سرشناسه : جزی برخواری، عبدالکریم بن مهدی، 1260 - 1339ق.
عنوان و نام پديدآور : رجال اصفهان ، یا ، تذکرة القبور/ تالیف عالم جلیل مرحوم آخوند ملاعبدالکریم جزی برخواری؛ باحواشی و ملحلقات بقلم مصلح الدین مهدوی.
تاریخ تالیف این کتاب 1324 قمری است ( بص 167 احمدیان مراجعه شود )
مشخصات نشر : [ بی جا: بی نا، 1324 ].
مشخصات ظاهری : یو ، 360 ص.: مصور، نمونه، عکس.
شابک : 30 ریال
وضعیت فهرست نویسی : برون سپاری.
يادداشت : چاپ دوم.
يادداشت : عنوان عطف: رجال اصفهان.
عنوان عطف : رجال اصفهان.
موضوع : مجتهدان و علما -- ایران -- اصفهان -- سرگذشتنامه
مشاهیر -- ایران -- اصفهان-- سرگذشتنامه
موضوع : اصفهان --سرگذشتنامه
شناسه افزوده : مهدوی، سیدمصلح الدین، 1294 - 1374.، توشیحگر
رده بندی کنگره : DSR2073 /ص75 گ4 1328
رده بندی دیویی : 955/932
شماره کتابشناسی ملی : 24528
خیراندیش دیجیتالی : انجمن مددکاری امام زمان (عج) اصفهان
ویراستار کتاب : خانم مهدیه نیلی خواجو
ص: 1
عکس
ص: 2
مرحوم آقا سید شهاب الدین محمد تقی بن العلامه السید محمد حسن مجتهد اصفهانی ( مذکور در صفحه 101 کتاب ) در رجب 1262 متولد و در نیمه شب چهارشنبه غره رجب 1340 وفات یافته و در جنب پدر مدفون گردید.
مقدمات و سطح را خدمت برادر خود مرحوم حاج سید مهدی نخوی و دیگران بپایان رسانیده بعداً بدرس مرحومین تویسرکانی و شهشهانی حاضر شده. پس از وفات آنان بدرس مرحومین حاج شیخ محمد باقر مسجد- شاهی و حاج سید اسد الله بیدآبادی حاضر گردیده است . در علوم معقول و منقول و در کلیه فنون از طبیعی و ریاضی و حکمت و کلام و طب و غیره از مبرزین بشمار می رفت ارادت خدمت عارف مشهور مرحوم فیض علیشاه ثانی داشته است . در زهد و تقوی معروف خاص و عام و در نزد کلیه طبقات از دولت و ملت مورد احترام بوده و خلاصه کلام « عاشَ سَعیداً وَ ماتَ سَعیداً »، از آثارش کتابی جنگ مانند در فوائد متفرقه از حدیث و تفسیر و غیره در نزد نگارنده موجود می باشد کتابخانه آبرومندی داشت که فعلا در اصفهان باقی است.
رَحْمَةَ الله عَلَيْه رَحْمَه وَ اسِمه
ص: 3
بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمَنِ الرَّحِیمِ
الْحَمْدُ لِلَّهِ وَ الشُّكْرِ عَلَى نَعماله وَ الصلوه عَلَى مُحَمَّدٍ وَ آلِهِ
شهر اصفهان از قدیم ترین ازمنه تاریخی مجمع ارباب فضل و کمال و مرکز اصحاب و جدو حال بوده و همیشه علماء کثیره و فضلاء و دانشمندان بی شمار از آن برخواسته اند . و چون در مرکز عراق عجم ( طبق تقسیمات قدیم ) و بالنتیجه در مرکز مملکت واقع بوده است و در چندین دوره پایتخت سلاطین واقع شده است که مهمترین آن ها در زمان سلاجقه و بعداً در زمان صفویه بوده. پادشاهان بزرگ در آبادی ظاهری آن کوشیده و علماء بر اهمیت واقعی آن افزوده اند. علهذا در هر زمانی عده از بزرگان همت نموده و کتبی در تاریخ و جغرافیا و رجال اصفهان نگاشته اند .
از آن جمله است :
1 - اخبار اصفهان تالیف حافظ ابو نعیم احمد بن عبد الله بن احمد بن اسحق بن موسی بن مهران اصفهانی ( مذکور در صفحه 143 کتاب ) در دو جلد مطبوع .
2 - تاریخ اصفهان تالیف حمزه بن الحسن الاصفهانی .
3- تاریخ اصفهان موسوم به الاصفهان تالیف فاضل دانشمند بزرگوار مرحوم حاج میر سید علی بن میر محمد باقر بن میر محمدحسین معروف به جناب از مفاخر رجال اصفهان و از اساتید فن ریاضی و غیره بشمار می رفت در 1287 در اصفهان متولد شده و در آخر شوال 1349 در تهران وفات یافت و در صحن امام زاده عبد الله مدفون گردید. این کتاب در ده مجلد می باشد و جلد اول آن بطبع رسیده است متاسفانه بواسطه فوت مولف، چاپ بقیه
ص: 4
مجلدات آن بتعویق افتاد ( ایشان پدر دانشمند محترم جناب آقای دکتر کمال الدین جناب استاد دانشگاه تهران می باشند )
4 - تاریخ اصفهان ،و ری تالیف دانشمند فرزانه آقای حاج میرزا حسن خان بن حاج میرزا علی جابری انصاری ایشان از معاریف رجال علمی و ادبی معاصر اصفهان بشمار می روند در 1287 متولد شده و در اصفهان بتکمیل تحصیلات پرداخته و از اوائل جوانی تاکنون بتالیف و تصنیف کتب اشتغال جسته و برخی از آن هارا بطبع رسانیده که از آن جمله 1 - آفتاب درخشنده 2- آگهی شهان از کار جهان در چهار مجلد 3 - شرح حال سعدی و حافظ 4 - تاریخ اصفهان موسوم به نیم جهان 5- تاریخ اصفهان و ری در نزد نگارنده موجود می باشد.
در اشعار انصاری و گاهی جابری و شیخ جابری تخلص می نماند. تالیفاتش بیشتر از 20 مجلد می شود .
5 - تاریخ اصفهان موسوم به نیم جهان تالیف دانشمند محترم آقای انصاری سابق الذکر
6 - محاسن اصفهان تالیف مفضل بن سعد بن الحسین المافروخى الاصفهانی بعربی ( این کتاب بسعی دانشمند محترم جناب آقای سید جلال الدین تهرانی در طهران بطبع رسیده و در آخر آن رساله ارشاد در شرح حال صاحب بن عباد تالیف سیدابو القاسم کوهپایه ای اصفهانی نیز بطبع رسیده است .)
7 - ترجمه محاسن اصفهان که حسین بن محمد بن ابی الرضا آوی در حدود قرن هشتم کتاب فوقرا ترجمه نموده و اضافاتی بر آن نموده است این کتاب ضمیمه مجله یادگار بسعی دانشمند بزرگوار حضرت آقای
ص: 5
عباس اقبال آشتیانی استاد دانشگاه تهران بطبع رسیده است .
8 - تاریخ دانشمندان اصفهان تالیف دانشمند محترم آقای جلال الدین همائی استاد دانشگاه تهران.
9- تاریخ اصفهان مختصر تالیف فاضل ارجمند جناب آقای سید جلال الدین تهرانی که بضمیمه کاهنامه بطبع رسیده است .
10 - تاریخ اصفهان در پنج جلد تالیف مرحوم حاج سید محمد علی مبارکه ای ( مذکور در صفحه 36 کتاب ) .
11 - تاریخ مقابر اصفهان تالیف دانشمند محترم آقای سید عبد الحجه بلاغی
12 - تاریخ اصفهان شاردن ( سفر نامه ) که بسعی و اهتمام مرحوم جناب ترجمه شده و قسمتی از آن در پاورقی جلد اول کتاب الاصفهان بطبع رسیده است.
13 - تاریخ رجال اصفهان موسوم به تذکره القبور تالیف مرحوم آخوند ملا عبد الکریم جزی ( همین کتاب حاضر )
14 - تاریخ اصفهان تالیف آقا محمد مهدی ارباب ( مذکور در صفحه 232 )
15 - اصفهان تالیف دانشمند محترم آقای حسین نور صادقی که از جوانان فاضل کشور محسوب می شود و فعلا در طهران روزنامه نقش جهان را منتشر می نماید و کتب چندی ترجمه و تالیف نموده که از آن جمله است
1 - سفر نامه اوژن فلاندن و غیره .
در 24 شوال 1328 متولد گردیده است .
16 - رهبر مسافر اصفهان مختصر تالیف مرحوم جناب سابق الذکر.
17 - دانشوران اصفهان تالیف مرحوم مبارکه ای سابق الذکر.
18 - تاریخ اصفیان تالیف ابن منده اصفهانی نامش ابو زکریا یحیی بن
ص: 6
عبد الوهاب ابن ابی عبد الله محمد بن اسحق بن محمد بن یحیی بن منده است در 19 شوال 434 متولد شده و در 512 در اصفهان وفات یافته است یکی از تالیفاتش کتاب تاریخ اصفهان می باشد .
19 - رهنمای اصفهان تالیف دانشمند محترم آقای حسین عماد زاده. وی از افاضل رجال معاصر اصفهانست در 8 ذی الحجه 1325 متولد شده و در اصفهان تحصیلات خود را بپایان رسانیده اکنون ساکن طهران می باشد. کتب و رسائل عدیده تالیف نموده وعده بسیاری از آنان را بطبع رسانیده است: از آن جمله است 1- زندگانی حضرت رسول ( صلی الله علیه و آله ) مطبوع 2- زندگانی حضرت سید الشهداء موسوم به عاشورا چه روزیست مطبوع 3- زندگانی حضرت ابو الفضل العباس ( علیه السلام ) مطبوع 4 - زندگانی حضرت علی اکبر شهید مطبوع 5- زینب کبری در شرح حال زینب علیها السلام مطبوع 6 - منتقم حقیقی در شرح حال حضرت مهدی عجل الله فرجه مطبوع 7 - رجال اسلام شامل شرح حال قریب بیست هزار نفر از رجال علمی و ادبی اسلام از کلیه فرق و جهت این کتاب تقریباً دو هزار عکس از علماء و غیره تهیه نموده است که هرگاه چاپ شود کتاب بی نظیری خواهد بود 8- راهنمای حاج در تاریخ مکه معظمه و مدینه طیبه مطبوع 9- تاریخ جغرافیائی کربلای معلی مطبوع 10- دوره های مجله خرد و غیره ایشان از رفقا و دوستان قدیمی نگارنده بوده و قسمتی از عکس های این کتاب از ایشان گرفته شده است و بدین و سیله از لطف ایشان قدردانی و تشکر می شود .
در تمام کتب تاریخ و رجال نام بسیاری از معاریف اصفهان از روات و محدثین و علماء و عارفین و شعراء و واعظین مذکور است. لکن تا آن جا
ص: 7
که نگارنده اطلاع دارد در باره رجال اصفهان هیچ کتاب مستقلی بفارسی بچاپ نرسیده بود تا آن که تا آن که عالم جلیل مرحوم جزی همت نموده و کتاب مختصری شامل شرح حال یک صد نفر از علماء مدفون در اصفهان را نوشته و بطبع رساندند و از همان روز های اولیه این کتاب مورد توجه و مطمح نظر بزرگان علم و ادب واقع شده و هر کدام بر این کتاب حواشی نوشتند ( چنانچه بعد از این بذکر نام آن ها اشاره خواهد شد.) نگارنده نیز تاسی بآن بزرگان نموده و بقدر اطلاعات خود حواشی بر این کتاب نوشت .
در اصفهان علاوه بر قبرستان های عمومی و مقبره های خصوصی و فامیلی عده را در خانه های خود دفن کرده اند ( این عمل تا این اواخر نیز معمول بود چنانچه مرحوم آقا میرزا احمد مدرس متوفی در 1348 را اول در خانه خود دفن نموده و بعداً به عتبات نقل نمودند . ) .
مقبره های خصوصی قدیمی ( قبور واقعه در مجاورت امامزادگان را باید جزو این دسته دانست.) اغلب از بین رفته (غیر از آن هائی که مظنون بشیعه بودن بوده اند ) چنانچه از آثار قبور صاعدیان و خجندیان دو فامیل علمی و متنفذ اصفهان امروز اثری باقی نیست. قبرستان های عمومی نیز عموما دستخوش حوادث گوناگونی شده که مهمترین آن ها؛ اول در زمان صفویه از روی تعصب و بار دیگر در این اواخر از روی جهالت و نادانی و با از بین رفتن این مقابر و آثار تاریخ رجال گویای اصفهان از بین رفت و این عمل راغیر از جهالت و عدم توجه بآثار بزرگان نام دیگر نمی توان داد.
هر محله ای از محلات اصفهان نیز قبرستان خصوصی در مجاورت خود داشته و اغلب دو محله یا بیشتر که نزدیک یک دیگر بوده اند دارای یک
ص: 8
قبرستان بوده است و تا این اواخر قبرستان عمومی که مربوط بتمام شهر باشد وجود نداشته است .
1 - قبرستان طوقچی که گاهی بمزار علی بن سهل نیز نامیده شده در مجاورت مصلی قدیم اصفهان واقع است.
2 - قبرستان آب بخشان که بنام مردبان معروف بوده و امروز ده مجاور آن را مورنان مینامند ( مورنان تصحیف شده مردبان است )
3- قبرستان سنبلستان ( چملان ) که گویا با آب بخشان متصل بوده است.
4 - قبرستان شاه میر حمزه که زمانی با مزار علی بن سهل اتصال داشته است.
5- قبرستان ستی فاطمه که بقبرستان الیادران متصل بوده است.
6- قبرستان شیخ یوسف که بمقابر امام زاده احمد و امام زاده باقر متصل بوده است.
7-قبرستان امام زاده ابراهیم در محله مستهلک و بطوری که آقای بلاغی اظهار نظر می نمایند این محل میدان اعدام دوره صفویه بوده و بهمین لحاظ بدین نام شهرت یافته است.
8- قبرستان بید آباد بیدآباد از محلات قدیمی و پرجمعیت اصفهان بوده و در باروئی که در زمان علاء الدوله کاکویه بر اصفهان ساخته شد از محلات شهر خارج شده و محلی که فعلا به پشت بارو معروفست حد خارج باروی علاء الدوله می باشد. این محله بعداً بمرور ایام خالی از سکنه شده و کم کم بصورت قبرستان در آمده است (چنانچه از ترجمه محاسن اصفهان صفحه 75 مستفاد می شود .)
ص: 9
پس از آن که مجدداً محله بید آباد جزو شهر شده و روبآ بادی رفته مردم قبرستان را تصرف نموده و برای خود خانه ها بنا نهادند، چنانچه پیران هنوز بخاطر دارند و نقل می کنند که قسمت دنبال جوی با با حسن در مجاورت کوچه مرحوم آقا شیخ احمد و مقابل مسجد ذکر الله قبرستان بوده و در زمان ما قبور واقعه در مجاورت دروازه در کوشک را تسطیح نمودند. از بقیه این قبرستان تا این اواخر قسمت کمی موجود بود بنام قبله دعا که زمانی مصلی اصفهان بوده است و بهمین مناسبت بدین نام مشهور شده است.
این هشت مقبره که ذکر شد کم و بیش تا این اواخر بصورت مخروبه موجود بود که در زمان ما تماماً تسطیح شده و هر کدام بصورتی در آمد، یکی بصورت پرورشگاه و دیگری بیمارستان یکی خانه و دیگری مدرسه و قصابخانه شد و اکنون مقبره عمومی شهر قبرستان تخت فولاد می باشد که در جنوب آن طرف زاینده رود واقع می باشد و در قدیم از انتهای پل خواجو شروع می شده و اکنون بیشتر از یک کیلومتر تا پل خواجو فاصله دارد. در زمان صفویه بمزار بابا رکن الدین شهرت داشته است .
چنانچه متذکر شدیم کتاب تذکره القبور مورد توجه فضلاء واقع شده و عموم مردم نیز بمناسبت فارسی بودن بمطالعه آن راغب شدند و در مدت بسیار کمی نسخ آن نایاب گردید و متاسفانه هیچ کس اقدام بطبع مجدد آن نمی کرد تا این جانب تصمیم بطبع و انتشار آن گرفته مقدمات آن را فراهم نمودم و در ضمن از آقایان خواهش شد که حواشی خود را لطف فرموده جهت طبع ارسال دارند که بدین وسیله هم آثار آنان از بین نرود و هم نام بسیاری از بزرگان احیاء شده باشد .
ص: 10
سه نفر از آقایان با کمال بزرگواری حواشی خود را که نتیجه چندین سال زحمت و مطالعه بود با کمال لطف و مرحمت ارسال داشته و از این حیث منتی بر بنده نهادند .نگارنده برای اداء بعضی ازین حقوق بذکر مختصر شرح حال آقایان پرداخته و ضمناً از لطف و بزرگواری آنان بدین وسیله سپاس گزاری می نماید.
عکس
1 - دانشمند محترم و محقق بصیر آقای سید عبد الحجه بلاغی از افاضل رجال معاصر در 1313 قمری ( 1274 خورشیدی ) متولد شده و در اصفهان و قم تحصیلات خویش را بپایان رسانیده و از بزرگان اساتید خود اجازه روایت و اجتهاد اخذ نموده سپس بطهران رفته و در آن جا ضمن تکمیل تحصیلات دست ارادت به عارف مشهور مرحوم شمس العرفاء داده و بتکمیل نفس پرداخته و از وی اذن تلقین و ارشاد یافته و پس از وفات ایشان بخدمت حاج ذو الریاستین شیرازی نائل شده و بریاضات اشتغال جسته و از ایشان نیز اجازه ارشاد یافته سپس با صفهان مراجعت نمود و مدتی بمشاغل دولتی مشغولیتی داشت و از چندین سال قبل تاکنون در تهران سکونت فرموده و اخیراً بطبع و نشر برخی از آثار خویش همت نموده است و ضمنا وزارت فرهنگ با مراجعه بمدارک و اجازات علماء قم و نجف که مهمترین آن ها عبارتند از حضرات آیات الله العظام مرحوم آقا سید ابو الحسن اصفهانی و آقای کاشف الغطاء و حضرات حجج اسلام آقایان آقا نجفی و آقای حجت و آقای صدرغیر هم جواز اجتهاد از درجه اول جهت ایشان صادر نموده است تالیفات ایشان از این قرار است :
ص: 11
1 - اَلاسْرار الاِلهیه فِی الاِذْکارَ وَ الاورادَ وَ الاَدْعِیه السَریه
2 - تاریخ و جغرافیای مختصر کاشمر مطبوع .
3- تاریخ نائین ( مدینه العرفاء ) در دو جلد جلد اول مطبوع .
4 - تاریخ نجف اشرف و حیره در دو جلد . جلد اول آن که در شرح زندگانی حضرت امیر علیه السلام می باشد بطبع رسیده است .
5- تفسیر قرآن فارسی تا اواسط سوره بقره .
6- دائره المعارف در شش جلد .
7- تاریخ مقابر ،اصفهان، قسمتی از آن در مجله خود اصفهان بطبع رسیده است.
8- دیوان اشعار و در آن بلاغی و حجت تخلص نموده است .
9- رساله شعریه در جبر و تفویض .
10- مقالات الحنفاء در شرح زندگانی شمس العرفاء مطبوع .
11- رسائل مختلفه در موضوعات تاریخی و رجالی و غیره از اشعار اوست .
در هر دو جهان نگاه کردم *** این هوش و خرد تباه کردم
در هر چه جماد بود دیدم *** در هر چه نبات راه کردم
سیر گل و سنبل و شقایق *** هر دانه و هر گیاه کردم
در جانوران تامل و فکر *** از قعر زمین بماه کردم
در هر بشری ز پای تا سر *** دقت ز گدا و شاه کردم
جن و ملک و عقول و انفس *** گردش بهمه سپاه کردم
همرنگ على بنود حجت *** تا هوپی لا اله کردم
اخیراً کتاب مجمع التواریخ تالیف میرزا محمد خلیل مرعشی صفوی که نسخه منحصر بفرد او ( در ایران ) در نزد ایشان بود جهت طبع و نشر
ص: 12
در اختیار مجله یادگار گذاشته و بدین وسیله خدمتی بتاریخ ایران نمودند. ایشان از رفقا و دوستان صمیمی نگارنده می باشند و لطف مخصوصی باین جانب دارند و بتشویق ایشان کتاب حاضر بچاپ رسید.
عکس
2- فاضل متتبع بصیر آقای محمد علی بن زین العابدین معلم حبیب - آبادی . از مطلعین باحوال رجال و از محققین در این فن شریف محسوب می شوند . در 1308 قمری متولد شده و پس از تکمیل تحصیلات در موطن خود و اصفهان مدتی در حبیب آباد مرجع شرعیان آن حدود بوده از آن پس باصفهان آمده و چندین سال است که در قرائت خانه شهرداری اصفهان مشغول می باشند ضمناً در مدرسه کاسه گران نیز تدریس می نمایند کتب و رسائل عدیده در رجال و غیره نگاشته از آن جمله است :
1- اربعین که بخواهش این جانب نوشته اند 2 -امالی در متفرقات رجالى و غیره 3 - رساله در شرح حال شیخ الاسلام های اصفهان 4- رساله در ذکر اسامی اشعریین قمیین 5- رشحات السمائی در احوال شیخ بهائی 6 - عراضه الاخوان در سفر نامه خراسان 7 -کشف الخبیه عن مقبره الزینبیه، درباره مقبره مشهوره بنام زینب بنت الامام موسى الکاظم علیه السلام مطبوع 8- فهرست روضات الجنات 9- مکارم الاثار در ذکر فضلای دوره قاجار 10 -مختصر المکارم 11 -نمونه مختصر المکارم 12-
ص: 13
مقالات مبسوطه در ذکر فضلای دوره مشروطه 13 - مقامات معنوی در ذکر فضلای دوره پهلوی 14 - مکمل الافهام در ذکر فضلای ایام 15- دیوان اشعار 16- حواشی غیر مدونه بر اغلب کتب رجال که تعداد آن ها بیشتر از بیست کتاب می شود و غیره. وی را حقوق بسیاری بر این بنده ثابت است و اغلب مطالب رجالی این کتاب و دیگر تالیفات این جانب ماخوذه از کتب ایشانست .
ایشان در وفات اغلب معاصرین ماده تاریخ گفته اند که برخی از آن ها را این جانب در کتاب ( گوهر گران بها در تاریخ وفات علماء ) و این کتاب نقل نموده ام در اوائل مستعصم و پس از آن آذر تخلص داشته و اکنوق معلم تخلص میفرمایند .
3 - دانشمند بزرگوار و علامه عالی مقدار حضرت آیت الله آقا سید شهاب الدین ابو المعالی مشهور به آقا نجفی تبریزی از مفاخر رجال علمی و ادبی زمان ما بشمار می روند شرح احوال و فهرست تالیفات ایشان که بالغ بر چهل مجلد می شود در کتاب تاریخ علماء معاصر تالیف مرحوم حاجی ملا على خیابانی و ریحانه الادب تالیف آقا محمد علی مدرس تبریزی و در آخر کتاب زندگانی پیشوای اسلام تالیف آقای عماد زاده سابق الذکر و کتاب مقامات معنوی تالیف آقای معلم و دیگر مواضع بطور تفصیل نگارش یافته است اجمالا در 23 صفر 1318 در نجف اشرف متولد گردیده ایشان پدر مرحوم آقا سید محمود تبریزی مولف کتابی است بنام مشجرات در 1338 وفات یافته و جدش مرحوم آقا سید على شرف الدین سید الاطباء تبریزی است که در 1202 متولد گردیده و در 1316 وفات یافته و کتب چندی تالیف فرموده که از آن جمله است کتاب جامع العلل و غیره .
نسب ایشان بعلامه العلماء و خلیفه السلطان سید علاء الدین حسین عالم معروف منتهی است. آن جناب از بزرگان علماء و مفاخر سادات مرعشیه
ص: 14
زمان صفویه بوده و جلالت قدر و عظمت این خاندان جلیل احتیاج به بیان ندارد .
عکس
علامه مرعشی نجفی را تالیفات عدیده است که از آن جمله است : 1- مشجرات آل الرسول ( صلی الله علیه و آله ) 2- مسلسلات الى مشایخ الاجازات در سه جلد اول اجازاتی که علماء شیعه برای مولف نوشته اند دوم اجازاتی که علماء سایر فرق از برای وی نگاشته اند سوم اجازاتی که آنجناب برای سایرین نگاشته اند (در بین علماء معاصر هیچ کدام دارای چنین اجازاتی نیستند چه جناب ایشان از علماء تمام فرق اسلام از شیعه و سنی و زیدی و اسماعیلی و غیره اجازه روایت دارد ) 3- روض الریاحین مانند کشکول درسه مجلد 4 - طبقات النسابین 5 - مزارات علویین و انبیاء و صحابه در اقطار عالم 6 - جذب القلوب الى دیار المحبوب در سوانح عمری خود 7- اعیان المرعشیین 8 - رساله در ترجمه سید عبد الحسین خاتون آبادی مولف و قائع السنین و الایام و غیره.
نگارنده را تاکنون با ایشان با وجود کثرت اشتیاق اتفاق ملاقات نیفتاده و واسطه ارسال حواشی ایشان آقای بلاغی سابق الذکر می باشند و بدین وسیله از ایشان اظهار امتنان و تشکر می شود.
ص: 15
نگارنده بجهت تکمیل حواشی خود بر تذکره القبور بکلیه کتبی که تصور می رفت ممکن است مورد استفاده باشد و در دسترس داشت مراجعه نمود و بیشتر از همه کتب آقای معلم را باید یاد آوری نمود علاوه بر آن بدفعات عدیده بقبرستان عمومی اصفهان ( تخت فولاد ) رفته و از روی قبور یاد داشت هایی تهیه نمود که اجمال آن در کتاب بنظر خوانندگان محترم می رسد .
در خاتمه از خوانندگان محترم خواهشمند است هر گاه در ضمن مطالعه به اشتباهی برخورد نمودند نسخه خود را تصحیح نموده و این جانب را نیز مطلع نمایند که هر گاه چاپ مجددی از این کتاب شد بنام خود آقایان تصحیح شود .
سید مصلح الدین - مهدوی
ص: 16
ص: 1
بِسْمِ اللهِ اَلْرَحْمنِ اَلْرَحیم
زیارت اهل قبور و بخصوص علماء و اولیاء چنانکه در مقدمه این کتاب که اینک از نظر می گذرد و سایر مواضع نوشته در آداب شریعت اسلام اهمیتی مالاکلام دارد و در اصفهان قبور علماء و بزرگان دین بسیار و بخصوص در تخت پولاد آثار اولیاء و صلحاء بی شمار واقع شده . و البته محتاج بکتابی می باشد که هم ره نمای زائرین بسوی قبور و هم حاوی مجملی از شرح احوال و معرفی آن ها باشد و تا تقریباً چهل سال پیش از این هیچ کتابی در این موضوع نوشته نشده بود.
خوشبختانه در سال 1324 قمری مرحوم آقای آخوند ملا عبد الکریم گزی اعلی الله مقامه که از اجله علماء و فقهاء عصر خود در اصفهان بود. کتابی بنام ( تذکره القبور ) تالیف و نسخه بسیار سهل و ساده و مختصر و مفیدی در این موضوع در دسترس عموم اهل علم و غیره نهاد کتاب تذکره القبور کتابی است جامع و کامل در تشخیص قبور بزرگان و علماء اصفهان و بعبارت ساده و بی تکلف نوشته شده بطو ری که همه کس بخوبی مطالب آن را فهمیده و بنشانی بسیار دقیق و درست هر کس را مستقیماً بر سر هر قبری دلالت می نماید و زحمت تفحص و تفتیش و خواندن روی قبر را برای زائر آن از پیش برداشته و با این و صف مختصر شرح حال و ذکر تالیفات صاحب هر قبر و تاریخ آن را نیز دارا و برای معرفت احوال او تقریباً از کتاب دیگر مستغنی می نماید بلکه شرح احوال چندین
ص: 2
نفر از متاخرین منحصر بهمین کتاب و پیش از آن در جائی که مورد استفاده عموم باشد ذکر شده و این ابتکار و تاسیس از مولف بزرگوار آن رحمه الله علیه که بفکر بکر خود طرح چنین تالیفی در این موضوع ریخته شایسه تقدیر و اهمیت و در نظر اهل علم و ادب و رجال و تاریخ دارای بی اندازه قدر و عظمت است و البته طرح جدید و ابتکار هر موضوعی و بخصوص تالیف کتاب محتاج بتکمیلاتى است که بمرور زمان و تبدیل احوال و اوضاع همواره باید بر آن افزوده شود . و این کتاب تذکره القبور محتاج باستدراکات و تتمیماتی چند بوده و شده که آن ها از چند قبیل می باشد.
اول - قبو ری که بعد از تالیف در امکنه مذکوره در آن یاسایر مواضع اصفهان واقع شده و در حین تالیف موضوع ذکر آن ها منتفی بوده .
دویم - قبوری که در حین تالیف موجود و از نظر مرحوم مولف اعلى الله مقامه بلحاظ کثرت مشغله و عدم فراغت و احتیاج بتفحص و تفتیش زیاد و عسرت مراجعه و مراوده در امکنه متفرقه دور بوده .
سیم - آن هائی که ملحوظ مولف بوده لکن نظر بمقصود اصلی وی که غالباً ذکر قبور مشاهیر علماء بوده آن ها را ذکر نفرموده ولی از نقطه نظر تاریخی یا ملاحظات دیگر ذکر آن ها کمال اهمیت و لزوم را دارد .
چهارم - در بسیاری از مواضع تاریخ تولد یا وفات برخی ذکر نشده یا اشتباهی در ذکر آن ها رخ داده یا در مواقع دیگر اشتباهاتی بهم رسیده .
پس نظر بدین چند چیز و یا برخی از مقاصد دیگر از چندین سال
ص: 3
پیش تاکنون چند نفر از رجال علم و ادب در مقام بر آمده تکمیلات و استدراکاتی بر آن نوشتند تا حدود اطلاعات ما از این قرار :
اول - آقای میرزا جلال الدین همائی که از اجله فضلاء عصر و رجال علم و ادب و تاریخ و غیره و استاد دانشگاه تهران است .
دویم - جناب حاج ملا حسین علی صدیقین اصفهانی سلمه الله تعالی ( رَحمَةُ اللهَ عَلَیْه ) که از علماء اصفهان در عصر حاضر است و در مدرسه در کوشک تدریس و در مسجد آن امامت می نمایند .
سیم - آقای سید عبد الحجه بلاغی از افاضل رجال عصر و مولفین و متتبعین که اصلا از اهل نائین و منشاوی در اصفهان بود و فعلا ساکن تهران است (1)
چهارم - آقای سید مصلح الدین محمدحسین موسوی مهدوی اصفهانی که جوانی فاضل و متتبع در تواریخ و رجال و احوال علماء و غیره است .
پنجم - این بنده فقیر محمد علی معلم حبیب آبادی که از همان سنوات اوائل تالیف شروع نموده و همواره متممات و تکمیلاتی بر آن یا در حواشی یا در اوراق متفرقه نوشته ام .(2)
ص: 4
لکن متاسفانه هیچ یک از این ها مرتب و مدون و از نسخه اصل خارج نشده و مطبوع و منتشر و در دسترس استفاده عموم در نیامده .
اینک آقای سید مصلح الدین مرقوم باتحمل مشقات کثیره و رفت و آمد بسیاری در تخت پولاد و غیره تتمیمات و استدراکاتی مدون و مرتب کرده و بترتیبی که از نظر خوانندگان خواهد گذشت آن را ملحق باصل کتاب کرده و اصل و ملحق را یک جا نوشته و در مقام طبع و انتشار آن بر آمده و از این جانب خواهش کرد که مختصری در شرح احوال مولف بزرگوار اصل کتاب مرحوم آقای گزى اعلى الله مقامه بنویسم لذا این جانب خامه شکسته بر گرفته و تا حدود اطلاعات خود چند سطری در احوال آن - بزرگوار نگارش می نمایم.
مرحوم مولف بزرگوار . ملا عبد الکریم بن حاج ملا مهدی بن حاج محمد باقر بن ملا علی گزی برخواری اصفهانی است .
برخوار بلوکی است در طرف شمال اصفهان . و یکی از دیهات آن قریه گز بفتح گاف پارسی است که در عبارات فصحاء و اسالیب عربی آن را جز بتبدیل گاف بجیم می نویسند و آن یکی از دیهات بزرگ و معروف این بلوک و در کتب قدیمه نام آن گاهی دیده می شود . و بهمن بن اسفندیار را نوشته اند در آن آتش کده بناء کرده و چندین نفر از رجال علم و ادب و شعراء از متقدمین و متاخرین از آن بر خواسته اند . و ابو حاتم محمد بن ادریس بن منذر رازی حنبلی ( یا حنظلی ) از علماء اهل سنت درمائه سیم که کتابی در رد قول برجعت و کتاب زنیه در تفسیر الفاظ متداوله میان ارباب علوم را تالیف نموده و در شعبان سال 277 وفات کرده و فرزندش عبد الرحمن حافظ از محدثین عظام که کتب بسیاری در فقه و تاریخ و غیره تالیف کرده
ص: 5
و درسنه 240 متولد شده و پس از مدت 87 سال عمر در سنه 327 وفات کرده و هر دو در ری ساکن بوده اند اصلا از اهلی همین قریه گز می باشند. و بهر حال مرحوم ملا عبد الکریم دختر زاده مرحوم ملا محمد تقی گزی است که در صفحه آخر اصل تذکره القبور ذکر شده و فرزند این ملا محمد تقی که دائی ملا عبد الکریم باشد. مرحوم ابو الفقراء ملا محمد باقرگزی بوده که از رجال علم و ادب بشمار می آمده و در اصفهان انجمن شعراء را برپا می داشته و خودهم شعر می گفته و کتابی بنام کنز الفقراء تالیف نموده و در سنه 1286 وفات کرده .
و حاج ملا مهدی پدر مرحوم ملا عبد الکریم هم در صفحه آخر اصل تذکره ذکر شده .
مرحوم ملا عبد الکریم اعلى الله مقامه خود از اجله و اعیان علماء اصفهان و و رساء و مشاهیر فقهاء آن سامان بوده و در قوت حافظه و حسن اخلاق و علم معاشرت و اصلاح امور عامه و انقطاع از دنیا و سایر اخلاق فاضله تقریباً بی نظیر می نموده و گاهی شعر هم می گفت و تخلص مهدوی می فرمود.
وی در اصفهان خدمت میر محمد صادق کتاب فروش و میرزا محمد حسن نجفی و در عراق عرب نزد جمعی از علماء عصر که ظاهرا حاج سید حسین ترک و حاج میرزا حسین حاج میرزا خلیل از آن جمله بوده اند تحصیل نمود و این چهار نفر همه شاگردان صاحب جواهر بوده یا از او اجازت داشته اند و تقریباً در حدود سال های 1296 تا 1298 در عتبات و خصوصاً در نجف بوده و پس از فراغت و صدور اجازت در اصفهان آمد در مدرسه نماورد ساکن و بتدریس و ترویج اشتغال ورزید و د اثر اخلاق حسنه و صفات حمیده ئی
ص: 6
که داشت قلوب عوام و خواص را بجانب خود معطوف کرد و ریاست و شهرتی زائد الوصف بهم رسانید و تقریباً چندین سال که منتهی بآخر عمروی گردید مرجع تمام مرافعات و حکومات شرعیه اصفهان و توابع آن شد و یک اداره عدلیه سیاری گشت و چون در طی مرافعات ملا حظه هیچ یک از طرفین را نمی نمود و از رشوه و ارتشا بغایت دور بود و خود بنفسه تحقیق مطالب طرفین قضیه را می فرموده و مانند بسیاری دیگر از علماء اشخاصی چند در مقدمات قضاوت او راه نداشتند و دعوت هر فقیری را از محلات بعیده بلکه بیرون شهر و در دیهات بدون تحمیل کلفتی اجابت می کرد محبوب - القلوب عموم مردم واقع شده و همیشه برای چندین روز و شب از پیش در امکنه عدیده دعوت داشت با این حال بعد از وفات تقریباً چیزی از اموال دنیا بجا نگذاشت
مرحوم ملا عبد الکریم حسن خلفی بغایت ممتاز و مجلسی بسیار خوش بیان داشت و شوخی ها و خوش صحبتی های ظریف و مزاح های لطیف می نمود و بسیاری از اشخاص معاشرین او حکایات بدیعه از این مقوله از او نقل می نمایند . و این فقیر چندین بار فیض صحبت او را دریافتم. و با این وصف ریاست و مرجعیتی که در طی مرافعات و جواب استفتاء آیت داشت و تمام اوقات او را تقریباً اشغال می نمود باز هیچ وقت ترک تدریس نفرمود و اینک بسیاری از علماء و اهل ادب از شاگردان مجلس درس او یا آن هائی که اجازه از وی دارند در اصفهان و غیره موجود اند و چندین کتاب نیز تالیف کرده همه مختصر و مفید و بزبان ساده طبیعی بدون تکلف در ساختن عبارات آن ها
اول رساله ئی در اصول دین دویم رساله ای در صیغ عقود سیم
ص: 7
همین کتاب تذکره القبور که اینک از نظر می گذرد با اشعاری که در چاپ اول از وی بآن ملحق کرده اند و پس از گذرانیدن عمری در علم و عمل و خدمت بنوع انسان در شب پنج شنبه سیزدهم ماه ذى الحجه الحرام سنه 1339 هزار و سیصد و سی و نه مطابق 26 اسدماء برجی سنه 1300 شمسی در حدود ( 67 ) سالگی در اصفهان وفات کرد و نعش او را با تجلیل و احترام شایسته برداشته و در تخت پولاد در تکیه کازرونی در بقعه میان تکیه دفن کردند که در بین ملحقات اشاره بجای آن می شود و تا چند روز در اصفهان و غیره مجالس تعزیت و ترحیم عدیده برای او بر پاداشتند و مراثی و ماده تاریخ های بسیاری برای او گفتند . و از آن جمله این فقیر معلم چندین شعر عربی در مرتبه وی سروده و در آخر آن تاریخ را چنین گفته ام .
لَيْلَةَ الثَّالِثَ عَشَرَ مِنْ شَهْرِ ذِى الحجه قَدْ جاءَ أَمْرُ الإ لَهُ وَ الْقَضَاءِ المُحْتَتَم قَالَ فِی تَارِیخِهِ ذَا المَصرع الْمُعَلِّمِ مَاتَ مَوْلَانَا الجَزى الْوَرَعِ الْحَبِرَ الْعِلْمِ
و در وفات او در تاریخ مذکور هیچ جای شبهه و تردیدی نمی باشد زیرا که هنوز چندین سالی از این قضیه نگذشته و ما آن را خوب بخاطر داریم و در شبی که وفات کرد فردایش خبر باین جانب رسید و همان وقت ضبط تاریخ نموده و تاکنون نیک در نظر است . لکن آقای حاج میرزا حسن خان شیخ جابری انصاری از فضلاء رجال علم و ادب و تاریخ عصر حاضر در اصفهان از چند روز بقیه ذی الحجه سال وفات صرف نظر نموده و تاریخ آن را بر طبق سال 1340 سروده و چنین فرموده
بتاریخ او جابری باز گفت *** وَ فودُ الكَریم باسِخی کَریم
و نظر بتصحیح این تاریخی که خود سروده در کتاب آگهی جهان از کار شهان
ص: 8
و چاپ دویم تاریخ اصفهان سال وفات را هم در 1340 نوشته مانند سال وفات برخی دیگر که می خواسته با ماده تاریخی که خود سروده مطابق بشود. ( یعنی آقا میرزا ابو العالی کرباسی - مهدوی ) و این طریقه که برخی دیگر از گویندگان
عکس
تصویر مولف
مرحوم آخوند ملا عبد الکریم جزى رَحْمَةُ الله عَلَيْه
تاریخ هم داشته و دارند که برای این که تاریخ شان درست بشود مقید بیکی کم و زیاد نیستند سبب اشتباه مورخین پس از ایشان در تعیین تاریخ
ص: 9
بزرگان می شود .
مرحوم ملا عبد الکریم پس از وفات استاد زاده خود مرحوم حاج میرزا محمد علی فرزند مرحوم آقا میرزا محمد حسن نجفی یکی از زوجات اربعه او را تزویج کرد و از وی و هم از زوجه دیگری که از اهل گزداشت سه نفر پسر و چهار دختر برگذار نمود اشهر و اعرف همه : جناب آقای شیخ محمد جعفر معروف بآیت الله زاده جزی سلمه الله تعالی که در حیوه پدر در برخی از اوقات بجای او امامت می کرد و پس از فوت وی در مساجدی که وی امامت داشت و بخصوص در قریه دستگرد بر خوار امامت و هم آن جا اقامت نموده و بموعظه و منبر اشتغال فرمود ( اکنون در شهر ساکن می باشد . مهدوی )
محمد علی معلم حبیب آبادی
در ظهر دو شنبه 7 رمضان 1365 در منزل آقای شیخ محمد جعفر فرزند آن مرحوم در حالی که برابر عکس ایشان نشسته بودیم این چند رساله بخط آن مرحوم از تالیفات ایشان دیده شد 1- رساله در حجیت ظن 10 ورق 2- رساله در شهرت 3- حاشیه بر طهارت شیخ انصاری
ص: 10
چون کتاب مستطاب تذکره القبور که از تصنیفات کثیر البرکات سرکار شریعت مدار قبله الانام مرجع الاحکام حاوى الفروع و الاصول جامع- المعقول و المنقول استاد الفضلاء و المحصلین ناصر المله والدین قدوه العلماء و المجتهدین آقای آخوند ملا عبد الکریم مجتهد جزی اصفهانی دامت و افاضانه برکاته على الاقاصی و الادانی است از نسخ مرغوبه مطلوبه عامه مومنین از عالمان و عامیان خاصه اهالی اصفهان و با آن که جمعی استنساخ نموده نوع عباد از فیض انتفاع بآن قرین حرمان و آرزوی طبع و اکثار نفع آن را می نمودند.
لهذا حسب الفرمایش شخص محترم جلیلی بزرگ منش بزیور طبع آرایش گرفت تا عباد و عباد و فضلاء و اوتاد گذشته از انتفاعات علمیه که از مطالعه آن حاصل نمایند در وقت زیارت قبور علماء و صلحاء و اهل ایمان سیما تخت فولاد که بعد از مشاهد مشرفه افضل مقابر مسلمانانست نسخه در دست داشته باشند تا در تعیین صاحبان قبور حیران نمانند و با معرفت آداب درک فیوضات زیارت را بفرمایند و بجهه تکمیل انتفاع قدری اشعار که آن عالم بزرگوار دام ظله بطریق مثنوی در معارف و اخلاق نافعه کاهی مناسب حال منظوم فرموده و فوائد کثیره در تهذیب نفوس و احیاء قلوب و رفع شبهات و جمع جهات داشت بآن ملحق گردیده تا نفع ان اعم و اتم باشد مرجو از مطالعه کنندگان فتوت
ص: 11
و مرحمت بنیان آن که ساعیان این کتاب شرافت نصاب را از دعای عافیت و حسن عاقبت فراموش نفرمایند .
توضیح آن که بعضی حواشی و آن چه آخر تذکره ملحق شده بعد از نوشتن و قبل از بطبع رسیدن واقع شده که در غیر موقع خود واقع شده سنه 1324 ( در این چاپ حواشی بمتن ملحق گردید - مهدوی )
بِسْمِ اللهِ اَلْرَحْمنِ الْرَحیم وَ ِبه ثَقتی
الْحَمْدُ لِلَّهِ وَ الصَلوه عَلَى مُحَمَّدٍ ( صلی اللَّهِ علیه وَ آلِهِ ) رَسُولُ اللَّهِ وَ عَلَى آلِهِ آلِ اللَّهِ وَ اللَّعْنَةُ عَلَى أَعْدَائِهِمْ أَعْدَاءِ اللَّهِ وَ اشْهَدْ انَّ لَا اله اِلا لله وَ انَّ مُحَمَّدُا رَسُولُ اللَّهِ و بعد چنین گوید بنده محتاج بعفو رب رحیم ابن الحاج ملا مهدی عبد الکریم جزی برخواری اصفهانی که چون از جمله مستحبات موکده شریعت بلکه از ختومات مجربه اهل طریقت زیارت اهل قبور سیما علماء صالحین است چنانچه در حدیث است کسی که قادر نباشد بر زیارت ما زیارت کند صالحین شیعه (1) ما را و در خصوص اصفهان مقابر کاملین بسیار و معرفت آداب زیارت و مواضع قبور فوائد بی شمار داشت این رساله مختصره را بعبارت عامیانه تالیف نموده که در ضمن احیاء نام بسیاری از علماء نیز باشد و چون در معرفت کتاب های علماء برای خواص و عوام فوائد
ص: 12
بسیار بود ذکر کتب هم شد و مشتمل است بر مقدمه در آداب و اوقات زیارت و ابواب چند در تشخیص مقابر و قبور بقدر مناسب و میسور و بیان قدری از حالات و فضائل صاحب قبریا مطابق مشهور با بنقل صحیح ماثور یا بنحوی که در کتاب معتبر مسطور باشد و امید است که مومینن از آن بهره های کامل یابند و این عاصی را نیز در حیات و ممات از دعا فراموش ننمایند و نامیده شد به « تذکره القبور ».
مقدمه در بیان اوقات و آداب زیارت . بدان که زیارت اهل قبور همه وقت مناسب است و از اخبار بسیار استحباب آن مستفاد می شود در حدیث است قبل امیرالمومنین زو روأَ مَوْتَاكُمْ فانهم يَفْرَحُونَ بِزِيَارَتِكُمْ تا آخر حدیث یعنی زیارت کنید اموات خود را که آن ها خوشنود می شوند بزیارت شما و باید حاجت بخواهید نزد قبر پدر و مادر بعد از دعاء بانها و در حدیث است (1) که محمد بن مسلم از امام جعفر صادق ( علیه السلام ) سئوال از زیارت آن ها نمود که می فهمند ؟ فرمود نعم یعنی بلی گفت علم پیدا می کنند بما وقتی که می رویم؟ امام فرمود ای و الله عالم می شوند بشما و خوشنود می شوند بشما انس می گیرند بسوی شما و غیر این ها از اخبار بلی در شب ها زیارت آن ها احتمال کراهت دارد بملا حظه حدیثی که نقل می شود بر آن که ارواح آن ها شب ها بوادی السلام جمع می شوند و آمدن شان با توجه شان بخصوصه بمحل قبور بجهه ملا حظه زیارت مومنین ایشان را خوش نیست پس بهتر آن که شب ها را بطریق عبور فاتحه یا غیر آن هدیه ایشان نمایند و اما روز ها پس خصوص بعد از ظهر پنج شنبه تا مغرب بسیار مطلوبست
ص: 13
و در حدیث است (1) که پیغمبر صلی الله علیه و آله با جماعتی از اصحاب زیارت اهل قبور را در بقیع مدینه در این وقت مواظبت داشته اند و صبح شنبه نیز در حدیث (2) است که فاطمه زهرا سلام الله علیها مخصوصاً سرقبر شهدا در بقیع مدینه تشریف می بردند و سر قبر حمزه رفته (3) ترحم و استغفار می کردند در روز دو شنبه و جمعه هم خصوصیت فضیلت نقل کرده اند و در حدیث است که فاطمه (علیها السلام ) بعد از پدر هفته دو روز دوشنبه و پنج شنبه سر قبور شهدا می رفتند و هکذا در باب جمعه ولی حدیثی است (4) دلالت دارد که صبح جمعه پیش از آفتاب مخصوصاً بزیارت اهل قبور بروند نه بعد بلکه روز جمعه خصوصیت دارد زیارت والدین (5) و حاجت خواستن از خداوند پس افضل وقت ها برای زیارت اهل قبور عشیه
ص: 14
خمیس که بعد از ظهر تا غروب از روز پنجشنه باشد بلکه تمام آن روز و صبح شنبه و صبح جمعه پیش از آفتاب و روز دوشنبه است .
