ص: 2

پرند ماه را پیوند بگشاد

ز رُخ برقع، ز گیسو بند بگشاد

«نظامی گنجوی»

سیرتاریخی برقع

ازباستان تا به امروز

برقع پوشان خلیج فارس

و

دریای عمان

نگارش: عباس انجُم روز

سال 1371

ص: 3

ناشر: مؤلف

سیر تاریخی برقع از باستان تا به امروز

برقع پوشان خلیج فارس و دریای عمان

نگارش :عباس انجم روز

چاپ اول 1371 تهران

تیراژ :1100 نسخه

حروفچینی: گنجینه (6402579 )

لیتوگرافی: مردمک (399889)

چاپخانه :هما (315443)

صحافی: دلشاد (391195)

کلیه حقوق برای مؤلف محفوظ است

ص: 4

تخیّلات و واقعیّت ...47

تناقض دید ...64

ازاین جا و آن جا ...67

مهاجرت ها و علل برقع پوش ...68

مردان برقع پوش ... 70

برقع از دیده ای مختلف ...73

انواع برقع ...77

طوارق کجاست؟ ...80

چرا کبود؟ ...82

شهرگولمینه ...84

ملکه زار ما ...87

زیربرف سفید ...89

دیانت طارقیها ...90

عصر نادری ...91

مرگ نادر...95

سر آغاز مهاجرت ...97

صحرا کجاست ...99

حملات عرب به صحرای آفریقا ...101

ایرانیان و خطه شمالی خلیج فارس ...103

چهره استعماری در زیر برقع ...105

در بازار برده فروشان ...108

سرقت فرزندان مردم آزاده ...110

نگارنده در بازار برده فروشی ...113

دوران گذشته تاریخ ...114

ص: 6

پوشش آدم ربائی در ... 117

گذری دیگر بر طوارقی ها ...118

وطن ...119

وجه تسمیه طوارقی برقع پوشان...120

برقع در سنت ایرانیان نیست ...122

مروری بر نا امنی ها ...124

اوضاع گومرون ...125

تازیان و ترکتازیهای آنان ...126

بلوچها را به بینیم ...127

در گیری بلوچها با هلندیها و انگلیسیها ...128

تهدید رئیس بلوچ ها...129

شهداد خان بلوچ ...130

سخن سرایان محل ...132

شعراء و سخنگویان خلیج فارس ...138

الف: شعرا معاصر در قید حیات ...139

ب: از شعراء گذشتگان ...142

آثارمنتشرنشده از این مؤلف ...159

آثاردردست تألیف و آماده چاپ از مؤلف ...160

ص: 7

ص: 8

بنام خداوند جان و خرد

و واژه ی حاضر با حرف «ط»، عامیانه است درجائی دیگر از لارستان«بتیله »هم می نامند .(1)

دفترحاضر که از وجود برقع و برقع پوشان شمال و جنوب کشورمان حکایت دارد ، کتابی است شامل مسائل ،ادبی اجتماعی، فرهنگی و هنری که با همۀ اختصار ، خوانندگان عزیز را به سنت ایرانیان و آنچه که ره آورد مهاجران و سوقات وارده از خارج ،است رهنمود دارد ، بهمین جهت این کتاب، موجز و مختصر،ادبی حاوی سخنان سخنگویان بزرگ ما در خصوص برقع و برقع پوشان است که به شیرینی قند از آن یاد کرده اند.

اجتماعی است زیرا مربوط به گروه زیادی از هموطنان زن هموطن ما در بنادر و جزایر خلیج فارس و آبهای عمان است که آن را مورد پوشش چهره خود قرار داده و بدان آراسته اند.

فرهنگی است چون بسیاری از واژه و کلمات و لغات دری پارسی درآن نهفته است.

هنری است ازاینکه در ساخت ،برقع هنر زیادی بکار برده شده اگرچه دید ظاهری آن افسون گری است، لذا امید دارم که مطالعه این کتاب آگاهی خود برای خوانندگان عزیز باشد.

دفتر حاضر که با نام برقع پوشان خلیج فارس در دسترس خوانندگان عزیز

ص: 10

گذاشته می شود مقدمه ای است برای چاپهای آثار بعدی نگارنده که امیدوارم توفیق خداوندی همراه باشد و به سهم خود بتوانم در خدمت فرهنگ و ادب جنوب کشور ادای وظیفه ای هم برای هم وطنان ارجمندم عموماً و همشهریان عزیز و گرامی کرده ،باشم در این میان وظیفه مندم که به مدلول مَنْ لَمْ يَشْكُرِ الناسَ لَمْ يَشْكُرِ الله، از فاضل ارجمند و مورخ و محقق گرانمایه جناب ایرج افشار سیستانی که از فرط بزرگواری خود در ویرایش این دفتر اقدام و رهنمون نگارنده گشته اند سپاسگذاری کنم هم چنین از آقای حسین نوربخش نویسنده و محقق معاصرکه از اول تا با مروز مشوّق این نگارنده در ادای این وظیفه بوده اند نهایت تشکر را مینمایم و امیدوارم که در چاپ آثار بعدی هم این توفیق حاصل بشود که مشمول عواطف و کمک آقایان محترم و ارجمند قراربگیرم :

منَ الله التوفيق وَ عَلَيْهِ التكان

بندر لنگه

عباس انجُم روز (خواجه)

مهر ماه سال 1370

ص: 11

ص: 12

با نویسنده کتاب بین سالهای 1357- 1351 که در بندرلنگه خدمت می،کردم خصوصاً از طریق برنامه تلویزیونی فرهنگ و ادب جنوب کشور که شخصاً اداره و اجرا می کرد آشنا شدم انجم روز فرزند محمد و از تبار خواجه های خورلار - لارستان و از خاک پاک ،فارس، اهل و متولد و ساکن بندرلنگه شهر و بندر معروف مروارید و عروس بنادر ایران»است، وی در خرداد سال 1304 دربندرلنگه چشم به دنیا گشوده و طی سالهایی که بازرگان سیار بوده است، سفرهای دور و درازی که دست مایه تألیفات بسیار اوست به تمام سواحل و بنادر خلیج فارس و دریای عمان انجام داده و مجدداً به زادگاه خویش در لنگه بازگشته است تا آنجا که اطلاع دارم وی از سال 1327 وارد خدمت مطبوعات شد و سلسله مقالاتی در روزنامه های خاور به مدیریت احمد فرامرزی سپس در کیهان اطلاعات خواندنیها و روزنامه پارس شیراز، پیک خجسته، بهار ایران و ندای زاهدان نوشت و در سال 1338 عضو هیئت تحریریه مجله اکونومیست تهران بود و مقالات متعددی در سالهای 38 و 1339 در آن محله به چاپ رسانید و در این اواخر مقالاتی از وی در مجله مناطق آزاد ، چاپ ،تهران منتشر گردیده است.

برنامه تلویزیونی فرهنگ و ادب جنوب کشور که مدت دو سال بطول انجامید و مورد استقبال عموم مردم قرار گرفت معرف شخصیت معنوی و فرهنگی اوست. چند جلد کتاب از نویسندگان جنوب کشور به تصحیح و تصرف وی انتشار یافته است، در حال حاضر انجم روز از محققان و نویسندگان و شعرای معاصر جنوب کشور است.

نویسنده این ،کتاب کتابهای تحقیقی انتشارنیافته ای تحت عناوین مسایل اقتصادی، اجتماعی و جغرافیایی خلیج فارس، بنادر و جزایر، دولتخانه کیش و کنگ، تاریخ ،بندرلنگه، فرهنگ و ادب ،جنوب در مکتب سعدی، حافظ و زندگانی او ، عبید زاکانی منابع دریائی ایران خرماستان ایران بلوچ و بلوچستان بادزار و نوبان دارند که هنوز چاپ و منتشر نشده اند وی همچنین دارای فرهنگی به نام فرهنگ دری است که واژههای آن سره پارسی و نیز دارای دیوان اشعاری به

ص: 14

زبان بومی منطقه با لهجه بلوکی و اوزی است که از لهجه های دیگر نیز استفاده کرده اند و شامل قصاید غزل رباعی و دوبیتی است تخلص شعری ایشان خواجه»می باشد، شعر و شاعری را به گفته خود به خاطر احیاء فرهنگ دری که زبان مادری اوست پیشه کرده است.

وی همانند سدیدالسلطنه کبابی که تألیفات بی شماری درباره مسائل مختلف خلیج فارس تألیف نموده و اینک بعد از گذشت نزدیک 100 سال، نوشته هایش یکی یکی به سعی استاد ارجمند آقای دکتر احمد اقتداری به چاپ می رسد و دراختیار علاقمندان به این آب و خاک و سواحل و بنادر خلیج فارس گذارده می شود، در آغاز قصد و نیت چاپ آثار خود را نداشت و بالاخره با اصرار این صاحب قلم حاضر شد کتاب برقع پوشان خلیج فارس خود را که درباره سیر تحول تاریخی و اجتماعی این پوشش جالب زنان جنوب کشورمان است به عنوان اولین اقدام در چاپ آثار خویش تقدیم دوستداران ادب و فرهنگ نماید و انشاء الله با پایان گرفتن چاپ و توزیع این کتاب همچنان به چاپ و انتشار سایر آثار خویش همت خواهند گمارد.

درخاتمه توفیق انجم روز و همۀ محققان و نویسندگان، مسائل خلیج فارس را در تدوین این قبیل نوشته ها و در خدمت به جمهوری اسلامی ایران و میهن عزیزمان از درگاه خداوند متعال خواستارم.

حسین نوربخش

تهران - 1370

ص: 15

ص: 16

عکس

ص: 17

ص: 18

چون قسمتی از فرهنگ حاضر مردم این نواحی و مربوط به عادتها و تقلیدهای ظاهری آنان است و در شمار فولکلور و فرهنگ توده مردم این خطه در آمده است لازم دانستم که یک سلسله بررسی و تحقیق درباره فرهنگ این مردم بنمایم.

درکتاب حاضر پاره ای از مسائل تحقیق شده عنوان شده است بطوریکه سخنگویان بزرگ کشورمان نیز درباره این پوشش خالق کلامی شده اند که خواندن آن بسیار ،شیرین و دلچسب تر اینکه این کتاب صرفاً گوشه ای از فرهنگ و ادب جنوب کشورمان را تشکیل میدهد به این امید که مورد توجه پژوهشگران و اهل فضل و مردم شریف ایران واقع شود.

ص: 20

خطه ی مکران بلوچها عادت دارند که پارچه ای برچهره خود زنند که فقط دو چشم آنها پیداست .(1)

هشام یا هاشم بن حکیم معروف به مقّنع از دهکده ای موسوم به کاوه کیمردان از قراء مرو پیدا شد که خود را جانشین ابو مسلم خراسانی می دانست، گویند چون چهره ای زشت داشت نقابی بر روی خود می افگند بهمین علت او را مقّنع لقب داده اند و بعضی گویند که یک چشم او نابینا بود، وی در زمان خلافت المهدى عباسی در خراسان قیام کرد و سرانجام در سال 199 هجری نبوی ص و از سپاه خلیفه شکست خورد ، ولی برای اینکه بدست دشمن گرفتار نشود خود و خانواده اش را از فرط ،غیرت به آتش افگند و بسوخت، پیروان مقنع چون لباس سفید می پوشیدند در خراسان به سپید) جامگان و در میان عرب به «بیضه»مشهور شدند، مقنع درشهر نخشب ماهی از چاه بیرون می آورد که مدتی در افق میماند و آن را نخشب یا مقینعه می خواندند ، (2) شخصیّتی از خاندان بزرگ رضوی (علیه السلام) سلام اله علیه به نام مبرقع داریم که موسی بن محمد بن علی بن موسی الرضا است (علیه السلام) ، (3) در ایران کنونی خانواده بزرگ و معروفی معروف به برقعی نیز داریم.

