مرجعيت دينى: نگرشى به شيوه ها و آرمان ها

فهرست مندرجات

پيشگفتار... 13

مقدّمه مؤف... 19

فصل اول: مرجعيت و خودسازى

* خداترسى... 31

* تربيت روحى... 34

* زهد... 35

* بدگمانى به خويش... 36

* پيروى از سيره پيامبر اكرم صلى الله عليه و آله وسلم... 37

* شرح صدر... 38

* توجه نخست به ديگران... 39

ص: 5

پيشگفتار

پيشگفتار(1)

عالمان وارثان پيامبران اند؛

از آنان مال و زمين به ارث نمى برند... ؛

بلكه وارث خصلت هاى اخلاقى و مسئوليت هاى آنانند؛

علم و تقوا و مسؤليت هاى اجتماعى آنان را ارث مى برند.

عالمان مسئوليّتى را كه پيامبران در راستاى سامان بخشى به امور مردم و حفاظت آنان از ابتلا به دردهاى اجتماعى و روحى بر عهده داشتند، به ارث مى برند. و از اين رو، عالمان در جامعه اسلامى داراى منزلت بوده و شخص مرجع، به جهت برترى اش بر ديگر عالمان در حوزه اهل علم، از موقعيّت ويژه اى برخوردار است.

پس اگر نبوت، با برترين آنان، محمّد مصطفى صلى الله عليه و آله خاتمه يافت و در زمان غيبت كبرى نيز دست ما از امام زمان(عجل اللّه تعالى فرجه الشريف)؛ كوتاه

ص: 13

مقدّمه مؤلف

الحمدللّه ربّ العالمين والصّلاة والسلام على محمّد وآله الطّيبين الطاهرين واللّعنة الدّائمة على أعدائهم إلى قيام يوم الدين.

ش-ايد بتوان گفت م-رج-عيّت، كه در وج-ود ع-ال-م-ان م-نص-وب به نيابت [عامه] از سوى امام زمان(عجل اللّه تعالى فرجه الشريف) تجسم يافته است، يكى از سخترين دوره هاى خود در طول تاريخ طولانيش را سپرى مى كند. و چه بسا زمان ما از دشوارترين دوره هايى است كه امّت اسلامى در تاريخ معاصر به خود ديده است؛ چرا كه جهان كفر نيروهاى خود را بسيج كرده و خويش را آماده ساخته تا ارزش هاى معنوى امّت اسلامى را نابود سازد.

به هركجا كه بنگرى، صحنه اى دردناك و ترس آلود را مى بينى؛ كشتار برنامه ريزى شده، چيزى است كه مسلمانان در هر سوى عالم اسلام انتظارش را مى كشند. در هر لحظه، شخصيت ستاره گونه اى از مسلمانان در اين كشورها ذبح مى شود و در كنار اين كشتارها زندانها و بازداشتگاههايى است كه برپا مى شود تا فرزندان شايسته اسلام را زير شكنجه قرار دهند.

دشمنان اسلام به ايجاد ترس و وحشت در اين حدّ بسنده نكرده اند؛

ص: 19

فصل اول : مرجعيت و خودسازى

* خداترسى

مرجع تقليد، به عنوان نائب امام معصوم عليه السلام براى سعادتمند كردن مردم در دنيا و آخرت، بايد به زينت خشوع و ترس از خدا آراسته گردد و بدون تقوا و خداترسى، اين نقش را نخواهد داشت؛ چرا كه راهبرى مردم، نيازمند اخلاص و مقدّم داشتن مصلحت عموم بر مصلحت شخصى است، و اين جز با خوف از خدا پا نمى گيرد؛ همان گونه كه هدايت صحيح مردم به سوى خدا، جز با معرفت كامل نسبت به خدا تحقق نمى يابد و معرفت كامله نيز ملازم با خوف از خداست و در حقيقت، معرفت خدا و خوف از او به مانند دو شاخه يك درختند كه از هم جدا نمى شوند.

عدالت نيز يكى از شرايط فقيه است و فقيه با دارا بودن ملكه عدالت(1)،

ص: 31

* تربيت روحى

با توجه به اين كه مرجع، پيشوا و مقتداى جامعه است و مردم به او تأسى مى كنند، لازم است به بُعد معنوى و روحى خويش توجه ويژه داشته باشد؛ بيش از همه، قرآن و دعا تلاوت كند و نيز به اهل بيت عصمت و طهارت عليهم السلام، خصوصا حضرت ولى عصر(عجل اللّه تعالى فرجه الشريف) توسل جويد؛ چرا كه مرجع، وكيل و نماينده امام زمان(عجل اللّه تعالى فرجه الشريف) است كه همه چيز [ما را] مى داند و مى بيند و زنده و حاضر است. چگونه مرجع تقليد از امامى كه نماينده و وكيل اوست استمداد نكند، و در مشكلات و سختى ها و رفع حوائجش از آن حضرت يارى نجويد؟

و سزاوار است كه مرجع [مرتبا] در امور مهمه و سختى ها و مشكلاتش به محضر آن حضرت عريضه(1) بنويسد تا شامل لطف و عنايت آن بزرگوار گردد؛ و البته و صد البته كه آن حضرت دست ردّ بر سينه درخواست كننده نمى زند.

ص: 34

* زهد

زهد يكى از بزرگ ترين عوامل تربيتى است كه انسان را به سوى عمل صالح سوق مى دهد و او را در راه حق و تلاش براى خدا قرار مى دهد. لذا مرجع، بايد در زندگى دنيا زاهد و راغب به آخرت باشد و قبر و قيامت، هميشه در برابرش مجسم باشد.

زهد، تنها كم خوردن و كم نوشيدن و كم پوشيدن نيست؛ زهد آن است كه از درون قلب انسان بجوشد، و مرجع بايد ملكه زهد را در نفس خود پرورش داده و تقويت نمايد.

هنگامى كه زهد واقعى در روح و جان و ظاهر و باطن مرجع پديدار گشت، سبب هدايت مردم مى گردد؛ چرا كه ديدارش، مردم را به ياد پيامبران و صالحان مى اندازد و اثر آن، در ايمان و عقيده مردم نمايان مى گردد.

زهد بهره مند نشدن از زندگى نيست؛ خداى متعال مى فرمايد: «قُل مَنْ حَرّم زينَةَ اللّه التّي أَخرجَ لِعبادِه و الطَّيِبات ِمِن الرِّزق»(1)؛ «بگو چه كسى

زينت هاى الهى را كه براى بندگان خود آفريده، و روزى هاى پاكيزه را حرام كرده است» بلكه زهد، عدم وابستگى به دنيا و فرو نرفتن در شهوات حيوانى و احتياط در موارد شبهه ناك است.

زهد علاوه بر اين كه براى جلاى روح سودمند است، سبب مى شود تا

ص: 35

* بدگمانى به خويش

در دعاى معروف مكارم الاخلاق از امام زين العابدين عليه السلام آمده است:

الّلهم صلّ على محمّد و آل محمّد و حلّني بحلية الصّالحين... و إستقلال الخير و إن كثر من قولي و فعلي؛(1) خداوندا بر محمّد و آل محمّد درود فرست و مرا به زيور صالحان بيارا؛ تا آنجا كه مى فرمايند:

و كم شمردن خوبى[هايم]؛ گرچه خوبىِ گفتار و رفتارم فراوان باشد.

مرجع هميشه بايد خود را مقصّر بداند و كارهايى را كه انجام مى دهد، در برابر آنچه كه بايد انجام دهد، كم ببيند؛ و اين سبب تقدم و پيشرفت و تعالى خواهد شد. ولى اگر كارهاى خود را بزرگ و بسيار بداند، به آن اكتفا مى كند و به كارهاى بيشترى كه از او انتظار مى رود، دست نمى يازد.

به راستى كه هرچه انسان در راه خدا كار كند، نسبت به آنچه از وى خواسته شده كم است؛ چرا كه از انسان خواسته شده تا همه بشر را هدايت كند و تمام پهنه گيتى را آباد سازد. و لذا مرجع بايد فعاليتهاى خود را با اين

ص: 36

* پيروى از سيره پيامبر اكرم صلى الله عليه و آله وسلم

چون مرجع نماينده امام عليه السلام و پيامبر اكرم صلى الله عليه و آله است، سزاوار است كه روش رسول اكرم صلى الله عليه و آله را در رفتار خود الگو قرار دهد؛ چرا كه روش نورانى پيامبر، از مهم ترين دلايل توجّه مردم به اسلام و همچنين از پايه هاى پيشرفت اسلام است.

مردم به اين دليل گِرد پيامبر صلى الله عليه و آله جمع شدند كه مى ديدند ايشان، سرشار از نشاط و شادابى روحى در عبادت و اطاعت خدا، اخلاقى زيبا، هم زيستى نيكو با مردم، رفتار خوب با خانواده، جود و بخشش، شجاعت، دعوت مردم به خير و هدايت آنان به حق، مبارزه با باطل و دارا بودن صفات ارزشمند براى ساختن و اصلاح جامعه در همه ابعادش و... بود.

بنابراين، آراسته شدن مرجع به صفات پيامبر خدا صلى الله عليه و آله، حتى در امور دنيايى، موجب مى شود كه مردم به او نزديك شوند و گِرد او جمع گردند و اين سبب مى شود كه راه براى اجراى احكام اسلام آسان شود.

البته آراسته شدن به اين خصلت هاى والا، گرچه مشكل است،

ص: 37

* شرح صدر

اين بسيار مهمّ است كه مرجع پيوسته لبخند بر لب داشته باشد؛ چرا كه تبسّم و لبخند، نشانه شادابى و نشاط است.

تبسّم همچون آينه اى است كه توان شخصيتى مرجع را نشان مى دهد. تبسّم بيانگر آن است كه مرجع از شرايط سخت متأثر نمى شود. افزون بر اين، تبسم از فشارهايى كه هميشه به دليل كار بسيار و سختى هاى آن، سلامتى مرجع را تهديد مى كند، مى كاهد. اگر مرجع، شادابى و نشاط و تبسم و كوچك شمردن سختيها را عادت خويش نسازد، قواى او از دست مى رود و پيوسته عبوس و گرفته خواهد بود، و اين باعث ضعف در انجام امور و چه بسا ركود و از كار افتادگى و اضمحلال را به دنبال داشته باشد.

فلذا ضرورى است كه مرجع، گشاده دلى و گشاده رويى و تبسم هميشگى را در خود حفظ كند و نعمت هايى كه خداى متعال به وى ارزانى داشته را به خود يادآور شود و قصص كسانى را كه از وى تلاش و فعاليت بيشتر كرده اند و در عين حال كمتر گرفته و عبوس بوده اند ياد كند و از همه مهمتر به پيامبر اكرم صلى الله عليه و آله كه اخلاق بسيار بزرگى داشتند اقتدا كند، تا بتواند

ص: 38

* توجه نخست به ديگران

«وَ يُؤْثِرُونَ عَلَى أَنفُسِهِمْ وَلَوْ كَانَ بِهِمْ خَصَاصَةٌ»(1)؛ با اين كه خود در سختى و تنگدستى هستند ديگران را بر خويش مقدم مى دارند.

الجار ثم الدار(2)؛ ابتدا همسايه و سپس خانه. اين حديثى است از پيامبر خدا صلى الله عليه و آله كه حضرت فاطمه زهرا عليهاالسلام آن را روايت كرده اند.

اين آيه و حديث، اصل مهمى را براى انسان بيان مى كنند كه در بهره ها و نعمت ها، ديگران را بر خود مقدم بداريم و البته كسانى كه به اين اصل عمل مى كنند، از خير دنيا و آخرت بهره مند خواهند شد و مرجع به عنوان

ص: 39

* پاسخ مثبت به مردم

شايسته است مرجع، خويش را به گفتن واژه «آرى» عادت دهد. فرزدق در وصف امام سجاد عليه السلام مى گويد:

ما قال لا قطّ إلّا في تشهّده *** لولا التشهّد كانت لاؤ نعم(1)

«او هرگز جز در هنگام تشهّد نماز، نه نگفته است و اگر در تشهّد نه نبود، به جاى آن هم، آرى به كار مى برد».

تا آنجا كه ممكن است نبايد مرجع، از واژه نه استفاده كند؛ بلكه همواره بايد خواهان حل مشكلات مردم باشد و از رنج هايشان بكاهد. به كار بردن واژه نه از طرف مرجع به اين معناست كه راه ها به سوى گرفتار و حاجتمند بسته است.

