کشتی نجات

چهل حدیث ناب از سخنان پیامبر اسلام صلّی الله علیه وآله وسلم

تهیه و تنظیم: ابوالقاسم علیان نژادی دامغانی

ص: 2

بسم الله الرّحمن الرّحیم

ص: 3

ص: 4

18. فرزند صالح، عامل سعادت------------83

19. سه نشانه یقین------------87

20. ملاک شناختن مسلمان واقعى------------91

21. وظایف روزه داران------------95

22. رأفت و خشونت------------101

23. شرائط ورود به بهشت------------105

24. حقوق متقابل والدین و فرزندان------------111

25. ارزش پرستارى------------115

26. قدر نعمت هاى الهى را بدانیم------------119

27. خطر زبان------------123

28. راه رسیدن به علم الهى!------------127

29. معیار ارزش ها------------131

30. غفلت از مرگ------------135

31. برترین مقام در روز قیامت------------139

32. وظیفه مبلّغان دین------------143

33. انتظار بلا!------------147

34. سؤال از شب قدر------------151

35. بدترین مسلمانان!------------155

36. مؤمن و مسلم و مهاجر------------159

37. معیار مباهات------------163

38. طالب علم همنشین با پیامبران------------173

39. نورانى شدن خانه ها با تلاوت قرآن------------177

40. قدر لحظات زندگى ات را بدان!------------183

ص: 6

بر اساس همین سنّت حسنه سلف صالح، تصمیم گرفته شد از مباحث اخلاقى مرجع عالى قدر حضرت آیت الله العظمى مکارم شیرازى (مدّظلّه) از هر یک از معصومین (علیهم السلام) چهل حدیث ناب انتخاب و به نام همان معصوم بزرگوار منتشر گردد، تا حضرت استاد و این حقیر نیز مشمول روایات اربعین شده، و خوانندگان محترم از سفره پربرکت کلمات معصومین (علیهم السلام) بهره مند گردند و همگى در سایه فراگیرى و عمل به دستورات آن هادیان صراط مستقیم، سعادتمند و عاقبت به خیر شویم.

درس هاى اخلاقى حضرت استاد و روایاتى که به شرح تفسیر آن مى پردازند داراى ویژگى هاى متعدّدى از جمله امور زیر هستند:

1. بیان معظّم له ساده و روان و قابل فهم براى همگان است.

2. براى مضامین روایات، تحلیل عقلى قابل قبولى ارائه مى شود.

3. ارتباط بین جملات به ظاهر جداى روایات، تبیین مى گردد.

4. در بسیارى از موارد مفهوم روایات توسعه داده شده و معناى گسترده تر و فراگیرترى پیدا مى کند.

5. احادیث به روزرسانى و کاربردى مى شود.

6. پیام هاى روایات موشکافى و تحلیل شده و شنوندگان و خوانندگان دعوت به آن مى شوند.

7. نکات علمى جدید و جالبى از روایات استخراج مى شود.

ص: 8

8. اگر میان روایت مورد بحث و دیگر روایات یا قواعد مسلّم و اصول کلّى دین و مذهب، به ظاهر تعارضى وجود داشته باشد، با بیان شیواى استاد برطرف مى گردد.

9. طرح مباحث اخلاقى استاد پیرامون روایات مورد بحث، به گونه اى زیبا و پرجاذبه است که شنونده مجذوب روایت مى شود.

10. روى گشاده استاد در پاسخ به اشکالات شاگردان و شنوندگان، حتّى در مباحث اخلاقى و حسن انتخاب و سلیقه معظّم له در انتخاب روایات مورد بحث، جلسات دروس اخلاق ایشان را شلوغ تر و پرمخاطب تر از سایر دروس کرده است.

با مطالعه مباحث اخلاقى معظّم له نکات ده گانه فوق را تصدیق خواهید کرد، و با دقّت در آن مباحث به نکات دیگرى نیز خواهیم رسید.

* * *

مجموعه اى که اینک پیش روى شماست چهل حدیث ناب از سخنان حضرت رسول اکرم (صلی الله علیه و آله) است که روزهاى چهارشنبه در تاریخ هاى مختلف، در مسجد اعظم توسّط حضرت استاد (حفظه الله) بیان شده و پس از تحقیق و تتبّع کافى پیرامون مطالب و اسناد آن و ویراستارى لازم، در قالب کنونى در اختیار شما عزیزان قرار گرفته است.

از خداوند بزرگ مى خواهیم که این خدمت کوچک را به لطف

ص: 9

و کرمش از ما قبول کرده، و ذخیره یوم المعادمان قرار داده، و به ما و شما توفیق عمل به این روایات ارزشمند را عنایت فرماید.

آمین یا رب العالمین

ابوالقاسم علیان نژادى دامغانى

حوزه علمیّه قم

22 دى ماه 1395

ص: 10

هرچند پدران یا فرزندان یا برادران یا خویشاوندانشان باشند؛ آنان کسانى هستند که خدا ایمان را بر صفحه دل هایشان نوشته و با روحى از ناحیه خود، آن ها را تقویت فرموده، و آن ها را در باغ هایى از بهشت وارد مى کند که نهرها از زیر (درختانش) جارى است، جاودانه در آن مى مانند؛ خدا از آن ها خشنود است، و آنان نیز از خدا خشنودند؛ آن ها «حزب الله»اند؛ بدانید «حزب الله» پیروزان و رستگاران اند».