و اما آداب زیارت اهل قبور پس چند چیز است اول آن که با وضو باشد دویم آن که بخواند سلام هایی که وارد شده است و مناسب خواندن آن ها هنگام ورود بقبرستانست و آن ها چند قسم است بعضی عبارت آن نزدیک با بعضی دیگر است و جمع کردن بخواندن همه آن ها البته بهتر است یکی رسول خدا صلی الله علیه و آله با اصحاب که ببقیع می رفتند سه مرتبه السلام علیکم یا اهل الدیار بعد سه مرتبه رحمکم الله می فرمود دیگر از ان حضرت است که وقت عبور بقبره می فرمود السَّلَمِ عَلَيْكُمْ مِنْ دِيَارِ قَوْمٍ مُومِنین وَ اِنا انشاء اللَّهُ بِكُمْ لَاحِقُونَ (1) دیگر از امیر المومنین علیه السلام که گذشتند بقبور اول ملتفت طرف راست شده فرمود السَّلَامُ عَلَيْكُمْ يَا أَهْلَ الْقُبُورِ مِنْ أَهْلِ الْقُصُورِ أَنْتُمْ لَنا فَرط وَ نَحن لَكُمْ تَبَعُ و انا انْشاء اللَّهُ بِكُمْ لَاحِقُونَ و بعد ملتفت طرف چپ شده همین را خواندند دیگر چند سلام همه از حضرت امام جعفر صادق علیه السلام نقل شده است (2) در طریق سَلَّامٍ باهل قُبُورِ السَّلَامُ عَلَى أَهْلِ الدِّيَارِ مِنَ المُومِنین وَ الْمُسْلِمِینَ أَنْتُمْ لَنَا فَرَطُ وَ نَحْنُ انشاء اللَّهُ بِكُمْ لَاحِقُونَ دیگر السَّلَامُ عَلَى أَهْلِ الدِّيَارِ مِنَ الْمُؤْمِنِینَ وَ الْمُسْلِمِینَ رَحِمَ اللَّهُ الْمُسْتَقْدِمِینَ مِنْكُمْ وَ الْمُسْتَأْخِرِینَ وَ أَنَا انشاء اللَّهُ
ص: 15
بِكُمْ لَاحِقُونَ دیگر (1) السَّلَامُ عَلَى أَهْلِ الدِّيَارِ مِنَ الْمُؤْمِنِینَ وَ الْمُؤْمِنَاتِ وَ الْمُسْلِمِینَ وَ الْمُسْلِمَاتِ أَنْتُمْ لَنَا فَرَطُ وانا بِكُمْ انشاء اللَّهِ لَاحِقُونَ دیگر (2) السَّلَامُ عَلَى أَهْلِ الْقُبُورِ السَّلَامُ عَلَى مَنْ كَانَ فِیهَا مِنَ الْمُسْلِمِینَ وَ الْمُؤْمِنِینَ أَنْتُمْ لَنا فرطَ وَ نَحْنُ لَكُمْ تَبَعُ وانا بِكُمْ لَاحِقُونَ وَ انا لله وانا الیه رَاجِعُونَ یا اهل الْقُبُورِ بَعُدَ سُكْنَى الْقُصُورِ يَا أَهْلَ الْقُبُورِ بَعُدَ النِّعْمَةُ وَ السُّرُورُ صِرْتُمْ الَىَّ الْقُبُورِ كَيْفَ وَ جَدْتُمْ طَعْمَ الْمَوْتِ پس بگوید وَيْلُ لِمَنْ صَارَ الَىَّ النَّارِ واشک بریزد و برگردد و اگر چه بعضی از این سلام ها با بعضی کمی تفاوت دارد اگر همه خوانده شود که همه روایات عمل شده باشد بهتر است بیکی هم بخواهد اکتفا کند خوبست و از حضرت صادق علیه السلم است در داخل شدن جبانه که قبرستانی بوده السلام على اهل الجنه و فضیلت بسیار در سلامی است که دعای علی علیه السلم است که فرمودند از پیغمبر صلی الله علیه و آله شنیدم کسی که این دعا را در قبرستان بخواند خداوند باو دهد ثواب پنجاه سال و از او بردارد گناه پنجاه سال و از پدر و مادرش هم بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمَنِ الرَّحِیمِ السَّلَامُ عَلَى أَهْلِ لَا اله الَّا اللَّهُ مِنْ أَهْلِ لَا اله الَّا اللَّهِ یا اهل لَا اله الَّا اللَّهُ بِحَقِّ لَا اله الَّا اللَّهُ
10 - حدیث 11 از فصل 105 کتاب کامل الزیارات جراح مداینی گوید از حضرت صادق علیه السلام گیفیت سلام بر مردگان را پرسیدم حضرت فرمود بگویید : السلام الخ .
ص: 16
كَيْفَ وَ جَدْتُمْ قَوْلَ لَا اله الَّا اللَّهُ مَنْ لَا لَهُ الَّا اللَّهُ يَا لَا اله الَّا اللَّهُ بِحَقِّ لَا إِلَهَ الَّا اللَّهُ اغْفِرْ لِمَنْ قَالَ لَا اله الَّا اللَّهُ وَ احْشُرْنَا فِی زُمْرَةِ مَنْ قَالَ لَا اله الَّا اللَّهُ مُحَمَّدُ رَسُولُ اللَّهِ علی ولی اللَّهُ (1) و فقره دیگر (2) از حضرت امیر علیه السلام نقل است که در مقام موعظه و تنبیه ندا کردند اهل قبرستانی را و اصحاب شان خدمتشان بودند یا أَهْلَ التُّرْبَةِ و یا اهل الْغُرْبَةِ و یا اهل الخمود وَ یا اهل الهمود أَمَّا أَخْبَارِ ماعندنا فامو الکم قَدْ قِسْمَةً وَ نِسَاؤُكُمُ قَد نُكِحَتْ وَ دُورَكُمْ قَدْ سَكَنَتْ فَمَا خَبَرُ ما عِند کُم پس رو با صحاب نموده فرمودند اما و الله اکر ماذون میشدند در سخن گفتن می گفتند توشه بهتر از تقوی نیست خواندن آیه ها و سیم سوره ها و دعاهای چند که رسیده است خواندن آن ها در قبرستان و آن ها جند چیز است.
اول - خواندن یازده سوره قل هو الله برای همه اموات شیعه که بعدد همه نواب باو داده شود گما نقله بعض العلماء (3)
دویم - یازده سوره قل هو الله بجهه اهل این قبرستان که الحال در او است که بعدو تمام آن ها ثواب داده شود.
سیم -خواندن سوره یس که باعث تخفیف عذاب بر اهل این قبرستان شود و از برای خواننده بعدد آن ها حسنه باشد (4)
چهارم - آیه از ایه های قرآن از پیغمبر صلى الله علیه و آله مرویست
ص: 17
کسی که بخواند آیه از کتاب خداوند در قبرستانی از قبرستان های مسلمانان عطا کند او را خدا ثواب هفتاد پیغمبر
پنجم - (1) آیه الکرسی مخصوصاً روایت از پیغمبر صلی الله علیه و آله شده مومن که آیه الکرسی بخواند و ثوابش را برای اهل قبور قرار دهد برساند آن و ثوابرا خداوند بقبر هرمیتی و بلند کند خدا برای خواننده درجه شصت پیغمبر و خلق کند از هر حرفی ملکی که تسبیح کند برای او تا روز قیامت و بعضی علماء آیه الکرسی را از برای وداع معین نموده اند که هنگام مراجعت در آخر قبرستان خوانده شود .
ششم - خواندن لا اله الَّا اللَّهُ وَحْدَهُ لَا شَرِیكَ لَهُ لَهُ الْمُلْكُ وَ لَهِ الْحَمْدُ يَحْيَى وَ يُمِیتُ وَ هُوَ على کل شیئی قدیر روایت شده عطا شود باو هزار هزار حسنه و آمرزیده شود و روشن شود کل آن قبر
و اما دعاها اول آن چه از حضرت سید الشهداء أَرْوَاحُنَا وَ ارواح الْعَالَمِینَ لَهُ الْفِدَاءُ روایت شده هر که بخواند وقت دخول در قبرستان اللَّهُمَّ رَبَّ هَذِهِ الارواح الْفَانِيَةِ وَ الاجساد الْبَالِيَةِ وَ الْعِظَامِ النَّخِرَةِ الَّتِی خَرَجَتْ مِنَ الدُّنْيَا وَ هِيَ بِكَ مُؤمنه ادْخُلْ عَلَيْهِمْ رُوحَ مِنْكَ وَ سَلَاماً مِنًى بنویسد خداوند برای او بشمارۀ خلق از زمان آدم تاقیامت حسنه ها دویم محمد بن مسلم که از خواص حضرت امام جعفر صادق علیه السلم بوده روایت شده که بحضرت صادق علیه السلم عرض کردم زیارت اموات کنم ؟ فرمود بلی گفتم بحضرت می فهمند وقتی نزد آن ها می رویم ؟ فرمود بلی و الله می فهمند و خوشنود می شوند بشما و انس می گیرند بسوی شما گفتم چه بگوئیم نزد ایشان که رویم فرمود بگو اللَّهُمَّ جَافِ الْأَرْضَ عَنْ جنو بِهِمْ وَ صَاعِدْ
ص: 18
اِلَیْکَ أَرْوَاحَهُمْ وَ لَقِّهِمْ مِنْكَ رِضْوَاناً وَ اسْكُنْ الیهم مِنْ رَحْمَتِكَ ما تصل بِهِ وَحْدَتَهُمْ وَ تُونِسُ وَ حْشَتَهُمْ أَنَّكَ عَلَى كُلِّ شى قَدِیرُ
سیم - الْهَمَّ وَ لِّهِمْ ما تَوَلَّوْا، وَ احْشُرْهُمْ مَعَ مَنْ أَحَبُّوا روایت شده (1)
این بهتر چیزی است که وقت گذشتن بقبرستان ها گفته می شود .
چهارم - بسیار گفتن اللَّهُمَّ اغْفِرْ لِلْمُؤْمِنِینَ وَ الْمُؤْمِنَاتِ که أَزُّ بَعْضُ عُلَمَاءِ مَسْمُوعَ شَدِّهِ وَ ضُمَّ نمودن وَ الْمُسْلِمِینَ وَ الْمُسْلِمَاتِ الاَحیاء مِنْهُمْ وَ الاَمْوات تَابِعْ بَيْنَنَا وَ بَيْنَهُمْ بِالْخَيْرَاتِ أَنَّكَ مُجِیبَ الدَّعَوَاتِ هُمْ بِطَرِیقِ دعا خوبست .
و اما آن چه خصوصی است پس چند چیز است .
اول - (2) خواندن سوره انا انزلنا هفت مرتبه سر قبر مومن و مستحب است طرف پشت قبر رو بقبله بنشیند یا بایستد و دست بر روی قبر گذارد بدون آن که روی قبر بیفتد و تکیه کند و بخواند که ایمن شود از فزع بزرگ روز قیامت کما فی الخبر و در روایتی است هر که بخواند این سوره را هفت مرتبه سر قبر برادر مومن خداوند ملکی را فرستد نزد قبراو و بنویسد برای این میت ثواب آن چه این ملک می کند و وقتی که خدا او را از قبر برانگیزاند نگذرد برهول و ترسی مگر آن که خدا آن هول را از او برطرف او کند بواسطه آن ملک تا آن که او را داخل بهشت کند .
دویم - سوره حمد و قُلْ أَعُوذُ بِرَبِّ النَّاسِ وَ قُلْ أَعُوذُ بِرَبِّ الْفَلَقِ وَ قُلْ هُوَ اللَّهُ وَ آيَةٍ الکرسى هریک سه مرتبه که آن ها را نیز مجلسی علیه الرحمه نقل نموده خوانده شود سر قبر مومن (3).
ص: 19
سیم دست بر قبر نهد و بگوید اللهُم ارحَم غُربَته وَصَل وَ حْدَته وَ اُنسَ وَ حشته و آمِنْ رَوْعَتَهُ وَ اسْكُنْ الیه مِنْ رَحْمَتِكَ رَحْمَةً يُسْتَغْنَى بِهَا عَنْ رَحْمَةِ مَنْ سِوَاكَ و الحقه بِمَنْ كَانَ یتولیه (1)
چهارم - اینست بنده دست بگذارد سر قبور و بگوید اللَّهُمَّ اغْفِرْ لَهُ فانه افْتَقَرَ اِلَیْکَ وَ بخواند فاتحه الْكِتَابِ وَ یازده قُلْ هُوَ اللَّهُ منور کند خدا قبر میت را و وسعت دهد بقدر مد بصرش و برگردد خواننده آمرزیده و اگر تا صد روز دیگر بمیرد شهید مرده بعد هفت مرتبه سوره انا انزلنا و هر سوره و آیه ای که بخواهد سر قبر بخواند و ثوابش را هدیه او کند سیما پس و تبارک و بعضی سور های دیگر که فضیلت های بسیار در آن ها رسیده است البته انشاء الله ثواب آن عاید هر دو می شود .
و زیارتی بخصوص بجهه امام زاده ها و هم چنین برای علما ترتیب داده اند که هیچ کدام منقول از امام نیست و از ترتیب علماء و فضلاء است و خواندن آن چه ذکر کردیم بهتر است اگر چه این زیارت نامه ها نه بقصد خصوصیت ورود ظاهراً ضرری ندارد بلکه از بابت استحباب سلام بر آن ها کردن و جواز مخاطبه بآن ها باین نحوها چنانچه از سلام های سابقه که روایت شد می شود استفاده کرد که خوبست .
و چند امر است که در قبرستان مکر و هست که خوبست ترکش کنند .
اول - ماندن بر سر قبر غیر پیغمبر و امام علیهم السلم سیما شب مگر برای غرض صحیحی مثل تلاوت قرآن .
ص: 20
دویم - روی قبر نشستن حدیث است اگر بالای آتش بنشینم که جامه ام بسوزد خوشتر است که بالای قبر بنشینم (1).
سیم - نماز بالای قبر و رو بقبر و میان دو قبر کردن و رفع این کرامت بحایل و لو عصایا چیز دیگر می شود و بتفصیلی که در مکروهات نماز در رساله های عملیه هست .
چهارم - آن که بالای قبر راه نروند ولی حدیثی است (2) که گام بنه بر قبر ها و بالای آن ها راه برو که هر که مومن است از راه رفتن راحت می یابد و هر که منافق است دردناک می گردد و حمل کرده اند بر جایی که راه رفتن در قبرستان بدون آن مشکل باشد (3)
پنجم - بول و غایط کردن
ششم - خنده کردن
هفتم - قبر را بکثافات و نجاسات آلوده کردن .
در شناختن قبر بعضی از علماء و صلحاء تخت فولاد اصفهان بدان که قبور علماء و کاملین در آن قبرستان بسیار است و این قبرستانی است عظیم الشان و امید فیض های بسیار در زیارت اهل قبور آن برسبیل عموم که برود بسلام و بزیارت و مشرف شدن در قبرستان و مراجعت نماید هست
ص: 21
ولى البته خصوص آن چه میسر شود فیض آن بیشتر خواهد بود انشاء الله .
پس می گوئیم از طرف پل خواجو که بروی آخر پل دست چپ چند قبر هست (1) وسط آن ها معروفست بقبر پلوی که آخوند ملا محمد صادق اردستانی است که از عرفا و اهل ریاضات بوده و کرامات از او نقل می کنند و معروفست که او را مجلسی از اصفهان بیرون کرده بملاحظه و گمان صوفی بودن و بعد پشیمان شده و در برگشتن در تخت فولاد منزل کرده و دربار وارد شهر نشده و بچشم کشف اول شب هرزه گی های اهل اصفهان را دیده و آخر شب نماز شب های آن ها را دیده و این واقعه تفصیل معروفی دارد العهده على راوی ها واز جمله نواده های اوست مرحوم آقا محمد مهدی پاشنه طلای یزدی که از جمله علماء کاملین و فاضلین یزد بوده چنان چه ولد صالح آن مرحوم آقای آقا شیخ عبد الصالح که فعلا از علماء یزد است نقل نموده و اظهار تمجید هم از آخوندملا محمد صادق نمود (2) بالجمله ظاهر حسن حال اوست (3) و قبر مرحوم میرزا محمد سعید اردستانی که هم عالم و هم شاعر ممتازی
ص: 22
بوده (1) جنب آن است و پلوی گفتن برای آنست که چون پهلوی پل واقع است از کثرت استعمال یا بمناسبت قرب لفظ پل به لو عمداً یا اشتباهاً پلی را پلوی گفته اند و الحال که زمان ما است مشهور بپلوی شده یا برای آن است که گویند تجربه شده که هر که سر قبر او فاتحه بخواند یا همان شب یا آن هفته بپلو می رسد و این اسم سابقاً درباره صاحب بن عباد بوده که ذکر او می آید و بعضی بهمین ملاحظه خجلت می کشند از فاتحه خواندن و لکن مقامات مختلف است که اگر از الواط کسی باشد که اسباب مضحکه قرار دهند مخفی فاتحه خواندن و رفتن بهتر است بعد از آن بالا تر می روی در خیابان بالای پل نرسیده بدروازه تخت فولاد دست راست تکیه آقا محمد کاظم واله است که از جمله شعرا و اهل کمال است و از علوم حکمت هم ربط داشته در زمان خاقان مغفور فتحعلی شاه بوده و خیلی پیر شده که نزد خاقان محترم بوده و معروفست بسلیقه و نظافت که گویند زغال آتش سر قلیان را می تراشیده و غیر این از کارهای غریب و وضع تکیه و سنگ قبر که خودش انتخاب کرده شاهد است بر آن و اکتفا می کنیم بر نوشتن آن چه خودش برسنگ قبر خود بخط تعلیق خوش نوشته که هم بیان فضل اوست و هم موعظه و هم آسانی خواندن او نوشته است (2) بِسْمِ اَللَّهِ اَلرَّحْمَنِ الرَّحِيمِ اَلْحَمْدُ لِلَّهِ الَّذي لا يَبقى الا وْ جِهَهُ وَ لا يَدومُ الا ملِكُهُ وَ الصَّلوهُ وَ السَّلامُ عَلى مُحَمَّدٍ وَ آلِهِ امَّا بَعْدُ فَهَذَا مرقدى و انا تُرَابٌ اقْدَامِ العُلَماءِ وَ الحکماءِ و الْعُرَفَاءِ الَّذِينَ لاخَوْفٌ عَلَيهِم وَ لا هُم يَحزَنُونَ و الْفُصَحَاءُ و الْبُلْغَاءُ وَ الشُّعَرَاءُ الَّذِينَ وَرَدَ
ص: 23
عکس
نمونه خط مرحوم آقا محمد کاظم واله اصفهانی
ص: 24
فِیهِمْ اَنَّ اللَّه كُنُوزاً تَحْتَ الْعَرْشِ مَفَا تِیحَهَا السُّنَّةُ الشُّعَرَاءُ و هَذَا اعْتِقَادِى و اعْتِضَادى انَّ اللَّهِ تَعالَى وَ اَحِدُ اَلذَّاتِ ظَاهِرٌ فِی اَلذَّوَاتِ وَقُلْتَ فِیهِ
ای چشم خرد عاجز از دیدن ذات تو *** پنهان تری از پنهان با این همه پیدائی
وَ اَنَّ مُحَمَّداً صَلَّى اللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ رَسُولِهِ وَ انَ اَلاَئِمَةَ الاثنَى عَشَرَ اوصیائه وَ انٍ مَا جَاءَ بِهِ اَلنَّبِيُّ صَلَّى اللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ حَقٌ و انَا المُسْتَغْرِقُ فِی بِحَارِ مَعْرِفَةِ اَللَّهِ اَلْعَزِیزِ بِحَيْثُ قُلتَ وَ اَقول
تو را خواهم نخواهم رحمتت گر امتحان خواهی *** در رحمت برویم بند و در های بلا بگشا
يَا مَعْشَرَ النَّاسِ اُوصِیكُمْ بِتَرْكِ اللَّذَّاتِ وَ حُبِّ اَلشَّهَوَاتِ لانّی عِشتُ فِی الدُّنْيَا بِالرَّاحَةِ و الْفِخَامَةِ بِحَیثُ حَصَلتَ لِى نِهَايَةِ اللَّذَّةِ وَ الْعِزَّةِ وَ عَاقِبَةِ الأَمْرِ وَ جَدْتُ رَاحَتَهَا الما وَ عِزَّتها ذِلَّةٌ وَ نَلْتَمِسُ مِنَ الاخْوَانِ الْمُؤمِنِینَ وَ نَرْجُوا مِنَ الاخلاَءِ اَلصَّادِقِینَ اذا مَرُّوا عَلَى هَذَا الْمَضْجَعِ اَسِرونى بِقُرآنَةٍ الْفَاتِحِهِ و لا يَنْسَوْنِى بِدُعَاءِ اللاَّئِحِهِ لانى مُجْرِمٍ و مُشْتَاقٍ بِلِقَاءِ اللَّهِ المُتعال وَ لَمَّا قَالَ اَلنَّبِيُّ صَلَّى اللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ مَن كَتَبَ بِسْمِ اللَّهِ الرَّحمن الرَّحِیمِ دَخَلْتُ اَلْجَنَّةَ بِغَيْرِ حِسَابٍ كُتَبْتُ بیدى فى مَرَضِ اَلْمَوْتِ وَ انا مُحَمَّدٌ كَاظِمٌ اَلْمُتَخَلِّصُ بِوَالِهِ اَلاِصْفِهَانِی 1229 .
اَقُولُ فِی عِبَارَاتِهِ خَدَشَات لکهنا كَاشِفَةٌ عَنْ صِدْقِهِ و حسن حاله و مقابل این تکیه دست چپ در همین خیابان تکیه فاضل سرابست که الحال ویران و خرابست و او مرحوم آخوند ملا محمد بن عبد الفتاح تنکابنی که از علماء و فضلاء کاملین بوده صاحب کتاب ها و رساله ای خوب، کتاب سفینه النجاه اصول دین خصوص در امامت کتاب ضیاء القلوب فارسی در امامت رساله اثبات الصانع القدیم بالبرهان القاطع القویم، رساله در این که نماز جمعه واجب
ص: 25
عینی است (1) و رساله در رد آخوند ملا عبد الله تونی که حرام دانسته و رساله در اجماع و خبر واحد رساله در حکم دیدن ماه پیش از ظهر که این روز از ماه پیش است یا بعد، و حاشیه بر آیات الاحکام اردبیلی، و حواشی بر معالم و مدارک و ذخیره و شرح لمعه و غیرها و از شاگردان آخوند ملا - محمد باقر سبزواری اعلی الله مقامه که جد طائقه شیخ الاسلامیه اصفهان که در مدرسه میرزا جعفر در مشهد مقدس مدفون می باشند و از محققین کاملین علماء است بوده و از فاضل سراب که آخوند ملا محمد مذکور است بعضی کرامات نقل می شود (2) و از آن جمله این که در سفر عتبات عالیات شخصی را در بین راه می دیده که جلو حیوان او راه می رود و در منزل او را نمی دیده بعد از بعضی اهل قافله می پرسد این کیست بعضی گویند که بمنزل که می رسد چیزی از طعام ما بر می دارد و بعد نمی بینیم او را تا در راه آخوند تعجبش زیاد تر شده این دفعه در بین راه همین که حاضر می شود آخوند نگاه می کند می بیند پاهای او روی زمین نیست خوف عارض او می شود بعد او را طلبیده احوال می پرسد او گوید مردی از جنم باخدا عهد کرده ام که اگر از بلیه عظیمه که بودم نجات یابم پیاده در رکاب یکی از علمای شیعه بزیارت حسین علیه السلم مشرف شوم شما که مسافر شدید غنیمت دانسته
ص: 26
خدمت آمدم پس آخوند از حکایت طعام پرسیده که از قافله بر می دارد با آن که خوراک او این نحو نیست گفته بفقراء قافله می دهم آخوند فرمودند طعام شما جن چیست گفت هر گاه شخص خوش صورت و پاکیزه اندامی از انسان ببینیم او را بسینه خود می چسبانیم و ببو کشیدن او قوت می گیریم مثل آدمى بطعام و شراب پس هر وقت در این ها اثر خبط دماغ و وحشت سینه و سر ببینید از اثر مس جنی است و علاج او این است که قدری آب سداب و اگر با سر که باشد بهتر است گرفته قطره از او در دماغ او چکانده شود آن جنی می میرد و او خوب می شود باذن خدا آخوند گویدزمانی گذشت و اتفاق افتاد در بعضی منزل ها شخص محترمی خیلی اکرام و حرمت بمانمود این جنی آمد نزد من گفت بگو این صاحب منزل برای مهمانی خروس سفید خود را که در خانه دارد بکشد پس خواهش کردیم و او کشت که عقبش گریه و ناله در خانه بلند شد و خودش آمد غمگین و گفت خروس را که کشتیم یکی از دخترها شبه جنونی عارض او شده افتاد و غش کرد و ما در علاج او حیرانیم گوید گفتم مترس دوای دختر صرعی تو نزد من است بعد گفتم سداب بینو رید بآب ممزوج کردم و قطراتی از آن در یک سوراج دماغ او چکانیدم برخواست صحیح و سالم و شنیدم ناله شخصی را دیده نمی شد و می گفت آه خود را کشتم بیک کلمه که گفتم و سرى که آشکار کردم نزد یک آدمی بعد آن جنی که در جلو قافله می آمد ندیدیم فهمیدیم او بوده است که بآن دختر مس نموده است و بسداب کشته شده (1) این گونه حکایات اگر چه بعید و عجیب می آید ولی ممکن است و از وقایع که مرحوم مجلسی در سماء و عالم بحار و غیره و دیگران نقل کرده اند
ص: 27
رفع این استعبادات فی الجمله می شود و آخوند ملا محمد صادق و لدارجمند او که از جمله علماء بوده در این جا مدفون است (1) و در این تکیه جماعتی از علماء و فضلاء مدفونند چنانچه از اوح آن ها مستفاد می شود (2).
ص: 28
بعد از آن از دروازه وارد قبرستان تخت فولاد می شوی دست چپ تکیه مرحوم آقا میر سید محمد شهشهانی است و شهشهان محله معروفه است در اصفهان (1) و اصل آن مرحوم از سادات خورزوق (2) بوده و قبراو در وسط گنبد است و او مجتهدی مسلم بوده و مقلد بسیار داشت و امام جماعت مسجد ذو الفقار و بسیار پیر شده بود و از اول تا آخر تحصیل گوشه . نشین و مشغول بنوشتن کتاب فقه و اصول و غیرهما و درس گفتن بوده خیلی زحمت در علم کشیده و کتاب های بسیار نوشته جامع السعاده رساله عملیه فارسی که خیلی فائده ها دارد ، رضوان الاملین حاشیه برقوانین انوار الریاض حاشیه بر شرح کبیر جنه الماوى که منظومه فقه است صد هزار شعر عروه الوثقى فقه استدلالی غایه القصوی در اصول مفصل انیس المتقین در گناهان کبیره خیلی جمع کرده منظومه عربی در مصیبت چند قطعه، و غیر ذلک وفات او درسنه هزار و دویست و هشتاد هفت بوده و آن چه در بالای نبر نوشته اشتباه شده (3) ایام گرانی که خیلی اصفهان سخت شد و گندم بلکه ارزن یک من یک تومان رسید و گرانی و قحطی از دوسال متجاوز شد خداوند حفظ بفرماید همه بلاد را از این گونه بلاها و امتحان ها و آن مرحوم کتاب های خود را وقف یا وصیت بوقف نمود چون اولاد نداشت املا کی هم که داشت معین نمود کتب خود را نوشته وقف نمایند و از چاپ امتناع داشت
ص: 29
بالاسر قبر آن مرحوم قبر مرحوم حاجی میرزا بدیع درب امامی است که واقعاً بدیع الزمان بود در کمال فقر بوضع پاکیزگی و استغناء و در دو مسجد طرفین بازار چه و زیر قرب در ب امام امامت می نمود خواص و مقدسین حتى از محلات بعیده حاضر، همه صبح و شب های تعطیل بمنبر و مسائل و مواعظ خیلی سهل و روان پرفائده خیلی شوخی های ملیح در منبر و غیر منبر داشت طبع شعر خوبی اطلاع و حفظ تامی در اشعار و تواریخ و اخبار و مدرس مدرسه نمنورد بود مخصوصاً در قوانین و شرح لعمه استاد و شرح کبیر و فوائد و متاجر را تدریس می نمود اغلب فضلاء و علماء عصر که اصفهان آمده از شاگردان ایشانند حواشی برقوانین ،نوشته، اجزائی در فقه در خراج و مقاسمه و غیر آن و در حسن خلق و اخلاق کامله ،ممتاز از شاگردان مرحوم آقا میر سید محمد شهشهانی و مرحوم حاجی ملا حسین علی و مرحوم حاجی شیخ محمد باقر و مجاز از حاجی و شیخ و دیگران از علماء وفات او سنه (1)
ص: 30
و در طرف راست مقابل این تکیه (1) قدری بالاتر تکیه مرحوم حاجی محمد جعفر آباده ای است که تکیه مرغوبی است خوش وضع و منزل دار قبر مرحوم حاجی آباده ای در وسط گنبد است و این مرحوم از شاگردان مرحوم حجه الاسلام حاجی سید محمد باقر بوده که بهمراه آن مرحوم بمکه مشرف شده و خودش عالمی محقق و بسیار زیرک و دانا و باتدبیر بخصوص در مرافعات و تمام کردن آن ها و رساله عملیه نوشته و مقلدین هم داشته و معرو فست که قرارا و ثبت اموراتی که در نزد او می شده
ص: 31
بوده که من بعد اشتباه کاری نشود چنانچه در این زمان هم بعضی بهمین طریق رفتار می نمایند و مدرس در اصفهان و امام مسجدی که برای او و باسم او بناشده و مسجد خوش وضعی است بوده و مزاج های شیرین از آن مرحوم معرو فست شوخی ها و خوش صحبتی های بسیار داشته نظیر آقا جمال خوانساری و کتاب های فاضلانه نوشته یکی نقود المسائل است در فقه استدلالی که ملمع است یعنی فارسی و عربی با هم است کتاب مرایا در اصول رساله حمامیه در محل نزاع حمام شیخ شرح تجرید الکلام، شرح دروس فقه جعفری سوال و جواب و غیر این ها و وفات مرحوم حاجی سنه 1280 (1) ماده تاریخ اللهم نور مضجعه و دو پسر داشت آقاعبد الجواد که در مسجدی که باسم خود مرحوم حاجی محمد جعفر است در محله جماله کله امامت داشت و در سفر عتبات وفات نموده و دیگری آقای حاجی اعطاء الله مرحوم که مردی وارسته و از دنیا گذشته مجاور نجف اشرف و باوجود بسیاری مرید و طالب در اصفهان اقبال بآمدن نکرده ایام طاعون نجف بطاعون وفات نموده هر دو در وادی السلام قریب بمقام صاحب علیه السلام مدفونند و در این تکیه فضلاء و صلحاء و معروفین جماعتی مدفونند من جمله شیخ حسن واعظ صاحب کتاب منتخب الاخبار طرف پائین پای حاجی در ایوان (2) و مرحوم آقا عبد الحسین پسر مرحوم آقا محمد مهدی پاشنه طلای یزدی که از اولاد آخوند
ص: 32
ملا محمد صادق اردستانی که ذکر شده بود و از فضلاء بود و در اصفهان وفات نمود در خلوت پشت سر که حوض خانه در او است در ایوان چه رو بقبله است و اثر قبری ندارد و آخوند ملا عبد الله خوانساری که از روضه خوان های معروف و در ایام عاشورا وفات یافت و در حال شدت مرض ترک ذکر مصیبت ننمود قبر او در ایوان جلوی گنبد جلوروی قبر مرحوم،حاجی ماده تاریخ او این است یا حسینی گفت و پس دم در کشید (1) بالای تکیه مرحوم حاجی آباده در راهی که می رود تکیه میر تکیه مرحوم آقا میرزا عبد الغفار تویسرکانی است عالمی بزرگوار جامع معقول و منقول امام مسجد حاجی آباده و جماعت او برگزیده بود از خواص طلاب و تجار و اخیار و از روساء شاگردان مرحوم حاجی ملا حسین علی تویسرکانی و مجاز از او و از مرحوم آقا
ص: 33
میرزا محمد باقر چهار سوقی که در روضات الجنات ذکر فضل ایشان
ص: 34
نموده آن که عمده ترتیب این کتاب از ایشان شده وفات او در سنه 1319 (1)
ص: 35
از تکیه حاجی محمد جعفر که بیرون میائی مقابل آن بالای تکیه
ص: 36
آقامیر سید محمد عمارت مختصری است قبر مرحوم آقا سید محمد ترک در آن جا است و آن مرحوم امام جماعت مسجد شاه اصفهان بوده و کسانی که ایشان را دیده اند از معتبرین ارادت و اخلاص تام بایشان دارند که از اهل علم و فضل و تقوی و دیانت بوده بلکه معروفست فاتحه خواندن سرقبر او بجهه رفع بعضی امراض مجر بست ولد او هم فعلا از جمله فضلا و امام
ص: 37
جماعت مجله تلو اسکانست از پشت سر قبر آقا سید محمد (1) که طرف دست
ص: 38
چپ راه است رو بلسان الارض می رسد .
ص: 39
بتکیه مرحوم آقا میرزا ابو المعالی (1) که اصغر اولاد مرحوم حاجی کلباسی اعلی الله مقامه بود و مراتب زهد و تقوى و اخلاق کامله و گوشه نشینی و کثرت اشتغال بفکر در علوم و نوشتن کتب علمیه بیش از آنست که در این مختصر گنجد مجلس آن مرحوم مصداق حدیث حواریین و عیسی که عرض کردند من جالس باکه مجالست کنیم؟ فرمود مِنْ بذکرکم اللَّهَ رُؤْيَتُهُ وَ یَزیدِ کُم فِى الْعِلْمِ مَنْطِقُهُ وَ يُرَغِّبُكُمْ فِى الْآخِرَةِ عَمَلُهُ یعنی کسی که دیدار او شمار ایاد خدا اندازد و گفتار او در علم شما افزاید و کردار او شما را راغب و مایل بآخرت نماید حالات آن مرحوم بهمین وصف ها بود صحبت موعظه و علم دقائق اخلاق و اخلاص را ملاحظه می فرمودند و قدری از حالات خود
ص: 40
را در آخر بشارات و رساله زیارت عاشورا و غیرها نوشته اند اجمال آن که بعد از فوت حاجی صغیر بوده و با عدم توجه تام بزرگ تران بزحمات فوق العاده بعد از قابلیت مشغول تحصیل خدمت مرحوم آقامیر سید حسن مدرس شده و امر گذران و زندگانی او هم بسختی بوده من حیث لا یحتسب از جانب پادشاه وظیفه ی از مرحوم حاجی در حق ایشان بی توسط بقلب شاه افتاد که شاه وقتی پرسش از ولد عالمی از حاجی نموده ذکر آن مرحوم شده مقرر گردیده و تمام سال ها همه اوقات را بفکرو نوشتن مشغول بوده حتی در توی حمام فکری می کرده در رخت کن آمده نوشته باز مراجعت به گرم خانه می نموده تا آن که از کثرت فکر بخصوص در اصول بضعف قبل مبتلا شده که تا آخر عمر مبتلا بوده. هر که خواهد بیان حالاتی از آن مرحوم از خواب ها که در حق او دیده شده و مرارات که کشیده و بیاناتی که مرحوم حاجی کرباسی در حق او در طفولیت او نموده بفهمد رجوع بآن چه خود نوشته اند نماید و کتاب و رساله های آن مرحوم بسیار است. در اصول: بشارات در سه جلد متجاوز از صد و بیست هزار بیت، رساله حجیه ظن مطلق سی هزار بیت، رساله مختصری نیز درحجیه ظن، رساله شک در جزئیه و شرطیه، رساله در متباینین رساله در فرق ما بین شک در تکلیف و مکلف به رساله بقاء موضوع در استصحاب، رساله تعارض استصحابین ، رساله تعارض استصحاب و اصل صحه عقد، رساله تعارض استصحاب و ید رساله بقاء بر تقلید رساله در این که اصل در استعمال حقیقت است یا اعم از حقیقت و مجاز، رساله در دلاله نهی بر فساد، و در علم رجال رساله درنقه در علم رجال، رساله در اصحاب اجماع، رساله نقد طریق که بنیان جدید مخترعی است رساله تصحیح غیر ، رساله هایی در نجاشی و در محمد بن الحسن اول سند کافی و در ابی داو دو حسین بن محمد و محمد بن ابی عبد الله و علی بن محمد
ص: 41
و محمد بن زیاد و معویعه بن شریح و حماد بن عثمان و محمد بن الفضیل محمد بن سنان و علی بن الحکم و ابی بکر حضرمی و محمد بن قیس و رساله در تزکیه اهل ،رجال، و رساله در تفسیر عسکری ( علیه السلام ) و رساله در علی بن سندی، رساله در حفص بن غیان و سلیمان بن داود و قاسم بن محمد، و رساله در روایات ابن ابی عمیر رساله در تحقیق حال ابن غضائری، رساله در احوال شیخ بهائی رساله در احوال آقا حسین خوانساری ( نسخه از آن در نگارنده موجود است مهدوی ) فوائد رجالیه دیگر غیر از مذکورات و در فقه مباحثی از وضو در شرح کفایه رساله در نیت، رساله وجوب نفسی و غیری طهارات ثلث مفصل و ممتاز، رساله نماز در ماهوت، رساله نماز در حمام وقف که غیر اهل تصرف کند رساله در منطریت ،قلیان رساله در اشتراط رجوع بکفایه در حج رساله در استیجار ،عبادت، رساله شرط ضمن العقد، رساله معاطات، رساله اسراف، رساله در صوت نساء، رساله تداوی ،مسکر، رساله در غساله ناتمام رساله در عصیر عنبی ناتمام، شرح خطبه شقشقیه رساله استخاره بقرآن رساله زیارت عاشوراء رساله تربت، رساله سند صحیفه ، رساله جبر و تفویض، رساله شبهه استلزام و شبهه حمادیه و شبهه حمل مشکوک فیه برغالب، رساله در جهه تقییدیه و تعلیلیه و در تفسیر اجزائی با حواشی بر قرآن و مجموعه قریب سی هزار بیت و خطبه ها که از قرآن تالیف نموده و مجموعه در اشعار خوب عربیه بقدر هزار بیت و رساله فارسیه در احوال انسان و مختصری در علم حساب (1)
ص: 42
از تکیه آقامیرزا ابو المعالی که بیرون آنی طرف چپ پائین
ص: 43
قبرستان از میان جاده رو بلسان الارض می رود (1) یعنی زبان زمین گویند حضرت امام حسن علیه السلام که باصفهان آمده این زمین با او تکلم کرده که یهود جادو می کنند آن حضرت تختی از فولاد ساخته در آن منزل کرد که جادو در اواثر نکند و باین مناسبت این قبرستان را تخت فولاد می گویند ولی آمدن حضرت باصفهان محل تامل است گرچه بعضی از علما ورود حضر ترابکهنک که از دهات اصفهانست و غیر ان را نقل نموده اند. و در آن جا عمارتی است و در میان آن عمارت قبری است گویند قبر یوشع پیغمبر است (2) و در جنب اطاقی که قبر یوشع است گنبدی است که مرحوم آقا میرزا محمد حسن نجفی در آن جاست آن مرحوم هشتاد و یک سال عمر کرده
ص: 44
سنه هزار سیصد هفده وفات نمود (1) صاحب نسبت عالی است پدرش مرحوم آقا محمد علی نجفی فقیه مطلق که ذکر حالش می آید جدش آقا باقر هزار که آقای مطلق در کربلا اول او بوده و بعد آقای بهبهائی و استاد جریدی میرزای قمی است که مرحوم میرزای قمی بملا حظه استاد زادگی نسخه اصل قوانین و ابرای آقا محمد علی فرستاده که فعلا نزد این خانواده است (2) و مادر آقامیرزا محمد حسن دختر میرزا محمد باقر نواب که سمت وزارت آقا محمدخان و فتحعلی شاه داشته و از علماء و حکماء بوده و شرح نهج البلاغه فارسی با تحقیق و تفسیر قرآن مخصوصی نوشته که چهار مجلد است مرتب بچهار عنوان قصص و احکام و مواعظ و معارف و گویند صندوق خاتم روی قبر امیر المومنین علیه السلام را از جانب آقا محمد خان او برده بالجمله مرحوم میرزا محمد حسن از شاگردان صاحب جواهر و صاحب ضوابط و مرحوم شیخ مرتضی بوده قدری از طهارت را مبسوط و منقح نوشته حاشیه بر قوانین دارند و حواشی بر فصول دارند، اجزائی در اصول وفقه دارند، رساله در زیارت عاشوراء در اواخر عمر بنای شان بر نوشتن کتابی در تقوی و آیات تقوى و مراتب تقوی بود و تمام نشد و در دیانت و محکمی امر مرافعات و امتناع از چیزی که بوی رشوه در او باشد و عدم ملا حظه از اکابر و ارحام در این مقام عند الخواص و العوام مسلم بود و مرحوم آیه الله میرزای شیرازی اعتماد تامی باورداشته که اهل اصفهان هر
ص: 45
وقت از او سئوال نموده بکه رجوع کنند می فرمودند میرزا محمد حسن نجفی و جمعی از خواص تقلید آن مرحوم می نمودند و امام مسجد ذو الفقار و مشغول تدریس و تصنیف و جواب استفتا آت که می خواستند و استفتا را زود جواب نمی نوشتند خیلی متقن موکول برجوع و دقت می کردند (1)
ص: 46
از لسان الارض که برگردی وارد قبرستان شده در طرف چپ راه
ص: 47
شیراز در وسط راه که بروی بقبر فاضلان قدری طرف چپ قبور بسیاری از علماء و فضلاء و کاملین است یکی قبر مرحوم آخونده الاعلی اکبر اجبه ئی است قبر با سنگ بسته بزرگی دارد که بالای سر او هم سنگی راست
ص: 48
نصب است بالا سر قبر مرحوم آخوند ملا اسمعیل خواجوئی است که
ص: 49
انشاء الله ذکر می شود و آخوند ملا علی اکبر مذکور دارای علم کلام و
ص: 50
حکمت و اخلاق وفقه و در موعظه بسیار شیرین زبان و خوش بیان و در مسجد علی (1) امام جماعت بوده کتاب های خوب دارد یکی زبده المعارف فارسی در اصول دین خیلی مفصل و پرفائده مشتمل بر مطالب بسیار خوب رساله فارسیه در آداب نماز شب مفصل و پرفائده، رساله در تعیین سلام نافله در السلام علیکم و مخالفت مرحوم حاجی سید محمد باقر ورداو و جواب گفتن برساله دیگر و ظاهر این است که حق باشید است و آخوند ظاهراً متفرد است و کتاب در رد پادری نصرانی و رفع شبهات او و کتاب رد بر شیخ احمد احسانی که شیخیه منسوب باویند در حکمت و کلام و کتاب رد طریقه میرزا محمد اخباری که رد اجتهاد کرده بوده و رساله در تفصیل معراج، و رساله و میراث ورساله عملیه در عبادات و رساله در خصوص خمس ،و ز کوه و رساله در قضا و شهادات ، و غیر این ها این بزرگوار از امل زهد و تقوى و ریاضات شاقه و قناعت و تهجد و نماز شب و حالات خوش چنانچه از رساله نماز شب او می توان فهمید و فعلاهم اولاد او از جمله علما وائمه جماعت اصفهان هستند و مامت مسجد علی با آن ها است .