همچنين مرجع، از جهات مختلف مورد هجوم و مخالفت واقع مى شود، اما بايد به اين امر خداى متعال توجه داشته باشد كه: «ادْفَعْ بِالَّتِى هِىَ أَحْسَنُ»؛ بدى را به بهترين راه و روش دفع كن (پاسخ بدى را به نيكى بده).

ص: 40

* بهاى سنگين مسئوليت

مردم يكسان نيستند و حتّى در بهترين جوامع، افراد بد رفتارى را در ميان مردمان نيكو رفتار، بسان علف هاى هرز و مضرّ كه در ميان شكوفه ها و گُل ها مى رويند، مى بينيم.

از آن رو كه مرجع در ميان جامعه، شخصيّت سرآمدى است، افراد زيادى به دليل حسادت، در صدد ضربه زدن به او بر مى آيند و در برابر وى شمشير قلم و زبان را از نيام مى كشند و براى اين كه مردم به او نزديك نشوند، اتهامات بسيارى نسبت به او روا مى دارند. از اين رو مرجع بايد به صبر و آرامش و خويشتن دارى آراسته گردد و عكس العمل سريع نشان ندهد؛ عكس العمل هايى كه تأثيرى در بازدارى حسودان ندارد و تنها بر هجوم و استمرار حسادت و كينه توزى آنان خواهد افزود(1).

همچنين كسانى كه عهده دار كارهاى مرجعيّت مى شوند، بايد از عكس العمل هاى منفى پرهيز كرده و در مقابل بديهايى كه نسبت به آنها روا داشته مى شود، رفتارى مثبت و ايجابى داشته باشند؛ همانطور كه خداى متعال مى فرمايد:

«اِدفَع بِالَّتي هِى أَحسَنُ فإذَا الَّذي بَينَكَ وَ بَينَهُ عَداوَةٌ كَأَنَّهُ

ص: 42

* مرجع؛ انديشه و تفكر

پيشرفت در جهان امروز بر پايه انديشه و تفكر است.

رهبرى و هدايت امت، منهاى تفكّر، مساوى با شكست و اضمحلال است. امور امّت، جز با انديشه و برنامه ريزى پاى نمى گيرد.

ص: 43

* صيانت از قلم و زبان

هر سخنى كه مرجع مى گويد و يا مى نويسد، اهميت ويژه اى دارد؛ در نتيجه بايد سنجيده سخن گويد و بنويسد.

چه بسيار كه انسان از گفته اش پشيمان مى شود؛ چرا كه گفتنش بنايى را منهدم ساخته است. و همين طور چه بسا كه نگفتن مطلبى، او را پشيمان سازد كه اگر گفته بود، امّتى را زنده مى كرد.

مرجعى را ديدم كه با يك كلامش، مدرسه دينى اى ساخته شد و مرجع ديگرى را مشاهده كردم كه به سبب نوشته اى از او، مردم منطقه بزرگى از تقليد وى عدول كردند.

همين نكته درباره رفتار مرجع نيز صادق است؛ چه بسا كارى مى كند كه باعث هدايت گروهى مى گردد و يا عملى انجام مى دهد كه گمراهى مردمى را در پى دارد و همين حالت در عدم انجام كارى از سوى مرجع نيز صادق است. بعنوان نمونه بعضى از فقها به زيارت بعضى از قبور[ى كه به امام زاده ها نسبت داده مى شد، اما نسبت آن مشكوك بود] نمى رفتند؛ چون زيارت مرجع، نزد مردم، دليل درستىِ انتساب آن قبر مى شد؛ در حالى كه مرجع از آن مطمئن نبود.

ص: 45

* توان اثرگذارى

مرجع، بايستى در جامعه، مؤر و با نفوذ باشد؛ وگرنه مرجعى ضعيف و ناتوان خواهد بود و چنين مرجعى در جوامع كنونى، مكانت و موقعيّتى نخواهد يافت.

اين قدرت نفوذ و اثرگذارى، تنها در سايه قدرت روحى و همّت بلند و ايمان كامل به خداى بزرگ فراهم مى آيد؛ به گونه اى كه سخن اميرمؤنان عليه السلام بر او تطبيق كند كه:

عظم الخالق في أنفسهم فصغر مادونه في أعينهم؛(1) خداى را بزرگ يافتند، از همين رو، غير خدا را كوچك و ناچيز ديدند.

مرجع بايد تلاش كند تا اين قدرت روحى را به دست آورد و اين از راه عبادت و بندگى خدا و تفكّر در عظمت خدا و عبرت گيرى از زندگى پيامبران و امامان عليهم السلام ميسر خواهد بود.

و نيز ضرورى است كه اين نفوذ هم در دستگاه حكومتى باشد و هم در ساحت اجتماعى جامعه. ولى بايد مواظب بود كه مبادا نفوذ سخنش در بين مردم، نشأت گرفته از سلطه حكومتى باشد كه احكام خدا را اجرا نمى كند؛

ص: 46

فصل دوم : مرجعيت؛ مسئوليت ها و شيوه هاى اجرايى آن

* سازمان مرجعيت

در دستگاه مرجعيّت، بايد از شخصيت هاى شناخته شده به پاكى، علم، شجاعت و توانا در اداره امور بهره گرفت و به چنين افرادى براى انجام امور مختلف اعتماد كرد؛ اين افراد رابط ميان مرجع و مردم هستند و مرجع را در جريان مسائل مهم مرتبط به مسلمانان قرار مى دهند. همچنين مرجع را در انجام وظايفش يارى مى دهند.

براى اينكه نيروهاى مرتبط با دستگاه مرجعيت همراهى لازم را با مرجع داشته باشند، بايد امور زير انجام گيرد:

الف. تنها به جنبه مادى آنان توجه نداشته باشد؛ بلكه از نظر معنوى و روحى نيز به آنها رسيدگى نمايد؛

ب. اگر از آنان خطايى سر زد و يا كار زشتى را مرتكب شدند، آنان را مؤخذه كند؛

ج. تصميم هايى را كه مى گيرد، براى آنان توجيه كند تا آمادگى فكرى و روحى براى اجراى تصميم هاى وى را پيدا كنند.

ص: 50

* مراقبت از عملكرد اطرافيان

اميرمؤنان على عليه السلام مى فرمايد:

من فسدت بطانته كان كمن غصّ بالماء فإنّه لوغصّ بغيره لأساغ الماء غصّته؛(1) هركس كه اطرافيانش فاسد شوند، چونان كسى است كه آب گلوگيرش شده است؛ چرا كه اگر چيز ديگرى در گلويش گير كرده بود، آب اين گرفتگى را بر طرف مى كرد (ولى هم اكنون راهى براى نجات وى نيست).

فاسد بودن اطرافيان، سبب مى شود وجهه مرجعيّت خراب گردد و اميدى براى اصلاح باقى نماند.

بعضى از مراجع به اطرافيانى مبتلا مى شوند كه در حدّ شايسته اى نيستند و موجبات آزار مردم را فراهم مى آورند و در نتيجه باعث نفرت مردم از مرجعيّت مى شوند.

بنابراين، مرجع بايد مراقب اطرافيان خود باشد و براى اصلاح خطاها و لغزشهاى آنان تلاش كند. در سيره پيامبر اكرم صلى الله عليه و آله مى بينيم، اگر كار خلافى از اطرافيانش سر مى زد، به اصلاح آن مى پرداخت و جبران مى كرد. نمونه آن را در ارتباط با آيه «وَلاَ تَقُولُوا لِمَنْ أَلْقَى إِلَيْكُمُ السَّلَامَ لَسْتَ مُؤْمِنا»(2)؛ و

ص: 51

* نظارت بر وكلاء

مرجع، از طريق شبكه گسترده وكلائى كه در مناطق مختلف جهان دارد، كارهاى خود را انجام مى دهد. اينان سفيران مرجعيّتند؛ بنابراين مراقبت از اعمال و رفتارشان در نهايت اهميّت است.

يكى از مسئوليّت هاى مرجع اين است كه وكلاى خود را تحت كنترل و نظارت شديد داشته باشد، كه چه مى كنند؟ چه نياز دارند؟ نظر مردم درباره آنان چيست؟ چرا كه نظارت و مراقبت مرجع بر كار وكلا و تأمين نياز آنان و گوشزد كردن نقاط ضعفشان، از مهم ترين عوامل موفقيّت مرجع در جامعه است. انجام اين كار، بسته به درايت و حكيمانه عمل كردن مرجع است، كه چگونه و با شيوه اى درست اشكالات را اصلاح و ترميم كند، به گونه اى كه وضع خراب تر و بدتر نشود.

مرحوم سيد ابوالحسن اصفهانى قدس سره هنگامى كه خطائى از وكلايش

ص: 52

* انتقاد سازنده

بشر ناگزير از خطاست و تنها كسانى كه دچار خطا و لغزش و اشتباه نمى شوند معصومين عليهم السلام هستند. حتى اگر شخصى در اوج فضايل اخلاقى نيز قرار گيرد، باز در معرض خطاست.

بنابراين، بر مرجع لازم است به انتقادهايى كه متوجه او و يا دستگاه مرجعيتش مى شود، توجه كند.

توجه به نقدها و تلاش براى از بين بردن اشتباهات، موجب اصلاح دستگاه مرجعيّت است؛ در حالى كه اگر به نقد انتقادگران مخلص توجه نكند، خطاهايش بيشتر خواهد شد و چه بسا اين اشتباهات موجب انحراف دستگاه مرجعيّت وى، كه به انحراف مردم نيز مى انجامد، منجر شود.

اين به آن معنا نيست كه هر انتقادى به مرجع و يا اطرافيان وى مى شود حق است و بايد آن را پذيرفت؛ چرا كه برخى از انتقادها وارد نيست، ولى

ص: 53

* گسترش روحيه عزّتمندى

خداوند متعال مى فرمايد:

«وَللّه ِ العِزَّةُ وَ لِرَسُولِه وَلِلمُؤِمنينَ»(1)؛ و عزّت، از آنِ خدا و از آنِ پيامبر او و از آنِ مؤنان است.

عزّت و ارجمندى، احساس والايى است كه در درون انسان مى بالد و او را ارزشمند مى سازد تا در پستى ها سقوط نكند و براى باطل كُرنش ننمايد؛ و درست در مقابل انسانِ خود بزرگ بين، كه متكبّر و خود برتر بين است و خود را تافته اى جدا بافته از مردم مى داند، انسان عزتمند و ارجمند، با مردم

ص: 54

* مشورت در امور سرنوشت ساز

كارهايى را كه مرجع بدان ها مى پردازد به دو دسته تقسيم مى شود:

1. كارهايى كه جنبه فردى دارد؛ در اين گونه امور، مرجع شخصا تصميم گيرى مى كند و پس از تصميم، به اجراى آن همت مى گمارد.

2. كارهايى كه جنبه عمومى و اجتماعى دارد، مانند صلح و جنگ و مانند آن؛ در اين امور بايد با شخصيّت ها (و افراد تأثيرگذار در جامعه) و همچنين كارشناسان و متخصصين امور مشورت كند، و اين امر به استناد اين آيه است كه:

«وَشَاوِرْهُمْ فِى الْأَمْرِ فَإِذَا عَزَمْتَ فَتَوَكَّلْ عَلَى اللَّهِ»(1)؛ و در كار[ها] با آنان مشورت كن، و چون تصميم گرفتى بر خدا توكّل كن.

ص: 55

* پيامدهاى خطرآفرين تزوير ديگران

مرجع در جايگاه رهبرى أمت، موقعيّت والا و ارزشمندى نزد مردم دارد؛ از اين رو در معرض نيرنگ بازى فرصت طلبان است.

و امورى هستند كه در معرض جَعل و تحريف قرار مى گيرند كه عبارتند

ص: 56

* بزرگداشت عالمان گذشته

يكى از مسئوليّت هاى مرجع، بزرگداشت عالمان پيشين است. موارد ذيل در اين خصوص پيشنهاد مى شود:

1. تعمير قبور آنان و اينكه اگر بتواند مقابر آنان را محل مدرسه و يا كتابخانه نمايد.

2. تلاش براى تأليف كتاب هاى مستقلى درباره زندگانى، مواقف و فداكارى هايشان در راه دين و خدمت به مردم.

3. تشويق مردم براى زيارت مراقد علما و درس گرفتن از سيره آنان.