ص: 14

در این جنگ و نبرد هریک از طرفین ابزار ویژه اى براى مبارزه دارد که در این روایت به گوشه اى از آن اشاره شده است. شیطان مى گوید: من با یک اسلحه به نام گناه و نافرمانى پروردگار عالم به جنگ انسان رفتم؛ ولى آن ها این حمله مرا با استغفار و توبه و انابه پاسخ گفتند. بدین صورت که پس از ارتکاب گناه، به درگاه الهى رفته، و با اظهار ندامت و پشیمانى و چشمانى اشک آلود توبه کردند، و کم کم صاحب نفس لوامه شده، سپس به مقام نفس مطمئنه رسیدند.

هنگامى که سپر دفاعى انسان ها را دیدم حمله دیگرى را با سلاح جدیدى آغاز کردم. هوى وهوس ها را بر آن ها مسلّط کردم، به شکلى که آن ها راه باطل را مى پیمودند، در حالى که خیال مى کردند در مسیر حق هستند. به همین دلیل دیگر استغفار نمى کردند به این تصوّر که کسى که در مسیر حق است نیازى به استغفار ندارد.

نیست، دامى که عقل و هوش انسان را اسیر مى کند و حجابى بر آن مى کشد، که واضح ترین مسائل را نمى بیند و زشت نمى شمرد!

بلکه زشت ترین کارها را زیبا پنداشته، و به گناه خود، که در لباس عبادت انجام مى دهد، افتخار مى کند.

ص: 18

افراد در حال غرق شدن را هم نجات دهد. و چقدر تفاوت است بین کسى که فقط به فکر نجات خویش است و کسى که به نجات دیگران مى اندیشد. «نجات غریق» که جان ده ها و گاه صدها و شاید بیشتر را نجات مى دهد با کسى که فقط خود را نجات مى دهد یکسان نیستند.

2. عابد را نیز عالم حفظ مى کند. اگر تعلیمات عالم نباشد ممکن است عابد منحرف شود و عبادتش را به درستى انجام ندهد. بنابراین، عابد دست پرورده عالم و خدماتش مرهون زحمات عالم است.(1)

3. عبادت عابد با عبادت عالم یکسان نیست. عبادت عابد در سطحى پایین، امّا عبادت عالم در سطحى بالاست. در روایتى مى خوانیم: «إِنَّ الثَّوابَ عَلَى قَدْرِ الْعَقْلِ؛ پاداش و ثواب عبادت ها براساس میزان عقل و معرفت عابد محاسبه مى شود».(2)

بنابراین، چون معرفت و عقل عالم بیشتر است، عبادتش نیز ارزش بیشترى دارد.

نتیجه این که فضیلت و برترى عالم بر عابد، حداقل سه دلیل دارد. به امید آن که همه ما مصداق دانشمندى باشیم که دیگران از

ص: 20

دانش و آگاهى ما استفاده کنند و آن را همچون گنجى از دسترس دیگران دور نگه نداریم.(1)

منظور این نیست که اگر هشت دریاچه اضافه شود، علم خدا پایان مى پذیرد؛ بلکه منظور این است که اگر دریاچه هاى فراوانى هم اضافه شود علم خدا فناناپذیر است.

در ضمن فراموش نکنیم که این روایت رمانى بیان شد که جهل و نادانى بر سراسر جزیرة العرب سایه افکنده بود و این گونه دفاع از علم و عالم در حقیقت نوعى معجزه محسوب مى شود.(1)

ص: 22

است. یعنى آنچه کسب مى کند و به دست مى آورد حاصل ظلم و ستم به مردم، مانند رشوه خواى، رباخوارى و امثال آن نباشد.

علاوه بر این، وجوهات شرعیّه اش را بپردازد، زیرا کمترین اثر مال حرام این است که نه تنها بین انسان و سعادت و کامیابى فاصله مى اندازد، بلکه مانع اجابت دعاهایش نیز مى شود.(1)

بدین علت پیامبر اسلام (صلی الله علیه و آله) هنگام خروج از منزل چهره خویش را در آینه مى دید(1) و اگر آینه اى در دسترس نبود از آب براى این منظور بهره مى گرفت.(2)

اسلام نه ظاهر آراسته و درون آلوده را مى پسندد، و لذا منافقان و دو چهره ها را که چنین هستند طرد مى کند، و نه ظاهر آلوده و درون پاک را قبول مى کند، بدین علت صوفیه و دراویش که خود را چنین جلوه مى دهند مورد پذیرش نیستند. بلکه هر دو ویژگى با هم مطلوب است، و لذا فقهاى ما در تعریف عدالت فرموده اند: «عدالت، حسن ظاهر که کاشف از ملکه عدالت که همان درون پاکیزه است مى باشد».

ص: 26

1. سدّى در مقابل آن نمى زنند، که در این صورت مایه خرابى، ویرانى و بدبختى بشر مى شود.

2. بر مسیر آن سدّى مى سازند، و در درون این سد دریچه هایى گذاشته مى شود. آب متراکم شده پشت سد از دریچه ها با حساب دقیق و به اندازه اى معیّن خارج مى شود، و این سیل مهار شده، سبب آبادى و عمران مى شود. (داستان قوم سبأ نمونه خوب سدّ مهار شده و ویرانگر است).