ص: 22

قدیمی سنت مؤکدی ،است معمول زنان رم (1)«ایتالیا »درزمان قدیم به اندازه ای در حجاب رفتن و درپوشاندن اعضاء و سروصورت و دست و پای خود غلو کردند که هیچ زنی حتی دایه ها که شغلشان ایجاب می کرده بیش از دیگران از خانه خارج شوند در انظار نمایان گردند نیز از خانه بیرون نمی رفتند ، مگراینکه از سرانگشت پا تا به فرق سر با پوشاک بلندی خود را می پوشانیدند ، بعلاوه تن پوشهای بلند خود، عبائی بلند نیز بر روی خود می انداختند، تا اندامشان کاملاً پوشیده و تناسب قامتشان بر احدی معلوم و ظاهر نشود.

با همۀ این گفته ها که نشان داده می شود مسأله حجاب یک امری قدیمی و در عهود باستان و در کشورهای مسیحی و حتی قبل از مسیح و کلیم معمول زنان بوده ولی در عهد جاهلیت در جزیرة العرب بی بند و باری وجود داشته است.

ص: 25

و این مشاهدات سالهای متمادی نگارنده است.

دختران پیش از رفتن به خانه شوهر حجاب ندارند و به صورت خود نیل و زعفران میکشند و موی خود را با روغن و زعفران بوسیله مادران و بزرگسالان خود می آرایند ولی اولین شبی که به خانه شوهر رفتند از فردا در حجله عروسی بر چهره خود برقع میزنند و از آن پس مانند مادران برقع پوش خواهند بود. دیدنیها و مطالعات ،شخصی و قسمتی از مطالب آمده در این فصل را سید عبدالرحیم ،خطیب امام جماعت سنت و جماعت مرکز استان هرمز هرمزگان عالم و دانشمند معاصر مرقوم فرموده و در اختیار این نگارنده گذاشته است و لذا از این روحانی گرانمایه سپاسگذارم .

ص: 27

چند از شهر مدینه با روی باز از کوچه می گذشتند که از میان آنها حفصه دختر خطاب، همسر پیامبر اکرم بود، عمر که از روبروی آنها می گذشت، عمر بن گشاده زنان زیر نور مهتاب چشم گیر بود ، ناراحت میشود و می گوید که «ای زنان مدینه؟ آیا بهتر نیست که در عبورتان در خارج از خانه چهره خود را بپوشانید »؟

حفصه دخترش که صدای پدر را میشناسد جواب گوئی می کند و می گوید که ای پسر خطاب وحی در خانه ما نازل می شود و تو چنین دستوری را می دهی؟!

عُمَر که صدای دختر خود را میشناسد فردای آنروز به پیامبراکرم شکایت می برد و ماجرا را باز می گوید، گویا این اولین دستور حجاب آیه شریفه یاد شده است که بر پیامبر و مسلمانان فرود می آید این روایت اگر صحیح باشد حداقل این را می رساند که در آغاز بعثت حجاب نبوده و فرمان های آسمان در اینگونه موارد به تدریج و حتی اوامر و احکام فرائض نیز غالباً پس از هجرت نازل گردیده است.

ص: 29

«زن»نامحرم و بیگانه از یکدیگر می فرماید که :

وَ اذَا سَلْتُمُوهُنَّ متاعاً فَسْلُوْهُنَّ مِنْ وَرَاءِ حِجاب (1)

هرگاه از زنان غیر محرم خود پرسشی دارید از پشت پرده مورد پرسش خود را بگوئید و آنگاه تنها باین امر اکتفا نمی کند بلکه موجب آنرا نیز با صراحت بیان می کند و می فرماید که ذَالِكُمْ اَطْهَرُ لِقُلُوْبِكُمْ وَ قُلُوْ بِهِنَ (2)

نقطه عطف نیز همین است که قرآن دستور می دهد و می گوید برای اینکه پرسش شما از پشت پرده با زنان غیر محرم خود، برای دل شما مردان و دل آنها «زنان»پاکتر خواهد بود، رسول الله و خاتم النّبین ص و آله در یک حدیثی که مرد را از زن بیگانه در جمع با هم منع می کند می فرماید هیچ زنی با مرد بیگانه ای در یک جا جمع نمی شود مگر اینکه سومی آندو ، شیطان باشد.

و نیز حدیثی دیگر از رسول بزرگوار ما نقل شده که می فرماید:

هرزنی که خود را زینت دهد و عطر آگین شود و از میان کوچه بازار و نامحرمانی بگذرد همانند یک زناکار خواهد بود که اگر بجای زنا گناه بکار بریم به واقعیت امر نزدیک تر است.

حضرت سُکَینَه دختر امام حسین علیهما سلام الله از برجسته ترین زنان، و از ادیب ترین شاعره های زمان خویش بود که در این مورد امتیاز فوق العاده وی علاوه بر حسب و نسب و شرف او ، روشن و معروف است که شعراء معاصر اشعار خود را برای تنقیح بحضورش میبردند و او از پس حجاب، اشعار سخنگویان را اصلاح و تنقیح می فرمود، پرسش هائی که پس از رحلت رسول اکرم ص و آله از زنان آنحضرت راجع به احادیث نبوی ص و آله مبادله می شد از پس پرده حجاب بوده است که وَ إِذَا سَئلْتُمُوهُنَّ مَتَاعاً فَسْتَلُوهُنَّ مِنْ وَرَاءِ حجاب ذالِكُمْ أَطْهَرُ

ص: 31

لِقُلُوبِكُمْ وَ قُلُوْ بِهِنَ(1) زیرا حجاب علاوه بر تهذیب اخلاق، حد فاصل بین افساد و اصلاح است، باین معنا که حجاب صلاح است و روی گشاده و غیر حجاب فساد ، اگر چه امروز پای زنان به ادارات کشیده شده ولی حداکثر حجاب ضروری است.

ص: 32

عکس

ص: 33

ص: 34

درمذهب این جماعت وارد شده که در اسلام برای پیش گیری و وقایت آمده و پیش گیری در اسلام بموقع خود حتی در مسأله حلال نیز مورد توجه است و شرط اولی، و اما پس از طرح این مسأله اکنون شما را به یک داستان کوتاه ادبی توجه می دهیم که یاد آوری آن خالی از ظرافت طبع و شوخی خیالی شاعر دری زبان و پارسی نویس خطه لارستان نیست این واقعه خیالی شاعر را بررس می کنیم که گویا شاعر مورد نظر در عالم خیال یا واقع در کوچه ای با زن نامحرمی برخورد می کند و به یکبار دل از کف می دهد و تقاضای غیر مجازی را از وی می کند ولی زن بیگانه با سرزنش، با و پاسخ می دهد که نه :

بوسه ی خالی دلت قانع نکد *** ره پیئی تاتم تَوِ ره پی دگر

یعنی اگر اگر به تقاضای غیر مجاز تو تن در دهم تقاضائی دیگر از من خواهی

کرد از این رو به شاعر جواب رد می دهد و دست رد بر سینه نامحرم می زند، اینها اگر در عالم واقع صورت نگرفته باشد و تنها تخیل شاعر باشد ، نیز مورد توجه و اعتناست زیرا پاسخ قاطع طرف منفی است و دست رد وی در حد امرونهی است. بهمین جهت است که در اسلام خواندن قرآن یک زن با صدای بلند نیز قدغن شده است.

ص: 36

قلوبهن :(1)

دراین جا هم مورد قدغن روشن شده است و هم پاسخ چرا؟ چون قرآن با صراحت برای هر دو دل و جان پاکی را خواسته است برای اینکه با اجرای این قانون هیچ گونه خدشه ای وارد نمیکند برای اینکه هوس انگیز نمیتواند باشد و مانع هوس انگیزی است چون اسلام دین ،صفا ،صدق طهارت و پاکیزگی دل و جان است.

ص: 38

وانهم يقولون مالا يفعلون برای چه؟ برای اینکه پاسخ گفتارهای ناکردار اینگونه سخن گویان را داده است که میفرماید :

كَبُرَ مَقْتًا عِنْدَ الله أَنْ تَقُوْلُوْ مَا لَا تَفْعَلُونَ،(1) منع شعر و شاعری در امر گفتار ناکردار است و ناکردار چیزی است بهر حال مذموم و ناپسند، چرا ؟ چون اینگونه شعراء در عالم خیال و در وادی گمان سرگردانند چنانکه در بالا بدان اشاره رفت و آیه مورد توجه بدان علت نگاشته شد که میفرماید آیا نمی بینید که شعراء در وادی خیال سر گردانند؟ حسان بن ثابت انصاری از شعراء مشهور عرب و معاصر و همزمان با رسول اکرم ص و آله بود که به حسان عرب مشهور است چنانکه خاقانی شاعر بزرگ و ادیب ما خویشتن را به سبب ستایش رسول اکرم حسان عجم لقب داده است و میگوید که:

درشعر چو افصح لسانم *** حسان عجم نهاده نامم

آری حسان بن ثابت انصاری ،شاعر، ابتدا اسلام و رسول اکرم را نیز قدح میکرد ولی پس از قبول اسلام بمدح و ستایش اسلام و پیامبر عظیم اسلام پرداخت و همواره از قدح گوئی خود پشیمان و درصدد جبران مافات خود بود اگرچه دین اسلام گناه ما قبل را زدوده شده شناخته است بعدها که این شاعر اسلام آورد پیامبر اکرم ویرا به سرودن اشعار حماسی و تعریف و تقدیس از دین اسلام و مسلمانان تشویق می کرد پس در اسلام شعرائی مورد نظر است که رعایت نکات اخلاقی را بکنند و در پی تعلیم و تربیت و ارشاد باشند ، شما وقتی گلستان سعدی شیراز را یا بوستان این سخنور نامی و بزرگ را می خوانید و یا ابیات و قصیده فارسیه رسیه ویرا مطالعه می کنید می بینید که سعدی یک مرشد به تمام معنای کلمه رشد و رشید است و در عصر خود یک منجی ،اخلاق اسلام همیشه میخواهد که تیغ را از دست رهزن بگیرد و لذا شعرائی در اسلام از نکوهش بر کنارند که خالق کلام

ص: 40

نیک ،حجاب عفّت و تقوی باشند، سخن در این زمینه زیاد است و من چون کتاب حاضر را که بیشتر آن جنبه ادبی و حجاب دارد و درباره برقع و منشاء پیدایش آن دارم تنها به شواهد سخن سرایان اکتفا کرده ام، لذا از اطناب سخن در موارد دیگر کوتاه آمده ام.

ص: 41

و این مغازله اگر دربین منظور و ناظری نباشد، بی گمان واقعیتی را نشان می دهد.

جلال الدین محمد مولوی صاحب کتاب مثنوی مسأله اجتناب زن را از مرد ،بیگانه جمع آتش و پنبه با هم دانسته است که جمع هر دو در مرحله بیگانگی جز احتراق و آتش سوزی نتیجه ای دیگر ندارد، زیرا حجاب علاوه بر رعایت حقوق زن و مرد، خود عامل مهمی نیز برای جلوگیری از اختلاط اصطکاک و برخورد که نتیجه ای جز لغزش ندارد معرفی شده است، ولی برقع هیچ مسأله ای را در حجاب رونق نمیدهد و این مغازله اگر در بین ناظر و منظوری نباشد نه تنها بی گمان واقعیتی را نشان میدهد بلکه بگفته شعراء و سخنگویان بزرگ کشورمان گاهی جمله معروف آنچنان را آنچنان تر میکند تداعی مینماید ، زیرا برقع از دید چشم یک مرد گاهی بازار زن بیگانه و مرد بیگانه را گرم و تیزتر می کند و بقول سعدی شهریار ملک سخن ،ایران خطاب به منظور میگوید که :

دیدار می نمائی و پرهیز می کنی *** بازار خویش و آتش تیز می کنی

آری واقعاً در بسیاری از موارد چنین است که این شاعر بزرگ رئالیست

وطن ما میگوید برای اینکه برقع زمانی دیدار مینماید و گاهی پرهیز و در میان این دو حالت متضاد بازاری گرم و آتشی را تیز مینماید.