4. احياى تأليفات خطى علما، پس از جمع آورى آن ها.

5. بزرگداشت و بيان خدمات آنان در رسانه هاى عمومى (روزنامه ها، مجلات، راديو و تلويزيون).

6. احترام و تكريم فرزندان آنان و به عهده گرفتن مسئوليت آن ها.

7. تبديل منازل آنان به مدرسه، كتابخانه و مسجد (البته با رضايت خانواده هايشان).

8 . نامگذارى خيابانها به نام آنان.

9. برگزارى همايشهايى در تبيين نظرات و مواقف علمى و اجتماعى و سياسى آنان.

ص: 58

* جبهه دفاعى

مرجع بايد جبهه اى قدرتمند در دفاع از اسلام تشكيل دهد؛ چرا كه دشمنان اسلام جبهه گسترده اى تشكيل داده و با برنامه ريزى دقيق به اسلام حمله مى كنند و در صورتى كه مرجع در برابر آنان نيرويى تشكيل ندهد، تلاش وى در نخستين رويارويى با جبهه كفر درهم خواهد شكست.

هجوم به مراجع، يكى از شيوه هاى مقابله دشمنان با اسلام است؛ چرا كه اين هجوم به معناى آسيب رسانى به اسلام و مسلمانان است و در روايت آمده است كه: «والرّاد عليهم كالرّاد على اللّه؛(1) كسى كه ردّ بر مراجع كند، چونان كسى است كه ردّ بر خدا كرده است». و اين ردّ به معناى

ص: 59

* تناقض در عملكرد؟

در موارد بسيارى گمان مى شود كه مرجع متناقض عمل مى كند؛ مثلاً دو كارى كه شبيه به هم است، يكى را انجام مى دهد و ديگرى را ترك مى كند و يا در جايى چيزى مى گويد و در مورد ديگر خلافش را. اما اگر در عمق قضيه دقت كنيم، كوچك ترين تناقضى نمى يابيم.

اين كه مردم در كارهاى مرجع و گفته هاى وى تناقض ببينند، از بزرگ ترين عواملى است كه موجب بى اعتبارى وى مى شود؛ بنابراين

ص: 60

* پاسخ گويى به مسائل شرعى

همه روزه مسائل بسيارى كه مورد ابتلاى مردم است از مناطق مختلف جهان، براى پاسخ گويى، به مرجع مى رسد، كه البته پاسخ دادن به آن ها و رساندن آن بدست صاحبان آن ها ضرورى است. و چه بهتر كه اين پرسش ها و پاسخ ها (البته آنهاييكه جنبه عمومى دارند) در اختيار عموم مردم قرار گيرد.

براى انجام اين كار مى توان يك نشريه ماهانه منتشر كرد كه اين سؤال و جواب ها را به ترتيب در خود جاى دهد.

برخى از نامه هاى رسيده به مرجع هم، بيان مسائل مهم و مشكلات موجود در جامعه اسلامى است، كه خوب است اين گونه نامه ها نيز در كتابى جداگانه چاپ و منتشر شود؛ چه بسا چنين كتابى با توجه به محتواى

ص: 61

* توجّه به اولويّت ها

اميرمؤنان على عليه السلام مى فرمايد:

من انشغل بالمهم ضيّع الأهم(1)؛ كسى كه به كار مهم بپردازد كار

مهم تر را از بين برده است.

امام عليه السلام با اين عبارت كوتاه، يك قانون مهمّ را براى كارگزاران، مديران، رهبران و در رأس همه، مراجع بيان كرده اند. و آن، قانون اهتمام به أهم و عدم اشتغال به مهم در فرض وجود أهم است.

مرجع بايد اساس كارهايش را بر مبناى رعايت «الأهمّ ثم المهم» بگذارد و بر همين اساس، كارهاى مهم تر مانند: مديريّت و نظارت كلى بر امور، برنامه ريزى براى آينده، تصميم گيرى هاى مهم، تعيين مسئوليت هاى مهم و ... را شخصا به عهده گيرد، و كارهاى ديگرى كه از اهميت كمترى برخوردارند، به ياران و همكاران خود واگذار كند؛ از قبيل نوشتن نامه ها و

ص: 62

* برنامه ريزى مالى

مرجع بايد به برنامه ريزى در تمام امورش، از جمله امور مالى، اهتمام ورزد؛ چرا كه او به پيروى از وصيّت اميرمؤنان عليه السلام كه فرمودند: «و نظم أمركم؛ شما را به نظم در كارتان سفارش مى كنم»(1) سزاوارتر است.

او بايد همه امور را مورد محاسبه قرار دهد:

- به چه تعداد طلبه براى تحصيل و يا امور مربوط به مديريت نياز دارد.

- چه اندازه امكانات مالى براى تأمين هزينه هاى طلاب علوم دينى لازم است؟

- مقدار منابع مالى از قبيل خمس، زكات، نذر و مانند آن كه به او مى رسد چقدر است.

پس از اين بررسى و محاسبه، مرجع مى تواند كمبود مبالغ مورد نياز را با

ص: 63

* تقسيم بيت المال، متناسب با فعاليتها

اموالى كه به مرجع مى رسد از منابع مالىِ مختلفى همچون حقوق شرعى، تبرّعات و يا غير آن نزد مرجع جمع مى شود؛ لازم است كه اندازه اين اموال فراهم آمده مشخص باشد و براى فعاليتهاى مختلف دينى، بنا بر اهميت و ضرورت هر مورد، تقسيم گردد تا از صرف اموال در مواردى و عدم توجه به فعاليتهاى ديگر جلوگيرى شود. مثلاً بخشى براى اداره امورات اهل علم، بخشى براى ايجاد و اداره مؤسساتِ دينى، بخشى براى دفاع از حريم اسلام و بخشى براى اعزام مبلغان و مانند آن.

ص: 64

فصل سوم : مرجع و مديريت

* مديريّت مركزى

از مواردى كه مرجع بايد به آن توجّه كند، برنامه ها و فعاليتهايى است كه در مركز انجام مى شود؛ كه لازم است با تشكيل مديريت مركزى، بر تمام آنچه در مركز و همچنين مراكز و مؤسسات ديگر انجام مى گيرد، از جهات كمىّ و كيفى نظارت نمايد. اهتمام به پرورش و تربيت طلاب، مؤلفان، خطبا و مبلّغان موجب پيشرفت كيفى مركز و بالتبع مؤسسات ديگر مربوط به مرجع مى شود.

متمركز سازى، وظيفه دشوارى است، ولى آثار بسيار مثبت و سودمندى دارد.

اگر مركز ضعيف بماند، نمى تواند حتى امور خود را اداره كند، چه رسد به اين كه از مراكز ديگر حمايت و پشتيبانى نمايد.

نيز لازم است معايب و عوامل تفرقه و اسباب انحراف و كژى را در مركز از بين برد.

ص: 68

* مرجعيّت و سازماندهى امور

شايسته است امور مرجعيّت به گونه اى نظام و سازمان يابد كه استمرار و پايدارى مرجعيّت براى مدتى طولانى پس از فوت مرجع نيز تضمين گردد، تا هنگامى كه مرجع بعدىِ پس از وى مى آيد، به راحتى بتواند امور مرجعيّت را اداره كند؛ زيرا در اين صورت مرجع بعدى تمام امور را منظم و سازمان دهى شده يافته و تنها ادامه راه مرجع قبلى بر عهده او خواهد بود (و لازم نيست كه همه كارها را دوباره از ابتدا شروع كند). بعنوان مثال: اگر فرض كنيم كه مرجع قبلى هزار وكيل را با اداره همه نيازهايشان، از خانه و حقوق مستمر، از راه موقوفات آماده كرده است. هنگامى كه مرجع بعدى مى آيد همين راه را دنبال مى كند و تنها كارش تأييد وكالت آنان است، و همچنين بايد - براى گسترش اداره مرجعيت - بكوشد هزار وكيل ديگر به دستگاه مرجعيت اضافه كند.

اين چنين، مرجعيّت بدون برخورد به مشكلى، پيش مى رود؛ و مرجع بعدى كه مى آيد همه چيز را به شكلى زيبا در جاى خود چيده شده مى بيند، به گونه اى كه جز ادامه راه و توسعه نهاد مرجعيّت چيزى بر عهده او نخواهد بود.

ص: 69

* بهره گيرى از نيروهاى غير فعّال

در جامعه نيروهاى ارزشمندى وجود دارند كه به دلايل مختلفى استفاده مناسب از آنها نمى شود؛ مسئوليّت بزرگى در به كارگيرى اين نيروها بر دوش عالِم است، تا اين نيروها در راه خدمت به جامعه قرار گيرند.

چه بسيارند مؤفانى كه به دلايلى منزوى شده اند؛

چه بسيارند سخنرانان موفّقى كه به دليلى كنار رفته اند؛

چه بسيارند مدرّسان نوآورى كه عرصه تدريس را رها كرده و به دليلى خانه نشين شده اند؛

و چه بسيارند تلاش گران در حوزه دين كه به دليلى كار را رها كرده اند.

انجام اين وظيفه مهم جز با تشكيل گروه هايى كه اين امر ضرورى را انجام دهند، فراهم نمى شود.

به عنوان مثال، اگر مرجع، هيئتى براى رسيدگى به امور مؤّفان تأسيس كند، مؤّف به تأليف ترغيب مى شود؛ چرا كه مى بيند كسى در كنار او ايستاده، يا كتاب او چاپ مى شود. و يا اگر هيئتى براى رسيدگى به امور خطبا فراهم آورد، به طور حتم خطيب با قدرت و قوت به كار مى پردازد؛ چرا كه مجلس مناسب (شأن او) و رسيدگى كامل و امكاناتى كه براى اقامه مجالس لازم است را مهيّا مى بيند. و همچنين وقتى مدرسى خانه نشين مى بيند كه مكان و موقعيت مناسب تدريس و طلاب آماده براى تعلّم وجود دارند و از طرف مرجع، از او حمايت مى شود، يقينا مشغول به تدريس شده

ص: 70

* پذيرش مردم

يكى از درس هاى بزرگى كه از سيره پيامبر اكرم صلى الله عليه و آله مى گيريم اين است كه رسول خدا صلى الله عليه و آله هركس كه شهادتين مى گفت و اسلامش را اظهار مى كرد، ايمانش را مى پذيرفت و آنان را بر گذشته شان محاسبه و مؤاخذه نمى كرد و اين آيه، شعار مسلمانان بود:

«وَلاَ تَقُولُوا لِمَنْ أَلْقَى إِلَيْكُمُ السَّلَامَ لَسْتَ مُؤْمِنًا»(1)؛ و به كسى كه نزد شما [اظهار] اسلام مى كند، مگوييد: تو مؤمن نيستى.

رسول خدا صلى الله عليه و آله همواره مى فرمود:

الإسلام يجبّ ما قبله؛(2) اسلام گذشته را از بين مى برد.

پذيرش مردم و عدم طرد آنان، در حقيقت هدايت مردم به سوى فضيلت، تقوا و ايمان است. امّا توجه به وسوسه ها، و در نظر گرفتن سوابق

ص: 71

* آسان گيرى

اسلام دينى است موصوف به سماحت و نرمى. در علم فقه قاعده اى وجود دارد كه فقها به آن استدلال مى كنند و آن، قاعده «يُسر» (آسانى) است.(1) با استناد به اين قاعده، مردم از مرجع متوقّع اند كه آسان گير و نرم خو باشد.

