بسمه تعالی

سالها بود که در آرزوی نسخه ای از دیوان اوحدی بودم واولین باریکه نسخه کهنه از آن که تحریرش در روز یکشنبه 14 شوال سال 837 هجری قمری(پانصد و سی و هشت سال قبل ) در شیراز خاتمه یافته در یکی از کتابفروشیهای طهران بنظرم رسید بقیمتی که در عرف؛ گران تعبیر میشود (ولی نسبت بعشقی که داشتم ارزان بود ) خریدم.

چون بخانه بردم معلومم شد که ناقص است و در طی قرون مقدار زیادی از اوراق کتاب من جمله از حرف شین تا حرف یا از غزلیات آن بکلی از میان رفته و باز از حرف دال و غیره مقادیری ساقط شده است و همچنین از مثنوی ده نامه (يا منطق العشاق)

ص: 2

او که اصلا پانصد بیت بوده (بتصريح خود شاعر)جز چند ورقی باقی نمانده است

در صدد برآمدم که نسخه را تکمیل کنم؛ بکتابخانه های بزرگ طهران رجوع کردم و دیدم در دو سه جا که نسخه ای هست خالی از نواقص و اغلاط نیست مشکل خود را بر دانشمند و استاد عالیقدر وسخندان شهیر حضرت آقای سعید نفیسی بردم معلوم شد که ایشان نیز وقتی این شوق را داشته و بمدد همت بلند و پشتکار عجیب خود موفق شده اند که از روی نسخ متعدد کتابخانه های عمومی و خصوصی بخط خود دیوان مرتبی تشکیل دهند و با سخاوت خاص خود فوراً آنرا برای مدت چند ماه در اختیار بنده گذاشتند تا نسخه خود را تکمیل کرده و نسخه نفیس حضرت نفیسی را مسترد داشتم و اکنون این مقدمه را بآن جهة نوشتم که بتوانم تشکرات قلبی و صمیمانه خود را بمحضر استاد تقدیم کرده باشم

در طی این استنساخ دوست عزیز دیرین جناب آقای گلشن آزادی که بی اطلاع نمانده بودند تشویقم فرمودند که تمام مثنوی ده نامه و منتخبی از سایر آثار آن شاعر بزرگ باستانی

ص: 3

را بچاپ برسانم باشد که همگان بمقدار او پی ببرند و دیوان او را که از قصاید و غزلیات و مثنوی جام جم و ده نامه (منطق العشاق) بالغ بر پانزده هزار بیت است بچاپ برسانند و تعهد نمودند که در چاپخانه آزادی آنرا چاپ و زحمت غلط گیری را هم خود عهده فرمایند و برید خود هم وفا فرمودند

در شأن این شاعر بزرگ همین بس که چند غزل او در طی قرون در دیوان حافظ داخل شده و ناجور نبوده و همه بنام حافظ آنها را از حفظ داریم

و هر کس که در آثار او غور کند در خواهد یافت که بزرگوارانی چون حافظ وهاتف ودیگران از گلزار طبع او گل هائی چیده اند

از آثار او گذشته از ادبیات متفرقه ای که در تذکره ها و سفینه های متعدد چاپ شده در سال 1307 شمسی مثنوی جام جمش بهمت دانشمند فقید مرحوم وحید طلب الله رمسه بطبع رسیده است و از احوال او نیز در تذکره ای نیست که مختصری ذکر نشده باشد و مرحوم وحید دستجردی نیز مختصری در مقدمۀ جام جم مرقوم فرموده و سپس از شاعر دانشمند بزرگوار معاصر آقای حسین مسرور

ص: 4

(که متاسفانه علی رغم اشتیاق توفيق زيارتش هنوز حاصل نشده ) مقاله ممتعی در شماره دوم وسوم سال نهم مجله ارمغان خود درج فرموده است که عیناً در دنبال این مقدمه نقل خواهد شد و تعلیقاتی از خود در ذیل آن درج خواهم کرد

مشهد شهریور ماه 1335 محمود فرخ

ص: 5

نقل از شماره 2-3 ارمغان سال

بقلم آقای حسین مسرور

شرح حال اوحدی مراغه ای

اسم و تخلص اوحدالدین اوحدی اسم پدر حسین اصفهانی محل تولد مراغه سال تولد - 670 هجری- سال وفات 738 عمر 68 سال

تالیف و تدوین شرح حال شعرا بطوریکه اخیرا در ایران معمول شده غالبا از دو صورت خارج نیست گاهی نویسنده شاعری را در نظر گرفته در کیفیت حيات واخلاق و شعر او سخن رانده همه چیز او را مورد تتبع و مباحثه قرار میدهد گاهی مقصود غیر ازین است یعنی فقط شرح حال شاعر یا مؤافی را در صدر تأليف يا تصنيف او نگاشته برای شناساندن اثر شناساندن مأثور را مقدمه قرار میدهد ما در این مقدمه قسمت دوم را در نظر داریم چه اگر بخواهیم بتبعات احوال اوحدی بپردازیم آن خود محتاج برساله جداگانه است و تعرض آن در این مقام فرع زاید براصل خواهد بود

این است که تتبع کامل حالات اوحدی را به آینده موکول داشته عجالتاً بشرح حال او میپردازیم

نسب نامه اوحدی - شیخ اوحدالدین اوحدی مراغه فرزند حسین اصفهانی متخلص باوحدی از شعرای معروف عصر مغول است که در ثلث واپسین قرن هفتم وثلث نخستین قرن هشتم میزیسته است

تخلص خود را از نام مراد خویش اوحد الدین کرمانی مأخوذ

ص: 6

داشته باضافه یای نسبت - اما در خصوص نام وی جز اوحدالدین نامی دیگر نداشته چه این گونه کلمات مانند جمال الدین ، کمال الدین شرف الدين و غیره در قرون قبل از اوحدی جزو القاب محسوب میشده و قبل از اسم اشخاص ذکر میشده مثل كمال الدين اسماعيل شهاب الدين أحمد وغيره و از همین زمان صورت اسمیت بخود گرفته بتدریج لقب و اسم یکی شده است چنانچه هنوز این گونه القاب بجای اسامی در ایران معمول است .

اوحدی را جمعی اصفهانی و گروهی مراغه ای نوشته اند ولی اصفهانی بودن او بمناسبت آن است که پدر او اصفهانی بوده خود نیز سالها در اصفهان متوقف بوده است لیکن بطوریکه در زیر ذکر خواهد شد تولد و وفات او در مراغه بوده بهمین سبب مراغه ای خوانده شده است سال تولد اوحدی مثل بیشتر شعرای ایران مجهول است اما بقرائن نزديك ميتوان سال تولد او را در حدود 670 هجری دانست با مراعات یکی دو سال کم و بیش زیرا در کتاب که بسال 733 تمام شده میگوید

اوحدی شصت سال سختی دید *** تا شبی روی نيك بختی دید

دیگر آنکه صاحبان تذكره ظهور او را در زمان سلطنت ارغون خان قید کرده اند و ارغون در سال 683 جلوس نموده و تا حوالی 700 پادشاهی میکرده است پس مقصود از ظهور او که تذکره ها نوشته اند ابتدای شهرت شاعری اوحدی بوده یعنی در حدود 20 الی 25 سالگی او – ونیز در رساله ای موسوم (بده نامه )که شامل پاره ای از نوشتجات عاشقانه اوست سال 706 را ذکر کرده اینهم البته در اواسط جوانی اوحدی بوده و در آن موقع تقريباً 36 ساله بوده است

ص: 7

اوحدی تحصيلات خود را در مراغه شروع کرده و برای این مقصود بخارج نرفته است زیرا در آن هنگام مراغه را مدارس شایسته بوده و پای تخت شاهنشاهی هلاکوخان و خواجه نصیر از رصدخانه و مدرسه خالی نبوده است

منتها مسلمان نبودن مغول و عدم علاقه و بستگی آنان بعلوم و مدنیت اسلامی نگذاشته است که از تأسیسات علمی مراغه آثار مهم مؤثری منتشر شده و در تاریخ علمی مبحثی برای معارف مراغه بر جای ماند شعر و ادب هم مثل سایر علوم در آخر قرن هفتم هجری بمنتها درجۀ نزول رسیده بود ولی تغییری که در اول قرن هشتم هجری در ایران پدید گشت عالم شعر و شاعری راهم بی بهره نگذاشت و از تنزل شدید آن تا اندازه جلوگیری کرد تا سال 700 هجری غازان خان پادشاه مغول با جمعی از مغولان مسلمان شده پس از هشتاد سال حکومت بارعایای خویش از حيث مذهب همرنك شدند و از خفت وذلت مسلمین قدری کاسته شد

از همین موقع نیز ادبیات فارسی مختصر حرکتی کرده بازار شعر مجددا رونق گرفت و سلاطين ترك از آن پس بشعرا وقعى نهاده آنان را بدربار خویش نزديك میساختند - این مصادف بود با موقعیکه اوحدی طلوع کرده و بسخن سرائی مشهور شده بود

اوحدی مثل غالب شعرای آن دوره پس از انقضای جوانی و ختم تحصیلات معمولی از مراغه خارج شده شروع بسیاحت کرده است. ریاض مینویسد - مدت مدیدی سیاحت فرموده بعلاوه خود او در جام میگوید:

سالها چون فلك بسر گشتم *** تا فلك وار دیده ور گشتم

در ضمن سیاحت بکرمان رفته دست ارادت بشيخ اوحد الدين

ص: 8

گرمائی (1)نسخه از آن در کتابخانه آستانقدس موجود است که اشتباها در پایان دیوان اوحدی اصفهانی درج شده- محمود فرخ(2) که از مشاهیر و روشناسان صوفیه عصر است داده دیر گاهی در جرك مریدان او بسر میبرده و بقول رياض العارفين با فخر الدین عراقی همدانی در چله خانه او آسوده بوده است

باری از چندی از کرمان مرخص شده باصفهان آمده و بطوری که اشاره شد سالها نیز در آن شهر گذرانیده و پاره ای از غزلیات خود را در آن شهر سروده است درجایی میگوید

این بار چواصفاهان از اوحدی آسودم *** كان بار زاصفاهان با خانه جی بردم

پس از آن بمراغه رفته تا آخر عمر در آن شهر ساکن بوده بیشتر قصاید و غزلیات و جام جم را در آنجا ساخته است

در یکی از غزلهای خود میگوید :

اصفهان اقلیم چارم آسمان چارم است *** سوی او عیسی صفت بی باروخر باید شدن

نیست اینجا از بزرگان ناظری بر حال من *** بعد ازینم پیش آن اهل نظر باید شدن

اندر آذربایجان خرمهره چیدن چند چند *** مرد غواصم بدریای گهر باید شدن

ص: 9

ونيز

یاد سپاهان میار هیچ که ما سرمه وار *** خاك در اوحدی در بصر انداختیم

بهر جهة آنچه مسلم است اوحدی بیشتر عمر خود را اعم از کرمان یا مراغه ریاضت و گوشه گیری گذرانیده و سالها با مشقت صوفیگری رو برو بوده است.

در جام جم میگوید :

در جوانی چو زال پیر شدم *** چو سیمرغ گوشه گیر شدم

وبا بسر پای چله داشته ام (1)

ظاهراً اول آسایش اوحدی از سال 726 شروع شده است زیرا در این سال یکی از رجال دانش دوست ایران خواجه غیاث الدین بصدارت سلطان ابوسعید برقرار شده در زمان او بطوریکه در زیر خواهیم نگاشت فضلا و شعرا آسوده شده اند

و از همین نظر چندان در ابراز تعصب مذهب سنت کوشا نبوده اند لیکن ناچار بوده اند اگر چه بظاهر و بر خلاف عقيده تصوف ياتشيع خویش هم باشند پیرو جماعت باشند

و اما آنچه از قصاید و غزلیات اوحدی مشهود میگردد شاعری ظریف بوده و مشربی سلیم داشته است تمرین طولانی او در مباحث عرفان و تصوف فکر او را از محدودیت مطلق وتعبد صرف آزاد ساخته نفس پیر دامان ضمیر ش را از خس و خار اوهام پیراسته بلکه بوحدت وجود نیز قایل بوده است

که مقطعش این بست است بیت است

در دوستی اگر بگمانی زاوحدی *** زر خالص است و باك نميدارد از محك

و چند غزل دیگر که متعلق باوحدیست و در دیوان حافظ ثبت و اشتهار یافته است

دیگر از مختصات این عصر رواج مثنوی سرائیست که غالب مشاهیر آن مانند جامی - امیر خسرو - خواجو - اوحدی در این شیوه برتری یافته آثاری نفیس از خود برجای نهاده اند

هر چند مثنوی سرائی از قرن سوم و چهارم شروع شده بود ولی در قرون 6-7-8 بکمال رسیده و منتهای سیر صعودی خود را كرد- اينك برای مزید اطلاع خوانندگان نمونه از قصاید و غزلیات او را ذیلا نقل میکنیم :

قصیده در کیفیت خلقت و وحدت وجود (لله در قائل )

این چرخ گرد گرد کواکب نگار چیست ؟ *** و اين اختر ستیزه گر کینه دار چیست

هان ای حکیم آنچه بپرسم جواب گوی *** تا منکشف شود که در این پود و تار چیست

پروردگار نفس باید شناختن *** کاین نفس خود چه باشد و پروردگار چیست

این طول و عرض چند وزمان ومكان كدام ***و این خط و نقطه همچو محیط و مدار چیست

این چار عنصر و سه مواليد وشش جهت *** این پنج زورق و دو در ويك سوار چیست

این جان روشن و تن تاريك را چه حال *** این خاك ساكن و فلك بی قرار چیست

ص: 12

این وصلت و مفارقت و جوهر و عرض *** این بهمن و تموز و خزان و بهار چیست

دريك مگس مجاورت نوش و زهر چون *** در يك مكان مناسبت گنج و مار چیست

اصل فرشته از چه و نسل پری ز كه *** وین آدمی بدین هنر و اعتبار چیست

آوردنش بعالم و بردن بخاك چه *** پروردنش بشکر و کردن شکار چیست

گوش ملوك از لمن الملك چون پر است *** باز این نزاع و نخوت و این گیرودار چیست

منزل یکی و راه یكی و روش يكى *** چندین هزار تفرقه اندر کنار چیست

اعداد را چو اصل بغیر از یکی نبود *** این عقده های مختلف اندر شمار چیست

گفته بودی خبره ده که زهجرم چونی *** آن چنانم که به بینی و ندانی بازم

عهد کردی که بسوزی بغم خویش مرا *** هیچ غم نیست تو میسوز که من میسازم

است که شاعر در نظر گرفته و ساخته است .

آن عصر عصر تصوف و عرفان بوده و همان قسم که امروز مسائل سیاسی و وطنی با اخلاق عمومی ملل مزج طبیعی پیدا کرده آنروز موضوع عرفان و تصوف مردم را مشغول میکرده است

اوحدی این کتاب را بنام سلطان ابوسعید چنگیزی و بمساعدت وزیر بی نظیر او غیاث الدین محمد بن خواجه رشیدالدین فضل الله بنظم آورده است وزیر مذکور در سال 726 بوزارت سلطان ابوسعید منصوب شده و پس از از ده سال وزارت در سال 736 هجری در جنك آریا خان با امیر علی در ناحیه سه گنبدان مراغه بدست امیر علی کشته شده یعنی تا سه سال هم پس از ختم جام جم که خود مروج ومشوق آن بوده در قید حیات بوده سپس کشته شده

خواجه غیاث الدین محمد فرزند ارشد خواجه رشیدالدین فضل الله است خواجه رشیدالدین هم از مشاهیر صدور و نویسندگان فارسی بشمار می آید که تصانیف و رسایل سحر آمیز او زینت اوراق و کتب فارسی است

خواجه رشیدالدین فضل الله از وزرای نامی دوره ترکی ایران است که نظیر او بسیار کم دیده شده سرنوشت این پدر نیز مانند پسر بسی مایه تاسف است یعنی سلاطین بی مهر و عاطفه ترك پس از سالها خدمت بصداقت و درستی او را بسخت ترین وجهی کشتند و اموال و هستی او را غارت کردند

و اما فرزند او خواجه غیاث الدین محمد که عالم ايرانيت مرهون خدمات اوست مردى بزرك منش و علم دوست بود حمدالله مستوفی از منشیان او و خواجه رشیدالدین میباشد و کتاب تاریخ گزیده را باشاره خواجه غیاث الدین و پدرش تألیف کرده است

غیر از حمدالله مستوفی عده دیگر از نویسندگان در زمان او میزیسته و بتشويق او آثاری از خود گذاشته اند که حبیب السیر بعضی

ص: 15

از آنها را نام بوده است پس از کشته شدن خواجه غیاث الدین خانه و هستی او را هم بيغما بردند و بقول ارباب تواریخ چند کتب نفیسه و اوانی مرصعه و نقود نامعدود وامتعه واقمشه بظهور آمد که شرح آن بنوشتن راست نیاید

یکی از شعرا در مرثیه او سروده است

جای آنست کاختران امروز *** بر سر از دست چرخ خاك كنند

دردمندان مهر از سر درد *** جامه در بر چو صبح چاك كنند

الغيات الغياث در گیرند *** ناله و آه دردناک کنند

که وزیری بدان عزیزی را *** بچنین خارینی هلاك كنند

بطوری که در بالا ذکر شد اوحدی هم دو سال پس پس از قتل خواجه غیاث الدین یعنی در سال 738 وفات یافته است

تذکره آتشکده و مجمع الفصحا و رياض العارفين وفات اوحدی را در اصفهان و بسال 554 نوشته اند ولی چنانکه درروی سنگ قبر او منقور است و تاریخ حبیب السیر نیز اشاره کرده اوحدی در نیمه ماه شعبان 738 در مراغه در گذشته و همانجا مدفون شده است

قبر او در کنار شهر مراغه واقع شده و امروز مردم باسم پیر اوحدالدین شبهای جمعه بزيارت مدفن او رفته بوسیله چسبانیدن ريك بدیوار مرقد آینده خودشانرا تفال میزنند

در اطراف قبر اوحدی آثار بنای مفصلی دیده میشود که بکلی خراب شده و تنها خود بقعه با قبر برجای استوارست و عبارت ذیل روى سنك قبر او نقر شده :

هذا قبر المولى المعظم قدوة العلماء افصح الكلام و زبدة الانام الدارج الى رحمة الله تعالى اوحدالمله والدین ابن الحسين الاصفهانی فی منتصف شعبان سنه ثمان ثلثين سبعمائه

ص: 16

صادق ملا رجب و شعرای دیگر اصفهان نیز تقلید کرده اند و طبیعی این است که شاعر برای تفنن بلهجه و زبان مادری خود شعر میگوید و گرنه چرا يك شعر هم بلهجه مراغه ای در دیوان او دیده نمیشود همچنانكه مرحوم ملك الشعرا بهار مشهدی با آنکه نصف بیشتر عمر خود را در تهران گذرانده يك شعر هم بلهجه تهرانی ندارد و اشعار فراوان بلهجه مشهدی دارد. تنها ذکری که اوحدی در دو رباعی خود از مراغه کرده مشعر بر آن نیست که مراغه ای باشد در این رباعی صفای آب ( قرق ) و هوای بیرون شهر را ستوده است

لب نیست که از مراغه پرخنده نشد *** آب ( فرق) اش ز دید و بجان بنده نشد

از مرده گور او عجب میدارم *** کز شهر برون رفت و چرا زنده نشد

رباعی دیگر او در سطور آینده و در جای خود درج خواهد شد

6 - محمد بن بدر جاجرمی در کتاب خود ( مونس الاحرار فی دقايق الاشعار) که در سال 741 یعنی سه سال بعد از مرك اوحدی تألیف کرده و معاصر او بوده او را اصفهانی نوشته است

7-عبد الرحمن جامی در کتاب نفحات الانس اوحدی را اصفهانی خوانده است .