سوگند! هنگام ارتکاب معصیت هدفم مخالفت و سرپیچى از فرمانت نبود، و هنگامى که آلوده نافرمانى ات شدم نسبت به مکان و مرتبه ات جاهل نبودم، ... ولکن هواى نفسم گناه را در نظرم آراست و شقاوت و بدبختى ام بر انجام آن کمکم کرد».(1)

گناه پیش مى آید، ولى مهم این است که تسویل نفس نباشد، غلبه هوى نباشد، شقاوت و عدم تربیت نباشد.

ص: 30

شده است، نامه اى که به تعبیر این کتاب الهى (لاَ یُغَادِرُ صَغِیرَةً وَلاَکَبِیرَةً)(1) هیچ عمل کوچک و بزرگى را فروگذار نمى کند، مگر این که آن را احصا کرده است.

نامه اعمال همان است که اگر نیکوکار باشید در روز قیامت آن را به دست راستتان مى دهند وگرنه به دست چپ سپرده مى شود. نیکوکاران آن را نورانى و زیبا مى یابند و از دیگران مى خواهند که نامه اعمال آن ها را بخوانند (هَاؤُمُ اقْرَءُوا کِتَابِیَهْ)(2) امّا زشت کاران آن را سیاه و تاریک مى بینند، و لذا آن را پشت سر مى گیرند تا کسى آن را نبیند و آرزو مى کنند که اى کاش نامه اعمالمان را به ما نمى دادند (یَا لَیْتَنِى لَمْ أُوتَ کِتَابِیَهْ).(3)

هرچه هست همه اعمال انسان را ثبت و ضبط مى کند و قابل انکار نیست.(1) به هر حال، طبق روایت مورد بحث، آنچه در بالاى «نامه اعمال» مؤمنان نوشته مى شود «حبّ على بن ابى طالب (علیه السلام)» است. یعنى همه چیز در عشق و علاقه به حضرت امیرالمؤمنین (علیه السلام) جمع است.

شاعر نکته سنج که به این نکته مهم پى برده، در شعر زیباى خود چنین سروده است:

گر منظر افلاک شود منزل تو *** وز کوثر اگر سرشته باشد گل تو

چون مهر على نباشد اندر دل تو *** مسکین تو و سعى هاى بى حاصل تو(1)

ص: 34

آن ها با تفسیر غلط قرآن، و داخل کردن عقاید خود در معارف اسلامى، و تفسیر به رأى و مانند آن، بر نگرانى پیامبر (صلی الله علیه و آله) افزودند.

متأسفانه مسلمانان این هشدار پیامبر (صلی الله علیه و آله) را جدّى نگرفته و به دسته ها و گروه هاى مختلف (هفتاد و چند فرقه) تقسیم شدند.

به ویژه در زمان ما وجود دارد و مسلمانان باید با هوشیارى و فراست و زیرکى مراقب آن باشند.

هم باید بکوشند تا به سلامت از لابه لاى انواع و اقسام گمراهى ها عبور کنند، و هم تمام تلاش خود را به کار گیرند تا در دام شهوات گرفتار نشوند و از آن بگذرند، و هم مراقب غفلت هاى بعد از معرفت باشند تا از آفت هاى آن رهایى یابند.

ص: 38

چندین سال در سینه نگه نداشته، بلکه آن را به دست فراموشى مى سپارند.(1)

حسادت یکى از سرچشمه هاى بغض و عداوت است؛ زیرا هنگامى که شخصى مبتلا به حسادت شود کارشکنى مى کند و این کار، سبب تحریک طرف مقابل شده، و او نیز مقابله به مثل مى کند وچه بسا ادامه این کار سبب درگیرى و خون ریزى شود.

اختصاص به صله رحم ندارد؛ بلکه شامل صله مؤمنین، صله دوستان، صله بستگان و مانند آن نیز مى شود.

پیامبر رحمت (صلی الله علیه و آله) پس از چهار دستور فوق، سفارش به عبودیّت و بندگى مى کند؛ که راز عمل کردن به سفارشات چهارگانه است.

ص: 42

بخواهى، حکومت مى بخشى؛ و از هرکس بخواهى، حکومت را مى گیرى؛ هرکس را بخواهى، عزّت مى دهى؛ و هرکه را بخواهى خوار مى کنى. تمام خوبى ها به دست توست؛ تو بر هر چیزى توانایى».

آرى، کسى که توحید افعالى اش کامل است و وابستگى به غیر خدا ندارد مُلک و قدرت، عزّت و ذلّت و خلاصه کلید تمام خیرات و برکات را به دست خدا مى داند و وام دار هیچ کس نمى شود.

انسان مؤمن ممکن است بهترین پست و مقام را داشته باشد، ولى اسیر آن نمى شود؛ بلکه پست و مقام اسیر اوست. همانند حضرت امیرالمؤمنین على (علیه السلام) که درمورد ارزش حکومت بر مردم در پاسخ ابن عباس فرمود: «وَاللّهِ أَحَبُّ إِلَىَّ مِنْ اَمْرِکُمْ هذا إلّا أنْ اُقِیمَ حَقّاً اَوْ اَدْفَعَ باطِلاً؛ به خدا قسم! ارزش این کفش وصله زده نزد من بیشتر از حکومت بر شماست؛ مگر این که حقّى را اقامه کنم یا باطلى را دفع نمایم».(1)

و لذا براى رسیدن به حکومت و حفظ و نگهدارى آن، آلوده گناه نشد. نه به کسى ظلم کرد، نه مرتکب رشوه خوارى شد و نه دست به معصیت دیگرى زد.

