بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمَنِ الرَّحِيمِ

ص: 2

مباحثى در عقائد با رويكرد فقهى

آية اللّه العظمى سيد محمّد حسينى شيرازى قدس سره

مترجم: استاد حاج شيخ جعفر خوشنويس

ص: 3

* مباحثى در عقائد با رويكرد فقهى

مؤلف: آية اللّه العظمى سيد محمد حسينى شيرازى قدس سره

مترجم: استاد شيخ جعفر خوشنويس

صفحه آرا: سجاد ناصرى

ناشر:

* زير نظر: گروه ترجمه آثار آية اللّه العظمى شيرازى

كليه حقوق طبع و نشر براى بنياد جهانى

آية اللّه العظمى شيرازى محفوظ است

www.iswf.net

ص: 4

آفرينش آدم عليه السلام ... 47

آيا آدم عليه السلام معصيت كرد؟... 48

ميثاق دوم... 49

ذره ها چگونه گرد آورده شدند؟... 50

متشابهات در روايات... 51

هيچ موجود مجردى جز خدا نيست... 52

روح و نفس... 59

حالت ها و توانايى هاى روح... 59

مرحوم سيد حسين قمى رحمه اللّه... 60

لحظات آخر... 61

يكى از آثار تولّى... 61

چگونگى بازگشت روح در قبر... 62

رابطه روح و بدن... 63

رابطه روح با نفس... 63

عدم شناخت حقيقت نفس و روح... 66

قائلان به تجرد نفس... 66

ادلّه قرآنى... 67

بررسى ادلّه قرآنى... 69

ادلّه روايى... 71

خدشه دلالى در روايات... 74

دلايل عقلى... 77

نقد ادلّه عقلى... 78

ص: 6

سراى آخرت... 81

مراحل عالم آخرت... 81

فلسفه مرگ... 86

بقاى جسمانى انسان... 87

ماديات پنهان و غيرپنهان... 88

صعود به درجات كمال... 88

تكامل پس ازمرگ... 92

تنها خدا قديم است... 93

گوشه اى از حوادث عالم ذرّ... 97

رابطه روح و ذرّه... 99

آيا روح همان بخار بدن است؟... 100

پديده خواب و خروج روح از بدن... 100

انسان و عالم برزخ... 101

روح و عالم قبر... 106

اجسام لطيفه... 108

ديدن روح... 109

ديدن فرشته... 109

ديدن جن... 111

داستان مار... 111

روح و بدن مثالى... 114

آن چه مربوط به جهان ديگر است... 116

ص: 7

شبهه هايى درباره معاد جسمانى و پاسخ آن ها... 121

شبهه اول: استحاله اعاده معدوم... 121

شبهه دوم: رابطه قوّه و فعليت... 124

شبهه سوم: حشر به تمام اجزاء... 125

امورى كه در آخرت عارض جسم مى شوند... 126

معاد جسمانى... 127

شبهه چهارم: «آكل و مأكول»... 128

شبهه پنجم: بى نيازى روح از بدن... 130

شبهه ششم: ظرفيت ناكافى زمين... 131

نكته... 132

دو شبهه درباره خلود (جاودانگى)... 133

الف. عدالت و جاودانگى... 133

ب. جاودانگى و مشكل تسلسل... 142

عقل... 143

انسان به چه چيزى شبيه است؟... 143

عقل... 143

روح... 147

نفس... 148

جسم... 148

ارتباط روح و نفس... 148

آيا عقل داراى مراتب است؟... 150

بررسى مراتب عقل... 151

عقل، در روايات... 151

ص: 8

آيا عقل حكم مى كند؟... 154

عقل و گنجينه هايش... 154

هوشمندى... 155

خواص و آثار عقل در روايات... 156

لشكريان عقل و جهل... 162

علم... 167

علم نور است... 167

رواياتى در باب علم... 169

برخى نمونه هاى ملازمه... 173

فرق ميان عليّت و اقتضاء... 174

بخش دوم: خداشناسى [177]

شناخت خداوند... 179

ضرورت شناخت خدا... 179

شناخت رسول خدا صلى اللّه عليه و آله و اهل بيتش عليهم السلام... 184

فايده شناخت خدا... 185

صفات خدا... 189

صفات ثبوتيّه و سلبيّه... 189

صفات ثبوتيّه... 189

صفات سلبيّه... 197

استدلال هاى متكلمان به آيات و روايات... 202

آيات... 202

روايات... 215

ص: 9

هدايت... 223

منشأ هدايت... 223

قرآن و هدايت... 228

اهل بيت عليهم السلام و هدايت... 230

هدايتى در غير قرآن و عترت نيست... 235

نسبى بودن هدايت... 236

برخى از علل اختلاف مسلمانان... 237

عقل، صفات ثبوتى و سلبى... 238

موجودى بى مانند... 239

قياس به مخلوقات نمى شود... 250

نقد آراء فلاسفه... 251

ردّ نظريه فيض وجود... 251

آيا حقيقتاً از علت واحد جز معلول واحد سر نمى زند؟!... 251

ردّ نظريه بسيط الحقيقه... 252

نقد كلام أسفار... 252

تجلّى... 261

نقد سخن فلاسفه در باب تجلّى حقّ... 262

تجلّى خاص... 263

تجلّى عام... 268

عدم دلالت آيات و روايات بر وحدت وجود... 271

فطرى بودن معرفت... 275

معناى تجلّى... 281

ص: 10

آيا ميان خدا و آفريدگانش حجابى است؟... 283

برخى آيات فطرت... 285

نماى فطرت... 286

عدم حجيّت مكاشفه طرفداران وحدت وجود... 289

وحدت وجود و سفسطه... 292

بخش سوم: خدا و مسأله قدرت، جبر و اختيار و قضا و قدر [293]

قدرت... 295

تفاوت علم و قدرت... 295

ايجاد معدوم و إعدام موجود... 297

جبرگرايان... 299

ادلّه روايى جبرگرايان... 301

پاسخ به استدلال هاى جبرگرايان... 303

ردّ جبر از ديدگاه روايات... 307

دو سؤال درباره جبر... 317

استدلالات عقلى قائلان به جبر... 317

نظريه كسب و ردّ آن... 321

قضاء و قدر... 325

قضاء و قدر و افعال بشر... 329

تفويض، نيز مردود است... 333

دليل عقلى بر رد تفويض... 335

ادله نقلى در رد تفويض... 336

أمرٌ بين الأمرين... 337

ص: 11

اعتقاد به تفويض و ولايت تكوينى و تشريعى... 338

نيازمندى هستى به خدا... 340

وجوه مختلف در كلمات أئمّه أطهار عليهم السلام... 341

بخش چهارم: خدا و مسأله بداء و لطف [345]

بداء... 347

ادله قرآنى... 347

معناى «يمحو اللّه»... 348

سخن علامه مجلسى قدس سره... 348

دلالت روايات بر بداء... 350

رابطه ميان علم معصومين عليهم السلام و بداء... 359

برخى آثار شناخت بداء... 360

أجل هاى معلّق... 360

دليل عقلى... 364

لطف... 365

آيا لطف بر خدا واجب است؟... 365

ص: 12

ص: 14

ص: 16

ذلك علوّا كبيراً». بنابراين دليل بر عدل الهى دليل بر معاد نيز خواهد بود.

اما دليل اجماع(1) نيز عقايد ما را در زمينه هاى مبدأ و معاد پشتيبانى مى كند، گو اين كه اجماع دليل مستقلى نيست و اعتبار آن نيز مستند به ادلّه عقلى ونقلى ديگر است.

تنها ادله مستقلى كه جزئيات مبدأ و معاد را به تفصيل بر ما بازگو مى كند، كتاب (قرآن) و سنّت است. به همين دليل در اثر حاضر، دو موضوعِ ياد شده را از اين دو منظر مطرح كرده و بدان اكتفا مى كنيم.(2)

ص: 18

ص: 20

غير مجرد خواهد بود.

در كتاب كافى آمده است كه داود رقى مى گويد:

درباره اين سخن خداى عزّوجلّ «... وَ كانَ عَرْشُهُ عَلَى الْماءِ...»؛(1) «و عرشِ [حكومت ]او بر آب قرار داشت» از امام صادق عليه السلام سؤال كردم. ...حضرت فرمودند:

همانا خدا دين و علم خود را پيش از آن كه زمين و آسمان يا جنيان و انسان ها يا خورشيد و ماه پديد آيند بر آب قرار داد، پس آن گاه كه خدا اراده فرمود كه خلق را بيافريند، آنها را پيشاپيش خود پراكند و بدانها گفت: پروردگارتان كيست؟ [در پاسخ به سؤال حق تعالى] اولين كسانى كه به سخن آمدند، رسول اللّه صلى اللّه عليه و آله ، امیرمؤمنان عليه السلام و امامان عليهم السلام بودند؛ آنها گفتند: تو ربّ مايى. آن گاه بود كه او علم و دين را بر عهده آنها گذاشت.(2) مراد از واژه «دين» در روايت فوق، شريعت و قوانينى است كه خداى سبحان در آينده مى خواست به عنوان دين بندگانش قرار دهد.

و مراد از «علم» نيز نورى است كه آدمى به كمك آن اشياء را - آن گونه كه هستند - مى بيند؛ مثلاً زمانى كه مى گوييم: فلانى مى داند، منظورمان آن است كه او اشياء را مطابق آنچه هستند درك مى كند.

و مراد از عبارت «پيشاپيش خود، پراكند» آن است كه آنها را به گونه اى قرار داد كه مكالمه روياروى، برايشان ميسّر باشد؛ همان طور كه وقتى فردى با ديگرى گفت و گو مى كند، معمولاً در مقابل او قرار مى گيرد. به كار رفتن اين تعبير از باب تشبيه «معقول به محسوس» است.

خواننده محترم! به يقين دانستى ماده اى كه به امر خداى سبحان منشأ همه اشياء مى گردد، محدود به حدودى حقيقى است؛ حتى زمان نيز - اگر چيزى باشد - از آن ماده منشأ مى گيرد.

ممكن است ما كُنه زمان يا چگونگى پيدايش آن را از آن ماده واحد درك نكنيم، لكن

ص: 22

اين امر موجب نمى شود ما رواياتى كه منشأ هستى را آب مى داند تصديق نكنيم.

هم چنين اگر گفته شود: مرگ و ظلمات نيز جزو مخلوقات خدايند، باز هم مجهول بودن حقيقت اين دو، مانع از تصديقِ گفته فوق نيست؛ و ظاهرِ برخى آيات و روايات، حاكى از چنين معنايى است؛ براى مثال در دو آيه زير مى خوانيم:

«الَّذِي خَلَقَ الْمَوْتَ وَ الْحَياةَ»؛(1) آن كس كه مرگ و زندگى را آفريد.

«وَ جَعَلَ الظُّلُماتِ وَ النُّورَ...»؛(2) و تاريكيها و روشنايى را پديد آورد.

در ذيل به برخى رواياتى كه حاكى از اين است كه ماده [اصلى، كه اشياء ديگر از آن خلق شده اند] يكى است اشاره مى شود:

مرحوم كلينى به سند خويش از محمد بن عطيه روايت مى كند كه او گفت:

مردى از عالمان شام نزد امام باقر عليه السلام آمد و گفت: يا اباجعفر! آمده ام از تو درباره مسأله اى بپرسم كه از يافتن كسى كه آن را [برايم] تفسير كند عاجز مانده ام. درباره آن از سه طايفه سؤال كرده ام و هر يك از آنها پاسخى متفاوت داده اند.

امام باقر عليه السلام به او فرمودند: آن [سؤال] چيست؟ گفت: اولين چيزى كه خدا از ميان مخلوقات آفريد چه بود؟، از كسانى كه از آنها در اين باره سؤال كرده ام، برخى از ايشان گفتند: قدر، [شايد مراد از «قدر» مقدار، باشد ]بعضى گفتند: قلم و گروهى گفتند: روح.

حضرت فرمودند: چيز [درستى] به تو نگفته اند. من به تو مى گويم كه همانا خداى تبارك و تعالى بود و چيزى جز وى نبود و او عزيز بود و عزيزى قبل از او نبود؛ اين معناى همان سخن خداست كه فرمود: «سُبْحانَ رَبِّكَ رَبِّ الْعِزَّةِ عَمّا يَصِفُونَ»؛(3) «منزه است پروردگار تو، پروردگار شكوهمند، از آنچه وصف مى كنند.» و خالق، پيش از مخلوقاتش وجود داشت و اگر از ميان مخلوقاتش اول چيزى كه مى آفريد موجودى بود [كه آن را] از چيز ديگرى آفريده

ص: 23

بود، آن گاه براى اين [چنين آفرينش] ابداً انقطاعى نبود [يعنى مادّه، أزلى نيست و اگر فرضاً خدا اشياء را از ماده اى كه أزلى بود مى آفريد ]همواره با چيزى همراه بود كه برآن مقدم نبود [بنابر اين فرض ناصحيح، ديگر موجودِ قديمِ، واحد نخواهد بود، بلكه دو قديم خواهيم داشت: خدا و آن ماده أزلى. لذا همان گونه كه در برهان تمانع نيز ذكر شده، اين امر، نامعقول است] وليكن او وجود داشت، در حالى كه [چيزى ]غير او موجود نبود و آن چيزى كه همه اشياء را از آن خلق كرد «آب» است و آن را ريشه هر چيزى قرار داد [يعنى هر چيزى به آب برمى گردد، گويا آب نسب هر شى ء و اصل آن است].

و براى آب، نسبى كه بدان اضافه شود قرار نداد [يعنى آب از چيزى پيش از خود آفريده نشده بود و خداى سبحان آب را ابتدا از لاشى ء آفريد؛ پس نه ماده أزلى اى آن جا بود و نه قديمى جز خدا].

[آن گاه] باد را از آب آفريد و سپس آن را بر آب مسلط گردانيد. باد سينه آب را شكافت تا آن كه از آن، كفى برخاست [لكن] به مقدارى كه [خداوند] مى خواست. آن گاه از آن كف، زمينى سپيد و پاك آفريد؛ [زمينى كه] نه شكاف در آن بود و نه سوراخ و نه فراز و نه فرود و نه گياه، سپس آن را پيچانيد و روى آب قرارش داد، سپس آتش را از آن آب آفريد...».(1) عبارت «سپس آن [كف] را پيچانيد» بدين معناست كه آن كف توليد شده، مانند كفى كه در اين آيه از آن ياد شده نبوده است: «فَأَمَّا الزَّبَدُ فَيَذْهَبُ جُفاءً...»؛(2) «اما كف، بيرون افتاده از ميان مى رود».

پس كف ياد شده در روايت فوق از شى ء زائد و ناقص و منحرف نيست، بلكه كفى درهم پيچيده و مسطح است.

شبيه همين روايت نيز در ابتداى نهج البلاغه در خطبه اى از اميرمؤمنان عليه السلام درباره آفرينش جهان آمده است؛ آن جا كه مى فرمايند:

آفرينش را آغاز و به شروع آن مبادرت كرد بى آنكه در كار آن بينديشد، يا از آزمايشى

ص: 24

بهره بردارى كند، يا به جنبشى در آيد يا هيجان زدگىِ نفس، وى را به اضطراب اندازد، هر چيز را در همان هنگام كه بايد پرداخت و اجزاى گوناگون را با همديگر هماهنگ ساخت و غرائز هر يك را ايداع فرمود [هر غريزه و طبيعتى را در موضع مستعدّ خود قرار داد] و طبايعشان را ملازم آنها گردانيد و پيش از آنكه دست به آفرينش زند به حال آنها آگاه، و محيط به آغاز و پايان هر يك و واقف بود به حدود و مقارنات آنها.

سپس خداى سبحان گشادگى فضاها و پارگى اكناف و خلأهاى هوايى را پديد آورد و در آن آبى موج خيز و انبوه روان ساخت و آن را بر پشت بادى تند برنشاند، پس باد را فرمان داد تا آن آب را باز دارد و بر شدت ريزش آن چيره گردد تا از مرز خود تجاوز نكند. هواى گشاده از زير و آب از فراز آن جهان بود. سپس خداى سبحان بادى نازا پديد آورد و آنگاه چونان انبانى چرمين كه آن را به جنش درآورند سَرِ آب را به سوى پايانش برد و جوشش آن را به حالت آرامش درآورد تا آن كه كوهه ها برآورد و كفها بر سر پديد ساخت و جوش و خروش آن را به آرامش مبدل گردانيد، پس آن آب را در فراخناى هوا و گستره فضا بالا برد و... .(1)

شيخ صدوق در كتاب علل الشرائع با سند خود از عبد اللّه بن سنان روايت مى كند كه گفت:

از امام صادق عليه السلام درباره اولين چيزى كه خداى عزّوجلّ آفريد پرسيدم. حضرت فرمودند:

به يقين اولين چيزى كه خداى عزّوجلّ آفريد، چيزى بود كه همه اشياى [ديگر ]را از آن آفريد.

گفتم: به فدايت شوم! آن چيست؟

فرمودند: آب. همانا خداى تبارك و تعالى آب را [به صورت] دو دريا آفريد كه يكى شيرين و ديگرى شور بود. آن گاه به [آب] شيرين نظر افكند و فرمود: اى دريا! او گفت: لبّيك و سعديك. خداى متعال فرمود: در تو بركت و رحمتم را قرار مى دهم و از تو اهل فرمانبرداريم و بهشتم را مى آفرينم. سپس به آن ديگرى نظر كرد و فرمود: اى دريا! او جواب نداد. خداى

ص: 25

سبحان سه بار تكرار كرد [ولى] او جواب نداد. خدا در اين هنگام فرمود: بر تو باد لعنتم و از تو نافرمانانم و آنان را مى آفرينم كه در جهنم جايگاهشان مى دهم. سپس به هر دو فرمان داد [تا باهم بياميزند] آن گاه با يكديگر آميختند. حضرت سپس فرمودند: به همين دليل است كه [گاه] از كافر [بنده اى] مؤن و از مؤنى [بنده اى ]كافر پديد مى آيد.(1)

از آنچه گفته شد آشكارا بر مى آيد كه اشياى عالم، اصلى واحد دارند و تفاوت هايشان ذاتى نيست، بلكه به خاطر گوناگونى اعراضى است كه ضميمه هر يك از اشياء مى گردد؛ عمران صابى از امام رضا عليه السلام مى پرسد:

مرا از اولين موجود خبر ده. حضرت مى فرمايند: [حال كه] سؤال كردى، پس [پاسخ مرا] بفهم، [خداى] واحد، در گذشته همواره واحد بود و موجود، در حالى كه هيچ چيز با او نبود، نه حدودى داشت و نه اعراضى و همواره نيز چنين است و خواهد بود. پس مخلوقات را بيافريد، بى سابقه و گوناگون به سبب عوارض و حدودِ مختلف... و بدان كه [خداى ]يگانه اى كه موجود است بدون اندازه زمانى و بدون هيچ حدى، آفريدگانى آفريده، محدود و داراى اندازه. گويا آن چيزى كه آفريده، دو نوع است: تقدير و تقدير شده كه در هيچ كدام از اين دو، نه رنگى است و نه وزنى و نه مزه اى و هر كدام از آنها را [هم] به كمك ديگرى مى توان شناخت و [هم] به خودى خود.(1) ظاهراً مراد از واژه «تقدير» اعراضى اعم از كميت، كيفيت و مانند آن است كه همه و همه از ملازمات مادّه اند و مراد از واژه «تقدير شده»، خودِ ماده سه بُعدى است. در ابتداى اين فصل يادآورى كرديم كه دليلى بر تجرّد هيچ موجودى جز خداى سبحان وجود ندارد و هر چيزى جز او داراى ابعاد و برخوردار از كميات و كيفيات و ساير امورى است كه فلاسفه در بحث جواهر و اعراض گفته اند.

پاسخ اين است كه زيبايى و تنوع آفرينش، آفريده شدن را مى طلبد و مقتضى آن است. و آن كه عذاب مى بيند، بر اساس استحقاق جزا مى بيند. و اين عقلاً سزاوارتر از آن است كه اصلاً خلق نمى شد. و البته آن كه بر اثر آتش جهنم درد مى كشد، جز به مقدار معصيتى كه مرتكب شده مجازات نمى شود، خداى سبحان مى فرمايد:

«... إِنَّمَا تُجْزَوْنَ مَا كُنتُمْ تَعْمَلُونَ»؛(1) تنها به آنچه مى كرديد مجازات مى شويد.

مَثل آفرينش اينان مَثل مدرسه اى است كه حاكمى بنا مى كند و دانش آموزان را به تحصيل در آن فرا مى خواند، گو اين كه مى داند برخى از آنها در درس خواندن سستى كرده، در امتحان مردود مى شوند و همين امر آنان را رنجيده و دل آزرده خواهد كرد؛ آيا در اين جا صحيح است كه بگوييم: بهتر آن بود كه حاكم، مردودى ها را به مدرسه اش فرا نمى خواند؟ قطعاً صحيح نيست و درست آن است كه بگوييم بايد همه واجدان شرايط را به مدرسه فرا خواند؛ اگر چه برخى مردود مى شوند.

«وَ تَرَى النّاسَ سُكارى...»؛(1) و مردم را مست مى بينى.

«قالَ رَبِّ لِمَ حَشَرْتَنِي أَعْمى...»؛(2) مى گويد: پروردگارا! چرا نابينا محشورم كردى.

واضح است كه نابينا عقاب هاى ديدارى را و ناشنوا نيز عقاب هاى شنيدارى را و مست ها هم به دليل مستى و درد نكشيدن از عوامل دردآور، عقاب را احساس نمى كنند.

و البته اين مطلب قابل تأمل است.

جمع اين دسته آيات - كه سه موردش را ذكر كرديم - و دسته ديگرى از آيات كه مى گويند: آنان در جهنم جاويدند(3) و مانند آن، همان است كه بيان كرديم، يعنى متناسب بودن جرم با جريمه و عقاب و همچنين توزيع عقاب بر طول زمانى كه فرد در جهنم به سر مى برد. ما در تفسير موضوعىِ قرآن كريم به طور مشروح بدين مطلب پرداخته ايم.(4)

من آن را از خاك و آب آفريدم و سپس در آن نفس و روح قرار دادم. بنابراين خشكى هر جسد از ناحيه خاك و تريش از طرف آب و حرارتش از جانب نفس و سرديش از ناحيه روح است. پس از اين آفرينش نخست، در آن جسد چهار نوع آفريدم و آنها به اذن من مايه بقاى جسد و تداوم آنند. آن جسد جز بدانها بر پا نمى ايستد و هيچ يك از [خود] آنها نيز جز با ديگرى بر پا نمى ايستد، از آن جمله تلخى سودا و صفرا، خون و بلغم است؛ سپس برخى از اين آفريدگان را در برخى ديگر جا دادم. بنابراين مسكن يبوست در تلخى و مسكن ترى در سودا و صفرا و مسكن حرارت در خون و مسكن سردى در بلغم قرار داده شد، لذا هر جسدى به سبب اين انواع چهارگانه اى كه مايه بقا و دوام اند اعتدال يابد و هر كدام از آنها را چهار نوع قرار دادم نه بيشتر و نه كمتر، صحتش كمال يابد و نهادش اعتدال [ولى] اگر هر يك از آنها بر ديگران فزونى يابد بر ايشان چيره شود و آنها را از مسير خود خارج كند و از ناحيه آن به قدرى كه انحراف، افزايش يابد بيمارى بر بدن داخل مى گردد.(1) اين حديث نياز به شرحى مفصّل براى هر فقره اش دارد كه به دليل مراعات اختصار در اين كتاب آنرا ترك كرديم. شيخ سعدى، قسمتى از متن حديث مزبور را در ابياتى به نظم كشيده و مى سرايد:

چهار طبع مخالف سركش *** چند روزى شوند باهم خش

چون يكى زين چهار شد غالب *** جان شيرين بر آيد از غالب

لا جرم مرد عاقل كامل *** ننهد بر حيات دنيا دل

اطبّاى طب قديم گفته اند: «هر يك از اين طبايع چهارگانه در بدن، از حيث زيادى و كمى و توسط، سبب شش هزار بيمارى است و مجموعه آنها بيست و چهار هزار بيماريند و بيست و چهار هزار علامت دارند و بيست و چهار هزار سبب و بيست و چهار هزار دوا» اين دانش مرتبه اى از پزشكى است؛ چون، خصوصيات و جزئيات، بسيار زيادند به

ص: 30

گونه اى كه جز خداى سبحان احدى بر آنها آگاه نيست.

جست جو كنيد. اين سنتى الهى است كه خداى متعال آن را با قدرت و اختيار خويش برقرار داشته است.

گونه كه مفاد اين روايت و امثال آن حاكى از اين معنايند.

نيز ساختمان ها، زمين ها، جامدات، نباتات و حيوانات همه و همه در روز قيامت گواهى مى دهند.(1) آرى اگر چه اينها عقل ندارند و يا اگر هم بگوييم عقل دارند، بسيار ضعيف است و مانند عقل انسان نيست؛ لكن موجوداتى مدركند؛ براى مثال خداى سبحان در آيات زير مى فرمايد:

«...وَ إِنْ مِنْ شَيْءٍ إِلاّ يُسَبِّحُ بِحَمْدِهِ وَ لكِنْ لا تَفْقَهُونَ تَسْبِيحَهُمْ...»؛(2) و هر موجودى، تسبيح و حمد او مى گويد؛ ولى شما تسبيح آنها را نمى فهميد.

مراد از تسبيح گويى در آيه فوق، تكوينى نيست، زيرا اين گونه تسبيح گويى مسلم است، بلكه سخن آيه فوق در تسبيح گويى تشريعى اينها است و اينكه هر يك با زبان خاص خود تسبيح مى گويند.

«فَإِذا هُمْ بِالسّاهِرَةِ»؛(3) ناگهان همگى بر عرصه زمين ظاهر مى گردند!».

«فَقالَ لَها وَ لِلأَرْضِ ائْتِيا طَوْعاً أَوْ كَرْهاً قالَتا أَتَيْنا طائِعِينَ»؛(4) «پس به آن و به زمين فرمود: خواه يا ناخواه بياييد آن دو گفتند: فرمان پذير آمديم.

ص: 33

در روايتى از امام صادق عليه السلام نيز چنين مى خوانيم:

الروح جِسْمٌ رَقيق قَد اُلبِسَ قالباً كثيفاً - إلى أن قال: - الروح بمَنْزلة الريح في الزق؛(1) روح جسم رقيقى است كه با قالبى مادى با جرم متراكم، پوشانده شده است... روح مانند بادى است در مشك.

در روايت ديگرى مى فرمايند:

إنَّ اللّه تبارك و تعالى أخَذَ ميثاق العِباد و هُم أظِلَّة قَبْل الميلاد، فَما تَعارف مِن الأرواح إئْتلَفَ و ما تَناكَر مِنْها إخْتَلَف؛(2) همانا خداى تبارك و تعالى از بندگان در حالى كه پيش از تولّد سايه هايى بودند، پيمان گرفت، لذا ارواحى كه [در آن جا] با يكديگر آشناشدند [در اين جهان] با هم الفت يافتند و آنهايى كه [آن جا ]همديگر را انكار كردند [در اين جهان ]در اختلاف افتادند.

هم چنين در روايت ديگرى راوى از ايشان مى پرسد:

نظرتان درباره ارواح چيست؟ ايشان مى فرمايند: بى شك آنها سربازانى سازمان يافته هستند، آنهايى كه [در آن جا] با يكديگر آشنا شدند [در اين جهان] با هم الفت يافتند و آنهايى كه [در آن جا] يكديگر را انكار كردند [در اين جهان] در اختلاف افتادند.

راوى مى گويد: گفتم: به يقين ما نيز بدان معتقديم. حضرت فرمودند: همين طور است. همانا خداى عزّوجلّ از بندگان، در حالى كه پيش از تولد سايه هايى بودند پيمان گرفت و اين همان معناى سخن او است كه فرمود: «وَ إِذْ أَخَذَ رَبُّكَ مِنْ بَنِي آدَمَ مِنْ ظُهُورِهِمْ ذُرِّيَّتَهُمْ وَ أَشْهَدَهُمْ عَلى أَنْفُسِهِمْ...»؛(3) «و [به خاطر بياور ]زمانى كه پروردگارت از پشت و صلب فرزندان آدم، ذريه آنها را برگرفت و آنها را گواه برخويشتن ساخت». حضرت در ادامه فرمودند: لذا آنان كه در آن روز بدان اقرار كردند، همان الفت در اين جا هم آمد و آنان كه در آن روز انكارش كردند، همان اختلاف در اين جا نيز آمد.(4)

ص: 35

روايت فوق بدين معناست كه ارواح معترف، با يكديگر الفت يافتند و ارواح انكاركننده از ديگر ارواح جدا شدند و البته هر گروه نيز با هم جنس خويش الفت نمودند.

امام باقر عليه السلام نيز از پدرش و ايشان از جدش روايت نموده كه رسول خدا صلى اللّه عليه و آله به على عليه السلام فرمودند:

أنت الذي اِحْتَجَّ اللّه بك في ابْتِداء الخَلْق حَيْثُ أقامَهُم أشْباحا، فقال لهم: ألَسْتُ بربِّكم؟ قالوا بَلى، قال: و مُحمّد رَسولي، قالوا بَلى، قال: و علي أمير المؤمنين، فأبى الخَلْق جميعا إلاّ اِستكبارا و عُتّوا عَنْ ولايتك إلاّ نَفَر قليل و هُم أقَلُّ القليل و هُم أصحاب اليَمين...؛(1) تو آن كسى هستى كه خداى عزّوجلّ در ابتداى آفرينش به تو احتجاج نمود؛ آن جا كه انسان ها را به صورت اشباح درآورد و بدانها فرمود: آيا من پروردگارتان نيستم؟! گفتند: بلى. حضرت حق فرمود: و محمد[ صلى اللّه عليه و آله ] فرستاده ام نيست؟ گفتند: آرى. حضرت حق فرمود: و على[ عليه السلام ] اميرالمؤنين نيست؟ در اين هنگام بود كه همگى خلق از روى كبر و نافرمانى از ولايت تو [از اقرار بدان ]ابا كردند، جز چند نفرى و آنان بسيار بسيار اندك اند و آنان اصحاب يمينند.

مراد از عبارت «خلق» مسلمانان معاصر رسول خدايند صلى اللّه عليه و آله و گرنه روشن است كه پس از آن دوره، نيمى از آنان يا اكثرشان به امامت ايشان اعتراف نمودند و در دوره امامت حضرت مهدى(عجل اللّه فرجه) نيز همگى خلق به امامتش اعتراف مى كنند.

هم چنين عبارت «گفتند: بلى» در پاسخ به سؤال «آيا من پروردگارتان نيستم؟» و «محمد [ صلى اللّه عليه و آله ] فرستاده من نيست؟!» حاكى از پاسخ مثبت مسلمانان است، نه ديگران.

بنابراين نسبت به روايات پيامبر و ائمه - صلوات اللّه عليهم اجمعين - بايد زمان، مكان، شرايط و خصوصيات ديگر مورد ملاحظه قرار گيرد؛ همان گونه كه وقتى فردى از ما با ديگرى سخن مى گويد اين گونه ويژگى ها را لحاظ مى كند. قرآن كريم مى فرمايد:

«وَ ما أَرْسَلْنا مِنْ رَسُولٍ إِلاّ بِلِسانِ قَوْمِهِ...»؛(2) و ما هيچ پيامبرى را جز به زبان قومش،

ص: 36

نفرستاديم.

رسول اكرم صلى اللّه عليه و آله نيز مى فرمايند:

إنَّا مَعاشِر الأنبياء أُمِرْنا أنْ نُكلِّم النّاس عَلى قَدْر عُقولِهِم؛(1) همانا ما گروه أنبياء مأموريم كه با [هر گروه از] مردم به اندازه عقلشان سخن گوييم.

حذيفه از ايشان روايت مى كند كه فرمودند:

ما تَكامَلَت النُبوَّة لنَبيِّ في الأظلَّة حَتّى عَرَضَت عَلَيْه ولايَتي و ولاية أهل بَيْتي و مثلوا لَه فأقرُّوا بطاعَتهِم و ولايَتهِم؛(2) در عالم أظلّه نبوت هيچ پيامبرى تثبيت نشد، مگر آن كه ولايت من و اهل بيتم بر او عرضه شد و بر ايشان تجسم يافتند و آنها به فرمانبردارى از ايشان و ولايتشان اقرار كردند.

رابطه ميان اين دو روايت واضح است و اگر در معناى دو روايت پيشين جز آنچه گفتيم فرض شود، جمع ميان آن دو آشكار نخواهد شد.

در روايت ديگرى از امام باقر عليه السلام و امام صادق عليه السلام آمده است كه فرمودند:

إنَّ اللّه خَلَق الخَلْق و هِي أظِلَّة، فأرْسَلَ رَسولَه مُحمّدا صلى اللّه عليه و آله فَمِنْهم مَنْ آمَنَ بِهِ و مِنْهُم مَن كذَّبَهُ، ثُمَّ بَعَثَه في الخَلْق الآخر فآمَنَ بِهِ مَنْ كان آمَنَ بهِ في الأظِلَّة و جَحَدَهُ مَن جَحَد بهِ يَوْمَئذٍ، فقال سبحانه: «فَما كانُوا لِيُؤمِنُوا بِما كَذَّبُوا مِنْ قَبْلُ...»(3)؛- (4) همانا خدا خلق را آفريد در حالى كه سايه هايى [ارواحى ]بودند. آن گاه رسولش محمد صلى اللّه عليه و آله را فرستاد [بر آنها عرضه كرد]. برخى بدو ايمان آوردند و برخى او را تكذيب كردند. سپس او را در آفرينش ديگر [عالم دنيا ]مبعوث كرد آن گاه همان كسانى به او ايمان آوردند كه در عالم سايه ها بدو ايمان آوردند و همان كسانى منكر او شدند كه در آن روز او را انكار كردند؛ بنابراين خداى سبحان فرمود: «اما آنها به چيزى كه پيش از آن تكذيب كرده بودند، ايمان نياوردند».

ص: 37

الطَّريقَة هي الإيمان بولاية علي و الأوصياء؛(1) اگر بر ولايت على بن ابى طالب، اميرالمؤنين و ائمه از نسل او - عليهم الصلاة و السلام - استقامت ورزند و در امر و نهيشان، فرمانبرداريشان را بپذيرند، با آب فراوان سيرابشان مى كنيم؛ خدا مى فرمايد: «لَأَسْقَيْنَهُم مَّآءً غَدَقًا»؛ قلوبشان را از ايمان مالامال مى كرديم و مراد از «طريقة» [= راه ]همان ايمان به ولايت على و اصياى او عليهم السلام است.

ظاهر برخى روايات اين است كه اين دنيا مبتنى بر آن عالم است - ولو به نحو مقتضى - ؛ زيرا خداى تبارك و تعالى خلق را در عالم ذر و پيش از آزمونشان در اين دنيا آزمود. در رواياتى متعددى نيز به اين امتحان در آن عالم اشاره شده است؛ مثلاً در زيارت حضرت فاطمه زهرا عليهاالسلام چنين آمده است:

يا مُمْتَحَنَة، اِمْتَحَنَكِ اللّه الذي خَلَقكِ قَبْلَ أنْ يَخْلُقَك، فَوَجَدَكِ لِما إمْتَحَنَكِ صابرة؛(1) اى امتحان شده! خدا تو را امتحان كرد، پيش از آفرينش تو، و تو را بر آنچه امتحانت كرد صابر يافت.

آدم را از خاك زمين برگرفت و آن را به سختى ماليد كه ناگهان به صورت ذره هايى به حركت درآمدند. به اصحاب يمين فرمود: به سلامت به سوى جنّت [برويد] و به اصحاب آتش فرمود: به سوى دوزخ [برويد] كه باكى ندارم. سپس به آتش فرمان [فروزش] داد و آن افروخته شد، آن گاه به اصحاب شمال فرمود: داخلش شويد، ولى آنها گريختند؛ به اصحاب يمين فرمود: داخلش شويد، آنها بى درنگ داخل شدند و خدا [به آتش] فرمود: «سرد و سلامت باش» و آن سرد و سلامت شد. آن گاه اصحاب شمال گفتند: پروردگارا! ما را ببخشاى، او فرمود: شما را بخشودم. پس داخل شويد، آنها رفتند و [لكن] از آن فرار كردند، آن جا بود كه فرمانبردارى و نافرمانى به منصه ظهور رسيد. پس نه آنان مى توانند از زمره اينان شوند و نه اينان از آنان.(1) عبارت «نمى توانند» بدين معناست كه هواهايشان نمى گذارند كه آنان اين گونه شوند و گرنه اختيار و اراده دارند و بدين سبب، مستحق ثواب و عقاب مى شوند و در غير اين صورت نه ثواب به فعلشان تعلق مى گرفت و نه عقاب. قبلاً نيز بدان اشاره كرديم و آن را بيان مقتضى دانستيم، نه علت تامه؛ و تفصيل آن در علم كلام آمده است.

در حديثى جابر از امام باقر عليه السلام و ايشان از اميرالمؤنين عليه السلام روايت كرده كه فرمودند: خداى تبارك و تعالى به ملائكه فرمود: «...إِنِّي خالِقٌ بَشَراً مِنْ صَلْصالٍ مِنْ حَمَإٍ مَسْنُونٍ * فَإِذا سَوَّيْتُهُ وَ نَفَخْتُ فِيهِ مِنْ رُوحِي فَقَعُوا لَهُ ساجِدِينَ»؛(2) من بشرى را از گِلى خشك، از گِلى سياه و بدبو، خواهم آفريد. پس وقتى آن را درست كردم و از روح خود در آن دميدم، پيش او به سجده در افتيد.

حضرت در ادامه فرمودند: و كان ذلك مِنَ اللّه تَعالى في آدَم قَبْل أنْ يَخْلُقَه و اِحْتِجاجا مِنْه عَلَيْهم. قال: فاغْتَرَفَ رَبَّنا عَزَّوجَلَّ غُرفَةً بيَمينِهِ مِنَ الماء العَذِب الفُرات و كِلْتا يَدَيْه يَمين؛ اين [حادثه] از جانب خدا درباره آدم عليه السلام ، قبل از آن كه او را بيافريند و به عنوان احتجاجى از

ص: 42

ناحيه او بر آنها باشد رخ داد. در ادامه فرمودند: آن گاه خداى عزّوجلّ با دست راستش مشتى از آب شيرين گوارا برداشت و [البته] هر دو دستش راست است.

ظاهراً مراد از واژه يمين [= دست راست] يُمن و بركت است نه دست راست مادى؛ زيرا خداى متعال از جسم و ماديّات منزه است، از اين رو حضرت فرمودند: هر دو دستش راست است، يعنى شومى در خداى متعال راه ندارد. حضرت ادامه دادند:

فَصَلْصَلَها في كَفِّه حَتّى جَمَدَت فقال لَها: مِنْك أخْلق النبيّين و المُرسلين وعبادي الصالحين و الأئمّة المُهتدين و الدُّعاة إلى الجنّة و أتْباعِهِم إلى يَوْم القيامة و لا أُبالي و لا اُسأل عَمّا أفْعَل و هُم يَسألون؛ او را در دست خود خشك كرد تا آن سِفت شد، آن گاه فرمود: تنها از تو پيامبران و مرسلين و بندگان صالحم و امامان هدايت گشته ام و فراخوانان به بهشت و پيروانشان تا روز قيامت را مى آفرينم و باكى ندارم و درباره آن چه مى كنم مورد سؤال واقع نمى شوم، بلكه آنانند كه مورد سؤال واقع مى شوند.

مراد از واژه «دست»، قدرت اوست كه بر هيچ كسى پوشيده نيست. دليل اين كه خداى متعال در افعالش مورد سؤال قرار نمى گيرد آن است كه او تمام افعال خويش را طبق علم، حكمت و مصلحت انجام مى دهد، لكن آدمى برخى افعال خود را طبق حكمت و مصلحت و برخى ديگر را از روى جهل، مفسده يا شك و نظاير اينها انجام مى دهد، لذا در مقابل افعالش مسؤول است. خداى متعال از پيامبران عليهم السلام نيز پرسش مى كند؛ در قرآن كريم آمده است:

«فَلَنَسْئَلَنَّ الَّذِينَ أُرْسِلَ إِلَيْهِمْ وَ لَنَسْئَلَنَّ الْمُرْسَلِينَ»؛(1) پس، قطعا از كسانى كه [پيامبران ]به سوى آنها فرستاده شده اند خواهيم پرسيد و قطعا از [خود ]پيامبران [نيز ]خواهيم پرسيد.

زيرا حكمى كه از جانب پروردگار مى آيد بايد عام باشد. اميرالمؤمنين عليه السلام نيز به اين نكته اشاره كرده و مى فرمايند: اگر او پس از وفات رسول خدا صلى اللّه عليه و آله بدنش را غسل داد، نه بدان جهت بود كه - العياذ باللّه - جسم شريفش متنجس بود، بلكه براى اجراى سنت

ص: 43

[قانون شريعت] چنين كرد.(1) در عرف جديد نيز به آن، قانون مند شدن گويند. در ادامه نيز فرمودند:

ثم اِغْتَرَفَ غُرْفَةً أُخْرى مِنَ الماء المالِح الأُجاج فَصَلْصَلَها في كَفِّهِ فَجَمَدَت ثُمَّ قال لَها: مِنك أخْلق الجَبَّارين و الفَراعِنَة و العُتاة و إخْوان الشَّياطين و الدُّعاة إلى النَّار إلى يَوْم القيامة و أشْياعِهِم و لا أُبالي و لا أُسأَلُ عَمَّا أفْعَل و هُم يُسْألون. قال: و شرطه في ذلك البداء و لَم يشترط في أصحاب اليمين؛ سپس مشتى ديگر از آب نمكين شور برگرفت و در دست خود خشك كرد تا آن كه سِفت شد، سپس بدان فرمود: تنها از تو، جباران و فراعنه و نافرمانان و برادران شيطان و فراخوانان به سوى آتش در روز قيامت و پيروان آنها را مى آفرينم و باكى ندارم و در آنچه انجام مى دهم مورد سؤال قرار نمى گيريم و آنهايند كه بايد مورد سؤال واقع شوند. راوى مى گويد: امام اين امر را مقيد به «بداء» كرد ولى اين امر را درباره اصحاب يمين شرط ننمود.

شايد مراد از واژه «بداء» در اين عبارت آن باشد كه اين امر [جهان] از قدرت خداى سبحان خارج نشد و آنچه گفته شد علت تامه و نيز به گونه اى نبود كه احتمال وقوع خلافش محال باشد؛ تا همانند اجتماع نقيضين يا ضدين و يا مساوى بودن جزء با كل محال باشد. حضرت ادامه دادند:

ثم أَخْلَطَ الماءَيْن جَميعاً في كَفِّهِ فَصَلْصَلَهُما ثُمَّ كفَّهُما قُدّام عَرْشِهِ و هُما سُلالَةٍ مِن طين؛(2) سپس [خدا هر دو نوع] آب ها را در دستش به هم آميخت و خشك كرد و سپس آن دو را

ص: 44

پيشاپيش عرش جمع كرد در حالى كه عصاره اى از گِل بودند.

زراره نيز روايت مى كند كه:

مردى از امام باقر عليه السلام درباره آيه: «وَ إِذْ أَخَذَ رَبُّكَ مِنْ بَنِي آدَمَ مِنْ ظُهُورِهِمْ ذُرِّيَّتَهُمْ...»؛(1) «و [به خاطر بياور] زمانى را كه پروردگارت از پشت و صلب فرزندان آدم، ذريه آنها را برگرفت» سؤال كرد. حضرت - در حالى كه پدرش عليه السلام مى شنيد - فرمودند: پدرم به من خبر داد كه خداى عزّوجلّ مشتى از خاك آن سرزمين - كه آدم عليه السلام را از آن آفريد - برگرفت و بر آن آب شيرينِ گوارا ريخت و سپس آن را چهل روز [به حال خود ]واگذاشت و بعد، آب نمكين شور بر آن ريخت و چهل روز به حال خود گذاشت. زمانى كه آن گِل خمير درآمد آن را برداشت و آن را به شدت ماليد و در اثر اين [كار] آنها به صورت ذره هايى از چپ و راستش بيرون آمدند. او به همه آنها دستور داد كه در آتش بروند. اصحاب يمين داخل آن شدند و [آتش] برايشان سرد و سلامت شد و [لكن] اصحاب شمال از اين كار خوددارى كردند.(2) ابن اذينه نيز از امام صادق عليه السلام روايت مى كند كه:

نزد ايشان بوديم و از مردى از شيعيانمان ياد كرديم و [در توصيف او] گفتيم: در او تندى اى وجود دارد، حضرت فرمودند: مِن علامةِ المؤمن أن تكون فيه حِدَّة؛ از نشانه[هاى ]مؤن آن است كه در او تندى اى است.

راوى مى گويد: عرض كرديم: عموم اصحاب ما از تندى برخوردارند؟ حضرت فرمودند: إنَّ اللّه في وقتٍ ما ذَرأهم أمر أصحاب اليَمين - وأنتم هُم - أن يدخلوا النّار فَدَخَلوها فأصابَهُم وَهج، فالحِدَّة مِن ذلك الوَهج، وأمر أصحاب الشمال - وهُم مُخالِفُوهم - أن يَدخلوا النَّار فَلَم يفعلوا فَمِن ثُمَّ لَهُم سَمت ولَهُم وقار(3)؛ همانا وقتى خداى تبارك و تعالى آنها را آفريد به اصحاب يمين - كه شما از آنها هستيد - فرمود كه داخل آتش شوند. آنان نيز داخل شدند و زبانه اى از آتش بدان ها رسيد. اين تندى ناشى از آن زبانه آتش است. به

ص: 45

اصحاب شمال نيز كه مخالفان آنانند دستور داد كه داخل آتش شوند، آنها سر باز زدند و به همين سبب، چهره اى آراسته و با وقار از خود نشان مى دهند.

شايد مراد از واژه «حِدّت» در اين گونه روايات، آن باشد كه اهل حق برحقشان مصرّند و معتقدند كه مخالفانشان بر اساس منطق و تعقل سخن نمى گويند و تنها با سروصدا و جوسازى سعى در اثبات عقايد خود دارند؛ و يا شايد از باب اين سخن خدا باشد كه مى فرمايد:

«...وَ الَّذِينَ مَعَهُ أَشِدّاءُ عَلَى الْكُفّارِ رُحَماءُ بَيْنَهُمْ...»؛(1) و كسانى كه با اويند، بر كافران، سخت گير [و] با همديگر مهربانند.

در مقابل آنان، اهل باطلند كه چون معمولاً بر بطلان كارشان واقفند، لذا با وقارى ظاهرى و امثال آن خود را مى نمايانند تا آن واقعيت زشت را در وراى اين ظاهر زيبا و خوش آيند، مخفى كنند.(2)

بنابراين دو نوع آفرينش اوليه و ثانويه درعالم ذر اتفاق افتاده است و همينطور خلقت ارواح مقدم بر ابدان شد؛ و آزمايشى انجام گرفت و مقتضى اطاعت و معصيت به وجود آمد و گفت وگويى ميان خدا و مخلوقات صورت گرفت و بسيارى از اتفاقات ديگر رخ داد؛ اتفاقاتى كه خداى تبارك و تعالى بر آن واقف است. البته هيچ كدام از اين اتفاقات، سرنوشت حتمى اى را در اين جهان (براى كسى) ايجاب نمى كنند؛ يعنى اين گونه نيست كه هر كسى در آن عالم فرمانبردار حق بوده حتماً در اين جهان نيز فرمانبردار خواهد بود و يا هر كه در آن عالم نافرمان حق بوده، حتماً در اين جهان نيز نافرمان بردار خواهد بود. قبلاً نيز گفتيم كه تمامى حوادث فوق مقتضى اى براى طاعت يا معصيت، در فرد ايجاد مى كند نه آن كه علت تامه باشد؛ چون براى خدا بدائى حاصل مى شود كه نزد متكلمان به معناى

ص: 46

آشكار كردن امر مخفى است؛ زيرا هيچ چيزى بر خداى سبحان مخفى نيست، نه در زمين، نه در آسمان، نه درگذشته، نه در آينده و نه در زمان فعلى.

بنابراين از مجموعه آيات و رواياتى كه در اين باب وارد شده اند و تواتر اجمالى نيز دارند، همين مطالب فهميده مى شود.

اميرالمؤنين عليه السلام در اين باره مى فرمايند:

و أَهْبَطَهُ إلى دارِ البَليَّةِ و تَناسُل الذُرِّيَّة؛(1) و او را به دنيا كه سراى آزمايش و ازدياد نسل است، فرو فرستاد.

آموزش به ديگران است، خلاف ظاهر روايات؛ بلكه خلاف نصّ روايات است؛ - اگر چه احتمال فوق نيز از آن به دست مى آيد - چرا كه آنان الگوهاى امت هستند.

عرض كرد: هر كه نافرمانيت كند جزايش چه خواهد بود؟ فرمود: در آتشم سكنايش مى دهم. آدم عرض كرد: پروردگارا! درباره آنها عدالت ورزيدى و به يقين غالب آنها نافرمانيت خواهندكرد، اگر تو آنها را حفظ نكنى.(1) حبيب سجستانى از امام باقر عليه السلام روايت مى كند كه فرمودند:

آن گاه كه خداى عزّوجلّ ذرّيه آدم عليه السلام را از پشتش بيرون آورد تا براى ربوبيت خويش و نبوت هر پيامبرى از آنها پيمان بگيرد، اولين كسى كه از آنها براى نبوتش پيمان گرفت محمد بن عبداللّه صلى اللّه عليه و آله بود. سپس خداى جلّ جلاله به آدم عليه السلام فرمود: نگاه كن چه مى بينى؟ حضرت مى فرمايد: آدم عليه السلام به ذريه اش كه به صورت ذره هايى آسمان را پركرده بودند، نگاه كرد و گفت: پروردگارا! ذريه ام چه فراوانند! براى چه آنها را آفريدى؟ با گرفتن پيمان از آنها، از ايشان چه مى خواهى؟ خداى عزّوجلّ فرمود: [از آنها مى خواهم] كه مرا بپرستند، به من هيچ گونه شركى نورزند و به فرستادگانم ايمان بياورند و از ايشان پيروى كنند.(2)

آفريده هاى گوناگون خداى سبحان كه از ذره تا كهكشان را شامل مى شود چه بايد گفت؟! علاوه بر اين، شايد موجوداتى هزاران هزار بار كوچك تر از ذره و هزاران هزار بار بزرگ تر از كهكشان هاى شناخته شده وجود داشته باشند؛ خداى عزّوجلّ مى فرمايد:

«... صُنْعَ اللّهِ الَّذِي أَتْقَنَ كُلَّ شَيْءٍ...»؛(1) اين صنع خدايى است كه هر چيزى را در كمال استوارى پديد آورده است.

پس به حكم عقل و نقل، قدرت خداى سبحان به محال تعلق نمى گيرد؛ زيرا نقص در ذات محال است - كه شدنى نيست - نه در كم و كيف قدرت خدا. تفصيل اين سخن را - اگر خواسته باشيد - در علم كلام بايد جست.

بنابراين هر چه در دايره محالات قرار نگيرد، چه كوچك و چه بزرگ و چه در كمّيّت و كيفيت متعلق قدرت خداى سبحان است.

در كتاب بحار الأنوار و مانند آن ده ها روايت كه بيان گر اين گونه حقايق اند وجود دارد كه ما برخى از آنها را در امتحان اول، امتحان دوم و حتى امتحان سوم ذكر كرديم.(2)

لا تُزِغْ قُلُوبَنا بَعْدَ إِذْ هَدَيْتَنا وَ هَبْ لَنا مِنْ لَدُنْكَ رَحْمَةً إِنَّكَ أَنْتَ الْوَهّابُ»؛(1) او كسى است كه اين كتاب [ = قرآن] را بر تو نازل كرد كه قسمتى از آن، آيات محكم [= صريح و روشن] است. آنها اساس كتابند؛ [و هر گونه پيچيدگى در آيات ديگر، با مراجعه به اينها برطرف مى گردد.] و [قسمتى] ديگر متشابهاتند ]= آياتى كه به خاطر بالا بودن سطح مطلب و جهات ديگر، در نگاه اول، احتمالات مختلفى در آن مى رود ، ولى با توجه به آيات محكم، تفسير آنها آشكار مى گردد.] اما آنها كه در دلهايشان انحراف است، براى فتنه جويى و طلب تأويل آن [به دلخواه خود،] از متشابه آن پيروى مى كنند، با آنكه تأويلش را، جز خدا و راسخان در علم، نمى دانند. [آنها كه به دنبال فهم و درك اسرار همه آيات قرآن در پرتو علم و دانش الهى اند ]مى گويند: ما بدان ايمان آورديم، همه [چه محكم و چه متشابه ]از جانب پروردگار ماست. و جز خردمندان كسى متذكّر نمى شود [و اين حقيقت را درك نمى كنند راسخان در علم، مى گويند: ]پروردگارا! دل هايمان را، بعد از آن كه ما را هدايت كردى، [از راه حق ]منحرف مگردان؛ و از سوى خود، رحمتى بر ما ببخش، زيرا تو بخشنده اى.

امام باقر عليه السلام نيز از پدرش روايت مى كند كه فرمودند:

إنَّ روح آدم عليه السلام لمّا أُمِرَت أنْ تَدْخُل فيه فكرهته، فأمَرَها أن تَدْخُلها كُرْهاً و تَخْرُج كُرْهاً؛(1) همانا آن گاه كه به روح آدم عليه السلام امر شد كه داخل آن [بدن] شود، آن را ناخوش داشت؛ آن گاه [خدا] به آن امر كرد تا با كراهت داخل آن شود و با كراهت از آن خارج گردد.

ابو ولاّد از امام صادق عليه السلام روايت مى كند و مى گويد:

قلت لَه: جُعِلْت فِداك يَروُون أنَّ أرواح المؤمنين في حواصِل طيورٍ خُضْر حَوْل العَرْش، فقال: لا. المؤمن أكْرَم على اللّه عزَّوجلَّ مِنْ أنْ يَجْعَلهُ في حَوْصلة طَيْرٍ و لكِن في أبْدانٍ كأبدانِهِم؛(2) به ايشان عرض كردم: فدايت شوم مى گويند: ارواح مؤمنان در چينه دان پرندگانى سبز قرار دارند كه پيرامون عرشند؟!؛ حضرت فرمودند: خير، مؤن نزد خداى عزّوجلّ گرامى تر از آن است كه او را در چينه دان پرنده اى قرارش دهد. آنها در [قالب ]بدن هايى نظير بدن هايشان [در اين دنيا] هستند.

