زبان های خود را می جوند علما و خطبایی هستند که گفتار آنها با کردارشان مطابقت ندارد و آنان که دست ها و پاهایشان بریده است افرادی هستند که همسایگان خود را آزار می دهند و آنان که به دارهای آتشین آویخته اند جاسوسان و نمامانی هستند که در نزد سلطان سعایت می کنند و آنان که بوی گندشان از جیفه و مردار بیشتر است افرادی هستند که از لذات و شهوات پیروی نموده و از اموال خود حق خدا را نمی دهند و آنان که از لباس های قطران و قیر چسبیده به بدن در بردارند آنان اهل کبر و خودپسندی و تفاخر هستند. در این روایت شریفه خصوصیات صور ملکوتی اهل کبائر بیان شده است بالاخص آنان که به صورت های میمون و خوک در محشر حضور پیدا می کنند. این روایت را غالب مفسرین در تفسیر آیۀ «فتأتون افواجا» آورده اند از جمله زمخشری در کشاف، ج2، ص 518، و در مجمع البیان، ج5، ص 432، و ابوالفتوح رازی ، طبع مظفری، ج5، ص 462، و امام فخر رازی در ج 8، ص 423 و 434 و الدرالمنثور، ج6، ص 307، تفسیر صافی، ص 555، و تفسیر برهان، ج2، ص 1169، و تفسیر روح البیان، ج 10، ص 299، و مرحوم مجلسی در بحارالانوار، ج 72، از طبع حروفی در باب صفت محشر، ص 98 از مجمع البیان آورده است.

در دنیا می آید تعلّقاتی پیدا می کند، ظهور و بروز این تعلقاتِ جدا کننده از خدا و غافل کننده در آخرت جهنم است؛ در آیۀ شریفه داریم:

« وَ إِنْ مِنْكُمْ إِلاَّ وارِدُها كانَ عَلى رَبِّكَ حَتْماً مَقْضِيًّا* ثُمَّ نُنَجِّي الَّذينَ اتَّقَوْا وَ نَذَرُ الظَّالِمينَ فيها جِثِيًّا؛ و یک فرد از شما نیست مگر اینکه وارد جهنم می شود! و این حکم ای پیغمبر حکم حتمی و قضاء لازمی است که پروردگارت بر عهدۀ خود نهاده است! و پس از ورود در جهنم ما کسانی راکه تقوی پیشه ساخته اند نجات می دهیم؛ و می گذاریم که ستمگران در دوزخ به رو به زانو در افتاده یَله و رها بمانند» (1)

و آیات قبل از این چنین است:

« وَ يَقُولُ الْإِنْسانُ أَ إِذا ما مِتُّ لَسَوْفَ أُخْرَجُ حَيًّا * أ وَ لا يَذْكُرُ الْإِنْسانُ أَنَّا خَلَقْناهُ مِنْ قَبْلُ وَ لَمْ يَكُ شَيْئاً * فَوَ رَبِّكَ لَنَحْشُرَنَّهُمْ وَ الشَّياطينَ ثُمَّ لَنُحْضِرَنَّهُمْ حَوْلَ جَهَنَّمَ جِثِيًّا * ثُمَّ لَنَنْزِعَنَّ مِنْ كُلِّ شيعَةٍ أَيُّهُمْ أَشَدُّ عَلَى الرَّحْمنِ عِتِيًّا* ثُمَّ لَنَحْنُ أَعْلَمُ بِالَّذينَ هُمْ أَوْلى بِها صِلِيًّا ؛ و انسان چنین می گوید که: آیا اگرمن بمیریم هر آینه به طور یقین زنده از میان قبر بر خواهم خواست؟ آیا این انسان نمی داند که سابقاً هیچ چیز نبوده ؛ و ما او را از هیچ آفریده ایم؟ ای پیغمبر به پرودگار تو سوگند که ما انسان و شیاطین را محشور می کنیم و سپس همه را به زانو در افتاده در اطراف جهنم حاضز می ساریم؛ و پس از آن ما از هر گروه و دسته ای، آن کس را که طغیان و سرکشی او بر خداوند رحمان شدیدتر باشد بیرون می کشیم؛ و آنگاه آن افرادی را که سزاوارتر به آتش دوزخند البته ما بهتر می شناسیم.».(2)

باری از جملۀ « وَ إِنْ مِنْكُمْ إِلاَّ وارِدُها » که نه تنها اطلاق دارد بلکه نصّ در تعمیم است؛ و حصر بین نفی و اثبات است؛ استفاده می شود که تمام افراد بشر بدون استثناء: کافران، منافقان، مؤمنان، همه و همه وارد جهنم می شوند؛ از رسول

ص: 211

خدا پرسیدند: آیا شما هم وارد جهنم می شوید؟ فرمود: آری ولی ما مانند برقِ خاطف به سرعت عبور می کنیم.

وقتی این آیه وارد شد، در روایت است که آن قدر رسول الله گریه کردند که زمین تَر شد؛ و بعد به دنبالش این جمله آمد: « ثُمَّ نُنَجِّي الَّذينَ اتَّقَوْا وَ نَذَرُ الظَّالِمينَ فيها جِثِيًّا » چون تمام امت را خدا به جهنم می برد؛ و بار تمام امّت به دوش رسول خداست، و او حمیم و دلسوز است بر آنها؛ لذا گریه می کند از روی ترحّم.

حال باید دید سرّش چیست که همه وارد جهنم می شوند؟ سرّش اینست که جهنم در آخرت مظهر دنیاست در اینجا؛ و انبیاء و ائمه و اولیاء هم در این دنیا آمدند؛ پس همه در جهنم آمدند و ازا ین جهنم باید به بهشت بروند؛ چون دنیا پل آخرت و جهنم پل بهشت است و رسیدن به بهشت و مقام قرب حضرت حق بدون آمدن در دنیا و مجاهدات نفسانیه ممکن نیست؛ پس همه باید در این جهنم بیایند و سپس خلاص شوند.آن کسانی که مانند پیامبران در دنیا می آیند و می روند و هیچ آلوده نمی شوند، و رنگ و بوی دنیا را به خود نمی گیرند، و زن و فرزند و کسب و تجارت، آنها را از خدا باز نمی دارد؛ آنان؛ به سرعت برق از آن عبور می کنند و به مصداق آیۀ شریفۀ :

« رِجالٌ لا تُلْهيهِمْ تِجارَةٌ وَ لا بَيْعٌ عَنْ ذِكْرِ اللَّهِ وَ إِقامِ الصَّلاةِ وَ إيتاءِ الزَّكاةِ يَخافُونَ يَوْماً تَتَقَلَّبُ فيهِ الْقُلُوبُ وَ الْأبْصار؛ مردانی هستند که هیچ خرید و فروش و کسب و کار آنان را از یاد خدا و اقامۀ نماز و دادن زکات باز نمی دارد؛ و از روزی که دل ها و چشم ها در آن روز دگرگون می شود، سخت در هراسند.»(1)

ابداً از دنیا آلوده نشده اند؛ و دنیا نتوانسته است آنان را به خود سوق دهد و گرایش دهد.

ص: 212

و بنابراین چون از طرفی در دنیا آمده و رفته اند، پس در جهنم آمده اند و خارج شده اند؛ و از طرف دیگر چون در اینجا محبّت دنیا را به خود نخریدند؛ و آلوده نشدند؛ لذا در این دنیا وقوف نکرده اند؛ و چون برق گذشتند؛ رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم در این جهان یعنی در روی زمین شصت و سه سال درنگ فرمود. ولی یک لحظه در دنیا نبود.

در قرآن کریم داریم:

وَ لَوْ يُؤاخِذُ اللَّهُ النَّاسَ بِظُلْمِهِمْ ما تَرَكَ عَلَيْها مِنْ دَابَّةٍ وَ لكِنْ يُؤَخِّرُهُمْ إِلى أجَلٍ مُسَمًّى فَإِذا جاءَ أجَلُهُمْ لا يَسْتَأْخِرُونَ ساعَةً وَ لا يَسْتَقْدِمُونَ ؛ و اگر بنابراین بو د که خداوند مردم را به پاداش ظلم و ستمشان بگیرد و هلاک کند؛ در روی زمین هیچ جنبده ای باقی نمی ماند، و لیکن حساب آنان را برای مدت معینی به تأخیر می اندازد؛ پس چون اجل آنها فرا رسد یک ساعت نمی توانند آن اجل را تأخیر اندازند؛ و یک ساعت نمی توانند مقدم شوند.»(1)

و نیز می فرماید:

وَ لَوْ يُؤاخِذُ اللَّهُ النَّاسَ بِما كَسَبُوا ما تَرَكَ عَلى ظَهْرِها مِنْ دَابَّةٍ وَ لكِنْ يُؤَخِّرُهُمْ إِلى أَجَلٍ مُسَمًّى فَإِذا جاءَ أَجَلُهُمْ فَإِنَّ اللَّهَ كانَ بِعِبادِهِ بَصيراً ؛ و اگر خداوند مردم را به پاداش اعمالشان می گرفت، در روی زمین جنبده ای نمی ماند؛ و لیکن حساب و زندگی آنان را تا مدت معینی به تأخیر می افکند؛ و چون اجل آنها در رسد خداوند به بندگانش دانا و بیناست.»(2)

ارواح آمدند به سوی من به بدترین وضعی، لباس های پاره و کیثف و آلوده، و التماس داشتند که آقا بیا و به فریاد ما برس و ما را شفاعت کن!

این ارواح متعلق به قبوری بودند که من در میان آن قبور نشسته بودم و همه از شیوخ و بزرگان عرب بودند و در دنیا دارای نخوت و تکبر و جاه و اعتبار.

در التماس خود مصرّانه الحاح می نمودند و التجا داشتند. من هم اوقاتم تلخ شد ، همه را رد کردم و گفتم: ای بی انصاف ها شما در دنیا زندگی کردید و مال مردم را خوردید و جنایت کردید حق ضعیف و یتیم و هر بی پناهی را ربودید و ما هر چه فریاد کشیدیم گوش ندادید حالا آمدید می گویید شفاعت کن. بروید گم شوید همه را رد کردم و پراکنده شدند.(1)

گفته شد: چگونه آنها را حساب رسد با اين كه وى را نتوانند ديد؟

حضرت فرمودند: همانطوری که آنان را روزی می دهد و مردم آن را نمی بینند».(1)

دیگر رحم است و اسم عقبه دیگری امانت است و اسم عقبه دیگر نماز و به نام هر تکلیفی عقبه ای هست که انسان را در او نگه می دارند و به بازجویی او می پردازند.(1)

از امام صادق علیه السلام از تفسیر گفتار خدای تعالی: «فَلِلَّهِ الْحُجَّةُ الْبالِغَةُ» سؤال شد. فرمود:

إِذَا كَانَ يَوْمُ الْقِيَامَةِ قَالَ اللَّهُ تَعَالَى لِلْعَبْدِ أ كُنْتَ عَالِماً فَإِنْ قَالَ نَعَمْ قَالَ لَهُ أ فَلَا عَمِلْتَ بِمَا عَلِمْتَ وَ إِنْ قَالَ كُنْتُ جَاهِلًا قَالَ لَهُ أَ فَلَا تَعَلَّمْتَ فَيَخْصِمُهُ فَتِلْكَ الْحُجَّةُ الْبَالِغَةُ لِلَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ عَلَى خَلْقِهِ؛ چون روز قیامت فرا رسد در مقام سؤال و عرض حضرت پروردگار به بنده خود خطاب می کند آیا در مسائل و احکام و معارف دینیه خود که راجع به اعمال تو بود علم داشتی اگر در جواب بگوید بلی علم داشتم. خداوند می گوید: پس چرا عمل نکردی و اگر در پاسخ بگوید علم نداشتم خداوند می گوید: پس چرا یاد نگرفتی تا اینکهبتوانی عمل کنی؟ و چون در این مخاصمه و این طرز محاجه بنده محکوم می گردد پس همیشه حجت و برهان بالغه اختصاص به خدا دارد.(2)

امام سجاد علیه السلام در دعای ابوحمزه می فرمایند: « إِلَهِي ارْحَمْنِي إِذَا انْقَطَعَتْ حُجَّتِي وَ كَلَ عَنْ جَوَابِكَ لِسَانِي ؛ خدای من! رحمم کن هنگامی که حجتم تمام شود و زبانم از دادن پاسخت کند گردد.»