ص: 43

یاد کند و برای برقع پوشان زمان خود گاهی به تمنا و زمانی به پرهیز سخن سرائی کند، بی گمان وی برقع را درسفر به جزیره هرمز دیده و برقع پوشان جنوب وطن مان را در آنجا تماشا کرده است زیرا این قند پارسی که بنگاله را مقصد بوده تا طوطیان هند را شکر شکن کند ،چگونه سخنان متناقضی درباره برقع پوشان سروده است و این نیست جز آنکه همان اشاره پیش را یاد کنیم که معیار دید شاعر ، در هر مرحله دیدار منظوران است و نه یک ،منظور، زیرا در اینمورد گاهی می گوید که :

ترا که گفت که برقع برافگن ای فتان *** که ماه روی تو ، ما را بسوخت چون کتان

و زمانی می گوید که :

برشکن طرف کلاه و برقع از رخ برفگن *** گوشه گیران انتظار جلوه ای خوش می کنند

و بنابراین می بینیم که شاعر ادیب و سخنگوی توانای ما چرا یکبار از افکندن برقع ناراحت می شود و بار دیگر فرمان بر افگندن برقع را می دهد که بنظر وی این بار خوش آیند او نیست و از همین جاست که گفته مجنون را بکار میبریم که گفت لیلی را از دریچه چشم مجنون باید دید و من که خود جنوبی و اهل فارس هستم بارها باین طبیعت افراد برخورد کرده ام که زمانی برقع پوشی را خوش آیند است و گاهی عکس ،آن که در هر دو صورت از نظر شرعی هر دو ناپسند ، و غیر وارد است اگر چه تخیل و تشبیب هر جمالی را بگونه ی خاصی جلوه گری میدهد ،

بهرحال چنانکه یاد آور شدیم نظامی گنجوی بیش از همه دراینمورد سخن آفرین شده و در این جا میگوید که :

پرند ماه را پیوند بگشاد *** ز رخ برقع، زگیسوبند بگشاد

زیرا هر برقعی بند گیسوئی رادار است چنانکه امروز نیز برقع پوشان جنوب

ص: 45

وطن ما را دارند که برقع را از چهره و بند را از گیسو می گشایند ، گوئی که داستانسرای بزرگ ما به کرات این وضع را دیده و تماشا کرده است.

نظامی در جائی دیگر میگوید:

همه برقع فرو هشتند از ماه *** روان گشتند سوی خدمت شاه

و مولانا عطار نیشابوری رح در مسأله انتظار یار عرفانی خود گوید:

برقع از روی برفگن تاجان *** پای کوبان کنم نثار تو من

واین میرساند که عده ای را که لازم بوده که بجهتی یا به حاجتی به درباری روان می شده اند برقع را از چهره انداخته و بی برقع به دربار پادشاه وقت خویش میرفته اند و من فکر می کنم که در این جا اختصاصی به برقع پوشان زن نداشته بلکه زن و مرد هر دو در آن عصر پوشش برقع را داشته اند، چون تعمیم سخن شاعر در ابراز کلمه «همه »چنین میرساند :

مؤلف نیز در این جا برخلاف گفته سابق خود در برخورد دیدی دیگر از برقع پوشیدن برقع را چنین نا زیبا و زشت نشان میدهد که میگوید:

شكل جنّ اُشُ گِرِتْ پَریروئی (1) *** بازتهُ بُرقعی و لوى جُهُوش

ماهى اد لوى زِمی شک روشن (2) *** برقع أش نه، أمَ وَ شكل و خوش

مولانا عبدالرحمان جامی خاتم سخن سرایان ایران نیز در جائی میگوید که

رسید یار و طریق جفا رها کرده *** گره زابروی و برقع زروی و اکرده

آری برقع از دیدی مختلف در بسیاری از موارد گرهی است بر پیشانی و لذا باید این گره را از چهره زدود.

ص: 46

عکس

ص: 47

ص: 48

یا نظیر این گفته سعدی که برای زیبا ،رویان برقع را نفی میکند و میگوید:

حاجت مشاطه نیست روی دل آرای را

واین مصراع از بیت الغزل سعدی مصداقیت دارد اگر چه به شیوه ای دیگر دلبران را حاجت مشاطه گری نفی میکند، براستی که برقع پوشان از خود راضی بودن را به برقع و بنام حجاب منع کرد.

وازهمین جاست که نظامی گنجوی باز در خسروشیرین بی نیازی مه رویان را از برقع وصف میکند و جمال روشن آفتاب و مهتاب را حاجتی به برقع نمیداند زیرا آفتاب را نمیتوان با گل اندود و یا ماه را با هاله ای پوشانید ، چه بی وجود برقع بقول شاعر جمال یار دل آرائی میکند و روشن بخشی می نماید چنانکه در اینمورد میگوید :

برافگن برقع از محراب جمشید

که حاجتمند برقع نیست خورشید(1)

و اگر زمانی در گفته شاعران و سخنگویان نامدار وطنمان تناقضی در مورد برقع پوشان دیده می شود باید پذیرفت که این تباین ،الفاظ، ناشی از آن دید و آن نگاه است که اجمالاً بدان اشارتی رفت و از همین جاست که مادران در جنوب کشورمان خواستگاران فرزند خویش همسر آینده شان را از درون آشپزخانه انتخاب می کنند نه در میان حجله و آرایشگاه .

سعدی در قصاید عربی خود گوید:

وَ أسفَرة البراقع مِنْ خُدُود *** تَقُولُ، تَحَمَّرَتْ بدَمَ الكَبودِ

یعنی نقابها برقعها»از چهره ها و گونه ها به یکسو رفت و سرخی گونه چهره ها چنان نمایان گردید که گوئی ازجگر پالوده شده باشد.

ص: 49

درجمع«بنی یاس»(1)او در میان مکرانیان ایرانمان چنان دیده میشود که بگونه ی دید سعدی است.

و هرکس در بین این دو جمع بسر برده و زندگی کرده باشد چنان خواهد دید که سعدی جهاندیده دیده است مولانا عبدالرحمان جامی گوید:

مراز پیش برافگن چون قصد جلوه کنی *** که نیست روی ترا جز وجود چون برقع

و از این جا معلوم است که در زیر برقع چه بُتی نهفته است و چگونه آن زمان که قصد جلوه گری می کند چسان مرد افگن میشود شگفت تر اینکه تعریف برقع و شناساندن برقع پوشان از نظر نظامی گنجوی بگونه ایست که برقع مورد استعمال امروزه را مجسم می کند و این می رساند که از عصر نظامی تا به امروز در ماهیت و چگونگی دوخت و استعمال برقع کمتر دستبرد و تغییراتی داده شده است آری :

پرند ماه را ، پیوند بگشاد *** ز رخ برقع، ز گیسوبند بگشاد

زیرا هر برقعی دارای یک بند زرینه ای است که از مطلّای سرخ و سفید ساخته اند و داستانسرای بزرگ ما در هفت پیکر نیز باین موضوع اشاره می کند و می گوید:

زهره را از فروغ مهتابی *** برقعی بر کشید سیمابی (2)

چون برخی از برقع نیز مفتولی از سیماب دارند و این ویژه برقع پوشان متمکن و داراست و ویژه نوعروسان و نوجوانان تازه شوهر کرده امروز عرب و ایرانیان حاضر در جنوب کشورمان که عرب وار خود را به برقع آراسته اند ، حافظ شیرازی یکی از بزرگترین ادبای ایران چنین میگوید که:

ص: 50

ترا که گفت که برقع بر افگن ای فتان *** که ماه روی تو ، ما را بسوخت چون کتان

شاعر بزرگ ما در این جا داشتن برقع معشوق را ضروری تر میدانسته، زیرا که طاقت دید روی ماه ویرا نداشته است وی در جائی دیگر نیز خطاب به یار خویش چنین ادا می کند که اگر برقع از روی برگیری:

درشهر هر که کشته شود در ضمان تست

پس از دید خواجه شیراز برقع افگنی مطلوب نیست و باید برقع را به چهره ،داشت زیرا که دید ،محض سوخت و سوز دارد و گشتنی به خصوص اینکه ضمانت خونبها و دیه را هم به گردن خود معشوق می اندازد ، نظامی گنجوی در خمسه بی خزان خود بیش از هر شاعری برقع را به استعاره گرفته و من برای توجه انندگان عزیز به این شرح گفته های این بزرگمرد دانشمند، حکیم و عارف گرانمایه را بر می شمرم آنجا که در صفت بهار می گوید :

صبا برقع گشاده مادگان را *** صلا در داده کار افتادگان را (1)

و درلیلی و مجنون گوید:

هرگنج که برقعی نپوشد *** در بردن آن جهان بکوشد(2)

و باز در لیلی و مجنون آنجا که از ملاحت و صباوت لیلی تعریف می کند و در رسیدن نامه لیلی به مجنون می گوید :

وز برقع آن چنان غباری *** رخساره نمود شهسواری

وله ايضاً

زهره را از فروغ مهتابی ***برقعی برکشید سیمابی (3)

ص: 51

و درمدح پادشاه سعید علاء الدین کرپ ارسلان گوید:

بر تن دشمنان برقع دوز*** برق شمشیر اوست برقع سوز

و در داستان کشتن بهرام اژدها را چنین می گوید:

در کشیده بجای زناری *** برقعی از پرند گلناری

نظامی باز درهفت پیکر خود در بردن بهرام گور به مهمانی می گوید:

برقع از ماه باز کرد و چو دید*** ز اشک برمه فشاند مروارید (1)

و درافسانه گنبد سیاه نیز از برقع چنین یاد می کند:

پس یکی لحظه چون نشست به جای *** برقع از رخ گشود و موزه زیای(2)

و درشرفنامه درداستان اسکندرو همچنین یادآور میشود که :

چو برقع زروی سخن برفگند ***سرآغاز آن از دعا برفگند(3)

و درجنگ پنجم اسکندر با رومیان چنین از کلمه برقع استعاره کرده یاد می آورد که:

چو در برقع کوه رفت آفتاب *** سر روز روشن در آمد به خواب؛(4)

و درپایان این داستان میگوید:

بیک ضربتش جان ز تن در کشید *** بجل برقعش برقع اندر کشید(5)

ص: 52

و در اقبالنامه در نعت رسول اکرم ص و آله برقع را در سخن باستعاره گرفته میگوید که:

گر او بر نکردی سر از طاق عرش *** که برقع دریدی بر این سبز فرش (1)

و در داستان اسکندر و ،شبان کلمه برقع را چنین در سخن منظوم قالب گیری می کند که میگوید:

چو افگنده بودش چو سرو روان *** فرو هشت برقع بروی جوان (2)

زرخ بند برقع بر انداختش *** درآن بزمگه بود و بنواختش

درداستان افسانه گوئی شبان و در داستان اسکندر و حکیمان نیز برقع را درکلام منظوم و شکرین خود چنین وارد میکند که می گوید:

نگر تا چه افسون در آموختی(3) *** که بر خود چنین برقعی دوختی

و تکراراین همه از کلمه برقع ازاین جهت بود که یادآور شدم در آن روزگاران موضوع برقع و برقع پوشی نیز معمول و یا به صورت معمول بوده که نظامی این پوشش را تا این حد هم چنان دنبال و یادآوری می کند و این میرساند که برقع از اولین حملات شاپور اول یا شاپور دوم به ایران عزیزمان وارد و چنانکه گفتیم یا به ضرورت معمول بوده و یا به عادت مرسوم ولی نظامی در تمام سخنان خود این برقع را زینت ایرانی و ایرانیان معرفی نمیکند و بسا که تخیّلات شاعر

ص: 53

دراین زمینه بیشتر باعث شده است که از برقع به تکرار یاد شود چنانکه حافظ، سعدی ،جامی ،عطار، مولوی و سایرسخنگویان دیگر ایران و خلاصه ی کلام اینست که آنچه را که نظامی در معاشقات قهرمانان داستانهایش بزبان شعر بیان می کند و هر چیزی را باستعاره می گیرد ، یک تخیل است و این تخیّل را ،دیگران اگر فاقد نباشند به اندازه این سخنگوی بزرگ نمی توانند هم درجه و هم داستان باشند، زیرا نظامی را سر آمد داستانسرایان جهان می توان شناخت.

