عکس

بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمنِ الرحیم

تمثال مبارک سید شفتی این تصویر ممتاز که به همراه نقاشی جمعی از عالمان قرن سیزدهم قمری از بدنه ی یکی از خانه های سنتی اصفهان عکس برداری شد که متاسفانه اخیرا از بین رفته است .

ص: 2

تذكره مآثر الباقریه

به انضمام رساله اشعار مسجدیه

ميرزا محمد علی وفا زواره ای

مقدمه، تصحیح و تحشیه

حسین مسجدی

ص: 3

وفا زواره ای محمد علی، 1195-1248 ق

تذکره مآثر الباقریه به انضمام رساله اشعار مسجديه / محمد علی و فازواره ای؛ مقدمه، تصحیح و تحشيه حسين مسجدی. - - اصفهان : سازمان فرهنگی تفریحی شهرداری اصفهان 1385

420 ص : مصور، عكس.

فهرست نویسی بر اساس اطلاعات فیپا.

ISBN: 964-96910-3-0

1. شاعران ایرانی - - اصفهان - - سرگذشتنامه 2 شعر فارسی - - قرن 13 - مجموعه ها . مسجدها - - شعر شعر. 4. مسجد شعر، اصفهان. 5. شفتی بیدآبادی، محمدباقر بن محمدتقی، 1175؟ - 1260 ق. - - سرگذشتنامه 6. وفا

زواره ای ،محمد علی، 1195 - 1248 ق. - - سرگذشتنامه .الف. مسجدی، حسین 1195-1248 1345 - ، مصحح ب سازمان فرهنگی تفریحی شهرداری اصفهان .ج. عنوان.

د. عنوان رساله اشعار مسجدیه

ت 7 و 8854 PIR

1385

کتابخانه ملی ایران

1/509 فا 8

15432 - 85 م

سازمان فرهنگی تفریحی شهرداری اصفهان

كتاب: تذكره مآثر الباقريه

به انضمام رساله اشعار مسجدیه مقدمه تصحیح و تحشیه حسین مسجدی :ناشر سازمان فرهنگی تفریحی شهرداری اصفهان مدیر تولید مرکز اصفهان شناسی و خانه ملل ناظر فنی محی الدین چیت ساز اصفهانی لیتوگرافی : آسمان چاپ رضوی ، صحافی : پیمان نوبت چاپ : اول / تابستان 1385

قطع : وزیری / 420 صفحه / مصور

شمارگان : 1000 نسخه

قیمت : 3500 تومان

شابک : 0-3-96910-964

ISBN: 964-96910-3-0

مراکز پخش : 23378616288388-0311

همگی حقوق این اثر محفوظ و متعلق به مرکز اصفهان شناسی و خانه ملل می باشد.

ص: 4

پیش گفتار

اصفهان از نگاه ،تاریخ آفرینشگاه،هنر صنعت و معنویت است این اقلیم زادگاه خلاقیت ها و

اندیشه های بلندی است که سالیان دراز درخشیده و در عرصه تمدن ایران و اسلام نقش بزرگی آفریده

است. این شهر را از دیرباز مهد هنر و ساکنان آن را مردمانی هنرپرور دانسته اند که به هوشمندی ذکاوت و هنرمندی شهره آفاق بودهاند در این خطه تابناک هنر و اندیشه افراد بسیاری منشا آثار و

در خدمات ارزندهای گردیده و گامهای بلندی در راستای اعتلای فرهنگ ایران و اسلام برداشته اند.

وجود مراکز بزرگ علمی هم چون مدارس نظامیه و حوزه های علمیه فعالیت هزاران هنرمند

85 رشته از صنایع دستی وجود شش هزار اثر تاریخی و مذهبی که برخی از آنها در فهرست آثار

تاریخی جهان به ثبت رسیده است و صدها جاذبه گردشگری و ثبت اصفهان به عنوان هفتمین قطب

گردشگری جهان موجب شده است که این شهر بر تارک تمدن بشری بدرخشد.

انتخاب اصفهان به عنوان پایتخت فرهنگی جهان اسلام در سال 2006 میلادی از سوی

چهارمین اجلاس وزرای فرهنگ کشورهای عضو سازمان کنفرانس ،اسلامی تأیید دیگری بر شکوه و

اعتبار فرهنگ و هنر این شهر در دوران اسلامی است این فرصت را باید به نیکویی دریافت و از آن

در مسیر معرفی و اعتلای فرهنگ اصفهان و ایران اسلامی و در تعامل هوشمندانه با جهان معاصر

بهره برد

مرکز اصفهان شناسی و خانه ملل با مغتنم شمردن فرصت پیش آمده بر آن است با انتشار آثار

گوناگون زمینه بهره گیری پژوهشگران و علاقه مندان را از مطالعات مربوط به اصفهان فراهم نماید تا

از این راه زوایای پیدا و پنهان این شهر را به نمایش درآورد. امید است که مرکز اصفهان شناسی با چاپ این آثار زمینههای این مهم را فراهم کند که علاقه مندان و پژوهشگران تا اندازه ای پاسخ پرسشهای خویش را در خصوص اصفهان به دست آورند و بدین ترتیب با هویت فرهنگی این شهر بیشتر و بهتر آشنا گردند.

از جمله آثاری که این مرکز با حمایت ستاد نکوداشت ،اصفهان پایتخت فرهنگی جهان اسلام

ص: 1

منتشر میکند کتاب ،حاضر تذکره مآثر الباقریه نوشته میرزا محمد علی وفای زواره ای با تصحیح تحشیه و مقدمه جناب آقای دکتر حسین مسجدی است. این اثر از آثار رجالی اصفهان در قرن

سیزدهم هجری قمری است که راجع به مدایح و تراجم حدود پنجاه نفر از ستایشگران عالم دینی

نامدار اصفهان حجه الاسلام سید شفتی و مسجد مشهور ،او مسجد سید میباشد.

در پایان لازم است از کسانی که مرکز را در انتشار این اثر یاری رساندند قدردانی شود جناب

آقای دکتر سیدمرتضی سقائیان ،نژاد شهردار اصفهان و دبیر ستاد نکوداشت اصفهان پایتخت

فرهنگی جهان اسلام

جناب آقای قاسم زاده مدیر عامل سازمان فرهنگی تفریحی شهرداری اصفهان و مسئول

دبیرخانه ستاد نکوداشت ،اصفهان پایتخت فرهنگی جهان اسلام

جناب آقای سیدعلی رضا حسینی مدیرکل و جناب آقای سیدرضا طباطبائی، رئیس حوزه

مدیریت اداره ارشاد استان اصفهان که با حمایت مالی این اداره این اثر چاپ و منتشر شده است. جناب آقای علیرضا متاح مسئول اجرایی مرکز که با تلاش و پیگیری وی تمام مراحل

اجرایی چاپ و انتشار این اثر انجام گرفت

جناب آقای دکتر رضا اسماعیلی، رئیس موسسه آموزش عالی و کاربردی فرهنگ و هنر شماره

یک اصفهان

دکتر محمدعلی چلونگر

مدیر مرکز اصفهان شناسی و خانه ملل

تیرماه 1385

ص: 2

میرزا عبدالوهاب ... 107

مایل ... 109

فنا ... 116

ملا عبدالكريم ... 118

حیرت ... 119

مجذوب ... 124

سودایی [رضا] ... 126

زرگر ... 128

ثاقب ... 131

جوهری ... 132

ضيا ... 139

موسی بیک ... 141

سيما ... 144

نشاطی ... 148

قانع ... 154

فکاری ... 156

رونق ... 159

قانع ... 169

مسكين ... 166

فرهنگ ... 168

شحنه ... 171

ناطق ... 173

گوهر ... 176

قابل ... 178

بقا ... 181

حربا ... 184

حكيم ... 191

مشرب ... 195

فايض ... 197

ص: 4

سروش ... 197

عندليب ... 217

اختيار ... 222

اشعار مسجد يه ... 228

مقدمه وفا ... 230

نوری ... 235

طلعت ... 236

مسكين ... 237

بقا ... 243

آتش ... 224

سيما ... 245

مطرب ... 253

ملاعبدالوهاب [رضوان ] ... 256

وصال ... 264

جوهرى (الحاقات ... 275

هما (الحاقات) ... 277

مسكين (الحاقات) ... 280

قتيل (الحاقات) ... 283

شهاب (الحاقات) ... 287

دريا (الحاقات) ... 291

نواب (الحاقات) ... 293

خاتمه کتاب (زندگی نامه خود نوشت وفا و قصایدش ) ... 296

تعليقات ... 315

فهارس ... 385

فهرست گزیده منابع و مآخذ - فهرست اعلام اشخاص - فهرست جای ها

- فهرست کتب - فهرست اصطلاحات نجومی - فهرست گزیدۀ واژگان - فهرست آیات - فهرست احادیث - فهرست شواهد فارسی و عربی

چکیده انگلیسی ... 412

تصاویر ... 413

ص: 5

ظنّي تصحیح شده بدل به یقین کند . اما سال ها گذشت و این آرزو باقی ماند. من نیز به همان صورت تک نسخه ای تصحیح آن را به پایان بردم برخی از وجوه این تصحیح و تحشیه

چنین بود

-1 زدودن اغتشاش ها و اصلاح نادرستی های املایی و انشایی و تصحیح رسم الخط نادرست

قاجاری نسخه

-2 یافتن برخی از سقطات و جا افتادگی ها به صورت قیاسی و نیز حذف برخی زواید.

-3- ویرایش و علامت گذاری در سراسر متن

-4- تهیه چند صد تعلیقه و یادداشت مفصل و مجمل برای رفع ابهام بسیاری از اعلام اشخاص و واژه ها و اصطلاحات مبهم

-5- تهیه مقدمه ای مبسوط و چند مقاله پژوهشی در مورد ،مؤلف تذکره سید شفتی مسجد سید و سیف الدوله محمد میرزا که بخش هایی از اشتباهات فاحش تاریخی و ناقص و همچنین نقاط تاریک را در مورد آنها برای نخستین بار نشان داد.

-6 تهیه فهارس گوناگون

این اثر در سال 1380 با وجود ارائه و پذیرش به چاپ .نرسید در ماه های پایانی سال 1384 که جناب آقای دکتر چلونگر - مدیر ارجمند اصفهان شناسی - آن را برای چاپ در آن مرکز به تصویب ،رسانید جناب آقای سید مهدی ،شفتی یافتن نسخه ای دیگر را در کتب خانه مرحوم آیةالله العظمی گلپایگانی نوید داد که بلافاصله دست به کار مقابله و تصحیح انتقادی شدم و از آن ،تشویش کاملاً به .درآمدم همه اختلاف نسخه ها یا پاورقی هایی که ذیل صفحات متن تذکره با شماره معین و بدون حروف اختصاری، ذکر شده است متعلق به این نسخه است و اگر چیزی مربوط به نسخه اساس یا

همان نسخه مجلس باشد و از نظر مصحح برنسخه دوم - نسخه کتابخانه گلپایگانی - ترجیح نداشته

،باشد به پاورقی منتقل شده و با حروف «نم» مشخص گشته است مشخصات دیگر این دو نسخه به شرح زیر است

1 - نسخه مجلس؛ 281 صفحه 14 سطری نستعلیق ،خوش به شماره 178

2 - نسخه گلپایگانی؛ 316 صفحه 14 سطری، نستعلیق متوسط

ترتیب مطالب نسخه ،اساس در فهرست مطالب عیناً آمده است ولی ترتیب نسخه نگ به

ص: 7

شکل زیر است

،نوری ،فدا ،بحری ،نیاز ،همدم ،کافی ،شکیب ،نواب میرزا عبدالوهاب ،حیرت، مجذوب، زرگر آقا سيد ،يوسف حامد، ثاقب ،محیط رضا ،(سودایی) ملا عبدالکریم ،مایل، فنا، سروش، فرهنگ پیمان (مشرب) ،نشاطی ،اختیار ،صفا ،وصال قانع (گلپایگانی )،مسکین ،حیران موسی بیک گوهر ،جوهری ،ناطق ،فایض ،شحنه ،عندلیب ،سیما ،رونق ،فکاری ،بقا ،حربا ،حکیم ضیاء ،هما مسكين ،قتیل ،شهاب ،دریا ،نواب هما و چهار نفر آخری را شاید فرزند وفا به نسخه افزوده است.

اشعار مسجدیه ،نوری ،طلعت ،مسکین ،بقا ،آتش ،سیما ،مطرب ،رضوان جوهری، زندگی نامه

.وفا این رساله کوچک به دلیل داشتن گزارشهایی کوتاه و دقیق از ساخت مسجد سید بی بدیل است.

تاریخ دقیق دو نسخه مشخص نیست ولی نسخه نگ» یک جا عبارت مرحوم «وفا» را دارد

رهين و قطعاً متاخرتراز «نم» است. و ذیل «قتیل»، تاریخ 1249 ق را ثبت کرده است. ارائه این رساله با کیفیت ،خاص بدون صبوری و پایداری ،همسرم و راهنمایی های مستمر

دکتر سید مهدی نوریان و رایزنی های مکرر با دکتر جمشید مظاهری ممکن نبود پیوسته مانند قبل منت این .بزرگوارانم از دکتر سید مهدی تدین نیز برای تذکرات سودمندشان تشکر میکنم همچنین دکتر مظاهر مصفا و دکتر احمد تمیمداری برای این رساله مرا مورد لطف قرار دادند از دوستان گرامی آقای دکتر سید اصغر میرباقری فرد و به ویژه جناب آقای بهزاد قدسی برای نمونه خواني با حوصله و تذکر نکاتی مفید سپاس گزارم پیگیری و ترغیب نجل جلیل سید شفتی، جناب حجة الاسلام سید مهدی شفتی که با در اختیار قراردادن تصویر دو نسخه مجلس شورا که در این تصحیح با حروف «نم» معرفی شده - و نسخه کتب خانه آیة الله گلپایگانی که به شکل «نگ» آمده - و تذکر چند نکته در ،متن مرا همواره پشتیبان بود.

خانم پروین عبّاسی خلیل ،سرایی دانشجوی کارشناسی ارشد نیز در مراحل نهایی مقابله دو نسخه به یاری نگارنده شتافت دوست عزیز و قدیمی مسعود نجابتی زحمت طراحی جلد را برخود هموار ساخت که از همه این زحمات و کوشش ها سپاسگزاری میکنم در ،پایان این رساله را به روان مینوی پدرم که درون اسلیمی های مسجد سید

حضور دارد تقدیم میدارم

مسجدی

خرداد 1385

ص: 8

ص: 10

وفا زواره ای و تذکره مآثر الباقریه (1)

قرن سیزدهم هجری قمری دوره اوج سبک بازگشت در شعر فارسی و دومین قطب ،آن پس

از تهران و دربار اصفهان است . به همین دلیل در این سده تذکره های فراوانی تدوین شد. یکی از آنها را میرزامحمد علی وفای زوارهای راجع به مدایح و تراجم حدود پنجاه نفر از ستایندگان سید

شفتی و بنای پرآوازه ،او مسجد سید تدوین کرد این تذکره در مقایسه با تذکره های موجود هم عصر و مشابه ،خود از دقت در ارائه اطلاعات و کثرت و تنوع مطالب ادبی و تاریخی برخوردار است. «رساله مسجديّه» ملحق به این تذکره نیز آگاهی های سودمندی در مورد تاریخ و چگونگی ساخت مسجد سید اصفهان به دست میدهد که بدیع است حیات مولّف تذکره مشحون از سفرها و آوارگی هایی است که در اثر توطئه رقیبان در تهران اصفهان و ،زواره برای او پیش آمد. این تذکره پس از مرگ مولّف نیز به امر سیّد ،شفتی به وسیله فرزند ،وفا، تکمیل و استنساخ شد.

حوزه ادبی اصفهان در سده سیزدهم به دلیل رفاه اهل فضل در پایتخت و جذب آنها به دربار فتحعلی شاه قدری کم رمق تر از دوره مشتاق و آذر شده بود اما کانون های درجه دومی که در

این ،شهر پیرامون بزرگان به وجود آمد اندکی این کم رونقی را جبران کرد. ستایشگرانی که اطراف

امین الدوله، سیف الدوله و معتمدالدوله - حاکمان اصفهان - و نیز امام جمعه و مهمتر از همه شفتی گرد ،آمدند این نقصان را اندکی تدارک کردند

سید شفتی نیز مانند عموم اقطاب قدرت در آن روزگار - گرچه- خود- شعر نمی-سرود شاعران و فاضلانی را گرد خود میپذیرفت و آنان را با تشویق وصله های معتنابهی می نواخت طبق آن چه به صورت روایات شفاهی مشهور است یک روز در هفته و شاید دوشنبه ها در جمع آنها حاضر میشد و به ستایش سروده های آنان گوش میداد.

ص: 11

واسطه العقد شاعرانی که محفل دوشنبه ها و چهار شنبه ها را در مدرس عالی

سیدحجة الاسلام تشکیل دادند میرزا محمد علی زوارهای اردستانی بود که بعدها جزو شاعران صف

دوم مكتب بازگشت در تهران و اصفهان قلمداد شد با این که اغلب تذکره های این سده نام و اثر او را گزارش کرده اند و خود او نیز در پایان تذکره اش شرحی نسبتاً مستوفا از بخشی از حیات خود داده،

ولی از جزئیات و دقایق زندگی ادبی ،او چیز زیادی حاصل نمیگردد حتی باید گفت از این سده تنها

در تذکره های ،ممیز ،منشی ریاض الفصحای همدانی ریاض الوفاق زبده المعاصرين و زينه المدايح یادی از وفا پیدا نیست دلیل آن هم این است که تذکره های یاد شده عموماً حوزه هند و سند را در بر میگیرد و وفا را با وجود مسافرت های فراوان با آن ،حدود کاری نبوده است و الا بیش از بیست تذکره مفصلی که از 1220 قمری تا فوت وفا - 1248ق - و حتی سال ها پس از مرگ او تالیف شده است و بیشترش به حلیه طبع ،آراسته گردیده به وفا و زندگی و آثارش اشارت دارد؛ تذکره هایی نظیر

مدایح امینیه انجمن ،خاقان تذکره ،ثمر بستان العشاق تذکره شعرای اصفهان، سفينة المحمود،

حديقه الشعرا، تذكره ،رشحه مجمع الفصحا نگارستان ،دارا تذکره ،اختر تذکرهٔ دلگشا مصطبه خراب و

مدایح معتمديه

به هر رو، آن چه میتوان با تامل فراوان از منابع موجود راجع به او به دست آورد، این است که او در 29 صفر سال 1195 قمری (1) به دنیا آمد. پدرش سید محمد طباطبایی زواره ای از نسل میرزا احمد - مشهور به میرزا بزرگ فرزند نخست میرزا آقا علیای طباطبایی زواره ای بود. وی در ناحیه مرکزی ایران به تجارت اشتغال داشت و ظاهراً در این پیشه پیشرفت شایانی حاصل نمود و اقدام زیادی

ص: 12

برای حفظ و بسط آن کرد.

محیط طباطبایی که خود از اخلاف ،اوست در جایی اشاره دارد که فقدان نماینده متنفذ با سنّت مقرّری [؟] که بتواند حافظ مصالح و منافع بازرگانان در دستگاه حکومت باشد آنان را از داشتن

نقطه اتکایی صنفی و دولتی محروم میداشت و برای جبران این کسر متعارف ،طبقاتی اینان همواره در پیرامون فقهای بزرگ که بر مسند حکومت شرعی نشسته بودند گرد می آمدند مراعات این نکته به اندازه ای مورد توجه دقیق ارباب مصالح تجارتی قرار گرفته بود که احیاناً خود را در تهیه وسایل انتقال فقیهی از محلی برای سکونت در محل دیگر و رونق بساط روحانیت و برخی از فقهای موثر

ملزم میدانستند چنان که در اوایل عهد فتحعلی شاه سید محمد طباطبایی تاجر زواره ای مقیم اصفهان به منظور تامین زندگانی مادی و معنوی خویش وسیله انتقال مرحوم سید محمد باقر شفتی حجه الاسلام را از عتبات به اصفهان و سکونت در محله بیدآباد فراهم آورد تا وجودش در آن شهر نقطه اتکای ثابتی برای خود و خانواده اش باشد و در پناه او از تجاوز عمال دولتی مصون بماند! (1) ».

گو این که این نظر در منبعی دیگر دیده نمیشود اما دست کم مبین گستردگی شغلی پدر .وفاست دلیلی که اندکی در این قول تردید ایجاد می کند آن است که پدر وفا مقیم اصفهان نبود و اغلب اوقات در سفر و یا زواره ساکن بود و در زمان تولد وفا نیز چنان که خود وفا معترف است فقط برای مداوا در

اصفهان به سر میبرد (2)

از اهالی زواره منقول است که سید محمد پس از مهاجرت آقا محمدخان صوفی از زواره خانه او را تصرف کرد و تا چند سال بعد به صورت نیمه رسمی جنبه خانقاه به آن داد. (3) او پس از تولد وفا

با حساسیتی ،خاص از یکی از زهاد پرآوازه این دیار یعنی عالم عارف - میرزامحمد علی مظفر - خواست در گوش طفلش اذان بخواند مظفر کسی بود که آقا محمدخان قاجار را با همه حشمتش به دیدار خود کشیده و شاگردانی چون حاجی کرباسی و مجذوب علی شاه را در دامن خود پرورده بود. (4)

این ،اذان چنان وفا را به جان نشست که تا پایان حیات ارادتش در حق آن زاهد گوشه گیر که چند سالی پس از

ص: 13

تولدش از دنیا رفت مستمر شد و قبر خودش را نیز نزدیک مزار او تعیین کرد

کودک را پس از بهبود پدر به زواره بردند در آنجا رفته رفته در ظلّ مواظبت خانواده رشد

کرد. در این دوران اصفهان و شهرهای بزرگ شاهد جنگ و ستیز خاندان زند با قاجار بود و سفاکی های خواجه قاجار و جنگ و گریزهای شاهزادگان آرامش دهه های حکومت وکیل الرعایایی را در آن از میان برده بود اما زواره اردستان میتوانست تا حدی از این آشوب ها در امان باشد به این

،دلیل پدر وفا در این مدت او را به اصفهان نیاورد.

در هفت سالگی به مکتبش گذاشتند و به تعلیم واداشتند پدر به دلیل مکنت توانست یکی از بهترین عالمان آن حوالی - یعنی ملاعبدالعظیم بیدگلی (1) را از کاشان به زواره بیاورد و به قول وفا در تذکره (2) زندگی نسبتاً مرفهی برایش ترتیب دهد. گفته اند او از نژاد فیروز (ابولولو) بود و از نامدارانی چون میرزای قمی و ملااحمد نراقی اجازه اجتهاد داشت. بدین ترتیب نخستین مرحله آموزش رسمی

،وفا با این آموزگار شروع شد و وی با دو طفل دبستانی دیگر - سید محمد مظهر (3) و سید حسین مجمر (4) که بعدها در تهران جزو سرایندگان نامور به حساب آمدند، همشاگرد شد.

از دامن ،مظهر میرزا ابوالحسن جلوه پرورش یافت و مجمر نیز جزو شاعران صف اوّل دربار شد وفا پس از آموزش های اولیه در نزد همین ،استاد به تدریج علوم ادبیت و عربیت، منطق و فلسفه مقدماتی را آموخت و تا دوازده سال بعد نزد این مجتهد علوم متداول مكاتب آن روزگار را فرا گرفت و نیز در ضمن مطالعه تاریخ و کتب شعر را پیشه ساخت آن چنان که تا سال 1214 قمری که به سن نوزده سالگی رسیده بود دیگر ،زواره برای او چیز تازه ای نداشت

پس برای تکمیل آموخته ها به اصفهان که ام القرای علمی آن روزگار بود، آمد و در دانشهای طبیعی ،طب ،ریاضی، فقه، حدیث و عروض و قافیه چیره شد و از آن پس بود که اندک اندک به عنوان

طبیب و شاعر شناخته شد. وفا از بقیه اساتیدش در اصفهان آگاهی چندانی به دست نمی دهد تنها از «سیدیوسف» نام

ص: 14

میبرد که مدتی شاگردی اش را کرده و دارای بیانی گیرا بوده است از همین رو، عوام نیز در درسش

شرکت می.جستند مقصود از این سید یوسف حکیم مازندرانی فرزند میرزاحسین نوری - منتظم لرستان عربستان - است که برخلاف پدر ردای دانش را به جبه سیاست نباخت و از حکمای مشهور روزگار آن زمان به شمار میآمد او در 1295 قمری فوت کرده است. (1)

در سال 1215 ه- ق - یعنی بیست سالگی وفا - یکی از اعراب ،عامری به نام حاج لطف علی خان عرب ترشیزی ، (2) که در حدود خراسان متوطن بود و از ارث در ولایت اردستان صاحب ضیاع و عقار فراوان ،بود به آنجا آمد و چندی اقامت گزید به گمان ،محیط نسبت مادری که وفا با این مرد توانگر و پرآوازه داشت باعث آمد که وی در زواره بنای ساختن مدرسه معظمی را بگذارد و

همان املاک موروثی را که در آن زمان بیش از هفت هشت هزار تومان ارزش داشت وقف آن مدرسه

کند. (3) سپس تولیت مدرسه را برای پس از مرگ ،خود به معلم زمان کودکی وفا یعنی همان ملاعبدالعظیم بیدگلی و پس از او به اولاد او سپرد و وفا را نیز بروقف و اجرای آن ناظر کرد و در همان

،سال چند ماه بعد از دنیا رفت .

بقیه زیست وفا در زواره آن ایام - به جز درس چندان معلوم نیست، اما از قرینه اصرار او در

سال های بعد برای تربیت صحیح پسر ارشدش - صفا و در خط علم واقع ساختن او (رک تعلیقه ش

(241 )و نیز نشانه های دیگر پیداست مدتی دل در «افتدودانی» داشته و عشق میباخته است.

در 1216 ه- . ق - سال بعد - درست در ایامی که سیّدِ شفتی به سفرهای خود پایان داد و وارد

اصفهان ،شد به اصرار پدر و پایمردی یکی از مجتهدان هم نام پدرش - آقا سید محمد طباطبایی

ص: 15

عقیله تاهل بر پای وفا نهادند و دختری را که نبیره قاضی سید محمد طباطبایی (1) بود، به نکاح او در آوردند. گر چه این تاهل برای وفا که تمام عمر دلش نیز چون جسمش در سرگردانی و مسافرت بود قدری سنگین ،آمد

اما موقتاً او را از زاویه طلبگی مدرسه کاسه گران بیرون آورد و در زندگی روزمره خانوادگی به بند کشید اما روح سرکش جوان بند شدنی و خرسند نبود و سودای تهران و دربار را می.پرورید چیزی نیز که تمایل او را به این امر بیشتر میکرد مساله وقف نامه یاد شده بود ملاعبدالعظیم توجهی را که باید به اجرای وقف نامه نداشت طماعانی که چشم به زمینها و موقوفات مزبور داشتند فرزندان واقف را که اصلاً در زواره نبودند و در ترشیز ساکن بودند، تحریک به

فروش موقوفات و ابطال وقف کردند.

ورثه آزمند لطف علیخان نیز پس از گذشت حدود یک سال از فوت پدر در غیاب وفا که ناظر وقف نامه بود نقطه ضعفی را در کار تسلیم رقبات موقوفه به وقف جستند و از مرحوم میرزا ابوالقاسم قمی - صاحب قوانین - حکمی دایر بر بطلان عمل به وقف گرفتند و آن را به میرسیدحسین طبیب - حکیم باشی اردستانی دربار قاجار - به ثمن بخسی فروختند». (2)

وفا که با وجود حق نظارت برای خود وقف را پایمال شده می،دید با چند تن از هم ولایتی ها مساله را به نزد میرزا محمد حسین اصفهانی صاحب فصول - یکی از مراجع بزرگ آن روزگار - برد و پس از درخواست ،از ،وی رأیی دال بر صحت وقف گرفت و به اردستان آمد اما این بار رقیب سرسخت او - به جز ورثه سودجو - حکیم باشی شاه بود که میرزا عبدالعظیم بیدگلی و باقی حاکم اردستان را نیز با

خود هم داستان کرده بود

این جبهه گیری غیر متعادل وفای جوان را بر آن داشت تا طرحی دراز مدت و حساب شده بیفکند و از راه کسب نفوذ و قدرت در تهران به چالش غاصبان وقف .بیاید بنابراین سفرهای مستمر وفا به تهران آغاز شد و طبیعتاً تنها چیزی که میتوانست برای او رخنه ای به دربار پرشکوه و پرطمطراق خاقان ایجاد کند چیرگیاش بر شعر و طب بود ابتدا به نظرش میرسید که به دلیل کثرت

ص: 16

و تجمع شعرا در دارالخلافه طب برای نفوذ به دربار مناسب تر باشد اما رقبا پیش از چاشت بر او

شام کردند حکیم باشی اردستانی و سید عبدالباقی طبیب راه را بر این طبیب کم تجربه و جوان و هم

ولایتی بستند و وفا طرفی نبست

پس از شاه راه شعر درآمد فتحعلی خان صبا - ملک الشعرای فتحعلی شاه مردی نیک محضر

و خوش برخورد بود و به شاعران جوان میدان میداد وفا را به گرمی پذیرفت؛ به ویژه که رفیق ایام صباوت وفا - مجمر - نیز در این آشنایی بی تاثیر نبود صبا خرد خرد وفا را کشف کرد و دریافت که اگر

در قوه شاعری مرتبه بی نظیری ندارد اما در فنون نقد ممتاز است بنابراین به گفته میرزا محمد علی مذهب بهار در مدایح معتمدیه گاه با او به جرح و تعدیل اشعار میپرداخته است. (1) محفلی که صبا

در پیرامون خود ترتیب داده بود نتیجه ثروت و مکنت فراوانی بود که از راه شعر و قصیده های سلام به هم زده بود و ده ها عالم و سراینده بزرگ را اطراف خویش آورده بود.

شاهزادگان و بزرگان قاجار نیز به دنبال خاقان بزرگ هر کدام برای خود نمونه ای از این گونه انجمن ها را ترتیب دادند به شکلی که تقریباً در هیچ دوره از ادوار تاریخی ما به این حد تذکره به وجود نیامد و نحله های شعری ترتیب نیافت دستور این گونه نشستها ،هم بسیار ساده و تعیین شده بود و راه را تسهیل و هموار میکرد؛ تتبع و تقلید سبک بازگشت سبک پیروی و تقلید بود. برای آنها برخلاف- ذوق و نقد و رای قبل و بعد - تتبع ننمودن و در نتیجه تقلید ،نکردن عیب و اشکال بود نه تقلید کردن این نکته به وضوح در منابع این عصر مشهود است مثلاً در جامعترین تذکرهٔ این دوره یعنی مجمع الفصحا رضا قلی خان هدایت در ذیل احوال میرزا عباس نشاطی خان هزار جریبی می نویسد طبع خوبی داشته

لیکن تتبع کم کرده (2) که اگر حاصل ،تتبع استقبال و تقلید باشد موید مطلب

ص: 17

فوق است.

وفا نیز رویکردی این چنین داشت و در همین اندک اشعاری که از او مانده میتوان آبشخورهای گذشته را لفظاً و معناً نشان داد ،شعر بزرگترین اشتغال ،وفا در این حضور متناوب بیش از ده سالی بود که در ،تهران سعی در رسوخ در دستگاه دیوانی داشت و مع الاسف بیشترین اشعارش مانند آثار بسیاری دیگر در دست نیست فاضل خان گروسی که بسیاری از سروده های وفا را در آن مدت دیده بود، شعر او را در تذکره انجمن خاقان با پختگی در نهایت کمال

توصیف میکند (1) راتبه آن اگر چه بعضاً- فوق العاده بودریخت و پاش ها و عیش و نوش های تهران باعث می آمد که علی الاغلب

شاعر زوارهای معطل خرجی زندگی باشد؛ به ویژه که به جز اولاد دختر در 1228 صاحب پسری نیز شده بود که بعدها با تخلص «صفا»، جای پدر را میگرفت و بدین ترتیب عیالواری، هزینه های زندگی

او را در اصفهان افزون کرد

در این مدت از اصفهان و زواره نیز غفلت نمینمود و شاهد ضبط و ابطال کامل وقف یاد شده و مصادره سودجویانه و خرید و فروش آن به وسیله اولاد واقف بود در این حین فرجی حاصل شد و

ارتباط وفا با سید شفتی و نیز گسترش نفوذ تدریجی سیّد در حوزهٔ فقاهت سبب شد که شاعر زواره ای ،بتواند حکمی از او دال بر تایید فتوای میرزا محمد حسین اصفهانی اخذ کند و عطف به آن وظیفه نظارت شش ساله بر آن اوقاف را نیز تنفیذ کند

بدین ترتیب امتیازی چشمگیر برای او علیه رقبای اردستانی ایجاد گردید. اما خریداران و ،فروشندگان آن چنان پایداری کردند که این حکم نیز راهی به دهی نبرد و معطل ماند. رقیبان برای راحت شدن از دست ،وفا تمایلاتش را به تصوّف بهانه آوردند و در سال 1235 او و خانواده اش را اجباراً به ترک زواره و سکونت اجباری در اصفهان مجبور کردند.

تصویر این حرمان ،تازه در همان اندک سرودههای بازمانده از وفا و نیز فرزندش صفا به صورت هجو و شکایت از مردم و بزرگان زواره مانده است ،وفا خانواده را در اصفهان ساکن کرد و از

رک مکارم، ج 1 و 2، ص 110، و نیز 5-64 و همچنین 11-110 وصال نیز البته متأثر از قصیده خاقانی با این مطلع

است :

رستم و بهرام را به هم چه مصاف است *** این دو خلف را به هر چه خشم و خلاف است)

ص: 18

همان سال به تربیت فرزند هفت ساله اش کوشید و برای به درس خواندن واداشتنش دو سال مداوم تلاش کرد تا این کودک سرکش با مکتب و درس آشنا شود همچنین در این مدت دوباره سعی کرد

ارتباطش با دربار تهران برقرار شود باشد که تلاش قبلی نتیجه دهد.

اتفاق را حاج محمد حسین خان صدر اصفهانی در سال 1234 ه- .ق به صدارت عظمای فتحعلی شاه گماشته شده و سعه صدر و دست گشاده ،او موقعیت فراخی برای اقران وفا بیش از پیش فراهم آورده بود وفا چند سالی را مصاحب صدراعظم بود و در این مدت ،صدر، به فضل او پی برده

.بود مذهب بهار در تذکره اش گوید

- جهان جود را بانی صدر اصفهانی - در صحبتش عمرها بهره ها ،برد بلکه دراری شاهوار و

فرزندان کامکار خود را بدو سپرده داشت. (1)

پس پیداست که وفا موقتاً به ترک خانواده گفته و آهنگ بخت خویش کرده بود. با وجود

زمینه های مستعد و شناخت قبلی که از او در محافل تهران وجود داشت فرزندان صدراعظم عزیزش

داشتند. صدر از زنان ،مختلف هشت پسر داشت که جوانترین و خوش لقاترین آنها ابراهیم خان ناظر الدّوله (2) از مادری شیرازی دختر ابراهیم خان اعتمادالدوله بود. این جوان که سمت معلمی جوانان را داشت وفا را که اربعینی از عمرش سپری میشد و در تهران به عنوان فاضل و فرزندان بزرگان شهرت ،گرفت به سمت خود کشانید با وجود این که ناظر الدوله، با خدیجه عصمت الدوله ازدواج کرد، اما بیشتر اوقات مفیدش را با وفا می.گذارنید وفا نیز تعلق خاطر عمیقی به او پیدا

کرد.

استاد بدخواهان و رقبای ،او نزد صدراعظم در پوستین وفا افتادند که دلباخته صباحت لقای پسر صدر شده است و برای داماد خاقان و صدر اعظم ،ایران موجب تخفیف .است. صدر سیاستمدار و گشاده دست نیز برای این که وفا را از صحبت پسر عزیز خود یعنی شاه داماد - جدا سازد، سالی دویست ،تومان از محل مالیات نطنز و اردستان برایش از خزانه (دولت معین کرد و یک جاریه زیبای

گرجی نیز به او بخشید و برای دوری از دیدار پسرش او را به اصفهان فرستاد.» (3)

ص: 19

گر چه این حادثه نیز بر حرمانهای وفا ،افزود اما خاطر این شاعر عصبی و حساس زواره ای را

برای همیشه از غم نان و دغدغه روزه و دریوزه آسوده ساخت از این پس حتی یکی دوبار هم ردّ او را برای شکایت از تعدر اقامت در تهران و رشک حاسدان و بدخواهان در کرمانشاه (1) و شهرهای

دیگر به دنبال صاحبان قدرت میبینم اما زمانی که از بن دندان احساس کرد که در تهران دیگر جایی برای او ،نیست بر آن شد که در اصفهان و ازلونی دیگر، عمل کند.

- حوزه فقاهتی اصفهان در این مدت آن چنان نفاذی در کار یافته بود که تدریجاً دارالحکومه تهران نیز حسابی جداگانه برای آن مفتوح ساخت این قدرت بدون تردید از تدبر و جرات سید شفتی برمی خاست. چون نه تنها فقهای دیگر اصفهان اعم از حاجی کرباسی که احتیاط را در همه امور پیشه ساخته بود و امام جمعه - حاج میرزاحسن (2) (متوفای 1248) ،قمری با وجود اقتدار فراوان اما در کمال

،متانت به اجرای حدود نمیپرداختند که حتی این عمل پیش از این نیز در تمام ادوار فقاهت سابقه و

نمونه چندانی نداشت ،سیّد ،خود هم حاکم شرع بود و قضاوت مینمود هم حکم را - حتی گاهی به دست خود - اجرا میکرد و در این مساله نیاز به نیرویی عمومی داشت که به عنوان مامور زمینه را برای این امور مهیا سازد از این رو اندک اندک الوار محله بزرگ بیدآباد که اطراف فرزندان او - به ویژه

سید جعفر - را گرفته بودند وسیله ای برای اجرای اوامر و نواهی این قدرت روحانی شدند. گره کار ،اصفهان وقتی آشکارتر شد که عبدالله خان امین الدوله و پسرش - علی محمدخان

نظام الدوله که از طرف صدراعظم حکومت اصفهان را اداره میکردند در واقع قدرت قانونی را به دست داشتند تدریجاً به جز عوامل رسمی و اجرایی ،حکومت دارای نیرویی مشابه لرهای فوق شدند که از الوار محله لنبان تشکیل شده بود و سرکرده آنها حاج هاشم خان لنبانی (3) به حساب می آمد.

ص: 20

امین الدوله برای ،علما، على بن يقطين محسوب میشد و به ویژه به سید ارادتی به تمام

.داشت اما از دیگر سو ستم و بی بندوباری لرهای ،لنبانی به پشتوانه این که حاج هاشم خان دایی

حاکم اصفهان و برادر زن وی بود به حدی رسید که خود نیز علیه ،هاشم خان مظلمه به تهران

فرستاد.

سید که نمیتوانست یکباره اشرار را به کیفر برساند گهگاه یکی از الواط را محاکمه میکرد و

یا حد میزد یا پس از گردن زدن بر جنازه او نماز میخواند و میگریست حکومت مرکزی هم گر چه

این مجازاتهای شرعی را در نهایت بی ثمر نمیدانست اما قدرت روز افزون سید را برنمی تابید و با وجود وی و نفوذ روزافزونش در مردم سیطره خود را در حال کاهش میپنداشت

وفا در چنین بحرانی وارد اصفهان شد و صلاح کار را در آن دید که یک بار دیگر شاخه ای از خانواده را در زواره احیا کند تا هم جاریه جدید از دست مادر صفا آسوده باشد و هم فرمان راتبه صدر اعظم زنده و اجرا شود امانگاهی نیز از شر و شور اصفهان داشته باشد رقیبان وفا در زواره که گمان میکردند او را برای همیشه از آنجا رانده اند در برابر فرمان محمدحسین خان صدر سکوت اختیار کردند و عمّال خراج نظنز و اردستان نیز ناچار به اجرای آن شدند وفا پس از چندماه در زواره از این گرجیه ،زیباروی صاحب اولادی شد که آن را سیّد محمّد بهشتی نام نهاد این مادر و پسر که اکنون اوقات بیشتری از شاعر زواره ای را به خود مصروف میداشتند طبیعتاً رشک صفا و مادرش را

برانگیختند اما این موجب نشد که دست وفا را از اصفهان کوتاه سازد و پای او به محافل علمی و

دینی اصفهان باز نباشد

اگر هم مشاجره ای پیش می آمد وفا را به انزوای همان حجره طلبگی در مدرسه کاسه گران می.کشاند اما از ماندن در اصفهان منصرف نمی کرد؛ به ویژه که سال 1240 ه- .ق مرگ صدر اعظم

موجب اتفاقی شد که عزم وفا را در ماندن در اصفهان بیشتر جزم کرد تغییر صدارت باعث آمد که

دست حمایت از پشت امین الدوله و فرزندش - علی محمدخان نظام الدوله حاکم اصفهان - برداشته شود و فتحعلی شاه برای تغییر حکومت و سرکوبی شرارتهای الوار خود شخصاً به اصفهان گام

بگذارد.