دیگری به معاویه نوشت که اعلم اهل بیت خود را بفرستد تا من از آنها سؤالاتی کنم، و سپس در انجیل نظر کنم و پس از آن به شما خبر دهم که کدام یک از شما به امر خلافت سزاوارترید.

معاویه یزید را فرستاد، و امیرالمؤمنین امام حسن مجتبی علیه السلام را فرستادند؛ تا آنکه قضیه را مفصلاً شرح می دهد تا آنکه از جمله سؤالاتی که از امام حسن نمود این بود که ارواح مؤمنین کجا جمع می شوند پس از مرگ؟

حضرت فرمود: تَجْتَمِعُ عِنْدَ صَخْرَةِ بَيْتِ الْمَقْدِسِ فِي كُلِّ لَيْلَةِ جُمُعَةٍ وَ هُوَ عَرْشُ اللَّهِ الْأَدْنَى مِنْهَا بَسَطَ اللَّهُ الْأَرْضَ- وَ إِلَيْهَا يَطْوِيهَا وَ مِنْهَا الْمَحْشَرُ- وَ مِنْهَا اسْتَوَى رَبُّنَا إِلَى السَّمَاءِ- أَيِ اسْتَوْلَى عَلَى السَّمَاءِ وَ الْمَلَائِكَةِ،

اجتماع می کنند در نزد سنگ بیت المقدس در شب جمعه، و بیت المقدس عرش نزدیک خدا است و از آنجا خداوند زمین را پهن کرد و بگستراند و به بیت المقدس زمین را در هم می پیچید واز آنجا محشر به پا می گردد و از آنجا پررودگار ما بر فرشتگان و اسمان استیلا پیدا نموده و محیط شد.

سپس ملکِ روم از ارواح کفار و محل اجتماع آنان پرسش کرد.

حضرت فرمود:

تَجْتَمِعُ فِي وَادِي حَضْرَمَوْتَ وَرَاءِ مَدِينَةِ الْيَمَنِ ثُمَّ يَبْعَثُ اللَّهُ نَاراً مِنَ الْمَشْرِقِ- وَ نَاراً مِنَ الْمَغْرِبِ وَ يُتْبِعُهُمَا بِرِيحَيْنِ شَدِيدَتَيْنِ فَيُحْشَرُ النَّاس

اجتماع می کنند در وادی حضر موت در پشت شهر یَمَن، و سپس خداوند بر می انگیزد آتشی را از طرف مشرق و آتشی را از طرف مغرب، و به دنبال آنها دو تندباد را بر می انگیزد، پس مردم محشور می گردند.(1)

ص: 218

در آن چاه، مارهای سیاه، عقرب ها، جغدها و حیوانات وحشی آن قدر فراوانند که کسی قدرت عبور ندارد، از همه گذشته گرمای سوزان که دقیقه ای از آن قابل تحمل نیست.

در کافی با سند خود روایت می کند که قال امیرالمؤمنین علیه السلام :

شَرُّ بِئْرٍ فِي النَّارِ بَرَهُوتُ الَّذِي فِيهِ أرْوَاحُ الْكُفَّارِ.بدترین چاهی در آتش، برهوت است که در آن ارواح کافران است.(1)

و نیز در کافی با سند خود روایت می کند از:

قَدَّاحِ عَنْ أبِي عَبْدِ اللَّهِ عَنْ آبَائِهِ علیهم السلام قَالَ قَالَ أمِيرُ الْمُؤْمِنِينَ علیه السلام : شَرُّ مَاءٍ عَلَى وَجْهِ الْأرْضِ مَاءُ بَرَهُوتَ وَ هُوَ الَّذِي بِحَضْرَمَوْتَ تَرِدُهُ هَامُ الْكُفَّارِ.(2)

و چون شفاعت در برزخ نیست و خدای ناکرده اگر انسان کردارش ناپسند باشد یا به واسطه جحود و انکار اگر ایمان از وی سلب شود به وادی برهوت گرفتار می گردد که خشک زاری است در برهوت یمن پس طی زمان در آن وادی برای اهل برهوت سخت پر ماجرا و دراز و کوبنده است تو گویی هز لحظه از آن سال هاست.

اصلش ولایت است. و درخت زقوم از نقطه نظر کثافت و قذارت و نجاست و ذلت و نکبت و نحسی و مشقت و از بین رفتن رحمت و بنابراین اصلش بُعد از ولایت و سعادت است که این درخت شقاوت است و امام عسکری علیه السلام از قول جد اطهر و اعظم الشأنشان رسول الله صلی الله علیه و آله و سلم در آویختگان به شاخه های درخت زقوم را بر می شمارند پس می فرمایند هر کس در آن روز دست به هر یک از درهای شر و عصیان زند و به هر گناه مرتکب شود خود را به شاخه ای از شاخه های آن آویزان نموده است و آن شاخه او را به آتش خواهد رسانید.

و پس از این فرمودند: و بنابراین، هر کس در نماز فریضۀ خود کوتاهی کند، و آن را ضایع گذارد به شاخه ای از شاخه های زقّوم خود را آویزان کرده ، و آن شاخه او را به آتش می رساند.و هر کس در امروز در نزد شخص ضعیف الحالی بیاید که از حالات و امور خود شکوه و گلایه کند، و او توانایی داشته باشد که بدون ضرری که به خودش برسد حالات و امور او را تغییر دهد، و کسی دیگرهم نبوده باشد که نائب از او و یا قائم مقام او را در این امر گردد، و با این حال، آن ضعیف الحال را به حال خود گذارد که حقش و امورش ضایع و خراب بماند، و در سختی و مشکلات به سر برد و دستی از او نگیرد، در این صورت به شاخه ای از درخت زقّوم خود را آویزان کرده است.

و هر کس در نزد او شخص خطاکاری بیاید، و از خطای خود معذرت طلبد، و او نپذیرد، و سپس در عقوبت آن خطاکار تخفیفی ندهد بلکه زیاده عقوبت کند، به شاخه ای از شاخه های آن آویزان شده است. و هر کس، بین مردی و زنش را به هم بزند و یا بین پدری و فرزندش را، و یا برادری با برادرش را، و یا نزدیکی با رحم نزدیک خود را، یا بین دو همسایه، و یا بین دو شریک و خلیط و مصاحب را، و یا بین دو نفر اجنبی را به هم بزند و ایجاد فساد و جدایی کند، به شاخه ای از شاخه های آن آویزان شده است. و هر کس بر بدهکاری سخت بگیرد، و بداند که

ص: 221

او قادر بر اداء دیون خود نیست، و در این صورت ناراحتی و نگرانی و غضب آن بدهکار را زیاد کند، به شاخه ای از شاخه های آن آویزان شده است.

و هر کس از عهدۀ او نسبت به کسی، دَینی و قرضی باشد و با مماطله و بهانه آوری کاری کند که او خسته شود و از دَین خود بگذرد، به شاخه ای از شاخه های آن آویزان شده است. و هر کس بر یتیمی جفا کند، و او را آزار برساند، مال او را بخورد، به شاخه ای از شاخه های آن آویزان شده است.

و هر کس در آبروی برادر مؤمن خود خللی وارد سازد و آن را لکه دار کند ، و فحش دهد و ناسزا گوید، و مردم را بر این امر بگمارد و ترغیب کند، به شاخه ای از آن آویزان شده است.

و هر کس تغنّی کند، و به آوازهای حرام و موسیقی که انسان را بر معصیت و گناه بر می انگیزد مشغول شود، به شاخه ای از آن آویزان شده است.

و هر کس بنشیند و زشتی های کردار خود را در جنگ ها که کرده است، و انواع ظلمی که به بندگان خدا نموده است بشمارد، و بدانها افتخار و مباهات کند، به شاخه ای از شاخه های آن آویزان شده است.

و هر کس همسایۀ او مریض شود، و از روی بی اعتنایی و عدم اهمیت و استخفاف و به شأن او ترک عیادت او را کند، به شاخه ای از آن آویزان شده است.و هر کس همسایۀ او بمیرد و از روی حقارت و پست شمردن مقام و حق او در تشییع جنازه اش کوتاهی کند، به شاخه ای از آن آویزان شده است. و هر کس نسبت به کسی که مصیبتی بر او وارد شده است اعراض کند، و از روی کوچک شمردن او و عیب دار کردن او جفا نموده و از دلجویی و استمالت خودداری کند، به شاخه ای از آن آویزان شده است.

و هر کس مخالفت پدر و مادر خود را، و یا یکی از آنها را بنماید و از شفقت و مهربانی و احسان دربارۀ آنها دریغ کند، و یا بدانها استخفاف کند، به شاخه ای از آن آویزان شده است.

ص: 222

و هر کس خودش سابقاً عاقّ پدر و مادرش بوده و آنها را تا امروز راضی نکرده است، و تمکّن از استرضاء داشته و کوتاهی کرده است، به شاخه ای از آن آویزان شده است.

و بنابر همین نهج و همین منوال، هر کس هر فعلی از افعال شرّ را به جای آورده است، بر شاخه ای از آن آویزان شده است. و سوگند به آن خداوندی که مرا به حقّ به نبوّت برانگیخته است، تمام کسانی که به شاخه های درخت زقّوم آویزان شده اند آن شاخه ها آنها را تا قعر جحیم و دوزخ پائین خواهد برد.(1)

مؤمنین که در وادی السلام هستند در التذاذ و مسرّت به سر می برند و از جام و کأس محبت و ولایت سرمست و سرشار در عشق و بهجت و سرورند و لذا مرور زمان برزخی را تا قیام قیامت حس نمی کنند. ولی کفار که دستشان از علم و معرفت کوتاه و جانشان از جام سرشار آب زلال ولایت سیراب نگشته است در خشکزار برهوت یمن اجتماع دارند.

ذره ذره کاندرین ارض و سماست *** جنس خود را همچو کاه و کهرباست

نوریان مر نوریان را طالبند *** ناریان مر ناریان را طالبند(1)

طیّ زمان اگر امر نسبی باشد این مسئله را حوب می رساند که چقدر گذشت زمان برای اهل برهوت سخت و پرماجرا و دراز و کوبنده است که تو گویی هر لحظه از آن سال هاست؛ و برای اهل وادی السلام که وادی ایمن است چقدر راحت و زودگذر و لطیف.

یاقوت زیباتر بود جاری بود، و من هرگز چنین خمری که بین آب و شیر باشد مشاهده ننموده بودم.

عرض کردم: فدایت شوم! این نهر از کجا خارج می شود و مجرایش کجاست؟حضرت فرمود: اینها چشمه هایی هستند که خداوند وصف آنها را در بهشت در قرآن مجید بیان فرموده است؛ چشمه ای است از آب و چشمه ای است از شیر، و چشمه ای است از شراب که در این نهر جاری است.

و بر اطراف این نهر درخت هایی سر سبز و خرم بود و به شاخه های آنها حوریه های بهشتی خود را اویخته بودند و گیسوان و موهای سر آنها به اندازه ای زیبا و دل انگیز بود که من در عمرم هیچگاه چیزی را به آن لطیفی و نیکویی ندیده بودم. و به دست آنان ظرف هایی بود که من به آن نیکویی و زیبایی ندیده بودم، آن ظرف ها از ظرف های دنیا نبود.