یک شاعر دیگر می گوید که:(1)

دست برزلفش زدم شب بود و چشمش مست خواب *** برقع ازرویش گشودم تا در آید آفتاب

این شاعر دری زبان غالب اشعار خود را به زبان فارسی کنونی سروده و سراسر دیوانش مشحون به تاریخ نگاری است و حوادث و رویدادهای منطقه را به نظم در آورده است:

محمد عبدالهادی بستکی صاحب كتاب اخلاق المصطفویه که از شعراء و نویسندگان معروف بستک لارستان است می گوید:

نشناختمت زروی برقع *** عيبم ،مكن الغريبَ أعمى

ص: 54

زن خواب، آمده را در حال پوشیدن چهره با برقع دیده میشوند.

و غالب چهره ها در احلام و خوابها که بصورت روپوشیده بخواب می آیند تشبیه به فرشتگان آسمانی می کنند و یا به رسول اکرم و یا حضرت علی و زهرا بتول سلام الله علیهم یاد آور میشوند و خواب خود را باز میگویند و هر کدام از شما خوانندگان عزیز را مسلماً چنین خوابهائی دست داده است.

زیرا در لارستان و بنادر نقل خوابها اگر صریح و روشن و بنام انبیاء و امامان به صراحت نقل نکنند یا نه بینند همواره چهره سفید پوشی را در حال نقاب بخواب آمده معرفی می کنند.

مولانا محمد فریدالدین عطار نیشابوری گوید :

برقع(1)از ماه برانداز امشب *** آبرش حسن برون تازامشب

مولانا جامی درهفت اورنگ خود، دریکی ازنعتها به رسول اکرم ص و آله خطاب کرده می گوید :

ای قمر طلعت کمی مطلع *** مدنی مهد یمانی برقع

شقة برقع تو برق افروز *** لمعه برق رخت برقع سوز(2)

و دراورنگ ششم گوید:

از طلعت دلبران طناز*** بر طلعت خویش برقع انداز(3)

ص: 56

عکس

ص: 57

ص: 58

گفتم که سه حرف است ز تسبیح وجود *** ز اغیار جدا بیکدیگر پیوسته (1)

و این می رساند که جامی خاتم شعرای ایران عزیزمان در بسیاری از موارد برقع پوشان و برقع رویان را در سفر و حضر و دررحل و اقامت همراه و تماشاگر بوده است. و در این میان می بینیم که گاهی وجود برقع عاشق منظور را می آزارد زیرا شرط دلدادگی این است که در بین ناظر و منظور حجابی و پرده ای نباشد و این تنها شرط یک رنگی است چنان که نظامی گنجوی در داستان اسکندر می گوید:

به برقع مکن روی این خلق ریش *** تو شو ، برقع انداز از چشم خویش

و نگارنده نیزدراین مورد به زبان مادری خود که دری پارسی است چنین می گوید :

مَز شمشير برقع کافتَد سُم *** که حاجت نی و شمشیر بتوله (2)

یا نظیر این گفته ام که در جائی به مناسبتی دیگر گفته ام:

و شمشير بتوله أم مَرُ بِش *** که کشته تم از اول بی بتوله (3)

و می بینم که منظور معشوق از فرط غرور به زیبائی خویشتن پاسخ ناظرخود را که حکیم نظامی با تخیّل دلپذیری از جانب وی سخن گو شده چنین می گوید:

چو برقع براندازم از روی خویش *** ندارم جهان را بیک موی خویش؛(4)

و نیز می بینیم که شهریار ملک سخن ایران سعدی در پس پندار چه می گوید:

ز روی کار من برقع برانداخت *** به یکبار آنکه در برقع نهانست

ص: 60

آری همه اینها در یک نگاه است و یک نگاه چگونه پرده از روی کار پندار شاعر برگرفته است تماشائی است و خواندنی که شعرا چگونه خالق کلامی می شوند که یاد آوری آن هر لحظه و یادگار همه لحظات است زیرا می بینیم آنجا که از برقع آنچه در سینه شاعر است از پرده بدر آورده و بیرون ریخته است و این به هنگام جوانی است زیرا پیران آنچه را که رشته اند بافته اند آری :

چون پیرشدی حافظ ازمیکده بیرون شو

سعدی در قصاید عربی خود بیتی دیگر دارد که مفهوم گفته ی قبلی اوست که :

فَكَشَفْنَ عَمَّا فى البراقع مختف *** و ترکن ما تخفي الصدور مكشفا

و خواجه شیراز در این خواسته چه بیداد می کند که می گوید :

حاجت مطرب و می نیست تو برقع برگیر*** که به رقص آوردم آتش رویت چو سپند

و می بینیم که سوختگی دل شاعر آنچنان است که از مخاطب خود می خواهد که برقع را بر گیرد، زیرا دیدار بیپرده که به جای آتشی بر دل شاعر ملتهب است شاعر را در سوختگی و شیفتگی چون اسپندی در آتش دان برقص درآورده است.

و سعدی تا سرحد خیال حتی پیران را شامل کرده می گوید:

چنین جوان که توئی برقعی فرو آویز *** و گرنه دل برود، پیر پای برجا را

و دراین جا بر خلاف گفته خود و رفتگان و آیندگان ضرورت برقع پوشی را یاد آور میشود زیرا معتقد است که با چنین جمالی که یار دارد ، پیران خسته و پای بر جا را نیز طاقت صبوری از دست می دهند.

که به گفتۀ او عشق را یا مال باید یا صبوری یا سفر میدانیم که اگر خدای نخواسته چنین پیش آید عشق پیران را چه رسوائی به بار خواهد آورد ، زیرا بسا که برف پیری بر سر نشسته و طبع او جوانی می کند و این چیز تازه ای نیست و خدا رحمت کند خود سعدی را که می گوید:

و ما أبری نفیسی و ما ازکیها: که هر چه نقل کنند ازبشر درامکان است.

ص: 61

سعدی شیرین سخن ایران بگفته بالا اکتفا نمی کند، بلکه دیدن چنین جمالی باعث فتنه و آشوب و کشت و کشتار دانسته و لذا معشوق را به ضمانت می طلبد و بدیهی است که اگر چنین باشد دیه آن معلوم است بله؟ زیرا می گوید :

گر برقعی فرو نگذاری تو بر جمال *** درشهر هر که کشته شود درضمان تست

و لذا یارمنظور به استعمال برقع دعوت میکند تا آشوب فرو نشیند نگارنده در این باره گفته است: ولوی با بتوله ام مکش چون*** که مرد سم م از دش بی بتوله(1)

و چنین تکلیفی که شاعرعاشق پیشه به معشوق می کند در شأن منظور نیست اگر نظری به گفته خواجه شیراز بیفگنیم بر خلاف شیخ ،اجل، بارها یار را به بیوفائی آزموده است و چنین می گوید:

گفتم دل رحیمت کی عزم صلح دارد (2) *** گفتا بکش جفا را تا وقت آن سر آید

گفتم زماه رویان مهرو وفا بیاموز *** گفتا ز خوبرویان این کارکمتر آید

پس روشن است که ضمانت کشته شدگان دل و جان باخته را از پری چهرگان چه توقع بیجائی است، پس بهتر است به سراغ شاعر بزرگ گنجه برویم که چه می گوید :

حکیم نظامی گنجوی در اقبال نامه خود چنین به خود چنین آورده است:

چوافگنده بودش چو سرو روان *** فرو هشت برقع بروی جوان

زرخ بند برقع بر انداختش *** در آن بزمگه بود و بنواختش

نگر تا چه افسون درآموخته *** که بر خود چنین برقعی دوخته

و این نوع برقع یاد آور نظامی برای رد پا گم کردن و ناشناساندن خویش است.

عطار نیشابوری در عرفان و مسئله توحید می گوید:

بر رخ او که عکس اوست دو کون *** برقع از زلف عنبرین دیدم

ص: 62

مؤلف گوید:

بی حجابی چرا؟ ک(1) برقعت؟ *** چه تکرد (2)؟ مكَ حيا أتني (3)؟

مردم ازسوی مات (4)انک گناه (5) ***تو مگ باکی ازگنا (6)ات نی؟!

ص: 63

عکس

ص: 65

ص: 66

دوم که اعراب را گوشمالی دادند و هر دو عده ای از اسرای عرب را به ایران آوردند و در نقاط پهناور خوزستان پراکنده و اقامت دادند ، برقع از آن زمان پیدا شده، ولی در ابراز این اظهار نظر شگفتی من بر این است که زنان خوزستانی تا کنون فقط به استعمال روبند عادت دارند و این همان جلابیب (1)وارده در قرآن مجید و اجرای دستور آسمانی در مورد حجاب است در حالیکه برقع پوشان در دو خطه مکران ساحلی و خطه ی ساحلی حومه جنوب خلیج فارس و کرانه شمالی خلیج فارس بنادر و جزایر »با علاقه ی خاصی بروش سنتی همچنان مورد استعمال است.

ص: 69

شعری دارد که میگوید:

نی از کرم عرب که با برقع *** کشتن تو و بی بتوله انگشتم

شگفت اینجاست که اکنون بر چهره زنان بندرعباسی ،کشاری ،کلاتی کشمی و زنان ساحلی آبهای مکران و بخشی از بنادر و جزایر شیبکوه تماشای برقع داریم توده ای هم در بندر لنگه و بنادر ثلاث نیز که کم و بیش از این برقع استفاده می کنند.

برای اینکه خوانندگان عزیز به خوبی دریابند که قبایل دیگر عرب فاقد برقع بوده اند توجه شما را به وضع پوشش زنان خوزستان جلب می کنم که به زمان شاپور اول و بار دیگر بعهد شاپور دوم بعنوان مزاحم مرزهای ایران به میهن ما جلب شدند و بار دیگر به عهد اسلامی، قبایلی دیگری از بین النهرین به این خطه آمدند ، ولی ما هم اکنون می بینیم که گروههای موجود استان خوزستان، فاقد برقع هستند و این خود میرساند که برقع جزو عادت تمام مردم عرب دنیا نبوده، جز گروهی که از آنها یاد کردیم و اگر برقع جزو عادات عرب زبان بود می بایستی زنان خوزستانی آن را بکار می بردند ،نه مردم پارسی زبان یا دری زبانان پارسی گوی .(1)

شگفت انگیز است که زنان بندر عباسی بیش از آفرینندگان برقع به این ابزار دلبستگی دارند ، طرفه تر اینکه نوع برقع یا بتوله آنها از زیبائی بی بهره است و شبیه به بتوله های بادیه نشینان عمان و بلوچ های مهاجر به آنجاست، در حالی که اعراب ساکن امارات جنوب خلیج فارس به یکباره برقع»را از چهره برداشته و آن را برای همیشه ترک کرده اند.

مؤلف گوید:

خنجرمَزُ، ای عرب و بُرقع *** مُ گشته بی بتوله تم (2)

و محیا شاعردوبیتی گوی لارستان گوید :

ص: 71

عرب زاده ز رو بردار شیله (1)

و سید محمد خالوده تلی نیز می گوید:

برقع شلودِنْ (2)چنْ عرب زاده

ومؤلف، نفرین کرده می گوید:

ولویِ (3) و از(4) چرا؟ بُرقعت کی (5)اِ ، زالم(6)

*** گنِا(7) پوش (8)که گنا اُتْ کِ (9)مردمی و گناه (10)

ص: 72

مهاجر بوده است و اگر زنان جنوب از آن تاریخ برقع پوشی داشته اند لامحاله مربوط به این اقوام مهاجر بوده است زیرا شواهد بعدی ازسخنگویان محلی نیز صادق می آید که برقع از عرب و عرب زادگان بوده است و بس .