يونس از امام صادق عليه السلام روايت مى كند كه فرمودند:

... فإذا قَبَضَه اللّه عزَّوجلَّ صَيَّر تِلْكَ الرّوح في قالبٍ كقالِبِه في الدُّنيا فَيأكُلون و يَشْربون، فإذا قَدمَ عَلَيْهم القادم عَرَفُوه بِتِلْك الصُّورة التي كانت في الدُّنيا؛(3) هنگامى كه خداى عزوجل روح را قبض مى كند، آن را در قالبى [ديگر ]مانند كالبد اين دنيايى اش قرار مى دهد، آن گاه مى خورند و مى نوشند و هنگامى كه كسى بر آنها وارد مى شود او را به همان صورتى كه در دنيا بود [مى بينند و] مى شناسند.

در كتاب كافى آمده است كه حبّه عرنى گفت:

به همراه اميرالمؤنين عليه السلام به اطراف كوفه رفتيم. حضرت در وادى السلام ايستادند، به طورى كه گويا گروهى را مخاطب قرار داده است... سپس ردايش را [بر زمين] انداخت تا بر آن بنشيند و به من فرمودند: «اى حبّه! اين نبود مگر سخن گفتن با مؤنى يا مأنوس شدن

ص: 53

با او»! گفتم: يا اميرالمؤنين! آيا آنها چنين اند و امكان سخن گفتن و انس گرفتن با آنها وجود دارد؟ حضرت فرمودند: «آرى، اگر [پرده غيب] بر تو گشوده مى شد، آنها را به صورت حلقه هايى مى ديدى كه زانو در بغل گرفته با يكديگر سخن مى گويند». گفتم: آنها اجسام اند يا ارواح؟ حضرت فرمودند: «ارواحند».(1) ابوالمقدام نيز از امام صادق عليه السلام و ايشان از پدرش روايت مى كند كه فرمودند:

و اللّه ما مِنْ عَبْدٍ من شيعتنا يَنام إلاّ أصْعَدَ اللّه عزّوجلَّ روحه إلى السَّماء فيُبارك عَلَيْها، فإنْ كانَ قَدْ أتى عَلَيْها أجَلَها جَعَلَها في كُنوزِ رَحْمَتِهِ و في رِياضِ جنَّتِهِ و في ظِلِّ عَرْشِهِ، و إنْ كان أجَلَها مُتأخِّرا بَعَثَ بِها مَعَ أمَنَتِهِ مِنَ المَلائكة ليَردُّوها إلى الجَسَد الذي خَرَجَت مِنْهُ لِتَسْكُن فيه؛(2) به خدا سوگند! هيچ بنده اى از ميان شيعيان ما به خواب نمى رود جز آن كه خداى عزّوجلّ روحش را به سوى آسمان بالا مى برد و به او عنايت مى كند، آن گاه اگر اجلش فرا رسيده باشد آن [روح] را در گنج هايى از رحمتش و در باغ هاى بهشتيش و در سايه عرشش قرار مى دهد و اگر اجلش ديرتر باشد آن را با فرشتگان نگاهبانش بر مى گرداند تا به بدنى كه از آن بيرون آمده باز گردد و در آن آرامش يابد.

در روايت ديگرى از امام باقر عليه السلام مى خوانيم:

إنَّ العباد إذا ناموا خَرَجَت أرواحَهُم إلى السَّماء، فما رَأت الرُّوح في السَّماء فهو الحَق و ما رَأت في الهواء فهو الأضْغاث؛(3) هرگاه بندگان به خواب مى روند ارواحشان به سوى آسمان مى رود و آنچه كه روح در آسمان مى بيند حق است و آنچه در هوا مى بيند [خواب هاى] پريشان.

ظاهراً منظور از واژه «هوا» محدوده اى است كه در آن هوا (اتمسفر) هست؛ زيرا مقدارى كه از زمين فاصله بگيريم و بالا رويم از جوّ زمين خارج شده و ديگر هوائى نخواهد بود.

ص: 54

حضرت على عليه السلام نيز مى فرمايند:

إنَّ اللّه يقول: «اللّهُ يَتَوَفَّى الْأنْفُسَ حِينَ مَوْتِها وَ الَّتِي لَمْ تَمُتْ فِي مَنامِها فَيُمْسِكُ الَّتِي قَضى عَلَيْهَا الْمَوْتَ وَ يُرْسِلُ الْأخْرى إِلى أَجَلٍ مُسَمًّى»(1) فاللّه يَتَوَفَّى الأنْفُسَ كلّها، فَما رَأت و هِيَ عِنْدَه في السَّماء فَهِي الرُؤيا الصادِقَة، و ما رَأت إذا أرْسَلَت إلى أجْسادها تَلَقَّتْها الشَّياطين في الهواء فَكذَّبَتْها و أخْبَرَتْها بالأباطيل فكذبت فيها؛(2) خدا فرموده: «خدا ارواح را به هنگام مرگ قبض مى كند و ارواحى كه نمرده اند نيز به هنگام خواب مى گيرد؛ سپس ارواح كسانى كه فرمان مرگشان را صادر كرده نگه مى دارد و ارواح ديگرى را [كه بايد زنده بمانند ]باز مى گرداند تا سرآمدى معيّن». بنابراين خدا همه ارواح را قبض مى كند و آنچه در آن حال مى بينند رؤاى صادقه خواهد بود و هنگامى كه به سوى بدن ها فرستاده مى شوند، شياطين در هوا با آنها برخورد مى كنند و به او دروغ مى گويند و اخبار درهم را بدانها مى دهند، پس آنچه مى بينند در آن دروغ گفته مى شود.

در المناقب روايت شده كه در حضور مأمون سؤال و جوابى ميان صباح بن نصر هندى و عمران صابى، و امام رضا عليه السلام رد و بدل شد كه شرح آن چنين است: عمران مى گويد:

آيا چشم، نور مركب است، يا روح اشياء را از منظر چشم مى بيند؟ حضرت مى فرمايند:

العَيْنُ شَحْمَة و هو البَياض و السَّواد، و النظر للروح دَليلَه، - إلى أن قال عليه السلام : - الروح مَسْكَنُها في الدَّماغ و شُعاعها مُنْبَثٌ في الجَسد بمَنْزِلَةِ الشَّمْس دارتَها في السَّماء و شُعاعها مُنْبَسِطٌ على الأرض؛(3) چشم كه همان سياهى و سفيدى است، پى اى است و نگاه به روح تعلق دارد - تا اين كه فرمودند - قرارگاه روح در مغز است و شعاعش در بدن گسترده شده، درست مثل خورشيد كه قرص آن در آسمان است و نورش بر زمين گسترده است.

محمد بن مسلم نيز از امام باقر عليه السلام روايت مى كند كه فرمودند:

إنَّ الرُّوح مُتَحَرِّكٌ كالرّيح، و إنَّما سُمِّي رُوحَاً لأنَّه اِشْتَقَّ اِسْمَه مِنَ الرِّيح، و إنَّما أخْرَجَهُ على

ص: 55

لَفْظَة الرُّوح لأنَّ الرّوح مُجانِسٌ للرِّيح؛(1) روح همانند باد، متحرك است. و بدين خاطر روح ناميده شده، كه نامش از ريح [= باد ]برگرفته شده و بدين سبب از آن به روح تعبير شده كه هم جنس باد است.

«واوى» بودن ماده روح و «يايى» بودن ماده ريح اشكالى بر تفسير امام عليه السلام ايجاد نمى كند، زيرا گفته امام، طبق آنچه در كتاب شرح نظام نيز آمده، در قلمرو اشتقاق كبير مطرح مى شود و علاوه بر آن متقارب بودن «واو» و «ياء» در دو واژه روح و ريح كه زمينه قلب «ياء» به «واو» را فراهم مى كند، استبعاد فوق را تضعيف مى كند و اصولاً به خاطر همين است كه قافيه شعر، گاه «واوى» مى شود و گاه «يايى» و ضررى هم متوجه آن نمى كند.(2) همين راوى از امام صادق عليه السلام و او از پدرانش و ايشان از اميرالمؤنين عليه السلام روايت مى كنند كه فرمودند:

لاينام المُسلم و هو جُنُب، و لا يَنام إلاّ عَلى طهور، فإنْ لَمْ يَجِد الماء فلْيَتَيَمَّم بالصّعيد، فإنَّ رُوح المؤمن تُرْفَع إلى اللّه تَبارك و تعالى فَيَقْبِلها و يُبارك عَلَيْها فإنْ كان أجَلَها قَدْ حَضَر جَعَلَها في كُنوز رَحْمَتِهِ و إنْ لَمْ يَكُن أجَلَها قَدْ حَضَر بَعَثَ بِها مَعَ أُمَنائِهِ مِنْ مَلائكتِهِ فَيَردُّونَها في جَسَدِها؛(3) مسلمان با حال جنابت نمى خوابد و هميشه با وضو مى خوابد؛ اگر آب نيابد بر خاك تيمم مى كند؛ چرا كه روح مؤن [به هنگام خواب] به سوى خداى تبارك و تعالى بالا مى رود و [خدا] او را مى پذيرد و او را مورد عنايت و بركت قرار مى دهد، حال اگر اجلش رسيده و حاضر باشد [خدا] آن [روح] را در گنج هاى رحمتش قرار مى دهد و اگر اجلش نرسيده باشد، او را به همراه ملازمانش از فرشتگان مى فرستد تا به بدنش بازگردانند.

در برخى روايات وارد شده و فقها نيز در كتاب هاى خود بدين امر پرداخته اند(4) كه اگر

ص: 56

كسى حال وضو گرفتن ندارد، تيمم كند، حتى بر روى لحافى كه بر خويش انداخته است و اين حكم از مصاديق همان راحتى اى است كه خدا در قرآن براى انسان مقرر داشته و فرموده:

«يُرِيدُ اللّهُ بِكُمُ الْيُسْرَ وَ لا يُرِيدُ بِكُمُ الْعُسْرَ»؛(1) خدا، راحتى شما را مى خواهد، نه زحمت شما را.

ما در تفسير موضوعى(2) خود اشاره كرده ايم كه: در آيه فوق، عبارت «لا يُرِيدُ بِكُمُ الْعُسْرَ»از نظر مرتبه، مقدم بر عبارت پيشين خود است و سرّ تأخير آن در بيان، آن است كه آيه در مقام بيان آسانى است، لذا مقتضى تقدم آن است(3) در غير اين صورت، وجهى براى گفتن عبارت فوق جز تأكيد نبود و تأكيد هم خلاف اصل است، و اللّه العالم.

در كتاب كافى از ابى بصير روايت شده كه امام صادق عليه السلام فرمودند:

آن گاه كه ميان او [= محتضر] و سخن، فاصله مى افتد [و قدرت تكلم را از دست مى دهد] رسول خدا صلى اللّه عليه و آله و هر كه را خدا بخواهد نزد او مى آيند. رسول خدا صلى اللّه عليه و آله در طرف راست و ديگران درطرف چپش مى نشينند و رسول اللّه صلى اللّه عليه و آله به او مى فرمايد: آنچه كه اميد مى داشتى، اينك در مقابل توست و آنچه از آن مى ترسيدى از آن ايمنى يافته اى. سپس درى به سوى بهشت به روى او باز مى كند و به او مى فرمايد: اين منزلگاه تو در بهشت است؛ البته اگر

ص: 57

بخواهى به دنيا بازت مى گردانيم و در آن جا طلا و نقره خواهى داشت. او مى گويد: من كارى در دنيا ندارم [نمى خواهم به دنيا بازگردم]. در اين هنگام است كه رنگش سفيد و پيشانيش عرق آلود و لبانش منقبض و گلويش باز و چشم چپش اشك آلود مى شود هر كدام از اين نشانه ها را كه ديدى بدان اكتفا كن [بدان كه لحظات آخر عمرش است]. سپس زمانى كه جان از بدنش خارج مى شود [اموال دنيا ]بر او عرضه مى گردد همان گونه كه بر او عرضه شد [ليكن او دوباره ]آخرت را برمى گزيند. آن گاه تو در ميان غسل دهندگان او را غسل مى دهى و در ميان زير و بركنندگانش (در هنگام غسل) او را زيرورو مى كنى. زمانى كه او در كفن هايش گذاشته و بر تختش [= تابوتش ]قرار داده مى شود، روحش خارج مى شود و (با فاصله) يك قدم پيشاپيش آن گروه (تشييع كننده) راه مى رود و ارواح مؤنين او را تحويل مى گيرند، بر او سلام مى كنند و او را به نعمت هايى كه خداى جلّ ثنائه برايش مهيا كرده بشارت مى دهند. پس آن گاه كه او را در قبر مى گذارند، روحش تا ميان تنه اش به سوى آن بازگردانده مى شود؛ سپس از آنچه مى داند مورد سؤال قرار مى گيرد؛ اگر طبق آنچه مى دانسته عمل كرده باشد آن درى كه رسول خدا صلى اللّه عليه و آله به او نشان داد برايش باز مى گردد و نور و پرتو آن و خنكى و بوى خوش آن بر او وارد مى شود.(1)

ص: 58

از طريق تلويزيون و راديو بشنوند و چهره آن شخص را در تصوير تلويزيونى اش ببينند.

آنان كه كتاب هاى غربى ها و غيره را درباره ارواح، جنيان و ملائكه ملاحظه كرده اند به راحتى مطلب مذكور را درك مى كنند؛ مثل كتاب «انسان روح است نه بدن»، نگاشته يكى از دانشمندان مصرى و در سه جلد. در اين كتاب بسيارى از اين امور ثبت شده است.

هشام بن حكم روايت مى كند كه امام صادق عليه السلام در جواب سؤال كسى فرمودند:

الرُّوح جِسْمٌ رَقيقٌ قَدْ أُلْبِسَ قالِباً كَثيفاً - إلى أنْ قَال: - أفَيَتلاشا الرُّوح بَعْد خُرُوجِهِ عَنْ قالِبِهِ أمْ هُو باق؟ قال عليه السلام : بَل هُو باقٍ إلى وَقْتِ يُنْفَخُ في الصُّور، فَعِنْد ذلك تَبْطُل الأشْياء و تَفْنى فَلا حِسٍّ و لا مَحْسوس، ثُمَّ أُعيدَت الأشْياء كما بَدَأها مُدَبِّرُها؛(1) روح، جسم رقيقى است كه قالب مادى پرتراكم بر آن پوشانده شده است... . باز مى پرسد: آيا پس از آن كه روح از قالبش خارج مى شود متلاشى مى گردد؟ حضرت مى فرمايند: [نه ]بلكه باقى مى ماند تا آن روزى كه در صور دميده شود، آن گاه اشياء نابود و فانى مى گردند و ديگر نه حسى مى ماند و نه محسوسى. سپس آن اشياء به همان صورت كه خدا آغازشان كرد بازگردانده مى شوند.

مشاهدات شخصى خود و آنچه برخى افراد معتمد برايم نقل كرده اند و همچنين داستان هاى فراوانى بر پاره اى از اينها دلالت مى كند. در ذيل به چند نمونه از آن اشاره مى كنيم:

دارد مى آيد!» با اصرار مى خواهد كه او را بنشانند. كسانى كه گِرد بالينش بودند، گمان مى كنند كه وى از روى هواس پرتى سخن مى گويد، لكن با اصرار وى، او را مى نشانند. آن گاه او متوجه درِ اتاق مى شود و مى گويد: «السلام عليك يا أميرالمؤنين!» سپس چشمانش را مى بندد و روح مطهرش از دنيا مفارقت مى كند.

بدن هايشان خلع كنند و پس از آن اين روح بود كه رفت و آمد مى كرد و سخن مى گفت و بر مى داشت و مى داد. بدنِ بى حركت نيز آن جا افتاده بود. شايد براى اثبات آن دليلى بهتر از ديدن نباشد.

قرآن مى خوانيم:

«وَ نَفْسٍ وَ ما سَوّاها * فَأَلْهَمَها فُجُورَها وَ تَقْواها»؛(1) و قسم به جان آدمى و آن كس كه آن را [آفريده و] منظم ساخته سپس فجور وتقوا [شر و خيرش] را به او الهام كرده است.

و البته گاهى نيز بر يكديگر اطلاق مى شوند.

به هر تقدير از آيات، روايات و ادلّه عقلى استفاده مى شود كه همه اينها امورى مادى اند هر چند با هم متفاوتند؛ مانند طلا، برليان و خاك، كه در عين اختلاف جوهرى اى كه دارند، همگى امورى مادى هستند.

علاوه بر اين، صفات نفسانى اى از قبيل شجاعت و ترس، بخشش و بُخل، عدالت و ظلم و مانند آن هم، همگى امورى مادى و مخلوقند. رواياتى كه در زمينه جنود عقل و جهل در بحارالأنوار(2) و غير آن آمده، دال بر اين مطلبند و گرنه معقول نيست كه چيزى اثر

ص: 64

بپذيرد ولى مؤرى نداشته باشد، و اين مانند آن است كه معلولى بدون علت باشد. بنابراين، حالات گوناگون آدمى، دال بر آن است كه همه آنها منشأ [وجودى مادى] دارند.

اما نظر مرحوم حاج ملاهادى سبزوارى كه مى گويد: «النفس في وَحْدَتِها كلُّ القُوى؛(1)

ص: 65

نفس در وحدت خويش تمام قواست». به نظر ما دليلى براى صحت آن وجود ندارد، بلكه دليل، خلاف آن را اثبات مى كند؛ چون از علت واحد - از غير صاحب اراده - جز معلول واحد صادر نمى شود؛ همان گونه كه آن علت نيز جز معلول واحد ندارد.

سنت و عقل استناد كرده اند، ولى به اجماع تمسك نكرده اند، چون اجماعى در اين باره وجود نداشته است.(1)

ه- : «... ثُمَّ أَنْشَأْناهُ خَلْقاً آخَرَ فَتَبارَكَ اللّهُ أَحْسَنُ الْخالِقِينَ»؛(1) سپس آن را آفرينش تازه اى داديم؛ پس بزرگ است خدايى كه بهترين آفرينندگان است.

آيه فوق آفرينش ابعاد جسمانى آدمى را از آفرينش ابعاد مجرد از ماده (روح) جدا مى كند.

و: «سُبْحانَ الَّذِي خَلَقَ الْأَزْواجَ كُلَّها مِمّا تُنْبِتُ الْأَرْضُ وَ مِنْ أَنْفُسِهِمْ وَ مِمّا لا يَعْلَمُونَ»؛(2) منزه است كسى كه تمام زوج ها را آفريد از آنچه زمين مى روياند و از خودشان و از آنچه نمى دانند.

منظور از عبارت «و از آنچه نمى دانند» همان روح مجرد است.

ز: «إِلَيْهِ يَصْعَدُ الْكَلِمُ الطَّيِّبُ»؛(3) سخنان پاكيزه به سوى او بالا مى رود.

خداى متعال مجرد از ماده است و تنها مجرد از ماده به سويش صعود مى كند. پس سخنان پاكيزه مجرد از ماده است و اين چنين سخنى از روح مجرد از ماده نشأت مى گيرد.

ح: «لَقَدْ خَلَقْنَا الاْءِنْسانَ فِي أَحْسَنِ تَقْوِيمٍ»؛(4) ما انسان را در بهترين صورت و نظام آفريديم.

به اين بيان كه تنها امر مجرد، مصداق بهترين صورت و نظام است و گرنه نمى توان جسم مادى را در مقايسه با امر مجرد، بهترين صورت و نظام دانست، چون بالاتر از آن چيزى هست كه مصداق «احسن تقويم» يعنى بهترين صورت و نظام مى باشد و آن روح است.

ط: «يا أَيَّتُهَا النَّفْسُ الْمُطْمَئِنَّةُ * ارْجِعِي إِلى رَبِّكِ راضِيَةً مَرْضِيَّةً»؛(5) تو اى روح آرام يافته، به سوى پروردگارت بازگرد در حالى كه هم تو از او خشنودى و هم او از تو خشنود است.

اين پاره اى از آياتى بود كه معتقدان به تجرد نفس (روح) بدان استدلال كرده اند و همچنين مى گويند: تمامى آيات معاد و احوال بندگان در عالم ديگر نيز دال بر تجرد نفسند؛ چون اعاده بندگان در قيامت، اگر تنها ابعاد مادى داشته باشند، مصداق اعاده معدوم است

ص: 68

كه محال مى باشد. مرحوم حاج ملا هادى سبزوارى رحمه اللّه در اين باره مى فرمايد:

اِعادَةُ المَعدوم مِمّا امتَنَعا *** و بَعضهم فيه الضَّرورة ادَّعى(1) اعاده معدوم از موارد ممتنع الوجودى است كه برخى درباره آن مدعى بداهت و ضرورت شده اند.

و همچنين بدليل محال بودن انتقال عرض و قواى جاى گرفته در جسم.

- و منظور از اين آيه: «سپس آن را آفرينش تازه اى داديم» آن است كه خدا روح را در او آفريد و آفرينشش غير از آفرينش جسم است. اما از كجاى آن، مجرد بودن نفس، استفاده مى شود؟! - و مراد آيه: «و از آنچه نمى دانند» همينطور است و معلوم نيست كه مراد از آن تجرد نفس باشد.

- آيه «سخنان پاكيزه به سوى او بالا مى رود» را نيز بايد چنين معنى كرد: معناى بالا رفتن سخنان پاكيزه به سوى خداى سبحان - با توجه به اين كه او جسم نيست و محلى در آسمان و زمين و امثال آنها ندارد - بالا رفتن معنوى است؛ بدين معنا كه جزاى سخنان پاكيزه اى كه آدمى بر زبان جارى مى كند ثواب فراوان است.

- مراد از اين آيه: «ما انسان را در بهترين صورت و نظام آفريديم»؛ آن است كه در آدمى هر چيزى، مانند اعضاى ظاهرى، ابعاد باطنى، روح، عقل، نفس و امثال آن در جاى مناسب خود قرار گرفته اند.

- منظور آيه اى كه درباره رجوع نفس آرام يافته به سوى پروردگار بود، رجوع آن نفس، به ثواب و جزاى نيك است و گرنه لازمه اش مادى بودن خدا خواهد بود.

به هر حال هيچ كدام از آيات فوق بر تجرد غير خدا دلالت نمى كردند.

ضعيف تر از اين استدلال ها، دليل تراشى از آياتى است كه هيچ گونه دلالتى بر مدعاى آنها ندارد نظير آيه زير:

«رَبِّ أَرِنِي كَيْفَ تُحْيِ الْمَوْتى»؛(1) پروردگارا! به من نشان ده چگونه مردگان را زنده مى كنى.

آنها در توضيح اين استدلال گفته اند: رؤت فعل، جدا از رؤت فاعل نيست و از آن جا كه رؤت خداى متعال با چشمِ سر ممكن نيست پس رؤت او در حد جسم و مشاعر آن نيست و آن نمى تواند مسبب الأسباب را ببيند. پس اگر او توانسته خدا را ببيند روح مجرد او ديده نه جسم او.

ص: 70

پاسخ استدلال بالا آن است كه كبرا و صغراى آن محل اشكال است؛ زيرا در كجا اثبات شده كه رؤت فعل، جدا از رؤت فاعل نيست؟! بلكه حكم بديهى عقل، خلاف آن را مى گويد.

3. مَنْ رَآني فَقَدْ رَأى الحَق؛(1) هر كس مرا ببيند حق را ديده است.

4. أنا النذير العريان؛(2) من، آن بيم دهنده صريحم.

5. لي مَعَ اللّه وَقْتٌ لا يَسَعُني مَلَكٌ مُقَرَّب و لا نَبِيُّ مُرْسَل؛(3) با خداى سبحان لحظاتى دارم كه نه فرشته مقربى آن را دارد و نه پيامبر مرسلى.

6. أبيت عِنْدَ رَبِّي فَيُطْعِمُني و يَسْقيني؛(4) من نزد خداى سبحان بيتوته مى كنم و او به من خوراك و آب مى دهد.

استدلال به روايات فوق از اين جهت بوده كه اگر نفس مجرد آدمى كمال يابد، به شرافت و تقرب به درگاه خداى سبحان نايل مى آيد.

7. ربِّ أرِني الأشْياء كمَا هِيَ؛(5) پروردگارا! اشياء را آن گونه كه هستند به من نشان ده.

گفته اند: از سويى دعاى پيامبر صلى اللّه عليه و آله مستجاب است و از ديگر سو علم به اشياى داراى سبب، جز از راه علم بدان سبب ها و آفريدگار مجردشان، آن گونه كه بايد، حاصل نمى شود و مراد از ارائه [= نشان دادن] همان علم شهودى است.

8. قُلْبُ المُؤمن عَرْشُ الرَّحمَن؛(6) قلب مؤن عرش [خداى] رحمان است.

9. قَلْبُ المُؤمن بَيْن إصْبِعَيْنِ مِنْ أصابِعِ الرَّحمَن؛(7) قلب مؤن ميان دو انگشت از انگشتان خداى رحمان است.

هر چند برخى از روايات فوق با عبارت «قلب مؤن» آغاز شده بودند، لكن در كتاب علل الشرائع اين گونه است:

إنَّ القُلوب بَيْنَ إصْبَعَيْن مِنَ أصابِعِ اللّه؛(8) همانا قلب ها ميان دو انگشت از انگشتان خدا است.

ص: 72

المُؤْمِن أعْظَمُ قَدْراً عِنْدَ اللّه مِنَ العَرْش؛(1) مؤن نزد خدا، بزرگ مرتبه تر از عرش است.

گفته اند: بزرگ مرتبه بودن به سبب وجود نيرويى خاص در اعضا و جوارح آن و جسم بودنش نيست، چرا كه جسم آدمى شايستگى اين منزلت را ندارد، بلكه به علت، برخوردارى او از نفس (روح) مجرد است. اميرالمؤمنين عليه السلام نيز مى فرمايند:

إنَّ اللّه خَلَقَ الأرْواحَ قَبْل الأجْساد بألْفَيْ عام؛(2) همانا خدا، ارواح را دو هزار سال پيش از اجساد آفريد.

يكى از احبار يهود از اميرالمؤمنين على عليه السلام پرسيد:

هَلْ رَأيْتَ رَبَّك حينَ عَبَدْتَه؟ فقال عليه السلام : وَيْلك ما كُنْتَ أعْبُد رَبَّاً لَمْ أرَه، قال: و كيف رأيته، قال عليه السلام : ويْلك لا تُدْرِكه العُيون في مُشاهدة الأبْصار و لكِن رَأتْه القُلوب بُحَقائق الإيمان؛(3) آيا هنگامى كه پروردگارت را عبادت مى كنى، او را ديده اى؟! حضرت فرمودند: واى بر تو! هيچ گاه خدايى را كه نبينم، نمى پرستم. آن مرد پرسيد چگونه او را ديده اى؟ حضرت فرمودند: واى برتو! چشم ها با ديدن متعارف او را نمى يابند وليكن قلب ها با ايمان هاى حقيقى او را مى بينند (به او اعتقاد پيدا مى كنند).

پس رؤت عقلانى با قواى جسمانى امكان پذير نيست و فقط با نيروى روحى ممكن است، و روح نيز اگر مجرد از ماده نباشد قادر بر رؤت امر مجرد [ = خداى متعال] نخواهد بود و اين به خاطر سنخيتى است كه بايد وجود داشته باشد.

از اميرالمؤنين عليه السلام پرسيدند: چگونه درِ خيبر را [از جاى] كندى؟ حضرت فرمودند:

قَلَعْتَه بِقُوَّةٍ ربَّانيَّةٍ لا بِقُوَّةٍ جِسْمانيَّة؛(4) به كمك نيروى ربّانى، نه با نيروى جسمانى.

ص: 73

هم چنين فرمودند:

الرُّوح مَلَكٌ مِن المَلائكة لَهُ سَبْعون ألْف وَجْه؛(1) روح، فرشته اى از فرشتگان است كه هفتاد هزار چهره دارد.

و نيز مى فرمايند:

بالنُّور الشَّارِقِ مِنَ سرادِقِ المَلكوت لَمْ يَلِجُ مَلكوت السَّماوات مَنْ لَمْ يُولَد مَرَّتَيْن؛ قسم به نورى كه از سراپرده هاى ملكوت و بطن غيب عالم مى تابد، به ملكوت آسمان راه پيدا نمى كند كسى كه دوبار متولد نشده باشد.

و باز فرمودند:

لا يَصْعَدُ إلى السَّماء إلاَّ مَنْ نَزَلَ مِنْها؛(2) هيچ كس به سوى آسمان صعود نمى كند جز آن كه از آن پايين آمده است.

تمسك كنيم. بلكه اين احاديث، بيش از آن كه دليل بر تجرد نفس و روح يا وحدت وجود يا موجود باشند، بر بطلان اين ادعاها دلالت دارند؛ اگر آدمى خود و صفات خود، از قبيل: فقر و نيازمندى، ظلمت، امكان، حدوث و غيره را شناخت، آن گاه از باب «تعرف الأشياء بأضدادها» ذات و صفات خدا را با ويژگى هايى متضاد با ويژگى هاى خود خواهد شناخت؛ صفاتى مانند، غنى، قدرت، قيموميت، عظمت، ازليت، سرمديت و ساير صفات كمال و اينها همگى جز بر تجرد ذات خداى تعالى دلالت ندارند.

رجوع آنها [= بندگان] به سوى خداى سبحان به معناى فنا شدن در او و اينكه پس از جدا شدن از او دوباره به اصل خود بازمى گردند نيست، بلكه به معناى بازگشت رضايت مندانه و مورد رضايت بنده، به مولاى خود است؛ نظير آنچه به صورت خاصى براى أنبياء، امامان معصوم و پيامبر اسلام عليهم السلام در حوزه وحى و رسيدن به كمال حاصل شد و از قبيل سخن خداى سبحان است كه مى فرمايد:

«ارْجِعِي إِلى رَبِّكِ...»؛(1) به سوى پروردگارت باز گرد.

آرى، صالحان به سوى ثواب، نعمت ها و كرامات خداى سبحان بازگشت مى كنند، و فاجران، فاسقان و منافقان نيز به سوى او باز مى گردند لكن در ايستگاه هاى حساب، عقاب و عذاب ها و مجازات هاى آماده شده جلوى آنها را مى گيرند و متوقفشان مى كنند؛ خدا درباره اين دو گروه نيك فرجام و بد فرجام در آياتى نظير آيات زير مى فرمايد:

«...كَذلِكَ زَيَّنّا لِكُلِّ أُمَّةٍ عَمَلَهُمْ ثُمَّ إِلى رَبِّهِمْ مَرْجِعُهُمْ فَيُنَبِّئُهُمْ بِما كانُوا يَعْمَلُونَ»؛(2) اين گونه براى هر امتى كردارشان را آراستيم.

آنگاه بازگشت آنان به سوى پروردگارشان خواهد بود، و آنها را از آنچه انجام مى دادند آگاه خواهد ساخت.

«وَ اتَّقُوا يَوْماً تُرْجَعُونَ فِيهِ إِلَى اللّهِ ثُمَّ تُوَفّى كُلُّ نَفْسٍ ما كَسَبَتْ وَ هُمْ لا يُظْلَمُونَ»؛(3) و بترسيد از روزى كه در آن، به سوى خدا باز گردانده مى شويد، سپس به هر كسى [پاداشِ] آنچه به

ص: 75

دست آورده، تمام داده مى شود؛ و آنان مورد ستم قرار نمى گيرند.

«مَتاعٌ فِي الدُّنْيا ثُمَّ إِلَيْنا مَرْجِعُهُمْ ثُمَّ نُذِيقُهُمُ الْعَذابَ الشَّدِيدَ بِما كانُوا يَكْفُرُونَ»؛(1) بهره اى [اندك] در دنيا [دارند]، سپس بازگشتشان به سوى ماست. آنگاه به [سزاى] آنكه كفر ورزيدند، عذاب سخت به آنان مى چشانيم.

«يا أَيَّتُهَا النَّفْسُ الْمُطْمَئِنَّةُ * ارْجِعِي إِلى رَبِّكِ راضِيَةً مَرْضِيَّةً * فَادْخُلِي فِي عِبادِي * وَ ادْخُلِي جَنَّتِي»؛(2) تو اى روح آرام يافته! به سوى پروردگارت بازگرد در حالى كه هم تو از او خشنودى و هم او از تو خشنود است.

پس در سلك بندگانم درآى و در بهشتم وارد شو!.

ممكن است كسى در اشكال به مسأله «رجوع به خدا» بگويد: مگر آدمى در محضر خداى سبحان حضور دائمى ندارد و مگر نه آن است كه هيچ چيز از علم، قدرت، نگاه و شنود خداى سبحان مخفى نيست. اگر چنين است رجوع به سوى او بى معنا خواهد بود؛ چون رجوع مستلزم رفت قبلى است؛ يعنى زمانى مى گويند فلان شخص به شهرش بازگشته، كه ابتدا از آن دور شده باشد و سپس به سوى آن شهر برگشته باشد. حال اگر همه اشياء - از جمله انسان - در محضر خدايند و هيچ چيز نه از او دور است و نه از او دور مى شود، رجوعى هم در كار نخواهد بود.

پاسخ اشكال بالا آن است كه مراد از رجوع مطرح شده، رجوع به ثواب و عقاب است؛ همان گونه كه آمدن بنده از سوى خدا هم معنايى خاص دارد كه عبارت است از آفرينش او و آمدنش به دار امتحان دنيا.

آرى، و چه بسيارند الفاظى كه در كتاب و سنت آمده و درباره خداى سبحان مطرح شده اند، اما نيازمند تأويل اند و حمل آن الفاظ بر معانى سازگار با جسمانيت، با او ناسازگاراند؛ مانند دو آيه زير:

«وَ جاءَ رَبُّكَ وَ الْمَلَكُ صَفًّا صَفًّا»؛(3) و پروردگارت فرا رسد و فرشتگان صف در صف حاضر

ص: 76

شوند.

كه منظور از صدر آيه فوق، آمدن امر پروردگار است، نه ذات او.

«وُجُوهٌ يَوْمَئِذٍ ناضِرَةٌ * إِلى رَبِّها ناظِرَةٌ»؛(1) در آن روز چهره هايى شاداب اند، به سوى پروردگار خود مى نگرند.

اشتباه فرقه حشويه، ظاهريه و غيره مقايسه كردن خداى تعالى با اجسام است؛ اينان پنداشته اند كه او نيز جسمى مانند ساير اجسام است، لذا جسم انگار شدند، يعنى اعتقادى كه عقل و نقل آن را محال مى دانند.

باشد، چون جسم اين گونه نيست.

دليل چهارم: نفس، امور بسيطى كه قابل قسمت نيست، مانند صرف الوجود، را درك مى كند و از آن جا كه معناى ادراك نفس، قيام حلولى معلوم، به نفس مدرك است، از بساطت و تجرد حلول كننده در نفس، بساطت و تجرد خود نفس لازم مى آيد.

دليل پنجم: نفس به انجام افعال نامتناهى قادر است؛ چون ادراك كلى، كه يكى از افعال او است، نمونه ادراك نامتناهى او است، در حالى كه چنين كارى از قواى جسمانى و غيرمجرد و دارنده تأثير محدود، ساخته نيست.

دليل ششم: نفس، صور عقليه اى كه ميان بسيارى از مصاديق مشترك است، يعنى همان مفاهيم كلى اى كه هر يك از آنها بر افراد گوناگون صادقند را درك مى كند و مفاهيم كلى [=صور عقلى] نه مقدار معينى دارند و نه وضع و نسبت مكانى و كميت و كيفيت معينى؛ زيرا در غير اين صورت بر افراد گوناگون صادق نمى بودند، پس نفس، مجرد از همه اينهاست و از آن جا كه ادراك نفس نسبت بدانها عبارت از قيام آنها بدان است، تجرد آنها مستلزم تجرد محلشان يعنى نفس است و گرنه لازم مى آيد كه آن صور عقليه [= مفاهيم كلى] به تبع نفس غير مجرد و داراى مقدار، وضع، نسبت مكانى، كيفيت، كميت معين و... باشند و در اين صورت آن صور مشترك بر مصاديق بسيار، صادق نخواهند بود و اين خلاف فرض اوليه است.

نيست پس از جنس آن [رنگ] هم نيست؟.

نقد دليل دوم: پاسخ اين استدلال نيز مانند نقد دليل نخست است، يعنى خستگى ناپذيرى نفس در اثر كثرت ادراكات، دليل مجرد بودنش نيست. اين گونه استنتاج مانند آن است كه كسى بگويد: به دليل آن كه انسان نيرومند در كار، خستگى ناپذير است و انسان ناتوان خستگى پذير، اين دو اختلاف جوهرى دارند و هر يك به نوعى خاص تعلق دارند؟! آيا اين ادعا پذيرفتنى است؟ آرى مى توان از اين خستگى پذيرى و خستگى ناپذيرى فهميد كه آن دو در برخى ويژگى هاى عرضى متفاوتند؛ آنها ويژگى هاى برون ذاتى آن چنانى دارند و اينها اين چنينى؛ آيا اين منطقى تر و پذيرفتنى تر نيست؟

نقد دليل سوم: اجسام در پذيرش اعراض، ويژگى ها، خصوصيات و غيره با يكديگر تفاوت دارند. آرى ممكن است نفس، متصف به اوصافى شود كه ساير اشياء بدانها متصف نشوند، لكن نمى توان اين امر را به عنوان دليلى بر خارج بودن نفس از دائره جسمانيت و مجرد بودن آن پنداشت، بلكه تنها مى توان گفت: نفس از يك سو و ساير اشياء از سوى ديگر با هم در ويژگى ها و خصوصيات متفاوتند، لكن اين تفاوت دليل بر جسميت يكى و عدم جسميت ديگرى نيست. هر دو جسم اند ولى هركدام با خصوصيات خاص خود. مضافاً بر اين كه اصولاً دليلى براى آن نداريم كه مدعى شويم محل صور ذهنى، نفس است. شايد تنها نفس بدانها تعلق مى گيرد نه آن كه محلشان باشد؛ مانند خورشيد كه به سبب نورى كه از خود مى پراكند به اشيايى كه مى تابد تعلق مى گيرد. شايد نفس به سبب نور علمى كه از او ساطع مى شود همه آن اشياء را درك مى كند، چنان كه برخى از قدما و متأخرين درباره چشم چنين گفته اند: نورى از چشم خارج مى شود كه به اشياى قابل رؤت تعلق مى گيرد (و مى تابد) و از اين رهگذر آنها را مى بيند، نه آن كه صورت آن اشياء در آن منعكس شود و ببيند. بنابراين، تضاد و امثال آن، در ناحيه اشياء نمى تواند ملازم خارج بودن نفس از دايره ماديات باشد. بنابراين نفس و جسم امرى مادى اند ولى هر كدام از گونه اى مختلف؛ همان طور كه آب و سنگ هر دو مادى اند، لكن يكى سيال و ديگرى

ص: 79

غيرسيال.

نقد دليل چهارم: پاسخ اين دليل نيز همانند قبلى است. مضافاً بر آن كه پاسخى نقضى دارد، يعنى نفس، امور مركبه را نيز درك مى كند كه بنابر مبناى آنها بايد آن را دليل مركب بودن نفس گرفت كه معتقد بدان نيستند و معروف است كه حكماء هم طبق مبانيشان آن را نمى پذيرند. ما در يكى از كتاب هاى كلاميمان احتمال مركب بودن نفس را مطرح كرده و گفته ايم كه دليلى براى بساطت آن در دست نداريم.

نقد دليل پنجم: قدرت نفس بر انجام افعال نامتناهى معلوم نيست، بلكه چنين قدرتى مردود است؛ چون آدمى در اين دنيا محدود و متناهى است، پس چگونه مى تواند از نفسى كه قادر بر افعال نامتناهى است، برخوردار باشد. و اِذا جاء الإحتمال بطل الإستدلال.

نقد دليل ششم: پاسخ دليل مزبور نيز روشن است؛ چون بر فرض آن كه مجرد بودن مفاهيم كليه را بپذيريم، نخواهيم پذيرفت كه علم نفس به يك شى ء به معناى قيام حلولى شى ء معلوم بدان است، كه از تجرد فرضى آنها تجرد نفس اثبات شود. آرى احتمال دارد كه قيام مفاهيم كليه به نفس، قيامى صدورى باشد، به سبب نورى كه از نفس خارج مى شود، همانند نورى كه از چشم به سوى امور ديدنى مى تابد.

بنابراين احتمال، نفس، بالذات، آن نور و بالعرض، آن اشياى مرئى را به سبب نورِ خود، درك مى كند و از تجرد آنها تجرد نفس لازم نمى آيد؛ گو اين كه درباره مفاهيم كلى مى توان گفت: مفهوم كلى چيز جز همان مفهوم جزئى نيست؛ منتها با قطع نظر از مشخصات زمانى، مكانى و غيره.

برخى از متكلمان پاسخ هاى مفصل ديگرى نيز در كتب خود داده اند كه اكنون نيازى به بسط آنها نيست. و لذا برخى از الهيون گفته اند: «ادله تجرد نفس و نظاير آن، هيچ كدام قانع كننده نبوده بلكه بيشتر شبه دليل بوده و غير برهانى اند».

ص: 80

برخى گفته اند: آيه اخير زمانى نازل شد كه مسلمانان انتظار حيات جاويد داشتند و رسول اللّه صلى اللّه عليه و آله نيز هميشه زنده باشد. چون از پيامبر صلى اللّه عليه و آله ، معجزات و كارهاى عجيبى صادر شده بود، لذا چنين انتظارى داشتند، ولى خداى سبحان با انزال آيه فوق انتظارشان را باطل كرد.

اميرالمؤنين عليه السلام مى فرمايند:

إنَّما خُلِقْتُم لِلْبَقاء لا لِلْفَناء؛(1) تنها براى بقا آفريده شده ايد، نه براى فنا.

رسول خدا صلى اللّه عليه و آله نيز فرمودند:

خُلِقْتُم للأبَد و إنَّما تُنْقَلُون مِنْ دارٍ إلى دار؛(2) براى ابديت آفريده شده ايد و [با مرگ] تنها از خانه اى به خانه ديگر منتقل مى شويد.

و نيز فرمودند:

الدُنيا سِجْنُ المؤمن و جَنَّة الكافِر و المَوْت جِسْرُ هؤلاء إلى جَنَّاتِهِم و جِسْرُ هؤلاء إلى جحيمهم؛(3) دنيا زندان مؤن و بهشت كافر است و مرگ، پل مؤمن به سوى بهشت و پل كافر به سوى جحيم است.

امام صادق عليه السلام از پدرش روايت مى كند كه فرمودند:

جَاءَ رَجُلٌ إلى النَبي صلى اللّه عليه و آله فقال: يا رَسولَ اللّه ما لي لا أُحِبُّ المَوْت؟ فقال: ألك مال؟ قال: نَعَم، قال: فَقَدَّمْتَه؟ قال: لا، قال: فمن ثُمَّ لا تُحِبُّ المَوْت؛(4) مردى نزد پيامبر صلى اللّه عليه و آله آمد و گفت: اى رسول خدا! چرا مرگ را دوست نمى دارم؟ حضرت فرمودند: آيا مالى دارى؟ گفت: آرى.

ص: 82

فرمودند: آيا آن را از پيش فرستاده اى؟ گفت: خير. حضرت فرمودند: به همين خاطر مرگ را دوست نمى دارى.

نيز به اميرالمؤنين عليه السلام گفته شد: مرگ را برايمان توصيف كن، حضرت عليه السلام فرمودند:

على الخَبير سَقَطُتم، هو أحَدُ ثَلاثَةِ أمور يَرِدُ عَلَيْه: إمَّا بِشارَةٌ بنَعيم الأبَد، و إمّا بِشارَة بعذابِ الأبَد، و إمَّا تَحْزين و تَهْويل، و أمْرُه مُبْهَم لا يَدْري مَنْ أيِّ الفِرَقِ هُو، - إلى أن قال - : فاعْمَلوا و أطيعُوا و لا تتكلوا و لا تَسْتَصْغِروا عُقوبَة اللّه، فإنَّ مِنَ المُسْرِفين مَنْ لا تلْحقهُ شَفاعَتنا إلاّ بَعْد عَذابِ ثَلاثْمائة ألْفِ سَنَة؛(1) به اهل خبره مراجعه كردى؛ آن يكى از سه چيزى است كه انسان بر آن وارد مى شود: يا مژده اى است به نعمت ابدى و يا بشارتى است به عذاب هميشگى و يا اندوهگين ساختن و هول برانگيز است. امرش مبهم است و معلوم نيست كه آن از كدام دسته است [ناجيان يا هالكان] پس بدانيد و اطاعت كنيد و سخن نگوييد [اعتراض نكنيد ]و عقوبت خدا را كوچك مشماريد؛ چه از جمله اسراف كاران است آن كه شفاعت ما جز بعد از عذاب سيصد هزار ساله بدو نرسد.

از امام حسن عليه السلام پرسيده شد: اين مرگى كه [مردم] بدان جاهلند چيست؟ فرمودند:

أَعْظَمُ سُرورٍ يَرِدُ على المُؤمنين إذا نُقِلْوا عَنْ دارِ النَّكِدِ إلى نَعيمِ الأبَد، و أعْظَمُ ثُبُورٍ يَرِدُ عَلى الكافِرين إذ نُقِلوا عَلى جنَّتهم إلى نارٍ لا تبيدُ و لا تَنْفَد؛(2) بزرگ ترين شادى اى است كه بر مؤمنان وارد مى شود؛ آن گاه كه از دارنگونبختى به دار نعمت ابدى منتقل مى شوند و بزرگ ترين نابودى اى است كه بر كافران وارد مى شود؛ آن گاه كه آنان از بهشتشان به سوى آتشى مى برند كه نه از بين مى رود و نه نابود مى شود.

بنابراين مراد از «كافران»، در حديث بالا، كسانى اند كه عامداً كفر مى ورزند و معاندان يا جاهلانِ مقصرى هستند كه در آخرت مورد آزمايش قرار مى گيرند و [لكن در اين فرصت مجددى كه بدانها داده مى شود ]مردود مى شوند. آرى اگر دنيا دار امتحانى است كه پنجاه

ص: 83

سال يا كمتر يا بيشتر به آدمى فرصت مى دهند، آخرت دار امتحانى است كه پنجاه هزار سال به او فرصت مى دهند، علاوه بر آن، آخرت، دار حساب و ثواب و عقاب نيز هست؛ خداى متعال مى فرمايد:

«فِى يَوْمٍ كَانَ مِقْدَارُهُ خَمْسِينَ أَلْفَ سَنَةٍ»؛(1) در روزى كه مقدارش پنجاه هزار سال است.

امام حسين عليه السلام در ضمن حديثى به اصحابشان [در كربلا] مى فرمايند:

فَما المَوْت إلاّ قَنْطَرة تُعْبِر بِكُم عَنِ البُؤْسِ و الضَرَّاء إلى الجِنان الواسِعَة و النَّعيمِ الدَّائمَة، فَأيُّكُم يَكْرَه أن يَنْتَقِل مِن سِجْنٍ إلى قَصْر؟ و ما هُو لأعْدائكُم إلاّ كَمَن يَنْتَقِل مِنْ قَصْرٍ إلى سِجْنٍ و عَذاب؛(2) مرگ تنها پلى است كه شما را از فقر و نادارى و تنگى معيشت به بهشت گشاده و پرنعمت عبور مى دهد؛ كدام يك از شما بدش مى آيد كه از زندان به قصر منتقل شود؟ و [لكن] براى دشمنانتان اين گونه نيست، مگر مانند كسى كه از قصرى به زندان و عذاب منتقل شود.

از امام سجاد عليه السلام نيز درباره مرگ سؤال شد؛ فرمودند:

للمُؤمِنُ كَنْزع ثِيابٍ وَسْخَة قُمَّلَة و فَكُّ قُيودٍ و أغْلالٍ ثَقيلَة و الإسْتِبْدال بأفْخَرِ الثِّيابِ و أطْيَبها رَوائح و أوْطَأ المَراكِب و آنَسُ المَنازِل، و لِلْكافر: كخَلْع ثِيابٍ فاخِرَة و النَّقْل عَنْ مَنازِلٍ أنيسَة و الإسْتبْدال بأوْسخِ الثِّيابِ و أخْشَنَها و أوْحَشِ المَنازِلِ و أَعْظمِ العَذاب؛(3) [مرگ] براى مؤن مانند درآوردن لباس هاى آلوده و پر از شپش و باز كردن غل هايى سنگين و عوض كردن آنها با فاخرترين و خوش بوترين لباس ها و راهوارترين مركب ها و مأنوس ترين منازل است و براى كافر مانند درآوردن لباس هايى فاخر و منتقل شدن از منازل مأنوس و جايگزين شدن آنها با آلوده ترين و درشت ترين لباس ها و موحش ترين منازل و بزرگ ترين عذاب هاست.

از امام باقر عليه السلام نيز درباره مرگ سؤال شد، حضرت فرمودند:

هُو النَّوم الذي يَأتيكُم كلَّ لَيْلَة إلاَّ أنَّه طَويلٌ مُدَّته لا يُنْتَبِهُ مِنْه إلاّ يَوْم القيامَة، فَمَن رَأى في

ص: 84

نَوْمِهِ مِن أصْنافِ الفَرَح ما لا يُقادِر قَدْرَه، و مَنْ أصْنافِ الأهْوالِ ما لا يُقادِرُ قَدْرَه؛(1) مرگ، همان خوابى است كه هر روز به سراغ شما مى آيد، منتها مدتش طولانى است و [آدمى] از آن بيدار نمى شود مگر در روز قيامت. [مانند آن كه] شخصى در خواب برخى گونه هاى شادى را مى بيند كه غيرقابل تقدير و اندازه گيرى است و يا گونه هاى هول و ترس [را مى بيند] كه آن هم غيرقابل اندازه گيرى و تقدير است.

بخش پايانى روايت از باب مثال است؛ يعنى همان گونه كه آدمى نمى تواند محتواى زيبايى يا زشتى رؤاى خود را انكار كند، ماوراى مرگ كه بسان برادر خواب است را نيز نمى تواند انكار نمايد.

امام صادق عليه السلام نيز در جواب سؤالى از مرگ، فرمودند:

لِلْمُؤمِن كأطْيَبِ ريحٍ يَشِمُّهُ فَيَنْعَس لِطيبِهِ و يَنْقَطعُ التَّعَبُ و الأَلَمُ كُلَّه عَنْه، و لِلْكافِرِ كلَسْعِ الأفاعي و لَدْغِ العَقارِب أوْ أشَدّ؛(2) مرگ براى مؤن مانند خوش بوترين بويى است كه ببويد و از خوش بوييش به خواب سبكى فرو مى رود و تمام خستگى و دردش از او قطع شود. براى كافر مانند نيش افعى ها و عقرب ها و يا شديدتر از آن است.

يعقوب مى گويد:

براى تعزيت [وفات] اسماعيل [فرزند امام صادق عليه السلام ] بر امام صادق عليه السلام داخل شديم حضرت براى او طلب رحمت نمود و فرمودند: همانا خداى عزّوجلّ خبر مرگ پيامبر را به ايشان داد و فرمود: «إِنَّكَ مَيِّتٌ وَ إِنَّهُمْ مَيِّتُونَ»؛(3) «قطعا تو خواهى مُرد، و آنها [نيز] خواهند مرد» و فرمود: «كُلُّ نَفْسٍ ذائِقَةُ الْمَوْتِ»(4)؛ «هركس مرگ را مى چشد».

سپس فرمودند: به يقين همه اهل زمين را مى ميراند تا آن جا كه احدى باقى نمى ماند و سپس اهل آسمان [نيز] مى ميرند تا آن كه احدى جز ملك الموت و حاملان عرش و جبرئيل و ميكائيل باقى نمى مانند. آن گاه ملك الموت مقابل خداى عزّوجلّ قرار مى گيرد و [از سوى خدا] به او گفته مى شود: چه كسى باقى مانده؟، و اين در حالى است كه خدا خود آگاه است،

ص: 85

مى گويد: اى خداى من! جز ملك الموت و حاملان عرش و جبرئيل و ميكائيل [احدى] باقى نمانده است. آن گاه به او گفته مى شود: به جبرائيل و ميكائيل بگو: بميريد. در اين هنگام آن ملائكه مى گويند: اى پروردگار ما! اين دو، فرستاده و امين تو هستند. مى فرمايد: من مرگ را بر هر نفسى كه در آن روح است مقدر كردم. سپس ملك الموت مى آيد تا آن كه در پيشگاه خداى عزّوجلّ مى ايستد. به او گفته مى شود: چه كسى باقى مانده؟ مى گويد: اى خداى من! جز ملك الموت و حاملان عرش نمانده اند. [خدا ]مى فرمايد: به حاملان عرش بگو بميريد. حضرت ادامه دادند: سپس [ملك الموت] افسرده و اندوهناك مى آيد، در حالى كه به بالا نگاه نمى كند. [آن گاه از جانب خدا] به او گفته مى شود: چه كسى باقى مانده؟ او مى گويد: اى خداى من! جز ملك الموت [كسى] باقى نمانده است. [آن جاست كه] به او گفته مى شود: بمير اى ملك الموت! و او مى ميرد. آن گاه خدا زمين و آسمان ها را به دستش مى گيرد و مى گويد: كجايند كسانى كه ادعا مى كردند شريك منند؟! كجايند كسانى كه در كنار من معبودى ديگر قرار مى دادند؟!.(1) مراد از عبارت: «آن گاه خدا زمين و آسمان ها را به دستش مى گيرد» آن است كه خداى سبحان از آن جا كه به هيچ يك از ملائكه محافظ و امثال آنها نيازى ندارد، در آن هنگام ديگر او است كه متولى همه امور مى شود. آرى خدا ملائكه را آفريد تا براى دنيا و بلكه براى هستى، كه دار اسباب است، به عنوان اسباب عمل كنند.