حضرت به یکی از آن حوریه ها نزدیک شده و اشاره فرمود که قدری آب به ما بده.

من به آن حوریه تماشا می کردم با آن کیفیتی که خم شده و می خواست آب از نهر بردارد، دیدم درخت هم با او خم شد، حوریّه ظرف را در نهر فرو برده و از آن پر کرده و به حضرت داد، و حضرت به من دادند.

من از آن نوشیدم به خدا سوگند که هیچ آشامیدنی به آن گوارایی و به آن لذت نچشیده بودم. و بوی آن مانند بوی مشک فرح آور و دل انگیز بود. چون در آن کاسه نظر کردم در آن سه رنگ از شراب دیدم.

عرض کردم : فدایت شوم! من چیزی مانند امروز ندیده بودم و اصلاً گمان نمی کردم که امر از این قرار باشد.

حضرت فرمود: این کوچکترین چیزی است که خداوند برای شیعیان ما مقدّر فرموده است، چون مؤمن وفات یابد روحش به این نهر متوجّه می گردد و در باغ های اطراف این نهر به تفرّج و تفریح مشغول می گردد ، و از این آب های نهر می آشامد. و دشمن ما چون وفات یابد روحش به وادی بَرَهوت تعلّق می گیرد، و در عذاب

ص: 225

برهوت مخلّد و جاودان می ماند و از زقّوم آن می خورد، و از حمیم آن می آشامد. پس از این وادی به خدا پناه ببرید.(1)

این روایت را محمد بن حسن صفّار در بصائر الدرجات با اضافاتی ذکر فرموده است.(2)

ص: 226

تفسير العيّاشی، عياشى، محمد بن مسعود، محقق / مصحح: رسولى محلاتى، سيد هاشم، ناشر: المطبعة العلمية، تهران، چاپ اول، 1380 ق.

تفسير القمي، قمى، على بن ابراهيم، محقق / مصحح: موسوى جزائرى، طيّب، ناشر: دار الكتاب، قم، چاپ سوم، 1404 ق.

تفسير نور الثقلين، العروسى الحويزى، عبد على بن جمعة، محقق / مصحح: رسولى محلاتى، سيد هاشم، ناشر: اسماعيليان، قم، چاپ چهارم، 1415 ق.

تنقیح المقال، آیت الله مامقانی .

توضیح المسائل امام خمینی  .

توضیح المسائل مراجع.

ثواب الاعمال و عقاب الاعمال، ابن بابويه، محمد بن على، مترجم: غفارى، على اكبر، ناشر: كتاب فروشى صدوق، تهران، چاپ اول، بى تا

حقوق برادران دینی در اسلام، شیخ صدوق.

حلیه المتقین، مجلسی

الخصال، ابن بابويه، محمد بن على، محقق / مصحح: غفارى، على اكبر، ناشر: جامعه مدرسين، قم، چاپ اول، 1362 ش.

خصائص الحسینیه،

داستانهای شگفت، سیدعبدالحسین دستغیب،

رساله انسان بعد الدنیا، (معاد) علامه طباطبایی، نسخۀ خطی،

زادالمعاد، مجلسی ، محمدباقر، دارالکتب الاسلامیه،

سفينة البحار، قمى، عباس، ناشر: اسوه، قم، چاپ اول، 1414 ق.

شرح دعای صباح، حکیم سبزواری،

شفاء الصدورفی شرح زیارۀ العاشور،

الصدف المشحون،

عدة الداعي و نجاح الساعي، ابن فهد حلى، احمد بن محمد، محقق / مصحح: موحدى قمى، احمد، ناشر: دار الكتب الإسلامي، چاپ اول، 1407 ق.

ص: 228

عروه الوثقی ،

علل الشرائع، ابن بابويه، محمد بن على، ناشر: كتاب فروشى داورى، قم،چاپ اول، 1385 ش / 1966 م.

غرر الحكم و درر الكلم، تميمى آمدى، عبد الواحد بن محمد، محقق / مصحح: رجائى، سيد مهدى، ناشر: دار الكتاب الإسلامي، قم،چاپ دوم، 1410 ق.

فروع کافی، محمدبن یعقوب کلینی، طبع حیدری،

الكافي، كلينى، محمد بن يعقوب، محقق / مصحح: غفارى على اكبر و آخوندى، محمد، ناشر: دار الكتب الإسلامية، تهران، چاپ چهارم، 1407 ق.

كامل الزيارات،ابن قولويه، جعفر بن محمد، محقق / مصحح: امينى، عبد الحسين، ناشر: دار المرتضوية، نجف اشرف، چاپ اول، 1356 ش

گناهان کبیره ، سیدعبدالحسین دستغیب، ناشر: دارالکتب الاسلامیه،

مجالس مفید،

مجمع البیان،

مجمع المسائل،

مجموعة ورّام، ورام بن أبي فراس، مسعود بن عيسى، ناشر: مكتبه فقيه، قم، چاپ اول، 1410 ق.

المحجۀ البیضاء،

مستدرك

الوسائل و مستنبط المسائل، نورى، حسين بن محمد تقى، محقق / مصحح: مؤسسة آل البيت علیهم السلام ، ناشر: مؤسسة آل البيت علیهم السلام قم، چاپ اول، 1408 ق.

مصادقة الإخوان، ابن بابويه، محمد بن على، محقق / مصحح: الخراسانى الكاظمى، سيد علِى، ناشر: مكتبة الإمام صاحب الزمان العامة، الكاظميه، چاپ اول،1402 ق.

مصباح الزائر،

مصباح الشريعة، منسوب به جعفر بن محمد، امام ششم علیه السلام ، ناشر: اعلمى، بيروت، چاپ اول، 1400 ق.

ص: 229

مصباح المتهجّد و سلاح المتعبّد، طوسى، محمد بن الحسن، ناشر: مؤسسة فقه الشيعة،بيروت، چاپ اول، 1411 ق.

معاد شناسی، آیت الله سید محمد حسین حسینی تهرانی.

معاني

الأخبار، ابن بابويه، محمد بن على، محقق / مصحح: غفارى، على اكبر، ناشر: دفتر انتشارات اسلامى وابسته به جامعه مدرسين حوزه علميه قم، قم، چاپ اول، 1403 ق.

مفاتیح الجنان، شیخ عباس قمی،

مفردات ألفاظ القرآن، راغب اصفهانى، حسين بن محمد، محقق / مصحح: داوودى، صفوان عدنان، ناشر: دار القلم- الدار الشامية، بيروت- دمشق، چاپ اول، 1412 ق.

من لا يحضره الفقيه، ابن بابويه، محمد بن على، محقق / مصحح: غفارى، على اكبر، ناشر: دفتر انتشارات اسلامى وابسته به جامعه مدرسين حوزه علميه قم، قم،چاپ دوم، 1413 ق.

مناقب آل أبي طالب علیهم السلام ( لابن شهرآشوب)، ابن شهر آشوب مازندرانى، محمد بن على،ناشر: علامه،قم، چاپ اول، 1379 ق.

منهاج الصالخین، آیت الله العظمی خویی، کتاب الوصیه،

میزان الحکمه ،

نهج البلاغة( للصبحي صالح)، شريف الرضي، محمد بن حسين، محقق / مصحح: صالح، صبحي، ناشر: هجرت، قم، چاپ اول، 1414 ق.

نهج الفصاحة ( مجموعه كلمات قصار حضرت رسول صلی الله علیه و آله و سلم )، پاينده، ابو القاسم، ناشر: دنياى دانش،تهران، چاپ چهارم، 1382 ش.

وسائل الشيعة، شيخ حر عاملى، محمد بن حسن، محقق / مصحح: مؤسسة آل البيت علیهم السلام ناشر: مؤسسة آل البيت علیهم السلام ، قم، چاپ اول، 1409 ق.

ص: 230

زنده و مبعوث می کند و به حلیت متعه و حج تمتع و گفتن حی علی خیرالعمل در اذان و آنچه از عقاید حقه مذهب امامیه و فرائض واجبه خداوند و آنچه نبی اکرم و ائمه معصومین علیهم السلام فرموده اند قبول دارند و منکر نیستم.

همچنین به نبوت و رسالت همۀ پیامبران الهی.(1) و اینکه حضرت محمد صلی الله علیه و آله و سلم بنده و فرستاده خدا و خاتم پیغمبران و انبیاء اوست و بعد او شریعتی نیست تا روز قیامت و همچنین اقرار می کنم به عصمت آنها و همه فرشتگان و ائمه معصومین و حضرت زهرا علیها السلام که عصمت آنها از اول تا پایان عمر از گناهان صغیره و کبیره است و همچنین اعتقاد دارم که امام و خلیفه و ولی امر بعد از پیامبر امیرالمؤمنین علی بن ابیطالب و سپس حسن بن علی و حسین بن علی و علی بن الحسین و محمد بن علی و جعفر بن محمد و موسی بن جعفر و علی بن موسی و محمد بن علی و علی بن محمد و حسن بن علی و حجت بن الحسن المهدی علیهم السلام می باشند و اقرار می کنم اینها اولیاء و بندگان خدا و دشمنانشان دشمنان خدا و طاعت ایشان طاعت خداست و برائت و بیزاری دارم از همۀ دشمنان این معصومین و همه قاتلان انبیاء و امامان و معتقدم به مقامات عالیه آنها که در قرآن و در جامعه کبیره ذکر شده و اظهار مودّت و محبت و اطاعت از اینان را عقیده دارم و از خداوند متعال می خواهم با همین عقاید و موالات و حب آل رسول که دارم از دنیا بروم و با همین اعتقادات حقه مبعوث شوم.

ص: 233

متن وصیت نامه

اینجانب .............................. فرزند .................................. متولد .....................

به شماره شناسنامه ....................... کد ملی ......................... در تاریخ .....................

در کمال صحت، عقل، و اختیار به مراتب ذیل وصیت می کنم و وصیت نامه خود را در ده بخش تنظیم می نمایم. تمامی وصیت های دیگر قبل از این تاریخ باطل می باشد.

مرجع تقلید این جانب حضرت آیت الله ........................... می باشد.

بخش اول: تعیین وصی

وصی شرعی خود قرار دادم جناب ................................................. فرزند .........................

تلفن ............................. ساکن ......................................................................................

توضیحات .......................................................................................................................................

.......................................................................................................................................

.......................................................................................................................................

.......................................................................................................................................

بخش دوم: تعیین نا ظر

ناظربر انجام وصیت قرار دادم جناب ................................. فرزند ..................................

تلفن ............................... ساکن ...................................................................................توضیحات .......................................................................................................................................

.......................................................................................................................................

.......................................................................................................................................

.......................................................................................................................................

بخش سوم: تعیین سرپرست و قیّم بر فرزندان صغیر

سرپرستی فرزندان صغیرم را واگذار نمودم به جناب ...................... فرزند ................

ص: 234

ساکن .............................................................................

توضیحات .........................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................

بخش چهارم: فهرست دارایی ها و اموال اینجانب

1: منزل مسکونی واقع در ..........................................................................

توضیحات .......................................................................

2: وسیله نقلیه .........................................................................

3: مغازه یا کارگاه .................................................................................

4: زمین و باغ

.................................................................................

5: موجودی نقدی در بانک ...........................................................

6: موجودی نقدی در صندوق قرض الحسنه ........................................

7: سایر دارایی ها .......................................................................................

بخش پنجم: فهرست بدهکاری ها

1: برخی از بدهکاری های خود را در دفتر ............................... به ثبت رسانده ام.

2: مهریه همسرم خانم .......................................... به مبلغ .......................................

اگر تمام یا بخشی از مهریه را به همسر پرداخت کرده اید و یا به شما بخشیده اند بنویسید ........................................................................................................................