ص: 74

عکس

ص: 75

ص: 76

که تک بلندی دارد و در میان همه مشخص است و زشت ترین برقعی است که برنگ قرمز است.

9- برقع زنان بنادر شیبکوه تابع شهرستان بندر لنگه که ناپسندترین پوشش از لحاظ حجاب دارد و بدترین نوع برقع است در این میان برقع روستائیان بندر عباسی و نوع برقع زنان بدوی عمان با هم مشابه اند چنان که گویا از یکدیگر گرفته و قراردادی شده است، در ساحل عمان برقع یک زن بدوی «بادیه نشین»هنوز به برقع بدویه معروف است و شبیه برقع روستائیان بندرعباس و کشار و کلات عباسی است.(1)

الف .چهره گیرترین نوع برقع همانا برقع مورد استعمال روستائیان بندر عباس و اعراب بدوی عمان است.

ب. زیباترین نوع برقع موجود در ساحل شمال خلیج فارس برقع زناد بحارنه شیعه مذهب و عرب زبان بندر لنگه است که ظریف زیبا و هر بیننده ای را چشم گیر است.

ج.ازنظر زیبائی نسبی و شکل و طرح برقع زنان امارات متحده عربی از طایفه «بنی یاس» است که از نظر روگیری حد متوسط و میانگین دربین برقع های موجود دارد.

د.زشت ترین نوع برقع را زنان ساحلی و روستائیان بندرعباس دارند که هر ماهرخی و زهره جبینی را به شبحی »تغییر شکل می دهد.

و امّا از نظر هزینه پر خرج ترین نوع برقع بتوله مهاجرین بحرینی بندر لنگه است که از ایرانیان اصیل، سلیم النفس و نجیب این شهراند ، این گروه دارای مذهب حقه جعفری اثنا عشری است و زبان خانه و خانواده شان عربی است دیگر برقع زنان امارات متحده عربی است که هر دو دارای مفتول نقره یا طلا است، ولی نوع متوسط سط آن از مفتول سیمین «زری»است که واژه یا لفظ اخیر مفهوم زرین را

ص: 78

دارد ،و این همان نوع برقعی است که نظامی گنجوی با بهترین اسلوب گویائی با تمام کیفیت وجودش تعریف و توصیف و معرفی میکند که :

پرند ماه را پیوند بگشاد *** زرخ ،برقع،زگیسو بند بگشاد

«خسروشیرین»(1)

من درفصل خود منشاء برقع و سیر تکاملی آن از لحاظ ساختمانی را شرح دادم و نیز از مراحل انتقال آن ازیونان به اسپانیا و از اسپانیا به صحرای طوارق و از طوارقی ها به عرب جنوب خلیج فارس و اینک سخن ازانتقال آن به خطه ی شمال خلیج فارس و خطه شمال خاوری آن است که دارای بخشی است جداگانه ولی مربوط به مباحث گذشته دراین کتاب.

ص: 79

اگر این نویسنده انگلیسی را شگفت دهشت آوری از دیدن این نوع زندگی است ما خودمان این شگفتی را نداریم مسألۀ باد موسمی و شن روان را همه ساله در زادگاه برادرانمان«سیستان »با آن روبرو هستیم ولی عشق به وطن مانع جلای است از آنجا که نگارنده وجود جهنم را در کنار باطلاق شنی«ربع الخالی»که از منطقه ظفار تا نزدیکی شبه جزیره قطر در بر گرفته و صحرای برهوت و جهنمی بین«ثمریت و ظفار »را دارد لمس کرده گمان نمی برد این وسعت کمی از طوارق داشته باشد زیرا هلیکوپتر حامل ما از بلندی ده ها متر ، قبل از فرود آمدن هدف حمله ریگ های روان این خطه و صدای وحشت آور آن قرار می گرفت.(1)

این جهانگرد ، درمقابله مشروح خود، دیدنیهایش را چنین ادامه داده و می:نویسد: جالب تر این جاست وقتی که انسان عبور قوافل شتر و مکاریان و شتربانان را دسته دسته و قطار قطار را تماشا می کند.(2)چگونه اینها تله ها و تپه های سوزان شنی را می شکافند اگر به دیدنش نیرزد شنیدنش ارزنده است.(3)

اما خالق متعال در کنار این جهنم سوزان و تشنگی آور واحه هائی نیز بودیعه گذارده که در کنار مرتعی یا چراگاهی حداقل چاه آب شیرینی همراه آورده است.

شما هر کجا افراد بدوی و صحراگردی دیده باشید چهره شان با چهره های این مردم تفاوت دارد، از نژاد سرخ، سیاه سفید و زرد بسیار چیزها شنیده ایم و در صور سینمائی و احلام دیگر صورت های دگرگون آنها را بسی تماشا کرده ایم ولی در این جا زیر آسمانها همه چیز کبود است مانند خود آسمان به همین جهت است که عرب آنها را «رجال الزرق و نساء الزرق» خوانده یعنی مردان و زنان ،کبود رنگ مسجد کبود تبریزمان اگر دیده باشید با چهره اینها

شباهت زیادی دارد.

ص: 81

موجود در دو طرف آن و غالباً برحسب مقتضای طبیعت صحرا دو طبقه ساخته اند جلب توجه می کند، جائی که همه رنگهای زندگی این گروه نیلگون است حتی درو دیوارشان .

زوزه های سگ تازی و نهیق خر و صداهای گاو و شتر و گوسفند و بز از چهار طرف همه چیز را تحت تأثیر قرار داده است.

اینها متاع و کالاهائی هستند که از تمام ادنا و اقصای صحرا در این شهر گرد آورده به معرض تماشا گذارده میشود.

بازار مکاره شان هفتگی است و آدم باید برود و تماشا کند که در آن روزدر بازارچه میگذرد يخلق الله ما يشاء.

ص: 83

عکس

ص: 85

ص: 86

آری همۀ آن خوشیها به صورت خواب و خیالی در آمد، زمانی آسمانها را برق گرفت و زمین را صاعقه ها بسوخت زلزله های پی در پی همه موجودات را در زیر تلهای خود فرو برد و طوفان ها همۀ این حوادث را همراهی می کرد، و بالاخره رستاخیز حوادث در گرفت و اطلانطیه(1) به زیر آب دریا فرو رفت و همه چیز تمام ،شد تا آنجا که من شنیدم این بود که نوشتم و هم اکنون شما آن را می خوانید.

نام پسرخانواده احمد و نام دخترانش فارنا »و «لَلخا »بود ،چهره های (2)همه اعضای خانواده کبود و همه حکایت از این داشتند که زیر آسمان کبود ( با قساوت و گرمی هر چه بیشتر پوست و جانشان به کبودی آسمان رفته بود .

دخترها از مُهره ها خزف های صحرائی چیزهایی را بسینه آویخته بودند و معلوم شد که مرد خانواده همچنان در واحه مانده و مشغول چراندن گوسفندان و بزها است.

ص: 88

خاوری خلیج یاد شده که صفحات بنادر و جزایر آبهای مکران را نیز دربر میگرفت یکی از آن موارد خاص و قابل دقت و توجه تاریخ نویسان این خطه خواهد بود.

یاد آوری مکرر خواجه شیراز از «برقع »آری خواجه سفر نکرده به خارج که مقطع الرأس او جزیره هرمز بود خود می رساند که عارف سخنگو و شاعر ادیب ،ما در این سفر با برقع پوشان جنوب بر خورد داشته است و برقع را در هرمزی که دارای پادشاه و خیل و حشم و وزیر و دربار و تجار بود، و نگین انگشتر جهان به حساب می آمده تماشا کرده باشد و اگر این مورد را کنار بگذاریم با توجه به مهاجرت اهل خمسه باصری »فارس که حافظ آنها را لولیان شوخ و شیرین کار و شهر آشوب معرفی کرده مورد دیدار و تلاقی با خواجه شیراز بوده باشد و مورد دوم احتمال قریب به یقین تواند بود. یک نگاه اجمالی صفحه 155 و 156 کتاب اشرف افغان بر تختگاه اصفهان و محلات پی درپی بلوچ ها کافی است. (1)

ص: 92

عکس

ص: 93

ص: 94

بیشتری دارند و هنگامی که امام شافعی را متعصبان مذهبی متهم به «رفض »کردند خود می گوید اگر محبت آل بیت رفضی باشد پس دنیای انس و جن گواه باشد که من «شافعی»را فضی هستم

اصرار مکرر و صلح نادر به قبولاندن مذهب حقه جعفری اثنا عشری به سلاطین عثمانی و ایجاد یک رکن مذهبی در حرم مطهر کعبه برای پیروان امام جعفر صادق علیه السلام دلیل بر شیعه بودن نادر شاه بود، زیرا هدف غائی نادر ایجاد وحدت مسلمانان شیعه و سنی بود و اینکه گاهی از نادر سخت گیری در جهت حمایت از کردار اهل سنت و منع برخی از اعمال افراد نا آگاه شیعه مذهب دیده می شود ، دلیل صائب بودن نظر نادر بر وحدت مذهبی ایرانیان بود.

غرض اینکه اگر از تاریخ حرکات سیاسی شاپور اول بویژه شاپور دوم معروف به «ذوالاکتاف»بگذریم مورد پیدا شدن برقع در خطه ی جنوب ایران از این دوره آغاز می شود که در صفحات بعد در این مورد بحث خواهیم کرد.(1)

برای پی بردن به دخالت بیگانگان درخلیج فارس کافی است که به پاورقی صفحه 172 بنام اشرف افغان نوشته ی دکتر ویلم ،فورترجمه دکتر ابوالقاسم سری مراجعه شود که در ترکتازی هلندی چگونه نمایندۀ یک بیگانه ای حضور هلند در جزیره هرمز را تبریک می گوید .

و برای آشنا شدن بیشتر به ترکتازی افغانها بهتر است به صفحه 24 و 25 و 26 همین کتاب مراجعه شود.

ص: 96

مربوط است که خود تاریخ جداگانه و مهاجرتی به صورت مهاجم در بردارد ، و امروز بازمانده این اسلاف درردیف رعایای دولت ایران بشمارند ، که چندین نسل از تابعیت آنها گذشته است هر کدام از دسته های مهاجر به قصدی به شمال خلیج فارس روی آوردند که هدفشان در اول تشکیل سکونت موقت محلی برای «ارتزاق و استفاده از مراتع و کشتزارهای بیشتر و مفیدتر » بود ولی بعدها در اثر ضعف حکومت مرکزی مخصوصاً در عصر قاجار، خود را به صورت حکومت محلی در آوردند و از این تاریخ است که بسیاری از بنادر و جزایر نام های جدید و نوینی به خود گرفت.(1)

بنادرو جزایر شیبکوه بندر لنگه از یک سو و بنادر و جزایر جنوب و شمال غربی از سوئی دیگر که امروز نام برخی از بنادر به ادغام در آورده است نمونه بارز آن است هر چند که به مرور زمان خود را تابع دولت ایران معرفی کردند، تقسیمات ارضی موجود بین خود اینها که در نتیجه ناتوانی دولت مرکزی بود خود مؤید این اظهارنظر است.

ص: 98

زیاد سردار معروف ،عرب قریب 12 هزار نفر از آنها که بیشتر آنان بربر بودند در حمله به سوی اندلس برگزید، طارق آنها را از دریا بگذرانید و بر کوهی که بعداً به نام خود او شهرت یافت «جبل طارق»استیلا یافت ص 1058«همان اعلام، 2»از سال 1965/م 1344 ش در ناحیه اجله واقع در جنوب شرقی الجزائر، اكتشافات نفتی صورت گرفت و آن سرزمین به سبب استخراج نفت اهمیت ویژه ای یافت (1)

ص: 100

استعمال آن به نام روپوشی از نامحرم، مأمورشده اند.

روپوشی که در میان آن به اندازۀ حدقه چشم و حریم و گرداگرد آن سوراخ داشته باشد که امروز به نام «برقع بتوله »خوانده می شود.

