بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمَنِ الرَّحِيمِ

ص: 2

جهان و ساختارى نو

آية اللّه العظمى سيد محمد حسينى شيرازى قدس سره

ص: 3

جهان و ساختارى نو

مؤلف: آية اللّه العظمى سيد محمد حسينى شيرازى قدس سره

مترجم: نورالدين شاهرودى

ويراستار: محمد خنيفرزاده

كليه حقوق طبع و نشر براى بنياد جهانى آيت اللّه العظمى شيرازى محفوظ است.

شابك ISBN:

ص: 4

پى آمدهاى ريشه هاى چهارگانه... 58

كودك؛ در ميان عقلانيت پدر و عاطفه مادر... 60

چرايى تغيير اوضاع زن... 60

تفاوت زن و مرد... 61

كارهاى ناهمسوىِ طبيعت زن... 61

پيوندهاى روحى انسان... 62

طبيعت زمين و طبيعت آسمان... 63

رفتار پيامران... 65

رفتار پادشاهان... 66

منطق پراكندگى و منطق يگانگى... 67

از آسمان بريدن، يعنى نابودى... 67

نفس منبع همه چيزها... 68

جان و تن... 69

جان و تاريخ... 69

جان و محيط طبيعى... 69

جان و محيط اجتماعى... 69

محيط اجتماعى تنظيم كننده سرشت حكومت... 70

دستاورد پيوند با زمين و پيوند با آسمان... 70

فراموش نكردن سهم دنيايى... 73

چرايى تفاوت هاى فردى... 73

عدم آفرينش شرّ از سوى خداى سبحان... 75

زياده روى در عشق به پيوندهاى زمينى، ممنوع... 76

پرورش نفس... 78

لياقت، يگانه ملاك... 79

پيامدِ ناخواسته نظام اجتماعى غرب... 82

سلامت نظام اسلامى... 84

جاهليت جديد... 84

افق هاى تنگ... 85

اديان آسمانى و گسترش افق انسانى... 86

انسان در برابر راه هاى گوناگون... 88

پيامدهاى نگرش هاى محدود... 88

سرمايه دارى؛ بت جديد انسان معاصر... 90

اسلام و حرمت ديگران... 91

گونه هايى از خودخواهى... 91

سه پرسش... 92

انسان؛ جان و تن... 92

ويژگى هاى انسان... 94

تعيين جهت حركت... 94رواياتى در خصوص نهى از تعصّب به غير حق... 96

عناصر مشترك بين انسان و ساير موجودات... 97

ويژگى هاى انسان... 97

راه دستيابى به جامعه سالم... 98

تأثير متقابل فرضيّه و نهاد اجتماعى... 98

نهادهاى اجتماعى در بستر سلامت يا بيمارى... 99

روش پيامبران درباره فرضيّه و نهاد اجتماعى... 100

ص: 6

كار خدا به خدا و كار قيصر به قيصر مربوط است... 101

شما به كارهاى دنياتان آگاه تريد... 102

پندارهاى اشتباه... 102

استدلال درست راه شناخت است... 103

معيارهاى سلامتى و بيمارى... 106

نشانه هاى بيمارى... 107

امكان ناپذيرى ارضاى هواى نفس... 108

ناتوانى تمدن جديد در پاسخگويى به نيازها... 109

دانشمندان در خدمت نظام هاى فاسد... 110

توجيه هاى سست... 112

اسلوب و روش جامعه... 114

عوامل پيدايش روش هاى اجتماعى... 115

درهم ريختن بنيان يعنى درهم ريختن روش اجتماعى... 116

سبك هاى رفتارى، حلقه وصل نسل ها... 116

تأثير روش هاى فكرى در زندگى انسان... 119

لوازم رفاه عمومى... 120

ستمبارى قوانين زمينى... 121

قانون بازيچه زمامداران... 121

اسلام و نظام هاى بشرى... 122

دستاوردهاى خطرناكِ محوريّت ماديّات... 122

بحثى درباره كسب و كار... 124

چگونه نعمت ها براى همه است؟... 125

توازن بين تلاش و بهره مندى... 126

پاسخ ها... 126

لزوم محدوديت سرمايه دارى... 129

كارگران در ميان سرمايه دارى و كمونيسم... 130

هميارى يا استثمار... 132

و اينك، ايرادى ناوارد... 133

انواع به مزدگيرى... 134

همه چيز در خدمت انسان... 136

نظام هاى بشرى و محوريّت پول... 137

دست آوردها... 138

موضعگيرى انسان در برابر غريزه ها و اشياء خارجى... 139

بى شخصيتى در دنياى كنونى... 141

انسان در پرستش مقام و ثروت... 142

اخلاق شرافتمندانه نابود مى شود... 143

تمدن تار عنكبوتى... 143

راه رهايى... 145

فرق ميان سرمايه آزاد و سرمايه غير آزاد... 146

راه سالم توليد و مصرف... 150

نمونه هاى اشتباه... 151

قرآن سخن مى گويد... 156

انحراف در توليد و مصرف... 158

ص: 7

پيامدهاى خطرناك... 159

بحث از ريشه ها... 161

نمود خوب... 162

پشتوانه زندگى مزبور... 163

تغيير ريشه ها... 165

آثار ناروا... 166

شمول واقعيّت ناروا... 167

اسلام و اصلاح ريشه ها... 168

جامعه ايمانى و جامعه كفرورز... 171

فقر در سايه نظام كنونى جهان... 172

مرز جغرافيايى و جامعه منفور طبقاتى... 173

فقيران و احساس فقر... 175

نتايج فقر... 176

دو عامل اصلى ايجاد مشكلات... 178

شيوه گسترش ايمان و دانش... 179

آموزه هاى اسلامى در مورد كسب و تجارت... 182

فضل كسب دست... 192

كشاورزى در اسلام... 195

نهى از حرص و حرام خواهى... 196

دعا براى طلب رزق... 205

نقش پاكى در جلب رزق... 208

نهى از اهتمام زياد به طلب رزق... 209

خواب و تنبلى، هرگز... 210

كراهت اعتماد بر آرزوها و آشفتگى در كارها... 212

غنيمت شمردن فرصت ها... 214

كار در خانه براى زن و مرد... 214

اصلاح مال و ترميم هزينه زندگى... 215

دعوت اسلام به ميانه روى... 216

تلاش كردن براى زندگى... 219

استحباب خريد ملك و مكروه بودن فروش آن... 220

كراهت خريد خرده ريزها توسط بزرگان... 221

دنيا و آخرت باهم... 222

غربت و صبح خيزى در روزى جويى... 222

حرمت كسب حرام... 223

احتكار... 225

رباخوارى... 232

نصوصى درباره بيت المال اسلامى... 238

برابرى در عطاء... 238

شتاب در تقسيم... 244

چگونگى تقسيم غنائم... 246

فصل دوم:

ايمان

قرآن زيربناى تمدّن اسلامى... 253

رمز پيشرفت مسلمانان... 258

مسلمانان، پدر دانش جديد... 259

ص: 8

دو نمونه از تأثير قرآن... 261

تأكيد روايات بر توجه دادن مردم به ايمان... 264

ايمان، تنها راه امنيّت... 273

سعادت؛ در سايه ايمان... 276

حكمرانى على عليه السلام و حكمرانى حجاج... 276

خود بر گناهشان اعتراف مى كردند... 277با پاى خود به دادگاه مى آيد!... 279

نمونه هايى ديگر... 280

ابوذر غفارى مرگ را انتخاب مى كند... 281

سلمان فارسى والى مدائن... 282

پيامبر اكرم صلى الله عليه و آله و اميرمؤمنان عليه السلام ، اُسوه والگو... 282

پيامبر اكرم صلى الله عليه و آله حاضر به قصاص مى شود... 282

قصاص كن!... 284

آه، اگر قصاص نمى بود!... 284

گفت وگوى هابيل و قابيل... 285

ابراهيم پسر خود را به قربانگاه مى بَرد... 286

يوسف در برابر فتنه گرى ها مقاومت مى كند... 287

امانتدارى و ايمان... 288

تفاوت يوسف و فرعون... 289

امتناع در عين نيازمندى... 290

از زمامدارى تا عريانى... 291

پول هنگفت و خداترسى... 291

گوش هاى شنواى خروش دوزخ... 293

پرهيزگارى آية اللّه بروجردى قدس سره... 293

رهبر انقلاب عراق و لباس هاى كهنه... 294

شيخ انصارى رحمه الله و امانت... 294

انگشتان سوخته شده... 295

نقش ايمان در دوران حاضر... 296

استوارى ايمان با دعا و گريه... 298

... و باز هم گريستن... 301

ايمان در روايات... 303

اطاعت خدا مايه نجات است... 310

انجام واجبات... 312

اجتناب از محرّمات... 313

مقدم داشتن رضاى خدا بر خواهش نفس... 316

مسئوليت اعضا و جوارح... 317

تقوا... 322

ورع و پرهيزگارى... 323

عفّت و پاكدامنى... 325

پرهيز از گناهان كبيره... 326

حرمت اصرار بر گناهان صغيره و وجوب توبه... 329

كوچك شمردن گناه... 329

برخى كارهائى كه از آن نهى شده است... 331

مبارزه با تمايلات نفسانى... 336

آثار شوم گناهان... 337

ص: 9

توبه: پشيمانى از گناه... 341

گناهان خود را افشا مكن... 342

توبه نصوح... 342

شروط توبه... 344

تجديد توبه... 345

جبران گذشته ها... 346

مراقبت شديد در سنين بالا... 347

شتاب كردن به سوى كارهاى خير پس از ارتكاب گناه... 348

توبه از گناه در واپسين دم حيات... 350

پرداختن به كارهاى شايسته... 352

عرضه اعمال به خدا و پيامبر صلى الله عليه و آله و امامان عليهم السلام... 353

ضرورت جهاد با نفس... 355

محاسبه نفس... 357

اصلاح نفس... 359

خوف و رجا... 360

گريه از ترس خدا... 364

سنگدلى نشانه شقاوت... 366

ايمان به مقدّرات الهى... 367

توكّل و اعتصام به خدا... 368

قطع اميد از غير خدا... 370

خوش گمانى به خدا... 371

پيروى از عقل... 373

برترى دادن عقل بر شهوت... 375

از انديشه تا عبرت گرفتن و عمل كردن... 377

عاقبت انديشى... 378

ناسپاسى نعمت ها... 380

فصل سوم:

آزادى در اسلام

حدود آزادى... 383

آزادى در آيينه قرآن و حديث... 384

آزادى براى ساير اديان... 385

روا نبودن اجبار در اعتراف... 387

فراگير بودن آزادى... 389

توحيد، سمبل آزادى... 389

نمونه هايى از آزادى هاى اسلامى... 392

محدوديّت انسان از ناحيه قوانين وضعى... 393

پيش گامى و برترى اسلام... 393

1. نداشتن مليّت خاص براى حاكم... 394

2. حقّ انتخاب حاكم... 395

3. ضرورت شركت در انتخابات... 396

4. حقّ رأىِ زنان و كودكان... 397

5. نظارت بر زمامداران... 398

6. حقّ عزل حاكم... 399

7. شورا... 400

ص: 10

8. معيار، ايمان و صلاحيّت است... 405

9. برابرى موقعيّت ها... 407

10. حكومت قانون... 407

11. صيانت حقوق بشر... 408

12. آزادى عقيده و شعائر دينى... 410

13. حرمت بازرسى خانه ها... 411

14. حرمت تجسّس از مردم... 412

15. حقّ پناهندگى سياسى... 413

16. آزادى سياسى... 414

17. حقّ تشكيل انجمن ها و سازمان ها... 415

18. آزادى زن... 417

19. آزادى در انتخاب رئيس دولت... 422

20. گزينش مرجع تقليد و قاضى... 422

خلاصه سخن... 424

فصل چهارم:

صلح و آشتى

جنگ؛ ناگوارترين پديده... 429

جنگ، آخرين راه چاره... 430دفاعى بودن جنگ هاى پيامبر9... 432

با كمترين تلفات... 433

وحشى گرى هاى مغول... 435

جنگ هاى جديد، وحشتناك تر و خونبارتر... 438

گسترش خطر جنگ در عصر حاضر... 439

آثار زيانبار جنگ... 440

به سوى گسترش صلح... 441

ريشه كن كردن جنگ... 444

رسوايى جنگ هاى وكالتى... 446

جنگ در اسلام، يك حالت استثنائى است... 448

رهنمودهاى اسلام درباره جنگ... 450

1. اجازه پدر و مادر... 451

2. واجب نبودن جهاد بر چند گروه... 452

3. واجب نبودن جهاد بر زن... 453

4. جايز نبودن جنگ در غياب امام عادل يا نايب او... 455

5. نخست، دعوت به اسلام... 456

6. اكتفا به قدر ضرورت... 457

7. در صورت صلح يا دادن امان، جنگ نيست... 460

8. آتش بس در ماه هاى حرام... 465

9. اسير هرگز كشته نمى شود... 465

10. كسى كه به اجبار به جنگ آمده باشد كشته نمى شود... 468

11. عفو كسانى كه داراى گروه نيستند... 469

12. اتمام حجّت براى دشمن... 473

13. عدم تعرّض به زنان... 475

14. نكشتن قاصدها... 475

ص: 11

15. ممنوع بودن جنگ خارج از روش اسلامى... 476

16. ترسو از جنگيدن معاف است... 476

17. ذمّى كشته نمى شود... 476

18. احترام بزرگان كفّار... 476

19. استحباب نگرفتن اموال اسير... 477

20. نكشتن كودكان... 477

21. قطع نكردن درخت و نبستن آب... 478

قتل از ديدگاه اسلام... 478

1. سخت گيرى اسلام درباره كشتن ديگران... 478

2. حرمت شركت و كوشش نمودن در قتل و رضايت به آن... 483

3. كشتن مؤمن موجب ارتداد است... 484

4. حرمت زدنِ ديگران به ناحقّ... 485

5. خودكشى... ممنوع!... 487

6. كشتن فرزند، هرچند زنا زاده باشد، حرام است... 488

7. حرمت سقط جنين... 488

8. كيفر كشتن مؤمن به دليل ايمان وى... 488

9. كفّاره قتل مؤمن... 489

10. كيفر قتل مؤمن... 490

فصل پنجم:

علل پيشرفت مسلمانان صدر اسلام

1. پرهيز از لذّت هايى كه مانع آزادى انسان است... 501

2. رفتن به استقبال خطرها در راه هدف... 507

3. اطاعت بى چون وچرا از رهبرى... 510

4. تمايل واقعى به نجات مستضعفان... 512

5. برجستگى هاى اخلاقى نمونه... 513

6. عدم تبعيض در حقوق... 520

7. نيكى و عدالت... 522

8. وحدت و هماهنگى... 526

9. بسيج عمومى... 527

10. كوچك و حقير شمردن ستمگران... 529

مسلمانان صدر اسلام و عمل به دستورهاى قرآن... 535

مسلمانان، قبل از پذيرش اسلام و بعد از آن... 537

بهت زدگى مورّخان غرب از پيشرفت مسلمين... 539

رمز پيروزى مسلمانان... 542

تفاوت سپاه اسلام با سپاه دشمن... 543

دشمنان اين حقيقت تلخ را درك مى كردند... 545

جرأت و دليرى مسلمانان... 548

حضرت زهرا عليهاالسلام حالات اعراب را توصيف مى كند... 549

رويگردانى از آرايه هاى دنيا... 550

ص: 12

دشمنان هم اعتراف مى كنند!... 554

توصيف طلايه داران مسلمان... 555

دشمن، از احوال مسلمانان مى پرسد... 555

كافران، سرپرستى مسلمين را ترجيح مى دادند... 556

على عليه السلام پرهيزگاران را توصيف مى كند... 557

اطمينان به نصرت پروردگار... 560

بردبارى و سعه صدر... 562

نشانه هاى مؤمن در قرآن... 563

نشانه هاى كفّار در قرآن... 576

فصل ششم:

اصول پنج گانه نظام اسلامى

1. حكومت اسلامى... 587

الف. عدالت و احسان... 587

ب. تسهيل در ماليات ها... 597

ج. تسهيل در كارها... 602

د. شورا... 604

ه . تقسيم عادلانه ثروت ميان مسلمانان... 605

و. عفو و بخشش... 608

ز . اولويّت دادن به قابليّت ها... 609

2. امّت اسلامى... 613

دستاوردهاى وحدت امّت اسلامى... 614

همدلى مسلمانان در نظر اسلام... 615

آثار تفرقه... 616

3. اخوّت و برادرى اسلامى... 618

اسلام و نفى هرگونه تعصبات جاهلى (قوم گرايى و ملى گرايى)... 618

يك نمونه عملى... 619

توقف كاروان پيامبر صلى الله عليه و آله براى يك برده... 619

اسامه: فرمانده سياه پوست سپاه اسلام... 621

امّت برادر و رهبر بيدار... 623تفرقه زشت در روزگار حساس كنونى... 624

4. قانون اسلامى... 626

حقوق جنايى... 626

حقوق سياسى... 628

مسائل فردى... 629

مسائل مربوط به زن... 629

حق كارگر و كشاورز... 629

احياء موات... 630

دادرسى اسلامى... 630

ساير قوانين... 630

اصل سهولت و توابع آن... 632

ارزش حقوقى فقه اسلام... 634

5. آزادى اسلامى... 636

آزادى هاى اقليت هاى دينى... 636

ص: 13

پرسش هايى درباره اجراى قوانين اسلام... 637

تقسيم قدرت... 637

پيامبر صلى الله عليه و آله و تقسيم قدرت... 638

چرا شوراى مراجع... 639

تقليد و شوراى مراجع... 640

اسلام و نفى ماليات... 640

ارتش اسلامى... 641

مرزهاى جغرافيايى... 641

اسلام و گمرك... 642

اسلام و نفى انواع كارت هويت، گذرنامه، ويزا و...... 642

شرايط تحقق قاعده «عنوان ثانوى»... 643

اختلاف هاى مذهبى در قوانين اسلام... 644

فصل هفتم:

الهاماتى از سيره و روش پيامبر اكرم صلى الله عليه و آله

پيامبر صلى الله عليه و آله در ميدان كار و تلاش... 649

پيامبر صلى الله عليه و آله و وفاى به عهد... 650

پيامبر صلى الله عليه و آله و رهبرى والا... 650

بخشش و كارگشايى پيامبر صلى الله عليه و آله ... 658

عبادت پيامبر صلى الله عليه و آله و توجه به عبادت اصحاب... 660

رهبرى والا و متواضعانه پيامبر صلى الله عليه و آله ... 661

عدالت اجتماعى پيامبر صلى الله عليه و آله ... 666

گوشه هائى از زندگانى پيامبر صلى الله عليه و آله ... 666

احترام پيامبر صلى الله عليه و آله به مردم... 671

حقّ حيوانات... 672

مسائل اجتماعى... 672

عفو عمومى... 675

فصل هشتم:

علل عقب ماندگى مسلمين

1. انحراف دولت هاى اسلامى... 679

جنايات معاويه... 681

يزيد، پيرو پدرِ خود... 682

حجّاج خون خوار... 683

سزاى گفتن اللّه اكبر... 685

زندان هاى حجّاج... 686

و سينه را مى شكافد تا قلب را ببيند... 687

و نجات دهنده اش را كشت... 687

سوزاندن اموات... 687

گونه هاى جديد شكنجه... 688

زياد و پسرش دو نمونه ديگر... 688

اعدام بى هشدار... 688

شهيدان كوفه...... 689

وليد در حوض شراب... 689

كنيزى كه امام جماعت شد... 689

تيراندازى به قرآن... 689

ص: 14

آميزش با خويشاوندان... 690

نمونه هايى از جنايت هاى عبّاسيان... 690

با شهيدان فخّ... 691

سرهاى بريده در خزانه خليفه!... 691

ستمكارى بر دوستان... 692

وحشت درباريان... 692

هراس و وحشتِ فراگير بر مردم... 693

دين فروشى... 694

ستون هاى توخالى... 695

كشتار نفرت انگيز... 695

زنده كردن سمبل هاى گمراهى... 696

قمار شرم آگين... 697

دوران سياه... 697

جنايت هاى مأمون... 697

متوكل و توهين به اهل بيت:... 698

شيوه هاى جديد شكنجه گرى... 699

امام هادى عليه السلام و مجلس باده گسارى متوكل... 699

دين اسلام از اينها بيزار است... 700

جنايت هاى عثمانى ها... 701

رويگردانى امت از حاكمان... 702

ماليات هاى كمرشكن... 702

غارتگرى سازمان يافته... 703

شريك دزد و رفيق قافله... 704

مقايسه با حكومت علوى... 704

توصيه على عليه السلام به مأموران جمع آورى

ماليات ... 705

پيامبر صلى الله عليه و آله مأمور جمع آورى ماليات را به مدارا مى خواند... 706

سفارش هاى پياپى... 707

2. توطئه هاى استعمار... 708

اصرار رهبران غرب بر نابودى اسلام و مسلمانان... 708

عهدشكنى مسيحيان... 709

شكنجه در مصر... 709

در حبشه (اتيوپى) چه گذشت؟... 712

و در بنگلادش... 714

طراحى آمريكا براى نابودى اسلام... 714

رهبر جنگ هاى صليبى... 715

كينه صهيونيسم از اسلام... 716

رهبران غرب پرده از دشمنى خود بر مى دارند... 717

مردان دين را بكشيد... 717

اسلام، خطر واقعى است... 717

جهان اسلام غولى است در زنجير... 719

گسترش اسلام مايه وحشت ماست... 719

ص: 15

آتش زير خاكستر... 720

جنگ هاى صليبى براى نابودى اسلام بود... 720

سياست خصمانه عليه اسلام... 720

بايد يك پنجم مسلمانان را نابود كرد... 720

مردگان هم ايمن نيستند... 721

پيشنهادهايى براى محو اسلام... 721

قدرت مسلمانان در دين آنان نهفته است... 722

نخست، قرآن را نابود كنيم... 722

ناتوانى جهان امروز... 723

گسترش لادينى... 723

حمايت از مدارس لائيسم... 724

تباه ساختن جوانان و رهبران... 724

گسستن وحدت مسلمانان... 725

ديكتاتورى نظامى براى نابودى اسلام... 726

فاسد كردن جوانان... 726

شكنجه در زندان هاى بغداد... 727

نوع نخست شكنجه... 727

نوعِ ديگرِ شكنجه... 735

3. خشونت... 737

مدارا در آيينه متون دينى... 737

بردبارى... 740

مدارا در كارها... 741

4. استبداد حزبى... 742

مشورت در آيينه روايات... 742

مشورت معصومين عليهم السلام با ياران... 745

5. زندگى مرفّه رهبران... 747

ساده زيستى معصومين عليهم السلام... 747

چشم اندازهايى از پارسايى اميرمؤمنان عليه السلام ... 749

جامه خشن، جامه وصله دار... 750

آستينِ امام... 750

با همين آمدم، با همين مى روم... 750

لرزه از سرما... 751

امام، مشكل مسكن را حل مى كند... 751

براى من نان گندم، براى امام نان جو... 752

دوغ ترش و نان خشك!... 752

فقط دو جامه؛ همين و بس... 752

حتى سه درهم نداشت... 753

انجام دادن كارهاى شخصى... 753

لباس هايى كم بها... 754

ذكر خدا؛ هميشه، همه جا... 754

فروختن شمشير خود... 754

تقسيم هدايا... 755

على عليه السلام همانند پيامبر صلى الله عليه و آله ... 755

چرايى زهد امام... 756

ص: 16

هديه شوم... 756

آموزش هاى اسلامى... 756

دنياخواهى خواستگاه گناهان است... 756

اكتفا به قدر ضرورت... 758

نكوهش زياده خواهى دنيا... 759

حرص و طمع در دنيا... 760

زهد در دنيا... 762

دين بازانِ دنياپرست... 766

6. كناره گيرى از اجتماع... 767

جامعه انسانى از ديدگاه قرآن... 768

پيامبر صلى الله عليه و آله بهترين الگوى مردمى بودن... 768

روش على عليه السلام در معاشرت با مردم... 772

امام عليه السلام و برخورد با يك مشكل اجتماعى... 772

و تا مغازه قصابى... 773

در بازار خرمافروشان... 773

آشتىِ يك زن و شوهر... 774

تا ستمديده اى را ياورى كنم... 775

در وضوخانه مسجد... 775

و نگذاشت پشت سرش راه بيفتند... 775

در بازار... 776

بخشى از مسائل اجتماعى اسلام... 777

حقوق الهى و اجتماعى... 777

رعايت انصاف با مردم... 784

خيرخواهى براى ديگران... 786

خوش خُلقى... 788

كسب اخلاق پسنديده... 790

شكيبائى و انواع آن... 791

صبر فراگير... 793

فرونشاندن خشم... 797

7. سازش با قدرت هاى حاكم... 801

اسلام و نفى همكارى با حاكمان... 801

توجّه به يك نكته... 810

نزديك شدن به سلطان موجب بدنامى است... 813

8. نارضايتى مردم... 816

پيامبر صلى الله عليه و آله همگان را راضى مى كرد... 816

دو داستان از روش پيامبر صلى الله عليه و آله ... 817

9. برترى جويى بر ديگران... 819

عيسى عليه السلام و حواريون... 824

على عليه السلام دست مهمانِ خود را مى شويد... 824

فروتنى در برابر مردم... 825

خوراك ساده... 825

نكوهش تكبّر... 826

حدّ تكبر نكوهيده... 830

10. عرضه كردن اسلام به شكل نامناسب... 832

ص: 17

ارائه جايگزين بهتر... 834

11. پياده كردن معكوس انديشه ها... 837

نمونه بودن جامعه صدر اسلام... 837

ساده زيستى پيامبر صلى الله عليه و آله ... 838

رعايت حال دشمنان... 839

ازدواج پيامبر صلى الله عليه و آله با دختر رئيس يهود... 840

نامه اميرمؤمنان به عثمان بن حنيف... 843

12. رقابت منفى... 847

چشم پوشى از عيوب ديگران... 848

مراعات انصاف... 852

حرمت پى گيرى لغزش هاى مؤمنان... 854

عفو و گذشت... 855

بى خردى و شرور بودن انسان... 857

حرمت فحش و ضرورت حفظ زبان... 858حرمت قذف... 860

ظلم و ستم... 860

تكبّر و فخرفروشى... 862

حسد يا غبطه؟... 863

13. مبارزه با علما... 865

ويژگى هاى علماى دين... 866

1. مردمى بودن آنان... 866

2. روايات اسلامى... 867

3. مبارزه علما... 871

شهيدان راه فضيلت... 871

عالمان مجاهد... 877

14. تجربه هاى شكست خورده... 879

به سوى دوست يابى... 881

فصل نهم:

آمادگى براى ساختار جديد

ضرورت آمادگى... 887

منازعه ميان حقّ و باطل... 888

در دست گرفتن ابتكار عمل... 890

چگونگى پيروزى در ميدان كارزار... 891

1. داشتن آمادگى روحى... 891

2. برخوردارى از آمادگى جسمى... 893

3. آمادگى تشكيلاتى... 894

برنامه ريزى انقلابى... 895

همكارى مردمى... 897

توجه به ارزش ديگران... 898

انديشه منفى، هرگز!... 899

ضرورت برنامه ريزى در خانواده... 899

اهميّت دادن به عشاير... 900

مجالس عزادارى حسينى... 901

واقع گرايى... 901

حكومت ها چه مى كنند و ما چه مى كنيم؟... 902

ص: 18

وى از عالمان دردشناسى بود كه با نگرش جامع هر روز و هر لحظه به سرنوشت امت اسلامى مى انديشيد و از نزديك، مشكلات و موانع را لمس مى كرد و با تلاش خستگى ناپذير و تأملى عميق، صدف هاى گران بهايى از درياى بى كرانه معارف اسلامى را فراچنگ مى آورد و صادقانه با بيان و قلم خود، آن را به مشتاقان مى بخشيد.

نكته اى كه به تأكيد بايد آن را متذكر شد اين است كه همه اين كتاب براى هميشه و همه زمان ها قابل استفاده است، اما - چنان كه گفته شد - در فضاى سى سال پيش نگارش يافته است؛ يعنى روزگارى كه قطب بندى ها و نيز تعامل هاى سياسى اقتصادى جهان بر دومحور شرق و غرب - آمريكا و شوروى سابق - بود. از اين رو نويسنده محترم در هنگام برشمردنِ مصداق ها، گاهى از شرق و غرب، شوروى و آمريكا و كمونيسم و سوسياليسم، و كاپيتاليسم (سرمايه دارى) نام برده است. حال آن كه همگان شاهد بوديم كه پس از فروپاشىِ اتحاد جماهير شوروى، نظام سوسياليستى و نيز پشتوانه هاى فكرى آن؛ يعنى ماترياليسم و كمونيسم نيز درهم شكسته شد و براى هميشه به زباله دان تاريخ پيوست.

ما در اين اثر، اين گونه تحليل هاى نويسنده را حذف و اصلاح نكرديم، چرا كه شيرازه مطالب از هم مى پاشيد و توجه و واقع بينىِ سياسى يك فقيه صاحب قلم را نسبت به دو قطب شرق و غرب در زمانه خودش از بين مى برد. همه انديشوران - حتى آنان كه اكنون نيز حيات دارند - و در فضاى آن زمان، قلم زده و مسائل سياسى، اقتصادى و اجتماعى را بر پايه جهان دو قطبى تحليل كرده اند، هيچ گاه آثار آن زمان خود را عوض نكرده اند.

هم چنين در اين جا برخى آمار و ارقام آمده كه مربوط به زمانه خود است؛ هرچند پاره اى از آنها روزآمد شده، باز برخى هم چنان باقى است و تغيير آنها نوعى ناهماهنگى را به وجود مى آورد. اميد است كه مطالعه اين اثر، نگرشى منسجم در خصوص نظام اسلامى و ساختار آن به خواننده ارائه كند و او را در يافتن طرحى جامع براى حل مشكلات اساسى جامعه، مدد رساند.

گروه ترجمه آثار آية اللّه العظمى شيرازى

ص: 20

ص: 22

بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمَنِ الرَّحِيمِ الحمد للّه ربِّ العالمين والصَّلاة والسَّلام على محمَّد و آله الطَّاهرين، واللعنة على أعدائهم إلى قيام يوم الدين.

نوشيدن، راه رفتن و غيره ديده نمى شود. همچنين خردمند را به سنجشِ با بى خرد مى توان شناخت، چنان كه ديوانه را در سنجش با خردمند مى توان شناخت. وقتى خردمندى را با حركت هاى سنجيده ديديم، خواهيم فهميد كه ديوانه كسى است كه حركت سنجيده ندارد و چون ديوانه آشفته رفتار را ديديم خواهيم فهميد كه خردمند كسى است كه چنين نباشد.

آن زندگى مى كنند و هر دو از يك رأى برخوردارند. آيا درست است كه بين يك جامعه يكصدهزار نفرى و يك جامعه هزار ميليونى برابرى وجود داشته باشد؟ آيا اين يعنى هدر دادن حقوق نهصد ميليون نفرِ ديگر نيست؟ حقوق اين افراد باقى مانده كجا رفته؟ آيا اين شبيه آن نيست كه به هزار نفر غذايى داده شود، كه به يك نفر داده شده است؟ بلكه نسبت بسيار بيش از اين است، زيرا نسبت يك به صدهزار نيست، بلكه يك دهم درصد است، و درست مثل آن است كه به يك نفر ده قرص نان داده شود و براى هزار نفر يك قرص نان!

چرا اموال گاه چنان تلنبار مى شود كه پاره اى افراد مالك ميلياردها شوند، در حالى كه ميليون ها نفر در گرسنگى به سر ببرند و ميليون ها كودك از گرسنگى بميرند؟ آيا اين زاييده تفكر خردمندانه است؟ اگر پدر خانواده اى به يكى از فرزندان خود ده قرص نان بدهد و ده تاى ديگر را تا حد مرگ گرسنه رها كند، آيا مردم او را پدرى خردمند مى شمارند؟ اگر چنين پدرى خردمند است، پس ديوانه كيست؟ بنابراين ديوانه تنها آن نيست كه در خيابان جست وخيز كند و يا از ديوار بالا رود، لباسش را پاره كند، خودش را آلوده نمايد، بلكه ديوانه كسى است كه به خود و ديگران آسيب برساند.

اگر دنيا، دنياى خردمندان است، چرا از سويى براى حفظ سلامتى بيمارستان مى سازد، پزشكان ماهر تربيت مى كند و براى مداواى چشمى، قلبى، پايين آوردن تبى و امثال آن يك شبانه روز تلاش مى كند و از سويى ديگر سلاح كشتارجمعى مى سازد كه ميليون ها زخمى، زمين گير و معلول به جا مى گذارد؟ آيا اين كارى است خردمندانه؟ آيا پدرى كه به دليل ناخوشى فرزندش او را نزد طبيب ببرد و به او توجه ويژه كند تا خوب شود و آن گاه چاقو برداشته و دست فرزند ديگرش را جدا كند و يا چشم او را از كاسه در آورد و يا گوش او را ببرد و يا دماغش را بشكند و يا پايش را ناقص كند، مى توان چنين كسى را خردمند شمرد؟

اگر دنيا، دنياى خردمندان است، چرا محصول گندم، نيشكر و برنج را مى سوزانند و ميليون ها قوطى دارو و شيرخشك را در دريا مى ريزند، در حالى كه ميليون ها انسان گرسنه و يا دست كم به سوءتغذيه گرفتارند و يا به سبب فقدان دارو، غذا و بهداشت بيمار هستند؟

ص: 25

آيا اين كارها گواه آن نيست كه دنياى كنونى ما سنجيدگى رفتارى خود را از دست داده؟

و زمانى كه ثروتى به سبك سرى داده شود و او نادرست در آن تصرّف كند، مفهوم آن نقص در اموال همه انسان هاا ست. مثلاً اگر هزار نفر با هزار درهم در نظر گرفته شود و بعضى از اين افراد، ناروا در آن تصرّف كنند و با در دست گرفتن يكصد دينار و افكندن آن توسط آنان به دريا، براى هزار نفر نهصد دينار باقى مى ماند و با اين كار در مجموع اموال آنان نقص حاصل مى شود. خداى متعال در آيه ديگرى مى فرمايد: «وَ أَنَّهُ كَانَ يَقُولُ سَفِيهُنَا عَلَى اللَّهِ شَطَطًا»(1)؛ «و [شگفت] آن كه كم خِرَد ما درباره خدا، سخنانى ياوه مى سرايد».

كسى كه بر خدا ياوه مى گويد، نابخرد است. در روايت است كه: «پيامبر خدا صلى الله عليه و آله فردى را ديد كه رفتار ناروا دارد. فرمود: اين كيست؟ گفتند: ديوانه است. پيامبر صلى الله عليه و آله فرمود: او ديوانه نيست، بلكه بيمار است. پرسيدند: پس ديوانه كيست؟ فرمود: كسى است كه خدا را نافرمانى مى كند»(2).

دنياى درستكاران.

هم از يكديگر متمايز است، سرشت [و به تعبير درست تر فطرت] انسان نيز چنين است. در دنياى امروز برخى از متفكران و سياستمداران هستند كه مى پندارند، نهاد انسان برگ سفيدى است كه مى شود هر نقشى در آن نگاشت و به همين سبب از مقوله هايى چون شست وشوى مغزى و تبليغ و اطلاع رسانى به گونه اى كه خود مى خواهند، سخن مى رانند. در كشورهاى غربى همه امكانات در راستاى سوق دادنِ انسان به سوى سرمايه دارى، و در كشورهاى شرقى به سوى كمونيستى، و در پاره اى از كشورها به سوى ملى گرايى و امثال آن، بكار گرفته مى شود، و اين تلاش ها موجب ازهم گسستگى شخصيتى آدميان مى گردد، زيرا از سويى انسان نداى وجدان و بانگ فطرت خود را مى شنود و از سوى ديگر رسانه ها عليه و در مخالفتِ با آن تلاش مى كنند.

سياستمداران و متفكرانى كه نهاد انسان را برگى سفيد مى پندارند كه مى شود در آن هر نقشى نگاشت و زمينِ تهى كه در آن هرگونه كشتى كاشت، بر پايه اين منطق انسان ها را گاه سوى غرب و گاه سوى شرق مى كشانند، يعنى درست چيزى كه باعث ازهم گسستگى در شخصيت مردم جهان مى شود و انسان از هويت خود دور مى گردد. قرآن با عبارتى دقيق به اين موضوع چنين اشاره مى كند: «وَ لاَ تُطِعْ مَنْ أَغْفَلْنَا قَلْبَهُ عَن ذِكْرِنَا وَاتَّبَعَ هَوَاهُ وَ كَانَ أَمْرُهُ فُرُطًا»(1)؛ «و از آن كه، قلبش را از ياد خدا غافل ساخته ايم و از هوس خود پيروى كرده و كارش بر [پايه] زياده روى است، اطاعت مكن».

هواى نفس، استقامت و پايدارى ندارد، گاه بارها او را به سوى جنوب، و گاه به سوى شمال، و زمانى به سمت شرق و وقتى ديگر به سوى غرب مى برد. و انسانى كه پيرو هواى نفس خويش است، مانند خوشه انگورى است كه دانه هاى انگور از آن جدا شده است. لذادانه هايى كه از خوشه جدا شده اند، وقتى تمام خوشه را جابه جا مى كنيم از هم مى پاشند.

انسان بايد سرشت استوار و تهى از هواهاى درونى و گمراهى هاى بيرونى اش را مورد توجّه قرار دهد. اگر فطرتش رشدى طبيعى داشت، در آن صورت انسانى است سالم، و

ص: 30

جامعه پديد آمده از اين افراد، جامعه اى خواهد بود سالم؛ و اگر انسان بيمار باشد، در آن صورت جامعه اى كه از اين افرادِ بيمار شكل گرفته، بيمار خواهد بود، همانند جامعه كنونى ما.

چيز ديگر و بين درون و برون از اين جهت نوعى ازهم گسستگى و به هم ريختگى وجود دارد. از سوى ديگر: وجود قوانين قراردادى كه بر گرده انسان سنگينى مى كند، باعث تنگى و دشوارى ديگرى مى گردد و در واقع تنگى و دشوارى روحى و تنگى و دشوارى جسمى برايش پديد مى آيد كه رفتن، ماندن و كاركردنش با گرفتارى همراه مى گردد، بلكه در همه آزادى ها با دشوارى مواجه مى شود، زيرا در همه آنها سركوب شده و دربند خواهد بود، آن سان كه در دنياى كنونى مى بينيم، و انسان در زندگى دنيايى گرفتارِ سختىِ زندگى مى شود و در آخرت هم نابينا محشور مى گردد.

به همين سبب، رهبران مسلمان در صدر اسلام وقتى با اقوام و ملّت هاى ديگر روبه رو مى شدند و آنها را به اسلام فرامى خواندند مى گفتند: ما آمده ايم تا مردم را از بندگى انسان ها به بندگى خدا و از تنگى زمينى به فراخىِ آن رهنمون باشيم.

آرى انسانى كه سنگ مى پرستيد، در تنگى روانى و مشكلات و ازهم گسيختگى روحى زندگى مى كرد و سرشت او به سنگ، بت و خدايان بشرى كفر مى ورزيد، در حالى كه جامعه او بر همين انسان، از روى ترس يا تمايل و جهل، لازم مى كرد كه سنگ را بپرستد. در نتيجه ازهم پاشيدگى و خروج از موازين حق، عدالت، فطرت و در پى آن تنگى معيشت و تنگى زندگى به وجود مى آمد. در زمان حاضر هم ما در جهان اين دو موضوع را مى بينيم، زيرا جهان به جاهليت بازگشته، اما جاهليتى با پيرايه و رنگى غير از آن كه پيش از اسلام بود.

جامعه اى مخلوط از صحيح و ناصحيح است. خداى سبحان مى فرمايد: «خَلَطُوا عَمَلاً صَلِحًا وَ ءَاخَرَ سَيِّئًا»(1)؛ «آنان كردارهاى درست و كردارهاى نادرست را به هم آميختند».

در اين صورت بايد از هماهنگ ها پيروى و با ناهماهنگ مخالفت ورزيد. بنابراين به طور مطلق نمى توان حكم كرد به نافرمانى و يا فرمان گذارى، يعنى زندگى انزوا طلبانه، كه جامعه به دين و باورهاى خود بپردازد و انسان به دين و عقايد خود، بلكه بايد از درست ها پيروى كرد و با نادرست ها مخالفت ورزيد.

«پس به سوى اين دين پايدار روى آور، پيش از آن كه روزى كه برگشت ناپذير باشد از سوى خدا فرا رسد، و در آن روز [مردم] دسته دسته مى شوند. هركه كفر ورزد، كفرش به زيان او خواهد بود و كسانى كه كار شايسته كنند، [فرجام نيك را] به سود خودشان آماده مى كنند. تا [خدا ]كسانى را كه ايمان آورده و كارهاى شايسته كرده اند، به فضل خويش پاداش دهد، كه او كافران را دوست نمى دارد».

اين از جهتِ چگونگىِ معيشتِ دنيايى است، امّا از نظر آن كه خداى متعال به او چيزى عطا كرده، و او بدان توجّه نكرده است، خداى سبحان مى فرمايد: «إِنْ هُمْ إِلاَّ كَالْأَنْعَمِ بَلْ هُمْ أَضَلُّ سَبِيلاً»(1)؛ «آنان جز اين كه چون چهارپايان باشند، نيستند بلكه گمراه تر از آن هستند».

قرآن اشاره مى كند كه انسان آنچه را خدا به او عطا كرده و او را بدان شرافت داده، با هدردادنِ آن به خود ستم كرده و قدر خود را ندانسته است؛ چيزى كه موجب خوارى دنيا و كيفر آخرت است، آنجا كه مى فرمايد: «إِنَّا عَرَضْنَا الْأَمَانَةَ عَلَى السَّمَوَ تِ وَالْأَرْضِ وَالْجِبَالِ فَأَبَيْنَ أَن يَحْمِلْنَهَا وَ أَشْفَقْنَ مِنْهَا وَ حَمَلَهَا الاْءِنسَنُ إِنَّهُ كَانَ ظَلُومًا جَهُولاً»(2)؛ «ما امانت را بر آسمان ها و زمين و كوه ها عرضه كرديم؛ پس آنها از پذيرشِ آن سرباز زدند و از آن هراسناك شدند، ولى انسان آن را [پذيرفت و] برداشت. راستى كه او ستمگرى است نادان».

بود، در صورتى كه در همه پيوندهايش بى نظمى حاصل شود و يا در بخشى از جنبه ها بيمار خواهد بود، در صورتى كه در بعضى از جنبه هاى نيازمندِ به هم بستگى خللى ايجاد شود.

پى درپى بر آنان فرود مى آيد، به آنان نشان بدهند»(1).

بنابراين در منطق واقعى كه امام عليه السلام بيان مى كنند، انسان اولاً: موجودى فراهم آمده از پيكر و روح است، و ثانيا پيكر او برآمده از چندين چيز است. چنان كه روح او هم آميزه اى از چند چيز است - آنسان كه در ديگر روايت ها آمده است - همان گونه كه جسم انسان بنا به گفته امام عليه السلام آميخته اى از چند چيز است، روح او نيز آميخته از چند چيز است كه امامان عليهم السلام در مسأله «سپاه عقل» و «سپاه جهل» طبق تفسيرى كه در كتب حديث آمده، بيان داشته اند و انسان آنچه آنان فرموده اند در وجود خود مى بيند، گرچه در عين دستيابى به كرانه هاى آسمان و اعماق زمين، ژرفاى نفس و ويژگى هاى آن را نيز خوب نمى شناسد.

ثالثا: امام عليه السلام چگونگى هماهنگى بين اين دو متضاد، روح و جسم، و نيز متضادهاى هر كدام را بيان مى كنند، و اين همان چيزى است كه ما در پى توضيح آنيم، زيرا با بيان آنچه گذشت، پرسش به اين مضمون مطرح مى گردد كه انسان بين اين امور چهارگانه چگونه ارتباط برقرار مى كند، و نيز در درون هر كدام از اين امور چگونه پيوند و همبستگى فراهم مى آيد؟

انسانى كه بين هر كدام از آنها با يكديگر و بين هركدام به تنهايى پيوند برقرار كرد، انسان سالمى مى شود و جامعه اى كه از اين افراد تشكيل مى شود، جامعه سالمى خواهد بود، اما وقتى نتوانست بين آنها پيوند ايجاد كند و آشفتگى و پراكندگى به وجود آمد، فرد و جامعه تشكيل يافته از او، بيمار مى گردد چه آن كه بيمارى پيشرفته و يا بيمارى سبك باشد.

كَالَّذِينَ نَسُوااللَّهَ فَأَنسَاهُمْ أَنفُسَهُمْ أُو لَئِكَ هُمُ الْفَسِقُونَ»(1) «همچون كسانى نباشيد كه خدا را فراموش كردند و خدا، خودشان را هم از يادشان برد، آنان همان تبه كاران هستند».

كسى كه خداى سبحان را فراموش مى كند، فراموش كردن خدا به فراموش كردن خود منجر مى گردد و در نتيجه از خودش مى برد و اين يا از نظر روحى است و يا از نظر جسمى، كه هر كدام يا در سوى افراط و يا در سوى تفريط است.

دوّم: دورى از جامعه: و اين در صورتى است كه انسان با جامعه در پيوند و همسويى نباشد. خداى سبحان درباره پيوند با جامعه مى فرمايد: «إِنَّا خَلَقْنَكُم مِّن ذَكَرٍ وَ أُنثَى وَ جَعَلْنَكُمْ شُعُوبًا وَ قَبَآئِلَ لِتَعَارَفُوا إِنَّ أَكْرَمَكُمْ عِندَ اللَّهِ أَتْقَاكُمْ»(2)؛ «ما شما را از مرد و زنى آفريديم و شما را ملّت ملّت و قبيله قبيله قرار داديم تا يكديگر را بشناسيد، همانا با ارزش ترين شما نزد خدا با تقواترين شما است».

و در جاى ديگر مى فرمايد: «وَ قُولُوا لِلنَّاسِ حُسْنًا»(3)؛ «با مردم نيكو سخن بگوييد».

و فراوانند آيات ديگرى كه درباره پيوستگى انسان با جامعه اش نازل شده است. وقتى چنين نكرد از جامعه اش دور مى افتد و بين او و جامعه اش پراكندگى به وجود مى آيد. خداوند درباره ناپيوستگىِ ميان فرد و جامعه مى فرمايد: «وَاعْتَصِمُوا بِحَبْلِ اللَّهِ جَمِيعًا وَ لاَ تَفَرَّقُوا وَاذْكُرُوا نِعْمَتَ اللَّهِ عَلَيْكُمْ إِذْ كُنتُمْ أَعْدَآءً فَأَلَّفَ بَيْنَ قُلُوبِكُمْ فَأَصْبَحْتُم بِنِعْمَتِهِ إِخْوَ نًا»(4)؛«همگى به ريسمان خدا چنگ بزنيد و پراكنده نشويد، و نعمت خدا را بر خود ياد كنيد: آن گاه كه دشمنان [يكديگر ]بوديد، پس ميان دلهاى شما الفت انداخت، تا به لطف او برادرانِ هم شديد».

و در ادامه مى فرمايد: «وَلاَ تَكُونُوا كَالَّذِينَ تَفَرَّقُوا وَاخْتَلَفُوا مِن بَعْدِ مَا جَآءَهُمُ الْبَيِّنَتُ وَ أُولَئِكَ لَهُمْ عَذَابٌ عَظِيمٌ»(5)؛ «و چون كسانى نباشيد كه پس از آن كه دلايل آشكار برايشان آمد، پراكنده شدند و باهم اختلاف پيدا كردند، و براى آنان عذابى سهمگين است».

ص: 39

سوم: دورى از طبيعت: و اين در صورتى است كه على رغم آن كه خدا طبيعت را در تسخير انسان در آورده است، آن را معبود خودش قرار دهد و به تعبير ديگر، تسخيركننده خودْ در چنگال تسخيرشده بيفتد و اين مفهوم جدايى از طبيعت است. خداى متعال درباره اين كه طبيعت در تسخير انسان است و انسانى كه در تسخير طبيعت نمى افتد، از آن جدا نمى گردد و بلكه آن را همچون مَركبى كه به زير مى كشد، در راستاى نيازهايش به كار مى گيرد، مى فرمايد: «اللَّهُ الَّذِى خَلَقَ السَّمَوَ تِ وَالْأَرْضَ وَ أَنزَلَ مِنَ السَّمَآءِ مَآءً فَأَخْرَجَ بِهِ مِنَ الَّثمَرَ تِ رِزْقًا لَّكُمْ وَ سَخَّرَ لَكُمُ الْفُلْكَ لِتَجْرِىَ فِى الْبَحْرِ بِأَمْرِهِ وَ سَخَّرَ لَكُمُ الْأَنْهَرَ * وَ سَخَّرَ لَكُمُ الشَّمْسَ وَالْقَمَرَ دَآئِبَيْنِ وَ سَخَّرَ لَكُمُ الَّيْلَ وَالنَّهَارَ * وَ ءَاتَاكُم مِّن كُلِّ مَا سَأَلُْتمُوهُ وَ إِن تَعُدُّوا نِعْمَتَ اللَّهِ لاَ تُحْصُوهَآ إِنَّ الاْءِنسَنَ لَظَلُومٌ كَفَّارٌ»(1)؛ «خداست كه آسمان ها و زمين را آفريد، و از آسمان آبى فرستاد، با آن از ميوه ها براى شما روزى بيرون آورد، و كشتى را براى شما رام گردانيد تا به فرمان او در دريا روان شويد، و رودها را براى شما مسخر كرد. و خورشيد و ماه را، كه پيوسته روانند، براى شما رام گردانيد و شب و روز را مسخر شما ساخت. و از هرچه از او خواستيد به شما عطا كرد، و اگر نعمت خدا را شماره كنيد، نمى توانيد آن را به شمار درآوريد، قطعا انسان ستم پيشه ناسپاس است».

امّا در خصوص جدا شونده مى فرمايد: «فَلَمَّا جَنَّ عَلَيْهِ الَّيْلُ رَءَا كَوْكَبًا قَالَ هَذَا رَبِّىفَلَمَّآ أَفَلَ قَالَ لاَ أُحِبُّ الْأَفِلِينَ * فَلَمَّا رَءَا الْقَمَرَ بَازِغًا قَالَ هَذَا رَبِّى فَلَمَّآ أَفَلَ قَالَ لَئِن لَّمْ يَهْدِنِى رَبِّى لَأَكُونَنَّ مِنَ الْقَوْمِ الضَّآلِّينَ * فَلَمَّا رَءَا الشَّمْسَ بَازِغَةً قَالَ هَذَا رَبِّى هَذَآ أَكْبَرُ فَلَمَّآ أَفَلَتْ قَالَ يَقَوْمِ إِنِّى بَرِىءٌ مِّمَّا تُشْرِكُونَ»(2)؛ «پس چون شب بر او پرده افكند، ستاره اى ديد؛ گفت: «اين پروردگار من است». و آن گاه چون غروب كرد، گفت: «غروب كنندگان را دوست ندارم» و چون ماه را در حال طلوع ديد، گفت: «اين پروردگار من است» آن گاه چون ناپديد شد، گفت: «اگر پروردگارم مرا هدايت نكرده بود قطعا از گروه گمراهان مى بودم». پس چون خورشيد را برآمده ديد، گفت: «اين پروردگار من است. اين بزرگ تر است». و هنگامى كه

ص: 40

افول كرد، گفت: «اى قوم، من از آنچه [براى خدا] شريك مى سازيد بيزارم». و آيات ديگرى كه گواه بر آن است كه برخى از مردم بت ها و يا طبيعت و امثال آن را براى خود، به عنوان خدا برگزيدند.

چهارم: دورى از خدا: در اين مورد خداى متعال مى فرمايد: «اسْتَحْوَذَ عَلَيْهِمُ الشَّيْطَنُ فَأَنسَاهُمْ ذِكْرَ اللَّهِ أُولَئِكَ حِزْبُ الشَّيْطَنِ أَلاَ إِنَّ حِزْبَ الشَّيْطَنِ هُمُ الْخَسِرُونَ * إِنَّ الَّذِينَ يُحَآدُّونَ اللَّهَ وَ رَسُولَهُ أُولَئِكَ فِى الْأَذَلِّينَ»(1)؛ «شيطان بر آنان چيره شده و خدا را از يادشان برده است؛ آنان حزب شيطانند. آگاه باشيد كه حزب شيطان همان زيانكارانند. در حقيقت، كسانى كه با خدا و پيامبر او به دشمنى بر مى خيزند، آنان در [زمره ]زبونان خواهند بود». انسان هنگامى كه از پيوستگى دست شست و جدايى حاصل آمد، چنين به بدبختى گرفتار مى آيد.

مى كنند كه بين دانش و شناخت درون اشيا فاصله زيادى است و آنچه دانش بدان دست يافته است، بسيار اندك تر از آن چيزى است كه در درون جان و جسم انسان گذاشته شده و يا در بيرون از وجود انسان در آسمان، زمين و طبيعت نهاده شده است.

مى شود و در حكم قانونِ ناقص خواهد بود. زيرا وقتى براى گروهى قانونى وضع شده باشد و براى گروهى ديگر قانون ديگرى، و يا براى گروهى قانون وضع شود و براى گروه ديگرى نشود، موجب درگيرى بين اين گروه ها مى شود چون قانون مرز مشخص است و اگر در سويى مرزهاى مشخّص باشد و در سوى ديگر مرزهاى ديگر، و يا در سوى ديگر بى قانونى و بى مرزى باشد، از سوى دو گروه جدال به وجود خواهد آمد.

مثلاً وقتى قانونى بگويد: انسان در ازدواج با هر تعداد زن آزاد است، و يا آن كه زنى به هر تعداد شويى كه مى خواهد مى تواند با آنان ازدواج كند، و قانون ديگرى اين آزادى را محدود كند و بگويد: كه مرد نمى تواند بيش از يك زن و زن نمى تواند بيش از يك شوهر داشته باشد، طبيعى است كه بين دو قانون برخورد فراهم آيد؛ زيرا مرد مى خواهد ازدواجِ دوّم كند، اما زن مانع مى شود، و يا آن كه زن مى خواهد ازدواج دوّم كند و مرد مانع مى شود.

در قوانين سياسى، اقتصادى و اجتماعى هم وضع چنين است. و اين علاوه بر آن است كه اگر قانون فراگير نباشد، ناقص خواهد بود. زيرا چنان كه روشن است، فطرت انسان، فطرتى يگانه است. همان گونه كه سرشت افراد گوناگون گرد آمده در يك جامع نظير گياهان و حيوانات هم، سرشتى يگانه است. مثلاً: سرشت درخت انار در همه انارها يگانهاست و اختلاف بين آنان اندك است. چنان كه سرشت گوسفند نيز سرشتى يگانه است، گرچه در بين آنها جزئياتى گوناگون وجود دارد. و از آن جايى كه سرشت هر نوعى نسبت به زير مجموعه اش يگانه است، بايد سرشت انسان هم نسبت به همنوع خود همگون باشد، و سرشت خواستگاه قانون است چه قانونى را كه انسان براى خود وضع كرده باشد و چه قانونى كه آسمان براى انسان وضع كرده باشد، با اين تفاوت كه منبع قانون در اوّلى، انسانِ محدود [و ممكن الخطا ]است و در دوّمى خداى سبحان و نامحدود است.

اگر قانون نسبت به همه افراد جامعه، يگانه نباشد موجب درگيرى، جنگ و اختلاف مى گردد. جنگ هايى كه در جهان مى بينيم در بسيارى از مواقع ناشى از اختلاف قانون در كشورى نسبت به كشور ديگر است. كشورى به فكر استعمار مى افتد و به خودش حق

ص: 43

مى دهد كه ديگران را به نفع خود به كار گيرد و كشور ديگر استعمار را نمى پذيرد، و يا آنكه دو كشور مى خواهند كشور سوّمى را استعمار كنند و بر آن مسلط شوند، در نتيجه درگيرى و جنگ بين دو پديد مى آيد و در نهايت كشتار و جنايت.

2. همه ابعاد انسان را در بر گيرد: بايد قانون فراگير باشد، يعنى همه نيازهاى جسمى، عقلى و عاطفى انسان را برآورده كند، چه نيازهاى فردى و يا نيازهاى اجتماعى در ابعاد گوناگون انسان. اگر قانون چنين نباشد، درگيرى، اختلاف و جدايى از سويى و نقص و بى قانونى از ديگر سو به وجود مى آيد، زيرا انسان فراهم آمده از جسم است - كه نيازهاى خاص خود را دارد - و عقل كه مقررات، ويژگى ها و مزاياى ويژه خود را، و از عاطفه، كه آن هم ويژگى ها، تمايلات و تنافرات خاص خودش را دربردارد. اگر قانون چنين فراگير نباشد، قانونى است ناقص و جنگ آفرين. در اين مورد فرق نمى كند كه ايراد از وضع قانون باشد و يا اجراى آن، چون بايد دو جنبه در قانون مورد توجّه باشد: جنبه قانونى و جنبه اجرائى. زيرا قانون هر قدر هم درست باشد، روش هاى اجرايى گوناگون دارد، كه بعضى درست و بعضى نادرست هستند. بنابراين بايد به قانون از هر دو ناحيه توجّه شود: از ناحيه قانونى و از جنبه اجرايى و كاربردى.

3. توازن بين تعامل را پديد آورد: قانون بايد در فراهم آوردن نياز و محدود كردن آزادى، قانونى ميانه باشد. روشن است كه هر قانونى مقدارى از آزادى انسان را مى گيرد، بنابراين بايد در وضع قانون «اهمّ و مهمّ» را در نظر گرفت و هر دو جنبه را لحاظ كرد. در آزادىِ انسان، آزادى ديگران را نيز در نظر گرفت، و يا آن كه در آزادى انسان مصلحت خودش را هم لحاظ كرد. مثلاً قانون «حرمت ازدواج با بيش از چهار زن» از سويى آزادى انسان را در ازدواج با هر تعدادى كه مى خواهد، محدود مى كند. بنابراين از سويى مصلحت انسان را از نظر مقيد ساختن آزادى و مصلحت انسان را از جنبه آزادى در نظر گرفته است، و با ملاحظه اين دو مصلحت، قانون را وضع كرده است. خداى متعال

ص: 44

مى فرمايد: «فَانكِحُوا مَا طَابَ لَكُم مِّنَ النِّسَآءِ مَثْنَى وَ ثُلَثَ وَ رُبَعَ»(1)؛ «هرچه از زنان [ديگر] كه شما را پسند افتاد، دوتا، سه تا، چهارتا به زنى بگيريد».

همچنين در وضع قانون بايد از سويى مصلحت نيازمندان و توده ها را در نظر گرفت، و از سوى ديگر مصلحت اين را كه انسان درآمد را از راه تجارت، كشاورزى و امثال آن براى خود مى خواهد، در نظر داشت و قانون «ماليات» را به گونه اى وضع كرد كه به هيچ سويى ستم نشود. انسان درون خانه اش آزاد است كه به چيزى گوش بدهد و يا غير آن را انجام دهد، امّا اين آزادى وقتى محدود مى شود كه آزادى همسايگان را از بين ببرد، پس حق ندارد صداى راديو را به قدرى بلند كند كه همسايه ها را بيازارد. بنابراين ويژگى ديگر قانون اين است كه به مقدار نياز بدهد و به مقدار نياز بستاند، و اگر قانون بين اين دو امر حد وسط نباشد، ناقص خواهد بود، و اين نقص يا در جنبه افراطى و يا در جنبه تفريطى است؛ و باعث گرفتارى فرد يا جمع از نظر جسمى، عاطفى و يا عقلى مى گردد. لذا خداوند مى فرمايد: «وَ كَذَ لِكَ جَعَلْنَكُمْ أُمَّةً وَسَطًا»(2)؛ «و چنين است كه شما را امتى ميانه قرار داديم».

و در حديث است كه: «خير الأمور أوسطها(3)؛ بهترين كارها، ميانى آن است».

3. چرا به وجود آورده است؟

روشن است كه پاسخ اديان آسمانى به اين پرسش ها متفاوت با پاسخ طبيعت گرايان و ماترياليست ها مى باشد و البته خود پاسخ اديان نيز در ويژگى ها متفاوتند، همچنان كه پاسخ طبيعت گرايان تفاوت هايى با يكديگر دارند.

4. فرجام چه خواهد بود؟

5. چرا فرجام چنان خواهد بود؟

6. فرجام چگونه خواهد بود؟

اينها سه پرسش اساسى است و نه دو پرسش؛ چون مثلاً وقتى پدرى بگويد: ما بايد سفر كنيم، از سوى خانواده پرسش هاى [سه گانه] زير مطرح مى شود: كجا برويم؟ چرا برويم و چگونه برويم، با هواپيما يا ماشين؟

پس از اين پرسش هاى شش گانه، دو پرسش اصلى در زندگى انسان مطرح مى گردد كه به زندگى امروزى بشر مرتبط است و آن دو پرسش اين است:

7. چرا به زندگى ادامه مى دهيم؟

8. چگونه در سايه صلح زندگى كنيم كه از رفاه كنونى و پيشرفت آينده، برخوردار باشيم؟

در انسان سرشت پيشرفت وجود دارد، و تنها زندگىِ آرام را نمى خواهد، بلكه در پى دستيابى به آينده بهتر است. انسان، على رغم سرشت پيشرفتِ خود، گاه به سبب عوامل ويژه اى به قهقرا مى رود. درباره انسان سه امر قابل طرح است؛ پيشرفت، توقف و پس رفت.

پيشرفت ترسناك است، زيرا انسان نمى داند كه به كجا خواهد رسيد؟ و اگر زندگى كنونى خودش را براى دستيابى به پيشرفت در آينده رها كند، آيا موفق خواهد شد يا سقوط خواهد كرد و يا تغييرى در وضعيتش پيش نخواهد آمد؟ امّا توقف و درجا زدن خلاف سرشت انسان و خلاف روان و روحيه ترقى خواه اوست. قهقرا نيز به معناى بازگشت به عقب و واپسگرايى است.

درجا زدن گرچه نسبت به دو صورت ديگر سالم تر است - چون در پيشرفت ترس و

ص: 46

در پسرفت، عقب ماندگى است - امّا درجا زدن خودبه خود نوعى تأخر و واماندگى است و انسان خلاّق در حال درجا زدن مى ميرد و مرگْ خود عقب ماندگى است و در حديث آمده است كه: «من اعتدل يوماه فهو مغبون، و من كان غده شراً من يومه فهو ملعون(1)؛ هركس دو روزش برابر باشد، زيان ديده است و اگر فردايش بدتر از امروزش باشد، نفرين شده است».

قدرتش را از بين ببرند. از اين رو خداوند نسبت به وضع اوّل مى فرمايد: «يُذَبِّحُ أَبْنَآءَهُمْ وَ يَسْتَحْىِ نِسَآءَهُمْ»(1)؛ «پسران آنان را مى كشت و زنانشان را زنده نگه مى داشت».

و نسبت به وضع دوّم مى فرمايد: «إِنَّ هَؤُلاَءِ لَشِرْذِمَةٌ قَلِيلُونَ * وَ إِنَّهُمْ لَنَا لَغَآئِظُونَ * وَ إِنَّا لَجَمِيعٌ حَذِرُونَ»(2)؛ «[و گفت]: اينها عده اى ناچيزند. و راستى آنها ما را بر سر خشم آورده اند، و[لى ]ما همگى به حال آماده باش در آمده ايم».

و در آيه ديگرى فرموده: «إِنِّى أَخَافُ أَن يُبَدِّلَ دِينَكُمْ أَوْ أَن يُظْهِرَ فِى الْأَرْضِ الْفَسَادَ»(3)؛ «من مى ترسم كه دين شما را تغيير دهد و يا در اين سرزمين فساد كند».

در حالى كه خداوند نسبت به حالت سوّم مى فرمايد: «يَهْدِى بِهِ اللَّهُ مَنِ اتَّبَعَ رِضْوَ نَهُ سُبُلَ السَّلَمِ وَيُخْرِجُهُم مِّنَ الظُّلُمَتِ إِلَى النُّورِ بِإِذْنِهِ وَيَهْدِيهِمْ إِلَى صِرَ طٍ مُّسْتَقِيمٍ»(4)؛ «خدا هركه را از خشنودى او پيروى كند، به وسيله آن به راه هاى سلامت رهنمون مى شود، و به توفيق خويش، آنان را از تاريكى ها به سوى روشنايى بيرون مى برد و به راهى راست هدايتشان مى كند».

سوّم: به همكارى جمعى دست مى يابد؛ همكاريى كه در آموزش دادن وآموزش ديدن، در بيمارى، سلامتى، ازدواج، سكونت، خوردن، پوشيدن و سوار شدن و ديگر نيازهاى بى شمارش بدان نياز دارد.

ضعيف مى شود. انسان رها و يله در استقلال مثل فرد، وابسته به غير نيست. فرد رها، در اين كه چه كار كند، چه بخورد و چه اقدامى كند، كاملاً مستقل است. امّا همه چيز فرد وابسته به جامعه مقيد و نامستقل است. او در خوردن، نوشيدن، پوشيدن، زن گرفتن، مسكن، وسيله نقليه، آمد و شد، و...، مقيد است. گرچه اين تقييد كلّى نيست، امّا در عين حال نوعى پايبندى وجود دارد كه آن را پايبندى شرايط و موقعيت مى گويند. مثلاً فردى كه به جامعه اسلامى پيوست، در خوردن و نوشيدن مقيد مى شود، شراب نمى نوشد، گوشت خوك نمى خورد، و پوشاك او نيز نبايد پوشاكى باشد كه اسلام از آن نهى كرده است، از قبيل حرير و طلا براى مردان. در ازدواج هم نبايد بيش از چهار زن بگيرد، و ساير تقيّدهايى كه برايش مطرح است.

فردى هم كه به مسيحيان پيوسته است، در زندگى خود مقيد مى شود كه مثلاً يكشنبه هر هفته به كليسا برود و نيايش كند، با بيش از يك زن ازدواج نكند و [بر اساس برخى فِرق مسيحى ]هرگز نبايد زنش را طلاق دهد. همچنين است نسبت به ديگر وابستگى هاىبشرى، اعم از آن كه دينى آسمانى باشد و يا قانونى و زمينى، و چه آن كه قانون را اشراف و نخبگان درست كرده باشند و يا ديكتاتور آن را وضع كند و يا مجموعه ملّت باشد؛ آن سان كه در حكومت هاى دموكراسى و مردمسالار پنداشته مى شود كه منبع قانونگذارى تنها مردم اند.

نيز چون پيوستگى باعث تقويت و تضعيف مى شود، بايستى انسان آن را خوب بسنجد كه از او چه مقدارى مى گيرد، و چه مقدارى مى دهد، تا از استقلال خود بدهد و از فوائد پيوستگى بهره مند شود. بنابراين رابطه اجتماعى نقيض تنهايى و فردى است و در عين حال موجب وحدت اجتماعى نيز مى شود؛ همچنين خودخواهىِ فردى را ضعيف مى كند و ديگرخواهى اجتماعى را تقويت مى نمايد؛ پيوند اجتماعى نوعى فروتنى است، زيرا مفهومش آن است كه تو خود را دوست دارى و ديگرى را هم دوست دارى، تو در درون و در جمع آنها و آنها، در درون تو و با تو هستند. بر خلاف عزلت گزينى و جمع گريزى كه انسان در آن شرايط اسير خودخواهى خويش است، و انسانيت ديگران و زندگى آنان را

ص: 50

دوست ندارد، و فقط خودش را مى خواهد. فردگرايىِ محض در واقع نوعى تنهايى و خودبرتربينى است و اميرمؤمنان على عليه السلام مى فرمايند: «لا وحشة أوحش من العجب(1)؛ هيچ وحشتى، ترسناك تر از خودپسندى نيست».