3 خمس درآمدها از سال خمسی گذشته تا هنگام وفات (در ضمن دارایی اینجانب که در سال خمسی گذشته، خمس آن را پرداخت نمودم مبلغ ....................... بوده است) سال خمسی اینجانب تاریخ ......................... می باشد.

ص: 235

اگر هیچ گاه خمس درآمدهای خود را پرداخت نکرده اید بنویسید

.......................................................................................................................................

.......................................................................................................................................

4: حج واجب (حجة الاسلام)

5: نذورات6: کفارات

7: زکات

8: دیگر بدهکاری های این جانب عبارت است از:

الف) .......................................................................................................................................

ب) .......................................................................................................................................

ج) .......................................................................................................................................

د) .......................................................................................................................................

ه-) .......................................................................................................................................

9: اگر انجام کارهای خیری را تعهد کرده اید در این قسمت بنویسد

.......................................................................................................................................

بخش ششم:

ثلث اموالم پس از پرداخت بدهی هایی که گفته شد از دارایی .............................. در این امور هزینه شود:

1: ............................... سال نماز قضا

2: .............................. سال روزه قضا

3: .............................. نماز آیات

4: مبلغ .................... رد مظالم احتیاطی

ص: 236

5: هزینه غسل، کفن، تشییع، خاکسپاری، مراسم ترحیم به طور متعارف و به دور از تشریفات زائد و هم چنین تصرفاتی که برای این مراسم در خانه می شود.

6 : مبلغ ......................... در شب اول خاکسپاری بابت صدقه .

7: پس از انجام هزینه های گذشته، باقی ماندۀ ثلث اموالم در این امور هزینه شود:

الف: مبغ .......................... به جناب ........................... (از خویشاوندان نزدیک).

ب: ایتام

ج: اقامۀ مجلس روضه خوانی

د) ساخت مدرسه

ه-) کمک به ساخت حوزه های علمیّه

و) ساخت مسجد

ز) جهیزیه

ح: ......................................................

ط: .......................................................

بخش هفتم : واگذاری حق اسکان و اثاث خانه به همسر

حق استفاده از خانۀ مسکونی خودم واقع در ................ به همسرم خانم ................. تا زمان حیات ایشان واگذار نمودم.

حق استفاده از تمامی اثاث خانه را به همسرم خانم ................... تا زمان حیات ایشان واگذار نمودم.

بخش هشتم: امانت هایی که از مردم نزد این جانب است

عبارت است از:

1 : .......................................................................................................................................

2 : .......................................................................................................................................

ص: 237

3 : .......................................................................................................................................

4 : .......................................................................................................................................

5 : .......................................................................................................................................

6 : .......................................................................................................................................

7 : .......................................................................................................................................

بخش نهم : از افراد ذیل این طلب ها را دارم:

1 : .......................................................................................................................................

2 : .......................................................................................................................................

3 : .......................................................................................................................................

4 : .......................................................................................................................................

5 : .......................................................................................................................................6 : .......................................................................................................................................

7 : .......................................................................................................................................

بخش دهم : وصایای اخلاقی

.......................................................................................................................................

.......................................................................................................................................

.......................................................................................................................................

.......................................................................................................................................

.......................................................................................................................................

.......................................................................................................................................

.......................................................................................................................................

.......................................................................................................................................

.......................................................................................................................................

.......................................................................................................................................

.......................................................................................................................................

ص: 238

محل خاکسپاری:

در صورت امکان و بدون زحمت برای بازماندگان در .............................. به خاک سپرده شوم.

وصیت نا مه اینجانب در ................ نسخه و نزد این افراد موجود می باشد:

1: .......................................................................................................................................

2 : .......................................................................................................................................

3 : .......................................................................................................................................

این وصیت نامه در ده بخش به گواهی آقایان نامبرده ذیل رسید.

1: جناب ........................................ محل امضا

2: جناب ....................................... محل امضا

3: جناب ...................................... محل امضا

و در دفتر خانه اسناد رسمی به شماره ............................... ثبت گردید.

محل مهر دفتر خانه اسناد رسمی نام و امضا و اثر انگشت وصیت کننده

نام و امضا ناظر

نام وامضا وصی

تغییرات

در تاریخ ............. این تغییرات در وصیت نامه انجام گرفت:

.......................................................................................................................................

..............................................................................................................................................................................................................................................................................

.......................................................................................................................................

.......................................................................................................................................

نام و امضا و اثر انگشت

ص: 239

ص: 240

بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمنِ الرَّحيمِ

اللهُمَّ انَّ هذا اَوَّلُ قُدومی الَیکَ فَأکرِمنی فَإنَّ الضَّیفَ إذا نَزَلَ بِقَومٍ یُکْرَمُ و اَنْتَ أوْلی بِالکَرامَۀ الهی ما دُمْتُ حیَّاً عَصَیْتُکَ وَ اَنْتَ أحْسَنْتَ إلَیَّ (عَلَیَّ) و الانَ انْقَطَعَ عُصیانی فَلا تَقْطَعْ إحْسانَکَ عَنّی یا رَبِّ أعْتِقنی مِنَّ النّارِ بِمُحمَّدٍ و آلهِ الاطهار الأخیار الابرار وَ صَلَّی اللهُ عَلی محمدٍ و آلِهِ الطاهرینَ.

به نام خداوند بخشنده مهربان

بار خدایا! به راستی که اولین ورود من به سوی تو است پس به لطف خویش مرا گرامی دار، چرا که میهمان هنگامی که بر مردم بزرگواری وارد می شود مقدم او را گرامی می دارند و تو ای خدای من! به گرامیداشت مهمان زیبنده تری . بار خدایا ! من تا زمانی که زنده بودم نا فرمانی تو را کردم و تو به من نیکی کردی و اینک که با مرگ گناهم بریده شد تو احسانت را از من مگیر . پروردگارا! مرا از آتش آزاد کن، به حق محمد و خاندان پاک و برگزیده و نیکوکار او و درود خدا بر محمد و خاندانش باد.(1)

از صاحب کتاب معراج السالکین آورده که مرحوم ملا اسدالله بافقی او از رسول خدا صلی الله علیه و آله روایت کرده که هر کس این دعا را نوشته و در کفن میت یا دست او بگذارد خداوند او را در قبر عذاب نخواهد داد و سه بار در این مورد به نام مقدّس الله قسم خورده .

بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمنِ الرَّحيمِ* قُلْ هُوَ اللَّهُ أَحَدٌ * اللَّهُ الصَّمَدُ * لَمْ يَلِدْ وَ لَمْ يُولَدْ * وَ لَمْ يَكُنْ لَهُ كُفُواً أَحَدٌ . بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمنِ الرَّحيمِ* قُلْ هُوَ اللَّهُ أَحَدٌ * اللَّهُ الصَّمَدُ * لَمْ يَلِدْ وَ لَمْ يُولَدْ * وَ لَمْ يَكُنْ لَهُ كُفُواً أَحَدٌ . بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمنِ الرَّحيمِ * قُلْ هُوَ اللَّهُ أَحَدٌ* اللَّهُ الصَّمَدُ * لَمْ يَلِدْ وَ لَمْ يُولَدْ * وَ لَمْ يَكُنْ لَهُ كُفُواً أَحَدٌ. بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمنِ الرَّحيمِ * الْحَمْدُ لِلَّهِ رَبِّ الْعالَمينَ * الرَّحْمنِ الرَّحيمِ * مالِكِ يَوْمِ الدِّينِ * إِيَّاكَ نَعْبُدُ وَ إِيَّاكَ نَسْتَعينُ * اهْدِنَا الصِّراطَ الْمُسْتَقيمَ * صِراطَ الَّذينَ أَنْعَمْتَ عَلَيْهِمْ غَيْرِ الْمَغْضُوبِ عَلَيْهِمْ وَ لاَ الضَّالِّينَ . اللَّهُ لا إِلهَ إِلاَّ هُوَ الْحَيُّ الْقَيُّومُ لا تَأْخُذُهُ سِنَةٌ وَ لا نَوْمٌ لَهُ ما فِي السَّماواتِ وَ ما فِي الْأَرْضِ مَنْ ذَا الَّذي يَشْفَعُ عِنْدَهُ إِلاَّ بِإِذْنِهِ يَعْلَمُ ما بَيْنَ أَيْديهِمْ وَ ما خَلْفَهُمْ وَ لا يُحيطُونَ بِشَيْ ءٍ مِنْ عِلْمِهِ إِلاَّ بِما شاءَ وَسِعَ كُرْسِيُّهُ السَّماواتِ وَ الْأَرْضَ وَ لا يَؤُدُهُ حِفْظُهُما وَ هُوَ الْعَلِيُّ الْعَظيمُ. بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمنِ الرَّحيمِ* قُلْ أَعُوذُ بِرَبِّ النَّاسِ * مَلِكِ النَّاسِ * إِلهِ النَّاسِ * مِنْ شَرِّ الْوَسْواسِ الْخَنَّاسِ * الَّذي يُوَسْوِسُ في صُدُورِ النَّاسِ * مِنَ الْجِنَّةِ وَ النَّاسِ . بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمنِ الرَّحيمِ * قُلْ أَعُوذُ بِرَبِّ الْفَلَقِ * مِنْ شَرِّ ما خَلَقَ * وَ مِنْ شَرِّ غاسِقٍ إِذا وَقَبَ * وَ مِنْ شَرِّ النَّفَّاثاتِ فِي الْعُقَدِ * وَ مِنْ شَرِّ حاسِدٍ إِذا حَسَدَ . لَا إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ حِصْنِي- فَمَنْ دَخَلَ حِصْنِي أَمِنَ مِنْ عَذَابِي. اللَّهُمَ صَلِ عَلَى مُحَمَّدٍ وَ آلِ مُحَمَّد. محمد علی فاطمه حسن حسین صلوات الله علیهم و بحق صلواتک علیهم ارحمنا. اللهمّ صلّ على فاطمةَ وَ أبيها و بَعْلِها وَ بَنيها بِعَدَدِ ما أحاطَ به عِلمُك.