ص: 44

به ارث رسیده است؟ گفت: نه. پرسید: کسى این مبلغ پول را به تو بخشیده؟ جواب داد: نه، پرسید: پول مزرعه اى است که آن را فروخته اى؟ گفت: نه. پرسید: پس چه پولى است؟ گفت: خانه مسکونى ام را فروختم تا بدهى ام را بدهم.

محمّد بن ابى عمیر گفت: از امام صادق (علیه السلام) شنیده ام که لازم نیست بدهکار خانه مسکونى اش را براى اداى دین بفروشد، بنابراین من به این ده هزار درهم دست نمى زنم در حالى که حتى به یک درهم آن هم محتاجم.(1)

خوشا به حال محمّد بن ابى عمیر که بلند طبع و متدیّن بود و حاضر نشد حتّى براى رسیدن به حقّ خودش دیگران در سختى و مشقّت بیفتند.

ما نیز باید با مطالعه سرگذشت این بزرگان عبرت بگیریم و مناعت طبع داشته باشیم.

ص: 46

طبق این روایت ارزشمند مردم دو دسته اند:

نیست و هرکس باید به فراخور حال خود، با دلیل و برهان به آن ها برسد.

ص: 50

بشنود، بالاخره در مسیر عمل قرار مى گیرد، براى شنیدن حکمت نیز مأجور است.

به هر حال شنیدن جمله اى حکمت آمیز، از یک سال عبادت بهتر است، چراکه ممکن است انسان عبادت هاى بى محتوایى انجام دهد که او را از خدا دور مى کند، و چه بسا عبادت هایى که انسان باید از آن توبه نماید!

عالمى مى گفت: «نمى گویم از گناهانتان استغفار کنید، بلکه توصیه مى کنم از عبادت هایتان توبه نمایید».(1) زیرا عبادتى که از روى آگاهى نباشد ظلمت است نه نور، مُبعد من الله است نه مقرب الى الله.

(وَیُعَلِّمُهُمُ الْکِتَابَ وَالْحِکْمَةَ)(1) آمده، یکى از معانى حکمت، آگاهى بر حلال و حرام است.(2)

بنابراین، کسى که احکام الهى را فرا گیرد، شخصى که بر اسرار آفرینش آگاه شود، و فردى که حلال و حرام خدا را بشناسد، کارش از یک سال عبادت ارزشمندتر است.

باشد، چون ممکن است ضریب آن عبادت یک، و ضریب این کلمه حکمت آمیز میلیون باشد. آیا دو رکعت نماز حضرت على (علیه السلام) با دیگران یکسان و برابر است؟

خلاصه این که اسلام دین کیفیّت است نه کمّیت، آیین مغز و باطن است؛ نه پوسته و ظاهر.

ص: 54

بر همین اساس در برخى روایات بر حبّ و بغض در راه خدا تأکید شده است.(1)

سبب جوشش و الفت شود مطلوب مى داند و آنچه را که به کاهش محبّت منتهى گردد، مبغوض مى شمرد.

سلام کردن، احترام گذاشتن، هدیه دادن، دید و بازدید، برخورد خوب، و مانند آن، از نوع اوّل، و غیبت و تهمت و سخن چینى و بدزبانى و ایذاء و آزار و اذیّت و خشونت، و مانند آن، از نوع دوم است.

اگر براى هر صفت 5/2 نمره در نظر بگیریم کسى که واجد تمام این ویژگى ها باشد کامل الایمان است و کسى که برخى از صفات را داشته به همان مقدار امتیاز ایمان دارد. بنابراین با دقّت در این صفات، که شرح مختصر آن ها مى آید، تلاش کنیم صفاتى که نداریم را به دست آوریم و آنچه را که ضعیف است تقویت کنیم.

یکى از نشانه هاى مؤمن، صبور بودن وى در مواجهه و برخورد با بلاهاست. بیمارى ها، زلزله ها، سیل ها، شکست ها، ناکامى ها، و رویدادهاى تلخ و ناگوار براى همه رخ مى دهد، هرچند ممکن است مقدار و نوع آن مختلف باشد. خصلت مؤمن در هنگام نزول بلاها صبر و شکیبایى و پرهیز از جزع و بى تابى است.

و روزى اش مى دهد، و لذا به آن قناعت مى کند. انسان على رغم تلاش و کوشش براى کسب روزى حلال از طریق مشروع، نباید از قناعت غفلت کند. بدین منظور در مسائل مادّى به کسانى که وضع مالى بهترى دارند نگاه نکند، بلکه به فقیرتر از خود چشم بدوزد تا تحمّل زندگى موجود برایش راحت تر باشد.

کار شایسته اى نمى باشد. گاه جمعى از دوستان به سفر مى روند و در سفر، برخى بسیار زحمت مى کشند، امّا عدّه اى دست به سیاه وسفید نمى زنند، این کار صحیحى نیست و با روح ایمان سازگارى ندارد.

پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله) در یکى از سفرها که جمعى از اصحاب همراهش بودند، به منظور تهیّه غذا دستور ذبح گوسفندى را دادند. هرکس انجام کارى را برعهده گرفت. پیامبر (صلی الله علیه و آله) فرمودند: جمع کردن هیزم ها برعهده من. اصحاب عرض کردند: اجازه دهید ما همه کارها را انجام دهیم. رسول خدا (صلی الله علیه و آله) فرمود: خداوند دوست ندارد کسى سنگینى کار خود را بر دوش دیگران بیندازد».(1)

ص: 64

و علامت ها و نشانه هاى آن وارد شده(1) که خود بحث مفصّلى دارد، و اگر روایات آن جمع آورى گردد کتاب جذّابى خواهد شد.

طبق این روایت، حضرت رسول (صلی الله علیه و آله) فرمودند: سه صفت در هرکس باشد مؤمن حقیقى است:

دشمن. جمله زیباى «اِنِّی سِلْمٌ لِمَنْ سَالَمَکُمْ، وَحَرْبٌ لِمَنْ حَارَبَکُمْ، مُوَالٍ لِمَنْ وَالاکُمْ، وَعَدُو لِمَنْ عَادَاکُمْ» که در زیارت عاشورا(1) و برخى دیگر از زیارات(2) تکرار شده، پیام آور همین مطلب است. البتّه رسیدن به این مرحله و به دست آوردن این سه ویژگى و چشیدن طعم ایمان کار ساده اى نیست.

حضرت پرسید: مرا بیشتر دوست دارى یا خدا را؟ عرض کرد : الله، الله، اى رسول خدا! تو را هم به خاطر این که پیامبر خدا هستى دوست دارم!

سپس پیامبر (صلی الله علیه و آله) فرمود: این گونه باشید.(1)

ص: 69

ص: 70

حدیث سلسلة الذهب(1) اشاره به همین مطلب دارد (وَمَنْ دَخَلَ حِصْنِى أَمِنَ مِنْ عَذَابِى)(2) آن زمان که مردم در نیشابور اطراف حضرت رضا (علیه السلام) حلقه زده بودند، و یک موقعیت کاملاً ممتاز به دست آمده بود، امام (علیه السلام) باید مهم ترین و سرنوشت سازترین مطالب را بیان کند، که جمله فوق را فرمود. جمله اى که گفتنش آسان است، امّا در درونش، معناى وسیعى نهفته است. به توضیح زیر توجّه بفرمایید:

به شمار مى رود! مثلاً اگر به پول علاقه زیاد دارد به گونه اى که باعث گناه شود و آن را بر محبّت خداوند مقدّم بدارد، این کار، نوعى شرک محسوب مى شود.

و بگوید: شما که مرا مى پرستید چرا «وحده لاشریک له» مى گویید؟

آیا صبح و شام تسلیم حسادت، غضب، کفر، سوءظن و هوى و هوس بودن بت پرستى نیست؟!

آیه شریفه (وَمَا یُؤْمِنُ أَکْثَرُهُمْ بِاللهِ إِلاَّ وَهُمْ مُّشْرِکُونَ)(1) نیز اشاره به ابعاد گسترده شرک دارد. در آن روایت عجیب نیز مى خوانیم که حضرت فرمود: شرک (و ریا) در اعمال انسان مخفى تر از جاى پاى مورچه سیاه است که در شب ظلمانى بر سنگ سخت حرکت مى کند».(2)

دیگر گرفتار خطا و گناه مى شود؛ به ویژه که گناهان زبان فراوان است.

برخى از علماى اخلاق آن ها را تا 20 گناه شمارش کرده اند(1)؛ ولى بررسى هایى که ما کردیم معلوم شد حداقل سى گناه کبیره با زبان انجام مى شود.(2) انسان هنگامى که زیاد حرف بزند پرهیز از این همه گناه برایش مشکل است؛ غیبت، دروغ، تهمت، ناشکرى، اشاعه فحشا، قول بغیر علم، هتک مؤمن، ایذاء و آزار مؤمن، شایعه ساز و شایعه پراکنى و مانند آن از گناهان زبان است.

و روشن است که یکى از آثار شوم گناه در این دنیا، قساوت قلب و سنگدلى است.

خداوند متعال در آیه 76 سوره بقره، پس از بیان داستان معروف گاو بنى اسرائیل مى فرماید: (ثُمَّ قَسَتْ قُلُوبُکُمْ مِنْ بَعْدِ ذَلِکَ فَهِىَ کَالْحِجَارَةِ أَوْ أَشَدُّ قَسْوَةً)؛ «سپس قلب هاى شما را قساوت فراگرفت و قلب هاى شما مانند سنگ و بلکه سخت تر از سنگ شد». دلیل آن این بود: [اِنَّ مِنَ الْحِجارَةِ لَما یَتَفَجَّرُ مِنْهُ الْأَنْهارُ...] سنگ این خاصیت را دارد که گاهى مى شکافد و چشمه اى از آن مى جوشد، و گاه

ص: 76

هرچند نمى شکافد، ولى قطراتى از آن تراوش مى کند و آن قطرات، انسان تشنه اى و گاه پرنده یا گیاهى را سیراب مى کند.

