ص: 2

فهرست تصاویر

صفحه

1- منظره طغیان زاینده رود...9

2- سنگاب مسجد شاه...11

3- سردر تاریخی مسجد دیلمی جورجیر...15

4- قدیمی ترین سر در مسجد جامع اصفهان...18

5- آتشگاه...19

6- سنگ تاریخی امامزاده احمد...21

7- مقبره منسوب به الراشد بالله خلیفه عباسی...22

8- مناره ساربان...23

9- مناره مسجد على...25

10- مناره سين...25

11- منارههای در دشت و گنبد سلطان بخت آغا...26

12- امامزاده جعفر...28

13- گنبد شاه زید...30

14 - تالار اشرف...32

15- گنبد مدرسه چهارباغ...35

16- ایوان جنوبی مسجد جامع...36

17- ایوان غربی مسجد جامع...39

18- محراب گچ بری مسجد جامع از دوره اولجایتو...40

19- طرح ساختمانهای مسجد جامع...43

20- قطعه کاشیکاری معرق مسجد شاه بشكل دو طاووس...47

21- مسجد شیخ لطف الله...48

22- منظره ای از عمارت تاریخی چهلستون...50

23- مسجد شاه...51

24- نمونه کاشیکاری مسجد شاه در ایوان شمالی...52

25- گلدسته و ایوان غربی مسجد شاه...54

ص: 4

26- چهلستون جنوب شرقی مسجد شاه...55

27- عمارت عالی قاپو...57

28- تزیینات سقف سرسرای عمارت هشت بهشت...60

29- منظره قدیمی خیابان چهار باغ...61

30- منظره قدیمی چهار باغ بالا...63

31- منظره قدیمی سر در باغ زرشك...63

32- عمارت نمکدان...64

33- کاخ تاریخی هشت بهشت...65

34- تزیینات آینه کاری ایوان شمالی هشت بهشت...66

35- عمارت چهلستون با تمام تزیینات آن از دوره شاه عباس دوم...68

36- منظره عمارت تاریخی چهلستون در حال حاضر...68

37- تزیینات اصلی دیوارهای تالار چهلستون...69

38- مينياتور شاه عباس كبير با تاج مخصوص... 71

39- عمارت آینه خانه...73

40- مدرسه چهارباغ...75

41- محراب و منبر مدرسه چهارباغ...77

42- پل شهرستان...78

43- پل الله وردیخان...79

44- منظره ای از عمارت آینه خانه و پل جویی...80

45- پل خواجو...81

46- منار جنبان...82

47- نمای خارجی ضلع جنوبی عمارت تاریخی هشت بهشت...84

48- كليساي وانك...85

ص: 5

است که آثار و ابنیه تاریخی داخل در حدود شهر را بدو زبان فارسی و انگلیسی نشان میدهد و نقشه مزبور براهنمائی نگارنده طی ماههای آیسان آذر سال 1335 ( سپتامبر و دسامبر 1956 میلادی ) در باستانشناسی اصفهان تهیه و تنظیم گردیده و نیز سنوات تاریخی متون مباحث كتاب بدو مبداء هجری اسلامی و میلادی مسیحی ذکر شده تاهر گاه فارسی زبانی بخواهد بدون مراجعه بترجمه انگلیسی آن مطالب این راهنما را برای یکنفر خارجی نقل کند از لحاظ تطبیق سنوات باشکال بر نخورد و در صورتيكه يك خارجی آشنا بزبان و تاریخ و ادبیات فارسی نیز بخواهد سالهای صحیح ایرانی آنرا متوجه گردد بسهولت امکان پذیر باشد.

اگر چه عکسهای این کتاب رنگی نیستند ولی از بهترین عکسهائی که تهیه آنها امکان پذیر بوده انتخاب شده است و چند تصویر آن که مناظر قدیمی بعضی ابنیه اصفهانرا در زمانی متجاوز از شصت سال قبل نمایش میدهند مخصوصاً بسیار جالب و پرارزش هستند

نگارنده اذعان دارد که این کتاب از هر حيث يك راهنمای کامل نیست ولی چون بمقدار زیاد رفع احتیاج بازدید کنندگان از ابنیه تاریخی اصفهان را مینماید امیدوار است در نظر ارباب خرد و دانش مورد قبول افتد و موجب مزید امتنان است که نواقص آنرا تذکر فرمایند .

در خاتمه از آقای محمد تقی امامی مدیر محترم چاپخانه امامی اصفهان که در طبع این راهنما از لحاظ امور چاپ همه گونه مساعدت با مؤلف مبذول فرموده اند و از کارگران مؤدب و فعال آن چاپخانه کمال تشکر و امتنان را دارد و پیوسته توفیق آنها را از خداوند متعال مسئلت مینماید.

اصفهان اسفند ماه 1335

لطف الله هنر فر

ص: 7

شهر و حومه آن که برای مقاومت در مقابل چنان بارانهائی بیسابقه آماده نشده بودند خسارت فراوان رسانید و رعب و وحشتی عجیب مردم را فرا گرفت. بارانهای مزبور که در مدت بیست روز بمیزان 167,5 میلیمتر رسید در ابنیه نیز خساراتی وارد نمود که برای بناهای باستانی اصفهان بمنزله اعلام خطری بود و با توجه دولت و مراقبت کامل اداره باستانشناسی در تابستان سال 1334 خورشیدی خسارات ناشی از بارانها تعمیر و ترمیم شد و پشت بامهای ابنیه تاریخی برای مقاومت در برابر بارندگیهای شدید حتی المقدور تجهیز گردید .

زاینده رود معروفترین رود خانه مرکزی ایران است که جلگه اصفهان را مشروب میکند و در دامنه زردکوه بختیاری از کوهرنگ سرچشمه گرفته و جنوب شهر اصفهان را از مغرب بمشرق طی کرده پس از عبور از زمینهای کرارج و برا آن و رودشتین و ورزنه در 140 کیلومتری مشرق اصفهان وارد باطلاق گاوخونی میگردد.

طغیان زاینده رود در اوایل بهار و موقع ذوب برفهای کوهستانهای غربی اصفهان

عکس

منظره طغیان زاینده رود اصفهان روز 17 آذرماه سال 1333 خورشیدی

ص: 9

است و معمولا هر چندین سال یکمرتبه طغیانهای شدید هم دارد که شهر را مورد تهدید قرار میدهد مانند طغیان روزهای شانزدهم و هفدهم آذر 1333 که پس از يك سلسله بارندگیهای مهیب و بیسابقه شهر اصفهان مورد تهدید واقع شد

از زاینده رود نهرهائی منشعب میشود که در اصطلاح محلی مادی نام دارد. این مادیها از سراسر شهر اصفهان میگذرند و باغها و باغچه های داخل شهر را آبیاری نموده هوای جلگه اصفهان را لطیف و فرح بخش مینمایند و مخصوصاً در فصل تابستان موجب اعتدال آب و هوا میشوند .

سابقاً در فصل تابستان زاینده رود خشک میشد و کشاورزان و باغبانان اصفهانی بزحمت زیاد مزارع و باغات خود را از آب چاه مشروب میکردند ولی اقدام بحفر تونل کوهرنگ که قسمتی از آب کارون را بزاینده رود میآورد و عملیات ساختمانی آن در هفتمین سال سلطنت اعلیحضرت محمد رضا شاه پهلوی آغاز گردیده و در دوازدهمین سال سلطنت شاهنشاه با تمام رسیده و افتتاح گردید رفع این نقیصه را نمود و اکنون زاینده رود در تابستان نیز بحد کافی آب دارد و هکتارها زمین بر سطح کشت اصفهان افزوده شده است .

با وصل آب کوهرنگ بزاینده رود در طی سه سال اخير حد اكثر 30 متر مكعب در ثانیه و بطور متوسط 15 متر مکعب در هر ثانیه بآب زاینده رود افزوده شده است .

در اصفهان انواع و اقسام غله و حبوبات بعمل میآید و در بین میوه جات معروف آن خربوزه گرگاب و به و سیب گلاب و انار اردستان و نجف آباد و گلابی وسبری سده ( همایون شهر امروز) شهرت فراوان دارند .

از مجموعه آسمان آبی رنگ و آبهای جاری و انبوه درختان سبز و خرم و گنبد ها و مناره های فیروزه فام تاریخی که در نقاط مختلف شهر سر بآسمان کشیده اند منظره ای بس بدیع و دلکش بوجود میآید که عموم بازدید کنندگان این شهر تاریخی را مجذوب و مسحور خود میسازد. شما هم اگر بشهر اصفهان گذارتان افتاد پس از

ص: 10

تماشای آثار عظیم تاریخی گردش عصرانه در سواحل زاینده رود و تماشای جریان آب رود خانه را در پل زیبای شاعر پرور خواجو و شنیدن ترنم عشاق دلباخته را از گوشه و کنار بیشه های ساحل رودخانه و غرفه های مینونشان پل که با منظره غروب آفتاب صحنه ای شورانگیز و روحنواز بوجود میآورند فراموش نکنید تا خاطرات اصفهان را جالبتر و مؤثرتر در صفحه ضمیر خود جای دهید

عکس

سنگاب مسجد شاه از نفایس صنعت حجاری عهد صفویه در اصفهان

ص: 11

یاقوت(1) نام میبرد نواحی شرقی و شمال شرقی اصفهان امروز است .

در حمله عرب بخاک ایران ( 640 میلادی) اهالی اصفهان ابتدا حاضر شدند جزیه بدهند ولی بعد بلشگریان عرب هجوم آورده و فرمانده آنان را بقتل رسانیدند - خلیفه دوم عمر ابو موسی اشعری را بعزم فتح اصفهان روانه کرد و از این تاریخ تا قریب سه قرن اصفهان در قلمرو سلطه و نفوذ خلفای عرب در آمد .

شهر اصفهان در قلمرو عرب از شهرهای آباد و ثروتمند بشمار میرفت. حجاج بن یوسف از حکام مشهور عرب بعامل منتخب اصفهان میگفت : تو را بشهری میفرستم که سنگش سرمه و مگسش زنبور عسل و گیاهش زعفران است .

معروف است منصور خلیفه عباسی را کسالتی دست داد و اطباء معالج او توصیه کردند که باید در بهترین نقاط زمین از حیث آب و هوا برود و استراحت کند و آنچه جستجو کردند بهتر و خوشتر از اصفهان جائی نیافتند

ابن بطوطه(2) گفته اصفهانیان خوش سیما و گلگونه و نیرومند و با تکبر و جوانمردند و میان آنان در تکلف طعام و مهمانداری مناقشاتی است و اخبار شگفت انگیز از آنان مأثور و قزوینی گفته است: اصفهانیان در علم و صناعت با حذاقتند .

بعد از اسلام اصفهان مدتها پایتخت ایران و شهر اول دنیا محسوب میشد . در دوره زیاریان و آل بویه شهرتی بسزا یافت و معروف آفاق گردید . در اوایل قرن چهارم هجری یعنی حدود هزار سال پیش زمانیکه مرداویج پسر زیار پهلوان گیلان از سرزمین نياكان خود بیرون آمده و ببغداد میرفت تا کشور ایران را از استیلای تازیان پاک

ص: 13

کند و دوباره دستگاه شاهنشاهی ساسانیان را در کنار دجله بگسترد باصفهان رسید و این شهر را بپایتختی خویش برگزید و آن جشن مفصل سده را که داستانش گفتنی و شنیدنی است در ساحل زاینده رود ترتیب داد(1)

سلاطین معروف دیلمی و از آنجمله حسن رکن الدوله در قرن چهارم هجری (قرن دهم میلادی ) پایتخت خود را در اصفهان قرار دادند و درباره توسعه و تزیین آن

ص: 14

کوشیدند. رکن الدوله باروئی بدور شهر کشید که بیست و یکهزار گام بود و بمرور زمان از بین رفت فخرالدوله دیلمی قلعه طبرك را بساخت و از میدان میر یا میدان کهنه امروز راهی زیر زمینی بقلعه برد و وزیر او صاحب بن عباد بانشاء عماراتی پرداخت و از آنجمله مسجد جامع شهر بنام جوءجوء یا جورجير بوده است که آثار سرد و قدیمی آن در جنب یکی از سردرهای مسجد حکیم از بناهای دوره شاه عباس ثانی

عکس

سردر جورجیر مهمترین اثر دوره دیالمه در اصفهان

این سردر متعلق بمسجد صاحب بن عباد از قرن چهارم هجری ( قرن دهم میلادی ) است که در مرداد ماه 1335 بوسیله اداره باستانشناسی اصفهان از لابلای دیوارهای خشت و گلی خارج شده و از نظر تاریخی ارزش فوق العاده دارد زیرا تنها اثر مهم موجود از دوره ایست که اصفهان پایتخت آل بویه بوده است.

ص: 15

تا چندی پیش نمایان بود و در ردیف اکتشافات باستانشناسی اصفهان در سال 1335 تمامی آن نمایان گردید .