ص: 241

ص: 242

ص: 244

عَاصِمُ يَا قَائِمُ يَا دَائِمُ يَا رَاحِمُ يَا سَالِمُ يَا حَاكِمُ يَا عَالِمُ يَا قَاسِمُ يَا قَابِضُ يَا بَاسِطُ (30) يَا عَاصِمَ مَنِ اسْتَعْصَمَهُ يَا رَاحِمَ مَنِ اسْتَرْحَمَهُ يَا غَافِرَ مَنِ اسْتَغْفَرَهُ يَا نَاصِرَ مَنِ اسْتَنْصَرَهُ يَا حَافِظَ مَنِ اسْتَحْفَظَهُ يَا مُكْرِمَ مَنِ اسْتَكْرَمَهُ يَا مُرْشِدَ مَنِ اسْتَرْشَدَهُ يَا صَرِيخَ مَنِ اسْتَصْرَخَهُ يَا مُعِينَ مَنِ اسْتَعَانَهُ يَا مُغِيثَ مَنِ اسْتَغَاثَهُ (31) يَا عَزِيزاً لَا يُضَامُ يَا لَطِيفاً لَا يُرَامُ يَا قَيُّوماً لَا يَنَامُ يَا دَائِماً لَا يَفُوتُ يَا حَيّاً لَا يَمُوتُ يَا مَلِكاً لَا يَزُولُ يَا بَاقِياً لَا يَفْنَى يَا عَالِماً لَا يَجْهَلُ يَا صَمَداً لَا يُطْعَمُ يَا قَوِيّاً لَا يَضْعُفُ (32) اللَّهُمَّ إِنِّي أَسْأَلُكَ بِاسْمِكَ يَا أَحَدُ يَا وَاحِدُ يَا شَاهِدُ يَا مَاجِدُ يَا حَامِدُ يَا رَاشِدُ يَا بَاعِثُ يَا وَارِثُ يَا ضَارُّ يَا نَافِعُ (33) يَا أَعْظَمَ مِنْ كُلِّ عَظِيمٍ يَا أَكْرَمَ مِنْ كُلِّ كَرِيمٍ يَا أَرْحَمَ مِنْ كُلِّ رَحِيمٍ يَا أَعْلَمَ مِنْ كُلِّ عَلِيمٍ يَا أَحْكَمَ مِنْ كُلِّ حَكِيمٍ يَا أَقْدَمَ مِنْ كُلِّ قَدِيمٍ يَا أَكْبَرَ مِنْ كُلِّ كَبِيرٍ يَا أَلْطَفَ مِنْ كُلِّ لَطِيفٍ يَا أَجَلَّ مِنْ كُلِّ جَلِيلٍ يَا أَعَزَّ مِنْ كُلِّ عَزِيزٍ (34) يَا كَرِيمَ الصَّفْحِ يَا عَظِيمَ الْمَنِّ يَا كَثِيرَ الْخَيْرِ يَا قَدِيمَ الْفَضْلِ يَا دَائِمَ اللُّطْفِ يَا لَطِيفَ الصُّنْعِ يَا مُنَفِّسَ الْكَرْبِ يَا كَاشِفَ الضُّرِّ يَا مَالِكَ الْمُلْكِ يَا قَاضِيَ الْحَقِّ (35) يَا مَنْ هُوَ فِي عَهْدِهِ وَفِيٌّ يَا مَنْ هُوَ فِي وَفَائِهِ قَوِيٌّ يَا مَنْ هُوَ فِي قُوَّتِهِ عَلِيٌّ يَا مَنْ هُوَ فِي عُلُوِّهِ قَرِيبٌ يَا مَنْ هُوَ فِي قُرْبِهِ لَطِيفٌ يَا مَنْ هُوَ فِي لُطْفِهِ شَرِيفٌ يَا مَنْ هُوَ فِي شَرَفِهِ عَزِيزٌ يَا مَنْ هُوَ فِي عِزِّهِ عَظِيمٌ يَا مَنْ هُوَ فِي عَظَمَتِهِ مَجِيدٌ يَا مَنْ هُوَ فِي مَجْدِهِ حَمِيدٌ (36) اللَّهُمَّ إِنِّي أَسْأَلُكَ بِاسْمِكَ يَا كَافِي يَا شَافِي يَا وَافِي يَا مُعَافِي يَا هَادِي يَا دَاعِي يَا قَاضِي يَا رَاضِي يَا عَالِي يَا بَاقِي (37) يَا مَنْ كُلُّ شَيْ ءٍ خَاضِعٌ لَهُ يَا مَنْ كُلُّ شَيْ ءٍ خَاشِعٌ لَهُ يَا مَنْ كُلُّ شَيْ ءٍ كَائِنٌ لَهُ يَا مَنْ كُلُّ شَيْ ءٍ مَوْجُودٌ بِهِ يَا مَنْ كُلُّ شَيْ ءٍ مُنِيبٌ إِلَيْهِ يَا مَنْ كُلُّ شَيْ ءٍ خَائِفٌ مِنْهُ يَا مَنْ كُلُّ شَيْ ءٍ قَائِمٌ بِهِ يَا مَنْ كُلُّ شَيْ ءٍ صَائِرٌ إِلَيْهِ يَا مَنْ كُلُّ شَيْ ءٍ يُسَبِّحُ بِحَمْدِهِ يَا مَنْ كُلُّ شَيْ ءٍ هالِكٌ إِلَّا وَجْهَهُ (38) يَا مَنْ لَا مَفَرَّ إِلَّا إِلَيْهِ يَا مَنْ لَا مَفْزَعَ إِلَّا إِلَيْهِ يَا مَنْ لَا مَقْصَدَ إِلَّا إِلَيْهِ يَا مَنْ لَا مَنْجَى مِنْهُ إِلَّا إِلَيْهِ يَا مَنْ لَا يُرْغَبُ إِلَّا إِلَيْهِ يَا مَنْ لَا حَوْلَ وَ لَا قُوَّةَ إِلَّا بِهِ يَا مَنْ لَا يُسْتَعَانُ إِلَّا بِهِ يَا مَنْ لَا يُتَوَكَّلُ إِلَّا عَلَيْهِ يَا مَنْ لَا يُرْجَى إِلَّا هُوَ يَا مَنْ لَا يُعْبَدُ إِلَّا هُوَ (39) يَا خَيْرَ الْمَرْهُوبِينَ يَا خَيْرَ الْمَطْلُوبِينَ يَا خَيْرَ الْمَرْغُوبِينَ يَا خَيْرَ الْمَسْئُولِينَ يَا خَيْرَ الْمَقْصُودِينَ يَا خَيْرَ الْمَذْكُورِينَ يَا خَيْرَ الْمَشْكُورِينَ يَا خَيْرَ الْمَحْبُوبِينَ يَا خَيْرَ الْمَدْعُوِّينَ يَا خَيْرَ الْمُسْتَأْنِسِينَ (40) اللَّهُمَّ إِنِّي أَسْأَلُكَ بِاسْمِكَ يَا غَافِرُ يَا سَاتِرُ يَا قَادِرُ يَا قَاهِرُ يَا فَاطِرُ يَا كَاسِرُ يَا جَابِرُ يَا ذَاكِرُ يَا نَاظِرُ يَا نَاصِرُ (41) يَا مَنْ خَلَقَ فَسَوَّى يَا مَنْ قَدَّرَ فَهَدى يَا مَنْ يَكْشِفُ الْبَلْوَى يَا مَنْ يَسْمَعُ النَّجْوَى يَا مَنْ يُنْقِذُ الْغَرْقَى يَا مَنْ يُنْجِي الْهَلْكَى يَا مَنْ يَشْفِي الْمَرْضَى يَا مَنْ أَضْحَكَ وَ أَبْكَى يَا مَنْ أَمَاتَ وَ أَحْيَا يَا مَنْ خَلَقَ الزَّوْجَيْنِ الذَّكَرَ وَ الْأُنْثى (42) يَا مَنْ فِي الْبَرِّ وَ الْبَحْرِ سَبِيلُهُ يَا مَنْ فِي الْآفَاقِ آيَاتُهُ يَا مَنْ فِي الْآيَاتِ بُرْهَانُهُ يَا مَنْ فِي الْمَمَاتِ قُدْرَتُهُ يَا مَنْ فِي الْقُبُورِ عِبْرَتُهُ يَا مَنْ فِي الْقِيَامَةِ مُلْكُهُ يَا مَنْ فِي الْحِسَابِ هَيْبَتُهُ يَا مَنْ فِي الْمِيزَانِ قَضَاؤُهُ يَا مَنْ فِي الْجَنَّةِ ثَوَابُهُ يَا مَنْ فِي النَّارِ عِقَابُهُ (43) يَا مَنْ إِلَيْهِ يَهْرُبُ الْخَائِفُونَ يَا مَنْ إِلَيْهِ يَفْزَعُ الْمُذْنِبُونَ يَا مَنْ إِلَيْهِ يَقْصِدُ الْمُنِيبُونَ يَا مَنْ إِلَيْهِ يَرْغَبُ الزَّاهِدُونَ يَا مَنْ إِلَيْهِ يَلْجَأُ الْمُتَحَيِّرُونَ يَا مَنْ بِهِ يَسْتَأْنِسُ الْمُرِيدُونَ يَا مَنْ بِهِ يَفْتَخِرُ الْمُحِبُّونَ يَا مَنْ فِي عَفْوِهِ يَطْمَعُ الْخَاطِئُونَ يَا مَنْ إِلَيْهِ يَسْكُنُ الْمُوقِنُونَ يَا مَنْ عَلَيْهِ يَتَوَكَّلُ الْمُتَوَكِّلُونَ (44) اللَّهُمَّ إِنِّي أَسْأَلُكَ بِاسْمِكَ يَا حَبِيبُ يَا طَبِيبُ يَا قَرِيبُ يَا رَقِيبُ يَا حَسِيبُ يَا مُهِيبُ يَا مُثِيبُ يَا مُجِيبُ يَا خَبِيرُ يَا بَصِيرُ (45) يَا أَقْرَبَ مِنْ كُلِّ قَرِيبٍ يَا أَحَبَّ مِنْ كُلِّ حَبِيبٍ يَا أَبْصَرَ مِنْ كُلِّ بَصِيرٍ يَا أَخْبَرَ مِنْ كُلِّ خَبِيرٍ يَا أَشْرَفَ مِنْ كُلِّ شَرِيفٍ يَا أَرْفَعَ مِنْ كُلِّ رَفِيعٍ يَا أَقْوَى مِنْ كُلِّ قَوِيٍّ يَا أَغْنَى مِنْ كُلِّ غَنِيٍّ يَا أَجْوَدَ مِنْ كُلِّ جَوَادٍ يَا أَرْأَفَ مِنْ كُلِّ رَءُوفٍ (46) يَا غَالِباً غَيْرَ مَغْلُوبٍ يَا صَانِعاً غَيْرَ مَصْنُوعٍ يَا خَالِقاً غَيْرَ مَخْلُوقٍ يَا مَالِكاً غَيْرَ مَمْلُوكٍ يَا قَاهِراً غَيْرَ مَقْهُورٍ يَا رَافِعاً غَيْرَ مَرْفُوعٍ يَا حَافِظاً غَيْرَ مَحْفُوظٍ يَا نَاصِراً غَيْرَ مَنْصُورٍ يَا شَاهِداً غَيْرَ غَائِبٍ يَا قَرِيباً غَيْرَ بَعِيدٍ (47) يَا نُورَ النُّورِ يَا مُنَوِّرَ النُّورِ يَا خَالِقَ النُّورِ يَا مُدَبِّرَ النُّورِ يَا مُقَدِّرَ النُّورِ يَا نُورَ كُلِّ نُورٍ يَا نُوراً قَبْلَ كُلِّ نُورٍ يَا نُوراً بَعْدَ كُلِّ نُورٍ يَا نُوراً فَوْقَ كُلِّ نُورٍ يَا نُوراً لَيْسَ كَمِثْلِهِ نُورٍ (48) يَا مَنْ عَطَاؤُهُ شَرِيفٌ يَا مَنْ فِعْلُهُ لَطِيفٌ يَا مَنْ لُطْفُهُ مُقِيمٌ يَا مَنْ إِحْسَانُهُ قَدِيمٌ يَا مَنْ قَوْلُهُ حَقٌّ يَا مَنْ وَعْدُهُ صِدْقٌ يَا مَنْ عَفْوُهُ فَضْلٌ يَا مَنْ عَذَابُهُ عَدْلٌ يَا مَنْ ذِكْرُهُ حُلْوٌ يَا مَنْ فَضْلُهُ عَمِيمٌ (49) اللَّهُمَّ إِنِّي أَسْأَلُكَ بِاسْمِكَ يَا مُسَهِّلُ يَا مُفَصِّلُ يَا مُبَدِّلُ يَا مُذَلِّلُ يَا مُنَزِّلُ يَا مُنَوِّلُ يَا مُفْضِلُ يَا مُجْزِلُ يَا مُمْهِلُ يَا مُجْمِلُ (50) يَا مَنْ يَرَى وَ لَا يُرَى يَا مَنْ يَخْلُقُ وَ لَا يُخْلَقُ يَا مَنْ يَهْدِي وَ لَا يُهْدَى يَا مَنْ يُحْيِي وَ لَا يُحْيَا يَا مَنْ يَسْأَلُ وَ لَا يُسْأَلُ يَا مَنْ يُطْعِمُ وَ لا يُطْعَمُ يَا مَنْ يُجِيرُ وَ لا يُجارُ عَلَيْهِ يَا مَنْ يَقْضِي وَ لَا يُقْضَى عَلَيْهِ يَا مَنْ يَحْكُمُ وَ لَا يُحْكَمُ عَلَيْهِ يَا مَنْ لَمْ يَلِدْ وَ لَمْ يُولَدْ وَ لَمْ يَكُنْ لَهُ كُفُواً أَحَدٌ (51) يَا نِعْمَ الْحَسِيبُ يَا نِعْمَ الطَّبِيبُ يَا نِعْمَ الرَّقِيبُ يَا نِعْمَ الْقَرِيبُ يَا نِعْمَ الْمُجِيبُ يَا نِعْمَ الْحَبِيبُ يَا نِعْمَ الْكَفِيلُ يَا نِعْمَ الْوَكِيلُ يَا نِعْمَ الْمَوْلى يَا نِعْمَ النَّصِيرُ (52) يَا سُرُورَ الْعَارِفِينَ يَا مُنَى الْمُحِبِّينَ يَا أَنِيسَ الْمُرِيدِينَ يَا حَبِيبَ التَّوَّابِينَ يَا رَازِقَ الْمُقِلِّينَ يَا رَجَاءَ الْمُذْنِبِينَ يَا قُرَّةَ عَيْنِ الْعَابِدِينَ يَا مُنَفِّسُ عَنِ الْمَكْرُوبِينَ يَا مُفَرِّجُ عَنِ الْمَغْمُومِينَ يَا إِلَهَ الْأَوَّلِينَ وَ الْآخِرِينَ (53) اللَّهُمَّ إِنِّي أَسْأَلُكَ بِاسْمِكَ يَا رَبَّنَا يَا إِلَهَنَا يَا سَيِّدَنَا يَا مَوْلَانَا يَا نَاصِرَنَا يَا حَافِظَنَا يَا دَلِيلَنَا يَا مُعِينَنَا يَا حَبِيبَنَا يَا طَبِيبَنَا (54) يَا رَبَّ النَّبِيِّينَ وَ الْأَبْرَارِ يَا رَبَّ الصِّدِّيقِينَ وَ الْأَخْيَارِ يَا رَبَّ الْجَنَّةِ وَ النَّارِ يَا رَبَّ الصِّغَارِ وَ الْكِبَارِ يَا رَبَّ الْحُبُوبِ وَ الثِّمَارِ يَا رَبَّ الْأَنْهَارِ وَ الْأَشْجَارِ يَا رَبَّ الصَّحَارِي وَ الْقِفَارِ يَا رَبَّ الْبَرَارِي وَ الْبِحَارِ يَا رَبَّ اللَّيْلِ وَ النَّهَارِ يَا رَبَّ الْأَعْلَانِ وَ الْأَسْرَارِ (55) يَا مَنْ نَفَذَ فِي كُلِّ شَيْ ءٍ أَمْرُهُ يَا مَنْ لَحِقَ بِكُلِّ شَيْ ءٍ عِلْمُهُ يَا مَنْ بَلَغَتْ إِلَى كُلِّ شَيْ ءٍ قُدْرَتُهُ يَا مَنْ لَا تُحْصِي الْعِبَادُ نِعَمَهُ يَا مَنْ لَا تَبْلُغُ الْخَلَائِقُ شُكْرَهُ يَا مَنْ لَا تُدْرِكُ الْأَفْهَامُ جَلَالَهُ يَا مَنْ لَا تَنَالُ الْأَوْهَامُ كُنْهَهُ يَا مَنِ الْعَظَمَةُ وَ الْكِبْرِيَاءُ رِدَاؤُهُ يَا مَنْ لَا تَرُدُّ الْعِبَادَ قَضَاؤُهُ يَا مَنْ لَا مُلْكَ إِلَّا مُلْكُهُ يَا مَنْ لَا عَطَاءَ إِلَّا عَطَاؤُهُ (56) يَا مَنْ لَهُ الْمَثَلُ الْأَعْلَى يَا مَنْ لَهُ الصِّفَاتُ الْعُلْيَا يَا مَنْ لَهُ الْآخِرَةُ وَ الْأُولَى يَا مَنْ لَهُ الْجَنَّةُ الْمَأْوَى يَا مَنْ لَهُ الْآيَاتُ الْكُبْرَى يَا مَنْ لَهُ الْأَسْماءُ الْحُسْنى يَا مَنْ لَهُ الْحُكْمُ وَ الْقَضَاءُ يَا مَنْ لَهُ الْهَوَاءُ وَ الْفَضَاءُ يَا مَنْ لَهُ الْعَرْشُ وَ الثَّرَى يَا مَنْ لَهُ السَّمَاوَاتُ الْعُلَى (57) اللَّهُمَّ إِنِّي أَسْأَلُكَ بِاسْمِكَ يَا عَفُوُّ يَا غَفُورُ يَا صَبُورُ يَا شَكُورُ يَا رَءُوفُ يَاعَطُوفُ يَا مَسْئُولُ يَا وَدُودُ يَا سُبُّوحُ يَا

