بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمَنِ الرَّحِيمِ

ص: 2

اسلام و جامعه

آية اللّه العظمى سيد محمّد حسينى شيرازى رحمه الله

مترجم: حجه الاسلام والمسلمين شيخ جعفر خوشنويس

ص: 3

شناسنامۀ كتاب

* نام كتاب: اسلام و جامعه

* مؤلف: آية اللّه العظمى سيد محمد حسينى شيرازى قدس سره

* مترجم: حجة الاسلام والمسلمين شيخ جعفر خوشنويس

* ويراستار: عبدالحسين هراتى

* صفحه آرا: سجاد ناصرى

* ناشر:

* زير نظر: گروه ترجمه آثار آية اللّه العظمى شيرازى

كليه حقوق طبع و نشر براى بنياد جهانى

آية اللّه العظمى شيرازى محفوظ است.

www.iswf.net

ص: 4

تصویر

ص: 6

تصویر

ص: 7

تصویر

ص: 8

تصویر

ص: 9

تصویر

ص: 10

تصویر

ص: 11

تصویر

ص: 12

تصویر

ص: 13

تصویر

ص: 14

نفس آدمى در محدوده بدن قرار دارد و بدن او در درون يك جامعه قرار گرفته و جامعه به نوبه خود در بستر محيط طبيعى پيرامون خود استقرار يافته است. انسان قادر است خويشتن و سپس جامعه خود و سپس محيط ساخته فكر و انديشه و عمل خود و سپس محيط طبيعى اطراف خويش را اصلاح و باز آفرينى كند، همان گونه كه قادر است تمامى آنها را تباه و ويران كند.

جامعه يك نقطه آغازين دارد كه از آن جا متولد مى شود. نقطه عزيمت ما نيز در دانش جامعه شناسى بايد همان جا باشد و آن، نفس است، يعنى بايد براى اصلاح و بنيان گذارى جامعه اى پاك، از نفس آغاز كرد. تعابير أفلح (رستگار شد) و خاب (خسران نمود) كه در آيات فوق به كار رفته، تنها ناظر به حوادث آن جهانى نبوده، شامل حيات اين جهانى نيزمى شوند، گو اين كه بى شك تكيه قرآن بر گزينه نخست، يعنى زندگانى اخروى است چرا كه: «...وَإِنَّ الدَّارَ الآخِرَةَ لَهِى الْحَيَوانُ...»(1)؛ «و زندگى واقعى همانا [در] سراى آخرت است».

لكن قرآن در جايى ديگر اين جهان را به مثابه پلى به سوى سراى ديگر دانسته، درباره اش فرموده است: «وَ ابْتَغِ فِيما آتاكَ اللهُ الدَّارَ الآخِرَةَ وَ لا تَنْسَ نَصِيبَكَ مِنَ الدُّنْيا...»(2)؛ «و با آنچه خدا به تو داده، سراى آخرت را بطلب، و بهره ات را از دنيا فراموش مكن».

جز براى همه مردم نفرستاديم».

و همچنين مى فرمايد: «وَ ما لَكُمْ لا تُقاتِلُونَ فِى سَبِيلِ اللهِ وَ الْمُسْتَضْعَفِينَ...»(1)؛ «چرا در راهخدا و [در راه نجات] مستضعفان پيكار نمى كنيد؟!»

نهضت بازگشت بايد مبتنى بر پنج اصل زير باشد:

1. ايجاد سازمانى آهنين كه هم در آن مسأله نظم و سازماندهى لحاظ شده باشد و هم آزادى را پاس دارد، تا چنين تشكيلاتى بر شالوده شورا استوار گردد؛ خداى سبحان مى فرمايد: «...مِن كُلِّ شَىْ ءٍ مَّوْزُونٍ»(2)؛ «از هر چيز سنجيده اى [در آن رويانديم].

و اميرمؤمنان على عليه السلام مى فرمايند: «و نظم أمركم(3)؛ «و نظم كارهايتان [را رعايت كنيد]».

و نيز خداى سبحان مى فرمايد: «...وَ يَضَعُ عَنْهُمْ إِصْرَهُمْ وَ الأَغْلالَ الَّتِى كانَتْ عَلَيْهِمْ...»(4)؛ «و بارهاى سنگين، و زنجيرهايى را كه بر آنها بود [ از دوش و گردنشان ]بر مى دارد».

2. آگاهى بخشى مناسب زمان و عصرى كه با ايمان خردورزانه آغاز شده، با آگاهى بر سياست و اقتصاد و مسائل اجتماعى، ادامه مى يابد.

امام هادى عليه السلام در زيارت جامعه و ضمن شمارش صفات امامان اهل بيت مى فرمايند: «... ساسة العباد...(5)؛ و از مسؤليت هاى آنان پرداختن به امر سياست بندگان است».

و نيز در اهميت جنبه اقتصادى زندگى بشر آمده است: «من لا معاش له لا معاد له؛ هر آن كه از معيشت [درستى ]برخوردار نباشد، آخرت [نيكى ]نخواهد داشت».

اميرمؤمنان عليه السلامتوجه به مسائل اجتماعى را لازم دانسته، به فرزند خويش مى فرمايند: «يَا بُنَيَّ اجْعَلْ نَفْسَكَ مِيزَاناً فِيمَا بَيْنَكَ وَ بَيْنَ غَيْرِكَ فَأَحْبِبْ لِغَيْرِكَ مَا تُحِبُّ لِنَفْسِكَ وَ أكْرَهْ لَهُ مَا تَكْرَهُ لَهَا وَ لاَ تَظْلِمْ كَمَا لاَ تُحِبُّ أَنْ تُظْلَمَ وَ أَحْسِنْ كَمَا تُحِبُّ أَنْ يُحْسَنَ إِلَيْكَ(6)؛ اى پسرم، خويش را در رابطه خودت با ديگران ميزان قرار ده، پس آنچه براى خود دوست مى دارى براى ديگراننيز دوست بدار، و آنچه تو را خوش نيايد براى ديگران نيز ناخوش بشمار، و ستم مكن چنان كه دوست ندارى بر تو ستم رود و نيكى كن چنان كه دوست دارى به تو نيكى

ص: 17

كنند».

3. ايجاد صلح و دوستى: صلح، درخت تناورى است كه تندبادها او را ريشه كن نتواند كرد. خداوند مى فرمايد: «...ادْخُلُوا فِي السِّلْمِ كَافَّةً...»(1)؛ «همگى در صلح و آشتى درآييد».

صلح، شعار اسلام است و حتى به سود يك كشور مقتدر است كه تمامى مشكلات خويش را صلح جويانه حل و فصل كند، چون اين راه هم فرجامى پسنديده تر و هم طعمى گواراتر دارد. قوه قهريه براى آخرين مرحله و به هنگام ضرورت در نظر گرفته شده است و از اين رو مشاهده مى كنيم كه پيامبران نيز به هنگام دعوت به سوى رسالت خويش، صلح را شعار خود قرار مى داده اند.

نقل شده كه عيسى مسيح عليه السلام فرمودند: «أحبوا أعدائكم(2)؛ دشمنانتان را دوست بداريد».

4. همگانى و مردمى بودن: تشكيلات نبايد به بت تبديل شود و جاى اصول را بگيرد، زيرا هر حركتى كه اين راه را در پيش گيرد از توده ها فاصله مى گيرد و در نتيجه پژمرده شده و مى ميرد، و جزايش اين است كه هرگز به اهداف مطلوب خود نخواهد رسيد و اين در حالى است كه مى بيند ديگران در ميادين عمل و انديشه خويش در حال پيشرفت و قبضه كردن همه صحنه ها هستند، پس بايد دانست كه مردم يا برادران دينى اند و يا آفريدگانى همسان. آن طور كه اميرمؤمنان عليه السلام فرمودند: «إمّا أخ لك في الدين و إمّا نظير لك في الخلق»(3).

5. ايجاد خودكفايى آخرين بنيانى است كه بدان اشاره مى كنيم. نيازمند در نهايت تابع مى گردد و بدين ترتيب مزيّت رهبرى را از دست مى دهد. حضرت على عليه السلام مى فرمايند:

«إحتج إلى من شئت، تكن أسيره، و استغن عمّن شئت تكن نظيره، و أفضل على من شئت تكن أميره(4)؛ به هركس ابراز نيازمندى كنى اسيرش مى شوى، و از هركس بى نيازى جويى، همسنگ او مى شوى، و به هركس نيكى كنى، بر او فرمانروايى مى كنى».

ص: 18

پراكندن مردم از اطراف آنها مى شوند. بالطبع محصول چنين تصميم و اقدامى، احساس واهمه عمومى از ناحيه آنها خواهد بود، پيامبر اكرم صلى الله عليه و آله درباره اهميت رفق مى فرمايند: «إنّ َالرفق لَمْ يوضع على شيء الاّ زانه، و لَم يُرفَعْ عنه قط إلاّ شانه(1)؛ هر آنچه كه مدارا با آن همراه باشد، زينت بخش آن گردد و هيچ چيزى از آن تهى نگرديد، جز آن كه مايه زشتى آن شود».

نيز فرموده اند: «أمرني ربي بمداراة الناس كما أمرنا بإقامة الفرائض(2)؛ پروردگارم مرا به مردم دارى فرمان داده، همان گونه كه ما را به برپا داشتن واجبات امر كرده است».

لذا بر گروه هاى فعال اجتماعى لازم است كه در اشتباهات سايرين به دقت بنگرند و از آن ها بر حذر باشند، زيرا در غير اين صورت به سرنوشت آنان گرفتار شده، سرانجامى جز ناكامى در انتظار آنان نخواهد بود.

سر بر آورد، چنان كه خداى متعال درباره گياه نارسته مى فرمايد: «...كَزَرْعٍ أَخْرَجَ شَطْأَهُ...»(1)؛«همانند دانه اى كه جوانه هاى خود را خارج ساخته».

2. مرحله ميان مدت: در اين مرحله بايد به پايه ريزى اصول فكرى سالم، متكامل و شايسته بپردازد تا بتواند جايگزين وضعيت موجود گردد. اين گام، حد وسط، نه گام نخست و گام پسين است، زيرا گروه هاى فعال بايد در آستانه اين گام، دوره قبل را به پايان برده باشند و به سان جوجه اى مى ماند كه با مواد درون پوسته تخم نيرو يافته و آن را سكّوى پرتاب خود براى صعود به مرحله بالاتر زندگى قرار داده و سپس سر از تخم بر مى آورد. اين دوره از سويى دربردارنده مسئوليت سنگين دوره قبل است و از سوى ديگر بسترى براى ورود به دوره بعد كه دوره نهايى است.

3. مرحله نهايى: در اين مرحله بايد به جمع آورى نيرو و توانمندى ها و تربيت كادر و هواداران و فراگير شدن پرداخت تا در عمل، نظامى مطلوب جايگزين نظام موجود گردد. گروه با به پايان بردن اين مرحله، به هدف مطلوب خود رسيده است و در اين زمان، خواهد توانست فرمان پروردگار را كه همان آزادى، صلح و رفاه در حد اعلا و بى مانند آن است، در زمين تحقق بخشد.

جامعه انسانى - بر خلاف جهان بى جان مانند كنترل كننده هاى فشار نيروى برق - نياز به آينده نگرى دقيقى دارد.

ناگفته نماند كه آنچه ما در اين كتاب و دو كتاب «الفقه: الاقتصاد» و «الفقه: السياسه» مطرح نموده ايم، بر اساس نتايج فكرى حاصله از استنباط از ادله اربعه و گرفتن موضوعات ازعرف و اين سخن خدا بوده است كه مى فرمايد: «وَ ما أَرْسَلْنا مِنْ رَسُولٍ إِلاَّ بِلِسانِ قَوْمِهِ...»(1)؛ «و ما هيچ پيامبرى را جز به زبان قومش، نفرستاديم».

رسول اكرم صلى الله عليه و آله نيز فرموده اند: «نحن معاشر الأنبياء أمرنا أن نكلّم الناس على قدر عقولهم(2)؛ ما گروه پيامبران بدان مأمور شده ايم كه به اندازه توان درك مردم با آنها سخن بگوييم».

در پايان اين مقدمه اميدواريم كه خداى سبحان گروهى از عالمان اسلام را وادارد تا به تأليف كتب و منابع مربوط به ادوار سه گانه پيش گفته بپردازند و سپس به استنباط آن ادوار بگمارند تا جوينده صاحب دغدغه از ميان استخراجات خود، سازگارترين آنها با حق را برگزيند، و نيازمندى خويش را از آن برطرف كند. از خداى متعال خواهان آنيم كه ما را در پيروى از هر آنچه مورد رضايت اوست توفيق دهد كه او توفيق دهنده و يارى كننده است.

ص: 22

وآخرت در گرو عقلند و لذا مجنون، هرچند از حس برخوردار است نه مستحق پاداشاست نه مستوجب عقاب، چرا كه فاقد قوه عقلانى است. حديثى از پيامبر اكرم صلى الله عليه و آله به اين امر تصريح دارد آنجا كه مى فرمايند: «إن اللّه عز و جل لما خلق العقل، قال له:... بك أثيب و بك أعاقب(1)؛ همانا آن هنگام كه خداى عزوجل عقل را آفريد، بدو گفت: تنها بر اساس تو پاداش مى دهم و تنها بر اساس تو عقوبت مى كنم».

وانگهى برخورد متقابل انسان و محيط، سبب تأثير هريك در ديگرى مى شود چه اينكه محيط پيرامونى با وجوه سه گانه (طبيعى، اجتماعى و تاريخى) خود از راه حواس پنجگانه، در آدمى تأثير مى كند و لذا از ابن سينا نقل شده كه گفته است: «من فَقَدَ حسّاً فَقَدْ فَقَدَ علماً(2)؛ هركه حسى از حواس پنجگانه را از دست دهد، علمى از علوم را از دست داده است».

اين سخن بدان معناست كه از زنجيره اى از دانش هاى مرتبط با آن حس محروم مى شود. همچنين انسان با پيراستن و نظم بخشيدن و اصلاح كردن بر محيط پيرامون خود اثر مى گذارد.

بودند. آن گاه هر دو به قضاوت نشستند وحكمى متفاوت دادند، بدين معنى كه صاحب كشتزار گوسفندان را در قبال كِشت تباه شده خود مى گرفت - چه اين كه قيمت هر دويكسان بود - يا اين كه گلّه را مدتى نزد خود نگاه مى داشت تا از عايدات آن، زيان وارد شده به فردى، را جبران كرده، سپس آن را به صاحبش باز گرداند كه هر دو وجه صحيح مى بود، لكن حكم دوم يعنى حكم جناب سليمان برتر از ديگرى بود، خدا در قرآن به هر دو اشاره مى كند و مى فرمايد: «...فَفَهَّمْناها سُلَيْمانَ وَ كُلاًّ آتَيْنا حُكْماً وَ عِلْماً...»(1)؛ «پس آن [داورى] را به سليمان فهمانديم، و به هر يك [از آن دو ]حكمت و دانش عطا كرديم».

حركت فكرى ذهن براى كشف مجهول چهارگونه است: يا از جزئى است يا از كلى و هر يك يا به سوى جزئى است و يا به سوى كلى حال اگر حركت از آگاهى هاى جزئىبراى تحصيل آگاهى هاى جزئى ديگر باشد «تمثيل» نام دارد و اگر حركت از آگاهى هاى جزئى براى تحصيل آگاهى هاى كلى باشد «استقراء» نام دارد و اگر حركت از آگاهى هاى كلّى براى تحصيل آگاهى هاى كلى يا جزئى باشد «قياس» ناميده مى شود.

انتقال از معلومات مقدماتى و پايه اى براى وصول و نتيجه گيرى آگاهى هاى ديگر گاه به سرعت و گاه به كندى رخ مى دهد و همچنين گاه كسى تنها به پايه ريزى آگاهى هاى مقدماتى موفق مى شود و ديگرى در نهايت، نتيجه گيرى مى كند و كار او را تكميل مى كند.

شناخت امرى غير مادى است، لكن ماده گرايان چون منكر وجود عالم ماوراى طبيعى و پديده هاى غير مادى اند، بالطبع غير مادى بودن شناخت را نيز انكار مى كنند، حال آن كه در دانش فلسفه، وجود عالم غير مادى به اثبات رسيده است و از اين روى مى گوييم: گاهى مقدمات شناخت به همراه نتايجشان و گاه يكى از اين دو غيرمادى و مرتبط به غيب محسوب مى شوند.

وانگهى شناخت بر اساس احكام پنجگانه پنج بخش مى شود:

1. واجب، مانند شناخت اصول دين و احكام شرعى مورد ابتلا[ ى مكلف] و فراگيرى صنعت به عنوان واجب كفايى؛

2. حرام، مانند فراگيرى جادوگرى و مانند آن بنابر شرط ذكر شده در كتاب مكاسب [بخش مكاسب محرمه]؛

3. مستحب، مانند فراگيرى آداب و اخلاق و سلوك غير واجب؛

4. مكروه، مانند آموزش نوشتن و آموزش سوره يوسف به بانوان در صورت احتمال لغزش كه به حرمت نينجامد؛

5. مباح، هر موردى كه جزو اقسام چهارگانه فوق نباشد.

ص: 26

هر احساس يا تفكرى حاصل نمى شود، بلكه چنين تأثيرى آن گاه پديد مى آيد كه آن امر محسوس يا معلول حلقه اى از زنجيره محرك هاى عاطفى باشد.

آن كه خود را به حلم ورزى وادارى».

خشك عاطفگى در شريعت اسلامى صفتى نكوهيده است. در داستانى آمده است كه رسول خدا صلى الله عليه و آله در واكنش به سخن شخصى كه گفته بود هيچ گاه فرزندانم را نبوسيده ام فرمودند: «إن كانَ اللّه قد نزع الرحمة من قلبك فما أصنع بك؟!(1)؛ اگر پيش از اين خدا رحمت را از دلت كنده باشد، چه كار از دست من بر مى آيد؟!».

در توضيح فرمايش رسول خدا صلى الله عليه و آله بايد گفت: همان گونه كه در مباحث جبر و اختيار در علم كلام به اثبات رسيده است، خداى سبحان آن گاه رحمت را از دل آدمى مى كند كه وى در تحصيل مقدمات آن نكوشيده باشد، تعابيرى نظير «طبع اللّه» (خداوند مهر نموده است) و«أضلّه اللّه» (خدا او را گمراه كرده است) كه در قرآن كريم و روايات آمده، نيز معنايى اين گونه دارد و يا مضامينى كه در ادعيه نظير اين مضمون از رسول اكرم صلى الله عليه و آله آمده است كه مى فرمايند: «...أللهم إنّي أعوذ بك من قلب لا يخشع، و من عين لا تدمع(2)؛ بار خدايا، من به تو پناه مى برم از قلبى كه خاشع نباشد و چشمى كه نبارد».

به دليل تأثيرپذيرى عاطفى انسان از محرك هاى احساسى است كه در قرآن كريم و سنت مطهر، آدمى به نشانه هاى خداى متعال در هستى و طبيعت توجه داده شده است.

خداى متعال مى فرمايد: «إِنَّ فِى خَلْقِ السَّماواتِ وَ الأَرْضِ وَ اخْتِلافِ اللَّيْلِ وَ النَّهارِ لآياتٍ لأُولِى الأَلْبابِ * الَّذِينَ يَذْكُرُونَ اللهَ قِياماً وَ قُعُوداً وَ عَلى جُنُوبِهِمْ وَ يَتَفَكَّرُونَ فِى خَلْقِ السَّماواتِ وَ الأَرْضِ رَبَّنا ما خَلَقْتَ هذا باطِلاً سُبْحانَكَ فَقِنا عَذابَ النَّارِ»(3)؛ «مسلّما در آفرينش آسمان ها و زمين، و آمد و رفت شب و روز، نشانه هاى [روشنى ]براى خردمندان است. همان ها كه خدا را [در همه احوال] ايستاده و نشسته، و آن گاه كه بر پهلو خوابيده اند، ياد مى كنند، و در [اسرار] آفرينش آسمان ها وزمين مى انديشند، [و مى گويند:] بار الها، اينها را بيهوده نيافريده اى، منزّهى تو، ما را از عذاب آتش نگاه دار».

روشن باشد كه دلالت و رسانندگى ادله منطقى و استدلال هاى عقلى بيان شده، مطلوب و كافى است.

ص: 29

نكته واپسين اين مسأله به اجمال، آن است كه اگر قائل به وجوب مقدمه واجب شويم، آن گاه رشد عواطفى را كه انجام اعمال واجب در گرو آنهاست، خود نيز واجب خواهند بود، مانند رشد عاطفى نسبت به افراد خانواده كه سبب شود در پرتو آن، آدمى اعمال واجب و ساير وظايف خود را نسبت به نزديكان انجام دهد و به مقدار واجب صله ارحام به جا آورد.

به همين ترتيب اگر قائل به حرمت مقدمه حرام بشويم، رشد آن دسته از عواطف كه سبب ساز انجام افعال حرام مى گردد خود نيز حرام خواهد بود، مانند رشد عاطفى در جهتى كه نهايتاً منجر به عمل زنا و امثال آن بشود.

از اين دو جهت مهم كه بگذريم رشد عاطفى در جهت انجام اعمال مستحب يا مكروه نيز به ترتيب مستحب و مكروه در ما بقى موارد مباح خواهند بود.

ص: 30

مى گردد و سپس پير مى شود.

گاهى در تقسيمى ديگر، موجودات به حقايق خارجى، امور انتزاعى و اعتباريات، تفكيك مى شوند. مثلاً انسان، حيوان و هر موجود ديگرى با قطع نظر از ذهن آدمى و خارج از علم مفاهيم، وجود دارند، حقايق خارجى ناميده مى شوند و امورى مانند ارزش مالى براى يك قطعه كاغذ (اسكناس)، رياست و... كه با توافق، اعتبار وجود پيدا مى كنند و ابداً حقيقت واقعى ندارند و لذا در اثر فسخ اعتبار و توافق، معدوم مى شوند، اين گونه امور را اعتباريات مى نامند. دسته سوم از امور، مانند زوجيت، فرديت و... كه نه مابه ازاى خارجى دارند و نه وجودشان در گرو اعتبار و قرارداد عقلاست، امور انتزاعى ناميده مى شوند. امور انتزاعى هرچند مانند موجودات خارجى مطابق خارجى ندارند، لكن منشأ انتزاعشان در جهان خارج، وجود دارد و لذا با لغو توافق و اعتبار، معدوم نمى شوند.

جامعه شناسانِ متأثر از فلاسفه معتقد به منطق ديالكتيك، همه امور را متغير دانسته، به دنبال آن شناخت را نيز متغير ونسبى پنداشته اند. به اجمال دليل شان آن است كه شناخت متفرع و تابع محيط و انسان است، و از آن جا كه هر دوى اين ها در معرض تغيير وتحولند، اين ويژگى به شناخت نيز منتقل مى شود.

چنين ايده اى نه تنها از پشتيبانى دليل يا ايده صحيح برخوردار نيست، بلكه دلائلى بر خلاف آن وجود دارد و استدلال فوق نيز به دليل موارد ذيل عاجز از اثبات مدعاست:

الف. شناخت و معرفت - آنگونه كه گذشت - انواع متفاوتى دارد كه تنها يك نوع آن تابع محيط است.

ب. برخى حقايق خارجى جزء ثابتات هستند، نه امور متغيّره.

ج. پاسخ نقضى است كه مى گويد: اگر تمامى حقايق جهان در معرض تغييرند و به دنبال آن تمامى شناخت هاى آدمى نيز متغير و نسبى هستند، آن گاه كلّيّتِ اطلاق و ثبات خود اين قاعده كه «تمامى معارف در تغييرند» از كجا به دست مى آيد؟ و اين يعنى تناقض، پس به ناچار يكى از اين دو بايد باطل باشد، چون خود اين قاعده نيز به عنوان يك

ص: 32

شناخت، مانند ساير شناخت ها و مشمول حكم آنها بوده، بايد امرى متغيّر باشد و اگر پذيرفتيم كه آن تغيير در اين قاعده هم سارى است، آن گاه اين ايده باطل خواهد شد. درست همان اتفاقى كه در گزاره هايى نظير «همه خبرها دروغ است» مى افتد، چون اگر همه خبرها دروغ است، خود اين جمله نيز دروغ است.

از همه آنچه گفته شد روشن مى شود كه برخى شناخت هاى آدمى درست وبرخىنادرستند و هيچ يك از اين دو به ديگرى تبديل نمى شود. شناخت درست همان شناخت مطابق با واقع و شناخت نادرست همان شناخت غير مطابق با واقع است. شناخت درست «حق» گفته مى شود از آن جهت كه واقعيت با آن تطبيق مى كند و «صدق» گفته مى شود، از آن روى كه خود با واقعيّت تطبيق مى كند.

نكته لازم به ذكر آن است كه گاه از شناخت صحيح و صحيح تر و يا شناخت نادرست و نادرست تر سخن به ميان مى آيد، بايد توجه داشت «درستى» «درست ترى» زمانى مطرح مى شود كه شمول مطابقت شناخت با اجزاى واقعيت خارجى بررسى مى شود، به اين معنى كه گاه شناخت با تمام اجزاى واقع خود تطبيق مى كند و گاه با بخشى از واقعيت خارجى كه در اين حالت شناخت نخستين را اصح (درست تر) و شناخت دوم را صحيح (درست) مى نامند، و همچنين نادرستى و نادرست ترى نيز آن جا مطرح مى شود كه از شمول عدم تطابق شناخت، با اجزاى واقعيت خارجى سخن به ميان مى آيد.

بدين ترتيب كه شناخت نامطابق با همه اجزاى واقع را نادرست تر و شناخت نامطابق با بخشى از واقعيت خارجى را نادرست مى نامند.

مثال: دو گونه معرفتِ درست و درست تر مانند دو گونه غذاى سازگار و موافق سلامتى فرد است كه يكى از آن دو مختصر اختلالى در سلامتى ايجاد مى كند، مانند خواب آلودگى و ديگرى اين مقدار ناسازگارى را نيز ندارد، و لذا اولى را سازگار و دومى را سازگارتر مى نامند.

داستان قرآنى داوود و سليمان و داورى متفاوت آنها در يك نزاع نيز اين گونه تفسير مى شود، چه اين كه داورى هر دوى آن ها ارزشمند، لكن داورى جناب سليمان ارزشمندتر و در فضيلت فراگيرتر بود.

ص: 33

مثلاً گفته مى شود كه تاريخ به ما مى گويد: در گذشته هرگاه قدرت در انحصار فردى غيرمعصوم قرار گرفته، آن شخص طغيان كرده، پس در آينده نيز چنين روند پيوسته اى ميان تمركز قدرت و طغيان روى خواهد داد. لذا مثلاً گفته مى شود: فلان كشور دست به گردآورى قدرت زده است و نهايتاً سر به طغيانگرى برخواهد داشت و همسايگان خويش را زيان خواهد رساند، لذا لازم است كه در مقابلش قدرتى بازدارنده ايجاد شود، و يا مانع از تمركز قدرتش شود. جمله ضرب المثل معروفى كه مى گويد: «تاريخ تكرار مى شود» مضمون خويش را از اين جا گرفته است و نيز حضرت على عليه السلام در اين باره مى فرمايند: «...وَ سِرْ فِي دِيَارِهِمْ وَ آثَارِهِمْ فَانْظُرْ فِيمَا فَعَلُوا وَ عَمَّا انْتَقَلُوا...(1)؛ و در خانه ها و بازمانده هاى آنان بگرد و بنگر كه چه كردند! و از كجا به كجا شدند».

ص: 35

ص: 36

دل مشغولى هاى يک فيلسوف در گذشته، حل مجهولاتى پيرامون وجود و عدم، ماهيت و جوهر و عرض و مسائل عامى از اين دست بوده است. در قرون گذشته به دليل آن كه علوم از تنوع و ژرفاى اندكى برخوردار بودند، فيلسوف به كسب تمامى آن ها همت مى گماشت و بر اساس آن دست به كار استنباط يك سيستم فلسفى وحدت بخش مى شد، ليكن در جهان معاصر و با گسترش سريع شاخه هاى علوم و دامنه دارشدن مسائل هر يك، فراگيرى همگى آنها را بسيار دور از توان يك فيلسوف كرده است، لذا او تنها مى تواند عمومى ترين مسائل هستى را مطمح نظر ژرفكاو خويش قرار داده و در آنها غور كند.

نكته قابل توجه آن كه برخى جامعه شناسان، هنرهاى زيبا را در برابر علم قرار داده اند و در تعليل ايده خود گفته اند: تفاوت اين دو در آن جاست كه علوم، ذهن و لوح ادراك آدمى را تسخير مى كند و هنرهاى زيبا، قلب و حس عاطفى او را. البته اين امر بيش از يك تفاوت در نام گذارى نيست. اين كار نظير آن است كه دستورزبان را متفاوت از علم قرار دهيم و در توجيه بگوييم: تفاوت اين دو در آن است كه علم به انديشه اهتمام مى ورزد، و دستور زبان به گفتار. و همين گونه است شاخه بندى هاى ديگر كه هيچ كدام نمى توانند موضوع خود را از مصداق بودن براى علم خارج كرده، ماهيّت علمى آنها را از ايشان باز ستانند.

مَوْضُوعٍ...(1)؛ پس رسولانش را در ميانشان برانگيخت، و پيمبرانش را پياپى فرستاد، تا نشانه هاى مقدر را به آنان بنمايانند: از آسمانى كه بالاى سرشان بر افراشته است و زمينى

كه زير پايشان گسترده شده».

نوع دوم واقعيات تابع تجربه نبوده و نيست. مثلاً: آيا چيستى موجودات جهان از جنس و فصل تشكيل شده؟ آيا وجود و عدم همزمان محقق مى شود؟ آيا اجزاى زمان در وجود جمع مى شود؟ يا ناممكن است و اين ترجيح بلا مرجّح محال است؟ اين امور در حوزه تجربه قرار نمى گيرند، اما برخى از ماديون با ناديده گرفتن امرى اين چنين بديهى و روشن، مدعى امرى گزاف شده و پنداشته اند كه هر آنچه تابع تجربه نباشد علم نيست.

خلاصه سخن آن كه افزايش تراكم تجارب، موجب تغيير واقعيات خارجى نمى گردد، بلكه تجربه بيشتر به اسرارى با پيچيدگى هايى بيشتر منتهى مى گردد. آن كس كه به جهانگردى مى پردازد پيوسته مجهولات جديدى در مقابلش نمودار مى گردد، اما نه بدان معنا كه معلومات جديدى كه به دست آورده به نسخ معلومات گذشته بينجامد.

بايد توجه داشت - بنا بر قول به وجوب مقدمه - تجربه اى كه مقدمه علم واجب باشد، واجب است و از آن طريق چهار حكم ديگر از احكام پنجگانه شناخته مى شود.

ص: 39

ص: 40

تقسيم اوليه به پنج شاخه خاص دسته بندى مى شوند كه عبارتند از:

1. روان شناسى كه مراد از روان در اين كاربرد اعم از نفس، عقل و روح است؛

2. كالبدشناسى؛

3. دانش محيط اجتماعى و جامعه شناسى كه از روابط متقابل انسان ها به وجود مى آيد؛

4. دانش محيط خودساخته بشرى [ و نگرشى فلسفى اجتماعى به تاريخ، كه در ارتباط با تمدن و مدنيت اوست، محيطى كه آدمى در آن زيست مى كند] چه محيط هاى زندگى صنعتى، مانند محيط هاى زندگى كنونى و يا محيط هاى زندگى گذشته و مربوط به قبل از دوران نهضت اكتشافات وصنايع جديد.

5. دانش محيط طبيعى كه انسان را در برگرفته است، مانند زمين و آسمان و حيوانات، نباتات، آب ها و ساير موارد ديگر.

برخى از انديشمندان معاصر دست به تقسيمى ديگر زده و مجموعه دانش ها را در چهار رده طبقه بندى كرده اند كه به شرح زير است:

1. علم الهى (الهيات).

2. دانش مرتبط به ماده بى روح كه آن را «فيزيك عمومى» نيز مى نامند و دانش هايى مانند: فيزيك، شيمى، اخترشناسى و شاخه هاى گوناگون زمين شناسى، مانند: معدن شناسى، آب شناسى، خاك شناسى و... را شامل مى شود.

3. علوم مرتبط با ماده جاندار، مانند: گياه شناسى، جانور شناسى و زيست شناسى.

4. دانش هاى اجتماعى مرتبط با انسان كه علوم انسانى نيز ناميده مى شوند، مانند: جامعه شناسى، سياست، اقتصاد، پزشكى و روان شناسى.

موضوع مورد توجه اين كتاب بخشى از گونه چهارم دانش ها، يعنى جامعه شناسى بالمعنى الأخص است.

از آن جا كه هر يك از علوم فوق از يك نظر با ساير علوم مشتركند و از سوى ديگر موضوع خاص خود را مورد مطالعه و پژوهش قرار مى دهند، لذا دانشمندان هر يك از علوم بايد به دنبال دو گونه شناخت باشند.

ص: 42

الف. مبانى عمومى علوم كه بدان ها جنس يا جامع اطلاق مى شود.

ب. علم به مسائل اختصاصى كه در آن به ديده اهميت مى نگرد. مثلاً كسى كه مى خواهد به انسان شناسى بپردازد، ابتدا محتاج شناختن اجمالى وعمومى پيرامون حيوان و اصل حيات است، سپس نوبت به شناخت انسان، از آن جهت كه انسان است، مى رسد.

كشف مجهول در هر يك از علوم مربوط به جهان ماده، نيازمند دو فرايند است: فرايند تفكر و فرايند تجربه [ مكرر وروشمند]. حال اگر از تفكر سخن به ميان آورديم بدان جهت است كه تجربه در معرض خطاست و تنها مرجع قابل اعتماد براى تصويب يا تخطئه تجربه به دست آمده، جز فكر وانديشه آدمى نيست. به ديگر بيان اين كه تنها انديشه آدمى است كه مى تواند درباره انطباق تجربه با واقعيت خارجى يا عدم انطباق آن به قضاوت بنشيند. آرى بسيار اتفاق مى افتد كه در روند تجربه و آزمون، حواس آدمى چيزى را ادراك مى كند و آن را صحيح مى پندارد، در حالى كه انديشه او خط بطلان بر روى آن مى كشد و عكس اين نيز بسيار اتفاق مى افتد.

برخى سوفسطائيان شمار خطاهاى حواس آدمى را به هشتصد مورد رسانيده اند. به عنوان مثال، آدمى امتداد دو خط موازى را اين گونه مى بيند كه هرچه پيش مى روند به يكديگر نزديك شده، در نهايت متصل مى شوند، در حالى كه حقيقتاً اتصالى در كار نيست، بلكه تنها حواس ما چنين چيزى را القاء نموده و در واقع اين اتصال، خطايى است كه در حس باصره ما اتفاق افتاده است. همچنين فرد بيمار ممكن است خوراك شيرين را تلخ احساس كند و يا احياناً شخص يا شى ء نزديك را دور انگارد.

بنابراين آگاهى و تسلط بر منطق و فلسفه پيش نياز تحقيق درباره مسائل اختصاصى هر دانش مربوط به عالم ماده و در سر آغاز تجربه ورزى است. پس منطق راه هاى باز شناسى تفكر مستقيم از تفكر انحراف يافته را بازگو مى كند، و فلسفه متكفّل بيان آگاهى هايى است كه جنبه عمومى داشته و با مسائل تمامى علوم مرتبط است. پس از گذار از اين دو مرحله، نوبت به تجربه ورزى به منظور اثبات فرضيات علمى و كشف مجهولات تك تك علوم و هر كدام به روش خاص خود مى رسد.

ص: 43

اكنون برايش تعريف شده، براى حل مشكل خويش اقدام به فرضيه سازى مى كند و البته فرضيه سازى پيش نياز مهم انجام يك تجربه ژرف است.

4. آزمون ها: انجام يك سلسله آزمايش هاى منسجم، نظام يافته و گسترده از راه مشاهده و تحليل، تجزيه، تركيب، دقت و ثبت منظم داده ها به منظور محك زدن و ارزيابىِ فرضيه.

5. كشف قانون: كشف قانون، در نگاه يك دانشمند پژوهنده هدفى است برخوردار از رفيع ترين جايگاه. از اين رو گفته اند: هدف، اولين چيزى است كه به ذهن و آخرين چيزى است كه به دست مى آيد. مانند كسى كه به فكر سكونت در منزلى مى افتد و بدين منظور متخصصان امر ساختمان را گرد مى آورد و مصالح را نيز فراهم مى كند، آن گاه كه ساخت خانه به پايان رسيد، فرض او كه تا كنون تنها در انديشه اش حضور و ظهور داشته، در خارج ذهن نيز تحقق يافته است، پس در ابتدا انديشه سكونت پديد آمد و در انتها وجود خارجى آن حاصل شد.

6. درك نحوه ارتباطى كه مى تواند ميان اين قانون نو يافته و ساير قوانين موجود باشد. اين مرحله متعلق به كسانى است كه از جمود و ايستايى، گريزان و طالب توسعه بخشيدن به اطلاعات و توانمندى هاى خويش و جوياى پيشرفتند. در اين مرحله پژوهشگر دانشمند به دنبال اين است كه بداند اين قانون نو يافته با كدام قوانين ديگر تحت يك قانون عام تر ساماندهى مى شود؟ به بيان ديگر او بايد يك نسبت احتمالى از ميان نسبت هاى چهارگانه را كه مى تواند ميان آن ها برقرار باشد بررسى و آن را كشف كند كه آن نسبت، يا تباين است، يا تساوى يا عموم و خصوص من وجه و يا عموم و خصوص مطلق.

براى درك شفاف تر ادوار شش گانه فوق آن را در قالب مثالى مطرح مى كنيم. فرض كنيد يك جامعه شناس مشاهده مى كند كه جامعه اش در اثر گسترش و ظهور منكراتى نظير: قمارخانه ها، مشروب فروشى ها، مراكز فحشا و غيره به فساد گراييده است، به فكر علاج اين بيمارى اجتماعى مى افتد. براى وصول به اين مقصود او بايد شش مرحله سابق الذكر را بدين ترتيب پشت سر بگذارد.

1. متوجه باشد كه مشكل او گسترش بروز اعمال منكر است، نه مثلاً كاهش سطح

ص: 45

درآمد و معيشت مردم و نه افزايش آمار سرقت و سارقان.

2. او با خود مى انديشد كه راه مبارزه با اين ناهنجارى برچيدن بساط قمارخانه ها، مراكز فحشا، كاباره ها و غيره است و بدين ترتيب مى توان اين معضل اجتماعى را درمان كرد (فرضيه سازى).

3. او پس از تفكر فراوان، ملاحظه جوانب كار، ريزبينى فراوان و مطالعه جامع، به اين نتيجه منتهى مى شود كه اين كار، درمان اصولى نيست، چه اين كه تا مردمانى هستند كه بدان اشتغال دارند و مرتكب آن مى شوند، برچيدن اماكن، چاره اصولى نبوده، جنبه صورى پيدا خواهد كرد، زيرا دست اندركاران و مرتكبان اين گونه مفاسد در سطح جامعه پراكنده و غير قابل كنترل هستند، و به صورت مخفيانه و غيره مرتكب آن مى شوند.

در نهايت، اين فرضيه در ذهنش شكل مى گيرد كه شايد درمان حقيقى از طريق آگاهى بخشى ميسر شود، زيرا ارتكاب اعمال زيانبارى از اين قبيل، محصول رشد نايافتگى فكرى مردم است كه در اثر آن، مردم از درك مصالح و مفاسد خويش ناتوان مى گردند و در نهايت لذّات گذرا را بر فرجام و سرنوشت نيك ترجيح مى دهند.

4. اين فرضيه، مبناى عمل او در انجام زنجيره نظام مندِ تجربه و تفكر گسترده مى شود، از باب تداعى ذهنى افكار و ارتباط امور در تجربه عملى. لذا در اين مرحله در پى كشف آن مى افتد كه چرا منكرات پديد مى آيند؟ چرا استعمار پديد مى آيد؟ چرا كشاورزى وصنعت رو به نابودى مى گذارد؟ چرا آزادى ها از ميان مى رود؟ چرا زندان ها انباشته مى گردد؟ و از اين سنخ افكار هم نوا، وپژوهشگر به دنبال آن سؤل ها كار بر روى آن فرضيه را به صورت تجربى پى مى گيرد.

5. كار به كشف قانونى مى رسد كه مى گويد: به هر ميزان كه آگاهى مردم كاستى گيرد، به همان نسبت منكرات در جامعه گسترش مى يابد و به اندازه اى كه آگاهى مردم افزايش يابد از دامنه منكرات كاسته مى شود، تا جايى كه از بين مى رود. بنابراين تنها راه اصولى درمان، افزايش سطح آگاهى عمومى است.

6. اگر پژوهنده جامعه شناس مذكور طالب پيشرفت و توسعه انديشه اش باشد و در صدد گريز از جمود وايستايى در حد همان قانون تازه كشف كرده برآيد، بايد شروع به

ص: 46

سنجش آن با ساير قوانين سياسى، اجتماعى، اقتصادى، عقيده، اخلاق، قوانين مربوط بهآزادى هاى مدنى وقوانين مربوط به حيطه قدرت و غيره كند و از اين رهگذر وحدت، كثرت، تداخل و تباين راه علم و نيز راه عمل آشكار مى شود.

غفلت ورزيدن از اين مرحله سبب مى شود كه گزاره هاى علمى و نتايج آزمايش هاى يك پژوهشگر به صورت مجموعه اى پراكنده، فاقد ساختار و بى ارتباط باهم درآيد و در نتيجه، نه چشم انداز گسترده اى از آن حاصل مى شود و نه قاعده اى استوار به وجود مى آيد.

«اعْقِلُوا الْخَبَرَ إِذَا سَمِعْتُمُوهُ عَقْلَ رِعَايَةٍ لاَ عَقْلَ رِوَايَةٍ فَإِنَّ رُوَاةَ الْعِلْمِ كَثِيرٌ وَ رُعَاتَهُ قَلِيلٌ(1)؛ چون حديثى را شنيديد آن را با خرد بسنجيد، نه اين كه بشنويد و روايت كنيد، كه راويان علمبسيارند و به كاربندان آن اندك شمار».

«لاَ عِلْمَ كَالتَّفَكُّرِ وَ لاَ شَرَفَ كَالْعِلْمِ(2)؛ هيچ دانشى مانند تفكر و هيچ شرفى مانند دانش نيست ».

«ما لي أرى الناس إذا قرب إليهم الطعام ليلاً، تكلّفوا إنارة المصابيح ليبصروا ما يدخلون بطونهم، و لا يهتمون بغذاء النفس بأن ينيروا مصابيح ألبابهم بالعلم، ليسلموا من لواحق الجهالة و الذنوب، في إعتقاداتهم و أعمالهم(3)؛ نمى دانم چرا مردم هنگامى كه شبانگاه غذايى نزدشان مى نهند براى مشاهده آنچه مى خواهند در شكم هاى خويش داخل كنند، چراغ مى افروزند و براى تحصيلش خود را به رنج مى اندازند، ولى عنايتى به خوراك جان خويش ندارند، و چراغ هاى عقولشان را با شعله علم نمى افروزند، تا از آنچه [از خرافات و نادانى و گناهان] در عقايد و اعمالشان وارد مى شود ايمنى يابند».

«الْعِلْمُ مَقْرُونٌ بِالْعَمَلِ فَمَنْ عَلِمَ عَمِلَ وَ الْعِلْمُ يَهْتِفُ بِالْعَمَلِ فَإِنْ أَجَابَهُ وَ إِلاَّ ارْتَحَلَ عَنْهُ(4)؛ علم را با عمل همراه بايد ساخت، پس هركه داند بايد بكار بندد، و علم، عمل را مى خواند، پس اگر پاسخ داد، مى ماند، و گرنه روى از او بر مى گرداند».

روش تحقيق گذشت - علوم تجربى نيز در برخى ويژگى ها محتاج فكر و تدبّرند.

3. علوم گوناگون اجتماعى مانند: جامعه شناسى، اقتصاد، سياست، تاريخ و امثال آن مبتنى بر مشاهدات، آمار و اسنادند. انديشمند علوم اجتماعى با افراد گوناگون ملاقات و ازآنها پرسش مى كند و يا پرسشنامه هايى را مى دهد تا پر كنند و يا با نمونه سنجى از موضوع مورد تحقيق، سعى در استنتاج قواعد كلّى حاكم بر آن نمونه ها و موارد مشابه دارد.

پژوهشگر علوم اجتماعى بايد در ملاقات ها و امثال آن بر شايعات و جوسازى هاى مصنوعى اعتماد نكند و از آن ها متأثر نشود، بلكه با تكيه بر تيزهوشى خود حقيقت را از امور غيرواقعى تفكيك كند. مثلاً حاكمان خودرأى و مستبد با استفاده از پليس مخفى، خود را بر رسانه ها و اماكن و محل هاى تجمع عمومى و با استفاده از سياست زر و زور خود را بر اقشار و توده هاى مردم تحميل مى كنند و اراده آن ها را در قبضه خود مى گيرند، و بدين طريق حضور خود را در جامعه پر رنگ نشان مى دهند، در حالى كه چنين نيست. از اين رو پژوهنده بايد اين گونه جوهاى ساختگى را از جوهاى آزاد بازشناسد چرا كه تنها در جوهاى آزاد است كه هرچيزى در حالت طبيعى خود قرار دارد.

اگر محقق در جوى از نوع نخست به تحقيق اشتغال دارد بايد در آمارگيرى ها و گفتگوها و مصاحبه هاى خود از هر آنچه به نحوى با حاكميت موجود جامعه ارتباط پيدا مى كند، براى وصول به حقيقت پرهيز كند، اگرچه حاكم و دستگاه حكومتش از طريق رسانه ها و سياست فريب خود، او را نيز تحت تسلط خويش درآورده باشد، اما در جوهاى آزاد، محقق با آزادى كامل مى تواند به پرسش و آمارگيرى بپردازد.

مثلاً دو شخصى كه در دو فضاى متفاوتى به اين شكل پژوهش مى كنند، مانند دو فردى هستند كه يكى در زمين پر از خار و خاشاك گام مى زند كه بايد در هر لحظه با ملاحظه دقيق مسير، حركت كند تا از خليدن خارها در بدن و لباسش در امان باشد وآن ديگرى در زمينى هموار و بى خس و خار مى رود و روشن است كه چنين كسى نيازمند آن گونه دقت به هنگام حركت نيست.

گاه ديكتاتور حاكم فراتر از آنچه گذشت عمل مى كند. او با خريد رسانه ها و وجدان ها

ص: 49

و افكار و قلم ها و زبان ها در خارج از كشور، عملاً شبكه اى براى به دام انداختن ساده لوحان ايجاد مى كند. نشانه هاى اين دو گونه فضا روشن و آشكار است. كشورى كه دولتى باطل بر آن حكم مى راند، به صورت تك حزبى اداره مى شود و در آن، فرد مورد تقديس و منزّه از نقد قرار مى گيرد، و حاكم هر چند مدت يك بار انتخاب و جايگزيننمى شود، و از سوى ديگر آزادى مطبوعات، تلويزيون و... وجود ندارد.

در چنين فضايى پژوهشگر بايد بداند كه فضا تله گذارى شده و آمارها و پرسش نامه ها و نمونه سنجى ها همگى همان رنگ و بويى را دارند كه حاكم مى خواهد، مگر اين كه پژوهشگر در چنين شرايطى نكته سنج و تيزهوش باشد و حقايق را به نيكى درك كند. در شرايط معكوس، يعنى جامعه اى كه در آن احزاب متعدد حضور دارند، و افراد، در معرض تقديس و نقد، هستند، عكس اين مسأله صادق است و اين حالت حاكى از سلامت فضاى جامعه و قابل اعتماد بودن آن است.

در استناد به مدارك و اسناد نيز بايد درست از نادرست تفكيك شود. كاوش در خط، ورق، نشر، زمان و مكان نگارش، صحت و سقم اسناد را روشن مى كند. مثلاً آنچه توسط اطرافيان و نزديكان حاكم مستبد ساخته و پرداخته مى شود، ارزش سندى ندارد، بر خلاف آنچه كه در فضاى پاك نگاشته و ثبت شده باشد از ارزش برخوردار است. همچنين لازم است كه تاريخ تنظيم اسناد و ساير موارد نيز مورد بررسى قرار گيرد تا مشخص شود كه - مثلاً - آيا تاريخ صحيح تنظيم يك سند همان است كه در آن سند مكتوب است و يا خير.

ص: 50

و زنجيرهايى را كه بر آن ها بود، از [دوش وگردن ]آنان بر مى دارد».

«فَقُلْتُ اسْتَغْفِرُوا رَبَّكُمْ إِنَّهُ كانَ غَفَّاراً * يُرْسِلِ السَّماءَ عَلَيْكُمْ مِدْراراً * وَ يُمْدِدْكُمْ بِأَمْوالٍوَ بَنِينَ وَ يَجْعَلْ لَكُمْ جَنَّاتٍ وَ يَجْعَلْ لَكُمْ أَنْهاراً»(1)؛ «و گفتم: از پروردگارتان آمرزش بطلبيد كه او بسيار آمرزنده است، [تا] بر شما از آسمان باران پى در پى فرستد، و شما را با اموال و فرزندان يارى كند و برايتان باغ ها قرار دهد و نهرها براى شما پديدآورد».

به يقين پشت كردن به قوانين درست [آسمانى] آدمى را به بن بست مى كشاند، زيرا كسى كه در راهى مسدود حركت كند با ديوار برخورد خواهد كرد. همچنين پيروى از سنت هاى غير الهى هم باعث سنگينى بار زندگى بر دوش نفس آدمى مى شود، (اصرهم = بارهاى سنگين) و هم بر اعضا و جوارح و وجود او فشار مى آورد. (والأغلال التى كانت عليهم = و زنجيرهايى را كه بر آن ها بود). در نقطه مقابل همو مى تواند با حركت در راه خدا كه همان استغفار حقيقى است به جبران مافات بپردازد، (إنّه كان غفّاراً = كه او بسيار آمرزنده است)، همان گونه كه بيمار با آشاميدن دارو سلامت خويش را باز مى يابد. آن گاه كه انسان ها در راه خدا حركت كنند، و با تعاون و همكارى به كشاورزى، ايجاد نهرها، بازرگانى، صنعت، ازدواج و زاد و ولد بپردازند، بارش باران فزونى مى گيرد، چه اين كه بارش باران ها در اثر فراوانى آب هاى روى زمين است. آن گاه ثروت ها افزون مى شود و نسل آنها فراوان مى گردد و بوستان ها و نهرها پديد مى آيد.

آيات سه گانه فوق در مقام بيان پيامدهاى طبيعى حركت يا عدم حركت در مسير قوانين درست الهى است كه خداى سبحان آن ها را وضع فرموده است، علاوه بر اين، به امور غيبى و ماوراى طبيعى كه به دست بارى تعالى انجام مى گردد نيز اشاره شده است.

روشن باشد كه چرخش حيات معلول دو عامل است: يكى قوانين طبيعى كه پروردگار در هستى به وديعت نهاده همانند كارگاهى كه در پرتو قوانين مربوطه فعال است و ديگرى پديده هاى ماوراى مادى كه خداى منان بدون به كار انداختن اسباب ظاهرى مادى،

ص: 52

ايجادشان مى كند، بسان مديريت فكرى مهندسى كه آن را به كار مى اندازد.

سخن كسانى كه معتقدند انسان نخستين منشعب از نسل يكى از گونه هاى حيوانى بوده، و نيز كسانى كه به سوسياليسم اوليه معتقدند و مى پندارند كه جامعه در خدمتاقتصاد است و اصولاً اقتصاد، زيربناى همه قوانين، نظامات، اخلاق، آداب و امثال آن است، نه تنها بر اساس دليل يا ادله استوار ابراز نشده، بلكه در گام به گام ادعاهايشان دلايلى استوار بر خلاف آن وجود دارد.

اقدامات تخريبى مى زنند كه اين اقدامات براى خود اثر مثبت و براى طرف مقابل اثر منفى دارد. در

اين صورت، گسيختگى را رقابت مى نامند، مانند رقابت بازرگانان و صاحبان ديگر حرفه ها.

3. گاه گسيختگى ويژگى هاى نوع دوم را دارد، مضافاً بر اينكه اقدامات تخريبى هر يك رنگ دشمنى و كينه ورزى نيز مى گيرد كه در اين صورت آن را ستيز مى نامند، نظيرجنگ هاى خونبار خشونت آميز.

وانگهى همگرايى و از هم گسيختگى هر دو غالباً به مسالمت، يعنى همزيستى صلح آميز اجتماعى ميان دو فرد يا دو جامعه منتهى مى شود.

در همگرايى اگر مسالمت در اثر پيروزى يك طرف بر ديگرى و تسليم شدن آن طرف ديگر باشد، در اين حالت يكى پيوسته فرمان خواهد داد و ديگرى پيوسته مجبور به اطاعت خواهد بود. اين گونه مسالمت از نوع فرماندهى - فرمانبردارى خواهد بود و ساير صور آن را توافق اجتماعى مى نامند. در توافق اجتماعى، يا حق بايسته هر يك از طرفين تمام و كمال داده و مراعات مى گردد و يا نه، كه به ترتيب آن ها را توافق اجتماعى عادلانه و ناعادلانه مى نامند. مثلاً در تقسيم يك نهر ميان دو روستا كه جمعيت يكى دو برابر ديگرى باشد، اگر به هركدام نيمى از نهر اختصاص داده شود، آن توافق ناعادلانه و اگر به تناسب جمعيت، به روستاى پرجمعيت تر دو سوم آن نهر تعلق بگيرد، توافق عادلانه خواهد بود. با توضيح فوق، روشن

مى شود كه نسبت ميان واژه هاى توافق و عدالت، عموم و خصوص من وجه خواهد بود.

ممكن است همه انواع مسالمت يا با رضايت درونى طرفين انجام شود، يا بدون آن. قسم اول پر اهميت ترين آن هاست، چرا كه اجبار و الزام دوام نمى يابد و ديرى نمى پايد. رضايت باطنى آنگاه قرين مسالمت مى شود كه اجرا طبق اصول نظرى پذيرفته شده آن ها باشد.

به ديگر سخن، نظام ايجاد شده، با ايدئولژى طرفين تطبيق كند كه در غير اين صورت، ميان نظامِ ناسازگار و اصول مقبوله، چالش پنهان ايجاد شده، تدريجاً اين نزاع علنى مى شود. مثلاً اگر در شريعت اسلامى تدبيرى اتخاذ شده كه انتخاب رهبر جامعه به شكل

ص: 54

مشورتى باشد، آن گاه اگر حاكمى ديكتاتور زمام امور را در دست بگيرد و خود را بر مردم تحميل كند، اين جاست كه ميان عقايد مردم و نظام سياسى برخورد و درگيرى رخ خواهد داد و در نهايت، به از هم گسيختگى منجر مى شود و لذا گفته اند: بهترين و پايدارترين نوع رهبرى و حكومت آن است كه از متن توده ها برآمده باشد.

سخن در زمينه اقتصاد نيز اين گونه است. حال اگر اقتصاد اسلامى حد فاصل اقتصاد افراطى سرمايه دارى و تفريطى كمونيستى است، پس بايد به دنبال يك سيستم اقتصادى ميانه بود كه سالم و قابل انطباق با واقعيّات جامعه اسلامى باشد.اقتصاد متمايل به يكى از دو سوى سرمايه دارى يا كمونيستى بسترساز زد و خورد ميان اصول ايدئولژيكى جامعه و نظام جارى ايجاد شده، مى گردد و در نهايت تعارض و از هم گسيختگى ايجاد مى شود. مقوله فرهنگ و ساير مقولات نيز از اين قاعده مستثنا نيست.

صلحى كه در پايان ستيزها پديد مى آيد غالباً محصول تلاش مصلحان است و پس از آن پديد مى آيد كه طرفين نزاع از نظر روانى آمادگى صلح را يافته باشند و تا زمانى كه آدمى اسير غرور خويش باشد، مى پندارد كه مى تواند به تنهايى و با ستيز، حريف را از ميدان بيرون كند، لكن پس از آن كه دشمنى و ستيز را آزمود با اين واقعيت مواجه مى شود كه اين شيوه نه تنها به سود او نبوده، بلكه ضريب زيادى از انرژى مفيد او را ضايع كرده و علاوه بر آن آوازه نيك و اعتبار وى را نيز مخدوش ساخته است، و مى فهمد كه اگر آن انرژى و آوازه نيك را دستمايه سازندگى مى كرد، براى وى سودمندتر مى بود.

پديدار شدن اين نگاه تازه در طرفين، فضايى مناسب براى شروع يك همزيستى مسالمت آميز مى آفريند و در اين مقطع است كه يك مصلح مى تواند فعاليت خويش را با تعيين شروطى به منظور نزديك كردن ديدگاه هاى طرفين آغاز كند.

توافق ميان دو سوى درگيرى داراى چند وجه است كه عبارتند از: آتش بس، پيمان عدم تعرض، صلح، ادغام اجتماعى. آتش بس به معناى پايان جنگ است، و پيمان عدم تعرض بدين معنى است كه هر يك از طرفين متعهد مى شود دست به اقدامات تعرض آميز و خصمانه عليه ديگرى نزند، پيمان صلح بدين معنى است كه پس از عقد، آن طرفين مانند دو برادر در كنار يكديگر زندگى خواهند كرد و آخرين مرحله توافق، ادغام و اتحاد اجتماعى نام دارد كه در آن هر دو گروه متحد و يكى مى شوند.

ص: 55

پاسخ اين است كه آرى، چنين چيزى در اسلام وجود دارد، لكن براى بالاترين درجه ضرورت است، درست مانند يك عمل جراحى خطرناك كه تنها در بالاترين درجه ضرورت و ناچارى بدان اقدام مى شود، و لذا پيامبر صلى الله عليه و آله و ائمه طاهرين عليهم السلام همواره در كاستن از اسباب دشمنى و ستيز و نيز محدود كردن آن ها سعى داشته اند. مثلاً در روز فتح مكه، آن گاه كه پيامبر صلى الله عليه و آله بر همه دشمنان سرسخت خويش پيروز شدند، با شعار خالد بنوليد كه در ميان سپاه اسلام ندا داده بود كه: «اليوم يوم الملحمة؛ امروز روز كشتارى عظيم است» فرمودند: «لا بل اليوم يوم المرحمة؛ خير، بلكه امروز روز نرم دلى و عطوفت است».

پيامبر صلى الله عليه و آله سپس خطاب به اسيران فرمودند: «إذهبوا فأنتم الطلقاء(1)؛ برويد كه شما آزاد شدگانيد».

اميرمؤمنان على عليه السلام نيز در جنگ صفين آب راهى را كه در اختيار داشت بر دشمنان خود نبست و به آنان آب داد. امام حسين عليه السلامفرزند بزرگوارش نيز در كربلا چنين كرده و از اين دست برخوردها در سيره پيامبر صلى الله عليه و آله فراوان است.

مى رسند. نمونه گروه هاى غير ارادىِ كوتاه مدت اقدام هاى كوركورانه و بى برنامه است،مانند ايام گرانى و قطحى كه عده اى براى خريد نان به يك نانوايى مى روند و با نبود ياكمبود نان مواجه مى شوند و در اثر گرسنگى و فشار و به منظور درخواست نان، ناگهان به سر دادن شعار و راهپيمايى مى پردازند.

گروه ها در تقسيمى ديگر به اوليه و ثانويه تقسيم مى شوند. گروه هاى اوليه يا ابتدايى و طبيعى اند، مانند مجموعه افراد يك خانواده و يا غير طبيعى و ثانويه اند، مانند مجموعه كودكانى كه براى بازى كنار هم جمع مى شوند.

گروه هاى ثانويه مجموعه هايى هستند كه بر اساس هدفى خاص تشكيل يافته واعضايش بخشى از فعاليت هاى خود را در چارچوب آن انجام مى دهند و در اختيار آن هستند، مانند: گروه هاى فرهنگى، صنعتى، اقتصادى و غيره.

در تقسيمى ديگر مى گوييم: گاه ماهيت يك گروه اقتضا مى كند كه اعضايش در كنار هم و چهره به چهره باشند، مانند اعضاى يك خانواده و يا يك تيم بازى، و گاه چنين اقتضايى ندارد، مانند اعضاى شركت ها و سهامداران كه اصولاً ميان آن ها برخوردى وجود ندارد، و هر عضو تنها با دفترى سر و كار دارد كه به منظور مراجعات اعضا به آن شركت يا سهامگذارى تأسيس شده است.

در تقسيمى ديگر گروه ها به گروه هاى منسجم و هماهنگ و نامنسجم ناهماهنگ تقسيم مى شوند. اعضاى گروه نخست در محيط هايى همسان پرورش يافته اند و لذا عرف و عادت و عمل ها و عكس العمل هايى مشابه دارند و اعضاى گروه دوم به خاطر پرورش يافتن در فضاهاى متفاوت اين گونه نيستند.

مثلاً كسى كه در محيط جنگ زده و در بيشه رشد كرده باشد، با ديدن حيوانى درنده، به سويش هجوم مى برد، ولى كسى كه در شهر پرورش يافته باشد، با ديدن آن فرار مى كند. حال اگر يكى از اعضاى گروه هاى هماهنگ، اعضاى همگروه خود را در حال حمله يا فرار ببيند، علت واكنش اين عمل آن عضو يا اعضا را در مى يابد و اتفاق را حدس مى زند، در صورتى كه عضو گروه نامنسجم و ناهماهنگ نمى تواند رفتار ديگر افراد گروه اجتماعى را تحليل كند و منش ها و علت واكنش هاى آن ها را بفهمد.

ص: 58

يك گروه نسبت به اعضايش، خودى و در مقايسه با غير ايشان، غير خودى نام مى گيرد خواه آن غير، افرادى پراكنده و تشكل نايافته بوده، و خواه اعضاى گروه هاى ديگر باشند. اعضاى هسته مركزى گروه را اعضاى اصلى و اعضاى رده دوم را اعضاى فرعى مى نامند.

در تقسيم ديگرى افراد به عضو تشكيلات و هواداران تقسيم مى شوند. هواداران و طرفداران، اعضاى رسمى گروه را تشكيل نمى دهند، بلكه آنان علاقمندانى هستند كه به گروه كمك مالى و از آن دفاع مى كنند و به تبليغ و ترويج آن علاقه نشان مى دهند. در مقابل، آن گاه كه گروه نيازمند جذب اعضاى رسمى جديد براى تشكيلات باشد، اعضا را ترجيحاً از ميان آنان برمى گزيند.

گاه رابطه ميان اعضاى گروه رابطه خونى و پيوند خويشاوندى است كه در اين صورت آن را خاندان و مانند آن مى نامند و گاه عامل پيوند اعضاى گروه، چيز ديگرى است كه شاخصه اصلى چنين گروه هايى آرا و عقايدى است كه افراد گروه به سوى آن راهنمايى شده، آن را مى پذيرند و اين عقايد عامل بقاى گروه و پيشرفت آن براى رسيدن به اهدافش است.

سپس نوبت به گروه هاى فعال جامعه مى رسد كه هر يك از بعد و جنبه اى، مهم به شمار مى رود و به فعاليتى متناسب مى پردازد، مانند فعاليت احزاب در مسائل سياسى و جامعه پزشكان در مسائل پزشكى و... اين حركت غالباً به صورت ديالكتيكى صورت مى گيرد، يعنى گروه حركت ويژه اى را با كم و كيف خاصى در افراد عضو ايجاد مى كند و در مقابل افراد نيز تحت تأثير تشويق گروه هر يك به فرا خور حال خود در قبال گروه، واكنش نشان مى دهند كه حاصل آن، ايجاد شور و جنبش بيشترى است. دور بعدى كنش با ضرب آهنگ قوى ترى از سوى گروه انجام مى گيرد و اعضا را وادار به واكنش هاى فعال ترى مى كند و اين كنش، و واكنش دوره اى به همين ترتيب ادامه مى يابد.

اين اتفاق هم در گروه هاى سازمان يافته برخوردار از اهداف بلندمدت رخ مى دهد و هم در گروه هاى خودجوش كه بر حسب اتفاق و براى وصول به هدفى نزديك شكل مى گيرند، مانند تجمع براى ديدن نمايش يا خوردن غذا يا رفتن به مسافرت و مانند آن.

ص: 59

زمانى كه گروه هرج و مرج طلب شده، به ويرانى بپردازد، چنين حالتى را شورش مى نامند.

جداى از معانى گذشته، اصطلاح گروه، معناى ديگرى نيز دارد. در اين معنا مجموعه افرادى كه در يك امر نيك يا بد مشترك باشند، گروه ناميده مى شوند، هرچند ميان آن ها هيچ گونه ارتباط و پيوندى نباشد، مانند گروه قاچاقچيان، سارقان، فقرا، نويسندگان و غيره.

در زبان عربى ميان دو اصطلاح «جمعيت» و «جماعت» تفاوت مى گذارند، هرچند از يك ماده و واقعاً مترادفند. مثلاً به گروهى كه اعضاى آن در ارتباط متقابل با يكديگرند تا به كار تأليف يا نشر اقدام كنند، «جمعيت» مى گويند و در نقطه مقابل، از گروهى كه اعضايش پراكنده و سازمان نايافته اند به «جماعت» تعبير مى شود.

از ديرباز چنين رايج شده كه به گروه هاى سياسى احزاب بگويند، اما در معناى لغوى حزب اعم از گروه هاى سياسى است، چه اين كه در زبان عربى، هرگونه تجمعى را حزبمى نامند، هرچند ميان اعضايش پيوندى متقابل و نزديك مانند آنچه در انجمن ها ديده مى شود وجود نداشته باشد. خداى سبحان مى فرمايد:

«وَ لَمَّا رَأَ الْمُؤمِنُونَ الأَحْزابَ...»(1)؛ «و چون مؤنان دسته هاى دشمن را ديدند».

«...أَلا إِنَّ حِزْبَ اللهِ هُمُ الْمُفْلِحُونَ»(2)؛ «بدانيد حزب خداست كه رستگارانند».

«...كُلُّ حِزْبٍ بِما لَدَيْهِمْ فَرِحُونَ»(3)؛ «هر گروه به آنچه نزدشان بود، دل خوش كردند».

همچنين جماعت «هيئت» خوانده مى شود، نه حزب و جمعيت، مانند «هيئت دولت»، «هيئت حسينى» و جز آن و عكس اين مطلب نيز صادق است.

مردم به فلان چيز تمايل و علاقه اى ندارد، يا جمهور مردم فلان كانديدا را مى خواهند. گاه به بخش هايى از توده مردم نيز جمهور گفته مى شود كه در اين اطلاق، جمهور با كلمه جماهير جمع بسته مى شود، و گاه همه بخش ها و اقشار مردم من حيث المجموع در نظر گرفته مى شوند و يكجا از آن ها به جمهور تعبير مى كنند. از آن جا كه به يك بخشى از توده مردم نيز مى توان جمهور گفت، بالطبع بايد صحيح باشد كه به گروه هاى خاص نيز جمهور اطلاق شود، مانند جمهور فقرا، جمهور بى كاران يا جمهور كشاورزان و... .

دو واژه امت و ملت به گروه بزرگى از مردم اطلاق مى شود با اين تفاوت كه واژه امت مفهوم مكتب و ايده اى را به همراه دارد و كلمه ملت به اعتبار خود جمع صرفا مفهوم گروه را داراست و خداى متعال دو واژه امت و ملت را در قرآن آورده، مى فرمايد: «وَ إِنَّ هذِهِ أُمَّتُكُمْ أُمَّةً واحِدَةً...»(1)؛ «و اين امت شما امت واحدى است». «...وَ جَعَلْناكُمْ شُعُوباً وَ قَبائِلَ...»(2)؛ «و شما را ملت ملت و قبيله قبيله گردانيديم».

از اين رو، اصطلاح «امت هاى اسلامى» نادرست است و به جاى آن بايد از اصطلاح «ملت هاى جهان اسلام» استفاده كرد، زيرا مردمان جهان اسلام هرچند گونه هايى مختلفند، لكن همگى يك امت را تشكيل مى دهند.

گروه هاى با اهداف درازمدت مانند گروه هاى: اقتصادى، فرهنگى و امثال آن كه داراى نظم و ضوابط تعريف شده و متقابل بين اعضا و كاركرد ويژه اى هستند، سازمان نامیده می شوند.

1. اخلاق اجتماعى بيانگر صفات روحى يك جامعه است، مانند سخاوتمندى، بخل ورزى، شجاعت، ترس، مهمان دوستى يا ميهمان گريزى.

2. آداب و رسوم اجتماعى حاكى از عادات يك جامعه در امور مختلف، مانند معمارى و خانه سازى سنتى، سازش و امنيت، ديدار و همنشينى با يكديگر، صله ارحام، سبك پوشش و مواردى از اين دست است.

3. ميثاق هاى اجتماعى قوانينى است كه به صورت پيمان هايى ميان گروه بزرگى از يك جامعه با گروه يا گروه هاى ديگر از همان جامعه يا جامعه اى ديگر منعقد مى شود.

4. قوانين اجتماعى قوانينى است كه در جامعه به هنگام معاملات، ازدواج، تقسيم ارث و منازعات مراعات مى شود و در صورتى كه كسى از آن تخلف كند مجازاتش مى كنند.

5. ميراثهاى اجتماعى آداب، رسوم و امورى از اين قبيل است كه جامعه از نياكانش به ارث برده.

6. شعائر اجتماعى، كنش ها يا واكنش هايى است كه مردم يك جامعه در زمان هاى خاصى و بر اساس اعتقاداتشان بدان مى پردازند.

7. مقررات اجتماعى قوانينى است كه عرف جامعه مراعات آن ها را نيك مى بيند، اما بدان پايه از اهميت نمى رسد كه متخلّف از آن را مجازات كند، ولى فرد متخلّف درصورتى كه يك بار از انجام آن ها سر باز زده باشد غيرطبيعى و استثنايى خوانده مى شود و در صورت تكرار و استمرار و اصرار بر تخلّف منحرفش مى نامند.

نا آرامى، آشوب و هيجانى كه در يك زمان، بخش وسيعى از مردم را فرا گيرد، هرچند زود فروكش كند، «آشفتگى اجتماعى» نام دارد و چنان كه به كندى فروكش كند، «اراده اجتماعى» خوانده مى شود. آن گاه كه ناآرامى و جنبش با هرج و مرج و رفتارهاى غير عادى همراه گردد به آن «جنون اجتماعى» اطلاق مى گردد. اگر منشأ آن حركت، حادثه غير مترقبه مخوفى مانند سيل، زلزله و يا جنگ ناگهانى باشد، به آن «وحشت اجتماعى» اطلاق می گردد.

روابطى كه بر آحاد يك جامعه حاكم بوده، از آنها تعبير به: نظامات، آيين ها، قوانين،

ص: 62

اخلاقيات، روابط و مانند آن مى شود و در صورتى كه مشروعيت روابط فوق، آسمانى و الهى باشد از آن تعبير به دين مى شود.

[را بر اين امت ارزانى داشت] كه هيچ يك از آفريدگان نمى تواند قيمتى براى آن بگذارد، چه اين كه آن نعمت از هر بهايى برتر و از هر رتبت و منزلتى گرانقدرتر است».

«وَ الْزَمُوا السَّوَادَ الْأَعْظَمَ فَإِنَّ يَدَ اللَّهِ مَعَ الْجَمَاعَةِ وَ إِيَّاكُمْ وَ الْفُرْقَةَ فَإِنَّ الشَّاذَّ مِنَ النَّاسِ لِلشَّيْطَانِ كَمَا أَنَّ الشَّاذَّ مِنَ الْغَنَمِ لِلذِّئْبِ(1)؛ و با جماعت همراه شويد، كه دست خدا همراه جماعت است و از تفرقه بپرهيزيد [كه موجب آفت است]. آن كه از جمع مسلمانان به يك سو شود، بهره شيطان است، چنان كه گوسفند چون از گلّه دور ماند، نصيب گرگ خواهد شد».

«...وَ الْزَمُوا مَا عُقِدَ عَلَيْهِ حَبْلُ الْجَمَاعَةِ وَ بُنِيَتْ عَلَيْهِ أَرْكَانُ الطَّاعَةِ...(2)؛ بپيونديد بدانچه رشته جماعت بدان گره خورده و اركان طاعت بر آن پايدار است».

«...فَإِيَّاكُمْ وَ التَّلَوُّنَ فِي دِينِ اللَّهِ فَإِنَّ جَمَاعَةً فِيمَا تَكْرَهُونَ مِنَ الْحَقِّ خَيْرٌ مِنْ فُرْقَةٍ فِيمَا تُحِبُّونَ مِنَ الْبَاطِلِ وَ إِنَّ اللَّهَ سُبْحَانَهُ لَمْ يُعْطِ أَحَداً بِفُرْقَةٍ خَيْراً مِمَّنْ مَضَى وَ لاَ مِمَّنْ بَقِيَ(3)؛ پس در دين خود از گونه گون شدن و ناپايدار ماندن بپرهيزيد كه همراه جماعت بودن در حقّى كه آن را خوش نمى داريد، از پراكنده شدن به خاطر باطلى كه آن را دوست مى داريد بهتر است، و همانا خداى سبحان به مردمى كه راه جدايى و تفرقه پيموده و بپيمايند خيرى نبخشيده، و نخواهد بخشيد و اين سنت خدا در گذشتگان و آيندگان است».