در اواخر دوره دیالمه ( اوایل قرن یازدهم میلادی) اصفهان بتصرف علاء الدوله محمد بن دشمنزیار کاکوی درآمد حکمروایان کاکوی شهر را وسعت زیاد دادند . الما فروخی که از مورخین و نویسندگان است و در ابتدای قرن پنجم هجری ( اول قرن یازدهم میلادی ) اصفهان را دیده و کتاب محاسن اصفهان را تألیف کرده چنین نوشته است که علاء الدوله دیوار شهر را که طول آن بیش از پانزده هزار گام بود ساخته است . شهر در این موقع دوازده دروازه داشته است که از مفرغ مستور بوده و بحدى وسعت داشته که بزرگترین پیلان با مردان جنگی که سوار آنها میشده اند و سلاح و پرچم با خود داشته اند براحتی از آن میگذشتند .

شيخ الرئيس ابن سينا فيلسوف شهیر ایران چندی وزارت این حکمران را بعهده داشته است و در ضمن اشتغال بشغل وزارت تدریس هم میکرده . قبه و مدرس ابن سینا در باب الدشت ( محله در دشت امروز) هنوز باقی است و عامه مردم آنرا بنام علی سینا میخوانند .

حکومت آل بویه پس از یکقرن سپری شد و فرامرز نبیره علاء الدوله کاکویه در محاصره قشون طغرل بيك سلجوقی افتاد و ادامه این محاصره که تا زمستان بطول انجامید موجب شد که مردم برای محافظت خود در برابر سرما قسمتی از چوبهای ساختمانهای مسجد جامع را بسوزانند .

طغرل پس از تسخیر اصفهان آنرا بپایتختی انتخاب نمود و از اواخر نیمه اول قرن پنجم هجری ببعد ( نیمه قرن یازدهم میلادی) اصفهان پایتخت سلاجقه شد جهانگرد معروف قرن پنجم هجری ناصر خسرو که در این موقع اصفهان را دیده نوشته است :

«شهری است برهامون . دیواری حصین و بلند دارد. دروازه ها و جنگ گاهها ساخته و بر همه بارو و کنگره ساخته اند. در شهر جویهای آب روان و بناهای نیکو

ص: 16

و مرتفع دارد و در میان شهر مسجد آدینه ای بزرگ و نیکو . باروی شهر را گفتند سه فرسنگ و نیم است و اندرون شهر همه آبادان که هیچ از وی خراب ندیدم

اصفهان که مهمترین شهر قلمرو آل بویه و سپس پایتخت کاکویها و طغرل بود از آن ببعد مرکز کشور وسیع سلاجقه گردید و سلاطین این سلسله مخصوصاً ملکشاه و وزیر با تدبیرش خواجه نظام الملك در بسط و توسعه و تزیین آن کوشیدند و بناهائی عظیم بنیاد نهادند. دژ کوه یا شاه دژ از بناهای عهد ملکشاه است که محل اختفای خزاین و سلاح و مهمات بوده است و احمد بن عطاش رهبر فدائیان قلعه اسماعیلیه چندی بعد در همین مستقر شده و بر قلعه خان لنجان که امروز به خولنجان معروف است نیز استیلا پیدا کرد اصفهان با ملکشاه و خواجه نظام الملك پیوندهای تاریخی دارد . خاقانی گوید :

ملکشه آب و آتش بود رفت آن آب و مرد آتش *** کنون خاکستر و خاک است مانده در سپاهانش

در زمان سلطنت سلطان محمد پسر ملکشاه اسماعیلیه بناهای دو ضلع شرقی و غربی مسجد جامع را که بنای کتابخانه نیز جزء آنها بوده آتش زدند و بسیاری از کتب نفیس آن عهد سوخته شد. يك كتيبه تاریخی قدیمترین سر در مسجد جامع اصفهان از این حریق حکایت میکند که بدرج آن مبادرت میشود :

«بِسْمِ ٱللَّٰهِ ٱلرَّحْمَٰنِ ٱلرَّحِيمِ وَمَنْ أَظْلَمُ مِمَّنْ مَنَعَ مَسَاجِدَ اللَّهِ أَنْ يُذْكَرَ...

اعادة هذه العمارة بعد الاحتراق فى شهور سنه خمس عشرة وخمسمائه ومعنى آن اینست که ساختمانهای مسجد جامع اصفهان بعد از حریق سال 515 هجری تجدید ساختمان گردید .

احمد بن عطاش رهبر فدائیان اسماعیلیه و پیروان او با اقتدار تمام دردوره سلطان محمد سلجوقی در اصفهان ایجاد رعب و وحشت کردند داستان علوی نابینا و زنش و فریب دادن و بقتل رسانیدن مردم از این دوره است ولی قوای پادشاه بر اسماعیلیان غلبه کردند و فوج فوج باطنیان را گرفته و بانتقام خونهایی که ریخته بودند در گودالهائی

ص: 17

از آتش انداختند(1)

عکس

قدیمی ترین سر در مسجد جامع اصفهان از دوره سلاجقه که از حریق و تجدید ساختمان مسجد در سال 515 هجری ( 2-1121 میلادی) حکایت میکند

ص: 18

عکس

آتشگاه اصفهان

بنای آتشگاه در شش کیلومتری مغرب اصفهان و در راه اصفهان به نجف آباد تپه مخروطی شکلی است که قسمت بالای آنرا ویرانه هائی از خشت های خام خیلی ضخیم و محکم فرا گرفته. دیوارها از خشتهای ضخیم و پهن درست شده و هر طبقه آنها بوسیله نی از طبقه دیگر جدا شده است. آتشگاه تنها اثر قبل از اسلام است که آثار اسلامی نیز در آن مشاهده شده و در دوره قدرت اسماعیلیه شاید از قلاع آن فرقه بشمار میرفته است. آتشگاه امروز هم بنائی جالب است و مخصوصاً تماشای غروب آفتاب اصفهان از فراز آن موجد خاطرات فراموش نشدنی است.

سلطان محمد در سال 495 هجری ( 1101 میلادی ) حصار اصفهان را که در غلبه طغرل خراب شده بود مجدداً ساخت ولی آخرین پادشاه سلجوقی طغرل سوم از خوارزمشاه

ص: 19

شکست خورد و سلطان تکش اصفهان را گرفت کمال الدین اسماعيل شاعر معروف اصفهان در این باره گفته است:

مژده که خوارزمشاه شهر صفاهان گرفت *** ملک عراقین را همچو خراسان گرفت

ماهچه چتر او قلعه گردون گشاد *** مورچه تیغ او ملك سليمان گرفت

کاخ سلطنتی ملکشاه و مدرسه خواجه نظام الملك و مقبره سلطان محمد از آثار دوره سلجوقی است. از کاخ سلطنتی و مدرسه خواجه که در اطراف میدان کهنه امروز اصفهان ساخته شده بوده اثری نیست ولی بظن قوی مقبره سلطان محمد همان محلی است که در دار البطیخ محله احمد آباد اصفهان قرار دارد و چندین سنگ در آنجا موجود است و دوتای آنها منسوب بملکشاه و وزیر او خواجه نظام الملك است (مقبره ای که در دارالبطیخ اصفهان واقع شده امروز معروف بمقبره خواجه نظام الملك است ) معروف است سنگ بتی را که محمود غزنوی از بتخانه سومنات هندوستان با خود بایران آورد باصفهان نقل کردند و در زمان سلطنت سلطان محمد سلجوقی که بساختمان مدرسه ای پرداخت سنگ مزبور را در مزبور را در آستانه مدرسه برو در انداختند

در آستانه امامزاده احمد که یکی از بناهای تاریخی اصفهان است قطعه سنگی مخصوص و منقور بطول تقریباً سه متر قرار دارد که بر روی آن این عبارات بخط نسخ خوانده میشود ، « آمین یارب العالمين فى تاريخ الخامس عشرة من ربيع الاول سنه ثلاث و ستین و خمسمائه »، بنابراین سنگ مزبور مورخ بسال 563 هجری مطابق 8-1167 میلادی است ) و آثار زنجیری بر آن سنگ هست که مینمایاند برای ذات دادن بآن سنگ که در اصل بت هندو بوده است مخصوصاً آنرا با زنجیر روی زمین کشیده اند .

از بناهای دوره سلجوقی اصفهان که زیباترین ابنیه آجری اسلامی ایران بشمار میروند و بعضی از آنها تزیینات گچ بری نیز دارند در خود شهر قسمتهائی باقیمانده مانند بنای عالی گنبد خواجه نظام الملك و گنبد تاج الملك مشهور به گنبد

ص: 20

عکس

قطعه سنگ سیاه ایوان امامزاده احمد مشرف بجاده که قطعه ای از سنگ سومنات محسوب میشود و تاریخی است

خاکی در مسجد جامع اصفهان و منار چهل دختران و منار ساربان ومنار مسجد علی و منار مسجد شعیا و در خارج اصفهان و حومه شهر مسجد جامع اردستان و مسجد زواره و مسجد جمعه برسیان و منار غار و مسجد و مناره سین و مسجد و مناره گز و مناره های زیار و راهروان

بر روی هم از دوره پادشاهی سلاجقه در اصفهان (قرن پنجم و ششم هجری مطابق قرون یازدهم و دوازدهم میلادی )جمعاً بیست بنای تاریخی موجود است که سیزده عدد آنها در حومه شهر و هفت بنا در داخل شهر اصفهان واقع شده اند(1)

ص: 21

عکس

گنبد مقبره منسوب به الراشد بالله خلیفه عباسی که در سال 532 هجری( 1138 میلادی ) در شهر اصفهان بدست باطنیان کشته شده است . این بنا در نزدیکی پل قدیمی شهرستان قرار دارد

اصفهان با آنکه تا سال 633 هجری (5-1234 میلادی ) از استیلای مغول محفوظ ماند بعلت يك دشمنی خانگی که بین دو خاندان معروف صاعدی و خجندی در این شهر برقرار بود روبویرانی رفت. آل صاعد حنفی بودند و آل خجند مذهب شافعی داشتند. اختلافات روز افزون این دو خانواده و زد و خوردهایی که طبعاً سلب آسایش و آرامش از مردم شهر کرده بود کاسه صبر شاعر معروف معاصر اصفهان کمال الدین اسماعیل را نیز لبریز کرده بود و شاعر را بگفتن این ابیات و اداشته بود :

تا که در دشت هست و جوباره *** نیست از کوشش و کشش چاره

ای خداوند هفت سیاره *** پادشاهی فرست خونخواره

تا که در دشت را چو دشت کند *** جوی خون آورد زجوباره

عدد خلق را بیفزاید *** هر یکی را کند دو صد پاره

دعای کمال اسماعیل اجابت شد و در سال 633 هجری ( 1235 میلادی ) در عهد

ص: 22

عکس

مناره ساربان از مناره های بسیار زیبای عهد سلاجقه و از نفایس تاریخی اصفهان است

ارتفاع این مناره در حدود 44 متر و محیط قاعده آن 14 متر است و از پائین ببالا دارای هفت قسمت متمایز است قسمت اول آن آجرچینی ساده است. قسمت دوم و سوم آن دارای تزیینات عالی آجری است - قسمت چهارم آن تاج اول مناره است که مقرنسهای آجر و کاشی فیروزه ای دارد و بسیار جالب و پر حالت است آن تزیینات آجری است - قسمت پنجم آن تاج دوم مناره است قسمت ششم و قسمت هفتم آن تارك مناره است که سابقاً ارتفاع آن زیادتر بوده و بمرور زمان در اثر خرابی کوتاه شده .

در قاعده دو تاج این مناره دو کتیبه بسیار زیبا از بهترین رنگ فیروزه ای کاشی دیده و خوانده میشود مناره مزبور اندکی بسمت مغرب متمایل شده و این تمایل از دور و نزديك کاملا نمایان است

بهترین طریق برای رفتن بمحل مناره ساربان که در آخر محله جوباره واقع شده راهی است که از شمال آن از پای مناره چهل دختران که یکی دیگر از مناره های عهد سلجوقی اصفهان است بآن متصل میشود

حکومت اوکتای قاآن خان مغول نزاع شافعیها و حنفيها بالا گرفت و شافعیها با آنکه هنوز تا این تاریخ مغول بر اصفهان مستولی نشده بودند با آنها ساختند و قرار گذاشتند که دروازه های شهر را بر روی ایشان بگشایند بشرط آنکه پس از ورود بشهر حنیفه را قتل عام نمایند ولی مغول پس از ورود بشهر از شافعیه و حنفیه هر دو را تمامی کشتند

ص: 23

و شهر اصفهان را که تا این تاریخ از دستبرد آن قوم خونریز محفوظ مانده با خاک یکسان کردند. کمال اسماعیل در باب این واقعه عظیم گوید :

کس نیست که تا بر وطن خود گرید *** بر حال تباه مردم بد گرید

دی بر سر مرده ای دو صد شيون بود *** امروز یکی نیست برصد گرید

بعد از قتل عام اصفهان بوسیله مغول کمال اسماعیل در خانقاهی منزوی شد ولی دو سال بعد خود او نیز اتفاقاً بدست مغول بقتل رسید. مدفن كمال اسماعیل امروز در محله قدیم جوباره قرار دارد و در همان نقطه ایست که بقتل رسیده

در ابتدای قرن هشتم هجری (اوایل قرن چهاردهم میلادی ) ایلخان شیعه مذهب مغول سلطان محمد اولجایتو بر تخت ایلخانی تکیه زد و بامر او در اطراف و اکناف ایران مساجد و ابنیه ای دیگر ساخته شد از آنجمله در شهر اصفهان و در جامع عتیق قسمتی ساخته شد که اکنون محراب زیبای گچ بری مسجد جامع از نوادرهنرمندیهای ایرانیان در صنعت گچ بری را شامل است و در ضلع غربی مسجد قرار دارد . در کتیبه زیبای این محراب نام سلطان و وزیر معروف او سعدالدین محمد ساوی ذکر شده است و تاریخ ساختمان آن سال 710 هجری است ( 1310 میلادی ) .