ص: 246

قُدُّوسُ (58) يَا مَنْ فِي السَّمَاءِ عَظَمَتُهُ يَا مَنْ فِي الْأَرْضِ آيَاتُهُ يَا مَنْ فِي كُلِّ شَيْ ءٍ دَلَائِلُهُ يَا مَنْ فِي الْبِحَارِ عَجَائِبُهُ يَا مَنْ فِي الْجِبَالِ خَزَائِنُهُ يَا مَنْ يَبْدَؤُا الْخَلْقَ ثُمَّ يُعِيدُهُ يَا مَنْ إِلَيْهِ يُرْجَعُ الْأَمْرُ كُلُّهُ يَا مَنْ أَظْهَرَ فِي كُلِّ شَيْ ءٍ لُطْفُهُ يَا مَنْ أَحْسَنَ كُلَّ شَيْ ءٍ خَلَقَهُ يَا مَنْ تَصْرِفُ فِي الْخَلَائِقِ قُدْرَتُهُ (59) يَا حَبِيبَ مَنْ لَا حَبِيبَ لَهُ يَا طَبِيبَ مَنْ لَا طَبِيبَ لَهُ يَا مُجِيبَ مَنْ لَا مُجِيبَ لَهُ يَا شَفِيقَ مَنْ لَا شَفِيقَ لَهُ يَا رَفِيقَ مَنْ لَا رَفِيقَ لَهُ يَا مُغِيثَ مَنْ لَا مُغِيثَ لَهُ يَا دَلِيلَ مَنْ لَا دَلِيلَ لَهُ يَا أَنِيسَ مَنْ لَا أَنِيسَ لَهُ يَا رَاحِمَ مَنْ لَا رَاحِمَ لَهُ يَا صَاحِبَ مَنْ لَا صَاحِبَ لَهُ (60) يَا كَافِيَ مَنِ اسْتَكْفَاهُ يَا هَادِيَ مَنِ اسْتَهْدَاهُ يَا كَالِيَ مَنِ اسْتَكْلَاهُ يَا رَاعِيَ مَنِ اسْتَرْعَاهُ يَا شَافِيَ مَنِ اسْتَشْفَاهُ يَا قَاضِيَ مَنِ اسْتَقْضَاهُ يَا مُغْنِيَ مَنِ اسْتَغْنَاهُ يَا مُوفِيَ مَنِ اسْتَوْفَاهُ يَا مُقَوِّيَ مَنِ اسْتَقْوَاهُ يَا وَلِيَّ مَنِ اسْتَوْلَاهُ (61) اللَّهُمَّ إِنِّي أَسْأَلُكَ بِاسْمِكَ يَا خَالِقُ يَا رَازِقُ يَا نَاطِقُ يَا صَادِقُ يَا فَالِقُ يَا فَارِقُ يَا فَاتِقُ يَا رَاتِقُ يَا سَابِقُ يَا سَامِقُ (62) يَا مَنْ يُقَلِّبُ اللَّيْلَ وَ النَّهَارَ يَا مَنْ جَعَلَ الظُّلُمَاتِ وَ الْأَنْوَارَ يَا مَنْ خَلَقَ الظِّلَّ وَ الْحَرُورَ يَا مَنْ سَخَّرَ الشَّمْسَ وَ الْقَمَرَ يَا مَنْ قَدَّرَ الْخَيْرَ وَ الشَّرَّ يَا مَنْ خَلَقَ الْمَوْتَ وَ الْحَياةَ يَا مَنْ لَهُ الْخَلْقُ وَ الْأَمْرُ يَا مَنْ لَمْ يَتَّخِذْ وَلَداً يَا مَنْ لَيْسَ لَهُ شَرِيكٌ فِي الْمُلْكِ يَا مَنْ لَمْ يَكُنْ لَهُ وَلِيٌّ مِنَ الذُّلِ (63) يَا مَنْ يَعْلَمُ مُرَادَ الْمُرِيدِينَ يَا مَنْ يَعْلَمُ ضَمِيرَ الصَّامِتِينَ يَا مَنْ يَسْمَعُ أَنِينَ الْوَاهِنِينَ يَا مَنْ يَرَى بُكَاءَ الْخَائِفِينَ يَا مَنْ يَمْلِكُ حَوَائِجَ السَّائِلِينَ يَا مَنْ يَقْبَلُ عُذْرَ التَّائِبِينَ يَا مَنْ لَا يُصْلِحُ أَعْمَالَ الْمُفْسِدِينَ يَا مَنْ لا يُضِيعُ أَجْرَ الْمُحْسِنِينَ يَا مَنْ لَا يَبْعُدُ عَنْ قُلُوبِ الْعَارِفِينَ يَا أَجْوَدَ الْأَجْوَدِينَ (64) يَا دَائِمَ الْبَقَاءِ يَا سَامِعَ الدُّعَاءِ يَا وَاسِعَ الْعَطَاءِ يَا غَافِرَ الْخَطَاءِ يَا بَدِيعَ السَّمَاءِ يَا حَسَنَ الْبَلَاءِ يَا جَمِيلَ الثَّنَاءِ يَا قَدِيمَ السَّنَاءِ يَا كَثِيرَ الْوَفَاءِ يَا شَرِيفَ الْجَزَاءِ (65) اللَّهُمَّ إِنِّي أَسْأَلُكَ بِاسْمِكَ يَا سَتَّارُ يَا غَفَّارُ يَا قَهَّارُ يَا جَبَّارُ يَا صَبَّارُ يَا بَارُّ يَا مُخْتَارُ يَا فَتَّاحُ يَا نَفَّاحُ يَا مُرْتَاحُ (66) يَا مَنْ خَلَقَنِي وَ سَوَّانِي يَا مَنْ رَزَقَنِي وَ رَبَّانِي يَا مَنْ أَطْعَمَنِي وَ سَقَانِي يَا مَنْ قَرَّبَنِي وَ أَدْنَانِي يَا مَنْ عَصَمَنِي وَ كَفَانِي يَا مَنْ حَفِظَنِي وَ كَلَأَنِي يَا مَنْ أَعَزَّنِي وَ أَغْنَانِي يَا مَنْ وَفَّقَنِي وَ هَدَانِي يَا مَنْ آنَسَنِي وَ آوَانِي يَا مَنْ أَمَاتَنِي وَ أَحْيَانِي (67) يَا مَنْ يُحِقُّ الْحَقَّ بِكَلِمَاتِهِ يَا مَنْ يَقْبَلُ التَّوْبَةَ عَنْ عِبادِهِ يَا مَنْ يَحُولُ بَيْنَ الْمَرْءِ وَ قَلْبِهِ يَا مَنْ لَا تَنْفَعُ الشَّفَاعَةُ إِلَّا بِإِذْنِهِ يَا مَنْ هُوَ أَعْلَمُ بِمَنْ ضَلَّ عَنْ سَبِيلِهِ يَا مَنْ لا مُعَقِّبَ لِحُكْمِهِ يَا مَنْ لَا رَادَّ لِقَضَائِهِ يَا مَنِ انْقَادَ كُلُّ شَيْ ءٍ لِأَمْرِهِ يَا مَنِ السَّماواتُ مَطْوِيَّاتٌ بِيَمِينِهِ يَا مَنْ يُرْسِلُ الرِّياحَ بُشْراً بَيْنَ يَدَيْ رَحْمَتِهِ (68) يَا مَنْ جَعَلَ الْأَرْضَ مِهاداً يَا مَنْ جَعَلَ الْجِبالَ أَوْتاداً يَا مَنْ جَعَلَ الشَّمْسَ سِراجاً يَا مَنْ جَعَلَ الْقَمَرَ نُوراً يَا مَنْ جَعَلَ اللَّيْلَ لِباساً يَا مَنْ جَعَلَ النَّهارَ مَعاشاً يَا مَنْ جَعَلَ النَّوْمَ سُباتاً يَا مَنْ جَعَلَ السَّماءَ بِناءً يَا مَنْ جَعَلَ الْأَشْيَاءَ أَزْوَاجاً يَا مَنْ جَعَلَ النَّارَ مِرْصَاداً (69) اللَّهُمَّ إِنِّي أَسْأَلُكَ بِاسْمِكَ يَا سَمِيعُ يَا شَفِيعُ يَا رَفِيعُ يَا مَنِيعُ يَا سَرِيعُ يَا بَدِيعُ يَا كَبِيرُ يَا قَدِيرُ يَا مُنِيرُ يَا مُجِيرُ (70) يَا حَيّاً قَبْلَ كُلِّ حَيٍّ يَا حَيّاً بَعْدَ كُلِّ حَيٍّ يَا حَيُّ الَّذِي لَيْسَ كَمِثْلِهِ حَيٌّ يَا حَيُّ الَّذِي لَا يُشَارِكُهُ حَيٌّ يَا حَيُّ الَّذِي لَا يَحْتَاجُ إِلَى حَيٍّ يَا حَيُّ الَّذِي يُمِيتُ كُلَّ حَيٍّ يَا حَيُّ الَّذِي يَرْزُقُ كُلَّ حَيٍّ يَا حَيّاً لَمْ يَرِثِ الْحَيَاةَ مِنْ حَيٍّ يَا حَيُّ الَّذِي