او در ماه شعبان 1240 که مصادف شده بود با عید نوروز یکی از فرزندان تازه دامادش را به نام

ص: 21

سيف الدوله سلطان محمد میرزا (1) :(رک تعلیقه ش (125 ) که حدود پانزده سال بیشتر نداشت برداشت

و با خدم و حشم و حشر به طرف اصفهان حرکت کرد و بلافاصله پس از ورود حاکم را خلع و جریمه

کرد و سلطان را به جای او نصب کرد سپس اشرار را به وضع غریبی دستگیر و مجازات نمود و

هاشم خان را نیز به حلیه ،میل مکحول البصر کرد

عبدالله خان امین الدوله خود پیشاپیش به سید شفتی دخیل شده و در خانه او در مجاورت مسجد سید بست نشسته بود حریم سیّد در آن ،روزگار آن چنان مستحکم و حصین بود که تا چندی بعد مقامات متعدد دولتی و حتی میرزا ابوالقاسم قائم مقام نیز نتوانستند او را از آن بیرون آورند و تسلیم حکومت کنند . (2) البته دولت بهیه انگلیس هم در زمینه این خاطرجمعی و اطمینان تام امین الدوله تاثير وافر داشت.

سیف الدوله گر چه جرأت و کفایت تام حکومت خطیر اصفهان را نداشت و یوسف خان گرجی به وزارتش آن را تدارک میکرد اما - از فرزندان فراوان خاقان - جزو فضلای آنان به شمار می آمد. اهلیت شعر و ادب و نقاشی و معماری و فنون او از همان ابتدای حکومت باعث آمد که به سرعت اهل

ادب پیرامونش درآیند او عمارت صفوی و زیبای سرپوشیده» را در جنب چهل ستون به عنوان کاخ انتخاب و آن را به نحو دلخواه تعمیر اساسی کرد و در آنجا بر تخت قدرت تکیه زد و آنجا را محل

تجمع اهل فضل نمود. (3)

وفا که در تهران معرف حضور شاهزادگان ادب دوست بود برای سیف الدوله ناشناخته نبود. بنابراین جزو نخستین کسانی بود که به مصاحبت او نشست و گهگاه اشعار نسخه سلطان جوان را

ترمیم کرد.

آن چنان که از قراین تاریخی هویداست سیف الدوله مسحور قدرت و نفوذ سید شفتی قرار و به کوچکترین اشارت ،او به چشم قبول و اجرا مینگریسته .است شواهد متون و تواریخ

گواهی میدهد مؤثرترین کسی که زمینه این ارتباط را میان سید و سلطان فراهم ساخت، وفاست.

ص: 22

همین تأثیر در ارتباطها تدریجاً نفوذ شاعر زواره ای را در هر چند حوزه قدرت در اصفهان افزایش داد و قدری از عقده های ناگشوده پیشین وفا را التیام .بخشید اما از آنجا که فلک به کام او نمیگشت این بار نیز از در دیگر سنگ در جامش کرد و جانش به درد آورد.» پسر نوزده ساله اش صفاء

دل به دستور پدر نمیسپرد و نه تنها راه درس و بحث پیش نمیگرفت که از طریق شاعری به بطالت و هوسرانی و خوشگذارنی افتاد (1) پدر که خود قبلاً مزه سر به هوایی جوانی را چشیده بود و

همین را عامل اساسی دست نیافتن خود به مدارج اجتهاد و قدرت میدانست حدود دو سال کوشیده بود اما پسر ناخلف به راه نمیآمد مادرش نیز به خاطر یافتن محملی ،مناسب برای ستیزه با شوهری که نیمی از آن را به راحتی از دست رفته میدید جانب پسر ،گرفت همین باعث شد که طبع حساس ،وفا از این بی وفایی رنجید و او را برای همیشه مطلقه کرد و صفا را نیز از خود راند و عاق کرد و

مقرری هر دو را قطع نمود. بدین ترتیب زندگی خانوادگی او منحصر به زوجه جوان و نوباوه اش در

زواره شد و شاعر زوارهای فرصت بیشتری برای به کرسی نشاندن نظر خود و اعاده موقوفات مدرسه لطف علی خان یافت اما دریافت که خریدار و فروشندگان ،موقوفه به اعتبار تعارض حکم

میرزای قمی با فتوای جدید سیّدِ ،شفتی دعوا را به محضر شرع ملا احمد نراقی در کاشان برده اند. نراقی نیز حکم میرزا را تأیید و فتوای سیّد را نقض کرده است. (2) اما درگذشت ملااحمد در سال 1245 قمری امتیازی برای وفا بود با فوت این عالم شهیر دوست و کاتب او - یغمای جندقی - به اصفهان آمده و به سرعت به ملازمان سیف الدوله پیوست و از این طریق ارتباط او با وفا نمی توانست

در تحریض شاعر زواره ای به اقدام برای رسوخ حکم سید شفتی و کم رنگ کردن فتوای نراقی مؤثر

بوده باشد.

با الحاح وفا سیّد برای متولی موقوفات - یعنی همان ملاعبدالعظیم بیدگلی - دستور تصرف

اعیان مغصوبه «موقوفه را صادر کرد اما او که چنین کاری را برای خود محال میدید پوزش خواست

ص: 23

و از آنجا که وفا قبلاً از سوی ،واقف برای نظارت بر اوقاف فوق برگزیده شده بود، این کار به گردن وی گذارده شد وفا نیز که فرصت را برای چالش نهایی با رقیب پیشین خود - میرسیدحسین طبیب که حالا مالک موقوفات مدرسه شده بود مناسب میدید به مخالفت با حکیم باشی پرداخت و خود را

مدعی دعوای وقف قرار داد و به پشتیبانی اعطای سمت نظارت از طرف حجة الاسلام سید به او دعوا

را تا مرحله نهایی رفع تصرف عدوانی خریدار تعقیب کرد مرتضی - امام جمعه زواره نیز به پشتیبانی

از او پرداخت

همچنین سیف الدوله جوان تحت تاثیر سید و با اصرار وفا فرمان داد که عاملان ،دیوانی، وفا را تا فیصله یافتن مساله موقوفات به نفع او حمایت کنند این انتقال در طول شش ماه انجام گرفت و از آن پس متولی دوباره میبایست محصولات موقوفه را به مصرف مدرسه میرسانید مدرسه نیز تعمیر احیا شد حکم سلب ،ید میرسید حسین را بسی خشمگین ساخت و ملاعبدالعظیم نیز مکدر شد. چون برایش بسیار سنگین بود که از آن پس زیر نظر شاگرد سابقش -وفا- مجبور به اداره مدرسه .باشد البته فرزندان او نیز با تحریکاتشان این تکدّر را روز افزون مینمودند. اما وفا پیروزمندانه بر مسند نظارت تکیه زد و خانه اش محل اجتماع اهل فضل و ادب و علاقمندان به معرفت شد برادر

کهتر وفا میرزا مهدی یموت (1) نیز در گرمتر ساختن این محفل اثر گذار بود

رونق خانه وفا سبب شد که یموت نیز سرای خود را مهمان سرای اهل ذوق قرار دهد. او نیز

شهرت خود را مدیون شعر و تصوّف بود.

در این محافل ،گرم وفا که از انواع ادبی طبعش بیشتر به هجو مایل بود در شاه نشین مجلس

تکیه میزد و به تحریک دیگران میرزا عبدالباقی طبیب میرزاحسین حکیم باشی و همه کسانی را که

ص: 24

در این دو دهه باعث آوارگی و محرومیتهای او شده بودند به باد هجو میگرفت برادرش

میرزا مهدی نیز کم و بیش از وفا پیروی میکرد

محیط طباطبایی بر آن است که برخی از این هجویه ها که به سرعت در زواره بر سر زبان ها

می،افتاد بعدها به دواوین دیگران و از جمله یغما راه یافته است برای ،نمونه مهمترین هجویات که با مصرع تا نشان است از قرمساغی (الخ) با نام ترجیع بند باقی شهرت یافته است. مصحح دیوان

يغما انتساب این ترجیع بند را به وفا رد میکند و روی سخن نبیره وفا چنین خط بطلان میکشد محکمترین و مستندترین دلیل برای اثبات این که این ترجیع بند اثر یغماست، همانا نسخه

تنقیح شده به وسیله «هنر» است که بدون داشتن هیچ نوع تعصب و غرضی تصحیح کرده است و اگر چنانچه آثاری از دیگران در جزو آنها بوده است در حاشیه توضیح داده است که شعر از کیست.

از جمله چند شعر از سید مهدی یموت زواره ای است که «هنر» نوشته از اوست. اما در مقابل ترجیع بند مذکور هیچ گونه مطلبی نوشته نشده است یغما و وفا مناسبات نزدیکی با هم داشتهاند و ترجیع بند مذکور را یغما از قول وفا ساخته است و سیاق عبارات و الفاظ آن به سایر اهاجی یغما شباهت کامل

دارد.» (1)

در این میان اگر از سندیت گفته محیط بتوان گذشت و حتی ورود یغما به اصفهان و ارتباط او

با وفا را که بعد از مرگ نراقی صورت گرفت و قطعاً باید از 1246ه- . ق به بعد باشد، نادیده انگاشت دست کم از گفته ،ناقد اذعان به اختلاط شعر یغما با یموت آشکار است که خود دلیلی است بر این که

شعر وفا به نحو اولی والیق میتوانست با شعر یغما جابه جا شود ارتباط یغما و وفا را پس از سفر یغما به اصفهان تا واپسین دم حیات آنها میتوان .دید برخی از هجویات وفا به دلیل استواری نغزی و

کم نظیری - خلاف میل یغما به دیوان او راه یافت و به نام او ثبت شده است. هجوهایی دوستانه نیز میان آن دو رد و بدل شده و هنوز زبانزد مردم

زواره و مورد گزافه گویی و داستان پردازی است. (2) » حتی خود مصحح آثار یغما نیز در همان مقدّمه اعتراف دارد که یغما در قطعه ای که ساخته و

در دیوان چاپی او هم نیست وفا را دوستانه هجو کرده است مطلع این قطعه را یاد میکنیم

در کوچه شحنه از سرشوق *** افتاد مرا گذر گذاره

ص: 25

دیدم که وفا آدامَهُ الله *** دیری است که آمد از زواره (الخ) (1)

بنابراین باید دانست که جمع سه نفری ،سلطان یغما و وفا از 1246 قمری در عمارت سرپوشیده تشکیل یافت و به مرور الیفتر شد و تا مرگ وفا ادامه پیدا کرد. بنابراین رد برخی از مضامین و سروده های وفا را در آثار هر دو میتوان دید یموت نیز این اهاجی را تا آنجا ادامه داد که حتی فرزند سید شفتی نیز از تیغ زبان او در امان نماند و به دلیل تضاد غلیظی که بین اطرافیان سید و منسوبان به تصوّف در اطراف وجود داشت و حتی - علی الرسم - گاهی آنها را تندتر از خود

حجة الاسلام نشان میداد در قصیده ای با این مطلع او را آزرد

چه شد کاندر ،بهاران بید از این باد میلرزد *** چه شد کز یک نسیم ارکان بیدآباد میلرزد

ندای ربّ ان ابنی خطاب ليس من اهلک *** چو پشت ،نوح از آن ناخلف اولاد میلرزد (2) همان گونه که ذکر شد وفا نیز قصیده ای در نکوهش مخالفانش به ویژه باقی - حاکم اردستان - و میرزا سید حسین حکیم باشی اردستانی و حتی ملاعبدالعظیم بیدگلی سرود که به قول محیط بسیار زننده است و در دیوان قدیم ،یغما چاپ ،تهران صفحات 312 تا 315 به نام یغما چاپ شده

است. (3) یا این اشعار

آن که میخوردی غذا را با قدر *** وز ،تشرشر تر همی کردی سبیل

جد او باشد رسول مصطفی *** جده اش گل چهره آن بکر جمیل (الخ) (4)

این اشعار چنان بدخواهان او و میراث خواران واقف را بر آشفت که با واسطه نزد سید به بهانه

این که وفا در حل و فصل مساله موقوفات بهره برداری شخصی کرده از او بدگویی کردند و شواهدی را نیز برای اثبات گرایش او و برادرش به تصوّف ارائه دادند سید که حداقل در ظاهر ضدیت او با ،صوفیان بارها آشکار شده بود و حتی حکم شدید اللحن او متضمّن نفى بلد صاحب بستان السیاحه را عموم میدانستند (5) غیاباً حکم به نفى بلد آنها نیز داد اما این حکم مخالفان وفا را کفایت نکرد و از در دیگری وارد شدند و آن این که ملامهدی - پسر ملاعبدالعظیم بیدگلی که در اصفهان می زیست

ص: 26

قطعه شعری نامربوط را به نام وفا به عرض سید رسانید و به بهانه این که او اشعار رکیک تری نیز در

،زواره در هجو سیّدِ شفتی ،سروده احساسات او و فرزندش را بر وفا شورانیدند .

سید که این بار با باور ،آن آشفته بود از وفا بسیار خشمگین شد و حکم دستگیری در غل و ،زنجیر و تحویل او و برادرش را برای شاهزاده سیف الدوله صادر کرد تا حد شرعی را بر آنها جاری

سازد.

سيف الدوله محمد میرزا هم با توجه به عنایت ویژه ای که به وفا داشت، او را به خفیه و ملطفه آگاه کرد وفا جمع صوفیان اطراف خود را به سرعت پراکنده ساخت و برادرش یموت را هم پنهانی به سوی کاشان روانه کرد خود نیز در یک نقشه حساب شده و از راه نبهره به اصفهان آمد و مانند وحشی قاتل حمزه هنگام امان گرفتن از پیامبر( صلی الله علیه و اله ) نابیوسان خود را به دامن سیّد انداخت و با دخیل شدن به خود سید مخالفان را غافل گیر کرد سپس برای رفع بدگمانی سید ادله فراوان آورد و همه اهاجی علیه او و اولادش را انکار کرد وفا را به محکمه مسجد سیّد کشیدند و به فرمان حجه الاسلام مطلق ،شیعیان بدون درنگ پیکی به زواره گسیل داشتند تا آن دشنام نامه ها را بیابد و

مستمسک اجرای حدود .کنند

اما چون این ادعا - دست کم در مورد وفا یاوه ای بیش نبود و ملامهدی بیدگلی نیز از عهده تدارک مدارک محکمه پسند و اثبات تهمت ،برنیامد نیرنگ توطئه گران آشکار شد تنها شعری که در

زواره یافته بودند و تصور داشتند به استعاره و کنایت متوجه خاندان شفتی است این بود

پشت سمنان دامغان است ای خدا *** رود گرگان در میان است ای خدا

آن طرف تر ترکمان است است ای خدا *** شکر از مازندران است ای خدا

قاطر مهدی روان است ای خدا *** پشت عقدا اردکان است ای خدا(!)

به ظاهر محکمه تبدیل به مضحکه شد و سیّد و فرزندانش بسیار شرمگین گشتند و بلافصل

حکم برائت وفا را صادر کردند و وی را شدیداً مورد استمالت و دلجویی قرار دادند.

اما هنوز شبهه تصوّف بر او سایه انداخته بود و صوفیان زواره نیز مشمول تعقیب

و تکفیر بودند با این ،ترتیب یموت هم نمیتوانست به زواره برگردد یا در اصفهان ظاهر شود و خود را على رووس الاشهاد آشکار سازد پس وفا برای انصراف خاطر سید از این یکی از تعلق خاطرهای

حجه الاسلام - یعنی شعر - را از همه مناسب تر دید نبیره وفا - محیط - هم یکی از اصلی ترین عواملی

ص: 27

را که سبب به وجود آمدن تذکره «مآثر الباقریه» شد، توجه به تسکین حدت طبع و تخفیف شدت اوامر سیّد در تعقیب و تکفیر صوفیه زواره که تبعات آن دامن گیر وفا و یموت نیز می شد ! (1) میداند.

،قدرت ،ثروت نفاذ امر و ادب دوستی و شاعر نوازی سیّد شفتی از جمله عواملی بود که در تاریخ عالمان اسلامی در کمتر کسی یک جا گرد آمده بود و بلکه جامع جمیع اینها وجود نداشت. همین امر باعث شده بود که سخن سرایان بسیاری از سایر بلاد یا گرد او می آمدند و یا بر او از شهرها و حتی سرزمین های دیگر مانند هند و روم و بلاد ،عربی ستایش نامه میفرستادند و از این قبل بعضاً به صله های معتنابهی چنگ می.یازیدند شاعری عرب که در یکی از این مدیحه ها، در مصرعی

خطاب به او گفته بود « أَنَا الَّذِي احْتَاجَ مَا يحتاجه » یعنی من به لفظ «الذی» میمانم؛ چنان که او احتیاج به

صله دارد، من هم نیاز به صله و انعام تو دارم.» (2)

سید هم بر حسب مورد و اقتضای خواهش ستاینده برای یکی خانه می،خرید برای دیگری

زندگی ترتیب میداد به شاعری جایزهای چشمگیر میبخشید و اجمالاً از این قصاید و قطعات دیوانی بزرگ و پراکنده فراهم آمده بود وفا زیرکانه جمع آوری منتخبی از این مدایح را پیشنهاد کرد تا از آن - چنان که متداول بود - تذکره ای پدید آورد پس خواسته اش که پسند سید نیز بود «مقرون به قبول و ،تمنایش به ،حصول موصول ،آمد که آن فراید جراید ملاحت و لالی اصداف فصاحت که اکنون لولوی ،منثور کنایتی از آن است به نظم آنها پردازد و مجموعه ای از آن جواهر منظومه سازد حسب الاشاره لازم ،البشاره به جمع آنها پرداخت و مآثر الباقریه اش موسوم ساخت.» (3)

پس وفا دست به کار شد و ابتدا از بقیه شعرای مشهوری که با سید به نحوی مرتبط بودند یا به او ارادت میورزیدند ولی تا آن روز در مدایح او سروده ای نداشتند نیز درخواست شعر کرد. عموم آنها تقدیم کردند (4) سپس آن چه که از سرگذشت سرایندگان آن مجموعه میدانست و قابل ذکر می شمرد

ص: 28

به اختصار نوشت و با سروده های آنها به هم آمیخت و تذکرهای آراست مشتمل بر دو بخش ؛ بخش نخست زندگی و مدح پنجاه و یک نفر از سرایندگان نیمه قرن سیزدهم که نیمی از آنها جزو معروفترین شاعران روزگار خویش بودند و بسیاری در عموم تذکره های آن روزگار صاحب اثر به

حساب میآمدند به ظاهر تدوین تذکره چهارسال - یعنی از 1245 تا 1248ه- . ق - به طول انجامید. گو این که مرحوم ،محیط تاریخ شروع آن را یک جا 1246 میداند (1) که خبطی است .مسلم چون در خود ،تذکره چند بار به تاریخ 1245 صراحتاً اشاره میشود برخی دیگر نیز تاریخ 1244 تا 1249 را ذکر کرده اند. (2)

این ،مجموعه جزو تذکره های «عصری به شمار میآید که این نوع آثار شعرا را در یک دوره معینی یک یا دو (قرن بررسی میکنند وفا برای هر کدام از شعرا ابتدا - طبق رسم متداول تذکره نگاران - زندگی نامه یا به اصطلاح خود آنها ترجمه احوالی مختصر یا مفصل مینویسد و سپس قطعاتی چند از سروده های آنها را به انتخاب خود غث و سمین ،کرده در تذکره درج میکند که به این ترتیب بسیاری از آنها از اواسط قصیده در این تذکره آمده است و مجموعاً تعداد ابیات ،آن به جز شواهد و ابیات پراکنده گزارشها نزدیک هزار و هشتصد بیت است که مرکب است از 65 قصیده کامل ؛ 16 قطعه یا بعضاً قصیده های مقتضب صوری یعنی آنهایی که از اواسط آمده و مطلع و

تشبیب ندارد ؛ 10 رباعی؛ یک ترکیب بند ؛ یک مثنوی فارسی و یک قطعه

عربی چون پیداست ستایش نامه های شاعران در باب ،سید بسیار بیش از این مقدار بوده است. مولف بيان المفاخر - که تماماً در سوانح و حیات سید تالیف یافته - نام و مشخصات اغلب شاعرانی را

که به عنوان مداح سیّد نقل میکند در این تذکره نیست. (3)

اطلاعات ذی قیمتی در این بخش وجود دارد که در کمتر پژوهشی نشانی از آن هست ؛

ماجرای غریب حج گزاردن علاء الدین حسین نواب خلیفه- السطان - وزیر اعظم شاه عباس - که به مناسبت شرح احوال نبیرهاش حامد محمدرضا خلیفه سلطان ،آمده، (4) خبر تالیف رساله هایی مانند

ص: 29

«بدایع الوقایع» به سیاق تاریخ معجم از میرزا محمدرضی علاءالملکی سمنانی (1) ، که حتی نام او در تاریخ بزرگان و مشاهیر قومس به چشم نمیخورد پیش بینی های صائب وفا در مورد سروش (2) و تصویری از اوضاع نا به سامان و کشاکش قدرت در آن روزگار از جمله انبوه اطلاعاتی است که بسیاری از آنها تنها در این تذکره به چشم میآید وفا به تصریح خود گاهی اجزای تذکره را بر سید میخوانده و آفرین می شنیده است. (3)

«مآثرالباقریه» برای شرح احوال بیش از اشعار شاعرانی که در این تذکره صاحب اثرند، تنها منبع موجود به حساب میآید و به اینجا که میرسیم سخن سخته استاد ،نبیل جلال الدین همایی را به یاد میآوریم که قرن سیزدهم هجری قمری که عهد ظهور «سروش» است، یکی از دوره های مشعشع تاریخ ادبی و رواج شعر و ادبیات فارسی در ایران شمرده میشود؛ عده شعرا و گویندگان فارسی صد ساله مابین 1300- 1200 ه- . ق مخصوصاً به قدری زیاد است که به اعتقاد من تاليف

تذکره یی که پنج برابر مجموع مجمع الفصحا باشد هم برای ثبت تراجم احوال و نمونه اشعار آنها کافی نیست؛ چیزی که هست متأسفانه شهرت شاعر در ایران تاکنون معمولاً منوط به تقرب و

معروفیت خدمت درباری بوده است و چون همه این شعرا شغل و خدمت و شهرت دیوانی نداشته و از حول و حوش دربار سلطنت تهران و ولیعهد آذربایجان دور بودهاند اکثر گمنام و حامل الذکر مانده اند و آثارشان هم به کلی از بین رفته یا در حکم معدوم و از بین رفته است. (4)

به همین دلیل تدوین تذکره های متعدد کوچک و بزرگ در این دوره را باید یکی از امتیازات

داشت این سده محسوب چون دست کم خود مانع از میان رفتن نام و نشان و نمونه آثار بسیاری از این سخنوران شد و این یکی از سودمندترین فایدت تذکره هاست محمد صالح شاملوی خراسانی - که

خود از این دست تذکره نگاران است در این باب :گوید این خیال همواره در خاطر این

حقیر ... میگذشت که شاید بعد از این هاتف غیبی ندای لاریبی که یا ایتها النفس... الخ، در گوش هوش

ایشان را تا مقر موعود کشانده به واسطه تغییر زمان و انقلاب دوران.... بیاض اشعار و دیوان افکار

ایشان به یکباره پایمال حوادث شود و نام نامیشان از ،روزگار رفته رفته محو و زایل شود... پس باید

ص: 30

به قدر ،مقدور در حفظ منتخبات اشعار ایشان بذل جهدی به عمل آید. (1)

پس جرقه تدوین تذکره مآثر به هر دلیلی که بود برای محققان ،بعد اقدامی فرخنده به حساب میآید سبک شعر عموم شاعران این ،تذکره همان شیوه بازگشت است و گاهی به اقتضای سراینده طرز مایل به هندی یا اصفهانی نیز در آن به چشم میخورد سبک نثر تذکره نیز همان شیوه مرسوم قاجاری دوره اوّل است که آمیخته ای از تسجیع و تصنع است و حکایت از وسعت مایه و پایه اطلاعات و دانش وفا دارد و اتفاقاً در بین ،اقران مایل به تلخیص کلیات و صرف به کار بردن موازنه و

عبارات مزدوج نیست بلکه انتقال پیام را بر این صنایع برسری دارد و این با طبع تندوفا نیز سازش پذیرتر است برای نمونه میتوان ترجمه احوال افرادی را که در هر دو تذکرهٔ مآثر و مدایح معتمدیه

بهار به اشتراک شعر ،دارند مانند ثاقب یا سیدیوسف حکیم با یکدیگر مقایسه کرد وفا تعارف ندارد. بنابراین برای کسی که پس از صدو هفتاد سال میخواهد بداند مثلاً رونق» که بوده، به صلاح و صرفه تر است که به مآثر مراجعه کند تا به تذکره های مشابه چون فی المثل، در همان تذکره مدایح

معتمدیه میرزا محمد علی مذهب متخلّص به ،بهار راجع به رونق» می نویسد:

نام نامی و اسم گرامیاش محمدهاشم - عطر الله رمسه بنسائم المراحم و المكارم - بازار سخن سرایی از او رونق و در رسته معنی آرایی را از گلهای خاطرش طبق طبق بود. طبعی داشت قادر و نظمی کعقود ..الجواهر به باطن مقبول و به ظاهر معقول لحظه ای خود را از کسب ،کمال غافل

و شخص روان را از حلیه ،هنر عاطل نمیگذاشت مجاورت فضلا را بر منادمت امرا ترجیح و مصاحبت علما را بر ملازمت وزرا تفضیل می.داد الحق جوانی بود آدمی فطرت فرشته خصلت چندی در دارالسلطنه ،اصفهان به کسب هنر کوشیده و قامت روان را خلعت ادب پوشیده تا آن که در جمیع فنون قادر و در انواع سخن ماهر گردیده از دارالسلطنه اصفهان به عزم دربار گردون اقتدار خسرو کامکار عازم دارالخلافه .گردید چندی در آن ،دیار مدحت سرا و مدتی در آن حدود دفتر آرا بود که غسال ،اجل لوحه خاطرش از نقوش هواجس شست و نباش ،قضایش منزل در تحت تراب جست. (2)

ص: 31

از متن بالا بیش از دو سه پیام صحیح نمیتوان اخذ کرد و بقیه جمله ها یا گزافه گویی است

و یا برای عبارت پیرایی و تسجیع و تقافی ،جملات کنار هم ردیف شده .است. اما وفا در مآثر گوید: اسمش هاشم ،غسال زادهٔ محله چهارسوق شیرا زیان ،است صورتی است عجیب و هیبتی مهیب ازلون روی و موی به اهالی اقصی ممالک روس اشبه است و از این که ماده اش از کافور مستعمل ،والدش متکون گردیده وجودش دلیلی موجه... نعامه قامت بوم شامت حواصل ،رنگ خرچنگ ،چنگ خفّاش ،چشم خرگوش پشم پیل ،توان گراز دندان .است دو لبش که گویی با لبان شتر در یک مشیمه تولید کرده و با مکرعج (مشک از یک پستان شیر خورده به واسطه خروج ،نیابش یکدیگر را هرگز ملاقات نکرده.اند کاش والدینش چنین میبودند.... به مضمون کریمه ذلک فضل الله يؤتيه من يشاء در خلقتی چنین و صورتی بدین رسم و ،آیین از مبدا فیاض علی الاطلاق طبعی موزون و سلیقه ای به صفا ،مقرون افاضت رفته که در طباع کمتر کسی در موزونان معاصرین مشهود آمده با این که به واسطه کراهت منظرش احدی از اهل بیتش خود را راضی به تعلیمش

نکرده و پیسپار هیچ دبستانیاش نیاورده.اند با عدم خط و سواد و تتبع در اشعار شعرا افکارش در کمال رزانت و اشعارش در نهایت متانت است....! (1)

همان گونه که ملاحظه میگردد تتماجی از انبوه پیام ها و اطلاعات را به ملح مطایبت آمیخته

و در عین حال از صنعت پردازی و موازنه سازی نیز غفلت نکرده است و در زمینه این سفره رنگین حتی چهره و اندام رونق را نیز میتوان مرتسم دید که از زیاده پردازیهای طنز گونه آن که بگذریم بیهقی گونه بر پرده خیال نقش میکند

اغراق های تذکره نیز در قیاس با اقرانش - به استثنای چند مورد خاص مثلاً در مورد صبا چندان از خط عقل و عادت و عرف نمیگذرد توضیح آن که تذکره نویسان معاصر وفا عموماً، ب-ه عادت معمول و مالوف زندگی نامه هر شاعری را به گزافه های دور از ذهن و عقل می آراستند که «به

جز مجامله بی ،وجه حکایت از هیچ نکته دگر نداشت. (2) و تکرار آنها گاهی این تذکره را به

کلیشه نوشته هایی خسته کننده بدل می کرد . دکتر حمیدی ،شیرازی مشکل این نوع تذکره ها را در مداهنه و سجع بافی برای زندگی نامه ،افراد به زیارت نام های حفظ شده (3) تشبیه میکند که در

ص: 32

جاهای دیگر هم شنیده میشد و ارزش واقعی سخن و سخنور را آشکار نمیکرد از باب مثال نقل میرزا طاهر دیباچه نگار شعری - همشهری وفا را در مورد شاعری به نام «یزدانی» میآوریم. او در تذکره خود میگوید «هوالبدر الزاهر والبحر الزاخر ، اصل الحكمة و قانون الادب میرزا عبدالوهاب خان

.شیرازی حکیمی است فاضل و دانشوری کامل شاعری است خبیر و دبیری است بصیر بدانسان که اگر جوهریان رسته تمیز و مشتریان گوهر ،ادراک که راصدین درجات عوالم عقل و خیال و مجسطی گشایان مناظر دانش و کمال،اند از هنگام مجاورت ساحل دریای مغرب عدم که جزایر ارحام است به

پایمردی پرگار پرکار ،نظر طول و عرض کره ارض را بپیمایند نظیرش را در معشر بشر از فضل و علم و تقوی و حلم و فراست و دها و فطانت و ذکا و طلاقت لسان و سلامت بیان و اسلوب انشاد و انشاء و بدایع اغراق و اطراء نبینند و نیابند. (1) » اما مآثر الباقریه از چنین توصیفاتی که حکمای جهان را به یاد می آورد، به دور و متراست.

بخش دوم این ،تذکره که به ،تقریب یک پنجم آن را در بر گرفته است اختصاص به مسجد سید اصفهان دارد و رساله مسجدیه» نام گرفته است و آن حاوی تذکره و سروده های شعرایی است

که در باب مسجد شعر گفته اند.

این مسجد با عظمت در برخی از منابع به تفصیل یاد شده است. اما در هیچ یک از آنها

ذکری از نحوه ساخت و تهیه مقدمات و مصالح و نیز ارزشهای معماری این اثر نشده است. به طور

کلی این موضوعی است که جای پژوهش بسیار دارد و به تحقیق کسی نمیداند که مساجدی چنین عظیم و پهناور که هیچ سرمایه و امکاناتی از دولت ،حاکم در آن به کار گرفته نشده، در آن روزگاران چگونه ساخته و پرداخته میشد انبوه سنگ های درشت پیکر و آجر و گچ فراوان و این همه کارگر و استاد و معمار از کجا تامین میشد؟ در بناهایی چون مسجد امام ،اصفهان کسی نیازی به تحقیق نمی بیند چون میداند هزینه های آن به منابع سرشار خراج سلطنت متصل بوده است. اما بناهایی نظیر مسجد سید از کجا مایه میگرفته؟ این همه سنگ را چگونه به چنگ می آوردند؟

برای پاسخ به این پرسش ها تا به حال افسانه ها باورها و اعتقادات مردم کارآمد بوده است و

با این که هنوز دو قرن از اتمام این بنا نمیگذرد کسی از حقیقت امر به طور جزم خبر ندارد. آن چه در اقوال عامه مردم است آن است که زمین بیش از هشت هزار متری آن را فتحعلی خان اعتمادالدوله

ص: 33

وزیر شاه سلطان حسین صفوی به قصد بنای مسجد خریداری کرد اما در اثر هجوم افغان ها ساخت آن مقدور نشد تا این که در زمان فتحعلی شاه قاجار، سیّد شفتی به این کار بزرگ مبادرت کرد . (1) و نیز

گویند زمین ،مسجد جزوی از مجموعه بیدستان بزرگی بود - مشهور به بیدآباد که سید آن را خریداری کرد و دستور داد بیدهای آن را قطع کردند و از فروش آنها مصالح اولیه مسجد را تهیه کردند. البته گفته شده که برای ادامه کار نیاز به سرمایه کلانی بوده که سیّد از خزاین ،الهی به اشکال گوناگون به دست میآورده است و البته هیچ کدام مستند نیست اما همان گونه که گفته شد حتی همین داستانها و روایات شفاهی ،نیز از پاسخ به این پرسش که مصالحی چنین انبوه از کجا و چگونه

تهیه شد قاصر است برای نشان دادن کثرت و عظمت این مصالح ناچاریم بهره ای از ویژگی های

مسجد را برشماریم

این مسجد با چهار در ،اصلی دو شبستان بزرگ دو گنبد کوچک و بزرگ دو چهلستون دو

و مهتابی گسترده کف حیاط چهار مهتابی طبقه فوقانی سه ایوان و یک گلدسته معظم، نیم گنبد ساعتی ،رفیع بیش از چهل و پنج حجره و چند دهلیز به تمامی با 95 متر طول و 85 ،عرض مجموعاً

8075 متر مربع مساحت دارد.

این بنا که یکی از آثار برجسته معماری قرن سیزدهم ه-. ق در ایران است از جهاتی - مانند محراب مرکزی از بهترین شاهکارهای نوع خود به شمار میآید و ساخت آن به جز صرف سرمایه ای گزاف چندین سال از اوقات گران بهای سید محمد باقر شفتی را به خود اختصاص داد. در آن روزگار

ساختن چنین مساجدی همتی شاهانه میخواست و از غیر ساخته .نبود همان گونه که میرزا

حسن خان انصاری در تاریخ اصفهان مینویسد مساجد بزرگ را شاهان متعدّد ساخته اند و این مسجد را آن پادشاه سید شفتی به تنهایی کفالت «فرمود (2)

نوشته اند که فتحعلی شاه به سید گفته بود که من نیز در خرج مسجد سهیم میشوم تا در ثوابش سهیم باشم ولی سیّد پیشنهاد وی را رد کرد و چون فتحعلی شاه در قدرت مالی سید در اتمام ،مسجد تردید کرد سید ابراز کرد که من دست در خزاین الهی دارم . (3) به قول طلعت در تذکره برای

کلنگ زدن ،مسجد منجمان طالع بینی :کردند

ص: 34

در زمانی نیک و وقتی خوب و هنگامی سعید داشت مه در ثور و در بیت الشرف برجیس جا (1)

شالوده و ساخت عمده بخشهای مسجد تا سال درگذشت سید - 1260 ه- . ق به انجام رسید و حتی شعرا برای نصب آثار در آن نیز شعر سرودند. اما پس از مرگ سید کاستیهای آن را فرزندانش مثلاً ایوان شمالی مسجد را سید محمد جعفر شفتی تا حدود 1305ه- . ق یعنی پنجاه سال پس

از سید - تکمیل کرد. (2) ویژگی های تفصیلی معماری و ساختاری آن مجالی جداگانه میطلبد. (3)

زدودند.

حال تغییر است همچنین در اواخر این سده است که تدریجاً رنگ و رونق ستایشگری به شیوه قدیم

محو میشود تحویلدار میگوید پیش از این صاحبان ذوق و شوق از هر بلادی آزمایش طبع و سخن خود را در انجمن اصفهان میکردند این زمان اکثرشان تمام شده آن چه باقی مانده اند اغلب

متفرق ولایاتند صنایع بدایع دوران و دستور ،فرنگان متاع ایشان را بیخریدار کرد تغییر وضع مردان

از کل طبایع اهل ایران را منجمد ،ساخته خاصه این طایفه را که سالهاست مدیحه به خرج نمیرود و خوش آمد پیشرفت نمی شود .

مشاعر با شعوران این ،زمان اغلب به مصارف مکاسب میرسد شعر و نظم را فرع کار قرار داده اند.» (1)

البته این مطالب مربوط به اواخر قرن سیزدهم است و همین دوگانگی موجود خواست و

وضعیت ادبی جامعه و به ویژه اصفهان را به خوبی نشان میدهد یکی دیگر از شعرای نامور تذکره -

سروش - همان طور که مانند فرخی که محمود را میستود سیّد را ستایش میکرد شعری نیز در توصیف ساعت میگوید تا از قافله شگفت زدگان صنایع بدایع» عقب نباشد. (2)

پس بدین دلایل وفا سرگردان بین نثرِگونه درّه نادره و جهانگشا از یک طرف و نثر تازه مفتوح شده انجمن خاقان و منشأت قائم مقام از دیگر سوست به نظر میرسد وفا تذکره انجمن خاقان (رک:

تعلیقه ش (129 را مانند بسیاری از تذکره های عصری و معروف نیمه اول سده سیزدهم فراوان خوانده است و نظر به آن داشته اما برخی از سستی هایی که در نثر راوی فاضل خان - به دلیل توجه

بیش از اندازه به روان کردن نثر - راه یافته در نثر پخته و قوی دست او به چشم نمیخورد مانند ؛

تحسین روستا و عدم اوستا». (3) البته این سخن نباید به معنای ترجیح نثر وفا بر نثر عموماً شاعرانه و

یک دست راوی تلقی گردد

اجمالاً نثر ،تذکره نثری است علی العموم با موضوع مدح که توصیف در آن فراوان به کار رفته است و استفاده وافر از اصطلاحات علمی رایج و واژگان ،نجومی ،فلسفی ،اصولی، ادبی، ریاضی و مانند آن و نیز ترکیبات ،عربی احاطه و وسعت اطلاعات وفا را نشان میدهد گو این که در برخی موارد

ص: 36

همین پرداخت ها نثر او را مشکل میکند اما ذوق وفا آن را تا حدود زیادی به نثری شاعرانه و پرآرایه

تبدیل می کند که خاطر مخاطب را نمی آزارد این که گفتهاند نثر فرزندش - صفا- در تذکره «انجمن » روشن ساده و روان و فارسی یک دست است و غلظت نثر پدر را ندارد، (1) بخشی از آن نیز حاکی از همین ذوق و استعداد خانوادگی شاعرانه است که اطلاعات و سواد پدر در آن نیست. دستور زبان تذکره و آرایه پردازی آن نیز مانند وجه غالب سبک بازگشت تقلیدی است از

سبک های گذشته نثر که بعضی از خصوصیات آن را به قرار زیر در خود دارد

1 - حذف فعل به قرینه متاخر به( شیوه امروزی )

2- کاربرد «ی» استمراری در پایان به جای «می» در آغاز فعل مثبت و منفی.

3 -کاربرد افعال بر سیاق و وزن افعال عربی

4- کاربرد برخی از قیود مرکب به شیوه خاص.

«به» چند روز از آن ،بیش به دستیاری آلات حجاری در بنیان آن کوه کیوان شکوه رخنه ها

گذاشتند . (2)

5 -کاربرد زیاد فعل های وصفی

6 -تتابع ،اضافات تنسيق الصفات اضافه های تشبیهی ،متعدد ،سجع ،موازنه جناس، مراعات النظير.

7-مطابقه صفت و موصوف مانند زبان عربی

مراتب عالیه ،اجتهاد ترقیات ،لایقه عامه ،صحبه سنت ،سنیه ترقیات ،عظیمه ذریه طاهره

ولایت کلیه

جمع با «ات».

9- بسامد پسوند «آسا» . مسکوت آسا (3) »، «بهار آسا (4)»، «ذره آسا» پیشین، ص 203 و 206

10 -توزيع حرف آرایی و صوت آرایی

11 -ارسال المثل ،تمثیل تلمیح و استناد به اشعار عرب

12- طنز

ص: 37

در میان انبوه تذکره های فارسی ایران و شبه ،قاره تذکره ای که توانسته باشد از ملح مطایبت

نیز بهره مند شود ظاهراً بسیار اندک است و در شمار این اندک تذکره مآثر الباقريه وفاست. طنز وفا، تذکره او را در شمار مجمع «الخواص صادقی کتابدار و تذکره «سامی» درآورده است

«ابوالقاسم» فايض... جوانی است خردسال پسندیده .احوال از مستعدین کسبه اصفهان خلد نشان است با آن که از حسن صوری و معنوی بی بهره نیست با وفاست (به دومعنا) و با وجود

شاعری با شرم و حیا (1)

13- استطراد

به هر حال با وجودی که در مواردی بسیار قلیل سستی و خلل در ارتباط قبل و بعد در نثر

وفا راه یافته است ، (2) اما در بیشتر موارد با نثری دارای اسلوب و متناسب با موضوع روبه رو میشویم

نثر او در تذکره به اقتضای موضوع گاهی بسیار شاعرانه می شود .