«فَانْظُرُوا كَيْفَ كَانُوا حَيْثُ كَانَتِ الْأَمْلاَءُ مُجْتَمِعَةً وَ الْأَهْوَاءُ مُؤتَلِفَةً وَ الْقُلُوبُ مُعْتَدِلَةً وَ الْأَيْدِي مُتَرَادِفَةً وَ السُّيُوفُ مُتَنَاصِرَةً وَ الْبَصَائِرُ نَافِذَةً وَ الْعَزَائِمُ وَاحِدَةً أَ لَمْ يَكُونُوا أَرْبَاباً فِي أَقْطَارِ الْأَرَضِينَوَمُلُوكاً عَلَى رِقَابِ الْعَالَمِينَ فَانْظُرُوا إِلَى مَا صَارُوا إِلَيْهِ فِي آخِرِ أُمُورِهِمْ حِينَ وَقَعَتِ الْفُرْقَةُ وَ تَشَتَّتَتِ الْأُلْفَةُ وَ اخْتَلَفَتِ الْكَلِمَةُ وَ الْأَفْئِدَةُ وَ تَشَعَّبُوا مُخْتَلِفِينَ وَ تَفَرَّقُوا مُتَحَارِبِينَ...(4)؛ پس بنگريد چه سان بودند، آن گاه كه گروه هايى به هم پيوسته بودند، و همگان را يك آرزو بود، و دلها به عدالت گراييده و دستها يكدگر را مددكار و شمشيرها در يارى يكديگر، بينش ها نافذ و اراده ها در پى يك چيز تاخته، آيا آنان مهتران سراسر زمين نبودند و بر جهانيان پادشاهى نمى نمودند؟ پس بنگريد كه پايان كارشان به كجا كشيد، چون ميانشان جدايى افتاد، و

ص: 64

الفت به پراكندگى انجاميد، و سخنها و دلهاشان گونه گون گرديد، از هم جدا شدند، و آن گاه به شعبه هاى مختلف تقسيم شدند و در تفرقه به جنگ باهم برخاستند».

سبقت جویید».

همچنين مى فرمايد: «وَ فِى ذلِكَ فَلْيَتَنافَسِ الْمُتَنافِسُونَ»(1)؛ «و در اين [رسيدن به نيكى مطلق]، راغبان بايد بر يكديگر پيشى گيرند».

در جوامع عقب مانده، وضعيت دگرگونه است، زيرا داغ و درفش جاى سخن را مى گيرد و شمشير و زندان و شلاق جايى براى انتقاد سازنده و بحث آزاد نمى گذارد. اشرار مسلط مى شوند، چرا كه آنان جرأت بيشترى براى ترور و تهديد دارند. در چنين شرايطى گوشه گيرى و انزواى صالحان آغاز مى شود و گسترش مى يابد و بيكارى، ترك دنيا و زهد پيشگى انسانهاى نيك فراوان مى شود، چرا كه آنان ديگر فضايى براى تنفس نمى يابند.

جهان مسيحيت در دوره حكمرانى پاپها و نيز جهان اسلام در دوره هايى از تاريخ خود همين وضعيت را داشتند. اولين نمونه آن در جهان اسلام در فاصله ميان وفات پيامبر صلى الله عليه و آله تا خلافت حضرت على عليه السلام بود. مثلاً در تاريخ آمده است: اميرمؤمنان عليه السلاموارد كوفه شد، در مسجد كوفه مردمانى بى كار ديد كه زندگى زاهدانه اى در پيش گرفته بودند و با صدقات مردم روزگار مى گذرانيدند، امام در واكنش منفى به ايده آنان، از مسجد بيرونشان كرد و آنها را در حفر و ايجاد يك كانال آبرسانى به كار گماشت.

ص: 66

كه اين فرهنگ اجتماعى وحدتبخش، بزرگتر، عميق تر و پرمحتواتر باشد به دليل آن كهفضاى عمومى جامعه را براى تنفس بيشتر و ظهور نيرومندتر فضائل در افراد و گروه ها فراهم تر مى كند، پيشرفت و گستردگى آن ارتقاء مى يابد و فضايل در آن بيشتر رشد مى كنند.

درست به همين جهت، آن گاه كه اسلام ملل گوناگون: عرب، ايرانيان، قبطى، هندى و غيره را زير چتر خويش گرفت، امت اسلامى پديدار شده، توانست در زمينه هاى گوناگون حيات فرهنگى به بيشترين پختگى و كارآمدى دست يابد.

البته چنين تحوّل وارتقايى آن گاه رخ مى دهد كه زمينه آزادى كامل براى آحاد جامعه فراهم شود و الا دستاورد يك جامعه بزرگ جز عقب ماندگى نخواهد شد، زيرا فرهنگ نيازمند تحرك و گسترش است و اين دو جز در فضاى آزاد اجتماعى فراهم نمى شوند. هر آنچه كه به دنبال فرهنگ و به يمن آن پديد مى آيد و فروع آن محسوب مى شود، مانند: روح حماسه و قهرمانى، سخت كوشى در صنعت، كشاورزى، بازرگانى و غيره نيز اين چنين اند.

چنان كه گفته شد، فرهنگ به دو قسم مادى و معنوى تقسيم مى شود بدين معنا كه فرهنگ مادى با جسم و فرهنگ معنوى با نظام، عقيده و جز آن مرتبط است و هر دو در عرض هم قرار دارد. در مورد سخن عده اى از ماديون كه معتقدند، اقتصاد، زيرساخت دين، اخلاق، نظام ها [ى سياسى و...] و جز آن است و آن را رو بنا مى دانند، سخنى بى دليل است، بلكه برخلاف آن اقامه دليل شده است.

يك فرد در درون جامعه يا درون گروهى كه اعضايش در ارتباطى متقابل و داراى وحدت و انسجامند از دو چيز برخوردار است:

1. پايگاه اجتماعى

2. عملكرد اجتماعى.

پايگاه اجتماعى فرد همان شخصيت اجتماعى اوست كه ميزان احترام و نفوذ اجتماعى او را معين مى كند و باعث ميزان نفوذ اجتماعى و تأثيرگذارى وى در جهت كسب خواسته هايش و پايگاه اجتماعى اش از ديگران مى گردد. پايگاه اجتماعى شخص در گرو ثروت، قدرت، دانش، فاميل، اعتبار و نيز ايمان، اخلاق، رفتار و احياناً ويژگيهاى بدنى نظير زيبايى و تناسب و يا نيرومندى وى است.

ص: 68

كاركرد اجتماعى عبارت است از كارى كه شخص در جامعه بدان اشتغال دارد و فرد هرچه در جامعه خود به توسعه كمى و كيفى توجه و عنايت بيشترى به خرج دهد، پايگاه اجتماعيش ارتقاى بيشترى پيدا مى كند.

نشانه ها و نيز پيامدهاى ميانه اى پديد مى آيد.

با برشمارى ويژگيهاى جوامع سه گانه فوق روشن مى شود كه از ميان آنها تنها جامعه باز است كه بر دو جامعه ديگر پيشى مى گيرد و پيشرفت مى كند و جامعه بسته، هماره واپس مى ماند.

يكى از علل پيشرفت جهان اسلام نسبت به ساير نقاط عالم در زمان ظهور خود همين عامل بود. در آن روزگار جهان اسلام جامعه اى باز بود و ساير نقاط جهان جوامعى بسته و اتفاقا راز پيشرفت كشورهاى صنعتى در اين روزگار نسبت به جهان اسلام نيز همين متغير است، يعنى آنها كشورهايى با جوامع باز شدند و كشورهاى اسلامى جوامعى بسته.

يك تغيير اجتماعى چه مثبت و صعودى و چه منفى و نزولى، ابتدا در يك نهاد اجتماعى رخ مى دهد و از آنجا حركت خويش را آغاز مى كند و رفته رفته به ديگر نهادها نفوذ كرده، و خانه به خانه آنها را فتح مى كند تا آنجا كه وقتى جامعه به خود مى آيد مشاهده مى كند، كه آن تغيير همه زواياى جامعه را در برگرفته و تحت تأثير قرار داده است. مثلاً زمانى كه نهادهاى دينى به فعاليتهاى ايمانى، اخلاقى و علمى روى مى آورند، اين گونه فعاليتها به مؤسات فرهنگى نفوذ مى كند و از آنجا به مؤسات صنعتى راه مى يابد تا آنكه

ايمان سالم و اخلاق فاضله و دانش فراوان، همه جامعه را سرشار مى كند و به سير صعودى آن مى انجامد. و بالعكس آن جا كه دستگاه حكومتى ايستا، يعنى به ديكتاتورى روى آورده باشد، مؤسات وابسته به دولت تحت تأثير منفى آن قرار مى گيرند و پس از آن نهادهاى مستقل و بعد گروه ها و در نهايت آحاد جامعه به بيمارى ايستايى و ركود مبتلا مى شوند و جامعه گرفتار سير نزولى مى شود. پس مى توان گفت كه بسته يا باز بودن يك جامعه مانند آب است كه تساوى سطح، مقتضاى آن است.

براى ايجاد تغييرات اجتماعى گاه عده اى از مردم بر ضد دولت قيام مى كنند كه اينان را در منطق اسلام «خوارج» و در اصطلاح روز «شورشى» مى نامند.

همينان اگر خواهان جدايى باشند «جدايى طلب» و يا «استقلال طلب» خوانده مى شوند. اينان در صورتى كه توفيق يابند دولت را سرنگون كنند، «انقلابيون» نام مى گيرند

ص: 71

و البته گاه اين اصطلاح به مطلق خوارج و شورشيان نيز اطلاق مى شود، و اگر توفيق نيابند، از ديدگاه

آن دولت «ياغيان» و «نافرمانان» خوانده مى شوند. اگر قيام كنندگان توده مردم باشند آنان را «انقلابيون» مى نامند و چنان چه اين اكثريت موفق به براندازى حكومت بشوند، كارشان را «انقلاب» مى نامند. پس از استقرار حكومت انقلابيون عده اى براى بازگرداندن دولت سابق يا تشكيل حكومتى جديد قيام مى كنند كه اقدامشان را «ضدانقلابى» نام مى نهند.

انقلاب همواره سياسى و حكومتى نيست، بلكه در ابعاد اجتماعى جامعه نيز مى تواند رخ دهد كه در آن هنگام، قيام كنندگان به منظور بهبود اوضاع اجتماعى، صنعتى، كشاورزى، فرهنگى و يا سياسى معمولاً بر اساس اهدافشان نام گذارى مى شوند مثلاً مى گويند: «انقلاب اجتماعى»، «انقلاب صنعتى» يا... .

تمامى كودتاهايى كه در جهان سوم و از جمله جهان اسلام رخ داده همگى مولود استعمارند، هرچند عاملان آنها از خود پاكى، نزاهت واخلاص نشان دهند. دليل ما بر اين ادعا آن است كه در هيچ يك از آن كودتاها بهبودى در وضعيّت مردم مشاهده نمى شود، بالعكس همگى آنها سبب ساز به راه افتادن سيل خون، انباشته شدن زندانها از زندانيان، شكنجه، هتك حريم زنان و فرزندان آنها، مصادره اموال، آوارگى مردم بى گناه، نابودى بقاياى آزادى و... شده اند.

حال راه نجات كدام است؟ ما در مقدمه اين كتاب درباره رهايى مسلمانان از چنگال استعمارگران و عاملانشان سخن گفتيم، اما درباره قسمت دوم سؤل كه چرا كودتاهاى نظامى در ديكتاتورى هاى كمونيستى و غرب رخ نمى دهد، بايد گفت: در كشورهاى بلوك شرق ديكتاتورى هاى حاكم هرگونه احتمال مخالفت و معارضه را با وحشيانه ترين روشها سركوب كرده و از ميان برده اند.

مثلاً در دوره استالين و در مسأله عملى كردن مزارع اشتراكى حدود پنج ميليون كشاورز كشته شدند و تعداد زندانيان و تبعيدشدگان به اردوگاه هاى سيبرى به بيش از بيست ميليون تن رسيد.

اين سياست هرچند پس از استالين كاهش يافت، ولى تاكنون وضعيت به همين قرار است، حكومت پليسى است، سركوب و خفقان بر كشور حكومت مى كند، كشور به زندانى بزرگ تبديل شده است، مردم به صرف شك يا توهم مخالفتشان كشته مى شوند و يا به زندان مى افتند و يا زير شكنجه هاى شديد و اعمال شاقه مجبور به اعتراف عليه خويش مى شوند. و اين در حالى است كه در ايام استيلايشان بر شش كشور مسلمان آسياى مركزى بيش از پنج ميليون تن از مسلمانان اين كشورها را كشتند.

پس از مرگ مائوتسه تنگ رهبر چين، معلوم شد كه بيش از بيست ميليون تن را به كام مرگ فرستاده است. در كوبا نيم ميليون تن از مجموع جمعيت نه ميليونى اين كشور زندانى اند و در ساير نقاط جهان نيز وضع چنين است. طبيعى است كه در چنين جوّى وقوع كودتا يا شورش انتظار نمى رود.

ص: 73

در كشورهاى غربى تبليغات دروغين، اندكى آزاديهاى آرام كننده، رفاه نسبى و كنترل پليسى شديد به منظور جلوگيرى از اعمال خشونت آميز، موجب برداشتن زمينه كودتا و انقلاب شده است.

همان گونه كه خداوند وعده فرموده، مردم به «زندگى سخت و تنگ»(1) گرفتار آمده اند.

حضرت على عليه السلام چنين پديده اى را توصيف و در تمثيل آن فرموده است: «...و لباس شعار الخوف، و دثار السيف...(2)؛ تن پوش ترس و وحشت بر اندام شان پوشانده مى شود و روانداز شمشير بر آنها مسلط خواهد شد».

مجموعه جوامع بشرى به آفات زير مبتلا شده اند:

1. تمركز سرمايه در بلوك شرق به دست نخبگان سياسى حاكم و تمركز آن در دست سرمايه داران در جامعه غربى در كنار فقرى شديد و مسكنتى كه تاريخ نظيرى براى آن نمى شناسد؛ فاجعه اى كه ميليون ها و بلكه ميلياردها انسان را در كام خود فرو برده است.

2. مسابقه تسليحاتى و ترس مطلق، جنگها، توطئه ها، كودتاهاى پى در پى و چيرگى خوى انتقام جويى و وحشى گرى.

3. ضعف ايمان و اخلاق، حسد و كينه، هرج و مرج و ناآرامى.

4. حاكميت روحيه سودجويى، منفعت انديشى و فرصت طلبى بر حوزه سياست، اقتصاد، جامعه و غيره.

اين آفات هيچ راه چاره و درمان اصولى ندارد، جز بازگشت احكام آسمانى به زمين و حاكميت آن ميان آدميان. خداى متعال مى فرمايد: «وَ مَنْ يُؤمِنْ بِاللهِ يَهْدِ قَلْبَهُ...»(3)؛ «و هر كه به خدا ايمان آورد، قلبش را هدايت مى كند».

و می فرماید: «...أَلا بِذِكْرِ اللهِ تَطْمَئِنُّ الْقُلُوبُ»(4)؛ «آگاه باشيد، تنها با ياد خدا دلها آرامش مى يابد».

ص: 75

ص: 76

آن اضافه مى كند و به صورت خوراك يا تزريق در اختيار حيوانى قرار مى دهد تا اثرش را مشاهده و ثبت كند و آزمون هايى از اين دست.

در اين ميان فعل و انفعالى كه انجام شده به ترتيب متعلق به انديشمند تجربه گر و عناصر تشكيل دهنده دارو بوده است، ولى با جامعه نمى توان چنين برخوردى كرد و پيرامون شان پژوهش نمود. پس جامعه شناسى علمى انفعالى است، يعنى محقق تنها مشاهده مى كند و نه علمى فعّال كه پژوهشگر با تجربه ورزى فعالانه عمل كند.

دوره دوم اين علم، زمان درك و استنباط قوانين عام و مطلق و يا نسبى آن است. قوانينى عام مانند:

الف. ارزشها مورد تحسين و ستايش جامعه است.

ب. ضد ارزشها مورد سرزنش و نكوهش جامعه است.

ج. با بهبود سطح فرهنگ در يك جامعه، سطح معيشتى و شاخصه هاى اقتصاد جامعه نيز بهبود مى يابد.

د. با تعالى اخلاق اجتماعى مردم، ساير ابعاد زندگى آنان رو به پيشرفت مى گذارد.

و قوانين نسبى و مقيد به زمان ومكان مشخص، مانند قوانين زير:

الف. درصد زاد و ولد در روستاها بيش از شهرهاست.

ب. سطح فرهنگ عمومى در شهرها بالاتر از روستاهاست.

محدوديت اين گونه قوانين بدان جهت است كه ميان طرفين آنها تلازمى وجود ندارد، بلكه غالباً اين گونه است و به علل خاصى كه زمينه ساز اين نوع تفاوتها است، بستگى دارد.

در سومين و آخرين مرحله، جامعه شناس به تدوين قوانين استخراج شده مى پردازد و آنها را با مراعات ترتيب عمودى و افقى در كتبى مستقل مى نگارد و در اين مقطع، دانش جامعه شناسى متولد مى گردد.

البته قواعد جامعه شناسى كم و بيش و به طور پراكنده در خلال كتب پيشينيان موجود بوده است، منتها در سده هاى اخير كتابهاى مستقلى برايش نگاشته شده و اصولى برايش تعريف گرديده و به صورت يك دانش كامل و مستقل درآمده است، درست مانند ساير

ص: 78

علوم كه گزاره هايشان پراكنده و در كتب قدما موجود بوده، لكن بعدها جمع آورى و دركتب مستقلى تدوين شده و با بحث و مطالعه و تحقيقات فراگير، تكامل يافته اند.

صنعتى و جامعه كشاورزى و...، جامعه صاحب فرهنگ و جامعه فاقد آن، جامعه غنى و فقير، جامعه استعمارگر و جامعه استعمارزده و مسائل فراوان ديگرى از اين قبيل بحث مى شود.

ج. غرض و مقصود از ايجاد چنين دانشى كشف قوانين عام يا خاص اجتماعى است، با اين هدف كه قواعد و قوانين رشد و انحطاط در زندگى اجتماعى را بشناسيم و از اين رهگذر بتوانيم از طرفى، با راهنمايى و دادن رشد فكرى به جوامع عقب مانده به نجات آنها بپردازيم، تا بر خطاهاى خويش وقوف پيدا كنند، علل انحطاط را بشناسند و از آنها بپرهيزند و از طرف ديگر بتوانيم با تمسك مدام به راه هاى درستِ زندگى اجتماعى، نه تنها جوامع پيشرفته را از خطر سقوط يا تنزل برهانيم، بلكه آنها را در راه پيشرفت، تحريك و تشويق كرده، حركتشان را پرشتاب تر كنيم.

به یک سخن تعريف جامعه شناسى، شناخت قوانين حاكم بر زندگى اجتماعى بشر است.(1)

دوم: در موارد سه گانه فوق، جامعه شناس، درست و نادرست خوب و خوب تر را و بد و بدتر را معرفى كند. مثلاً جوامع در مراسم مربوط به مرگ افراد، عادات مختلفى دارند. جوامع بدوى وحشى گوشت مرده را مى خورند، در برخى جوامع او را به همراه اشياى گرانبها دفن مى كنند، در پاره اى جوامع ميّت را در تابوتى مى گذارند و دفنش مى كنند وسنت مسلمانان آن است كه ابتدا او را غسل داده، نظافت مى كنند و بعد در پوشش پاكيزه اى به نام كفن مى پيچند و دفن مى كنند و بهمين ترتيب هر جامعه اى رسمى ويژه دارد.

جامعه شناس پس از شناخت يك نهاد و سپس قضاوت ارزشى (كه بر خلاف ادعاى برخى جامعه شناسان هيچ گريزى از آن نيست) بايد فلسفه و دليل فساد امر فاسد و صلاح امر صالح را شرح دهد تا بتوان جامعه را به آنچه مايه صلاح و پيشرفت است نزديك كرد و از اسباب فساد و عقب ماندگى بازداشت.

جامعه شناسى به دليل آن كه روند تحوّلات جامعه، خصوصيّات و شاخصه هاى آن را مى كاود، خود مجموعه اى از علوم را در بر خواهد گرفت، دانشهايى كه با الغاى خصوصياتشان در جامعه شناسى مندرج شده اند، لذا جامعه شناس بايد محورهاى چهارگانه ذيل را مد نظر داشته باشد:

1. هدف در علم جامعه شناسى.

2. موضوع دانش جامعه شناسى.

3. ملاك اعتبار گزاره هاى آن.

4. حدودى كه جامعه شناسى بدانها ختم مى شود.

در ذيل به اختصار پيرامون محورهاى فوق توضيح مى دهيم.

بر جامعه ندارد، اما در جامعه شناسى كاربردى، كاربردى بودن و عملياتى شدن آن مهم است، بدين معنى كه مثلاً: چگونه مى توان به اصلاح جامعه پرداخت؟ طراحى و مهندسى اجتماعى چگونه ممكن است؟ چگونه مى توان به يك انقلاب اجتماعى دست زد؟ و مانند آن.

اختلاف جامعه شناسى نظرى با جامعه شناسى كاربردى مانند دو فرد است كه يكى بهفراگيرى قواعد دانش پزشكى مى پردازد و ديگرى با اقدام به بيمارى شناسى كارگاهى و درمان آن، به عملياتى كردن آن همت مى گمارد.

سهمى از گناهان كسانى كه ندانسته گمراهشان مى سازند».

«وَ لا تَقْفُ ما لَيْسَ لَكَ بِهِ عِلْمٌ إِنَّ السَّمْعَ وَالْبَصَرَ وَ الْفُؤدَ كُلُّ أُولئِكَ كانَ عَنْهُ مَسْؤلاً»(1)؛ «از آنچه به آن آگاهى ندارى، پيروى مكن زيرا گوش و چشم و دل، همه مورد پرسش واقع خواهند شد».

ب. تعصب ورزيدن: همه انواع تعصب مذموم اند، تعصب ملّى، قومى، دينى، حزبى و غيره. بسيار اتفاق افتاده و مى افتد كه يك پژوهشگر تحت تأثير تعصب به قضاوت مى نشيند. پر واضح است كه تعصب، تحقيق را به بى راهه مى برد و تحقيق گمراه نيز پيامدهاى سوء خود را بر جامعه تحميل مى كند.

ج. تأثير ناپذيرى از مراكز و صاحبان قدرت: هيچ عامل نابجايى نبايد پروژه تحقيقى را تحت تأثير نا ميمون خود قرار دهد، نه حكومتهاى ديكتاتورى با زور و زر، و نه نظام هاى دمكراتيك با حربه پول و مقام. اصولاً مراعات نكردن اصل نزديك نشدن به حكومتها و تملّق و يا ترس و يا تطميع، بسيارى از مورخان را از درجه اعتبار ساقط كرده است، و لذا اعتنايى به تأليفاتشان نمى شود، و صد البته اين آفت نه تنها دامان مورخان، بلكه انديشمندان ساير علوم را نيز آلوده خود كرده است، مانند عالمانى كه تحت تأثير قدرتها به فقهاى دربارى يا واعظان، شاعران و نويسندگان حكام تبديل شده اند.

د. تأثير ناپذيرى از تبليغات و جوسازيها: عدم احتياط، دقت و دورانديشى مى تواند دانشمند را تحت تأثير تبليغات و عوامل ديگر قرار دهد و در گرداب جوسازيهاى مصنوعى و ساختگى بيندازد. اين امر نيز مى تواند جامعه شناس و ساير دانشمندان را به بيراهه برده، بى اعتبار كند و دين و دنيايش را بر باد دهد.

در حديثى از پيامبر اكرم صلى الله عليه و آله آمده است: «رحم اللّه امرءاً عمل عملاً فأتقنه(2)؛ خداى رحمت آورد بر آن كس كه به كارش استحكام بخشد».

و اميرمؤمنان عليه السلام مى فرمايند: «مَنْ أَبْدَى صَفْحَتَهُ لِلْحَقِّ هَلَكَ(3)؛ آن كه با حق بستيزد هلاك شود».

ص: 85

«... فَلاَ يَغُرَّنَّكَ سَوَادُ النَّاسِ مِنْ نَفْسِكَ(1)؛ پس انبوه مردمان فريفته ات نگرداند كه هيچ كس سرانجام زنده نماند».

در پايان، اين مبحث را با ذكر آيه اى از قرآن در اين باب، حسن ختام مى بخشيم، آن جا كه مى فرمايد: «فَوَيْلٌ لِلَّذِينَ يَكْتُبُونَ الْكِتابَ بِأَيْدِيهِمْ ثُمَّ يَقُولُونَ هذا مِنْ عِنْدِ اللهِ لِيَشْتَرُوا بِهِ ثَمَناً قَلِيلاً فَوَيْلٌ لَهُمْ مِمَّا كَتَبَتْ أَيْدِيهِمْ وَ وَيْلٌ لَهُمْ مِمَّا يَكْسِبُونَ»(2)؛ «پس واى بر آنها كه نوشته اى با دست خود مى نويسند، سپس مى گويند: اين از طرف خداست، تا بدان بهاى ناچيزى به دست آرند، پس واى بر آنها از آنچه با دست خود نوشتند، و واى بر آنان از آنچه [از اين راه] به دست مى آورند».

ص: 86

سرمايه، وجدانها را خريده باشد. در چنين شرائطى انتخابات آزاد، براى آزادى انسان چهسودى مى تواند داشته باشد؟ آزادى بيان وجود دارد، لكن به خاطر اختاپوسى كه در پس هر روزنى در جامعه كمين كرده و هر سخنى را كه در نقد سرمايه دارى است مورد تحقير و تهديد قرار مى دهد، جامعه از سخن گفتن مى هراسد و مسائل ديگرى از اين دست كه در كتاب «الفقه: الاقتصاد» مشتى از خروار آن را باز گفته ايم.

اما همان پژوهشگر اگر نقطه آغاز تحقيق خود را از آن آزاديهاى غير واقعى كه تحت سيطره آن اختاپوس قرار دارند برگرداند و به آزادى هاى واقعى روى آورد، خواهد ديد كه آزادى حقيقى در آن جامعه وجود ندارد و آنچه كه هست سرابى است فريبا و شبحى است بى روح و ناتوان و بى فايده.

معناى واژه ديكتاتورى، ژرف كاوى و تحقيق مى كند، و پس از تعريف دقيق آن، به قضاوت مى پردازد كه آيا كشور مورد پژوهش چنين خصلتى دارد يا از آن بى بهره است.

همچنين اگر در معناى واژه «ملى» گمان كند كه تشكّل ملى آن است كه اعضايش داراى شناسنامه آن كشور باشند، شايد رأى به ملى بودن فلان جمعيت بدهد، اما اگر در تعريف آن گفته شود تشكلى ملى است كه در خدمت وطن باشد و منافع ملى را در نظر بگيرد، ممكن است نظرى متفاوت پيدا كند، چون مشاهده مى كند كه آن انجمن در خدمت به وطن تلاش نمى كند. براساس همين برداشت غلط است كه بسيارى از مسلمانان، روايت حب وطن را كه مى فرمايد: «حب الوطن من الإيمان(1)؛ وطن دوستى از ايمان است» تعبير غيرواقعى كرده، وطن را همان محدوده جغرافيايى دانسته اند؛ چيزى كه توسط استعمار در سده اخير (سده بيستم) جعل شده است. از اين رو غير هم وطن را «اجنبى» مى خوانند، حال آن كه منظور از وطن، وطن (گستره) اسلامى است و از نگاه شريعت، غيرمسلمان اجنبى به شمار مى رود هرچند ديرينه هزارساله در آن گستره و سرزمين داشته باشد.

فراوان كند و آن گاه كه تاريخ در بخشى از خود به تيزهوشى يا كودنى آنان گواهى دادمى تواند فرضيه خود را اثبات شده انگارد و آن را نظريه بنامد، يا با اطمينان بگويد كه آنان از ضريب هوشى بالايى برخوردارند و يا به كودنى زيادى مبتلايند. در غير اين صورت نمى تواند و نبايد حكم كلى بدهد. در مورد مكان نيز همين طور است، بدين معنا كه اگر بخواهد خوبى يا بدى آب و هواى سرزمينى را بسنجد، ميزان ده درصدى و حتى پنجاه درصدى در نقطه خاصى از آن جا معيار نيست و در صورتى كه خوش آب و هوايى آن نقطه را به ديگر نقاط آن سامان تسرى دهد كارى بيهوده انجام داده است.

از نقطه نظر ساير مشخصات اگر پژوهنده اى فرضيه اى بسازد مبنى بر اين كه نسل جوان فلان كشور دانش دوستند و گرايش به علم دارند و بخواهد براى اثبات نظريه اش فقط به سراغ جوانهاى خانواده هاى ثروتمند يا فقير و يا فقط به سراغ جوانان عضو احزاب و يا ... برود، حتى اگر آنان چنين باشند، اين مقدار نمى تواند كليت آن قاعده را اثبات كند. او بايد از هر گروهى نمونه هايى بسنجد تا در صورت مثبت بودن نمونه سنجى ها، نتيجه را به نحو كلى اعلام كند.

اين كه منظور شما از واژه حقوق چيست؟

آيا حقوق سياسى منظور شماست يا حقوق اجتماعى و يا اقتصادى و يا همه جنبه هاى حقوقى؟ اگر پاسخ اين باشد كه مراد حقوق سياسى است، سؤلى ديگر پديد مى آيد كه آيا منظور از حقوق سياسى همه حقوق سياسى براى همه افراد جامعه است يا حق شركت در انتخابات يا حق حكومت و مديريت؟

بوجود آمدن اين پديده اجتماعى شده است؟

ب. اگر سببيت عامل اقتصادى نزدش محرز شد، آن گاه بايد پرسش ديگرى مطرح كند بدين مضمون كه آيا عامل مزبور به تنهايى آن پديده را ايجاد كرده و يا آن كه در كنارش مؤفه هاى ديگرى مانند برخى عوامل سياسى هيجان زا نيز در ايجاد آن دخيل بوده اند؟ شايد گفته شود: ممكن نيست دو سبب در يك مسبَّب تأثير گذارد. پاسخ اين است: اگر سبب دو تا بشود، هر يك جزئى از آن است، چنان كه شليك شدن گلوله عامل مرگ هدف شود، در صورت تعدد گلوله هر يك جزئى از سبب كشتن است.

ج. پژوهشگر پس از يافتن و تشخيص علت تامه ذو الاجزاء يا فاقد اجزا، باز هم بايد از خود پرسش كند كه علت پديده اجتماعى مورد پژوهش كدام است؟ او با پيگيرى همين روند پرسش و پاسخ، نهايتاً به ريشه هاى آن پديده رهنمون مى شود. مثلاً در ادامه نمونه گذشته آن گاه كه براى محقق ثابت شد كه علت هيجان اجتماعى رخ داده، اندك بودن حقوقها به دليل تورم بوده است، از خود مى پرسد كه رشد قيمتها خود به چه دليل بوده؟ او پس از مطالعه فراوان متوجه مى شود كه اين آفت به خاطر صرف مبالغ هنگفتى است كه دولت براى اداره جنگ و تهيه جنگ افزار كرده است.

پس از آن او به سراغ جنگ مى رود و از سبب آن سؤل مى كند، و اين گونه سؤلها را همچنان مطرح مى كند تا آنجا كه ريشه هاى بحران مزبور را تماماً كشف كند.

د. پس از مشخص شدن ريشه هاى معضل مورد جستجو، نوبت بدان مى رسد كه درباره پيامدهاى اين معضل، پرسش و تحقيق شود، چون گاه يك معلول به نوبه خود علت رخدادهاى ديگر مى شود. در مثال گذشته پس از كشف ريشه هاى هيجان اجتماعى، بايد از آثار هيجان پرسش كرد. اگر جواب آن بود كه پيامدهايش تظاهرات و ناآرامى هاست، باز هم بايد پرسش كرد: پيامدهاى خود اين وقايع چيست؟ آيا رژيم حاكم، با برخورد خشونت آميز، زندانها، بيمارستانها و گورستانها را انباشته خواهد كرد؟ و همين طور سؤلهاى زنجيره اى از پيامدها ادامه مى يابد.

ه-. در پايان، محقق دقيق النظر بايد به بررسى ملازمات آن پديده در ايجاد هيجان اجتماعى و همچنين ملازمات علل و معلولات آن پديده بپردازد. بنابر مثال پيش گفته،

ص: 92

تظاهرات پيامد هيجان اجتماعى است. اين پيامد خود ملازمى دارد كه عبارت است ازانفصال از خدمت و اخراج برخى كارمندان دولت و كارگران توسط مديران دولتى كه اين نيز خود به گسترش بى كارى كمك مى كند.

تفاوت ميان معلول و ملازم نيز روشن است، چرا كه علت و معلول دو پديده طولى هستند، اما ملازم و معلول در عرض قرار دارند. مثلاً نه روشنايى روز عامل گرماى حاصله است، و نه بالعكس، اين دو باهم معلول پديده نخستينى هستند بنام پرتو افكنى خورشيد.

در پايان اين پنج نكته بايد بگوييم: تعقل، تفكر و تجربه، سرمايه كافى آدمى براى طى اين مراحلند، منتها آنچه علاوه بر سرمايه هاى فوق لازم است آن است كه محقق، آرام، پر حوصله و دقيق باشد، امور متشابه را مورد دقت نظر [و تفكيك ]قرار دهد و نهايتاً با برقرارى مقارنه و مقايسه ميان امور متضاد، واقعيت را كشف كند.

اميرلمؤنان على عليه السلام در اين معنا در وصيتى طولانى به امام حسن عليه السلاممى فرمايند: «...الْعَقْلُ حِفْظُ التَّجَارِبِ وَ خَيْرُ مَا جَرَّبْتَ مَا وَعَظَكَ(1)؛ و خرد[مندى] به خاطر سپردن تجربه هاست، و بهترين چيزى كه مى آموزى آن است كه پند تو در آن باشد».

هم ايشان در نامه اى خطاب به ابوموسى اشعرى مى نويسند: «...فَإِنَّ الشَّقِيَّ مَنْ حُرِمَ نَفْعَ مَا أُوتِيَ مِنَ الْعَقْلِ وَ التَّجْرِبَةِ...(2)؛ همانا شقى كسى است كه از سود خرد و تجربتى كه او را داده اند محروم ماند».

نيز در ابتداى يكى از كلمات قصار ايشان آمده است كه: «الْفِكْرُ مِرْآةٌ صَافِيَةٌ...(3)؛ انديشه آينه اى است صاف و روشن».

ص: 93

ص: 94

درونى نيرومندند كه آنها را از بدو وجود تا روز مرگ راه مى برد. اين چهار قوه در درون هرنطفه انسان و بذر ميوه نيز وجود دارد كه به توضيحى اندك درباره هر يك مى پردازيم.

الف. نظامى كه از رشد و بزرگى بيش از حد جسم جانداران و نيز كوچك ماندن غير طبيعى آن جلوگيرى مى كند. مثلاً اين نيرو باعث مى شود كه يك گنجشك نه در حد و اندازه ملخ بماند و نه به بزرگى كبوتر بشود. بر عالم نباتات نيز چنين وضعى حاكم است.

مثلاً وجود همين نيرو در ميوه سيب سبب مى شود كه ابعاد آن نه به كوچكى گردو بماند و نه به بزرگى يك هندوانه گردد، و در آدمى سبب مى شود كه آدمى نه در اندازه يك خرگوش باقى بماند و نه به بزرگى يك كرگدن بشود. آيا جز اين است كه اين همه، به بركت نظامى درونى و ناپيداست كه جسم جاندار را به حالت خود وا مى گذارد تا رشد طبيعى خويش را ادامه دهد و به اندازه استاندارد خود برسد و آن گاه كه رشد بخواهد در مسير غير طبيعى قرار گيرد، آن را مهار مى كند؟!

ب. نظامى كه سبب رشد هماهنگ اعضاى جسم جاندار مى شود و از بزرگى يا كوچكى بيش از حد و ناهماهنگ، با ساير اعضا جلوگيرى مى كند، مثلاً هيچگاه دست انسان معمولى نه به بلندى يك متر مى رسد و نه به كوتاهى ده سانتيمتر باقى مى ماند، و چشم او نه تا ابرو را فرا مى گيرد و نه در حد نخود باقى مى ماند.

ج. نظامى كه به كيفيت مى پردازد. مثلاً به بركت وجود اين نيرو است كه نه جسم انسان سفيدپوست به سياهى مى گرايد و نه جسم سياه پوست به سفيدى ميل مى كند، گو اين كه آن سفيدپوست در سراسر عمرش از خوردنيهاى سياه رنگ و اين سياه پوست از خوردنيهاى سفيدرنگ تغذيه كند البته مشروط به آن كه همه مواد مورد نياز بدن در آن گونه غذاها وجود داشته باشد و همچنين با فعاليت اين نظام درونى، چهره زيباى يك انسان زيبا، به زشتى نمى گرايد و چهره زشت زيبا نمى گردد، و سرخى لبها، سياهى مردمك چشم و سفيدى اطراف قرنيه و امثال آن تغيير نمى كند، جز به خاطر بيمارى كه حالاتى فوق العاده و غير طبيعى است و موضوع سخن ما نيز نيست .

د. نظامى كه حتى الامكان، تعداد گونه مذكر و مؤث را در هر نوع جاندار، حفظ و

ص: 96

ميانشان توازن برقرار مى كند، مثلاً اگر در اثر نبود يا وجود خللى در اين نيرو، تا پنجاه سال هيچ زنى، نوزاد مذكر يا مثلاً نوزاد مؤث نزايد بلا فاصله نسل بشر منقرض مى گردد. درحيوانات نيز همين گونه است. راستى حفظ اين توازن به منظور بقاى نوع آدمى مولود نظامى ويژه در درون بدن والدين نيست روشن باشد كه اين نظام، چيزى را كنترل مى كند كه به طور نسبى از عهده انسان - خواسته يا ناخواسته - خارج است.

قرآن كريم مى فرمايد:

«رَبُّنَا الَّذِى أَعْطى كُلَّ شَى ءٍ خَلْقَهُ ثُمَّ هَدى»(1)؛ «پروردگار ما كسى است كه هر موجودى را خلقتى كه در خور اوست داده آن گاه [او را] هدايت نموده است».

2. غرايز: در سرشت هر انسانى غرايز قرار داده شده است، واقعياتى درونى كه بر اثر آن، صفات خاصى در آدمى بروز مى يابند، قرآن كريم اين غرايز را فطرت ناميده، مى فرمايد: «فِطْرَتَ اللهِ الَّتِى فَطَرَ النَّاسَ عَلَيْها»(2)؛ «اين فطرتى است كه خدا، انسانها را بر آن آفريده است».

آيا اين گونه نيست كه صفاتى مانند: بخشندگى، شجاعت و رأفت از درون آدمى سرچشمه مى گيرند؟

آرى همان گونه كه جسم به رنگهاى گوناگون در مى آيد - و چنان كه برشمرده اند به 25 ميليون مى رسد - نفس آدمى نيز به رنگهاى گوناگونى در مى آيد، در اين زمينه امام صادق عليه السلاممى فرمايند: «إنّ الله خلق العقل... ثم جعل للعقل... جندا...(3)؛ همانا خدا عقل را آفريد و برايش سپاهى قرار داد [و براى جهل نيز سپاهى قرار داد]».

آيا تعبير «جندا» حاكى از آن حقيقت نيست؟! اگر نيست پس صفات فوق و امثال آن از كجا منشأ مى گيرند؟ حيوانات نيز از غرايز گوناگونى برخوردارند، منتها تفاوتى كه ميان انسان و حيوان وجود دارد آن است كه تنها آدمى قابليت و توان ايجاد تغيير در غرايز خويش را داراست. اين شايد بدان بر مى گردد كه غرايز آدميان تفاوت اصولى با غرايز حيوانات دارند كه بر اساس آن غرايز آدميان تغييرپذير مى گردند، و غرايز حيوانات

ص: 97

تغييرناپذيرند. البته شايد حيوانات نيز غرايزى قابل تغيير داشته باشند، ليكن محتاج زمانى طولانى و وسايلى پيچيده تر است؛ موانعى كه براى آدمى وجود ندارد.

3. عقل: يعنى آن نيروى ارزش يابى است كه انسان به هنگام درگيرى درونى و دربسيارى از تصميمات ميان گرايش به خير يا شر آن را احساس مى كند. روشن است كه ذات و گوهر] عقل [يكى بوده و دو نيست تا آمر و ناهى باشد ]و طبيعى است كه امر به چيزى بازداشتن از ضد آن را به همراه دارد].

در متون اسلامى نقل شده است كه امام باقر عليه السلام فرمودند: «أوّل ما خلق اللّه العقل... ثم قال له... بك أثيب و بك أعاقب(1)؛ اولين چيزى كه خدا آفريد، همانا عقل بود، سپس [آن گاه كه او را آفريد ]به او فرمود: تنها بر اساس تو پاداش مى دهم و تنها بر اساس تو مجازات مى كنم».

يك سارق در درون خود دو گونه فرمان دريافت مى كند، دستورى كه مى گويد: «سرقت كن» و دستورى كه مى گويد: «دست به سرقت مزن». نيز كسى كه به فكر ساختن يك مسجد افتاده است، در كشاكش دو فرمان قرار مى گيرد، امر بدان كار و نهى از آن.

اميرمؤنان على عليه السلام درباره عوامل سه گانه فوق تعابير بلند و زيبايى دارند كه به برخى از آنها اشاره مى كنيم: «أَنْشَأَ الْخَلْقَ إِنْشَاءً وَ ابْتَدَأَهُ ابْتِدَاءً بِلاَ رَوِيَّةٍ أَجَالَهَا وَ لاَ تَجْرِبَةٍ اسْتَفَادَهَا وَ لاَ حَرَكَةٍ أَحْدَثَهَا وَ لاَ هَمَامَةِ نَفْسٍ اضْطَرَبَ فِيهَا أَحَالَ الْأَشْيَاءَ لِأَوْقَاتِهَا وَ لَأَمَ بَيْنَ مُخْتَلِفَاتِهَا وَ غَرَّزَ غَرَائِزَهَا وَ أَلْزَمَهَا أَشْبَاحَهَا عَالِماً بِهَا قَبْلَ ابْتِدَائِهَا...(2)؛ آفرينش را آغاز كرد و آفريدگان را به يكبار پديد آورد، بى آن كه انديشه اى به كار برد، يا از آزمايش سودى بردارد، يا جنبش پديد آرد و كسى به خدمت گمارَد. از هر چيز بهنگام بپرداخت، و اجزاى مخالف را باهم سزاوار ساخت، و هر طبيعت را اثرى بداد، و آن اثر را در ذات آن نهاد. پيش از آن كه بيافريند، به آفريدگان دانا بود».

«...فَجَبَلَ مِنْهَا صُورَةً ذَاتَ أَحْنَاءٍ وَ وُصُولٍ وَ أَعْضَاءٍ وَ فُصُولٍ... فَمَثُلَتْ إِنْسَاناً ذَا أَذْهَانٍ يُجِيلُهَا وَ فِكَرٍ يَتَصَرَّفُ بِهَا وَ جَوَارِحَ يَخْتَدِمُهَا وَ أَدَوَاتٍ يُقَلِّبُهَا وَ مَعْرِفَةٍ يَفْرُقُ بِهَا بَيْنَ الْحَقِّ وَ الْبَاطِلِ وَ الْأَذْوَاقِ

ص: 98

وَ الْمَشَامِّ وَ الْأَلْوَانِ وَ الْأَجْنَاسِ مَعْجُوناً بِطِينَةِ الْأَلْوَانِ الْمُخْتَلِفَةِ وَ الْأَشْبَاهِ الْمُؤتَلِفَةِ وَ الْأَضْدَادِ الْمُتَعَادِيَةِ وَ الْأَخْلاَطِ الْمُتَبَايِنَةِ مِنَ الْحَرِّ وَ الْبَرْدِ وَ الْبَلَّةِ وَ الْجُمُودِ...(1)؛ پس صورتى از آن پديد آورد با اندامهاى بايسته، و عضوهاى جدا و به يكديگر پيوسته،... تا به صورت انسانى گرديد،

داراى ذهنها، كه آن ذهنها را به كار گيرد، و انديشه اى كه تصرف را بپذيرد. با دست و پايىدر خدمت او واعضايى در اختيار و قدرت او، با دانشى كه بدان حق را از باطل جدا كردن داند، و مزه ها و بويها و رنگها و ديگر چيزها را شناختن تواند، آميخته با طبيعتهاى متضاد و سركش و آميزه هاى باهم ناخوش، گرم با سرد در آميخته و ترى بر خشكى ريخته».

4. وراثت: صفات، شاخصه ها و ويژگيهاى موروثى آدمى در نحوه زندگى او تأثير مى گذارند. آدمى مانند ديگر حيوانات، بسيارى از آنها را از والدين خود به ارث مى برد، چنان كه آمده است: «الولد سرّ أبيه؛ فرزند عصاره پدر خويش است».

نيز از امام على عليه السلام نقل شده كه فرمودند: «العرق دسّاس(2)؛ ريشه هاى نسبى تأثيرگذارند».

اميرمؤمنان على عليه السلام خطاب به فرزندشان محمد بن حنفيه آن گاه كه در جنگ جمل تعلل كرد، فرمودند: «أدركك عرق من أمّك(3)؛ ريشه نسبى مادرت تو را تحت تأثير قرار داد».

گروهى از دانشمندان بر تأثيرگذارى اين عامل تأكيد كرده اند و برخى از آنان نيز پا را فراتر گذاشته، معتقدند كه آدمى بخش عظيمى از صفات خويش را با وراثت دريافت مى كند، هرچند ممكن است بسيارى از آن صفات موروثى تحت تأثير جريان نيرومند عوامل تأثيرگذار ديگر و غلبه آنها بر عامل وراثت، به فعليت نرسند و بروز نكنند.

5. قوم (اقوام، عشيره و شرايط خاص اجتماعى): برخى از جامعه شناسان اين عامل را طبيعى دانسته و در مسائل اجتماعى مؤر مى دانند. منظور از اين واژه معناى خاص آن است كه از چارچوب وراثت گسترده تر است. مثلاً در اين ديدگاه فرزند، در عين حال كه به والدين خويش شباهت دارد، شبيه قوم خود نيز هست. قائلان به اين نظريه آن را

ص: 99

واقعيتى مى دانند كه تاريخ گذشته و زمان معاصر پر از نمونه هاى آن است. مثلاً، بنى هاشم، بخشنده، بردبار و شجاع بودند، حال آن كه بنى اميه خسيس، فرومايه و نيرنگ باز بودند.

البته روشن است كه تأثير قوم و قوميت، آداب، رسوم و عاداتى است كه محصول تربيتند و نه ريشه هاى نسبى، زيرا تربيت به عنوان يك عامل تأثيرگذار خارجى پيوسته مطرح بوده و هست، چندان كه اگر انسانى از قوميت [و نژاد يا فرهنگ هاى ]ديگرى در ميان قوم و قبيله اى زندگى كند، از آداب و رسوم آنان برخوردار شده، اما از صفات[ظاهرى و وراثتى] آنان بى بهره است.

در اين نظريه گروه هاى انسانى نيز در حكم قوميتها هستند، مانند سياه پوستان، سفيدپوستان و زردپوستان. برخى از دانشمندان علوم انسانى، انسانها را در اين سه گروه رده بندى كرده اند و برخى ديگر تعداد آنها را بيشتر مى دانند. به هر روى آنچه كه در بحث ما اهميت دارد آن است كه قائلين به اين نظريه معتقدند كه اين چارچوب ها همان گونه كه در كيفيات ظاهرى و بدن آدمى اثر دارند، در چگونگى باطن آنها نيز تأثير مى گذارند. گروهى باز هم پا را فراتر از اين گذاشته اند و گفته اند: ضريب هوشى نيز در گونه هاى فوق تفاوت مى كند، اما دليلى قطعى بر اين ادعا اقامه نشده است.

اما از نظر تركيب و تناسب چهره، طبيعى است كه هر گروهى خويش را زيباتر از ديگران مى داند، سياه پوست زيبايى را در سياه بودن مى بيند در حالى كه سفيدپوست سياهى را مصداق نازيبايى مى شمارد. حال آيا زشتى مانند زيبائى امرى حقيقى است، يا فى الجمله اعتبارى و يا واقعى؟ و آيا اين عادت است كه ذوق آدمى را مشخص مى كند؟ هر دو احتمال قابل بررسى و طرح است.

خداى سبحان مى فرمايد: «وَ صَوَّرَكُمْ فَأَحْسَنَ صُوَرَكُمْ...»(1)؛ «و شما را صورتگرى كرد، و صورتتان را نيكو آفريد».

نیز می فرماید: «فَتَبارَكَ اللّهُ أَحْسَنُ الْخالِقِينَ»(2)؛ «بزرگ است خدايى كه بهترين آفرينندگان است».

ص: 100

از اين آيات استفاده اطلاق نمى شود، بلكه بر سبيل «قضيه طبيعى» است و يا در مقام مقايسه آدمى با ساير موجودات. همچنين برخى فلاسفه معتقدند كه تك تك مخلوقات عالم در نهايت، زيبا آفريده شده اند و مجموعه جهان نيز به عنوان يك واحد، تحت تأثير اجزايش زيبا گرديده است. اينان مى گويند: حتى موجوداتى نظير رتيل و عقرب كه در نظر انسان از چندش آورترين و ترسناكترين و زشت ترين موجوداتند زيبايند، و قضاوت منفى ما انسانها درباره اين گونه موجودات بخاطر نگاه منفى ما به آنان است، در حالى كه قرآن كريم مى فرمايد: «...ما تَرى فِى خَلْقِ الرَّحْمنِ مِنْ تَفاوُتٍ...»(1)؛ «در آفرينش [خداى] بخشايشگر هيچ گونه اختلاف [و تفاوتى ]نمى بينى».

6. دين: دين در ميان عوامل ده گانه مورد بحث، اهميتى عظيم در تأثيرگذارى بر فرد و جامعه دارد، و به همين خاطر است كه تفاوتى عميق ميان جوامع معتقد به اديان متفاوت و يا ميان جوامع دينى و جوامع غير دينى مشاهده مى شود، و هم از اين روست كه مى بينيم برنامه هاى سازگار با يك جامعه در جامعه ديگر، سر ناسازگارى بر مى دارد و كارايى خويش را از دست مى دهد. مثلاً دانشمند آلمانى دكتر «شاخت» برنامه اى براى رشد اقتصادى آلمان پيشنهاد كرد كه موفقيت و مقبوليت درخشانى به دست آورد ولى برنامه رشد اقتصادى مشابهى كه همين دانشمند براى كشور اندونزى ارائه داد با شكست سختى مواجه شد. اين تفاوت به خاطر آن بود كه آلمان جامعه اى مسيحى و لائيك است، در حالى كه اندونزى جامعه اى دينى واسلامى است، و اين نكته بسيار مهم بر او مخفى مانده بود و يا از آن غفلت كرده و يا به آن بى اعتنايى نموده بود.

همچنين بايد توجه داشت كه ميان دينى مانند اسلام كه ارتباطى تنگاتنگ با زندگى داشته و در همه زمينه ها راه وروش وتوصيه اى مشخص ارائه مى دهد، با دينى مانند مسيحيت كه چنين نيست تفاوت است.

مثلاً در صورتى كه در يك جامعه اسلامى مبتنى بر اصول، به روشها و مكاتب غير دينى عمل شود، دو حالت ممكن است رخ دهد: يكى اين كه اين دين از سطح جامعه برچيده

ص: 101

شود، تا آن مسلك ديگر بتواند فضايى براى تنفس پيدا كرده و در جامعه نفوذ كند و يا آن كه

در اثر تضاد ايجاد شده ميان اصول دينى و فرايند اجراى روشهاى پيشنهادى مسلك ديگر، دير يا زود آن مسلك شكست مى خورد و اگر بنا باشد كه پيش بينى كنيم، مى گوييم: به دليل آن كه اصول دين با ريشه هاى انسانى افراد متدين گره خورده و از سوى ديگر ميلياردها صفحه كتاب و نوشته، پيام اين دين را به همراه دارند، پس اين فرهنگ دينى در معرض سقوط و زوال نخواهد بود، و آنچه كه بايد منتظر سقوط باشد آن آيين ديگر است، و اتفاقاً سرّ برخورد توده هاى مسلمان با حاكمان خود و به انزوا كشانيدن و در نهايت سقوط آنها و شادى زايدالوصف مردم به خاطر سقوط آنهايى كه طاغوتشان مى نامند، همين مسأله باشد.

حضرت على عليه السلام درباره اسلام و والايى آن مى فرمايند: «...إِنَّ اللَّهَ تَعَالَى خَصَّكُمْ بِالاْءِسْلاَمِ وَ اسْتَخْلَصَكُمْ لَهُ وَ ذَلِكَ لِأَنَّهُ اسْمُ سَلاَمَةٍ وَ جِمَاعُ كَرَامَةٍ اصْطَفَى اللَّهُ تَعَالَى مَنْهَجَهُ وَ بَيَّنَ حُجَجَهُ مِنْظَاهِرِ عِلْمٍ وَ بَاطِنِ حُكْمٍ لاَ تَفْنَى غَرَائِبُهُ وَ لاَ تَنْقَضِي عَجَائِبُهُ فِيهِ مَرَابِيعُ النِّعَمِ وَ مَصَابِيحُ الظُّلَمِ لاَ تُفْتَحُ الْخَيْرَاتُ إِلاَّ بِمَفَاتِيحِهِ وَ لاَ تُكْشَفُ الظُّلُمَاتُ إِلاَّ بِمَصَابِيحِهِ قَدْ أَحْمَى حِمَاهُ وَ أَرْعَى مَرْعَاهُ فِيهِ شِفَاءُ الْمُسْتَشْفِي وَ كِفَايَةُ الْمُكْتَفِي(1)؛ همانا خداى تعالى شما را به اسلام مخصوص گردانيد، و براى اسلام برگزيد، چرا كه اسلام نامى از سلامت است، و فراهم دارنده هر كرامت است. راه روشن آن را خدا برگزيد، و حجتهاى آن را روشن گردانيد، از علمى كه هويداست، و حكمتهايى كه نهان و ناپيداست. غرايب آن نابود نشود، عجايب آن سپرى نگردد، كشتزار نعمت و چراغ هاى تاريكيها در آن است. درهاى خير جز به كليدهاى آن گشوده نگردد، و تاريكيها جز به چراغهاى آن زدوده نگردد، هركس بدو پناه برد حمايتش كرده و در رعايت خويش بگيرد، هر كه را شفا خواهد، درمان بخشد و خواهنده نيازمند را بى نياز گرداند.

«... فَمَنْ يَبْتَغِ غَيْرَ الاْءِسْلاَمِ دَيْناً تَتَحَقَّقْ شِقْوَتُهُ وَ تَنْفَصِمْ عُرْوَتُهُ وَ تَعْظُمْ كَبْوَتُهُ وَ يَكُنْ مَآبُهُ إِلَى الْحُزْنِ الطَّوِيلِ وَ الْعَذَابِ الْوَبِيلِ(2)؛ پس هركس كه جز اسلام دينى را پيروى كند به يقين

ص: 102

شقاوت زده است، و پيوند او با خدا بريده، و به سر در افتادن او سخت، پايان كارش اندوهى است دراز و عذابى دشوار و جانگداز».

«لاَ يَتْرُكُ النَّاسُ شَيْئاً مِنْ أَمْرِ دِينِهِمْ لاِسْتِصْلاَحِ دُنْيَاهُمْ إِلاَّ فَتَحَ اللَّهُ عَلَيْهِمْ مَا هُوَ أَضَرُّ مِنْهُ(1)؛ «مردم چيزى از كار دين را براى بهبود دنياى خود وا نگذارند جز آن كه خدا چيزى را كه زيانش از آن بيشتر است پيشاپيش آنان آرد».

7. فرهنگ: فرهنگ آموزگار مردم در شيوه زندگى است، فرهنگ مى تواند از بسيارى خطاها پيشگيرى كند و با ظرفيّتهاى خود زندگى سعادتمندانه اى را براى آدمى فراهم آورد تا او در سايه آن به زندگى مترقى واصل شود. فرهنگى كه منظور نظر ماست در خانه، مدرسه، ساير محيطها و حتى در اثر تلاش فكرى و تجربه شخصى به دست مى آيد. شنيده ايد كه مى گويند: «ولد العالم نصف العالم؛ فرزند عالم نيمه عالم است». مى دانيد منظورشان چيست؟ مرادشان آن است كه فرزند يك عالم در طول زندگى خود همواره كارهاى علمى پدر را مشاهده مى كند و در نتيجه آن را فرا مى گيرد.

منظور اين است كه علم دو بخش عملى و نظرى دارد و فرزند عالم آن بخش عملى را از پدر عالمش فرا مى گيرد و شايد شنيده باشيد كه مى گويند: «لا أدري نصف العلم؛ اعتراف به ندانستن خود نيمى از دانش است». منظور از اين ضرب المثل آن است كه دانش دو روى دارد. يك رويش آن است كه بدانى دانسته هايى دارى و روى ديگرش آن است كه بدانى به بسيارى از علوم نيز آگاهى ندارى. بخش اخير را در مقابل جهل مركب (آن كس كه نداند و نداند كه نداند)، جهل بسيط مى نامند، در روايتى آمده است كه رسول اكرم صلى الله عليه و آله فرمودند: «إنّ لقمان... كان كثير التفكر(2)؛ لقمان بسيار مى انديشيد».

همان گونه كه در شأن ابوذر نيز از زبان مبارك امام صادق عليه السلامروايت شده است كه فرمودند: «كان أكثر عبادة أبى ذرّ رحمه الله التفكّر(3)؛ بيشترين عبادت او تفكّر بود».

آشنايى با جهان اسباب و مسبّبات و نيز كشف ارتباط پديده ها با يكديگر، و راه هاى پيروزى و شكست به بركت فكر حاصل مى شوند. رابطه فكر و جوارح، مانند رابطۀ

ص: 103

فرمانده و فرمانبردار است و به همين دليل است كه فكر بر عمل فضيلت دارد، امام صادق عليه السلام در اين باب فرموده اند: «تفكر ساعة خير من عبادة سنة(1)؛ يك لحظه انديشه از يك سال عبادت برتر است».

و نيز پيامبر اكرم صلى الله عليه و آله فرمودند: «إنّما الأعمال بالنيّات(2)؛ اعمال منحصراً در گرو نيّتهاست».

رمز سعادت سعادتمندان عمل صالحى بوده كه به دنبال تفكر صحيح انجام شده، و در مقابل، تفكر فاسدى كه عمل فاسد به دنبال آورده، اسباب شقاوت شقاوتمندان شده است. قرآن مكرر تأكيد مى كند كه عمل صالح به دنبال ايمان مى آيد، آن جا كه مى فرمايد: «إِلاَّ الَّذِينَ آمَنُوا وَعَمِلُوا الصَّالِحاتِ»(3)؛ «مگر كسانى كه ايمان آورده و اعمال صالح انجام داده اند».

بنابراين فكر، نيّت و عزم همان ايمان است كه عمل صالح را به دنبال خود دارد.

8. الگو: آدمى اعمال ارادى خود را بر اساس الگو يا الگوهايى انجام مى دهد و آنها را روشى براى عمل خود اتخاذ مى كند. دليل اين كه صالحان، تابع صالحان و بدكاران پيروبدكاران هستند، همين است. قرآن كريم مى فرمايد: «لَقَدْ كانَ لَكُمْ فِى رَسُولِ اللهِ أُسْوَةٌ حَسَنَةٌ لِمَنْ كانَ يَرْجُوا اللهَ وَ الْيَوْمَ الآخِرَ وَ ذَكَرَ اللهَ كَثِيراً»(4)؛ «مسلّماً براى شما در [زندگى] رسول خدا سرمشق نيكويى است، براى آنها كه اميد به [رحمت] خدا و روز رستاخيز دارند و خدا را بسيار ياد مى كنند».

«قَدْ كانَتْ لَكُمْ أُسْوَةٌ حَسَنَةٌ فِى إِبْراهِيمَ وَالَّذِينَ مَعَهُ»(5)؛ «قطعا براى شما سرمشق خوبى در [زندگى] ابراهيم و كسانى كه با او بودند وجود دارد».

حضرت على عليه السلام نيز در ضمن يكى از سخنان خود مى فرمايند: «فتأسّى متأسٍ بنبيّه... وإلا فلا يأمن الهلكة(6)؛ [هر كه خواهان اسوه حسنه اى است ]به پيامبرش تأسى جويد و گرنه

ص: 104

از نابودى مصون نماند».

و شايد از اين رهگذر است كه پيامبر اكرم صلى الله عليه و آلهمى فرمايند: «من سنّ سنّةً حسنةً كان له أجرها و أجر من عمل بها و من سن سنةً سيئةً كان له وزرها و وزر من عمل بها(1)؛ هركس سنت نيكى پايه گذارى كند، اجر خويش را مى برد و] همچنين [اجر هر كسى كه بدان عمل كند، و هركس سنت ناپسندى پايه گذارى كند، گناه خويش را متحمل مى شود و] همچنين] گناه هركسى كه بدان عمل كند».

9. محيط طبيعى: اين عامل تأثير عظيمى در آدمى دارد و غالباً انسانها زندگى خود را با محيط طبيعى منطبق و سازگار مى كنند كه گاهى به صورت طبيعى، و گاهى مصنوعى است. بهترين مثال در مورد تأثير محيط طبيعى در زندگى انسان، مناطق استوايى است كه حتى در رنگ پوست مردم اين مناطق تأثير مى گذارد. در حالى كه چنين تأثيرى در مناطق غير استوايى ديده نمى شود. در مثال دوم، اگر يك گروه تيره پوست استوايى از محل خود حركت كرده و در منطقه اى غير استوايى سكنا گزيند، پس از گذشت چند نسل رنگ پوست آنان تعديل مى شود. عكس اين حالت هم البته صادق است.

نمونه ديگرى از تأثير محيط طبيعى اين است كه در مناطق استوايى مزاجها گرم و در مناطق قطبى مردم سرد مزاجند. بيماريهاى مناطقى كه از محيط طبيعى متفاوتى برخوردارهستند نيز متفاوتند. تمدنها بيشتر در مناطق معتدل شكوفا شده اند و نه در مناطق استوايى يا قطبى، زيرا طبيعى است كه تنها شرايط مناسب مناطق معتدل فرصت تمدن آفرينى و پرداختن به تكميل و آرايش آن را به بشر مى دهد، نه شرايط نامناسب يخبندان و يا سوزان. ديگر اين كه درصد فراوانى از انبياء نيز در خاورميانه كه منطقه اى معتدل است مبعوث شده اند. برخى مفسران در تفسير اين سخن خداى متعال كه مى فرمايد: «بارَكْنا حَوْلَهُ...»(2)؛ «گرداگردش را پر بركت ساخته ايم». گفته اند كه منظور از بركت وجود انبياست، زيرا در حديثى آمده است: «حجّ موسى ابن عمران و معه سبعون نبيّاً(3)؛ هنگام حج، هفتاد پيامبر با موسى همراه بودند».

ص: 105

همچنين فعاليت و تحركى كه در بهار و پاييز مشاهده مى شود در تابستان و زمستان وجود ندارد. در روايتى از اميرمؤمنان على عليه السلامآمده است: «تَوَقَّوُا الْبَرْدَ فِي أَوَّلِهِ وَ تَلَقَّوْهُ فِي آخِرِهِ فَإِنَّهُ يَفْعَلُ فِي الْأَبْدَانِ كَفِعْلِهِ فِي الْأَشْجَارِ أَوَّلُهُ يُحْرِقُ وَ آخِرُهُ يُورِقُ(1)؛ در آغاز سرما خود را از آن محافظت كنيد، و در پايانش بدان روى نماييد كه سرما با تن ها همان مى كند كه با درختان، آغازش مى سوزاند و پايانش برگ مى روياند».

ديگر اين كه ساكنان سرزمينهاى قطبى خانه هاى خود را از قطعات بزرگ يخ و ساكنان نواحى جنگلى از چوب مى سازند، و بيابان نشينان در چادرهاى ساخته شده از پوست، پشم يا مو زندگى مى كنند. مردم با زندگى ابتدايى ساكن در كوه ها و جنگلها در غارها و روى درختان زندگى مى كنند و سكنه كرانه آبها خانه هايى از خشت، آجر و گل مى سازند كه تماماً تحت تأثير محيط طبيعى است.

از نظر خوراك، سكنه كناره دريا از ماهى و سكنه واحه ها و دشتها از گوشت گوسفندان و سكنه مناطق جنگلى و جنگل نشينان از گوشت شكار و ميوه هاى جنگلى تغذيه مى كردند و همين طور امروز نيز اهالى هر سرزمين خوراك غالب و مخصوص به خود را دارند.

از نظر ابزارسازى سكنه هر سرزمينى از مواد اوليه پيرامون و در دسترس خود براى ابزارسازى استفاده مى كنند، جنگل نشينان از چوب، كوه نشينان از سنگ و مردم متمدن ازمعادن و كانى ها. مركب سوارى مردم هر ناحيه نيز از برخى حيوانات همان ناحيه تأمين مى شود، مانند: بزهاى كوهى، الاغ، شتر، اسب و غيره. مقوله لباس نيز از اين قاعده مستثنى نيست و بر اساس مواد موجود در هر سرزمين از پوست حيوان، پنبه، پشم، برگ بزرگ و ضخيم درختان و غيره ساخته مى شده است.

در هر سرزمينى نيز داروهاى گياهى متفاوت از نقاط ديگر مى رويد كه تنها براى درمان بيماريهاى همان سرزمين مفيد است، و داروهاى سرزمينهاى ديگر نيز براى مردم آن سرزمين معمولاً كارآمد نيست.

ص: 106

10. محيط اجتماعى: نقش تعيين كننده محيط اجتماعى بر آدمى غير قابل انكار است، و هرچه جامعه از ابعادى بزرگتر برخوردار باشد اين تأثير فزاينده تر مى گردد. برخوردارى جامعه و مجهّز بودنش به ابزارهاى جديد ارتباطى و ارتباط آن با ساير جوامع، چه ارتباط شنيدارى و چه ديدارى و حتى بازرگانى، كشاورزى و غيره، از جمله عوامل توسعه جامعه به شمار مى روند، چون انتقال مصنوعات و محصولات كشاورزى از كشورى به كشورى ديگر، كشور مقصد را در پيشرفت و تحوّل مدد مى رساند و به نحوى آموزگار آن مى شود.

دو غريزه عشق به زندگى و تحول طلبى موجب آن شده كه آدمى همواره به دنبال اسباب بقا و هر چيزى باشد كه برايش پيشرفت به ارمغان مى آورد. بدين منظور او تا توان دارد از موانع و خطرات دورى مى گزيند و به هر وسيله اى نيز چنگ مى زند تا او را در تحصيل غرضش يارى كند.

انباشت موانع و خطرات و نيز وسائل پيشرفت و تحول در جامعه، خود عاملى براى حركت انسان در دو جبهه شده است: كناره گيرى از تصادم با انبوه موانع و پيشروى به سوى رشد و ترقى، واين يعنى تأثيرگذارى و تأثيرپذيرى. چنين انسانى مانند كسى است كه در بيشه زندگى مى كند و براى بقا و برخوردارى بيشتر از حيات، هم از درندگان مى گريزد و هم براى زنده ماندن به جمع آورى ميوه هاى جنگلى روى مى آورد. روشن است كه اگر در جنگل، شير و ميوه اى نبود، نه فرارى در كار بود و نه تلاشى براى جمع آورى ثروت و امكان ادامه حيات. به همين ترتيب اگر در جامعه ها انبوه موانع و خطرات و وسائل پيشرفت در كار نبود، نه پرهيزى معنا داشت و نه حركتى براى پيشرفت.در پايان به دو نكته اشاره مى كنيم:

كند، هرچند از مليّت و قوم ديگرى باشد؟ و يا آن كه تعصب ورزد و خود به درمان خويش بپردازد؟! روشن است كه بايد به پزشك كارآمد مراجعه كند. در ديگر موارد علمى و صنعتى نيز همين قاعده جارى است.

به عنوان نمونه قاضى نيز در قضاوت درباره متهمى كه از بستگان، مليت يا محل زندگى اوست چه قبل از آگاهى و وقوف بر واقعيت و چه بعد از اثبات عدم حقانيّت آن متهم با چنين دو راهى مواجه مى شود. دو راهى تعصب و عقل. در نحوه برخورد با علوم وارداتى و يا افراد خارجى كه در اصطلاح غير اسلامى به آنها «بيگانه» مى گويند نيز اين دو راه وجود دارد. در اين موارد اگر درهاى يك كشور بر روى آنها بسته شود، اين به خاطر پيروزى ديدگاه تعصب گراست. آرى، اگر خوف ضررى نيز در ميان باشد از درون خود آن انسانهاست نه از بيرون.

نمونه ديگر از اين نوع، فردپرستى و تماميت خواهى احزاب، سازمانها و گروه هاست، آنجا كه افراد غيرخودى را هرچند شايسته طرد مى كنند و تنها خويش را هرچند ناشايست مى ستايند.

به هر روى آيين اسلام در نفى ديدگاه خودبينى و تعصب گرايى، يعنى ديدگاهى كه در نهايت به زيان فرد و جامعه تمام مى شود، نصوص بسيارى دارد كه به گوشه اى از آنها در قرآن كريم و روايات اشاره مى كنيم. خداى سبحان مى فرمايد: «...و َلا تَبْخَسُوا النَّاسَ أَشْياءَهُمْ...»(1)؛ «و از اموال مردم چيزى نكاهيد».

«...وَ لا يَجْرِمَنَّكُمْ شَنَآنُ قَوْمٍ أَنْ صَدُّوكُمْ عَنِ الْمَسْجِدِ الْحَرامِ أَنْ تَعْتَدُوا وَ تَعاوَنُوا عَلَى الْبِرِّوَ التَّقْوى وَ لا تَعاوَنُوا عَلَى الإِثْمِ وَ الْعُدْوانِ»(2)؛ «و خصومت با جمعيتى كه شما را از [آمدن به] مسجدالحرام بازداشتند، نبايد شما را وادار به تعدى و تجاوز كند. و[همواره ]در راه نيكى و پرهيزگارى باهم يارى و مساعدت كنيد و] هرگز] در راه گناه و تعدى همكارى ننماييد».

نيز از زبان حضرت شعيب خطاب به قوم خويش مى فرمايد: «و يا قَوْمِ لا يَجْرِمَنَّكُمْ

ص: 108

شِقاقِى أَنْ يُصِيبَكُمْ مِثْلُ ما أَصابَ قَوْمَ نُوحٍ أَوْ قَوْمَ هُودٍ أَوْ قَوْمَ صالِحٍ وَما قَوْمُ لُوطٍ مِنْكُمْ بِبَعِيدٍ»(1)؛ «و اِى قوم من! دشمنى و مخالفت با من، سبب نشود كه شما به همان سرنوشتى كه قوم نوح يا قوم هود يا قوم صالح گرفتار شدند گرفتار شويد. و قوم لوط از شما چندان دور نيست».

و مى فرمايد: «يا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا كُونُوا قَوَّامِينَ للهِ شُهَداءَ بِالْقِسْطِ وَلا يَجْرِمَنَّكُمْ شَنَآنُ قَوْمٍ عَلى أَلاَّ تَعْدِلُوا اعْدِلُوا هُوَ أَقْرَبُ لِلتَّقْوى وَاتَّقُوا اللهَ إِنَّ اللهَ خَبِيرٌ بِما تَعْمَلُونَ»(2)؛ «اى كسانى كه ايمان آورده ايد! همواره براى خدا قيام كنيد، [و] از روى عدالت گواهى دهيد، دشمنى با جمعيّتى، شما را به گناه و ترك عدالت نكشاند. عدالت كنيد، كه به پرهيزگارى نزديكتر است و از [معصيت] خدا بپرهيزيد، كه خدا به آنچه انجام مى دهيد، آگاه است».

«يا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا كُونُوا قَوَّامِينَ بِالْقِسْطِ شُهَداءَ للهِ وَلَوْ عَلى أَنْفُسِكُمْ أَوِ الْوالِدَيْنِ وَالأَقْرَبِينَ إِنْ يَكُنْ غَنِيًّا أَوْ فَقِيراً فَاللهُ أَوْلى بِهِما فَلا تَتَّبِعُوا الْهَوى أَنْ تَعْدِلُوا وَإِنْ تَلْوُوا أَوْ تُعْرِضُوا فَإِنَّ اللهَ كانَ بِما تَعْمَلُونَ خَبِيراً»(3)؛ «اى كسانى كه ايمان آورده ايد! قيام به عدالت كنيد، براى خدا شهادت دهيد، اگرچه [ اين گواهى] به زيان خود شما، يا پدر و مادر و نزديكان [شما] باشد، [چرا كه] اگر آنها غنى يا فقير باشند، خدا سزاوارتر است كه از آنها حمايت كند، بنابراين از هوا و هوس پيروى نكنيد، كه [از حق] منحرف خواهيد شد، و اگر حق را تحريف كنيد و يا [از اظهار آن] اعراض نماييد، قطعا خدا به آنچه انجام مى دهيد آگاه است».