8 - حاجی خلیفه در کشف الظنون ذيل وصف كتاب جام جم اوحدی اصفهانی قید کرده (1)

ص: 18

و بنا بر مراتب فوق میتوان گفت که اوحدی اصفهانیست و چون در ایام او پایتخت کشور ایران در آذربایجان بوده و او نیز بسواد اعظم گراییده و در مراغه شهرت شاعری یافته و در آنجا بخاك رفته او را مراغه ای خوانده اند و تذكره نويسان بعد از دولتشاه از یکدگر تقلید کرده او را باوحدی مراغه ای معروف کرده اند

ايضا صفحه ( ه_ ) نامش اوحدالدین ذکر شده ولی ریو در فهرست كتب بريتيش میوزیم صفحه 619 نامش را رکن الدین قید نموده است و تخلص او هم ظاهراً قبل از آنکه بمناسبت نام او حد کرمانی اوحدی باشد صافی بوده مرحوم تربیت در کتاب دانشمندان آذربایجان از کتاب ( صحف ابراهيم) و نيز صاحب ريحانة الادب این معنی را نقل کرده اند و این بنده فرخ در دیوان او سه رباعی یافتم که در دوتای آنها بطور وضوح و در دیگری بایهام این معنی قابل تأیید است

(صافی) چو ترا دید روان مینالد *** بر سینه ز غم سنك زنان مینالد

گفتی تو که نالیدن (صافی) از چیست *** جانش باب آمده است از آن مینالد

ای خاک تو آب سبزه زار صافی *** تابوت تو سرو جویبار صافی

تا عمر مراغه بود هرگز نشاند *** مانند تو سرو در کنار صافی(1)

یارا اگر آن شربت شافی داری *** یاری دو سه هوشمند کافی داری

ما در ( قرقيم ) بر لب آب روان *** برخیز و بیا گر دل (صافی) داری

صفحه ( ز ) در تأیید اینکه مرقوم شده است پس از تحصیلات شروع بسياحت کرده میتوان از گفته های خود او دریافت که بنقاط ذیل

ص: 19

هم رفته است

در کشف الظنون بسال 534 و در مجمع الفصحا سال 536 و در قاموس الاعلام 562 و در تذكرة الشعر اى غنى كشميری بال 635 و در کتاب دانشمندان آذربایجان ضمن احوال اوحدى وفات او حد کرمانی 634 معلوم شده است باید نسبت اوحدی را باوحد کرمانی (در صورت صحت) فقط از راه پیروی طریقه او دانست و الا مقارنه ايام حيات آنها با تاریخهای مذکور درست در نمیآید(1)

صفحه ( س ) علاوه تذکره دولتشاه و آتشکده و مجمع و ریاض العارفين که وفات او را در اصفهان دانسته اند صاحب تذكره عرفات العاشقین نیز مینویسد که در با با محمودین حوالی لنجان اصفهان در گذشته و قریه باسم او معروف شده است ولی نظر حضرت مسرور که مدفن اوحدی در مراغه است مطابق نص جمهور است و عبارت روى سنك مرقد او نیز طبق مرقومه فاضل محترم آقای حاج حسین آقا نخجوانی که خود دیده و یاد داشت فرموده اند همانست که در پایان مقاله فوق درج است.

مشهد محمود فرخ

حق چاپ محفوظ است

ص: 21

تصحيح منتخبات اوحدی

صفحه سطر غلط درست

4 آخر جو چه

4 " حیلش حیلتش

5 2 ایستاده استاده

15 17 سپر سپری

56 6 چو چه

61 10 متاعی متاعی است

70 10 ضروت ضرورت

83 7 میکن میکن و

84 12 یاد یادتو

93 8 سزوار سزاوار

تصحيح منطق العشاق

20 1 چو چه

28 5 چو چه

30 11 سوگوارن سوگواران

32 8 چو چه

45 8 پانصد پنج صد

ص: 22

او را ز خود چو باز شناسی در او گریز *** خود را از او چو فرق کنی رخ زخود بتاب

خوابی است این حیات طبیعی زروری عقل *** مرك اندر آورد سرت ای بی خبر زخوات

گفتی که عقل ما و تن ما و جان ما *** این ما و ما که گفت؟ بمن باز ده جواب

پادشاهانرا نیارم در نظر *** چون بدرویشان تولای من است

گر چه در عالم ندارم هیچ جای *** هر کجا روی آورم جای من است

بخلوت از چه نشیند بر تو بر تو شاد مشو *** که یارش اوست که بیرون خلوت ایستاده است

ز نامه ها که فرستاده ای چه سود ؟ کز او *** بر ، آن خورد که برش جامه ها فرستاده است

مده بشاهد دنيا عنان دل زنهار *** که این عجوزه عروس هزار داماد است

نصیحتی که کنم یاد گیر و بعد از من *** بگوی راست که اینم ز اوحدی یاد است

ای تشنه فرات یکی دیده باز کن *** کز آب دیده بر سر قبر تو دجله هاست

هر سال تازه میشود این درد سینه سوز *** سوز یکه کم نگردد و در دیکه بیدو است

کار مخالف تو برون افتد از نوا *** چون در عراق شور حسینی کنند راست

ارباب ظلم را بستم دست روزگار *** از بیخ بر کند که درختان بی برند

گرگ اجل يكايك از این گله میبرد *** وین گله را ببین که چه آسوده میچرند

اکسیر صدق در دل آنها که کار کرد *** اندامشان بخاك نپوسد که چون زرند

ای اوحدی مرو پی مرغان دانه چین *** گر در هوای عرش ببینی که می پرند

با طالبان دنیى دون دوستی مکن *** کز روی عقل دشمن خود را مسخرند

بچنین مملکتی شاه چه باشی که در او *** غایت مرتبتت تختی و داری باشد؟

چه روی بر سر خاکی زتکبر که در او *** چون تو در هر قدمی چند هزاری باشد

تو که امروز چو کژدم همه را نیش زنی *** مونس گور تو شك نیست که ماری باشد

کشت ناکرده چرا دانه طمع میداری *** آب نادیده زمین را چه بهاری باشد

این قصرهای خرم و گلزارهای خوش *** در موج خیز حادثه زیر و زبر شود

رمزی است اینکه گفتم از احوال این جهان *** باقی بروزگار ترا خود خبر شود

خواهی که در ز بحر برآری و طرفه آنك *** يك موی خود نخواهی کز بحر تر شود !