انسانِ خودپسند غالباً در كارهاى اجتماعى مشاركت نمى كند و در همان حال غريب و دور از جامعه مى ماند، و در عين حال كه در متن جامعه است، تنهايى و وحشت گريبانگير او مى گردد، بر خلاف شخص فروتن و اجتماعى كه هرگز احساس وحشت نمى كند، بلكه احساس عمده اش الفت و انس مى باشد، گرچه در بيرون جامعه باشد.

جدايى به پيوستگى گام مى نهند در حالى كه طلاق عكس آن است و زن و شوهر از پيوستگى به تنهايى و عدم پيوستگى گام مى نهند.

بين خلاقيّت انسان و خلاقيت حيوان و گياه تفاوت بسيار است. خلاقيّت انسان، خلاقيّت آگاهانه و خردمندانه است و خلاقيّت حيوان و گياه امرى است غريزى. اين مسأله در علم حيوان شناسى و گياه شناسى شناخته شده و ثابت شده است. گرچه ديدگاهى نيز وجود دارد مبنى بر اين كه در گياه و حيوان هم نوعى شعور [محدود ]وجود دارد. همچنين ديدگاهى وجود دارد كه مى گويد هر چيزى در دنيا داراى شعور است و براى اين نظريه به اين آيه ها استدلال مى كنند كه خداى سبحان مى فرمايد: «إِنَّا عَرَضْنَا الْأَمَانَةَ عَلَى السَّمَوَ تِ وَالْأَرْضِ وَالْجِبَالِ فَأَبَيْنَ أَن يَحْمِلْنَهَا وَ أَشْفَقْنَ مِنْهَا»(1)؛ «ما امانت را بر آسمان ها و زمين و كوه ها عرضه داشتيم، [همگى ]از تحمل آن سرباززدند و از آن هراسناك شدند».

و مى فرمايد: «يَجِبَالُ أَوِّبِى مَعَهُ»(2)؛ «اى كوه ها با او [در تسبيح خدا] همصدا شويد».

و در آيه سوم فرموده: «فَإِذَا هُم بِالسَّاهِرَةِ»(3)؛ «و به ناگاه آنان در زمين هموار خواهند بود».در هر صورت، بحث از گياه و حيوان را به فرصتى ديگر وا مى گذاريم، چون بحث ما درباره خلاقيّت انسان است. انسان با سرشت و فطرت خود موجودى است آفريننده؛ اين موجود خلاّق و نوآور، يا زندگى مى آفريند و نابودى را پديد مى آورد و حياتى را كه براى خود مى آفريند: يا زندگىِ سالم و درست است، يا زندگى تباه و انحرافى. مثلاً كسى كه انسانى را مى كشد و يا خانه اى را نابود مى سازد، در واقع نابودى را مى آفريند. امّا كسى كه فرزندى را به وجود مى آورد، گاه آن را از راه حلال به وجود مى آورد و گاه از راه غيرحلال و فساد. همچنين كسى كه خانه اى را مى سازد گاه بنايى اصولى و مهندسى و درست به وجود مى آورد و گاهى ساختمانى انحرافى و برخلاف قوانين و نيازها.

انسان هنگامى كه خلاقيّت و نوآورى خودش را در سازندگى به كار نگرفت، آن را در تخريب به كار مى گيرد، و تخريب حتى شامل نابودى خودش هم مى شود. فرد گوشه گير، خلاقيتش را در گوشه گيرى و دورى از مردم كه موجب نابودى خود او مى شود، به كار

ص: 54

مى گيرد. بعضى افراد حتى به مرحله اى مى رسند كه آرزوى مرگ مى كنند و يا به خودكشى دست مى يازند. انگيزه چنين شخصى، نفس نوآور و خلاّق او است زيرا اين خلاقيّت و نوآورى گاهى پديدآورنده نابودى و فنا و تباهى است. در جايى كه به خودكشىِ حرام دست يازد و يا بدون اعتقاد به آخرت آرزوى مرگ كند و يا در صورتى كه بخواهد به جايگاه بهترى منتقل شود خلاقيّت زندگى و پايدارى را به كار مى برد، چون بر اين باور است كه پس از مرگ هم زندگى تداوم دارد، چنان كه خداى متعال مى فرمايد: «وَ لاَ تَحْسَبَنَّ الَّذِينَ قُتِلُوا فِى سَبِيلِ اللَّهِ أَمْوَ تَا بَلْ أَحْيَآءٌ عِندَ رَبِّهِمْ يُرْزَقُونَ»(1)؛ «هرگز كسانى را كه در راه خدا كشته شده اند، مرده مپندار، بلكه زنده اند و نزد پروردگارشان روزى داده مى شوند».

از همين رو مى بينيم كه اولياى خدا آرزوى مرگ مى كنند، و خدا نيز درباره يهود فرموده است: «قُلْ يَأَيُّهَا الَّذِينَ هَادُوا إِن زَعَمْتُمْ أَنَّكُمْ أَوْلِيَآءُ لِلَّهِ مِن دُونِ النَّاسِ فَتَمَنَّوُا الْمَوْتَ إِنكُنتُمْ صَدِقِينَ * وَ لاَ يَتَمَنَّوْنَهُ أَبَدَا بِمَا قَدَّمَتْ أَيْدِيهِمْ»(2)؛ «بگو: اى كسانى كه يهودى شده ايد، اگر پنداريد كه شما دوستان خداييد نه مردم ديگر، پس اگر راست مى گوييد درخواست مرگ كنيد. و[لى] هرگز آن را به سبب آنچه از پيش به دست خويش كرده اند، آرزو نخواهند كرد».

همه اينها بر پايه اصل و قاعده كلّى است، گرچه ممكن است بعضى از همجنس گراها، رابطه درستى با جنس مخالف هم داشته باشند. زنا نيز از رابطه هاى انحرافى است، چون ناشى از گريز از مسئوليّت هاى شريك زندگى است. همه اينها - افزون بر آن كه نوعى رابطه بيمار و انحرافى نسبتِ به رابطه درست خارجى به شمار مى آيند - امورى هستند كه زندگى خانوادگى را منهدم و از درون نابود مى كنند. خانواده، مصالح سالم براى بنيان جامعه صالح مى باشد، در حالى كه اينها مصالح ناسالم و فاسدى هستند كه با آن جامعه منحرف ساخته مى شود.

از جمله روابط انحرافى، روابط استوار بر قوم، ميهن، رنگ، زبان، قبيله و امثال آن است. همه اينها انحرافى اند. زيرا در آنها فرد به رجوع به اصل خود و عادت هاى خويش تمايل دارد و از گسترش ارتباط خود به بيرون از دايره اى كه در آن است، مى ترسد و از آن مى گريزد، در حالى كه برادرى و ارتباط با ديگران و توجه به لياقت ها و شايستگى ها،روابطى مستقيم و معتدل اند كه بيش از آنچه مى گيرند، نمى دهند و بيش از آنچه مى دهند، نمى گيرند.

در عكس آن نيز رابطه انحرافى وجود دارد: كسى كه قوم، قبيله و امثال آن را به كلّى ترك كند و كاملاً در ارتباط با بيرون باشد، گرفتار رابطه انحرافى است؛ مثل كسى كه قبيله خودش را رها كند و براى خود قبيله ديگرى برگزيند و يا ملّت خودش را رها كرده و ملّت ديگرى براى خود انتخاب بكند، چون حق هم كفوى و سزامندى را نمى تواند ادا نمايد. زيرا سزاوارى و هم كفو بودن همان گونه كه در بيرون است، در درون هم هست. كسى كه همه كارها را به خارج منحصر كند، درست مثل كسى است كه همه را به اندرون اختصاص داده باشد، هر دو اينها از دايره ارتباط درست، و تحكيم شايستگى ها بيرون و منحرف اند.

در نيازهاى او از قبيل غذا، پوشش، مسكن و امثال آن است.

انسان ريشه اى نسبت به پدر و مادرش دارد كه او را به آن دو مرتبط مى سازد.

ريشه ديگر او در اجتماع كوچك خانواده است.

ريشه ديگرش در جامعه اى بزرگ تر مى باشد كه در آن زندگى مى كند. آفرينندگى انسان در ارتباط با سازندگى و يا انهدام، با اين ريشه ها پيوندى گسترده دارد. انسانى كه در ميان پدر و مادر خلاّق و نوآور زندگى مى كند، غالبا مثل آن دو مى شود و فرزندى كه در نزد پدر و مادر تخريب گر زندگى مى كند، معمولاً مثل آن دو مى شود. لذا آمده است كه: «الولد سر أبيه(1)؛ فرزند اسرار پدر خويش است».

همچنين است نسبت به جامعه كوچك و يا جامعه بزرگ خودش. بلكه خلاقيّت او باطبيعت هم ارتباطى دارد. بعضى طبيعت هايى كه انسان در آنها زندگى مى كند، در انسان خلاقيّت انهدام، و بعضى ديگر خلاقيّت سازندگى را، در سطوح و درجه هاى گوناگون، در وجود او مى دمند. محض نمونه، كشورهاى گرمسيرى موجب پيدايش طبيعتى تند در زمينه انهدام يا سازندگى مى گردد، در حالى كه شهرهاى سردسيرى به خلاف آن است. اين مطلبى است كه در جامعه شناسى و روان شناسى به اثبات رسيده است.

و اين روشن است، زيرا خلاقيّت در كسى چون امام عليه السلام خلاقيّتى است طبيعى و اصيل، و تشويق و عدم تشويق هرگز موجب زيادى و يا كمى نمى گردد.

النبي صلى الله عليه و آله فقال: يا رسول اللّه من أبرّ. قال: أمّك. قال: ثمّ من. قال: أمّك قال: ثمّ من قال: أمّك. قال: ثمّ من. قال: أباك(1)؛ «مردى از پيامبر صلى الله عليه و آله پرسيد: اى رسول خدا به چه كسى نيكى كنم؟ فرمودند: مادرت. بار ديگر گفت: به كى نيكى كنم؟ فرمودند: مادرت. بار سوّم پرسيد: به كى نيكى كنم؟ فرمودند: به مادرت. در بار چهارم كه پرسيد: به كى خوبى كنم؟ فرمودند: به پدرت».

ثالثا: ارث به صورت برابر است، چون عاطفه مادر نسبت به فرزند پسر و دختر برابر است. به همين جهت در شريعت اسلامى ارث نسبت به كسانى كه از طرف مادر با انسان خويش هست از قبيل دايى و خاله برابر است.

رابعا: عاقله از سوى مادر نيست.

خامسا: لوازم زندگى بر دوش او نمى باشد. آنچه كه ذكر كرديم از ناحيه قانون است و قانون علّت ها را لحاظ نمى كند، و به اصطلاح اصوليان: حكم در شمول و فراگيرى، حكمت را در نظر نمى گيرد بلكه به اغلبيّت نگاه مى كند، در حالى كه در علّت، هر فرد را به طور مستقل در نظر مى گيرد. از اين رو بايد قانون به شكل عموم باشد، و گرنه نابسامانى به وجود مى آيد. هرجا كه حكمت فراگير وجود داشته باشد قانون است و هرگاه از نظر سلبى يا ايجابى، فردى يا افرادى از شمول حكمت بيرون شد، قانون بر او جارى مى گردد. مثلاً قانون «ويزا» هنگام خروج از كشور، در كشورهاى غربى براى سازماندهى كلّى، آمارگيرى و پيشگيرى از فرار و امثال آن وضع شده است. امّا اين قانون شامل رئيس حكومت هم مى گردد. او هم بايد به هنگام خروج ويزا بگيرد با آن كه علم دارد كه اين حكمت ها درباره رئيس حكومت صدق نمى كند و در او وجود ندارد، و شامل او هم مى گردد، زيرا قانون بايد فراگير باشد و هرگز شكسته نشود، و هيچ كس به ادّعاىِ آن كه از علّتى كه قانون به خاطر آن وضع شده، خارج است، قانون را نمى شكند. در روايت چنين آمده است: «فردى از حضرت على عليه السلام پرسيد: آيا بدن رسول خدا صلى الله عليه و آله همچون بدن ساير افراد به هنگام مرگ نجس مى گردد؟ حضرت على عليه السلام فرمودند: نه. وى پرسيد: پس چرا او را غسل داديد؟ حضرت

ص: 59

على عليه السلام پاسخ دادند: به خاطر جريان و فراگيرى سنت»(1).

و مقصود از جريان و فراگيرى سنّت در اين حديث، آن است كه وقتى قانونى وضع شد بايد فراگير باشد و شامل همه گردد، چه آن كه حكمتى كه به خاطر آن قانون وضع شده در اين فرد خاص باشد و يا نباشد.

روزهاى آخر به اوج خود مى رسد و در نتيجه زن گاه با ديگران به گونه اى رفتار مى كند كه گويى همه افراد كودكان او هستند كه بايد مهر و لطف خودش را شامل آنها كند، و سپس به زنى كاملاً متفاوت تبديل مى شود، چون غدد هرمونى زنانگى شبيه هرمون هاى زنانگى و مادرى سابق شروع به ترشح مى كند و زمانى كه هرمون هاى زنانه به اوج خود رسيد، خانه به زندانى غير قابل تحمل تبديل مى شود، زيرا غيرت زنانگى كار خودش را كرده و فضاى خانوادگى به هم ريخته است و بسيارى مواقع مردان و فرزندان در شگفت مى شوند كه آن مادر مهربان و همسر دلسوز چگونه به اين موجود بسيار حساس و منفصل و تهاجمى تبديل شده است؟ بسيارى از اين واقعيت غافلند كه تغيير حالت مزاجى تابع ترشحاتهرمون هاى داخلى است كه خداى سبحان براى برهم نخوردن جوّ عاطفى در وجود زن نهاده است، تا زندگى زن و زندگى خانوادگى به هم نريزد. بنابراين انسان نيازمند دو دست است: دست قدرت و دست مهر، و اين حالت در ذات و درون زن موجود است و در كتاب هايى كه در اين باره نوشته شده اند، به تفصيل آمده است.

هماهنگى اش را با اين منصب ها، اثبات كرده است. به همين خاطر در دنياى امروز كه اكثر كشورها قانون آسمانى را كنار گذاشته و بين زن و مرد در همه موارد، برابرى برقرار كردند، هنوز زنان موانع دستيابى به رياست، وزارت، فرمان دهى، قضاوت و امثال آن را جز به صورت نادر، كنار نزدند. دليلش اين نيست كه مانع قانونى فرارويشان هست، بلكه مانع، روحى و طبيعى است، كه در نهاد زن نهاده شده است.

زن با اين قبيل كارها هماهنگى ندارد و همانند اتومبيلى است كه در عين كامل بودن، توان حمل آهن، سيمان و امثال آن را ندارد. در حالى كه ماشين هاى بزرگ مى توانند آنها را حمل كنند، با آن كه مناسب حمل مسافر نيستند و اين نه به خاطر خود ماشين است، بلكه بهخاطر آن كه مسافران از سوار شدن به آن رنج، دشوارى و كوفتگى مى بينند. هر يك از دو ماشين نسبت به خود كامل اند، امّا كمال يكى با مسافر تناسب ندارد، و كمال ديگرى با حمل آهن و سيمان.

الْمُتَنَفِسُونَ * وَ مِزَاجُهُ مِن تَسْنِيمٍ * عَيْنًا يَشْرَبُ بِهَا الْمُقَرَّبُونَ»(1)؛ «نه چنين است، در حقيقت، كتاب نيكان در «عليّون» است و توچه دانى كه «عليّون» چيست؟ كتابى است نوشته شده. مقربان آن را خواهند ديد. به راستى نيكوكاران در نعيم [الهى] خواهند بود. بر تخت ها [نشسته] مى نگرند. از چهره هايشان طراوت نعمت را در مى يابى. از باده مُهر شده نوشانيده شوند. [باده اى كه] مُهر آن، مشك است و در اين [نعمتها] مشتاقان بايد بر يكديگر پيشى گيرند. و تركيبش از[چشمه] تسنيم است: چشمه اى كه مقربان از آن مى نوشند».

نيكان كه به يكديگر نيكى مى كنند و با آسمان در پيوند هستند، كتابشان در عليين است و آن جايگاهى است كه مقربان درگاه الهى آن را مى بينند. خداوند نسبت به كسانى كه پيوند خود را از آسمان قطع كرده اند مى فرمايد: «كَلاَّ إِنَّ كِتَبَ الْفُجَّارِ لَفِى سِجِّينٍ * وَ مَآ أَدْرَاكَ مَا سِجِّينٌ * كِتَبٌ مَّرْقُومٌ»(2)؛ «نه چنين است [كه مى پندارند]، كارنامه بدكاران در «سجّين» است. و تو چه دانى كه «سجّين» چيست؟ كتابى است نوشته شده».

در اينجا مقربان كتاب را نمى بينند، چون كتاب نزد مقربان برده نمى شود، بلكه به پايين برده مى شود. خداى متعال در وصف بهشتيان مى فرمايد: «إِلاَّ قِيلاً سَلَمًا سَلَمًا»(3)؛ «سخنى جز سلام و درود نيست».

در اينجا فقط امنيّت و صفا هست. خداى سبحان مى فرمايد: «وَ ءَاخِرُ دَعْوَاهُمْ أَنِ الْحَمْدُ لِلَّهِ رَبِّ الْعَلَمِينَ»(4)؛ «و پايان نيايش آنان اين است كه: ستايش ويژه پروردگار جهانيان است».

در اينجا پيوند و ارتباط با خدا و ستايش او مطرح است. خداوند در توصيف جهنميان مى فرمايد: «إِنَّ ذَ لِكَ لَحَقٌّ تَخَاصُمُ أَهْلِ النَّارِ»(5)؛ «اين مجادله دوزخيان قطعا راست است».

دوزخيان همان گونه كه در اين دنيا در مجادله بودند، در آنجا هم مجادله مى كنند، چون آخرت پايان دنياست. دنيا اگر صفا، دوستى و امنيّت باشد، همه اينها به آخرت والا منتهى

ص: 64

مى شود و عكس آن، به عكس آن منجر مى گردد. هرچه اين پيوندهاى سرچشمه گرفته از روح، قوى باشد، صفا و دوستى بيشتر حاكم مى گردد، ولى اگر پيوندهاى جسم قوى گردد - به همه اقسام چهارگانه اى كه گذشت - دعوا و نزاع، قوى تر مى شود.

آورديد، ايمان آوردند، قطعا هدايت شده اند، ولى اگر روى برتافتند، جز اين نيست كه سر ستيز دارند و به زودى خدا [شرّ] آنان را از تو كفايت خواهد كرد، كه او شنواى داناست. [اين است] نگارگرى الهى؛ و كيست خوش نگارتر از خدا؟ و ما او را پرستندگانيم. بگو: آيا درباره خدا با ما بحث و گفت وگو مى كنيد؟ با آن كه او پروردگار ما و پروردگار شماست؛ و كردارهاى ما از آن ما،و كردارهاى شما از آن شماست، و ما براى او اخلاص مى ورزيم. يا مى گوييد: «ابراهيم و اسماعيل و اسحاق و يعقوب و اسباط [دوازده گانه] يهودى يا نصرانى بوده اند؟» بگو: «آيا شما بهتر مى دانيد يا خدا؟» و كيست ستمكارتر از آن كه شهادتى از خدا را در نزد خود پوشيده دارد؟ و خدا از آنچه مى كنيد غافل نيست. آن جماعت را روزگار سپرى شد؛ براى آنهاست آنچه به دست آورده اند؛ و براى شماست آنچه به دست آورده ايد، و از آنچه آنان مى كرده اند، شما بازخواست نخواهيد شد».

پيامبران - چنان كه رسول اكرم صلى الله عليه و آله فرموده - برادرانى هستند از مادرانى گوناگون. پيامبر صلى الله عليه و آله از آن رو مادران را آورده و نه پدران را، به خاطر احترام به عيساى مسيح عليه السلام كه پدر نداشت. وحدت بين آنان همان نگارگرى الهى است و «وَ مَنْ أَحْسَنُ مِنَ اللَّهِ صِبْغَةً؛ چه كسى خوش نگارتر از خداست». نگارگرى در برابر نگارگرى خدا، نگار تفرقه است. از همين رو ابراهيم، اسماعيل، اسحاق، يعقوب و اسباط عليهم السلام يهودى و يا مسيحى نبودند، بلكه بر نگار الهى كه همان نگار يگانگى، اخلاص و واقعيت است، بودند.

به هر حال، آن ملّت ها رفتند و به تاريخ پيوستند امّا شما اى انسان هاى معاصر، موظّف هستيد كه به سوى آن هدايت سرشار از يگانگى، صفا و دوستى، حركت كنيد.

يَفْعَلُونَ»(1)؛ «پادشاهان چون به شهرى درآيند، آن را تباه و عزيزانش را خوار مى گردانند و اين گونه مى كنند».

پادشاهان تنها با يكديگر نمى جنگند و تنها موجب تفرقه در بيرون جامعه نمى گردند، بلكه آن را به درون خود هم مى كشانند. خداى متعال مى فرمايد: إِنَّ فِرْعَوْنَ عَلاَ فِى الْأَرْضِوَ جَعَلَ أَهْلَهَا شِيَعًا يَسْتَضْعِفُ طَآئِفَةً مِّنْهُمْ يُذَبِّحُ أَبْنَآءَهُمْ وَ يَسْتَحْىِ نِسَآءَهُمْ(2)؛ «فرعون در سرزمين [مصر] سربرافراشت و مردم آن را طبقه طبقه ساخت، طبقه اى از آنان را زبون مى داشت: پسرانشان را سر مى بريد و زنانشان را [براى بهره كشى] زنده برجاى مى گذاشت».

مى فرمايد: «يَأَيُّهَا الَّذِينَ ءَامَنُوا مَا لَكُمْ إِذَا قِيلَ لَكُمُ انفِرُوا فِى سَبِيلِ اللَّهِ اثَّاقَلْتُمْ إِلَى الأَْرْضِ أَرَضِيتُم بِالْحَيَوةِ الدُّنْيَا مِنَ الأَْخِرَةِ»(1)؛ «اى كسانى كه ايمان آورده ايد، شما را چه شده است كه چون به شما گفته مى شود: «در راه خدا بسيج شويد» كُندى مى كنيد؟ آيا به جاى آخرتبه زندگى دنيا دل خوش كرده ايد؟» ارتباط با زمين در واقع ارتباط با زندگى دنيوى است و ارتباط با آسمان به معناى ارتباط با آخرت است، و بشر هرگاه از زير چتر پيامبران بيرون آيد، در اين دشمنى ها و اختلاف ها قرار مى گيرد، و خداوند اين حقيقت را چنين توضيح مى دهد: «فَأَغْرَيْنَا بَيْنَهُمُ الْعَدَاوَةَ وَالْبَغْضَآءَ إِلَى يَوْمِ الْقِيَمَةِ»(2)؛ «تا روز قيامت، دشمنى و كينه را بين آنان افكنديم».

بريدن پيوندهاى آسمانيشان موجب دشمنى و كينه در بين آنان، تا روز قيامت شده است. در آيه ديگرى مى فرمايد: «وَ يُنذِرَ الَّذِينَ قَالُوا اتَّخَذَ اللَّهُ وَلَدًا»(3)؛ «و هشدار مى دهد آنان را كه گفتند خدا [براى خود] فرزندى گرفته است».

اين كه گفته شود خدا فرزند دارد، بريدن رشته ها و پيوندهاى آسمانى است و چسبيدن به پيوندهاى زمينى، و پيوستن به پيوندهاى زمينى - كه پيروى از هواى نفس و پيروى ننمودن از هدايت آسمان است - موجب اين پراكندگى و گوناگونى مى شود، و از همين رو خداى سبحان درباره فرد منحرف مى فرمايد: «وَ لَكِنَّهُ أَخْلَدَ إِلَى الأَْرْضِ وَاتَّبَعَ هَوَاهُ»(4)؛ «ولى او به زمين [= دنيا] چسبيده و از هواى [نفس] خود پيروى كرده است».

ببرد، همه چيز خراب مى گردد. بنابراين انسانى كه نفس او فاسد است، خودش را به عنوان منبع كينه، حسد، تفرقه، نفاق و بغض و دشمنى ساخته است.

آن صالح هستند. پيامبر خدا صلى الله عليه و آله فرمودند: «خير القرون قرني(1)؛ بهترين قرن ها، قرن من است».چون غالب صحابه افرادى نيكوكار بودند، هرچند در ميان آنان منافقانى وجود داشت، امّا آن منافقان اندكشمار بودند، و افراد نادر نمى توانند جامعه را به رنگ خود در آورند، بلكه، اكثريتِ مطلق است كه جامعه را به رنگ خود در مى آورد. ولى اگر مصالح انسانى نادرست باشند، در آن صورت، محيط هم فاسد مى شود.

گروه مى بيند: پاداش شخصى، پاداش تاريخى، پاداش برزخى، پاداش رستاخيزى و پاداشبهشتى يا دوزخى.

پاداش شخصى آن است كه به انسان نيكوكار، نيكويى مى شود و به انسان بدكار بدى. هركس مردم را خوار شمارد، خودش نيز خوار مى گردد، و هركس آنان را محترم بدارد، مورد احترام واقع مى شود. شاعر مى گويد:

و من هاب الرجال تهيبوه *** و من وهن الرجال فلن يهابا

«هر كه مردم را بزرگ دارد، بزرگش دارند / و هر كه مردم را خوار شمرد هرگز بزرگى نبيند»

اين جزاى شخصى است، اگر خير باشد خير و اگر شرّ باشد شر مى بيند. در شعر آمده:

لا يجتني الجاني من الشوك العنب *** و لا من الحنظل يجتني الرطب

«از خار مغيلان نتوان خوشه رز چيد؛ و زحنظل تلخ هم نتوان شهد و شكر خورد»

انسان تاريخ خودش را هم خود مى سازد كه يا تاريخ رحمت و خير است و يا تاريخ نفرين و شرّ. برزخ كه حدّ فاصل بين دنيا و آخرت است و رستاخيز كه محل حسابرسى است و دوزخ و فردوس كه بارانداز نهايى انسان است، نيز تابع خود انسان است و پاداش نهايى و كامل در مرحله پايانى خواهد بود. لذا خداى سبحان فرموده: «ثُمَّ يُجْزَاهُ الْجَزَآءَ الْأَوْفَى»(1)؛ «آن گاه جزاى كامل داده مى شود».

چون دنيا، قطعه كوچك است و برزخ و رستاخيز نيز نسبت به بارانداز نهايى، يعنى بهشت و دوزخ، كوچك مى باشند. به همين سبب در تاريخ مى خوانيم كه هيچ بدكارى نيست مگر آن كه سرانجام مورد بدى قرار مى گيرد. همچنين نيكوكارى نيست مگر آن كه سرانجام مورد نيكى قرار خواهد گرفت.

آرى، گاه موارد نادرى از هر دو طرف پيدا مى شود، امّا اين، به دليل قانون ثانوى است كه مهم تر از اوّلى مى باشد، چون همواره اهّم بر مهم مقدم داشته مى شود. مثلاً ابن زياد را و امام حسين عليه السلام را در نظر مى گيريم، كه ابن زياد از نظر شخصى بدترين قتل را انجام داد و از

ص: 71

آن روز تا به حال به بدترين شكل ممكن مورد لعن و نفرين قرار گرفت. اما امام حسين عليه السلام از تاريخى درخشان و زيبا برخوردار شد. ممكن است كسى بگويد: چرا امام حسين عليه السلام كشته شد؟ و آيا امام حسين عليه السلام در برابر كارهاى نيكش پاداش ديد يا كشته شد؟ آيا اين قاعده ياد شده را نقض نمى كند؟ پاسخ آن است كه امام حسين عليه السلام خود كشته شدن را براى خود برگزيد، و از همين رو مردم را از اطراف خود دور مى كرد و به آنان مى فرمود: «...هذا الليل قد غشيكم فاتخذوه جملاً و ليأخذ كلّ رجل منكم بيد رجل من أهل بيتي و تفرقّوا في سواد هذا الليل(1)؛ اين شب كه شما را در ميان گرفته، شتر خويش سازيد و هر يك يكى از مردان اهل بيت مرا با خود همراه كند و در تاريكى آن پراكنده شويد».

آيا كسى را سراغ داريد كه در فكر زندگى و بقا باشد و در عين حال مردم را از خود براند؟ امام حسين عليه السلام بر پايه اراده خداى متعال، خود مى خواست براى امر مهمّى كشته شود و در حديث آمده است كه: «إن اللّه شاء أن يراك قتيلاً، و شاء أن يرى أهلك سبايا(2)؛ خدا مى خواهد تو را كشته ببيند، و خانواده ات را اسير».

امام حسين عليه السلام كار دشوار خود را براى رهايى برگزيد، تا آن كه براى ديگران و آيندگان الگو باشد. سپاهى كه در ميدان هاى جنگى كار دشوارى را برمى گزيند، انتخابش به خاطر نجاتبخشى و الگو شدن است. آيا مى توان گفت كه به سپاه بدى شده است؟ مَثَل اين مَثَل پزشك، مهندس، فقيه و خطيبى است كه كار دشوار درس خواندن، بيدار خوابى و محروميت از لذّت ها را براى رسيدن به هدف بالاتر، يا رها ساختن مردم از مشكلات زندگى و امثال آن برگزيده است.

بنابراين، ريشه ها و پيوندهايى را كه يادآور شديم صرفا دو گونه پيوند معمولى نيست، بلكه هر يك از نظر فردى، تاريخى، برزخى، رستاخيزى، بهشتى و دوزخى بر خود انسان آثار نيك يا بد دارد.

ص: 72

بهتر آن نبود كه خداى متعال همه چيزها را برابر مى آفريد تا چنين امتيازات ناشى از شايستگى ها به وجود نمى آمد؟

پاسخ اين پرسش آن است كه خداى سبحان - به مقدارى كه ما مى فهميم - به دو جهت شايستگى هاى گوناگون آفريده است: نخست آن كه تفاوتْ جمالِ هستى است و زيبايى در تنوع نهفته است، نه يك رنگى. باغى كه يك نوع گل داشته باشد، گل سرخ، يا زرد يا سفيد و يا آبى فقط، احساس زيباشناسى انسان را همانند باغى كه از گل هاى گوناگون، رنگ هاى متنوع و عطرهاى مختلف برخوردار است، اشباع نمى كند. در باغِ نخست برابرى در نظر گرفته شده است امّا زيبايى در نظر گرفته نشده است و زيبايى به بزرگى و كوچكى، رنگ هاى گوناگون و حجم هاى مختلف و رائحه هاى متنوع و گونه گون است.

دوّم: آن كه هرچيزى - و به تعبير فلسفى هر ماهيّتى - با زبان حال درخواست وجود دارد. وجود فيّاض مطلق اقتضاى آن دارد كه وجود را به هر چيزى كه خواستار فيض است، بدهد، البته در صورتى كه محذورى در كار نباشد. طلب وجود از سوى ماهيات، اقتضاى آن را دارد كه حق هر ماهيتى به او داده شود. نظير آن كه: همه افراد نزد سقّايى رفته و درخواست آب كنند. امّا يكى ظرفى كوچك، ديگرى بزرگ، سوّمى مربع، چهارمى گرد و پنجمى ظرفى مستطيل داشته باشد. ماهيّت ها به زبان حال از خداى متعال درخواست جود و عطا دارند و خدا نيز به همه جود مى كند، زيرا او كريمى است پر جود و سخا. چنان كه در اين آيه كريمه اشاره اى به آن شده است: «أَنزَلَ مِنَ السَّمَآءِ مَآءً فَسَالَتْ أَوْدِيَةُ بِقَدَرِهَا»(1)؛ «از آسمان آبى فرود آورد. پس رودهايى به اندازه گنجايش خودشان جارى شدند».

رودها هر كدام مقدارى از آبى كه از آسمان فرو مى ريزد، در خود جاى مى دهند، آب وجود هم كه به ماهيّت هاى گوناگون داده شده نيز همچون رودهاى گوناگون هستند. بنابراين آيا روا بود كه حق هر صاحب حقى را به او ندهند؟ و آيا فقدان تنوّع كه موجب زيبايى است، روا بود؟

ص: 74

چسبيدن به زمين - چه ماندن بى دليل در شهرى باشد و يا در جايى به اعتبار پيوندهاى قومى و جغرافى و امثال آن - مانع پيشرفت، ترقى و تعالى انسان مى شود. از همين رو اسلام مسأله «هجرت» را بنيان نهاده است. كسى كه به دليل مشكلات هجرت، آن را دوست ندارد، خداوند درباره اش فرموده: «فَإِنَّهَا مُحَرَّمَةٌ عَلَيْهِمْ أَرْبَعِينَ سَنَةً يَتِيهُونَ فِى الْأَرْضِ »(1)؛ «[ورود به] آن [سرزمين] چهل سال برايشان حرام شد، [كه] در بيابان سرگردان خواهند بود».

انسانى كه به زمين مى چسبد و پيشرفت، ترقى و موازين و ملاك هاى مثبت انسانى را دوست ندارد، در زمين سرگردان مى ماند، تا آن كه از آن پيوندهاى انحرافى كنده شود. مفسران گفته اند: زمان تغيير جامعه ها از حالتى به حالت ديگر، چهل سال است، زيرا نسل پيشين در طول بيست سال از بين مى روند و نسل بعدى كه جايگزين مى گردد، بيست سال وقت مى خواهد و در نتيجه چهل سال مى شود. در هر حال، پيوندهاى زمينى به مقدار آن لازم است و بقيه نيرو و توان را بايد به ريشه ها و پيوندهاى آسمانى صرف كرد. خداى متعال مى فرمايد: «وَ ابْتَغِ فِيمَآ ءَاتَكَ اللَّهُ الدَّارَ الْأَخِرَةَ وَ لاَ تَنسَ نَصِيبَكَ مِنَ الدُّنْيَا»(2)؛ «و با آنچه خدايت داده سراى آخرت را بجوى و سهمت را از دنيا فراموش مكن».

بنابراين براى دنيا و پيوندهاى زمينى آن، سهمى است و بر انسان لازم است كه توان خويش را در پيوندهاى آسمانى صرف كند. البته اين كار واقعا دشوار است، زيرا انسان به قوم، وطن، خانه و پدر و مادرش و امثال آن تمايل شديد دارد و فخر به آنها را دوست دارد درست همان گونه كه مردم جاهلى با يادكرد پدرانشان در منى فخر مى فروختند و خدا آنان را از اين كار نهى كرد و فرمود: «فَاذْكُرُوا اللَّهَ كَذِكْرِكُمْ ءَابَآءَكُمْ أَوْ أَشَدَّ ذِكْرًا فَمِنَ النَّاسِ مَن يَقُولُ رَبَّنَآ ءَاتِنَا فِى الدُّنْيَا وَ مَا لَهُ فِى الْأَخِرَةِ مِنْ خَلَقٍ»(3)؛ «همان گونه كه پدران خود را به يادمى آريد، يا با ياد كردنى بيشتر، خدا را به ياد آريد. و از مردم كسى هست كه مى گويد: «پروردگارا به ما، در همين دنيا [لطف خود را] عطا كن». و حال آن كه براى او در آخرت نصيبى نيست».

ص: 77

در اين آيه آشكارا مى بينيم كه برخى مردم، دنيا و آخرت را مى خواهند، امّا دنياخواهى آنان كمتر از آخرت خواهيشان مى باشد. خداوند مى فرمايد: «وَمِنْهُم مَّن يَقُولُ رَبَّنَآ ءَاتِنَا فِى الدُّنْيَا حَسَنَةً وَفِى الْأَخِرَةِ حَسَنَةً وَقِنَا عَذَابَ النَّارِ»(1)؛ «و برخى از آنان مى گويند: «پروردگارا، در اين دنيا به ما نيكى و در آخرت [نيز] نيكى عطا كن و ما را از عذاب آتش [دور] نگه دار».

خداى متعال نيكى دنيا را، يك نيكى قرار داده است، امّا آنچه مربوط به آخرت است، آن را دو جزء قرار داده است: جزئى ايجابى «نيكى» و جزئى سلبى «ما را از عذاب آتش نگه دار». پس از آن نيز فرموده: «أُولَئِكَ لَهُمْ نَصِيبٌ مِّمَّا كَسَبُوا وَاللَّهُ سَرِيعُ الْحِسَابِ»(2)؛ «آنانند كه از دست آوردشان بهره اى خواهند داشت و خدا زود شمار است».

چون دنيا به شتاب برچيده مى شود و بقا و جاودانگى تنها در آخرت است و پيوندهاى آسمانى، در آخرت استوار، پايدار و گسترده است. مثلاً انسان در دنيا نهايتاً پنجاه سال يا بيشتر زندگى مى كند امّا در آخرت بيش از ميلياردها سال، و حتى آنچه خدا بخواهد، بسى بيشتر از آن زندگى مى كند: «خَلِدِينَ فِيهَآ أَبَدًا»(3)؛ «در آنجا براى هميشه جاودان هستند».

آوردند. به خلافِ كسى كه جان خودش را به پيوندهاى حقير زمينى بسته و وابسته كرده است. در حديث آمده است كه: «حفّت الجنة بالمكاره، وحفّت النار بالشهوات(1)؛ بهشت به ناگوارى ها پيچيده شده است و دوزخ به شهوت ها».

در حديث ديگرى آمده: «أفضل الأعمال أحمزها(2)؛ بهترين كارها، دشوارترين آنها است».

انسان وقتى جان خودش را به كارهاى سخت وادارد، به پدر دلسوزى مى ماند كه فرزندش را به رفتنِ به مدرسه و بريدن از دوستانِ ناباب، وادار مى كند. اين كار جز به دليل مصلحت خواهى براى فرزند و پيشرفت و والايى او نيست، گرچه فرزند مى پندارد كه پدرش بر او فشار مى آورد و بدون دليل او را مجبور مى كند، امّا واقعيت آن است كه توجيه عقلى و شرعى براى آن فشار و اجبار وجود دارد و كودك وقتى كه بزرگ و خردمند شد آن را درك خواهد كرد.

عَلَى اللَّهِ إِلاَّ الْحَقَّ إِنَّمَا الْمَسِيحُ عِيسَى ابْنُ مَرْيَمَ رَسُولُ اللَّهِ وَ كَلِمَتُهُ أَلْقَهَآ إِلَى مَرْيَمَ وَرُوحٌ مِّنْهُ فَٔامِنُوا بِاللَّهِ وَ رُسُلِهِ وَ لاَ تَقُولُوا ثَلَثَةٌ انتَهُوا خَيْرًا لَّكُمْ إِنَّمَا اللَّهُ إِلَهٌ وَ حِدٌ سُبْحَنَهُ أَن يَكُونَ لَهُ وَلَدٌ لَّهُ مَا فِى السَّمَوَ تِ وَ مَا فِى الْأَرْضِ وَ كَفَى بِاللَّهِ وَكِيلاً * لَّن يَسْتَنكِفَ الْمَسِيحُ أَن يَكُونَ عَبْدًا لِّلَّهِ وَ لاَ الْمَلَئِكَةُ الْمُقَرَّبُونَ وَ مَن يَسْتَنكِفْ عَنْ عِبَادَتِهِ وَيَسْتَكْبِرْ فَسَيَحْشُرُهُمْ إِلَيْهِ جَمِيعًا * فَأَمَّا الَّذِينَ ءَامَنُوا وَ عَمِلُوا الصَّلِحَتِ فَيُوَفِّيهِمْ أُجُورَهُمْ وَ يَزِيدُهُم مِّن فَضْلِهِ وَ أَمَّا الَّذِينَ اسْتَنكَفُوا وَاسْتَكْبَرُوا فَيُعَذِّبُهُمْ عَذَابًا أَلِيمًا وَ لاَ يَجِدُونَ لَهُم مِّن دُونِ اللَّهِ وَلِيًّا وَ لاَ نَصِيرًا»(1)؛ «اى اهل كتاب، در دين خود غلوّ مكنيد، و درباره خدا جز [سخن ]درست مگوييد. مسيح، عيسى بن مريم، فقط پيامبر خدا و كلمه او است كه آن را به سوى مريم افكنده و روحى از جانب اوست. پس به خدا و پيامبرانش ايمان بياوريد و نگوييد [خدا ]سه گانه است. باز ايستيد كه براى شما بهتر است. خدا فقط معبودى يگانه است. بسى منزه از آن است كه براى او فرزندى باشد. آنچه در آسمان ها و آنچه در زمين است از آن او است، و خدا بس كارساز است. مسيح از اين كه بنده خدا باشد، هرگز ابا نمى ورزد، و فرشتگان مقرّب [نيز ابا ندارند]، و هركس از پرستش او روى گرداند و بزرگى [و فخر] فروشد، به زودى همه آنان را به سوى خود گرد مى آورد. امّا كسانى كه ايمان آورده و كارهاى شايسته كرده اند، پاداششان را به تمام [و كمال] خواهد داد، و از فضل خود به ايشان افزون تر مى بخشد. و امّا كسانى كه امتناع ورزيده و بزرگى [و فخر ]فروخته اند آنان را به عذابى دردناك دچار مى سازد و در برابر خدا براى خود يار و ياورى نخواهند يافت».

و نيز فرموده: «لَقَدْ كَفَرَ الَّذِينَ قَالُوا إِنَّ اللَّهَ هُوَ الْمَسِيحُ ابْنُ مَرْيَمَ وَ قَالَ الْمَسِيحُ يَبَنِى إِسْرَ ءِيلَ اعْبُدُوا اللَّهَ رَبِّى وَ رَبَّكُمْ إِنَّهُ مَن يُشْرِكْ بِاللَّهِ فَقَدْ حَرَّمَ اللَّهُ عَلَيْهِ الْجَنَّةَ وَ مَأْوَاهُ النَّارُوَمَا لِلظَّلِمِينَ مِنْ أَنصَارٍ * لَّقَدْ كَفَرَ الَّذِينَ قَالُواإِنَّ اللَّهَ ثَالِثُ ثَلَثَةٍ وَمَا مِنْ إِلَهٍ إِلاَّ إِلَهٌ وَ حِدٌ وَ إِن لَّمْ يَنتَهُوا عَمَّا يَقُولُونَ لَيَمَسَّنَّ الَّذِينَ كَفَرُوا مِنْهُمْ عَذَابٌ أَلِيمٌ * أَفَلاَ يَتُوبُونَ إِلَى اللَّهِ وَ يَسْتَغْفِرُونَهُ وَاللَّهُ غَفُورٌ رَّحِيمٌ * مَّا الْمَسِيحُ ابْنُ مَرْيَمَ إِلاَّ رَسُولٌ قَدْ خَلَتْ مِن قَبْلِهِ الرُّسُلُ وَ أُمُّهُ صِدِّيقَةٌ كَانَا يَأْكُلاَنِ الطَّعَامَ انظُرْ كَيْفَ نُبَيِّنُ لَهُمُ الْأَيَتِ ثُمَّ انظُرْ أَنَّى يُؤْفَكُونَ»(2)؛

ص: 80

«كسانى كه گفتند: «خدا همان مسيح پسر مريم است»، قطعا كافر شده اند، و حال آن كه مسيح مى گفت: «اى فرزندان اسرائيل، پروردگار من و پروردگار خودتان را بپرستيد؛ كه هركسى به خدا شرك ورزد، قطعا خدا بهشت را بر او حرام ساخته و جايگاهش آتش است، و براى ستم كاران ياورانى نيست» كسانى كه گفتند: «خدا از ميان سه تا، سومين است، قطعا كافر شده اند، و حال آن كه هيچ معبودى جز خداى يكتا نيست. و اگر از آنچه مى گويند باز نايستند، به كافران ايشان عذابى دردناك خواهد رسيد. چرا به درگاه خدا توبه نمى كنند، و از وى آمرزش نمى خواهند؟ و [البته] خدا آمرزنده مهربان است. مسيح، پسر مريم، جز پيامبرى نبود كه پيش از او [نيز] پيامبرانى آمده بودند؛ و مادرش زنى بسيار راستگو بود. هر دو غذا مى خوردند. بنگر چگونه آيات [خود] را براى آنان توضيح مى دهيم؛ سپس ببين چگونه [از حقيقت] دور مى افتند».

و نيز خداى متعال فرموده: «وَ قَالَتِ الْيَهُودُ عُزَيْرٌ ابْنُ اللَّهِ وَ قَالَتِ النَّصَرَى الْمَسِيحُ ابْنُ اللَّهِ ذَ لِكَ قَوْلُهُم بِأَفْوَ هِهِمْ يُضَهِٔونَ قَوْلَ الَّذِينَ كَفَرُوا مِن قَبْلُ قَتَلَهُمُ اللَّهُ أَنَّى يُؤْفَكُونَ * اتَّخَذُوا أَحْبَارَهُمْ وَ رُهْبَنَهُمْ أَرْبَابًا مِّن دُونِ اللَّهِ وَالْمَسِيحَ ابْنَ مَرْيَمَ وَ مَآ أُمِرُوا إِلاَّ لِيَعْبُدُوا إِلَهًا وَ حِدًا لآَّ إِلَهَ إِلاَّ هُوَ سُبْحَنَهُ عَمَّا يُشْرِكُونَ(1)؛ «و يهود گفتند: «عزير، پسر خداست» و نصارا گفتند: «مسيح، پسر خداست». اين سخن [ياوه و باطلى] است كه بر زبان مى آورند، و به گفتار كسانى كه پيش از اين كافر شده اند، شباهت دارد. خداى آنان را بكشد؛ چگونه [از حق] باز گردانده مى شوند؟ اينان دانشمندان و راهبان خود و مسيح پسر مريم را به جاى خدا به الوهيّت گرفتند، با آن كه مأمور نبودند جز اين كه خدايى يگانه را بپرستند كه هيچ معبودى جز او نيست.منزه است او از آنچه [با وى ]شريك مى گردانند».

و انبوهِ آياتى از اين دست، كه مى بينيم هر نوع معيارى كه مسيح عليه السلام براى باز گرداندن مردم به واقعيت انسانى خود آورده بود، منقلب شد. از اين رو پيامبر اسلام صلى الله عليه و آله آمد تا كارها را به سامان واقعى خود باز گرداند و مؤمنان را باهم برادر قرار دهد. خداوند فرموده: «إِنَّمَا الْمُؤْمِنُونَ إِخْوَةٌ فَأَصْلِحُوا بَيْنَ أَخَوَيْكُمْ»(2)؛ «مؤمنان برادرند پس ميان برادرانتان اصلاح كنيد».

ص: 81

و در تشهد مى گوييم: «و أشهد أنّ محمدا عبده و رسوله؛ گواهى مى دهم كه محمد بنده و رسول او است».

و معيار در اسلام شايستگى و لياقت مى باشد: «إِنَّ أَكْرَمَكُمْ عِندَ اللَّهِ أَتْقَكُمْ»(1)؛ «برترين شما نزد خدا، باتقواترين [و پرهيزكارترين] شماست».

و مشورت كردن نيز مستحكم گرديد چنانكه خداوند فرموده: «وَ شَاوِرْهُمْ فِى الْأَمْرِ»(2)؛ «و با آنان در كار [حكومت]مشورت كن».

و نيز فرموده: «وَ أَمْرُهُمْ شُورَى بَيْنَهُمْ»(3)؛ «كارهايشان در بين شان به مشورت است».

و در زمان غيبت، رهبرى جامع الشروط به دست مردم قرار گرفت كه بحث انتخابات براى حاكمى كه بر مسلمانان حكومت مى كند، از سوى مردم، خواهد آمد.

كه از آن تساوىِ افراطىِ ميان مردم پديد آمده است. در غرب حتى بين مرد و زن تفاوتى قائل نيستند، حال آن كه در بين آن دو از نظر ارگانيسم جسمى، عاطفه، عقل و ميزان احساسات، برابرى نيست و تنها در مواردى خاص باهم اشتراك دارند.

سخت گيرى كليسا موجب واكنش در زمينه رهايى از دين و فضيلت به طور كلّ و يا به شكل تفصيلى شد و بى دينى و رذيلت به شكل بيمناكى گسترش يافت. همچنين تسلط برخى ديگر موجب ملّى گرايى افراطى بر پايه زبان، رنگ، زمين، قبيله و امثال آن شد. ملى گرايى به صورت دور از معيارهاى عقلى، كه در آن نادانان بر عالمانِ ترجيح داده مى شود نمود يافت و بت جديدى شد كه آن را به جاى خداى متعال و بدون موازين انسانى، مورد پرستش قرار داده اند. نازيسم و فاشيسم، كه نيم قرن جهان را در دو جنگ جهانى ويرانگر غرق كردند، از پيامدهاى ناسيوناليسم افراطى است. وقتى دين پا از ميدان بيرون گذاشت و مادى گرايى جاى آن را گرفت، استعمار و استثمار ملّت هاى ديگر، به جاى آن نشست، چون ماده، همان گونه كه پيش تر گفتيم، دايره اى است تنگ، كه موجب اختلاف، درگيرى، استثمار و استعمار مى گردد، امّا گستره دينِ حق بسى گسترده است و سينه آن گنجايى ملّت ها و اقوام متفاوت و فراوان را دارد.

زمانى كه افراط در سرمايه دارى به وجود آمد، عكس العمل آن كمونيسم شد، چون كمونيسم، به زعم آنان، ضد سرمايه دارى است. گرچه كمونيسم هم به دامن سرمايه دارىبه شكل زشت ترى سقوط كرد. چون سرمايه دارى دوستى و ديكتاتورى دولتى را باهم جمع كرد. در غرب كنترل سرمايه دارى در دست افراد است و دولت در دست گروه ديگر مى باشد و بين اين دو گروه، تا حدودى آزادى وجود دارد كه كارگر و كشاورز و صاحبان درآمدهاى اندك مى توانند نفسى، گرچه اندك، بكشند، ولى كمونيسم بين دولت و سرمايه دارى را به شكل خاصّى جمع كرده است و همه طبقات را زير چرخ اشتراكيّت له كرده و بدبختى هاى معروف و زبانزدى را بر سر ملّت ها آورده است.

ص: 83

دنياى كنونى، دنيايى گره خورده با خودخواهى، استثمار و اختلاف طبقاتى است، و معيارهايى كه بر آن حاكم است، معيارهاى ناسيوناليسم، قوميّت گرايى، ماده و زبان و امثال آن است، نه معيارهاى انسانى. از اين رو هركسى به وطن خاص، ملّت خاص و امثال آن وابسته نباشد، بيگانه اى است كه هيچ حقى در زندگى ندارد، بدون حق در دنياى كنونى به دنيا مى آيد، با شبهه و دودلى به آن مى نگرند، ازدواج نمى كند، به او زن نمى دهند، از شهرها طرد مى شود، و حقّى در خريد و فروش ندارد، مگر در فضايى خاص و تحت شرايطى دشوار كه حتى در دوران جاهليّت هم نمونه نداشت. يا زمانى كه دنيادوستى را جايگزين ناخشنودى، برادرى را جايگزين اختلاف طبقاتى، ناسيوناليسم، قوميّت گرايى و امثال آن، خوش گمانى را جايگزين بدبينى، انسان دوستى را به جاى روابط مبتنى بر خودخواهى، دنياگرايى و امثال آن، تعاون را جايگزين دورى ها، اصالت الصّحه در گفتار و كردار انسان را به جاى اصالة الفساد، اصل بى گناهى تا ثابت شدن گناه را جاى اصل گناه آلودگى، اصل آزادى در هر چيزى را به جاى اصل سركوب، نگذارد جهان از اين مشكلات رها نخواهد شد، بلكه روز به روز زندگى سخت تر خواهد شد. حالِ دنياى كنونى مثل مريضى است كه اگر دارو مصرف نكند، روز به روز بر بيمارى اش افزوده مى شود تا آن كه سرانجام بميرد.

تو كز محنت ديگران بى غمى *** نشايد كه نامت نهند آدمى

اين منطق اديان آسمانى است؛ منطق عقل و رشد فكرى. رسول خدا صلى الله عليه و آله فرموده اند:

«مثل المؤمن في توادهم و تراحمهم كمثل الجسد اذا اشتكى بعضه تداعى سائره بالسهر و الحمّى(1)؛ مثل مؤمن در دوستى ها و مهرورزى ها همچون يك پيكر است كه اگر عضوى به درد آمد، اعضاى ديگر هم به بيدار خوابى و تب گرفتار مى شوند».

و شاعر ديگرى با بيان منطق غربى ها و شرقى ها كه همه كارها را در قوميّت ها و امثال آن مى بينند گفته است:

بنى آدم اعداى يكديگرند *** كه در آفرينش به هم دشمنند

چو عضوى به درد آورد روزگار *** جهنم، دگر عضوها را چه كار

تو كز محنت ديگران بى غمى *** حقيقت كه نامت بود آدمى

وقتى انسان توانست در زير چتر پيامبران عليهم السلام در آيد و پيوندهاى انسانى و نه نژادى و قبيله اى، يافت، در اين صورت، دوستى و محبّت بر جانش حاكم مى شود، و از اين رهگذر كارخانه هاى اسلحه سازى جاى خودشان را به كارخانه هاى تهيه غذا مى سپارند و ديگر يك ميليون انسان گرسنه، در بين گروهى ديگر كه در استخرهاى شير مى خوابند، چنان كه امروزه ديده مى شود، مشاهده نخواهيم كرد. در آن روز زندان ها داير و نيازها نابرآوردهنخواهد بود. بعضى از مردم در قصرهاى وسيع و اكثريت مردم عريان در خانه هاى گلى ديده نخواهند شد. در نهج البلاغه حضرت على عليه السلام مى فرمايند: «إِنَّ اللَّهَ سُبْحَانَهُ فَرَضَ فِي أَمْوَالِ الْأَغْنِيَاءِ أَقْوَاتَ الْفُقَرَاءِ فَمَا جَاعَ فَقِيرٌ إِلَّا بِمَا مُتِّعَ بِهِ غَنِيٌّ وَ اللَّهُ تَعَالَى سَائِلُهُمْ عَنْ ذَلِكَ(2)؛ خداى سبحان در اموال ثروتمندان، روزىِ فقيران را نهاده است. هيچ فقيرى گرسنه نمى شود مگر به سبب برخوردارى ثروتمندى و خداى متعال از آنان در اين مورد بازخواست خواهد كرد».

اميرمؤمنان على عليه السلام فرموده اند: «زكات علم، نشر آن، زكات موقعيت، بذل آن، و زكات بردبارى، تحمل آن، و زكات مال، بخشش آن، زكات قدرت، انصاف، و زكات زيبايى، عفت، و

ص: 87

زكات پيروزى، احسان، و زكات بدن، جهاد و روزه گرفتن، و زكات توانمندى، نيكى به همسايگان و صله رحم، و زكات سلامتى، سعى در اطاعت خدا، و زكات دليرى و بى باكى، جهاد در راه خدا، و زكات پادشاهى، كمك به گرفتاران، و زكات نعمت، انجام دادن كار شايسته، و زكات علم، بذل آن به مستحق و وادار ساختن نفس به عملِ به آن است»(1).

و آيات و روايات ديگرى كه به انسان افق هاى گسترده انسانى كه حتى نسبت به كافر صدق مى كند، مى دهد، چنان كه پيامبر صلى الله عليه و آله فرموده اند: «لكلّ كبد حرّى أجر(2)؛ هر جگر تشنه و سوخته اى را پاداشى است».

اگر اين معيارها در جامعه حاكم نباشند بى ترديد، آن جامعه بيمار خواهد بود و اميدى هم به بهبودى آن نيست مگر با بازگشت به زير چتر پيامبران، تا از اين رهگذر بار ديگر به پيوندهاى انسانى باز گردد.

«قَدْ أَفْلَحَ مَن زَكَّهَا»(1)؛ «هركس آن را پاك گردانيد، قطعا رستگار شد».

و نيز: «وَ نَهَى النَّفْسَ عَنِ الْهَوَى»(2)؛ «و نفس [خود] را از هواپرستى باز داشت».

و در آيه ديگرى آمده: «مَا هَذِهِ الَّتمَاثِيلُ الَّتِى أَنتُمْ لَهَا عَكِفُونَ»(3)؛ «اين صورت هايى كه شما به آنها سخت وابسته شده ايد چيست؟».

بت «من» و بت «وطن» در ايجاد تنگى دايره انسانى، همچون سنگ ها عمل مى كنند. در آيه ديگرى مى خوانيم: «اتَّخَذُوا أَحْبَارَهُمْ وَ رُهْبَنَهُمْ أَرْبَابًا مِّن دُونِ اللَّهِ»(4)؛ «آنان احبار و راهبان خودشان را به جاى خدا، ارباب خويش گرفتند».

و در آيه ديگرى آمده: «ءَأَنتَ قُلْتَ لِلنَّاسِ اتَّخِذُونِى وَ أُمِّىَ إِلَهَيْنِ مِن دُونِ اللَّهِ»(5)؛ «آيا تو [بودى كه ]به مردم گفتى: من و مادرم را همچون دو خدا به جاى خداوند بپرستيد؟» هر نوع تنگى و فروبستگى در افق انسان در زندگى باعث تنگى بر خودِ انسان مى گردد، و فرصت هاى گسترده سير و پيشرفت را از دست مى دهد، چنان كه در احوال ديكتاتورانىكه همواره مى گويند: «من» و در احوال قوم گرايان، وطن گرايان و منطقه گرايان و امثال آنان كه دايره ديدشان را به قومى خاص منحصر مى كنند، ديده مى شود.

از اميرمؤمنان على عليه السلام سفارشى در خصوص «لزوم سكونت در شهرهاى بزرگ» به فرزندش امام حسن عليه السلام نقل شده است. اين نيز زاييده همان منطق است زيرا در شهر كوچك دايره تلاش انسان محدود مى گردد، چه آن كه بخواهد ازدواج كند، كار كند و يا فعاليّت ديگرى انجام دهد، ولى در شهر بزرگ، دايره فعاليّت انسان به بزرگى همان شهر گسترده مى شود. مثلاً وقتى انسان در روستايى كه دَه خانوار در آن زندگى مى كنند، زندگى كند، دخترى كه مى خواهد با او ازدواج كند، در بين يكى از ده دختر منحصر خواهد بود، ولى وقتى در شهرى زندگى كند كه داراى يك ميليون خانواده است، مى تواند زن خود را از

ص: 89

بين يكصد هزار دختر برگزيند. طبيعى است كه هر چه دايره گزينش انسان گسترده باشد، انتخابش بهتر و نيكوتر خواهد بود. در ديگر كارها نيز چنين است.

بنابراين انسان نبايد خودش را در محدوده «من» و يا «قبيله و مردم شهر من و امثال آن» محدود كند، چون زيان اين كار نخست و به طور اصلى بر خود شخص، و دوّم و به صورت بالعرض به ديگران مى رسد. چون جامعه جهانى امروز چنين شده، با همه زير مجموعه ها، قوميّت ها، رنگ ها، زبان ها و سرمايه دارى اش بيمار گشته است و جهان از اين بيمارى رهايى نخواهد يافت مگر با تبديل «من» و «قبيله و وطن من» به «ما انسان ها».

شود كه «من» چيز مهمّى نيست، زيرا انسان در راه «خود محورى اش» آزادى، اموال، خاندان و حتى زندگى اش را به خطر مى افكند. اگر «منِ» درست باشد، مفهوم آن درستىِ همه كارهاست و گرنه معنايش تجاوز و كبريايى و خودبزرگ بينى خواهد بود. ضمناً اين اشكال مطرح نشود كه جمله «من مسلمانم» نيز چنين است؛ زيرا جمله ياد شده چنين نيست. اسلام هويّتِ درست بشريت است و مثل «من انسانم» كه كلى و برخاسته از هويت است، مى باشد، مضافا بر اين كه يك برنامه ريزى صحيح است، زيرا در «انسان» برنامه اى راهبردى وجود ندارد، و بشر همين افراد گوناگونى هست كه «جامعه بشرىِ» فراهم آمده از افراد مردم، آنان را در خود گرد آورده است. امّا اين كه اين بشر چگونه است؟ بدبخت است يا خوشبخت؟ نيكوكار است و يا شرور؟ در راه راست است يا انحرافى؟ عالم است يا جاهل؟ و غير آن، واژه «بشر» هيچ يك از اين رنگ ها را به خود ندارد. امّا وقتى «بشر» به «بشرى درست، مستقيم، دوستدار خير و احترام گذار به انسان» تبديل شد، رنگ او رنگ اسلامى گردد و از برنامه اى كلى و راهبردى برخوردار مى شود. خداوند فرموده: «صِبْغَةَ اللَّهِ وَ مَنْ أَحْسَنُ مِنَ اللَّهِ صِبْغَةً»(1)؛ «نگارگرى خدا و چه كسى از خدا خوش نگارتر است؟»بنابراين بين «منِ مسلمان» و «من بشر» و «من تاجر» و امثال آن تفاوت بسيارى است.

برابر موجود مرده وجود دارد. چون همه بشر به اين موضوع اقرار دارند، بلكه مقصود از «روح»، روحى است كه از سوى خداى متعال در انسان دميده شده است. بنابراين انسان مركب است از: 1. جسم دنيوى و تنِ اين جهانى 2. روحِ علوى و جان برتر 3. و نفسى كه در ميان آن دو است، كه گاه به بالا و فرازمندى و گاه به پايين و ذلت تمايل دارد. خداى سبحان در قرآن اين سه امر را ذكر كرده است: جسم كه آفريده شده است از «حَمَإٍ مَّسْنُونٍ(1)؛ گلى سياه و بد بو» و از «صَلْصَلٍ كَالْفَخَّارِ(2)؛ گل خشكيده سفال مانند».

امّا روح كه خداوند همواره با حرمت از آن ياد مى كند و مى فرمايد: «وَ نَفَخْتُ فِيهِ مِن رُّوحِى(3)؛ و در او از روح خودم دميدم».

و امّا از نظر نفس خداى سبحان آن را در بين دو امر - پيكر سنگين زمينى و روح سبك آسمانى - قرار داده، مى فرمايد: «قَدْ أَفْلَحَ مَن زَكَّهَا * وَ قَدْ خَابَ مَن دَسَّهَا»(4)؛ «هركه آنرا پاك كند، قطعا رستگار شد، و هركه آلوده اش ساخت قطعا باخت».

و مى فرمايد: «وَ هَدَيْنَهُ النَّجْدَيْنِ»(5)؛ «و هر دو راه [خير و شر] را برايش [آشكار ]نموديم».

و نيز فرموده: «فَإِذَا جَآءَتِ الطَّآمَّةُ الْكُبْرَى * يَوْمَ يَتَذَكَّرُ الاْءِنسَنُ مَا سَعَى * وَ بُرِّزَتِ الْجَحِيمُ لِمَن يَرَى * فَأَمَّا مَن طَغَى * وَ ءَاثَرَ الْحَيَوةَ الدُّنْيَا * فَإِنَّ الْجَحِيمَ هِىَ الْمَأْوَى * وَ أَمَّا مَنْ خَافَ مَقَامَ رَبِّهِ وَ نَهَى النَّفْسَ عَنِ الْهَوَى * فَإِنَّ الْجَنَّةَ هِىَ الْمَأْوَى»(6)؛ پس آن گاه كه آن هنگامه بزرگ در رسد، [آن] روز است كه انسان آنچه در پى آن كوشيده است، به ياد مى آورد. و جهنم براى هر كه مى بيند آشكار گردد. امّا هر كه طغيان كرد، و زندگى پست دنيا را برگزيد، پس جايگاه او همان آتش است. و امّا كسى كه از ايستادن در برابر پروردگارش هراسيد، و نفس [خود] را از هوس بازداشت پس جايگاه او همان بهشت است».

بنابراين، بايد انسان بداند كه او برآمده از جسم و روح است و براى هر يك از آن دو مقوّمات، خواسته ها و نيازهاى ويژه اى هست.

ص: 93

است كه انسان براى خود فرضيّه اى داشته باشد و سپس بينديشد كه آيا اين فرضيّه مطابق عقل، منطق و واقع هست يا نيست؟ امّا اشتباه كردن در جهت سير و حركت، به عقل و منطقِ ادعايى و وهمى و غيرواقعى نتيجه بخش نيست. خداى متعال مى فرمايد: «كُلُّ حِزْبِ بِمَا لَدَيْهِمْ فَرِحُونَ»(1)؛ «هر گروهى به آنچه دارند دلخوشند».

و كسى كه منطق، عقل و واقعيّت را در وجود خود و انديشه خود رعايت نكند و فقط ادّعا نمايد، از شمار كسانى خواهد بود كه خداى متعال درباره آنها فرموده: «أَفَمَن زُيِّنَ لَهُ سُوءُ عَمَلِهِ فَرَءَاهُ حَسَنًا...»(2)؛ «آيا كسى كه كار بدش برايش آراسته شده و آن را نيكو مى بيند».

كار بدى كه انسان بيهوده و ادّعايى آن را نيكو مى بيند، در نهايت به نابودى و بيهودگىمى انجامد. لذا خداى سبحان فرموده: «وَ كَذَ لِكَ زُيِّنَ لِفِرْعَوْنَ سُوءُ عَمَلِهِ»(3)؛ «و چنين براى فرعون كارِ ناشايستش آراسته شد».

نتيجه اين كار بد، چيزى است كه خداى متعال در آيه ديگرى آن را بيان كرده است: «أُغْرِقُوا فَأُدْخِلُوا نَارًا»(4)؛ «غرق شدند و وارد دوزخ گرديدند».

و سرانجام چنين خواهد بود كه: «يَقْدُمُ قَوْمَهُ يَوْمَ الْقِيَمَةِ فَأَوْرَدَهُمُ النَّارَ»(5)؛ «در روز قيامت پيشاپيشِ قومش مى رود و آنان را به آتش در مى آورد».

و فرعون چنين خود و خانواده اش را نابود كرده و بيش از چهل قرن به لعنت و نفرين تاريخ گرفتار شده و آخرتشان نيز به همين منوال خواهد بود. بنابراين انسان بايد به خود بنگرد و بفهمد كه كيست و مسير حركتش به كدام سو مى باشد، تا از هلاكت و بيهودگى رهايى يابد. هريك از اين امور نادرست باشد، انسان غيرمستقيم و جامعه اى كه از اين مصالح انسانى تشكيل يافته، جامعه اى غير مستقيم خواهد بود.

[ز كجا آمده ام آمدنم بهر چه بود *** به كجا مى روم آخر ننمايى وطنم

مرغ باغ ملكوتم نيم از عالم خاك *** چند روزى قفسى ساخته اند از بدنم]

ص: 95

على بن اسباط در سلسله روايتى كه به اميرمؤمنان عليه السلام مى رسيد، از ايشان نقل كرده كه فرمودند: «إن اللّه يعذّب الستّة بالستّة: العرب بالعصبيّة، و الدهاقين بالكبر، و الأُمراء بالجور، و الفقهاء بالحسد، و التجّار بالخيانة، و أهل الرساتيق بالجهل(1)؛ خداى تعالى شش گروه را با شش چيز كيفر خواهد داد: عرب را با خشكسرى و عصبيّت، كدخدايان را با تكبّر، اميران را با ستمگرى، فقيهان را با حسد، تاجران را با خيانت و روستائيان را با نادانى».