امام موسى كاظم عليه السلام مى فرمايند:

إنَّ المَوْتَ هُو المُصَفَّات يُصَفِّي المُؤمنين مِنْ ذُنوبِهِم فَيكُون آخر ألَمٍ يُصيبُهُم كفارة آخر وِزْرٍ بَقِيَ عَليهِم، و يُصَفّي الكافرين مِنْ حَسَناتِهِم فَيكون آخر لَذَّةٍ أو نِعْمةٍ أوْ راحَةٍ تلْحقهم هُو آخر ثَواب حَسنةٍ تَكون لَهُم؛(1) به يقين مرگ، صافى اى است كه مؤمنان را از گناه تصفيه مى كند و آخرين رنجى است كه به عنوان كفّاره گناهان باقيمانده بر دوششان، به آنان چشانده مى شود. هم چنين كافران را از نيكى هايشان تصفيه مى كند و آخرين لذت يا نعمت يا راحتى اى مى شود كه به عنوان آخرين ثواب كارهاى خوبشان، بدانها مى رسد.

اخبار فراوان ديگرى نيز از معصومين عليهم السلام در اين زمينه رسيده است كه بخاطر اختصار، از ذكرشان صرف نظر مى كنيم.(2)

بنابراين تجردى وجود ندارد كه طبق پندار باطل برخى فلاسفه، از آن به اتحاد با خدا يا حلولش در او تعبير شود. بلكه بايد بگوييم: خدا هميشه بر الوهيت خود كه مجرد، عالم، قائم به ذات خود و ديگر صفات او است، باقى خواهد ماند و هيچ كسى در اين اوصاف با او شريك نيست.

هدايتشان مى افزايد.

ارتقا يافتن آدمى از مرحله هدايت عامه به هدايت خاصه، تنها در گرو تبعيت از عقل و درخواست ابقاى نعمت هاى الهى است؛ زيرا هر لحظه امكان برگرفتن نعمت هاى الهى وجود دارد؛ به هين دليل روزى چند دفعه در سوره حمد مى خوانيم:

«اهْدِنَا الصِّراطَ الْمُسْتَقِيمَ»؛(1) ما را به راه راست هدايت كن.

چون ممكن است كه آدمى در هر لحظه به صراط مستقيم رهنمون شود و يا از آن محروم گردد. عبارت «ثبّتنا»(2) [= ما را ثابت قدم بدار] كه در برخى روايات آمده نيز اشاره به همين معنا است. البته واژه «اهدنا» در آيه بالا تنها به معناى «ثبّتنا» نيست.

بنابراين اگر آدمى از عقل و هدايت عامه، تبعيت كند، به هدايت خاصه مبدل مى گردد. در غير اين صورت امكان دارد [كه هر لحظه نسبت] به خدا كافر شود، يا تكبر ورزد، يا ستم كند، يا فاسق شود و يا به ساير مراحل پست حيوانى گرفتار آيد. خداى سبحان نيز چنين خطرى را به افراد غير معصوم گوشزد كرده و مى فرمايد:

«إِنَّ الَّذِينَ آمَنُوا ثُمَّ كَفَرُوا ثُمَّ آمَنُوا ثُمَّ كَفَرُوا ثُمَّ ازْدادُوا كُفْراً لَمْ يَكُنِ اللّهُ لِيَغْفِرَ لَهُمْ وَ لا لِيَهْدِيَهُمْ سَبِيلاً»؛(3) كسانى كه ايمان آوردند سپس كافر شدند و باز ايمان آوردند، سپس كافر شدند؛ آنگاه به كفر خود افزودند، قطعا خدا آنان را نخواهد بخشيد، وآنها را به راه [راست] هدايت نخواهد كرد.

روشن است كه اگر آدمى فكر و عقلش را به كار نگيرد و در مقابل هواى نفسش ايستادگى نكند هدايت نخواهد شد، بلكه به تدريج به دركات، سقوط خواهد نمود، به همين خاطر حق تعالى در آيات متعددى مى فرمايد:

ص: 89

«...وَ اللّهُ لا يَهْدِي الْقَوْمَ الظّالِمِينَ»؛(1) و خدا، قوم ستمكار را هدايت نمى كند.

«...وَ اللّهُ لا يَهْدِي الْقَوْمَ الْكافِرِينَ»؛(2) و خدا، گروه كافران را هدايت نمى كند.

«...وَ اللّهُ لا يَهْدِي الْقَوْمَ الْفاسِقِينَ»؛(3) و خدا، جمعيت نافرمانبر را هدايت نمى كند.

«...إِنَّ اللّهَ لا يَهْدِي مَنْ هُوَ كاذِبٌ كَفّارٌ»؛(4) در حقيقت، خدا آن كسى را كه دروغ پرداز ناسپاسى است هدايت نمى كند.

«...إِنَّ اللّهَ لا يَهْدِي مَنْ هُوَ مُسْرِفٌ كَذّابٌ»؛(5) خدا كسى را كه افراط كار دروغزن باشد هدايت نمى كند.

«كَيْفَ يَهْدِي اللّهُ قَوْماً كَفَرُوا بَعْدَ إِيمانِهِمْ»؛(6) چگونه خدا جمعيتى را هدايت مى كند كه بعد از ايمان كافر شدند؟!.

«...كَذلِكَ يَطْبَعُ اللّهُ عَلى قُلُوبِ الْكافِرِينَ»؛(7) اين گونه، خدا بر دل هاى كافران مهر مى نهد.

«...كَذلِكَ نَطْبَعُ عَلى قُلُوبِ الْمُعْتَدِينَ»؛(8) اين چنين بر دل هاى تجاوزگران مهر مى نهيم.

«...كَذلِكَ يَطْبَعُ اللّهُ عَلى كُلِّ قَلْبِ مُتَكَبِّرٍ جَبّارٍ»؛(9) اين گونه، خدا بر دل هر متكبّر زورگويى مُهر مى نهد.

«خَتَمَ اللّهُ عَلى قُلُوبِهِمْ وَ عَلى سَمْعِهِمْ وَ عَلى أَبْصارِهِمْ غِشاوَةٌ...»؛(10) خدا بر دل هاى آنان، و بر شنوايى ايشان مُهر نهاده و بر ديدگانشان پرده اى است.

بنابراين پيروى از عقل و اجتناب از شهوات موجب صعود تدريجى آدمى مى شود؛ خداى متعال در اين باره مى فرمايد:

«...وَ ما عِنْدَ اللّهِ خَيْرٌ وَ أَبْقى أَ فَلا تَعْقِلُونَ»؛(11) و آن چه نزد خداست بهتر و پايدارتر است مگر

ص: 90

نمى انديشيد.

«...وَ تَزَوَّدُوا فَإِنَّ خَيْرَ الزّادِ التَّقْوى وَ اتَّقُونِ يا أُولِي الْأَلْبابِ»؛(1) و براى خود توشه برگيريد كه در حقيقت، بهترين توشه،پرهيزگارى است، و اى خردمندان! از من پروا كنيد.

«...فَاتَّقُوا اللّهَ يا أُولِي الْأَلْبابِ لَعَلَّكُمْ تُفْلِحُونَ»؛(2) پس اى خردمندان، از خدا پروا كنيد، باشد كه رستگار شويد.

«...وَ نَهَى النَّفْسَ عَنِ الْهَوى»؛(3) و نفس را از هوس باز داشت.

همين طور در روايات نيز به اين مطلب اشاره شده است:

رسول خدا صلى اللّه عليه و آله فرمودند:

سَيِّدُ الأعمال في الدَّارَيْن العَقْل، و لكُلِّ شيءٍ دَعامَة و دعامة المؤمن عَقْله، فبِقَدْر عَقْلِهِ تَكُون عِبادَته لرَبِّه؛(4) سرور اعمال، در دو جهان، عقل است. و هر چيزى ستونى دارد و ستون مؤن عقل او است؛ بنابراين عبادت او براى پروردگارش نيز به اندازه عقل او است.

امام صادق عليه السلام نيز مى فرمايند:

اِعرفوا العَقْلَ و جُنْدَه و الجَهْل و جُنُودَه تَهْتَدوا؛(5) عقل و لشكرش و (نيز) جهل وجنودش را بشناسيد تا هدايت يابيد.

محمد بن عبدالجبار روايتى را به طور مرفوعه روايت مى كند كه راوى مى گويد:

از امام صادق عليه السلام پرسيدم: عقل چيست؟ فرمودند: ما عُبِدَ بِهِ الرَّحمن و اكتُسِبَ بِهِ الجِنان؛(6) [عقل] چيزى است كه به [كمك] آن [خداى] رحمان پرستيده و به [كمك] آن بهشت كسب مى شود.

قداح نيز از ايشان روايت مى كند كه فرمودند:

قال اللّه تَباركَ و تَعالى: إنَّما أقْبِلُ الصَّلاةَ لِمَنْ تَواضَعَ لِعَظَمَتي و يَكِفُّ نَفْسَهُ عَنِ الشَّهَوات

ص: 91

مِنْ أجْلي...؛(1) خداى تبارك و تعالى فرمود: تنها نماز كسى را مى پذيرم كه براى عظمتم تواضع كند و به خاطر من، نفسش را از شهوات بازدارد.

اميرالمؤنين عليه السلام هم مى فرمايند:

مَن اشْتاقَ إلى الجَنَّةِ سَلا عَنِ الشَّهَوات؛(2) هر كس به بهشت اشتياق دارد، از شهوات جدا شود.

و همين افزايش را مى توان در مورد ملائكه، ولدان مخلّدون و حورالعين هايى كه به خدمتگذارى ايشان مشغولند نيز لحاظ كرد.

در گذشته نيز از اين معنا سخن به ميان آمد كه روح مى تواند آن چنان وسعت يابد كه از تمامى اين نعمت ها استفاده كند.

كُلَّ شَيْءٍ و قَدَّرْتَ عَلى كلِّ شَيْءٍ و ابتَدَعْتَ كلَّ شَيْءٍ؛(1) تو آن خدايى كه معبودى جز تو نيست؛ تو بودى آن گاه كه آسمان بنا شده [به دست تو ]نبود تا اين كه فرمودند: پيش از هر چيز، بودى و هر چيزى را تو آفريدى و بر هر موجودى توانا بودى و هر چيزى را تو ابداع كردى.

اميرالمؤنين عليه السلام نيز مى فرمايند:

لَمْ يَخْلُق الأشْياء مِنْ أُصُولٍ أزَليَّة و لا مِنْ أوائلٍ أبَدِيَّة، بَلْ خَلَقَ ما خَلَقَ فَأقامَ حَدَّه...؛(2) اشياء را از مبادى و نمونه هاى أزلى نيافريده، و بر نمونه هاى ابدى خلق نكرده، بلكه هر چه را كه آفريد حدّى خاص براى آن مقرر فرمود.

و فرمودند:

مُسْتَشْهِدٌ بِحُدُوث الأشْياء عَلى أزَليَّتِهِ؛(3) نوپديدبودن موجودات گواه آن است كه او هميشه بوده است.

فاطمه زهرا عليهاالسلام نيز در خطبه اى كه در مسجد ايراد نمود، فرمودند:

إبْتَدَعَ الأشْياء لا مِنْ شَيْءٍ كانَ قَبْلَها، و أنْشَأها بِلا اِحْتذاءِ أمْثِلَةٍ امْتَثَلَها...؛(4) اشياء را بى سابقه آفريد [لكن] نه از شيئى كه پيش تر بوده وآفريدشان [لكن] بدون پيروى از الگوهايى كه الگويشان قرار داده باشد.

امام حسن عليه السلام در خطبه اى فرمودند:

خَلَقَ الخَلْقَ فَكانَ بديئاً بَديعاً، ابْتَدَأ ما ابْتَدَعَ، و ابْتَدَعَ ما ابْتَدَأ؛(5) مخلوقات را آفريد و آغازگر و مبتكر بود. مخلوقات بى سابقه را آغاز به آفرينش نمود و هر چه آغاز نمود بى سابقه آفريد.

امام حسين عليه السلام نيز روايت مى كند كه پدرش اميرالمؤنين عليه السلام در خطبه اى فرمودند:

الحَمْد للّه الذي لا مِنْ شَيْءٍ كانَ و لا مِنْ شَيْءٍ كوَّنَ ما قَدْ كانَ، المُسْتَشْهِدُ بِحُدُوث الأشْياء

ص: 94

عَلى أزَلَيَّتِهِ - إلى أنْ قَال: - كَفَى بإتْقانِ الصُنْعِ لَها آيَة و بِمرْكَبِ الطَّبْع عَلَيْها دَلالَة و بِحُدُوثِ الفطر عَلَيْها قدمة؛(1) ستايش خداى را كه نه از چيزى به وجود آمد و نه آفريده ها را از چيزى به وجود آورد. نوپديد بودن موجودات گواه آن است كه او هميشه بوده است... استحكام آفرينش نشانه اى كافى براى پديد آمدن مخلوقات و راهنمايى وافى بر بى آغازى او است.

در دعاى عرفه امام حسين عليه السلام نيز مى خوانيم:

اللَّهُمَّ إنِّي أرْغَبُ إلَيْكَ، و أشْهَدُ بالرُبُوبِيَّةِ لَكَ، مُقِرّاً بأنَّكَ رَبِّي و إنَّ إلَيْكَ مَرَدِّي، اِبتَدَأْتَنَي بِنِعْمَتِكَ قَبْلَ أنْ أكونَ شَيْئاً مَذكوراً؛(2) خدايا! همانا من تو را دوست دارم و مى خواهم. گواهى مى دهم به پروردگارى تو، در حالى كه اقرار مى كنم كه خداى منى و به آن كه به سوى تو است بازگشتم و پيش از آن كه چيز قابل ذكرى باشم با نعمت خود آفرينشم را آغاز كردى.

در سخنى از امام سجّاد عليه السلام مى خوانيم:

أنْتَ اللّه لا إله إلاّ أنْتَ، الذي أنْشَأْتَ الأشْياء مِنْ غَيْرِ سِنْخٍ و صَوَّرْتَ ما صَوَّرْتَ مِنْ غَيْرِ مِثالٍ و ابْتَدَعْتَ المُبْتَدعات بِلا اِحْتِذاء؛(3) تو خدايى هستى كه معبودى جز تو نيست، آنى كه اشياء را بدون مشابه آفريدى و آن چه صورتگرى كردى نه بر اساس نمونه اى، صورتگرى كردى و آفرينش ها را بدون پيروى از الگو، نوآفرينى نمودى.

و در دعايى ديگر مى فرمايند:

إبْتَدَعَ بِقُدْرَتِهِ الخَلْقَ إبْتِداعاً، و إخْتَرَعَهُم عَلى مَشِيَّتِهِ إخْتِراعاً؛(4) با قدرت خود مخلوقات را به ابتكار آفريدى و بر اساس مشيّت خود اختراعشان نمودى.

امام باقر عليه السلام نيز در چند روايت مى فرمايند:

إنَّ اللّه عَلا ذِكْرهُ كانَ و لا شَيْءٍ غَيْرَه؛(5) همانا خدا - كه يادش بلند باد - وجود داشت در حالى كه هيچ چيز جز او نبود.

ص: 95

كانَ اللّه و لا شَيْءٍ غَيْرَه؛(1) خدا بود در حالى كه هيچ چيز غير از او نبود.

إنَّ اللّه تَباركَ و تَعالى كانَ و لا شَيْءٍ غَيْرَه - بإضافة - و لَمْ يَزَل اللّه عالِماً؛(2) همانا خداى تبارك و تعالى بود و چيزى غير از او نبود... و همواره عالِم بوده است.

كانَ خالِقاً و لا مَخْلوق؛(3) او آفريدگار بود در حالى كه آفريده اى نبود.

امام صادق عليه السلام نيز در چند روايت مى فرمايند:

الحَمْدُ للّه الذي كانَ إذْ لَمْ يَكُنْ شَيْء غَيْره، و كَوَّنَ الأشْياء فَكانَت كما كَوَّنَها؛(4) ستايش خدايى را كه بود، زمانى كه چيزى غير از او نبود و اشياء را به وجود آورد و آنها همان گونه شدند كه به وجودشان آورد.

الحَمْدُ للّه الذي كانَ قَبْل أنْ يَكُون كانَ... بَلْ كَوَّن الأشْياء قَبْل كَوْنِها؛(5) ستايش خدايى را كه پيش از آن كه چيزى موجود باشد بود... پيش از وجود يافتن اشياء موجودشان نمود.

و در دعاى عرفه از امام حسين عليه السلام مى خوانيم:

و لَكَ الحَمْدُ قَبْلَ أنْ تَخْلُقَ شَيْئاً مِنْ خَلْقِكَ، و عَلى بَدْءِ ما خَلَقْتَ إلى إنْقِضاء خَلْقك؛(6) ستايش از آن تو است، پيش از آن كه چيزى از مخلوقات را بيافرينى و بر آغاز آفرينشت و بر پايان رسيدن خلقتت.

در سخن ديگرى از امام صادق عليه السلام مى خوانيم كه فرمودند:

إنَّ اللّه كانَ إذْ لا كانَ، فَخَلَقَ الكانَ و المكانَ و خَلَقَ نورَ الأنوار الذي نوّرَت مِنْهُ الأنوار و أجْرى فيه مِنْ نورِهِ الذي نوّرَت مِنْهُ الأنوار، و هُو النُّور الذي خَلَقَ مِنْهُ مُحمّداً و عَليّاً

ص: 96

- صَلواتُ اللّه عَلَيْهما - ؛(1) همانا خدا زمانى كه هيچ چيزى نبود، وجود داشت؛ آن گاه زمان و مكان را آفريد و نورالأنوارى كه انوار از آن آفريده شد را آفريد و در آن از نور خويش، كه انوار از آن نورانى شدند، جريان داد و آن، همان نورى است كه محمّد و على - صلوات اللّه عليهما - از آن آفريده شدند.

در اين زمينه روايات متواتر ديگرى نيز وجود دارد. بنابراين اعتقاد به پنج يا دو قديم و مانند آن، آن گونه كه به ترتيب، برخى فلاسفه و دوگانه پرستان و غيره معتقدند، اعتقاداتى بى دليل اند و بلكه دلايل موجود خلاف آنها است.

أشْهَدُ أنَّكَ كُنْتَ نُوراً في الأصْلاب الشَّامِخَة و الأرْحامِ المُطَهَّرَة؛(1) گواهى مى دهم كه تو نورى در اصلاب بلندمرتبه و رحم هاى پاكيزه بودى.

در دعاى روز عرفه امام حسين عليه السلام نيز آمده:

خَلَقْتَني مِن التُّرابِ، ثُمَّ أسْكَنْتَني الأصْلاب آمِناً لرَيْب المَنون و اخْتِلاف الدُّهور، فَلَمْ أزَل ظاعِناً مِنْ صُلْبٍ إلى رَحِم في تَقادُم الأيّام الماضِيَة و القُرونِ الخَاليَةِ، لَمْ تُخْرِجْني لرَأْفَتِك بي و لُطْفِك لي و إحْسانِك إلَيَّ في دَوْلَةِ أيّام الكَفَرَة الذين نَقَضُوا عَهْدَكَ و كذَّبوا رُسُلِك؛(2) مرا از خاك آفريدى و سپس در اصلاب، سكنايم دادى با ايمنى از خطر مرگ و تحولات روزگار و پيوسته در بستر روزگاران گذشته و قرن هاى سپرى شده از صلبى به رحمى مسافرم گردانيدى به خاطر رأفت و لطف و احسانى كه به من داشتى، در حكمرانى پيشوايانِ كفرى كه عهدت را نقض و فرستادگانت را تكذيب كردند، بيرونم نياوردى.

روايات ديگرى نيز در منابعى نظير بحار الانوار مى يابيد.(3)

آرى در رواياتى كه به دست ما رسيده آنچه دال بر رجوع همه [ذرات بنى آدم] به پشت آدم عليه السلام باشد نيافتيم و شايد تنها برخى شان بدان بازگشته باشند و برخى ديگر در جاى خويش در ميان خاك باقى مانده و از راه سبزه ها و ميوه ها و غيره به صلب و رحم والدين يا اجداد خود منتقل شده باشند.

البته گاهى عرفاً از اين روايات در اين باره چنين استفاده مى شود كه بازگشت همگى ذرات بنى آدم به پشت آدم عليه السلام ، مطابق آن قاعده اى است كه مى گويد: «حُكم الأمثال في ما يَجوز و فيما لا يَجوز واحد»؛ يعنى موجودات مشابه در امور مجاز و غير مجاز همانندند، اما سخن در امور مجاز و غير مجاز نيست بلكه درباره هست و نيست هاست.

بنابراين شكى نيست كه ذرات بنى آدم تا هر زمان كه بيرون از اصلاب و ارحام باشند

ص: 98

قطعاً در آخرين مرحله به اصلاب و ارحام والدين منتقل مى شوند و با ضميمه شدن اجزاى حاصل از آب، غذا و غيره بدان، در نطفه پدر قرار مى گيرد و به رحم مادر منتقل مى شود و آفريده اى مركب از هر دو نطفه به وجود مى آيد و شروع به تغذيه از خون مادر مى كند و به علقه تبديل مى گردد و پس از آن به مضغه و... .

خداى سبحان در اين باره مى فرمايد:

«وَ لَقَدْ خَلَقْنَا الاْءِنْسانَ مِنْ سُلالَةٍ مِنْ طِينٍ * ثُمَّ جَعَلْناهُ نُطْفَةً فِي قَرارٍ مَكِينٍ * ثُمَّ خَلَقْنَا النُّطْفَةَ عَلَقَةً فَخَلَقْنَا الْعَلَقَةَ مُضْغَةً فَخَلَقْنَا الْمُضْغَةَ عِظاماً فَكَسَوْنَا الْعِظامَ لَحْماً ثُمَّ أَنْشَأْناهُ خَلْقاً آخَرَ فَتَبارَكَ اللّهُ أَحْسَنُ الْخالِقِينَ»؛(1) و به يقين، انسان را از عصاره اى از گِل آفريديم؛ سپس او را [به صورت ]نطفه اى در جايگاهى استوار [= رَحِم] قرار داديم. آنگاه نطفه را به صورت علقه [= خون بسته] در آورديم. سپس آن علقه را [به صورت] مضغه [= چيزى شبيه گوشت جويده شده ]گردانيديم، و آنگاه مضغه را استخوان هايى ساختيم، بعد استخوان ها را با گوشتى پوشانديم، آنگاه [جنين را در] آفرينش ديگر پديد آورديم. آفرين باد بر خدا كه بهترين آفرينندگان است!.

بلكه ذره اوليه همواره باقى مى ماند و او است كه حافظ وحدت شخصيت و برخى خصوصيات و ويژگى هاى آدمى در همه زمان ها، مكان ها و شرايط گوناگون است. در آن ذره اصلى و در اين بدن و روحى كه بدان تعلق مى گيرد، چنان ظرافت ها، خصوصيات و ويژگى هايى قرار داده شده كه تاكنون نيز علم از شناخت ساده ترين آنها عاجز مانده است.

لذا بخش بزرگى از آنها هنوز نامعلوم مانده و چه بسا نامعلوم بماند. از اين رو يكى از دانشمندان علوم، كتابى نگاشته با عنوان: «انسان موجود ناشناخته».

گفته فوق بر او روشن خواهد شد. پديده موسوم به تسخير و نظاير آن كه همگى از امور مسلم و پذيرفته دانش قديم و جديداند نيز صحت گفته فوق را تأكيد مى كند. آرى اين معنا در برخى از كتب نام برده و ده ها كتابى كه در اين زمينه نگاشته اند وارد شده است.

و همچنين، اين حقايق در منابع اسلامى نظير بحار الانوار(1)، كافى(2)، لئالى تويسركانى، دارالسلام عراقى، دار السلام حاجى نورى و مانند آن آمده است. در كنار همه اينها صدها داستان از شيطان، جن، روح، ملائكه و غيره وجود دارد كه برخى از كسانى كه آنها را مشاهده كرده اند نيز صحت حقايق را تأييد مى كنند.

جنگ كشته مى شوند از بين مى روند و فنا مى شوند و به خاطر آن ثواب داده نمى شوند، پس چرا بايد خود را در معرض هلاكت و فنا قرار داد» و گرنه مضمون اين آيه، كه همان حيات پس از مرگ است، اختصاص به برخى انسان ها ندارد.

«حَتّى إِذا جاءَ أَحَدَهُمُ الْمَوْتُ قالَ رَبِّ ارْجِعُونِ * لَعَلِّي أَعْمَلُ صالِحاً فِيما تَرَكْتُ كَلاّ إِنَّها كَلِمَةٌ هُوَ قائِلُها وَ مِنْ وَرائِهِمْ بَرْزَخٌ إِلى يَوْمِ يُبْعَثُونَ»؛(1)] آنها هم چنان به راه غلط ادامه مى دهند] تا زمانى كه مرگ يكى از آنان فرا رسد، مى گويد: پروردگار من! مرا باز گردانيد؛ شايد در آنچه ترك كردم عمل صالحى انجام دهم. [ولى به او مى گويند:] چنين نيست! اين سخنى است كه او به زبان مى گويد [و اگر باز گردد، كارش هم چون گذشته است]؛ و پشت سر آنان برزخى است تا روزى كه برانگيخته شوند.

«وَ لا تَقُولُوا لِمَنْ يُقْتَلُ فِي سَبِيلِ اللّهِ أَمْواتٌ بَلْ أَحْياءٌ وَ لكِنْ لا تَشْعُرُونَ»؛(2) و كسانى را كه در راه خدا كشته مى شوند، مرده نخوانيد، بلكه زنده اند؛ ولى شما نمى دانيد.

«أُغْرِقُوا فَأُدْخِلُوا ناراً»؛(3) غرق شدند و [پس از مرگ] در آتشى در آورده شدند.

«النّارُ يُعْرَضُونَ عَلَيْها غُدُوًّا وَ عَشِيًّا وَ يَوْمَ تَقُومُ السّاعَةُ أَدْخِلُوا آلَ فِرْعَوْنَ أَشَدَّ الْعَذابِ»؛(4) [اينك] صبح و شام بر آتش عرضه مى شوند؛ و روزى كه قيامت برپا شود، [فرياد مى رسد كه:] فرعونيان را در سخت ترين [انواع] عذاب در آوريد.

برخى به آيه ذيل نيز استدلال(5) كرده اند:

«وَ مَنْ أَعْرَضَ عَنْ ذِكْرِي فَإِنَّ لَهُ مَعِيشَةً ضَنْكاً وَ نَحْشُرُهُ يَوْمَ الْقِيامَةِ أَعْمى»؛(6) و هر كس از ياد من دل بگرداند، در حقيقت، زندگى تنگ [و سختى ]خواهد داشت، و روز قيامت او را نابينا محشور مى كنيم.

اما اين استدلال صحيح نيست؛ چون ظاهر آيه اعم از دنيا و آخرت است. ما خود

ص: 102

شاهديم كه تمام منحرفان از راه خداى متعال چه انحرافشان به حد كفر رسيده يا نرسيده باشد دچار زندگى اى (سخت و) تنگ شده اند.

از آن جا كه قضيه مطروحه در آيه فوق مانند ساير قضاياى عرفى، طبيعى است، اشكال مرحوم شيخ بهايى به اين تفسير عام، در كتاب الأربعين مردود خواهد بود؛ ايشان فرموده: «نمى توان مراد از آيه فوق را تنگنايى و سختى زندگى دنيايى دانست؛ چون بسيارى از كافران در دنيا از زندگى پاكيزه و گوارا و بدون تنگى برخوردارند و بسيارى از مؤمنان در وضعيتى معكوس به سر برند؛ امام سجاد نيز فرموده: «الدنيا سجن المؤمن و جنة الكافر؛(1) دنيا زندان مؤن و بهشت كافر است». (پايان كلام شيخ بهائى) روشن است كه مراد از حديث مذكور آن است كه دنيا نزد مؤن نسبت به آخرت زندان و نزد كافر نسبت به آخرت بهشت است. نه اين كه ذاتاً اين طور باشد.

آيات و روايات ديگرى نيز وجود دارند كه طرفين بدان استدلال كرده اند، كه ظاهراً يا ابداً بر مدعاى آنها دلالت ندارند و يا دلالتى ضعيف دارند؛ مثل آيه زير:

«يَوْمَ يَأْتِ لا تَكَلَّمُ نَفْسٌ إِلاّ بِإِذْنِهِ فَمِنْهُمْ شَقِيٌّ وَ سَعِيدٌ * فَأَمَّا الَّذِينَ شَقُوا فَفِي النّارِ لَهُمْ فِيها زَفِيرٌ وَ شَهِيقٌ * خالِدِينَ فِيها ما دامَتِ السَّماواتُ وَ الْأَرْضُ إِلاّ ما شاءَ رَبُّكَ إِنَّ رَبَّكَ فَعّالٌ لِما يُرِيدُ * وَ أَمَّا الَّذِينَ سُعِدُوا فَفِي الْجَنَّةِ خالِدِينَ فِيها ما دامَتِ السَّماواتُ وَ الْأَرْضُ إِلاّ ما شاءَ رَبُّكَ عَطاءً غَيْرَ مَجْذُوذٍ»؛(2) آن روز [قيامت و زمان مجازات] كه فرا رسد، هيچ كس جز به اجازه او سخن نمى گويد؛ آنگاه گروهى از آنان بدبختند و [برخى ]خوشبخت و اما كسانى كه بدبخت شده اند در آتشند و براى آنان در آن جا، زفير و شهيق [= ناله هاى طولانى دم و بازدم] است؛ تا آسمان ها و زمين برجاست؛ در آن ماندگار خواهند بود، مگر آنچه پروردگارت بخواهد. زيرا پروردگارت همان كند كه خواهد. و اما كسانى كه خوشبخت شده اند، جاودانه در بهشت خواهند ماند، تا آسمان ها و زمين برپاست، مگر آنچه پروردگارت بخواهد. [كه اين]

ص: 103

بخششى است كه قطع شدنى نيست.

البته مراد از عبارت «السماوات و الأرض» در اين آيه جهت بالا و پايين است، نه آن آسمان ها و زمينى كه پيش از قيامت وجود دارند؛ چون آن گونه كه در كتب روايى راجع به معاد آمده، در قيامت بدين معنا وجود ندارد. و آيه مذكور درباره قيامت سخن مى گويد و درباره عالم برزخ سلبا يا ايجابا سخنى نمى گويد.

در آيه ديگرى آمده است:

«جَنّاتِ عَدْنٍ الَّتِي وَعَدَ الرَّحْمنُ عِبادَهُ بِالْغَيْبِ إِنَّهُ كانَ وَعْدُهُ مَأْتِيًّا * لا يَسْمَعُونَ فِيها لَغْواً إِلاّ سَلاماً وَ لَهُمْ رِزْقُهُمْ فِيها بُكْرَةً وَ عَشِيًّا»؛(1) [وارد ]باغ هاى جاودانى [مى شوند] كه [خداى] رحمان بندگانش را به آن وعده داده است، هر چند آن را نديده اند؛ در حقيقت وعده او انجام شدنى است. در آن جا سخن بيهوده اى نمى شنوند، جز درود. و روزيشان صبح و شام در آنجا [آماده] است.

در تفسير آيه فوق از امام صادق عليه السلام روايت شده كه فرمودند:

ذلك في الدُّنيا قَبْلَ يَوْم القيامَة، لأنَّ نارِ القيامَةِ لا تَكون غُدُوَّا و عَشِيَّا - إلى أنْ قال عليه السلام - : ألم تَسْمَع قَوْله عزَّوجلَّ: «وَ يَوْمَ تَقُومُ السّاعَةُ أَدْخِلُوا آلَ فِرْعَوْنَ أَشَدَّ الْعَذابِ»(2)؛ [مضمونِ] آن در دنيا و پيش از قيامت اتفاق مى افتد؛ چون آتش قيامت در صبح و شام نيست - تا آنجا كه فرمودند: - مگر نشنيدى كه خدا فرمود: «و روزى كه قيامت بر پا شود [فرياد مى رسد كه:] فرعونيان را در سخت ترين [انواع ]عذاب در آوريد.(3)

امام عليه السلام در استدلال به اين دليل به آيه فوق تمسك نموده اند.

احتمال دارد كه سخن امام از سنخ تأويلات و بطون آيات قرآن باشد؛ چون گاهى صبح و شام كنايه از دوام مى باشد.

ص: 104

- روايات زير نيز بخشى از رواياتى است كه دالّ بر وجود عالمى به نام برزخ اند:

امام صادق عليه السلام مى فرمايند:

البَرْزَخ القَبْر و فيه الثَّواب و العِقاب بَيْنَ الدُّنيا و الآخِرة؛(1) برزخ همان قبر است كه در ميان دنيا و آخرت است و در آن ثواب و عقاب وجود دارد.

نيز مى فرمايند:

واللّه ما أخاف عَلَيْكم إلاّ البَرْزَخ فأمّا إذا صَارَ الأمْرُ إلَيْنا فَنَحْنُ أوْلى بِكُم؛(2) به خدا سوگند! بر شما جز از برزخ نمى ترسم. اما آن گاه كه امر به دست ما بيفتد [در قيامت ](و امر شما به عهده ما گذاشته شود) پس ما نسبت به شما أولى [= ولىّ شما] هستيم.

نافع از ابن عمر روايت مى كند كه رسول خدا صلى اللّه عليه و آله فرمودند:

إنَّ أحَدَكُم إذا ماتَ عُرِضَ عَلَيْه مَقْعَدهُ بالغَداةِ و العَشِي إنْ كانَ مِنْ أهْلِ الجَنَّةِ مِنْ الجَنَّة و إنْ كان مِنْ أهل النّار فَمِنَ النّار، يُقال هذا مَقْعدَكَ حَتّى يَبْعَثَك اللّه يَوْمَ القِيامَة؛(3) آن گاه كه يكى از شما مى ميرد، جايگاهش صبح و شام بر او عرضه مى شود؛ اگر از اهل بهشت يا جهنم باشد به او گفته مى شود: اين جايگاه تو است تا آن زمان كه در روز قيامت خدا تو را برانگيزد.

امام صادق عليه السلام در تفسير حديث بالا مى فرمايند:

ذلِكَ في الدُّنيا قَبْلَ يَوْمِ القيامَةِ لأنَّ نار القيامَةِ لا تَكُون غُدُوّا و عَشِيّا ثُمَّ قال: إنْ كانوا إنَّما يُعذَّبون غُدُوّا و عَشِيّا ففي ما بَيْنَ ذلك هُم مِنَ السُّعَداء و لَكِن هذا في نارِ البَرْزَخ قَبْلِ يومِ القيامَة ألَمْ تَسْمَع قَوْلَه عزَّوجَلَّ: «...وَ يَوْمَ تَقُومُ السّاعَةُ أَدْخِلُوا آلَ فِرْعَوْنَ أَشَدَّ الْعَذابِ»(4)؛(5) اين [پديده] در دنيا پيش از روز قيامت اتفاق مى افتد، چون آتش قيامت صبح و شام نيست.

سپس حضرت فرمودند: اگر صبح و شام عذاب شوند پس مابين آن دو زمان، آنها از

ص: 105

سعادتمندان خواهند بود! نه، اين [پديده] در برزخ و پيش از روز قيامت اتفاق مى افتد. آيا سخن خداى عزّوجلّ را نشنيدى كه فرمود: «و روزى كه قيامت بر پا شود [فرياد مى رسد كه:] فرعونيان را در سخت ترين [انواع ]عذاب در آوريد.

به هر حال رواياتى متظافر، (اگر نگوييم متواتر) از شيعه و سنى درباره حيات روح در برزخ به طور اجمالى وجود دارد.

پس از مرگ، روح ديگر به بدن رجوع نمى كند و آن گونه كه پيش از مرگ بدان تعلق گرفته بود بدان تعلق نمى گيرد، مگر هنگام قيامت، زيرا در قيامت معاد، جسمانى خواهد بود.

منظور رواياتى كه از رجوع روح به بدن و نشستن ميت در قبر سخن مى گويند،(1) رجوع روح در عالم مثال و در قالب مثالى است نه همين بدن خاكى؛ هر چند كه نوعى از تعلق روح، بدان امكان داشته باشد.

هم چنين آن چه از در هم فرو رفتن بندها در اثر(2) فشار قبر و ذوب شدن بدن در اثر ضربه گرز نكير و منكر(3) بر بعضى كافران و نظاير اينها كه روايت شده نيز اين گونه

ص: 107

تفسير مى شوند.

شايد علت نشاندن ميت در قبر - طبق معنايى كه گفتيم - آن باشد كه اين حالت با حالت گفت وگو مناسبت بيشترى دارد؛ همان گونه كه در تاريخ آمده، حضرت على عليه السلام در جنگ جمل جنازه كعب بن سور را نشانيد و با اين كلمات با او سخن گفت:

لَقَدْ وَجَدْتُ ما وَعَدَني رَبِّي حَقّا، فَهَلْ وَجَدْتَ ما وَعَدَكَ رَبُّكَ حَقّا؟؛(1) به راستى كه آن چه پروردگارم به من وعده فرموده بود، حق يافتم آيا آنچه خدايت به تو وعده كرد را حق يافتى؟!.

امام همچنين طلحه(2) را نيز نشانيد.

در غير اين صورت، خود نشستن، ظاهراً خصوصيتى ندارد.

رسول خدا صلى اللّه عليه و آله مى فرمايند:

فالمَلَكُ لا تُشاهِدَهُ حَوَاسَّكُم لأنَّهُ مِنْ جِنْسِ هذا الهَواء؛(1) حواس شما ملائكه را نمى بيند؛ چرا كه آن از جنس هواست.

البته كاستن از لطافت و تغليظ [پرتراكم نمودن] آن نيز به اذن خداى متعال امكان پذير است.

قوم لوط نيز فرشتگانى را با چشم مشاهده كردند.(1) خداى متعال در اين باره مى فرمايد:

«وَ لَمّا جاءَتْ رُسُلُنا لُوطاً سِيءَ بِهِمْ وَ ضاقَ بِهِمْ ذَرْعاً وَ قالَ هذا يَوْمٌ عَصِيبٌ * وَ جاءَهُ قَوْمُهُ يُهْرَعُونَ إِلَيْهِ وَ مِنْ قَبْلُ كانُوا يَعْمَلُونَ السَّيِّئاتِ قالَ يا قَوْمِ هؤلاءِ بَناتِي هُنَّ أَطْهَرُ لَكُمْ فَاتَّقُوا اللّهَ وَ لا تُخْزُونِ فِي ضَيْفِي أَ لَيْسَ مِنْكُمْ رَجُلٌ رَشِيدٌ»؛(2) و چون فرستادگان ما [= فرشتگان عذاب] نزد لوط آمدند از آمدنشان ناراحت شد؛ و قلبش پريشان گشت و گفت: امروز روز سختى است [زيرا آنها را نشناخت و ترسيد كه قوم تبهكار مزاحم آنها شوند ]و قوم او [به قصد مزاحمت ميهمانان ]شتابان به سويش آمدند، و پيش از آن كارهاى زشت مى كردند. [لوط] گفت: اى قوم من! اينها دختران منند. آنان براى شما پاكيزه ترند؛ [با آنها ازدواج كنيد؛ و از زشت كارى چشم بپوشيد] پس از خدا بترسيد و مرا در مورد ميهمانانم رسوا نسازيد. آيا در ميان شما يك مرد فهميده و آگاه وجود ندارد؟!.

هم چنين سامرى، جبرئيل عليه السلام را به چشم سر ديد؛ خداى سبحان در اين باره مى فرمايد:

«قالَ بَصُرْتُ بِما لَمْ يَبْصُرُوا بِهِ فَقَبَضْتُ قَبْضَةً مِنْ أَثَرِ الرَّسُولِ فَنَبَذْتُها وَ كَذلِكَ سَوَّلَتْ لِي نَفْسِي»؛(3) گفت: من چيزى ديدم كه آنها نديدند؛ و به قدر مُشتى از ردّ پاى فرستاده [خدا، جبرئيل] برداشتم و آن را در پيكر [گوساله ]انداختم، و نفس من برايم چنين فريبكارى كرد.

مشابه موارد فوق بسيار است و علامه مجلسى بخشى از آنها را در كتاب بحارالأنوار آورده است.

ص: 110

نيز قاضى نور اللّه شوشترى در احقاق الحق از طريق عامه و خاصه و هم چنين فاضل قوشچى در شرح تجريد روايت مى كنند كه:

حضرت على عليه السلام بر فراز منبر مسجد كوفه خطبه مى خواندند كه از انتهاى مسجد مارى بزرگ روى به سوى او نهاد. مردم با نعال خويش از جاى جستند كه حضرت على عليه السلام بدانها فرمودند: آرام باشيد تا خدا بر شما رحم آورد، به يقين او مأمور به كارى است. مردم از او دست برداشتند، آن مار بزرگ روى به سوى حضرت على عليه السلام نمود تا جايى كه دهان خود را بر گوش حضرت عليه السلام نهاد و آنچه خدا مى خواست كه بگويد به ايشان گفت. سپس پايين آمد و حضرت على عليه السلام به دنبال او روانه شدند. مردم گفتند: يا اميرالمؤنين آيا ما را از سخن اين مار آگاه نمى كنى؟ حضرت فرمودند: همانا او فرستاده گروه جنيان است؛ او به من گفت من وصى جنيان و فرستاده ايشان به سوى تو هستم... .(1) هم چنين جنيان نامه اى از طرف امام عليه السلام به سوى گروهى از اصحابشان ميان مكه و مدينه آوردند.

در جريان حركت امام حسين عليه السلام نيز جنيان در روز عاشورا(2) مشاهده شدند. كتاب

ص: 112

مدينة المعاجز(1) و غير آن حاوى بسيارى از اين احاديث است.

در گذشته نيز گفتيم كه غربيان هم موضوع فرشته، جن، ارواح شريره و ارواح نيك را در ده ها كتاب خود تأييد كرده اند.

يكى از علماء در كربلاى مقدسه در مدرسه «حسن خان» ملائكه را ديده بود؛ چرا كه او از شب اول ماه رمضان تا بيست و سوم ماه، هر شب هزار مرتبه سوره قدر را طبق روايات وارده(2) خوانده و در شب بيست و سوم، سقف برداشته شده و او فرشتگانى را ديده بود كه در اشكال گوناگون از درهاى آسمان به سوى زمين فرود مى آيند؛ همان گونه كه حضرت على عليه السلام فرموده:

فَمَلَأهُنَّ أطْوارا مِنَ مَلائكتِهِ؛(3) سپس ميانه آن آسمان هاى زبرين را فراخ ساخت و از

ص: 113

فرشتگانش خودش انباشته فرمود.

آرى اين عالم در اين هنگام غش كرده و تا مدتى طولانى به هوش نيامده بود.

يكى از عالمان ديگر نيز داستانى برايم نقل كرد كه در آن شيطان را مشاهده كرده بود؛ او گفت:... به شدت از او ترسيدم و شروع به خواندن آيات قرآن حكيم و چهار قل و آيه الكرسى و إنا أنزلناه كردم و ابليس تا حدود دو ساعت ماند و به من نگريست و بعد از آن به بركت اين آيات، مرا ترك گفت؛ ولى ترسش پس از گذشت سال ها و تا آن هنگام كه داستانش را برايم نقل مى كرد در قلبش باقى مانده بود.

الأرْواح، يَقول دَعوها فإنَّها قد أفْلَتَتْ مِنْ هولٍ عظيم، ثُمَّ يَسْألونَها ما فَعَلَ فُلان و ما فَعَلَ فُلان؟ فإنْ قالت لَهُم: تَرَكْتَه حَيّا، اِرْتَجَوْه، و إنّ قالت لَهُم: قَدْ هَلَك، قالوا: قَدْ هَوى هَوى؛(1) ارواح در شكل اجساد در درختى درون بهشت با يكديگر آشنا مى شوند و گفت وگو مى كنند. آن گاه كه روحى [از اين دنيا رخت بر مى بندد و ]نزد آن ارواح مى رود مى گويد: او را به حال خود رها كنيد كه از هولى عظيم خلاصى يافته. سپس او را مورد سؤال قرار مى دهند كه فلانى چه كرد و فلانى چه كرد. اگر آن روح بگويد: وقتى او را ترك گفتم زنده بود، به او اميدوار مى شوند [كه شايد به آنها در بهشت ملحق شود] و اگر بگويد: او مُرد. مى گويند به دركات جحيم سقوط كرد [چون او را در بهشت و كنار خود نديدند.].

همچنين ابوبصير در روايتى ديگر از آن حضرت نقل مى كند:

إنَّهُم في حُجُراتٍ في الجَنَّة، يَأكُلون مِنّ طَعامِها و يَشْربون مِنْ شَرابِها؛(2) آنان [= ارواح مؤمنان] در حجره هايى از بهشت به سر مى برند؛ از غذاى آن مى خورند و از نوشيدنى هاى آن مى آشامند.

در روايت ديگرى ابوبصير از امام صادق عليه السلام نقل مى كند:

إنَّها في رَوْضَةٍ كَهيْئةِ الأجْسادِ في الجَنَّة؛(3) آنها [= ارواح مؤمنان] در شكلى مانند بدن هاى [دنيايى]شان در باغى درون بهشت اند.

روشن است كه منافاتى ميان روايات فوق نيست؛ زيرا همان گونه كه آدمى در دنيا حالات گوناگون پيدا مى كند - مثلاً گاهى در خيابان است و گاهى در خانه يا مسجد - در بهشت نيز احوالى گوناگون پيدا مى كند.

به هر حال، آدمى از شناخت دنيوى خود عاجز است، چه رسد به شناخت عالم آخرت؛ لذا امام عليه السلام درباره بهشت و نعم آن مى فرمايند:

ما لا عَيْنٌ رَأَت، و لا أُذُن سَمَعَت، و لا خَطَرَ على قَلْبِ بَشَر؛(4) چيزهايى كه نه چشمى ديده و نه

ص: 115

گوشى شنيده و نه به قلب كسى خطور كرده است.

چرا كه آخرت عالمى ديگر است و آنچه به قلب بشر خطور مى كند متناسب با اين جهان است؛ آدمى در دنيا مانند دانش آموز مقطع ابتدايى است كه محاسبات جبر و مقابله، استصحاب، برائت و دانش هاى عميق ديگر ابداً به قلبش خطور نمى كند. واضح است كه تنها امورى به قلب آدمى خطور مى كند كه در حد قواى ادراكى او باشد.

آن چه مربوط به جهان ديگر است رواياتى كه از وضعيت ارواح به هنگام مرگ، قبر و مانند اينها سخن مى گويند پديده هايى متعلق به جهان ديگر را توصيف مى كنند؛ لذا عادتاً با حواس مادى آدمى قابل درك نيستند؛ برخى از اين روايات عبارت اند از:

الف - إنَّ القَبْر رَوْضَةٌ مِن رِياض الجَنّة أو حُفْرةٌ مِن حُفَر النيران(1)؛ همانا قبر، يا باغى از باغ هاى بهشت است يا حفره اى از حفره هاى آتش.

ب - همانا قبر، براى برخى مُردگان به مقدار هفت ذراع يا نُه ذراع يا به مقدارى كه چشم كار مى كند يا به مسافتى معادل يك ماه راه رفتن و نظاير آن وسعت پيدا مى كند.(2)

ص: 116

ج - از قبر ميّت راهى به سوى بهشت يا جهنم گشوده مى گردد.(1) هم چنين رواياتى كه مى گويند: أئمه عليهم السلام پس از شهادتشان به سوى خداى سبحان صعود مى كنند، مربوط به عالم ارواح مى شوند.(2) نديدن امام از سوى برخى به هنگام تولدشان يا موارد مشابه آن، دو گونه تفسير مى شوند؛ يا اين امر از راه انكشاف چشم برزخى بيننده ميسر مى شود و يا منظور رؤت اجسام مطهرشان است كه ظاهراً حاكى از همين معناست.

عبداللّه بن بكير در كامل الزيارات از امام صادق عليه السلام روايت مى كند و مى گويد:

من با ايشان محاجّه اى كردم - تا آن كه مى گويد: - به ايشان گفتم: يا بن رسول اللّه! اگر قبر حسين بن على عليهماالسلامنبش بشود آيا به چيزى در آن قبر برخورد مى شود؟

ص: 117

حضرت فرمودند: چه سؤال عظيمى مطرح كردى! به يقين حسين عليه السلام با پدر، مادر و برادرش در منزل رسول خدايند و با ايشان روزى و نعم فراوان داده مى شوند و همانا او [امام حسين عليه السلام ] از جانب راست عرش بدان آويخته، مى گويد: اى پروردگار من! بدان چه به من وعده كردى وفا كن؛ و به يقين او به زائران خود مى نگرد و او بدانها و نام هايشان و نام هاى پدرانشان و آنچه دربارهايشان دارند آشناتر از فرزندانشان به خود ايشان است؛ و همانا او به كسى كه برايش مى گريد نظر مى كند و براى او طلب مغفرت مى نمايد و از پدرش نيز مى خواهد كه براى وى طلب مغفرت كند و مى گويد: اى گريه كننده! اگر مى دانستى كه خدا چه چيزهايى براى تو مهيا كرده، بيش از آنچه محزون شدى خوشحال مى شدى و همانا او براى هرگناه وى استغفار مى كند.(1)

واضح است كه اين امر نيز مربوط به عالم روح است؛ چنان كه احاطه امام عليه السلام به تمامى زائران و خصوصياتشان نيز احاطه اى روحى است مانند احاطه ملك الموت به همه جهان.

براى اين موارد به امواج راديو و تصاوير و تلويزيون و مانند اينها مثال زديم كه البته در مثال مناقشه اى نيست.

از شيخ مفيد(2) و ديگران نقل شده كه معتقد بوده اند: أئمه عليهم السلام پس از شهادتشان با جسم و روح خود به آسمان مى روند، كه البته اين نظريه جاى نقد دارد؛ لذا روايت شده است كه جسد مطهر امام حسين عليه السلام بارها از جمله در داستان ديزج(3) مشاهده گرديده است.

ص: 118

علامه مجلسى مى فرمايد: «سؤال و فشار قبر فقط در جسم اصلى [= اين جهانى نه مثالى] انجام مى شود».(1) اين نظر را يا بايد مبتنى بر اين دانست كه ايشان دليلى داشته، و از ما مخفى است و يا بايد تأويل نمود.

ص: 119

ص: 120

ممكن است كسى بگويد: مرگ آدمى به معناى معدوم شدن صورت نوعيّه او و تقوّم ماده اش به صورت نوعيه اى ديگر است. از سوى ديگر آدمى اگر بخواهد حيات مجدد يا حيات دوباره يابد، بايد در فرايند آن، ماده آدمى متقوم به همان صورت نوعيه معدوم بشود؛ يعنى آن صورت نوعيه انسانى معدومه دوباره موجود بشود، تا مقوم ماده نوع انسانى بگردد و اعاده بر آن صدق كند در اين صورت حيات اخروى مصداق اعاده معدومِ مستحيل خواهد بود.

پاسخ اين كه: مراد از «اعاده صورت سابقه» كه در تفسير حيات دوباره اخروى انسان گفته مى شود، عين صورت سابقه و خود آن نيست، بلكه مراد صورتى ديگر است كه خصوصيات آن كاملاً مشابه(1) آن صورت نخست است؛ آن هم تمامى خصوصياتى كه غالباً بدان اذعان دارند و آن را مى پذيرند. در اين صورت اشكال فوق متوجه اعتقاد به حيات اخروى نمى شود؛ شاهدش نيز جريان حضرت ابراهيم عليه السلام است، آن جا كه گفت:

«...رَبِّ أَرِنِي كَيْفَ تُحْيِ الْمَوْتى...»؛(2) پروردگارا، به من نشان ده؛ چگونه مردگان را زنده مى كنى؟.

و نيز داستان حضرت عُزير(3) است كه قرآن مى فرمايد:

«أَوْ كَالَّذِي مَرَّ عَلى قَرْيَةٍ وَ هِيَ خاوِيَةٌ عَلى عُرُوشِها»؛(4) يا همانند كسى كه از كنار يك آبادى [ويران شده] عبور كرد، در حالى كه ديوارهاى آن، به روى سقف ها فرو ريخته بود، [و اجساد و استخوان هاى اهل آن، در هر سو پراكنده بود].

و نظاير آن(5) همگى بهترين دليل بر امكان، بلكه وقوع و چگونگى اين معنايند و ابداً

ص: 122

مصاديق اعاده معدوم نيستند.

اگر كسى بگويد: اگر صورت جديد، غير از صورت سابقه باشد - هر چند مشابه - پس آدمى با صورت جديد خود ثواب يا عقاب مى بيند، در حالى كه صورت جديد چون سابقه هيچ گونه اعمال اختيارى خوب يا بد را نداشته، لذا سهمى در ثواب يا عقاب نبايد داشته باشد.

پاسخ مى دهيم: ثواب و عقاب به صورت - از اين جهت كه عَرَض است - ، تعلق نمى گيرد بلكه اجزاء و روح آدمى متعلق ثواب و عقابند.

آرى برخى از حكماء اصرار دارند كه معاد را مصداق اعاده معدوم بدانند؛ هر چند كه اعاده معدوم نيز نسبت به خداى عزّوجلّ ممكن است و نه مستحيل، و اشكالات وارده بر آن نمى توانند موضوع را مبرهن كنند. مضافاً بر اين كه امر مذكور، مخالف صريح آيات و روايات است. پس اشكال از اين حيث، صغرويّاً و كبرويّاً ممنوع و مردود است.

شبيه همين اشكال و جواب ذيل در اين آيه نيز مطرح شده است؛ آن جا كه فرمود:

«...كُلَّما نَضِجَتْ جُلُودُهُمْ بَدَّلْناهُمْ جُلُوداً غَيْرَها لِيَذُوقُوا الْعَذابَ...»؛(1) هرچه پوستشان بريان گردد، پوست هاى ديگرى بر جايش نهيم، تا كيفر [الهى] را بچشند.

امام صادق عليه السلام اعاده حيات را به بازسازى دوباره خشتى خُرد شده تشبيه كرده اند كه از حيثى همان خشت نخست است و از حيثى آن نيست.