چندان بنه درم که کند دفع درد سر *** چندان منه که واسطۀ درد سر شود

هان ای پدر بدادن پند پسر بکوش *** تا باز گوید از تو چو اوهم پدر شود

زنده ای پسر، ادب آموز بهر نام *** کاین نفس آدمی بادب نامور شود

از کوه خیزد آهن و زر ليك وقت كار *** زر تاج شاه گردد و آهن تبر شود

ده پایه پست کرده ام آهنك شعر خود *** تا فهم آن مگر بدماغ تو در شود

ص: 10

یقین بدان که تونیز از جهان بخواهی رفت *** اگر بهفت رسد سال عمر و گر هفتاد

مرا چنین که تو بینی بچند گونه هنر *** اگر زسیم وزرم بهره نیست عمر تو باد

ز جنبش تو سبق بردنی نيايد ليك *** بکوش تا ز رفیقان خود نمانی باز

چو حلقه بر در این آستانه سر میزن *** مگر که بار دهندت درون پرده راز

بدست کوته ازان شاخ بر نشاید چید *** قدم بلند نه و دست همت اندر یاز

مگر که فایض رحمت کند بخلق نظر *** وگر نه وای بر این تشنگان وادی آز

چو حق جمال نماید معینت گردد *** که هر چه گفتی و کردی مجاز بود مجاز

چه روزها بر معشوقه در نیاز شدی *** که قامت تو شبی خم نشد ز بهر نماز

چو سایه بر سر این خاکدان چه میارزی؟ *** بکوش و سایه همت بر آسمان انداز

هزار بار بگفتم که باز گرد از ظلم *** و گر ملول نگردی ز من بگویم باز

برای خود سپر راست کن زعدل و بترس *** ز سهم آتش این سینه های تیر انداز

ص: 15

نگاه کن که از پیش تو چند کس رفتند *** كه يك نشانه از آن رفتگان نیامد باز

بکوش تا سخن از روی راستی گوئی *** تو خواهی از همدان باش و خواهی از شیراز

براه بادیه گر فخر میکنی رفتن *** میان خواجه چه فرق است و اشتران حجاز ؟

تو برخدای خود آن ناز میکنی از جهل *** که بر پدر نکند پنج ساله چندان ناز

چو اوحدی ز در بندگی مگردان رخ *** که ضایعت نگذارد خدای بنده نواز

چون پذیرفتار بد رفتاری نادان توئی *** بر من نادان و رفتارم خداوندا ببخش

پیشت از روز الست آوردم اقرار بلی *** هم بران پیشینه اقرارم خداوندا ببخش

آبرویم نیست اندر جمع خاصانت ولی *** آب چشمم هست و میبارم خداوندا ببخش

گفته ای بر زاری افتادگان رحمت کنم *** اينك آن افتاده زارم خداوندا ببخش

ور چشیدم شربتی بیخود زروی آرزو *** ز آرزوی خود بآزارم خداوندا ببخش

اوحدی وار از گناه خود فغانی میکنم *** بر فغان اوحدی وارم خداوندا ببخش

گر دل بمذهب تو جز این گوشتپاره نیست *** قصاب کوی به ز تو داند بهای دل

کیخسر و آنکسی استکه حال جهان بدید *** از نور جام روشن گیتی نمای دل

چون آفتاب عشق بر آید تو بنگری *** جانها چو ذره رقص کنان در هوای دل

گر در فنای فنای جسم بكوشى بقدر وسع *** من عهده میکنم بخلود بقای دل

ز راه دور فتادم که غول بود رفیق *** زعقل بهره ندیدم که دیو بود ندیم

دو نیمه شد دلت اندر میان دین و درم *** ببین که از توچه آمد بر این دل بدونیم

چوکار خویش نکردی بهیچ روئی راست *** ضرورتستکه روراست میروی بجحیم

بهر حدیث که خواهی نصیحتت کردم *** هنوز باز نگشتی تو از ضلال قدیم

منزها بکسانیکه در دل ایشان *** بجز مقامۀ ذکر تو نیست هیچ مقیم

که چون مراهوس و آز من شکنجه کنند *** دلم زپنجه شهوت برون کشی توسلیم

مرا بخویشتن و عقل خویش باز مهل *** که عاجز است ز درمان درد خویش سقیم

ببخش اگر گنهی کرده ام که نیست عجب *** گنه زبنده نادان و مغفرت زحکیم

نه سیم خواهم ونی زر ولی چوخاك شوم *** ز لطف خویش بخاکم همی فرست نسیم

گر همی خواهی که باشی پیر عهد دیگری *** خاطر پيران عهد خود مکن ریش ایجوان

کامرانی کرده ای از روز ناکامی منال *** نوش کم خور تا نباید خوردنت نیش ایجوان

مگذر از فرمان خالق رحم کن بر خلق او *** کاو حدی چیزی نمیدانست از این بیش ایجوان

خامی تو بشاخ بير ولى ما *** افتاده چو میوه رسیده

تو منصب مهتری گرفته *** مارندی و عاشقی گزیده

تو در پی صید دیگرانی

وان صید که داشتی رمیده

این شستشوی جبه و دستار تا بکی

دست از جهان بشوی که آن است گازری

هرگز نباشدت ببد دیگران نظر

در فعل خویشتن تو اگر نيك بنگری

گیرم که بعد از این نکنی روی در گناه

عذر گناه کرده بگو تا چه آوری؟

گفتار اوحدی نبود بی حقیقتی

قولش قبول کن که باقبال ره بری

ز ما گر خدمتی شایسته حضرت نمی آید

بر آن در ثابتیم آخر نه بی صبریم و هر جائی

چوقارون از گران باری فرو رفتم بخاك اما

چوعیسی گردهی بارم سرم بر آسمان سائی

بزرگان خرده میگیرند بر جرمی که رفت از من

مسلمانان چه میکردم جوانی بود و برنائی

بواعظان نکنی گوش غیر آن ساعت

که نام جنت و حلوای رایگان شنوی

حدیث پیر ریائی ز عارفی بررس

که آنچنانکه فراخور بود چنان شنوی

اگر طریق هدایت روی تو شرط آنست

که هر حدیث که خواهی زاهل آن شنوی

وگر نه نان به بهای کلیچه باید خورد

چووصف آن تو ، هم از صاحب دکان شنوی

میان بره و گرگ آنزمان بدانی فرق

که کار نامۀ این گله از شبان شنوی

تو خود بباغ رو و گوش کن ، که سرد بود

اگر فضیلت بلبل ز باغبان شنوی

کسی که فرق نداند میان قالب وجان

حدیث قالبی او چرا بجان شنوی

سخن که از نفس ناتوان شود صادر

یقین بدان که تو البته ناتوان شنوی

ص: 25

بر هروی رو وگر مشکلیت هست بپرس

که حل مشکل خویش از چنین کسان شنوی

فتوح میطلبی شعر اوحدی میخوان

که این غرض که تو داری در آن میان شنوی

جهان بدست تو دادند تا ثواب کنی *** خطا ز سر بنهی روی در صواب کنی

فلك چو نامه فرستد زمشکلی بجهان *** بفکر خویشتن آن نامه را جواب کنی

شود بعهد تو بسیار فتنه ها بیدار *** چو عشقبازی و سیکی خوری و خواب کنی

چودور دولت تست ای امیر ملك بكوش *** كه نام نيك در این دولت اکتساب کنی

بدان که نام شبانی نیاید از تو درست

که گله را همه در عهده ذئاب کنی

روا مدار که از بهر پهلویی بریان

هزار سینه به تیغ جفا کباب کنی

میان دوزخ وخلق تو پس تفاوت چیست

چو خلق را همه از خلق خود عذاب کنی

نگاه کن که گر اینها که میکنی با خلق

کنند با تو زمانی، چه اضطراب کنی

ص: 26

بجانب تو نهانی خطا بهاست ز غیب

ولی تو گوش نداری که بر خطاب كُنَى

ز سر جوان نتوانی شد ارچه در پیری

ز مشك سوده سر خویش را خضاب کنی

بقول اوحدی از ذره ای در آری سر

ز روشنی رخ خود را چو آفتاب کنی

چوبد کنی و ندانی كه نيك نيست که کردی

معاف باشی ، ور عاقلی معاف نگردی

طریق عشق گرفتی و منهزم از ملامت

توكز كلوخ حذر میکنی چه مرد نبردی ؟

خبر ز کرده مردان شنیده ای بتواتر

مباش غافل و کاری بکن تو نیز که مردی

گرفتمت که بکوبم بسى به پتك نصيحت

چه آلت از تو توان ساختن که آهن سردی

چومیکنی هوس ای اوحدی نصیحت مردم

چرا بساط هوا و هوس فرو ننوردی

ص: 27

عمر گذشت ایدل شکسته چه داری *** چاره کاری نمیکنی بچه کاری ؟

آب و زمینی چنین و قوت بازو *** عذر چه گوئی که هیچ تخم نکاری

چاره پیری کن این نفس که جوانی *** راه بمنزل بر آن زمان که سواری

ای که گذر میکنی به گور عزیزان *** بر سر گور تو بگذرند بخواری

آنکه ترا یکنفس فرو نگذارد

جهل بود گر ز خاطرش بگذاری

نیامد ز دست من کاری

کردم اندیشه ، تا کنون باری *** بر نیامد ز دست من کاری

کیستند این مجاهزان زمین؟ *** کرکسی چند گرد مرداری

هر کس از بهر پای بند وجود *** گرد خود در کشیده دیواری

این جهان زان جهان نموداری است *** در تو از هر دوشان نموداری

در وجودت نهفته گنجی هست *** تو بر آن گنج خفته چون ماری

ای که بر آستانه در تو است ***روی هر سر کشی و جباری

او حدی را بلطف خود بنواز

بگسل از هر غرور و پنداری

ص: 28

گریان در آخر شب ، چون ابر نوبهاری

بر خاك نازنینی، کردم گذر بزاری

نزديك او چو رفتم خاکش بدیده رفتم

دیگر ز سر گرفتم آئین سوگواری

گفتم که ای گذشته ما را بغصه هشته

آه از کجات پرسم چونی و در چه کاری ؟

حالم تباه کردی حال تو چیست ، باری

روزم سیاه کردی شب چون همیگذاری؟

روحش براز با من میگفت باز با من

کای در وصال هجران حق تو حق یاری

از آه سینه تو، دارم خبر همیشه

از آب دیده اکنون پیش آر تا چه داری

با چشم من چه گوئی وززلف من چه جوئی

چشم است و آب حسرت زلف است و خاك خواری

گفتم بهم رسیدن ما را چگونه باشد

گفت از چگونه بگذر نادیده برگماری

گفتم ز کار عقبی ما را یکی خبر کن

گفت اوحدی چگویم آن بد روی که کاری

ص: 29

زان عمر و زان خرابی آگه شود دل تو

روزی کزین عمارت بیرون بری عماری

گر بدین صورت که هستی صرف خواهد شد جوانی

راستی بر باد خواهی داد نقد زندگانی

کی بری ره سوی معنی چون تو از کوتاه چشمی

صورتی را هر کجا بینی در او حیران بمانی

راه دشوار است و منزل دور و دزدان در کمینگه

گوش کن تا در نبازی مایه بازارگانی

واعظت گول است و میدانم که ازره دورگردی

رهبرت غول است و میدانم که در وادی بمانی

هر که در دنیا برنج آمد ز بهر راحت تن

زندگانی میدهد بر بر باد بهر زندگانی

یا مراد خویش باید جست یا کام رفیقان

کار خود یکسو نه ار در بند کار دیگرانی

پهلوانی نیست قلب دوستان در هم شکستن

به که قلب دشمنان هم نشکنی گر پهلوانی

ص: 30

زیر دستانرا مهل كز ظالمی اندیشه باشد

گله را از گرگ صحرائی نگهدار ار شبانی

سوختم در آتش فکرت روان خویش عمری

تاتو میگوئی که شعرش همچو آبست از روانی

ايمسافر چون بملك و منزل خود باز گردی

گفته های اوحدی میبر ز بهر ارمغانی

هر گز بجان فرا نرسی بی فروتنی

خواهی که او شوی تو جدا گرد از این منی

زنهار قصد کندن بیخ کسان مکن

زیرا که بیخ خویشتن است آنکه میکنی

نیکی کن ای پسر تو که نیکی بروزگار

سوی تو باز گردد اگر در چه افکنی

امروز کار کن که جوانی و زورمند

فردا کجا توان که شوی پیر و منحنی

تاكى من و جمال من و ملك و مال من

چندین هزار من که شد از قطره منی

ص: 31

سر بر فراشتی که بزور تهمتنم

ای زیر دست ،آز ، چه سود از تهمتنی؟

گر نيك بنگری همه زندان روح تست

چون کرم پیله بر تن خود هر چه می تنی

مشکل بزاید از تو بشر خیر از آنکه تو

چون مادر زمانه زنیکی سترونی

دانی حساب گندم خود جو بجو ولی

الحمد را درست ندانی ز کودنی

ای اوحدی کسی بجز او نیست در جهان

درویش باش تا غم کارت خورد غنی

ص: 32

پیر شراب خودم از جام داد *** زان تپش و درد سر آرام داد

طفل بدم حنظل و صبرم نمود *** کهل شدم شکر و بادام داد

ساية من كم شد و او باز جست *** مايه من كم شد و او وام داد

ساخته ام دید و بر آتش بسوخت *** سوخته ام دید و می خام داد

جسم مرا جای در این بوم ساخت *** جان مرا راه بر این بام داد

خاص شد از حرمت او اوحدی *** رفت و ندا در حرم عام داد

کانچه دل اندر طلبش می شتافت

در پس این پرده نهان بود یافت

آن بت سرکش که نمیداد دست *** چون که درآمد ز درم نیم مست

پای مرا از در حیرت بر اند *** چشم مرا از در غیرت ببست

در سرم انداخت نشاط بلی *** می که بمن داد ز جام الست

از دل من شاخ امیدی برست *** جان من از داغ جدائی برست

گفتمش از وصل خودم هست کن *** گفت بمیر از خود و از هر چه هست

گفتمش ارتوبه کند دل ز عشق *** گفت که آن توبه بباید شکست

گفته او آفت جان بود و تن *** ليك چنان گفت که در دل نشست

ص: 34

دیده زدور آن قد و بالا چو دید *** نعره در انداخت ببالا و پست

کانچه دل اندر طلبش می شتافت

در پس این پرده نهان بود یافت

تاچه کشم من که بدین دست تنك *** ساغر میخواهم و آواز چنگ

چون می لعلم بچشانی کنم *** بوسه طلب زان لب ياقوت رنك

دوش چو میخوردم و خوابم ربود *** یار بصلح آمد و بگذاشت جنك

دست در آغرش من آورد عور *** آنگه همی داشت زمن عار وننك

اوشکر افشان و دلم شکر گوی *** کانچه همی خواستم آمد به چنک

صبح چو از خواب بر آمد سرم *** دست خودم بود در آغوش تنك

اوحدی این راز چو دانست باز *** در فلك انداخت غريو و غرنك

کانچه دل اندر طلبش می شتافت

در پس این پرده نهان بود یافت

عشق بر آورد ز جانم خروش *** من نتوانم تو توانی بپوش

امشب از این کوچه بدوشم برند *** گر هم از آن باده دهندم که دوش

ص: 35

در غلطم یا سخن آشناست *** اینکه مرا میرسد امشب بگوش

میروم از خود چو همی آید او *** کیست که آمد که برفتم ز هوش

بر سر بیمار خود ار میروی *** تا دگرش زنده ببینی بکوش

مجلس رندان ز طرب گرم شد *** دی چو گذشتم بدر میفروش

أو حدی از غایت مستی که بود *** با همه میگفت و نمیشد خموش

کانچه دل اندر طلبش می شتافت

در پس این پرده نهان بود یافت

نور رخ دوست چه پیدا شود *** عقل که باشد که نه شیدا شود

از رخ خورشید چو در واکنند *** ذره چه گوید که نه دروا شود

از دو جهان هیچ نبینی جز او *** گر برخش چشم تو بینا شود

ما همه اوئیم ولی او ز دور *** منتظر ماست که کی ما شود

قطره بدریا چو دگر باز رفت *** نام و نشانش همه دریا شود

سر چو باین جبه برآورد دوست *** خواست در این قبه که غوغا شود

تا ز صدای سخن اوحدی *** بر همه کس روشن و پیدا شود

کانچه دل اندر طلبش می شتافت

در پس این پرده نهان بود یافت

ص: 36

نفس ترا شد نفست گور کن *** زنده شوی گر بکنی گور تن

تاکی از این جبه و دستار وفش *** مرد شو و جامه رها کن بزن

جسم تو گوری است روان ترا *** بر سر این گور چه پوشی کفن

پای بر این صفه نه و بازدان *** راز چهل صوفى و يك پيرهن

اوحدی این تلخ نشستن زچیست *** شور بشیرین سخنان در فکن

کانچه دل اندر طلبش می شتافت

در پس این پرده نهان بود یافت

من و آن دلبر خراباتی

في طريق الهوى كما ياتي

هر دم از خانه رخ بدر دارد *** در پی عاشقی نظر دارد

هر زمان مست مست بر سر کوی *** با کسی دست در کمر دارد

هر دمی عاشقی دگر جوید *** هر شبی مجلسی دگر دارد

هر که قلاش تر ز مردم شهر *** پیش او راه بیشتر دارد

یار ترسا و ما مترس از کس *** عاشقی خود همین هنر دارد

اوحدی تا کنون دری میزد *** چون خرابات ما دو در دارد

من و آن دلبر خراباتی

في طريق الهوى کمایاتی

سخنی میرود بمن کن گوش *** پیش از آن کز سخن شوم خاموش

جز يكى نیست نقد این عالم *** باز جوی و بعالمش مفروش

پرده بردار تا ببینی خوش *** دست با دوست کرده در آغوش

اگر این حال بر تو کشف شود *** برهی از خیال امشب و دوش

باز دانی من چه میگویم *** گرت افتد گذر بعالم هوش

ص: 38

آن شناسد حدیث این دل مست *** که از این باده کرده باشد نوش

من و آن دلبر خراباتی

في طريق الهوي کمایانی

نیست رنگی در آبگینه و آب *** باده شان رنگ میدهد در یاب

باده نیز اندر اصل خود آبی است *** کافتابش فروغ بخشد و تاب

ز آب بی رنك شد عنب موجود *** وز عنب شيره و ز شیره شراب

باش تا رنگ و بوی بر خیزد *** که همان آب صرف بینی آب

هر يك از باده نسبتی دیدند *** جمله بین کس نشد ز راه صواب

چشم از او رنك ديد و بینی بوی *** عقل از او سکر دید و غافل خواب

اگرت چشم دور بین باشد *** گرفتم از آن جمال نقاب

من و آن دلبر خراباتی

في طريق الهوی کمایاتی

جز تو کس در جهان نمیدانم *** وز تو چیزی نهان نمیدانم

از تو پوشیده حالتی است مرا *** که درستش بیان نمیدانم

این توئی یا منم بگو تا کیست *** شرح آن کن که آن نمیدانم

ص: 39

آنچنانم ببویت ای گل ، مست *** که گل از بوستان نمیدانم

باشارت حدیث خواهم گفت *** که غریبم زبان نمیدانم

دوستان جز حدیث او مکنید *** که من این داستان نمیدانم

اوحدی باز در میان آمد *** کام او زین میان نمیدانم

چون پس از عمرها که گردیدم *** راه این داستان نمیدانم

من و آن دلبر خراباتی

فى طريق الهوى كمایاتی

چیست این دیر پر زراهب وقس(1) *** بسته بر هم هزار زنك و جرس

زین طرف نغمه ای که لا تأ من *** زان جهة غلغلى كه لا تيأس

عهد و میثاق کرده گرك و شبان *** یار و انباز گشته دزد و عسس

چند از این جستجوی باطل چند *** بس از این گفتگوی بیهده بس

حرف زاید منه درین جدول *** نقش خارج مزن بر این اطلس

کاندرین خنب نیست جز يك رنك *** واندر این خانه نیست جز يك كس

يك حديث است و صد هزار ورق *** يك سوار است و صدهزار فرس

ص: 40

عيب ما نیست گر نمی بینیم *** گوهری در میان چندین خس

دلم از زهد اوحدی بگرفت *** گر امانم دهد اجل زین پس

من و آن دلبر خراباتی

في طريق الهوى كماياني

همه عالم پر است از این منظور *** همه آفاق را گرفت این نور

هر يك از جانبیش میجویند *** مصطفی از حری کلیم از طور

اصل اين كل وجزء يك كلمه است *** خواه تورية خوان وخواه زبور

حاصل سير عاشقان شهری است *** گرد برگرد آن هزاران سور(1)

گنج در پیش دست و ما مفلس *** دوست در دستگاه و ما مهجور

یار نزدیکتر به تست ز تو *** توز نزديك او چرائی دور ؟

تا کنون اوحدی اگر می بخت *** آرزوی بهشت و حور و قصور

ز قفس رفت بعد از این تو مرا *** گر گنه کار داری از معذور

من و آن دلبر خراباتی

فى طريق الهوى كما ياتي

ص: 41

مدتى من بکار خود بودم *** با خود و روزگار خود بودم

صورتی چند نقش می بستم *** گر چه صورت نگار خود بودم

بدیار کسان شدم ناگاه *** گر چه هم در دیار خود بودم

سالها یر یار می گفتم *** خود به تحقیق یار خود بودم

گفتم او را شکار کردم ليك *** چون بدیدم شکار خود بودم

يك شبم یار در کنار کشید *** روز شد در کنار خود بودم

اوحدی پیش من حجاب نشد *** زانکه خود پرده دار خود بودم

من و آن دلبر خراباتی

فى طريق الهوى كما ياتي

دوست با كاروان كن فيكون *** آمد از شهر لامکان بیرون

عور گشت از لباس بی چونی *** باز پوشید کسوت چه و چون

گه بر آمد بصورت لیلی *** که در آمد بدیده مجنون

گاه مشهور شد بآیه نور *** گاه مذکور شد بسوره نون

چون بآب و زمین آن بر رست *** ریشه و بیخهای گوناگون

ص: 42

أوحدی شربتی از آن بچشید *** گشت دیوانه و الجنون فنون

پر دویدم بهر دری زین پیش *** بر من این در چو بازگشت اکنون

من و آن دلبر خراباتی

فى طريق الهوى کمایانی(1)

ص: 43

گر در افتد بکفم دامن وصلش روزی *** از کف من بجهانی نجهانند او را

نیست بی مصلحتی از بر او دوری من *** بر میدم ز برش تا نرمانند او را

ایکه گشت اوحدی از بهر تو بدنام جهان

بنده تست بهر نام که خوانند او را

ای چراغ چشم طوفان بار منا *** بیش از این غافل مباش از کار ما

هر زمانی در بروی ما مبند *** گرچه کوته دیده ای دیوار ما

شکر آن کت خواب میآید بچشم *** رحمتی بر دیده بیدار ما

کاشکی آنرخ نبودی در نقاب *** تا نگردی مدعی انکار ما

خلق عالم گر شود اغیار و خصم *** نیست غم گر یار باشد یار ما

اوحدی میبوس خاك آستان

کان در آنحضرت نباشد بار ما

(1)ای پرتو روح القدس تابان ز رخسار شما

نور مسیحا در خم ، زلف چو زنار شما

ص: 45

تالفظتان انجيل خوان هم لهجه تان داودسان

سر حواریون نهان در بحر گفتار شما

شماس(1) از آنرخ جفت غم بطرق(2) پریشان دمیدم

قسيس(3) دانا نیز هم بیچاره در کار شما

اعجاز عیسی در دولب پنهان صلیب اندر سلب

قندیل رهبان نیم شب روشن ز رخسار شما

از لعلتان کوثر نمی وز لطفتان گردون خمی

ميلاد(4) شادیها دمی از روز دیدار شما

زان زلفهای جان گسل تسبیح یوحنا(5)خجل

صد جاثلیق زنده دل چون من خریدار شما

ص: 46

گردی ز عشق انگیخته برگبرو ترسا بیخته

خون مسلمان ریخته در پای دیوار شما

ای عیدتان برخام خم گوساله زرینه سم

فسح نصاری گشته گم در عید بسیار شما

دیرش زمین بوسد به حد رهبان از او جوید مدد

چون اوحدى يوم الاحد آید بزنهار شما

ای سفر کرده دلم بی تو بفرسود بیا *** غمت از خاك درت بیشترم سود بیا

مایه راحت و آسایش دل بود رخت *** تا برفتی تو ، دلم هیچ نیاسود بیا

گرز بهر دل دشمن نکنی چارۀ من *** دشمنم بر دل بیچاره ببخشود بیا

زود برگشتی و دیر آمده بودی بکفم *** دیر گشت آمدنت دیر مکش زود بیا

کم شود مهر ز دوری دگرانرا لیکن

کم نشد مهر من از دوری و افزود بیا

با که گویم سرگذشت ایندل سرگشته را

زار سرگردان عاشق پیشه غم کشته را

ص: 47

آب چشم من زسر بگذشت و میگوئی بپوش

چون توان پوشیدن این آب زسر بگذشته را

آسمان در نامه عمرم نبشته است این قضا

در نمی شاید نوشتن نامه بنوشته را

اوحدی خواهی که چون عیسی بخورشیدی رسی

آتشی درزن بسوز این دلق مریم رشته را

باد سهند(1) بین که بر این مرغزار ها

چون میکند ز لاله و نرگس نگارها

در باغ رو که دست بهار از سر درخت

بر فرقت از شکوفه بریزد نثار ها

وقتى من اختيار دلی داشتم بدست

عشق آمد و ز دست ببرد اختیار ها

گر بر دل تو هست غباری ز داغ غم

بنشین که جام می بنشاند غبار ها

تا این بهار نامه بود هیچ مجلسی

بی یاد اوحدی نبود در بهار ها

ص: 48

تو مشغولی بحسن خود چه غم داری ز کار ما

که هجرانت چه میسازد همی با روزگار ما

چه ساغرها تهی کردیم بر یادت که یکذره

نه ساکن گشت سوز دل نه کمتر شد خمار ما

بهر جائی که مسکینی بیفتد دست گیرندش

ولی این مردمی ها هیچ نبود در دیار ما

ز دلبندان آن عالم دل ما هم ترا جوید

که از خوبان این گیتی تو بودی اختیار ما

بگو تا اوحدی زین پس نگرید در فراق تو

که گر دریا فرو بارد بنشاند غبار ما

مطرب چو بر سماع تو کردیم گوش را

راهی بزن که ره بزند عقل و هوش را

ابریشمی بساز و از این حلقه پنبه کن

ثقل حضور صوفی پشمینه پوش را

بر لوح دل نقوش پریشان کشیده ایم .

جامی بده که محو کنیم این نقوش را

ص: 49

بر ما ملامت دگران از کدورت است

صافی ملامتی نکند درد نوش را

با مدعی بگوی که ما را مگوی وعظ

کا کنده ایم گوش نصیحت نیوش را

ای باد صبح سخت خراشیده خاطریم

لطفی بکن بدوست رسان اینخروش را

گر میکند بخلوت ما آن پری گذار

بگذار تا گذار نباشد سروش را

شد نوش ما چو زهر زهجران او ولی

زهر آنچنان خوریم بیادش که نوش را

ای اوحدی بگوی سخن تا بداندت

دشمن، که بی بصر نشناسد خموش را

مکن از برم جدائی ، مرو از کنارم امشب

که نمی شکیبد از تو دل بیقرارم امشب

چه زنی صلای رفتن که نماند پای رفتن

چکنی هوای رفتن که نمیگذارم امشب

ص: 50

ز طرب نماند باقی که مرا تو هم وثاقی

چو لب تو گشت ساقی نکند خمارم امشب

برخم چو برگشادی در وعده ها که دادی

نه شگفت اگر بشادی نفسی بر آرم امشب

اگر آرزو بجویم پی آرزو نپویم

همه از تو شکر گویم که توئی شکارم امشب

بیار باده که ما را بهیچ حال امشب

برون نمیرود آن صورت از خیال امشب

بحکم آنکه ندارم حضور بی رخ دوست

مرا نماز حرام است و می حلال امشب

ز عشرت و طرب و باده هیچ باقی نیست

ولی چه سود که دوریم از ان جمال امشب

شنیده ای که بنالند عاشقان بی دوست

تو نیز عاشقی ای اوحدی بنال امشب

ص: 51

پیداست حال مردم رند آنچنان که هست

خرم کسی که فاش کند هر نهان که هست

می خواره گنج دارد و مردم بر آن که نه

زاهد نداشت چیزی و ما را گمان که هست

مؤمن ز دین بر آمد و صوفی ز اعتقاد

ترسا محمدی شد و عاشق همان که هست

خلقی نشان دوست طلب میکنند و باز

از دوست غافلند بچندین نشان که هست

ای آنکه یاد من نرود بر زبان تو

از بهر یاد تست مرا این زبان که هست

گر گفته اند نیست مرا با تو دوستی

مشنو ز بهر من سخن دشمنان که هست

گر زانکه اوحدى سك تست از درش مران

او را بهر لقب که تودانی بخوان که هست

بوقت گل پی معشوق و باده باید رفت

سوار عیش نداند پیاده باید رفت

ص: 52

چمن بسان بهشتی گشاده روی طرب

در ان بهشت بروی گشاده باید رفت

بهشت خوش نبود بی جمال طلعت یار

یکی دو را پی آن حور زاده باید رفت

چو سر برون نهی از شهر و روی در صحرا

بزرك زادگی از سر نهاده باید رفت

ز باده پر قدحی چند نوش کرد و دگر

بدست بر قدحی پر ز باده باید رفت

از این جهان چوهمی باید اوحدی رفتن

تمام داد دل خویش داده باید رفت

دوش چون چشم او کمان برداشت *** دلم از درد او فغان برداشت

حیرت او زبان من در بست *** غيرتش بندم از زبان برداشت

بنشستم بذکر او تا صبح *** صبح چون ظلمت از جهان برداشت

مطرب آن نغمه سبك بر زد *** ساقی آن ساغر گران برداشت

می و مطرب چو در میان آمد *** بت من پرده از میان برداشت

جان و جانان چو هر دو دوست شدند *** تن آشفته دل ز جان برداشت

ص: 53

بر گرفت از لبش بزور و بزر *** همه کامی که میتوان برداشت

اوحدی را چو زور وزر کم بود

دست زاری بر آسمان برداشت

دیگر آن حلقه و آن دانه در در گوشت

که ببیند که نبخشد دل و دین و هوشت

پای برگردن گردون نهم از روی شرف

گر چو زلف توشبی سر بنهم بر دوشت

طوطی چرب زبان با همه شیرین سخنی

دم نیارد که زند پیش لب خاموشت

شهر پر شور شد از پسته شکر پاشت

دهر پر فتنه شد از سنبل نسرین پوشت

سخن اوحدی ار خود همه مروارید است

هيچ شك نيست که بی زر نرود در گوشت

دل مست و دیده مست و تن بیقرار مست

جان زبون چه چاره کند با سه چار مست

ص: 54

تلخ است كام ما ز ستيز تو اى فلك

ما را شبی بر آن لب شیرین گمار مست

از درد هجر و رنج خمارش خبر دهم

گر در شوم شبی به شبستان یار مست

لب بر بگیرم از لب یار کناره گیر

گر گیرمش بکام دل اندر کنار مست

میخانه هست از آن چه تفاوت که زاهدان

ما را بخانقاه ندادند بار مست

ما را تو پنج بار بمسجد چه میبری

اکنون که میشویم بروزی سه بار مست

ای اوحدی گرت هوس جنك وفتنه نیست

ما را بکوی لاله رخان در میار مست

ز ما بودی جدا بودن روا نیست *** یکی گفتی دوئی کردن سزا نیست

وجود خود زما خالی مپندار *** که نقش از نقشبند خود جدا نیست

بنه تن بر هلاك از خویش بینی *** که درد خویش بینی را دوا نیست

کسی کو از هوای خویش نگذشت *** مبر نامش که مرغ این هوا نیست

ص: 55

اگر زان بی نشان جوئی نشانی *** بجائی بایدت رفتن که جا نیست

مبین ای اوحدی غیر از خدا هيچ

که چون واقف شوی غیر از خدا نیست

مگر پیر سجاده حالی نداشت *** کز این خلق وكثرت ملالی نداشت

از این دام نام و از این چاه جاه *** به بالا نیامد چو بالی نداشت

چو گوئی که صوفی نخورده است می *** که از بیم مردم مجالی نداشت

خوشا وقت آزاده فارغی *** که باکس جواب وسئوالی نداشت

ز درد جدائی چه نالد کسی *** که با نازنینی وصالی نداشت

در این ملك مردى نشد پای بند

که چون اوحدى ملك و مالی نداشت

یارب این مهمان چون ماه از کجاست *** وین سپاه کیست وین شاه از کجاست

عکس خورشیدی چنان بالا بلند *** بر چنین دیوار کوتاه از کجاست

دل در این وادی ز تاریکی بسوخت *** سوی آن آتش بگو راه از کجاست

اندر این خرگاه میگویند هست *** ماهروئی راه خرگاه از کجاست

ص: 56

اوحدی را پادشاهی بنده خواند

مفلسی را دیگر این جاه از کجاست

بیا که دیدن رويت مبارك است صباح

بیا که زنده بیوی تو میشوند ارواح

توئی که وصل تو هر درد را بود درمان

توئی که نام تو هر بند را بود مفتاح

فروغ روی تو برجان چنان تجلی کرد

که بر سواد شب تیره پر تو مصباح

براستی که همانند تو نخواهد دید

هزار سال گر آفاق طی کند سیاح

من از شریعت عشق تو دارم این فتوی

که می پرستی ورندی و عاشقی است مباح

صلاح ما همه در گوشه خرابات است

چرا ملامت ما میکنند اهل صلاح

سزد که خار خورند از رخ تو گلرویان

که بلبل است ترا همچو اوحدی مداح

ص: 57

از در ماچو درآمد اثر ما بنماند *** این دل و دین و تن و جان و سر و پا بنماند

چشم آن فتنه پیدا بدلم پوشیده *** نظری کرد که پوشیده و پیدا بنماند

سخن عشق که عقلم بمعما میخواند *** بر دلم کشف چنان شد که معما بنماند

تا دو میدید دلم در کف یغما بودم *** چون برستم زدوئی زحمت غوغا بنماند

دل من دردی آن درد بدریا نوشید *** بطریقی که نمی در همه دریا بنماند

ای تمنای دل من ز دو گیتی نظرت *** نظری کن که دگر هیچ تمنی بنماند

گرچه از هر جهتم سری و سودائی بود *** جهت سر تو بگرفتم وسودا بنماند

دوش با درد تو گفتم که محابا کن گفت

اوحدى تن بقضا ده که محابا بنماند

بدشمنان نتوان رفت و این شکایت کرد

که دوست بر دل ما جور تا چه غایت کرد

لبش که بر دل ما راه زد جنایت نیست

دلم که آه زد از دست او جنایت کرد

کمینه پرتوی از صورت تو بتواند

هزار زهره و خورشید را حمایت کرد

ص: 58

کسی ندید رخت را که وصف داند کرد

قمر نشان تو از دیگری روایت کرد

مگر ز بام، رخت را مجاوران فلك

بآفتاب نمودند و او حکایت کرد

بریخت خون من از چشم و مردم از چپ و راست

در این حدیث که با اوحدی عنایت کرد

باز شادروان گل بر روی خار انداختند

زلف سنبل بر بناگوش بهار انداختند

دختران گل بوقت صبحدم در پای سرو

از سر شادی طبقهای نثار انداختند

بلبل شیرین سخن شکر فشانی پیشه کرد

تا بساط فستقی بر جویبار انداختند

گرم تازان صبا از گرد عنبر وقت صبح

موکب سلطان گل را در غبار انداختند

گر چمن را نیست در سر خاطر سوری دگر

از چه بر دست عروسانش نگار انداختند؛

ص: 59

صبحدم بزم چمن گرم است زیرا کاندر او .