زهرى گفت: از امام على بن الحسين عليه السلام درباره عصبيّتى كه باعث گناه صاحبشمى شود پرسيده شد، فرمودند: «أن يرى الرجل شرار قومه خيرا من خيار قوم آخرين، و ليس من العصبيّة أن يحبّ الرجل قومه. و لكن من العصبيّة أن يُعين الرجل قومه على الظلم(2)؛اين كه كسى بدهاى خويشان خود را از خوب هاى ديگران برتر بداند و عصبيت آن نيست كه فردى خويشانش را دوست بدارد، امّا عصبيت آن است كه كسى قوم خود را در راه ستم ورزى يارى كند».

مصالح بيمار شكل گرفته باشد، طبعاً جامعه اى خواهد بود انحرافى.

سازمان اجتماعى تأثير مى گذارد، چون انسان جامعه اش را بر پايه فكرش بنيان مى نهد، همان گونه كه سازمان هاى اجتماعى در فرضيه فكرىِ درست يا نادرست تأثيرگذار است. از اين رو كسى كه در كشورهاى مسيحى به دنيا مى آيد، غالبا مسيحى، و كسى كه در كشورهاى اسلامى به دنيا مى آيد معمولاً مسلمان مى شود. بر همين پايه است كه در حديث آمده: «كلّ مولود يولد على الفطرة حتّى يكون أبواه يهوّدانه و ينصّرانه و يمجّسانه(1)؛هر نوزادى بر اساس فطرتِ [خداپرست] به دنيا مى آيد، جز آن كه پدر و مادرش او را يهودى، مسيحى و يا مجوسى مى كنند».

معناى فطرت، سرشتِ سالم انسان است كه فكر مى كند براى هستى خدا و خالق آفريدگارى هست و روزى انسان به سبب بدى هايش كيفر مى بيند و براى كارهاى نيكش پاداش. اين كه بايد براى آفريننده هستى، فرستادگانى باشد، همان فطرتِ سالم است كه در علم كلام تفصيل آن ذكر شده. بنابراين، اين جامعه است كه عقايد انسان را تغيير مى دهد و او را يهودى، مسيحى و يا مجوسى مى كند. اين سخنى است نسبت به درستى و يا بطلان فرضيّه.

مى باشد، و بيمارى جامعه به افرادِ آن جامعه سرايت مى كند. اين مطلب در جامعه شناسى اثبات شده است كه فرد و جامعه بر يكديگر تأثير مى گذارند؛ مثلاً انسانِ درست در يك مؤسسه آموزشى موجب رشد دانش آموزان مى شود و عكس آن باعث عقب افتادگى آنان. اگر جامعه اى فاسد باشد، در افراد آن جامعه تأثير بدى مى گذارد و مايه انحرافشان مى شود.

از اين دو بستر «فرضيه ذهنى» و «نظام حاكم بر نهادهاى اجتماعى»، درستى و تباهىجامعه شناخته مى شود. اگر روح حاكم بر جامعه، دوستى با ديگران و يارى به آنان باشد، و بر آن جامعه قانونِ درستْ و بى خطا حاكم باشد، از نظر روحى و جسمى سعادتمند خواهد بود و پيشرفت خواهد كرد و گرنه، نه.

همچنين بر حرمت گذارىِ به ديگران و پرهيز از اهانت آنان، حتى اگر مجرم هم باشند، مبتنى است، زيرا فرد مجرم به اندازه جرمش كيفر مى بيند، و نبايد مورد اهانت قرار گيرد. اينها همه در صورتى است كه مورد عفو واقع نشده باشد. در حديث است كه يكى از صحابه نزد پيامبر صلى الله عليه و آله از فرد مجرمى چنين ياد كرد: «إنّه عقص كما يعقص الكلب؛ اوهمچون سگ بدخوى، بدخويى مى كند». پيامبر صلى الله عليه و آله او را از اين سخن نهى كردند.

پيامبران، همواره ديگران را به فراگيرى و گسترش دانش و دانايى فرا مى خواندند، چنان كه رسول خدا صلى الله عليه و آله فرمودند: «طلب العلم فريضة على كلّ مسلم و مسلمة(1)؛ دانشجويى بر هر زن و مرد مسلمانى واجب است».

و نيز فرمودند: «اطلبوا العلم و لو بالصين(2)؛ دانش را بياموزيد، هرچند در چين باشد».

و نيز به رشد خرد از راه تقويت خصلت ها و صفات نيكو فرامى خوانند، زيرا زمينه هاى موجود در انسان، همچون زمين قابل كشت قابل رشد است. هرگاه اين قوانين عقلى و اجتماعى بر جامعه حاكم شود، انسان پيشرفت مى كند، و جامعه نيز، جامعه اى سالم خواهد بود. به همين دليل در قرآن آمده است: «رَبَّنَآ ءَاتِنَا فِى الدُّنْيَا حَسَنَةً وَ فِى الْأَخِرَةِ حَسَنَةً وَ قِنَا عَذَابَ النَّارِ»(3)؛ «پروردگار ما، به ما در دنيا حسنه و در آخرت حسنه عنايت كن و ما را از كيفر دوزخ باز بدار».

بنابراين، فرق بين آنچه «براى قيصر» است با آنچه «براى خداست» كجاست؟ مگر آن كه بگوئيم «آنچه براى خداست» «براى قيصر» است، آن گونه كه امروزه در جهان غرب شاهد آن هستيم. چون كليساهاى مسيحى در قانونگذارى ها تابع حكومتند، و اين حكومت هاهستند كه همه قوانين را مى نويسند و كليساها بايد از آن پيروى كنند، مگر در پاره اى از قوانين نادر و اندكشمارى كه نمى توان آن را «آنچه براى خداست مال خدا» دانست. از اين رو اين قانون درست نيست و نسبت دادن آن به حضرت مسيح عليه السلام نادرست است.

تفاوت كه ماركس حركت جامعه را با همه جزئيات آن در گرو اقتصاد مى ديد در حالى كه فرويد اقتصاد را هم ناشى از جنسيت مى دانست. ديدگاه سوّم مى گويد: جامعه را با همه ويژگى هايش، «رياست طلبى» به پيش مى برد. ديدگاه چهارم آن را در گرو اقتصادى خاصو نه اقتصاد به صورت مطلق مى ديد، بنابراين كسانى كه از كشاورزى زندگى مى كردند، كشاورزى همه شئون اجتماعى، اقتصادى، سياسى، تربيتى، نظامى و غير آن را شكل مى دهد، چنان كه در عصر و زمان فرعون وجود داشت، چون زراعت اصل بود و خدايىِ فرعون بر كشاورزى مبتنى بود، چنان كه نظام اجتماعى و سياسى آن چنين بود.

كسانى كه از راه آب زندگى مى كردند، همه زندگيشان را آب جهت مى داد، چنان كه در مورد سدّ مآرب چنين بود. وقتى آن سدّ شكست، پراكنده شدند و قانون، دين و هرچه داشتند از بين رفت. ديدگاه هاى ديگرى نيز در اين عرصه عرضه شده اند كه در كتاب هاى گوناگون آمده است.

اين ديدگاه ها به تمامى فاقد دليل اند، بلكه دليل بر خلاف آنها وجود دارد. آنچه درستى جامعه را شكل مى دهد: فرضيّه و نهادهاى اجتماعى به مفهوم وسيع آن است. بنابراين، بايد ريشه بيمارى هايى كه جهان بدان ها گرفتار آمده است در همين دو امر جست و جو كرد. از آنجا كه هر دوى اينها منحرف شده اند - فرضيه در بيشتر جهان و نهادهاى اجتماعى در كل جهان منحرف شده است - جهان را دچار انواع گرفتارى ها همانند جنگ ها، شورش ها، بيماريها، فقر، جهل، بى ثباتى، دشمنى، كينه و... ساخته كه قبلاً هرگز چنين نبود.

أَنَا أُحْىِ وَ أُمِيتُ قَالَ إِبْرَ هِيمُ فَإِنَّ اللَّهَ يَأْتِى بِالشَّمْسِ مِنَ الْمَشْرِقِ فَأْتِ بِهَا مِنَ الْمَغْرِبِ فَبُهِتَ الَّذِى كَفَرَ وَاللَّهُ لاَ يَهْدِى الْقَوْمَ الظَّلِمِينَ»(1)؛ «آيا از آن كسى كه چون خدا به او پادشاهى دادهبود و درباره پروردگار خود با ابراهيم محاجه [مى]كرد، خبر نيافتى؟ آنگاه كه ابراهيم گفت: "پروردگار من همان كسى است كه زنده مى كند و مى ميراند." گفت: "من [هم] زنده مى كنم و مى ميرانم." ابراهيم گفت: "خدا[ى من] خورشيد را از خاور بر مى آورد، تو آن را از باختر برآور." پس آن كه كفر ورزيده بود، مبهوت ماند. و خدا قوم ستمكار را هدايت نمى كند».

ابراهيم عليه السلام كه از پيامبران بزرگ است، استدلال خودش را با نمرود، كه براى خود ادّعاى خدايى داشت، بر استدلال و احتجاج معقول استوار كرد، و در نتيجه، او كه كافر گشته بود، مبهوت شد. قرآن كريم نسبت به ادّعاى خدايى براى مسيح عليه السلام از سوى مسيحيان و يا فرزند خدا بودن او - به اعتبار آن كه بدون پدر متولد شد - مى گويد: «إِنَّ مَثَلَ عِيسَى عِندَ اللَّهِ كَمَثَلِ ءَادَمَ خَلَقَهُ مِن تُرَابٍ ثُمَّ قَالَ لَهُ كُن فَيَكُونُ * الْحَقُّ مِن رَّبِّكَ فَلاَ تَكُن مِّنَ الْمُمْتَرِينَ * فَمَنْ حَآجَّكَ فِيهِ مِن بَعْدِ مَا جَآءَكَ مِنَ الْعِلْمِ فَقُلْ تَعَالَوْا نَدْعُ أَبْنَآءَنَا وَ أَبْنَآءَكُمْ وَنِسَآءَنَا وَ نِسَآءَكُمْ وَ أَنفُسَنَا وَ أَنفُسَكُمْ ثُمَّ نَبْتَهِلْ فَنَجْعَل لَّعْنَتَ اللَّهِ عَلَى الْكَذِبِينَ»(2)؛ «در واقع مَثَل عيسى نزد خدا همچون مَثَل آدم است [كه] او را از خاك آفريد؛ سپس بدو گفت: «باش»؛ آنگاه وجود يافت. [آنچه گفته شد] حق [و] از جانب پروردگار توست. پس از ترديد كنندگان مباش. پس به هركه در اين [باره]، پس از دانشى كه تو را [حاصل ]آمده، با تو محاجّه كند، بگو: «بياييد پسرانمان و پسرانتان، و زنانمان و زنانتان، و ما نفس خويش و شما نفس خود را فرا خوانيم؛ سپس مباهله كنيم، و لعنت خدا را بر دروغ گويان قرار دهيم».

اگر عيسى به دليل آن كه بدون پدر بود، خدا و يا فرزند خدا باشد، آدم عليه السلام شايسته تر از آن است كه خدا يا فرزند خدا باشد، زيرا هم بدون پدر و هم بدون مادر آفريده شده است. وقتى مسيحيان نتوانستند استدلال كنند و به عناد رو آوردند، رسول خدا صلى الله عليه و آله مسأله مباهله را مطرح كرد و همه مى دانند كه مباهله به شكست مسيحيان انجاميد و آنان در هر دو مرحله، مرحله

ص: 104

استدلال و مرحله مباهله شكست خوردند و پذيرفتند كه به پيامبر صلى الله عليه و آله جزيه بدهند.

قرآن حكيم در همه فرضيات عقلى كه از آن به اصول اعتقادى ياد مى شود، استدلال عقلى مى كند و در برابر مشركانى كه به چند خدايى اعتقاد داشتند، مى فرمايد: «لَوْ كَانَ فِيهِمَآ ءَالِهَةٌ إِلاَّ اللَّهُ لَفَسَدَتَا»(1)؛ «اگر در آنها [= آسمان و زمين] خدايى غير از اللّه بود، قطعا [زمين و آسمان ]خراب و تباه مى شدند».

همچنين مى فرمايد: «...إِذًا لَّذَهَبَ كُلُّ إِلَهِ بِمَا خَلَقَ وَ لَعَلاَ بَعْضُهُمْ عَلَى بَعْضٍ سُبْحَنَ اللَّهِ عَمَّا يَصِفُونَ»(2)؛ «و اگر جز اين بود، قطعا هر خدايى آنچه را آفريده [بود] با خود مى بُرد و حتما بعضى از آنان بر بعضى ديگر تفوّق مى جستند. منزه است خدا از آنچه وصف مى كنند».

و نيز درباره عصمتِ امام عليه السلام در داستان معروفى قرآن مى فرمايد: «قَالَ لاَ يَنَالُ عَهْدِى الظَّلِمِينَ»(3)؛ «فرمود: پيمان من به ستمكاران نمى رسد».

قرآن حتى در امور اخلاقى و فروع دين استدلال مى كند؛ مثلاً درباره برخى از آنچه يهوديان حرام ساخته و حرمت آن را به پيامبران نسبت مى دادند، مى فرمايد: «كُلُّ الطَّعَامِ كَانَ حِلاًّ لِّبَنِى إِسْرَ ءِيلَ إِلاَّ مَا حَرَّمَ إِسْرَ ءِيلُ عَلَى نَفْسِهِ مِن قَبْلِ أَن تُنَزَّلَ التَّوْرَاةُ قُلْ فَأْتُوا بِالتَّوْرَاةِ فَاتْلُوهَآ إِن كُنتُمْ صَدِقِينَ * فَمَنِ افْتَرَى عَلَى اللَّهِ الْكَذِبَ مِن بَعْدِ ذَ لِكَ فَأُولَئِكَ هُمُ الظَّلِمُونَ * قُلْ صَدَقَ اللَّهُ فَاتَّبِعُوا مِلَّةَ إِبْرَ هِيمَ حَنِيفًا وَ مَا كَانَ مِنَ الْمُشْرِكِينَ»(4)؛ «همه خوراكى ها بر فرزندان اسرائيل حلال بود، جز آنچه پيش از نزول تورات اسرائيل [=يعقوب] بر خويشتن حرام ساخته بود. بگو: "اگر راست مى گوييد، تورات را بياوريد و آن را بخوانيد". پس كسانى كه بعد از اين، بر خدا دروغ ببندند، آنان خود ستمكارانند. بگو: "خدا راست گفت. پس، از آيين ابراهيم كه حقگرا بود و از مشركان نبود، پيروى كنيد"».

پس شما اى يهوديان، اگر چنين حكمى را در تورات نداريد، آن را از كجا آورده ايد؟ چيزى كه در شريعت ابراهيم حلال بود بر حلال بودن باقى است تا وحى بر حرمت آن

ص: 105

بيايد، و حال وحيى بر حرمت آن نيامده است چون تحريم در تورات وجود ندارد، پس نسبت تحريم به خداى سبحان افتراى محض است. در آيه ديگرى مى فرمايد: «...قُلْ ءَآللَّهُ أَذِنَ لَكُمْ أَمْ عَلَى اللَّهِ تَفْتَرُونَ»(1)؛ «بگو: آيا خدا به شما اجازه داده و يا بر خدا افترا مى بنديد».

به هر حال، تصحيح تلقى هاى باطل، همچون اصلاح جوامع بيمار است، كه تنها از راه بحث آزاد خردمندانه و تهى از هواى نفس، غرض و شهوت، امكان پذير است. در اين صورت است كه انسان با خرد سالمِ خود به واقعيت هاى موجود در فرضيات و در نظام هايى كه بايد بر نهادهاى اجتماعى حاكم باشد، مى رسد و در اين صورت جهان از بيمارى تهى شده، سالم مى شود.

است. پيش تر گفتيم كه بيمارى روحى به بيمارى جسمى سرايت مى كند و بيمارى جسمى و روحى به بيمارى اجتماعى منجر مى شود، زيرا جامعه از مصالح انسانى تشكيل مى شود.

و اما نقص عضو يعنى آن كه فردى فاقد برخى از اعضا و يا قوا و يا رنگ ها باشد، و يا نتواند جسم خودش را به طور عادى حركت بدهد.

نقص در نيازها به معناى نداشتن غذا و يا نداشتن غذاى مناسب و يا كمبود در مسكن، لباس، سوارى، همسر و امثال آن است. در صورتى كه جامعه و يا فرد از يكى از اين بيمارى ها شكوه داشته باشد، آن جامعه و فرد مريض خواهند بود و بايد با بازگرداندن آن به حالت طبيعى مطابق با عقل و عادت مخلوقات آن را درمان كرد.

كه عقلانيت كودك باعث به هم خوردن نظام گردد؛ مثلاً شيرخوار برخوردار از عقل كامل، از سينه مادر شير نخورد و به دليل شرم آمادگى آن را نداشته باشد كه روش كودكانِ همسال را عمل كند. امّا اگر كمال عقل در كودكى باعث به هم خوردن نظام نشود، نه تنها بد نيست، بلكه از محاسن است و گاه از معجزه ها به شمار مى آيد، زيرا امرى خارق العاده است.

در هر حال، برخى فيلسوفان در تعريف جامعه بيمار مى گويند كه جامعه اى است كه پس از گذشتِ مثلاً ده ها هزار سال بر انسان، هنوز همچون جامعه هاى ابتدايى مانده باشد، يعنى بازگشت از تمدّن به بى تمدنى؛ اين در واقع تمثيل است و گرنه، معلوم شد كه معيار سلامت و بيمارى تنها اين نيست، بلكه كلّى اى است كه بر مثال ياد شده و غير آن منطبق باشد.

به اين تخصّص ها، همانند نياز به دانشمند، وزير، رئيس، سفير و امثال آن، همچنان باقى است. و قرآن كريم به اين مطلب اشاره دارد كه اولاً امكان دستيابى به هر دو، يعنى نيازهاى روح و جسم نيست؛ خداوند فرموده: «يَأْخُذُوا بِأَحْسَنِهَا»(1)؛ «نيكوترين آن را مى گيرند».

چون امكان ندارد كه هم به نيكو و هم به نيكوتر دست يابند. ثانيا به لزوم تفاوت و نابرابرى نيز اشاره دارد و مى فرمايد:

«انظُرْ كَيْفَ فَضَّلْنَا بَعْضَهُمْ عَلَى بَعْضٍ وَ لَلْأَخِرَةُ أَكْبَرُ دَرَجَتٍ وَ أَكْبَرُ تَفْضِيلاً»(2)؛ «بنگر كه چگونه بعضى را بر بعضى برترى داديم و در آخرت درجات بزرگ تر و برترى بزرگ تر است».

«أَهُمْ يَقْسِمُونَ رَحْمَتَ رَبِّكَ نَحْنُ قَسَمْنَا بَيْنَهُم مَّعِيشَتَهُمْ فِى الْحَيَوةِ الدُّنْيَا وَ رَفَعْنَا بَعْضَهُمْ فَوْقَ بَعْضٍ دَرَجَتٍ لِّيَتَّخِذَ بَعْضُهُم بَعْضًا سُخْرِيًّا وَ رَحْمَتُ رَبِّكَ خَيْرٌ مِّمَّا يَجْمَعُونَ»(3)؛ «آيا آنانند كه رحمت پروردگارت را تقسيم مى كنند؟ ما معاش آنان را در زندگى دنيا ميانشان تقسيم كرده ايم و برخى از آنها را از [نظر] درجات، بالاتر از بعضى [ديگر] قرار داده ايم تا بعضى از آنها بعضى [ديگر] را در خدمت گيرند، و رحمت پروردگار تو از آنچه آنان مى اندوزند بهتر است».

دست مى آورند. در گزارش ديگرى آمده است كه در امريكا هفت ميليون دختر بى شوهر وجود دارد. آشكار است كه زن بى شوهر، چه آن كه اصلاً ازدواج نكرده باشد و يا ازدواج كرده و شوهرش مرده باشد، در بحران روحى شديدى زندگى مى كند. با اين وصف، آيا دنيا مى تواند نيازهاى انسان را برآورده كند؟ اين افزون بر ترس و اضطرابى است كه بر كل عالم چيره شده است؛ چيزى كه اميرمؤمنان على عليه السلام درباره جامعه جاهلى آن را گفته است: «شعارها الخوف و دثارها السيف(1)؛ در درون وحشت نهفته داشت و از برون شمشير ستم آخته».

ترس در باطن انسان و شمشير در ظاهر آن بود و شمشير در جهان امروز سلاح هاى اتمى، نيتروژنى، شيميايى و مانند اينهاست. نيز اكثر مردم جهان امروزه در نيازى پيوسته و روبه فزونى زندگى مى كنند. نه فقط جهان سوّم، بلكه كشورهاى كمونيستى، همانند چين و شوروى و امثال آن نيز چنينند و انسان ها در آن به نيازهاى اوليّه هم دست نمى يابند. روشن است وقتى نيازهاى انسان برآورده نشود، جامعه به جامعه اى پر از كينه و دشمنى تبديل مى شود و خلاقيّت سازنده در انسان به خلاقيّت انهدامى و ويرانگر تبديل مى شود و دچار افسردگى، اضطراب و بيمارى هاى گوناگون مى شود، چنان كه امروزه در سراسر جهان مى بينيم.

يَوْمَ يُحْمَى عَلَيْهَا فِى نَارِ جَهَنَّمَ فَتُكْوَى بِهَا جِبَاهُهُمْ وَ جُنُوبُهُمْ وَ ظُهُورُهُمْ هَذَا مَا كَنَزْتُمْ لأَِنفُسِكُمْ فَذُوقُوا مَا كُنتُمْ تَكْنِزُونَ»(1)؛ «اى كسانى كه ايمان آورده ايد؛ بسيارى از دانشمندان يهود و راهبان، اموال مردم را به ناروا مى خورند، و [آنان را] از راه خدا باز مى دارند، و كسانى كه زر و سيم را گنجينه مى كنند و آن را در راه خدا هزينه نمى كنند، آنان را از عذابى دردناك خبر ده. روزى كه [گنجينه ها] را در آتش دوزخ بگدازند، و پيشانى و پهلو و پشت آنان را با آنها داغ كنند و [گويند:] اين است آنچه براى خود اندوخته ايد، پس [كيفر] آنچه را مى اندوختيد، بچشيد».

در آيه ديگرى خداى سبحان كسانى را كه به ماديات و حاكمان تمايل دارند، و هدايت آسمانى را رها مى كنند، به عالِمى بنى اسرائيلى تشبيه مى كند كه به قدرت و ثروت اندوزى روى آوردْ و حق و پروردگار را رها كرده است. خدا از او چنين ياد مى كند: «وَاتْلُ عَلَيْهِمْ نَبَأَ الَّذِى ءَاتَيْنَهُ ءَايَتِنَا فَانسَلَخَ مِنْهَا فَأَتْبَعَهُ الشَّيْطَنُ فَكَانَ مِنَ الْغَاوِينَ * وَ لَوْ شِئْنَا لَرَفَعْنَهُ بِهَا وَ لَكِنَّهُ أَخْلَدَ إِلَى الأَْرْضِ وَاتَّبَعَ هَوَاهُ فَمَثَلُهُ كَمَثَلِ الْكَلْبِ إِن تَحْمِلْ عَلَيْهِ يَلْهَثْ أَوْ تَتْرُكْهُ يَلْهَث ذَّ لِكَ مَثَلُ الْقَوْمِ الَّذِينَ كَذَّبُوا بِٔايَتِنَا فَاقْصُصِ الْقَصَصَ لَعَلَّهُمْ يَتَفَكَّرُونَ * سَآءَ مَثَلاً الْقَوْمُ الَّذِينَ كَذَّبُوا بِٔايَتِنَا وَأَنفُسَهُمْ كَانُوا يَظْلِمُونَ * مَن يَهْدِ اللَّهُ فَهُوَ الْمُهْتَدِى وَمَن يُضْلِلْ فَأُولَئِكَ هُمُ الْخَسِرُونَ * وَلَقَدْ ذَرَأْنَا لِجَهَنَّمَ كَثِيرًا مِّنَ الْجِنِّ وَالإِْنسِ لَهُمْ قُلُوبٌ لاَّيَفْقَهُونَ بِهَا وَ لَهُمْ أَعْيُنٌ لاَّيُبْصِرُونَ بِهَا وَ لَهُمْ ءَاذَانٌ لاَّيَسْمَعُونَ بِهَآ أُولَئِكَ كَالأَْنْعَمِ بَلْ هُمْ أَضَلُّ أُولَئِكَ هُمُ الْغَفِلُونَ»(2)؛ «و خبر آن را كه آيات خود را به او داده بوديم، براى آنان بخوان كه از آن عارى شد؛ آن گاه شيطان، او را دنبال كرد و از گمراهان شد. و اگر مى خواستيم، قدر او را به وسيله آن [آيات] بالا مى برديم، امّا او به زمين [= دنيا] گراييد و از هواى نفس خود پيروى كرد. از اين رو، داستانش چون داستان سگ است [كه] اگر بر آن حمله ور شوى زبان از كام بر آورد [و پارس مى كند] و اگر آن را رها كنى [باز هم] زبان از كام بر آورد [و پارس مى كند]. اين، مَثَل آن گروهىاست كه آيات ما را تكذيب كردند، پس اين داستان را حكايت كن، شايد بينديشند. چه زشت است داستان گروهى كه آيات ما را تكذيب و به خود ستم مى نمودند. هر كه را خدا هدايت كند،

ص: 111

راه يافته است؛ و كسانى را كه گمراه نمايد، آنان خود زيانكاران هستند و در حقيقت، بسيارى از جنّيان و آدميان را براى دوزخ آفريده ايم. [چرا كه] دل هايى دارند كه با آن [فهم و] دريافت نمى كنند، و چشمانى دارند كه با آنها نمى بينند، و گوش هايى دارند كه با آنها نمى شنوند. آنان همانند چهارپايان بلكه گمراه ترند. آنان همان غافلانند».

چنين افرادى كه خداوند به آنان علم داده و آنها به جاى آنكه در خدمت ارشاد، هدايت و انسانيت باشند، به خدمت انحراف و گمراهى در آمدند، مانند سگ هستند، زيرا طبيعت سگ پارس كردن است چه بر او حمله كنى و يا رهايش كنى. اين عالمان عليه طبقه نيازمند و فقير و استعمارشده دهان باز مى كنند و پارس مى نمايند، چه عليه آنان سخنى بگويى و چه نگويى، زيرا در حقيقت اينان قدرت و ثروت را خدمت مى كنند نه مردم را، و در نتيجه اين افراد به خود ستم مى كنند، زيرا آيات خدا را تكذيب مى كنند و راه انحرافى مى پيمايند و هدايت شده نيستند، بلكه گمراهان هستند، و گمراه سازى آنان توسط خداوند به آن است كه آنان را به حال خود رها مى كند. خداوند پس از آن مى فرمايد كه فرجام آنان رسيدن به دوزخ است: «وَ لَقَدْ ذَرَأْنَا لِجَهَنَّمَ؛ و آنان را به دوزخ مى رسانيم». لام در دستور زبان عربى براى بيان مفهوم فرجام و سرانجام است، يعنى فرجام آنها رفتن به دوزخ است، زيرا دل هايى دارند كه استعداد فهميدن ندارند و ديدگانى كه توان ديدن با آن را ندارند و گوش هايى كه توان شنيدن با آن را ندارند بلكه تمامى دل و انديشه خود را براى دفاع از طبقه استعمارگر، متكبر و استكبارپيشه به كار مى گيرند و ديدگان خود را از نگريستن به بدبختى ها برمى گردانند همان گونه كه گوش هايشان را از شنيدن ناله هاى استمدادخواهى بشر مى بندند.

«داروين» مى گويد: «طبيعت انسان از نظر محيطى موجب تنازع بقاست» و «ماكياولى» مى گويد: «ويژگى قدرت موجب پديدآمدن مشكلات و روحيه تدافع مى گردد». همه اين طبيعت هاى موجود در افراد با طبيعت جامعه در برخورد است و اين برخورد باعث بدبختى ها و مشكلات مى گردد و نمى شود آن را از بين برد. اينان چنين مى گويند، در حالى كه واقعيت امر به خلاف همه اينهاست، زيرا انسان به طور فطرى براى شناخت يكديگر و نه جنگ با هم آفريده شده است. خداى سبحان مى فرمايد: «فِطْرَتَ اللَّهِ الَّتِى فَطَرَ النَّاسَ عَلَيْهَا لاَ تَبْدِيلَ لِخَلْقِ اللَّهِ ذَ لِكَ الدِّينُ الْقَيِّمُ»(1)؛ «با همان سرشتى كه خدا مردم را بر آن سرشته است، آفرينش خدا تغييرپذير نيست. اين همان دين پايدار است».

و فرموده: «إِنَّا خَلَقْنَكُم مِّن ذَكَرٍ وَأُنثَى وَجَعَلْنَكُمْ شُعُوبًا وَ قَبَآئِلَ لِتَعَارَفُوا»(2)؛ «ما شما را از مرد و زنى آفريديم و شما را به صورت ملّت ملّت و قبيله قبيله قرار داديم تا همديگر را بشناسيد».

بنابراين فطرت آدمى اقتضاى شناخت يكديگر و همكارى متقابل مى كند، نه عدم شناخت و نه جنگ با يكديگر.

از آن گذشته آيا براى هر يك از انسان ها همسرى وجود دارد كه در كنارش انس گيرد و خانه اى كه در كمال آرامش در آن سكونت كند و كار محترمانه اى كه خودشان آزادانه آن را برگزيده باشند و زندگيشان را اداره كنند و آزادى معقولى كه در ابعاد گوناگون موجب رشد گردد؟ آيا همه انسان ها امكان آموزش تا هر مرحله اى كه مى خواهند دارند؟ وسيله نقليه و بيمه تأمين اجتماعى براى دوران ضعف و پيرى انسان و امكان مداواى بيمارى اش و امنيتى كه با آن از اضطراب رهايى يافته باشد، دارد؟ و آيا اراده او در انتخاب هر رئيسى كه مى خواهد، محترم و درخور تأمل است؟ و نيز در كارها و شئون ديگر زندگى آيا به آسايشرسيده است؟ آيا حل اين امور با حالت فردى و يا اجتماعى او منافات دارد؟ پاسخ به طور طبيعى و قطع منفى است. بنابراين، آنچه براى انسان موجب بروز مشكلات مى گردد، «انحراف فكرى» و «نظام» است كه دانشوران غرض ورز و سياستمداران خودخواه منحرف

ص: 113

براى رسيدن به خواسته هاى اقتصادى، سياسى، اجتماعى و امثال آن پديد آورده اند.

بنابراين تمامى مشكلات آدمى زاييده برخورد فرد با اجتماع نيست، بلكه محصول انديشه و نظام است، و از همين رو در هرجايى كه انديشه و نظام به پايدارى نزديك تر باشد آن جامعه را به سلامت نزديك تر مى بينيم. امّا وقتى انديشه و نظام به طور كامل سالم باشد - همچون زمان رسول خدا صلى الله عليه و آله و زمان اميرمؤمنان عليه السلام - در آن جامعه مشكلى نمى بينيم. البته در آنجا مشكل جنگ ها بوده است كه كافران منحرف و يا مسلمانانِ نادانِ منحرف در زمان پيامبر صلى الله عليه و آله و حضرت على عليه السلام از سر جهل برافروختند و ناهنجارى هاى اجتماعى را پديد آوردند.

بدون ترديد مشكلات ملّت ها همواره كاهش و افزايش دارد. كشورهايى كه زير سلطه استعمار و يا تحت سيطره ديكتاتور زندگى نمى كنند، كم مشكل تر از كشورهايى هستند كه استعمارگران بر آنها به صورت مستقيم حكومت مى كنند. از اين رو مى بينيم كه مشكلات در غرب، نسبت به مشكلات جهان سوّم و دنياى كمونيستى، كمتر است، زيرا اين دو جهان را مشكلاتى خاصِ خود در خود فرو برده است كه بشريّت نمى تواند آن را پذيرا باشد. از كسانى كه به تناقض بين فرد و اجتماع باور دارند مى توان چنين پرسيد كه آيا اصولاً جامعه و اجتماع به زيان فرد است و يا به نفع او؟ بى شك اجتماع به نفع فرد است، امّا نظريّه تناقض عكس آن را مى گويد. آرى بى ترديد تلاش هاى فرد در جامعه به مقدارى كه از آن بهره مى گيرد، محدود هم مى شود، اما اين بدان معنا نيست كه اجتماع به زيان فرد مى باشد تا بالطبع تناقضِ بين فرد و اجتماع به وجود آيد. در هر صورت، در هيچ يك از دو سمت، چه از سمت فرد به جامعه و چه از سمت جامعه به فرد، كليّتى وجود ندارد.

است و اين روش ها آثار خاصّى را نيز به جا مى گذارند؛ مثلاً عقيده اى معيّن، فرهنگى خاص، اخلاقى ويژه و عوامل سياسى و اقتصادى اى از قبيل زراعت، صنعت و غير آن، كه همه اين امور در يكديگر تأثير متقابل مى گذارند و موجب پديدار شدن روش خاصّى در جامعه مى گردند. اين روش ها غالبا ثابت و با دوام هستند، گرچه به سبب تغيير مبانى آن در درازمدت، در آنها هم تغيير به وجود مى آيد. هر فردى در جامعه، در زندگى همه كارهايش در فضاى چنان روش هايى به سر مى برد و در بسيارى از مواقع، روش هايى كه خود مى خواهد، ترك مى كند و گرنه تكرو و تافته جدابافته خواهد بود. گرچه بعضى از تكروى ها، به خودى خود روشى است درست، چون جامعه، جامعه اى است انحرافى. زيرا تكروى به معناى انفراد و تكروى شخص در اعمالِ خود است و تكرويى كه از آن به شذوذ و نادر ياد مى كنند، با روش هاى عام جامعه فرق مى كند. در صورتى كه روش هاى فراگير جامعه درست باشد، ديگر تكروى نيز نادرست خواهد بود، البته اگر فرد از جهت ديگرى هم منحرف نباشد.

خلاف «قانون» در منطق اسلامى.

نمونه دوم: جدايى دين از امور دنيوى: مسيحيت كنونى مى گويد: «كار قيصر را به قيصر و كار خدا را به خدا واگذار» هر كارى كه به عبادت و كليسا مرتبط باشد از قبيل دعا و نماز، خواندن انجيل و امثال آن، مربوط به خدا مى شود، امّا امور دنيوى بايد همگى به رضايت قيصر و طبق قوانين او باشد، در حالى كه اسلام به آن چيزى باور دارد كه خداى حكيم در قرآن فرموده است: «إِنِ الْحُكْمُ إِلاَّ لِلَّهِ(1)؛ حكم فقط از آن خداست».

و مى فرمايد: «أَلاَ لَهُ الْخَلْقُ وَالأَْمْرُ(2)؛ خلق و امر از آنِ اوست».

بنابراين حكم بايد از خداى سبحان صادر شده باشد و هيچ يك از افراد جامعه، يا سلطان و ديكتاتور و يا اشراف و يا توده ها حق قانونگذارى ندارند، بلكه لازم است عمل انسان طبق رضايت و قوانين خداى متعال باشد، نه به رضايت و قوانين قيصر. بين قوانينى كه قيصر، اعم از قيصر فردى، اشرافى و يا توده اى وضع كرده، و بين قوانينى كه خداى سبحان صادر كرده است، فرق گسترده اى وجود دارد.

نمونه سوم: ديكتاتورى نظام ها: در جهان كمونيسم ديكتاتورى در نظام حكومتى وجود دارد. يعنى سرمايه و قدرت در دست يك نفر و يا يك گروه كه همان حزب كمونيست باشد، قرار مى گيرد. اين كه گفتيم در دست يك نفر و يا يك جمع، به دليل آن است كه سرشت ديكتاتورى گرد آوردن همه توان ها براى رسيدن به اوج قلّه قدرت است، چنان كه در زمان استالين همين مسأله پيش آمد. بنابراين هر قانونى كه در كشورهاى كمونيستى وضع مى شود از اين منطق، يعنى منطق ديكتاتورى، اعم از نوع فردى و ياحزبى، صادر مى شود. حال آن كه در اسلام لزوم ملاحظه آزادى انسان را در هر قانونى كه وضع مى كند، در نظر مى گيرد. خداى سبحان فرموده: «وَ يَضَعُ عَنْهُمْ إِصْرَهُمْ وَالأَْغْلَلَ الَّتِى كَانَتْ عَلَيْهِمْ»(3)؛ «و از آنان قيد و بندهايى كه بر آنان بوده است، بر مى دارد».

ص: 117

و اميرمؤمنان على عليه السلام مى فرمايند: «لَا تَكُنْ عَبْدَ غَيْرِكَ وَ قَدْ جَعَلَكَ اللَّهُ حُرّاً(1)؛ بنده ديگرى مباش كه خداوند تو را آزاد آفريده است».

قانون ديگرى مى گويد: «الناس مسلّطون على أموالهم و أنفسهم؛ مردم بر مال ها و جان هاى خود مسلط هستند».

بنابراين هر قانونى كه عليه اين آزادى وضع شده باشد، از نظر اسلام باطل است در حالى كه از ديدگاه كمونيستى كاملاً درست مى باشد. و از آنجايى كه «حلال محمد حلال إلى يوم القيامة و حرامه حرام إلى يوم القيامة(2)؛ حلال محمد تا روز قيامت حلال، و حرام او تا روز قيامت حرام است». اين قانون در همه كارها، استوار است و مقصودمان از وضع قانون در اسلام - كه بايد مطابق آزادى انسان باشد - وضع قوانين اصلى نيست، بلكه مقصودمان تطبيق قوانين كلّى بر موارد جزئى بيرونى است. تطبيق كليات بر موارد جزئى كه با آزادى منافات داشته باشد، روا نيست، در حالى كه تطبيق آن برچيزهايى كه با آزادى انسان هماهنگ است، از نظر اسلام رواست. مثلاً اگر مصلحت جامعه در پايين بودن قيمت كالا و ارزاق باشد، و اين هدف، از دو راه ممكن باشد، يكى از راه نرخ گذارى توسط حاكم - كه البته موجب سلب آزادى تاجر مى گردد - و ديگرى از راه واردات كالا توسط حكومت و فروختن آن به قيمت پائين، به گونه اى كه از راه رقابت آزاد و بازارِ باز باشد و تاجر خود قيمت كالايش را پايين بياورد، در آن صورت حاكم ديگر حق ندارد روش نخست را - كه به ضرر تاجر مى باشد - در پيش بگيرد، چون بر خلاف قانون كلّىِ «مردم بر اموال و جانشانسيطره دارند» عمل كرده است و حاكم بايد حتماً راه دوّم را در پيش بگيرد، زيرا اين راه موجب سلب آزادى تاجر در فروش كالايش نمى شود.

مثال دوّم: هرگاه حاكم مجبور به وضع قانونى باشد كه با آزادى مالى و جسمى مردم منافات داشته باشد و در آن دو صورت وجود داشته باشد كه در يكى فشار اندكى بر مال و

ص: 118

جان مردم است و در دوّمى فشار زيادترى وجود داشته باشد، لازم است قانونى وضع شود كه از فشار اندكى برخوردار باشد، زيرا قاعده كلى مى گويد: «الضرورات تقدّر بقدرها؛ در ضرورت ها به مقدار اندك بسنده مى شود».

قانونى كه آزادى هاى بيشتر مردم را سلب مى كند، در جايى كه مى شود، اين آزادى را كمتر سلب كند، نبايد وضع گردد. نسبت به قوانين ديگرى هم كه براى تطبيق قوانين كلّى بر جزئيات وضع مى شود نيز چنين قاعده اى جارى است. در كتاب الفقه: السياسة يادآور شديم كه پارلمان، كه در غرب از آن به قوه مقننه و نهادِ قانون گذارى ياد مى شود، از نظر ما حق قانون گذارى ندارد، بلكه فقط قدرت تطبيق قوانين و اجرايى كردن آنها را دارد. يعنى پارلمان حق دارد قوانين اسلامى را با ملاحظه از ساده به دشوار، برخوردارِ از آزادىِ بسيار به قانون برخوردارِ از آزادىِ كمتر، و از مهم تر به مهمّ، بر موارد جزئى تطبيق دهد. در حالى كه پارلمان در غرب حق قانون گذارى دارد، زيرا آنان مى گويند «كار قيصر را به قيصر واگذار» و قوانين دنيايى همگى در اختيار قيصر است و نه تابع قانون آسمانى.

امّا درباره نظام هاى كمونيستى بايد گفت كه كار در آنجا بسيار وخيم تر است، چون آنان اصلاً به خدايى و قدرتى آسمانى اعتقاد ندارند، بنابراين در بين آنان چيزى به نام «كار خدا را به خدا واگذار» نيست و همه منطق آنان در اين خلاصه مى شود: تو بايد در هر چيزى كه مى گويى يا انجام مى دهى و يا بنيان مى نهى تابع قيصر باشى. بين اين نظام هاى سه گانه يعنى اين كه: «همه قوانين از آن خداست»، «بعضى قوانين از خدا و بعضى از مردم» و «همه قانون از آن ديكتاتور است» فرقى آشكار و بى نياز از توضيح وجود دارد.

در خدمت انسان هستند در حالى كه در غرب و شرق انسان در خدمت اقتصاد مى باشد. اقتصادى كه امروزه زمام آن در دست سرمايه دارى است، چه تاجران سرمايه دار چنان كه در غرب است، و چه در دست ديكتاتوران، چنان كه در شرق است. از همين رو اسلام هر اقتصاد و هر دانشى را كه به انسان زيان برساند، بى ترديد حرام كرده است، در حالى كه آن دو مقوله در شرق و غرب مباح اند، زيرا اموال فراوانى را به جيب سرمايه دارى غربى و شرقى سرازير مى كند. مثلاً اسلام در ارتباط با دانش، سحر، شعبده، غنا، چهره خوانى، كهانت، نشر كتب ضلال و امثال آن را حرام دانسته است و در ارتباط با اقتصاد، ربا، احتكار، ساخت مواد زيان آور، اسلحه هاى كشتارجمعى در شكل غربى آن را حرام كرده است در حالى كه شرق و غرب همه اين ها را مباح مى دانند و حتى براى همه اين امور نظام و قوانين آسانى جعل مى كنند.

كه اسلام مقرر كرده است. رسول خدا صلى الله عليه و آله فرموده: «اللّهم ارحم خلفائي، قيل يا رسول اللّه و من خلفائك؟ قال: الذين يأتون من بعدي و يروون حديثي و سنّتي(1)؛ پروردگارا بر جانشينان من رحم كن. سؤال شد: اى رسول خدا، مگر جانشينان شما چه كسانى هستند؟ فرمودند: آنان كه پس از من خواهند آمد و حديث و سنّت مرا بازگو خواهند كرد».

و در احاديث آمده است كه بايد حاكم، و يا حاكمان تشكيل دهنده شوراى مراجع، عادل باشند و امام حسن عسكرى عليه السلام فرموده: «و أما من كان من الفقهاء، صائنا لنفسه، حافظا لدينه، مخالفا لهواه، مطيعا لأمر مولاه، فللعوام أن يقلّدوه(2)؛ و امّا از فقيهان، كسى كه خويش نگه دار، حافظ دين خود، مخالف هواى نفس خويش، مطيع فرمان مولايش باشد، بر عامه مردم است كه از او تقليد كنند».

عادلانه كالاهاى مصرفى و ساير مايحتاج مردم مى شد و در حالى كه صدها پروژه در حال اجرا داشتند و هزاران زن در اختيار گرفته بودند، مع ذلك بسيارى از مردم در گرسنگى، فقر و برهنگى روزگار مى گذراندند و حتى از يك همسر هم برخوردار نبودند.

در موقعيت كنونى قدرت غير مستقيم - كه در دست حاكمان است و در پرده اى از قوانين سرمايه دارى و كمونيستى پوشانده شده است - در پس پرده همان كارهاى پيشين را انجام مى دهند و بين طبقات اجتماعى فاصله ژرفى ايجاد مى كنند. گروهى از مردم در رفاه و از زندگى پرطمطراق، كه به حدّ افراط در هر چيزى رسيده، برخوردارند، در حالى كه اكثر مردم در دامن فقر، بيمارى، جهل، عقب ماندگى و نابرخوردارى از نيازهاى اوليه، همانند خوراك، مسكن، ازدواج، وسيله نقليه، رفاه، آموزش، امنيّت و سلامتى و امثال آن، زندگى مى كنند. آرى، نتيجه محور بودن انسان و محور بودن ماديات اينگونه نمود مى يابد.

1. استعمار: استعمار غالباً براى ارضاى خصلت زياده طلبى هاى نظام سرمايه دارى است كه براى گشودن بازارهاى جهان به قصد دستيابى به نيروى كار و مواد اوّليه ارزان و صدور هرچه بيشتر مصنوعات به گران ترين قيمت مى كوشد. آمارها نشان مى دهد كه گاه تفاوت ماده خام و مواد ساخته شده به پانصد برابر مى رسد.

2. فقدان آزادى ها: غرب مى پندارد كه دنياى آزاد است. اما آزادى در نزد آنان در واقع لباس آراسته اى است بر قامت ديكتاتورى نوين و پنهان. زيرا قوانينى كه شروط كار كردن و مقدار دستمزد و ساعات كار و امثال آن را تعيين مى كند، همگى آنها به گونه اى تنظيم يافته كه سرانجام به زيان جامعه مى باشد و نسبت به كارگر، كشاورز، كارمند و غير آن از افرادى كه درآمدهاى محدود دارند، به شكل الزامى است و راهى براى رهايى از چنگال اين قوانين ندارند، گرچه اينان به دليل سادگى تفسيرشان از كارها، مى پندارند كه آزادند ولى در واقع آزاد نيستند، حتى سنديكاهايى كه كارگران تشكيل مى دهند، فايده چندانى در آن نيست، زيرا قوانين كه زمام آن به دست سرمايه داران است و ما تفصيل آن را در كتاب الفقه: السياسة آورده ايم، همواره به نفع سرمايه داران مى باشد، چه آن كه تاجران سرمايه دار قدرت را در دست داشته باشند، چنان كه در غرب چنين است و چه سرمايه داران حاكم، قدرت را به دست بگيرند، چنان كه در شرق چنين است.

3. مرگ ارزش ها: از آنجايى كه محور بودن پول، هر چيزى را فداى خود مى كند و علاوه بر آن، تلاش فراوان و مسابقه براى به دست آوردن مقدار بيشتر پول هر مانعى كهفرارويش باشد، از پيش رو بر مى دارد. بديهى است كه دين، اخلاق، خانواده، فضيلت و امثال آن از موانع تقدم و فزونى پول و ثروت است. مثلاً دين، اخلاق و فضيلت، كشتن انسان را حرام مى داند. همچنين دين كارهايى مثل توليد انبوه اسلحه براى تجارت و كشتن ديگران بدون لحاظ موازين دينى و اخلاقى، اشاعه فحشا و منكر، اباحه شرابخوارى، قمار، مواد مخدر و امثال آن را حرام مى شمارد امّا ماديّت حاكم بر اين امور، همه اين چيزها را از پيش پاى خود برداشته است، چنان كه خانواده نيز، فحشا، منكر و رفتارهاى مخاطره آميز

ص: 123

جنسى را حرام و ممنوع مى داند، زيرا ضد كيان خانواده است. خانواده عبارت از مجموعه شرافتمندِ همخونى است كه از شرافت برخوردار است، در حالى كه فحشا، منكر، زنا و امثال آن همگى به خلاف آن تعريف مى باشد. امّا پول درآوردن از راه گشودن روسپى خانه و محله هاى ويژه انحرافات جنسى و امثال آن موجب انهدام كيان خانواده مى شود، و اين اولاً: به دليل برخوردى كه بين آن دو است، و ثانيا به خاطر آن كه فرزندان برآمده از اين روابط، به دليل ديدن اين كارهاى ناپسند، سرانجام در دامچال بدبختى و تباهى مى افتند.

پنجم: آن كه بهره ورى زيانبار نداشته باشد. مثلاً اگر صدتا صيّاد در ساحل باشند، هركدام به مقدار غذاى روزانه اش حق صيد دارد و براى هيچ يك از آنان روا نيست كه زودتر به دريا رفته و سهم دو يا سه نفر را به خود اختصاص بدهد، به گونه اى كه ديگران گرسنه بمانند، چون خدا، نعمت هاى زمين را براى همه مردم قرار داده است و بايد همه از آنها بهره مند شوند، نه گروهى خاص. خداى سبحان فرموده: «خَلَقَ لَكُم...»(1)؛ «براى شما آفريد» پس هستى براى همه است و از آن «شما» و نه تنها «او». از اميرمؤمنان على عليه السلام نقل شده كه فرمودند: «ما رأيت نعمة موفورة إلاّ و إلى جانبها حقّ مضيّع؛ هرگز نعمت انباشته اى نديدم جز آن كه در كنارش حقى ضايع شده ديدم».

و مقصود از «انباشته»، زندگى راحت و برخوردار از رفاهيت نيست بلكه به معناى افزون از حقى است كه در كنارش حق ضايع شده اى باشد.

درباره كارگرى كه در معدن كار مى كند و خطر براى جان او بيش از خطر براى ثروتِ ثروتمند است، در نظر گرفته نمى شود؟ كدام خطر مهم تر است: خطر مردن يك انسان و يا خطر خسارت مالى؟

به پرسش دوّم اين گونه جواب داده مى شود كه گرچه سرمايه دار حق دارد به مقدار آنچه از دست داده بردارد، امّا ما شاهد آن هستيم كه سرمايه دار بسيار بيش از آن را به خود اختصاص مى دهد و گاه به هزاران برابر و يا ميليون ها برابرِ سرمايه هم مى رسد.

در پاسخ پرسش سوّم چنين مى گوييم: سرمايه دار حق دارد به مقدار كارى كه در ثروت او تجسّم يافته، بهره مند شود، نه بيش از آن. درست است كه ثروتْ كار تجسّم يافته است، امّا يك كار چقدر اجر و پاداش دارد؟ آيا به اين مقدار سنگين است كه سرمايه دار براى خود برمى دارد و از كارگران و ديگر افراد مى گيرد؟

در پاسخ پرسش چهارم يادآور مى شود كه حق العمل به مقدار نابودى ثروت او است و نه بيش از آن. در حالى كه امروزه شاهد آنيم كه سرمايه دار بر چندين هزار برابر از مقدار استهلاك دست مى گذارد. و البته مانعى از اين كه به مقدار استهلاك بردارد نيست. مثلاً قيمت كارخانه اى كه صدهزار دينار است، سرمايه گزار حق دارد به مقدار صدهزار دينار در گذر زمان، بهره مند شود. ولى اين كه سرمايه دار ميليون ها دينار را از آن خود كند، بيرون از دايره استهلاك است و وارد دايره استثمار مى شود.

در پاسخ پرسش پنجم بايد گفت: اگر نياز به خزانه درست بوده باشد، چرا خزانه داران گروه خاصى از سرمايه داران باشند؟ چه سرمايه داران حكومتى كه در شرق هستند و چه تاجران كه در نظام غربى، سرمايه دار هستند. چرا نبايد خزانه بين همه مشترك باشد؟ بنابراين دليل بسنده مقصود نيست. چون مقصود وجود خزانه است و اين درست است، امّا اين كه خزانه داران فقط سرمايه داران باشند، اشتباه است. بلكه لازم است به هر انسانى حق خودش را داد، و اين حقوق جمع گردد و با اين گردآورى، گنجينه اى فراهم شود كه همه نيازها را برآورد.

ص: 127

به پرسش ششم چنين پاسخ مى دهيم كه اگر سخن پزشك و امثال وى درست بوده باشد، چرا معلّم همچون پزشك نباشد، با آن كه او نيز وقت و عمرش را صرف كرده است؟ از آن گذشته چنين چيزى چرا براى كارمندان دولت مطرح نباشد، با آن كه آنان هم درس خوانده و فارغ التحصيل مراكز عالى آموزشى مى باشند؟ علاوه بر آن كه پيش تر گفته شد، انسان حق دارد به مقدارى كه وقت صرف كرده است، نه بيشتر، مزد بگيرد. آيا پزشك و امثال وى به مقدارى كه وقتهايشان را صرف كرده اند مزد مى گيرند؟

واقعيت آن است كه پزشك به دو جهت پول زيادترى مى گيرد: نخست آن كه اين مزدگرفتن عادت شده است، و ديگر آن كه كم ياب است.

امّا علّت اوّل: پزشكان در گذشته بسيار اندك بودند و چون مردم به آنان نياز فراوانى داشتند، بر پايه قانون عرضه و تقاضا در اقتصاد، مزدشان را مى خواستند، و اين موضوع تا امروز هم ادامه داشته و مردم به آن عادت كرده اند. پزشكان هم از آنچه به آن عادت كرده بودند، كوتاه نمى آيند. مثلاً عمل جرّاحى بيش از يك ساعت وقت نمى برد، امّا پزشك در برابر آن مثلاً يكصد دينار يا بيشتر دستمزد مى خواهد، در حالى كه يك ساعت كار كردن او مزدى بيش از يك دينار ندارد. پس مانده عادت ها و تقليدهاست كه به پزشك حق مى دهد كه يكصد دينار بگيرد و مردم از اين كار رنج مى برند. بعضى از كشورهايى كه نام «كمونيست» بر خود نهاده اند در برابر اين رسومات ايستاده اند، امّا ايستادن آنان تفريطىاست، يعنى درست مانند افراط پزشكان در نظام سرمايه دارى؛ بنابراين نظام هاى كمونيست خدمات پزشكى را به صورت بيمه اى ساخته اند، در حالى كه تمام بيمه نيز صحيح نيست، بلكه درست آن است كه پزشك در كار خود آزاد بماند و به مقدار كارش و نه زيادتر دستمزد بگيرد.

امّا علّت دوّم: در بسيارى از كشورها در حال حاضر پزشك كم است. در نتيجه عرضه پزشك كم است و تقاضاى بيمار زياد. معلوم است كه وقتى عرضه كم و تقاضا زياد باشد قيمت هاى كالا يا خدمات نيز بالا مى رود، و اين نيز نادرست است، زيرا اندكىِ عرضه و

ص: 128

افزايش تقاضا باعث آن نمى شود كه انسان بيش از حق خودش را بگيرد، امّا چنين چيزى موجود است و بايد اين دو مشكل حلّ شود و حلّ آن در گرو به كاربردن اخلاق اجتماعىِ همگانى است و عادت ها و تقليدهايى كه توجيه آنها از بين رفته ولى خودشان باقى مانده اند، از بين برود.

المسلم(1)؛ دو گرگ در آغل گوسفندان زيان بارتر از آن نيست كه مقام دوستى و مال دوستى به جان دين انسان مسلمان بيفتند [و نابودش سازند]».

بنابراين بايد جامعه با قوانين درست اداره شود، نه اين كه فرد يا گروهى از انسان ها با جمع آورى ثروت، منصب و موقعيّت هاى اعتبارى بالا بر آن چيره شوند. از آن گذشته آزاد گذاشتن ثروت براى افزايش و رشدِ مداوم، زيان اخلاقى بزرگى بر جامعه تحميل مى كند، زيرا دليلى ندارد كه فردى در نهايت رفاه زندگى كند و هزاران نفر چنان فقير باشند كه در برآوردن نيازهاى اوّليه خود هم ناتوان باشند. بديهى است جامعه اى كه بر پايه اخلاق استوار نشده باشد، جامعه اى است كه نابودى خود را جار مى زند و به قول شاعر:

و إنّما الأمم الأخلاق ما بقيت *** فإن هم ذهبت أخلاقهم ذهبوا

«ملّت ها به اخلاق پايدار هستند / چون اخلاق رخت بربست، رخت مى بندد».

ارتباط بين مردم ارتباط اخلاقى از قبيل هميارى، دوستى، مشاركت و جوانى و امثال آن است و هر چيزى كه به اين امور اخلاقى زيان رساند و باعث كينه و دشمنى و دورى مردم از همديگر و خشم گرفتن عليه يكديگر گردد، در نهايت به نابودى و از بين رفتن جامعه مى انجامد و اين به همه، اعم از غنى و فقير، زيان مى رساند.

عهده دار دفاع از او و يا تهيه وسايل زندگى او نيست. نادرستى هر دو شيوه در اين است كه در نوع تيولدارى، كشاورز مجبور و ناچار است و به زمين وابسته مى باشد، و هيچ اختيارى از خود ندارد و نمى تواند كارش را رها كند، لذا بيشترين سود از آن مالك و تيولدار است، و كشاورز در حد بخور ونميرى درآمد دارد. اين علاوه بر مضرات ديگرى است كه بر نظام تيولدارى و فئوداليسم مترتب است.

در سرمايه دارى گرچه كارگر آن گونه كه در تيولدارى وابسته به زمين بود، ديگر وابسته نيست، امّا او نيز از نظر جوّ مجبور و ناچار است، زيرا اگر كارگر براى مالك كار نكند از دريافت نكردن مزدى كه با آن زندگى مى كند، خواهد مرد. چنان كه وقتى سرمايه دار، كار نخواهد، كارگر بيكار مى شود و دچار مشكل مى گردد. علاوه بر آن كه مالك بيش از حق خودش بهره مند مى شود، در حالى كه بايد حقْ بين آنها بر پايه مقدار كار و مديريت تقسيم گردد، ولى سرمايه دارى به اين مقدار خشنود و بسنده نيست. بعدها سنديكاها و قوانين به وجود آمد و كشاورز و كارگر از برخى ستمگرى هاى تيولدار و سرمايه دار رهايى يافتند و دستمزدها بهتر شد و شرايط كار براى كشاورز بهبود يافت و فضاى اجبار و ناچارى كمتر شد و كارگر و كشاورز به سطحى از تأمين اجتماعى خود دست يافتند، امّا مع ذلك هنوز ستمگرىِ بسيارى باقى است و بايد اصلاح شود. اين، در مورد كشورهاى داراى نظام سرمايه دار است؛ امّا درباره كشورهاى كمونيست، بايد گفت كه در آن نظام، كشاورزان وكارگران فقط ابزارى ساده در يك كارگاه بزرگ هستند كه هيچ ندارند و همه منافع به جيب حاكمانى مى رود كه ميان توان سرمايه دارى و توان حكومت را در خود يكجا جمع كرده اند.

به هر حال، سرمايه دارى در شرق و غرب به همان سرمايه دارى پيشين خودش باقى است، و در آن، سرمايه دار هزاران بار بيش از حق خود را براى خود برمى دارد و به مقدار قوت لايموتى به ديگران مى دهد. افزون بر آن كه جوّ اجبار و ناچارى و حتى اجبار مستقيم همچنان باقى است. ساير مضرات نظام سرمايه دارى را كه گفته شد و آن را به تفصيل در كتاب هاى اقتصادى خود آورده ام، همچنان در خود دارد.

ص: 131

مى خواهند كه همتشان به آن گرايش دارد و كارهاى يكديگر را با تفاوت سلايق و ديدگاه ها انجام مى دهند. و بدين گونه راه هاى زندگى و معيشت، كه بهبود زندگى در آنهاست، گشوده مى شود(1)».

در روايات درباره حرمت روا كردن ستمگرى بر اجير بدين صورت آمده است كه: 1. آز آغاز بر وى ستم شود. 2. در نهايت به او ستم شود و او را مجبور كند. 3. در حين قرارداد اجاره رفتار عادلانه داشته باشد، امّا بعدا از دستمزد او كم كند. هر سه مورد ستم است. شيخ صدوق از امام صادق عليه السلام و او از پدرانش نقل كرده كه رسول خدا صلى الله عليه و آله فرمودند: «من ظلم أجيراً أجره أحبط اللّه عمله و حرّم عليه ريح الجنّة، و إنّ ريحها ليوجد من مسيرة خمسمائة عام(2)؛ هركس در پرداخت اجرت اجيرى ستم كند، خدا عمل او را از بين مى برد و بوى بهشت را بر او حرام مى كند، با آن كه بوى بهشت از فاصله پانصد سال راه، به مشام مى رسد».

نيز روايات بسيار ديگرى كه در فقه اسلامى در باب اجاره آمده است. حاصل بحث آن كه سرمايه دارىِ منحرف باعث مى شود كه اولاً: در حين كار بر كارگران ستم شود، ثانيا: اجاره از سر اجبارِ جوّى و ناچارى و يا اجبار مستقيم بوده باشد، به طورى كه اجير بر اينكه خودش را اجير كند، مجبور و ناچار باشد؛ و ثالثا: در كار نوعى اهانت وجود داشته باشد كهموجب خشم و درگيرى بين دو طرف شود. اينها علاوه بر ساير مفاسد و ضعف هاى نظام سرمايه دارى غربى يا شرقى است، كه همه آنها بر خلاف عقل سالم و شرع اسلام است.

بارى، رابطه معلّم و شاگرد، چنين رابطه اى نيست، چون اجبارى در كار نمى باشد، ستمى نيست و شاگردان به نوعى احساس لذت و عزّت مى كنند، چون از كسى پيروى مى كنند كه از نظر دانش و شايستگى از آنان برتر است و انسان در پيروى از كسى كه از نظر علم، شايستگى، تقوا و فضيلت برتر باشد، هرگز احساس خوارى نمى كند، بلكه هنگامى احساس خوارى مى كند كه فردى به دليل قدرت مالى و يا قدرت نظامى، بر او آقايى و سرورى كند و آقايى اش به سبب فضيلت و شايستگى نباشد. چون نفس انسان به خودى خود در برابر فضيلت و شايستگى فروتن است، در حالى كه در برابر كسى كه مانند خودش

ص: 135

و يا پايين تر از خودش باشد و يا در برابر كسى كه به سبب داشتن اسلحه، قدرت قبيله، ثروت فراوان و مانند اينها، مى خواهد بر او برترى جويد، احساس خوارى و ذلت مى كند. اين احساس خوارى علاوه بر ديگر مفاسد، يكى از ابزار فرار مردم از تقليد به استدلال و منطق در امور اعتقادى و علمى است. زيرا تقليد نوعى تحميل و اجبار است و در اجبار نوعى اهانت به كرامت انسانى نهفته است. همين حس از ابزار گريز مردم از سوى حاكمان ديكتاتور به انتخابات و نيز لزوم مشورت با آنان پس از برگزيده شدن است. زيرا تحميل حاكمان بر مردم و يا انتخاب آنان به حكومت و سپس به كار بردن استبداد در حكومت و فيصله دادن امور بدون مشورت با مردم، هردو اهانت به كرامت انسانى است و از همين رو در اسلام مسأله تقليد كوركورانه سرزنش شده و شورا و رايزنى ستايش شده است.

نداشته باشد، چه زيانى پديد مى آيد؟

اشيايى كه داراى حقيقتى هستند و آن حقيقت محور و اساس آنها مى باشد، نگريسته نمى شود، بلكه به اعتبار قيمت آن مورد توجّه قرار مى دهند و مى گويند، خانه فلانى چند ميليون مى ارزد و يا فلان كتاب بيست دينار مى ارزد و امثال آن.

و در چنين شرايطى، ديگر مهم نمى باشد كه اكثر مردم جهان گرسنه باشند. همچنين مهم نيست كه در هر سال، پنجاه ميليون نفر به سبب نداشتن غذا، دارو و بهداشت مى ميرند. چنان كه مهم هم نيست كه با ابزار و فناورى جديد، ميليون ها انسان كشته شوند و يا آن كه ميليون ها انسان به انواع گرفتارى ها و بيمارى ها به سبب كاربرد اسلحه كشنده شيميائى و ميكروبى و مانند آنها گرفتار گردند. مهم نيست كه بيمار، در درد و بيمارى بماند و يا حتى با به كارگيرى داروهاى زيان آور شيميايى، بيمارى اش تشديد شود. مهم نيست كه به سبب مصرف غذاهاى نوپديد، خوردنى ها و رنگ هاى شيميايىِ زيان آور، ميليون ها نفر بيمار شوند؛ و نيز نسبت به امور ديگرى كه امروزه وجود دارد. مهم آن است كه سرمايه داران، اعم از حاكمان شرقى و يا بازرگان غربى، تا آنجا كه امكان دارد به مال و ثروت بيشترى دست يابند. اين بيمارى كشنده اى است كه جهان غرب بدان مبتلا شده و سپس بيمارى مسرى خودشان را به جهان سوّم و كشورهاى در حال رشد صادر كردند و آنها هم به اين بيمارىِ كشنده، كه بسيار بدتر از بمب هاى اتمى و نوترونى است، مبتلا شده است.

وقتى انسان به يكى از غرايزش، بيش از لياقتش بها دهد، موجب جدايى انسان از خود و دورى از شخصيت خودش مى شود. چون نفس جدا نشده به هر چيزى به مقدار حقش مى دهد و نه آن كه در حق كسى و به حساب ديگر، چيزى بيفزايد، و نيز چنين است وقتى انسان چيزى را پرستش كند كه شايسته آن نيست، و كسى را خدا بداند كه سزاوار خدايى نيست. اين جدايى كه براى انسان به وجود مى آيد، چه نسبت به غرايز و چه به اشياء خارجى سزاوار احترام مشخص و يا احترام فزون تر و يا عدم استحقاق، به طور كلّى زيان آن به خود انسان برمى گردد. لذا خداى متعال فرموده: «أَفَرَءَيْتَ مَنِ اتَّخَذَ إِلَهَهُ هَوَاهُ»(1)؛ «آيا ديده اى آن را كه هواى خود را خداى خويش گرفته است».

يعنى هواى نفس خود را عبادت مى كند. در آن صورت هرگونه كه هواى نفس او بخواهد پيش مى برد. در آيه ديگرى خداى متعال مى فرمايد: «اتَّخَذُوا أَحْبَارَهُمْ وَ رُهْبَنَهُمْ أَرْبَابًا مِّن دُونِ اللَّهِ وَالْمَسِيحَ ابْنَ مَرْيَمَ»(2)؛ «آنان، دانشمندان و راهبان خود را، و مسيح پسر مريم را به جاى خدا به الوهيّت گرفتند».دانشمندان، راهبان و مسيح فرزند مريم شايسته مقدارى خاص از احترام، و نه احترام پروردگارى، بوده اند. حضرت مسيح عليه السلام احترام يك پيامبر بزرگ را داشت و دانشوران و رهبانان عادل مستحق احترام يك انسان عالم بوده اند، نه آن كه آنان را خدا و يا ارباب خود بگيرند و احكام را از آنان دريافت كنند، گرچه حتى مخالف احكام خداى سبحان باشد.

خداى سبحان در رابطه با شكسته شدن شخصيت انسان و اين كه زيان آن به خود او مى رسد مى فرمايد: «نَسُوا اللَّهَ فَأَنسَاهُمْ أَنفُسَهُمْ»(3)؛ «خدا را فراموش كردند و او [نيز] آنان را دچار خودفراموشى كرد».