ص: 51
وفات او درسنه 1232 هزار و دویست و سی و دو (1) واقع شده و در قرب و اطراف قبر آن مرحوم اولاد و احفاد او که از علماء یا ائمه جماعت بوده اند می باشند مانند مرحوم ملا عبد الله اجیه ئی (2) ولد ایشان که بالا سرقبر آن مرحوم است با قدری فاصله و دیگران از این سلسله (3)
ص: 52
بعد از آن طرف پایین پای قبر آخوند ملا علی اکبر بفاصله کمی قبر سکو بسته که دور او طاقچه است مرحوم آخوند ملا اسماعیل خواجوئی است و این بزرگوار خیلی جلیل الشان و دارای مقامات بلند از علم و عمل در استمداد از زیارت قبر او و روا شدن حاجت در آن مکان بسیاری از اهل ایمان اعتمادی دارند اصل ایشان از مازندران و در محله خواجوی اصفهان توطن نموده عالمی محقق و کامل در حکمت و کلام و فقه و اصول بلکه مطلق معقول و منقول خیلی با ادراک و فهم و عقل کامل و بازهد در دنیا و حسن خلق و تواضع و مستجاب الدعوه و در پیش
ص: 53
پادشاه و اعیان محترم و باعظم حتى آن که نادرشاه در میان علماء آن زمان این بزگوار را خیلی احترام می نموده و فرمایش او را قبول می کرده و عمده بجهه ترک دنیا و قناعت کردن و چشم از همه خلق پوشیدن بوده است و (1) (و در زمان غلبه افغان و گرفتاری اهل اصفهان و آن واقعه عظیمه مهتلی شده و گرفتار صدمات از زدن و حبس شدن و مال نورا بردن همین قدر خود فرموده که بحمد الله عرض و زندگی و ایمان و نقص اهل اولاد و خویشان او باقی مانده در آن زمان که همه این ها در مسلمانان اصفهان بیاد رفته نعوذ بالله بالاخره بجهه سختى اصفهان بخواتون آباد دو فرسخی اصفهان منزل نموده که آن جا آسوده بوده. )
و اگر بعد از وقعه افغان باقی نمانده بود شاید اسمی از او نمی ماند با این همه کمالات و آن بزرگوار کتاب های خوب و رساله های مرغوب دارد شرح اربعین شرح مدارک فوائد رجال، جامع الشتاب در متفرقات حاشیه اربعین شیخ بهائی، حاشیه آیات الاحکام اردبیلی، هدایه الفواد در ،معاد، رساله امامت و رساله حرمه غنا در رد آخوند ملا محمد باقر سبزواری رساله فارسیه رد ،بر صوفیه و رساله در ما لا یتم فیه الصلوه، و رساله رضاع در رد ،میرداماد و رساله در تفصیل عید نوروز که چه روزی است و رساله ابطال زمان موهوم شرح دعای صباح، ورساله در فضل اولاد فاطمه سلام الله علیها و این که نسب شریف که از مادری منتسب بان حضرت باشد در این فضیلت داخل است و خود آن بزرگوار خیلی اخلاص و
ص: 54
محبت بسادات فاطمیه داشته و رساله های دیگر هم دارد گفته اند بقدر صد و پنجاه کتاب و رساله است و کرامات بسیار و مقامات بلند از آن بزرگوار معروف و منقول است و بسیاری از کاملین از علماء از شاگردان ایشان بوده مثل آخوند ملا مهدی نراقی و آقا محمد آبادی و آقا بید میرزا ابو القاسم مدرس اصفهانی و علا محراب حکیم. ماده تاریخ او خانه علم منهدم گردید . (1) و در قرب و اطراف قبر مرحوم آخوند نیز قبور علما و صلحاء بسیار است و از این جا بالا می روی می رسد بقبر فاضل هندی که فاضلان هم می گویند سکوئی بسته و دو قبر در بالای آنست که سنگ راست بالای سر آن ها نصب کرده اند بیرون سنگ سیاه و درتوى آن سنگ مرمر کار کرده اند قبر عقبی قبر فاضل هندی است و اسم بزرگوار محمد بن تاج الدین حسن اصل او اصفهانی است که علما هم تعبیر می کنند در کتاب ها بفاضل اصفهانی در اوایل امر در بلاد عند نشو
ص: 55
نما نموده و مخالفین را در مباحثات ملزم نموده بفاضل هندی ملقب شده و از شاگردان مجلسی بوده و در اواخر دولت صفویه بوده و گویند شاه سلطان حسین (1) برای تعلیم مسائل حرم غیر بالغی خواسته گویا مجلسی او را معین نموده وقتی چشمش را گرفته بیرون آمده این وقت بالغ شدم ترسیدم چشمم بآن ها بیفتند و پدر بزرگوار او تاج الدین حسن (2) از جمله علماً کاملین و استاد فاضل بوده و اصل او را بعضی فلا - و رجانی (3) و بعضی رویدشتی نوشته اند و جمعتن هم ممکن است فاضل کتاب های خوب دارد کشف اللثام در فقه که شرح بر قواعد علامه است در اولش اظهار نموده که از تحصیل بمعقول و منقول فارغ شدم و هنوز سیزده سالم تمام ،نبود مناهج السویه در شرح بر شرح برامعه کتاب شرح قصیده حمیری و ملخص التلخیص و شرح آن رساله کلید بهشت در اصول دین تلخیص شفاء در حکمت شرح عوامل تفسیر، وزیده در اصول دین خور البدیعه فی اصول الشریعه و غیر این ها و کمالات و مقامات این بزرگواو مشهور است و مومنین مخصوصاً بجهه بر آمدن حاجت بسر
ص: 56
قبر او بزیارت می روند و توسل می جویند بسا باشد که بعضی از مومنین تخت فولاد می روند محض زیارت فاضل و اکتفا بزیارت آن بزرگوار نموده بمزارهای دیگر نمی روند که او را اهم از همه می دانند وفات آن بزرگوار در ماه رمضان سنه 1137 هزار و صد و سی و هفت (1) و بعضى سى و یک گفته اند و دور نیست اول درست تر باشد که سی زمان غلبه افغان در اصفهان وفات نموده باشد و اگر پیش تر بود قبر او باید دستگاه و عمارت داشته باشد و در همین سنه بزرگان بستگان شاه سلطان حسین را افغان کشت و خودش را هم حبس نموده و نگاه داشته تا درصد و چهل شهیدش کردند و جلو روی قبر فاضل قبر حاجی ملا محمد نائینی است که از اهل علم و تقوی بوده و شوهر هم شیره حاجی کرباسی اعلی الله مقامه بوده و یک وقت امامت مسجد حکیم را باو واگذار نموده و مومنین و مقدسین بسیار با و اعتماد داشتند و این هم از جلالت او است که با فاضل گذاری قرین و هم عنوان شده (2) و پسری داشت اسم او آقا علی رضا مجاور عتبات عالیات که اغلب سند خواب های صادقه موثره که جناب حاجی میرزا حسین نوری (3) که از علماء
ص: 57
متتبعین عصر و از مخصوصین حضرت حجه الاسلام آیه الله حاجى میرزا حسن شیرازی اعلی الله مقامه که مجدد المذهب و رئیس المله دراین ماه بودند بوده است در کتاب دار السلام که در رویا نوشته و کتاب پرفائده ای است واسطه نقل آقا علی رضای مرقوم است و از اهل زهد و ریاضت و مواظبت اعمال و عبادات در آن عتبات بوده در کربلا وفات نموده و مدفون شد بعد طرف پایین پای قبر فاضل متصل بسکو قبر آقا است که برادر مرحوم آقا میرسید حسن مدرس است و او نیز از علماء و فضلاء و ائمه جماعت و محل اعتماد خلق بوده و هست (1) قدری 37 جلوتر سکوئی بسته است در آن قبر حاجی سید یوسف خراسانی (2) از علماء و ائمه جماعت در اصفهان که فعلا هم امامت مسجد جارچی و مسجد حاجی رضا با اولاد اوست و جلو روی قبر فاضلان قدری فاصله قبر حاجی میرزا علی نقی زنجانی است که از علماء اصفهان و امام جماعت در مسجد خیاط ها که باسم خود ایشان نیز می گویند و صاحب تصنیف و تالیف و فعلا هم امامت مسجد با اولاد و احفاد آن مرحوم است (3) بعد از آن برگردی
ص: 58
مقابل قبر فاضل طرف دست راست راه که میان تخت فولاد و بطرف شیراز
ص: 59
می رود بفاصله زیادی تکیه میرزا رفیع است (1) است که گنبدی هم دارد از بنای شاه سلیمان صفوی است و در توی عمارت میان آن قبر مرحوم میرزا رفیعای نائینی است که از جمله علمای کاملین بوده قبر او توی ایوان چه جلو گنبد است صاحب تصنیف و تالیف و کتاب های بسیار وقف نموده که فعلا نزد اولاد اوست و محل انتفاع علما است و اولاد او ساداتی
ص: 60
هستند اردستانی (1) دور نیست بعد از آن مرحوم بار دستان رفته اند و آن بزرگوار از بزرگان علماء زمان شاه صفی بوده و کتاب شجره الهیه در اصول دین فارسی برای شاه نوشته و رساله نمره هم نوشته مختصر شجره و رساله تشکیک و حواشی بر مختلف علامه و شرح اصول کافی و از استاد های مجلسی است وفات او در هزار و هشتاد یا هشتاد و دو و بیرون عمارت طرف جلو که با قبر میرزا رفیعا که توی عمارتست فاصله کمی دارد قبر مرحوم میرزا محمد علی میرزا مظفر است سنگ سیاهى روى قبر اوست بخط رقاع نوشته و آن بزرگوار از زهاد و از دنیا گذشته های کامل و عالم و فاضل و امام مسجد علی بوده گویند هیزم و روغن چراغ خود از بازار می گرفته وقت امامت کنار محراب می گذارده من بعد بخانه می برده با وضع فقر کمال مواظبت در آداب شریعت داشته از بی اعتنائی های او بدنیا وضع های غریب نقل می کنند. گویند وقتی پادشاه آقا محمد خان قاجار بدیدن او می رفته نوکر ها دیده بودند میرزا از بیرون می آید در حالتی که زیر جامه بالباس دیگر خود را برده شسته و سر چوبی کرد که بخشکد و می آید توی خانه و از این گونه زهدها خیلی از او واقع شده و از مردمان عارف و بزرگ اظهار کمال اعتقاد بآن بزرگوار شده و می شود (2) از آن جا تکیه میرزا رفیعا قدری پائین تر عمارت چهار طاقی
ص: 61
است در میان آن قبر مرحوم آقا سید محمد کتاب فروش مشهور میان عمارت
ص: 62
که از جمله علماء و فضلاء اصفهان و بسیار معمر شده بود و قبر مرحوم آقا میر محمد صادق (1) ولد او که ملقب بکتاب فروش معروف شده و از جمله فقهاء ممتازین اصفهان بودند و نزد علماء اصفهان بفقاهت معروف بودند و مرد گوشه گیر و مشغول تحصیل و مطالعه و تدریس و اهل تهجد و عبادت بودند شاگردان ایشان در اصفهان فعلا بسیارند حقیر نیز در زمان سطح خواندن مدتی شرح لمعه خدمت ایشان می خواندم و نوشته جات خوب متفرقه در فقه دارند و بعد از آن برگردی جلو تکیه میرزا رفیعا می رسد بتکیه بابارکن الدین (2) که گنبد ترک ترگی دارد در توی گنبد آن دست چپ
ص: 63
در ایوان قبر بابا رکن است و او از فضلاء و عرفاء بوده مرحوم حاجی کرباسی اعتماد تامی باو داشته مخصوصاً بزیارت او می رفته . و آخوند ملا محمد تقی بسیج مجلسی و شیخ بهائی هم اظهار جلالت شان از او نموده که آخوند نقل نموده
با شیخ بهائی بر سر قبر او رفتیم شیخ بهائی بمن فرمودند شنیدی چه گفت
ص: 64
عرض کردم چیزی نفهمیدم فرمودند خبر وفات مرا دادند (1) و این مطلب از آخوند در شرح مشیخه نقل شده آن چه ذکر شد اجمال از واقعه است، ولی بعضی از علماء او را سنی و صوفی دانسته و با با شرحی بر فصوص محیی الدین نوشته و جمعی از علماء محیی الدین را از زنادقه شمرده اند ولی از بعض کلمات شیخ بهائی تمجید محیی الدین نیز مستفاد می شود على کل حال مناسب آنست که زیارت بابا برجاء و امید واری شیعی و کامل بودن بملاحظه اخبار و اعتماد بعضی علماء بشود (2) و در ایوان بیرون جلو گنبد کنار دیوار طرف راست قبر مرحوم آخوند ملا حسن نائینی است که مردی زاهد بوده در مدرسه نما ورد منزل داشته در لباس و خوراک نهایت پستی صرف می کرده و توی اطاق قدری جل کهنه داشته که زیر او
ص: 65
می رفته و شب بیدار و خیلی بدنیا بی اعتناء بوده در علم حکمت و بخصوص در ریاضی با اطلاع بلکه مسلط بوده خیلی از بزرگان اصفهان مرید او بوده اند و اعتنائی نمی کرده بعضی از موفقین بعضی مقامات درباره او نقل می کنند و اعتقاد دارند (1) از تکیه بابارکن که برون آی (2) دست چپ قدری
ص: 66
پایین تر تکیه مادر شاه زاده است و تکیف شیخ محمد تقی هم می گویند تکیه
ص: 67
خوبی است و در آن جماعتی از علماء و کاملین مدفونند در عمارت میان
ص: 68
بوده و به توصیت او و وجه او این تکیه بناشده و وصی او مرحوم شیخ
ص: 70
تقی بوده و جلوروی او قبر مر مر سنگ بلند بسته است قبر مرحوم شیخ محمد
ص: 71
تقى اعلى الله مقامه است و جلالت شان و مقامات آن بزرگوار در علم و عمل محتاج بیان نیست مجاهدات و ریاضات و کمالات نفس آن بزرگوار و بعضی استبارات و ختومات از او در نزد اهل معرفت معرو فست و در مقام علم او کتاب حاشیه معالم که نام او را هدایه المستر شدین قرار داده و در
ص: 72
میان علما حاشیه شیخ و حاشیه مطلق که گویند این کتابست بس است در بلندی تحقیق و بلندی و تبحر ذهن و فکر او که می توان گفت اکثر تحقیقات اصولیه این زمان ها در پیش علماء ماخوذ از آن بزرگوار است و اصل ایشان از ایوان کیف (1) بوده و از شاگردان شیخ جعفر نجفی که پدر زن اوست بوده و سید محسن کاظمینی و آقا سید علی صاحب شرح کبیر نیز بوده و مرتبه فضل ایشان زیاده از این است که نقل توان نمود اول در احمد آباد درس می گفتند از اطراف اصفهان فضلا حاضر می شده اند بعد در مسجد شاه درس می گفته قریب سیصد نفر مجلس درس او حاضر می شده و کتاب فقه استدلالی هم نوشته و رساله عملیه فارسیه هم دارد و وفات اوسنه 1248 (2) بوده و او داماد مرحوم شیخ فقیه کبیر شیخ جعفر نجفی است که دختر مرحوم شیخ هم عالمه و عامله و در همین عمارت جلو روی قبر شیخ مدفونه است (3) و فرزند ایشان مرحوم حاجی شیخ محمد باقر اعلی الله مقامه بود که آثار سعادت دارین از او بظهور رسیده و بزیارت عتبات عالیات مشرف شده بعد از زیارت امیر المومنین علیه السلم
ص: 73
در نجف اشرف وفات نموده درسته 1301 (1) و در قرب قبر مرحوم شیخ جعفر مدفونست و اولاد امجاد ایشان فعلا از روساء علماء ایران و در اصفهان مرجع خلق در احکام و مرافعات پناه مردم هستند در بسیاری از ابتلا آن و گویا از اثر خلوص و جلالت آن بزرگواران در اولاد ایشان علم و ریاست باقی بالاستمرار است و در همین گنبد پشت سر قبر مادر شاه زاده قبر مرحوم آخوند ملا محمد صالح جویباره ایست از اولاد فاضل سراب و آن بزرگوار از علماء این اعصار در مسجد معروف بمسجد شیره پزها قرب میدان کهنه امامت می نمود و مرجع در فتوی و مرافعات بوده و صاحب نوشته جات و جواب و سوالات بود و مسجدی هم طرف جویباره و طوقچی باسم ایشان تعمیر یافته وفات او در سن 1280 (2) و فعلا هم در مسجد های آن مرحوم اولاد ایشان امامت دارند و ولد ارشد ایشان حاجی میرزا محمد مهدی جویباره ایست که از علماء و مرجع در مرافعات و احکام اصفهان هست و زوجه آن مرحوم دختر مرحوم آقا سید صدر الدین اعلی الله مقامه (3) که با سواد و علم و معرفت بوده در جنب آن مرحوم پشت سر او مدفونست و طرف بالا سر مادر شاه زاده قبر مرحوم
ص: 74
حاجی میرزا زین العابدین خوانساری است که صاحب نسب عالی است روی قبر او نسب او را تا بامام معین نموده و این بزرگوار از کسانی است که مردم کمال اعتقاد و اخلاص باو داشته بلکه فعلا بر سر قبر او استمدادمی جویند و از خداوند حاجت می خواهند و به تجربه رسیده بود که نذر ایشان زود اثر می بخشیده و نذورات برای او می آوردند و از اهل علم و عمل و تقوی و در دعایی که می نوشته اثر تامی یافته بودند مانند پدر بزرگوارش آقا سید ابو القاسم که اسم او آقا سید جعفر بوده وجد او مرحوم آقا سید حسین مجتهد خوانساری است که استاد میرزای قمی بوده است و گویا از برکات انفاس شریفه آن مرحوم است که اولاد امجاد او از روسا و علماء ایران و در اصفهان مرجع احکام و ملجاء انام و بعضی در علم و عمل و فضل کم نظیر و دو نفر از اولاد آن مرحوم اعلم وَ اَکمل از سایر اولاد و بلکه قلیل النظیر در بلاد یکی مرحوم آقا میرزا محمد باقر چهار سوقی که ذکرش بعد می آید دیگری
عکس
مرحوم آقا میرزا محمد هاشم (1) که این بزرگوار از
ص: 75
محققین و متبحرین علماء و مجتهدین بوده و مرحوم حاجی میرزا زین العابدین مذکور بر حسب آن چه آقای ولد اکبر مشارالیه ایشان مذکور داشته صاحب کتاب ها و تصنیفات است. شرح بر معالم اصول، شرح زبده شیخ بهائی، رساله در قواعد عربیه، رساله اجماع، رساله تداخل اسباب رساله نیت، رساله احباط و تکفیر رساله نوادر الاحکام، رساله تعارض حقیقه مرجوحه و مجاز راجح، حواشی بر کتب علامه خطب و اشعار بسیار و صلواتی که انشاء کرده فوت او سنه 1275 (1) و از اولاد امجاد آن مرحوم و اقارب او در این گنبد و این تکیه مدفونند که مخصوصاً بزیارت آن ها می روند (2) و بیرون گنبد
ص: 76
توی تکیه دست راست درب تکیه قبر حاجی صادق تخت فولادی که در همین تکیه منزل کرده بوده و شب بیدار بوده و جمعی اعتقادات بسیار باو داشته اند اگر چه عامی بوده مردم اعتقادی باو داشتند که به ثبات دعا می خواند و می داد برای صدمه جن یا بعضی صدمات و ابتلاآت خیلی محل اعتماد بوده نزد عوام شهر و دهات از این جهات (1) و بیرون این تکیه طرف دست
ص: 77
راست برگردی طرف پشت تکیه که پشت تکیه خوانساری ها هم می شود قبر
ص: 78
مرحوم آقا محمد بید آبادی که ولد ملا محمد رفیع است عمارت چهار طاقی دارد که در این زمان ها جناب میرزا سلیمان خان رکن الملک که نایب الحکومه اصفهانست و از اولاد خلف بیک که موقوفاتی از او در اصفهان و توابع آن هست می باشد بنا نهاد چنانچه طاق گنبد و تعمیرات تکیه مرحوم حاجى - محمد جعفر را نیز او بنا نهاد و تعمیر تکیه میر نیز او نموده و بنای مسجد بزرگی هم این اوقات پائین تکیه حاجی محمد جعفر نهاده و گویند آن مرحوم خودش فرموده بوده تکیه و دستگاه بنا نکنند و این بزرگوار در زهد و ورع و تقوى و ریاضات ممتاز بلکه معرو فست از او کرامات بسیار ظاهر شده و فعلا نیز در زیارت قبر او مردمان بزرگ استمدادات و توسلات بلکه مواظبت بزیارت او از جمله ختومات قرار داده شده است و از جمله علماء کاملین بخصوص در حکمت و کلام و از شاگردان مرحوم میرزا محمدتقی الماسی که از نواده مجلسی است بوده و جمعی از محققین علما و حکمادر خدمت او درس خوانده اند مانند مرحوم میرزا ابو القاسم اصفهانی مدرس مدرسه چهار باغ و آخوند ملا علی نوری (1) که استاد حکماء این اعصار
ص: 79
بوده و ملا محراب حکیم عارف مشهور و حاجی محمد ابراهیم کرباسی که بعد از فوت پدر حاجی او وصی بوده و مواظبت حال حاجی را داشته که اوائل تکلیف حاجی را روانه حج نموده و در تواضع بحدی بوده که از سوار شدن الاغ رعیتی و رفتن بیرون ها امتناعی نداشته و سلاطین و حکام کمال احترام و اظهار اخلاص باو می نموده و او اعتنائی نداشته بلکه کراهت از آمد و شد و ملاقات داشته و چون نماز جمعه را واجب عینی می دانسته هر جمعه می رفته بقریه زنان نماز جمعه می کرده حاجی کرباشی نقل کرده که در سال گرانی و تنگی اصفهان آقا محمد خود و عیالش تاشش ماه بزردک ( هویج ) خام یا پخته اکتفا کرده با کمال شعف و بدون کراهت و انزجار و معروفست که علم کیمیا داشته بلکه طلایی که او می ساخته اگر یک چهاریک آن را داخل سه چهاریک طلای بد می کردند تمامش خوب می شده وفات او سنه 1197
ص: 80
(1) و حواشی بسیار برکتب حکماء و علماء نوشته و از او بعض نوشته جات ارشاد و هدایت و موعظه مریدین و کاملین در نزد اهل سلوک هست و جلوی روی قبر آقا محمد قدری پائین سکو قبر میر معصوم است که ظاهراً از علماء و اجلاء بوده سنگ بلندى بالاى سر قبر بلند کرده است شبیه قبر فاضل هندی و مردم اعتقاد تامی باو دارند و در زیارت قبر او او او از سلسله سادات پای قلعه است که منقولست که آقا محمد خوابی در جلالت قدر او دیده وصیت نموده او را نزدیک او دفن نمایند و کثرت اعتماد مردم باو از این جهت است (2) و باز بعضی قبور دیگر هم هست در این اطراف که مخصوصاً بزیارت آن ها می روند (3) و از آن جا دست راست بر می گردد تکیه خوانساری ها
ص: 81
که وصل بتکیه مادر شاه زاده است و در توی گنبد ایوان جلو آن قبر حسین و آقا جمال خوانساری است قبر آقا حسین جلو است و آن بزرگ وار از محققین علماء و مجتهدین کاملین و در حق او گفته اند استاد الکل فی الکل
ص: 82
و استاد البشریل العقل الحادى عشر و درمیان محققین کم نظیر و در فقه
ص: 83
شاگرد آخوند ملا محمد تقی مجلسی است و در حکمت و معقول شاگرد
ص: 84
میر فندرسکی است و آخوند ملا حیدر خوانساری صاحب زبده التصانیف
ص: 85
و اجازه از آخوند ملا محمد باقر مجلسی (1) و آخوند ملا محمد باقر سبزواری و غیر ایشان دارد و خواهر سبزواری زوجه او بوده و درخانه سبزواری منزل کرده بود و شاگرد های او جماعتی از علماء محققین اند مانند آقا جمال و آقا رضی فرزندان ایشان و آقا میر محمد صالح خواتون آبادی داماد مجلسی و ملا میرزا شیروانی و شیخ جعفر قاضی و سید نعمت الله جزائری و فاضل شراب و ملا علی رضا تجلی شیرازی و غیر ایشان (2) اوایل امر
ص: 86
در مدرسه جنب مسجد شیخ لطف الله تحصیل می کرده و خیلی سخت بر او می گذشته از خودش نقل شده که شب زمستان یک لحاف پاره داشته دور خود می گرفته و توی حجره راه می رفته که از سرما آسوده باشد و آخر بجایی رسیده که گویند منزل شاه سلیمان آمد شاه جبه جواهر نشانی حکایت پوشیده آقا دست زیر آنجبه کرده و تعریف نموده بعد از رفتن شاه جبه را فرستاد برای آقا با عذر خواهی و آن بزرگوار کتاب های خوب نوشته مشارق الشموس شرح دروس در طهارتست و ناتمام است و خیلی با تحقین است رساله در توحید حاشیه بر شرح اشارات و رساله مقدمه واجب در رد سبزواری و رساله دررد بر مدقق شیروانی و رساله های رفع شبهات شبهه ایمان و کفرو شبهه استلزام و شبهه طفره و غیر این ها از حواشی شرح اشارات و حاشیه جلالیه و غیر این ها و عمده زحمات او در کلام و حکمت بوده و استحکام و قواعد ایمان اسلام نموده و بواسطه او کسر سورت حکماء شده و اشعار خوب (1) و خطاب و انشا آت خوبی دارد و سنگ قبراو یشم گران بها بوده و افغان ها شکسته اند و بعد از مدتی سنگ آن تازه شده که خط سنگ او با قبر آقا جمال یکی است وفات او سنه هزار و نود و نه (2) ماده
ص: 87
تاریخ ، امروز هم ملئکه گفتند یا حسین و بعربی ادخلی جنتی و در جنب او 48 قبر آقا جمال خوانساری و لد آقا حسین است که در فضل و کمال معروف و در علم حکمت و کلام و اصول وفقه دانا و در اصفهان ریاست تدریس با او شده خیلی از علماء از مجلس درس او برخاستند و با آخوند ملا محمد باقر مجلسی معاصر بودند و خودش نزد آقا حسین مرحوم والد خود و نزد آخوند ملا محمد باقر سبزواری (1) خالوی خود درس خوانده و معروف است از او شوخی ها و خوش طبعی ها بحیثیتی که شوخی ها که نقل می شود و می گویند اگر از او نباشد هم نسبت با و می دهند مثل مرحوم حاجی محمد جعفر آباده ای در این اواخر و صاحب کتاب های خوبست مثل حاشیه بر شرح لمعه که بسیار با تحقیق و پرفائده است و ترجمه مفتاح الفلاح شیخ بهائی در اعمال و ادعیه شبانه روزی خیلی پر فائده، حاشیه شرح مختصر، حاشیه بر حاشیه ملا میرزا ،جان و حاشیه برحاشیه خفری و حواشی بر کتاب تهذیب حدیث و حاشیه بر من لا یحضر و حاشیه بر شرایع و حاشیه برشفا و حاشیه بر شرح اشارات و شرح فارسی بر غرر و درر و شرح حدیث بساط و رساله نیت و رساله صلوه جمعه و غیر این ها وفات او سنه هزار و صد و بیست
ص: 88
و پنج (1) و نقل شده است که قبر مرحوم آقا رضی برادر کوچک تر آقا جمال پشت قبر آقا جمال است که عالم فاضل کامل و شرح دروس را صوم و اعتکاف آن را تمام نموده آثار فضل و تحقیق از آن کتاب ظاهر می شود و دور نیست زمان افغان مرحوم شده آثار قبر هم بنحو واضح معلوم نشده است و طرف پایین پای آقاحسین و آقا جمال قدری جوتر که دم ایوان می شود قبر مرحوم حاجی ملا حسین علی تویسرکانی است که آن بزرگوار نیز در اصفهان ریاست تدریس و فتوی داشتند بسیاری از علماء و فضلاء از مجلس درس ایشان برخواستند و زیادتی منفعت تدریس ایشان و ممتاز بودن مجلس درس ایشان در شهر مشهور بود و بسیاری از عوام و خواص نیز تقلید ایشان می کردند امام جماعت مسجد ایاچی محله احمد آباد بودند بجهه احتیاط در نماز ،جمعه جمعه ها را بدرچه می رفتند نماز جمعه می کردند چون آن جا مزرعه ای داشتند و عمده تحصیل او نزد مرحوم شیخ محمد تقی اعلی الله مقامه بوده چنانچه از ملاحظه کتاب فصل الخطاب او معلوم می شود و در تقوی و قدس هم معروف و کامل بود و کتاب های خوب نوشته، کشف الاسرار شرح شرایع که فقه استدلالی است یازده جلد مقاصد العلیه حاشیه برقوانین، فصل الخطاب در اصول، کتابی در اصول دین
ص: 89
و اخلاق مسمى بنجاه المومنین بسیار کتاب مختصر مفید پرفایده خوبی است ، ورساله رد بر حاجی کریم خان و رساله رد بررد که بوضع ملائمت نوشته کتاب خوبی است جامع عباسی را هم حاشیه کرده و از هم نوشته جات و جواب مسائل دارند وفات آن مرحوم در سنه هزار و دویست و هشتاد و شش (1) ایام گرانی اصفهان که سال بعد سخت ترشد و از برای آن مرحوم احد آماده ساخته پیدا شد و طرف بالاسرحاجی در ایوان قبر مرحوم حاجی سید علی بروجردی است که از علماء اصفهان و امام جماعت و مرجع او در محله درب کوشک (2) و جلو آن که دم ایوان می شود قبر مرحوم آخوند ملا محمد باقر فشارکی است که منبع فوائد کثیره برای عوام و خواص بودند شصت و سه سال عمر کردند و در شهر رجب سنه هزار و سیصد و چهارده (3) وفات کردند امام مسجد ( قدریه ) غذویه یا قطیه (4) که در خیابان چهار سوق شیرازی ها است و مسجد محله نو و احیای شب های جمعه و غیرها در تخت فولاد در مسجد مصلی از ایشان رواجی تام داشت که فعلا از رشته آن مرحوم در اصفهان در تخت فولاد و توی شهر در مساجد و غیرها این احیات رواجی گرفته و منبری داشتند برای عوام و خواص پر منفعت که
ص: 90
بسیاری از آقایان بلوکات و غیره ها بیانات منبری آن ها ماخوذ از اوست. و عوام مریدهای آن مرحوم از مطلعین بر اخبار و اصول و فروع و غیره بوده اند و هستند، درسی هم داشتند خوش ترتیب و باسلیقه جمعی از فضلا از مجلس درس ایشان برخواستند و کتاب های پرفایده دارند در فقه رساله رضاع، رساله در شرط، رساله حیض رساله عدم جواز صلح حق الرجوع رساله قرعه، رساله شهرت رساله عدم لزوم تقلید اعلم رساله منجزات مریض ، رساله صحت عبادت جاهل مطابقه با واقع ، رساله غنا، رساله طهارت رساله خیا رعیب رساله تداخل اسباب و حواشی هم بر قوانین و فراند و متاجر که این ها جزئی است و حاشیه فارسی بر شرح لمعه، و عنوان الکلام که شرح دعاهای هر روزه ماه مبارک رمضانست که عنوان مجالس مواعظ قرار داده و اهل منبر بجهه ارشاد خلق همیشه در کار دارند، و چند عشریه که چند مجلس دهه محرم است، ذخیره المعاد در اصول دین که قدری ناتمام ،است و رساله آداب الشریعه، ورساله های
ص: 91
دیگر از چهل حدیث و اصول دین و فروع دین، و ادعیه مختصره پرفائده که مکرر چاپ خورده و محل انفاع عامه (1) است و جلو روی قبر مرحوم حاجی که جلو ایوان توی صحن تکیه می شود قبر مرحوم آقا سید شفیع شوشتری است از اولاد مرحوم سید نعمت الله جزائری صاحب انوار نعمانیه است و سنگی راست بالاسر قبر او هست و آن مرحوم از علما و فضلاء اصفهان بوده و در خصوص علم رجال هم خیلی مهارت داشته حواشی بر شرح کبیر نوشته فوائد متفرقه دررجال و غیره دارد (2) و ولد آن مرحوم آقا سید محمد از علماء کوشه نشین فاضل و مدرس و مطلع برفقه و رجال در سنه هزار و سیصد و بیست و سه وفات یافته (3) در تکیه مرحوم آقا میرسید محمد شهشهانی مدیون شده بالاسر قبر آقا سید شفیع قبرسنگ مرمریست قبر مرحوم آقا میرزا حیدر علی که از اولاد ملا عزیز الله که از اولاد مرحوم مجلسی بوده می باشد واز اهل علم و فضل بوده (4) و از توی گنبد محاذی در
ص: 92
تکیه از طرف بالا که بیرون روی در ایوان چه بیرون متصل بکنید دست چپ قبر آخوند ملا محمد صادق پیکانی است که از جمله علما و فضلاء کاملین بوده و از شاگردان مرحوم شیخ مرتضی انصاری، و او در اصفهان مدتی مشغول تدریس بوده و امید ترقی ها و ریاست کامل در حق او بود طلاب هم دور او را گرفته بودند ملای با تحقیق و تدقیق بوده ولی دنیا با او موافقت نکرده بزودی مرحوم شد (1) از تکیه خوانساری ها که بیرون می روی محاذی آن تکیه هست معروف بتکیه آقا رضی (2) که بالای سر مسجد
ص: 93
مصلی است و در توی گنبد آن قبر مرحوم آقا میرزا محمد باقر پیش نماز مسجد جدید عباسی که از علماء بوده و کتاب های بسیار از اخبار و غیر اخبار و بحار و غیر آن وقف نمودند و فعلا هم قدری از آن ها باقی است (1) و و قبور اولاد و احفاد آن مرحوم که از اهل علم و فضل بوده اند آن جا است از آن جمله قبر مرحوم میرزا مهدی نایب الصدر طرف ایوان عقب که از علماء و فضلاء ممتازین بوده خیلی با اطلاع در علوم و اخبار و در دیانت و تقوی هم ،معروف، خط ایشان وضع مخصوص ایشان وضع مخصوصی است بر اغلب یا کل کتب موقوفه مرحوم جد خود و غیر آن کتب حاشیه ها و مطالب بسیار نوشته در هر علمی گویا و هر کتابی که بدست او افتاده تحقیقات و فوائدی می نوشته (2) در این سنوات مرحوم حاجی میرزا محمد
ص: 94
تقی نقشینه تاجر معروف را که قبرش در اطاق دم تکیه خوانساری ها است و با زینت است و گنبد کاشی کوچکی دارد بعضی خواب دیده و پرسش حال نموده در جواب اشاره بتکیه و قبر مرحوم میرزا محمد مهدی نقیه نموده و اظهار نموده که ببرکت این بزرگوار و در پناه او آسوده ایم و مرحوم حاجی میرزا محمد تقی مردی بود که آثار خیر بسیار از او
ص: 95
ظاهر شد تعمیر دیوار مسجد مصلی نمود و شبستان آن جا را بنا نمود و با سخاوت بوده هفته و ماه و عید غدیر و غیر این ها به فقراء احسان ها می کرده و صاحب سفره و اطعامات بوده سیما در ایام روضه خوانی و دعه عاشورا که وضع کاملی داشت آن طرف تکیه اقارضى مذکور قبر مرحوم - آقا میرزا محمد باقر چهار سوقی است که این اوقات مرحوم شده و تکیه بزرگ عالی برای او طرح ریخته و بنا می کنند والد ایشان مرحوم حاجی میرزا زین العابدین خوانساری مذکور در تکیه خوانساری ها (1) صاحب مقامات مذکوره و این بزرگوار از روساء علماء اصفهان بلکه سید العلماء مطلق و در احترام مقدم بر کل و عمر ایشان قریب بنو د سال (2) وفات او سنه 1313 هزار و سیصد و سیزده برحسب وصیت خود آن مرحوم در این محل جلو قبر مرحوم آقا حسین جیلانی که از اعاظم علماء و صاحب تصنیفات است چون جد اعلای او بوده مدفون گردیده. آقا حسین جیلانی مشهور بلنبانی که از حکما و علما و ادبا و محدثین در مسجد لنبان اصفهان مدرس بوده و شرح بزرگی بر صحیفه سجادیه نوشته که جامع است و کتاب های دیگر دارد شرح مفاتیح فیض حواشی بر ذخیره و رساله فارسیه در زیارات و غیر این ها وفات او سنه هزار و صد و بیست و نه (3) و نقل شده که در قبرش کرامانی دیده شد ملا حسن جیلانی پدر او از حکمار اهل عرفان بوده و آقا میرزا محمد باقر از شاگردان
ص: 96
مرحوم شیخ محمد تقی و آقا می رسید محمد شهشهانی اعلی الله مقام ها بوده و اجازه های کثیره از علماء نجف و کربلا و اصفهان از مشایخ و بزرگان داشتند مثل شیخ محمد بن شیخ علی بن شیخ جعفر کبیر و شیخ قاسم نجفی و صاحب ضوابط و آقا میر سید حسن مدرس و فضل و تبحر و فقاهت و جلالت ایشان بذکر کتاب های پرفائده که تصنیف نموده اند اولی است . روضات الجنات که معروف برجال آقا میرزا محمد باقر است در این اوقات هر کتابی از علماء چاپ خورده بیان حال مصنف از این کتاب مبارک ثبت می شود و انیس خوبی است برای اهل علم و فوائد رجالیه هم بسیار دارد ولی عنوان رجالی که از مقدمات فقه قرار داده اند نیست بلکه در احوال علماء و فضلاء شیعه و سنی است و از بسیاری از علوم و فنون ،فوائدی، و کتاب احسن العطیه شرح بر الفیه شهید استدلالی مبسوط و قره العین منظومه فارسیه است در اصول دین زاید بر سه هزار ،بیت رساله ضروریات دین و مذهب ، ورساله امر بمعروف و نهی از منکر رساله بلا یا نازله بر سعید و شقی، رساله شرح حدیث حماد، رساله فضیلت جماعه، رساله عملیه ، منظومه عربیه در اصول تسلیه الاحزان فارسی در اجر مصیبت و تسلی مصیبت زدگان که نظیر مسکن الفواد شهید ثانى و مسلى المصابین حاجی میرزا محمود بروجردی است و مجالسی در مصیبت ابا عبد الله و قصاعد عربیه در تحیت بر اهلبیت علیهم السلم و اشعار و مراثی عربیه و فارسیه که بعضی نوحه های جانسوز از آن ها معروف ما بین ذاکرین است و در امر انشاءات و خطب و نوشت جات مسجع و مقفی بعدی بود که بنای قلم بر آن بود حتی
ص: 97
جواب استفتا و حکم که می نوشتند منشیانه بوده (1) و حواشی هم بر 63 قوانین و شرح لمعه نوشته اند (2) و در این تکیه است قبر ملا محراب و
ص: 98
او از حکماء معروف و شاگرد آقا محمد بیدآبادی است معروف است که مشهور شده بوحدت وجودی و شخصی لعنت می کرده او را خود ملا محراب باو گفته چرا او را لعن می کنی گفته این ملعون قائل بوحدت واجب الوجود شده ملا محراب گفته پس او را لعن کن (1) وقبر آقا ملا حسن جیلانی پدر آقا حسین جیلانی نیز در این تکیه است (2) از
ص: 99
پهلوی مصلی که فرود آبی طرف راست (1) تکیه خاتون آبادی ها است که گنبد کاشی دارد در توی گنبد قبر محمد اسمعیل که کرامات و مقامات بسیار از او نقل می کنند و صاحب تصنیفات است من جمله تفسیر چهارده جلد و اول بناء از صفویه شده من بعد خراب شده گویند نانوایی از دست فراش های حاکم گریخته در این تکیه آمده و این تکیه مخروبه بوده با خود نیت می کند که اگر این مرد بزرگوار و صاحب مقاماتست فراش های حاکم مرا نمی بینند تعمیر این کنید و این جا را می کنم بعد فراش های حاکم آمده توی همان جا را گشته و او را ندیدند بعد آن مرد نانوا تعمیر آن جا را نموده و رفع خرابی آن جا کرده. وفات او در سنه هزار و صد و شانزده و آن بزرگوار جد سادات پای قلعه
ص: 100
که از اکابر اصفهان هستند و جمعی از آن ها از فضلا و اهل علم و تولیت
ص: 101
مدرسه چهار باغ در دست بعضی از ایشانست و این سلسله
ص: 102
امام جمعه اصفهان و با سلسله امام جمعه طهران از یک طائفه اند گویند میر عماد و میر حسن جد ایشان از مدینه آمدند در اصفهان و در
ص: 103
جورت (1) و خاتون آباد منزل کردند که همان جا فوت شده و در دامنه کوه جورت مدفونند و بزیارت ایشان هم می روند و این سلسله های جلیله بملاحظه بودن اجداد آن ها در خاتون آباد بخاتون آبادی معروف شده و در این تکیه از اجلاء اولاد آن مرحوم و این سلسله جلیله جمعی مدفونند (2) از آن جا پائین میائی فی الجمله عمارت و باغ فاصله است
عکس
مرحوم آقا میرزا عباس پای قلعه ای صابر علی شاه
آقا میرزا عباس آقا میر محمد اسماعیل حاج میرزا علی اکبر
حاجی میر محمد صادق مدرس
نمونه خط درویش عبد المجید خطاط
ص: 104
می رسد بقبرستان کوچکی در توی قبرستان کوچک قبر عبد المجید
ص: 105
درویش خوش نویس معروف در خط شکسته پهلوی راه که می روی و
ص: 106
بتکیه در اواسط قبرستانست (1) از آن جا می رود تکیه میر که قبر مرحوم
ص: 107
میرزا ابو القاسم فندرسکی که از جمله بزرگان حکما و عرفا است
ص: 108
در آن جا است و صاحب این قصیده معروفه است:
ص: 109
چرخ با این اختران نفر و خوش و زیباستی *** صورتی در زیر دارد آن چه در بالاستی
که هر شعری از آن مطالبی از حکمت را دارا است و بر او بعضی از حکماء شرح نوشته اند (1) و این بزرگوار غیر از میرداماد است که قبر میرداماد بعد از مدتی تتبع مستفاد شد که ما بین نجف و کربلا است و فعلا معین و معروف نیست، و غیر از میر عماد نستعلیق نویس خوشنویس است که خطش در کتیبه ارسی همین تکیه است و غزل حافظ است روضه خلد برین خلوت درویشانست تا آخر این غزل که از روی او مشق می کنند و نقشه برمی دارند (2) بالجمله میرفندرسکی از حکماء است و قبر او
عکس
ص: 110
مرمری بلند بسته در سکوی این تکیه که در صحن تکیه است می باشد. و خیلی از مردم از قدیم تاکنون اعتقادات بمقامات ایشان داشته و دارند.
ص: 111
و بر سر قبر او توسلات می جویند و قضاء حاجات می خواهند معروف است بین عوام که بدن او کیمیا است و بعضی چیزها از این جهه نقل می کنند که ظاهراً ،دروغ باشد بلی مرحوم حاجی ملا احمد نراقی در کتاب طاقدیس که مثنوی ،او است کرامت بزرگی از او نقل کرده بنظم حکایت آورده و ذکر کرده که مرحوم میر بولایت کفر رفته و عمارت عبادت خانه خراب شدن آن ها خیلی قدیمی و محکم بوده و حضرات کفار بر میر حجت گرفته که دلیل حقیقت دین ما و محکمی ،آن و سستی دین شما آن که مساجد شما بزودی خراب می شود و این بناها و عبادت خانه های ما چندین سال است بدین محکمی باقی است میر در جواب گفته آن ذکرها که در مساجد خودمان میگوئیم و گفته می شود اگر این جا گفته شود هر آینه خراب خواهند شد آن ها گفته اند تو اهل اسلام حاضر و این جا بگو آن ذکر هارا، مرحوم میر مهلتی خواسته و رفته پیش خود با خداوند در این باب در مقام تضرع و زاری بر آمده بعد آمده مشغول بگفتن ذکر در عبادت خانه آن ها ناگاه در آن جا شکاف مطلب را نیز در خزائن نقل می کند و می گوید طاق آن جا خراب شد و دیوار ها نزدیک بود رو بهم بریزد که میر بیرون آمده و جمع کثیری از آن ها مسلمان شده و میر معاصر آخوند ملا محمد تقی مجلسی و در مذاق عرفان با او موافقت داشته و بعضی نقل کرده آخوند ملا محمد باقر مجلسی میر را خوب نمی دانستند و حکایتی هست که آخوند ملا محمد تقی توصیف میر را نزد آخوند ملا محمد باقر نموده و وقتی او را برد نزد میر، ماه مبارک بود میر کاسه آلو طلبیده در ذهن گذاشته. آخوند ملا محمد باقر متغیر شده برخواسته و با پدر اعتراض کرده
ص: 112
من بعد میر بآخوند ملا محمد تقی گفته من دیدم این اهل شریعت است و از او ترویجات کامله بظهور می رسد خواستم میل بطریقه ما نکند و آلو ها را در در دهان نگاه داشته و بعد بیرون آوردم. (1)
ص: 113
در سر قبر آقا است که بیرون دروازه در دشت است. عمارت بلند بنیانی دارد و توی عمارت گنبد بزرگی دارد وسط گنبد چند قبر است متصل بهم از مرمر وسط آن قبر مرحوم حاجی میرزا حسن امام جمعه (1) که از علماء و روسا و با جمال و کمال و مرجع و پناه خلق و در نماز جمعه او در مسجد شاه نقل شده که تا سیزده صف این طرف میل های بیرون مسجد که در میدان شاه است می آمده وفات اوسنه هزار و دویست و چهل و هشت و دیگر قبر مرحوم آقا سید محمد امام جمعه که قبر او
ص: 114
جلوی است و روی آن کمی بلندتر بسته شده و در جلالت و ریاست و بزرگی شهره آفاق شده و با وجود و پناه خلق که در امام جممه های بلاد باین تشخص شنیده نشده ، و در فطانت و زیرکی و وقار و مهابت و سخاوت و شجاعت ممتاز بلکه از حسن کفایت حافظ ولایت و مملکت و رافع بعضی مفاسد دولت بوده وفات او در سنه هزار و دویست و نود و یک (1) و این سلسله از اولاد دختری مجلسی و ابا عن جد امام جمعه
ص: 115
و رئیس اصفهان بوده اند و قبر میر محمد مهدی که بزرگتر از آقا میر سید محمد بوده و بعد از پدر امام جمعه بوده و بجوانی وفات نموده با والده ایشان بآن ها متصل است و در این صندوق مرمر بزرگ است. وفات او درسنه هزار و دویست و پنجاه و کسری (1) و جلو روی قبر آقا میرسید آقا میرسید محمد که از بالا سر ،بیائی اول ایوان جلوی توی گنبد است و بازمین صافست قبر آخوند ملا محمد حسین ( بن ) ملا ولی الله است که در علم ریاضی استاد کامل و دارای علم کلام و حکمت ، خیلی از فضلاء این شاگردان اویند ، و خیلی با احتیاط و تقوی و مواظب طاعات و ادعیه و از جمله معمرین بود، عمرش قریب بصد شده بود وفات او درسنه 72 هزار و دویست و نود و کسری و جلوروی قبر آخوند قبر آقا میرزا عبد العلی هرندی است که از علماء و فضلاء گوشه نشین بود و مشغول تدریس از
ص: 116
مقدمات تا شرح لمعه و غیر آن و در نحو معروف بود و دو شرح بر سیوطی نوشته یکی سی هزار بیت و یکی شصت هزار بیت و بر بسیاری از کتب نحو و غیر آن از اصول و فقه و غیر این ها حواشی نوشته ، ورساله عیدیه در بیان فضایل عیدهار ما یتعلق به نوشته ، ورساله صیغ عقود ، و شرح دعای یا من ارجوه و غیر این ها. وفات او در سنه 1307 (1)
در مقبره مجلسی که سر قبر آخوند معروفست ، و ظاهراً مرادشان آخوند ملا محمد باقر مجلسی است و این مقبره در دالان مسجد جمعه اصفهان است و قبری که در میان قبه است چند قبر است که بهم متصل کرده اند : قبر جلو قبر مرحوم آقا میرزا محمد علی امام جمعه است که از سلسله امام جمعه های اصفهان بوده و تقریبا چهار سال در اصفهان امام جمعه بوده و مردی عالم و فاضل و با جود و سخاو حسن خلق و کمالات بسیار داشت اگر چه خیلی مردم بجهه خدمتی که مرحوم آقا میر محمد حسین امام جمعه سابق بخلق کرده بود در باب
ص: 117
جنس، و معارضه خلق با حکومت اصفهان ، از شدت محبت و اخلاص او با آقا میرزا محمد علی بد بودند که امام جمعه شده امام جمعه شده بود ولی بسیارسید عزیز جلیلی بوده رحمه الله علیه و بعضی رساله های با استدلال نوشته بطریق فارسی مثل رساله تقلید و جواز تقلید میت ، و رساله کفایت هر غسلی از وضوء و غیر آن وفات او در سنه هزارو سیصد (1) و آخر قبر های آن سکو بسته قبر حاجی سید (2) جد او است . دیگر قبر 75 آخوند ملا محمد تقی مجلسی است عقب قبر آقا میرزا میرزا محمد علی واقع است که طرف بالای سر او بدیوار قبر سنگ لوح نصب است و 76 چند شهر با تاریخ در آن است و او پسر ملا مقصود علی نطنزی است و بعضی نظری گفته و از دهات عربستان دانسته اند که ظاهراً شاعر بوده و تخلص او مجلسی بوده که این غزلی که اولش این است منصوب باو است:
تا شد قدح کش از می عشق آرزوی ما *** بر دوش می کشند ملا یک سبوی ما (3) اگر چه بعضی گفته اند مجلس اسم ده ایشان بوده یا آن که چون قنداقه آخوند ملا محمد باقر را در مجلس امام عصر عجل الله تعالی فرجه حاضر کرده مجلسی گفته اند بهرحال آخوند ملا محمد تقی از اهل ریاضت و عبادت و ذکر و فکر و عالمی با تحقیق سیما
ص: 118
در رجال و شرح معانی و دقایق اخبار . کتاب شرح مشیخه در رجال دارد خیلی با فائده است و دو شرح برمن لا یحضر نوشته یکی فارسی که معروفست ، دیگری عربی که روضه المنقین است ، و حواشی بر اصول کافی که اخبار مشگله را حل نموده ، و رساله جدیقه فارسی در مسئله عملیه برای عوام نوشته که طریق احتیاط هم دست داده است و تاکنون هم نزد بعضی از عرفا و صوفیه شیعه عمل باو می نمایند ، حتی آن که مرحوم آقا محمد بیدآبادی ، مرحوم آخوند ملا علی نوری را اوایل بعمل باودر مقام احتیاط واداشته ، دیگر شرح صحیفه ، ورساله رضاع ، و رساله اوزان و غیر این ها، و از او کرامات نقل شده و در سند زیارت جامعه خودش نوشته ، که در زیارت جناب امیر علیه السلم مکاشفات روی داده ، در آن روی داده ، در آن ماه عالم یا میان خواب و بیداری دیدم در سر من رای هستم و حرم بازینت و ارتفاع و بر قبر عسگر بین لباس سبز بیشتی و امام عصر عجل الله فرجه نشسته تکیه بقبر رو بدر، بنا کردم زیارت جامعه را مثل مداح بلند ،خواندن، چون که تمام شد امام علیه السلام فرمود خوب زیارتی است عرض کردم زیارت جد شما است و اشاره بقبر کردم فرمود بلی ، داخل شو، داخل شدم ، دم در ایستادم ، فرمود پیش بیا ، عرض کردم می ترسم بسبب بی ادبی کافر شوم ، فرمود باذن ما است باکی نیست ، کمی پیش رفتم تا نزدیک آن جناب ، فرمود بنشین عرض کردم می ترسم، فرمود مترس نشستم مثل غلام نزد آقا فرمود راحت کن مربع نشین پیاده و پا برهنه آمده ئی، باری خیلی مرحمت فرموده از خواب بیدار شدم اسباب زیارت فراهم و راه مسدود شده بود مفتوح شد رفتم بسامره و در راه و آن جا کرامات عجیبه ظاهر شد و معروف است که مقامات آخوند ملا محمد باقر از برکت
ص: 119
دعای او است و در تاثیر کلام او نقل شده که شخصی شکایت از همسایه خود که از اشرار بوده و با جماعتی مهمانی می کردند و اسباب طرب و هرزگی در کار بود نزد آخوند برد ، آخوندی فرمود آن ها را و مرا مهمانی ،کن آن شخص قبول نمود و دعوت کرد ، رئیس آن ها با تعجب قبول کرده شب را اول آخوند رفته گوشه مجلس نشسته آن ها که آمدند آخوند را دیدند ناگوار شد که عیش شان منقص می شود ، بزرگشان خواست که آخوند را بنحوی بیرون کند ، بآخوند گفت کارهای شما بهتر است یاما ؟ آخوند گفت هر کدام کار خود را می کونیم تا معلوم شود. او گفت مانمک کسى را که خوردیم با او خیانت نمی کنیم ، آخوند گفت قبول ندارم ، گفت مسلمی این طایفه است ، آخوند گفت شما هرگز نمک خدا را نخورده اید آن بزرگ ساکت شد و متامل شد و از مجلس برخواستند ، میزبان گفت بدتر شد ، بقهر رفتند ، صبح شد بزرگ آن ها خدمت آخوند آمده توبه کرد و احکام شریعت تعلیم گرفت و گویند آخوند من مجله تسخیر قاضی جن ها را نموده که عروسی
در اصفهان اجنه (1) برده بودند آخوند قاضی را خواسته گفته آورده اند و العهده على الراوی .