ناله موسیجه و قمری و سار انداختند

راویان نظم ز اشعار بدیع اوحدی

بار دیگر فتنه ای در روزگار انداختند

چون دو زلفش سر بر آن رخسار گلگون می نهند

آه واشك من سراندر کوه و هامون می نهند

از لب چون خون و آنروی چو آتش هر دمی

این دل شوریده را در آتش و خون می نهند

دور بینانی که دیدند آب خیز چشم من

دامنم را چون کنار رود جیحون می نهند؟

ساقيان مجلس عشق از برای قتل ما

در لب خود نوش و اندر باده افیون می نهند

در دل ما جای دارند این شگرفان روز و شب

گر چه ما را از میان کار بیرون می نهند

مدعی گفت اوحدی باز آمدست از عشق او

زير ديك عشق او خود آتش اکنون می نهند

ص: 60

قصه دلسوز ما قومی که دیدند ای عجب

بر دل ما تهمت آسودگی چون می نهند؟!

خوبرویان جفا پیشه وفا نیز کنند

بکسان درد فرستند و دوا نیز کنند(1)

پادشاهان ولایت چو به نخجیر روند

صید را پای ببندند و رها نیز کنند

نظری کن بمن ایدوست که ارباب کرم

به ضعیفان نظر از بهر خدا نیز کنند

بوسه ای زان دهن تنك بده يا بفروش

کاین متاعی که بخشند و بها نیز کنند

عاشقانرا ز بر خویش مران تا بر تو

مال و سر هر دو ببازند و دعا نیز کنند

گر کند میل بخوبان دل من عيب مكن

کاین گناهی است که در شهر شما نیز کنند

ص: 61

بر زبان گر برود یاد منت باکی نیست

پادشاهان بغلط یاد گدا نیز کنند

تو خطائی بچه ای وز تو خطا نیست عجب

وانکه از اهل صوابند خطا نیز کنند

اوحدی گر نکند یادتو آن یار مرنج

ما که باشیم که اندیشۀ ما نیز کنند؟

خانه خالی شد و در کوی دل اغیار نماند

هم غم رفت و بغیر از غم آن یار نماند

گر چه در پای دلم خارجفا بود ، کنون

گل بدست آمد و در پای دلم خار نماند

آنگروهی که بآزار دام کوشیدند

چون برفتند دگر هیچ دل آزار نماند

دشمن از غصه من علت بیماری داشت

دوستان مژده که آن ناخوش بیمار نماند

چشم من بر سر خاك درش از شوق امشب

سیل خونین صفتی ریخت که دیوار نماند

ص: 62

ناله میکردم و گفت اوحدی این روزی دو

قصه بسیار نگوئیم که بسیار نماند

دشمنان گوئی بسی در کار ما کوشیده اند

کان پری رخ را چنین از چشم ما پوشیده اند

نيكخواها عاشقانرا وصف مستورى مكن

كاين حریفان پند نیکو خواه ننیوشیده اند

نیست ما را هیچ عیب از عشقبازی کاندرین

ما همیکوشیم و پیش از ما همیکوشیداند

اهل تقوی را ز درد ما نخواهد شد خبر

کاین چنین در دی که ما داریم کم نوشیده اند

زاهدان از چشم تو ما را ملامت میکنند

جرعه ای در کار ایشان کن که بس خوشیده اند

اوحدی از جور آن نامهربانت ناله چیست

مهربانان زخمها خوردند و نخروشیده اند

ص: 63

دوشم از کوی مغان دست بدست آوردند

ز خرابات سوی صومعه مست آوردند

هیچ میخواره ندارد طمع حور بهشت

این بشارت بمن باده پرست آوردند

ساقیانش ز می عشق چو کردندم مست

بمیی دیگرم از نیست به هست آوردند

قلب سالوس و ریا را نشکستند درست

مگر اینقوم که در زلف شکست آوردند

اوحدی را چو از این دایره دیدند برون

زود در حلقۀ آن زلف چو شست آوردند

فرش زمردین بزمین در کشیده اند *** وانگه بر او ز گل علم زر کشیده اند

دوشیزگان باغ طبقهای سیم و زر *** بر سر نهاده پیش صنوبر کشیده اند

شب را و روز را بترازوی مهروماه *** دریاب تا چگونه برابر کشیده اند

با سروشان اگر نه خلافی است در ضمیر *** این بیدها ز بهرچه خنجر کشیده اند

خرم دل آنکسان که در این دم بیاد دوست

چون اوحدی نشسته و ساغر کشیده اند

ص: 64

کی مرا نزد تو همچون دگران بگذارند؟

اینقدر بس که ز دورم نگران بگذارند

هیچ شك نیست که ما هم بنصیبی برسیم

از وصال تو گر این حمله بران بگذارند

در جهان کار رخ و قد تو بالا گیرد

اگر اینکار بصاحبنظران بگذارند

صورتی را که از او نور بصیرت خیزد

حیف باشد که بدین بی بصران بگذارند

اوحدی گرچه تراهم خبری چندان نیست

باز سهل است اگر این بی خبران بگذارند

هوست معتکف خانه خمارم کرد *** عشقت از صومعه و مدرسه بیزارم کرد

خاطرم را ز حدیث دو جهان باز آورد *** لب لعل تو بيك عشوه که در کارم کرد

شورها در سر و با خلق نمییارم گفت *** زخمها بر دل و فریاد نمی یارم کرد

سایه ای بودم و عکس تو بپوشیده را *** ذره بودم و نور تو پدیدارم کرد

بادۀ هر که کشیدم سبب مستی بود

اوحدی زان قدحی داد که هشیارم کرد

ص: 65

يوسف ما را بچاه انداختند *** گرك او را در گناه انداختند

وانگه از بهر برون آوردنش *** کاروانی را براه انداختند

در فراق روی او یعقوب را *** سالها در اشک و آه انداختند

شد بمصر و از زلیخا دیدنش *** باز در زندان شاه انداختند

خواب زندانرا چو معنی بازیافت *** تختش اندر بارگاه انداختند

شد پس از خواری عزیز و در برش *** خلعت ثم اجتباه انداختند

تا نبیند هر کسی آن ماه را *** برقعی بر روی ماه انداختند

چون گواه انگشت بر حرفش نهاد *** زخم بر دست گواه انداختند

این حکایت سرگذشت روح تست

کش در این زندان و چاه انداختند

ای مردم کور این چه بهار است ببینید

گلبن نه گلهاش ببار است ببینید

فردا همه يكرنك شود طالب و مطلوب

امروز یکی را که هزار است ببینید

ص: 66

آن ماه که دل میبرد از ما رخ و زلفش

بر منظره ليل و نهار است ببینید

بر گرد زمین این چه سپاه است بجوئید

در گرد زمان آن چه سوار است؟ ببینید

بس نسخه گرفتند ز هر شیوه و هر شکل

این نسخه که از صورت یار است ببینید

بعد از شب تار آمدن روز توان دید

آنروز که اندر شب تار است ببینید

گر چشم خدائی بگشائید هم اینجا

هم محشر و هم روز شما راست ببینید

آنرا که چون تولاله رخی در سرابود *** میلش بدیدن گل وسوسن چرا بود

در پای خودکشی به ستم هر دمی مرا *** بیچاره عاشقی که بدست شما بود

با این کمان و دست که مار است پیش تو *** گر تیر نشانه زنیم از قضا بود

يكدم دلم ز درد تو خالی نمیشود *** من دل ندیده ام که چنین مبتلا بود

گفتی شنیده ام سخن اوحدی، عجب

کس چشم آن نداشت که گوشت بما بود

ص: 67

اینچنین نقشی اگر در چین بود *** قبلۀ خوبان آن ملك این بود

گر دهی دشنام از آن لبها بجاست *** هر چه حلوائی دهد شیرین بود

گوش بر گفتار ما کمتر کنی *** في المثل گر سوره یاسین بود

زاشنایان همچو فرزین بگذری *** با غریبان اسب لطفت زین بود

چون به بخت اوحدی آید سخن

جمله صلحت خشم و مهرت کین بود

آن کس که دلیش بوده باشد *** وان دل صنمی ربوده باشد

ما را نکند بعاشقی عیب *** كاين واقعه آزموده باشد

آن ساده چه داند این حکایت *** کاو را ستمی نسوده باشد

ای مدعی از نکوهش ما *** بگذر تو که ناستوده باشد

تا گندم اوحدی رسیدن

دشمن جو خود دروده باشد

آن فروغ دیده و آن راحت دل میرود

رخت بردارید همراهان که محمل میرود

ص: 68

مردمان گویند هرچ از دیده رفت از دل برفت

نی که بر جای است نقش یار و مشکل میرود

حق بدست ماست گر برنیکوان عاشق شویم

وانکه این را حق نمیداند بباطل میرود

در غمش دیوانه خواهد شد ز فردا زودتر

آنکه امروزش همی بینم که عاقل میرود

آشکارا آب چشم اوحدی دیدی که رفت

این زمان بینش که پنهان خونش از دل میرود

چو شد دل زان او هرگز نمیرد *** چو خورد از خوان او هرگز نمیرد

بسر میگردم از عشقش چو دانم *** که سر گردان او هرگز نمیرد

تن عاشق بمیرد در جدائی *** ولیکن جان او هرگز نمیرد

بدردش گر دلم زین پیش میمرد *** پس از درمان او هرگز نمیرد

تنم را پر شود پیمانه عمر *** ولی پیمان او هرگز نمیرد

بزندان عزیزی در شد ایندل *** که در زندان او هرگز نمیرد

روان اوحدی را هست حکمی

که بی فرمان او هرگز نمیرد

ص: 69

چومیل او کنم از من بعشوه بگریزد *** و گر که روی بپیچم بمن در آویزد

اگر برابرش آیم بخشم برگردد *** و گر برش بنشینم بطيره برخیزد

شبی که بر سر کویش گذر کنم چون باد *** رقیب او زجفا خاك برسرم بيزد

وگر بچشم نیازش نظر کنم روزی *** بخشم در شود و فتنه ای برانگیزد

در آتشم من و جز دیده کس نمیبینم *** که بی مضایقه آبی بر آتشم ریزد

نه کار ماست چنین دوستی ولی چکنم

که اوحدی ز چنین کارها نپرهیزد

تراچه تحفه فرستم که دلپذیر شود *** مگر همین دل مسکین چو ناگزیر شود

ببوی زلف تو از نو جوان شوم هر بار *** هزار بار تنم گر ز غصه پیر شود

ضرورت است که هم سایه ای براندازند *** در آن مقام که همسایه ای فقیر شود

چنین که گشت بعشق تو اوحدی مشهور *** عجب مدار که بر عاشقان امیر شود

کسی که صرف کند عمر خویش در کاری

شگفت نیست که در کار خود بصیر شود

بی تو دل من دمی قرار نگیرد *** پند نصیحت کنان بکار نگیرد

هر چه در امکان عقل بود بگفتیم *** این دل شوریده اعتبار نگیرد

ص: 70

داد من امروز ده که روز ضرورت *** یار نباشد که دست یار نگیرد

بر سر من گر تو خاک راه ببیزی *** از تو دلم ذره ای غبار نگیرد

هر چه که خواهی بکن که بنده منقاد *** حکم خداوند خویش خوار نگیرد

رنج کش ای اوحدی که بی المی کس

آرزوی خویش در کنار نگیرد

بر این دل هر دم از هجر تو دیگر گونه خار آید

ولی امید میدارم که روزی گل ببار آید

رفیقان هر زمان گویند عاقل باش و کاری کن

خود از آشفته ای چون من نمیدانم چکار آید

گر او صد بار بر خاطر پسندد راضیم لیکن

بدان خاطر نمی باید پسندیدن که بار آید

همه شب زانتظار او دو چشمم باز و میترسم

که خوابم گیرد آنساعت که دولت در کنار آید

بکوش ای اوحدی یکچند اگر مقصود میجوئی

کسی کش پای رفتن هست ننشیند که یار آمد

ص: 71

عشق از کمین چو برون تازد *** تیر از کمان بمن اندازد

چون شاه ما سپه انگیزد *** چون ماه ها علم افرازد

از دست بنده چه کار آید *** جز سر که در قدمش بازد

آنکس که غیرت او داند *** هرگز به غیر نپردازد

بنوازدم چو بخواهد زد *** پس بهتر آنکه به ننوازد

بس فتنه ها که بر انگیزد *** زانرخ چو پرده براندازد

با اوحدی غم او هر دم

از گونه ای دگر آغازد.