ص: 123

حفص بن قياس مى گويد:

در مسجد الحرام بودم و ابن ابى العوجاء از امام صادق عليه السلام درباره قول خدا كه مى فرمايد: «هرگاه پوست هاى تنشان [در آن] بريان گردد [و بسوزد]، پوست هاى ديگرى به جاى آن قرار مى دهيم، تا كيفر [الهى] را بچشند»، سؤال كرد و گفت: گناه آن [پوست هاى] ديگر چيست؟! امام عليه السلام فرمودند: وَيْحَك هي هي و هي غَيْرها، فقال: فمثّل لي ذلك شيئا مِنْ أمْرِ الدُّنيا، قال: نَعم، أرَأيْتَ لَوْ أنَّ رَجُلاً أخَذَ لبْنَةً فكسَرَها ثُمَّ رَدَّها في مَلْبَنَها؟ فهي هي و هي غَيْرها؛(1) واى بر تو آن [پوست هاى ديگر] آن [پوست نخستين]اند و در عين حال هم آن [پوست نخستين ]نيستند. او گفت: آن را با پديده اى دنيايى برايم تمثيل كن. امام عليه السلام فرمودند: آيا ديده اى كه مردى خشتى را بگيرد و آن را بشكند و سپس در قالبش بريزد [و به حالت نخست برگرداند]؟ آن [خشت دوم ]همان [خشت اول] است و در عين حال هم [مى توان گفت] همان [خشت اول] نيست.

نوعيه، حركت شيى ء، از بالفعل بودن به سوى بالقوه شدن انجام بگيرد؛ چرا كه طبق قاعده فلسفى: «حكم الأمثال في ما يجوز و في ما لا يجوز واحد» جايز است. مانند آنچه در جواب از شبهه اول، اعاده را به بازسازى كردن يك خِشت خُرد شده تشبيه كرديم. آرى گِل با تبديل شدن به خِشت، حركت از قوه به فعل و تكاملى را مى پيمايد، لكن همين خِشت زمانى كه مى شكند و خورد مى شود در واقع از بالفعل بودن به بالقوه شدن پيش مى رود و با نوسازى و بازسازى مجدد، حركت از قوه به فعلِ تكاملى، دوباره از سرگرفته مى شود. و يا مانند درخت؛ آن گاه كه به خاك تبديل مى گردد، حركت از فعل به قوه و آن گاه كه دوباره روييده مى شود حركت از قوه به فعل آغاز مى گردد.

خوك، و يا بصورتى زيبا، آن هم به زيباترين صورت ممكن درآورده مى شود. پس داخل شدن روح در آن به همان صورتى كه در دنيا بوده و نيز محشور شدنش براى محاسبه و ثواب و عقاب به عنوان جزاى عملش در دنيا در نهايت امكان است و نظير آن در زنده شدن پرندگان، در داستان حضرت ابراهيم عليه السلام و مانند آن واقع شده است.(1) خداى صادق نيز به وقوع آن(2) خبر داده است پس راهى جز تصديق و پذيرش آن وجود ندارد.

مراد ما از صادق بودن خداى سبحان علاوه بر صدق قولى، صدق عملى نيز هست؛ يعنى نه تنها دروغ نمى گويد بلكه اشتباه، فراموشى و خطا هم در او راه ندارد. بنابراين بر كلام ابن سينا در باب معاد جسمانى نيز كه مى گويد: «إنَّ الصادِق أخْبَرَ بوُقُوعِهِ؛ شخص راستگو و صادق به وقوع آن خبر داده است» اشكال نشود كه اين كلام باطل است. چون راست گو گاهى اشتباه مى كند، به فراموشى دچار مى شود و يا خطا مى نمايد و... زيرا مراد، راست گويى است كه خطا نمى كند، نه از روى عمد و نه غير عمد.

آن دو وارد بهشت و ديگرى وارد جهنم شود، آن مقدار گوشت، با بدن كدام يك محشور مى شود؟ اگر هر دو اهل بهشت يا اهل جهنم بودند و هر يك در مرتبه اى خاص بود آن مقدار گوشت، با بدن كدام يك محشور مى شود؟

پاسخ: منظور از حشر و اعاده، اعاده روح فرد فرد انسان ها به همراه بدن اختصاصى هر يك از آنها است؛ بدنى كه مقوّم شخصيّت آنها در دار دنيا بوده و در طول عمر خود، با آن خدا را اطاعت يا معصيت مى كرده اند؛ همان بدنى كه به وحدت شخصيتى اى كه از ابتداى آفرينش تا آخر حياتش كه در دنيا باقى است، واحد است، نه آن اجزايى كه از رهگذر تغذيه، افزايش يا كاهش مى يابند، چرا كه آنها هيچ مدخليتى در وحدت شخصى ندارند و اين حيثيتى است كه در مجازات هاى دنيوى نيز معتبر و مبناى عمل دانسته مى شود؛ مثلاً هيچ گاه چاقى يا لاغرى جسم كه از عوارض غيرثابت و گذرايند، در مجازات ها لحاظ نمى شوند.

و روشن است كه خداى متعال براى هر روح، بدنى اختصاصى قرار داده كه ناگزير تا پايان عمرش باقى مى ماند؛ چنان كه براى هر بدنى نيز روحى قرار داده است. در روايات نيز به اين امر اشاره شده است؛ مثلاً عمار بن موسى از حضرت صادق عليه السلام مى پرسد: آيا جسد ميت مى پوسد؟ امام عليه السلام مى فرمايند:

نَعَم، حَتَّى لايَبْقى لَحْمٌ و لا عَظْمٌ إلاّ طينَتَهُ الَّتي خُلِقَ مِنْها، فإنَّها لاتُبْلى، تَبْقى في القَبْرِ مُسْتَديرة حَتَّى يُخْلَقُ مِنْها كما خُلِقَ أوَّل مَرَّة؛(1) آرى تا آن جا كه [از او] نه گوشتى باقى مى ماند و نه استخوانى، مگر طينت و سرشت اصلى او كه از آن آفريده شده است؛ زيرا آن نمى پوسد بلكه دايره وار درون قبر باقى مى ماند تا [آن زمان] كه مانند خلق اولش، [دوباره] از آن آفريده شود.

شايد دليل باقى ماندن آن به صورت دايره، آن باشد كه گفته اند دايره وار بودن، شكل طبيعى اشياء است، البته مادام كه عامل جبرى اى در كار نباشد؛ در حالى كه چهار ضلعى،

ص: 129

پنج ضلعى و غيره ناشى از جبر شديد عامل جبر است؛ چه آن جبر اختيارى باشد، مانند جبر خداى سبحان بر زمين براى مسطح بودن - و چه غير اختيارى؛ مانند جبر بر تگرگ ها به اشكالى گوناگون كه بر اساس تحقيقات دانشمندان غربى بر روى آنها، شمار گونه هايش به ده ها يا بيشتر بالغ مى شود.

در هر حال يكى از مسائل ضرورى و يقينى تمام اديان الهى آن است كه در آخرت اجزاى اصلى بدن هر انسان كه از ابتدا تا انتهاى خلقتش باقى و از تبديل شدن به اجزاى اصلى روح ديگرى مصون و محفوظ است اعاده و باز آفرينى مى شود، در نتيجه، افزايش، كاهش و تبدّلى كه در برخى اجزاى عارضى (غير اصلى)، كه گاهى به منزله ابزار و ادواتى اند كه انسان را بر انجام كارها و درك لذايذ و آلام متمكن و قادر مى سازد، هيچ لطمه اى به بحث ما نمى زند.

همان گونه كه نظير اين حكمت را درباره لباس نيز آورده اند:

«يا بَنِي آدَمَ قَدْ أَنْزَلْنا عَلَيْكُمْ لِباساً يُوارِي سَوْآتِكُمْ وَ رِيشاً وَ لِباسُ التَّقْوى ذلِكَ خَيْرٌ ذلِكَ مِنْ آياتِ اللّهِ لَعَلَّهُمْ يَذَّكَّرُونَ»؛(1) اى فرزندان آدم، در حقيقت، ما براى شما لباسى فرو فرستاديم كه عورتهاى شما را مى پوشاند و [براى شما ]زينتى است، و[لى] بهترين جامه، [لباس] تقوا است. اين از نشانه هاى قدرت خداست، باشد كه متذكّر شوند.

آرى، نيازى به اين تنوع و گوناگونى در البسه نيست، لكن آدمى بر جسم خويش لباس هاى گوناگونى مى پوشاند؛ چرا كه تنوع، موجب زيبائى انسان مى گردد. مقصود از تنوع پوشى، تنها پوشش متفاوت افراد انسانى نسبت به يكديگر نيست، بلكه متنوع پوشى يك فرد در زمان هاى متفاوت هم مدّ نظر است كه آن هم موجب زيبايى است؛ مثلاً يك فرد گاهى لباس سفيد و گاه سبز و مانند آن و در دوخت هاى گوناگون مى پوشد.

محترم مخفى نيست.

ثانياً: بر فرض كه اين تناسب بر ما معلوم گشته و پس از انجام موازنه، ظرفيت ناكافى زمين براى باز آفرينى همه بدن هاى مورد نياز هويدا شده باشد، پاسخ شبهه چهارم را تكرار مى كنيم و مى گوييم: آنچه بازآفرينى و احيا مى شود اجزاى اصلى بدن افراد انسانى است نه اجزاى اصلى به همراه زوايد عرضى؛ و همچنين به روايت عمار بن موسى نيز استناد مى كنيم.(1)

بنابراين چه مانعى دارد كه خداى متعال پس از آفرينش مجدد جسد اصلى، اجزاى زايدى نيز بيافريند؛ اگر چه اين اجزاء همان اجزاى زايد دنيوى نباشد؛ زيرا روح همان روح اصلى است و طينت نيز همان است به اضافه آفرينش اصلى آن به شكل ذره اوليه.

به هر حال اين شبهات، در مقابل يك اصل بديهى عقلى و نقلى قرار دارند و قبلاً دليل عقلى بر لزوم رستاخيز انسان ها را بيان كرديم. اما ويژگى هاى عالم قبر، محشر، صراط، جحيم، آتش جهنم و نظاير آن، همگى از راه نقل بيان شده كه صادقين بدانها خبر داده اند. لذا تصديق و اعتقاد بدان لازم است.

است كه او گوينده آن است و پيشاپيش آنان برزخى است تا روزى كه برانگيخته خواهند شد.

چرا چنين است؟ چرا خداى متعال پاسخ مثبت به تقاضاى او نداده، دعايش را اجابت نمى كند و به دنيايش باز نمى گرداند؟

پاسخ اين است كه خداى سبحان مى داند كه ظرفيت اين انسان پس از گذشت زمان امتحان، از خير يا شر پر شده و اعاده اش به دنيا بى فايده و كارى غير حكيمانه است [و اگر او را به دنيا بازگرداند، باز هم به آنچه قبلاً پرداخته بوده، خواهد پرداخت] و چون تنها فعل حكيمانه از او صادر مى شود لذا دعايش را مستجاب نمى كند.

اگر كسى بگويد: چرا پس از مرگ، امتحان ديگرى براى او قرار داده نمى شود؟ - البته طبق روايات، به جز كسانى كه قاصراً وفات يافته اند - باز هم پاسخ همان است.

سرد گردد، ابن عربى در الفص اليونسى مى گويد:

اهل آتش [نيز] عاقبت از نعيم برخوردار مى شوند، لكن درون همان آتش؛ چرا كه ناچار شكل آتش پس از پايان مدت عذاب، بايد بر آنهايى كه در آنند سرد و سلامت شود. بنابراين اهل آتش پس از استيفاى حقوق [ديگرانى كه بر ذمه دارند] از نعيم برخوردار مى شوند؛ همان گونه كه وقتى ابراهيم عليه السلام درون آتش [نمرود] پرتاب شد از نعيم الهى برخوردار گشت.

هم چنين مى گويد:

ستايش، به عمل بر وعده نيك تعلق مى گيرد، نه بر عمل به عذاب، و خدا بالذات طالبِ ستايشِ ذاتى است. بنابراين به خاطر عمل او به وعده نيكش ستايش مى شود، نه به خاطر عمل به عذابش، و بلكه به خاطر گذشتش، خدا مى فرمايد: «فَلا تَحْسَبَنَّ اللّهَ مُخْلِفَ وَعْدِهِ رُسُلَهُ إِنَّ اللّهَ عَزِيزٌ ذُو انتِقامٍ»؛(1) پس گمان مبر كه خدا وعده اى را كه به پيامبرانش داده، تخلف كند؛ چرا كه خدا شكست ناپذيرِ انتقام گيرنده است.

او فرمود: وعده [= وعده نيكش] و نفرمود: وعيد [= وعده به عذاب] بلكه در اين باره فرمود: «...وَ نَتَجاوَزُ عَنْ سَيِّئاتِهِمْ»؛(2) «و از گناهانشان مى گذريم». در حالى كه بر گناهان، آشكارا وعده به عذاب داده است و بايد بر همگى؛ يعنى اهل بهشت و آتش به رحمت حكم نمايد. و [خلاصه اين كه ]جزو اهل آتش بودن و در آن، روزگار دراز گذراندن لازمه اش اين نيست كه در آن معذب باشند، زيرا ساكنان و مأموران آن، كه فرشتگانند و حشرات و مارها و حيوانات ديگرى كه در روز قيامت برانگيخته مى شوند، آتش جهنم براى هيچ كسى عذاب به شمار نمى آيد. هم چنين كسانى كه در آن باقى مى مانند و نه مى ميرند و نه زنده مى شوند.

هر كه با اقامت گاه خود انس گرفت بدان شاد گشته و دشوارترين عذاب براى او جدايى از اقامت گاهى است كه با آن أنس گرفته، و اگر اهل آتش آن را ترك گويند اين جدايى از آنچه بدان خو كرده اند برايشان عذاب به شمار مى آيد، زيرا خداوند آنها را دوگونه آفريد، يعنى با دوگونه زيست خو مى گيرند.

رحمت [خداى متعال] بر غضب [او] سبقت؛ و همه چيز را در برگرفته؛ [حتى] جهنم و هر

ص: 134

كسى كه در آن است؛ و خدا مهربان ترين مهربانان است و خود فرمود: «...وَ هُوَ أَرْحَمُ الرّاحِمِينَ»؛(1) «و او مهربانترين مهربانان است». بى شك او مهربان تر از ما به خلق خويش است؛ پس چگونه [بپذيريم كه] عذاب را بر آنان ابدى مى كند؟! در حالى كه دليل عقلى اقامه شده كه نه طاعت ها به او سود مى رساند و نه مخالفت ها بدو زيان. و همه چيز بر اساس قضا و حكم او در جريان است و مخلوقات [هم ]با اختيار خود مجبورند.

وى در صفحات مختلف ديگرى از كتاب الفص نيز سخنانى اين گونه دارد و از ميان آنان [عامه] قيصرى و از ميان ما [شيعه] كاشانى و ملا صدراى شيرازى نيز در اين نظريه از وى تبعيت كرده اند.

بعضى از آنها بر معذب نماندن اهل آتش در جهنم و سرد گرديدن آتش بر آنها، اين گونه استدلال كرده اند: پرنده اى است در دنيا به نام سمندر كه در درون آتش زندگى مى كند و از آن لذت مى برد. اگر چنين است، چرا اهل آتش در آخرت چنين نگردند؟!

برخى ديگر به روايتى استدلال كرده اند كه بغوى در كتاب معالم التنزيل از ابن مسعود روايت نموده كه:

لَيَأْتِيَنَّ على جَهَنَّمَ زَمانٌ لَيْسَ فيها أحَدٌ، وذلك بَعْد ما يَلْبِثُون فيها أحْقابا، وأنَّهُ يُنْبَتُ في قَعْرِ جَهَنَّم الجَرجير، وحينذاك يَتَبَدَّل العَذاب رَحْمةً وبَرْدا وسَلاما؛ به يقين زمانى بر جهنم مى رسد كه ديگر هيچ كس در آن نباشد و آن، پس از آنى است كه ايشان مدت هاى طولانى در آن مى مانند ودر قعر جهنم گياه جرجير [سپندان سفيد ]مى رويد و در آن هنگام عذاب الهى به رحمت و سردى و سلامت تبديل مى گردد.

اما ضعف اين دليل روشن است؛ زيرا قبلاً اشاره كرديم كه اهل آتش، گاه سوز و درد عذاب را احساس نمى كنند، چرا كه يا مست و از خود بى خوداند؛ چنان كه خداى سبحان مى فرمايد:

«...وَ تَرَى النّاسَ سُكارى وَ ما هُمْ بِسُكارى...»؛(2) و مردم را مست مى بينى در حالى كه مست نيستند....

ص: 135

و افراد مست بخش زيادى از عذاب را حس نمى كنند. يا كورند، همان طور كه خداى متعال مى فرمايد:

«... وَ نَحْشُرُهُ يَوْمَ الْقِيامَةِ أَعْمى»؛(1) و روز قيامت او را نابينا محشور مى كنيم.

و كور هم، عذاب هاى بصرى را حس نمى كند، و يا گنگ اند و عذاب هاى سمعى را حس نمى كنند؛ زيرا خداى سبحان مى فرمايد:

«...وَ هُمْ فِيها لا يَسْمَعُونَ»؛(2) و آنان در آنجا [چيزى] نمى شنوند.

بر فرض قبول اين نظر، شايد بتوان گفت كه اهل آتش، هر يك به قدر گناه خود سوزندگى و دردناكىِ عذاب را احساس مى كنند، و عذاب آنان نيز بر دوام و بقايشان در آتش بسط و توزيع يافته است؛ چرا كه خداى متعال مى فرمايد:

«وَ جَزاءُ سَيِّئَةٍ سَيِّئَةٌ مِثْلُها»؛(3) و كيفر بدى، مجازاتى است همانند آن.

و مى فرمايد: «...إِنَّما تُجْزَوْنَ ما كُنْتُمْ تَعْمَلُونَ»؛(4) تنها به اعمالتان جزا داده مى شويد.

و البته احتمال دارد كه دركات جهنم نسبت به ميزان استحقاق گناهكاران، مختلف باشند.

و اما روايت ابن مسعود، مرسله و مقطوعه است و در هيچ يك از كتاب هاى شيعه و حتى در صحاح ستّه اهل سنت هم روايت نشده است؛ بلكه احاديثى در ردّ آن وجود دارد كه به برخى از آنها اشاره مى كنيم:

مرحوم كلينى در كافى به سند خويش از موفق، غلام امام كاظم عليه السلام روايت مى كند كه گفت:

كان مَوْلاي أبو الحسن عليه السلام إذا أمَرَ بِشَراءِ البَقْل يأمُرني بالإكثار مِنْه و مِنَ الجَرجير، فيُشْتَرى لَهُ، و كانَ يَقول عليه السلام : ما أحْمَقَ بَعْضَ النَّاسِ! يَقُولون: إنَّهُ يَنْبِتُ في وادٍ في جَهَنَّم، و اللّه عزَّوجَلَّ يقول: «...وَقُودُهَا النّاسُ وَ الْحِجارَةُ...»(5) فكَيْفَ تَنْبتُ البَقْل؟؛(6) مولايم ابوالحسن

ص: 136

هنگامى كه به خريدن سبزى دستور مى داد، سفارش مى كرد كه زياد خريده شود به خصوص جرجير و براى او خريده مى شد؛ و ايشان مى فرمودند: چقدر احمقند برخى از مردم! مى گويند: جرجير، آن گياهى است كه در واديى در جهنم مى رويد، در حالى كه خداى عزّوجلّ مى فرمايد: هيزم آن[بدن هاى ]مردمِ [گنهكار] و سنگ ها [= بت ها] است. چگونه سبزى [آن جا ]برويد؟!.

حُمران مى گويد: به امام صادق عليه السلام عرض كردم:

إنَّه بَلَغَنا أنَّه يَأتي عَلى جَهنَّم حِينٌ يَصْطَفِقُ أبْوابها، فقال: لا واللّه إنَّه الخُلُود، قُلت: «خالِدِينَ فِيها ما دامَتِ السَّماواتُ وَ الْأَرْضُ إِلاّ ما شاءَ رَبُّكَ»(1) فقال: هذِهِ في الذينَ يَخْرجُونَ مِنَ النَّار(2)؛ به ما خبر رسيده كه زمانى بر جهنم بگذرد كه درهايش بسته [و تعطيل] مى شود! حضرت فرمودند: «نه به خدا سوگند! هميشگى و دائمى است». گفتم: [خداى تعالى مى فرمايد:] در آن ماندگار خواهند بود، تا آسمان ها و زمين برجاست؛ مگر آنچه پروردگارت بخواهد. حضرت فرمودند: اين درباره كسانى است كه از آتش خارج مى شوند.

و بستن درهاى جهنم، كنايه از جاويد ماندن مردم در آن است.

اما استدلالى كه در آن براى نفى خلودِ در جهنم، به آيه اى اشاره شده كه خداى متعال در آن فرموده: «لَّبِثِينَ فِيهَآ أَحْقَابًا»؛(3) «روزگارى دراز در آن درنگ كنند»؛ استدلال خود را مبتنى بر ظاهر آيه نموده و اين گونه نتيجه گيرى كرده اند كه: اگر مدت هاى طولانى در آن مى مانند، پس بعد از آن مدت، ديگر در آن جا نمى مانند؛ در حالى كه اين استنتاج مردود است و «اثبات شى ء نفى ماعدا» نمى كند؛ به همين علت، دسته اى از مفسران در تفسير (اين آيه) گفته اند: [معنايش اين است كه] هرگاه مدتى طولانى مى گذرد مدت طولانى ديگرى مى آيد و همين طور تا ابد ادامه مى يابد. بنابراين واژه احقاب [= مدت هاى طولانى] اندازه و مقدارى جز جاودانگى و خلود در آتش ندارد. و البته اراده اين معنا [مدت دار بودن جهنم] نسبت به بعضى از گناه كاران، محتمل است. در اين باره تفصيلاتى

ص: 137

وجود دارد كه در تفسير موضوعيمان بدان پرداخته ايم.(1)

در كنار آنچه گفته شد، انبوهى از آيات و روايات بر دوام و خلود برخى از اهل آتش دلالت مى كنند:

الف: «وَ يَوْمَ الْقِيامَةِ يُرَدُّونَ إِلى أَشَدِّ الْعَذابِ وَ مَا اللّهُ بِغافِلٍ عَمّا تَعْمَلُونَ * أُولئِكَ الَّذِينَ اشْتَرَوُا الْحَياةَ الدُّنْيا بِالاْخِرَةِ فَلا يُخَفَّفُ عَنْهُمُ الْعَذابُ وَ لا هُمْ يُنْصَرُونَ»؛(2) و روز رستاخيز ايشان را به سخت ترين عذاب ها باز برند، و خدا از آنچه مى كنيد غافل نيست. همين كسانند كه زندگى دنيا را به [بهاى] جهان ديگر خريدند. پس نه عذاب آنان سبك گردد، و نه ايشان يارى شوند.

ب: «إِنَّ الَّذِينَ كَفَرُوا وَ ماتُوا وَ هُمْ كُفّارٌ أُولئِكَ عَلَيْهِمْ لَعْنَةُ اللّهِ وَ الْمَلائِكَةِ وَ النّاسِ أَجْمَعِينَ * خالِدِينَ فِيها لا يُخَفَّفُ عَنْهُمُ الْعَذابُ وَ لا هُمْ يُنْظَرُونَ»؛(3) كسانى كه كافر شدند و در حال كفر مردند، لعنت خدا و فرشتگان و همه مردم بر آنان باد. در آن [لعنت ]جاودانه بمانند؛ نه عذابشان كاسته گردد، و نه مهلت يابند.

ج: «خالِدِينَ فِيها لا يُخَفَّفُ عَنْهُمُ الْعَذابُ وَ لا هُمْ يُنْظَرُونَ»؛(4) در آن [لعنت ]جاودانه بمانند؛ نه عذاب از ايشان كاسته گردد و نه مهلت يابند.

د: «إِنَّ الَّذِينَ كَفَرُوا بِآياتِنا سَوْفَ نُصْلِيهِمْ ناراً كُلَّما نَضِجَتْ جُلُودُهُمْ بَدَّلْناهُمْ جُلُوداً غَيْرَها لِيَذُوقُوا الْعَذابَ إِنَّ اللّهَ كانَ عَزِيزاً حَكِيما»؛(5) به زودى كسانى را كه به آيات ما كفر ورزيده اند، در آتشى سوزان در آوريم؛ كه هرچه پوستشان بريان گردد، پوست هاى ديگرى بر جايش نهيم تا عذاب را بچشند. آرى، خدا، تواناى حكيم است [و روى حساب، كيفر مى دهد].

ه: «...فَلا تَحْسَبَنَّهُمْ بِمَفازَةٍ مِنَ الْعَذابِ وَ لَهُمْ عَذابٌ أَلِيمٌ»؛(6) گمان مبر آنها از عذاب [الهى] بركنارند. [بلكه] براى آنها، عذاب دردناكى است!.

و: «إِنَّ الَّذِينَ كَفَرُوا لَوْ أَنَّ لَهُمْ ما فِي الْأَرْضِ جَمِيعاً وَ مِثْلَهُ مَعَهُ لِيَفْتَدُوا بِهِ مِنْ عَذابِ يَوْمِ الْقِيامَةِ ما تُقُبِّلَ مِنْهُمْ وَ لَهُمْ عَذابٌ أَلِيمٌ * يُرِيدُونَ أَنْ يَخْرُجُوا مِنَ النّارِ وَ ما هُمْ بِخارِجِينَ مِنْها وَ لَهُمْ عَذابٌ

ص: 138

مُقِيمٌ»؛(1) به يقين كسانى كه كافر شدند، اگر تمام آنچه روى زمين است و همانند آن، مال آنها باشد و همه آن را براى نجات از كيفر روز قيامت بدهند از آنان پذيرفته نخواهد شد و مجازات دردناكى خواهند داشت. پيوسته مى خواهند از آتش خارج شوند، ولى نمى توانند از آن خارج گردند و براى آنها مجازاتى پايدار است.

ز: «وَ إِذا رَأَى الَّذِينَ ظَلَمُوا الْعَذابَ فَلا يُخَفَّفُ عَنْهُمْ وَ لا هُمْ يُنْظَرُونَ»؛(2) و چون كسانى كه ستم كرده اند عذاب را ببينند از [شكنجه] آنان كاسته نمى گردد و مهلت نمى يابند.

ح: «...مَأْواهُمْ جَهَنَّمُ كُلَّما خَبَتْ زِدْناهُمْ سَعِيراً»؛(3) جايگاهشان دوزخ است؛ هر بار كه آتش آن فرو نشيند، شراره اى [تازه] بر ايشان مى افزاييم! ط: «كُلَّما أَرادُوا أَنْ يَخْرُجُوا مِنْها مِنْ غَمٍّ أُعِيدُوا فِيها وَ ذُوقُوا عَذابَ الْحَرِيقِ»؛(4) هربار بخواهند از [شدت] غم، از آن بيرون روند در آن بازگردانيده مى شوند [كه هان ]بچشيد عذاب آتش سوزان را!.

ى: «...وَ ذُوقُوا عَذابَ الْخُلْدِ بِما كُنْتُمْ تَعْمَلُونَ»؛(5) و بچشيد عذاب جاودان را به [سزاى ]آنچه انجام مى داديد.

ك: «وَ أَمَّا الَّذِينَ فَسَقُوا فَمَأْواهُمُ النّارُ كُلَّما أَرادُوا أَنْ يَخْرُجُوا مِنْها أُعِيدُوا فِيها...»؛(6) و اما كسانى كه نافرمانى كرده اند، پس جايگاهشان آتش است. هربار كه بخواهند از آن بيرون بيايند، در آن باز گردانيده مى شوند.

برخى از رواياتى نيز كه دلالت بر خلود دارند عبارت اند از:

ابوهاشم مى گويد: از امام صادق عليه السلام درباره خلود در بهشت و جهنم سؤال كردم، ايشان فرمودند:

إنَّما خلّد أهلَ النّارِ في النّارِ لأنَّ نيّاتِهم كانَتْ في الدُّنيا لَوْ خُلِّدوا فيها أنْ يَعْصوا اللّه أبَدَاً، و إنَّما خلّدَ أهْلَ الجَنَّةِ في الجَنَّةِ لأنَّ نيّاتِهِم كانَت في الدُّنيا لَوْ بَقوا أنْ يَطيعوا اللّه أبَدَا ما بَقُوا، فالنيّاتُ تُخَلِّدُ هؤلاء و هؤلاء، ثُمَّ تلا قَوْلَهُ تعالى: «قُلْ كُلٌّ يَعْمَلُ عَلى شاكِلَتِهِ...»(7) قال: عَلى

ص: 139

نيَّتِهِ؛(1) اهل جهنم، تنها بدان سبب در آتش، جاويد مى مانند كه نيت هايشان در دنيا چنين بوده كه اگر در آن جاويد گردند، براى هميشه خداى را معصيت كنند، و اهل بهشت نيز تنها بدين خاطر در بهشت، جاويد مى گردند كه نيت هايشان در دنيا اين بوده كه اگر باقى بمانند براى هميشه و مادام كه باقى باشند خداى را اطاعت كنند. پس نيت ها اين گروه و آن گروه را جاويد و مخلّد ساخت.

راوى مى گويد: سپس امام اين آيه را تلاوت كردند: «بگو: هر كس طبق روش [خلق و خوى] خود عمل مى كند»، سپس فرمودند: يعنى طبق نيتش.

رسول خدا صلى اللّه عليه و آله مى فرمايند:

يا مَعْشَر المُسلمين إيّاكُم و الزنا فإنَّ فيهِ سِتَّ خِصال: ثَلاث في الدُّنيا و ثَلاث في الآخرة، فأمّا التي في الدُّنيا فإنَّهُ يُذْهِبُ بِالبَهاء و يُورِثُ الفَقْر و يُنْقِصُ العُمْر، و أمّا التي في الآخرة فإنَّهُ يُوجِبُ سَخَطَ الرَبِّ و سوء الحِساب و الخُلود في النّار، ثُمَّ قال النبي صلى اللّه عليه و آله : سَوَّلَتْ لَهُم أنْفُسهم أن سَخَطَ اللّه عَلَيْهم و في العذابِ هُم خالدون؛(2) اى مسلمانان! از زنا حذر كنيد كه در آن شش خصلت است: سه تا در دنيا و سه تا در آخرت: آنهايى كه در دنيايند [عبارت اند از:] خوبى و كمال و زيبايى را با خود مى برد؛ فقر را به ارمغان مى آورد؛ و از عمر مى كاهد. آنهايى كه در آخرت اند [عبارت اند از: ]موجب خشم پروردگار؛ بدى [سختى] حساب؛ و جاودانگى و خلود در آتش مى گردد پس از آن فرمودند: [هواى] نفسشان بر آنان غلبه كرده، پس خشم خدا بر آنهاست و در عذاب جاويدند.

امام كاظم عليه السلام نيز فرمودند:

إنَّ رسول اللّه صلى اللّه عليه و آله دَعا النَّاسَ إلى ولايةِ علي عليه السلام لَيْسَ إلاّ، فاتَّهَموه و خَرَجُوا مِنْ عِنْدَهُ فأنْزَلَ اللّه: «قُلْ إِنِّى لاَ أَمْلِكُ لَكُمْ ضَرًّا وَ لاَ رَشَدًا * قُلْ إِنِّى لَن يُجِيرَنِى مِنَ اللَّهِ»إنْ عَصَيْتَهُ «أَحَدٌ وَ لَنْ أَجِدَ مِن دُونِهِ مُلْتَحَدًا * إِلاَّ بَلَغًا مِّنَ اللَّهِ وَ رِسَ--لَتِهِ» في علي «وَ مَن يَعْصِ اللَّهَ وَ رَسُولَهُ»في ولاية علي «فَإِنَّ لَهُ نَارَ جَهَنَّمَ خَ--لِدِينَ فِيهَآ أَبَدًا»(3)؛(4) رسول خدا صلى اللّه عليه و آله مردم

ص: 140

را تنها به ولايت على عليه السلام فراخواند و [ليكن] آنان وى را [به هذيان گويى] متهم ساختند و از نزدش خارج شدند و در اين هنگام بود كه خدا [اين آيات را] نازل كرد: بگو: من براى شما اختيار زيان و هدايتى ندارم. بگو: [اگر من نيز بر خلاف فرمانش رفتار كنم] هرگز كسى مرا در برابر خدا پناه نمى دهد و هرگز پناهگاهى جز او نمى يابم؛ [وظيفه من] تنها ابلاغى از خدا - درباره على - و [رساندن ]پيامهاى اوست. و هركس نافرمانى خدا و رسولش كند، آتش دوزخ براى اوست و جاودانه در آن خواهد ماند.

رسول خدا صلى اللّه عليه و آله مى فرمايند:

إختاروا الجَنَّة على النّار و لاتُبْطِلوا أعمالَكم فَتُقْذِفُوا في النّار مُنَكَّسين خالدين فيها أبدا؛(1) بهشت را بر آتش برگزينيد و اعمالتان را باطل نكنيد كه با سر در آتش جهنم افكنده و در آن جاويد مى شويد.

بنابراين هيچ يك از عقل و نقل، دلالتى بر ادعاى ايشان ندارند؛ بلكه مقتضاى قاعده همان است كه گفته شد؛ يعنى دوام [و خلود در جهنم]، لكن مجازات، متناسب با عمل مى باشد، مگر آن كه عمل، آن [عدم خلود] را اقتضا كند.

جدا از آن چه گفته شد، اصولا ما از ويژگى ها و خصوصيات آخرت هيچ اطلاعى نداريم و حتى نسبت به بسيارى از خصوصيات دنيا نيز جاهليم؛ مثلاً از علت زلزله ها، طوفان هاى شديد، آتش سوزى ها، سيل ها و بيمارى هاى گوناگون بى خبريم و همين طور عذابهايى كه بر امتهاى گذشته نازل شده را كسى جز خدا نمى داند. البته ممكن است حكمتهايى براى اينها ذكر شود، ولى احاطه كامل به آن ممكن نيست؛ خداى متعال خود در اين باره مى فرمايد: «وَ اللّهُ مِنْ وَرائِهِمْ مُحِيطٌ»؛(2) و خدا به همه آنها احاطه دارد.

بنابراين دست برداشتن از ضروريات به خاطر اين گونه شبهات به هيچ روى صحيح نيست، مضافاً بر اين كه اجتهاد در مقابل نص نيز هست. و آنچه ما نيز درباره بسط و توزيع مجازات، بر روزگاران ابدى گفتيم تنها و تنها اظهار يك احتمال در تفسير برخى ظواهر ياد شده بود و گرنه خدا، رسول و جانشينان او عليهم السلام به حقيقت حال آگاه ترند.

ص: 141

قرآن كريم و سنت پيامبر و اهل بيت عليهم السلام مردم را به تعقل تشويق كرده و بى توجهى و ترك آن را نكوهش مى كنند.

براى نمونه، خداى سبحان در چندين آيه از آن ياد مى كند:

«وَ لَقَدْ أَضَلَّ مِنْكُمْ جِبِلاًّ كَثِيراً أَ فَلَمْ تَكُونُوا تَعْقِلُونَ»؛(1) او [= شيطان] گروه زيادى از شما را گمراه كرد؛ آيا انديشه و تعقل نكرديد.

«وَ ما كانَ لِنَفْسٍ أَنْ تُؤمِنَ إِلاّ بِإِذْنِ اللّهِ وَ يَجْعَلُ الرِّجْسَ عَلَى الَّذِينَ لا يَعْقِلُونَ»؛(2) و هيچ كس را نسزد كه جز به اذن خدا ايمان بياورد، و [خدا] بر كسانى كه نمى انديشند، پليدى را قرار مى دهد.

«وَ الَّذِينَ اجْتَنَبُوا الطّاغُوتَ أَنْ يَعْبُدُوها وَ أَنابُوا إِلَى اللّهِ لَهُمُ الْبُشْرى فَبَشِّرْ عِبادِ * الَّذِينَ يَسْتَمِعُونَ الْقَوْلَ فَيَتَّبِعُونَ أَحْسَنَهُ أُولئِكَ الَّذِينَ هَداهُمُ اللّهُ وَ أُولئِكَ هُمْ أُولُوا الْأَلْبابِ»؛(3) و آنان كه خود را از طاغوت به دور مى دارند تا مبادا او را بپرستند و به سوى خدا باز گشته اند آنان را مژده باد، پس بشارت ده به آن بندگان من كه: به سخن گوش فرا مى دهند و بهترين آن را پيروى مى كنند؛ اينانند كه خدايشان راه نموده و اينانند همان خردمندان.

«ألباب» به معناى عقل هاست؛ چرا كه عقل لُبِ [= مغز] آدمى است؛ همان گونه كه لُب ميوه جات و نظاير آن بهترين آنهاست.

«وَ إِذا قِيلَ لَهُمُ اتَّبِعُوا ما أَنْزَلَ اللّهُ قالُوا بَلْ نَتَّبِعُ ما أَلْفَيْنا عَلَيْهِ آباءَنا أَ وَ لَوْ كانَ آباؤهُمْ لا يَعْقِلُونَ شَيْئاً وَ لا يَهْتَدُونَ»؛(4) و چون به آنها گفته شود: از آنچه خدا نازل كرده پيروى كنيد، مى گويند: نه، بلكه از آنچه پدران خود را بر آن يافتيم، پيروى مى نماييم. آيا هرچند پدرانشان چيزى را نمى فهميدند و به راه صواب نمى رفته اند [باز هم درخور پيروى هستند]؟.

«إِنَّ شَرَّ الدَّوَابِّ عِنْدَ اللّهِ الصُّمُّ الْبُكْمُ الَّذِينَ لا يَعْقِلُونَ»؛(5) قطعا بدترين جنبندگان نزد خدا،

ص: 144

كران و لالانى اند كه نمى انديشند.

اكنون به چند روايت در اين زمينه توجه كنيد:

رسول خدا صلى اللّه عليه و آله مى فرمايند:

اِسْتَرشِدوا العَقْل تُرْشَدوا، و لا تَعْصوه فَتَنْدَموا؛(1) از عقل هدايت بخواهيد تا هدايت شويد و نافرمانيش نكنيد كه پشيمان مى گرديد.

و نيز مى فرمايند:

إنَّما يُدْرَكْ الخَيْر كُلّه بالعَقل، و لا دينَ لِمَنْ لا عَقْلَ لَه؛(2) تنها با عقل مى توان به همه خير رسيد و دين ندارد آن كه عقل ندارد.

امام صادق عليه السلام نيز فرموده اند:

حُجَّةُ اللّه على العباد النبي، و الحُجَّةُ فيما بَيْنَ العباد و بَيْنَ اللّه العَقْل؛(3) حجت خدا بر بندگان، پيامبر است و حجت ميان بندگان و خدا عقل است.

تفاوت ميان اين دو آن است كه، عقل است كه به نبوت پيامبران راهنمايى مى كند و آن گاه آن پيامبر به عنوان حجت ميان انسان و خدا قرار مى گيرد.

و نيز مى فرمايند:

العَقْلُ دَليلُ المؤمن؛(4) عقل راهنماى مؤن است.

امام رضا عليه السلام در پاسخ به كسى كه پرسيده بود: امروز [در دنيا] چه چيزى حجتِ [خدا] بر مردم است، فرمودند:

العَقْلُ يُعْرَفُ بِهِ الصَّادِق على اللّه فيُصَدِّقَه، و الكاذِب على اللّه فَيُكَذِّبَه؛(5) عقل، كه به كمك آن پيامبر الهى راستين شناخته و آن، وى را تصديق مى كند و نيز به كمك آن، پيامبر دروغين شناخته و آن، وى را تكذيب مى نمايد.

ص: 145

حضرت موسى بن جعفر عليه السلام در وصيت خويش به هشام مى فرمايند:

همانا خداى تبارك و تعالى اهل عقل و فهم را در كتاب خويش بشارت داد و فرمود: «فَبَشِّرْ عِبَادِ * الَّذِينَ يَسْتَمِعُونَ الْقَوْلَ فَيَتَّبِعُونَ أَحْسَنَهُ أُولَئِكَ الَّذِينَ هَدَاهُمُ اللَّهُ وَ أُولَئِكَ هُمْ أُولُوا الْأَلْبَبِ»(1) «پس بشارت ده به آن بندگان من كه: به سخن گوش فرا مى دهند و بهترين آن را پيروى مى كنند، اينانند كه خدايشان راه نموده و اينانند همان خردمندان.» - تا اينكه فرمودند: - سپس [خدا] آنان كه نمى فهمند [و عقل خويش را به كار نمى گيرند ]را نكوهيده، مى فرمايد: «وَ إِذَا قِيلَ لَهُمُ اتَّبِعُوا مَآ أَنزَلَ اللَّهُ قَالُوا بَلْ نَتَّبِعُ مَآ أَلْفَيْنَا عَلَيْهِ ءَابَآءَنَآ أَوَ لَوْ كَانَ ءَابَآؤُهُمْ لاَ يَعْقِلُونَ شَئْا وَ لاَ يَهْتَدُونَ»(2)؛ و چون به آنان گفته شود: از آن چه خدا نازل كرده است، پيروى كنيد، مى گويند: نه، بلكه از چيزى كه پدران خود را بر آن يافته ايم، پيروى مى كنيم. آيا هرچند پدرانشان چيزى را درك نمى كرده و به راه صواب نمى رفته اند [بازهم در خور پيروى هستند]؟ تا آنكه فرمودند: همانا خدا دو حجت بر مردم دارد: حجتى آشكار و حجتى پنهان؛ حجت آشكار همان رسولان، پيامبران و امامانند و حجت پنهان، همان عقل است. و در ادامه فرمودند: هيچ علمى [داراى ارزش ]نيست، مگر از عالمى ربّانى و شناخت علم به كمك عقل صورت مى گيرد... .(3)

در تفسير امام عسكرى عليه السلام درباره داستان آدم و حوّا چنين آمده است:

فَأرادَت المَلائِكةُ أنْ يَدْفَعُوها عَنْها بِحرابِها، فَأوْحى اللّه إلَيْها: إنَّما تَدْفَعُونَ بِحرابِكم عَن ما لا عَقْل لَهُ يزْجر، و أمّا ما جَعَلْتَه مُمْكِنا مُمَيِّزا مُخْتارا فَكِلُوه إلى عَقْلِهِ الذي جَعَلْتَه حُجَّةً عَلَيْه؛(4) ملائكه خواستند تا با نيزه ها او را از وى باز دارند كه خدا بدانها فرمود: شما تنها كسى را كه ازعقلِ باز دارنده برخوردار نيست با نيزه هايتان باز داريد و لكن آن را كه داراى قدرت اختيار مميز و مختار قرار دادم به عقلش واگذاريد [عقلى] كه بر او حجتش قرار دادم.

ص: 146

اميرالمؤمنين على عليه السلام مى فرمايند: العُقول أئمَّةُ الأفكار؛(1) عقول پيشوايان افكارند.

و اين امر بديهى است؛ چون فكر از عقل نشأت مى گيرد.

و نيز فرموده: العَقْلُ شَرْعٌ مِنْ داخِل، و الشَّرْعُ عَقْلٌ مِنْ خارِج؛(2) عقل، شريعت درونى و شريعت، عقل بيرونى است.

آيات و روايات ديگرى نيز وجود دارند كه همگى دال بر حجّيت عقل است و اين كه خدا بر اساس آن پاداش و عقاب مى دهد. اين روايات در كتاب بحار الأنوار(3) و ساير جوامع حديثى(4) وجود دارند. بنابراين تشكيك در حجيت عقل از سوى برخى، درست نيست. شرح و تفصيل اين موضوع در كتاب رسائل(5) شيخ مرتضى انصارى رحمه اللّه و نيز شرح ما بر آن، به نام «الوصائل»(6) بيان شده است.

ولايتش باقى مى ماند و جمعى از فرشتگان و جنيان بر او عبور مى كنند؛ زمانى كه رؤا صادقه باشد، از ناحيه فرشتگان و هنگامى كه كاذبه باشد از ناحيه جنيان است.

آن دو نصرانى پس از شنيدن اين پاسخ بلافاصله اسلام آورده و در كنار حضرت(1) در روز صفين جنگيدند.(2) در تحف العقول روايتى از رسول خدا صلى اللّه عليه و آله نقل شده كه فرمودند:

إنَّ العَقْل عِقالٌ مِن الجَهْل و الَّنفْس، مِثْل أخْبَث الدّواب فإن لَمْ تُعْقَل حارَت؛(3) همانا عقل، مانع انسان از جهالت است و دست بند نفس است، مانند خطرناك ترين چهارپايان كه اگر دست و پايش را نبندند، حيران مى شود.

علت حيران شدن نفس آن است كه راه وصول به تمام واقعيات را نمى داند.

در اين ميان روايات ديگرى هستند دال بر اين كه نفس بين دو امر [خوب و بَد] است؛ آيه هشتم سوره شمس «فَأَلْهَمَهَا فُجُورَهَا وَ تَقْوَاهَا» نيز مفادى اين گونه دارد، و همچنين در بعضى ادعيه نيز اين تعبير آمده است: «... من شرور أنفسنا؛(4) از بدى هاى نفس هايمان». در دعايى از رسول اكرم صلى اللّه عليه و آله كه آن را امان از [شر ]جن و انس دانسته اند آمده است:

اللّهم إنّي أعوذُبِكَ مِنْ شَرِّ نَفْسي و مِنْ شَرِّ كُلِّ دابَّةٍ أنتَ آخِذٌ بناصِيَتها؛(5) پروردگارا! پناه مى برم به تو، از شر نفسم و از شر هر جنبنده اى كه تو زمام او را به دست دارى.

دسته اى ديگر از روايات از ارواحى گوناگون خبر مى دهند؛ مانند روايتى كه كميل در باب شناخت نفس و شمار آن از اميرالمؤنين عليه السلام نقل مى كند و مى گويد كه حضرت فرمودند:

يا كُمَيل، إنِّما هِيَ أرْبَعة: النّامِيَة النباتيّة، و الحِسيّة الحَيْوانيّة، و الناطِقَة القُدْسيّة، و الكُلِّية الإلهيّة؛(6) اى كميل! آن تنها چهارگونه است: ناميه نباتيه، حسيّه حيوانيه، ناطقه قدسيه و

ص: 149

كليّه الهيه.

افاضه مى شوند.

اميرالمؤنين عليه السلام نيز از رسول خدا صلى اللّه عليه و آله نقل مى كند كه فرمودند:

إنَّ اللّه خَلَقَ العَقْل مِن نُورٍ مَخْزُون مَكْنُونٍ في سابِقِ عِلْمِهِ الذي لَمْ يطلع عَلَيْه نَبيّ مُرْسَل و لا مَلَك مُقَّرَب، فَجَعَلَه العِلْم نَفْسَه و الفَهْم رُوحَه و الزُّهْد رَأْسَه؛(1) همانا خدا عقل را از نورى نهفته و پنهان در علم أزلى خويش آفريد، كه هيچ پيامبر مرسلى و هيچ فرشته مقربى از آن آگاه نبود، آن گاه علم را نفس او، و فهم را روح او، و زهد را سر او قرار داد.

امام موسى بن جعفر عليهماالسلام در وصيت خود به هشام فرمودند:

إنَّ ضَوْء الرُّوح العَقْل؛(2) همانا فروغ روح، عقل است.

امام صادق عليه السلام مى فرمايند:

خَلَق اللّه العَقْل مِنْ أرْبَعةِ أشْياء: مِنَ العِلْم و القُدْرة و النُّور و المَشيئة بالأمر، فَجَعَلَهُ قائما بالعِلْم دائما في الملكوت؛(3) خدا عقل را از چهار چيز آفريد: از علم، قدرت، نور و مشيت با امر، پس او را قائم به علم و دائم در ملكوت قرار داد.

و نيز فرمودند:

العَقْل مِنْه الفِطْنَة و الفَهْم و الحِفْظ و العِلْم؛(4) هوشمندى، فهم، حافظه و علم از عقل سرچشمه مى گيرد.

و فرمودند:

دَعامَةُ الإنْسان العَقْل، و من العقل الفِطْنة و الفَهْم و الحِفْظ و العِلْم، فإذا كانَ تأييد عَقْله مِن النُّور كانَ عالمِا حافِظا زَكيّا فَطِنا فَهِما، و بالعَقْل يُكْمَل، و هُو دَليله و مُبْصِرَه و مِفْتاح أمرِهِ؛(5) ستون انسان، عقل است و از عقل، هوشمندى و فهم و حافظه و علم نشأت مى گيرد. پس اگر نور عقل را تاييد كرد، در اين صورت دارنده اش شخصى عالم، حافظ، پاكدامن، هوشمند و

ص: 152

فهميده خواهد بود و او به كمك عقل، كامل مى گردد و عقل، راهنما و بصيرت بخش و كليد كار او است.

همانطور كه گفته شد، منظور از واژه عقل در روايات، خصوصيات، لوازم، ملزومات و ملازماتِ آن است و اختلاف تعبيرى كه در اين روايات مى بينيم به همين دليل است؛ برخى از آنها مى گويند: عقل از نور نشأت مى گيرد و برخى ديگر مى گويند: عقل، نور است، و برخى نيز آن را مثل چراغ مى دانند، و برخى آن را آفريده شده از علم، و برخى قوام گرفته از علم و... مى دانند.

از علم نيز با تعابير گوناگونى ياد شده است؛ در روايت عنوان بصرى از امام صادق عليه السلام آمده است:

لَيْسَ العِلْم بالتَعَلُّم، إنَّما هُو نُورٌ يَقَعُ في قَلْب مَن يُريدُ اللّه تَباركَ و تَعالى أنْ يَهْديه؛(1) علم به آموختن نيست؛ بلكه آن، نورى است كه در قلب هر كس كه خداى تبارك و تعالى بخواهد هدايتش كند، قرار مى گيرد... .

طبق اين روايت، علم، تنها همان مفاهيمى كه آموزش داده و آموخته مى شود نيست، بلكه علاوه بر آن، بايد هماهنگى هر يك از آنها با روند هستى كه مطابق تقدير خداى متعال براى جهان با تمام اجزايش تقدير شده، براى شخص حاصل شود، و البته كه اين چنين علمى، همان نورى است كه علاوه بر فراگيرى، از جانب آسمان به سوى انسان مى آيد. و گرنه مثلاً هر كس كه درس فقه را به خوبى فراگيرد فقيه مى شود، خواه مؤن باشد و خواه ملحد، لكن فرقى كه ميان اين دو هست آن است كه مؤن چگونگى هماهنگى فقه با ساير اجزاى هستى در دنيا و آخرت را مى فهمد، در حالى كه ملحد آن را نمى فهمد؛ مثل اين كه يكى هماهنگى دست آدمى را با جسم و روح او درك مى كند(2) و ديگرى آن دست را جدا، تنها و بدون هماهنگى با ساير اجزاء و ساختار بدن مى داند.

ص: 153

رسول خدا صلى اللّه عليه و آله نيز به اين سرّ اشاره مى كند؛ در منية المريد از ايشان نقل شده كه فرمودند: بالتعليم أُرْسِلْت؛(1) براى تعليم دادن فرستاده شدم.

هم چنين مى فرمايند:

بُعِثْتُ لِأُتمِّمَ مكارمِ الأخلاق؛(2) مبعوث شدم تا مكارم اخلاقى را تمامى بخشم.

اين روايت در مجمع البيان و غيره(3) در تفسير آيه شريفه ذيل آمده است:

«وَ إِنَّكَ لَعَلى خُلُقٍ عَظِيمٍ»؛(4) و تو اخلاق عظيم و برجسته اى دارى.

حضرت صادق عليه السلام درباره عقل فرمودند:

ما عُبِدَ بِهِ الرّحمان واكتُسِبَ بِهِ الجِنان؛ آنچه بدان، خداى رحمان پرستيده و بدان بهشت تحصيل مى شود.

از اين سخن به دست مى آيد كه يكى از آثار عقل همين ويژگى است.

لانَجاةَ إلاّ بالطّاعَة، و الطّاعَة بالعِلْم، و العِلْم بالتَعلُّم، و التعلّم بالعَقْل، يعْتَقِد أنْ يَفْهَم و يُدْرِك؛(1) نجاتى نيست جز به طاعت و طاعت هم با علم حاصل مى شود و علم نيز از راه تعلّم و تعلّم به سبب عقل است؛ [عقلى كه] مى خواهد بفهمد و درك كند.

در حديثى ديگر آمده است:

فَمَن عَقِلَ عَن اللّه اِعْتَزَلَ أهلَ الدُّنيا؛(2) هركس از ناحيه خدا بفهمد، از اهل دنيا كناره مى گيرد.

يعنى از طريق داده هاى الهى و لطف و عنايت او بفهمد.

از اميرمؤمنان على عليه السلام چنين روايت شده:

اِعْقلوا الخَبْر إذا سَمَعْتموه عَقل رِعاية لا عَقْل رِواية، فإنَّ رُواة العُلْم كثير و رُعاتِه قَليل؛(3) هرگاه خبرى شنيديد آن را با خرد بسنجيد نه اينكه بشنويد و نقل كنيد، زيرا راويان علم بسيار، و رعايت كنندگان آن اندك اند.

از پيامبر صلى اللّه عليه و آله نقل شده كه فرمودند:

قُسِّم العَقْل على ثَلاثةِ أجْزاء، فَمَن كانَت فيه كَمُلَ عَقْله، و مَنْ لَمْ تَكُنْ فيهِ فَلا عَقْل لَه: حُسْن المَعْرِفة باللّه عزّوجلّ، و حُسْن الطّاعةِ لَهُ، و حُسْن البصيرة على أمْرِه؛(4) عقل به سه جزء تقسيم شده است؛ پس هر كس كه [همه آنها] در او باشد عقلش كامل است و هركس كه چيزى از آنها در او نباشد عقل ندارد: معرفت نيك به پروردگار عزّوجلّ، به نيكى اطاعت كردن از او و بصيرت نيك پيدا كردن بر امر خود.

روايت شده كه حضرت رسول صلى اللّه عليه و آله بر مجنونى گذشتند و فرمودند:

او را چه شده؟ گفته شد: مجنون است. حضرت فرمودند: بَلْ هُو مُصاب، إنَّما المَجْنون مَنْ آثَر

ص: 157

الدُّنيا عَلى الآخِرة؛(1) [نه] بلكه او مصيبت ديده است؛ مجنون كسى است كه دنيا را بر آخرت مقدم بدارد.

هم چنين نقل شده است كه به ايشان گفته شد: عقل چيست؟ فرمودند:

العَقْل العَمَل بِطاعةِ اللّه، و إنَّ العُمّال بِطاعةِ اللّه هُمُ العُقَلاء؛(2) انجام طاعت خدا؛ و يقيناً انجام دهندگان امر پروردگار، عاقلانند.