بعنوان مثال، اگر ثروتمندى مى خواهد زكات مال خويش را به يك سيّد بدهد؛ مرجع به او مى گويد: زكات واجب را در صورتى كه زكات دهنده سيّد نباشد نمى توانى به سيّد بدهى. اما همين مطلب را مى توان به شكل

ص: 73

* ايجاد انجمن ها

از كارهاى ضرورى اى كه بايد مرجع به آن بپردازد، ايجاد هيئتها و تشكل هايى در ارتباط با امور مختلف است، از جمله:

- هيئت نشر قرآن و ترويج حفظ و قرائت آن، در مناطق مختلف؛

- هيئت آموزش احكام شرعى براى همه مردم در سطوح و مقاطع مختلف؛

- هيئتى براى دعوت و تشويق به تحصيل علم و ورود به حوزه هاى علميّه؛

- بنيادها و مؤسسه هاى فرهنگى كه به فعاليتهاى فرهنگى بپردازند؛

- بنياد عمران شهرها؛

- بنياد تزويج جوانان؛

- تأسيس موسّسه هاى بهداشتى (از قبيل درمانگاه ها و بيمارستانها)؛

- انجمن تأسيس خانه هاى سالمندان، ايتام و بيماران صعب العلاج؛

- مؤسسه هاى ايجاد اشتغال براى بيكاران؛

- انجمن حمايت از خانواده ها، كه به حل مشكلات خانوادگى بپردازد؛

- انجمن هاى مربوط به امور اجتماعى، كه در جهت حل مشكلات مختلف اجتماعى مردم تلاش كنند؛

ص: 75

* بازتاب كارها

مرجع بايد پيامد و عكس العمل فتاوا، گفته ها و نوشته هاى خود را در جامعه بررسى كند و تنها پس از در نظر گرفتن همه جوانب، كارى را انجام دهد، يا سخنى بگويد و يا فتوايى صادر كند؛ و گرنه چه بسا ضرر چنين فتوايى بيش از نفعش باشد. مثلاً اگر عالمى اعتقاد دارد كه فلان خانه غصبى است، لازم است دقت كند كه آيا فتواى او به اين كه اين خانه غصبى است، ضرر مهمترى بدنبال ندارد؟ اگر اين گونه است در دادن فتوا تأمل كند؛ البته لازم است كارى نكند كه از آن، غصبى نبودن، استفاده شود، چرا كه در اين صورت حق كسى را از بين برده. گاه ممكن است كه بگويد: من به مقلدانم اجازه مى دهم كه در اين مسئله از عالم ديگرى تقليد كنند.

ص: 76

* تشكيل گروه هاى تخصصى و فعال در امور مختلف

مسائل دنياى امروز بسيار پيچيده است، لذا يك فرد، هر اندازه هم كه باهوش و زيرك باشد، نمى تواند به طور كامل همه مسائل دنيا را مدّ نظر قرار دهد.

و چون مرجع، مسئول امور مردم است و در امور مختلف جامعه وارد مى شود، لازم است گروههايى را براى همكارى با خود تشكيل دهد تا اين گروه ها هركدام در حيطه مخصوص خود كارهاى مناسب را انجام داده و نتيجه را در اختيار مرجع قرار دهند؛ از جمله:

- تشكيل گروهى از علما براى اداره امور اهل علم؛

- گروه فرهنگى، تبليغاتى؛ كه وظيفه تبليغ اسلام و نشر و دفاع از ارزشهاى آن را بعهده دارد؛

- گروه اجتماعى؛ كه با توده هاى مردم ارتباط داشته و از احتياجات اجتماع و همچنين احوال فقيران و محتاجان آگاهى بگيرد؛

- گروه سياسى؛ كه وظيفه جمع آورى اخبار و اطلاعات و تحليل آن را به عهده گيرد و خلاصه آن را در اختيار مرجع قرار دهد؛

- گروه اقتصادى؛ كه تلاش كنند سرمايه لازم براى اداره امور را فراهم سازند؛

ص: 77

* موضع گيرى در قبال رويدادها

جهان امروز آكنده از وقايع مهم سياسى، اجتماعى و فرهنگى است. مانند ارسال سفينه هاى فضايى به فضا و كرات ديگر؛ جنگ ويتنام(1) و كنترل سلاح هاى كشتار جمعى و استراتيژيك. ضرورى است كه مرجعيّت دينى درباره اين امور اطلاع كافى داشته و موضع مشخصى، نفيا يا اثباتا، در ارتباط با آنها اتخاذ كند(2).

ضرورت اين امر به دلايل زير است:

1. دخالت در اين مسائل بخشى از منصب فقيهى است كه عهده دار وظايف نايب عام امام عليه السلام است و امام عليه السلام آن گونه كه مى دانيم، شخصيتى است كه با همه امور دين و دنياى مردم در ارتباط است.

2. مردم با مرجعى ارتباط برقرار مى كنند كه به آنچه در اطراف اوست اهتمام داشته و نظر مشخصى درباره حوادث و وقايع مهم جهان دارد و بدين وسيله با دين ارتباط پيدا مى كنند، و اگر مرجع نسبت به وقايع اجتماعى و سياسى و علمى و فرهنگى در سطح جهان توجه نداشته باشد، بخشى از مردم، آن مرجع را رها مى كنند و از كسى كه در اين امور صاحب موضع و ديدگاه است پيروى خواهند كرد.

ص: 78

* راهبردهاى اساسى در زندگى

لازم است مرجع، از پيش، اصول و قواعدى را براى خود معين كرده باشد تا هنگامى كه در انجام يا ترك كارى شك كند و دلايل و شواهد هر طرف، اطمينان مرجع را فراهم نسازد به آن اصول رجوع كند. بعنوان نمونه:

اصل، در نزد وى شجاعت باشد و هر زمان كه در اقدام و يا عقب نشينى شك كند، به اصل اقدام، عمل كند؛

اصل، نزد وى، مردم باشند، نه حكومت و نه اطرافيان؛

اصل، نزد وى، بخشيدن باشد و هر زمان كه در بخشيدن و امساك شك كند، به اصل بخشش عمل كند؛

اصل، حسن ظن باشد و هر زمان كه درباره كسى شك كند، اصل حُسن ظنّ را جارى سازد؛

و ... .

ص: 79

* مصلحان

به طور طبيعى در جهان شيعه، مراجع متعدّدى خواهند بود و چون هر مرجعى نگاه ويژه و روش متفاوتى در نشر اسلام و پاسدارى از كيان مسلمانان دارد، اين ديدگاه ها باهم اختلاف پيدا مى كنند. و البته اختلاف نظرها هميشه برخاسته از حسن نيت است. و در بسيارى از موارد، بعضى نادانان و يا مغرضان از اين اختلاف ديدگاهها سوء استفاده كرده و آشوبى بين مراجع به پا مى كنند كه آثار بدى براى مرجعيّت دينى و امّت اسلامى دارد.

از اين رو ضرورى است كه مراجع، اشخاص مناسبى را براى ايجاد

ص: 80

* تلاش پيگير

چون مرجع نماينده امام معصوم عليه السلام است، مسئوليّت بزرگى دارد و اين مسئوليّت، تلاش بى وقفه و خستگى ناپذير در موقعيت هاى مختلف حتى در حالت سختى و خفقان و ترس را بر او واجب مى سازد. اگر در داخل كشورى به دليل اوضاع سياسى نتواند كار كند، لازم است كه شيوه كتمان را در پيشبرد برنامه هايش در پيش گيرد. راهى كه در سايه آن مى توان كار كرد، بدون آن كه ضررى به خود يا مؤّسه هاى وابسته به خود بزند.

مؤن آل فرعون، ايمان خويش را كتمان مى داشت،(1) و در حديث نيز

ص: 81

* گسترش فعاليّت ها

ضرورى است كه مرجع به كارها و فعاليت هاى موجود بسنده نكرده و در فكر گسترش فعاليت ها از نظر كمّى و كيفى باشد و اين گسترش با امور زير تحقق مى يابد:

1. افزايش مدارس علمى؛ تا در هر شهرى يك حوزه علميّه متناسب با جمعيت آن باشد؛

ص: 82

* احتياط لازم

بر كسانى كه فعاليت هاى اجتماعى را رهبرى مى كنند لازم است كه احتياطات لازم را نسبت به وقايعى كه در آينده بوقوع مى پيوندند، در نظر گرفته و پيش بينى هاى لازم را بنمايد.

مرجع تقليد به لحاظ اين كه در رأس هرم اصلاح اجتماعى قرار دارد و مسئول پاسدارى و حفاظت از ارزش هاى اسلامى است، لازم است كه اقدامات و تدابير احتياطى نسبت به وقايع آينده را مدّنظر قرار دهد. مثلاً اگر در كشور اسلامى زندگى مى كند كه با برخى مجلات، روزنامه ها، خبرگزارى ها، انتشاراتى ها و شخصيت هايى كه در سطح جهانى نقش دارند، ارتباط دارد، از اين امكانات در هنگام نياز استفاده نمايد.

درست است كه اين ارتباطات، نيازمند صرف وقت و هزينه است، ولى فايده اى كه از آن به دست مى آيد، بسيار زياد است. چه بسا اگر اين ارتباط و استفاده از آن نباشد، صدمه شديدى بر اسلام وارد آيد.

ص: 84

* رها كردن جمود و تقليد

همان گونه كه هدف، تغيير و تحول واقعى و بنيادين، در چهارچوب شرع و دين است، ايجاد تغيير و تحول ظاهرى نيز مورد نظر است.

مرجع بايد تقليد را رها كند و با جمود مقابله، و در امور مختلف نوآورى داشته باشد.

مثلاً در تدوين رساله عمليّه، لازم است كه ابواب و مسائل جديد مورد نياز دنياى امروز مطرح شود و تنها به شكل و مسائل سنّتى موجود در آن اكتفا نشود، تا بتواند پاسخگوى مسائل جامعه باشد و مردم بيشتر از آن استفاده كنند. و يا اينكه لازم است روش تدريس را تغيير داده و از پيشرفت فن آورى جهت تدريس فقه و اصول كمك گرفت، و اين كار ما را در جهت رساندن معلومات، توانمندتر و موفق تر مى سازد.

* بهره گيرى از مناسبت هاى زمانى

مناسبت ها، فرصت هاى خوبى براى بسيج جامعه به سوى كارهاى خير است و بهتر است كه برنامه هاى اين مناسبت ها، بيش از يك روز ادامه داشته باشد.

مسئوليت ويژه اى براى استفاده از اين مناسبت ها متوجّه مرجع است تا امّت را براى پيوند با اسلام بسيج كند. مثلاً در ماه ربيع الاوّل، هفته اى را براى نمايش و ارايه كتاب ها، تأليفات و پژوهش هاى ويژه ولادت پيامبر اكرم صلى الله عليه و آله اختصاص دهد. و يا در هفته اول ماه رجب، تبليغات وسيعى براى جمع آورى انفاقهاى مردم صورت گيرد و... .

و روشن است كه تحرك و نظم و حركت پيوسته، كه موجب فعاليت روزافزون مى گردد، از فوائد بزرگ اين تخصيص ايام مى باشد.

* همه چيز براى هدف

هدف، بالاترين مرتبه اهميت را براى انسان دارد، و انسان همه چيز را فداى هدف خويش مى سازد.

بنا بر اين بر مرجع لازم است هدف خويش را بر همه عادت ها و راحتى ها مقدم بدارد. و چون هدف، خدمت به اسلام و اعتلاى كلمه اللّه در زمين و پيش بردن مسلمين است، حتى اگر اين هدف متوقف بر بيدارى، رنج و گرسنگى و امثال آن باشد، بايد اين همه را براى رسيدن به هدف به جان بخرد.

و نيز لازم است كه فرد هدف دار، فاصله بين خود و هدفش را دقيقا بداند، همان گونه كه يك راننده مسافت خويش تا مقصد را اندازه مى گيرد و به اندازه اى كه او را تا مقصد برساند بنزين مى زند و مقدمات رسيدن به مقصد را در نظر مى گيرد.

اما اين كه فقط بگوييم هدف من اجراى اسلام است و به اين امور توجهى نداشته باشيم، سخنى بى نتيجه خواهد بود.

خداى متعال مى فرمايد:

«وَلَوْ أَرَادُوا الْخُرُوجَ لأَعَدُّوا لَهُ عُدَّةً»(1)؛ اگر قصد حضور در

ص: 88

* اعلان مرجعيّت

برخى مى پندارند كه اعلان مرجعيت، تبليغاتى است كه انگيزه اش حبّ شهرت طلبى و معروف شدن است و اين خصلت، زيبنده مرجعيّت، كه شايسته است بى اعتنا و بريده از دنيا و زينت و زخارف آن باشد، نيست.

اين گمان درستى نيست و ريشه اش خلط بين حبّ شهرت طلبى و اعلام در راه اقامه حق است. ما در تاريخ مى بينيم كه انبياء خود را معرفى و نام خويش را بر فراز جايگاه هاى رفيع اعلام مى كردند تا اوامر الهى را اجرا كنند. مى بينيم كه در اذان، كه جبرئيل آن را از سوى خداى متعال آورده است آمده:

اَشْهَدُ اَنَّ محمداً رسولُ اللّه؛ گواهى مى دهم كه محمّد، رسول خداست.

و رسول گرامى اسلام صلى الله عليه و آله دستور داده اند كه اين جمله را در اوقات نمازها اعلام كنند.