بلی چیزی که مسلم است آنست که اهل ریاضت و فکر و ذکر بوده اربعین ها ریاضت کشیده رساله کوچکی در ریاضت شرعیه در اربعین نوشته و با صوفیه هم ارتباطی داشته که صوفیه او را از خودمی
ص: 120
دانند و سلسله سند با و می رسانند و حقیر کتابی منسوب با و دیدم که با بعضی علماء در معارضه و جواب اشکال برملا ی روم برآمده و توجیه کلمات و اشعار ملا کرده ولی مرحوم آخوند ملا محمد باقر ولد او نوشته که صرفی نبودند و بجهت مصلحت وقت و شرع با آن ها مخالطه داشتند و باید همین نحوها باشد، این طریقه منقوله از صوفیه که می گویند و لابد هر زمانی غیر از امام شخص کامل ظاهری بوده باشد و معرفت او را لازم می دانند و او هم یکی می باشد و هر کسی یک نفر را انتخاب می کند و قطب و بیر و امثال آن میگویند ، بلکه ظاهر بعضی از شیخیه که رکن رابع یا ناطق واحد تعبیر می کنند بلکه اول عنوان باب و بابیه این طریقه است اگر چه همه ضدند و بی دلیل و باطل است که در آخوند نباید باشد و از او ظاهر نشده و شان ایشان اجمل از این است وفات آن مرحوم درسته 1080 هزار و هشتاد (1) و دیگر قبر آخوند ملا محمد باقر مجلسی که قبر آخوند می گویند ظاهر باسم ایشان است و و عمده او است و بحدی احترام دارد که مردم جرات قسم خوردن بقبر او نمی کنند بلکه در ادعای طلب راضی می شوند که پول روی قبر بریزند و مدعی برداردا گرچه این ها قسم شرعی نیست لکن عظم و شان آن بزرگوار
ص: 121
در پیش مردم باین مقام رسیده است و خداوند احترام و عزت باو باین حد داده و الحق در خدمت بشریعت از هر جهت کامل کرده است و در زمان حیاتش مردم اعتقادات غریب از کرامات و عجایب باو داشته اند که بعضی از آن ها بی جا است چنانچه مرحوم میر لوحی (1) که جد سادات درچه است و از فضلاء آن عصر بوده در اربعین که نوشته در مقام رد این مطلب بر آمده که مردم می گفتند که در راه مکه حضرت امام علیه السلام پای رکاب آخوند تا مدتی راه می رفته و غیر این ها و مذمت این حرف ها را کرده و بسیاری از این حرف ها و مذمت بجا است درباره مردم چنانچه بعضی صوفیه نسبت بمرشدین و بعضی عوام زمان نسبت علماء می دهند و اظهار اعتقادات غریبه می کنند که این ها باعث سستی امر معجزات ائمه ( علیها السلام ) هم می شود بلی کرامات از علماء کاملین و اولیاء ممکن و واقع است لکن نه باین حدها نباید شخص زیاد شکاک باشد و نه زیاد کول خوروزود قبول کن . مجملا مقامات آخوند مجلسی بالاتر از آنست که باین رقم مطالب عامیانه بیان شان او شود و شرح حال این بزرگوار خیلی از آن ها بجهت شهرت حاجت به بیان ندارد و رساله ها در حال او نوشته شده و کتاب های او که عامی و عالم باو منتفع، بلکه حفظ دین و نظم شریعت یعت بآن ها می شود بسیار معروف و طریقه او بین اخباری و
ص: 122
اصولی است چنانچه در رساله ئی که در جواب ملا خلیل نوشته خود تصریح کرده و کتاب های او زاد المعاد که برای مومنین بعد از قرآن است در قرائت و همراه داشتن آن و حق الیقین که بنظر حقیر برای طالب معرفت باصول دین بلکه بسیاری از احکام شریعت بی نظیر است که هم مقام علم آخوند معلوم می شود و هم خوش اعتقادی او و کسی مواظبت در او نماید اعتقادات او صحیح و بی شبهه می شود . نوشته اند که حق الیقین استبصار عده ای برده شد بمطالعه او و معرفت بآن هفتاد هزار سنی شیعه شد دیگر عین الحیوه در موعظه و حلیه المتقین در آداب شریعت و حیوه القلوب جلد اول در احوالات انبیاء ( علیهم السلام ) و جلد دویم در احوال خاتم النبیین صلى الله علیه و آله ، جلد سیم در امامت که تمام نشده و جلاء العیون در مصیبت و ، مقباس در تعقیب و دعا، و تحفه الزائرین در زیارات و غیر آن ها از کتب فارسیه و ترجمه های دعاها و بعضی حدیث ها و در عربی بحار الانوار بیست و پنج جلد، و شرح اصول کافی و اربعین و کتب دیگر که ذکر و تفصیل آن ها مناسب این رساله نیست (1) و مقامات و کرامات ایشان که علماء اعتناء بآن نموده اند هم بسیار است. یکی حکایت آخوند عالم خراسانی که کاندی بعتبات رفته در بین مراجعت خواب دیده که در خانه پیغمبر و ائمه صلوات الله علیهم بترتیب نشسته اند و آخر همه حضرت حجه است وارد شده و با اذن نشسته و بعد آخوند ملا محمد تقی وارد شده با شیشه کلاب و پیغمبر ( صلی الله علیه و آله ) و ائمه ( علیهم السلام ) آن کلاب را استمال کرده بآخوند خراسانی هم داده ، بعد رفته و قنداقه طفلی آورده داده خدمت پیغمبر صلی الله علیه و آله در حق او دعا نموده و هم چنین جناب امیر( علیه السلام ) تا حضرت حجه علیهم السلام
ص: 123
و اخر آن آخوند خراسانی دعا در حق او نموده ، وقتی که آن آخوند اصفهان آمده چون با آخوند ملا محمد تقی رفاقت داشته وارد منزل او ده آخوند خوند ملا محمد تقی قنداقه آخوند ملا محمد باقر را آورده بآخوند داده در حق او دعا کند و آن بزرگوار نشر حدیث از همه کس شده بلکه در بیشتر ولایات عجم بلکه بیشتر کرده و بسیاری از ارضاع صوفیه واهل بدعت را برهم زده و شیخ اسلام و امام جمعه بوده و در امر بمعروف و نهی از منکر اعتمام تام داشته بلکه نظم مملکت می داده و بسیار مواظبت در قضاء حوائج مسلمین و اعانت ایشان و رفع ظلم و و رسانیدن عرایض خلق حکام و سلاطین داشته بلکه درلولوء (1) نقل کرده تا مجلسی بود نظم مملکت شاه سلطان حسین را می داد و بعد از فوت او کم کم رخنه شد و با وجود کمال حسن خلق و خنده روئی ، کمال هیبت عبد را داشته و نقل شده که آخوند ملا محمد تقى والده ایشان را امر فرموده که در حال جنابت شیر باو ندهد و از طفولیت تا بزرگی مرحوم مجلسی دارد با ما درویش تربیت در علم و عمل یافته و از جمله مجددین مذهب است در راس ماه که معروفست یا تجربه یا از روی حدیث که در درصدی مجددی (2)
ص: 124
پیدا می شود که دین را تازه کند و ترویج تامی در دین می کند و تجدید و ترویج و احیا شاید اخوند مجلسی از همه کس بیشتر کرده باشد که احکام و اخبار را در عالم ، بر عالم و عامی منتشر ساخت و بسیاری از کتاب های اصحاب ائمه ( علیهم السلام ) که مفقود شده بود در اطراف عالم فحص و جمع نمود و ظاهر کرد ، و بعضی علماء گفته که ما این ها را اسباب نواب ها و فیض های او می دانیم و انکار نموده نقل خوابی که در میان مردم معروف شده که مجلسی را در خواب دیدند و از او سئوال از حال او شد جواب گفت کتاب ها و زحمت ها سبب نجات نشد و سبب نجات سیبی شد که بطفل یهودی بی خیال و بی غرض ترحماً دادم و گفته است دور نیست این خواب را صوفیه جمل کرده باشند (1) و بر فرض صدق هم ضرر بمقامات مجلسی نمیزند و عمر مجلسی را هفتاد و چهار سال گفته اند و وفات او در سه هزار و صد و یازده در تاریخش خیلی اشعار گفته اند در سنگ لوح که بقبرش در بالا سر بدیوار قبر است ماده تاریخ این است . باقر علم شد روان بجنانه و این تاریخ جامعیت دارد. ماه رمضان که بیست و هفتش کم شد تاریخ وفات باقر اعلم شد شب بیست و هفتم ماه رمضان وفات او بوده و از شماره حروف ماه رمضان که بیست و هفت کم شود مطابق تاریخ می شود . و بعربی حزن و غم ، تاریخ او است (2) و باز قبر یکی از برادران او که گویند
ص: 125
ملا محمدرضا است متصل بآن ها است و گفته اند مابین مجلسین است
عکس
مقبره مرحوم آخوند ملا محمد باقر مجلسی ثانی
* (1)
ص: 126
و دیگر قبر مرحوم آقامیرزا محمد تقی الماسی است که او پسر میرزا محمد
ص: 127
کاظم پسر ملا عزیزالله پسر ملا محمد تقی مجلسی است که در زمان نادر
ص: 128
شاه امام جمعه بوده و عالم و فاضل و عارف و از اهل تهجد و عبادت و طاعت و جماعتی از علماء نقل شده که از شاگردان ایشان بوده اند و نقل شده که قبر او جلو مجلسی اول است بنابر این وسط قبر آقا میرزا محمد علی
ص: 129
امام جمعه و مجلسی اول می شود (1) و ظاهر این است که در این صندوق که نشان قبور این بزرگواران ساخته شده زیاده از پنج شش نفر مدفونند که ،قدر ،معلوم آقا میرزا محمد علی امام جمعه و میرزا محمد تقی الماسی و ملا محمد تقی مجلسی و ملا محمد رضا ولدار و آخوند ملا محمد باقر مجلسی و حاجی سید است و پائین پای مجلسی در ایوان چه قبر مرمر بلند بسته است که اول قبر آخوند ملا محمد علی استر آبادی که یکی از دامادهای مجلسی اول است بوده و از اعمل علم وفضل و بلکه نقل شده از عرفا و اهل مقامات و کمالات بوده (2) و بعد از سال ها که طول کشیده مرحوم حاجی سید محمد باقر اذن داده آقا میرزا جعفر پدر آقا میرزا محمد علی امام جمعه را در همان محل دفن نموده و پهلوی آن که پائین و پشت این قبر مرمر است قبر کاشی پست بسته ایست قبر آخوند ملا محمد صالح مازندرانی است که داماد مجلسی اول است و عالمی کامل و فاضل و خوش بیان در کتاب نوشتن کتاب شرح بر اصول کافی نوشته بسیار خوش بیان کرده و تحقیقات با معنی دارد و حاشیه بر معلم نوشته توضیحات خوب کرده و شرحی بر زبده شیخ بهایی نوشته که با تحقیق است و معروفیت کم حافظه بوده بحدی که خانه استاد را گم می کرده بالای در نوشته (3) و گفته اند خیلی فقیر بوده که از بس لباسش کهنه بوده در مجلس درس مجلسی اول بیرون می نشسته و مطالب را هم بر استخوان و برگ چنار می نوشته
ص: 130
وقتی مسئله مشکل می شود که چند روز رفع اشکال نمی شود، یکی شاگردان مرحوم مجلسی اتفاقاً نزد آخوند ملا محمد صالح می بیند در برگ چنارها رفع آن اشکال را نوشته ، بعد در مجلس در جواب مجلسی ،می گوید مجلسی می فهمد از او نیست و اصرار می کند تا ابراز می کند مجلسی نگاه می کند آخوند بیرون در نشسته لباس باو می دهد و حاضر مجلس می نماید و مقرری برایش تعیین می کند تا بجایی می رسد که او را بخانه می برد
و دختر خود را باو می دهد (1) دیگر قبر آقا هادی ولد آخوند ملا محمد صالح است که صندوق چوبی دارد در کنار ایوان چه که درگاه مقبره است که رو بقبر مجلسی بایستی طرف چپ است و مردی عالم و فاضل بوده غالب کتاب های او فارسی و ترجمه عربی ها واررا اقا هادی مترجم می گوید شرح فارسی بر معالم بر شرح شمسیه و بر شافیه صرف که متن شرح نظام معروفست نوشته ، و حاشیه عربی بر تفسیر بیضاوی نوشته ، و ترجمه قرآن باشان نزول و نیک و بد استخاره ،نوشته و گویند بجهه نذر توی قبر این را نوشته چون بجهت
ناخوشی صرع با سکته وقتی اعتقاد فوت او شده دفنش نموده در قبرستانی و سوراخی بیالای قبر برای نفس احتیاطاً گذارده و در قبر بهوش آمده نذر نوشتن ترجمه قرآن هر گاه بیرون آید کرده، اتفاقاً
ص: 131
هیچریده از صدای توی قبر رم کرده ساربان فهمیده خبر باهل شهر داده بیرونش آورده اند (1) و در همین صندوق قبر آخوند ملا مهدی هرندی است که از علماء و فضلاء و متنبعین بوده (2)
ص: 132
در طرف طوقچی نرسیده بدروازه طوقچی که از مقبره بابا قاسم
ص: 133
که حالش مثل سایر بابا که در اصفهان متفرقاً مدفونند واضح نیست (1) خیلی بالا می رود تا بدروازه طوقچی نزدیک می شود مقبره صاحب بن عباد است که اسم او اسمعیل است قبر بلند کاشی وسط گنبد دارد و گویند
ص: 134
این جا دالان خانه اش بوده و او دارای علم و دولت و ریاست و در بیان حالات و مقمات او بعضى یک رساله نوشته اند (1) و پدرش عباد طالقانی وزیر رکن الدوله است و اسمعیل را موید الدوله پسر رکن الدوله وزیر خود قرار داده (143) و از طفولیت تا بزرگی مصاحب هم بوده اند ملقب بصاحب شده یا آن که اولا صاحب بن العمید می گفته اند چون نزد ابن العمید وزیر تحصیل علوم ادب و حکمت و نجوم و غیرها نموده و مصاحب او بوده بعد که وزیر شده بصاحب مطلق ملقب شده و در دولت و عزت و احسان فقراء بخصوص شیعیان و اجتماع شعراء در درگاه او و اعطاء بآن ها، و مرجعیت عامه و خاصه مراتبی از او نقل می شود که معلوم نیست احدی از
ص: 135
وزراء باین مرتبه باشند ولی عمده فضل او است که در علوم و معارف کامل و چندین شتر کتاب خانه او را می کشیده (1) و در ترویج فضایل اهل بیت و احیاء امر آن ها تکمیل تام نموده با آن که در اصفهان بوده و آن زمان سنی خانه جبری مذهب بوده او شیعه و از عدلیه بوده، رقتی زنی زنا داده شوهرش با و اعتراض کرده گفته خدا مرا واداشت ، شوهرش در مقام انکار بر آمده زن گفته مگر تو مذهب صاحب بن عباد داری که قائل باختیار است. آن مرد چون سنی و جبری بوده تسلیم شده . قصیده های خوب در مدح اهل بیت( علیه السلام ) با اظهار برائت از دشمنان ایشان گفته که مجلسی هم در عاشر بحار قادری نقل کرده و سید مرتضی هم در غرر و در رو غیر آن ها نقل کرده و کتاب های خوب نوشته کتاب المحیط در لغه هفت جلد یا ده ،جلد کتاب اسماء الله و صفاته، کتابی در علم کلام تصریح بامامت و اولویت امیر المومنین ( علیه السلام ) نموده و کتاب تذکره و انوار ، و تعلیل و وقف و ابتداء ، و عروض و جوهره الجمهره و کتاب الوزراء و کتاب قضا و غیر این ها از رسالها و کتاب های منسوبه باو، و در مجلسی که درس و مطلب می گفته این قدر جمعیت می شده که هفت نفر یا دوازده نفر کلمات او را بلند می گفته اند و بیک دیگر رسانیده اند تا آخر مجلس و دراری وفات نموده و نقل باصفهان شده و
ص: 136
وفات او در سنه 385 بوده و در قبه بدریه (1) در محله طوقچی که گویند در دالان خانه خودش که خیلی عالی بوده دفن شده و آن قبر قدری مخروبه شده مرحوم حاجی کرباسی او را تعمیر نموده و خود حاجی مواظبت بزیارت او داشته و گفته اند بتجر به رسیده که زیارت او باعث رسیدن بخیر است بزودی و بیان خصوصیات و حالات و مقامات و فضایل او را این رساله گنجایش ندارد. و الله اعلم بحقایق الامور از دروازه طوقچی بیرون روی دست راست قبرستان قدیمی است وارد که شوی طرف چپ می رسد بتکیه معروفه به امام زاده ابراهیم بن موسی بن جعفر (علیه السلام ) (2) اگر چه در اصفهان غیر از این جا در محله
ص: 137
شمس آباد به همین اسم امام زاده ای هست با دستگاه تر از این و در قریه کرمی برخوار دیگری هست خیلی با دستگاه تر از این ها و غریبی مردم اطراف باو دارند و از قسمش می ترسند و از دور بزیارتش می روند و نذرها می برند و در جاهای دیگر نیز باسم ابراهیم بن موسی بن جعفر (علیه السلام ) هست مثل فاغستان و رواق حضرت سید الشُّهَدَاءُ أَرْوَاحُنَا وَ ارواح الْعَالَمِینَ لَهُ الْفِدَاءُ مقابل رواق زنانه که ابرهیم مجاب (1) معروف است و غیر این ها و شاید بعضی نواده های حضرت باشند و رجاء زیارت و توسل بآن ها شود خیلی خوب است از این امام زاده طوقچی قدری پائین تر می رود قبر علی بن سهل (*) (2) است که از عرفاء بوده و تکیه اش
ص: 138
سابقاً خیلى دستگاه داشته و خراب شده عمارت جدیدی دارد .خیلی قبرش میان کبد است و اگر چه مرحوم آقا محمد علی کرمانشاهی اعلی الله مقامه در کتاب خیر آتیه که در رد صوفیه نوشته اند او را سنی صوفی دانسته ولی مرحوم شیخ بهایی اعلی الله مقامه در کشکول خود تمجید او نموده حکایتی نقل کرده که شیخ علی بن سهل اصفهانی اتفاق بسیار می کرده وقتی سئوالی شد و نداشت از شخصی وجهی برای فقراء خواست آن شخص قدری فرستاده و عذر آورده که می خواهم خانه ای بسازم شیخ گفت وجه خانه را بده بفقراء بدهم و من ضامن می شوم خانه در بهشت بتو بدهند او بجهه اعتمادی که بشیخ داشت قبول
ص: 139
کرد و وجه را داد و ضمانت نامه گرفت و در همان سال هردو وصیت نمود او را در کفنش گذاردند بود آن نوشته در جا نماز شیخ پیدا شد که پشتش نوشته بود تو را از ضمانت بیرون آوردیم (1) و آن نوشته در صندوق کتاب شیخ بود مردم استشفاء می کردند تا وقتی که صندوق را دزد برد و ظاهر این است که این مطلب را شیخ بهائی از کتب صوفیه نقل کرده و آن ها این گونه حکایت ها خیلی از پیران خود نقل می کنند که بعضی واضح است که دروغ و جعلی است و بعضی احتمال صدق می دهد ولی شیخ بهایی خودش نوشته که شب خواب دیدم در حرم امام رضا علیه السلام بودم و شبیه به بارگاه علی بن سهل بود و خوابم فراموشم شده وقتى بزیارت على بن سهل آمدم یادم آمد آن خواب و اعتقادم بر شیخ علی بن سهل زیاد تر
ص: 140
شد پس رجاء زیارت و استمداد نشود خوبست انشاء الله تعالی
ص: 141
در قبرستان آب بخشان است (1) و در آن جا قبر مرحوم آخوند ملا حسین تفلیسی وسط قبرستانست قریب بشارع عمارت مختصری دارد و او از اهل علم و فضل و ریاضت و مجاهده، معاصر آقا محمد بید آبادی است و بعضی علماء نقل شده که گفته بجهه رفع شهوت آب اسفرزه با نان یا بی نان می خورده گویند وقتی گماشته او غذائی گرفته آورده آخوند خورده صفای قلب خود را مبدل به کدورت دیده پرسیده معلوم شده با او قمار بازی شده بعد قی کرده و بسیاری از اهل علم و کمال باو اعتماد و اعتقاد داشته و دارند و عالمی دانا و با تقوی بوده مرحوم عالم ثقدئی از مرحوم آخوند ملا محمد حسین ( من ) ملا ولی الله سابق الذکر که خود ملا ولی الله شاگرد آخوند تفلیسی بوده نقل نموده که مجربست هر کس برود بزیارت قبر آخوند تفلیسی و همان جا نذر کند که هر گاه موفق
بزیارت کربلا شود انجا در حرم حضرت و قریب ان یک ختم مثلا قر آن برای آخوند ملا حسین تفلیسی بخواند بزودی اسباب سفر زیارت او فراهم می آید و خود آخوند ملا حسین تجربه نموده در حق خود مرحوم حاجی (2)
ص: 142
آقا محمد قزوینی اعلی الله مقامه که امام مسجد آقا نور بود و زود اعتقاد هم نبود نقل کرد که خود برای مطلبی چند هفته ، مواظبت زیارت قبراو نموده حاصل شد. و ظاهراً بسیاری از مردم زیارت قبر او راحتی برای حاجات قرار می دهند (1) بیرون بقعه طرف چپ قبر حاج محمد هادی مدرس هرندی برادر ملا محمد مهدی که در مقبره مجلسی است، او را از اجله و مقدسین شمرده اند اولاد او تاکنون از علماء و ائمه هرند، پسرش (2) حاجى ملا عبد الله مولف سه کتاب است. دلائل الدین سه جلد. نور القبور اصول دین مجمع اسرار القرآن قدری فاصله قبری بلند بسته است وسط فرندی قبرستان قبر میرزا ابراهیم جو هریست (3) که کتاب مصیبت و آشمار سوزناکی
ص: 143
دارد * (1) و آثار خلوص نیت و اخلاص بحضرت سیدالشهداء ارواحنا و ارواح
ص: 144
العالمین له الفداء از کتاب او ظاهر است و امید است که زیارت قبر
ص: 145
او فیوضاتی داشته باشد که خادم الحسین علیه السلام مخدوم الملئکه
در مقبره مرحوم حجه الاسلام حاجى سید محمد باقر اعلی الله مقامه است که در دالان مسجد سید که بنای خود آن مرحوم است واقع است و عمارت بازینت خوش وضعی دارد قبر آن مرحوم از مرمر بلند بسته است و جلو روی او قبور جمعی از اولاد اوست. دم ارسی رو بمسجد که قدری بلند بسته است قبر میر محمد مهدی پسر بزرگ آن مرحوم که از اهل علم وفضل بوده و قبر میرزا ابو الفضل نوه آن مرحوم پسر میرزا زین العابدین است و پائین آن که جلو قبر سید است قبر میرزا زین العابدین
ص: 146
و حاجی سید محمد علی و علی و آقا سید مومن (1) اولاد آن مرحوم که
ص: 147
قدری قبرها پست تر بسته است و ما بین قبر سید و آن دو قبر می شود ولى محل دفن آقا سید مومن قدری پائین تر از محلی است که سنگ و نشان گذارده اند طرف پائین های سید است قدری رو جلو و حاجی سید محمد علی و آقا سید مومن از اهل علم و فضل بوده اند و حاجی سید محمد على صبح مسجد سید را امامت داشته نقل عبادت و تقوی از او می شود و آقا سید مومن بعد از مرحوم حاجی سید اسدالله مرجع ریاست بیدآباد و امام مسجد سید و پناه خلق و با علم و فضل بوده و تدریس هم داشت بعد از مرحوم حاج سید اسدالله او اعلم از سایر اولاد سید بوده و اما حاج سید رسید که حاج سید اسدالله که و لدافقه و اتقی و اکمل آن مرحوم بوده بلکه در داخل دفن او مراتب تقوی و قدس و عمل از بعضی جهات از پدر گذرانیده که اخلاص در نجف اشرف بسیاری از مردم هم زیادتر بوده باو و پناه بزرگ خلق باصفهان و غیره بود در مسافرت بعتبات در راه وفات نموده سنه 1290 هزار و دویست و نود (1) در نجف اشرف از در قبله صحن که بیرون روی در ایوان چه طرف چپ دالان مدفونست و ایوان طرف راست قبر مرحوم حاجی شیخ مرتضی اعلی الله مقامه است و در اطاق های طرفین ان دالان جمعی از علماء و
ص: 148
کاملین مدفونند که زیارت آن ها خیلی خوبست مجملا این ها بمناسبت مرقوم شده مقصود بیان حال خود مرحوم سید است آن بزرگوار اصلش از شفت رشت است و چندی در نجف اشرف خدمت بحر العلوم درس خوانده و در آن جا با حاجی کرباسی رفاقت و مراوده داشتند که بعد از ریاست شان در اصفهان هم بحدی موافق بوده اند که ما بین احدى از علماء رفاقت با ب این حد معهود نیست هر مطلبی خدمت حاجی می شده می فرموده بروید خدمت ،سید جایی می رفته اند سید با دستگاه سوار می شده درب حاجی و حاجی را بر می داشته و همراه حاجی می رفته حاجی برای سید رفته در زواره و بجهه تزویج عیالی برای ایشان آورده یک دختر سید را آقا محمد مهدی حاجی داشته که هنوز میان دو طائفه موافقت و مواصلت بر قرار است. گویند در نجف اشرف حاجی بدیدن سید رفته دیده سید افتاده است معلوم شده سید از گرسنگی غش کرده حاجی رفته برای او غذای مناسبی تحصیل کرده با و خورانیده بحال آمده و سید بحر العلوم هم فهمیده شدت فقر سید را اصرار نموده که وقت غذا را بخوان او حاضر شود قبول نکرده چندی هم در کربلای معلی درس آقا سید علی صاحب شرح کبیر حاضر می شده و آقا سید علی برای سید روزی دونان مقرر داشته و خدمت آقا سید محسن کاظمینی هم بجهه درس حاضر شده و از عتبات که بر کشته در قم قریب هشت سال (1) درس میرزای قمی اعلی الله مقامه حاضر شده و می گفته در مدت قلیل نزد میرزا بیش از عتبات ترقی حاصل شد. بعد با صفهان آمده وقتی هم که اصفهان آمده یک دستمال
ص: 149
که سفره نان خوری او بوده داشته و یک کتاب مدارک و در اصفهان چندی در مدرسه چهار باغ مانده مدرس با او موافقت نکرده بیرونش کرده یا خود رفته و در اصفهان عیال داشته و بسختی می گذرانیده. گویند در ایام بی اسم و رسم ( بودن) اسباب سازی را شکسته او را گرفته و صدمه زده اند و گویا همین شدت غیرت او در دین و همت او در نهی از منکر یکی از اسباب ترقی و سبب ترقی اشتهار او گردیده آقا سید محمد کربلائی (1) که از اولاد صاحب شرح کبیر است و یک سفر بجهاد روس بطرف ترکستان رفته وقتی اصفهان بوده اجتهاد سید را از او می پرسند گفته اجتهاد مرا از سید باید بپرسید و چون آقا سید محمد خیلی عنوان داشته این کلام خیلی اسباب ترقی سید شده میرزای قمی هم خیلی ترویج و تمجید سید کرده و کم کم در اشتهار و اعتبار شخص اول روزگار و با وجود مخالفت پادشاه و حکام در کمال اقتدار و دولت و وسعت او هم بی شمار گردیده و وجه ظاهری دولت او آن که بعضی از بزرگان سبب آن که بعضی از بزرگان وجه قابلی بسید داده سید در آن تجارت و معامله نموده خداوند اعانت نموده مداخل کلی برده کم کم املاک زیاد تحصیل نموده تا بحدی که مسجدی (2) چنین بنا نموده و آن همه دستگاه و عیال و اولاد و کتاب بهم بسته پادشاه را بتفصیل مهمانی نموده. و بعضی گویند علم قرطاس داشته که کاغذ را می پیچیده و عملی کرده که
ص: 150
پول می شده ولی مناسب نیست نسبت این عمل بسید و احتمال کیمیا هم داده می شود چون خانه آقا محمد بیدا بادی را هم داشته و بسیاری از عوام را اعتقاد آنست که از غیب برایش می رسیده و بطریق کرامت نظر می کنند که مثلا می دیدند محلی را که پول می داده چیزی در او نیست بعد که می آمده از آن جا پول می داده و امثال این ها که محل تامل است ولی جلالت قدر سید بحمد الله حدیست که محتاج باین مطالب موهومه نیست. حالات عبادات و نماز شب ها و گریه ها وزاری و ناله های شب او و رسیدگی بخلف و این همه اعانت بفقرآء و سادات و این همه نهی از منکر ها و اجراء حدود حتی کشتن جمعی که تاصد و بیست که تاصد و بیست نفر نقل شده که در قبرستان قبله دعا یا جای دیگر مدفونند بحکم شرع مطهر و بعضی را بدست خود و زحمانی که در علوم کشیده چنانچه از کتاب هائی که نوشته معلوم می شود مانند مطالع الانوار فقه استدلالی که چه قدر با تفصیل نوشته و اطلاع او بر علوم معلوم می شود رساله تحفه الابرار فارسی در نماز شب که خیلی پرفائده و سزاوار است هر کسی داشته باشد و رجوع نماید و رساله در شکوک صلوه که تتمه تحفه می شود و رساله هائی بسیار خوب در رجال که کمال مهارت در این علم داشته، رساله اسحق بن عمار برساله ابان بن عثمان در ساله ابراهیم بن هاشم رساله محمد بن عیسی یقطینی، و کذا عده کافی (1) و حماد بن عیسی ، و عمر بن یزید و سهل بن زیاد، و محمد بن اسماعیل، و برقی، و عبد الحمید بن سالم و ولد او، و محمد بن سنان، و رساله اتحاد معویه بن شریح با ابن میسره و غیر
ص: 151
انها و رساله معنى اجمعت العصابه (1) ،
عکس
و اصحاب اجماع، و کتاب زهره البارقه در چند مسئله مباحث الفاظ اصول سوال و جواب که مسائل بسیار در آن تنقیح کرده ،کرده رساله در عقد بر خواهر مطلقه، رساله در قبول قول زن در بلا مانع بودن رساله در هبه ولی مدت متعه را ، رساله مناسک حج که خیلی مناسک خوبی است و هنوز هم محل رجوع است و رساله اقامه حدود در زمان غیبت که واجب می دانسته بر مجتهدین و رساله اوقاف و بطلان وقف
ص: 152
بر نفس که خیلی وقف ها را برو اوث برگردانیده و رساله زیارت عاشورا و حاشیه بر سیوطی که اوایل امر در کاظمین نوشته و در سفر که غرائبی از او نقل می کنند که یکی پس گرفتن فدک باشد ولی همین قدر معلوم است تصرفات بسیار کرده وفات او در سنه 1260 (1) از اشعار دوره مقبره که بخط مرحوم حاجی سید اسد الله است ملا حظه شود.
در مقبره مرحوم آقامیر سید حسن مدرس عمارت و گنبدی دارد کار
ص: 153
دالان مسجد آن مرحوم در محله نو که اصل بنیان مسجد را آن مرحوم نهاده و باسم او معروفیت و اتمام ان را رحیم خان کرد . و او پسر آقا میر سید علی بن میر محمد باقر بن آقا میر محمد اسمعیل واعظ اصفهانی است اوایل امر در اصفهان مدتی تحصیل نموده بعد مدتی در کربلا و نجف درس شریف العلماء در اصول و صاحب جواهر در فقه حاضر شده بازه راجعت باصفهان نموده ثانیاً درس حاجی کرباسی حاضر شده تا آن که فضلاء اصفهان مقامات فضل او را یافته در مجلس درس خودش اجتماع نموده و در خوش بیانی و استقامت سلیقه و حسن ترتیب مطالب و زیادتی تحقیقات حسنه بمدرس مطلق معروف شده و کمال حسن خلق و تسلیم و رضا را دارا بوده و نفس او در ترقی شاگرد موثر بوده که جمع کثیری از علماء و فضلاء کاملین و محققین و مروجین از مجلس درس او برخواسته، چنانچه جماعتی از آن ها روساء علماء اسلام مرجع انام شده یکی آیه الله فی العالمین (1) آقای حاجی میرزا محمد حسن شیرازی که ریاست عامه در رجوع بفتوی و تقلید او در تمام کره ارض مستقر گردیده و مروج و مجدد نزد استاد خود مدرس مذهب در راس این ماه هزار و سیصد شده و تعمیراتی درسر من رای و اجتماع شیعه در آن جا ببرکت وجود ایشان حاصل شده و مقامات او بالاتر از احتیاج ببیانست اعلى الله مقامه . دیگر مرحوم آقا میرزا محمد مر درمانم هاشم چهار سوقی اصفهانی که از محققین مشهورین متبحرین بوده دیگر
ص: 154
آقامیرزا ابو المعالی پسر کوچک حاجی کرباسی که مذکور شد دیگر آخوند ملا محمد باقر فشارکی که مذکور شد. و غیر ایشان از اکابر علماء و فضلاء کثر الله امثالهم و اصلح حالهم و آن مرحوم کتاب های با تحقیق خوب نوشته کتاب فقه استدلالی شرح برنافع که تمام نشده، کتاب جوامع الکلم در اصول که خیلی کتاب با تحقیق بر مطلب مرغوبی است و جواب سوالات متفرقه ورساله لاضرر ، (1) ورساله اصاله صحه، و رساله عدالت، و رساله فارسیه در عبادات و مناسک حج غیر این ها وفات او درسنه هزار و دو یست و هفتاد و سه (2) تقریباً دوازده سال بعد از حاجی کرباسی اعلی الله مقامه حیوه داشته
در مقبره مرحوم حاجی محمد ابراهیم کرباسی که واقع است در
ص: 155
بیرون در مسجد حکیم از دری که طرف مدرسه شاه زاده ها (1) و بازار صباغان و میدان شاه می رود و عمارت قبه و بارگاه عالی دارد (2) قبر آن مرحوم وسط گنبد است و پشت سر او قبر آقا محمد مهدی اعظم اولاد اوست و این دو قبر بلند بسته است و جلوروی قبر حاجی طرف بالاسر متصل بدیوار قبر بلند بسته است، قبر حاجی میرزا محمود ولد آقا محمد مهدی چندی در نجف اشرف تحصیل نموده باصفهان آمده مردم اخلاص تامی باو داشتند و در مسجد حکیم جمعیت و ازدحام غریبی بجماعت او می شده ولی در جوانی وفات نمود و پدر مرحوم حاجی کرباسی، حاجی محمد حسن کرباسی بوده که اول امر در محله حوض
ص: 156
کرباس هرات که محله کرباس هم می گفته اند متوطن بوده و باین جهه بکرباسی معروف شده و بعد در کاخ که از توابع خراسانست آمده و بعد آمده با صفهان، حاجی در اصفهان متولد شده و ده ساله بوده که پدرش وفات نموده آقا بیدآبادی اعلی الله مقامه وصی و قیم او بوده که اول تکلیف حاجی را بمکه معظمه روانه کرده، بلی مربی که مثل آقا محمد باشد مثل حاجی پیدا می شود که باین حد احتیاط در شریعت و دقت در امر دین و مواظبت بر دقایق آداب شریعت و تعبد صرف در احکام از برای کم کسی ممکن است و بحدی بوده که او را مردم صاف و صادق شمرده اند مانند اولاد امجاد ایشان که مضمون ها از ایشان نقل می کنند مثل
عکس
مرحوم حاجی محمد ابراهیم کلباسی
(کرباسی)
ص: 157
آن که حاجی میرزا احمد روضه خوان اعوذ را بآواز خواسته بخواند حاجی فرموده، حاجی میرزا احمد اعوذ که مد ندارد و این از بابت حمل بر صحت است که حمل برغنا خواندن ننموده است و آن مرحوم در مسجد شعر نمی خوانده و شعر را از شعریت می انداخته معرو فست گفته ز عشق تا بصبو وی چنانکه می گویند العهده على الراوى یا کم یا زیاد هزار فرسنگ است چون در اخبار کرامت شعر در مسجد . و شب و روزه ماه مبارک رمضان و روز جمعه هر چند شعر حق باشد وارد شده الی غیر ذلک از آن مرحوم این رقم حکایات خیلی ( نقل ) کرده اند و آن مرحوم خیلی بی اعتنا باهل دنیا بوده و زاهد و با قناعت بوده گویند گندم در خانه خود بی آسیاء می کرده و یخ اصفهان را هم نمی خورده و غیر این ها . و با مرحوم سید خیلی موافق و خود در بسیاری از امور شرعیه که محل میشده سیما در اوقاف و مساجد و نحو این ها که جای شبهه و اشکال و احتیاط مداخله نمی کرده و محول بمرحوم سید می نموده و در مستجاب الدعوه بودن معروفست صدمه و وفات بعضی از دیوانیان و بعضی از آقایان را از نفرین حاجی می دانند و حکایت آن مردی که حاجی در مقام نهی از منکر او از منکر او بر آمده او گفته بوده است، غول بخایه ام بگذارد خبر برای حاجی آورده اند حاجی گفته خدایا غولی ندارم و نفرین کرده تخم او باد کرده و وفات نموده مشهور است و ریاست و تدریس او در اصفهان با عنوان بوده کرسی می نشسته و جمعی از علماء درس او حاضر می شده اند مانند آقا میر سید حسن و آقا میرسید محمد شهشهانی و غیر ایشان و خود مدتی در نجف اشرف خدمت بحر العلوم و شیخ جعفر و مدتی در کربلا نزد آقا سید علی صاحب شرح کبیر بلکه
ص: 158
اندکی خدمت آقای بهبهانی و در کاظمین خدمت آقا سید محسن کاظمینی و در عجم هم چندی با میرزای قمی اعلی الله مقامه بوده که میرزا اجازه فتوی دادن و رجوع مردم باو داده و با هم خیلی خصوصیت داشته. و کتاب های آن مرحوم معرو فست اشارات در اصول خیلی پر مطلب است اگر چه بجهه بعضی اتفاقات و خصوصیات از مرجعیت قدری افتاده، شوارع در فقه شرح کفایه سبزواری که خیلی مبسوط و با تحقیق است، منهاج در فقه که بسیار خوب کتابی ( کتاب خوبی ) است بر مسئله سیما مسائلی که این اوقات محل حاجت شده و می شود با اشاره بدلیل در غیر عبادات آن، رساله صحیح و اعم و رساله مفطریت قلیان ، رساله تقلید میت ، کتاب ایقاظات اصول که در اوایل نوشته رساله ارشاد و نخبه فارسی که هر دو عملیه است و فعلا نخبه بجهه حاشیه کردن مرحوم حاجی ( شیخ ) مرتضی و حاجی میرزا محمد حسن شیرازی اعلی الله مقامه مار دیگران از زمان شیخ تا کنون مرجع عوام و خواص است، وَ رِسَالَةُ مَنَاسِكِ وَ غَيْرِ این ها . و حاجی امامت مسجد حکیم را داشته که مسجد بست بزرگ و با معنویت و همیشه عباد و زهاد در او بوده اند و گفته اند اولش از بناهای صاحب بن عباد بوده و بعد از خرابی حکیم دارد هندی تعمیر نموده و از این جهت مسجد حکیم .گویند و آقا محمد مهدی که قبرش پشت سرحاجی است اعظم اولاد حاجی بوده و بعد از حاجی بلکه در زمان اواز رؤساء علماء اصفهان و امامت مسجد حکیم هم عمده با ایشان بوده که هنوز اولاد آن مرحوم دارند و مرجع در فتوی و احکام بوده و صداقت های غریبه از او نقل می شود مانند خود حاجی و بعضی دیگر از اولاد او و ظاهر اینست که این ها از شدت مواظبت آداب شرع و عدم توجه باهل
ص: 159
دنیا و تدبیرات عملیه دنیا است چنانچه در بعضی اخبار هست که که اهل دنیا اهل طاعت را میگویند دیوانه است و گویا عمده این که حاجی نمی گذاشته بیرون بروند و با مردم متفرقه آمیزش کنند و عمده اش مشغول خدمت حاجی بوده و زحمت در علوم می کشیده بهر حال عالمی بوده است با اطلاع و تحقیق و اجازه از مرحوم سید داشته و در اصول و فقه و غیر این ها کتاب ها نوشته : عیون الاصول اصول مختصر پر مسئله خوبی است شرح منهاج حاجی که فقه استدلالی است و خیلی خوش بیان است هشت جلد ، مصابیح یک دوره اصول نه ،جلد شرح بر قدری از لمعه چهار جلد رساله استصحاب، رساله در اراضی مفتوح العنوه، مشارق الانوار، نور العیون متن فقه، متنی در طهاره، هدایه - الطالبین که رساله عملیه است و فارسی است . و آن مرحوم مواظبت ها در در آداب شریعت داشته و آن بزرگوار بجهه ناخوشى تب و لرز سه یک دعائی ببادام می نوشته و می داده و مردم هم می گرفته بمریض می داده مریض خوب می شده و مجرب شده بود همان وقت شرط می کرده عمامه سر مریض بگذارند که عمامه را آن مرحوم در اصفهان رواج تام داده و غالباً خدمت آن مرحوم کسی که می رفته مسئله از آن کس می پرسیده که مردم را مسئله دان کند و چون حکایات بسیار از آن مرحوم نقل می شود که دلالت صداقت آن مرحوم دارد هر چند از بعضی جهات بر حسن حال آن مرحوم دارد لکن از بعضی جهات موهن است بکلی ترک ذکر آن ها شد و دیگر قبر مرحوم حاجی آقا محمد (1) پسر مرحوم حاجی که طرف بالا سر قبر آقا محمد مهدی
ص: 160
کنار دیوار که در ایوان جلوی گنبد است و نشان بلندی ندارد و آن مرحوم مشغول بود بنوشتن کتاب ها و مواظبت آداب شرعیه و از شدت مواظبت بر آداب شرعیه و بعضی وضعها مردم او را صاف و صادق می خواندند و گفتار و کردار های صادقانه اش بسیار بود. در مجلس که نشسته بود در سیدی را می دید تمام قد بر می خواست و می نشست اگر چه سید دور بود و اصلا ملتفت نمی شد که برای او برخواست بملاحظه حدیثی که از رسول خدا صلى الله علیه و آله روایت شده کسی که ببیند اولاد مرا و قیام تام بجا نیاورد جفا کرده، یا مبتلا ببلای بی دوا شود که دو حدیث در کتاب کلمه طیبه حاجی میرزا حسین نو ری اعلی الله مقامه. دیده شد باین مضمون ها و در مجلسی که می نشست غالباً فضیلت اعمال خیر را نقل می کرد و یک وقت امامت مسجد حکیم را هم داشت مرجع در مرافعات هم بود معروف بود که زود قسم می دهد. و کتاب های او بسیار است کتاب ضیع الحیوه که بفرموده حاجی جمع عبارت علماء اصول نموده از متقدمین و متاخرین در در مسئله پانزده جلد شرح تهذیب علامه مفصل شرح نتایج آقا سید ابراهیم مفصل خود می گفت از صد هزار بیت متجاوز است کتابی در حدود و دیات کتاب مفصلی در عبادات (1) رساله در میراث کتاب طهاره و صلوه با استدلال ، شرح
ص: 161
خلاصه الحساب، هدیه الشیعه که رساله تقلیدى بزرگ است کتاب نور حدقه الناظر من در آداب و اخلاق و ادعیه و مواعظ خیلی بزرگ است این پیر گویا همین کتاب است که خود نقل می کرد که در محضر شاه گفتم شاه خوبی چرا باید زنا کند، شاه وحشتی کرد کتاب را باز کردم و این حدیث را خواندم که هر که شارب نزند چنانست که با مادر خود در خانه کعبه زنا کند و بتفصیلی حکایت را نقل می کرد و رساله های چند در رجال و رساله آداب و سنن و صوم و جنائز (1). دیگر قبر مرحوم آقا شیخ جعفر (2) پسر دیگر حاجی است و طرف پشت آقا محمد مهدی جنب دیوار واقع است ولی قدری طرف بالاسر است نه محاذی آقامحمد مهدی و آن مرحوم نیز از علماء و فضلاء و بعضی اوقات امامت مسجد حکیم را داشته و وضع تقوی و دیانت داشته و خیلی متواضع بوده رساله (3) در دیات نوشته و بعضی نوشت جات دیگر دارد و باز از سلسله
ص: 162
و اولاد و احفاد مرحوم حاجی در این مقبره جمعی مدفونند و خیلی مناسب و شایسته است مخصوصا زیارت این مقبره و درخواست حاجات و مهمات از خداوند در آن نمودن بملا حظه مراتب ترویجات و زحمات که مرحوم حاجی که در دین کرده که هنوز هم بسیاری از آثار او در میان مردم باقی است . و در مقام احتیاط در دین گفتارها و رفتار های او ضرب المثل و در مقام تنبیه و التفات علماء و غیرهم از جمله شواهد مطلب و اسباب آگاهی استغفر الله لهم.
در بیان بعضی از قبور خارج اصفهان از بلوکات و توابع یکی از آن ها قبر مرحوم آقا محمد علی نجفی است که در امام زاده معروف بشاه سید علی که شاه سید علی اکبر هم می گویند از اصفهان که از طرف قمشه بروی دو فرسخ مانده بقمشه طرف چپ راه قدری فاصله واقع است و گنبدی دارد و صحنی قبر امام زاده توی گنبد طرف جلو واقع است و از اطراف بزیارت او می آیند و خیلی اعتقاد باو دارند . حقیر وقتی بزیارت . او رفتم در حرم او حالت خوشی در خود یافتم بهتر از حالت در شاه رضا وقبر آقا محمد علی پشت سر قبر امام زاده طرف پائین با واقع است و آقا محمد علی پسر مرحوم آقا باقر هزار جریبی است که قبرش در نجف در ایوان علماء است و مرحوم آقا محمد محمد علی دختر میرزا محمد باقر نواب لاهیجانی را دارد که در اصفهان بوده و قبرش در حضرت عبد العظیم است داشته که معملی از حال ان مذکور شد. بالجمله آقا محمد علی اول امر در عتبات تحصیل نموده و از اساتید او سید جواد عاملی و بحر العلوم و میرزای قمی
ص: 163
و حاجی ملا احمد نراقی و آقا شیخ جعفر بحرینی (1) را شمرده اند و مدتی در ارومیه و تبریز و آن صفحات بوده و تدریس داشته و رساله در این مسئله که آن جا اتفاق افتاده نوشته که زنی ذمیه و شوهرش ذمی بود بجهت عشق مرد مسلمانی مسلمان شده و در بین عده، مسلمان با او وطی کرده و بعد او را تزویج نمود و علماء آن بلد حکم ببطلان نکاح کرده و آقا محمد على حکم بصحت، ورساله نوشته مشتمل بر هفتاد فرع و بعد مدتی در قم
به نزد میرزای قمی بوده و بعد مدتی کاشان نزد نراقی و بعد در اصفهان مشغول بتدریس شده و معروف بفقیه مطلق بوده و در مسجد ذو الفقار امامت داشته و تصنیفات بسیار سیما در فقه نوشته که پرفائده و پر فرع است و بالاخره اصرار و خواهش اهل قمشه و جهانی رفته در قمشه آن جا مشغول بترویج و از او استجابت دعا و کرامات از قبیل ، بطلب باران رفتن و باران آمدن و گرفتاری و صدمات که بر دشمنان او وارد آمده و غیر این ها معروف است و ترویجات مسائل در آن جا بسیار از او شده و مراتب تقوى و دیانت و زهد و ورع و فضایل در هر حالی از او مسلم و معروفت . گرچه قمشه ماندن او باعث گمنامی او گردیده چون شان او اجل از این بود بحسب اوضاع حالیه و آخر الامر بفرار از و باء از قمشه بشاه سید علی آمده وفات نمود ،
ص: 164
درسنه هزار و دویست و چهل و پنج (1) و کتاب های او یکی حاشیه بر شرح لمعه است که بسیار کتاب پر فرع خوبی است دیگر کتاب فقه استدلالی در صلوه مسافر و نکاح و طلاق و دیات خیلی مبسوط و مفصل و با فائده است و حاشیه قواعد علامه ، و حاشیه ،قواعد شهید و حاشیه طهارت مدارک حاشیه نکاح شرایع کتابی در اصول و حاشیه معالم حاشیه قوانین حاشیه برشوارق و تجرید، رساله در رجال انیس المشتغلین در مطالب متفرقه از حکایات و بعضی مطالب کلامیه و غیر آن ها و باز کتابی در قصاید و در شرح آن ها و رساله در امامت و رساله بزرگی در نماز، و متفرقاتی در مسائل، ورساله در نکاح در عده ذمیه که ذکر شد (2) دیگر در خود شاه رضا (3) که امام زاده
ص: 165
با دستگاه هست در قرب قمشه در صحن بزرگ قدیم رو بحرم شاه رضا که بروی طرفی که اطاق های بلند بسته است در ایوان بزرگی که میان عمارت واقع است و بوضع حوض خانه است در آن حوض خانه از قبور علماء و فضلاء قمشه چند قبر است که در میان آن قبر مرحوم آخوند ملا محمد باقر قمشه ئی است که او عالمی حکیم و کامل و فاضل و باتقوی و دیانت و مواظب تقوی بوده و دیانت و مواظب عبادات و در نزد خواص از علماء و غیر علماء اصفهان و قمشه مکرم و محترم بلکه ارادت باو داشتند و در انشاء نوشتجات ممتاز و در قمشه شخص اول الئمه و علماء آن جا در این ایوان قبور علماء قمشه و سلسله جلیله هست مرحوم میرزا نصر الله قمشه ای حکیم که در این زمان اعلم حکماء شمرده میشد صاحب تصنیف با تحقیق و با تقوی و احتیاط در دین حجره جنب حرم قبر مرحوم میرزا محمد خلیل امام جمعه قمشه از اجله سادات و مرجع شرعیات و دیگر بیرون از صحن کوچک ، رو بقمشه که می روی طرف راست راه دم راه قبر مرحوم میرزا
ص: 166
محمد علی خلیفه سلطانی است که از مقدسین ممتاز و از اهل علم و دیانت و مجاهدات و حالات و مرحوم آخوند ملا محمد باقر قمشه کمال اعتقاد و اظهار اخلاص حتى بعد از فوت باومی نمود و در سایر قریه ها و بلوک اصفهان علماء و صلحاء و مقدسین بسیار مدفونند که مقصود ذکر آن ها نیست ولى اداء لعبض الحقوق ختم میکنیم بقبر جدامی خود آخوند ملا محمد تقی جزی که در قریه جز اول قبرستان تکیه دارد مرحوم معروف بمقبره در وسط گنبد آن دفن است و او از مقدسین و پیشوایان بوده و خیلی آثار خیر از او در جز باقی مانده و نزد مرحوم سید و حاجی مقبول القول و معتمد و بتقوی و قدس در بلد نیز معروف بوده و از میان قبرستان جزکه بروی طرف رباط قبر مرحوم حاجی ملا مهدی والد حقیر کنار راه طرف چپ است سنگ لوح تمام قدی دارد در خیر خواهی و اصلاح امور شرعیه و غیرها ممتاز بوده رَحْمَةُ اللَّهُ عَلَيْهِ وَ عَلَيْهِمْ وَ الْحَمْدُ لِلَّهِ رَبِّ الْعَالَمِینَ . هَذِهِ السنه 1324 آقامیرزا حسن ( بن ) میرزا ابراهیم مرحوم قبر او تکیه شهشانی جنب مرحوم حاجی میرزا بدیع، عالمی غیور در نهی از منکر و رفع ظلم و در اشتغال بتدریس و امور شرعیه و طریقه زهد و تقوی ممتاز امام مسجد سلام که برای او نباشد ، مساجد دیگر هم احیاء نمود. (1) دیگر آقا شیخ عبد الحسین محلاتی عالم متتبع با فکر صاحب
ص: 167
تصنیف و تالیف کتاب مغتنم الدرر، در فوائد تفسیری و اخباری و متفرقات نافعه و رساله ها در فقه و اصول (1) قبر او نزدیک فاضلان جنب راه رحمه الله علیه و برکاته
* ( در این جا متن تذکره القبور بقلم مولف تمام می شود. )
در چاپ اول پس از متن تذکره مقداری از اشعار ایشان چاپ
شده است که اینک بجهه نمونه یک قسمت از اول آن نقل می شود :
ای که از هستت بپاشد هست و نیست *** غیر هستت در حقیقت هست نیست
با وجود تست هستی ها وجود *** ورنه اعدامند یک سر در شهود
آه ازین اعدام و این شور و شرور *** آه از این اعدام و این کبر و غرور
از پس حمد خداوند احد *** احمد او را درود افزون زحد
علت معلول موجود و وجود *** ساجد و مسجود و هم عین سجود
علت مادی و غائی بی خلاف *** صورت و فاعل هم اندر انکشاف
ص: 168
گر چه باشد این بیان رمز مجاز *** می ندارد از حقیقت امتیاز
زان سپس بر آل اطهارش تمام *** از علی تا مهدی آن آخر امام
آن مظاهر هر صفات پاک را *** و ان علل مر خلقت افلاک را
نور بخش عالم کون و مکان *** روشن از ایشان زمین آسمان
با عین على میم حمد شده ضم *** آمد نباء عظیم در عم علم
جز حلقه عین و میم در صفحه لوح *** نقشی بگه نگار نامد ز قلم
وَلَهُ اَيْضَاً
امروز درخت صنع آورده ورق *** امروز رسید شام را صبح و شفق
آمد بوجود مهدی آل رسول *** یعنى زَهَقَ الْباطِلُ وَ قَدْ جاءَ الْحَقِّ
ص: 169
ص: 170
بطوری که قبلا متذکره شدیم تذکره القبور تا این جا تمام می شود. چون برخی از مقابر اصفهان که در آن جمعی از معاریف علماء و فضلاء و شعراء مدفونند از قلم افتاده است برای مزید فائده و تکمیل کتاب در این جا متذکر می شویم .