نگارنده گفته است که:

الف: کجا تاریکی و کُ (1)انورمهتو (2)

ب :کجا سایه کجا گرمای آفتو (3)

کجا ناطق کجا گگ (4) جن همت (5)کَی؟

ج: کجا کور و کجا نوشت(6)؟ آدم و گو ؟ ! (7)

اشاره به آیات شریفه: الف الايستوى الظلمات و النورِب وَلَا الظَّلُ وَلَا الحَرُورِ ج لا يستوى الأعمى و البصیرُ الف :نور و روشنائی با هم برابر نیستند ب: و نه سایه با آفتاب همسان :ج کور و بینا با هم برابر نتوانند بود.

ص: 102

برای استفاده از این مواهب بود، در چنین شرایطی با چنان مسائلی که استعمار تازه نفس در ایران جا گرفته بود و پشت پرده سیاست ایران حکومت میکرد بیگانگان دسته دسته از جنوب و شرق خلیج فارس به شمال و باختر آن روی آوردند ، و همین که موارد تمهیدی را یکی پس از دیگری تحقق بخشیدند عوامل بیگانه از هر طرف خود را به این خطه انداختند و حکومت های خان خانی و ملوک الطوایفی را عملاً درعهد قاجاریه ساری و جاری ساختند، و دولت مرکزی آنها نه سایه ای داشت و نه مایه ای ولی پس از آن هم انحصار تجارت کشف حجاب درعهد پهلوی مردم بنادر و جزایر و مهاجرت دسته جمعی ناگزیر ساخت و خطه ی شمالی خلیج فارس از جمعیت و تجارت خالی ماند .

ص: 104

مهاجرانی که در بدایت قتل نادر آرزوی ایران کهن را برباد ده می دیدند درآغاز مهاجرتشان به عنوان استفاده از مراتع و بهره مندی از ییلاق های تابستانی بنادر و جزایر بود بعدها شکل راهزنی نیز پیدا کرد.

این یورش های پیاپی که در مطلع سده نوزدهم تا اوایل سده میلادی به طور نامنظمی صورت می گرفت منتهای آمال استعمار را در برداشت، ولی چیزی نگذشت که استعمار چاهی را که برای ایران و ایرانیان کنده بود خود را در آن دید مبارزه جلفاریهای دیروز که پس از آن نام رأس الخیمه به خود گرفت جلوه گری کرد زیرا سطوح راهزنی دریائی از جلفار که مبداء تحریکات و جنبش های ملی به خود گرفته بود بیشتر آبهای خلیج فارس تا تنگه هرمز را فرا گرفت.

من برخلاف مورخان دیگر که این جنبش را «راهزنی و دریائی»نام نهادند ، قبل از هر چیز می گویم که راهزنی دینی پیدا کرده بود و قدرت اسلامی از آن تجلی می کرد زیرا اگر افرادی چون من درمیان قبایل عرب جنوب خلیج فارس و طوایف و عشایر عرب داخلی عمان زندگی کرده بود و فرهنگ و اندیشه های آنها را به شمار می آورد هیچگاه به این مبارزه نام رهزنی نمی گذاشت. زیرا عرب در آن زمان به فرنگی به صورت اشباحی هول آور و نامتجانس نگاه می کرد و هرگاه یک اروپائی با کلاهش را می دید فوراً می گفت «خزاک الله »(1)چنانکه ما بسم الله را برای عدم مداخله شیطان بر زبان می آوریم و این احساسی است که بارها از فرد عرب عمانی و خلیجی دیده ام و نفرت آنها را درک کرده ام استعمار به وسیلهٔ عوامل خود چنان القاء می کرد که گویا آمده اند تا منطقه را به بهشت برین تبدیل

ص: 106

کنند و دیدیم که حتی یک قرص آسپرین را هم از جیب خود برای این مردم صرف نکردند بلکه برجان و مال آنها چیره گشتند تا جائی که نهضت جلفاریان به خاموشی گرائید و استعمار صاحب (ساحل المتهادن»شد و از آن امارات المتصالح نام گرفت! اینها را همه و همه برقع پوشان سیاست اعمال کردند .(1)

ص: 107

آزاد زادگان و مراکز فروش و خرید آزاد مردان و آزاد زنان ایرانی برقع پوش بود، کشتیهایی که از سواحل آفریقا باز میگشتند متاع و کالای عمده شان سیه بچهگان افریقائی و کنیزکان سیاه پوست اما خوش صورت و کمر باریک و خوش سیمائی بودند که چشمهایشان برق میزد و این در تمام آغاز سده سیزدهم نیمه اول تا چهاردهم ه.ق بود.

از آن پس استعماری که با الطبع خود این عوامل را به وجود آورده بود میانجی شد و در این ساحل قانون خرید و فروش بردگان را به میان آورد و برده فروشی را از اول نیمه دوم قرن چهاردهم ه .ق در بازارهای دبی - ابوظبی - رأس الخيمه و سویق (1)ممنوع و قدغن کرد و سیاهان دسته دسته برای رهائی خود به کونسولگری انگلیس در شارجه و بحرین پناه می آوردند .

ص: 109

عکس

ص: 111

ص: 112

تا اقدامات بعدی نادر ،سنجید، زیرا مزاحمت شاپور اول و دوم در خارج از مملکت و یا در مرزهای ایران بود، اما نادر فرصت ورود مزاحمان را به ایران نداد هم اکنون اثر و آثار این مرد بزرگ چون میل نادری در راه بلوچستان به سیستان در مرزهای جنوب خلیج فارس تا کنون خودنمایی میکند و نام و نشانی که این مرد فاتح و در آن خطه به یادگار گذشته نمونه ای بارز و فراموش نشدنی است آری اقدامات همه جانبه نادر سر دودمان سلسله افشار و حمایت و دفاع از مرزها و حریم ایران به علت ضعف دولت مرکزی در زمان آخرین سلاطین صفوی به قدری ارزشمند بود که تاریخ از یاد نمیبرد ولی افسوس که اقدامات داخلی و خارجی نادر از ثبات خوبی برخوردار نبود و همیشه تمرد و عصیان داخلی را پشت سر داشت.

این حقیقت تلخ را بگویم که سر آغاز افول دولت نادری سر آغاز همهٔ نابسامانیها در ایران بود به ویژه درخطه بنادر و جزایر کشور «میهن عزیزمان»، دراین تاریخ که برای تاریخ سیادت ایران مقطعی را به وجود آورد هر چند که دولت خوش نام زند»با وجود کریم خان بزرگمرد و مصلح ایران فرصت درازی را برای مزاحمانی که منتظر فرصت بودند باقی نگذاشت، ولی با کمال تأسف باید بگویم که دو نوع برقع در ایران گسترش پیدا کرد.

الف: برقع ساده ،روپوش چهره »زنان جنوب مان

ب :و برقع سیاسی که پس از زوال دولت زندیه بار دیگر گرانجانی می کرد و انتقال برقع زنان ایرانی در خطه جنوب کشور اگر مربوط به عهد شاپور اول یا شاپور دوم ساسانی ندانیم باید پذیرا شویم که همراه برقع سیاست بیگانگان و دشمنان ایران برقع عرب زاده را نیز همراه آورد که زنان ظاهراً به خاطر حفظ پوست چهره شان از تابش آفتاب گرم و سوزنده جنوب نگاه می داشت از یک سو و از سوی دیگر حفظ گونه و ابرو و لب و دهان و بینی را از دید نامحرم به قول خود برقع پوشان علاوه بر نقطه بهداشتی رنگ دینی و مذهبی را هم به آن دادند که در پی خواهد آمد. یاد آوری می کنم که بردگان آزاده خوب کشورمان که به وسیله آدم ربایان بلوچ به خارج از کشور برده می شدند، غالباً در خارج خرید و فروش

ص: 115

می شدند و در بنادر و جزایر خطه ی کشور به تمامی احدی بنام برده وجود نداشته همه مردمی آزاد و آزاد زاده و مختار و مستقل زندگی خود بودند. ولی دزدان آدم ربا در کمین داخلی، برقع را وسیله بسیار خوبی برای تأمین مقاصد خود می دیدند ، مؤلف در این زمینه می گوید:

و دزی (1)ابرقعی م لونه(2) احدم (3)

هسکه (4)اُش (5)ناشناختم که هدم (6)

چون برقع شناخت را گم می کند .

ص: 116

خواجه شیراز رحمة الله علیه نیک می گوید که:

برشکن طرف کلاه و برقع از رخ برفگن *** گوشه گیران انتظار جلوه ای خوش می کنند .

مؤلف گوید :

منه بر روی خود برقع عزیزم *** که مه را حاجت خرمن نباشد (1)

ص: 121

عرضه کنند که هم خریدار بهتری داشت و هم پول بیشتری صرف آن می شد و هم رضایت و خشنودی زایدالوصفی از داشتن برده سفید پوست، لذا برقع را وسیله «ربودن »و ربایندگی خود قرار دادند و در ترویج بازار آن کوشیدند چنان که مشاهدات خود را همان گونه که تماشاگر آن بودم و به شخصه لمس کرده بودم و ، در فصل گذشته این کتاب یاد آورشدم.

گفتم که سوغات برقع یا بتوله از آثار استعمار نیست و علت آن را نیز توضیح دادم که مطلقاً از یک مسئله سیاسی به دور است و از نظر دیگر به خاطر احترام به یک سنت نامألوف و اینکه رهزنان داخلی و آدم ربایان خطه مکران برقع را به خاطر پوشش و برای خود یک حجابی که شناخت و شناسائی را به هم می زد پیشبرد کار خود قرار داده اند و از این رو آن را رواج دادند ولی پرسش این جانب هم اکنون این است که چرا زنان ایرانی غیر عرب بندری چنین ابزار ناخوش آیندی بر چهره خود می گذارند و چرا این زیبارویان آفتاب زده جنوبی به جای حجاب اسلامی چیزی را به نام برقع یا بتوله استعمال می کنند ما زبانمان دری فارسی است که حتی در تمام سخنان روزمره مان یک حرف و یالفظ بیگانه وجود ندارد ،حیف نیست که پرده بیگانگی بر چهره خود کشیم؟ پس بیائیم اگر می پذیریم این سنت غیر ایرانی را به دور افکنیم و به قافله زنان هم وطن خود بپیوندیم زیرا شما ایرانی پاک و خالص هستید و ایرانی پاک و خالص به عرف و عادت و سنت غیر ایرانی اقتدا یا تقلید نمی کند.

ص: 123

خود یکی پس از دیگری نرسیده بودند که ناگهان خبر آمدن میرمسار خان مکران را دادند و هر روز وحشتی عجیب در میان مردم در می گرفت، بلوچها میناب را 25 روز در محاصره داشتند، از سوی دیگر تازیان مسقط، پس از دزدی دریائی در بندر عباس در راهزنی دیگر دریائی، سه کشتی نیز در بندر کنگ گرفتند.(1)

ص: 131

خوبی پرده از ماهیت برقع و برقع پوشان بر می دارد و انتساب آن را به گرود تازیان و دور از کار و پسند دل ایرانیان دانسته اند.