اميرمؤنان عليه السلام در خطبه شقشقيه فرموده اند:

اما واللّه لقد تقمصها ابن ابي قحافه و أنّه ليعلم إنّ محلّي منها

ص: 89

* ارائه گزارش فعاليتها

ضرورى است كه مرجع گزارش سالانه اى درباره كارها و فعاليت هايى كه انجام داده است، تهيه كند. اين كار باعث مى شود كه توجه مردم به فعاليتهاى دينى جلب شود و همچنين باعث حمايتهاى مادى و معنوى مردم جهت فعاليتهاى دينى ديگر مى شود.

افزون بر آن، اين كار تهمت بى كارى و بى تفاوتى و يا افراط و تفريط را از ساحت عالمان دين دور مى سازد.

مى توان اين گزارشها را با اسناد و عكس ها و آمار، مثلاً در هر پنج سال، جمع كرده و طى كتابى آن را نشر داد تا كارنامه اى براى فعاليتهاى انجام شده و همچنين نقطه عطفى براى پيروى ديگران از وى گردد.

ص: 91

* مقابله با چالش ها

زندگى آميخته با چالش هايى گوناگون است. خداى متعال مى فرمايد:

«وَلَوْلاَ دَفْعُ اللَّهِ النَّاسَ بَعْضَهُم بِبَعْضٍ لَّفَسَدَتِ الْأَرْضُ»(1)؛ اگر خداوند بعضى از مردم را به وسيله بعضى ديگر دفع نمى كرد، زمين را فساد فرا مى گرفت.

زندگى عرصه آزمايش و امتحان است كه در آن مراتب ايمان و بندگى انسان ها شناخته مى شود.

مرجع تقليد، از آن جهت كه نايب امام زمان(عجل اللّه تعالى فرجه الشريف) است از سوى قدرت هاى مختلف مورد تعرض و دشمنى قرار مى گيرد؛ بنابراين لازم است كه در اين مبارزه مقاومت كرده و با نيروى ايمان و اراده در برابر دشمنان بايستد.

همچنين مرجع تقليد نبايد بپندارد كه ورود به مبارزه وظيفه وى نيست و يا خيال كند كه درگيرى او موجب ضعف اسلام مى شود؛ بلكه برعكس، ورود او به ميدان مبارزه با قدرت هايى كه با اسلام مى جنگند، باعث توانمندى اسلام و تقويت مسلمانان مى گردد. اما در عين حال لازم است كه هوشيارانه و با احتياط عمل كند و غافلگير نشود و با شيوه هاى هجوم

ص: 92

* تفاوت افراد

مرجع، در برخورد با افرادى كه با او همكارى مى كنند با دو مشكل مواجه است: يكى اين كه افراد از جهت كارآيى و سطح تحصيلات و... باهم متفاوتند، و دوم اين كه گاه كسانى كه از جهت كارآيى و تخصص پايين ترند توقع دارند كه بسان بالاترها به آنان نيز احترام و توجه شود و [آنها را در تمام تصميم گيرى هاى مهم شركت دهند] يا اگر تقسيم حقوق را به اساس رتبه آنان قرار دهند، خشمگين مى شوند، و اگر به طور مساوى بين همه تقسيم شود به كارآترها ستم مى شود. و همچنين در واگذار كردن امور و مسئوليت ها.

ص: 94

* مرجع و افراد منحرف

بنابر بيان تاريخ و روش عملى بزرگان ما، مرجعيّت، تا به امروز به عنوان رهبرى دينى شناخته مى شود كه مردم را به سوى خير و سعادت سوق مى دهد.

در مقابل، تعدادى از افراد جامعه، مسلمانانى هستند كه اسلام را نفهميده اند يا هواهاى نفسانى بر آنان چيره گشته، و يا از غير مسلمانانى هستند كه مصالحشان در تضاد با اسلام است؛ اينان تلاش مى كنند كه رهبرى را از مرجعيت دينى بگيرند و او را در خودش محصور كنند؛ انگيزه اينان نيز، يا دعوت مردم به يك عقيده مشخص و يا تمايل به قدرت و برترى خود است.

اين گروه ها، پيوسته ايجاد هرج و مرج، دروغ، تهمت و عيب جويى را ابزارى براى تثبيت پايگاه خويش مى سازند و گاه از مال و قدرت نيز در اين

ص: 95

فصل چهارم : مرجعيت و ايجاد تحول در حوزه هاى علميه

* بالا بردن سطح معيشتى و دانش طلاّب

طلاّب علوم دينى، در حكم قاعده اى هستند كه مرجعيّت بر آن قائم است. از سوى همين طلاب، دانش و فضيلت در جامعه منتشر مى شود؛ و از ميان هم اينان سخنوران، نويسندگان و عالمان و مراجع برمى خيزند؛ بنابراين اهتمام به شئون طلاب ضرورى است؛ چرا كه توجه و اهتمام به امور طلاب، مرجعيّتى نيرومند و كارا در جامعه اسلامى پديد مى آورد.

بالا بردن سطح علمى از نخستين مسئوليت هاى مرجع است. و البته اين مسئوليت منحصر به جنبه علمى طلاب نيست، بلكه ارتقاء سطح فرهنگى، اجتماعى، اقتصادى، بهداشتى و... طلاب علوم دينى را نيز در بر مى گيرد.

لازم است به كيفيت معيشتى و بهداشتى طلاب توجه شود تا در آينده، غناى نفس، قوت روح و صحت بدن داشته باشند و موقعيّت مناسبى در جامعه به دست آورند، آن گونه كه با تكريم و تقدير به آنان نگريسته شود. و بسان صاحبان فضيلت و ملكات بلند نفسانى بوده و نيكى و فضيلت را در جامعه، با نقشى كه به عنوان يك عالم دينى و يا يك خطيب حسينى و يا يك مؤلف اسلامى دارند، نشر دهند. و هرجا كه بروند اسوه اى نيكو بوده و مردم به آنان اقتدا مى كنند، و اين موجب تقويت دين و عزّت مسلمانان و

ص: 100

* مراعات شئون اهل علم

طلاب، بسيارى از وقت و تلاش خود را جهت تهيه مسكن، اجاره آن، پرداخت قبض آب و برق و كرايه رفت و آمدها به كار مى گيرند. بنابراين ضرورى است كه مرجع، به طريقى اين نيازها را برآورده سازد، تا طلاب بتوانند براى تحصيل علم و دانش فارغ شوند.

از جمله لازم است در اين موارد تلاش شود:

* تهيه مسكن طلاب؛ براى اين كار بايد گروهى فراهم آورد تا اموالى كه براى اسكان طلاب مورد نياز است، از طريق تبرّعات و يا استقراض، در صورتى كه بتوان آن را از حقوق شرعيه پرداخت كرد، جمع آورى كنند.

* سبك كردن بار مالى اهل علم؛ كه با انجام امور ذيل ممكن مى گردد:

1. اقناع دولت ها، مبنى بر اينكه بهاى آب و برق را از طلاب و

ص: 101

* بازسازى شيوه هاى آموزشى

شيوه آموزشى حوزه هاى علميّه بر كتاب هاى درسى اى استوار است كه عمر برخى از آنها به حدود هفتصد سال مى رسد(1)؛ ترديدى نيست كه اين كتاب ها امتيازات مهمّى دارند؛ چرا كه در سطح بالايى از دقّت و استحكامِ استدلال هاى علمى تأليف شده اند. ولى اين كتاب ها به اسلوب قديم نوشته شده و روش تدريس آن مناسب اين زمان نيست. لذا يكى از مسئوليت هاى مرجع، تلاش در جهت تغيير شيوه هاى تدريس و نگارش كتاب هاى

ص: 103

* اهتمام به قرآن

قرآن برترين كتاب آسمانى است و پلى است به سوى سعادت مسلمانان در دنيا و آخرت، و آنچه ما امروز از سختى و ظلم و مانند آن، در بين جوامع مسلمان مى بينيم، به دليل دورى آنان خصوصا، و تمام بشريت عموما، از قرآن كريم است. از اين رو بر مسلمانان به طور عموم و بر مرجع به لحاظ تصدّى اش نسبت به امور مسلمانان به طور خاص، واجب است كه به قرآن توجه ويژه داشته باشند؛ به چاپ، نشر، تفسير و ترجمه آن به زبان هاى زنده دنيا كه تاكنون ترجمه نشده است اهتمام ورزد.

ص: 104

* تطور فقه

از كارهاى واجب مرجعيّت، تلاش براى تطور وتوسعه فقه است، به گونه اى كه پاسخ گوى نيازهاى دنياى معاصر نيز باشد، البته با صيانت و تحفظ بر جوهره اصلى فقه.

با نظر در كتب فقهى در مى يابيم كه فقه، در دوره هاى مختلف، تحوّلات و تطوراتى داشته است:

مرحله اوّل: شكل گيرى فقه در كتب أربعه(1) و غير آن؛

مرحله دوم: تطور فقه به كتاب شرايع و مانند آن؛

ص: 105

* منابع فقهى

منابع كهن فقهى بسيارند و همه آنها مورد نياز، ولى برخى از آنها به دليل چاپ نامناسب قديمى، و عدم سهولت استفاده از آنها، متروك شده اند. بنابراين لازم است به چاپ جديد آنها به شكل امروزى توجه شود تا به طور گسترده متداول گردد، كه اينكار بخشى از كار تطوّر در علوم فقهى است.

براى اين كار پيشنهادهاى زير ارائه مى شود:

1. همت به چاپ و نشر آنها به شكل و شيوه جديد؛

2. افزودن شرح و توضيح و حاشيه هاى مناسب براى پى گيرى تطور مسائل فقهى؛

3. قراردادن خلاصه و تمرين در پايان هر فصل؛

4. اخراج فهرست آيات، احاديث، أعلام، قبائل، مكان ها، اشعار و مهم تر از همه، تهيه فهرست موضوعىِ مسائل فقهى؛

5. توجه به تطور و تحول ايجاد شده در فقه؛ مثلاً در اول يا آخر كتاب فهرستى براى ابواب فقه، البته عناوين جديد آن از قبيل سياست، اقتصاد، اجتماع و... گذارده شود و ذيل هر عنوان ابواب فقهى مربوط به آن قرار داده شود. به عنوان نمونه ذيل عنوان «سياست»، به «كتاب الجهاد» و «كتاب القضاء» اشاره مى شود و تحت عنوان «اقتصاد»، كتاب «التجاره» و «إحياء الموات» و... گذارده مى شود.

ص: 107

* توجّه به كتاب هاى خطى

لازم است به ميراث علماء گذشته(رضوان اللّه تعالى عليهم) و كتابهاى خطّى

آنان توجه داشت. به گمان من كتاب هاى خطى كه در كتابخانه هاى شخصى و يا عمومى داخل يا خارج كشور وجود دارد، از يك ميليون نسخه كمتر نيست.

همچنين - با توجه به شواهدى كه در دست است - فكر مى كنم كتاب «الذريعة إلى تصانيف الشيعة» تأليف علامه بزرگ آية اللّه حاج شيخ آقا بزرگ طهرانى قدس سره، به رغم آن كه كتاب هاى بسيارى را در خود جاى داده، ولى كمتر از يك دهم كتب علماى بزرگ، را توانسته است فهرست كند.

شمار بسيارى از كتابخانه هاى عمومى و شخصى در نقاط مختلف جهان، از يمن تا روسيه، هند، پاكستان، تركيه، ايران، قفقاز، آلمان و انگلستان وجود دارد كه بسيارى از مخطوطات شيعه را در خود جاى داده است.

مسئوليت مرجع دينى از آن جهت كه حافظ علوم اهل بيت عليهم السلاماست، ايجاب مى كند كه اين مخطوطات را از اقصى نقاط جهان جمع آورى كند. و ال-ب-ته اين كار به تشكيل گروهى پژوهشگر متخصص در امور كتب خطى نياز دارد.

اين گروه بايد به كشورهايى كه كتب خطى در آنها يافت مى شود مسافرت كند تا به اين مخطوطات يا ميكروفيلم و يا كپى آن دست يابد و پس از تحقيق و آماده سازى، اقدام به چاپ آنها نمايد.

ص: 108

* توجه به خطبا

يكى از گروه هايى كه تأثير بسزايى در جامعه دارند، خطبا و سخنوران مى باشند كه فرهنگ اسلامى را در ميان أمت نشر مى دهند. و همان طور كه خطيب و سخنران خوب فرهنگ ساز است، به همان نسبت خطيب و سخنران كم سواد و كم مطالعه موجب جمود و عقب ماندگى فرهنگى جامعه مى شود.