واقعه در محله دروازه حسن آباد جنب مسجد شاه. وی جناب احمد بن على بن الامام محمد باقر علیه السلام .می باشد. پدرش از بزرگان روات و محدثین بوده قبرش در نزدیکی کاشان دارای بقعه و بارگاه است جناب امام زاده احمد از اجلاء سادات و اشراف بوده در اصفهان سکونت می فرموده و پس از وفات در محله باغات مدفون گردیده است ( محل فعلی ) . اصل بنای بقعه و بارگاه از قرن ششم است و در زمان صفویه در سال 1110 تعمیر گردیده است. معروفست که پس از آن که سلطان محمود غزنوی هندوستان را فتح نمود بت کده های آن جا را خراب کرد و بت بزرگ آن ها را شکسته یک قسمت آن را با ایران حمل نمود و سنگی که در مدخل صحن امام زاده است راهمان سنگ می دانند. در هر صورت در این بقعه و صحن جماعتی از فضلاء و شعراء مدفونند از آن جمله است :
1- خجسته از شهرام میرزا محمد بوده در 1190 وفات یافته دیوان اشعار دارد. ( آقا نجفی )
2- طرب - نامش میرزا ابو القاسم ( محمد نصیر ) بوده وی فرزاد مرحوم همای شیرازی است از بزرگان شعراء و ادباء و عرفاء بوده است ارادت خدمت میرزا ابو الفضل عنقا داشته در 25 سال 1330 وفات یافته قبرش پایین ستون شمالی صحن بالای حوض می باشد سنگ تمام قد دارد. از اشعار اوست
گوشه نشینان فقر پادشه عالمند *** راه نوردان عشق خضر مسیحا دمند
بر نه و با جبرئیل در همه جا همر هند *** دم ئه و باروح قدس در همه جا همه مند
با همه افسردگی زنده تر از عیسی اند *** با همه تر دامنی پاکتر از مریمند
بر ملک انداخته سایه چتر جلال *** بر فلک افراخته ماهچه پرچمند
ایشان پدر دانشمند محترم آقای جلال الدین همایی استاد دانشگاه تهران می باشد ( در غره رمضان سال 1317 متولد گردید. ) از بزرگان و معاریف
ص: 171
ادباء عصر و محققین و متقبعین بشمار می رود کتب چندی تالیف نموده از آن ها تاریخ ادبیات ایران در 2 جلد و غزالی نامه و دیوان اشعار بطبع رسیده است ( و اشعار سنا تخلص می نماید ) .
3-مینو نامش آقا ملا رجبعلی بوده در شوال 1325 وفات یافته است.
4- هما از عرفاء و شعراء نامش رضا المیدان ( محمد على بنا به نقل مولف طرائق الحقایق ) فرزند ملا بدیع از اهالی شیراز بوده. پس از آن که مدتی خدمت سربازی نموده استعفاء داده و به تحصیل اشتغال جسته در شیراز و اصفهان بتکمیل تحصیلات کوشیده است. دیوان اشعار مفصلی دارد، بطبع رسیده است در سال 1212 متولد گردیده و در 5 شنبه 12 ع 1 سال 1290 در اصفهان وفات یافت برش پای دیوار بقعه در صحن می باشد سنگ تمام قد دارد.مرحوم سید محمد بقاء اصفهانی در تاریخ و فاتش گردید :
عکس
مرحوم میرزا ابو القاسم طرب
جو از بهر سرای جاودانی *** هما را زین سرا بر چیده شد فرش
بقا گفت از پی تاریخ فوتش *** هما شد بال زن در سایه عرش
ص: 172
( سید محمد بقاء موسوی از بزرگان و معاریف شعراء و خطاطین بوده در تهران سکونت می نموده در 10 ذی الحجه سال 1257 متولد و در 29 ع 2 سال 1331 وفات یافته است ) از اشعار اوست :
ای جان بفدای خاک پایت *** جان چیست که تا شود فدایت
دل رفت و غمت نرفت از دل *** جان رفت و زسر نشده هوایت
دل جز با دل چاک نیست کارت *** جز در دل باک نیست جایت
دل منظر روی دل فروزت *** جان آینه جهان نمایت
آن زنده زبوی روح بخشت *** این تازه ز لعل جان فرایت
صد بار اگر ز در در آیی *** باز آیم و سر نهم به پایت
تو چنگ و نیست مدام در پیش *** یک شهر بشور در قفایت
در شهر دلی بدست کس نیست *** فریاد ز زلف دل ربایت
فریاد که نیست داد خواهی *** تا ناله بر آرم از جفایت
گر زاتش عشق دل کبابی *** این بود هم اکنون سزایت
در جنب صحن و بارگاه امام زاده بقعه دیگر است و آن از مرحوم آقا نجفی اصفهانی می باشد قبر در وسط بقعه است. نامش حاج شیخ محمد تقی بن حاجی شیخ محمد با قربن شیخ محمد تقی بن عبد الرحیم بوده در 22 ع 2 سال 1262 متولد و در عصر یک شنبه 11 شعبان 1332 وفات یافت. از روساء علماء اصفهان بلکه ایران بوده در بلیات و اتفاقات پشت و پناه مردم این سامان بوده و در رفع ظلم حکام خصوصاً ظل السلطان حاکم جابر و ظالم اصفهان زحمت ها کشیده لوازم ریاست از علم و عمل و مال و اولاد و نفوذ کلمه دروی جمع بوده . مدتی در نجف و کربلا بدرس اساتید و بزرگان حاضر شده و ضمنا جهت تصفیه نفس به ریاضات شاقه اشتغال داشت در زمان پدر با صفهان مراجعت نموده مرجعیت و شهرت کام یافت کتب و رسائل چندی تالیف نموده که اکثر آن ها بطبع رسیده است: از آن جمله است 1 - اخلاق المومنین 2 - اجتهاد و تقلید 3 - آداب الصلوه 4 آداب العارفین در ترجمه مصباح 5 - اسرار الاحکام 6 - اسرار الایات 7 - اسرار الزپاره و برهان الانابه در شرح زیارت جامعه 8 - اسرار الشریعه 9 -
ص: 173
اصول الدین 10-افاضات المکنونه 11 - انیس الزائرین 12- انوار العارفین 13 - بحر الانوار 14 - بحر الحقایق 15 - بحر المعارف ترجمه جلد 15 بحار
عکس
مرحوم حاج شیخ محمد تقی معروف به آقا نجفی اصفهانی
16 - تاویل الایات الباهره فی فضل العتره الطاهره 17 - ترجمه جلد اول بحار. 18 - ترجمه الفیه 19 - ترجمه توحید صدوق 20 - ترجمه نواب الاعمال 21- ترجمه جلد 14 بحار 22 - جامع الادعیه 23 - جامع الاسرار 24 جامع الانوار ترجمه و مختصر جلد 7 بحار 25 - جامع السعادات 26 - حاشیه
ص: 174
بر جامع عباسی 27 - الحجر 28 - حجه الاسلام در رد نصاری 29 حسام _ الشیعه دوجلد 30 - حقایق الاسرار 31 - شرح زیارت جامعه 32- شرح بر نخبه حاجی کلباسی 33 - شهاب ثاقب 34 - عنایه الرضویه 35 - العشره در آداب معاشرت 36- فضائل الائمه 37 - کاشف الاسرار 38 - ترجمه انوار نعمانی 39- شرح الاسماء و غیره مردم را درباره او در عقیده است برخی درباره اوغلو نموده و ظهور کرامات در باره او قائل می باشند و عده از وی بدگویی می نمایند . و قدر مسلم هر دو دسته در اشتباهند. وی عالمی فاضل و محققی کامل بوده. در رفع ظلم حکام و قضاء حوائج مردم کوشا بوده و در تمام ایام شب و روز حاضر پذیرائی واردین می بود و در مقابل مظالم ظل السلطان حاکم ظالم و جابر اصفهان سدی سدید و تا آن انداره که در قدرت داشته در رفع ظلم وی و مالش می داشته و الحق پشت و پناه مردم اصفهان بوده است. در ترویج دین و دفع بدعت های معاندین جدیت می نموده و از اهل علم و فضل تجلیل بسیار می نموده است. امکان مقتضای زمان و موقعیت وی طو ری بوده است که زمانی صورت ظاهر کار ها بر میل عده نبوده است و این هم برای یک رئیسی بزرگ غیر قابل اجتناب می باشد رحمه الله علیه و در این بقعه است قبر مرحوم حاج میرزا رضا ملا باشی که از علماء و فضلاء اوده و در 1334 وفات یافته است .
این مقبره و امام زاده در نزدیکی دروازه حسن آباد که از آثار قبل از صفویه می باشد و منسوب به امیر حسن آق قوینلو می باشد واقع است و در جنب او مقبره بود بنام حسن پاشا که در مجاورت چهار سوق نقاشی واقع می شد و در جنب این محله مقبره شیخ یوسف بناء عارف مشهور اصفهانی واقع است که 12 این اواخر بر قرار بود گویا در زمان ریاست و شهرت مسجد شاهیان از بین رفت :
تذکر - در این بیست و چند سال اخیر اکثر از آثار قدیمه اصفهان از روی بی اطلاعی متصدیان امور خصوصا در زمان ریاست شهرداری شاهنده جهت آجرهای آن از بین رفت و آن چه باقی بود در این اواخر اداره فرهنگ بنام ساختن مدرسه جدید ویران نمود و بدین وسیله نام و آثار بسیاری از بزرگان را محو نمود تا چه زمان نوبت اینان برسد .
ص: 175
و از جمله جاهایی که خراب گردید قبرستان جنب محله در کوشک بود که از قبل از صفویه بود. مقبره داشت که جزو خانه های اطراف گردید و بسیاری از معاریف قرن نهم و دهم در او مدفون بودند. این قبرستان سردری داشت که از جمله آثار عتیقه بشمار می رفت و بنام رستم بیک آق قوینلو بود کاشی های آن تا یکی دو سال قبل باقی بود اخیراً اداره باستان شناسی بنام حفاظت ، آن ها را از آن جا انده و بعمارت چهل ستون برده است ضمنا از آجرهای در دو نیز استفاده خواهد شد . در پای دیوار قبری است که شیری سنگی روی آن گذاشته اند بر حسب آن چه مشهور است وی قبر خود رستم بیک آق قوینلو می باشد که در سال 902 بدست پسر عمش احمد پاشا در آذربایجان کشته شده در این جا مدفون گردید و در مجاورت این سر در مدرسه و مسجد بنام در کوشک معروفست مسجد آن از مساجد معمور و همیشه عباد و رهاد در آن مشغول می باشند و در زمان امات مرحومین حاج میرزا ابو الحسن بروجردی و حاج ملا حسین علی صدیقین تعمیراتی در آن شد و مدرسه نیز گویا در زمان حاج سید اسد الله بید آبادی یا پدرش تعمیراتی شده و بمدرسه باقریه معروف گردیده و در آن مقبره است که متاسفانه آثار قبر محو شده و مقبره بصورت کاهدان در آمده گویا از عرفاء بوده است. این مدرسه نیز از دستبرد زمان محفوظ نمانده کاشی های معرق بسیار ممتازی که در سر در او بود رئود دزدیده اند و خود مدرسه را در چند سال از طلاب منتزع نموده و قصد خراب کردن آن را دانستند که قضایای شهریور 1320 پیش آمد شد و بعداً بسعی جمعی از فضلاء دو مرتبه بمتولی مرجوع گردیده تعمیراتی در او شده و اکنون بحمد الله طلبه نشین است و این محله را مناسبت نزدیک بودن با خانه های حرم سلاطین آق قوینل و خصوصا زینب بگم که از او آثاری از قبیل مسجد و حمام باقی است بدرب حرم مشهور است و از آثار سلاطین آق قوینلو بندو در اصفهان زیاد بوده چون اکثراً در زمان صفویه تعمیر شده بنام آنان شهرت یافته است. و از آن جمله است. مدرسه ترک ما که در همین محله واقع شده است. در کوچه باغ حرم است مقبره عارف مشهور حاج سید احمد نور بخش دهکردی معروف برحمت علی شاه حقانی از عرفاء و سلسله خاکساریه بوده و در اصفهان بساط فقر گسترده عده زیادی مرید و پیرو داشته با رشاد آنان کوشیده و حلقه ذکری داشته است. وی برادر مرحوم آقا سید ابو القاسم دهکردی مذکور
ص: 176
بدغت عشق چو مجنون امیر خویشتنم *** هر آن چه و حش بصحرا بود سپاه منست
نشان زماه بجستم ، نمود روی از موی *** بگفت منزل مه در شب سیاه من است
هزار بار مرا بینی و نمی گوئی *** که او یکی ز غلامان بارگاه من است
بمکث فقر چرا کوس سلطنت نزنم *** که آفتاب فلک گوشه کلاه من است
خطت دمید و حقیقت بسوز دل می گفت *** سیاهی رخ ،دلبر، و سوز آه من است
عکس
مرحوم حاج سید احمد دهکردی رحمتعلی شاه
قبل از وفات مریدان خود را بمرحوم آقا رحیم دهکردی منور علی شاه سیره و باو وصیت نمود مرحوم حاج آقا رحیم از عرفاء عالی قدر و مردان وارسته بود . زمانی در اصفهان و اکثراً در شهر کرد سکونت داشت در روز تاسوعا سال 1368 در بیروت در مراجعت از مکه معظمه وفات یافت و در آن جا مدفون گردید. در اشعار
ص: 177
منور تخلص می فرمود او اشعار اوست :
روزگاریست زجان در طلب یار شدم *** دل رها کرده و اندر پی دلدار شدم
خود خلاصی دگر از بهر من بیدل نیست *** بکمند سر زلفش چو گرفتار شدم
طالب ز شد نیم، گرد ریا کی گردم *** سبحه بگسسته و در حلقه زنار شدم
خبر از من برسانید در واعظ شهر *** که من از موعظه همچو تو بیزار شدم
شد منور دلم و ظلمت نادانی وقت *** پاک یک مرتبه و اقرار و زانکار شدم
در این جا بی مناسبت نیست از مقبره دیگری که مربوط بقبل از صفویه است ذکری بنمائیم و آن مقبره سلطان بخت آغا دختر کیخسرو اینجو می باشد. که در پای کاروان سرای دو منار در محله در دشت واقع است. این محله از محلات قدیم اصفهان می باشد و این همانست که کمال الدین اسماعیل اصفهانی درباره آن گوید
ای خداوند هفت سیاره *** پادشاهی فرست خونخواره
تا که در دشت را چو دشت کند *** جوی خون آورد ز جوباره
وی زن شاه محمود بوده و چون سلطان مبارز الدین اینجو عموی و براکه شیخ ابو اسحق اینجو باشد بکشت وی کینه آن را بدل گرفت و بیشتر جنگ های واقعه ما بین شاه محمود و برادرش شاه شجاع بتحریک این زن بوده است تا بالاخره سلطنت این خاندان براثر جنگ های خانگی بر افتاد. موقعی که شاه شجاع بی نیرنگ های وی برد در شبی بحال مستی و برا کشت و این در سال 769 بوده است . سنگ قبر سماق و در زمان زندگانی او تهیه شده است و تاریخ آن 753 می باشد. ( نقل از تاریخ اصفهان و ری )
آن چه مشهور است جناب اسماعیل بن زید بن حسن بن حسن بن علی وی بر حسب بن ابی طالب علیه السلام می باشد و پدرش هما است که در تهران مدفون می باشد و وی پدر جناب ابراهیم طباطبائی جد سادات طباطبائی می باشد. برخی نسب وی را طور دیگری گفته اند، مشهور است فوق می باشد. ایشان از بزرگان امامزادگان و اجلاء روات و محدثین بوده است. عمارت این امام زاده از آثار عتیقه اصفهان می باشد و در جنب آن مسجد است نه گویند، اول مسجدی که در اصفهان بنا شد او بوده است. قبر دارای ضریح فولادی بسیار ظریفی بود که با خطوط طلا نقاشی و کتیبه شده بود که مرور ایام از بین رفته و آن چه باقی بود در زمان ریاست شهرداری شاهنده دزدیده شد ( تاریخ اصفهان و رى ) کتیبه امام زاده بخط علی رضای اسامی و مورخ بسال 1041 می باشد و در زمان شاه سلطان حسین صفوی در سال 1111 تعمیراتی در آن
ص: 178
شده و تا سال 1150 که تاریخ سر در آن جاست تعمیر می شده است. در صحن امام زاده و اطاق جنب او قبور شده از بزرگان است آن چه موجود است از این قرار می باشد :
1- در ایوان بیرون مقبره کنار جاده قبر محمدبن عمده القضاه است که در سال 995 وفات یافته است وی محمد بن غیاث الدین علی زواره ای است که از بزرگان علماء زمان خود بوده است .
2 - میر محمد هادی بن میر لوحی موسوی سبزواری از علماء مشهور زمان خود بوده در وفات یافته است و برا تالیفاتی است
3 - گویند قبر شمیای پیغمبر در این محل است و اکنون قبری بنام وی مشهور است لکن مدرکی ندارد .
4 - مشهور است که قبر میر عماد حسنی خطاط معروف نیز در جنب قبر شمیاست.
5 - میرزا ابراهیم شاهر متخلص بطوبی در سال 1174 وفات یافته است قبرش در رواق امام زاده
6 - میر محمد پسر میر اوحی از اجلاء علماء و عرفان و محدثین بوده در سال 1113 وفات شده قبرش از نزدیک قبر شمیای پیغمبر
7 - نواب سلطان بیگم دختر میرزا محمد صالح حسینی خلیفه سلطانی که از زنان شاعره و ادیبه و عالمه بوده در 3 ربیع الاول سال 1146 وفات نموده قبرش نزدیک قبر شمیا .
( از شماره 5 تا 7 مربوط بحواشی آقای آقا نجفی می باشد . مهدوی )
فائده 1 - در کتاب الذریعه الى تصانیف الشیعه است که کتاب ادراء العاقلین از تالیفات سید محمد بن میر اوحی سبز واری است و کتاب اربعین و اصول العقاید سبزواری و از تالیفات سید محمد هادی بن میر لوحی می شمارد در آن جا گوید ( ج 2 شماره 762 اصول العقاید ) که حاج ملا علی خیابانی واعظ معروف از این کتاب در وقایع الایام نقل نموده و در آن جا تصریح دارد با بند که نام کتاب اصول العقاید و جامع الفوائد می باشد و در آن 60 آیه از آیات قرآن نه دلالت بر امامت حضرت امیر علیه السلام دارد نقل گرده و بعداً أحادیث زیادی ذکر نموده و در برخی از آن ها بیگی از اشعار بحر العلوم استشهاد کرده است. با ملا حظه این قسمت بودن این کتاب از میر محمد هادی بن میر لوحی سبزواری موسوی مورد تردید واقع می شود .
فائده دوم - جمعی از اولاد و احفاد میر اوحی سبزواری در اصل یافت و دهات ساکن می باشند و از آنان سه فامیل بنام او معروفند 1 - سادات درچه که قبلا مجملی از
ص: 179
شرح حال دو نفر از معاریف آنان مذکور شد. 2- سادات نجف آباد که مرحوم آقا سید محمد مدرس نجف آبادی که شرحش گذشت از جمله آن هاست 3- سادات اسفیارجان
عکس
نمونه خط میر عماد حسینی مشهور
( اسفیدواجان ) از دهات کرون که واعظ دانشمند مرحوم حاجی سید محمد کاظم واعظ کروفی از زمره آنان محسوب است. آن مرحوم از فضلاء مشهور بود و در علوم غریبه زحمت ها کشیده و در اغلب علوم از فقه و اصول تبریزی داشت
ص: 180
جلسه تفسیری داشت که فوائد کثیر: از آن حاصل می شد در طهران سکونت می نمود در ذى القعده سال 1367 وفات یافته جنازه ایشان بقم نقل گردید و در آن محل مدفون شد رحمه الله علیه در مقابل این امام زاده بقعه دیگر دست که بجعفر به معروفست و متاسفانه بمناسبت جهالت و نادانی مردم توجهی بدو ندارند و حال آن که در آن دو بقعه می باشد که صاحبان آن از علماء زمان خود بوده و بمرتبه شهادت رسیده اند یکی از آن ها سید جعفر شهید می باشد که در 10 محرم 728 کشته شده است و بقعه دیگر از پدر وی می باشد و آن چه آقای آقا نجفی حدس زده اند که برادر او می باشد ، بی مورد است اینک عبارت سنگ قبر سید جعفر نقل از حواشی آقای آقا نجفی .
هَذَا قَبْرُ اَلسَّيِّدِ اَلْمُعَظَّمِ المُمَكِّنُ المُكَارِمُ صَاحِبُ السَّيْفِ وَ القَلَمِ مُنبَعُ الجُودِ وَ الخَلقُ وَ الْكَرَمِ المُتَحَلَّى بِمَحاسِنِ الشِّيَمِ سَيِّدُ اَلصَّدْرِ رَوالسادُهُ يَنْبوعُ السَّعَادَةِ و السِّیادُهُ مُفَخَّرِ اولادِ البَتولِ قُدوَةِ آلِ اَلرَّسُولِ نِظَامُ اَلطَّالِبِیهِ شَمْسُ اَلْعِتْرَهِ جَمَالُ اَهْلِ بَيْتِ اَلْمُصْطَفَى سلاَلَه امان ابْنَاءِ الْمُرْتَضَى مَالِكِ اصْحَابِ السَّخاءِ و الْفَتُوه وَ مَعدِنُ اربابِ الشَّهامَةِ و المُروَّهُ ، بِهَلْوَانِ الْعِرَاقِ نَبْوِى الشَّمَايِلِ و جَمِیلُ الاخْلاقِ کرِیمُ الزَّمانِ عَلَى اَلاِطِّلاَقِ مُحْرِز الْمُناصِبِ الاِسْتِحْقاقُ اَلْمَرْحُومُ اَلْمَبْرُورُ الْمَغْفُورُ السَّيِّدُ الشَّهِیدُ تاجُ المِلَّةِ وَ الدَّینِ عِمادُ الاسْلامِ وَ المُسلِمینَ اشرَفَ ابْنَاءَ المَاءِ وَ الطِّینِ جَعْفَرِ بْنِ السَّيِّدِ الْمُعَظَّمِ الْمُرْتَضَى الْمُكَرَّمُ النُّورِ الازْهَر اَلاَطْهَرِ الاِمْجِدِ مَفْخَرِ آلِ طه وَ يَاسِینَ نَتِیجَةَ اِوْلاَدِ سَيِّدِ المرسَلِینَ شَمْسِ الدِّینِ اَلْحَسَنِ بْنِ اَلسَّيِّدِ المَغفور عِمَادُ اَلدِّینِ اَلْحُسَيْن بْنِ محمَّد بن علِى بْنِ الحُسَيْنِ تَغَمَّدَهُ اللَّهُ يَغْفِرُ اللَّهُ وَاسكُنْهُ بُحبُوحَةُ جِنانِهِ و ادامَ سَعادَتُهُ تُوُفِّيَ فِی مُنْتَصَفٍ مُحَرَّمٍ مِنْ سَنَةِ خَمْسٍ و عِشْرِینَ وسَبْعاً تُه
و نام ابن جناب در کتب انساب و غیره با تجلیل زیاد یار شده است . رحمه الله علیه . و در صحن بقعه جعفر به است قبر مرحوم آخوند ملا حسین کاشی که از علماء و محدثین بوده و در سنه 1190 وفات یافته است. ( آقا نجفی )
فائده سوم - در صفحه 110 این کتاب گفتیم که محل قبر میر عماد حسنی را برخی در طوقچی و پاره در امام زاده اسماعیل و جماعتی در تکیه ظلمات می دانند اینک جهت مزید اطلاع می گویم .
در نزدیکی بازار در جنب مسجد مقصود بیک مقبره است و در آن چندین قبر است یکی معرو فست بامام زاده که چون نسبش ثابت نیست ذکری از او شد معروفست دیگر قبری است از حکمه الله خزاعی مورخ بسال 510 هجری و این شعر تاریخ است
چو دیدم حکمه الله است تاریخ *** الف بالا الف ساقط از آن شد
ص: 181
و در جنب اوست قبر منسوب به میر: آن مرحوم از خطاطین معروف بوده و مورد توجه مخصوص شاه عباس بوده و از او همه گونه تجلیل میشده است : خوداو بواسطه غرور و تکبر بدیگران اعتنائی نداشته و همین موضوع موجب کدورت آنان شده کینه و حسدی از وی بدل گرفتند و بیشتر از همه علی رضای عباسی خاطر شاه را از وی برگردانده وی را سلامی معرفی نموده و آن قدر بشاه خواند تا دستور داد و برا شبانه جمعی از اوباش کشتند و در این محل دفن نمود و این عمل در سال 1024 انجام شده است .
وی طبع شعری داشته این رباعی از او است :
جان از من و بوسه از تو، بستان و بده *** زین داد و ستد مشو پشیمان و بده
شیرین سخنی چو نیست دشنامی تلخ *** گرد لب شیرین بگردان و بده
فائده چهارم - بقعه امام زاده اسماعیل در محله گلبهار یا گلبار واقع است و آن منسوب است بجناب سید علی معروف به گلبار( معاصر شاهرخ ) بن جلال الدین محمد بن حیدر ان شمس الدین ابى الحسن محمد بن شمس الدین ابی محمد حسن بن حسین بن قوام الشرف زین الدین على بن شمس الدین محمد بن قوام الشرف بن هادی بن اسمعیل ان حسن بن ابی الحسن على اعرج بن ابو محمد حسن بن ابو الحسن على بر طله بن ابو عبد الله حسین ( اول کسی از اینان که باصفهان آمد ) بن ابی الحسن علی بن عمر بر طله شهید فخ بن حسن الافطس بن على الاصغر بن الامام السجاد علیه السلام نقل از شجره نامه موجود در ازد عالم جلیل آقای حاج آقا رضا هرندی از علماء معاصر ( اصفهان ) و از مقابر واقعه در این محله است مقبره مرحوم آخوند ملا محمد حسین کرمانی. وی از معاریف علماء اصفهان بوده در حدود سال 1265 در کرمان متولد شده و تحصیلات مقدماتی خود را در آن جا بپایان رسانیده سپس باتفاق مرحوم حاج سید مهدی کرمانی که وی نیز از علماء و فضلاء و ائمه جماعت می بود و در سال 1318 وفات یافت با صفهان آمد در این جا خدمت بزرگان و فضلا مانند حاج شیخ محمد باقر مسجد شاهی و آقا میرزا محمد حسن نجفی و آقا میرزا محمد باقر چهارسوقی مولف روضات.
الجنات و غیره بتکمیل تحصیلات پرداخت تا خود عالمی فاضل و محققی کامل گرد بدو از جمله مجازین از مرحوم آقا میرزا محمد باقر می باشد. نام پدرش حاج ملا اسد الله می باشد گویا اصلا از اهالی فارس بوده و بعداً بکرمان منتقل شده باشد. مرحوم آخوند مرجع مرافعات و فصل خصومات بوده و مدتی قاضی مطلق در اصفهان او می بود و در کمال زهد و استغناء زندگی می فرمود. از آثارش مسجد نور و رضوان در اصفهان با قیست که هر دو از مساجد مخروبه اصفهان بوده و بسمی ایشان تعمیر گردیده است و مقبره وی در پهلوی مسجد رضوان واقعه در محله گلبهار می باشد .
ص: 182
طبع شعری داشته و مفتی تخلص می نموده اشعار کتیبه مسجد از خود ایشان است .
مرغب 21 ج 1 سال 1330 وفات یافت در تاریخ وفاتش گفته اند .
بسال یک هزار و سیصد و سی *** بلرزیه از مصیبت عرش و کرسی
جمادی یکم گر روز خواهی *** عداد ماه را نه کم کن از سی
دانشمند محترم آقای حاج میرزا حسن خان جابری انصاری در تاریخ وفاتش قطعه مفصلی گفته اولش این است :
باقی است خدا و هر چه جز او فانی است *** در عین فنا وجه بقا نورانی است
تا آن جا که میفرماید :
انصاری گفتا بدیهه تاریخش را *** فردوس مقام زاهد کرمانی است
عکس
مرحوم آخوند ملا محمد حسین کرمانی
مدت اقامتش در اصفهان تقریباً پنجاه سال بوده است ( ایشان جد مادری نگارنده است )
واقعه در محله چهار سوق شیرازی ها که عوام ان را سید فاطمه خوانده معروف است که وی از احفاد حضرت موسی بن جعفر علیه السلام می باشد لکن دو
ص: 183
کتب انساب نامی از وی نیست عمارت مفصلی دارد صحن و بقعه از زمان صفویه می باشد و گویا در این زمان این قبرستان شهرت گرفته باشد در صحن و بیرون آن جماعتی از بزرگان مدفونند از آن جمله است :
1-سید على بن میر محمد رفیع طباطبایی بر حسب آن چه مشهور است از احفاد میرزا رفیعا نائینی است . قبرش در قبرستان کنار جاده می باشد. ایشان گویا برادر میر محمد حسین مذکور در صفحه 144 می باشد. مرحوم میر سید علی از بزرگان علماء و فقهاء بوده طبع شعری داشته تالیفات چندی دارد از آن جمله است :1 - حواشی بر تفسیر بیضاوی 2 - رساله در حرمت تراشیدن ریش 3 - رساله در نماز جمعه 4 - رساله در آن رجعت و در را از ضرو ریات دانسته است ( تالیفات از حواشی آقای آقا نجفی نقل شد )
میرزا جعفر راهب شاعر معروف نیز از اولاد میرزا رفیعا می باشد .
2 - محمد میرزا و علی میرزا و میرزا معصوم پسران عیسی خان نواده دختری شاه عباس کبیر که بامر و دستور شاه صفی در سال 1051 کشته شدند و در جنب این امام زاده مدفون گردیدند و شاه صفی دستور داد از برای آنان بقعه و بارگاه بنا نمایند. داخل بقعه دارای گچ بری ممتازی است خطوط اطراف بقعه خط علی رضای امامی خطاط معروف .می باشد. در این بقعه فعلا بسته است و اغلب مردم از مدفونین در آن بی اطلاعند .
از این جا به بعد نقل از حواشی دانشمند بزرگوار آقای آقا نجفی است .
3 - قریب بقبر می رسد علی است قبر عوض بیک بن محمد صالح بیک که از اجلاء امراء دولت صفویه بوده در سنه 1175 فوت شده و طبع شعر عجیبی داشته صاحب دیوان و سفینه الشعراء می باشد .
4- در خارج صحن ست فاطمه ملصق بدیوار لوح قبر علامه فقیه متکلم زاهد میرزا سید حسن پسر علامه العلماء سید حسین حسینی مرعشی مشهور بخلیفه سلطان می باشد و ایشان از جمله فقهاء و علماء و زهاد و متکلمین بوده و اعقاب ایشان جماعتی در اصفهان مشهور بسادات خلیفه سلطانی و عده در محمد آباد جرقویه می باشند و زوجه میرزا سید حسن مذکور نوابه زبیده بیگم صبیه شاه سلیمان صفوی و خواهر شاه سلطان حسین بود و آن مخدره موقوفات زیادی دارد از قبیل سیان ( به تشدید باء) و تولیت آن رقبات موقوفه را بدست پسر خود میرزا محمد باقر
ص: 184
صدر خاصه قرار داده و در شجره قدیمه این سلسله که در اصفهان است چنین نوشته که اعقاب میرزا سید حسن را سادات سیانی می نامند نظر باین که از جمله موقوفات آن ها مزرعه میان می باشد و در شجره مذکور نوشته که قبرستان این سلسله همگی در آن محل می باشد و آن چه پس از این از قبور این خانواده می نویسم از همان شجره منقولست.
5 - میرزا سید حسن خلیفه سلطانی حسینی مرعشی پهلوی قبر مرحوم میرزا محمد باقر صدر خاصه وی پسر بزرگ میرزا سید حسن می باشد و ایشان از اجله علماعو فقها م و محدثین و صدر خاصه دولت صفوی بوده و شاه سلیمان صفوی و هم چنین شاه سلطان حسین در غالب مهام امور با او مشورت می نموده و ایشان از جماعتی روایت می نمایند از جمله از مرحوم مجلسی ثانی و صاحب رسائل و غیرهما
6- مرحوم میرزا علاء الدین حسین حسینی مرعشى صدر خاصه در سلطنت صفوی و ایشان از اجلاء علماء زمان خود بوده و درایت می نماید از والد ماجدش مرحوم میرزا محمد باقر صدر خاصه مذکور و نزد او تلمذ نموده بود.
7 - نواب میرزا مقیم صدر الصدور داماد شاه سلطان حسین صفوی شهید و او از تلامیذ نواب میرزا محمد نصیر بن میرزا سید حسن بن سلطان العلماء بوده و نواب میرزا محمد مقیم در سنه 1136 بتولیت آستان قدس رضوس منصوب شد از طرف می رسد محمد خان مرعشی مشهور بشاه سلیمان ثانی که مدتی سلطنت نمود و پای تخت او خود مشهد مقدس بود. و نایب التولیه در استانه میرزا محمد شفیع خلیفه سلطانی برادر میرزا محمد مقیم بود.
8 - نواب میرزا محمد باقر صدر خاصه ثانی پسر نواب میرزا محمد قیم مذکور می باشد و از اجلاء علماء و محدثین بوده و وایت می نماید از والد خود.
9- مرحوم نواب میرزا محمد رفیع الدین والده ماجده اش نوابه خان آغا بیگم صبیه شاه عباس کبیر صفوی بوده و هم برادران وی نواب میرزا ابراهیم و نواب میرزا سید حسن و نواب میرزا سید علی از آن مصدره می باشند و با لجمله نواب میرزا رفیع الدین محمد از علماء حدیث وقفه و صائم الدهر بود. و از تلامیذ والد ماجد خود سید حسین سلطان العلماء و خایفه سلطان بوده و هم چنین در درس دو برادر خود نواب میرزا سید علی و نواب میرزا ابراهیم حاضر و
ص: 185
استفاده نموده و تالیفاتی :دارد از جمله تعلیقه بر قواعد علامه ، و بر شرح لمعه و بر شرح تجرید و غیرها . و ایشان دارای یک پسر بوده اند و او نواب میرزا فتح الله می باشد.
10 - نواب میرزا فتح الله ابن نواب میرزا رفیع الدین محمد مذکور از جمله اعلام علم فقه و حکمت و عرفان بوده موقوفات زیادی از او باقی مانده که مقداری از آن ها را آبادی غاصبانه بعضی متصرف است و ایشان از تلامیذ والد مکرم خود بوده .
11 - میرزا محمد صادق من میرزا محمد طاهر حسینی مرعشی خلیفه سلطانی که از علماء بوده خارج صحن ست فاطمه است وفات او در شهر ذی - القدسه 1225 .
12 - میرزا محمد هاشم این میرزا محمد تقی خلیفه سلطانی که وفات او در غره رمضان 1237 بوده و او از اکابر زمان خود بوده در علم و عمل و قبر او قریب بقبر میرزا محمد صادق است.
این قبرستان اکنون از بین رفته و بجای آن بیمارستان و باغ بنا گشته است لکن برای آن که نام برخی از بزرگان مدفون در این قبرستان از بین فرود اکنون حواشی دانشمند محترم آقای آقا نجفی قمی را که در این مورد مرقوم فرموده اند نقل می کنیم .
این قبرستان از اقدم مقابر اصفهانست چه در او سنگی دیده شد که تاریخ آن شش صد و کسری بود ( باید اندی نوشته شود چه اند جهت اضافه و کسر جهت نقصان می باشد. مهدوی ) و جمجمه های بسیار بزرگی از آن جا بدست آورده بودند. از جمله مدفونین در آن قبرستان است
1 - شیخ بهاءالدین کاشی که از تلامذه علامه مجلسی صاحب بحار و راوی از ایشان می باشد در سنه 1137 بدست افاغنه شهید شد و اعقاب ایشان در کاشان هستند و او تالیفاتی داشته از جمله شرح صحیفه کامله و شرح نهج البلاغه .
2 - سید محمد تقی تبریزی پسر میر محمد صالح حسینی که خود از علماء و زهاد و پدرش از اطباء دوره صفویه بوده و میر محمد تقى صاحب رساله در محاسبه النفس می باشد .وفاتش در سال 1120 بوده است ( انتهی )
ص: 186
و در جنب این قبرستان است مقبره درب امام که وی منسوبست به جناب امام زاده زین العابدین که نامش سید ابو الحسن زین العابدین على بن نظام الدین احمد بن شمس الدین عیسى المقلب بالرومی بن جمال الدین محمد بن على العریضی بن الامام جعفر بن محمد الصادق علیهم السلام می باشد .
عمارت این امام زاده از آثار باستان اصفهان بوده دارای کاشی های معرق بسیار ممتاز می باشد ساختمان آن از قبل از صفویه است در زمان صفویه تعمیراتی در آن شده است در جنب آن مسجد یست معروف به مسجد سعید بن جبیر که گویند اول مسجدی که در اصفهان بناشده است این مسجد است . در صحن و رواق امام زاده عده از بزرگان مدفونند که برخی از آنان آثار قبرستان از بین رفته است از جمله مدفونین در آن جاست
1 - امام زاده زین العابدین که خود صاحب بقعه باشد از بزرگان سادات و اشراف و اجلاء بوده است نسبت عده از سادات امامی اصفهان به آن جناب می رسد :
2- جناب ابراهیم طباطبا جد سادات طباطبائی .
3- گویند مادر امیرجهان شاه آق قوینلو نیز در این بقعه مدفونست.
4- محمد حسین میرزا صفوی علامه شاعر نابغه صاحب چند دیوان و تذکره الشعراء ( آقا نجفی )
5- عذری از شعراء نامش اسحق بیک بوده وی برادر حاجی لطف علی بیک متخلص به آذر بیگ دلی مولف تذکره آتش کده می باشد . در سال 1180 وفات یافته قبرش در ایوان مقبره می باشد. صباحی در تاریخ وفاتش گوید :
از صباحی خواستم تاریخ سال رحلتش گفت *** بادا در بهشت جاودان اسحق بیک
از اشعار اوست.
سر کوئی که باشد بی گناه ان را پناه آن جا *** ستم باشد که ریزد خون چون من بی گناه آن جا
در آن خلوت که جز من ره نجستی اندر آن اینک *** بتقریب پیام غیر باید برد راه آن جا
این محله در مجاورت محله در دشت واقع است. در جنب مسجد آقا نور واقعه در این محله بقعه است معروف به امام زاده سه تن آن گویند سه نفر از اولاد حضرت سجاد علیه السلام در آن جا مدفونند در جنب آنان است قبر مرحوم آقا میرزازین العابدین فرزند میرزا محمدعلی شهشهانی از احفاد
ص: 187
محقق سبزواری مولف کتاب شجره التجوید که در پشت اغلب از قرآن ها بطبع رسیده وفاتش در سال 1318 رویداده است ( معلم )
یکی از بقاع متبر که اصفهان که در این اواخر بمناسباتی متروک شده است بقعه شهشهان واقعه در محله شهشهان می باشد . این بقعه در جنب مسجد صفا واقع شده و دارای حسینیه و مدرسه می باشد. آثار جلالت و بزرگواری از عمارت ظاهر است و در آن شاه علا الدین محمد که از اجله سادات و اشراف و نقباء اصفهان بوده مدفون گردیده است از اولاد و احفاد جمعی وی نیز در این بقعه مدفونند که عموماً از نقباء و اشراف و اجلاء بوده اندو بمرور زمان آثار قبور آنان از بین رفته است و آن چه از آن ها باقیست بدون اسم می باشد. چون موقوفات این محل در این اواخر از بین رفته بود از مدت زمانی در بقعه بسته شده و رواق آن بصورت مکتب خانه گردیده بود تا آن که دانشمند محترم جناب آقای حاج آقا حسین شهشهانی مستشار دیوان عالی کشور همت نموده قسمتی از موقوفات را از تصرف غاصبین خارج نموده ضمناً با جمع آو ری اوراق و سجلات سلاطین و حکام و علماء مجموعه نفیسى فراهم نموده اند که امید است روزی زینت بخش مطبوعات گردد . اینک شرحى را که بر حسب خواهش این جانب آقای عباس حمیدی درباره بقعه شهشان نوشته اند جهت اطلاع خوانندگان محترم بطبع می رسانیم .
یکی از آثار بسیار قدیمی شهر زیبای اصفهان که دچار سرنوشتی خاص شده و مشرف بخرابی و انهدام بود بقعه شهشهان مدفن سید بزرگوار شاه علاء الدین محمد بن محمد بن محمد بن یحیى بن محمد بن محمد بن حیدر بن حسین بن محمد بن قوام الشرف ابن هادی ابن اسمعیل ابن الحسین ابن على ابن الحسن ابن على ابن الحسین ابن عمر ابن الحسن بن على بن على بن الحسین ابن علی ابن ابی طالب علیه السلام از اعاظم و اکابر ایران و نقیب و سر سلسله سادات حسینی شهشهانی و شاه علائی در قرن هشتم هجری بوده و وجه تسمیه سید بزرگوار به شهشهان ( شاه شاهان ) از لحاظ جنبه سیادت او بوده که از طرف پدر و مادر سید حسینی بوده است .
در اغلب کتب تواریخ و سیر و تذکره ها بطور تفصیل مندرج است و بوجه اختصار
ص: 188
اشاره می شود پس از مدت ها اقامت و افاضه مردم اصفهان چون سید طرف توجه عامه مردم و بالاخص مورد علاقه ابو الفتح - سلطان محمد بایسنقر نواده امیر تیمور بوده هنگامی که سلطان محمد بر حکومت هرات و سلطنت جد خود میرزا شاهرخ بن تیمور قیام می کند شاهرخ بقصد او بعراق لشکر کشی نموده و سلطان محمد را از اصفهان منهزم می نماید. پس از ورود با صفهان جمعی از سادات و اکابر علماء اصفهان را باتهام معاونت و باری با سلطان محمد توقیف و تبعید نموده من جمله شاه علاء الدین محمد را دستگیر و بساوه تبعید می نماید بالاخره باغوا و تحریک گوهر شاد بیگم زوجه خود امر می دهد سید بزرگوار را در ساوه مصلوب نمایند (850 هجری ) خود شاهرخ نیز هشتاد روز پس از این واقعه براثر نفرین سید در گذشته سلطان محمد بهادر مجدداً باصفهان مراجعت و بیاس احترام سید و بعلت این که سید جان خود را در راه او از دست داده امر می دهد نعش او را از ساوه با احترام هر چه تمام تر باصفهان منتقل نموده و در حسینیه و خانقاه خود سید که در محله حسینیه ( شهشهان فعلی ) مدفون سازند. و در همان محل بقعه برای سید بنا می نمایند ( 852 هجری ) و قراء اصفهانک و در زبان واقع در بلوک کرارج اصفهان و ولاشان واقع در فریدن را برای بقعه وقف و بامضاء بزرگان و علماء وقت از جمله مولانا جلال الدین الدوانی می رساند و مدتها قراء مزبوره بمصارف وقف میر سید بعدها این قراء از ید موقوفه خارج و قریه اصفهانک در تصرف غاصبانه یکی از تجار (کسانی نامی ) قرار می گیرد تا در این اواخر با کمک و همت مردانه جناب آقای سید حسین شهشهانی مستشار دیوان عالی کشور قریه اصفهانک از ید بازرگان غاصب منتزع و بتصرف موقوفه درمیاید و دو مزرعه دیگر هم قریباً بمرجع اصلی خود برگشت خواهد نمود .
در این قسمت خدمات جناب آقای شهشهانی ارشد خاندان جلیل سادات شهشهانی و شاه علامی و جناب آقای هیئت دادستان کل مورد تشکر و قدردانی است. اصل بقعه و حسینیه تا سال 1367 هجرى بوضع مخروبه و مشرف با نهدام قطعی بود با همت جناب آقای شهشهانی شروع به تعمیر و نگاهداری آن شده است صورت فعلی بنا عبارتست از یک گنبد مرتفعی که در داخل آن چند قبر است و یک قبر که از همه بلند تر و دارای سکوی بلندی است قبر صاحب بقعه می باشد بر روی قبر و بدنه آن هیچ گونه اثری از معرفی صاحب قبر نیست وای
ص: 189
در کتیبه که از هر یک به سقف گنبد است با خط ثلث روی حاج نوشته شده و می رساند که نام صاحب قبر علاء الدین محمد بوده و پس از دار زدن او را در این محل مدفون ساخته اند. این کتیبه دور تا بدور گنبد را فرا گرفته و ببسم الرحمن الرحیم شروع و چهارده شعر عربی که شعر اول آن
بَا ذاکراً أَخَوَانِ صَدَقَ بِالصَّفَا *** ثُمَّ الْمَقَامِ فمروه ثُمَّ المِنا
تا می رسد شعرِ دهم و یازدهم و دوازدهم
يَا زَائِرُ الشَّاهِ الشَّهِیدُ المُشتهر *** هاذاک سُلْطَاناً دَلِیلًا للملا
زُرْ هَذِهِ رَوْضاتِ جَنَّاتِ الْعُلى *** وَ اللَّهُ عِزّاً بالمعالى قَدْ عَلَا
ذَا السُّعْدَ السَّعِیدَ وَ قبره *** ذَا مَشْهَدِ الشَّاهِ الشَّهِیدُ المجتبا
و این جمله ( کتبه سید محود نقاش ) خاتمه پیدا می کند. قبل از آن که گنبد اصلی وارد شویم اطاق کوچکی است که بمنزله دهلیز گنبد بشمار می رود و دارای در و سردری است که کاشی های لچکی سر در آن از نفایس و آثار گران بهای موجود در اصفهان می باشد. این لچکی از کاشی معرق شفاف و در وسط آن با خط نسخ نوشته شده ( عمل میرم کاشی تراش ) این کاشی پس از پانصد و اند سال هنوز شفافی و براقی خود را از دست نداده و فی الواقع در اصفهان بلکه در ایران منحصر بفرد است و
معمار اداره باستان شناسی اصفهان معتقد است که در داخل بقعه و زیر دیوار نیز کاشی باید وجود داشته باشد ولی فعلا اثری از آن دیده نمی شود بطوری که اشاره شد اساس بقعه مربوط بزمان سلطان محمد بهادر خانی تیموری بوده و بعدها در زمان حکمرانان آق قوینلو و سلاطین صدویه بالاخص در سال 1013 در زمان شاه عباس بزرگ تعمیرات اساسی در آن بعمل آمده و در زمان شاه سلطان حسین حسینیه بزرگتر شده و تحت تعمیر قرار گرفته پس از آن نیز تعمیراتی حسب ضرورت در بقعه شده در سنوات اخیر بواسطه از دست رفتن قریه موقوفه اصفهانک تعمیراتی نشده و حجرات اطراف آن رو خرابی رفته و پس از برگشت قریه مزبوره تعمیرات اساسی با جدیت جناب آقای سید حسین شهشهانی بسر پرستی آقای حاج سید مرتضی شهشهانی و آقای سید مصطفی شهشهانی شروع و به هدایت اداره باستان شناسی اصفهان فعلا مشغول می باشند. در هر صورت قطع نظر از اهمیت صاحب قبر که از
ص: 190
امام زادگان و بزرگان و سادات صحیح النسب و معلم بشمار می رود. بنای گنبد و بقعه از آثار مهم باستان شناسی است و از همین نظر در سال 1368 هجری وزارت فرهنگ و انجمن آثار ملی بقعه شهشهان را جزء آثار ملی و باستانی منظور و تحت شماره 368 به ثبت رسانیده است . و طومار های متعدده وقف نامه و دستخط سلاطین گذشته از قبیل سلاطین آق قوینلو بیدار و صفویه و سجل بزرگان و علماء وقت نظیر مولانا جلال الدین السوانى و شیخ بهایی که درباره موقوفات بقعه و مدرسه شهشهان مرقوم داشته اند بسی شایان توجه و ملا حظه است برای نمونه یکی از قوانین آق قوینلو که در سنه 900 مربوط به رستم یک آق قوینلو می باشد عکس برداری شده و درج می گردد .
امید است با همت جناب آقای شهشهانی متولی و جناب آقای هیئت دادستان کل ، ناظر موقوفه بقعه معتبر ،که تعمیرات اساسی بقعه خاتمه یافته و با بازگشت موقوفات و خلع ید غاصبین طبق مظور واقفین بمقتضای روز در آمد موقوفات بمصرف خیرات و مبرات و تعلیم و تربیت ابناء کشور برسد انتهى .