عرب زاده از رو بردار شیله (1)***مکن آن حیله های بی وسیله

خدا را برقع از رویت بیفگن *** که تا رویت به بینم بی بتیله (2)

مؤلف در این مورد می گوید که :

با بتولم مکش عرب، ظالم (3)

bâ batulam makoš arab zâlem

ای بنی پاس بیبتوله بسه

cy baniyâs bibatula base

سید محمد خالو شاعرده تلی گودۀ جهانگیریه بستک لارستان نیز چنین معرفی می نماید:

ام دی (4)اداسن (5)دم دروازه

omdi odâson dame darvaze

برقع شلودن (6)چن(7) عرب زاده

borqa šalu den čone arabzade

ص: 133

و این خود معرف این است که برقع ویژه سنتی عرب و عرب زاده است و بس مؤلف می گوید: نی از کرم ،عرب که با برقع ***کشتن تو و بی بتوله انگشتم

پس به شهادت سخن گویان محلی که تنها منحصر به قوم مهاجر به خلیج فارس و بنادر و جزایر و روستاهای آن بوده و هستند بی گمان روشن میشود که پوشش برقع از ابزار کار زنان ایرانی به دور بوده است و برقع سوغات و ره آورد مهاجران است مهاجرانی که به مروز زمان و گذشت تاریخ تابعیت دولت ایران را به حکم زندگی پذیرفته اند ، و اما اینکه دور تسلسل استعمال برفع چگونه بوده و در این مدت چه سیری داشته چه تغییراتی پیدا کرده و از کجا این روپوش بیرون از سنت ایرانیان و خارج از تقالید زنان پارسیان کی؟ از چه تاریخی؟ و از کجا به ایران منتقل گردیده موضوع مستند و جالبی است که از این پس روشن خواهیم کرد.

در داستان اسکندر و ،شبان نظامی در داستان دیگر چنین ادامه می دهد که:

نخستین به نوک مژه راه رفت *** دعا کرد و با آن دعا کرد و گفت

مولانا ظهوری در غزل معروف خود نیز از برقع چنین یاد می کند:

چو برقع برفکند آن ،مه قمر در آسمان گم شد *** چو گیسو برفشاند آن ،خور شکیب انسان و جان گم شد (1)

که چون شاه با من چنان کرد عهد *** که برقع کشم بر عروسان مهد

ازآن راز پنهان دلم سفته شد *** حکایت به چاهی فرو گفته شد

در روایات و گفته ها مکرر آمده که مولای متقیان علی علیه السلام از بسکه در خلافت آزار دید و در برابر شدت عدل آن حضرت مخالفت های بسیار نشان داده شد، آن حضرت به ستوه آمد به حدی که رازهای خود را به چاه می گفت و گمان شاعر این روی داد را به خاطر می آورد و بدان اشاره می کند .

ص: 134

معرفی شعراء لارستان و بنادر و جزایر

مؤلف می گوید :

نی از کرم عرب که با برقع

ni az karame arab ke ba borghe

بکشش که و بی بتوله انکشتم

bekšeš ke va bibatula otkoštom

سید محمد خالوی ده تلی معروف به «خالو »که از شعراء به نام و در سراسر اشعارش که غالباً به زبان دری پارسی سخن گفته به گناهان خود اعتراف نموده نیز چنین می گوید:

آمدی اداسن دم دروازه

omidi idâson dame darvâze

برقع شلو دن چن عرب زاده

borqap šalu den čone arabzâde

نگارنده در چند محل برقع و برقع پوش را چنین معرفی می کند.

و نگاه بتوله أت کشتم

va negâhe batula

بیگناهم بکش بتوله مز

bigonahom, bekoš batula mazo

و در جایی دیگر نگارنده بازگوید که:

همه مردم گمون شن بو،مِ وقتی که بتولت ن هود

ص: 135

hamey mardom gomunšon bu, me vaqti ke batulat na [hod]

چوات واس زلو از حسن خُتْ مردم گنا ات که

čo ot vâse ze lu, az hosne xot mardom genapot ke

حَسنَتْ وَ بتَولَه نَى مُزيش

hosnot va batula ni mazo bcs

محتاج بتوله نی لوی ماه

mohtâje batula ni loye mâh

و باز می گوید:

و بتولم مکش عرب زاده

va batulam makoš arabzâde

هر جهات کشت بی بتوله بسه

horĉe pot košte bibatula base

محمد امین بستکی می گوید:

یک نازنینی ز عرب زاده

بروی ماهش برقع بنهاده

و این در غزلی که به گناهی اعتراف میکند گفته است.

نگارنده گوید:

دام دونه ی بتوله أت، از لو

dâmo dunay batula ot az lu

واس بی پرده ماه خم به بنم

ص: 136

vâse, biparde mâhe xom bebenom

و همۀ اینها خود دلالت کافی و قاطع بر این دارد که دارنده برقع عرب بوده و زینت یا پوشش برقع بر چهره زنان عرب و عرب زاده دیده اند، و همۀ ما جنوبیها می دانیم که شیله و بتوله و به قول بستکیها بتیله و شیله»تن پوش و روپوش زنان عرب و عرب زاده بوده است و بس .(1)مولانا نامی درقطعه ای از اشعار عارفانه خود چنین می گوید :

حسنی که هوید است مجرد از نقاب است *** نه یار پس پرده و نی برقع حجاب است

مؤلف گوید :

سمند جورخت بشتر متازن *** وبرقعت ام مَزبشتر که مردم

ص: 137

پاورقی

(1)حسین وحیدی شاعریست که غالباً به زبان مادری خود که عرب زبان بوده سخن گفته و در نهایت فصاحت و بلاغت شعر میگوید نمونه شعری وی که به هندوستان در ایام

جوانی سروده اینست که:

و ذات رداء قد يسمى بساريا *** لها قامة هيفاء و الردف باديا

اشارت بطرف ناعس و تبسمت *** فخلت شعاعا لاح من ثغرها ليا الخ....

و در اشاره ای که به خرابی و ویرانی بندرلنگه به سال 1327 خورشیدی دارد چنین می گوید:

مولای انی الیکم رافعاً املی *** کی تلحظوا لنجةاً احبا بعطفكم

ان الخراب عليها مد اجنحة ا(2)و ظللتها ظلال كلها سقم *** الفقر طوقها و الداء انهكها

و الجهل جللها و العلم منعدم *** ولا مدارس لا علما و لا عملاً

و اصبح الكل في آماله حلم

از تالیف این شاعر فقیه و ادیب تاریخ بندرلنگه به زبان عربی و «سالنامه»نوروزی

ص: 140

است که در آن حساب زراعت و کشاورزی و اختلافات ماه و سال و روز را با تقویم آن بیان می کند.

«2»میرمحمد ارفعی از شعراء و ادباء و دارای اشعار پراکنده ایست در دست دوستانش که آماده چاپ است وی از خاندانی بزرگ و از بازرگانان بندرعباس است که به تهران مهاجرت نمود.

«3»از دانشمندان بنام و از شعراء معاصر جناح بستک لارستان است وی مردی است ،فقیه، شاعر، ادیب و به دو زبان فارسی و عربی تسلّط دارد.

«4»حمادی دارای اشعار و سخنان منظوم و ارزنده ایست که غالباً به زبان مادری خود «عربی»سروده است اشعاری به زبان فارسی نیز دارد ولی از انسجام خوبی برخوردار

نیست.

طالع

«5»از شعراء برجسته دری زبان است که به لهجه لاری سروده است، اشعارش در

نهایت انسجام و رعایت وزن و عروض است و در دست تالیف دارد.

سایبانی

«6»از ادبا و دانشمندان معاصر ، لیسانسیه علوم ادبی مقیم مرکز هرمزگان بندرعباس است که اثرو آثار زیادی در مطبوعات دارد و هم اکنون با مجله و زین «آینده»همکاری دارد.

عباس خواجه (انجم روز)

«7»مؤلف و نگارنده این کتاب که ادعای شعر و شاعری ندارد و تنها برای حفظ فرهنگ دری دیوانی از غزل قصیده، رباعی و دوبیتی دارد و شعر نو نیز می گوید و غالب اشعارش به زبان دری پارسی است که قطعاتی چند درباره برقع و برقع پوشان دراین دفتر دارد ،

«8»از شعراء و ادبای مقیم بستک مرکز جهانگیریه لارستان است پدرش نیز شاء بود و غالب فامیل و خویشاوندان وی با شعر و شاعری سروکار دارند.

«9»ازشعراء خوب و بنام بندرلنگه است که نمونه شعر وی در کتاب بندرلنگه تألیف حسین نوربخش صفحه 312 ملاحظه خواهید فرمود ،وی دست اندر کار تهیه تاریخ جزیره کشم است که تاریخی ارزنده دارد و امیدوارم که در کار خود توفیق حاصل کند.

ص: 141

درروزنامه پارس شیراز از نسخه های آن موجود است، براهیم خلیل دارای سفر نامههای منظوم و هم چنین شجره سادات قتالی است که بهمت مصطفی مصطفوی خلوری درامارت متحده عربی به چاپ رسیده و با طرززیبائی انتشار یافته است. وی در مورد برقع چنین می گوید:

به پیش قدول کی لاله خیزد (1) *** مه از شرم رخش با ناله خیزد

اگر برقع کشد از گلشن روی *** شکر بی قیمت از بنگاله خیزد

«براهیم خلیل»

«2»از شعراء معاصر صفویه و از مداحان حضرت رسول اکرم و مولای متقیان و حسنین علیهم السلام و در این باره تا سر حد غلو پیش میرود، دیوان او به همت کشمیری شیرازی و مراقبت یوسف فرزین اوزی و با نفقه ملامحمد حسن آخوند بازرگانان مقیم بحرین به چاپ رسیده است.

«3»ازدانشمندان و فقهاء معاصر ساکن روستای رمکان در جزیره کشم برای اطلاع از احوال آن شادروان به کتاب آثار شهرهای باستانی صفحه 761 تألیف دانشمند و محقق فاضل احمد اقتداری و کتاب جزیره قشم و خلیج فارس تألیف نویسنده و محقق معاصر حسین نوربخش صفحه 276 مراجعه شود.

«4»مکّرر - محمد شیخ عبدالهادی بستکی مؤلف «اخلاق مصطفویه»در ماه ربیع اول بسال یکهزاردویست و هفتاد ا و دو 1272 ،هجری نبوی ص و آله کتاب را به پایان رسانیده است تخلص شاعری وی «خرسند»است و خود در این مورد گوید:

هفتاد و دو شده و هزار و دویست سال

از هجرت رسول خداوند ذوالجلال

کین مختصر زیاری باری بشد تمام

ماه ربیع و روز دوشنبه قریب شام(2)

مؤلف به پیروی از گلستان سعدی کتاب را در سی باب نگاشته و حاوی

ص: 143

حکایتها و داستانهای کوتاه ،است وی از علماء و ادبای خطه لارستان است و اشعار عرفانی و دینی خود را در این کتاب آورده است.

«5»از افسران انتظامی شهربانی که سالها ریاست شهربانی بندرعباس را بعهده داشت و در همان لباس به شعر و شاعری و نشر مقالات درروزنامه محلی می پرداخت مرحوم کاملی دارای دیوانی از اشعار دری و فارسی کنونی است که قسمت اعظم آن را نگارنده در تلویزیون ملی ایران بندرعباس تحت عنوان «برنامه فرهنگ و ادب جنوب »باجرا گذاشته بودم که سرتاسر خلیج فارس «شمال و جنوب»بیش از دو میلیون نفر تماشاگر داشت وی از شعراء مداح خاندان آل رسول اکرم است و بسیاری از اشعار وی در دست این نگارنده و فرزندان آن شادروان است.

«6»از شعراء معاصر شاه عباس اول صفوی که تاریخ حیات وی نشان می دهد.

«7»از شعراء معروف دوبیتی گو و از سادات و خاندان آل رسول اکرم ص و آله تاریخ حیات وی 1046 هجری نبوی ص و آل نشان می دهد و خود در این مورد می گوید:

شکار افگند محیا با رفیقان

به ست و اربعین و الف تاریخ

«8»از شعراء شوریده و عارف و ادیب خطه دشتی و دشتستان بوشهر که دوبیتی های او رفیق سفرهای مسافران دریائی و زمینی و همه جا بر سر زبان است .

برای آشنائی بیشتر به احوال وی به کتاب سخنگویان فارس مرحوم محمد حسین رکن زاده آدمیت صفحه 22 جلد 4 مراجعه فرمائید.