از امام حسن مجتبى عليه السلام درباره عقل پرسيده شد؛ ايشان فرمودند:

التَّجَرُّع لِلْغُصَّةِ و مُداهنَة الأعْداء؛(3) جرعه جرعه، غصه نوشيدن و سازش [و مدارا] با دشمنان.

امام صادق عليه السلام نيز مى فرمايند:

يُعْتَبر عَقْل الرجُل في ثلاث: في طُولِ لِحْيَتِهِ، و في نَقْشِ خاتمهِ، و في كُنْيَتِهِ؛(4) عقل مرد از سه چيز شناخته مى شود: در بلندى محاسنش، در نقش انگشترش و در كنيه اش.

روشن است كه موارد ذكر شده (در روايت فوق) از باب بيان امثال و مصاديق است و گرنه ظاهراً داراى خصوصيت نيستند (كه مثلاً اگر كسى نقش انگشترى نداشت، بى عقل است) و عقل عاقل جز با اعتدال يافتنش نسبت به امور سه گانه فوق و بسيارى از امور ديگر هويدا نمى شود، در حالى كه غير عاقل در هيچ يك از آنها موزون و معتدل نيست.

نيز از حضرت رسول صلى اللّه عليه و آله نقل است كه فرمودند:

إذا أرَدْت أنْ تَخْتَبِر عَقْل الرَّجُل في مَجْلِس واحِد، فَحَدِّثْهُ في خِلال حَديثكَ بِما لا يَكون، فإن أنكَرَهُ فَهُو عاقِل، و إنْ صَدَّقَهَ فَهُو أحْمَق؛(5) زمانى كه خواستى [ميزان] عقل مردى را در يك نشست بيازمايى، [با او سخن بگو و ]در ميان سخنت از امور محال، صحبت كن، اگر آن را باور نكرد و نپذيرفت، عاقل است و اگر آن را پذيرفت [و باور كرد ]كم خِرد است.

ص: 158

واضح است كه اين آزمون متعلق به زمانى است كه محذور و مانعى براى انكار يا پذيرش نباشد و گرنه بسيارى از مردم به سبب مراعات قاعده اهم و مهم و نظاير آن، دست به موارد قابل انكار نمى زنند و اين امر گاهى رخ مى دهد. مثلاً بدين جهت كه روش آنها در مواجهه با اين گونه مطالب سكوت است.

و البته آن چه در شرح اين احاديث و غير اينها بيان شد، امورى است كه از احاديث ديگر استفاده مى شود.

امام صادق عليه السلام مى فرمايند:

لايُلْسَع العاقل مِن جُحْرٍ مَرَّتَيْن؛(1) عاقل از يك سوراخ دوبار گزيده نمى شود.

و فرمودند:

أفْضَلُ طَبائع العَقْل العبادة و أوْثَق الحَديث لَهُ العِلْم و أجْزَلُ حظوظه الحِكْمَة و أفْضَل ذَخائره الحَسنات؛(2) برترين مقتضيات عقل، عبادت است و محكم ترين سخن براى او دانش، و بزرگ ترين بهره مندى هايش حكمت، و بهترين ذخايرش حسنات.

و فرمودند:

كمال العَقْل في ثَلاثةٍ: التّواضُع للّه، و حُسْن اليَقين، و الصَّمْت إلاّ مِنْ خَيْر؛(3) كمال يافتن عقل در سه چيز است: تواضع در برابر خدا، يقين نيكو و سكوت [از گفتن هر سخنى] جز از خير».

و نيز فرمودند:

الجَهْل في ثَلاث: الكِبْر، و شِدَّةِ المُراء، و الجَهْل باللّه، فأولئك هُمُ الخاسِرون؛(4) جهل در سه چيز است: كبر ورزيدن، سخت جدال كردن، و جهل به خدا. پس [كسانى كه اين چنين اند] همان زيان كارانند.

بديهى است همان گونه كه از حديث «جُنودُ عَقْلٍ و جُنودُ جَهْل»(5) فهميده مى شود، جهل

ص: 159

در مقابل عقل قرار مى گيرد و همان گونه كه عقل يك آفريده است، جهل نيز يك آفريده است و جهل در اين اصطلاح غير از عدم العلم است؛ چون خود آن يكى ازجنود جهلِ آفريده شده اى است كه مانند عقل داراى جنودى است.

اميرالمؤنين عليه السلام مى فرمايند:

لا غِنى كالعَقْل و لا فَقْر كالجَهْل؛(1) هيچ توانگرى مانند عقل و هيچ فقرى مانند جهل نيست.

و فرمودند:

ذهابُ العَقْل بَيْن الهَوى و الشَّهْوة؛(2) عقل در [تلاطم] بين هوا پرستى و شهوت پرستى از ميان مى رود.

و فرمودند:

مَنْ لَمْ يَمْلك شَهْوته لَمْ يَمْلك عَقْلَه؛(3) هر كه شهوتش در مهار او نباشد عقلش نيز در مهار او نيست.

و فرمودند:

العاقِلُ مَنْ رَفَضَ الباطِل؛(4) عاقل كسى است كه باطل را ترك گويد.

و نيز فرمودند:

لِسانُ العاقِل وَراء قَلْبِهِ، و قَلْبُ الأحْمَق وراء لِسانِهِ؛(5) زبان عاقل در پس دل او، و دل احمق بر پشت زبان اوست.

انسان عاقل ابتدا مى انديشد، سپس سخن مى گويد، لكن آدم كم خِرد، ابتدا سخن مى گويد و سپس در اين فكر فرو مى رود كه آيا سخنى كه بر زبان راند، درست بوده يا نادرست. گاهى حتى پس از آن هم فكر نمى كند.

به حضرت گفته شد:

ص: 160

صِفْ لَنا العاقل، فقال: هو الذي يَضَعُ الشَيء مَواضِعَه، قيل له: فَصِفْ لَنا الجاهِل. فَقالَ: قَدْ فَعَلْت(1)؛ عاقل را توصيف كن. فرمودند: عاقل كسى است كه هرچيز را بر سرِ جاى خود نهد.

گفتند: جاهل را براى ما وصف كن. فرمودند: [وصف] كردم.

چون جاهل كسى است كه اشياء را در جاى خود قرار نمى دهد.

امام جعفر صادق عليه السلام مى فرمايند:

يُسْتَدل بكتابِ الرَّجُل عَلى عَقْلِهِ و مَوْضِع بَصيرتِهِ، و بِرَسولِهِ عَلى فَهْمِهِ و فِطْنَتِهِ؛(2) به وسيله نوشته مرد بر [ميزان] عقل و حوزه بصيرت او، و به فرستاده او، بر فهم و درايتش استدلال مى شود.

رسول خدا صلى اللّه عليه و آله نيز در حديثى مى فرمايند:

عاقل اين گونه است: در مقابل كسى كه بر او اظهار جهل مى كند حلم مى ورزد؛ و از كسى كه بدو ستم كند در مى گذرد و در مقابل ضعيف تر از خود تواضع مى كند و با آن كه بالاتر از او است در نيك خواهى سبقت مى گيرد؛ و آن گاه كه مى خواهد سخن بگويد ابتدا تدبر مى كند؛ اگر [سخنش] خير باشد مى گويد و به مقصود مى رسد و اگر شر باشد سكوت مى كند و سالم مى ماند؛ و زمانى كه با فتنه [و مشكلى] مواجه مى شود از خدا مصونيت مى طلبد و دست و زبانش را نگاه مى دارد؛ و زمانى كه فضيلتى بيند به خاطر آن [از شادى ]مى لرزد؛ حيا از او جدا و حرصى از او آشكار نمى شود. اينها ده خصلتى است كه عاقل بدان ها شناخته مى شود. جاهل نيز اين گونه است: به آن كه با او مى آميزد ستم مى كند و بر فرودست خود تعدى مى نمايد و... .(3)

نيز مى فرمايند:

ما قَسمَ اللّه لِلْعباد شَيْئا أفْضَل مِنَ العَقْل؛(4) خدا براى بندگان، چيزى پر فضيلت تر از عقل، روزى نفرموده است.

ص: 161

اميرمؤمنان على عليه السلام مى فرمايند:

ما عُبِدَ اللّه بِشَيءٍ أفْضَل مِنَ العَقْل؛(1) خدا با چيزى پر فضيلت تر از عقل عبادت نگرديد.

امام صادق عليه السلام مى فرمايند:

العَقْل دَليلُ المؤمن؛(2) عقل راهنماى مؤن است.

و مى فرمايند:

لا غِنى أخْصَبُ مِنَ العَقْل؛(3) هيچ توانگرى اى پربارتر و پرثمرتر از عقل نيست.

امام باقر عليه السلام مى فرمايند:

لا مالَ هُو أعْوَدُ مِنَ العَقْل؛(4) هيچ مالى باز پس آينده تر از عقل نيست.

اميرمؤمنان على عليه السلام هم چنين فرمودند:

العاقِلُ مَنْ وَعَظَتْهُ التجارب؛(5) عاقل كسى است كه تجربه ها او را موعظه كنند.

بر تمامى آفريدگانم گراميت داشتم.

امام عليه السلام در ادامه فرمودند: سپس جهل را از [آب] دريايى شور و ظلمانى آفريد و به او فرمود: پشت كن. او پشت نمود. سپس به او فرمود: روى كن، رو نكرد. آن گاه به او فرمود: آيا تكبر مى ورزى؟! و او را لعن نمود. سپس هفتاد و پنج لشكرى براى عقل قرار داد. زمانى كه جهل ديد خدا عقل را اكرام نمود و چيزهايى به او عطا كرد، دشمنى او را در دل گرفت. آن گاه گفت: اى پروردگارم اين [عقل هم] آفريده اى مثل من است؛ او را آفريدى و گراميش داشتى و نيرومندش ساختى در حالى كه من كه ضد اويم نيرويى در برابر او ندارم؛ پس لشكريانى مانند آن چه بدو دادى به من عطا كن. خدا فرمود: باشد، لكن اگر پس از آن نافرمانى كنى تو و لشكريانت را از رحمتم بيرون مى كنم. او نيز قبول كرد. آن گاه هفتادوپنج لشكرى به او داد. [اين لشكريان دو به دو متضادِ عقل و جهل بدين شرح اند:] «خير» كه وزير عقل است، و ضدش «شر» كه وزير جهل است، «ايمان» و ضدش «كفر»، «تصديق» و ضدش «انكار»، «اميد» ضدش «نااميدى»، و «عدالت» ضدش «ستم»، «رضا» ضدش «نارضايتى»، «شكر» ضدش «كفران»، «طمع» ضدش «يأس»، «توكل» ضدش «حرص»، «رأفت» ضدش «قساوت»، «رحمت» ضدش «غضب»، «علم» ضدش «جهل»، «فهم» ضدش «حماقت»، «عفت(1)» ضدش «پرده درى»، «زهد» ضدش «ميل»، «رفق(2)» (مهربانى) ضدش «خرق» (تعدى كردن) و «ترس» ضدش «جرأت»، «تواضع» ضدش «كبر»، «تأمل(3)» ضدش «شتابزدگى»، «حلم» ضدش «سفاهت»، «صمت(4)» ضدش «هَذْر»، «استسلام(5)» ضدش

ص: 163

«استكبار» است، «تسليم» ضدش «شك»، «صبر» ضدش «جزع» است، «صفح» (عفو كردن) ضدش «انتقام»، «غنى» ضدش «فقر»، «تذكر(1)» ضدش «سهو»، «حفظ» ضدش «نسيان»، «تعطف» (عواطف نيك داشتن) ضدش «قطيعه» (دورى و دشمنى ورزيدن)، «قناعت» ضدش «حرص»، «مواساة» ضدش «منع» است، «مودت» ضدش «عداوت»، «وفا» ضدش «غدر»، «طاعت» ضدش «معصيت»، «خضوع» ضدش «تطاول(2)»، «سلامت» ضدش «بلا» است، «حب» ضدش «بغض»، «صدق» ضدش «كذب»، «حق» ضدش «باطل»، «امانت» ضدش «خيانت»، «اخلاص» ضدش «شوب»، «شهامت» (هوشمندى) ضدش «بلادت» (ابله بودن)، «فهم(3)» ضدش «غباوت» (حماقت)، «معرفت» ضدش «انكار»، «مدارات» ضدش «مكاشفه»، «سلامت الغيب» ضدش «مماكرت»، «كتمان» ضدش «افشا»، «صلاة» (دعاى خير) ضدش «اضاعه» (از بين بردن)، «صوم» ضدش «افطار»، «جهاد» ضدش «نكول»، «حج» ضدش «نبذ الميثاق»، «صون الحديث» ضدش «نميمه»، «نيكى به والدين» ضدش «عقوق»، «حقيقت» ضدش «ريا»، «معروف» ضدش «منكر»، «ستر» ضدش «تبرج(4)»، «تقيه» ضدش «اذاعه»، «انصاف» ضدش «حميت»، «تهيئه(5)» ضدش «بغى»، «نظافت» ضدش «قذر»، «حيا» ضدش «بى حيايى(6)»، «قصد» ضدش «عدوان»، «راحت» ضدش «تعب»، «سهولت» ضدش «صعوبت»، «بركت» ضدش «كاستن(7)»، «عافيت» ضدش «بلا»، «قوام(8)» ضدش «مكاثرت»، «حكمت» ضدش «هوا»،

ص: 164

«وقار» ضدش «خفت»، «سعادت» ضدش «شقاوت»، «توبه» ضدش «اصرار»، «استغفار» ضدش «اغترار»، «محافظت» ضدش «تهاوت»، «دعا» ضدش «استنكاف»، «نشاط» ضدش «كسل»، «فرح» ضدش «حزن»، «الفت» ضدش «فرقت»، «سخاوت» ضدش «بخل» است. اين خصال و لشكريان عقل، بطور كامل جز در پيامبر يا وصى پيامبر و يا مؤنى كه خدا قلب او را براى ايمان آزموده باشد جمع نمى شوند و سايرين از مواليان ما، هيچ يك از داشتن برخى از اين لشكريان تهى [و محروم] نيست و همچنين برخى از لشكريان جهل؛ در اين هنگام است كه در برترين درجه بهشت در كنار أنبياء و اوصياء قرار مى گيرد، و تنها با شناخت عقل و لشكريانش و دورى كردن از جهل و لشكريانش بدان مقام مى توان رسيد. خدا شما را به طاعت و [جلب] رضايتش موفق گرداند.(1)

گفتنى است كه برخى از تعابير موجود در اين روايت از مصاديق متشابهات و مانند آن است و تباينى كه در فقراتى از آن به نظر مى رسد محمل هايى دارد كه اكنون درصدد بيان آنها نيستيم.

ممكن است اين پرسش به ذهن بيايد كه اگر آدمى تركيب يافته از جسم، نفس، روح و عقل است، پس جايگاه جهل كه آن نيز در او آفريده شده كجاست؟ پاسخ اين است كه ممكن است جهل از ناحيه نفس بوده و همان نفس، محل آن باشد.

امام صادق عليه السلام در روايتى ديگر مى فرمايند:

اِعْرفوا العَقْل و جُنْدَه، و الجَهْل و جُنْدَه تَهْتَدوا؛(2) عقل و لشكريانش و [نيز ]جهل و لشكريانش را بشناسيد تا هدايت يابيد.

آرى تنها با شناخت عقل و جنودش و دورى از جهل و جنودش مى توان به نجات دست يافت.

ص: 165

رسول اكرم صلى اللّه عليه و آله مى فرمايند:

ألا و مَثَل العَقْل في القَلْب كمَثَلِ السِّراج في وسط البَيْت؛(1) آگاه باشيد كه مَثَل عقل در درون قلب، مَثَل چراغ در ميان خانه است.

و فرمودند:

إن ضوء الروح العقل؛(2) همانا عقل، نور روح است.

و فرمودند:

العَقْل نُورٌ في القَلْب يُفرقُ بِهِ بَيْن الحَقِّ و الباطِل؛(3) عقل نورى است در قلب، كه با آن ميان حق و باطل تفكيك مى شود.

و فرمودند:

إسْتَرْشِدُوا العَقْل تُرْشَدوا، و لا تَعْصوه فَتَنْدَموا؛(4) از عقل هدايت بخواهيد تا هدايت شويد و نافرمانيش نكنيد كه پشيمان مى گرديد.

در روايت اخير عبارت «نافرمانيش نكنيد» و نظاير آن، از جمله ادله اى است كه اثبات مى كند عقل، علاوه بر فهم و درك خوبيها، حكم(5) هم مى راند.

ميرزاى نورى در روايتى از رسول خدا صلى اللّه عليه و آله نقل مى كند كه ايشان درباره عقل فرمودند:

و العَقْل أصْلُ ديني؛(6) اصل دين من، عقل [تعقل] است.

منظور از اين تعبير آن است كه دين دارى برخاسته از پيروى آدمى از عقل است؛ زيرا اگر عقل نداشته باشد، نمى تواند ميان دين صحيح و غير صحيح تمييز دهد.

ص: 166

است [به اين معنا كه اينان منبع نور و روشنايى معرفتند] و يا از باب مبالغه است؛ مانند: زيدُ عدلٌ.(1)

در روايات نيز به اين جهت اشاره شده است؛ براى مثال أبوحمزه از امام صادق عليه السلام مى پرسد:

علم چيست؟ آيا آن چه يك عالم از دهان رجال [علماء] فرا مى گيرد علم است؟ و يا آنكه [علم] در كتابى نزد شما است كه آن را مى خوانيد و فرا مى گيريد؟

حضرت فرمودند: مسأله بزرگ تر و اجلّ از آن است [كه تو مى گويى]؛ آيا نشنيدى كه خداى تبارك و تعالى فرمود: «وَ كَذَ لِكَ أَوْحَيْنَآ إِلَيْكَ رُوحًا مِّنْ أَمْرِنَا مَا كُنتَ تَدْرِى مَا الْكِتَبُ وَ لاَ الاْءِيمَنُ»(2)؛ «همان گونه [كه بر پيامبران پيشين وحى فرستاديم] بر تو نيز روحى را به فرمان خود وحى كرديم؛ تو پيش از اين نمى دانستى كتاب و ايمان چيست.

سپس امام عليه السلام فرمودند: دوستان شما درباره اين آيه چه مى گويند؟ گفتم: نمى دانم به فدايت گردم. فرمودند: آرى، او در وضعيتى بود كه نمى دانست كتاب و ايمان چيست، تا آن زمان كه خدا آن روح را به سويش برانگيخت؛ [روحى] كه خداى تعالى به هر كس كه بخواهد مى دهد و آن گاه كه آن را به بنده اى بدهد، به او فهم و دانش مى آموزد.(3)

مراد از آيه مباركه فوق كه مى فرمايد: «...تو پيش از اين نمى دانستى كه كتاب و ايمان چيست...» بيان طبيعت اوليّه موجود ممكن است؛ چون ممكن، به لحاظ طبيعت خويش واجد هيچ گونه علمى نيست؛ خداى سبحان در تأييد اين معنا مى فرمايد:

ص: 168

«وَ اللّهُ أَخْرَجَكُمْ مِنْ بُطُونِ أُمَّهاتِكُمْ لا تَعْلَمُونَ شَيْئاً»؛(1) و خدا شما را از شكم مادرانتان بيرون آورد در حالى كه چيزى نمى دانستيد.

مخفى نيست كه اين امر منافاتى با آن ندارد كه خداى متعال پس از آن، از منبع علم لدنّى خويش به رسول خويش دانش، حكمت، نبوّت و مانند آن را وحى كرده باشد.

مى شوند.(1)

در حديثى از پيامبر اكرم صلى اللّه عليه و آله آمده است:

الدُّنيا مَزْرَعةُ الآخِرَة؛(2) دنيا مزرعه آخرت است.

در روايتى از رسول خدا صلى اللّه عليه و آله مى خوانيم:

إنَّ اللّه عزّوجلّ يَجْمَعُ العُلَماء يَوْمَ القيامة و يَقول لَهُم: لَمْ أضَعْ نوري و حِكْمَتي في صُدورِكُم إلاّ و أنا أريدُ بِكُم خَيْر الدُّنيا و الآخرة، إذْهَبوا فَقَد غَفَرْت لَكُم على ما كانَ مِنْكُم؛(3) همانا خداى عزّوجلّ در روز قيامت عالمان را گرد مى آورد و به آنها مى فرمايد: نور و حكمت خود را در سينه هاتان فرو نگذاشتم جز آن كه برايتان خير دنيا و آخرت را خواستم. برويد كه آن چه [در دنيا] از شما صادر شد را بخشيدم.

و در روايت ديگرى فرمودند:

إنَّ اللّه عزَّوجلَّ يَقول لِلْعُلماء يَوْمَ القيامَة: إنِّي لَمْ أجْعَل عِلْمي و حُكْمي فيكُم إلاّ و أنا أُريد أنْ أغْفِر لَكُم على ما كانَ مِنْكُم، و لا أُبالي؛(4) همانا خداى عزّوجلّ در روز قيامت به عالمان مى فرمايد: من علم وحكمتم را در ميان شما قرار ندادم جز آن كه مى خواهم آن چه از شما [در دار دنيا] صادر شد را بپوشانم و باكى ندارم.

«لاأبالى» يعنى اين كه از انتقاد منتقدان و نظاير آن باكى ندارم.

ص: 170

اميرالمؤنين عليه السلام نيز به كميل مى فرمايند:

هرچه مى گويم به خاطر بسپار، مردم سه دسته اند: عالمى خداخواه، و آموزنده اى كه در راه راست گام بر مى دارد، و مگسانى ناتوان كه دنبال هر صدايى باشند، و با هر بادى حركت مى كنند و از فروغ دانش بهره مند نشده...؛ زمين هيچگاه از حجّت قائم خدا خالى نمى ماند؛... علم با حقيقت و بصيرت به آنان روى آور شده، و با روح يقين درآميخته اند.(1)

امام باقر عليه السلام مى فرمايند:

إنَّ رَسول اللّه صلى اللّه عليه و آله وَضَعَ العِلْمَ الذي كان عِنْدَه عِنْدَ الوَصي وَ هُو قَوْلُ اللّه عَزّوجلّ «اللَّهُ نُورُ السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضِ»(2)؛(3) همانا رسول خدا صلى اللّه عليه و آله علمى كه نزدش بود را نزد وصيش فرو نهاد و آن علم، سخن خداى عزّوجلّ بود: خدا نور آسمانها و زمين است.

و فرمودند:

العالِمُ كمَنْ مَعَهُ شَمْعَة تُضِيء لِلْنَّاس - إلى أنْ قال: - كَذلكَ العالِم مَعَهُ شَمْعَة تُزيلُ ظُلْمَةَ الجَهْل و الحِيرَة، فكُلُّ مَنْ أضَاءَتْ لَهُ فَخَرَجَ بِها مِنْ حيرَةٍ أوْ نَجَى بِها مِنْ جَهلٍ فَهُو مِنْ عُتَقائِهِ مِنَ النَّار؛(4) عالم مانند كسى است كه شمعى را به همراه دارد و براى مردم روشنايى مى دهد؛ تا آن كه فرمودند: عالم، شمعى به همراه دارد كه تاريكى جهل و سرگشتگى را زايل مى كند. هر كس [آن شمع] برايش روشنايى دهد و از سرگشتگى بيرونش برد و يا از جهل نجاتش دهد، از جمله آزادشدگان از آتش خواهد بود.

تفاوت بين جهل و سرگشتگى (حيرة) آن است كه جهل به معناى نبود علم است و سرگشتگى به معناى ترديد (و شك) مى باشد، مفهوم اولى مطلقاً سلبى است و مفهوم دوم ايجابىِ ترديدى.

در حديثى از امام صادق عليه السلام به روايت عنوان بصرى آمده:

ص: 171

لَيْسَ العِلْم بالتَعلُّم، إنَّما هُو نُورٌ يَقَعُ في قَلْبِ مَنْ يُريد اللّه تَباركَ و تَعالى أنْ يُهْديه؛(1) [تحصيل] علم به آموختن نيست. بلكه آن، نورى است كه در قلب كسى قرار مى گيرد كه خداى تبارك و تعالى خواسته باشد كه او را هدايت كند.

و در روايت ديگرى مى فرمايند:

خَلَقَ اللّه العَقْل مِنْ أرْبعةَ أشْياء: مِنَ العِلْم و القُدْرَةِ و النُّور و المَشيئة بالأمْر، فَجَعَلَهُ قائما بالعِلْم دائما في المَلكوت؛(2) خدا عقل را از چهار چيز آفريد: علم، قدرت، نور و مشيت خود؛ و آن را پيوسته با علم برقرار نمود و همواره در ملكوت جاى داد.

ظاهراً حديث فوق درصدد بيان لوازم عقل است؛ چون غير عاقل، نمى داند، و قدرت نيز به معناى تمكن بر انجام عمل صحيح است. ميان «قادر» و «قوى» فرق است؛ مثلاً شيرِ قوى گفته مى شود ولى شيرِ قادر نه. هم چنين آهنِ قوى گفته مى شود ولى آهنِ قادر نه.

نيز غيرعاقل موصوفِ خواستن و «مشيت» نمى شود و اعمال با اراده درست از او صادر نمى شود بلكه افعال سرسرى و اتفاقى از او صادر مى شود.

و رابطه ميان عالم و معلوم، «نور» است و اين غير از علمى است كه به سبب عقل در نفس ايجاد مى شود. لذا مى توان گفت كه اين گونه بيانات از باب اطلاق ملزوم بر لازم است؛ نظير قول شاعر كه مى گويد:

إذا نَزَلَ السَّماء بِأرْضِ قَوْمٍ *** رَعَيْناه و إنْ كانوا غُضابا

«آن گاه كه آسمان (باران) بر زمين قومى نازل شود؛ گياهان را آبيارى خواهيم كرد، هرچند آن قوم خشمگين باشند».

كه در اين شعر، آسمان، ملزوم است و باران لازمه آن. عقل نيز ملزوم است و لازمه اش امور چهارگانه ذكر شده: علم، قدرت، نور، مشيت.

ص: 172

«...قَدْ جاءَكُمْ مِنَ اللّهِ نُورٌ وَ كِتابٌ مُبِينٌ * يَهْدِي بِهِ اللّهُ مَنِ اتَّبَعَ رِضْوانَهُ سُبُلَ السَّلامِ وَ يُخْرِجُهُمْ مِنَ الظُّلُماتِ إِلَى النُّورِ بِإِذْنِهِ وَ يَهْدِيهِمْ إِلى صِراطٍ مُسْتَقِيمٍ»؛(1) قطعا براى شما از جانب خدا روشنايى و كتابى روشنگر آمده است. خدا هركه را از خشنودى او پيروى كند، بوسيله آن [كتاب] به راه هاى سلامت، رهنمون مى شود و به توفيق خويش، آنان را از تاريكى ها به سوى روشنايى بيرون مى برد و به راهى راست، هدايتشان مى كند.

در اين آيه مباركه اشاره به اين مطلب دارد كه، آدمى در تمام امور زندگانيش نيازمند امنيت است. نيز انسانى كه نمى داند چگونه به اهداف خود برسد و يا در هدف خود دچار اشتباه و ترديد شود، در ظلمات است.

«...هذا بَصائِرُ مِنْ رَبِّكُمْ وَ هُدىً وَ رَحْمَةٌ لِقَوْمٍ يُؤمِنُونَ»؛(2) اين [قرآن ]رهنمودى است از طرف پروردگارتان و مايه هدايت و رحمت است براى جمعيّتى كه ايمان مى آورند.

«فَآمِنُوا بِاللّهِ وَ رَسُولِهِ وَ النُّورِ الَّذِي أَنْزَلْنا»؛(3) پس به خدا و پيامبر او و آن نورى كه ما فرو فرستاديم ايمان آوريد.

حاصل سخن اين كه: حجيّت و مميّزيت عقل در قالب يك قضيه طبيعيه است و نه قضيه عقليه. پس گفته نشود كه اگر عقل نور است و حجّت، چرا گاهى انسان اشتباه مى كند، هر چند انسان پاكى باشد (البته اين احتمال خطا در غير معصومان است)، نظير مراجع تقليد، كه نسبت به دنيا زهد مى ورزند و به آخرت رغبت دارند، و از خداى تعالى و روز قيامت خوف دارند، اما با اين حال ميان آراء و نظرات فقهيشان اختلاف نظر وجود دارد؟

كه در جواب گفته مى شود: حجيت عقل به نحو اقتضاء است و نه به نحو علّيت تامه.

ص: 175

ص: 176

ص: 178

افضل است.

روايات فراوانى داريم كه به اين معرفت خاص اشاره كرده اند كه برخى از آنها را ذكر مى كنيم:

امام صادق عليه السلام فرمودند:

ما أقْبَحَ بالرَّجُل يَأتي عَلَيْه سَبْعونَ سَنَةٍ أو ثَمانُونَ سَنَةٍ، يَعيشُ في مُلْكِ اللّه و يَأْكُلُ مِنْ نَعِمِهِ، لا يَعْرِفُ اللّه حَقَّ مَعْرِفَتِه؛(1) چه زشت است براى مردى كه هفتاد يا هشتاد سال از عمرش بگذرد و در مُلك خدا زندگى كند و از نعمت هايش بخورد اما خدا را چنان كه سزاوار شناخت اوست نشناسد.

همچنين آن حضرت عليه السلام مى فرمايند:

ما أعْلَمُ شَيْئا بَعْدَ المَعْرِفَةِ أفْضَلُ مِنْ هذِهِ الصَّلاة؛(2) پس از [فضيلت] شناخت [خدا] پر فضيلت تر از اين نماز نمى شناسم.

فضيلت بى همتاى شناخت خدا از آن جا دانسته مى شود كه در اين روايت در رتبه اوّل دانسته شده است.

اميرالمؤمنين عليه السلام مى فرمايند:

إنَّ أفْضَلَ الفَرائض و أوْجَبَها على الإنسان مَعْرِفَةِ الرَّبِ و الإقْرار لَهُ بالعبُودِيَّة؛(3) ... همانا پرفضيلت ترين و واجب ترين واجبات بر انسان، معرفت پروردگار و اقرار به بندگى در برابر او است.

كسى به امام صادق عليه السلام گفت:

مرا خبر ده كه كدامين اعمال پرفضيلت تر است؟ فرمودند: «اين كه پرودگارت را يگانه بدانى».

گفت: بزرگ ترين گناهان چيست؟ فرمودند: «براى خالق خود شبيه قائل باشى»(4).

هم چنين در روايت ديگرى فرمودند:

ص: 180

بَعْضُكُم أكْثَر صَلاة مِنْ بَعْضٍ، و بَعْضُكُم أكْثَرُ حَجّا مِنْ بَعْضٍ، و بَعْضكم أكثر صَدَقَة مِنْ بَعْض، و بَعْضكم أكثر صِياما مِنْ بَعْض، و أفْضَلكم أفْضَلكم مَعْرِفة؛(1) برخى از شما بيش از برخى ديگر نماز مى گزارند و عده اى از شما بيش از بعضى ديگر به حج مى روند و دسته اى بيش از برخى ديگر صدقه مى دهند و برخى بيش از بعضى ديگر روزه مى دارند و [ليكن ]برترين شما كسى است كه صاحب برترين شناخت به خداى سبحان باشد.

رسول خدا صلى اللّه عليه و آله فرمودند:

أفْضَلكم إيمانا أفْضَلكم مَعْرِفَة؛(2) پرفضيلت ترين شما، از حيث ايمان، پرفضيلت ترين شما از حيث شناخت [خداى متعال] است.

امام رضا عليه السلام نيز فرمودند:

إنَّ أوَّلَ ما افْتَرَضَ اللّه على عِبادِهِ و أوْجَبَ على خَلْقِهِ مَعْرِفَةِ الوحْدانيَّة، قال اللّه تَبارك و تَعالى: «وَ ما قَدَرُوا اللّهَ حَقَّ قَدْرِهِ»(3) يقول: ما عَرَفوا اللّه حَقَّ مَعْرِفَتَه؛(4) به يقين اولين چيزى كه خدا بر بندگانش فرض و بر خلقش واجب نمود، شناخت وحدانيت [او] بود؛ خداى تبارك و تعالى فرمود: «خدا را چنان كه سزاوار ارج او است، ارج نگذاشتند»؛ يعنى خدا را آنچنان كه حق معرفت اوست، نشناختند.

روشن است كه مراد از واژه «قدر» آن مقدار است كه هر انسان به حسب توان خويش امكان پيدا مى كند؛ چون ظرفيت هاى آدميان در همه امور، چه مادى و چه معنوى، از جمله شناخت، گوناگون است؛ اميرمؤمنان على عليه السلام در اين باره مى فرمايند:

إنَّ هذِهِ القُلوب أوْعَيَة فَخَيْرها أوْعاها؛(5) دلها بمنزله ظروف اند، و بهترين آنها نگهدارنده ترين آنهاست.

بديهى است كه مراد از قلوب، قلب هاى صنوبرين نيستند.(6)

ص: 181

و در حديث ديگرى مى فرمايند:

أوَّلُ الدِّين مَعْرِفَتَه؛(1) سرآغاز دين شناخت اوست.

امام صادق عليه السلام فرمودند:

لا يَقْبَلُ اللّه عَمَلاً إلاّ بِمَعْرِفَةٍ و لا مَعْرِفَةٍ إلاّ بِعَمَل، فَمَنْ عَرَفَ دَلَّتْه المَعْرِفَةُ على العَمَلِ و مَنْ لَمْ يَعْمَل فلا مَعْرفَة لَهُ، ألا إنَّ الإيمان بَعْضَه مِنْ بَعْض؛(2) خدا هيچ عملى را نمى پذيرد جز از روى معرفت و هيچ معرفتى پديد نمى آيد مگر به همراه عمل، پس هر كس كه [خداى را] شناخت همان شناختش وى را به عمل راهنمايى مى نمايد و هركس اهل عمل نباشد از هيچ معرفتى برخوردار نخواهد بود. همانا اجزاى ايمان به هم مربوطند و از يكديگر [ناشى مى شوند].

فتح بن يزيد مى گويد از امام كاظم عليه السلام درباره حداقلّ معرفت [خدا] پرسيدم؛ فرمودند:

الإقْرارُ بأنَّهُ لا إلهَ غَيْرَهُ و لا شِبْهَ لَهُ و لا نَظير و أنَّه قَديم مُثْبِتٌ مَوْجود غَيْرَ فَقيد و أنَّه لَيْسَ كمِثْلِهِ شَيء؛(3) اقرار به اين كه خدايى جز او نيست و شبيه و نظيرى ندارد و قديم و ثابت و لايتغير و موجود و در همه جا حاضر است و همانند او چيزى نيست.

محمد بن حكيم مى گويد: از امام صادق عليه السلام پرسيدم: معرفت، ساخته و پرداخته كيست؟ فرمودند:

مِنْ صُنْعِ اللّه لَيْسَ لِلْعباد فيها صُنْع؛(4) از ساخته و پرداخته هاى خداست و بندگان در پديدآوردنش سهمى ندارند.

ابو حمزه مى گويد امام باقر عليه السلام به من فرمودند:

«تنها كسى خدا را عبادت مى كند كه او را مى شناسد، لكن كسى كه خدا را نمى شناسد تنها او را گمراهانه مى پرستد». گفتم: فدايت شوم پس شناخت خدا چيست؟

فرمودند: تصديق خداى عزّوجلّ و تصديق رسولش صلى اللّه عليه و آله و ولايت على عليه السلام و پيروى از او و أئمه هدى عليهم السلام و برائت جستن به سوى خداى عزّوجلّ از دشمنانشان. اين گونه خداى

ص: 182

عزّوجلّ شناخته مى شود».(1)

رسول خدا صلى اللّه عليه و آله فرمودند:

قُسِّمَ العَقْل عَلى ثَلاثَة أجْزاء فَمَنْ كانَتْ فيه كَمُلَ عَقْلُه و مَنْ لَمْ تَكُن فيه فَلا عَقْل لَهُ: حُسْن المَعْرِفَة باللّه عزَّوجلَّ، و حُسْنُ الطّاعَةِ لَه، و حُسْن البَصيرةِ على أمْرِه؛(2) عقل به سه جزء تقسيم شده است، لذا اگر [همه اين اجزا] در كسى باشد عقلش كامل مى گردد و آن كس كه [هيچ جزئى از آن] در او نباشد از عقلى برخوردار نيست: شناخت نيك به خداى عزّوجلّ، طاعت نيك از او و بصيرت نيك نسبت به كار او.

هم چنين فرمودند:

إنَّ مِنْ دعامَةِ البَيْت أساسه و دَعامة الدِّين المَعْرِفَة باللّه تَعالى و اليقين بتَوْحيده و العَقْل القامِع؛(3) به يقين يكى از پايه هاى خانه پِى آن است و پِى خانه دين، شناخت خداى تعالى و يقين به يگانگى او و عقل بازدارنده [از معصيت او] است.

اميرمؤمنان على عليه السلام مى فرمايند:

المَعْرِفَةُ نُورُ القَلْبِ؛(4) معرفت، نور قلب است.

المَعْرِفَةُ الفَوْزُ بالقُدْس؛(5) معرفت، دستيابى به قداست است.

المَعْرِفَةُ بُرهانُ [بُنْيان النُبْل] الفَضْل؛(6) معرفت، دليل بزرگوارى و فضل است.

العِلْم لِقاحُ المَعْرِفَة؛(7) علم بارورى معرفت است.

لقاحُ المَعْرِفَةِ دِراسَةُ العِلْم؛(8) بارورى معرفت فراگيرى علم است.

ثَمَرَةُ المَعْرِفَةِ العُزوف عَنِ دارِ الفَناء؛(9) ميوه معرفت، اِعراض از دار فناست.

يَسيرُ المَعْرِفَةِ يُوجِبُ الزُّهد في الدُّنيا؛(10) اندكى معرفت، موجب زهد ورزيدن در دنياست.

ص: 183

العِلْمُ أوَّلُ دَليلٍ و المَعْرِفَةُ آخر نَهايَة؛(1) علم اولين راهنما و معرفت، نهايت [آن ]است.

غايَةُ المَعْرِفَةِ الخَشْيَة؛(2) نتيجه معرفت خشيت [از خدا] است.

حِفْظُ الدِّين ثَمَرَةُ المَعْرِفَة و رَأسُ الحِكْمَة؛(3) حفظ دين، ميوه معرفت و رأس حكمت است.

و روايات بسيار ديگرى در اين باره.

همان آيه را برايش تلاوت فرمودند.(1) امام باقر عليه السلام نيز مى فرمايند:

...إنَّما كُلِّفَ النّاس ثَلاثَة: مَعْرِفَةُ الأئمّة، و التسليم لَهُم فيما وَرَدَ عَلَيْهم، و الرَدُّ إلَيْهِم فيما اخْتَلَفوا فيهِ؛(2) مردم تنها به سه كار تكليف شده اند: شناخت ائمه[ عليهم السلام]، تسليم در مقابل آنان در مورد آن چه بر آنها وارد شده و ارجاع مسائل مورد اختلاف به ايشان.

آنهاست او را تسبيح مى گويند، و هيچ چيز نيست مگر اينكه تسبيح و حمد او مى گويد؛ ولى شما تسبيح آنها را در نمى يابيد؛ به راستى كه او همواره بردبار [و] آمرزنده است.

و مى فرمايد:

«ثُمَّ اسْتَوى إِلَى السَّماءِ وَ هِيَ دُخانٌ فَقالَ لَها وَ لِلأَرْضِ ائْتِيا طَوْعاً أَوْ كَرْهاً قالَتا أَتَيْنا طائِعِينَ»؛(1) سپس به آفرينش آسمان پرداخت، در حالى كه به صورت دود بود؛ پس به آن و به زمين دستور داد: به وجود آييد [و شكل گيريد]، خواه از روى اطاعت و خواه اكراه! آنها گفتند: ما از روى طاعت مى آييم [و شكل مى گيريم].

امام صادق عليه السلام مى فرمايند:

... و قومى به داشتن دستان توصيفش كردند و گفتند: «يَدُ اللَّهِ مَغْلُولَةٌ»(2)] =دست خدا (با زنجير) بسته است]. قومى او را به داشتن دو پا توصيف نمودند وگفتند: او پايش را بر صخره بيت المقدس گذاشت و از آن جا به سوى آسمان بالا رفت. قومى او را به داشتن انگشتان توصيف كرده و گفتند: محمد [ صلى اللّه عليه و آله ] گفت: همانا من خنكاى انگشتانش را بر روى قلبم احساس كردم؛ آن گاه او اين صفات را از خود نقض فرمود: «فَسُبْحانَ اللّهِ رَبِّ الْعَرْشِ عَمّا يَصِفُونَ»؛(3) «پس منزّه است خدا، پروردگار عرش، از آنچه وصف مى كنند.» پروردگار عرش يعنى پروردگارى كه عالى ترين مثال كمال است و از آنچه بدان تمثيلش مى كنند منزه است.

«وَ لِلّهِ الْمَثَلُ الأَعْلى»؛(4) «و بهترين وصف از آن خداست». خدايى كه چيزى شبيه او نيست، نه به وصف مى آيد و نه به وَهْم، كسى است كه برايش صفات عالى است.(5)

و نيز فرمودند:

و العَرْش هُو العِلْمُ الذي لا يَقْدر أحَدٌ قَدْرَه؛(6) عرش [خدا] همان علمى [علم خدا ]است كه

ص: 186

احدى قدرش را نمى داند.

اين مطلب امرى واضح است؛ چون هيچ كس قادر به شناخت صفات خداى سبحان نيست؛ نه حدودش را و نه خصوصياتش را. آرى، ذات خدا و صفات او نامحدود است و انسان محدود، كه هرچند بزرگ باشد باز هم محدود است و او را ياراى احاطه و اشراف بر ذات و صفات نامحدود او نيست.

جاثليق از اميرمؤمنان على عليه السلام مى پرسد:

مرا از خدا خبر ده كه آيا او عرش را حمل مى كند يا عرش حامل او است؟ حضرت فرمودند: خداى عزّوجلّ حامل عرش و آسمان ها و زمين ها و آنچه درون و ميان آن دو است مى باشد و آن [عرش] علمى است كه خدا آن را بر دوش حاملانش نهاده...؛ تا آن كه فرمودند: پس كسانى كه عرشِ او را حمل مى كنند عالمانند و آنان كسانى هستند كه خدا، علمش را بر دوش آنان گذارده؛ تا آن كه فرمودند: پس چگونه عرش خدا را حمل كنند در حالى كه قلب هايشان به سبب حيات او حيات يافته و به سبب نور او به شناختش راه پيدا كرده اند.(1)

ص: 187

ص: 188

«... كَذَ لِكَ اللَّهُ يَفْعَلُ مَا يَشَآءُ»؛(1) [كار پروردگار] چنين است. خدا هرچه بخواهد انجام مى دهد.

«... إِنَّ اللَّهَ يَفْعَلُ مَا يُرِيدُ»؛(2) خدا هر چه را بخواهد انجام مى دهد.

امام صادق عليه السلام نيز مى فرمايند:

إنَّ اللّه تَعالى لَهُ الخيرة يَخْتار مَنْ يَشاء مِمَّنْ يَشاء؛(3) به يقين خداى تعالى اختيار دارد، هر كس را كه بخواهد از هر كس برمى گزيند.

هم چنين امام كاظم عليه السلام مى فرمايند:

إنَّ اللّه يَفْعَلُ ما يَشاء؛(4) خدا هر كارى را كه بخواهد انجام مى دهد.

عَلَيْه في خَلْقِ ما خلق لَدَيْه؛(1) او آن فرزانه داناست، آنچه را اراده كرده بود بيافريند، در كمال استوارى پديد آورد، بى آن كه مانندى پيش از او باشد و بى آن كه در آفرينش آنچه در نزدش آفريده شد، واماندگى و خستگى و رنجى به او برسد.

همچنين در پاسخ به يكى از زنادقه نيز مى فرمايند:

... او شنواست؛ چه اينكه اصوات آفريدگانش كه ميان عرش و زمينند، از ذرّه و بزرگ تر از آن، در خشكى و دريا، از او پنهان نمى ماند و زبان هاى [گوناگون] آنها بر او مشتبه نمى گردد بدين علت است كه مى گوييم: او شنواست، نه با گوش و بيناست، نه با چشم؛ چون ردّ مورچه اى سياه را در شبى تيره بر روى صخره اى سياه و نيز راه رفتن بى صداى مورچگان را در شبى بسيار تاريك و نيز سود و زيان و جفت گيرى و زاد و ولد و نسل آنها را مى بيند؛ و بدين سبب است كه مى گوييم: او بيناست، نه مانند ديدن مخلوقاتش.(1)

خاطرها را درمى يابد.

همچنين مى فرمايند:

أوَّلُ عِبادَة اللّه مَعْرِفَته - إلى أنْ قال: - مُدْرك لابِمَجَسة؛(1) سرلوحه عبادت خدا شناخت او است - تا آن كه فرمودند: - او مدرك است [لكن] نه با ابزار.

امام سجاد عليه السلام در دعاى قنوت خويش مى فرمودند:

فأنت المدرك غير المَدرك؛(2) پس تو آن دريابنده نادريافته اى.

امام صادق عليه السلام نيز در دعايى مى فرمايند:

يا اللّه الطَّالِب المُدْرِك؛(3) اى خداى طالب و مُدرِك.

«وَ لا تُعْجِبْكَ أَمْوالُهُمْ وَ أَوْلادُهُمْ إِنَّما يُرِيدُ اللّهُ أَنْ يُعَذِّبَهُمْ بِها فِي الدُّنْيا»؛(1) و اموال و فرزندانشان تو را به شگفت نيندازد [اين براى آنها نعمت نيست؛ بلكه ]خدا مى خواهد آنها را به اين وسيله در دنيا عذاب كند.

«إِنَّ رَبَّكَ فَعّالٌ لِما يُرِيدُ»؛(2) پروردگارت هر چه را بخواهد انجام مى دهد.

«...إِنَّ اللّهَ يَفْعَلُ ما يُرِيدُ»؛(3) خدا هر چه را اراده كند انجام مى دهد.

«وَ أَنَّ اللّهَ يَهْدِي مَنْ يُرِيدُ»؛(4) و خدا هر كس را بخواهد هدايت مى كند.

«وَ لكِنَّ اللّهَ حَبَّبَ إِلَيْكُمُ الإِيمانَ وَ زَيَّنَهُ فِي قُلُوبِكُمْ وَ كَرَّهَ إِلَيْكُمُ الْكُفْرَ وَ الْفُسُوقَ وَ الْعِصْيانَ»؛(5) ولى خدا ايمان را محبوب شما قرار داده و آن را در دل هايتان زينت بخشيده و كفر و فسق و گناه را منفورتان قرار داده است.

«كُلُّ ذلِكَ كانَ سَيِّئُهُ عِنْدَ رَبِّكَ مَكْرُوهاً»؛(6) همه اينها گناهش نزد پروردگار تو ناپسند است.

امام رضا عليه السلام مى فرمايند:

أمّا الطّاعات فإرادَةُ اللّه تَعالى و مَشِيَّته فيها: الأمر بها و الرِّضا لَها و المُعاونَةُ عليها، و إرادته و مشيته في المعاصي: النهي عنها و السخط لها و الخذلان عليها؛(7) اراده و مشيّت خدا در طاعت عبارت است از: امر او و رضايت او بدانها و ياريش بر آنها. و اراده و مشيّتش در معاصى عبارت است از: نهى او از آنها و خشم گرفتن بر آنها و به خود واگذار كردن [معصيت كار] به خاطر [ارتكاب] آنها.

امام صادق عليه السلام نيز مى فرمايند:

و هُوَ مُتَعال نافِذُ الإرادةَ و المشيئة فَعَّالٌ لِما يَشاء؛(8) او بلند مرتبه، عينيّت بخش اراده و خواست خود و انجام دهنده هر كارى است كه بخواهد.

ص: 195

بى سابقه، و صورتگرى [بى نظير]؛ براى او نام هاى نيك است... .

«... وَ هُوَ الرَّحِيمُ الْغَفُورُ»؛(1) و اوست مهربانِ آمرزنده.

«...وَ هُوَ عَلى كُلِّ شَيْءٍ قَدِيرٌ»؛(2) و او بر همه چيز تواناست.

«... وَ هُوَ اللَّطِيفُ الْخَبِيرُ»؛(3) و او باريك بينِ آگاه است.

در دعاى جوشن كبير كه حضرت امام زين العابدين عليه السلام آن را از پدران گراميش عليهم السلام و ايشان از پيامبر صلى اللّه عليه و آله روايت مى كنند نيز مى خوانيم:

أسألك باسمك يااللّه يارحمن يارحيم ياكريم يامقيم ياعظيم ياقديم ياعليم ياحليم ياحكيم.(4) و نيز مى خوانيم:

أسألك باسمك ياكافي ياشافي ياوافي يامعافي ياهادي ياداعي ياقاضي ياراضي ياعالي ياباقي.(5) اميرالمؤنين عليه السلام نيز مى فرمايند:

الحمد للّه الواحد الأحد؛(6) ستايش از آن خداست كه يگانه بسيط است.

بحث در اين باب گسترده است. و اگر كسى بخواهد تمامى آيات و روايات متعلق به صفات ثبوتيه را يك جا گرد آورد، كتابى مفصل مى شود. اين كتاب را گنجايش آن نيست و تفصيل آن را بايد در علم كلام جستجو نمود.

«فَسُبْحانَ اللّهِ رَبِّ الْعَرْشِ عَمّا يَصِفُونَ»؛(1) منزه است خداى پروردگار عرش، از آنچه وصف مى كنند.

«وَ ما قَدَرُوا اللّهَ حَقَّ قَدْرِهِ»؛(2) و خدا را آنچنان كه بايد به بزرگى نشناختند.

«سُبْحانَ رَبِّ السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ رَبِّ الْعَرْشِ عَمّا يَصِفُونَ»؛(3) منزه است پروردگار آسمان ها و زمين، پروردگار عرش، از توصيفى كه آنها مى كنند!.

«لا تُدْرِكُهُ الْأَبْصارُ وَ هُوَ يُدْرِكُ الْأَبْصارَ»؛(4) چشم ها او را نمى بينند؛ ولى او همه چشم ها را مى بيند.

«لَيْسَ كَمِثْلِهِ شَيْءٌ وَ هُوَ السَّمِيعُ الْبَصِيرُ»؛(5) هيچ چيز همانند او نيست و اوست شنواى بينا.

«سُبْحانَ رَبِّكَ رَبِّ الْعِزَّةِ عَمّا يَصِفُونَ »؛(6) منزه است پروردگار تو، پروردگار شكوهمند، از آنچه آنان توصيف مى كنند.

برخى از رواياتِ مربوطه نيز به شرح زيرند:

امام صادق عليه السلام درباره آيه شريفه: «لا تُدْرِكُهُ الْأَبْصارُ وَ هُوَ يُدْرِكُ الْأَبْصارَ» فرمودند:

إحاطة الوهم؛(7) [منظور] احاطه خاطر است.

ابوهاشم جعفرى مى گويد: از امام رضا عليه السلام پرسيدم:

آيا خدا را مى توان توصيف كرد؟ فرمودند: مگر قرآن نمى خوانى؟ گفتم: چرا. فرمودند: آيا اين سخن خداى متعال را نخوانده اى [كه فرمود]: «لا تُدْرِكُهُ الْأَبْصارُ وَ هُوَ يُدْرِكُ الْأَبْصارَ وَ هُوَ اللَّطِيفُ الْخَبِيرُ»گفتم: چرا. فرمودند: پس معناى واژه «الأبصار» را مى دانى؟ گفتم: آرى. فرمودند: معنايش چيست؟ گفتم: چشمان سر. امام فرمودند: إنَّ أوْهام القُلوبِ أكْثَر مِنْ أبْصارِ العُيون، فَهُو لا تُدْرِكَهُ الأوْهام و هُو يُدرِكُ الأوْهام؛(8) همانا خاطره هاى دل ها بيش از چشمان سر است و خاطره ها او را در نمى يابند و او است كه خاطره ها را درمى يابد.

ص: 198

امام صادق عليه السلام نيز مى فرمودند:

الحَمْد للّه الذي لايُحس و لايُجَس و لايُمَس و لايُدْرك بالحواسِّ الخَمْس؛(1) ستايش خداى را كه با حواس پنج گانه، احساس و لمس و دريافته نمى شود.

امام رضا عليه السلام نيز مى فرمايند:

لاتضبطه العقول، و لاتَبْلَغه الأوهام، و لاتُدْرِكه الأبصار، و لايُحيطُ بِهِ مقدار، عَجَزَت دُونَهُ العبارة، و كلَّت دونه الأبصار، و ضَلَّ فيه تَصاريفُ الصِّفات؛(2) عقول [مردم] نمى تواند او را در حيطه علم خود قرار دهد و خاطرهايشان بدان نمى رسد و هيچ كس او را احاطه [و محدود] نمى كند. تعبير از توصيف او عاجز و چشم ها از ديدن او ناتوان است و توصيف ها درباره اش سرگردان اند و به جايى ره نمى برند.

امام صادق عليه السلام نيز مى فرمايند:

من شبّه اللّه بخلقه فهو مشرك، إن اللّه تبارك و تعالى لا يُشبه شيئاً و لا يُشبهَهُ شيء، و كلّ ما وَقع في الوَهم فَهو بخلافه؛(3) هركس خدا را به مخلوقاتش شبيه بداند مشرك است، حقيقتاً خدا به هيچ چيز شباهت ندارد و نيز هيچ چيزى بدو شبيه نيست و هر چه در خاطره ها نسبت به او خطور مى كند بر خلاف آن مى باشد.

هم چنين در جايى ديگر مى فرمايند:

مَن عَبد اللّه بالتوهّم فقد كفر؛(4) هر كه با به وهم درآوردن [خدا]، عبادت خدا كند به تحقيق كافر شده است.

امام سجاد عليه السلام در «مناجات العارفين» مى فرمايند:

و لَم تَجعل لِلخَلق طَريقاً إلى مَعرفتك إلاّ بالعجز عن معرفتك؛(5) براى مخلوقات به منظور شناخت خود راهى جز ناتوانى از شناخت قرار ندادى.

ص: 199

يعنى خود عقل مى داند كه براى شناخت خداى سبحان تمكن ندارد؛ چون محال است موجود محدود بر نامحدود احاطه پيدا كند.

اميرالمؤنين عليه السلام مى فرمايند:

مَن تَفكّر في ذات اللّه ألْحد؛(1) هر كه در ذات خدا بينديشد از دين بيرون شده است.