و از جمله مدفونین در این بقعه سامیه است بیکم دختر شاه عباس کبیر صفوی آثار قبر ظاهر نیست و گویا پس از مدتی بعد از دفن استخوان های او را به نجف یا یکی دیگر از مشاهد مشرفه نقل کرده باشند تنها چیزی که دلیل بر بودن قبر وی در این محل است کتیبه است که در دیوار بقعه گچ بری شده است .
اولاد و اعقاب شاه علاء الدین محمد ساداتی هستند در اصفهان که به سادات شهشهانی و شاه علائی معروفند و عموماً از اهل علم و فضل بوده و بزرگانی در بین آن ها بوده اند از جمله آن هاست مرحوم آقا میرزا محمد صدر ( پدر دانشمند محترم جناب آقای شهشهانی مستشار دیوان کشور ) که از وعاظ محترم و محدثین اصفهان بودند و در محله بید آباد سکونت داشتند قریب هشتاد سال زندگانی نموده در جمادی الثانى 1363 وفات یافته در تکیه سید العراقین مدفون گردیدند. پدر ایشان مرحوم آقا میرزا یحیی بوده وی نیز از علماء و اجلاء بوده مورد وثوق و احترام مرحوم حاجی سید اسداله بید آبادی بوده و با ایشان خاله زاده بوده اند و باصرار سید از محله شهشهان به بید آباد آمده در جنب منازل سید در محله قبله دعا سکونت نموده اند و پدرش مرحوم آقا میرزا محمد جعفر
ص: 191
نیز از فضلاء بوده و مورد وثوق و طرف اطمینان مرحوم حاجی سید محمد باقرحجه الاسلام رشتی بوده و در اصفهان در کمال زهد و تقوی زندگی می نموده و در زمانش تولیت موقوفه اصفهانک بدو اختصاص داشته است رحمه الله علیه
واقعه در محله میدان عتیق ( میدان کهنه ) در حاشیه روضات الجنات وی را از اعقاب حضرت مادی علیه السلام می دانند برخی وی را از اولاد حضرت موسی بن جعفر علیه السلام معرفی می نمایند و شهرت نیز همین است و بطو ریکه آقای آقا نجفی می نویسد میر محمد قاسم مختاری سبزواری نسابه در تعلیقات خود بر عمده الطالب و شیخ نور الدین عاملی اصفهانی و سید حسین بن مساعد حائری آن را هرون بن الامام علیه السلام می دانند و برخی وی را از روات و محدثین وعده وی را از اخبار یهوه می دانند. لکن این اقوال عموماً بی ماخذ می باشد و انتساب وی به ائمه اطهار بی اشکال می باشد .
در کتاب تاریخ سلطانی می نویسد که مدفون در این بقعه سامیه جناب هرون بن محمد بن احمد بن جعفر بن هرون بن الامام موسی بن جعفر علیه السلام می باشد . در سایر کتب نسب وی را طور دیگری می نویسند و ممکن است مدفون در این محل یا در مجاورت او دو سه نفر بنام هرون باشند و این جا بنام یکی از آنان شهرت یافته باشد و در علت شهرت این محل بهارون ولایت در بین مردم قصه شهرت دارد که مقام ذکر او نیست .
فائده - تاریخ سلطانی از تالیفات سید حسن بن سید مرتضی حسینی استر آبادی است که در اواخر زمان صفویه در زمان شاه سلطان حسین صفوی در اصفهان تالیف شده و سه قسمت است - اول از تاریخ سلاطین قبل از اسلام دوم احوالات حضرت رسول و ائمه اطهار علیهم السلام و در آن بسیاری از امامزادگان اصفهان را نقل نموده و بیشتر آنان را از تذکره شیخ نور الدین حبیب الله نسا به عاملی نقل نموده که ماتمام آن را در رساله شجره طیبه که جهت امامزادگان مدفون در اصفهان می باشند نقل نموده ایم . سوم در تاریخ سلاطین صفویه است این کتاب از کتب نادر الوجودیست که بنظر دانشمند محترم و متتبع خبیر آقای حاج آقا بزرگ تهرانی مولف الذریعه الى تصانیف الشیعه نرسیده و در کتاب ایشان ذکری از او نشده است و یک نسخه از آن در کتابخانه اعظدانه .
ص: 192
آقای آقا سید ابو الحسن فرزند مرحوم حاج سید محمد کاظم واعظ کرونی اصفهانی موجود می باشد.
این بقعه و بارگاه از آنا و قبل از صفویه می باشد و هر زمان صفویه تعمیر شده . کاشی های معرق بسیار ممتازی دارد قسمت عمده تعمیرات آن از حسین خان برادر دومیش خان می باشد که در سال 918 انجام شده است. در جنب بقعه هاروفیه مدرسه است که او هم از قبل از صف و به ، و با شد و گوبند سنگ ( راجع به امام زاده احمد نیز گذشت )بت سومنات در آستانه اوست که در زمان صفویه آن را دو نیم کرده قسمتی از آن را سنگاب ساخته در مدرسه میرزا شاه حسین وزیر شاه طهماسب قرار دادند .
در رواق و صحن امام زاده جماعتی از معاریف مدفونند از آن جمله است ،
1- میرزا نصیر ملا باشی معروف صدر الاسلام العلماء اصفهان تاریخ فوتش اینست .
سینا پی تاریخ وفاتش گفت *** شد قصر جنان مکان صدر الاسلام
2 - نواب میرزا محمد مهدی حسینی از علماء در حدود سال 1068 وقات یافته است .
3 -میرزا محم دعلی حسینی از ادباء و شعراء وفاتش در 1025 روی داده است وی برادر میرزا محمد معصوم شاهر می باشد که در اشعار نامی تخلص داشته است ( این سه نفر از حواشی آقای آقا نجفی است )
4- نادم در تذکره امر آبادی است که وی از اهالی لاهیجان بوده سفری بهندوستان رفته پس از آن با صفهان آمده در سن هفتاد سالگی وفات یافته در گاه هرون ولایت مدفون گردید. طبع شوخی داشته است. از معاصرین نصر آبادی است از اشعار اوست .
بیمار عشق را زمد او اچه فائده *** دارد لب او توفانده ، اما چه فائده
دیشب به خود کشی که نکردم بکوی تو **** بیرون نیامدی بتماشا چه فائده
نوروز شد که موسم نشو و نما شوم *** کل وا شود ز باد و من از باده وا شوم
سرگشتگی ز سر فرود مرد عشق را *** گر بعد مرگ سنگ شوم آسیا شوم
زیر (بلاغی)
واقعه در محل دار البطیخ جنب احمد آباد در قدیم این جا میدان سبزی فروش ها بوده و بدار البطیخ شهرت داشته در زمان سلطنت سلاجقه در زمان ملک شاه خواجه نظام الملک در این محل مدرسه بنا نهاد پس از آن که و برا ملا حده کشتند او را آن جا دفن نمودند ها نیز عده ای را در همان محل دفن نموده اند .
ص: 193
اکنون آن مدرسه از صورت اولیه خارج شده و بصورت تکیه مخروبه ای در آمده در سمت قبله بقعه است و در آن چند قبر می باشد از این قرار :
1- آلب ارسلان سلجوقی بنا بر مشهور قبرش در این محل می باشد امکان مدرک صحیحی ندارد بلکه تاریخ بر خلاف آنست .
2- بر کیارق بن ملک شاه در تواریخ سلاجقه است که پس از جنگ های زیادی که این وی رسلطان محمد سلجوقی شده بالاخره صلح نموده و سلطنت ایران را در نیمه گردند اصفهان و ری و بلادجبل ببرکیارق اختصاص یافت . بر کیارق در سفری که بسمت بغداد می رفت در سال 498 دربروجرد مرد و جنازه اشرا باصفهان نقل نمودند .مدت عمرش بیست و پنج سال و مدت سلطنتش دوازده سال و چهار ماه پس از وی ملکشاه جانشین وی گردید .
3- میرز اجمال الدین الحسین بن عالی حضرت شهریاری صفی الدین محمد صفوی ( عبارت سنگ قبر پس از القاب شامخه ) از شاهزادگان صفویه که در سال 933 در اصفهان وفات یافته در این محل مدفون گردید ( آقا نجفی )
4 - سلطان سنجر سلجوقی . در این بقعه قبر است بنام وی شهرت دارد و برخی می گویند قبر آلب ارسلان می باشد لکن قرائن و امارات می رساند که از هیچ کدام نیست و یکی از ادله قاطعه بر بطلان این شهرت خود سنگ است که بر آن خودسنگ اسامی ائمه اثنی عشر ( علیه السلام ) نوشته شده است و آلب ارسلان و منجر یقینا سنى و حنفی بوده اند و صرف نظر از آن در آن زمان در اصفهان شیعه آن قدرت و اهمیت را نداشته اند و مقتضى زمان آن دو نیز غیر از این بوده است لکن قدر مسلم این قبر از یکی از بزرگان زمان خود بوده است امکان اسمی ندارد .
5- میر علی شهید از بروکات علماء زمان خود بوده و در 8 شوال 859 شهید شده و یا وفات یافته و در این مقبره مدفون گردیده و آن چه در بین عوام بلکه بعضی از خواص شهرت دارد که این قبر میر علی شیر اوائی است اشتباه بسیار بزرگی است .
6 - سلطان محمد بن ملکشاه سلجوقی در حواشی آقای بلاغی نقل شده که قبر سلطان محمد نیز در این بقعه می باشد و در تاریخ اصفهان و ری در حوادث سال 511 هجری فوت سلطان محمد را می نویسد و پس از او پسرش سلطان محمود بتخت سلطنت نشست و هم در آن ها نقل از تاریخ گزیده گوید ، سلطان محمد اواخر عمر بجنگ هندیان رفته و بتی راکه می پرستیدند آورد و مردم هند بوزن مروارید از او خریدند و او نپذیرفته و در آستانه مدرسه اش که مقبره اوست انداخته . جابری گوید ها شاسد سنگی بوده که محمود آورده بغزنه و سلطان محمد از سنجر
ص: 194
خواسته و آورده اند .
9- میرزا محمد معیناه الکتاب و شعر اعدوره صفویه وفاتش در 1120 رویداده است ( آقا نجفی )
8- سلطان محمود بن ملکشاه در حواشی آقای بلاغی مدان سلطان محمود را نیز در این بقعه می نویسد .
9 - سلطان مسعود بن ملکشاه سلجوقی در حواشی آقای بلاغی قبر سلطان محمود را نیز در این بقعه می نویسد در تاریخ منتظم ناصری فوت سلطان محمود بن محمد بن ملکشاه را نیز سال 525 می نویسند پس از او دارد بجای پدر نشست و در حوادث سال 547 فوت سلطان مسعود بن محمد بن ملکشاه را می نگاره در همدان پس از او ملکشاه برادر زاده اش ولیعهد شد. لکن او را کشتند و برادرش سلطان محمد را بجای او قرار دادند.
10 - ملکشاه سلجوقی فرزاد آلب ارسلان در سال 447 متولد شده و هرسال 485 فوت شده پادشاهی صاحب قدرت بوده در زمان او دعوت حسن صباح شروع شده و پیروان وی عده زیادی از بزرگان علماء و فقهاء و محدثین و امراء را کشتند .
12 - میرزا محمد مومن حکیم و شاعر و ادیب وفاتش در سال 923 بوده و دارای قبر کوچکی است ( آقا نجفی ) .
13 - موید الملک در وقایع سال 494 می نویسند که چون سلطان برکیارق پس از شکست مجدداً بر اصفهان مستولی شد موید الملک وا گرفته و بجرم خیانت هایش وی را کشت و در اصفهان در پهلوی خواجه دفنش کارد و از جمله کارهایش یکی کشتن مادر از کیارق بود .
14 - خواجه نظام الملک طوسی وزیر ملکشاه سلجوقی از بزرگترین و با کفایت ترین وزراء سلاجقه بوده در زمان ری قدرت آن ها بحد اعلی رسیده و عمران و آبادی ولایات و بسط عدل و داد کوشش فراوان نموده در اغلب شهر ها مدارسی بنام نظامیه ساخت که مهم تر از همه در بغداد بود که تا مدت ها بعد از سلاجقه بر قرار بوده و عده بسیاری از معارف دانشمندان و علماء در آن جا درس خواند. و تدریس کرده اند وقیکه قدرت خواجه بامنتهی درجه رسید و هر کدام از پسرانش و مناصبی را اشغال کردند به اندیشان و مغرضین در اره ملکشاه از وی سعایت کردند و در آن درون نیز ترکان خاتون مادر سلطان محمود آنان را تقویت امره تا بالاخره سلطان را از وی رنجاندند. خواجه در سفری که از بغداد با اصفهان می آمد در بروجرد بدست با طنیان کشته شد ( در سال 485 بدست ابو طاهر اوانی ) و جنازه اش
ص: 195
باصفهان نقل شده در مدرسه خودش مدفون گردید. در مرتبه اش گفته اند :
كَانَ الْوَزِیرُ نِظَامُ الْمَلِكِ لُؤْلُؤَةً *** شَرِیفَةً صاغ ها الرَّحْمنِ مِنْ شَرَفِ
بَدَتْ فَلَمْ تَعْرِفْ الایام قِیمَتِهَا *** فَرَدَّهَا غَيْرَةً مِنْهُ الَىَّ الصَّدَفُ
تولد نظام الملک در سال 408 بوده ، پدرش از دهاقین و روستایان طوس می بوده است پس از طی مدارج کمال اول بوزارت طغرل بیک رسیده و در زمان آلب ارسلان بخدمت ملک شاه وارد شده و زمانی که ملکشاه سلطنت رسید بوزارت وی نائل گردید .
غیر از آن چه تا کنون مذ کور شده عده بسیاری از بزرگان علماء - شعراء نموده و ذکر می نمائیم . و عرفاء در اصفهان و توابع متفرقا مدفون می باشند در این جا اسامی آن ها را با مجملی از احوالات شان بر حسب حروف تهجی مرتب نموده و
1- سید محمد ابراهیم بن سید محمد حسین از علماء و ادبا موفاتش 27 رجب 1324 قبرش نزدیک فاضلان .
2- سید ابراهیم بن سید سلمان از علماء وفاتش شوال 1156 قبرش در تکیه خوانسارها .
3- میرزا ابراهیم بن سید محمد صادق بن میرزا زین العابدین خوانساری برادر زاده مولف روضات الجنات از علماء و فضلا و ائمه جماعت تولدش در 15 رمضان 1269 و وفاتش در شب 2523 سال 1331 رویداده است قبرش در تکیه صاحب روضات داخل بقعه
4- حاج شیخ ابو الحسن ابراهیم بن حاج شیخ صالح از علماء و ادباء وفا تش ع 1 سال 1237 .
5-ملا محمد ابراهیم بن محمد مهدی مهشور بمقدس از فضلاء و مدرسون وفاتش ج 2 سال 1289 قبرش داخل بقعه فیض در تخت فولاد .
6- حافظ ابن مردویه نامش احمدبن موسی محدث اصفهانی است از بزرگان معاریف محدثین اهل سنت و جماعت می باشد و فاتش در سال 352 هجری بوده قبرش در سده ماربین می باشد و در آن جا به ( بابا دو مرده ) معروفست .
8- این مسکویه نامش ابو علی احمد بن محمد بن یعقوب بن مسکو به رازی
ص: 196
بوده از بزرگان حکماء و علماء و فضلاء و کتاب است، کتب هندی تالیف نموده است از آن جمله است: 1- آداب العرب و الفرس در اخلاق 2- ادب الدنیا والدین 3 - اقسام الحکمه 4 - طهاره الاعراق در اخلاق 5 - کتابی در خربور 6 - تجارب الامم.
در سال 420 با 421 وفات یافته است و در محله خواجو دفن گردیده مولف و وضات الجنات می نویسد قبرش در زمان ما ،معرو فست الکن در این زمان نه تنها قبری بنام وی معروف نیست بلکه محل آن نیز غیر مشهور است عده او را امام زاده باقر می دانند جمعی برانند که در باغ مقابل امام زاده باقر واقع است و برخی معتقدند که در باغات دست چپ خیابان چهار باغ خواجو نرسیده بمادی نیاصرم می باشد و آن چه دانشمند محترم آقای صدر هاشمی در مجله یادگار می نویسند که همین امام زاده باقر می باشد که در زمان ریاست آقا نجفی بدین صورت در آمده خالی از اعتبار می باشد . فاضل متتبع آقای معلم در کتاب مکمل الافهام در باره او گوید.
المقتدی لدی جمیع عُلَمَاءُ *** عَنی ابْنِ مسکویه شِیخ الحُکماء
تالیفه النزهه ثُمَّ الجاودان *** وَ فَاتَهُ تک قَبْرِهِ فی أَصْفَهَانَ
6 - آقا میرزا محمد ابراهیم از علماء و عرفاء بوده فوتش در سال 1312 رویداده قبرش در صحن تکیه مادر شاه زاده واقع شده است ( آقا نجفی ) .
9 - میرزا ابو تراب اصفهاى ملقب برئیس الخطاطین از فضلاء نامی بوده پس از فوت استاد و مرادش میر عماد دار المشق داشت شاه عباس گاهی بدار المشق او می رفت در سن 83 سالگی در سال 1072 وفات یافت و در جنب مسجد لنبان اصفهان در جوار مزار خواجه صاین الدین ترک که از عرفاء و الامقام و حکمای ذوى الاحترام و فضلای دهرو علمای عصر بود مدفون گردید. ( بلاغی ) .
10 - میرزا ابو الحسن سلطان الاطباء بن میرزا محمد ملک الاطباء از اطباء معروف وفاتش 5 شنبه 5 رجب سال 1269 قبرش تکیه مادر شاه زاده . تکیه شاه زاده
11 - میرزا ابو الحسن بن مرزا محمد مهدی نوری از فضلاء وفاتش در 1329 رویداده قبرش جنب فاضلان ( آقا نجفی ) .
12 - حاج از ابو طالب چهارسوقی از معاریف و حاظ و اهل منبر اصفهان بوده در 1339 وفات یافته و در قبرستان تخت فولاد مدفون گردید ( بلاغی )
13 - میرزا ابو القاسم ذهبی از عرفام سلسله ذهبیه در مراجعت از تهران
ص: 197
به شیراز در مورچه خورت مریض در اوائل سال 1285 وفات یافت. جسدش در مقبره علی بن سهل اصفهانی امانت گذارده شد و پس از یک سال جنازه او را بخراسان نقل نموده و در ایوان طلای رضوی که از آثار ناصر الدین شاه است بخاک سپردند ( بلاغی ) و او غیر از ملا ابو القاسم ذهبی مدفون در همین بقعه و مذکور در صفحه 140 می باشد .
14 - سید ابو علی احمد یزدی از عرفاء و فضلاء در 1278 متولد گردیده و در 1313 وفات یافته است در کتاب آئینه دانشوران گوید قبرش در تخت فولاد اصفهان می باشد .
15 - میرسید احمد بن سید مرتضی حسینی شیرازی از فضلاء وفاتش 1126 قبرش در تکیه آقا رضی ( آقا نجفی ) .
16 - حاج سید احمد لنبانی از فضلاء و ائمه جماعت و از سادات بهشتی می باشد در 1363 وفات یافته در جنب مسجد مصلی مدفون گردید و بعداً جهت او تکیه بنا نمودند. مرد وارسته و زاهدی بود گاهی منبر می رفت و مردم را موعظه می فرمود
17 - حاج میرزا احمد نقیب از شعراء و ادباء تولدش سال 1238 و وفاتش در سال 1302 بوده مدفنش اصفهانست ( بلاغی ) دانشمند محترم آقای معلم حبیب آبادی درباره او در مکمل الافهام فرماید .
الشَّاعِرُ الموید الادیب *** الْحَاجُّ مِیرْزَا احْمَدِ النَّقِیبِ
قُدَارُ قُمْنَ مِیلَادُهُ الضرورا *** وَفَى غِشَاءُ جَاوَرَ القبور
18 - آقا سید اسد الله چهار سوقی بهشتی از علماء و فضلاء و ائمه جماعت و زهاد اصفهان بودند در 20 شوال 1363 وفات یافته در تخت فولاد در جنب مرحوم حاج سید احمد لنبانی مدفون گردید سنش قریب هشتاد سال
19 - حاج میرزا اسدالله پای قلعه ای اصفهانی از علمای گوشه نشین در ریاضیات و نجوم و هیئت مهارت داشته و مدرس فارسی هیئت بود. وی برادر میرزا ابو الحسن پای قلعه ای می باشد که در حدود 1330 و اندی وفات یافته است مرحوم حاج میرزا اسدالله در سال 1360 وفات یافت ( بلاغی)
20 - آقا محمد اسماعیل بن محمد جعفر بن ملا اسماعیل خواجوئی از
ص: 198
از علماء و حکماء و ادباء وفاتش در روز 1520 سال 1282 رویداده ماده تاریخ فوتش اینست.
حال کفاش بتاریخ وفاتش تو بگو *** شد ز دنیا سوی بستان جنان اسماعیل
قبرش نزدیک قبر جدش مرحوم خواجوئی در تخت فولاد می باشد
21 - آقا میرسید اسماعیل مدرس حسینی خواتون آبادی المتوفى سنه 1116 و ایشان از مدرسین مسجد شاه عباس بوده اند ( آقا نجفی ) در حکمت و کلام و تفسیر و حدیث از مبرزین بوده بسن 85 سالگی وفات یافته است .
22 - میر محمد اسماعیل بن المهر ابو المحسن بن المیر محمد اسماعیل بن المیر ابو الحسن الحسینی که از علماء اصفهان بوده و در سنه 1263 وفات یافته است قبرش در تکیه خواتون آبادی ها و والد ماجدش میر ابو الحسن از علماء بود. در قضیه نجم پاشا که والی بغداد بود و از طرف عثمانی ها کربلا را قتل عام نمود او شهید شده است ( آقا نجفی )مرحوم سید العراقین مذکور در صفحات قبل از احفاد اوست مرحوم سید العراقین بن حاجی میرزا مهدی بن حاجی میر معصوم بن حاج میرزا محمد علی میر محمد اسماعیل مذکور رحمه الله علیهم اجمعین
23 - میرزا محمد اسماعیل خلیفه سلطانی حسینی از علماء و فضلاء وفاتش در سال 1336 رویداده قبرش در صحن تکیه میرزا ابو المعالی کرباسی در تخت فولاد می باشد ( آقا نجفی ).
24 - میرزا اسماعیل خان مصلح السلطنه صدری فرزند محمد ابراهیم خان صدر اصفهانی مادرش عصمت الدوله دختر فتحعلی شاه بوده در سال 1260 متولد و در سال 1346 وفات یافته در تکیه ملک در تخت فولاد مدفون گردید . وی تفنگ چی باشی ظل السلطان حکمران اصفهان بوده کتابی بنام نخجیر نامه از او بطبع رسیده در آخر آن در حدود سیصد و پنجاه بیت از اشعارش طبع شده مصلح تخلص می نماید از اشعار اوست .
ای توتی دلبر وای راحت جان بدر منیر *** این که از رنگ رخم آگهی از سر ضمیر ( بلاغی )
25 - کمال الدین اسماعیل بن جمال الدین عبد الرزاق از بزرگان شعراء قصیده صرای اصفهان بوده شرح حالاتش را مفصلا در نذکره شعرای اصفهان در جلد اول نگاشته ام در سال 625 بدست قشون مغول کشته شده است .
ص: 199
قبرش در خانه خودش در محله جهانباره اصفهانست که اکنون خانه در تصرف یک نفر یهودی است در چند سال قبل خیابانی بنام او احداث نموده و مقبره او برای او ساختند لکن استخوان ها نقل شد. از اشعار اوست :
دل خون شد و شرط جان گدازی اینست *** اندر ره او کمینه بازی اینست
با این همه من هیچ نمیارم گفت *** شاید که مگر بنده نوازی اینست
26 - حاج ملا اسماعیل نقنه ای از فضلاء اواخر اصفهان بوده در دستگاه آقایان مسجد شاه بود در 1350 وفات یافته قبرش در تکیه حاج محمد جعفر آباده داخل بقعه می باشد .
27 -ملا محمد اشرف جبل عاملی از اولاد شیخ زین العابدین عاملی است ( در اصل امل الامل و دیگر کتب رجال نام شیخ زین الدین مذکور است ) وی از معاریف علماء و فضلاء بوده پس از مراجعت از مشهد مدتی در اصفهان سکونت نموده در سال 1135 وفات یافت قبرش در قریه ورنو سفادران از قراء سده مار بین اصفهان می باشد. دارای تالیفاتی بوده که عروه المتقون در تفسیر آیه الکرسی آن در اصفهان بطبع رسیده و شرح حال ایشان ماخوذ از آن جاست. فامیل اشرفی که از آن جمله است واعظ دانشمند آقای حاج شیخ مهدی اشرفی از احفاد اویند :
28- میرزا اشرف نصر آبادی فرزاد میرزا یوسف امر آبادی جرقویه ای از شعراء بوده در سال 1339 وفات یافته قبرش در تخت فولاد نزدیک قبر خواجوئی می باشد ( آقا نجفی )
29 - آغا سلطان دختر طهماسب قلی پدر از امراء صفویه بوده و دخترش از زنان عالیه فاضله و خیره بوده است قبرش در بقعه على بن سهل در طوقچی .
30 - امامی هروی - از شعراء نامش عبد الله بن محمد بوده از معاریف شعراء قرن هفتم هجری است در سال 676 یا 680 در اصفهان وفات یافته است از اشعار اوست
ترک من پوشد ز آتش پرنیان بر روی آب *** ماه من بندد ز سنبل سایبان بر آفتاب
ص: 200
31 - امینای یزدی مشهور بدقاق از مقدمات علمی بهره داشته و در فنون شعر از تاریخ و لغز و قطعه و معما و صنایع و بدایع دیگر ترقی با علی مراتب نموده از این رو پسر خود را ابو الادب نام گذارده ( اگر این الادب می گفت مناسبتر بود . مهدوی ) مثنوی در وزارت ثانی خلیفه سلطان گفته که در مصرع آن تاریخی است چند سال قبل از تدوین تذکره نصر آبادی فوت شده مدفنش در اصفهان بیرون در جنوب غربی تکیه میر نزدیک قبر درویش عبد المجید خطاط می باشد از اشعار اوست :
از پستی دیوار در کاشانه *** بر گوشه نشین ممتاز ای فروانه
از تیره های او حذر کن زنهار *** بر زور بود کمان کوته خانه
( بلاغی)
در صفحه 64 عده ای از باباها و پیران اصفهان را نام بردیم اینک نیز چند نفر دیگر را متذکر می شویم از آن جمله است :
الف - با شیخ احمد از عرفاء مزارش در سهرو فیروزان لنجان اصفهان ( بلاغی )
ب - بابا باب الله از عرفاء قبرش نزدیک مقبره سار و تقی در جهانباره ( بلاغی)
ج - بابا جوزا از عرفاء بقایای مقبره اش در کنار جاده شهر معاذی عمارت کارلنگ رو به شاه میسر حمزه دست راست قرار گرفته و خود نمائی می کند ( بلاغی )
د - با با سنگکی پشت مسجد جامع و کوچه نیز بنام او معروفست .
ه - بابا قلندر از احالی هم بوده و لوائی تخلص می نموده گویند شاه عباس بابائی تکیه حیدر واقع در چهار باغ اصفهان را بدو تفویض نموده و هم در آن جا وفات یافته است. از اشعار اوست
نوائی نیست شاد از وصل امروز *** چو هجران خواهدش آزرد فردا
چه باشد حال بیماری که امروز *** یقین داند که خواهد مرد فردا ( بلاغی )
و - بابا محمد علی اصفهانی بصحبت حکیم شفائی رسیده در قیصریه اصفهان شال فروشی می نموده در اصفهان وفات یافته از اشعار اوست
بیاض گردانش فواره ماه *** زغبغب داشت یوسف بر سر چاه ( بلاغی )
ز - بابا عبد الله از عرفاء قبرش در خوزان قربه سده ما و بین اصفهان .
ح- بابا یحیی از عرفاء و فضلاء بوده در سال 1153 وفات یافته قبرش در
ص: 201
دوتکیه بابا رکن الدین در تخت فولاد می باشد. ( آقا نجفی )
ط - پیرحاجات از عرفاء قبرش در قریه دیزچه از بلوک لنجان اصفهان .
ی - پیر پرنده در حدود مسجد نمکی و حمام آن چند کوچه که رد شوند به مقبره او می رسد که اکنون مردی بنام عبد الرحیم صحن آن را تصرف نموده و تا کنون قبر بصورت خود باقی است. وی از عرفا و پیران قرن هشتم هجری بوده است گویند در هوا پرواز می نموده و بهمین جهت به پیر پرنده مشهور شده است ( بلاغی )
32 - آقا سید محمد باقر حسینی خواتون آبادی که از علماء و امام مسجد جدید عباسی بوده و فاتش در سال 1193 بوده قبرش در تکیه قا رضی است ( آقا اجفی )
33 -ملا محمد باقر بن ملا محمد مهدی قمیشه از علماء نتها بود. در سال 1316 وفات یافته است قبرش مجاور بقعه فیض در تخت فولاد ( آقا نجفی )
34- ملا محمد باقر قمیشه از علماء وفاتش ذی القعده 1296 هجرى قبرش تخت فولاد .
35 - سلطان بخت آغا در ص 178 ذکری از او شد برای روشن شدن مطلب ذیلا مطالبی را که دانشمند محترم آقای بلاغی تحقیق نموده اند نقل می نمائیم : اختلافی در مدفن چنین زنی نیست که در زیر در مناره و دشت دفن شده ولی مطلبی که هست اینست که مرحوم حاج میر سید علی جناب صاحب کتاب الاصفهان و سید جلال الدین تهرانی منجم صاحب سال نامه و جابری انصاری صاحب تاریخ اصفهان و ری او را دختر کیخسرو آل مظفر و وفاتش را در سال 753 می دانند .
نهایت این که جناب نام او را آغا سلطان دختر کیخسرو و نبیره امیر مبارزالدین محمد از آل مظفر می نویسد و یکی از کتیبه های مسجد جامع اصفهان و سر در کوچه ساوجیان را از آغا سلطان می داند و تاریخ سر در مزبور سال 760 است و بلافاصله در تعبیر او را سلطان آغا دختر امیر خسرو شاه معرفی می کند. و سید جلال الدین گرچه بیان مرحوم جناب را تائید کرده ولی نام او را سلطان بخت آغا می نویسد. و انصاری او را خان سلطان دختر کیخسرو و اینجو زن شاه محمود پسر مبارزالدین می نویسد و در صفحه دیگر او را خان سلطان بخت آغا معرفی کرده و می گوید شوهرش شاه محمود در مستی او را کشت و در این محل دقت کرد و چون بسیار شیفته جمال و کمال این زن بود پس از کشتنش تازنده
ص: 202
بود بسوز و گداز و غم و اندوه می گذرانید .
نگارنده گویه ( مراد آقای بلاغی است ) اولا بر سنگ سماقی که روی قبر موجود است چنین ( هَذِهِ اَلصَّخْرَةُ اَلْمُقَدَّسُهُ اَلثَّالهَا الْخاتُون اَلْمُعَلَّمَى سُلْطَانٌ بُخْتَ آغَا اِبْنَةَ اَلاِمِیرِ خُسْرُو شَاهُ اُدَّامَ اَللَّهُ تَوْفِیقها لِنَفسِهَا بَعْدَ وَفَاتِهَا فِی رَمَضَانَ سِنُّهُ ثُلُثٌ وَ خَمسین وَ سِتُّمَاهُ ) این سنگ را خاتون بزرگ سلطان بخت آن ها دختر امیرخسرو شاه در رمضان سال 653 برای بعد از مرگ خود تهیه کرده و خدا توفیق او را پاینده بداره ثانیا این اختلاف سلطان آغا و آغا سلطان و خان سلطان امیر خسرو شاه و کیخسرو و مزید بر همه آشکار تر بودن تاریخ ( حتماه ) در وی سنگ از ( سبعاه ) و استبعاد باین که زن جوانی سنگ قبر برای خود درست کند و بخصوص که معشوقه و زن شاهی عیاش نیز باشد و عادت جاری است که قبر درست کردن و غیره کار زنان و مردان سالمند است ما را مظنون می سازد که مدفونه در این محل از غرنویان و دختر خسرو ملک بن خسرو شاه را دختر خود خسرو شاه ( متوفی در سال 555 ) باشد و علی هذا این خاتون در تاریخ 653 که سنگ را تهیه کرده 98 سال را زیاد تر داشته است .
36- بداق بیک - در تذکره نصر آبادی است که وی از ایل شاملوست جوان خوش طبع و صاحب کمالی بوده نسیم تخلص می نمود در جوانی وفات یافته در مزار بابا رکن الدین ( تخت فولاد ) مدفون گردیده از اشعار اوست .
خموشی فیض ها دارد سخن پرداز می داند *** نخستین این که ساکت هیچ که ملزم نمی گردد
37 - بدیع الزمان - میرزا بدیع الزمان از سادات محال خراسان نسبش ازید بن على بن الحسین ( علیه السلام ) منتهی می کرده منجم باشی آقا محمد خان قاجار سر سلسله قاجاریه بوده از خراسان قطع علاقه نموده در اصفهان متوطن و عاقبت دو یکی تکایای تخت فولاد مدفون شد. ( بلاغی ) وی جد مرحوم میرا محمد منجم مذکور در صفحه 34 می باشد
38 - بدیع الزمان فرزند میرزا طاهر نصر آبادی مولف تذکره نصر آبادی گرچه در هیچ جا نامی از مدفن او نیست لکن برحسب قرائن و امارات باید در قریه نصر آباد مولد خود و مدفن آباء و اجدادی خودش مدفون باشد . از اشعار اوست :
ص: 203
روشن ضمیر را ببصر احتیاج نیست *** سرچشمه بهر آب کهر احتیاج نیست
موی سفید را مکن آلوده حنا *** غیر صباح را بشکر احتیاج نیست
هم دست کی رواست بدقدرت ترا *** این دست را بدست دگر احتیاج نیست
مقبره نصر آباد - در قریه نصر آباد مار بین اصفهان مقبره است معروف بمقبره میرزا ها که در آن قبر میرزا طاهر نصر آبادی ، مولف تذکره اصر آبادی و
عکس
سر در مدرسه و خانقاه نصر آباد
پدرانش و احفادش می باشد. قبر میرزا طاهر هنوز بر قرار است لکن سایر قبور و آثار آن از بین رفته و گویا سنگ های آن را از روی عدم اطلاع و جهالت جهت تعمیرات پلی که در آن نزدیکی است بکار برده اند
ص: 204
در مجاورت این مقبره مدرسه است که از آثار قدیم اصفهان بشمار می رود و از آثار خواجه صدر الدین على جد اعلای میرزا طاهر می باشد که در زمان سلطان محمد گورگان حاکم اصفهان بوده و مدرسه را جنب خانقاه شیخ ابو القاسم عارف نصر آبادی ساخته است. آثار سردر و خانقاه هنوز برقرار است و اگر توجهی بدان ها نشود از بین خواهد.
رفت شیخ ابو القاسم نصر آبادی از بزرگان و معاریف عرفاء و صوفیه بوده گویند وی خلیفه شیخ شبلی بغدادی بوده و خانقاه چنانچه از کاشی هایش مستفاد می شود در سال 854 بوسیله صدر الدین علی طبیب ساخته شده است دارای کاشی های تازی بوده که قسمتی از آن از بین رفته است و آن چه باقی مانده از بهترین یادگار های قرن نهم هجری بشمار می رود .
در طرائن الحقایق گوید: و نیز از کسانی که اذن دستگیری و ارشاد از شیخی داشته شیخ ابو القاسم ابراهیم بن محمد بن محمویه نصر آبادی است از نصر آباد خراسانست در نیشابو ر بوده و بمکه مجاور شد و درسته 372 در همان جا بر حمت حق پیوست، در گزید دسته 367 نوشته .
با در نظر گرفتن این قسمت و آن که تاریخ ساختمان خانقاه 855 است گوئیم این شیخ ابو القاسم نصر آبادی غیر از مرید خلیفه شبلی است و یکی دیگر از عرفا است که فعلا بیشتر ازین از حالاتش معلوم نیست .
میرزا طاهر نور نصر آبادی بواسطه نوشتن تذکره خود خدمتی شایان بادبیات و تاریخ ایران در زمان صفویه نموده و مطابق آن چه در مجله ارمغان و مقدمه دیوانش نوشته شده است در سال 1027 هجری متولد شده و در سال 1083 تذکره خود را شروع نموده و شاید تا اواخر قرن یازدهم نیز زنده بوده است از اشعار اوست :
ای ز تو گل تازه و تر شاخسار *** حمد تو گوید همه بر شاخسار
مهرو مه از پرتو تو با چراغ *** از توچه فردوس و چه صحرا، چه باغ
خاطرش از یاد تو آن کوتهی است *** در تنش از رشته جان کو تهیست
از ره پر شور تو پاینده است *** آدمی از نور تو تابنده است
ور قدم از راه تو برکاشتست *** مزرع دل دانه شر کاشتست
روزی تو روزی سی روزی است *** کیست کز آن فائده بی روزی است
ص: 205
عالم از آوازه او با کریم *** پرشد و از غفلت خود ما کریم
جهت اطلاع بیشتری از حالات میرزا طاهر و فامیلش باید بتذکره نصر آبادی رجوع شود .
39 - بکائی - مرحوم آقا شیخ غلام علی بکائی از شهرام معاصر اصفهان بود عمر معقولی نموده در اصفهان در محله نیم آورد ساکن بود و گاهی منبر می رفت، در ع 1 سال 1280 قمری متولد گردیده و در 3 رمضان سال 1367 وفات یافت قبرش نزدیک فاضلان در تخت فولاد از اشعار اوست :
در روز جزا ز قدرت لم یزلی *** براهل قبور چون رسد صورت جلی
خواهند چو از قبور خود برخیزند *** گویند علی علی غلامان علی
40 - سید بهاء الدین محمدبن میر محمد باقر مختاری اعرجی از معاریف علماء اواخر صفویه بود در 1130 واندی در اصفهان وفات یافته است و در تخت فولاه مدفون گردیده کتب چندی تالیف نموده است از آن جمله است 1 - سه رساله در ارث 2 - زواهر الجواهر در نوادر 3- حاشیه براشباه و نظایر سبوطی 4 - حاشیه برریاض المسائل 5 - شرح بدایه الهدا به شیخ حر عاملی 6 - شرح فوائد الصمد به شیخ بهایی 7 - شرح زیارت جامعه کبیره و غیره.
اولادش اکنون در اصفهان در محله تل و اسکان ساکن می باشند .
41 - میرزا بیک موسوی فندرسکی از اجله علماء و نواده دور ابو القاسم فندرسکی قبرش در جنب آن بزرگوار ( آقا نجفی )
42 - حاجی میرزا محمدتقی نو ری از فامیل نوری های اصفهان می باشد از فضلاء و معبرین می باشد این سیر بن زمان خود بوده در سال 1329 وفات یافته در پشت بقعه بابا رکن الدین الدین در ری ایوان مدفون گردید وی پدر واعظه دانشمند آقای آقا میرزا محمد آقا نوری می باشد .
از تعبیرهای او حکایات زیادی نقل می کنند از آن جمله گویند قبل از کشته شدن ناصرالدین شاه کسی خواب دیده که شاه با لباس بسیار قشنگ و عمامه است بحاجی گفتند ایشان گفته بودشاه کشته می شود پس از آن که او را کشتند علت این تعبیر را از او خواستند ایشان گفته بود حدیث معروف مَن خَرَجَ من زبه قَدَمه هدر دَلیلَ این تعبیر بود. رحمه الله علیه .
43 - میرزا محمد تقی بن المیرزا سید محمد از علماء و فاتش در سال
ص: 206
1128 بوده قبرش در تکیه خرابه جنب تکیه میرزا رفیعا در تخت فولاد ( آقا نجفی )
44 - سید محمد جعفر بن سید عبد المجید نایب الصداوه ممالک محروسه بن محمد صادق بن سید عبد الحسین بن محمد باقر بن امیر اسماعیل حسینی خاتون آبادی عالم عامل و نایب الصداره ممالک محروسه ایران بوده قبرش در جنب قبر جدش سید عبد الحسین در جنب تکیه آقا حسین خوانساری ( آقا نجفی ).
45 - میرزا جعفربن میرزا محمد باقر بن میرزا محمد حسین بن میرزا بدیع الزمان که در صنعت تذهیب استاد شد در سن 28 سالگی در اصفهان بلا عقب در گذشت ( بلاغی )
46 - حاج سید محمد جعفر خراسانی از اعقاب حاج سید یوسف خراسانی از علماء و فضلاء وفاتش 1332 قبرش جنب فاضلان ( آقا نجفی )
47 - میرزا جعفر شیخ الاسلام در حواشی مرحوم صدیقین است جنکه قبری که در قبرستان جنب مسجد حکیم است و فعلا محصور می باشد از مرحوم میرزا جعفر شیخ الاسلام از احفاد محقق سبزواری می باشد
48 - آقا جلال الدین چهارسوقی فرزند مرحوم آقا میرزا مسیح از علماء و فضلاء اصفهان و فاتش در رمضان 1392 رویداد قبرش داخل بقعه ، مولف روضات الجنان در تخت فولاد .
49 - جهاد اکبر نامش سید علی بن حاجی سید جعفر خراسانی صابق الذکر می باشد از آزادی خواهان صدر مشروطیت بوده و روزنامه نام جهاد اکبر در اصفهان می نوشت در 19 ج 1 سال 1365 در اصفهان وفات یافته در جنب فاضلان مدفون گردید .
50- آقا شیخ حبیب الله نائینی پسر ملا ابراهیم از فضلاء در سال 1348 وفت یافته قبرش در تکیه ملک در تخت فولاد ( آقا نجفی )
51 -حاج ملا حبیب واعظ اصفهانی از مبرزین وعاظ وفاتش در سال 1331 رو داده مدفنش در تخت فولاد ( بلاغی )
52- میرزا حسین حکیم فقیه وفاتش در سال 1004 رویداده قبرش نزدیک مسجد مصلی در تخت فولاد ( آقا نجفی )
53- شیخ حسن دشتکی از ادباء نحریر و فضلاء کم نظیر دوره درس
ص: 207
مرحوم آقا سید محمد باقر درچه ای را شنیده و فهمیده بود نگارنده ادبیات خود را از ساحت آن استاد نیرو بخشیده وفاتش در سال 1344 مد فنش در تخت فولاد کنار راه سابق شهر از نزدیک تکیه آباده ای است ( بلاغی )
عده بسیاری از علماء و فضلاء اواخر اصفهان از شاگردان محضر مرحوم درچه ای می باشند از آن جمله است: 1- مرحوم آقا سید حسین و جانی بن آقا سید محمود معروف به آقا حسین بلند از مبرزین شاگردان وی بوده امید ترقی های بسیار در باره او می رفت در سن جوانی در کرمانشاه در سال 1348 وفات یافت 2 - مرحوم حاجى ملا نصر الله بن حاج ملا اسماعیل حبیب آبادی در غره و رمضان 1283 متولد شده و در ذی الحجه سال 1335 در مشهد مقدس وفات یافت 4 - حضرت آیت الله العظمی آقای حاج آقا حسین بروجردی منع الله المسلمین بطول بقائه 4- آقای آقا سید محمدرضا خراسانی رئیس حوزه علمیه اصفهان 5 - آقای میرزا جلال الدین همائی استاده دانشگاه و ایشان درباره آن مرحوم کتابی تالیف نموده است.
54 - ملا حسن ویزی از علماء وفاتش شب عاشورا سال 1299 قبرش در در تکیه آبادهای داخل بقعه
55 - آخوند ملا حسن- شهرستانی در سال 1094 وفات یافته از علماء و فقهاء و عرفاء بوده است قبرش داخل تکیه صاحب روضات ( آقا نجفی )
56 - نواب محمد حسن میرزا فرزند میرزا محمد ابراهیم صدر و متوفی خراسان از نواده شاه سلطان حسین صفوی بوده و از علماء و اشراف بوده است و فاتش در 15 رمضان سال 1232 می باشد قبرش در نزدیک قبر خواجوی در تخت فولاد ( آقا نجفی ) .
57 - سید حسن علی فرزند سید محمد موسوی از فضلاء و اتقیاء و مصنفین در علم اصول فقه و حدیث و کلام است. از شاگردان مرحوم شیخ زین العابدین مازندرانی و شیخ ابو القاسم صاحب تقریرات درس مرحوم شیخ مرتضی انصاری بوده در سال 1324 بسن هشتاد سالگی وفات یافته مدفنش در بقعه امام زاده سید ابراهیم معروف بدرب سید واقع در قریه فروشان سده ماربین اصفهان می باشد. این بقعه از ساختمان های قدیمی است و نسب امام زاده على المشهور بحضرت موسی بن جعفر ( علیه السلام ) می رسد ود و جنب او عده از بزرگان و صلحاء مدفونند ( بلاغی )
58- سید حسین از علماء وفاتش 20 ذی الحجه سال 1230 قبرش نزدیک
ص: 208
بقعه فیض علی شاه در تخت فولاد سنگی راست بالای سر اوست دارای الغائب شامخه می باشد .
59 -میرزاحسین رفیق شیرازی از فضلاء و شعراء برده در یک شنبه 20 رجب سال 1351 وفات یافته است.
60 - ملا حسین ریزی از علماء وفاتش 1291 قمری بوده قبرش در تخت فولاد ( آقا نجفی )
61 - آقا میرزا محمد حسین شهرستانی از علماء و فضلاء فرزند مرحوم آخوند ملا حسن شهرستانی سابق الذکر قبرش در تکیه صاحب روضات ( آقا نجفی )
62 - میرزا محمد حسین از اعقاب مرحوم ملا علی اکبر اژه ای از علماء بوده و فاتش در سال 1303 رویداده قبرش در مجاور قبر جدش در تخت فولاد ( آقا نجفی )
63 - میر محمد حسین بن میر محمد حسین از علماء وفاتش صفر 1273 بود قبرش در مجاور قبر فاضل هندی می باشد .
64 - میر محمد حسین بن مہر علی نقی حسینی از سادات کتاب فروش در سال 1341 وفات یافته از علماء و فضلاء بوده قبرش در جنب بقعه کتاب فروش ها در تخت فولاد ( آقا نجفی ) .
65 -حاج میرزا محمد حسین درب امامی از وعاظ و شعرای اصفهان وفاتش در ماه همان 1347 بلاغی ایشان از وعاظ معروف اصفهان بودند واغلب الحان و آوازها را در کمال استادی می خواند. وی برادر واعظ و محدث دانشمند آقای آقا سید محمودین سید عبد العلی موسوی درب امامی معاصر می باشد که از محترمین اهل منبر اصفهان می باشند و در نقل احادیث حد اعلى امانت را بکار برده قریب نود سال از سن ایشان می گذرد از آثارش کتابی بنام ثمرات الحیوه در مواعظ بطبع رسیده است .
66 - محمدحسین فرزند ملک احمد و متخلص به ( ناقب ) عموی تاج الشعراء شغلش قاضی عسکری مدفنش در سیرم سفلی است ماده تاریخ وفاتش این است :
( شها با همی سوز بر یاد ثاقب )( بلاغى ) وی جه فامیل ملک احدى ساکن در پای قلعه اصفهان می باشد .
ص: 209
67 - محمد حسین عنقا ملقب به ملک الشعراء فرزند رضا قیلخان همای شیرازی قدس شماست است از اساتید شعراء و ادباء اصفهان بوده و لباس مشایخ طریقت در برداشته و در تصوف به پیروی پدر وارد شده بود سال ها منزلش انجمن شعرای اصفهان بوده خط شکسته نستعلیق را شیرین می نوشت عمرش به پنجاه سال رسیده در ماه جمادی الثانیه سال 1305 بدرود زندگی گفت و در حجره مخصوصی پهلوی اطلاق آرامگاه حسین قلیخان ایلخانی در تکیه میر فندرسکی بخاک سپرده اند از اشعار اوست :
بر چلیپای سر زلف تو تا دست زدم *** پای بر عالم و بر هر چه دگر هست زدم
مطلع شعر بلند است بحکمت عنقا *** دم بمدحش بچنین شاعری پست زدم
( بلاغی)
68 - میرزا محمد حسین بن میرزا مرتضی سررشته دار از عرفاء وفاتش غره رجب سال 1320 قبرش بیرون بقعه فیض در تخت فولاد اصفهان .
69 - میرزا حسین علی الماسی بن میرزا ابو طالب الماسی از احفاد مجلسی از علماء و فضلاء وفاتش در سال 1227 قبرش در صحن تکیه آقا حسین خوانساری در تخت فولاد اصفهان ( آقا نجفی )
70 - ملا خلیل شریف معروف بحکیم که از حکماء و عرفاء بوده و در سنه 1286 فوت شده قبرش نزدیک قبر خواجوئی در تخت فولاد ( آقا نجفی )
71 - شیخ خلیل الله طالقانی از افاضل روزگار و از عرفای والا مقدار است. از سن پنجاه در اصفهان زاویه نشین شد و سی سال با از وا گذرانید شیخ محمد علی دران مدت سه سال در خدمت ایشان تزکیه نفس می کرده و تخلص حزین از زبان گهر بار شیخ است. تالیفات چندی داره وفاتش در حدود سال 1114 از اشعار اوست :
ای شوخ بیا در دل درویش نشین *** ای کان نمک بر جگر ریش نشین
در هجر تو دامنم گلستان شده است *** یک دم بگذار کشته خویش نشین
مدفنش در بقعه علی بن سهل اصفهانی است ( بلاغی )
در ویاض الغارفین گوید که هفتاد جلد کتاب بر طلبه علوم وقف کرده رساله زاد السبیل در آداب ملوک و رساله در علم مناظر و مرا یا نوشته و متن
ص: 210
کافیه ابن صاحب را بفارسی منظوم ساخته است .