«9»همّت از شعراء بلندپایه بستک لارستان و دارای تألیفاتی ارزنده به اسامی زیر است:

1»شرح اسماء الله

2»ترجمه منظوم مولود نبوی اقتباس از مولود سید جعفر برز نجی و دارای اشعار پراکنده و ادیبانه ایست که در دسترس اغلب مردم لارستان است و نگارنده

ص: 144

مشغول تهیه و تدوین شرح حال و افکار و اندیشه همه شعراء نامبرده در لارستان هستم و در دست چاپ و انتشار دارم.

من الله التوفيق آمين.

10»باقر فداغی لارستان از روستای فداغ صحرای باغ لارستان و از شعراء بسیار ارزنده و شوریده حال این خطه است گفته هایش سوزان و متأثر از یک عشق و ناکامی است از دختر عموی خود و از نظر بلاغت و روانی میتوان او را از بلیغ ترین شعراء لارستان نامید، بسال 1339 شرح حال و ابیات شعری وی را در اختیار صادق همایونی گذاشته ام که او هم نشریه ای بنام این شاعر منتشر نمود و ام مقدماتی ازاین شاعر در روزنامه پارس شیر از نگاشته شده است.

بستکی

11»از شعراء و از حکام بنام بستک مردی بوده متورع و اهل و قضاوت و سجاده »تواماً و از شعراء و حکماء خوشنام منطقه است اشعار بسیاری از وی در دسترس این نگارنده و درحال تدوین است به ص 258 کتاب تاریخ جهانگیری بنی عباسیان بستک تألیف شادروان محمد اعظم بنی عباسیان بکوشش این نگارنده

مراجعه شود.

12»مُجرم از علماء خور لار لارستان فارس است. اشعارپراکنده وی در - دسترس این نگارنده ،است شاعر متخلص به «مجرم»از تیره آخوند خور است وی مبادله و مناظره ای با شاعر معروف به «براهیم خلیل »دارد که درجای خود به نشر آن اقدام خواهد شد وی از جهات ما در پدرم با نگارنده نسبت دارد.

خالوده تلی

13»ازشعراء معروف و مشهور خطه گوده بستک است که در سراسر اشعارش به گناهان خویش اعتراف کرده است اشعار وی مخلوطی از فارسی و دری است.

14»هر دواز شعراء اوّز لارستان فارس هستند که اشعار پراکنده هر دو در نگارنده و بسیاری از مردم دیگر است از تاریخ حیات هر دو نشانی دردست نیست دوبیتی زیراز نعیما است :

ص: 145

نعيما سایه زلف تو خواهد *** و گرنه سایه دیوار بسیار

همه این شعراء در قید حیات و همۀ سخنگویان از دنیا رفتگان هر کدام به گونه ای برقع و برقع پوشان را در سخنان خود شناسانده اند :

محيا عرب زاده از رو بردار شیله *** مکن این حیله های بی وسیله

خدا را برقع از صورت بیفکن *** که تا رویت ببینم بی بتیله

گاهی شعراء محلی و سخنگویان لارستان و جنوب کشور برقع را «نقاب»یا لوبند نام نهاده اند و برقع و بتوله را بنام نقاب ولوبند به استعاره گرفته اند مولانا محمد نامی فتوئی شاعریست (بزرگ) که از نقاب و برقع زیاد نام برده و در این جا می گوید که برقع نقاب و حجاب نیست و در غزل عارفانه ای بمطلع حسنی که هویداست و از آن سخن رفت مضمومانه میگوید که برقع نمی تواند حجاب باشد.

پایان

ص: 146

فهرست اعلام نامها

الف

ابدالی، عبدالله خان ... 124

ابن علی ،وحیدی حسین ... 139

ابن سلیمان ،حمّادی عبدالله ... 139

ادریس شافعی، سید محمد ... 35

ارفعی لوزی میر محمد ... 139 ، 141

اسکندر... 52

افشار سیستانی، ایرج ... 11

اقتداری، احمد ... 15 ، 143

امام حسین (علیه السلام) ... 31

امام رضا (علیه السلام) ... 95

انجم ،روز عباس ... 11 ، 13 ، 14 ، 139

اوتس یان ... 125 ، 127

اِوَزی ، نجما ... 42

اِوَزی ، نعیما ... 142

ب

بابکان ،اردشیر... 114

براهیم خلیل ... 143، 145

ص: 147

برزنجی، سید جعفر... 144

بریمی ... 113

بستکی، فایز ...132

بستگی، مصطفی خان ... 142

بلوچ، محمدخان ... 110

بهرام ... 52

بهمن محمود شاه ... 44

بينلوب ... 24

ج

جلال الدین مولوی ... 43، 54

ح

حافظ ... 14، 44 ، 50، 54، 73، 147

حسان بن ثابت انصاری ... 40

حسنين (ععلیه السلام) ... 148

حضرت محمد (صلی الله علیه و اله) ... 9 ، 26 ، 28 ، 30، 56،53

حضرت على ...(علیه السلام) 56، 148

حضرت سکینه (دختر امام حسین) ... 31

حفضه ... 29

حکیم قبادیانی، ناصر خسرو... 132

حیدری، قاسم ...139

خ

خالوده تلی سید محمد ... 72

خالو ، سید محمد ... 133

ص: 148

خاقانی ... 44

خراسانی، ابو مسلم ... 22 ، 67

خلیفه ... 22

خوری محمد حسن ... 142

د

درود جناحی، احمد ... 139

دشتستانی، باقر... 132

دکتر ابوالقاسم سرّى ... 92 ، 96

دکتر اقتداری احمد ... 126

دلف عجلی، احمد بن عبدالعزیز... 22

ده تلی سید محمد خالو ... 135 ، 142

ر

راشد ، شیخ ... 126

رسول اکرم (صلی الله علیه و آله) ... 148

رضوی (علیه السلام) ... 22

رضوی سادات ... 22

ژ

ژان دولیفر... 89

س

سایبانی احمد ... 139

سعدی ...14، 42 ، 44 ، 49 ، 50، 60 ، 61، 62، 14

ص: 149

سنائی ...44

سنجر... 19

سید خلیل قتالی سیدابراهیم ... 142

ش

شاپور اول ... 115

شاپور... 53 ، 68 ، 69، 96 ، 114

شاه عباس اول ... 144

شیخ عبدالهادی بستکی، محمد ...142، 143

ص

صباح، حسن ...19

ط

طارق بن زیاد ... 90

طالع لاری، جعفر... 139

ع

عباسی، المهدی ... 22

عبدالهادی، محمد ... 54

عبدالملک احمد ... 22

عطار نیشابوری ... 62

علاء الدین کرپ ،ارسلان سعید ... 52

علی بن موسی الرضا (علیه السلام) ... 22

عمر بن خطاب ... 29

عويس ...24

ص: 150

غ

غیرت محمد علی ... 139

ف

فارنا 88

فداغی لارستانی باقر... 132 ، 142 ، 145

مولانا محمد فرید الدین عطار نیشابوری ...46،44، 56،54

فرامرزی، احمد ... 14

ق

،قتالی سادات ...142، 143

قتالی سید ابراهیم، سید خلیل ... 132

ک

کاملی، سید کامل ... 142

کبابی سدیدالسلطنه ... 15

گ

گنجوی، نظامی... ،44، 45 ، 46 ، 19 ، 50، 52 ، 50، 59 ، 60، 92 ، 73، 79

ل

للحا 88

م

محمد امین خوری، خواجه جمال ...117

محيا ...11

محی الدین ... 142

ص: 151

مرحوم مبارک ...117

مریم بیگم ...124

مصطفوى حلوری، مصطفی ...143

معین، محمد ...22

مولانا ظهوری ... 134

مولانا عبدالرحمن جامی ....،44 ، 46 ، 50، 55، 54، 64،60،56

میرزا، رضاقلی ... 95

ن

نادرشاه ... 95 ، 96، 97 ، 106 ، 110، 114، 115

نامی،فتوئی مولانا محمد ... 142، 146

نوربخش، حسین ... 11،15

و

وجدی، محمد فرید ... 23

وحیدی، حسین ... 140

ویلیام فور... 92

ه

هاشمی ،رمکانی، سید محمد علی ... 142

همایونی، صادق ... 145

همت بستکی، شیخ عبدالرحمن ... 132 ،142

ص: 152

فهرست اعلام جایها

الف

آبادی ایسین ...130

ابوظبی ... 70، 171

اتلانتیک ... 89

اوز فارس ... 139 ، 142

آذربایجان ... 125

اسپانیا ... ،67 ، 68، 77 ، 120

اسپرط ...24

اصفهان ...92 ، 125 ، 127

افریقا ... 99، 101 ، 122

افغان ... 126

آلمان ... 113

النخيل ... 108

انگلیس ... 109 ، 113 ، 129

ایتالیا ... 25

ایران ... 14 ، 15 ، 19 ، 20 ، 22 ، 44 ، 50، 53 ، 50، 55 ، 67 ، 95 ، 115 ،117

126،122، 134، 144 ، 147

ص: 153

ب

بحرینی ... 21، 77

بستک ... 139 ، 145

بلوچستان ... 9 ، 14 ، 21 ، 110 ، 115 ، 147

بوشهر ... 142

بندر جلفا ... 110

بندر عباس ... 77، 78، 91 ؛ 127 ، 130 ، 131 ، 139 ، 141 ، 142، 144، 148

بندر قشم ... 143

بندرکنگ ... 91، 130، 131

بندرلنگه ... 9 ، 11 ، 13 ، 14 ، 78، 98 ، 129 ، 139 ، 140، 142 ، 143

بندر مروارید ... 14

بين النهرين ... 101

ت

تیب ... 24

تنگه جبل الطارق ... 90

تهران ... 14

ج

جبل طارق ... 100

جزایر شیبکوه ... 98

جزیره قشم ... 126

جزیره کشم ... 141

جزیره هرمز... 44، 45 ، 92

جناح [روستا] ... 139

ص: 154

جیرفت ... 110

ح

حیدر آباد ...44

خ

خراسان ... 22 ، 124

خلیج فارس ... 9 ، 10 ، 11 ، 13 ، 14 ، 15 ، 19 ، 23 ، 24، 26 ، 30، 69،50 ،

، 13 ، 132 ، 126 ، 122 ، 115 ، 110 ، 105 ، 104 ، 103 ، 98 ،97 ،91 ،71

147 ، 148 ، 13 ، 138

خورلار... 14، 142

خوزستان ...69، 114

د

دبی ... 117

دریای عمان ... 9 ، 10 ، 13 ، 1، 2، 77

ده تل گوده اروستا ... 142

ر

رستاق ...108

رشت ... 125

رمکان [روستا ]... 142

س

سبعه ی فارس ... 139

سیستان ... 81 ، 115 ، 147

ص: 155

ش

شام ...101

شیراز ... 40 ، 51 ، 126 ، 127 ، 13 ، 115

ط

طوارق آفریقا ... 21

ع

عراق ...21

عربستان ... 77 ، 101

ف

فارس ... 14

فین [روستا ] 139

ق

قطری ...77

قم ... 22

ک

کاشان ... 22

کاوۀ کیمردان (مَرو) ... 22

کنگ ... 148،14

کویت ... 21 ، 77

كيش ...14 ، 148

ص: 156

گ

گامبرون ...125 ، 126

گولمینه ... 84،82

گومرون ... 148

گیلان ...125

ل

لار 127 ، 130 ، 115

لارستان ... 9 ، 11 ، 36، 56 ، 91 ، 132 ، 135 ، 140 ، 142، 144، 146 ،

،147 ، 148

لارک ... 126

م

مدینه ... 29

مرباغ بندر لنگه اروستا ...139

مسقط ... 117، 126، 131

مشهد ... 124

مکران ... 22 ، 117 ، 119 ، 131

میناب ...110، 131

ن

ناییان [روستا ] ...127 ، 130

نامی نیدان[روستا ]... 129

ص: 157

و

واحه بریمی ... 108

ه

هرمزگان ...9، 27

هلند ... 125 ، 126 ، 127 ، 128، 129، 130

هندوستان ...44 ، 91 ، 140

ی

یونان ...23 ، 2 ، 77 ، 120

ص: 158