«...إِنَّا خَلَقْناكُمْ مِنْ ذَكَرٍ وَ أُنْثى وَ جَعَلْناكُمْ شُعُوباً وَ قَبائِلَ لِتَعارَفُوا إِنَّ أَكْرَمَكُمْ عِنْدَ اللهِ أَتْقاكُمْ»(4)؛ «ما شما را از مردى و زنى آفريديم و شما را تيره ها و قبيله ها قرار داديم تا يكديگر را بشناسيد، گرامى ترين شما نزد خدا با تقواترين شماست».«وَ لا تَقْفُ ما لَيْسَ لَكَ بِهِ عِلْمٌ إِنَّ السَّمْعَ وَ الْبَصَرَ وَ الْفُؤدَ كُلُّ أُولئِكَ كانَ عَنْهُ مَسْؤلاً»(5)؛ «از آنچه به آن آگاهى ندارى، پيروى مكن، چرا كه گوش و چشم و دل، همه در مورد آن پيروى [به باطل] مسؤلند».

اميرمؤمنان على عليه السلام خطاب به مالك و در سفارش به مداراى با مردم مى فرمايند:

ص: 109

«... فإنّهم صنفان، إمّا أخ لك في الدين، أو نظير لك في الخلق...(1)؛ زيرا رعيّت دو دسته اند: دسته اى برادر دينى تو اند، و دسته ديگر در آفرينش با تو همانندند».

و امام صادق از قول رسول اكرم صلى الله عليه و آلهمى فرمايند: «ثلاث من حقائق الايمان: ... و إنصاف الناس من نفسك(2)؛ نشانه حقيقت ايمان سه چيز است:... و به مردم درباره خود بر اساس انصاف حق دادن».

در شعرى منسوب به حضرت على عليه السلام آمده است:

فإن يكن لهم من أصلهم شرف *** يفاخرون به، فالطين و الماء(3)

«اگر در اصل و نسب آنها شرافتى هست/ كه بدان افتخار مى كنند، چيزى جز گل و آب نيست».

آخرت [نيز] نيكى مرحمت فرما، و ما را از عذاب آتش نگاه دار. آنها از كار [و دعاى] خود، نصيب و بهره اى دارند».

امام حسن عليه السلام مى فرمايند: «إعمل لدنياك كأنك تعيش أبدا، و اعمل لآخرتك كأنك تموت غدا(1)؛ چنان براى دنياى خويش كار كن كه گويى براى هميشه زنده خواهى بود و براى آخرتت آن سان بكوش كه گويى روز ديگر خواهى مرد».

حضرت على عليه السلام نيز مى فرمايند: «... و لبئس المتجر أن ترى الدنيا لنفسك ثمناً، و ممّا لك عند اللّه عوضاً...(2)؛ چه بد سودايى است كه دنيا را بهاى خود و عوض پاداشى كه نزد خدا دارى انگارى».

و مى فرمايند: «إقبالها خديعة، و إدبارها فجيعة(3)؛ روى آوردنش (دنيا) نيرنگ است و پشت كردنش مصيبت بار».

همچنين فرمودند: «فلتكن الدنيا في أعينكم أصغر من حثالة القرظ، و قراظة الجلم(4)؛ بايد كه دنيا در نظرتان از ريزه هاى قرظ (گونه اى درخت كه برگ آن در دباغى به كار مى رود) و آن خُرد و ريزها كه از دمِ قيچى مى ريزد بى مقدارتر باشد».

نيز مى فرمايند: «...دنياكم هذه أزهد عندي من عفطة عنز...(5)؛ اين دنياى شما از رطوبتى كه از عطسه بز حاصل مى شود براى من بى ارزش تر است».

و فرمودند: «واللّه لدنياكم هذه أهون في عينى من عُراق خنزير في يد مجذوم(6)؛ به خدا سوگند كه دنياى شما در چشم من بى ارج تر از پاره استخوان خوكى است كه در دست شخصى جذامى باشد».

ص: 111

ص: 112

اينها جلوه هايى از تأثير محيط اجتماعى بر محيط طبيعى است.

از ديگر سو محيط طبيعى نيز در آدمى و اجتماعش تأثير مى گذارد، بدين گونه كه رنگ پوستش را تغيير مى دهد. احياناً باعث مجعد شدن مويش يا انقباض پوستش يا كوچكى سوراخهاى بينيش مى گردد. مورد اخير در مورد كسانى صادق است كه در مناطقى با سرمايى گزنده زندگى مى كنند. ساكنان اين گونه سرزمينها داراى بينى هايى با سوراخهاى كوچك مى شوند تا انتقال سريع هواى سرد از راه بينى به ريه كه باعث انواع بيماريها مى گردد مهار شود. بعضاً باعث تيزهوشى آدمى در سرزمينهاى گرم يا فراوانى كودنى در سرزمينهاى سردسير مى گردد. باعث تعادل مزاج او و يا خروجش از حالت تعادل مى شود.

گرمى زياد آب و هوا باعث تسريع روند رشد و بلوغ زودرس مى گردد و يا به خاطر قرار گرفتن آدمى در محيطهاى معتدل، بلوغش به تأخير مى افتد. مناطق حاره اى پيرى زودرس در پى دارد و در مناطق سردسير پيرى به تأخير مى افتد. غذاها و آبهاى گوناگون مناطق مختلف گاه براى انسان سلامت و گاه براى وى بيمارى به ارمغان مى آورند. طبيعت گاه رام مى گردد و مجال تمدن سازى به انسان مى دهد، و گاه سرسختى كرده و تمدن سازى را برايش دشوار مى كند. هرچند ميان سهل يا سخت گيرى طبيعت از سويى و اقدام به تمدن سازى يا ترك آن از سوى ديگر تلازمى برقرار نيست، همان گونه كه برخوردارى اقوام گوناگون از يك محيط طبيعى الزاماً خصوصياتى يكسان براى همگى آنها به بار نمى آورد.

مثلاً در محيط طبيعى كشور نروژ دو قوم زندگى مى كنند كه مردم يكى از آن دو قوم قدى بلند دارند و ديگرى از رنگى روشن تر برخوردارند. بنى هاشم و بنى اميه نيز هر دو در محيط طبيعى مكه مكرمه مى زيستند لكن اين تنها بنى هاشم بود كه خصوصيات اخلاقى نيكى مانند عدالت خواهى، كَرَم، رك گويى، صفا و روحيه خدمت گذارى داشت و بنى اميه در تمامى نقاط مذكور داراى خلقيّاتى معكوس بود.

در جنوب غربى امريكا دو گروه سرخ پوست به نام «هوبى» و «ناواهو» زندگى مى كنند كه با وجود يكسانى آب و هوا، شرايط اقليمى، محيط زيست و مزاج، زندگى متفاوت دارند. قوم هوبى كشاورزى مى كنند و در ساختمان سازى، سازه هايى با

ص: 114

چند طبقه مى سازند، لكن قوم ناواهو گله دارى كرده و در ساختمان سازى تنها سازه هاى يك طبقه مى سازند.

آرى، غالباً يكسانى شرايط آب و هوايى سبب مى شود كه ساكنان آن در غالب امور بهيكديگر شبيه شوند و به طور يكسان از مواهب آن محيط طبيعى واحد بهره مند شوند.

اميرمؤمنان عليه السلام چه زيبا حيات عرب را قبل و بعد از ظهور اسلام بيان مى كنند: «إِنَّ اللهَ بَعَثَ مُحَمَّداً نَذِيراً لِلْعَالَمِينَ، وَ أَمِيناً عَلَى التَّنْزِيلِ، وَ أَنْتُمْ مَعْشَرَ العَرَبِ عَلَى شَرِّ دِين، وَ فِي شَرِّ دَار، مُنِيخُونَ بَيْنَ حِجارَة خُشْن، وَ حَيَّات صُمٍّ، تشْرَبُونَ الكَدِرَ، وَ تَأْكُلُونَ الجَشِبَ، وَ تَسْفِكُونَ دِمَاءَكُمْ، وَ تَقْطَعُونَ أَرْحَامَكُمْ، الْأَصْنَامُ فِيكُمْ مَنْصُوبَةٌ، وَالْأثَامُ بِكُمْ مَعْصُوبَةٌ(1)؛ «همانا خدا محمد صلى الله عليه و آله رابرانگيخت، تا مردم را هشدار دهد و فرمان خدا را با امانتدارى چنان كه بايد رساند، آن هنگام كه شما اى مردم عرب، بدترين آيين را برگزيده و در بدترين سراى خزيده بوديد، منزلگاهتان سنگستانهاى نا هموار، همنشينتان مارهاى زهردار، آبتان تيره و ناگوار، خوراكتان گلوآزار، خون يكديگر را مى ريختيد و از خويشاوند بريده و گريزان بوديد. بتها در بينتان برپا بود و پاى تا سر آلوده به خطا و گناه بوديد».

«إنَّ اللهَ بَعَثَ مُحَمَّداً صلى الله عليه و آله، وَ لَيْسَ أَحَدٌ مِنَ الْعَرَبِ يَقْرَأُ كِتَاباً، وَ لاَ يَدَّعِي نُبُوَّةً، فَسَاقَ النَّاسَ حَتَّى بَوَّأَهُمْ مَحَلَّتَهُمْ، وَ بَلَّغَهُمْ مَنْجَاتَهُمْ، فَاسْتَقَامَتْ قَنَاتُهُمْ، وَ اطْمَأَنَّتْ صَفَاتُهُمْ(2)؛ خدا محمد صلى الله عليه و آله را زمانى برانگيخت كه از عرب كسى خواندن نمى دانست، و كسى از آنان دعوى پيامبرى نكرده بود. محمد صلى الله عليه و آله مردم را به راهى كه بايست گسيل داشت، و در جايگاهى كه بايد جاى شان داد، و به رستگارى رساند، تا آنكه كارشان استوار و جمعيتشان پايدار گرديد».

«وَ أَشْهَدُ أَنَّ مُحَمَّداً عَبْدُهُ وَ رَسُولُهُ، ابْتَعَثَهُ وَ النَّاسُ يَضْرِبُونَ فِي غَمْرَةٍ، وَ يَمُوجُونُ فِي حَيْرَةٍ، قَدْ قَادَتْهُمْ أَزِمَّةُ الْحَيْنِ، وَ اسْتَغْلَقَتْ عَلَى أَفْئِدَتِهِمْ أَقْفَالُ الرَّيْنِ(3)؛ و گواهى مى دهم كه محمد صلى الله عليه و آلهبنده او و فرستاده اوست. او را برانگيخت در حالى كه مردم در گرداب نادانى شناور و در لجِّه سرگردانى گاه زير و گاه زبر بودند. هلاكت، آنان را مهار كرده و بر دلهاشان قفل گمراهى نهاده شده بود».

«... فَالْأَحْوَالُ مُضْطَرِبَةٌ وَ الْأَيْدِي مُخْتَلِفَةٌ وَ الْكَثْرَةُ مُتَفَرِّقَةٌ، فِي بَلاَءِ أَزْلٍ و أَطْبَاقِ جَهْلٍ! مِنْ بَنَاتٍ مَوْءُودَةٍ وَ أَصْنَامٍ مَعْبُودَةٍ وَ أَرْحَامٍ مَقْطُوعَةٍ وَ غَارَاتٍ مَشْنُونَةٍ(4)؛ حالتها ناپايدار، دستها به خلاف هم در كار، جمعيت پراكنده، در بلاى سخت و تيه نادانى دست و پا زننده، از زنده به گور كردن دختران و پرستيدن بتان و بريدن پيوند خويشان ابايى نداشتند و بر يكديگر

ص: 116

شبيخون مى زدند».

«أَضَاءَتْ بِهِ الْبِلاَدُ بَعْدَ الضَّلاَلَةِ الْمُظْلِمَةِ، وَ الْجَهَالَةِ الْغَالِبَةِ، وَ الْجَفْوَةِ الْجَافِيَةِ، وَ النَّاسُ يَسْتَحِلُّونَ الْحَرِيمَ، وَ يَسْتَذِلُّونَ الْحَكِيمَ، يَحْيَوْنَ عَلَى فَتْرَةٍ، وَ يَمُوتُونَ عَلَى كَفْرَةٍِ!(1)؛ سرزمين ها به نور هدايت او روشن گشت، از آن پس كه در گمراهى تيره بود و نادانى بر همه جا چيره، و درشتخويىو ستمكارى را همگان پذيرفته بودند، مردم حلال را حرام مى شمردند و خردمند را خوار مى گرفتند. مى زيستند بى داشتن پيامبر، مى مردند خدا ناشناس و بى ايمان».

«فَانْظُرُوا إِلَى مَواقع نِعَمِ اللهِ عَلَيْهِمْ حِينَ بَعَثَ إِلَيْهِمْ رَسُولا، فَعَقَدَ بِمِلَّتِهِ طَاعَتَهُمْ، وَ جَمَعَ عَلَى دَعْوَتِهِ أُلْفَتَهُمْ، كَيْفَ نَشَرَتِ النِّعْمَةُ عَلَيْهِمْ جَنَاحَ كَرَامَتِهَا، وَ أَسَالَتْ لَهُمْ جَدَاوِلَ نَعِيمِهَا، وَ الْتَفَّتِ الْمِلَّةُ بِهِمْ فِي عَوَائِدِ بَرَكَتِهَا، فَأَصْبَحُوا فِي نِعْمَتِهَا غَرِقِينَ، وَ فِي خُضْرَةِ عَيْشِهَا فَاكِهِينَ، قَدْ تَرَبَّعَتِ الْأُمُورُ بِهِمْ، فِي ظِلِّ سُلْطَانٍ قَاهِرٍ، وَ آوَتْهُمُ الْحَالُ إِلَى كَنَفِ عِزٍّ غَالِبٍ، وَ تَعَطَّفَتِ الْأُمُورُ عَلَيْهِمْ فِي ذُرَى مُلْكٍ ثَابِتٍ، فَهُمْ حُكَّامٌ عَلَى الْعَالَمِينَ، وَ مُلُوكٌ فِي أَطْرَافِ الْأَرَضِينَ، يَمْلِكُونَ الْأُمُورَ عَلَى مَنْ كَانَ يَمْلِكُهَا عَلَيْهِمْ، وَ يُمْضُونَ الاَْحْكَامَ فِيمَنْ كَانَ يُمْضِيهَا فِيهِمْ! لاَ تُغْمَزُ لَهُمْ قَنَاةٌ، وَ لاَ تُقْرَعُ لَهُمْ صَفَاةٌ(2)؛ پس بنگريد كه نعمتهاى خدا چگونه بر آنها فروريخت، وقتى پيامبرى به سوى شان برانگيخت. آنها را به اطاعت خدا در آورد و با خواندنشان به سوى او با يكديگر سزاوارشان كرد، و چسان نعمت، شهپرش را بر سرشان گسترد و جويبارهايى از آسايش و رفاه برايشان روان كرد، و اسلام، با بركتهاى خود آنان را فراهم فرمود، پس در نعمت شريعت غرقه شدند، و لذت زندگى خرّم و فراخ آن را چشيدند. زندگى شان به سامان، در سايه دولت قويشان، و نيكويى حال آنان را به عزّتى رساند ارجمند، و كارهاشان استوار و دولتشان نيرومند گرديد چنانكه حاكم شدند بر جهانيان، و پادشاهان زمين در اين كرانه و آن كران، كار كسانى را به دست گرفتند كه پيش تر بر آنان حكومت نمودند، و بر كسانى فرمان راندند كه پيش از اين فرمانبر آنها بودند. نه كسى را توان بود تيرشان زند و نه سنگ به سوى شان افكند».

ص: 117

برابر خطرات تجهيز و تقويت كند و از اين راه از تأثير عوامل طبيعى جلوگيرى كند، همان گونه كه مى تواند با زدن لگام علم بر دهان طبيعت از طغيان گرى و سركشى آن جلوگيرى كند، چرا كه خداى متعال جهان را مسخر آدمى قرار داده نه بالعكس، خداى سبحان مى فرمايد: «وَ لَوْ أَنَّ أَهْلَ الْقُرى آمَنُوا وَ اتَّقَوْا لَفَتَحْنا عَلَيْهِمْ بَرَكاتٍ مِنَ السَّماءِ وَ الأَرْضِ وَ لكِنْ كَذَّبُوا فَأَخَذْناهُمْ بِما كانُوا يَكْسِبُونَ»(1)؛ «و اگر اهل شهرها و آباديها، ايمان مى آوردند و تقوا پيشه مى كردند، بركات آسمان و زمين را بر آنها مى گشوديم، ولى [ آنها حق را] تكذيب كردند، ما هم آنان را به كيفر اعمالشان مجازات كرديم».

افزون بر اينها، اسباب غيبى است كه وراى ماده است و در روند حوادث تأثيرگذارند.

ص: 119

ص: 120

برخوردار هستند. اين همه يك سوى قضيه است.

2. از سوى ديگر حركت، دگرگونى، اتصال و انفصال و به طور كلى هر وضعيتى كه براى پديده هاى مذكور اتفاق مى افتد علاوه بر ماهيت ذاتى آنها ماهيت غيرذاتى ديگرى رانيز بر آنها بار مى كند. مثلاً همان گل از آغاز بوجود آمدنش تا زمان بازگشت و تبديل به خاك، آب، انرژى و هوا، اوضاع و مراحل گوناگونى را پشت سر مى گذارد.

حاج ملا هادى سبزوارى در اين باره مى گويد:

كون المراتب في الاشتداد *** أنواعاً استنار للمراد

«مراتب در اشتداد گوناگون است كه مراد را روشن مى كند».

اگر اين گونه تعبير كرديم كه گل به چهار پديده فوق تبديل مى شود اين بدان علت است كه اين چهار پديده مؤفه هاى پيدايش اشياء هستند. پس هر چيزى در تجزيه خود، به آنها - كه حالات سابقه محسوب مى شوند - باز مى گردد. از اين رهگذر است كه فلاسفه، جهان ماده را عالم كون و فساد مى نامند، زيرا مثلاً بذر يك گل دستگاهى است كه در آن نيرويى وجود دارد كه مى تواند از هر يك از عناصر فوق به مقدار خاص مورد نياز به درون خود جذب كند و سپس آنها را درهم آميخته و از نظر رنگ، حجم، عطر، چگونگى و غير آن، تركيب و صورت مورد نياز آن گل را به وجود بياورد. آن گاه پس از پايان يافتن نيروى آن دستگاه، آن مجموعه رو به تحليل مى رود و در نهايت به همان چيزهايى تبديل مى شود كه از آنها تركيب يافته است. يعنى خاك، آب، انرژى و هوا.

البته نه تنها حيوان، گياه و انسان چنين روندى را طى مى كنند، بلكه طبق يافته هاى دانش هسته اى، اجسام بى جان نيز دائماً در حركتند، امام صادق عليه السلام در اين باره به يكى از اصحاب خويش فرموده اند: «إنّ الآجرة التي يراها الرائي جامدة ساكنة هي في حركة دائمة(1)؛ به يقين آجرى كه بيننده آن را ساكن و بى حركت مى بيند در حال حركتى دائمى است».

اين چنين نيز مى توان گفت كه در جهان ميلياردها عنصر وجود دارد كه تمامى آنها در آن پراكنده اند. دستگاه هاى ريزى كه در آن ذرّات جهان قرار دارند، مايحتاج مناسب

ص: 122

خود را از ميان آن ميلياردها عنصر جذب و رشد مى كنند. مثلاً: بذر گل دستگاه يا دستگاه هايى است كه مايحتاج خود را به ميزان لازم از ميان اجزاى طبيعت براى بو، رنگ، طعم و غيره، مناسب خويش يعنى مطابق با آن تركيبى كه حق تعالى براى آن دستگاه قرار داده استجذب مى كند تا آن گل موجود شود و بعد به بلوغ نهايى خود برسد، آن گاه آن دستگاه از حركت باز مى ايستد و در اين زمان است كه آن گل رو به تجزيه مى رود و تمام عناصرش به محيط طبيعى باز مى گردد تا براى جذب توسط دستگاه ديگرى در يك فرصت مناسب ديگر و تشكيل يك گل جديد آماده گردد و داستان به همين گونه تكرار مى شود.

3. خداى سبحان ميلياردها قانون را در دل هستى قرار داده است، قانونى كه مى گويد: «در تك تك سلولهاى بدن نيروهايى به منظور جذب غذا، نگهدارى آن، تجزيه آن و دفع مواد زائد آن وجود دارد» و قانونى كه مى گويد: «تنها در كبد دو هزار دستگاه وجود دارد» و قانون حركت زمين، و نيز قانونى كه مى گويد: «نفت گرما و نور مى دهد».

4. در جهان قوانين اعتبارى يا انتزاعى و نيز پديده هاى ديگرى نيز وجود دارند كه قوانين ذهنى اند و در ظرف خاصى قرار دارند. مانند آن كه يك اسكناس در حكم دينار طلا دانسته مى شود و يا آن كه چهار را عددى زوج مى دانند و يا آن كه كل از جزء بزرگتر است [هرچند در خارج نه كلى وجود داشته باشد و نه جزئى و نه ذهنى و نه دارنده ذهنى ]و نيز صور ذهنى كه طبق نظر فلاسفه يكى از وجودات اربعه اشياءاند. يعنى: وجود خارجى، ذهنى، لفظى و كتبى.

علم و فرهنگ در جوامعى انسانى با تصور و تصديق او نسبت به مجموعه هاى چهارگانه حقايق فوق حاصل مى شود. بسيار اتفاق افتاده كه ميليونها سال گذشته تا قانونى از قوانين موجود در جهان براى انسان مكشوف شده است، و اين تأخير طولانى به قانون بودن آن و تأثيرش در عالم آسيبى نزده و نخواهد زد. آدمى آن گاه كه با واقعيتى برخورد و اصطكاك پيدا مى كند و راه خلاصى از آن نمى يابد، اوست كه دچار خسارت مى شود و اين خسارت آن گاه دامانش را رها مى كند كه او با گذشت زمان و رشد فكرى و عملى، قانون حاكم بر آن واقعيت را كشف كند، آن را به استخدام خود در آورد و از جبر آن

ص: 123

رها شود.

مثلاً در مقوله قدرت، قانونى وجود دارد كه مى گويد: هر نظم سياسى و حاكميتى كه با استفاده از اهرم زور حاصل شده باشد دوام نخواهد يافت و در مقابل، با اعمال مديريت مبتنى بر منطق و انصاف، نظم اجتماعى و سياسى استمرار و بقا مى يابد. هيچ يك از حكومتهاى ديكتاتورى بدين قانون واقف نشده اند و لذا سر در گم شده و به بيراهه رفته ودر تعامل با مردم خويش در تناقضى قرار مى گيرند كه به مبارزه و سركوب ملتها و در نهايت سرنگونى رژيمها منجر مى شود.

در مقوله اجراى برنامه هاى اجتماعى نيز قانونى وجود دارد بدين مضمون كه مى گويد: اگر برنامه هاى اجتماعى با اعتقادات مردم جامعه همخوان نباشد ميانشان درگيرى و اصطكاك ايجاد مى شود و سرانجام به پيروزى آن اعتقادات و سنتها و توقف اجراى آن برنامه ها خواهد كشيد. اين قانون پس از تجارب فراوان و شكست بسيارى از قوانينى به دست آمده كه در تقابل با اعتقادات مردم جامعه وضع شده بوده اند.

در مقوله اقتصاد نيز قانونى وجود دارد كه حل مشكلات و جرائم اقتصادى از طريق مجازات مجرمان را بى فايده مى داند و يا قانونى كه مى گويد: نظام اقتصادى با ثبات محتاج سياستى متمركز و در گرو آن است، و قانون سوم مى گويد: چون برنامه اقتصادى در تقابل با قانون قرار مى گيرد، در نهايت يكى از آن دو باقى خواهد ماند، و ديگرى شكست خواهد خورد. اين قوانين و امثال اينها در متن هستى وجود دارد، ولى دستيابى بدانها جز با رنجها و كسب تجارب و شكستها و تعديلها حاصل نشده است.

قانون نخست اقتصادى كه بيان شد مى گويد: اگر بازرگانى ورشكسته شد، براى حل اين مشكل كافى است كه او از صحنه فعاليت اقتصادى كنار برود. لكن برخى نظامها تلاش مى كنند تا چنين مشكلى را با اعمال مجازاتها حل كنند. در حالى كه اصولاً چنين كارى هيچ لزومى ندارد، چه اين كه خروج از ميادين فعاليتهاى اقتصادى راه حل عادلانه اى است. پس چه نيازى به يك اقدام زايد مانند مجازات وجود دارد؟!

در توضيح قانون دوم بايد گفت: ثروت براى تحرك، رشد و افزايش خود نيازمند حمايت است و چنين حمايتى تنها با وجود يك سياست متمركز فراهم مى شود، در غير

ص: 124

اين صورت ثروت در معرض غارت قرار مى گيرد و يا با موانع بزرگى در مقابل حركت خود مواجه مى شود، و بر اساس خوشبينانه ترين ارزيابى ها به سكون و ركود خواهد رسيد چون اصولاً ثروت ترسو است.

قانون سوم مى گويد: گاه برنامه هاى اقتصادى، آزاديهاى برآمده از قانون اساسى يك كشور را كه براى مردم به رسميت شناخته شده است، از آنها سلب مى كند. در صورتى كهچنين اتفاقى بيفتد به ناچار يكى ديگرى را شكست داده، از ميدان به در خواهد كرد.

قوانين پنج گانه اى كه از باب مثال ذكر شد در كنار ميليونها قانون ديگر و به اضافه مجموعه حقايقى كه از آنها نام برديم، مجموعه دانش بشر را تشكيل مى دهند. البته همه اينها در چارچوب شناخت محدود و اجمالى ما است، وچه بسا حقايقى كه ما حتى آگاهى اجمالى نيز بدانها نداريم و حتى نمى توانيم به اختصار نيز بدان ها اشاره كنيم.

جامعه، دانش و فرهنگى را كه يا از نياكانش بصورت گفتار و نوشتار به ارث برده و يا خود پديد آورده، به عنوان ثروتى عظيم و انباشته دارد. اين دارايى، يعنى اين فرهنگ كلى، به ضميمه امكاناتى كه محيط طبيعى در اختيار آن جامعه قرار مى دهد و عوامل ده گانه تأثير گذار بر جامعه كه به آنها اشاره شد بزرگترين نقش و اثر را براى به حركت درآوردن جامعه به سوى ترقى و پيشرفت ايفا مى كنند.

ماهوى ندارد.

4. جامعه عامل فشار بر فرد است به منظور تعديل يا به كجراهه بردن سلوك و رفتار او.

5. جامعه پديده اى است كه فرد همواره با او در كشمكش است.

از اين روست كه برخى فلاسفه، جامعه را داراى روحى مستقل دانسته اند و در اين ميان افلاطون دست به تعريف فرد و جامعه در هفت بند زده كه بدين شرح است:

الف. انسان موجودى داراى جسم و روح است و براى بقاى او بايد ملزومات زندگى مانند خوراك، آب، پوشاك، مسكن و ساير موارد مورد نياز را در اختيارش گذاشت.ب. جامعه نيز مانند آدمى از جسم و روح برخوردار است و براى استمرار حيات آن بايد ما يحتاج آسايشش را فراهم كرد تا در سايه آن بقا يابد.

ج. جامعه و انسان موجوداتى زنده اند و لذا به دنبال بقا و دوامند، ليكن بقاى هر كدام نحوه خاصى دارد.

د. افراد انسانى با شاكله اجتماعى شان، قابليت بقا مى يابند، و تقسيم كار، سبب بقا و تكامل او مى شود.

ه . آدمى بالذات اجتماعى است و به مدد فرهنگ مشترك با سايرين ارتباط برقرار كرده و شروع به همكارى مى كند و فرهنگ نيز تعبيرى ديگر از «تفكر اجتماعى» است.

و. آدمى در سايه نظام اجتماعى زيست مى كند و به ناچار بايد نظم و انتظامى مشخص بر چارچوب حيات اجتماعيش حاكم باشد.

ز. نظم اجتماعى به معنى وجود روابطى است كه جامعه را استحكام مى بخشد و در عين حال از خصلت قابل فهم بودن برخوردار است».

اين سخن افلاطون كه هرچند بخشى از بندهايش بى نقص است، ليكن بندهاى آخر آن متضمن مسائلى است كه جاى نقد و بحث دارد، چرا كه جوامع بشرى روح خاص خود را دارد و مقتضاى آن در حقيقت چيزى است كه مجموعه جامعه، خواهان آن است، زيرا

ص: 126

جامعه موجب پديد آمدن روابط تازه اى مى گردد.

مثلاً: از انسان به تنهايى دروغ، ضرب و شتم، مددخواهى، نفاق، ازدواج، اندوه ناشى از فقدان دوستان و امثال اينها سر نمى زند، بلكه به مجرد آن كه دو انسان در يك محل اجتماع مى كنند امكان حدوث تمام مفاهيم فوق ميانشان مصداق مى يابد. آيا اين مى تواند بدان معنى باشد كه با اجتماع دو شخص علاوه بر روح فردى هر يك از آن دو، روحى بنام روح جمعى نيز بوجود مى آيد؟

وانگهى طولانى تر بودن عمر جامعه نسبت به عمر افراد آن و نيز فشار و تأثيرگذارى آن بر افراد، بدين معنا است كه قبل از تك تك افراد وجود داشته و نيز پس از تك تك افراد، افرادى ديگر عيناً يا جايگزين آنان وجود خواهند داشت.

همچنين اگر جامعه از فرد تقاضايى داشته باشد، او مجبور به انجام و امتثال آن است،چرا كه او مى خواهد در آن اجتماع و در كنار ساير افراد زندگى كند و مى داند كه در اثر عدم تمكين، و هماهنگ نشدن با آنان تحقير خواهد شد. مضافاً بر اين كه در چنين وضعيتى خواسته هايش برآورده نخواهد شد، و در نتيجه زندگى بر او تنگ خواهد گرديد. اين يعنى مراعات قاعده اهم و مهم كه در نهاد هر انسانى وجود دارد و بر مبناى آن از مهم دست مى كشد و به اهم مى پردازد. از اين رو، اكثريت قريب به اتفاق حكماى پس از افلاطون در عين حالى كه برخى از بندهاى نظريه او را پذيرفته و به صحتش اعتراف كرده اند، اما نظر او را پيرامون روح جمعى نپذيرفته اند.

در اين ميان، برخى دانشمندان بند ديگرى نيز به هفت بند سابق افزوده اند كه در آن آمده است:

جامعه، بر ضد ظلم و ظالم دعوت و فراخوان دارد و هم از اين روست كه عده اى در برابر حاكم ستمگر ايستادگى مى كنند، هرچند ايستادگى شان به قيمت جان، مال، موقعيت اجتماعى و ديگر امتيازاتشان تمام شود.

در پايان اين مسأله را لازم به ذكر مى دانم كه براى شناخت جامعه بايد خود آن را فارغ

ص: 127

از تأثير مزاجهاى فردى، محيط طبيعى و محيطهاى قراردادى و جغرافيايى سياسى مورد ملاحظه و بررسى قرار دهيم تا قوانينش را دريابيم، البته منكر تأثيرگذارى مثبت آنها در شناخت اجتماعات انسانى نيستيم، لكن بايد توجه داشت كه جوامع انسانى علاوه بر آنها قوانين خاص به خود را داشته و شناختشان جز با شناخت موارد فوق به اضافه قوانين خاص حاكم بر جامعه ميسر نمى شود، و مجموع آنچه بيان شد، منجر به شناخت آن قوانين مى شوند.

ص: 128

اينهاست مثلاً تمامى رسومى كه در هنگام ازدواج، طلاق، تولد، مرگ، معاملات، ارث، مجازاتها، جنگ، صلح، پيمانها و مانند آن مراعات مى شود در تعيين رنگ و شكل عمومى يك جامعه دخيل است و بدان «فرهنگ اجتماعى» اطلاق مى گردد.

آيين اسلام و ساير آيينها براى همه آحاد پيروان خويش دستورالعمل هايى دارند. لكن بسيارى از دستورات جنبه وجوب يا حرمت نداشته و ملتها و اقوام گوناگون براى انتخاب آنچه بايد بكنند يا آنچه كه بايد ترك گويند، مجاز شده اند و بدين خاطر است كه آداب، رسوم و عادات ايرانيان و عرب ها و تركان و هنديان و ساير اقوام مسلمان با يكديگر متفاوت است. در عين اين كه چارچوبهاى اسلامى بر همگى آنها حكم مى راند. علل برآمده از فضا و شرايط هر جامعه نيز وجود دارند كه در تعيين چگونگى فرهنگى آن جامعه دخالت دارند.

مثلاً افزايش دما در اوج تابستان، موجب تعطيل شدن شهرى خاص مى شود يا انجام كارهاى تبليغى در زمانى معين و يا زيارت عتبات مقدسه در فلان موسم و امثال آن صورت مى گيرد، در حالى كه در سرزمينى ديگر چنين صبغه اى ديده نمى شود. در همين ارتباط گفته اند كه آيين اسلام از دو نقطه قوت و فضيلت برخوردار است كه يكى از آن دو به موضوع مورد بحث ما مربوط مى شود، و آن عبارت از اين است كه آيين اسلام مى تواند با ملل گوناگون در طول زمان و گستره مكان سازگارى حاصل كند و با آن همبسته و منسجم شود و سرّ آن نيز در سهولت اين آيين، نهفته است. خداى متعال مى فرمايد: «يُرِيدُ اللّه بِكُمُ الْيُسْرَ وَلا يُرِيدُ بِكُمُ الْعُسْرَ»(1)؛ «خدا راحتى شما را مى خواهد نه زحمت شما را» .

«هُوَ اجْتَباكُمْ وَ ما جَعَلَ عَلَيْكُمْ فِى الدِّينِ مِنْ حَرَجٍ...»(2)؛ «او شما را برگزيد، و در دين [ اسلام] كار سنگين و سختى بر شما قرار نداد».

«...وَ يَضَعُ عَنْهُمْ إِصْرَهُمْ وَ الأَغْلالَ الَّتِي كانَتْ عَلَيْهِمْ...»(3)؛ «و بارهاى سنگين و زنجيرهايى

ص: 130

را كه بر آنها بود، بر مى دارد».

پيامبر اكرم صلى الله عليه و آله نيز در اين معنا فرموده اند: «رفع عن اُمتي تسعة: الخطأ، و النسيان، و ما اُكرهوا عليه، و ما لا يعلمون، و ما لا يطيقون، و ما اضطرّوا إليه، و الحسد و الطيرة، و التفكر في الوسوسة في الخلق ما لم ينطق بشفة(1)؛ بازخواست در نُه مورد از امت من برداشته شده است: خطا، فراموشى، موارد اجبار، بى اطلاعى، موارد ناچارى، حسد، فال بد زدن، تفكر همراه با وسوسه درباره آفرينش [ البته] مادام كه بر زبان نياورده باشند».

احاديثى از اين قبيل در كتب روايى، فراوان به چشم مى خورد. علاوه بر اينها سازگارى قوانين اسلامى با عقل است كه اين موضوع را تقويت مى كند. از اين روست كه هر گروهى به آسانى مى تواند آن را به عنوان دين، عقيده و نظام زندگى خويش بپذيرد، بدون آن كه هيچ گونه تنش و اصطكاكى ميان قوانين اسلام و آن دسته از آداب، عادات و رسوم كه با پذيرش اسلام در تعارض نيستند احساس شود.

دومين امتياز، مربوط به پيامبر اسلام است و منظور، آن قانون اسلامى است كه در اثر اجراى آن توسط رسول خدا صلى الله عليه و آلهپيشرفت اسلام شتاب گرفت، و آن قانون عبارت است از آن كه هر انسانى، مسلمان يا غير مسلمان، هرچند از سرسخت ترين دشمنان اسلام باشد، مى تواند تحت حمايت اسلام در صلح و امنيت زندگى كند. پيامبر خدا صلى الله عليه و آلهدر روز فتح مكه آن گاه كه بر كافران ظفر يافتند و به اسارتشان درآورند بديشان فرمودند: «اذهبوا فأنتم الطلقاء(2)؛ برويد كه شما آزاد شده ايد».

اين در حالى بود كه آنها در شمار جانيان و مجرمان شمرده مى شدند و حتى اسلام نيز نياورده بودند كه بگوييم مشمول آن قانون اسلام مى شدند كه مى گويد: «الإسلام يجبّ ما قبله(3)؛ اسلام [گناهان] گذشته [فرد] را از بين مى برد».

به هر روى فرهنگ اجتماعى آميزه اى است از عقايد و اعمال فردى به ضميمه روابط

ص: 131

اجتماعى ميان افراد يا گروه هاى اجتماعى.

پيشرفت يك فرهنگ دو نتيجه را به بار مى آورد:

روابط انسانى درهم تنيده و بروز شبكه گسترده اى از ارتباطات انسانى خواهد بود كه بهپيچيدگى تمدن مى انجامد. مثلاً اگر فردى يك صد رفيق داشته باشد و تك تك آنها در امر ازدواج، تولد، سفر، بيمارى و مرگ تابع رسومى خاص و متفاوت باشند، آن فرد مجبور به مراعات پانصد گونه از آداب و رسوم در مقاطع مختلف زندگى اجتماعى خود خواهد بود و آنان نيز مجبورند نسبت به او آداب و رسومش را رعايت كنند. اكنون بينديشيد كه با تحول هر يك از رسوم فوق از شكل ساده تك لايه اى به سوى اشكال چند لايه و پيچيده تمدنى، چه حجمى از تكاليف اجتماعى بر شانه آن فرد سنگينى خواهد كرد. مثلاً اگر آيين مربوط به مرگ بدين صورت تحول يابد كه او مجبور باشد در هنگام احتضار دوست و نيز تشييع جنازه، نماز ميت، دفن، مجلسهاى ختم در شب اول، سوم، هفته، چهلم و سال او حاضر شود و براى رسيدن به محل انجام تك تك اين آداب و سپس باز گشت به محل خود مكررا از اتومبيل استفاده كند يا در انتظار رسيدن اتومبيل بنشيند و ساير اعمالى از اين دست، چه حجمى از امور بر روابط فرد غالب خواهد شد.

تمايز انسان از حيوان در دو جهت فوق به علاوه جهت هاى ديگر روشن مى شود:

1. هر يك از حيوانات در مدت حيات خود به بركت برخوردارى از غرايز در مسيرى مشخص و از قبل تعيين شده سير مى كنند. قرآن كريم پيرامون خلقت و كاركرد ويژه هر يك از گونه هاى حيوانات و ديگر موجودات مى فرمايد: «قالَ رَبُّنَا الَّذِى أَعْطى كُلَّ شَيءٍ خَلْقَهُ ثُمَّ هَدى»(1)؛ «گفت: پروردگار ما همان كسى است كه به هر موجودى، آنچه را لازمه آفرينش او بود داده، سپس هدايت كرده است».

بر اساس آخرين يافته هاى علمى، تكاملِ به مفهوم مورد نظر در جوامع انسانى، براى حيوان ميسر نيست، هرچند طبق اظهار نظر برخى جانور شناسان امكان اين نيز هست كه روزى در اثر پرورش، حيوانات نيز دگرگون شده و راه تكامل در پيش گيرند. به هر حال ابن سينا پيرامون امورى كه از تحققشان آگاه نيستيم و يا حتى قطع به عدم وجودشان داريم، لكن در عين حال وجودشان محال نيست مى گويد: «فذره في بقعة الإمكان؛ آن را در

ص: 133

جايگاه امكان بگذار (آن را ممكن بشمار)».

بر اساس برخى تحقيقات احتمال چنين تحول و تكاملى ضعيف است. مثلاً برخى از جانورشناسان عقيده دارند كه نشانه ها و كندوكاوها حاكى از آن است كه زندگى حيوانى نظير مورچه از پنجاه ميليون سال پيش تا كنون هيچ گونه تحولى را شاهد نبوده است.

2. با فقدان تحول در زندگى جانوران، راه بر محصول آن يعنى پيچيدگى اجتماعى بسته مى شود، چه اين كه پيچيدگى، زاييده تحول و دگرگونى است. البته اين مقدار پيچيدگى را نمى توان ناديده گرفت كه زندگى اجتماعى ميان دو مورچه ساده تر و داراى پيچيدگى كمتر از زندگى اجتماعى پنج مورچه و بيشتر است، زيرا با افزايش نفرات، مسئوليت ها فزونى مى گيرد، چه اين كه هركدام از مورچه ها به نوبه خود تولد و جفت گيرى، تغذيه، مرگ و... دارد و در نهايت براى انجام حجم گسترده وظايف، نوعى تقسيم كار ابتدايى پديد مى آيد.

3. در عالم حيوانات از انتقال ميراث فرهنگى از يك نسل به نسل ديگر كه موجب افزايش تراكم فرهنگ در نسل بعدى مى شود خبرى نيست.

4. زندگى آدمى آميخته با لغزشهاست و در حيات او افت و خيز، پستى و بلندى، نزول و صعود، هردو ديده مى شود و لذا فرهنگ اجتماعى او بر خلاف عالم حيوانات پر پيچ و خم است.

كشاورزى، بازرگانى، آشپزى، دوخت لباس، تهيه مسكن، رفاه طلبى، بازى، آموزش حيوانات، جنگ، صلح، مجازات مجرمان، حق جويى، ستايش نيكويى و نكوهش زشتى،مراسم مربوط به ازدواج، تولد و مرگ، آگاهى، دوستى و غيره...از عوامل تشابه هستند.

فرهنگ هر جامعه از برخى مسائل سابق الذكر مشروب مى شود و البته اين فرهنگ خود در اعتقادات، اهداف، اعمال و سيره هر جامعه منعكس مى گردد. مثلاً يك فرهنگ ايجاب مى كند مردگان را بسوزانند و فرهنگ ديگرى مى گويد: بدن مردگان بايد طعمه پرندگان شوند و فرهنگ سوم مى گويد: مردگان بايد طى مراسمى دفن گردند.

از سوى ديگر اين گونه نيست كه آدمى مانند حيوانات اسير طبيعتى خاص باشد و در مسير غريزى و بى بازگشت و لايتخلّف قرار گرفته باشد، همان گونه كه تمامى اعمال آدمى را نيز نمى توان مستند به محيط طبيعى او كرده و بر آمده از آن دانست، بلكه كنش ها و واكنش هاى فكرى، معنوى و فيزيكى انسان دستخوش متغيرى به نام فرهنگ است، و آدمى همواره و از ديرباز فرهنگش را به سوى بهتر شدن پيش مى برد، همان گونه كه هماره به ابعاد اجتماعى توجه بيشترى نشان داده و فكر و عمل خود را براى برقرارى ارتباط با افراد بيشترى به كار انداخته است، همچنان كه در راه مهار كردن و تسلط بر طبيعت نه فقط براى ايمنى از آفات آن بلكه به منظور استفاده مطلوب از آن نيز تلاش مى كند.

فرضيه ديگرى نيز مى گويد: انسانهاى اوليه وضعيتى مانند قبايل اسكيموى نواحى قطبى در زمان كنونى داشته اند.

به هر روى علم منطق مى گويد: امور جزئيه نه مى توانند مطلوب يك انديشمند باشند ونه پايدار براى اثبات مطلوب و ادله دو نظريه فوق مصداق امور جزئيه اند، خداى متعال نيز درباره اين گونه ادله مى فرمايد: «وَ لا تَقْفُ ما لَيْسَ لَكَ بِهِ عِلْمٌ...»(1)؛ «از آنچه به آن آگاهى ندارى پيروى مكن».

نیز می فرماید: «...إِنَّ الظَّنَّ لا يُغْنِي مِنَ الْحَقِّ شَيْئاً...»(2)؛ «گمان، هرگز [ انسان را] از حق بى نياز نمى سازد [و به حق نمى رساند]».

سخن صحيح آن است كه مانند گذشته بگوييم: انسان اوليه نيز درست موجودى مانند انسان فعلى بوده است، با همان غرايز، همان خواسته ها و همان ترسها و واهمه ها و غيره.

و ابزارهاى علمى كه بشر امروز بدان دست يافته بتوانند ادوار تاريخ را مشخص كنند و آنها را بشناسند. آنان در كنار موزه هاى علمى، موزه هايى حاوى آثار باستانى نيز ايجاد كرده اند و قصد دارند تا نسب خود را تا قرنهاى طولانى گذشته ره گيرى و مشخص كنند، و از اينراه بر غناى فرهنگ و تمدن خويش بيافزايند، و چنان كه گفتيم، هر نسل پسين، ميراث دار نسلهاى پيشين است.

كاوش در آثار باستانى به منظور كشف آنها، جداى از آن كه ما را از گذشته آگاه مى كند، و نفس آگاهى به طور طبيعى مطلوب آدمى است، به او آگاهى هايى مى دهد كه براى تشخيص مسير صحيح زندگى وى بسيار مفيد است.

مثلاً با تفحص و تحقيق در زندگى امام موسى بن جعفر عليه السلامو هارون عباسى درمى يابيم كه شخصيت نخست مبارزى مخالف با ستم و ستمكارى و فساد و خوش گذرانى بوده و فرد دوم غرق در تمامى رذايل اخلاقى بوده است. محصول اين دريافت آن است كه ما مى فهميم خصلت نخست اسباب ماندگارى و نام نيك آدمى در دامنه تاريخ و خصلت دوم سبب فناى او مى گردد، و او را در زمره لعنت شدگان تاريخ قرار مى دهد. تأثير عملى اين معرفت آن است كه با اين آگاهى، ظلم را منفور مى داريم و عدالت محبوبمان مى شود.

اين بخش و ساير موارد اين تاريخ است كه به مثابه يك معلم پير و دنياديده ما را پند مى دهد.

فرهنگى كه از دل تاريخ بيرون كشيده و آثارش كشف مى شود و مورد استفاده قرار مى گيرد ممكن است فرهنگى مادى و كاربردى باشد. مانند ادوات و ابزار كشاورزى و صنايع و سازوبرگ زندگى صاحبان آن فرهنگ، و ممكن است فرهنگى معنوى باشد مانند: دانش، عقايد، فنون، آداب و رسوم آنها در تولد، ازدواج، مرگ، معاملات، نزاعها و امثال آنها و حتى سخن مكتوب و ظرفى سنگى نيز بر گوشه و زاويه اى از زواياى تمدن يك قوم دلالت مى كند.

مثلاً اگر در حفاريهاى انجام شده در تل آويو كوزه اى مربوط به بيش از ده هزار سال پيش كشف شود كه بر روى آن واژه «ماء» (آب) حك شده باشد اين پديده بر آن دلالت دارد كه آن منطقه عرب نشين بوده و زبان عربى در آنجا وجود داشته است و همچنين اگر

ص: 137

در حفاريها به قطعه سنگى سفيد برخورد كنيم كه بر روى آن صحنه جنگى ميان دو گروه با لباسهايى كاملاً متفاوت حك شده باشد مى فهميم كه اين جنگ ميان دو حكومت در گرفته و هر كدام لباس متحدالشكل نظامى خاص به خود داشته اند.

اميرمؤمنان على عليه السلام در باب مطالعه گذشته و اهميت آن مى فرمايند: «وَ سِرْ فِي دِيَارِهِمْوَ آثَارِهِمْ، فَانْظُرْ فيما مَا فَعَلُوا(1)؛ و در خانه ها و بازمانده هاى آنان بگرد و بنگر كه چه كردند». و نيز آن گاه كه حضرت على عليه السلام از كنار طاق كسرى در مدائن مى گذشتند يكى از افرادى كه در ركاب ايشان بود چنين سرود:

جرت الرياح على محل ديارهم *** فكأنّهم كانوا على ميعاد

«باد [فنا] بر ديارشان وزيدن گرفت/ گويا بر سر قرارى حضور به هم رسانده بودند».

امام به او فرمودند: شايسته است كه اين آيه را بخوانى: «كَمْ تَرَكُوا مِنْ جَنَّاتٍ وَ عُيُونٍ * وَ زُرُوعٍ وَ مَقامٍ كَرِيمٍ * وَ نَعْمَةٍ كانُوا فِيها فاكِهِينَ»(2)؛ «چه بسيار باغها و چشمه ها كه از خود به جاى گذاشتند. و زراعتها و قصرهاى زيبا و گران قيمت. و نعمتهاى فراوان ديگر كه در آن [غرق] بودند!»(3).

قرآن كريم در آيات ديگرى نيز بدين موضوع پرداخته، مى فرمايد: «...فَسِيرُوا فِى الأَرْضِ فَانْظُروا كَيْفَ كانَ عاقِبَةُ الْمُكَذِّبِينَ»(4)؛ «پس در روى زمين، گردش كنيد و ببينيد سرانجام تكذيب كنندگان [آيات خدا] چگونه بود؟!».

و می فرماید: «وَإِنَّها لَبِسَبِيلٍ مُقِيمٍ»(5)؛ «و [ويرانه هاى] آن [سرزمين]، بر سر راه هميشگى [كاروانها ]است».

بايد دانست كه خطوط كلى فرهنگى كه جامعه در آينده به سوى آن حركت مى كند و بدان واصل مى شود آن گاه استنباط و كشف مى شود كه محتواى فرهنگ گذشته جامعه را در كنار محتواى فرهنگ كنونى آن قرار دهيم و با تحقيق بر روى آثار يافت شده از فرهنگ گذشته و مطالعه فرهنگ حال، خط سير واحد آن جامعه را در گذشته و حال تشخيص

ص: 138

دهيم و نيز از نحوه حركت تمدن آن جامعه آگاه شويم. مثلاً اگر اتومبيلى در ساعت اول حركت خود پنج فرسخ از راه و در ساعت دوم شش فرسخ و در ساعت سوم هشت فرسخ را طى كرده باشد، با اطلاع از اين روند با انجام محاسباتى بر مجموعه راه طى شده و مقدار راه باقى مانده و روند تصاعدى سرعت اتومبيل در هر ساعت مى توانيم به طور دقيق اعلام كنيم كه در چه ساعتى به شهر مقصد خواهد رسيد.محتواى دو كتاب پر ارزش صدمة المستقبل [= شوك آينده] و التحدي العالمي [= چالش جهانى] ناظر به اين مطلب مى باشد.

قرآن كريم در آيات ذيل به اين اختلاف و نيز همگونى در اديان اشاره مى كند. برخى آيات به جنبه وحدت و همسانى اشاره دارند، مثلاً: «قُولُوا آمَنَّا بِاللهِ وَ ما أُنْزِلَ إِلَيْنا وَ ما أُنْزِلَ إِلى إِبْراهِيمَ وَ إِسْماعِيلَ وَ إِسْحاقَ وَ يَعْقُوبَ وَ الأَسْباطِ وَ ما أُوتِى مُوسى وَ عِيسى وَ ما أُوتِى النَّبِيُّونَمِنْ رَبِّهِمْ لا نُفَرِّقُ بَيْنَ أَحَدٍ مِنْهُمْ وَ نَحْنُ لَهُ مُسْلِمُونَ»(1)؛ «بگوييد: ما به خدا ايمان آورده ايم، و به آنچه بر ما نازل شده، و آنچه بر ابراهيم و اسماعيل و اسحاق و يعقوب و پيامبران از فرزندان او نازل گرديد، و [همچنين] آنچه به موسى و عيسى و پيامبران [ديگر] از طرف پروردگارشان داده شده است، ميان هيچ يك از آنها جدايى قائل نمى شويم و در برابر فرمان خدا تسليم هستيم، [و تعصبات نژادى و اغراض شخصى، سبب نمى شود كه بعضى را بپذيريم و بعضى را رها كنيم]».

گروه دوم به نقاط تفاوت آنها اشاره مى كند، مثلاً: «ما نَنْسَخْ مِنْ آيَةٍ أَوْ نُنْسِها نَأْتِ بِخَيْرٍ مِنْها أَوْ مِثْلِها...»(2)؛ «هر حكمى را نسخ كنيم، و يا [نسخ ]آن را به تأخير اندازيم، بهتر از آن يا همانند آن را مى آوريم».

نيز مى فرمايد: «...وَ مَنْ يَبْتَغِ غَيْرَ الإِسْلامِ دِيناً فَلَنْ يُقْبَلَ مِنْهُ...»(3)؛ «و هركس جز اسلام [و تسليم در برابر فرمان حق ]آيينى [براى خود] انتخاب كند، از او پذيرفته نخواهد شد».

و فرموده است: «...لِكُلٍّ جَعَلْنا مِنْكُمْ شِرْعَةً وَ مِنْهاجاً وَ لَوْ شاءَ اللهُ لَجَعَلَكُمْ أُمَّةً واحِدَةً وَ لكِنْ لِيَبْلُوَكُمْ فِى ما آتاكُمْ...»(4)؛ «ما براى هر كدام از شما، آيين و طريقه روشنى قرار داديم، و اگر خدا مى خواست، همه شما را امت واحدى قرار مى داد، ولى [مى خواهد] تا شما را در آنچه به شما بخشيده بيازمايد، [و استعدادهاى مختلف شما را پرورش دهد]».

سوانحى نظير زلزله ها، سيل ها و امثال آنها در صورتى كه مانند عذاب هاى الهى يك جامعه انسانى را كاملاً متلاشى نكنند مى توان گفت: اسكلت فرهنگى آن قوم را نيز منهدم نكرده اند، هرچند در اثر آنها احياناً برخى اعضا، بافت ها و پوسته و... نابود شود.

ص: 140

فشانها و ميادين عمومى برخوردار از آب و درختان مصفا نيز مى توان هواى منطقه را تغيير داد و تعديل نمود؛ مثلاً در يكى از كشورها، دولت عده اى از متخصصان را به منظور انديشيدن تدبيرى براى كاهش دماى طاقت فرساى تابستان كه به 55 درجه سانتيگراد مى رسيد و نيز مهار رطوبت و غبار موجود در هوا كه به غير قابل تحمل شدن هوا كمككرده بود، فرا خواند. آنان پس از انجام تحقيقات لازم به اين نتيجه رسيدند و به دولت اعلام كردند كه اگر اقدام به كاشت 110 ميليون اصله درخت كند مى توان به ميزان 10 درجه از دماى هوا كاست.

مضافاً بر تأثير آب و هوا بر روحيات انسان، مسأله غذا كه يكى از اوليه ترين نيازهاى انسانى است نيز تأثير فراوانى در دو پديده جنگ و صلح دارد، چه اين كه غذاى داراى طبع سرد، فرد را از طبيعت سرد كه صلح طلب است برخوردار مى كند و غذاى داراى طبع گرم نتيجه عكس داشته، فرد را درشت خو مى كند. در كنار تمامى اينها يك برنامه حساب شده براى زندگى نيز تأثير خود را به جا مى گذارد. همچنين اگر مقررات اجتماعى و زمانبندى ها در قول و قرارها رعايت شود و مشكلات جامعه با استفاده از آسان ترين راه ها حل شود اين وضعيت مطلوب موجب مى گردد كه روحيات افراد جامعه و اعضاى گروه ها به صلح و آشتى و همزيستى ميل كند، در غير اين صورت بايد منتظر نتايجى معكوس بود.

در اينجا مناسب است كه به برخى روايات مؤد اشاره اى داشته باشيم:

حبيب خثعمى از امام صادق عليه السلام روايت مى كند كه رسول خدا صلى الله عليه و آلهفرمودند: «أفاضِلُكُمْ، أحسنكم أخلاقاً، الموطئون أكنافاً، الذين يألفون و يؤفون و توطأ رحالهم(1)؛ برترين شما آنانى هستند كه خوش اخلاق ترند، آنانى كه متواضعند، هم خود [با ديگران ]مأنوس مى شوند و هم ديگران با آنان انس مى گيرند و مهمانپذير هستند».

قداح از امام صادق عليه السلام نقل مى كند كه فرمودند: «المؤن مألوف، و لا خير فيمن لا يألف

و لا يؤف(2)؛ انسان مؤن هم [با ديگران ]الفت مى گيرد و هم [ديگران] با او الفت مى گيرند؛ كسى كه نه الفت گيرد و نه به او الفت گيرند در او خيرى نيست».

ص: 143

حضرت على عليه السلام در نهج البلاغه مى فرمايند: «قلوب الرجالِ وحشيةٌ، فمن تألَّفها أقبلت عليه(1)؛ دلهاى مردمان رمنده است، هر كه آنها را به خود خو دهد، روى بدو نهند».

ابن سنان روايت كرده كه امام صادق عليه السلام فرمودند: «ألا أخبركم بمن تحرم عليه النار غداً؟ قالوا: بلى يابن رسول اللّه، قال: الهيّن القريب، الليّن السهل(2)؛ آيا به شما نگويم كه فرداى[قيامت] آتش [جهنم] بر چه كسى حرام مى گردد؟ گفتند: آرى اى فرزند رسول خدا!

حضرت فرمودند: آسان گير انس گيرنده، نرم خوى راحت».

على بن دعبل از امام رضا عليه السلام و ايشان از پدرانشان از اميرمؤمنان على عليه السلامنقل مى كنند كه فرمودند: «المؤن هيّن ليّن سمح، له خلق حسن، و الكافر فظّ غليظ له خلق سيّء و فيه جبريّة(3)؛ مؤن آسان گير و نرم خوى و با گذشت است و خلقى خوش دارد و كافر خشن و سنگ دل است و خلقى بد دارد و تحميل گراست».

در رساله ذهبيه از امام رضا عليه السلام روايت شده كه فرمودند: «إن قوى النفس تابعة لمزاجات الأبدان، و مزاجات الأبدان لتصرف الهواء. فإذا برد مرة و سخن أخرى تغيّرت بسببه الأبدان

و الصور، فإذا استوى الهواء و اعتدل صار الجسم معتدلاً لأن اللّه عزوجل بنى الأجسام على أربع طبائع: على الدم، و البلغم، و الصفراء، و السوداء، فإثنان حاران، و إثنان باردان، و خولف بينهما، فجعل حار يابس و حار ليّن، و بارد يابس و بارد ليّن، ثم فرق ذلك على أربعة أجزاء من الجسد: على الرأس، و الصدر، و الشراسيف، و أسفل البطن...(4)؛ همانا قواى نفس تابع مزاجهاى بدنها هستند و مزاجهاى بدن متأثر از هوايند، لذا با سرد و گرم شدن هوا، بدنها نيز تغيير مى كنند و به دنبال آن چهره ها و ظواهر؛ و آن گاه كه هوا معتدل مى شود جسم نيز اعتدال مى يابد، زيرا خداى عزوجل جسمها را بر چهار طبيعت استوار ساخته: بر خون، بلغم، صفرا، سودا. دوتاى اينها گرمند و دوتاى ديگر سرد، گرم خشك و گرم مرطوب، سرد خشك و سرد مرطوب در آمده اند و سپس خدا آنها را ميان چهار قسمت بدن تقسيم كرده است يعنى سر، سينه، دنده ها و استخوان پهلو و زير شكم».

ص: 144

برهاند و يا مستضعفان را از چنگال فرصت طلبان و مستكبران نجات بدهد، و لذا به منظور به زير كشيدن منحرفان، تنها با آنان مى جنگد و جنگ نيز گزينه اى است كه به حداقل آن اكتفا مى گردد و تنها در هنگام ضرورت و نبودن هيچ چاره ديگرى صورت مى گيرد.

3. براى سركوب كسانى كه دست به ستمگرى مى زنند: اين سركوب، مبارزه با تجاوز و ستمگرى است و نه ستمگرى.

البته هيچ كدام از موارد سه گانه فوق ناقض سخن ما نيست مبنى بر اين كه: عقل مدارىو عدالت محورى در جهان، شعله جنگ ها را خاموش مى كند [و يا به حداقل مى رساند]. لذا آگاهى، از اوليات نيازهاى زندگى هر گروهى است كه بخواهد با ديگر گروه ها در صلح و آشتى زندگى كند؛ زيرا مثلاً درك اين معنا كه «عدم انسجام گروهى، اسباب سقوط آن را فراهم كند» خود زمينه ساز انسجام مى گردد. [البته آگاهى با حيله گرى متفاوت است] و لذا در حديثى از رسول خدا صلى الله عليه و آله آمده است كه در جواب سؤلى درباره چيستى و چگونگى حيله فرمودند: «ترك الحيلة(1)؛ [چاره انديشى] در ترك حيله بستن است».

نوع سوم علاوه بر آن كه از منزلت بالايى برخوردار است بادوام تر، كامل تر و زيباتر نيز هست. برخى جامعه شناسان نوع دوم را «وحدت مكانيكى» ونوع سوم را «وحدت زيستى» ناميده اند.

اكنون اگر نگاه خود را به افراد درون يك گروه معطوف كنيم و بخواهيم همزيستى را ميان آن افراد مطالعه كنيم مشاهده مى كنيم كه چون آن وفاق نمى تواند از نوع اول باشد بالطبع بر اساس يكى از دو نظريه دوم و سوم خواهد بود و در صورتى كه مبتنى بر نظريه دوم يعنى نياز باشد ممكن است آن نياز مادى باشد، مانند تشكيل گروه ها به منظور تأمينخوراك و يا مسكن، و يا معنوى باشد مانند تشكيل گروه ها به منظور وصول به اهداف علمى، هنرى، فرهنگى و غيره.

بايد دانست هر زمان كه ميزان انسجام ميان اعضاى گروه بيشتر باشد يعنى افراد پرورش يكسانى داشته باشند، در نتيجه همبستگى موجود بيشتر، پيشرفت سريعتر و نتايج به ارمغان آمده بزرگتر خواهند بود و در مقابل، نبود تربيت همسان، و كاستى انسجام ميان اعضا و دورى و جدايى روحى آنان از يكديگر پيامدهاى معكوس و ناخوشايندى به دنبال خواهد داشت، بويژه اگر در ميان گروه، عضو يا اعضايى با پرورش و تربيت نابهنجار حضور داشته باشند.

روشن است كه كسب رأى سه تن آسانتر از كسب رأى چهار تن است؛ به ديگر سخن، گروهى كه محتاج دو عضو است در صورت جذب سه عضو، تعداد روابط ميان اعضا از يك به سه افزايش مى يابد و پر واضح است كه سه رابطه از يك رابطه سنگين تر است. و بالطبع اين افزايش، مشكلات را نيز افزايش مى دهد.

2. بيشتر بودن دفعات تشكيل گروه و طولانى تر بودن ديدارهاى ميان اعضا و نيز عميق تر بودن سطح روابط هم به روند انسجام كمك مى كند. مثلاً اعضاى گروهى كه هر شب به مدت سه ساعت نزد هم گرد آمده، اجتماع مى كنند، نسبت به اعضاى آن گروهى كههفته اى يكبار يكديگر را ملاقات مى كنند از انسجام بيشترى برخوردارند، بدين جهت برخى جامعه شناسان گروه ها را به دو گونه اوليه و ثانويه تقسيم كرده اند. خانواده و گروه دوستان را گروه هاى اوليه و ساير گروه هاى رايج را جزء گروه هاى ثانويه بشمار آورده و معتقدند كه در نوع اول به دليل همنشينى و اجتماع طولانى تر، انسجام بيشتر و قويتر است.

گفتگوى آزاد مؤبانه و دورى از جدال و پرخاشگرى ميان اعضا، از دامنه اختلاف نظرها مى كاهد و به طور كلى آن را از بين مى برد يا به حداقل مى رساند، و موجب استوارى و نيرومندى روابط مى گردد. در حالى كه اتخاذ موضع مستبدانه از سوى اعضا به دليل پراكندگى و تفرقه اى كه ايجاد مى كند نتيجه معكوس مى دهد.

3. كاسته شدن عوامل تفرقه زا در ميان اعضاى گروه، توضيح آن كه وجود يك يا چند عامل تفرقه زا، سنخيت ميان اعضا را كاهش مى دهد و چه بسا به تشتت و فروپاشى بينجامد، مثلاً اگر تك تك اعضاى يك خانواده معين به دين خاصى باشند و يا به جناح سياسى خاصى دل بسته باشند و يا منافعى متضاد داشته باشند مانند گروه بقالانى هستند كه مى خواهند مشترى هاى همديگر را بربايند. و همچنين اگر در ميان اعضاى گروه كسانى باشند كه به خاطر دانش فراوانتر يا ثروت بيشتر و يا پايگاه اجتماعى بالاترى كه در ديگرى ديده اند، دچار شكست روحى شده باشند، وجود چنين عناصرى كه احساس عقب افتادگى و ناكامى، غبن، حقارت و پستى مى كنند بالطبع انسجامى مانند انسجام خانواده به دست نخواهد آورد. درست به همين دليل است كه گروه هاى رانده شده از وطن و گروه هايى كه به هر دليلى از وطن مهاجرت كرده اند و نيز گروه هايى كه از سوى

ص: 148

دشمنانشان مورد هجوم واقع شده اند و يا در معرض بلاياى طبيعى قرار گرفته اند و يا به هر دليلى ضربه و صدمه خورده اند بر خلاف گروه هاى ثبات يافته به سرعت به سوى زوال و نابودى مى روند.

رقابت ميان اعضا را مى پذيرد و به رسميت مى شناسد و در عين حال از شدت يافتن و تبديلش به دشمنى و كينه جويى جلوگيرى مى كند.

ب. دشمنى: گروه در اين شرايط در معرض عقب ماندگى و تجزيه و انشعاب قرار مى گيرد و در نهايت، خرده گروه هاى جديد از بقاياى گروه شكست خورده شكل مى گيرند.

ج. دوستى: پيامد دوستى ميان اعضا مانند پيامد دوستى ميان گروه هاست و در ميان اعضاى دو گروه دشمن يا دوست، اشخاصى يافت مى شوند كه با موضع گروه خود در قبال گروه ديگر مخالفت مى ورزند، يعنى در حال دشمنى دو گروه، ميان برخى افراد آن دو دوستى وجود دارد و در حال دوستى دو گروه، ميان برخى افرادشان دشمنى.

ص: 150

تا هم عضويت در گروه را بپذيرند و هم در مسير دلخواه آن حركت كنند.

2. گاه نسبت به ثانويات خط دهى مى شود به اين معنا كه گروه از اعضا مى خواهد تا در ژرف نگرى فرهنگ ويژه گروه را بپذيرند. در مقابل اين رهنمود، عضو متفكر و صاحب اراده و ژرف انديش آن را مى پذيرد و عضو عادى سطحى، تنها به رهنمود نخست تن مى دهد.

اصولاً اعضاى گروه ها به دو گونه تقسيم مى شوند:

1. گاه فرد، عضوى حقيقى است كه نام خويش را در زمره اعضاى گروه ثبت كرده و با ساير اعضا در تمامى فعاليتهاى گروهى مشاركت مى كند.

2. گاه فرد، عضوى افتخارى است كه تنها در برخى از فعاليتهاى گروه مشاركت مى كند كه گاهى عضو افتخارى از چنان منزلتى برخوردار است كه گروه با پذيرش عضويت فرد مفتخر شده و زمانى به خاطر آن كه گروه از پايگاه بلندى برخوردار است فرد به عضويت در آن مفتخر مى شود.

با مقايسه اعضاى گروه ها و مطالعه بر روى آنها نتايج ذيل به دست مى آيد:

1. گاه بيش از آن كه گروه به فرد عضو سود برساند از او سود مى برد.

2. گاه بيش از آن كه از او سود ببرد بدو سود مى رساند.

3. گاه فرد عضو و گروه به طور متقابل از يكديگر سود مى برند و منتفع مى شوند. البته گاه يك گروه عضويت فردى را مى پذيرد كه برايش يكپارچه زيان است، لكن از باب ناچارى او را تحمل مى كند.

گروه ها دو گونه تأثير در فرد مى گذارند:

1. تأثيرى آگاهانه، اختيارى و از راه تربيت و پرورش فرد.

2. تأثير ناخودآگاه، اين تأثير بدان دليل است كه فرد، گروه را به عنوان الگوى خويش انتخاب كرده است و لذا ناخودآگاه از آن تأثير مى پذيرد. درست مانند تأثيرهايى كه خانواده بر فرزندان مى گذارد، در خانواده علاوه بر آن كه آگاهانه به تربيت فرزندان خود مى پردازد، سلوكش نيز ناخودآگاه در فرزند مؤر مى افتد. چنين تأثير و تأثرى در گروه هاى اجتماعى و جوامع انسانى نيز با اعضايشان مشاهده مى شود.

ص: 152

ستم مكن چنانكه دوست ندارى بر تو ستم رود. و نيكى كن چنانكه دوست مى دارى به تو نيكى كنند. و آنچه از ديگرى زشت مى دانى براى خود نيز زشت بدان، و از مردم براى خود آن بپسند كه از خود در حق آنان مى پسندى؛ و مگوى - به ديگران آنچه خوش ندارى شنيدن آن را- و مگو آنچه را نمى دانى، هرچند اندك باشد آنچه مى دانى، و مگو آنچه را كه دوست نمى دارى به تو آنرا بگويند».

نيز مى فرمايند: «...و كَفَى أَدَباً لِنَفْسِكَ تَجَنُّبُكَ مَا كَرِهْتَهُ لِغَيْرِكَ(1)؛ و تو را در تربيت كردن خود كافى است كه دورى كنى از آنچه كه آن را از ديگران نمى پسندى».

و مى فرمايند: «كَفَاكَ أَدَباً لِنَفْسِكَ اجْتِنَابُ مَا تَكْرَهُهُ مِنْ غَيْرِكَ(2)؛ در تربيت نفست همين بس كه واگذارى، آنچه را از ديگران ناپسند مى شمارى».

و فرموده اند: «... و مَنْ نَظَرَ فِى عُيُوبِ النَّاسِ فَأَنْكَرَهَا ثُمَّ رَضِيَهَا لِنَفْسِهِ فَذَلِكَ الأَحْمَقُ بِعَيْنِهِ...(3)؛ كسى كه به زشتيهاى مردم بنگرد و آن را ناپسند انگارد سپس همان زشتى را براى خود روا دارد، نادانى است كه چون و چرائى در نادانى او نيست».

همچنين مى فرمايند: «أَكْبَرُ الْعَيْبِ أَنْ تَعِيبَ مَا فِيكَ مِثْلُهُ(4)؛ بزرگترين عيب آن است كه چيزى را زشت انگارى كه خود به آن گرفتارى».

على عليه السلام مى فرمايند: «العلم في الصغر كالنقش في الحجر(1)؛ علم دوره خردسالى به نقشى مى ماند كه بر سنگ حك شده باشد - پايدار و ماندگار مى ماند - ».

2. كسانى كه به صورت اختيارى از يك سرزمين باربسته و به سرزمين و فرهنگى ديگر هجرت مى كنند و يا با اكراه كوچانده مى شوند، پس از ورود به آن محيط فرهنگى جديد و متفاوت با فرهنگ سابق، به كندى تحت تأثير فرهنگ جديد قرار مى گيرند و گاه حتى ممكن است فرايند تأثير و تأثر فرهنگ جديد تنها در پوسته شخصيت اين تازه واردان رخ دهد و باطن شخصيتشان فرهنگ گذشته خويش را كاملاً حفظ كند.

3. نيز كسانى كه به نهادها و تشكلها و گروه هاى جديد وارد مى شوند چنين وضعيتى پيدا مى كنند، مانند آن كسى كه پستى دولتى يا حزبى يا مسؤليتى در يك تشكل را بر عهده بگيرد، بالطبع اين عضو تازه، ابتدا با فرهنگ ويژه حاكم بر مجموعه جديد برخورد مى كند و در اين مواجهه، فرهنگ مجموعه جديد به سختى و به كندى مى تواند در او نفوذ كند و چه بسا آن مقدار فرهنگ پذيريش نيز صورى و سطحى باشد.

4. فرهنگ كشور مهاجم نيز تنها لايه سطحى فرهنگ كشور مقهور را دگرگون مى كند، هرچند هستند اجنبى پرستانى كه همه لايه هاى وجود خود را به منظور استقبال از مهاجم بيگانه، از فرهنگ خود مى تكانند. آرى تنها در يك صورت فرهنگ قوم مهاجم مورد استقبال كشور مقهور واقع مى شود. و آن در صورتى است كه فرهنگ خودى آن جامعه به خاطر آلودگى به آفات و خرافات به مثابه غل و زنجيرى به دست وپاى آنان پيچيده باشد و در مقابل، فرهنگ مهاجم اولاً: از آن نواقص پيراسته مانده و ثانياً: موافق فطرت انسانها باشد. و نيز حياتى صالحتر و سالمتر به ارمغان بياورد. آرى در اينجاست كه فرهنگ مهاجم با استقبال مردم آن سامان مواجه مى شود و ظاهر و باطن آن را فرا مى گيرد.

اگر مشاهده مى شود كه گاه استعمارگران با وجود بيش از يك قرن حضور در كشورهاى اسلامى در كشورى مانند الجزاير و حتى سيصد سال حضور در كشورهايى مانند هند واندونزى هنوز نتوانسته اند در آن ملتها نفوذ فرهنگى كنند، سرّش همين است

ص: 155

كه گفتيم.