و گاه از خشیت خداوند از بالاى کوه سقوط مى کند؛ امّا قلب سخت و سنگین انسان قسیّ القلب و سنگدل نه منبع جوشان علم و دانش است، و نه چیزى از آن تراوش مى کند، و نه خشیت و تواضعى دارد.

2. معاملات؛ که شامل هرگونه رابطه اى بین انسان ها با یکدیگر مى شود.

3. سیاسات؛ که به رابطه انسان ها با حکومت و بالعکس مى پردازد.

تمام دستورات دینى، در هر سه بخش، علاوه بر جنبه آخرتى آن، ضامن سعادت انسان در دنیا نیز مى باشد.

دیده مى شود. در برخى از روایات رعایت امانت آن قدر مهم شمرده شده که مایه آبادانى، و خیانت در آن، عامل خرابى و ویرانى معرّفى شده است.(1)

در مورد ثمرات و فواید امانت دارى، و مضرّات و بدى هاى خیانت، مطالب مختلفى در روایات دیده مى شود(2) که یک نمونه آن، روایت مورد بحث است: «امانت باعث غنا و بى نیازى، و خیانت پیام آور فقر و تنگدستى است».

بانک هاى دولتى هر کشورى معمولاً از مطمئن ترین مکان هایى هستند که مردم سرمایه هاى خود را به آن ها مى سپارند. راستى چرا مردم این همه پول را، که با زحمات فراوان و طاقت فرسا به دست آورده اند، به بانک ها مى سپارند؟ دلیل آن روشن است؛ چون آن ها امین مردم هستند و خیانت نمى کنند.

در اهمّیت امانت دارى همین بس که پیامبر اسلام (صلی الله علیه و آله) در میان صفات و ویژگى هاى فراوان، به «محمّد امین»(3) مشهور شد.

ص: 81

نتیجه این که رعایت امانت و دورى از خیانت ازجمله سفارشات مهم اسلام به مسلمانان است که حتّى در مورد امانت هاى غیر مسلمانان(1) مطلوب است، و نه تنها در جهان آخرت، که در دنیا نیز آثار و برکاتى دارد.

ص: 82

انسانى وسایل و اسباب رسیدن به خیر آماده باشد او سعادتمند و داراى توفیق است. همان گونه که شقاوت و عدم توفیق، به «اجتماع موانع الخیر» تفسیر شده است.(1)

خلاصه این که اگر مسیر تکامل انسان هموار و بدون مانع باشد و تمام شرایط حرکت به سوى کمال مهیّا باشد چنین انسانى سعادتمند است.

سعادت، طبق آنچه در این روایت شریف آمده، فرزند صالح و شایسته است.

شخصیت انسان متأثّر از یک مثلّث سه ضلعى است؛ یک ضلع آن وراثت است که به صورت غیر اختیارى از پدر و مادر به فرزند منتقل مى شود. ضلع دیگر آن خانواده مى باشد، و ضلع سوم، که در شخصیت انسان تأثیر بسزایى دارد، محیط و جامعه است.

مجموعه این سه عامل است که شخصیّت انسان را مى سازد.

اگر بخواهیم فرزند صالح و شایسته اى داشته باشیم باید در هر سه جهت کار و تلاش کنیم.

سؤال: کار و تلاش در بعد «خانواده» و «محیط اجتماع» قابل قبول و امکان پذیر است؛ امّا در بعد وراثت چه کارى مى توان کرد، تا صفات منفى حاصل از وراثت از بین برود؟

جواب: اگر ما به دستورهاى اسلام، که جهت سعادت فرزندان حتّى قبل از انعقاد نطفه آن ها توصیه شده، عمل کنیم، به یقین جلوى این گونه صفات را هم مى توان گرفت. به عنوان نمونه در روایتى از رسول خدا (صلی الله علیه و آله) در مورد انتخاب همسر مى خوانیم: «اخْتَارُوا لِنُطَفِکُمْ؛ مادران خوب و مناسبى براى فرزندان آینده خود انتخاب کنید».(1)

همسرانى انتخاب کنید که مادران شایسته اى براى فرزندان شما باشند.

ص: 85

بنابراین، با دقّت در انتخاب همسر مى توان بر روى بعد وراثت هم درمورد شخصیت فرزند کار کرد.

و روایات دیگر و دستورات و معارف دینى استفاده مى شود که بسیارى از فضایل اخلاقى ریشه در توحید افعالى دارد و خلاصه و چکیده توحید افعالى این است که «باور کنیم مبدأ هر چیزى خداست».

این مطلب به شکل دیگر در قرآن مجید نیز آمده است، آن جا که مى فرماید: (یَا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا إِنْ تَنصُرُوا اللهَ یَنصُرْکُمْ وَیُثَبِّتْ أَقْدَامَکُمْ)؛ «اى کسانى که ایمان آورده اید!، اگر (آیین) خدا را یارى کنید، (خداوند) شما را یارى مى کند و گام هایتان را استوار مى دارد».(1)

و یا در آیه 160 سوره آل عمران مى خوانیم: (إِنْ یَنْصُرْکُمُ اللهُ فَلاَغَالِبَ لَکُمْ وَإِنْ یَخْذُلْکُمْ فَمَنْ ذَا الَّذِى یَنْصُرُکُمْ مِّن بَعْدِهِ وَعَلَى اللهِ فَلْیَتَوَکَّلِ الْمُؤْمِنُونَ)؛ «اگر خداوند شما را یارى کند، هیچ کس بر شما غلبه نخواهد کرد؛ و اگر دست از یارى شما بردارد، کیست که بعد از او، شما را یارى کند؟! و مؤمنان باید تنها بر خداوند توکّل کنند».