لذا رسيدگى و توجه به خطبا اهميت بسيار دارد و مرجع، نقش بزرگى در تحكيم و تقويت اين قشر مهم و تأثيرگذار دارد. اهتمام به اين امر با توجه به نكات زير سامان مى يابد:

1. ترغيب و تشويق افراد لايق در حوزه هاى علميه براى ورود به رشته خطابه؛

2. تشكيل دوره هاى آموزشى تخصصى، در زمينه هاى تبليغى؛ فرهنگى، سياسى، اجتماعى، براى خطبا؛

4. انجمن خطبا و يا مؤسسه اى براى رسيدگى به شئون زندگى آنان؛

ت-وج-ه و اه-ت-مام ن-سبت ب-ه خ-طبا و ام-ور آن-ان، براى اين است كه اي-نان زب-ان گ-ويا و ن-يروى پ-يش ب-رنده اس-لام و ي-اوران م-رجع در خ-دمت به اسلام و مسلمين هستند. مرجعى كه بتواند خطيبى را ترغيب كند، گويى نيرويى به نيروهاى قدرتمند اسلام و سربازى ب-ه س-رب-ازان ام-ام زمان(عجل اللّه تعالى فرجه الشريف) افزوده است.

اسلام، در طول تاريخ بر شانه مبلغان تكيه كرده و امروز نيز بيش از

ص: 109

* ترغيب به فراگيرى زبان عربى

مطابق روايات، زبان عربى، كه زبان قرآن است زبان بهشتيان است.

زبان عربى يكى از ابزارهاى وحدت بخش امت اسلامى است؛ البته اين بدان معنا نيست كه غير عرب، زبان خود را رها سازند و فقط با زبان عربى باهم گفت وگو كنند، بلكه منظور آن است كه افزون بر زبان اصلى خود، زبان عربى را نيز بياموزند.

زبان اصلى همان زبان تفاهم در چارچوب يك دولت و يا يك ملّيت است، ولى زبان عربى زبان تفاهم در چارچوب امت اسلام است؛ بنابراين ضرورى است كه مرجع دينى به زبان قرآن اهتمام داشته و فرزندان امت اسلام را بر فراگيرى آن تشويق كرده و آموزشگاه هايى براى آن تأسيس نمايد، كه با شيوه هاى جديد و ساده به آموزش آن بپردازند. هدف از اين كار، زدن پل تفاهم بين فرزندان امت اسلام است. و اگر در منهج اسلام دقت كنيم، در مى يابيم كه آن بر اساس تحكيم زبان عربى، به عنوان زبان تفاهم بين امت اسلامى است. قرآن، سنت رسول خدا صلى الله عليه و آله، نماز و...، همه به زبان عربى است و اين به معناى آن است كه اسلام از مسلمانان مى خواهد زبان عربى را بياموزند تا زبان تفاهمشان باشد.

ص: 110

* فراگيرى زبان خارجى

اسلام دينى جهانى است و جامعه اسلامى، جامعه اى گسترده است و مليّت هاى مختلف را در خود جاى داده، كه با زبان هاى مختلف سخن مى گويند؛ بنابراين ضرورى است كه در كنار زبان اصلى، زبان هاى ديگر را نيز آموخت. افزون برآن، در جهان، مليّت هاى غير مسلمان نيز هستند كه بيشتر از همه به شناخت اسلام نيازمندند.

لذا يادگيرى زبان هاى خارجى و آماده سازى مبلغانى كه قادرند صداى اسلام را به كشورها و ملت هاى مختلف برسانند، ضرورى است. و مرجعيّت، بيشترين مسئوليت را در راستاى توجيه و تشويق مردم، خصوصا طلاب علوم دينى، به فراگيرى زبان هاى خارجى و ايجاد دوره هايى براى آموزش زبان هاى مختلف را دارد. و هنگامى كه عالِم به بهترين ها در اين دوره ها، جايزه و هديه بدهد و مورد تشوق قرارشان دهد، براى ديگران هم انگيزه مى شود كه در اين دوره هاى آموزشى شركت كرده و زبان هاى مختلف را بياموزند.

* علم و دين

يكى از شيوه هاى غرب براى سلطه بر جهان اسلام، تبليغاتى است كه براى جدايى و ضديّت دين با علم دارند و علّت اين امر از نظر تاريخى به درگيرى كليساى مسيحيّت با دانشمندان هيئت و فيزيك و... باز مى گردد. از جمله جريان نظريه كرويّت زمين و اين كه زمين به دور خورشيد مى گردد، كه با مخالفت شديد كليسا روبرو گرديد؛ چون در تعاليم كليسا، زمين مسطح و مركز عالم شناخته مى شد و خورشيد به دور زمين مى گشت و... . كليسا مخالفت با نظراتش را كفر و خروج از دين مى دانست و معتقد بود، زمين كه شاهد تولد عيسى عليه السلام بوده بايد مركز عالم باشد. و لذا دانشمندانى كه معتقد به كرويّت زمين و محور نبودن زمين بودند را به اعدام محكوم كرد. اين قبيل مواضع كليسا در مقابل دانشمندان، موجب دشمنى و خصومت دين مسيحيت و علم گرديد، كه تا به امروز نيز ادامه دارد.

غرب در تلاش است تا اين درگيرى را به جهان اسلام نيز بكشاند، اما خوشبختانه موفق نبوده است؛ چرا كه اسلام براى علم و دانش، اهميت فراوانى قائل است، بلكه اسلام علم را ملاكى از ملاك هاى برترى مى داند.

ص: 113

* رساله عمليّه

رساله عمليه يكى ديگر از ضرورياتى است كه بايد با تحوّلات زمان متحول شود تا با نيازهاى انسان امروز، البته در چارچوب دين، هماهنگ شود و ضرورى است كه رساله عمليه تنها مشتمل بر احكام شرعى نباشد؛ بلكه ابواب ديگرى از معارف اسلام را نيز در خود داشته باشد؛ از جمله:

1. اصول دين؛

2. اخلاق و آداب؛

3. واجبات و محرّمات؛

ص: 115

* مسائل جديد

رساله عمليه بايد مسائل جديدى را كه مورد ابتلاى مردم در ابواب مختلف عبادات و معاملات است، در خود جاى دهد؛ چرا كه اين مسائل مورد سؤل و ابتلاى مردم، و همچنين مورد مناقشه در محافل علمى است. بنابراين لازم است كه موضع اسلام درباره آنها روشن گردد تا مكلفان و مقلدان با احكام اسلام آشنا شوند، و نيز باعث سكوت كسانى شود كه مى خواهند اسلام را اين گونه معرفى كنند كه دينى ارتجاعى است و نمى تواند با تحولات جديد همگام بوده و پاسخى براى پرسش هاى جديد داشته باشد.

ص: 117

فصل پنجم : مرجع و پيوندهاى اجتماعى

* برآوردن نيازهاى مردم

علما و مراجع تقليد محل رجوع مردمند؛ چرا كه مردم به كسانى پناه مى برند كه با محبت، آنان را بپذيرند و نيازهاى آنان را پاسخ گويند و با آنان آزادانه به گفتگو بنشينند و اسلام نيز همين را مى طلبد و تأكيد شديد بر پاسخ دادن به حوائج مردم دارد.

اميرمؤنان عليه السلام در وصف رسول خدا صلى الله عليه و آله فرموده اند:

طبيب دوّار بطبّه قد أحكم مراهمه و أحمى مواسمه يضع ذلك حيث الحاجة إليه(1)؛ پيامبر صلى الله عليه و آله پزشكى است كه در ميان بيماران مى گردد تا دردشان را درمان كند. داروها و مرهمهاى خود را آماده ساخته، و ابزار جراحى خويش گداخته است. تا هر زمان كه نياز افتد آن را بر دلهاى نابينا و گوشهاى ناشنوا و زبانهاى ناگويا بر نهد.

اميرمؤنان عليه السلام به كميل بن زياد مى فرمايند:

ص: 121

* كارگر و كشاورز

انديشه هاى ويرانگر تلاش مى كنند تا از قشر كارگر و كشاورز با سر دادن شعار يارى آنان، بهره ببرند؛ در حالى كه اسلام به اين دو قشر فعال جامعه، بالاترين عنايت را داشته است.

براى بيان اهتمام اسلام به اين دو قشر، اين حديث كافى است كه:

الكادّ على عياله كالمجاهد في سبيل اللّه (1)؛ كسى كه براى [امرار

معاش] خانواده اش رنج و سختى مى كشد، چونان كسى است كه در راه خدا جهاد مى كند.

اسلام، كارگر و كشاورز را در صف مجاهدانى كه جان و خون خويش را در راه خدا مى دهند قرار داده است. در حديث آمده است:

الفلاّحون كنوز اللّه في الأرض(2)؛ كشاورزان گنج هاى الهى در زمين هستند.

ص: 123

* توجه به افكار عمومى

لازم است مرجع سه مطلب را مدّ نظر داشته باشد:

1. رضايت و خشنودى خدا در هر كارى كه انجام مى دهد و يا ترك مى كند؛ چرا كه خداوند برتر از هر چيزى است؛

2. اهدافى كه در انجام و يا ترك هر عملى در نظر دارد؛

3. افكار عمومى؛ و آن تركيبى است از عُرف، فرهنگ عمومى، عادت ها و سنتهاى جامعه؛ كه هنگام انجام هر كارى بايد بدان توجه داشت.

مرجعى كه متصدى رهبرى جامعه است، بايد به افكار عمومى تا جائى كه در تعارض با احكام شرعى نباشد توجه كند.

اگر تاريخ پيامبر اكرم صلى الله عليه و آله و ائمه اطهار عليهم السلام را بررسى كنيم، مى بينيم كه آنان جز در مواردى كه با دين مخالف بوده، افكار عمومى جامعه را رعايت كرده اند. و در حديث است كه:

و عليك بمداراة الناس(1)؛ بر تو باد به مدارا كردن با مردم.

ص: 124

* نيازمندان

اميرمؤنان عليه السلام در عهدنامه خود به مالك اشتر مى نويسد:

ثمّ اللّه اللّه في الطبقة السفلى من الذين لا حيلة لهم من المساكين و المحتاجين و اهل البؤى و الزمنى فانّ في هذه الطبقة قانعا ومعترا(1)؛ خدا را، خدا را، در خصوص طبقه پايين و محروم جامعه، كسانى كه درمانده اند، از مستمندان، نيازمندان، بينوايان، كه در ميان آنان كسانى هستند كه در عين نياز روى سؤال ندارند.

و باز حضرت عليه السلام به مالك مى فرمايد:

واجعل لذوي الحاجات منك قسما تفّرغ لهم فيه شخصك و تجلس لهم مجلسا عاما فتتواضع فيه للّه الذي خلقك(2)؛ براى كسانى كه به تو نياز دارند، زمانى معين كن كه فارغ از هر كارى به آنان بپردازى. براى ديدار با آنان به مجلس عام بنشين و در برابر خدايى كه تو را آفريده، فروتن باش.

صاحبان حاجت بسيار و نيازهايشان متفاوت است؛ گاه نياز مالى و گاه نياز به ازدواج و گاه نياز به وساطت و .... بنابراين شايسته است مرجع

ص: 125

* جوانان، نيروهايى كه بايد به كار گرفته شوند

دو مطلب درباره جوانان:

مطلب اوّل: جوان، قدرتى است پر هيجان و پر تحرك؛ پرتوان هنگام ساختن و سخت براى كوبيدن؛ بنابراين بايد به آن اهتمام و توجّه ويژه داشت. اهتمام مرجع به جوانان در محورهاى زير ممكن است:

1. ازدواج آنان؛ چرا كه بسيارى از انحرافات از بى همسرى ناشى مى شود.

2. بالا بردن رشد فكرى و فرهنگى جوانان؛ چرا كه جهل، آنان را به عناصرى مضر در جامعه تبديل مى كند.

3. پاك سازى آنان از رذائل اخلاقى؛ زيرا بيشتر جرايم بزرگ، نخست انحرافات اخلاقى ساده اى بوده است.

ص: 126

* رضايت مردم

از قديم گفته اند: «رضى الناس غاية لاتدرك؛ رضايت مردم، هدفى دست نايافتنى است» و «أفئدة الشعب لا تملك؛ دل هاى مردم را نمى شود مالك شد».