چون ز بغداد و لب دجله دلم یاد کند *** دامنم را چو لب دجله بغداد کند

هیچکس نیست که از یار سفر کرده من *** برساند خبری خیر و دلم شاد کند

هرگز از یاد من خسته فراموش نشد *** آنکه هرگز نتواند که مرا یاد کند

هجر داغی است که گر بر جگر کوه نهند *** سنك برسينه زنان آيد و فرياد كند

چه غم از شاه و چه اندیشه از خسرو باشد *** گر بشیرین رسد آن ناله که فرهاد کند

با دبر گلبن این باغ گلی را نگذاشت *** کز نسیمش دلم از بند غم آزاد کند

اوحدی تاکه از آن خرمن گل دور افتاد

خرمن عمر ضروریست که بر باد کنید

ص: 72

جان و دل را بوی وصل آندل و جان کی رسد

و این شب تنهای تاریکی بپایان کی رسد

ای صبا باز آمدن دور است یوسف را ز مصر

باز گو تا بوی پیراهن بکنعان کی رسد

حاصل عمر گرامی از جهان دیدار اوست

من باميدم كنون تا فرصت آن کی رسد

بنده فرمان پذیرم هر چه خاطر خواه اوست

گوش بر ره چشم بر در تاکه فرمان کی رسد

اوحدی را چند گوئی بی سر و سامان چراست

زان ستمگر کار بی سامان بسامان کی رسد

آنکس که جام صافی صهباش میدهند

میدان که در حریم حرم جاش میدهند

صوفی مباش منکر مردان ، که سر عشق

روز ازل بمردم قلاش میدهند

از لذت حیات ندارد تمتعی

امروز هر که وعده فرداش میدهند

ص: 73

ساقی بیار باده گلرنگ مشکبو

کارباب عقل زحمت او باش میدهند

خوش باش از حدی که حریفان درد نوش

جام طرب بعاشق خوش باش میدهند

برون شهر با یاران شب مهتاب در صحرا

قدح در دست و مطرب مست و ساقی یار خوش باشند

سماع مطرب اندر گوش و دست یار در گردن

چمان اندر چمن مستانه فرزین وار خوش باشد

دما دم باده های لعل کردن نوش و نقلش را

پیاپی بوسه ها زان لعل شکر بار خوش باشد

چنین شب گر مجال افتد که با دلدار بنشینی

شب قدر است و شبهای چنین بیدار خوش باشد

چه باشد باده و مطرب پریروئی بدست آور

که هر جائی که این حاضر بود ناچار خوش باشد

مگوای اوحدی جز وصف عشق وقصه مستی

که هر کو شعر میگوید بدین هنجار خوش باشد

ص: 74

حسن بدكان نشست عشق پدیدار شد

حسن فروشنده گشت عشق خریدار شد

آمد و شد در گرفت از چپ و از راستش

دل بتماشای او بر در و دیوار شد

پرده زرخ دور کرد شهر پر از نور کرد

دیدن او سهل گشت دادن جان خوار شد

در دو جهان ذره ای بی هوس او نماند

از همه ذرات کون او چو پدیدار شد

حسن که شایسته بود برزد و بر تخت رفت

عشق که دیوانه بود سر زد و بر دار شد

صورت لیلی رخی صبح چو در داد می

فتنه در آمد ز خواب عربده بیدار شد

من چو ز من گم شدم غرق ترحم شدم

دوست مرا دوست داشت یار مرا بار شد

او حدی از دست عشق تا قدحی نوش کرد

رخ بخرابات کرد رخت بخمار شد

ص: 75

چه عشق است این که در دل شد *** کز او پایم در این گل شد

بیند او در افتادم *** کشیدم بند و مشکل شد

چه شربت بود عشق او *** که جانرا زهر قاتل شد

قیامت بیند آن دستی *** کزان قامت حمایل شد

چو با آیینه خاطر *** جمال او مقابل شد

هر آن نقشی که بر دل بود *** پنهان گشت و باطل شد

از او من سایه ای بودم *** بنور آن سایه زایل شد

مریدی را مرادی بود *** از آن دلدار و حاصل شد

ریاضت اوحدی میبرد

این درویش واصل شد

دوشم از وصل کار چون زر بود *** تا بروز آن نگار در بر بود

جام در دست و یار در پهلو *** عشق در جان و شور در سر بود

من و دلدار و مطربی سه بسه *** چارمین حارسی که بر در بود

شب کوتاه روز ما بد کرد *** ور نه بس کارها میسر بود

ص: 76

مطرب از شعرها که میپرداخت *** سخن اوحدی نگو تر بود

گرچه عیسی دمی نمود او نیز

نیم شب در میان سر خر بود

دلبر من رقم مشك بمه برزده بود *** خلق را آتش سوزنده بدل در زده بود

سروراپای فروشد بزمین همچون میخ *** پیش بالاش زبس دست که بر سر زده بود

ناوك غمزه که چشمش بمن انداخت ز دور *** بر دل آمد سرپیکان که برابر زده بود

نشگفت از سر مجنون که فرو رفت بخاک *** پیش از این بر در لیلی که همین در زده بود

گر بهم بر زده بینی سخنم عیب مکن

کاوحدی را می دوشینه بهم برزده بود

دوشت بخواب دیدم، تعبیر این چه باشد

گفتم که بوسه ای ده انگشت را به طیره

با من بخشم بودی ، تأثیر این چه باشد

بر هر دولب نهادی تقریر این چه باشد

گفتم وصال گفتی هذا فراق بینی

بس مشکل آیت است این تفسیر این چه باشد

ص: 77

خطی است. بر لب تو بس دلپذیر و بر من

روشن نگشت گوئی تحریر این چه باشد

از دردت اوحدی را آرام نیست یکدم

درمان اوچه سازم تدبیر این چه باشد

دیریست که یار ما نمیآید *** پیغام نگار ما نمی آید

هر كس بتفرجي و صحرائی *** بوئی ز بهار ما نمی آید

ما را بدیار او نباشد ره *** او خود بدیار ما نمی آید

ای دل بتو پیش از این همی گفتم *** کاین عشق بكار ما نمی آید

دولت همه جا برفت و باز آمد *** هرگز بگذار ما نمی آید

آن دام که ما نهاده ایم ایدل *** در چشم شکار ما نمی آید

ای اوحدی از خوشی کناری کن

كان بت بکنار ما نمی آید

رخت دل چو زر در نهان شود *** دلم بر تو زین بد گمان شود

چو زلف تو جستم کمند شد *** گر ابروت جویم كمان شود

ص: 78

بوصل تو تعجیل کردنی است *** مبادا کز این پس گران شود

دلت میدهم بوسه ای بده *** کزان بوسه دل جفت جان شود

و گر نیستت بر من ایمنی *** بیارم کسی تا ضمان شود

نگوید به ترك تو اوحدی

گرش دین و دنیا زیان شود

گر کسی در عشق آهی میکند *** تا نپنداری گناهی میکند

بیدلی گر میکند سوئی نظر *** صنع یزدان را نگاهی میکند

با دم صاحبدلان خواری مکن *** كان نفس کار سپاهی میکند

آنکه سنگی می نهد در راه ما *** از برای خویش چاهی میکند

گر بنالد خسته ای معذور دار *** زحمتی دارد که آهی میکند

گر کند رندی نظر بازی رواست *** محتسب هم گاه گاهی میکند

اوحدی را گرچه از غم بیم هاست *** هم بامیدش پناهی میکند

اشتر حاجی نمیداند که چیست

بار بر پشت است و راهی میکند

ص: 79

ناله بلبل شوریده بجائی برسید *** گل بباغ آمد و دردش بدوائی برسید

هر که بر بوی گل و ناله بلبل سحری *** در چمن رفت به برگی و نوائی برسید

پی همراهی این قافله بودم عمری *** تا بگوش دلم آواز درائی بوسید

اوحدی دست بوصلش نرسانید آسان

درد سر برد و بخاك كف پائى برسید

وجود حقیقت نشانی ندارد *** رموز طریقت بیانی ندارد

بصحرای معنی گذر تا ببینی *** بهاری که بیم خزانی ندارد

جمال حقیقت کسی دیده باشد *** که در باز گفتن زبانی ندارد

در این دانه مرغی تواند رسیدن *** که جز نیستی آشیانی ندارد

تنی را که در دل نباشد غم او *** رهاکن حدیثش که جانی ندارد

بگفت اوحدی آنچه دانست با تو

گرش باز یابی زیانی ندارد

همه عالم پر است از این منظور *** همه آفاق را گرفت این نور

حاصل شهر عاشقان سری است *** گرد بر گرد آن هزاران سور

ص: 80

گنج در پیش چشم و ما مفلس *** دوست بر دستگاه و ما مهجور

اصل این كل وجزء يك كلمه است *** خواه تورات خوان و خواه زبور

هر کس از جانبیش میجویند *** مصطفی از حری کلیم از طور

اوحدی رخ در او کن و بگذار

آرزوی بهشت و حور و قصور

مگذر ای ساربان ز منزل یار *** تا دمی در غمش بگریم زار

از برای کدام روز بود *** اشك خونین ودیده خون بار

گر قیامت کنیم شاید از انك *** با قیامت فتادمان دیدار

یار با دوست بوده ایم اینجا *** آه ازین پیش دوست بودن پار

ساقی از جام باده ای داری *** بچنین فرصتی بیا و بیار

مطرب ار مانعی و عذری نیست *** نفسی وقت عاشقان خوشدار

غزلی ز اوحدی گرت یاد است

بر منش خوان بیاد آن دلدار

اگر نوبهاری ببینیم باز *** که بر سبزه زاری نشینیم باز

ص: 81

بشادی بسی می بنوشیم خوش *** بمستی بسی گل بچینیم باز

زمستان هجران بپایان بریم *** بهار وصالی ببینیم باز

نبوده است ما را زعشقی گزیر *** بر این بوده ایم و بر اینیم باز

که آن بی قرین را خبر میبرد *** که با درد عشقت قرینیم باز؟

بسی آفرین بر من و اوحدی

که نیکو حدیث آفرینیم باز

هرچه گویم من ای دبیر امروز *** نه بهوشم ز من مگیر امروز

قلم نیستی بمن در کش *** که گرفتارم و اسیر امروز

رو بشارت زنان که گشت یکی *** با غلام خود آن امیر امروز

پرده بر من مدرکه نتوان دوخت *** نظر از یار بی نظیر امروز

اوحدی جز حدیث دوست مگوی

که جز او نیست در ضمیر امروز

صاحب روی خوب وزلف دراز *** نه عجب گر بعشوه کو شد و ناز

خفته درخواب خوش کجا داند *** که شب ما چه تیره بود و دراز

ص: 82

ناتوان توئیم و میدانی *** ساعتی گرتوان بما پرداز

دولتی چند روزه باشد حسن *** تو بدین حسن چند روزه مناز

دل ما را بوصل خود خوش کن

اوحدی را بلطف خود بنواز

منم غریب دیار تو ای غریب نواز *** دمی بحال غریب دیار خودپرداز(1)

بهر کمند که خواهی بگیر و بازم بند *** بشرط آنکه ز کارم نظر نگیری باز

گرم چو خاک زمین خوار میکنی سهل است *** چوخاک میکن بر خاک سایه می انداز

درون سینه دلم چون کبوتران بطپید *** چه آتش است که در جان من نهادی باز

هوای قد بلند تو میکند دل من *** تو دست کوته من بین و آرزوی دراز

بر آستین خیالت همی دهم بوسه *** بر آستان وصالت مرا چو نیست جواز

هزار دیده بروی تو ناظرند و تو خود *** نظر بروی کسی برنمیکنی از ناز

اگر بسوزدت ایدل ز درد ناله مکن *** دم از محبت او میزنی بسوز وبساز

حدیث درد من ای مدعی نه امروز است

که اوحدی زازل رند بود و شاهد باز

ص: 83

یار ار نمیکند بحدیث تو گوش باز *** عیبی نباشد ایدل مسکین بکوش باز

چون پیش او زجور بنالی و نشنود *** درمانت آن بود که براری خروش باز

ای باد صبح اگر بر آن بت گذر کنی *** گوآتشم منه که در آیم بجوش باز

حیران آن جمال چنانم که بعد از این *** گر زهر میدهی نشناسم ز نوش باز

خواهم بر آستان تو یکشب نهاد سر *** و ان امشب است اگر نبر ندم بدوش باز

چون سعی ما بصومعه سودی نمیکند *** زین پس طواف ما و در میفروش باز

گر اوحدی بهوش نیاید شگفت نیست

هست غم تو دیر تر آید بهوش باز

در ضمیر ما نمیگنجد بغیر از دوست کس

هر دو عالم را بدشمن ده که مارا دوست بس(1)

یاد میدار آنکه هستی هر نفس با دیگری

ای که بی یاد هرگز بی بر نیاوردم نفس

ص: 84

میروی چون شمع و خلقی از پس و پیشت دوان

نی غلط گفتم نباشد شمع را خود پیش و پس

غافل است آنکو بشمشیر از تو می پیچد عنان

قند را لذت مگر نیکو نمیداند مگس

کویت از اشکم چو دریا گشت و میترسم از آنك

بر سر آید این رقیبان سبکبارت چو خس

یار گندم گون بما گر میل کردی نیم جو

هر دو عالم پیش چشم ما نمودى يك عدس

خاطرم وقتی هوس کردی که بیند چیزها

تا ترا دیدم نکردم جز بدیدارت هوس

دیگرانرا از عسس گرشب خیالی در سر است

من چنانم کز خیالم باز نشناسد عسس

اوحدی راهش بپای لاشه لنك تو نیست

بعد از این بنشین که گردی بر نخیزد زین فرس

با یار بیوفا نتوان گفت حال خویش

آن به که دم فرو کشم از قیل و قال خویش(1)

ص: 85

من شرح حال خویش ندانم که چیست خود

زیرا که یکدمم نگذارد بحال خویش

آنرا که هست طالع از اینکار گو بکوش

ما را نبود بخت و گرفتیم فال خویش

ایدل نگفتمت که مخواه از لبش مراد

دیدی که چون شکسته شدی از سئوال خویش؟

ای بیوفا ز عشق منت گر خبر شود

دانم که شرمسار شوی از فعال خویش

چندان مرو که من بتأمل زراه فكر

نقش تو استوار کنم در خیال خویش

جد ترا اگر ز جمالت خبر شود

ای پس درودها که فرستد بآل خویش

ما را بخویش خوان و بر خویش راه ده

باشد که بعد از این برهیم از ضلال خویش

ای اوحدی مقیم سر کوی یار باش

گر در سرای دوست نیابی مجال خویش

ص: 86

چو نام او همیگوئی ، بنام خود قلم در کش

ورش دانسته ای زنهار خامش باش و دم در کش

فراغی گر همی خواهی چراغی از وفا برکن

بباغ آن پری نه روی و داغ آنصنم در کش

ترا وقتی که او خواند براهی رو که او داند

چو رفتی دامن اخفا بآثار قدم در کش

از آن و این چه می لافی طلب کن شربت شافی

ز کفر و دین می صافی بیامیز و بهم در کش

ببوی جام یکرنگی چو شد دور از تو دلتنگی

ازل را با ابد خم کن حدث را با قدم در کش

ز تلخ یار شیرین لب نشاید رو ترش کردن

گرت جام شفا بخشد و گرکاس الم در کش

اگر گوش تو میخواهد نوای خسروانی ها

ببزم اوحدی آی و شراب از جام جم در کش

در این همسایگی شمعی است جمعی عاشق از دورش

که ما صد بار گم گشتیم همچون سایه در نورش

ص: 87

بایامی نمیشاید ز بامی روی او دیدن

خنک چشمی که که میبیند دمادم روی منظورش

بهشتی را که میگویند باور میکنم لیکن

دلم باور نمیدارد کز او بهتر بود حورش

سرائی کاینچنین یاری در او یابند صد جنت

غلام سقف مرفوع وی است و بیت معمورش

بطعن حاسدان نتوان حذر کردن زعشق او

کسی کاو انگبین جوید چه باک از نیش زنبورش

کلام اوحدی سری است روحانی که در عالم

بخواهد ماند جاویدان سواد رق منشورش

دلا دگر قدم از کوی دوست باز مکش *** کنون که قبله گرفتی سر از نماز مکش

بر آستانه معشوق اگر دهندت بار *** طواف خانه کز و زحمت حجاز مکش

ز ناز کردن او شکوه چیست شرمت باد *** ترا که گفت کز او کام جوی و ناز مکش

گرت خزینه محمود نیست دست طمع

دلیر در شکن طره ایاز مکش

ص: 88

ای پیکر خجسته چه نامى فديت لك

هرگز سیاه چرده ندیدم بدين نمك (1)

خوبان سزد که بر درت آیند سربسر

وانگاه خاک پای تو بوسند يك بيك

هم ظاهر از دو چشم تو گردیده مردمی

هم روشن از دو لعل تو در دیده مردمك

آدم ز حسن روی تو گر بهره داشتی

از دیدنش بسجده بپرداختی ملك

صورتگران چین اگر آن چهره بنگرند

نقش نگار خانه چین را كنند حك

گر چهره چو ماه ببامی بر آوری

خورشید را ز شرم تو پنهان کند فلك

تنها نه اوحدی است بدام تو مبتلا

کاین حال نیز در همه جای است مشترك

گر در وفای من بگمانی بیازمای

زر خالص است و باك نمیدارد از محك

ص: 89

خود را ز بد و نيك جدا كردم و رفتم *** رستم زخودی رو بخدا کردم و رفتم

آن نفس بهیمی که گرفتار علف بود *** او را چوخران سر بچرا کردم و رفتم

هر فرض که از من بهمه عمر قضا شد *** در يك ركعت جمله قضا کردم و رفتم

هر قرض که برگردن من بود ز مردم *** از خون دل و دیده ادا کردم و رفتم

پای دلم از هر هوسی سلسله ای داشت *** از پای دل آن سلسله وا کردم و رفتم

دیدم که دل اوحدی اینجا بگرو بود

او را بدل خویش رها کردم و رفتم

دی در میخانه باز یافته بودم *** کار طرب را بساز یافته بودم

جمله بمی دادم و بمطرب و ساقی *** هرچه بعمری در از یافته بودم

راز دل راز دار بسته زبانرا *** در حرم اهل راز یافته بودم

با همه پستی بلند همت خود را *** از دو جهان بی نیاز یافته بودم

سایه دربان نگشت زحمت راهم *** زانکه زسلطان جواز یافته بودم

هر هوس و آرزو که بود دلم را *** در رخ آن دلنواز یافته بودم

در نظر اوحدی ز راه حقیقت

نه در افلاک باز یافته بودم

ص: 90

شد زنده جان من بمی زان یاد بسیارش کنم

انگور اگر منت نهد من زنده بردارش کنم

من مستم از جامی دگر افتاده در دامی دگر

هر کس که آید سوی من چون خود گرفتارش کنم

جان نيك ناهموار شد تا باسر و آن یارشد

بر وی زنم آبی زمی باشد که هموارش کنم

سجاده گر مانع شود حالیش بفروشم بمی

تسبیح اگر زحمت دهد در حال زنارش کنم

دیریست تا در خواب شد بخت من آشفته دل

من هم خروشی میزنم شاید که بیدارش کنم

گر سر زخاک پای او گردن به پیچد یکزمان

نالایق است از بعد از این بر دوش خود بارش کنم

بدکان می فروشان گرو است هر چه دارم

همه چنته ها تهی گشت و هنوز در خمارم

ص: 91

ز گریز پائی من چو خبر بخانه آمد

نتوان بخانه رفتن که زخواجه شرمسارم

مگرم دهند راهی بکلیسیای گبران

که بخانقاه رفتم شب و کس نداد بارم

خبر عنایت او ز کسی شبی شنیدم

بامید آن عنایت شب و روز میگذارم

بقیامت ار بر آید تن من ز خاك محشر

دل من ز شرمساری نهلد که سر برآرم

بر اوحدی مگوئید دگر حکایت من

چونماند رخت و بازی که باوحدی سپارم

بمسجد ره نمیدانم گرفتار خراباتم

جز این کاری نمیدانم که در کار خراباتم

ز دام زاهدی جستم بقلاشی کمر بستم

ز بهر آن چنین مستم که هشیار خراباتم

خرد میداشت در بندم پدر میداد سوگندم

چو بار از خر بیفکندم سبکبار خراباتم

ص: 92

تو گر جویای تمکینی سزد با من که ننشینی

که گر در مسجدم بینی طلبکار خراباتم

بگرد کویش از زاری چومستان در شب تاری

بسر میگردم از خواری که پرگار خراباتم

دلم را زین گرانان چه وزین بیهوده خوانان چه

مرا از پاسبانان چه که بیدار خراباتم

چوجام بیخودی نوشم بسان اوحدی جوشم

کنون چون مست و بیهوشم سز اور خراباتم

باز قلندر شدیم خانه برانداختیم *** عشق نوائی بزد خرقه در انداختیم

شعله که در سینه بود سوز بدل بازداد *** مهر که بر زهره بود با قمر انداختیم

معنی بی اصل را نقش بشستیم پاك *** صورت ناجنس را از نظر انداختیم

ایکه بتشويش ما دست برآورده ای *** تیغ چرا میکشی چون سپر انداختیم

یاد سپاهان میار هیچ که ما سرمه وار

خاک در اوحدی در بصر انداختیم.

ص: 93

توبه کردم ز توبه کردن خام *** ببر این جامه و بیار آن جام

چون بپوشیم راز کاوردیم *** طبل در کوچه و علم بر بام

پیر ما را چگونه توبه دهد *** که جوانی نکرده ایم تمام

زاهد خام اگر زند طعنی *** بگذاریم تا بجوشد خام

نیست از یکدگر پدید هنوز *** صالح و فاسق و حلال وحرام

تا نجوشیم در نیاید عشق *** تا نکوشیم بر نیاید کام

گر ترا نیست آتشی در دل

از دل اوحدی بخواه بوام

میخانه را بگشای در کامروز مخمور آمدم

نزديك من نه جام می کز منزل دور آمدم

شهر پدر بگذاشتم نقشی دگر بگذاشتم

خود را چو ماتم داشتم بیخود در این سور آمدم

بودم قدیمی خویش تو از مذهب و از کیش تو

منزل بمنزل پیش تو زان شاد و مسرور آمدم

درگاه و در بیگاه من دانم بریدن راه من

کز حضرت آنشاه من باخط و دستور آمدم

ص: 94

بازم جفا چندین مکن مسكين مدان مسكين مكن

ابرو ز من پرچین مکن کز پیش فغفور آمدم

هر چند بینی جوش من فرياد نوشا نوش من

یکسو منه سرپوش من کز خلق مستور آمدم

من بر جهودان دغل مشکل توانم کرد حل

زیراکه لوح اندر بغل این ساعت از طور آمدم

ببریدم از ماهی چنان با ناله و آهی چنان

و انگاه من راهی چنان شبهای دیجور آمدم

چون اوحدی در کوی دل تا من شنیدم بوی دل

هر جا که کردم روی دل فیروز و منصور آمدم

ای زاهد مستور زمن دور که مستم *** با تو به خود باش که من توبه شکستم

همتای بت من بجهان هیچ بتی نیست *** هر بت که بدین نقش بود من بپرستم

فردای قیامت که سر از خاک بر آرم *** جز خاك در او نبود جای نشستم

دست من و دامان شما هر چه ببینید *** جز حلقه آن در بستانید ز دستم

در سر هوس اوست بهر گوشه که باشم *** در دل طرب اوست بهرگونه که هستم

ص: 95

باشد سخنم حلقه بگوش همه دلها *** چون حلقه بگوش سخن روز الستم

دوش اوحدی از زهد سخن راند و من از عشق

القصه من از غصه او نیز برستم

دل خود را بدیدار تو حاجتمند میدانم

غم هجر تو بنیادم بخواهد کند میدانم

مرا گوئی سرخودگیر و پایم بسته ای محکم

عظیم آشفته ام لیکن خلاص از بند میدانم

رخت پوشیده برد از من دل گمراه و من هرگز

حدیث او نمیگویم بکس هر چند میدانم

مرا هر دم ز پیش خود برانی چون مگس لیکن

نخواهم رفتن از پیشت که طعم قند میدانم

تو میگوئی کزین پس من وفا ورزم بلی خوبان

بگویند این حکایت ها و نتوانند میدانم

بمردم اوحدی زین پس مده بند و ببین او را

که چونش عاشقم با آنکه خیلی پند میدانم

ص: 96

ما چشم جهانیم که آن راز بدیدیم *** پوشیده رخ آن بت طناز بدیدیم

هم صورت او از همه نقشی بشنودیم *** هم لهجه او در همه آواز بدیدیم

آن قامت و بالا که بجز ناز ندانست *** بی عشوه خرامان شد و بی ناز بدیدیم

تا گشت وجود و عدم ما متساوى *** او را ز وجود همه ممتاز بدیدیم

یاران قدیمی که ز ما روی نهفتند *** چون پرده تنك شد همه را باز بديديم

از عجز بدین در ننهاده است کسی پای *** ما سر بنهادیم چو اعجاز بدیدیم

دوش اوحدی از واقعه ما را خبری داد

صد شكر كه يك واقعه پرداز بدیدیم

بغم خویش چنان شیفته کردی بازم *** کز خیال تو بخود نیز نمی پردازم(1)