شکر نعمت دهنده از مخلوقین را به جا نیاورد، شکر خداى عزوجل را به جا نیاورده است»(1) چه مى شود؟

جواب: معناى سخن پیامبر (صلی الله علیه و آله) نفى تشکّر از مخلوق نیست؛ بلکه معناى آن این است که ولّى نعمت اصلى خداست و مخلوقات تنها واسطه هستند و واسطه ها نباید شما را از منبع اصلى فیض غافل کنند. در غیر این صورت مَثَل بنده خدا، مَثَل میهمانى مى شود که صاحب خانه را فراموش کرده و فقط از خدمه صاحب خانه تشکر مى کند!

نیست. و گاه به مردم دروغ مى گوید و گاه به خود، که تمام اقسام آن حرام و گناه کبیره محسوب مى شود.

ص: 94

به نگهدارى از والدین خویش نبودند و قصد داشتند آن ها را به خانه سالمندان بفرستند و اجازه صرف وجوهات شرعیه خویش را براى این منظور مى خواستند!!

مى گفت: روزى به اتّفاق راننده به جایى مى رفتیم. پشت چراغ قرمز توقف کردیم. راننده از دور با راننده دیگرى، که او هم پشت چراغ قرمز ایستاده بود، احوال پرسى کرد. پرسیدم: کیست؟ گفت: پسرم. شنیدم ازدواج کرده! مى گویند فرزندى هم دارد!

مرگ عاطفه ها براى جامعه خطرناک است و سبب جنایات و مشکلاتى مى شود، همان گونه که نمونه هاى متعدّد آن را از رسانه هاى مختلف مى شنویم.

رمضان مراقبت از زبان است، چراکه اصلاح زبان گام اوّل خودسازى و سیر و سلوک الى الله محسوب مى شود. اگر زبان اصلاح نشود هیچ چیز اصلاح نمى شود. مهم ترین ابزار قرب الى الله زبان است، همان گونه که مهم ترین وسیله براى اغوائات شیطانى است. درضمن، امورى که کار زبان را انجام مى دهد حکم زبان بر آن جارى مى شود؛ مانند قلم نویسندگان.

و مهربان شدى! و اگر خشن و سنگدل بودى، از اطراف تو پراکنده مى شدند».(1)

طبق این آیه شریفه یکى از دلایل جذب سریع مردم به پیامبر اسلام (صلی الله علیه و آله) و این دین مقدّس، اخلاق خوش آن حضرت بود و بدون شک اگر خشونت جایگزین این محبّت مى شد مردم از اطرافش پراکنده مى شدند.

تأثیر این صفت پیامبر (صلی الله علیه و آله) در جذب مردم به اسلام آن قدر زیاد بود که گاهى از آن به معجزه اخلاقى آن حضرت تعبیر مى شود. ایشان حتّى در مقابل برخى از دشمنان ملاطفت نشان مى داد و این سبب مى شد که دشمن تبدیل به دوست شود. قرآن مجید مى فرماید: (اِدْفَعْ بِالَّتِى هِىَ أَحْسَنُ)؛ «بدى را با نیکى دفع کن».(2) که دشمن دیروز تبدیل به دوست امروز مى شود (کَأَنَّهُ وَلِىٌّ حَمِیمٌ).(3)

از سوى دیگر تمام سوره هاى قرآن جز سوره توبه با «بسم الله الرّحمن الرّحیم» که پیام آور مهربانى و لطافت است، آغاز شده است. علاوه بر این که مسلمانان هر روز حداقل 10 بار این جمله را در نمازهاى خود تکرار مى کنند. همان گونه که جمله «الرحمن الرحیم» را نیز ده بار تکرار مى نمایند.

ص: 102

وقتى بخشش و مهربانى و عطوفت از صفات خداست، بندگان او نیز باید پرتوى از این اسما و صفات را داشته باشند. زندگانى حضرات معصومین (علیهم السلام) نیز نشان مى دهد که آن بزرگواران کانون محبّت و عاطفه بوده اند. در این جا توجّه به دو نکته لازم است.

مجید از پیامبرش حضرت اسماعیل به (صادِقُ الْوَعْدِ)(1) تعبیر کرده است.

در مورد آن حضرت در تواریخ چنین مى خوانیم:

«به شخصى قول داد که تا زمان بازگشت او در مکان معیّنى منتظرش بماند. به همین دلیل مدّت طولانى در آن مکان در انتظار بازگشت آن شخص ماند و حاضر نشد از وعده اش تخلّف کند».(2)

امام صادق (علیه السلام) فرمودند: «اگر شمشیر ابن ملجم نیز به عنوان امانت به من سپرده شود بازمى گردانم».(1)

در ضمن، امانت یک مفهوم خاصّى دارد که همان امانت مالى است، و یک مفهوم عامى دارد که شامل هر چیزى مى شود که به انسان سپرده شده و روزى باید بازگردانده شود. طبق معناى دوم، دین، انقلاب، فرزندان، اسرار مردم، جوانى، نشاط و مانند آن امانت اند.