صفه و بقعه پیر بکران در محلی بهمین نام در 30 کیلو متری اصفهان و بنای مسجد اشترجان در 40 کیلومتری شهر و ایوان منارجنبان بر روی قبر عمو عبداله از زهاد قرن هشتم از ابنیه دوره این ایلخان مسلمان مغول است .

پس از وفات ابوسعید بهادر خان سومین ایلخان مسلمان مغول که شاهزادگان و امراء استیلا یافتند چندی اولاد امیر چوپان در اصفهان حکومت داشتند و سپس شاه شیخ ابو اسحق اینجو بر آن استیلا یافت.

آل مظفر با قتل شیخ ابو اسحق بحکومت خاندان اینجو در اصفهان خانمه دادند ولی خان سلطان دختر برادر شاه شیخ ابو اسحق که بازدواج سلطان محمود آل مظفر در آمده بود و در جنگ شاه شجاع و محمود بر فراز باروهای قلعه طبرك شبها قلعه داری

ص: 24

عکس

مناره مسجد علی از نظر معماری یکی از مناره های مهم عهد سلاجقه در شهر اصفهان است - متصل باین مناره بنای تاریخی مسجد علی و روبروی آن بنای تاریخی هارون ولایت واقع شده

مناره سین نمونه مناره های زیبای عهد سلاجقه در خارج شهر اصفهان است این مناره در سال 526 هجرى ( 1132 میلادی ) ساخته شده - کاشیهای فیروزه ای رنگ تارك این مناره قدیمی ترین کاشیهای دوره اسلامی ایران است که دارای تاریخ میباشد

میکرد برای گرفتن انتقام خون عمویش شیخ ابو اسحق با تدابیر مخصوص بين شاهزادگان مظفری ایجاد نفاق و خصومت میکرد تا زمانیکه محمود شاه آل مظفر باین دسایس پی

ص: 25

برد و فرمان قتل آن زن رشید را صادر کرد. قبر این زن در بنائی قبه مانند بنام گنبد سلطان بخت آغا جنب سرای و مناره های در دشت قرار دارد و جزء ابنیه تاریخی اصفهان بشمار میرود .

عکس

مناره های در دشت و گنبد سلطان بخت آغا از بناهای قرن هشتم هجری ( قرن 14 میلادی )

برروی سنگ قبری که در داخل این گنبد قرار دارد عبارات ذیل خوانده میشود « هذه الصخرة المقدسة انشاتها الخاتون العظمى سلطان بخت آغا انبة الامير خسروشاه ادام الله توفيقها لنفسها بعد وفاتها فى رمضان سنه ثلث و خمسين و ...»

بطوریکه ملاحظه میشود کلمه آخر سال تاریخ محو شده ولی تردیدی نیست که بجای کلمه محو شده باید ( سبعمائه ) را قرار داد

بنای تاریخی امامزاده جعفر و مدرسه امامیه و مقبره بابا قاسم و ساختمان مد رسه عمر در ضلع شرقی مسجد جامع و چهلستون بین ایوان شمالی و گنبد تاج الملك در مسجد جامع و اتمام کاشیکاری صفه عمر همه از آثار این دوره است (قرن هشتم هجرى وقرن 14 میلادی) ولی نفاق و برادر کشی دولت مظفریان را بر باد داد و بقول حافظ شاعر شهیر ایران که زمان اغلب پادشاهان این سلسله را درک کرده و آنها را مدح نموده

ص: 26

است طلیعه حکومت این سلسله نیز مانند خاندان معروف اینجو خوش درخشید ولی دولت مستعجل بود.

تیمور لنگ در ترکتازیهای خود بایران در اواخر قرن هشتم هجری ( اواخر قرن چهاردهم میلادی ) آخرین پادشاه این سلسله شاه منصور را در حوالی شیراز از پای در آورد و جمیع شاهزادگان این خانواده را دستگیر نموده و در رکاب خود بسوی اصفهان بحرکت آورد اما چون بقریه مهیار که نزديك شهرضا در سر راه اصفهان است رسید بتاریخ دهم ماه رجب سال 795 هجری ( 4-1393 میلادی ) دستور داد جميع افراد این خانواده را از كوچك و بزرگ که در حدود هفتاد نفر بودند بقتل رسانیدند و پس از این فتح و غلبه نواحی جنوب ایران هم در قلمرو تیمور لنگ درآمد. یکی از شعرای آن عهد در باب بر افتادن آل مظفر گفته است:

بعبرت نظر كن بآل مظفر *** شهانی که گوی از سلاطین ربودند

که در هفتصد و پنج و تسعین زهجرت *** دهم شب زماه رجب چون غنودند

چو خرمابنان در زمانها برستند *** چو تره باندک زمانی درودند

در حملات تیمور اصفهان ابتدا در محاصره قشون او قرار گرفت و بزرگان شهر با تدابیر خاصی با تیمور از در مسالمت در آمدند و تیمور هم رفع محاصره از شهر نموده و دسته ای از سپاهیان خود را برای گرفتن باج بشهر وارد نمود ولی اهالی اصفهان بر سپاهیان تیمور شوریده جمعی از آنها را کشتند تیمور نیز افواج خود را بداخل شهر آورده قریب هفتاد هزار نفر از مردم را قتل عام کرد.

اما دوره جانشینان تیمور در قرن نهم هجری ( قرن پانزدهم میلادی ) از هر جهت یکی از ادوار مشعشع تاریخ ایران است و شاهزادگان تیموری که در مهد تمدن ایرانیان تربیت شدند بخلاف سردودمان ترکتاز وخون آشام تیموری براهنمائی وزراء وندمای ایرانی خود غالباً مردمی با تربیت و مطلع بعلوم و فنون زمان خود و مشوق فضلاء و

ص: 27

عکس

امامزاده جعفر از بناهای دوره آل مظفر (اوایل قرن هشتم هجری برابر با اوایل قرن چهاردهم میلادی ) در خیابان هاتف

دانشمندان و هنرمندان و صنعتگران و از هر جهت مروج علم وصنعت بودند و بعمران و آبادی شوقی وافر داشتند و نه تنها در سمرقند و هرات و مشهد ابنیه عالی بنا نمودند بلکه در اصفهان نیز آثاری نیکو برجای گذاشتند و از آنجمله است عمارت معروف به تالار تیموری که فعلا محل باشگاه افسران است و تاریخ ساختمان آن نوشته نشده لكن بظن قوی بنای دوره حکمرانی میرزا رستم بن عمر شیخ بن تیمور محسوب میشود و بيت الشتاء مسجد جامع اصفهان که در ضلع غربی مسجد واقع شده شده و بوسیله سلطان محمد بن بایسنقر نواده شاهرخ تیموری در سال 851 هجری ( 1448 میلادی بنا شده و از

ص: 28

نظر سبك ساختمان و نوع آن از ابنیه منحصر بفرد است

سر در خانقاه نصر آباد نیز مورخ بسال 855 هجری ( 2-1451 میلادی) از آثار این دوره است.

در اواخر دوره تیموری اصفهان قلمرو نفوذ تركمانان قراقویونلو گردید. بنای مقدس و تاریخی درب امام و سر در آن که یکی از آثار تاریخی عالی و بی نظیر اصفهان است در دوره حکومت جهانشاه ترکمان ساخته شده و در دوره شاه سلیمان و شاه سلطانحسین تعمیراتی شایسته از آن بعمل آمده است .

در سال 872 هجری (9-1468 میلادی) رئیس ترکمانان آق قویونلو معروف به اوزون حسن جهانشاه را در ضمن جنگی غافلگیر و مقتول نمود و حکمران قسمتهای مهمی از نواحی غربی و مرکزی ایران گردید. اوزون حسن که مردی دلاور و علاقه مند بعمران و آبادی بود در مسجد جامع اصفهان دست بکار تعمیرات مهمی شد و از آنجمله مقداری از کاشیکاریهای داخل صفه جنوبی مسجد مزبور معروف بصفه صاحب و ساختمان و تزیینات مناره ها را تمام کرد و دیوارها و طاقنماهای حیاط مسجد را از کاشیهای زیبا پوشانید.

يك كتيبه تاریخی از اواخر قرن نهم هجری در مسجد اشترجان اصفهان نیز حاکی از تعمیراتی است که در دوره حسن بيك تركمان در مسجد مزبور بعمل آمده است .

در زمان جانشین حسن یعنی سلطان یعقوب آق قویونلوسر در خانقاه شیخ ابو مسعود که تزیینات کاشیکاری آن از معرقهای نفیس اصفهان است ساخته شده و در زمان پسر يعقوب رستم آق قویونلو نیز زاویه درب كوشك بنا گردیده است

طلوع کو کب درخشان عهد صفوی در تاریخ ایران با افول ستاره اقبال جانشینان تیمور توأم شد. بانی استقلال ووحدت ملى ومروج مذهب تشیع در ایران شاه اسماعیل اول مؤسس سلسله باشکوه صفویه تبریز را پایتخت قرارداد و جميع مردم ایران را تحت لوای پرچم و تعالیم مذهبی متحد و متفق نمود. و ایرانی مقتدر بوجود آورد . بنای مقدس

ص: 29

و تاریخی هارون ولایت و مسجد روبروی آن بنام مسجد علی که اساس و شالوده سلجوقی دارد در زمان این پادشاه از نو ساخته شد و با کاشیهای معرق نفیس و قطار بندیهای زیبا تزیین گردید است.

تعمیرات و تزیینات مذکور در کتیبه های ایوان جنوبی مسجد جامع و سر در مسجد قطبیه و سر در مسجد ذو الفقار و مسجد درب جوباره از ابنیه زمان شاه طهماسب اول است

عکس

گنبد زیبای شاه زید - کاشیکاری دوره صفویه

در سال 1000 هجری ( 2-1591 میلادی ) پایتخت صفویه از قزوین با صفهان انتقال یافت پنجمین و بزرگترین پادشاه این سلسله شاه عباس اول ملقب بكبير که همتی بلند و قدرتی بسزا داشت مصمم شد که پایتخت خود اصفهان را از هر جهت تزیین نموده و آنرا شهر اول دنیا کند شاه والاگهر صفوی طی 42 سال سلطنت با شکوه خود با وجود آنکه اغلب اوقات در محاربات با ازبکان و عثمانیان روزگار میگذرانید

ص: 30

معذلک از عمران و آبادی پایتخت آنی غافل نبود. احداث میدان عظیم نقش جهان یا میدان شاه و عمارت هفت طبقه عالی قاپو و مسجد بی نظیر شیخ لطف الله و سر در قیصریه و بازار شاهی و مسجد جامع پادشاهی یا مسجد شاه - احداث خیابان طویل و عریض چهار باغ که در ابتداء گردشگاه سلطنتی بوده و امروز بهترین گردشگاه اصفهان محسوب میشود و ایجاد قصبه جلفا و ساختمان کلیساهای تاریخی آن نتیجه اقدامات آن پادشاه عظیم الشأن صفوی بود .

وقتی پادشاه آنهمه علاقه بعمران و آبادی بخرج میداد. ندیمان و گماشتگان و امراء لشكر او هم ناچار باو اقتدا نموده هر يك بفراخور حال و مکنت خود بنائی بر پا میکردند از آنجمله سپهسالار ارتش او اللهوردی خان بفرمان پادشاه در ساختمان پل سی و سه چشمه بر روی زاینده رود مراقبت نمود و مقصود بيك ناظر او مسجد مقصود بيك را در كوى تكيه ظلمات و سفره چی او خلف مسجد سفره چی ( مسجد سرخی امروز) و جارچی باشی او مسجد جارچی و حمامی بهمین نام را در بازار بنا کردند .

جانشین شاه عباس شاه صفی هم با آنکه از پادشاهان خونخوار این سلسله بود و بسیاری از شاهزادگان صفویه و امراء را بقتل رسانید باز در کار ایجاد یا تعمیر بنا سهمی داشت و بنای امامزاده اسماعیل را در محل آن بطرزی مجلل تعمیر و تزیین کرد و در بزرگ مسجد شاه را نقره پوش نمود باقیمانده ساختمان مسجد شاه که در حیات شاه عباس کبیر با تمام نرسیده بود در اوایل سلطنت این پادشاه ادامه یافت و سنگهای مرمری ازاره ها نصب گردید .

چون نوبت سلطنت بشاه عباس دوم رسید به پیروی از جد کبیر خود شاه عباس اول اقدام ببنای عماراتی نمود که مهمترین آنها اتمام کاخ پادشاهی چهلستون و ساختمان پل خواجو و ابنیه سلطنتی ساحل زاینده رود مانند عمارات هفت دست و آینه خانه و نمکدان و احداث باغ

ص: 31

عکس

طاق مقرنس طلاکاری تالار اشرف از بناهای دوره شاه عباس ثانی یا شاه سلیمان از آثار برجای مانده دوره صفویه

وسیع سعادت آباد است.