يُحْيِي الْمَوْتَى يَا حَيُّ يَا قَيُّومُ لا تَأْخُذُهُ سِنَةٌ وَ لا نَوْمٌ (71) يَا مَنْ لَهُ ذِكْرٌ لَا يُنْسَى يَا مَنْ لَهُ نُورٌ لَا يُطْفَى يَا مَنْ لَهُ نِعَمٌ لَا تُعَدُّ يَا مَنْ لَهُ مُلْكٌ لَا يَزُولُ يَا مَنْ لَهُ ثَنَاءٌ لَا يُحْصَى يَا مَنْ لَهُ جَلَالٌ لَا يُكَيَّفُ يَا مَنْ لَهُ كَمَالٌ لَا يُدْرَكُ يَا مَنْ لَهُ قَضَاءٌ لَا يُرَدُّ يَا مَنْ لَهُ صِفَاتٌ لَا تُبَدَّلُ يَا مَنْ لَهُ نُعُوتٌ لَا تُغَيَّرُ (72) يَا رَبَّ الْعَالَمِينَ يَا مَالِكَ يَوْمِ الدِّينِ يَا غَايَةَ الطَّالِبِينَ يَا ظَهْرَ اللَّاجِينَ يَا مُدْرِكَ الْهَارِبِينَ يَا مَنْ يُحِبُّ الصَّابِرِينَ يَا مَنْ يُحِبُّ التَّوَّابِينَ يَا مَنْ يُحِبُّ الْمُتَطَهِّرِينَ يَا مَنْ يُحِبُّ الْمُحْسِنِينَ يَا مَنْ هُوَ أَعْلَمُ بِالْمُهْتَدِينَ (73) اللَّهُمَّ إِنِّي أَسْأَلُكَ بِاسْمِكَ يَا شَفِيقُ يَا رَفِيقُ يَا حَفِيظُ يَا مُحِيطُ يَا مُقِيتُ يَا مُغِيثُ يَا مُعِزُّ يَا مُذِلُّ يَا مُبْدِئُ يَا مُعِيدُ (74) يَا مَنْ هُوَ أَحَدٌ بِلَا ضِدٍّ يَا مَنْ هُوَ فَرْدٌ بِلَا نِدٍّ يَا مَنْ هُوَ صَمَدٌ بِلَا عَيْبٍ يَا مَنْ هُوَ وَتْرٌ بِلَا كَيْفٍ يَا مَنْ هُوَ قَاضٍ بِلَا حَيْفٍ يَا مَنْ هُوَ رَبٌّ بِلَا وَزِيرٍ يَا مَنْ هُوَ عَزِيزٌ بِلَا ذُلٍّ يَا مَنْ هُوَ غَنِيٌّ بِلَا فَقْرٍ يَا مَنْ هُوَ مَلِكٌ بِلَا عَزْلٍ يَا مَنْ هُوَ مَوْصُوفٌ بِلَا شَبِيهٍ (75) يَا مَنْ ذِكْرُهُ شَرَفٌ لِلذَّاكِرِينَ يَا مَنْ شُكْرُهُ فَوْزٌ لِلشَّاكِرِينَ يَا مَنْ حَمْدُهُ عِزٌّ لِلْحَامِدِينَ يَا مَنْ طَاعَتُهُ نَجَاةٌ لِلْمُطِيعِينَ يَا مَنْ بَابُهُ مَفْتُوحٌ لِلطَّالِبِينَ يَا مَنْ سَبِيلُهُ وَاضِحٌ لِلْمُنِيبِينَ يَا مَنْ آيَاتُهُ بُرْهَانٌ لِلنَّاظِرِينَ يَا مَنْ كِتَابُهُ تَذْكِرَةٌ لِلْمُتَّقِينَ يَا مَنْ رِزْقُهُ عُمُومٌ لِلطَّائِعِينَ وَ الْعَاصِينَ يَا مَنْ رَحْمَتُهُ قَرِيبٌ مِنَ الْمُحْسِنِينَ (76) يَا مَنْ تَبَارَكَ اسْمُهُ يَا مَنْ تَعَالَى جَدُّهُ يَا مَنْ لَا إِلَهَ غَيْرُهُ يَا مَنْ جَلَّ ثَنَاؤُهُ يَا مَنْ تَقَدَّسَتْ أَسْمَاؤُهُ يَا مَنْ يَدُومُ بَقَاؤُهُ يَا مَنِ الْعَظَمَةُ بَهَاؤُهُ يَا مَنِ الْكِبْرِيَاءُ رِدَاؤُهُ يَا مَنْ لَا تُحْصَى آلَاؤُهُ يَا مَنْ لَا تُعَدُّ نَعْمَاؤُهُ (77) اللَّهُمَّ إِنِّي أَسْأَلُكَ بِاسْمِكَ يَا مُعِينُ يَا أَمِينُ يَا مُبِينُ يَا مَتِينُ يَا مَكِينُ يَا رَشِيدُ يَا حَمِيدُ يَا مَجِيدُ يَا شَدِيدُ يَا شَهِيدُ (78) يَا ذَا الْعَرْشِ الْمَجِيدِ يَا ذَا الْقَوْلِ السَّدِيدِ يَا ذَا الْفِعْلِ الرَّشِيدِ يَا ذَا الْبَطْشِ الشَّدِيدِ يَا ذَا الْوَعْدِ وَ الْوَعِيدِ يَا مَنْ هُوَ الْوَلِيُّ الْحَمِيدُ يَا مَنْ هُوَ فَعَّالٌ لِما يُرِيدُ يَا مَنْ هُوَ قَرِيبٌ غَيْرُ بَعِيدٍ يَا مَنْ هُوَ عَلى كُلِّ شَيْ ءٍ شَهِيدٌ يَا مَنْ هُوَ لَيْسَ بِظَلَّامٍ لِلْعَبِيدِ (79) يَا مَنْ لَا شَرِيكَ لَهُ وَ لَا وَزِيرَ يَا مَنْ لَا شَبِيهَ لَهُ وَ لَا نَظِيرَ يَا خَالِقَ الشَّمْسِ وَ الْقَمَرِ الْمُنِيرِ يَا مُغْنِيَ الْبَائِسِ الْفَقِيرِ يَا رَازِقَ الطِّفْلِ الصَّغِيرِ يَا رَاحِمَ الشَّيْخِ الْكَبِيرِ يَا جَابِرَ الْعَظْمِ الْكَسِيرِ يَا عِصْمَةَ الْخَائِفِ الْمُسْتَجِيرِ يَا مَنْ هُوَ بِعِبادِهِ خَبِيرٌ بَصِيرٌ يَا مَنْ هُوَ عَلى كُلِّ شَيْ ءٍ قَدِيرٌ (80) يَا ذَا الْجُودِ وَ النِّعَمِ يَا ذَا الْفَضْلِ وَ الْكَرَمِ يَا خَالِقَ اللَّوْحِ وَ الْقَلَمِ يَا بَارِئَ الذَّرِّ وَ النَّسَمِ يَا ذَا الْبَأْسِ وَ النِّقَمِ يَا مُلْهِمَ الْعَرَبِ وَ الْعَجَمِ يَا كَاشِفَ الضُّرِّ وَ الْأَلَمِ يَا عَالِمَ السِّرِّ وَ الْهِمَمِ يَا رَبَّ الْبَيْتِ وَ الْحَرَمِ يَا مَنْ خَلَقَ الْأَشْيَاءَ مِنَ الْعَدَمِ (81) اللَّهُمَّ إِنِّي أَسْأَلُكَ بِاسْمِكَ يَا فَاعِلُ يَا جَاعِلُ يَا قَابِلُ يَا كَامِلُ يَا فَاصِلُ يَا وَاصِلُ يَا عَادِلُ يَا غَالِبُ يَا طَالِبُ يَا وَاهِبُ (82) يَا مَنْ أَنْعَمَ بِطَوْلِهِ يَا مَنْ أَكْرَمَ بِجُودِهِ يَا مَنْ جَادَ بِلُطْفِهِ يَا مَنْ تَعَزَّزَ بِقُدْرَتِهِ يَا مَنْ قَدَّرَ بِحِكْمَتِهِ يَا مَنْ حَكَمَ بِتَدْبِيرِهِ يَا مَنْ دَبَّرَ بِعِلْمِهِ يَا مَنْ تَجَاوَزَ بِحِلْمِهِ يَا مَنْ دَنَا فِي عُلُوِّهِ يَا مَنْ عَلَا فِي دُنُوِّهِ (83) يَا مَنْ يَخْلُقُ ما يَشاءُ يَا مَنْ يَفْعَلُ ما يَشاءُ يَا مَنْ يَهْدِي مَنْ يَشاءُ يَا مَنْ يُضِلُّ مَنْ يَشاءُ يَا مَنْ يُعَذِّبُ مَنْ يَشاءُ يَا مَنْ يَغْفِرُ لِمَنْ يَشاءُ يَا مَنْ يُعِزُّ مَنْ يَشَاءُ يَا مَنْ يُذِلُّ مَنْ يَشَاءُ يَا مَنْ يُصَوِّرُ فِي الْأَرْحَامِ مَا يَشَاءُ يَا مَنْ يَخْتَصُّ بِرَحْمَتِهِ مَنْ يَشاءُ (84) يَا مَنْ لَمْ يَتَّخِذْصاحِبَةً وَ لا وَلَداً يَا مَنْ جَعَلَ لِكُلِّ