و مى فرمايند:

مَن فكّر في ذات اللّه تَزَنْدَق؛(2) هر كه در ذات خدا بينديشد زنديق [و خارج از دين شده] است.

امام صادق عليه السلام مى فرمايند:

إيّاكُم و التَفكُّر في ذاتِ اللّه فإنَّ التفكُّر في ذاتِ اللّه لايَزيدُ إلاّ تيها؛(3) از تفكر در ذات خدا حذر كنيد؛ زيرا تفكر در ذات خدا جز سرگشتگى [و گمراهى] نمى افزايد.

در مجموع، رواياتِ نهى كننده از تفكر در ذات خدا دالّ بر آنند كه او با چشم دريافت نمى شود [جسم نيست] و او منزّه از هر چيزى است كه در اذهان ترسيم شود.

امام موسى بن جعفر عليه السلام مى فرمايند:

إنَّ اللّه أعْلَى و أجَلّ و أعْظَم مِنْ أنْ يبلغ كُنْه صِفَتِه، فَصِفُوه بما وَصَف بِهِ نَفْسه، و كُفُّوا عَمّا سِوى ذلك؛(4) به حقيقت خدا بلند مرتبه تر و برتر و بزرگ تر از آن است كه به حقيقت چگونگى او رسيده شود. پس او را بدان چه خويش را بدان توصيف كرده توصيف كنيد و از جز آن دست بداريد.

يكى از همين مواردى كه خدا، خويش را بدان توصيف نكرده و بايد از آن دست برداشت، اختلاف نظرى است كه ميان برخى حكماء وجود دارد، و آن اينكه آيا خدا به ذات، قدرت، علم و ساير اوصاف كماليش مبتهج(5) است يا نه؟ حضرت على عليه السلام مى فرمايند:

ص: 200

سُبحانَ الذي لَيْس لَهُ أوَّلٌ مُبْتدأ و لا غايَةٌ مُنتَهىً و لا آخِرٌ يُفْنى، سُبحانَه هو كما وَصَفَ نَفْسَهُ و الواصِفون لايَبْلُغون نَعْتَه؛(1) منزّه است آن كه بى آغاز، بوده و پايان و فرجامى فنا شونده ندارد؛ منزّه است؛ او همان گونه است كه خود، خويش را وصف كرده و توصيف گران، به وصف حقيقى او نمى رسند.

امام كاظم عليه السلام نيز مى فرمايند:

هر كه خالق را از خود راضى كند، اعتنايى به خشم مخلوق نكند و آن كه آفريدگار را به خشم آورد سزاوار است كه خدا خشم مخلوق را بر او مسلط نمايد، همانا خدا جز بدان چه خويش را بدان وصف كرده توصيف نگردد؛ چگونه توصيف شود كسى كه حواس از دريافت آن و خاطرها از دستيابى بدان و اذهان از حدگذارى آن و چشم ها از احاطه بر آن عاجزند؛ برتر است از آن چه توصيف گران او را وصف مى كنند.(2)

اسماعيل مى گويد: درباره خداى تبارك و تعالى، كه آيا در رستاخيز ديده مى شود يا نه، از امام صادق عليه السلام پرسيدم، فرمودند:

سبحان اللّه و تعالى عُلُوّاً كبيراً، يا ابن الفَضْل إنّ الأبصار لاتُدرِكُ إلاّ ما لَهُ لَوْن و كَيْفيَّة، و اللّه خالِقُ الألوان و الكَيْفيّة؛(3) خدا پاك و بسيار برتر و منزه تر است [از آن كه به چشم ديده شود]؛ اى پسر فضل! چشم ها فقط چيزهايى را مى بينند كه رنگ و كيفيتى داشته باشند، و خدا [خود] خالق رنگ ها و كيفيّات است.

در كتاب شرح التجريد براى ادراك بصرى شروط متعددى ذكر شده كه تمامى آنها نسبت به خداى سبحان مفقود است.(4)

امام رضا عليه السلام مى فرمايند:

ما تَوهّمْتُم مِنْ شَيءٍ فَتَوَهَّموا اللّه غَيْره؛(5) هر چه را كه در وهم مى آوريد، خدا را جز آن بدانيد.

ص: 201

اميرالمؤنين عليه السلام مى فرمايند:

اِحْتَجَبَ عَنِ العُقول كما اِحْتَجَبَ عَنِ الأبْصار؛(1) [خود را] از [ادراك] عقول بازداشت همان گونه كه [خود را] از [ادراك] چشم ها بازداشت.

و مى فرمايند:

الحَمْد للّه الواحد الأحد - إلى أنْ قال - فَلَيْسَتْ لَهُ صِفَةٌ تُنال و لا حَدٌّ يُضْرَب لَهُ الأمثال؛(2) ستايش خدايى را كه يگانه بسيط است...؛ وصفى ندارد كه بتوان به آن دست يافت [آن را ديد] و حدى ندارد كه برايش مثال زده شود.

شما آفريد تا بدانها آرام گيريد و ميانتان مودّت و رحمت نهاد. آرى، در اين [نعمت ]براى مردمى كه مى انديشند قطعا نشانه هايى است.

تفاوت ميان «مودّت» و «رحمت» آن است كه رحمت، امرى قلبى است و مودّت، جنبه خارجى دارد و در صورتى كه به تنهايى ذكر شوند بر هر دو معنا دلالت مى كنند.

«وَ مِنْ آياتِهِ خَلْقُ السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ وَ اخْتِلافُ أَلْسِنَتِكُمْ وَ أَلْوانِكُمْ إِنَّ فِي ذلِكَ لاَياتٍ لِلْعالِمِينَ»؛(1) و از نشانه هاى [قدرت] او آفرينش آسمان ها و زمين و تفاوت زبان ها و رنگ هاى شماست؛ قطعا در اين [امر نيز] براى دانشوران نشانه هايى است.

شايد مراد از «زبان ها» در آيه شريفه، لهجه هاى گوناگون باشد و اگر منظور از آن لغات گوناگون مانند فارسى، تركى، عربى و نظاير اينها باشد باز هم اين معنا دلالت بر وجود خالق آنها مى كند.

«وَ مِنْ آياتِهِ مَنامُكُمْ بِاللَّيْلِ وَ النَّهارِ وَ ابْتِغاؤكُمْ مِنْ فَضْلِهِ إِنَّ فِي ذلِكَ لاَياتٍ لِقَوْمٍ يَسْمَعُونَ»؛(2) و از نشانه هاى [حكمت] او خواب شما در شب و [نيم] روز است و تلاش و كوششتان براى بهره گيرى از فضل پروردگار [وتأمين معاش]؛ قطعا در اين [معنى نيز] نشانه هايى است براى آنان كه گوش شنوا دارند.

مراد از عبارت «ابتغاؤكم من فضله؛ بهره گيريتان از فضل پروردگار» آن است كه آدمى تكويناً آن چنان آفريده شده كه از فضل پروردگار بهره مى برد. آرى جز خالقى قادر، چه كسى مى تواند چنين حالت و توانى را در سرشت او قرار دهد.

در آيه فوق، لفظ «ابتغاء» به معناى بهره گيرى است. لفظ «فضل» كه مفعولٌ بِه، است با حرف «مِن» متعدى شده است و در صورتى كه اين مفعولٌ بِه، بدون حرف «مِن» اضافه بشود معنا واضح تر است.

«وَ مِنْ آياتِهِ يُرِيكُمُ الْبَرْقَ خَوْفاً وَ طَمَعاً وَ يُنَزِّلُ مِنَ السَّماءِ ماءً فَيُحْيِي بِهِ الْأَرْضَ بَعْدَ مَوْتِها

ص: 203

إِنَّ فِي ذلِكَ لاَياتٍ لِقَوْمٍ يَعْقِلُونَ»؛(1) و از نشانه هاى او [اين كه] برق [و رعد] را به شما نشان مى دهد كه مايه ترس و اميد است [ترس از صاعقه و اميد به نزول باران] و از آسمان آبى فرو فرستاد كه زمين را بعد از مرگش با آن زنده مى كند؛ قطعا در اين [امر هم] نشانه هايى است براى مردمى كه مى انديشند.

«وَ مِنْ آياتِهِ أَنْ تَقُومَ السَّماءُ وَ الْأَرْضُ بِأَمْرِهِ ثُمَّ إِذا دَعاكُمْ دَعْوَةً مِنَ الْأَرْضِ إِذا أَنْتُمْ تَخْرُجُونَ»؛(2) و از نشانه هاى او اين است كه آسمان و زمين به فرمان او برپاست؛ سپس هنگامى كه شما را [در قيامت] از زمين فراخواند، ناگهان [از گورها ]خارج مى شويد [و در صحنه محشر حضور مى يابيد!].

آرى، برپايى آسمان و زمين بر اساس اين نظام دقيق، خود نشانى از نشانه هاى خداى سبحان است.

«هُوَ الَّذِي أَنْزَلَ مِنَ السَّماءِ ماءً لَكُمْ مِنْهُ شَرابٌ وَ مِنْهُ شَجَرٌ فِيهِ تُسِيمُونَ»؛(3) او كسى است كه از آسمان، آبى فرستاد كه [آب] آشاميدنى شما از آن است و روييدنى[هايى] كه [رمه هاى خود را] در آن مى چرانيد [نيز] از آن است.

«يُنْبِتُ لَكُمْ بِهِ الزَّرْعَ وَ الزَّيْتُونَ وَ النَّخِيلَ وَ الْأَعْنابَ وَ مِنْ كُلِّ الَّثمَراتِ إِنَّ فِي ذلِكَ لاَيَةً لِقَوْمٍ يَتَفَكَّرُونَ»؛(4) [خدا] با آن [آب باران]، براى شما كشت و زيتون و نخل و انگور و از همه ميوه ها مى روياند؛ مسلّماً در اين، نشانه روشنى براى انديشمندان است.

شايد تفاوت دو كلمه «زيتون» و «نخيل» از حيث اِفراد و جمع كه يكى مفرد و ديگرى جمع آورده شده، همان گونه كه علماى علم بلاغت گفته اند، از باب تنويع باشد.(5)

«وَ سَخَّرَ لَكُمُ اللَّيْلَ وَ النَّهارَ وَ الشَّمْسَ وَ الْقَمَرَ وَ النُّجُومُ مُسَخَّراتٌ بِأَمْرِهِ إِنَّ فِي ذلِكَ لاَياتٍ لِقَوْمٍ يَعْقِلُونَ * وَ ما ذَرَأَ لَكُمْ فِي الْأَرْضِ مُخْتَلِفاً أَلْوانُهُ إِنَّ فِي ذلِكَ لاَيَةً لِقَوْمٍ يَذَّكَّرُونَ»؛(6) و

ص: 204

شب و روز و خورشيد و ماه را براى شما رام گردانيد، و ستارگان [نيز ]به فرمان او مسخر شمايند. مسلما در اين [امور ]نشانه هايى است [از عظمت خدا] براى گروهى كه عقل خود را به كار مى گيرند. و [همچنين] آنچه را در زمين به رنگ هاى گوناگون براى شما آفريد [مسخّر شما] ساخت. [بى ترديد] در اين [امور] نشانه روشنى است براى مردمى كه پند مى گيرند.

در اين آيه نيز براى واژه هاى «الليل، النهار، الشمس، القمر» از فعل مفرد «سخّر» استفاده شده و براى نجوم «مسخّرات» كه فعل جمع است به كار رفته؛ در حالى كه همگى موارد مذكور مسخّر فرمان انسانند و به امر خداى سبحان به تسخير آدمى درآمده اند. ممكن است نكته هاى ديگرى باشد كه مجال تفصيل آنها نيست.

شايد مراد از «رنگ ها» رنگ هاى قابل رؤت با چشم باشد و هم چنين ممكن است كه منظور اعم از شكلها، مزه ها و حجم ها و غيره باشد.

در دو واژه «لآيات و لآية» كه يكى جمع و ديگرى مفرد آمده نيز تنويع بلاغى وجود دارد كه علاوه بر آن، جهات ديگرى نيز در سبب تفاوت ميان اين دو هست كه اكنون مجال ذكر آنها نيست.

«وَ هُوَ الَّذِي سَخَّرَ الْبَحْرَ لِتَأْكُلُوا مِنْهُ لَحْماً طَرِيًّا وَ تَسْتَخْرِجُوا مِنْهُ حِلْيَةً تَلْبَسُونَها وَ تَرَى الْفُلْكَ مَواخِرَ فِيهِ وَ لِتَبْتَغُوا مِنْ فَضْلِهِ وَ لَعَلَّكُمْ تَشْكُرُونَ»؛(1) او كسى است كه دريا را مسخّر [شما] ساخت تا از آن، گوشت تازه بخوريد و زيورى براى پوشيدن [مانند مرواريد] از آن استخراج كنيد و كشتى ها را در آن، شكافنده [آب] مى بينى تا شما [به تجارت پردازيد و] از فضل خدا بهره گيريد؛ شايد شكر نعمت هاى او را به جا آوريد.

«وَ أَلْقى فِي الْأَرْضِ رَواسِيَ أَنْ تَمِيدَ بِكُمْ وَ أَنْهاراً وَ سُبُلاً لَعَلَّكُمْ تَهْتَدُونَ»؛(2) و در زمين، كوه هايى استوار افكند تا شما را نلرزاند؛ و رودها و راه هايى [قرار داد]، تا شما راه خود را پيدا كنيد.

ص: 205

منظور از «رواسى» كوه ها است. كوه ها به مثابه ميخ هايى هستند كه در زمين كوبيده شده اند تا زمين در اثر حركت (وضعى و انتقالى) از هم نپاشد.(1) راه ها [علائم پيدا كردن مسير و جهت] هم از جمله نشانه هاى خداى سبحانند و گرنه اين امكان وجود داشت كه زمين عارى از آنها قرار داده مى شد.

«وَ عَلاماتٍ وَ بِالنَّجْمِ هُمْ يَهْتَدُونَ»؛(2) و نشانه هايى [ديگر نيز قرار داد]، و آنان به وسيله ستارگان راه يابى مى كنند.

الف ولام در كلمه «النجم» الف و لام جنس است و دلالت بر ستاره معينى نمى كند (بلكه تمام ستاره ها را شامل مى شود). كسانى كه در خشكى و دريا مسافرت مى كنند معمولاً با توجه به ستاره ها و جهت آنها، راه خود را مى يابند.

«أَ فَمَنْ يَخْلُقُ كَمَنْ لا يَخْلُقُ أَ فَلا تَذَكَّرُونَ»؛(3) آيا كسى كه [اين گونه مخلوقات را ]مى آفريند، هم چون كسى است كه نمى آفريند؟! آيا متذكر نمى شويد؟!.

پس چگونه غير آفريدگار يكتا را به عنوان معبود مى پذيريد؟!.

«وَ إِنَّ لَكُمْ فِي الْأَنْعامِ لَعِبْرَةً نُسْقِيكُمْ مِمّا فِي بُطُونِهِ مِنْ بَيْنِ فَرْثٍ وَ دَمٍ لَبَناً خالِصاً سائِغاً لِلشّارِبِينَ»؛(4) و در دامها، براى شما [درس هاى] عبرتى است: از آنچه در [درون] شكم آنهاست، از ميان سرگين و خون، شيرى ناب به شما مى نوشانيم كه براى نوشندگان گواراست.

آوردن ضمير مذكر به اعتبار «لبن» است، چون ضمير مفرد به «ما» برمى گردد. وجوه ديگرى نيز در اين باره در جاى خويش آمده است.(5)

ص: 206

«وَ مِنْ ثَمَراتِ النَّخِيلِ وَ الْأَعْنابِ تَتَّخِذُونَ مِنْهُ سَكَراً وَ رِزْقاً حَسَناً إِنَّ فِي ذلِكَ لاَيَةً لِقَوْمٍ يَعْقِلُونَ * وَ أَوْحى رَبُّكَ إِلَى النَّحْلِ أَنِ اتَّخِذِي مِنَ الْجِبالِ بُيُوتاً وَ مِنَ الشَّجَرِ وَ مِمّا يَعْرِشُونَ * ثُمَّ كُلِي مِنْ كُلِّ الَّثمَراتِ فَاسْلُكِي سُبُلَ رَبِّكِ ذُلُلاً يَخْرُجُ مِنْ بُطُونِها شَرابٌ مُخْتَلِفٌ أَلْوانُهُ فِيهِ شِفاءٌ لِلنّاسِ إِنَّ فِي ذلِكَ لاَيَةً لِقَوْمٍ يَتَفَكَّرُونَ»؛(1) و از ميوه درختان خرما و انگور، مسكرات [ناپاك ]و خوراكى نيكو و پاكيزه مى گيريد؛ قطعا در اين، نشانه روشنى است براى مردمى كه انديشه مى كنند و پروردگار تو به زنبور عسل وحى [و الهام غريزى] نمود كه از كوه ها و درختان و داربست هايى كه [مردم ]مى سازند، خانه هايى برگزين، سپس از تمام ميوه ها [و شيره گل ها ]بخور و راه هايى را كه پروردگارت براى تو تعيين كرده است، به راحتى بپيما.

[آنگاه] از درون [شكم ]آنها، نوشيدنى با رنگ هاى مختلف خارج مى شود كه در آن شفا براى مردم است؛ به يقين در اين امر، نشانه روشنى است براى مردمى كه مى انديشند.

شايد مراد از واژه «سكراً» همان شكر باشد؛ زيرا شكر از روييدنى هاى زمين استحصال مى شود(2) و نيز منظور از «كل الثّمرات» ثمرات مناسب است. هم چنين مراد از «فاسلكى سُبل ربّك ذللاً» پيمودن راه ها براى رفتن و آمدن، صعود كردن و فرود آمدن است. و منظور از «يَخْرج مِن بُطونِه شراب مُختلف أَلوانه» رنگ هاى سفيد، زرد و قرمز است. درباره عسل در آيه فوق آمده بود: «فيه شفاء للناس» زيرا عسل شفا و درمان بسيارى از بيمارى هاى بلغمى و نظاير آن است.(3)

ص: 207

«وَ اللّهُ خَلَقَكُمْ ثُمَّ يَتَوَفّاكُمْ وَ مِنْكُمْ مَنْ يُرَدُّ إِلى أَرْذَلِ الْعُمُرِ لِكَيْ لا يَعْلَمَ بَعْدَ عِلْمٍ شَيْئاً إِنَّ اللّهَ عَلِيمٌ قَدِيرٌ»؛(1) و خدا شما را آفريد، سپس [جان] شما را مى گيرد؛ بعضى از شما به نامطلوب ترين سنين بالاى عمر مى رسند [چون وفاتشان به تأخير مى افتد ]تا بعد از [آن همه] علم و آگاهى، [ديگر] چيزى ندانند [و همه چيز را فراموش كنند]، قطعا خدا دانا و تواناست.

منظور از «لكى لايعلم بعد علم شيئاً» آن است كه وقتى به اين مرحله مى رسند، و نه يعنى براى رسيدن به اين هدف، به اين مرحله برسند؛ و البته شايد به همين معناى دوم باشد، يعنى بدان هدف كه به اين مرحله برسند، تا سبب شكستن تكبر مردمان و كاستن از تجبر آنها شود.

«اللّهُ الَّذِي جَعَلَ لَكُمُ الْأَرْضَ قَراراً وَ السَّماءَ بِناءً وَ صَوَّرَكُمْ فَأَحْسَنَ صُوَرَكُمْ وَ رَزَقَكُمْ مِنَ الطَّيِّباتِ ذلِكُمُ اللّهُ رَبُّكُمْ فَتَبارَكَ اللّهُ رَبُّ الْعالَمِينَ»؛(2) خدا كسى است كه زمين را براى شما قرارگاه [امن و آرامش] قرار داد و آسمان را هم چون سقفى [بالاى سرتان] و شما را صورت گرى كرد، وصورتتان را نيكو آفريد و از چيزهايى پاكيزه به شما روزى داد؛ اين است خدا پروردگار شما؛ بلند مرتبه و بزرگ است خدا، پروردگار جهانيان.

مراد از تعبير «أَحْسَن صُوَركم» يا چهره ظاهرى است و يا چگونگى تركيب يا ديگر ويژگى ها وخصوصيات آدمى؛ چون به همه اينها «صورت» گفته مى شود؛ البته احتمال دارد منظور، هر دو باشد.

«هُوَ الَّذِي خَلَقَكُمْ مِنْ تُرابٍ ثُمَّ مِنْ نُطْفَةٍ ثُمَّ مِنْ عَلَقَةٍ ثُمَّ يُخْرِجُكُمْ طِفْلاً ثُمَّ لِتَبْلُغُوا أَشُدَّكُمْ ثُمَّ

ص: 208

لِتَكُونُوا شُيُوخاً وَ مِنْكُمْ مَنْ يُتَوَفّى مِنْ قَبْلُ وَ لِتَبْلُغُوا أَجَلاً مُسَمًّى وَ لَعَلَّكُمْ تَعْقِلُونَ»؛(1) او كسى است كه شما را از خاك آفريد، سپس از نطفه، سپس از علقه [خون بسته شده] سپس شما را [به صورت] طفلى [از شكم مادر ]بيرون مى فرستد، تا به كمال قوّت خود مى رسيد، و بعد از آن پير مى شويد و [در اين ميان ]گروهى از شما پيش از رسيدن به اين مرحله مى ميرند و در نهايت به سرآمد عمر خود مى رسيد؛ شايد انديشه كنيد.

تبديل خاك به خوراك و متحول ساختن آن به خون و تبديل خون به نطفه و علقه و مضغه و جنين، نيازمند وجود موجودى بى نهايت عالم و توانا است.

البته هر يك از اين دلايل به نوبه خود دليلى عقلى نيز بر وجود خدا و صفات او نيز هستند.

«اللّهُ الَّذِي جَعَلَ لَكُمُ الْأَنْعامَ لِتَرْكَبُوا مِنْها وَ مِنْها تَأْكُلُونَ»؛(2) خدا كسى است كه چهارپايان را براى شما آفريد تا بر بعضى سوار شويد و از بعضى تغذيه كنيد.

يعنى: بر برخى شان سوار شويد و از گوشت يا توليدات برخى ديگر مانند شير و... بخوريد.

«وَ لَكُمْ فِيها مَنافِعُ كَثِيرَةٌ وَ مِنْها تَأْكُلُونَ وَ عَلَيْها وَ عَلَى الْفُلْكِ تُحْمَلُونَ»؛(3) و براى شما در آنها منافع بسيارى [جز اينها] است، تا با آنها به مقصدى كه در دل داريد برسيد و بر آنها و بر كشتى ها سوار مى شويد.

«وَ يُرِيكُمْ آياتِهِ فَأَيَّ آياتِ اللّهِ تُنْكِرُونَ»؛(4) و نشانه هاى [قدرت] خويش را به شما نشان مى دهد؛ پس كدام يك از آيات خدا را انكار مى كنيد؟!.

يعنى كدام آيه را نشانه وجود او و علم و قدرت او نمى شماريد و يا آن را دالّ بر معبودى حكيم وخبير نمى دانيد و يا كدام يك را در عمل انكار مى كنيد.

«خَلَقَ السَّماواتِ وَ الْأَرْضَ بِالْحَقِّ يُكَوِّرُ اللَّيْلَ عَلَى النَّهارِ وَ يُكَوِّرُ النَّهارَ عَلَى اللَّيْلِ وَ سَخَّرَ

ص: 209

الشَّمْسَ وَ الْقَمَرَ كُلٌّ يَجْرِي لِأَجَلٍ مُسَمًّى أَلا هُوَ الْعَزِيزُ الْغَفّارُ»؛(1) آسمان ها و زمين را به حق آفريد؛ شب را بر روز مى پيچيد و روز را بر شب، خورشيد و ماه را مسخّر فرمان خويش قرار داد؛ هركدام تا سرآمد معينى به حركت خود ادامه مى دهند؛ آگاه باشيد كه او قادر و آمرزنده است.

سرآمد معيّن آنها، زمانى است كه اين جهان با خورشيد و ماهش به پايان مى رسد. برخى از دانشمندان آن را اندازه گيرى كرده اند.(2)

يكى از معانى واژه «عزيز» كه در آيه فوق آمده، شى ء كمياب و پرنفع است. خداى متعال با عزّت خويش گناهان را مى پوشاند بلكه او بسيار پوشنده و آمرزنده گناه است. او مانند مستبدّانى نيست كه به مردم اعتنا نمى كنند و گناه كاران را به خاطر گناهانشان و حتى بى گناهان را مجازات مى كنند.

«خَلَقَكُمْ مِنْ نَفْسٍ واحِدَةٍ ثُمَّ جَعَلَ مِنْها زَوْجَها وَ أَنْزَلَ لَكُمْ مِنَ الْأَنْعامِ ثَمانِيَةَ أَزْواجٍ يَخْلُقُكُمْ فِي بُطُونِ أُمَّهاتِكُمْ خَلْقاً مِنْ بَعْدِ خَلْقٍ فِي ظُلُماتٍ ثَلاثٍ ذلِكُمُ اللّهُ رَبُّكُمْ لَهُ الْمُلْكُ لا إِلهَ إِلاّ هُوَ فَأَنّى تُصْرَفُونَ»؛(3) شما را از يك نَفس آفريد، و همسرش را از [باقيمانده گل] او خلق كرد و براى شما هشت زوج از چهارپايان ايجاد كرد؛ او شما را در شكم مادرانتان آفرينشى بعد از آفرينشى [ديگر]، در ميان تاريكى هاى سه گانه، مى بخشد. اين است خدا، پروردگار شما كه حكومت [عالم هستى] از آنِ اوست؛ هيچ معبودى جز او نيست؛ پس چگونه از راه حق منحرف مى شويد؟!.

تعبير «خلقاً من بعد خلقٍ» حاكى از تبديل نطفه به علقه و تبديل آن به مضغه و هم چنين ساير دگرگونى هاى بعدى است؛ و تعبير «فى ظلمات ثلاث» اشاره به ظلمتِ مشيمه و رَحِم و شكم دارد.

ص: 210

تعبير «فأنّى تصرفون» يعنى چگونه بدين سو و آن سو منحرف مى شويد، يا مى گوييد جهان ابداً پروردگارى ندارد؟ و يا بُت ها، پروردگار جهانند؟

خداى متعال فعل «تصرفون» را به شكل مجهول آورد، زيرا گرايش دهنده ها عواملى اند كه آدمى را از حق به سوى ديگرى سوق مى دهند هر چند با اختيار خودش باشد وإلاّ آدمى فطرتاً به معبودى قادر و حكيم و نه از جنس بُت ها معتقد است.

«وَ لَقَدْ خَلَقْنَا الاْءِنْسانَ مِنْ سُلالَةٍ مِنْ طِينٍ * ثُمَّ جَعَلْناهُ نُطْفَةً فِي قَرارٍ مَكِينٍ * ثُمَّ خَلَقْنَا النُّطْفَةَ عَلَقَةً فَخَلَقْنَا الْعَلَقَةَ مُضْغَةً فَخَلَقْنَا الْمُضْغَةَ عِظاماً فَكَسَوْنَا الْعِظامَ لَحْماً ثُمَّ أَنْشَأْناهُ خَلْقاً آخَرَ فَتَبارَكَ اللّهُ أَحْسَنُ الْخالِقِينَ»؛(1) و به يقين انسان را از عصاره اى از گِل آفريديم سپس او را نطفه اى در قرارگاهِ مطمئن [= رحم ]قرار داديم؛ سپس نطفه را به صورت علقه [= خون بسته ]و علقه را به صورت مضغه و مضغه را به صورت استخوان هايى در آورديم و بر استخوان ها گوشت پوشانديم؛ سپس [با ايجاد روح در آن ]آن را آفرينش تازه اى داديم؛ پس بزرگ است خدايى كه بهترين آفرينندگان است!.

سلاله(2) طين يا طينِ سلاله، به معناى گِل خالص و بدون زوايد و نواقص، و واژه «تبارك» به معناى دوام و ثبات است و معنايش از معناى «بركت الإبل» [= زمانى است كه شتر بر زمين مستقر مى شود.] اشتقاق يافته است.

«وَ أَنْزَلْنا مِنَ السَّماءِ ماءً بِقَدَرٍ فَأَسْكَنّاهُ فِي الْأَرْضِ وَ إِنّا عَلى ذَهابٍ بِهِ لَقادِرُونَ * فَأَنْشَأْنا لَكُمْ بِهِ جَنّاتٍ مِنْ نَخِيلٍ وَ أَعْنابٍ لَكُمْ فِيها فَواكِهُ كَثِيرَةٌ وَ مِنْها تَأْكُلُونَ»؛(3) و از آسمان، آبى به اندازه [معين] نازل كرديم و آن را در زمين [در جايگاه مخصوصى ]جاى داديم و ما بر از بين بردن آن كاملاً تواناييم. سپس با آن باغ هايى از درختان خرما و انگور براى شما ايجاد

ص: 211

كرديم؛ كه در آنها ميوه هاى بسيار است و از آن مى خوريد.

«هُوَ الَّذِي جَعَلَ الشَّمْسَ ضِياءً وَ الْقَمَرَ نُوراً وَ قَدَّرَهُ مَنازِلَ لِتَعْلَمُوا عَدَدَ السِّنِينَ وَ الْحِسابَ ما خَلَقَ اللّهُ ذلِكَ إِلاّ بِالْحَقِّ يُفَصِّلُ الاْياتِ لِقَوْمٍ يَعْلَمُونَ * إِنَّ فِي اخْتِلافِ اللَّيْلِ وَ النَّهارِ وَ ما خَلَقَ اللّهُ فِي السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ لاَياتٍ لِقَوْمٍ يَتَّقُونَ»؛(1) او كسى است كه خورشيد را روشنايى بخشيد و ماه را تابان كرد و براى آن منزل گاه هايى مقدّر كرد، تا عدد سال ها و حساب [كارها ]را بدانيد؛ خدا اين را جز به حق نيافريده؛ نشانه ها[ى خود] را براى گروهى كه اهل دانشند، شرح مى دهد. مسلّماً در آمد و شد شب و روز و آن چه خدا در آسمان ها و زمين آفريده، دلايلى [آشكار] است براى مردمى كه پرهيزگارند [و حقايق را مى بينند].

مراد از «قدّره منازل» همان منزل گاه هايى است كه ماه در سير خود از آن جاها مى گذرد.

تمامى مخلوقات مختلف، صُنع خداى سبحان و نشانه هاى اويند. شايد بتوان اين آيه را ردّ بر نظريّه وحدت وجود، و يا قاعده «الواحد لايصدر منه الاّ الواحد» [= از واحد من جميع الوجوه جز معلول واحد سر نمى زند] كه سخن حكماى معتقد به عقول عشره است، دانست؛ زيرا اين قاعده بر فرض صحت در حوزه فاعل هاى مجبور صحيح است و نه فاعل بالإراده، چه رسد به آفريدگار متعال. اين مطلب در ديدگاه هاى صحيح فلسفى مطرح شده است.

«وَ آيَةٌ لَهُمُ الْأَرْضُ الْمَيْتَةُ أَحْيَيْناها وَ أَخْرَجْنا مِنْها حَبًّا فَمِنْهُ يَأْكُلُونَ * وَ جَعَلْنا فِيها جَنّاتٍ مِنْ نَخِيلٍ وَ أَعْنابٍ وَ فَجَّرْنا فِيها مِنَ الْعُيُونِ * لِيَأْكُلُوا مِنْ ثَمَرِهِ وَ ما عَمِلَتْهُ أَيْدِيهِمْ أَ فَلا يَشْكُرُونَ»؛(2) و زمين مرده براى آنها برهانى است، كه آن را زنده كرديم و دانه از آن برآورديم كه از آن مى خورند و در آن [زمين] باغ هايى از درختان خرما و تاك قرار داديم و چشمه ها در آن جارى ساختيم تا از ميوه آن بخورند، در حالى كه دست آنان هيچ دخالتى در ساختن آن نداشته است. آيا باز [هم] سپاس نمى گذارند؟!.

اگر حرف «ما» در عبارت «و ما عملته أيديهم» نافيه باشد مراد اين مى شود كه: آن

ص: 212

نعمت ها محصول كار دستان آنان نيست بلكه تنها محصول قدرت خداى سبحان است.

«سُبْحانَ الَّذِي خَلَقَ الْأَزْواجَ كُلَّها مِمّا تُنْبِتُ الْأَرْضُ وَ مِنْ أَنْفُسِهِمْ وَ مِمّا لا يَعْلَمُونَ»؛(1) منزّه است كسى كه تمام زوج ها را آفريد، از آن چه زمين مى روياند و از خودشان و از آن چه نمى دانند».

قرن ها پس از نزول اين آيه، اين حقيقت مكشوف گرديد كه بسيارى از موجودات و حتى اشياء در جهان، زوج، زوج هستند [يعنى برخى نر هستند و برخى ماده]. بعيد نيست كه موجودات بسيار ديگرى نيز باقى باشند كه به زوجيت آن ها آگاه نشده ايم، لكن در آينده معلوم خواهد شد و يا تا روز قيامت مكتوم مى ماند.

«وَ آيَةٌ لَهُمُ اللَّيْلُ نَسْلَخُ مِنْهُ النَّهارَ فَإِذا هُمْ مُظْلِمُونَ * وَ الشَّمْسُ تَجْرِي لِمُسْتَقَرٍّ لَها ذلِكَ تَقْدِيرُ الْعَزِيزِ الْعَلِيمِ»؛(2) شب [نيز] براى آنها نشانه اى است؛ ما روز را از آن برمى گيريم، ناگهان تاريكى آنان را فرا مى گيرد. و خورشيد [نيز براى آنها آيتى است ]كه پيوسته به سوى قرارگاهش در حركت است؛ اين تقدير خداى قادر داناست.

برخى از علماى فلك گفته اند: قرار خورشيد در آخرين دورش همان نسر واقع است، و آن ستاره اى در آسمان ديده مى شود.

«وَ الْقَمَرَ قَدَّرْناهُ مَنازِلَ حَتّى عادَ كَالْعُرْجُونِ الْقَدِيمِ»؛(3) و براى ماه منزلهايى قرار داديم، [و هنگامى كه اين منازل را طى كرد ]سرانجام به صورت شاخه كهنه [قوسى شكل و زرد رنگ ]خوشه خرما درمى آيد.

حركت ماه از هلالى شكل بودن آغاز و به هلالى شدن منتهى مى گردد.

«لاَ الشَّمْسُ يَنْبَغِي لَها أَنْ تُدْرِكَ الْقَمَرَ وَ لاَ اللَّيْلُ سابِقُ النَّهارِ وَ كُلٌّ فِي فَلَكٍ يَسْبَحُونَ»؛(4) نه خورشيد را سزاست كه به ماه رسد و نه شب از روز پيشى مى گيرد و هر كدام در مسير خود شناورند.

معناى آيه اين است كه خداى متعال، خورشيد را به گونه اى قرار داده كه به ماه نرسد و

ص: 213

ماه را نيز به گونه اى قرار داده كه به خورشيد نرسد و اين معناى همان تعبيرى است كه فرمود: «ولا الليل سابق النهار»؛ و نه شب بر روز پيشى مى گيرد.

«وَ هُوَ الَّذِي يُنَزِّلُ الْغَيْثَ مِنْ بَعْدِ ما قَنَطُوا وَ يَنْشُرُ رَحْمَتَهُ وَ هُوَ الْوَلِيُّ الْحَمِيدُ»؛(1) او كسى است كه باران [سودمند] را پس از آن كه [مردم] مأيوس شدند نازل مى كند و رحمت خويش را مى گستراند و او ولىّ [سرپرست] و ستوده است.

«وَ مِنْ آياتِهِ خَلْقُ السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ وَ ما بَثَّ فِيهِما مِنْ دابَّةٍ وَ هُوَ عَلى جَمْعِهِمْ إِذا يَشاءُ قَدِيرٌ»؛(2) و از نشانه هاى [قدرت] اوست آفرينش آسمان ها و زمين و آن چه از جنبندگان در آنها منتشر نمود و او هرگاه بخواهد بر گرد آوردن آنها تواناست.

«لِلّهِ مُلْكُ السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ يَخْلُقُ ما يَشاءُ يَهَبُ لِمَنْ يَشاءُ إِناثاً وَ يَهَبُ لِمَنْ يَشاءُ الذُّكُورَ * أَوْ يُزَوِّجُهُمْ ذُكْراناً وَ إِناثاً وَ يَجْعَلُ مَنْ يَشاءُ عَقِيماً إِنَّهُ عَلِيمٌ قَدِيرٌ»؛(3) فرمانروايى [مطلق] آسمان ها و زمين از آنِ خدا است؛ هر چه را بخواهد مى آفريند؛ به هركس بخواهد فرزند دختر مى بخشد و به هر كس بخواهد فرزند پسر يا [اگر بخواهد] پسر و دختر هر دو را براى آنان جمع مى كند و هركس را بخواهد عقيم مى گذارد؛ زيرا اوست دانا و توانا.

«أَوَ لَمْ يَرَوْا أَنَّ اللَّهَ الَّذِى خَلَقَ السَّمَوَ تِ وَ الْأَرْضَ وَ لَمْ يَعْىَ بِخَلْقِهِنَّ بِقَدِرٍ عَلَى أَن يُحْيِىَ الْمَوْتَى بَلَى إِنَّهُ عَلَى كُلِّ شَىْ ءٍ قَدِيرٌ»؛(4) آيا آنها نمى دانند خدايى كه آسمان و زمين را آفريده و از آفرينش آنها ناتوان نشده است، مى تواند مردگان را [نيز] زنده كند؟ آرى او بر هر چيز تواناست.

«وَ أَنَّهُ هُوَ أَضْحَكَ وَ أَبْكى * وَ أَنَّهُ هُوَ أَماتَ وَ أَحْيا * وَ أَنَّهُ خَلَقَ الزَّوْجَيْنِ الذَّكَرَ وَ الْأُنْثى * مِنْ نُطْفَةٍ إِذا تُمْنى»؛(5) و اين كه اوست كه مى خنداند و مى گرياند و اوست كه ميراند و زنده كرد و اوست كه دو زوج نر و ماده را آفريد، از نطفه اى هنگامى كه فرو ريخته شود [و در رحم مى ريزد].

ص: 214

نيافريده، و از ملكوت قدرت خود و از شگفتيهايى كه آثار حكمتش گوياى آن است، و از اينكه هر موجودى معترف است كه جز به نيروى او نتواند برپا بُوَد به ما ارائه داده، ما را به شناخت خود رهنمون گرديد. آثار صنع و نشانه هاى حكمتش در بدايعى كه مى آفريند آشكار است. پس هرچه آفريده برهان آفريدگارى و دليل خداوندى اوست؛ و آن آفريده اگر هم خاموش باشد باز هم به زبان تكوينى مشعر بر ابداع الهى است.(1)

شايد علت خشم و آزردگى اميرالمؤنين عليه السلام در ابتدا، آن بوده كه سؤال كننده براى فهميدن، سؤال نكرده بود و حضرت نيز چاره اى نمى ديدند جز آن كه جلوى مردم پاسخ او را بدهد تا نگويد كه او از جواب عاجز ماند. و شايد هم سؤال كننده حقيقتاً از روى جهل و به منظور آگاه شدن، سؤال كرده بود، لكن توصيفى جسم انگارانه، آن گونه كه عوام انتظار دارند، مى خواسته است، لذا حضرت ناراحت شدند.

هم چنين در جاى ديگر فرمودند:

و الطريق إلى معرفته صنائعه الباهرة للعقول الدالّة ذوي الاعتبار بما هو منها مشهور و معقول؛(2) راه شناخت او پديده هايى است كه عقل در برابر آن دچار شگفتى است و عبرت آموزان را بدان چه از آنها مشهور و معقول است راهنمايى مى كند.

امام رضا عليه السلام مى فرمايند:

بصنع اللّه ُ يستدلّ عليه، و بالعقول تُعتقد معرفته، و بالفطرة تُثبت حُجّته؛(3) به خلق و آفرينش خدا بر وجود [ذات و صفات] او استدلال مى شود و با عقول به معرفت او اعتقاد حاصل مى گردد و با فطرت، حجت او اثبات مى شود.

نيز در روايتى آمده است كه:

عبداللّه ديصانى، نزد هشام بن حكم آمد و... . سپس عبداللّه بن ديصانى از نزد هشام حركت كرد تا به در خانه امام صادق عليه السلام رسيده از ايشان اذن ورود خواست، حضرت به او اجازه ورود

ص: 216

دادند. آن گاه كه نشست به حضرت عرض كرد: يا جعفر بن محمد! مرا به معبودم راه نما! امام عليه السلام به او فرمودند: اسمت چيست؟ عبداللّه بن ديصانى با شنيدن اين پرسش از جا برخاست و از نزد ايشان بيرون رفت و نام خود را به حضرت نگفت! همراهانش به وى گفتند: چرا نامت را به حضرت نگفتى؟ گفت: اگر به او گفته بودم نامم عبداللّه است، مى پرسيد: اين كسى كه تو عبد [= بنده ]او هستى كيست؟

همراهانش به وى گفتند: نزد او بازگرد و به او بگو كه تو را به معبودت راهنمايى كند و از نامت نيز سؤال نكند. او نزد حضرت بازگشت و گفت: يا جعفر بن محمد! مرا به معبودم راه بنما و از نامم نيز مپرس!

امام عليه السلام به او فرمودند: بنشين. در اين هنگام فرزند كوچك امام را ديدم كه در كف خود تخم پرنده اى داشت و با آن بازى مى كرد. حضرت به او فرمودند: اى پسر! اين تخم را به من بده. او آن را به ايشان داد. حضرت به عبداللّه فرمودند:

اى ديصانى! اين [تخم] دژى مستور است كه پوست ضخيمى دارد. زير اين پوست ضخيم، پوستى نازك و زير آن پوست نازك، طلايى مايع و نقره اى مذاب قرار دارد كه نه اين طلاى مايع با آن نقره مذاب درمى آميزد و نه آن نقره مذاب با اين طلاى مايع. و اين حالت هم چنان باقى است؛ نه اصلاح گرى از آن بيرون مى آيد كه از سامان منديش خبر دهد و نه تباه كننده اى وارد آن مى شود كه از تباهى آن خبر دهد. معلوم نيست كه [اين تخم ]براى [جوجه اى] نر آفريده شده يا ماده. ولى پس از مدتى مى شكافد و موجودى از آن بيرون مى آيد كه پر و بالش مانند طاووس ها زيبا و رنگين است. آيا او مدبرى دارد يا ندارد؟!.

راوى مى گويد: آن مرد متفكرانه سر به زير افكند و سپس گفت: شهادت مى دهم كه معبودى جز اللّه نيست، يگانه است و انبازى ندارد و محمد صلى اللّه عليه و آله بنده و فرستاده او است و تو امام و حجتى از ناحيه خدا بر خلق اويى و من از آن عقيده اى كه در آن بودم توبه مى كنم.(1)

هشام بن حكم روايت مى كند:

ص: 217

از جمله پرسش هايى كه يك زنديق نزد امام صادق عليه السلام مطرح كرد اين بود: چه دليلى بر وجود خدا وجود دارد؟ حضرت فرمودند: وجود مخلوقاتى كه دلالت بر وجود او مى كنند و اين كه سازنده اى آنها را ساخته است؛ آيا وقتى نگاهت به ساختمانى برپاشده مى افتد، اقرار مى كنى كه آن ساختمان سازنده اى دارد، هرچند آن سازنده را مشاهده نكرده باشى [يا نه]؟! زنديق پرسيد: [اين مطلب درست، لكن] او چگونه موجودى است؟

حضرت فرمودند: او شيئى است متفاوت از همه اشياء؛ اين كه مى گويم: «او چيزى است» اين گونه تفسير كن كه مى خواهم حقيقتى را اثبات كنم، يعنى او حقيقتاً شيئى [موجود ]است منتها جسم نيست، صورت نيست، نه احساس دارد و نه با ابزار، درك و نه با حواس پنج گانه دريافت مى شود؛ افكار و انديشه ها او را نمى يابند و روزگاران از [عمر ]او نمى كاهند و زمان او را تغيير نمى دهد... .

سؤال كننده پرسيد: ولى ما چيزى را در وهم نياورديم جز آن كه مخلوق بوده است؟ امام فرمودند: اگر واقعيت آن باشد كه تو مى گويى به يقين [تكليف به] توحيد از ما برداشته شده بود؛ زيرا ما مكلّف نشده ايم كه به غير از آن چه به فكر مى آيد معتقد شويم. و ليكن ما مى گوييم هر چه با حواس تصور شود، ادراك مى شود، و هر چه حواس آن را بيابند و تصويرش نمايند مخلوق خواهد بود و چاره اى نيست جز اثبات خالق اشياء و مخلوقات، كه از دو جهت مذموم خالى باشد: اول: نبودن؛ زيرا نبودن، همان ابطال و عدم است و دوم: تشبيه [خدا به اشياء و مخلوقات است]؛ چون تشبيه از جمله اوصاف مخلوقاتى است كه تركيب و تأليفشان آشكار و هويداست؛ و [از طرفى نيز] چاره اى جز اثبات خالقى براى ايجاد و خلقِ مخلوقات و نيازهاى مبرم و ضرورى اى كه آنها بدو دارند، نيست.(1)

اميرمؤمنان على عليه السلام مى فرمايند:

... اگر در شكوه و بزرگى نعمت خدا مى انديشيدند، به راه راست باز مى گشتند، و از عذاب آتش مى هراسيدند، ولى دلها بيمار، و ديده ها معيوب است. آيا به خُردترين چيزى كه آفريده

ص: 218

است نمى نگرند كه چگونه آفرينش او را استوار، و تركيبش را محكم داشته، و براى وى چشم و گوش پديد آورده، و استخوان و پوست درست كرده است؟! به آن مور با جثّه خُرد، و اندام نازكش بنگريد، گوئى چنان است كه به گوشه چشم ديده نشود، و آفرينش وى به نيروى انديشه به تصور در نيايد، چگونه بر روى زمين مى رود، و روزى خود به دست مى آورد، و دانه به سوراخ مى كشد، و در انبار خود آماده مى سازد، در فصل گرما براى فصل سرماى خود دانه مى اندوزد، و به هنگام رفتن راهِ دوباره بازگشتن را به ياد دارد، خدا روزيش را تضمين، و آنچه موافق حال اوست به او عطا كرده، دادار نعمت دهنده از او غافل نشده، و ايزد پاداش دهنده محرومش نساخته است، هرچند كه در ميان سنگى خشك و سخت باشد! اگر در مجارى خوراك او، در بالا و زير، و درون تن و چين شكمش، و چشم و گوشى كه بر سر او نهاده شده بنگرى، هرآينه از آفرينش او در شگفت خواهى شد، و در توصيف آن به رنج خواهى افتاد. پس بزرگ است خدايى كه مور را بر روى دست و پاهايش برپاى، و بر ستونهاى بدنش مستقر داشت، در آفريدن آن هيچ آفريننده اى با او شريك نبود، و ياريش ننموده است. اگر در عوالم انديشه ات به سير و گشت پردازى و به نهايت رسى، به اين امر رهنمون شوى كه آفريننده مورچه همان آفريننده نخله خرماست، به سبب دقت گونه گون هرچيز، و پيچيدگى اختلافى كه در هر موجود زنده اى بكار گرفته شده. درشت و كلان، نرم و لطيف، سنگين و سبك، نيرومند و ناتوان، در آفرينش همه يكسان اند، خلقت آسمان و هوا و بادها و آب نيز چنين است.

پس به خورشيد و ماه، و درخت و گياه، و سنگ و آب، و آمد و شد اين شب و روز، و روانگشتن اين درياها، و بسيارى اين كوهها، و بلندى ستيغ ها، و پراكندگى اين لغتها و زبانهاى گوناگون بنگر. و اى بر كسانى كه آفريننده و مدبّرِ آنها را انكار كنند. و چنان پندارند كه گياهانى اند كه هيچ برزگرى آنها را كشت نكرده، و اين اشكال گونه گون را سازنده اى نيست، آنان براى ادعاى باطل خود برهانى ندارند، و در آنچه باور دارند پژوهشى نكرده اند. آيا هيچ بنايى بى سازنده اى، و هيچ جنايتى بى جنايتكار صورت پذير است؟! و اگر خواهى در آفرينش

ص: 219

ملخ بنگر، براى او دو چشم سرخ آفريد، و حدقه هاى آن را تابان، و گوشى پنهان آفريده، و دهانى به اعتدال، و حسى نيرومند، و دو دندان نيش كه هرچيز را بدان بِبُرَد، و دو دست داس مانند كه هرچيز را با آن بگيرد، كشاورزان به سبب كِشته هاى خود از او بيمناكند، و اگر با هم همدست شوند قدرت راندن وى را ندارند، ملخها با جست و خيزهاى خود به كشتزار روى نهند، و خواسته هاى خود را برآورده مى نمايند، در حاليكه همه اندام ملخ به قدر يك انگشت باريك نيست!

پس بزرگ است خدايى كه هرچه در آسمانها و زمين است خواه ناخواه بدو تمكين ورزند، و بر آستان او چهره و گونه بر خاك سايند، و به حكم تسليم و ناتوانى فرمان او برند و از بيم و خوف زمام فرمانبردارى خود به دست او دهند.

پرندگان مسخّر فرمان اويند، به شمار پرهايشان و نفسهايشان آگاه است، دستها و پاهاى آنها را بر روى زمينهاى نمناك و خشك استوار گردانيده، روزيشان را مقدّر و اجناس آنها را شمار كرده است. اين كلاغ، و اين عقاب، و اين كبوتر، و اين شترمرغ است، هر پرنده اى را به نام خود خوانده، و عهده دار روزيش گرديده. ابرهاى گران را آفريد، و بارانهاى پر دوام را از آنها ريزان ساخت، و سهم هر زمين را معيّن فرمود، پس زمينى را پس از خشكى سيراب كرد، و پس از خشكسالى در آن گياه رويانيد.(1)

تعبير حضرت كه فرمودند: «و از سر تسليم و ناتوانى طاعت او بپذيرد». از آن جهت است كه آدمى مطيع تقدير الهى اوست؛ از راه گرفته تا انجام و از مكان گرفته تا چيزهاى ديگر، از روى اختيار يا شبيه آن، هرچند شخصى زمام طاعت خود را به نمرود و فرعون و هامان و... سپرده باشد.

مخفى نماند كه براى استدلال به وجود خدا، به همه اين نشانه ها و آيات، كه بشر طاقت شماره كردن آنها را ندارد، نياز نيست، بلكه تنها تار مويى در بدن آدمى، دلالت بر صنع، قدرت، حيات، علم، اراده وساير صفات كماليه خالق دارد، آن صفاتى كه براى خلق هر

ص: 220

آفريده اى مورد نياز است، اگر چه آن مخلوق تار مويى باشد يا باريك تر از آن.

آرى حتى يك مو نيز مخلوقى بسيار بزرگ است تا جايى كه كشورهاى صنعتى به كمك ابزارهاى نوين و پيشرفته توانسته اند كه هر موى را به ميليون ها تار باريك تر تقسيم كنند.(1) و البته از آن جا كه ما قائل به قاعده «جزء غير قابل تجزيه و تقسيم» آنگونه كه در فلسفه بيان شده، نيستيم، معتقديم كه هر يك از آن ميليون ها تار نيز خود قابل تقسيم اند.

محمد بن مسلم درباره آيه 72 سوره إسراء «وَ مَنْ كانَ فِي هذِهِ أَعْمى فَهُوَ فِي الاْخِرَةِ أَعْمى»؛ «و هركه در اين [جهان از ديدن چهره حق] نابينا بوده در آخرت [نيز ]كور[دل] خواهد بود»؛ از امام باقر عليه السلام روايت مى كند كه فرمودند:

فَمَن لَمْ يَدلّه خَلْقُ السماوات و الأرض و اِختلافِ اللَّيل و النَّهار و دَوَرانِ الفلك بالشَّمس و القَمَر و الآيات العجيبات على أنَّ وَراء ذلك أمرا هُو أعظم مِنْهُ فهو في الآخرةِ أعمى، قال: فهو عَمّا لَمْ يُعاين أعمى و أضَلُّ سَبيلا؛(2) هر كس كه آفرينش آسمان ها و زمين و آمد و شد شب و روز و چرخش فلك با خورشيد و ماه و آيات عجيبش كه وراى آنها امرى عظيم تر از آنها است، او را [به آفريدگار دانا، توانا، حكيم و...] راهنمايى ننمايد در آخرت نابينا خواهد بود... و او از آن چه مشاهده نمى كند [نمى شود] نابينا وگمراه تر خواهد بود.

البته ظاهراً مراد، تمثيل باشد نه تفسير؛ و اللّه العالم.

ص: 221

ص: 222

گشته است.

امام سجاد عليه السلام در دعاى عرفه مى فرمايند:

و عَرَفْتُ الهداية مِنْ عِندك فَمَنْ اِلْتَمَسَك لدينٍ أو دُنيا وَجَدَك سبحانك خَضَعَ لَكَ مَنْ جرى في عِلْمِك؛(1) هدايت را از پيشگاه تو شناختم، پس هر كس از تو دين يا دنيا بطلبد، مى يابد تو را در حالى كه همه خلايق كه در علم تواند در برابر تو خاضع اند و تو منزهى.

رسول خدا صلى اللّه عليه و آله مى فرمايند: خداى متعال فرمود:

عِبادي كلُّكم ضال إلاّ مَن هَدَيْتَه و كلُّكم فقير إلاّ مَن أغْنَيْتَه و كلُّكم مُذْنِب إلاّ مَنْ عَصَمْتَه؛(2) اى بندگانم! همه شما گمراهيد جز آن كه من هدايتش كنم و همه شما نيازمنديد جز آن كه من توانگرش سازم و همه شما گناهكاريد جز آن كه من او را مصون [از گناه ]نمايم.