شاه سلیمان کاخ هشت بهشت را بنا نمود و آخرین وضعیف ترین آنها شاه سلطان حسین نیز که پادشاهی خوش نیست ولی بیکفایت و بدبخت بود بنای مدرسه معروف سلطانی یا مدرسه چهار باغ را که مجموعه ای نفیس از زیبائیهای غیر قابل تصور را در بردارد و در حقیقت مجموعه نمونه های مختلف صنعت کاشیکاری در ایران است بانضمام سرای فتحیه و بازارچه شاهی فرمان داد.

جای تأسف است که از آثار و ابنیه با شکوهی که در ساحل جنوبی زاینده رود وجود داشته و سیاحان اروپائی که تا صد سال پیش باصفهان آمده اند و آنها را توصیف کرده و تصاویر آنها را در کتابهای خود برای ما بیاد گار گذاشته اند غیر از چند قطعه

ص: 32

پایه ستونهای شکسته و آسیب دیده که در باغ چهلستون پراکنده است چیز دیگری باقی نمانده و از سایر عمارات و کاخهای سلطنتی نیز مانند عمارت عالی قاپو و چهلستون و هشت بهشت آنچه موجود است بشكل عجیبی صدمه خورده و نقوش آنها سترده شده است ولی با تمام این احوال شهر زیبا و پر نقش و نگار اصفهان که در حقیقت آنرا باید نگارستان نامید معرف درجه کمال ذوق و هنرمندی نیاکان رشید ما در سه چهار قرن پیش است و شاهکارهای بدیع آن با وجود آسیبهایی که دیده اند هنوز خیره کننده دیده گان تماشاچیان و سیاحان و زائرینی است که از اطراف و اکناف عالم باین سامان رهسپار میشوند

اصفهان از دوره زندیه آثاری ندارد ولی در دوره قاجاریه چندین بنای قابل توجه بهمت مردان خیر بنا شده است که مشهور ترین آنها مسجد معروف به حاج محمد جعفر آباده در بازار است. این مسجد از نظر استحکام بنائی قابل توجه است و بعلاوه تزیینات کاشیکاری و قطار بندیهای زیبا دارد و مسجد معروف به سید که تزیینات کاشیکاری فراوان دارد و نوع کاشیکاری آن با مساجد عهد صفویه متفاوت است و مسجدی بسیار باشكوه محسوب میشود و مسجد رحیم خان و مسجد ركن الملك

باید اضافه کرد که در شهر اصفهان منازل قدیمی بسیار زیبا هم از عهد صفویه و قاجاریه موجود است که از نظر تزیینات دارای اهمیت میباشند و بوسیله مالکین آنها محافظت و مراقبت میگردند .

عصر پهلوی دوره تحولات مهم ابنیه تاریخی اصفهان بشمار میرود - اداره کل باستانشناسی و موزه تهران مانند سایر مؤسسات جدید ایران از یادگارهای آن دوره است که امکان داد آثار تاریخی و نفایس مملکت ثبت و ضبط و تعمیر و ترمیم شده و مانند سایر ممالك مترقی دنیا حفظ و حراست شوند - موزه ایران باستان تدریجاً از موزه های نفیس دنیا گردید - اکنون دیگر وضع ابنیه تاریخی اصفهان بهیچوجه باوضع آنها در سی سال قبل قابل مقایسه نیست - وقتی نهضت جدید ایران شروع میشد بناهای

ص: 33

تاریخی اصفهان حالت بسیار اسف انگیز و متأثر کننده ای را داشتند و بیم انهدام و ویرانی آنها میرفت بدیهی است هم اکنون نیر بناهائی مانند عالی قاپو وجود دارند که محتاج بتعميرات اساسی میباشند ولی با در نظر گرفتن تعداد ابنیه تاریخی موجود اصفهان که متجاوز از نود بنای باستانی است (1)و اعتبار ناچیز تعمیرات ابنیه تاریخی باید انصاف داد که کارهای بسیاری صورت گرفته و اداره کل باستانشناسی و شعبات تابعه آن در اصفهان و شیراز و تخت جمشید خدمات ذیقیمتی با بنیه تاریخی مملکت انجام داده و میدهند از آنجمله در اصفهان گنبدها و منارههای مسجد شاه و مسجد شیخ لطف الله و مدرسه چهار باغ که تعمیرات آنها خاتمه یافته است در حال حاضر بطرزی بسیار جالب مانند عصر ساختمان آنها در زیر آسمان نیلگون اصفهان دیده گان تماشاچیان را بسوی خود خیره میکنند - ديگر يك قالب کاشی افتاده در مسجد شیخ لطف الله و مدرسه چهارباغ و مسجد جمعه بچشم نمیخورد - مسجد جمعه که مهمترین بنای تاریخی اصفهان است پس از تعمیرات مفصلی که در آن بعمل آمده است موجودیت ثانوی پیدا کرده است و در مسجد عظیم شاه عباس کبیر تعمیرات مراحل آخری خود را طی میکند .

نظری بفهرست آثار و ابنیه تاریخی اصفهان که در فصل آخر کتاب درج گردیده است مسؤلیت سنگینی را که اولیای امور باستانشناسی در حفظ یادگارهای عظیم تاریخی شهر اصفهان بر عهده داشته اند بخوبی میرساند و نشان میدهد که آنچه درباره اهمیت ابنیه تاریخی این شهر گفته می میشود مبالغه نیست وفی الحقیقه اصفهان گنجینه ای از آثار تاریخی دوره اسلامی ایران است ولی محافظت این گنجینه گرانبها غیر از شناسائی و علاقه مندی و دلسوزی اداره کنندگان آنها وسایل و اعتبارات کافی هم لازم دارد.

ص: 34

عکس

گنبد زیبا و دلکش مدرسه چهارباغ اصفهان از بناهای عهد شاه سلطا نحسین صفوی پس از خاتمه تعمیرات آن در عصر پهلوی بطوریکه ملاحظه میشود استادان هنرمند اصفهانی در تعمیر آثار صفویه قابلیت و مهارت تام از خود نشان میدهند

ص: 35

الف - ساختمانهای ضلع جنوبی مسجد:

1- در قرن چهارم هجری برا بر قرن دهم میلادی که پادشاهان دیلمی اصفهان را پایتخت خود قرار داده بودند و مخصوصاً در دوره وزارت صاحب اسماعيل بن عباد که وزارت مؤید الدوله و فخر الدوله دیلمی را بعهده داشته است در محل امروز مسجد جامع طبق نقشه های ساده مساجد اولیه عربی ساختمانی وجود داشته است که در آخر قرن پنجم هجری (آخر قرن یازدهم میلادی ) تغییرات کلی در آن داده شده است .

2- در محل ساختمانهای مسجد ساده اولیه بین سالهای 465-485 هجرى (1072 1092 میلادی ) در ضلع جنوبی مسجد گنبد آجری مرتفعی ساخته شده است که استحكامات و تزیینات آن همه از آجر است و کتیبه کوفی دور قاعده آن هم که از آجر است نام پادشاه وقت ملکشاه سلجوقی و وزیر باتدبیرش خواجه نظام الملك طوسى را شامل است ولی سنگهای مرمری کف محوطه زیر گنبد و ازاره ها و کاشیکاری محراب آن از قرون نهم و دهم هجری ( قرن پانزدهم و شانزدهم میلادی ) است

3- در جلوی این گنبد آجری بطرف صحن مسجد ایوان جنوبی واقع است که در اوایل قرن ششم هجری (اوایل قرن دوازدهم میلادی) اساس ساختمان آن که سلجوقی است بنیاد گذاشته شده و سقف آن که از مقرنسهای درشت ترکیب شده در آخر قرن نهم هجرى بامر حسن بيك آق قویونلو از نو ساخته شده و مناره های این ایوان هم در زمان وی احداث گردیده است - در داخل یکی از مقرنسهای این ایوان کتیبه ای از اصلاحات و تعمیرات حسن بيك بهادر خان در سال 880 هجری ( 6-1475 ميلادى ) موجود است - ازاره های مرمری و صفحه های مختلفی از کاشیکاریهای معرق برجسته که قسمتهای پائین این ایوان را تزیین کرده است و کاشیکاری پشت بغلهای طاقنماهای فوقانی و تحتانی اطراف صحن از دوره حکمرانی اوزون حسن است و نتیجه آنکه دخالت اوزون حسن آق قویونلو در تغییر وضع سلجوقی مسجد جامع خیلی بیش از پادشاهان صفویه بوده است .

ص: 37

در زمان شاه طهماسب اول حاشیه های بزرگ نمای خارجی این ایوان از عهد اوزون حسن تبدیل بحاشیه های دیگری بنام شاه طهماسب گردید .

کتیبه داخل دور هلال این ایوان و کتیبه نمای دور طاق آن که از چهارده لوحه بزرگ و سیزده لوحه كوچك تركيب شده از زمان شاه طهماسب است و کتیبه داخل ایوان که بنام این پادشاه است مورخ بسال 938 هجری ( 2-1531 میلادی ) است

کتیبه افقی فوقانی ایوان جنوبی از دوره شاه عباس ثانی و مورخ بسال 1070 هجری ( 60-1659 میلادی ) است .

4- طرفین گنبد و ایوان مذکور دو چهلستون است که در دوره دوم عهد سلجوقی یعنی در اوایل قرن ششم هجری ( اوایل قرن 12 میلادی ) ساخته شده اند.

5- در طرفین چهلستونهای مزبور در سمت مشرق ساختمانهای دوره آل مظفر است از قرن هشتم هجری (قرن چهاردهم میلادی) که در سمت چپ دالان ورودی مسجد واقع میشود و طاقها و ستونهای آجری جالب و متنوع دارد و يك راهرو جنوب شرقی مسجد آنرا از ساختمانهای سلجوقی جدا میکند و در سمت مغرب چهلستون دیگری از قرن یازدهم هجری ( قرن 17 میلادی ) از دوره شاه عباس کبیر موجود است که سبك ساختمان طاقنماها و ستونها و طرز تزیین آن با ساختمانهای دوره سلجوقی متفاوت است و آنرا بنام چهلستون شاه عباسی میشناسند(1)

ب - ساختمانهای ضلع غربی :

1- ایوان غربی مسجد مهمترین قسمت جالب این ضلع است که اساس آن سلجوقی است و در اوایل قرن ششم هجری ( اوایل قرن 12 میلادی ) ساخته شده و سقف آن مانند ایوان جنوبی از مقرنسهای درشت بسیار جالب ترکیب و تزیین شده ولی در ابتدای

ص: 38

قرن دوازدهم هجری (اوایل قرن 18 میلادی ) بوسیله شاه سلطان حسین صفوی داخل و خارج آن با کاشیهای زیبا تزیین شده و تزیینات اولیه آن از صورت ساده سلجوقی خارج شده است.

عکس

ایوان غربی مسجد جمعه یا صفه استاد که ساختمان آن سلجوقی و تزیینات آن صفوی است

2 - در جنوب این ایوان ابتدا مدخل شبستان بزرگ مسجد و سپس شبستان کوچکی است که امروز کارگاه کارگران ابنیه تاریخی است

3- در شمال ایوان غربی ابتدا يك سر در کاشیکاری نفیس از قرن نهم هجری ( قرن پانزدهم میلادی) است که سر در شبستان وسیعی محسوب میشود که در عقب ساختمانهای این ضلع قرار دارد و سپس شبستان کوچکی از عهد اولجایتو ایلخان مسلمان مغولی ایران واقع شده که محراب عالی گچ بری آن از عجایب صنعت گچ بری

ص: 39

ایران است و از تزیینات گل و بوته و کتیبه هایی ترکیب شده است و در کتیبه وسط آن نام پادشاه وقت اولجایتو و وزیر دانشمند او محمد ساوی و تاریخ ساختمان آن سال 710 هجری ( 1310 میلادی ) آمده است

عکس

محراب عالی گچ بری مسجد جمعه اصفهان از زمان اولجایتو ایلخان مسلمان مغول مورخ بسال 710 هجری

4- در آخرین قسمت ساختمانهای این ضلع شبستان بزرگ و وسیع زمستانی (بیت الشتاء) از دوره حکمرانی سلطان محمد بن با يستقر بن شاهرخ تیموری است که سال ساختمان آن در کتیبه سر در آن سال 851 هجری ( 1448 میلادی ) ذکر شده و از لحاظ سبك ساختمان از ابنیه بی نظیر و تماشائی ایران است - قسمتهای جالب توجه این بنا غیر از نوع معماری و سبك ساختمان آن مرمر های شفاف و درخشانی است که فاصله بفاصله در طاق شبستان نصب شده و بمنزله چراغهائی برای روشن کردن

ص: 40

این شبستان تاريك محسوب میشوند - شبستان مزبور دارای 18 چشمه است .

ج - ساختمانهای ضلع شمالی:

1- ایوان وسط این ضلع که ساختمان آن از اوایل قرن ششم هجری (اوایل قرن دوازدهم میلادی ) است از دوره دوم عهد سلجوقی محسوب میشود و از قسمتهای جالب آن قطعه سنگ یکپارچه مرمری نفیسی است که در انتهای داخل ایوان خطوط بسیار زیبای کوفی در طاق بالای قطعه سنگ مزبور که مانند گل و بوته بنظر میآید زینت فزای این قسمت شده است - ایوان مزبور تزیینات آجری فراوان و نیز يك كتيبه گچ بری از دوره شاه سلیمان صفوی از اواخر قرن یازدهم هجری ( اواخر قرن 17 میلادی ) در بردارد .