ص: 247

شَيْ ءٍ قَدْراً يَا مَنْ لا يُشْرِكُ فِي حُكْمِهِ أَحَداً يَا مَنْ جَعَلَ الْمَلَائِكَةَ رُسُلًا يَا مَنْ جَعَلَ فِي السَّماءِ بُرُوجاً يَا مَنْ جَعَلَ الْأَرْضَ قَراراً يَا مَنْ خَلَقَ مِنَ الْماءِ بَشَراً يَا مَنْ جَعَلَ لِكُلِّ شَيْ ءٍ أَمَداً يَا مَنْ أَحاطَ بِكُلِّ شَيْ ءٍ عِلْماً يَا مَنْ أَحْصى كُلَّ شَيْ ءٍ عَدَداً (85) اللَّهُمَّ إِنِّي أَسْأَلُكَ بِاسْمِكَ يَا أَوَّلُ يَا آخِرُ يَا ظَاهِرُ يَا بَاطِنُ يَا بَرُّ يَا حَقُّ يَا فَرْدُ يَا وَتْرُ يَا صَمَدُ يَا سَرْمَدُ (86) يَا خَيْرَ مَعْرُوفٍ عُرِفَ يَا أَفْضَلَ مَعْبُودٍ عُبِدَ يَا أَجَلَّ مَشْكُورٍ شُكِرَ يَا أَعَزَّ مَذْكُورٍ ذُكِرَ يَا أَعْلَى مَحْمُودٍ حُمِدَ يَا أَقْدَمَ مَوْجُودٍ طُلِبَ يَا أَرْفَعَ مَوْصُوفٍ وُصِفَ يَا أَكْبَرَ مَقْصُودٍ قُصِدَ يَا أَكْرَمَ مَسْئُولٍ سُئِلَ يَا أَشْرَفَ مَحْبُوبٍ عُلِمَ (87) يَا حَبِيبَ الْبَاكِينَ يَا سَيِّدَ الْمُتَوَكِّلِينَ يَا هَادِيَ الْمُضِلِّينَ يَا وَلِيَّ الْمُؤْمِنِينَ يَا أَنِيسَ الذَّاكِرِينَ يَا مَفْزَعَ الْمَلْهُوفِينَ يَا مُنْجِيَ الصَّادِقِينَ يَا أَقْدَرَ الْقَادِرِينَ يَا أَعْلَمَ الْعَالِمِينَ يَا إِلَهَ الْخَلْقِ أَجْمَعِينَ (88) يَا مَنْ عَلَا فَقَهَرَ يَا مَنْ مَلَكَ فَقَدَرَ يَا مَنْ بَطَنَ فَخَبَرَ يَا مَنْ عُبِدَ فَشَكَرَ يَا مَنْ عُصِيَ فَغَفَرَ يَا مَنْ لَا تَحْوِيهِ الْفِكَرُ يَا مَنْ لَا يُدْرِكُهُ بَصَرٌ يَا مَنْ لَا يَخْفَى عَلَيْهِ أَثَرٌ يَا رَازِقَ الْبَشَرِ يَا مُقَدِّرَ كُلِّ قَدَرٍ (89) اللَّهُمَّ إِنِّي أَسْأَلُكَ بِاسْمِكَ يَا حَافِظُ يَا بَارِئُ يَا ذَارِئُ يَا بَاذِخُ يَا فَارِجُ يَا فَاتِحُ يَا كَاشِفُ يَا ضَامِنُ يَا آمِرُ يَا نَاهِي (90) يَا مَنْ لَا يَعْلَمُ الْغَيْبَ إِلَّا هُوَ يَا مَنْ لَا يَصْرِفُ السُّوءَ إِلَّا هُوَ يَا مَنْ لَا يَخْلُقُ الْخَلْقَ إِلَّا هُوَ يَا مَنْ لَا يَغْفِرُ الذَّنْبَ إِلَّا هُوَ يَا مَنْ لَا يُتِمُّ النِّعْمَةَ إِلَّا هُوَ يَا مَنْ لَا يُقَلِّبُ الْقُلُوبَ إِلَّا هُوَ يَا مَنْ لَا يُدَبِّرُ الْأَمْرَ إِلَّا هُوَ يَا مَنْ لَا يُنَزِّلُ الْغَيْثَ إِلَّا هُوَ يَا مَنْ لَا يَبْسُطُ الرِّزْقَ إِلَّا هُوَ يَا مَنْ لَا يُحْيِي الْمَوْتَى إِلَّا هُوَ (91) يَا مُعِينَ الضُّعَفَاءِ يَا صَاحِبَ الْغُرَبَاءِ يَا نَاصِرَ الْأَوْلِيَاءِ يَا قَاهِرَ الْأَعْدَاءِ يَا رَافِعَ السَّمَاءِ يَا أَنِيسَ الْأَصْفِيَاءِ يَا حَبِيبَ الْأَتْقِيَاءِ يَا كَنْزَ الْفُقَرَاءِ يَا إِلَهَ الْأَغْنِيَاءِ يَا أَكْرَمَ الْكُرَمَاءِ (92) يَا كَافِياً مِنْ كُلِّ شَيْ ءٍ يَا قَائِماً عَلَى كُلِّ شَيْ ءٍ يَا مَنْ لَا يُشْبِهُهُ شَيْ ءٌ يَا مَنْ لَا يَزِيدُ فِي مُلْكِهِ شَيْ ءٌ يَا مَنْ لا يَخْفى عَلَيْهِ شَيْ ءٌ يَا مَنْ لَا يَنْقُصُ مِنْ خَزَائِنِهِ شَيْ ءٌ يَا مَنْ لَيْسَ كَمِثْلِهِ شَيْ ءٌ يَا مَنْ لَا يَعْزُبُ عَنْ عِلْمِهِ شَيْ ءٌ يَا مَنْ هُوَ خَبِيرٌ بِكُلِّ شَيْ ءٍ يَا مَنْ وَسِعَتْ رَحْمَتُهُ كُلَّ شَيْ ءٍ (93) اللَّهُمَّ إِنِّي أَسْأَلُكَ بِاسْمِكَ يَا مُكْرِمُ يَا مُطْعِمُ يَا مُنْعِمُ يَا مُعْطِي يَا مُغْنِي يَا مُقْنِي يَا مُفْنِي يَا مُحْيِي يَا مُرْضِي يَا مُنْجِي (94) يَا أَوَّلَ كُلِّ شَيْ ءٍ وَ آخِرَهُ يَا إِلَهَ كُلِّ شَيْ ءٍ وَ مَلِيكَهُ يَا رَبَّ كُلِّ شَيْ ءٍ وَ صَانِعَهُ يَا بَارِئَ كُلِّ شَيْ ءٍ وَ خَالِقَهُ يَا قَابِضَ كُلِّ شَيْ ءٍ وَ بَاسِطَهُ يَا مُبْدِئَ كُلِّ شَيْ ءٍ وَ مُعِيدَهُ يَا مُنْشِئَ كُلِّ شَيْ ءٍ وَ مُقَدِّرَهُ يَا مُكَوِّنَ كُلِّ شَيْ ءٍ وَ مُحَوِّلَهُ يَا مُحْيِيَ كُلِّ شَيْ ءٍ وَ مُمِيتَهُ يَا خَالِقَ كُلِّ شَيْ ءٍ وَ وَارِثَهُ (95) يَا خَيْرَ ذَاكِرٍ وَ مَذْكُورٍ يَا خَيْرَ شَاكِرٍ وَ مَشْكُورٍ يَا خَيْرَ حَامِدٍ وَ مَحْمُودٍ يَا خَيْرَ شَاهِدٍ وَ مَشْهُودٍ يَا خَيْرَ دَاعٍ وَ مَدْعُوٍّ يَا خَيْرَ مُجَابٍ وَ مُجِيبٍ يَا خَيْرَ مُونِسٍ وَ أَنِيسٍ يَا خَيْرَ صَاحِبٍ وَ جَلِيسٍ يَا خَيْرَ مَقْصُودٍ وَ مَطْلُوبٍ يَا خَيْرَ حَبِيبٍ وَ مَحْبُوبٍ (96) يَا مَنْ هُوَ لِمَنْ دَعَاهُ مُجِيبٌ يَا مَنْ هُوَ لِمَنْ أَطَاعَهُ حَبِيبٌ يَا مَنْ هُوَ إِلَى مَنْ أَحَبَّهُ قَرِيبٌ يَا مَنْ هُوَ بِمَنِ اسْتَحْفَظَهُ رَقِيبٌ يَا مَنْ هُوَ بِمَنْ رَجَاهُ كَرِيمٌ يَا مَنْ هُوَ بِمَنْ عَصَاهُ حَلِيمٌ يَا مَنْ هُوَ فِي عَظَمَتِهِ رَحِيمٌ يَا مَنْ هُوَ فِي حِكْمَتِهِ عَظِيمٌ يَا مَنْ هُوَ فِي إِحْسَانِهِ قَدِيمٌ يَا مَنْ هُوَ بِمَنْ أَرَادَهُ عَلِيمٌ (97) اللَّهُمَّ إِنِّي أَسْأَلُكَ بِاسْمِكَ يَا مُسَبِّبُ يَا مُرَغِّبُ يَا مُقَلِّبُ يَا مُعَقِّبُ يَا مُرَتِّبُ يَا مُخَوِّفُ يَا مُحَذِّرُ يَا مُذَكِّرُ يَا مُسَخِّرُ يَا مُغَيِّرُ (98) يَا مَنْ عِلْمُهُ سَابِقٌ يَا مَنْ وَعْدُهُ صَادِقٌ يَا مَنْ لُطْفُهُ ظَاهِرٌ يَا مَنْ أَمْرُهُ غَالِبٌ يَا مَنْ كِتَابُهُ مُحْكَمٌ يَا مَنْ قَضَاؤُهُ كَائِنٌ يَا مَنْ قَرْآنُهُ مَجِيدٌ يَا مَنْ مُلْكُهُ قَدِيمٌ يَا مَنْ فَضْلُهُ عَمِيمٌ يَا مَنْ عَرْشُهُ عَظِيمٌ (99) يَا مَنْ لَا يَشْغَلُهُ سَمْعٌ عَنْ سَمْعٍ يَا مَنْ لَا يَمْنَعُهُ فِعْلٌ عَنْ فِعْلٍ يَا مَنْ لَا يُلْهِيهِ قَوْلٌ عَنْ قَوْلٍ يَا مَنْ لَا يُغَلِّطُهُ سُؤَالٌ عَنْ سُؤَالٍ يَا مَنْ لَا يَحْجُبُهُ شَيْ ءٌ عَنْ شَيْ ءٍ يَا مَنْ لَا يُبْرِمُهُ إِلْحَاحُ الْمُلِحِّينَ يَا مَنْ هُوَ غَايَةُ مُرَادِ الْمُرِيدِينَ يَا مَنْ هُوَ مُنْتَهَى هِمَمِ الْعَارِفِينَ يَا مَنْ هُوَ مُنْتَهَى طَلَبِ الطَّالِبِينَ يَا مَنْ لَا يَخْفَى عَلَيْهِ ذَرَّةٌ فِي الْعَالَمِينَ (100) يَا حَلِيماً لَا يَعْجَلُ يَا جَوَاداً لَا يَبْخَلُ يَا صَادِقاً لَا يُخْلِفُ يَا وَهَّاباً لَا يَمَلُّ يَا قَاهِراً لَا يُغْلَبُ يَا عَظِيماً لَا يُوصَفُ يَا عَدْلًا لَا يَحِيفُ يَا غَنِيّاً لَا يَفْتَقِرُ يَا كَبِيراً لَا يَصْغُرُ يَا حَافِظاً لَا يَغْفُلُ سُبْحَانَكَ يَا لَا إِلَهَ إِلَّا أَنْتَ الْغَوْثَ الْغَوْثَ صَلِّ عَلَى مُحَمَّدٍ وَ آلِهِ وَ خَلِّصْنَا مِنَ النَّارِ يَا رَبِّ .

ص: 248