يعنى انسانى كه خدا را فراموش كند و پيرو دستورهاى او نباشد، كارهايش سامان نمى گيرد و در نهايت خير خودش را هم فراموش مى كند و خودش از خويشتنِ خودش

ص: 140

جدا مى شود. همه اين موارد كه در آنها انحرافِ از راه درست است در «عبادت بت» نمود مى يابد، اعم از آن كه بت از جنس شهوت باشد يا مال و يا جاه يا سنگ و يا حتى بشر و ساير اقسام بت ها.

نشده بود، طبق همه غرايز پيش مى رفت و تنها از يك غريزه خاص پيروى نمى كرد و مسير درستى را مى پيمود و سود آن نيز، قطعاً به خودش مى رسيد. در حالى كه نسبت به چنين شخصى همه چيز برعكس است، همه غرايز او رشد نكرده است و در يك مسير غيرمستقيم سير مى كند، كه اين حالت سرانجام زيان مى رساند و هيچ سودى براى او نخواهد داشت، چون ساير غرايز سركوب شده و ديگر رشد نمى كند و خواسته هايشان برآورده نمى شود و همين موجب هلاكت و نابودى مى شود.

به پيش مى برد و بر آن چيره شده است. درست مثل كسى كه گرد خود زنجيرهايى ببافد و خود در آن گرفتار آيد. حالِ اين فرد همچون كرم ابريشم است كه دور خود پيله اى مى تند و آن قدر اين كار را ادامه مى دهد كه در درون آن ناتوان و بى قدرت مى ماند تا مرگ فرا مى رسد و آن را ذره ذره مى چشد. سرمايه دار براى پول و سياستمدار براى منصب كار مى كنند و ساير مردم اعم از مدير، كارگر، كشاورز، مؤسسه ها و امثال آن در اين شبكه مالى و مقامى گرفتار مى شوند. همگى آنان چيزى از پول و مقدارى از مقام را مى خواهند و از منبع ثروت، مصرف ثروت، منبع مواد خام، مصرف آن، بازارها، خريدار و فروشنده و مسائل مربوط به آن هيچ نمى دانند، بلكه هركدام در جاى خودشان در يك شبكه محكمى كه بر گردشان تنيده شده است كار مى كنند و از آن هيچ راه گريزى ندارند. چنان كه سياستمدار هم در شبكه اى همگون كار مى كند بدون آن كه منبع، ورود و خروج آن را بداند. بلكه از اشياء آگاهى هاى كلّى دارد كه آغاز و فرجام آن را نمى داند. خداى متعال در تشبيه آنان به عنكبوت، چه دقيق و زيبا فرموده: «مَثَلُ الَّذِينَ اتَّخَذُوا مِن دُونِ اللَّهِ أَوْلِيَآءَ كَمَثَلِ الْعَنكَبُوتِ اتَّخَذَتْ بَيْتًا وَ إِنَّ أَوْهَنَ الْبُيُوتِ لَبَيْتُ الْعَنكَبُوتِ لَوْ كَانُوا يَعْلَمُونَ»(1)؛ «مثلكسانى كه غير از خدا، اوليائى برگرفتند، مثل عنكبوتى است كه خانه اى براى خود مى سازد اگر مى دانستند سست ترين خانه ها، خانه عنكبوت است».

از ويژگى هاى عنكبوت، يكى آن است كه تورهايى درهم تنيده درست مى كند تا شكار نتواند از آن بگريزد. در دنياى امروز پول و مقام نيز شبكه هايى درهم تنيده هستند تا كاملاً دور انسان كشيده شوند و او در درون اين شبكه، شب و روز، انديشه، توان، جوانى، دانش و ديگر نيروهاى و داشته هاى خود را مصرف مى كند؛ و تنها اين نيست، بلكه او خود اين شبكه ها را گرد خويش محكم مى كند، همچون كرم ابريشمى كه همواره در درون پيله تار ابريشم را دور خود مى تند، تا ساخته اش سرنوشتش را رقم زند، و به تعبير قرآن، بسيار سست است از آن رو كه بر تخيّل و نه واقع استوار شده است، همچون خانه اى كه روى

ص: 144

شن بنا شده باشد. و چنين است كه يك بمب هسته اى همه اين تمدن را كه در ده ها سال با صرف ميلياردها پول و درياها توان و تلاش، بنيان گذاشته شده، نابود كند.

جهان در گذشته چنين نبود و انسان حاكم جهان بود و هيچ نيرويى نمى توانست تمدّن هاى پيشين را نابود كند، امّا اكنون جريان به عكس شده است، چون انسان به اسلحه كشتارجمعى دست يافته است و مى تواند در چند دقيقه همه تمدن و تمامى روابط مادى ساختگى را نابود مى كند.

انسان هيچ راه چاره اى ندارد و از اين باتلاق جز با بازگشت به خويش نمى تواند رها شود. بايد خودْ آقاى خود باشد، هر آنچه زيانبار است كنار بگذارد و تنها آنچه مفيد است به كار گيرد و همه غرايز خود را به شكل معتدل و بهنجار رشد دهد.

ثروت و سياست تنها مردان پول و سياست را سركوب نكرده است، بلكه انسان عادى را كه هيچ ربطى به آن دو ندارد، به خاطر نوع زندگى، نابود كرده است، زيرا اين نوع زندگى بر كل جهان سيطره يافته است. آرى، بين كمى و زيادى سركوب، تفاوت است. آنان كه وابسته به احزابند، از ديگران بيشتر سركوب شده اند و صاحبان شركت ها و سهام ها وثروت هاى بزرگ نيز بيش از ديگران سركوب شده اند امّا سركوبى عام و گسترده براى همه است.

خواهد گرفت؛ زيرا صنعت همانند آب و آتش است كه گاه زيان مى رساند و گاه سود. وقتى سياست ها و ثروت هاى انحرافى زمام صنعت را در دست بگيرد، آن را به سوى بدبختى، نابودى و از بين بردن تمدن سوق مى دهد، ولى وقتى ثروت و سياستِ درست و سالم زمام صنعت و پيشرفت هاى صنعتى را در دست گرفت آن را در راه صحيح به كار مى برد. همانند آتش كه در دست ديوانه زيانبار است و در دست خردمند سودمند. خردمند از آن در پخت وپز و گرما و امثال آن استفاده مى كند، امّا ديوانه با آن خود يا ديگران را مى سوزاند.

او است، امّا مالك سركوب شده براى اين كار اختيارى از خود ندارد و در واقع اختيار در دست شبكه اى است پيچيده كه هزاران مدير و كارشناس و بازار گسترده آن را شكل مى دهند و حتى موضع گيرى ها و رويكردهاى بزرگان و سياستمداران و بروز جنگ هاى آنان داراى نقشِ اساسى است. در هر صورت، در ثروت آزاد، قيمت به دست مالك است و در سرمايه غيرآزاد، چنين نيست.

4. ثبات نسبى قيمت ها: در ثروت آزاد قيمت تا حدودى ثابت است، در حالى كه در سرمايه غير آزاد، قيمت در نوسان و بالا و پايين رفتن است.

5. قيمت گذارى در دست مالك: قيمت گذارى كالا در اقتصاد آزاد، در دست مالك است امّا در سرمايه غيرآزاد در دست بازار، بورس و شبكه اقتصادى پيچيده است، و روشن است كه در عصر حاضر معيارهاى اقتصادى، سياسى، اجتماعى، نظامى و غير آن بر بازار حاكم است.

6. آزادى مطلق در بهره ورى از زمين: محض نمونه در مثل زمين، در تبديل آن به مال و يا رها كردن آن به همان شكل، بازار تصميم مى گيرد ولى در نظام سرمايه آزاد چنيننيست، بلكه خود مالك زمين مى تواند به هر شكل كه مى خواهد از زمين استفاده كند. مى تواند آن را به صورت ساختمان بسازد، باغ درست كند، كارگاه بنا كند، به كسى ببخشد يا در اختيار فقيران و نيازمندان قرار دهد. امّا در نظام ثروت غيرآزاد، مالك نمى تواند آن را جز به پول تبديل كند، يعنى اختيار او در دو كار محدود است، در حالى كه اختيارات ثروت آزاد، بين چندين امر متنوع است. بين انسانى كه بتواند فقط يكى از دو جا را برگزيند و انسانى كه هرجا كه خواست برود، فرق بسيارى هست.

7. بازار بى تشويش: در ثروت آزاد صاحبان آن هيچ تشويشى ندارند، در حالى كه در ثروت غيرآزاد همواره تشويش بر بازار حاكم است، چون رقابت اشتباه شديدى بين صاحبان اموال وجود دارد.

8. سلطه در دست مالك: سرمايه هاى مهار شده و غير آزاد، همه سلطه مالك، جز

ص: 147

اندكى، در دست ديگران است و او سلطه اى بر ثروتش ندارد، همان گونه كه سياستمدار نيز بر سياست و انديشه سياسى خود سلطه اى ندارد. همه تصميم هاى فروش، خريد، عرضه كالا و جز آن منحصرا در دست مديران، بورس، بازار و غير آن است، امّا در زمينه ثروت هاى آزاد همه چيز در دست مالك است.

9. تصرّف آزاد مالك: در خصوص مالك غير آزاد، قوانين به او اجازه نمى دهند كه به هر صورت كه بخواهد تصرف كند، زيرا او بايد طبق قوانين وضع شده رفتار كند و اين قوانين بسيار گسترده و پيچيده هستند، در حالى كه مالك آزاد، بدون دخالت قوانين در اموال خود تصرف مى كند.

آرى، در شريعت اسلامى قوانين بسيار اندكى وجود دارد كه مانع از تصرّف دلبخواه مالك مى شود، مثلاً مالك در شريعت اسلامى نمى تواند اموال خودش را به خمر، خوك و مواد زيانبار تبديل كند. امّا امروزه، قوانين دست وپاگيرى كه مانع از تصرّف مالك مى شود بسيار فراوان است.

10. ثبات و اندكى ماليات ها: قوانين ماليات هاى سنگين، ثروت را همواره دراضطراب و ناثباتى قرار مى دهد، در حالى كه در ثروت آزاد چنين نيست، زيرا ماليات ها در اسلام فقط چهار نوع است كه در يك جا هم جمع نمى شوند: بر بعضى اموال خمس تعلق مى گيرد و بر بعضى ديگر زكات؛ برخى از مردم جزيه مى پردازند و بر بعضى زمين ها خِراج است. اينها فقط قوانين ثابتِ ماليات است كه مالكان آزاد در نظام اسلامى ملزم به اجراى آنند. امّا امروزه و در سايه نظام ثروت غيرآزاد، قوانين ماليات ها در نوسان و بر پايه تمايل سياستمداران و اقتصاددانان و كسانى كه سرنوشت امّت هاى مستضعف را در دست دارند، مى چرخد. از همين رو مى بينيم كه ماليات ها طبق خواست ها و هواهاى نفسانى بالا و پايين مى رود. هرگاه رئيس جديدى حكومت را به دست بگيرد، صاحبان ثروت ها دست روى قلبشان مى نهند چون از برنامه اقتصادى او بيم دارند و نمى دانند چه خواهد كرد.

11. ثروت و اخلاق: ثروت، پديده اى غير اخلاقى شده است، چون با دروغ و نيرنگ

ص: 148

آميخته گشته و با اشك نيازمندان و خون محرومان عجين شده است و معمولاً اسلحه در خدمت ثروت مى باشد، چون رقيب، رقيب خودش را مى كشد تا صحنه را از وجود او تهى كند. گاه ثروت ها در دست حاكمان است، به اين معنا كه سياستمداران در كشورى ضعيف و فقير، انقلابى راه مى اندازند تا خون مردم را بمكند، چنان كه امروزه شاهد آن هستيم. در حالى كه چنين چيزى در نظام سرمايه آزاد وجود ندارد.

12. و فرجام...: و فرجام كار آن كه اگر ثروت هاى حلال و حرام دو رنگ داشته باشند، جهان آثار اشك و خون را خواهد ديد و شركت ها و صاحبان سهام و سرمايه داران بزرگ در درآمدهايشان آثار خون و اشك را مشاهده خواهند كرد. و اگر ثروت هاى آنان به اصل و سرچشمه خودشان باز گردند، خواهند ديد اين ثروت ها پس از جدا شدن دست ها و پاها، در آمدن چشم و بريده شدن گوش ها و بينى ها و قطعه قطعه شدن پيكرها فراهم آمده و آن گاه است كه در عوض ديوار، پرده، مبلمان خانه، ميز كار، كاغذ و قلم و باغچه خانه چنين بدبختى هايى را مجسّم خواهند ديد. و در درونشان و گرداگرد خانه هايشان آتشى افروخته خواهند ديد، چنان كه خداى متعال مى فرمايد: «وَ إِنَّ جَهَنَّمَ لَُمحِيطَةٌ بِالْكَفِرِينَ»(1)؛«و بى ترديد دوزخ بر كافران احاطه دارد».

و نيز فرموده: «إِنَّ الَّذِينَ يَأْكُلُونَ أَمْوَ لَ الْيَتَمَى ظُلْمًا إِنَّمَا يَأْكُلُونَ فِى بُطُونِهِمْ نَارًا وَ سَيَصْلَوْنَ سَعِيرًا»(2)؛ «آنان كه اموال يتيمان را به ستم مى خورند، جز اين نيست كه آتشى در شكم خود فرو مى برند، و به زودى در آتش فروزان در آيند».

و خداى متعال نسبت به خوردن ربا مى فرمايد: «الَّذِينَ يَأْكُلُونَ الرِّبَوا لاَ يَقُومُونَ إِلاَّ كَمَا يَقُومُ الَّذِى يَتَخَبَّطُهُ الشَّيْطَنُ مِنَ الْمَسِّ»(3)؛ «كسانى كه ربا مى خورند [از گور] بر نمى خيزند مگر مانند برخاستن كسى كه شيطان بر اثر تماس، آشفته اش كرده است».

اگر ديده ثروتمندان كه به وسيله ربا و امثال آن ثروت هايشان را به انحراف كشاندند،

ص: 149

گشوده شود، خودشان را در حال جنونى وحشتناك خواهند ديد كه نمى توانند روى پاى خود بايستند و چون بخواهند حركت كنند، با چهره روى زمين مى افتند. اين ثروت ها در واقع از اين امور جمع شده اند و تنها چهره آنها تغيير يافته است، ولى چهره واقعى آنها همان هايى است كه ذكر كرديم. چنان كه درخت كه از خاك به وجود آمده است پس از مدتى به خاك تبديل مى شود، چون از خاك است و فقط چهره آن به درخت تبديل شده است و وقتى كه زمان آن گذشت، همچون گذشته به خاك تبديل مى شود؛ ثروت ها هم به واقعيّت هاى خود پس از اندكى بازمى گردند. چنان كه در مورد تجسّم اعمال بدان اعتقاد هستيم.

املا مى كند، و او نيز بدون توجيه عقلى هزينه مى كند، مثل آنكه فرد ثروتمندى مهريه اندكى براى دخترش در نظر مى گيرد و سپس براى او جهازيّه بسيار سنگينى از وسايل امروزى مى دهد و با اين كار مى خواهد وانمود كند كه برايش پول مهم نيست، در حالى كه واقعاً بنده پول است. چون حقايق در رفتارها مشخص مى گردد و نه در سخن ها.

6. سرمايه تعيين كننده كار و راحتى: سرمايه وقت كار و وقت استراحت را تعيين مى كند و حتى چگونگى صرف اوقات فراغت را هم مشخص مى كند، مثلاً در تقسيم شيفت هاى كارى بين كارگران، وقت كار كارگر را در نيمه شب قرار مى دهد و يا براى اوقات فراغت او فيلم هاى جنگى، عريان، فوتبال و امثال آن مى گذارد، بدون توجّه به اينكه براى كارگر چه چيز مهم تر است تا وقت خودش را صرف آن كند. او فقط در فكر بازدهى زيادتر و افزايش سرمايه است. گرچه اين كار موجب زيان شخص استراحت كننده باشد، چه رسد كه به نفع او بوده باشد؟

7. تحميل جنگ ها بر ملّت ها: همچون جنگ هايى كه سرمايه داران غربى و شرقى برملّت ها تحميل مى كنند، در حالى كه جنگ بايد با نظر همگى و يا دست كم اكثريت مردم باشد. از اين بگذريم كه جنگ با چه شتابى همه نيروهاى ملى و هويت انسان را به كام نابودى، تباهى و هلاكت مى كشاند.

8. روابط تجارى: روابط انسانى و طبيعى بر دوستى انسان ها با يكديگر استوار است، چون هر انسانى خود را در درون و در ضمنِ انسان هاى ديگر و هم رأى آنان مى بيند، چنان كه ديگران هم نسبت به او چنين اند. بنابراين انسانيّت يك چيز است كه بر همگان توزيع شده است و از اين روى در حديث آمده: «أحب لغيرك ما تحب لنفسك(1)؛ آنچه براى خود دوست دارى براى ديگران نيز دوست بدار».

و در قرآن كريم نيز آمده: «مَن قَتَلَ نَفْسَا بِغَيْرِ نَفْسٍ أَوْ فَسَادٍ فِى الْأَرْضِ فَكَأَنَّمَا قَتَلَ النَّاسَ جَمِيعًا وَ مَنْ أَحْيَاهَا فَكَأَنَّمَآ أَحْيَا النَّاسَ جَمِيعًا»(2)؛ «هركس، كسى را، جز به قصاص قتل

ص: 152

يا فسادى در زمين، بكشد، چنان است كه گوئى تمام مردم را كشته باشد و هركس كسى را زنده بدارد، چنان است كه گوئى همه مردم را زنده داشته است».

در بحث هاى قبلى به اين موضوع اشاره كرديم. در دنياى سرمايه دارى، انسان برادر انسانى خود را دوست ندارد و به مقدارى كه مى تواند از او سود ببرد، برايش ارزش قائل است. از اين رو، روابط ريائى و دروغ گشته است. حتى دوستى هاى پسرانه و دخترانه نيز ريائى و دروغ شده است و هر يك ديگرى را براى لذّت و تنها اشباع غريزه جنسى مى خواهند و بين آنان دوستى واقعى وجود ندارد، گرچه در گفتارشان عشق عميقى ابراز مى كنند و معلوم است كه دوستى بنيان اجتماع است و نه لذت گذرا و شهوت هاى فروزان، از اين رو در دنياى شرق و غرب انهدام خانواده را به شكل گسترده و وحشتناكى مشاهده مى كنيم. در حديث شريف آمده است كه: «هل الدين إلاّ الحب(1)؛ آيا دين جز دوستى است».

اين جمله اشاره به چيزى دارد كه فطرت انسانى براى زندگى سعادتمند، بر آن استوار است. دوستى، عبارت است از دوستى خدا، دوستى رسول خدا صلى الله عليه و آله ، دوستى امامان عليهم السلام، دوستى دانشوران و صالحان و غيره. زندگى هم براى خداى سبحان و براى آخرت است نه براى خود زندگى، چون دوست داشتن زندگى براى خود زندگى، باعث تباهى مى شود، آن سان كه امروزه در دنياى شرق و غرب آشكارا مى بينيم. همچنين علاقه به خانواده، دوست داشتن حيوانات و... از جمله همين دوستى هاست و اين دوستى ها، شعله نخستين درون آدمى است و موجب پايدارى زندگى مى گردد.

9. كارِ افزون بر توان: مثل آن كه انسان بيش از توانش، وقت صرف كند، چون اين كار در حقيقت نوعى انحراف از راه مستقيم است، كه در سرشت انسان نهاده شده لذا اگر افزونِ بر آن باشد افراط و اگر كمتر باشد تفريط است. نظير آن كه انسانى دوازده ساعت كار كند، چون در آن مزد زيادى مى بيند و يا مثلاً شانزده ساعت كار كند، اين ها انحراف از مرزى است كه براى انسان مقرر شده است.

ص: 153

10. توان هاى بى استفاده: نظير آن كه پاره اى از اشيا را كه هنوز مى توان از آنها بهره گرفت، كنار اندازند، و در شمار زباله ها قرار دهند، همچون بسيارى از كشورهاى ثروتمند، نظير فرانسه و امريكا كه انسان ها به خاطر ارضاى حس دنياپرستى و غرورشان و براى تجمّل زياد و مصرف گرايى مفرط گاه فرش ها يا صندلى ها و لباس هايشان را با انگيزه بى نيازى و يا از مد افتادن در خيابان مى گذارند، در حالى كه اينها هنوز قابل استفاده هستند.

11. توجه به جنبه اى و بى توجهى به جنبه هاى ديگر: مثل زياده روى در يكى از جنبه هاى زندگى به حساب بى توجهى به جنبه هاى ديگر آن نظير اسراف در تغذيه سگ ها و گربه ها، به وسيله شير و گوشت و ديگر خوراكى ها و پوشاندن لباس و تهيه مسكن براى آنها و وصيّت به اموال براى آنها و فراهم آوردن راحتى آنها و تأسيس آرايشگاه هاى مخصوص براى آنها و... به حساب ميليون ها گرسنه اى كه لقمه نانى پيدا نمى كنند و يالباس و خانه اى نمى يابند. آن اسراف در كنار اين نياز محرومان يكى از نمادهاى دنياى عنان گسيخته امروز است.

12. انحراف از تنظيم اقتصاد: انحرافى كه در تنظيم اقتصادى جهان امروزه وجود دارد؛ به گونه اى كه بسيارى از مردم در محروميت به سر مى برند و بسيارى از مواد مصرفى و خوراكى اسراف مى شود در حالى كه صدها ميليون انسان در اوج گرسنگى، برهنگى، فقر و سوءتغذيه به سر مى برند، چون خوراك، دارو و پوشاك مورد نياز خود را پيدا نمى كنند و بهداشت لازم در محيط زيست آنها وجود ندارد. حال آن كه بسيارى از كشورهاى ثروتمند را آشكارا مى بينيم كه به انگيزه تنظيم بازار و اقتصاد، چندين تن از شير، گندم، برنج و ميوه را در دريا مى ريزند، و اين چيزى نيست جز انحراف در تنظيم اقتصاد.

13. توزيع نكردن كارها: سنگين كردن گرده شخصى به حساب تخفيف از ديگرى با تنظيم شئون اجتماعى، سياسى و اقتصادى، به گونه اى كه گروهى از افراد به عنوان اعضاى حكومت، زمام همه كارها را در دست دارند، در حالى كه توده مردم از شركت در كارها محروم هستند. تجارت، كشاورزى، حمل و نقل و... همه در اختيار دولت نهاده شده است

ص: 154

و دولت همچون قطره اى در بين درياىِ بى كران مردم است، و مردم در روش زمامدارى كمونيستى و به تبع آن در جهان سوّم كه از كمونيسم شرقى پيروى مى كند، از كارها دور نگه داشته شده اند. بى ترديد اين انحرافِ از روشِ درست است، چون روشِ زمامدارى درست كارها و بهره ها را تقسيم مى كند، ولى اگر گروهى كار كنند و سود آن را گروه ديگرى ببرند، قطعاً انحراف از روش فرمانروايى سالم است.

14. قوانين در دست نمايندگان: در دنياى دموكراسى وضع قوانين در اختيار نمايندگان مردم قرار گرفته است و اين نوعى انحراف از حقيقت است، زيرا در بسيارى از مواقع اكثريت مردم با اكثريت نمايندگانى كه قوانين را وضع مى كنند، اختلاف دارند. بلكه گزينه درست آن است كه نمايندگان هنگامى تصميمى بگيرند كه توده مردم نظرى نداشته باشند، بنابراين بايد نظر اكثر مردم لحاظ شود. مثلاً در تصميم گيرى هاى مربوط به جنگ ويا مسائل اقتصادى و امثال آن، غالباً اكثريت نمايندگان تصميمى مى گيرند كه اگر به توده مردم عرضه شود، اكثريت با اين قبيل تصميم ها مخالف هستند و اين به معناىِ سلب قدرت انسان از راه فضاهاى كاذبى است كه بر انسان تحميل شده است. چطور امكان دارد كه وكيل بدون رضايت اصل صاحب حق كارى انجام دهد؟ در اسلام مفهوم مشورت دهى و رايزنى، كه در قرآن و سنت تأكيد شده است، آن است كه ولى امر مسلمين در عين ولىّ امر بودن حق خروج از رأى اكثريت را ندارد، البته نسبت به غير رسول و امام معصوم عليه السلام ، زيرا اگر ولىّ امر پس از مشورت، استبداد به رأى داشته باشد، براى مشورت هيچ فايده اى نيست مگر تلطيف جوّ و يا افكندن چيزى از طريق مشورت در ذهن حاكم كه قبلاً وجود نداشت، تا آن را بگيرد. در حالى كه ظاهر مشورت آن است كه به اكثريت آراء توجّه كند نه آن كه مقصود از آن، فقط آرام كردن جوّ و يا القاء ديدگاهى جديد در ذهن حاكم باشد.

15. تناقض بين رابطه اجتماعى و فردى: تفاوت «رابطه اجتماعى» با «رابطه فردى»، با آن كه هر دو از يك حسّ، كه همان حس «انسانيّت انسان» باشد، مايه مى گيرد، موجب جدايى انسان از خويش مى شود. در جايى به چيزى و در جاى ديگرى به چيز ديگرى

ص: 155

حكم مى كند، با آن كه بايد هر دو حكم از يك منبع كه همان فطرت مى باشد، مايه بگيرند. دوستى بين افراد از بين رفته است در حالى كه جامعه حرمت دارد. همه ما به دولت ماليات مى پردازيم، چون دولت را احترام مى گذاريم و قوانين آن را حرمت مى نهيم. حتى بالاتر از آن در شرايط جنگى براى وطن، خون مى دهيم و جان مى بخشيم. آيا اين كارها براى احترام به جامعه نيست؟ ولى آيا به بيوه زنان، نيازمندان و فقيران هم كمك مى كنيم؟ بلكه مشاهده مى كنيم كه فرد از خويشان و همسايگانش هم بريده است و با مشترى، شاگرد و معلم خود هم محبت نمى ورزد. چطور مى شود بين خون دادن، بذل مال و وقت و نيرو نسبت به جامعه را با عدم پرداخت چيز اندكى براى رفع مشكل فردى جمع كرد؟

اندكى از شما، [همگى] به حالت اعراض روى برتافتيد. و چون از شما پيمان محكم گرفتيم كه خون همديگر را مريزيد، و يكديگر را از سرزمين خود بيرون نكنيد؛ سپس [به اين پيمان] اقرار كرديد و خود گواهيد. [ولى] باز همين شما هستيد كه يكديگر را مى كشيد، و گروهى از خودتان را از ديارشان بيرون مى رانيد، و به گناه و تجاوز، بر ضد آنان به يكديگر كمك مى كنيد. و اگر به اسارت پيش شما آيند، به فديه آنان را آزاد كنيد، با آن كه بيرون كردن آنان بر شما حرام شده است. آيا شما به پاره اى از كتاب ايمان مى آوريد، و به پاره اى كفر مى ورزيد؟ پس جزاى هركس از شما كه چنين كند، جز خوارى در زندگى دنيا چيزى نخواهد بود، و روز رستاخيز ايشان را به سخت ترين عذاب ها باز برند، و خدا از آنچه مى كنيد غافل نيست. همين كسانند كه زندگى دنيا را به [بهاى] جهان ديگر خريدند. پس نه عذاب آنان سبك گردد و نه به ايشان يارى شود».

در اين آيات شاهد هستيم كه خداى سبحان به وسيله پيامبران بنى اسرائيل و كتاب هايىكه به آنان نازل شده است، از آنان درباره عبادت خدا، احسان به پدر و مادر، خويشان، يتيمان و مسكينان پيمان گرفته است، و اين كه با همه به نيكى سخن بگويند و با برپا داشتن نماز و دادن زكات در عبادت خدا اخلاص ورزند. همچنين از آنان پيمان گرفته بود كه خون يكديگر را نريزند و بعضى از آنان بعضى ديگر را آواره نسازند. امّا بنى اسرائيل با فرمان هاى خداى سبحان مخالفت كردند، همديگر را كشتند، يكديگر را آواره كردند و در گناه و تجاوز، به همديگر يارى مى رساندند. اما وقتى بعضى از آنان را در نزد ديگران اسير يافتند، با اموال خود آنان را آزاد كردند. چگونه بين اين دو مسأله مى تواند جمع كرد؟ اگر دوستى بين افراد مطرح است مفهوم آن اين است كه يكديگر را نكشند و همديگر را آواره ننمايند، عليه يكديگر كمك نكنند. و پول دادن بعضى براى آزادى بعضى ديگرى كه در دست ديگران اسير شده، اگر مهروزرى و دوستى نيست پس چرا آزاد مى كنند؟ آيا اين دليل بر آن نيست كه افراد از شخصيت خود دور، و با خود بيگانه شده اند؟ در جايى بر پايه اصول انسانيت حكم مى كنند و در جاى ديگر بر پايه سنگدلى و قساوت، وحشى گرى و نفرت حكم مى كنند.

ص: 157

اين ويژگى كه در آغاز نزول قرآن در بين يهوديان بنى اسرائيل بود، اكنون همه شرق و غرب را فراگرفته است و البته نه در محدوده اى كه در آيات ياد شده آمده است، بلكه نسبت به همه چيز چنين است چنان كه ما در بندهاى پانزده گانه پيشين آورديم.

مثال معروفى كه مى گويد: «دين براى خدا و وطن براى همگان است» اگر هم درست باشد، بايد مقصود از آن اين باشد كه قانونگذار براى همه قوانين خداست، چون دين به معناى مجموعه قوانين است و همگى اعم از مسلمان و غير مسلمان حق دارند كه در وطن بزرگ خود، كه تمامى كره زمين است، در امنيّت و دوستى زندگى كنند. چيزى كه در قوانين اسلامى آن را مى بينيم و پيامبر اكرم صلى الله عليه و آله هم وقتى وارد مدينه شد و در آن مهاجران، انصار، مشركان و يهوديان بودند، براى همه پيمان دفاع از كشور و عدم تجاوز به يكديگر را بست. امّا مفهومى كه گاه از آن مثال معروف اراده مى شود و مقصود آن است كه دينرابطه بين انسان و خداست، آن سان كه مسيحيّت مى گويد و مقصود از وطن، وطن قومى يا جغرافيايى است، مفهومى آشتفه و درهم ريخته است، جدايى بعضى از بخش هاى دين از بعضى ديگر و جدايى وطن از همديگر مى باشد و مفهوم جدايى و پراكندگى دين و وطن، تهى شدن و جدايى انسان از خويشتن است، چون چنين انسانى دين و وطن را مى پراكند.

به هر حال، اگر براى خود انسان خويشتنش مهمّ است، پس چرا از مال، وقت و خونش براى جامعه و دولت ماليات مى پردازد؟ و اگر انسان به عنوان انسان، نه شخص مهّم است، پس چرا به فقير، گرسنه و نيازمند توجّه نمى كند؟

پول در برابر كار يا پول در برابر پول باطل است، چون پول حواله است و چه بسا با به رنج انداختن ديگران هم حاصل شود، چنان كه در سرمايه دارى شكل غربى و شرقى آن وجود دارد و پول به وسيله اجبار فردى و يا جوّى به دست مى آيد و از همين رو در دنيا انواع شُرور و مفاسد را مى بينيم. و راهى جز بازگشت كارها به توليد و مصرفِ درست نيست، چه آن كه انسان كار داشته باشد و يا بى كار باشد و يا براى نيازهايى كه براى ادامه زندگى است پول مصرف مى كند. و گرنه انحراف پيامدى جز انحراف ندارد. مثال هاى ديگرى هم براى انواع توليد و مصرفِ درست و نادرست وجود دارد. توليد صحيح تنها يك نوع و يك شيوه است، امّا توليد نادرست راه هاى گوناگون دارد، چنان كه مصرف صحيح هم از يك راه قابل تصوّر است، اما مصرف نادرست گونه هاى زيادى دارد و ما فقط در مورد هركدام از آن دو، به دو مسأله توجّه مى كنيم و هدفمان محصور بودن در اين دو نيست.

خداى سبحان آن را آفريده است. چيزى كه انسان در آن زندگى مى كند، خواه «عالم طبيعى» و يا «عالم اجتماعى» باشد، كه با ساير مردم در يك جامعه هستند و با هم همزيستى مى كنند، كه نيازها، احساسات و خواسته هايشان را ردّ و بدل مى كنند. دنياى ساخته آدمى، دنيايى است كه انسان از طبيعت براى هماهنگى با نيازها و خواسته هايش مى سازد. مثلاً انسان به غذا، لباس، مسكن و همسر نياز دارد. مى كارد، درو مى كند و نان مى پزد تا غذايش را مناسب كند. همانند حيوان نيست كه تنها گياه بخورد و دانه ها را بچيند. همچنين گوسفند پرورش مى دهد تا پشم آن را پس از ريسيدن، بافتن و دوختن، لباس كند و همچون پرندگان و چهارپايان نيست كه به پر، پشم و كُركى كه خدا آفريده است بسنده كند. همچنين آجر، گچ و درهاى چوبى و آهنى را از خاكِ زمين و درختانى را كه كاشته و يا در جنگل ها روييده است و از معادن مى سازد تا به شكل خانه اى درآورده در آن زندگىكند و يا به شكل مثلاً حمام در مى آورد تا در آن خود را تميز كند و يا به شكل مغازه در مى آورد تا در آن بنشيند و كالايش را بفروشد. و همچون حيوانات نيست كه در طبيعت مسكن بگيرد و يا با تغيير اندكى در آن، زندگى كند.

اگر انسان از جهان طبيعت به صورت صحيح بهره بگيرد و يا آن را معتدل سازد و به وسيله آن نيازهاى حقيقى خودش را بدون افراط و تفريط و تبديل، و تفاوتِ در چگونگى برآورده كند، فطرتش را براى برآوردن نيازش به كار گرفته است و از طبيعت به مقدار نياز برداشته است، و بر پايه نيازش، دنيايى را كه بدان نيازمند بود به عنوان حلقه وصل ميان انسان و طبيعت ساخته است، و گرنه از فطرت جدا، از طبيعت منحرف شده است و توليد و مصرف را هم به انحراف و تباهى كشانده است. مثلاً: اگر لباس هاى فراوان و يا كمتر از مقدار نياز داشته باشد و در برابر مردم عريان باشد و يا آن كه لباسش را ندوزد و يا در دوخت آن بسيار وسواس به خرج دهد و يا آن را بدون دقت بدوزد و يا لباس بسيار گشاد بدوزد و يا لباس بسيار تنگ تهيه كند و يا لباسى بسيار گران قيمت به تن كند، مثلاً با حاشيه طلايى و جواهرنشان، و يا بسيار كم ارزش باشد، مثلاً از جنس گونى و كَنَف لباس بسازد،

ص: 160

همه اينها بر خلاف فطرت و نادرست است. چون يا مشمول كم بهره مندى از طبيعت است و يا زياده روى در آن، و يا سخت گيرى بسيار در ساختن و يا بى توجّهى در آن و يا برداشت بيش از نياز از عالم مصنوع است و يا كمتر از نياز، كه همگى اينها مشمول زياده روى و كاستى و كاهلى و يا تبديل و تحريف مى باشد. همچنين نسبت به زن و معاشرت با جامعه، چنين است كه يا سستى و يا زياده روى است كه هر دو به نوعى انحراف مى باشد. همه اينها نشانه جدايى انسان از واقعيّت است و اينكه انسان از خود، از طبيعت و از جامعه اش بيگانه باشد. چيزى كه همه جهان امروز بدان گرفتار است. از طرفى زياده روى و از طرفى كم آمدن افراطى در آن است، و به هر حال تبديل و تحريف بين آن دو وجود دارد.

ولادت ها به حرم شريف و زيارتگاه هاى مقدس مى روند، به خانه دوستان و اقوام سر مى زنند و گاه هم براى زيارت اهل قبور مى روند. همچنين پيوسته در مجالس وعظ و ارشاد شركت مى كنند. پدر در سر هر سال خمس خود را به مرجع تقليدش مى پردازد. در بسيارى مواقع پدر، مادر، پسران و زنانشان در نماز جمعه حاضر مى شوند.

اين گروه پس از مدتى به قدر توان خود ثروتمند شدند و باغى خريدند كه چوب هاى آن را براى آتش، ميوه هايش را در خوردن و ترشى انداختن مصرف مى كردند و مازاد محصول آن را نيز به بازار عرضه مى كردند. در روزهايى از سال هم به تفريح مى پرداختند؛ آنان هرگاه بيمار مى شدند با داروهاى ساده و ارزان قيمت خود را درمان مى كردند. به هنگام زايمان از زنان خانواده به عنوان قابله استفاده مى كردند و اگر كار سخت مى شد از قابله هاى حرفه اى بهره مى گرفتند. هر سال در بهار، پدر مغازه را مى بست و خود وخانواده اش به زيارت كاظمين، سامرا و ساير بارگاه هاى مقدس مى رفتند و اين چنين از زندگى آسوده و مرفه با مهر، لطف و همكارى بهره مند مى شدند.

در خانه حمام نبود، در تابستان براى تميز كردن تن هايشان و براى غسل هاى واجب و مستحب خود، در داخل خانه حمّام مى كردند و در ساير وقت ها به حمّام هاى عمومى مى رفتند. اثاثيه خانه هايشان غالبا ساده بود كه چندين سال از آنها بهره مى گرفتند، لباس ها، فرش ها، لحاف ها و ساير ابزار مورد نيازشان نيز چنين بود. آنان با رعايت نظافت زندگى مى كردند چون معتقد بودند كه: «النظافة من الإيمان(1)؛ نظافت از ايمان است» و طبق حديث ياد شده در خانه، اثاث منزل و بدن هايشان با جديت نظافت را رعايت مى كردند.

و يا ترك واجبات، پشتوانه آن بود و از همين رو به اطاعت و عبادت پايبند بودند و از گناه به شدت پرهيز مى كردند و به مقدار توانايى خود به مستحبات نيز ملتزم بودند و مكروهات را ترك مى كردند. مثلاً به غسل جمعه ملتزم بودند و خواب بين طلوعين را ترك مى كردند. بعضى از آنان نوشتن و نيز خواندن قرآن را بلد بودند و هر روز صبح با صداى بلند قرآن و دعا مى خواندند. چون در روايت است كه اين كار موجب ثواب در آخرت و صحّت، سلامت و ثروت در دنيا مى شود.

2. فضيلت: اينان از زمينه هاى فضيلت از قبيل قناعت، هميارى، خوش خلقى، احترامِ فرد كوچك به بزرگ تر، گذشت فرد بزرگ تر از كوچك تر، كفاف، عفّت، پرهيز از حرص و حسد و ساير فضايل برخوردار بودند و به همين جهت توانستند در صفا و وفا و دوستى به همديگر كمك كنند. پس از مدّتى خانواده از تعدادى فرزند برخوردار شدند. مثلاً از اوّلىسه نفر، از دوّمى دو تا، از سوّمى دوتا، از چهارمى يكى و از پنجمى چهارتا بچه به جمع آن خانواده اضافه شد. و به وسيله ازدواج و نَسَب، از دختران و يا پسران آنان، با افراد بسيارى پيوند خويشاوندى بستند و با هشت خانواده ديگر خويشاوند گشتند و در بين آنان مهمانى، ديد و بازديد و همكارى ها در سطوح مختلف برقرار شد.

3. اقتصاد سالم: خودكفايى بر كشور حاكم بود و هركس پايش را به قدر گليمش دراز و بر پايه قناعت زندگى مى كرد و كالا نيز ارزان بود.

4. زمينه سياسى: مردم از نوعى رشد و آگاهى برخوردار بودند. ماليات ها كمرشكن نبود؛ آزادى هاى معقول زياد بود و پديده شوم ربا، احتكار، غش و ساير مفاسد اقتصادى وجود نداشت. چيزهايى كه سياست و اقتصاد منحرف ايجاد كرده است.

5. جامعه سالم: از آنجايى كه در جامعه رقابت مبتنى بر كينه وجود نداشت و نوعى مسابقه شرافتمندانه براى پيشرفت بود، در زندگى سختى وجود نداشت و جامعه، جامعه اى خشنود بود. در بين مردم چپاول حقوق يكديگر رايج نبود و همه مى دانستند كه خوردن حق ديگران قطعاً حرام است و نبايد اموال ديگران را به ناحق خورد و به حقوق

ص: 164

آنان از نظر مالى، آبرويى و غيره تجاوز كرد. اين زمينه ها كه بر ذهن همه حاكم بود عوامل آن زندگى راحت و ساده بوده است.

نگاه مى كند كه پيش از او ازدواج كرده و مى گويد: مهرى كه فلانى پرداخته است هزار دينار است و نمى شود مهرى كه من مى دهم كمتر از آن باشد. خانه او زيباتر و مهمانى اش پرشكوه تر، مغازه اش بهتر، اثاثيه و ماشين اش زيباتر است. به اين ترتيب همه زمينه ها و ريشه ها دگرگون شد. حتى صداهاى قرآن كه از خانه ها و مغازه ها شنيده مى شد و دعاهايى كه هر صبح، بعد از ظهر و شب خوانده مى شد، همگى مخفى گشته اند و جاى آنها را راديو و تلويزيون، موسيقى، رقص و پايكوبى گرفته است، حجاب ها با سرعت از بين رفته و شراب خوارى، اماكن قمار و روسپى خانه ها گسترش يافته و پسران و دختران به نسلى بريده از پدران و مادران تبديل گشته اند و به هيچ عنوان والدين خود را محترم نمى شمارند و آنان را به خرافه پرستى، كهنه گرايى و عقب ماندگى متّهم مى كنند و پدران نيز از پند دادن به بچه ها ناتوان شده اند، چون برخورد بد بچه ها را در برابر خود مى بينند.

دزدان، قاتلان و امثال آن رواج يافته و جامعه از نيك به بد تغيير يافته است و خداوند براى چنين جامعه اى مى فرمايد: «ظَهَرَ الْفَسَادُ فِى الْبَرِّ وَالْبَحْرِ بِمَا كَسَبَتْ أَيْدِى النَّاسِ لِيُذِيقَهُم بَعْضَ الَّذِى عَمِلُوا لَعَلَّهُمْ يَرْجِعُونَ»(1)؛ «به سبب دست آورد مردم، فساد در خشكى و دريا نمودار شده است تا [سزاى] بعضى از آنچه كرده اند، به آنان بچشاند، باشد كه باز گردند».

بنابراين آشكارى فساد در خشكى و دريا به خاطر دست آوردهاى مردم است، چون آنان نيّت ها، عقايد، اخلاق، و روش شان در اقتصاد و سياست را تغيير دادند و فساد آشكار گشت. آرى واقعيت سالم، مستند به پس زمينه سالم است، و واقعيت منحرف و داراى آثار بد از پس زمينه ناسالم مايه مى گيرد.

و در آيه ديگرى مى فرمايد: «وَمِنَ النَّاسِ مَن يُعْجِبُكَ قَوْلُهُ فِى الْحَيَوةِ الدُّنْيَا وَيُشْهِدُ اللَّهَ عَلَى مَا فِى قَلْبِهِ وَ هُوَ أَلَدُّ الْخِصَامِ * وَ إِذَا تَوَلَّى سَعَى فِى الْأَرْضِ لِيُفْسِدَ فِيهَا وَ يُهْلِكَ الْحَرْثَ وَالنَّسْلَ وَاللَّهُ لاَ يُحِبُّ الْفَسَادَ * وَ إِذَا قِيلَ لَهُ اتَّقِ اللَّهَ أَخَذَتْهُ الْعِزَّةُ بِالاْءِثْمِ فَحَسْبُهُ جَهَنَّمُ وَ لَبِئْسَ الْمِهَادُ»(1)؛ «و از بين مردم كسى هست كه در زندگى دنيا سخنش تو را به تعجّب وا مى دارد و خدا را بر آنچه در دل دارد گواه مى گيرد، حال آن كه او سخت ترين دشمنان است. و چون برگردد [يا رياستى يابد] كوشش مى كند كه در زمين فساد نمايد و كشت و نسل را نابود سازد، و [البته ]خدا تبه كارى را دوست ندارد. و چون به او گفته شود: «از خدا پروا كن» نخوت، وى را به گناه مى كشاند. پس جهنم براى او بس است، و چه بد [سرانجام و] بسترى است».

7. اصل مسئوليت، اينكه انسان در مورد افكار، كردار و گفتارش سرانجام بازخواست مى شود؛

8. اصل پاداش، به اين كه هركسى در برابر كارش پاداش ببيند، كه اگر نيك بود پاداش نيك و اگر شرّ بود كيفر شرّ ببيند؛

9. اصل عدالت، چون هركسى حق سياسى، اقتصادى و حقوق ديگرى دارد؛

10. اصل كيفر، به معناى كيفردادن هركسى كه به جان، مال و آبروى ديگرى تعرض كرده است؛ مثلاً جزاى زنا، شلاق، و جزاى قتل، قتل است و مانند اينها؛

11. اصل احسان، بدين معنا كه انسان بيش از مقدارى كه مى گيرد، بدهد و اين كار در قانون اسلامى براى استوارى زندگى است. خداى سبحان فرموده: «إِنَّ اللَّهَ يَأْمُرُ بِالْعَدْلِوَالاْءِحْسَنِ وَ إِيتَآىءِ ذِى الْقُرْبَى وَ يَنْهَى عَنِ الْفَحْشَآءِ وَالْمُنكَرِ وَ الْبَغْىِ»(1)؛ «همانا خدا به داد و احسان و بخشش به خويشان فرمان مى دهد و از فحشاء، منكر و ستم نهى مى نمايد».

12. اصل آزادى و اين از راه به كارگيرى شايستگى هاست؛

13. اصل صحّت در كردار، گفتار و ساير شؤون مسلمانى است؛

14. اصل پاكى، يعنى حكم كردن به پاكى انسان و اشياى او و هر چيزى در زندگى، تا زمانى كه ناپاكى آن معلوم و مسلم نباشد؛

15. اصل اباحه، يعنى مباح بودن چيزها براى انسان، مگر آنچه كه با دليل استثنا شده باشد؛

16. اصل برائت، يعنى هيچ كس مال، جرم و امثال آن را از چيزهايى كه هنوز ثابت نشده است برعهده ندارد؛

17. اصل احترام انسان در همه كارهايش، كه همان حرمت نهادن است؛

18. اصل فضيلت، يعنى آدمى بايد از نظر انديشه، گفتار و كردار به اخلاق نيكو متخلّق باشد؛ خداوند مى فرمايد: «إِلاَّ مَنْ أَتَى اللَّهَ بِقَلْبٍ سَلِيمٍ»(2)؛ «مگر كسى كه دلى پاك سوى خدا بياورد».

و در ضدّ آن فرموده: «نَارُ اللَّهِ الْمُوقَدَةُ * الَّتِى تَطَّلِعُ عَلَى الْأَفْٔدَةِ»(3)؛ «آتش برافروخته

ص: 169

خدا كه بر دل ها مى خورد».

و نيز مى فرمايد: «إِنَّهُ عَلِيمُ بِذَاتِ الصُّدُورِ»(1)؛ «همانا وى به راز دل ها آگاه است».

تمامى اينها نسبت به انديشه است، امّا نسبت به گفتار مى فرمايد: «وَ تَحْسَبُونَهُ هَيِّنًا وَ هُوَ عِندَ اللَّهِ عَظِيمٌ»(2)؛ «آن را آسان مى پنداشتيد و او نزد خدا بسيار بزرگ است».

و ديگر آياتى كه درباره ضرورت بازرسى گفتار، و يا اين كه سخن نيكو نوعى حسنه است، وارد شده است، چنان كه خداى سبحان فرموده: «أَلَمْ تَرَكَيْفَ ضَرَبَ اللَّهُ مَثَلاً كَلِمَةًطَيِّبَةً كَشَجَرَةٍ طَيِّبَةٍ أَصْلُهَا ثَابِتٌ وَ فَرْعُهَا فِى السَّمَآءِ * تُؤْتِى أُكُلَهَا كُلَّ حِينِ بِإِذْنِ رَبِّهَا»(3)؛ «آيا نديدى خدا چگونه مثلى زده: سخنى پاك كه مانند درختى پاك است كه ريشه اش استوار و شاخه هايش در آسمان است كه ميوه اش را هر دم به اذن پروردگارش مى دهد؟»

و نسبت به سخن به او مى فرمايد: «وَ مَثَلُ كَلِمَةٍ خَبِيثَةٍ كَشَجَرَةٍ خَبِيثَةٍ اجْتُثَّتْ مِن فَوْقِ الْأَرْضِ مَا لَهَا مِن قَرَارٍ»(4)؛ «و مَثَل سخنى ناپاك چون درختى ناپاك است كه از روى زمين كنده شده و هيچ قرارى ندارد».

و در مورد كردارها نظير كردار مربوط به چشم، گوش، دهان، شكم، آلت تناسلى، دست و پا و غير آن مى فرمايد: «وَ قُلِ اعْمَلُوا فَسَيَرَى اللَّهُ عَمَلَكُمْ وَ رَسُولُهُ وَالْمُؤْمِنُونَ وَ سَتُرَدُّونَ إِلَى عَلِمِ الْغَيْبِ وَالشَّهَدَةِ فَيُنَبِّئُكُم بِمَا كُنتُمْ تَعْمَلُونَ»(5)؛ «و بگو [هر كارى مى خواهيد] انجام دهيد، كه به زودى خدا و پيامبران و مؤمنان در كردار شما خواهند نگريست، و به زودى به سوى داناى نهان و آشكار باز گردانيده مى شويد؛ پس شما را به آنچه انجام مى داديد آگاه خواهد كرد».

و فرموده: «وَ أَن لَّيْسَ لِلاْءِنسَنِ إِلاَّ مَا سَعَى»(6)؛ «براى انسان جز آنچه تلاش كرده، نيست».

بنابراين اخلاق نيكو داشتن و از پستى ها دورى كردن، همان فضيلت است.

19. اصل مالكيت، يعنى انسان مالك آثار خود و آنچه كه به سبب كارهايش به دست

ص: 170

مى آورد و يا از مباحات از آنِ خود مى كند و مانند اينها است؛

20. اصل روابط اجتماعى، اصل روابط خويشاوندىِ نسبى و سببى، مانند پيوند زناشويى و پيوند خونى كه همان صله رحم است.

اسلام با اين اصول بيست گانه اى كه به آنها اشاره كرديم، ريشه ها و زمينه ها را كاملاً پاك كرده است و به تبع آنها واقعيّت هاى نيكو ظهور مى كند. اگر اين ريشه ها كه همه آنها پيش از آنكه شرعى باشد، عقلى هستند، و همه آنها زاييده فطرت انسانى است، در جهان سيطرهپيدا كند، بى ترديد جامعه سالم مى گردد و صفا و دوستى همه جا حاكم خواهد شد، و خير بر جامعه و فرد سايه خواهد افكند.

در ظاهر او برخوردارى و پيشرفت. چنين جامعه اى از خود بريده و بيگانه از خويش نيست و از دو چهره ظاهرى و باطنىِ مخالفِ هم برخوردار نمى باشد، بلكه ظاهر، باطن، فرد و جامعه اش به شكل مجموعه اى واحد به پيش مى رود. در چنين جامعه اى انسان محور است و ديگر چيزها در خدمت اوست. در اين جامعه شايستگى ها و تعالى رشد مى كند، دوستى ردّ و بدل مى شود و برترى ها بر اساس لياقت و فضيلت است و آن كه فضيلت و برترى بيشترى دارد مقدم مى شود. چنين جامعه اى جز در سايه پيامبران عليهم السلامپيدا نمى شود. امّا جامعه جهانى امروز كه زير سايه ماديات و شهوت به سر مى برد، جامعه اى است كه روز به روز به قهقرا و واپسگرايى معنوى مى رود. اين جامعه كشنده شايستگى ها و مركز خشم و خشونت و همواره بدها و بدى ها را ترجيح مى دهد.

محروم مى شوند و از بهره توانايى هايشان كه بايد به آنان برگردد، محروم. مَثَل اينان، مَثَل كسى است كه در معدنى زندگى مى كند و مى تواند از معدن استخراج كند و وضع رفاهى زندگى خود را بالا ببرد و آن را بهبود ببخشد، امّا نظامى كه ديكتاتورها وضع كرده اند از استخراج معدن ها ممانعت مى كند. اميرمؤمنان عليه السلام درباره حكمتِ فرستادن پيامبران عليهم السلام مى فرمايند: «وَ يُثِيرُوا لَهُمْ دَفَائِنَ الْعُقُولِ(1)؛ تا گنجينه هاى خردها را بيرون كشند».

يعنى پيامبران گنجينه هاى خرد مردم را بيرون مى كشند تا بتوانند از زندگى و يافتن راه، بهره كامل ببرند. اين نسبت به فقر در دنياى غرب. امّا فقر در شرق افزون بر دو دليل ياد شده، عامل ديگرى هم دارد. دولت ستمكار، آخرين قطره از ثروت هاى مردم را از بين مى برد و در شرق كسى نيست كه از كارگران، كشاورزان، كارمندان و ديگر طبقات مردم دفاع كند، در حالى كه در غرب دمكراسى مهارنشده و گسترده دامن و دفاعِ ظاهرى از حقوق كارگران، سرمايه دارى و دولت را تا حدودى در مرز خودشان متوقف مى كند، و چنين چيزى در شرق كمونيست وجود ندارد. امّا در جهان سوّم، افزون بر عوامل سه گانه پيشين، عامل چهارمى نيز وجود دارد، و آن اين كه: موادّ خام كه ملك طبيعى مردم است توسط شرق و غرب با قيمت بسيار نازلى خريده مى شود. قيمتى كه عادلانه نيست، امّا آنان مجبور به فروشِ به غرب و شرق هستند. وقتى كه شرق يا غرب از آن مواد اوليه كالايى را ساخت، آن كالاهاى ساخته شده را به بالاترين قيمت به خود جهان سوّم مى فروشد. سازمان هاى موجود در جهان سوّم كه آشكار و يا نهان سازمان هايى وابسته به غرب و شرق هستند، در اين باره، كمك مى كنند.

مردم است و خداوند، انسان ها را نيافريد كه بعضى از آنان سرمايه داران بزرگ و صاحبان ميلياردها و ميليون ها باشند و بعضى ديگر از گرسنگى بميرند و لقمه اى براى زندگى و غذا و داروى كافى نيابند. از اين رو بود كه سطح طبقاتى تعادل مى يافت. مثلاً وقتى ثروت در اروپا يافت شد، گروه زيادى از آسيايى ها به آنجا رفتند و زمانى كه امريكا مطرح شد، ميليون ها نفر از اروپا به امريكا رفتند. امّا در حال حاضر، سازمان هاى منحرف براىكشورها حصار استوارى قرار دادند كه فقيران نمى توانند وارد آن شوند. و لذا فقيران در فقر خود همچنان باقى مى مانند و حتى فقرشان افزون تر مى شود، و از ديگر سو ثروتمندان به حالت انفجار ثروت مى رسند، اين در حالى است كه مقتضاى قاعده آن است كه انسان - كه به گفته احاديث روزى خوارِ خداست(1) - حق داشته باشد هرجا كه مى خواهد برود، و كسبِ روزى كند، و در اين كار تلاش نمايد و نعمت ها و ثروت هاى زمين را استخراج كند.

بنابراين، دو چيز اتفاق افتاده است كه هر دو خلاف فطرت و خلاف شرايع آسمانى است:

نخست آن كه كشورهاى ثروتمند، فقيران را نمى پذيرند و در بين كشورهاى ثروتمند و فقير حصارى است كه مانع از ورود فقيران به كشورهاى ثروتمند مى شود.

دوّم: كشورهاى ثروتمند، ثروت را با انواع وسايل و راه ها، سازمان ها و حكومت هاى مزدور، و به وسيله متخصصان، صدور مصنوعات، چپاول كردن منابع اوليه و راه هايى مانند اين، از كشورهاى فقير و جهان سوم به غارت مى برند. در حالى كه فقيران در زمان سابق به كشورى مى رفتند كه غنى بود و مردمش نيز ثروتمند بودند، تا از اين رهگذر او نيز ثروتمند شود؛ اما امروزه مى بينيم كه فقير اجازه ورود به زمين هاى گسترده الهى را ندارد. علاوه بر آن كشورهاى ثروتمند، بقاياى ثروت هاى موجود در كشورها را مى دزدند و آن را به ثروت هاى خود مى افزايند. به اين خاطر، در غرب و كشورهاى ثروتمند، مالكانِ

ص: 174

ميلياردها دلار، و در كشورهاى فقير، صدها ميليون انسان گرسنه يافت مى شود.

5. نظام هاى كشورهاى فقير، سبب گشوده شدن چشم نيازمندان شده اند، چون حكومت هايى كه بر آن كشورها سيطره داشتند، غالبا دولت هاى مستبد و ديكتاتور بودند كه همه ثروت ها را براى خود مى خواستند، و مردم چگونگى زندگى مرفه آنان را مى ديدند و لذا توده مردم خواستار همان نوع زندگى مى شدند و چون آن را به دست نمى آوردند، بين دولت و مردم تنازع، دشمنى و تنفر به وجود مى آمد و نتيجه اش بروز انقلاب ها،جنگ ها و شورش ها مى شد، و اينها موجب مى شد كه فقيران، فقر خود را بيشتر احساس كنند. براى فقيران - در عين اينكه فقر در كشورهايشان امرى واقعى بود - فقر چيز ملموسى شده بود. بين بيمارى كه نمى داند بيمار است و بيمارى كه مى داند بيمار است، فرق زيادى است. اين آگاهى موجب درد و رنج روانى بيشتر است. در هر حال، با پيشرفتِ پيوسته و مستمر كشورهاى ثروتمند، فقر و تهيدستى فقيران نيز پيوسته افزوده مى شد.

ازدواج نكردن در كنار مشكلات جسمى و بيمارى ها، رنج هاى روانى هم در پى دارند.

4. سوء تغذيه؛

5. آلودگى محيط زيست؛

6. بالا رفتن سطح ناآگاهى؛

7. فراوانى درگيرى؛ زيرا فقر، افزون بر آن كه خود باعث درگيرى بين دو طرفى مى شود كه مى خواهند ثروت را از آن خود كنند، مايه بروز بداخلاقى مى گردد و بداخلاقى موجب درگيرى و اختلاف مى شود، و لذا طلاق در كشورهاى فقير بيشتر از كشورهاى ثروتمند است؛

8. افزايش بيكارى؛

9. عقده هاى روانى؛

10. كم شدن وسايل راحتى؛ چون فقير در تهيه نيازهاى اوليّه زندگى اش ناتوان مى گردد، چه رسد به اين كه وسايل آسايش را براى خود و خانواده اش ايجاد كند؛

11. عقب ماندگى بسيار زنان و سقوط بخشى از آنان در ورطه پستى ها؛ علاوه بر آن از حقوق سياسى و اجتماعى و اقتصادى آنان اثرى ديده نمى شود.

12. اندكى مصرف به دليل اندكى درآمد؛

13. به كارگيرى كودكان پيش از سنّ كار؛ زيرا نيازمندان مجبورند بچه هاى شان را در كارهاى سخت و با مزدهاى اندك به كارگيرند تا شايد بتوانند اندكى از نيازهاى ضرورى خود را برآورده كنند.

14. حكومت ديكتاتورى؛ از همين رو در كشورهاى عقب مانده هيچ كشور دمكراتيك پيدا نمى شود، حتى به مقدار دمكراسى موجود در غرب.

15. اندكى آگاهى؛ آگاهى هاى موجود در اين كشورها آن قدر كم است كه مى توان گفت اصلاً وجود ندارد؛

16. خشكى بيابان ها؛ چون بيابان ها جز با امكانات و ثروت ثمربخش نمى شوند. علاوه بر اين قانون اصلاحات كشاورزى، كه در اين قبيل كشورها به كار گرفته مى شود، براى از

ص: 177

بين بردن زراعت، گوشت، شير و فراورده هاى آن است، تا غرب و شرق بتوانند، حبوبات و فراورده هاى خود را به اين كشورها بفروشند.

17. كمى نظم؛ كسى كه نمى تواند گرسنگى خود را برطرف كند و يا پيكرش را بپوشاند آيا مى تواند به فكر رعايت كردن نظم باشد؟

18. پايين بودن بهداشت به خاطر كمبود آگاهى، كمى آب، كمى ابزار و امثال آنها؛

19. بى بهره بودن از منافع صنعت؛ زيرا صنعت در اين كشورها واقعا اندك است، چون آنها نمى توانند غذاى خودشان را پيدا كنند، آيا در اين شرايط مى توانند اتومبيل سوارى، يخچال، ماشين لباسشويى و مانند اينها را بخرند؟

20. عدم رشد استعدادها؛ استعدادها در محيطى علمى، آزاد و مشوّق شكوفا مى گردد و هيچ كدام از اين زمينه ها نيست.

اينها و ساير علائم، آثار و زيان هايى است كه در قالب فقر به جهان عقب مانده تحميل شده است. راه حلّ عقب ماندگى جهان سوم با پرداخت اعانات، تغيير حكومت ها از راه انقلاب ها و يا برگزارى نشست و سمينارها نيست، بلكه راه حل اساسى در تغيير نظام سرمايه دارى جهانى به نظام مالى معتدلى است كه در آن حق هركسى به خودش داده شود و هركسى كار خودش را انجام دهد و هر انسانى در آن آزاد است كسب و درآمدى را كه مى خواهد، پيشه كند، مشروط بر آن كه به ديگران زيان نرساند. آموزش ببيند، پيش برود و آن گونه كه مى خواهد، پيشرفت كند.

مؤمن كسى است كه در ظلم، تعدّى و پايمال كردن حقوق ديگران از خدا مى ترسد و نيز از بيكارى، اسراف، تبذير، سخت گيرى و امثال آن پرهيز مى كند.

2. نادانى؛ زيرا چه بسا انسان مؤمن واقعى باشد، امّا نادان هم باشد؛ نادانى باعث ناتوانى انسان از درك زندگى است، يعنى درك اقتصاد، سياست و جامعه. مقصودمان از نادانى،بى سوادى و ناتوانى در خواندن و نوشتن نيست، زيرا در بسيارى موارد، چنان كه در جهان سوم و در غير جهان سوّم، مى بينيم كه فردى فارغ التحصيل دانشگاه و مهندس، دكتر، وكيل، پزشك و مانند اينهاست، اما نسبت به روش زندگى جاهل است، زيرا دانستن دانش پزشكى چيزى است و چگونگى پيش بردن زندگى چيز ديگر. از همين رو در جهان سوّم، هزاران دكتر، مهندس، عالم، پزشك و افراد برخوردار از مدرك هاى بالا را مى بينيم كه از فهم چگونگى زندگى ناتوانند. روشن است كسى كه نمى داند چگونه زندگى كند، نادان است، گرچه نوشتن، تأليف، مداواى بيمار و يا دفاع از يك طرف دعوا را هم بلد باشد.

رسول خدا صلى الله عليه و آله فرمودند: «من عمل على غير علم كان ما يفسده أكثر مما يصلح(1)؛ كسى كه بدون علم كارى انجام دهد، فسادگرى اش بيش از اصلاح گرى اش است».

امام صادق عليه السلام فرمودند: «طلب العلم فريضة(2)؛ طلب دانش واجب است».در روايت ديگرى از امام صادق عليه السلام نقل شده است كه رسول خدا صلى الله عليه و آله فرمودند: «طلب العلم فريضة على كلّ مسلم، ألا إن اللّه يحبّ بغاة العلم(3)؛ دانش جويى براى هر مسلمانى واجب است، همانا خدا جويندگان دانش را دوست دارد».

و رسول خدا صلى الله عليه و آله فرمودند: «طلب العلم فريضة على كل مسلم و مسلمة(4)؛ دانش جويى بر هر مرد و زن مسلمان واجب است».

محمد بن على فتال از پيامبر صلى الله عليه و آله نقل كرده كه فرمودند: «اطلبوا العلم و لو بالصين، فإنّ طلب العلم فريضة على كل مسلم(5)؛ دانش بجوييد، گرچه در چين باشد، چون دانش جويى بر هر مسلمانى واجب است».

و اميرمؤمنان على عليه السلام فرموده اند: «الشاخص في طلب العلم، كالمجاهد في سبيل اللّه، إنّ طلب العلم فريضة على كلّ مسلم(6)؛ جوينده دانش، همچون مجاهد در راه خداست. دانش طلبى بر هر مسلمانى واجب است».

از پيامبر صلى الله عليه و آله نقل شده است كه فرموده اند: «من تعلّم باباً من العلم عمّن يثق به كان أفضل من أن يصلّي ألف ركعة(7)؛كسى كه بابى از دانش را از فردى مورد اطمينان بياموزد، از گزاردن هزار ركعت نماز برتر است».

و از امامان عليهم السلام نقل شده كه فرمودند: «طلب العلم فريضة من فرائض اللّه (8)؛ دانش جويى واجبى از واجب هاى خدا است».

مجاشعى از امام رضا عليه السلام و ايشان از پدرانش عليهم السلام نقل كرده كه رسول خدا صلى الله عليه و آله

ص: 180

فرمودند: «العالم بين الجهّال كالحي بين الأموات - إلى أن قال - : فأطلبوا العلم فانّه السبب بينكم و بين اللّه عزوجل و إنّ طلب العلم فريضة على كلّ مسلم(1)؛ عالم در بين نادانان مثل فردزنده در بين مردگان است، و افزود: دانش بجوييد كه دانش واسطه بين شما و خداى عزّوجّل است، دانش جويى بر هر فرد مسلمانى واجب است».

حسين بن زيد بن على از امام رضا عليه السلام و او از پدرانش از اميرمؤمنان عليه السلام نقل كرده كه فرموده: «طلب العلم فريضة على كلّ مسلم فاطلبوا العلم من مظانّه و اقتبسوه من أهله(2)؛ دانش جويى بر هر مسلمانى واجب است؛ دانش را از جاى [حقيقى] آن بياموزيد و از اهل آن ياد بگيريد».

رسول خدا صلى الله عليه و آله فرمودند: «إنّ اللّه لا يقبض العلم انتزاعاً ينتزعه من الناس، و لكن يقبض العلم بقبض العلماء حتّى إذا لم يبق عالم إتّخذ الناس رؤساءاً جهّالاً فسألوا بغير علم فضلّوا أو أضلّوا(3)؛ همانا خدا دانش را از بين مردم بر نمى كند، امّا با قبض روح علما دانش را قبض مى كند، به گونه اى كه عالمى نمى ماند و مردم به رؤساى نادان خود روى مى آورند و نادانانه از آنان مى پرسند و خود گمراه و ديگران را گمراه مى كنند». روشن است كه فتوا دادن بدون علم، به امر قضا، اختلافات و نزاع ها محدود نيست، بلكه همه دانش ها را شامل مى شود؛ دانش هايى از قبيل علوم دينى، اجتماعى، اقتصادى، سياسى، تربيتى و حياتى و غيره.

نقل شده است كه پيامبر صلى الله عليه و آله فرمودند: «أربعة تلزم كل ذي عقل و حِجى من أمتي، قيل: يا رسول اللّه و ما هي؟ قال: استماع العلم و حفظه و العمل به و نشره(4)؛ چهارچيز است كه بايد هر خردمند و فهيمى در امّت من به آنها ملتزم باشد. پرسيده شد: آنها چيستند؟ فرمودند: گوش دادن به علم، ياد گرفتنِ آن، عمل كردن به آن و گسترش دادن آن».

نقل شده است كه امام صادق عليه السلام فرمودند: «أطلبوا العلم و تزيّنوا معه بالحلم و الوقار(5)؛

ص: 181

دانش بجوييد و همراه آن به بردبارى و وقار آراسته گرديد».