2- در طرفین ایوان مزبور چهلستونهائی از دوره دوم عهد سلجوقی قرار گرفته اند و مخصوصاً طاقهای آجری چهلستون شرقی این ایوان از لحاظ تنوع تزیینات و جنبه معماری از قسمتهای بسیار جالب و تماشائی مسجد جمعه اصفهان است .

3- در شمال این ایوان و چهلستونهای طرفین آن چهلستون مفصل دیگری از دوره آل مظفر ( قرن هشتم هجری برابر با قرن 14 میلادی ) وجود دارد که واسطه اتصال ساختمانهای دوره دوم عهد سلجوقى بگنبد تاج الملك ( بنای بسیار نفیس دوره اول عهد سلاجقه) در شمال مسجد محسوب میشوند

4- آخرین قسمت ساختمانهای این ضلع و شمالی ترین ساختمان مسجد جامع اصفهان گنبد تاج الملك مشهور بگنبد خاکی است که بانی ساختمان آن وزیر دیگر ملكشاه بنام تاج الملك بوده است و کتیبه کوفی دور گنبد آن نام پادشاه و وزیر و سال ساختمان آنرا که 481 هجری (1088 میلادی) است در بردارد و اگرچه کوچکتر از گنبد جنوبی مسجد است ولی ظریفتر و جالبتر است .

د - ساختمانهای ضلع شرقی:

1- ایوان وسط این ضلع از خارج منظره سلجوقی خود را بخوبی حفظ کرده است

ص: 41

و در داخل آن هم قسمتهای عمده تزیینات آن از عهد سلاجقه بخوبی محفوظ مانده است و از قسمتهای بسیار عالی مسجد جامع اصفهان است - در داخل ايوان يك كتيبه کاشیکاری از دوره شاه سلیمان صفوی حاکی از تعمیراتی است که در زمان آن پادشاه انجام گرفته و طاق مقرنس آن نمونه تعمیرات اداره باستانشناسی است که بصورت اولیه آن تعمیر و ترمیم شده است

2- در شمال این ایوان مدخل صفه عمر و پس از آن يك شبستان وسيع 18 ستون قرار دارد که از بناهای دوره آل مظفر است و طاقهای زیبای آجر نمای آن بسیار جالب است و در اواخر قرن هشتم هجری ( اواخر قرن 14 میلادی ) ساخته شده است.

3- مدخل صفه و مدرسه عمر عبدالعزیز بین ایوان سلجوقی این ضلع و شبستان 18 ستون دوره آل مظفر قرار دارد و در انتهای این مدخل صفه و مدرسه عمر بن عبد العزيز واقع شده (1) که از ساختمانهای دوره آل مظفر است و در 768 هجری ( 1366 میلادی) بوسیله قطب الدین محمود شاه آل مظفر بنا شده و نام این پادشاه و سال تاریخ ساختمان این صفه در کتیبه داخل دور هلال سقف ایوان بخوبی خوانده میشود - کاشیکاری مقرنس محراب این صفه بسال 778 هجری ( 7-1376 میلادی ) است و از نمونه های قدیمی کاشیکاری در شهر تاریخی اصفهان بشمار میرود .

در ایوان صفه عمر كتيبه والواحی هم از دوره حکومت موقتی اشرف افغان باقیمانده است که از لحاظ ترتیب زمان جدیدترین آثار برجای مانده مسجد جمعه اصفهان است

تبصره :

1- بعضی از بازدید کنندگان ابنیه تاریخی اصفهان تصور کرده اند که گنبد شمالی مسجد جامع در اصل آتشکده بوده بدیهی است این اشتباه از آنجا ناشی شده که سبك

ص: 42

عکس

ترتيب استقرار ساختمانهای ادوار تاریخی اسلامی در مسجد جامع اصفهان (1)

ص: 43

ساختمان گنبدهای خواجه نظام الملك و تاج الملك در جنوب و شمال مسجد جامع از سبك معابد ایرانی در دوره ساسانیان پیروی شده است - در قرون اولیه اسلامی که ایرانیان عموماً بدین اسلام گرویدند تدریجاً بفکر ساختن مساجد باشکوه افتادند و چون قرنها در ساختن و پرداختن ابنیه و عمارات مختلف سابقه داشتند مساجد را بسبك ایرانی ساختند و تزیین کردند باینجهت از نظر سبك مشابهت زیاد بین مساجد اولیه و معابد دوره ساسانی موجود است و همین کیفیت در نظر اول تولید اشتباه مینماید.

همچنانکه در شرح ساختمانهای مسجد جامع ذکر شد کتیبه های داخل این گنبد ها شامل آیات قرآنی و کتیبه های ساختمانی بنام پادشاه و وزرای وقت است

2- در بنای تاریخی مسجد جمعه اصفهان غیر از سبکهای مختلف معماری انواع خطوط کوفی و رقاع و نسخ و نستعلیق را میتوان مطالعه نمود

3- زمان ساختمان چهارطاقی مانند وسط مسجد را که برروی حوض آب قرار دارد نمیتوان باطمینان تمام اظهار نمود و فایده ساختمان این قسمت هم زیاد برما واضح نیست

4- مسجد جامع درهای متعدد دارد ولی از همه آنها جالبتر در شمال مسجد اول قدیمی ترین سر در مسجد مورخ بسال 515 هجری ( 1121 میلادی ) است و کتیبه کوفی سر در که خوشبختانه قسمت مهمی از آن باقیمانده است از تعمیرات مسجد پس از حریقی که بوسیله باطنیه در آن صورت گرفته است حکایت میکند (شکل صفحه18) وبعد سردر باشکوه دیگری است که در جنب گنبد تاج الملك واقع شده و از الحاقات پادشاهان آل مظفر است و مورخ بسال 768 هجری ( 1366 میلادی ) است و تماشای آنها برای درك عظمت ساختمان مسجد جمعه اصفهان لازم است

ص: 44

ابری مناظر مختلف باشکوه و بسیار دلپذیر بخود میگیرد و یکی از جالبترین قسمتهای شهر تاریخی اصفهان در نظر سیاحان است.

اگر بگفته سیاحان اروپائی اصفهان را قلب مشرق زمین بدانیم قلب أصفهان هم میدان شاه است - برای درک عظمت و زیبائی میدان شاه باید این میدان را دید ولی برای درک عظمت آن در چهار قرن پیش باید از قوه تخیل نیز یاری خواست:

«اصفهان چهار قرن پیش را در نظر خود مجسم کنید - در طرفین عمارت عالی قاپو در هر طرف بفاصله 110 قدم از مدخل عمارت 110 توپ قرار دهید ( عدد 110 بحساب قراردهید حروف ابجد شماره حروف نام علی علیه السلام جانشین پیغمبر اسلام است که سلاطین صفویه نسبت بآ نحضرت ارادت خاصی داشته اند) عمارت عالی قاپو را با تمام تزیینات کننده دوره صفوی آن و درها و پنجره های زیبا و فرشها و پرده های گرانبها و هزاران شیئی قیمتی دیگر در نظر بگیرید - شاه عباس کبیر را بخاطر بیاورید که با چشمهای تیزبین خود سفراء و شخصیتهای بزرگ داخلی و خارجی را در اطراف خود گرفته و از تالار عمارت منظره بازی چوگان و هنر نمائیهای قزلباشها را تماشا میکند آنگاه لحظه ای بعظمت سابق آن نیز اندیشیده اید »

برج قوس دانسته اند و ستاره مزبور را بشکل نیمه انسان و نیمه ببری که دمش مار بزرگی است بصورت کاشیکاری در سر در قیصریه نمایش داده اند.

در قیصریه ببازار شاهی باز میشود که امروز محل اجتماع فروشندگان انواع و اقسام قلمکار و بافندگیهای دستی اصفهان است و طرز تهیه قلمکار را در کارگاههای داخل این بازار میتوان مشاهده نمود - بازار مزبور در قسمت وسط چهار سوق منقش بسیار زیبائی از دوره صفویه دارد که مهمترین و زیباترین چهار سوقهای اصفهان است.

در زمان صفویه در غرفه های فوقانی طرفین سر در قیصریه دستگاه نقاره خانه متمرکز بوده است که همه روزه هنگام غروب آفتاب نقاره چی ها با طبل و دهل و بوق و کرنا و آلات و ادوات و سازهای جنگی دیگر قسمتهایی را مینواخته اند

عکس

قطعه کاشیکاری نفیس معرق بالای سر در مسجد شاه که بشکل دو طاووس است

ص: 47

مسجد شیخ لطف الله یکی از شاهکارهای ابنیه تاریخی ایران است که گنبد آن از نظر فن معماری و نوع تزیینات نظیر ندارد و تناسب مخصوص و زیبائی که در ساختن گنبد آن بکار رفته غیر قابل تصور است - تزیینات کاشیکاری آن در داخل از ازاره ها ببالا همه از کاشیهای معرق نفیس پوشیده شده و حتی داخل و خارج گنبد نیز معرق است.

امتیاز مخصوص تزیینات کاشیکاری مسجد شیخ لطف الله نسبت بسایر مساجد دوره صفویه آنستکه رنگ زمینه کاشیها در سایر مساجد معمولارنگ آبی لاجوردی و فیروزه ای است در حالیکه رنگ زمینه کاشیها در مسجد شیخ لطف الله رنگ کرم است و از اینجهت هم بنائی منحصر بفرد محسوب میشود .

کتیبه های داخل و خارج مسجد شیخ لطف الله منحصراً خط ثلث علیرضاى عباسى خطاط بسیار مشهور عهد شاه عباس کبیر میباشد و این کیفیت هم بنوبه خود وجه امتیاز دیگری برای مسجد شیخ لطف الله نسبت بسایر مساجد عهد صفويه بشمار میرود و بسیار قابل توجه است

وجه تسميه مسجد شیخ لطف الله :

شیخ لطف الله از مردم میس از قراء جبل عامل یعنی لبنان امروزی بوده خاندان او همه از فقهای امامیه بوده اند - چون سلاطین صفویه بترویج مذهب تشیع همت گماشتند جمع کثیری از علمای شیعه مذهب بحرین و جبل عامل از موطن خود بعزم ایران حرکت کردند و از آنجمله بود شیخ لطف الله که ابتدا در مشهد مقدس اقامت گزید و بخدمت آستانه رضوی برقرار گردید ولی چون خراسان دائماً در معرض تاخت و تاز از بکان بود بقزوین پناه جست و بتدریس مشغول شد و سپس باصفهان حرکت کرد شاه عباس مدرسه و مسجد شیخ لطف الله را برای تدریس و نماز گذاری او اختصاص داد فوق العاده مورد تجلیل و احترام واقع گردید .

ما بين عالم معروف عهد شاه عباس شيخ بهاء الدين محمد عاملی معروف به شیخ بهائی و شیخ لطف الله چنانکه از تواریخ آنعهد بر میآید صفای کامل برقرار بوده و شیخ

ص: 49

بهائی بعلم و فضل و فقه شیخ لطف الله اعتقاد داشته و مردم را برجوع او در این مسائل و امیداشته است

وفات شیخ لطف الله در اوایل سال 1032 هجری ( 1622 میلادی ) کمی قبل از فتح بغداد بوسیله شاه عباس کبیر اتفاق افتاده است.(1)

عکس

منظره ای از عمارت تاریخی چهلستون

مجسمه های سنگی بصورت شیر و انسان که در چهار گوشه حوض قرار دارند و در عکس دیده میشود تنها آثار برجای مانده يك قصر دیگر صفوی بنام عمارت سرپوشیده است

ص: 50

نیز ادامه داشته است

آخرین مراحل تزیینانی مسجد شاه در شبستان کاشیکاری شمال غربی مسجد انجام یافته است - شبستان مزبور که با نفیس ترین کاشیهای قالبی هفت رنگ تزیین شده دارای عالی ترین محراب کاشیکاری هفت رنگ است و مخصوصاً رنگ زرد طلائی که برای آرایش این محراب بکار رفته است در هيچيك از بناهای صفوی اصفهان نظیر ندارد(1) محراب

عکس

نمونه تزیینات کاشیکاری مسجد شاه با قالبهای هفت رنگ در ایوان شمالی

ص: 52

این شبستان داراى يك كتيبه بخط ثلث طلائی در داخل و يك كتيبه بخط ثلث سفيد بر زمینه لاجوردی در اطراف آن است که بخط محمد رضای امامی است و سال تاریخ آن سال 1077 هجری ( 67-1666 میلادی ) میباشد که آخرین سال سلطنت شاه عباس دوم است .

کتیبه های مسجد شاه کار خطاطان معروف زمان صفویه است و علیرضا عباسی خطاط مشهور دوره شاه عباس کبیر کتیبه سر در آنرا نوشته است - تزیینات داخل مسجدهم همه با کاشیهای قالبی هفت رنگ است .