در مجموع نثر وفا عموماً مسجع و مرضع و مایل به تکلف و تصنّع است. البته علت این امر هم بسیار واضح است چون گرایش عام قلم زنان عصر قاجار هنوز به سمت و سوی نثر فنّی بود و این را فخری برای خود میدانستند وفا در وصف آقامحمدحسین ثاقب مورخ و مورخ زاده مینویسد: «به سیاق وصاف و ،معجم تاریخی نگاشته که مقدور کمتر کسی از مترسلین این زمان است و از آن تلفیق

رشیق این معنی عیان (3)

،تذکره بانگاه به محتوا نیز حائز اهمیت است. در قیاس با عموم تذکره های دیگر بیشتر تراجم ،آن، مفصل و مبسوطتر است و وفا - چنان که پیش از این نیز دو فرد از آنها مقایسه شد - فقط به سجع پردازی محض بسنده نکرده .است اطلاعات و آگاهیهای خرد و کلان بسیاری را در میان سطور آن میتوان مشاهده کرد که برای برخی از آنها این تذکره تنها منبع موجود است مانند عامل تسمیه و تخلّص سروش و ناطق تراجم حدود دو سوم از شاعران ،تذکره قسمتی از روابط وفا و سید و سيف الدوله مقدمات و نحوه تکوین ساخت مسجدسید و بسیاری از مسائل دیگر نقد و سختگیری و گزینش وفا هم در جای جای تذکره آشکار است به ظاهر تذکره مفصل تر از صورت فعلی بوده وفا آن را خلاصه تر کرده و بخشهایی که به نظرش زاید میرسیده سترده است. چون در بخشی نشان

است

ص: 38

از فصلی در قصاید عربی میدهد که در نسخه حاضر نیست (1) اشعار و نمونه ها نیز به طور عموم

منتخب ،ناقص بدون مطلع و به معنای ،اخیر مقتضب است در همه این موارد هم خود با عبارت منتخبی از آن ثبت «افتاد به این گزینش اشاره می.کند تیغ نقد او گاه آشکارتر نیز می شود . وفا با

کسی تعارف .ندارد از این رو با وجود رفاقت بیش از بیست سال با نشاطی خان ابراز میکند که به دلیل غرور و استفاده نکردن از محضر ،استادان شعرش خالی از غلط نیست. (2)

برگزیده های وفا نیز به جز مدح و منقبت سید و تقلید طرز عراقی و خراسانی، گاهی اطلاعاتی

دیگر از زمان سراینده را به دست میدهد

از دعای اوست نه از ده کرور سیم و زر روسی از بیرون ز تبریز و خوی و زنجان شده (3) بعضی از ضعف های راه یافته در نظم و نثر وفا نیز زاییده نثر زمان اوست؛ نه منحصراً نثر

مولف مانند آوردن حرف اضافه مرکب بر به». (4)

این تذکره چنان مورد توجه سیّد قرار گرفت که به اشاره او فرزند ناخلف و رانده شده وفا یعنی عبدالواسع صفا (متخلص به مشرب و بعداً صفا که در فنّ شکسته نویسی و ترسل، مایه ور و ورزیده ،بود استنساخ و نگارش آن را به عهده گرفت و چنان که پدرش ،نوشته، تقریباً بیست هزار بیت

از آن را کتابت کرد. (5)

شده

همان گونه که گفته شد این کار چهار سال به درازا کشید و صفا حتی پس از مرگ پدر نیز به

تکمیل تذکره پرداخت این تکمیل تدریجی را از روی نسخ رؤیت شده تذکره میتوان دریافت نسخه کتابخانه مجلس در برخی مواضع تاریخ 1245 ثبت کرده است. نسخه ای نیز در تصرف مرحوم محیط بوده که دارای تاریخ 1246 است و نسخه کتابخانه رامپور (6) ، تاریخ 1247 را در خود ثبت کرده است نسخه خطی مجلس تحت شمارهٔ 178 جزو کتابهای سید محمد صادق طباطبایی است اما نسخه کتابخانه مرحوم عبدالحسین بیات که نشانی از آن در دست نیست مورّخ

ص: 39

1249 است. (1) نسخه کتابخانه گلپایگانی نیز گرچه تاریخ صریحی ،ندارد اما از قرائنی مانند نوشتن واژه «مرحوم» برای «وفا» و برخی دیگر از اعلام ،تذکره باید مربوط به همین سال های آخر یا نیمه دوم

سده سیزدهم باشد.

به نظر میرسد ،موانع دسترسی به نسخه محیط و بیات را قریب به محال کرده است محیط نیز خود از نسخه پنجمی خبر داده که شصت سال پیش از گزارش او به شهادت احتشام الحکما در زواره از بین رفته است.» (2)

میرزا محمد علی وفا سرانجام در سال 1248 به بستر بیماری افتاد و پس از این که در ماه صفر همان سال در ،وصیتی فرزندش صفا را از ارث محروم کرد فدای اردستانی شاعر و عالم را با دو

نفر دیگر ناظر بر اجرای وصیت کرد و بین ششم تا شانزدهم همان ماه پای از سرای خاکی بیرون نهاد و در تکیه میرزا رفیعای نایینی در اصفهان مدفون شد.

سیّدِ شفتی پس از مرگ ،وفا حق نظارت بر موقوفات مدرسه زواره را به دلیل محرومیت صفا از ارث به ملا سید مرتضی امام جمعه واگذار کرد اما فرزندان ملا عبدالعظیم اندک اندک توانستند دست نظارت او را به ویژه پس از مرگ سید کوتاه کنند ظاهراً کشمکش ها بین اولاد و احفاد دو طرف تا حدود پنجاه سال بعد نیز ادامه پیدا کرده است. (3)

سیّد شفتی (حجه الاسلام)

در این ،بخش بیشتر به قسمتهایی از احوال سیّد میپردازیم که در کتاب بیان «المفاخر و دو

رساله تحلیلی «ع. ارجمند» (4) و «ع. امانت» (5) ذکر نشده و یا به اشاره بسنده شده است.

سید محمد باقر بن محمدنقی موسوی ،شفتی معروف به حجه الاسلام مطلق در شیعه یکی از بزرگترین علمای امامیه در عصر ،خود احتمالاً سال 1175 ه- .ق به دنیا آمده است. (6) نسبت او با

ص: 40

بیست و یک ،واسطه به امام زاده حمزه بن موسی کاظم( علیه السلام ) میرسد پس از تحصیلات مقدماتی در

،ایران سال 1192 ه- .ق برای ادامه تحصیلات به عراق رفت و پس از درک محضر و استجازه از بزرگانی چون؛ سیدمهدی بحرالعلوم، شیخ جعفر کاشف الغطا ملامهدی نراقی و میرزای قمی سال 1205 ه-.ق به ایران بازگشت و پس از چند سالی توقف در قم و کاشان سال 1216 ه- .ق وارد

اصفهان شد.

دورۀ دوم زندگی سیّد - که بخش برجسته عمر اوست - از این سال آغاز شد. (1) این بخش از

حیات ،او دارای وجوه متعدد و گوناگونی است که کمتر در ،عالمی گرد آمده است. زندگی او در اصفهان در ،آغاز با تدریس و امامت جماعت شروع شد و رفته رفته او را تبدیل به یکی از ناموران مراجع دینی

علمی بلکه مرکز تلاقی دین و سیاست در ایران کرد.

و او علاوه بر مرجعیت و تدریس و تالیفات متعدد که برخی از آنها به زیور طبع آراسته شده طبعش ادامه دارد - و نیز گشایش گره های گوناگون امور ،اطرافیان ،مریدان متوسلان به او اندک

،اندک در دل ،خلق از چنان نفوذی برخوردار گشت که رجال ،سیاسی گاهی با او به رایزنی

می پرداختند . بزرگانی که تحت تعقیب قرار میگرفتند گاه به او پناه میبردند و حتی حکومت ،انگلیس که در آن ،زمان برای ،خود قدرت سیاسی برتر جهان به شمار میآمد این نفوذ و محبوبیت را از چشم دور نمی داشت .

فتحعلی شاه ،قاجار که بین سال های 1216 تا 1250 ه-.ق چندین بار به اصفهان سفر ،کرد با وی ملاقات نمود (2) در همین ،تذکره ذیل احوال عندلیب کاشی میخوانیم «اکنون سال 1247 ه- .ق است که فتحعلی شاه به اصفهان مسافرت کرد و از سید اعزاز فراوان نمود. (3)

برخی در تحقیقات خود خواسته اند شکستن ابهت سید را دلیل سفر شاه به اصفهان بدانند اما باید گفت پر بیراه نیست اگر بگوییم شاید علت معتقدات مذهبی بود که در فتحعلی شاه وجود داشت و سبب احترام فراوان به عالمان زمان خود مانند شیخ احمد احسایی و دیگران بود به سید شفتی نیز اعتقاد دیگری داشت.

شاید به دلیل همین علقه بود که اهالی تویسرکان و ملایر جرات

کردند از شیخ الملوک شیخ علی میرزا پسر نهم (شاه به سید عارض شوند سید وساطت کرد. شاه

پسرش را عزل کرد و نزد سید فرستاد و گفت: «هرگاه در خدمت شما از کرده پشیمان شد و آن چه به

ص: 41

تعدی از رعیت گرفته رد نمود و شما شفاعت کردید حکومت ملایر به او داده میشود و الافلا سید

رفع دعوا کرد و شاه حکومت را به او برگردانید این ،فرض اعتقاد فرزند پادشاه - عضدالدوله - نیز هست. (1)

از میان حاکمان اصفهان نیز اشاره موجز تذکره وفا رابطه سيف الدّوله با سید را تا حدودی معلوم میدارد به طوری که سلطان را کاملاً مطیع سید نشان میدهد حتی آنجا که میل سیف الدوله، موافق خواست سید نبود سید همان روزگاری که هم در مقام حاکم شرع حکم میداد و هم آن را به

دست خویش اجرا میکرد سلطان می سراید :

بیا که نوبت باغ است و ترک باده حرام است *** از آن که گل چو صراحی شده است و لاله چو جام است

زه- م نشینی زهاد جز ملال نخیزد *** به عیش کوش که فصل گل است و شرب مدام است

خطا نصیحتی امروز گفت واعظ شهرم *** که می مخور که به فتوای شرع باده حرام است

برو به مسجد و از او بپرس کای واعظ [؟] *** اگر حرام بود ،می حلال گو که کدام است

مده تو گوش به ،واعظ شنو نصیحت سلطان *** شراب با تو حلال است (2)

و آب بی تو حرام است هم ،چنین از رجال سیاسی و ،دینی که از بیم سیاست حکومت وقت به آستان او متوسل

شدند میتوان از مشیرالملک شیرازی به همراه تاج الدوله - مادر سیف الدوله

در سال 1248ه.ق (3) عبدالله خان امین الدوله در 1251 ه.ق (4)

و ملامحمد تقی اردکانی در سال 1257 ه- .ق (5) یاد کرد که

ص: 42

همگی یا از بیم محمدشاه و یا از ترس فتحعلی شاه به سید پناهنده شدند.

،اصفهان در زمان ،او مرکز علمی - دینی جهان تشیع بود البته پیشینه این مسأله را در سنوات پیش باید جستجو کرد از زمان صفویه یکی از مراکز مهم دینی دنیای تشیع بود که مدارس بزرگ و

موقوفات بسیار داشت همه علوم اسلامی و متداول میان مسلمانان مانند ،فقه ،اصول ،منطق کلام ،اخبار ،حکمت نجوم و غیره در آنجا آموزش داده میشد و از عموم سرزمینهای اسلامی برای بهره جویی از محضر دانشمندان و متفکرین به آنجا می آمدند و اگر کسی حوصله تحصیل داشت بدون داشتن سرمایه می توانست سال ها به آسانی همه علوم را فرا گیرد...... تا زمان [فوت مرحوم حجه الاسلام ،شفتی این مرکزیت دینی علمی در اصفهان برقرار بود.... بعد از وفات آن مرحوم که در اواخر سلطنت محمد شاه قاجار روی داد یک باره

و بی سرو صدا این حوزه به عراق منتقل گردید. (1)»

نگارنده یکی از نشانههای بزرگ اقتدار سید را در نامه مفصل وزیر مختار وقت انگلیس در

ایران - مستر مکنیل (Sir John MC Neil به او میبینم فشرده این رویداد چنین است. میدانیم که روزگار پادشاهی فتحعلی شاه دوران آشفت های است. در حالی که شاه در مرکز به تکثیر اولاد

و یافتن راه های متعدد برای رفع خستگی و ملالت از انبوه پرده نشینان حرمسرایش سرگرم بود

روس ها در شمال ایران به کشمکش و تحمیل قراردادهای گران به ایران مشغول بودند و دولتین انگلیس و فرانسه نیز با فشار خود بر دولت ،قاجار نتایج نامطلوبی به بار آورده بودند. به علت بی کفایتی

ص: 43

تسلط نداشتن شاه بر حدود و ثغور کشور عده ای از یاغیان افغان و ترکمنستانی نیز مرزنشین های

ایران را در خراسان و دیگر نواحی اطراف مورد یورش و چپاول و سرقت قرار می دادند (1)

این آزارها به آنجا رسید که شاه پسر با کفایت خود - عباس میرزا را برای سرکوبی اشرار به آن حدود گسیل کرد .عباس میرزا با برگ و ساز ،فراوان ،یکباره هرات را محاصره کرد و نزدیک بود آن جا به تصرف او درآید که ،ناگهان مرگ غیر منتظره شاهزاده جوان (2) نبرد را به سود خصم متوقف کرد زیان این مرگ نابه هنگام در نامه قائم مقام به سیّد چنین ترسیم شده است اگر ده ،روز این خبر نرسیده بود هرات به دست می.آمد از قندهار تا سرحد هندوستان و از مرو تا حدود ترکستان کلاً در زیر حکم و اقتدار دولت در میآمد (3)

اما چنانکه نوشته های تاریخی آن روز نشان میدهد محمدشاه نیز در ادامه به ثمر رساندن ،جنگ کامی نیافت او پنج سال بعد در سال 1254 ق همراه حاج میرزا آغاسی، سیف الدوله و برخی دیگر از سران سپاه ایران به سوی هرات لشکر ،کشید اما در پشت دروازه های آن جا شکست خورد برخی از دلایل این ،شکست مطابق اسناد محرمانه وزارت خارجه که بعدها منتشر شد آشکار گشت که آشوب هرات بهانه ای بیش نبوده تا روسیه و انگلیس هر کدام به مطامع خود برسند. نیکلای اوّل تزار روس - افغانستان را بهترین معبر برای دستیابی به آبهای آزاد و هندوستان میدید سفیر تزار در دربار ،محمدشاه کنت سیمونوویچ بود که برای وصول به این هدف دربار ایران را به شدت

تحریک و ترغیب به حمله به هرات نمود و وعده پشتیبانی و حتی دخالت مستقیم میداد خود تزار هم در دیدارش با ناصرالدین شاه هفت ساله و امیرکبیر تلویحاً این حمله را خواست لرد پالمرستون - وزیر خارجه وقت انگلیس - نیز از یک سو یک افسر انگلیسی بنام پاتینجر (Eldred Pottinger) یا به قول محمدشاه بادمجان (!) را با مقدار زیادی پول به اردوی کامران میرزا در هرات فرستاده تا آنها

ص: 44

را تجهیز کند و از دیگر سو مکنیل را مامور دفع الوقت و تضعیف ایرانیان کرد. این دفع الوقت حدود دو ماه طول کشید و این انگلیسی پرتدلیس با انواع حیل از قبیل؛ مخفیانه و با لباس مبدل به اردوی

ایرانیان ،رفتن ایجاد گرانی و تفرقه در بازارها و اردوی ایرانیان جاسوسی از مذاکرات سیمونوویچ و

پادشاه و اطرافیان وقت کشی و معطلی در اردوی هرات و غیره زمام امور را از دست شاه ساده اندیش و وزیر درویش مآبش درآورد تا کشتی سربازان انگلیس بتواند در خلیج فارس لنگر بیندازد (1)

در مجموع میتوان برخی از دلایل این شکست را در اطاعت بی چون و چرای شاه از حاج میرزا آغاسی و فریب خوردن از وزیر مختار انگلیس - مستر مکنیل - خلاصه کرد مکنیل یک

اسکاتلندی جوان و زیرک تمام عیار انگلیسی بود که به عنوان دستیار جراح به هیات نمایندگی انگلستان در ایران به ریاست هنری ویلاک Henry Willock پیوست و به زودی توانست خود را در حل و فصل امور دیپلماتیک وارد کرده و متدرجاً ترقی کند و وزیر مختار مامور تهران گرداند دنیس

رایت (Denis Wright) او را قابلترین و بانفوذترین سفیران انگلیس در ایران در سراسر قرن نوزدهم میداند (2) شاید راه یافتن او به سیاست از زمانی تسهیل گشت که پزشک خاص عباس میرزا

شد.

مکنیل در معرکه هرات به گفته ناسخ التواریخ دوبار و به روایت فارسنامه ناصری، سه بار

شاه جوان ایرانی و وزیر پیرش را فریفت و هر چند بار با اصرار اجازه خواست که برای ایجاد زمینه های تسلیم هراتیان و آشتی بین کامران میرزا و یارمحمدخان به اردوگاه یار محمد برود اما هر بار با وقت ،کشی ایرانیان را در انتظار سوخت و حتی ده هزار تومان وجه نقد زر مسکوک از خود به خصم پرداخت و با پافشاری از آنها خواست قلاع خراب و لشکر منهزم خود را سریعاً بازسازی کنند. سپس دست خالی برمیگشت و اظهار تاسف می کرد. دست آخر مهدیخان قراپاپا این تدلیس و تلبیس وی را به شاه گزارش داد و محمدشاه را خشمگین و آشفته ساخت شاه مکنیل را از خود راند و از

ص: 45

لشکر نیز اخراج کرد (1) وزیر مختار مطرود و مغضوب نیز به سرعت به یکی دیگر از زیردستان انگلیسی به نام استرودات دستور داد به تهدید شاه و تقویت افغانها ادامه دهد و خود از این که در درون به هدفش کاملاً دست یافته بود شادمان به تهران آمد و از راه زنجان به آذربایجان رفت. او از ،زنجان نامه ای مشتمل بر 950 کلمه به سید شفتی در اصفهان نوشت. (2)

سید نیز جوابی دندان شکن در 2400 ،کلمه برایش فرستاد اما زمانی پاسخ مکنیل داده شد که سیاست او کارگر افتاده بود. سربازان انگلیسی در ماه ششم ژوئن 1838م مطابق 1254 ق جزیره خارک را تصرف کرده بودند و شاه مجبور ،شد محاصره هرات را رها کند و برگردد چون با تجهیزاتی معادل پانصد غلام سپاهی (Sepoy) از مستعمره هند و دو توپ شش پاندی خارک را اشغال کرده بودند و دسترسی آنها به

هرات کاملاً ساده شده بود (3)

4

در کتاب مفصل بیان المفاخر اشارتی کوتاه به این مراسله رفته است (4) نامه و پاسخ حیاتی و

در عین حال فخیم است نیرنگ و دورنگی فرستاده انگلیس و در مقابل دل پاک و استوار و سلیم قاطعیت و آگاهی سیّدِ شفتی نیز از جای جای نامه پیداست سید» در علوم ادبیه نیز برخلاف بسیاری از فقها دست داشت و آن چه از نوشته های فارسی او در دست است منافی سبک نسبتاً پخته و منشیانه نامه نیست». (5) بعید مینماید که پاسخ این مراسله به قلم خود سید نباشد.

به هر حال این پیام پاسخ پیش از هر چیز مبین حشمت و نفوذ سیّدِ شفتی است که بخشی از آن میتواند ناشی از همان حساب باشد که فتحعلی شاه از عالمان دینی به ویژه سید شفتی میبرد و قبلاً ذکری از آن به میان آمد فتحعلی شاه حتی در مقبره اختصاصی خویش در قم نیز دستور داده بود

ص: 46

بر کتیبه هایی خدمات او را از زبان خویش نقر کنند و در یکی از جملات مفصل آن آورده در همه

،بلدان مساجد و مدارس و معابر برپای داشته متقیان مجتهد و مقتدیان متعبّد عالمان مفید و طالبان

مستفید به ارشاد عبّاد در اصلاح معاش و معاد مستقر و به موونه ،ایشان زیاده از یک کرور نیم میلیون تومان سکه زر یا 250 هزار لیره استرلینگ] مستمر داشتیم.» (1)

البته این ارادت و احترامی که خاقان به علما داشت میتوانست تبعات نیز داشته باشد. از جمله مریدان جاهلی که حول این عالمان پناه گرفتند و چه کژرفتاریهای آشکاری که در این سایه امن و اغلب پوشیده از آنها مرتکب نشدند خود شاه نیز به خوبی متوجه این نکته بود چنان که تحویلدار

میگوید وقتی فتحعلی شاه با چهل عراده توپ و چهل هزار قشون برای دفع اشرار گوناگون به اصفهان ،آمد مانند پارهای آتش از هر گروه چیزی میخواست از جمله؛ از اعیان و ملاها مقصر» (2)

به هر حال سیّد شفتی با کیاست و فطانت به دام مکنیل نیفتاد و فقط به پاسخ کتبی بسنده کرد و از دخالت مستقیم در جنگ هرات مانند حکم جهاددادن خودداری کرد. او قبلاً هم نشان داده بود که استقلال خود را در مقایسه با برخی از علمای دیگر در برابر حکومت حفظ میکند مثلاً مانند بعضی از آنها که در اردوی سلطانیه برای افتای جهاد علیه روسها شرکت کردند (3) ، دخالت نکرد و یا

هم رتبه و صدیق معاصر خویش - حاجی کرباسی - نبود که علیه تراکمه فتوای جهاد دهد. هنوز علت دقیق مکاتبه وزیر مختار با سید روشن نیست اما برخی آن را بست نشستن امین الدوله که به رغم مؤلف بيان المفاخر دوستار تمام عیار انگلیس بود - در خانه سید میدانند. (4) با همه احوال ظاهراً این اندازه که مکاتبه یاد شده محمدشاه را رنجانیده شکست هرات نیاز رده است چون در همان سال به سرعت میرزا حسین خان آجودان باشی را مامور کرد به دربارهای دول اتریش

فرانسه و انگلیس برود و از رفتار مکنیل و در حقیقت دولت انگلیس شکایت کند. او در ماده هفت شکایت نامه مفصل خویش به پالمرستون مینویسد

سر» کار سفرا و ،ایلچیان همیشه در همه دولتها با وزرا و امینان سرو کار داشته و سوال و

ص: 47

جواب آنها با امنا و اعیان .است کاغذ نوشتن دولت انگلیس به جناب فخرالاسلام، آقا سید محمد ،باقر مجتهد به اصفهان چه مناسبت دارد؟! (1)

محمدشاه پس از این اقدام همراه اردوی مفصلی به اصفهان سفر کرد تا از جمله اغتشاشاتی را که غالباً در نتیجه رقابت و کشمکش سید شفتی با حکام اصفهان بود و به دست لوطیان اطراف

ایشان در میگرفت سرکوب کند اما ناکام ماند چون سربازانش در دیدار شفتی از اردوی شاه سر و دست او را بوسیدند پس به گفته تنکابنی زیاده از سی هزار تومان به آن جناب ضرر وارد آورد و با

بستگان او نهایت سوء سلوک را مسلوک داشت سپس منوچهرخان را به حکومت اصفهان فرستاد تا از قدرت او کاسته شود و هنگام مرگ سید هم کاسته شده بود . (2) به هرحال این پیام و پاسخ پیش از هر چیز مبین حشمت و نفوذ سید شفتی است که بخشی از آن میتواند ناشی از همان حسابی باشد که فتحعلی شاه از عالمان دینی و به ویژه سیّدِ شفتی میبرد و قبلاً ذکری از آن به بیان آمد چنین

صاحب دستگاهی که از سویی مانند رجال ،سیاسی وزیر مختار دولت ،بریتانیا به او نامه بنویسد و از دیگر سو عالمی جلیل القدر و مرجعی محبوب القلوب به شمار ،آید البته باید عده ای از شعرا و اهل ادب نیز او را ستایش نمایند و گرد او جمع .آیند این در حالی است که آن روز هر یک از رجال سیاسی و غیر سیاسی در اطراف خود عده ای از شعرا را گرد آورده بودند حتی برای امین الدوله نیز که به سید متوسل شد تذکره ای برایش مرتب کردند شامل اشعاری که در ستایش او سروده شده بود.

مضاف بر همه اینها سید مردی بود شعر دوست و فاضل پرور از این رو خرد خرد، عده ای از شعرای روزگار خود را به زیر بال و پر گرفت که شرح آن در مقدمه آمد او آنها را به نظم مناقب مصطفوی و مدایح مرتضوی امر کرد. (3) آنها نیز که مدایح آن بزرگوار را فی الحقیقه، مناقب ائمه اطهار (4) میدانستند سروده های خویش را نثار او می.کردند تا آنجا که برخی از آنها مانند وقایع نگاران همواره همراه او بودند مانند میرزا عبدالکریم سیما که پیوسته به نظم وقایع آن بزرگوار

مشغول بود.

ص: 48

جمع آمدن شعرا و مداحین گرد سید کم کم رشک برخی را برانگیخت و از این رو زمزمه هایی

را علیه او آواز دادند از جمله او را پشت سر محکوم کردند که دوست دارد ستایشش کنند (1) و هوای نفس او را برانگیخته که شعرا را پیرامون ،خود گردآورد در گوشه هایی از این تذکره آثار مجادله شدید و فازواره ای با یکی از مخالفین شاعر پروری سیّد و نیز مجاب کردن او و اقامه دلایلی چون «تأسّی سیّد » در این کار به پیامبر ( صلی الله علیه و اله ) که حتی کعب بن زهیر مهدورالدم را نیز به خاطر قصیده ای بخشیده

و برد یمانی خود را به او صله داده دیده میشود. (2)

سید نیز بیتوجه به این زمزمه ها با پیروی از نیای ،خود پیامبر( صلی الله علیه و اله ) و مانند بزرگان و والیان شعرا را زیر سایه تامین و حمایت خود میگرفت و آنان را به اشکال گوناگون می نواخت و این را منافی تشرّع و تعصب دینی نمیدانست اما بنابر نقل منابع تا آخر عمر نیز خُلق ممدوحین را پیدا نکرد و

همواره از زاهدترین بندگان بود

اختیار - پسر شهاب ترشیزی - وقتی میخواهد تشرع سیّد را به گونه ای ،شاعرانه بیان کند

میگوید هنگام شام، بر افق، از شرم ننگرد *** کو را چرا شباهت صهبای احمر است؟

به هر حال چنین نوازش هایی بود که موجب تشویق شاعران و ادیبان میگشت و فرزانگانی چون سروش اصفهانی در زیر سایه او به آفرینش ادبی ،خود دست یافتند که در جای خود به آن اشارت می.رود برخی دیگر نیز مانند صفا - کاتب تذکره - بودند که از اوان جوانی زیر چتر سید بود و

به شغل ترسل و نامه نگاری ،سید مشغول و سیّد تمام مایحتاج و لوازم زندگی را به اضافه یک خانه ه و یک ،همسر برایش فراهم ساخت. (3)

نمونه دیگر سیّد محمد علی حربا بود که در نتیجه ازدواج و عیالواری دیونی سنگین پدید آورده بود و سیّد همه را پرداخت (4) و یا در یازده ای هندی را تکفل کرد و بعد هزینه سنگین سفر هند او به همراه خانواده اش را پرداخت (5) از این رو برخی از صاحب منصبان حکومت نیز که از سیاست و

ص: 49

حکم رانی ملول گشته بودند و آن را گناه میدانستند زیر این ،سایبان پناه گرفتند مانند «عبدالرزاق متخلص به ،گوهر که در آغاز در مناصب حکومتی بود و سپس به مدایح سید روی آورده، تدارک آن

سيئات بدینگونه حسنات کرده یک بار برای یک رباعی موازی چهارصد تومان انعام گرفت و جمیع ما يحتاج و مسکن و خورد و خوراکش تامین شد (1)

در یکی دیگر از این وجوه به ظاهر ناهمگون در وجود سیّد همین علاقه مندی به شعر و شاعران آن روزگار است که بسیاری از آنها اگر صوفی مشرب ،نبودند تمایلات به تصوّف عمدتاً در آثار آنها به چشم میخورد البته از قرائن پیداست که این گرایش ها را قویاً از سید پنهان میکردند اما احکام

ضد صوفیگری صادره از ،سید به ،تقریب از عموم مخالفت های مراجع معاصرش شدیدتر بود برای ،نمونه دو حکم از آنها را به نثر سید ذکر میکنیم برای نخستین بار اصل این حکم ها از روی نسخه خطی رساله سوال و جواب که در سال 1247 قمری کاتب آقا محمدخلیل آن را نوشته است اینجا میآید (2) حکم نخست راجع به حاج زین العابدین شیروانی ملقب به مست علی شاه است: بر قاطبه اهل ایمان از امت پیغمبر آخرالزمان و شیعیان ائمه انام - عليه آلاف التحية والسلام - مخفی و مستور نماند که حاجی زین العابدین شیروانی از حزب شیطان و معاند طريقه طيبه پیغمبر انس و جان است بر قاطبه مسلمانان و کافه اهل ایمان که خائف از مؤاخذه موقف حساب

،باشند لازم است احتراز و اجتناب از این خبیث بیایمان نموده دین سعید و شریف خود را از خباثت و مضرت این رانده درگاه اله و معاند شریعت مطهّره فخر انبیاء محافظت نماید بلکه در هر بلدی که این شقی بدبخت منزل ،نماید بر کافه اهل آن بلد لازم است که این معلون را از آن بلد اخراج

نموده...الخ) (3)

البته يُر بعید نیست این مخالفت ها بیشتر با تصوف پوست های و صوری صورت میگرفته است. چون تمایل سید به یکی از عارفان بی کشکول و تبرزین زمان - درویش حسن کافی نجف آبادی مشهور به شاه کافی - را نیز برخی از منابع یاد کردهاند که از سنن صوری درویشی، فقط به «لباس موافق اموات یعنی جامه سراسر سپید بسنده کرده بود و سید و برخی دیگر از عالمان بزرگ زمان

ص: 50

مانند شیخ محمد تقی نجفی مسجد شاهی - گاهگاه به دیدارش در نجف آباد می رفتند. (1) چنان که آشکار ،است همه شعرا سیّد را چون ممدوحان ،دیگر تنها به دلیل اخذصله نمی ستودند بل شاید این

دو بیت عندلیب کاشی در پایان چکام هاش - خطاب به سید گویای تعلیل اینگونه مدح باشد :

سخن سنجان به امید عطا آرند گر مدحت *** من از آن مدحت آوردم که گردد زیور دیوان

دگر چشم عطایش چیست از مدحت، کسی کآمد *** زهر بیتیش بیتی ساخته در روضه رضوان (2)

اجمالاً وجوه متضاد و شگفت انگیز خوی ،سید از همین اشعار به جا مانده پیداست. چنانکه

سروش گفته :

معجز عیسی و موسی هر دو اندر کلک تو *** گاه جان بخشد به مردم گاه باشد جان ستان (3)

عالمی ،غریب تظلّم بدو میبرد که :

کلبه ای بود و بسی سال در او بردم رنج *** حاليا ظالم معلون صفتی غضب نمود. (4)

،باری آفتاب وجود سیّد شاعر ،پرور ،مرجع زاهد و سیاستمدار در سال 1260 ه- . ق به بیگاه

گرایید و در هشتاد و پنجمین سال ،عمر روی در نقاب خاک کشید

ص: 51

ص: 52

ص: 54

بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمنِ الرحیم

منت خدای را - جلّت کلمته - که گوهر بشری را به افاضت آب و رنگ نفس ناطقه گرانبهایی داد و به جوهر نطق از سایر ،ممکنات ،پایه برتر نهاد جواهر کلام را که لالی بحر وحدانیت و یواقیت

كان فردانیت ،است به توسط ،انبیا، واسطه وصول لطف ازل و حصول فیض لم یزل ،ساخت و بدین شایستگی شموع محفل بشری را به پروانه و لقد کرمنا بنی آدم» نواخت.

فحمداً لَهُ ثمَح مَداً لَهُ * * * عَلَى مَا كَسَانَا رِدَاءُ الْكَرْمِ

وَ شُكْراً لَهُ ثُمَّ شُكْراً لَهُ * * * عَلَى مَا هَدَانَا لِشُكْرِ النِّعَمِ

گواه شرافت سخن بر ،ماسواه همین بس که جناب ختمی مآب سیّد ،لولاک پیرایه سمک و سماک

مایه ایجاد آب و خاک بیت

مُحَمَّدِ کازل تا ابْدُ هرچه هست * * * بِهِ نَامَ همایون أَوْ نَقْشِ بست 2

که سید و سرور انبیا و اجل و اشرف رسل ،است به ترغیم (1) انوف فصحای مشرکین و تعفیر خدود بلغای منکرین دین ،مبین به کلام اعجاز ،نظامش اختصاص دادند که در جنب طراوتش گلستان ،خلیل خاربنی (2) درهم ،شکسته و با مهابت خامه تحریرش ثعبان ،موسوی خراطینی فسرده نماید با دستگاهش اساس سلیمانی نقشی بر آب است و در خدای شناسیش ید بیضا چون کرمک شب تاب پیش .آفتاب با درسش تدریس ادریس مدروس و با ،اثرش دم عیسوی، نفس افسوس (3) شعر:

عَلَيْهِ سَلَامُ اللَّهِ مَ - ا فَ - اح عبهر * * * وَ مَا نَاحَ قُمرى ، عَلَى الشجرات

وَ عَلَى آلِهِ الطَّيِّبِينَ وَ عِتْرَتِهِ الطَّاهِرِينَ ، سِيَّمَا ابْنَ عَمِّهِ الَّذِي تَرَعْرَعْتُ ببيانه الْبُلْغَاءُ وَ تَزَعْزَعَتْ

بِكَلَامِهِ الارض كالسماء

گرچه مرا نیست محل قبول *** دست من و دامن آل رسول 3

ص: 55

چون در طی ستایش الهی و درود بر جناب ختمی ،پناهی شرافت سخن بر ما سواه و مزیت

،کلام بر ما عداه تمهید ،یافت بر اصحاب فطانت که روی سخن در ایشان ،است، پوشیده نخواهد بود که هر سخن که از ایجاز مخل و اطناب ممل و تنافر کلمات خالی ،باشد خاصه کلام مسجع مقفی که آن را شعر ،خوانند از انواع کلام آرین و نزد طباع سلیمه و خُلُق ،مستقیمه، مستحسن است، چنانکه

زینت افزای اریکه رسالت و زیببخش و ساده خاتمیت را طبع ،مبارک به استماع اشعار فصحای بلاغت شعار و اصغای منظومات بلغای فصاحت دثار مشعوف همی بود و شعرا را حکم به نظم مآثر و بزرگواری و ستایش ذات كامل الصفات ،مبارکش همی فرمود و از آن دست ابر مثال دریا ،نوال به صلات گرانمایه شعر (1)

لَهُ هِمَم لامنتها لكبارها * * * وَ هِمَّتُهُ الصُّغْرَى أَجَلُّ مِنَ الدَّهْرِ (2)

لَهُ رَاحَه لؤ انَّ مِعْشارَ جودها * * * عَلَى الْبَرَّكَانِ البراندى مِنَ الْبَحْرِ

معزّز و قامت قابلیتشان را به طراز خلاع ،فاخره مطرّز همی ،نمود و جمعی از اسانید فصحا و صنادید ،بلغا که بعضی از آنها مثل لبید و فرزدق و کعب بن زهیر از جمله صاحبان سبعه (3) معلقه، که سپهر فصاحت را سیاره سبع بودند و حسّان بن ثابت و غیرهم هم (4) در سلک خدام سعادت فرجام آن آستان ملایک ،پاسبان انتظام ،داشتند و لوای بلاغت در مناقب آن بزرگوار می افراشتند بلکه مقالات

خود را به ،مناقبش موشح می.داشتند چنانکه حسان گوید شعر

مَا إِنْ مِدْحَةُ مُحَمَّداً بِمَقَالَتِي * * * لكِنِ مِدْحَةُ مَقَالَتِي بِمُحَمَّدٍ

اگر به مدح و ثنا هرکسی ستوده شود *** تو آن کسی که ستوده به توست مدح و ثنا

سبب (5) تالیف کتاب

به عهد دولت ،خسرو به روز حشمت دارا *** که خار گلبن سوری و خاک عنبر سارا

جفا و جور ز دادش دوان به سایه آهو *** نیاز و ،آز ز جودش نوان به بنگه عنقا

به گلستان جمالش بهشت مجمره گردان *** به آستان جلالش سپهر ناصیه فرسا

کفایت و کف رادش چو رنگ سوری و لاله *** مکارم و دل پاکش چو بوی (6) عنبر سارا

ص: 56

چو او به درع ،سیاوش هزار شیر دلاور *** چو او به گاه فریدون هزار شید دلارا

چو آسمان و ،درش آسمان و حسرت دربان *** چو آفتاب و (1) رخش آفتاب و حیرت حربا

ز ،آسگون چو سرایی ز آستینش، سخن گو *** به آسمان چو ،گرایی به آستانش جبین سا

به یک اشارت ،گنجور دود بحر به کیوان *** به یک اجازت ،خازن غبار کان به ثریا

هُوَ السُّلْطَانِ الاعظم والخاقان الاکرم ملک ملوک عَالِمُ صَاحِبُ قُرْآنَ الافخم مَرْجِعُ السَّلَاطِينِ ملجاء الخواقين قَهْرَمَانُ الْمَاءِ وَ الطِّينِ ظِلِّ اللَّهَ فِى الارض (2) ، السُّلْطَانَ ابْنِ السُّلْطَانِ السُّلْطَانِ ابْنِ السُّلْطَانِ الخاقان ابْنِ الخاقان ابْنِ الخاقان ابوالفتح وَ الظُّفُرِ ، فتحعلی شَاهُ قاجار (3)

هُوَ الْمَلِكُ المسؤول فِي كُلِّ حَاجَةٍ * * * وَ فِي لزباتِ الدَّهْرِ اندى مِنَ الْقَطْرِ

لَانَ مَسَّ عُوداً يَابِساً بِيَمِينِهِ * * * يَعُودُ الَىَّ مَا كَانَ فِى الْوَرِقِ الْخُضْرِ

* * * (4)

فَلَمْ يُخَلِّ مَن نصر لِه مَن لِه يد * * * وَ لَمْ يَخْلُ مِنَ شَكَرَ لَهُ مَنْ لَهُ فَمٍ

وَ لَمْ يَخْلُ مِنَ أَلْقَابِهِ عُودٍ مِنْبَرِ * * * وَ لَمْ يُخَلِّ دِينَارٍ وَ لَمْ يُخَلِّ دِرَّهُمَ (5)

که به اقبال ،همایونش و ساده شریعت غرّا و اریکه ملت ،بیضا مزّین است به قدوم سعادت

لزومِ شعاعِ آفتابِ فلک رسالت و پرتو ماه سپهر ،امامت شمعِ محفل دودمان مصطفوی، نهال ریاض ذراری ،مرتضوی یگانه گوهر بحر علم و کمال بلند اخترِ آسمانِ مجد و اقبال، خلاصه انفس و آفاق، جانشین نبی به استحقاق کاشف حقایق ،ایمان عالم دقایق ایقان غوث الاسلام و المسلمين عون الايمان و المؤمنین پیشوای دین مبین حجة الله على الأرضِ أجمعين، علامة العلماء الموحدين، استاد الفقهاء و المجتهدين،

قدوة ، الْأَيَّامُ ، مقتدى الْأَنَامِ شَمْسٍ فَلَكَ السَّعَادَةُ وَ السياده مركز دايرة الْإِفَاضَةِ وَ الْإِفَادَةُ السَّيِّدُ السَّنَدِ الْعَالِمِ الْعَادِلِ الْكَامِلِ الْبَاذِلُ أبوالمفاخر وَ الْمَآثِرِ ، حاجی (6) سید مُحَمَّدِ بَاقِرِ الموسوى الحسينى

هُوَ الشَّمْسُ مِنْ أَىُّ الْبِلَادِ رَأَيْتُهُ * * * هُوَ الْبَحْرِ مِنَ أَىُّ النواحى أَتَيْتُهُ

ص: 57

مَتَّعْنا اللَّهُ تَعَالَى بلقائه وَ أفاضنا بِطُولِ بَقَائِهِ -

بر علمای متبحرین و فقهای متدبّرین این نکته پوشیده نیست که از ابتدای زمان غیبت و افتتاح هنگام ،حیرت الى يومنا هذا که قریب به هزار سال جلالی است در هیچ عهدی از عهود ،ماضیه و هیچ قرنی از قرون سالفه بسط بساط شریعت و نشر اخبار و سنت نبوی که در این زمان به واسطه اهتمامات ،جنابش در جمیع اقطار جهان و بلاد و امصار مسلمانان وقوع یافته نبوده و در هیچ عصری از اعصار هیچ یک از مجتهدین جامع الشرایط اینگونه سعی در قوام ملت بیضا و نظام

شریعت غرا نفرموده

ابر افادتش که عالمگیر ،است بر کشتزار شریعت ،احمدی چنان قطره ای بارآمد که خضارتش تا مختتم اعصار برقرار خواهد بود و نسیم افاضتش که از مهب جنان ،است ریاض مذهب جعفری را چنان خرمی بخشود که تا منقرض ،ادوار به طراوتش خواهد افزود.