هر که از ناله شبگير من آگاه شود *** هیچ شك نیستکه چون روز بداند رازم

گفته بودی خبرم ده که زهجرم چونی *** آنچنانم که ببینی و ندانی بازم

عهد کردی که نسوزی بغم خویش مرا *** هیچ غم نیست تو میسوز که من میسازم

بعد از این بارخ خوب تو نظر خواهم باخت *** گو همه شهر بدانند که شاهد بازم

آنچنان بر دل من ناز تو خوش میآید *** که حلالت نکنم گر نکشی از نازم

ص: 97

اگر از دام خودم نیز خلاصی بخشی *** هم بخاك سر کوی تو بود پروازم

اوحدی گونه چو پروانه بسوزد روزی

پیش روی تو چو شمعش بشبی بگدازم

مست آمدم امشب که سر راه بگیرم *** یکبوسه بزور از لب آنماه بگیرم

دانم که دهد عقل نکوخواه مرا پند *** لیکن عجب ار پند نگو خواه بگیرم

هر چند بکوشید که بیگاه بیاید *** من نيز بکوشم که بناگاه بگیرم

با اوحدی ارحیلت روباه کند خصم

من نیستم آن شير که روباه بگیرم

همه کامیم بر آید چو در آئی زدرم *** که مرید توام و نیست مراد دگرم

پیش دل داشته بودم ز صبوری سپری *** مرهمی ساز که تیر تو گذشت از سپرم

رشته ای نیست نصیحت که ببندد پایم *** سوزنی نیست ملامت که بدوزد نظرم

راز عشق تو به بیگانه نمیشاید گفت *** اشك بادیده همی گوید و خون با جگرم

بر من سوخته یکروز بپایان نرسید *** که نیاورد فراق تو بلائی بسرم

گم شدم در غمت ارحال دل من پرسی

ز اوحدی پرس که او با تو بگوید خبرم

ص: 98

معراج ما بروح وروان بود صبحدم *** دیدار ما بدیدۀ جان بود صبحدم

آن دلفروز پرده برانداخت همچو روز *** از چشم غیر گرچه نهان بود صبحدم

چون فکرتم ز انفس و آفاق در گذشت *** پرواز من برون زجهان بود صبحدم

با جبرئیل عقل روانم که شاد باد *** از رفرف دماغ روان بود صبحدم

جائی رسید فکرم و بگذشت کاندر او *** روح القدس کشیده عنان بود صبحدم

طاووس جانم از هوس منتهای وصل *** بر شاخ سدره جلوه کنان بود صبحدم

او خود بپای خود بخودی گفت کاوحدی

از وصف حال کند زبان بود صبحدم

گراو پیدا شود بر من بشیدائی کشد کارم

وگر من زو شوم پنهان به پیدائی کشد زارم

دو رنگی در میان ما بیکبار آنچنان گم شد

که غیر از نقش یکرنگی نه او دارد نه من دارم

دلم گر چشم اقراری براندازد به غیر او

دو چشم او برانگیزد جهانی را بانکارم

ص: 99

مرا از بس که او دم داد و دل غم دید از عشقش

غمش بگسیخت تسبیحم دمش بر بست زنارم

میان خواب و بیداری شبی دیدم خیال او

از آن شب واله و حیران نه در خوابم نه بیدارم

کسی کوجان من باشد چو با او دوستی ورزم

نباشد دوستی با او که خود را دوست میدارم

ز باغ درد او دوری نخواهم کرد تا هستم

بهل تا داغ و درد او بسوزد اوحدی وارم

حال آن پیکر از آن بتگر دانا پرسيم

یا خود از پیش حکیمان توانا پرسیم

چه طلسم است در این گنج و چه رسم است او را

یا چه اسم است کسی نیست که او را پرسیم

راه بسیار در این خانه ولیکن ما را

راه آن نیست که گوئیم سخن یا پرسیم

هر که ما را بشناسد بخدا راه برد

کو شناسنده که از وی سخن ما پرسیم

ص: 100

روح را پیشتر از آدم و حوا اصل است

مانه طفلیم که از آدم و حوا پرسیم

حال امروز بپرسیم ز داننده بنقد

حال فردا بگذاریم که فردا پرسیم

اوحدی روتو سخن گوی که مقصود سخن

يك حديث است و هم از مردم یکتا پرسیم

امروز عید ماست که قربان او شدیم

اکنون شدیم شاه که دربان او شدیم

ای باد صبح بگذر و از ما سلام کن

بر روضه ای که عاشق رضوان او شدیم

این خواجه از کجاست که طوعا ورغبتاً

بی کره و جبر بندۀ فرمان او شدیم

تا ما گدای آن رخ و درویش آن دریم

ننشست خسروی که نه سلطان او شدیم

گفتم زدرد عشق تو گشت اوحدی هلاك

گفتا چه غم ز درد که درمان او شدیم

ص: 101

(1)شب دوشینه در سودای او خفتم *** از آن امروز با تیمار و غم جفتم

زمن هر چند سر می پیچد آن دلبر *** اگر دستم رسد در پای او افتم

چو چین زلف او آشفته شد حالم *** خطا کردم که با زلفش بر آشفتم

از آن کرد آشکارا دیده راز من *** که راز خویش را از دیده ننهفتم

ببند بد سکالان اندر افتادم *** که پند نیکخواه خویش نشنفتم

زبان اوحدی چون دیده اش زان شد:

گهر افشان که در وصل او سفتم

ایخواجه چه آوردی زین خانه بدر بودن

سودیت نمی آرد چندین بسفر بودن

بر چرخ کشیدی سر ناگاه و ندانستی

کانگشت نما خواهی گشتن زقمر بودن

آن دولت بیداران ناگاه نماید رخ

گر منتظر آنی باید بخبر بودن

ص: 102

جز صورت یکرنگی مپسند که زشت آید

گه زاهد خوشیده گه فاسق تر بودن

از پای طلب منشین کاینجات نمیباید

دستی دوسه بوسیدن روزی دو سه سر بودن

هان ای پسر مقبل خود نیز بکن کاری

جاوید نمیشاید در نان پدر بودن

منقاد دلیلی شو در راه که آهن را

بی صحبت اکسیری دور است ز زر بودن

چون اوحدی از دستش دریای بلا در کش

تا وقت سخن بتوان دریای گهر بودن

دوست با كاروان كن فيكون *** آمد از شهر لامكان بیرون

عور گشت از لباس بی چونی *** باز پوشید کسوت چه وچون

گه بر آمد بصورت لیلی *** که در آمد بدیده مجنون

گاه مشهور شد بآیت نور *** گاه مذکور شد بسوره نون

چون بآب و زمین او بررست *** ریشه و بیخهای گوناگون

پیش کافور و زنجبیل نهاد *** عسل تین و روغن زيتون

ص: 103

می سرشت آن چهار جنس بهم *** مدتی چون تمام شد معجون

دردها را در او نهاد دوا *** زهرها را از او نبشت افسون

اوحدى شربتی از آن بچشید

گشت ديوانه و الجنون فنون

(1) منم آنکه گلشن عشق را چمنم ببین

گذری کن و گل و سوسن و سمنم ببین

تو و من دو باشد از این دوئی چه سخن کنی

همه اوست آن نه توئی بدان نه منم ببین

در و بام خلوت من پر است ز نقش او

بتو شرح واقعه بیش از این چکنم ببین

ز درش بروز ، من ارچه دور همی روم

شب تیره بر سر کوی او وطنم ببین

ص: 104

بدیار ما چو بدوستی گذرت بود

سخنم مپرس ز دشمنان، سخنم ببین

نخورم ز رغم تو باده جز بعلانيه

تو به سر من چو نمیرسی علنم ببین

چو پس از منت هوس تفرج دل کند

بر خاك من رو و باز کن گفتم ببین

ز خدای و نفس خود ار چنانکه تو فارغی

نفس خدای ز جانب یمنم ببین

مكن اوحدى طلبم که غائبم از زمین

بهل آن زمین و برون از این زمنم ببین

دور مرو دور مرو یار ببین یار ببین

در نگر از دیده جان در دل و دیدار ببین

گر سفرت هست هوس جان و خرد یار توبس

نصرت از این هر دوطلب هجرت انصار ببین

دوست پرسیدن تو روی تو در دیدن تو

جنس فروشنده نگر نقد خریدار ببین

ص: 105

چند برای دل خود چند هوای دل خود

چند رضای دل خود مصلحت یار ببین

اوحدی از بهر خدا دور مرو پیش خود آ

در خود اوکن نظری نقطه و پرگار ببین

امشب از پیش من شیفته دل دور مرو

نور چشم منی از چشم من ای نور مرو

دیگری از نظرم گر برود باکی نیست

تو که معشوقی و محبوبی و منظور مرو

خانه ما چو بهشت است برخسار تو حور

زین بهشت اربتوانی مرو ای حور مرو

امشب از نرگس مخمور تو من مست شدم

هست مگذار مرا امشب ومخمور مرو

عاشق روی توام خسته هجرم چکنی

نفسی از بر این عاشق مهجور مرو

اوحدی چون ز وفا خاك سرکوی تو شد

سرکشی کم کن و از کوی وفا دور مرو

ص: 106

عارف چوبحر باید ، لب خشك و رخ گشاده

برجای خود چو بحری جوشان و ایستاده

از خاک در گذشته افلاک در نوشته

يك باره روح گشته تن را طلاق داده

چون عاشقان جانی در حال زندگانی

هفتاد بار مرده هشتاد بار زاده

چون لوح ساده کرده دل را زجمله نقشی

پس نام او نوشته بر روی لوح ساده

دایم بسان پسته خندان و دل شکسته

ز اسب وجود خسته چون اوحدی پیاده

دلی میخواهم اندر عشق جانرا وقف غم کرده

میان عالمی خود را برسوائی علم کرده

وفای دوستان بر دل چو مهری بر نگین دیده

خیال همدمان برجان چونقشی در درم کرده

ص: 107

رقیبش داده صد دشمنام و او بر وی دعا گفته

حسوش کرده صد بیداد و او با وی کرم کرده

نهاد رخت سوز او علفها بر تلف بسته

وجود نقد باز او گذرها بر عدم کرده

طلاق نيك و بد داده وداع مرد وزن گفته

قفای سیم وزر ديده بترك خال وعم كرده

میان بیشۀ هستی به تیغ نامرادیها

درخت هر مرادیرا که میدانی قلم کرده

بسان اوحدی هردم میان خاك و خون غم

فغان و ناله خود را عدیل زیر و بم کرده

نوای عشق را بلبل دلی باید بلا دیده

زسوز و آه خود بسیار گرم و سردها دیده

طریق جان گدازی را ز راه شوق و اجسته

رموز عشق بازی را ز روی مهر وا دیده

دل خود را بچین زلف خوبان چگل بسته

سر خود را بزیر پای ترکان سرا دیده

ص: 108

چوخوبان پرده برگیرند جان خود فدا کرده

دگر چون رخ بپوشانند ترك خود روا ديده

چو عیاران و سربازان میان خاک و خون صدره

سعادت را دعا گفته سلامت را قفا دیده

ز پیش تیز بینان پرس سر آن حکایت را

که مشکل داند آن معنی فقیه هیچ نادیده

بسان اوحدی خواری بیر از عشق کان خوبان

زبونی جورکش خواهند و مسکینی بلا دیده

شب شد بمستان اندکی تریاک بیداری بده

رندان سیکی خواره را گر ساغری داری بده

مستی و مستوری بهم نیکو نباشد دلبرا

یا پیش مستان کم نشين يا ترك هشیاری بده

سالی است تا من بوسه ای زان لب تمنی میکنم

اکنون چو فرصت یافتم عذری چه می آری بده

جانا زخوی تند خود چون بی گناهی هر دمم

صد بار بردل مینهی یکبوسه سرباری بده

ص: 109

گرد مغان گرد و باده های مغانه *** تا بکجا میرسد حدیث زمانه

هر چه بجزمی بلا شناس و مصیبت *** هر چه بجز عشق باد دان و فسانه

باده ترا چیست شربتی است موافق *** جام تراکیست همدمی است یگانه

شانۀ زلف طرب می است حقیقت *** می چو نباشد نه زلف باد و نه شانه

قوت روح از سماع خواه و زمطرب *** قوت روان از غزل پژوه و ترانه

گرد معربد مگرد و سفله و نادان *** زین سه که گفتم کرانه گیر کرانه

گرچه ز خوبان جهان پر است نخستین *** يك رخ خوب اختیار کن ز میانه

سر جهان پیش من بسی است ولیکن *** با تو چگویم که خواجه نیست بخانه

کام دل اوحدی بباده روا کن

زود که ناگه روانه ایم روانه

پدید نیست اسیران عشق را خانه *** کجاست بند که صحرا گرفت دیوانه

نخست گفتمت ایدل بدام آن سر زلف *** مرو دلیر که بیرون نمیبری دانه

بنقدم از همه آسایشی بر آوردی *** پدید نیست که کامم برآوری یانه

گرت شبی بسر کوی ما گذار افتد *** مکتوب در که کسی نیست اندر اینخانه

ص: 110

نه من اسیر تو گشتم که هر که را بینی

چو اوحدی هوسی میپزد جدا گانه

یا بنزد خویشتن راهم بده *** یا مجال ناله و آهم بده

از دهانت چون نمی یابم نشان *** بوسه ای زآنروی چون ماهم بده

تشنه چاه زنخدان تو شد *** جان من، آبی از آن چاهم بده

غربت من در جهان از بهر تست *** قربت خاصان درگاهم بده

دوش میگفتی زمن چیزی بخواه *** بوسه ای زان لعل میخواهم بده

یا خیال خود بخواب من فرست *** یا دلی بیدار و آگاهم بده

بر بساط آرزو چون اوحدی

شاه میخواهم برخ شاهم بده

ای مردگان ،کجائید، اينك مسیح زنده *** هر دم لبش حیاتی در مرده ای دمنده

زنار او کمندی در حلق جان کشیده *** ناقوس اوخروشی در آسمان فکنده

رنج درون تن را تدبیر اوست کافی *** درد نهان دل را درمان او بسنده

کوعقل تا بداند پیوند ابن و آباء *** کو دیده تا ببیند جمع خدا و بنده

ص: 111

چون اوحدی نگر تا بر فقر خود نگریی *** تا منکری نیابد بر ما مجال خنده

کان گنج را نیابی جز در سرای ویران

وان شاه را نبینی جز در قبای ژنده

در هر چه دیده ام تو پدیدار بوده ای *** ای کم نموده رخ توچه بسیار بوده ای

آنی که یکزمان زتو مارا گزیر نیست *** هر جا که بوده ایم تو ناچار بوده ای

گر برده ای بحلقه خمارمان شبی *** مانند حلقه بر در خمار بوده ای

ور خلوتی بخانه گزیدیم حال ما *** دانسته ای که بر در و دیوار بوده ای

گه در میانه نقطه صفت گشته ای پدید *** گاه از کناره دایره کردار بوده ای

ما را مکن برفتن بازار سرزنش *** با ما تو نیز بر سر بازار بوده ای

روزی اگر بوصل شوی یار اوحدی

منت منه که با دگران یار بوده ای

در کعبه گر ز دوست نبودی نشانه ای *** حاجی چه التفات نمودی بخانه ای

مرغان آن هوا بزمین چون کنند میل *** تا در میان دام نبینند دانه ای

خیز ایرفیق خفته که صوت نشید خوان *** آتش فکند در شتران از ترانه ای

ص: 112

ثابت نباشد آن قدم اندر طریق عشق *** کاو میکند زخار مغیلان گرانه ای

با اوحدی یکی شو و مشنو که دروجود *** هرگز در آن یگانه رسد جزیگانه ای

ما را اگر مجال نباشد به پیشگاه

آنفخر بس که بوسه دهیم آستانه ای

من که باشم در زبان افتاده ای *** از هوا اندر هوان افتاده ای

بیخودی رخ در بیابان کرده ای *** گمرهی از کاروان افتاده ای

از بهشت اندر جهنم رفته ای *** بر زمین از آسمان افتاده ای

دل زغفلت بسته برجائی چنین *** وانگه از جائی چنان افتاده ای

رو ز سر بازی عنان پیچیده ای *** وقت مردی نا توان افتاده ای

اوحدی وار از برای آن و این

بر زبان این و آن افتاده ای

بر گل از عنبر کمندی بسته ای *** گرد ماه از مشک بندی بسته ای

ميوة وصلت بما مشكل رسد *** زانکه بر شاخ بلندی بسته ای

اوحدی را کی پسندی بعد از این *** چون دل اندر ناپسندی بسته ای

ص: 113

تا تو بستی بار تبریز ای پسر

بر دلم کوه سهندی بسته ای

باز برسم سرکشان ، راه جفا گرفته ای

تیغ ستم کشیده ای ترک وفا گرفته ای

من طلب تو چون کنم چون بتو در رسم که تو

وحش ز دام جسته ای مرغ هوا گرفته ای

نیست در اندرون من جای خیال دیگری

جای کسی کجا بود تو همه جا گرفته ای

ما سرومال در غمت باخته سال و ماه وتو

هم غم ما نخورده ای هم کم ماگر فته ای

چیست گناه ما که تو بار دگر برغم ما

یار دگر گزیده ای خانه جدا گرفته ای

هر گرهی ز زلف او بازکنی تو اوحدی

کشور چین گشوده اى ملك خطا گرفته ای

روی در پرده و از پرده برون مینگری *** پرده بردار که داریم سر پرده دری

ص: 114

خلق بر ظاهر حسن تو سخنها گویند *** خود ندانند که از کوی تصور بدری

هر کسی روی ترا بر حسب بینش خویش *** نسبتی کرده بچیزی و تو چیز دگری

لاله خوانند ترا آه ز تاريك دلی *** سرو گویند ترا وای زکوته نظری

اوحدی را ز فراقت نفسی بیش نماند

آه اگر چاره بیچارگی او نبری

از مردم این مرحله دمساز نبینی *** در طارم این قبه هم آواز نبینی

تاکی زن و فرزند و برادر که از این قوم *** جز خانه برو خانه برانداز نبینی

فردا اگر از کلی احوال بپرسند *** آنروز کسی را تو سرافراز نبینی

رازیست در این جنبش و آرام و لیکن *** ترسم که تو خود نيك در این راز نبینی

ای اوحدی این عمر بافسوس مكن خرج

کاین عمر چو بگذشت دگر باز نبینی

دلا زین بدایت چه دیدی بگوی *** ز پایان و غایت چه دیدی بگوی

از این چار لشکر چه داری بیار *** وزان هفت رایت چه دیدی بگوی

بوقت حمیت در این رزمگاه *** زاهل حمایت چه دیدی بگوی

ص: 115

از آنکس که میداردت در عنا *** نشان عنایت چه دیدی بگوی

در این کشور از والیان بزرك *** طريق ولایت چه دیدی بگوی

نهایت ندارد بیابان عشق *** تو زین بی نهایت چه دیدی بگوی

از این چاه جویان دعوی پرست *** بغیر از حکایت چه دیدی بگوی

چو نور هدى يافتي اوحدی

ز چندین هدایت چه دیدی بگوی

عارت آمد که دمی قصه ما گوش کنی

قصه غصه این بی سر و پا گوش

پادشاهی تو از این عیب نباشد که دمی

حال درویش بپرسی و دعا گوش گوش کنی

چه زیان دارد اگر بی سر وپائی روزی

عرضه دارد سخنی وز سرپا گوش کنی

گوش بر قول حسودان مکن ایرانه رواست

که صوابی بگذاری و خطا گوش کنی

با تو از راستی قد تو میباید گفت

کانچه از صدق بگويم بصفا گوش کنی

ص: 116

خلق گویند که با او سخن خویش بگوی

من گرفتم که بگویم تو کجا گوش کنی

بخدا گر بودت هیچ زیان گر نفسی

قصه اوحدی از بهر خدا گوش کنی

آنرا که در سماع سخن نیست حالتی

فریاد و رقص او نبود جز ضلالتی

چون ذره آنکه رقص کند ، در رهش ز عشق

روشن چو آفتاب بیاید دلالتی

هر کس که او نه از سر دردی زند نفس

لازم شود بهر نفس او را خجالتی

آشوب ورقص و شور و شر و های و هوی او

دیوانگیست اینهمه بی وجد و حالتی

بر مدعی ببند در خانقاه عشق

تا در میان جمع نیارد ثقالتی

آنرا که پای رفتن و دست وصول نیست

بهتر ز سوز سینه نباشد رسالتی

ص: 117

جانا دلم بآتش دوری بسوختی *** آه ار بوصل خود نکنی استمالتی

چون اوحدی بجان سخن کی رسد کسی

تا از کتاب دل بنخواند مقالتی

بخرابات گذارم ندهند از خامی *** سوی مسجد نتوانم شدن از بدنامی

صوفی رندم و معروف بشاهد بازی *** عاشق مستم و مشهور بدرد آشامی

سر ز ناچار برآورده به بی سامانی *** تن بناکام فرا داده بدشمن کامی

حال می خوردنم از روزن و سوراخ بشب *** همه همسایه بدیدند زکوته بامی

دشمنم گرنتواند که ببیند نه عجب *** دوست نیزم نتواند زضعیف اندامی

اوحدى وار بصد بند گرفتارم و ليك

تو در این بند ندانی که برون از دامی

جهد بکن تا که بجائی رسی *** درد بکش تا بدوائی رسی

بر سر آنکوچه بسی برك هاست *** خیز و برو تا بنوائی رسی

پیرهنی چاك نكردى بعشق *** کی زبر او بقبائی رسی

تا نشوی فارغ و یکتا کجا *** از سر آن زلف بتائی رسی

ص: 118

بس که ببوسی تو زمینش زدور *** تا که ببوسیدن پائی رسی

گر تو در آئی زپی کاروان *** روز بآواز درائی رسی

ایکه بمخلوق چنین غره ای *** خود چکنی گر بخدائی رسی

خواجه ترا چون زغلامان شمرد *** گر نگریزی به بهائی رسی

اوحدیا سایه ز ما بر مگیر

گر بچنان ظل همائی رسی

خانه تحقیق را، ماه شبستان توئی *** انفس و آفاق را میوه بستان توئی

ازره صورت ترا آدم خاکی است نام *** چونکه بمعنی رسی صورت رحمان توئی

مهد سلیمان کشید باد بتأثیر مهر *** مهد سلیمان بهل مهر سلیمان توئی

داروی دردی که هست از در غیری مخواه *** درد دل خویش را داروی و درمان توئی

در کرم آباد جود بر سرخوان وجود *** اول نعمت تر است آخر مهمان توئی

آنکه سخن زار از او ... *** روی سخن در تو کرد زانکه سخندان توئی

دوش طلبکار دوست گشتم و گفت اوحدی

کانچه طلب میکنی دور مرو کآن توئی

ص: 119

دانه ای در روی دام انداختی *** مرغ آدم را ز بام انداختی

تا شود سجاده و تسبیح رد *** جرعه در کاس و جام انداختی

چون سزای سوختن دیدی مرا *** در چنین سودای خام انداختی

بیدلان را چون ندیدی مرد وصل *** در كف پيك و پیام انداختی

يك سخن ناگفته مارا چون سخن *** بر زبان خاص و عام انداختی

دیگرانرا بار دادی چون کلیم

اوحدی را در کلام انداختی

رخ باز نهادم بسموات الهی *** تا بر سر گردون بزنم نوبت شاهی

رخت و خر خود را همه بگذاشتم اینجای *** چون یار مسیحم بسم آن چهره کاهی

جز در رسن عشق مزن دست ارادت *** تا یوسف مصری شوی ای یوسف چاهی

برخیز و بآن باغ بهشتی نظری کن *** تا پیش نهم هر چه دلت خواهدو خواهی

که نعره بر آریم ز صحراش چو مرغان *** که غوطه بر آریم ز دریاش چوماهی

در نامه ترکیب که داری نظری کن *** تا سر دو گیتی بشناسی بکماهی

يكرنگ شو ای اوحدى ويكدل ويكتا

در کش قلم وخط بسپیدی و سیاهی

ص: 120

بخوابم دوش پرسیدی به بیداری چه میگوئی

دات را چیست در خاطر چه سرداری چه میگوئی

من از مستی نمیدانم حدیث خویشتن گفتن

تو در باب من مسکین که هشیاری چه میگوئی

مرا گفتی که زاری کن بفریادت رسم روزی

کنون چون زاریم دیدی زبیزاری چه میگوئی

دمی خواهم که سوی من قدم را رنجه گردانی

اجابت میکنی یا عذر میآری چه میگوئی

پس از صد و عده کم دادی ترا امروز می بینم

بیاور بوسه ، گرد نرا چه میخاری چه میگوئی

سخن یا گوهر است آن ، قند یا شکر چه میخائی

حکایت میکنی یا شهد میباری چه میگوئی

در این شهر اوحدی را میفروشم من بيك بوسه

کسی دیگر ببینم یا خریداری چه میگوئی

برون کردی مرا از دل چودل بادیگری داری

کجا یادآوری از من که از من بهتری داری

ص: 121

چه محتاجی بآرایش که پیش نقش روی تو

کس از حیرت نمیداند که بر تن زیوری داری

من مسکین سری دارم فدای مهر تست ارچه

توصد چون من بهرجایی و هر جائی سری داری

نثار تست سیم اشك من لیکن کجا باشد

برتو سیم را قدری که خود سیمین بری داری

چوفرهاد اوحدی دانم که روزی بر سرکویت

ببازد جان شیرین را که شیرین شکری داری

جانا غم ما نداشتن تا کی *** ما را بجفا گذاشتن تا کی

شاخ طرب از زمین جان ما *** برکندن و غصه کاشتن تا کی

بر ایندل مستمند سر گردان *** صد درد و بلا گماشتن تا کی

در پای ستم چوخاك ره ما را *** افکندن و بر نداشتن تا کی

بر اوحدی شکسته چون گردون

گردن ز جفا فراشتن تا کی

ص: 122

ببر دل از همه خوبان اگر خردمندی *** بشرط آنکه در آن زلف دلستان بندی

هران نظر که بدیدار دوست کردی باز *** ضرورت است که از دیگران فروبندی

اگر بتیغ ترا میتوان برید از دوست *** حدیث عشق رها کن که سست پیوندی

هزار نامه بخون جگر سیه کردم *** هنوز قاصرم از شرح آرزومندی

بیا که جز تو نظر بر کسی نیفکندم *** بخشم اگرچه مرا از نظر بیفکندی

نشاند تخم وفای تو اوحدی در دل

اگرچه شاخ نشاطش از بیخ برکندی

پس از این عمر سرسری که بتقلید زیستی

نظری کن بخویش تا ز کجائی و کیستی

تو نگفتی خدای را نشناسم بجز یکی

زیکی لاف چون زنی که غلام دویستی

چوپی او روی بنه ز سر آن خواجگی که تو

نرسی پیش او مگر بفقیری و نیستی

در تو حیدش اوحدی بقفای وجود زد

تو بتوحید چون رسی که نه چون او حدیستی

ص: 123

ببر ای باد صبحدم بده اى پيك نيك پي *** سخن عاشقان بدو خبر بیدلان بوی

زبرم تا برفته ای تو زمانی نمیشود *** نه گشاینده بندغم نه گوارنده جام می

چودف آن خسته را مزن که دمی بی حضور تو *** نتواند زچنك غم که ننالد بسان نی

سخن بوسه گفته ای بگوئی که چند و چون *** خبر وصل داده ای ننموده کجاوکی

مکن ای مدعی مرا ز درش دور بعد از این

که من آنخاك كوى را نفروشم بتاج کی

دولت ز در بازآمدی ما را پس از بیدولتی

گر رخ نمودی ترك ما بعد اللتيا واللتى

از سرکشی او چون علم در جنك با ما روز و شب

ما بر درش زاری کنان مانند کوس نوبتی

دادم بزلفش دوش دل چشمش بترکی گفت هی

او را چوکردی پیشکش ما را نیاری خدمتی

شکر بدامن میکشند از لعل او تر دامنان

وانگه دل بیمار من میمیرد از بی شربتی

ای اوحدی چون طاقت جورش نیاوردی دگر

بریار هر جائی منه خاطر که صاحب غیرتی

ص: 124

باز آمدی که خونم برخاك در بریزی

طوفان موج خيزم زین چشم تر بریری

هر ساعتی بشکلی هر لحظه ای به ینگی

درد از دلم براری خون از جگر بریزی

گر تشنه ای بخونم حاکم توئی ولیکن

در پای خویش ریزش روزی اگر بریزی

صد نوبت اوحدیرا خون ریختی وگرتو

آنی که میشناسم بار دگر بریزی

ز تو بیوفا چه جوئیم نشان مهربانی

بتو سنگدل چه گوئیم حکایت تهانی

چو قاصدی فرستیم بدشمنی درائی

که چو قصه ای نویسیم بدشمنان رسانی

قدمم گرفت کندی مکن ای سوار تندی

غم مستمند میخور چو سمند میدوانی

چه محالها شنیدم چه بحالها رسیدم

که بسالها ندیدم ز لب تو کامرانی

ص: 125

دل اوحدی شکستن زمیان کناره جستن

نه طریق دوستان است و نه شرط مهربانی

ای آنکه ز هجر تو ندیدیم رهائی *** بازآی که دل خسته شد از بارجدائی

هر چند مرا هیچ نخوانی که بیایم *** این نامه نوشتم که بخوانی و بیائی

گفتی که ز تقصیر تو بود اینهمه دوری *** تقصیر چه باشد چوندانم که کجائی

هر چند پسند همه خلقی زلطافت *** اینت نپسندیم که در عهد نپائی

زایینه عجب دارم و ز آرام و سکوتش

وقتی که تو آنروی بآیینه نمائی

مرا رهبان دیر امشب فرستاده است پیغامی

چون بت پرست آمد بشهر ما گذر کآنجا

که چون زنار در بستی ز دستم نوش کن جامی

چلیپائی است در هر کوی و ناقوسی بهربامی

چو گفتم چون توان رفتن درون پرده وصلش

بگفت آندم که در رفتن ز خود بیرون نهی گاهی

ص: 126

مرا گوئی کزین دلبر بگو تا چیست کام تو

از او گر راست می پرسی ندارم غیر از وکامی

مکن پیشم حدیث وصل آن دلدار آتش رخ

که در دوزخ تواند پخت همچون اوحدی خامی

میی کو ترا میرهاند ز هستی *** حلال است از آن می خرابی و مستی

بت تست نفس تو در کعبه تن *** خلیل خدائی گر این بت شکستی

نبینی بخود غیر از این صوت و صورت *** چگویم زهی غافل از خود که هستی

تو آن روز گفتم بمنزل نیایی *** که همراه میرفت و خوش می نشستی

در این باغ کش میوه زهر است یکسر *** چه تریاک بهتر ز کوتاه دستی

خدای تو آنچیز مخصوص باشد *** خدا را که از بهر چیزی پرستی

بلندی که میجوئی آنروز یابی

که چون اوحدی رخ بپیچی زیستی

مرا با جمع رندانی که در دیرند ضم کردی

چو دیر از غیر خالی شد در خلوت بهم کردی

ص: 127

نهادی مجلس بزمی پر آواز رباب و نی

چولعلت میر مجلس شد بمی دادن ستم کردی

بشوخی عقل فرزانه چو ره برد اندر آن خانه

بجام و رطل و پیمانه سرش زیر قدم کردی

ز بهر فضل و بیشی ها چو کردم با تو خویشیها

دو ساغر بیشتر دادی مرا از خویش کم کردی

تو بودی مطرب و ساقی تو بودی شاهد باقی

گهم درویش خود خواندی و گاهی محتشم کردی

بدستم جام جم دادی پس از عمری که دم دادی

چه مستی ها کنیم اکنون که می در جام جم کردی

چو دیدی اوحدی را تو بعلم عاشقی دانا

میان عالمی او را بعشق خود علم کردی

نقشی ز صورت خود ، هر جا پدید کردی

پس عشق دیدن آن ، در ما پدید کردی

تاهر هر کسی نداند سر پرستش او

وامق بیافریدی عذرا پدید کردی

ص: 128

میخواستی که از ما بر ما بهانه گیری

ور نه چرا ز آدم ، حوا پدید کردی

نوری که شمع گردون از عکس اوست روشن

در نقطه دل من چون ناپدید کردی

تا دولت وصالت بی وعده ای نباشد

امروز عاشقان را فردا پدید کردی

از جستن نشانت چون اوحدی زبون شد

در عین بی نشانی خود را پدید کردی

نه بیگانه ای ای بت خانگی *** مكن با من خسته بیگانگی

تو گر پای مردی نکردی بلطف *** چه سود این دلیری و مردانگی

پری زاده ای چون توپیش نظر *** نباشد ز من طرفه دیوانگی

بگیری سی دل بزلف چو دام *** گر آن خال مشکین کند دانگی

به تمکین مکوش اوحدی در غمش

که عاشق نکوشد به فرزانگی

ص: 129

نه پیمان بسته ای با من که در پیمان من باشی

من از حکمت نپیچم سر تو در فرمان من باشی

چراغ دیده گریان خویشت گفته بودم من

چه دانستم که داغ سینه بريان من باشی

چه گوئی هیچ بتوانی که بی غوغای هم جنسان

مرا روزی بپرسی یا شبی مهمان من باشی

کباب از دل کنم حاضر شراب از خون چشم آرم

وزین نعمت بسی یابی اگر برخوان من باشی

ندارم آستین زر که در پایت کنم لیکن

پر از گوهر کنم دامن جو در دامان من باشی

ص: 130

تا قلندر نشوی راه نیابی به نجات *** در سیاهی شو اگر میطلبی آب حیات

دل بصحرا میرود در خانه نتوانم نشست

بوی گل برخاست در کاشانه نتوانم نشست

اولم آرام جان بودی و آخر خصم جان

من نمیدانم که این انجام و آن آغاز چیست

اگر بودی مرا در دست مالی *** نمی بودم بدینسان پایمالت

دارم زلب تو حاجتي ليك *** نامش بزبان نمی توان برد

عشق و درویشی و تنهائی و درد *** با دل مجروح من کرد آنچه کرد

اوحدی يا ترك عشق او بگوی *** یا بساط نیکنامی در نورد

هزار قافله سر گفته شد زهر جانب *** بدان امید که راهی بجانب تو برند

ص: 132

کافر که رخ زقبله به پیچیده بود و سر *** چون قامتش بدید برغبت نماز کرد

مجاهدان طلب را چو کاروان سلوك *** بكوى عشق در آید شتر بخوابانند

کو محرم رازی که اسیران فراقت *** حالی بنویسند و سلامی برسانند