آرى فرهنگ مهاجم استعمارى، به مثابه غل و زنجير بوده و هست و كيست كه بخواهد بر دستان و پاهاى خويش غل و زنجير زند؟ اگر فرهنگهاى اشغالگر برخوردارى بيشتر از خصلت سازگارى با فطرت داشته باشند، به سرعت نفوذ كرده و ملتها به اين نفوذ خوش آمد مى گويند. فرهنگ اسلامى به هنگام ظهور پيامدى معكوس داشت، چرا كه با استقبال تمام، مواجه شد و مردم به دليل آن كه حقيقت و نيز آزادى خويش را در آيينه صاف اسلام ديدند، بدان خوش آمد گفتند، خداوند درباره دعوت به حق انبيا مى فرمايد: «إِنَّا أَرْسَلْناكَ بِالْحَقِّ بَشِيراً وَ نَذِيراً...»(1)؛ «ما تو را بحق، براى بشارت و بيم دادن [مردم جهان ]فرستاديم».

نيز مى فرمايد: «وَ يُحِلُّ لَهُمُ الطَّيِّباتِ وَ يُحَرِّمُ عَلَيْهِمُ الْخَبائِثَ وَ يَضَعُ عَنْهُمْ إِصْرَهُمْ وَ الأَغْلالَ الَّتِى كانَتْ عَلَيْهِمْ»(2)؛ «پاكيزه ها را براى آنها حلال مى شمارد، و ناپاكيها را تحريم مى كند، و بارهاى سنگين، و زنجيرهايى را كه بر آنها بود [از آنها] بر مى دارد».

و سرّ اين پذيرش و مقبوليت عمومى اسلام مضمون آيه ذيل است كه مى فرمايد: «...لِيُظْهِرَهُ عَلَى الدِّينِ كُلِّهِ...»(3)؛ «تا آن را بر همه آئينها غالب گرداند».

طبيعى است كه مخترع ماشين و كاشف الكتريسيته، خطاب به مردم روزگار خود - كه براى سوارى از چهارپايان و براى روشنايى از چراغهاى پيه سوز استفاده مى كردند - بگويند: بزودى استفاده از چارپا براى سوارى و چراغ پيه سوز براى روشنايى منسوخ مى شود و جاى آنها را اتومبيل و لامپ الكتريكى خواهند گرفت چون طبيعت تكامل جويى انسان آن را اقتضا مى كند.

وانگهى براى يك فرد پرورده دو فرهنگ تنها دو حالت تصور مى شود:

1. اين كه دو فرهنگِ آشكار دو جامعه اند.

2. يكى از آن دو، فرهنگ جامعه و ديگرى فرهنگ گروهى است كه در آن عضويت دارد.

ص: 156

حالت اول، مثلاً زمانى است كه فرد، داراى دو وطن باشد، بالطبع او با دو فرهنگ مواجه خواهد شد و با آن دو رشد خواهد كرد. چنين افرادى غالباٌ از هر دو فرهنگ برخوردار مى شوند و از هر كدام، برخى از عناصر فرهنگى را مى گيرند، هرچند از يكىتأثيرى عميق تر بپذيرند و با اين حال هنگام حضور در محيط فرهنگ ديگر هيچ نشانى از فرهنگ عمق يافته خويش را بروز ندهند.

در حالت دوم آنچه پنهان مى ماند فرهنگ عمق يافته فرد است و آنچه آشكار مى گردد فرهنگ سطحى اوست مانند اتفاقى كه براى اقليتهاى مذهبى يا احزاب سرى مى افتد، اينان در ظاهر فرهنگ سطحى خويش را بروز مى دهند و فرهنگى را كه در نهادشان جاى گرفته و عمق يافته پنهان مى دارند، زيرا نيازمند مماشات و مدارا با ديگرانند.

عمق يافتن فرهنگ پنهان، در شخصيت فرد دو عامل دارد:

1. فرهنگ پنهان به دليل تلقين شدن فراوان در درون فرد تعميق مى گردد زيرا گروهى كه صاحب آن فرهنگ مخفى است و فرد عضويت آن را دارد، براى پيشگيرى از آن كه در برخورد با فرهنگ مردم جامعه اى - كه بدان معتقد نيست - فرهنگش هضم نگردد، نياز شديدى به تلقين مدام پيدا مى كند.

2. به دليل احاطه عرف و مناسبات خاص آن گروه كه فرد را در برگرفته نيز فرهنگ گروه در وجود فرد عمق مى يابد، زيرا اكثريت مردم جامعه به اندازه آن عرف و مناسبات خاص، با او مرتبط نيستند و از آنجا كه غالباً خود را در ميان آن عرف خاص مى بيند بايد داد وستد فرهنگى فراوانى با آنان داشته باشد و اين به نوبه خود باعث تعميق فرهنگ در او مى شود.

3. به دليل آن كه شخص خود را نسبت به گروه واجد آن فرهنگ پنهان، متعهد مى بيند و نمى خواهد به اعتماد گروه پاسخ منفى بدهد و اميدى را كه به او بسته شده است نااميد كند، از اين لحاظ نيز آن فرهنگ د او عمق مى يابد، زيرا آدمى بالفطره مى كوشد تا مردم را به سوى خويش جذب كند و مى داند كه حركت در مسيرى خلاف خواست و اميدوارى و اعتماد ديگران، آنها را از اطرافش پراكنده مى كند، در روايتى از رسول خدا صلى الله عليه و آله مى خوانيم:

ص: 157

«المرء على دين خليله و قرينه(1)؛ همانا آدمى بر آيين دوست و همنشين خويش است».

گروهى كه اعضايش براى وصول به يك هدف، همبستگى يافته اند داراى دو خصيصه اند:

1. نقاط مشترك موجود ميان اعضا.

2. ويژگيهاى فردى آن اعضا و نيز ويژگيهاى اختصاصى تيم هايى كه گاه درون يك گروه پديد مى آيد.

مادام كه وجوه اشتراك بر وجوه افتراق ميان افراد گروه بچربد و بر گروه حاكم باشد، آن مجموعه در مسير خير و سعادت گام برمى دارد و به هر ميزان كه وجوه مشترك آنان افزايش و گسترش يابد، همبستگى بيشتر و پيشرفت سريعتر خواهد شد. لكن در شرايط معكوس، سرانجام گروه به پراكندگى و از هم پاشيدگى منتهى مى شود. آن گاه هر عضوى كه از آن گروه مى بُرد، اگر از انگيزه اى نيرومند براى پيگيرى اهداف آن گروه برخوردار باشد يا خود گروه تشكيل مى دهد و يا جذب گروهى مى شود كه هدف يا اهدافى مشابه و نزديك به آنچه مورد نظر اوست دارد و اگر انگيزه اش ضعيف باشد به هيچ گروهى نخواهد پيوست و از آن به بعد به زندگى فردى و عادى خويش مى پردازد.

برگزيده است. در اين صورت او به ناچار بايد زبان گروه را فرا بگيرد اما آموختن زبان تنها پرداختن به يك مشكل نخواهد بود بلكه او بايد رنج حل مشكلاتى مانند فراگيرى آداب، رسوم و دانشهاى مرتبط با آن زبان را نيز بر خود هموار كند.

در زمينه فراگيرى زبان گروه نبايد ساده انديشى كرد؛ اين گونه نيست كه تمامى لغات يك زبان به سادگى و وضوح واژه اى مانند «ماء = آب» باشند كه بتوان فورا معادل آن را يافت. مثلاً واژه (صلاة) در دين اسلام از جمله شعائر مخصوصى است كه معادلش درفرهنگ مسيحى به هيچ وجه حامل مفهوم آن نيست، بلكه آن معادل مفيد شعائر ديگرى مناسب فرهنگ مسيحى است. بالطبع اگر ضرورت اقتضا كند كه آدمى عضويت در چنين گروه هايى را بپذيرد بايد مفاهيم مأنوس موازى در فرهنگ ديگر را به كنار نهد و مفاهيم را در زبان و فرهنگ آن گروه بفهمد؛ خلاصه سخن آن كه:

1. بايد واژه ها و تركيبات، يعنى صرف و نحو و در مجموع، زبان آن گروه را بياموزد.

2. بايد معانى تك تك واژه هاى زبان گروه را بياموزد.

3. بايد معانى ما به ازاى زبان سابقش را حذف كند.

4. بايد در مرحله چهارم كه مشكلات و دشواريهاى خاص خود را دارد تصميم بر تغيير عادتها و رسوم گذشته خود و اقبال بر عادتها و رسوم گروه جديد بگيرد، و الا از همبستگى و هماهنگى با گروه عاجز مانده، عملاً در شرايطى شبيه به زندانى انفرادى گرفتار خواهد شد تا آن زمان كه از گروه فوق جدا شود.

5. پس از گذر از چهار مرحله نخست نوبت به توجه به نقش آفرينى فضا و شرايط زيستى محيط فرهنگى، مانند هجرتگاه مى رسد. از آنجا كه آگاهى بر چگونگى زندگى در فضاى جديد نوعى آگاهى فرهنگى بشمار مى آيد. از اين جهت بر فرد عضو فرض است كه فرهنگ حاكم بر محيط جديد را نيز فرابگيرد.

در تاريخ آمده است: آن زمانى كه مهاجران از اصحاب رسول اللّه صلى الله عليه و آله وارد شهر مدينه شدند بيمار شدند و اين وضعيت ادامه داشت تا آن كه بدان شهر عادت كردند و آموختند كه چگونه بايد در آن زندگى كنند.

ص: 159

منظور مشاهده مستقيم زندگى آنان و نيز به اين منظور كه چنان با مردم و فرهنگ جديد آميخته شوند كه همرنگ آنان گردند و هنگام بازگشت به فرهنگ خويش حامل فرهنگ، دانش، زبان و رفتار فرهنگ جديد شده باشند.

دين مبين اسلام نسبت به اين امر توجه داشته و بدان يادآورى كرده، آن جا كه در قرآن كريم آمده است: «وَ ما كانَ الْمُؤمِنُونَ لِيَنْفِرُوا كَافَّةً فَلَوْ لا نَفَرَ مِنْ كُلِّ فِرْقَةٍ مِنْهُمْ طائِفَةٌ لِيَتَفَقَّهُوا فِى

الدِّينِ وَلِيُنْذِرُوا قَوْمَهُمْ إِذا رَجَعُوا إِلَيْهِمْ لَعَلَّهُمْ يَحْذَرُونَ»(1)؛ شايسته نيست مؤنان همگى كوچ كنند؛ چرا از هر گروهى از آنان، طايفه اى كوچ نمى كند تا در دين آگاهى يابند و به هنگامبازگشت به سوى قوم خود، آنها را بيم دهند؟ شايد بترسند، و خوددارى كنند».

خداى متعال در زيارت خانه خويش و نيز حرم رسولش صلى الله عليه و آلهو ائمه اطهار عليهم السلام نيز چنين خواسته اى دارد و اراده فرموده كه مسلمانان با يكديگر هم نشين و هم سخن شوند و از اين رو در قرآن كريم آمده است: «... وَ الْمَسْجِدِ الْحَرامِ الَّذِى جَعَلْناهُ لِلنَّاسِ سَواءً الْعاكِفُ فِيهِ وَ الْبادِ...»(2)؛ «مسجدالحرام، كه آن را براى همه مردم، برابر قرار داديم، چه كسانى كه در آنجا زندگى مى كنند، چه آنان كه از نقاط دور وارد مى شوند».

اگر مى بينيم كه از اختلاط مسلمانان در ايام حج جلوگيرى مى شود و براى هر گروه، قوم يا كشور جايگاه و محل ويژه اى تعيين مى كنند، بدانيد اقدامى استعمارى است كه از سوى استعمارگران براى جلوگيرى از اتحاد مسلمانان تدارك ديده شده است.

تصميم و دستاورد حوزه هاى علميه نجف، قم، كربلا و خراسان و... اين بود كه مدارس، درسها و اجتماعات طلابِ از ملل گوناگون را از هم جدا نكنند، بلكه فارس زبان در كنار عرب زبان و هر دو در كنار هندى و ترك و... به تحصيل بپردازند.

جالب اينجاست كه استعمارگران اين شيوه را از مسلمانان اخذ كرده و آن را در دستور كار خود قرار داده اند. مثلاً آنان در كليساها، كالجها و ساير مجامع خويش به صورت مختلط حضور پيدا مى كنند و نيز هر ساله گروه هايى از كشورهاى ديگر را به كشور

ص: 161

خويش دعوت و از آنها ميزبانى و پذيرايى مى كنند و در مدت ميزبانى، با آنان هم نشينى مى كنند تا آنان را همرنگ خود سازند، بالطبع آنها پس از پايان دعوت و ميهمانى و بازگشت به كشور متبوع خويش سعى مى كنند تا كشورشان را نيز از نظر حركت، روش و آيين، تفكر و حتى منطق به رنگ سرزمينهاى استعمارى در آورند و از آنجا كه در كشور ميزبان، اغواگريها و فريبايى هاى بسيار گوناگون و رنگارنگى ديده اند كه در سرزمين خود نظيرى براى آن نيافته اند، سعى مى كنند مانند آن را در كشور خويش پديد آورند تا همرنگ ميزبان شوند و لذا بر كشورهاى اسلامى واجب است كه:

1. از انجام چنين سفرهايى جلوگيرى كنند.

2. در كشورهاى خارجى ميزبان، براى دانشجويان، و هر كه بدان جاها سفر مى كند هتلهاى ويژه مسلمانان بنا كنند، هتلهايى متناسب با فضاى اسلامى و مناسب حال آنها، تا ميهمانان با زندگى ميزبانان اختلاط نيابند و نيز در آن امكنه وسائل آرامش فكرى مسافران را بگونه اى فراهم كنند كه از جذابيت و كشش ظاهرى آن كشورها كاسته شود.

3. بايد به احياى نظام ميزبانى مسلمانان از مسلمانان و صنعت جهانگردى ميان كشورهاى پيشرفته اسلامى و فراهم ساختن شرائط و فضاهاى مناسب آن پرداخته شود.

4. سطح كشورهاى پيشرفته اسلامى را به منظور الگوسازى از نظر صنعت، كشاورزى، سياست و غيره بالا ببرند تا در مقابل جذابيت هاى كشورهاى استعمارگر، آنها نيز از جذابيتهايى هرچند ضعيف برخوردار باشند.

از جمله علل پيشرفت سريع اسلام در بدو ظهورش آن بود كه سرزمينهاى تحت سيطره آن از كشورهاى ديگر برتر و پيشرفته تر شدند به گونه اى كه وقتى ميهمانان جهان اسلام از آنها ديدار مى كردند، عدالت، امنيت، آزادى، رفاه، دانش، بهداشت، اخلاق نيك و صفات عاليه اى را در آنجاها مشاهده مى كردند كه در سرزمينهاى خود اثرى از آن نمى ديدند، لذا جذب اسلام شده، مسلمان مى شدند و بالاتر از اينها در كسوَت مناديان اسلام در آمده، به سرزمين و نزد مردم خويش مى رفتند و بدانجا آب و رنگ و شكل اسلامى مى دادند.

ص: 162

الْخاسِرِينَ»(1)؛ «و هركس جز اسلام [و تسليم در برابر فرمان حق] آيينى براى خود انتخاب كند، از او پذيرفته نخواهد شد، و او در آخرت، از زيانكاران است».

نيز مى فرمايد: «وَ مَنْ أَعْرَضَ عَنْ ذِكْرِى فَإِنَّ لَهُ مَعِيشَةً ضَنْكاً وَ نَحْشُرُهُ يَوْمَ الْقِيامَةِ أَعْمى»(2)؛ «و هركس از ياد من رويگردان شود، زندگى خفت بار و تنگى خواهد داشت؛ و روز قيامت او را نابينا محشور خواهيم كرد».

همچنين اسلام در زمينه هاى عملى نيز اصول و مقرراتى را وضع كرده، از جمله اين كه رسول اكرم صلى الله عليه و آله فرمودند: «فإنّ لكلّ قوم نكاحاً...(3)؛ همانا هر قومى را شيوه ازدواجى است».

و امام موسى كاظم عليه السلام فرموده اند: «ألزموهم بما ألزموا به أنفسهم(4)؛ آنان را به امورى ملزم كنيد كه خود بدان ملتزم شده اند».

حضرت على عليه السلام مى فرمايند: «... لحكمت بين أهل التوراة بتوراتهم و بين أهل الإنجيلبإنجيلهم و بين أهل الزبور بزبورهم(5)؛ سوگند كه ميان توراتيان طبق توراتشان و با انجيليان طبق انجيلشان و با زبوريان طبق زبورشان قضاوت خواهم كرد».

قرآن كريم در زمينه عقيده عملى به كافران مى گويد: «لَكُمْ دِينُكُمْ وَ لِيَ دِينِ»(6)؛ «آيين شما براى خودتان و آيين من براى خودم».

نيز مى فرمايد: «كَلاَّ إِنَّهُ تَذْكِرَةٌ * فَمَنْ شاءَ ذَكَرَهُ»(7)؛ «چنين نيست [كه آنها مى گويند] آن [قرآن] يك تذكر و يادآورى است. هركس بخواهد از آن پند مى گيرد».

در كتاب هاى الفقه: الجهاد، الفقه: القضاء و الفقه: الشهادات در اين باره مطالبى را آورده ايم.

آرى آدمى آن گاه كه حق را شناخت و فشارى بر گرده خويش احساس نكرد بايد حق

ص: 164

را اجابت كند خواه از دور [دستان] باشد يا از نزديكان؛ قرآن كريم در اين باره مى فرمايد: «وَ إِنْ أَحَدٌ مِنَ الْمُشْرِكِينَ اسْتَجارَكَ فَأَجِرْهُ حَتَّى يَسْمَعَ كَلامَ اللهِ ثُمَّ أَبْلِغْهُ مَأْمَنَهُ...»(1)؛ «و اگر يكى از مشركان از تو پناه بخواهد، به او پناه ده تا سخن خدا را بشنود [و در آن بينديشد ]سپس او را به محل امنش برسان».

پس از رسول خدا، مسلمانان [با فرمانبرى از اين آموزه الهى] از آن پيروى كردند و جز در موارد نادر، تاريخ به ياد ندارد كه مسلمانان، كافرى را به چشم پوشى بر عقيده اش - هرچند مشرك - مجبور كرده باشند. و لذا شخص رسول خدا صلى الله عليه و آله اسيران بدر، كافران مكه، يهوديان خيبر و كفار طائف را به خاطر عقايد و اعمال شان تحت فشار قرار ندادند.

در مقابل، استعمارگرانى بوده اند كه با توسل به زور قصد تحميل فرهنگ خويش بر ديگران را داشته اند، و چون راه، پيشاپيششان بسته شد عملاً ارمغانى جز رنج و نفرت نبردند و ميوه اى جز آن نچيدند و ملتها در اولين فرصتى كه يافتند دست رد بر سينه آنها زدند؛ آشكارترين گواه تاريخى اين پديده، دوران قرون وسطى در اروپاست؛ دوره ستم وحشتناك ارباب كليسا، دادگاه هاى تفتيش عقايد و فجايع ديگرى كه در تاريخ به صورت جزء به جزء ثبت شده است.

ص: 165

ص: 166

همكارى، امنيت و مانند آن را به فرد ارزانى مى كند؟ اگر چنين است پس لازم است كه فرد خود را در مقابل قوانين اجتماعى جامعه ملتزم ببيند و الا جامعه با واكنش از طرق گوناگون مانند تنها گذاشتن، تقبيح كردن، تبعيد نمودن، رويگردانى، دريغ از احترام نسبت به او، عدم همكارى با او و احياناً با برخورد شديد و خشن مجازاتش مى كند.

2. قانون دفع: اين واكنش در زمانى رخ مى دهد كه جامعه ببيند كه يك فرد يا يك گروه به شيوه اى زيانبار دست به نقض قانونهاى جامعه مى زند، در اين زمان جامعه با توسل به اين قوانين، متناسب با تخلف صورت گرفته، بر متخلف تنگ مى گيرد و از او نمى پذيرد كه بگويد: «من آزاد هستم» زيرا به او پاسخ خواهد داد:«دشمنان آزادى را نبايد آزاد گذاشت».

اين دو بند را ما قوانين تعديل اجتماعى مى ناميم.

توسل به اسلحه و در پناه آن خود را بر جامعه تحميل كند از آنجا كه نه اصلاح پذير است ونه مى توان از طرق صلح آميز او را كنار زد، جامعه در قالبى ديگر با او برخورد مى كند.

2. گفتيم كه روش اولى در جامعه پذيرى و تعديل اجتماعى روش اقناعى است اما اگر اين روش براى برخى افراد كاركرد مناسب خود را نشان نداد آنگاه است كه جامعه متوسل به روش دوم مى شود كه آن جبر و زور و به زندان انداختن و مانند آن است. اين روش هم از سوى دولت به كار گرفته مى شود و هم از سوى نهادهاى اجتماعى كه توان انجام آن را دارند. گاه اجبار به مرز صدور حكم اعدام مى رسد كه در اين صورت سود آن نصيب جريان تصفيه كننده نمى گردد بلكه به دو منظور ديگر انجام مى شود:

الف. پاك سازى جامعه از لوث وجود او.

ب. بازداشتن ديگر كسانى كه ممكن است انجام چنين خلافى را نيك و بجا به حساب آورده، مرتكبش شوند.

از مطالب گذشته روشن مى شود كه براى تعديل و جامعه پذيرى دو گونه فشار اجتماعى وجود دارد:

1. فشار جسمى و فيزيكى، كه محاصره اقتصادى از آن جمله است.

2. فشار روحى و روانى، بدين ترتيب كه فرد را از نظر اجتماعى بايكوت كرده، گرامى اش ندارند و او را به كارهاى سياسى و ادارى نگمارند.

قرآن كريم در سوره توبه به داستانى تصريح دارد كه همين معنا را تداعى مى كند، آن جا كه مى فرمايد: «وَ عَلَى الثَّلاثَةِ الَّذِينَ خُلِّفُوا حَتَّى إِذا ضاقَتْ عَلَيْهِمُ الأَرْضُ بِما رَحُبَتْ وَ ضاقَتْ عَلَيْهِمْ أَنْفُسُهُمْ وَ ظَنُّوا أَنْ لا مَلْجَأَ مِنَ اللهِ إِلاَّ إِلَيْهِ ثُمَّ تابَ عَلَيْهِمْ لِيَتُوبُوا إِنَّ اللهَ هُوَ التَّوَّابُ الرَّحِيمُ»(1)؛ «همچنين آن سه نفر كه [از شركت در جنگ تبوك] بازماندند، [و مسلمانان با آنان قطع رابطه نمودند ]تا آن حد كه زمين با همه وسعتش بر آنها تنگ شد؛ [حتى] در وجود خويش، جايى براى خود نمى يافتند؛ [در آن هنگام] دانستند پناهگاهى از خدا جز به سوى او نيست؛ سپس خدا رحتمش را شامل حال آنها نمود [و به آنها توفيق داد] تا توبه

ص: 169

كنند؛ خدا بسيار توبه پذير و مهربان است».

شأن نزول اين آيه آن است كه سه تن، از فرمان رسول خدا صلى الله عليه و آله براى شركت در جنگ تبوك سرپيچى كردند. پس از بازگشت از جنگ، ايشان فرمان دادند مسلمانان از همكارى و دوستى با آنان اجتناب كنند و از اين راه آنها در فشار قرار گرفتند تا آن گاه كه توبه نمودند و سر به اطاعت از پيامبر صلى الله عليه و آله نهادند، پيامبر صلى الله عليه و آله آن حصار اجتماعى را برداشتند(1).

بلال حبشى دو زن اسير را از كنار كشتگانشان عبور داد تا نزد پيامبر صلى الله عليه و آله آورد حضرت به او فرمودند: «أنزعت منك الرحمة يا بلال حيث تمرّ بامرأتين على قتلى رجالهما(1)؛ اىبلال، مگر مهر و رحمت از دلت رفته است كه اين زنان را از كنار كشته شدگان آنها مى گذرانى؟»

رسول خدا صلى الله عليه و آله از مثله كردن كشتگان كفار منع مى فرمودند و حضرت على عليه السلامنيز در ضمن وصيت خويش فرموده اند: «...و لا تُمَثِّلُوا بِالرَّجُلِ فَإِنِّي سَمِعْتُ رَسُولَ اللهِ صلى الله عليه و آله يَقُولُ إِيَّاكُمْ و الْمُثْلَةَ و لَوْ بِالْكَلْبِ الْعَقُورِ(2)؛ و دست و پا و ديگر اندام او را مبريد كه از رسول خدا صلى الله عليه و آله شنيدم كه فرمود: بپرهيزيد از بريدن اندام مرده هرچند سگى گزنده و هار باشد».

از اين سنخ دستورات اسلامى در لابلاى متون، فراوان ديده مى شود. بنابراين بايد كه:

1. جرم با جزا تناسب داشته باشد و از زياده روى حتى به اندازه يك اهانت اجتناب شود.

2. جريمه جنبه بازدارندگى داشته باشد نه آن كه براى انتقام گيرى و انگيزه هايى از اين قبيل انجام شود.

3. قانون عقلايى اهم و مهم مورد توجه دقيق قرار گيرد و به دقت اعمال شود؛ مثلاً اگر گذشت و عفو در موردى، بهتر، پر اثرتر و سودمندتر بود از مجازات صرف نظر شود، چنان كه رسول اللّه صلى الله عليه و آله اهالى مشرك شهر مكه را بخشودند و بدانها فرمودند: «إذهبوا فأنتم الطلقاء(3)؛ برويد كه شما آزاد شدگانيد».

اميرمؤمنان على عليه السلام نيز از سركشى اهل بصره گذشتند و آنها را بخشودند و در اين باره فرمودند: «فأني مننت على أهل البصرة كما منّ رسول اللّه صلى الله عليه و آله على أهل مكة(4)؛ بر مردم بصره منت نهادم، چنان كه رسول خدا صلى الله عليه و آله بر مردم مكه [به هنگام فتح آن] منت نهاد».

حضرت همچنين بازماندگان از خوارج را و نيز كسانى از اهل صفين كه بر آنها چيره شد بخشيدند. نيز در روايت است كه مردى نزد اميرمؤمنان عليه السلام به دزدى اقرار كرد. حضرت بدو

ص: 171

فرمودند: چيزى از كتاب خدا (قرآن) از بردارى؟ گفت: آرى، سوره بقره را. امام فرمودند: «قد وهبت يدك لسورة البقرة؛ پس دستت را به پاس سوره بقره به تو بخشيدم».

اشعث كه حاضر بود گفت: حدى از حدود خدا را تعطيل مى كنى؟ امام فرمودند: تو از اين حكم چه مى دانى؟ [بدان] هرگاه اقامه بينه شد، امام نمى تواند عفو كند و اگر شخص،بر خود اقرار كند، امام مى تواند عفو كند و مى تواند حد [سرقت ]جارى كند.(1)

آنچه براى جامعه اهميت دارد آن است كه كوتاهى كنندگان را به حد مقبول برساند و زياده روان را بازگرداند، نه آن كه تنها در پى آن باشد كه همواره مجازاتها را مو به مو اجرا كند، چه رسد به آن كه مجازاتهاى زياده از حد روا دارد، اين همان چيزى است كه نامش را «روح قانون» مى گذارند و چنين كارى بر عهده ولىِّ امر (حاكم) جامعه اسلامى است؛ خداى متعال در اين معنا مى فرمايد: «هذا عَطاؤنا فَامْنُنْ أَوْ أَمْسِكْ بِغَيْرِ حِسابٍ»(2)؛ «[و به او گفتيم] اين عطاى ماست؛ به هركس مى خواهى ببخش، و از هركس كه مى خواهى امساك كن، و حسابى بر تو نيست».

و مى فرمايد: «سَمَّاعُونَ لِلْكَذِبِ أَكَّالُونَ لِلسُّحْتِ فَإِنْ جاؤكَ فَاحْكُمْ بَيْنَهُمْ أَوْ أَعْرِضْ عَنْهُمْ...»(3)؛ «به سخنان دروغ بسيار گوش فرا مى دهند؛ و مال حرام فراوان مى خورند، پس اگر نزد تو آمدند، در ميان آنان داورى كن، يا [اگر صلاح دانستى] آنها را به حال خود واگذار».

آيات و رواياتى كه در صدد بيان اين كه ولىِّ امر آن شخص ذى صلاحى است كه روح قانون را از شكل صامت و جامد آن تشخيص مى دهد، بسيارند.

آدمى اگر گرسنه يا تشنه بماند يا در آتش بسوزد يا در معرض سرماى گزنده و شديد و امثال آن قرار بگيرد و اين فشارها به حدى برسد كه مقاومت و تحمل را از او بگيرد، خواهد مرد.

ممكن است بگوئيد كسانى كه در اثر تمرين و رياضت توان مقاومتشان افزايش مى يابد، از مجازات طبيعت مى رهند. بخش اول اين سخن درست است لكن اين به معناى عقب نشينى طبيعت در جدال با آن افراد نيست بلكه بدين معناست كه اين افراددر اثر تمرين، ممارست و رياضت، از حيطه يك قانون طبيعى خارج و در حيطه قانون طبيعى ديگرى وارد شده اند.

جامعه آن گاه كه در مقابل تخلف عضو يا اعضايى از خود به اعمال فشار متوسل مى شود قصد آن دارد كه كندروندگان و تندروندگان را به سلوك طبيعى و متعادل مطلوب خويش بازگرداند، لذا در بسيارى از اوقات كه يكى از اين دو گروه، مستحق تحمل مجازات جامعه است با لحاظ قانون اهم و مهم يا اصلا از مجازات صرف نظر مى كند و يا در آن تخفيف قائل مى شود چون انسان همانند درختى خشكيده نيست بلكه همچون شاخه اى تازه و باطراوت است. لذا كسانى كه مى انگارند در مقوله تعليم و تربيت و جامعه پذيرى انسان به اوامر تن مى دهد در اشتباهند.

باغبان براى اصلاح درختان وارد باغ مى شود و سپس هر درخت يا شاخه را كه بخواهد قطع مى كند، از شاخ و برگ اضافى آنها مى كاهد، درخت مى كارد و كارهايى امثال

آن انجام مى دهد و در مقابل، درختان تسليم بوده و به همه اين خواسته ها پاسخ مثبت مى دهند ولى آيا آدمى نيز موجودى اين گونه است؟ قطعاً خير، تربيت و اطاعت پذير كردن انسانها به بركت حركت در مسير قوانين حاكم بر اين پديده پيچيده، پديد مى آيد.

آدمى آميزه اى از عواطف، افكار، نيازها و صفاتى است كه بايد به آنها توجه كرد. براى جلوگيرى از كج روى كج روان و بازگرداندن آنان به راه مستقيم و يا مجازاتشان نيز قاعده همين است، حتى اگر آن مجازات، اعدام يك جانى باشد و بخواهند از اين طريق هم جامعه را از لوث وجود او تطهير كنند و هم ديگران را از اين گونه قانون شكنى برحذر دارند و بترسانند. ما در كتابهاى الفقه: الحدود و الفقه: القصاص و جز آن آورده ايم:

ص: 173

مجرمانى كه از نظر شرع مقدس اسلام محكوم به اعدام مى گردند بسيار اندك اند، مانند: مرتدى كه از ارتداد باز نگردد و ارتدادش نه از سر شبهه كه قطعى باشد، زناكارى كه با اكراه كسى را به اين عمل واداشته و يا با محارم خويش زنا كرده باشد. در ساير جرمهايى كه مجرمان مستوجب اعدام هستند مجازات قتل قابل جايگزينى با مجازاتى ديگر است؛ مانند جرم كسانى كه محارب خدا و رسولش شناخته شده اند و يا كسانى كه مرتكب قتل نفس شده اند و مواردى از اين قبيل حتى در دو مورد نخستين نيز حاكم اسلامى مى تواند مجرم را عفو كند همان گونه كه حضرت على عليه السلام لواط كننده محكوم به اعدام را بخشودند.

آرى اگر حاكم اسلامى هرچند از باب قاعده اهم و مهم عفو را لازم بداند، اين حق را دارد، چنان كه تفصيل آن در كتب ياد شده آمده است.

مشاركت كند و يا اصلا چنين حقى ندارد؟

آيا اقتصاد سرمايه دارى ايده آل است يا اقتصاد سوسياليستى و يا كمونيستى و يا سهميه بندى؟

آيا حكومت بايد از نوع ديكتاتورى پرولتاريا باشد يا از نوع دموكراسى سرمايه دارى يا دموكراسى سوسياليستى؟

آيا مجازات اعدام صحيح است؟

و بسيارى سؤلهاى ديگر.

در موارد فوق هيچ ملاك ثابتى نزد غير مسلمانان وجود ندارد و لذا در ميان چنين جوامعى مشاهده مى كنيم كه در هر برهه، به ايده اى متفاوت از گذشته خود ملتزم شده اند، گاه چيزى را مجاز اعلام مى كنند و همان را در برهه اى ديگر غير مجاز مى شمارند. و نيز جوامعى را مى بينيم كه در يك مسأله، نظرهاى متضادى را پذيرفته اند؛ چيزى در اين جامعه مجاز است و در آن جامعه غير مجاز چه بسا عملى كه در يك منطقه مجاز است درنقطه اى ديگر بر غير مجاز بودن آن تأكيدى بالغ داشته و مجازاتى شديد برايش در نظر گرفته باشند، مانند استعمال مواد مخدر كه در برخى ايالتهاى امريكا مجاز و در برخى ديگر به شدت با آن مبارزه و غير قانونى اعلام شده است با اين كه اين ايالتها همه تحت يك نظام سياسى واحد بنام ايالات متحده امريكا قرار گرفته اند. و از اين دست مثالها فراوانند.

جامعه اى كه فرد را مجرم شناخته، او را به پرداخت جريمه و يا مجازات محكوم مى كند، گاه از اجراى مجازات منصرف مى شود و كلاً از آن چشم مى پوشد و يا در مجازاتش تخفيف مى دهد و اين زمانى اتفاق مى افتد كه جامعه بر اساس مراعات قانون اهم و مهم تشخيص بدهد كه اصل اجراى مجازات يا عدم تخفيف در آن مفسده اى بدتر به دنبال خواهد داشت و باعث از دست رفتن مصلحت اقوى مى گردد. اينجاست كه قانون، براى حفظ مصلحت اهم از اجراى مجازات مقرر صرف نظر مى كند. چنين فرايندى گاه «مداراى اجتماعى» ناميده مى شود و چنين مدارايى غالباً به خاطر موارد زير

ص: 175

انجام مى شود:

1. پايگاه اجتماعى فرد متخلف و ناقض قانون؛ هرچه رفيع تر باشد، چشم پوشى و اغماض از وى بيشتر خواهد شد، اين پيامد دو علت دارد يكى ناپسند و ديگرى پسنديده.

الف. گاه تخفيف يا صرف نظر از مجازات به منظور تملق و چاپلوسى صورت مى گيرد كه امرى ناپسند است و اسباب سقوط امت را فراهم مى آورد، اگر جرم بزرگان بخشوده شود اين عادت ناپسند به طبقات و اقشار ديگر نيز سرايت مى كند و حاصل آن نابودى قانون و انهدام جامعه است. به همين دليل بود كه رسول خدا صلى الله عليه و آلهيكبار بر تنبيه زنى كه در ميان قوم و قبيله خود داراى مقامى رفيع بود اصرار ورزيد.

ب. بخشودگى بزرگان گاه محصول رعايت قاعده اهم و مهم است. مثلاً اگر نيكوكارى مشهور، جرمى مرتكب گردد، در صورتى كه مجازات او سبب قطع نيكوكارى وى گردد، عقل چون بقاى احسان را در گرو بخشودگى مجازات او مى بيند مجازاتش تخفيف مى يابد و يا بخشوده مى شود. مثال ديگر آن است كه اگر رئيس ارتش مرتكب خيانتى گردد و مجازاتش سبب آن شود كه توجهى به ارتش نكند و در نهايت ارتش در مقابل دشمن شكست بخورد، عقل براى مراعات امر اهم يعنى حفظ صلابت و نيرومندى ارتش، از مهم كه همان مجازات فرمانده خاطى است صرف نظر مى كند. در حادثه اى فردى به نام حاطببا نوشتن نامه اى به مشركان مكه به پيامبر خيانت كرد، لكن چون رسول خدا صلى الله عليه و آلهبقاى او را اهم از مجازاتش تشخيص دادند او را بخشيدند، البته مخفى نماند كه ميان كرم و اسراف مرز باريكى است مانند مرز باريك ميان تهور و شجاعت و چنين مرز باريكى را ميان مفاد دو بند الف و ب نيز مشاهده مى كنيم، لذا بايد موارد بخشودگى به دقت ملاحظه شود تا اگر مشمول مورد «الف» است تحت عنوان «ب» قرار نگيرد، و بالعكس.

در صورتى كه عرف جامعه درباره ماهيت يك بخشودگى اختلاف نظر پيدا كردند در اينجا راه حل اصولى و پايان بخش اختلاف، تنفيذ و اجراى قانون است مگر آن كه خلاف

ص: 176

آن ثابت گردد. اين حالت درست شبيه آن است كه در اصول فقه مى گوييم: هنگام شك به اصول عمليه رجوع مى كنيم.

گاه اتفاق مى افتد كه جايگاه عالى اجتماعى فرد مجرم نتيجه اى معكوس مى دهد، به اين بيان كه اگر مجرم فردى معمولى باشد، چشم پوشى از خطاى او ممكن است.

اين در شرايطى است كه قانون مربوطه بدان درجه از اهميت نباشد كه پى گيرى تخلفهاى جزئى همه متخلفان ضرورى باشد، مانند اين كه فردى فقير از دادن بليط اتوبوس بين شهرى متعلق به دولت فرار كند و دليل تخلفش هم آن باشد كه پول به همراه نداشته و از سوى ديگر سفرش ضرورى بوده است.

آرى گاه از جرمى اين گونه مى توان گذشت لكن همين تخلف اگر از يكى از خواص و نخبگان جامعه سربزند، بايد مجازات و توبيخ گردد، چرا كه چنين كسى موظف است با رعايت دقيق قوانين، هرچند جزئى باشد، شأن و جايگاه اجتماعى ويژه خود را حفظ كند، مانند آن كه اگر فرد متخلف يك دانشمند، واعظ و نظير آن باشد. جمله معروفى است كه مى گويد: «زلة العالِم زلة العالَم؛ با لغزش عالِم، عالَمى مى لغزد».

اميرمؤمنان عليه السلام مى فرمايند: «قصم ظهري [ إثنان:] عالم متهتك و جاهل متنسك(1)؛ دوكس كمرم را شكستند: عالم بى بند و بار و جاهل زهدپيشه».

همچنين در حديث آمده است: «إن اللّه يغفر للجاهلين سبعين ذنبا قبل أن يغفر للعالم ذنباواحدا(2)؛ به يقين خداى سبحان پيش از آن كه گناه و لغزشى از عالم ببخشايد، هفتاد گناه و لغزش جاهلان را مى آمرزد».

2. مورد ديگرى كه در مداراى اجتماعى با مجرمان اثر مى گذارد ادوارى است كه جامعه در ناآرامى، بى ثباتى و بحران به سر مى برد. اصولاً خود اين پديده ها موجب آن مى شوند كه جامعه نسبت به برخى تخلفات و جرائم واكنش شديدترى و نسبت به برخى ديگر اغماض نشان دهد.

ص: 177

مثلاً در ايام قحطى، جامعه نسبت به مجرمى كه براى سد جوع دست به سرقت غذايى زده است به چشم اغماض مى نگرد، در حالى كه همان جامعه در دوران رفاه، از جرم او در نمى گذرد.

لذا در شريعت اسلامى آمده است: «دست سارق در روزگار قحطى و گرسنگى قطع نمى شود»، و بالعكس، جامعه در حال جنگ، فردى را كه با دشمن ارتباط برقرار كند به شدت مجازات مى كند در حالى كه در ايام صلح، با او برخوردى در آن حد و اندازه نمى كنند. مثالهايى از اين قبيل فراوانند.

3. مورد سومى كه در بخشودگى، تشديد يا تخفيف مجازات، و در مجموع مداراى اجتماعى با مجرم اثر دارد آن است كه متخلف وابسته به گروهى باشد. در چنين شرايطى گاه به خاطر شأن و اعتبار جايگاه اجتماعى آن گروه، نسبت به متخلف شدت عمل به خرج داده مى شود و گاه به همين دليل بايد در مجازات با او مدارا شود.

مثلاً جامعه، به كارگيرى حيله هاى سياسى از سوى عضو يك حزب را تحمل نمى كند و او را به شدت مجازات مى كند. در حالى كه استفاده از آن گونه حيله ها توسط عضو يك بنگاه اقتصادى تشديد در مجازات را بدنبال نمى آورد. و لذا در اسلام براى جرائمى مانند زناى با محارم، تجاوز به عنف و امثال اينها، قوانين و مجازاتهايى فوق العاده با اهميت مقرر داشته، در حالى كه قوانين ظهار و لعان در اين سطح از اهميت قرار ندارند.

بايد دانست كه به دليل آن كه اسلام دين انسانيت و آزادى هاست، از ميزان قوانينى كه بازدارنده فعاليت ها و تحرك آدمى است كاسته، لذا در قوانين اسلامى، براى بسيارى ازتصرفات و آزادى ها بازدارنده اى وجود ندارد. در حالى كه قوانين مصوّب جهان امروز به دليل آن كه در آن ماديات به جاى انسان كامل محور قرار گرفته، گرفتار كثرت و فراوانى شده و اين فراوانى منجر به فزونى قوانين بازدارنده تحرك آدمى گرديده است.

مقوله انحراف اخلاقىِ مربى دينى نيز سخت مشكل آفرين است، اما اگر همين انحراف از انسانى عادى، به ويژه اگر از مراكز دينى و خواستگاه هاى فضايل دور باشد، سر بزند،

ص: 178

چونان مورد اول مفسده انگيز و مشكل آفرين نخواهد بود.

4. مورد چهارمى كه به مداراى اجتماعى با متخلف منجر مى گردد اين است كه قانون نقض شده از چه درجه اهميتى برخوردار است. اگر ميزان اهميت بالا باشد با متخلف مدارا نمى شود و در موارد ديگر جا براى مدارا وجود دارد. ما در كتابهاىالحكم فى الاسلام، نريدها حكومة اسلامية و الفقه: السياسة به برخى توضيحات درباره مورد فوق اشاره كرده ايم.

روايات فراوانى در تأكيد بر مدارا - حتى در غير موارد ضرورت - وارد شده است، زيرا اين كار موجب بهبودى و پيشرفت آن مى گردد و ما به برخى از آنها اشاره مى كنيم:

عبداللّه بن سنان از امام جعفر صادق عليه السلام نقل مى كند كه پيامبر خدا صلى الله عليه و آله فرمودند: «أمرني ربي بمداراة الناس، كما أمرني بالفرائض(1)؛ پروردگارم همان گونه كه مرا به انجام واجبات دستور داده، به مدارا با مردم نيز فرمانم داد».

حسين بن حسن نيز مى گويد از ابو جعفر، امام باقر عليه السلام شنيدم كه فرمودند: «جاء جبرئيل

إلى النبي فقال: يا محمد! ربك يقرئك السلام و يقول لك: دار خلقي(2)؛ جبرئيل نزد پيامبر آمد و گفت: اى محمد! پروردگارت سلام مى رساند و به تو مى گويد: با آفريدگانم مدارا كن».

سكونى نيز از ايشان نقل كرده كه رسول خدا صلى الله عليه و آلهفرمودند: «ثلاث من لم يكن فيه لم يتم له عمل: ورع يحجزه عن معاصي اللّه، و خلق يداري به الناس، و حلم يرد به جهل الجاهلين(3)؛ سه چيز است كه اگر در كسى نباشد هيچ كارش كمال نمى يابد: تقوايى كه او را از معصيتهاى الهى باز دارد و اخلاقى كه به كمك آن با مردم مدارا كند و حلمى كه با آن پاسخ جهالت جاهلان را بدهد».

مسعدة بن صدقه نيز از ايشان نقل مى كند كه رسول خدا صلى الله عليه و آله فرمودند: «مداراة

ص: 179

الناس نصف الايمان، و الرفق بهم نصف العيش(1)؛ نيمى از ايمان مداراىِ با مردم و نيمى از زندگىِ خوش، نرمى با آنان است».

حذيفة بن منصور نيز از ايشان روايت مى كند كه فرمودند: «إن قوماً قلَّت مداراتهم للناس فألقوا من قريش، و أيم اللّه ما كان بأحسابهم بأس، و إن قوماً من غير قريش حسنت مداراتهم فألحقوا بالبيت الرفيع(2)؛ قومى بودند با مردم مدارايى اندك داشتند لذا در عين آن كه از حيث شرافت و آبرومندى چيزى كم نداشتند از قريش عقب افتادند و به خدا قسم قوم ديگرى غير قريش وجود داشتند كه به نيكى با مردم مدارا مى كردند و لذا در زمره خاندانهاى ارجمند قرار گرفتند».

سپس امام فرمودند: «من كفّ يده عن الناس، فإنّما يكفّ عنهم يد واحد، و يكفّون عنه أيدي كثيرة(3)؛ آن كسى كه دست خود را از ظلم به مردم باز مى دارد در عمل از يك دست اندازى به آنها اجتناب كرده، در مقابل، ديگران از دست اندازى هاى فراوان به او پرهيز مى كنند».

ص: 180

اقتصادى تأسيس مى كند كه بطور دائمى امور اقتصادى منطقه مصيبت زده را سامان دهد.

2. جمع به سرعت از بين مى رود و افراد آن همان گونه كه بشكل ناگهانى فراهم مى آيند به ناگهان نيز پراكنده مى شوند.

چنين پديده اى را «غوغاييان» نيز مى نامند؛ پديده اى كه جز ضرر و تخريب چيزى به بار نمى آورد و پراكنده شدن براى اعضاى آن مفيدتر است، چرا كه حداقل افراد پس از پراكنده شدن هر يك به كار خود مى پردازند.

حضرت على عليه السلام در توصيف غوغاگران مى فرمايند: «...هُمُ الَّذِينَ إِذَا اجْتَمَعُوا ضَرُّوا و إِذَا تَفَرَّقُوا نَفَعُوا(1)؛ همان هايى كه چون فراهم آيند زيان رسانند و چون پراكنده شوند سود دهند».

3. جمع برخلاف اعضاى گروه، هم سنخ و متجانس نيستند، زيرا جمع به شكل ناگهانى و بدون هدف و برنامه ريزى قبلى پديد مى آيد، لكن اعضاى يك گروه بر اساس اهداف مشترك و آگاهانه در كنار يكديگر قرار مى گيرند. يك گروه سياسى يا پرورشى به منظور كمك براى به حركت در آوردن چرخ سياست يا پرورش جامعه به وجود مى آيد لذا تنها متخصصان و صاحبان دانشهاى مربوط بدان و... گرد هم مى آيند ولى در ميان يك جمع كه براى ديدن يك منظره يا حادثه اى ناگوار اجتماع كرده اند، عالم، جاهل، كارمند، بيكار و خلاصه همه گونه انسان مشاهده مى شوند.

4. جمع بدون گردهم آمدن افراد در يك زمان، حاصل مى شود مانند جمع شدن كسانى براى انتخاب نمايندگان خود، كه يك يك مى آيند و رأى مى دهند و مى روند و اجتماعى رخ نمى دهد و نيز مانند كسانى كه يكى پس از ديگرى براى شركت در يك وليمه مى روند، اما گردهم آمدن از لوازم گروه است زيرا در گروه با اعضا مشورت مى شود، تصميم گروهى گرفته و تقسيم كار مى شود وتمامى اينها نيازمند گردهمايى است، هرچند اين گردهم آمدن بصورت ايجاد ارتباطات غير حضورى و حتى گاه بصورت صوتى و تصويرى و يا از طرق ديگر باشد.

ص: 182

5 . جمع غالباً تحت تأثير احساسات شديد قرار مى گيرد، بدون آن كه در عواقب آنانديشه اى به كار برده شود و به همين خاطر، سلطه عاطفه هاى سركش و يك سونگرى در فكر و عمل، فرد را در جمع ذوب و هضم مى كند. بيشتر ديكتاتورها به منظور سوق دادن مردم به سوى اهداف ناصواب خويش از اين مسأله سوء استفاده كرده و مى كنند. پيامد چنين كارى تقديس ديكتاتور و قرار گرفتن او در حاشيه امن حركتهاى ناآگاهانه و غوغا سالارانه اى است كه فرد ديكتاتور آنها را دامن زده است.

به هر روى اين نيز بايد مد نظر قرار بگيرد كه چنين آفتى - چه به جان گروه ها بيافتد و چه جمعها - عكس العملهايى به دنبال دارد كه به شرح زيرند:

الف. پيروزى نهايى عقل بر عاطفه. در پى اين عكس العمل، آن دسته از اقدامات احساسى كه در مقاطع اوليه، معمول، معقول و بجا تلقى مى شود در زمره زشت ترين و نكوهيده ترين پديده هاى غير انسانى قرار مى گيرد و در امتداد تاريخ چيزى جز رو سياهى و نكوهش براى عاملان آن باقى نمى گذارد.

ب. سقوط هولناك ديكتاتورى كه سلسله جنبان آن فتنه گريها و شورشهاى كور بوده است و بدين ترتيب زشتيها، فريبكاريها و خدعه هاى او بر جمع يا گروه هويدا مى شود.

ج. سلطه يافتن دشمنان بر آن گروه مسلط و اين بدان دليل است كه آن دشمنان همواره سلوكى عاقلانه و حسابگرانه داشته و اين گروه با تكيه بر ناآگاهى و سلوك احساسى مردم به حكومت خود ادامه مى داده اند. و از آنجا كه احساسات، توان سازندگى ندارد، دچار افت و سقوط مى شوند در حالى كه عقل با تكيه بر قوه سازنده خويش، در نهايت پيروزمند چنين ميدانى خواهد بود.

بنى اميه مثال گروه هايى هستند كه در گذشته تاريخ سوار بر احساسات و عواطف توده مردم، حركت مى كردند، اينان با فرصت طلبى و سوء استفاده، عواطف و احساسات مردم ساده لوح را به اهرمى براى ضديت با اهل بيت عليهم السلام تبديل كردند و لذا بر اين انسانهاى پاك مسلط شده و آنان را در هم كوبيدند، اما خود نيز به لعن شدگان هميشگى تاريخ تبديل شدند.

در عصر حاضر نيز كسانى نظير هيتلر، استالين، موسيلينى و مائو مثالهاى بارز چنين

ص: 183

ديكتاتورهايى هستند و البته تمامى اينان به سقوطى سريع دچار شدند، نفر نخست دست به خودكشى زد و در پى آن آلمان به دو پاره تجزيه شد. نفر دوم را پس از مرگش به آتشكشيدند و نفر سوم به سقوطى خفت بار دچار شد و كشورش به جولانگاه مافيا و فراماسونرى و خشونت و تندروى تبديل گرديد. مائو نيز رسواى تاريخ گرديد و در نهايت دشمنانش جانشين او شدند.

در كشورهاى اسلامى نيز به ديكتاتورهايى از اين گونه برخورد مى كنيم آتاتورك ها، پهلوى ها، ياسين الهاشمى ها و... نمونه هاى آنند.

6. جمع ها غالباً و برخلاف گروه ها از تركيب ثابتى برخوردار نيستند. در گروه ها اعضا غالباً دوام مى يابند و جايگزينى آنان كم روى مى دهد، اما در پاره اى جمعها، مانند جمع شدن كسانى كه براى ديدن آثار زلزله آمده اند و جمع كسانى كه در هنگام شورش هاى خودجوش اجتماع كرده اند، مشاهده مى كنيم كه برخى افراد دائماً از همراهى منصرف و جدا، و در همان حال عده اى ديگر بدان جمع ملحق مى شوند و در تمام مدت تجمع، اعضاى آن پايدار و ماندگار نيستند و هركس به راهى مى رود.

پيشه كسى است كه از سود خرد و تجربتى كه او را داده اند محروم ماند».

«أَغْنَى الْغِنَى الْعَقْلُ و أَكْبَرَ الْفَقْرِ الْحُمْقُ(1)؛ برترين ثروت، عقل است و بدترين فقر، بى خردى».

«لا غِنَى كَالْعَقْلِ و لا فَقْرَ كَالْجَهْلِ(2)؛ هيچ ثروتى چون خرد، و هيچ فقرى چون نادانى نيست».«لا تَرَى الْجَاهِلَ إِلا مُفْرِطاً أَوْ مُفَرِّطاً(3)؛ نادان را نبينى جز اين كه كارى را از اندازه فراتر كشاند [و افراط نمايد] و يا بدانجا كه بايد نرساند [و تفريط كند]».

«إِذَا تَمَّ الْعَقْلُ نَقَصَ الْكَلامُ(4)؛ چون خرد كمال يابد، گفتار نقصان پذيرد».

«لا مَالَ أَعْوَدُ مِنَ الْعَقْلِ و لا وَحْدَةَ أَوْحَشُ مِنَ الْعُجْبِ و لا عَقْلَ كَالتَّدْبِيرِ...(5)؛ هيچ مالى از خرد سودمندتر، و هيچ تنهايى از خودپسندى ترسناكتر، و هيچ خردى چون به تدبير انديشيدن نيست».

«التَّوَدُّدُ نِصْفُ الْعَقْلِ(6)؛ دوستى ورزيدن نيمى از خرد است».

«أَوَّلُ عِوَضِ الْحَلِيمِ مِنْ حِلْمِهِ أَنَّ النَّاسَ أَنْصَارُهُ عَلَى الْجَاهِلِ(7)؛ نخستين پاداش بردبار از بردبارى خود آن است كه مردم در برابر نادان يار او خواهند بود».

«مَا اسْتَوْدَعَ اللهُ امْرَأً عَقْلاً إِلاّ اسْتَنْقَذَهُ بِهِ يَوْماً مَا(8)؛ خدا خرد را نزد كسى به وديعت ننهاد، جز كه روزى او را بدان نجات داد».

«كَفَاكَ مِنْ عَقْلِكَ مَا أَوْضَحَ لَكَ سُبُلَ غَيِّكَ مِنْ رُشْدِكَ(9)؛ از عقلت تو را همين

ص: 185

بس كه بى راهه گمراهى ات را از شاهراه راه يافتگى ات به تو بازشناساند».

«الْحِلْمُ غِطَاءٌ سَاتِرٌ و الْعَقْلُ حُسَامٌ قَاطِعٌ فَاسْتُرْ خَلَلَ خُلُقِكَ بِحِلْمِكَ و قَاتِلْ هَوَاكَ بِعَقْلِكَ(1)؛ بردبارى پرده اى است پوشاننده، و خرد شمشيرى است بران، پس نقصهاىِ خلقت خود را با بردبارى بپوشان، و با خرد خويش، با هواى نفست بستيز».

«... لا يَغُشُّ الْعَقْلُ مَنِ اسْتَنْصَحَهُ(2)؛ خرد كسى را كه از آن نصيحت خواهد خيانت نكند».

از حضرت درخواست شد كه صفات خردمند را باز شمارد. ايشان فرمودند: «هُوَ الَّذِي يَضَعُ الشَّيْءَ مَوَاضِعَهُ(3)؛ خردمند آن است كه هر چيزى را در جاى مناسبش نهد». به ايشانگفتند: نادان را براى ما تعريف كن فرمودند: وصف كردم.

2. احساسات پر حرارت كه آنان را به حركت در آورد و محركى براى پيشرفتشان باشد.

اين هر دو، ضامن بقاى گروهند و با از دست دادن يكى از اين دو، گروه رو به تفرق و نابودى مى نهد.

هر چه فلسفه زيست اجتماعى گروه براى اعضا دلچسب تر باشد، ايمانشان بدان سخت تر مى گردد و هرآنچه فعاليت عاطفى در درون آنها بيشتر باشد، رشته پيوند گروه نيرومندتر مى گردد و شتاب پيشروى آن افزونتر مى شود و البته در شرايط معكوس پيامدى معكوس رخ مى نمايد. همچنان كه اگر گروه معتقد و ملتزم به قانون جذب باشد يعنى مانند شركتهاى سهامى اقتصادى بر جذب مردم مبتنى باشد، آن گاه دو امر پيش گفته تأثيرى دوچندان در جذب افراد به سوى گروه خواهد داشت خواه اين افراد اعضاى آن باشند، خواه ياران و خواه هواداران.

مجهز است و نيز قادر به برآوردن نيازهايش مى باشد؛ پيوستگان به آن احساس امنيت مى كنند، و هرچه گروه نيرومندتر باشد اين احساس امنيت عميق تر و گسترده تر مى شود.

4. احساس ارزشمندى: چنين احساسى را افراد خارج از گروه نمى توانند تجربه كنند. عضو يك گروه، ارزشى به اندازه تمام گروه مى يابد، توجه داشته باشيد كه ارزشمندى گروه به معنى مجموع ارزشمنديهاى تك تك اعضا نيست بلكه گروه هويتى مستقل و جمعى دارد، مثلاً اگر هر فرد داراى اعتبارى معادل يك دينار باشد، ايجاد يك گروه ده نفرى از اين افراد اعتبارى معادل يكصد دينار ايجاد مى كند.

5 . احساس انبساط و گستردگى وجودى است كه فرد خود را مانند قطره آبى مى بيند كه در يك ظرف پر از آب مى افتد و گستردگى مى يابد، با اين تفاوت كه گسترش وجودىقطره گستره اى مادى و گستردگى وجودى فرد شكلى معنوى دارد.

در كنار تمامى موارد فوق چيزى كه از فرط ظهور، نيازى به يادآورى ندارد آن است كه فرد با عضويت در يك تشكل تجارب عملى فراوانى از گروه مى آموزد، كه آموختنشان براى افراد به تنهايى ميسر نيست، تمدن پيش از آن كه پديده اى علمى و نظرى باشد ماهيتى عملى دارد و اين، اجتماع و زندگى اجتماعى است كه تمدن را پديد مى آورد و لذا جامعه را جز آن كسى كه در بخشى از آن بوده، نمى فهمد؛ علماى اخلاق گفته اند: انسانى را كه به تنهايى زندگى مى كند نه مى توان عادل ناميد و نه صادق و نه امين و نه با وفا و نه...، زيرا اينها صفاتى عملى اند نه صرفاً ذهنى يعنى تنها در اثر زندگى در متن جامعه است كه آدمى صادق، كاذب، امين يا خائن نام مى گيرد.

مى كند و حكومت نوع دوم تنها بر جسم مردم حاكميت دارد.

ب. هدفى كه گروه در سر مى پروراند: هرچه هدف يك گروه متعالى تر باشد، اعضايش بدان ملتزم تر مى شوند و اين امر پيوستگى اعضا را به گروه محكمتر و عمر گروه را ديرپاتر مى كند. بسيار تفاوت است ميان گروهى كه هدفش را نجات مسلمين قرار مى دهد و گروه ديگرى كه بهسازى و زيباسازى شهرى را دنبال كند. تفاوت ميان فلسفه يك گروه و هدف آن مانند تفاوت ميان استحكام و قوت موضوع كتابى است و هدفى كه از آن كتاب انتظار مى رود.

ج. سرپرستى گروه: هرگاه رهبرى به بزرگان گروه واگذار شود كه از نظر شخصيتى و فكرى داراى قدرت و توانمندى بيشترى هستند، استمرار و دوام گروه افزايش مى يابد. و عكس اين قاعده نيز صدق مى كند، گرچه قوت و ضعف رهبرى گروه در بسيارى ازاوقات تابع شخصيت و توانمندى متوليان و به عهده گيرندگان آن است، لكن آنچه در ايجاد قوت و ضعف نقش عمده ترى دارد تركيب گروه است. گاه نظام درونى گروه به گونه اى است كه زمينه را براى رهبرىِ شايستگان فراهم مى كند و گاه چنين نيست. مثلاً در برخى حكومتها گاه قانون چنان دقيق تنظيم مى شود كه هركس برتر و تواناتر است به حاكميت مى رسد و گاه نيز خلاف اين رخ مى دهد.

د. اطاعت از رهبرى گروه: هرچه اعضاى گروه از اطاعت پذيرى بيشترى در قبال رهبر برخوردار باشند، گروه، بيشتر و بهتر به حركت خويش ادامه مى دهد. از اينجاست كه يكى از شرايط اسلام، شنيدن و اطاعت كردن است. البته منظور از اين تعبير، تقليد كوركورانه نيست، بلكه منظور آن است كه هرگاه درستى و راستى راهى معلوم شد و آگاهانه درك گرديد از آن پس بايد در اين مسير مطيع بود.

اميرمؤنان عليه السلام در اين باره مى فرمايند: «... وَ ثِقُوا بِالْقَائِدِ فَاتَّبَعُوهُ...(1)؛ به پيشواى خود اعتماد كردند و در پى او رفتند».

ه . توسعه كمى و كيفى منابع انسانى در گروه: گروه هايى كه در پى توسعه نيروى انسانى

ص: 189

خود - اعم از اعضا، هواداران و مدافعان خود - هستند، نيرومندتر از ساير گروه ها خواهند بود، چه اين كه توسعه بروز شايستگيها و قابليتها و دوام حركت را در پى خواهد داشت. از اين رو تشكلها همواره به رشد كمى نيروى انسانى خود مى انديشند، هرچند همان طور كه در مسائل پيشين گفته شد، محدوديت و عدم گستردگى اعضاى گروه از نظر كمى نيز ويژگى خود را دارد، لكن آنچه ما در صدد تحصيل آن هستيم در گرو فراوانى نيروى انسانى نيز هست، حديث شريفى كه از پيامبر اكرم صلى الله عليه و آلهروايت شده نيز گويا و شاهد بر همين نكته است و كثرت افراد را در نظر دارد؛ روايتى كه مى فرمايند: «يد اللّه مع الجماعة(1)؛ دست خدا همراه جماعت است».

و. نظم دقيق و صحيح: هرگاه گروه داراى نظمى دقيق تر و اعضاى سالمتر بيشترى باشد توانمندى و دوام آن افزونتر خواهد بود، زيرا نظم هرچه را در جاى مناسبش قرار مى دهد،شرح وظايف را به گونه اى مشخص مى كند و از هم تفكيك مى نمايد كه بر دوش گرفتن آن آسانتر مى شود و در نتيجه حيات گروه دوام بيشترى مى يابد و البته عكس اين حالت نيز صحيح است. فقدان سوابق درخشان گروه نيز موجب ضعف مى گردد. داشتن سوابق درخشان عامل اعتماد به نفس براى اعضا و موجب استقامت آنها در شرايط گوناگون است و لذا رهبرى گروه بايد بينديشد كه گروه چه به دست مى آورد و در زمينه سازى و فعاليت براى كسب سوابق درخشان و افتخارآميز نيز اهتمام ورزد و تلاش كند تا اعضاى گروه را از اين طريق نيز به پيش سوق دهد.

ز. نظارت دائمى و دقيق: نظارت دائمى و دقيق بر همه شئون مربوط به عملكرد رهبرى گروه و اعضا به منظور كاستن از دامنه خطاها از جمله اقدامات ضرورى است. زيرا اين شيوه به اعضاى گروه دلگرمى مى بخشد و اين دلگرمى اعضا را براى فعاليت بيشتر و شتابگير تشويق مى كند. در مقابل، خطاهاى فراوان موجب دلسردى و پراكندگى آنان مى شود و اين پيامد به ضميمه هرج و مرج كلى يا جزئى، ضريب عملكرد گروه را از همان ميزان عادى نيز به سرعت پائين مى آورد.

ص: 190

ح. رازدارى: اين متغير مربوط به گروه هايى مى شود كه ماهيتى سرى دارند؛ تعهد و پايبندى بيشتر در رازدارى، سلامت و توانمندى گروه را به دنبال دارد.

ط. سوابق درخشان: اينك نوبت به آن رسيده كه به نقش گذشته و سوابق گروه اشاره كنيم؛ هرچه دستاوردها در گذشته بيشتر و گذشته، درخشان تر باشد رابطه و علاقمندى اعضا به گروه به گونه اى شتابگير افزون تر مى گردد كه در نهايت به بقا و دوام آن استحكام و استمرار بيشترى مى بخشد و اتفاقاً يكى از اسرار لزوم عصمت انبيا و امامان همين است كه نبايد در گذشته، حال و آينده آنان، هيچ شائبه ناكارآمدى، گناه و خطايى مشاهده شود بلكه بايد داراى گذشته اى پاك و طاهر و درخشان باشند تا اعتماد، دلگرمى و اطاعت پذيرى مردم از آنان سلب نشود.

ى. رايزنى و مشورت: اين ويژگى هرچه در يك گروه نيرومندتر گردد، بر استوارى آن مى افزايد، در حالى كه ديكتاتورى و خودمحورى و خودكامگى باعث پراكندگى دلها و يأس و نااميدى شده و نابودى گروه را به دنبال خواهد داشت.

ص: 191

ص: 192

و مهم برقرار كند. مثلاً بودجه تخصيصى براى رسانه ها، در راديو، تلويزيون و روزنامه ها به سهبخش تقسيم و سپس هزينه مى شود. حال اگر بنا باشد براى اصلاح برنامه هاى تلويزيونى نيمى از كل بودجه براى تلويزيون صرف شود، به همان ميزان از بودجه اختصاصى هر يك كاسته خواهد شد، لذا بايد مطالعه شود كه آيا اين اقدام انجام شود و يا عدم تغيير و حفظ بودجه آنها ضرورى تر است. در اينجا اگر نتيجه مطالعات و نظرسنجى ها اين باشد كه نارضايتى حاصله بر اثر كاهش بودجه بيش از نارضايتى از برنامه هاى كنونى است، بالطبع عدم تغيير در دستور كار قرار مى گيرد. وانگهى آنچه را كه براى جامعه مطلوب است اصطلاحاً «ارزش اجتماعى» مى نامند. و هرچه رابطه ميان جامعه و آن ارزش مستحكمتر و عميق تر باشد ارزش اجتماعى آن بالاتر مى رود و در شرايط معكوس نتيجه معكوس خواهد داد. شناخت ارزشهاى اجتماعى از جمله مهمترين امور مورد توجه سياستمداران است، چه اين كه آنها موجوديت و بقاى خود را در گرو چنين آگاهى اى مى بينند.

لم يفعل فعليه لعنة اللّه (1)؛ آن گاه كهبدعتها در امتم هويدا شوند بر عالم فرض است كه دانش خويش را [براى مقابله با آنها] آشكار سازد و اگر چنين نكند لعنت خدا بر او باد». حضرت على عليه السلام نيز مى فرمايند: «لولا... ما أخذ اللّه على العلماء أن لا يقارّوا على كظّة ظالم و لا سغب مظلوم، لألقيت حبلها على غاربها، و لسقيت آخرها بكأس أوّلها...(2)؛ اگر خداى سبحان علما را نفرموده بود تا ستم كار شكمباره را بر نتابند، و به يارى گرسنگان ستمديده بشتابند، رشته اين كار را از دست مى گذاشتم، و پايانش را چون آغازش مى انگاشتم».

پس بايد متفكران به آگاهى بخشى مردم بپردازند؛ حجاب ظلمات جهل را بدرند، امت را به آزادى خويش برسانند و ارزشها را بدانها بشناسانند.

2. در زمان سلطه سرمايه: هرچند ثروت خود توانى ندارد اما نقش خطيرى در تبليغات و عوام فريبى و گمراه سازى دارد و چه بسا كه اين امر بدترين حالت دو امر فوق باشد، زيرا به گونه اى مردم را تخدير مى كند كه خود با پاى خود به دنبال جلاّد روان شوند و به مسلخ بروند؛ در حديثى از پيامبر اكرم صلى الله عليه و آله درباره نوعى سوء استفاده از سرمايه يعنى رشوه مى خوانيم: «لعن اللّه الراشي و المرتشي(3)؛ خدا لعنت كند رشوه دهنده و رشوه گيرنده را».

نيز در روايت آمده است كه در روز قيامت از آدمى پيرامون ثروتش و مصارف آن مى پرسند كه چگونه به دست آورده و در چه راهى هزينه كرده است. ما در كتاب الفقه: الاقتصاد گفته ايم كه چگونه سرمايه بر جامعه مسلط مى شود و زمينه خرابى سياست و قانون و مانند اين دو را فرا مى آورد. براى رفع اين مشكل نيز محتاج آگاهى بخشى به توده ها هستيم تا از رهگذر آن قربانى جهلِ مورد نظر استبداد نشوند.

شود با پرسشهاى مطبوعاتى و امثال آن در شئون گوناگون، پرده از افكار خود بردارد.بنابراين، اكتفاى به آمارهاى رسمى نمى گذارد فرد يا تشكيلات متولى نظرسنجى، از آنچه مى خواهد، پرده بردارد و آثار آن را مطالعه كند.

او ممكن است با پذيرفتن غيرمنطقى نظرسنجى صرف، در مورد امر خلاف واقعى با واقعيتى مستور دچار اشتباه شود و آن را واقعيت جامعه بپندارد و به منظور اقدام مناسب آن را بكار گيرد، غافل از آن كه واقعيت اصلى بر او مخفى مانده و هنوز به تأثيرگذارى خود ادامه مى دهد.

روشن است كه اين نظرسنجى نيز تأثيرى در كشف واقعيت مغفول نخواهد داشت. چنين وضعى مانند اين است كه بيمارى پزشك را از بيمارى خود آگاه نكند و لذا داروى طبيب در درمان بيمارى مؤر نخواهد افتاد. در اين حالت آن بيمارى به پيشرفت خود ادامه مى دهد و به هيچ روى تحت تأثير علاج طبيب واقع نمى گردد، لذا توجه دانشمندان آمار، روانشناسى و جامعه شناسى به اين بحث جلب شده است كه جز چارچوب آمارهاى رسمى چه راه هاى مطلوب ديگرى براى كشف عقايد و نظريات و افكار عمومى وجود دارد؟ مثلا آيا توسل به رؤاى احزاب، سازمانها و گروه ها، لحاظ داشتن شمار خوانندگان مجلات، تماشاگران نمايش و فيلمهاى سينمايى، توجه به تيراژ كتب با سمت و سوى خاص، آمار خريد و فروش و تبادل آنها و غيره، مى تواند راه هاى مناسبى براى كشف عقايد و آراى عمومى باشد؟

بنابراين هرگاه تعصب آنچنان شدت گيرد كه فرد يا جامعه متعصب نسبت بدانچه به آن تعصب مى ورزند حساسيت شديد پيدا كند، چنين حالتى را «عقده» مى نامند، گويى در اين مرحله موجوديت آدمى - بدون توجه به اعتدال و محوريت حق - با آن امر گره مى خورد.دين اسلام در آيات و روايات - كه برخى را برشمرديم - بر اجتناب از اين امور تأكيد دارد.

كتاب، راديو، تلويزيون، مجلات، روزنامه ها، سينماها، سالنهاى نمايش و غيره را تحت سلطه خويش در آورد.

2. اهرمهاى اقتصادى: مانند پرداخت رشوه، اعطاى هدايا، برگزار كردن ميهمانيها و مانند آن، زيرا افراد و گروههايى كه گروه فشار قصد خط دهى بدانها را دارد از اين عوامل متأثر مى شوند لكن سخن در اينجا بر سر اين است كه اين گونه اقدام اگر براى تحصيل هدف شرافتمندانه اى باشد، يعنى رها نمودن مردم از كج روى اقدامى نيك خواهد بود؛ اسلام نيز در تأييد اين جهت سهمى از زكات را براى «المؤفة قلوبهم» [دلجويى شدگان]قرار داده است، در غير اين صورت امرى زشت و باطل است.

3. اهرمهاى حقوقى: در اين روش گروه فشار تلاش مى كند تا قوانينى به تصويب برسد كه در خدمت اهداف مورد نظر گروه باشد، لذا سعى در نفوذ در مجالس قانون گذارى و تأثير بر قضات و وكلا مى كند.

4. شيوه هاى تخريبى: در اين روش گروه هاى فشار اقدام به تخريب و از بين بردن مقاومت حريف مى كنند، خواه از راه ترور شخصيت و يا بدنام كردن يا نابود كردن مؤسسه، گروه يا انجمن و مانند آن باشد، تا از رهگذر اين اقدامات خشونت بار و مخرب راه خويش را براى رسيدن به خواسته هايشان باز كنند و بدينوسيله بتوانند بر دامنه نفوذ خود بيافزايند و نظامى را تغيير دهند.