شعر:

فَلَيْسَ شَبِيهُهُ لِلدِّينِ واقٍ * * * وَ لَيْسَ نَظِيرُهُ لِلشَّرْعِ حأَمْ

فَقَدَرَ الْعِلْمُ مِنْهُ فِي ارْتِفَاعِ * * * وَ أْمُرْ الشَّرْعِ مِنْهُ فِى انتظام

وَ نُورُ الْعَدْلِ مِنْهُ فِي ازْدِيَادٍ * * * وَ ثَغْرُ الْفَضْلِ مِنْهُ فِى ابتسام

چون سپاس داری این نعمتِ ،عظما بر هر فرقه واجب است و شکرگزاری این عطیتِ کبرا بر ،هر کس ،لازم ،خاصه طبقه علما و طایفه شعرا را که به اقتضای ارادت و اقتفای ،شریعت به مراسم شکر و سپاس اقدام و اهتمام نمایند بناء علیه شعرای طلیق اللسان و فصحای رشیق البیان از عراقین و خراسان و فارس و آذربایجان از هر مرز و بوم هند (1) و روم از عرب و عجم و ترک و دیلم

که هر یک در طلاقت لسان و رشاقتِ بیان و رسوم فصاحت و فنون ،بلاغت در لغات تازی و دری ثاني اعشی و جریر و تالی انوری و ظهیرند به سنت سنيّه شعرای مدحت سرای حضرت رسالت اقتفا کرده جنابش را به قصاید غزا و مدایح بیضا ستوده مطایای نیازمندی را به

عطایای (2) « لایَحمَلَ عَطاياهم الَّا مَطَايَاهُمْ 12 » گرانبار نموده اند. بیت :

امل ز جود تو بگریخته است وز پی او *** جمازه کرمت می دود گسسته مهار

شعر:

فَاضَتْ اياد مِنْ يَدَيْهِ عَلَى الْوَرَى * * * فَيْضاً كفيض الْمُزْنِ بالاكفاء 13

ص: 58

***

و ما خُلِقَتْ الا بجودٍ اكْفُهُ *** و اقلامه الا لفيض المواهب

و اوراق آن (1) مدایح که با آطباق جواهر برابر است چون حواس کاتب پریشان و متفرق و

هبوب رياح حوادث در آنها متطرق بود.

حقير كثير التقصير، محمد على بن محمد الطباطبایی (2) ، 15 که پیوسته از سقاتِ عنایاتش جرعه گیر و ذره آسا از آفتاب ،الطافش مستنیر ،است از جناب مستطابش مستدعی و مقرون به قبول و ،تمنایش به ،حصول موصول ،آمد که آن فراید جراید ملاحت و لالی اصداف فصاحت که اکنون لولو منثور، کنایتی از آن ،است به نظم آنها پردازد و مجموعه ای از آن جواهر منظومه سازد.

حسب الاشاره لازم البشاره به جمع آنها پرداخت و به مآثر الباقری هاش» موسوم ساخت چون تقديم اسامي حكما و فضلا - تعظيماً لشأنهم - لازم بود به رعایت حروف تهجی، 16 چون دیگر تذکره ها متعذر ،آمد و عذر ،کاتب در پریشان ،نگاری نزد مترسلین، (3) به عذر بدتر از گناه اشبه و عدمِ

- ربطش معذرتی موجه است شعر

عَلَى اللَّهِ فِي كُلِّ الامور توكلى * * * وَ بِالْخُمُسِ مِنْ آلِ الْعَبَاءُ توسلى

(4) فهرست اسامی و تخلص شعرای مدحت سرای جناب مستطاب مقتدى الانام - دام بقائه:

،نوری ،فدا ،بحری ،نیاز ،همدم ،کافی ،شکیب آقا سید ،یوسف ،حامد محیط، صفا، نواب ،میرزاعبدالوهاب ،مایل ،فنا ملا ،عبدالکریم ،حیرت ،مجذوب رضا ،سودایی زرگر ،ثاقب جوهری ضیا، موسی ،بیک سیما، نشاطی قانع (محمدقاسم) ،فکاری ،رونق، قانع (ملامحمد مسکین،

،فرهنگ ،شحنه ،ناطق ،گوهر ،قابل ،بقا حربا ،حکیم ،مشرب ،فایض سروش عندلیب 17 ، اختیار فهرست اسامی و تخلّص شعرای مدحت سرای مسجد مقدس جناب مستطاب مقتدى الانام - دام

بقائه :

نوری - طلعت - مسكين - بقا - آتش - سيما - مطرب - ملا عبدالوهاب - وصال

ص: 59

اقصی و سدره المنتهی پایه بالاتر نهادند و مخزنی از اسرار شریعت بنا نمودند و ابواب فقاهت بر روی طالبان علوم دینیه ،گشودند شعرای فصاحت شعار و فضلای بلاغت دثار در توصیف آن بنا، قصاید غرا گفتند و لالی مدایح به مثقب اندیشه سفتند.

حکیم مشارالیه ، (1) به مقتضای رعایت قانون شریعتِ مقدّسه و وقایتِ ملتِ مطهره این رباعی

را نظم داده، (2) حسب المیلش بر کتایب آن ذات البروج عالم علوم دینیه ثوابت آسا، ثبت افتاد:

این کاخ ،خجسته مطلع انوار است *** سری است در آن که مخزن اسرار است

برجیس در او خادم و ادریس جلیس *** چون مدرس خاص زبده اخیار است

ص: 61

و هو محمد سعيد بن محمد مهدى الحسينى (1) .الاردستانی از اجله سادات خجسته عادات بلکه آعَزّ و اشرف جميع طوایف سادات .است جنابش از احفاد امجاد حکیم الملک 22 که بانی مدرسه نیم آورد و مدرسه کاسه گران که از مدارس مشهوره ،اصفهانند بوده .

آبا و اجداد ،کرامش همگی از اشراف و مایه افتخار اسلافند (2)

در ریعان شباب و عنفوان جوانی در اصفهان خلدنشان - صانها اللَّهِ عَنِ الْحَدَثَانَ - به جدّى لایق و جهدی ،فایق با ذکایی که در اضافتش ریح عاصف، زمینگیر ،است و برق خاطف در زنجیر به کسب کمالات و تحصیل علوم ،پرداخته به مقتضای استعداد اصلی و میل جبلی در اندک زمانی سرآمد فضلای عصر و سردفتر جراید علمای دهر ،آمده به مراتب علیای علوم (3) رسمیه و مدارج قصوای فنون عقلیه و نقلیه ترقی یافت و به واسطه طبع سلیم و سلیقه مستقیم در بهار عمر شریفش از گلستان خاطر خرم و ریاض ضمیر حضرت توام ازهار اشعار متین و انوار ابیات رنگین، به نوعی شکفتن گرفت که آیینه خانه دل و دیده اولوالابصار رشک نگارستان چین و صحفِ انگلیون 23 شد.

اگرچه شاعری دونِ مرتبه فضایل ایشان است و عبارتِ مترسلین عصر که شاعر فضلا

«فاضل شعر است» در توصیفش بسی پریشان ولی به شرط سلامت طبع و استقامت سلیقه گاهی با کواعب جنان ضمیرش ملاعبت (4) و مزاولتی (5) و با غزالان ختن ،

خاطرش مغازلتی (6) واقع (7) و به کرشمه دل آویز ابکار افکارش جهانی ،شیفته و به غمزه های جان افروز لعبتان فرخار طبع نادره

ص: 62

زایش عالمی فریفته دارد.

الحق، معانی بدیعه طرازد و به مضامین دیگران نپردازد ،بلی آن را که گنج شایگان است جواهر ،رایگان به قلب ناسره این و آنش چه اشارت است و به غثّ و سمین عمرو و زیدش چه استعارت و سال هاست که سر کار شریعت (1) مدار مقتدی الانام را نظر به شرط لیاقت، با ایشان، کمال 1 رافت و نهایت عنایت ،است و هنگام تدریس در مدرس 24 حرم تاسیس، که ادریسش در استفادت و برجیسش در کسب سعادت است و لمعه ضمیر آفتاب نظیر ،جنابش در اشاعه شعاع شرایع مطلع الانوار ،است و معالم 25 خاطر دریا ،ذخایرش در اهدای هدایای هدایت تحفه ابرار 26 ایشان را همواره در تلویح دلایل شرعیه و تنقیح مسائل فرعيّه مخاطب به خطابات عنایت آیات میسازند، و ایشان نیز سامعه را درج آن جواهر شاهوار و صدف آن لالی آبدار ،نموده در تنظیم و تنضید آنها، به

اجوبه لایقه میپردازند.

سپاسداری این دولت و شکرگزاری این نعمت را هنگام تعطیل درس و تعویق مطالعه علوم به نظم مدایح ،جنابش قصیده ای که بیت القصیده فصاحت یا قطعه ای که واسطة العقدِ بلاغت باشد، مشهود آرند و بر و دوش دهر را به آن جواهر و لالی مزین .دارند از جمله این قصیده فریده است

هر که فیض خدمتت را همچو من دریافته *** تشنه ای ماند که آب از حوض کوثر یافته

مشتری را حرف اخلاص تو نقش خاتم است *** گر جا بر این فیروزه منبر یافته

عالم حکم خداوندی و خود نبود عجب *** گر پیمبر یمبر زاده را (2) ارث پیمبر یافته

یافته حصن ستم از قوّتِ ارشاد تو *** آن چه از آقای قنبر حصن خیبر یافته

خامه ات بر نقش بدعتها خط بطلان کشید *** گوییا این یادگار از کلک حیدر یافته

ص: 63

آن ،کبوتر کآشیانش بام قصر قدر توست *** بيضه خورشید را پوشیده در پریافته

بانگ ناقوس کلیسا شاید از ارشاد خویش *** بشنوی تبدیل ب----ر الل----ه اكبر يافته

دیده شخص ،قضا در زیر چرخ قدر تو *** عرش را سطح محدب بر مقعر یافته

از پی گنجایش خود پادشاه جاه تو *** با همه وسعت دو عالم را محقر یافته

عقل هرکس را که اندر ظل تقلید تو دید *** ایمنش از آفتابِ روز محشر يافته

آن که بر آیینه ،دل نبودش رنگ نفاق *** خشت کاخت همچو مرآت سکندر یافته

رمه چشم امید خلق یعنی سیم و زر *** چشم احسان تو با خاکش ب-راب-ر یافته

جوهر نفس ،تو در آیین جدّت ، مصطفی *** زینت اخلاص ،سلمان زهد بوذر یافته

نخله قدرت که دارد برگ و بار زهد و علم *** صد رهش دهقان چرخ از سدره برتر یافته

مدرست چرخ است و ذاتت، مهر و اتباعت نجوم *** نی از ،اینها رشک چرخ و مهر و اختر یافته

خلق را محتاج ذاتت يافته، عقل سليم *** آن چنان کاعراض را محتاج جوهر یافته

تشنه فیضی که لب بنهاد بر خاک درت *** کام خشک خود ز آب زندگی، ت--ر یافته

ص: 64

طبع من گر مدحت ذاتت مکرر می کند *** دور نبود، فیض از این معنی مکرر یافته

زاده ،طبعم به امید قبولت سال هاست *** جا به دوش دایه و دامان مادر یافته

این نه برق و آن مطر کز رشک و شرم دست تو *** ابر خود را گه در آب و گه در آذر یافته (1)

عود باید سوختش از بهر عطر مجلست *** آسمان کز مهر و انجم، عود و مجمر یافته

ای جنابی کز پی کسب شرف بر پای تو *** آن سری زیبد که زیب از تاج و افسر یافته

اندرین وادی ک-ه م-ا گم گشتگانش رهروای-م *** ره به مقصد برد هر کس چون تو رهبر یافته

هر که را دیدم که دارد معرفت آن از تو بود *** ماه آری روشنی از مهر انور یافته

تاعطارد را همی گویند اصحاب نجوم؛ *** در فلک خود خانه از برج دو پیکر یافته

خانه فضل تو باد آباد کآنجا اهل دل (2) *** حلقه حلقه جای خود چون حلقه بر در یافته

قصیده (3)

ای همایون ،کاخ یزدان تا که عالم آفرید *** در جهان ،شبهت نه چشمی دیدنه گوشی شنید

هم قدر اندر ،زمینت، عنبر سارا سرشت *** هم قضا اندر ،هوایت، مشک اذفر آفرید

ص: 65

از نهال ،علم در تو غنچه ها خواهد شکفت *** وز سحابِ فیض بر تو قطره ها خواهد چکید

در جنان بهر ،ستونت نخلها خواهد شکست *** در بهشت از بهر ،فرشت پرده ها خواهد درید

در تو هرگز ره نیابد عنكبوتِ آفتاب *** گرچه از خط شعاعی، تار بر عالم تنید

تابه جای خشت زر برداردش بنای تو *** چرخ تا روز ابد خورشید را خواهد کشید

هم مداد و هم ورق ،بایست تا همچون منی *** نقش وصفت را تواند بر رخ دفتر کشید

طره لیلای شب از میل آن آمد سیاه *** عارض عذرای صبح از شوق این آمد سپید

قافله در قافله سوی تو ارباب رجا *** طایفه در طایفه اندر تو اصحاب امید

آسمان یک مشتری دارد که سعد اکبر است *** در تو صد برجیس هریک اسعدندی زان سعید

خاصه ز آنان چند تن کاندر وثاق فضلشان *** اهل ،دانش یکسره زانو زنند و مستفید

بر سپهرت فخرها ،باید که اندر عرصه ات *** جای دارد آن که او را ایزد از عالم گزید

جامه ای بر قد ،جاهش خواست خیاط قضا *** اطلس عرش برین بر قامت عالم برید

از ازل گ-نجینه اسرار را بستند در *** پس به دست رای پاک او سپردندش کلید

ص: 66

هم رود بر آسمان ز آه سحرگاهیش پیک *** هم به سویش آید از الهام ربانی، برید

کسی خود را چو او داند زهی نادانی است *** نخل خرما فرق ها دارد بلی با شاخ بید

با عصای لطف ،او عدل ضعیف از جای جست *** وز کمند قهر او ظلم قوی پیکر خمید

مادر ایام زین پس زاید ار طفل ستم *** از سر پستان مادر شیر نتواند مکید

نبض اهل معرفت جنبد ز روح علم او *** تا که از قلب و کبد رویند شریان و ورید

یم اجتهادش غنچه ایمان شکفت *** از نسیم ز آفتاب التفاتش صبح آگاهی دمید

جان از تن کرده آهنگ سفر، بازایستد *** از مسیح الغرض چون این بنا آمد تمام از حکم او

يح التفات او اگ-------ر آی------د ن------وید *** وز پی تاریخ بودی هر طرف گفت و شنید

کلک مشکین ،فدا از بهر تاریخش نوشت *** مدرس ادریس را اینک شبیه آمد «پدید (1244)»

تابه درگاه شهنشاه جهان آیند خلق *** از برای تهنیت هر بامداد روز عید

تهنیت گاه خلایق باد این عالی بنا *** در حریم ا آستانش جای احرار و عبید

در کف گندآور ،گلشن، به قصد خصم او *** هم بود از سبزه ،خنجر هم ز غنچه برگ بید

این قطعه را به تقاضای خانه مصدّر به مدایح ،جنابش نظم ،داده و ابواب بیوت معانی گشاده

ص: 67

است و از آنجا که مدایح آن ،جناب فى الحقيقه مناقب ائمه اطهار است و رجوع این حقیقت به ،اصل مستغنی از اظهار بناء على هذا به مضمون:

« مَنْ أَنْشَأَ بَيْتاً فِينَا بَنَى اللَّهُ لَهُ بَيْتاً فِي الْجَنَّةِ » قصور ،جنانش مهیاست و عیش جاودانش ،مهنا و فایده دنیوی این که حَسَبُ التمنای ایشان از آن دست کرم گستر که خاک و زر در پیشش برابر است اشاره لازم البشاره ظهور یافت که خدام سعادت فرجام در

حوالی بیوتات مجمع السعادات ،خود که اکنون دارالشرع ،جهان و مدار علیه ایران و توران است خانه ای در کمال آراستگی که گنجایش قیمت ،آن سیصد تومان در این جزء (1) زمان است خریده، به

انعام ایشان مقرّر .داشتند و هی هذه تقاضایی :

قطعه (2)

ای جهان علم کاندر طاعت پروردگار *** بر زمین سایی ،جبین همچون فلک در آسمان

مقتدای خلقی اما بر تو این نام آمده *** همچو بر عیسی طبیب و همچو بر موسی شبان

این دل آزرده ما می برد از فیض تو *** لذتی آن سان که صفراوی مزاج از ناردان

قدر تو باغی است کاندر عرصه آن آفتاب *** بیضه مرغ شباهنگی است نزد باغبان

طاير ،خور تا ابد بایستیاش پرواز کرد *** خواهد اَر بر دوحه قدر تو بندد آشیان

بر زبانت شکر یزدان در دلت ذکر خدا *** من فدای آن که اینش دل بود آنش زبان

صاحبا یک ماه شد تا خود به این شهر آمدم *** با گروهی تامگر ز آفات ده یابم امان

چون که در این روح پروز شهر بگزیدیم جای *** ما کز اجسامیم و مر اجسام بایستش مكان

ص: 68

عاریت کردم سرایی را که از ناقابلی *** حیفم آمد زین که جاروبش زن-م ب-ر آستان

هم فضایش تنگ همچون دیده ارباب حرص *** بنایش سست همچون عهد ابنای زمان

شب چو باران ،آید از اندیشه اندر زیر سقف *** اشک ریزد از دو چشمم همچو آب از ناودان

زیر سقفی کرده ام منزل که کاه کهگلش *** هست از آن گندم که آدم خورده بود اندر جنان

از تنک سقفش همی خط شعاعی بگذرد *** هم بدان هیأت که سوزن بگذرد زی-ر ب-نان

همچو ،پرویزن ،مشبک سقفش اندرگاه برف *** آرد می ریزد ولی آن آرد آب اس-ت-ی ن-ه ن-ان

بس که سست آمد بنایش بیم دارد عنکبوت *** زینکه (1) آنجا از لعاب خویش بندد ریسمان

،الغرض نبود ،روا، کاین بنده از بی خانگی *** سوی اردستان رود بار دگر از اصفهان

ص: 69

سیدی است عالی گهر و ادیبی است .هنرپرور اسم شریفش سیدحسن و صاحب صفاتِ مستحسن است از اجله سادات خجسته عادات طباطبایی مدینة الساداتِ زواره اردستان من اعمال اصفهان است. یکی از اجداد امجادش از زواره به جشوقان ،قُهپایه نقل و تحویل و توطن آن بلده طیبه را تبدیل ،نموده اکنون به جشوقانی اشتهار دارد

در ریعان ،شباب در اصفهان بهشت ،نشان به کسب کمالات پرداخته در اکثر علوم رسمیه خاصه فنون ،ادبیه مهارتی تمام و قدرتی مالاکلام حاصل ،آورده به مقتضای استعداد اصلی و وزن طبیعی و طبع سلیم و سلیقه مستقیم در رسوم ،خطاطی درجه علیا و در فنونِ شاعری مرتبه قصوا یافته. نسيج نسخ او ناسخ نُسَخ نسخ است و جواهر ،غزلش عقود لالی غزلیات سلف را مایه فسخ. صاحب اخلاق حمیده و صفات پسندیده است جز به مناقب ائمه اطهار، خامه بر آمه نیارد و جز به مراثی، حرفی در نامه ننگارد چون دیگر ،شعرا بر در این و آن ،نپوید و وجه معیشت جز از

قاسم ارزاق نجوید.

در مقالات فصحای عرب تتبعى وافی و تصرفی کافی دارد و در فنّ بدیع مقاماتی نگارد که

در اضافتِ بلاغتش، بدیع الزمان را شنیع البیان توان ،گفت و حریری را خشن اللسان در قصاید تازی

صاحب رازی و در غزلیات ،فارسی تالی شیخ شیرازی است.

به مقتضای شرط ارادت این قطعه عربیه و رباعی فارسی را در مدیح سرکار شرایع مدار

مُقْتَدَى الانامِ قُدْوَةُ الايامِ مَعْرُوضٌ ، آورده مورد عنایات بی نهایات جناب مستطابش گردید

قَطَعَهُ عربيه

شَرَعَ الي رَاعٍت مَدحةً بِلِسَانِهَا * * * فی وَصَفَ سَيِّدِنَا مُحَمَّدٍ بَاقِرِ

شَرَعْتَ وَ مانفدت وَ جَفَّ مدادها * * * مَعَ أَنَّهَا أَمْسِى كَحْرُ زاخر

ص: 71

مولاى لم اهد القريض الیک من *** طمع ولا في المدح كالمتشاعر

فهواک الجانی (1) بذلک و الهوى *** صنع القريض مثال سحر السّاحر 32

رباعی

از چرخ نهم، بلندتر، پایه توست *** خورشید سپهر ،فضل در سایه توست

از علم تو روی شرع آراسته است *** آرایش او بلی، ز پیرایه توست

ص: 72

گشود بر رخ ارباب علم باب يقين *** رواج مذهب و ملت به اهل عرفان داد

زهی کمال ،کرم کاین وجود کامل را *** خدای - عزّوجل - هرچه بایدش آن داد

همه حقایق ،حکمت همه دقایق فضل *** همه مفاخر گیتی به فخر دوران داد

ستوده باقر علم نبی که رای رزینش *** ضیا و نور به مهر و به ماه تابان داد

زبان به مدحت او بسته به بود همدم *** نه ممکن است ،بیان آن چه را که یزدان داد

این رباعی را در وصف مدرس مقدس گفته:

این مدرس علامه عالم آمد *** منزلگه فخر نسل آدم آم--د

چون مهبط فیض فاضل آفاق است *** ز آن دلکش و جانفزا و خرّم آمد

ص: 74

ب---ا ش-اهد امل همه عمر آوری به سر *** روزی مگر برافکنی از عارضش نقاب

برخیز و دیده باز کن اوضاع دهر بین *** غافل مشو که میگذرد عمر با شتاب

ختر نگر چو کودک لعاب در طعان *** وانجم ببین چو هندوی ستار در ضراب

ناهید گرم رود و سرود است از چه رو؟ *** ،برجیس مست عیش و سرور است از چه باب؟

زیب قبول یافت مگر روی بدکنش *** از خاک درگه خلف صدق بوتراب

ماه زمین امام زمان باقر علوم *** آن سروری که از اثر لطف شاملش

ولای کامران و خداوند کامیاب *** در حجر خود فصیل ظبا پرورد ذئاب

در پاس ،شرع شحنه حزمش چو دست یافت *** بُرد از زمان قرار و ز هفتم سپهرتاب

آمد ز یک اشاره قهرش ز شش جهت *** آفاق در تزلزل و انفس در اضطراب

ای ادهم جلال تو را کهکشان، لجام *** وی اشهب کمال تو را ماه نو رکاب

د غبار مقدّم تو زینت جباه *** گردید طوق بندگی ات زیور رقاب

از بهر حمل خیمه اجلال تو قضا *** بسته است نه قطار فلک را به یک طناب

ص: 76

اندر سرای جاه،تو یک کلبه هر دو کون *** واندر هوای قدر تو یک ذره آفتاب

هستند در محیط جلال تو نه سپهر *** بهر نثار درگهت ار حکم در رسد

رگشته از تلاطم امواج چون حباب *** گوهر به جای قطره به دامن کند سحاب

ذات تو آفتاب و افاضل همه نجوم *** انجم نهان شود چو عیان گردد آفتاب

زیبد فراز عرش زن---ی خ--يم-ه ج-لال *** تنگ است بر وجود تو این نیلگون قباب

شد از تو منع ظلم ز مظلوم و مستمند *** چندان که ناله سلب شد از سینه رباب

بر صفحه کتاب ض میر منیر تو *** ننوشت کلک ،عاقله غیر از خط صواب

چندین مخدّرات معانی که بهر تو *** بود از پی ،مصاهره مستور در حجاب

کس را نشد مجال که دور از تو برکند *** از صفحه جمال یکی پرده نقاب

شد نوربخش طلعتی از گر مهر و مه نگر *** یک نکته از ضمیر تو کردند انتخاب

از اشتیاق رشحه کلک تو خون دل *** در نافِ آهوان حرم گشته مشک ناب

از شرم دست راد تو گاه عطا وجود *** جسم سحاب جمله مقطر شود چو آب

ص: 77

از بس که لطف و قهر تو ش-د عام در جهان *** فعل از شرنگ رفته و کیفیت از شراب

یونانیان ز خرمن فضل تو خوشه چین *** شیبانیان ز خوان عطای تو فیض یاب

گنجور آسمان به هم آورد علم و فضل *** عهدی بعید، ختم (1) به ذات تو شد نصاب

گشتند از لق---ای ت--و محروم، غایبان *** این است سر نکته من كان غاب خاب

جسم عدات و حضرت تو شبنم است و مهر *** جان خصوم و ذات تو کتان و ماهتاب

دشمن اگر مخالف رای تو دم زن--د *** كف الخضیب پنجه به خونش کند خضاب

هر کس که از اطاعت حکم تو سرکشد *** چرخ افکند ز منطقه بر گردنش طناب

ای آن که وصف ذات تو ناید به صد زبان *** وی آن که مدحت تو نگنجد به صد کتاب

بیرون بود مکارمت از حیز شمار *** افزون بود محاسنت (2) از حیطه حساب

افتاده ام ز شومى اختر، به دام طبع *** چون تیهوی ضعیف به سرپنجه عقاب

بگشا به دست مرحمت، از کار من گره *** برهان مرا به نیم نظر از چنین عذاب

ب-----ادا همیشه تا بود از اقتضای طبع *** مر خاک را درنگ و مر افلاک را شتاب

ص: 78

در خرگه جلال تو هفت آسمان، عمود *** بر خیمه بقای تو، دور زمان طناب

وَ لَهُ اَيضاً في القَصيده :

امیر کشور دل پادشاه ملکت جان *** مه سپهر شرف شمع خطه ایران

امام جن و بشر، مقتدای ملک و ملک *** امین دنیی و دین هادی زمین و زمان

به خستگان ،دل افگار سایه رحمت *** به بندگان تبه کار آیت غفران

سمّى حجّت پنجم، محمد باقر *** که شد طفیل ،وجودش حدوث کون و مکان

محیط دانش و بینش سحاب جود و کرم *** جهان زهد و ورع آفتاب علم و عیان

رموز صنع جمالش طراز کلک و جوب *** نشان نقش ،رخش زیب دفتر امکان

زهی به بام جلال تو، آسمان، سلّم *** خهی (1) به قصر کمال تو، مشتری، دربان

دم ت-----و م-----احي انفاس عيس-ى م-ري-م *** رخ تو مظهر اعجاز موسی عمران

تراب درگه تو زیب افس--ر ب--رجيس *** غبار مقدّم تو تاج تارک کیوان

هم از مآثر فیض تو، شاخ، پرنسرین *** هم از میامن ذات تو کاخ پرمرجان

تو رهنمایی اگر، غم نباشد از رهزن *** تو ناخدایی ،اگر باک نیست از طوفان

زیمن مکرمت توست کشت ،ایمان سبز *** ز فیض تربیت توست باغ دین ریان

حدوث جلوۂ ذات تو، علت ایجاد *** ظهور طلعت شخص تو غایت اکوان

نسیم لطف ،عمیمت به مرده بخشد روح *** شمیم خلق کریمت به جسم آرد جان

تو نور عالم قدسی که در مظاهر ملک *** شدی برای نظام امور خلق عیان

گزیده خیل ،افاضل، به دور آن مجلس *** چو قدسیان ،مقرّب به دور عرش مکان

به گرد مه همه همچون کواکب ثاقب *** به دور خور همه همچون ثوابت رخشان

همه به فکرت و ،ادراک سالخورد و کهن *** همه به فطرت و ،اقبال خردسال و جوان

زبس رواج ،فضایل در این خجسته زمین *** شد اصفهان به وجود تو غیرت یونان

کند همی به تو نازش، رسوم ملّت و دین *** چنان که طبع به نیروی نفس و جسم به جان

بيب حاذق لطفت به نیم جنبش لب *** برد ز ناصیه کاه علت یرقان

ص: 79

زهى حذاقت (1) صایب که نیک دریابد *** دوای هر مرضی بی توسط شریان

مگر ز رشحه کلک تو شد نواله نحل *** که در عسل شده خاصیت شفا پنهان

اگر ز منبع فیض تو شخص نامیه را *** ز دست ،مرحمتت قطره ای چکد به دهان

شود ز گل همه اطراف خاربن گلشن *** شود ز سبزه همه عرصه دمن بستان

سزد اگر نکند ،چرخ بعد از این حرکت *** که بود بهر حدوث زمان تو پویان

کف نوال تو بخشد اگر برون آید *** به یک ،زمان همه پروردگان معدن و کان

همیشه بوده بر ارباب دین تو را و بود *** تعلّقی که مر ارواح راست با اب--دان

سخن درست بگویم به صورت تو گلی *** نرسته است و نروید به گلشن امکان

چه باک از آفت آخر زمان و فتنه دهر *** در این دیار که همچون تویی است پشتیبان

گر افتخار کنند اهل اصفهان شاید *** به ذات عالی تو بر اهالی بلدان

حسود جاه تو بسیار شد، ولی غم نیست *** سپهر را چه زیان از تکاثر دیوان

شگفت بس گل مدحم زباغ طبع و هنوز *** هزار راز به دل کرده ام چو غنچه نهان

به عزم وصف تو در عرصه خیال کند *** سمند فکر به انواع مختلف جولان

زبان به مدح تو خواهد گشود چون سوسن *** گلی که بشکفد از جیب تربت حسّان

به نیم گوشه نظر از کمال لطف و کرم *** مرا ز ورطه خونخوار جهل باز رهان

به سینه ام زره لطف دست رد مگذار *** که سنتی است موظف به بندگان احسان

نخواهم از تو ،درم بر دَرَم پناهی ده *** که این عطیه مرا دولتی است جاویدان

همیشه تا زره قرب و بعدِ خسرو شرق *** خزان بهار شود گاه و گه ،بهار خزان

شود مزارع آمال دشمنان، محرق *** بود حدایق اقبال دوستان زیان

وَ لَهُ اَيضَاً (2)

کریمی که م--اء معين وجودش *** شده از سحاب کرامت مقطر

فروزنده ماهی که نور ضمیرش *** کند اکتساب، آفتاب منوّر

محیط شرف، گوهر بحر معنی *** سحاب کرم، مظهر لطف داور

به علم و کمال آسمانی مکوکب *** به حلم و حیا، بوستانی مخضر

ص: 80

تنش در لطافت چو روحی مجسّم *** رخش در ،اضائت چو نوری مصوّر

زهی هرچه مشکل، به فهم تو آسان *** زهی هرچه پنهان به نزد تو مظهر

فتدبر ثری گر شعاع قبولت *** شود از ثریا به صد پایه برتر

از آن رو طواف حريم تو جوید *** که کسب سعادت کند سعد اکبر

صور جمله کاینات و تو معنی *** ،عرض جمله حادثات و تو جوهر

فلاطون به نزد تو طفلی است نادان *** که گویی نشسته لب از شیر مادر

بود شرع را از وجود تو رونق *** بود علم را از جمال تو زیور

چنانت خوش آید ز آواز سائل *** که صائم ز آواز الله اكبر

سزد گر بنازند، اهل سپاهان *** به یمن وجود تو بر هفت کشور

نثارت کنند اهل عالم اگر جان *** فدایت کنند اهل گیتی اگر سر

بود آن یکی تحفه ای بس موضع *** بود این یکی هدیه ای بس محقر

حسود تو را چشمه زندگانی *** بود چون ضمیر از مصایب مکدّر (1)

بود دوستان تو را دامن و دل *** چو خاطر ز لوث مکاره مطهر

همی تا شود معنی از لفظ پیدا *** همی تا شود ،فعل، مشتق ز مصدر

همه در دماغ است شوق تو مدغم *** همه در ضمیر است مهر تو مضمر

مرا تا به محشر به وهاب ذى المن *** مرا تا قیامت به خلاق داور

ص: 81

مسجّل گشته توقیعش به هفت اقلیم و نه منظر *** ممهد گشته احکامش به چار ارکان و هفت آبا

مرکب نامش از نام دو سلطانی که می زیبد *** به هر یک تخت و بخت و عرش و فرش و منصب اعلا

ختم النبیین، دیگری فرمانده پنجم *** که آمد کمترین خدّامشان اسکندر و دارا

زبانم قاصر از مدحش خیالم کوته از وصفش *** نگنجد صفحه فضلش به چندین دفتر و انشا

تعالى الله زهی عزّت که یزدان بر تو بخشوده *** سقاک الله خهی حرمت کز احسان بر تو شد اعطا

ص: 83

خمول متواری است دیده حق بینش بر جمال ازل باز است و از تماشای ریاض سرمدیش، انواع

اهتزاز.

از غایت رعایت شریعتِ مطهره جناب مستطاب قدوه الايام مقتدى الانام را - مد الله ظلال افاضته على الاسلام مادام الشهور و الاعوام - به این قصیده ستوده و مراتب مقبلی و یکتادلی را

مشهود نمود :

قصيده

ای بلند اختر فرخنده که در کشور جود *** بی همالی و نباشد چو تو در ملک وجود

ای که بر مسند فرماندهی شرع منیر *** متمکن شدی از نصرت سبحان زودود

آن جوهر اوّل که ز خلوتگه غیب *** به تماشاگه اعیان جهان جلوه نمود

خوشترین صورت زیبا که شد از کلک قضا *** نقش بر لوح قدر صورت زیبای تو بود

صورت معنی حُسن تو که مرآت حق است *** از رخ شاهد حُسن ازلی پرده گشود

از تو امکان شرف خلعت ایجاد گرفت *** ورنه هرگز نشدی مرحله پیمای وجود

عاجز از درک کمالات تو ارباب خرد *** قاصر از فهم جلال و شرفت اهل شهود

مدحت ذات تو را من نه همی گویم و بس *** که خداوند تو را بر (1) همه خلق ستود

ظاهر از لمعه ذکرای تو احیای علوم *** روشن از پرتو ارشاد تو مصباح شهود

تو چو سیمرغی و حسّاد تو همچون مگساند *** کی مگس عرصهٔ سیمرغ تواند پیمود

غرض خسرو خاور ز جهان پیمایی *** همه آن است که بر درگهت آید به سجود

ماه و زر خورشید ،فلک سکه زند *** گر بداند که تواش بذل کنی جای نقود

وادی طور ک-----رم را تو کلیم اللهی *** ید بیضای تو از سنگ ، سیه چشمه گشود (2)

مالک مقتدر کشور جودی و کس *** جز تو از مخزن اسرار کرم در نگشود

دفتر حاتم طایی شده در عهد توطی *** جود معنی که شنیدی صفت زایده بود

شحنه رای تو گر حکم به تفریق کند *** بگریزند ز هم تا به ابد ظلمت و دود

شرر قهر تو بر اهل ستم کرده (3) همان *** كآتش قهر خداوند تو بر عاد و ثمود

شرر قاهره عدل تو خورشید صفت *** ظلمت ظلم و ستم از همه گیتی بزدود

ص: 85

همه در عهد تو در مهد امان با دل خوش *** همه در بستر شادی و خوشی کرده رقود

جز من عاجز ،مسکین که به کنج غم و درد *** لب فروبسته و دل خسته و تن غم فرسود

سینه ام از شرر آه جهان سوز دلم *** مجمر آسا و دل سوخته ام دروی عود

وقت آن است که لطف تو مدد فرماید *** کند آزاد و خلاصی دهد از رنج قیود

کلبه ای بود و بسی سال در او بردم رنج *** حاليا ظالم ملعون صفتی غصب نمود

سرورا کار شد از دست نمانده است به من *** آن قدر تاب و توانی که کنم گفت و شنود

تا به سرچشمه فیض ازل است آب حیات *** مزرع عمر تو خرّم به دوام و به خلود

طلعتت باد ،فروزنده چو خورشید منیر *** رخ ،اعدات سیه تا که بود چرخ کبود

ص: 86

پس از معاودت آن حکایت را به شرفِ اصغای سمع مبارک خاقان مغفور مشرف نموده بودند.

از آنجا که خاقان مغفور در پاس شریعت احمدی و رعایت ملت محمدی ( صلی الله علیه و اله ) کمال توجه میفرمود

این معنی بر خاطر بیضا مظاهر مبارکش بسیگران نمود حکم جهان مطاع، عزّ صدور یافت که در

میعادی ،معین وزرا و امرا و ارکان دولت علیه و اعیان حضرت بهیه حاضر شوند و جارچیان سروش نشان در اسواق و محلات اصفهان ندا کردند و کافه رعایا و عامه برایا را در میدان نقش جهان

اصفهان حاضر آوردند.

شاه فردوس آرامگاه در عمارت سردر که مشهور به عمارت علی قاپو ،است جلوس فرمود. (1) مقرر شد که خلیفه را احرام بسته در میان آن گروه انبوه از درب بازار ،قیصریه، الى درب مسجد جامع جدید عباسی، هفت بار لبیک گویان دوانیدند ولی اولاد امجادش این حکایت را دروغ و چراغ این قصه را بیفروغ میدانند و از قبیل «رُبَّ مَشهورِ لا سَنَد (2) لَهُ » میخوانند.