طمع از بوس و کنارش ببریدیم که آن *** نیست خوانی که توان غارت و یغمائی کرد

همی گذشتی و بر من لبت سلامی کرد *** سلامت من مسکین بدان سلام ببرد

باغبانان خدمت سرو و گل اندر بوستان

سال و مه بر یاد آنرخسار و قامت میکنند

شاید که اوحدی بنویسد حدیث خوبش

تا دوستان حکایت از این داستان کنند

چشمان ناتوان تو از بس خمار و خواب *** گوئی که از شکار رسیدند و خسته اند

ص: 133

هيچ شك نيست که بسیار بماند سخنم *** سخن سوختگان بود که بسیار بماند

آنکس که بزر فخر کند خاک به از وی *** آنروز که در کیسه وی زر بنماند

خلقی ز پیت پویان مهر تو بجان جویان *** زین جمله دعاگویان تا بخت که را باشد

نام من فرهاد کردند از پریشانی ولی *** در زمان شیرین شود گر بر زبانت بگذرد

بهار آمد بیا و توبه بشکن *** که در فصل دگر صوفی توان شد

بیاد روی تو هر بامداد دیده من *** ستاره در قدم آفتاب میریزد

اینچنین بیدل و بیچاره که مائیم امروز *** کس ندانم که جفاداند و برما نکند

این قصه دراز است مگوئید چکرد او *** گوئید دلی گم شد و کوتاه بگیرید

در آن شمایل موزون چو دل نگاه کند *** هزار نامه بنقش هوس سیاه کند

ص: 134

دل بکسی سپرده ام کو همه قصد جان کند

کام کسی روا نکرد اشک بسی روان کند

عزلت گزیده بودم و کاری گرفته پیش *** یارم ز در درآمد و کارم بهم بزد

بگوشۀ نظری کار خستگان فراق *** بساز از آن که ترا نیز کارها باشد

جان سفر کرد و برقرار خودی *** ای دل بیوفا قرار این بود

در آتشم من و جز دیده کس نمی بینم *** که بی مضایقه آبی بر آتشم ریزد

خوبی که ندیده روی او کس *** امروز بجز خدا نباشد

گفتید که چونی نتوانم که بگویم *** این بود که گفتم دگرم هیچ مپرسید

جان خود را سپر تیر بلا خواهم ساخت *** اگر آن تیر که آید ز کمان تو بود

ص: 135

هزار نامه نوشتم یکی جواب نیامد *** بسوی ما خبر از او زهیچ باب نیامد

نامه درد دل و قصه اندوه فراق *** خود گرفتم بنویسم که بعرض تو رساند

جز غمش ای اوحدی بر دل و بر جان منه *** محنت گیتی بهل تا دگری میکشد

نزديك یار اگر ندهندت مجال قرب *** بنشین و همچو اوحدی از دور مینگر

این لحظه آتش است بجائی که بود آب *** و امروز ماتم است بجائیکه بودسور

گفتمش از کار تو نيك فرومانده ام *** گفت برو بعد ازین در پی کاری دگر

چشمم بر آستان در او شبی گریست *** خون میدمد زخاک در آن سرا هنوز

گرتو گل چهره در آئی بچمن مست امروز

ما بدانیم که در باغ گلی هست امروز

گویند پیش از سخن خویشتن بگوی *** گفتن چه سود چونکه نباشد سخن نیوش

ص: 136

گفتگوی عیب جویانم بوجهی سود داشت

كان طبيب آگاه گشت از محنت بیمار خویش

گر آن دلدار سنگین دل ز حال اوحدی پرسد

بگوی از دست میگیری کنون وقت است دریابش

آشفته ایم و دل شده ای مطرب السماع *** آتش دلیم و غمزده ای ساقی العطش

مستم از باده مهر تو مرا هست مهل *** رفتم از دست دمی دست من از دست مهل

آمده ام که صف این صفۀ بار بشکنم *** صدر نشین صفه را رونق کار بشکنم

نخستم دانه میدادی که در دام آوری ناگه

بسنگم میزنی اکنون که ممکن نیست پروازم

اندرین شهر دلم بسته گندم گونیست *** و رنه صد شهر چنین را بجوی بفروشم

مرا ز دوست شکایت بهیچ روئی نیست *** شکایت ار کنم از روزگار خویش کنم

ص: 137

مرا از روی خود دوری چه فرمائی و مهجوری

اگر حکمی کنی بر من بچیزی کن که بتوانم

بدان صفت زده ای خیمه در دلم شب و روز

که سال و ماه تو گوئی بخیمۀ تو درم

زر خواستی بعشوه و سر می نهیم نیز *** دل میبری بغارت و جان میدهیم هم

اینجا که خط تست بدان می نهیم سر *** و انجا که نام ماست بر آن میکشی قلم

نشان دانۀ خالش ز هر مرغی چه میپرسی

ز من پرس این حکایت را که در دامش گرفتارم

آن پرده برانداز که ما نور پرستیم *** مستور چرائی چو نه مستور پرستیم

هر حریفی را بقدر حال او تیمار کن *** طوطیان را شکر آروماکیان رادانه ده

ص: 138

در شگرفان حرکاتیست که آنش خوانند

در تو آن هست و دوصد فتنه بآن پیوستند

خیز و کار رفتنت را ساز ده *** همرهان خویش را آواز ده

دیدن خوبان اگر جرم و گناهست ای صنم

نامه ای دارم بدین جرم و گناه آراسته

بكجا برم شکایت ، بکه گویم این حکایت

که توشمع جمع وانگه دل اوحدی گدازی

من ازین دیده خون بار شبی می بینم *** سیل برخاسته و شهر وعمارت برده

اوحدی پیش دهان او زبان بسته بماند *** گرچه بود از دگران گوی عبارت برده

دام از شربت حلال گرفت *** ساغر باده حرام بده

ص: 139

آن یار که می بینم آن دوست که میدانم

تا آنکه رخش دیدم او من شد و من آنم

بوسه ای زان دهان بخواهم خواست *** که نشاید برایگان مردن

این دلبران که میکشدم چشم مستشان

کس را خبر نشد که چه دیدم ز دستشان

کیست آن مه که میرود ناران *** عاشقان در پیش سر اندازان

بوسه خواهمش و گر ندهد *** بستانم بدولت غازان

رخت ازین شهرم بصحرا برد میباید که شب

مردم اندر زحمتند از ناله بسیار من

یك بوسه در ده زان دهن و انگه بریز این خون من

تا در دمی حاصل شود هم كام من هم كام تو

ص: 140

گر صبر و زر بودی مرا کارم چو زر میشد ز تو

بی صبرم از نه کار من نوعی دگر میشد ز تو

آه کز عشق تو میسوزیم و نیست *** زهرۀ آن کز غمت گوئیم آه

یاور ما نیست چرخ همدم ما نیست بخت *** ورنه چرا بگذرد صید بدام آمده

خانه صبر مرا باز برانداخته ای *** تا چه کردم که مرا از نظر انداخته ای

قصد نبرد نامه که از اشك چشم خلق *** پیش تو آمدن نتوان بی سفینه ای

ای برون از بلندی و پستی *** جز تو کس را نمیرسد هستی

هر کس که دیدروی ترا نيك روز شد *** روزت خجسته باد که ماهی مبارکی

بدین ریش تراشیده قلندر کی شوی تا تو

جوالی موی در پوشی و مشتی بشم بتراشی

ص: 141

زین دایره تا بدر نیفتی *** در دایره دگر نیفتی

زهر سویم غمی سر کرد و تشویشی و اندوهی

کجائی آخرای شادی توهم سر بر کن از جائی

دو لعل خویش را یکدم بوصف خود زبانی ده

که همچون اوحدى ملك سخن زیر نگین بینی

منت پار آشنا بودم عجب کامسال خود روزی

نپرسیدی زمن کای آشنای پار من چونی

بقای حسن چوگل چندروزه میباشد *** بکوش تامگر آن چند روزه دریایی

منت ز تافتن زلف منع میکردم *** چنان شدی که کنون روی نیز میتابی

چون دیده و دل من گشتند فتنه تو *** آب اندر ان فکندی آتش در آن نهادی

ص: 142

خواستم بوسی از لعلت دست پیشم داشتی

قصد کردم کت ببوسم دست و هم نگذاشتی

اوحدی در دوستی با آنکه جانبدار تست

جانب او را بگفت دشمنان بگذاشتی

گر چه عیدیست مرك ما بر تو *** چون بميريم قدر ما دانی

سخت آنست که خاك كف پايش باشی

فرض و واجب كه بفرمان و برایش باشی

هیچگه فرصت نمی یابم که برخوانم دعا

هیچکس محرم نمیبینم که بفرستم سلامی

دوش مینالیدم از جور رقیبت باز گفتم

اوحدی گریخته ای چندین چه میجوشی زخامی

ص: 143

گر بقاضی میبرند آن را که مستی میکند

من خرابی میکنم تا پیش سلطانم بری

هزار بار بگفتم که به زجان عزیزی *** اگرچه خون دل من هزار بار بریزی

ص: 144

ص: 149

جهانداری که مانندش بعالم *** نزاید دوده اولاد آدم

بپیروزی عزیز مصر دانش *** شکوه یوسفی اندر جبینش

چنین فرخنده ای با آن مناقب *** میان انجمن چون نجم ثاقب

ز من ده نامه ای درخواست میکرد *** زهر نوغی شفیعان راست میکرد

نشسته با رفیقانی که بودش *** ز ناگه التماسی رخ نمودش

که ما چون همسران با هم نشینیم *** ز نظمت دفتری باید که بینیم

کهن افسانها لختی ترش گشت *** سخن چون کهنه شد خواننده کش گشت

درین فکرت نمیخواهیم رنجت *** برون کن رشته گوهر زگنجت

دل از ده نامه های کهنه سیر است *** بگو ده نامه ای شیرین که دیر است

حدیثی تازه کن از سینه نو *** سما طی در کش از لوزینه نو

قلم در گفته های دیگران کش *** ترا داریم وقت دیگران خوش

نموداری برون کن تا بداند *** که صاحب قدرتی هر کس که خواند

ز بهر نام خود ده خود ده نامه ای ساز *** محبت را بنویی جامهای ساز

سخن چون شد از و یکسر شنیده *** اجابت کردم و گفتم بدیده

در آن عذری نیاوردم بر او *** چو دیدم سر دولت در سر

اساس گفتن ده نامه کردم نامه کردم *** اشارت سوى نوك خامه کرد

ص: 152

بذهنی تیره و طبعی فسرده *** دلی از محنت و اندوه مرده

بگفتم در محبت چند نامه *** که از ذوقش بسر میگشت خامه

باستظهار آن کاو را چو خوانند *** بپوشند آن خطاهائی که دانند

مگر عذرم بزرگان در پذیرند *** بزرگان خرده بر خردان نگیرند

که گوید عیب او خود گر بگوید *** کسی باید کز و بهتر بگوید

ز بستان ضمیر این لاله ای بود *** چو در تب گفته شد تب خاله ای بود

اگر بودی چنان چون بود ازین پیش *** بزرگی کاو بدانستی کم از بیش

چرا بایستمی ده نامه گفتن *** چو خامان درد دل با خامه گفتن

کی از ده نامه ای نامم بر آید *** ز هر بیهوده ای کامم بر آید؟

چو دریا پر گهر دارم ضمیری *** ولی گوهر نمیجوید امیری

چو ماه از طبع من خود نور باشد *** نه او را مشتری باید که باشد

سخن را چون خریداری ندیدم *** به از ترك سخن کاری ندیدم

خرد دورست ازین بیهوده گفتن *** حدیث بوده نابوده گفتن

بگو او را بلطف از گفته من *** که ای وصل تو بخت خفته من

کنون عمریست تا در بند آنم *** که روزی قصۀ خود برتو خوانم

دل ریشم بمهرت مبتلا شد *** ترادید و گرفتار بلا شد

نمودی رخ ربودی دل ز دستم *** کنون هستم بدان صورت که هستم

بپای خود در افتادم بدامت *** تو آزاد از منی ای من غلامت

دل اندر روی رنگین تو بستم *** ندانم تا چه ر تا چه رنک آید بدستم

تنم پرتاب و دل پر جوش تاکی *** زبان پرحرف و لب خاموش تاکی؟

دلی رنجور و جانی خسته دارم *** وزین محنت زبان چون بسته دارم

توانم ساخت گر جانم نباشد *** و لیکن تاب هجرانم نباشد

چو در مانم بکار آرم صبوری *** ولی صبرم نباشد وقت دوری

غمت را تا توانستم نهفتم *** چو وقت گفتن آمد با تو گفتم

کنون تاخود ترا فرمان چه باشد *** نگوئی تا مرا درمان چه باشد

دوائي كن مراکین دردم از تست *** دل بربان و روی زردم از تست

نگفتم تا کنون احوال با کس

چو حال من بدانستی ازین بس

ص: 156

بدل در دشمنی چیزی نبودش *** ولی در دوستی می آزمودش

کسی کو آزمود آنگاه پیوست *** نباید بعد از آن خائیدنش دست

جو پیوندی و آنگاه آزمائی *** ز حسرت دست خود بسیار خائی

دل عاشق سکونت پیشه باید *** عزیمت را نخست اندیشه باید

ز خلق آن ماه چون اندیشه میکرد *** شکیبایی و دوری پیشه میکرد

بر آشفت و پریشان کرد نامش *** بدست قاصدی گفتا پیامش

تو پنداری از دست غصه رستی *** که نام عاشقی بر خویش بستی

بپای خود چه میآئی درین دام *** مکن زازی بکن دندان ازین نام

مرا نادیده عشقت بر کجا بود *** و گر دیدی نمیدارد ترا سود

در آتش نعلها بسیار دارم *** بافسون تو مشکل سر در آرم

مپیچ اندر سر زلفم که گازست *** ازو بگذر که کار او درازست

تو شب بیدار و من تا روز نایم *** شب از اندوه من تا روز دایم

بدیشان گفت اگر معشوق جافیست *** وفای عاشق بیچاره کافیست

تو نیز ار طالب آن یار نغزی *** قدم را راست می نه تا نلغزی

بهر زخمی زیاری سر مپیجان *** عنان از دوستداری بر مپیچان

طريق عشق سستی بر نتابد *** محبت جز درستی بر نتابد

باول آزمایش باشد آنجا *** چو بگریزی گشایش باشد آنجا

اگر خواهی که او غمخوارت افتد *** تحمل كن كزين بسيارت افتد

تو اندر پرده ای با غمگساران *** من از بیرون چونقش پرده داران

نه دل یکدم جدا میگردد از تو *** نه کام دل روا میگردد از تو

چه میخواهی از آن آرام رفته *** بعشق اندر جهانش نام رفته

بهل تا ساعتی همرازت آیم *** که روزی هم بکاری بازت آیم

چه باشد گر دلی خون شد جگر چیست *** من از جان هم نمیترسم دگر چیست

ز درد محنت و اندوه و خواری *** نمیترسم بیاور تا چه داری

بتیغ از کار عشقت بر نگردم *** وگر برگردم از عشقت نه مردم

نترسم گر شوم در عاشقی فاش *** و گر باشد بلائی نیز گو باش

غمت گر بر دهد روزی ببادم *** چنان دانم که از مادر نزادم

چوشد فاش این حکایت را چه پوشم *** بر آرم دست و با مهرت بکوشم

تو خواهی جور کن خواهی ملامت *** که من ترکت نگویم تا قیامت

مرا محروم نگذاری چو دانی *** که یاری ثابتم در مهربانی

نگویم زان دهن قندی بمن بخش *** ز زلف خود کمربندی بمن بخش

بگل چيدن نميآیم بباغت *** بهل کز دور میبینم چراغت

نمیخواهی که پهلوی تو باشم *** رها کن رها کن تا سگ کوی تو باشم

پریرو یا منم دیوانه تو *** تو شمعی و منم پروانه تو

ص: 163

مرا کردی پریشان و تو جمعی *** دلت بر ما نمیسوزد چو شمعی

منم بی خواب و آرام و تو ساکن

همي نالم ز هجرانت و لیکن

سزای خویش باید یار جستن *** بقدر قوت خود بار جستن

چو حسن و پادشاهی یار باشند *** طلب کاران مفلس خوار باشند

گدا آن به که سلطان را نداند *** ولیکن عاشق آن معنی چه داند

بر عاشق چه سلطان و چه درویش *** تو عاشق باش و از سلطان میندیش

پی آن آهوی وحشی چه رانی *** که گر چشمی بجنباند نمانی

مشو در تاب اگر زلفم تراکشت *** درفش است این چرا بر وی زنی مشت

ز لعل من حکایت کردن از چیست *** بهر جائی شکایت بردن از چیست

تو پیش از جرعه من مست بودی *** مرا نادیده خود زان دست بودی

بخوردی انگبین در تب نهانی *** ز شکر چون جنایت میستانی

مرا گوئی دل از لعل تو خون شد ***چو لعلم را بدیدی حال چون شد

دلت را خون بها از من چه خواهی *** تو خود کردی خطا از من چه خواهی

و گر خون شد جگر نیزت بزاری *** تظلم پیش زلف من چه آری

سخن در جان همی گوید خدنگم *** جگر خوردن چه میداند پلنگم

منه دل بر دهان من که هیچ است *** ز زلفم در گذر کان پیچ پیچ

تو خود با چشم و زلفم بر نیائی *** که این هندوست آن ترك خطائی

نه آن سروم که بر من دست یازی *** و گر خود صد هزار افسون بسازی

ز لبهای من آنگه توشه گیری *** که چون خال از دهانم گوشه گیری

همان بهتر که از من سر بتابی *** که گر ترکم نگیری رنج یابی

نخستین بازئی بود اینکه دیدی *** تو پنداری که اندوهی کشیدی

بيك دستانم از دست اوفتادی *** بيك جام این چنین مست او فنادی

ص: 167

برنج خویشتن چندین چوگوشی *** بگویم نکته ای گر می نیوشی

ز خاری هر که او پیوند بیند *** همان بهتر که دیگر گل نچیند

بتنهائی مرا خاری تمام است *** وصال گل با نبازی حرام است

در این بستان گل رنگین چه جوئی *** که دارد حسن او داغ دو روئی

اگر خاری کند وقت ترا خوش ** بر افشان دامن گل را بآتش

زگل رویان تر دامن چه جوئی *** که بر هر کس بخندد از دو روئی

بتان بيوفا خود را پرستند *** دلیران این چنین بتها شکستند

مرا حالی چو زلفت پیچ در پیچ *** خیالی چون دهانت هیچ در هیچ

ترا همچون کمر پر سیم و زر دل *** مرا چون كوه دايم سنك بر دل

تنی دارم که نفروشم بجانش *** دلی چون سنك خارا در میانش

مرا جورت بسی دل میخراشد *** مبادا دشمنی بد گفته باشد؟

تو مهر دیگری در سینه داری *** که با من بی گناه این کینه داری

از آنت نیست با من مهربانی *** که با یار دگر همداستانی

روی با دشمن من باده نوشی *** مرا بینی و بد مستی فروشی

چو گویم عاشقم خود را بمستی *** نهی یعنی نمیدانم که هستی

مرا بینی و خود گوئی ندیدم *** بسی خواری که از جورت کشیدم

چو هستت دیگری ما نیز باشیم *** بهل کز دور چوبی میتراشیم

چو در عشق تو نیکو خواه باشند *** روا باشد اگر پنجاه باشند

اگر صد کس بمیرد در بلا چیست *** بدیشان میرسد محنت ترا چیست

برانم من كزان عاشق نباشم *** که کشتن نیز را لایق نباشم

نمیباید دل از ما بر گرفتن *** برای دیگری بر سر گرفتن

بکار آیم ترا بوسی زیان کن *** اگر باور نداری امتحان کن

ببوس از دست یابم بر جمالت *** سیاهی را فرو شویم ز خالت

ص: 171

نبودت بیش ازین دلدار دیگر *** چو دیدی بهتر از من بار دیگر

چه تلخیها که مهجوران کشیدند *** ز شیرینان بجز تلخی ندیدند

گل بیخار ازین منزل که بینی *** که چیده است ای برادر تا توچینی

مراد دل بانبازیست اینجا *** مپندار این چنین بازیست اینجا

چو من در ملک خوبی پادشاهم *** زلب شکر بدان بخشم که خواهم

ترا با روی وزلف من چه کارست *** که این چون گنج شد یا آن چو مار است

برای آن همی دادی غرورم *** که بر بندی بهر نزديك و دورم

مرا از بهر این میخواستی تو ؟ *** خریدار شگرفی راستی تو !

بهر جرمی میاور در گناهم *** که گر شهری بسوزم .پادشاهم

نسازد پادشاهان را غلامی *** تو میسوز اندرین سودا که خامی

برون آور ترا گرحجتی هست *** که نتوان با تو دل در دیگری بست

من آن آهو وش صحرا نوردم *** که خود را بسته دامی نکردم

دام هر لحظ جائی انس گیرد *** بيك جا چون نشیند تا بمیرد

گهی گل چینم و که خار گیرم *** هر آن کس را که خواهم یارگیرم

یکی را بر لب خود میر سازم *** یکی را آهنین زنجیر سازم

دل مردم بسوزم تا توانم *** ولی هرگز پشیمانی ندانم

ز رو به بازی زلفم حذر کن *** سر خود گیر و با او سربسر کن

سرم سودای او ورزد که خواهد *** دلم پیوند آن بندد که خواهد

همي گوئی مرا چون موی شد آن *** تو خود بس نانوان گشتی ولی من

ص: 175

نجو عاشق دید کار خویش مشکل *** بزاری با دل خود گفت کای دل

مشو در بند او کز مهر دورست *** نمیخواهد ترا آخر نه زورست

چو عاشق ترك شد معشوق تازی *** چنین پیوند را خوانند بازی

بمثل خود بود هر جنس مایل *** که قایم شد بر این معنی دلایل

مکن در پای هجران پای مالم *** ازین بهتر نظر میكن بحالم

تو خوبی ترک باید کرد زشتی *** در دوزخ فرو بند ای بهشتی

گرفتار توام غافل چرائی *** چنین بد مهر و سنگین دل چرائی

بپالود از غمت خون دل من *** دریغ آن محنت بيحاصل من

بدست خود دل خود کرده ام ریش *** پشیمانی چه سود از کرده خویش

نه کس در عاشقی حیران تر از من *** نه کس در عشق سرگردان تر از من

ز سودای تو گشت آواره این دل *** نکردی چاره بیچاره این دل

تو رخ پوشیده ای مهجور از آنم *** ز من فارغ شدی رنجور از آنم

دریغ آن هر شبی بیداری من *** ببوی پرسشت بیماری من

چه باشد گر دهان دردمندی *** شود شیرین از آن لبها بقندی

من از پیوند آن صورت بریدم *** چو مقصودی که میجستم ندیدم

چو نزديك خودم روزی نخوانی *** شبت خوش باد من رفتم تو دانی

برآوردم زپای این خار و رستم *** بیفکندم از دوش این بار و رستم

بسا دردی که از دوری کشیدم *** بسا رنجی که از هجر تو دیدم

نه خوی آنکه از من عذر خواهی *** نه بوي آنکه بر من رحمت آری

سرم شد خیره تا کی نا امیدی *** دلم شد تیره تا کی برد باری

رخت چندان جفا کردست با من *** که گر بعضی بگویم شرم داری

گهی در پای عشقم میدوانی *** گهی در دست هجرم میگذاری

نخواهم داشت دست از دامن تو *** اگر خود بر سرم شمشیر باری

من از عشق تو باغمهای دل سوز *** من از هجر تو در شبهای تاری

فراقی کامشبم دل میخراشد *** من اول روز دانستم که باشد

دل اندر یار هر جائی که بندد *** و گر بندد بریش خویش خندد

بداند هر کرا داننده نام است *** که باد آورده را بادی تمام است

بیندیش ار ز من خواهی بریدن *** که در هجرم بلا خواهی کشیدن

چرا باید شکست خویش جستن *** بلای خود بدست خویش جستن

دلم سیر آمد از مهر آزمائی *** چو می بینم که یار بی وفائی

خود آن روزت که با من عشق تو بود *** دلت صد جای دیگر در گرو بود

مرا نیز از میان میآزمودی *** خجل گشتی چو مرد من نبودی

نکردی بعد ازین يك روز یادم *** چو دانستی که من نیز او ستادم

ز مهرت مهره زان برچیده بودم *** که این بازیچه را من دیده بودم

چرا نگذاشتی زین گونه ما را *** کجا رفت آن فغان و سوز یارا

زدي لاف از وفاداری همیشه *** چه میگوئی وفاداری همین بود

بمهرم یاد میکردی ازین پیش *** کنون یادم نمیآری همین بود

تنت بیمار بود از غم همیشه *** دوا کردی و بیماری همین بود

بدلداری تو با من عهد کردی *** کنون چون عهد و دلداری همین بود

سخن گر نيك داني گفت مردی *** چو در گفتن بمانی زخم خوردی

ز نو آغاز گرد افغان و زاری *** بزاری گفت با باد بهاری

بر آن عزمم که من تازنده باشم *** تو سلطان باشی و من بنده باشم

بگفتار از تعب خشنود گردم *** بدیدار از تو قانع زود گردم

من این اندیشه در خاطر نرانم *** که از وصل تو خوش گردد روانم

تو همچون گوهری و من چوخاشاك *** نباشم لایق وصل تو حاشاك

خطا کردم من اینها از من آید *** چنان دان کاین چنین ها از من آید

ندارم چشم کز من عذر خواهی *** که گر خونم بریزی بی گناهی

من از عشق تو بس بی ساز گشتم *** ضرورت هم بمهرت باز گشتم

دل من گشته بود از عشق خالی *** دلی دیگر باقبال تو حالی

بگفتا چون که از وی ناگزیرست *** ازین پس ما غلامیم او امیرست

بنرمی طبع تندان رام گردد *** بسختی پخته دیگر خام گردد

اگر در عاشقی صد جان بپاشی *** چو در بینی تو خود معشوق باشی

بر خوبان برعنائی نکوشند *** که ایشان سال و مه عشوه فروشند

قبای وصل گل رویان نپوشی *** چو بر خوبان جمال خود فروشی

خطا باشد چنانها با چنینها *** بکرمان زیره بردن باشد اینها

بگستر فرش و خلوت ساز جا را *** که عزم آن شبستان است مارا

سحرگاهان دعای مستجابت *** بروی کار باز آورد آیت

دلارامی که از راحت رمان بود *** تو گفتی رام خواهد شد همان بود

هر آن حاجت که میخواهی برآری *** که رو در کعبه اقبال داری

بوصلم طلعتت فیروز گردد *** شب تاريك هجران روز گردد

مخور اندوه ازین پس شادمان باش *** ز بند غصه و غم در امان باش

دهانم را تو باشی میر ازین پس *** ببوسیدن مکن تقصیر ازین پس

کنار و بوسه اول چیز باشد *** چو وقت آید دگرها نیز باشد

دل من ترك وصل دیگران گفت *** توئی همدم توئی مونس توئی جفت

رفیق من تو خواهی بود ازین پس *** مرا از مهر و کین آن و این بس

دلم در جستجویت گرم گشته *** چه جای دل که سنگش نرم کشته

از آن شوخی براه آمد دل من *** بحالت نيك خواه آمد دل من

چو باغ وصل را در بر کشادی *** جهان اندر جهان عیش است و شادی

زرویم لاله و گل دسته می بند *** ز لعلم شکر اندر پسته می بند

گهی با زلف پستم عشق میباز *** گهی میگوی در گوش دلم راز

مشو نومید و از من سر مپیچان *** رخ از پیوند و یاری بر مپیچان

ص: 190

بيا كز وصل من كارت برآید *** بباغ من گل از خارت بر آید

دلت را مژده ای میده بشادی *** بگو او را دگر چون مژده دادی

ز هجران گرچه داری صد شکایت *** بروز وصل بگذار آن حکایت

بماهی گر پدید آید گناهی *** توان بخشید جرمش را بماهی

سبق گیرند بر آب از روانی *** گر ایشان را بآب خود بخوانی

چو هر يك را زلیخائی شمردم *** گران کاوین بیوسفشان سپردم

خرد را نزهتی جان را بهاریست *** جهان را از من این خوش یادگاریست

نظر در وی بچشم راست باید *** جمالش چشم کژ بین را نشاید

خداوندا نگه دارش ز دزدان *** ز چشم عیب جوی زن بمزدان

بپوشان آنچه ما کردیم و گفتیم *** مکن پیدا اگر چیزی نهفتیم

بدیهائی که از ما گشت پیدا *** بروی ما میار از لطف فردا

در آن روزی که تابی برجهان نور *** مدار از اوحدی توفیق خود دور

ص: 194

ص: 195