حمدان بن سليمان مى گويد: از امام رضا عليه السلام پرسيدم:

معناى اين آيه كه مى فرمايد: «فَمَنْ يُرِدِ اللّهُ أَنْ يَهْدِيَهُ يَشْرَحْ صَدْرَهُ لِلاْءِسْلامِ...»؛(3) «پس كسى را كه خدا بخواهد هدايتش كند، سينه اش را براى [پذيرش ]اسلام، گشاده مى سازد»؛ چيست؟ حضرت در پاسخ فرمودند: آن كس را كه خدا بخواهد در دنيا به سبب ايمانش هدايت كند و در آخرت به بهشت و دار كرامتش وارد كند، سينه اش را براى تسليم به خدا و اطمينان به او و آرامش يافتن او، بدانچه به پاداش آن وعده داده، گشاده مى كند تا آن شخص به خدا اطمينان پيدا كند. و هر كس را كه خدا بخواهد از بهشت و دار كرامتش در آخرت به سبب كفرش به خدا و معصيت او، دور كند، سينه اش را آن چنان تنگ مى گرداند كه در حين كفر به شك مى افتد و اعتقادات قلبيش مضطرب مى شود، به گونه اى كه گويا مى خواهد به آسمان بالا برود؛ اين گونه خدا پليدى را بر افرادى كه ايمان نمى آورند قرار مى دهد.(4)

هم چنين امام رضا عليه السلام درباره آيه: «وَ ما كانَ لِنَفْسٍ أَنْ تُؤْمِنَ إِلاّ بِإِذْنِ اللّهِ...»(5)؛ «[اما] هيچ

ص: 224

كس نمى تواند ايمان بياورد، جز به فرمان خدا [و توفيق و يارى و هدايت او]»؛ مى فرمايند:

لَيس ذلك على سبيل تَحْريم الإيمان عَلَيْها ولكِن على مَعنى أنَّها ما كانت لَتُؤْمِن من إلاّ بإذْنِ اللّه وإذْنِ أمْرِهِ لَها بالإيمان ما كانت مكلّفة متعبّدة وإلْجاؤه إيّاها إلى الإيمان عِنْد زَوال التكليف والتعبُّد عَنْها(1)؛ اين آيه بدان معنا نيست كه ايمان بر آنها تحريم شود، بلكه معنايش اين است كه آنها جز به اذن خدا ايمان نمى آوردند و اذن او همان امر او به آنها است كه ايمان بياورند، البته در صورتى كه عمل به تكليفشان كنند و متعبد باشند و در صورتى كه مكلف بودند و تعبدشان از آنها زوال يابد، آنها را به ايمان بر مى گردانند.

سليمان بن خالد مى گويد: امام صادق عليه السلام به من فرمودند:

يا سُليمان إنّ لك قَلْبا و مَسامِع و إنّ اللّه إذا أرادَ أن يَهدي عَبْدا فَتَح مَسامِع قَلْبه؛(2) اى سليمان! همانا تو قلبى دارى و گوش هايى؛ و به يقين آن گاه كه خدا بخواهد بنده اى را هدايت كند، گوش ها و قلبش را باز مى كند.

امام صادق عليه السلام از اميرمؤمنان على عليه السلام نقل مى كنند كه فرمودند: رسول خدا صلى اللّه عليه و آله مرا به سوى يمن فرستاد و فرمود:

يا علي لا تُقاتِلن أحدا حتّى تَدْعوه إلى الإسلام و ايم اللّه لَئِن يَهدي اللّه عزَّوجلَّ على يَديْكَ رجُلاً خَيْرٌ لكَ ممّا طَلَعت عَلَيْه الشَّمْس و غَربَت...(3)؛ يا على! ابداً با كسى در جنگ مشو جز آن كه [پيشاپيش] او را به اسلام فرا خوانده باشى. به خدا سوگند! اگر خداى عزّوجلّ مردى را بر دستان تو [بواسطه ]هدايت كند براى تو بهتر از هر چيزى است كه خورشيد بر آن طلوع (بتابد) و [بر آن] غروب نمايد.

امام صادق عليه السلام مى فرمايند:

هنگامى كه در ركعت دوم نماز نشستى بگو: بِسْم اللّه و باللّه و الحَمْد للّه... الحَمْد للّه الذي

ص: 225

هَدانا لهذا و ما كُنّا لنَهْتَديَ لَولا أنْ هَدانا اللّه الحَمْد للّه ربِّ العالمين؛(1) به نام خدا و به قدرت خدا و ستايش براى خداست... ستايش خدايى را كه ما را به اين [راه درست] رهنمون شد و اگر خدا ما را هدايت نكرده بود، ما [به هدايت] راه نمى يافتيم؛ ستايش مخصوص خدايى است كه پروردگار عالميان است.

باز مى فرمايند:

هنگامى كه پايت را در ركاب مركب سوارى گذاشتى بگو: بِسْم اللّه الرَّحمن الرَّحيم، بِسْم اللّه و اللّه اكبر؛ به نام خداى بخشاينده مهربان و به نام خدا، و خدا بزرگ تر [از آن] است [كه توصيف شود].

و آن گاه كه بر مركبت سوار شدى و محملت استقرار يافت بگو: الحَمْد للّه الذي هَدانا لِلاْءسلام و عَلَّمنا القرآن و مَنَّ عَلَيْنا بِمُحمّد صلى اللّه عليه و آله ؛(2) ستايش خاص خدايى است كه ما را به اسلام راهنمايى كرد و قرآن را به ما آموخت و با [ارسال] محمد صلى اللّه عليه و آله بر ما منّت نهاد.

امام موسى بن جعفر عليهماالسلام از پدرانش و آن بزرگواران از امام حسين عليه السلام روايت مى كنند كه فرمودند:

در مسجد نشسته بوديم كه مؤن از مناره بالا رفت و گفت: اللّه اكبر اللّه اكبر، در اين هنگام اميرالمؤنين على بن ابى طالب عليه السلام گريستند و ما نيز از گريه او به گريه افتاديم. آنگاه كه مؤن از اذان فارغ شد، حضرت فرمودند: آيا مى دانيد اين مؤن چه مى گويد؟ گفتيم: خدا و رسولش و وصى او بهتر مى دانند.

ايشان فرمودند: اگر مى دانستيد كه چه مى گويد كم مى خنديديد و زياد مى گريستيد... أشهد أن لا إله الاّ اللّه بدين معناست كه گواهى مى دهم هدايتگرى جز خدا و راهنمايى جز او نيست... .(3) رسول خدا صلى اللّه عليه و آله مى فرمايند:

سَلُوا اللّه الهُدى و سَلُوه مَعَ الهِدايَةِ هِدايَة الطَّريق و سَلوا اللّه السَداد و سَلُوه مَعَ السَداد سَداد

ص: 226

العَمَل؛(1) از خدا هدايت بطلبيد و همراه هدايت، از او ارائه طريق بخواهيد و از خدا درستى بطلبيد و همراه با درستى از او درستى عمل بخواهيد.

امام صادق عليه السلام مى فرمايند:

إنَّ اللّه يُهْدي و يُضِل؛(2) به يقين خدا هدايت مى كند و [يا] گمراه مى سازد.

امام عليه السلام مى فرمايند:

أدْع بهذا الدُّعاء في شَهْر رَمَضان - إلى أنْ قال: - و إهْدِنا بِهِ لِما اخْتلفَ فيه مِنَ الحَقِّ بإذْنِك إنَّك تَهْدي مَنْ تَشاء إلى صراطٍ مُسْتقيم؛(3) اين دعا را در ماه رمضان بخوان:... و به سبب آن ما را درباره آن [مطلب] حقى كه موضع اختلاف شده، به اذن خود، هدايت كن. همانا تو هر كه را بخواهى به راه درست هدايت مى كنى.

در حديث قدسى آمده:

و يَنْظُر المؤمن إلى الكافر فيَحْمِدُني على ما هَدَيْته؛(4) و مؤن به كافر مى نگرد، پس آن گاه مرا بر آن چه [بدان] هدايتش كرده ام مى ستايد.

آرى خداى عزّوجلّ، هدايت گر است و در طول آن قرآن و سنّت [روايات پيامبر اكرم صلى اللّه عليه و آله و اهل بيتش عليهم السلام] نيز هدايت گرى مى كنند. مراد از سنّت، اقوال، افعال و تقارير معصومان عليهم السلاماست. و البته همانطور كه قبلاً نيز بيان شد، عقل نيز صحيح و باطل را تفكيك مى نمايد.

بنابراين لازم است كه فرد عاقل، هدايت [و نجات] را از غير خداى سبحان، قرآن و حاملان دينش (ائمه اطهار عليهم السلام)، نخواهد، كه اگر جز اين باشد در گمراهى افتاده است؛ چنان كه (متأسفانه) اين گمراهى را در بسيارى از فلاسفه اى كه خواسته اند از غير راه هاى مقرّر شرعى به خداى عزّوجلّ واصل شوند مى بينيم.

و اين در حالى است كه رسول خدا صلى اللّه عليه و آله فرموده اند:

ص: 227

إنّي مُخلّف فيكم الثّقلَين كتابُ اللّه، و عِتْرَتي أهل بَيْتي، ما إنْ تَمسَّكْتُم بِهِما لَنْ تَضِلّوا؛(1) من دو [امانت] سنگين را در ميان شما به جا مى گذارم: كتاب خدا و عترت و اهل بيتم؛ مادام كه به اين دو تمسك كنيد گمراه نخواهيد شد.

بنابراين اگر تمسك به اين دو هدايتگر نباشد، گمراهى و ضلالت جايگزين آن خواهد شد.

نه شوخى، و هر [انسان] ظالمى كه به حكومت برسد و به غير قرآن عمل كند خدا كمرش را مى شكند [نابودش مى كند]، و هر كس هدايت را در غير آن بطلبد خدا گمراهش مى كند و آن، طناب محكم (استوار) الهى، يعنى قرآنِ حكمت آموز است و صراط مستقيمى كه هواهاى نفسانى آن را از صفا و حقانيتش منحرف نمى سازد و با تكرار السنه كهنه نمى شود. عجايبش به پايان نمى رسد و علما و دانشمندان از آن دل سير نمى شوند؛ تا آن كه فرمود: و هر كس بدان چنگ زند به راه راست هدايت شود و آن همان كتاب گرامى اى است كه هيچ گاه باطل در آن راه نمى يابد؛ فرو فرستاده اى از سوى [خداىِ] فرزانه ستوده است.(1)

امام حسن مجتبى عليه السلام مى فرمايند:

قيل لرسول اللّه صلى اللّه عليه و آله : إنَّ أُمَّتَكَ سَتُفْتَتَن، فسُئل: ما المَخْرَج مِن ذلك؟ فقال: كتابُ اللّه العزيز، الذي لا يَأْتيه الباطِل مِنْ بَيْن يَدَيْه و لا مِنْ خَلْفِهِ تَنْزيلٌ مِنَ حَكيمٍ حَميد، مَن ابتَغى العِلْم في غَيْرِهِ أضَلَّهُ اللّه؛(2) به رسول خدا صلى اللّه عليه و آله گفته شد: همانا امت تو به زودى در فتنه مى افتد. پس از آن حضرت سؤال شد: راه خروج [و رهايى] از آن چيست؟ فرمودند: كتاب گرامى خدا كه در حال و آينده، باطل در آن راه نمى يابد؛ و آن فروفرستاده اى از سوى [خداىِ] فرزانه ستوده است. هركس دانش را در غير آن بخواهد خدا او را گمراه كند.

امام سجاد عليه السلام در دعاى ختم قرآن به درگاه خدا عرضه مى دارند:

اللّهم إجعلْنا مِمَّن يَعْتَصِم بِحَبْلِهِ، ويَأوي من المتشابهات إلى حِرْزِ مَعْقله، ويَسْكُن في ظِلِّ جناحِهِ، و يَهتَدي بضَوْء صَباحه، ويَقتدي بتبلّج أسفاره، ويَسْتَصبح بمِصْباحه، ولا يَلْتَمِس الهدى في غَيْره(3)؛ بار خدايا ما را در زمره كسانى قرار ده كه به ريسمان قرآن چنگ مى زنند و از متشابهاتش به دژ استوارش (محكماتش) پناه مى برند و در سايه سارش آرام مى گيرند و با نور صبحش هدايت مى گردند و به فروغ صفحاتش اقتدا مى كنند و با چراغش روشنايى

ص: 229

مى طلبند و هدايت را در غير آن نمى طلبند.

أليس جَدّي رسول اللّه ويْلكم *** أهدى البرية مِن سُبل المُضِلّينا(1)

آيا جدّم رسول خدا صلى اللّه عليه و آله نيست، واى بر شما! او خلايق را از راه هاى گمراهى [به راه درست] هدايت كرد.

ابوحنيفه مى گويد:

درباره قول خداى متعال: «ثُمَّ لَتُسْئَلُنَّ يَوْمَئِذٍ عَنِ النَّعِيمِ»؛(2) «سپس در آن روز [همه شما] از نعمت هايى كه داشته ايد پرسيده خواهيد شد»؛ از امام صادق عليه السلام پرسيدم: منظور از «نعيم» چيست به فدايت شوم؟ حضرت فرمودند: نَحْنُ أهلُ البيت النَّعيم الذي أنْعَمَ اللّه بِنا عَلى العِباد - إلى أنْ قالَ - و بِنا هَداهُمُ اللّه لِلاْءسلام و هُو النِّعمة التي لا تَنْقَطِع؛(3) ما اهل بيت، آن نعمت هايى هستيم كه خدا بر بندگان انعام كرد؛ تا آن كه فرمودند: و به وسيله ما خدا به اسلامشان هدايت كرد و آن همان نعمتى است كه قطع نمى شود.

سلمان فارسى نقل مى كند كه رسول خدا صلى اللّه عليه و آله در [ضمن] سخنى با دخترش فاطمه زهرا عليهاالسلام فرمودند:

...و أبناء بَعْلِك أوْصِيائي إلى يَوْمِ القيامَةِ كُلُّهم هادون مَهدِيُّون...؛(4) و فرزندان شوهرت اوصياى من هستند تا روز قيامت. همه آنان هدايتگران هدايت شده اند.

امام صادق عليه السلام مى فرمايند:

قال رسول اللّه صلى اللّه عليه و آله : إنَّ أهل بَيْتي الهُداة بَعدي أعْطاهُم اللّه فَهْمي و عِلْمي و خُلِقوا مِنْ طينَتي؛(5) رسول خدا صلى اللّه عليه و آله فرمودند: همانا اهل بيت من، همان هدايتگران پس از من هستند كه خدا فهم من و علم من را به آنان عطا كرده و از طينت من آفريده شده اند.

پيامبر اكرم صلى اللّه عليه و آله در خطبه اى فرمودند:

أيها النّاس - إلى أنْ قالَ - هُم أئمَّة هُداة مُهْتَدون...؛(6) اى مردم!... آنان [اهل بيت عليهم السلام]

ص: 231

پيشوايان؛ هاديان و هدايت يافتگان اند.

از امام صادق عليه السلام روايت شده است كه:

درباره قول خداى متعال: «...نُورٌ عَلى نُورٍ» فرمودند: يعنى، امامى پس از امام «يَهْدِي اللّهُ لِنُورِهِ مَنْ يَشاءُ...»(1) يعنى، خدا به وسيله ائمه عليهم السلام هر كه را بخواهد هدايت مى كند.(2)

ابى الجارود مى گويد:

از امام باقر عليه السلام درباره قول خدا: «...أَ فَمَنْ يَهْدِي إِلَى الْحَقِّ أَحَقُّ أَنْ يُتَّبَعَ»؛(3) «آيا كسى كه هدايت به سوى حق مى كند براى پيروى شايسته تر است»؛ پرسيدم، امام عليه السلام فرمودند: فأمّا مَنْ يَهْدي إلى الحَق فهُو محمّد وآل محمّد مِنْ بَعْدِه(4)؛ مطمئناً آن كه به سوى حق هدايت مى كند محمد صلى اللّه عليه و آله است و پس از او آل محمّد عليهم السلام.

پيامبر صلى اللّه عليه و آله درباره حضرت على عليه السلام فرمودند:

... لاتَسْتَنْكِفُوا مِنْ ولايَتِهِ فَهُو الذي يَهْدي إلى الحَقِّ و يَعْمَلُ بِهِ و يَزْهَقُ الباطل و يَنْهى عَنْه؛(5) از ولايت او ابا نكنيد كه او به حق هدايت، و به آن عمل مى نمايد باطل را نابود و از آن نهى مى كند.

امام صادق عليه السلام مى فرمايند:

إذا قامَ القائم عليه السلام دَعا النّاس إلى الإسلام جَديدا و هَداهُم إلى أمْرٍ قَدْ دَثَر و ضَلَّ عَنْهُ الجَمْهُور، و إنَّما سُمِّيَ القائم مَهْديّا لأنَّه يَهْدي إلى أمرٍ مَضْلول عَنْه، و سُمِّيَ القائم لِقيامِهِ بالحَقّ؛(6) آن هنگام كه قائم عليه السلام قيام كند مردم را از نو به اسلام دعوت مى كند و آنان را به امرى هدايت مى كند كه مهجور شده و توده مردم از آن دور افتاده اند، قائم عليه السلام تنها به اين خاطر «مهدى» ناميده شد كه به امرى فراموش شده و تباه شده هدايت مى كند و تنها به اين دليل «قائم» ناميده شد كه حق را برپا مى دارد.

ص: 232

امام باقر عليه السلام به حَكم بن ابى نعيم مى فرمايند:

... يا حَكَم، كُلُّنا قائم بأمْرِ اللّه، قُلْت: فأنْتَ المَهْدي، قال: كلُّنا يَهدي إلى اللّه؛(1) اى حَكم! همه ما برپادارنده امر خداييم [او مى گويد به حضرت عرض كردم: ]آيا شما همان «مهدى» هستيد؟ فرمودند: - همه ما به سوى خدا هدايت مى كنيم.

نيز فرمودند:

إنَّما سُمِّي المَهْدي لأنَّه يَهْدي إلى أمْرٍ خَفِي؛(2) [مهدى] تنها بدان خاطر «مهدى» ناميده شد كه به امرى پنهان [شده ]هدايت مى كند.

امام صادق عليه السلام از پدرش و ايشان از جدش عليهماالسلام روايت مى كند كه فرمودند:

خَطَبَنا أميرُ المؤمنين عليه السلام خُطْبَةً فقال فيها: نَشْهَدُ أنْ لا إله إلاّ اللّه وَحْدَه لا شَريكَ لَهُ و أنَّ مُحمّدا عَبْدُه و رَسُولُه - إلى أنْ قالَ: - فَجَعَلَهُ اللّه نُورا يَهْدي للَّتي هِيَ أقْوَم؛(3) اميرالمؤنين عليه السلام براى ما خطبه اى خواند و در آن فرمودند: شهادت مى دهيم كه معبودى جز اللّه نيست، يكتاست و شريكى ندارد و همانا محمد صلى اللّه عليه و آله ، بنده و فرستاده او است... خدا او را نورى قرار داد كه به استوارترين راه ها هدايت مى كند.

امام صادق عليه السلام مى فرمايند:

قال أميرالمؤمنين عليه السلام في خُطْبَةٍ: أنا الهادي و أنا المُهْتَدي؛(4) اميرالمؤنين عليه السلام در خطبه اى فرمودند: من آن هدايتگر و هدايت شده ام.

عبداللّه بن عباس روايت مى كند كه [روزى] پيامبر صلى اللّه عليه و آله در ميانمان ايستادند و فرمودند:

الحَمْد للّه على آلائه - إلى أنْ قالَ: - فَعَلَيْكم بالسَّمْع والطّاعة للسابقين مِنْ عِتْرَتي فإنَّهم يَصدُّونَكُم عَنْ البَغْي ويَهْدونَكُم إلى الرشد ويَدْعونكم إلى الحَقّ... هؤلاء الأبرار

ص: 233

المُهْتَدُون المُهْتدي بِهِم(1)؛ ستايش خداى را بر نعمتهايش...؛ تا آن كه فرمودند: بر شما باد كه عترت مرا كه در خير و اطاعت پيشتازند بشنويد و اطاعت كنيد؛ چون شما را از ستم بازمى دارند و به راه راست هدايت مى كنند و به سوى حق فرا مى خوانند... آنان همان نيكان هدايت يافته و اسباب هدايت شدن اند.

ابوبصير مى گويد: به امام صادق عليه السلام عرض كردم:

[معناى آيه اى كه مى فرمايد:] «إِنَّما أَنْتَ مُنْذِرٌ وَ لِكُلِّ قَوْمٍ هادٍ»؛(2) «تو فقط بيم دهنده اى و براى هر گروهى هدايت كننده اى است» [چيست؟ ]فرمودند:

رسولُ اللّه صلى اللّه عليه و آله المُنْذِر، و عَلي عليه السلام الهادي؛(3) رسول اللّه صلى اللّه عليه و آله بيم دهنده است و على عليه السلام هدايت كننده.

اميرمؤمنان على عليه السلام مى فرمايند:

و أنا الهادي بالولاية؛(4) و من آن كسى هستم كه با ولايتى كه به من داده شده، هدايت مى كنم.

رسول خدا صلى اللّه عليه و آله مى فرمايند:

يا عَلي أنْتَ الهادي لِمَنْ ضَلّ؛(5) اى على! تو هدايتگر كسانى هستى كه گمراه شده اند.

حضرت على عليه السلام مى فرمايند:

و أنا تارِكٌ فيكُم ما تَرَكَهُ رَسولُ اللّه صلى اللّه عليه و آله : كتابُ اللّه و عِتْرَتي و هِيَ عِتْرَة الهادي إلى النَّجاة؛(6) و من در ميان شما آن چه را وا مى گذارم كه رسول اللّه صلى اللّه عليه و آله وا گذاشت؛ كتاب خدا و عترتم؛ كه آنان عترت آن هدايتگر (پيامبر صلى اللّه عليه و آله )، به راه نجات اند.

روايات بسيارى در اين باب در كتاب هاى وسائل الشيعه، بحارالانوار، مستدرك الوسائل و غيره ذكر شده.

ص: 234

خيانت، آزادى و عدم آزادى، برادرى و عدم برادرى، امّت واحده بودن جهان اسلام يا نبودن آن و غيره. البته مراد از «اخلاق» معناى عام آن است، نه معناى خاص فردىِ آن. هر كه در اين امور به قرآن تمسك نجويد از جاده درست به بيراهه رفته است.

گمراهى است.

آرى مفهوم گمراهى، مشكّك است و لازم نيست كه همواره يا به نحو موجبه كليه يا سالبه كليه باشد، پس آدمى به هر مقدار كه اصول و فروع را اخذ و مراعات كند به همان مقدار هدايت يافته و به همان ميزان كه اين دو را ترك گفته، در گمراهى است.

وى] شريك مى گردانند!.

«سُبْحانَهُ وَ تَعالى عَمّا يُشْرِكُونَ»؛(1) منزه است او، و برتر است از آنچه [با وى ]شريك مى سازند!.

«سُبْحانَهُ وَ تَعالى عَمّا يَقُولُونَ عُلُوًّا كَبِيراً»؛(2) او پاك و برتر است از آن چه آنها مى گويند؛ بسيار برتر و منزه تر!.

«قالُوا اتَّخَذَ اللّهُ وَلَداً سُبْحانَهُ هُوَ الْغَنِيُّ»؛(3) گفتند: خدا فرزندى براى خود انتخاب كرده است؛ [اما از هر عيب و نقص و احتياجى] منزّه است! او بى نياز است.

در روايات شريفه نيز مى خوانيم:

عبدالرحمان بى أبى نجران مى گويد: از امام باقر عليه السلام درباره توحيد سؤال كردم و گفتم:

نسبت به خدا چيزى را توهم مى كنم (او را شبيه به جسمى توهم مى كنم)؛ فرمودند: «نعم، غير مَعْقُول ولا مَحْدود، فما وَقَعَ وَهْمَك عَلَيْه مِنْ شَيءْ فَهُو خِلافه، لا يُشْبِهُه شَيءْ، ولا تُدْرِكه الأوْهام، كَيَفْ تُدركه الأوهام وهو خِلاف ما يُعْقل وخلاف ما يُتَصوَّر في الأوهام؟، إنّما يتوهّم شَيء غَير مَعْقول ولا مَحدود(4)؛ او، نه چنان است كه در عقل شناخته شود و محدود باشد، زيرا هر چه وهم تو بر آن افتد، او بر خلاف آن است. هيچ چيز بدو شباهت نمى رساند و خاطرها او را در نمى يابند. چگونه خاطرها او را دريابند در حالى كه او بر خلاف هر چيزى است كه به عقل مى آيد و در خاطرها تصور شود؟! پس هر چه نسبت به او در وهم آيد (تصور شود) غير معقول و نامحدود است [و حال آن كه او نامحدود است]».

مراد از تعبير اخير آن است كه توهمات و تصورات تنها به همين مقدار (تشبيه به خلق) مى رسد، نه بيش و بالاتر از اين.

امام صادق عليه السلام در توحيد مفضل مى فرمايند:

ص: 240

عقل، آفريدگار را [تنها] از جهتى مى شناسد كه اقرار [بر وجود او و صفات كمالش] را بر وى ايجاب كند و نمى تواند او را به گونه اى بشناسد كه موجب احاطه او بر وصف او گردد. اگر بگويند: پس [با اين اوصاف] او چگونه معرفت به خويش را بر بنده ضعيفِ با عقل ناتوان تكليف مى كند در حالى كه عقل به او (خدا) احاطه نمى يابد؟ بدانها گفته مى شود: بندگان تنها به مقدارى از آن (معرفت خدا) مكلّف شده اند كه رسيدن بدان در [محدوده ]طاقتشان است و آن عبارت است از اين كه: به [وجود ]او يقين يابند و امر و نهيش را امتثال كنند؛ اما مكلّف به احاطه يافتن بر صفاتش نشده اند.(1)

از امام جواد عليه السلام پرسيده شد: آيا مى توان بر خدا، شيى ء، اطلاق كرد؟ فرمودند:

نَعَم، يُخْرجه مِنَ الحَدَّيْن: حَدّ التعطيل و حَدّ التَشْبيه؛(2) آرى به شرطى كه او را از دو قلمرو خارج كند: حدّ تعطيل [يعنى محدوديتى براى او تصور نكند ]و تشبيه [او به مخلوقات].

اميرالمؤنين عليه السلام در خطبه اى كه پس از وفات پيامبر صلى اللّه عليه و آله ايراد كرده اند، فرمودند:

الحَمْد للّه الذي أعْجَزَ الأوهام أن تَنال إلاّ وجُوده؛(3) ستايش از آنِ خدايى است كه وهم ها را جز از درك [اصل] وجود خود [خدا]، ناتوان ساخت.

در ضمنِ دعاى صباح كه اميرالمؤنين عليه السلام آن را از رسول خدا صلى اللّه عليه و آله روايت نموده آمده است:

يا مَنْ دَلَّ عَلى ذاتِهِ بذاتِهِ، و تَنَزِّهَ عَنْ مُجانَسةِ مَخْلُوقاتِهِ؛(4) اى كسى كه خود بر خويش رهنمايى و از هم جنس بودن با مخلوقاتش منزه.

معناى «خود بر خويش رهنمايى» آن است كه، آن كه اشياء را آفريد ذات اوست و مخلوقات نيز بر آفريدگار[شان] دلالت مى كنند.

صفوان بن يحيى مى گويد:

ص: 241

ابو قره كه خود محدث بود از من خواست تا وى را نزد امام رضا عليه السلام ببرم. از حضرت در اين باره اجازه خواستم و ايشان هم به من اجازه دادند. او بر حضرت داخل شد و از ايشان درباره حرام و حلال و احكام سؤال نمود تا اين كه به سؤال از توحيد رسيد. در اين هنگام ابوقره گفت: براى ما روايت شده كه خداى عزّوجلّ سخن گفتن و ديدن را ميان دو كس تقسيم كرد: به موسى سخن گفتن [با خويش] را داد و به محمّد صلى اللّه عليه و آله ديدن [خويش ]را. [آيا اين روايت صحيح است]؟

امام رضا عليه السلام فرمودند: كيست آن كه از جانب خداى عزّوجلّ به ثقلين [يعنى] جن و انس [اين پيام را] رسانده است: ديده ها او را در نمى يابند و اوست كه ديده ها را در مى يابد و هيچكس به او احاطه علمى نمى يابد و هيچ چيز همانند او نيست؟ آيا [آن كس كه مى گوييد، گفته است خدا را ديده ]محمد صلى اللّه عليه و آله نيست؟! گفتم: آرى. فرمودند: چگونه مى شود مردى به سوى تمام خلق بيايد و بدانها خبر دهد كه او از جانب خدا آمده و به دستور خدا آنان را به خدا دعوت مى كند و بگويد: ديده ها او (خدا) را در نمى يابند و او است كه ديده ها را در مى يابد و آنان به وى احاطه علمى نمى يابند و هيچ چيز همانند او نيست، و لكن [با اين حال] بگويد: من با چشم خودم او را ديدم و احاطه علمى به او پيدا كردم و [ديدم كه] او به شكل آدمى است؟! آيا حيا نمى كنيد!! زنادقه [هم] نتوانستند او را به اين اتهام، متهم كنند كه [مثلاً بگويند: ]ايشان از ناحيه خدا چيزى مى آورد، سپس از ديگر سو خلافش را نيز مى آورد.(1)

در روايت ديگرى آمده است كه سؤال كننده اى به امام رضا عليه السلام عرض كرد:

خدا بر تو رحمت آورد! به من بگو خدا چگونه [موجودى] است؟ و كجاست؟ حضرت فرمودند: واى بر تو! آن چه كه بدان معتقد شده اى نادرست است؛ او مكان را آفريد، در زمانى كه مكانى نبود و كيفيات را آفريد، آن گاه كه كيفيات [و اوصافى ]نبود. او به چگونگى و به كجايى، شناخته نمى شود. نه با حسى [از حواس] دريافت مى شود و نه با چيزى مقايسه.

ص: 242

آن مرد گفت: بنابراين اگر او با هيچ حسى از حواس دريافت نمى شود، پس او چيزى نيست.

امام رضا عليه السلام فرمودند: واى برتو! چون حواس تو از دريافتنش ناتوان است، پروردگاريش را انكار مى كنى؟! ما آن گاه كه حواسّمان از دريافتنش ناتوان مى گردد [باز هم] يقين مى آوريم كه پروردگار ما متفاوت از اشياء است.

آن مرد پرسيد: چرا حس باصره (بينايى) او را ادراك نمى كند؟

حضرت فرمودند: چون ميان او و مخلوقاتش فرق است، مخلوقاتى كه حس بينايى خودشان و ديگران را درمى يابند. بنابراين او (خدا) اجلّ و عظيم تر از آن است كه [آدمى] او را با چشم ببيند يا در وهم به او احاطه پيدا كند و يا عقلى او را كاملاً بشناسد.(1)

توضيح: علت اجلّ بودن و اعظميّتش، نامحدود بودن او است. نامحدود بزرگتر از آن است كه با [شناسنده اى] محدود [و متناهى] شناخته شود، خواه آن [شناساى محدود] عقل باشد يا وهم يا چشم و يا غير از آن.

حضرت عبدالعظيم حسنى - رضوان اللّه عليه - اعتقادات دينى خويش را بر امام هادى عليه السلام عرضه كرد تا از صواب يا ناصواب بودنشان اطلاع يابد. او در بخشى از بيان خويش مى گويد:

به يقين خداى تبارك و تعالى يكى است و همانندش چيزى نيست و از دو حد بيرون است: حد ابطال و حد تشبيه [به مخلوقات]. او نه جسم است و نه صورت، نه عرض و نه جوهر، بلكه او خالق اجسام و پديدآورنده صورت ها و خالق اعراض و جواهر و پروردگار همه چيز و مالك و هستى بخش و پديدآورنده آن است.(2)

اميرالمؤنين عليه السلام مى فرمايند:

آفريننده با خودِ آفريده ها بر خِردها آشكار گرديد، و به ديدن آنهاست كه ديدن ذات پروردگار ممتنع شود. نه توان گفت كه ساكن است و نه توان گفت كه متحرك است، و چگونه چنين باشد كه او خود پديدآورنده حركت و سكون است؟ و چگونه چيزى كه خود پديد آورده بدو باز

ص: 243

گردد؟ يا آنچه خود پديد آورده در او پديد آيد؟! اگر چنين باشد در ذات الهى دگرگونى پديد آيد، و حقيقت ذات او تجزيه مى پذيرد، و ازليّت او ممتنع مى گردد، اگر او را پيش رويى باشد پشت سرى هم تواند بود، پس در اين حال ناقص و نيازمند به كمال باشد، و نشانه هاى آفريده بودن در او آشكار گردد، و چون ديگر آفريدگان شود كه دليل بر وجود خدايند و حال آنكه موجودات برهان وجود اويند(1).

امام موسى بن جعفر عليهماالسلام مى فرمايند:

لَيْسَ بَيْنَه و بَيْن خَلْقِهِ حِجاب غَيْر خَلْقِهِ، إحْتَجَبَ بِغَيْر حِجابٍ مَحْجوب، و اِسْتَتَر بِغَيْر سِتْرٍ مَسْتور، لا إله إلاّ هُو الكبير المُتَعال؛(2) ميان او و مخلوقاتش حجابى نيست جز خود آن مخلوقات. او ديده نمى شود، لكن نه به خاطر حجابى ناپيدا و [نيز ]مستور است نه به خاطر پرده اى ناپيدا. معبودى جز آن كه بزرگ و متعالى است وجود ندارد.

نوف بكّالى مى گويد اميرالمؤنين عليه السلام اين خطبه را برايمان خواندند:

ستايش خداى را كه بازگشت همه خلق و عواقب امور بدوست،... بلكه با نشانه هاى تدبير استوارش و قضاى نافذش بر خِردها آشكار گرديد،... ستايش خدايى را كه موجود بود، پيش از موجود شدن كرسى يا عرش، يا آسمان يا زمين، يا جن يا انس، انديشه او را در نيابد، و فهم اندازه او نداند، هيچ خواهنده اى او را به خود مشغول ندارد، و بخشش هيچ عطايى مايه كاستى در كار او نگردد، به چشم ديده نمى شود، و نتوان گفت كه در كجاست. به داشتن جفت موصوف نگردد، آفريدنش به مددِ عضوى نيست، و به حواس درك نگردد، با مردم مقايسه نشود،... كسانى به صفات درك مى شوند كه داراى شكل و هيئت و آلات و ابزار باشند، يا كسى كه چون زمانش سر آيد فانى گردد، پس خدائى جز او نيست، بر اثر نور اوست كه تاريكى روشنى يابد، و چون نور خويش دريغ دارد هر پرتوى روى در تاريكى نهد.(3)

مراد از «روى در تاريكى نهد» تاريكى اى است كه خود آفريد؛ زيرا طبق نظر برخى از

ص: 244

حكما تاريكى، مخلوق است؛ آيه مباركه نيز اين معنا را تأييد مى كند، آن جا كه مى فرمايد:

«الْحَمْدُ لِلّهِ الَّذِي خَلَقَ السَّماواتِ وَ الْأَرْضَ وَ جَعَلَ الظُّلُماتِ وَ النُّورَ...»؛(1) ستايش خدايى را كه آسمان ها و زمين را آفريد، و تاريكيها و روشنايى را پديد آورد.

و در دعاى امام رضا عليه السلام نيز مى خوانيم:

سبحان خالق الظُلمة؛(2) منزه است آفريدگار تاريكى.

عدم آگاهى و نديدن تاريكى، نيز دال بر عدم وجود آن نيست. حالت نور و ظلمت مانند حالت مرگ و حيات است. درباره اين دو نيز خداى متعال مى فرمايد:

«الَّذِي خَلَقَ الْمَوْتَ وَ الْحَياةَ لِيَبْلُوَكُمْ أَيُّكُمْ أَحْسَنُ عَمَلاً»؛(3) آن كس كه مرگ و حيات را آفريد تا شما را بيازمايد كه كدام يك از شما بهتر عمل مى كنيد.

(تفصيل اين مطلب در كتب كلامى و فلسفى آمده است).

امام صادق عليه السلام مى فرمايند:

مَنْ نَظَر في اللّه كَيْف هُو؟ هَلَك؛(4) هركس در [ذات] خدا انديشه كند كه كيفيت او چيست؟ هلاك مى گردد.

رسول خدا صلى اللّه عليه و آله سخن يهوديانى كه مى گفتند: «عُزير پسر خداست» را رد نموده و مى فرمايند:

اگر منظور شما از پسر خدا بودن عُزير [پديده] ولادت است؛ آن گونه كه در اين دنيايتان مشاهده مى كنيد كه مادران به سبب جماعى كه پدران با آنها مى كنند فرزندان را به دنيا مى آورند، محققا به خدا كفر ورزيده ايد و او را تشبيه كرده ايد به خلقش و اوصاف موجودات مُحدَث [= مسبوق به عدم] را بر او واجب دانسته ايد و نزد شما واجب خواهد بود كه او

ص: 245

مُحدَث و مخلوق بوده، خالقى داشته، كه او را ساخته و ابداع كرده باشد.(1)

اميرالمؤنين عليه السلام مى فرمايند:

التوحيد أنْ لا تَتَوَّهَمه، و العَدْل أن لا تَتَّهِمَه؛(2) توحيد اين است كه خدا را به توهّم در نياورى، و عدل اين است كه خدا را [به آنچه در خور او نيست] متهم نسازى.

امام باقر عليه السلام مى فرمايند:

تَكَلَّمُوا فيما دُونَ العَرْش، و لا تكلّموا فيما فَوْقَ العَرْش، فإنّ قَوْما تَكلَّموا في اللّه عزَّوجلَّ فَتاهوا حتّى كانَ الرجُل يُنادي مِنْ بَيْن يَدَيْه فَيُجيب مِنْ خَلْفِه؛(3) درباره هر آن چه مادون عرش است سخن بگوييد و درباره آن چه وراى عرش است سخن نگوييد كه همانا قومى درباره خداى عزّوجلّ سخن گفتند و سرگردان شدند تا آن جا كه [وقتى] مردى از آنچه روبه رويشان بود مورد سؤال واقع مى شد، به عكس پاسخ مى داد.

شايد مراد از «تا آن جا كه [وقتى] مردى مورد سؤال واقع مى شد»؛ ندايى معنوى باشد نه مادى؛ چنان كه در روايتى آمده است كه پيامبر اكرم صلى اللّه عليه و آله فرمودند:

إنَّ مَنْ اِلتَفَتَ في صَلاتِهِ قَلَّبَ اللّه ُ وَجْهَه وَجْهَ حِمار؛(4) به يقين هر كه در نماز ملتفت [اين سو و آن سو] بشود، خدا چهره اش را به چهره الاغ دگرگون مى كند.

روشن است كه اين دگرگونى معنوى خواهد بود نه مادى؛ هرچند احتمال دارد كه مراد، حدوث اين اتفاقات، نسبت به قالب مثالىِ موجودِ در اين بدن باشد... .

امام باقر عليه السلام مى فرمايند:

كلّما مَيّزتموه بأوْهامِكم في أدقّ معانيه مَخلوق مصنوع مِثلَكم مَردود إليكم؛(5) هر چه را با اذهان خود [نسبت به خدا] حتى به ادقّ معانى تفسير كنيد، مخلوقِ مصنوعى مانند خودتان

ص: 246

است و به خودتان بر مى گردد [و حال آن كه خدا مخلوق نيست].

از صادق آل محمد عليه السلام روايت شده كه فرمودند:

إنّ اللّه تبارك و تعالى خُلو مِن خَلقه، و خَلقه خُلو مِنه، و كلّ ما وَقع عَليه اِسمُ شَيءٍ ممّا خلا اللّه عزّوجلّ فهو مَخلوق، و اللّه خالق كلّ شيء، تبارك الذي لَيس كمثله شَيء؛(1) همانا خداى تبارك و تعالى از خلقش جدا، و خلقش نيز از او جدايند و هر چه از غير خداى عزّوجلّ نام شيئى بر آن اطلاق شود مخلوق است، در حالى كه خدا خالق همه چيز است. پربركت و زوال ناپذير است، آن كه همانند او چيزى نيست.

ما در كتب علوم ادبيات خويش گفته ايم(2) بعيد نيست كه «كاف» در تعبير «كمثله» از نوع تزيين باشد؛ درست مانند الف ولام تزيين، هر چند اديبى را نديده ام كه اين نظر را گفته باشد.

امام صادق عليه السلام مى فرمايند:

أمّا التوحيد فَأنْ لا تُجوّز على ربك ما جاز عليك، و أمّا العدل فأنْ لا تَنسب إلى خالقك ما لامك عليه؛(3) توحيد آن است كه آن چه بر خويشتن روا مى دارى بر او (خدا) روا ندانى و عدل نيز آن است كه به آفريدگارت [كارى] نسبت ندهى كه [خودِ] او تو را بر [انجام] آن سرزنش كرده است.

اميرالمؤنين عليه السلام در يكى از خطبه هايش مى فرمايند:

مُبائِنٌ لجميع ما أحدَث في الصّفات و مُمْتنع عَن الإدراك بما اِبتدَع مِن تَصريف الذَّوات؛(4) در صفات [از لحاظ سنخ وجود ]مباين با همه آن چيزهايى است كه پديد آورده و ادراك او با تمام ابزارهايى كه آفريده و به ذوات داده، ممتنع است.

امام على بن موسى الرضا عليه السلام مى فرمايند:

ص: 247

خدا را نشناخته آن كه ذات او را با تشبيهش [به مخلوقات] شناخته، و تنها او را يگانه ندانسته آن كه [به گمان خود] به كنه ذاتش واصل شده؛ به حقيقتش نرسيده آن كه برايش مِثلى قائل شده؛ تنها او را تصديق نكرده آن كه مرزى برايش قائل شده، قصد نكرده او را آن كه به او اشاره [حسى] مى كند و براى او شبيه قائل شده، تنها براى او خضوع نكرده آن كه او را داراى اجزاء دانسته، او را اراده نكرده آن كه در خاطر خويش آورده [تجسم كرده]، و هر آنچه شناخته شود [در ذهن انسان] خود مصنوع است، و هر چه در غير ذات او موجود باشد معلول است؛ تا آن كه فرمودند: و هر كه او را [به اوصاف مخلوقات ]توصيف كند به او كفر ورزيده. خدا با تغيّر مخلوقش تغيير نمى كند همان گونه كه با حد گذارى كسى كه محدود است محدود نمى شود، اَحَد است نه اَحدِ عددى؛ آشكار است نه با تصور آن كه مى شود مستقيماً با او برخورد كرد، متجلّى است نه بدين معنا كه ديدن او ممكن باشد. حقيقتش باطن است، نه بدان معنا كه از خلايق جداست. جداست نه بدان معنا كه ميان او و مخلوقاتش مسافتى است، نزديك است نه مانند نزديكى اشياى مادى به هم، لطيف است نه بدان معنا كه مركب از اجزاى ريز شفاف است؛ تا آن كه فرمودند: پس هر چه در مخلوقات است در خالق يافت نمى شود و هر چه در آنها ممكن است، در صانع ممتنع است.(1)

امام حسين عليه السلام به نافع فرمودند:

اى نافع! به يقين هر كه دين خود را بر قياس قرار دهد، هميشه در اشتباه است و از راه مستقيم خارج شده و در راه كج قدم گذارده. پيماينده در كژى، گمشده از راه و گوينده [سخن] غير نيكو خواهد بود. اى پسر ازرق! توصيف مى كنم خدايم را بدانچه خود، خويش را بدان توصيف كرده و مى شناسم او را بدان چه خويش، خود را بدان شناساند؛ با حواس، دريافت نمى شود و با مردم قياس نمى گردد. او نزديكى است نچسبيده و دورى است غير جدا. با آيات شناخته و با نشانه ها توصيف مى شود؛ معبودى جز او، كه بزرگ بلند مرتبه است، وجود

ص: 248

ندارد.(1)

در روايت آمده است كه:

مردى نزد حضرت رضا عليه السلام آمد و گفت: اى پسر رسول خدا! پروردگارت را برايمان توصيف نما. چراكه اطرافيانمان با ما اختلاف نظر دارند. امام رضا عليه السلام فرمودند:

به حقيقت هر كه پروردگارش را با مقايسه [با مخلوقاتش ]توصيف مى كند همواره روزگار در اشتباه، گرويده از راه روشن، پيماينده در كژى، گم شده در راه و گوينده [سخن] غيرنيكو خواهد بود. مى شناسم او را بدانچه خودِ او خويش را بدان شناساند، بدون رؤيت او و توصيف مى كنم او را بدانچه خود او خويش را بدان وصف كرد، بدون اين كه تصويرى برايش قائل شوم، او با حواسّ دريافت نمى شود و با مردم قياس نمى گردد. شناخته شده است اما نه به تشبيه، در عين دورى نزديك است نه به مانند مخلوقاتش، تمثيل و تشبيه نمى شود به مخلوقاتش، و در قضاى خود ستم نمى كند. مخلوقات نسبت به آن چه او مى داند مطيعند و برطبق آن چه در كتاب پنهانش [علم ذاتى خدا] مسطور گشته حركت مى كنند و بر خلاف آن چه او از آنها مى داند عمل نمى كنند و جز او را نمى خواهند. پس او نزديكى است نچسبيده، و دورى است غير منفصل. موجود است ولى غيرقابل تمثيل، و متصف واحد است و داراى اجزاء نيست. شناخته مى شود با آيات و ثابت مى شود با نشانه ها. پس معبودى جز او، كه بزرگ و بلند مرتبه است، وجود ندارد. پدرم از پدرش و او از جدّش و او از پدرش عليهم السلام و او از رسول خدا صلى اللّه عليه و آله روايت نمود كه فرمودند: نشناخت خدا را آن كه او را به مخلوقاتش تشبيه كرد، و او را به عدالت توصيف نكرد آن كه گناهان بندگانش را به او نسبت داد.(2)

روايات ديگرى نيز در اين باب وجود دارد كه فوق تواترند و عقل سليم و برهان استوار نيز بر مضمون آنها دلالت مى كند.

ص: 249

قابل ذكر است آن روايتى كه امام موسى كاظم عليه السلام در آن فرمودند: «ليس بينه و بين خلقه حجاب غير خلقه؛ ميان او و مخلوقاتش جز [خودِ] مخلوقات حجابى نيست». شايد بدين معنا باشد كه مخلوقيت انسان ها و غيرانسان ها همان حجابى است كه ميان خدا و مخلوقات فاصل مى گردد؛ چرا كه خالق، به مخلوق شباهت نمى رساند؛ همان گونه كه مخلوق نيز به خالق شباهت نمى رساند؛ از آن جا كه ما برخى از اين روايات را در جاى خود و به ضميمه ادلّه عقلى و به طور مشروح ذكر كرديم؛ ديگر نيازى به تكرار نمى بينيم؛ و اللّه الهادي إلى سواء السبيل.

علاوه بر اين، اشكالات ديگرى نيز از سوى متكلمان بر اين نظريه وارد شده است؛ از جمله اينكه: اگر اين قاعده درباره خدا صادق باشد، مستلزم آن است كه تنوع معلولات محال باشد!

ذات او و تجلّى صفات او است؛ صفاتى كه در حقيقت عين ذات اويند همان گونه كه لسان العرفا نيز بدان تصريح كرده؛ آن جا كه مى گويد: آن چه بدان ماسوى اللّه و امثال آن اطلاق و يا عالَم ناميده مى شود نسبت به خداى متعال مانند سايه براى شخص است، پس آنها سايه خدا هستند؛ تا آن كه مى گويد: هر چه ما ادراك مى كنيم عبارت است از وجود حقّ، در اعيان ممكنه، پس از حيث هويّت حق، همان وجود اوست و از جهت اختلاف معانى و احوالى كه از آنها فهميده مى شوند و بر طبق عقل فكرى و نيروى حسى از آنها انتزاع مى شوند اعيان ممكناتى است كه ذاتاً باطل و هيچ اند. پس همان گونه كه در اثر گوناگونى صور و معانى، نام سايه از آنها زايل نمى شود، نام عالَم و ماسوى الحق نيز از آنها زايل نمى گردد. بنابراين اگر امر همين است كه بيان داشتم، پس عالَم چيزى است كه برايش توهّم وجود حقيقى مى شود. و اين معنا، حكايت آن چيزى است كه عرفاى الهى و اولياى اهل تحقيق، بدان معتقد شده اند».

صاحب أسفار در بخش ديگرى مى گويد:

«عرفا، اصطلاح وجود مطلق و مقيد را بر غير از آن چه ميان اهل نظر مشهور است اطلاق مى كنند. وجود مطلق، نزد عرفا عبارت از چيزى است كه در امرى معين و محدود به حدى خاص محصور نباشد و وجود مقيد خلاف آن است؛ مانند انسان، نفس و عقل.

اين وجود مطلق، يعنى همه اشياء به شكل أبسط؛ زيرا او فاعل هر موجود مقيّد و كمال آن است، و منشأ و موجد هر فضيلت، أولى به آن فضيلت، از دريافت كننده آن است. پس واجب است كه مبدأ تمام اشياء و فيّاض آنها بالاتر و برتر از همه اشياء باشد.

لذا همان گونه كه در سياهى شديد، همه مراتب ضعيف سياهى كه پايين تر از آن مرتبه سياهى شديدند، به نحو بسيط تر موجود است، هم چنين در يك كمّيت بزرگ، تمام مقاديرى كه از حيث حقيقت، كميت شان پايين تر از آن است وجود دارد، نه از حيث تعيّنات عدميه شان از نهايت ها (حد و مرز آنها) و اطراف آنها؛ مثلاً يك خط ده ذراعى، خط يك ذراعى، دو ذراعى، نُه ذراعى را در بر دارد، هرچند مشتمل بر دو سوى عدمى آنها

ص: 253

كه هنگام انفصال از آن اتصال جمعى در آنها به وجود مى آمدند نباشد و آن اطراف عدمى نيز داخل در حقيقت خطيه آن يعنى طول مطلق نيست، به طورى كه اگر فرضاً خطى نامحدود وجود داشته باشد اين خط نسبت به اين خطوط محدوده أولى و أليق به خط بودن خواهد بود. آن اطراف تنها در ماهيات اين خطوط محدود ناقص داخلند آن هم نه از جهت حقيقت خط بودن آنها بلكه از جهت نقايصى كه به آنها ملحق مى شوند. داستان در سياهى شديد مشتمل بر سياهى هاى مادون خود و نيز، حرارت شديده مشتمل بر حرارتهاى كمتر نيز همين گونه است. حالِ اصل وجود در مقايسه وجود جمعى واجبىِ محيطى كه اتمّ از آن وجود ندارد با موجودات مقيّده محدوده بحدود گوناگون نيز چنين است؛ يعنى أعْدام و نقايص در آن داخلند لكن خارج از حقيقت وجود مطلق و داخل در وجودات مقيّده اند...».(1)

در اين عبارات اشكالات فراوانى بر خواننده آشكار مى شود؛ مطالبى كه با آيات و روايات شريفه و ادلّه عقليه اى كه البته در صدد شمار و شرح آن نيستيم، تطبيق نمى كند.

همان گونه كه گفته شد از آن جا كه عقل با براهين متعدد خود - مضافاً بر آيات و روايات صريحه - حكم به ضرورت دوگانگى و عدم سنخيت و وحدت ميان خالق و خلق مى كند، و فرضا هم اگر آنها به استظهارات خويش از برخى آيات و روايات نزديك به عقيده شان تمسك كنند؛ [بر اساس همان براهين و آيات و روايات نافى سنخيت، اين استظهارات را مردود مى دانيم و معتقديم] بايد آنها را در پرتو همين آيات، روايات وادلّه قطعى عقلى تفسير كرد (همان گونه كه علامه حلّى در كتاب شرح تجريد آن را بيان كرده است).

طرفداران اين نظريّه به آياتى نظير آيات ذيل تمسّك كرده اند:

«اللّهُ نُورُ السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ...»؛(2) خدا نور آسمان ها و زمين است.

ص: 254

«وَ نَحْنُ أَقْرَبُ إِلَيْهِ مِنْ حَبْلِ الْوَرِيدِ»؛(1) و ما به او از رگ قلبش نزديك تريم.

«ما يَكُونُ مِنْ نَجْوى ثَلاثَةٍ إِلاّ هُوَ رابِعُهُمْ وَ لا خَمْسَةٍ إِلاّ هُوَ سادِسُهُمْ وَ لا أَدْنى مِنْ ذلِكَ وَ لا أَكْثَرَ إِلاّ هُوَ مَعَهُمْ أَيْنَ ما كانُوا»؛(2) هيچ گاه سه نفر با هم نجوا نمى كنند مگر اين كه خدا چهارمين آنهاست و هيچ گاه پنج نفر با هم نجوا نمى كنند مگر اين كه خدا ششمين آنهاست و نه تعدادى كمتر و نه بيشتر از آن مگر اين كه او همراه آنهاست هر جا كه باشند.

روشن است كه اين گونه آيات بر خلاف گمان آنها دلالت بيشترى دارند؛ چرا كه، براى مثال: «خدا نور آسمان ها و زمين است» بدين معناست كه خدا غير از آسمان ها و زمين است. و «از رگ قلبش به او نزديك تريم» بدين معناست كه او خود رگ قلب نيست و نيز «چهارمين و پنجمينِ نجواكنندگان» بودن به اين معناست كه او خود آنها نيست.

نظير همين ادلّه فاقدِ دلالت، بلكه حاوى دلالت بر خلاف مدعايشان، رواياتى است از رسول خدا صلى اللّه عليه و آله و ائمه معصومين عليهم السلام كه بدان استدلال كرده اند و در ذيل به برخى از آنها اشاره مى كنيم:

رسول خدا صلى اللّه عليه و آله فرمودند:

إنّه فَوق كلٌ شَيء و تَحت كلِّ شَيء، قَد مَلأ كلَّ شَيء عَظمته، فَلم يَخْلُ مِنه أرضٌ و لا سماء و لا برّ و لا بحر و لا هواء؛ به يقين او فوق هر چيز و زير هر چيز است و عظمت او هر چيز را پركرده، نه زمينى از او تهى است و نه آسمانى، نه خشكى اى و نه دريايى و نه هوايى.

طيبى مى گويد: در ميان آن چه اهل سنت روايت كرده اند، آمده:

لو دليتم بحبل إلى الأرض السفلى لهبط على اللّه؛(3) اگر ريسمانى را به زمينِ پَستى آويزان

ص: 255

كنيد به يقين بر خدا فرود مى آيد.

و آمده است كه:

موسى عليه السلام به خدا عرضه داشت: آيا نزديكى كه با تو راز گويم يا دورى تا تو را فرياد كنم.

همانا من نيكويى چهره ات را حس مى كنم و [ليكن] نمى بينم كه كجايى!.