به هر حال میرزای مشارالیه که از جمله احفاد نوّاب معظم اليه و آثار نجابت و اصالت از ناصیه احوال پیدا و علایم سیادت و سعادت از جبهه خصالش هویداست اشعارش بلند و اقوالش دل پسند

است در مدایح سرکار شرایع ،مدار قدوة الایام مقتدی الانام قصاید متین و قطعات رنگین دارد و خود

به مقتضای ارادت از مراسم مدحت سرایی لحظه ای فارغ نمیگذارد از جمله این قصیده است که

منتخب آن ثبت افتاد :

قصيده

ای نهال قد تو سرو گلستان گلستان وجود *** وی ز تاثیر خیال تو حقایق موجود

با ضمیر تو بود فکر ،ارسطو معدوم *** با خیال تو بود عقل فلاطون مفقود

گر نبودی سخط و عفو تو اجرام فلک *** چه منحوس شدندی و شدندی مسعود

از گردِ راهِ تو فلک را شده روشنگر عقل *** خاک درگاه تو شد خیل ملک را مسجود

لله الحمد، حسود تو در آفاق بود *** همچو شیطان رجیم از در یزدان مردود

گر تو بر صفحه ایام کشی خامه قهر *** تا قیامت نکشد کلک قضا، نقش وجود

تاکه نورتو شد از جبهه آدم پیدا *** اوفتادند دگر بار ملایک به سجود

ای کریمی که به ،تحقیق سماوات و زمین *** با کف جود و عطایت نبود جز کف و دود

ص: 88

بس که فیاض بود نقش قدومت، چه عجب *** کره خاک نماید سوی افلاک صعود

از سموم غضبت هر که شد امروز مریض *** از مسیحا ابدالدهر نیابد بهبود

سال و مه رفت که مستوفی دیوان قضا *** هرچه کم کرد زایام به عمر تو فزود

ای خداوند جهان از تو به گیتی مشهور *** رونق ملک سلیمان و ضمیر داوود

بس که بأس تو بیفزود، به تکبیر و صلوة *** نسخ در عهد تو شد زمزمه اندرنی و عود

می گریزد ز تو خصم تو چو شیطان، آری *** دوری از شمع فروزنده بود لازم دود

مجمع درس تو در مدرس نه طاق سپهر *** رونق عهد کل آمد به فضای اخدود

ای خوش آن مرغ که در بام تو آرام گرفت *** وی خوش آن روح که پیرامن کویت آسود

هر که در سایه اقبال و پناهت نگریخت *** گشت از هر طرفی راه نجاتش مسدود

آفرین بر تو که از اول شب تا به سحر *** گاه در حال قیام آیی و گاهی به سجود

شاهد سر حقایق نشود جلوه نمای *** تا در آیینه عقل تو نگردد مشهود

ساخت خلاق دو عالم، ز ره قهر و سخط *** حاسدت را درکاتِ سَقَر از بهر خلود

کیمیایی است که در بوته ایمان آورد *** خاک درگاه تو نفس و جسد گبر و یهود

من که کالای سخن را شده ام تاجر عصر *** نیست جز مدح توأم باعث سرمایه و سود

وقت آن شد که برآرم به ادب دست دعا *** و استجابت طلبم از کرم ربّ زدود

تا جهان ،باد وجود تو بود حافظ دین *** در همه روی زمین تا گه يوم الموعود

مُلتزم باد به درگاه تو فیروزی بخت *** تا بود در حرکت دایره چرخ کبود

ص: 89

برنشستم از برای دی----د (1) وضع روزگار *** آمدم بیرون برای سیر اطوار جهان

آستانی ناگهان از دور آمد در نظر *** کاندران بد همچو کیوان صدهزاران پاسبان

مضمر اندر پیشگاه او سپهر هفتمی *** مدغم اندر چار حداو بهشت جاودان

گشتم اندر ب-ح-ر فک-رت غوطه ور و آن گه زدم *** بانگ بر پیر خرد کای رهنمای نکته دان

چیست (2) این سقف زراندودی که می بینی بود *** آستان عرش سان فخر اعلام جهان

-قتداى عالمین و پیشوای خافقین *** باقر علم پیمبر، نایب صاحب زمان

ای خداوندی که بهر خدمت خاک درت *** فخر خواننده خداوندان همه بسته میان

نیست وصفت را دوات و خامه کافی زان که هست *** آن دهانی بی زبان و این زبانی بی دهان

هم قضا قضا با عزم تو چون کودک ناخورده شیر *** هم قدر با حزم تو چون طفل ناورده زبان

وسعت صحرای فضل و دانش ت--و ب--ی کنار *** فسحت دریای علم و بینش تو بیکران

چرخ را گر پیر گویم گشته از رای ت-و پ-یر *** ارجوانش خوانم از بخت تو گردیده جوان

جمعی اندر حوزه ات هریک فرید عصر خویش *** فوجی اندر حیطه ات هر یک وحید (3) دهرشان

ص: 91

چون که آن رشک فلک بزمت (1) بدیدم گفتمی *** مدرست چرخ و تو را (2) ،خورشید یاران اختران

بانگ بر من زد ،خرد کی غافل کوته نظر *** می نبینی تو دو سبط زبده کون و مکان (3)

آن درخش-------ان گ-------وهر درج کمال و افتخار *** آن دو تابان اختر برج جلال و امتنان

کامده ،آن ،یک سمی حضرت زین العباد *** کامده این یک سمی مهدی آخرزمان

چون گراید این به مجلس با شکوهی این چنین *** چون درآید آن (4) به مدرس با جلالی آن چنان

در زمین از هر جهت در مرحبایت اهل فضل *** در فلک از هر طرف احسنت ،گو کروبیان

چون شود گوهر فشان این از لب گوهرشکن *** چون شود شکرشکن آن از دم شکر فشان (5)

گردد از راه ،خجالت آید از روی حیا *** گوهر اندر قعر دریا قند در شکر نهان

ص: 92

با من این هر سه صفت هست ولی میباید *** تربیت از تو که خورشید جهان آرایی

که مسوولش مقبول و مامولش مبذول افتاد، (1) به نظره ای از ،جنابش، آثار قدوسیتش، در خاطر ودیعت ،رفت و ملکات ،ملکی لازم طبیعت .آمد نهال وجودش در چمن فضل بالا گرفت و گلشن خاطرش در ریاض ،کمال شکفتن آغاز نهاد آری اگر باغ را طراوت و خرمی است از ریزش سحاب است و اگر نبات را نشو و نمایی از تابش آفتاب

اینک به یمن اقبال همایونش دیانت و امانت تا جایی که محرم اسرار و از جانب جناب

مستطابش علما و فضلا و سلاطین و امرای روزگار را نامه نگار ،است چون خامه با انامل بیضا مماثلش قرین ،آید، آثار ثعبان موسوی گیرد و هر معنی که از چشمه زندگانی ظلمات دواتش لب برکند، خضر ،آسا حیات ابدی پذیرد و نثرش نثره آثار است و شعرش شعری شعار

لمؤلّفه

نشیدِ جان فزا ،نثرش بود در سامعه الحان *** جواهر از نوک ،خامه،اش روان و در قالب ،لفظ از معانی بدیعهاش جان است

سرود غمزدا ،نظمش بود در ذائقه شکر

بيت

هنر سرشته کند یا گهر به رشته کند *** محرری که کند مدح شاه را تحریر 49

حصول این مایه فضل و هنر که علما را مشهود و ارباب هنر را محسود است به واسطه

توجهات باطن ،سعادت بواطن آن جناب مستطاب است. آری

حافظ

فيض روح القدس ار باز مدد فرماید *** دیگران هم بکنند آن چه مسیحا می کرد

اما مجملی از عنایات ظاهری و تفقدات دنیوی این است که از زمان طفوليت الى يومنا هذا، جميع مایحتاج و لوازم مهام امور (2) معیشت که لازم بین ماهیت زندگانی از آن بارنامه کرم و کارنامه نعم کفایت و کفالت ،رفته وجوه عیشیش ساخته و آیینه خاطرش از غبار هرگونه کلفت پرداخته است. از جمله عنایات جنابش این که او را به مناکحت که موجب نظام عالم و بقای نسل بنی آدم

،است سرافراز و به مزاوجت کریمه جمیله و جلیله اصیله ممتاز ،فرموده تمامی مایحتاج و اسباب و اوانی و اثواب و مسکن و ماکل و مشرب و زرینه آلات و ثیاب ،تجمل تحمّل ،رفته جميع لوازم آن -1

ص: 94

عيش مهنا مهیا .آمد اینک به اقبال خداوندی کارش به کام است و از لعل دلخواه، عیشش مدام است

الْحَمْدُ لِلَّهِ ، هَنِيئاً لَا رَبَابِ النَّعِيمِ نَعِيمُهُمْ * * * وَ للعاشق الْمِسْكِينِ مَا يُتَجَرَّعَ 50

ستایش اینگونه کرم و شکر این مایه نعم به مضمون :

از دست و زبان که برآید *** كز عهده شکرش به درآید 51

،آفتاب مساحت نمودن و دریا به پیمانه پیمودن است ولی به مصداق «مَالًا يُدْرَكُ كُلُّهُ لَايُتْرَكُ كُلُّهُ » همواره در مقام دعاگویی و ثناخوانی - نثراً نظماً - لالى مدایح ،جنابش منضود و محرّر اوراق برخی از آنها را معروض و مشهود آورد.

اگرچه مدایح آن بزرگوار فی الحقیقه مناقب ائمه اطهار و حقیقت این معنی (1) ، معلوم ابرار ،است ولی فضلای مدحت نگار و شعرای بلاغت شعار را که همواره مدحت سرایی آن جناب ،مستطابشان حرز جان و مآثر آن بزرگوارشان وردِ زبان به نظم مناقب مصطفوی و مدایح مرتضوی و دراری سپهر رسالت و ازهار ریاض امامت مامور میفرمایند

بناء عليه، مشاراليه قصیده ردیف «آفتاب» که آفتاب سپهر فصاحت است در منقبت حضرت

عرش ،رفعت ملاذ الامة، خاتم الائمه واسطه ایجاد آسمان و ،زمین

حُجَّةُ اللَّهِ عَلَى الارضين خَلِيفَةَ الرَّحْمَنِ صَاحِبِ الزَّمَانِ - عَلَيْهِ مِنِ التَّحِيَّاتُ أَزْكَاهَا ، وَ مَنِ التَّسْلِيمَاتِ أَسْنَاهَا - نَظَمَ داده مذیل بِهِ مدایح جَنَابَ مستطاب مقتدی الانام قدوة الايام (2) ، آورده احتراما لجنابه الاعلى وَ تيمناً لحضرته الْعُلْيَا

قصيده

ای در برابرت زشها کمتر آفتاب *** بنمای رخ که برندمد دیگر آفتاب

آنان که آفتاب پرستند اگر رخت *** بینند کی برند پرستش بر آفتاب؟

روی تو آفتاب و دو جادوت ترک مست *** از خیل ،ترک کاش کشد لشکر آفتاب

،ابروت تیر مهر کشیده است بر هلال (3) *** آورده است خط تو در چنبر آفتاب

غاشیه به دوش کشد بهر تو سپهر *** هم گشته چاکران تو را چاکر آفتاب

یا مالک الممالک یا صاحب الزمان *** ای آن که از تو یافته، زیب و فر آفتاب

ص: 95

گر پرتو جمال تو را مقتبس نبود (1) *** کی نور تافتی بر همه کشور آفتاب؟

منشور ،بندگی ات نکردی اگر قبول *** بر خیل اختران نشدی سرور آفتاب

بر دفع خصم نور خطوط شعاع خود *** بهرام ،سان مدام کشد خنجر آفتاب

ای کاشکی نقاب گرفتی ز عارضت *** تا چند در حجاب بود مضمر آفتاب؟

بنمای طلعتت که بگویم به منکرت *** خفّاش اگر نه ای به عیان بنگر آفتاب

بیرون خرام ای شه دین تا بیفکند *** اندر سم سمند جلالت سمند جلالت، سر آفتاب

ای آفتاب ملت ايمان طلوع کن *** تا یابد از فروغ رخت، زیور آفتاب

ظلمت گرفت جمله آفاق تا به کی *** در کسوت کسوف بود مضمر آفتاب

خفّاش طينتان نگر و بر هجومشان *** مپسند بیش از این به سحاب اندر آفتاب

وین بی وجودها چو شب افروز کرمکان *** کش هیچشان وجود نباشد در آفتاب

جویند بر فراز فلک تکیه گاه خود *** خواهند برتری به ضیاگستر آفتاب

ای حجت خدای برآر از نیام تیغ *** آن سان که تیغ میکشد از خاور آفتاب

بس خون خصم ریز بدانسان که اوفتد *** در بحر خون چو کشتی بی لنگر آفتاب

پرتوفکن به شرق و به غرب جهان چنانک *** پرتو فکنده از فلک ،اخضر آفتاب

شاها مطیع امر تو را چون بود روان *** احکام بر ستاره و فرمان بر آفتاب

از اکران خویش نگر (2) سروری که هست *** بر درگهش چو بنده خدمتگر آفتاب

يعنى سمّى حضرت پنجم امام را *** کافلاک شرع راست جهان پرور آفتاب

ای سروری که زیبد اگر در قدوم تو *** مه سیم ریزد و بفشاند زر آفتاب

این ذره را به بندگی خود قبول کن *** تا زین شرف نهد به سرم، افسر، آفتاب

یارب بر این وجود گرامی حفیظ باش *** تا آن زمان که گرم کند محشر آفتاب

ترکیب بند 52

به مدح آن که گه جودکان زر بخشد *** به صفحه کلک من ،امروز مشک تر بخشد

ص: 96

امام بزم هدایت، که در مقام هدا *** هزار نکته ز یک حرفِ مختصر بخشد

چراغ ملت و ایمان که مهر خاور را *** ز روی و ،رای همه روزه زیب و فر بخشد

سپهر بخشش و عمّان ،دانش آن شاهی *** که بی شمار زر و بی عدد گهر بخشد

خدیو مملکت جود کز بلندی طبع *** به بندگان درش تاج تا کمر بخشد

سرم فدای جنابی که از کمال سخا *** ملالتش نبود گر هزار سر بخشد

درخت جود و سخا میتوانش گفتن لیک *** کجا درخت ،سخا این قدر ثمر بخشد

کریم طبع جنابی که بی خلاف و گزاف *** چو ماه ماه، سب سیم فشاند چومهر زر بخشد

ملاذ و ملجاء دین پیشوای کل امم *** سلالة عرب و افتخار ملک عجم

تویی که شد به وجود تو اصل دین محکم *** زتوست ملت پیغمبر امین محکم

به روزگار تو شد استوار خانه شرع *** بنای دین تو نمودی بلی چنین محکم

بلند مرتبه از جهد توست شرع نبی *** به دستیاری سعیت بنای دین محکم

فتاویت همه چون وحی باشد *** و باشد بنای حکم تو چون کوه بر زمین محکم

تویی که کوس سخا و فضایل و کرمت *** بکوفتند بر اورنگ هفتمین محکم

ببسته است به پنجم فلک همی مریخ *** کمر به دفع عدویت، ز روی کین محکم

عجب مدار گر افکنده است دست امید *** به دامن کرمت بنده کمین محکم

کند به حرمت آنان که حرمتی دارند *** بنای هستی تو هستی آفرین محکم

ندیده چشم جهان چون تویی یگانه فضل *** دل تو بحر خرد سینه ات خزانه فضل

چنان که چرخ به رخشنده اختران نازد *** زمین به نور و بهای خدایگان نازد

به روزگار شریفش سزد که توده خاک *** هزار مرتبه بر هفت آسمان نازد

به روزگار شریفش رواست بیشک و ریب *** به هفت کشور اگر ملک اصفهان نازد

شها تویی که همی زیبد از غلام درت *** به خسروان و سلاطین جم نشان نازد

جهانیان همه را افتخار از حسبی است *** کمینه بنده به این خاک آستان نازد

دلم که درج گهرهای مهر توست رواست *** که از شرف به ،حقیقت به بحر و کان نازد

ص: 97

چه خلقتی تو ندانم که دست مکرمتت *** به گاه ،بذل به خورشید زرفشان نازد

جهان دانش و فضلی و بحر مکرمتی (1) *** سماء معدلتى و سحاب مرحمتی (2)

چنان که از برکاتت شده جهان خرّم *** شد از روایح فضلت دماغ جان خرّم

چنان به خلق عظیم آمدی - تعالى الله *** . که گشت از تو همه جان انس و جان خرّم

نبود اگر برکات ،فضایلت میشد *** چو باغ خلد کی این تیره خاکدان خرم؟

شد از محاسن اخلاق چون تو فرزندی *** نبی ابطحی آخر الزمان خرّم

نبود اگر لمعان مطالع الانوار 53 *** کجا چو باغ ارم گشتی اصفهان خرم؟

نکرد تحفة الابرار 54 اگر مشاطكَيَش *** نگشت طلعت ،ایمان چو بوستان خرّم

چه مدرس است تعالی که فوج فوج ملک *** به استفاده درآیند اندر آن خرّم

چه مجلس است تقدس! که از روایح قدس *** فضای آن شده چون روضهٔ جنان خرّم

ز خواجگی اگرم ننگ بود، اکنونم *** به پاسبانی این خاک آستان خرّم

چو طوطی شکرستان آستان توام *** شکر ز نطق فشانم که مدح خوان توام

پناه و پشت ،تو خلاق انس و جان بادا *** معین و یاور تو صاحب الزمان بادا

نشان و نام بود تا ز یثرب و بطحا *** ز خاندان ،تو هم نام و هم نشان بادا

چراغ مهر فروزنده است تا به سپهر *** سپهر، تابع امر خدایگان بادا

نهال زندگی خضر، تا بود خرم *** نهال عمر تو سرسبز و جاودان بادا

وجود حادثه تا لازم زم--انه بود *** زحادثات وجود تو در امان بادا

سپهر سایه فکن تا بود به عرصه خاک *** به زیر سایه لطف تو اصفهان بادا

هزار سال گرم عمر هست در یک دم *** سرم نهاده به این خاک آستان بادا

ز فضل و رحمت حق نیکخواه درگاهت *** همیشه خرّم و خندان و شادمان بادا

بد تو هر که بخواهد بر از جهان نخورد *** تنش به خاک و سرش بر سر سنان بادا

به خاندان تو دارد هر آن که فکر خطا *** به باد حادثه اش رفته خانمان بادا

ص: 98

دل تو مهبط انوار آسمانی باد *** همیشه آگه از اسرار آن جهانی باد

تویی که شد به وجود تو زنده کان کرم *** فدای جان تو جان من ای جهان کرم

کرامت تو به پا داشت، رسم جود چنانک *** کنند از تو مباهات خاندان کرم

ندانمت که جهان کرم خطاب کنم *** و یا بخوانمت ای سرور آسمان کرم

چنان که مهر بر اوج سپهر رخشان است *** عیان به عارض زیبای تو نشان کرم

تویی که خلق کریم تو هر شب و هر روز *** صلا دهد به عدوّ و ولی (1) ، به خوان کرم

به روزگار تو شاداب کشتزار سخا *** به عهد جود تو سرسبز بوستان کرم

سپهر حلمی و کوه وقار و بحر علوم *** جهان بخشش و عمان جود و ک-ان ک-رم

همه مدیح سرایان روزگار کنند *** به نام نامی تو ختم داستان کرم چه جا گزیده ک---رم

چه جا گزیده کرم اندر آستانه تو *** سر من و پس از این خاک آستان کرم

که بدره بدره ز انعام عام زربخشی *** به مخلص چو منی دامن گهر بخشی

ص: 99

کف بر سر موج های بسیار *** چون برف به قله های کهسار

انداخته موجش از تلاطم *** حوت و سرطان به چرخ هشتم 58

به تحریک بادِ ،مراد در زمانی ،قلیل آن مسافت طویل را خیال آسا طی کردند، (1) به ساحل مسقط که اعظم و اشهر بنادر فارس ،است منزل ساختند کشتی های سپهر مسیر را زمین آسا لنگر

انداختند

نواب مشارالیه گوید که از ورود به ساحل و حصول نجات از خطرات آن بحر هایل همه را

حياتی تازه و سروری بیاندازه دست داد خود با دوازده کس از مخصوصان اولاد و کارگزاران

ارادت نهاد و دیگر بازرگانان - تا تعیین منزلی کنند - از کشتی ها پیاده و وارد مسقط [شدند] و در مساجد و خانات ،آنجا به سیر و به تجسس درآمدند.

ترطيب مزاج را از فواکه آنجا مقداری گرفته (2)، در مسجدی آسوده حال و فارغ بال، به صرف

میوه اشتغال داشتند که نژاد ،سپهر به کعبتین ماه و مهر به ناگاه نقشی نمود که حریفان را در نخستین

ندب به ششدر حیرت انداخت و روزگار فیل ،رفتار بیدقی راند که همه را از اسب نشاط پیاده کرده با

همه فرزینی شاه مات ساخت

اطناب چه ،لازم دست اجل به گریبان سکان آن سفاین آویخت و موجی آسمان اوج به یک بار بر سر آنها ریخت که کشتی ها وَ مافیها وَ مَن عَليها (3) باسرها، غریق بحر فنا و طعمه نهنگ بلا

شدند.

شعر

هزار نقش برآرد زمانه و نبود *** یکی چنانچه (4) در آیینه تصور ماست

کسی ز چون و چرا دم همی نیارد زد *** که نقش بندِ حوادث ورای چون و چراست 59

از وقوع این واقعه و سنوح این سانحه شریان ،انبساط از ضربان و قلب نشاط در خفقان افتاد بعضی چون صاحب شخوص صامت و برخی مسکوت ،آسا ساکت ،آمده تمثال مثال نقش دیوار حیرت گردیدند میوه در دست ها چنان که بر ،شاخ ثابت بماند و اوراق چهره ها چون شاخ خزان رسیده، قرین صفرت آمد.

ص: 101

گویند یکی از تجار که در ثروت از همه در پیش و مکنتش از همه بیش بود، در آن معامله

سود ،زندگانی به زیان آورد و فجأتاً سرمایه حیات به مشتری بازار ارواح نقد تسلیم کرد برخی از بازرگانان دیگر نیز از (1) بندر صورت بستند و به سرای شهرستان معنی پیوستند.

نواب مشارالیه را سیزده تن از صغار اولاد و زوجات و سراری حرم و جواری خدم و اساس و اسباب و اوانی و اثواب و فراید ذخایر و طرایف جواهر و صندوق های اقمشه زرتار و قِمْطَره های البسه گوهرنگار و دیگر مایحتاج و اسباب که (2) ذکر ،آنها موجب اطناب و طول کتاب و لازم بزرگی نواب است در آن ،ساعت لشکر صرصر را عرضه تاراج و پیسپار افواج امواج آمد.

بی ثباتی اوضاع روزگار و بیقراری دهر ناپایدار که سراسر خیال و خواب است و لمعان سراب

معاینه دید و بدعهدی این عجوز ستم نهاد و بیوفایی این عروس هزار دامادش به رأی العین مشهود

افتاد .

شعر

مجو درستی عهد از جهان سست نهاد *** که این عجوزه عروس هزار داماد است 60

با همراهانش تفحص را چون بحر طوفان ،رسیده به هم برآمدند و چون کشتی شکسته به سردرآمدند بالاخره سراسیمه (3) به دربار حاکم مسقط رفته آن حدیث هایل و واقعه جانگسل که از عجایب روزگار و از غرایب دهر ستمکار بود معروض داشتند.

را نیز از این (4) ،حادثه دل بر ایشان ،سوخته جمعی از سیاحان صرصر سیر و ملاحان نهنگ فعل را در آن بحر پرشور به نزدیک و دور روانه کرده (5) تا مدت سه ماه ماهی وار و بادکردار زیر و زبر آن بحر ذخار را پیمودند

از آن چهار کشتی علاوه (6) بر اموال و اثقال ،هرکسی چهارصد تن در آن مسکن داشت. چندان که شتافتند اثری از آثار آنها نیافتند نواب مشارالیه بعد از حصول بأس و وصول نومیدی، مقطوع العلايق و مسلوب العوائق که مقصدی چنان را درخور و لایق ،است ادریس وار و عیسی کردار به سپهر عزّ و علا برآمد و با ملائکه ملاء اعلا همسفر گشت.

،القصّه خود را به آن مراقد منوّره و مشاهد مطهره .رسانید. وقتی کاتب در توصیف و تحسّر

ص: 102

103

یکی از آن روضات عرش درجات -رَزَقَنَا اللَّهُ تَعَالَى بِتَقْبِيلِ جنابها وَ جَعَلْنا جزئاً مِنْ ترابها - که مقصود جهانیان و مطاف زمین و آسمان است قصیده منظوم آورده که دو سه بیت از آن چون مناسب مقام بود مرقوم گشت (1)

لمولّفه

کو به خاک آستان و روضهاش بیند عیان *** هر که در دل آرزوی جنّت و کوثر کشید

خادم آن ،روضه از رضوان اگر جاروب خواست *** حوریان گیسو گرفتند و ملک شهپر کشید

گرد راه زایران درگهش را جبرئیل *** با دو صد حسرت چو من در دیدگان ترکشید

چون آن ،قصیده ،فریده از مناقب شاه ولایت است و راوی سرگرم ،روایت به مضمون صداقت مقرون زينوا مجالسكم بذكر فضائل علی ابن ابی طالب علیه السلام (2) چند رشته دیگر از آن گنجینه ،جواهر آویزه گوش مستمعان و مرسله شاهد هوش مجلسیان میسازد و به اطالت کلام

نمی پردازد.

لمولّفه 62 (3)

ز آشیان طایر بام جلالش بیضه ای است *** هرچه در زیر ،پر این طاووس زرین پرکشید

روبهی کز بیشه عون وی آرامش گرفت (4) *** پوست بهر خوابگاه از پشت شیر نر کشید

تاز بهر مطبخ وی آب و آذر آورند *** رخت موسی و خلیل از آب و از آذر کشید

مدت مدیدی در آن اماکن مشرّفه به وظایف عبادات و مراسم زیارات به کام دل سوخته با خاطری افروخته مشغول بود میل وطن مالوف ،را رخت اراده بر راحله عزیمت نهاده از راه عراق عجم که تختگاه فریدون و جم است روانه گشت پس از قطع ،مراحل و طی منازل وارد اصفهان

ص: 103

بهشت نشان - صانها اللَّهُ تَعَالَى عَنْ طَوَارِقِ الْحَدَثَانَ ،آمده به درگاه اسلامیان پناه خلایق امیدگاه

سرکار شرایع،مدار مرجع الاسلام قدوة الايام - مدالله ظِلَالٍ عناياته عَلَى رئوس الانام - - شتافت توسط خدام آستان آسمان بنیان که ملاذ جهانیان و ملجاء اهل ایمان است، سعادت حضور یافت.

و جناب مستطابش به نظرۀ اوّل که اکسیر سعادت و کیمیای افاضت ،است، آثار شهامت و علائم

فخامت از ناصیه ،احوالش مشهود ، فرموده اشارت رفت که در جوار اماکن میمنت مساکن خود که اجنحه فرشتگانش، فروش است و مورد ملهمات سروش - در منزلی از منازل آراسته و مسکنی از مساکن پیراسته که همواره در شتا و صیف منزل زایر و ضیف ،است مقرش مقرّر آمد و به ضوابط

میزبانی و به شرایط مهربانی که چنان میهمانی را از چنین میزبانی سزاوار و درخور باشد، زایدالوصف معمول آید به واسطه الطاف خداوندی به مضمون

چشم مسافر چو بر جمال تو افتد *** عزم رحيلش بدل شود بدل به اقامت 63

مدت مديدى التزام خدمت را شرفیاب و گیاه آسا بهره مند از تابش آن بلند آفتاب بود در شهور ،وقوفش هنگام ،ماتم اعنی ماه محرم درآمد و زمان نشاط اهل عالم به سرآمد از جناب

مستطابش تهیه عزاداری و تدارک ایام سوگواری که او را معهود ،بود مسوول و مسالتش به اعلی ،درجه مقبول و مبذول ،افتاد مقرر شد تا جمیع ما يحتاج و مخارج (1) لازمه مجلس مصیبت (2) را مهیا داشتند و دقیقه ای از مراسم تعزیت که جنابش را افضل مثوبات و اکمل مندوبات است مهمل

نگذاشتند .

او نیز به طرز قاطنین ممالک هند که احسن انواع تعزیت داری و اتم اقسام سوگواری است خاکش بر سر و خاکسترش تا کمر و پوشش خانه و لباسش ،سیاه اشکش (3) به ماهی و آهش به ماه

بود.

پس از فراغ از مراسم عزا و سوگواری جناب سیدالشهدا - عَلَيْهِ التَّحِيَّةِ وَ الثَّنَاءُ - - نیز چندی در

ظلال رافت و پرتو عنایت جناب مستطابش کامیاب بود حبّ ،وطنش باز عنانگیر و شوق

مسقط الراسش محرّک ضمیر ،آمده استرخاص را قرین هزارگونه عذرخواهی نموده از سمت هرات و قندهار، عازم مقصد آمد.

از آن همت بلند و طبع دریا ،مانند زاد و راحله و لوازم مایحتاج ،سفر در هر مرحله زاید از مقدار

ص: 104

کفایت نواب مشارالیه و جمیع منتسبانش کفالت ،رفته با جهان جهان حسرت روانه موطن آمد.

در اوان ،وقوفش ادای مجملی از مفصل شکرگزاری و مختصری از مطوّل سپاسداری را به طرز شعرای ممالک ،هند قصیده ای به سلک نظم کشیده معروض داشت منتخب آن در این سفینه

ثبت افتاد .

قصیده 64

کیست مهر سپهر عزّ وعلا *** دم صبح هدا، صفا مشحون

یوسف مصر خلق رنگارنگ *** خضر صحرای فیض گوناگون

موسی کوه طور فضل و هنر *** یسی آسمان علم و فنون

هر گم گشتگان ت----ه ضلال *** خامهاش چون عصاست راهنمون

نور حق است در دلش مستور *** چون میان صدف در مکنون

شب قدر است مردم چشمش *** صبح نوروز آن رخ گلگون

هست نازان به خود ز صورت او *** کلک نقاش نقش كن فيكون

نم آب وض---وش گ--ر یابد *** خار ،گردد، نهال بوقلمون

خم، به تعظیم کعبه قدرش *** شکل محراب گنبد گردون

دل پاکش مطالع الانوار 65 *** آفتاب رخش جلای عیون

گر نشیند حکیم، برخیزد *** پس صف نعالش افلاطون

زهره در (1) ، ز نطق او آب است *** دل یاقوت از لبش شده خون

موج آب حیات تقریرش *** عمر خضر است از زوال مصون

چون بط صبح قطره زان نوشید *** نیر اعظم آورد بیرون

شعله آتش دم ک-لکش *** برق صد خرمن شکوک و ظنون

چون نشنید به مسند تحریر *** قلم ارد عطار گردون

طلبد چون مداد مردم خود *** زحل از چشم آورد بیرون

ای ،عطایت طبیب هر محتاج *** علل -لل فقر میکند بیرون

اوفتاده ز دست بخشش تو *** گوهر از بطن هر صدف بیرون

ص: 105

ای به سودای جنس مرحمتت *** یک سر بنده و هزار جنون (1)

به خدا هست ربط زیبق ونار *** با دلم ارتباط صبر و سکون

شاد فرما به رخصت احضار *** تا که آیم ز دست غم بیرون

مرده ام، زن-ده گ--ردم از حرفی *** بشنوم ز آن لب مسیح نمون

رعب مدح تو بر زبان قلم *** بسته راه عبور حرف کنون

نیست ،حدّت ثنای همچو کسی *** چه زیان تو بس کن ای مفتون

دوستان تو در فلاح و سرور66 *** دشمنان توطعمه طاعون

ص: 106

قصیده (1)

غالب به گاه بحث چو شیر خدا به خصم *** تیغ زبان تیز بیانت چو ذوالفقار

ماهیت تو را عرض لازم است جود *** دست تو را به ریزش ،زر نیست اختیار

قصیده (2)

نزد ضمیر عقده گشای تو آفتاب *** روشن به پیش ،عقل که از ذره کمتر است

از قدر رفعت تو چه گویم که آسمان *** کاخ جلال قدر تو را حلقه در است

ساید بر آستان تو بس جبهه آسمان *** پیشانیاش هماره از آن رو مجدّر است

از بس که ریخت سیم و زر از دست جود تو *** روی زمین چو چرخ برین پر ز اختر است (3)

ص: 108

ساخته معروض داشت.

الحق طبعش بلند و نظمش دلپسند ،است در نهایت رزانت قصیده ای در سلک نظم کشیده که

در فصاحت بی عدیل و چون اشعار دیگر شعرا کمتر محتاج جرح و تعدیل است منتخب مثنوی و قصایدش در این سفینه ثبت افتاد.

قصیده

ای نسل پیمبر فلک جاه *** ای نورفزای طلعت ماه

ای قلزم ژرف علم را فلک *** بگزیده ح--ي مالک الملک

ای مظهر قدرت خدایی *** ای ظل ظلیل کبریایی

در تذكرة قواعد دين *** احکام تو منتهی قوانین

ای گوهر بحر آفرینش *** ای جوهر عقل شخص بینش

ای اطلس چرخ، عطف دامنت *** عالم همه خوشه چین خرمنت

هم مهر منیر چرخ دینی *** هم لنگر کشتی زمینی

قائم به تو گشته دین احمد *** برپاز تو ملت محمّد

ای چهره ملت از تو درتاب *** ای باغ شریعت از تو سیراب

آنان که مکین آسمانند *** قدوسی آسمان مکانند

در ذات تو مانده اند دروا *** از حسرت ساکنان غبرا

از خلقت تو به جمله اوقات *** دارد به سما سمک مباهات

از خلقت تو به گاه ایجاد *** منت به جهان خدای بنهاد

حقا که سفینه نجاتی *** اجداد ،صفت خجسته ذاتی

هم بحری و هم سفینه علم *** هم فرزندِ مدینه علم

آنی تو که سید کباری *** از جدّ کبار یادگاری

خلق، بهشت را دلیلی *** فرزند مطاع جبرئیلی

ای بر جسد جهانیان روح *** ای باب کرامت از تو مفتوح

ای بر تن خستگان مسیحا *** ای لفظ خوشت حیات بخشا

ص: 110

تا سبع شداد گشته بنیاد *** هرگز ندهد نظیر تو یاد

ای ب----حر علوم را، سفينه *** ای گوهر پاک بی قرینه

ای جمله جهان رهین جودت *** خرسند ز مایه (1) وجودت

ای آن که گرفته دست هر کس *** یک جو کرمت به عالمی بس

خوانم اگرش چو ابر آزار *** گویم اگرش سحاب در بار

کی ابر مدام بارش آرد *** مانند کفت، گزارش آرد؟

ای هم نام امام پنجم *** ای مفتی و مقتدای مردم

از تازه قصیده ای سرایم *** از باغ به بوستان گرای-م

قصیده 73

در برتری ات ز آفرینش *** اصل و نسبت گواه و برهان

یک پیکر و تاکه بنگری روح *** یک صورت و تا نظر کنی جان

رایی چو روان أخت هارون *** رویی چوضیای پور عمران

تاحزم تو از قفای فتنه *** پیوسته دو اسبه است تازان (2)

جاهت به فلک فکنده سایه *** جودت به جهان فشانده دامان

نه علم تو را بود نهایت *** نه حلم تو راست بیم نقصان

بر مفتی عقل هرچه مشکل *** از رای دقیقه يابت آسان

روشن به تو چشم هفت آبا *** خرم ز تو جان چار ارکان

در عهد تو هدتو آسمان طاغی *** از سر بنهاده رسم طغیان

از همّت تو جهان سترده *** از لوح ضمیر نام عصیان

خاکم به دهان اگر کنم یاد *** با خاک درت ز آب حیوان

شرمم ب-----اد اگ----ر زن---م دم *** با فیض درت ز خاک یونان

بی کسوت مدح توست معنی *** چون حوری از لباس عریان

در گفتن این قصیده، طبعم *** آسیمه سر آمد و هراسان

با دانش تو بر اهل معنی *** در نظم سخن کجاست سامان؟

ص: 111

از دهشت علم دوربینت *** بینای سخن بود به هذیان

آری نبود گشادی از سحر *** آن جا که عصا کنند ثعبان

دستان نبود روا ز زاغی *** جایی که بود هزار دستان

تا آب به جویبار دهر است *** تا باد خزان وزان به بستان

همچون عیسی دمت روان بخش *** چون باد خزان گفت زرافشان

قصيده

نوبهار آمد ،گلستان خرمی از سر گرفت *** باد نوروزی سبق از مشک و از عنبر گرفت

هر آرایش دگر مشاطه باد بهار *** نوعروسان چمن را حجله (1) در زیور گرفت

با نوای پهلوی بلبل (2) زبان را برگشاد *** بی نوایی زاغ را آتش به بال و پر گرفت

حیرت افزا، ه-ر ط-رف، گلها به طرف باغ و راغ *** کاین جهان را از کجا این رنگ و بو اندر گرفت

از کدامین عارض این گلشن بشد نزهت فزا *** وز کدامین ،جلوه این ،گلزار، زیب و فر گرفت

ناگهان صوت ،موالف از هزاران شد به پا *** عندلیبان را نوای راست در حنجر گرفت

رو به محراب عبادت سبط پیغمبر نشست *** نور چشم مرتضی جابر سر منبر گرفت

سریر ملک و ملت یافت آرایش ز تو *** تاسرير شرع و آیین طریقت زینت دیگر گرفت

رای رافت ،پیشهات، تاث----ير أخشيجان ب---داد *** امر با ،اندیشه،ات ،رونق ز هفت اختر گرفت

ص: 112

بزم درست را که رشک روضه خلد آمده *** دست نه ،افلاک آنجا عود در مجمر گرفت

پشه ای کز دستگاه قدرتت، پرواز یافت *** نیروی بال و پر شهباز، (1) از شهپر گرفت

لوحش ،الله زان همایون گوهری کاندر بهاش *** جان هفت اقلیم خود را با خَزَف همسر گرفت

این چه جاه و رفعت و قدر (2) است یارب کش ملک *** خویش را بر آستان چون پاسبانِ درگرفت

این چه دریایی است ،طوفان،زا که فلکش را فلک *** پیش کمتر ،موج خود را کمترین لنگر گرفت

خاک درگاه تو را خاصیت آب بقاست *** رو به ظلمت باشد آن راهی که اسکندر گرفت

برتر آمد گوهرت ز آنجا که خلاق جهان *** باکتاب خویشتن تالی یکدیگر گرفت

با چنان برهان که دارم ز انبیای ما سلف *** می توانم مر تو را در رتبه بالاتر گرفت

می ببالای اصفهان در رتبه بر باغ جنان *** زان که مأوا در تو نور چشم پیغمبر گرفت

داد از کف ،خواجگی هرکس غلامی تو جست *** خورده بر جاه سلاطین بلند افسر گرفت

آن منم، خ-واه-ی اگر دانی که در اوصاف ت-و *** نطق لالم از دهان طوطیان، شکر گرفت

ص: 113

هر که خواهد برشمارد مدحتت در روزگار *** بایدش بر گردن خود سبحه از گوهرا (1) گرفت

تا به پا گردیده گردون است و ماه و خور به جا است *** تا جهان باید ضیا از خسرو خاور گرفت

عمر (2) وجاهت جاودان و نیک خواهت شادمان (3) *** دشمنانت را جسد اندر ،حسد، آذر گرفت

وَ لَهُ اَيضاً فِي القَصيدة

ای پاسبان بام تو کیوان روزگار *** ایوان توست برتر از ایوان روزگار

تابان به ،روزگار زرای تو لمعه ای است *** مهر و مهی که آمده تابان روزگار

اوّل حديث مدح تو را میکند بیان *** بگشود هر که لب به دبستان روزگار

جام جهان نمای که گویند رای توست *** پیدا بود به پیش تو پنهان روزگار

ای بی قرین دهر که همچون تو در هنر *** چش-- فلک ندیده در اقران روزگار

سامان ،روزگار بدین سان ز علم توست *** علم تو گشته باعث سامان روزگار

ر روزگار آن چه تو خواهی چنان کند *** با حکمت این چنین شده پیمان روزگار

آنی که روزگار به فرمان تو را بود *** گر خلق عالم است به فرمان روزگار

آن بی نظیر ذات گرانمایه ای که نیست *** آوردن نظیر تو امکان روزگار

ترتیب مجلس تو دهد روزگار و هست *** این مهر و ماه مجمره گردان روزگار

جمعیتش به دست تو اوّل قضا نهاد *** هر خاطری که گشت پریشان روزگار

تا دامن تو در کف خلق جهان نهاد *** رداشتند دست به دامان روزگار

در روزگار نام تو تا شهره شد به جود *** پیشت بخیل قلزم و عمّان روزگار

در این بلد که پشت و پناهش وجود توست *** مسکین غریبی ام ز غریبان روزگار (4)

بر هر طرف که افکندم صدمه ای زن-د *** من مانده ام چو گوی به چوگان روزگار

ص: 114

اکنون که روزگار من زار درهم است *** بر من چو گلخن است گلستان روزگار

از کردههای ما سلف خود هزار بار *** هستم به آه و ناله پشیمان روزگار

زین بعد با خلوص عقیدت، بر آن س--رم *** فر باشدم حیات به دوران روزگار

باشم یکی از خیل غلامان جان نثار *** بر آستان چون تو سلیمان روزگار

با رسم بندگی ت--و، ای س--ی-د ان---ام *** باشم به قدر و مرتبه سلطان روزگار

باقی است نام ز دوران به روزگار *** باقیت ،باد ،عمر به دوران روزگار

ص: 115

خورشید جهان باقر علم آن که به گیتی *** گردون بلند است بر همت او دون

هنگام افاداتش لقمان ب-ه ت-فاخر *** در مجلس ارشادش در فخر فلاطون

در عالم امکان نبدار ذات تو باعث *** تا ص-ور ج-دا ک-اف بد از دایره ن-ون (1)

وَ لَهُ فِي القَصيده

ز خالقی که تواش بندهای زهی تحمید *** تبارک الله بر وی سزد همی تمجید

بلندمرتبه آن کو شناش نتوان گفت *** مگر به عمر طویل و مگر به عهد بعید

فلک اساس همایون بنای گردون سان *** که نیست شبهش اندر زمانه در تشیید

همه قواعد علم اندر او شود محکم *** همه مبانی شرع اندر او شود تمهید

چه نخلها ز بهشتش برای پایه شکست *** چه پرده ها ز ،جنانش برای فرش درید

قرین خنجر ،بران رقاب اعدایت *** هماره تا که ز ،اکباد رسته است ورید

وَ لَهُ فِي القَصيده

ای سپهر کمال و مرکز جود *** از خداوند بر تو باد درود

پشت گردون از آن خم آمده است *** تا کند بر در سرات سجود

ساقی روزگار و شاهد دهر *** ساغر شهد حکمتت پیمود

از قدومت چو گلستان گردد *** گر فروگیرد آتش نمرود

محضرت محفلی است از فضلا *** واندر او نیز شاعری معدود

همه خوشدل ز تو به جایزه ای *** صله شعر من چه خواهد بود

دشمنانت هماره چون خفاش *** در پس پرده خفا مفقود

ص: 117

شاهباز همتت آن طایر استی کز جلال *** بیضه افلاک را در زیر شهپر یافته

در سراغ پله ایوان جاهت، پیک وه-م *** رفته بر بام فلک زان سیر برتر یافته

نور از رای منیرت میکند کسب، آفتاب *** سرمه از خاک قدومت چشم اختر یافته

در میان بحر احسان تو خود را روز و شب *** نسر طایر همچو مرغان (1) شناور یافته

تارک سلطان هفت اقلیم، یعنی آفتاب *** از غبار نعل نعلین تو افسر یافته

نیست تنها رتق و فتق ،ملک، با کلکت که نیز *** دسترس در حل و عقد کار اختر یافته

این تویی در بارگاه داوری مسندنشین *** یا سلیمان جای در کاخ سکندر یافته؟

در شعاع پرتو رای جهان آرای تو *** خویشتن را آفتاب از ذره کمتر یافته

حاجب درگاه گردون اشتباهت پیش پای *** بر زمین دائم سر فغفور و قیصر یافته

سده ایوان کیوان پایه ات از بس علو *** خویش را در رتبه یکسان با دو پیکر یافته

بارگاه رفعتت جایی است، کاین چرخ بلند *** اوج خود را با حضیض آن برابر یافته

منتقم هرجا که قهر توست آنجا روزگار *** باز را از .بیم یم مقهور كبوتر یافته (2)