72 - دانش ساروی - نامش ملا علی در اول دانش خاص می نموده و بعدها جاوید. وفاتش در سال 1070 رویداده قبرش در تخت فولاد در تکیه بابا رکن الدین در بقعه محمد بیک است . ( بلاغى )
73 - رجاء زفره ئی از شعراء ود در 27 ماه محرم سال 1361 در زفره وفات یافت و در قبرستان آن جا مدفون شد ( بلاغی )
نامش محمد علی بن حسن در سال 1281 متولد شده و چون در کودکی مبتلا به آبله شده بود دست راستش خشکیده و بدون حرکت بود و دست چپش نهز اندکی حرکت می کرد با وجود این مرحوم میرزا رجاء در کسب علوم و فضائل راجها برده در ریاضیات قدیم و قواعد رمل و علوم ادب از عروض و قافیه و شهره سرآمد امثال و اقران خود گردید کتب چندی تالیف فرموده است از آن جمله است : 1- دبستان الشعراء در عروض و قافیه 2 - رگاز الدعوات در سرائر مربعات 3 - تجوید قرآن 4 - دیوان اشعار 5 - عمان الحساب در نظم خلاصه الحساب 6 - او اعدا ارمل 7 - قواعد النجوم 8 - گلستان الادباء قواعد در معما 9 - منتخب المقدمات در صرف والد و 10 - مختصر اللغه و غیره از اشعار اوست :
ای دلا فصل ربیع است و بهار من و تو *** عقل حیران شده با لمره ز کار من و تو
چشم انجم نگرانست بکار من و تو *** نور خورشید مکدر ز بهار من و تو
ای رجا تا که زنی چشم بهم می گذرد *** عمر و آثار نماند زد یار من و تو
وفاتش در عصر روز شنبه 28 محرم الحرام واقع شده . دو پسر داشت : اول میرزا عبد الرزاق اخضر در 27 26 سال 1330 متولد شد. کتاب حسن المنظر در اشعار اخضر و کتاب فصول اربعه در تاریخ زفره و میزان الحساب در نظم کتاب حساب علیخان از تالیفات اوست: دوم مرحوم اختر زفره ئی .
74 - شیخ رجب برسی حافظ شیخ رضی الدین رجب بن محمد و رجب بن فقه محدث و ادیب شاعر صوفی از بزرگان محمد بن شهعه در قرن نهم هجری بوده درباره حضرات الله معصومین علیهم السلام غلوی داشته کتب چندی تالیف نموده از آن جمله است: 1 - اسرار الائمه 2 - الالفین 3 - نشاء التوحید 4 - تفسیر
ص: 211
سوره اخلاص - الدر الثمین در شرح و تفسیر پنجاه آیه از قرآن که در شان حضرت - امیر علیه السلام نازل شده است 6 - لوامع انوار التمجید 7 - مشارق الانوار که معروف ترین کتب او می باشد 8 - مشارق الامان و غیره وفاتش در سال 811 قبرش در اردستان در وسط باغی واقع شده است. رحمه الله علیه . در هدیه الاحباب قمى و ریحانه الادب تبریزی این اشعار را از او نقل می نمایند :
فَرَضی وَ نَفْلَى وَ حدیثى أَنْتُمْ *** وَ کل کلی مِنکُمْ وَ عَنْكُمْ
خیا لْكُمِّ نَصَبَّ لَعیخى أَبَداً *** وَ حُبِّكُمْ فِی خاطری مخیم
وَ أَنْتُمْ عِنْدَ الصلوه قِبْلَتِی *** اذا وَ قُفتُ نَحْوَ كَمْ ایمم
يَا قادتی وَ سَادَتِی اَعتابکم *** بجفن عینی لثراها التم
وَقْفاً عَلَى حَدِیثَكُمْ و مدحکم *** جَعَلْتُ عمری فَاقْبَلُوهُ وَ ارْحَمُوا
مَنُّوا عَلَى الْحَافِظُ مِنْ فَضْلِكُمْ *** وَ استنقذره فِی غَدٍ وَ الْغَموْا
مخفی نماند که قبور بسیاری از علماء و فضلاء و عرفاء و شعراء از متقدمین و متاخرین در اردستان و توابع واقع گردیده است که در این کتاب اقل آن ها مورد ندارد و تنها بجهت تیمن و تبرک نام حافظ برسی را مذکور داشتیم .
75- مولینا رجبعلی تبریزی از علماء اواخر صفویه بوده در مدرسه شیخ لطف الله تدریس می نموده و در 100، شمس آباد سکونت داشته در سال 1080 وفات یافته و در اصفهان مدفون گردیده میرزا طاهر نصر آبادی در تاریخ وفاتش گوید :
شهر تقوى و علم و دانش را *** کرد ملا رجبعلی خالی
گاهی شعرمی گفته و واحد تخلص می نموده است. از اشعار اوست :
ای آن که برای تست رای همه کس *** رای آن که او ای مرا بجای همه کس
در پای تو اوفتاده ام دستم گیر *** کوتاه کن از میانه پای همه کس
76 - میرزا رستم بن عمر شیخ بن امیر تیمور از طرف شاهرخ حکومت اصفهان را داشته در سال 836 در اصفهان از دنیا رفته و در همان جا دفن شده است( بلاغی ) در تاریخ اصفهان و ری فوت میرزا رستم را در سال 824 می نویسد.
77 - میرزا محمدرضا امامی خاتون آبادی صاحب کتاب معروف جنات الخلود قبرش در تخت فولاد بالاسر قبر میر معصوم در پشت بقعه آقا محمد بیدآبادی ( آقا نجفی )
ص: 212
78 - آقا محمد رضا پسر آقا علی نقی اصفهانی عالم محدث عارف در سنه 1279 وفات یافته قبرش در خارج تکیه ما در شاه زاده ( آقا نجفی )
79 - شیخ نجیب الدین رضا از بزرگان عرفاه و مشاهیر صوفیه بوده ارادت خدمت شیخ محمد علی موذن خراسانی داشته از اقطاب سلسله ذهبیه است مثنوى سبع المثانی و خلاصه الحقایق و دیوان اشعار و نور الهدایه و دستور سلیمان از آثار اوست گاهی رضا و زمانی جوهری و نجیب الدین خلس می فرموده در ریاض العارفین امام زرگر اصفهانی ممنون می باشد. در سال 1080 هجری وفات رافته در تخت فولاد مدفون گردیده الکن متاسفانه آثار قبرش ظاهر نیست از اشعار اوست :
نکته و جهت و جهی خالی از اسرار نیست *** چشم حق بین باز کن تاین جا بجز دیدار نیست
80 - رضی غزنوی . نامش شیخ رضی الدین علی لالا فرزند شیخ سعید بن عبد الجلیل لالای غزاوی است گویند شیخ سعید عمو زاده حکیم سنائی فراری بوده است. شیخ علی لالا از مریدان شیخ نجم الدین کبرى است و خود از مشایخ کبار و عرفای عالی مقدار است گویند از یک صد و شصت و چهار شیخ خرقه داشته است در سال 643 در حوالی اصفهات وفات یافت و گویند قبرش بکنید لالا مشهور است از اشعار اوست :
عشق ارچه بسی خون جگرها دهدت *** می خور چو صدف که هم گهرها دهدت
هر چند که بار عشق باری است عظیم *** چون شاخ بکش دار که برها دهدت
81 - سید روح الله موسوی فندرسکی از اعقاب میرفندرسکی قبرش در جنب قبر جدش در تخت فولاد ( آقا نجفی )
82- زینب نساء بیگم دختر شاه اسماعیل وفاتش در 18 ماه شعبان سال 1196 بوده مدفنش در حرم امام زاده اسماعیل وسنگ مرمری بر قبرش منصو بست ( بلاغی )
83 - آقا زین العابدین خطاط اصفهانی . از خطاطان نسخ که در نوشتن و مکرامت می کرده. از مفاخر عصر ناصرالدین شاه می باشد به اشرف الکتاب شهرت داشته قریب یک صد سال عمر کرده در نهم شعبان 1296 در اصفهان فوت شده است ( بلاغی )
ص: 213
84 - مبرزین العابدین بن آقا میر سید علی بن آقا میر محمد باقر بن امیر اسماعیل ( امام جماعت و واعظ مسجد شاه اصفهان ) بن میر ابو صالح بن میر عبد الرزاق بن سید محمد بن سید ابو المعالی سبزواری بن سید محمد بن سید علی رضا بن سید ابو الفتح محمد ( سید ابو الفتح نقیب استانه حضرت شاه ولایت علیه السلام بوده است ) مهر زین العابدین بن مزبور بسیار با فضل و خوش محاوره و نیک محضر بوده از طرف برادر خود میرسید علی بجهت ریاست روحانی بلوک گرون که از توابع اصفهانست امین شده و تعیین شده و تا آخر عمر در آن جا و گاهی برای دیدن ارحام بشهر می آمده در حدود سال 1300 در همان جا وفات یافته و مدفون گردیده و اکنون اعقابش در آن حدود متفرقند ( بلاغی )
85 - ملا زین العابدین بن سعید خوانساری از علماء و فضلاه بوده در 4 ذى العقده سال 1288 وفات یافته قبرش جنب فاضلان .
86 - سار و تقی - وزیر معروف و مقتول عهد صفویه قبرش در جوار مسجدش در محله جویباره اصفهان . ( بلاغى )
تبصره - جویبار و گاو خوبی و مسیر آب در مسجد جامع عتیق که در دوره نفوذ یکی از متنفذین مطموس کرده اند همگی حکایت دارد که این محلات آب جاری از زائیده رود داشته و اهالی استفاده می کرده اند و لیکن اکنون جز آب چاه که در تمام محلات شهر نظیر دارد آبی دیگر وجود ندارد .
بنابر این استعمال لفظ ( جهان باره ) برای محله موبور از غلط هائیست که بخیال اصلاحات دائر گروه اند ( بلاغی )
87 - خواجه سعیدا از مزارات قدیمی اصفهانست که گند مخروبه آن در قبرستان شاه میر حمزه با آن همه واردات بازهم در برابر حوادث خودنمایی می کند. و در جوارش اطفال فوتبال بازی می کنند و پدرانشان نماز عیدین می خوانند فرض خواجه از عرفاست دخمه ای برای انزواء ارباب ریاضت مجاور آن قبر بوده. که خراب و تصاحب شده است ( بلاغی )
88 - میرزا سعیدا از احفاد میرزا رفیعای نائینی در سال 1251 وفات یافته از علماء بوده قبرش در صحن تکیه میرزا رفیعا دو تخت فولاد ( آقا نجفی )
89- میر محمد سعید - در کنار چهل ستون مسجد سید سمت راست قبری است
ص: 214
که اخیراً تعمیراتی در آن شده است گویند نامش سید محمد سعید بود و بطوری که مرحوم صدیقین از قول آقا سید جعفر علاقه بنده که از احفاد او بود در حواشی خود نقل نموده اند از علماء بوده که در زمان محاصره افغان در اصفهان وفات یافته و در کتابخانه منزل خویش مدفون گردیده بعداً در زمان مرحوم حاج سید محمد باقر رشتی خانه او جز و مسجد شده و قبر را بصورت اولی نگاه داشته اند. العلم عند الله
90 - سید سلیمان بن سید محمد علی از علماء وفاتش 19 ذی القعده سال 1234 قبرش در تخت فولاد .
91 - شیخ سلیمان از مشاهیر عرفای عهد صفوی مدفنش در داران فریدن اصفهانست ( بلاغی )
92 - حکیم شفائی شرف الدین حسن بن حکیم ملای اصفهانی از حکمای الهی بوده گویند موقعی در محله نیم آورد اصفهان شاه عباس کبیر صفوی بحکیم رسیده شاه اراده کرد که جهت احترم او از مرکب پیاده شود حکیم مانع شده لکن جمیع امرا سکه در خدمت شاه بودند پیاده شدند وفاتش در سال 1037 مدفنش در قبرستان شاه میر حمزه اصفهان است. نگارنده سنگ لوحش را هنگامی دید که یک طرف انداخته بودند و بتدریج اراضی مجاور آن را برای زراعت مهیا می ساختند. از اشعار اوست در معنی آیه شریفه ( وَ نَحْنُ أَقْرَبُ الیه مِنْ حَبْلِ الوَرید )
ای درون و برون او لبریز *** غمت از خاک تیره و جد انگیز
آن قدر دور نیستی زنبار *** که توان کرد بر او مژگان باز
( بلاغى )
پدرش از شاگردان میر غیاث الدین منصور دشتکی شیرازی بوده و آباء و اجدادش طبیب و حکیم بوده اند تولدش بنابر قول تقی الدین او حدی در سال 966 بوده طبعش به هجو مایل بوده است و در آخر عمر دست از هجا کشیده چندین مثنوی سروده از آن جمله است: 1 - مثنوی دیده بیدار بنام شاه عباس کبیر 2 - مجمع البحران در مقابل تحفه العراقین 3 - نمکدان حقیقت بروزن حدیقه سفائی 4 - مثنوی مهر و محبت و غیره اولادش اکنون در کاشان ساکن بوده و بسادات لاجوردی مشهورند. ملا عرشی در ماده تاریخ وفاتش گوید ( بشاه دین شفائی داد جان را ) از اشعار اوست :
ص: 215
غم عالم پریشانم نمی کرد *** سر زلف پریشان آفریدند
نمی ترسید از دوزخ شفائی *** غم جانسوز هجران آفریدند
آخوند شفیعا - در ریاض العارفین و در تذکره نصر آبادی و در تاریخ اصفهان وی ( شفیعا ) نامی ذکر کرده اند ولی مقصود ما در این جا بنقل از و قایع السنین آخوند شفیعا ابرو درویش است که در سال 1161 وفات یافته مدفنش در قبرستان شاه میر حمزه استکه بمقابر مزار علی بن سهل اتصال داشته ( بلاغی )
در صفحه 169 در ذکر بدران مرحوم آقا شیخ عبد الحصین محلاتی گفتیم محمد شفیع اصفهانی معروف به اخواد شفیعا خوش آبر و و این آخونه شفیعا مدفون در شاه میر حمزه همان جد مرحوم شیخ عبد الحسین مهیا شه. و از معروفین ما بن شهرت است حاج محمد علی شیرازی حال معروف به خوش ابرو . وی استاد سید محمد حسین بن سید رابع موسوی شیرازی مولف الذکره الکحالین می باشد. در سال 1249 متولد شده و در سال 1325 وفات یافته است قبرش در نجف اشرف می باشد .
94 - شقاقی - مهدى بیک از شعراء بزرگ است در سال 1214 وفات یافته مدفنش در حرم امام زاده درب امام در پشت ضریح سمت بالاسر ، آقا محمد طلعت اشعاری در و فاتش گفته ماده تاریخش اینست
کرد طلعت رقم بتاریخش *** ثانی انوری شد از دنیا
از اشعار او ست :
قد و روی و لب و بنا گوشت *** هست نزدیک صاحبان نظر
جلوه سرو و دامن گلزار *** نشاه باده و طلوع سحر
میرزا علی اکبر مصباح الشعراء متخلص بعندلیب از نواره های شقاقی است
(بلاغی )
95 - شوکت بخارائی معروف به شوکتا حزین می گوید مکرر این فقیر از آن عارف ربانی ذکر احوال او شنید که برافت تمام یاد می نمود و روزی فرموه که چون شوکتا باین شهر آمد با ما انسی گرفت و بمض شلوک و شبهات که در خاطرش بود همه آن ها رفع شد. دیوان شوکتا مشهور است از اشعار اوست .
بخا کم ای هما چشم طمع آهسته تر بگشا *** میاد از باد مژگان شمع استخوان سوزد
در سال 1107 بدار وصال انتقال داد و در خطیره ریاضت خود که در
ص: 216
مقابر منسوب بمزار شیخ علی ان سهل بن از هر اصفهانی است دفن شد و شیخ خلیل الله طالقانی پس از چند سال متصل بقربت او مدفون گردید ( بلاغی )
96 - شوکت - نامش قاسم خان فرزند سلیمان خان اعتضاد الدوله بانی مدرسه سلمانخان در مشهد تخلصش شوکت بوده مدتی حکومت قصبه قمشه (شاه رضا ) را داشته و هم در آن جا وفات یافته و در آن جا دفن شده است از اشعار اوست :
بکل مشغول میدارم دماغ و دیده را بی تو ***که هم رنگ او دارد هم از آب بوی تو می اید
( بلاغی )
97 - شهر بانو دختر محتسب الممالک از شاعرات و عالمات بوده درسنه 1120 فوت شده و صاحب دیوان شهر بوده قبرش در تکیه خرابه جنب تکیه میرزا رفیعا نائینی در تخت فولاد ( آقا نجفی )
98 - صاحب تبریزی - محمد علی تبریزی از معاریف شعرای اصفهان بوده از مهمترین شعرای سبک هندی است در سال 1010 متولد شده و در سال 1081 وفات یافته قبرش در روی سکوی در کنار یکی از باغات خیابان صفا می باشد که بباغ تکیه معرو فست . دیواش طبع شده از اشعار اوست :
چون صبح زندگانی روشن دلان دمی است *** اما دمی که باعث احیای عالمی است
99 - ملا محمد صالح بن ملا محمد طاهر مازندرانی که از علماء و محدثین بوده و در سنه 1190 فوت شده قبرش نزدیک قبر خواجوئی در تخت فولاد اصفهان ( آقا نجفی )
100 - آخوند ملا محمد صادق پسر آقا محمد باقر هزار جریبی که درسنه 1203 فوت شده قبرش در صحن تکیه میرزا رفیعا ( آقا نجفی ) وی برادر آقا محمد علی هزار جریبی مذکور در صفحه 163 می باشد میر محمد صادق حسینی خاتون آبادی از علماء بوده و در سنه 1140 فوت شده قبرش در تکیه خاتون آبادی ها ( آقا نجفی )
102 - آخوند ملا محمد صادق کرباسی اصفهانی مدتی در همدان ساکن .بوده از مدرسین مشهور و از مجازین از مرحوم آخوند ملا محمد تقی مجلسی
ص: 217
بوده سال 1060 زنده بوده و بعداً وفات یافته قبرش در تخت فولاد .
103 - میر محمد صادق موسوی از فضلاء وفاتش در سال 1203 رویداده قبرش در تکیه خاتون آبادی ها ( آقا نجفی )
104 - حاج ملا محمد صادق یزدی از علماء یزد بوده ( یا اصفهان ) در سال 1264 وفات یافته قبرش جنب فاضلان ( آقا نجفی )
105 - سید عبد الباقی قزوینی تقیه متوفی در سال 1316 قبرش در یکی از حجرات تکیه آقا رضی ( آقا نجفی ) وی از اجله علماء اصفهان بوده و از سادات سیفی قزوین می باشد از مدرسین معروف بوده در مسجد سرخی امامت می فرموده است.
106 - سید عبد الباقى موسوی متخلص بطبیب وفاتش در سال 1171 قبرش قریب بلسان الارض ( آقا نجفی ) وی از شعرای نامی اصفهان در قرن دوازده هجری بوده شرح حالش دو تذکره شعرای اصفهان مرقوم شده است. اجمالا از سادات حکیم سلیمانی شیراز بوده در طب و حکمت المعاریف زمان خود بشمار می رفته مدنی کلانتر اصفهان بوده و فامیل کلانتری اصفهان اولاد اویند .
از اشعار اوست :
بنازم ببزم محبت که آن جا *** گدائی بشاهی برابر نشیند
مر نجان دلم را که این مرغ وحشی *** زبامی که بر خواست مشکل نشیند
107 - سید عبد الحسین بن محمد باقر بن امیر اسماعیل الحسینی الخاتون آبادی علامه جلیل و محدث مفسر و مورخ نسابه ، صاحب تالیفات شریفه از قبیل کتاب وقایع السنین و الایام که کتاب نفیسی است و نزد حقیر موجود است و شرح بر شافیه ابن حاجب و شرح بر شاطبیه در علم تجوید . از تلامیذ محقق سبزواری و علامه مجلسی صاحب بخار و مدقق شیروانی و علامه محقق میر محمد باقر خاتون - آبادی مدرس مدرسه چهار باغ و غیر هم بوده قبر شریفش در شرق مقبره مرحوم آقا حسین خوانساری است وفات او در حدود سنه 1100 تا 109 اخلاف علماء داشته از جمله پسرش میر محمد صادق می باشد و علامه نوری در فیض القدسی از کتاب وقایع این سید جلیل بسیار نقل نموده ( آقا نجفی )
108 - سید عبد الرزاق امام جمعه که درسنه 1319 فوت شده قبرش قریب بلسان الارض ( آقا نجفی ) وی پدر مرحوم آقا سید محمد تقی یزد آبادی مذکور در می باشد و تاکنون او را نشنیده ایم که امام جمعه محلی باشد در هر صورت
ص: 218
قبرش در جنب قبر فرزند وی در روی یک سکو می باشد .
109 - سید عبد الرسول شجره از وعاظ اصفهان بوده وفاتش در سال 1355 مدفنش در تخت فولاد وی پدر دانشمند محترم آقای حسین شجره است ( بلاغی ) مرحوم شجره از شعرای معروف اصفهان بوده شرح حالش را در تذکره شعرای اصفهان نگاشته ام بزمی تخلص می نموده در 1285 متولد گردیده از اشعار اوست :
خطت بگشتن دل من چون که زد رقم *** بگو برون سر از خط فرمان که می برد
بزمی حکایت شب هجران و زلف یار *** گوئیم تا بحشر بپایان که می بره
و فرزند وی آقای شجره معاصر از افاضل ابن عصر بشما و می رود و کتب چندی تالیف نموده است از آن جمله است: 1- تحقیق درباره رباعیات خیام 2 - شخصیت مولوى و غیره .
110 - میر عبد الغنى بن میر معصوم بن سید عبد الحسین سا بق الذکر شیخ الاسلام اصفهان بوده و در روز دو شنبه غره رمضان سال 1161 وفات یافته قبرش در نزدیک قبر جد بزرگوار مذکورش می باشد ( آقا نجفی )
111 - ملا عبد الله قمشه ای از علماء وفاتش در سال 1261 رویداده قبرش در صحن تکیه آقا حسین خوانساری ( آقا نجفی )
112-ملا عبد الله از علماء وفاتش در سال 1265 قبرش در نزدیک قبر خواجوئی در تخت اولاد ( آقا نجفی )
113 - ملا عبد الله فرزند آخوند ملا حسین از اجله علماء گویند از جمله علماء حاضران در مجلس نادرشاه بوده و یکی از علماء مجلس اتحاد عامه و خاصه بوده است و فاتش در سال 1184 قبرش در نزدیک قبر خواجوئی در تخت فولاد ( آقا نجفی )
114 - سید عبد الله بن یحیى الحسینى کربلائی که از علماء و شعراء بوده و در زمان صفویه در اصفهان ساکن شده و در سال 1126 وفات یافته است قبرش نزدیک مسجد مصلی است ( آقا نجفی )
( باید مصلی گفت و مسجد مصلی غلط مشهور است و در اصل حواشی دانشمند محترم آقای آقا نجفی نیز مصلی نوشته شده است )
ص: 219
115 - میرزا عبد المنان الا بو جعفری الطوسی که از علماء و زهاد بوده و العلیقه نفیسه بر تهذیب جد بزرگوارش شیخ الطائفه نوشته در سال 1219 وفات یافته قبرش در کنار جاده واقعه در وسط تخت فولاد می باشد ( آقا نجفی )
116 - سید عبد الوهاب معین الاطباء اردستانی از اطباء معروف بوده دو سال 1355 وفات یافته قبرش در جنب فاضلان .
117 - شیخ عبد الوهاب قاضی فرزند مرحوم شیخ محمد قاضی وفاتش در سال 1206 قبرش در پشت بقعه آقا محمد بیدآبادی در تخت فولاد ( آقا نجفی ) وی جد فامیل قاضی ها ساکن در چهارسوق در شیخ اصفهان می باشد .
118 - حاج میر سید علی بن سید محمد مهدی امام جمعه سدهی معروف به حاج آقا بزرگ از علماء و فضلاء و شعراء بوده و ضیائی تخلص می فرمود در علوم مختلفه از فقه و اصول و حکمت و ریاضی و نجوم زحمت کشیده خصوصاً در علوم جعفر و رمل و اعداد و طلسمات شهرتی داشت .
قریب نود و چهار سال زندگی نموده بالاخره در سال 1358 وفات یافته در شبستان مسجد جامع سده مدفون گردید وی از شاگردان مرحوم آقا میرزا محمدهاشم چهار سوقی بوده و در علوم مختلفه رسائلی نوشته است .
119 - علی بن عبد العال میسى وفاتش در سال 933 در فریدن اصفهان رویداده و مزارش در آن جاست (علی بن عبد العال دو بلکه سه نفر می باشند ) (بلاغی )
120 - میر سید علی واعظ برادر حاج سید محمد صدر الواعظین وفاتش در سال 1357 مدفنش تکیه فاضل سراب در داخل بقعه می باشد ( بلاغی )
121 - سید میرزا علی اصغر بن حاج میرزا جعفر از علماء و فضلاء والا سادات میر محمد صادقی در جمعه بیستم شعبان سال 1331 وفات یافته و در حرم امام زاده نرمی اصفهان مدفون گردیده محجر چوبی دارد ( بلاغی ) جناب ابراهیم بن الامام موسى الکاظم علیه السلام مدفون در قریه نرمی برخوار اصفهانست و مولف روضات الجنات این قبر اعتماد نموده و او را فرزند امام می داند و و ما در کتاب شجره طیبه اقل عبارت بزرگان را درباره او نموده ایم .
122 - سید على اکبر صدر الاطباء حسینی از علماء و اطبائی بود که اطباء
ص: 220
قدیم و جدید بعلمیتش معترف اند .فصول العلاج از تالیفات اوست متاسفانه نواده اش که نسخه آن را در دست دارد در دسترس استفاده نمی گذارد . وفاتش در سال 1330 مدفنش نزدیک قبر فاضل هندی در قبرستان تخت فولاد اصفهانست نگارنده در سال گذشته شرحی از کمالات آن مرحوم از مورخ معاصر آقای جابری انصاری شنیدم که بیان آن بفرصت دیگری موکول است ( بلاغی ) وی جد آقایی دکتر سید مصطفی خان ساکن در خیابان مشیر می باشد .
123- میر علی رضا خاتون آبادی حسینی وفاتش در سال 1116 قبرش در تکیه خاتون آبادی ها ( آقا نجفی )
124 - السید علی رضا بن السید محمد باقر الواعظ الفقیه الخراسانی ساکن اصفهان متوفی در سال 1175 قبرش دو تکیه آقا رضی ( آقا نجفی ) در صفحه 94 ذکری از او شد و در آن جا گفتیم. ممکن است وی فرزند سید مسعود باقر عاملی مدفون در همان بقعه باشد و اکنون بطوری که دانشمند محترم مرقوم فرموده اند تردید بی مورد بوده و او غیر از فرزند مشارالیه می باشد و فاتش در روز دوشنبه 17 ربیع الثانی سال مذکور می باشد و ماده تاریخ وفاتش اینست ( حَشَرُه اللهَ الجَوادَ مَعَ مُحَمَّد وَ آله الطَاهِرین ) و دیگر ( رَفَعَ مِنَّازلَهُ الْكَرِیمِ الرَّفِیعَ )
125 - میرزا علی محمد نائینی بن حاج میرزا علی اکبر بن میرزا حسن از احفاد میرزا کاشف نائینی المسکن و بیدگلى الاصل . در نقاهت و ادبیت و حکمت الهی از آیات الهیه بوده و از خواص شاگردان آیه الله میرزا محمد تقی شیرازی اعلى الله مقامه بود و اجازه روایت و اجتهاد از حاج میر محمد صادق مدرس داشت. عده از فضلای معاصر از جمله آقای حاج شیخ محمد حسن نجف آبادی مقیم مدرسه جده بزرگ از شاگردان اویند و ایشان در مدرسه جده واقع در قهوه کاشی ها حجره داشت و هنوز متاهل نشده بود در اثر عارضه قلبی مریض شد و در مدرسه نوریه ایشان را برای تغییر آب و هوا برده بودند در ریمان شباب دست از قالب خاکی برداشت و فاتش در سال 1334 و مدفنش در جوار مرحوم جهان گیرخان استاد حکمت خود می باشد. نگارنده خواهر زاده آنچفا بست ( بلاغی)
126 - آقا میرزا علی محمد بن میرزا باقر خلیفه سلطانی حسینی که درسته 1348 فوت شده قبرش در صحن تکیه آقارضی است و او از علماه بود. ( آقا نجفی )
ص: 221
127- آقا میرزا علی محمد از احفاد مرحوم آخوند ملا علی اکبر اژه ای است در سال 1320 فوت شده قبرش در جنب قبر جدش ( آقا نجفی )
128 -میرزا علینقی بن سید محمد حسین و فاتش صفر 1255 قبرش از فاضلان .
129 - سید محمد علی بن سید حسن علی موسوی سدهی مردی صالح و زاهد بوده و در جوار پدرش مدفون گردیده است فرزندش سید محمد حسن بود او نیز وفات یافته و فرزندش آقا سید محمد مهدی اکنون از فضلاء بشمار می رود ( بلاغی ) در سده قبور بسیاری از علماء و صلحا واقع شده است که برخی از آن ها را نام برده ایم و بنام بقیه آن ها فعلا دسترسی نداریم .
130 - حاج میرزا محمد علی خاتون آبادی حسینی مدرس متوفی بسال 1146 قبرش در تکیه خاتون آبادی ( آقا نجفی )
131 - میر محمد علی از اخلاف مهر معصوم خاتون آبادی از علماع و شعراء بوده و از اجداد مخدره صاحب اربعین ها شمیه است قبرش برحسب نقل اولاد و اعقابش در جنب بقعه آقا محمد بیدآبادی در تخت فولاد ( آقا نجفی ) مخدره حاجیه خانم امین از مجتهدات زمان ما و از مفاخر اصفهان می باشد شرح حالش اجمالا در کتاب علماء معاصرین تالیف مرحوم حاج ملا علی خیابانی تبریزی ذکر شده از تالیفاتش کتاب اربعین و معاد و سیر و سلوک و کتابی در باره حضرت امیر علیه السلام بطبع رسیده است .
132 - حاج میرزا محمد علی واعظ اصفهانی وفاتش در سال 1325 مدفنش روبروی تکیه حاج محمد جعفر آباده ای و اکنون در مسیر راه واقع شده است و آثار قبر ظاهر نیست فرزندش فاضل و واعظ را می آقای آقا شیخ محمدرضا حسام الواعظین اصفهانی است ( بلاغی )
133 - میرزا محمد علی ( عالم ) بن میرزا محمد باقر نائینی از مجتهدین بزرگ متشرعه و از قائدین مشروطیت و جنگ شوخیه و متشرعه نائین بود. در حفظ آتی عجیب بشمار می رفت. شعر عربی و فارسی را خوب می گفت از تالیفاتش هلال یکشبه در رفع شبهات شهدیه و کتاب صراط المستقیم درود بر شیخیه و بهائیه و دیوان اشعار است در سال 1333 وفات یافت در جنب قبر مرحوم جهان گیرخان مدفون گردیده ( بلاغی )
134 - حاج ملا محمد علی اصفهانی در سال 1301 وفات یافته قبرش در تکیه آقا حسین خوانساری ( آقا نجفی )
ص: 222
135 - شیخ محمد علی دزفولی از اجلاء علماء اصفهان بودند عمرش قریب نود سال بود در ادبیات عرب از نوادر بشمار می رفت از مدرسین سطح اصفهان بوده در مدرسه جده تدریس می فرمود در سال 1356 وفات یافته در تکیه سید العراقین مدفون گردید.
136 - میرزا محمد علی برادر مکرم آقا میر سید محمد شهشهانی در سال 1265 وفات یافته قبرش قریب بقبر فاضل هندی می باشد و خود از علماء و اجلاء بوده است . آقا نجفی در صفحه 95 ذکری از او شده .
137 - سید محمد علی حسینی از علماء و فاتش در سال 1266 قبرش در نزدیک بقعه فیض علیشاه در تخت فولاد ( آقا نجفی )
138 -حاج ملا محمد علی از علماء وفاتش در 10 جمادی الاولی سال 1310 قبرش در تخت فولاد اصفهان
139 - ملا محمد علی بن میرزا محمد باقر خوانساری از فضلاء و علماء بوده در 14 ع 1 سال 1350 وفات یافته قبرش در جنب قبر مرحوم جهان گیر خان در تخت فولاد .
140 -شیخ غلام حسین تستری مدفنش در ملتقای جاده سابق اصفهان به شیراز و راه تکیه کازرونی است و سکوی مرتفعی وسنگ لوح نیم قدى دارد وی از تلامذه مرحوم شیخ جعفر تستری معروف بوده. در مجالس خصوصی مغور و در منزل خویش تدریس فقه می نموده شاگردان مخصوصی داشته است و خود بیشتر با بزوا می گذرانیده مرحوم حاج ملا حسین علی تویسرکانی از شاگردان او بوده و از محضر ایشان استفاده می کرده است ( بلاغی )
141 - شیخ غلام حسین شوشتری که از علماه و محدثین بوده و در سنه 1322 وفات یافته است قبرش در تخت فولاد ( آقا نجفی )
142 - فاطمه بیگم ملقبه به خان آغا بیگم دختر نواب میرزا محمد تقی حسینی خلیفه سلطانی صفوی از زنان شاعره و عالمه و فاضله بوده و در محله گلبهار سکونت می نموده در صفر 1342 وفات یافته قبرش در جنب قبر نواب محمد حسن میرزا سابق الذکر می باشد ( آقا نجفی )
143 - مهد کمال الدین شاه فتح الله بن حبته الله بن عطاء الله حسنی حسینی از
ص: 223
سادات شاهی شیر از مدتی قاضی اصفهان و شیراز و لا و بوده در سال 1098 در اصفهان وفات یافته کتب ذیل از تالیفات اوست: 1 - بدیع در علم بدیع 2 - ریاض الابرار 3 کتابی در امامت و در آن مناظرات خود را با ملا عبد الرحیم لاری مدرس مدینه النبى ( صلی الله علیه و آله ) نقل می نماید .تاریخ شاه فتح الله جدش و غیره
144 - ملا فریدون در تذکره نصر آبادی است که وی در شیراز تحصیل نموده و در اصفهان در شمس آباد سکونت می نموده بخدمته ملا رجبعلی تبریری رسیده و از محضر او استفاده علمی نموده پس از وفات در مجاور قبر ملا ر جبه ای در تخت فولاد مدفون گردیده، این دو شعر از اوست :
گرفت عرصه عالم فسانه که ندارم *** لبا لبست جهان از ترانه که ندارم
فکنده همت من فرش بو ریای تجرد *** نقش پهلوی لاغر بخانه که ندارم
145 - شیخ فضل الله خوانساری از مجتهدین و حکماء و اطباء بوده نگارنده مدتی از محضر انجناب کامیاب بود. در تاریخ نائین شطری از ایشان مذکور است . وفاتش در سال 1356 قبرش در تخت فولاد اصفهانست ( بلاغی)
تاریخ نائین از تالیفات آقای بلاغی است
146 - استاد فولاد این استاد شجاع الدین حلوایی از عرفاء وقت خود ارده و درسنه 959 فوت شده و در حق او کراماتی نوشته اند و در علت تسمیه قبرستان به تخت فولاد نوشته اند که تحت فولاد است یعنی قبور در زیر دست . قبر فولاد است بهر حال این وجه تسمیه های بی وجه مورد اعتماد نیست و اولاد از اقطاب و عرفاء بوده است ( آقا نجفی ) برخی در علت تسیمه این نام گویند فولاد در این محل تختی داشته که در روی آن می نشسته است در هر صورت همان طوری که قبلا ذکر شد این شهرت ها بی مورد است. قبر استاد فولاد نود یک تکیه میر می باشد.
147 - شیخ قاسم از علماء بوده و در سال 1145 وفات یافته خادم شاعر در تاریخ وفاتش گوید .
از دهر چو شیخ قاسم زهد شما و *** بگرفت را مرحق فردوس قرار
تاریخ وفات او رقم زد خادم *** آسود ز عفو قاسم جنت و نار
قبرش در پائین و پشت سکوی فاضل هندی سنگی مرمر بالاسر اوست
148 - قبرستان شهداء - در حوالی قریه قهجاورستان از نواحی لنجان اصفهان قبرستانی باین نام معروفست و در آن قبور شهدای مسلمانان صدر اسلام واقع شده است ( بلاغی )
ص: 224
قبر مهم در جوار چهار سوق میدان میر اصفهان که رو بجد اژه ای ها می روند طرف دست راست مسجدی است معروف بمسجد شیخ مفید در آن مسجد قبریست که دارای اهمیت است ( بلاغی )
مخفی نماند که در گوشه و کنار ،اصفهان در مساجد و تکایا ، و امامزدگان و حتی در برخی از منازل قبو ری واقع است که اکثراً از بزرگان بوده اند لکن فعلا صاحب آن مشخص نیست و برخی از آن ها را شاید بتوان با تفحس زیاد شناخت .
150- قتیبه بن مهران آزادانی - از راویان کسائی قاری معرو فست وفاتش در سال 200 هجری قبرش در بقعه شیخ شهاب الدین که از معاریف عرفاء قرن دهم هجری است در قریه آزادان ( معلم )
در بین قبو ری که از علماء و فضلاء از صدر اسلام تا کنون در اصفهان موجود است اقدم همه قبر همین قتیبه بن مهران می باشد که در بقعه مذکور می باشد و دارای سنگ لوح است لکن سنگ لوح را در این اواخر شاهد پس از ساختمان را تعمیر بقعه نصب نموده باشند .
151 - حاج میرزا محمد کاظم بن سید حسین طالقانی نجفی از علماء و زهاد بوده و در سنه 1117 فوت شده و ایشان از سادات طالقانی نجف بوده اند و این خانواده سلسله جلیله هستند جمعی از بزرگان بین آن ها بوده مثل سید منصور طالقانی و سید حسین والد صاحب ترجمه و سید میرزای طالقانی که اسماء شریفه آن ها در اجازات مذکور است و قبر صاحب ترجمه در خارج تکیه میرزا رفیعا می باشد ( آقا نجفی )
152- آقا کمال پسر دیگر آقا حسین خوانساری قبرش در داخل تقمه آقا حسین خوانساری در تخت فولاد ( آقا نجفی )
153 - حاج آقا کوچگ قمشه ای از علماء و عرفاء و اقطاب بوده فوت او در سال 1297 قبرش در صحن تکیه مادر شاه زاده در تخت فولاد ( آقا نجفی )
154 - ملا لطف الله شمس الذاکرین از وعاظ معروف اصفهان بود. در مراتب علمی بر اغلب معاصرین خود مقدم بود. اغلب منبر ایشان دارای مواعظ شافیه بح کافیه بود در 7 شوال 1356 وفات یافته در تخت فولاد دم در خارج بقعه تکیه مرحوم شیخ مرتضی ریزی مدفون گردید. وی خواهر زاده مرحوم شیخ مرتضی ریزی بود و خود نیز منسوب بهما نجاست .
ص: 225
185 - سید محسن گیلانی از علماء قرن 12 قبرش در تخت فولاد .
156 - آقا محمد عارف ساری خواجوی اصفهانی وفاتش در 16 ذى الحجه سال 1290 قبرش در تخت فولاد .
157 - میرزا محمد معروف به مورخ الاسلام بن حاج میرزا سید علیدان مسعود السلطنه بن میرزا محمد علی بانی مسجد صفا واقعه در محله شهشهان این میرزا محمد با قرا بن حسن بن حسین بن عالم جلیل سید علاء الدین محمد گلستانه معروف مرحوم مورخ الاسلام از افاضل معاصران بودند در شب یک شنبه 6 صفر سال 1300 متولد گردیده کتب چاندی تالیف فرموده از آن جمله است: 1- سفرنامه کربلا 2 - فضائل المجم و غیره در رجب سال 1359 وفات یا فعه قبرش در تخت فولاد اصفهان
158 -ملا محمد از علماء بوده و در سنه 1202 وفات یافته قبرش در جنب قبر آقا محمدرضا مذکور در شماره 213 در خارج تکیه ما در شاه زاده ( آقا نجفی )
159 - ملا محمدیت ملا علی معروف بقالی باف وفاتش در ذی الحجه سال 1249 قبرش در تخت فولاد .
160 - حاج میرزا محمد پای قلعه ای - عالم جلیل و از جماعت محله پای قلعه اصفهانست مدفنش در تکیه سید العراقین و دختر او زن سید العراقین مذکور بوده است ( بلاغی ) مرحوم صدیقین در حواشی خود بر تذکره القبور از این سید بزرگوار بسیار تجلیل نموده و صفات حمیده او را ستوده است
161 - میر سید محمد موسوی از علماء وفاتش در سال 1201 رویداده است ( آقا نجفی )
162 -شمس الدین محمد در تذکره حزین است که وی فرزند ملا محمد سعید گیلانی بوده و جامع کمالات صو ری و معنوی بوده پس از تکمیل تحصیلات پسیر و سلوک پرداخته ترک علوم ظاهر نموده و ارادت به حاج عبد القادر عاشق آبادی اصفهانی پیدا کرده و در زمان پدر خویش وفات یافته در اصفهان مدفون گردیده .
فائده - در تذکره حزین ( شیخ محمد علی حزین لاهیجانی اصفهانی متوفی در بنارس هند ) عده از معاریف زمان خود را که با آن ها مانوس بوده و در اصفهان وفات یافته اند نام می بره - اکنون برای مزید فائده بذکر اسامی آن ها اکتفا می نمائیم .
ص: 226
1- ملا محمد باقر مجلسی 2 - سید علاء الدین محمد گلستانه3 - شیخ جعفر قاضی مدفون در کربلا 4 -شیخ علی برادر شیخ جعفر سابق الذکر 5- آخوند مسیحا کاشانی 6 - حاجی ابو تراب از صلحاء 7 - حاجی ابو طالب محدث فرزند حاجی ابو تراب سابق الذکر 8 - آقا رضی الدین محمد فرزاد آقا حسین خوانساری 9 - میرزا باقر قاضی زاده عباس آباد 10 - شمس الدین محمد گیلانی 11 - آقا مهدی گیلانی فرزند ملا محمد سعید ساکن گیلان بوده 12 - حاجی محمد گیلانی که از علماء و شعراء بوده و در اصفهان سکونت می نموده هم در آن جا وفات یافته است 13 - آقا حسین خوانساری 14 - آقا جمال خوانساری 15 - ملا محمد باقر سبزواری 16 - میرزا کمال الدین حسین فسوی 17 - حاجی محمد طاهر اصفهانی محدث و فقیه 18 - شیخ عنایت الله گیلانی متوفی در قزوین 19 - امیر سید حسن طالقانی متوفی در اصفهان 20 - ملا محمد گیلانی معروف بسراب ( فاضل سراب ) 21 - حکیم مسیحا از اطباء مشهور 22 - میرزا محمد طاهر بن میرزا ابو الحسن قاینی 23 - ملا علی گوساری اصفهانی خطاط 24 - میرزا شریف فرزند حکیم جلال الدین از اطباء 25 - میر عبد الغنی تفرشی از شعراء متوفی در اصفهان 26 - ملا محمد صادق اردستانی و حزین از او بسیار تمجید و تجلیل نموده است 27 - میرزا عبد الله افندى مولف ریاض العلماء 28 - میر محمد صالح خاتون آبادی 29 - میر محمد با قران امور اسماعیل خاتون آبادی 30 - فاضل هندی میرزا داود پسر میرزا عبد الله متولی مشهد رضوی 32 - میرزا سید رضا حسینی 33 - ملا حمزه گیلانی 34 - ملا محمد رضا فرزند ملا محمد باقر مجلسی 35 - ملا محمد طبی 36 - آقا مهدی فرزند آقا مهدی ( هادی ) مازندرانی که در موقع فرار افاغنه در اصفهان کشته شده است 37 - ملا محمد شفیع گیلانی شیخ الاسلام اصفهان 38 - شیخ عبد الله گیلانی 39 - ملا محمد جعفر سبزواری و غیره .
حزین در ضمن تذکره خود گوید در اصفهان آن قدر از علماء و فضلاء ساکن می باشند که هرگاه خواسته باشیم نامه ای آن ها را بنویسیم باید کتاب ها نوشت و این کسانی زا که نام میبره از اساتید و هم درسان و معاشرین وی بوده اند و نقل آن در این جا فقط برای آنست که اسامی آن ها از بین نرود وعده از آن ها در ضمن کتاب اشاره بنام و احوال آن ها شده است. رَحْمَةُ اللَّهِ عَلَيْهِمْ أَجْمَعِینَ .
ص: 227
163 - حاج سید محمد صدر الواعظین از وعاظ اصفهان وفاتش در ماه رمضان سال 1358 مدفنش تکیه سید العراقین در تخت فولاد پدرش مرحوم حاج سید محمدرضا واعظ بوده که در سال 1310 وفات یافته و در سر قبر آقا مقبره امام جمعه مدفون گردیده است ( بلاغی) این فامیل از سادات طباطبائی اصفهان بوده و عموماً اهل فضل و کمال می باشند برادر مرحوم حاج سید محمد مرحوم آقا سید مهدی نیز از معاریف اهل منبر بشمار می رفت اهل اصفهان عموماً نسبت باین فامیل اظهار ارادت می نمایند مرحوم آقا سید مهدی در چند سال قبل وفات یافت و در تخت فولاد در تکیه سید العراقین در پهلوی برادر خود مدفود گردید.
164 - میرزا محمد صدر الواعظین آزادانی از فضلای اهل منبر و از وعاظ معروف اصفهان بشمار می رفت مردی صالح و زاهد و متدین و از اخبار و احادیث مطلع بود عمری را بزهد و قناعت گذرانید و در رمضان سال 1360 وفات یافته در تکیه سید العراقین مدفون گردید .
165 - میرزا محمدکه از اطباء و فقها بوده و در سال 1269 وفات یافته قبرش در تکیه مادر شاه زاده در تخت فولاد ( آقا نجفی )
166 - جلال الدین محمد طبیب خاصه حرم شاه سلطان حسین صفوی از آثارش مدرسه ای در خیابان احمد آباد اصفهان ( خیابان حافظ ) موجود است که در سال 1114 آن را بنا نموده و موقوفاتی از برای آن قرار داده است و آرامگاه خودش نیز در داخله مدرسه در مقبره روبروی در ورودی است و بر بر روی قبر سنگی از مرمر مطروح و اشعاری در آن منفور است از جمله این بیت است:
که ماده تاریخ وفات اوست
تاریخ فوت او چو لفان بود در حساب *** افغان زجان خلق بر آمد ولی چه سود ( 1131)
نگارنده مدنی در ایوان مقبره شرح لمعه تدریس می کرد . حضار آن حوزه سید مرتضى که اکنون از ائمه جماعت و فضلاست و برادرش آقا سید عبدا که از فضلای اهل منبر است و پدرشان متولی امام زاده ابراهیم واقعه در محله دار البطیخ اصفهان بود و آقا سید مصطفی پائین دروازه ای که از اهل منبر اصفهانست بودند ( بلاغی ) این مدرسه را فعلا با جزای تعمیراتی بصورت مدارس جدید
ص: 228
در آورده و اطفال در آن مشغول تحصیل می باشند معلوم نیست صورت قبر و عوائد موقوفه آن بچه صورتی درخواهد آمد .
167 - سید محمد لاریجانی مازندرانی از فقها عبوده و در 1266 وفات " یافته قبرش نزدیک قبر مرحوم جهان گیرخان در تخت فولاد ( آقا نجفی )
168 - حاج سید محمد منجم از احفاد میرزا محمد منجم مذکور در صفحه 34 از فضلای و عاظ اصفهان و اجلاء اهل منبر بشمار می رفت قریب هفتا و سال عمر نمود. در شب پنج شنبه 3 ماه رمضان المبارک 1368 وفات یافته در تکیه سید العراقین تکیه مدفون گردید .
169- میر سید محمد مشهور به آقا منیر الدین حسینی از علماء وفاتش در سال 1200 قبرش ملا صق تکیه خوانساری ها ( آقا نجفی )
170 - سید محمد نجم الواعظین شاعر ادیب محدث و حکیم واعظ از معاریف و اجلاء بوده در سال 1347 وفات یافته قبرش در تخت فولاد ( بلاغی )
کتابی بنام مرآت الاسرار در مصائب از تالیفاتش بطبع رسیده که نسخه آن در نزد نگارنده موجود است و در آن جا گوید که مثنوی در تفسیر قرآن دارد که سی مجلد می شود . از اشعار اوست :
چه خوش فرمود آن پیر سخن سنج *** که این بندش بود بهتر ز صد گنج
که توحید است اسقاط اضافات *** دوم خرق است بر این رسم و عادات
که خرق عادت و رسم است توحید *** و گرده سر بسر اسم است توحید
171 - محمود از اناغنه سه سال تمام بقتل و غارت شیعیان و خرابی عمارات عالیه اصفهان و محو علوم و کتب و تمدن چند صد ساله پرداخت عاقبت خون سلسله علیه صفویه و ذریه مصطفویه او را دامن گیر و دیوانه شد تا آن جا که گوشت بدن خود را می کند اشرف او را کشت و خود بجای او نشست. و محمود را در قبرستان درب امام مدفون نمود ( بلاغی) .