خدا در پاسخ به او فرمود: من در پس و پيشاپيش تو و بر جانب راست و چپ تو هستم. من همنشين آن كه مرا ياد مى كند هستم و همراه اويم آن گاه كه مرا مى خواند.(1)

حضرت على عليه السلام مى فرمايند:

و بعظمته و نُوره عاداه الجاهلون، و بعظمته و نُوره اِبتغى مَن في السماوات و الأرض مِن جميع خلائقه إليه الوسيلة بالأعمال المختلفة، - إلى أن قال: - هو هاهُنا و هاهُنا و هاهُنا و هاهُنا، و هو فَوْق و تَحْت، و مُحيط بِنا و مَعنا؛(2) به خاطر عظمت و نورش، جاهلان در دشمنيش افتادند، و به خاطر عظمت و نورش، هر كه در آسمان و زمين است، يعنى همه خلايقش در طلب تقرب و توسل به او با اعمال مختلف تلاش مى كنند؛ تا آن كه فرمودند: او اين جا و اين جا و اين جا و اين جا است او در بالا و زير است و بر ما محيط است و با ما است.

و نيز فرمودند:

ما رأيت شَيئاً إلاّ و رَأيت اللّه قَبله و بَعده و مَعه؛(3) چيزى را نديدم جز آن كه خدا را قبل و بعد و همراه او ديدم.

امام موسى بن جعفر عليه السلام در دعايى مى فرمايند:

ص: 256

و ملأ كلَّ شيء نورك؛(1) همه چيز را نور تو پر كرده است.

امام صادق عليه السلام مى فرمايند:

ليس بين الخالق و المخلوق شَيء؛(2) ميان خالق و مخلوق چيزى [حائل] نيست.

در دعاى عرفه نيز مى خوانيم:

أسألك بنور وجهك القدّوس الذي أشرقت به السماوات، و انكشفت به الظلمات؛(3) به نور وجه قدّوست، كه آسمان ها بدان روشن و تاريكى ها بدان آشكارگشت، از تو مى خواهم كه... .

هم چنين مى فرمايند:

كيفُ يستدلّ عليك بما هو في وجوده مفتقر إليك؟ أيكون لغيرك مِن الظهور ما لَيس لك حتّى يكون هو المُظهر لك؟؛(4) چگونه بر تو به چيزى استدلال شود كه در وجودش نيازمند تو است؟! آيا براى جز تو، پيدايى هست كه براى تو نباشد تا آن كه آشكاركننده تو باشد.

مراد از عبارت: «آيا براى جز تو پيدايى...» اين است كه خداى سبحان آشكاركننده وجود ماسواى خود است؛ ماسوايى كه نشانه اى براى او است پس چون داراى نشانه است، آشكاركننده خود نيز هست.

نيز اميرمؤمنان على عليه السلام مى فرمايند:

جَعل الخَلق دَليلاً عَليه، فكشف بِه عَن ربوبيّته؛(5) خلق را دليلى بر خود قرار داد تا بدانها پرده از پروردگارى خويش بردارد.

اين گونه آيات و رواياتى كه ظاهرشان؛ بلكه صريح مفادشان مؤيد قول موحّدان است نه قول قائلان به وحدت موجود يا وحدت وجود، بسيار است.

به فرض محال اگر ظاهر برخى از اين آيات و روايات هم نظريه مذكور را تأييد كند، اين ظهور با آيات و روايات صريح ديگر معارض است، چون مفادشان عدم صحّت آن

ص: 257

نظر است. و وجه جمع ميان اين دو دسته، همان است كه قبلاً بيان شد.

برخى از آيات و روايات صريح در رد آن نظريّه عبارت اند از:

«اللّهُ لا إِلهَ إِلاّ هُوَ الْحَيُّ الْقَيُّومُ لا تَأْخُذُهُ سِنَةٌ وَ لا نَوْمٌ لَهُ ما فِي السَّماواتِ وَ ما فِي الْأَرْضِ مَنْ ذَا الَّذِي يَشْفَعُ عِنْدَهُ إِلاّ بِإِذْنِهِ يَعْلَمُ ما بَيْنَ أَيْدِيهِمْ وَ ما خَلْفَهُمْ وَ لا يُحِيطُونَ بِشَيْءٍ مِنْ عِلْمِهِ إِلاّ بِما شاءَ وَسِعَ كُرْسِيُّهُ السَّماواتِ وَ الْأَرْضَ وَ لا يَؤدُهُ حِفْظُهُما وَ هُوَ الْعَلِيُّ الْعَظِيمُ»؛(1) خداست كه معبودى جز او نيست؛ زنده و برپا دارنده است [كه قائم به ذات خويش است و موجودات ديگر، قائم به او هستند]. هيچ گاه خواب سبك و سنگينى او را فرا نمى گيرد؛ [و لحظه اى از تدبير جهان هستى، غافل نمى ماند؛ ]آن چه در آسمان ها و زمين است، از آنِ اوست. كيست كه در نزد او، جز به فرمان او شفاعت كند؟! [بنابراين، شفاعت شفاعت كنندگان، براى آنها كه شايسته شفاعتند، از مالكيّت مطلقه او نمى كاهد. ]آن چه را در پيش روى بندگان و پشت سرشان است مى داند؛ [گذشته و آينده، در پيشگاه علم او، يكسان است] و كسى از علم او آگاه نمى گردد؛ جز به مقدارى كه او بخواهد. [او است كه به همه چيز آگاه است و علم و دانش محدود ديگران، پرتوى از علم بى پايان و نامحدود او است]. تخت [حكومت] او، آسمان ها و زمين را دربرگرفته و نگاه دارى آنها، او را خسته نمى كند، بلندى مقام وعظمت، مخصوص او است.

«...لَيْسَ كَمِثْلِهِ شَيْءٌ »؛(2) هيچ چيز همانند او نيست.

«لا تُدْرِكُهُ الْأَبْصارُ وَ هُوَ يُدْرِكُ الْأَبْصارَ وَ هُوَ اللَّطِيفُ الْخَبِيرُ»؛(3) چشم ها او را نمى بينند؛ ولى او همه چشم ها را مى بيند، او بخشنده [انواع نعمت ها و باخبر از دقايق موجودات] و آگاه [از همه چيز] است.

نيز پيامبر اكرم صلى اللّه عليه و آله فرمودند:

تَنزّه عَن مُجانسة مَخلوقاته؛(4) منزه است از هم جنس بودن با مخلوقاتش.

ص: 258

حضرت على عليه السلام مى فرمايند:

تَوحيده تَمييزه مِن خَلقه، و حُكم التمييز بَينونة صِفة لا بَينونة عُزلة، إنّه ربّ خالق غير مَربوب مَخلوق؛(1) يگانه دانستن او بدان است كه از خلقش جدا كنى؛ جدايى به معناى تغاير در اوصاف، نه به معناى عُزلت، همانا او پروردگار خالق است، نه مخلوق.

نيز مى فرمايند:

مُبايِن لجَميع ما أحدَثَ في الصِّفات؛(2) او در صفات، جدا از تمام چيزهايى است كه پديد آورده است.

و مى فرمايند:

و ما زال لَيس كمثله شَيء، عَن صِفة المخلوقين مُتعاليا، و انحَسَرت الأبصار عَن أنْ تَناله، فيكون بالعيان مَوصُوفاً و بالذات التي لا يَعلمها إلاّ هو عِنْد خَلقه مَعروفا؛(3) همواره هيچ چيز همانند او نيست، از اوصاف مخلوقات بلند مرتبه تر است و چشم ها از رسيدن به او عاجز بوده [و هست] پس آشكارى موصوف است و به ذاتى كه جز خود از آن آگاه نيست نزد مخلوقاتش شناخته شده است.

امام باقر عليه السلام مى فرمايند:

إن اللّه تبارك و تعالى خُلو مِن خَلقه، و خَلقه خُلو مِنْه، و كُلّما وَقع عَليه اسم شَيء فَهو مَخلوق ما خَلا اللّه عزّوجلّ؛(4) به يقين خداى تبارك و تعالى جدا از خلق، و خلق جدا از او است و هر چه اسم شى ء بر آن اطلاق شود مخلوق است.

امام صادق عليه السلام نيز مى فرمايند:

مَن شَبّه اللّه بِخَلقه فَهو مُشرك، إنّ اللّه تبارك و تعالى لا يُشبه شَيئاً و لا يُشبهه شَيء، و كُلّما وَقع في الوَهم فَهو بِخِلافه؛(5) هر كه خدا را به خلقش شبيه داند مشرك است. همانا خداى

ص: 259

تبارك و تعالى به چيزى شبيه نيست و چيزى شباهت بدو ندارد و هر چه در خاطر مى آيد، او غير آن است.

امام رضا عليه السلام مى فرمايند:

خدا را نشناخته آن كسى كه ذاتش را با تشبيه [او به مخلوقاتش] شناخته باشد، و او را يگانه ندانسته آن كه بخواهد به او برسد، به حقيقتش واصل نشده آن كه او را مثل (مخلوقاتش) بداند، او را تصديق نكرده آن كه محدودش بداند و او را قصد نكرده كسى كه او را مشاراليه قرار دهد و او را اراده نكرده آن كه او را [به مخلوقاتش ]تشبيه كند؛ تا آن كه فرمودند: حقيقتاً به خدا جاهل است آن كه [شبيه اوصاف مخلوقش ]توصيف او را بخواهد... هر چه در مخلوقات وجود دارد در خالق وجود ندارد و هر چه در ايشان امكان داشته باشد در صانعش محال است.(1) اين گونه روايات بسيارند، كه اگر همه آنها گردآورى شود، يك يا چند جلد كتاب خواهد شد.

ص: 260

نبود از باب «سالبه به انتفاى موضوع» براى خداى متعال هم تجلّى و ظهورى نبود.

اميرمؤمنان على عليه السلام مى فرمايند:

بها تجلّى صانعها للعقول(1)؛ آفريينده با خود آفريده ها بر خِردها آشكار گرديد.

و نيز مى فرمايند:

مُتَجلّ لا باِسْتهلال رُؤية؛(2) آشكار شونده است نه بدين معنا كه ديده شود.

در دعاى سمات نيز مى خوانيم:

و بمجدك الذي تَجلّيت به لموسى كليمك عليه السلام في طُور سيناء، و لإبراهيم خليلك عليه السلام مِن قَبل في مسجد الخيف، و لإسحاق صَفيك عليه السلام في بِئْر شيع، و ليعقوب نبيك عليه السلام في بَيت إيل؛(3) و به مجد و عظمتت كه در طور سينا بدان بر موساى كليمت عليه السلام و پيش از آن در مسجد خيف بر ابراهيم خليليت عليه السلام و در بئر شيع بر اسحاق صفيّت عليه السلام و در بيت ايل بر يقعوب نبيّت عليه السلام آشكار شدى [تو را قسم مى دهم].

امام رضا عليه السلام در تفسير آيه: «فَلَمَّا تَجَلَّى رَبُّهُ لِلْجَبَلِ جَعَلَهُ دَكًّا وَ خَرَّ مُوسَى صَعِقًا»(1) مى فرمايند:

هنگامى كه پروردگارش، با نشانه اى از نشانه هاى خود، بر كوه جلوه كرد، آن را ريز ريز ساخت و موسى مدهوش به زمين افتاد... .(2)

اميرمؤمنان على عليه السلام مى فرمايند:

فأبدى اللّه سبحانه بَعْضَ آياتِهِ، و تَجَلّى ربُّنا لِلْجبلِ فتقَطَّع الجَبَل فصارَ رميماً، و خَرَّ موسى صَعِقا؛(3) خداى متعال برخى نشانه هاى خود را آشكار ساخت؛ و پروردگارمان بر آن كوه تجلّى كرد و كوه قطعه قطعه شد و خاكستر گرديد و موسى مدهوش به زمين افتاد.

تجلّى و آشكار شدن خدا براى آن بزرگان، غير از آن تجلّى اى است كه براى هر مؤن عادى يا كافرى مى كند. آرى خدا براى همه مخلوقات تجلّى مى كند تا حجّتى بر آنها داشته باشد، لكن تجلّى او براى اولياء، أنبياء و برگزيدگانش موجب افزايش عنايت، شوق، خوف، لذت و ساير پيامدهاى مثبت براى آنان مى گردد.

امام رضا عليه السلام مى فرمايند: رسول خدا صلى اللّه عليه و آله فرمودند:

لمّا أُسْري بي إلى السماء، بَلغ بي جبرئيل مَكاناً لم يَطأه جبرئيل قَط، فكشف لي فأراني اللّه عزّوجلّ من نور عظمته ما أحَب؛(4) آن گاه كه در شب معراج، به آسمان برده شدم، جبرئيل مرا به مكانى رساند كه خودش تاكنون هرگز قدم بدان جا نگذاشته بود. آن جا بر من هويدا گشت و آن گاه بود كه خداى عزّوجلّ به ميزانى كه دوست داشت از نور عظمتش به من نشان داد.

منظور از ديدن نور عظمت خدا، يا در مراتب نور و يا در مراتب ادراك [علم] پيامبر اكرم صلى اللّه عليه و آله است، چرا كه هر دو قابل اشتداد و افزايش است؛ در قرآن كريم مى خوانيم:

«وَ قُلْ رَبِّ زِدْنِي عِلْماً»؛(5) و بگو: پروردگارا! علم مرا افزون كن.

ص: 264

البته داشتن مراتب، نسبت به نور الهى، نهايت ندارد، لكن نسبت مراتب ادراك پيامبر صلى اللّه عليه و آله از آن جا كه او موجودى ممكن است، هر چه اين رؤت به مراتب بالا ارتقا يابد به مرتبه بى نهايت الهى نمى رسد.

امام صادق عليه السلام مى فرمايند:

جاء حِبْرٌ إلى أميرالمؤمنين عليه السلام فقال: يا أميرالمؤمنين هل رأيتَ ربّك حينَ عَبَدْتَه؟ فقال: وَيْلَك ما كُنت أعبد ربّاً لَمْ أَرَه؟ قال: و كيف رأيته؟ قال: ويلك لا تُدركهُ العُيون في مُشاهدةِ الأبصار و لكن رَأتْهُ القُلوب بِحقائقِ الإيمان؛(1) عالمى يهودى نزد اميرالمؤنين عليه السلام آمد و گفت: يا اميرالمؤنين! آيا زمانى كه پروردگارت را عبادت مى كنى او را مى بينى!؟ حضرت فرمودند: واى بر تو! [من هيچ گاه ]پروردگارى را كه نبينم عبادت نمى كنم. پرسيد: او را چگونه ديده اى؟ حضرت فرمودند: واى بر تو! ديدن او هرگز با چشم سر نبوده و نگاه سر او را نمى يابد و لكن قلب ها با ايمان هاى حقيقى او را درمى يابند.

امام حسين عليه السلام در دعاى عرفه مى فرمايند:

معبودم! سير در اين نشانه ها [به منظور يافتن تو] موجب دور افتادن از ملاقات تو مى گردد پس همه وجودم را در خدمتى مجتمع [و متمحض] كن كه مرا به وصال تو برساند... معبودم! اين خوارى آشكار من است در پيشگاه تو و اين حال من است كه بر تو پوشيده نيست. تنها از تو مى طلبم كه به وصالت برسم و تنها به تو بر تو استدلال مى كنم؛ پس با نور خود مرا به خويش ره نما... معبودم! حقيقت مرا مانند حقيقت مقرّبانت قرار ده و مرا از معبر اهل جذب عبور ده... تو همانى كه اغيار را از قلوب دوستانت زدودى تا جز تو را دوست ندارند و به جز تو پناه نبرند. تو همان مونس آنانى، هنگامى كه عوالم [گوناگون] آنان را به غم تنهايى درانداخت و تو آنى كه هدايتشان كردى آن گاه كه نشانه هاى هدايت آشكار شد. معبودم! چه يافت آن كه تو را از دست داد؟! و چه از دست داد آن كه تو را يافت؟!

به يقين آن كه به كسى جز تو به جاى تو راضى گشت به مطلوب خود نرسيد و به يقين آن كه

ص: 265

در پى مقصد ديگرى جز تو افتاد به خسران دچار شد... اى كسى كه شيرينى انس را به دوستانش چشانيد [آن چنان كه] در پيشگاهش [به درستى] به ابراز مودت و لطف برخاستند!... تو آنى كه يادآور [بندگانى] پيش از آن كه بندگان تو را ياد كنند و تو آنى كه پيش از توجّه عابدان آغازگر احسانى... معبودم! مرا با رحمت خود بخواه تا به تو واصل شوم و بر من منّت گذاشته، مرا مجذوب خويش كن تا آن كه به تو روى آورم.(1)

ما اين دعا را به تفصيل در كتاب «شرح الدعاء و الزيارة» شرح داده ايم و اين جا نيازى به تفسير مجدد آن نيست.(2)

امام زين العابدين عليه السلام مى فرمايند:

الحمد للّه على ما عَرَّفنا مِن نَفسه، و ألْهَمنا مِن شُكره؛(3) ستايش خداى را بر آن چه از خويش به ما شناساند و [بر آن چه] به ما الهام نمود در شكرگزاريش.

احتمال دارد كه «مِن» [در عبارت: مِن نفسه و مِن شكره] تبعيضيه باشد، نه نشويه؛ زيرا انسان بما هو انسان [يعنى چون موجود محدود است] جز به برخى از آثار ذات خدا نمى تواند آگاه شود، و جز به مقدارى از شكر خدا توان نخواهد داشت و اين از لوازم ممكن بودن اشياء است. همانطور كه انسان بدون الهام از سوى خداى سبحان يا وحى او و مانند آن جز بعضى خصوصيات و مراتب شكرگزارى از او را نمى شناسد.

يعقوب بن اسحاق مى گويد:

كتبت إلى أبي محمّد عليه السلام أسأله: كيف يَعْبُد العَبْد ربَّه وهو لا يراه؟ فوقّع عليه السلام : يا أبا يوسف جلَّ سيِّدي و مولاي والمُنْعِم عليَّ وعلى آبائي أن يُرى، قال: وسألْتَهُ هل رأى رسول اللّه صلى اللّه عليه و آله ربَّه؟ فوقّع عليه السلام : إنَّ اللّه تبارك و تعالى أرى رسوله بقلبه مِنْ نور عظمته ما أحبّ؟(4)؛ به أبى محمد عليه السلام [نامه اى] نوشتم تا از او بپرسم: بنده چگونه پروردگارش را عبادت كند در

ص: 266

حالى كه او را نمى بيند؟ ايشان در جواب نوشتند: اى أبا يوسف! مولا و آقاى من و آن كه بر من و بر پدرانم نعمت داده برتر از آن است كه ديده شود. مى گويد: از ايشان پرسيدم: آيا رسول خدا صلى اللّه عليه و آله پروردگارش را ديد؟ حضرت نوشتند: همانا خداى تبارك و تعالى آن چه از نور عظمت خويش دوست داشت به پيامبرش نشان دهد، به وسيله قلبش به او نشان داد.

ابوبصير مى گويد از امام صادق عليه السلام سؤال كردم:

مرا خبر ده از خداى عزّوجلّ كه آيا مؤمنين در روز قيامت او را مى بينند؟ حضرت فرمودند: «آرى. در حالى كه پيش از روز قيامت [نيز] او را ديده اند!». گفتم: چه زمانى؟ فرمودند: آن گاه كه [در عالم ذر] بديشان فرمود: آيا من پروردگارتان نيستم؟! و آنها گفتند: «آرى». سپس حضرت مدتى سكوت كردند و فرمودند: «به يقين مؤمنان در دنيا و قبل از قيامت او را مى بينند؛ مگر تو در همين وقت او را نمى بينى؟!» ابوبصير مى گويد: به ايشان عرض كردم: به فدايت شوم! آيا اين سخن را از جانب شما بازگويم؟ ايشان فرمودند: خير؛ چون اگر تو آن را باز بگويى و منكرى آن را انكار كند كه بدان معنا كه مى گويى جاهل باشد و آن را از باب تشبيه خالق به مخلوق محاسبه كند كافر مى شود. همانا رؤت قلبى، مانند رؤت با چشم نيست؛ منزّه است خدا از آن چه مشبّهان وملحدان در وصفش مى گويند.(1)

در يكى از مناجات هاى مشهور ماه شعبان از اميرالمؤمنين على عليه السلام آمده است:

و أنِر أبصار قلوبنا بضياء نَظَرِها إليك، حتّى تخرق أبصار القلوب حُجُب النّور، فَتَصِل إلى مَعْدنِ العظمة، و تَصيرُ أرواحنا مُعَلّقة بِعزّ قُدْسك؛(2) و نورانى كن چشم هاى قلوبمان را با روشنايى نظرش به تو تا آن كه چشمان قلوب ما حجاب هاى نورانى [ميان خالق و مخلوق] را بردارد و به معدن عظمت برسد و ارواح ما به قداستِ نفوذ ناپذيرت بياميزد.

بنابراين، خداى متعال خود دليل بر خود است به گونه اى كه آدمى آن گاه كه آن دليل را مى بيند [در نتيجه آن] بدو مى رسد؛ از سوى ديگر خدا به آدمى قوه ادراكى داده كه با آن توان وصول به او را پيدا كند، پس كار از او شروع و به او نيز منتهى مى گردد؛ حتى قوه

ص: 267

ادراكىِ آدمى نيز از ناحيه خداى عزّوجلّ به او عطا شده است؛ به همين دليل از اميرالمؤنين عليه السلام روايت شده كه فرمودند:

هُو الدّال بالدّليل عَليه، و المُؤدّي بالمَعرفة إليه؛(1) او راهنمايى است كه با دليل خود بر خود راهنمايى مى كند و با معرفت به خويش مى رساند.

لذا اين تجلّى، تجلّى اى خاص براى بندگانِ مؤن خدا، از ميان أنبياء و صالحان و اولياى مقرّب است.

بهره مند شويد؛ او نسبت به شما مهربان است. و هنگامى كه در دريا ناراحتى به شما برسد، جز او، تمام كسانى كه [براى حلّ مشكلات خود] مى خوانيد، فراموش مى كنيد؛ امّا هنگامى كه شما را به خشكى نجات دهد،روى مى گردانيد و انسان، بسيار ناسپاس است.

«هُوَ الَّذِي يُسَيِّرُكُمْ فِي الْبَرِّ وَ الْبَحْرِ حَتّى إِذا كُنْتُمْ فِي الْفُلْكِ وَ جَرَيْنَ بِهِمْ بِرِيحٍ طَيِّبَةٍ وَ فَرِحُوا بِها جاءَتْها رِيحٌ عاصِفٌ وَ جاءَهُمُ الْمَوْجُ مِنْ كُلِّ مَكانٍ وَ ظَنُّوا أَنَّهُمْ أُحِيطَ بِهِمْ دَعَوُا اللّهَ مُخْلِصِينَ لَهُ الدِّينَ لَئِنْ أَنْجَيْتَنا مِنْ هذِهِ لَنَكُونَنَّ مِنَ الشّاكِرِينَ * فَلَمّا أَنْجاهُمْ إِذا هُمْ يَبْغُونَ فِي الْأَرْضِ بِغَيْرِ الْحَقِّ»؛(1) او كسى است كه شما را در خشكى و دريا سير مى دهد؛ زمانى كه در كشتى ها قرار مى گيريد و آنها با بادهاى موافق آنان را [به سوى مقصد ]حركت مى دهند و خوشحال مى شوند، [ناگهان] طوفان شديدى مى وزد و امواج از هر سو به سراغ آنها مى آيد؛ و گمان مى كنند هلاك خواهند شد؛ در آن هنگام، خدا را از روى اخلاص مى خوانند كه اگر ما را از اين [گرفتارى] نجات دهى، حتماً از سپاس گزاران خواهيم بود. اما هنگامى كه [خدا] آنها را رهايى بخشيد، [باز ]به ناحق، در زمين ستم مى كنند.

«قُلْ مَنْ يُنَجِّيكُمْ مِنْ ظُلُماتِ الْبَرِّ وَ الْبَحْرِ تَدْعُونَهُ تَضَرُّعاً وَ خُفْيَةً لَئِنْ أَنْجانا مِنْ هذِهِ لَنَكُونَنَّ مِنَ الشّاكِرِينَ * قُلِ اللّهُ يُنَجِّيكُمْ مِنْها وَ مِنْ كُلِّ كَرْبٍ ثُمَّ أَنْتُمْ تُشْرِكُونَ»؛(2) بگو: چه كسى شما را از تاريكى هاى خشكى و دريا مى رهاند؟! در حالى كه او را با حالت تضرّع [و آشكارا] و در نهان مى خوانيد [و مى گوييد: ]اگر از اين [خطرات و ظلمت ها ]ما را برهاند، از سپاس گزاران خواهيم بود. بگو خدا شما را از آن [تاريكيها] و از هر اندوهى مى رهاند؛ باز شما شرك مى ورزيد.

«وَ ما بِكُمْ مِنْ نِعْمَةٍ فَمِنَ اللّهِ ثُمَّ إِذا مَسَّكُمُ الضُّرُّ فَإِلَيْهِ تَجْئَرُونَ * ثُمَّ إِذا كَشَفَ الضُّرَّ عَنْكُمْ إِذا فَرِيقٌ مِنْكُمْ بِرَبِّهِمْ يُشْرِكُونَ * لِيَكْفُرُوا بِما آتَيْناهُمْ فَتَمَتَّعُوا فَسَوْفَ تَعْلَمُونَ»؛(3) و هر نعمتى كه داريد از خداست؛ سپس چون آسيبى به شما رسد، به سوى او روى مى آوريد [و مى ناليد].

ص: 269

و چون آن آسيب را از شما برطرف مى سازد، ناگاه گروهى از شما به پروردگارشان شرك مى ورزند. [بگذار] تا آنچه را به آنان داده ايم ناسپاسى كنند! [اكنون چند روزى ]بهره گيريد، امّا به زودى خواهيد دانست [سرانجام كارتان به كجا خواهد كشيد].

«فَإِذَا مَسَّ الاْءِنسَانَ ضُرٌّ دَعَانَا ثُمَّ إِذَا خَوَّلْنَاهُ نِعْمَةً مِّنَّا قَالَ إِنَّمَآ أُوتِيتُهُ عَلَى عِلْمِ بَلْ هِىَ فِتْنَةٌ وَ لَكِنَّ أَكْثَرَهُمْ لاَ يَعْلَمُونَ»؛(1) هنگامى كه انسان را زيانى رسد، ما را مى خواند؛ سپس هنگامى كه از جانب خود به او نعمتى دهيم، مى گويد: اين نعمت را به خاطر كاردانى خودم به من داده اند؛ ولى اين وسيله آزمايش است، امّا بيشترشان نمى دانند.

«وَ إِذا مَسَّ الاْءِنْسانَ الضُّرُّ دَعانا لِجَنْبِهِ أَوْ قاعِداً أَوْ قائِماً فَلَمّا كَشَفْنا عَنْهُ ضُرَّهُ مَرَّ كَأَنْ لَمْ يَدْعُنا إِلى ضُرٍّ مَسَّهُ كَذلِكَ زُيِّنَ لِلْمُسْرِفِينَ ما كانُوا يَعْمَلُونَ»؛(2) هنگامى كه به انسان زيان [و ناراحتى] رسد، ما را در حالى كه به پهلو خوابيده يا نشسته يا ايستاده، مى خواند؛ اما هنگامى كه ناراحتى را از او بر طرف ساختيم، چنان مى رود كه گويى هرگز ما را براى [حل] مشكلى كه به او رسيده بود، نخوانده است.اين گونه براى اسراف كاران، اعمالشان زينت داده شده است [كه زشتى اين عمل را درك نمى كنند].

«وَ إِذا مَسَّ الاْءِنْسانَ ضُرٌّ دَعا رَبَّهُ مُنِيباً إِلَيْهِ ثُمَّ إِذا خَوَّلَهُ نِعْمَةً مِنْهُ نَسِيَ ما كانَ يَدْعُوا إِلَيْهِ مِنْ قَبْلُ وَ جَعَلَ لِلّهِ أَنْداداً لِيُضِلَّ عَنْ سَبِيلِهِ قُلْ تَمَتَّعْ بِكُفْرِكَ قَلِيلاً إِنَّكَ مِنْ أَصْحابِ النّارِ»؛(3) هنگامى كه به انسان زيانى رسد،پروردگار خود را مى خواند و به سوى او باز مى گردد؛ امّا هنگامى كه نعمتى از خود به او عطا كند، آن چه را كه قبلاً خدا را به خاطر آن مى خواند از ياد مى برد و براى خدا همتايانى قرار مى دهد تا [خود و ديگران] را از راه او گمراه سازد؛ بگو: چند روزى از كفرت بهره گير كه از دوزخيانى!.

«قُلْ أَ رَأَيْتَكُمْ إِنْ أَتاكُمْ عَذابُ اللّهِ أَوْ أَتَتْكُمُ السّاعَةُ أَ غَيْرَ اللّهِ تَدْعُونَ إِنْ كُنْتُمْ صادِقِينَ * بَلْ إِيّاهُ تَدْعُونَ فَيَكْشِفُ ما تَدْعُونَ إِلَيْهِ إِنْ شاءَ وَ تَنْسَوْنَ ما تُشْرِكُونَ»؛(4) «بگو: به من خبر دهيد

ص: 270

اگر عذاب خدا به سراغ شما آيد، يا رستاخيز بر پا شود آيا براى حل مشكلات خود، غير خدا را مى خوانيد اگر راست مى گوييد؟!. [نه] بلكه تنها او را مى خوانيد؛ و او اگر بخواهد، مشكلى را كه به خاطر آن او را خوانده ايد بر طرف مى سازد وآن چه را شريك [او] قرار مى دهيد، [در آن روز] فراموش خواهيد كرد.

اين قبيل آيات و همچنين رواياتى كه بر تجلّى عام خداى سبحان - به آن معنايى كه قبلاً ذكر شد - دلالت مى كنند، تجلّى الهى، بر مردمان مشرك و منافق را نيز شامل مى شود؛ كه اين تجلّى عام علاوه بر تجلّى خاصِ او براى اولياى مقربّش كه مفاد آيات و روايات قبلى بود، روى مى دهد.

هدايتى كه در سوره هاى حمد و فصّلت بدانها اشاره شده ممكن است از مصاديق تجلّى عام باشد؛ آن دو آيه عبارت اند از:

«اهْدِنَا الصِّراطَ الْمُسْتَقِيمَ»؛(1) ما را به راه راست هدايت كن.

«وَ أَمّا ثَمُودُ فَهَدَيْناهُمْ فَاسْتَحَبُّوا الْعَمى عَلَى الْهُدى»؛(2) و امّا ثمود را هدايت كرديم، و[لى] آنها كوردلى را بر هدايت ترجيح دادند.

مراد از اين هدايت، همان هدايت عامه و ارائه طريق است، هر چند رساننده يقينى به مقصد نباشد؛ زيرا نرسيدن به مقصد، معلول وجود خلل در قابليت قابل است نه اصل آن هدايت؛ مثل فردى كه مورد اين هدايت قرار گرفته، معاند و مانند آن باشد.

يكى از آنان براى گمان ناصواب خود در اعتقاد به وحدت وجود يا وحدت موجود به روايتى در كتاب روضات از كميل بن زياد استدلال كرده است كه:

كميل از اميرالمؤنين عليه السلام مى پرسد: حقيقت چيست؟ امير المؤمنين عليه السلام مى فرمايند: تو را به حقيقت چكار؟! مى گويد: آيا من رازدار شما نيستم؟! حضرت مى فرمايند: آرى، لكن ترشحاتى از آن چه از پيمانه دانشم لبريز مى شود به تو مى رسد.كميل مى گويد: آيا كسى مثل شما، درخواست كننده اى را از مطلوب خويش محروم مى كند؟! حضرت فرمودند: حقيقت، كشف خداست بدون اشاره. گفت: برايم توضيح بيشترى بده. حضرت فرمودند: محو موهومات از آن چه معلوم است(1).

اين حديث نه به وحدت وجود و نه به وحدت موجود ارتباطى دارد، بلكه بر نفى اين دو دلالت مى كند؛ آن جا كه مى فرمايند: «كشف سبحات جلال [خدا] است بدون اشاره» و نيز مى فرمايند: «محو موهومات از آن چه معلوم است» ظاهر در نفى وحدت است.

در شرح اجمالى اين حديث بايد گفت: در هستى، شكل، صورت، حجم، زمان، مكان و نظاير اينها امور فراوانى وجود دارد كه خداى سبحان آنها را آفريده است، لذا قهراً وجه جامع تمامى اينها حقيقت مخلوقيّت خواهد بود؛ چنان كه وجه جامع هايى براى مجموعه هاى ديگرى نيز قابل تعريف است؛ مثلاً مظاهر سقوط اشيايى نظير سنگ،كلوخ، درخت، سيب، شيشه و غيره، جامعى دارند كه عبارت است از قوه جاذبه؛ و وسايل و دستگاه هاى الكتريكى اى كه برآورنده نيازهاى مختلف آدميانند؛ مانند: كولر، ماشين لباسشويى، فريزر، لامپ، بخارى و هزاران وسيله ديگر كه جامعى به نام وسايل برقى دارند.

و جناب كميل از حقيقت عامه در ميان همه كائنات پرسيد - دو مثال اخير، حقايق عامه ميان دو گروه خاص از كائنات بود - .

آن گاه كه آدمى بخواهد شناخت باطنى بيابد، تنزه و برترى خالق از همه مخلوقات بر

ص: 272

وى مكشوف مى گردد و به خاطر همين متنزّه بودن است كه از شباهت رساندن به اين اشياى مخلوق و قابل دريافت با حواس پنج گانه بالاتر و بزرگ تر است؛ زيرا تمامى اينها اوصاف وجودات امكانى است و خدا ممكن الوجود نيست. نيز تمامى اينها محدودند در حالى كه خدا، نامحدود است. و هم چنين تمامى آنها غير أزلى و غير ابديند در حالى كه خداى سبحان، أزلى، ابدى و سرمدى است، و اين معناى سخن امام عليه السلام است كه فرمودند: «حقيقت خداشناسى، كشف انوار و عظمت جلال [خدا] است».

ما نمى توانيم ذات خداى سبحان را مورد اشاره قرار دهيم؛ چون ذاتش در چهارچوب هيچ حدّى، محدود و محصور نيست و تنها به امور محدود مى توان اشاره نمود و اين معناى سخن امام عليه السلام است كه فرمودند: «بدون اشاره كردن».

اگر آدمى به ميزانى كه بر آثار الهى وقوف مى يافت، همانند معرفت او به جاذبه و الكتريسيته و آثارشان، حقيقت خدا را مى دانست و مى پذيرفت و بر آن وقوف پيدا مى كرد، آن چه در وهم مى آورد و خدا مى انگاشت باطل و محو مى شد؛ زيرا هر موهومى، غير خدا و غير آن معبود است. لكن معلوم حقيقى كه همان خداست، براى او آشكار مى گشت. پس انسان مى داند كه خدا موجودى واقعى است، اما نه موجودى مانند اشياء و او آفريدگار هر چيزى است و چيزى به او شباهت نمى رساند.

با توضيح فوق روشن مى شود كه اميرالمؤنين عليه السلام در جواب كميل، خدا را، حقيقت اشياء آن گونه كه فلاسفه مى پندارند ندانسته، نه به نحو وحدت وجود و نه به نحو وحدت موجود؛ بلكه خدا را خالق آنها معرفى كرده اند.

ص: 273

ص: 274

الضُّرُّ فِي الْبَحْرِ ضَلَّ مَنْ تَدْعُونَ إِلاّ إِيّاهُ فَلَمّا نَجّاكُمْ إِلَى الْبَرِّ أَعْرَضْتُمْ وَ كانَ الاْءِنْسانُ كَفُوراً»؛(1) پروردگارتان كسى است كه كشتى را در دريا براى شما به حركت در مى آورد تا از نعمت او بهره مند شويد؛ او نسبت به شما مهربان است. و هنگامى كه در دريا به شما ناراحتى برسد؛ جز او، تمام كسانى را كه [براى حل مشكلات خود ]مى خوانيد، فراموش مى كنيد؛ امّا هنگامى كه شما را نجات دهد، روى مى گردانيد و انسان، بسيار ناسپاس است.

«هُوَ الَّذِي يُسَيِّرُكُمْ فِي الْبَرِّ وَ الْبَحْرِ حَتّى إِذا كُنْتُمْ فِي الْفُلْكِ وَ جَرَيْنَ بِهِمْ بِرِيحٍ طَيِّبَةٍ وَ فَرِحُوا بِها جاءَتْها رِيحٌ عاصِفٌ وَ جاءَهُمُ الْمَوْجُ مِنْ كُلِّ مَكانٍ وَ ظَنُّوا أَنَّهُمْ أُحِيطَ بِهِمْ دَعَوُا اللّهَ مُخْلِصِينَ لَهُ الدِّينَ لَئِنْ أَنْجَيْتَنا مِنْ هذِهِ لَنَكُونَنَّ مِنَ الشّاكِرِينَ * فَلَمّا أَنْجاهُمْ إِذا هُمْ يَبْغُونَ فِي الْأَرْضِ بِغَيْرِ الْحَقِّ»؛(2) او كسى است كه شما را در خشكى و دريا سير مى دهد؛زمانى كه در كشتى ها قرار مى گيريد و آنها با بادهاى موافق آنان را [به سوى مقصد ]حركت مى دهند و خوشحال مى شوند، [ناگهان] طوفان شديدى مى وزد و امواج از هر سو به سراغ آنان مى آيد و گمان مى كنند هلاك خواهند شد؛ در آن هنگام، خدا را از روى اخلاص مى خوانند كه اگر ما را از اين [گرفتارى] نجات دهى، حتماً از سپاس گزاران خواهيم بود. امّا هنگامى كه [خدا] آنها را رهايى بخشيد، [باز ]به ناحق، در زمين ستم مى كنند.

«قُلْ مَنْ يُنَجِّيكُمْ مِنْ ظُلُماتِ الْبَرِّ وَ الْبَحْرِ تَدْعُونَهُ تَضَرُّعاً وَ خُفْيَةً لَئِنْ أَنْجانا مِنْ هذِهِ لَنَكُونَنَّ مِنَ الشّاكِرِينَ * قُلِ اللّهُ يُنَجِّيكُمْ مِنْها وَ مِنْ كُلِّ كَرْبٍ ثُمَّ أَنْتُمْ تُشْرِكُونَ»؛(3) بگو: چه كسى شما را از تاريكى هاى خشكى و دريا مى رهاند؟! در حالى كه او را با حالت تضرّع [و آشكارا] و در نهان مى خوانيد؛ [و مى گوييد:] اگر از اين [خطرات و ظلمت ها] ما را برهاند، از سپاس گزاران خواهيم بود. بگو: خدا شما را از آن [تاريكيها] و از هر اندوهى مى رهاند؛ ولى باز هم شما شرك مى ورزيد [و راه كفر مى پوييد].

«وَ ما بِكُمْ مِنْ نِعْمَةٍ فَمِنَ اللّهِ ثُمَّ إِذا مَسَّكُمُ الضُّرُّ فَإِلَيْهِ تَجْئَرُونَ * ثُمَّ إِذا كَشَفَ الضُّرَّ عَنْكُمْ إِذا

ص: 276

فَرِيقٌ مِنْكُمْ بِرَبِّهِمْ يُشْرِكُونَ * لِيَكْفُرُوا بِما آتَيْناهُمْ فَتَمَتَّعُوا فَسَوْفَ تَعْلَمُونَ»؛(1) و هر نعمتى كه داريد، از خداست؛ پس چون آسيبى به شما رسد، به سوى او روى مى آوريد [و مى ناليد]. و چون آن آسيب را از شما برطرف مى سازد، ناگاه گروهى از شما به پروردگارشان شرك ورزند. [بگذار ]تا آنچه را كه به آنها داده ام كفران كنند [اكنون چند روزى از متاع دنيا ]بهره گيريد، امّا به زودى خواهيد دانست [كه سرانجام كارتان به كجا خواهد كشيد].

«فَإِذا مَسَّ الاْءِنْسانَ ضُرٌّ دَعانا ثُمَّ إِذا خَوَّلْناهُ نِعْمَةً مِنّا قالَ إِنَّما أُوتِيتُهُ عَلى عِلْمٍ بَلْ هِيَ فِتْنَةٌ وَ لكِنَّ أَكْثَرَهُمْ لا يَعْلَمُونَ»؛(2) هنگامى كه انسان را زيانى رسد، ما را [براى حل مشكلش] مى خواند؛ سپس هنگامى كه از جانب خود به او نعمتى دهيم، مى گويد: اين نعمت را به خاطر كاردانى خودم به من داده اند؛ ولى اين وسيله آزمايش است، امّا بيشترشان نمى دانند.

«وَ إِذا مَسَّ الاْءِنْسانَ الضُّرُّ دَعانا لِجَنْبِهِ أَوْ قاعِداً أَوْ قائِماً فَلَمّا كَشَفْنا عَنْهُ ضُرَّهُ مَرَّ كَأَنْ لَمْ يَدْعُنا إِلى ضُرٍّ مَسَّهُ كَذلِكَ زُيِّنَ لِلْمُسْرِفِينَ ما كانُوا يَعْمَلُونَ»؛(3) هنگامى كه به انسان زيان [و ناراحتى] رسد، ما را در حالى كه به پهلو خوابيده يا نشسته يا ايستاده مى خواند؛ اما هنگامى كه ناراحتى را از او برطرف ساختيم، چنان مى رود كه گويى هرگز ما را براى [حل] مشكلى كه به او رسيده بود، نخوانده است.اين گونه براى اسراف كاران، اعمالشان زينت داده شده است [كه زشتى اين عمل را درك نمى كنند].

«وَ إِذا مَسَّ الاْءِنْسانَ ضُرٌّ دَعا رَبَّهُ مُنِيباً إِلَيْهِ ثُمَّ إِذا خَوَّلَهُ نِعْمَةً مِنْهُ نَسِيَ ما كانَ يَدْعُوا إِلَيْهِ مِنْ قَبْلُ وَ جَعَلَ لِلّهِ أَنْداداً لِيُضِلَّ عَنْ سَبِيلِهِ قُلْ تَمَتَّعْ بِكُفْرِكَ قَلِيلاً إِنَّكَ مِنْ أَصْحابِ النّارِ»؛(4) هنگامى كه انسان را زيانى رسد، پروردگار خود را مى خواند و به سوى او باز مى گردد؛ امّا هنگامى كه نعمتى از خود به او عطا كند، آن چه را به سبب آن قبلاً خدا را مى خواند از ياد مى برد و براى خدا همتايانى قرار مى دهد تا [خود و ديگران] را از راه او گمراه سازد؛ بگو: چند روزى از كفرت بهره گير كه از دوزخيانى!.

ص: 277

«قُلْ أَ رَأَيْتَكُمْ إِنْ أَتاكُمْ عَذابُ اللّهِ أَوْ أَتَتْكُمُ السّاعَةُ أَ غَيْرَ اللّهِ تَدْعُونَ إِنْ كُنْتُمْ صادِقِينَ * بَلْ إِيّاهُ تَدْعُونَ فَيَكْشِفُ ما تَدْعُونَ إِلَيْهِ إِنْ شاءَ وَ تَنْسَوْنَ ما تُشْرِكُونَ»؛(1) بگو: به من خبر دهيد اگر عذاب خدا به سراغ شما آيد، يا رستاخيز برپا شود آيا براى حل مشكلات خود، غير خدا را مى خوانيد اگر راست مى گوييد؟! [نه] بلكه تنها او را مى خوانيد و او اگر بخواهد، مشكلى را كه به خاطر آن او را خوانده ايد، برطرف مى سازد؛ و آن چه را شريك [او] قرار مى دهيد، فراموش خواهيد كرد.

واضح است كه آيات فوق، تنها متعرّض برخى از چيزهايى است كه مربوط به حيات مشافهين و معاصرين رسول خدا صلى اللّه عليه و آله به عنوان مصداق است و گرنه مظاهر فطرت در آيات بى شمار تكوينى بسيار است؛ مثلاً هنگام زلزله ها، صاعقه ها، باران هاى سيل آسا، هجوم حيوانات درنده و نظاير اينها نيز فطرت خداجوى انسان آشكار مى شود. آرى آن گاه كه آدمى در مشكلات خود، پناهى نمى جويد، فطرتاً متوجه خداى سبحان مى گردد؛ همين توجه فطرى دليل بر وجود او است و نيز دليل بر آن كه خالق اين فطرت، همانى است كه توجهش را به خويش جلب كرده است؛ خداى سبحان مى فرمايد:

«سَنُرِيهِمْ آياتِنا فِي الاْفاقِ وَ فِي أَنْفُسِهِمْ حَتّى يَتَبَيَّنَ لَهُمْ أَنَّهُ الْحَقُّ»؛(2) به زودى نشانه هاى خود را در اطراف جهان و درون جانشان به آنها نشان مى دهيم تا براى آنان آشكار گردد كه او حق است.

هم نفوس و جان ها بر خدا دلالت مى كنند و هم آفاق و اضطرارها و مانند آن؛ خداى متعال مى فرمايد:

«فِطْرَتَ اللّهِ الَّتِي فَطَرَ النّاسَ عَلَيْها»؛(3) اين فطرتى است كه خدا، انسان ها را بر آن آفريده.

نيز روايات زيادى به همين مضمون در كتاب هايى نظير بحار الأنوار، عوالم العلوم و المعارف آمده است.

ص: 278

امام حسن عسكرى عليه السلام در تفسير «بسم اللّه الرّحمن الرّحيم» مى فرمايند:

اللّه كسى است كه هر مخلوقى به هنگام نيازمندى ها و سختى ها، آن گاه كه اميدش از هر چه مادون او است قطع مى شود و دست هايش از همه كس جز او قطع مى گردد، بدو پناه برده مى شود. مى گويى: بسم اللّه، يعنى بر همه كارهايم از خدايى يارى مى جويم كه عبادت شدن، حق هيچ كس جز او نيست. آنى كه وقتى به فريادرسى خوانده شود به فرياد مى رسد، آنى كه وقتى خوانده مى شود پاسخ مى گويد.(1)

مردى از امام صادق عليه السلام پرسيد:

اى پسر رسول خدا! مرا به خدا راهنمايى كن كه اهل مجادله بر من اشكال هاى زيادى وارد و مرا سرگشته كرده اند. حضرت به او فرمودند: اى عبداللّه! آيا هرگز بر كشتى سوار شده اى؟ گفت: آرى. فرمودند: آيا اتفاق افتاده در جايى كشتى در هم شكند و نه كشتى اى باشد كه نجاتتان بدهد و نه شنا بلد باشى؟ گفت: آرى. حضرت فرمودند: آيا در آن جا به دلت افتاده كه موجودى در ميان موجودات هست كه بتواند تو را از آن ورطه خلاصى دهد؟ گفت: آرى. حضرت فرمودند: آن موجود همان خدايى است كه براى نجات دادن در آن جا كه نجات بخشى نيست و براى به فرياد رسيدن در آن جا كه فريادرسى نيست، توانا است(2).

در روايتى آمده است كه:

مردى در حضور امام سجاد عليه السلام برخاست و گفت: مرا خبر ده كه معناى «بسم اللّه الرحمن الرحيم» چيست؟ امام سجاد عليه السلام فرمودند: پدرم از برادرش و او از امير المؤنين عليه السلام سخنى نقل كردند و آن اين كه مردى از ايشان سؤال كرد: اى اميرالمؤنين! مرا از «بسم اللّه الرحمن الرحيم» خبر ده كه معنايش چيست، حضرت فرمودند:

«اللّه» بزرگ ترين نام از نام هاى خداى تعالى است كه جز او شايسته ناميده شدن بدان نيست و هيچ مخلوقى نيز بدان ناميده نشده است.

آن مرد مى گويد: پس تفسير «اللّه» چه مى شود؟ حضرت مى فرمايند: او آن كسى است كه به

ص: 279

هنگام نيازمندى ها و سختى ها، آن گاه كه هر مخلوقى از همه مادون او قطع اميد مى كند و دستش از هر چه جز او است كوتاه مى شود تنها به سوى او باز مى گردد. هر رئيسى در دنيا و يا هر بزرگى كه توانگرى و طغيان او بزرگ و نيازمندى هاى مردمِ زير دستش به او فراوان باشد، باز هم آن مردمان نيازهايى پيدا مى كنند و اين فردِ بزرگ هم به چيزهايى محتاج مى شود كه خود نيز توان برآوردن آنها را ندارد، لذا هنگام اضطرار و نادارى از همه چيز مى بُرد وبه سوى او رو مى كند تا آن زمان كه مشكلش برطرف شود اما پس از آن باز هم به شرك خود باز مى گردد؛ آيا نشنيده اى كه خداى عزّوجلّ مى فرمايد:

«قُلْ أَ رَأَيْتَكُمْ إِنْ أَتاكُمْ عَذابُ اللّهِ أَوْ أَتَتْكُمُ السّاعَةُ أَ غَيْرَ اللّهِ تَدْعُونَ إِنْ كُنْتُمْ صادِقِينَ * بَلْ إِيّاهُ تَدْعُونَ فَيَكْشِفُ ما تَدْعُونَ إِلَيْهِ إِنْ شاءَ وَ تَنْسَوْنَ ما تُشْرِكُونَ»؛(1) بگو: به من خبر دهيد اگر عذاب خدا به سراغ شما آيد، يا رستاخيز بر پا شود آيا براى حل مشكلات خود، غير خدا را مى خوانيد اگر راست مى گوييد؟! [نه] بلكه تنها او را مى خوانيد؛ و او اگر بخواهد، مشكلى را كه به آن او را خوانده ايد، بر طرف مى سازد و آن چه را [امروز] شريك [او ]قرار مى دهيد، [در آن روز] فراموش خواهيد كرد.

آن گاه خداى متعال به بندگانش مى گويد: اى نيازمندان رحمتم! همانا من نياز به خويش را در همه حال و [نيز] ذلت بندگى را در هر زمان، ملازم و همراه شما قرار دادم؛ پس در هر كارى كه مى آغازيد و اميد تمام كردن و به نهايت رساندنش را داريد، تنها به سوى من فزع كنيد چرا كه من آن گاه كه بخواهم [نعمتى] به شما عطا كنم هيچ كس جز من نمى تواند شما را [از آن] بازدارد و اگر بخواهم [از چيزى] بازتان دارم هيچ كس جز من نمى تواند [آن را] به شما عطا كند. پس من أحق به كسى هستم كه بايد از او درخواست شود و أولى ترين كسى هستم كه بايد به درگاهش تضرّع شود؛ پس هنگام آغاز كردن هر كار كوچك يا بزرگى بگوييد: «بسم اللّه الرحمن الرحيم» يعنى براى [انجام دادن] اين كار از آن خدايى كه جز او حق پرستش شدن ندارد، وآن گاه كه به فريادرسى طلب شود به فرياد مى رسد، كمك مى طلبم. همان كه

ص: 280

وقتى به [نام] رحمان خوانده مى شود پاسخ مى گويد؛ آن كه با گسترش روزى [خويش] بر ما رحم مى آورد، آن كه بر ما «رحيم» است در دين و دنيا و آخرت ما، آن كه دين را براى ما سبك نموده و آن را آسان و خفيف قرار داده و [نيز] او با جدا كردن ما از دشمنانش بر ما رحم مى آورد. - سپس امام فرمودند: - رسول خدا صلى اللّه عليه و آله فرمودند: اگر غم و اندوه، فردى را فراگيرد و او را محزون سازد و در حالى كه [نيت] خود را براى خدا خالص كرده و با قلبش به سوى او رو نموده بگويد: بسم اللّه الرحمن الرحيم، از يكى از دو چيز جدا نمى شود: يا به نياز دنيايش مى رسد و يا آن چه براى او آماده شده در نزد خدا برايش ذخيره مى گردد؛ و آن چه نزد خداست برترين و ماندگارترين [نعمت ها ]براى مؤمنان خواهد بود.(1)

ص: 282

او را شناخته است. خدا خالق اشياء است اما نه از ماده موجودى.(1) معناى «شناخت خدا با خدا» آن است كه او به سبب آثارش شناخته شود؛ و در اين جا دو موجودى كه يكى معرفى كننده ديگرى باشد و نسبت به آن ديگرى از قبيل حجاب، صورت و مثال، باشد نيست؛ و او تنها موجود يگانه است و آثارى دارد كه بر او دلالت مى كند. و اين تفسير، از امام صادق عليه السلام است كه صاحب كتاب تحف العقول آن را روايت مى كند. امام عليه السلام مى فرمايند:

تَعرِفه و تَعلَم عِلْمه و تَعْرِف نَفسك بِه، و لا تَعرف نَفْسك بِنَفْسك مِن نَفْسك، و تَعلم أنَّ ما فيه لهُ و بِهِ، كما قالوا ليوسف عليه السلام : «أَ إِنَّكَ لَأَنْتَ يُوسُفُ قالَ أَنَا يُوسُفُ وَ هذا أَخِي»(2) فَعرفُوه بِه، و لَمْ يَعرِفوه بغَيره، و لا أثْبتوه مِن أنفُسهم بِتَوهّم القُلوب؛(3) ... او را بشناسى و به علمش معتقد باشى و نفس خود را به او بشناسانى و نه نفس خود را به نفس خود، و از ناحيه خود نمى شناسى و بدانى كه آن چه در او هستى از آن او و به وسيله اوست. همان گونه كه به يوسف گفتند: «آيا تو همان يوسفى؟! گفت: [آرى،] من يوسفم، و اين برادر من است». او [بنيامين، برادر يوسف] را به وى [يوسف ]شناختند و به جز او [يوسف] وى [بنيامين] را نشناختند؛ و از پيش خود با توهم دل او [خدا] را ثابت نكردند.

منظور از روايت فوق آن است كه خداى سبحان به خويش شناخته مى شود و حتى نفس انسان نيز براى خودش، به سبب خداى عزّوجلّ شناخته مى گردد؛ زيرا خدا، بخشنده علم و شناخت است،لذا آدمى خويش را به خويش و از طرف خود نمى شناسد؛ چرا كه خداست كه فطرت او را بدين كيفيت آفريده؛ كيفيتى كه با وجود آن، او (انسان) شايسته شناخت و دريافت كننده واقع شده است. بنابراين آن گاه كه خدا علم را بر او افاضه كند فطرت او براى شناخت و آگاهى به جنبش در مى آيد؛ و اين معنايى است كه قرآن كريم بدان اشاره فرموده است.

ص: 284