و بسيارى از روايات ارزشمند ديگرى كه در اين باره هست.

بى نياز مى شويد و خداى عزّوجلّ كاسب امين را دوست مى دارد، مغبون ناستوده است و بى اجر».يعنى مردم او را نمى ستايند و خدا هم اجرى به آنان نمى دهد.

از اميرمؤمنان على عليه السلام در بيان معيشت هاى مردم آمده است كه فرموده: «و أمّا وجه التجارة فقوله تعالى: «يَأَيُّهَا الَّذِينَ ءَامَنُوا إِذَا تَدَايَنتُم بِدَيْنٍ إِلَى أَجَلٍ مُّسَمًّى فَاكْتُبُوهُ»(1) فعرفهم سبحانه كيف يشترون المتاع في الحضر و السفر و كيف يتجرون إذ كان ذلك من أسباب المعاش(2)؛ و امّا گونه تجارت، خداى متعال فرموده: "اى كسانى كه ايمان آورده ايد هرگاه وامى را براى مدتى معين به كسى داديد، آن را بنويسيد" خداى سبحان به آنان فهمانده كه چگونه كالا را در حضر و يا در سفر بخرند، و اگر تجارت از ابزار معيشت شد، چگونه تجارت كنند».

محمد زعفرانى نقل كرده كه امام صادق عليه السلام فرمودند: «من طلب التجارة استغنى عن الناس، قلت: و إن كان معيلاً؟ قال: و إن كان معيلاً إنّ تسعة أعشار الرزق في التجارة(3)؛ هركس تجارت كند، از مردم بى نياز مى شود. گفتم: گرچه عيال وار باشد؟ فرمودند: گرچه عيال وار باشد، چون نه دهم روزى در تجارت است».

ابن بكير به شكل [حديثِ] مرفوع از امام صادق عليه السلام نقل كرده كه فرمودند: «التجارة تزيد في العقل(4)؛ تجارت عقل را زياد مى كند».

روشن است كه عقل عملى در خودِ عمل و كار حاصل مى شود.

هشام بن احمر گفت: ابوالحسن عليه السلام به كسى كه برخورد مى كرد مى فرمودند: «أغد إلى عزّك، يعني السوق(5)؛ به عزتت صبح زود برو، يعنى به بازار».

فضل بن ابى قرة از امام صادق عليه السلام نقل كرده كه اميرمؤمنان على عليه السلام به موالى فرمودند: «اتجروا بارك اللّه لكم، فإنّي سمعت رسول اللّه صلى الله عليه و آله يقول: الرزق عشرة أجزاء تسعة أجزاء في التجارة و واحد في غيرها(6)؛ خدا به شما بركت دهد، تجارت كنيد. چون من از رسول خدا صلى الله عليه و آله

ص: 183

شنيدم مى فرمودند: روزى ده جزء دارد، نُه جزء آن در تجارت و يك جزء در غير آن است».

على بن عقبه گفت: امام صادق عليه السلام به موالى خود فرمودند: «يا عبداللّه إحفظ عزّك، قال و ما عزّي جعلت فداك؟ قال: غدوك إلى سوقك، و إكرامك نفسك؛ اى بنده خدا! عزتت را حفظ كن. پرسيد: اى به فدايت گردم عزّتم در چيست؟ فرمودند: اين كه صبح زود به بازارت بروى و نفست را بزرگ بدارى». و به دوست ديگر خود فرمودند: «ما لي أراك تركت غدوّك إلى عزّتك؟ قال: جنازة أردت أن أحضرها، قال: فلا تدع الرواح إلى عزّك(1)؛ چرا تو را مى بينم كه صبح زود به سوى عزّت رفتن را كنار گذاشته اى؟ گفت: مى خواستم در تشييع جنازه اى شركت كنم. فرمودند: [هرگز] رفتن به عزتت را رها نكن».

عبد الأعلى گفت: از امام صادق عليه السلام درباره سخن خدا پرسيدم كه مى فرمايد: «رَبَّنَآ ءَاتِنَا فِى الدُّنْيَا حَسَنَةً وَ فِى الْأَخِرَةِ حَسَنَةً وَ قِنَا عَذَابَ النَّارِ»(2)؛ "پروردگار ما، به ما در دنيا حسنه و در آخرت حسنه عطا كن و ما را از كيفر دوزخ [دور] نگه دار" فرمودند: «رضوان اللّه و الجنة في الآخرة و السعة في المعيشة و حسن الخلق في الدنيا(3)؛ رضوان و جنّت خدا در آخرت و گشايش در روزى و حسن اخلاق در دنيا».

از امام صادق عليه السلام است كه فرمودند: «و في الدنيا رضوان اللّه و التوسعة في المعيشة و حسن الصحبة و في الآخرة الجنة(4)؛ در دنيا رضوان الهى و توسعه در معيشت و ياران نيكو و در آخرت بهشت است».

روايت شده است كه: «رسول خدا صلى الله عليه و آله در جنگ تبوك بر جوانى چابك گذشتند كه شتران چاق را با خود مى برد. ياران پيامبر گفتند: اى رسول خدا، اگر نيرو و چابكى اين جوان و چاقى شترهايش در راه خدا مصرف مى شد نيكوتر بود. رسول خدا صلى الله عليه و آله او را خواندند و فرمودند: چاقى شترانت را ببين با اينها چكار مى كنى؟ گفت: اى رسول خدا! من زن و عيال دارم، به وسيله اينها، آنچه براى خانواده ام، خرج مى كنم، به دست مى آورم و خود را از نيازمندىِ به مردم باز

ص: 184

مى دارم و قرض هايم را مى دهم. رسول خدا فرمودند: چيز ديگرى هم هست؟ گفت: نه. وقتى جوان رفت رسول خدا صلى الله عليه و آله فرمودند: اگر راستگو باشد، از اجرى همچون اجر جنگجو برخوردار است؛ اجر حاجى و اجر كسى كه به عمره رفته است.»(1)

در مقنع است كه امام صادق عليه السلام فرمودند: «من لزم التجارة استغنى عن الناس(2)؛ هركسى تجارت را پيشه كند، از مردم بى نياز مى گردد».

على بن ابراهيم در تفسير خود، در بيان داستان مريم و تولد عيسى عليه السلام به طور [حديثِ] مرسل چنين نقل كرده است كه: «... آن گاه گروهى از بازرگانان به استقبال آمدند و او را به نخل خشك شده راهنمايى كردند. حضرت مريم به آنان گفت: خدا بركت را در كسب تان قرار دهد و نياز مردم را به شما»(3).

و از ابو امامه نقل شده كه گفت: رسول خدا صلى الله عليه و آله فرمودند: «الخير عشرة أجزاء أفضلها التجارة، إذا أخذ الحق و أعطى الحق(4)؛ خير ده جزء دارد كه برترين آن تجارت است، در صورتى كه به حق داد و ستد شود».

و پيامبر صلى الله عليه و آله فرمودند: «تسعة أعشار الرزق في التجارة(5)؛ نُه دهم روزى در تجارت است».

و نيز فرمودند: «أطيب ما أكل الرجل من كسبه و ولده من كسبه(6)؛ پاكيزه ترين چيزى كه مرد مى خورد، از كسبش مى باشد و فرزندش هم از كسبش به شمار مى آيد».

در حديثى آمده است كه: «از اميرمؤمنان على عليه السلام پرسيده شد: افتخار در چه چيز است؟ فرمودند: بإحدى ثلاث، مال ظاهر أو أدب بارع، أو صناعة لا يستحيي المرء منها(7)؛ به يكى از سه چيز: مالى آشكار، ادبى درخشان و يا صنعتى كه شخص از آن شرم نكند».

روايت شده كه: «امام صادق عليه السلام از يكى از يارانش پرسيدند: چه كار مى كند؟ گفت: فدايت گردم، من از تجارت دست شسته ام. فرمودند: چرا؟ گفت: انتظار اين امر [حكومت معصوم] را

ص: 185

دارم. امام عليه السلام فرمودند: اين از شما شگفت است، اموالتان از بين مى رود. دست از تجارت نكشيد و فضل خدا را بجوييد؛ در مغازه ات را بگشا، بساطت را پهن كن و از پروردگارت روزى بخواه»(1).

در فقه الرضا عليه السلام حضرت مى فرمايند: «و اگر مشغول تجارت شدى و وقت نماز شد، تجارت تو را از نماز باز ندارد، زيرا خدا قومى را توصيف و آنها را چنين مدح كرده است: «رِجَالٌ لاَّ تُلْهِيهِمْ تِجَرَةٌ وَ لاَ بَيْعٌ عَن ذِكْرِ اللَّهِ»(2)؛ "مردانى كه تجارتى و خريد و فروشى آنان را از ياد خدا باز نمى دارد". اين قوم تجارت مى كردند. وقت نماز كه مى شد، تجارت خود را رها مى كردند و به نماز مى ايستادند و از كسانى كه كار نمى كردند و تنها به نماز اشتغال داشتند پر اجرتر بودند»(3).

در مقنع از امام صادق عليه السلام نقل شده كه فرمودند: «لا تترك التجارة، فإنّ تركها مذهبة العقل(4)؛ تجارت را ترك نكن، چون ترك آن موجب نابودى عقل مى گردد».

از ابن عباس نقل شده كه: «وقتى رسول خدا صلى الله عليه و آله از كسى خوششان مى آمد، مى پرسيدند: آيا حرفه اى دارد؟ اگر مى گفتند: نه. مى فرمودند: از چشمم افتاد. پرسيده شد: اى رسول خدا چرا؟ فرمودند: لأنّ المؤمن إذا لم يكن له حرفة يعيش بدينه(5)؛ مؤمن وقتى حرفه اى نداشته باشد از راه دينش زندگى خواهد كرد».

عبد الرحمان بن حجّاج از امام صادق عليه السلام نقل كرده كه: «محمد بن منكدر مى گفت: با توجّه به فضل على بن الحسين امام سجاد عليه السلام من فكر نمى كردم كه در بين مردم كسى مانند او باشد. تا آن كه فرزندش محمد بن على امام باقر عليه السلام را ديدم و تصميم گرفتم او را پند دهم، اما سرانجام او به من پند داد. دوستانش از او پرسيدند: چطور تو را پند داد؟ گفت: در روزى گرم به اطراف مدينه رفته بودم، در آنجا محمد بن على عليه السلام را ديدم. او مردى سنگين وزن بود و بر دوغلام سياهش يا دو تن از موالى اش تكيه داده بود. با خود گفتم: شيخى از شيوخ قريش در اين وقت روز و در اين حالت، در پى دنيا است؟ به خدا او را پند خواهم داد. نزديك او رفتم و سلام

ص: 186

كردم. در حالى كه عرق مى ريخت پاسخ سلامم را داد. گفتم: خدا خيرت دهد، شيخى از شيوخ قريش، در اين ساعت در طلب دنياست؟ اگر مرگ تو در اين هنگام برسد چه؟ دستش را از روى دو غلامش برداشت و نشست و فرمود: "به خدا سوگند، اگر در چنين حالى مرگ سراغم بيايد، [شادمانم، چرا كه] در حال فرمانبردارى از خدا و بندگى به سراغم آمده است و نيز بدين وسيله دستم را از دراز كردن به سوى تو و امثال تو، باز داشته ام. من وقتى از مرگ مى ترسم كه بيايد و من در معصيتى از معصيت هاى الهى بوده باشم". گفتم: خدا تو را رحمت كند، مى خواستم پندت دهم، اما تو مرا پند دادى»(1).

ابن فضال از امام صادق عليه السلام و او از پدرانش عليهم السلام و آنان از پيامبر صلى الله عليه و آله نقل كرده اند كه فرمودند: «الشاخص في طلب الرزق الحلال كالمجاهد في سبيل اللّه (2)؛ آن كه در طلب روزى حلال است همچون مجاهد در راه خدا مى باشد».

موسى بن اسماعيل بن موسى بن جعفر از پدرش و او از پدرانش از رسول خدا صلى الله عليه و آله نقل كرده كه فرمودند: «العبادة سبعون جزءاً أفضلها جزءاً طلب الحلال(3)؛ عبادت هفتاد پاره است كه برترين پاره آن، روزى خواهى حلال مى باشد».

و در روايت ديگرى فرمودند: «العبادة عشرة أجزاء، تسعة أجزاءٌ في طلب الحلال(4)؛ عبادت ده بخش دارد كه نه بخش آن در طلب رزق حلال مى باشد».

جمع بين اين دو سخن از طريق مراتب فضل است.

اميرمؤمنان على عليه السلام فرمودند: «ما غدوة أحدكم في سبيل اللّه بأعظم من غدوته يطلب لولده و عياله ما يصلحهم(5)؛ سحرخيزى شما در راه خدا، عظيم تر از سحرخيزى كسى نيست كهدر آن در پى يافتن چيزى است كه به مصلحت فرزندان و خانواده اش باشد».

و از رسول خدا صلى الله عليه و آله نقل شده است كه فرمودند: «إنه ليأتي الرجل منكم لا يكتب عليه

ص: 187

سيئة و ذلك أنّه مبتلى بالمعاش(1)؛ مردى از شما مى آيد كه هيچ گناهى بر او نوشته نشده است و اين به خاطر آن است كه گرفتار زندگى بود».

و نيز فرمودند: «إنّ من الذنوب ذنوباً لا يكفّرها صلاة و لا صدقة، قيل: يا رسول اللّه فما يكفّرها؟ قال: الهموم في طلب المعيشة(2)؛ برخى گناهان را هيچ نماز و صدقه اى نمى پوشاند. پرسيده شد: اى رسول اللّه پس چه چيزى آن را مى پوشاند؟ فرمودند: غم و انديشه طلب روزى».

در لب اللباب نقل شده كه امام صادق عليه السلام فرمودند: «إني لأركب في الحاجة التي كفاها اللّه ما أركب فيها إلاّ لإلتماس أن يراني أضحي في طلب الحلال. أما تسمع قول اللّه «فَإِذَا قُضِيَتِ الصَّلَوةُ فَانتَشِرُوا فِى الْأَرْضِ وَابْتَغُوا مِن فَضْلِ اللَّهِ»(3)(4) من در پى برآوردن نيازى مى روم كه خدا آن را بسنده و كفايت كننده است و جز به اين خاطر بدان اشتغال نمى ورزم، كه خدا مرا در حال طلب روزى حلال ببيند. آيا سخن خدا را نشنيده ايد كه فرمود: هرگاه نماز پايان يافت در زمين پخش شويد و فضل خدا را جويا شويد».

و در غرر نقل شده كه اميرمؤمنان عليه السلام فرمودند: «الرحال تفيد المال(5)؛سفر مال مى آورد».

و از امام صادق عليه السلام است كه فرمودند: «ثلاثة يدعون فلا يستجاب لهم: رجل جلس عن طلب الرزق ثم يقول: اللّهم ارزقني، يقول اللّه تبارك و تعالى: ألم أجعل لك طريقاً في الطلب؟(6)؛ سه گونه افراد هستند كه دعا مى كنند، امّا پاسخى نمى شنوند: [يكى از آنها] مردى كه از روزى جويى دست شسته است و مى گويد: خدايا به من روزى بده. خداى متعال به او مى فرمايد: آيا راهى براى درخواست روزى براى تو قرار نداده ايم؟».

امام صادق عليه السلام فرمودند: «أربعة لا يستجاب لهم دعاء: رجل جالس في بيته يقول: يا رب ارزقنى، فيقول له: ألم آمرك بالطلب(7)؛ دعاى چهارگونه افراد مورد اجابت قرار نمى گيرد: [يكى از آنها] مردى است كه در خانه اش نشسته باشد و بگويد: پروردگارا به من روزى بده. در

ص: 188

جواب او مى گويد: مگر به تو دستور ندادم كه روزى را طلب كن...». (در اين دو روايت يكبار سه و بار ديگر چهار مورد را امام ذكر مى كند، كه اين به سبب اختلاف نياز پرسش كننده است).

در حديث است كه: «وقتى كلام خدا نازل شد كه: «وَ مَن يَتَّقِ اللَّهَ يَجْعَل لَّهُ مَخْرَجًا * وَ يَرْزُقْهُ مِنْ حَيْثُ لاَ يَحْتَسِبُ»(1)؛ "و هركس از خدا پروا كند، براى او [راه] برون رفتى مى گذارد و از جايى كه حسابش را نمى نكد، به او روزى مى دهد." گروهى از صحابه در خانه هايشان نشسته و به عبادت مشغول شدند و به آنچه برايشان ضمانت شده بود، اعتماد كردند. پيامبر صلى الله عليه و آله فهميدند و آنان را به خاطر كارشان سرزنش كردند و فرمودند: إني لأبغض الرجل فاغراً فاه إلى ربّه يقول: اللّهم ارزقني، و يترك الطلب(2)؛ من از مردى كه تلاش را رها كرده و دهانش را سوى خدا باز كرده و بگويد: "خدايا به من روزى بده" خشمناك هستم».

عبداللّه از محمد و او از موسى نقل مى كند كه گفت: پدرم از پدرش و او از جدش جعفر بن محمد و وى از پدرش، از جدش على بن الحسين عليهماالسلام و او از پدرش از على بن ابى طالب عليه السلام نقل كرد كه رسول خدا صلى الله عليه و آله فرمودند: «نعم العون على تقوى اللّه الغنى(3)؛ بى نيازى [از غير] چه خوب ياورى است، براى تقوا».

ذريح از امام صادق عليه السلام نقل مى كند كه فرمودند: «نعم العون الدنيا على الآخرة(4)؛ دنيا نيكو ياورى است براى آخرت».

ابى يعفور گفت: «به امام صادق عليه السلام گفتم: من دنيا را دوست دارم. فرمودند: مى خواهى با آن چه كنى؟ گفتم: در آن ازدواج كنم، براى خانواده ام خرج كنم، به دوستانم كمك نمايم و صدقهبدهم. فرمودند: اين از دنيا نيست، بلكه از آخرت است»(5).

ابراهيم بن عبد الحميد از ابوالحسن عليه السلام نقل كرده كه فرمودند: لقمان به پسرش مى گفت: «يا بنيّ إنّ الدنيا بحر، و قد غرق فيها جيل كثير (إلى أن قال): يا بنيّ خذ من الدنيا

ص: 189

بلغة و لا تدخل فيها دخولاً تضرّ فيها بآخرتك، و لا ترفضها فتكون عيالاً على الناس(1)؛ پسرم! دنيا درياست و افراد زيادى در آن غرق شده اند... پسرم! از دنيا به قدر كفايت بردار و چنان بدان نمپرداز كه به آخرتت زيان برسانى و آن را كاملاً كنار نگذار كه در آن صورت بار بر مردم باشى».

اميرمؤمنان على عليه السلام در بصره به هنگامى كه وارد خانه علاء بن زياد حارثى شدند تا او را ملاقات كنند، چون گستردگى خانه اش را ديدند فرمودند: «ما كنت تصنع بسعة هذه الدار في الدنيا، أما أنت إليها في الآخرة كنت أحوج و بلى إن شئت بلغت بها الآخرة تُقري فيها الضيف و تصل فيها الرحم وتطلع منها الحقوق مطالعها، فإذا أنت قد بلغت بها الآخرة(2)؛ با اين خانه وسيع در دنيا چه مى كنى در حالى كه در آخرت به آن نيازمندتر هستى؟ آرى اگر بخواهى با آن به آخرت دست خواهى يافت، در آن از مهمان پذيرايى كنى، صله رحم نمايى و از طريق آن حقوق افراد را بپردازى، در اين هنگام به وسيله آن به آخرت دست يافته اى».

از احمسى از كسى كه به او خبر داده از امام باقر عليه السلام نقل شده كه فرمودند: «نعم العون الدنيا على الآخرة(3)؛ دنيا بهترين ياور براى آخرت است».

راوندى در لب الالباب نقل كرده كه پيامبر صلى الله عليه و آله فرمودند: «من طلب الدنيا حلالاً استعفافاً عن المسألة و سعياً على عياله و تعطّفاً على جاره لقى اللّه و وجهه كالقمر ليلة البدر(4)؛ هركس دنيا را از راه حلال بجويد تا از دست دراز كردن به سوى ديگران، خود را بازدارد و در راه خانواده خويش تلاش نمايد و بر همسايه هايش توجّه كند، در روز قيامت در حالى خدا را ملاقات خواهد كرد كه چهره اش چون ماه شب چهارده درخشان است».

در غرر از اميرمؤمنان عليه السلام آمده كه فرمودند: «ألا و إنّ من النعم سعة المال، و أفضل من سعة المال صحّة البدن و أفضل من صحّة البدن تقوى القلب(5)؛ همانا يكى از نعمت ها، فراوانى مال است، و بهتر از فراوانى مال، سلامتى تن است و برتر از سلامتى تن، تقواى دل است».

ص: 190

زياد قندى روايت كرده است كه: وقتى ابوعبداللّه عليه السلام ، اسحاق و اسماعيل فرزندان عمار را ديدند فرمودند: «و قد يجمعهما لأقوام(1)؛ آن دو (دنيا و آخرت) را براى اقوامى (نيكان كه فرزندان عمار نيز از آنان بودند) يكجا جمع مى كند».

على بن ابراهيم در تفسير خود نقل كرده كه مردى نزد امام صادق عليه السلام از ثروتمندان ياد كرد و بدى آنها را گفت، حضرت عليه السلام فرمودند: «ساكت باش، اگر ثروت وسيله پيوند با خويشان و نيكى به برادران باشد، خدا اجر آن را دو برابر مى كند، چون خدا مى فرمايد: «وَ مَآ أَمْوَ لُكُمْ وَلاَ أَوْلَدُكُم بِالَّتِى تُقَرِّبُكُمْ عِندَنَا زُلْفَى إِلاَّ مَنْ ءَامَنَ وَ عَمِلَ صَلِحًا فَأُولَئِكَ لَهُمْ جَزَآءُ الضِّعْفِ بِمَا عَمِلُوا وَ هُمْ فِى الْغُرُفَتِ ءَامِنُونَ»(2)؛ و اموال و فرزندانتان چيزى نيست كه شما را به پيشگاه ما نزديك گرداند، مگر كسانى كه ايمان آورده و كار شايسته كرده باشند. پس براى آنان دو برابر آنچه انجام داده اند پاداش است و آنها در غرفه ها[ى بهشتى] آسوده خاطر خواهند بود»(3).

ديلمى در ارشاد القلوب از اميرمؤمنان على عليه السلام از رسول خدا صلى الله عليه و آله در ضمن حديثى طولانى نقل كرده كه فرمودند: «قال اللّه تعالى في ليلة المعراج: يا أحمد، إنّ العبادة عشرة أجزاء، تسعة منها طلب الحلال(4)؛ خداى متعال در شب معراج فرمود: اى احمد، عبادت ده بخش است كه نه بخش آن در امر طلب حلال است».

ابوسعيد خدرى گفت: رسول خدا صلى الله عليه و آله فرمودند: «ثروتمندان هلاك شدند. پرسيده شد: جز چه كسانى؟ حضرت سه بار سخن خود را تكرار نمودند، سپس فرمودند: مگر كسى كهزندگى اش را در كارهاى خير صرف كند. و فرمودند: اندكى چنين خواهند بود».

آمدى در غرر نقل كرده كه اميرمؤمنان عليه السلام فرمودند: «القبر خير من الفقر؛ گور بهتر از فقر است». و فرمودند: «إنّ اعطاء هذا المال في طاعة اللّه أعظم نعمة، و إنّ انفاقه في معاصيه

ص: 191

أعظم محنة(1)؛ دادن اين ثروت در راه اطاعت خدا، برترين نعمت است، و بخشش و انفاق آن در نافرمانى خدا، بزرگ ترين بدبختى مى باشد».

در نهج البلاغه در سخنى از اميرمؤمنان على عليه السلام آمده است كه: «و كذلك المرء المسلم البريء من الخيانة ينتظر من اللّه احدى الحسنيين، إمّا داعي اللّه فما عند اللّه خير له، و إمّا رزق اللّه فإذا هو ذو أهل و مال و معه دينه و حسبه إنّ المال و البنين حرث الدنيا و العمل الصالح حرث الآخرة و قد يجمعهما اللّه لأقوام(2)؛ انسان مسلمانِ به دور از خيانت، چنين است كه انتظار يكى از دو نيكى را دارد، يا فراخواندن به سوى خدا كه آنچه نزد اوست براى وى بهتر است و يا رزق خدايى است كه در اين صورت صاحب مال و خانواده است، و دين و شرف خود را حفظ كرده است. چون مال و فرزند كِشت دنياست و عمل صالح كِشت آخرت است و خدا آن دو را براى گروهى [يكجا] جمع كرده است».

بهتر است كه وقتى گرسنه مى شويم سيرمان مى كنى و وقتى كه تشنه هستيم، سيرابمان؟ نيز ما به تو ايمان آورديم و از تو پيروى كرديم. فرمود: أفضل منكم من يعمل بيده و يأكل من كسبه(1)؛ برتر از شما كسى است كه با دست خود كار كند و از درآمد خود بخورد. پس از آن لباس هاى ديگران را در ازاى دريافت دستمزد مى شستند».

در نهج البلاغه است كه اميرمؤمنان على عليه السلام فرموده: «و لقد كان في رسول اللّه صلى الله عليه و آله كاف لك في الأسوة (الى أن قال): و إن شئت ثلّثت بداود صاحب المزامير و قارى ء أهل الجنّة فلقد كان يعمل سفائف الخوص بيده و يقول لجلسائه أيّكم يكفيني بيعها و يأكل قرص الشعير من ثمنها(2)؛ به عنوان الگو رسول خدا صلى الله عليه و آله براى تو كافى است... و اگر بخواهيم مثال سوّم را به داوود صاحب مزامير و قارى بهشتيان مى زنم كه با دست خود با ليف خرما بوريا مى بافت و به همدمان خود مى گفت: كدامتان اين را براى من بفروشد و قرص نان جوين را از فروش آن بخورد».

در جامع الأخبار نقل شده كه پيامبر صلى الله عليه و آله فرمودند: «من أكل من كدّ يده مرّ على الصراط كالبرق الخاطف؛ هر كه از دسترنج خود بخورد، همانند برق جهنده بر صراط گذر خواهد كرد». و فرمودند: «من أكل من كدّ يده حلالاً فتح له أبواب الجنة يدخل من أيّها شاء؛ هركس از دسترنج خود بخورد درهاى بهشت به روى او باز مى شود، و از هر كدام خواست وارد مى شود». و نيز فرمودند: «من أكل من كدّ يده نظر اللّه إليه بالرحمة ثمّ لا يعذّبه أبدا؛ هر كسى از دسترنج خود بخورد، خداوند به چشم رحمت بر او مى نگرد و هرگز او را عذاب نمى كند». و فرمودند: «من أكل من كدّ يده يكون يوم القيامة في عداد الأنبياء و يأخذ ثواب الأنبياء(3)؛هر كه از دسترنج خود بخورد در روز قيامت جزو انبيا خواهد بود و ثواب آنان را خواهد داشت».

از طريق [و به روايتِ] عامر از امام باقر عليه السلام نقل شده كه رسول خدا صلى الله عليه و آله فرمودند: «إنّ اللّه عزوجل حين أهبط آدم عليه السلام من الجنة أمره أن يحرث بيده فيأكل من كدّها بعد نعيم الجنة(4)؛ خداى عزّوجلّ هنگامى كه آدم عليه السلام را از بهشت فرود آورد به او فرمان داد كه با دست

ص: 193

خود زمين را شخم بزند و پس از نعمت بهشت، از دسترنج خود بخورد».

از نجم از امام باقر عليه السلام نقل شده كه فرمودند: «ان فاطمة عليهاالسلام ضمنت لعلي عليه السلام عمل البيت والعجين و الخبز و قمّ البيت، و ضمن لها علي عليه السلام ما كان خلف الباب نقل الحطب و أن يجيء بالطعام(1)؛ فاطمه مسئوليت كارِ خانه، آرد كردن، نان پختن و تميز كردن را بر عهده گرفت و حضرت على عليه السلام در برابر آن، كار بيرون از خانه را، و از آن جمله تهيه غذا را، بر عهده گرفت».

حسن بن ابى الحسن ديلمى در ارشادالقلوب نقل كرده كه روايت شده: «وقتى اميرمؤمنان عليه السلام از جهاد رهايى مى يافت به آموزش دادن مردم و داورىِ در بين آنان مى پرداخت، و چون از اين كار فارغ مى شد، در محوطه اى كه داشت كار مى كرد. با دست خود كار مى كرد و در عين حال ذاكر خدا بود»(2).

در دعائم الإسلام آمده است كه: «اميرمؤمنان عليه السلام كار مى كرد و در راه خدا نيز مى جنگيد. تا آن كه مى گويد: در زمان حيات رسول خدا صلى الله عليه و آله جهاد مى كرد و از زمانى كه زمام امور را به دست گرفت تا زمان رحلتش در مزرعه خود كار مى كرد، و هزار برده را با دسترنج خود آزاد كرد»(3).

از ابى عمر نقل شده است كه گفت: «سلمان در زمانى كه والى مدائن بود، با ليف خرما بوريا مى بافت و آن را مى فروخت و از اين راه ارتزاق مى كرد و مى گفت: من دوست ندارم كه جز از دسترنج خود بخورم و او بوريابافى را در مدينه آموخته بود»(4).

و در نامه سلمان است كه: «و امّا اين كه گفتى من با ليف خرما بوريا مى بافتم و نان جومى خوردم، اين دو، چيزى نيست كه بر مؤمن عيب گرفته و سرزنش شود. سوگند به خدا، اى عمر، خوردنِ نان جو و بافتن با ليف خرما و به وسيله آن از خوردنى ها و نوشيدنى هاى بالا بى نياز بودن و نيز از خشم مؤمن و ادعاى آنچه كه حقِ خودش نيست، بى نياز بودن، در نزد خداى عزّوجلّ برتر، دوست داشتنى تر و به تقوا بسيار نزديك تر است. رسول خدا صلى الله عليه و آله را ديدم كه هرگاه

ص: 194

دستش به نان جو مى رسيد مى خورد و خوشحال مى شد و هرگز ناراحت نمى شد»(1).

ابو عمرو كشى در رجال خود روايت كرده كه: «محمد بن مسلم مردى ثروتمند و بزرگوار بود. ابو جعفر امام باقر عليه السلام به او فرمود: "فروتن باش". او ظرفى برداشت و در كنار درِ مسجد نشست و به خرمافروشى پرداخت. اقوام او نزدش آمدند و گفتند: "با اين كار خود ما را رسوا كردى". گفت: "مولاىِ من، مرا به كارى فرمان داده است و هرگز دست از فروش برنمى دارم". گفتند: "اگر جز به كار كردن راضى نمى شوى، دستكم در محلّه آردفروشان بنشين". آن گاه آسيابى به او دادند و او به آسياب كردن پرداخت»(2).

از صالح نقل شده است كه: «روزى نزد اميرمؤمنان على عليه السلام رفتم و او ظرف خرمايى با خود حمل مى كرد. به او سلام كردم و گفتم: خرماها را مى دهى من حمل كنم؟ فرمودند: أبو العيال أحقّ بحمله(3)؛ پدر خانواده به حمل آن سزاوارتر است».

از جابر بن عبداللّه انصارى نقل شده است كه: «روزى رسول خدا صلى الله عليه و آله وارد باغ ام معبد شد و فرمودند: اين درخت ها را كافر غرس كرده يا مسلمان؟ ام معبد گفت: اى رسول خدا، مسلمان غرس كرده است. پيامبر صلى الله عليه و آله فرمودند: ما من مسلم يغرس غرساً يأكل منه انسان أو دابة أو طير إلاّ أن يكتب له صدقة إلى يوم القيامة(1)؛ هيچ مسلمانى درختى غرس نمى كند كه از آن انسانى، چهار پايى و يا پرنده اى بخورد، مگر آن كه تا روز قيامت براى او صدقه نوشته مى شود».

از راه حلال بجوى كه در اين صورت اگر آن را خوردى حلال است، به شرط آن كه از راه درست آن را طلبيده باشى و گرنه آن را به حرام خورده اى، و اين روزى توست كه بايد آن را بخورى».

امام صادق عليه السلام فرمودند: «لو كان العبد في جُحر لأتاه رزقه فأجملوا في الطلب(1)؛ اگر بنده اى در غارى [دورافتاده] باشد روزى او خواهد رسيد، پس در روزى خواهى زياده روى نكنيد».

و در نهج البلاغه است كه: «خذ من الدنيا ما أتاك، و تولّ عمّا يتولّى عنك، فان أنت لم تفعل فأجمل في الطلب(2)؛ از دنيايت آنچه را كه نزد تو آمده، برگير و از آنچه كه از تو روى برتافته روى برتاب. اگر چنين نكردى در درخواستت زياده روى نكن».

در رسائل كلينى آمده است كه اميرمؤمنان على عليه السلام در سفارش خود به فرزندش [ امام] حسن عليه السلام فرمودند: «يقين بدان كه به آرزويت نخواهى رسيد و از اجلت پا فراتر نخواهى گذاشت. تو در راه كسانى هستى كه پيش از تو بودند، پس در طلب كوتاهى كن و در كسب زياده روى نكن. زيرا چه بسا درخواستى كه به جنگ منجر مى شود، و هر خواستارى موفق نيست و هر دست كشيده اى نيازمند نمى باشد. خودت را از پستى دور نگه دار و اگر نفست تو را به تمايل فرا خواند، بدان كه آنچه از دين و آبرويت در برابر آن مى دهى، به قيمت نداده اى هر قدر هم زياد باشد... خيرى كه جز به شر بدان دست نمى توان يافت، اصلاً خير نيست و سادگى اى كه به سختى بدان دست يافته شود، اصلاً آسانى نيست»(3).

از امام حسن عسكرى عليه السلام نقل شده است كه فرمودند: «تا آنجايى كه مى توانى تحمل وبردبارى كنى، طلب و درخواست را عقب بينداز، چون براى هر روزى، روزيى نوپديد است. بدان كه پا فشارى درخواست ها آبرو را مى برد و سختى و خستگى را به جاى مى گذارد. شكيبايى كن تا خدا به رويت درى بگشايد كه ورودِ از آن آسان باشد. اى بسا ترسانِ گريزانى كه گشايشى به او نزديك است و بسا ايمنى به هراسيده. چه بسا [بلاى] ديگرى نوعى ادب است از سوى خدا. بهره مندى ها مراتب دارند براى رسيدن، به ثمره اى كه به دست نياورده اى شتاب نكن كه در وقت آن، به آن دست خواهى يافت. بدان كه تدبيركننده به زمانى كه حال تو در آن اصلاح شود آگاه تر

ص: 197

و داناتر است، و در برآورده شدن نيازهايت، پيش از وقتش شتاب نورز، كه قلب و سينه ات تنگ خواهد شد و نااميدى بر تو چيره خواهد شد»(1).

ابن عباس گفت كه رسول خدا صلى الله عليه و آله فرمودند: «أيها الناس إنّ الرزق مقسوم لن يعدو إمرُؤ ما قسم له فأجملوا في الطلب، و إنّ العمر محدود لن يتجاوز أحد ما قدّر له، فبادروا قبل نفاذ الأجل(2)؛ اى مردم، روزى قسمت شده است، هرگز كسى بر آنچه كه سهمش مى باشد، پيشى نمى گيرد، پس در طلب زياده روى نكنيد. عمر آدمى محدود است و كسى از مقدار مشخصِ خود تجاوز نمى كند؛ پس پيش از پايان يافتن وقت، شتاب كنيد».

از رسول خدا صلى الله عليه و آله نقل شده كه فرمودند: «ألا و إنّ لكلّ امرى ءٍ رزقاً هو يأتيه لا محالة، فمن رضي به بورك له فيه و وسعه، و من لم يرض به لم يبارك له فيه و لم يسعه، إنّ الرزق ليطلب الرجل كما يطلبه أجله(3)؛ هركسى را رزق و روزيى است كه بى ترديد به او خواهد رسيد، هر كه به آن راضى شود، روزى اش مبارك خواهد بود و او را بسنده، و هر كه به آن خشنود نباشد، بركت از آن گرفته مى شود و بسنده اش نخواهد بود. روزى همانند مرگ انسان را طلب مى كند».

اسماعيل بن كثير روايتى به صورت مرفوع از رسول خدا صلى الله عليه و آله نقل كرده است كه: «وقتى اين آيه نازل شد كه: «وَ سْٔلُوا اللَّهَ مِن فَضْلِهِ»(4)؛ "و از فضل خدا درخواست كنيد". ياران پيامبر صلى الله عليه و آله گفتند: "اين فضل چيست؟ و كدام يك از شما در اين مورد از رسول خدا صلى الله عليه و آله خواهدپرسيد؟" على بن ابى طالب عليه السلام فرمود: "من از وى خواهم پرسيد". از رسول خدا صلى الله عليه و آله درباره اين فضل پرسيد كه چيست؟ رسول خدا صلى الله عليه و آله فرمودند: «إنّ اللّه تعالى خلق خلقه و قسّم لهم أرزاقهم من حلّها، و عرض لهم بالحرام، فمن انتهك حراماً نقص له من الحلال بقدر ما انتهك من الحرام و حوسب به(5)؛ خداى متعال آفريده هايش را آفريد و از راه حلال روزيشان را برايشان تقسيم كرد و حرام را هم عرضه داشت، هركس حرامى را مرتكب شود از حلال او كاسته مى شود به مقدارى كه به حرام دست يازيده، و بدان بازخواست خواهد شد».

ص: 198

ابراهيم بن ابى البلاد از پدرش نقل كرده كه امام باقر عليه السلام فرمودند: «ليس من نفس، إلاّ و قد فرض اللّه لها رزقاً حلالاً يأتيها في عافية، و عرض لها بالحرام من وجه آخر، فإن هي تناولت من الحرام شيئاً قاصها به من الحلال الذي فرض اللّه لها و عند اللّه سواهما فضل كثير(1)؛ هيچ كس نيست جز آن كه خداوند براى او روزى حلالى در نظر گرفته است كه برايش به عافيت مى آيد و از جهت ديگرى حرام را به او عرضه داشته است. اگر او از حرام چيزى بخورد، از حلالى كه خدا برايش تعيين كرده است كم مى شود. و نزد خدا غير از آن دو، فضل بسيار است».

قطب راوندى در لبّ اللباب نقل كرده كه پيامبر صلى الله عليه و آله فرمودند: «لو أنّ عبداً هرب من رزقه لاتّبعه رزقه حتّى يدركه كما أنّ الموت يدركه(2)؛ اگر بنده اى از روزيش بگريزد، روزى اش او را دنبال خواهد كرد همان گونه كه مرگ او را دنبال مى كند و سرانجام خواهد يافت».

و از پيامبر صلى الله عليه و آله نقل شده كه فرمودند: «من طلب الدنيا حلالاً مكاثراً مفاخراً مرائياً لقي اللّه يوم القيامة و هو عليه غضبان(3)؛ هركس دنيا را حلال، زيادخواهانه، فخرفروشانه و براى رياكارى بجويد، روز قيامت در حالى خدا را ملاقات خواهد كرد كه خدا از او خشمگين است».

آمدى در غرر الحكم نقل كرده است كه اميرمؤمنان على عليه السلام فرمودند:

«الرزق يسعى إلى من لا يطلبهُ؛ روزى به سوى كسى كه طلب نمى كند، مى رود».

«الأرزاق لا تنال بالحرص و المغالبة؛ روزى ها با حرص و تلاش زياد به دست نمى آيند».

«ذلل نفسك بالطاعة، و حلّها بالقناعة، و خفّض في الطلب، و اجمل في المكتسب؛ نفست را با اطاعت خوار ساز و با قناعت آزاد كن، در طلب كوتاهى ورز و در كسب زياده روى نكن».

«رزقك يطلبك فارح نفسك من طلبه؛ روزى ات تو را مى جويد، پس خود را از خواستن آن رهايى بخش».

«سوف يأتيك أجلك فأجمل في الطلب سوف يأتيك ما قدر لك فخفّض في المكتسب؛ به زودى اجل تو خواهد رسيد پس در طلب و خواستن كوتاهى ورز و آنچه برايت مقدر شده به زودى به تو مى رسد، پس در بهره جويى زياده روى نكن».

ص: 199

«ستّة يختبر بها دين الرجل (الى أن قال): و الإجمال في الطلب؛ دين انسان با شش چيز سنجيده مى شود... و يكى بسندگى در طلب رزق است».

«عجبت لمن علم أنّ اللّه قد ضمن الأرزاق و قدّرها، و أنّ سعيه لا يزيده فيما قدّر له منها و هو حريص دائب في طلب الرزق؛ در شگفتم از كسى كه مى داند خدا روزى ها را تقسيم كرده و مقدر نموده است و تلاشش آنچه را كه برايش تقدير شده، نمى افزايد و او حريص و پرجنب و جوش در راه روزى جويى است».

«لكلّ رزق سبب فأجملوا فيالطلب؛ هر روزى را سبب و تلاشى است پس در روزى جويى به بسندگى گراييد».

«لن يفوتك ما قسّم لك فأجمل في الطلب لن تدرك ما زُوي عنك فأجمل في المكتسب؛ آنچه كه قسمت تو بود، هرگز از دستت نخواهد رفت پس در طلب بسندگى كن و آنچه را كه از تو باز گرفته شده، به دست نخواهى آورد، پس در كسب رزق، قناعت بورز».

«ليس كلّ مجمل بمحروم؛ هر بسنده گرى محروم نيست»(1).

عبداللّه بن سليمان گفت: شنيدم كه امام صادق عليه السلام فرمودند: «إنّ اللّه عزّوجلّ أوسع في أرزاق الحمقى لتعتبر العقلاء و يعلموا أنّ الدنيا لا تنال بالعقل و لا بالحيلة(2)؛ خداى عزّوجل روزى نادانان را فزون ساخته تا خردمندان پند گيرند و بدانند كه دنيا با عقل و چاره جويى به دست نمى آيد».هشام بن حكم نقل كرده كه امام كاظم عليه السلام فرمودند: «اى هشام، خردمندان در دنيا دل بريدند و به آخرت گراييده اند، چون دانستند كه دنيا هم درخواست كننده و هم درخواست شده است، و آخرت نيز هم درخواست كننده و هم درخواست شونده است. هركس آخرت را بجويد، دنيا او را مى جويد تا از آن روزى اش را برداشت نمايد، و هر كه دنيا را بجويد، آخرت او را خواهد جست و در نهايت مرگ از راه مى رسد و دنيا و آخرتش را برايش تباه مى سازد. اى هشام، هركس دنيا را بدون ثروت و راحتى دل را از [آفت] حسد و سلامتى دين را بجويد، بايد با تضرع، از خداى عزوجل بخواهد كه خردش را كمال بخشد. هركس خردورزى كند به مقدارى كه او را بسنده است، قناعت مى كند، و هركس به مقدارى كه او را بسنده است، قناعت كند، بى نياز

ص: 200

مى گردد و هركس به مقدارى كه او را بسنده است قناعت نورزد، هرگز بى نيازى را نخواهد ديد»(1).

كراجكى در كنز الفوائد نقل كرده است كه رسول خدا صلى الله عليه و آله فرمودند: «من رضي باليسير من الرزق رضي اللّه منه باليسير من العمل(2)؛ هركس به روزى اندك خشنود باشد خدا به عمل اندك او خشنود مى شود».

اميرمؤمنان على عليه السلام فرمودند: «الرزق رزقان: رزق تطلبه، و رزق يطلبك، فإن لم تأته أتاك(3)؛ روزى ها دو گونه هستند: روزيى كه تو آن را مى جويى و روزيى كه تو را مى جويد، كه اگر سراغش نروى به سوى تو مى آيد».

محمد بن مسلم گفت: «از امام صادق عليه السلام درباره قول خداى عزّوجلّ پرسيدم كه مى فرمايد: «وَ مَن يَتَّقِ اللَّهَ يَجْعَل لَّهُ مَخْرَجًا * وَ يَرْزُقْهُ مِنْ حَيْثُ لاَ يَحْتَسِبُ»(4)؛ "هركسى تقواى الهى داشته باشد براى او برون رفتى قرار خواهد داد و از جايى كه به حساب نمى آورد روزيش خواهد داد"، حضرت فرمودند: در دنيايش به رزق مى رسد»(5).

از اميرمؤمنان على عليه السلام است كه فرمودند: «از جمله پندهاى لقمان به فرزندش يكى ايناست كه: اى پسرم، كسى كه يقينش اندك شده و در طلب روزى ناتوان گشته است بايد توجّه داشته باشد كه خداى متعال نسبت به روزى اش او را در سه حال خلق كرده است و روزى او را در هر سه مرحله بدون هرگونه كسبى و تلاشى داده است، خدا در حالت چهارم هم روزى اش را خواهد داد. نخستين مرحله، آن است كه در رحم مادرش بود كه در آنجا در جايگاهى آرام روزى اش را مى داد، جايى كه نه سرمايى و نه گرمايى او را رنج مى داد. سپس از آنجا بيرون آورد، در سينه مادرش شيرى قرار داد كه بدون توان و بدون نيرو او را پرورش داد. سپس از شير گرفته شد و خدا از درآمد پدر و مادرش با رأفت و رحمتى كه در دل آن دو گذاشت، روزى اش را داد تا آن كه بزرگ شد، تعقّل كرد و به كسب رزق و روزى دست يازيد و در اين مرحله كارش سخت شد و پندارهايى درباره پروردگارش كرد و حقوق موجودِ در مالش را عملاً انكار كرد و به خاطر

ص: 201

ترس از فقر، بر خود و خانواده اش سخت گرفت».(1)

محمد بن مسعود عياشى در تفسيرش آورده كه اميرمؤمنان عليه السلام فرمودند: «اى آدمى زاده، بزرگ ترين دغدغه ات آن روزت نباشد كه اگر هم از دستت رفت، به خاطر تو نبود. اگر دغدغه ات همان روز است بدان كه هر روزى كه مى آيد، خدا قطعاً روزىِ تو را در آن روز خواهد داد و بدان كه اگر چيزى افزونِ بر خوراكت به دست آوردى در آن فزونى، انباردار ديگرى هستى كه با اين كار در دنيا گناهت را زياد مى كنى و وارثت از آن بهره مند مى شود [نه خودت]، و حسابت در روز قيامت طولانى تر مى شود. در دنيا با مالت سعادتمند شو و براى روز رستاخيزت توشه اى بفرست كه پيشاپيشت باشد زيرا راه بسيار دور است و وعده گاه و درآمدگاه، بهشت و جهنم است»(2).

ديلمى در اعلام الدين نقل كرده كه امام حسين عليه السلام به مردى فرمودند: «يا هذا، لا تجاهد في الرزق جهاد الغالب، و لا تتّكل على القدر إتّكال مستسلم، فإنّ إبتغاء الرزق من السنّة، و الإجمال في الطلب من العفّة، و ليس العفة بمانعة رزقاً و لا الحرص بجالب فضلاً، و إنّ الرزق مقسوم و الأجل محتوم، وإستعمال الحرص جالب المآثم(3)؛ فلانى، غالب وقتت را در راه كسب درآمد به كار نبر و به تقدير چون انسان تسليم جو اعتماد نكن. روزى طلبى از سنّت است وبسندگى در روزى طلبى از عفّت. عفّت مانع از رزق و روزى نيست و حرص هم فزونى آور نيست رزق و روزى تقسيم شده و اجل حتمى است و به كار بردن آز و حرص، باعث پديدآمدن گناه است».

امام صادق عليه السلام فرمودند: «إذا أحبّ اللّه عبداً ألهمه الطاعة و ألزمه القناعة، و فقّهه في الدين، و قوّاه باليقين و إكتفى بالكفاف، و اكتنى بالعفاف، و إذا أبغض اللّه عبداً حبّب إليه المال و بسط له و ألهمه دنياه و وكله إلى هواه فركب العناد و بسط الفساد و ظلم العباد(4)؛ خدا وقتى بنده اى را دوست بدارد، اطاعت را به او الهام مى كند و قانعش مى سازد، در دين آگاهى اش مى بخشد، به يقين تقويتش مى كند و به بسندگى بسنده مى كند و با عفّت آراسته مى شود. هرگاه خدا بنده اى را ناخوش دارد، مال را برايش دلربا مى كند و به او مال فراوان مى دهد مهرورزيدنِ به دنيا را به او الهام مى كند و به هواى نفسش وا مى گذارد و در نتيجه عناد مى ورزد،

ص: 202

فساد را گسترش مى دهد و به بندگان ستم مى كند».

على بن مهزيار با سلسله سندش نقل مى كند كه اميرمؤمنان عليه السلام مى فرمودند: «قرّبوا على أنفسكم البعيد و هوّنوا عليها الشديد، و أعلموا انّ عبداً و إن ضعفت حيلته و وهنت مكيدته انّه لن ينقص ممّا قدّر اللّه له، و إن قوي عبد في شدّة الحيلة و قوّة المكيدة أنّه لن يزاد على ما قدّر اللّه له(1)؛ براى خودتان دور را نزديك سازيد و دشوار را آسان، و بدانيد كه بنده اى، هر چند چاره جويى اش ضعيف و برنامه ريزى اش سست باشد، از آنچه كه خداى متعال برايش مقدّر كرده، كم نمى شود، و اگر بنده اى در چاره جويى قوى و در برنامه ريزى توانمند باشد، نسبت به آنچه كه خدا مقدرش كرده، چيزى نمى افزايد.

در جامع الأخبار آمده است كه اميرمؤمنان عليه السلام اين شعر را خواندند:

دع الحرص على الدنيا *** و في العيش فلا تطمع

و لا تجمع من المال *** فلا تدري لمن تجمع

و لا تدري أفي أرضك *** أم في غيرها تصرع

فإنّ الرزق مقسوم *** و كدّ المرء لا ينفع

فقير كلّ من يطمع *** غنيّ كلّ من يقنع(2) حرص بر دنيا را رها كن/ در عيش طمع مورز. ثروت اندوزى مكن/ كه نمى دانى براى چه كسى جمع مى كنى. نمى دانى كه در سرزمين خود/ و يا در جاى ديگرى مى ميرى. روزى تقسيم شده است/ و تلاش انسان را سودى نيست. هر كه طمع ورزد نيازمند است/ هر كه قناعت ورزد غنى است.

[و شاعر چه نيكو سروده است:

بدا آن كه او گِرد كرد و نخورد *** خوشا آن كه او گِرد كرد و بِبُرد

كشد حسرت آن كه ناخورده مرد *** همه مال و ثروت به وارث سپرد

چه خوش گفت صهرِ نبىِّ جليل *** كه شد خازن وارث خود بخيل]

امام باقر عليه السلام فرمود كه رسول خدا صلى الله عليه و آله فرموده اند: «الدنيا دول، فما كان لك منها أتاك على ضعفك، و ما كان منها عليك لم تدفعه بقوّتك، و من انقطع جاؤه ممّا فات استراح بدنه،

ص: 203

و من رضي بما رزقه اللّه قرّت عينه(1)؛ دنيا همواره در حال چرخش است، هر مقدارش كه از آنِ توست به تو خواهد رسيد، هرچند ناتوان باشى و هر آنچه عليه توست، با تمامى توانت نمى توانى دفعش كنى. هركس اميدش را از آنچه كه از دستش رفته است، ببُرّد، تنش استراحت خواهد كرد، و هركس به داده هاى خدايى خشنود باشد، چشمش روشن خواهد شد».

در فقه الرضا عليه السلام است كه حضرت فرمودند: «و ليكن نفقتك على نفسك و عيالك قصداً فإن اللّه تعالى يقول: «وَ يَسْٔلُونَكَ مَاذَا يُنفِقُونَ قُلِ الْعَفْوَ»(2)، و العفو الوسط، قال اللّه سبحانه: «وَالَّذِينَ إِذَآ أَنفَقُوا لَمْ يُسْرِفُوا وَ لَمْ يَقْتُرُوا وَ كَانَ بَيْنَ ذَ لِكَ قَوَامًا»(3)(4)؛ بايستى مخارجت و مخارج خانواده ات معتدل و ميانه باشد، زيرا خداى سبحان مى فرمايد: "از تو مى پرسند كه چه چيز انفاق كنند. بگو: مازاد [مخارج] را". و با بخشيدن مازاد مخارج، در آن صورت ميانه روىكرده است. و نيز فرموده: و كسانى كه هرگاه انفاق كنند، اسراف نمى كنند و خست به خرجنمى دهند و ميان اين دو [روش] حد وسط را بر مى گزينند».

و امام صادق عليه السلام فرموده: «ضمنت لمن إقتصد أن لا يفتقر(5)؛ براى كسى كه ميانه روى پيشه كند ضمانت مى كنم كه هرگز نيازمند نگردد».

ابن هذيل نقل كرده كه امام صادق عليه السلام فرمودند: «إنّ اللّه قسّم الأرزاق بين عباده و فضّل فضلاً كثيراً لم يقسمّه بين أحد قال اللّه: «وَ سْٔلُوا اللَّهَ مِن فَضْلِهِ»(6)(7)؛ خداوند روزى را بين بندگانش تقسيم كرد و مال و فضل بسيارى را نهاد كه بين كسى تقسيم نكرده است، لذا خداوند فرموده: «از فضل خدا درخواست كنيد».

روزىِ حلال به مقدار تلاش و شايستگى انسان وابسته است. تلاش نكردن امرى است نكوهيده، و فراهم نكردن ابزار كار براى به دست آوردن مقدار درآمد كافى، دليل بر فساد آن جامعه است و تلاش بيش از حد تاب و توان نيز كارى است ناصحيح. همچنين پيمودن

ص: 204

راه هاى حرام موجب محروميت آدمى از خير دنيا و آخرت مى گردد و روايات گوناگون به اين جنبه ها اشاره دارد و خدا عالم است.

پس از فضل خود روزى حلال و پاك به من عنايت كن و در روزيى كه به من مى دهى، به من عافيت عنايت فرما».

راوى مى گويد: از امام صادق عليه السلام شنيدم كه به تاجرى از اهل كوفه، براى طلب رزق و روزى مطلبى را املا مى كردند و به او مى فرمودند: «هرگاه كه دلت خواست دو ركعت نماز بگذار. وقتى تشهّد دادى بگو: «توجّهت بحول اللّه و قوّته بلا حول منّي ولا قوّة، ولكن بحولك يا ربّ و قوّتك أبرء اليك من الحول و القوّة إلاّ ما قوّيتني، اللّهم إنّي أسألك بركة هذا اليوم و أسألك بركة أهله و أسألك أن ترزقني من فضلك رزقا واسعا حلالاً طيّبا مباركا تسوقه إليّ في عافية بحولك و قوتك و أنا خافض في عافية (تقول ذلك ثلاث مرات)(1)؛ به قدرت و توان خدا، بدون قدرتى و توانى از خويش روى آوردم. اى پروردگار به توان و نيروى تو، از نيرو و توان خود جز به مقدارى كه مرا تقويت كردى، به درگاهت برائت مى جويم. خدايا، بركت اينروز را از تو درخواست مى كنم؛ بركت اهل اين روز را از تو مى خواهم، و از تو مى خواهم كه از فضلت روزى فراوان، حلال، پاك و مبارك روزى ام كنى چنانكه در كمال عافيت، و در سايه توان و قدرت تو به من رسد، آن هم در حالى كه من نيز در عافيت و تندرستى بوده باشم (اين را سه بار بگو)».

و از امام صادق عليه السلام است كه فرمودند: بگو: «اللّهم إن كان رزقي في السماء فأنزله، و ان كان في الارض فأظهره و إن كان بعيداً فقرّبه، و إن كان قريباً فأعطنيه، و إن كان قد أعطيتنيه فبارك لي فيه، و جنّبني عليه المعاصي و الردى(2)؛ خدايا، اگر روزى من در آسمان است آن را بر من فرو بفرست، و اگر در زمين است، آشكارش كن، اگر دور است نزديك ساز، اگر نزديك است، آن را به من عنايت كن و اگر آن را به من عطا كرده اى، برايم مباركش گردان و مرا از نافرمانى و پستى دور ساز».

امام صادق عليه السلام از پدرانش نقل مى كند كه فرمودند: «من لم يسأل اللّه من فضله افتقر؛ هركس از فضل خدا درخواست نكند، سرانجام نيازمند مى گردد».

از دعاى امامان عليهم السلام است كه مى فرمودند: «اللّهم إني أسألك من فضلك الواسع الفاضل

ص: 206

المفضل: رزقا واسعا حلالاً طيّبا بلاغا للآخرة و الدنيا هنيئا صبّا صبّا من غير منّ من أحد إلاّ سعة من فضلك، و طيّبا من رزقك، و حلالاً من وسعك تغنيني به، من فضلك أسأل، و من يدك الملأى أسأل، و من خيرتك أسأل، يا من بيده الخير و هو على كلّ شيء قدير(1)؛ خدايا از فضل گسترده ات كه فاضل و مفضل است درخواست مى كنم؛ روزى اى گسترده، حلال و مطهر، رساننده به دنيا و آخرت، خوشگوار، خواستنى و پى در پى، بدون منّت از كسى، جز از گستره گسترده فضل تو و روزى پاك تو و حلال، از گشايشِ ويژه تو به گونه اى كه بى نيازم كنى، عطا فرما. از فضل تو درخواست مى كنم، از دست پر و هماره دهنده ات خواستارم، از خير تو خواستارم، اى آن كه خير در دست اوست و او بر هر چيزى تواناست».

از امام صادق عليه السلام نقل است كه فرمودند: با اين دعا روزى را درخواست كنيد: «يا اللّه يااللّه يا اللّه أسألك بحقّ من حقّه عليك عظيم أن تصلّي على محمّد و آل محمّد، و أن ترزقني العمل بما علّمتني من معرفة حقّك، و ان تبسط عليّ ما خطرت من رزقك(2)؛ خدايا، خدايا، خدايا، به حق كسى كه حق او بر تو عظيم است از تو درخواست مى كنم كه بر محمد و آل محمد درود فرستى و به من عملِ به آنچه كه از معرفت حقّت مرا ياد داده اى، روزى عطا فرمايى، و از روزى هاى بسيارت بر من ببخشايى».

و در حديثى آمده است كه: «شخصى نزد رسول خدا صلى الله عليه و آله آمد و عرض كرد: اى رسول خدا، من ثروتمند بودم، و اينك نيازمند شدم. سالم و مورد قبول مردم بودم و اكنون مبغوض شدم. بر دل هايشان سبك بودم و اكنون سنگين شده ام، شادمان بودم، اكنون غم و اندوه بر من چيره شده است و زمين با اين فراخى و گستردگى اش بر من تنگ گرديده است و همه روز در پىِ روزيى ام مى دوم و حتى به مقدار غذاى روزانه ام نمى يابم، چنان كه گويى كه نامم از ديوان ارزاق پاك شده است. پيامبر صلى الله عليه و آله فرمودند: تقواى الهى پيشه كن و درونت را خالص كن و اين دعا را، كه دعاى فرج است، بخوان: بسم اللّه الرّحمن الرّحيم: إلهي طموح الآمال قد خابت إلاّ لديك، و معاكف الهمم قد تقطّعت إلاّ عليك، و مذاهب العقول قد سمت إلاّ إليك، فإليك الرجاء

ص: 207

و إليك الملتجأ، يا أكرم مقصود و يا أجود مسئول، هربت إليك بنفسي يا ملجأ الهاربين بأثقال الذنوب أحملها على ظهري، و ما أجد لي إليك شافعا سوى معرفتي بأنّك أقرب من رجاه الطالبون، و لجأ إليه المضطرّون، و أمّل ما لديه الراغبون، يا من فتق العقول بمعرفته، و أطلق الالسن بحمده، و جعل ما امتنّ به على عباده كفاية لتأدية حقّه صلّ على محمّد و آله، و لا تجعل للهموم على عقلي سبيلاً، و لا للباطل على عملي دليلاً، و افتح لي بخير الدنيا يا وليّ الخير(1)؛ به نام خداى بخشنده مهربان. خداى من، آرزوهاى بلند جز آنچه نزد توست، همگى از بين رفته است، جايگاه هاى غم و اندوه جز از تو، از همه جا بريده شده است و راهجويى هاى خِرد چاره ساز جز به سوى تو، بسته شده است، اميدوارى تنها به توست و تنها پناهگاه تويى، اى كريم ترين آرمان ها و هدف ها، بخشنده ترين درخواست شونده ها، با همهوجودم به سوى تو گريخته ام، اى پناهِ گريختگان، بارهاى سنگين را بر دوش خود و به سوى تو حمل مى كنم و جز اين معرفتِ من به اين كه تو نزديك ترين فردى هستى كه درخواست كنندگان به او اميد مى ورزند، گرفتاران به او پناه مى آورند و شيفتگان به آنچه نزد اوست دل مى بندند، شفيعى را به درگاهت نيافتم. اى آن كه خردها را به معرفتش ره نمود، و زبان ها را به ستايش اش گشود و امتنانى را كه براى بندگانش قرار داده به خاطر اداى حقش بوده است، بر محمد و خاندان او درود فرست و مگذار كه اندوه ها به سوى عقل من راه يابند و باطل را در كار من راه مده و دريچه هاى خير دنيا را به روى من بگشا، اى دارنده خير مطلق.

وقتى او اين دعا را خواند و نيّت خودش را خالص كرد، روزگارش رو به بهبودى گذاشت».(2)

يابد». او چنان كرد و روزى اش گسترده شد.

عبداللّه بن سلام گفت: رسول خدا صلى الله عليه و آله فرمودند: «من توضّأ لكلّ حدث، و لم يكن دخّالاً على النساء في البيوتات، و لم يكن يكتسب مالاً بغير حق، رزق من الدنيا بغير حساب(1)؛ هر كسى براى هر حَدَثى وضو بگيرد و در خانه ها براى ديدن زن ها وارد نشود و مال را به ناحق به دست نياورد، خداوند در دنيا به صورت بى حساب به او روزى مى دهد».

آزادى عمل موجب مى شود كه انسان جايگاه روزى اش را نشناسد، و پذيرش گواهى مؤمن از سوى ستمگر، دليل بر نزديكى ميان آن دو است و در آن صورت كمال ايمانى در كار نيست.

ابن مسعود از رسول خدا صلى الله عليه و آله روايت كرده كه فرمودند: «يابن مسعود لا تهتمنّ للرزق فإنّ اللّه تعالى يقول: «وَ مَا مِن دَآبَّةٍ فِى الْأَرْضِ إِلاَّ عَلَى اللَّهِ رِزْقُهَا»(1)، و قال: «وَ فِى السَّمَآءِ رِزْقُكُمْ وَ مَا تُوعَدُونَ»(2)، و قال: «وَ إِن يَمْسَسْكَ اللَّهُ بِضُرٍّ فَلاَ كَاشِفَ لَهُ إِلاَّ هُوَ وَ إِن يَمْسَسْكَ بِخَيْرٍ فَهُوَ عَلَى كُلِّ شَىْ ءٍ قَدِيرٌ»(3)(4)؛ اى ابن مسعود، غم روزى را نخور و زياده به آناهتمام نورز زيرا خداى متعال مى فرمايد: "هيچ جنبنده اى روى زمين نيست جز آن كه روزى اش بر خداست" و فرموده: "در آسمان روزيتان نهفته است و نيز آنچه وعده داده شده ايد". و فرموده: "و اگر خدا به تو زيانى برساند، كسى جز او برطرف كننده آن نتواند بود؛ و اگر خيرى رساند [همچنين] . پس او بر هر چيزى تواناست"».

ابن عباس مى گويد كه رسول خدا صلى الله عليه و آله فرمودند: «ثلاثة يدخلون الجنّة بغير حساب:

رجل يغسل قميصه و ليس له بدل، و رجل لم يطبخ على مطبخ قدرين و رجل كان عنده قوت يوم و لم يهتمّ لغد(5)؛ سه كس بدون حساب وارد بهشت مى شوند: كسى كه پيراهن خود را مى شويد و جايگزينى براى آن ندارد، مردى كه هرگز بر اجاقى غذايى نپخته است، و كسى كه چون روزى يك روز را دارد در اندوه فردايش نيست».

أقصر عمله و قلّ أجره(1)؛ واى بر خفته، چه زيان مى بيند: كارش كوتاه و اجرش اندك است».

و نيز فرموده: «بئس الغريم النوم يُفني قصير العمر و يفوّت كثير الأجر(2)؛ بد وام خواهى است خواب، عمر كوتاه را نابود مى كند و پاداش بسيار را از دست مى دهد».

ابن ابى حمزه مى گويد: «روزى به حضرت ابوالحسن عليه السلام گفتم: پدرت جانشين خودش را به ما معرفى كرد، آيا شما هم جانشينتان را به ما معرفى مى فرماييد؟ امام دستم را گرفتند و تكان دادند و اين آيه را خواندند: «وَ مَا كَانَ اللَّهُ لِيُضِلَّ قَوْمَا بَعْدَ إِذْ هَدَاهُمْ حَتَّى يُبَيِّنَ لَهُم مَّا يَتَّقُونَ»(3)؛ "وخدا بر آن نيست كه گروهى را پس از آن كه هدايتشان نمود، بى راه و گمراه بگذارد، مگر آن كه چيزى را كه بايد از آن پروا كنند، برايشان بيان كرده باشد". راوى گفت: من خوابم گرفته بود، امام فرمودند: مه لا تعوّد عينيك كثرة النوم فإنّها أقلّ شيء في الجسد شكراً(4)؛ بهوش باش، چشمانت را خواب فراوان نگيرد، چون در پيكر انسان، كم سپاس ترين چيزها به شمار مى آيد».

محمد بن مسلم نقل كرده است كه امام باقر عليه السلام فرمودند: «إني لأبغض الرجل يكون كسلان عن أمر دنياه فهو عن أمر آخرته أكسل(5)؛ من مردى را كه از كار دنيايش در تنبلى باشد، خوش نمى دارم، زيرا در كار آخرتش تنبل تر خواهد بود».

امام صادق عليه السلام از طريق پدرانش از على بن ابى طالب عليه السلام نقل مى كند كه فرمودند: «للكسلان ثلاث علامات: يتوانى حتّى يفرّط، و يفرّط حتّى يضيّع، و يضيّع حتّى يأثم(6)؛ آدم كسل را سه نشانه است: آن قدر امروز و فردا مى كند تا به تفريط بيفتد، آن قدر تفريط مى كند تا ضايع كند، و آن قدر ضايع مى كند تا به گناه درافتد».

آمدى در غرر الحكم آورده است كه اميرمؤمنان عليه السلام فرمودند:

«الكسل يفسد الآخرة؛ تنبلى آخرت را تباه مى كند».

«آفة النُجح الكسل؛ آفت پيروزى تنبلى و كسالت است».

ص: 211

«من دام كسله خاب أمله؛ هر كه تنبلى اش دوام يابد، اميدش از ميان مى رود».

«من التواني يتولّد الكسل؛ از امروز و فردا كردن كسالت زاده مى شود»(1).

عجلان بن ابى صالح گفت كه جعفر بن محمد عليه السلام فرمودند: «و إياك و الكسل و الضجر، فإن أبي بذلك كان يوصيني و بذلك كان يوصيه أبوه و كذلك في صلاة اللّيل، إنّك إذا كسلت لم تؤدّ إلى أحد حقّاً و عليك بالصدق و الورع و أداء الأمانة و إذا وعدت فلا تُخلف(2)؛ ازكسالت و تنبلى بپرهيز كه پدرم مرا به اين كار توصيه مى كرد و پدرش او را به اين پرهيز مى داد، و نيز به نماز شب سفارش مى كرد. اگر كسالت به خرج دهى، حق كسى را نمى توانى ادا كنى. راستگو، بردبار و امانتدار باش و هرگاه وعده دادى، تخلف نكن».