در تذکره حزین گوید : محمود نابکار پس از دو سال از سلطنت اتفاقیه بقتل پادشاه زادگان صفوی که محبوس بودند فرمان داد و سی و نه نفر صغیر و کبیر بیگناه را بقتل رسانید و از غرایب این که در همان شب حال بروی گشته دیوانه شه و دست های خود را خائیدن گرفت و کثافات خود را خوردی و بهر کس دشنام و یاوه
ص: 229
گفتی و در این حال برد و اشرف نامی از ایشان بجای او نشست . انتهى
172 - سید محمود بن محمد علی از فضلاء و اجلاء وفاتش در 9 ذی العقده 1329 قبرش نزدیک فاضلان در تخت فولاد.
173 - میر سید مرتضی ابن میر سید محمد قمی از علماء در 9 ذی القد 1156 وفات یافته قبرش قریب بقبر فاضل هندی در تخت فولاد .
174 - حاج آقا مرتضی خراسانی از علماء وفاتش در سال 1357 مدفنش در اصفهانست ( بلاغی ) مرحوم حاج سید مرتضی خراسانی از اعتاب حاج سید یوسف خراسانی از مجتهدین و مبرزین علماء و مدرسین اصفهان بشمار می رفت مورد وثوق و احترام عامه مردم اصفهان بودند پس از وفات در ده تکیه کازرونی در تخت فولاد اصفهان دفن گردید .
175 - سید مصطفی بن سید محسن از علماء و زهاد بوده و در صدر 1239 وفات یافته است .
176 - ملا مصطفی قمشه ای از معاریف علماء زمان خود و اجلاء بوده در سال 1215 وفات یافته قبرش نزدیک قبر خواجوی در تخت فولاد .
177 - معصومه بیکم دختر عرب شاه خود از اولاد رسول الله ( صلی الله علیه و آله ) و بانی مزار امام زاده جعفر اصفهانی است و فاتش در سیزدهم ماه محرم سال 842 مدفنش در حرم امام زاده مزبور ( بلاغی )
178 - معین الواعظین مرحوم حاج شیخ عباس علی ان ملا علی محمد اصفهانی الوعاظ معروف و بفضل و ادب موصوف بود در سال 1287 متولد گردیده و در 3 ربیع الثانی سال 1360 وفات یافته در تخت فولاد مدفون گردید. کتب چندی تالیف نموده که اغلب بطبع رسیده است از آن جمله است 1 - تسلیه الفقراء 2 دیوان اشعار 3 - زاد العاصین 4 - فوائد الصلوات . 5- مجازات النسوان 6 - وقایع الظهور در دو مجلد و این کتاب در آن خود کم نظیر است با وجود مختصر بوده کتاب جامع و نافعی است. اصل مرحوم حاج شیخ عباس علی از گورتان از دهات اصفهانست و در اصفهان سکونت داشته و هم در آن جا وفات یافت ( به میوه معروف گورتان است )
179 - مفید مرحوم آقا شیخ علی مفید از علماء و حکماء الهی بوده از سلسله مشایخ
ص: 230
بیدآباد است در حکمت و عرفان رنج ها کشیده و گنجها برده عمری بقناعت و عزت زندگی نموده از مدرسین معروف اصفهان بود در سال 1341 وفات یافته در تخت فولاد اصفهان مدفون شد. وی برادر دانشمند محترم و حکیم فقیه معاصر آقای آقا شیخ محمود مفید می باشد .
180 - آخوند ملا مفید الله قمشه ای از علماء بوده و در سال 1293 وفات یافته و در تخت فولاد در جنب قبر مرحوم ملا عبد الله قمشه ای مدفون گردیده است ( آقا نجفی )
181 - موسی ( با ابراهیم ) پسر ابو موسی در صدر اسلام زمام داری عمر خلیفه ثانی هنگام جنگ ابو موسی اشعری با گبران در اصفهان - پسر ابو موسی در حال سجده بود که تیری از طرف یکی از کفار باو اصابت کرد در گذشت و ابو موسی در وفاتش غش کرد و او را با لباس در قهجاورستان بخاک سپردند و تا اوضاع بحال عادى نبود از طرف لشگر اسلام آن قبر مراقبت می شد ابو موسی یکی از حکمین واقعه صفین است ( بلاغی ) قهجاورستان از دهاب قهاب می باشد .
عکس
( مرحوم میرزا موسی خان ناظم الاطباء )
سید موسی بن سید رضا سیف الشریعه در ربیع الاول سال 1312
ص: 231
وفات یافته قبرش جنب فاضلان وی از علماء بوده است .
183 - میرزا موسی خان ناظم الاطباء ابن میر سید عقیل از اعقاب میر سید محمد حسین بن سید محمد هادی بن میر سید محمد وزیر استانه رضویه از سادات عقیلی است. مرحوم میرسید محمد حسین از اطباء معروف زمان خود بوده کتب چندی تالیف فرموده از آن جمله است 1- ذخائر الترکیب 2 - قرابادین 3 - مخزن الادویه و غیره مرحوم ناظم الاطباء از اطباء معروف اصفهان بوده و عموم طبقات بحذاقت او معترفند در سال 1304 وفات یافته و در نزدیک تکیه ملک در تخت فولاد مدفون گردید. ماده تاریخ وفاتش این است .
بهر تاریخ وفاتش خرد این مصرع گفت *** بود عیسی نفس و معجزه موسی داشت
وی را فرزندان عدیده بوده که عموماً از اطباء مشهور بوده اند از جمله آن هاست 1 - مرحوم میرزا مسیح خان حافظ الصحه که در طب جدید و قدیم مشهور بود و الحق درباره او لقب حافظ الحجه اسم مطابق با مسمی در 2 ع 27 سال 1361 وفات یافته در جنب قبر پدرش مدفون گردید و فرزندش مرحوم هدایت الله خان دانشور علوی از عرفاء معروف و شعراء مشهور بود نوح تخلص می نموده از طرف عارف مشهور بهار علی شاه ( مقیم کوفه ) اجازه ارشاد داشت در اصفهان از فقراء دستگیری می نمود در سال 1367 در طهران وفات یافته در امام زاده قاسم مدفون گردید.
2- دیگر از فرزندان مرحوم ناظم الاطباء است مرحوم میرزا عیسی خان افتخار الحکماء از اطباء و شعراء بوده. در تهران 20 صفر 1320 وفات یافته در ایوان اطاق ناصر الدین شاه مدفون گردید ماده تاریخ وفاتش این است .
پوشید سیه چه شارق اندر تاریخ *** سوسن ز عزای میرزا عیسی خان
3- دیگر از اولاد اوست مرحوم میرزا نظام الدین خان مصباح الاطباء و در سال 1324 قمری وفات یافته در تخت فولاد مدفون گردید.
184 - آقا محمد مهدی ارباب فرزاد مرحوم آقا محمدرضا ارباب اصفهانی از فضلاء بوده و از آثارش: 1- نقشه ابنیه اصفهانست با شرح آن که یک نفر اروپائی آن را خریده و برده و آن مرحوم مجال نکرده که نسخه دومی از آن تهیه نماید. رو نوشتی از این نسخه در کتابخانه دانشمند محترم آقای آقا میرزا عبد الرزاق خان سرتیپ بغایری مهندس موجود است 2 - جغرافیای اصفهان که در ذیل جرائد دولتی بطبع رسیده تاسیسش در سال 1300 هجری 3 - تاریخ
ص: 232
اسمش نصف جهان تالیفش از 1303 شروع شده .4- کتابی در محاکمه بین علم نجوم قدیم و جدید و غیره در سال 1314 وفات یافته و در قبرستان آب بخشان مدفون گردیده است که اکنون این قبرستان از بین رفته است و فرزندش میرزا محمد حسین فروغی است . ( بلاغی )
185 - میرزا مهدی پسر فرزند حاج سید محمد باقر اردستانی از علماه بوده و در سال 1295 وفات یافته قبرش در تخت فولاد اصفهان .
186 - میرزا محمد مهدی بن حاج میر سید علی بروجردی از علماء اصفهان بوده و در 15 ن 1304 وفات یافته در تخت فولاد در تکیه اقا حسین خوانساری مدفون گردید وی فرزند حاج مهر سید علی مذکور در صفحه 90 می باشند و مرحوم حاج میرزا ابو الحسن مذکور در صفحه 81 نیز برادر مشارالیه می باشد و ی را برادر دیگری بود بنام حاج میرزا محمد باقر که او نیز از علماء و فضلاء اصفهان بشمار می رفت و در جمادى الثانیه 1340 وفات یافته و در تخت فولاد اصفهان مدفون گردید.
187 - میرزا محمد مهدی فرزند آخوند ملا محمد باقر فشارکی به آقا میرزا معروف بود از فضلاء اصفهان بشمار می رفت آدم بسیار ساده و بی آلایشی محسوب می شده در مسجد قطبیه اقامه جماعت می نمود و در 2 جمادی الثابه سال 1340 وفات یافته در تکیه آقا حسین خوانساری در پهلوی پدر مدفون گردید ملا محمد مهدی هرندی از علماء اصفهان در سال 1159 وفات یافته در تکیه خوانساری ها مدفون گردیده است ( آقا نجفی ) میر محمد مهدی بوت از شعره و اهل زواره اصفهانست چون ناصر الدین شاه باو گفته بود که ( ریشت بریش یموت ها می ماند ) تخلص خود را یموت قرار داد ( یموت از ایلات مجاور درخور می باشند ) قبرش در مزار آب بخشان اصفهان بوده که اکنون آن مزار تسطیح شده است ( بلاغی )
190 - سید میرزا اردستانی - از علماء کاملین و از زهاد گوشه نشین بود مسجد سرخی امامت می فرمود . در مدرسه جده واقع در قهوه کاشی ها داشت و عموما آخر شب بمنزل می رفت در عصر نگارنده وفات یافت و در تکیه ملک نزدیک حوض دم در ورودی بچند قدم فاصله چهره با کش پوشیده شد
( بلاغی )
ص: 233
مرحوم سید میرزا از اجله مجتهدین اصفهان بشمار می رفت تا زنده بود تدریس را ترک نگرد - شاگردان عدیده تربیت نموده که عده از آن ها فعلا از فضلای اصفهان بشمار می روند از آن جمله است دانشمند محترم آقای آقا سید محمد رضا شفتی بیدآبادی فرزند مرحوم حاج سید محمد باقر مذکور در صفحه 147 که فعلا وارث بالاستحقاق پدران خود بوده و در مسجد سید امامت می فرماید .
وفات مرحوم آقا سید میرزا در ماه رمضان اتفاق افتاد در حدود سال 1347 .
191 - سید ناصر الدین حجت نجف آبادی فرزند مرحوم حاج سید هاشم پدرش از علماء مشهور نجف آباد اصفهان بوده و پس از وفات در مسجد خود مدفون گردید. مرحوم آقا ناصر از علما معروف و بفضل و ادب مشهور بود از آثارش کتاب حجه البالغه در رد بربابیه و بهائیه بطبع رسیده است در سال 1288 متولد و در 16 ربیع الثانى سال 1360 در نجف آباد وفات یافته در جنب قبر پدرش مدفون گردید در شعر ناصر و گاهی حجت تخلص می نمود .
مخفی نماند که در نجف آباد اصفهان قبور بسیاری از علماء و بزرگان واقع شده است که فعلا ما را دسترسی با سامی و شرح احوال آن ها نیست. در جوزدان نزدیک نجف آباد مدرسه ای است که در آن قبور بسیاری از علماء و فضلاء از متقدمین و متاخرات موجود است و گویا حتی از اعقاب شهید ثانی نیز در آن ها مدفون باشد .
192 - ناقور - میرزا مسیح تویسرکانی از مبرزین شاگردان مرحوم آخوند ملا محمد کاشانی بوده ، در حکمت و ریاضی زحمت کشیده در اصفهان روزنامه ناقور را می نوشته ناقو را در تشکیلات جدید اداره فرهنگ وارد شده بالاخره در اصفهان در سال 1354 ولات یافت و در تخت فولاد مدفون گردید .
193 - ملا نجعلی از اسلام و ائمه جماعت بوده در غره ذی الحجه 1284 وفات یافته قبرش داخل بقعه تکیه حاجی آباده ای در تخت فولاد .
194 -میرزا محمد نصیر بایزیدی در سال 1200 فوت شده و او از علماء اصفهان بوده و یا آن که از اولاد با یزید بسطامی است در مذاق کاملا مخالف عرفاء بوده و قبر او نزدیک قبر میرزا عبد المنان مذکور در شماره 220 می باشد ( آقا نجفی )
ص: 234
195 - حاج ملا نعمت الله هرندی از وعاظ اصفهان فرزند حاج ملا جعفر وفاتش در سال 1354 قبرش تخت فولاد ( بلاغی ) مرحوم حاج ملا نعمت الله از فامیل تحوی های هرندی مقیم در اصفهان بوده و بلسان الواعظین شهرت داشت .
این فامیل از دویست سال قبل تاکنون در اصفهان ساکن بوده و عموماً از اهل فضل و ادب بشمار می روند و دانشمند محترم و استاد مکرم آقای آقا میرزا عباس نحوی معاصر رساله ای در احوالات آن ها نوشته که نسخه آن در نزد فاضل متتبع آقای محمد علی معلم حبیب آبادی موجود می باشد .
196 - میرزا نور الدین پسر میرزا حسین علی الماسی از علماء اصفهان بوده و در سال 1247 وفات یافته قبرش در تکیه خوانساریها در پهلوی قبر پدر بزرگوارش می باشد ( آقا نجفی )
197 -میرزا نور الدین اصفهانی ملقب به جواهر نگار فرزند میرزا ابو تراب رئیس الخطاطین بوده و خود از خوش نویسان معروف می باشد مدفنش در جنب قبر پدرش می باشد ( بلاغی ) .
198 - حاج میرزا هاشم کلباسی از علماء و زهاد بود پدرش مرحوم حاج میرزا عبد الجوادین آقا محمد مهدی کلباسی می باشد. والد ایشان از معاریف علماء اصفهان بوده در مسجد حکیم بعد از پدر اقامه جماعت می فرموده کتاب تذهیب الاسول از آثار اوست در سال 1314 وفات یافته ( گویا ) در مقبره حاجی کلباسی دفن گردید و برادرش مرحوم حاج میرزا محمد علی کلباسی از متنفذین علماء اصفهان بوده و به آقای کلباسی مشهور می باشد در شب 12 صفر سال 1342 وفات یافته در مقبره آباء و اجداد خود مدفون گردید .
مرحوم حاج میرزا هاشم از علماء کاملین بوده بعد از پدر و برادر در مسجد حکیم امامت می فرمود جمعیت غریبی می شد مردم از عموم محلات خصوصاً ایام ماه مبارک رمضان بنماز او حاضر می شدند در سال 1358 وفات یا نه دو بقعه تکیه کازرونی مدفون گردید
199 - سید هادی بن سید حسین از علماء و صلحاء بوده در 7 شوال 1231 وفات یافته قبرش جنب فاضلان در تخت فولاد اصفهان .
ص: 235
200 - ملا یوسف بن ملا علی کربکندی از فضلای اهل منبر بوده در سال 1298 وفات یافته در تکیه حاجی محمد جعفر آباده ای مدفون گردید.
تا این جا عده از بزرگان علماء و عرفاء و شعرای اصفهان را نام بردیم البته آن چه مذکور شد در مقابل آن چه ذکر نشده است اندکی از بسیار می باشد چه اصفهان از زمان های قدیم تا کنون دار العلم بوده و خصوصا در زمان سلاطین صفویه از مراکز علمی بشمار می رفته است متاسفانه پیش آمده ای زمانه که یکی از مهمترین آن ها ورود افاغنه باصفهان و قتل و غارت افراد این سامان و ایذاء اهل علم و غیره بوده مجمع علمی اصفهان را متفرق نمود و اغلب بزرگان بخارج اصفهان مسافرت نمودند و آن ها که قادر بخروج نبودند بدهات اطراف پناهنده شدند. و هر کدام در گوشه و کنار بطور انزوا زندگانی را طی نموده و رخت از این سرای بستند .
یکی از جاهائیکه عده از علماء بسمت آن حرکت نمودند دهات ماربین اصفهان بود که مر کز آن سده می باشد این محل عبارت از سه ده می باشد ( خوزان فروشان - ورنوسفادران ) و ابتدای ساختمان آن ها از قبل از اسلام می باشد و هنوز در و ر نوسفادران زبان فرس قدیم که بزبان ولایتی معروف است متداول می باشد جمعی از علماء در وقعه افغان بسده مهاجرت نمودند که مهمترین آن ها میر محمد اشرف فرزند زاده میرداماد می باشد که تا کنون اعقابش در آن حدود ساکن بوده و ریاست علمی و روحانی آن حدود مختص آن هاست .
اینک شرحی را که دوست دانشمندم آقای آقا جعفر آیت میر دامادی فرزند عالم جلیل آقا سید محمد حسین ( از روساء علماء سده ) که از افاضل طلاب حوزه علمیه قم می باشند راجع بفامیل خود جهت نگارنده فرستاده اند با اندکی جرح و تعدیل و اضافه برای مزید فائده نقل می نمائیم .
1 - حاج میرزا ابو الحسن عماد الشریفه فرزند مرحوم حاج سید عباس از احفاد میر محمد اشرف بوده و در اصفهان در خدمت مرحوم آخوند ملا عبد الکریم جزی و آقا سید حسن مشکان طبی و آخوند ملا محمد کاشانی و دیگران درس خوانده مردی بسیار هوشیار و با استعداد بود و نسبت به تحصیل
ص: 236
فرزندان خود کمال علاقه را بخرج داده حتی از فروش املاک نیز خود داری نموده در 1361 وفات یافته در بقعه سید محمد مدفون گردید . وی پدر آقایان دکتر سیادت می باشد .
2- میر سید احمد از معارف علماء زمان فتحعلی شاه قاجار بوده و از شاگردان مرحوم حاج سید محمد باقر حجه الاسلام رشتی و حاجی کلباسی بوده امامت جمعه و جماعت صده از طرف پدر بدو محول بوده است کتاب زبده الاسرار از تالیفات اوست در 22 محرم الحرام سال 1243 وفات یافته در مقبره معروفه به مقبره میرسید عبد الله در خوزان سده مدفون کردید ( آیت )
3 - میر محمد اشرف از اعاظم علماء زمان خود بوده کتب چندی تالیف فرموده است از آن جمله است: 1 - حواشی بر قبسات مرحوم میرداماد 2 - علاقه _ التجرید 3 - فضائل السادات که مهم ترین و معروف ترین کتاب اوست 4 - نظم فارسی الفیه ابن مالک و غیره . ( دو صفحه 95 از او نامی برده شد )
معروفست که موقعی که شاه سلیمان اراده کرد که برای خود ولیعد معین نماید. مجمعی از علماء و بزرگان قوم جهت مشورت تهیه نمود پس از شور بسیار و قرار شدن ولایت عهده شاه سلطان حسین در باره او تقال بقرآن زدند این آیه آمد بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمَنِ الرَّحِیمِ يَا أَيُّهَا النَّاسُ اتقوار بِکُم انَّ زُلْزِلَتْ الساعَه شِیئی عَجیب حاضر بن مجلس بخود لرزید لکن نخواستند بشاه از منطوق آیه حرفی زده باشند لِهَذَا بِسْمِ اَللَّهِ را بفال نیک گرفتند. از آن تاریخ همیشه میر محمد اشرف در زمان شاه سلطان حسین منتظر ظهور حقیقت این آیه بوده تا موقع حمله افاغنه از اصفهان بست سده حرکت نمود و در آن جا ساکن گردید و در سال 1140 وفات یافته در بقعه مخصوصی در خارج قریه ور نوسفادران مدفون گردید بعداً جمعی از اولاد و اعقابش نیز در آن جا مدفون شدند که بعدا نامی از آن ها برده خواهد شد. ( آیت )
4 - حاج میرزا محمد جعفر بن حاج میرزا . علی ابن سید محمد مومن بن سید محمد باقر بن میر محمد اشرف از علماء و فضلاء و شعراء بوده و از شاگردان مرحوم آقا سید محمد باقر در چه ای و حاج شیخ محمد علی نجفی مسجد شاهی بوده و در سده امامت می فرموده و در آن جا وفات یافته است ( آیت ) ( وی در واعظ دانشمند
ص: 237
محترم و ادیب شاعر آقای حاج آقا جمال الدین صهری می باشد - مهدوی )
5- آقا میرزا محمد جعفر فرزند حاج میرزا محمد حسین از علماء معروف زمان خود بوده خدمت آقا میرزا محمد هاشم و آقا میرزا محمد باقر چهارسوقی و حاج شیخ محمد باقر مسجد شاهی درس خوانده در زهد و قناعت و تقوی مشهور بوده در موقع وضو گرفتن بعلت حمله قلبی در حوض آب افتاده وفات یافت و در قریه اندوان سده مدفون گردید . و فرزندش مرحوم آقا میرزا عبد الحسین وارث مقامات پدر گردید وی از شاگردان مرحوم جزی و فشار کی بوده در سده و اطراف مورد توجه مردم بوده در 1364 وفات یافته در جنب پدر مدفون گردید.
6- آقا میرزا محمد حسن از احفاد میرداماد بود و از شاگردان مرحوم حاج شیخ محمد على ثقه الاسلام مسجد شاهی و مرحوم آقا سید محمد باقر در چه ای بوده و پس از تکمیل تحصیلات در مدرسه نیم آورد ساکن شده ایام تعطیل بسده می رفته در شهر حوزه تدریس داشته است از علماء ممتازین بوده در سال 1333 هجری وفات یافته در مقبره شاه زاده ابراهیم واقعه در ور نوسفادران مدفون گردید. فرزندش مرحوم آقا میرزا علی محمد نام داشته وی نیز از علماء معروف بود در خدمت مرحوم جزی و غیره تحصیل نموده و در 1352 وفات یافته در جنب پدر مدفون گردید .
7 - سید محمد حسین بن میرسید احمد سابق الذکر او علماء و زهاد بوده و به مقدس شهرت داشته از شاگردان مرحوم آقا میر سید حسن مدرس و غیره بوده و بمناسبت مخالفت او با فرقه شیخیه دره جمادی الاولی سال 1259 بست 29 سالگی مسموما وفات یافت ( آیات ) نویسنده این اطلاعات از احفاد اوست ( آقا جعفر بن آقا سید محمد حسین بن سید محمد جعفر بن سید محمد حسین مقدس )
8 - حاج میرزا حیدر علی فرزند حاج میرزا محمد حسین از مبرزین شاگردان مرحوم آقا میرزا محمد هاشم و آقا میرزا محمد باقر چهارسوقی و حاجی شیخ محمد باقر نجفی مسجد شاهی بوده پس از تکمیل تحصیلات در اصفهان بسده مراجعت نموده و به ارشاد مردم کوشیده در سال 1326 وفات یافته در مقبره میرسید عبد الله مدفون گردید و پس از زمانی به نجف اشرف منتقل گردید .
ص: 238
9 - ملا حیدر على فروشانی از اجله علماء فضلاء و از شاگردان مرحوم حاج شیخ مرتضی انصاری می باشد در قبرستان فروشان مدفون می باشد ( فوتش در حدود سال 1300 می باشد )
10 - حاجی میرزا خلیل فرزند میرزا عبد الکریم از احفاد میر محمد مرحوم اشرف از مجتهدین کاملین بوده و در سده سکونت می فرموده است آقا سید محمد باقر در چه ای از او بسیار تجلیل و تمجید می فرموده در جنب مسجد جامع قدیم سده که معروفست در زمان حضرت مجتبی علیه السلام ساخته شده است مدفون می باشد .
11 - میر عبد الحفیظ فرزند میر محمد اشرف از معاریف علماء زمان خود بوده در وی پدر خود مدفون است ( آیت ) ( وی از جمله علماء و شعراء بوده کتاب تاریخ منظومی دارد که در نزد اولاد و اعقابش در سده موجود می باشد - مهدوی )
12- سید عبد الله از شاگردان وحید بهبهائی و میرزای قمی بوده و از مصاحبین و مخصوصین حاجی الکلباسی و حاج سید محمد باقر حجه الاسلام و دشتی بوده و در سده امامت می فرموده آخر عمر در اصفهان ساکن شده و گاهی بسده جهت دیدار بستگان می رفته در 1165 متولد و در 22 محرم الحرام سال 1243 وفات یافته و در مقبره ای که بنام او شهرت دارد و در وسط قریه خوزان است مدفون شد .
در این بقعه عده از بزرگان علماء مدفون می باشند از آن جمله است :
1 - شیخ ابراهیم عاملی از اعقاب محقق کرکی 2 - شیخ شمس الدین 3- سید محمد صالح مازندرانی 4 - شیخ محمد علی زکی و غیره .
پدر مرحوم آقا سید عبد الله مرحوم حاج میرزا محمد رحیم کبیر بوده که از علماء معروف می باشد و از عموی خود میر عبد الحفیظ اجازه اجتهاد و روایت داشته است . ( آیت )
13- میرزا علی محمد از متنفذین علماء و روحانیون سده بوده در خدمت آقا میرزا محمد هاشم و آقا میرزا محمد باقر چهار سوقى و حاج میرزا بدیع درب امامی تلمذ نموده پس از نیل بمرتبه اجتهاد بده مراجعت فرموده در مسجد معروف به مسجد ملا محسن امامت می فرمود و در رجب سال 1342 تقریبا بسن هفتاد سالگی وفات یافته در مقبره ملا محسن واقعه در محله شمس آباد خورزان متصل بمسجد دفن گردید ( آیت )
ص: 239
14 - ملا محسن از علماء و اجلاء بوده در حفظ دین و دفع بدعت های معاندین اهتمامی تام داشته از معاصرین حاج سید محمد باقر حجه الاسلام رشتی بید آبادی است. فرزندی بنام ملا محمد باقر داشته که پیرو شیخیه بوده وعده بسیاری از دهات و خصوصاً اهالی صده را متمایل باین عده نموده و بتحریک او سید محمدحسین مقدس که از مخالفین جدی او بوده است را مسموم نموده اند در هر صورت مرحوم ملا محسن از علماء اتقیاه بوده و از اعمال پسر خود اظها و انزجار می نموده است پس از وفات در مقبره جنب در مسجد خود از مساجد بزرگ سیده است مدفون گردیده است ( آیت ) رَحْمَةُ اَللَّهِ عَلَيْهِمْ اِجْمَعِینَ .
15 - حاجی میرزا محمد علی طبیب معروف به حکیم از احفاد میر محمد اشرف از اطباء معروف و بحذاقت و دیانت مشهور بوده برای معالجه امراض صعب از شهر و دهات بدو مراجعه می شده و مردم اعتقاد تامی باو داشته اند . دارای چندین فرزند بوده که عموماً از اطباء بوده اند از آن جمله است :
1 - حاجی میرزا ابو القاسم طبیب 2 - حاج میرزا احمد طبیب 3- حاج میرزا محمود طبیب که وارث بالاستحقاق پدر بوده و در تمام موارد بدو تاسی نموده پس از فوت پدر بجای او نشسته و بریاضت اشتغال داشته است . وی پدر دانشمند محترم آقای دکتر حسن میردامادی استاد دانشگاه تهران می باشد .
تا این جا بود آن چه تا کنون از مدفونین در سده اطلاع داریم .
ص: 240
نمراتی که در پهلوی آن علامت ( م ) دارد مربوط بمتن و بقیه مربوط بحواشی است
آتش (حسن)... 28
آشفته (حسن علی)...46
سید آقاجان...108
آقا سلطان...200
آمنه بیگم...128
آقا میرزا ابراهیم...197
شیخ ابو الحسن ابراهیم...196
سید محمد ابراهیم...196
ملا ابراهیم...55
قاضی محمد ابراهیم...144
میرزا ابراهیم جوهری...143 م
میرزا ابراهیم خوانساری...196
میرزا ابراهیم طوبی...179
سید ابراهیم کابلی...153
حاجی محمد ابراهیم کلباسی...155 م
ملا ابراهیم مقدس...197
حاجی محمد ابراهیم ملک التجار...46
ابو الفتوح تجلى...92 و 196
سید ابراهیم بن سید سلمان و...169 و 92
ابن مردویه... 196
ابن مسکویه...196
ابن یمین...144
میرزا ابو تراب...197
سید ابو جعفر...85
حاج میرزا ابو الحسن بروجردی...81
أبو الحسن سلطان الاطباء...197
ابو الحسن عماد الشریعه...236
ابو الحسن نو ری...197
ملا ابو طالب شیخ ابو طالب زاهدی...98
ابو علی رودباری...64
میرزا ابو الفضل بیدآبادی... 146 م
شیخ ابو الفضل ریزی...85
سید ابو القاسم دهکردی...141
ملا ابو القاسم ذهبی ...139
میرزا ابو القاسم ذهبی... 197
حاج میرزا ابو القاسم زنجانی...58
شیخ ابو القاسم زفره ای...82
سید ابو القاسم شهشهانی...31
میرزا ابو القاسم فندرسکی...108
ابو القاسم نصر آبادی...205
ابو مسعود رازی...144
میرزا ابو المعالی...40 م
ابو نعیم...143
میرزا ابو الهدی...43
شیخ احمد....145
امام زاده احمد...171
ابو علی احمد ...198
آقا شیخ احمد حسین آبادی...82
سید احمد حسینی...198
حاج میرزا احمد خوانساری...77
میرزا احمد دولت آبادی...100
سید احمد دهکردی...176
سید احمد عاملی...94
سید احمد لنبانی...198
مرزا احمد مدرس...82
میرزا احمد ملا باشی...43
سید احمد میردامادی...273
میرزا احمد نقیب...198
ادیب فرهمند...50
ص: 241
حاج میرزا اسد الله...198
آقا سید اسد الله...198
جاج سید اسد الله...148
شیخ اسد الله حگیم...50
اسفرائنی ( ابراهیم )...133
اسفرائنی ( احمد )...133
شیخ اسد الله نیزد گشت...71
ملا إسماعیل...129
میر محمد اسماعیل... 100 م
میرزا اسماعیل خان...199
کمال الدین اسماعیل...199
حاج شیخ اسماعیل بروجردی...48
آقاشیخ اسماعیل پشمی...68
اسماعیل ثاقب...38
میر محمد اسماعیل ثالث...104
میر محمد اسماعیل خواتون آبادی... 199
ملا اسماعیل خواجوئی...198
ملا اسماعیل خواجوئی...53 م
میر محمد اسماعیل خلیفه سلطانی... 199
ملا اسماعیل در کوشکی...52
سید اسماعیل مدرس...199
اسماعیل ( میر مجد الدین )...91
حاج ملا اسماعیل نقنه ای...200
میر محمد اشرف...237 م 95
محمد اشرف...200
میرزا اشرف نصر آبادی...200
آقا اعطاء الله...32 م
الب ارسلان...194
امامی هروی...200
امینای یزدی...201
بابا شیخ احمد...201
بابا الهی...64
بابا باب الله...201
بابا عبد الله...64
بابا بدلاء...64
بابا بیات...64
بابا توتا ( تونتاب )...64
بابا جوزا...201
بابا حسن...64
بابا دنیه...64
بابا رکن الدین...64
بابا سرخ...64
بابا سنگکی...201
بابا شیر...64
بابا صلت...64
بابا عباس...64
بابا عبد الله...201
بابا عریان بابا علمدار...64
بابا شیخ على...64
بابا محمد علی...201
بابا قاسم ...133 و 64
بابا قلندر...201
بابا متکا...64
با با محمود...64
بابانوش...64
بابا و حدى...64
بابا یحیى...201
سید محمد باقر احمد آبادی...51
سید محمد باقر ثانی بید آبادی...147
سید محمد باقر حجه الاسلام...148 م
سید محمد باقر حسینی...202
ص: 242
سید محمد باقر در چه ای ...67
سید محمد باقر نحوی...102
شیخ محمد باقر نجفی ... 73 م
شیخ محمد باقر واثق...37
ملا محمد باقر قمشه ای... 16 م
ملا محمد باقر قمشه ای...202
ملا محمد باقر قمشه ای...202
ملا محمد باقر فشار کی...90 م
ملا محمد باقر مجلسی ... 121 م
میر محمد باقر ملا باشی...104
میر محمد باقر با قلعه ای...105
میرزا محمد باقر امامی...82
میرزا محمد باقر بروجردی...233
میرزا محمد باقر پیش نماز... 94 م
میرزا محمد باقر چهار سوقی...96 م
میرزا محمد باقر حکیم باشی...86
میرزا محمد باقر زنجانی...58
میرزا محمد باقر صدر...185
میرزا محمد باقر صدر ثانی...185
میرزا محمد باقر مجلسی...128
میرزا محمد باقر نواب...45 م
میرزا محمد باقر همدانی ...89
سلطان بخت آقا ... 202 و 178
بداق بیک ...203
حاج میرزا بدیع...30 م
بدیع الزمان...203
بدیع الزمان نصر آبادی ...203
بر گیارق...194
بقعه شهشهان...188
بگائی ...206
شیخ بهاء الدین استیرى...146
شیخ بهاء الدین کاشی...186
میرزا بہاء الدین...153
حاج میرزا بهاء الدین نو ری ...65
بیکم ...206
میرزا بیت ...206
سلطان بیکم...191
پیر بکران...179
پیرپاره دوز...64
پیر پرنده...64
پیر جمال...202
پیر حاجات...64
پیر عنایت...202
پیر مرتضی علی...64
سلطان پیر محمود...64
محمد تقی اشراقی...93
سید محمد تقی احمد آبادی...59
سید محمد تقی تبریزی...186
سید محمد تقى مستجاب الدعوه...101
شیخ محمد تقی (آقا نجفی )... 137
شیخ محمد تقی طهرانی...72 م
ملا محمد تقی جزى...167 م
ملا محمد تقی مجلسی...118
ملا محمد تقی مجلسی...128
میر محمد تقی خاتون آبادی...72
میر محمد تقی مدرس...155
میرزا محمد تقی...206
میرزا محمد تقی الماسی...127
میرزا محمدتقی نقشینه...95 م
میرزا محمد تقی نوری...206
ص: 243
آقا جلال الدین ...207
جعفریه ...181
سید جعفر خاتون آبادی ...207
سید جعفر خراسانی ...207
سید جعفر صافی ...113
جعفر قلیخان ...103
شیخ جعفر کلباسی ... 162 م
حاج محمد جعفر آباده ای ...31 م
میرزا جعفر ...191
میرزا محمد جعفر ...238
میرزا جعفر امام جمعه... 130 م
میرزا جعفر شیخ الاسلام ...207
میرزا جعفر منجم ...207
میرزا محمد جعفر میردامادی ...130 م
جواد مجد زاده ...66
محمد جواد سرجونی ...70
سید محمد جواد خراسانی... 59
سید محمدجواد مسجد شاهی ...78
جاج ملا جواد آدینه ...85
آقا محمد جواد دهکردی ...177
حاج میرزا جواد حسین آبادی ...79
حاج میرزا جواد نو ری ...65
جاج شیخ جمال الدین ...76
آقا جمال خوانساری ...88 م
جهاد اکبر ...43
جهانگیرخان ...207
حاجیه خانم امین ...22
شیخ حبیب الله ...207
حاج ملا حبیب ...207
تاج الدین حسن ...59
سید حسن خلیفه سلطانی ...184
سید حسن کاشانی ...44
سید حسن فانی...47
میر سید حسن مدرس... 153 م
شیخ حسن دشتکی...207
شیخ حسن واعظ ...32 م
شیخ حسن یزدی...33
سید محمد حسن مجتهد ...101
محمد حسن میرزا...208
میرزا حسن میرزا ابراهیم ...167 م
میرزا حسن امام جمعه ... 114 م
میرزا محمد حسن شیرازی ...154
مولی محمد حسن نحوی ...146
حاج محمد حسن کلباسی ...52 م
میرزا محمد حسن نجفی ...44 م
حاج میرزا حسن نحوی...103
میرزا محمد حسن میردامادی ...238
ملا حسن جیلانی ...99 م
ملا حسن دری...50
ملا حسن ریزی...208
ملا حسن شهرستانی ...208
ولا حسن نائینی ...65 م
سید سلمی...208
حاج میرزا جمال کلباسی...128
میرزا حسن علی مجلسی...208
سید محمد حسین...238
میر محمد حسین امام جمعه...118
میر محمد حسین جمال الدین حسین...194
علاء الدین حسین صدر...185
میرزا محمد حسین اژه ای...209
ص: 244
ملا حسین تفلیسی...99 و 142
محمد حسین ثاقب...209
میرزا حسین ثمر...38
آقا حسین جیلانی...96 و 99
میرزا حسین حگیم...207
آقا حسین خوانساری...89 م
ملا حسین...153
میرزا محمد حسین درب امامی...209
سید محمد حسین...101
سید حسین رجائی...208
میرزا حسین رفیق...209
ملا حسین ریزی...209
سید محمد حسین میر دامادی...238
میرزا محمد حسین سررشته دار ...210
شهرستانی ...209
محمد حسین صفوی ...187
شیخ محمد حسین طریحی ...162
حمد حسین عنقا ملا حسین فشار کی ...84
ملا محمد حسین قمشه ای ...166
حاج محمد حسین کازرونی ...70
ملا حسین کاشی ...181
محمد حسین کتابفروش ...209
ملا حسین کربکندی ...33
ملا حسین کرمانی ...182
میر محمد حسین مدرس ... 58 م
میر محمد حسین نائینی ...144
حاج میرزا حسین نایب الصدر ...104
شیخ محمد حسین نجفی ...76
حاج میرزا حسین نو ری...57
ملا حسین ملا ولی الله...116 م
میرزا حسین علی الماسی...210
ملا حسین علی تویسرکانی...89 م
ملا حسین على صدیقین...69
حسینقلی خان...113
حقایق (ابو الحسن)...28
حگمه الله خزاعی...181
ملا حیدر على...239
حاج میرزا حیدر علی...238
میرزا حیدر علی شیروانی...128
مجلسی ... 92 م ر 127
میرزا خلیل امام جمعه...166
حاجی میرزا خلیل سدهی...239
ملا خلیل شریف...210
شیخ خلیل الله طالقانی...210
دانش ساروی...111
درب امام ذوقی...52
رجاءز فره ای...211
رجبعلی تبریزی...212
شیخ رجب برسی...211
میرزا رحیم شیخ الاسلام...92
آثار حیم دهکردی...177
حاجی میرزا محمد رحیم سدهی...239
میر زارستم...212
رستم بیک ...176
رشحه ( شحنه )...28
آقا محمدرضا...213
ص: 245
محمدرضا امامی... 212
سید رضا بحر العلوم...101
میرزا رضا حسینی...128
سید محمدرضا خوانساری...40
ملامت مدرضا تنکابنی...28
نجیب الدین رضا...213
میرزا محمد رضا فقیه...144
حاج میرزا محمدرضا کلباسی...162
ملا محمدرضا مجلسی...128 م
حاج میرزارضا ملا باشی...175
شیخ محمدرضا نجفی...76
آقارضی خوانساری...89 م
شیرازی...93
رضی غزنوی...213
میرزا محمدرفیع الدین...185
میرزار فیما...66
رگن الملک...60 م
سید روح الله...31
زهرا بیکم...213
زینب بیکم...74
شیخ زین الدین...213
ملا زین العابدین...214
میرزازین العابدین بید آبادی... 146 م
میرزا زین العابدین خوانساری...44
...75 م
خطاط...213
شهشهانی...187
ملا زین العابدین مجلسی...128
سید زین العابدین میر محمد صادقی... 214
ساروتقى...214
سافر (ابراهیم)...60
سنجر (سلطان)...194
خواجه سعد...213
میر محمد سعید...214
میرزا سعیدا...214
ملا محمدسعید اردستانی...22 م
میرزا محمد سعید خلیفه سلطانی...145
سید سلیمان (سلمان)...215
شیخ سلیمان...215
شاهرضا شحنه (رشده)...165
شجره (حسین)...28
شعیا...219
شفائی...179
سید شفیع جزائری...92 م
آخوند شفیعا...216
سید محمد رفیع خاتون آبادی...216
شقاقی...216
شگر الله منعم...104
ملا شمس الدین بحرانی...165
شوکت (قاسم)...217
شوکت بخارائی...216
شهر بانو...217
صائب تبریزی...217
صابر علیشاه...105
صاحب بن عباد... 134 م
حاج ملا صادق یزدی...218
حاج صادق...77 م
ملا محمد صادق اردستانی...22 م
میرزا محمد صادق امام جمعه...132
ملا محمدصادق پیکانی...93 م
ملا محمد صادق تنکابنی...28 م
ص: 246
میز محمد صادق حسینی...217
میرزا محمد صادق خوانساری...76
میرزا محمد صادق خلیفه سلطانی...186
میرزا روشن...22
میر...63 م
آخوند ملا صادق کرباسی...217
میر محمد صادق مجلسی...128
حاج میر محمد صادق مدرس...108
صادق ملا رجب...116
میر محمد صادق موسوی...217
ملا محمد صادق هزار جریبی...218
ملا محمد صالح جوی بارهای... 74 م
ملا محمد صالح خلخالی...22
ملا محمد صالح مازندرانی... 139 م و 127
...217
سید صدر الدین عاملی...74
ضیاء (حسین)...59
میرزا محمد طاهر خلیفه سلطانی... 145
میرزا طاهر نصر آبادی...205
طرب...171
میر عبد الباقی...132
میرزا عباس پای قلعه ای...105
عبد الجواد خطیب .. 70
آقا عبد الجواد... 32 م
میرزا عبد الجواد مدرس...86
حاج میرزا عبد الجواد کلباسی... 235
آقا عبد الحسین...32 م
میر عبد الحسین خاتون آبادی... 218 و 66 -
حاج میرزا عبد الحسین سید العراقین...108
میرزا عبد الحسین هرندی...117
شیخ عبد الحسین محلاتی... 167 م
میر عبد الحفیظ ...237
سید عبد الحسیب ...94
سید عبد الباقی قزوینی ...218
موسوی ...218
میرزا عبد الرحیم کلباسی ...40
سید عبد الرزاق ...218
عبد الرزاق اخضر ...211
سید عبد الرسول ...219
میرزا مداح ...117
ملا ... 209
شیخ عبد الصالح ...22 م
میرزا عبد العلی هرندی ...119
آقا میرزا عبد الغفار تویسرکانی... 33 م
میر عبد الغنی...219
عبد الکریم جزى...6
ملا عبد الکریم دستگردی ...98
ملا عبد الله ...55
میرزا عبد الله ...139
ملا عبد الله ...219
ملا عبد الله اژه ...52 م
بروجردی ...129
شیخ عبد الله جیلانی ...145
ملا عبد الله خوانساری ...32 م
قمشه ای ...219
کربلائی ...219
سید عبد الله میردامادی ...239
ملا هرندی ...49
حاج ملا عبد الله ... 142 م
عمو ...64
ص: 247
میرزا عبد الله ...145
عبد المجید درویش...105
میرزا عبد المنان...220
میر عبد الواسع حسینی...145
عبد الوهاب کلشن...100
شیخ قاضی...220
سید ...103
شیخ عبد الوهاب ریزی.. 84
عذرى...187
میرزا عزیز الله...127
عطاء الله چهار سوقی...98
میر عظیم...127
میر سید علی بروجردی...90
على بن سهل...138
میر سید علی سدهی...220
على شهید ...194
میرسید علی طباطبائی...184
مدرس...155
مشتاق...90
على عبد الرسولى...109
حاج میر سید علی نجف آبادی...35
ملا علی نو ری...79
میرسید علی واعظ...28
آقا شیخ علی یزدی...82
سید علی اصغر...22
ملا علی اکبر اژه ای...50 م
حاج میرزا علی اکبر پای قلعه ای ...106
ملا علی اکبر خوانساری سید على اکبر صدر الاطباء...153
على بن عبد العال... 220
آقا علیرضا ... 57 م
سید علیرضا...221 و 94
میر علیرضا خاتون آبادی...221
حاجی علی قلی خان...113
على شاه... 51
میرزا علی محمد اژه ای...52 و 222
میردامادی...239
...238
نائینی...221
خلیفه سلطانی...
اژه ای...222
على میرزا میرزا علینقی...184
میر علی نقی...222
میرزا علی نقی زنجانی...58 م
شیخ على نقى على بن ( محمد )...95
ملا محمد على...127
استرآبادی... 130 م - 128
میرزا محمد على الماسی...127
میرزا محمد علی امام جمعه...117 م
شیخ محمد علی اشتری...33
سید محمد علی ( آقا مجتهد )...87
بیدآبادی... 147 م
حاج ملا محمد علی اصفهانی...22
میرزا محمد علی تبریزی...46
میر محمد علی حسینی...59
میرزا...193
میرزا محمد علی خلیفه سلطانی... 167 م
حاج میرزا محمد علی خاتون آبادی...222
ص: 248
میر محمد علی خاتون آبادی... 222
ملا خوانساری...223
شیخ دزفولی...؟
سید سدهی...222
میرزا سینی...116
شهشهانی...223
حاج محمد علی کحال...216
حاج سید محمد علی مبارکه ای...36
حاج میرزا محمد علی کلباسی...235
سیف من على نایب الصدر...95
آفا محمد علی نجفی...163 م
میرزا نو ری...66
میرزا میرزا مظفر...61 م
آقا هزار جریبی...45 م
حاج میرزا محمد علی میردامادی...240
حاج میرزا محمد علی واعظ...222
میرزا محمد علی عالم...
سید حسینی...223
حاج ملا محمدعلی...223
میر عماد...179
عوض بیک... 110
میرزا عیسی خان افتخار الحگماء...232
شیخ غلام حسین تستری...223
شیخ غلام حسین شوشتری...
غمگین...223
فاضل سراب...25 م
فاضل نو ری...65
فاضل هندی...55 م
ستی فاطمه...183
فاطمه بیکم...223
میرزا فتح الله...186
استاد فولاد...224
شیخ فضل الله خوانساری...224
شیخ فضل الله نو ری...113
فیض علیشاه اول...60
فیض علیشاه ثانی...60
شاه فتح الله...223
ملا فریدون...224
شیخ قاسم...224
قبرستان شهداء...224
قبر مهم...225
قتیبه بن مهران...225
قدسی (عبد الحسین)...38
سید قطب الدین نیریزی...99
امیر قطب الدین (على)...90
حاج سید کاظم کرونی...180 ح
ملا ممد کاظم...119 ح
آقامهد کاظم واله...13 م
حاج میرزا محمد کاظم طالقانی... 225
آقا کمال خوانساری...225
آقا کمال خوانساری...141
کمال الدین فسائی... 127
کمال الدین بن محمد ...146
کمال الدین شریعت مدار...148
شیخ حاج آقا کوچک...225
کلبهار (سید علی)...182
ملا لطف الله شمس...225
میر لوحی... 122
محاسب الدوله ...156
ملا محراب گیلانی... 98 م
ملا محسن ... 240
ص: 249
سید محسن گیلانی... 226
سید محسن مدرس...59
ملا محمد...60
شاه علاء الدین محمد...188
بهاء الدین محمد...206
سلطان محمد...194
سید محمد (سید آقاجان)...108
میرزا محمد (سها)...70
آقامهد بیدآبادی...79 م
شمس الدین محمد...126
میرسید محمد مود (حاجی سید)...118 م
میرسید محمد امام جمعه...114 م
سید محمد بقاء...173
محمد بن عمده القضاه...179
محمد بن میرلوحی...179
میرزا محمد بن جهانبخش...145
محمد بن عبد الفتاح (فاضل سراب)... 25 م
آقا سید محمد جزائری...92 م
محمد بروجردی...145
حاج میرزا محمد پای قلعه ای...126
سید محمد ترک... 37 م
شیخ محمد حکیم ...48
آقا محمد خوانساری ...81
میرسید محمد خواتون آبادی...72
سید محمد درب امامی...94
میر سید محمد شهشهانی...29 م
میرزا محمد صدر آزادانی...228
آقا میرزا محمد صدر...191
حاج سید محمد صدر...228
ملا محمد...226
ملا محمد کاشانی...48
سید محمد کتابفروش...62
ملا محمد قالی باف...226
حاج آقا محمد قزوینی...142
حاج آقا محمد کلباسی...160 م
سید علاء الدین محمد کلستانه... 132
سید محمد لاریجانی...229
محمد میرزا (سیف الدوله)...173
میرزا محمد ناصر علی...71
سید محمد موسوی...226
ملا محمد نامینی...57 م
شمس الدین محمد گیلانی...226
سید محمد نجف آبادی...106
شمس الدین محمد نصر آبادی...139
سید محمد نجم الواعظین...229
سید محمد مجاهد...150
سید محمد منیر الدین...229
حاج سید محمد منجم...229
میرزا محمد منجم...34
میرزا محمد طبیب...228
ملا محمد هو تمنی...70
محمد طبیب...128
محمد معیناه...195
محمد میرزا...184
محمود افغان...229
میرزا محمود...33
ص: 250
سلطان محمود...195
حاج میرزا محمود کلباسی ...156 م
سید محمود ...230
سید محمود درب امامی ...209
سید محمود مغنی ...101
سلطان مراد ...140
مرشد سید عبد الوهاب) ...50
آقا مرتضی پای قلعه ای ...106
حاج سید مرتضی خراسانی... 230 و 68
شیخ مرتضی ریزی ...83
سید مرتضی قمی... 230
مریم ...73
سلطان مسعود ...195
آقا میرزا مسیح چهار سوفی ...99
میرزا مسیح خان حافظ الصحه... 232
سید مصطفی ...230
ملا مصطفی قمشه ای ...230
میر معصوم ...81 م
میرزا معصوم...184
معصومه بیکم ...230