امروز باطل كاران، تبليغات را به عنوان ابزارى براى ترويج كالاى خود به كار گرفتند كه مى توان در شرق از الحاد كمونيستى و در مغرب زمين به تثليث (مثلث) سرمايه دارى و در جهان اسلام هر آنچه بر مدار اين دو مى چرخد، مانند صهيونيسم، قوميت گرايى، ملى گرايى و طائفه گرايى و بعث نام برد. بايد توجه داشت كه تبليغات سوء به باطل جلوه حق مى دهد،

حقايق را تحريف مى كند، از ناآگاهى مردم استفاده مى كند و امور باطل را در پوشش حق به خورد توده مردم مى دهد، خواه اين اباطيل مسائل اعتقادى باشد يا رويكردهاى عملى و يا كالاهاى تجارى. و آنچه كه اصحاب تبليغات باطل و دروغ پراكنان از آن بيش از هر چيزىمى ترسند نور و آگاهى است، چرا كه واقعيت را از فريب و حقيقت را از تحريف تفكيك مى كند، هرچند اين اسلوب روشى است كهن. قرآن كريم روايت مى كند كه فرعون نيز براى دور كردن مردم از موسى مى گفت: «وَ قالَ فِرْعَوْنُ ذَرُونِي أَقْتُلْ مُوسى وَ لْيَدْعُ رَبَّهُ إِنِّي أَخافُ أَنْ يُبَدِّلَ دِينَكُمْ أَوْ أَنْ يُظْهِرَ فِي الأَرْضِ الْفَسادَ»(1)؛ «و فرعون گفت: بگذاريد موسى را بكشم، و او پروردگارش را بخواند، زيرا من مى ترسم كه آيين شما را دگرگون سازد، و يا در اين سرزمين فساد به پا نمايد».

نيز قرآن كريم مى فرمايد: «قالَ لِلْمَلاَءِ حَوْلَهُ إِنَّ هذا لَساحِرٌ عَلِيمٌ * يُرِيدُ أَنْ يُخْرِجَكُمْ مِنْ أَرْضِكُمْ بِسِحْرِهِ...»(2)؛ «[فرعون] به گروه اشرافى كه گرد او بودند گفت: اين ساحر آگاه و ماهرى است! او مى خواهد با سحرش شما را از سرزمينتان بيرون كند».

تفاوتى كه ميان گذشته و حال وجود دارد اين است كه فراوانى ادله و پيشرفت ابزارها و اهرمها سبب تقويت اين جريان شده است، از اين روى بر اصحاب حق و فضيلت فرض است كه بستر بحثهاى آزاد را فراهم سازند و با استفاده از همين ابزارهاى پيشرفته براى رسوا نمودن باطل حق نما استفاده نمايند و پرده از مواضع و كمينگاه هاى رسانه هاى باطل و مخفيگاه هاى تبليغات فريبكارانه بردارند و از اين رهگذر به نجات قربانيان بپردازند كه راهى جز اين نيست. در بحث هاى بعدى به اين مطلب خواهيم پرداخت.

ص: 200

است كه گفته اند: گاه يك تصوير پر نفوذتر از هزار كتاب است.

6. يافتن و سامان دادن گروه هايى به منظور نشر عقائد، مانند: انجمن هاى خيريه يا انجمن هاى حمايت از حيوانات و به ويژه انجمن هايى كه هم اسمى زيبا و پر زرق و برق و هم گذشته اى درخشان داشته باشند.

7. خوش زبانى و پيچاندن گفتار: خداى سبحان مى فرمايد: «...يَلْوُونَ أَلْسِنَتَهُمْ بِالْكِتابِ لِتَحْسَبُوهُ مِنَ الْكِتابِ وَ ما هُوَ مِنَ الْكِتابِ...»(1)؛ «به هنگام تلاوت كتاب، زبان خود را چنانمى گردانند كه گمان مى كنيد از كتاب [خدا ]است؛ در حالى كه از كتاب [خدا ]نيست».

مثلاً فريبكاران سوء استفاده گر، گاه سخن و مضمونى را خود مى سازند و آن را شبيه آيات قرآن يا احاديث نبوى يا اهل بيت مى پردازند تا مخاطب ناآگاه به گمان آن كه گفته او آيه اى از قرآن است آن را بپذيرد و مقاومت نكند، مثلاً سخن اين گونه ساخته مى شود: «حشر مع الناس عيد؛ محشور بودن با مردم بركات و مزايايى دارد».

و يا مى گويند: «لا يوضع أحد في قبر آخر؛ هيچ كس را در قبر ديگرى نمى گذارند».

هدف از اختراع جمله نخست آن است كه پردازنده آن مى خواهد حشر و نشر با افراد ناشايست را توجيه كند و هدف از عبارت دوم آن است كه سازنده آن مى خواهد با ترويج اين مضمون از اعتراض به عمل زشت و منكر جلوگيرى كند و آن را نابجا جلوه دهد.

8. تكرار و بازگويى سخن تا به حدى كه در مخاطب تأثير گذارد، زيرا تلقين و تكرار، از تأثير عظيمى برخوردارند، شاعرى در اين باره مى گويد:

أما ترى الحبل بتكراره *** في الصخرة الصمّاء قد أثَّرا

«آيا نديدى كه رفت و برگشت ريسمان/ چه تأثيرى بر تخته سنگ سخت گذارده است»؟

يكى از رهبران جريانى الحادى گفته است: «آن قدر دروغ بگو و دروغ بگو و دروغ بگو تا مردم سخنت را باور و تصديق كنند».

9. حق گويى ناتمام؛ يعنى بيان گوشه اى از حق و ناگفته گذاردن باقى آن به گونه اى كه

ص: 202

مفهوم دگرگون شود و عملاً حق تحريف گردد. مثل آن كه هنگام ضبط سخنى بر روى نوار كاست از مجموع كلمه لا اله إلاّ اللّه، تنها بخش لا إله ضبط شود تا شنونده گمان كند كه گوينده كفر مى گويد.

10. ارائه برداشتها و تفاسير باطل از سخنان حق و يا ارائه تفسيرى فى نفسه درست از سخنى به واقع باطل. خداى سبحان در مورد اين شيوه و پردازندگان آن مى فرمايد: «...يُحَرِّفُونَ الْكَلِمَ عَنْ مَواضِعِهِ...»(1)؛ «سخنان را از جاى خود، تحريف مى كنند».

مثلاً، يك حديث شريف نبوى مى فرمايد: «أنا مدينة العلم و علي بابها(2)؛ من شهر علمم وعلى دروازه آن است». برخى فريب كاران اين حديث شريف را در شأن حضرت على عليه السلام ندانسته و گفته اند: منظور از كلمه «على» عالى و رفيع است.

و نيز پيامبر صلى الله عليه و آله در نفرين بر معاوية بن ابى سفيان فرموده اند: «لا أشبع اللّه بطنه(3)؛ خداى شكمش را سير نكند».

باز هم برخى حيله گران اين تعبير را نفرين ندانسته و در تفسير آن گفته اند: منظور رسول خدا صلى الله عليه و آله آن بوده كه هيچ گاه به حدى نخورد كه سير گردد.

11. ارائه مضامين زشت در پوششى زيبا مانند آن كه زشت چهره اى را با آرايش بيارايند تا او را زيبا جلوه دهند.

12. مستند كردن سخنان و نظرات خودساخته به بزرگان به منظور آن كه وانمود كنند اين سخن معتبر است.

13. انجام اقداماتى كه فرد را از امرى صحيح بيزار و گريزان كند. مانند تمسخر يك گفته درست و مسخره آميز دانستن آن در مقابل مستمعان براى باطل نشان دادن و روى گردان كردن آنان از اين سخن و يا مانند آن كه فردى در مقابل عده اى مستمع با تمام هوش و حواس و تمركز به گفته باطلى گوش فرا دهد تا حس كنجكاوى حاضران را برانگيزد و به گمانشان اندازد كه آن سخن مهم و درست است و در نهايت قلوبشان را بدان متمايل كند.

ص: 203

14. آميختن حق و باطل براى آن كه شنونده، خواننده و يا بيننده با ديدن آن بخش صحيح و حق، گمان كند كه تمام آنچه مى شنود، مى خواند و مى بيند نيز حق و صحيح است و مواردى جز آنچه بيان شد.

مسئولند».

اصول دين نيز بنابر نظر مشهور بايد بر اساس دليل پذيرفته شود و صحيح نيست كه مسلمان بى دليل، وحدانيت و عدالت خداى متعال و نيز رسالت رسول خدا صلى الله عليه و آله را بپذيرد و اصولاً علم كلام اسلامى در همين جهت تأسيس شده و بوجود آمده است.

بنابراين اگر گفته شد كه فلان شخص بايد مادام العمر رياست را به عهده داشته باشد و يا او از سايرين افضل است و يا مثلاً اقتصاد اسلامى چنين و چنان است و يا بر دولت واجب است كه قانونى اساسى تدوين كند بايد بلافاصله دليل اين سخن سؤل شود. در عين حال فايده اى ندارد در زمانى كه مردم از فرهنگ مقبول و خوبى برخوردار نيستند به حاكم گفته شود: چرا چنين و چنان مى كنى. زيرا در واقع اين همان مردم بوده اند كه امكان عمل را به او داده و مى دهند، لذا آنچه مهم است رشد و ارتقاى فرهنگى مردم به گونه اى است كه حاكم نتواند بر اساس خواست خويش عمل كند.

اميرمؤمنان على عليه السلام مى فرمايند: «...و لا تَكُنْ عَبْدَ غَيْرِكَ و قَدْ جَعَلَكَ اللهُ حُرّاً...(1)؛ و بنده ديگرى مباش در حالى كه خدايت تو را آزاد آفريده است».

حضرت على عليه السلام رأس هرم اجتماعى و رهبران را مخاطب قرار نمى دهند بلكه قاعده آن يعنى توده ها را مخاطب خويش قرار مى دهند، زيرا سران جامعه كه از امتيازات بزرگى برخوردارند جز به حفظ آن امتيازات نمى انديشند و به چيزى ديگر بها نمى دهند.

در اينجا متذكر شويم كه: مشكل جامعه بيش از يك ميلياردى مسلمانان تنها اين نيست كه حاكمانشان افرادى ديكتاتورى و گماشتگان استعمارند، بلكه مشكل اصلى در خود جامعه است. اين جامعه بر اساس بخشى از اسلام پرورده شده است، يعنى نماز، روزه، مسجد، حسينيه، مواليد، وفيات و عزاداريها و... در حالى كه بخش ديگر اسلام بكلى فراموش شده و متروك مانده كه عبارت است از:

1. فرهنگ اجتماعى زنده و پوياى اسلام؛ امام صادق عليه السلام مى فرمايند: «و العالم بزمانه لا تهجم عليه اللوابس(2)؛ آن كه به زمانه خويش آگاه است مورد هجوم شبهه ها

ص: 205

قرار نمى گيرد».

در روايت ديگرى حضرت على عليه السلام درباره صفات عاقل مى فرمايند: «... لابد للعاقل من أن ينظر في شأنه، فليحفظ لسانه و ليعرف أهل زمانه(1)؛ عاقل بايد در كار خويش بنگرد، پس زبانش را نگاه بدارد و اهل زمان خويش را بشناسد».

در توصيف ابعاد شخصيتى اميرمؤمنان عليه السلام نيز از يكى از اصحابشان به نام ضرار روايت شده كه گفته بود: «... كان واللّه بعيد المدى، شديد القوى...(2)؛ به خدا سوگند كه [شخصيت] او دست نايافتنى بود و قدرتى عظيم داشت».

2. سياست: مسلمانان به حدى با سياست بيگانه اند كه نمى توانند نجات يابند و حاكمان و مافوق خود را در چارچوبهاى اختيارات قانونيشان محدود كنند. كشورهاى اسلامى يا به رژيمهاى موروثى و يا حكومتهاى كودتايى و نظامى مبتلا هستند و نوع سومى هم وجود ندارد. و مردمان آنها آنقدر با حاكمان خويش بيگانه اند كه حتى اندك توانى براى نظارت و مهار آنان نمى يابند.

3. اقتصاد: كه شاهرگ حيات اجتماعى است، در اين كشورها با اقتصادى سرمايه دارى و يا كمونيستى و يا آميخته اى از اين دو اداره مى شود. و از سوى ديگر قدرتهاى غرب و شرق نيز به گونه اى كه در تاريخ بى سابقه بوده ثروتهاى آنان را به يغما مى برند و هرگاه به حقيقت اين سخن پيامبر اكرم صلى الله عليه و آلهكه مى فرمايند: «الفقر سواد الوجه في الدارين(3)؛ به يقين فقر

روسياهى دنيا و آخرت است» پى ببريم، خواهيم دانست كه چرا مسلمانان در دنياى كنونى داراى هويت و موجوديتى نيستند.

4. آگاهى از برنامه هاى استعمارگران و نحوه نفوذ آنان در كشورها و چگونگى رهايى واقعى و نه ظاهرى از چنگال آنان كه متأسفانه ابداً در كشورهاى اسلامى مطرح و مطمح نظر نيست، لذا تا زمانى كه اين ابعاد از آيين اسلام غيرفعال و ناكارآمد باشد، مسلمانان حياتى تنگ و آميخته به خوارى خواهند داشت.

د. ايجاد گروه هاى ضد فشار در مقابل گروه هاى فشار با اين هدف كه محورهاى

ص: 206

حركت آنان را كشف و نقشه ها و توطئه هاى آنان را باطل كنند و تير مكرشان را به گلويشان باز گردانند؛ ضرب المثلى مى گويد: «[تيزى] آهن جز به آهن كند نمى شود».

بايد توجه شود كه گروه هاى ضد فشار نيز مشمول قاعده امر به معروف و نهى از منكرند. البته مفاد بندهاى الف، ب و ج نيز هر يك مشمول ساير قوانين حقوقى اسلامى مربوط به خودند، اما از آن جا كه امر به معروف و نهى از منكر در برابر اين گروه جز به اين صورت تحقق و صورت خارجى نمى يابد، لذا وجوب آن بر آنان مورد تأكيد بيشترى قرار دارد.

بايد توجه داشت كه اسلام نسبت به امر به معروف و نهى از منكر با رساترين شيوه ها تشويق كرده است، قرآن كريم در اين باره مى فرمايد: «وَ لْتَكُنْ مِنْكُمْ أُمَّةٌ يَدْعُونَ إِلَى الْخَيْرِ وَ يَأْمُرُونَ بِالْمَعْرُوفِ وَ يَنْهَوْنَ عَنِ الْمُنْكَرِ وَ أُولئِكَ هُمُ الْمُفْلِحُونَ»(1)؛ «بايد از ميان شما، جمعى دعوت به نيكى، و امر به معروف ونهى از منكر كنند و آنان همان رستگارانند».

حضرت على عليه السلام در اين باره مى فرمايند: «... أَيُّهَا الْمُؤمِنُونَ، إِنَّهُ مَنْ رَأَى عُدْوَاناً يُعْمَلُ بِهِ و مُنْكَراً يُدْعَى إِلَيْهِ، فَأَنْكَرَهُ بِقَلْبِهِ فَقَدْ سَلِمَ و بَرِئَ، و مَنْ أَنْكَرَهُ بِلِسَانِهِ فَقَدْ أُجِرَ و هُوَ أَفْضَلُ مِنْصَاحِبِهِ، و مَنْ أَنْكَرَهُ بِالسَّيْفِ لِتَكُونَ كَلِمَةُ اللهِ هِيَ الْعُلْيَا و كَلِمَةُ الظَّالِمِينَ هِيَ السُّفْلَى، فَذَلِكَ الَّذِي أَصَابَ سَبِيلَ الْهُدَى، و قَامَ عَلَى الطَّرِيقِ، و نَوَّرَ فِي قَلْبِهِ الْيَقِينُ(2)؛ اى مؤنان! آن كه ببيند ستمى صورت مى گيرد يا مردم را به منكرى مى خوانند و با قلب خود آن را نكوهش كند، به يقين سالم مانده و گناه نورزيده، و آن كس كه آن را به زبان انكار كند در نزد خدا مأجور خواهد بود و از آن كه به دل انكار كرده برتر است، و آن كس كه با شمشير به انكار برخيزد تا كلام خدا بلندى گيرد و گفتار ستمگران پست گردد، او كسى است كه راه رستگارى را يافته و بر آن ايستاده، و نور يقين در دلش روشن گشته است».

نيز مى فرمايند: «... فَمِنْهُمُ الْمُنْكِرُ لِلْمُنْكَرِ بِيَدِهِ و لِسَانِهِ و قَلْبِهِ فَذَلِكَ الْمُسْتَكْمِلُ لِخِصَالِ الْخَيْرِ، و مِنْهُمُ الْمُنْكِرُ بِلِسَانِهِ و قَلْبِهِ و التَّارِكُ بِيَدِهِ فَذَلِكَ مُتَمَسِّكٌ بِخَصْلَتَيْنِ مِنْ خِصَالِ الْخَيْرِ و مُضَيِّعٌ خَصْلَةً، و مِنْهُمُ الْمُنْكِرُ بِقَلْبِهِ و التَّارِكُ بِيَدِهِ و لِسَانِهِ فَذَلِكَ الَّذِي ضَيَّعَ أَشْرَفَ الْخَصْلَتَيْنِ مِنَ الثَّلاثِ و تَمَسَّكَ

ص: 207

بِوَاحِدَةٍ، و مِنْهُمْ تَارِكٌ لإِنْكَارِ الْمُنْكَرِ بِلِسَانِهِ و قَلْبِهِ و يَدِهِ فَذَلِكَ مَيِّتُ الأَحْيَاءِ. و مَا أَعْمَالُ الْبِرِّ كُلُّهَا و الْجِهَادُ فِي سَبِيلِ اللهِ عِنْدَ الأَمْرِ بِالْمَعْرُوفِ و النَّهْيِ عَنْ الْمُنْكَرِ إِلا كَنَفْثَةٍ فِي بَحْرٍ لُجِّيٍّ، و إِنَّ الأَمْرَ بِالْمَعْرُوفِ و النَّهْيَ عَنِ الْمُنْكَرِ لا يُقَرِّبَانِ مِنْ أَجَلٍ و لا يَنْقُصَانِ مِنْ رِزْقٍ، و أَفْضَلُ مِنْ ذَلِكَ كُلِّهِ كَلِمَةُ عَدْلٍ عِنْدَ إِمَامٍ جَائِرٍ(1)؛ از اين مردم كسى است كه كار زشت را نكوهيده دارد و به دست و زبان و دل خود از آن اعراض كند، چنين كسى خصلتهاى نيك را به كمال رسانيده؛ و كسى است كه به زبان و دل انكارش مى كند نه به دست، چنين كسى به دو خصلت از خصال نيكو چنگ زده و خصلتى را تباه ساخته؛ و كسى كه فقط به دل انكار كند نه به دست و زبان چنين كسى دو خصلت شريفتر را تباه كرده و يك خصلت پرداخته؛ و كسى كه به دست و دل و زبان زشتى را انكار نمى كند، چنين كسى مرده اى است ميان زندگان. همه كارهاى نيك و جهاد در راه خدا در مقايسه با امر به معروف و نهى از منكر، چون رطوبت نَفَس است در مقابل درياى پر موج پهناور، و همانا امر به معروف و نهى از منكر نه مرگ كسى را را نزديك مى كند و نه از روزى كسى مى كاهد و از همه اينها برتر گفتن سخن از عدل گفتن است رو در روى حاكم ستمكار».

نيز از آن حضرت است كه فرمودند: «... أَوَّلُ مَا تُغْلَبُونَ عَلَيْهِ مِنَ الْجِهَادِ الْجِهَادُ بِأَيْدِيكُمْ ثُمَّ بِأَلْسِنَتِكُمْ ثُمَّ بِقُلُوبِكُمْ، فَمَنْ لَمْ يَعْرِفْ بِقَلْبِهِ مَعْرُوفاً و لَمْ يُنْكِرْ مُنْكَراً قُلِبَ، فَجُعِلَ أَعْلاهُ أَسْفَلَهُ و أَسْفَلُهُ أَعْلاهُ(2)؛ نخست درجه از جهاد كه از آن باز مى مانيد، جهاد با دستهايتان است، سپس جهاد با زبان و سپس جهاد با دلهايتان، و آن كه به دل كار نيكى را نستايد و اعمال زشت او را ناخوش نيايد، طبيعتش دگرگون خواهد شد آنچنان كه فرازش فرود و فرودش فراز (زشتيهايش آشكار و نيكوييهايش ناپايدار) شود».

البته آيات و رواياتى كه به اين موضوع پرداخته اند بسيار فراوانند.

ص: 208

بزرگ بطور عام باشد مانند جامعه اى كه فرد در آن زندگى مى كند.

قبل از اين كه به شرح و توضيح پيرامون اين گونه عوامل بپردازيم به جاست بخشى از سخن اميرمؤنان على عليه السلامپيرامون مراتب اجتماعى درون جامعه را ذكر كنم: «...و اعْلَمْ أَنَّ الرَّعِيَّةَ طَبَقَاتٌ لا يَصْلُحُ بَعْضُهَا إِلا بِبَعْضٍ، و لا غِنَى بِبَعْضِهَا عَنْ بَعْضٍ، فَمِنْهَا جُنُودُ اللهِ، و مِنْهَا كُتَّابُ الْعَامَّةِ و الْخَاصَّةِ، و مِنْهَا قُضَاةُ الْعَدْلِ، و مِنْهَا عُمَّالُ الإِنْصَافِ و الرِّفْقِ، و مِنْهَا أَهْلُ الْجِزْيَةِ و الْخَرَاجِ مِنْ أَهْلِ الذِّمَّةِ ومُسْلِمَةِ النَّاسِ ومِنْهَا التُّجَّارُ وأَهْلُ الصِّنَاعَاتِ، ومنها الطَّبَقَةُ السُّفْلَى مِنْ ذَوِي الْحَاجَةِ و الْمَسْكَنَةِ و كُلٌّ قَدْ سَمَّى اللهُ لَهُ سَهْمَهُ، و وَضَعَ عَلَى حَدِّهِ فَرِيضَةً فِي كِتَابِهِ أَوْ سُنَّةِ نَبِيِّهِ صلى الله عليه و آلهعَهْداً مِنْهُ عِنْدَنَا مَحْفُوظاً(1)؛ و بدان كه مردم به گروه ها و طبقاتى تقسيم مى شوند كه كار برخى جز به برخى ديگر راست نيايد، و برخى را از برخى ديگر بى نيازى نشايد. از جمله آنان سپاهيان خدايند و دبيران كه در نوشتن نامه هاى عمومى و يا محرمانه انجام وظيفه مى نمايند. و از جمله آنها داورانند كه كار به عدالت دارند و عاملانند كه كار خود به انصاف و مدارا رانند، و از آنان اهل جزيه و خراج اند، از ذميان و مسلمانان. و بازرگانانند و صنعتگران و طبقه

حاجتمندان و درويشان. و خدا نصيب هر دسته را معين داشته و ميزان واجب آن را در كتاب خود يا سنت پيامبرش صلى الله عليه و آله نگاشته، كه پيامى از جانب خداست و نگهدارى شده نزد ماست».

در توضيح فقره پايانى كلام امام عليه السلام بايد گفت كه شايد منظور از سهم، همان بهره و حق هر يك، و نيز منظور از فريضه، وظيفه اى است كه بايد به انجامش رساند، چه اين كه برخوردارى از حق، در مقابل انجام وظيفه است.

اكنون نوبت به شرح بندهايى مى رسد كه در طليعه اين مسأله بدانها اشاره كرديم.

سؤالى مهم طرح مى شود و آن اين كه اين خصلتهاى فارق ميان طبقات، كدامند؟

براى پاسخ به اين پرسش، جوابهاى گوناگونى از سوى جامعه شناسان ابراز شده كه بهبرخى از آنها مى پردازيم:

الف. جامعه شناسان كمونيست بر اين اعتقادند كه معيار تفكيك طبقات عبارت است از مالكيت ابزار توليد و قدرت برخاسته از آن، بنابراين جامعه به دو طبقه بنيادين تقسيم مى شود؛ طبقه مالكان ابزار توليد و طبقه غير مالكان، سپس طبقه مالكان ابزار توليد خود نيز به دو گروه مالكان عمده و خرده مالكان تقسيم مى شود.

اشكال نظريه فوق آن است كه اگر قصد از اين تقسيم بندى صرفاً بيان اصطلاح باشد در آن نزاعى نيست. اين كار همانند آن است كه مردم را بر اساس جنسيت به مردان، زنان و خنثايان تقسيم كنيم. ولى اگر بواقع، معتقدند كه چنين است بايد گفت: بطلان اين نظريه كه اقتصاد زير بناى جامعه است به اثبات رسيده و روزگارش سپرى شده، و حتى بر فرض كه چنين اعتقادى درست باشد چگونه مى تواند مبناى تقسيم جامعه به طبقات گردد؟!

ب. گروه ديگرى گفته اند: طبقات گوناگون محصول پندار افراد آن طبقه از خويشتن و وجوه مميزه خود است؛ توضيح آن كه: گاه گروهى از افراد جامعه به دركى ويژه از خود مى رسند و خصلتى انحصارى را در خود كشف مى كنند يا متوهمانه اين چنين مى پندارند. در چنين فضائى، طبقات پديد مى آيند. مثلاً كسى كه خويش را جزء اشراف بپندارد در زمره آنان قرار خواهد گرفت و هركس كه خويش را جزء دانشمندان بپندارد در گروه آنان قرار خواهد گرفت، حتى اگر پندار چنين شخصى خطا باشد.

اشكال اين عقيده آن است كه سخن از طبقات، سخن از امورى واقعى است و نه وهمى و پندارى. مثلاً چگونه معقول است كه بگوئيم: اگر نادانى خويش را عالم پنداشت جزء عالمان است و يا اگر عالمى خود را نظامى پنداشت در زمره آنان قرار مى گيرد؟!!

ج. گروه سومى از جامعه شناسان شغل را مبناى شكل گيرى طبقات دانسته اند. اين ايده كه فى الجمله صحيح مى باشد اما مى توان در باب ناكافى بودن آن گفت كه: شغل، مبناى ايجاد اصناف است نه طبقات. مثلاً بازرگانان مجموعاً يك طبقه اند هرچند اصناف

ص: 211

گوناگونى دارند. مثلاً برخى به تجارت زمين اشتغال دارند و برخى در بازار بورس به خريد و فروش سهام و اوراق بها دار مشغولند و برخى ديگر در كار تجارت مصالح ساختمانى هستند و همچنين است سخن ما درباره اصناف ساير طبقات اجتماعى.

د. نظريه چهارمى وجود دارد كه ميزان و منبع درآمد، محل سكونت و مانند آن را مبناى تفكيك طبقات اجتماعى مى داند، اما بطلان اين نظريه روشن است، زيرا گرچه اهالى يك محل به خاطر وحدت محل سكونت، در بسيارى از امور همسانند و نيز اگرچه صحيح است كه بگوئيم افرادى كه درآمدى يكسان دارند تابع قواعدى يك نواخت در زندگى هستند، لكن اين گونه پيامدهاى كلى موجب آن نمى شود كه افراد تابع اين كليات را در يك طبقه خاص قرار دهيم، و همان گونه كه در ابتدا بيان شد، طبقه اجتماعى، يك واقعيت اجتماعى است از اين روى هيچ گاه در مقام معرفى يك طبقه گفته نمى شود: طبقه اى كه در فلان محل ساكنند و يا طبقه اى كه افرادش هر يك، صد هزار... پول دارند و جز آن.

مظاهر اختلاف طبقاتى

يكى از نمودهاى اختلاف طبقاتى جامعه در عرصه فرهنگى است؛ در اين باره بايد گفت: پوشش فرهنگى ويژه و يكسانى در هر جامعه وجود دارد كه كليت آن جامعه را در بر مى گيرد و آن را از ساير جوامع متمايز مى كند. مثلاً صبغه فرهنگ اسلامى حاكم بر برخى از كشورها، آنها را از كشورهاى داراى فرهنگ مسيحى جدا مى كند و هر دوى اين كشورها از كشورى با فرهنگ يهودى تفكيك مى شوند. ليكن در درون هر جامعه نوع فرهنگ طبقه معلمان از طبقه روحانيان متفاوت است و هر دو، فرهنگى متفاوت از فرهنگ خاص بازرگانان دارند و همين طور نسبت به ساير طبقات.

خاستگاه اين فرهنگهاى ويژه آن است كه هر طبقه اجتماعى به حكم خاستگاهش رنگ فرهنگى ويژه اى را كه با نوع حركت و سرانجامش سازگار باشد از فرهنگ عمومى حاكم بر جامعه خود مى گيرد. به بيان ديگر يك طبقه اجتماعى از ميان خرده فرهنگ هاى پراكنده در جامعه، آنهايى را جذب مى كند كه با نقشى كه بايد در جامعه ايفا كند سازگارى داشته باشد. مثلاً ارتشيان آن طيف از فرهنگ جامعه را مى گيرند كه در ايفاى وظيفه شان، يعنى حفظ سرزمين و شهرها و نيز چيره شدن بر دشمنان در ميدان جنگ ياريشان كند، و

ص: 212

اين در حالى است كه بازرگانان به رنگ آن قسمت از طيف فرهنگى جامعه در مى آيند كه براى جلب كالا، توليد، نگهدارى، بازاريابى و توزيع آن ياريشان مى كند، و همين قاعده در ساير طبقات اجتماعى نيز جارى است.

و آن اين كه چرا تساوى؟ و ديگر اين كه آيا تنوع و اشياى متنوع زيبا نيست؟ و آيا بهتر نيست كه مقتضيات گوناگون و امور متنوع را به رسميت بشناسيم؟

همچنين كسى كه خواهان تساوى در پوشاك يا ساير امور زندگى و يا حتى تساوى در اموال مى گردد بر خلاف عدالت حكم مى كند. مثلاً ما درباره ثروت در كتاب الفقه: الإقتصادگفته ايم كه كسب مال در ازاى 1. تلاش بدنى 2. تلاش فكرى 3. مواد اوليه 4. شرايط زمانى و مكانى 5 . روابط اجتماعى، مشروع و مجاز است.

مخفى نماند كه معناى اين سخن مشروعيت دادن به فاصله و شكاف طبقاتى نيست بلكه بدين معناست كه:

الف. غير مسلمانان در چارچوب زندگى انسانى و هر مسلمانى در چارچوب مقررات اسلام براى انجام هرآنچه بخواهد آزاد است.

ب. طبيعى است كه هر طبقه اى به حكم كاركرد و فرهنگ خاص خود، ويژگيهايى دارد و دليلى ندارد كه به نابود كردن آن ويژگيها اقدام شود، بلكه چه بسا نابودى آنها مشكلات و خللى نامطلوب در حيات اجتماعى ايجاد كند.

مثلاً پليس راهنمايى و رانندگى به ناچار بايد داراى نشانى ويژه باشد، زيرا در غير اين صورت مردم از او اطاعت نخواهند كرد و پيامد اين نافرمانى، نابسامانى در عبور و مرور خواهد شد. يا ورزش كار ناچار است تا از لباسى خاص استفاده كند كه به او اجازه انجام حركات ورزشى را مى دهد و يا خوراك كشاورزان و كارگران كه همواره فعاليت بدنى دارند بايد پر انرژى تر از خوراك پزشك و مهندس باشد كه فعاليت بدنى چندانى ندارند.

ج. اما در مواردى جز اينها، مانند اين كه هر طبقه در محلى خاص سكونت كند و يا آن كه افراد يك طبقه با افراد خارج از طبقه خويش ازدواج نكنند، يا از نظر آموزش و پرورش در مدارسى ويژه طبقه خويش درس بخوانند و يا از هتلها، غذا، اتومبيلها و موارد ديگر خاص آن طبقه استفاده كنند، صحيح نيست.

بنابراين بايد زندگى در چارچوب آزادى و شايستگى ها طبقه بندى شود و اين همان چيزى است كه اسلام در تأييد گرايش فطرى بشر مقرر كرده، چه اين كه قوانين شريعت از سوى خدا و خالق هستى صادر و وضع شده اند.

ص: 214

خداوند سبحان مى فرمايد: «... وَ يَضَعُ عَنْهُمْ إِصْرَهُمْ وَ الأَغْلالَ الَّتِى كانَتْ عَلَيْهِمْ»(1)؛ «و بارهاى سنگين و زنجيرهايى را كه بر ايشان است بر مى دارد».

و نیز مى فرمايد: «إِنَّ أَكْرَمَكُمْ عِنْدَ اللهِ أَتْقاكُمْ»(2)؛ «گرامى ترين شما نزد خدا با تقواترين شماست».

روشن است كه عبارت تقوا در آيه فوق بيان ديگرى از شايستگى است.

[سابق] طبقه عالمان كه مشتمل بر عالمان دينى و عالمان علوم طبيعى بود تحول يافته و به طبقه عالمان دنيايى تبديل شد، زيرا اعضاى حزب كمونيسم در واقع مبشر عقايد مادى ماركس بودند، در حالى كه عالمان روحانى مسلمانان در جمهوريهاى شش گانه آسياى ميانه كه تحت اشغال كمونيست ها قرار داشتند، طبقه خويش را حفظ كرده و عالمان دينى نيز به بقاى خود در كنار دانشمندان علوم طبيعى ادامه دادند.

3. تضاد، ويژگى است كه مى گويد: بين طبقات جامعه به دليل وجود افرادى كه داراى منافع مختلف هستند به ناچار تضاد و درگيرى روى خواهد داد، زيرا خواسته ها گوناگون وامكانات محدود است و همگى را كفايت نمى كند. لذا هركس تنها در پى دفع ضرر از خويش و برخوردارى از حجم بيشترى از امتيازات است، و اين حالت - كه معلول دو چيز است، يكى ذات ويژه آدمى و ديگرى كمى امكانات - اغلب رو به تزايد است و روند تصاعدى مى يابد، لكن اسلام از شدت آن كاسته است براى اين مقصود دو كار مى كند:

1. پاكسازى و پيراستن وجدانها.

2. برقرارى رقابت سالم به جاى رقابت منفى و منازعه.

مخفى نماند كه تعارض ميان افراد يك طبقه به دليل اصطكاك منافع به گونه اى روشنتر روى مى دهد تا بروز آن ميان افراد پراكنده اى كه هيچگونه منافع مشتركى بينشان وجود ندارد. اين پديده ميان طبقات نيز - در صورت درگيرى و تضاد منافع - روى مى دهد.

در باب درمان اين پديده مى توان گفت كه هرچه يك طبقه از ايمان يا عقل گرائى افزونترى برخوردار باشد از ابعاد تضاد نيز كاسته مى شود و در نهايت به حدى كوچك مى گردد كه توجهى را به خود جلب نمى كند.

كه تمامى جايگاه هاى طبقاتى ديگر مثلاً طبقه بازرگانان يا سربازان در درون آن طبقات معنا مى يابند و در عين حال حائزين همگى آن جايگاه ها در قبال طبقات ديگر تنها عنوان بازرگان يا سرباز دارند.

دليل تنوع جايگاه هاى يك طبقه، تنوع درجات آنها است، زيرا با مقايسه آنها با يكديگر، جايگاه هر يك معلوم مى گردد، هرچند همگى در چارچوب يك طبقه قرار دارند. مثلاً در تقسيم افراد طبقه تاجران به تاجران طراز اول و درجه دوم و سوم، نوع

فعاليت هر يك را با مقوله تجارت مى سنجند و فعاليت ويژه همينان در مقايسه با طبقه معلمان يا كشاورزان، آنها را حائز درجه يا جايگاهى نمى گرداند. البته مى توان طبقات را درداخل چارچوبهاى كلى با يكديگر سنجيد.

1. وجاهت اجتماعى.

2. نفوذ اجتماعى.

ميزان وجاهت اجتماعى فرد، محصول حرمتى است كه او در شرايط احترام آفرين يا احترام زداى حاكم بر جايگاهش از سوى جامعه نسبت به خود مى بيند، زيرا گاه فرد از جايگاه بلندى برخوردار است، لكن به دليل بى مبالاتى در حفظ آن شرائط، وجاهت درخور موقعيت خود را به دست نمى آورد. عكس اين وضع نيز ممكن است، بدين معنا كه وجاهت اجتماعى فرد، افزون بر جايگاه اجتماعى او است.

به ديگر بيان، جايگاه اجتماعى به منزله ريشه و وجاهت اجتماعى به منزله شاخه هاى آن است [كه هر دو لازمه وجود درخت است].

نفوذ اجتماعى، قلمرو تأثيرگذارى و اعمال قدرت فرد در جامعه است. كه در مرحلهبعد از وجاهت اجتماعى و در پى جايگاه اجتماعى پديد مى آيد كه البته نيازمند شرايطى است. ممكن است فرد در عين برخوردارى از وجاهت اجتماعى به خاطر بى اعتنايى در كسب شرائط آن، از قدرت نفوذ درخور، محروم گردد و عكس اين پديده نيز ممكن است.

حسن و قبح عقلى كه به دليل اعتبارى نبودن، با تغيير اعتبار ارزشهاى گوناگون تغيير نمى يابند. و از فائده واقعى تشكيل مى شوند، نه به اعتبار امور وهمى و ضعيف.

فردى كه اشتغالات مربوط به عضويتش در يك حزب فزونى مى گيرد، نقشش در اداره خانواده كم رنگ مى گردد، و نيز كسى كه علاقه ويژه اش به مديريت يك انجمن خيريه افزونى مى يابد از نقش خويش در انجمن فرهنگى كه عضو آن است، مى كاهد.

مثلاً در غالب جوامع به كسانى كه نابالغ محسوب مى شوند اجازه شركت در انتخابات داده نمى شود. روشن است كه بلوغ نزد اديان و امتهاى گوناگون معيارهاى مختلفى دارد. بر اين اساس، نقش ميانسالان از پيران، و نقشهاى اينان از نقش جوانان، و نقشهاى آنها از نقش كودكان، و نيز نقش زنان از مردان و نقش عالمان از جاهلان و نقش رؤاى قبايل و احزاب از سايرين و به همين ترتيب نقش ساير اقشار از يكديگر متفاوت است.

در حديثى آمده است كه امام هادى عليه السلام فرمودند: «... فاصمدا في دينكما على كل مسن في حبنا، و كل كثير القدم في أمرنا...(1)؛ در دينتان به كسانى تكيه كنيد كه با محبت ما عمرى دراز بسر برده و در راه جامه عمل پوشاندن به ايده هاى ما تلاش فراوان كرده باشند».

خوددارى جامعه از اعطاى يك نقش اجتماعى خاص به برخى از مردم، يا به خاطر در نظر گرفتن ملاكهاى عقلى است و يا ملاكهاى عرفى. مثلاً: واگذارى نقش اصلاح گرى به پيرمردان، خبرگان و كارآزمودگان، مطابق با ملاكهاى عقلى است و اگر ديده مى شود كه در برخى جوامع يك نقش اجتماعى را تنها به خاطر ثروت يك ثروتمند به عهده او مى گذارند چنين كارى تنها بر اساس عرف و عادت آن جامعه است و الا از نظر عقلى، برخوردارى از ثروت، براى پذيرش نقشهاى اجتماعى، ايجاد شايستگى نمى كند و ربطى بدان ندارد.

اگر به عنوان اشكال بر قاعده فوق ادعا شود كه احزابى وجود دارند كه در عين داشتن سوابق درخشان، اعضاى برجسته، فرهنگى عالى و شايستگى زمامدارى، نه تنها از در دست گرفتن حكومت يك كشور محروم مانده اند، بلكه حتى اميدى نيز بدان ندارند، در حالى كه حزبى ديگر توانسته حاكم شود. البته منظور آن نيست كه از طريق كودتاى نظامى بدين پايه رسيده باشد، گرچه حتى اين گونه موفقيتها نيز در گرو توانمندى هايى است كه بيگانگانِ سكان دار، از آن برخوردارند، مضافاً بر آن كه اصولاً ارتقاى رتبه براى وصول به حكومت از چنين طريقى نامشروع و غير قانونى خواهد بود و اكنون ما در چارچوب اقدامات قانونى و مشروع براى كسب حكومت سخن مى گوئيم.

در جواب چنين اشكالى مى گوئيم: اگر درباره ناكامى آن حزب درخشان و شايسته، تفحص و بررسى شود روشن خواهد شد كه اين ناكامى معلول خود اوست. و علت، كوتاهى آن حزب در مردم دارى، و به دنبال آن حاضر نشدن مردم براى قرار گرفتن در زيرچتر چنين حزبى است.

در صورت كند و كاو و جستجوى علل عدم نيل حزب ياد شده با آن سوابق درخشان، بى ترديد مشكل را در خود حزب خواهيم يافت، چه اين كه با جامعه و مردم خوش رفتارى و تعامل درخور و مناسب نداشته است و لذا افراد جامعه حاضر نيستند چنين حزبى را بر خود حاكم كنند. آرى جامعه براى واگذارى نقشهاى بسيار مهم، شروط دشوارى را قرار مى دهد و احراز چنين شروطى جز براى كسانى كه مهياى عمل به آنها شده اند ناممكن است. حتى اگر فرضاً فرد يا حزب فاقد توانمندى هاى بايسته در چنين مسندهايى قرار بگيرد، جامعه با استفاده از راه ها و اهرمهاى گوناگون، دير يا زود آن جريان را از حاكميت به زير خواهد كشيد.

با كار ديگرى در همان سطح عوض كند و يا اين كه از انجمنى به انجمن هم رتبه آن منتقل شود اسلام مسلمانان را همواره براى حركت عمودى و صعودى، تشويق و ترغيب كرده است. در روايتى از امام صادق عليه السلام در تشويق به اين امر و مذمت ركود و سكون مى خوانيم: «من استوى يوماه فهو مغبون...(1)؛ هر كه دو روزش يكسان باشد زيان كرده است».

و بر مبناى اين نياز برخى افراد اداره جامعه را به عهده مى گيرند. اين افراد طبقه فرمانروايان را تشكيل مى دهند و در مقابل آنان، طبقه فرمانبران شكل مى گيرد.

طبقات فوق در هر جامعه اى خواه ابتدائى و خواه پيشرفته و صنعتى حضور دارند. البته جوامع ابتدائى از باب «سالبه بانتفاء موضوع» از برخى طبقات اجتماعى برخوردار نيستند، مانند مخترعان يا احزاب، اما در مورد اين پندار كه در جوامع ابتدائى به دليل فقدان عامل تفاوت زاى مالكيت فردى، تفاوتى ميان مراتب اجتماعى وجود نداشته، نه تنها مبتنى بر واقعيت نيست، بلكه واقعيت خلاف اين را يعنى هم وجود تفاوت ميان طبقات و هم وجود مالكيت فردى را تأييد مى كند، چه اين كه نتايج تحقيق در ميان اقوام و قبائلى كه در زمان ما هنوز بشكل بدوى زندگى مى كنند نشان مى دهد كه اين جوامع از هر دو ويژگى (مالكيت فردى و تفاوت طبقاتى) برخوردارند.

جامعه ماركسيستى كه دولت و ساخت اجتماعى آن بر اساس آراى ماركس شكل گرفته است نيز بر اين حقيقت واقف شده كه آن آراء فاقد استحكام و واقع بينى لازم اند و لذا به تدريج همه حقايق انسانى، مانند: تفاوت طبقاتى، مالكيت فردى و اختصاصى بودن زنان بدان بازگشته است. در واقع تنها كارى كه [حاكمان] اين جوامع در انجام آن از خودتوان نشان دادند عبارت بود از سلب آزادى انسان، دين زدايى و اخلاق ستيزى. البته اين توانايى نيز محدود به امكانات [و اختيار] آنان بود و لذا قشر عظيمى از شهروندان اين جوامع ديندار ماندند و البته تحت فضاى خفقان آلود و ترور كه بر آن جوامع مسلط بود، روزگار مى گذراندند.

خاص خود هستند. در اين جا مناسب است باز هم به اين نكته اشاره كنيم كه مالكيت حاصله از استفاده مشروع از مقدمات پنج گانه (فعاليت بدنى، فعاليت فكرى، در اختيار داشتن مواد اوليه، در اختيار داشتن شرائط زمانى و مكانى مناسب و استفاده بهينه از آنها، و در آخر برخوردارى از روابط انسانى مطلوب) مالكيتى مشروع و ساير مالكيتها نامشروع هستند.

3. حكمرانان: اينان طبقه خاصى را در جامعه تشكيل مى دهند. و باز هم مناسب است كه يادآور شويم، حاكميت نيز از نگاه اسلام به مشروع و نامشروع تقسيم مى شود و حاكميت مشروع از اين ديدگاه با احراز دو شرط حاصل مى شود:

الف. برخوردارى از ويژگيهاى اسلامى اعلام شده.

ب. انتخاب مردم. اين شرط هرچند به برخى ويژگيهاى اسلامى بند الف نيز مربوط مى شود، لكن از باب اهميت، آن را جداگانه ذكر كرديم.

سه اصل مذكور عوامل و متغيرهاى پديدآورنده طبقاتند، اگرچه هر يك از اين سه خود به زير مجموعه هايى تقسيم مى شوند و متغيرهاى ديگرى نيز براى شكل گيرى طبقات در جامعه وجود دارد.

نشان مى دهد. اين مهم را در كتاب الفقه: الاقتصاد توضيح داده ايم.

البته اين نيز روشن است كه انحراف، نهايتاً موجود منحرف را به سقوط، انحطاط و نابودى مى كشاند و اين سنتى الهى است. از اين رو برخى آگاهان از سقوط شرق ديكتاتور و سرمايه دارى غرب خبر داده اند.

آرى بر اساس همين قانون امپراتورى روم سقوط كرد. حكومتى كه مردم خويش را به طبقه اشراف، توده مردم و بردگان تقسيم كرده بود.

سقوط حكومتهاى مسيحى در قرون وسطى كه مردم را به طبقات زمين داران، بردگان و توده مردم تقسيم كرده بودند و سقوط حكومتهاى ايرانى نيز از همين رو بود.

اين مسأله را در اين جا متذكر مى شوم كه نوع رويكرد اسلام با مسأله برده و بطور كلى با برده دارى در حكومتهاى فوق متفاوت بوده است. ما در كتاب الفقه: الاقتصاد به تفصيل در اين باره سخن گفته ايم... .

علت سقوط حكومتهاى منحرف در اين است كه آدمى، پاك سرشت تولد مى يابد و بر اين اساس راه مستقيم را از كژراهه باز مى شناسد. هرچند انحراف به وسيله ثروت، زور و تبليغات فزونى گيرد. پس از آن كه مردم انحراف را بازشناختند با آن مبارزه مى كنند تا آنجا كه به زيرش كشند و در اين روند اگر عمر برخى رژيم هاى منحرف كوتاه و عمر برخى ديگر درازتر است، بايد آن را معلول دو عامل دانست:

1. ميزان نيرومندى رژيم فريب كار.

2. ميزان هوشمندى نيروهاى مخالف كه درصدد ساقط كردن آن رژيمند.

البته در هر صورت دير يا زود باطل سرنگون مى شود. قرآن كريم درباره ناكارآمدى نهايى عامل نخست مى فرمايد: «لا يَغُرَّنَّكَ تَقَلُّبُ الَّذِينَ كَفَرُوا فِى الْبِلادِ * مَتاعٌ قَلِيلٌ ثُمَّ مَأْواهُمْ جَهَنَّمُ وَ بِئْسَ الْمِهادُ»(1)؛ «رفت و آمد [پيروزمندانه] كافران در شهرها، تو را نفريبد!. اين متاع ناچيزى است، و سپس جايگاهشان دوزخ است، و چه بد جايگاهى است».

در روايتى از پيامبر اكرم صلى الله عليه و آله آمده است: «تضايقي تنفرجي(2)؛ [ اى روزگار،] چون [چند

ص: 226

صباحى] تنگ گيرى، [در نهايت] به گشايش مى انجامى».

و نيز آمده است: «... للحق دولة و للباطل جولة...(1)؛ «براى حق پايدارى و دوام است و باطل [روزگارى كوتاه ]جولان دارد».

آيات، روايت، سخنان حكما و تجارب بشر همگى بر چنين مضمونى دلالت دارند، از اين روى شايسته تر آن است كه آدمى تنها در مسير حق و درستى گام زند كه اين تنها چاره است، در اين باره از رسول اكرم صلى الله عليه و آله سؤل شد: «ما الحيلة؛ چگونه چاره بينديشم؟» ايشان فرمودند: «ترك الحيلة(2)؛ با ترك چاره جويى».

نخستين سبب سقوط رژيمهاى منحرف، آگاهى مردم است، لذا چنين رژيمهايى همواره به دنبال آنند كه سياست فريب و در جهل نگه داشتن مردم را به كار بندند و آگاهان و راهنمايان جامعه را با مجازات هاى سخت مهار كنند. مثلاً رژيمهاى كمونيستى دانشى را كه آگاهى بخش باشد ممنوع مى سازند، همان گونه كه آزاديهاى منتهى به چنين دانشى را نيز ممنوع مى كنند و به مردم مى باورانند كه در پس كمونيسم چيز ديگرى نيست.

همچنين سرمايه داران در يك كشور غربى اين پندار را به مردم خويش القا مى كنند كه در بهشت موعود به سر مى برند و در شرايط و محيطى، جز محيطى كه در آن قرار دارند، از پيشرفت، رفاه و آزادى خبرى نيست. چنين نظام هاى طبقاتى منحرفى مردم را به شدتاسير اوهام خود مى كنند، البته چگونگى آن در هر يك از آنها متفاوت است و به همين دليل مشاهده مى كنيم كه در هر دو نظام، فرزندان غالباً حرفه پدران خود را در پيش مى گيرند و توان انتخابى غير از آنچه از پيش برايشان تعيين شده ندارند و اين بدان خاطر است كه آن جوامع به ميزان لازم باز نيستند تا هر انسانى خود سرنوشت خود را رقم زند.

نمونه ديگر از تمايز طبقاتى در جوامع سوسياليستى و سرمايه دارى اين است كه ازدواج ميان طبقات فرادست و فرودست در اين كشورها عملاً وجود ندارد. اينها محصول انحراف فرهنگى است، انحرافى كه تنگناهاى روحى پديد آورده. بنابراين، راه

ص: 227

رهايى مردم از اين نظام ها تنها در گرو آگاهى و آزادى است.

تَعَالَى سَائِلُهُمْ عَنْ ذَلِكَ(1)؛ خداى سبحان روزى فقيران را در مالهاى توانگران واجب داشته. پس فقيرى گرسنه نماند جز آن كه توانگرى از حق او خود را به نوايى رسانده و پروردگار، توانگران را بازخواست مى كند از اين كار».

در كشورهايى مانند شوروى و امريكا كه نظام طبقاتى فاسد وجود دارد، دولت و سرمايه در خدمت يكديگر در آمده اند تا امتيازات و برخوردارى ها را به يك طبقه محدود كنند، تا جايى كه طبقه اى از برخوردارى بيش از حد، بيمار شود و طبقات ديگر محتاج ابتدايى ترين نيازمندى هاى روزمره خود باشند.

نادر] اتفاق نمى افتد و تنها طبقات فقير هستند كه دست به چنين اعمالى مى زنند. سخن خداى متعال كه در ادامه آيه دوم فرمود: «ما آنها و شما را روزى مى دهيم» و نيز سخن ديگرش كه فرمود: «وَ أَنْكِحُوا الأَيامى مِنْكُمْ وَ الصَّالِحِينَ مِنْ عِبادِكُمْ وَإِمائِكُمْ إِنْ يَكُونُوا فُقَراءَ يُغْنِهِمُ اللهُ مِنْ فَضْلِهِ»(1)؛ «مردان و زنان بى همسر خود را و نيز خدمتكاران زن و مرد صالح خود را همسر دهيد، اگر فقير و تنگدست باشند، خدا از فضل خود آنان را بى نياز مى كند».

اين دو آيه ناظر به رسيدن روزى در جامعه اى است كه برخوردار از شيوه صحيح در زيست اجتماعى - اقتصادى باشد. آرى در چنين شرايطى فقيرى باقى نمى ماند، لكن در غير اين صورت علت فقر و محروميت كمبود رزق خداى تبارك و تعالى براى مردم نيست، بلكه اين محروميت ناشى از آن است كه دولت ها و سرمايه داران اموال عمومى را غارت كرده اند و از اين رو اميرمؤمنان على عليه السلام فرمودند: «... فما جاع فقير إلاّ بما مُتِّع به غني(2)؛ هيچ تهى دستى گرسنه نماند جز اينكه توانگرى از حق او خود را به نوايى رساند».

ب. امكان ادامه حيات براى طبقه فقير. اين مبحث به ترتيب زير بيان مى شود:

1. روشن است كه طبقه فقير (آسيب پذير) بيش از ديگران با مرگ و مير كودكانشان مواجهند؛ زيرا براى تغذيه و درمان فرزندانشان تمكن ندارند. پژوهشهايى كه در برخى كشورها انجام شده دلالت بر آن دارد كه حدود نيمى از فرزندان يك خانواده فقير شانس ادامه حيات پيدا مى كنند، در حالى كه قريب به نود درصد فرزندان ساير طبقات موفق به ادامه حيات مى شوند.

2. بيش از ديگر طبقات به خاطر نبود تغذيه، درمان و آسايش مناسب مى ميرند، در حالى كه ساير طبقات ابدا به طور فزاينده با چنين پديده اى مواجه نيستند. آمارها در آسيا و آفريقا از سويى و در اروپا، ژاپن و امريكا از سوى ديگر شاهد مدعاى ما هستند.

3. به مراتب بيش از ثروتمندان در جنگها طعمه مرگ مى شوند، زيرا فقرا غالباً قشرى فرهنگى نيستند و نفوذى ندارند تا بتوانند از حضور اجبارى در جبهه هاى جنگ نجات يابند و اموالى ندارند تا به عنوان خريد خدمت سربازى، رشوه و يا تحت عناوين ديگر

ص: 231

بپردازند و خود را از جنگ[هاى ناخواسته] رهايى بخشند.

4. بسيار بيشتر از ديگران در اثر ارتكاب جرم، با مجازات مرگ مواجه مى شوند، زيرا مجرم فقير به راحتى مشمول قانون و اعدام مى شود و يا به زندان افكنده مى شود كه به بيمارى و فوت او مى انجامد يا تحت شكنجه كشته مى شود، در حالى كه ثروتمند با زر يا زور و نفوذ، خود را از چنگال قانون و مرگ مى رهاند.

هرچند بخشى از زندگى خود، يعنى ابتداى زندگى تا دوران تحصيل را فقيرانه گذراندهباشند، لذا وصول و باقى ماندن آنان در آن مراتب عاليه نيز در گرو اموالى است كه برايشان فراهم شده، تا با كسب درجات عالى علمى، احراز مناصب بلند اجتماعى برايشان ممكن گردد. از آن رو در مورد امكان اين كه تنها ثروتمند بتواند با دارايى خود، مستمندان، بيماران، منحرفان و جز آنان را از وضعيت شان رهايى بخشد، سخن به ميان نياورديم كه امرى است شخصى و سخن در اين مبحث درباره جايگاه طبقه ثروتمند در برابر طبقه فقير است.

به دنبال جلب منفعت خود است و در همه جا حساب سود و زيان مادى خود را لحاظ مى دارد و بر اساس آن اقدام مى كند يا واپس مى نشيند، لذا معنويات براى او رنگ مى بازد وحضورى ضعيف در زندگى او پيدا مى كند، چرا كه نيروى عقلانى او تنها با مال و تجارت اُنس و پيوند يافته است، در حالى كه طبقه فقير، چنين نگرش منحطى ندارد.

تفسير طبقه فقير و غنى در بسيارى ديگر از امور مربوط به زندگى نيز، به خاطر زاويه ديد متفاوتى كه دارند گوناگون است.

إِلَيْكَ أُمُورَهُمْ ثُمَّ اعْمَلْ فِيهِمْ بِالإِعْذَارِ إِلَى اللهِ يَوْمَ تَلْقَاهُ، فَإِنَّ هَؤلاءِ مِنْ بَيْنِ الرَّعِيَّةِ أَحْوَجُ إِلَى الإِنْصَافِ مِنْ غَيْرِهِمْ، و كُلٌّ فَأَعْذِرْ إِلَى اللهِ فِي تَأْدِيَةِ حَقِّهِ إِلَيْهِ، و تَعَهَّدْ أَهْلَ الْيُتْمِ و ذَوِي الرِّقَّةِ فِيالسِّنِّ مِمَّنْ لا حِيلَةَ لَهُ و لا يَنْصِبُ لِلْمَسْأَلَةِ نَفْسَهُ، و ذَلِكَ عَلَى الْوُلاةِ ثَقِيلٌ و الْحَقُّ كُلُّهُ ثَقِيلٌ، وقَدْ يُخَفِّفُهُ اللهُ عَلَى أَقْوَامٍ طَلَبُوا الْعَاقِبَةَ فَصَبَّرُوا أَنْفُسَهُمْ، و وَثِقُوا بِصِدْقِ مَوْعُودِ اللهِ لَهُمْ(1)؛ خدا را! خدا را! درباره طبقه فرودستان از مردم [در نظر گير]؛ آنان كه راه چاره اى ندانند و از درويشان و نيازمندان و بينوايان و از بيمارى برجاى ماندگانند، كه در اين طبقه مستمندى است خواهنده، و مستحق عطايى است به روى خود نياورده. حقى كه خدا از خود به آنان اختصاص داده، و نگهبانى آن را به عهده ات نهاده، پاس دار، و بخشى از بيت المالت و بخشى از غله هاى زمين هاى خالصه را براى آنان قرار ده، كه دور دست ترين آنان را همان بايد كه براى نزديكان است، و آنچه بر عهده تو نهاده اند، رعايت حق ايشان است. پس مبادا فرو رفتن در نعمت، از پرداختن به آنان بازت دارد كه ضايع كردن كارى كوچك را به خاطر استوار كردن كارى بزرگ و مهم، عذرى پذيرفتنى نيست. پس، از رسيدگى به كارشان دريغ مدار و روى ترش بدانان ميار، و به كارهاى كسى كه به تو دسترسى ندارد بنگر - آنان كه در ديده ها خوارند و مردم خردشان مى شمارند - و كسى را كه بدو اعتماد دارى براى تفقد حال آنان بگذار كه از خداترسان باشد و از فروتنان، تا درخواستهاى آنان را به تو رساند. و با آنان چنان رفتار كن كه چون خدا را ديدى جاى عذرت بماند، كه اين گروه از ميان مردم به انصاف نيازمندترند از ديگران؛ و حق همگان را آنچنان بگذار كه عذرت در پيشگاه خدا پذيرفته آيد. يتيمان و كهنسالانى را كه چاره اى ندارند و دست سؤل پيش نمى آرند، عهده دار باش، و اين كار بر واليان گرانبار است و گذاردن حق، همه

جا دشوار، ليكن خدا آن را بر مردمى كه به دنبال آخرتند، شكيبايى مى ورزند، و به وعده راست خدا درباره خويش اطمينان دارند، سبك مى گرداند».

انباشت ثروت، محصول تجارت است اعم از آن كه در زمينه كشاورزى باشد يا صنعت و يا كسب و كار، و اين همان چيزى است كه سامان گرفتن امور در گرو سامان يافتن آن است و نظام طبقاتى منحرف نيز در گرو نابسامانى آن است. بايد ميان آزادى هاى مطلوب و

ص: 237

محدوديتهاى معقول تعادل ايجاد كرد؛ چيزى كه اميرمؤمنان على عليه السلامدر عهدنامه خويشاز آن سخن به ميان آورده و فرموده اند: «ثُمَّ اسْتَوْصِ بِالتُّجَّارِ و ذَوِي الصِّنَاعَاتِ، و أَوْصِ بِهِمْ خَيْراً الْمُقِيمِ مِنْهُمْ و الْمُضْطَرِبِ بِمَالِهِ و الْمُتَرَفِّقِ بِبَدَنِهِ، فَإِنَّهُمْ مَوَادُّ الْمَنَافِعِ و أَسْبَابُ الْمَرَافِقِ وجُلابُهَا مِنَ الْمَبَاعِدِ و الْمَطَارِحِ فِي بَرِّكَ و بَحْرِكَ و سَهْلِكَ و جَبَلِكَ، و حَيْثُ لا يَلْتَئِمُ النَّاسُ لِمَوَاضِعِهَا و لا يَجْتَرِءُونَ عَلَيْهَا فَإِنَّهُمْ سِلْمٌ لا تُخَافُ بَائِقَتُهُ، و صُلْحٌ لا تُخْشَى غَائِلَتُهُ، و تَفَقَّدْ أُمُورَهُمْ بِحَضْرَتِكَ و فِي حَوَاشِي بِلادِكَ و اعْلَمْ مَعَ ذَلِكَ أَنَّ فِي كَثِيرٍ مِنْهُمْ ضِيقاً فَاحِشاً و شُحّاً قَبِيحاً و احْتِكَاراً لِلْمَنَافِعِ و تَحَكُّماً فِي الْبِيَاعَاتِ، و ذَلِكَ بَابُ مَضَرَّةٍ لِلْعَامَّةِ و عَيْبٌ عَلَى الْوُلاةِ، فَامْنَعْ مِنَ الاحْتِكَارِ فَإِنَّ رَسُولَ اللهِ صلى الله عليه و آلهمَنَعَ مِنْهُ، و لْيَكُنِ الْبَيْعُ بَيْعاً سَمْحاً بِمَوَازِينِ عَدْلٍ و أَسْعَارٍ لا تُجْحِفُ بِالْفَرِيقَيْنِ مِنَ الْبَائِعِ و الْمُبْتَاعِ، فَمَنْ قَارَفَ حُكْرَةً بَعْدَ نَهْيِكَ إِيَّاهُ فَنَكِّلْ بِهِ و عَاقِبْهُ فِي غَيْرِ إِسْرَافٍ(1)؛ ديگر اين كه نيكى به بازرگانان وصنعتگران را برخود بپذير، و سفارش كردن به نيكويى درباره آنان را به عهده گير، چه آنان كه كسب و كارشان در محلى ثابت است و چه آنان كه با مال خود از اين سو به آن سو مى روند، و با دسترنج خود كسب مى كنند، كه آنان مايه هاى منفعتند و پديدآورندگان وسيله هاى آسايش و راحت مردم و آورنده آن از جاهاى دوردست و دشوار، در بيابان و دريا و دشت و كوهسار، جايى كه مردمان در آنجا گرد نيايند و در رفتن بدانجا دليرى ننمايند. اين بازرگانان مردمى آرامند و نمى ستيزند، و آشتى جويند و فتنه اى نمى انگيزند. به كار آنان بنگر، چه در محلى باشند كه خود تو به سر مى برى و يا در شهرهاى ديگر، و با اين همه بدان كه ميان بازرگانان بسيار كسانند كه معاملتى بد دارند، بخيلند و در پى احتكار. سود خود را مى كوشند و كالا را به هر بها كه خواهند مى فروشند. و اين سودجويى و گرانفروشى زيانى است براى همگان، و عيب است بر واليان.

پس بايد از احتكار منع كنى كه رسول خدا صلى الله عليه و آله از آن منع مى فرمودند. و بايد خريد و فروش آسان صورت پذيرد و با ميزان عدل انجام گيرد. با نرخهاى - رايج بازار - نه به زيان فروشنده و نه خريدار. و آن كسى كه پس از منع تو دست به احتكار زند او را كيفر ده و عبرت ديگران گردان، و در كيفر او اسراف مكن».

ص: 238

و اين در حالى است كه حيوانات و گياهان قابليت بسيار اندكى براى تغيير دارند. توضيح آن كه حيوان از امكان محدودى براى دگرگونى برخوردار است و اين تنها غرايزند كه بر سرنوشت او سيطره داشته و مسير حركت و زيست او را از ابتداى عمر تا انتهاى آن، تعيين مى كنند، و آن حيوان را به پيش مى برند و ميان نسلهاى متوالى گونه هاى جانورى هيچ تفاوت بنيادين و چشمگيرى در هيچ بعدى ديده نمى شود، هرچند برخى انديشمنداناحتمال تحول را در عالم حيوانات مردود نمى دانند.

گياهان از كمترين ميزان تحول پذيرى برخوردارند. مثلاً يك درخت سيب در برخى كيفيات و ويژگيها و مختصات ميوه اى كه توليد مى كند متفاوت از درخت مادر است و علاوه بر آن مى توان كيفيات گوناگون آن را بهبود بخشيد و يا آن را به حال خود رها كرد تا در وضعيتى به مراتب بدتر قرار گيرد.

اين تنها آدمى است كه زمينه اى بسيار گسترده براى تحول دارد. آغاز چنين تحولى حركت بر روى دو پا بود و نهايت آن تسخير و رفت و آمد در فضاى لايتناهى جهان است. بالطبع چنين توان گسترده اى نشان از وجود زمينه اى مناسب در درون او دارد كه هرچند كرانه هايش بر ما مخفى است، لكن به اجمال مى دانيم آن چنان وسعت دارد كه براى تحول در دنيا و آخرت قابليت يافته است.

خداى سبحان درباره زمينه فراوان تحول در آدمى مى فرمايد: «لَتَرْكَبُنَّ طَبَقاً عَنْ طَبَقٍ»(1)؛ «كه همه شما پيوسته از حالى به حال ديگر منتقل مى شويد [تا به كمال برسيد]».

يكى از حكما نيز درباره طى مدارج و مراتب انسانى گفته است: «ثم أصعد عن الملائكة و أصل إلى ما لا يناله الوهم؛ سپس از [مقام] فرشتگان بالاتر رفته، به مرتبه اى مى رسم كه و هم (خيال) توان درك آن را نداشته باشد».

و در حديثى قدسى پيرامون مراتب و درجات اخروى كه محصول تحول و تكامل بشرند، چنين وارد شده است: «أعددت لعبادي الصالحين ما لا عين رأت، و لا أذن سمعت و لا خطر على قلب بشر(2)؛ براى بندگان صالحم چيزى فراهم كرده ام كه نه چشمى ديده و نه

ص: 240

گوشى شنيده و بر قلب احدى خطور نكرده است».

جداى از فطرت عمومى كه همگان را در بر مى گيرد، آحاد بشر داراى تمايلات فطرى ديگرى نيز هستند كه در عين سازگارى با آن فطرت عمومى، در افراد مختلف گوناگون است و هركسى را فطرتى خاص خود اوست. امام صادق عليه السلام در اين باره مى فرمايند: «الناس معادن كمعادن الذهب و الفضة(1)؛ مردمان معادنى هستند مانند معادن طلا و نقره».

نيرومند رطوبتند و اين هر دو در جسم و جان تأثير خويش را مى گذارند.

علاوه بر اين سرزمينهاى كوهستانى، كوهپايه ها، سواحل درياها، مناطق سرسبز جنگلى و پر رود، صفات و ويژگيهاى گوناگونى را در آدمى ايجاد مى كنند و به همين دليل از قديم الأيام مرسوم بوده كه مردم هر يك از سرزمينهاى گوناگون را به صفتى خاص توصيف مى كرده اند؛ صفاتى كه روان شناسان، جامعه شناسان و عالمان ژنتيك آنها را ازجمله تأثيرات آن سرزمينها در تكوين شخصيت مردم آن سامان مى دانند.

نظريه ارسطو مبنى بر تقسيم مزاجها به دموى، بلغمى، صفراوى و سوداوى نيز از چنين خاستگاهى بوده است.

البته اين مسأله قابل ذكر است كه عامل محيط طبيعى تأثيرى فى الجمله دارد و آدمى يك پارچه متأثر از سرزمين و محيط طبيعى نيست، بلكه سخن اين است كه اگر انواع خوراكيها در خلق و خوى آدمى تأثير - حداقل گذرا - مى گذارند، محيط طبيعى پيرامون او نيز اندك يا زياد تأثير خود را دارد.

كه حتى بيماران و مانند آنان نيز هنگامى كه تحت فشارهاى اجتماعى قرار مى گيرند، آن گونه حركت مى كنند كه جامعه در حد امكان از آنها خواسته است.

ضبط مى كند، سپس آن را در بخشهاى خودآگاه و ناخودآگاه ذهن خود ذخيره و حفظ مى كند و سپس آن داده ها و اطلاعات به تدريج در افكار و رفتارش بروز مى نمايد، و - چنان كه در شرع آمده است - حتى مرده نيز در درون قبر مى فهمد و درك مى كند و لذا دستور به تلقين ميت داده شده است.

فراگيرى آدمى از اجتماع محدود به يادگيرى، برآوردن نيازهاى اوليه و روش برقرار كردن ارتباطات اجتماعى نيست، بلكه راه تأمين نيازهاى ثانويه خود را نيز از جامعه فرامى گيرد، يعنى درون مايه روابط اجتماعى نظير: آداب، رسوم، عرف و عادات اجتماعى را نيز فرا مى گيرد. فراگيرى اين امور نيازهايى ثانوى اجتماعى است و نه اوليه، چه اين نيازهاى اوليه فراگيرى شيوه تأمين خوراك، پوشاك، مسكن و غيره است.

جامعه پذيرى و كنترل اجتماعى از نهاد خانواده آغاز مى شود و در نهاد مدرسه ادامه مى يابد و پس از آن در جامعه بزرگتر - با وسائل ارتباط جمعى نظير راديو و تلويزيون،

مطبوعات، كتابها و ايجاد امكانات سفر و غيره - به كمال خود مى رسد. لذا در مثل گفته اند: «من لم يؤدّبه الأبوان أدبه الزمان؛ هركس والدينش او را ادب نكنند زمان او را تأديب خواهد كرد»، زيرا آن گاه كه انسان با تحولات جامعه هماهنگ نشود و اهرم هاى تربيتى خانواده نيز در او بى تأثير يا كم اثر باشد در برخورد با موازين و مقررات اجتماعى دچار تضاد شده (به اصطلاح سرش به سنگ خورده)، به ناچار هشيار و تسليم و در نهايت تربيت مى گردد.

فرهنگ در كنار عوامل چهارگانه سابق الذكر به افراد و گروه هاى انسانى «شخصيت» مى بخشد، لذا از «شخصيت» فلان فرد يا فلان گروه يا جامعه سخن به ميان مى آيد.

توسعه همه ابعاد انسانى تأثير مى گذارند. در اين باره هيچ شاهدى گوياتر و رساتر از فرهنگ اسلام نيست، زيرا هزاران سال دروازه پيشرفت و تكامل به روى دنيا مسدود شده بود تا آن كه اسلام ظهور كرد و با اعطاى آزاديها و تشويق به علم ورزى، امواجى عظيم از جريانهاى فرهنگى را پديد آورد و از اين مجرا دو ثمره بزرگ به بار نشست:

1. روح جستجو و كاوش و تحقيق.

2. شجاعت در اعلام نظر و نقد افكار و رفتارها.

در پرتو اين دو خصلت، مسلمانان جهان را از نور معرفت آكنده ساختند و ناگهان چنان پيشرفتى براى بشر ايجاد شد كه تمدن صنعتى معاصر تنها يكى از ثمرات بى شمار آن است توصيه به كسب و استفاده از تجارب و نيز توجه بى نظير به مقوله عقل در كلام بزرگان دينموج مى زند و ما تنها به چند مورد از آنها كه منسوب به اميرمؤمنان على عليه السلاماشاره مى كنيم:

«في التجارب علم مستأنف(1)؛ دانشهاى نو در تجربه ها نهفته است».

«العقل عقلان: عقل الطبع، و عقل التجربة(2)؛ عقل دوگونه است: عقل ذاتى و عقل اكتسابى».

«رأي الرجل على قدر تجربته(3)؛ [اعتبار و ارزشمندى] نظر آدمى به ميزان تجربه اوست».

«الظَّفَرُ بِالْحَزْمِ، و الْحَزْمُ بِإِجَالَةِ الرَّأْيِ، و الرَّأْيُ بِتَحْصِينِ الأَسْرَارِ(4)؛ پيروزى به دور انديشى است و دورانديشى در به كار انداختن انديشه و به كار انداختن انديشه در نگاه داشتن اسرار».

«الْعَقْلُ حِفْظُ التَّجَارِبِ...(5)؛ خردورزى، به خاطر سپردن تجربه هاست».

«فَإِنَّ الشَّقِيَّ مَنْ حُرِمَ نَفْعَ مَا أُوتِيَ مِنَ الْعَقْلِ و التَّجْرِبَةِ...(6)؛ همانا بدبخت كسى است كه از سود خرد و تجربه[اى كه او را داده اند] محروم ماند».

ص: 245

المتألهين، ميرداماد، سهروردى، فيض، فياض، مولى عبداللّه، و ديگران پديد آمدند.

5. در علم هيئت: ابوالحسن اهوازى، ابوالوفاء بوزجانى، فرغانى، بيرونى، خالد، مروزى، على طبرى، يحيى بن ابى منصور، سند بن على، على اسطرلابى، حاسب، شيخ بهائى، ماهانى، ابوعثمان الحانى، دينورى و جز آنان رشد يافتند.

6. در زيست شناسى دانشمندانى نظير: جاحظ، عمادالدين كاتب و ديگران پديد آمدند.

7. در درياشناسى عالمانى از قبيل: سهل بن ابان، احمد بن ماجد، محمد بن شاذان، ابن كحلان و ديگران تربيت يافتند.

8. در گياه شناسى پژوهشگرانى مثل: احمد دينورى، ابن بيطار حالقى، ابن سيده، منصور بن فضل سورى، ابوالعباس نباتى، عبداللّه بن صالح، محمد بن على بن سفر، ابن اوان اشبيلى، ادريسى، ابن عوّام و مانند اينها پديد آمدند.