ساختمان مسجد شاه زمانی شروع شده است که دهسال از شروع ساختمان مسجد شیخ لطف الله گذشته بوده است باین معنی که عملیات استحکامی و ساختمان طاق ورواق و گنبد مسجد شیخ با تمام رسیده و مشغول تزیین داخل و خارج آن با کاشیهای معرق بوده اند و چون با تمام اهمیت و نفاستی که مسجد شیخ لطف الله در بین ابنیه تاریخی اصفهان دارد از لحاظ جنبه بزرگی و وسعت ساختمان در نظر شهريار والاگهر صفوی كوچك مینموده است شاه عباس در حین تزیین مسجد شیخ لطف اله شروع ساختمان مسجد بزرگ شاه را فرمان داده و بمنظور تزیین ضلع جنوبی میدان شاه اتمام سر در آنرا زودتر از سایر قسمتهای مسجد خواستار شده است و با تمام کوششی که اساتید فن بخرج داده اند و عجله ای که پادشاه در اتمام بنا داشته است مدت چهار سال فقط ساختمان سر در معرق نفیس آن طول کشیده است آنگاه پادشاه متوجه شده که در صورتیکه بخواهد مانند مسجد شیخ لطف اله مسجد شاه معرفی بسازد عمر او کفایت اتمام آنرا نخواهد كرد لذا بصوابدید معمار و مشاورین فنی او دستور داده است تزیینات قسمتهای دیگر مسجد را با کاشیهای قالبی هفت رنگ ادامه دهند و باین ترتیب سیزده سال بعد از اتمام ساختمان سر در مسجد در آخرین سال عمر و چهل و دومین سال سلطنت خود نصب قطعات کاشی کتیبه دور گنبد بزرگ جنوبی را که سال اتمام ساختمان و تزیینات گنبد را سال 1038 هجری( 29- 1628 میلادی) شامل است بچشم خود دیده است .

ص: 53

صرفنظر از عظمت جنبه معماری و تزییناتی مسجد در ساختمان سردر و گنبد بزرگ دو پوش آن نیز شاهکارهایی از معماری بکار رفته است که حاکی از نبوغ و قدرت محاسبه معمار قابل آن استاد علی اکبر اصفهانی است و بهمین جهت بوده است که در ذیل کتیبه ثلث سر در که نام پادشاه را با کاشیهای آبی رنگ بر زمینه سفید نشان میدهد در کتیبه نسخ دیگری که پس از اتمام بنا افزوده شده از معمار مسجد شاه نام برده شده و مورد تجلیل واقع گردیده است.

عکس

گلدسته و ایوان غربی مسجد شاه و نمونه غرفه های اطراف صحن

نکات عمده ای که در مسجد شاه قابل توجه است از اینقرار است:

1- قطعات بزرگ سنگ مرمر که ازاره های مسجد را پوشانیده و در خارج وداخل مسجد جلب نظر مشاهده کنندگان را مینماید - مرمرهای مزبور از اردستان که در 180 کیلومتری اصفهان قرار دارد بمحل مسجد حمل گردیده و در زمان سلطنت شاه صفی جانشین شاه عباس کبیر نصب شده است ( در بزرگ مسجد شاه نیز در زمان شاه صفی تهیه شده است )

ص: 54

2- قطار بندی منظم و کاشیکاری معرق بسیار ظریف سردر و قطعه مخصوصی بشكل دو طاووس در نهایت ظرافت ساخته شده و در داخل طاقنمای بالای سر در قراردارد و از پائین بخوبی دیده میشود ( شكل صفحه 47)

3- ساختمان گنبد دو پوش جنوبی مسجد ( ارتفاع گنبد داخلی 36 متر وارتفاع گنبد خارجی بین 47 تا 48 متر است - ارتفاع مناره های داخل مسجد نیز 46 متر است)

4- سنگهای یکپارچه پشم و مرمر که در محوطه سردر و زیر گنبدهای غربی و شرقی و چهلستونهای طرفین گنبد بزرگ جنوبی قرار دارند و در ساختن آنها نهایت دقت و ظرافت بکار رفته است (عکس صفحه 11 نمونه یکی از این سنگا بها است ) و از آب گوارا و بعضی مواقع شربت پر میشده و در فصل تابستان از واردین بمسجد رفع عطش میکرده است .

عکس

چهلستون جنوب شرقی مسجد شاه که با کاشیهای هفت رنگ تزیین شده

5- انعکاس صوت در مرکز محوطه زیر گنبد بزرگ که بسیار مورد توجه تماشاچیان واقع میشود

ص: 55

6- معماری ماهرانه ساختمان سردر و ایوان شمالی مسجد که سردر و مناره های آن در جنوب میدان شاه قرار داده شده و گنبد و مناره های داخل و صحن مسجد در جهت صحیح مکه قرار دارند

7- قطعه سنگی که بمنزله شاخص و ظهر نما محسوب میشود و منسوب بشیخ بھائی عالم معروف و ریاضی دان عهد شاه عباس است و در مدرسه جنوب غربی مسجد قرار دارد و ظهر حقیقی اصفهان را در چهار فصل سال نشان میدهد

8- نکته بسیار مهم دیگری که در مسجد شام اصفهان جلب توجه میکند پخش یکنواخت صوت در زیر گنبد بزرگ و چهلستونهای طرفین و صحن مسجد و ایوانهای طرفین آنست باین ترتیب که وقتی ناطق در محل مخصوص محراب یا عرشه منبر شروع بسخنرانی نماید صدای طبیعی او در همه قسمتهای مختلف مسجد بویژه در صحن بگوش میرسد و چنین مینماید که مسجد شاه اصفهان كه يك شاهکار بی نظیر معماری و تزییناتی در دنیا محسوب میشود يك شاهکار بزرگ صوتی نیز بحساب میآید و معماران و استادان لایق ایرانی در تاریخ چهار قرن پیش از نظر پخش صدا نیز بنای مزبور را جلوه ای از تجليات فنون استادی و دانش خویش قرار داده اند

اگرچه ابنیه تاریخی اصفهان هريك براى خود مقام و منزلتی دارند ولی مسجد شاه بیش از حد تصور جلب نظر سیاحان را مینماید و عموم بازدید کنندگان ابنیه تاریخی اصفهان مسجد شاه را بنائی منحصر بفرد در دنیا معرفی کرده اند. (1).

ص: 56

این کاخ مشرف بمیدان شاه که منظرهای بسیار جالب دارد مناظر بازی چوگان و چراغانیها و آتشبازیها و رژه سپاهیان را تماشا میکرده اند .

تالار کاخ که دارای 18 ستون چوبی است در عهد صفویه از تزیینات طلا کاری و آینه پوشیده شده بوده و دیوارهای تالار نقاشیهائی بس عالی داشته است که اکنون هم با آنکه از زیر گچ خارج شده از قدرت قلم هنرمندان آنعصر حکایت میکند - جهش آب از فواره های حوض وسط تالار که از مس و مرمر ساخته شده در پذیرائیهای عصرانه پادشاهان با دورنمای گنبد مسجد شیخ لطف الله که عصر هنگام تلالو مخصوصی در برابر نور خورشید دارد و دستگاه تمام فیروزه ای رنگ مسجد باشکوه شاه عباس و گنبد بزرگ مناره های مرتفع آن در زیر آسمان نیلگون اصفهان منظره ای بدیع بوجود می آورده است که برای آنهائیکه اصفهان را ندیده اند توصیف آن شاید حمل بر خیالبافی بشود در صورتیکه آنهائیکه اصفهان را دیده اند بخوبی میدانند که این منظره دلکش حقیقت دارد و با آنکه امروز جهش آب از فواره های حوض تالار مشاهده نمیشود و از چوگان باز ها هم با آنکه دو دروازه چوگان در شمال و جنوب میدان در جای خود استوار است خبری نیست ولی هنوز منظره گنبد معرق مسجد شیخ لطف الله از روبرو چشم را خیره میکند و مشاهده گنبد و مناره های فیروزه فام مسجد با عظمت شاه در جنوب میدان روح را نوازش میدهد و تماشا کننده ای که اینمناظر را از تالار 18 ستون عالی قاپو با چشم خود میبیند و نغمه های خوانندگان ایرانی را از بلندگوی رادیوی کافه میدان که در وسط باغچه های پر از گل قرار دارد با گوش خود میشنود یقیناً بیاد داستانهای هزار و یکشب میافتد و آنچه را افسانه میپنداشته بحقیقت در مییاید .

کاخ عالی قاپو دارای هفت طبقه ساختمان است که هر طبقه تزیینات مخصوصی دارد و با آنکه بعد از دوره صفویه به تزیینات آن خرابیها و لطماتی جبران ناپذیر وارد آمده معذلك هنوز شاهکارهائی از گچ بری و نقاشی عهد صفویه را ذخیره کرده و هر تماشاچی صاحبدلی را بتحسین و تمجید وامیدارد - اطاقهای متعدد بزرگ و كوچك با مدخلهای

ص: 58

کوتاه و تزیینات رنگی فراوان بر روی دیوارها و طاقها - پله های مارپیچی برای بالارفتن و پائین آمدن - مینیاتورهای کارهنرمند معروف عهد شاه عباس رضای عباسی(1) که متأسفاً لطمات فراوان دیده اند و نقاشیهای گل و بوته و شاخ و برگ و اشکال وحوش و طیور و گچ بریهای زیبای طبقه ششم عمارت که بشكل انواع جام و صراحی در طاقها ودیوارها تعبیه شده اند از قسمتهای جالب این بنای تاریخی است و از فراز آخرین طبقه آن بهترین منظره شهر باستانی اصفهان پدیدار است.(2)

دو نکته قابل توجه :

1- در بین تزیینات نقاشی این کاخ تزیینات اطاق بزرگ طبقه سوم که درهای آن بسوی تالار 18 ستون باز میشود و شاه عباس مهمانهای رسمی را در این اطاق بحضور می پذیرفته است از همه جالبتر است - خوشبختانه نقاشیهای طاق این اطاق که انواع و اقسام طیور را با رنگهای طبیعی آنها نمایش میدهد بصورت اصلی و صفوی آن بدون کمترین مداخله باقیمانده است و از اطاقهای بسیار تماشائی کاخ عالی قاپو محسوب میشود .

2- در خصوص اطاقهای طبقه ششم عمارت نیز که بشكل انواع ظروف وصراحی تزيين شده و در نزد مردم بنام اطاق صوت و موسیقی شهرت پیدا کرده باید گفت که اولا تزیینات مزبور نوعی از کار گچ بری است که بسیار ظریف و عالی میباشد و تهیه آن خیلی مشکل بوده است و ثانیاً ساختن و پرداختن این اشکال گچ بری برای آن نبوده است که در آنها جام و ظروف قرار دهند زیرا نوع این کار که با گچ تعبیه شده بسیار ظریف است و کوچکترین اشاره ای که در اثر برخورد دست یا شیئی دیگری بآنها حاصل شود آنها را در هم میشکند بلکه غیر از نمایش یکی از انواع عالی

ص: 59

تزیینات گچی غرض عمده در تزیین اطاقهای متعدد این طبقه بنحوی که ذکر شد آن بوده است که در این قسمت از عمارت که طبقه مخصوص پذیرائیهای خاصه و رامشگری بوده است انعكاسات حاصله از نغمه های سازندگان و نوازندگان بوسیله این اشکال مجوف گرفته شده و نغمه ها و صداها طبیعی و بدون انعکاس صوت بگوش برسد .

عکس

تزیینات سقف سرسرای عمارت تاریخی هشت بهشت کاخ اختصاصی شاه سلیمان صفوی

ص: 60

مزبور بنام چهار باغ آن بوده که در هر يك از اضلاع شرقی و غربی دو چهارباغ بالا و پائین چهار باغ بزرگ وجود داشته و هر باغ دارای دو عمارت بوده . يك سر در مجلل دو طبقه و مشرف بخیابان در مدخل و يك عمارت کلاه فرنگی بزرگتر در میان باغ - اندازه کلاه فرنگیها در همه باغات یکسان ولی طرز ساختمان و نوع تزیینات آنها متفاوت بوده است

دیوار باغها نیز مشبك بوده و از خیابان فضای مشجر باغها نمایان بوده و بر صفا و طراوت این گردشگاه میافزوده است - در طول خیابان چهار ردیف درخت چنار سر بآسمان میکشیده و نهری سنگی که کف و لبه های آن با سنگ تراش ساخته شده طرفین آن از تخته سنگهای بزرگ مفروش بوده است در وسط خیابان جاری میشده و در فواصل معین بخوضهای بزرگی که در اطراف دارای فواره های متعدد بوده میریخته و ایجاد آبشار میکرده و از فواره ها هم آب فواران مییافته است

دو سواره رو فعلی که اسفالت است محل باغچه های گلهای رنگارنگ بوده و در مسیر چهار باغ پائین از عمارت جهان نما تا پل 33 چشمه هشت حوض بزرگ خیابان مزبور را بهشت قسمت متساوی تقسیم میکرده و آنجا که حوضها واقع میشده اند دیواره های آنها تمام عرض خیابان را میگرفته و راه عبور منحصر بدو پیاده رو طرفین خیابان میگشته است .

نقشه چهار باغ بالا هم مانند چهار باغ پائین بوده است با این تفاوت که باغهای چهار باغ پائين هر يك بمساحت چهل هزار متر مربع و باغات چهارباغ بالا هر يك شصت تا هشتاد هزار متر مربع مساحت داشته است.

از پل 33 چشمه تا سر در باغ زرشك كه امروز محل کارخانه صنایع پشم است و چنار كهنسال باغ زرشك امروز هم در محل اصلی خود باقی است و خیابان فعلی در این محل شیب زیاد دارد در عهد صفویه بصورت دریاچه ای بوده و آبیکه از هزار جریب بآن میریخته در نزديك چنار معروف تشکیل آبشاری میداده است - باغ زرشك در حدود

ص: 62

عکس

منظره قدیمی چهار باغ بالا از پل 33 چشمه تا قصر هزار جریب

منظره قدیمی سر در باغ زرشک نمونه ساختمان سر در باغهای دوره صفویه در مسیر خیابان چهارباغ

ص: 63

هشتاد هزار متر مربع مساحت داشته و سر در آن مشتمل بر عمارتی مفصل و مجلل بوده است.