جامعه، افراد مختلف مردم را در بر دارد و گروه هاى مختلف جامعه، گاهى با هم تقابل پيدا مى كنند و پيامدهاى آن در جامعه آشكار مى گردد.

گاه با ناراحتى بعضى افراد جامعه و يا نارضايتى عده زيادى مواجه مى گردد و چون وظيفه مرجع، هدايت مردم و رساندن آنان به ساحل سلامتى و نيكبختى است، و چون رهبرى جز با رضايت مردم پا نمى گيرد، بر مرجع فرض است كه در جهت دست يابى به رضايت مردم، حتى نوجوانان جامعه، تلاش كند؛ ولى بايد توجه داشت كه هر چيزى حدودى دارد و براى رضايت مردم هم حدّى است؛ بنابراين مرجع بايد رضايت مردم را با رضايت خدا بسنجد تا رضايت مردم بر خلاف احكام دين نباشد.

از سوى ديگر، مرجع نبايد كارى كند كه خشم مردم را بر انگيزد؛ مثلاً در شرايط فعلى، مردم به دارندگان خانه هاى مجلل و ماشين هاى آخرين سيستم و مانند آن با ديد كراهت و استنكار نگاه مى كنند، از اين رو بر مرجع لازم است كه اين جهت را در نظر داشته باشد و خود و اطرافيان و اعضاى مؤسه هايى كه مربوط به او هستند، زندگى معمولى داشته باشند و كارى نكنند كه خشم و بدگويى مردم را برانگيزند.

ص: 128

* مراقبت از اجتماع و جلوگيرى از گرايشهاى انحرافى

جوامع دائما در حال تغيير و تحول هستند و همراه آن، شيوه هاى انحراف نيز در جامعه شكل هاى گوناگون پيدا مى كند. در گذشته انحراف، امرى فردى به شمار مى آمد و افرادى مسئله دار بدان مى پرداختند، امّا امروز ما با انحرافات سازمان يافته و فساد برنامه ريزى شده مواجه هستيم. فسادى كه سرمايه گذارى بسيارى براى آن صورت گرفته است و از سوى دولتهاى قدرتمندى كه با همه شيوه هاى نفوذ، به اضافه امكانات عظيمى كه در اختيار دارند، رهبرى مى شود.

روشن است كه فرد يا جمعيّتى پراكنده نمى تواند در برابر اين تلاش سازمان يافته، جز با فعاليّتى سازمان يافته بايستد. هر كارى را بايد با همانندش، از نظر شكل و قوّت، پاسخ داد.

انحرافاتى كه در جامعه پديد مى آيد را، مى توان به سه دسته تقسيم كرد:

1- انحرافات اعتقادى؛

2- انحرافات عملى؛

3- انحرافات اخلاقى.

كفر و الحاد، نمونه اى از انحرافات اعتقادى است؛ و تدوين قوانينى بر خلاف اسلام، انحرافى در شيوه هاى عملى است؛ و مواردى از قبيل ورود جوانان در كارهاى زشت، مانند اعتياد و امثال آن، انحراف اخلاقى است.

ص: 129

* مبارزه با انحرافات

مرجع بايد در مقابله با انحرافات بسيار محكم و سرسخت باشد؛ چه انحرافات اعتقادى كه ملحدان بدان دامن مى زنند و چه انحرافات اخلاقى كه پرده دارانِ متهتك شايع مى كنند و يا انحرافاتى كه از عدم التزام به شريعت مقدس اسلام سرچشمه مى گيرد، و آن هم خواه از طرف دولت ها باشد يا در سطح جامعه.

بنابراين، اولاً بر مرجع لازم است كه با اين گونه انحرافات آشنا و با شيوه هاى نشر و گسترش آن آشنا باشد؛ چرا كه شناخت مشكل، آغاز حل آن است و وجود اطلاعات روشن و تفصيلى از انواع انحرافات، مرجع را به سمت انديشيدن به درمان و اصلاح آن سوق مى دهد. و اگر عالِم خودش را از عالَم جدا كرده و نداند كه در دنيا چه مى گذرد، روزى چشم باز مى كند و مى بيند كه فساد در جامعه گسترش پيدا كرده و زمام آن از دست رفته است.

ص: 130

* مبارزه پى گير

مدت مديدى است كه اسلام به طور كامل اجرا نشده است؛ چرا كه رويارويى بين جبهه خير، كه متمثل در مرجعيت است و جبهه شرّ كه در وجود نيروهاى شرور و دشمن اسلام نمودار است، همچنان پابرجاست.

مدت طولانى است كه شراب خوارى، قماربازى، ظلم، ربا، احتكار، فقر، خفقان، استبداد، فساد و گناه و قوانين مخالف اسلام وجود دارد. لذا اين ميدان درگيرى هنوز برپاست و بايد امكانات لازم را فراهم ساخت و براى مبارزه اى طولانى در جهت فكرى و عملى، كه در آن قلم، كتاب و مبلغان و... بكار گرفته شوند، آماده شد.

مقابله با انحرافات مسئوليت هر مسلمانى است، ولى از آن جا كه مرجع به عنوان نايب عام امام معصوم عليه السلام در جامعه اعتبار دارد، بخش اعظم اين مبارزه برعهده اوست. فلذا بايد براى اين مبارزه خود را آماده كند و بيشترين تلاش را براى جلوگيرى از گسترش فساد در سرزمين هاى اسلامى به كار گيرد.

* انتشار نامه هاى مفيد

نامه هاى بسيارى در شئون مختلف براى مرجع مى آيد و برخى از آنها براى غير مرجع تقليد نيز بسيار سودمند و مفيدند، مانند نامه هايى كه در آن توصيف اوضاع مسلمانان در مناطق مختلف كشورهاى اسلامى شده و يا استفتائاتى كه مى تواند مورد استفاده بسيارى از مردم قرار گيرد.

بنابراين شايسته است مرجع، اين نامه ها را جمع آورى و چاپ و نشر دهد. اين نامه ها اولاً، ارتباط و پيوند مرجع با مردم را نشان مى دهد و ثانيا، حوادث مهمى را ثبت مى كنند كه مى تواند جزء اسناد تاريخى قرار گيرد. مثلاً نامه هايى كه بين ميرزا محمد تقى شيرازى قدس سره و وكلاى ايشان در مناطق مختلف رد و بدل شده، بسيار مهم و ارزشمند است؛ اين نامه ها امروز اسناد تاريخى ارزشمندى به شمار مى آيند.

ثالثا، در اين نامه ها اطلاعات مهمى درباره اوضاع مختلف اقتصادى و اجتماعى مسلمانان تقرير شده است.

اين نامه ها كارنامه اى جامع است كه هر كس بخواهد با اوضاع و احوال مسلمانان آشنا شود، مى تواند از آن بهره ها ببرد.

رابعا، در خواندن نامه ها لذّت و بهره اى است كه گاه از مطالعه كتاب هاى مختلف به دست نمى آيد(1).

ص: 132

* علما و جامعه

دشمنان اسلام براى جداسازى جامعه از علما و اهل علم، با ايجاد شبهات و موانع غير واقعى، تلاش بسيار مى كنند. از يك سو عوامل نفرت از علماى دين را با اتهام به ارتجاع، جهل، چشم داشت به اموال ديگران و تملق ثروتمندان و... در افراد جامعه ايجاد مى كنند و همزمان در بعضى از علما و طلاب علوم دينى، فكر كناره گيرى و دورى از جامعه و... را. نتيجه اين كار جدايى عالمان و طلاب علوم دينى با فرزندان جامعه است، به گونه اى كه پيوند و نزديكى جامعه با علما نزديك به محال مى شود و تا جايى كه ديگر زبان مشتركى بينشان باقى نماند؛ و تلاش استعمار تشديد جدايى در هر دو سو است، تا اين جدايى كم كم منجر به رويارويى و ضدّيت شود. هرچه توطئه هاى مستعمرين در ترسيم چهره مشوه و غير واقعى از اسلام، به اين كه اين دين ارتجاعى و ضد پيشرفت است بيشتر شود، اين رويارويى گسترده تر مى شود.

لذا بر مرجع است كه با بكار گرفتن شيوه هاى تبليغى مناسب و مؤثر، براى زدودن اين جدايى ها تلاش كند و نظر جامعه را درباره اسلام اصلاح نمايد. همچنين از طلاب علوم دينى بخواهد تا داخل اجتماع شده و مردم را ارشاد نمايند و آنان را به تمسك به اسلام به عنوان تنها راه نجات برانگيزانند.

بنابراين، بر مرجع واجب است پندارهاى مستعمرين كه در صدد القاء اين تفكراتند كه اسلام دينى ارتجاعى و علماى دينى، انسانهايى بى سوادند،

ص: 133

* نگارش خاطرات

در زندگى مسئولان و كسانى كه از موضع مسئوليت با جامعه در ارتباطند، درسها و عبرتهاى فراوانى وجود دارد. افزون برآن، يادآورى اين پندها براى خود آنان نيز فوائد بسيارى دارد؛ چرا كه طبيعت انسان فراموشى است.

بنابراين لازم است حوادث و رخدادها، روزانه تدوين شود تا در حافظه خود و تاريخ بمانند؛ زيرا خاطرات به مانند چراغى است كه راه سالكين اين راه را روشن مى سازد و بر زواياى تاريك مسير مرجعيت [براى مراجع آينده] نورافشانى مى كند.

لذا مرجع نبايد در بيان نكات مهم كوتاهى كند؛ چرا كه بازگو نكردن اين امور، هرچند از روى تواضع باشد، موجب ضايع شدن خود و راهى است كه ديگران مى خواهند آن را بپيمايند. پيامبر اكرم صلى الله عليه و آله فرموده اند:

من أرّخ مؤمنا فقد أحياه(1)؛ هر كسى كه تاريخ زندگى مؤنى را بازگو كند، او را زنده ساخته است.

ص: 134

فصل ششم : مرجعيت در مسير ترقى و پيشرفت

* ارتباط با جهان

جهان در مسير پيشرفت علم و فن آورى است، و اين بهترين فرصت ها را براى نشر اسلام در اختيار مسلمانان قرار مى دهد. لذا مرجع بايد با استفاده از تمام وسايل و امكانات علمى و تكنولوژى جديد به معرفى اسلام و رساندن حقيقت اسلام به فرزند آن و نيز به ناآشنايان با اسلام، اهتمام ورزد.

اين كار با كمترين تلاش و مقدار كمى مال ممكن است. و بهترين راه آن تشكيل گروه و يا مؤسسه اى است كه عهده دار ارتباط با شخصيت ها، دانشگاه ها، نويسندگان، متفكران، رهبران سياسى و اجتماعى، ثروتمندان، سياستمداران، حقوق دانان، اصحاب رسانه هاى ارتباط جمعى مانند روزنامه ها و مجلات و راديو و تلويزيون و... در سرتاسر جهان، شود و فرهنگ اسلام را به هر شكل مناسب و ممكن براى ايشان معرفى نمايد (كه آشنا ساختن اين گونه افراد كه داراى تأثيرات زيادى در اجتماع هستند، براى معرفى اسلام به تمام مردم بسيار مفيد و مؤثر خواهد بود).

فراهم سازى اين برنامه، هزينه و انرژى و وقت زيادى نمى طلبد و چه بسا هزينه آن از هزينه تأسيس يك مؤسسه بيشتر نباشد، ولى بازدهى و

ص: 137

* نگرش جهانى

مرجع بايد در بُعد فكرى و اجتماعى، به نگاه دين محور آراسته گردد؛ يعنى خود را در محيطى گسترده تر از محيط كشورى كه در آن زندگى مى كند ببيند؛ خود را در ميان جهان اسلام، با تمام گستردگيش ببيند. محيط پيرامون وى، در مقلدان و طرفداران او خلاصه نمى شود، بلكه همه امت اسلامى در اين دايره قرار مى گيرند.

اگر مرجع با اين ديدگاه همراه شود، تصميمات او در برگيرنده مصالح تمام امت و جهان اسلام خواهد بود و نه تنها محدود به يك كشور و يا يك منطقه از جهان و يا يك مليّت و نژاد. و اين خود يكى از راه هاى موفقيت مرجع است.