على بن ابى طالب عليه السلام فرمودند: «إذا تمنّى أحدكم فليكن مناه في الخير و ليكثر فإنّ اللّه واسع كريم(1)؛ هرگاه يكى از شما آرزويى كند، بايد آرزويش در [مسير] خير باشد و خير بسيار را آرزو كند، چون خدا گشايشگر كريم است».

و از اميرمؤمنان على عليه السلام است كه فرمودند: «من تمنّى شيئاً من فضول الدنيا من مراكبها و قصورها او رياشها عنّى نفسه و لم يشف غيظه و مات بحسرته(2)؛ هركس از چيزهاى دنيوىهمچون مركب ها، قصرها و يا تكيه گاه هاى آن آرزو كند، به خود رنج داده و خشمش را شفا نداده و با حسرت خواهد مرد».

امام صادق صلى الله عليه و آله در وصيت خود به عبداللّه بن جندب فرمودند: «و لا تنظر إلاّ إلى ما عندك، و لا تتمنّ مالست تناله، فإنّ من قنع شبع و من لم يقنع لم يشبع(3)؛ جز به آنچه كه در اختيار دارى ننگر، و چيزى را كه به دست نمى آورى آرزو مكن، هركس قناعت كند، سير مى شود و هركس قناعت نكند، هرگز سير نمى گردد».

آمُدى در غرر نقل كرده كه اميرمؤمنان عليه السلام فرمودند:

«الأماني شيمة الحمقى؛ آرزوها خصلت احمقان است».

«الأماني بضائع النوكى، و الآمال غرور الحمقى؛ آرزوها توشه احمق ها است و آرزوها گول زن احمق ها است».

«الاماني همّة الجهّال؛ آرزوها همت نادانان است».

«الاماني تخدعك و عند الحقائق تخذلك؛ آرزوها گولت مى زنند و در برابر حقايق خوارت مى كنند».

«ايّاك و المنى فانّها بضائع النوكى؛ از آرزو بپرهيز كه توشه كودن ها است».

«اقبح العيّ الضّجر؛ زشت ترين درماندگى آشفتگى است»(4).

رسول خدا صلى الله عليه و آله به يكى از بنى تميم فرمودند: «و لا تضجر، فإنّ الضجر يمنعك من الآخرة و الدنيا(5)؛ آشفته مباش، چون آشفتگى تو را از دنيا و آخرت بازمى دارد».

ص: 213

رقاب الرجال(1)؛ روزى على و فاطمه عليهماالسلام از رسول خدا صلى الله عليه و آله درباره كارهاى خانه نظرخواهى كردند. پيامبر صلى الله عليه و آله كارهاى درون خانه را به فاطمه واگذار كرد و كارهاى بيرون خانه را به على.فاطمه عليهاالسلام فرمود: جز خدا هيچ كس شادى مرا در نمى يابد، از اين كه رسول خدا صلى الله عليه و آله ، مرا در بر دوش كشيدن [بخشى از] كارها با مردان برابر قرار داد».

در جامع الأخبار نقل شده است كه اميرمؤمنان على عليه السلام فرمودند: روزى رسول خدا صلى الله عليه و آله وارد خانه ما شد. فاطمه كنار ديگ نشسته بود و من عدس پاك مى كردم. فرمود: ابو الحسن، گفتم: بلى، يا رسول اللّه. فرمود: گوش كن و من جز آنچه را كه پروردگارم فرمان داده است، چيزى نمى گويم: هيچ مردى نيست كه در خانه اش به زنش كمك كند، مگر آن كه در برابر هر موى تن او ثواب عبادت يك سال روزه دارى و شب زنده دارى را خواهد داد... . اى على، هركسى از خدمت خانواده سر باز نزند، بدون حساب وارد بهشت خواهد شد. اى على، خدمت كردن به خانواده كفاره گناهان بزرگ است و خشم پروردگار را مى خواباند و مهر حور العين هاست و بر حسنات و درجات مى افزايد. اى على، جز آدم راستگو يا شهيد و يا مردى كه با كارش خير دنيا و آخرت را مى جويد، كسِ ديگرى به خانواده خدمت نمى كند(2).

مؤمن را چاره اى نيست جز آن كه همواره در يكى از اين سه چيز بوده باشد: در انديشه معاش، گام نهادن در امر معاد، و لذّت بردن از امرِ غير حرام».

حرث اعور گفت: «اميرمؤمنان عليه السلام به فرزندش حسن عليه السلام فرمودند: يا بنيّ ما المروءة؟ فقال: العفاف و إستصلاح المال(1)؛ پسرم، مروّت چيست؟ و در پاسخ فرمودند: عفّت و اصلاح ثروت».

در نهج البلاغه سفارش و اندرز امام به فرزندش حسن عليه السلام چنين آمده است: «و حفظ ما في يدك أحبّ إليّ من طلب ما في يد غيرك(2)؛ نگه داشتن آنچه در دستت هست، در نظر من بهتر از درخواست چيزى است كه در دست ديگرى است».

نيز در فقه الرضا چنين آمده: «و اجتهد أن يكون زمانكم أربع ساعات، ساعة للّه لمناجاته، و ساعة لأمر المعاش، و ساعة لمعاشرة الإخوان الثقاة(3)؛ تلاش كنيد كه همواره وقتتان در چهار چيز باشد: فرمانى براى مناجات با خدا، زمانى براى كسب معاش، فرصتى براى معاشرت و همنشينى با برادران مورد اعتماد و...».

ابن سنان مى گويد: «از امام صادق عليه السلام درباره كلام خداى تعالى كه فرموده: «وَ لاَ تَجْعَلْ يَدَكَ مَغْلُولَةً إِلَى عُنُقِكَ»(1)؛ "دستت را بر گردنت آويزان مكن" پرسيد. آن حضرت دستش را روى همگذاشت و فرمود: يعنى چنين. و درباره «و لا تبسطها كل البسط(2)؛ "به تمامى آن را نگشا". دستش را گشود و فرمود: چنين»(3).

از عامر بن جذاعه نقل شده است كه: «مردى نزد امام صادق عليه السلام آمد و گفت: تا زمانى كه دستم باز شود به من قرض بده. امام صادق عليه السلام پرسيدند: جمع آورى محصولى را فرا روى دارى؟ گفت: نه، به خدا. فرمودند: تجارتى انجام خواهى داد؟ گفت: نه به خدا. پرسيدند: زمينى براى فروش دارى؟ گفت: نه به خدا سوگند. فرمودند: پس تو از كسانى هستى كه خدا برايت در اموال ما، حق معينى را قرار داده است. سپس امام صادق كيسه پول را خواستند و در آن دست كردند و يك مشت برداشتند و به او دادند و فرمودند: «تقوا پيشه كن، اسراف نورز، كوتاهى نكن و بين اين دو استوار باش. تبذير نوعى اسراف است. خداى متعال فرموده است: «وَ لاَ تُبَذِّرْ تَبْذِيرًا»(4)؛ ولخرجى مكن». خداى تعالى به خاطر ميانه روى عذاب نمى كند»(5).

رسول خدا صلى الله عليه و آله فرمودند: «إنّ المؤمن أخذ من اللّه أدبا إذا وسّع عليه إقتصد، و إذا أقتر عليه إقتصر(6)؛ مؤمن از خداوند روشى را فراگرفته است كه هرگاه به او نعمت مى دهد، ميانه روى پيشه مى كند، و اگر بر او تنگ گيرد، قناعت مى كند».

امام صادق عليه السلام فرمودند: «لا يصلح المرء إلاّ على ثلاث: التفقّه في الدين، و حسن التّقدير في المعيشة و الصبر على النائبة(7)؛ انسان را جز سه چيز شايسته نيست: تفقّه در دين، رعايت كردن اعتدال در معيشت، و صبورى و شكيبايى بر مصيبت».

از عيسى بن موسى نقل است كه امام صادق عليه السلام فرمودند: «اى عيسى، ثروت، از آنِ خداست كه آن را نزد مردم به امانت گذاشته است و به آنان دستور داده كه با ميانه روى از آن

ص: 217

بخورند، با ميانه روى بنوشند، با ميانه روى بپوشند، با ميانه روى ازدواج كنند، با ميانه روى سوار شوند، و افزون بر آن را به مؤمنان نيازمند باز گردانند. هرچه از اين مرز در گذرد، خوردنش حرام، نوشيدنش حرام، پوشيدنش حرام، ازدواج كردنش حرام و سوار شدنش حرام است»(1).

حماد بن عيسى نقل كرده كه امام صادق عليه السلام فرمودند: «در سخنى لقمان به پسرش گفت: «و كن مقتصدا و لا تمسكه تقتيرا و لا تعطه تبذيرا(2)؛ ميانه رو باش، خسيسانه آن را نگه ندار و با ولخرجى آن را نبخش».

در فقه الرضا آمده: «و ليكن نفقتك على نفسك و عيالك قصدا؛ فإن اللّه يقول: «وَ يَسْٔلُونَكَ مَاذَا يُنفِقُونَ قُلِ الْعَفْوَ»(3)، و العفو الوسط، و قال اللّه تعالى: «وَالَّذِينَ إِذَآ أَنفَقُوا لَمْ يُسْرِفُوا وَ لَمْ يَقْتُرُوا»(4)(5)؛ بايد خرج كردنت براى خود و خانواده ات با ميانه روى باشد. چون خدا مى فرمايد: "از تو مى پرسند كه چه چيزى را انفاق كنند؟ بگو: عفو را" و عفو يعنى ميانه. و نيز خداى متعال فرمود: كسانى كه چون انفاق كنند نه زياده روى مى كنند و نه خست به كار مى گيرند».

و از رسول خدا صلى الله عليه و آله نقل شده است كه فرمودند: «الكمال كلّ الكمال: الفقه في الدين و الصبر على النائبه و التقدير في المعيشة(6)؛ همه كمال در شناخت دين، شكيبايى بر مصيبت و اندازه نگه داشتن در معيشت است».

آمدى در غرر الحكم از اميرمؤمنان عليه السلام آورده كه:

«الإقتصاد ينمي القليل؛ ميانه روى اندك را فزونى مى بخشد».

«الإقتصاد ينمي اليسير؛ ميانه روى كم را زياد مى كند».

«الإقتصاد نصف المؤونة؛ ميانه روى نصف خرج كردنِ درست است».

«لن يهلك من إقتصد؛ هركس ميانه روى كرد نابود نشد».

«ليس في الإقتصاد تلف؛ در ميانه روى تلف شدن نيست».

ص: 218

«من لم يحسن الإقتصاد أهلكه الإسراف؛ هركس ميانه روى را به خوبى انجام ندهد، اسراف او را نابود خواهد كرد».

«من اقتصد خفت عليه المؤن؛ هركس ميانه روى كند، مخارج بر او سبك خواهد بود».

«من إقتصد في الغنى و الفقر فقد إستعدّ لنوائب الدهر؛ هركس در دارايى و نادارى ميانه روى كند، براى گرفتارى هاى روزگار آماده شده است».

«من صحب الإقتصاد دامت صحبة الغنى له و جبر الإقتصاد فقره و خلله؛ هركس با ميانه روى همراهى كند، همراهى غنى و دارندگى با او تداوم مى يابد و ميانه روى فقر و خلأ او را جبران مى كند».

«من المروة أن تقتصد فلا تسرف و تعد فلا تخلف؛ ميانه روى نوعى مروّت است، پس اسراف نكن و هرگاه وعده اى دادى تخلّف نكن»(1).

حلال بخواهد تا از درخواست كردن خوددارى كند و خانواده اش آسوده گردد و به همسايه محبت نمايد، خدا را در حالى ديدار مى كند كه چهره اش چون ماه شب چهارده درخشان است».

پيامبر صلى الله عليه و آله فرمودند: «الكاد على عياله كالمجاهد في سبيل اللّه (1)؛ تلاشگرى كه براى خانواده اش تلاش مى كند چون مجاهدِ در راه خداست».

ثوبان گفت: رسول خدا صلى الله عليه و آله فرمودند: «أفضل دينار، دينار أنفه الرجل على عياله و دينار أنفقه على دابّته في سبيل اللّه و دينار أنفقه على أصحابه في سبيل اللّه ثّم قال: و أيّ رجل أعظم أجرا من رجل سعى على عياله صغارا يعفّهم و يغنيهم اللّه به(2)؛ برترين دينار، دينارى است كه شخص براى راحتى خانواده اش خرج كند و دينارى است كه براى چهار پايش كه در راه خدا به كار مى گيرد، مصرف كرده است، و دينارى كه براى يارانش در راه خدا خرج مى كند. و سپس فرمودند: كدام شخص پراجرتر از مردى است كه براى بچه هاى كوچك خود تلاش مى كند و خدا بر او مى افزايد و آنان را به وسيله او بى نياز مى كند؟»

از پيامبر صلى الله عليه و آله نقل شده است كه فرمودند: «و من سعى في نفقة عياله و والديه فهو كالمجاهد في سبيل اللّه (3)؛ هركس براى تأمين مخارج خانواده خود و پدر و مادرش تلاش كند، همچون مجاهد در راه خداست».

جعفر بن محمد عليه السلام از طريق پدرانش از على بن ابى طالب عليه السلام نقل مى كند كه: «از رسول خدا صلى الله عليه و آله پرسيده شد: اى رسول خدا، كدام مالْ خير است تا آن كه پرسيده شد: پس از گاودارى كدام مال و شغل برتر است؟ فرمودند: الراسخات في الوحل، المطعمات في المحل، نعم المال النخل، من باعها فلم يخلف مكانها، فإنّ ثمنها بمنزلة رماد على رأس شاهقة إشتدّت به الريح في يوم عاصف(1)؛ آنها كه در خاك پابرجايند، و اطعام دهندگانِ در محل؛ نخل خوب مالى است. اگر كسى آن را بفروشد و چيزى جايگزينش نكند، پول آن همانند خاكسترى است بر فراز بلندى كه در روزى طوفانى بر آن باد بوزد».

حاجة فاغد فيها فإنّ الأرزاق تقسم قبل طلوع الشمس و إنّ اللّه تبارك و تعالى بارك لهذه الأمة في بكورها و تصدّق بشيء عند البكور فإنّ البلاء لا يتخطّى الصدقة(1)؛ هرگاه كارى داشتى در آن صبح خيز باش، چون روزى ها پيش از بر آمدن خورشيد، پخش مى شود و خداى تبارك و تعالى براى اين امّت سحرگاهان را مبارك ساخته است. صبح گاهان چيزى را صدقه بده، چون بلا نمى تواند از صدقه درگذرد [و به آدمى دست پيدا كند]».

محمد بن هلال گفت كه: رسول خدا صلى الله عليه و آله فرموده: «اللّهم بارك لأمّتي في بكورها و سبتها و خميسها(2)؛ بار الها، براى اين امّت، صبح گاهان، شنبه ها و پنج شنبه ها را مبارك گردان».

و نقل شده است كه پيامبر صلى الله عليه و آله فرمودند: «إنّ اللّه تبارك و تعالى بارك لأمّتي في خمسيها و سبتها لأجل الجمعة(3)؛ خداى متعال به خاطر جمعه، پنج شنبه و شنبه را نيز مبارك كرده است».

و لهم من الحسنات أمثال الجبال، فيجعلها اللّه هباءا منشورا ثم يؤمر بهم إلى النار(1)؛ در روز قيامت گروهى مى آيند كه همانند كوه ها نيكى و كار خير دارند، ولى خدا همه آنها را برباد رفته مى داند و فرمان مى دهد كه به دوزخشان برند». سلمان گفت: اى رسول خدا! توصيف كن برايمان آنان را. حضرت فرمودند: «أما إنّهم قد كانوا يصومون و يصلّون و يأخذون أُهْبة من الليل و لكنّهم كانوا إذا عرض لهم بشيء من الحرام وثبوا عليه(2)؛ آنان نماز مى خواندند، روزه مى گرفتند، شب زنده دارى مى كردند اما وقتى مال حرامى به آنا عرضه مى شد، به سوى آن هجوم مى آوردند».

امام جعفر بن محمد صلى الله عليه و آله از پدرانش نقل مى كنند كه على بن ابى طالب عليه السلام فرمودند: «بائع الخبيثات و مشتريها في الإثم سواء(3)؛ فروشنده و خريدار اشياى خبيث در گناه مثلِ هم هستند».

احمد بن ابى عبداللّه از پدرش و او از طريق خود از امام صادق عليه السلام نقل مى كند كه رسول خدا صلى الله عليه و آله فرمودند: «إنّ أخوف ما أخلف على أمّتي من بعدي هذه المكاسب المحرّمة والشهوة الخفيّة و الربا(4)؛ من براى امّت خود از هيچ چيز به اندازه درآمدهاى حرام، شهوت هاى پنهان و ربا نمى ترسم».

سماعة گفت ابو عبداللّه عليه السلام فرمودند: «ليس بوليّ لي من أكل مال مؤمن حراما(5)؛ كسى كه مال مؤمن را به حرام بخورد، دوست من نيست».

عبداللّه بن قاسم جعفرى نقل كرده كه امام صادق عليه السلام فرمودند: «در دنيا براى قومى حلال محض آراسته مى گردد، امّا آن را نمى خواهند و از كنار آن در مى گذرند. آن گاه براى گروهى مال حلال و مال شبه ناك آراسته مى گردد و مى گويند: ما نيازى به مال شبهه ناك نداريم، و حلال را توسعه مى دهند. براى قومى ديگر مال حرام و مال شبهه ناك آراسته مى گردد، مى گويند: ما نيازى

ص: 224

به حرام نداريم و در شبهه ناك توسعه مى دهند و براى قومى حرامِ محض آراسته مى گردد و آنان آن را مى خواهند و مى طلبند، امّا نمى يابند. مؤمن در دنيا همانند آدم مضطر و ناچار مى خورد»(1).

داوود صرمى گفت كه ابوالحسن عليه السلام فرمودند: «يا داود إنّ الحرام لا ينمي و إن نمى لم يبارك له فيه و ما أنفقه لم يؤجر عليه و ما خلّفه كان زاده إلى النار(2)؛ اى داوود! حرام رشد نمى كند، اگر هم رشد كند مبارك نمى گردد و هر قدر هم انفاق كند براى آن پاداش نمى يابد، و هرچه از خود بجاى مى گزارد، توشه دوزخش خواهد بود».

ابن ابى عمير از طريق روايى خود نقل مى كند كه امام صادق عليه السلام درباره كلام خداى عزوجل كه فرموده: «وَ قَدِمْنَآ إِلَى مَا عَمِلُوا مِنْ عَمَلٍ فَجَعَلْنَهُ هَبَآءً مَّنثُورًا»(3)؛ "و به هرگونه كارى كه كرده اند مى پردازيم و آن را [چون ]گردى پراكنده مى سازيم"، فرمودند: «إن كانت أعمالهم لأشدّ بياضا من القباطي فيقول اللّه عزوّجلّ لها: كوني هباءً وذلك أنّهم كانوا إذا شرع لهم الحرام أخذوه(4)؛ اگر اعمالشان سفيدتر از قبطى ها هم باشد، باز هم خداى عزّوجلّ به آن مى گويد: چون گردى پراكنده باش، اين به دليل آن است كه اگر حرامى برايشان پيش مى آمد، آن را مى گرفتند».

حلبى گفت: از امام صادق عليه السلام درباره كسى كه آذوقه را احتكار مى كند و انتظار گرانى را مى كشد، پرسيدم كه آيا اين درست است؟ فرمودند: «إن كان الطعام كثيرا يسع الناس فلا بأس به و إن كان الطعام قليلاً لا يسع الناس فإنّه يكره أن يحتكر الطعام و يترك الناس ليس لهم طعام(1)؛ اگر آذوقه زياد باشد و مردم در وسعت و آرامش باشند، ايرادى ندارد. ولى اگر آذوقه اندك باشد و مردم در راحتى نباشند، سخت ناخوشايند است كه آذوقه را احتكار كند و مردم را بدون آذوقه بگذارد».

ابن قداح از امام صادق عليه السلام نقل مى كند كه رسول خدا صلى الله عليه و آله فرمودند: «الجالب مرزوق و المحتكر ملعون(2)؛ آذوقه آورنده، روزى داده شده و محتكر نفرين شده است».

غياث نقل مى كند كه امام صادق عليه السلام فرمودند: «ليس الحكرة إلاّ في الحنطة و الشعير و التمر و الزبيب و السمن(3)؛ احتكار جز در گندم، جو، خرما، كشمش و روغن نيست».

وقتى كه احتكار كردن و نفروختن به مردم زيان برساند، حاكم شرعى مى تواند كننده اين كار را به فروش مجبور كند، بدون آن كه از سوى فروشنده زياده روى در كار بوده باشد، و در اين اجبار فرقى بين موارد ياد شده در روايت و غير آن نيست.

ابو مريم از امام باقر عليه السلام نقل كرده است كه رسول خدا صلى الله عليه و آله فرمودند: «أيّما رجل اشترىطعاماً فكبسه أربعين صباحاً يريد به غلاء المسلمين ثم بلعه فتصدّق بثمنه لم يكن كفّارة لما صنع(4)؛ هرگاه مردى، غذايى را بخرد و چهل روز آن را نگه بدارد تا گران شود و آن گاه آن را بفروشد و قيمت آن را صدقه بدهد، كفاره كارى كه كرده است نخواهد بود».

محمد بن على بن الحسين عليه السلام فرمود كه رسول خدا صلى الله عليه و آله فرمودند: «لا يحتكر الطعام إلاّ الخاطى ء(5)؛ جز انسان خطاكار كسى آذوقه را احتكار نمى كند».

و نيز فرمود كه: «نهى أميرالمؤمنين عليه السلام عن الحكرة في الأمصار(6)؛ اميرمؤمنان عليه السلام از

ص: 226

احتكار در شهرها نهى مى كرد».

ورام بن ابى فراس در كتاب خود از پيامبر صلى الله عليه و آله و ايشان از جبرئيل نقل كرده اند كه فرمود: «اطّلعت في النار فرأيت وادياً في جهنّم يغلي فقلت: يا مالك لمن هذا؟ فقال: لثلاثة: المحتكرين و المدمنين الخمر و القوّادين(1)؛ نگاهى به دوزخ انداختم و در ژرفاى جهنّم وادى جوشانى ديدم. گفتم: اى مالك اين وادى براى چه كسانى است؟ گفت: براى سه گروه: محتكران و دائم الخمرها و قوّادها».

در نهج البلاغه از اميرمؤمنان عليه السلام در نامه اش به مالك اشتر آمده است: «فامنع من الاحتكار، فإنّ رسول اللّه منع منه و ليكن البيع بيعاً سمحاً بموازين عدل و أسعار لا يجحف بالفريقين من البائع و المبتاع، فمن قارف حكرة بعد نهيك ايّاه فنكّل و عاقب في غير إسراف(2)؛ از احتكار پيش گيرى كن زيرا رسول اللّه صلى الله عليه و آله از آن منع كرده است و بايد خريدو فروش در چارچوب قوانين عدالت و نرخ هايى باشد كه به فروشنده و خريدار، اجحاف و ستم نشود.هركس پس از نهى تو، دست به احتكار زد، او را گوشمالى بده و بدون زياده روى و ستم مجازات كن».

حلبى از امام صادق عليه السلام پرسيد كه احتكار چيست؟ فرمودند: «إنّما الحكرة أن تشتري طعاماً و ليس في المصر غيره فتحتكره، فإن كان في المصر طعام أو متاع غيره فلا بأس انتلتمس بسلعتك الفضل(3)؛ احتكار آن است كه آذوقه اى بخرى و در شهر، غير از آن وجود نداشته نباشد و آن را احتكار كنى و اگر در آن شهر آذوقه و يا كالايى باشد كه ديگران مى فروشند، ايرادى ندارد كه آن را براى زيادى پيش خود نگه بدارى».

ابى الفضل سالم حنّاط گفت: «روزى امام صادق عليه السلام از من پرسيدند: كارت چيست؟ گفتم: گندم فروش هستم؛ گاه چيز زيادى به دستم مى آيد و گاهى كساد مى شود و آن را نگه مى دارم. پرسيدند: در اين مورد مردم به تو چه مى گويند؟ گفتم: مى گويند: محتكر هستى. پرسيدند: آيا غير از تو كسى گندم مى فروشد؟ گفتم: من يكى از هزاران نفر هستم. فرمودند: ايرادى ندارد؛ در زمان

ص: 227

پيامبر صلى الله عليه و آله مردى از قريش بود كه به او حكيم بن حزام مى گفتند. هرگاه آذوقه اى وارد شهر مى شد، همه آن را مى خريد. پيامبر صلى الله عليه و آله بر او گذر كردند و فرمودند: حكيم بن حزام احتكار نكن(1)».

حذيفة بن منصور نقل كرده است كه امام صادق عليه السلام فرمودند: «در روزگار رسول خدا صلى الله عليه و آله آذوقه كم شد، مسلمانان نزد او آمدند و گفتند: اى رسول خدا، آذوقه تمام شده و چيزى نمانده است، جز آذوقه اى كه نزد فلانى است. دستور بده آن را بفروشد. پيامبر صلى الله عليه و آله حمد و ستايش خدا را به جا آوردند و سپس فرمودند: يا فلان إنّ المسلمين ذكروا أنّ الطعام قد نفد إلاّ شيء عندك فأخرجه و بعه كيف شئت و لا تحبسه(2)؛ فلانى، مسلمانان مى گويند كه آذوقه در شهر تمام شده، جز مقدارى كه نزد توست. آن را بيرون آور و هر طور كه خواستى بفروش، اما حبس و احتكار نكن».

حسين بن عبيداللّه بن ضمره از پدرش، از جدش از اميرمؤمنان عليه السلام نقل كرده كه فرمودند: «أنّه صلى الله عليه و آله مرّ بالمحتكرين فأمر بحكرتهم أن تخرج إلى بطون الأسواق و حيث تنظر الأبصار إليها، فقيل لرسول اللّه صلى الله عليه و آله لو قوّمت عليهم، فغضب رسول اللّه صلى الله عليه و آله حتى عرف الغضب في وجهه فقال: أنا أقوّم عليهم، إنّما السعر إلى اللّه يرفعه إذا شاء و يخفضه إذ اشاء(3)؛ رسول خدا صلى الله عليه و آله بر احتكارگران گذر كرد و دستور داد كه كالاى احتكارشده خودشان را به بازاربياورند، به طورى كه مردم آنها را ببينند. از رسول خدا خواسته شد كه قيمت گذارى كند. رسول خدا صلى الله عليه و آله خشمگين شد به گونه اى كه خشم در چهره اش نمايان گشت و فرمود: من براى آنان قيمت گذارى كنم؟ قيمت دست خداست، هر وقت خواست بالا مى برد و هر وقت خواست پايين مى آورد».

بالا رفتن و پايين آمدن قيمت ها به خاطر عرضه و تقاضا است. ظاهراً در مورد پيش گفته صاحب آذوقه آن را گران نمى فروخت، از اين رو پيامبر صلى الله عليه و آله آن را قيمت گذارى نكرد.

محمد بن على بن حسين عليه السلام فرمود: «روزى به رسول خدا صلى الله عليه و آله پيشنهاد دادند كه نرخ گذارى كند، چون نرخ ها بالا و پايين مى رفت. رسول خدا صلى الله عليه و آله فرمودند: «ما كنت لألقى اللّه ببدعة لم يحدّث اليّ فيها شيئا، فدعوا عباد اللّه يأكل بعضهم من بعض و إذا استنصحتم

ص: 228

فانصحوا(1)؛ من نمى خواهم با بدعتى كه درباره آن به من دستورى داده نشده است، خدا را ملاقات كنم. بندگان خدا را رها كنيد كه از همديگر بهره و سود ببرند و هرگاه از شما خيرخواهى كردند، خيرخواهى كنيد».

ابوحمزه ثمالى نقل كرده كه على بن الحسين عليه السلام فرمودند: «إنَّ اللّه عزّوجل وكلّ بالسّعر ملكا يدبّره بأمره(2)؛ خداى عزّوجلّ براى قيمت گذارى فرشته اى را گمارده كه آن را به فرمان خدا تدبير مى كند».

ابوحمزه ثمالى گفت: «روزى در محضر على بن الحسين عليه السلام سخن از گرانى كالاها پيش آمد. ايشان فرمودند: «و ما عليّ من غلائه؟ إن غلا فهو عليه - أي اللّه - و إن رخص فهو عليه(3)؛ گرانى آن به من چه ربطى دارد؟ اگر گران شده با خداست و اگر ارزان شده باز هم با خداست».

يعقوب بن يزيد مى گويد: امام صادق عليه السلام فرمودند: «إنّ اللّه وكلّ بالأسعار ملكا يدبّرها(4)؛ خداوند فرشته اى را براى قيمت ها برگزيده تا آن را سامان مى دهد».

حفص بن غياث نقل كرده كه امام صادق عليه السلام فرمودند: «در روزگار حضرت يوسف، مردم گرفتار گرانى شدند و گرانى بر كسى رحم نكرد. تاجران نزد او آمدند و گفتند: به ما بفروش.گفت: بخريد. گفتند: اين مقدار را به اين قيمت مى خريم. فرمود: برداريد. و دستور داد كه وزن كنند و به صورت وزن شده برداشتند و رفتند. به شهر كه رسيدند، گروهى ديگر از تاجران آنان را ديدند و گفتند: چطور و به چه قيمتى گرفتيد؟ پاسخ دادند: به فلان قيمت. و قيمت را چند برابر گفتند. آنان نزد يوسف آمدند و گفتند: به ما كالا بفروش؟ گفت: بخريد. گفتند: به همان قيمتى كه به فلانى ها فروختى. گفت: قيمت آن طور نبود كه آنان مى گويند. با اين حال بخريد. و خريد و فروش انجام شد، تا به آن شهر رسيدند. گروهى ديگر آنان را ديدند و گفتند: به چه قيمتى خريده ايد؟ گفتند: به فلان قيمت و قيمت را چند برابر گفتند. اين قيمت براى مردم سنگين بود. گفتند: خودمان برويم و كالا بخريم. نزد يوسف رفتند و گفتند: آيا به ما مى فروشى؟ گفت: بخريد. پرسيدند: آيا به همان قيمتى كه فروختى به ما مى فروشى؟ گفت: چطور فروخته ام؟ گفتند: به فلان

ص: 229

قيمت؟ گفت: چنان نبود. اما شما بخريد. آنان خريدند و به شهر آمدند و به مردم خبر دادند. آنها با خود گفتند: بياييد آن گونه كه آنان قيمت را به دروغ بالا بردند، ما در ارزانى به مردم دروغ بگوئيم ... . در ادامه اين حديث آمده است كه آنان عكس روش قبلى ها انجام دادند(1)».

سكونى از امام جعفر صادق عليه السلام از پدرانش از رسول خدا صلى الله عليه و آله نقل مى كند كه فرمودند: «طرق طائفة من بني اسرائيل ليلاً عذاب و أصبحوا و قد فقدوا أربعة أصناف: الطبّالين و المغنّين و المحتكرين للطّعام و الصيارفة أكلة الربا منهم(2)؛ گروهى از بنى اسرائيل شبانگاهان از عذابى كه در رسيده بود، نجات يافتند، ولى چهار گروه را از دست داده بودند كه عبارت بود از طبل زنان، خوانندگان، محتكران و صرافان رباخوار».

حسن بن ابى الحسن نقل مى كند كه: «روزى اميرمؤمنان على عليه السلام وارد بازار بصره شد و به مردم نگريست كه به كار خريدو فروش بودند. بسيار گريست و فرمود: اى بندگان دنيا و كارگزارانِ دنياپرستان، وقتى كه روز مى شود سوگند مى خوريد و چون شب در مى رسد، در رختخوابتان آرام مى خوابيد، و برخلاف آن از آخرت غافل مى شويد؟ كى كالاى خود را حفظ مى كنيد ودرباره معاد مى انديشيد؟ مردى از آنها به وى گفت: بالاخره ما بايد زندگى كنيم. پس چكار كنيم؟ اميرمؤمنان عليه السلام فرمود: "در پى زندگى بودن انسان را از آخرت باز نمى دارد. اگر مى گفتى مجبور به احتكار هستيم، آن گاه عذرى نداشتى". آن مرد اشك ريزان برگشت»(3).

اميرمؤمنان على عليه السلام فرمودند: «المحتكر آثم عاص(4)؛ محتكر گناه كار و نافرمان است».

و نيز فرمودند: «و كلّ حكرة تضرّ بالناس و تغلي السعر عليهم فلا خير فيها(5)؛ هر نوع احتكارى كه به مردم زيان رساند و قيمت را بالا ببرد، در آن خيرى نيست».

در نهج البلاغه در عهدنامه مالك اشتر آمده است كه: «پس به بازرگانان و صاحبان صنايع سفارش كن... و بدان: با اين حال، بسيارى از آنان بسيار تنگدست، خسيس، محتكر و در خريد و فروش زورگو هستند. و اين راه زيان رساندن به توده ها و عيبى است براى زمامداران. از احتكار

ص: 230

منع كن، زيرا رسول خدا صلى الله عليه و آله از آن منع كرد. هركس پس از فرمان نهى تو دوباره بدان دست يازيد، گوشمالى بده و بدون زياده روى و ستم مجازات كن»(1).

پيامبر صلى الله عليه و آله فرمودند: «من حبس طعاما يتربّص به الغلاء أربعين يوما فقد برى ء من اللّه و برى ء منه(2)؛ هر كه آذوقه اى را چهل روز به انتظار گرانى حبس كند، از خدا بيزار است و خدا نيز از او».

و فرمودند: «من احتكر على المسلمين طعاما ضربه اللّه بالجذام و الأفلاس(3)؛ هركس آذوقه مسلمانان را احتكار كند، خدا او را به جذام و فقر گرفتار مى كند».

آمدى در غرر الحكم نقل مى كند كه اميرمؤمنان عليه السلام فرمودند:

«المحتكر محرومٌ نعمته؛ محتكر همواره از نعمت خدا محروم است».

«الاحتكار شيمة الفجار؛ احتكار شيوه و اخلاق تبهكاران است».

«المحتكر البخيل جامع لمن لا يشكره و قادم على من لا يعذره؛ محتكر بخيل، براى كسى كه سپاسش را نمى كند جمع مى كند و سرانجام به سوى كسى مى رود كه عذرش را نمى پذيرد»(4).سلم بن ابى الفضيل گفت: «به امام صادق عليه السلام گفتم: من آذوقه به كوفه مى آورم و به اميد آن كه به قيمت آن برسد و يا سود ببرم آن را حبس مى كنم. و به من مى گويند كه تو محتكرى و احتكار درست نيست. امام فرمودند: آيا در شهر شما غير از اين آذوقه، آذوقه ديگرى هست؟ گفتم: بله، بسيار است. فرمودند: محتكر نيستى. محتكر آن است كه آذوقه اى را بخرد كه در آن شهر نيست».

امام صادق عليه السلام فرمودند: «إنّما الحكرة أن يشتري طعاما ليس في المصر غيره فيحتكر، فإن كان في المصر طعام أو متاع غيره أو كان كثيرا يجد الناس ما يشترون فلا بأس به و إن لم يوجد فإنّه يكره أن يحتكر(5)؛ احتكار آن است كه آدمى آذوقه اى را بخرد و احتكار كند كه در شهر نيست. اگر در شهر آذوقه و يا كالايى باشد و يا مردم آنچه را كه بخواهند بخرند مى يابند، ايرادى ندارد. ولى اگر نيابند، احتكار خواهد بود و احتكار خوشايند نمى باشد».

در دعائم الإسلام از اميرمؤمنان عليه السلام است كه وى به رفاعه نوشت: «إنْه عن الحكرة فمن

ص: 231

ركب النهي فأوجعه ثمّ عاقبه بإظهار ما احتكر(1)؛ از احتكار نهى كن و هركس مرتكب آن شد، او را مجازات كن و با عرضه ساختن آنچه كه احتكار كرده، كيفرش بده...».

اموال رباخواران همواره افزوده مى شود؟ فرمودند: «أيّ مَحق أمحق من درهم ربا يمحق الدين، و إن تاب منه ذهب ماله و افتقر(1)؛ كدامين كاهندگى كاهنده تر از يك درهم رباست كه دين را نابود مى كند، و اگر هم از اين كار توبه كند، در آن صورت مالش از بين رفته و نيازمند مى گردد».

هشام بن حكم از امام صادق عليه السلام درباره علّت تحريم ربا پرسيد. امام عليه السلام فرمودند: «إنّه لو كان الربا حلالاً لترك الناس التجارات و ما يحتاجون إليه، فحرّم اللّه الربا لتنفر الناس من الحرام إلى الحلال و إلى التجارات من البيع و الشراء فيبقى ذلك بينهم في القرض(2)؛ اگر ربا حلال بود مردم تجارت و مايحتاج خود را ترك مى كردند. خدا ربا را حرام كرد تا مردم از حرام به درآمد حلال روى آورند و به تجارت و خريد و فروش بپردازند و در بين آنان پديده وام دهى واستقراض باقى بماند».

هشام بن سالم نقل كرده كه امام صادق عليه السلام فرمودند: «إنّما حرّم اللّه الربا كيلا يمتنعوا من صنائع المعروف(3)؛ خدا ربا را حرام كرد تا از [توليد و] انجام كارهاى نيك دست نشويند».

زراره نقل كرده است كه امام باقر عليه السلام فرمودند: «إنما حرم اللّه عزّوجلّ الربا لئلا يذهب المعروف(4)؛ خداى عزوجل ربا را حرام كرده تا معروف از بين نرود».

محمد بن سنان گفت: امام على بن موسى الرضا عليه السلام در پاسخ به پرسش هاى او از جمله نوشتند: «علّت حرمت ربا نهىِ خداى متعال است؛ و نيز فساد مالى و تباهى كه در آن است، زيرا وقتى كسى يك درهم را به دو درهم بفروشد، قيمت يك درهم، يك درهم است و درهم ديگر باطل است. بنابراين خريد و فروش ربايى در هر صورت براى خريدار و فروشنده بى اعتبارى است. خداى متعال ربا را براى بندگان حرام كرد به علّت فسادِ مالىِ آن، چنان كه در مورد سفيه از دادن اموالش به وى به خاطر فسادى كه از آن بيم مى رود، بر حذر داشته است، تا وقتى رشيد شود. خداى عزوجل بدين علّت ربا و فروختن يك درهم به دو درهم را حرام كرده است. علّت تحريم ربا پس از بيان به خاطر آن است كه در آن استخفاف به حرام وجود دارد و اين با تعبير قرآن، جزء گناهان كبيره است، و تحريم خداى عزوجل از همين رو است، و استخفاف و حقير دانستن حرام،

ص: 233

نوعى ورود در جرگه كفر است. و نيز علّت تحريم ربا به خاطر از بين رفتن [توليد مفيد و] كار خير، تلف شدن اموال، تمايل مردم به سود بادآورده و ترك كردن مسأله قرض و وام دهى است، و قرض دادن از كارهاى معروف و خير مى باشد. در ربا فساد، ظلم و نابودى اموال وجود دارد».(1) انس بن محمد از پدرش از جعفر بن محمد عليه السلام از پدرانش و سرانجام از پيامبر خدا صلى الله عليه و آله نقل مى كند كه در سفارش خود به اميرمؤمنان على عليه السلام فرمودند: «يا علي الربا سبعون جزءا فأيسرها مثل أن ينكح الرجل أمّه في بيت اللّه الحرام، يا علي درهم ربا أعظم عند اللّه من سبعين زنية كلّها بذات محرم في بيت اللّه الحرام(2)؛ اى على، ربا هفتاد بخش داردكه ساده ترين جزء آن اين است كه فردى با مادرش در حرم خدا زنا كند. اى على، يك درهم ربا از نظر خدا از هفتاد مرتبه زنا كردن با محارم، آن هم در خانه خدا، پرگناه تر است».

رسول خدا صلى الله عليه و آله فرمودند: «شرّ المكاسب كسب الربا(3)؛ بدترين درآمدها، درآمد ربايى است».

و نيز پيامبر صلى الله عليه و آله فرمودند: «و من أكل الربا ملأ اللّه بطنه من نار جهنم بقدر ما أكل و إن اكتسب منه مالاً لم يقبل اللّه منه شيئاً من عمله، و لم يزل في لعنة اللّه والملائكة ما كان عنده قيراط(4)؛ هر كه ربا بخورد، خدا به مقدارى كه ربا خورده، اندرون و جان او را از آتش دوزخ پر مى كند، و اگر از اين راه پولى گرد آورده است، عمل [عبادى] او را نمى پذيرد، و تا وقتى هموزن يك قيراط در نزد او مالِ ربايى بوده باشد، خدا و فرشتگان پيوسته او را لعن و نفرين مى كنند».

و نيز فرمودند: «إذا أراد اللّه بقوم هلاكاً ظهر فيهم الربا(5)؛ هرگاه خدا بخواهد قومى را نابود كند، ربا را در بين آنان گسترش مى دهد».

ابراهيم بن عمر يمانى نقل كرده كه امام صادق عليه السلام فرمودند: «ربا دو گونه است: ربايى كه خورده مى شود و ربايى كه نبايد خورد؛ ربايى كه خورده مى شود، مانندِ هديه دادن تو به كسى است كه از او پاداشى بهتر از آن هديه مى طلبى؛ اين ربايى است كه خورده مى شود و مفهوم كلام

ص: 234

خدا هم همين است، آن جا كه مى فرمايد: «وَ مَآ ءَاتَيْتُم مِّن رِّبًا لِّيَرْبُوَا فِى أَمْوَ لِ النَّاسِ فَلاَ يَرْبُوا عِندَ اللَّهِ وَ مَآ ءَاتَيْتُم مِّن زَكَوةٍ تُرِيدُونَ وَجْهَ اللَّهِ فَأُولَئِكَ هُمُ الْمُضْعِفُونَ»(1)؛ "و آنچه [به قصد] ربا مى دهيد تا در اموال مردم سود و افزايش بردارد، نزد خدا فزونى نمى گيرد؛ و[لى] آنچه را از زكات - در حالى كه خشنودى خدا را خواستاريد - داديد، پس آنان همان فزونى يافتگانند". امّا ربايى كه نبايد خورد: همان است كه خداى عزوجل از آن نهى كرده وعده دوزخ داده است»(2).

ابراهيم بن عمر نقل كرده كه امام صادق عليه السلام درباره كلام خداوند كه مى فرمايد: «وَ مَآءَاتَيْتُم مِّن رِّبًا لِّيَرْبُوَا فِى أَمْوَ لِ النَّاسِ فَلاَ يَرْبُوا عِندَ اللَّهِ»؛ «آنچه [به قصد] ربا مى دهيد تا در اموال مردم سود و افزايش بردارد، نزد خدا فزونى نمى گيرد» فرمودند: «هو هديّتك إلى الرجل تريد منه الثواب أفضل منها فذلك ربا يؤكل(3)؛ هديه دادن تو به كسى است كه از او پاداشِ بيشتر از آن را مى خواهى. اين نوع، ربايى است كه خورده مى شود».

از اميرمؤمنان على عليه السلام نقل شده است كه فرمودند: «لعن رسول اللّه صلى الله عليه و آله في الربا خمسة: آكله و موكله و شاهديه و كاتبه(4)؛ رسول خدا در ربا پنج نفر را نفرين كرده است: خورنده آن، دهنده آن، دو شاهد آن و نويسنده سند آن».

براء بن عازب گفت: «روزى معاذ بن جبل نزديك رسول خدا صلى الله عليه و آله در منزل ابوايّوب انصارى نشسته بودند. معاذ گفت: اى رسول خدا، نظرت درباره سخن خداى متعال چيست كه فرمود: «يَوْمَ يُنفَخُ فِى الصُّورِ فَتَأْتُونَ أَفْوَاجًا»(5)؛ "روزى كه در صور دميده مى شود و گروه گروه مى آييد". پيامبر فرمودند: اى معاذ، از چيز بسيار مهمى پرسيدى. و آن گاه ديدگانشان را بستند و فرمودند: از امّت من ده گروه متفرق محشور مى گردند كه خداى متعال آنان را از مسلمانان جدا كرده و چهره هايشان را دگرگون ساخته است: بعضى از آنان را به صورت ميمون و... و بعضى ديگر با پاهايشان آويزانند و چهره هايشان به سوى زمين است و بر آن كشيده مى شوند... اينان همان رباخواران هستند»(6).

ص: 235

امام صادق عليه السلام فرمود كه رسول خدا صلى الله عليه و آله فرمودند: «وقتى مرا به معراج بردند، اقوامى را ديدم كه مى خواستند برخيزند ولى به خاطر بزرگى شكمشان توان برخاستن نداشتند. پرسيدم: اى جبرئيل اينها كى هستند؟ گفت: اينان رباخوارانند، و جز مثل افرادى كه شيطان زده هستند، برپا نمى ايستند. اينان را چون آل فرعون صبح و شب به آتش مى برند، و آنان مى گويند: پروردگار ما، قيامت كى خواهد بود»(1). رباخوار هرچه بخواهد از شرّ آن نجات پيدا كند، در آن فرو مى افتدچون سرشتِ مال دوستى دارد و بدان عادت كرده است.

اميرمؤمنان على عليه السلام فرمودند: «خمسة أشياء تقع بخمسة أشياء و لابدّ لتلك الخمسة من النار: من اتّجر بغير علم فلابدّ له من أكل الربا و لابدّ لآكل الربا من النار(2)؛ پنج چيز بر اثر پنج چيز واقع مى شود و آن پنج چيز را چاره اى جز دوزخ نيست: كسى كه بدون دانش بازرگانى مى كند، چنين كسى به ناچار رباخوار مى گردد، و رباخوار بايد دوزخى باشد».

پيامبر صلى الله عليه و آله فرمودند: «إذا ظهر الزنا و الربا في قرية أذن في هلاكها(3)؛ هرگاه زنا و ربا در جايى آشكار گشت، حكم هلاكت آن [سرزمين] اعلان شده است».

و نيز فرمودند: «من أكل الربا ملأ اللّه بطنه ناراً بقدر ما أكل منه، فإن كسب منه مالاً لم يقبل اللّه شيئاً من عمله و لم يزل في لعنة اللّه و الملائكة مادام عنده منه قيراط(4)؛ هركس ربا بخورد، خدا شكم او را از آتش انباشته مى كند به مقدارى كه از ربا خورده است. اگر از آن راه پولى به دست آورده باشد، خدا هيچ عمل خيرى را از او قبول نمى كند، و همواره در معرض لعن و نفرين خدا و فرشتگان است تا زمانى كه هموزن قيراطى از آن مال نزد او وجود داشته باشد».

از رسول خدا صلى الله عليه و آله روايت شده است كه: «آن حضرت در شب معراج مردانى را ديد كه شكم هايشان چون خانه اى بزرگ بود و در رهگذر آل فرعون قرار گرفته بودند، وقتى وجود آنان را احساس كردند، برخاستند تا خودشان را از مسير آنان دور كنند، هركدام از آنان شكمهايشان را به اين سو و آن سو مى كشيدند، ولى مى افتادند به گونه اى كه آل فرعون در رفت و آمدشان آنان را

ص: 236

زير پا مى گرفتند. از جبرئيل پرسيدم اينان چه كسانى هستند؟ گفت: رباخواران».(1)

رسول خدا صلى الله عليه و آله فرمودند: «لا يقبل اللّه صلاة خمسة نفر: الآبق من سيّده، و امرأة لا يرضى عنها زوجها، و مدمن الخمر، و العاق، و آكل الربا(2)؛ خدا نماز پنج نفر را هرگز نمى پذيرد: برده فرارى از ارباب خود، زنى كه شوهرش از او راضى نباشد، دائم الخمر، عاق والدين و رباخوار».و نيز فرموده: «يأتي على الناس زمان لا يبقى أحد إلاّ أكل الربا، فإن لم يأكله أصابه من غباره(3)؛ بر مردم زمانى خواهد رسيد كه كسى نمى ماند جز آن كه رباخوارى مى كند و اگر هم رباخوارى نكند، از گرد و غبار آن به او اصابت مى كند».

على بن ابراهيم در تفسير خود درباره كلام خداى عزوجل كه فرموده: «يَمْحَقُ اللَّهُ الرِّبَوا وَ يُرْبِى الصَّدَقَتِ»(4)؛ «خدا از [بركت] ربا مى كاهد و بر صدقات مى افزايد»، آورده است كه: «به امام صادق عليه السلام گفته شد: حال آن كه رباخوار را مى بينيم كه مال فراوان دارد؟ امام فرمودند: يمحق اللّه دينه و إن كان ماله يكثر(5)؛ خدا دين او را نابود مى كند، گرچه مالش فراوان باشد».

ربا همان گونه كه در دانش اقتصاد آمده است، در نهايت مايه نابودى بنيه اقتصادى جامعه مى شود. شايد مقصود آن حضرت زيان فورى بوده است، يا آن كه پرسش كننده پيامد شوم رباخوارى را نمى دانست و آن حضرت به مقدار فهم او پاسخ داده است.

در روايت آمده است كه: «رسول خدا صلى الله عليه و آله وقتى از اهل ذمّه جزيه را قبول كرد، آن را تنها پس از شروطى كه بر آنان وضع نموده بود، پذيرفت كه از جمله آنها، يكى اين بود كه هرگز ربا نخورند، و هركس ربا مى خورد، عهد خدا و رسول خدا از او برداشته مى شود»(6).

على بن ابراهيم در تفسير خود درباره كلام خداى عزوجل كه فرموده: «يَأَيُّهَا الَّذِينَ ءَامَنُوا اتَّقُوا اللَّهَ وَ ذَرُوا مَا بَقِىَ مِنَ الرِّبَوا إِن كُنتُم مُّؤْمِنِينَ * فَإِن لَّمْ تَفْعَلُوا فَأْذَنُوا بِحَرْبٍ مِّنَ اللَّهِ وَ رَسُولِهِ» آورده كه علّت نزول آن اين بود كه وقتى خداى متعال اين آيه را نازل كرد

ص: 237

كه «الَّذِينَ يَأْكُلُونَ الرِّبَوا...»(1)؛ «آنان كه ربا مى خورند» خالد بن وليد نزد رسول خدا صلى الله عليه و آله رفت و گفت: «اى رسول خدا، پدرم در ثقيف ربايى داده و به من، هنگام مرگ، وصيت كرده كه آن را بگيرم». در همين هنگام بود كه آيه ياد شده نازل شد: «يَأَيُّهَا الَّذِينَ ءَامَنُوااتَّقُوا اللَّهَ وَذَرُوا مَا بَقِىَ مِنَ الرِّبَوا إِن كُنتُم مُّؤْمِنِينَ * فَإِن لَّمْ تَفْعَلُوا فَأْذَنُوا بِحَرْبٍ مِّنَ اللَّهِ وَ رَسُولِهِ»(2)؛ «اى كسانى كه ايمان آورده ايد، از خدا پروا كنيد، و اگر مؤمنيد، آنچه از ربا باقى مانده است واگذاريد؛ و اگر [چنين] نكرديد، بدانيد به جنگ با خدا و فرستاده وى برخاسته ايد». على بن ابراهيم گفت: هركس ربا بگيرد قتل او واجب است(3).

اين حكم در مورد كسى است كه گرفتن ربا را حلال بداند.

در جامع الأخبار آمده است كه پيامبر صلى الله عليه و آله فرمودند: «لعن اللّه عشراً: آكل الربا و موكله و كاتبه و شاهده و المحلّل و المحلّل له...(4)؛ خدا ده نفر را نفرين كرده است: خورنده ربا، دهنده آن، نويسنده سند، گواه آن، حلال شمارنده آن و حلال شمرده بر آن و...».

هيچ برترى اى بر او ندارى، جز به سابقه دينى و تقوا»(1).ابومخنف ازدى گفت كه: «جمعى از پيروان اميرمؤمنان على عليه السلام نزد وى آمدند و گفتند: اى اميرمؤمنان، بهتر بود اين اموال را درآورده و در ميان اين اشراف و بزرگان تقسيم مى كردى و آنان را بر ما برترى مى دادى تا كارها استوار گردد، و آن گاه به بهترين نوع عدالتى كه خدا در تقسيم به عدالت و برابرى قرار داده، عدالت مى ورزيدى. اميرمؤمنان عليه السلام فرمودند: أتأمروني: - ويحكم - أن أطلب النصر بالظلم و الجور فيمن ولّيت عليه من أهل الإسلام؟ لا و اللّه لا يكون ذلك ما سمر السمير، و ما رأيت في السماء نجماً، و اللّه لو كانت أموالهم ملكي لساويت بينهم، فكيف و إنّما هي أموالهم(2)؛ واى بر شما، آيا به من فرمان مى دهيد كه پيروزى را از ستم و جور درباره كسانى از مسلمانان كه بر آنان زمامدار شده ام بخواهم؟ سوگند به خدا تا داستان سرايى داستان بسرايد و در آسمان ستاره اى بدرخشد، چنين چيزى نخواهد شد. سوگند به خدا، اگر ثروت خودم بود، بين آنان به برابرى رفتار مى كردم، چگونه چنين نكنم و حال آن كه اين ثروت مالِ خودِ آنان است؟»

بايد انحراف از بين برود، گرچه گروهى را خوش نيايد؛ همان گونه كه پيامبر صلى الله عليه و آله مردم را از گرايش به سوى كفر باز گرداند، اما گروهى با او جنگيدند. وانگهى همين روش بقاى خط پيامبر صلى الله عليه و آله و على عليه السلام را تضمين كرد و ابوجهل، معاويه و امثال آنان را از بين برد.

عاصم از پدرش نقل مى كند كه: «اموالى از اصفهان نزد على عليه السلام آورده شد و آنها را تقسيم كرد. در نهايت يك قرص نان ماند، آن را هم هفت تكه كرد و هر تكه را روى يكى از آن هفت قسمت گذاشت و آن گاه رؤساىِ هفت گانه قبايل را صدا زد و سپس قرعه انداخت كه به كدام يك نخست سهمش را بدهد. آن روز كوفه هفت محله بود»(3).

همو از پدرش نقل مى كند: «نزد اميرمؤمنان على عليه السلام بودم، كه از منطقه كوهستان مالى رسيد. على عليه السلام برخاست، و ما هم همراه او برخاستيم. مردم گرد او جمع شدند. ايشان ريسمان هايى خواست و با دست خود آنها را به هم بست و دور آن كالاها كشيد و فرمود: "هيچ

ص: 239

كس از اين ريسمان به آن طرف پا نگذارد". پشت ريسمان نشستيم على عليه السلام وارد محوطه شد و فرمود: بزرگان هفت بخش كجايند؟ آنان وارد شدند و جوال ها را كنار هم گذاشته و به هفت بخش تقسيم كردند. در بين آن اموال قرص نانى يافت و آن را هم هفت قسمت كرد و روى آنها گذاشت و فرمود: «هذا جناي و خياره فيه، إذ كل جان يده إلى فيه؛ اين [تقسيم]، دستاورد من است و تمام نيكى ها [و عين دادگرى] است و هركه هرچه بدرود (كند) با همان دست بخورد (همان را ببيند)». آن گاه، بين آنان قرعه كشيد و هر يك از آنان، اقوام خود را فرا خواندند تا جوال ها را ببرند(1)».

روايت شده است كه: «روزى اميرمؤمنان على عليه السلام عمار بن ياسر، عبداللّه بن ابى رافع و اباهيثم بن تيهان را فرا خواند تا مالى را از فى ء مسلمانان تقسيم كنند و فرمود: "بين آنان عدالت ورزيد و كسى را بر ديگرى برترى ندهيد". آنها محاسبه كردند و ديدند كه به هر يك از مسلمانان سه دينار مى رسد. سرانجام آنها را به مردم دادند. طلحه و زبير با فرزندانشان آمدند و به هر كدام سه دينار دادند. طلحه و زبير گفتند: عمر به ما چنين نمى بخشيد. آيا اين تقسيم خودتان است يا اربابتان دستور داده است؟ گفتند: اميرمؤمنان عليه السلام چنين دستور داده اند. آن دو نزد حضرت رفتند و ديدند كه به همراه كارگرش در زير آفتاب كار مى كند. به او گفتند: مى شود كه با ما زير سايه بيايى؟ فرمود: آرى. آن دو به وى گفتند: ما نزد كارگزارانت درباره تقسيم اين فى ء رفتيم و آنان به ما به مقدارى كه به ساير مردم مى دادند، داده اند. حضرت على عليه السلام فرمود: خوب پس چه مى خواهيد؟ گفتند: عمر به ما چنين نمى داد. حضرت پرسيد: رسول خدا صلى الله عليه و آله چگونه بين شما تقسيم مى كرد؟ آن دو سكوت كردند. حضرت فرمود: آيا رسول خدا صلى الله عليه و آله به تساوى تقسيم نمى كرد؟ گفتند: آرى. فرمود: سنت رسول خدا صلى الله عليه و آله نزد شما سزاوار اطاعت و پيروى است يا سنت عمر؟ گفتند: سنت رسول خدا صلى الله عليه و آله . ولى اى اميرمؤمنان ما سابقه، رنج و خويشاوندى داريم. اگر مى شود ما را با مردم برابر قرار مده. حضرت على عليه السلام پرسيد: سابقه شما بيشتر است يا سابقه من؟ گفتند: سابقه شما. فرمود: خويشاوندى من بيشتر است و يا خويشاوندى شما؟ گفتند:

ص: 240

خويشاوندى شما. فرمود: رنج من عظيم تر است يا رنج شما. گفتند: البته شما اى اميرمؤمنان، رنجكشيده تر هستيد. حضرت عليه السلام به كارگرش اشاره كرد و فرمود: به خدا سوگند، من و همين كارگرم در بيت المال برابر هستيم»(1).

همين انحراف در بخشش كه عمر انجام مى داد، باعث تفرقه ميان مسلمانان شد؛ و گرنه اگر طبق سنت رسول خدا صلى الله عليه و آله عمل مى شد، اسلام امروزه بر كل جهان حاكم مى شد و در دنياى امروز يك هزار ميليون گرسنه پيدا نمى شد.

در خبر ديگرى آمده است: «سهل بن حنيف دست برده اش را گرفت و گفت: اى اميرمؤمنان من اين برده را آزاد كردم. امام عليه السلام به او همانند سهل بن حنيف سه درهم دادند»(2).

در خبر است كه: «اميرمؤمنان عليه السلام در آغاز خلافتشان به حذيفة بن يمان در مدينه نامه اى نوشتند و در آن فرمودند: و آمرك أن تجبي خراج الأرضين على الحق و النصفة، و لا تتجاوز ما تقدّمت به إليك، و لا تدع منه شيئاً، و لا تبتدع فيه أمراً ثمّ أقسمه بين أهله بالسويّة و العدل(3)؛ تو را فرمان مى دهم كه خراج زمين ها را بر پايه انصاف و حق جمع كن و از حدودى كه برايت تعيين كرده ام تجاوز نكن و كمتر از حدِ لازم هم نگير و روش جديدى براى خودت ابداع نكن، و آن را ميانِ مردم آنجا به برابرى و عدالت تقسيم كن».

همه واليان رسول خدا صلى الله عليه و آله و امام عليه السلام اموال را در شهرهايشان تقسيم مى كردند و اگر از مايحتاجِ آن شهر بيشتر مى آمد، آن را نزد پيامبر صلى الله عليه و آله و يا امام عليه السلام مى فرستادند.

ذازان نقل مى كند: «روزى به همراه قنبر نزد اميرمؤمنان عليه السلام رفتم. قنبر گفت: اى اميرمؤمنان، من چيزى براى تو پنهان كرده ام، برويم ببينيم. حضرت على عليه السلام پرسيد: چه چيز است. قنبر گفت: با من بيا. امام حركت كرد و به خانه اش رفت و ناگهان ديد كه كيسه اى پر از ظرف هاى طلا و نقره در آنجاست. قنبر گفت: اى اميرمؤمنان تو همه چيز را تقسيم كردى و براى خود چيزى برنداشتى. من اين را براى شما كنار گذاشته ام. حضرت عليه السلام فرمود: قطعاً با اين كار، دوست داشتى كه به خانه من آتش افكنى. آن گاه شمشير را از نيام بركشيد و بر آن زد و ظرف هاى پر از طلا و نقره به دو نيم

ص: 241

يا يك سوم و دو سوم تقسيم شد و محتواى آن بيرون ريخت. سپس فرمود: طبق سهم ها آن را تقسيم كنيد. چنين كردند و امام مى فرمود: «هذا جناي و خياره فيه إذ كلّ جان يده إلى فيه؛ اين [تقسيم]، دستاورد من است و تمام نيكى ها [و عين دادگرى] است و هر كه هرچه بدرود (كند) با همان دست بخورد (همان را ببيند)»(1).

در روايتى درباره فضايل اميرمؤمنان على عليه السلام آمده است كه: «وقتى امام تفضيل و تبعيض بين خود و فرزندانش را نسبت به ديگر مسلمانان كنار گذاشتند، ام هانى دختر ابوطالب نزد امام عليه السلام آمد و امام به او بيست درهم دادند. ام هانى از كنيز عجمى خود پرسيد كه: اميرمؤمنان چقدر به تو داده است؟ گفت: بيست درهم. لذا با شنيدن اين تساوى با ناراحتى نزد امام برگشت و حضرت به او فرمودند: إنصرفي رحمك اللّه، ما وجدنا في كتاب اللّه فضلاً لإسماعيل على إسحاق(2)؛ برو، خدا رحمتت كند، ما در كتاب خدا براى فرزندان اسماعيل بر فرزندان اسحاق برترى نديديم».

نيز روايت شده است كه: «از بحرين گردن بندى نزد آن حضرت فرستادند كه نمى دانستند قيمت آن چقدر است. دخترش ام كلثوم گفت: من اين را به گردنم مى آويزم و خود را با آن بيارايم. امام عليه السلام فرمودند: يا أبا رافع أدخله في بيت المال، ليس إلى ذلك سبيل حتّى لا تبقى إمرأة من المسلمين إلاّ و لها مثل مالك(3)؛ اى ابا رافع، آن را در بيت المال بگذار. راهى براى استفاده از آن نيست، مگر آن كه همه زنان مسلمان چنين چيزى داشته باشند».

و نيز آمده است كه: «سهل بن حنيف برده سياه خودش را پيش اميرمؤمنان عليه السلام آورد و گفت: به اين چقدر داده مى شود؟ حضرت پرسيدند: تو چقدر گرفته اى؟ پاسخ داد: سه دينار و مردم هم همين مقدار گرفته اند. امام عليه السلام فرمودند: به برده او هم همان قدر كه اربابش گرفته است، بدهيد»(4).

حفص بن غياث گفت: از امام صادق عليه السلام شنيدم در پاسخ پرسشى درباره تقسيم بيت المال فرمودند: «أهل الإسلام هم أبناء الإسلام، أسوّي بينهم في العطاء، و فضائلهم بينهمو بين اللّه أجعلهم كبني رجل واحد لا يفضل أحد منهم لفضله و صلاحه في الميراث على

ص: 242

آخر ضعيف منقوص. قال: وهذا فعل رسول اللّه (1)؛ مسلمانان فرزند اسلام هستند، آنان را در عطا و استفاده از بيت المال باهم برابر مى دانم. و برترى و تفاوت آنان تنها بين خودشان و خدايشان مى باشد. آنان را مثل فرزندان يك نفر مى دانم كه در ميراث، فضل و صلاح يكى از آنان موجب برترى بر ديگرى كه ضعيف و نابكار است، نمى شود. فرمودند: اين روش رسول اللّه صلى الله عليه و آله بود».

ابواسحاق همدانى مى گويد: «به هنگام تقسيم بيت المال دو زن نزد اميرمؤمنان عليه السلام آمدند، كه يكى عرب و ديگرى از موالى [و كنيزان] بود. امام به هر يك بيست و پنج درهم و يك بارِ آذوقه دادند. زن عرب گفت: اى اميرمؤمنان، من زنى اصيل و عرب هستم، و اين زن از عجم.

حضرت على عليه السلام فرمودند: و اللّه لا أجد لبني اسماعيل في هذا الفيء فضلاً عن بني اسحاق(2)؛ سوگند به خدا در اين فيء هيچ برترى اى براى فرزندان اسماعيل بر فرزندان اسحاق نيافتم».

از ربيعه و عماره نقل شده كه: «جمعى از ياران اميرمؤمنان عليه السلام نزد حضرت رفتند و گفتند: اى اميرمؤمنان، اين اموال را تقسيم كن و اشرافِ عرب و قريش را بر موالى [= بردگان ]و عجم برترى بده، و نيز كسانى را كه مى ترسى به سوى معاويه فرار كنند. اميرمؤمنان عليه السلام به آنان فرمودند: أتأمرونّي أن أطلب النصر بالجور؟ لا و اللّه لا أفعل ما طلعت شمس و لاح في السماء نجم، و اللّه لو كان مالهم لي لواسيت بينهم و كيف و إنمّا هو أموالهم(3)؛ آيا به من دستور مى دهيد كه پيروزى را از راه ستم و ظلم به دست آورم؟ نه، به خدا سوگند، تا زمانى كه در آسمان آفتابى طلوع مى كند و ستاره اى مى درخشد، چنين كارى را انجام نخواهم داد. به خدا سوگند، اگر اين اموال از آنِ من مى بود، در ميانشان به تساوى تقسيم مى كردم، چه رسد به اين كه اين اموال، اموال خودشان مى باشد».

فردا زنده باشم؟ گفتند: از كجا تضمين كنيم. حضرت فرمودند: پس تأخير نكنيد و فوراً آن را تقسيم كنيد. راوى گفت: شمعى آوردند و آن مال را تقسيم كردند»(1).

مجمع نقل مى كند كه: «اميرمؤمنان على عليه السلام هر جمعه بيت المال را جارو مى زدند و آب پاشى مى كردند و در آن دو ركعت نماز به جاى مى آوردند و سپس مى فرمودند: تشهدان لي يوم القيامة(2)؛ در روز قيامت براى من گواهى دهيد».

از حضرت على عليه السلام نقل شده است كه فرمودند: «دوستِ عزيز من رسول خدا صلى الله عليه و آله هرگز چيزى را براى فردا نمى گذاشت. ليك ابوبكر چنين مى كرد. عمر در اين باره ديوان ها را بنياد نهاد و ثروت را از سالى به سال ديگر نگه مى داشت. امّا من همان كارى را انجام مى دهم كه عزيزم و دوستم رسول خدا صلى الله عليه و آله انجام مى داد». راوى مى گويد: اميرمؤمنان على از روز جمعه به جمعه بعد اموال را تقسيم مى كردند و مى فرمودند: «هذا جناى و خياره فيه، اذ كل جان يده إلى فيه؛ اين [تقسيم،] دستاورد من است و تمام نيكى ها [و عين دادگرى] در آن است. و هركه هرچه بدرود (كند) با همان دست بخورد (همان را ببيند)». اين تأخير هنگام اندكى مال بود، ولى اگر پول به قدرى بود كه مى شد همان لحظه يا روز تقسيم كرد، بى ترديد آن را فوراً تقسيم مى كردند.