ولی منظره امروز خیابان چهار باغ بکلی تغییر یافته است - نهر سنگی وسط پیاده رو را پر کرده و خیابان را تسطیح نموده اند - باغچه های گلکاری طرفین پیاده رو برای سواره رو اختصاص داده شده و اسفالت شده است - مغازه های درجه اول شهر در طرفین پیاده روهای دو جانب خیابان متمرکز شده اند - سینما ها و تئاترها و پاساژها و مهمانخانه های جدید جای سر در باغات سابق را گرفته اند و از آنهمه گلهای فراوان که در وصف آنها گفته اند دست نگارین چوبگل میرسید - حرف نچین تا سر پل میرسید و از چنارهای تنومند و شاداب آن دیگر خبری نیست و اگر باین ترتیب که هر سال بعلت کهنسالی و عدم مراقبت چنارهای قدیمی یکی پس از دیگری خشك میشود سالیانی معدود بگذرد از صفا و طراوت چهارباغ اثری دیگر باقی نخواهد ماند.

عکس

عکس تاریخی عمارت نمکدان از بناهای شاه عباس دوم که در ساحل زاینده رود قرار داشته است و فعلا وجود خارجی ندارد

ص: 64

عکس

نشان میدهد

عمارت تاریخی هشت بهشت در سال 1080 هجری ( 70-1669 میلادی ) در دوره سلطنت شاه سلیمان صفوی بنا شده است و در نوع خود از کاخهای بی نظیر عهد صفویه است.

شاردن فرانسوی ( J. CHARDAIN ) که در دوره شاه سلیمان مدت زیادی در اصفهان بسر برده است کاخ هشت بهشت را فرح انگیزتر از مجلل ترین کاخهای ممالک اروپائی بشمار آورده و در کتاب سفرنامه خود از آن توصیف نموده است .(1)

عکس

تزیینات آینه کاری سقف ایوان شمالی عمارت تاریخی هشت بهشت

ص: 66

عکس

عمارت چهلستون با تمام تزیینات آن از دوره شاه عباس دوم

منظره عمارت تاریخی چهلستون در حال در حال حاضر

ص: 68

عکس

تزیینات اصلی دیوارهای تالار چهلستون از دوره شاه عباس دوم قبل از تغییرات و خرابیهای وارده بآن

ص: 69

يقيناً در دوره های افشاریه یا زندیه نقاشی شده است از اقدامات دوره شاه عباس دوم است .

وجه تسمیه چهلستون بعلت تعدد ستونهای این کاخ است که در ایران تعدد و کثرت را بیشتر با عدد چهل بیان میکنند (چنانچه در مورد چهلچراغ لازم نیست که حتماً تعداد چراغها چهل عدد تمام باشد و بيك جارده شعله ای هم چهلچراغ میگویند) اما تصادفاً چون تعداد ستونهای تالار چهلستون بیست عدد است و انعکاس عمارت و ستونها هم در استخر مقابل آن بخوبی مشهود است جمعی از راه تفسیر گفته اند که این کاخ با انعکاس آن در آب مفهوم چهلستون پیدا میکند.

هر يك از ستونهای بیست گانه تالار از يك تنه درخت چنار تشکیل شده و بر روی آنها قشر نازکی از تخته رنگ شده وجود دارد که سابقاً از آینه و شیشه های رنگی پوشیده شده بوده است - تمام دیوارها از آینه های قدی و شیشه های رنگی و نقاشیهای زیبا تزیین شده بوده و همه درها و پنجره ها که متأسفاً محض نمونه یکی از آنها هم باقی نمانده است از نوع منبت و خاتم بوده است استخر مقابل عمارت بطول 110 متر وعرض 16 متر اکنون هم طراوت و زیبائی خاصی باین کاخ میدهد و جهش آب در حوض وسط تالار از دهان چهار شیری که در چهار گوشه حوض قرار دارند و فواره های سنگی که نقطه بنقطه در جوى كوچك اطراف عمارت قرار دارند صفای مخصوصی باین عمارت میداده است - در ساعات قبل از ظهر پرده های نفیسی در اطراف تالار بزرگ آویزان میشده است که در چندین جا قرقره های اصلی آنها هنوز باقی است و بالاخره ایجاد سقف عالی نقاشی ایوان 18 ستون و سقف آینه کاری ایوان که دو سقف بی نظیر محسوب میشوند از عجایب کار طاق زدن در معماری ایرانی محسوب میشود (1) تصور قالیهای

ص: 70

گرانبهای سلطنتی که سالن و اطاقها و تالار بزرگ این کاخ را مفروش میکرده است و سایر اشیاء و نفایسی را که زینت فزای این عمارت میشده اند نیز بخوانندگان واگذار میکنیم موضوع مجالس نقاشی سالن بزرگ در ضلع غربی آن و مقابل در ورودی بترتیب از

عکس

مينياتور شاه عباس کبیر با تاج مخصوص از اطاق گنجینه چهلستون (1)

ص: 71

راست بچپ عبارتست از : مجلس بزم و پذیرائی شاه عباس کبیر از ولی محمد خان پادشاه ترکستان - جنگ شاه اسمعیل اول با عثمانیها در چالدران - مجلس پذیرائی شاه طهماسب اول جد شاه عباس کبیر از همایون پادشاه هندوستان

و در جهت مقابل این نقاشیها در ضلع شرقی سالن موزه از راست بچپ ترتیب : منظره یکی از جنگهای شاه عباس کبیر با ازبکان(1) جنگ نادر شاه افشار با هندوها در کرنال ( از الحاقات بعد از دوره صفویه ) - مجلس پذیرائی شاه عباس دوم از ندر محمد خان پادشاه ترکستان ( این تابلو روبروی تابلوی شاه عباس کبیر قرار دارد ) .

در دو ایوان طرفین سالن مزبور تصاویری نیز از سفراء و اروپائیان مشهوری که در آنعهد در پایتخت ایران بسر میبرده اند و فعلا شناخته نمیشوند جلب توجه مینمایند .

در طرف جنوبی تالار آینه سالن دیگری است که در اطراف آن چندین تابلوی مینیاتور جلب توجه میکند و یکی از دیدنیهای جالب آن پنجره عالی گچ بری است که شاهکار این صنعت بشمار میرود - پنجره مزبور ابتدا بتمامی از گچ ریخته شده وسپس از قسمت پشت خلل و فرج آن با شیشه های رنگی تزیین گردیده و بالنتيجه ترکیبی عالی و بی نظیر بوجود آمده است - این پنجره از بنای تاریخی دیگری بنام درب امام که در سال 857 هجری ( 1453 میلادی ) بنا شده برای محافظت و مراقبت بیشتر در نگاهداری آن بعمارت چهلستون انتقال داده شده و در محل فعلی نصب گردیده است - قرینه اطاق مزبور در سمت شمال تالار آینه اطاق دیگری است که آنهم دارای تابلوهای زیبائی است و تزیینات طلاکاری سقف آن بصورت اصلی از زیر گچ خارج شده است.

چهار قطعه پایه ستونهائی که بصورت مجسمه های شیر و انسان در چهار گوشه استخر قرار دارند و دو تخته سنگ حجاری شده بشكل چهار شیر که در دو باغچه طرفین

ص: 72

عکس

عکس تاریخی عمارت آینه خانه از بناهای شاه عباس دوم که عمارتی شبیه بچهلستون بوده و در کنار زاینده رود در محل فعلی کارخانه وطن قرار داشته است

ص: 73

خیابان ورودی این عمارت قرار دارند متعلق باین کاخ نیست و تنها آثار برجای مانده يك قصر صفویه بنام سرپوشیده و قصر دیگری بنام آینه خانه است که فعلا وجود خارجی ندارند.

روی دیوارهای جنوبی باغ چهلستون سر در کاشیکاری مسجد قطبیه از عهد شاه طهماسب اول که در مسیر خیابان واقع میشده و عیناً بباغ چهلستون انتقال داده شده و قطعات کاشیکاری دیگری از چند بنای دیگر ( مسجد آغاسی - مسجد خواجه علم - مسجد درب جوباره - پیر بکران ) قرار دارند و سر در کاشیکاری دیگری که در ضلع غربی باغ جلب توجه مینماید تزیینات بنای تاریخی دیگری بنام در بكوشك مورخ بسال 902 هجری (1496 (میلادی) از عهد رستم آق قویونلو است که بمنظور محافظت عيناً بباغ چهلستون انتقال داده شده است .

جهت مزید اطلاع مشاهده کنندگان عمارت چهلستون و خوانندگان این راهنما توضیح داده میشود که تعمیرات ابنیه تاریخی اصفهان از سال 1334 خورشیدی (1955-1956 میلادی ) بیش از پیش مورد توجه دولت قرار گرفت - در چهلستون هم پشت بامهای عمارت بوجه شایسته تعمیر شد و طره های پوسیده اطراف کاخ تعویض گردید. تعمیر نقاشیهای طاقهای سالن موزه بسبك اصلی صفوی آن شروع گردید و سه اطاق نقاشی از زیر گچ خارج شد که در یکی از آنها يك مجلس بزرگ شاهانه با 12 تصویر و مینیاتور شاه عباس کبیر با تاج مخصوص و تصاویر و مینیاتورها و نقاشیهای گل و بوته طلائی دیگری ظاهر گردید

ص: 74

مزبور نسبت بسایر ابنیه دوره صفویه آنستکه در این بنا غیر از عظمت جنبه ساختمانی و معماری آن انواع مختلف کاشیکاری را میتوان مشاهده نمود و در حقیقت مجموعه نمونه های مختلف کاشیکاری در ایران است - شاه سلطانحسین که بمباحثه علوم دینی و معاشرت با علماء و فقهاء علاقه بسیار داشته است در این مدرسه حجره مخصوصی داشته که بنام او باقی است و اولین حجره ضلع شمالی مدرسه از طرف مغرب است و وجه امتیاز این حجره نسبت بسایر حجرات مدرسه که بالغ بر 140 حجره است تزیینات طلاکاری آنست.

نکات قابل توجه در این بنا عبارتست از:

1- سردر نفیس معرق و تزیینات دو جانب آن در طول قسمتی از خیابان چهارباغ

2- قطعه معرق کاشیکاری نفیس بشكل طاووس در بالای کتیبه خط در ورودی

3- انواع کاشیکاری از نوع گره در مدخل مدرسه و کاشیهای کره و معقلی(1) در اطراف صحن مدرسه .

4- در نقره پوش و طلاکاری شده مدرسه

5- درختهای چنار کهنسال همزمان ساختمان مدرسه در داخل و خارج آن .

6- نقوش بسیار عالی داخل و خارج گنبد که ساختمان آن مانند گنبد مسجد شاه دو پوش است ولی کوچکتر از آنست (2)

7- منبر یکپارچه مرمری زیر گنبد و محراب نفیس کاشیکاری آن .

8- تزیینات مدخل دیگر مدرسه که در وسط ضلع شمالی واقع شده و ببازارچه شاهی یا بازارچه بلند منتهی میشود .

ص: 76

9- هم آهنگی رنگها و نقشها و ذوق و ظرافت خاصی که در انتخاب محل و ساختمان و تزیین این بنا بکار رفته است .

10- از مضافات این مدرسه در جانب شرقی کاروانسرای تاریخی مادرشاه و در جانب شمالی آن بازارچه شاهی نیز دو بنای بسیار تماشائی میباشند

عکس

محراب نفیس کاشیکاری و منبر یکپارچه مرمری مدرسه چهار باغ

ص: 77

در سال 1008 هجری ( 1599 میلادی ) شاه عباس کبیر دستور داد نقشه ساختمان پل 33 چشمه را بر روی زاینده رود کشیدند و در سال 1011 هجری ( 1602م ) سردار معروف خود اللهوردیخان را مأمور اتمام ساختمان پل نمود باینجهت پل مزبور را بنام پل اللهوردی خان نیز مینامند.

طول پل 33 چشمه 300 متر و عرض آن 14 متر است وطول شیب آن بسمت جنوب از روی پل تا ابتدای سد سنگی اطراف رود خانه 60 متر است - پل 33 چشمه را پل چهار باغ نیز مینامند

عکس

پل اللهوردی خان یا پل 33 چشمه از دوره شاه عباس کبیر

3- پل جویی:

پل جویی که ما بین پل33 چشمه و پل خواجو قرار دارد و از بناهای شاه عباس دوم است بطول 147٫5 متر و عرض 4 متر با 21 چشمه در سال 1065 هجرى ( 5-1654 میلادی) بناشده است - وجه تسمیه این پل به جویی آنستکه جوی آبی بطول در ازای پل و عرض تقریباً یکمتر که عرض دهانه آن نیم متر و عمق آن نیز در همین حدود یا کمتر بوده است روی پل مزبور تعبیه کرده بوده اند و این جوی واسطه رسانیدن آب بباغات سلطنتی طرفین زاینده رود بوده است. در موقع اسفالت کردن پل مزبور جوی سنگی فوق الذکر را پر نموده اند و عجالة روی پل جوبی مسطح است .