ص: 120

ذره اندر سایه ات گردیده افزون ز آفتاب *** آهو از عون تو نیروی غضنفر یافته

گشته هرجا جلوه گر، نور ضمیرت آفتاب *** در خوی خجلت چوبط خود را شناور یافته

در سطور نسخه تصنیف تو هر نقطه ای *** عالم ابداع را در خویش، مضمر یافته

چشم حوران از نهیب سطوتت ناهید را *** حتجب اندر میان هفت چادر یافته

دست غوّاص ،قضا از غوص دریای وجود *** کی در این سیمین ،صدف همچون تو گوهر یافته؟

از شمیم روح بخش خُلق قدسی خلقتت *** روضه فردوس را رضوان معطر یافته

-ریم آستان آسمان بنيان ت------و *** در حریم آفتاب و ماه را ،دوران دو چاکر یافته

ایمنی از آفتاب روز محشر يافته *** هر که بگزیده است جا در سایه تقلید تو

تا بود ،دوران تو باشی زآن که هر ساعت ز تو *** دين خير المرسلين، ترویج دیگر یافته

وَ لَهُ فِي القَصيدة

رسید موکب سلطان ،گل سلیمانوار *** فکند باد صبا فرش سبزه در گلزار

گلاب ریخت سحاب و عبیر بیخت نسیم *** دمید سبزه ز خارا شکفت گل از خار

فشاند ابر بهاری زلال کوثر و گشت *** چمن چو جنّت و گل حور و جویبار انهار

سرود بلبل شوریده، نعمه داوود *** نشست گل به بساط چمن سلیمان وار (1)

ص: 121

ملمّع است چمن از نسیم نوروزی *** مرصع است درخت از سحاب گوهر

بار زفیض نامیه نبود عجب که لاله و گل *** ز شاخ رنگ دمد رنگ رنگ در کهسار

دم صبا دم طاووس ب-ر دم ان-دازد *** اگر نهد به مثل زاغ بیضه در گلزار

ز مشک سایی باد سحر گهی، دم شیر *** معطّر آمده چون ناف آهوان تتار

به اوج چرخ رسیده است از حضیض چمن *** نوای قمری و صوت هزار و نغمه سار

ز آب صافی بی رنگ، کلک مانی طبع *** به رنگهای مخالف، بسی نگاشت نگار

به لاله، ژاله چو سیماب صاف بر شنگرف *** به سبزه لاله چو شنگرف سوده بر زنگارا (1)

گرفته صوت هزار، اوج در بسیط زمین *** چو صیت فضل خداوند آسمان دربار

سمی حجت پنجم، شه ملک چاکر *** سلیل قبلۀ هفتم مه فلک مقدار

جهان جود و سخا مقتدای ملک *** و ملک محیط فضل و ،هنر افتخار لیل و نهار (2)

خلیل خلّت و ادریس درس و احمد خلق *** مسیح خلقت و جم شوکت و کلیم شعار

ستاره حشمت و خور رایت و قمر طلعت *** سپهر قدر و قضا قدرت و قدر آثار

رخش به نور و ،ضیا همچو مهر عالمتاب *** کفش به جود و سخا همچو ابر گوهربار

کهینه بنده ،بارش به مهتران مهتر *** کمینه چاکر ،کاخش به سروران سالار (3)

ز مطبخ ،کرمش مهر خاوری اخگر *** ز بحر ،موهبتش گنبد سپهر بخار

کندز گردش اگر منع طبع گردون را *** زیکدیگر گسلد پود و تار لیل و نهار

زهی جهان ز تو خرّم چو مام از فرزند *** خهی زمان ز تو ،سرسبز چون زمین ز بهار

فضای عرصهٔ کاخ تو را فلک خادم *** حریم کعبه کوی تو را ملک زوّار (4)

به بام قصر جلال تو، آسمان، سلّم *** بر آستانه قدر تو ،اختران مسمار

خلاف رای تو فتوی اگر دهد برجیس *** به گردنش فکند دست ،آسمان دستار (5)

به پیش رای تو فاش آن چه بر ملک پنهان *** برای عزم تو ،سهل آن چه بر فلک دشوار

به بام قدر تو مرغی که آشیان دارد *** برد سپهر برین را چو دانه در منقار

نسیم حفظ تو بر باغ دهر اگر بوزد *** خزان نیارد هرگز گذار در گلزار

ص: 122

موکلان قضا، شیشه اش به سنگ زن-د *** شود سپهر زجاجی اگ-ر ب-ه خ-ص-م ت-و ب-ار

بسیط فیض تو در عالم آفتاب صفت *** محیط حکم تو بر گیتی آسمان کردار

به عهد معدلتت شیر شرزه در بیشه *** کشد به سوزن مژگان ز پای آهو،خار

گر میانجی نظم تو پا کشد زمیان *** هم پرند مگس وار ثابت و سیار

ز چاکری تو جویند سروران تعظيم *** به بندگی تو دارند خسروان اقرار

ز نور رای تو ،روشن همه زمین و زمان (1) *** ز دست جود تو مملو همه برار و بحار

به جنب قدر بلند تو، اوج گردون، پست *** به پیش رای منیر ،تو مهرتابان تار (2)

،زکهکشان ز چه رو چرخ پیر بسته کمر *** اگر نه بخت جوان تو راست خدمتکار؟

نه من ادای ثنای تو کرده ام پیشه *** نه من دعای بقای تو میکنم تکرار

به این اداست ،فلک بالغدو والآصال 77 *** در این دعاست ،ملک بالعشى و الابكار

همیشه تاز تقاضای دهر از پی هم *** گهی خزان رسد و گه بهار در گلزار (3)

ص: 123

ساحت جاه و جلالش هر قدر کردم قیاس *** عقل معیار کمالش را فزون تر یافته (1)

محتشم کی شد سلیمان ربّ هب لی» 80 تا نگفت؟ *** او نگفته از خدا این را میسّر یافته

نقد فتوای تو را صراف دار الضرب شرع *** بر محک از امتحان (2) ، چون سکه زر یافته

قوت ارشاد تو در پاس شرع احمدی *** خویش را محکمتر از سد سکندر یافته

جوهر ایمان که اصل منبعش (3) فیض خداست *** از سرشت پاک تو عقلش مخمر يافته

کوکب اقبال تو یعنی عطارد ز این شرف *** از سعادت برتری بر سعد اکبر یافته

آسمان علم و افضال است عالی مدرست *** کاندرو جا آفتاب و ماه و اختر یافته

جود معن وجود حاتم در همه ایام عمر *** بذل یک روز تو را با خود برابر یافته

از قدوم موکب میمون فرخ مقدمت *** خاک اصفاهان شمیم مشک اذفر یافته

ص: 125

مهر که لرزان دمید و زرد فروشد *** پیش ضمیر تو داشت دعوی باطل

نور خور از نور رای توست ولیکن *** آینه دارد به آفتاب مقابل

بدر زتابی که خورد پیش ضمیرت *** اینک بگداختش همی مرض سل

کوه خورد، پهلویی برابر سنگت *** سنگین پهلو شده مکان به زلازل

آخر تحصیل فاضلان مدقق *** فضل تو را فصلی از علوم اوایل

رتبت جاه تو بود این که ز صدرش *** رتبت کیوان فرود شد به مراحل

پایه (1) فهم تو بود این که به مهدش *** حکمت یونان سرود بانگ جلاجل

بود به روز نخست، اوّل دَرَست *** آخر چیزی که هست بعد فضایل

ای ز هر آنچ از جهان به دانش، خشنود *** وی ز هر آنچ از جهان به نیکی مایل

کاوش فکرت کجا و کنه کمالت *** کس ز محیط از شنا نرفت به ساحل

هر که زهر ،جنس فضل بردرت آرد *** برده به کرمان و هند زیره و فلفل

خاصه من و این چنین مدیح که از وی *** شرم کند عاقل از ستودن (2) عاقل

تا نبود نغمه را عقاب چو طوطی *** تا نبود صید را تذرو چو طغرل

بخت تو فیروز باد و جاه تو نیکو *** عمر تو جاوید باد و حکم تو مقبل

ص: 127

همدم اهل صفا، بزم خ-رد را شاهد *** محرم اهل ،یقین شخص طلب را یار است

خرم از رشحه آن گلشن طبع علما *** روشن از دیدن آن چشم اولوالابصار است

از آن گلشن فضل فضلا پر زگل است *** م از آن نخل علوم علما پربار است

بس که شیرین کلمات است کسی گر گوید *** حرفی از آن ،سخنانش همه شکر بار است

در بیان کردن دین نبوی طوماری است *** کانچه احکام الهی است در آن طومار است

دفتر شرع نبی، تحفه ابرارش ن---ام 83 *** که یکی درج از آن خاطر گوهربار (1) است

افتخار ع- لما، ب--------اقر ع------لم ازلی *** که زابر ،کفش اقطار جهان گلزار است

آن ک-----ه ب-----اش-د ب-----ه ب--ر دانش او بس آس---ان *** حل هر مسأله كان نزد خرد دشوار است

آن که هرجا سخن از دانش او گفته شود *** دیگری را نتوان گفت به دانش یار است

قتدای همه خلق جهان آن که کنون *** نايب قایم اولاد ش----ه اب-----رار است

گر ،کُشد ور بنوازد همه فرمان بر او *** حاکم حکم به حق آن چه کند مختار است

دین پناها ز تو معمور، بنای اسلام *** زان که تعمیر عمارت به کف معمار است -

ص: 129

می کشان تو به ز می کرده، سبو بشکستند *** خون خم ریخته و خون به دل خمار است

تو همان بحر سخایی که به هنگام عطا *** بس بی دریغ ابر کف جود تو گوهربار است

بس که افشاند زر و سیم گفت در عالم *** کم ز سنگ و خزف اکنون درم و دینار است

روز و شب باد به کام تو جهان تا شب و روز *** گردِ محور حرکات فلک دوّار است

روز اعدای تو بادا چو شب تیره و تارا *** تا شب و روز یکی روشن (1) و دیگر تار است

ص: 130

ز آن پس گشاده دیدم چون آسمان دری *** آم--وده بر به گوهر رخشان در آن حصار

اندر شگفت ماندم از آن باره شگرف *** کو بود مشرقش طَرَف و مغربش کنار

دیگر به خیره پیش خرد ماند در شگفت (1) *** زان در که بود حلقه ای از آن فلک به کار

خود با خرد سرودم دانی که چیست ه-ان *** این درگه و بروج و پس آن سور استوار (2) ؟

گفتا مگر ندانی؟ گفتم: نه هین بگوی *** :گفتا کنم حکایت از آنهان تو گوش دار

آن سور عرش سای که دیدی تو خود به خواب *** کآسوده در میانهٔ (3) آن شخص روزگار (4)

شرع شهنشهی است ملایک خدم که چرخ *** دارای دهر احمد مرسل که در ازل

ساید به خاک درگه او جبهه ز افتخار *** از آفرینش است پس از آفریدگار

آن برجهای سخت که دیدی تو در منام *** کش داشت زیر سایه هر یک فلک قرار

آنان ده و دو بدر منیرند کاآفتاب *** گیرد ز روی (5) هر یک خود نور مستعار

آن درگهی که بود از آن باره گویمت *** تعبیر آن چنان که شود بر تو آشکار

ص: 132

خود آن در مهین در علم است و آن کنون *** درگاه سروری که به شرع است کامکار

سلطان ،فضل باقر علم نبی که هست *** گردون علم را به جهان خاطرش مدار

ای آن که بی نسیم عطای تو در جهان *** هرگز برون نیاید خود سرخ گل زخار

چاووش کاروان جلالت، به گاه حکم *** در بینی جمازه گردون کشد مهار

امر تو در زمان و به دنبال او شتاب *** نهی تو در زمین و به آهنگ او قرار

حکمت چنان که باد نباشد بدان شتاب *** قدرت چنان که کوه نباشد بدان وقار

سطری ز فضل کافی تو، چرخ در حساب *** شطری ز علم (1) واف-ی ت-و ب-ح-ر در شمار

گر نیست با تو حشمت جم هست از چه راه *** بر جن و انس و دیو و ددت حکم روز بار

هر شب سپهر گوهر انجم کشد به دوش *** تا صبحدم کند به قدوم تواش نثار

دریا کفی زلجه مهرت به گاه (2) جود *** دوزخ تفی ز آتش قهرت به گیر و دار

تا هست در زمانه ز آویز مهر و ماه *** در گوش آسمان به شب و روز، گوشوار

بادا غلام حلقه به گوش درت همی *** شب ماه و روز ،مهر به تایید کردگار

ص: 133

مقوم دین ،مبین مروّج ، ملت ،سیدالمرسلین شیر معرکه ،شجاعت شاه اریکه شفاعت خامس آل عبا

سيّدالشهداء - عليه آلاف التحيه و الثناء، روحى (1) له الفداء - مسمى به طوفان البکاء» تلفیق کرده دیباچه را به نام نامی و اسم سامی آن جناب مستطاب موشح ،آورده به نظر کیمیا اثر جنابش رسانیده آن طبع بلند (2) آسمان مانند را مقبول و عنایات بلانهایات آن حضرت را مشمول آمد.

اینک در سایه بلند پایه جنابش هر ،روز مورد لطفی تازه و موقع عنایتی بیاندازه است صحبتش، کاتب را مقدور و از مصاحبتش مسرور آمد. (3) الحق جوانی خوش طینت و نیکوفطرت است . قدرت طبعش را گواه این بس که با آن که سنین (4) عمر شریفش هنوز از چهل تجاوز نکرده یکصد و بیست هزار بیت منظوم آورده .است تفصیل منظوماتش؛ احسن صور راز و نیاز دیوان

قصاید و غزلیات، كتاب طوفان البكاء.

یکی از جهال شعرای اصفهان که جز ایرادات جاهلانه نداند و ،توسن جز در میدان عیب جویی ،نراند در این مورد گفت چه بودی که مولانای جوهری اهتمامی که در کمیت اشعار فرموده قدری از آن را در کیفیت آن نموده بود». مولانا نظامی فرماید:

بیت

لاف از سخن چو در توان زد *** آن خشت بود که پُر توان زد 91

گفتم :

شعر

دیده بدخواه که برکنده باد ور هنری *** عیب نماید هنرش در نظر

داری (5) و هفتاد عیب *** دوست نبیند به جز آن یک هنر 92

هيهات هيهات هذا اصعب من جمع الاضداد بل دونه خرط القتاد 93 مع هذا، نه آن است که

در ،اشعارش فتوری و در ساختن و پرداختش ،قصوری .باشد آن چه از اشعارش به نظر رسیده در غایت رزانت و نهایت متانت است و این ،معنی از قصیده ای (6) که در منقبت و مدحت در سلک نظم منسلک آورده و قدری از آنها در این ،سفینه ثبت ،افتاده معلوم اهل دانش و مشهود اهل بینش

می تواند گردید.

ص: 135

قصیده

بردم شبی با چشم تر در کنج تنهایی به سر *** در آب و آتش غوطه،ور از اشک و آه خویشتن

زد شاهد مقصود در در کلبه ام شد جلوه گر *** چون نور یزدان بر ،شجر چون روح انسان در بدن

رو در پناه مدح ،شه کانجا ندارد حزن ره *** هم منهزم ز آن بارگه چون غم ز جنات عدن

چون یافتم ارشاد از او غمگین دلم شد شاد از او *** در عین استمداد از او نسبت به حال خویشتن

ز ابنای عالم سر به سر کردم به زاری شکوه سر *** شاکی ز تشویش ،سفر، حاکی زاندوه وطن

عیسی چو شد گردون نشین شمعون مکانش را مکین *** حیدر پس از ،احمد امین آمد پس از حیدر حسن

قایم امام ،راستین دارد امینی جانشین *** گفتا بلی قطب ،زمین میر زمان فخر زمن

سلطان دین جان جهان سید محمد باقر آن *** کز مدحتش رطب اللسان ناشسته لب طفل از لبن

بر شاهد قدرت ،نگر بر مظهر حضرت نگر *** آن معنی این صورت نگر صورت به معنی مقترن

قائم شد این فرمان ،برش او نخل ،ایمان این برش *** آن نور حق این ،مظهرش آن یوسف و این پیرهن

طبع سراپا ،آتشم آموخت طرز دلکشم *** کز در این مطلع ،کشم، آویزه در گوش سخن

چرخ است زاهدسان به کف، تسبیح یا عقد پرن *** نی نی تو ماه مصری و این ریسمان آن پیرزن

ص: 136

نور خدا تاکی نهان بردار برقع کن عیان *** گل گلستان در گلستان شمع انجمن در انجمن (1)

زان پیش کاید در جهان موسی بن عمران (2) ، جانفشان *** زان پیش کاید ز آسمان عیسی بن مریم قطره زن

نشین به یکران ،ظفر تیغ بیانت در کمر *** دستار احمد بر به سر خفتان حیدر بر به تن

ز اقوال چندین ،اجنبی کز فهم عاری چون صبی *** شد مندرس دین نبی هان نو کن از رای کهن

من وین نزاکت در بیان من وین لطافت در بنان *** من وين طراوت بر ،زبان من وین حلاوت در سخن

نی نی غلط گفتم غلط، استغفراله زين نمط *** زین یاوه چاکم بر زبان زین گفته خاکم بر دهن

وَ لَهُ اَيضَاً فِي القَصيده

گفتم به خرد، بهر چه دامان گلستان *** از رشحه باران بهاری شده پردر؟

گفت از پی ایثار در حضرت باقر *** مولای ،اُمم مفخر ترکیب عناصر

سلطان قریشی ،نسب آن کز شرف آمد *** بر ند ،اسلام سزاوار تصدّر

هرجا خبر از خُلقش موجود تفضّل *** فرجا سخن از خلقش معدوم تغيّر

از هرچه برد و هم در او پی بود افزون *** سنجیدن قدر تو به میزان تفکر

اندیشه چو در مدحت ذاتت نبرد پی *** ناید به وقوع آن چه نیاید به تصوّر

صاحب نظران را همه منظور تو هر چند *** شهری است صفاهان وز صاحب نظران پُر

شاهین و کبوتر ب-ه ه-وای ت-و ه-م آهنگ *** آهو بره و شیر، به عهد تو هم آخور

گر صیقل فضل تو نمی بود کجا بود *** آیینه ،دین صیقلی از رنگ تکدّر؟

ای ذات جلیل تو معراز تخیل *** وی ذکر جمیل تو مبرا ز تذكّر

ص: 137

بودی به زمان تو اگر سید عالم *** کردی به وجود چو تو فرزند تفاخر

گر حاسد جاه تو زند با تو دم از فضل *** گوساله خدایی کند اما به تمسخر

مخصوص خدا کبر و عدویت متکبّر *** یزار خدای متکبّر ز تکبّر

تا ابر بهار و گل گلزار در این فصل *** این غرق ترشح شود آن گرم تقاطر

احباب تو خوش دیده اعدای تو گریان (1) *** چون سینه مداح که از مدح تو پُر در 94

ص: 138

آن مهر چرخ ج-ود که ایام گویدش *** ورشید را به ذرّه برابر فکنده ای

ای باقر علوم کز اقبال و عدل خویش *** بنیاد ظلم را از جهان برفکنده ای (1)

گر خاطرت نه بحر گهرخیز، از چه رو *** در هر کنار این همه گوهر فکنده ای

بر مجمر خور از پی دفع گزند خویش *** صبحدم سپند ز اختر فکنده ای

بر کشتی شریعت دین نبی، زعلم *** ز آسی- بب باد حادثه، لنگر فکنده ای

خور نیست رخ نموده از مشرق، که هر سحر *** نور ضمیر خویش به خاور فکنده ای

ملک وجود دشمن دین رسول را *** بگرفته [و] به شهر عدم درفکنده ای

شهباز اوج عدلی و ان------در دل عقاب *** صد وحشت از صفیر کبوتر فکنده ای

در چین خراج از کف خاقان گرفته ای *** در روم افسر از سر قیصر فکنده ای

ص: 140

چو لطف روح در در پیکر چو رنگ نور در دیده *** چو طرز مهر در گردون چو طبع ابر در نیسان

محمّد خُلق يحيى صدق موسی دست و عیسی دم *** سلیمان ،ملک خضر ،الهام آصف رای و جم فرمان

به اسکندر نه آن فر است (1) و بر دارا نه آن دولت *** که گویم بر درش این چاکر آید (2) آن دگر دربان

اگر ذاتش نمیشد خود دلیل راه حق هرگز *** نبردی ره کسی سوی نجات از وادی خذلان

به این عزّ و شهامت کیست در عالم به جز آن کس *** که باشد نایب صاحب زمان از جانب یزدان

سر نیک اختران سيّد محمّد باقر عادل *** که از عدلش شود حیران هزاران همچو نوشروان

نظام ملک را ،رونق چراغ شرع را پرتو *** فروغ علم را مظهر جهان فضل را سامان

بر جودت زجود حاتم طایی سخن گفتن *** بدان ماند کز اعجاز آورد کس روی بر (3) هذیان

برابر ذرّه کی گردد به خورشید جهان آرا *** کجا کی قطره را بتوان مقابل داشت با عمّان؟

کرامت گر بود کوهی، تویی آن کوه را پایه *** سعادت گر شود ،بحری تویی آن بحر را پایان

عدالت گر بود ،گردون در آن گردون تو خورشیدی *** شهامت گر شود ،کشور در آن کشور تویی سلطان

خرد را دانشت دایه کرم را همتت، مایه *** فلک را رفعتت ،شاهد ملک را طینتت برهان

ص: 142

نماند آستینش تا ابد از سیم و زر خالی *** کسی کز عون بخت خویشتن گیرد تو را دامان

وَ لَهُ اَيضَاً فِي القَصيده

ز دست بخت کنم شکوه یا ز گردون داد *** که هرگزم گره از کار بسته، کس نگشاد

سیاه ،روزتری مادر زمانه، چ--و م--ن *** نزاده است و نخواهد دگر به گیتی زاد

نه همدمی که ز در اندر آیدم ز وفا *** بگویدم که به گیتی تو را غمی مرساد

نه یک رفیق شفیقی که یک زمان به برم *** نشیند از پی دلجویی و طریق وداد

دلم خوش است از این هم اگر کسی گوید *** که نورسیده غم دیگرت، مبارک باد

به عدل نوشروان تکیه گر کنم به مثل *** کند معامله با من به طینت شدّاد

هزار نامه نوشتم به دوستان و یکی *** نخواند سهل بود کش جواب نفرستاد

از این چرا نخورم پس مدام خون جگر *** ز بخت بد نکنم پس چه سان شکایت و داد

زکف نهم قلم و روی صفحه را دیگر *** به خط و خال ن-ی-ارایم از س-واد م-داد

مرا تفکر کاری چنین که هاتف غیب *** به گوش هوش دل و جانم این ندا درداد

که چند چند خوری خون دل ز یاس امید *** غمت مباد و گزندت میاد و درد مباد

که روشن است چراغ جهان و هست جهان *** زسروری که بلند است پایه اش ز نژاد

سپهر عزّ و ،شرف سروری که خاک درش *** مطاف اهل زمین است و کیمیای مراد

فرشته خوی سمى محمد باقر *** که چون ،نیا گره از جمله مشکلات گشاد

تویی که مادر گیتی و دایه دوران *** به حُسن خلق تو دیگر (1) نه پرورید و نه زاد

ص: 143

نگین شرع را دزدید روزی (1) اهرمن حق بنامیزد در انگشت سلیمان کرد باز نور ایمان در لباس کفر و دین پوشیده بود حکمش آن پوشیده را یک باره عریان کرد باز

هر که رو آورد ،سویش تا قیامت رونتافت لعن بر آن کس که حق را دید و کفران کرد باز

باد جاویدان به عالم دولت و اقبال او تا دهان را در ثنا و مدح بتوان کرد باز

وَ لَهُ اَيضَاً فِي القَصيده

تا کی سبکساری کنم بر حال خود زاری کنم *** از دیده خون جاری کنم بر دامن ربع و دمن

پیوسته جویم همدمی، کاید انیسم در غمی *** در کوچه و برزن همی در این تمنّا، گامزن

بر جای ،یار اغیار ،بین بر جای ماهی ماربین *** بر جای لاله خار بین جرجیر بر جای سمن

آن دل که اکنون خون شود تا در بهاران چون شود *** آن که که گل مجنون شود چاک افکند در پیرهن

سوسن زبان آور شود، گوش شکوفه کر شود *** سعتر به سیسنبر ،شود همراز در یک انجمن

شاید که (2) از لطف ،هوا آتش چو خاک آرد گیا *** گردد چو شاخ ،هندبا، سرسبز شاخ کرگدن

فرداست کاندر بوستان از جلوه سرو جوان *** پیرانه سر چون کودکان در رقص آید نارون

باد چمن خیزان ،شود آب شمر لرزان شود *** از خاک باغ ارزان شود عطار را مشک ختن

گل در قبای ،عبقری از پرنیان احمری *** در دعوی پیغمبری خضرا بر خضر چمن

ص: 145

گردد زمین چون آسمان در وی شقایق، اختران *** بینی دو صد شعری در آن طالع ز کاخ نسترن

از ضیمران و ،یاسمین باغ است چون خلد برین *** یا مجلس سلطان ،دین یا مدرس فخر زمن

سید محمد باقر ،آن کش نایب صاحب زمان *** دانند هر پیر و جوان خوانند در سر و علن (1)

آن سيّد والاهمم كز لطف و قهرش در امم *** بیدار شد عدل و کرم در خواب شد جور و فتن

ای همچو جدّت ،مرتضی عزّی ز قهرت در عزا *** لات و منات ناسزا، بیزار از روی شمن (2)

گر برخلاف شرع و دین آرد نظر سوی زمین *** حکم وی (3) اندازد یقین بر گردن گردون، رسن

روزی که صورت ،آفرین از آب و گل کردت عجین (4) *** با عقل بودی ،همنشین پیش از وصال جان و تن

سنگ سیه زاکرام تو گوهر به وفق کام تو *** وز بهر نقش نام تو، گ--ردد عقیق اندر یمن

دادند چون جام جمت پیداست راز عالمت *** اسرار علم آدمت بخشیده رب ذوالم---ن

ای آسمان درگاه تو عرش برین، خرگاه تو *** پیش دل آگاه تو خورشید شمعی در لگن

خطا تا تیری از قوس ،قضا، سویت نپرد بر *** دست قدر ز امر خدا، از چرخ آوردت مجن

ص: 146

ای آن که از جود و هنر هنگام بذل سیم و زر *** ناچیزت آید در نظر صد معدن از در عدن

ای آن که هنگام ،کرم در بخشش در و درم *** رویت چو گلزار ،ارم نه چین در ابرو نه شکن

هرگه شنیدم نام تو یاد آمدم ز اکرام تو (1) *** گویی شکر ز انعام تو آید برونم از دهن (2)

گر فکر «سیما» از سما، عالی تر آید از علا *** در شأنت از مدح و ثنا، هرگز نیارد دم زدن

چون نیست حد و منتها میدان اوصاف تو را *** باید به آیین و دعا بعد از ثنا ختم سخن

تا هست دور ،آسمان پیوسته بادا جاودان *** جاهت به دولت هم عنان عمرت به عزّت مقترن

ص: 147

یکی از ارباب عمامه سفید جامه خنک هنگامه که از مراتب ،فضل به جز ایرادات جاهلانه نداند

و ماضی از ،مستقبل تفرقه نتواند فارغ از رسوم علوم ،سرمدی مصداق قطعه «سرحدی» 102 بیت از آن این است

قطعه

در قریه ،ما مجتهد تازه به چرخی است *** کاندر عمل ،اخذ کند جهد رسایی

پرسیدمش از مسأله صرف چه دانی؟ *** گفتا : که شنیدم ضربوا و ضربایی

از معنى حرف ان شرطیه سخن رفت *** قدری ان و ان ،کرد چه شرطی چه جزایی !

در معرض معارضه ام آورد و خطابات غافلانه چنان که عادت جهال فاضل نما است آغاز کرد.

حکیم سنایی 103 فرماید :

هیچ صحبت مباد با عامت *** که چو خود مختصر کند نامت

صحبت عامه در بهشت آباد *** مرگ ،باشد که مرگ عامی باد

دهان نادانی [باز] و زبان شنعت دراز کرد که سرکار (1) مقتدی الانام نشاطی خان را صله و انعام

دهند یا دیگر شعرا را زر و سیم در کنار نهند؟ شیخ محمد علی که ترهات چند به هم بافت از جنابش آن همه انعام یافت چرا آن سیم و زر بیقیاس به فقرای ناس بذل نفرمایند که موجب اجر جزیل و ثواب جمیل آید؟

گفتمش ای فاضل لغوی لغوی بر زبان راندی زیرا که اصطلاح اهل فضل نخواندی. کاش از آثار پیشوایان ،شریعت اثری و از اخبار ائمه اطهارت خبری بود اگر غوص در بحر ذخار «بحارالانوار» نتوانی (2)، خواندن «تذکرة الائمه» 104 که هم از تالیفات علامه مجلسی - عليه الرّحمه - و فارسی است شاید توانی برخوانی تا بدانی که هر یک از آن دوازده برج فلک رسالت با آن که از مقتضیات ظاهر امر ،خلافت دست تصرفشان کوتاه و جان جهانی از این حسرت در وا اسفاه ،بود بالفرض اگر سر چهار تن از خدام سعادت ،فرجامشان ملازم آستان عرش نشان بود یکی از ،ایشان شاعر و آن دراری سپهر امامت را ناظم مناقب و مآثر بود و این که چندین تن از معارف فصحا و مشاهیر بلغا، مناقب آرای جناب ختمی مآب و از راتبه ،نوالش بهره یاب ،بودند گوشزد هر عالم و فاضل بلکه مسموع هر عامی و

ص: 149

جاهل گردید و اخبار در این باب زیاده از حوصله کتاب و یکی از آنها را کاتب در مقام انتخاب است. آورده اند (1) که 105 اعرابی [ای] به مدینه (2) - زادها الله شرفاً - وارد گردید. پرسید که در این بلد سخی ترین ،مردم کدام است و صاحب همت بلند را چه نام؟ گفتند حاتم دودمان ،رسالت قاآن

ملک بسالت، معن قبایل ،کرم یحیای احیای همم (3) ، سحاب گهربار کشتزار سرمدی، آفتاب نوربخش سپهر

،محمدی مرجع ،مقاصد ملجای ،مطالب حسین بن علی بن ابى طالب - عليهما السلام - اسخای ناس

است و بحر ،و ،کان از بیم جودش در .هراس از مکان مبارکش .پرسید به مسجدش، اشارت و دلالت

کردند. پس از ورود به ،مسجد خلیلی دید در ،نماز ذبیحی با معبود یگانه در راز و نیاز مسیحی رشته

علایق گسسته یحیایی به حق ،پیوسته زکریایی در محراب ،حاجات، کلیمی در مناجات

بیت

گاه همچون آسمان اندر سجود *** گاه همچون ،آفتاب اندر قیام

یا عیان در سینه سینا کلیم *** یا به معراج شرف خیر الانام

***

نور خدا بسته تتق تا به عرش (4)

در و دیوار مسجد از شعشعه جمالش پرنور و اطراف محراب از بارقه رخسارش چون کوه طور

اعرابی ،حرباصفت حیران آن جمال آفتاب مثال گردیده سایه آسا بر خاک افتاد و زبان به مدایح جنابش گشاد و به این سه بیت آن حضرت را ستایش و ثنایش کرد (5)

عربيه

لَمْ يَخِبْ (6) أَلَانَ مِنْ * * * رَجَاكَ وَ مَن حرک مِنْ دُونِ بابک الْحَلْقَةِ

أَنْتَ جَوَادُ وَ أَنْتَ مُعْتَمَدُ * * * ابوک قَدْ كَانَ قَاتِلَ الْفَسَقَةِ

لَولَا الَّذِى كَانَ مِنْ أَوَائِلِكُمْ * * * كَانَتْ عَلَيْنَا الْجَحِيمِ ، مُنْطَبِقَةً

آن جناب ملایک ،نساب اعرابی را مورد التفات عنایت سمات نمود و به قنبر خطاب فرمود که

از مال حجاز چیزی مانده است؟ عرض کرد مساوی چهار هزار دینار باقی است. اعرابی را در التزام خدمت تا درب دولتسرا آوردند و خود وارد خانه و آن چهار هزار اشرفی را در گوشه ردای مبارک

ص: 150

کرده و در پس در آمده از شکاف مابین دو ،در از آن دستِ ابر مثال دریا ،نوال، تسلیم اعرابی نمودند و این ابیات بلاغث آیات که به همان وزن و قافیه اشعار اعرابی (1) و متضمن معذرت از قلت انعام است و

بلاغتش معلوم اهل کلام انشاد فرمودند :

عربيه

خُذْهَا فانی الیک مُعْتَذِرُ * * * وَ اعْلَمْ بانی الیک ذوشفقه

لَوْ كَانَ فِي سَيْرِنَا الْعُدَاةِ * * * حصا أَمْسَتْ سَمَانَا علیک مندفقة

لَكِنْ رَيْبِ الزَّمَانِ ذوغبر * * * وَ الْكَفِّ مِنًى قَلِيلَةُ النَّفَقَةِ 107

اعرابی چون بر آن زرها نگریست چون ابر بهاری بگریست آن حضرت که وضع تسلیم زر انعام را دلیل قلت و مشعر بر اظهار خجلت بود از سبب گریه اش (2) که در خدمتش به همان معنی دلالت می،نمود سؤال فرمود عرض کرد از آن می گریم که این دست کرم گستر که خاک و زر پیشش

برابر است چون گنج گهر به زیر خاک پنهان خواهد شد.

خبر نداشت که دست ساقی روزگار زهر مصیبت در کام انام خواهد ریخت و پرویزن آسمان، خاکستر غم بر سر اهل عالم خواهد بیخت و آن آفتاب فلک رسالت در زمین کربلا به خاک و خون خواهد غلطید و از دست ستمکاری روزگار از جهال کافر خصال آن ،حضرت بر سر آن دست مبارک چه خواهد آمد.

بيت

ای از ازل به ماتم تو، در بسیط خاک *** گیسوی شام باز و گریبان صبح (3) چاک

بالجمله

بر فضلای دانشمند و علمای فطانت پیوند که روی سخن در ایشان است این نکته پوشیده نیست که چهار هزار اشرفی به صله سه شعر یک تن اعرابی ،دادن با آن که البته در مدینه

طیبه افقر از او جمعی بوده اند:

مصراع

در همه ملکی ،فقیر در همه شهری گداست 108 (4)

خالی از حکمتی و خارج از مصلحتی نبوده است و این معنی نیز کمال ظهور دارد که نقاوه

ص: 151

دودمان شهامت و خلاصه خاندان امامت که پیغمبر ستوده را مروّج دین و اجداد طاهرینش را جانشین است اگر شعرا را گرامی و ارجمند و به جوایز و انعامات خرسند میدارند به جز اقتدا به ائمه اطهار و

تاسی به جد بزرگوار نیست .

عربيه

وَ بَا بِهِ اقْتَدَى عُدَىَّ فِى الك - رَمَّ * * * وَ مَنْ يشابه أَبُ - ه فَمَا ظَلَمَ 109

قصیده (1)

نیست غم گر مهدی صاحب زمان پنهان شده از *** مهدی دیگر به جایش نصب در دوران شده

مصطفی را جانشین و هریکی ز اصحاب او از *** در طریق زهد هر یک بوذر و سلمان شده

خاک درگاهش دهد عمر دوباره کز صفا از *** روح بخشا همچو آب چشمه حیوان شده

فخر آل پیمبر داوری کز ذات پاک از *** باعث ایجاد نه گردون و چار ارکان شده

سیّد سادات ،دوران باقر آن کز دین او از *** خانه دین رسول حق قوی بنیان شده

اندرد بره دین هدا را گرگ جهل از *** خلق یکسر گله گشته، علم او چوپان شده

جز كمال ذات پاک عاری از نقصش به دهر *** هر کمالی را که بینی عاجز از نقصان شده

درگه شاهان خلایق راست گر ملجا به فضل *** بارگاه او ملاذ و ملجاء شاهان شده

ص: 152

شاهی از تایید او دارد نه از شمشیر ت--يز *** آن که در این قرن شاه کشور ایران شده

از دعای اوست نه از ده ک-----رور سیم و زر *** روسی ار بیرون ز تبریز و خوی و زنجان شده

از «جنود لم تروها نز س-----اه م-ی-ان *** گربه جنگ بدر دفع آل بوسفيان شده

تندی از حک-------م پ- --یم- مبر داشته نه از فسان *** ذوالفقار ار تیز در دست شه مردان شده

بر امید بخشش او هر سخن سنج، از وطن *** آمده بیرون و ساکن اندر اصفاهان شده

هر که بیتی خوانده او را او ز جود اندر صله (1) *** حاتم طی گشته و معن بنی شیبان شده

ای شه دنیا و دین ای آن که در این روزگار *** هر که دردی داشته از جود تو درمان شده

ادح آل علی، آن شاعری ک-ز ش-ع-ر خ-وش *** از ش--ه گیتی ملقب بر نشاطی خان شده

نیست او را مسکن اندر شهری از آن شهرها *** خدا، بنیاد در ایران و در توران شده

در ثنایت این قصیده کرده نظم اینک تو را *** رنهاده بر در و در زحمت دربان شده

ص: 153

شد مزین ز تو مقام و محل *** شد مبین ز تو حرام و حلال

جسته سرمایه از لبت تایید *** بسته پیرایه از کفت آمال

به رضای تو دایر است افلاک *** به ثنای تو سایر است امثال

از تو ایام را حلاوت عيش *** وز تو اسلام را طراوت حال

عنف تو وقت قهر، آتش تیز *** لطف تو گاه مهر آب زلال

اهل دین را به توست استظهار *** اهل کین را ز توست استیصال

چون ،شهابی به تابش و به صفا *** چون ،سحابی به بخشش و به نوال

تا نباشد فساد همچو صلاح *** تا نباشد رشاد همچو ضلال

باد عصر ودود ،تو اعیاد *** باد قصر حسود تو اتلال

وَ لَهُ ايضَاً قَصيده

ای از جمال جاه تو ایام را نظام *** وی از نظام علم تو اسلام را قوام

گردون بر آستانه صدر تو داده بوس *** گیتی ز تازیانه سهم تو گشته رام

با ارتفاع قهر تو نازل بود فلک *** با اصطناع دست تو ممسک بود غمام

در روضهٔ سعادت تو بخت را نزول *** در قبضه سیادت تو چرخ را زمام

ای رفته روی ،فاقه ز جود تو در حجاب *** وی مانده تیغ فتنه ز جاه تو در نیام

اصحاب شرع را به جوار تو التجا *** ارباب علم را به پناه تو اعتصام

آزادگان مشرق و مغرب شدند صید *** تا نعمت تو دانه شد و حضرت تو دام

من بنده تا ز منشاء خود کرده ام رحیل *** واندر جوار مجلس تو جسته ام مقام

از مشرب مواهب تو دیده ام شراب *** وز مطعم مکارم تو خورده ام طعام

خون از مودت تو مرا رفته در عروق *** مغز از محبت تو مرا رسته در عظام

ص: 155

مضامین رویا را به شرف اصغای سمع مبارکش (1) مشرف ساخت ازهار بهجت در ریاض خاطر مبارک آن جناب شکفتن آغاز کرده فرمودند: صدق رسول الله - صلى الله علیه و آله (2) - از خاک پاک آن مسجود ،سمک و سماک واسطه ایجاد آب و خاک مخاطب

به خطاب « لولاک لِما خَلَقْتُ الافلاک » شيخ المشایخ قدری خرما به رسم هدیه اهدای محضر ما داشته و از مکان مبارک ،برخاسته از صندوق خانه کتابخانه ،مبارکه، خرما برآوردند فکاری :گوید به همان نخل برومند ریاض نبوّت، قسم پس از دیدن آن ،خرما همان حالت ،رویا برای العین مشهودم .گردید دیدم خرما همان خرما است

و دست همان دست بیضا ضیا».