از مجمع التيمى است كه: «حضرت على عليه السلام پس از تقسيم موجودى بيت المال آن جا را آب پاشى مى كردند و دو ركعت نماز نافله مى خواندند و مى فرمودند: «أشهد لي يوم القيامة إنّي لم أحبس فيك المال على المسلمين(3)؛ در روز قيامت گواهى بده كه من چيزى از اموال مسلمانان را در تو ذخيره و انباشته نكرده ام».

بكر بن عيسى روايت مى كند كه روزى اميرمؤمنان على عليه السلام فرمودند: «يا أهل الكوفة إن خرجت من عندكم بغير رحلي و راحلتي و غلامي فأنا خائن(4)؛ اى مردم كوفه، اگر از نزدشما بروم و بيش از خورجين، شتر و غلامم داشته باشم خيانتكار هستم».

هزينه زندگى آن حضرت از محل درآمدش در ينبعِ مدينه تأمين مى شد. مردم را گوشت و سركه مى خوراند و خود نان در روغن زيتون خرد مى كرد و ميل مى نمود و نيز

ص: 244

خرماى فشرده مى خورد. اين غذاى حضرتش بود. گفته اند: تمام موجودى بيت المال را بين مسلمانان تقسيم مى كرد و روز جمعه كه به آن جا مى رفت چيزى در آن يافت نمى شد. بعدازظهر هر پنج شنبه فرمان مى داد بيت المال را آب بپاشند، آن گاه دو ركعت نماز در آن مى خواند.

قمى در تفسير خود درباره كلام خدا كه فرموده: «وَ إِذْ أَخَذْنَا مِيثَقَكُمْ لاَ تَسْفِكُونَ دِمَآءَكُمْ وَ لاَ تُخْرِجُونَ أَنفُسَكُم مِّن دِيَرِكُمْ ثُمَّ أَقْرَرْتُمْ وَ أَنتُمْ تَشْهَدُونَ»(1)؛ «و چون از شما پيمان محكم گرفتيم كه: "خون همديگر را مريزيد، و يكديگر را از سرزمين خود بيرون نكنيد"، سپس [به اين پيمان] اقرار كرديد، و خود گواهيد» چنين نقل كرده است: «چون عثمان فرمان داد ابوذر به ربذه تبعيد شود، ابوذر بيمار بود و با كمك عصا راه مى رفت و در همين هنگام فرا روى عثمان صدهزار درهم ثروت بود كه از جايى برايش فرستاده بودند و اطرافيان عثمان به آن خيره خيره نگاه مى كردند و اميد به تقسيم كردن آن داشتند تا به آنها سهمى برسد. ابوذر به عثمان گفت: اين پول ها چيست؟ عثمان گفت: صدهزار درهم است كه از جايى برايم آورده اند و مى خواهم همين مقدار ديگر به آن بيفزايم، آن گاه ببينم با آن چكار كنم. ابوذر گفت: اى عثمان، صدهزار درهم بيشتر است يا چهار دينار؟ عثمان گفت: صدهزار درهم. ابوذر گفت: آيا يادت مى آيد كه من و تو شبى نزد رسول خدا صلى الله عليه و آله رفتيم و او را اندوهگين و گرفته ديديم. به او سلام كرديم و پاسخمان را خوب نداد. وقتى صبح شد، نزد وى رفتيم و ديديم كه خندان و بشاش است و گفتيم: پدر و مادرمان فدايت باد، ديشب نزد شما آمديم و تو را سخت اندوهگين و گرفته ديديم، ولى امروز كه آمديم شما را خندان و بشاش مى بينيم؟ فرمود: نعم، كان عندي من فيء المسلمين أربعة دنانير لم أكن قسمتها و خفت أن يدركني الموت و هي عندي و قد قسمتها اليوم فاسترحت...(2)؛ آرى.از بيت المالِ مسلمانان پيش من چهار دينار مانده بود كه آن را تقسيم نكرده بودم، و بيم داشتم كه مرگ من برسد و اين اموال نزد من بمانند. اما امروز آن را تقسيم كردم و راحت شدم».

هارون بن مسلم بجلى از پدرش نقل مى كند كه: «حضرت على عليه السلام در يك سال، سه مرتبه به تمامى مردم عطا (پول) داد. سپس خراج اصفهان رسيد و فرمود: اى مردم، صبح بياييد و

ص: 245

پولتان را بگيريد؛ به خدا سوگند، من انباردار شما نيستم. سپس دستور داد بيت المال را جارو زدند و آب پاشيدند و در آنجا دو ركعت نماز گذاشت و سپس فرمود: "يا دنيا غرّي غيري؛ اى دنيا، جز مرا گول بزن". وقتى بيرون آمد، ديد كه دم در مسجد بارى نهاده شده است. پرسيد اين بار چيست؟ گفته شد كه از ايران آمده است. فرمود: آن را بين مسلمانان تقسيم كنيد»(1).

گفتنى است كه منظور از سه بار عطا، تقسيم موجودى بيت المال ميان همگان بود و بخشش هاى ديگر به دليل جهاد و امثال آن صورت مى گرفت.

رسول خدا صلى الله عليه و آله با اعراب مصالحه كرد بدين شكل كه آنان در ديار خود بمانند و هجرت نكنند، به شرط آن كه اگر از سوى دشمنان رسول خدا صلى الله عليه و آله تهاجمى شد، آنان را به يارى آن حضرت بسيج كند و با كمك آنها با دشمن بجنگد و آنان از غنيمت سهمى نداشته باشند. اين سنّت جارى در بين آنان و ديگران فراگير شده است، نيز زمينى كه به زور رزم و جهاد و تاختن اسبان جنگى به تصرف درآمده باشد كه در آن صورت موقوفه و رهاست و در دست افرادى است كه آن را آباد و زنده كنند و طبق مصالحه اى كه والى بر پايه توانِ آنان مصالحه كرده است، به آبادانى آن بپردازند. و حق خراج به مقدار مصلحت آنان و عدم زيان آنان در حدّ نصف، ثلث و يا دو ثلث است... . تا آنجا كه فرمودند: سپس هر چيزى از عشر باقى ماند، بين زمامدار و شركاى او، كسانى كه روى زمين كار مى كنند و يا آن را كرايه كرده اند، تقسيم مى شود و سهم آنها به مقدارى كه به آن مصالحه كرده اند، داده مى شود و باقيمانده را مى گيرد، و اين روزى ياران او، كه در دين خدا ياورى اش مى كنند، مى شود؛ علاوه بر اين در مصلحت چيزهايى در كار تقويت دين اسلام و پرداختن به امورى كه در امر دين، مثل جهادگرى، مفيدند و چيزى براى خود او نيست خرج مى گردد».(1)

اموال برگزيده كه از آنِ امام است، به مردم هديه مى شود، و اين در راستاى تقويت اسلام و رفاه مسلمانان مى باشد. از اين رو برگزيده ها در بين جنگجويان تقسيم نمى شود.

عبدالكريم از عتبه از امام صادق عليه السلام در حديث بلندى نقل مى كند كه روزى آن حضرت به عمرو بن عبيد فرمودند: «اگر آنان جزيه ندادند و در نتيجه با آنان جنگ شد و بر آنان پيروز گشت، به نظر تو غنيمت را بايد چگونه تقسيم كنند؟ گفت: خمس آن را اخراج كرده و باقى را بين كسانى كه جنگيده اند تقسيم مى كنم. امام عليه السلام پرسيدند: آيا چهارپنجم را بين همه جنگجويان تقسيم مى كنى؟ گفت: آرى. امام عليه السلام فرمودند: در آن صورت با رسول خدا صلى الله عليه و آله مخالفت كرده اى. فقهاى مدينه و پيران آنان بين من و تو گواهند، از آنان بپرس. چون آنان در اين امر هيچ اختلافى ندارند كه رسول خدا صلى الله عليه و آله با اعراب [باديه نشين] مصالحه كرد مبنى بر اين كه در سرزمين و ديار خود بمانند و مهاجرت نكنند، به اين شرط كه اگر از سوى دشمنِ پيامبر صلى الله عليه و آله

ص: 247

يورشى پيش آمد، آنان را بسيج كند و در ركاب آن حضرت صلى الله عليه و آله با دشمن بجنگند، و در تقسيم غنايم هم سهمى نداشته باشند. حال تو مى گويى كه بين همه تقسيم گردد؟ قطعاً در امر سيره پيامبر صلى الله عليه و آله و رفتار آن حضرت با مشركان، هرچه گفتى، با رسول خدا صلى الله عليه و آله مخالفت ورزيده اى»(1).

مسأله هجرت، براى تقويت دين از راه انبوهى و پرشمارى مردم و آموزش قوانين اسلامى لازم و بايسته اعلام شد. حال كه آنان مهاجرت نكردند، با آن كه جهاد بر آنان واجب است، از غنيمت محروم مى گردند.

ابن سنان نقل مى كند كه امام صادق عليه السلام مى فرمودند: «الغنيمة يخرج منها الخمس و يقسم ما بقي بين من قاتل عليه و ولي ذلك، و أمّا الفيء و الأنفال فهو خالص لرسول اللّه صلى الله عليه و آله (2)؛ خمس از غنيمت خارج مى شود و باقيمانده آن بين مبارزان و ولىّ آن تقسيم مى گردد. ولى فيء و انفال مخصوصِ خود رسول خدا صلى الله عليه و آله است». فيء در جايى است كه بدون جنگْ اهالى آن جا را ترك كنند، و انفال بالاى كوه ها، ميان دره ها، جنگل ها و امثال آن است.

امام صادق عليه السلام فرمودند: «الغنيمة يقسم على خمسة أخماس فتقسم إلى أربعة أخماس على من قاتل عليها، و الخمس لنا أهل البيت في اليتيم منّا و المسكين و ابن السبيل و ليس فينا مسكين و لا إبن السبيل اليوم بنعمة اللّه فالخمس لنّا موفّراً و نحن شركاء الناس فيما حضرناه في الأربعة الأخماس(3)؛ غنيمت پنج قسم مى شود: چهارپنجم آن ميان مبارزان تقسيم مى گردد. خمس آن از آنِ ما خاندان پيامبر صلى الله عليه و آله است كه در يتيمان، مساكين، ره ماندگانِ ما تقسيم مى گردد. به لطف و نعمت خدا امروزه در ميان ما مسكين و در ره مانده وجود ندارد، بنابراين همهخمس از آن ماست و ما با ديگر مردم در چهارپنجم، در جايى كه حاضر باشيم، شريك هستيم». اين به خاطر مسأله رهبرى و پيشوايى است كه براى اداره جامعه به اموال فراوان نياز دارد.

اميرمؤمنان عليه السلام نقل مى كند كه رسول خدا صلى الله عليه و آله فرمودند: «ليس للعبيد من الغنيمة شيء و إن حضر و قاتل عليها فرأى الإمام أو من أقامه الإمام أن يعطيه على بلائه إن كان منه أعطاه من المتاع ما يراه(4)؛ از غنيمت به برده چيزى نمى رسد، هرچند در جنگ حاضر باشد و

ص: 248

بجنگد. حال اگر امام و يا وكيل او، صلاح بداند مى تواند به خاطر تلاشش چيزى به او بدهد. و اگر چنين بود طبق مصلحت به او چيزى مى دهد». زيرا مخارج بردگان بر عهده صاحبانِ آنهاست.

اميرمؤمنان على عليه السلام فرمودند: «من مات في دار الحرب من المسلمين قبل أن يحرز الغنيمة فلا سهم له فيها، و من مات بعد ان أحرزت فسهمه ميراث لورثته(1)؛ هركس در ميدان جنگ پيش از به دست آوردنِ غنيمت درگذشت، در آن غنايم جنگى سهمى ندارد. و هركس پس از به دست آوردن غنيمت درگذشت، سهم او از آنِ ورثه اش مى باشد».

از پيامبر صلى الله عليه و آله نقل شده است: «ايشان براى جنگ آورانِ اسب سوار دو سهم و براى پياده نظام يك سهم دادند»(2).

روايت شده كه: «روزى اسامة بن زيد پيكى نزد اميرمؤمنان عليه السلام فرستاد كه عطاى مرا برايم بفرست. سوگند به خدا، مى دانى كه اگر در دل شير باشى با تو در آن وارد خواهم شد. امام عليه السلام در پاسخ نوشتند: إن هذا المال لمن جاهد عليه، و لكنّ هذا مالي بالمدينة فأصب منه ما شئت(3)؛ اين مال براى كسانى است كه جهاد كرده اند، ولى اموال من در مدينه است، هرچه مى خواهى بردار».

هشام بن سالم از امام صادق عليه السلام نقل كرده است كه: «از وى درباره اعراب پرسيدم كه آيا جهاد بر آنان واجب است؟ فرمودند: نه، مگر آن كه خطر كلى و تهديدِ بناى اسلام مطرح باشد، كه در آن صورت از آنان كمك خواسته مى شود. پرسيدم: حقى در جزيه دارند؟ فرمودند نه»(4).

سماعه از امام باقر يا امام صادق عليهماالسلام نقل كرده است كه فرمودند: «إن رسول اللّه صلى الله عليه و آله خرج بالنساء في الحرب يداوين الجرحى و لم يقسم لهنّ من الفيء شيئاً و لكنّه نفلهنّ(5)؛ رسول خدا صلى الله عليه و آله زنان را به جنگ برد تا مجروحان را درمان كنند، امّا از تقسيم غنايم به آنان چيزى نداد، بلكه از زيادى غنائم به آنان داد».

جميل بن دراج نقل كرده كه امام صادق عليه السلام فرمودند: «إنّما تضرب السهام على ما حوى العسكر(6)؛ آنچه را كه سپاه به دست مى آورد، سهام بر آنها قرار مى گيرد».

ص: 249

مسعدة بن صدقه از امام صادق عليه السلام و او از پدرانش نقل مى كند كه اميرمؤمنان على عليه السلام فرمودند: «إذا ولد المولود في الأرض الحرب قسم له ممّا أفاء اللّه عليهم(1)؛ هرگاه در منطقه جنگى كودكى به دنيا آمد، از آنچه كه خدا داده است، به او هم داده مى شود».

و ابوالبخترى از امام صادق عليه السلام و او از پدرانش و سرانجام از اميرمؤمنان على عليه السلام نقل مى كند كه فرمودند: «إذا ولد المولود في أرض الحرب أُسهم له(2)؛ هرگاه كودكى در سرزمين جنگ به دنيا آمد، برايش سهم در نظر گرفته مى شود».

منهال بن عمرو از على بن الحسين امام سجاد عليه السلام نقل مى كند كه آيه: «وَ لِذِى الْقُرْبَى وَالْيَتَمَى وَالْمَسَكِينِ وَابْنِ السَّبِيلِ»(3)؛ «و براى خويشان، يتيمان، مسكينان و در راه ماندگان...» را براى امام عليه السلام خواندم، فرمودند: هم أقرباؤنا و مساكيننا و أبناء سبيلنا(4)؛ آنان خويشان، مسكينان و ره ماندگان ما هستند».

خداى متعال خمس را براى سادات و زكات را براى عامِ مردم مقرر ساخته است، تا براى رسول اكرم صلى الله عليه و آله در خصوص خويشانش شأن و جايگاه ويژه اى داشته باشد، چنان كه او شئون ويژه ديگرى هم داشت تا مسلمانان همواره به ياد آن حضرت صلى الله عليه و آله باشند.

ص: 250

ص: 252

و نقل شده كه پيامبر صلى الله عليه و آله فرمودند: «إنّ هذا القرآن مأدبة اللّه فتعلّموا مأدبته ما استطعتم(1)؛ اين قرآن، خوان گسترده خداست، پس تا آن جا كه مى توانيد از خوان خدا بهره برگيريد».

معاذ مى گويد: «در سفرى همراه پيامبر صلى الله عليه و آله بوديم. به حضرت گفتم: يا رسول اللّه براى ما سخنى سودمند بگوييد. آن حضرت فرمودند: إن أردتم عيش السعداء، و موت الشهداء، و النجاة يوم المحشر، و الظل يوم الحرور، و الهدي يوم الضلالة فادرسوا القرآن فإنّه كلام الرحمن، و حرز من الشيطان، و رجحان في الميزان(2)؛ اگر زندگى سعادتمندان، مرگ شهيدان، رهايى روز قيامت، خنكاى سايه اى در روز گرم و هدايت در روز گمراهى را مى خواهيد قرآن را فرا گيريد، زيرا آن، سخن خداى رحمان، مايه ايمنى از شيطان و باعث سنگينى ميزان است».

همچنين فرمودند: «ما من مؤمن ذكر أو أنثى حرّ أو مملوك إلاّ و للّه عليه حقّ واجب أن يتعلّم من القرآن، و يتفقه فيه(3)؛ خدا بر هر مؤمنى - چه مرد باشد يا زن، آزاد باشد يا بنده - حقّى واجب دارد: قرآن را فرا گيرد و در آن دقّت كند. سپس اين آيه را تلاوت فرمودند: «وَ لكِنْ كُونُوا رَبّانِيِّينَ بِما كُنْتُمْ تُعَلِّمُونَ الْكِتابَ...»(4)؛ "بلكه به سبب آن كه كتاب [آسمانى] تعليم مى داديد و از آن رو كه درس مى خوانديد، علماى دين باشيد"».

ابوذر نزد پيامبر صلى الله عليه و آله آمد و گفت: «يا رسول اللّه مى ترسم قرآن را فراگيرم و به آن عمل نكنم؟ پيامبر فرمود: لا يعذب اللّه قلباً اسكنه القرآن؛(5) خدا قلبى را كه قرآن در آن قرار داده عذاب نمى كند».

سعد مى گويد: پيامبر صلى الله عليه و آله فرمودند: «خياركم من تعلّم القرآن و علّمه؛(6) بهترين شما كسى است كه قرآن را فرا گيرد و آموزش دهد».

و فرمودند: «تعلّموا القرآن و تعلّموا غرائبه، و غرائبه فرائضه و حدوده، فإنّ القرآن نزلعلى خمسة وجوه: حلال و حرام، و محكم و متشابه، و أمثال، فأعملوا بالحلال، و دعوا الحرام، و اعملوا بالمحكم، و دعوا المتشابه، و اعتبروا بالأمثال(7)؛ قرآن را فرا گيريد و غرائب

ص: 254

آن را، كه واجبات و حدود آن است، بياموزيد، زيرا قرآن بر پنج اساس نازل شده است: حلال، حرام، محكم، متشابه و امثال. پس به حلال آن عمل و حرامش را ترك كنيد، محكمش را بگيريد و متشابهش را رها كنيد و از مَثَلهاى آن پند بگيريد».

روايت شده است كه رسول اللّه صلى الله عليه و آله فرمودند: «كدام يك از شما دوست دارد صبحگاهان به وادى عقيق يا به بيابانهاى مكّه برود و دو شتر ماده فربه نيكو به او بدهند و آنها را بدون ارتكاب گناه و قطع رحم نزد خانواده اش ببرد؟ اصحاب گفتند: يا رسول اللّه، همه ما اين را دوست داريم. پيامبر صلى الله عليه و آله فرمودند: اگر يكى از شما وارد مسجد شود و آيه اى فرا گيرد، برايش بهتر از يك شتر است، و اگر دو آيه فرا گيرد، برايش بهتر از دو شتر، و اگر سه آيه بياموزد، برايش بهتر از سه شتر است»(1).

ابن عباس نقل كرده كه پيامبر صلى الله عليه و آله فرمودند: «أشراف أمتي حملة القرآن وأصحاب الليل(2)؛ بزرگان امّت من، حاملان قرآن و شب زنده دارانند».

همچنين فرمودند: «ثلاثة على كثبان المسك يوم القيامة، رجل قرأ الكتاب، و أمّ للّه قوماً و هم به راضون(3)؛ روز قيامت سه كس در بر توده مُشك قرار دارند: كسى كه كتاب خدا را قرائت كرده و براى [رضاى] خدا بر گروهى كه از او راضى اند، امامت نموده است و...».

و فرمودند: «معلّم القرآن و متعلّمه يستغفر له كلّ شيء حتّى الحوت في البحر؛(4) همه چيز حتّى ماهى دريا، براى معلم و يادگيرنده قرآن، آمرزش مى طلبند».

اميرمؤمنان عليه السلام فرمودند: «روزى پيامبر خدا صلى الله عليه و آله درباره فتنه سخن مى گفتند. عرض كردم: يا رسول اللّه، چگونه مى توان از آن خلاصى يافت؟ فرمودند: با كتاب خدا؛ در اين كتاب اخبارگذشتگان و آيندگان هست و ميان شما به داورى و فصل خصومت مى كند و [مجموعه سخنان] بيهوده نيست. هيچ ستمگرى آن را رها نكرد، مگر آن كه خدا پشتش را شكست. هر كه از غير راه قرآن هدايت بخواهد گمراه مى شود. قرآن، ريسمانى محكم، ذكرى حكيم و صراطى مستقيم است. چيزى كه بر زبان ها اشتباه نمى شود، بر اثر بسيار خواندن كهنه نمى گردد، دانشمندان از آن

ص: 255

سير نمى شوند، شگفتى هايش پايان نمى پذيرد و همان است كه وقتى جنّيان آن را شنيدند، گفتند: «إِنّا سَمِعْنا قُرْآناً عَجَباً»(1)؛ [ما قرآنى شگفت آور شنيديم]. اگر سخن بگويد راست مى گويد، چنانچه داورى كند، به عدالت رفتار مى نمايد و هركس به آن تمسّك جويد به راه راست هدايتش مى كند»(2).

اميرمؤمنان عليه السلام در نهج البلاغه مى فرمايند: «و بدانيد كه اين قرآن اندرز دهنده اى است كه اندرزش ترفندى نيست و راهبرى است كه گمراه نمى كند، و سخنگويى است كه دروغ نمى گويد. هر كه با قرآن همنشينى كند، چون برخيزد، يا بر هدايتش افزوده شده يا از كوردلى او كاسته گردد. و بدانيد، آن كه با قرآن است نيازمند نيست و كس را بدون قرآن بى نيازى حاصل نگردد. درمان دردهاى خود را در قرآن بجوييد. چون سختى پيش آيد از قرآن يارى بخواهيد. قرآن شفابخش بزرگ ترين دردها، يعنى كفر و نفاق و تباهى و گمراهى است. با قرآن از خدا حاجت بخواهيد و با حفظ قرآن به خدا روى آوريد، و آن را وسيله خواستنِ از مردم قرار مدهيد. بندگان خدا، براى روى آوردن به او قرآن را نيكوترين وسيله يافته اند. و بدانيد كه قرآن شافعى است كه شفاعتش پذيرفته آيد، و سخنورى است كه سخنش به تصديق مقرون است. هر كه را قرآن در روز قيامت شفاعت كند وى را بپذيرند، و هر كه را در قيامت، قرآن تقبيح كند سخنش به زيان او برگردد. در روز قيامت، آوازدهنده اى آواز دهد كه: "هر انسانى در جهان آخرت گرفتار عاقبت عمل خويش است، مگر عمل كنندگان به قرآن" پس از عمل كنندگان و از پيروان قرآن باشيد و قرآن را دليل شناخت پروردگار خويش دانيد و اندرز دهنده خود شماريد، و هر انديشه كه برخلاف قرآن دردل داريد صوابش مدانيد و هواهاى نفسانى خود را در برابر قرآن خائن بشماريد».(3)

پيامبر صلى الله عليه و آله فرمودند: «إنّ أكرم العباد إلى اللّه بعد الأنبياء العلماء، ثمّ حملة القرآن، يخرجون من الدنيا كما يخرج الأنبياء، و يحشرون من قبورهم مع الأنبياء، و يمرّون على الصراط مع الأنبياء، و يأخذون ثواب الأنبياء، فطوبى لطالب العلم و حامل القرآن ممّا لهم

ص: 256

عند اللّه من الكرامة و الشرف(1)؛ گرامى ترين بندگان پس از پيامبران، علما و سپس حاملان قرآنند. آنان مانند پيامبران از دنيا خارج مى شوند و با انبيا از قبرهايشان محشور مى گردند و با آنها از صراط مى گذرند و پاداش انبيا را مى گيرند. پس خوشا به حال طالب علم و حامل قرآن كه نزد خدا از چنين كرامت و شرافتى برخوردارند.»

نيز فرمودند: «حملة القرآن هم المحفوفون برحمة اللّه، الملبسون نور اللّه، المعلّمون كلام اللّه، من عاداهم فقد عادى اللّه، و من والاهم فقد والى اللّه (2)؛ حاملان قرآن كسانى هستند كه رحمت خدا پيرامونشان را فراگرفته و نور خدا آنان را پوشانده است. كلام خدا را تعليم مى دهند. هر كه با آنها دشمنى ورزد، با خدا دشمنى كرده و هر كه با آنان دوستى كند، با خدا دوستى نموده است».

و فرمودند: «در روز قيامت منبرهايى از نور نصب مى كنند و در كنار هر منبر شترى چابك از شتران نيكوى بهشتى قرار دارد. سپس نداكننده اى از سوى پروردگار ندا مى دهد: كجايند حاملانِ كتاب خدا؟ روى اين منبرها بنشينيد، كه هيچ ترس و اندوهى بر شما نيست تا خدا از حساب مردم فارغ شود. آن گاه به آنان خطاب مى شود: بر اين شترها سوار شويد و به سوى بهشت روانه گرديد»(3).

و فرمودند: «من استظهر القرآن و حفظه و أحلّ حلاله و حرّم حرامه، أدخله اللّه به الجنّة وشفّعه في عشرة من اهل بيته(4)؛ هر كه [حرمت] قرآن را [به نيكى] حفظ كند و حلالش را حلال و حرامش را حرام بداند خدا او را وارد بهشت مى كند و شفاعتش را در حق ده نفر از خاندانش مى پذيرد».

اميرمؤمنان عليه السلام نقل كرده كه پيامبر صلى الله عليه و آله فرمودند: «آيا مى خواهيد شما را بگويم كه چه كسى واقعاً فقيه و دين شناس است؟ گفتند: بلى يا رسول اللّه! حضرت فرمودند: كسى كه مردم را از رحمت خدا مأيوس و از مكر خدا ايمن نكند، كسى كه به آنان در نافرمانى خدا اجازه ندهد و كسى كه قرآن را از روى بى ميلى به ديگران واگذار نكند؛ زيرا در دانشِ بى فهم، عبادت بى تفقّه و قرائت بى انديشه خيرى وجود ندارد».(5)

ص: 257

علمى آن است كه حقايق علمى، خود به خود بر اثر آزمايش به وجود بيايند، مى گويد: تنها اعراب بودند كه اين مرحله علمى را، كه تقريبا از نظر پيشينيان ناشناخته بود، ترسيم كردند.

سپس مى گويد: «سيديو» معتقد است آنچه به مكتب بغداد در بدو تأسيس آن شكل داد همان انديشه علمى واقعگرايانه بود كه در شيوه پژوهش هاى آن حاكم بود و اصولاً قواعدى كه در گذشته استادان بررسى مى كردند، دانشجويان را از طريق معلوماتشان به سلسله مسائلى مبهم و مجهول انتقال مى داد و آنان را وامى داشت تا حقايق را به طور دقيق درك كنند و از مسبّبات به اسباب پى ببرند و تنها چيزى را بپذيرند كه آزمايش آن را به اثبات رسانده است. اين روش ثمربخش در قرن نهم ميلادى در اختيار اعراب بود و پس از گذشت سالهاى طولانى به دست دانشمندان جديد افتاد و آنها بدين وسيله به ارزشمندترين اكتشاف هاى خود دست يافتند».

مديون اعراب هستيم و آموزش علوم گوناگون در دانشگاه هاى ما پيوسته، جز در زمان حاضر، بر ترجمه كتاب هاى عربى متكى بوده است».

«ليبرى» درباره تأثير تمدّن اسلام بر تمدّن جهانى عصر حاضر مى گويد: «اگر عرب را از تاريخ برداريد نهضت اروپا قرن هاى متمادى تأخير خواهد داشت».

«سلوريان» بر اين باور است كه اعراب به سبب دقّت در بررسى هاى علمى و كوشش در پيشرفت علوم و فنونْ عصر درخشانى داشتند. (سپس اضافه مى كند): اگر بگوييم اروپا وامدار خدمات علمى اعراب است، خدماتى كه نخستين و بزرگ ترين عامل حركت در قرن سيزدهم و چهاردهم ميلادى است، سخنى به گزاف نگفته ايم.

«ولز» مى گويد: روش عرب اين بود كه حقيقت را با كمال استقامت و گستردگى جست وجو كند و با نهايت دقّت و روشنى آن را كشف نمايد؛ به گونه اى كه چيزى از آن در پرده ابهام نماند. اصولاً اين ويژگى، كه از يونانيان به اروپائيان منتقل شده - و در حقيقت بايد از آن به نور تعبير كرد - از طريق اعراب به ما رسيده و «لاتين» آن را در اختيار مردم عصر حاضر قرار نداده است.

«بارون» معتقد است روميان نتوانستند ميراثى را كه يونان از خود به جاى گذاشت به خوبى حفظ كنند، برخلاف اعراب كه آن را حفظ نمودند و تنها به اين اكتفا نكرده بلكه در صدد تكامل آن برآمدند و سرانجام آن را به نسل پس از خود و اعصار جديد تحويل دادند.

«سيديوان» مى گويد: محصول فراوان انديشه هاى عرب و اختراع هاى گران بهايشان گواه اين است كه آنها در تمام امور استادان مسلّم اروپائيان به شمار مى روند.

«دكتر جورج سارتون» مى گويد: بعضى غربى ها كه مى خواهند خدمات شرق به تمدّن را پنهان كنند تصريح مى كنند كه اعراب و مسلمانان فقط علوم قديم را نقل داده اند و چيزى به آن اضافه نكرده اند، در حالى كه اين اشتباه است؛ اعراب و مسلمانان بزرگ ترين معلّمان قرن هشتم، يازدهم و دوازدهم ميلادى به شمار مى رفتند.

اينها نمونه هايى از اعتراف هاى دانشمندان غرب بود. آنها هرچند اين خيزش و

ص: 260

پيشرفت را به «اعراب» نسبت داده اند، ولى بايد آن را از مفاخر اسلام و مسلمانان دانست.

در حقيقت مسلمانان بودند كه توانستند در جهان سِمت استادى پيدا كنند، و بالاتر اين كه تمدّن جديدى به وجود آورند و دنيا را از گرفتارى ها، بدبختى ها، جنگ ها و مشكلات نجات دهند. تمام اينها در سايه قرآن و قوانين ارزشمند و اصول اخلاقى آن و بر اساس ترغيب به بهشت و ترس از دوزخ و ايمان به خدا و پيامبر صلى الله عليه و آله و دستورهاى اسلام بود.

اكنون نيز اگر بخواهيم در جهان كنونى، تمدّن جديدى را پى ريزى كنيم و از بدبختى ها و مشكلات رهائى يابيم، چاره اى جز اين نداريم كه قرآن، ايمان به خدا و پيامبر صلى الله عليه و آله و ياد بهشت و دوزخ را زنده كنيم؛ زيرا ياد بهشت و دوزخ يكى از بزرگ ترين عوامل رهايى و استقامت انسان و قرار گرفتن او در مسير خدمت ديگران است.

عُرُباً أَتْراباً لِأَصْحابِ الَْيمِينِ * ثُلَّةٌ مِنَ الْأَوَّلِينَ * وَ ثُلَّةٌ مِنَ الاْخِرِينَ»(1)؛ و شما سه دسته شويد: ياران راست؛ كدامند ياران راست؟ و ياران چپ؛ كدامند ياران چپ؟ و سبقت گيرندگان مقدّمند؛ آنانند همان مقرّبانِ [خدا]، در باغستانهاى پرنعمت. گروهى از پيشينيان، و اندكى از متأخران. بر تختهايى جواهرنشان، كه روبروى هم بر آنها تكيه داده اند. بر گِردشان پسران جاودان [به خدمت] مى گردند، با جامها و آبريزها و پياله[ها]يى از باده ناب روان. [كه] نه از آن دردسر گيرند و نه بى خرد گردند. و ميوه از هرچه اختيار كنند. و از گوشت پرنده هرچه بخواهند. و حوران چشم درشت، مثلِ لؤلؤ نهانِ ميانِ صدف! [اينها] پاداشى است براى آنچه مى كردند. در آنها نه بيهوده مى شنوند و نه [سخنى] گناه آلود. سخنى جز سلام و درود نيست. و ياران راست؛ ياران راست كدامند؟ در [زير] درختان كُنار بى خار، و درختهاى موز كه ميوه اش خوشه خوشه روى هم چيده است. و سايه اى پايدار. و آبى ريزان. و ميوه اى فراوان، نه بريده و نه ممنوع. و همخوابگانى بالابلند. ما آنان را پديد آورده ايم پديد آوردنى! و ايشان را دوشيزه گردانيده ايم، شوىْ دوستِ همسال، براى ياران راست. كه گروهى از پيشينيانند، و گروهى از متأخران.

نمونه دوّم: قرآن كريم درباره دوزخ مى فرمايد: «بَلْ كَذَّبُوا بِالسّاعَةِ وَ أَعْتَدْنا لِمَنْ كَذَّبَ بِالسّاعَةِ سَعِيراً * إِذا رَأَتْهُمْ مِنْ مَكانٍ بَعِيدٍ سَمِعُوا لَها تَغَيُّظاً وَ زَفِيراً * وَ إِذا أُلْقُوا مِنْها مَكاناً ضَيِّقاً مُقَرَّنِينَ دَعَوْا هُنالِكَ ثُبُوراً * لا تَدْعُوا الْيَوْمَ ثُبُوراً واحِداً وَ ادْعُوا ثُبُوراً كَثِيراً»؛(2) [نه!] بلكه [آنها] رستاخيز را دروغ خواندند، و براى هركس كه رستاخيز را دروغ خوانَد آتشِ سوزانآماده كرده ايم. چون [دوزخ] از فاصله اى دور، آنان را ببيند، خشم و خروشى از آن مى شنوند. و چون آنان را در تنگنايى از آن به زنجير كشيده بيندازند، آنجاست كه مرگ [خود] را مى خواهند. «امروز يك بار هلاكِ [خود] را مخواهيد و بسيار هلاك [خود] را بخواهيد».

«وَ يَوْمَ يَحْشُرُهُمْ وَ ما يَعْبُدُونَ مِنْ دُونِ اللّهِ فَيَقُولُ أَ أَنْتُمْ أَضْلَلْتُمْ عِبادِي هؤلاءِ أَمْ هُمْ ضَلُّوا السَّبِيلَ * قالُوا سُبْحانَكَ ما كانَ يَنْبَغِي لَنا أَنْ نَتَّخِذَ مِنْ دُونِكَ مِنْ أَوْلِياءَ وَ لكِنْ مَتَّعْتَهُمْ وَ آباءَهُمْ حَتّى نَسُوا الذِّكْرَ وَ كانُوا قَوْماً بُوراً * فَقَدْ كَذَّبُوكُمْ بِما تَقُولُونَ فَما تَسْتَطِيعُونَ صَرْفاً

ص: 262

وَ لا نَصْراً»؛(1) و روزى كه آنها را با آنچه به جاى خدا مى پرستند، محشور مى كند، پس مى فرمايد: «آيا شما اين بندگان مرا به بيراهه كشانديد يا خود گمراه شدند؟» مى گويند: «منزهى تو، ما را نسزد كه جز تو دوستى براى خود بگيريم، ولى تو آنان و پدرانشان را برخوردار كردى تا [آنجا كه] ياد [تو] را فراموش كردند و گروهى هلاك شده بودند.» قطعاً [خدايانتان] در آنچه مى گفتيد، شما را تكذيب كردند؛ در نتيجه نه مى توانيد [عذاب را از خود] دفع كنيد و نه [خود را] يارى نماييد.

«يَوْمَ يَرَوْنَ الْمَلائِكَةَ لا بُشْرى يَوْمَئِذٍ لِلْمُجْرِمِينَ وَ يَقُولُونَ حِجْراً مَحْجُوراً * وَ قَدِمْنا إِلى ما عَمِلُوا مِنْ عَمَلٍ فَجَعَلْناهُ هَباءً مَنْثُوراً»؛(2) روزى كه فرشتگان را ببينند آن روز براى گناهكاران بشارتى نيست، و مى گويند: «دور و ممنوع [از رحمت خداييد].» و به هرگونه كارى كه كرده اند مى پردازيم و آن را [چون] گردى پراكنده مى سازيم.

«وَ يَوْمَ تَشَقَّقُ السَّماءُ بِالْغَمامِ وَ نُزِّلَ الْمَلائِكَةُ تَنْزِيلاً * الْمُلْكُ يَوْمَئِذٍ الْحَقُّ لِلرَّحْمنِ وَكانَ يَوْماً عَلَى الْكافِرِينَ عَسِيراً * وَ يَوْمَ يَعَضُّ الظّالِمُ عَلى يَدَيْهِ يَقُولُ يا لَيْتَنِي اتَّخَذْتُ مَعَ الرَّسُولِ سَبِيلاً * يا وَيْلَتى لَيْتَنِي لَمْ أَتَّخِذْ فُلاناً خَلِيلاً * لَقَدْ أَضَلَّنِي عَنِ الذِّكْرِ بَعْدَ إِذْ جاءَنِي وَ كانَ الشَّيْطانُ لِلاْءِنْسانِ خَذُولاً»؛(3) و روزى كه آسمان با ابرى سپيد از هم مى شكافد و فرشتگان نزول يابند! آنروز، فرمانروايى بحق، از آنِ [خداىِ] رحمان است و روزى است كه بر كافران بسىدشوار است. و روزى است كه ستمكار دستهاى خود را مى گزَد [و] مى گويد: «اى كاش با پيامبر راهى بر مى گرفتم. اى واى، كاش فلانى را دوست [خود] نگرفته بودم. او [بود كه] مرا به گمراهى كشانيد پس از آن كه قرآن به من رسيده بود.» و شيطان همواره فروگذارنده انسان است.

«الَّذِينَ يُحْشَرُونَ عَلى وُجُوهِهِمْ إِلى جَهَنَّمَ أُوْلئِكَ شَرٌّ مَكاناً وَ أَضَلُّ سَبِيلاً»؛(4) كسانى كه - به رو درافتاده - به سوى جهنم رانده مى شوند، آنان بدترين جاى و گم ترين راه را دارند.

«وَ الَّذِينَ يَقُولُونَ رَبَّنَا اصْرِفْ عَنّا عَذابَ جَهَنَّمَ إِنَّ عَذابَها كانَ غَراماً * إِنَّها ساءَتْ مُسْتَقَرًّا

ص: 263

وَ مُقاماً»؛(1) و كسانى اند كه مى گويند: «پروردگارا، عذاب جهنم را از ما بازگردان كه عذابش سخت و دائمى است. و در حقيقت، آن بدقرارگاه و جايگاهى است».

«يُضاعَفْ لَهُ الْعَذابُ يَوْمَ الْقِيامَةِ وَ يَخْلُدْ فِيهِ مُهاناً»؛(2) براى او در روز قيامت عذاب دو چندان مى شود و پيوسته در آن خوار مى ماند.

علاوه براين آيات، در قرآن آيات فراوان ديگرى نيز هست كه از بهشت و دوزخ سخن مى گويد و شامل ترغيب به بهشت و تهديد مردم از عذاب جهنم است.

زمين و ساكنانش براى او نيرنگ كنند، من او را از تمام آنها نجات مى دهم. و هر يك از بندگانم به يكى از مردم پناهنده شود و بدانم كه واقعاً چنين است، اسباب برابرى را از دستش مى گيرم و زمين را از زير او فرو مى برم و باكى ندارم در هر كجا نابود مى شود».(1)

ابوحمزه ثمالى نقل مى كند كه امام سجّاد عليه السلام فرمودند: «روزى از خانه بيرون آمدم تا به اين ديوار رسيدم، به آن تكيه دادم. ناگهان چشمم به مردى افتاد كه در برابرم ايستاده بود و در حالى كه دو جامه سفيد بر تن داشت به من مى نگريست. آن گاه به من خطاب كرد كه اى على بن الحسين، آيا تاكنون ديده اى كسى خدا را بخواند و خدا او را اجابت نكند؟ گفتم: نه. گفت: آيا تا كنون ديده اى كسى به خدا توكّل كند و خدا او را كفايت نكند؟ گفتم: نه. پرسيد: آيا تا كنون ديده اى كسى از خدا چيزى بخواهد و خدا به او ندهد؟ گفتم: نه. سپس از نظرم پنهان شد».(2)

ممكن است اين شخص حضرت خضر عليه السلام يا يكى از فرشتگان مقرّب الهى بوده است.

عبدالرحمن بن كثير نقل مى كند كه امام صادق عليه السلام فرمودند: «اِنَّ الغنى و العزّ يجولان فإذا ظفرا بموضع التوكّل أوطنا(3)؛ بى نيازى و عزّت همواره گردش مى كنند؛ هرگاه به جايگاه توكّل برسند در آنجا مى آرامند».

على بن سويد مى گويد: «از حضرت موسى بن جعفر عليه السلام درباره معناى آيه: «وَ مَنْ يَتَوَكَّلْ عَلَى اللّهِ فَهُوَ حَسْبُهُ»(4)؛ «و هركس بر خدا اعتماد كند او براى وى بس است» سؤال كردم؟ امام عليه السلام فرمودند: التوكل على اللّه درجات، منها: أن تتوكّل في أمورك كلّها، فما صنع بك كنت عنه راضياً، و ان تعلم أنّه لا يألوك خيراً و فضلاً، و تعلم أنّ الحكم في ذلك له فتوكّل على اللّه بتفويض ذلك إليه و ثق به فيها و في غيرها(5)؛ توكّل به خدا درجاتى دارد: يكى از آنها اين است كه در تمام كارهايت به او توكّل كنى و هر كارى در حقّ تو انجام مى دهد، از او خشنود باشى و بدانى كه او از نيكى و بخشش به تو [هرگز] كوتاهى نمى كند و فرمان در اختيار اوست، پس

ص: 265

با واگذار كردن كارها به خدا، بر او توكّل كن و به او اطمينان داشته باش».

معاوية بن وهب نقل مى كند كه امام صادق عليه السلام فرمودند: «هر كه سه چيز به او داده شود، از سه چيز باز داشته نمى شود: به كسى كه [توفيق] دعا كردن دهند، اجابت نيز نصيبش مى شود؛ به آن كه شكرگزارى داده شود، فراوانى نعمت نيز به او داده مى شود و به كسى كه توكل داده شود كفايت و بسندگى نيز به او داده مى شود. سپس فرمودند: آيا مگر در كتاب خدا اين آيات را نخوانده اى: «وَ مَنْ يَتَوَكَّلْ عَلَى اللّهِ فَهُوَ حَسْبُهُ؟»؛(1) و هركس بر خدا اعتماد كند او براى وى بس است. «لَئِنْ شَكَرْتُمْ لَأَزِيدَنَّكُمْ...»؛(2) اگر واقعاً سپاسگزارى كنيد، [نعمت] شما را افزون خواهم كرد. «ادْعُونِي أَسْتَجِبْ لَكُمْ»؛(3) مرا بخوانيد تا شما را اجابت كنم»(4).

حسين بن علوان نقل كرده كه امام صادق عليه السلام فرمودند: «در بعضى از كتاب ها[ى مقدس] خواندم كه: خداى متعال مى فرمايد: به عزّت و جلال و عظمت و بلندى خودم بر عرش قسم كه بى ترديد آرزوى هر كه را به غير من توجّه كند به نااميدى مبدّل مى كنم و پيش مردم جامه ذلت برتن وى مى پوشانم و او را از مقام قرب خود دور مى سازم و از فضل خود محروم مى كنم. آيا او در سختى ها جز مرا آرزو مى كند، حال آن كه خود سختى ها در اختيار من است؟ و با انديشه خود در خانه ديگران را مى كوبد در حالى كه كليدِ همه درهاى بسته نزد من است؟ و هر كه مرا بخواند در به رويش گشوده است. كيست كه در مصيبتى به مدد من دل ببندد و به فريادش نرسيدم؟ و كيست كه در حوادث بزرگ به من اميد بسته و نااميدش كرده باشم؟ من آرزوهاى بندگانم را نزد خود نگاه داشته ام، اما به نگاهدارى من راضى نشدند. آسمان هاى خود را از كسانى كه از تسبيح من خسته نمى شوند پر كرده ام و به آنها فرمان داده ام كه درهاى ميان من و بندگانم را نبندند، ولى بندگانم به گفته ام اطمينان نكردند. آيا كسى كه به بلايى از بلاهاى من گرفتار شده نمى داند كه هيچ كس، جز من و با اجازه من، آن را از او رفع نمى كند؟ چه شده است كه مى بينم [بنده ام] از من غافل شده است؟ چيزى را كه از من نخواسته بود از سر جود و سخاوت خويش به او عطا كردم، اما وقتى آن

ص: 266

را از او گرفتم از من تقاضاى بازگرداندنش را ننمود، و [به جاى من] از ديگران درخواست كرد؟ مگر نه اين كه من پيش از درخواست عطا مى كنم، حال آيا از من درخواست مى كند و عطا نكنم؟ آيا من بخيلم تا بنده ام به من بخل ورزد؟ آيا جود و كرم ويژه من نيست؟ آيا عطوفت و مهربانى در اختيار من نيست؟ آيا من خواستگاه و جايگاه اصلى آرزوها نيستم؟ پس چه كسى جز من آن ها را تأمين مى كند؟ آيا آرزومندان از اين كه نزد ديگرى آرزوى خود را مطرح مى كنند، نمى ترسند؟ اگر تمام اهل آسمان ها و زمين آرزو داشته باشند و هر يك از آنها به اندازه تمام آرزوها، آرزو كنند و من آرزويشان را برآورده سازم، به قدر ذرّه اى از مُلك و دارايىِ من كاسته نمى شود. آخر، چگونه مُلكى كه من سرپرست آن هستم كاسته شود؟ بدا به حال كسانى كه از رحمت من مأيوس هستند. بدا به حال كسانى كه مرا نافرمانى مى كنند و در اعمال خود مراقب نيستند»(1).

روايت شده است كه: «امام صادق عليه السلام درباره آيه: «وَ ما يُؤمِنُ أَكْثَرُهُمْ بِاللّهِ إِلاّ وَ هُمْ مُشْرِكُونَ»(2)؛ "و بيشترشان به خدا ايمان نمى آورند جز اين كه [با او چيزى را] شريك مى گيرند."فرمودند: اين شرك آن است كه كسى بگويد: اگر فلانى نبود، من هلاك شده بودم؛ اگر فلانى نبود من وضعم چنين و چنان نبود و اگر فلانى نبود خانواده من از دست رفته بود. مگر نمى بينى كه بدين ترتيب براى خدا شريك قرار داده است؟ شريكى كه به او روزى مى دهد و حوادث را از او دفع مى كند؟ راوى مى گويد: از امام عليه السلام پرسيدم: پس چه بگويد؟ امام عليه السلام فرمودند: بگويد: اگر خدا به وسيله فلانى بر من منّت نگذاشته بود، هلاك شده بودم»(3). مقصود اين است كه فرد را سببِ اصلى و مستقّل نداند، بلكه او را به عنوان سببى بداند كه خدا او را بدين كار توفيق داده است.

حمزة بن حمران مى گويد: از امام صادق عليه السلام شنيدم كه مى فرمودند: «پيامبر خدا در ضمن خطبه اى كه از آن حضرت به جاى مانده است، فرمودند: اى مردم، شما نشانه هايى داريد، پس به سوى آنها حركت كرده و آن را دريابيد، پايانى داريد، پس به سوى آن در حركت باشيد. آگاه باشيد كه مؤمن در ميان دو ترس عمل مى كند: يكى زمانى كه بر او گذشته و نمى داند خدا با او چه

ص: 267

مى كند، و ديگرى زمانى است كه باقى مانده و نمى داند خدا درباره آن چه حكم مى كند؟ [و چه تقديرى برايش رقم مى زند؟] بنده مؤمن پيوسته از وجود [زندگانى] خويش استفاده مى كند و از دنياى خود براى آخرتش توشه برمى گيرد و از جوانى اش پيش از رسيدن به پيرى و از زندگى اش پيش از مُردن. قسم به آن كه جان محمّد در اختيار اوست، پس از گذشت دنيا ديگر جاى طلب خشنودى نيست، و ديگر جز بهشت يا دوزخ سراى ديگرى وجود ندارد»(1).

حذاء نقل كرده كه امام صادق عليه السلام فرمودند: «المؤمن بين مخافتين: ذنب قد مضى لا يدري ما صنع اللّه فيه، و عمر قد بقي لا يدري ما يكتسب فيه من المهالك، فلا يصبح إلاّ خائفا و لا يصلحه إلاّ الخوف(2)؛ مؤمن در ميان دو ترس قرار دارد: گناهى كه گذشته است و نمى داند خدا درباره آن چه مى كند و عمرى كه باقى مانده و نمى داند در آن چه مهلكه هايى كسب مى كند. بنابراين پيوسته در حال ترس و هراس است و چيزى جز ترس، او را اصلاح نمى كند».

داوود رقى مى گويد: «آن حضرت درباره آيه شريفه: «وَ لِمَنْ خافَ مَقامَ رَبِّهِ جَنَّتانِ»(3)؛ "و هركس را كه از مقام پروردگارش بترسد دو باغ است" فرمودند: من علم أنّ اللّه يراه و يسمع ما يقول، و يعلم ما يعمله من خيرٍ أو شرّ فيحجزه ذلك عن قبيح من الأعمال، فذلك الذي خاف مقام ربّه و نهى النفس عن الهوى(4)؛ كسى كه بداند خدا او را مى بيند و آنچه مى گويد، مى شنود و هر عملى كه انجام مى دهد، خير باشد يا شرّ، از آن آگاه است. اين باعث شود كه از كارهاى زشت دست بردارد. چنين كسى از مقام پروردگارش ترسيده و نفس خود را از هوى و هوس باز داشته».

و نيز به اسحاق بن عمّار فرمودند: «يا اسحاق خف اللّه كأنّك تراه و إن كنت لا تراه فإنّه يراك، فإن كنت ترى أنّه لا يراك فقد كفرت، و إن كنت تعلم أنّه يراك ثمّ برزت له بالمعصية فقد جعلته من أهون الناظرين عليك(5)؛ اى اسحاق از خدا چنان بترس كه گويى او را مى بينى؛ اگر تو نمى بينى، او بى شك تو را مى بيند. اگر معتقدى كه تو را نمى بيند كه كافر شده اى و اگر مى دانى

ص: 268

كه وى تو را مى بيند و تو آشكارا نافرمانى اش مى كنى، او را در شمار پست ترين بينندگان قرار داده اى».

ابوحمزه مى گويد امام صادق عليه السلام فرمودند: «من عرف اللّه خاف اللّه و من خاف اللّه سخت نفسه عن الدنيا(1)؛ كسى كه خدا را بشناسد، از او مى ترسد و هر كه از خدا بترسد، دنيا را رها مى كند».

صدوق نقل مى كند كه رسول خدا صلى الله عليه و آله فرمودند: «رأس الحكمة مخافة اللّه عزّوجلّ(2)؛ سرآمد تمام حكمت ها خوف از خداست».

امام صادق عليه السلام فرمودند: «من خلا بذنب فراقب اللّه تعالى فيه و إستحيا من الحفظة غفر اللّه له جميع ذنوبه و إن كانت مثل ذنوب الثقلين(3)؛ هركس در خلوت با گناهى مواجه شود و خداى تعالى را مراقب خود ببيند و از نگهبانان وى شرم كند، خدا تمامى گناهانش را مى بخشد، هرچند به قدر گناه جنّ و انس باشد».

همچنين فرمودند: «گروهى با گناهانى مواجه شدند و از آن ها ترسيدند، دسته اى ديگر بر آنان گذشتند، پرسيدند: شما را چه شده است؟ گفتند: با گناهانى مواجه شديم واز آنها ترسيديم. گفتند: ما به جاى شما آنها را به دوش مى گيريم. خداى متعال فرمود: آنها از من مى ترسند و شما بر من جرأت پيدا مى كنيد؟ لذا بر آنها عذاب نازل كرد»(4).

امام صادق عليه السلام از پدرانش نقل مى كنند كه اميرمؤمنان عليه السلام فرمودند: «مؤمن هرچند نيكوكار باشد صبح و شام در حال خوف به سر مى برد، زيرا او ميان دو امر قرار دارد: زمان گذشته كه نمى داند خدا درباره آن چه مى كند و مرگِ نزديك كه نمى داند چه بلاهايى به او مى رسد؟ آگاه باشيد، پيوسته نيك بگوييد تا به آن شناخته شويد و كار نيكو انجام دهيد تا از اهل آن به شمار آييد. با خويشان خود رابطه خوبى داشته باشيد؛ هرچند با شما قطع رابطه كنند و به آنانى كه شما را از دهش محروم ساخته اند فضل و بخشش كنيد، و به آن كه شما را امين خود شمرده است امانتش را باز گردانيد، و با كسى كه با شما پيمان بسته است وفادارى كنيد و هنگام داورى عادلانه رفتار نماييد»(5).

ص: 269

حارث يا مغيره مى گويد به امام صادق عليه السلام عرض كردم: در وصيّت لقمان به فرزندش چه نكته هايى نهفته بود؟ فرمودند: «كان فيها الأعاجيب، و كان أعجب ما فيها أن قال لابنه: خف اللّه خيفة لو جئته ببرّ الثقلين لعذّبك، و ارج اللّه رجاءاً لو جئته بذنوب الثقلين لرحمك؛ در آن عجايبى بود و عجيب ترين آنها، اين بود كه به پسرش گفت: از خدا چنان بترس كه اگر نيكى جنّ و انس را آورده اى [با خود چنان فكر كنى كه] تو را عذاب مى كند و به لطف و عفو او چنان اميدوار باش كه اگر گناه تمام جنّ و انس را مرتكب شده اى تو را مى آمرزد. سپس امام صادق عليه السلام فرمودند: پدرم مى گفت: ليس من عبد مؤمن إلاّ و في قلبه نوران: نور خيفة و نور رجاء، لو وزن هذا لم يزد على هذا، و لو وزن هذا لم يزد على هذا؛ هر بنده مؤمنى در قلبش دو نور وجود دارد: ترس و اميد. اگر آن دو باهم سنجيده شوند نه اين بر آن زيادتى يابد و نه آن بر اين فزونى و كاستى»(1).

احمد بن ابى عبداللّه از طريق [روايى] خود نقل مى كند كه به امام صادق عليه السلام گفته شد: گروهى گناه مى كنند و مى گويند: [به خدا] اميد داريم و پيوسته تا دم مرگ چنين اند. امام عليه السلام فرمودند: «هؤلاء قوم يترجحون في الأماني، كذبوا ليسوا براجين، من رجا شيئاً طلبه، و من خاف من شيء هرب منه(2)؛ اينها مردمى اند كه آرزوهايشان فراوان است. اينها دروغ مى گويند و اميدوار نيستند. هركس به چيزى اميد داشته باشد، در جست وجوى آن بر مى آيد و هر كه از چيزى بترسد، از آن فرار مى كند».

همچنين حضرت فرمودند: «ارج اللّه رجاءاً لا يجرئك على معصيةٍ، و خف اللّه خوفاً لا يؤيسك من رحمته؛(3) به خدا چنان اميدوار باش كه تو را بر نافرمانى اش جرأت ندهد و از خدا چنان بترس كه تو را از رحمتش نااميد نكند».

رسول خدا صلى الله عليه و آله به ابوذر فرمودند: «اى ابوذر، اگردوست دارى نيرومندترين مردم باشى به خدا توكّل كن و چنانچه دوست دارى گرامى ترين مردم شوى، از خداى بزرگ پروا داشته باش و

ص: 270

اگر دوست دارى بى نيازترين مردم باشى به آنچه در اختيار خداست اميدوارتر باش از آنچه در اختيار توست. اى ابوذر، اگر همه مردم به اين آيه عمل مى كردند، برايشان كافى بود: «وَ مَنْ يَتَّقِ اللّهَ يَجْعَلْ لَهُ مَخْرَجاً * وَ يَرْزُقْهُ مِنْ حَيْثُ لا يَحْتَسِبُ وَمَنْ يَتَوَكَّلْ عَلَى اللّهِ فَهُوَ حَسْبُهُ إِنَّ اللّهَ بالِغُ أَمْرِهِ قَدْ جَعَلَ اللّهُ لِكُلِّ شَيْءٍ قَدْراً»(1)؛ و هركس از خدا پروا كند، [خدا] براى او راه بيرون شدنى قرار مى دهد. و از جايى كه حسابش را نمى كند، به او روزى مى رساند، و هركس بر خدا اعتماد كند او براى وى بس است. خدا فرمانش را به انجام رساننده است. به راستى خدا براى هر چيزى اندازه اى مقرر كرده است»(2).

همچنين فرمودند: «لو أنَّ رجلاً توكّل على اللّه بصدق النية لاحتاجت إليه الامور ممّن دونه فكيف يحتاج هو و مولاه الغنيّ الحميد(3)؛ اگر مردى با پاكدلى و خوش نيّتى، به خدا توكّلكند كارها به او نيازمند مى شوند. چگونه چنين كسى كه مولايش بى نيازِ ستوده صفات است محتاجِ [ديگران] مى گردد؟»

و فرمودند: «من توكّل و قنع و رضي كُفي المطلب(4)؛ هركس توكّل و قناعت كند و خشنود باشد، براى رسيدن به خواسته هايش همين بس است».

امام صادق عليه السلام به عبداللّه بن جندب فرمودند: «يا جندب، يهلك المتوكّل على عمله و لا ينجو المجترى ء على الذنوب الواثق برحمة اللّه، قلت فمن ينجو؟ قال: الذين هم بين الخوف و الرجاء كأنّ قلوبهم في مخلب طائر شوقاً إلى الثواب و خوفاً من العقاب(5)؛ اى جندب، كسى كه به كار خويش تكيه كند، هلاك مى گردد و كسى كه به رحمت خدا اطمينان دارد و به گناهان جرأت مى ورزد رهائى نمى يابد. عبداللّه مى گويد: از آن حضرت پرسيدم: پس چه كسى نجات مى يابد؟ فرمودند: آنان كه در ميان ترس و اميدند. دل هاى آنها در اشتياقِ رسيدن به پاداش و ترس از كيفر، مثل آن است كه در چنگال پرنده اى قرار دارد».

ص: 271

امام كاظم عليه السلام به هشام بن حكم فرمودند: «يا هشام لا يكون الرجل مؤمناً حتّى يكون خائفاً راجياً و لا يكون خائفا راجيا حتّى يكون عاملاً لما يخاف و يرجى(1)؛ اى هشام، آدمى ايمان نخواهد داشت مگر آن كه همواره ترسان و اميدوار باشد؛ نيز ترسان و اميدوار نخواهد بود، مگر آن كه به آنچه ترس و اميد دارد عمل كند».

امام صادق عليه السلام فرمودند: «من عرف اللّه خافه، و من خاف اللّه حثّه الخوف من اللّه على العمل بطاعته و الأخذ بتأديبه، فبشّر المطيعين المتأدّبين بأدب اللّه و الآخذين عن اللّه، أنّه حقّ على اللّه أن ينجيهم من مضلّات الفتن(2)؛ هر كه خدا را شناخت از او ترسيد و هر كه از خدا ترسيد، اين ترس او را به اطاعت از خدا و پذيرفتن تربيتش وا مى دارد. بر فرمانبردارانى كه اخلاق و ادب خدايى يافته اند و دستورهايشان را از خدا مى گيرند مژده و بشارت باد. بر عهده خداستكه آنان را از فتنه هاى گمراه كننده نجات بخشد».

رسول اكرم صلى الله عليه و آله به ابوذر فرمودند: «اى ابوذر، خداى تعالى مى گويد: من براى بنده ام دو ترس را با هم يكجا جمع نمى كنم و براى او دو امنيّت را يكجا فراهم نمى آورم: اگر از من ايمن بود، او را از روز قيامت مى ترسانم و اگر از من ترسيد، او را در روز قيامت ايمن و مطمئن مى گردانم. اى ابوذر، اگر مردى، عمل هفتاد پيامبر را داشته باشد، بايد آن را كوچك بشمارد و بترسد از آن كه مبادا از شرّ روز قيامت نجات نيابد. اى ابوذر، خدا فرشتگانى دارد كه پيوسته ايستاده اند و از ترس او سرهاى خود را بلند نمى كنند تا دومين دميدنِ صور انجام گيرد؛ آن گاه همگى مى گويند: خدايا، تو منزّهى و ما به حمد و ستايش تو مشغوليم. آن چنان كه شايسته تو است تو را پرستش نكرديم. اگر مردى عملِ هفتاد صدّيق را داشته باشد بايد آن را به دليل سختى هائى كه امروز مى بيند، اندك بشمارد».(3)

پيامبر صلى الله عليه و آله به ابوكاهل فرمودند: «يا أبا كاهل لن يغضب ربّ العزّة على من كان في قلبه مخافة، و لا تأكل النار منه هُدبة(4)؛ اى ابوكاهل، هرگز پروردگار بزرگ به كسى كه در دلش ترس

ص: 272

باشد خشم نمى گيرد، و آتش، مژه اى از او نمى سوزاند».

اميرمؤمنان عليه السلام فرمودند: «إنّ اللّه إذا جمع الناس يوم القيامة نادى فيهم مناد، أيّها الناس إنّ أقربكم اليوم من اللّه أشدّكم منه خوفاً، و إنّ أحبّكم إلى اللّه أحسنكم عملاً، و إنّ أفضلكم عند اللّه منصباً أعملكم فيما عنده رغبة، و إنّ أكرمكم عليه أتقاكم(1)؛ هرگاه خدا مردم را در روز قيامت گرد آورد، نداكننده اى ميان آنها فرياد مى زند: اى مردم، امروز نزديك ترين شما به خدا كسى است كه از او بيشتر ترسيده باشد؛ محبوب ترين شما كسى است كه عملش نيكوتر باشد؛ بالاترين شما از نظر مقام نزد وى، كسى است كه در كارهاى الهى رغبت بيشترى داشته باشد؛ گرامى ترين شما پرهيزكارترين شماست».

نقل شده است كه امام سجّاد عليه السلام فرمودند: «بندگان خدا، بدانيد كه هركس از گناه بترسد، ازرختخوابش فاصله مى گيرد و از خواب امتناع مى ورزد و اگر از پادشاه اهل دنيا بترسد، از بعضى خوردنى ها و نوشيدنى ها خوددارى مى كند، پس اى آدميزاده، با ترس از مخالفت پروردگار بزرگ و كيفر سختى كه به اهل معصيت و گناه مى دهد و حوادث ناگوارى كه شب و روز براى آنها پيش مى آيد چه مى كنى؟ اين است همان كيفرى كه فرارى از آن نيست و پناهنگاهى در برابر آن وجود ندارد. اى اهل ايمان، از نافرمانى خدا بترسيد چنان كه اهل تقوى و يقين مى ترسند. خداى متعال مى فرمايد: «ذلِكَ لِمَنْ خافَ مَقامِي وَ خافَ وَعِيدِ»؛(2) اين براى كسى است كه از ايستادن [در محشر به هنگام حساب] در پيشگاه من بترسد و از تهديدم بيم داشته باشد».(3)

نويسنده كتاب الاسلام يتحدّى [= اسلام، هماورد مى طلبد] مى گويد: ترس از پليس و دادگاه براى از بين بردن جرائم و جنايت ها كافى نيست، بلكه بايد در درون جامعه نيروى بازدارنده اى وجود داشته باشد تا مردم را از ارتكاب جرائم باز دارد. عواملى مانند رشوه، حمايت هاى بى جا، خدمات وكيلان زبردست و گواهى هاى دروغ، همه براى حمايت از مجرم در برابر هر پليس يا دادگاه انسانى كافى هستند. اصولاً مجرم اگر بتواند از چنگال قانون فرار كند از هيچ كيفرى نمى ترسد. ولى دين الهى تمام اين مشكلات را حلّ مى كند. اعتقاد به آخرت كه در دين الهى مطرح است، بهترين عامل بازدارنده از ارتكاب جرايم به شمار مى آيند و كافى است كه در وجدان انسان، احساسى را به وجود بياورد كه اگر در برابر قاضى شهادت دروغ داده شد در خود احساس گناه و سرزنش كند.

سپس ادامه مى دهد: رويدادى را دانشمند هندى، دكتر عنايت اللّه مشرقى نقل كرده و مى گويد: در روز يكشنبه اى از روزهاى سال 1909 ميلادى باران به شدّت مى باريد. من براى انجام كارى از خانه بيرون آمدم. در بين راه به ستاره شناس معروف «سر جيمز» استاد دانشگاه كمبريج برخوردم كه كتاب انجيل و چترى زير بغل داشت و به طرف كليسا مى رفت. نزديك او رفتم و سلام كردم. پاسخ مرا نداد. دوباره سلام كردم. از من پرسيد: چه مى خواهى؟ گفتم: دو سؤال دارم: اوّل اين كه على رغم آن كه باران به شدّت مى بارد، چرا شما چترت را زير بغل گرفته اى؟ جيمز لبخندى زد و فورا چترش را باز كرد.

امّا پرسش دوّم اين كه چه انگيزه اى شما را كه دانشمند معروفى هستيد، واداشته تا به كليسا برويد؟ او لحظه اى توقّف كرد سپس گفت: بعدازظهر براى صرف چاى به خانه ام بيا. وقتى به خانه او رسيدم سر ساعت چهار بعدازظهر، همسرش از خانه بيرون آمد و به من گفت: جيمز منتظر شماست. من وارد اتاقش شدم. او نشسته و غرق در فكر بود. جلوى او ميز كوچكى قرار داشت كه وسايل چاى روى آن بود. وقتى متوجّه من شد، پرسيد: سؤال تو چه بود؟ سپس بدون آن كه منتظر پاسخم شود، مطالبى را درباره پيدايش اجرام آسمانى و نظام حيرت انگيزشان و ابعاد و فاصله هاى نامتناهى و جاذبيّت و نور شگفت آورشان بيان

ص: 274

كرد، به گونه اى كه من در قلبم احساس كردم كه او در برابر هيبت و عظمت پروردگار تكان مى خورد. پس از چند لحظه مو بر تنش راست و اشك از چشمان او جارى شد و دستانش از ترس خدا مى لرزيد. كمى درنگ كرد و پس از چند لحظه شروع به سخن كرد و گفت: اى عنايت اللّه، وقتى به شگفتى هاى آفرينش خدا مى نِگرم، سراسر وجودم از عظمت الهى بر خود مى لرزد و آن گاه كه در برابر خدا ركوع مى كنم و به او مى گويم: خدايا تو بزرگى؛ در خود مى يابم كه هر جزئى از اجزاى بدنم با من در اين دعا همراه است و آرامش و سعادت فوق العاده اى كه هزار بار از سعادت ديگران برتر است در خود احساس مى كنم. آقاى عنايت اللّه خان، حال فهميدى براى چه به كليسا مى روم؟

عنايت اللّه خان مى افزايد: اين گفت وگو در من طوفانى عجيب ايجاد كرد. به آقاى جيمزگفتم: سرورم، اين توضيحات علمى كه بيان كرديد در من تأثير جدى گذاشت و من آيه اى از كتاب مقدّس خودمان (قرآن) را به ياد آوردم، اگر اجازه بدهيد آن را براى شما بخوانم؟ جيمز با كمال خوشحالى و به نشانه موافقت سرش را تكان داد. من اين آيه را قرائت كردم: «وَ مِنَ الْجِبالِ جُدَدٌ بِيضٌ وَ حُمْرٌ مُخْتَلِفٌ أَلْوانُها وَ غَرابِيبُ سُودٌ * وَ مِنَ النّاسِ وَ الدَّوَابِّ وَ الْأَنْعامِ مُخْتَلِفٌ أَلْوانُهُ كَذلِكَ إِنَّما يَخْشَى اللّهَ مِنْ عِبادِهِ الْعُلَماءُ...»(1)؛ «و از برخى كوهها، راهها [و رگه ها]ى سپيد و گلگون به رنگهاى مختلف و سياه پررنگ [آفريديم]. و از مردمان و جانوران و دامها كه رنگهايشان همان گونه مختلف است [پديد آورديم]. از بندگان خدا تنها دانايانند كه از او مى ترسند».