* آينده نگرى

ضرورى است كه مرجع طرح و برنامه اى مشخص براى آينده تدوين كند؛ مثلاً طراحى برنامه اى پنج ساله:

- چه اندازه مدرسه علميه لازم است كه در اين مدت تأسيس شود؟

- چه اندازه طلبه لازم است كه در حوزه هاى علميه اضافه شود؟

- چه اندازه مبلّغ لازم است در ظرف اين مدت تربيت شود؟

ص: 139

* نفوذ در كانون هاى قدرت [جهانى]

نظام هاى حكومتى در كشورهاى غربى، بر پايه توازن مراكز قدرت استوارند، لذا تأثيرگذارى در اين مراكز، ممكن است. طبعا اين نفوذ و تأثيرگذارى از طريق كار فكرى و ارتباطات در داخل اين دولت ها شكل مى گيرد و مرجع مى تواند فعاليتهاى زيادى در اين راستا انجام دهد و اين برنامه از دو راه، شدنى است:

1. تشويق و ترغيب نويسندگان، خطيبان، استادان شايسته و با لياقت دانشگاه، براى هجرت به آن كشورها.

2. تلاش در راستاى متشكل كردن مسلمانان پراكنده در آن كشورها و توجيه آنان براى حركتى هماهنگ.

مرجع مى تواند براى انجام هركدام از اين دو امر، شخصيتى فرزانه و جدّى در اين كار را به كمك بگيرد، كه در اين صورت مرجع، نيروى بسيار بزرگى ايجاد خواهد كرد.

ص: 140

* اثر گذارى مداوم

زمانى كه سنگى به هوا پرتاب مى شود، ابتدا با قدرت زيادى حركت مى كند، ولى كم كم حركتش ضعيف شده، به جايگاه اولش باز مى گردد و بى حركت روى زمين مى افتد.

دولت ها و تمدن ها نيز با قدرت زياد آغاز مى شوند، و پس از حركت و اوج اوّليه، كم كم ضعيف شده، تا آنكه از حركت باز مى ايستند و بى حركت مى شوند.

همينطور افراد و جوامع نيز حركت خود را با نيروى عظيمى شروع مى كنند ولى كم كم اين قدرت كاهش مى يابد تا در نهايت، در سكون و بى حركتى قرار مى گيرند.

اين مطلب در مورد مرجع، نيز صادق است. چون به ميدان مرجعيّت پا مى نهد، با قدرت و توان بسيار آغاز مى كند، ولى كم كم اين قدرت كاستى مى گيرد تا به كمترين درجه مى رسد. بنابراين بايد مراقبت مستمر داشته باشد و نمودار فعاليت ها در زندگى اش را ملاحظه كند تا هميشه رو به تصاعد و اوج باشد. بهترين ملاك براى شناخت اندازه اوج اين نمودار در زندگى، توجه به اين قانون است كه در اين روايت بيان شده است:

مَنْ تَساوى يَوْماه فَهُو مَغْبُون(1)؛ هر كس كه دو روزش يكسان باشد، زيان كرده است.

ص: 141

* اقليت هاى غيرمسلمان در كشورهاى اسلامى

در اين بند، درباره گروه هاى غير مسلمان كه در كشورهاى اسلامى زندگى مى كنند سخن مى گوييم. اينان جمع بزرگى هستند كه در ميان ما زندگى مى كنند و بايد به آنان توجه داشته باشيم. مثلاً در عراق، لبنان و سوريه گروه هاى مسيحى و يهودى اى در بين مسلمانان زندگى مى كنند و برخى از آنان در مناسبت هاى مختلف اسلامى با مسلمانان همكارى دارند.

مسيحيان لبنان در برگزارى مراسم عزادارى ايام عاشورا با شيعيان

ص: 142

* تهيه نقشه اى براى فعاليت ها در جهان اسلام

لازم است نقشه اى از جهان تهيه شود كه مراكز مسلمانان، در آن معين شده باشد و افزون بر مناطق جغرافيايى، مؤسسه هاى اسلامى، فعاليت هاى دينى، تعداد مساجد و ائمه جماعت مساجد و تعداد علماى هر منطقه و ديگر اطلاعات مطلوب در اين زمينه را نيز در خود داشته باشد.

ص: 143

* اضطراب در تقدّم

هنگامى كه انسان پا به ميدان عمل مى گذارد، در ابتدا اضطراب و دلهره اى در خود احساس مى كند. هميشه تقدّم و توسعه، همراه با حالتى از دلهره و اضطراب است، كه البته براى پيشرفت و توسعه امور، چاره اى از آن نيست، و گرنه ركود و عدم حركت چيزى جز جمود و ركود ببار نخواهد آورد.

اگر از درون وجود مخترعان و مكتشفان سؤال كنيم حالتى از اضطراب و نگرانى كه علت آن تفكر مداوم به كار و ترس از عدم موفقيت است را در پاسخ خواهيم يافت.

اصولاً اضطراب و دلهره دو قسم است: اضطراب و دلهره پسنديده و اضطراب و نگرانى مذموم.

اضطراب مذموم، آن است كه نتيجه اى در برنداشته و هدفى را دنبال نمى كند؛ و اضطراب و نگرانى ممدوح، آن است كه به پيشرفت و ترقى مى انجامد.

بنابراين اگر مرجع در وجود خويش نگرانى و در تلاشش اضطرابى حسّ نكند، نشانه جمود و ايستايى اوست و با تحرك و اقدام به كار، اين اضطراب ممدوح در او ايجاد مى شود.

و قطعا اين تلاش براى كار، عيب جويى بى خبران را بر مى انگيزد، كه البته اين از عوارض و هزينه اى است كه مرجع بايد آن را بپذيرد و بپردازد.

براى اين منظور كافى است به حركت هاى انسانى و اصلاحى كه در

ص: 145

* اعزام مبلغان به كشورهاى غير اسلامى

ضرورى است كه مرجع نسبت به اعزام مبلغان به كشورهاى مختلف جهان، براى نشر اسلام و هدايت مردم اهتمام ورزد.

اسلام يك دين جهانى و پيامش نورافشانى به همه مردم جهان است، و براى يك منطقه و مردم محدودى نيست، امّا متأسفانه در قلمرويى محدود و در داخل ديوارهاى كشورهاى اسلامى زندانى شده است. من در اين باره كتابى نگاشته ام و مطالبى را در اين باره توضيح داده ام(1).

آن چه مهم است، اينكه سزاوار است مرجع تقليد به هيچ وجه نگران سختى اين كار و دشوارى راه آن نباشد؛ زيرا نگرانى اين امر يا از جهت قبول و پذيرش اسلام از طرف مردم است، كه در اين صورت بايد گفت:

ص: 146

* به كارگيرى قدرت هاى سياسى

حكومت ها امكانات بسيارى در اختيار دارند، و در صورتى كه مرجع بتواند از آنها به شكل خوبى بهره بردارى كند، وسيله خوبى براى خدمت به اسلام خواهد بود. بسيارى از عالمان دين، اين امر را دنبال كرده و از قدرت هاى حاكم در راه ترويج دين، يارى گرفته اند. از اين دسته مى توان علامه مجلسى و علامه كركى و شيخ حسين عبدالصمد (پدر شيخ بهايى) و نيز خود شيخ بهايى - قدس اللّه أسرارهم - را نام برد.

حكومتها به دو دسته تقسيم مى شوند:

دسته اوّل، حكومتهايى كه كاملاً منحرف اند؛

دسته دوّم، قدرت هايى كه نسبتا سالم هستند؛

در نوع اوّل، مرجع مى تواند وسايلى را فراهم آورد كه اين قدرت ها در

ص: 149

* توجه پيوسته به هدف

بزرگ ترين هدفى كه مرجع براى آن تلاش مى كند، اجراى احكام الهى در عرصه هاى مختلف زندگى است و هيچ عذرى براى اجرا نكردن احكام اسلامِ به طور كامل، از هيچ كس پذيرفته نيست؛ چرا كه اسلام دين فطرت است و اجراى احكام اسلام منشأ نيكبختى دنيا و سعادت آخرت است. و تنها برخى موانع، از اجراى كامل آن جلوگيرى مى كند.

يكى از اين موانع، حكومت هايى هستند كه نمى خواهند اسلام بر روى كره زمين زنده باشد. در اين حال يكى از وظايف مرجع اين است كه اين حكومت ها را قانع كند (اگر امكان آن باشد) كه مصلحت آنان در اجراى اسلام است؛ چرا كه اسلام امنيت و رفاه و آسايش را به ارمغان مى آورد و ريشه هاى جرم و فساد را از روى زمين بر مى كند.

ضعف مسلمانان و فهم ناقص آنان از اسلام، از ديگر موانع اجراى

ص: 150

* بهره گيرى از فن آورى روز

ابزار و وسايل پيشرفته ارتباط جمعى مى تواند فرصت هاى بزرگى را در جهت نشر اسلام فراهم سازد. راديو مى تواند وسيله اى براى رساندن احكام دين به مردم و امر به معروف و نهى از منكر قرار گيرد. همچنين روزنامه ها و تلويزيون و ... .

آيا بهتر نيست پيش از آن كه دشمنان اسلام به بهره بردارى از اين ابزار و جهت دهى آنها براى هدف هاى ويرانگر خود بشتابند، ما از اين ابزار بهره گيريم؟

ص: 151

* صلح خواهى

سِلم و دوستى، هم شعار و هم عمل اسلام است. خداوند متعال در قرآن مى فرمايد:

«ادخُلُوا في السِّلْمِ كَافَّةً»(1) همگى در صلح و آشتى درآييد.

سِلم و آشتى، ساحت گسترده اى از اقدامات عملى را در بر مى گيرد؛ از دورى از سخن چينى، غيبت، عيب گويى و عيب جويى گرفته تا درخواست جدّى براى جلوگيرى از به كارگيرى سلاح هاى كشنده و فراخوانى حكومت هاى در حال جنگ براى دست كشيدن از جنگ و خونريزى.

البته اين بدين معنا نيست كه اگر اسلام مجبور به جنگ شود، نمى جنگد، اما آنچه امروز مشاهده مى شود اين است كه جهان پر شده از انديشه جنگ و خشونت، به گونه اى كه سرشار از سلاح هاى كشنده مخوف شده است به طورى كه گفته مى شود سلاح هايى كه امروز در اختيار دولت هاست، براى چهار بار نابود كردن كره زمين كافى است(2).

در اوض-اع و اح-وال ج-هان ام-روز، م-رج-ع به دل-يل ن-يابت از

ص: 152

* مبارزه با انحرافات بزرگ

انحراف در عقيده، اخلاق و حكومت، از انحرافات بزرگى است كه مرجع بايد در برابر آنها قاطعانه و سرسختانه بايستد. و متأسفانه اين گونه انحرافات رو به گسترش مداوم است. بنابراين لازم است كه مرجع برنامه اى تدريجى و دائمى براى مبارزه با اين انحرافات داشته باشد. اين برنامه بر گام هاى زير استوار است:

1. مرحله اول: تقويت دستگاه هاى مرتبط با مرجعيت، به گونه اى كه از نظر اخلاقى دچار مشكل نشوند.

2. مرحله دوم: تلاش براى متوقف كردن دستگاه هاى انحراف ساز.

3. مرحله سوم: ايجاد مانع در كار دستگاه هاى انحرافى.

4. مرحله چهارم: هجوم فرهنگى و سياسى و اجتماعى به اين دستگاه ها و پاكسازى آن ها.

بعنوان مثال اگر فرض كنيم يك سازمان قوى و قدرتمند، جوانان را به

ص: 153

* شرك و بى دينى

در جهان امروز، صدها ميليون كافر و مشرك وجود دارد كه به جديدترين ابزار تبليغاتى و اطلاع رسانى با بيشترين پشتوانه مال و قدرت مسلح اند.

ص: 154

* سخن آخر

آنچه در اين كتاب آمد، خلاصه افكار و انديشه هايم و نيز چكيده تجربه هاى تعداد بسيارى از مراجع (چه آنان كه معاصرشان بودم و چه آنان كه در باره آنان مطالعه كرده بودم) در اين موضوع بود.

نيز اين محصولِ تجربه شخصى خودم بود، افزون بر آنچه كه از نظرها و مشاوره با دوستان(حفظهم اللّه تعالى) به دست آورده ام.

در پايان بايد اين نكته را متذكر شوم كه منظورم از واژه هاى «ينبغى» (سزاوار است) «يجب» (واجب است)، و «يلزم» (لازم است) كه در كتاب از آنها استفاده شده، معانى لغوى آنهاست و وجوب يا استحباب شرعى

ص: 157