که از آنجا که صدق آن رؤیا بر خاطر مبارک آن جناب به واسطه نشان مزبور و علایم دیگر که از اسرار است و نه محتاج اظهار (3) واضح و لایح ،آمد پس از ابلاغ درود و سلام به روح مطهر رسول انام به نوعی که در خواب از آن جناب مقرّر آمده بود خود از آن خرما میل فرموده ذراری ملایک خدم و سراری حرم و مخصوصان صحبت و بهره یابان سعادت خدمت را مامور به صرف آن خرما که رافع آلام و دافع اسقام است، فرمودند ،بالجمله مومیالیه چون صاحب طبع موزون و قدرت طبعش از اکثری از (4) تازه خیالان ،اصفهان افزون ،است از روی ارادت تمام و اخلاص لاکلام به مدایح ،جنابش زیب افزای محافل شعر .است از جمله این قصیده است

قصيده

ای آفتاب عالم علم و جهان جود *** وی نیر سپهر ،سخا، مظهر وجود

از کاخ نه سپهر، س--ر ق-در برکشد *** آن کو به پای قدر تو آرد سر سجود

خلاق آسمان و زمین را ز خلقتت *** یک باره از عدم به وجود آمد، آن چه بود

ای سروری که می سزد از آفریدنت *** نازد بر آفرینش خود خالق ودود

سوزد فلک به دفع گزندت سپند نجم *** گاه ،سحر ز نار خور از دیده حسود

جان آفرین خدای ز جان آفریدنت *** زنگ ضلالت از دل خلق جهان زدود

پرداختیم کشور دل را ز خیل غم *** تا خسرو خیال تو کرد اندر آن ورود

ص: 157

گر خصم دیو ریو تو، پا تا سر آتش است *** نامت چو بشنود به هوا برشود چو دود

ای آسمان ج-ود که بگشود خلق را *** از کار بسته دست تو گاه ،عطا عقود

بگشا به روی ،بنده دری کآسمان ببست *** کاین بسته را به جز تو نیارد کسی گشود

زین آه ،آتشین، دلم اندر گداز ب-رق *** زین چشم خون فشان تنم اندر گذار رود

ور ز آن که خضر عهد تو در می نیافتی *** او را دگر ز خوردن آب بقا چه سود

محروم از در تو به جایی نمی روم *** محروم آن که رفت از این در بگو که بود؟

دست مرا بگیر که از پا فتاده ام ای *** دستگیر مردم از پا فتاده، زود

ص: 158

اهل خبره این فنّ ظاهر میتواند گردید .

قصیده

ای که روی شاهد ،ملک از تو زیور یافته *** خاک پایت را فلک با خود برابر یافته

در بحار ژرف علم و دانشت، غوّاص فکر *** ناخدای عقل را محتاج لنگر یافته

لعل شهدانگیز تو کار مسیحا می کند *** گر پ- نیست، اعجاز پیمبر یافته

نوک کلکت را خرد چون دید در تسخیر دین *** گفت این میراث را از کلک حیدر یافته

می سزد گر گویم استادان یونان را خرد *** در دبستان تو چون شاگرد کهتر یافته

قوت ارشاد تو در پاس دین احمدی *** خویش را محکم تر از سد سکندر یافته

آسمان بهر تو از ملک سلیمان گوییا *** در دعای ربّ هب لی 115 کفو دیگر یافته

نایب مهدی سمی قبله پنجم که چرخ *** سرمه از خاک رهت در چشم اختر یافته

از سحاب علم تو گردیده خرم، کشت دین *** باغ ملت از نهال ذات ت-و ب--ر یافته (1)

چر مینارنگ با این رفعت و شان و شکوه *** پایه قدر تو را از خویش برتر یافته

شاهباز رفعتت ای شاه کیوان پاسبان *** نه فلک را بیضه آسا زیر شهپر یافته

ص: 160

شهریاری چون تو کی دیده است بر اورنگ شرع *** شهریاری بر فلک تا مهر انور یافته

آسمان در بحر ژرف فیض بی پایان تو *** خویش را مانند مرغابی شناور یافته

پیش دریای صلاتت رشحه ای از قطره است *** هر عطایی کانوری در عهد سنجر یافته

رشته نظم مدیحت را برای زیب خویش *** رونق اندر گردن ،جان عقد گوهر یافته

و له ايضاً فی القصيده

قوام شرع محمد، نظام ملت و دین *** سمی قبلۀ پنجم امام با اعزاز

شهی که روح امین میکند ز عرش برین *** پی طواف به اطراف کوی او پرواز

عصا به دست گرفته کلیم وادی طور *** برای آن که بیارایدش صفوف نماز

عروس مهر گذارد به خاک راهش روی *** به هر صباح که آید برون ز حجله ناز

چنان زصیت سخا پرنموده عالم را *** که بر زبان کسی نیست نام حاجت و آز

به هر صباح و مسا، صد چو حاتم طایی *** ستاده بر در وی همچو سائلان به نیاز

ص: 161

دلالت---ی ک------ه زی------ که زی----م ب--ی غم فزون ز عدد *** بشارتی، که ره-م زی-ن غ-م برون ز شمار

بگفت اگر ز علایق عری شوی چو مسیح *** به سوی عرصه تجرید اگر گشایی بار

خلیل خلت و یوسف رخ و کلیم کلام *** ذبيح فطرت و عیسی دم و صفی آثار

ز بحر مصطفوی، لولویی پر از قیمت (1) *** زكان ،مرتضوی گوهری گران مقدار

از آن ک------ه ب------ود شکافنده ع------لوم، آم------د *** سمی باقر علم محمد مختار

بنای خ----انه دی-------ن از بنان او محکم *** فضای عرصه دهر از بیان او گلزار

صلوة گرچه به صورت عمود دین آمد *** ورا عمود صلوة ،است کلک معنی بار

ه-م-ی ن-ه م-دحت او ش--د ب--ه خ--اک-یان لازم *** که کرده ورد زبان با هزار استظهار

جرّدان سما بالغدو والاصال 117 *** مسبّحان ،فلک بالعشى و الابكار 118

ایا جهان معانی که ذات اقدس توست *** معي-ن دي------ن خ-------داوندگار لیل و نهار

ویا سپهر معالی که علم کامل توست *** پناه ملت بیضای احمد مختار

چو حرف علم تو گفتم ز راه غیرت گشت *** در انقلاب از این قصه، قلزم ذخار

ص: 163

بهشت نقد مر آن را مقرر است که هست *** بر آستان تواشای جهان جاه قرار

ه غیر ذات تو ای قدوه اولوا الالباب *** به جز وجود تو ای زبده اولوالابصار

که هست هست مسند شرع شریف را درخور *** که گشت منظر دین حنیف را معمار؟

خرد به عرشه منبر چو دید شخصت گفت *** شده است بر زبر عرش سید اخيار

گذر به طارم ،چارم، خدیو چرخ نکرد *** به خاک رهگذرت تا نگشت جبهه گذار

حدیث علم ت----و و آه و ناله از دل کوه *** سخن زخلق (1) اتوو گریه و فغان ز بهار

خدایگان این بنده راست شکوه بسی *** ز روزگار زبون و زمانه غدار

مرا ز خاک درت دور داده و دارد (2) *** از آن ب----------ه ج-----------ان و دل زارم، آذر و آزار

به تیه جهل و ضلالت، ز پای افتادم *** ز آستین ید بیضای موسوی بدرآر

ز فیض مدحت تو بلکه از کرامت توست *** اگر مرا نی کلک آمده است شگربار

توقعم ز تو این ای پناه ملت و دین *** امیدم از تو چنین ای جهان عزّ و وقار

که زان میانه به رحمت ز قانع مسکین *** به حق جد كبارت، نظر دریغ مدار

ص: 164

ز م-----دح-ت ب-----ه دع-----ا م----ی گرایم و دارم *** ب----ه دل امید اجابت ز قادر مختار

زعلم تا که شود مرد چون تو عالی قدر *** ز جهل تا که شود ،شخص خوار چون من زار

من از ولای ت-----و گ------ردم عزیز در داری----ن *** تو از دعای من از علم و عمر، برخوردار

ص: 165

زهی از تو ملک شریعت، مزین *** ز ن--ور ت--و ب---زم حقیقت منوّر

زعزّوشرف، بر سر چرخ ساید *** ز پای همایون تو پای منبر

دم عیسی اندر کلام تو مدغم *** کف موسی اندر ضمیر تو مضمر

به گلزار تقوی و زهد تو گلچین *** بسی همچو سلمان و مقداد و بوذر

مبدل به تسبیح و تهلیل گشته *** به عهد تو صوت دف و چنگ و مزمر

نش-ان م----یار در خُم چرخ یابی *** به هم بشکنی یک دم این هفت چنبر

به آب بقای شریعت برم پی *** اگر باشدم خضر لطف تو رهبر

جمال تو در مجمع درس باشد *** هی کش بر اطراف آورده (1) اختر

وجود تو در کشور علم باشد *** شهی کش جهان بنده باشند و چاکر

ز خاک رهت چشم معنی، مكحل *** ز مهر رخت چرخ دانش منوّر

وجود تو مر جسم ادراک را جان *** ع-لوم ت---و م-----ر ش-ه-ر اس-رار را در

ای نثار ت-----و آرن------د داي------م *** زبهر وجود تو زایند یکسر

عسل نحل و گل خار و بر شاخ و در، یم *** رطب نخل و ،نی شهد و که لعل و کان زر

ز بحر کمال تو گردیده فایض *** گنه کار و مؤمن مسلمان و کافر

ز خوان نوال تو پیوسته منعم *** ضعیف و توانا فقیر و توانگر

حاب سخایت، ز الواح شسته *** خط بخشش حاتم و فضل و جعفر

جهان از تو گیرند انعام، گویی *** به خوان تو رزق بشر شد مقرّر

نباشد ثنای تو چون حد مسکین *** کند بر دعایت کنون ختم، دفتر

بود تا زمه روشن اطراف گردون *** بود تا ز خور انور اکناف خاور

جمال تو در محفل علم روشن *** عذار تو در مجمع شرع انور

ص: 167

قصيده

الا ای شکن در شکن زلف دلبر *** عبیر بهشتی تو یا مشک اذفر؟

نه ،ابری شوی مهر را از چه حاجب *** نه شامی کشی ماه را از چه در بر؟

ز آهن زره ساخت داوود، روزی *** تو اینک زره سازی از مشک و عنبر

ز آذر دخان برشود گر به بالا *** تو پیچان دخانی که آیی بر آذر

شب تیره ات خ--وان-م و این شگفتی *** که مهرت به حلقه است و ماهت به چنبر

کمند بلایی و جان از تولرزان *** سپاه ظلامی و دل از تو مضطر

چو بر روی خوبان زنی حلقه، گویم *** به بال تذرو است طوق کبوتر

همين اندر آتش نسوزی گمانم *** که بنشست روزی غباریت از آن در

در فخر دوران که هر روز و هر شب *** بروید غبارش ملایک ز شهیر

ز پنجم امام است بستوده نامش *** به هفت آسمان فخر از آن داده و فر

هنر با وجودش چو نور است و انجم *** شرف با جنابش چو چرخ است و محور

سخا و کف راد او موج و دریا *** ناد و دل پاک او آب و آذر

ز کلکش بیانی و حرز ارسطو *** ز راهش غباری و آب سکندر

به ذاتش چه نسبت دهم مهر تابان *** سها را چه نسبت به خورشید خاور

فلک چیست با عقد پروین بر آن در *** یکی زال رویی است سیمش به چادر

بر اعدای دین کلک معجز نگارش *** یکی ذوالفقار است بر قوم خیبر

تو را قاف قدر آن چنان پایه بالا *** که سیمرغ و هم اندرو ریخته پر

به تعبیر شخصی و عقلی، منزّه *** به تصویر جسمی و جانی مطهر

چو جودت ،عیان، بحر را آب و هاون *** چو عزمت روان چرخ را باد و چنبر

تو را روشن، ار چرخ را سر مدغم *** تو را ظاهر ار دهر را رمز مضمر

تورا بود تن (1) ، زیب گاه رسالت *** روا بود اگر بعد احمد پیمبر

مگر آسمان زی جناب تو می دید *** که هر شامش افتد کلاه زر از سر

نثار رهت چرخ را هرچه زینت *** غبار درت عرش را هرچه زیور

ص: 169

همین از تو ارکان دانش مشيّد *** چو بنیاد دین محمد ز جعفر

الا تاكه سیارگان را نیاید *** شمار از دو و پنج افزون و کمتر

تو را باد از شش جهت بخت ناصر *** تو را باد از چارکی چرخ مادر

ص: 170

حرص حرف زناکاری زیبق گوش شد.

در این اوان شرافت نشان که به واسطه وجود محمود سر کار شرایع مدار قدوه الايام مقتدى الانام - افاض الله بدوامه الاسلام - اصفهان جنت نشان مرکز دایره شرع مبین و محور فلک سنت سیدالمرسلین ،است امرای اسلام و کبرای شریعت ،فرجام از هر ،دیار ذره ،کردار به هوای پرتو آن مهر سپهر ملت بیضا هریک به بهانه ای به ساحات این ملک موی گیرند، خان مشارالیه نیز به

تمنای وصول این سعادت التزام خدمت صارم نیام سلطنت ،عظما، سيف الدوله سلطان محمد میرزا را اختیار کرده 125 در آن سرکار معدلت مدار با کمال اعتبار و نهایت ،اقتدار مهام انام را مرجع شیخ و شاب و رتق و فتق امور جمهور را که لازم سیاسات حکمرانی است حسب الحکم شاهزاده آزاده نایب مناب

است .

صاحب طبع موزون و متون ،تذکره ها به اشعار ،آبدارش مشحون است. در انواع شعر ماهر و در اقسام ،شعر به ،رباعی طبعش مایل و قادر است لهذا جناب مستطابش را به چند رباعی ستوده مراتب

ارادتش ظاهر نمود از جمله این رباعی است.

رباعی

باشند دو باقر به جهان فخر انام *** و آن هر دو پناه دین و پشت اسلام

از سنّت آن بازوی دین گشت قوی *** وز همت ،این شرع نبی یافت نظام

ص: 172

با کاتبش کمال رافت و نهایت عنایت بود - تغمده الله بغفرانه و اسکنه بحبوحه جنانه 130 مشارالیه از آن اصل اصیل و دودمان جلیل است و علاوه بر نسبت مزبوره، به شرف مصاهرت آن ،مرحوم مشرف و صدف حافظه اش به لالی مقالاتش، مشنّف است.

است .

صاحب طبع موزون و مقالاتش از حد افزون است . اشعارش به مقالات آن مرحوم بسی شبیه

و وجه ،مشابهتش معلوم هر فقیه و سفیه گویی از آن طبع دریا موج آسمان اوج با لوازمش

بقدر الحصه میراث برده و از فرط ،قدرت چون دیگر شعرا زیاده غصه افکار ردیه نخورده چون کثیرالکلام و یسیرالمرام ،بود از آن مرحومش «ساکت»، تخلّص لایق (1) افتاد و از سرکار شرایع مدار قدوه الایام مقتدى الانام - افاض الله بدوامه الاسلام - در طی استماع مدایحش از فرط شفقت و محض (2) ،«مرحمت ناطق» عنایت رفت. اینک بدین ،تخلص مباهی است و به ستایش

جناب مستطابش فخر بر مدحت سرایان پایه اورنگ ..شاهی از جمله این قصیده لامیه است.

آن که توقیع رضایش به قضا تا نبرند .

قصيده

آن که با ،لطفش عالم همه عیش است و سرور *** آن که با قهرش، گیتی همه خشم است و نکال

آن که تعیین عطایش به قدر تا ندهند *** از فلک ناید بر خوان ،زمین هیچ نوال (3)

آن که توقیع رضایش به قضا تا نبرند *** نکشد هیچ رقم کلکش بر هیچ مثال

آن که با جودش جز کام نیابد امید *** آن که با حفظش جز قید نبیند اجال

غور حزمش به عیان بیند آن را که نهان *** عون عزمش (4) به وجود آرد آن را که محال

رای او را به مثل گفتم اجرام سپهر *** باز گفتم نه فزون است و برون از امثال

ماه با رنج محاق است، نباشدش نظیر *** هر با ننگ زوال است، نباشدش همال

بر ز اشکال نجوم ست که یابند هبوط *** بر ز اوضاع سعود است که گیرند و بال

دولتش مایه فزاید به عیان و به نهان *** نصرتش مژده رساند زیمین و ز شمال

ای به جایی قدم ق-در خ-داوندی تو *** که ندانسته کسی غیر خدای متعال

گام در ساحت قدرت ننهد پای گمان *** چنگ در دامن جاهت نزند دست خیال

قدر گیتی همه کم آمد و قدر تو فزون *** ذات هستی همه نقص آمد و ذات تو کمال

ص: 174

از تو عزمی وز یزدان همه تایید و ظفر *** از تو حزمی وز دوران همه تفریق و ضلال

مهر بیعت به زبان بر خط حکمت شب و روز *** داغ طاعت به جبین بر در طوعت، مه و سال

به رضای تو فلک ،راست نفاذ احکام *** به مراد تو جهان ،راست مدار احوال

صفت ذات تو را گنج نباشد به بیان *** که فراتر ز بیان است و فروتر ز مقال

سهم تو دوزد ز ادوار جهان دیده کین *** بیم تو بندد ز اشکال ،فلک پای سگال

کرم طبع تو گر جلوه نماید به جهان *** کیست عالم همه بر سفره ج-ود ت-و ع-ي-ال

شحنه باس (1) تو گر جلوه نماید به مثل *** صورت سهم تو گر وهم نماید تمثال

خشک گردد همه از هیبت آن کام بحار *** آب گردد همه از سطوت ،این جرم جبال

نور رای تو اگر جلوه به خورشید دهد *** ایمن از رنگ کسوف آید و از ننگ زوال

رایت رای تو گر سایه به گردون فکند *** پای سیرش برهد تا ابد از قید عقال

خود به مقدار و بها خاک درت را نسزد *** دو جهانگر همه جان است دو گیتی همه مال

پدر دهر عَزَب خواهدت از مثل و نظیر *** مادر چرخ سترون طلبد گرت همال

همه کار تو ثواب و همه طور تو جمیل *** همه رای تو نکوی و همه روی تو جمال

نظم تو ناظم احکام ،جهان گرچه نظام *** طوع تو لازم شاهان جهان گرچه منال (2)

ص: 175

فتحعلی شاه قاجار - خلد الله تعالى ملكه و جرى فى بحر الابدية فلكه - مشرّف. پس از ادای شرط دعا و عرض قصایدثنا ، چون طلاقت لسان و رشاقت بیانش پسند طبع بلند و خاطر آفتاب مانند افتاد، به شغل شریف خطیب الممالکی سرافراز و به این عنایت از همگنان ممتاز .آمد در این اوان سعادت ،نشان

و به احسن مناصب و ایمن ،مکاسب اقدام و به مدایح جناب مستطاب قدوه الايام مقتدى الانام - متع الله بدوامه الاسلام - روی آورده تدارک آن سیئات بدینگونه حسنات کرده مورد عنایات ابدی سعادات سرمدی گردید.

صد حیف که به واسطه غرورش اهتمامی که در تنقیح جمیع اشعارش ضرور است معمول

نمی دارد و در این ،باب مسامحتی دارد از جمله مدایح جناب مستطاب خداوندی این قصیده است که قدری از آن انتخاب و ثبت کتاب شد (1)

قصيده

ز مشرق گشت ظاهر ،صبحدم یک ساغر زرّین *** به مغرب آمد از انجم هزاران شیشه بر خ-ارا

برآورد از خم ،گردون سحر یک جام می گردان (2) *** که روشن گشت از یک پرتوش نه گنبد مینا

ز خورشید جهان افروز عالم یافت فیروزی ز مهر عالم آرا، مظهر ذرّات شد پیدا

به گلشن گر نتابیدی، فروغ نیر اعظم *** نه گل افروختی ،طلعت، نه سرو اف-راخ-ت-ی ب-الا

سحاب اندر ،چمن در بارگشت و سنبل آشفته *** یکی چون دیده ،مجنون یکی چون طره لیلا

وزید اندر گلستان عنبرآگین باد نوروزی *** شقایق خیمه زد در بوستان و لاله در صحرا

ز شاخ سرو و گل بشنو نوای قمری و بلبل *** که میخوانند از هاتف همی این بیت جان افزا

همایون روز نوروز است امروز و به فیروزی *** بر اورنگ خلافت کرده شاه لافتی ماوا

شهنشاه فلک ،چاکر امیرالمومنين حيدر *** وصی نفس ،پیغمبر علی عالی اعلا

پدید آمد ز نور ذات پاکش باقرثانی *** کز او آیین دین جعفری گردید نورافزا

به هنگام درم بخشی گدایش حاتم طایی *** به وقت حکمت آموزی غلامش بوعلی سینا

گشاید دست در بخششگه احسان برش باشد *** رهی ،جعفر دنی ،قاآن، گدا حاتم، خ-ج-ل يحيى

ص: 177

قصيده

تا گرفتی به دبستان به کف، ای ماه، قلم *** زدی اوّل به هلاک من دلداده رقم

غیر چشمت که به دنبال دلم افتاده است *** هیچ صیاد نیفتاد، پی صید حرم

صف خوبان جهان یکسره درهم بشکست *** تا که در عرصه خوبی قدت افراخت علم

نکشد مانی و ،آزر نتراشد به جهان *** به شبیه تو مثال و به مثال تو صنم

کفر و ایمان که کنایت بود از زلف و رخت *** شور در بتکده افکنده و افغان به حرم

هر کجا سوی تو ،آفاق همه نافه چین *** هرکجا روی تو عالم همه بستان حرم

با چنین حُسن خدا داده به ارباب وفا *** حیف باشد ز تو آیین جفا، رسم ستم

کی سزا ای ز تو اغیار هم آغوش نشاط؟ *** کی روا ای ز تو عشاق گرفتار الم؟

کامران مدعی از فضل تو و من ناکام *** محرم اغیار به بزم تو و من، نامحرم

تاز جور تو مبر قاعدة جور ز حد *** تا ز دست تو منه در ره بیداد قدم

عالم علم يقين مظهر حق، کهف انام *** ناصر شرع مبين حامی دین، فخر امم

اظر شرع ،نبی حضرت سیدباقر *** که دهد نظم شریعت همه بر وجه اتم

آن که در پیشگهش منشی تقدیر آرد *** لوح از ماه پی پیشکش، از تیر قلم

مزّه خنجر نزند تیغ ببازد ابرو *** چشم مستی نکند زلف ز پیچ افتد و خم

از ثری تا به ثریا بود امرش جاری *** وز سمک تا به سماک آمده حکمش محکم

برچه از راز معارف به دل او مضمر *** هرچه از سر حقایق به ضمیرش، مدغم

حارس ملک ،طریقت چو علی عالی *** حافظ شهر ،شریعت چو رسول اکرم

آن چه ز احوال ،عوالم همه بر وی معلوم *** و آن چه ز اسرار ،عوارف همه بروی ملهم

هم غموضات مسائل ز بیانش منحل *** هم رموزات معانی به کلامش منضم

چهرۀ خور به زمین بوسی او سوده به خاک *** قامت چرخ به تعظیم درش آمده خم

از مه کاسته بهر چه بود کاسه به دست *** گر گدای در او نیست سپهر اعظم؟

رفت سایل ز جهان عاقبت الامر و ندید *** به گه بخشش درهم رخ او را درهم

گر ز سرچشمه فضل و کرمت، آب نخورد *** سبزه زار فلک، ار بهر چه آمد خرم؟

نه فلک آمده از درج جلالت یک در *** هفت بحر آمده از نیم نوالت یک نم

مطبخ جود تو را آمده افلاک، دخان *** گلشن جاه تو را گشته کواکب، شبنم

ص: 179

زهر در مار شود از اثر لطفت شهد *** شهد در نحل شود از شرر ،قهرت سم

نزد جراح خرد از پی زخم غضبت *** هم جز از مرحمتت یافت نگردد مرهم

شنود بیشه اگر نکهت خلقت آید *** عمل نافه آهو، ز دهان ضيغم

امر باستو چنان آمده جاری به جهان *** حکم عدل تو چنان گشته روان در عالم؛

که شود ،کبک نه جز چیره به شهباز حریص *** که شود ،کور نه جز چیره به ضرغام اجم

گرگ را بیم بود بیشتر از شیر ژیان *** گر به عهدت شود از گله یکی کم ز غنم

وصف ذات تو چو ذات تو بود مستحسن *** کاخ عدل تو چو حکم تو بود مستحکم

بر تو مکشوف بود هرچه به دوران مخفی *** بر تو معلوم بود هرچه به عالم مبهم

هم پدید از گفت، آیات کلیم عمران *** هم عیان از دمت، اعجاز مسیح مریم

بلغا نزد تو در وقت بلاغت اخرس *** فصحا پیش تو هنگام ،فصاحت ابكم

م بود مرتبت درک تو مالایدرک *** بود منزلت فهم تو مالايفهم

حد قدر تو نه در حیطه ادراک آید *** کس نپیمود ،آری، عرصه گیتی، به قدم

اوج در مدح تو بگرفته چنان کار سخن *** که زند صفحه ز گردون نقط از کیوان دم

وصف جاه تو کتابی است که تا روز ابد *** گر همه بحر مداد آمد و اشجار، قلم؛

اندکی زان نتوان کرد ز بسیار بیان *** عُشری از وی نتوان کرد ز اعشار رقم

سرورا ،دادگرا بحردلا، ابركفا! *** ای به همت شده فرمانده ارباب همم

دشمنی هست قوی پنجه مرا، «فاقه» به نام *** که به من پیشه او نیست جز ایذا و ستم

اندر این عرصه گر از بهر مددکاری من *** سپه په جود و عطایت، بجهاند ادهم

عن قریب است کز آن خصم قوی پنجه به من *** برسد آن چه به سهراب رسید از رستم

تاز موجود و وجود، اسم بود در گیتی *** تاز معدوم و عدم نام بود در عالم

باد موجود حبیب تو به اقلیم وجود *** باد معدوم عدوی ،تو به صحرای عدم

باد سایر به ،فلک تا بود این هفت نجوم *** باد دایر به جهان تا بود این نه طارم

كوكب قدر تو تابنده چو خورشید منیر *** پایه جاه تو پاینده چو چرخ اعظم

تا بود بخشش ،زر پیشۀ ارباب عطا *** تا بود بذل ،درم شیوۀ اصحاب کرم

باد - چون اهل عطا - پیشه تو را بخشش زر *** باد - چون اهل کرم - شیوه تو را بذل درم

ص: 180

والا از آن ،ولا سیّد مشارالیه نیز به اصفهان آمده در جوار اماکن میمنت مساکن کافی مطلق والی بر حق قدوه الایام مقتدی الانام خاتم المجتهدين خليفة الله على الارضين - مدالله ظلال افضاله على الارض الی یوم الدین - با اهل و عیال منزل گزین و به مدایح جناب مستطابش که ایمن اشغال و احسن اعمال است روی آورده خود را مورد عنایات بلانهايات جناب مستطابش کرده آن چه معروض

داشته منتخباتش در این سفینه مرقوم افتاد

قصيده

ای آستان منبع فضل تو را ز قدر *** سطح محدب فلک هشتمین حضیض

بگریخت رنج سوی عدم تا شد آشنا *** دست طبیب لطف تو بر نبض هر مریض !

تنها نه فرض آمده بر من ثنای تو *** آمد ثنا و مدح تو بر هر کسی فریض

ثانی نیافرید خدایت به بذل وجود *** ای جمله کاینات (1) از فیض تو مستفیض

وَ لَهُ اَيضَاً فِی القَصيدة

تا به کی ای چرخ آخر با منی در خشم و کین *** از عداوت چند میخواهی مرا اندوهگین؟

تا کیم از آب چشم، اندوده سازی آستان *** ا کیم از خون دل آلوده داری آستین؟

زحمت و آلام و رنجم چند باشد در یسار *** محنت و اندوه و دردم چند باشد در یمین؟

از تو باشد جور گیتی شاد تا کی آن چنان *** از تو باشد فتنه جویی چند خرّم این چنین؟

با زحل طبعی کنی ناهیدرویی (2) را قران *** با قمر چهری کنی مریخ فعلی را قرین

وَ لَهُ اَيضَاً فِي القَصيده

گشتی ز چشمم تا نهان ای یوسف گل پیرهن *** دور از رخت بر من ،جهان گردیده چون بیت الحزن

1 -

2-

ص: 182

سروقد رعنای تو گردد چمان اندر چمن *** ساید به خاک پای تو سرو ،چمن، سر همچو من

با چشمت از سحرآوری شد سخره سحر سامری *** با لعلت از جان پروری بیهوده عیسی را سخن

قدو رخت ای دلستان، گردیده آشوب جهان *** رخ آفت پیر و جوان، قامت بلای مرد و زن

مژگان خونریز تو را صد بسمل اندر (1) هر نظر *** زلف دلاویز تو را مسکین دلی در هر شکن

طفلی و خود کامی ،همان در دلبری خامی همان *** خون دل آشامی ،همان نا شسته لب را از لبن

کم دیده چشمی ای پری مانند تو در دلبری *** عذرارخی، سیمین بری، نوشین لب و شیرین دهن

ای زلف تو دام بلا در چین زلفت مبتلا *** زیبانگاران ختا رعنا غزالان ختن

با عاشقای ،بیدادگر بیدادت از حد شد به در *** گویی تو را نبود خبر از عدل دادار زمن

سیّد محمّدباقر ،آن کز وی به فخر آمد جهان *** اسلام از او دارد نشان دین را چو جان آید به تن

عالم ز جودش شادمان ملک از وجودش در امان *** نادیده کس اندر جهان با او کسی را مقترن

ص: 183

زایدالوصف مورد نوازش گردیده کامروا و دیونش مؤدی .آمد سپاس آن دولت و شکر آن نعمت را قصیده ای به مدایح ،جنابش معروض آورد الحق طبعش در کمال قدرت و نظمش را نهایت فصاحت

است.

قصیده

به گاه شام، از این چرخ نیلگون پیکر *** نهان به باختر آمد چو خسرو خاور

چو جا گزید به زندان ،تیره یوسف روز *** سر فکند زلیخای شب سیه چادر

به عادت معهود و سیرت مالوف *** زسر به در شد هوش و به چشم خواب اندر

پدید گشت مرا صورتی در آن رویا *** که بود نور (1)،رخش، مهر (2) و ماه را زیور

ز جبهه اش همه آثار مکرمت پیدا *** به منظرش همه آیات مرتبت مضمر

به بوستان ،خلافت قدش مهین شمشاد *** ب----ه آسمان ،امامت ،رخش بهین اختر

می ختم رسل مهدی، آن هدایت محض *** به هرچه قاعده شرع، ذات او مصدر

جهان مداری کامد بهین (3) مدار جهان *** مدار چرخ ز حکم روانش کرد مدر

ز زنگ کفر چو م-رات ش-رع تیره شود *** چنان زدایدش از رای آفتاب اثر؛

که آفتاب جهان هر سحر (4) ز زنگ ظلام *** کندز مصقل خود پاک، عرصه اغبر

ص: 185

ب----ه پا ستادم و بسرودمش درود، سرود؛ *** به من که ای فلک فضل و آفتاب هنر

تو را که هست به نظم دری زبان گویا *** تو را که گشته به گفت دری بیان رهبر

ز چیست می نسرایی به وصف ما چامه *** ز چیست می نگزاری ز مدح ما دفتر؟

شدم به مویه که ای آفتاب عزّ و علا *** شدم به ناله که ای آسمان جاه و خطر

تو را ستایش گویم به گفته های دری *** تو را نثار فرستم ب------ه ن------ظم های درر

مرانه کار به جز مر تو را ستایش گو *** مرانه شغل به جز مر تو را ثناگستر

تو راست ،رتبه بر از عرش و من چو خاک ذلیل *** منم مشاهد و تو غایبی ز مد نظر

زمان حیرت و در حیرتم من محزون *** زمان فکرت و در فکرتم من مضطر

ز شمع ،رای که آرم سرای دین روشن *** ز بحر فکر که سازم ریاض ایمان تر

هدایت ک--ه ب---ود جالب نعیم بهشت *** روایت ک------ه ب------ود م------انع حمیم سقر؟

هرآن چه امر نمایی، منت ز دل بنده *** هر آن چه حکم ،نمایی منت به جان چاکر

به هرچه امر تو ساری چگونه تابم رخ *** به هرچه حکم تو جاری چگونه پیچم سر؟

به پاسخم گفت آن را که در همه گیتی *** مراست نایب و بر خلق والی و مهتر

ص: 186

مى حضرت باقر خلیفه پنجه *** خلیفه و خلف پاک موسی جعفر

از آن سپس چو به هوش آمدم ب-ه ص-د ش-ادی *** ز جای جستم و بستم زبهر مدح کمر

طلوع کرد یکی مطلعی خجسته و نغز *** به مدحش از افق فکرتم چو قرص قمر

زهی ز قدر خداوندگار نیک اختر *** خهی ز رتبت والای آن خلاصه فر (1)

که آفتابش از ش---رم ب------ر ن----ه-اده ك---لاه *** که آسمانش ز آزرم برگشاده کمر

پھر ،دانش دانا نواده زهرا *** جهان بینش یک ینش یکتا نتیجه حیدر

ملک شرع، شهنشاه آسمان رایت *** به شهر جود خداوند آفتاب افسر

از اوست ،کاسد بازار مذهب حنفی *** از اوست رونق (2) اسواق ملت جعفر

به ملک علم خداوند و دیگران بنده *** به شهر فضل جهانبان و ،همگنان لشکر

ت------بارک الل-----ه، از امر این شهنشه راد *** که هرکجا گذری هست مسجد و منبر

بلندرتبه جنابی که بر جنابش، چرخ *** زفخر سوده رخ خویشتن به شام و سحر

جلال و شخص وی و آسمان فضل و کمال *** نتایج ،کرمش کاروان لعل و گهر

ص: 187

ببین به مایه او، آفتاب از او حیران *** بین به پایه اوکاسمان از او مضطر

در آسمان ،فصاحت یکی بهین کوکب *** در آسگون ،بلاغت یکی مهین گوهر

چو هوش او گذرد زی بروج هفت فلک *** پی سعود و نحوس کواکب و اختر

ب----ه رنجه آید از این در روان رسطالیس *** به سخره آید از این راه، جان بومعشر

هر آن که پیچد سر ز امر و نهی فرمانش *** به روزگار ز گردون بسی کشد کیفر

پی اوامر او بر به سر دویده قضا *** پی نواهی او بر به پا ستاده قدر

عیان به رسته فقر از نقود احسانش *** هزار گونه طبقها، ز سیم و بدره زر

چو در تلاطم ،آید چه؟ قلزم جودش *** به یکدیگر شکند فلک آز را لنگر

دایگانا، شاهنشها از راه کرم *** به سوی بنده سرگشته ات یکی بنگر

دو چیز مایه عیش است؛ جسم و جانی شاد *** مراست جسم ذلیل و مراست جان مضطر

امیدوار چنانم که از کرم، بخشی *** به جسم و جان ،حزین عشرتی ز جان خوشتر

همیشه تا که بود ،فیض منبسط به جهان *** تو را رسد ز خداوند فیض جان پرور

مدام تا که ز شرع است نام نیک به پای *** به شهر ،شرع تو باشی وصی پیغمبر

ص: 188

وَلَهُ اَيضاً فِي القَصيده

ام-----روز اگر دادگری، ناصر دین است *** مفتی زمان است و خداوند زمین است

باقر که مهین زاده زهرای بتول است *** باقر که مهین نایب احمد شه دین است

میری است ،ملک ،رتبه که افلاک مکان است *** شاهی است گرانقدر که فردوش مکین است

علمش همه میراث ز آبای عظام است *** فضلش همه منسوب به اجداد مهین است

آن ویژه درگاه الهی که ز رتبت *** در محفل قرب از همگان، صدرنشین است

هم ساحت فضلش نه به تحدید گمان است *** هم عرصه علمش نه به تعیین یقین است

هم سینه او مخزن ینه او مخزن اسرار اله است *** هم منظر او مهبط جبریل امین است

هم ملت احمد را آن میر ظهیر است *** هم مذهب جعفر را آن شاه معین است

گه خیل ملایک به درش ناصیه سای است *** گه فوج سلاطین به برش زایده چین است

رویش ز ضیا طعنه زنِ چشمه مهر است *** خلقش ز صفا زیبده خلد برین است

قهرش به گه ک--ی-ن ع-دو، ن-ار س-عير است *** مهرش به گه لطف ولی، ماء معین است

بر درگه او از رخ می-ران ب-ه گ-ه ب-ار *** هرجا گذری نقش جباه است و جبین است

ص: 189

با حفظ وی اینک رمه را ،شیر شبان است *** با داد وی اینک گله را گرگ امین است

شاهی است که آرند رسولان به برش باج *** کاین از شه روم آمده وان از شه چین است

وان هدیه به کف ،اندر کاین یک ز طغان است *** وین تحفه به کف ،اندر کاین یک ز تگین است (1)

قهرش چو یکی بیلک سوزنده شهاب است *** مرجوم از آن خصم چو ابلیس لعین است

آری ز پی تهنیتش در ملاء قدس *** پیوسته به تذکار، دم روح الامین است

من بنده نیام ،شاعر، لیکن به حقیقت *** در مدح تو سخته سخنم سحر مبین است

شعرم همه در وصف تو چون لعل بدخش است *** نظمم همه در مدح تو چون در ثمین است

این خود نه گزاف است و نه من بر در لافم *** آگاه ضمیر تو، زهر غت و سمین است

خواهم به دعا ختم کنم مدح و ثنایت *** مدح تونه در عهده سکان زمین است

جاوید تو را دولت و پاینده تو را عمر *** تا نام به گیتی ز شهور و ز سنین است

ص: 190

آیینه خاطرش ،نشست به توجه پدر بزرگوار میرزا عبدالغفار به ادراکی عالی و خاطری از لاکی صفا

،متلالی به کسب مراتب علمی پرداخت و در هر فنّی از ،فنون به زودی خود را فارغ التحصیل ساخت تا آن که لیاقت مجلس افادت و قابلیت استفادت محفل فردوس مشاكل فلاطون ، نورانی، رسطالیس ،ربانی محیط ،حکمت قاموس ،معرفت برهان،العلما سلطان الحكما مولانا على النوري 148 - نورالله صدره و رفع الله قدره او را حاصل و به جمع حکمای آن ،مجمع متواصل ،آمده جواهری که از آن بحر ،ذخار برکنار ،آمدی اگر دیگر علما دانه دانه بردندی وی دامن دامن آوردی و از حاصل کشتزار آن ابر ،گوهربار اگر سایر ،حکما خوشه ،خوشه به دست آوردندی او خرمن خرمن ذخیره کردی .