جيمز فرياد برآورد: چه گفتى؟ از بندگان خدا تنها دانايانند كه از او مى ترسند؟! راستى عجيب است! اين مسأله اى كه من پس از پنجاه سال بررسى و تجربه به آن دست يافتم، محمّد [ صلى الله عليه و آله ] از آن خبر داده است؟! راستى آيا اين آيه در قرآن وجود دارد؟ اگر حقيقتا چنين است از جانب من اين گواهى را بنويس كه قرآن كتابى است از سوى پروردگار.

آن گاه جيمز ادامه مى دهد: محمّد صلى الله عليه و آله ، فردى درس نخوانده بود؛ او هرگز نمى توانست

ص: 275

از پيش خود، پرده از روى اين راز بردارد. اين خداست كه او را از اين راز باخبر ساخته است. جدّا شگفت انگيز و حيرت زاست!

مساحتش نزديك به ده فرسخ يا بيشتر بود - فقط يك زندان وجود داشت، آن هم از چوب نِى ساخته شده بود كه گاهى زندانيان بعضى از نِى ها را مى كندند و از زندان مى گريختند.

امّا در مقابل اين سيره وقتى حجّاج بن يوسف ثقفى روى كار آمد و حكومت خود را بر اساس مادّيات و خالى از روح ايمان و فضيلت و تقوا بنيان گذاشت، زندانى در كوفه ساخت كه 120 هزار نفر را در آن جاى داد. اين علاوه بر افرادى بود كه شب و روز آنها را مى كشت. بعضى مورخان تعداد كسانى را كه در دروان حكومت حجّاج كشته شده اند بيش از 120 هزار نفر گفته اند، در حالى كه تعداد اشخاصى را كه حضرت على عليه السلام به سبب بعضى جرائم مانند زنا و ارتداد اعدام كرده، به صد نفر نمى رسد.

آخرت آسان تر است. اميرمؤمنان عليه السلام پرسيدند: تو را از چه چيز پاك كنم؟ گفت: من مرتكب زنا شده ام. حضرت از او پرسيدند: وقتى اين كار را كردى شوهر داشتى يا بدون شوهر بودى؟ گفت: شوهر داشتم. فرمودند: آيا شوهرت حاضر بود يا غائب؟ گفت: حاضر بود. آن گاه حضرت به او فرمودند: برو وقتى وضع حمل كردى نزد من بيا تا تو را پاك گردانم. وقتى آن زن رفت و ديگر سخن اميرمؤمنان عليه السلام را نمى شنيد، آن حضرت فرمودند: خدايا اين اولين اقرار او بود.

چندى بعد آن زن بازگشت و گفت: وضع حمل كردم، مرا پاك گردان. اميرمؤمنان عليه السلام تجاهل كرده و فرمودند: اى كنيز خدا، تو را از چه چيز پاك گردانم؟ گفت: من زنا كرده ام، مرا پاك گردان. اميرمؤمنان عليه السلام پرسيدند: آيا وقتى اين كار را انجام دادى، شوهر داشتى؟ گفت: آرى. حضرتفرمودند: شوهرت حاضر بود يا غائب؟ گفت: حاضر بود. اميرمؤمنان عليه السلام به او فرمودند: برو و اين بچه را طبق فرمان خدا دو سال تمام شير بده. آن زن رفت و وقتى دور شد، به گونه اى كه صداى آن حضرت را نمى شنيد، اميرمؤمنان عليه السلام فرمودند: خدايا اين دومين اقرار او بود.

پس از آن كه دو سال گذشت، آن زن آمد و گفت: بچه را دوسال كامل شير دادم، اينك مرا پاك گردان. اميرمؤمنان عليه السلام دوباره تجاهل كردند و پرسيدند: تو را از چه چيز پاك گردانم؟ گفت: من زنا كرده ام، مرا پاك گردان. فرمودند: وقتى اين كار را كردى شوهر داشتى؟ گفت: آرى. فرمودند: آيا شوهرت حاضر بود يا غائب؟ گفت: حاضر بود. فرمودند: برو و از بچه سرپرستى كن تا وقتى كه خودش بتواند آب و غذا بخورد،از پشت بام نيفتد و در چاه سقوط نكند.

زن در حالى كه گريه مى كرد، بازگشت. وقتى كمى دور شد، به گونه اى كه صداى آن حضرت به گوشش نمى رسيد، حضرت فرمودند: خدايا اين اقرار سوم او بود.

در بين راه عمرو بن حريث مخزومى به آن زن برخورد، از او پرسيد: اى كنيز خدا، چرا گريه مى كنى؟ مى بينم مكرّر نزد على عليه السلام مى روى و از او مى خواهى تا تو را پاك كند؟ زن گفت: نزد على عليه السلام رفتم و تقاضا كردم پاكم كند، به من فرمود: برو از بچه سرپرستى كن تا وقتى كه خودش بتواند آب و غذا بخورد، از پشت بام نيفتد و در چاه سقوط نكند. من مى ترسم مرگم برسد، حال آن كه هنوز پاك نشده باشم. عمرو بن حريث گفت: نزد على عليه السلام بازگرد، من از بچه سرپرستى مى كنم.

ص: 278

زن نزد آن حضرت بازگشت و سخنان عمرو بن حريث را نقل كرد. اميرمؤمنان عليه السلام در حالى كه تجاهل مى كردند، از وى پرسيدند: براى چه عمرو مى خواهد از بچه ات سرپرستى كند؟ زن گفت: من زنا كرده ام، مى خواهم مرا پاك كنى. حضرت پرسيدند: وقتى اين كار را كردى شوهر داشتى؟ گفت: آرى. فرمودند: آيا شوهرت غايب بود؟ گفت: نه، حاضر بود. اميرمؤمنان عليه السلام سرشان را به طرف آسمان بلند كردند و فرمودند: خدايا چهار شهادت بر او ثابت شد.

[تا آن كه مى گويد]: عمرو بن حريث ديد صورت اميرمؤمنان عليه السلام مانند انار سرخ شده است. وقتى چنين ديد به آن حضرت گفت: يا اميرمؤمنان عليه السلام مى خواستم از بچه سرپرستى كنم، چون فكر مى كردم مطابق ميل شماست. حال كه آن را نمى پسندى من اين كار را نمى كنم.اميرمؤمنان عليه السلام فرمودند: آيا بعد از آن كه چهار شهادت براى خدا ثابت شد [اين سخن را مى گويى]؟ حال بايد با ذلّت از بچه سرپرستى كنى...»(1).

گناهى نيست." اين زن، گناهكار و تجاوزكار نيست. آن گاه عمر رهايش كرد»(1).

راستى چه انگيزه اى جز ايمان، انسان را در پاكى تا اين حدّ بالا مى برد و او را وامى دارد كه در محضر پيامبر صلى الله عليه و آله يا وصىّ اش به خطايش اعتراف كند، با اين كه مى داند اين امر باعث رسوايى او در ميان مردم شده و كيفر شديدى را در پى خواهد داشت. آرى، اين همان ايمان واقعى است كه اگر در قلبى وارد شود، صاحب آن را در رفتار و كردار هدايت مى كند و او را در مسير مستقيم قرار مى دهد.

پرداخت گردد؛ خداى متعال مى فرمايد: «وَ مَنْ أَحْياها فَكَأَنَّما أَحْيَا النّاسَ جَمِيعاً»(1)؛ و هركس كسى را زنده بدارد، چنان است كه گويى تمام مردم را زنده داشته است.

اميرمؤمنان عليه السلام به اولى رو كردند و فرمودند: تو چرا به قتل آن مرد اعتراف كردى؟ آن مرد گفت: چه كارى مى توانستم بكنم؟ آيا انكار مى كردم و آيا در آن شرايط، انكار براى من فايده اى داشت؟ من در دستم كارد آلوده به خون داشتم و بالاى سر كشته اى غرق در خون ايستاده بودم و گواهان هم مرا به اين حالت ديده بودند، در حالى كه من سر گوسفندى را كنار خرابه بريده بودم و براى قضاى حاجت وارد آن جا شدم و آن مرد را كشته ديدم»(2).

شيخ طوسى در كتاب نهايه مى گويد: «هرگاه شخصى متّهم به قتلِ كسى باشد و خودش اقرار كند، سپس فرد ديگرى بيايد و بگويد من او را كشته ام و فرد اول از اقرارش برگردد، از هر دو نفر قصاص و ديه برداشته مى شود و ديه مقتول را از بيت المال به اولياى مقتول مى پردازند. سپس مى گويد: اين قضاوت امام حسن عليه السلام در زمان حيات پدرش بوده است»(3).

بارى، اگر ايمان به خدا و قيامت نبود، آيا فرد دوّم اعتراف به قتل مى كرد؟ با اينكه مى دانست اگر به قتل اقرار كند كشته مى شود، اما اعتراف كرد تا آن متّهم بى گناه، بى جهت كشته نشود.

آمدم. تو بر شتر غضباى خود سوار بودى و عصاى ممشوق خود را در دست داشتى، چون عصا را بلند كردى كه بر مركب بزنى به شكم من خورد. نمى دانم از روى عمد اين كار را كردى يا خطا؟ پيامبر صلى الله عليه و آله فرمودند: به خدا پناه مى برم از اين كه عمدا اين كار را كرده باشم. سپس به بلال فرمودند: به خانه فاطمه برو و همان عصا را بياور. بلال از مسجد خارج شد و در كوچه هاى مدينه ندا مى كرد: اى مردم، كيست كه خود را پيش از فرا رسيدن روز قيامت قصاص كند؟ اينك محمّد صلى الله عليه و آله خود را قبل از رسيدن روز جزا در معرض قصاص قرار داده است.

وقتى بلال عصاى ممشوق را آورد، پيامبر صلى الله عليه و آله فرمودند: آن پيرمرد كجاست؟ او برخاست و گفت: يا رسول اللّه، پدر و مادرم فداى تو باد، حاضرم. پيامبر فرمودند: بيا و از من قصاص كن تا راضى شوى. پيرمرد گفت: يا رسول اللّه، شكمت را آشكار كن. پيامبر صلى الله عليه و آله آن را نمايان ساختند. پيرمرد گفت: پدر و مادرم فدايت باد يا رسول اللّه، اجازه مى دهى دهانم را روى شكمت بگذارم؟ پيامبر اجازه دادند. پيرمرد گفت: از آتش روز قيامت به جايگاه قصاص رسول خدا پناه مى برم. پيامبر صلى الله عليه و آله فرمودند: اى سواده، آيا قصاص مى كنى يا در مى گذرى؟ پيرمرد گفت: بله، درمى گذرم يا رسول اللّه، پيامبر صلى الله عليه و آله فرمودند: خدايا از سوادة بن قيس درگذر، آن سان كه از پيامبر تو درگذشت»(1).

پر واضح است كه اين كار از روى عمد نبوده و كار غيرعمدى قصاص ندارد، بلكه ديه در آن ثابت است. و لذا پيامبر صلى الله عليه و آله خواستند به زمامداران بفهمانند كه ملاحظه امثال اين امور ضرورت دارد، زيرا خدا به رؤسا و زمامداران از جهت مقام و منصب شان نمى نگرد، بلكه به عنوان فردى از مسلمانان كه در سود و زيان آنها شريك هستند نگاه مى كند. راستى اگر مواظبت بر حكم خدا و ترس از آخرت نبود، آيا رسول خدا صلى الله عليه و آله به چنين كارى اقدام مى كردند؟ آيا مثل چنين كارى را جز در مورد كسانى كه از خدا مى ترسند و مراقب احكام خدا هستند مى توان سراغ گرفت؟ روى همين جهت بود كه پيامبر صلى الله عليه و آله فرمودند: «القصاص في دار الدنيا أحبّ إليّ من القصاص في دار الآخرة على رؤوس الملائكة و الانبياء؛ قصاص در دنيا نزد من بهتر از قصاص در آخرت است، آن هم در محضر فرشتگان و پيامبران».

ص: 283

چوب دستى به طرف شتر اشاره كردند [مى خواستند به آن بزنند تا كمى تُند برود] ولى نزدند و فرمودند: "آه، اگر قصاص نبود" و چوبدستى را از شتر دور كردند»(1).

امام عليه السلام با اين عمل مى خواستند به مسلمانان بياموزند كه حيوان نيز حقّ احترام دارد و نبايد بى جهت آن را زد. البته مى دانيم امام عليه السلام هدف شان آموزش و راهوار كردن شتر بود و نمى خواستند بى جهت شتر را بزنند. آرى، آدمى اين گونه حتّى درباره حيوانات نيز محاسبه مى شود.در كتاب جعفريات از اميرمؤمنان على عليه السلام نقل شده كه رسول خدا صلى الله عليه و آله فرمودند: «در آتش دوزخ، كسى را ديدم كه عبايى به سرقت برده بود؛ و نيز كسى را ديدم كه شاخ حجامت حاجيان را دزديده بود، و زنى كه گربه اى پيوسته جلو و عقب مى رفت و او را گاز مى گرفت، زيرا [در دنيا] آن را حبس كرده بود و به آن غذا نمى داد و آزادش نمى كرد تا روى زمين غذا بخورد. و داخل بهشت شدم، مردى را ديدم كه به سگى آب داده بود»(2). آرى، ايمان به خدا و روز قيامت تا اين حدّ موجب احترام حيوان مى شود، تا آن جا كه توهين به آن سبب كيفر مى گردد؛ هرچند گربه باشد و احترام به آن موجب پاداش مى گردد؛ اگرچه سگ باشد.

هنگامى كه [هر يك] قربانيى پيش داشتند. پس از يكى از آن دو پذيرفته شد و از ديگرى پذيرفته نشد. [قابيل] گفت: "حتماً تو را خواهم كشت." [هابيل] گفت: "خدا فقط از تقواپيشگان مى پذيرد. اگر دست خود را به سوى من دراز كنى تا مرا بكشى، من دستم را به سوى تو دراز نمى كنم تا تو را بكشم، چرا كه من از خداوند، پروردگار جهانيان مى ترسم. من مى خواهم تو با گناهِ من و گناهِ خودت [به سوى خدا] بازگردى، و در نتيجه از اهل آتش باشى، و اين است سزاى ستمگران."پس نفسِ [امّاره]اش او را به قتل برادرش ترغيب كرد، و وى را كشت و از زيانكاران شد.

مى بينيم» پس چون [همسر عزيز] از مكرشان مطلع شد، نزد آنان [كسى] فرستاد و محفلى برايشان آماده كرد، و به هر يك از آنان [ميوه و] كاردى داد و [به يوسف] گفت: «بر آنها در آى» پس چون [زنان] او را ديدند، او را بس شگرف يافتند و [از شدت هيجان] دستهاى خود را بريدند و گفتند: «منزّه است خدا، اين بشر نيست اين جز فرشته اى بزرگوار نيست» [زليخا] گفت: «اين همان استكه درباره او سرزنشم مى كرديد. آرى، من از او كام خواستم و[لى] او خود را نگاه داشت، و اگر آنچه را به او دستور مى دهم نكند قطعاً زندانى خواهد شد و حتماً از خوارشدگان خواهد گرديد» [يوسف] گفت: «پروردگارا، زندان برام دوست داشتنى تر است از آنچه مرا به آن مى خوانند و اگر نيرنگ شان را از من بازنگردانى، به سوى آنها خواهم گراييد و از [جمله] نادانان خواهم شد» پس پروردگارش [دعاى] او را اجابت كرد و نيرنگ زنان را از او بگردانيد. آرى، او شنواى داناست.

توجه به اين قسمت از آيه ضرورى است: «و همّ بها لولا أن رأى برهان ربّه؛ يوسف هم اگر برهان پروردگار خويش را نديده بود، قصد آن زن مى كرد». اين آيه تصريح مى كند كه ايمان به خدا و روز قيامت بود كه يوسف را از شرّ نيرنگ زليخا و زنان ديگر حفظ كرد.

تو برگرداند؛ و از آنان كسى است كه اگر او را بر دينارى امين شمرى، آن را به تو نمى پردازد، مگر آن كه، دايماً بر [سرِ] وى به پا ايستى. اين بدان سبب است كه آنان [به پندار خود] گفتند: «در مورد كسانى كه كتاب آسمانى ندارند، بر زيان ما راهى نيست.» و بر خدا دروغ مى بندند با اين كه خودشان [هم] مى دانند. آرى، هر كه به پيمان خود وفا كند، و پرهيزكارى نمايد، بى ترديد خدا،پرهيزكاران را دوست دارد. آنان كه پيمان خدا و سوگندهاى خود را به بهاى ناچيزى مى فروشند، آنان را در آخرت بهره اى نيست؛ و خدا روز قيامت با آنان سخن نمى گويد، و به ايشان نمى نگرد، و پاكشان نمى گرداند، و عذابى دردناك خواهند داشت.

چرا بر او دستبندهايى زرّين آويخته نشده؟ يا با او فرشتگانى همراه نيامده اند؟ پس قوم خود را سبك مغز يافت [و آنان را فريفت] و اطاعتش كردند، چرا كه آنها مردمى منحرف بودند. و چون ما را به خشم در آوردند، از آنان انتقام گرفتيم و همه آنان را غرق كرديم. و آنان را پيشينه اى [بد] وعبرتى براى آيندگان گردانيديم».

امّا سلطان مؤمن يعنى يوسف عليه السلام ناسپاسى نكرد و مغرور نشد با اينكه در اوج عظمت و بزرگوارى بود، به خدا توجّه داشت و شكر خدا مى كرد و از او كمك و هدايت مى طلبيد. قرآن كريم در اين باره مى فرمايد: «رَبِّ قَدْ آتَيْتَنِي مِنَ الْمُلْكِ وَعَلَّمْتَنِي مِنْ تَأْوِيلِ الْأَحادِيثِ فاطِرَ السَّماواتِ وَالْأَرْضِ أَنْتَ وَلِيِّي فِي الدُّنْيا وَالاْخِرَةِ تَوَفَّنِي مُسْلِماً وَأَلْحِقْنِي بِالصّالِحِينَ»(1) «پروردگارا، تو به من دولت دادى و از تعبير خوابها به من آموختى، اى پديدآورنده آسمانها و زمين، تنها تو در دنيا و آخرت مولاى منى؛ مرا مسلمان بميران و مرا به شايستگان ملحق فرما».

يوسف عليه السلام مردى باايمان بود. او هرگز كسى را نكشت، فسادى نكرد و به كسى تجاوز ننمود. وى معتقد بود كه فرمانروايى خاص خداست و حكومت مصر، جزئى از آن است: «رَبِّ قَدْ آتَيْتَنِي مِنَ الْمُلْكِ...» و خداست كه به او حكومت داده و تعبير خواب آموخته؛ تعبيرى كه باعث شد وى به سلطنت برسد. يوسف عليه السلام خواب ملك را تعبير كرد و پادشاه را خوش آمد، لذا با وى سخن گفت و او را وزير اقتصاد و دارائى خود كرد. پس از مرگ پادشاه، حضرت يوسف عليه السلام حكومت مصر را در اختيار گرفت. سپس از خدا خواست كه بر ايمان و عمل صالح خود باقى بماند، تا روز قيامت در زمره صالحان قرار گيرد.

شيخ صدوق از ابراهيم بن هاشم نقل مى كند: «محمّد بن ابى عمير، بزّاز بود. ثروتش از دست رفت و فقير شد. ده هزار درهم از شخصى طلب داشت. آن شخص خانه مسكونى خود را فروخت و پول آن را نزد ابن ابى عمير آورد. ابن ابى عمير به او گفت: اين چيست؟ بدهكار گفت:پولى است كه از من طلب دارى. پرسيد: آيا آن را به ارث برده اى؟ گفت: نه. پرسيد: آيا كسى آن را به تو بخشيده؟ گفت: نه. پرسيد: آيا زمينى داشته اى و فروخته اى؟ گفت: نه. پرسيد: پس آن را از كجا آورده اى؟ گفت: خانه مسكونى ام را فروخته ام تا بدهى خود را ادا كنم. محمّد بن ابى عمير گفت: ذريح محاربى از امام صادق عليه السلام برايم نقل كرد كه فرمودند: "لا يخرج الرجل من مسقط رأسه بالدَيْن؛ آدمى نبايد به سبب دِين خود، از زادگاهش [و خانه اش] خارج شود" برو خانه ات را پس بگير. من با اين كه حتى به يك درهم نيز محتاجم، به اين پول كه از طريق فروش خانه ات به دست آورده اى، هرگز دست نخواهم زد!»(1)

قضيّه تقريبا به چهل سال قبل برمى گردد) پدرم به دليل اشكالى كه در گرفتن آن پول مى ديد آن را نپذيرفت. صاحب پول هرچه اصرار كرد، فايده اى نبخشيد. وقتى آن مرد بيرون رفت به پدرم گفتم: اين پول از حقوق شرعى بود، شما اگر آن را مى گرفتيد به طلاّب و مستمندانمى داديد و در امور خير صرف مى نموديد، چرا آن را قبول نكرديد؟ پدرم به من نگاهى كرد و گفت: ما بايد آخرت خود را در نظر داشته باشيم و نبايد پول فراوان ما را فريب دهد.

آرى، ايشان اين گونه از آن پول صرفنظر كرد، چون از خدا و روز قيامت مى ترسيد و از فريب دنيا خوف داشت، زيرا خداى متعال مى فرمايد: «فَلا تَغُرَّنَّكُمُ الْحَياةُ الدُّنْيا وَ لا يَغُرَّنَّكُمْ بِاللّهِ الْغَرُورُ»(1)؛ «زنهار تا اين زندگى دنيا شما را نفريبد، و زنهار تا شيطان شما را مغرور نسازد».

و مى فرمايد: «وَ لكِنَّكُمْ فَتَنْتُمْ أَنْفُسَكُمْ وَ تَرَبَّصْتُمْ وَ ارْتَبْتُمْ وَ غَرَّتْكُمُ الْأَمانِيُّ حَتّى جاءَ أَمْرُ اللّهِ وَ غَرَّكُمْ بِاللّهِ الْغَرُورُ»(2)؛ «ولى شما خودتان را در بلا افكنديد و امروز و فردا كرديد و ترديد آورديد و آرزوها شما را غرّه كرد تا فرمان خدا آمد و [شيطان] مغرور كننده، شما را درباره خدا بفريفت».

در روايتى نقل شده كه امام صادق عليه السلام فرمودند: «فرد مغرور، در دنيا بيچاره و در آخرت زيانكار است، زيرا وى بهتر را به پست تر فروخته است. تو نيز از خود راضى مباش، بسا مى شود به وسيله مال و سلامتى بدن خويش - كه فكر مى كنى زنده مى مانى - فريب مى خورى. و چه بسا به واسطه طول عمر، به فرزندان و دوستان خود كه به پندارت مايه نجات تواند، مغرور مى گردى. گاهى به سبب زيبائى، خودپرستى، درستكارى، ثروت و هواى نفس خود فريب مى خورى و خيال مى كنى راستگو و درستكارى. چه بسا پشيمان شدن از كوتاهى در عبادت باعث غرور تو مى شود، در حالى كه خدا خلاف آن را در دل تو مى بيند. بسا خود را با تحمل زحمت به عبادت وامى دارى، حال آن كه خدا از تو اخلاص مى طلبد. گاهى به دانش و خويشاوندى خود افتخار مى كنى و از آنچه در عالم نهان به اراده خدا مى گذرد غافلى. بسا مى شود كه مى پندارى خدا را مى خوانى در حالى كه جز او را خوانده اى. چه بسا خيال مى كنى اندرزگوى مردمى، حال آن كه آنها را براى خود مى خواهى و دوست دارى به سوى تو تمايل يابند. بسا نفس خويش را سرزنش

ص: 292

مى كنى، در حالى كه در واقع آن را مى ستايى»(1).

به هرحال، مرحوم پدرم از خدا و روز قيامت خوف داشت. او مى دانست كه روز قيامت بايد حساب هر چيزى را پس بدهد. بارها به من مى گفت: انسان بايد در دنيا كارى كند كه اگر روز قيامت در برابر مردم نامه عملش را باز كردند شرمنده نشود.

مى گويد: هرگز، كباب را به فقرا بدهيد. اگر آن را از سر سفره بر نداريد من غذا نمى خورم.آرى، آيه اللّه بروجردى اين گونه به غذاى معمولى خود اكتفا مى كند و وقتى مى بيند با درآمد ملكش - كه مال شخصى خود اوست و از پدرانش به ارث رسيده - اقتضاى بيش از آن را ندارد به همان اندازه قناعت مى كند. ملاحظه كنيد؛ ايمان به خدا چگونه انسان را از تصرّف در اموال، نه فقط تصرف ناروا، بلكه تصرف معمولى، باز مى دارد.

با اينها بندگان خدا را به دام مى اندازم و با اين طناب ها و زنجيرها به دنبال خود مى كشم.پرسيدم: زنجير من كدام است؟ گفت: تو زنجيرى ندارى. پرسيدم پس طنابم كدام است؟ گفت: طناب هم ندارى. تو با اشاره اى به دنبالم راه مى افتى. پرسيدم: اين زنجير كلفت و محكمى كه بر دوش دارى، مال كيست؟ گفت: مال استادتان شيخ انصارى است. ديشب به گردنش انداختم و تا چند قدم به دنبال خود كشيدم. آخرش آن را بريد و رفت.

شيخ لبخندى زد و گفت: راست مى گويى، ديشب زنم در حال وضع حمل بود. براى تهيه دارو و غذاى مقوى و... نياز مبرمى به پول داشتم. ناچار سراغ امانتى كه در خانه ام بود رفتم. با خودم گفتم كه از آن برمى دارم و كارم را راه مى اندازم و فردا - ان شاءاللّه - به جايش مى گذارم. تا چند قدمى رفتم، ولى با خود گفتم كه چه تضمينى هست كه تا فردا زنده مى مانم؟ برگشتم و امانت را سر جايش گذاشتم و خداى متعال نيز كمك كرد و بدون نياز به دارو يا غذاى اضافه بر آنچه در منزل بود، همسرم وضع حمل كرد و به خير گذشت.

مواضع سجده بر اثر سجده هاى طولانى به اين صورت در آمده، اما نشانه اى كه در شانه اش هست در اثر چيست؟ امام باقر عليه السلام فرمودند: به خدا قسم تا كنون كسى جز من از آن آگاه نشده بود و از وقتى كه فهميدم پدرم مى داند به آن پى برده ام، آن را فاش نكرده ام و اگر پدرم زنده بود آن را به كسى نمى گفتم. وقتى پاسى از شب مى گذشت و همه در خانه هايشان آرام مى گرفتند پدرم برمى خاست، وضو مى گرفت و دو ركعت نماز كوتاه به جاى مى آورد، سپس هر چيزى از قُوت خانواده اش اضافه بود در كيسه اى مى ريخت و آن را به دوش مى گرفت و مخفيانه از خانه خارج مى شد و به محلّه مستمندان مى رفت و آن را بين آنان تقسيم مى كرد. آنها حضرت را نمى شناختند فقط مى دانستند كه هر شب چنين فردى مى آيد؛ از اين رو در انتظارش بودند و وقتى آن حضرت وارد مى شد، مى گفتند: كيسه به دوش آمد. آن گاه در را به رويش مى گشودند و حضرت آنچه در كيسه بود بين آنها تقسيم مى كرد و برمى گشت. حضرت بدين وسيله مى خواست فضيلت صدقه پنهانى و صدقه شب و دادن صدقه به دست خود را درك كند. وى پس از آن كه بر مى گشت بقيّه شب را در محراب عبادت مى ايستاد و نماز مى گزارد. اين اثرى كه روى شانه اش مى بينيد اثر همان كيسه است»(1).

مانند اين روايت از امام حسن عليه السلام هنگام غسل دادن پدرش اميرمؤمنان عليه السلام نقل شده است. و نيز شبيه همين روايت درباره امام حسين عليه السلام پس از شهادت شان نقل شده است.

در روايتى از رسول خدا صلى الله عليه و آله نقل شده كه فرمودند: «صدقة السر تطفى ء الخطيئة كما تطفى ء الماء النار و تدفع سبعين بابا من البلاء(2)؛ صدقه پنهانى گناهان را خاموش مى كند و مانند آب آتش را خاموش و هفتاد نوع بلا را دفع مى كند».

همچنين فرمودند: «في القيامة سبعة يظلّهم اللّه تعالى في ظلّ عرشه يوم لا ظلّ إلاّ ظلّه - و عدّ منهم - من يتصدّق بيمينه و يخفيها عن شماله(3)؛ در قيامت هفت كس زير سايه عرش خدا قرار مى گيرند، روزى كه سايه اى جز سايه او نيست. از جمله آنها كسى است كه با دست

ص: 297

راستش صدقه بدهد و آن را از دست چپش پنهان دارد».

و فرمودند: «صدقة السرّ في التطوّع تفضل علانيتها بسبعين ضعفاً، و صدقة الفريضة علانيتها أفضل من سرّها بخمسة و عشرين ضعفا(1)؛ صدقه مستحب پنهانى، هفتاد برابرِ آشكارِ آن و صدقه واجبِ آشكار، بيست و پنج برابرِ پنهانىِ آن فضيلت دارد».

در روايتى از آن حضرت نقل شده به مردى كه آرزوى مرگ داشت، چنين فرموندد: «الموت شيء لابدّ منه، و سفر طويل ينبغي لمن أراده أن يرفع عشر هدايا - الى أن قال [في جمله تلك الأمور:] - البكاء من خشية اللّه، و صدقة السرّ، و ترك المعاصي، و برّ الوالدين(2)؛ مرگ، چيزى است كه چاره اى از آن نيست و سفرى است طولانى كه هركس عزم آن داشته باشد، بايد ده نوع هديه و ارمغان با خود ببرد؛ تا آن كه فرمودند: [از جمله اين امور] گريه از ترسِ خدا، صدقه پنهانى، ترك گناهان و نيكى به پدر و مادر است».

يسأله شسع نعله إذا انقطع، و اسألوا اللّه من فضله فإنّه يحبّ أن يسأل(1)؛ خود را از دعا ناتوان نسازيد، زيرا كسى با دعا كردن هلاك نشده و بايد هر يك از شما از خدا درخواست كند، حتّى اگر بند كفشش پاره شد آن را از خدا بخواهد، پيوسته از فضل خدا طلب كنيد، زيرا خدا دوست دارد از او درخواست شود».

و نيز فرمودند: «إنّ الرزق لينزل من السماء إلى الأرض على عدد كلّ قطر إلى كلّ نفس بما قدّر لها و لكنّ للّه فضول فاسألوا اللّه من فضله(2)؛ به تعداد هر قطره باران، روزى از آسمان به زمين فرود مى آيد و در اختيار مردم، آن گونه كه برايشان مقدّر گرديده، قرار مى گيرد، در عين حال خداوند افزونيهايى نيز دارد، پس از فضل خدا طلب كنيد».

و فرمودند: «الدعاء سلاح المؤمن و عمود الدين و زين ما بين السماء و الارض(3)؛ دعا سلاح مؤمن، ستون دين و مايه زينت آسمانها و زمين است».

امام صادق عليه السلام فرمودند: «إنّ الدعاء أنفذ من سلاح الحديد(4)؛ دعا برنده تر از سلاح آهنين است»

همچنين فرمودند: «أنّ الدعاء يردّ القضاء المبرم بعد ما أبرم إبراماً فأكثر من الدعاء فإنّه مفتاح كلّ رحمة، و نجاح كلّ حاجة، و لا ينال ما عند اللّه إلاّ بالدعاء، فإنّه ليس من باب يكثر قرعه إلاّ أوشك أن يفتح لصاحبه(5)؛ دعا سرنوشت حتمى و كاملاً تثبيت شده را برمى گرداند. پس پيوسته دعا كنيد، زيرا دعا كليد رحمت ها و مايه برآمدن حاجتهاست، و فقط با دعا مى توان به آنچه نزد خداست، دست يافت؛ چرا كه هر درى زياد كوبيده شود زودتر به روى صاحبش باز مى گردد».

نقل شده كه پيامبر صلى الله عليه و آله فرمودند: «ألا أدلّكم على سلاح ينجيكم من عدوّكم و يدرّ أرزاقكم قالوا: بلى، قال: تدعون ربّكم بالليل و النهار، فإنّ الدّعا سلاح المؤمنين(6)؛ مى خواهيد شما رابه سلاحى رهنمون شوم كه از دشمن نجات تان دهد و روزىِ تان را فراوان كند؟ اصحاب گفتند: آرى. فرمودند: شب و روز خداى خود را بخوانيد، زيرا دعا سلاح اهل ايمان است».

ص: 299

اميرمؤمنان عليه السلام در وصيّت خود به فرزندش امام حسن عليه السلام فرمودند: «و بدان كه خزائن آسمان ها و زمين در اختيار اوست، تو را اجازه دعا داده و خود اجابت آن را برعهده گرفته، و از تو خواسته كه بخواهى تا عطايت كند، و شفاعتت كند، و اگر مرتكب گناهى شدى از توبه ات بازنداشته، و در كيفرت شتاب نكرده، و چون بازگشتى سرزنشت ننموده، و در آن زمان كه سزاوار رسوايى بودى رسوايت نساخته، و در قبول توبه بر تو سخت نگرفته، و به سبب گناهى كه از تو سر زده به تنگنايت نيفكنده، و از رحمت خود نوميدت نساخته، بلكه روى گردانيدن تو را از گناه حَسَنه شمرده، و گناه تو را يك بار كيفر، و كار نيكت را ده بار پاداش داده، و باب توبه را به رويت گشوده؛ چون ندايش دهى آوازت را مى شنود، و اگر به راز سخن گويى مى داند. پس نياز خود را به نزد او ببر، و راز دل نزد او بگشاى، و غم خود نزد او شِكوه نماى، و از او چاره غم هايت بجوى، و در كارهايت از او يارى بخواه، و از خزائن رحمتش چيزهايى بطلب كه جز او را توان عطاى آن نباشد، چون افزودنى در عمرها، و سلامت در جسم ها، و گشايش در روزى ها. خدا كليدهاى خزائن خود را در دستان تو نهاده است، زيرا تو را اجازه داده كه از او بخواهى، و هر زمان كه بخواهى درهاى نعمتش را به دعا بگشايى، و ريزش باران رحمتش را طلب كنى؛ تا آن كه فرمودند: پس همواره از خدا چيزى بخواه كه نيكى آن براى تو بر جاى ماند، و رنج آن از تو دور باشد، نه مال براى تو باقى مى ماند و نه تو براى مال باقى خواهى ماند»(1).

در روايتى از پيامبر اكرم صلى الله عليه و آله نقل شده كه جبرئيل گفت: خداى عزوجل مى فرمايد: «اى بندگان من، همگى - جز كسى كه من او را هدايت كرده ام - گمراهيد. پس هدايت را از من بخواهيد تا شما را هدايت كنم. و همه شما - جز كسى كه من او را بى نياز كرده ام - محتاجيد، پس بى نيازى را از من درخواست كنيد تا به شما روزى دهم. و تمام شما - جز كسى كه من او را سالم نگه داشته ام - گناهكاريد، پس آمرزش را از من بخواهيد تا شما را بيامرزم. و هركس بداند من قدرت بخشيدندارم و از من آمرزش بخواهد او را مى بخشم و باكى ندارم. تا آن كه فرموده: اگر اوّلين و آخرين نفر، و زنده و مرده و خشك و ترِ شما جمع شوند و هركدام آرزوهايى كنند كه نهايت آن باشد و

ص: 300

من آرزوهايشان را برآورم در ملك من تأثيرى نخواهد گذاشت؛ چنان كه اگر كسى بر ساحل دريا عبور كند و سوزنى را در آب فرو برد و آن را بيرون آورد. من بخشنده بزرگوارم و بخشش خود را مى يابم و اگر چيزى را بخواهم به مجرّد آن كه بگويم: باش، تحقّق مى يابد»(1).

اكرم صلى الله عليه و آله فرمودند: «إنّ رسول اللّه كان يبكي حتّى يبتل مصلّاه خشية من اللّه عزّوجلّ(1)؛ رسول خدا صلى الله عليه و آله به قدرى از خوف خداى عزوجل مى گرييد كه سجده گاهش تر مى شد».

سيّد بن طاووس در فلاح السّائل از «حبّه عرنى» نقل مى كند كه گفت: «شبى من و نوف در صحن دارالإماره خوابيده بوديم. در دل شب اميرمؤمنان عليه السلام را ديديم كه واله و سرگردان، دست به ديوار گذاشته بود و اين آيات را تلاوت مى كرد: «إِنَّ فِي خَلْقِ السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ»(2) (تا آخر آيات) و پيوسته تكرار مى كرد و مانند پرنده از اين سو به آن سو حركت مى نمود. آن گاه بالاى سر من آمد و پرسيد: خوابى يا بيدار؟ گفتم: بيدارم، شما كه اين گونه در خوف و اضطرابيد، پس حال ما چگونه است؟ سپس چشمانش را به زير انداخت و گريست و فرمود: اى حبّه، همه ما روزى در برابر خدا حضور خواهيم يافت. اعمال ما هرگز بر او پوشيده نيست. خدا از رگ گردن به من و تو نزديك تر است. هيچ چيز، من و تو را از خدا پنهان نمى كند.

آن گاه رو كرد به نوف و فرمود: نوف، خوابى يا بيدار؟ نوف مى گويد: بيدارم يا اميرمؤمنان؛ من در طول شب گريان بودم. فرمود: اى نوف، اگر امشب گريه تو از ترس خداى بزرگ طولانى شود، فرداى قيامت در برابر او چشمانت روشن خواهد بود. هر قطره اشكى كه از ترس خدا از چشم كسى بريزد، درياهايى از آتش را خاموش مى كند. هيچ كس مقام و منزلتش بالاتر از آن كه از ترس خدا بگريد نيست و دوستى و دشمنى اش در راه خدا باشد. هركس دوستى اش در راه خدا باشد، هرگز چيزى را بر محبّت خدا ترجيح نمى دهد و هركس دشمنى اش در راه خدا باشد، به دشمنانش هيچ چيزى نمى رساند. در چنين حالى است كه شما حقايق ايمان را به طور كامل دريافته ايد.

آن گاه آن دو را موعظه كرد و در آخر سخنانش فرمود: از خدا بترسيد. من به شما ابلاغ كردم وشما را هشدار دادم. سپس به راه خود ادامه داد و مى گفت: "اى كاش مى دانستم به هنگام غفلت، تو از من رويگردانى يا مى نگرى؟ اى كاش مى دانستم حال من به هنگام خواب هاى طولانى و كم سپاسى از نعمت هايت چگونه است؟" حبّه مى گويد: به خدا قسم، آن حضرت پيوسته در اين حال بود تا سپيده صبح طلوع كرد»(3).

ص: 302

در روايتى از نوف نقل شده كه گفت: «در حالى كه شب پرده تاريك خود را در همه جا گسترده بود و ستارگان فرو رفته بودند، اميرمؤمنان صلى الله عليه و آله را ديدم كه محاسن خود را در دست گرفته و همچون مار گزيده اى به خود مى پيچد و مانند غم زدگان مى گريد»(1).

پيامبر صلى الله عليه و آله فرمودند: «ما من عمل إلا و له وزن و ثواب إلاّ الدّمعة فإنّها تطفى ء غضب الرّب، و لو أنّ عبداً بكى من خشية اللّه في أمّة لرحم اللّه تلك الأمّة ببكائه(2)؛ هيچ عملى نيست مگر آن كه وزن و پاداشى دارد، جز اشك كه خشم پروردگار را خاموش مى كند، و [گاه] امتى را به سبب گريه بنده اى مى بخشد».

حسن بن عطيه نقل كرده كه امام صادق عليه السلام فرمودند: «خوبى ها ده خصلت است. اگر مى توانى آنها را در خود به وجود بياور. بسا اين ده خصلت در پدر هست و در فرزندش نيست، و بالعكس. گاهى در بنده وجود دارد و در آزاد نيست: راستگويى با مردم، اداى امانت، صله رحم، پذيرايى از مهمان، غذا دادن به مستمندان، نيكى را با نيكى پاداش دادن، راستى زبان، در پناه گرفتن همسايه، در پناه داشتن دوست و سرآمد تمام اين خصلت ها شرم و حياست»(1).

عبدالملك بن غالب نقل مى كند كه امام صادق عليه السلام فرمودند: «مؤمن، شايسته است هشت خصلت داشته باشد: هنگام لغزش ثابت قدم و در گرفتارى ها بردبار باشد؛ آن گاه كه آسايش دارد سپاس بگزارد؛ به آنچه خدا روزيش ساخته قانع باشد؛ به دشمنان ستم نكند؛ با دوستان بدرفتارى ننمايد و جسمش از جانب خودش در رنج و مردم از او در آسايش باشند. دانش، دوست مؤمن است و بردبارى وزير اوست. عقل، فرمانده لشكرش و مهربانى، برادرش و نيكى، پدر اوست»(2).

جابر نقل كرده كه امام باقر عليه السلام فرمودند: «از اميرمؤمنان عليه السلام درباره ايمان سؤال كردند، فرمودند: خداى بزرگ ايمان را بر چهار اساس قرار داده است: صبر، يقين، عدل و جهاد. صبر هم چهار قسم است: شوق، دلسوزى، زهد و انتظار. تا آن كه فرمودند: يقين نيز داراى چهار شاخه است: هوشيارى و تعقل، بيانِ حكمت، عبرت گرفتن از گذشتگان. عدل چهار نوع است: فراوانى درك، گستردگى دانش، شكوفه حكمت و بوستان بردبارى. تا آن كه فرمودند: جهاد نيز چهارقسم مى باشد: امر به معروف، نهى از منكر، راستگويى در همه جا و بيزارى از تبهكاران»(3).

ابوحمزه ثمالى نقل كرده كه امام سجّاد عليه السلام فرمودند: «المؤمن ينصت ليسلم، و ينطق ليغنم، و لا يحدث أمانته الاصدقاء، و لا يكتم شهادته من البعداء، و لا يعمل شيئا من الخير رياءً، و لا يتركه حياءً، ان زكى خاف ما يقولون، و يستغفر اللّه لما لا يعلمون، و لا يغرّه قول من جهله، و يخاف احصاء ما عمله(4)؛ مؤمن براى آن كه سالم بماند سكوت مى كند و براى آن كه بهره مند شود، سخن مى گويد. امانت خود را براى دوستان نقل نمى كند و شهادتش را از افرادى

ص: 304

كه از او دورند پنهان نمى دارد، هيچ كار نيكى را از روى ريا انجام نمى دهد و آن را به سبب شرم و حيا ترك نمى كند. اگر پاكيزه شد، از سخن مردم مى ترسد و براى جهلشان آمرزش مى خواهد. سخن كسى كه در مورد وى جاهل است او را نمى فريبد و از شمارش (حساب رسى) اعمالش مى ترسد».

امام موسى بن جعفر عليه السلام به هشام بن حكم فرمودند: «اى هشام، اميرمؤمنان عليه السلام پيوسته مى فرمودند: خدا با هيچ چيزى مانند عقل پرستش نشده و عقل هيچ كس كامل نمى شود مگر آن كه چنين خصلت هائى داشته باشد: مردم از كفر و شرارتش در امان باشند، انتظار خير و خوبى از او داشته باشند، افزونى هاى مال خود را ببخشد، از سخنان بى فايده لب فرو بندد، روزيش از دنيا به اندازه قُوتش باشد، در تمام عمر خود از دانش سير نشود، ذلّت در راه خدا براى او محبوب تر از عزّت با ديگران باشد، و فروتنى در نظر او محبوب تر از شرافت [كاذب] باشد، كار نيك اما اندك ديگران را زياد بشمارد، كار پسنديده خود را همواره كم بداند و همه مردم را از خود بهتر و خود را از همه بدتر بداند. اين تمام مسأله است».(1) احمد بن محمد بن خالد از كسى كه آن را روايت كرده به صورت مرفوع نقل كرده كه امام صادق عليه السلام فرمودند: «مؤمن داراى توانمندىِ در دين، دورانديشى در نرمى، ايمان در كمال يقين، زيادخواهى در كسب فقه، نشاطِ در هدايتگرى، استقامت در خوبى و نكوكارى، دانش در كمال شكيبايى، زيركى در كمال مدارا، سخاوتمندىِ بجا، ميانه روى در حالِ ثروتمندى،بردبارى و تحمل در حالت فقر، اطاعتِ از خدا در عين نصيحتگرى، خوددارى در شهوت، پارسايى با رغبت، جهادگرى شوقمندانه، شوقمندىِ به نماز در عين پركارى، صبورى در شدت و گرفتارى، وقار در موج لرزه ها و سختى ها، صبورى در حوادث، سپاسگزارى در حالتِ آرامش است. نه غيبت مى كند و نه تكبر، قطع رحم نمى كند، نه سست است و نه بدخوى و سختگير، نگاهش از وى پيشى نمى گيرد، شكمش رسوايش نمى كند و شهوتش بر او چيره نمى شود، بر مردم حسد نمى برد. ملامت مى شود و سرزنش نمى كند، اسراف نمى كند، به ستمديده كمك مى كند و به بينوا رحم مى كند، جانش از دستش در رنج است و مردم از سوى او در راحتى اند، در

ص: 305

عزّت دنيا بى رغبت است و از خوارىِ آن بى تابى نمى كند، مردم مى خواهند به او روى آورند و او مى خواهد به كار خويش برسد، در بردباريش كاستى و در انديشه اش سستى، و در دينش تباهى ديده نمى شود، اگر كسى از او مشورت بخواهد، راهنمايى اش مى كند و كسى را كه به او كمك كرده، يارى مى نمايد، و از جهل و ناسزاگوئى بيزار و گريزان است».(1)

در روايت است كه اميرمؤمنان عليه السلام از رسول خدا صلى الله عليه و آله درباره صفات مؤمن پرسيدند، پيامبر فرمودند: «در مؤمن بيست خصلت وجود دارد كه اگر اين خصلت ها در او نباشد، ايمانش ناقص است. يا على، مؤمنان كسانى اند كه هماره براى نماز حاضرند، در دادن زكات شتابان، بينوايان را اطعام مى كنند، دستِ نوازش به سر يتيم مى كشند، لباس هايشان را تميز مى كنند، ميانه تن خود را مى پوشانند، اگر سخن بگويند دروغ نمى گويند، اگر وعده اى بدهند خلاف نمى كنند، اگر امين شمرده شوند خيانت نمى نمايند، اگر زبان به سخن گشودند راست مى گويند، راهبان شب و شيران روزند، روزها در حال روزه دارى و شب ها در حال عبادتند، همسايه آزار نيستند و هيچ همسايه اى از آنها در عذاب نيست، روى زمين به آرامى راه مى روند، به خانه بى سرپرستان سركشى مى كنند و به تشييع جنازه ها مى روند. خدا ما و شما را از پرهيزگاران قرار دهد».(2)

ابن ابى يعفور نقل مى كند كه امام صادق عليه السلام فرمودند: «إنّ شيعة عليّ عليه السلام كانوا خمصالبطون، ذبل الشفاه، أهل رأفة و علم و حلم، يعرفون بالرهبانية، فأعينوا على ما أنتم عليه بالورع و الإجتهاد(3)؛ شيعيان على عليه السلام شكم هاى خالى و لب هاى خشكيده دارند و اهل دانش و بردبارى و مهربانى هستند و به گوشه گيرى شناخته شده اند. پس با ورع و كوشش خود، حالتى را كه در آن قرار داريد كمك كنيد».

عمرو بن ابى مقدام از پدرش از امام باقر عليه السلام نقل كرده است كه اميرمؤمنان عليه السلام فرمودند: «شيعتنا المتباذلون في ولايتنا، المتحابّون في مودّتنا، المتزاورون في إحياء أمرنا، الذين إذا غضبوا لم يظلموا، و إن رضوا لم يسرفوا، بركة على من جاوروا، سلم لمن خالطوا(4)؛ شيعيان

ص: 306

ما كسانى اند كه در راه ولايت ما به يكديگر بذل و بخشش مى كنند، در راه دوستى ما به يكديگر محبّت مى ورزند و براى زنده ساختن امرِ ما به ملاقات يكديگر مى روند. همان كسانى كه اگر خشم گيرند ستم نمى كنند و اگر خشنود شوند زياده روى. براى همسايگانشان مايه بركت و براى هم نشينان شان مايه سلامت اند».

ابوحمزه ثمالى از عبداللّه بن حسن از مادرش فاطمه دختر حسين بن على نقل مى كند كه رسول اكرم صلى الله عليه و آله فرمودند: «ثلاث خصال من كنّ فيه استكمل خصال الإيمان: إذا رضي لم يدخله رضاه في باطل، و إذا غضب لم يخرجه الغضب من الحقّ، و إذا قدر لم يتعاط ما ليس له(1)؛ سه خصلت است كه در هركس باشد، ايمانش كامل شده است: هرگاه خشنود شود، خشنوديش او را به باطل نكشاند، هرگاه خشم گيرد، خشمش او را از مدار حقّ خارج نسازد و هرگاه شهادت داد، چيزى را نگيرد كه حقّ او نيست».

ابوبصير از امام صادق عليه السلام نقل مى كند كه اميرمؤمنان عليه السلام فرمودند: «دينداران نشانه هائى دارند كه با آن شناخته مى شوند: راستگويى، اداى امانت، وفاى به عهد، صله رحم، مهربانى با زيردستان، كم نشست و برخاست كردن با زنان، كار نيكو انجام دادن، همسايه خوب بودن،اخلاق خوش داشتن و از دانش و آنچه او را به خدا نزديك مى كند پيروى كردن. تا آن كه فرمودند: مؤمن به خود مشغول است و مردم از سوى او در آسايش اند. هرگاه شب فرا مى رسد صورتش را به زمين مى گذارد و با جاهاى شريف بدنش براى خدا سجده مى كند و با آفريدگارش براى رهايى از آتش دوزخ مناجات مى نمايد. پس شما نيز چنين باشيد»(2).

ابوحمزه ثمالى نقل مى كند كه امام سجاد عليه السلام فرمودند: «من أخلاق المؤمن الإنفاق على قدر الإقتار، و التوسع على قدر التوسع، و انصاف الناس، و ابتداؤه إيّاهم بالسلام عليهم(3)؛ اين از اخلاق مؤمن است كه به اندازه تنگى و گشايش معيشت خود انفاق كند، با مردم به انصاف رفتار نمايد و در سلام كردن پيشى گيرد».

ص: 307

ابوعبيده نقل مى كند كه امام باقر عليه السلام فرمودند: «إنّما المؤمن الذي إذا رضي لم يدخله رضاه في إثم و لا باطل، و إن سخط لم يخرجه سخطه من قول الحق، و الذي إذا قدر لم تخرجه قدرته إلى التعدي إلى ما ليس له بحقّ(1)؛ مؤمن كسى است كه هرگاه خشنود گردد خشنوديش او را به باطل و گناه نكشاند، اگر خشم گيرد خشمش او را از سخن حق خارج نسازد و هرگاه قدرت يابد، قدرتش او را به چيزى كه در آن حق ندارد، وادار نكند».

امام صادق عليه السلام به مهزم اسدى فرمودند: «يا مهزم شيعتنا من لا يعدو صوته سمعه، و لا شحناؤه يديه، و لا يمتدح بنا معلنا، و لا يجالس لنا عائباً، و لا يخاصم لنا قاليا: و ان لقي مؤمناً أكرمه، وإن لقي جاهلاً هجره - الى أن قال: - شيعتنا من لا يهرّ هرير الكلب، و لا يطمع طمع الغراب، و لا يسأل عدوّنا و إن مات جوعا(2)؛ اى مهزم، شيعه ما كسى است كه صدايش از گوشش و دشمنى اش از دو دستش تجاوز نمى كند، ما را آشكارا نمى ستايد(3)، در مجلس عيب جوئى از ما نمى نشيند، با ما دشمنى نمى كند، اگر با مؤمنى ملاقات كرد او را احترام مى گذارد و اگر به نادانى برخورد از او دورى مى كند. تا آن كه فرمودند: شيعه ما كسى است كه صداى سگاز خود نمى دهد [پرخاشگر نيست] و طمع كلاغ را ندارد و از دشمن ما چيزى نمى خواهد، هرچند از گرسنگى بميرد».

محمد بن عرفه از امام صادق عليه السلام نقل مى كند كه پيامبر صلى الله عليه و آله فرمود: «ألا أخبركم بأشبهكم بي؟ قالوا: بلى يا رسول اللّه، قال: أحسنكم خلقاً و ألينكم كنفاً و أبرّكم بقرابته و أشدّكم حبّاً لإخوانه في دينه و أصبركم على الحقّ و أكظمكم للغيظ و أحسنكم عفواً و أشدّكم إنصافاً في الرضا و الغضب(4)؛ مى خواهيد شما را آگاه كنم كه چه كسى از همه به من شبيه تر است؟ گفتند: آرى، يا رسول اللّه، فرمودند: آن كه اخلاقش از همه نيكوتر و در حمايت و پناه دادن از همه نرم تر باشد. به خويشاوندانش از همه نيكوكارتر و به برادران دينى خود از همه بامحبّت تر باشد. در حقّ،

ص: 308

از همه بردبارتر باشد و خشمش را از همه بيشتر فرو برد. عفوش از همه بهتر و در حال خشنودى و خشم، انصافش از همه بيشتر باشد».

اسحاق بن عمار نقل مى كند كه امام صادق عليه السلام فرمودند: «المؤمن حسن المعونة، خفيف المئونة، جيّد التدبير لمعيشته و لا يُلسع من جُحرٍ مرّتين(1)؛ مؤمن، نيكْ يارى گر، كم هزينه، نيك تدبر در معيشت است و از يك سوراخ دو بار گزيده نمى شود».

احمد بن ابى عبداللّه از پدرش به شكل حديث مرفوع نقل كرده كه پيامبر صلى الله عليه و آله فرمودند: «جبرئيل بر من نازل شد و گفت: يا رسول اللّه، خدا به وسيله من هديه اى براى تو فرستاده كه آن را به هيچ يك از كسانى كه پيش از تو [پيامبر] بوده اند نداده است. پيامبر صلى الله عليه و آله پرسيدند: آن چيست؟ جبرئيل عرض كرد: صبر، و بهتر از آن را نيز به تو داده است. پرسيدند: آن چيست؟ گفت: زهد، و بهتر از آن را نيز به تو بخشيده. پرسيدند: آن چيست؟ گفت: يقين، و بهتر از آن را هم به تو عطا كرده. پرسيدند: آن چيست؟ گفت: توكّل به خداى عزوجل. پيامبر صلى الله عليه و آله مى فرمايند: پرسيدم توكّل به خدا چيست؟ جبرئيل پاسخ داد: توكّل آن است كه انسان بداند مخلوقات نمى توانند به كسى سود و زيانى برسانند و به كسى چيزى دهند و يا چيزى را از او بازدارند. توكّل، مأيوس شدناز خلق است. پس هرگاه بنده اى به اين مرحله رسيد، ديگر جز براى خدا كار نمى كند، جز به خدا اميد ندارد، جز از او نمى ترسد و جز به خدا طمع ندارد. اين همان توكّل است. گفتم: اى جبرئيل، صبر چيست؟ گفت: همان گونه كه در آسايش صبر مى كنى، به هنگام سختى نيز بردبارى نمايى؛ همان طور كه در بى نيازى صبر مى كنى، در تنگدستى نيز صابر باشى و همان طور كه در حال سلامت بردبارى مى كنى، در بلاها نيز صبر نمايى. بردبار كسى است كه وقتى به او بلائى مى رسد پيش مردم از حال خود گلايه و زارى نكند. پرسيدم: قناعت چيست؟ گفت: قناعت آن است كه آدمى به آنچه از دنيا نصيبش مى شود بسنده كند؛ به اندك قانع باشد و كم را سپاس گزارى كند. گفتم: رضا چيست؟ گفت: كسى كه راضى است هرگز بر مولايش خشم نمى گيرد، چه به دنيا برسد و چه نرسد؛ نيز به عمل اندك خود خشنود نمى شود. پرسيدم: اى جبرئيل، زهد چيست؟ گفت:

ص: 309

دوست بدارد آن كس را كه دوستى آفريدگار در دلش نهفته است و دشمن بدارد آن كه را دشمن آفريدگارش مى باشد. از حلال دنيا بر خود سخت گيرد و به حرامش توجه نكند، زيرا در حلالش حساب و در حرامش كيفر هست. همان گونه كه به خود رحم مى كند به تمام مسلمانان رحم نمايد. از سخن گفتن [بيهوده] بپرهيزد. همان طور كه از مردار گنديده اجتناب مى كند. از مال و منال دنيا و زينت آن دورى گزيند همان گونه كه از فراگيرى شعله آتش پرهيز مى كند. آرزوهايش را كوتاه سازد و مرگ همواره در برابر ديدگانش باشد. سؤال كردم: اخلاص چيست؟ گفت: اخلاص آن است كه از مردم چيزى نخواهد كه در اين صورت [عملاً] به عبوديّت خدا اعتراف كرده است. چنين كسى وقتى با عمل واجبى مواجه گرديد از خدا خشنود است و خدا نيز از او راضى است، و هرگاه خدا چيزى به او عطا كند، به پروردگارش اطمينان و اعتماد دارد. گفتم: يقين چيست؟ گفت: مؤمن به گونه اى براى خدا عمل مى كند كه گويا او را مى بيند. اگر او خدا را نمى بيند خدا كه قطعاً او را مى بيند. يقين، آن است كه آدمى بداند آنچه بدو رسيده از آن سرپيچى نمى كند و آنچه از آن تخلف كرده به او نخواهد رسيد. اينها همه شاخه هاى توكّل و درجات زهد است»(1).

داشته باشد و از او اطاعت كند. شيعيان ما با تواضع، خشوع، امانت دارى، هميشه به ياد خدا بودن، نماز خواندن، روزه گرفتن، نيكى به پدر و مادر، سركشى به همسايگان نيازمند و بينوايان و بدهكاران و يتيمان، راستگوئى، تلاوت قرآن و بازداشتن زبان از بدگويى مردم، شناخته مى شوند و در همه چيز امينان عشاير و كسان خود هستند. تا آن كه فرمودند: محبوب ترين بندگان خدا نزد پروردگار كسى است كه پرهيزگارى اش بيشتر و در برابر خدا فرمانبردارتر باشد. اى جابر، به خدا سوگند، فقط با اطاعت خداى بزرگ مى توان به او تقرّب يافت. و [صرف ادعاى] همراهى با ما سبب دورى از آتش دوزخ نيست و هيچ كس بر خدا دليل و حجّتى ندارد. هر كه مطيع خدا باشد، دوست ما و هر كه گناهكار باشد، دشمن ماست و هيچ كس جز به سبب عمل صالح و ورع، به ولايت ما نخواهد رسيد»(1).

عمرو بن خالد نقل كرده است كه امام باقر عليه السلام فرمودند: «و اللّه ما معنا من اللّه براءة، و لا بيننا و بين اللّه قرابة، و لا لنا على اللّه حجّة، و لا نتقرّب إلى اللّه إلاّ بالطاعة فمن كان منكم مطيعاً للّه تنفعه ولايتنا، و من كان منكم عاصياً للّه لم تنفعه ولايتنا، ويحكم لا تغترّوا ويحكم لا تغترّوا(2)؛ به خدا قسم، دورى از آتش دوزخ با ما نيست و ميان ما و خدا قرابت و خويشاوندىوجود ندارد و ما بر خدا دليل و حجّتى نداريم. هيچ كس جز از راه اطاعت به خدا نزديك نمى شود. هركس مطيع خدا باشد، ولايت ما برايش سودمند است و هر كه گناهكار باشد ولايت ما به حالش سودى ندارد. واى بر شما فريب مخوريد، واى بر شما فريب مخوريد!».

مروان بن مسلم از امام صادق عليه السلام و ايشان از پدرانش نقل مى كنند كه رسول خدا صلى الله عليه و آله فرمودند: «أيّما عبد أطاعني لم أكله إلى غيري و أيّما عبد عصاني وكلته إلى نفسه، ثمّ لم أبال في أيّ واد هلك(3)؛ هر بنده اى از من اطاعت كند، او را به غيرخودم واگذار نمى كنم و هر بنده اى با من مخالفت كند او را به خودش وامى گذارم و برايم مهمّ نيست در كجا هلاك شود».

ابوبصير مى گويد: «از امام صادق عليه السلام درباره اين آيه: «اتَّقُوا اللّهَ حَقَّ تُقاتِهِ»(4)؛ "از خدا

ص: 311

آن گونه كه حقّ پرواكردن از اوست، پروا كنيد". سؤال كردم. امام عليه السلام فرمودند: يطاع فلا يعصى، و يذكر فلا ينسى، و يشكر فلا يكفر؛(1) [تقواى خدا اين است كه خدا] اطاعت شود و از او نافرمانى نشود، همواره در يادها باشد و فراموش نگردد، سپاسگزارى شود و كفران نگردد».

بر چيزهاى حرام طمع كند، زيرا كسى كه در دنيا پرده محرّمات الهى را بدرد، پيوسته خدا در قيامت ميان او و بهشت و نعمت ها و لذّت ها و كرامت هاى جاودانه اش حايل مى شود. تا آن كه فرمودند: بپرهيزيد از اين كه بر چيزى كه خدا آن را در ظاهر و باطن قرآن حرام ساخته است اصرار ورزيد، چرا كه خدا فرموده است: «وَ لَمْ يُصِرُّوا عَلَى مَا فَعَلُوا وَ هُمْ يَعْلَمُونَ»(1)؛ آنها بر كارهائى كه كرده اند و مى دانند به خطا بوده اصرار نمى ورزند»(2).

احمد بن محمد بن عيسى از امام صادق عليه السلام و ايشان از پدرش از جدّش از اميرمؤمنان نقل مى كنند كه رسول اكرم صلى الله عليه و آله فرمودند: خداى متعال به انسان مى فرمايد: «اگر چشمت با تو درباره ارتكاب برخى محرّمات درگير شد، تو نگاه مكن، زيرا من با دو پوشش كه براى آن قرار داده ام به تو كمك نموده ام. اگر زبانت با تو درباره چيزهاى حرام به نزاع برخاست من با دو پوشش به تو كمك كرده ام، دهانت را ببند و سخن مگو. اگر عورتت با تو منازعه كرد كه مرتكببرخى محرّمات شوى، من با دو پوشش به تو كمك نموده ام، تو خوددارى كن و كار حرام مرتكب نشو»(3).

زيد شحام مى گويد: امام صادق عليه السلام فرمودند: «ما إبتلي المؤمن بشيء أشدّ عليه من خصال ثلاث يُحرمها، قيل: وما هي؟ قال: المواساة في ذات يده، و الإنصاف من نفسه، و ذكر اللّه كثيراً، أما إنّي لا أقول لكم: سبحان اللّه و الحمدللّه و لا إله إلاّ اللّه و اللّه أكبر، و لكن ذكر اللّه عند ما أحلّ له و عند ما حرّم عليه(4)؛ «هيچ آزمونى بر مؤمن سخت تر از آن نيست كه از سه خصلت محروم شود. پرسيدند: آن سه خصلت چيست؟ فرمودند: مواسات و هميارى، مراعات انصاف و ذكر فراوان خدا. آگاه باشيد، نمى گويم سبحان اللّه و الحمدللّه و لا اله الاّ اللّه و اللّه اكبر بلكه ياد خدا هنگام حلال و حرامى كه برايش معيّن گرديده است».

محمد بن حمران نقل كرده كه امام صادق عليه السلام فرمودند: «من قال "لا إله إلاّ اللّه" مخلصاً دخل الجنّة و إخلاصه أن يحجزه "لا إله إلاّ اللّه" عمّا حرّم اللّه (5)؛ هركس از روى اخلاص "لا اله

ص: 314

الاّ اللّه" بگويد وارد بهشت مى شود، و اخلاص او آن است كه گفتن لا اله الاّ اللّه بازدارنده وى از ارتكاب محرّمات الهى باشد».

مسعدة بن زياد از امام صادق عليه السلام و ايشان از پدرانش نقل مى كنند كه پيامبر صلى الله عليه و آله فرمودند: «من أطاع اللّه فقد ذكر اللّه و إن قلّت صلاته و صيامه و تلاوته للقرآن، و من عصى اللّه فقد نسي اللّه و إن كثرت صلاته و صيامه و تلاوته للقرآن(1)؛ هر كه از خدا اطاعت كند، در واقع ياد خدا كرده است، هرچند نماز و روزه و تلاوت قرآنش اندك باشد، و هر كه نافرمانى اش كند، خدا را فراموش نموده است، هرچند نماز و روزه و تلاوت قرآنش زياد باشد».

ابوبصير مى گويد: امام صادق عليه السلام فرمودند: «دشوارترين كار بندگان انصاف دادن و هميارى با برادر دينى و در همه حال به ياد خدا بودن است. راوى مى گويد: از امام صادق عليه السلام پرسيدم: مقصود از هميشه به ياد خدا بودن چيست؟ فرمودند: هنگامى كه قصد گناه مى كند، خدارا به ياد بياورد و ياد خدا ميان او و آن گناه مانع شود؛ خداى متعال مى فرمايد: «إِنَّ الَّذِينَ اتَّقَوْا إِذا مَسَّهُمْ طائِفٌ مِنَ الشَّيْطانِ تَذَكَّرُوا فَإِذا هُمْ مُبْصِرُونَ»(2)؛ در حقيقت، كسانى كه [از خدا] پروا دارند، چون وسوسه اى از جانب شيطان بِديشان رسد [خدا را] به ياد آورند و بناگاه بينا شوند»(3).

ابوبصير نقل كرده كه امام صادق عليه السلام فرمودند: «من أقام فرائض اللّه و اجتنب محارم اللّه و أحسن الولاية لأهل بيتي و تبرّأ من أعداء اللّه فليدخل من أيّ أبواب الجنّة الثمانية شاء(4)؛ هر كه واجبات خدا را انجام دهد و از محرّمات الهى دورى گزيند و ولايت خاندانم را به نيكى بپذيرد و از دشمنان خدا بيزارى جويد، از هركدام از هشت در بهشت كه بخواهد وارد شود».

زيد شحّام مى گويد: از امام صادق عليه السلام شنيدم كه فرمودند: «إحذروا سطوات اللّه بالليل و النهار، فقلت: و ما سطوات اللّه؟ قال: أخذه على المعاصي(5)؛ شب و روز از قهر و غلبه خدا بترسيد، پرسيدم: قهر و غلبه خدا چيست؟ فرمودند: مجازات او در مورد گناهان».

ص: 315