ص: 79

عکس

منظره تاریخی عمارت آینه خانه از بناهای شاه عباس دوم که در ساحل جنوبی زاینده رود قرار داشته است پل جویی نیز در این عکس پدیدار است

4- پل خواجو :

این پل که در سر راه قدیم اصفهان بشیر از ساخته شده بنام حسن آباد و پل با بار کن الدین نیز خوانده شده است - احتمال میدهند که شالوده آن در زمان حسن بيك تركمان يا حسن پاشا نامی از امرای تیموری احداث شده باشد ساختمان پل امروزی خواجو که بواسطه مجاورتش با محله خواجو باین نام معروف شده است از دوره شاه عباس دوم است.

پل خواجو که با سنگ و آجر بنا شده و 23 چشمه دارد در سال 1068 هجری ( 1657 میلادی ) ساخته شده - طول پل 132٫5 متر و عرض آن 12 متر است و در عين حال بمنزله بند و سد نیز محسوب میشود و از لحاظ معماری بسیار قابل توجه است

ص: 80

عکس

پل بسیار زیبای خواجو از بناهای شاه عباس دوم

با بستن دهانه های پل و باصطلاح تخته بند کردن آن آب رود خانه بمقدار زیاد در قسمت غربی پل انباشته شده و دریاچه کوچکی بوجود میآید - صاحب تذکره نصر آبادی در تاریخ و وصف این پل گفته است:

دارای جهان پناه عباس *** دریاچه و سد و پل بنا کرد

قسمت پائین پل خواجو برای پیاده رو اختصاص دارد و یکی از مصفا ترین نقاط اصفهان برای گردش است - امتیاز پل خواجو بر سایر پلهای زاینده رود اصفهان آنستکه غیر از اختلاف جنبه معماری جنبه عالی تزییناتی دارد و پشت بغلهای(1) چشمه های پائین و غرفه های بالا و بنای دو بیگلربیگی روی پل و نمای غرفه های طرفین روی پل با کاشیهای الوان مختلف تزیین شده و داخل بیگلربیگی های روی پل نیز نقاشی شده است.

ص: 81

عکس

است ولی باحتمال میتوان گفت که مناره ها در اواخر عهد صفویه و شاید هم دیرتر باين بنا افزوده شده اند و مسلم است ساختمان مناره ها از ساختمان اصلی بنا جداست - اينك نكانی چند راجع باین بنای مشهور :

1- امروز وقتی یکی از مناره ها را حرکت میدهند. حرکت در آن مناره بخصوص کاملا محسوس است و در صورتیکه در جهت مناره دیگر آنرا بحرکت آورند حرکت در مناره دوم هم مشهود میشود اما اگر در خلاف جهت مناره دوم بحرکت درآید حرکت در مناره دوم بخوبی محسوس نمیشود نتیجه ای که گرفته میشود آنستکه هنگامی که مناره بسوی مناره دیگر بحرکت در میآید حرکت بطور وضوح از یکی بدیگری منتقل میگردد.

2- در اثر حرکت دادن مناره ها خرابیهائی بآنها وارد میآید که اگر همه ساله تعمیر و ترمیم نگردند خراب خواهند شد و طی بیست سال اخیر دو مرتبه مناره های مزبور خراب شده و تجدید ساختمان شده است یعنی از روی پایه مناره ها مجدداً بصورت اول ساخته شده و بدفعات تعمیر و ترمیم گردیده اند .

3 - در نظر استادان فن حرکت مناره ها خیلی عجیب نیست و آنها معتقدند که این کیفیت در تمام مناره ها موجود است با این وجه اختصاص که در این بنا چون مناره ها سبكتر و باریکتر هستند حرکت آنها محسوس تر است

4- در اشترجان که دهکدهای تقریباً در فاصله 36 تا 40 کیلومتری اصفهان است مسجد باشکوهی وجود دارد که سبك ساختمان آن مغولی است و در آخر سلطنت اولجایتو و یکسال قبل از ساختمان منارجنبان بنای آن با تمام رسیده و مناره های این بنا نیز متحر کند - در این بنا مناره ها تقریباً دو سوم از ارتفاع خود را بمرور زمان در اثر خرابی از دست داده اند و باقیمانده آنها در طرفین سر در باشکوهی که ارتفاع آن 12 متر است قرار دارند

5 - کلافهای چوبی که در قسمتهای بالاوپائين هر يك از دو مناره جنبان در دوره تجدید

ص: 83

ساختمان آنها بکار رفته است نیز عامل مؤثری در تسهیل حرکت مناره ها بشمار میرود ولی وجود این کلافهای چوبی و انقباض و انبساط آنها تحت شرایط مختلف جوی از طرف دیگر خود موجب خرابی تدریجی مناره ها و ایجاد شکافهایی در آنها میگردد که همه ساله باید تعمیر و ترمیم شود.

در خاتمه برای آنکه از نظر معماری کسانی بخواهند درباره این بنا مطالعه بیشتری بنمایند مشخصات بنا را بشرح زیر بدست میدهد:

ارتفاع ایوان از سطح زمین 10 متر .

ارتفاع مناره ها از پشت بام ایوان 7 متر و از سطح زمین 17 متر

فاصله دو مناره در روی پشت بام 10و 9 متر و در سطح زمین 13 متر و محيط هريك از مناره ها 30، 4 متر است .

عکس

منظره نمای خارجی ضلع جنوبی عمارت تاریخی هشت بهشت

ص: 84

و شاه صفی عنایت خاصی بآنها داشته اند - سكنه امروزی جلفا بسيار تقلیل یافته و تعداد آنها فعلا در حدود پنجهزار نفر است(1) سابقاً ناحیه ارمنی نشین جلفا قسمت مجزائی از محسوب میشده و مسلمانها کمتر در آنجا اقامت میکرده اند ولی فعلا جزئی از شهر بشمار میرود و بسیاری از افراد مسلمان هم در آنجا خانه و زندگی دارند معذلك هنوز ناقوسها از لحاظ سکونت ارامنه حالت خاصی باین منطقه میدهد و گنبد های آجر نمای کلیساها که بمرور زمان رنگ دلپذیر تاریخی بخود گرفته اند و علامت صليب تارك آنها در دامنه کوه صفه در برابر گنبدها و مناره های فیروزه فام مساجد ساحل شمال رود خانه که گویهای بزرگ طلائی بر تارک آنها و در زیر آسمان نیلگون اصفهان میدرخشند معرف مسکن جماعتی از افراد تابع مملکت ایران است که پیرو دیانت مسیح میباشند

در پرتو آرامش و فراغت خاطری که در سلطنت پادشاهان صفوی نصیب از امنه جلفا گردید کلیساهای متعددی نباشد که مشهورترین آنها کلیسای بیتلحم است که در آخر سلطنت شاه عباس كبير ساخته شده و کلیسای مریم در میدان جلفا و از همه مهمتر و معروفتر کلیسای وانک است که در زمان شاه عباس دوم با تمام رسیده ( 1606-1654 ميلادی ) .

کلیسای تاریخی نفیس وانك دارای نقاشیهای بسیار جالبی است که نفوذ صنعت نقاشی ایتالیا در داستانهای زندگانی مسیح آن مشهود است معماری ساختمان کلیسا و سایر تزیینات طلاکاری آن نمونه ای بسیار عالی از ذوق و قریحه استادان هنرمند ایرانی است که خوشبختانه تمامی آنها از گزند حوادث مصون مانده و بحقیقت باید گفت که ارامنه هم در حفظ و حراست آنها لیاقت شایانی بخرج داده اند - ازاره های کلیسای وانك دارای کاشیکاریهای نفیسی از عهد شاه سلطان حسین صفوی است - موزه کلیسای

ص: 86

وانك بسيار جالب و دارای اشیاء و تابلوهای تاریخی و تماشائی است و مخصوصاً مجموعه فرامین سلاطین ایران که در طی پنج قرن اخیر بنام ارامنه صادر شده از امتیازات موزه جلفا بشمار میرود .

در جنوب منطقه جلفا در دامنه کوه صفه قبرستان تاریخی ارامنه و مسافتی دورتر در مغرب آن و در جنوب جاده دستگرد ویرانه های قصر فرح آباد از بناهای عهد شاه سلطا نحسین واقع شده که سرنوشت مهمترین سلسله های ایرانی بعد از اسلام ایران در آنجا معلوم گردیده و آفتاب عظمت صفویان که بر فراز عمارت عالی قاپو باوج ارتفاع خود رسیده بوده است در این کاخ دور افتاده جنوب غربی اصفهان افول کرده است .

چاپخانه امامی -اصفهان

ص: 87

ص: 88

شماره نام بنای تاریخی سال هجری سال میلادی بانی ساختمان محل بنای تاریخی ملاحظات

44 هارون ولایت 918 1512 زمان شاه اسماعیل اول خیابان هاتف

45 مسجد علی 929 1522 دوره شاه اسماعیل اول بوسیله میرزاحسین شاه »

46 سر در مسجد قطبيه 950 1543قطب الدين على باب الدشتی خیابان شاه سر در آن بباغ چهلستون منتقل شده

47 مسجد ذو الفقار 950 1543 دوره شاه طهماسب اول بازار

48 شاه زید 994 1585 زمان شاه محمد خدابنده صفوی تل واژگون در زمان شاه سلیمان تعمیر شده

49 خیابان چهارباغ 1006 1597 شاه عباس اول ملقب بكبير چهار باغ

50 کاروانسرای گز " " " گز 18 کیلومتری اصفهان

51 میدان شاه 1006-1020 1597-1611 " " " میدان شاه

52 عمارت عالی قاپو اول قرن 11ه ابتدای قرن 17م " " " " "

53 مسجد مقصود بيك 1011 1602 مقصود بيك ناظر شاه عباس نزديك ميدان شاه

54 پل اللهوردی خان 1011 1602شاه عباس کبیر بوسیله اللهوردیخان چهارباغ

55 مسجد شیخ لطف الله 1011- 1028 1602-1618 شاه عباس کبیر میدان شاه

56 مدرسه ملا عبد الله " بازار

57 مسجد سرخی (سفره چی) 1014 1605 خلف سفره چی شاه عباس اول کوچه مسجد سرخی

58 کلیسای جلفا 1015-1064 1606-1654 دوره شاه عباس اول و شاه عباس دوم جلفا

59مسجد جارچی 1019 1610 جارچی باشی شاه عباس اول بازار

60مسجد شاه 1021-1040 1612-1630 شاه عباس کبیر میدان شاه

61سردر قیصریه 1029 1619 " " "

62 مقبره بابا رکن الدین 1039 1629 " " تخت فولاد

63 امامزاده اسماعیل با سالهای تاریخی مختلف شاه عباس کبیر - شاه صفی شاہ سلطا نحسين خيابان هاتف

64 ستی فاطمه 1041 1631 شاه صفی فلکه چهارسوق

65 مدرسه جده كوچك 1051-1056 1641-1646 شاه صفی فلکه چهارسوق

66 مسجد سارو تقی 1053 1643 سارو تقی وزیر شاه عباس دوم دروازه حسن آباد

67 پل خواجو 1068 1657 شاه عباس دوم انتهای خیابان کمال اسماعیل

68 عمارت چهلستون 1057 1647 " خیابان سپه

69 مدرسه جده بزرگ 1058 1648 " بازار

70 مسجد مصری 1061 1650 " جوباره

71مسجد حكيم 1067-1073 1656-1662 " انتهای بازار رنگرزها

72مسجد لنبان 1080 1669 شاه سلیمان خیابان شاهپور از قبل از صفویه نیز آثاری دارد

73عمارت هشت بهشت 1080 1669 " خیابان چهارباغ

74 تالار اشرف شاه عباس دوم یا شاه سلیمان محل اداره فرهنگ

75 مسجد خان 1090 79-1678 شیخ علیخان زنگنه و زیر شاه سلیمان تل واژگون

76مسجد ایلچی 1094-1097 1682-1685دوره شاه سلیمان احمد آباد

77 مدرسه نیم آورد آخر قرن 11ه- آخر قرن 17م " بازار

78 مدرسه کاسه گران " " " "

79 کاروانسرای مهیار از دوره صفوی مهیار 54 کیلومتری اصفهان

80 بقعه شهرضا " شهرضا 84 کیلومتری اصفهان

81 مدرسه چهار باغ یا مدرسه مادر شاه 1118-1126 1706-1714 شاه سلطا نحسین چهارباغ

82 کاروانسرای مادر شاه یاسرای فتحیه " خیابان شاه عباس

83 بازارچه شاهی " چهارباغ

84 مسجد علیقلی آغا علیقلی آغا از خواجگان شاه سلطان حسین چهار سوق علیقلی آغا

85 مدرسه شمس آباد 1125 1713 شاه سلطا نحسین شمس آباد

86 مسجد حاج محمد جعفر آباده 1276-1281 1860-1865 حاج محمد جعفر بازار

87 مسجد سید 1255 40-1839 حجة الاسلام شفتی بیدآباد

در اصفهان آثار تاریخی دیگری نیز وجود دارد که در این صورت نیامده و فهرست مزبور فقط شامل ابنیه و آثاری است که تا این تاریخ بثبت آثار تاریخی کشور رسیده اند .

ص: 90

عکس

نقشه شهر اصفهان و بناهای باستانی آن

ص: 91