اینک به مقتضای قریحت صافی و ادراک ،وافی با حداثت ،سن که هنوزش سال از بیست تجاوز نکرده سرآمد علمای دهر است و سردفتر حکمای عصر طبعش از علو فطرت سپهری افراشته است و خاطرش از جواهر ،معانی گنجی انباشته اینک (1) سپهر طینتش به دراری گوناگون

حکمت روشن است و ریاض ،فطرتش به ازهار الوان ،معرفت غیرت بهشتی گلشن نفس نفیسش را ملکات ملکوتی است و ارکان عنصرش را تجردات جبروتی (2) وجودش را ماهیت فضل چون عرض به جوهر قائم است و مادهاش که عقل بالفعل از آن کنایتی ،است جوهر ،علم چنان که هیولا را صورت

لازم. کاتب را بهین معاشر است و تلفیق مآثر را مظاهر

اگرچه عامه اهل ایمان و کافه قاطنین اماکن ،ایقان شیفته مدحت سرایی و فریفته مناقب آرایی

آن خلاصه رحمت ایزدی و سلافه عنایت سرمدی منبع فیض ،ازل مصدر لطف لم يزل مشيد الاسلام، مقتدى الانام - مد الله ظلال افاضاته على الايام - میباشند ولی طایفه فضلا و طبقه حکما را به واسطه قدردانی و مرتبه ،شناسی شوق از همه افزون و درج خاطرش، پیوسته به لالی

مدایح ،جنابش مشحون است بدین ،موجب حکیم مشارالیه پیوسته در مدحت سرایی (3) ، رطب اللسان است و همواره در مناقب آرایی (4) ، عذب البیان از جمله این قصیده فریده است

قصیده

دوش آن س------و ق----د سیمین بر *** سرخوش و مست آمدم در بر

قد برافراخته چو سرو سهی *** رخ برافروخته چو قرص قمر

ص: 192

قد او همچو قامت طوبی *** لب او همچو چشمه کوثر

زلف مشکین به روی او گویی *** که به گلبرگ توده عنبر

هرچه از لعل او همه شیرین *** هرچه از قند او همه شکر

جز رخ و زلف او ندید کسی *** که شب تیره در بر آرد خور

جز قد ناز پرورش سروی *** نشنیدم ک-----ه سنبل آرد ب--ر

دید در کنج غم مرا تنها *** خواب بر من حرام گشته و خور

پایم از جور آسمان در گل *** دستم از ظلم روزگار به سر

آسمان از برای کشتن من *** بسته است از مجرّه تنگ کمر

تیغ بیداد در کف بهرام *** خنجر کین به دست کیوان در

داده فتوا به خون من برجيس *** ،تیر فتواش برده بر دفتر

نه انیسی مرا به پیش ایدون *** نه رفیقی مرا به سرایدر

چون مرا تلخ کام دید و فکار *** لب شیرین گشود و ریخت شکر

گفت: ای آن که عکسی از رایت *** در فلک هست خسرو خاور

از فروغ ضمیر صافی تو *** گشت روشن چراغ فضل و هنر

خرد اندر سرشت تو مدغم *** هنر اندر ضمیر تو مضمر

ای که از رای روشنت باشد *** دست موسی همی به جیب اندر

تو بدین مایه فضل از چه سبب *** آسمان خونت آورد به جگر؟

گفتم :این جور، خاصة من نیست *** آسمان است خصم اهل هنر

گفت: «اگر خواهی از حوادث دهر *** ایمنی ،جویی ای حمیده !سَیر

روی آور به درگهی که بود *** امن با وی چو با عرض جوهر

درگهی کش ملک بود دربان *** درگهی کش فلک بود چاکر

گفتم : این آستانه، کش گویی *** درگه کیست ای بلند اختر؟

گفت: «درگاه نایب مهدی *** باقر آن سبط موسی جعفر»

همه در بند حکمش از چه قضا *** همه در قید امرش ارچه قدر

راعی امن او به شرق و به غرب *** داعی جود او به بحر و به بر

ص: 193

مشتری را نشيد خطبه او *** به فلک برده پایه منبر

تارک همت بلندش را *** زیبد اکلیل آسمان افسر

گردن رتبت رفیعش را *** عقد پروین سزا بود پرگر

حرف اکرام او به قسطنطین *** ذكر احسان او به کالنجر

آن یکی نقش خاتم خاقان *** و آن دگر زیب افسر قیصر

تا هیولاست اصل هر عنصر *** تا بود عنصر اصل هر پیکر

اصل ذات تو باد ثابت فرع *** فرع اصل تو باد، نافع بر

ص: 194

شدی زرایش اگر مقتبس درخشان مهر *** ندید رنج کسوف و نیافت نیافت بیم زوال

نبله پنجم، امام با اعزاز *** که بر زدوده ز مرآت شرع زنگ ضلال

به مجلسش چوگرایی ز جنّت است نشان *** ز مدرسش چو ،سُرایی بهشت راست مثال

نشسته اند دوصد فضل و جعفرش زیمین *** ستاده اند دوصد معن و حاتمش ز شمال

مرا به قرنش بس فخرها که بر اقران *** مرا به عصرش بس طعنه ها (1) که بر امثال

مراست دامن و دل از تو ای جهان کرم *** هماره خالی و پُر از چه؟ از ملال و لآل

به گوش مردم نادان، مدیح توست همی *** چنان که گوهر ارزنده آوری به جوال

چو عزم بوسش درگاهت آورم، آرند *** جهان جانی و جان جهانی استقبال

نه جان ز شوق درت همرهی کند با جسم *** نه جسم همرهی آرد به جان ز استعجال

خدایگانا از بس ملالت بی حد *** به روزگار مرا بسته است پای خیال

زواره شعر نشاید سرود لیک مرا *** ز نظم ،چامه به دست اندر است سحر حلال

در آن خرابه ،مدینه، جماعتی نااهل *** به این بهانه که ما خود پیمبری را آل

به هرچه اسم شقاوت بسی کنند اصرار *** به هرچه رسم سعادت بسی کنند اهمال

اگر مصاحبت آن گروه بی ادراک *** وگر معاشرت آن جهان جهان جهال

مشابه دل و انه معاین سر و درد *** حکایت کف و ،نشتر حدیث سنگ و سفال

اگر ز هفته و مهشان کسی کند پرسش *** ور از لیالی و ایام شان کنند سوال

نه شب ز روز توانند تفرقه نه دهند *** تمیز هفته زمه امتیاز ماه ز سال

ه--ی !نوازا باشد رهی بدان خوشدل *** ملک مقاما باشم ه-م-ی ب-دان خوشحال؛

که تا به جایزه ام خدمتی کنی معلوم *** که فارغ آیم از صحبت چنان ارذال

وز آن سپس به دعایت زبان گشایم من *** که باد حافظ جاه تو واهب متعال

هماره تا به ،ثوابت ثبات هست و درنگ *** همیشه تا به کواکب شرافت است و وبال

همیشه خاطر اعدات با کدورت هجر *** هماره خاطر احباب (2) شادمان به وصال

سپاس و شکر دو نعمت به شرط قدرت طبع *** مراست ورد زبان تا بود مجال مقال

دعای دولت تو بالعشى و الابكار *** سپاس نعمت تو بالغدو والآصال

ص: 196

ساغر هر سرخ گل، اندر میانش زرد مل *** زعفران سوده گویی در میان مجمر است

می وزد هردم نسیمی کز شمیم جانفزاش *** خاک ،بستان سر به سرگویی ز مشک و عنبر است

زادگان طبع من بربسته زیور چون بهار *** در مدیح سروری کو زاده پیغمبر است (1)

ص: 198

ابر بهاری گونه لاله و گل را غازه خرمی ،بخشد، زلف بنفشه و سنبل را نیزتاب دهد و پرتو نیر اعظم ،(1) چنانکه چهره لعل و یاقوت را آب و رنگ عزّت دهد جبهه زمرد و فیروزه را نیز رونق و بها آورد.

روزی (2) در محضر جناب مستطاب مقتدی الانام که مورد معاشر علمای عصر و مجمع اکابر فضلای دهر ،است کتاب «مآثر الباقریه» که مجموعه مدایح آن جناب ،است، همی خواندم و توسن فصاحت در مضمار بلاغت همی راندم نه بر حُسن تلفیق و لطف تنمیقم بلکه بر صفای قریحت و کمال فطرت ،خود تحسین و آفرین میگفتند جمعی نیز از شعرا به عادت معهود قصایدی که در

مدایح جنابش گفته بودند به شرف اصغای سمع مبارکش مشرف گردانیده مجمع انقضا یافت. پس

از فراغ شرط عتبه ،بوسی بوالفضولی هرزه لای (3) و ژاژخایی یاوه ،گرای به گریبانم آویخت که این چه کار بیهوده و رسم ناستوده است که بدان روی آورده عمر عزیز صرف آن کرده و سرکار شریعتمدار مقتدى الانام را چه افتاده که به هوای نفس و حبّ مدح ،رونهاده جانشین پیغمبر را به شعر و شاعری

چه کار است و نایب صاحب الامر را به شعرا چه بازار است؟ چرا در این هنگام کار مسلمانی نمی سازند (4) و به جواب سوال از مساله ای که تکلیف شرعی سائل و مجیب است نمی پردازند؟ (5)

:گفتم ای بیخبر کوتاه،نظر همانا بویی از گلشن اسلام به مشام جانت نرسیده و نسیمی از

مهب ایمان به معموره وجودت نوزیده است اگر از سحاب اخبار ،نبوی رشحه ای به کشت خبرتت چکیده این پژمردگی چرا است؟ و اگر از آفتاب ملت مصطفوی پرتوی به کاشانه خاطرت رسیده این

تیره رایی از کجاست؟

اگر از آن جوهر زاده هوش و تالی ملهمات سروش که شعرش خوانند، در مقام انکاری از ارباب ،فراست عذرت خواسته و حریف حرفت از محفل اصحاب کیاست برخاسته است چه کمالی که

ممدوح انبیا و اولیا و مطبوع طباع عرفا و حکما و مرقومات کاتب در دیباچه ای بدین معنی گواست، اگر تو به مقتضای رای کج و سلیقه ای ،معوج نستایی،اش اهل ادراک را ضرر و زیانی نخواهد بود.

خنفسا نیز از بوی گل بمیرد و خفاش، فروغ مهر نپذیرد

بيت

شب پره گر وصل آفتاب نخواهد *** رونق بازار آفتاب نگاهد 157

ص: 200

با تو محاورت بل مجاورت (1) نباید و جوابت به جز خاموشی نشاید ولی این طبع بهیمی را

تبدیلی (2) و از این سرشت ،زشت تحویلی لازم است در حق والی حق و کافی مطلق، سيد المحققين خاتم المجتهدين قدوة الايام مقتدى الانام - متع الله بدوامه الاسلام مادام الشهور و الاعوام - که قانون شریعت ،احمدی به وجود ذیجودش ممهد است و بنیان ملت محمدی به معماری کفایتش

مشید، جاهلانه ایرادی کردی و غافلانه بحثی وارد آوردی

زهی جهل و ناسپاسی و خهی غفلت و مرتبه ناشناسی تو را چه حد زنخ زدن در این مقام است و تکلّم به چنین کلام خام؟ بزرگواری را که اقوال و افعال و اخلاق و شیم، بی زیاده و کم، به اتفاق

امم با سید عالم مطابق و موافق است اعتراض چون تویی در حق خدامش نه لایق است. کلامش کلام پیغمبر ستوده است و این معنی اهل معرفت را (3) آزموده و فردوسی شاهد این مقال را فرموده: (4)

گواهی دهم کاین سخن راز اوست *** تو گویی دو گوشم به آواز اوست 159

تشبه امام به احمد مختار و تخلّق ذریه طاهره به جد بزرگوار امر عجیبی نیست. «الشبلُ باَسَدَ

و الهلالُ ببدر. »

بيت عربيه

بَا بِهِ اقْتَدَى عُدَىَّ فِى الْكَرَمِ * * * وَ مَنْ يشابه أَبَهْ فَمَا ظَلَمَ 160

160

آن کو دامن ولایت کلیه بر کمر زد و آستین ارشاد عام ،باز مالید، باید نور وجودش چون آفتاب

نبوّت بر ساحات ،وجودات به یک نهج تابد وابر ،عنایتش در ترویت و تربیب انواع کمالات یکسان .شتابد بنابراین مورد ایرادات جناب ختمی مآب است و تو را به متمردین دین مبین انتساب لازم آمد که از بیدای جهالت و ضلالتت به سرمنزل ،هدایتت دلالت نمایم و دری از بیت المعمور اخبار بر رخ مسکنت و پریشانیت گشایم و جرعه ای از رحیق ملت به جای هوشت در کاسه دماغ ریزم و مرسله ای از جواهر سنت سنیه به جای خرمهره در گردنت آویزم

بدان که گوهر لجه ،الهی جناب ختمی ،پناهی زیاده از شصت و سه سال 161 در مضیق این سجن سراسر ملال نماند و شوق لقای حی متعالش گریبانگیر ،آمده دامن جلال بر این سرای سپنج

افشاند

ص: 201

بیت

چیست از این ،خوبتر در همه آفاق کار *** دوست به نزدیک ،دوست یار به نزدیک یار؟

در چهل سالگی تارک ،مبارکش زیب افسر شریعت و قدوم سعادت لزومش زینت اریکه رسالت آمد از آن پس سیزده سال موقع طيش قریش و مورد رنج و تعب از بوجهل و بولهب بود. چون آفتاب بطحا رخ در نقاب تواری پوشید و صبح اقبال از افق یثرب دمید چندین سال به کار تهیه سپاه و دفع اعدای کینه خواه و کشاکش معارک و هزاهز مهالک و استوای صفوف و انسلال سیوف مشغول بود. بعد از حصول قوت اسلام و آسایش اصحاب پیغمبر والامقام که مدتش پنج - شش سال زیاده نبود و از آن پس بدرود این سرای فانی .فرمود با این که اگر در آن مدت کم آن جناب ملایک

نساب بروساده حکمرانی مینشستند و پانصد تن از محرّران و مترسلان سریع القلم چابک دست به

تحریر و ترسیل احکام الهی و به تبلیغ سنت جناب ختمیپناهی میپیوستند و لیلاً و نهاراً و سراً و جهاراً ، (1) لحظه ای فارغ نبودند و به هیچ کار دیگر رو نمی نمودند از عهده ابلاغ تمامی احکام یاسای آن رسول والامقام بر نمی آمدند مع هذا ساحت اسلام از خس و خاشاک کفر نرفته و

غنچه اسلام و ایمان (2) هنوز نیم شکفته بود و همواره شعرای اعراب و فصحای بلاغت نساب، جنابش را بلکه

اشعارشان را به مدیح جنابش میستودند و خاطر مبارکش مشغول و مشعوف مینمودند و جمعی از

استادان مشاهیر بلغا از قبیل فرزدق و لبید و حسان بن ثابت و غیرهم از شعرای مقرّر و فصحای مدحت سرای موظف آن جناب بودند و هنگام استماع مدایحشان اظهار بهجت و سرور مینمودند و خاطر و دامنشان از ملال و ،لال خالی و پر میفرمودند بلکه شعرای اسلام و مخلصین خجسته

فرجام را مورد نوازشات و مسرور انعامات و صلات که مصداق عربیه

لَهُ همِمَّ لَا مُنْتَهَى لكبارها * * * وَ هِمَّتُهُ الصُّغْرَى أَجَلُّ مِنَ الدَّهْرِ 162

،بود میفرمودند بلکه مخالفین کفره را نیز همین معاملت میرفت و بدین موجب به شرف اسلام مشرّف میگردیدند چنان که مشهور است 163 که کعب بن زهیر که افصح فصحای حجاز است و در

بلاغت از ائمه بلاغت ممتاز (3) بنیان کلامش رفیع و معانی بیانش شواهد فن بدیع است اقدم اصحاب سبعه معلقه و گنجینه خاطرش از کنوز مغلقه ،بود فرعون غرور و نخوتش، مقصوره دماغ را چنان تیره و تار کرده بود که از ید بیضای ،نبوت پرتوی در آن نتافت همانا در مستی باده کفر هذیانی

ص: 202

گفته بود که حکم مطاع، از دیوان شرع مطاع لازم الاتباع عزّ صدور ،یافت که از خون آن یهودی ،فعل

خاک حجاز را گل ارمنی کنند .

پس از اشتهار آن فرمان واجب الاذعان تیغهای ابطال اسلام آخته و کار قتلش ساخته شد.

بیچاره جرأت ورود به قبایل و احیا نداشت رو به صحاری و رساتیق گذاشت چون وحشی (1)

و ضیغم دیده و طایر رمیده در رواسی شامخات و شوامخ ،راسیات فراری و در اعماق جحور ثعالب ارانب متواری بود چون از تواری به جان رسید و چاره به جز انقیاد ،ندید قصیده ای از جواهر مناقب محمدی در سلک نظم کشیده و در لباسی متبدل رو به قبله ارباب نیاز ،آورده وارد مدینه طیبه زادها

الله شرفاً - گردیده هنگامی که آن مسجود زمین و آسمان در مسجد زیب سجاده نماز و با معبود یگانه در راز و نیاز بود در مقابل آفتاب جمال با کمالش ذره ،آسا به دو زانوی ادب نشست

و به انشاد (2) آن قصیده فریده .پیوست از هبوب نسایم آن ابیات بلاغت ،آیات گل های بهجت گلشن (3) نبوت، شکفتن آغاز نهاد تا این ،بیت که بیت القصیده فصاحت است به اصغای سمع مبارکش مشرف آمد

عَرَبية

انَّ الرَّسُولِ لَسَيْفَ يُسْتَضَاءُ بِهِ * * * مهند مِنْ سُيُوفِ اللَّهِ مسلول 164

برد یمانی که محاسبان ،و هم از تعیین قیمتش عاجز بودند و شرفیاب برو دوش آن جناب بود

از آن دست ابر مثال دریا نوال برداشته بر دوشش انداخته و برجیس را بر آتش حسرت گداختند پس از تشرّفش به آن ،تشریف معروض داشت که

بيت

گر دست دهد هزار جانم *** در پای مبارکت فشانم

کسی که به این مرتبه رسید و به چنین ،خلعتی مخلع گردید بعد از این نیز خونش هدر و سرگشته و در به در خواهد بود؟ حضرت به ظاهر ،نیز اظهار شناسایی اش کردند و انابتش به محل قبول ،آوردند در آن حضرت تا بود در سلک شعرای مناقب آرای آن ،جناب منسلک بود و هر روز مزایای

ارادت و مدحت سرایی بیشتر از پیشتر ظاهر مینمود چون این ،مقدمات ممهد آمد بر ارباب بینش و اصحاب دانش که روی سخن در ایشان ،است

ص: 203

پوشیده نخواهد بود که جناب مستطاب مقتدى الانام - حفظه الله تعالى عن حوادث الایام را در اقبال و تربیت این فرقه غرضی به جز اقتدا به جد بزرگوار و تأسی به ائمه اطهار - عليهم سلام الله الملک الغفار - نخواهد بود و فوایدی که بر آن مترتب است نیز بر ازکیا، کمال ظهور دارد.

بالجمله محمد علی مومیالیه از تابش پرتو آفتاب تربیت ،جنابش از خاک قریه فروشان با آن احوال ،پریشان شبنم آسا برخاسته به هوای قرب جنابش رسید و قرین فرّ و شان آمد به واسطه استعداد ذاتی قصیده ای - با عدم سواد و خط تا به تعلم و درک مراتب شعری چه رسد - نظم داده مجمع افاضل معروض داشت به واسطه مضامین عالیه که به خاطر فحول شعرا کمتر در می آید (1) موجب حیرت سخن شناسان و مورد عنایات جنابش گردید

چنانچه درخور تربیت آن جناب جدّی لایق و جهدی ،فایق به عمل آورد استعدادش مقتضی آن است که از شعرای مشهور روزگار گردد. تخلص از حقیر دارد و از همان قصیده نخستین که مرقوم ،است مراتب مسطوره معلوم اهل خبره این فن میتواند گردید

وَ هِىَ هذه - قَصيده 165

بر سپهر قدر دیدم گشته برج دین عیان *** واندر آن دیدم فروزان اختری، خورشیدسان

از خرد کردم سؤال از اختر و برج و سپهر *** کاین شده او را مکین و آن شده این را مکان

گفت آن برج و سپهر است اصفهان اندر جهان *** باشد آن اختر جناب نایب صاحب زمان

امن از خواب گران برخاست در عهدش ولی *** فتنه بیدار از وی رفت در خواب گران

تا شد از بحر جلالش ابر دولت قطره بار *** گشت جاری هر طرف صد چشمه امن و امان

ای جهان از دولتت باغی که خلق او را شجر *** مرغ مهرت بر دل هر یک نهاده آشیان

ص: 204

حسرت باران الفاظ تو در جوف صدف *** روی مروارید را آورده رنگ زعفران

ای به زیر سایه پر همای عدل تو *** برسر ،عصفور ،شاهین پر نموده سایبان

معجز عیسی و موسی هر دو اندر کلک تو *** گاه جان بخشد به مردم گاه باشد جان ستان

متکای قدر تو نه اطلس سبز فلک *** پایه قدرت نهاده پا به فرق فرقدان

منفعل زین قدر و رای و لطف وجود و دست و دل *** آسمان و ابر و باد و آفتاب و بحری و کان

بحر اگر گفتم کف راد تو را شرمنده ام *** کز مداد خامهات هر قطره ای بحر عیان

رو به سوی توست عالم را ز ماهی تا به ماه *** روشن از رای منیرت قیروان تا قیروان

آسمان اقتداری و ملک درب-ان ت-و *** خاکروب ،آستانت زلف حوران جنان

عقل حیران ضمیر نکته دانت شد بلی *** طفل در آیینه با حیرت بماند توأمان

سر فرود آرد عُطارد از فلک در مدرست 166 *** تا بیابد نکته ای از این ضمیر نکته دان

در ثنایت بانگ لاأحصیت گوید کلک من *** خود گرفتم گر برآرم همچو سوسن صد زبان

من کجا و مدحت آن کس که از بهرش ملک *** با هزاران شوق خواند مدحتش در آسمان (1)

ص: 205

اکنون که یکسال و اند از تلفیق این نسخه سعادت پیوند میگذرد و مومیالیه حسب الحکم

سرکار شرایع ،مدار خداوند بیمانند در سایه بلندپایه جنابش به تحصیل علوم مشغول و عنایات آفتاب آیاتش را ذره آسا مشمول است اغلب اوقات معاشر کاتب است و استفاده رموز و اسرار شعری (1) را طالب در این زمان ،قلیل به

نوعی (2) ترقی یافت که دیگر شعرا را به سالیان دراز حاصل (3) نگردد و ،اینک عامه طایفه شعرا را محسود است و حقیقت این معنی از قصایدش که مرقوم قلم مآثر رقم

می،گردد استادان سخندان را مشهود چنانچه سخافت گوهر و عدم ،اصالتش عایق مقصود نیامدی

ترقیات عظیمه نمودی (4)

لَهُ فِي القَصيده

گرنه شاه شرع را عکس نگین است آفتاب *** از چه رو فرمانده روی زمین است آفتاب؟

کاشف اسرار حق سید محمد باقر آنک *** با ضمیر عالم ،آرایش قرین است آفتاب

ای که سرگردان به گرد بارگاه جاه تو *** چون مگس برگرد طاس انگبین است آفتاب

در کمین ظلمت و کفر (5) است نور رای تو *** ظلمت شب را چنان کاندر کمین است آفتاب

موسی عمران اگر بودش ید بیضا به جیب *** مر تو را گاه کرم در آستین است آفتاب

دوستانت را به تخت عزّت و شان باد جای *** تا به چرخ چارمین مسندنشین است آفتاب

اَيضاً لَهُ فِي القَصيده

عیش رو آورد و غم پا از میان خواهد کشید *** توسن بیداد را ،گردون عنان خواهد کشید 168

ص: 206

برخلاف وضع خود ایام نقش دوستی *** در میان وحش و طیر و انس و جان خواهد کشید

هیچ میدانی که از عدل کدامین دادخواه *** ملک پا در دامن امن و امان خواهد کشید؟

باقر علم لدنی آن که عدلش خط نسخ *** بر عدالتنامه نوشيروان خواهد کشید

گرنه بر سمت مراد او کند ،سیاره سیر *** نهى او فُلک فَلَک را بادبان خواهد کشید

آسمان هر ،شام انجم را به پیشت چون گهر *** رشته رشته بر رسوم ارمغان خواهد کشید

دشمنت را چرخ خواهد کرد بر بام بلند *** ناگهان از زیر پایش نردبان خواهد کشید

چون ثناخوان ،توام گنجور طبعم بعد از این *** در رهت هر روز گنج شایگان خواهد کشید

کم مباد از گلشن عمرت بهار خرمی *** تا ،گلستان زحمت باد خزان خواهد کشید

استخوان دشمنت بادانشان تیر غم *** تا هما را میل ، سوی استخوان خواهد کشید

اَيضَاً لَهُ فِي القَصيده

ایاز شاهد خلوت سرای دل مهجور *** به پنج روزه عیش جهان شده !مغرور ر! 169

گذشت عمر و دریغا که ما نهان باشیم *** به زیر خاک و بسی بگذرد سنین و شهور

گمان مبر که برآید به خانه پرتو صبح *** ز خواب دیدن خورشید در شب دیجور

دلت ز آتش سودا س-ی-ه چ-و ن-افه مشک *** چه سود از این که شدت موی سینه چون کافور

ز بی نوایی خود پیش خلق شکوه مکن *** صبور باش که یک نام خالق است «صبور»

غرض، نصیحت ما را نکو نیوش و بیاب *** که مطلع خوش دیگر درآورم به ظهور

ص: 207

مرا سحرگه فرخنده با دل مسرور *** به گلشنی چو ریاض جنان فتاد عبور(1)

نسیمش بود معطّر به سان مشک ختن *** شمیمش بود معنبر به سان گیسوی حور

ز لطف باد صبا کرده هر درخت به بر *** قبای سبز چو بخت خدایگان صدور

شهی که جدش، باب مدينه علم است *** ز بعد باب بود گنج علم را گنجور

به بارگاه جلالش، ملک بود خادم *** به کارخانه ،قدرش فلک بود مزدور

رسیده موکب قدرش به پایه ای که در آن *** هلال و انجم باشند نعل و میخ ستور 170

دگر ز نور تجلّی زجا نجنبد اگر *** زکوه قدر تو سنگی نهند بر سر طور

ز مهر و مه گذرد نور رای روشن تو *** چنان که خط شعاعی ز صفحه های بلور

ز بذل مال، مدیح و ثنا طمع دارد *** به جز تو هرکه به جود است در جهان مشهور

زانوریم دو بیت نکوست یاد که آن *** سزای مدح تو باشد نه درخور منصور

«نوایب فلکی در خلاف تو مضمر *** سعادت ابدی بر هوای تو مقصور

قضا نسازد کاری ز حزم تو پنهان *** قدر ندارد رازی ز عزم تو مستور 170

به طایفان ،مدینه به عاکفان حرم *** به مروه و به صفا و به خانه معمور

به آیه آیه انجیل و حرف حرف صحف *** به سوره سوره فرقان و سطر سطر زبور

اگر [که] سایه لطفت مرا بود بر سر *** شوند لامعی و انوری برم بی نور

چو کلک من در مدح تو را به نظم آرد *** ز خنده باز شود چون صدف دهان سطور

گشوده ام در ابیات چون قصور بهشت *** نشسته بر در هر بیت معنی ای چون حور

ود اگر نپسندد کلام من چه عجب ز مهر *** و مه نبرد فیض دیده بی نور

اَيضَاً لَهُ فِي القَصيده

به رویشگر نشد ،عاشق پریشان زلف آن دلبر *** مرا مانند قد من گرفته پیکر چنبر 171

به رخسارش خط ،مشکین چو بر برگ سمن ریحان *** به رویش زلف عنبرسا چو بر گلبرگ مشک تر

ص: 208

حدیثی از لب لعلش همی تا بنگری لولو *** شمیمی از سر زلفش همی تا بگذری عنبر

ندیدم غیر زلف و خط به رخسار و بناگوشش *** دهد بر نسترن ،سنبل دمد از لاله سیسنبر

به بیخ حنظل ار خوانی حدیثی ز آن لب شیرین *** به جای حنظل از شاخش بروید چون زنی شکر

به کنج لعل ،نوشینش ع-ي-ان خ-ال س-ي-ه م-انا *** نشسته طفل هندویی کنار چشمه کوثر

اگر حربا نشد زلفش به خورشیدش چرا الفت *** سمندر گر نشد خالش چرا بنشست بر آذر

عیان آن خ------ط عنبرفام ب----ر آیینه رویش *** چو عکس جوشن داراست در مرآت اسکندر

همی گ---اه ب-ی-ان لؤلؤ ز لعل لب فرو ریزد *** چو هنگام گهر بخشی کف دارای دین پرور

سمان ،دربان امام مشرق و مغرب *** بخوانی بر سراب آر نام میمونش، برون آید

قبلۀ پنجم رواج مذهب جعفر *** هزاران معدن ،لولو هزاران چشمه کوثر

نباشد جز به طوع او به گیتی فعل نه گردون *** نباشد جز به کام او به گردون سیر هفت اختر

به هر کشور که حکم او، قدر آنجا سپارد دل *** به هر ملکت که امر او قضا آنجا گذارد سر

توخود شهباز اوج قدسی و از شوق جاه تو *** بسی مرغان بام عرش افتادند از شهپ-

ز دریای شکوه ،تو پرافشان بگذرد گردون *** به سان مرغ آبی در کنار بحر پهناور

ص: 209

خداوندا مرا غم نی، اگر خاکم اگر خاره *** کنی هم خاره را لولو، کنی هم خاک را گوهر

اَيضَاً لَهُ فِي القَصيده

تا فلک سلطان انجم، مهر تابان یافته *** در جهان شرع کی همچون تو سلطان یافته

هر کج-------ا رای ت------------و، خود را ای مه عزّ و علا *** آفتاب خاوری با ذره یکسان یافته 172

وشه بام جلالت را نپیموده است چرخ *** خویشتن را تا به گرد خاک گردان یافته

عقل با بحر شکوهت چرخ گردون (1) را از قدر *** چون خرآسی در میان بحر عمان يافته

بهر چوگان بازی شخص جلالت روزگار *** از هلال و از کواکب گوی و چوگان یافته

عکسی از رای ضیا بخش همایون تو بود *** آن چه اندر طور سینا پور عمران یافته

ای کلی !وقت بهر دفع فرعون ستم *** کلک سحار از گفت آثار ثعبان یافته

عکسی از رای تو در آیینه گردون فتاد *** روزگار آن عکس را خورشید تابان یافته

عقل حیرانِ ضمیر نکته دانت شد، بلی *** خویشتن را طفل در آیینه حیران یافته

رورا از حسرت بحر سخایت عقدها *** از در شهوار بر ،دل بحر عمان يافته

دایه لطفت که چشم عالی امکان بدوست *** آسمان را همچو ،طفلی خود به دامان یافته

ص: 210

ای که اندر مزرع هفتم سپهر از جان زحل *** خویش را در کشته قدر تو دهقان یافته

فارس عزمت اگر رو سوی علیین نهاد *** خود نخستین منزل اندر کاخ کیوان یافته

هر اگر نبود غلامی از غلامان درت *** از چ--------ه خیل اختران در زیر فرمان یافته

ره کجا یابد به گیتی فتنه در عهدت از آن *** کش چو مار افسونگر قهرت در انبان یافته

چون دلی مر شخص ایمان را (1) ، ز انفاس خوشت *** روح قدسش راه در مجرای شریان یافته

شعله قهرت به گردون گر رسد بینی قضا *** حوت را بر تابه افلاک بریان یافته

خصم را این بس ز بیم قهر تو کاندر جهان *** موی را مسمار و بر تن پوست، زندان یافته

ای سلیمانی که در گوش از پی فرمان تو *** گوشوار چاکری هم انس و هم جان یافته

تحفه موری است جزو مدحم اندر دست و من *** همچو موری راه در کاخ سلیمان یافته

کشتزار خاطرم از طبع دربار تو یافت *** آن چنان فیضی که بستان زابر نیسان یافته

آسمان در دولتت از فیض یزدانی کنون *** مر مرا ای مصطفی صفوت چو حسّان یافته

آمده ممدوح اشراف جهان آن کو چو من *** خویش را در مدحت ذاتت ثناخوان یافته

1

ص: 211

،آسمان دیده سخن گستر بسی وزفر تو *** ملک دانش را کجا چون من سخندان یافته

ز فیض تابش خورشید اندر روزگار *** خویش را سنگ سیه یاقوت رخشان یافته 1

اَيضاً لَهُ فِي القصيده

تا ،شکر آن شیرین سخن، زان لعل گویا ریخته *** دل ها به دورش چون مگس بر گرد حلوا ریخته (1)

لعل لب و دندان ،نگر بر گوهران مرجان نگر *** در چشمه حیوان ،نگر، لولوی لالا ریخته

آن سنبل سیراب ،بین بر ،ماه مشک ناب بین *** ز آن گاه پیچ و تاب ،بین، دلهای شیدا ریخته

زلف و رخ نیکوش ،بین خورشید جوشن پوش بین *** دل در سر هر موش بین زنجیر در پا ریخته

خط و رخ دلبر نگر، بر برگ گل عنبر نگر *** وز آن مرا در سر نگر پیوسته سودا ریخته

آن سنبل مشکینش ،بین آن زلف مشک آگینش بین *** لعل لب نوشینش بین آب مسیحا ریخته

لاله نه در صحرا ،عیان خونی است کز چشمم روان *** از عشق آن ،نامهربان بر خاک و خارا ریخته

از گریه شام محن، صبر و قرارم شد ز تن *** گویی نه آب از چشم من صبر و شکیبا ریخته

بین ساقی از جا خاسته مجلس چو خلد آراسته *** طوبی ز قد ،پیراسته کوثر ز مینا ریخته

لعل لب ساقی ،نگر پیوسته مرجان و گهر *** چون کلک میر ،دادگر گاه محاکا ریخته

ص: 212

خورشید کیوان ،پاسبان سید محمد باقر آن *** کزتیغ ،احسان هر زمان خون تمنا ریخته

سیمرغ گردون هر نفس آمد پرافشان چون مگس *** هرگه ز کلک آن دادرس شهد مصفّا ریخته

هر صبح مهر چرخ پ-و، بهر نثار راه او *** ز انجم همه گوهر فرو زی-ن ب-ح-ر خ-ض-را ریخته

اَيضَاً لَهُ فِي القَصيده

عید است و مشک افشان صبا از کوی دلدار *** وز نکهتش خاک چمن چون مشک تاتار آمده 174

باغ از ریاحین ،پرگهر شاخ از شکوفه پردرر *** سرو سهی بین جلوه گر چون قامت یار آمده

آن شاخ گلبرگ ،طری مرغی است بالش اخضری *** وز غنچه های ،احمری یاقوت منقار آمده

مانی (1) اگردون در زمین، آراسته ارژنگ چین *** وز سبزه باغ و راغ بین، پر نیل و زنگار آمده

بفشاند ابر از آستین گوهر به دامان زمین *** گویی کف دارای دین از جیب دربار آمده

ساقی بیاور جام ،می بنواز مطرب چنگ و نی *** کاینک دو عید نیک پی، توأم به یک بار آمده

لیلای خور تا شد ،نهان مجنون صفت مه شد عیان *** انجم به سان ،وحشیان گردش پدیدار آمده

تا یوسف زرّین ،تُثق افتاده در چاه افق *** خم کرده مه در چه عُنق، سیاره آثار آمده

یا بیژن اندر چاه شد خم چون منیژه ماه شد *** زان پور زال آگاه شد بر چه چو عیار آمده

ص: 213

زاهد که پیش از ماه نو بودی به مسجد گرم رو *** دستار و دفتر در گرو از کوی خمار آمده

زاهد نگر از هر طرف در پای خم بربسته صف *** بر جای مصحف دف به کف، تسبیح، زنار آمده

مفتی چرخ ،چنبری زین عیش یعنی مشتری *** چون زهره در خنیاگری با چنگ و مزمار آمده

چندی اگر بنت العنب در خم بدی اندر تعب *** در محفل اهل طرب امروز در کار آمده

ماه درخشان است ،می مهر زرافشان است می *** شیرین تر از جان است می تلخ و شکر بار آمده

ساقی به صد شوق و شعف، بگرفته جام می به کف *** خورشید در بیت الشرف گویی نمودار آمده

هرگه که آن سیمین ،بدن گردد روان در انجمن *** گویی که در طرف چمن سروی به رفتار آمده

وه ز آن قد رعنای او سرو سهی شیدای او *** پیش رخ زیبای ،او ،گل خوار چون خار آمده

رخسار آن سیمین ،ذقن گنجی است اندر انجمن *** در هر کنارش حلقه زن آن زلف چون مار آمده

لعل لب آن سیمتن چون نطق شکربار من *** در مدحت فخر زمن همواره دربار آمده

آن سرور فرخنده ،فر و آن داور والا گهر *** کز بحر جودش یک شمر صد بحر زخار آمده

گر این خیام نیلگون برپای بینی بیستون *** هیچش عجب مشمار چون امرش نگهدار آمده

دارای دین پرور نگر، میر ملک چاکر نگر *** سلطان کیوان فر ،نگر، بر خلق سالار آمده

ص: 214

ای سرور عرش ،آستان یکران قدرت آسمان *** ماه نو و پروین ،مرآن چون نعل و مسمار آمده

ای چرخ قصر جاه تو مه قبه خرگاه تو *** خور شمسه درگاه تو اینک به دربار آمده

انجم نه این اندر ،فلک از رشک جاهت یک به یک *** اشکی است کز چشم ،ملک بر چرخ دوار آمده

ای چاکرت هر پادشه با حلم تو کوه است که *** با رای و رویت مهر و مه نقشی به دیوار آمده

آورده اینک ،آسمان گوهر به دامان ز اختران *** در مدیحت را مر ،آن از من خریدار آمده

ای سرور عرش آستان میر ملایک پاسبان *** جز مدح تو مدح کسان طبع مرا عار آمده

تا هست اندر ،آسمان گردش برای اختران *** تا خاک را باشد ،توان تا باد، سیار آمده

از دور اختر هر دمی افزونت بادا خرمی *** وز بند غم بینم همی، خصمت گرفتار آمده

ص: 215

والد این معنی زیادت. در این سال فرخنده فال که سنه میمونه توشقان ئیل سعادت دلیل مطابق یک

هزار و دویست و چهل و هفت هجری ،است رایات سپهر آیات جهانگشای شاهنشاهی به ساحات منتزهات نواحی اصفهان - صانها الله عن طوارق الحدثان (1) - شقه گشا گردید، حضرتش ظفرکردار،

ملتزم رکاب سعادت نساب و از نعمت خدمت بندگان سکندرشان ظل اللهی، بهره یاب بود. از آنجا که نفس نفیس مبارک (2) شاهنشاه عالمیان پناه - روح العالمین فداه - به رعایت

شریعت مطهره مفطور است و همت والانهمت بر ترویج دین ،مبین ،مقصور بدین واسطه پس از ورود موكب فیروزی کوکب شاهنشاهی به اصفهان ،خلدنشان از سرکار شرایع مدار قدوة الايام مقتدى الانام - افاض الله بدوامه الاسلام به مقتضای شرط ،لیاقت به نوعی اکرام و احترام معمول و مبذول ،آوردند که مزیدی بر آن متصور نیست و مفصل آن از تشریف فرمایی وثاق گردون رواق

شریعت کبرا قبل از ورود به مستقر سلطنت عظما و رسم غیاب و شهود و وضع قیام و قعود و تمنای انجام مهام و انتظام مملکت ظل اللهی و توقع عزل و نصب شاهزادگان کاووسشان کیخسرونشان در ممالک محروسه شاهنشاهی و اقتدا به

مراسم شرایع (3) مقرّره مقتدی الانامی و استسعاد شاهزادگان عظام و نوئینان ،کرام به سعادت حضور آفتاب ظهور حجة الاسلامی و این که هر روز (4) از اکرامات

،خسروانه تا چه ،پایه وقوع یافت و ساعت به ساعت مراتب اعزازات ،شاهانه تا چه مقدار به ظهور

،پیوست کتابی جداگانه باید و در این ،مختصرات گنجایی اش نشاید از جمله نوازشات سلطانی که

تالی عنایات یزدانی ،است این بود که ملک الشعرای معظم الیه را که مالک ممالک کلام است و خسرو شعرای ایام اشارت رفت و به این سعادت بشارت آمد که جواهر مدایح جناب مستطابش در سلک نظم منسلک ،آورده هدیه حضور باهر النّور آورد. معظم الیه را نیز چون ارادت فطری محرک ضمیر و شوق جبلی، قبل از صدور حکم جهان ،مطاع دامن گیر بود این قصیده را که مصداق کلام الملوک ملوک الکلام است و در فصاحت و بلاغت دستورالعمل استادان ایام موزون و معروض آورده زیب افزای کتاب و زینت بخشای این سفینه گردید و هی هذه

کرا چون جان به تن فر خدایی آمده پنهان

به جز سیّد محمّد باقر آن کش پاک تن چون جان؟

ص: 217

جلالت با وجودش همچو رنگ و گوهر رخشا *** فتوّت با نهادش همچو فرّ و اختر رخشان

تن پاکش اگر از فضل و دانش دور (1) بنشیند *** به پندار آن چنان آید (2) که در پندارمان یزدان

به قامت ،پست لیکن یک سپهرش قدر در پیکر *** به پیکر خُرد لیکن یک جهانش مغز در ستخوان

به جوف آسمان است و فزون از آسمان استی *** چنان کاندر دل هر ذره ای نور خدا پنهان

به غیر از کام او هرگام بسپاری بود باطل *** به غیر از نام او هر نام بسرایی بود هذیان

ب---پو گامش اگر خواه---ی ن-مانی در ره کژی *** بگو نامش اگر خواهی نیفتی در چه خذلان

ز رشک گوهر رخشان بحر طبع مواجش *** چو شیدا از پری آرد هماره کف به لب عمان

نمی شد گر کفیل کودکان کف نوال او *** ز کام کودکی هرگز نرستی گوهر دندان

نبد ذکر جنانِ جودش از آویزه گوشش *** جنینی سرنیاوردی برون از تنگنا زهدان

به هرجا سایه گستر ،چرخ، از آن سلوت سلوی *** به هرجا پرتو ،افکن مهر از آن سبعه الوان

گرفتم کفه ای هم کفه آید طاس گردون را *** کجا قدرش توان سنجید در این مختصر میزان

به یکسان دیده بگشاید به روی برده و مولا *** نه ننگی دارد از ساسی نه فخری آرد از ساسان

ص: 218

ز خاتم تا به آدم خواهی ار قدر نیاکانش *** نکوتر از وجود او نخواهی یافتن برهان