9. در تاريخ نگارى انديشه ورزانى مانند: سليم بن قيس كوفى، ابراهيم ثقفى، واقدى، نصر بن مزاحم، ابن عماد، ابن اثير، طبرى، مسعودى، يعقوبى، بيرونى، خزرجى، قفطى، شهرستانى، سمعانى، ابن خلكان، ابن واصل، دينورى، مقريزى، ابوالفداء، ابن عساكر،جوينى، ابومخنف، ازدى، ذهبى، اصفهانى، بلاذرى، محدث قمى و غيره ظهور كردند.

10. در رياضيات عالمانى همانند: ابوالحسن بن منجم، نسوى، موسى خوارزمى، محمد بن جابر، خيام، محقق طوسى، ثابت بن قرة، ابن هيثم، ابوكامل، ابن مطر، ابن طاهر بغدادى، ابن يعقوب دمشقى، محمود اصفهانى، ابن ليث، حاسب كرخى، ابن عبدالباقى بغدادى و تعداد فراوان ديگرى رشد نمودند.

11. در علوم مكانيك و فيزيك نيز عالمانى تربيت يافتند كه از آن جمله اند: منصور خازنى، حسن بن هيثم بصرى، احمد بن مسكويه، محمد بن مصلح، حسن سمناتى، كمال الدين فارسى، عميد الدوله، دمشقى جويرى و محمد بن سماوى.

12. در علم شيمى نيز عالمان بزرگى همانند: جابر بن حيان، رازى، تميمى، خوارزمى، احمد كلدانى، بونى، مالقى و ديگران ظهور كردند.

13. در پزشكى، تشريح، جنين شناسى و داروشناسى نيز پزشكان بزرگى به وجود آمدند كه عبارتند از: ابن سينا، ابن نفيس، ابن زهر، رازى، على طبرى، ابوالحسن طبرى،

ص: 247

اهوازى، خزاز، حسن بن نوح، هروى، مقدسى، ابوالقاسم موصلى، مصرى، عراقى و سايرين.

14. در علم جغرافيا نيز جغرافى دانان بزرگى نظير: خوارزمى، سليمان، خرداد به، سيرافى، سرخسى، كلبى، همدانى، شيزرى، بلخى، مسعودى، ابن فضلان، بغدادى، ابن حائك، خزرجى، ابن حوقل، مقدسى، قباديانى، بكرى، اصطخرى، غرديزى، وزّان، حموى، كبرى، صقلى، مازنى و كتانى چهره نمودند.

15. در معدن شناسى: عطارد حاسب، بيرونى، ذهبى كاملى، نصيرالدين طوسى، قاسانى (كاشانى)، قبچقى، عربشاه، ابن منصور پديد آمدند.

16. در علوم نظامى: حسن رمّاح، اوسى و ديگران رشد كردند.

17. در فن ترجمه، مترجمانى نظير: فزارى، اهوازى، ثابت بن قره، مقدسى، حمصى، رهاوى، سه فرزند موسى بن شاكر، حبش بن حسن، ابوالفرج، هارونى و ابن نوبخت ظهور يافتند.

18. دائره المعارف نويسان بزرگى نظير: ابرشى، خوارزمى كاتب، جمال الدين قزوينى، يحياى قزوينى، جرجانى، قلقشندى، سكالى تربيت گرديدند.

در اين ميان نام بى شمار دانشمندانى را نبرديم كه كتب تراجم و فهارس و تمام كتبى كهاز آنان سخن به ميان آورده به ثبت و ذخيره نام آنان پرداخته اند. از نظر تأليف كتب و تأسيس كتابخانه ها نيز اتفاقات بزرگى در قلمرو جهان اسلام افتاد. مثلاً در كتابخانه يكى از قضات صاحب بن عباد يك ميليون و پانصد هزار جلد كتاب و نيز در كتابخانه عزيز فاطمى در مصر يك ميليون و ششصد هزار جلد كتاب وجود داشت كه از اين ميان شش هزار و پانصد جلد در علم رياضيات، و هجده هزار جلد در فلسفه بود و البته كتابخانه هايى از اين قبيل - چه كتابخانه هاى متعلق به حكومتها و چه كتابخانه هاى شخصى - در گستره جهان اسلام فراوان بودند.

مقوله علم و فرهنگ است. از اين رو مى بينيم كه عالمان مسلمان در اوائل و اواخر تأليفات خود از لطف خدا سخن گفته اند؛ لطفى كه توانسته اند در سايه آن در فضاى علم و انديشه رفت و آمد كنند و آفاق معرفت را در نوردند و درست همين توجه به خدا سبب مى شد تا مسلمانان دانشها را نه در راستاى اضرار به ديگران، بلكه به منظور سود رسانيدن به انسانها به چنگ آورند و لذا به استعمار ساير كشورها، و از بين بردن آزادى ها و اختراع ابزار آلات مخرب و ساير اقدامات منفى كه علم، قدرت انجامش را بدانها داده بود، نپرداختند و پيوسته در نقطه مقابل رژيمهاى ستمگر قرار گرفتند و بسيارى از آنان به خاطر ناسازگارى با آن حكومتها در بند كشيده شدند. اين دانشمندان نه فقط از فقيهان و محدثان كه از بزرگان ساير علوم نيز بودند.

مثلاً مى توان از جابر بن حيان نام برد كه از ستم حاكم زمان خود پنهان شد و در نهايت در مخفيگاه خود وفات يافت يا خواجه نصيرالدين طوسى كه سالها به زندان افتاد. در مقابل اين تمدن، تمدن جديد غربى قرار دارد كه به خاطر تهى شدن از اعتقاد به خداى سبحان، دانش به دست آمده را در خدمت ستم و استعمار قرار داده است.

ظلم و استعمارى كه از تيره بخت كردن صدها ميليون مردم گرسنه آغاز مى شود و با ده ها ميليون كودكى كه از فرط گرسنگى و بيمارى مى ميرند و خيانت در حق كشورهاىاستعمارشده، و ميليونها انسان كه تحت حاكميت خفقان به سر مى برند و ساخت ابزارهاى هولناك كشتار جمعى و ابزار شكنجه هاى وحشيانه و... ادامه مى يابد، و در يك جمله دانش به خاطر تهى شدن از احساس پاسخگويى در مقابل خدا در خدمت ستم و ستمكار در آمده و به ابزارى براى نابودى و كشتار انسانها تبديل شده است. حال اين پرسش مطرح است كه چگونه مى توان دانش را از اين كژراهه نجات داد؟

پاسخ روشن است: نجات را بايد در همراه كردن علم با ترس از خداى سبحان جست. بى ترديد تنها همين امر مى تواند آدمى را از سيطره سرمايه و ديكتاتورى نجات دهد. بالطبع با نجات انسان از اين دو ورطه، دانش زمام امور را در دست خواهد گرفت و ابزار دنباله روى از هواهاى نفسانى و شهوات نخواهد بود. از اين رو رسول خدا صلى الله عليه و آله فرمودند: «أوّل العلم

ص: 249

معرفة الجبّار، و آخر العلم تفويض الأمر إليه(1)؛ دانش با خداشناسى آغاز و با واگذارى امور به ذات او پايان مى گيرد».

در روايتى ديگر آمده است كه فرمودند: «ليس العلم بكثرة التعلّم، إنّما هو نور يقذفه اللّه في قلب من يريد أن يهديه(2)؛ دانش با آموختن فراوان به دست نمى آيد، بلكه آن نورى است كه خدا بر قلب هر آن كه بخواهد هدايتش كند مى تاباند».

البته خداى سبحان پيش تر فرموده است: «إِنَّما يَخْشَى اللهَ مِنْ عِبادِهِ الْعُلَماءُ»(3)؛ «به يقين از ميان بندگان خدا، تنها دانشمندان از او مى ترسند».

دانشمندان خداترس محال است دانشى را به منظور ضرر رسانيدن به مردم كسب كنند. در مقابل، دانشى كه قرين خداشناسى نباشد و بدين معرفت منتهى نشود كه بايد همه امور را به او واگذار كرد، به اين معنا كه باور كند بازگشت همه امور به سوى اوست، حقيقتاً علم نيست؛ باورى كه خداى سبحان درباره اش مى فرمايد: «...أَلا إِلَى اللهِ تَصِيرُ الأُمُورُ(4)؛ «آگاه باشيد كه همه كارها تنها به سوى خدا باز مى گردد».

بنابراين چنين دانشى نور نخواهد بود، چرا كه نور بايد روشنايى بخشد و نه ظلمت، و بايد نجات دهد نه آن كه ويران كند.

ص: 250

كسانى كه معتقدند «من» انسانى با آدمى تولد نمى يابد، بلكه پس از تولد و به تدريج شكل مى گيرد، مى گويند: «من» عبارت است از مجموعه كنشها و واكنشهايى كه آدمى درمدتى طولانى يعنى از هفته هاى اول زندگى تا آخر عمر خود به عنوان عمل يا عكس العمل انجام مى دهد. پس «من» يعنى «شخصيت» آدمى، با او زاده نمى شود، بلكه كودك پس از تولد و به تدريج مى فهمد كه كسى است جداى از انسانهاى ديگر، سپس با ملاحظه دو عامل ذيل شخصيت او تكوين مى يابد:

1. برخورد ساير افراد با او.

2. برخورد او با خود و ساير افراد.

نخستين برداشتهايى كه او از خود و ديگران دارد در غايت ابهام است. پس از آن به تدريج رو به وضوح مى گذارد و آن قدر وضوح مى يابد كه به درجه كمال مى رسد، لكن كُنه ذات به هر حال مجهول مى ماند. از اين روى يكى از دانشمندان گفته است: «شناخت كُنه ذات اشياء از مشكل ترين معضلات است».

يكى ديگر از دانشمندان شناخت كُنه ذات را محال دانسته، گفته است: «پس از آن كه به همه شعب علوم آگاهى و وقوف يافتيم تازه مى فهميم كه هيچ نمى دانيم».

البته اين نظريه مستند به دليل نيست، چون تابعى از واقعيت است و همان گونه كه در بحث حركت جوهرى آمده است: «وجود و ظهور حركت، خود دليلى بر واقعيت داشتن حركت در جوهر اشيا است».

معتقدان نظريه «در آدمى دو "من" يعنى دو "شخصيت" وجود دارد» به اين مطلب استناد كرده اند كه هر شخصى در درون خود دو وجه درگير مى بيند كه يك وجه او را به خير گرايش مى دهد و از بدى نهى مى كند و وجه ديگر عكس اين مطلب عمل مى كند.

به تعبير ديگر او در درون خود دو گونه معلول مى بيند و از آنجا كه اگر «من» انسانى او كه در مقام علت است يكى مى بود نمى بايست دو گونه معلول ايجاد كند، لذا اين حاكى از تعدد علل، يعنى «من» انسانى اوست، زيرا قاعده فلسفى مى گويد: از يك علت فقط يك معلول پديد مى آيد.

در اينجا كسانى كه معتقد به سه شخصيت «من» در انسان هستند، اين گونه استدلال

ص: 252

مى كنند كه در درگيرى ميان دو «من» هر فرد انسانى، طرف سومى وجود دارد كه ميان آنها داورى مى كند و تصميم نهايى را مى گيرد. البته دليل هيچ كدام از نظريات قائل به وجود دو شخصيت يا سه شخصيت در انسان قانع كننده نيست، چه اين كه قرآن كريم آدمى را داراىيك شخصيت دانسته، مى فرمايد: «وَ نَفْسٍ وَ ما سَوَّاها * فَأَلْهَمَها فُجُورَها وَ تَقْواها»(1)؛ «و قسم به جان آدمى و كسى كه آن را [آفريده و] منظم ساخته. سپس فجور و تقوا (شر و خيرش) را به او الهام كرده است».

در روايتى آمده است كه اميرمؤمنان على عليه السلام مى فرمايند: «...لمّتان، لمةٌ من الشيطان و لمةٌ من الملك(2)؛ [در قلب انسان] دو گرايش (گروه) وجود دارد، گرايشى از جانب فرشته و گرايشى ديگر از سوى شيطان».

در روايت ديگرى نيز به تفصيل درباره جنود عقل و جنود جهل سخن به ميان آمده است. به هر روى آنچه اهميت دارد سخن درباره «شخصيت» است كه هر انسانى از آن برخوردار است و از مسائل مهم جامعه شناسى به شمار مى رود.

و... نيز او بسيارى از اشيا را بر مى دارد تا خوب آنها را ببيند و نيز آنها را در دهان مى گذارد تا مزه آنها را دريابد و همين طور در مورد ساير كارها.

كودك پس از شناخت اشياء محسوس، وارد فضاى تفكر مى گردد، يعنى به ماوراى محسوسات سفر مى كند. مثلاً اوچوب كبريت را مى بيند، پس از آن درك مى كند كه با كشيدن آن بر روى قوطى كبريت، شعله ور مى گردد، نيز پول را مى بيند و سپس درك مى كند كه شى ء ارزشمندى است و همچنين است در ديگر موارد... و در اين فرايند شخصيتش رشد مى كند.

به همين دليل شخصيت آدمى در گرو كنشها و واكنشهايى است كه او را احاطه كرده اند. مثلاً اگر آدمى در دوره كودكى پيوسته تحقير شود، به انسانى حقير و داراى عقده حقارت تبديل مى گردد و در صورتى كه مورد تعظيم و تكريم بجا قرار گيرد به انسانى بزرگ منش و داراى شرح صدر تبديل مى شود.

روزى رسول خدا صلى الله عليه و آله حسن بن على عليهماالسلام را ديدند و فرمودند: «إنه سيد ابن سيد(1)؛ اين [كودك] آقا و پسر آقاست».

در كسب ساير صفات شخصيتى، مانند: بخشندگى و بخل، شجاعت و ترس، لطافت و خشونت، پاكيزگى و كثيفى، ادب و بى ادبى و غيره نيز جريان بر همين منوال است. مسلّم اين كه ملكات نفسانى ابتدا به صورت بذرى در جان آدمى كاشته مى شود و بر اثر توجه و مراقبت، بر اساس ويژگيهاى آن بذر، رشد مى كند و خلاصه سخن آن كه تار و پود در هم تنيده و عظيم جامعه در قالب عملها و عكس العملها به تدريج بر كودك احاطه مى يابد و در ميان اين تار و پودها ملكات نفسانى او رشد مى كند.

شخصيت شكل مى گيرد:

1. شخصيت فردى

2. شخصيت اجتماعى.

مثلاً چون ميراث گذشته جامعه رنگ قداست و عادت به خود گرفته و مصالح اجتماعى حال و آمادگى براى آينده نيز سلوك خاصى را ايجاب مى كند و در همه اين موارد، «مهم» جاى خود را به «اهم» مى دهد، كما اين كه اهم مربوط به زمان گذشته در تزاحم با امر مهم در زمان حال قرار مى گيرد و اهم مربوط به آينده نيز با مهم حال يا گذشتهدر تزاحم واقع مى شود و در واكنش به اين تحولات شخصيت انسان شكل مى گيرد.

اگر آدمى با خويش يا گروه اجتماعى و هم مسلك خود - كه همگى ساختار شخصيتى مشابهى دارند - خلوت كند، شخصيت درونى خود را آشكار مى كند و با آزادى تمام و مطابق مقتضيات آن سخن مى گويد و اقدام مى كند، حال آن كه همين فرد اگر در ميان جامعه قرار گيرد، براى حفظ منافع يا دفع ضرر احتمالى، خود را با شبكه روابط و خواسته هاى اجتماعى تطبيق مى دهد كه چنين حالتى را نبايد نفاق ناميد، چرا كه اين كار اقدامى معقول، از باب ترجيح اهم بر مهم و مقتضاى قاعده عقلى است و تفاوت ميان نفاق و مدارا در همين جاست، زيرا مورد اول بر مبناى سودجويى، فرصت طلبى و سوءاستفاده شكل گرفته و مورد دوم براساس قاعده عقلى اهم و مهم و مراعات مصلحت و حفظ احترام ديگران.

خداى سبحان در مذمت خصلت نخست فرموده است: «وَدُّوا لَوْ تُدْهِنُ فَيُدْهِنُونَ»(1)؛ «آنها دوست دارند نرمش نشان دهى تا آنها [هم ]نرمش نشان دهند؛ نرمش و سازشى توأم با انحراف از مسير حق».

در ستايش از خصلت دوم در آياتى متعدد از جمله در آيه زير فرموده است: «يا أَيُّهَا النَّاسُ إِنَّا خَلَقْناكُمْ مِنْ ذَكَرٍ وَ أُنْثى وَ جَعَلْناكُمْ شُعُوباً وَ قَبائِلَ لِتَعارَفُوا...»(2)؛ «اى مردم! ما شما را از يك مرد و زن آفريديم وشما را تيره ها و قبيله ها قرار داديم تا يكديگر را بشناسيد».

به دليل شخصيت فردى انسان و شخصيت جامعه اى كه در آن زندگى مى كند به اضافه

ص: 255

گرايش ها و شهوات درونى و فشارهاى گاه و بيگاه خارجى، اشخاص در افكار و اعمال خويش دستخوش نوسان مى شوند. در نتيجه افراد گاه مؤنند و گاه منافق، و گاه كافر، گاه فكر و عمل انسان صحيح بوده و گاه منحرف. به همين دليل شخصيت آدمى در نوسان خويش غالباً متأثر از عوامل چهارگانه ذيل است:

1. شخصيت فردى كه بر اساس تشخيص حسن و قبح عقلى شكل گرفته است.

2. شهوات و تمايلات سركش.

3. محيط عرفى خاصى كه فرد بدان متعلق است مانند حزب، انجمن يا گروهاى ديگر اجتماعى.4. محيط عرفى عام، يعنى جامعه اى كه در آن زندگى مى كند و موازين آن غالباً با مقررات و موازين محيط عرفى خاص متفاوت است.

از آنچه گذشت روشن مى شود كه نمى توان شخصيت را صرفاً انعكاسى از محيط اجتماعى دانست، بلكه بايد آن را آميزه اى از مؤفه هاى ذاتى و انعكاسات محيطى به ضميمه عناصر ديگر به حساب آورد؛ عناصرى كه همگى در تكوين شخصيت مدخليت دارند و لذا كسانى كه گمان مى كنند تغيير محيط اجتماعى عامل مطلق در تغيير شخصيت است متأسفانه دلايل عقلايى و علمى ندارند، بلكه خلاف آن به اثبات مى رسد، زيرا در صورت صحت چنين ادعايى، دوگانگى و تأثير متقابل شخصيت درونى و محيط خارجى و نيز تغيير تدريجى جامعه و ساير مواردى از اين دست فاقد توجيه است.

مثلاً خود را به شكل مادر در مى آورد و با خود يا عروسكش با مهربانى مادرانه رفتار مى كند و يا خود را به شكل پدر در مى آورد و به اصطلاح بيرون مى رود و ميوه مى خرد و به خانه مى آورد و يا ساير حركات پدر را تقليد مى كند.

3. در آستانه مرحله سوم، زمان بازى هاى فردى به پايان مى رسد و از آن به بعد او در ارتباطى شبكه اى با ديگر كودكان قرار مى گيرد و با آنان به بازى هاى گروهى مى پردازد. در اين مرحله مى كوشد تا نقش خود را نيك انجام دهد و از شكست بگريزد. او پيروزى و شكست رفقاى خود را مى بيند و به داورى مى پردازد تا دريابد كدام يك از بازى كنان نقش خود را انجام نداده و يا در ايفاى آن تقلب نموده است و... .

4. آخرين مرحله بدوى او اين گونه آغاز مى شود كه مى كوشد تا پوسته كودكى خود را تدريجا بشكافد. در اين دوره در درون او هدفى ويژه در زندگى شكل مى گيرد، دغدغه مندمى گردد و در اولين اقدام، بازى هاى كودكانه را به كنارى مى نهد و به آينده چشم مى دوزد. زمان در اين دوره براى او به كندى مى گذرد، زيرا همان گونه كه در جاى خويش به ثبوت رسيده است، سرعت گذشت زمان نسبت به افراد گوناگون متفاوت است، بدين معنا براى انسانى كه در لذت به سر مى برد زمان به سرعت و براى انسانى كه در رنج قرار دارد زمان به كندى مى گذرد و گويا يك ساعت براى او كششى ده ساعته مى يابد. همچنين انسانى كه در انتظار دوستى بسيار عزيز و صميمى است، خصوصاً اگر دير كرده باشد حس مى كند كه زمان به كندى پيش مى رود، در مقابل، فردى كه منتظر وقوع حادثه اى ناگوار است گذشت سريع زمان را حس مى كند و... لذا يكى از دانشمندان تحت تأثير همين نسبت متغيير سرعت زمان با ذهنيات و روحيات آدمى، معتقد است كه اصولا زمان پديده اى ذهنى است و نه خارجى. هرچه آدمى به سن كودكى نزديك تر باشد، حركت زمان را كند مى بيند، مثلاً يك ساعت براى كودك برابر نيم ساعت براى نوجوان و ربع ساعت براى جوان است و... .

پاسخ به چند پرسش جدى براى او مطرح مى شود كه عبارتند از:

1. اين كه چگونه شخصيتى است. در پاسخ به اين پرسش، به ارزيابى و سنجش خود مى پردازد كه آيا وزن و ارزشى دارد يا نه؟ و اگر دارد به چه ميزان؟ به كدام طبقه اجتماعى تعلق دارد؟ و پايگاه اجتماعى او كدام است؟ و... .

2. تصورش در مورد اين كه نزد مردم چگونه ارزيابى مى شود؟ آيا نزد آنان ارزشمند است يا نه؟ و اگر پاسخ مثبت است، چگونه و به چه ميزان؟ و... براى پاسخ، او خود را در جاى آنان قرار مى دهد، سپس از منظر آنان به خود مى نگرد. حال اگر او در چارچوب عرف اجتماعى خاصى زندگى مى كند، يعنى علاوه بر عرف عام جامعه خويش، در عرف خاصى مانند يك سازمان، حزب، انجمن و جز آن عضو باشد، آن گاه از دو زاويه ديد به پرسش هاى فوق مى پردازد و غالباً راه و رسم زندگى خود را آن چنان تنظيم مى كند كه حس كند موجب ارتقاى منزلت او در چشم هر دو عرف گرديده و نيز در صورت مواجهه وتعارض ميان مقتضياتى كه هر يك از دو عرف پيش گفته براى زندگى و منش او قائلند، غالباً ارزش ها و هنجارهاى عرف خاص را مقدم مى دارد و معيار عمل قرار مى دهد، زيرا فرد به آن وابسته تر و مرتبط تر است و از همين رهگذر است كه مى بينيم براى تأمين رضايت خاطر گروه عرفى خاص خود، تمام مشكلات و رنج هايى را كه عرف عام جامعه براى او ايجاد مى كند، تحمل مى نمايد. البته در مقابل، اندك افرادى نيز هستند كه عرف گروه خاص خويش را مى شكنند تا به جريان عرف عام جامعه خود بپيوندند.

از آن جا كه گروه هاى خاص موجود در جامعه گاه حالتى سرى و زيرزمينى و گاه حضورى علنى و آشكار دارند، در هنگام بروز تصادم ميان عرف خاص و عرف عام، رژيم هاى عاقل و دورانديش به اقدامات زير مى پردازند:

الف. فضا را براى فعاليت اعضاى آن عرف خاص و ظهورشان در جامعه و آميختن آنان با جامعه آماده مى كنند تا اعضاى آن عرف در دام تحركات سرى و زيرزمينى گرفتار نشوند، چرا كه آن افراد پس از آن دچار درونگرايى و سپس به خشونت متوسل مى شوند و حاصل چنين فرايندى زيان ديدن كل جامعه و حكومت از خشونت است. اين زيان بيشتر از زيان ايجاد فضا براى فعاليت و ظهور اعضاى آن عرف خاص خواهد بود.

ص: 258

ب. خالى كردن زير پاى عرف خاص با لطايف الحيل: اين اقدام در صورتى است كه آن عرف خاص طبيعت و ماهيتى مخرب داشته باشد، ولى اگر مخرب نباشد حكومت هاى عاقل و دورانديش تلاش خواهند كرد تا با تأمين مطالبات آن گروه و افراد آن و حل مشكلات فيمابين به بهترين وجه، و كم رنگ كردن احساسات آن عرف خاص بپردازند.

در مقابل چنين دولت هايى، رژيم هاى خودكامه قرار دارند كه به دليل عدم برخوردارى از دورانديشى و عقل، خود و مردم سرزمين تحت حاكميت خويش را با مشكلات فراوان مواجه مى كنند و چون در برخورد با عرف هاى خاص جامعه، تعاملى عاقلانه ندارند و پيوسته در پى آن هستند كه با داغ و درفش آن ها را وادار به تمكين كنند، با آن ها وارد درگيرى و نزاع و جنگ مى شوند. اين درگيرى ها در قالب تظاهرات، زد و خوردهاى خيابانى و در نهايت آشوب هاى اجتماعى، هرج و مرج و انقلاب ظهور مى يابد.

3. در پايان نوبت به داورى مى رسد. در اين دوره انسان با اين سؤل مواجه مى شود كهآيا تصور و برداشت اطرافيانش از او درست است و يا نادرست. پاسخ او به اين پرسش از سه حال بيرون نيست:

الف. تصور آن ها را از خويش درست مى پندارد.

ب. چنين مى پندارد كه تلقى موجود نسبت به او ناسپاسى است و او فراتر از تصور آنان است. البته غالب قضاوت ها اين چنين هستند، زيرا آدمى از آن جهت كه حب ذات دارد، خطاهاى خويش را - كه مردم مى بينند - نمى بيند و لذا خود را بى نقص پنداشته و داراى مرتبتى والا مى داند و اين در حالى است كه اين شخص نزد مردم به دليل خطاهايى كه از او ديده اند جايگاهى پست، يا حداقل رتبه اى پايين تر از آنچه درباره خود تصور مى كند دارد. از اين روى در روايتى از امام صادق عليه السلام آمده است: «أحب إخواني إليَّ من أهدى إليَّ عيوبي(1)؛ دوست داشتنى ترين برادرانم نزد من كسى است كه عيب هاى مرا به من هديه كند».

درباره صداقت در تذكر معايب و محاسن افراد وارد شده است كه: «صديقك من

ص: 259

صدقك لا من صدّقك(1)؛ دوست تو آنى است كه با تو صادق باشد نه آن كه [گفته ]تو را تصديق كند».

نيز از امام باقر عليه السلام روايت شده كه فرمودند: «... إتبع من يبكيك و هو لك ناصح، و لا تتبع من يضحكك و هو لك غاش(2)؛ از كسى پيروى كن كه خيرخواهانه تو را بگرياند، نه آن كه فريبكارانه تو را بخنداند».

نيز از پيامبر صلى الله عليه و آله روايت شده است كه فرمودند: «المؤن مرآة لأخيه المؤن(3)؛ مؤن آينه برادر مؤن خويش است».

ج. تصور اين كه ديگران فرد را در رتبه اى فراتر از آنچه هست قرار داده اند. چنين قضاوتى به ندرت روى مى دهد و چنين اتفاقى ناشى از ديكتاتورى يا برآمده از ثروت، ترفند و نيرنگ اوست. در اين حالات با وجود آن كه آدمى به حقيقت حال خويش آگاه است، لكن با تأثيرگذارى يكى از اين سه عامل پيش گفته، مردم درباره او، پندار فوق تصورى كه از خويش دارد پيدا كرده، يا چنين وانمود مى كنند.

از اين رو مى بينيم كسانى كه به واقع از شخصيتى بزرگ برخوردارند هم از خودستايى وهم از ستايش مردم پرهيز مى كنند. در اين باره نقل شده كه گروهى در پيشگاه اميرمؤمنان على عليه السلام از ايشان ستايش نمودند حضرت در مقابل چنين فرمودند: «... اللَّهُمَّ إِنَّكَ أَعْلَمُ بِي مِنْ نَفْسِى، و أَنَا أَعْلَمُ بِنَفْسِي مِنْهُمْ. اللَّهُمَّ اجْعَلْنَا خَيْراً مِمَّا يَظُنُّونَ، و اغْفِرْ لَنَا مَا لا يَعْلَمُونَ(4)؛ بار خدايا تو مرا از خودم بهتر مى شناسى و من خود را از آنان بيشتر مى شناسم. خدايا، ما را بهتر از آن كن كه مى پندارند و درگذر از ما آنچه را كه نمى دانند».

نيز هنگامى كه دهقانان انبار، حضرت على عليه السلام را در سفرش به شام ديدند، براى وى پياده شدند و پيشاپيشش دويدند. ايشان بدانان فرمودند: اين چه كارى بود كه كرديد؟ گفتند: عادتى است كه بدان اميران خود را بزرگ مى شماريم. امام فرمودند: «... واللهِ مَا يَنْتَفِعُ بِهَذَا أُمَرَاؤكُمْ، و إِنَّكُمْ لَتَشُقُّونَ عَلَى أَنْفُسِكُمْ فِي دُنْيَاكُمْ، و تَشْقَوْنَ بِهِ فِي آخِرَتِكُمْ، و مَا أَخْسَرَ

ص: 260

الْمَشَقَّةَ وَرَاءَهَا الْعِقَابُ، و أَرْبَحَ الدَّعَةَ مَعَهَا الأَمَانُ مِنَ النَّارِ(1)؛ به خدا كه اميران شما از اين كار سودى نبردند، و شما در دنيايتان خود را بدين كار به رنج مى افكنيد و در آخرتتان بدبخت مى گرديد. و چه زيانبار است رنجى كه كيفر در پى داشته باشد، و چه سودمند است آسايشى كه ايمنى از آتش به همراه داشته باشد».

نيز از آن حضرت روايت است كه فرمودند: «... و إِنَّ مِنْ أَسْخَفِ حَالاتِ الْوُلاةِ عِنْدَ صَالِحِ النَّاسِ أَنْ يُظَنَّ بِهِمْ حُبُّ الْفَخْرِ، و يُوضَعَ أَمْرُهُمْ عَلَى الْكِبْرِ، و قَدْ كَرِهْتُ أَنْ يَكُونَ جَالَ فِي ظَنِّكُمْ أَنِّي أُحِبُّ الإِطْرَاءَ و اسْتِمَاعَ الثَّنَاءِ، و لَسْتُ - بِحَمْدِ اللهِ - كَذَلِكَ، و لَوْ كُنْتُ أُحِبُّ أَنْ يُقَالَ ذَلِكَ لَتَرَكْتُهُ انْحِطَاطاً لِلَّهِ سُبْحَانَهُ عَنْ تَنَاوُلِ مَا هُوَ أَحَقُّ بِهِ مِنَ الْعَظَمَةِ والْكِبْرِيَاءِ، و رُبَّمَا اسْتَحْلَى النَّاسُ الثَّنَاءَ بَعْدَ الْبَلاءِ، فَلا تُثْنُوا عَلَيَّ بِجَمِيلِ ثَنَاءٍ لإخْرَاجِي نَفْسِي إِلَى اللهِ سُبْحَانَهُ و إِلَيْكُمْ مِنَ التَّقِيَّةِ فِي حُقُوقٍ لَمْ أَفْرُغْ مِنْ أَدَائِهَا، و فَرَائِضَ لا بُدَّ مِنْ إِمْضَائِهَا. فَلا تُكَلِّمُونِي بِمَا تُكَلَّمُ بِهِ الْجَبَابِرَةُ، و لا تَتَحَفَّظُوا مِنِّي بِمَا يُتَحَفَّظُ بِهِ عِنْدَ أَهْلِ الْبَادِرَةِ، و لا تُخَالِطُونِي بِالْمُصَانَعَةِ، و لا تَظُنُّوا بِي اسْتِثْقَالاً فِي حَقٍّ قِيلَ لِي و لا الْتِمَاسَ إِعْظَامٍ لِنَفْسِي، فَإِنَّهُ مَنِ اسْتَثْقَلَ الْحَقَّ أَنْ يُقَالَ لَهُ أَوِ الْعَدْلَ أَنْ يُعْرَضَ عَلَيْهِ كَانَ الْعَمَلُ بِهِمَا أَثْقَلَ عَلَيْهِ، فَلا تَكُفُّوا عَنْ مَقَالَةٍ بِحَقٍّ أَوْ مَشُورَةٍ بِعَدْلٍ...(2)؛ و در ديده مردم پارسا، زشت ترين خوى واليان، اين است كه از مردم بخواهند آنان را بزرگ شمارند و كارهايشان بر اساس كبر وخودخواهى باشد. اى مردم، من خوش ندارم كه در خاطر شما بگذرد كه من دوستدار ستودنم، و خواهان ستايش شنودن. سپاس خدا را كه اين گونه نيستم و اگر ستايشْ دوست بودم آن را وا مى نهادم، به خاطر فروتنى در پيشگاه خداى سبحان و بزرگوارى كه تنها او سزاوار است بدان. و بسا مردم كه ستايش را دوست دارند، از آن پس كه در كارى كوششى آرند. ليكن مرا به نيكى مستاييد تا از عهده حقوقى كه مانده است برآيم و واجب ها كه بر گردنم باقى است ادا نمايم. پس با من چنان كه با سركشان سخن گويند، سخن مگوييد و چونان كه با تيزخويان كنند از من كناره مجوييد، و با ظاهرآرايى آميزش مداريد و شنيدن حق را بر من سنگين مپنداريد، و نخواهم مرا بزرگ انگاريد، چه آن كس كه شنيدن سخن

ص: 261

حق بر او گران افتد و تحمل عدالت بر وى دشوار بُوَد، كار به حق و عدالت كردن بر او دشوارتر است. پس، از گفتن حق، يا سفارش به عدالت باز مايستيد».

همچنان در كثافت دست وپا مى زد و اين وضع تا آن جا پيش رفت كه وقتى در فرانسه برخى خواستند خيابان ها را سنگفرش كنند و حمام بسازند، عالمان مذهبى آنان بر ضد اين كار فتوا دادند و گفتند: اينان به كافران (مسلمانان) شبيه شده اند، آن گاه حمام ها را بسته و خيابان ها را به همان وضع سابق بازگرداندند.

جالب است بدانيد كه يكى از شكايت هاى مسلمانان در جنگ هاى صليبى از صليبيون، بوى تعفن شديد بدن صليبى ها بود، اما همين افراد با ورود تمدن مادى به سرزمين شان شخصيت متفاوتى يافتند.

تبعيض رنگ و نژاد در ايجاد شخصيت منحط فردى و اجتماعى تأثير بسيارى دارد و تا زمانى كه جدايى و تبعيض حاكم باشد نه ازدواج رخ خواهد داد و نه معاشرت. در هند طائفه اى به نام «نجس ها» وجود دارد و وقتى رئيس كارخانه يا صاحب مزرعه مى خواهد مزد آنان را بدهد، از ترس نجس شدن در فاصله و جهتى مى ايستد تا سايه شان بر او نيفتد، و پول را نيز با وسيله اى بدان ها مى دهد تا دستشان به دست وى نخورد. در امريكا سفيدپوستان با سياه پوستان معاشرت نمى كنند. ناسيوناليست هاى افراطى با ديگرانى كه از ساير مليت ها هستند ازدواج نمى كنند و از آنها نيز ارث نمى برند؛ چيزى كه در آغاز پيدايش جريان ملى گرايى در برخى كشورهاى عربى مشاهده كرديم.

در دوران جاهليت عرب نمونه هاى فراوانى از چنين رفتارهايى مشاهده مى شد، اما آن هنگام كه اسلام آمد بلال حبشى، صهيب رومى، ابوذر عرب و سلمان فارسى در يك رده قرار گرفتند و اسلام ذره اى تفاوت را به خاطر گوناگونى رنگ پوست ها، زبان ها، مليت ها و موقعيت هاى ويژه جغرافيايى، در عبادات، معاملات، ازدواج ها، مجازات ها، كسب دانش و غيره به رسميت نشناخت و ايمان و عمل صالح را تنها ملاك برترى خواند. البته اين امر، موجب برترى و تمايز در امر ازدواج ها، متفاوت شدن مجازات ها و قوانين و... نشد، بلكه ملاكى بود براى برخوردارى از احترام و اجر اخروى.

شخصيتى ويژه و متكى به امور اعتبارى مى گردند و مادامى كه اعتبار آن امور پابرجاست آن شخصيت ماندگار خواهد بود و هنگامى كه آن اعتبار از بين برود آن شخصيت نيز زايل مى شود، مانند پول اسكناس كه بر اساس قرارداد، ارزشى خاص و اعتبارى برابر با ميزان معينى از كالا مى يابد و با زوال توافق و قرارداد ارزشمندى و اعتبار اسكناس نيز زايل مى گردد.

امور اعتبارى در معاملات، حقوق، حدود، احوال شخصى و مانند آن جارى است و از همين رو اگر تحولى در هر يك از آن امور اعتبارى رخ دهد موضوع نيز متحول مى شود.

2. شخصيت معنوى تحت تأثير انتزاعيات نيز پديد مى آيد. تفاوت ميان اعتباريات و انتزاعيات در آن است كه تحقق انتزاعيات در گرو اعتبار معتبر نيست، بلكه انتزاعيات حقايقى هستند برخوردار از واقعيتى منتزع از امور حقيقى. مانند زوجيت عدد چهار، تناقض ميان وجود و عدم، تضاد ميان سياهى و سفيدى و مانند اقسام چهارگانه تضايف كه عبارتند از تضايف معاند و تضايف غير معاند و تضايف متشابه و تضايف غير متشابه نظير فوقيت و تحتيت، عالميت و معلوميت، اخوّت و ابوّت و بُنُوَّت.

اين امور نيز فرد و جامعه را احاطه مى كند و بدان ها شخصيتى ويژه مى دهد. مثلاً گروهى كه ساكن مناطق كوهستانى هستند نسبت به اقوام ساكن كوهپايه ها شخصيت متفاوتى دارند.

ناگفته نگذريم كه هر يك از اعتبارات و انتزاعات آثار ويژه خود را دارا هستند، و تنها اختلاف لفظى ندارند. مثلاً اعتبارى كه ازدواج با چهار زن را مجاز مى شمارد (با شروطى ويژه) تمامى زنان را از امكان شوهر داشتن برخوردار مى كند. در حالى كه اعتبارى كه بر اساس آن تنها ازدواج با يك زن مجاز شمرده مى شود، برخى از زنان را بى شوهر باقى مى گذارد. يا مثلاً ساكنان كوهستان در هنگام جنگ نفوذ ناپذيرتر از ساكنان دامنه كوه هايند و... .

از آنچه گفته شد روشن مى شود كه اعتبارْ محصول «وضع» و «جعل» است و بر اساس مصالح وضع كنندگان پديد مى آيد، در صورتى كه انتزاعْ متصل و مرتبط با حقيقت است؛لذا تحقق آن در گرو اعتبار يا اتفاق نظر كسانى نيست. از سوى ديگر فارق بين امر انتزاعى

ص: 265

و حقيقى آن است كه انتزاعيات مستند و راجع به حقايق اصيل اند ولى حقايق مذكور مستند به امور انتزاعى نيستند. مثل جوهر و عرض (و در مَثَل مناقشه نيست). شكل، عرضى است از اعراض مستند به جوهر، در حالى كه جوهر مستند به آن نيست و البته اين منافاتى ندارد با اين اصل كه به طور قطع هيچ جوهرى تهى از شكل نيست.

3. حقايق عالم وجود نيز در تكوين شخصيت معنوى تأثيرگذارند. حقايقى مانند: مبدأ، معاد، نبوت و امامت و ديگر حقايقى كه نه امورى اعتبارى اند و نه امورى انتزاعى. اين حقايق بر فرد و جامعه احاطه دارند و با اين احاطه، شخصيت اعتقادى و اطاعت پذيرى خاصى بدانها مى بخشند و به افكار، اقوال، اعمال و سيره افراد نيز رنگ خاص خود را مى زنند.

منظور ما اين نيست كه شخصيت هر فرد و امتى در چارچوب اين حقايق منحصر است و با آن حقايق تطبيق مى كند، بلكه مراد اين است كه اين حقايق شبكه شخصيتى معينى ارائه مى كنند. خواه جامعه به آن واصل شده و بدان تن دهد و كنش هاى خويش را بر اساس آنها شكل دهد يا بدان واصل نشود و بدان تن ندهد و به جاى آن دروغ و فريب را جايگزين كرده و به جاى عمل مطابق حقايق هستى، انحطاط را مبناى عمل قرار دهد.

شخصيت مطابق با واقعيات متفاوت از آنى است كه مطابق جعل و فريب شكل گرفته باشد. اين دو تنها در اسم اشتراك دارند و الا امور حقيقى آثارى متفاوت از امور جعلى به وجود مى آورند. همان گونه كه سراب، سيرابى به بار نمى آورد، هرچند فريب خورده اى آن را آب بپندارد. به همين ترتيب جعليات و دروغ، آثار حاصله از حقايق را ندارند، هرچند فريب خورده اى آثار امورى جعلى را آثار حقايق اصيل بشمارد.

وضعيت اعتباريات و انتزاعيات نيز چنين است. امر اعتبارى يا انتزاعى كه مطابق واقع نباشد آثار امر اعتبارى يا انتزاعى واقعى را ندارد. مثلاً كسى كه اتومبيل خود را داراى چهار چرخ مى پندارد، در حالى كه تنها داراى سه چرخ است، بالطبع آن اتومبيل حركت نخواهد كرد. زيرا اتومبيل با چهار چرخ مى تواند به حركت در آيد نه با سه چرخ. مثلاً اگر كسى بپندارد يك اسكناس جعلى يك اسكناس واقعى است، اين پندار سودى به حال او نخواهد داشت، زيرا عملاً مردم آن ميزان كالايى را كه در قبال يك اسكناس واقعى

ص: 266

مى دهند هرگز در مقابل آن كاغذ بى اعتبار نمى دهند، هرچند ممكن است آن اسكناس جعلى فروشنده را گول بزند، همان گونه كه سراب تشنه را مطمئن مى سازد كه سيراب خواهد شد، ولى اين فقط يك احساس است و مادامى ادامه مى يابد كه حقيقت بر فروشنده و يا تشنه مكشوف نشده است.

مطالبى كه گذشت روشن مى سازد كه هم فرهنگ مادى و هم فرهنگ معنوى كه در ارتباط با حقايقى غيرمادى نظير واقعيات اصيل، واقعيات انتزاعى و واقعيات اعتبارى هستند، هر دو شخصيت ويژه اى را براى تك تك افراد و نيز گروه هاى درون يك جامعه تعريف مى كنند. با توجه به اين كه فارق ميان اين دو فرهنگ، محسوس بودن فرهنگ مادى با حواس پنج گانه و نامحسوس بودن و فكرى بودن فرهنگ معنوى است.

اما سخن آخر اين است كه كدام يك، از اين دو از تأثيرگذارى بيشترى برخوردار خواهد بود؟ جامعه شناسان در پاسخ به اين سؤل اختلاف نظر دارند. برخى تأثير فرهنگ مادى را بيشتر مى دانند و برخى، تأثير فرهنگ معنوى را بيشتر مى دانند، و برخى قائل به تأثير متشابه براى هر دوى آنها هستند، و گروهى ديگر به تفصيل روى آورده اند و در نظريه اخير گفته اند كه برخى از افراد و جوامع بيشتر متأثر از فرهنگ مادى مى شوند و برخى متأثر از فرهنگ معنوى.

ص: 267

ص: 268

جامعه، بهميزان استحقاق، در قدرت دانش و ثروت شريك باشد، شخصيتهاى فردى به رشد ممكن خويش دست مى يابند. پيش از ظهور اسلام اين سه عامل، هر سه در انحصار طبقه حاكم بود و حتى دانش نيز در ايران در انحصار موبدان زرتشتى و در روم در اختيار كليسا بود. رسالت اسلام اين بود كه حقوق همه انسان ها داده شود. لكن تا به امروز جهان توان تحقق اين آرمان را به دست نياورده است. هنوز طبقات فقير از دانش زمان خود محرومند، چنان كه در مسأله پيش گذشت.

حكومت در مغرب زمين در سلطه ثروت و در مشرق زمين زير سيطره ديكتاتورهاست در غرب ثروت در جهت تأمين منافع سرمايه داران است و در شرق در جهت تأمين منافع طبقه حاكم. مراد ما از همگانى بودن حكومت و حاكميت مردم برسرنوشت خود چيزى جز مدل حكومتى مبتنى بر نظام شورايى سالم نيست. حكومتى كه واجد شروط حكومت اسلامى نيز باشد. خارج نمودن حكومت، ثروت و دانش از سلطه انحصارات فردى و توزيع عادلانه آنها ميان تمامى مردم، جز با توزيع قدرت، امكان پذير نيست. در تأييد اين مضمونْ حضرت على عليه السلام مى فرمايند: «مَنْ مَلَكَ اسْتَأْثَرَ(1)؛ هركس بر قدرت عنان گسيخته دست يافت تنها خود را ديد و از ديگران رو برتافت».

از سوى ديگر توزيع قدرت نيز جز در سايه آگاهى توده مردم صورت نمى پذيرد، و آگاهى عمومى بدين معناست كه هر انسانى نسبت به حق خود براى برخوردارى از دانش، ثروت و حق حاكميت آگاه گردد. با آگاهى توده مردم، استثمارگران و استعمارگران توان استثمار علمى، مالى، حكومتى و سياسى ديگران را از دست خواهند داد. جهان معاصر ما خود شاهد چنين تحولى است و كشورها به تناسب ميزان آگاهى توده هايشان اندك اندك، از استثمار و بردگىِ دوران جديد نجات مى يابند.

پس از آنكه توده ها آگاه شدند، سازمانهاى مترقى حافظ حقوق اصناف، و توسعه دهنده آنها پديد مى آيند. يك سازمان و تشكّل واحد گونه ديگرى از ديكتاتورى است.

ص: 270

چنان كه آن را در كشورهاىِ با سازمان يا حزب واحد آشكارا مى بينيم در چنين نظامهايى آدمىبيش از هر چيز ديكتاتورى و خودمحورى را ملاحظه مى كند.

مائو فرمانروايى مى كردند. و ديكتاتورهايى كه با همان ويژگيها، اما در محدوده هايىكوچكتر فرمان مى راندند.

از آنچه كه گفته شد مشخص مى گردد كه اگر جامعه به شكل صحيحى سازماندهى شود، به گونه اى كه حق حاكميت، ثروت و دانش در دسترس همه شايستگان باشد، در چنين موقعيتى، شخصيت اجتماعى رشدى سالم و منطقى مى يابد و در موقعيتهاى معكوس، يعنى جامعه اى كه بر پايه هرج و مرج استوار شده باشد هركسى به تنهايى تلاش مى كند، تا موجوديت خود را در حد توانِ خود حفظ كند. در چنين موقعيتى ديگر جايى براى رشد و توسعه اجتماعى نمى ماند. همچنين در جامعه اى كه مناسبات آن بر مبناى استبداد و ديكتاتورى بنا شده باشد ديگر رشدى وجود نخواهد داشت، زيرا سرشت ديكتاتورى به عنوان اصلى ترين مانع رشد و توسعه عمل مى كند.

در خورِ گفت است كه صفات پيش گفته يكديگر را تكميل و نواقص را جبران مى كنند. از اين رهگذر است كه مى بينيم در انجمنهايى كه مركب از افراد دو گروه نخست اند. نرمخويان اعضاى پرشور را از افراط برحذر مى دارند، و اعضاى هيجان طلب و پرشور، گروه نرمخويان را از ركود باز مى دارند، و بر اثر اين تأثير و تأثر، نهايتاً، آن انجمن به اقداماتى عاقلانه دست مى زند. همچنين انجمنهايى كه برخى اعضايشان سازگار و برخىناسازگارند، و يا از ساير تركيبهاى احتمالى ميان آن چهار گروه و تيپ برخوردارند، هر گروه با روحيه ويژه خود نواقص گروه هاى مقابل را جبران مى كند.

در خانواده نيز گاه دو يا چند گروه متفاوت از افراد مشاهده مى شوند كه با هم زندگى مى كنند. در اينجا نيز خانواده از تنوع گروه ها و پيامدهاى مثبت آن بهره مند مى شود؛ لذا برخى از امتها چنان تربيت مى شوند كه عامل تعقل و تفكر را به عنوان روش برترِ حل مسائل انتخاب مى كنند، و برخى ديگر انسانهايى پرورش مى دهند كه همواره در پى اقدام فورى، جهش و حركتند. بنابراين مردم هر سرزمينى به صفتى خاص مشهورند لذا عراقيها به چنين صفتى شده اند و ايرانيها به چنان ويژگى اى. آسياييها اوصافى متفاوت از آفريقائيان دارند، و همچنين امريكائيان نشانه هاى تربيتى متفاوتى از اروپائيان دارند.

البته نمى توان خصلتهاى پيش گفته را بر اساس معيارهاى دقيق خط كشى و مرزبندى كرد تا تفكيكى كامل و دقيق حاصل شود. و لذا در جامعه اى با شخصيت ويژه افرادى ديده مى شوند كه از شخصيت نسبتاً هماهنگِ با جامعه و يا مخالفِ آن برخوردارند. البته اين موارد قاعده فوق را نقض نمى كنند، چون در اينجا مطالعه پيرامون خصلتهاى عمومى كه در موقعيتهاى يكسان رشد مى كنند مدنظر و وجه همت جامعه شناس است.

مى ماند كه بالاخره دير يا زود به ثمر مى نشيند، و در اين باب تفاوتى نمى كند كه آدمى به تربيت خويش مشغول باشد، يا مربى فرزندان، بستگان و ساير افرادى باشد كه تحت سرپرستى او هستند. در اين باره به سخنان گهربارى از اميرمؤنان عليه السلام اشاره مى كنيم:

«عدم الأدب سبب كل شر(1)؛ بى ادبى عامل تمامى بديهاست».

«أَفْضَلُ الْأَعْمَالِ مَا أَكْرَهْتَ نَفْسَكَ عَلَيْهِ(2)؛ بهترين كارها آن است كه خود را بدان وادارى».«...لاَ مِيرَاثَ كَالْأَدَبِ...(3)؛ هيچ ميراثى چون ادب و تربيت نيست».

«أَيُّهَا النَّاسُ تَوَلَّوْا مِنْ أَنْفُسِكُمْ تَأْدِيبَهَا وَ اعْدِلُوا بِهَا عَنْ ضَرَاوَةِ عَادَاتِهَا(4)؛ اى مردم، كار تربيت خود را خودتان به دست گيريد و نفس خود را از عادتهاى وحشيگرانه اش باز گردانيد».

«غاية الأدب أن يستحي الانسان من نفسه(5)؛ كمال ادب آن است كه آدم از خود شرم كند».

«لا تقسروا أولادكم على آدابكم فانهم مخلوقون لزمان غير زمانكم(6)؛ فرزندانتان را بر انجام دادن آدابِ زمان خود مجبور نكنيد، زيرا براى زمانى غير از زمان شما آفريده شده اند».

اقدام به تربيت فرزندان، آن هم اين گونه نشان دورانديشى است؛ زيرا آدمى بايد فرزند خود را اجتماعى بار آورد تا پابه پا و همگام با جامعه و در حيطه احكام اسلامى گام بردارد. امام در روایتی دیگر می فرمایند: «المرآة التي ينظر الانسان فيها الى أخلاقه هي الناس، لأنه يرى محاسنه من أوليائه منهم، و مساوئه من أعدائه فيهم(7)؛ مردمان همان آينه اى هستند كه آدمى براى مشاهده اخلاق خود بدان مى نگرد، زيرا او خوبيهاى خود را از دوستانش و بديهايش را از دشمنانش مى بيند».

روشن است كه هرچه جامعه گسترده تر باشد به مرز استوارى و اعتدال نزديكتر خواهد بود، زيرا اكثر عناصرى كه از فرهنگهاى گوناگون درآنند، سبب مى شوند جامعه به رنگى خالصتر درآيد؛ زيرا سرشت آدمى چنين اقتضا مى كند كه همواره به بالا نگريسته،

ص: 274

آن

را الگوى خود سازد؛ و نيز مايل است كه مانند اكثر همنوعانش چنان تلاش كند كه از قافله جامعه عقب نماند. لذا مى توان در توصيف خصلتهاى جوامع بزرگ به سه خصلت اشاره كرد:

1. خوبيها و امتيازات موجودِ درآنها؛

2. نزديكى كلى آنها به اعتدال؛

3. شتاب آنها در حركتِ رو به جلو و پيشرفت.

بنابراين هرچند معضلات بزرگى نيز در آنها رخ مى نمايد، اما كلاً خوبيها و هنجارهاى آن جوامع از زشتيهاشان افزونتر است. از اين رو اميرمؤنان عليه السلام زندگى در شهرهاى بزرگ را توصيه فرموده اند. جامعه بزرگ از جمله بهترين عواملى است كه مى تواند به آدمى،شخصيت فردى، گروهى و اجتماعى بهنجار و معتدلى ببخشد.

بى ترديد در شخصيت فردى وى تأثير مى گذارد، زيرا هر محيط زيستى شخصيتى متناسب با آن محيط را در آدمى به وجود مى آورد. به اين موضوع در مسائل پيش اشاره شده است. مثلاً فرد روستايى صريح اللهجه تر از شهرى، و جنگل نشين شجاع تر از ديگران است. تحت تأثير همين منطق بود كه قريشيانِ پيش از ظهور اسلام بر اين عادت بودند كه نوزادان شيرخوار خود را به دايگان شيرده باديه نشين بسپارند تا نترس، فصيح و صريح اللهجه پرورش يابند و از جسمى سالم برخوردار شوند. در تأييد اين مضمون از حضرت اميرمؤمنان على عليه السلامنيز روايت شده است كه فرمودند: «ألا و انّ الشجرة البرّيّه أصلب عوداً و الرواتع الخضرة أرقّ جلوداً و النابتات العذية أقوى وقوداً و أبطأ خُمُوداً...(1)؛ بدانيد درختى كه در بيابان خشك رويد شاخه اش سخت تر است، و سبزه هاى خوشنما پوست شان نازكتر. آتشِ رستنيهاى صحرايى افروخته تر، و خاموشى آن نيز ديرتر است».

طبقه ثروتمند با برخوردارى از عوامل فوق، به آسانى در مسير مسائلى از اين دست قرار مى گيرند.

ج. زندگى در طبقه فقير برخلاف طبقات ثروتمند، بسيار ساده است. كمى امكانات مادى و تلاش مداوم براى كسب معاش، زمان و ذهنى براى مردمان فقير باقى نمى گذارد تا خود را اسير غل و زنجيرهاى زندگى كنند. غل و زنجيرهايى مانند آداب و رسوم و تشريفات دست وپاگير و پرهزينه مربوط به ازدواج، تولد، مرگ و موارد ديگر غالباً از جمله ويژگيهاى زندگى مرفه و بى دغدغه محسوب مى شوند. سخن درباره مسكن، پوشاك، وسيله نقليه، سفرها، بيماريها و غيره نيز، همين گونه است.

د. اقدام مستقيم و افراطگرى در عمل غالباً خصلت طبقه فقير است. در حالى كه طبقه ثروتمند غالباً داراى عكس اين خصلتند . علتش آن است كه شبكه روابطى كه خانواده هاى فقير را احاطه كرده، كمتر از خانواده هاى ثروتمند است. فقيران از ثروت، شهرت و اعتبارى برخوردار نيستند تا در زندگى خويش بر اساس، و با توجه و استفاده از آنها حركت كنند، و اين درست وجه معكوس طبقه ثروتمند است. بنابراين افراد طبقه ثروتمندشخصيتى ويژه دارند كه با طبقه فقير متفاوت است و شخصيت افراد طبقه متوسط جامعه، كه ميان اين دو زندگى مى كند نيز شخصيتى است ميانه.

برخوردار بودند و رسول خدا صلى الله عليه و آله آن قريحه را هم در راه ارشاد و تبليغ دين به كار بردند. مثلاً مرد عرب قريحه شعرى خود را ورزيده و در امور عادى به كار مى برد و چنين شعرى مى سرود.

قفا نبك من ذكرى حبيب و منزل *** بسقط اللوى بين الدخول فحومل

«درنگ كن تا بگرييم بر آن محبوب و منزلى كه در منطقه سقط اللوى است، سرزمينى ميان منطقه دخول و حومل».

پيامبر صلى الله عليه و آله آن قريحه را به سوى مضامين جديد هدايت كردند و دستاوردش چنين سروده هايى شد:

يناديهم يوم الغدير نبيّهم *** بخم و اسمع بالرسول مناديا

«در روز غديرخم پيامبرشان آنها را مخاطب قرار داد، و بشنو كه عجب پيامبر گوينده اى است!».

و بسيارى مثالهاى ديگر. البته اين تغيير در صفات ديگرى نيز رخ داد و دستاوردش آن شد كه همان عربى كه در جنگ بسوس به خاطر يك شتر، همنوع خويش را مى كشت، به جايى رسيد كه براى حق و حقيقت و نه خرافه، به جنگ با روم و ايران پرداخت. دانش را از حصار تنگ اشرافيت نجات داد و آن را منتشر نمود. در صورتى كه مصلح اجتماعى با جامعه اى روبه رو شود كه فاقد صفات نيكو باشد، بايستى آن جامعه را به فطرت پاكشان، كه بر آن سرشته شده است، راهنمايى كند. همچنين بر مصلح اجتماعى فرض است كه آندسته صفاتى را كه براى رفع نيازهاى اوليه بشر به وى اعطا شده اند، لكن به دليلى در مسير انحراف افتاده اند، به صراط مستقيم بازگرداند. مثلاً مردمى كه غريزه جنسى خود را در روابط نامشروع و انحرافات آميزشى و جنسى صرف مى كنند بايد ارشاد شوند تا بتوانند از اين غريزه طبيعى در مسير طبيعىِ آن استفاده كنند، همان گونه كه حضرت لوط عليه السلام به مردان قوم منحرف خود فرمود: «أَتَأْتُونَ الذُّكْرَانَ مِنَ الْعَ--لَمِينَ * وَ تَذَرُونَ مَا خَلَقَ لَكُمْ رَبُّكُم مِّنْ أَزْوَ جِكُم»(1)؛ «آيا در ميان جهانيان، شما به سراغ جنس ذكور مى رويد. و همسرانى را كه

ص: 282

پروردگارتان براى شما آفريده است رها مى كنيد؟!».

بنابراين فرد مثل جامعه به زمين حاصلخيز و پذيرنده اى مى ماند كه مى توان انواع گياهان را در آن كاشت. در اينجا اگر لم يزرع باشد، بايستى گياهانى خوب و مفيد كاشت، و اگر در آن گياهانى كم بها و بد كاشته شده است، نخست بايستى آن زمين را پاك كرد و آن گياهان را از ريشه كَنْد و سپس گياهان خوب را در آن كاشت. از اين روى خداى سبحان تزكيه را بر تعليم مقدم فرموده است: «هُوَ الَّذِى بَعَثَ فِى الْأُمِّيِّينَ رَسُولاً مِّنْهُمْ يَتْلُوا عَلَيْهِمْ ءَايَ-تِهِ وَ يُزَكِّيهِمْ وَ يُعَلِّمُهُمُ الْكِتَ-بَ وَ الْحِكْمَةَ...»(1)؛ «او كسى است كه در ميان جمعيّتِ درس نخوانده رسولى از خودشان برانگيخت تا آيات خود را بر آنها بخواند و آنها را تزكيه كند و به آنان كتاب (قرآن) و حكمت بياموزد».

پس آدمى همان آدمى است، نه چيز ديگر و نه به چيز ديگرى تبديل مى شود، بلكه تفاوتهاى موجود، بر اثر بروز صفات و امور نهفته اويند. مثلاً زن در هر زمان و سرزمينى همان زن است و زن مى ماند، هرچند مردمانى او را مايه سرشكستگى، قومى او را بزرگ و مربى جامعه به شمار آورند و مردمى ديگر وى را اسباب و ابزار شهوترانى تلقى نمايند و مواردى جز آن.

ص: 283

ص: 284

محض نمونه، يكى از ياران اميرمؤمنان على عليه السلام در توصيف ايشان گفته بود: «كان واللّه بعيد المدى(1)؛به خدا سوگند او دورانديش بود».

يكى از عالمان نيز در جواب آن شعر چنين سرود: «هيچ انديشمندى سخن اين چنين نمى گويد؛ زيرا پاسخ دادن به اين سخن بسيار آسان است.

چه، علت دانستنِ علمِ خدا براى صدورِ معصيت؛ نزد عاقلان ناشى از نهايت نادانى است».

خرافات و انحرافات فراوانى وجود دارد كه برخى اقوام بدان آلوده شده اند؛ مثلاً برخى مردم بيمارى «صرع» را علامت بزرگى و عظمت مى دانستند. از اين رو برخى سودجويان براى رسيدن به جاه، در پيش آن مردمان خود را مصروع نشان مى دادند.

و يا آنكه درباره ديگرى بگويند: «والآن صرت إلى أمية و الأمور لها مصاير؛ [اى خلافت] و اكنون رو به سوى اميه نمودى/ زيرا هر يك از امور را سرانجامى است».

اما منبع ديگرى براى مشروعيت وجود دارد؛ يعنى همان چيزى كه اسلام آن را گفته وعقل نيز به سوى آن اشاره دارد، و آن همان حاكميت انتخابى افراد صاحبِ صلاحيت است. در چنين حكومتى حاكم به محض اين كه يكى و يا بخشى از شايستگى هاى لازم را از دست دهد، عزل مى گردد. از جمله ى اين شايستگى ها شوراست. خداى سبحان در اين باره مى فرمايد: «وَ أَمْرُهُمْ شُورَى بَيْنَهُمْ»(1)؛ «و كارشان [در ميانشان] با مشورت است».

و اميرمؤمنان على عليه السلام نيز مى فرمايند: «ان يختاروا(2)؛ اين كه خود برگزينند».

ما نيز در كتاب هاى الفقه: السياسة و الحكم في الاسلام به تفصيل در اين مسأله سخن گفته ايم.

در فقه موسوم به قاعده «أهم و مهم» است. آرى حكومت صالح قلّه اى است رفيع و راه وصول به آن به غايت تنگ و پرتيغ و مانع است كه دامچالهاى فراوانى در اين راه وجود دارد كه جز نيرومندترين انسانها به فتح آن نائل نمى شوند؛ و بلافاصله پس از فتح آن نيروهاى موافق و مخالفْ ضد آن به حركت در مى آيند. نيروهاى موافق براى به انحراف بردن حكومت و حداكثر سوءاستفاده از آن، و نيروهاى مخالف براى سرنگونى آن. هرگونه خطايى كه در طرفدارى، تبعيض و هوادارىاز گروه موافقان و يا ستيز نابجا و ناعادلانه با گروه مخالفان صورت گيرد، سرنگونىِ فضاحت بار حكومت را به دنبال خواهد داشت. از اين رو هم وصول و دستيابى به حكومتْ و هم باقى ماندن در آن، هر دو، نيازمند نيرو، قابليت و دورانديشىِ فراوان است.

از اين روى بقاى حاكميت تنها با ايجاد تعادل ميان مراكز قدرت، امكان مى يابد. لذا كجراهه رفتن پس از كسب قدرت، مساوى با سقوط خواهد بود؛ همان گونه كه به حكومت رسيدن افراد منحرف و كجرو نيز موجب استحاله و تغيير ماهيتِ آن مى گردد. زيرا در چنين موقعيتهايى موانع زير به وجود مى آيند و بقاى حكومت را نيز در معرض نابودى قرار مى دهند:

1. محوريت يافتن احساس شخصى حاكم براى اتخاذ برخى تصميمات ضرورى؛

2. محوريت واكنشها و القاءات شخصى؛

3. محوريت يافتن دوستيها و دشمنيهاى شخصى حاكم با شخصيتهاى حقيقى و حقوقى در اتخاذ تصميمات و صدور دستورها و يا بى توجهى به آنها؛

4. محوريت يافتن رأى و صلاحديد شخصى حاكم در اعلام جنگ، صلح، برقرارى پيمانهاى مهم كشورى، عضويت در پيمانها و نيز چگونگى شروط هر يك.

5. محوريت يافتنِ ذوق شخصى حاكم و بى برنامگى و دلبخواهى شدن تصميمات، در برقرارى دوستيها و دشمنيها و يا ادامه يافتن آنها؛

6. تغيير مداوم در جهتگيريهاى سياسى، اقتصادى، اجتماعى و ... به دليل تغيير حاكمان و حتى تغيير نظام حاكم، و... اينها مواردى هستند كه مى توانند توجيه گر تصميمات باشند. اين اقدامات در حكومتهاى استبدادى سبب تزلزل حكومت و ايجاد انزجار عمومى و

ص: 289

سرانجامْ سرنگونىِ رژيم حاكم مى گردد. ولى در حكومتهاى انتخابى به دليل بسته بودن راههاى انحراف، چنين اتفاقى اسباب تغيير حاكم نمى گردد، بلكه او تنها پس از انقضاى مدت حكومت خويش بركنار مى شود و اعتبار او در دوره حكومت و پس از حكومتش يكسان باقى مى ماند، مگر آن كه به انحراف برود كه در اين صورت، مثل همان كودتاگران حاكم موروثى فاسد، با فضاحت سرنگون خواهد شد.

مى پردازد، خواه اين انحراف از نظر فرد منحرف نيز انحراف به حساب آيد و يا فرد منحرف معتقد به انحرافْ آن نباشد؛ مانند اعمال افرادى كه عقْده حقارت دارند؛ از ميان اينان بعضى به بدى اين عُقْده واقفند، لكن توان زدودن آن را ندارند، و برخى ديگر اصولاً در آن هيچ گونه بدى نمى بينند. در اين باره خداوند مى فرمايد: «وَ جَحَدُوا بِهَا وَاسْتَيْقَنَتْهَآ أَنفُسُهُمْ ظُ-لْمًا وَ عُلُوًّا...»(1)؛ «و با آن كه دلهايشان بدان يقين داشت، از سرِ ظلم و تكبّر آن را انكار كردند».

قرار داشته است؛ اين امور به خاطر عقده حقارت يا سستى و تنبلى يا نشاط هاى انحرافى كه به بار مى آورند، فرزندان را در معرض انحراف قرار مى دهند. روح نيز مانند جسم است. همان گونه كه اگر كودكى از غذاهاى گوناگون و مفيد و موقعيتهاى طبيعىِ پرورش محروم باشد، سلامت جسمى اش رو به كاستى مى گذارد، روح نيز اگر در جو و فضايى نامناسب رشد كند، سلامتى اش را از دست مى دهد و رو به انحراف مى گذارد.

ب. گاه انحرافِ عارضى به سبب ناسازگارى موقعيتهاى زندگى است. موقعيتهايى همچون فقر، محروميت، هرج و مرج، جنگ، دشمنى ها، درگيرى با رقبا، ناكامى و شكست در زندگى، زندان، به ويژه تحمل زندان در سلولهاى انفرادى، سركوب و خفقان، و سايربلاها. به خصوص اگر كسى براى رهايى از خفقان بخواهد بگريد، سفر برود، گردش كند، ورزش نمايد و يا كارى انجام دهد كه روح را از احساسات و عواطف و خاطرات سياه پاك كند، اما منع شود، در چنين صورتى اين مسأله تشديد مى شود. شايد يكى از دلايلى كه در اسلام روزهاى جمعه و اعياد براى گزاردن نمازْ زندانى آزاد مى شود و نيز از ملاقات خانواده زندانى با او جلوگيرى نمى شود و حتى از باقى ماندن خانواده در كنارش نيز منع نمى گردد و دليلى بر منع نيز نرسيده است، آن باشد كه از فراهم شدن موقعيتهاى بد در پيرامون وى و در نهايت انحرافش، جلوگيرى شود. تجويز گريه بر ميت و مانند آن كه در احاديث امامان اهل بيت عليهم السلام، وجود دارد نيز جنبه پيشگيرى و درمان دارد. اگر در انسان زمينه وراثتى يا زمينه اى از دوران كودكى براى اختلال روانى وجود داشته باشد، به محض

آن كه موقعيتهاى بيرونى هماهنگ با آن به وجود آيد بروز آن اختلال شتاب مى گيرد.

آنها نيست. در حديثى رسول اكرم صلى الله عليه و آله فرمودند: «إنّ لبدنك عليك حقاً(1)؛ بدنت بر تو حقى دارد».

در اين زمينه روايات فراوان ديگرى نيز نقل شده؛ مثلاً روزى پيامبر خدا صلى الله عليه و آلهمسلمانى را ديدند كه از افراط عبادت فرسوده شده، به او فرمودند: «إنّ هذا الدين رفيق فأوغل فيه برفق، فإنّ المنبت لا أرضاً قطع و لا ظهراً أبقى(2)؛ اين دين امرى است دقيق و لطيف، پس با ملاحظه و مدارا در آن وارد شو، چرا كه فرد سخت گير خود را خسته مى كند و راه به جايى نمى برد».

جامعه در دو حالت عادى و غيرعادى، سبب انحرافات گوناگونى مى شود. مثلاً روستابخشى از بيماريهاى روحى را براى سكنه خويش مى آورد و شهرهاى پرجمعيت نيز در برخى شهرنشينان خود، افسردگى، اضطراب و درنده خويى را پديد مى آورد و برخى ديگر را گوشه گير و منزوى مى پروراند. موقعيت غيرعادى جامعه مانند جنگ، در مردم و به خصوص كسانى مانند سربازان، كه مستقيماً در جنگ حضور دارند، انحرافاتى از گونه ديگر پديد مى آورد كه به قرار زيرند:

1. دگرگونى ناگهانى و يكباره در جنگ، به گونه اى به سيستم عصبى صدمه مى زند كه برخى توان تحمل آن را از دست مى دهند و بر اثر آن به بيماريهاى روانى مبتلا مى شوند و اين كژيهاى روحى تأثير خود را در اعمال آنها بروز مى دهند.

2. در موقعيتهاى فوق سرباز بايد همواره در حالت آماده باش باشد و انضباط سخت نظامى را حفظ كند و تمرين هاى سنگين را انجام دهد. چنين وضع مستمر و فوق العاده اى او را از حالت عادى خارج كرده و حالى غيرطبيعى به او مى دهد، و اين پيامد صدمه روحى و انحرافِ روانى و عاطفى را ايجاد مى كند.

3. سرباز نمى گريد، ترسش را بروز نمى دهد، شكايت نمى كند و دردش را به كسى نمى گويد. بارى، اين همه، بدان دليل است كه عرفْ آن را براى او نوعى ضعف و عيب مى شمارد. اين خوددارى، به ناچار او را دچار خفقان روحى مى كند و بيماريهاى روحى و

ص: 293

روانى و كجروى اجتماعى را به بار مى آورد، كه اين، يكى از پيامدهاى سركوب و بسته بودن فضاست. از اين روى، برخى نظامهاى حكومتى تنفس و استراحت و حتى اظهار عواطف را در سيستم نظامى خويش پذيرفته و وارد كرده اند، تا از اين رهگذر از بيماريهاى روانى و انحرافهاىِ برآمده از نظام دشوار سربازى و نظامى جلوگيرى كنند.

لذا مردم عادت كرده اند كه اگر كسى عزيزش را از دست دهد يا ضرر مالى بزرگى ببيند و يا در يك عمل جراحى و در اثر بيمارى دستش را قطع و يا چشمش را از كاسه درآورند، به او توصيه مى كنند كه بگريد، اندوهش را اظهار كند، قيد و بندها و نظم معمول زندگى را گذاشته به سفر برود و يا منزلش را به منظور يادآورى نشدنِ خاطراتِ عزيز از دست رفته تغيير دهد تا قلبش از بار غم رها شود و عوامل يادآورنده مصيبت را فراموش كند و در كنار همه اين توصيه ها، او را به صبر سفارش مى كنند. نقل شده كه پيامبر اكرم صلى الله عليه و آلهفرمودند: «منعزّى مصاباً كان له مثل أجره...(1)؛ هر كه مصيبت زده اى را تعزيت دهد اجرى همانند او دارد».

و نيز فرمودند: «من عزى ثكلى كسي بردا في الجنة(2)؛ هر كه فرزندْمرده اى را تعزيت دهد، در بهشت، لباسى از برد بر او پوشانيده مى شود».

برخى جامعه شناسان عوامل انحراف در شخصيت افراد را سه عامل اساسى مى دانند: 1. انحراف و ناراستى خانواده 2. محروميّت [اجتماعى، اقتصادى، فرهنگى ]3. تناقضات اجتماعى.

در ذيل به توضيحى اندك و گذرا پيرامون هر يك از اين متغيرها مى پردازيم:

گفته اند: علت فراوانى انحرافات روانى ميان ايرلنديها و ايتالياييها به تربيت و سختگيرى مادران و پدران در تربيت فرزندانِ خود مرتبط است، و در ميان يهوديان بر اثر مهرورزى بيش از حدى است كه مادران در حق فرزندانشان روا مى دارند و در ميان امريكاييان به خاطر درگيريهاى فراوان ميان خواهران و برادران.

در بسيارى از كشورهاى غربى فرزندان در اوان بلوغ با خواسته هاى متناقضى از سوى خانواده مواجه مى شوند. مثلاً پدران از فرزندان بالغ خود مى خواهند كه زندگى اقتصادى و غيراقتصادى و حتى جنسىِ مستقلى را آغاز كنند، و از سوى ديگر مى خواهند كه ارتباط فرزندان بالغ خود را با خانه حفظ كنند و در پى آنند كه از والدين و بزرگانِ خانه اطاعت نمايند. طبيعى است كه ميان استقلال و عدم استقلال تناقض ايجاد مى شود. چنين وضعيتى را نيز ميان فرزندانى مى بينيم كه پدرانشان از سويى از آنها اطاعت پذيرى مى خواهند و از سوى ديگر حاضر نيستند نيازهاى فرزندان، حتى ازدواج آنها را تأمين كنند. در چنين موقعيتهايى طبيعى است كه در خانوادهْ گسيختگى و عقده روانى پديد آيد.پس بايستى يا نيازمنديهاى فرزندان تأمين شود - و حداقل كاستيها برطرف شود - تا در مقابل، اطاعت پذيرى فرزندان به دست آيد، ويا آن كه پدرانْ فرزندانِ خود را رها كنند تا خود نيازهاى خويش را برآورند، و در اين صورت انتظار اطاعت پذيرى آنها را نداشته باشند. در برخى جوامع و ملتها تضاد خانوادگى به شكلهاى ديگرى نمود مى يابد: پدرى مى خواهد فرزند خطاكار خود را تنبيه كند، ولى مادر جلوگيرى مى كند، و يا پدر خانواده مى خواهد فرزندانش دست از تحصيل بكشند تا در كار و مزرعه به او كمك كنند، ولى مادر مخالفت مى كند، يا مادر مى خواهد دخترش را عروس كند، ولى پدر ممانعت مى كند، چون مى خواهد كه او در خانه بماند و كارهاى منزل را انجام دهد؛ در اين ميان كودك، نوجوان، و جوان ميان آراى متناقضِ والدين در مى ماند و در ضمير ناخودآگاه او نقش مى بندد و دچار تضاد مى گردد.

يكى ديگر از مظاهر تضاد خانوادگى آن است كه والدين فرزندان خود را در خانه به حال خود رها مى كنند ولى آن گاه كه مسافر و يا مهمانى وارد خانه آنها مى شود، از آنها انضباطى مى خواهند كه هيچ گاه فرزندان، در زندگى عادى با آن خو نكرده اند.

ص: 295

نتيجه آن كه: هرگاه در محيط خانه دوگانگى رخ دهد در پى آن گسيختگى و تضاد شخصيتى نيز پديد مى آيد، و اين پيامد، نهايتاً موجب بيماريها، سرخوردگيها و عقده ها روانى مى شود، و چون جسم و جان بيمارى را ميان خود تبادل مى كنند و نيز به دليل آن كه بحق گفته اند «عقل سالم در بدن سالم است» هرگاه روان آدمى دچار بحران و بيمارى شود، علاوه بر آن كه خط سير زندگى بيمار و وابستگان او را به كژراهه مى برد، به بدن هم سرايت كرده و بيماريهاى جسمى نيز ظهور مى كند. از اين رو روانپزشكان و روانشناسان عادت دارند كه هنگام مواجهه با بيمار، نخست به ريشه يابى آن در زواياى روان بيمار بپردازند و در صورتى كه برايش علل روانى نيافتند به معاينه اندام و سيستم هاى بدن بيمار مى پردازند تا خواستگاه آن اختلال را در آنجا بيابند.

خویش را طلاق داده اند، تشكيل مى دهند. به خلاف اين، مردان و زنان متأهل و كسانى كه از هر دو جنس به سن ازدواج نرسيده اند و فرزندانى كه به مصيبتِ از دست دادن يكى از والدين مبتلا نشده اند، كمتر دچار چنين اختلالاتى هستند.

همين گونه است؛ يعنى محتواى تبليغات ظاهرى آنان و ادعايشان آزاديخواهى است اما پيوسته و به صورت شبانه روز به جنگ افروزى و استعمارگرى مشغولند و اين روند همواره رو به فزونى است.

خصلت ستمگرى آن گاه كه در آدمى پديد آمد ديگر برايش اهميت ندارد كه به دوست خويش ستم كند يا به دشمن خويش. در مثالى از تاريخ اسلام مى توان گفت، همان گونه كه هارون الرشيد دست به قتل امام موسى بن جعفر عليه السلام زد برامكه را نيز به قتل رساند؛ يعنى همان كسانى كه در ظلم و ستم ياورش بوده اند.

2. توطئه گرى دائمى استعمارگران نسبت به همديگر، به گونه اى كه آسودگى ذهنى براى فهم مسائل كشورهاى استعمارزده را از آنها سلب مى كند. در اين باره خداى سبحان مى فرمايد: «وَ مَنْ أَعْرَضَ عَن ذِكْرِى فَإِنَّ لَهُ مَعِيشَةً ضَنكًا...»(1)؛ «و هر كه از ياد من رويگردان شود، زندگى [سخت و] تلخى خواهد داشت».

آرى، جنگهايى كه استعمارگران براى استعمار برخى كشورهاى ضعيف به راه انداختند علاوه بر آن كه تنفر و بيزارى ملتهاى درگير جنگ را متوجه آنان ساخت، جنگ سرد را نيز ميانشان به بار آورد. آتش دو جنگ جهانى نيز در دامنِ خود آنان افروخته شد؛ جنگهايى كه هريك اگر نگوئيم تلفاتشان بيشتر، اما قطعاً به اندازه تمامى جنگهايى بوده كه با ملتهاى ضعيف تا كنون به راه انداخته اند و اكنون نيز جنگهاى آنان با ملل ضعيف پس از جنگ جهانى دوم در حال تبديل شدن به بشكه باروتى است كه نهايتا با انفجار خود جنگ سوم جهانى را عليه استعمارگران به راه خواهد انداخت.

ص: 299

ص: 300

اينجا اين سؤال مطرح مى شود كه آيا مصلحت در مجازات است يا ترك مجازات؟ يا حتى انجام دادن بخشى از مجازات؟ خداى سبحان مى فرمايد: «وَ خُذْ بِيَدِكَ ضِغْثًا فَاضْرِبْ بِّهِ وَ لاَ تَحْنَثْ...»(1)؛ «[و به ايوب گفتيم:] بسته اى تركه به دستت برگير و با آن [همسرت را بزن ]و سوگند [خود را] مشكن».

اسلام صلح را سرور و سرآمد احكام الهى قرارداده و فرموده است: «وَالصُّلْحُ خَيْرٌ...»(2)؛ «و صلح بهتر است».

آرى، اسلام چنين مقرّر فرموده تا حق، يكى از طرفين را برآشفته و تحريك نكند و مايه انحراف او را فراهم نياورد. اميرمؤمنان على عليه السلام قاضى خويش ابوالاسود دئلى را از منصب قضاوت بركنار كردند. آن گاه كه ابوالاسود گفت: يا اميرالمؤنين! چرا مرا، كه نه خيانتى مرتكب شده بودم و نه جنايتى، از اين منصب عزل كردى».

امام فرمودند: «آرى [تو خيانت نكردى]، لكن [به دليل ديگرى چنين كردم]؛ به دليل آن كه صدايت برصداى طرفينِ نزاع مى چربد و بالاتر مى رود»(3).

چرا صداى قاضى بايد بلند شود؟ مگرنه آن است كه بر او لازم است بر اساس آنچه آن را حقْ تشخيص مى دهد حكم كند؟ و چنين كارى با صداى آهسته و آرام نيز انجام مى شود. صداى بلند قاضى تنها تخم كينه مى پاشد و زمينه ناهنجارى و انحراف را فراهم مى كند. اميرمؤمنان عليه السلام از جرم يك شرابخوار، به دليل آن كه حافظ سوره بقره بود، گذشتند و به او فرمودند: «عفوت عنك لسورة البقرة(4)؛ به خاطر سوره بقره تو را بخشيدم».

همچنين ايشان لواط كننده اى را كه توبه نموده بود و خود را براى تحمل مجازات آماده كرده بود، نيز بخشودند. علاوه بر اين داستانهاى ديگرى نيز وجود دارد كه همگى نشان مى دهند در مسأله تطابقِ مجازات با جرم يا مجرم، دو عامل جامعه و مصلحت نيز مدخليت دارند.

ص: 302

كمترين ميزان خشونتى كه از آن گريزى نبود برخورد مى كردند. داستانهاى معروفى در اينباره وجود دارد، زيرا مجازات از باب اضطرار و ناچارى است نه به منظور تشفّى قلب و خنك كردن دل و انتقام گرفتن. مجازات نوعى درمان است، آن هم درمانى مانندِ عمل جراحى كه جز در حالت اضطرار، بدان روى نمى آوردند. به غير از اينها كميت و كيفيت آن نيز تابع ضرورت است. مگرنه اين است كه خداى متعال به منظور برخوردار كردن بشر از رحمت گسترده خود آنها را آفريد و در اين باره فرمود: «إِلاَّ مَن رَّحِمَ رَبُّكَ وَ لِذَ لِكَ خَلَقَهُمْ»(1)؛ «مگر كسى را كه پروردگارت به او رحم كند؛ و براى همين] پذيرش رحمت [آنها را آفريد».

عذاب دردناك موكول به آخرت گرديده است و در اين جهان به ميزان ضرورت اِعمال مى شود. بنابراين بناى اين جهان بر ميانجيگرى و عفو و گذشت است، و پس از آن، آنهم در حد ضرورت، بايد اعلام كرد كه: «جَزَآءً وِفَاقًا»(2)؛ «اين جزائى است موافق و مناسب ]اعمالشان]».

«...إِنَّمَا تُجْزَوْنَ مَا كُنتُمْ تَعْمَلُونَ»(3)؛ «تنها به اعمالتان جزا داده مى شويد».

در قرآن كريم چه زيبا شعارهاى اسلام طرح وتوضيح داده شده است: «...وَ قُولُوا لِلنَّاسِ حُسْنًا...»(4)؛ «و به مردم نيك بگوييد».

«خُذِ الْعَفْوَ وَ أْمُرْ بِالْعُرْفِ وَ أَعْرِضْ عَنِ الْجَ-هِلِينَ»(5)؛ «گذشت پيشه كن، و به كار پسنديده فرمان بده، و از نادانان روى بگردان».

«...ادْفَعْ بِالَّتِى هِىَ أَحْسَنُ فَإِذَا الَّذِى بَيْنَكَ وَ بَيْنَهُ عَدَ وَةٌ كَأَنَّهُ وَلِىٌّ حَمِيمٌ * وَ مَا يُلَقَّاهَآ إِلاَّ الَّذِينَ صَبَرُوا وَ مَا يُلَقَّاهَآ إِلاَّ ذُو حَظٍّ عَظِيمٍ»(6)؛ «بدى را با نيكى دفع كن، آنگاه] خواهى ديد [همان كس كه ميان تو و او دشمنى است، گويى دوستى گرم و صميمى است. اما جز كسانى كه داراى صبر و استقامتند به اين مقام نمى رسند، و جز كسانى كه بهره عظيمى ]از ايمان و تقوا] دارند به آن نايل نمى گردند».

ص: 304

«وَإِنْ أَحَدٌ مِّنَ الْمُشْرِكِينَ اسْتَجَارَكَ فَأَجِرْهُ حَتَّى يَسْمَعَ كَلَ-مَ اللَّهِ ثُمَّ أَبْلِغْهُ مَأْمَنَهُ...»(1)؛ «و اگريكى از مشركان از تو پناهندگى بخواهد، به او پناه ده تا سخن خدا را بشنود [و در آن بينديشد]؛ سپس او را به محل امنش برسان».

اميرمؤمنان على عليه السلام نيز مى فرمايند: «...و اكظم الغيظ، و تجاوز عند المقدرة، و احلم عند الغضب، و اصفح مع الدولة، تكن لك العاقبة»(2)؛ «خشم خود را فروخور، و به وقت توانايى و قدرتمندى درگذر. و به هنگام خشم در بردبارى بكوش و به گاهِ قدرت، از گناه چشم بپوش تا برايت عاقبت نيكويى باشد».

و نیز فرموده اند: «إِذَا قَدَرْتَ عَلَى عَدُوِّكَ فَاجْعَلِ الْعَفْوَ عَنْهُ شُكْراً لِلْقُدْرَةِ عَلَيْهِ(3)؛ هرگاه بر دشمنت دست يافتى، بخشيدن او را سپاسِ دستْ يافتنِ بر وى ساز».

«أَوْلَى النَّاسِ بِالْعَفْوِ أَقْدَرُهُمْ عَلَى الْعُقُوبَةِ(4)؛ سزاوارترين مردم به بخشودن، تواناترينشان در كيفر نمودن است».

و در آخرین فرمایشی که از ایشان می اوریم فرموده اند: «...الْعَفْوُ زَكَاةُ الظَّفَرِ(5)؛ گذشت پيروزى را زكات است».

از اين دست گفتارها و نيز اقدامات نيك پيشوايان دين با زندانيان سياسى و مجرمان جنايتكار فراوان است. عالمان سياست و جامعه شناسان در اين باب قاعده اى كشف كرده اند تحت عنوان «ناتوانى قدرت و قدرت ناتوانى» يعنى؛ در لابه لاى قدرتْ عجز و ناتوانى نهفته است. پس آيا ممكن است دزدى را با توپ و تانك بكشند؟ و آيا ممكن است كه با دشمنى صلح خواه (ناتوان) با برخورد خشن و قلع و قمع برخورد كرد؟! مثلاً حزب كنگره استقلال هند، توانست به طور صلح آميز از انگلستان قدرتمند استقلال بگيرد. در جهان امروز نيز قدرتهاى بزرگ و مسلح به سلاح هسته اى از دفع دشمنان شان عاجزند. اميرمؤمنان على عليه السلام مى فرمايند: «وَ إِنَّمَا يَنْبَغِي لِأَهْلِ الْعِصْمَةِ وَ الْمَصْنُوعِ إِلَيْهِمْ فِي السَّلاَمَةِ أَنْ يَرْحَمُوا أَهْلَ الذُّنُوبِ وَ الْمَعْصِيَةِ وَ يَكُونَ الشُّكْرُ هُوَ الْغَالِبَ عَلَيْهِمْ وَ الْحَاجِزَ لَهُمْ عَنْهُمْ

ص: 305

فَكَيْفَ بِالْعَائِبِ الَّذِي عَابَ أَخَاهُ وَ عَيَّرَهُ بِبَلْوَاهُ أَ مَا ذَكَرَ مَوْضِعَ سَتْرِ اللَّهِ عَلَيْهِ مِنْ ذُنُوبِهِ مِمَّا هُوَ أَعْظَمُ مِنَ الذَّنْبِ الَّذِي عَابَهُ بِهِ وَ كَيْفَ يَذُمُّهُ بِذَنْبٍ قَدْ رَكِبَ مِثْلَهُ فَإِنْ لَمْ يَكُنْ رَكِبَ ذَلِكَ الذَّنْبَ بِعَيْنِهِ فَقَدْ عَصَىاللَّهَ فِيمَا سِوَاهُ مِمَّا هُوَ أَعْظَمُ مِنْهُ وَ ايْمُ اللَّهِ لَئِنْ لَمْ يَكُنْ عَصَاهُ فِي الْكَبِيرِ وَ عَصَاهُ فِي الصَّغِيرِ لَجَرَاءَتُهُ عَلَى عَيْبِ النَّاسِ أَكْبَرُ يَا عَبْدَ اللَّهِ لاَ تَعْجَلْ فِي عَيْبِ أَحَدٍ بِذَنْبِهِ فَلَعَلَّهُ مَغْفُورٌ لَهُ وَ لاَ تَأْمَنْ عَلَى نَفْسِكَ صَغِيرَ مَعْصِيَةٍ فَلَعَلَّكَ مُعَذَّبٌ عَلَيْهِ فَلْيَكْفُفْ مَنْ عَلِمَ مِنْكُمْ عَيْبَ غَيْرِهِ لِمَا يَعْلَمُ مِنْ عَيْبِ نَفْسِهِ وَ لْيَكُنِ الشُّكْرُ شَاغِلاً لَهُ عَلَى مُعَافَاتِهِ مِمَّا ابْتُلِيَ بِهِ غَيْرُهُ(1)؛ بر كسانى كه گناه ندارند، و از سلامت دين برخوردارند؛ سزاوار است كه بر گناهكاران و نافرمانان رحمت آرند، و شكر اين نعمت بگزارند، چندان كه اين شكرگزارى آنان را مشغول دارد، و به گفتن عيب مردمان وانگذارد؛ تا چه برسد به عيبجويى كه برادر را نكوهش كند، و به آنچه بدان گرفتار است سرزنش نمايد. آيا به خاطر ندارد كه خدا گناهان او را پوشانيد، آن هم گناهانى كه از گناهان كسى كه زبان به غيبتش گشوده بسى بزرگتر است، و چگونه او را مذمّت كند كه خود چنان گناهى كرده است، ليكن پوشيده و در پرده است، و اگر چنان گناهى نداشته، قطعاً گناهان ديگرى داشته، كه از آن گناه بزرگتر است. و به خدا سوگند، اگر گناهى كه كرده است بزرگ نيست و گناهى است خرد و ناچيز، جرأت او را بر زشتى مردمان گفتن، گناهى بايد شمرد بزرگتر. اى بنده خدا، در گفتنِ عيب كسى كه گناهى كرده است، شتاب مكن. زيرا، اميد مى رود كه آن گناه را بر او ببخشند، و بر گناه خُردِ خويش ايمن مباش! شايد كه تو را بر آن عذاب كنند. پس كسى هرگاه عيب ديگرتان را دانست، بر زبان نراند، و اين به دليل عيبى است كه در خود سراغ دارد. نيز، شكر بركنار ماندن از گناه، بايستى او را بازدارد، از آن كه ديگرى را كه به گناه گرفتار است بيازارد».

به هر روى درمان انحراف و ناهنجارى ها با لحاظ كردن متغيرهاى زير ممكن مى گردد:

الف. يارى رساندن به فرد منحرف براى حركت دادنِ تدريجىِ او به سوى درستكارى، با استفاده از نزديكترين و آسانترين راه ها. اگر ارتكاب جرم به سبب فقر، ناتوانى در ازدواج، بيمارى، رقابت و مانند اينها باشد، بايد به درمان فقر و تسهيل امر ازدواج او

ص: 306

پرداخت، همان گونه كه مثلاً اميرمؤمنان على عليه السلام براى ازدواج يك زن بدكاره اقدام نمودند. همچنين بايد امكانات بهداشتى و پزشكى را براى بازيابى سلامتى افراد بزهكار فراهم كرد و نيز اگر جرم به واسطه رقابت باشد، بايد ميان فرد مجرم و رقيبش دوستى مجدد برپا كردو در صورت ناممكن بودن آن، دو رقيب تا حد امكان از يكديگر دور نگاه داشته شوند. امام صادق عليه السلام به يكى از اصحاب خويش امر فرموده بودند كه از سهم امامى كه بدو مى رسد استفاده كند و با آن نزاعهاى مالى شيعيان را حل و فصل كند.

ب. ايجاد امكان بازپرورى كه با روند درمان همراه باشد و با ايجاد اشتغال عملى براى فرد منحرف، براى او زمان فراغتى باقى نگذارند، تا بخواهد در مراكز بازپرورى نيز به انحراف فكرى يا عملى بپردازد. در اين مراكز بايد به كار خويش مشغول شود و رنج و خستگى كار بدنى باعث نظام يافتن خورد وخوراك و خواب فرد منحرف گردد و همه اينها به نوبه خود اسباب آسايش درونى وى را فراهم كنند؛ به ويژه اگر شغلش جذاب و موجب پيشرفت او باشد؛ زيرا چنين شغلى موجب مى شود كه خود را داراى شخصيت و جايگاه اجتماعى ببيند و به سبب آن از سر و كار يافتن با امور پست و تفكر در امور پليد اجتناب كند.

ج. در صورتى كه مجرم مستحق مجازات باشد، همانطور كه گفته شد، به قدر ضرورت مجازات شود، و ضرورت مذكور، هم در كيفيت و هم در كميت مجازات لحاظ شود.

دهند. شاعر مى گويد: «دامانِ مادرْ مدرسه است كه به خوبى اگر فراهمش كنى/ نسلى با ريشه هاى پاك و محكم فراهم كرده اى».

مدرسه محل پرورش فكرى و عملى كودك است. تربيت كودك در مدرسه، دشوارتر از زمانى است كه در خانه به سر مى برد، زيرا او در مدرسه با موقعيتهاى گوناگون آميختگىمى يابد. از يك سو هر دانش آموزى براى خود حريم فضايى دارد كه در آن تنفس مى كند و از ديگر سو آدمى در كسب بديها، بيشتر از نيكيها شتاب مى گيرد. از اين رو درستى فرهنگ و تربيت و مراقبت كامل به منظور سرايت نكردن اخلاق زشت برخى دانش آموزان به ديگران ضرورى است.

پرواضح است كه به دليل ادغام جوامع كوچك مانند خانه، مدرسه، محله و... با جامعه بزرگتر لازم است كه وقتى در صدد اصلاح و بهسازى جوامع كوچك برآييم، جامعه بزرگ نيز مدنظر قرار گيرد.

الف. ايمان به خدا؛

ب. تقسيم عادلانه دانش، حاكميت و ثروت.

توضيح اين كه ايمان تنها عاملى است كه مى تواند، صفات، ملكات، عواطف و اعمال آدمى را تعديل كند. در غير اين صورت هرچند ظاهر فرد منظم و منضبط باشد باز مى توان از چارچوب آن خارج شد، و از آنجا كه اكنون سخن ما درباره ايمان نيست بحث درباره آن را به جاى خويش موكول مى كنيم.

آن گاه ديگر انحرافى وجود نخواهد داشت مگر آن مقدارى كه از حدود توانايى بشر خارج است.

با برقرارى تعادل ميان امور معنوى، مانند ايمان، دانش و حكومت، و امور مادىْ يعنى ثروت، جامعه در معرض انحراف قرار نمى گيرد، اما در صورتى كه موازنه ميان امور فوق برقرار نباشد، و مثلاً مؤنانْ عالِمْ نباشند، يا عالمانْ برخوردار از ثروت نباشند و يا ثروتمندان بى ايمان باشند و... جامعه براى رويش انواع انحرافات به بسترى آماده تبديل مى گردد. در چنين جامعه اى فردِ محروم مثلاً از خود مى پرسد كه چرا فلان جوانِ همرتبه وهمسالِ من مى تواند به دانشگاه راه يابد، ولى من نمى توانم؟ آيا جز اين است كه او پدرى ثروتمند دارد و پدر من فقير است؟ اگر دليل همين است، چه اتفاقى افتاده و چرا پدر او ثروتمند و پدر من فقير شده است؟! درحالى كه هر دوى آنها از شايستگيها و قابليتهاى يكسانى برخوردار بوده اند!؟ آيا گناه آن بر گردن جامعه اى نيست كه قانون و اقتصاد را به گونه اى سازماندهى كرده كه شايستگيها را نابود نموده است و موجب پيدايش اختلافاتى شده كه هرگز توجيه اخلاقى ندارند؟

در این هنگام آدمی از خود می پرسد: چگونه فلان فرد توانسته است در قوس صعود قدرت قرار گيرد و بالا رود و وارد مجلس ملى شود، ولى من در عين شايستگى و تلاشْ مانند او نتوانسته ام؟ آيا جز اين است كه او از اطرافيان حاكم بوده و من نبوده ام؟ آيا معيارِ پيشرفت و موفقيتْ، قرار داشتن در ميان حلقه حمايتى و اطرافيان حاكم است، يا كه معيار، شايستگىِ فردى و انتخاب عمومى است؟ اگر گزينه اول صحيح است بايد گفت: كجاى اين جامعه با يك جامعه سالم منطبق است، جامعه اى كه با ساماندهىِ خاصِّ قانون، صاحب صلاحيت محروم مى شود؟

چرا من در عين شايستگى و آمادگى براى كار نمى توانم براى گذراندن روزگار و رفع نيازهاى خود به ميزان كافى كسب درآمد كنم؟ آيا به دليل آن نيست كه فلان سرمايه دار با بازى گرفتن بازار، قيمت كالا را كاهش مى دهد تا فروشندگان جزء را ورشكسته كند و اماكن تجارى تابع خود را براى خرده فروشى كالاهايش توسعه دهد. آيا با تصويب اين گونه قوانين، مردم از درآوردنِ لقمه اى نان نيز محروم نمى گردند، و جامعه به

ص: 310

بسترى براى ستيزه تبديل نمى شود؟ آرى، اين پرسشها پياپى مطرح مى شود و ساير علل پيدايش نظام طبقاتى منحرف را نيز در بر مى گيرد؛ نظامى كه در حوزه توزيع ثروت، دانش و حاكميت به انحراف رفته است و جامعه را به بسترى براى جوانه زدن و رشد انواع انحرافات تبديل كرده است.

ثروتى به دست نياورده است. درست به همين ترتيب سرباز فقير به عنوان سرباز وظيفه ماندگار مى شود ولى سرباز ثروتمند با پرداخت مال رها مى گردد. از اين دست مثالها فراوان است.

آن گاه كه افراد بانفوذ و فرد بى نفوذ مرتكب جرم مى شوند، بازهم چنين اتفاقى مى افتد؛ يعنى اعتبار و نفوذ فرد پرنفوذ ميان مجازات او و يا مجازات كامل او حائل مى شود و او يا از مجازات مى رهد و يا مشمول تخفيف مى شود. در حالى كه آن ديگرى به خاطر امرى كه در حدود اختيار او نبوده، زير تازيانه قانون به خود مى پيچد، زيرا نه شخصيت برجسته اى داشته و نه به خاندان ذى نفوذى تعلق دارد. چنين امورى كه متأسفانه در چارچوب قانون نيز اعمال مى شود قلمرو انحراف را بسى مى گستراند و گاه آتش شورش ناشى از تصويب چنين قوانينى دامان خود قانونگذاران را نيز مى گيرد.

ص: 312

برطرف گردد و از سوى ديگر از دامنه مشكلات برخواسته از ازدياد جمعيت و پيامدهاى زندگى صنعتى كاسته شود.از آنجا كه احكام شرعى تابع موضوعاتند، و تا موضوعى شناخته نشود حكمش نيز معلوم نخواهد شد، لذا بايد در شناخت موضوعات تلاش كرد تا پس از آن بتوان احكام آنها را از منابع اصيل آن بازشناخت. در بسيارى از موارد، موضوع شناخته نمى شود و به دليل بن بست ايجادشده در راه كشف حكم شرعى، فقيه ناچار مى شود حكم ثانوى را بيان كند. مثلاً اگر پذيرفته شود كه جامعه موجود مبتنى بر سيستم بانكى است و فقيه نتواند كشف كند كه راه خلاصى از ربا چگونه است، تعامل ربوى مردم با بانكها را به عنوان اضطرار تجويز خواهد كرد؛ اگر اقتصاد جارى و چگونگى سرايت ربا بدان باز شناخته شود مى توان برنامه ريزى اقتصادى و سيستم بانكى جامعه را اصلاح نمود و نشان داد كه هيچ ضرورتى در پذيرش ربا در سيستم اقتصادى وجود ندارد.

ديگر زيست شناسى و علم محيط زيست انسانى ويژگيهاى زيستگاهى و چگونگى و ميزان تأثيرگذارى محيط اجتماعى را بر او بررسى مى نمايد. دانشمندان هر دو گروه از اين سخن مى گويند كهگروه ها و اقوام چگونه به سرزمينهاى گوناگون كوچ مى كنند؛ خواه اين ورود به دليل مهاجرت طبيعى باشد يا تحت فشار و تبعيد و يا جنگ و غيره. هر دو بدين پرسش پاسخ مى دهند كه چگونه اين گروه ها متمركز مى شوند، و چگونه در قلب يك سرزمين سكونت مى يابند و چگونه به زندگى ادامه مى دهند و چگونه باز هم از آنجا مهاجرت كرده و سپس گروهى ديگر جايگزين آنها مى شوند. هر دو گروه به پرسشهاى فوق پاسخ مى دهند، لكن هر كدام از منظرى متفاوت و خاص خود.

زندگى اى گرفتار آمدند. ميان اين رده و رده هاى قبلى جوامعى به وجود آمدند كه در حد ميانه از امتيازات و مشكلات مراحل پيشين و پسين زندگى آدمى برخوردار شدند. كم كمجامعه بشرى تحت تأثير ابزار جديد، انسجام بيشترى يافت و به پديده واحدى تبديل شد، مركب از شهرهاى بزرگ، متوسط، كوچك، روستاها و حتى جوامع كوچكتر از روستا.

سرشار از امكانات، به صورت خود به خود آغاز مى گردد.

2. گروه ديگرى معتقدند كه بايد از تعداد ساكنان شهرها كاست و بر تعداد روستاها افزود و البته روستاها نبايد تا بدان حد گسترش يابند كه ديگر روستا تلقى نشوند و چيزى از محاسن روستا باقى نماند. رويكرد اين روش تشويق و تشجيع دولت، نسبت به هجرتاز شهرها به روستاهاست. در اين شيوه، مشكلات از سر راه مهاجرت برداشته مى شود و نيازمنديهاى زندگى در روستا تأمين مى گردد و ساز و برگ ماندگارى در آنجا براى مهاجران فراهم مى شود.

3. به اعتقاد گروه ديگر بايد طرح تمدن روستايى پيگيرى شود؛ در اين نظريه روستاها بايد به يكديگر پيوند خورده و وسائل كافى براى زندگى در آنجا فراهم شود، تا حد وسط و حالت ميانه اى از تمدن شهرى پيچيده و زندگى ساده روستايى پديد آيد.

بارى، به هر حال، آنچه لازم است دقت كافى در انتخاب گزينه بهتر براى انسانها است، چه اين انسان است كه محور رفاه و پيشرفت است. ابتدا بايد انسان در نظر گرفته شود و سپس شروع به اجراى طرح ها گردد و در اجراى طرحهاى اجتماعى مربوطه نيز بايد به گونه اى عمل شود كه اركان جامعه متزلزل نگردد.

صاحبان مشاغل گوناگون، كمتر از دشوارى برخواسته از نبود رقابت و حاكميتِ جمود است. در مقام قضاوت شايد بتوان ايده دوم را تأييد كرد؛ چه علاوه بر مزاياى ويژه و نيك آن، فوايد جانبى ديگرى نيز دارد. مثلاً انواع ازدواجها ميان حِرَفْ و طبقات گوناگون در چنين جامعه اى رخ مى دهد و زندگى آينده فرزندان متنوع تر و برخوردار از گزينه هاى گوناگون و بيشترى براى انتخاب زندگى ايده آل و... مى گردد. البته بعضى از شهركهاىصنعتى جديد به ناچار صاحبان يك حرفه را به همراه خانواده هايشان دربر مى گيرد؛ مانند شهركهايى كه كارگران كارخانجات بزرگ و مانند آن در آنها زندگى مى كنند؛ درست مانند روستاهاى زراعتى. لكن زندگى اين دسته از افراد بايد چنان دقيق تنظيم شود كه بر اثر فقدان تنوع و رقابت، جمودى فكرى بروز نكند.

انسانها و بالطبع تناقضاتى كه آدمى با آنها مواجه مى شود و نيز نظام طبقاتى در شهرها سخت تر وشكننده تر است، و فراوانى محروميّتها كه زمينه هاى عقده روانى را فراهم مى آورند در شهرها بيش از روستاهاست.

7. آسان بودن روند معاملات و موشكافى نكردن در جزئيات آن يكى از مشخصات زندگى شهرى است؛ زيرا فراوانى اشتغالات، مجالى براى چنين دقتهايى نمى گذارد؛ اما بهدليل اشتغال اندك روستانشينان، فرصت و اجازه چنين حسابرسيهايى را به وجود مى آورد.

8. مراقبت از خانواده و فرزندان در شهرها ضعيف و در روستاها شديد است، زيرا وسعت محدوده شهرها از سويى، و اشتغال فراوان آدمى در آن، از سوى ديگر، فرزندان را دور از چشم پدر و مادر قرار مى دهد و آنها نمى توانند به مراقبت دقيق فرزندان خود بپردازند.

9. سود اقتصادى و درآمد آدمى درشهر بيشتر و در روستا كمتر است؛ زيرا از طرفى در شهر، مخارج زندگى و سبد اقتصادى خانواده بالاتر از روستاست، و از طرف ديگر به دليل فراوانى پول در ميان مردم شهرنشين در بذل و پرداخت آن راحت ترند.

10. تحرّك اجتماعى عمودى و افقى در ميان مردم شهرها به فراوانى رخ مى دهد؛ زيرا وجود مؤسات مختلف و رتبه هاى گوناگون، انتقال آدمى را از يك حرفه به حرفه اى هم عرض، بالا و يا پايين كاملاً شدنى مى سازد. بر اثر اين تغييرات، پايگاه اجتماعى افراد نيز به پايگاهى هم عرض، بالاتر، يا پايين تر تغيير مى كند. ليكن روستاها به خاطر جمود حاكم بر آنها، فاقد چنين امكاناتى براى ساكنان خويشند.

11. خطرهايى نظير سرقت، مورد هجوم قرارگرفتن، آدم ربايى، تصادف و... در شهرها افزونتر از روستاهاست، زيرا فراوانى وسائل نقليه، گوناگونى مردم، و توان افراد تبهكار براى پنهان شدن در درياىِ گسترده جمعيت شهرى بيشتر از روستاهاست.

12. مفاسد اخلاقى مانند زنا، لواط، استعمال موادمخدر و مانند اينها برخلاف روستاها، در شهرها فراوان است. علل كثرت اين امور در بند (11) گفته شده است.

13. گرما و سرما در روستاها به دليل اندك بودن ساختمانهايى كه با تأسيسات و مواد به

ص: 319

كار رفته درآنها از ورود و خروج فراوان گرما و سرما پيشگيرى كند، بيشتر از شهرهاست و از اين رو مجال استفاده از طبيعت در روستا نيز بيشتر از شهرهاست.

14. در روستاها درگيريهاى قومى، طايفه اى، نژادى و قبيلگى... به خلاف شهرها بسيار است، زيرا ميراث تمدّنى فراوانى كه در شهرها هست، احساسات و عواطف را رقيق تر و نگاه ها را وسيعتر مى كند، اما چنين عواملى كه بر عواطف تأثيرگذارند در روستا كمترند.

15. روستاها سكنه خويش را از دسترس حكومتها دور نگاه مى دارند، زيرا از سويى حضور دستگاه هاى حكومتى در آنجا ضعيف ترند و از سوى ديگر، رابطه خويشاوندىشديدى كه ميان روستائيان برقرار است، سبب مى شود كه خلاف هاى يكديگر را از چشم حكومت بپوشانند و يا خلافكاران خود را پناه دهند؛ اما در شهرها چنين روابط تنگاتنگى وجود ندارد. لذا روستاها غالباً موجب تقويت جناحهاى مخالف حكومتها مى شوند.

ناگفته نماند كه بين شهرها و روستاهاى ساحلى، كوهستانى، جنگلى و جلگه اى تفاوتهايى در محورهاى پانزده گانه فوق وجود دارد. همان گونه كه قاچاق، در شهرها و روستاهاى ساحلى و يا جنگ، در شهرها و روستاهاى جنگلى و كوهستانى باهم تفاوت فراوانى دارند همچنان كه شهرهاى صنعتى نيز با ساير شهرها در محورهاى فوق متفاوتند و روستاها نيز چنين اند.

بنابراين فرض است كه:

1. آدمى در جايى زندگى كند كه براى اجراى دستورات دين امكان بيشترى داشته باشد، خواه محل زندگى دائمى او باشد، خواه محل زندگى براى تحصيل يا تحقيق يا تدريس، خواه موارد ديگر.

2. بر متوليان امر دين نيز واجب است مقدمات لازم را فراهم كنند تا مردم آسان تر به اجراى دستورات دينى بپردازند. مثلاً در هر شهر و روستا مدارس علوم دينى تأسيس شود و اقدام كنند به نشر و توزيع كتب و مجلات دينى. در مراكز كارگرى مسجد بنا كنند. با سياستگذارى اصولى و با بهره بردارى از وسائل ارتباط جمعى، مانند روزنامه ها، راديو و تلويزيون، به گسترش دين بپردازند و با يادآورى ملاكهاى دينى كه سعادت دنيا و آخرت آنها را تأمين مى كند، مردمِ غرق گشته در روزمرّگى را نجات بخشند.

ص: 321

ص: 322

2. بخش دادوستدها و واحدهاى تجارى مانند بازارها؛

3. بخش واحدهاى توليدى مانند: كارگاه ها و كارخانه ها و در برخى كشورها بخش چهارمى نيز وجود دارد به نام:

4. بخش دواير دولتى.

تقسيم شهرها بدين شكل براى جريان زندگى است؛ زيرا با اين گونه تفكيك در بخش واحدهاى مسكونى آسايش لازم را فراهم مى آورد و در بخش داد و ستدها و واحدهاى تجارى، ابزار، وسائل و كليه نيازهاى شهروندان يكجا گردآورى مى شود و دستيابى به تمامى آنها آسان مى گردد. سر و صدا به بخشهاى توليدى محدود مى شود و تمامى كارها و امور دولتى نيز در يك بخش متمركز شده كار با آنها سهل تر و سريعتر مى گردد.

ظرفيت هركدامْ بسته به نيازى است كه جامعه بدان وابسته است.

چنين شهرهايى به دنبال منافع ساختارهاى قبلى و نيز دورى از زيانهاى مرتبط با آنها هستند، چون تعدد نقاط مركزى شهرى موجب پراكندگى، و يگانگى امتداد شعاع بخشهاى شهرى موجب صعوبت دسترسى مى گردد.

هر شهرى بر اساس نوع ساختار آن نيازمند قابليتهاى ويژه اى است، مثلاً: در شهرهاىِ با نقطه مركزىِ واحد ارائه كالاها و سرويسهاى حياتى اجتماعى در مركز شهر تمركزمى يابند و پيرامون اين مركز آسمان خراشها با طبقات عميقِ زير زمين ساخته مى شوند، در حالى كه شهرهاىِ با مراكزِ متعددْ اين گونه نيستند، زيرا نيازمنديهاى گوناگونْ ميان مراكزِ متعدد تقسيم مى شود.

تحولات اجتماعى نيز در تأسيس شهرها و تغيير چهره آنها تأثيرى متناسب مى گذارند. مثلاً پيش از پيدايش اتومبيلْ كوچه ها و خيابانها تنگ و باريك بودند، اما پس از اختراع آن، ريخت و سيماى شهرها دگرگون شد... همچنين پيش از اختراع هواپيما پيرامون شهرها ديوارهاى بلندى كشيده مى شد تا آنها را از هجوم مهاجمانى كه به تير و كمان و نيزه و شمشير مجهز بودند ايمن سازد؛ لكن پس از آن، ساخت ديوار براى شهرها، بى فايده شد، و لذا به تدريج شهرها از حصار ديوارهايشان سر برآوردند و عريان شدند. به همين گونه هماهنگ با تحولات اجتماعى چهره شهرها نيز دگرگون مى شوند.

رشد جمعيّت است.

5. رشد ميزان جرائم در اين گونه اجتماعات بسيار گسترده است و همان گونه كه گفتيم، شخص بزهكار پس از ارتكاب جرم به سرعت متوارى و به آسانى مخفى مى شود.

اينك چاره چيست؟ چگونه مى توانيم معضلات پيش گفته را درمان كنيم؟

توصيه ما در تأكيد به روش هاى زير خلاصه مى شود:

1. دقت كافى و تعيين ملاكِ صحيح در اختصاصِ سرانه زمين شهرى و سپس مراقبت در رشد معقول امكانات شهرى به تناسب رشد جمعيت.

2. تأسيس به حد نياز و توزيع عادلانه سرويسهاى خدمات اجتماعى و مراكز عمومى: مثلاً اگر هر هزار تن انسان به يك نانوا، پزشك و حمام عمومى نيازمند هستند، اين گونه نيازمنديها، هم بايد تأمين شوند و هم به درستى در ميان آن هزار تن توزيع شوند، نه آنكه مثلاً نُه مغازه نانوايى در يك ناحيه قرار گيرد و در مجموعِ نُه ناحيه ديگر فقط يك نانوايى وجود داشته باشد و مردم آن نواحى براى تهيه امكانات اوليه زندگى با مشكل و اتلاف وقت روبه رو باشند.

3. انتقال كارگاه ها، ايستگاه ها، گاراژها، ادارات و مانند آنها به بيرون و در فاصله اى

مناسب از شهرها به گونه اى كه نه دورى راه باعث اذيت شود و نه نزديكى آن مشكل ساز باشد.

4. جلوگيرى از عبور و مرور خودروهاى شخصى و كاميونها و اتومبيلهاى كوچكتر بارى در محدوده هاى پرترافيك و شلوغ شهر.

5. كوچك سازى وسائل حمل و نقل، تا حد امكان، براى جابه جايى مسافر و جابه جايى كالا، با اين هدف كه از اشغال فضاى بيش از حدّ جلوگيرى شود.

6. دقت كامل در حفظ محيط زيست شهرى از راه ايجاد پاركها و آب نماها و ميدانهاى عمومى و درختكارى فراوان و بهداشتى كردن آبهاى داخل و خارج شهر و ممنوع كردنِ ترددِ اتومبيل هاى دودزا و مانند آن.

7. جلوگيرى از ايجاد آلودگى و كثافات توسط كارگاه ها و كارخانجات و امثال آن و پيشگيرى از پسابها و زباله هاى صنعتى و پزشكى، و دقت در پاكيزه نگاه داشتن اماكن

ص: 326

عمومى شهر و بازارها و ... .

8. ايجاد سيستم عبور و مرور دقيق، ساخت روگذرها و زيرگذرها و طرّاحى و ساخت هواپيماهاى عمودْ پرواز به منظور برطرف شدن معضلِ حمل و نقل.

9. مبارزه با فساد، هم از راه پيشگيرى و هم از راه درمان مفاسدى مانند: سرقت، تجاوز، فعاليت فاحشه خانه ها و... .

10. جلوگيرى از امكان آلودگيهاى صوتى مانند صداى بوق ماشينها، كارگاه ها، قطارها بلندگوها، زنگها و... .

11. تأمين نيازمنديهاى اهالى روستاها به منظور پيشگيرى از روند مهاجرت روستائيانبه ابرشهرها؛ در مباحث پيشين به اين موضوع پرداختيم كه در مورد كدام يك از الگوهاى توسعه شهرى بايد كوشيد و از توسعه و دوام كدام يك بايد صرفنظر كرد. نيز گفتيم كه در اين باره اختلاف نظر وجود دارد.

12. گسترش فرهنگ با استفاده از روشهاى گوناگونْ به عنوان عاملى كه در كاستنِ دامنه دشواريها بسيار مؤر است، مانند نام گذارى هفته هاى خاص، مانند هفته سلامتى، پاكيزگى، عبور و مرور، زيباسازى، كشاورزى، پيشگيرى و... .

ص: 327

ص: 328

جوانانى كه در آب و هواى سرد منطقه اى ديگر فعاليت مى كنند؛ همچنين متفاوت است با پيرمردانى كه در آب و هواى گرم همان منطقه فعالند.

2. كاستى يا فزونى مرگ و مير به هر دليل.

3. ازدياد يا كاهش عمر افراد جامعه، در اينجا بايد توجه شود كه اين مسأله و موضوع، با مسأله دوم متفاوت بوده، ميان آنها رابطه عموم و خصوص من وجه برقرار است؛ زيرا گاه با وجود اين كه افراد جامعه عمرى طولانى مى كنند شاهد مرگ و مير فراوان نيز هستند، و گاهْ هم عمرشان كوتاه است و همْ مرگ و ميرشان زياد است، و گاه عمرى طولانى دارند و مرگ و ميرشان اندك است.

هجرت يافت شود، غالباً مهاجران، مقصدى را برمى گزينند كه داراى موقعيتهاىِ سازگارِ با روحياتشان باشد. در اينجا فرقى نمى كند كه آن سرزمين مناسب، داخل محدوده سياسى ومرزهاى يك كشور باشد و يا بيرون از آن. يعنى فرد از شهرى در كشورى به شهرى ديگر در همان كشور كوچ كند و يا به شهر ديگرى در كشورى ديگر.

گاه هجرت ارادى از حيث شرعى، عملى واجب و بايسته مى شود؛ مانند آن زمان كه آدمى در طلب ايمان كوچ مى كند و يا به دليل آن كه در شهرِ محلِ سكونت خود امكان برپا كردنِ شعائر و مراسم اسلامى ندارد، از آنجا هجرت مى كند، تا از آن فشار و ستم رهايى يابد، و يا براى طلب علمِ واجب، يا سلامتى واجب و مانند آن هجرت مى كند. البته گاه هجرت عملى حرام محسوب مى شود و گاه نيز مشمول احكام سه گانه استحباب، كراهت و اباحه مى شود. همچنين گاه رهايى و توبه از زشتيها، گناهان و رذايل درونى را نيز هجرت مى نامند. امام باقر عليه السلام مى فرمايند: «و المهاجر من هَجَرَ السيّئات(1)؛ بى ترديد، هجرت كننده واقعى كسى است كه از بديها و گناهان [به سوى خوبيها] هجرت كند».

اميرمؤمنان على عليه السلام نيز مى فرمايند: «وَ الْهِجْرَةُ قَائِمَةٌ عَلَى حَدِّهَا الْأَوَّلِ مَا كَانَ لِلَّهِ فِي أَهْلِ الْأَرْضِ حَاجَةٌ مِنْ مُسْتَسِرِّ الإِمَّةِ وَ مُعْلِنِهَا لاَ يَقَعُ اسْمُ الْهِجْرَةِ عَلَى أَحَدٍ إِلاَّ بِمَعْرِفَةِ الْحُجَّةِ فِي الْأَرْضِ فَمَنْ عَرَفَهَا وَ أَقَرَّ بِهَا فَهُوَ مُهَاجِرٌ وَ لاَ يَقَعُ اسْمُ الاِسْتِضْعَافِ عَلَى مَنْ بَلَغَتْهُ الْحُجَّةُ فَسَمِعَتْهَا أُذُنُهُ وَ وَعَاهَا قَلْبُهُ(2)؛ و هجرت بر جايگاه با ارزش نخستين خود قرار دارد. خدا را به ايمان اهل زمين نيازى نيست، چه ايمان خود را پنهان كنند و چه آشكار. نام مهاجر را نمى توان بر كسى نهاد جز آن كه حجت خدا بر روى زمين را بشناسد و نام مستضعف در دين بر كسى كه حجت بر او تمام شد، و گوشش آن را شنيد و قلبش آن را دريافت، صدق نمى كند».

رو به فربهى و روستاها رو به لاغرى و زوال گذاشته اند. سخن ما درباره تخريب روستا و توسعه شهر و يا حالت معكوس آن به تفصيل گذشت. به هر روى اين حقيقتى گريزناپذير است كه مادامى كه روستاها عقب افتاده باشند، روند مهاجرت به شهرها ادامه خواهد داشت.

از آنجا كه برخى شهرهاى صنعتى، توان جذب جمعيت بيش از حدّ مهاجران را ندارند و نيز چون رفت و آمد ميان برخى شهرها و روستاهاى اطراف آنها آسان شده است، روستائيان تلاش مى كنند كه به هر وسيله ممكن، روزها خود را به شهر برسانند و در آنجا مشغول كار شوند و شب هنگام به خانه خود در روستا بازگردند. اين پديده به اندازه اى گسترش يافته است كه شمار روستاييان شاغل در شهرها در برخى موارد به ميليونها تن مى رسد. در چنين وضعيتى، خانواده ها در معرض از هم پاشيدگى قرار مى گيرند و فرد، از بودن در كنار كانون گرم و استوار خانواده و بهره مند شدن از آن، محروم مى شود. در اين موارد، تلاش و كار، براى كسب درآمد و اداره خانواده، ميان سرپرست خانواده يا بعضى از اعضاى ديگر آن و كانون خانواده فاصله و گسست مى اندازد.

ص: 333

ص: 334

مى توان ادعا كرد كه اين عامل در اين موضوع سهم عظيمى دارد . منظور از موقعيتهاى اقليمى سه متغير است:

1. آب و هوا 2. پستى و بلندى سرزمينها نسبت به سطح دريا 3. سختى يا نرمى زمين (حاصلخيزى).

سرزمينهاى كم آب داراى آب و هواى بسيار سرد يا بسيار گرم، و طبعاً درخورِ سكونت نيستند؛ يعنى با زندگى انسان ناسازگارند و يا شرايط آنها براى رويش گياه و زندگى حيواناتى كه لازمه زيست انسانى نيز مى باشند، مساعد نيستند.

پستى و بلندى سرزمينها از سطح دريا نيز زندگى انسانها را تحت تأثير قرار مى دهد. خشكى هاى كره زمين از اين نظر متفاوتند. در حدود نيمى از آنها تقريباً از سطح دريا هزار پا بالاترند و حتى در برخى مناطق مانند نواحى استوايى و تبّت، ارتفاع از سطح دريا به پانزده هزار پا مى رسد و در ساير مناطق كه پست تر از سطح دريا هستند، گاه اين پستى به هزار پا پايين تر از سطح دريا نيز مى رسد.

اكنون جاى آن دارد كه به عوامل گوناگون پيدايش شهرها و نيز تراكم بالاى جمعيت در برخى مناطق جهان اشاره كنيم. اين عوامل عبارتند از:

1. آب و هوا و زمين: مساعد بودن اين امور در يك سرزمين، مردم را به سوى آن نقطه مى كشاند؛ زيرا آدمى در جايى سكونت مى كند كه اسباب رفاه خويش را در آنجا مى بيند. مساعد بودن آب و هوا و زمين البته رفاه او را تأمين مى كند، چون مى تواند از اين موقعيت مناسب استفاده كند و در زمين حاصلخيز به كشاورزى و دامدارى بپردازد و اصولاً طبيعت، زيباييهاى خود را در چنين جاهايى مى نماياند.

2. دين: دين خواهى و پرستش در سرشت و فطرت آدمى است. از اين روى اگر مردم ميان دين و آيين خويش و يك سرزمينِ خاص، پيوندى ببينند، بدان سو رو مى كنند و در آن سكنا مى گزينند و تكثير مى شوند. مثلاً شهرهاى مكه، كربلا، نجف، كاظمين، سامرّاء، مشهد، قم و... به همين دليل به وجود آمده اند و جمعيت در آنها افزايش يافته است.

3. مبارزه با دشمن: وجود سرحدات و مانند آن ايجاب مى كند كه بسيارى از مردم در آن نواحى زندگى كنند. مثلاً شهر كوفه در ابتداى دوران فتوحات اسلامى ايجاد شد.

ص: 336

همچنين شهرهايى ديگر در مناطق ميانى عراق پديد آمدند، زيرا اهالى كوفه پس ازحضرت على عليه السلام شيعه شدند و به همين سبب بنى اميه نتوانستند پس از به قدرت رسيدنْ، امنيت مورد نظر خويش را بر عراق حاكم كنند، لذا به ناچار بخشى از ارتش شام را در نزديكى كوفه، كه در آن روزگار پايتخت منطقه شرقى جهان اسلام بود، مستقر كردند.

4. پيشرفت اقتصادى: پيشرفته بودن اقتصاد يك منطقه و بالا بودن سطح زندگى و اقتصادى مردم آن، ساير مردم را نيز بدان سو جلب مى كند. در عصر حاضر پيدايش منابع عظيم نفت و گاز و استخراج آنها در برخى كشورهاى خليج فارس سبب شده كه بسيارى از مردم بدان كشورها مهاجرت كنند و در آنجا سكنا گزينند، هرچند آب و هوا و زمين در آن مناطق مساعد نيست. زيرا آدمى مقهور و اسير طبيعت نيست، بلكه بر آن مسلط مى شود و به گونه اى آن را رام مى كند كه بتواند با رفاه در آن سكونت كند.

إِن يَكُونُوا فُقَرَآءَ يُغْنِهِمُ اللَّهُ مِن فَضْلِهِ...»(1)؛ «بى همسران خود، و غلامان و كنيزان درستكارتان راهمسر دهيد. اگر تنگدستيد خدا آنان را از فضل خويش بى نياز خواهد كرد».

شوهر آن گاه كه بداند مسئوليت يك خانواده بر دوش او نهاده شده است، كوشش خود را براى اداره زندگى بيشتر خواهد كرد، و زن نيز به سبب علاقه اى كه به شوهر و فرزندانش دارد، براى فراهم كردن يك زندگى آسوده، به شدت تلاش مى كند. بديهى است تعاون و همكارىِ زوجين زمينه پيشرفت اقتصادى و رفاه را نيز فراهم مى آورد. پس، ازدواج از دو جهت مايه ترقى اقتصادى مى شود: يكى از راه شور و هيجان درونى، و دوم از راه ايجاد تعاون عملى در خانواده، و در اين ميان فرزندان نيز در افزايش رفاه اقتصادى خانواده نقش آفرينى مى كنند.

علاوه بر تمامى اينها، اصولاً ازدواج از پيدايش بسيارى از بيماريهاى جسمى و روانى در طرفين پيشگيرى مى كند؛ در روان شناسى و دانش پزشكى ثابت شده است كه پرهيز از ازدواج و تشكيل خانواده عقده هاى روانى و بيمارى هاى جسمى فراوانى به بار مى آورد. علاوه بر اينها، ازدواج نكردن زمينه انحراف اخلاقى و بى بند و بارى جنسى را نيز فراهم مى كند. اين دو پيامد منفى، خودْ ريشه بيماريهاى بسيارند و به دنبال پيدايش آن بيماريها، اُفت سطح زندگى و اقتصاد خانواده نيز پديد مى آيد. زيرا اولاً بيمار، ديگر توان فعاليت اقتصادى نخواهد داشت، و ثانياً براى بهبودى يا جلوگيرى از وخيم تر شدن بيمارى خود، نيازمندِ هزينه كردن منابعِ مالىِ بيشتر خواهد بود.

اسلام پيوسته به ازدياد نسل توصيه و تشويق مى كند؛ پيامبر اكرم صلى الله عليه و آله مى فرمايند: «تناكحوا، تناسلوا، تكثروا فإني أباهي بكم الأمم يوم القيامة و لو بالسقط(2)؛ ازدواج كنيد، زاد و ولد كنيد، افزايش يابيد كه من در روز قيامت در برابر ساير امتها، حتى با نوزادان سقط شده شما، مباهات و افتخار مى كنم».

گاه اين توهّم به وجود مى آيد كه شايد كره زمين به سبب محدوديت مساحت و منابع اوليه خود، ظرفيت جمعيت فراوان بشر را نداشته باشد. پاسخ اين است كه هر دو دليل

ص: 338

مطرح شده (= مساحت و منابع) مردودند؛ زيرا بيشتر مساحت كره زمين خالى از سكنهاست و گنجايش آن بسيار بالاست. از نظر مواد اوليه مورد نياز بشر نيز بايد گفت كه مواد اوليه و منابع طبيعى موجود توان ارائه خدمات به ده ها برابر جمعيت كنونى كره زمين را - كه اكنون قريب به 5/4 ميليارد نفر است - دارد. علاوه بر آن بهره ورىِ بيشتر از دريا، اين منبع بى كران نيز، كاملاً امكان پذير است.

علت پيدايش چنين توهمى، سلطه نظام هاى سرمايه دارى و كمونيستى و حاكميت آنها بر جهان است. نظام هايى كه با سودجويى هاى آشكار و پنهان و هزينه كردن بسيارى از اندوخته ها و سرمايه هاى بشرى براى ادوات جنگى و سلاح كشنده و مرگبار و سلب و سركوب آزادى ها و در نتيجه جلوگيرى از رشد و قابليتها و شايستگى هاى افراد، تعادل زيستى را، نه تنها در جهان سوم، كه در جهان غرب و شرق نيز برهم زده و بشر را رو به سقوط مى برند. در بلوك شرق نظام ديكتاتورى پرولتارياى حاكم و در بلوك غرب نظام سرمايه دارى آزادى ها را سركوب مى كنند. ما در دو كتاب از الفقه: الإقتصاد و الفقه: السياسه به تفصيل پيرامون اين موضوع سخن گفته ايم.

وضو گرفتن، غسل كردن، ايستاده نماز خواندن، روزه گرفتن، به حج رفتن و نظاير اينامور، حتى ترس و احتمال ضرر داشته باشد، او را از انجام دادن آن معاف، بلكه انجام دادنش را بر او حرام كرده است. اسلام در كنار اين توصيه، به درمان بيماريها نيز دستور داده است، حتى اگر اين درمان در گرو مصرف بدترين محرمات مانند شراب يا گوشت خوك باشد. اين احكام را در بخش خوردنيها و نوشيدنيها در كتب فقهى مى توان يافت.

سَبِيلِ مَنْ قَدْ مَضَى قَبْلَكُمْ مِمَّنْ كَانَ أَطْوَلَ مِنْكُمْ أَعْمَاراً...(1)؛ بندگان خدا! بدانيد كه شما و آنچه در آنيد، به سوى سرنوشت كسانى كه پيش از شما بودند روانيد. آنان زندگانيشان از شما بسى درازتر بود».

در برخى از ادوار تاريخ از عمرها كاسته شد، تا آنجا كه يكى از دانشمندان گفته است كه در يكى از دورانهاى گذشته عمرها به حداكثر هيجده سال نزول كرد. در قرون وسطاى اروپا نهايت عمرها به 32 سال رسيد. در دوران كنونى عمر مردمان گوشه و كنار جهان متفاوت است. در كشورهاى مرفه و برخوردار از امكانات بهداشتى و درمانى عمرها طولانى تر از مردمى است كه در ساير كشورها زندگى مى كنند. طبق آمارها امريكاييان و اروپاييان بيش از ساكنان آسيا و آفريقا عمر مى كنند.

اسلام نيز مايل است كه بر طول عمرها افزوده گردد و مسلمانان را براى برخوردار شدن از آن تشويق مى كند. در متون اسلامى دعاهايى نيز براى طلب عمر دراز انشا شده است؛ نظير دعايى كه مى فرمايد: «و أن تطيل عمري في خير و عافية(2)؛ و عمر مرا در خير و عافيت طولانى كن».

ظاهر آن است كه اين گونه ادعيه، علاوه بر آن كه نوعى درخواست از خداوند است تا او از راه اسباب غيبى، عمر نيايشگر را دراز كند، اصولاً مى خواهد به اعطاى وسائل مطلوب براى كسب عمر طولانى از سوى خداى متعال نيز اشاره كند. در يكى از دعاهاى هر روزه ماه مبارك رمضان چنين آمده است: «اللّهم اغن كلّ فقير، اللّهم أشبع كلّ جائع، اللّهم اكس كلّ عريان، اللّهم اقض دَيْن كلّ مدين، اللّهم فرّج عن كلّ مكروب(3)؛ بار خدايا، همه فقيران را توانگر ساز؛ بار خدايا، همه گرسنگان را سير كن؛ بار خدايا، همه برهنگان را بپوشان؛ بار خدايا، قرض همه بدهكاران را ادا كن؛ بار خدايا، همه غمديدگان و مصيبت زدگان را گشايش ده».

اين گونه ادعيه از مسلمانان نمى خواهد كه به لقلقه زبان بسنده كنند و پس از آن پى كارخويش بروند و به مضمون اين نيايشها نينديشند، بلكه مى خواهد كه در راه حل عملى اين

ص: 341

مشكلات مشاركت جويند.

مدت زمان استيفاى حقوق را معين كند و آن گاه دست مردم را در تأسيس آنها باز بگذارد ودر عين حال، نقش نظارتى خويش را نيز حفظ كند تا سازندگانْ روى به ظلم نياورند. در چنين رويه و برنامه اى به دستاوردهاى زير دست مى يابيم:

1. شانه دولت از بسيارى مسئوليتها سبك مى شود و دولت از فرصت ايجاد شده براى انجام دادن وظايف مهمتر و حقيقى خويش با بهترين روش استفاده مى كند.

2. آزادى ها به رسميت شناخته و اعطا مى شوند.

3. قابليت ها، شايستگى ها و لياقت ها ظهور و رشد مى كنند.

4. به نيازها پاسخ داده مى شود.

5. صميميت و سازگارى ميان دولت و ملت دوام مى يابد؛ زيرا سركوب و ديكتاتورى و نرسيدن مردم به نيازهاى خود از قوى ترين عوامل انفجار و شورش است.

ب. گسترش شهرها و هرگونه توسعه و سازندگى با پيش بينى و آينده نگرى درازمدت.

ج. فراهم آوردن ابزار و امكانات مورد نياز آموزش و پرورش و گسترش كيفى آن.

د. فراهم آوردن امكانات بهداشتى و درمانى.

ه. فراهم آوردن وسائل ارتباطى به حد كافى.

و. گسترش دستگاه هاى دولتى، مانند اطلاعات و امنيت، قضايى، امداد و امثال اينها.

ز. فراهم آوردن امكانات اوليه زندگى مانند خوراك، پوشاك، آب بهداشتى، و نيازهاى ثانويه مانند تفرجگاه ها و بوستانها و غيره.

فناورى موجود و توليد انبوه نيز براى بشر امكان ازدياد و بهينه كردن توليداتكشاورزى را فراهم كرده و نيز واضح است كه كشاورزى، تنها نيازهاى خوراكى آدمى را برطرف نمى كند، بلكه بسيارى از نيازهاى ديگر را نيز تأمين مى نمايد. مثلاً از چوب به دست آمده مى توان در ساختن قطعاتى از ساختمان و ابزار و وسائل درون آن استفاده كرد. نيز از پنبه استحصال شده و نظاير آن براى توليد پوشاك و ساير نيازها استفاده مى شود. در اين باره به كتاب آفاق لا تحد مراجعه كنيد. درباره مسكن نيز شركتهاى ملى، نه استعمارگر و نه سودجو، مى توانند در مدت كوتاهى، مشكل مسكن را براى همه مردم حل كنند. خداى متعال مى فرمايد: «أَ لَمْ نَجْعَلِ الأَرْضَ كِفاتاً * أَحْياءً وَ أَمْواتاً»(1)؛ «مگر زمين را محل اجتماع نگردانيديم؟ چه براى مردگان، چه زندگان».

آرى معادن و منابع تجديدناپذير، رو به پايانند، اما مى توان با برنامه ريزى هاى درست و بجا براى استفاده بهينه و بهره ورى بالا، كارى كرد كه تا دستِ كم هزار سال ديگر اين منابع و معادن باقى بمانند. هسته زمين نيز تماما از انواع معادن تشكيل شده است و از همه اينها گذشته، استفاده از منابع كرات ديگر نيز امكان پذير است.

ظرفيت زمين نيز براى پذيرايى از نسل هاى آينده، حتى اگر ده ها برابر نسل حاضر باشند، كافى است. اكنون بسيارى از زمين هاى قابل سكونت، بلكه اغلب آنها به صورت زمين هاى باير رها شده اند. زمين هايى كه مى توانند براى نسل هاى آينده، زيستگاهى وسيع به شمار آيند و علاوه بر اين مى توان بر ميزان تراكم انسان ها در واحد مساحت افزود. مثلاً تراكم جمعيت در برخى كشورهاى جهان در واحد كيلومتر مربع بدين شرح است:

1. انگلستان 247 نفر 2. هند 328 نفر 3. چين 136 نفر 4. ايالات متحده امريكا 31 نفر 5. روسيه 8 نفر و... .

آيا ميزان تراكم جمعيت در ساير كشورهاى جهان نمى تواند مانند تراكم جمعيت انگلستان باشد؟ هرچند تراكم جمعيت در كشور انگلستان را نيز مى توان بدون ايجاد

ص: 344

فشار به بيش از اينها افزايش داد. از اينها گذشته سكونت در درياها و در فضا نيز امر محال و ناممكنى نيست كه امروزه به صورت آزمايشى انجام شده است.

استحصال انرژى هسته اى هستند. در اين باره گفته مى شود كه: اگر دانش بدين مقصود نايل شود، تمدن بشرى گامى بسيار بلند و غيرقابل تصور به جلو برداشته است. در اين زمينه بهكتاب صدمة المستقبل (=شوك آينده) مراجعه كنيد.

د. نظام اجتماعى: نظام اجتماعىِ سالم سبب هماهنگى و انسجام بخش هاى جامعه، و در نتيجه بالا رفتن سطح زندگى و رفاه مردم مى شود.

ه. كاهش و افزايش جمعيت: اين دو امر نيز اگر بر پايه روش هاى صحيح انجام شوند، به عنوان عامل ترقى و ارتقاى سطح رفاه و زندگى جامعه به حساب مى آيند.

نتيجه اين كه اين پنج عامل، باهم، تعيين كننده رشد و يا نزول معيشت جامعه هستند.

ص: 346

همان گونه كه آدمى از «انديشه»، «سخن»، «سيره» و «عمل» برخوردار است (مورد سومعبارت از چگونگى امتداد حيات اوست و مورد چهارم عبارت است از كنش و نتيجه حيات او)، نهاد نيز از اين چهار خصلت برخوردار مى باشد، زيرا نهادها هم حاصل انديشه اى ويژه اند و هم خويش را تبليغ مى كنند و هم در زيست خود، سيره خاص دارند و در آخر، اقدام مى كنند و دستاوردهاى ويژه خود را دارند.

آشكار است كه تحول در حوزه انديشه يك نهاد، آن سه خصلت ديگر را متحول مى كند و به آنها سمت و سوى خاصى مى بخشد. مثلاً اگر نهادى پولى، خود را تبديل به نهادى تجارى كند، «سخن»، «سيره» و «عمل» او دچار تغيير مى شود.

پايان مى دهد.

آرى، اگر منحرفِ از مسير اجتماعىِ غالب، از پس جامعه برآيد و يا نهاد مخالف كه از سوى جامعه منحرف شناخته شده توان آن را بيابد كه جامعه را قانع سازد، آن گاه جامعه بهسوى آن انحراف جلب مى شود. دگرگونه شدن جوامع بشرى به دست مصلحان يا اشقيا از مثال هاى بارز اين موضوع است. و البته جوامع به دست مصلحان دروغين نيز دگرگون مى شوند. هرچند هر دو دسته در ابتداى كار خويش متهمِ به انحراف مى شوند.

كاركرد يك بخش ديگر توقف و وابستگى داشته باشد، متوليان امر بايد به دقتْ هماهنگىِ ميان آن دو را ملاحظه كنند، تا يكى بيش از ديگرى در كاركرد خود شتاب نگيرد، زيرا پيامدى جز هرج و مرج و اختلال در روند كارِ مجموعه نخواهد داشت. يعنى با شتابگرفتن كار در مؤسه يا بخش مقدَّم، مؤسه يا بخش مؤَّر از جذب همه محصولات آن و كار بر روى آنها عاجز مى ماند. نيز با شتاب گرفتن كار در مؤر، به علت كندىِ كار در مقدم و نرسيدنِ به موقعِ محصولاتشْ كار در نهادِ مؤر با ركود و توقف روبه رو مى شود.

مؤسات و نهادها دو گونه اند: برخى از آنها، كاركردى مشترك دارند و در برخى ديگر خرده مؤساتى وجود دارد كه يا همگى آنها در جهتى عمومى و واحد گام برمى دارند و يا در جهاتى متفاوت و گوناگون. محض نمونه بخش هاى يك كارگاه خياطى، هر يك، كارى متفاوت مى كنند، كارهايى مانند برش، دوخت، اتو كشيدن و غيره،... اما همه اينها در يك چارچوب عمومى واحد كار مى كنند، برخلاف يك نهاد پرورشى كه بخشهاى گوناگون آن كارهايى متفاوت مى كنند و چارچوب واحدى هم آنها را احاطه نمى كند؛ مثلاً بخشى، فعاليت پرورشى در درون مدارس را انجام مى دهد و بخشى صحنه نمايش را حوزه فعاليت خود قرار داده و بخشى به چاپ و نشر مقولات پرورشى اشتغال دارد و... .

درباره پر كردن و غنى سازى خلأها نيز بايد گفت كه هر مؤسه و نهادى از امكاناتى برخوردار است كه محدوديت يا گستردگى آن تابع ميزان نيرومنديش مى باشد، ولى غالب مؤسات نمى توانند با استفاده بهينه از توانمنديهاى خود، خلأهاى درونى خود را پر كنند و در عوض انرژى هاى خود را هدر مى دهند. انرژى هايى كه با استفاده بهينه مى توانند ثمرات طيبه اى به بار آورند. مثلا اگر يك نهاد تربيتى ده عضو داشته باشد، ده درصد اعتبارلازمْ براى جذب كمك هاى مالى و جذب جوانان را خواهد داشت. حال اگر نيمى از اين اعتبار به كار گرفته شود، بالطبع نيم ديگر دست نخورده و بى استفاده خواهد ماند.

توان پر كردن خلأها چيزى به غير از به كارگيرى آن قدرت است. مؤسات اجتماعى بايد شيوه اى فراگير و كامل براى استفاده از تمام ظرفيتهاى خود و پر كردن خلأ انرژى هاى خود اتخاذ كنند؛ تنها در اين صورت، پاى در مسير پيشرفت مى نهند. بديهى است كه توان يك مؤسه، با مجموع توان اعضاى آن مساوى نيست بلكه چند برابر آن است. مثلاً اگر توان ده نفر متفرق، براى پرورش صد نفر كافى باشد، قطعا توان يك مجموعه منسجم ده نفره، براى تربيت پانصد نفر كافى خواهد بود؛ زيرا طبق يك روش منظم كلاسيك، هر يك از اين ده تن در يك كلاس پنجاه نفره مشغول پرورش افراد مى شود، و علاوه بر آن هر يك سعى مى كند تا با كلاس هاى ديگر نيز همكارى كند و بدين ترتيب نتيجه به دست آمده، پنج برابر نتيجه حاصله از فعاليت آن ده فرد متفرق خواهد بود.

بر بنيانگذاران مؤسات اجتماعى است كه از موقعيتهاى زمانى عقب نيفتند و بايستى فعاليت مؤسه خود را تابع آن موقعيتها كنند و با آن تطبيق دهند؛ زيرا در غير اين صورت تنها انرژى هاى انسانى را به هدر داده اند و امكانات مادى خود را فنا كرده اند. كار اجتماعى چنان دقيق است كه حتى اگر يك درصد از شرايط زمانى عقب بيفتد، بايد فورا آن را جبران كرد؛ زيرا با از دست دادن همان ميزان زمان، به همان اندازه انرژى ها و امكانات آن مؤسه نيز به هدر خواهد رفت. مثلاً اگر يك بنگاه حمل و نقل مسافر بين شهرى براى جابجايى مسافران از اتوبوس استفاده مى كند و پس از مدتى درمى يابد كه

ص: 351

اتومبيل هايى با حجم كوچك براى جابجايى مسافران در آن مسير مفيدتر است و به كار افتاده اند، در اين موقعيت، باقى ماندن آن بنگاه بر سياست قبلى مبنى بر استفاده از اتوبوس هاى بزرگ، مفهومى جز استهلاك انرژى و امكانات نخواهد داشت.

3. نهادهاى غير رسمى؛ يعنى آن مؤساتى كه فقط عامه مردم آنها را تشكيل مى دهند.

ناگفته نماند كه نامگذارى هاى فوق، صرفا اصطلاحى است.

نهادهاى حكومتى غالبا تهى از عاطفه، فعاليت، جنبش و گرمى اند. دليل اين امر منفى آن است كه كارمندان اين نهادها به منظور كسب معاش يا پايگاه اجتماعى ناشى از آن، شغل دولتى خود را انتخاب كرده اند. بالطبع به اين وسيله به آن پايگاه اجتماعى والا كه متناسب با والايى آن شغل است واصل مى شوند و يا معاش خود را تأمين مى كنند و پس از آن ديگر به كار خود اهميت چندانى نمى دهند. چنين جمودى غالباً در رژيم هاى ديكتاتورو تك محور، فزونى مى گيرد و در حكومت هاى مشورتى كاستى. زيرا در رژيم هاى نوع دوم، رقابتِ بين احزاب درگيرِ خواهان به دست گرفتن قدرت، مجالى براى ركود و سردى نمى گذارد. در اين ميان نهادهاى غيررسمى در وضعيتى مثبت و كاملا متضاد با نهادهاى رسمى قرار مى گيرند و نهادهاى شبه رسمى در حالتى ميانه واقع مى شوند. حال چه بايد كرد تا كاركرد اعضاى يك نهاد اجتماعى به سطح مطلوبى برسد؟ پاسخ ما در چهار بند و به

شرح زير است:

1. پرورش ايمان در درون افراد: زيرا ايمان پديده اى بى بديل و از قدرتمندترين عواملى است كه آدمى را به خدمت، كار و پيشرفت وا مى دارد. از اين رو در طول تاريخ از مؤنان، كه به پروردگار و روز رستاخيز اعتقاد راسخ دارند، فعاليتها و جنبش هاى شگفتناكى ديده شده است.

2. نظارت حكيمانه دولت؛

3. نظارت طرف مقابل دولت، چه احزاب باشند و چه نهادهاى اجتماعى ديگر. زيرا آن گاه كه آدمى در موضع رقابت قرار مى گيرد، و احساس مى كند كه زير ذره بين بازرسى قرار مى گيرد، فعال تر و پوياتر مى شود؛

4. فراهم كردن زمينه اى كه در آن هر فرد براى خود تلاش كند. خواه آن تلاش علمى باشد يا مالى يا تجارى و يا براى كسب قدرت و شهرت. نبايد نتيجه تلاش انسانها به جيب دولت يا سرمايه داران سرازير شود؛ يعنى همان اتفاقى كه در حكومت هاى سوسياليستى و سرمايه دارى افتاده است. روشن است كه چنين روابط ظالمانه اى انسانها را

ص: 353

از عمل آرمانىِ مطلوب باز مى دارد.

باز هم مى توان نهادهاى اجتماعى را به گونه اى ديگر تقسيم كرد. محض نمونه در تقسيم بندى ديگرى مى توان بر روابطى كه اين نهادها ايجاد مى كنند، تأكيد ورزيد و آنها را به دوگونه تقسيم نمود: مؤساتى كه به منظور تأمين روابط اوليه برپا مى شوند؛ مانند نهاد خانواده كه براى ايجاد رابطه اوليه ميان زوجين و نيز ميان آن دو و فرزندانشان پديد مى آيد. اين نهادها را نهادهاى پايه يا اوليه مى ناميم. نوعِ ديگر مؤساتى است كه به منظور تأمين روابط ثانويه تأسيس مى شوند؛ مانند نهاد دولت كه به خودى خود و با قطعِ نظر از جهانبيرون، پديد نمى آيد بلكه به اعتبار نياز به نظام بخشىِ جامعه و حفظِ عدالت به وجود مى آيد. اين گونه نهادها را ثانويه مى ناميم. ميان اعضاى نهادهاى نوع نخست غالباً گرمى، جنبش و دوستى فراوانى وجود دارد، در حالى كه ميان اعضاى نهادهاى نوع دوم جمود و خستگى و سردى؛ مگر آن مقدار روابط و الفتى كه كاركرد آن نهاد آن را مى طلبد.

گاه در درون يك نهاد ثانويه، يك نهاد اوليه شكل مى گيرد. اين حالت در جايى اتفاق مى افتد كه ميان برخى اعضاى نهاد ثانويه مزبور، دوستى، انس و مهرورزى برقرار شود. در اين حالت تحرك و نيروى رانشى كه از آن نهاد اوليه برمى خيزد به آن مؤسه ثانويه سرايت نموده، و سرانجام به آن مؤسه سود مى رساند و بر فعاليتش نيز مى افزايد.از اين روى نهادهاى ثانويه مى كوشند با ايجاد نهادهاى اوليه در درون خود، مانند تأسيس باشگاه ورزشى، تيم هاى ورزشى، آموزش هنرهاى رزمى، آموزش نظامى، امدادگرى هاى فصلى و مانند آنها، و معيّن كردن جوايز براى شركت كنندگان در مسابقات مربوطه، موجب فعالتر شدنِ آن نهادهاى ثانويه شوند.

مؤسسات اجتماعى از نظر نوع نيازهايى كه تأمين مى كنند به دو نوع تقسيم مى شوند:

1. نهادهايى كه نيازهاى اوليه آدمى را برآورده مى كنند؛ مانند مؤسسات و نهادهاى دينى. زيرا نياز به دين براى آدمى فطرى است و حتى ماديگرايانِ منكرِ دين نيز تنها نام دين را برنمى تابند و به خلاف متدينانى مانند مسلمانان كه به دين الهى معتقد و پايبندند با اعتراف به دينِ طبيعى، ناخواسته به حقيقتِ دين اعتراف مى كنند. بنگاه هاى اقتصادى نيز

ص: 354

مثال ديگرى براى اين نوع مؤساتند. اينها دست اندركار تأمين نيازهاى بنيادى مادى بشرند. ويژگى بنيادى بودن نيازهايى كه اين نوع نهادها برطرف مى كنند، سبب شده كه از ديرباز و از آن زمان كه آدمى درون غارها و بيشه ها مى زيسته، وجود داشته باشند.

2. مؤسسات و نهادهايى كه نيازهاى ثانويه آدمى را برآورده مى كنند؛ كه دو گونه اند:

الف. نهادهايى كه به تأمين نيازهايى مى پردازند كه برآوردنشان پيشرفتِ تمدن را موجب مى شود؛ مانند نهادهاى فرهنگى، صنعتى، اخلاقى و تربيتى.

ب. نهادهايى كه نيازهايى را تأمين مى كنند كه برآوردنشان، تأثيرى در پيشرفت تمدن ندارند و خود محصول مناسبات موجودند. مانند مؤسات گردشگرى، مسافربرى، شنا، هنر و... .

عمل اجتماعى به كل عقب مى كشند و يا در صورت تأسيس، حضورشان در نهادِ ايجادشده چندان ادامه نمى يابد، زيرا تلاش براى كسب روزىِ بخور و نمير ديگر برايشان فرصتى نمى گذارد تا در مراكزى فعاليت كنند. از اين روى، يا اين گونه نهادها هرگز به همتِ طبقه فقير تأسيس نمى شوند، و يا اگر هم تأسيس شوند به سرعت عقب مى نشينند و ميدان را براى جايگيرى طبقه ثروتمند - كه به سهولت درآمد خود را به دست مى آورد - خالى مى كنند.

البته چنين وضعيتى خود معلول آن است كه پيشاپيش، فرصتهاى پيشرفت از طبقه فقير گرفته شده است. به هر روى آنچه مهم است، حل شدن ريشه اى و اساسى اين مشكل است تا در فضايى سالم، هركس بتواند از دستاورد تلاشهايش بهره مند گردد؛ زيرا آن گاه كه از طبقه اى، دانش، قدرت و ثروت سلب و در طبقه ديگر منحصر شود همه برخوردارى ها در دامان آن طبقه مى ريزد و طبقه نخست از همه دستاوردها بى بهره و ناكام مى ماند.

مؤسات، نيازمند بهره ورى از قدرت، دانش و ثروتند، و زمانى كه هيچ يك از آنها در دسترس آن تلاشگران نباشد، و به عكس تنها گروهى خاص از آنها بهره مند شوند،پيامدش آن مى شود كه ديگران از منافع و دستاوردهاى مثبت اين سه محروم مى مانند.

از سوى ديگر طبقات فقير، توان تأسيس مؤساتِ عظيم و تأثيرگذار را ندارند. مثلاً نمى توانند نهادهاى مسلح نظامى تأسيس كنند، زيرا چنين نهادهايى نيازمند اسلحه اند. نيز نمى توانند نهادهاى فرهنگى و يا پولى و اعتبارى تأسيس كنند، چون اين نهادها نيازمند دانشِ روز و نقدينگى فراوان است، حال آن كه اين طبقه نه سلاح دارد و نه دانش و ثروتِ كلان. مگر نه اين است كه مؤسات اجتماعى تنها در موقعيتهاى مناسب رشد مى كنند ؟ از اين رو، امكان ايجاد نهادهاى پيش گفته تنها در توان ثروتمندان، فرهنگيان و نظاميان بزرگ است. پولداران بانكها را ايجاد مى كنند و فرهنگيانِ برجسته دانشگاه ها را تأسيس مى كنند و نظاميان قدرتمند و كارآزموده كارخانه هاى اسلحه سازى و نظام خاص آن را پديد مى آورند؛ كه همه اينها از قدرت طبقات فقير بيرون است.

ص: 357

فربه مى شوند. آگاهان، نيروى انسانى مورد نياز برخى دولت هاى جهان سوم را حداكثر در حدود دويست هزار تن برآورد كرده اند، در حالى كه عملاً به طور متوسط در بسيارى از اين كشورها بيش از يك ميليون نفر كارمند مشغول كارند. متخصصان اين امر مى گويند: مادام كه يك رئيس به دنبال كسانى باشد كه برايش هورا بكشند هيچ درمانى براى تورم و تكثير ادارات و مشاغل و كارمندان دولتى وجود نخواهد داشت.

3. سوءاستفاده و سودجويى نيز سومين عامل پيدايش پيچيدگى هاى بى محتوا و بى پايه است؛ زيرا حاكمان مستبد از سويى نيازمند پول فراوان براى اداره امور خويشند و از سوى ديگر بايد به نوكران خود نيز پول بدهند. لذا به تنها راه سوءاستفاده از مردم، يعنى پيچيدگى پناه مى آورند و در سايه آن به تكثير دواير دولتى مى پردازند تا بتوانند از اين رهگذر اموال بيشترى از مردم بستانند و آن را از طريق دستگاه هاى تحت سلطه خود در راه تثبيت سياستهاى نادرست خويش هزينه كنند.

با پيدايش چنين پيچيدگى هايى ثروتها، عمرها و كرامتهاى انسانى بر باد مى رود و علاوه بر آن پيامدهاى نابهنجار زير رخ مى نمايند:

الف. متورم شدن ادارات مورد نياز جامعه، مانند دادگسترى، دارايى و نظاير آنها.

ب. پيدايش ادارات غيرضرورى، مانند گمركات و مانند آن.

ج. پيدايش ادارات پيچيدگى افزا: چنين اداراتى تنها در رژيم هاى استبدادى مشاهده مى شوند و عبارتند از اداراتى كه كارشان نظارت بر كارهايى است كه دولتها با هزار دليل دروغينْ مردم را از تصدِّى بازداشته، خودشان امر تصديگرى را به عهده مى گيرند تا از آن راه، بر غرور و سودجوئى و چپاولگرى خود بيفزايند. اعمالى نظير به دست گرفتن راه آهن، حمل و نقل هوايى، مديريت و مالكيت كارخانه هاى بزرگ و... .

نظام حكومتى سالم آن است كه مردم را به حال خود رها كند تا هر يك مطابق استعداد و توان خويش به فعاليت بپردازند، و خودْ تنها بر كارها و روند عمومى نظارت كند تا از اجحاف ها جلوگيرى شود و كاستيهاى امور جبران گردد. مثلاً اگر كشورى نيازمند بيست فرودگاه و هزار مدرسه باشد، دولت بايد فراخوان دهد تا هر كه توان ساخت و اداره آنها را دارد، تحت نظارت دولت اقدام به چنين كارى كند، مشروط به آنكه در اجراى كار اجحاف

ص: 360

نكنند. آن گاه در صورتى كه مردم مثلاً ده فرودگاه و هفتصد مدرسه ساختند دولت پا پيش بگذارد و با ساخت مابقى، نياز كشور را رفع كند.

تنها در اين صورت است كه از سويى بار دولت سبك مى گردد و از سوى ديگر تمامى انرژى هاى موجود جامعه به كار مى افتد و نيازهاى يك كشور نيز به خوبى برآورده مى شود. اما اگر دولتى در مسير استبداد حركت كند و همه چيز را در انحصار خود بخواهد تا غرورش را اشباع كند و بيش از پيش از مردم بهره كشى و سوءاستفاده نمايد، نيروها و توانمندى هاى خلاق مردم به هدر مى رود و نيازها رفع ناشده باقى مى ماند و بر پيچيدگى امور افزوده مى شود و خودخواهى و تكبر به اوج خود مى رسد.

نتيجه گيرى نهايى آن است كه طبقه فقير جامعه به سبب اشتغال تمام وقت به كسب درآمد، و نداشتن ثروت و فرصت اضافه، جز در موارد اندكى، مجالى براى تأسيس يا مشاركت در برخى مؤسات و فعاليت هاى گروهى مانند نهادهاى امدادى و رشته هاى ورزشى و غيره نمى يابند، و به عكس، در طبقه ثروتمند درصد فراوانى از افراد به عضويت بيش از يك نهاد در مى آيند، زيرا هم از فرصت و هم ثروت فراوان برخوردارند و اين دو آنها را آماده عضويت در نهادهاى مختلف اجتماعى مى كند.

البته ناگفته نماند كه نهادهايى كه درباره خدمت به همنوعْ تلاش مى كنند، گرچه در موقعيت كنونى جهان كاستيهايى داشته باشند، پديده هايى نيك و قابل ستايشند و بايد بر تعداد آنها افزوده شود؛ زيرا چنين نهادهايى تعداد بى شمارى از نيازها را برآورده مى كنند به گونه اى كه با تعطيلى آنها راهى براى رفع آن نيازها باقى نمى ماند؛ و البته اين بدان معنا نيست كه در حد ممكن اين نهادها اصلاح و پيراسته و بهسازى نشوند و سامان نگيرند.

ص: 361

ص: 362

تدريج آن را كشف كرده باشد زيرا به هر حال او براى خوراك خود به هر دو نيازمند بودهاست. صنعت پوست، الياف گياهى، پشم و مانند اينها نيز، محصول نياز انسان به پوشاك است. انسان به دليل نيازمندى اش به مسكن، به غارها و كومه ها، پناه برد و خانه هاى جنگلى و جان پناه هاى ساخته شده از پوست و نخ، مانند خانه برخى ساكنان قطب ها، يا خانه هاى گِلى و مانند اين گونه بناها را ساخت.

به دليل نيازمندى انسان به ازدواج، قوانين آن پديد آمد و از نياز به اعتقاد نيز پرستش و انواع خضوع و فروتنى در برابر آن كه خدايش مى پنداشت، خلق شد.

آدمى براى رفع نيازهايش، ابزارآلات شكار، قطع درختان، پخت غذا و غيره را اختراع كرد و راه به دست آوردن آتش را نيز آموخت و تنازعاتى كه بالطبع ميان او و همنوعانش رخ مى داد، او را به اختراع ساز و برگ جنگى رهنمون نمود همه آنچه گذشت، خاستگاه قوانينى شد درباره جنگ و صلح، قضاوت، داد و ستد، ازدواج و طلاق، تولد و مرگ و ارث.

نياز به امنيت، نگهدارى، دفاع، هجوم، توقف درگيرى ها و مانند آن، نهاد حكومت را پديد آورد و همچنين بر اساس ميل فطرى او به مالكيت فردى، قوانين آن نيز تدريجاً به وجود آمد.

ميل و اقدام آدمى به سفرهاى زمينى و دريايى و رفت وآمد ميان محل سكونت و ساير نقاط، مقدمه آن شد كه وى حيواناتى پر توان و مناسبْ مانند اسب را رام كند و پرورش دهد تا بتواند بر آنها سوار شود و رنج پياده روى را از خود دور سازد و يا آن كه كشتى بسازد تا با سوار شدن بر آن، از آبها بگذرد و از اين رهگذر موازين و قوانين اقتصادى پديد آمد.

مكارم الأخلاق(1)؛ قطعاً براى اتمام مكارم اخلاقى برانگيخته شده ام».

پيامبران الهى به ساخت مواد زندگى مادى چندان اهتمامى نداشتند، بلكه آموزش انسانها براى برخوردارى از حيات سعادتمندانه اخروى و دنيوى را اساس همت خود قرار داده بودند؛ يعنى هدف برانگيخته شدن آنها، به پيامبرى.

بر اثر تكامل تدريجى زيست اجتماعى و اقتصادى است كه ساز و برگ و امكانات و ابزار زندگى به كيفيتى كه اكنون مشاهده مى شود، رسيده است.

يكپارچه اين مسأله امكان پذير نيست، و در نهايت به زيان مصرف كننده خواهد بود.

6. توليد وسائل تركيبى به صورت تدريجى براى كسانى كه داراى سرمايه هاى اندكى هستند، ممكن است. آنها مى توانند به تدريج با توليد قطعات آن دستگاه ها، در نهايت آنها را توليد كنند، در حالى كه توليد دستگاه هاى بزرگ يكپارچه يا تنها از عهده سرمايه داران بزرگ برمى آيد و يا با مشاركت چند سرمايه دار جزء ممكن است.

7. كشورها يا اشخاص سازنده دستگاه هاى تركيبى نمى توانند بازار را انحصارى كرده و بدين ترتيب از مشتريان سوءاستفاده كنند؛ زيرا قطعات دستگاه هاى تركيبى در بازار فراوانند و در انحصار فرد يا كشور واحدى نيستند. اما دستگاه هاى يكپارچه تنها در تملك و انحصار كشور يا افراد خاصى قرار مى گيرند كه آن فرد يا كشورِ سازنده مى تواند از حق انحصار آنها سوءاستفاده كرده و جوامع را تحت فشار قرار دهد، و يا اهداف استثمارى و انحصارطلبانه خود را پيگيرى كند.

8. امكان استفاده مجدد از قطعات سالم دستگاه هاى تركيبىِ فرسوده وجود دارد، كه اين مسأله در دستگاههاى يكپارچه ناشدنى است.

كارخانه ها از بين رفت، و وابستگى به قبيله، در طبقه كارگران، به وابستگى به اتحاديه و صنف، و در طبقه اهل علم و فرهنگ، به وابستگى به حزب تبديل شد؛ و فرهنگ پيشرفته تر جايى براى تعلقات و وابستگيهاى قبيلگى، كه مبتنى بر هم خونى و وراثت است، باقى نگذاشت.

البته شايد دليل ديگرى نيز براى چنين تحول و رويگردانى از خانواده و خاندان وجود داشته باشد و آن نفى كرامت و محوريت انسان در جهان معاصر، و جانشينى ماده به عنوانمحور حيات باشد. لذا افراد از گرمى خانواده و خاندان خويش محروم شده اند. به همين دليل لازم و بايسته است كه بار ديگر انسان، در فكر و انديشه، به عنوان محور قرار گيرد و راهش نيز آن است كه زيست او به گونه اى تنظيم شود كه به جايگاه رفيع خود باز گردانده شده و مادّه در خدمت او در آيد و نه به عكس.

بارى، اين كارْ شدنى است و براى آن بايد به هر خانواده به عنوان يك واحد كارى نگريست و يك خانواده را مجموعاً در يك كارگاه يا كارخانه به كار گماشته و در كنار آن با كاستن از ساعات كار، فرصت بيشترى براى اعضاى خانواده ها، براى همنشينى و تبادل عواطف ايجاد نمود. سخن پيرامون سنديكاها نيز چنين است و از اين طريق آدمى هم از حمايت و گرمى روحى و هم از برخوردارى هاى مادى و خيرات آن بهره مند مى گردد.

روشن است مادامى كه نظام سرمايه دارى انرژيها را مى بلعد و حاصل تلاش هاى بى نهايت انسانها را به يغما مى برد محال است كه بتوان به چنين اقدامى دست زد؛ زيرا در چنين نظامى ساعات كار زياد و مزدها اندك خواهد بود. منظور از سرمايه دارى، نظام سوسياليستى شرقى و سرمايه دارى غربى است؛ زيرا هر دو تلاش كارگران را به يغما مى برند و آدمى را تحت پوشش هاى گوناگون استثمار مى كنند.

پرداختن به مقوله كشاورزى، دست به تحول در مقوله صنعت مى زنند، چون صنعت است كه يك نظام كشاورزىِ درخورِ پذيرش پديد مى آورد و نه بالعكس.

انحراف بيشترى برخوردار است، بدان دليل است كه نوع غربى، در پوشش برخى آزاديها جلوه كرده، اما نوع شرقى، با ردّ هرگونه آزادىِ مشروع، مسير ديكتاتورى برهنه و خشك را در پيش گرفته است.

تنها راه درمان اين مشكل ايجاد تعادل ميان پيشرفت صنعتى و پيشرفت بخش كشاورزى از جهت دستمزد و تلاش است. علاوه بر اين بايد مظاهر تمدنى كه امكان انتقال و حضور در روستاها را دارد بدانجا روانه كرد تا شهرها برترى جذاب و فريبنده خود را براى روستاييان از دست بدهند. در ضمن، اين اقدامات را بايد با تبليغات گسترده در بيان مزاياى انحصارى روستاها قرين كرد.

در صورت نپرداختن به درمان ريشه اى اين معضل، سال به سال بر تعداد گرسنگان عالم افزوده مى شود. در روزگار حاضر آمارها نشان مى دهند كه بسيارى از روستاييان و باديه نشينان در حال مهاجرت به شهرها هستند. حتى در كشور چين كه در سال 1940 منود درصد مردم روستانشين بودند، اكنون به صورت معكوس در آمده و نيز 97 درصد مردم امريكا كه تا سال 1790 م روستانشين بوده اند، به شهرها مهاجرت كردند.

چيزى نماند. زمانى روند اين ضعف بيشتر شد كه كليسا پيشقراول استعمار گرديد و در پى آن مردم به طور فزاينده اى از آن متنفر و گريزان شدند. در اين باب مى توانيد به كتاب التبشير و الاستعمار مراجعه كنيد.

اين موج پردامنه الحاد و اباحيگرى، جهان اسلام را نيز، به دليل غفلت حاكمان و رهبرانش، در نورديد و درهم كوبيد و كار بدانجا رسيد كه مسلمانان نيز دين خود را مانند دين كليسا پنداشتند، در حالى كه اسلام:

1. دين دانش و آگاهى بود.

2. دينِ برخوردارى از برنامه هاى مترقى براى هميشه زندگى بود.

3. دينى بود كه هرگز ستمِ ستمكاران را توجيه نمى نمود، بلكه در طول تاريخ عليه آنانموضع مى گرفت.

4. دينى بود كه در طول تاريخ لحظه اى استعمار را تأييد نكرد و با آن سازش ننمود.

بنابراين، بر متفكران و رهبران بايسته است كه حسابها را جدا كنند تا آشوبگران از خطاى خويش در پيروى از استعمارگران آگاه شوند و بفهمند كه غربيان با ترك و طرد دينِ خود، امروزه به آزادى نسبى و واهى دست يافته اند، اما بر عكسِ آنان، مسلمانان از آن روز كه به دين خود پشت كردند و تمام يا بخشى از آن را رد كردند، به بردگى كشيده شدند. مسلمانان اگر به اين واقعيت واقف شوند به سوى دينشان باز مى گردند؛ دينى كه سيادت و سعادتشان در گرو آن بوده و هست.

مصرفى، به منظور سرازير شدن سود بيشتر در جيبِ سرمايه دارانِ آزمند و سيرى ناپذير.

3. ترويج استفاده از پول در ميان روستائيان به منظور به كارگيرى در معاملات تا از اين رهگذر بتوانند با انجام دادن بازيهاى پولى و گرفتن سود پولهايى كه آنان در بانكها مى گذارند، و بستن ماليات بر آنها به سودجويى هاى كلان بپردازند؛ زيرا تا وقتى كه پول ميان آنها رواج نيابد و در مبادلات ريز و درشت خود از آن استفاده نكنند، نمى توان ميزان دارايى شان را محاسبه كرد و نيز نمى توان بر كالاهايشان ماليات بست.

4. تهى كردن روستاها از سكنه و پذيرش آنها براى استخدام در صنايع و بهره كشى از آنها در ازاى پرداخت دستمزدهايى پايين تر از حقِ واقعى آنها.

بى اعتنايى به پيامدهاى منفى امور فوق يعنى نابودى كشاورزى و از ميان رفتن توازنِ منطقى ميان شهر و روستا.

برقرار نمى كند، زيرا بر آغاز و انجام آن اشراف ندارد. علاوه بر آن از رهگذر كار يكنواخت و ملال آور خويش، عملاً به ابزارى از مجموعه ابزار آن كارگاه يا كارخانه تبديل مى شود و ساعتها بدون هيچ گونه اشتياق و برقرارى ارتباط با كار خويش تلاش مى كند.

پيامد سوم نظام سرمايه دارى سلب حقوق كارگران است. كارفرما بايد از راه هاى پنج گانه سابق الذكر و در چارچوب آن حقش را بدست آورد و مازاد آن، كه در توليد انبوه حاصل مى شود به كارگران تعلق دارد و در زمره حقوق آنها محسوب مى گردد. اما در سايه شوم نظام سرمايه دارى، كارگران به مقدارى دريافت مى كنند كه حتى كفاف ابتدايى ترين نيازهاى زندگى آنها را هم نمى دهد و حاصل دستاورد آنها عمدتا به جيب سرمايه داران مى رود. اگر جز اين است، پس اين سرمايه ها و ثروتهاى كلان چگونه شكل گرفته است. اتحاديه هاى كارگرى كه براى دفاع از حقوق كارگران تأسيس مى شوند نيز به دليل آن كهرفته رفته در خدمت سرمايه داران قرار مى گيرند هيچ تأثيرى در تغيير روند اين گفتمان و تصميم سازى هاى پارلمان ها، احزاب، قوانين و قضاوت، به سود كارگران ندارند.

درباره مورد چهارم بايد گفت كه از ميان رفتن روابط مثبت و انسانى كارگر با كارفرما و كار طبيعتا به آگاهى كارگر نسبت به سلب حقوق خويش مى انجامد، كه اين امر پيامدهاى ناخواسته و ناهنجارى در پى دارد.

درباره مورد پنجم يعنى علت نابودى رابطه مثبت ميان فروشنده مواد خام و خريدار كالا از يك طرف، و سرمايه دار از سوى ديگر، نيز معتقديم اين پيامد محصول آن است كه فروشنده مواد خام و نيز خريدار كالا، هر دو مى دانند كه سرمايه دار آنها را مغبون مى كند و مى دانند كه سرمايه داران براى پيشبرد اهداف خويش و انحصارى كردن بازار براى كسب سودهاى كلان همدست شده اند تا مواد خام و كالاى توليدى خود را به آن قيمت كه خودشان بخواهند بخرند و به هر قيمتى كه بخواهند بفروشند و نيز مى دانند كه اين وضعيت نامطلوبِ تحميلى درمانى ندارد. آرى، سرمايه دار، مواد خام خود را به قيمت ارزان از همان شهرى مى خرد كه كالاى توليد شده خود را نيز به قيمت گران به همان شهر مى فروشد، و از اين رهگذر زيان و ضررى دو چندان براى شهروندان و سود مضاعفى را

ص: 373

براى خود به ارمغان مى آورد.

درمان همه آفتهاى فوق آن است كه كارگر، كارفرما، فروشنده مواد اوليه و خريدار كالا هر يك حق خويش را تماماً دريافت كنند، و فضا به گونه اى تنظيم گردد كه روحيه انسانى حاكم بر خانواده ها و كارگاه هاى سنتى كوچك - در دوره اى كه به عنوان واحدهاى كارى مطرح بودند - به هنگام توليد، به كارگاه ها و كارخانه هاى جديد باز گردد. در يك كلمه از اجحاف جلوگيرى شود و به جاى محوريَّت يافتن ثروت، آدمى محوريت خود را بازيابد، و الا نظام سرمايه دارى تا كنون (به مفهومى كه كمونيسم را هم شامل مى شود) فجايع و تراژديهاى متعددى پديد آورده و خواهد آورد كه بخشى از آنها عبارتند از:

1. فقير شدن اكثر ساكنان كره زمين؛

2. گرسنگى مرگبار ميليونها انسان؛

3. بيكار شدن بخش هايى بزرگ از توده هاى مردم؛4. نابود شدن نهاد خانواده؛

5. گسترش فساد دامن گستر و پرگستره: زنان تهيدست و فرزندان خانواده هاى فقير به ناچار خودفروشى مى كنند، تا از سويى بازار لذت و كامجوئى محافل آلوده سرمايه دارى را اشباع كنند و از سوى ديگر سرمايه داران با تأسيس مراكز فحشا و همجنس بازى و به كارگيرى آنان در آن مراكز سود هنگفتى به جيب بزنند، و از اين رهگذر آن تهيدستان نيز با در آمدى جزئى، روزگار بگذرانند.

6. پيدايش نظام طبقاتى شديد و داراى فاصله بسيار در هر دو نظام سرمايه دارى غربى و شرقى.

7. شعله ور شدن آتش خانمان سوزِ جنگها؛

8. وقوع انقلابها و شورشها؛

9. وقوع كودتاها؛

10. پديد آمدن استعمار با اشكال گوناگون جديد آن.

اين انديشه باطلى است كه غربيان گمان كرده اند كه راه نجات از اوضاع فلاكتبار كنونى روى آوردن به نظامهاى سوسيال دمكراسى است؛ همان كارى كه در فرانسه و ژاپن انجام

ص: 374

شد و شرقيان نيز به باطل پنداشته اند كه حركت در راه سرمايه دارى و آزادىِ سرمايه، راه نجات است. هيچ يك از اين دو راه حل، مشكل را كه ريشه در ستمگرى و زياده خواهى موجود و محوريت يافتن ثروت و سود و سرمايه دارد، به طور اصولى و ريشه اى حل نمى كند. ما در كتابِ الفقه: الاقتصاد، به تفصيل درباره ريشه هاى اين مشكل و راه درمان آن سخن گفته ايم و تكرار آن را در اينجا ضرورى نمى بينيم.

مقتضاىِ سرشت آدمى است.

ب. آيا واقعاً انباشت ثروت ثروتمندان به خاطر ميزان هوشمندى بالاى آنان بوده؟! آمارها خلاف اين عقيده را اثبات مى كنند، و علاوه بر آن وجدان نيز حكم به نادرستى آن مى دهد.

ج. كارهاى بزرگ نيازمند سرمايه و ثروت است، ولى نه نوع منحرف آن. مى توان با تأسيس شركت هايى كه صاحبان حق در آن سهيمند، و نه آن كسانى كه تحت حاكميت سرمايه به سودجويىِ از اموال مردم مى پردازند، به جمع آورى ثروتِ مورد نياز پرداخت.

د. آيا بايد ميليونها انسان مسلوب الحق و تهيدست را با پرداخت حقوقشان شاد كرد و تشويق نمود و يا سوءاستفاده اندكى سرمايه دار منحرفْ از اموال مردم را تجويز كرد؟! كدام ثمربخش تر است و سرانجامى خوشتر دارد؟ اگر ثروت را در اختيار دولت قرار دهيم آيا علاوه بر رنجها و مشكلات نظام سرمايه دارى، به مصيبتى ديگر به نام ديكتاتورى گرفتار نخواهيم شد؟ آيا حالِ ما مصداق آن ضرب المثلى نخواهد شد كه مى گويد: از عقرب به مار پناه مى برد، يا از چاله در آمد و به چاه افتاد.

مى شكند و در اين مرحله، ثروتمندان مذكور ديگر توليد كالا را مفيد نمى بينند، چون به سود مورد انتظارِ خود نمى رسند؛ لذا كارخانه را تعطيل و كارگران را اخراج مى كنند و از اين راه بى كارى گسترش مى يابد و كارگران چيزى نمى يابند تا با آن شكم خود و خانواده خود را سير كنند.

البته غربيان اين مسأله را به شكلى جانبى حل كرده اند؛ بدين صورت كه در هنگام بحران از طريق فعال شدن اتحاديه هاى كارگرى مدافع حقوق كارگران، مستمرِّى بيكارى اندكى به آنان پرداخت مى شود تا شكم خود و خانواده خود را سير كنند؛ ليكن همان گونه كه اشاره شد اين راه حل اصولى بحرانِ بيكارى نيست. علاوه بر آن، اين راه حل نمى تواند از هدر رفتن انرژيهاى مولّد كارگران جلوگيرى كند. البته آنها گاه براى درمان اين مشكل به طراحى و برنامه ريزى هماهنگ براى توليد مى پردازند ليكن اين اقدام نيز راه را بر هدر رفتن انرژيهاى توليدى نمى بندد، چرا كه انرژيها فراوان و نيازها اندكند. لذا يا به تدريج و در مدتى دراز به هدر مى روند و يا گرد مى آيند و يكجا در ايام بحران تلف مى شوند.

مثلاً اگر جامعه به اندازه شش ماه از سال، نيازمندِ كار كارگران باشد، كار در شش ماه ديگر مازاد بر نياز خواهد بود و تفاوتى نمى كند كه بيكارى در شش ماهِ مازاد را كارگرانيكجا تحمل كنند و يا ميان ايام كارى توزيع و مثلاً يك روز درميان كار كنند.

ب. گرسنه نگاه داشتن دائمى مردم، آن چيزى است كه در نظامهاى سرمايه دارى كمونيستى به فراوانى اتفاق مى افتد. در نظام كمونيستى دولت هم سرمايه و هم حاكميت را به انحصار خود در آورده، و از اين راه از كارگر و كشاورز بهره كشى مى كند و سهمى اندك از توليد به كشاورز و كارگر تعلق مى گيرد. مقدارى كه كارگر و كشاورز حتى نمى توانند با آن نيازهاى اوليه خود را هم تأمين كنند، و مابقى البته به دستگاه بروكراسى ويرانگر دولت و حزب و رهبران اختصاص مى يابد. لذا هم كارگران و هم كشاورزان در طول عمر خود محروم مى مانند، در عين اين كه توان اعتراض به وضع موجود را نيز ندارند، چون در اين نظام ديكتاتورى، متهم خود در جايگاه قاضى مى نشيند.

پيامد هر دو نظام يكى است، هرچند اين دو نظام از نظر شكلى و نما با يكديگر تفاوت دارند. در نظام سرمايه دارى غربى اندكى سيرى و آزادى ظاهرى وجود دارد، اما در ايام

ص: 377

بحران، پديده بى كارى و گرسنگى سايه شوم خود را بر جامعه مى گستراند. در نظام سرمايه دارى شرقى نيز هرچند بحران و بى كارى وجود ندارد، لكن مردم گرفتار گرسنگى دائمى و ديكتاتورى مطلق اند.

3. سود توليد، ميان كارگر، مدير و غيره، بر اساس حق هر يك توزيع شود، نه آن كه سرمايه دار غربى و ديكتاتورى شرقى با استبداد، قسمت اعظم محصول تلاش كارگران و كشاورزان را تصاحب كنند. تنها در اين صورت است كه:

1. فقر ريشه كن مى شود؛

2. بساط اسراف برچيده مى شود؛

3. هيچ نسلى نه به خود ستم مى كنند و نه به ساير نسلها؛

4. بى كارى از ميان مى رود؛

5. بحرانهاى اقتصادى سر برنمى آورند؛

6. زمينه فساد و تبهكارى برداشته مى شود.

مى توانيد به كتاب الفقه: الاقتصاد مراجعه كنيد و تفصيل اين بحث را در آنجا ببينيد.

زمانى مى توان سه نكته مذكور را براى وصول به پيامدهاى مثبت آن تحقق بخشيد كه:

الف. پاى ايمان به خدا و خوف از محاسبه روز رستاخيز به دلها باز شود.

ب. سيستم پيشنهادى اسلام درباره معاملات، مباحات و ديگر امورى كه با اين موضوع مرتبط است، تبعيت شود. خداى سبحان مى فرمايد: «هُوَ الَّذِى خَلَقَ لَكُم مَّا فِىالْأَرْضِ جَمِيعًا»(1)؛ «او [خدايى] است كه همه آنچه در زمين وجود دارد، براى شما آفريد».

و نيز مى فرمايد: «...وَ لا تُبَذِّرْ تَبْذِيراً * إِنَّ الْمُبَذِّرِينَ كانُوا إِخْوانَ الشَّياطِينِ...»(2)؛ «و هرگز اسراف و تبذير مكن، چرا كه تبذير كنندگان برادران شياطينند».

و نيز فرموده است: «وَ مَنْ أَعْرَضَ عَنْ ذِكْرِى فَإِنَّ لَهُ مَعِيشَةً ضَنْكاً...»(3)؛ «و هركس از ياد من رويگردان شود، زندگى [سخت و] تنگى خواهد داشت».

اين گونه نيست كه بر اثر گناهان ثروتمندان و سرمايه داران تنها فقرا به سختى و تنگى دچار شوند، بلكه آتش آن دامان خود آن ثروتمندان را نيز مى گيرد؛ هرچند نوع آن متفاوت است، كه عبارتند از:

1. سختى و تنگى زندگى با فقيران پيرامونشان؛

ص: 379

2. سختى و تنگى ناشى از افسردگى. لذا پديده خودكشى در بين اين قشر به فراوانى ديده مى شود. آمارها نشان مى دهند كه در ميان فرزندان خانواده هاى ثروتمند، شمار كسانى كه خودكشى مى كنند كمتر از خانواده هاى تهيدست نيست.

3. سختى و تنگى ناشى از كبر و غرور. آرى، زمين با همه وسعتش براى رقابت ثروتمندانى اين گونه، تنگ مى نمايد و آنان خود را لايق موقعيتهايى برتر از اين مى دانند.

4. سختى و گرفتارى زيانها و خساراتى كه احيانا دچارشان مى شود.

5. سختى و اضطراب حاصل از فكر و خيال و تلاش براى حفظ و افزايش ثروت.

6. سختى و تنگى ناشى از پرداخت ماليات هاى سنگين.

7. سختى و گرفتارى برخاسته از آشفتگى هاى خانوادگى. به دليل آن كه در خانواده هاى ثروتمند، تكيه و اعتناى اعضاى خانواده، بيش از آن كه بر يكديگر باشد بر پول و ثروت است، لذا آشفتگى هاى خانوادگى در ميانشان بسيار ديده مى شود.

8. سختى و رنج حاصل از بيمارى هاى خاص ثروتمندان مانند: چاقى، زخم معده، قند خون، درد مفاصل، نقرس و غيره.

9. سختى و تنگى ناشى از اختلالات ذهنى و روانى فرزندان. اين بدان خاطر است كهاز لذتهاى جنسى و غيرجنسى به فراوانى برخوردارند و اين برخوردارىِ بيش از حد، سلامتى نسل آنها را به مخاطره مى اندازد.

10. سختى و گرفتارى ناشى از دشمنى فقيرانى كه آنها را احاطه كرده اند.

علاوه بر اينها قرآن كريم به سختى ها و تنگى هاى ديگرى نيز اشاره دارد و مى فرمايد: «وَ نَحْشُرُهُ يَوْمَ الْقِيامَةِ أَعْمى * قالَ رَبِّ لِمَ حَشَرْتَنِى أَعْمى وَ قَدْ كُنْتُ بَصِيراً * قالَ كَذلِكَ أَتَتْكَ آياتُنا فَنَسِيتَها وَ كَذلِكَ الْيَوْمَ تُنْسى»(1)؛ «و روز قيامت، او را نابينا محشور مى كنيم. مى گويد: پروردگارا، چرا نابينا محشورم كردى؟ من كه بينا بودم؟ مى فرمايد: همان گونه كه نشانه هاى ما براى تو آمد، و آنها را فراموش [و به آنها بى توجهى ]كردى؛ امروز نيز تو فراموش مى شوى».

ص: 380

البته سختيها و تنگى هاى فوق زمانى رخ خواهد داد كه فرد ثروتمند به خداى متعال مؤن نباشد و يا آن كه ثروتش را از راه هاى نامشروع به دست آورده باشد و يا در آن راه ها هزينه كرده باشد. در غير اين صورت، ثروتْ نعمتْ به شمار مى رود و اسباب رفاه را فراهم مى كند. چنين ثروتى را خداى متعال در آياتى متعدد «خير» ناميده است. حضرت على عليه السلامنيز در شعرى منسوب به ايشان مى فرمايند:

ما أحسن الدين و الدنيا إذا اجتمعا *** و أقبح الكفر و الإفلاس بالرجل

«چه زيباست زمانى كه دين و دنيا براى آدمى يكجا جمع شوند/ و براى مرد چه زشت است كه كفر و تهيدستى را داشته باشد».

برخى جامعه شناسان گمان كرده اند كه مذهب پروتستان به عنوان يك راه حل ميانه، بين دين مسيحيت و مدنيت عصر صنعت و سرمايه، ظهور كرده است. آنان در تعليل ايده خود گفته اند: مذهب كاتوليك با عصر سرمايه سازگار نبود، زيرا اين مذهب، سرمايه دارىِ عنان گسيخته، ربا، صنعت و غيره را تجويز نمى كرد.

در پاسخ به اين گمان بايد گفت: داده هاى تاريخى پروتستانيزم چنين گمانى را رد مى كند. ماهيت اين مذهب، فرار از كيش كاتوليكى بود كه دين را در انحصار احبار و راهبان درآورده بود؛ دينى كه به سختگيرى هايى پرداخته بود كه مستند به آموزه هاى انجيلنبود، اما عالمان مسيحى پيوسته بدان تأكيد مى كردند. از اين رو مارتين لوتر آلمانى ترجمه كتاب مقدس را آغاز كرد و علاوه بر آن، خواندن آن ترجمه را براى هركسى روا و حلال اعلام نمود. درست به خلاف سختگيريها و منعهايى كه از سوى پاپ اعمال شده بود. مضافاً بر آنكه مذهب كاتوليك نه تنها سرمايه دارى و ربا را تجويز مى كرد بلكه اموال كليسا از اين دو راه و امورى از اين قبيل تأمين مى گرديد.

سرمايه دارى بى شك پيامدهاى زير را به دنبال داشته است:

1. گسترش پشتيبانى از صهيونيسم.

2. به وجود آمدن كمونيسم به عنوان يك واكنش: غالب پديده هاى مصيبت بار عصر حاضر به اين عوامل وابسته اند؛ لذا اين پدر (سرمايه دارى) و دو فرزند وى (كمونيسم و صهيونيسم) به طور مشترك چهار پيامد را به دنبال داشته اند:

ص: 381

1. جذب و مكيدن ثروتها؛

2. تخريب و از بين بردن ثروتها؛

3. مكيدن محصول تلاش و دسترنج مردم در مقابلِ دادنِ دستمزى اندك و ناعادلانه؛

4. فقر، بيمارى، جهل، هرج و مرج، فروپاشى كانون خانواده، رواج مفاسد و تباهى هاى اخلاقى و عقب ماندگى اكثريت قاطع مردم. اينها همه پيامدهاى اين سه پديده شوم هستند.

آرى اين سه پديده شوم «سرمايه دارى، صهيونيسم و كمونيسم» تفاوتهايى نيز دارند، لكن اين تفاوتها ذاتى نيستند؛ كمونيسم، ديكتاتورى و گرسنگى بيشترى به بار مى آورد و سرمايه دارى، بهره كشى و استعمار را به همراه دارد و صهيونيسم، نيرنگ و تبعيض نژادى و نژادپرستى و نسل كشى را به بار مى آورد. ما در كتاب الفقه: الاقتصاد زيانهاى كمونيسم و سرمايه دارى را يادآورى كرده ايم، و در كتاب هؤاء اليهود خطرهاى صهيونيسم را برشمرده ايم و در اينجا نيازى به تكرار سخن نمى بينيم، چون اين مباحث خارج از علم جامعه شناسى است كه محور بحث اين كتاب است.

برخى جامعه شناسان كه تحت تأثيرات سرمايه دارى قرار گرفته اند مى گويند: اگرچه بحرانهاى اقتصادى از جهاتى براى بشر زيانبارند، اما از جهاتى ديگر مفيد هستند و موجب تصفيه كارگران و اخراج كارگران بيمار و پير و تنبل و... مى شوند تا جايى كه وقتى دورهبحران به پايان مى رسد تنها كارگران شايسته كار باقى مانده اند.

ايراداتى كه بر اين سخن وارد است عبارتند از:

1. بحران باعث بيكارى و تنگى معيشت و عقب افتادن هزاران تن از كسانى مى شود كه هيچ يك از صفات فوق در آنها نيست و آنان شايسته به كارگيرىِ مجدّد هستند. به كدام گناه آنان بايد اين پيامد منفى را تحمل كنند؟

2. اقدام اصولى آن است كه قانونى تصويب شود كه كارگران فاقد صلاحيتِ كار را بازنشسته اعلام كنند نه آن كه كارفرمايان منتظر دوره بحران شوند. به كدام گناه پيرمردان و بيماران بايد كار كنند و بارى فراتر از توان و طاقتشان را تا فرا رسيدن دوره بحران تحمل نمايند و تازه پس از آن اخراج شوند.

ص: 382

عاملان محروميت را نيز گرفتارِ خود مى كند، زيرا اختراعات و اكتشافات و امكانات درمانى و غيره كه از رهگذر موهبت توزيع همگانى قدرت و دانش و ثروت حاصل مى شد، تنها سهم عده اى خاص نمى شد بلكه همگان، از جمله انحصارطلبان، از آن سود مى بردند. لذا با عملى نشدن و خوددارى از اجراى آن همه مردم دچار محروميت شده اند.

ص: 384

كرانه درياها و نظاير آنها. اگر تعداد گروهى كم باشد روابط آنها نيز از پيچيدگى كمترى برخوردار خواهد بود و لذا نزاعهاى درونْ گروهى و برون گروهى آن نيز كمتر مى شود.

2. مالكيت هاى محدود و جزئى، و داد و ستدهاى ساده و بدوى: بسيارى از امورى كه در مردمانِ متمدن جز با وجود حاكم و حكومت سامان نمى گيرند برخاسته از مالكيتهاى عمده و بزرگ و تعاملات پيچيده و فراوان است.

3. وحدت دينى، عقيدتى و فكرىِ موجود در ملل ابتدايى: در ميان مردمان اوليه، اصولاً چندان اختلافاتى نبوده كه براى فيصله يافتنش نهاد حكومت با پيچيدگى هاى امروزى آن لازم بوده باشد.

4. فقدان زندگى شهرنشينى در جوامع ابتدايى از نياز به نهاد حكومت مى كاست. با نبود زندگى شهرى بالطبع نظمى آنچنانى هم در كار نبوده و فقدان نظم نيز زمينه نياز به نظام و حافظ نظام را مى كاسته است.

فقير شده است. همچنين موجب تأسيس حكومت به دست طبقه غنى، به منظور حفظ داراييها و املاك گرديده است. اين گروه معتقدند كه حكومت براى درهم شكستن تلاش ديگران در خلاصى يافتن از چنگال ثروتمندان و توسط خود اغنيا تأسيس گرديده است. درخور ذكر است كه اصطلاح دولت گاه به معنى حكومت به كار مى رود و گاه در معنايى اعم از آن، كه در كاربرد اخير بر مجموعه مردم، سرزمين و طبقه حاكم اطلاق مى شود، به گونه اى كه با فقدان يكى از عناصر پيش گفته، ساير عناصر باقيمانده را دولت نمى خوانند.

است، در صورتى كه شمار جمعيت اين شهر به پانصد هزار تن برسد، حداقل اين امكانات بايستى به پنج برابر برسند. سخن در مقوله مدرسه سازى و ساير خدمات شهرى نيز چنين است.

درباره عامل خودخواهى بايد گفت كه برخى رژيمها از سر خودخواهى آزاديها را تحديد مى كنند و سرِخود زياده خواهى و توسعه طلبى مى كنند و همواره به دنبال كسانى اند كه كوركورانه از آنها پيروىِ بى چون و چرا كنند و اتفاقاً به همين دليل، مشكلات پيچيده اى براى خود ايجاد كرده و مى كنند. زيرا همواره در تلاشند تا به نحوى در همه امور دخالت كنند و حاضر نيستند مردم را به حال خود رها كنند تا مطابق خواست خود عمل نمايند. آنها وظيفه اصلى حكومت را، كه صرفاً نظارت بر امور اجرايى است، انجام نمى دهند و به خارج از اين چارچوب نيز به طور گسترده و پيوسته وارد مى شوند. در چنين رژيمهايىادارات بوروكراتيك و بهره كشى از مردم، نيز مشكلات تازه اى پديد مى آورند.

علاوه بر اينها به خدمت گرفتن چاپلوسان و متملقان نيز براى چنين حكومتهايى مشكلات فراوانى ايجاد مى نمايند؛ مشكلاتى مانند پوششى بودن و زائد بودن شغل آنها، پرداخت حقوق به آنها، ساماندهى آنها و مسايلى ديگر. در حالى كه اگر يك رژيم عقل را ملاك عمل قرار دهد و به وظيفه حقيقى خود، يعنى امور چهارگانه پيشين، باز گردد، تنها يك سوم پيچيدگى هاى فوق باقى مى ماند، زيرا بخش قابل ملاحظه اى از پيچيدگيهاى برخاسته از صنعت و افزايش جمعيت و تمامى پيچيدگيهاى برخاسته از خودخواهى پايان مى گيرد؛ چون با اعطاى آزاديهاى فرهنگى، صنعتى، كشاورزى، بازرگانى و غيره دولت از مشكلات فراوانى رها مى شود. مردم خود به مدرسه سازى، بيمارستان سازى، تأسيس كارگاه ها و كارخانه ها و غيره مى پردازند و دولت، براى جلوگيرى از اجحاف و زياده روى متصديان اين امور، تنها بر كار آنان نظارت خواهد كرد. پس چه لزومى دارد كه اين كارها با تصديگرى دولت و تحت قيموميت او انجام بگيرد؟

با اعطاى آزاديهاى پيش گفته جامعه سودهايى عظيم مى برد كه عبارتند از:

1. ظهور و فعليت يافتن شايستگيها و انرژيهاى نهفته آدمى.

ص: 389

2. پيدايش انگيزه كار مداوم و خستگى ناپذير صاحبانِ مشاغل. ميان آن كارمند دولت كه با دلسردى و جمود، تنها در چارچوب وظيفه محوله كار خويش را انجام مى دهد و آن فردى كه براى سودِ خويش شبانه روز تلاش مى كند تفاوت بسيارى وجود دارد.

3. برآورده شدن نيازهاى تمامى مردم، زيرا ميان تجار و صاحبان آن پروژه ها رقابتى آزاد درمى گيرد؛ رقابتى كه در آن هر يك بازار را براى خود مى خواهد.

4. ارزان شدن قيمت كالاها و خدمات به دليل وجود رقابت آزاد ميان عرضه كنندگان آنها.

5. از ميان رفتن بيكارى، امرى كه فوايد عظيم آن بر خواننده محترم پنهان نيست.

6. از بين رفتن نگاه بدبينانه مردم به دولت و فرو ريزى ديوار بى اعتمادى ميان آنها به دليل عدمِ اقدام دولت به تحديد آزاديها و سركوب صلاحيتها و نابودى انرژيها. يعنى فقدان عامل نارضايتى، بدبينى و بى اعتمادى در جامعه.

7. برچيده شدن بساط نظام طبقاتى ناسالم و شديد.

8. از بين رفتن زمينه تظاهرات و اعتراضات خيابانى، اعتصابات و تشنجات اجتماعى.

9. از بين رفتن بى سوادى، كاسته شدن بيمارى، ناآگاهى و انواع جرمها به دليل فعاليتِ كليه اعضاى جامعه براى پيشرفت.

در اينجا اين نكته نيز روشن شد كه گرفتن سر رشته كارها از دستان مردم و سپردن آنها به دولتها، همان گونه كه ماركسيستها معتقدند، و يا تصديگرى دولت نسبت به بخشى از كارها، همان گونه كه گروهى از طرفداران سرمايه دارى معتقدند، امرى است قطعا خطا. بنابراين دولتها تنها بايد نظارت كنند، نه آن كه مستقيماً متصدى اجراى كارها شوند. البته در صورتى كه كاستى اى پديد آيد كه رفع آن از توان مردم خارج باشد، در آن صورت دخالت دولتها كارى مثبت و بلكه ضرورى است. اين مسأله هم براى دولتها و هم براى مردم مايه آسايش و راحتى خواهد بود.

1. پيچيدگى امور؛

2. ركود انرژيهاى نهفته در كارمندان دولتى به دليل طبيعت صفت كارمندى كه مقتضى جمود و ركودِ توانِ كارمند است و در گذشته بدان اشاره كرديم؛

3. آسيب ديدن اقتصاد؛

4. جلوگيرى از آزاديها و پنهان ماندن شايستگى ها و توانمنديها؛

5. بروكراسى كشنده استعدادها.

توضيح آن كه افزايش ادارات دولتى بدان دليل باعث پيچيدگى امور مى شود كه بسيارى از آنها در انجام دادن اعمال و يا برآورده كردن نيازها بايد منتظر تصميم گيرى مقامات مافوق و دولتها شوند؛ در حالى كه در گذشته چنين نبود. مثلاً سفر با هواپيما، قطار و مانند اينها نيازمند مجوز دولتى است در حالى كه سفر با چهارپايان در گذشته چنين نبوده است ساختن خانه و امثال آن نيازمند مجوز دولتى است حال آن كه در گذشته اين گونه نبوده است.

اگر افزايش ادارات دولتى موجب ركود انرژيهاى كارمندان دولتى مى شود بدين علتاست كه در حقيقت اين كارمندان بايد تلاش كنند تا به توليد، فرهنگ يا تحقيقات بپردازند و گستره آنها را افزايش دهند، اما در چارچوب تنگِ شرحِ وظايفِ دولتى در چارچوب ادارات زندانى مى شوند و در ركود باقى مى مانند.

آمارى در اختيار دارم كه مى گويد: در امريكا در سال 1950 م يك ميليون و يكصد هزار كارمند در ادارات دولتى مشغول به كار بودند. اين رقم در سال 1955 به هفت ميليون و چهارصد هزار كارمند رسيد. بى شك درصدى از اين افزايش به دليل افزايش جمعيت يا پيشرفت صنعتى كشور بوده و به درستى صورت گرفته، اما مازاد آن تنها معلول خودخواهى و غرور دولت و دولتمردان است.

اگر افزايش ادارات دولتى موجب زيانهاى اقتصادى مى شود بدان جهت است كه نيروى زاينده و مولد جامعه را به عناصرى صرفاً مصرف كننده تبديل مى كند؛ زيرا طبقه گسترده اى به وجود مى آورد به نام كارمندان دولتى؛ البته كارمندان مانند ساير مردم بالطبع نيروهايى مولدند، اما در كسوت كارمندى به عناصرى كاملاً مصرف كننده تبديل مى شوند.

ص: 391

گفتيم كه افزايش ادارات دولتى جلوگيرى از آزاديها و ركود قابليتها را به دنبال دارد، و اين بدان دليل است كه مردم مدت زمانى كه صرف مى كنند تا براى مسافرت، اقامت، ساختمان سازى، اشتغال، كشاورزى، كارهاى صنعتى، بازرگانى و غيره از دولت مجوز بگيرند، موجب جلوگيرى از آزادى آنان مى شود، و علاوه بر آن اين سختگيريها به اقتصاد كشور نيز آسيب مى رساند، زيرا زمانهاى تلف شده براى اين امور مى بايست در امر توليد صرف مى شده است. علاوه بر اينها پولهايى كه مردم مثلاً براى رفت و آمد به ادارات دولتى و پرداخت هزينه هاى ادارى مصرف مى كنند نيز اموال آنها را مى بلعد.

دولتها به برخى داوطلبانِ تصدى امور بازرگانى يا كشاورزى و مانند اينها، اجازه كار نمى دهند، زيرا آنها را حائز شروط قانونى، كه نه بحق بلكه بر مبناى خودخواهى تصويب شده، نمى دانند. اين منع در واقع راكد نمودن و به هدر دادن انرژى فروانى از مردم است، زيرا با وجود آزاديهاى گوناگون است كه انرژيهاى موجود در جامعه شكوفا و قابليتهاى درونى آشكار مى گردد و اكتشافات پديد مى آيد و كل بشريت از آنها سودمند مى شود.

افزايش ادارات دولتى، بروكراسى را در پى دارد، زيرا هر اداره اى، ارباب رجوع را بهديگرى حواله مى دهد؛ چيزى كه ناراحتى مردم، انجام نشدن و بى ثمر ماندن كار و ملال خاطر از دولت را به بار مى آورد. بروكراسى و گسترش دولت، يعنى همان دولتى كه روى كار آمده تا خدمتگذار مردم باشد، مردم را به خدمت خويش مى گيرد. دولتى كه پديد آمده تا به حل مشكلات مردم جامعه بپردازد، بر دامنه مشكلات مى افزايد و آنها را پيچيده تر مى كند.

اداره اى مى خواهد و كارمندانى. به همين صورت استفاده از پست، تلگراف، تلفن، برق، گاز و غيره نيز نيازمند ادارات و كارمندان فراوانى است.

3. حل مسأله تظاهرات و اعتصابات، يعنى دو پديده اى كه پيامد دموكراسى اند و همراه با آزاديهاى نوين به وجود مى آيند نيز باز هم نيازمند خدمت گرفتن كارمندان بيشترى است.

4. افزايش سقوط رژيمهاى سياسى با كودتاهاى نظامى و مانند آن، در بسيارى از كشورها، دولتها را وا مى دارد كه براى حفظ امنيت، دستگاه هاى امنيتى، نظامى و انتظامى بزرگى ايجاد كنند و كارمندان فراوانى را در آنها به كار گيرند.

5. رشد جرايمى مانند غارتگرى، سرقت، قتل، آدم ربايى و غيره نيز وجود دستگاه هايى را مى طلبد كه با استخدام كارمندان بسيار به مبارزه با آنها پرداخته شود و از طرفى ايجاب مى كند كه سيستم قضايى گسترده با كارمندانى بسيار به وجود بيايد تا به پرونده مجرمان رسيدگى و آنان را مجازات كند و يا به حل و فصل دعاوى و خصومتها بپردازد.

6. ايجاد تسهيلات اجتماعى، مانند گسترش بيمه و مانند اينها كه سابقاً مطرح نبوده نيز نيازمند شركتها و كارمندانى است كه به تنظيم و كنترل آنها و تطبيق قوانين بر آنها بپردازد.

اين ادله از نظر ما بى پايه اند و ما به ترتيب آنها را نقد مى كنيم:

اولاً: افزايش جمعيت و پيشرفت صنعت، گرچه نيازمند افزايش كارمند باشد، اما زندگىِ آسان برآمده از دستاوردهاى صنعتى بايد از دامنه آن نيازها بكاهد. آرى هنگامى كه آن كثرت در مقابل اين كمى در نظر گرفته مى شود تفاوت به صفر يا زير صفر مى رسد؛ زيرا اگر افزايش جمعيت و رشد صنعت، مثلاً استخدام ده كارمند ديگر را ايجاب كند، از سوى ديگر زندگى آسان پديد آمده در جهان پيشرفته امروز، ما را از دوازده كارمند بى نياز مى كند. اين مسأله بدين معناست كه هم بايد از استخدام آن 10 كارمند صرفنظر كرد و هم دو تن از كارمندان قبلى را بازخريد و اخراج نمود.

مثلاً، قبل از پيدايش اتومبيل، شهرى كه يك صد هزار تن جمعيت داشته، براى نظافت اماكن عمومى و جمع زباله ها نيازمند صد رفتگر بود، اما پس از پيدايش اتومبيلهاى رفتگر، و افزايش جمعيت آن به پانصد هزار نفر، تنها نيازمند ده تن كارگر رفتگر خواهد بود. زيرا

ص: 393

اتومبيلهاى رفتگر به سرعت سطح شهر را نظافت مى كنند. در مقولات برق رسانى، آب رسانى و... به شهرها نيز چنين داستانى مطرح مى شود. مثلاً دستگاه هاى توليد برق و استحصال و توزيع آب، دولت را از به كارگيرى بخشى از كارمندان بى نياز مى كند. به كارگيرى ماشينهاى آمبولانس و نظاير اينها نيز فايده اى اين چنين دارند.

بنابراين به جاى انديشيدن به كارمندانِ بيشتر بايد به بى نيازى از كارمندان به بركت وجود ابزارهاى جديد انديشيد. در چنين حالتى است كه دامنه بى نيازى از به خدمت گرفتن نيروى انسانى توسعه مى يابد و دايره نياز محدودتر مى شود.

ثانياً: بايد دانست كه تظاهرات و اعتصابات يا به سبب ستمى است كه حكومتها بر مردم روامى دارند و يا به دليل عدم تأمين نيازهاى اوليه مردم است، و يا به دليل آنكه در انتخابات در آراى عمومى خيانت مى شود و مردم براى مشاركت در انتخابات احساس آزادى ندارند، و طبعاً استبداد، موجب بحران مى شود، چه اين استبداد آشكار و علنى باشد، مانند حكومتهاى كمونيستى، كودتايى و موروثى، و چه پنهان باشد مانند غالب حكومتهايى كه رنگ دموكراتيك دارند. پس نتيجه آن كه به جاى تكثير كارمندان در ادارات امنيتى، نظامى و انتظامى به منظور قلع و قمع عدالت جويان بايد به جلوگيرى از ستم و برچيدن بساط آن پرداخت.

ثالثاً: چشم دوختن به نابودى يك نظام سياسى و تلاش براى نابودى آن غالباً يا به سببستمى است كه آن رژيم روا مى دارد، و يا به دليل سلطه جويى برخى مخالفانِ آن است. اين عامل اخير نيز حقيقتى است، هرچند نامش را ستم نمى گذاريم. البته اين انگيزه جز در اندكى از افراد يافت نمى شود و آن تعداد نيز مانند ساير مجرمان درمان پذيرند، و درمان آن نيز نياز به كارمندان بسيار ندارد. غالباً به علت نخست، يعنى ستمكارى حكومت است كه كودتاها و شورشها پديد مى آيد. بنابراين بيشترينِ آنها و بيشترينِ تلاشها براى سرنگونى حكومتها در كشورهايى رخ مى دهد كه به ستمگرى آغشته تر و از عدالت اجتماعى دورترند.

هيچ يك از كودتاهاى نظامى كه در طول سى سال اخير پديد آمده اند، از دل توده هاى مردم بر نخاستند، آنها يا شرقى و سوسياليست بوده اند و يا غربى و يا آميزه اى از هر دو؛ و

ص: 394

هر يك پس از استقرار نظامِ مطلوبِ خويش، فضايى بدتر از گذشته را به وجود آورده اند، زيرا پشتوانه آنها يعنى استعمار، جاى پاى خود را در آن كشورها، از جمله كشورهاى اسلامى، به مرور محكمتر ساخته است تا با انديشه اى آسوده تر به تاراجشان بپردازند.

كودتاهاى نظامى، هرچند بانيانشان در ضرورت آنها دست به توجيه بزنند، با هيچ دين و مقياس عقلى اى سازگار نيست؛ زيرا چگونه مى توان پذيرفت كه گروهى از نظاميانِ تا بُنِ دندان مسلح، بدون كسبِ رضايت مردم و بدون مشورتِ با آنان، بر سرنوشت مردم مسلط شوند، در حالى كه عقل و شرع بر پديد آمدن حكومتها از دل توده ها، و از روى اختيارشان تأكيد كرده و آن را واجب دانسته اند.

چگونه شرق و غرب به خود اجازه مى دهند كه دولتهاى كودتايى را به رسميت بشناسند؟ آيا جز اين است كه آنها جهان را به دو نيم كرده اند و هر يك نيمى را زير سيطره خويش در آورده است؟ هنگامى كه با اشاره يكى از ابرقدرتها و با حمايت ارتش، در يكى از كشورها كودتايى رخ مى دهد بلافاصله آن را به رسميت مى شناسند، چون كودتاگران وابستگان آن ابرقدرت ها هستند، و خود ابرقدرتها آنان را به كرسى قدرت و فرمانروايى مى رسانند تا از منافع آنها حمايت كنند. آيا شرق و غرب مى پذيرند كه فردى بى صلاحيتِ تدريس را به عنوان معلم در يك مدرسه بگمارند تا چهل كودك را درس دهد؟ اگر بگويند آرى، در پاسخ مى گوييم: قوانين آموزش و پرورش در هيچ نقطه عالم چنين اجازه اى را نمى دهند؛ و اگر در پاسخ بگويند نه، مى گوييم: چگونه به يك معلم فاقد صلاحيت، اجازهنمى دهيد كه در يك مدرسه براى آموزش چهل دانش آموز مشغول به كار بشود، اما به يك حاكمِ فاقدِ صلاحيتْ كه بنا دارد به زورِ كودتا و اسلحه بر سرنوشت ميليونها نفر مسلط شود، چنين اجازه اى مى دهيد؟ آيا بر اين اعمال مى توان جز توطئه غرب و شرق و توطئه دست نشاندگان آنان، عليه مردم آن كشورها نامى ديگر نهاد؟

البته چنين مشكلاتى علت خارجى ندارند، بلكه بايد در درون خودِ آن كشورهاى كودتازده، از جمله جهان اسلام، به دنبال علت آن گشت، و آن چيزى جز ناآگاهى ملتها نيست. در غير اين صورت چگونه است كه ميليونها نفر تسليم تعدادى نظامى مى شوند؛ نظاميانى كه تعدادشان غالباً از ده هزار تن تجاوز نمى كند؟ چرا مردم جهان از خود

ص: 395

نمى پرسند كه به چه دليل در امريكا، فرانسه و انگليس و ديگر كشورهاى پيشرفته چنين كودتاهايى رخ نمى دهد، حتى در اسرائيل با آن جميعت اندكشمار چند ميليونى نيز چنين رويدادى روى نمى دهد؟ آيا به خاطر آن است كه در آن ممالك چيزى كه طمع دشمنان آنان را برانگيزد وجود ندارد؟

آيا به آن دليل است كه در آن كشورها ماجراجويانى طالب حكومت يافت نمى شوند؟ يا آن كه علت چيز ديگرى است؟ شايد علت آن است كه مردم آن كشورها نسبت به چنين آفات آگاه و هوشيارند؛ به گونه اى كه اگر بفهمند عده اى افراد وابسته، در راستاى توطئه اى از سوى دشمنان آن كشور، قصد ماجراجويى دارند، بى ترديد و بلافاصله آنها را طرد مى كنند، و عليه آنان بر مى خيزند؛ دستگيرشان مى كنند و به محاكم قضايى تحويلشان مى دهند تا همان گونه كه با راهزنان غارتگر برخورد مى شود با آنان برخورد شود.

مشكل استعمار سودجو و بهره كش و مشكل ماجراجويانِ همدست آن در جهان سوم ادامه خواهد داشت تا زمانى كه آگاهى و هوشيارى در متن توده هاى مردم جهان سوم به وجود آيد و رشد كند و شكوفا گردد. آن گاه است كه حاكميتْ تابعِ آرا و انتخابات آزاد مردم، و در چارچوب اصول پذيرفته شده اى براى حاكم، به ويژه شروط مقرر در اسلام براى جهان اسلام، خواهد بود. ما به خواست پروردگار به زودى در همين مسأله بيان خواهيم كرد كه چگونه مى توان حاكميت اسلام را به كشورهاى اسلامى بازگرداند.

رابعاً: فراوانى جرائم و خلافكاريها به دلايل زير صورت مى گيرد:

1. نداشتن ايمان: ايمانى كه از درونْ آدمى را از ارتكاب جرم باز مى دارد؛

2. محروميتها: مانند فقر، كه باعث بيمارى، بى سوادى، جهل، دشوارى ازدواج و غيره مى گردد؛

3. زمينه هايى كه ارتكاب جرائم را آسان مى كند؛

4. امكان گريز از مجازات به دليل وجود راه هاى فرار در سيستم قضايى كشور.

تا زمانى كه عوامل فوق باقى باشند جرمها و بزهكاريها نيز باقى خواهند ماند، و حتى افزايش خواهند يافت؛ خواه كارمندان سيستم قضايى كم باشند يا زياد. مهم آن است كه معضلات فوق به گونه اى ساختارى و ريشه اى حل شوند، نه آن كه تنها به اصلاح و پيرايش

ص: 396

و بزك كردن شاخ و برگها و فروع پرداخته شود. مثلاً اگر در يك منطقه لجنزار و باتلاقى باشد كه ميكروبها و آلودگيها در آن رشد مى كنند و بيماريهاى گوناگون پديد مى آورند اين معضل با افزودن بر شمار پزشكان در آن منطقه و آوردن داروهاى گوناگون و تجويز آنها براى بيماران، به طور ريشه اى حل نمى شود، راه حل اصولى از بين بردن آن باتلاق است.

خامساً: نهادهايى كه به مردم جامعهْ تسهيلات و خدمات مى دهند، مانند بيمه ها و بانكها از دستاوردهاى عصر جديدند؛ اما افزايش بى رويّه كارمندان دولت را توجيه نمى كنند. سؤل ما اين است كه اصولاً چرا بايد حكومتها متولى چنين نهادهايى باشند، تا در پى تصدى آنها، نيازمند كاركنان و كارگزاران بسيار شوند؟ آيا بهتر نيست كه سر رشته اين مؤسات به دست مردم باشد و دولتها، همان گونه كه پيشتر گفته شد، براى جلوگيرى از اجحاف و برقرارى عدالت، تنها نظارت كنند؟

دولت تأمين شود. مثلاً فرودگاه ها به مردم واگذار شود؛ آن گاه براى اطمينان از درستى روند كار بازرسانى مخفى از سوى دولت در آن فرودگاه ها بگمارند تا مسئولين دولتى مربوطه را در جريان امور قرار دهند و آنها را از روند كار باخبر سازند، و نيز در صورت موافقت خريداران فرودگاه ها و كارمندان دولتى، كه در آنجا مشغول به كار و كارآزموده هستند، آن كارمندان را از آن به بعد به عنوان شاغلان بخش خصوصى در موقعيت كارى خويش باقى بگذارند، و در صورت عدمِ توافق، براى آن كارمندانِ اخراجى، شغلهاى مناسبِ ديگرى فراهم آورند، هرچند آن شغل دولتى نباشد، و در صورتى كه برخى از آن كارمندان اخراجى، براى اشتغال از سرمايه لازم برخوردار نباشند، دولت بايد وامهايى بلندمدت و با اقساطى منطقى و متعادل به آنها پرداخت كند تا هم نيازِ آنان برطرف شود و هم در باز پرداخت، به سبب بلندمدت بودن وام و اقساطِ معتدل، با مشكل مواجه نشوند.

نبايد خود را فريب داد كه با افزايش حجم دولتى مى توان يك دولتِ سياسى را به سطح دولتى توليدى ارتقا داد. نبايد خود و ديگران را فريب دهيم كه اگر بخواهيم بى سوادى را ريشه كن كنيم و مردم را تماماً زير چتر حمايتى بيمه هاى حمايتى و درمانى قرار دهيم و سطح زندگى و رفاه آنها را ارتقا بخشيم به ناچار بايد به اين افزايشِ حجم دولت تن دهيم. خير، اين خيالى است خام و انديشه اى است تهى از واقعيت؛ زيرا افزايش كارمندان و ادارات دولتى پيامدهاى بسيار بدى دارد و با تعويض الفاظ و تغيير نام دولت سياسى به دولت توليدى، دردى درمان نمى شود و اين كار واقعيتى را عوض نمى كند.

آرى، در هنگام بروز بحرانهاى ملى، مانند جنگ، بيماريهاى واگيردار و اپيدمى و فراگير و بلاياى طبيعى لازم است تا آزاديهاى مردم به نحوى معقول، محدود شود، تا آن بحران بهطور مطلوب ترى اداره و سپس رفع شود.

در فقه اسلامى قاعده اى وجود دارد كه مى گويد: «الضرورات تقدر بقدرها» يعنى در انجام دادن ضرورتها بايد تا اندازه لازم اكتفا كرد. بر اساس اين قاعده در زمان صلح نيز جامعه نيازمند وزارت دفاع و آمادگى رزمى است؛ چون بايد صلح جارى را پشتيبانى و حفظ كرد و همواره آماده جنگهاى احتمالى شد. به سبب وجودِ همين ضرورتهاست كه در زمان صلح نيز به چنين وزارتى نياز است، اما به ميزان رفعِ همان ضرورت، و نه بيشتر.

ص: 398

اين پيش انديشيها در جهت رفع ضرورتها امرى پذيرفته شده است، اما نمى توان از آن به صورت حربه اى براى توجيه افزايش كارمندان و ادارات دولتى استفاده نمود.

حاصل سخن آن كه دليلِ نخست، يعنى ايجاد حكومت توليدى، و دليل دوم، هر دو در اثبات مدعاى خود ناتوانند. بنابراين در برخورد با مردم بايد اصل را بر حق آزادى آنان قرار داد و پس از آن به قدر ضرورت از دامنه آزاديها كاست، نه آن كه رسيدنِ به حكومتى توليدى را مبنا و ملاك گرفت و به خاطر آن به جلوگيرى از آزاديهاى مردم دست زد. لذا بر مردمى كه از بعضى آزاديها برخوردار هستند فرض است كه:

1. ساير آزاديهاى مشروع خويش را از دولتهايشان طلب كنند. در مثل آمده است كه: حق گرفتنى است نه دادنى؛ و اميرمؤمنان على عليه السلام نيز مى فرمايند: «و لا تَكُنْ عَبْدَ غَيْرِكَ و قَدْ جَعَلَكَ اللهُ حُرّاً(1)؛ بنده ديگرى مباش، كه خداى تو را آزاد آفريده است».

2. در مسير تغيير نظامهاى ديكتاتورى در ساير كشورها، حركت كنند تا رژيمهايى پارلمانى و شورايى جايگزين آنها شوند چنان كه مردم آلمان، نظام نازى، مردم ايتاليا نظام فاشيستى، و مردم روسيه نظام استالينى را ساقط كرده اند.

الف. خواه دولتهاى ديكتاتورى محض باشند مانند حكومت روسيه؛

ب. يا دولتهاى نيمه ديكتاتورى كه عبارتند از دولتهايى كه در آنها انتخابات انجام مى شود، اما رئيس دولت تحت عناوين مختلف بر كرسى قدرت باقى مى ماند، و جانشينش را نيز خودْ معين و منصوب مى كند، هرچند سعى مى شود اين موضوع تحتعناوين زرق و برق دار پنهان شود.

ج. يا دولتهاى ديكتاتورى پنهان. اين حكومتها توسط گروه هاى فشار و تبليغات پردامنه كه متكىِ بر سرمايه و مانند آنند، و اراده مردم را به بيراهه مى برند، روند انتخابات را با وارد كردن عنصر سرمايه منحرف مى كنند، تا با جوسازى و ايجاد فضاى كاذب، از اين راه به اهداف نامشروع خود برسند؛ همان اهدافى كه دولتهاى ديكتاتورى با داغ و درفش بدانها واصل مى شوند؛ گرچه در چنين حكومتهايى ممكن