یکى از مسائلى که در طول تاریخ مشکل آفرین بوده، شهوات و بى عفّتى ها بوده است.

برخى معتقدند که هر پرونده جنایى اى را در طول تاریخ مطالعه کنیم، ردّ پاى زن آلوده اى را در آن خواهیم یافت! در جنایاتى که بر ائمّه (علیهم السلام) وارد شده، این مطلب کاملاً مشهود و ملموس است.

ص: 110

بنابراین، همان گونه که پدران و مادران بر فرزندان خویش حق حیات دارند(1) و رعایت نکردن حقوق آن ها، در همین دنیا اثر وضعى دارد و دامن گیر انسان مى شود، فرزندان نیز حقوقى بر والدین خویش دارند.

بدرفتارى، بدخویى، تنگ گرفتن و سخت گرفتن است و «وادى عقیق» را از این جهت عقیق گفته اند که درّه تنگى مى باشد.

«انگشتر عقیق» را نیز به این علت عقیق مى گویند که سنگ محکمى است و در هنگام تراشیدن از خود مقاومت نشان مى دهد.

بنابراین، این که گفته مى شود: «فلان فرزند عاق والدین است» منظوراین است که بدرفتارى کرده، و از پدر و مادرش اطاعت نمى کند.

که پدر و مادر تمام سعى و تلاش خویش را به کار مى گیرند تا آسایش جسمانى فرزندان خویش را تأمین کنند، باید تمام توان خود را براى تربیت روح و روان آن ها نیز بسیج نمایند.

روز قیامت عدّه اى از والدین سر راه فرزندان خویش را گرفته واز آن ها به دلیل ادا نکردن حقوقشان شکایت مى کنند. همان گونه که برخى از فرزندان نیز دامن پدر و مادرانشان را گرفته و از عدم رعایت حقوقشان گله کرده و مى گویند: خدایا! اگر ما منحرف شده و صحیح تربیت نشده ایم، والدین ما کوتاهى کرده اند! درحقیقت چنین والدینى عاق فرزندانشان شده اند.

سخنانشان، و غیبت هاى ناگهانى آن ها باشیم، و مهم تر این که مراقب رفتار خویش باشیم، چراکه رفتار ما اثر بیشترى در تربیت آن ها دارد.

ص: 114

آورده، در حدیثى مى خوانیم: «خَرَجَ مِنْ ذُنُوبِهِ کَیَوْمٍ وَلَدَتْهُ اُمُّهُ».(1)

اگر این روایت را در کنار روایت بالا بگذاریم نتیجه مى گیریم که پرستارى از یک بیمار مساوى با انجام حج و زیارت خانه خداست.

یَسْتَغْفِرُونَ لَهُ حَتّى یَرْجِعَ اِلى مَنْزِلِه؛ کسى که به عیادت مریضى مى رود هفتاد هزار فرشته، در حالى که برایش استغفار مى کنند، تا زمانى که به منزلش برمى گردد او را مشایعت و همراهى مى کنند».(1)

ص: 117

ص: 118

خداوند متعال مى فرماید: (لَقَدْ کَانَ لِسَبَإٍ فِى مَسْکَنِهِمْ آیَةٌ جَنَّتَانِ عَنْ یَمِینٍ وَشِمَالٍ کُلُوا مِنْ رِّزْقِ رَبِّکُمْ وَاشْکُرُوا لَهُ بَلْدَةٌ طَیِّبَةٌ وَرَبٌّ غَفُورٌ* فَأَعْرَضُوا فَأَرْسَلْنَا عَلَیْهِمْ سَیْلَ الْعَرِمِ وَبَدَّلْنَاهُمْ بِجَنَّتَیْهِمْ جَنَّتَیْنِ ذَوَاتَى أُکُلٍ خَمْطٍ وَأَثْلٍ وَشَىْءٍ مِّنْ سِدْرٍ قَلِیلٍ * ذَلِکَ جَزَیْنَاهُمْ بِمَا کَفَرُوا وَهَلْ نُجَازِى إِلاَّ الْکَفُورَ * وَجَعَلْنَا بَیْنَهُمْ وَبَیْنَ الْقُرَى الَّتِى بَارَکْنَا فِیهَا قُرىً ظَاهِرَةً وَقَدَّرْنَا فِیهَا السَّیْرَ سِیرُوا فِیهَا لَیَالِىَ وَأَیَّامآ آمِنِینَ * فَقَالُوا رَبَّنَا بَاعِدْ بَیْنَ أَسْفَارِنَا وَظَلَمُوا أَنفُسَهُمْ فَجَعَلْنَاهُمْ أَحَادِیثَ وَمَزَّقْنَاهُمْ کُلَّ مُمَزَّقٍ إِنَّ فِى ذَلِکَ لاَیَاتٍ لِّکُلِّ صَبَّارٍ شَکُورٍ)؛ «براى قوم «سبأ» در محلّ سکونتشان نشانه اى (از قدرت الهى) بود؛ و دو باغ (بزرگ با میوه هاى فراوان) از راست وچپ (رودخانه عظیم؛ و به آن ها گفتیم:) از روزى پروردگارتان بخورید و شکر او را به جا آورید؛ شهرى است پاک و پاکیزه، وپروردگارى آمرزنده (و مهربان). امّا آن ها (از خدا) روى گردان شدند، و ما سیل ویرانگر را بر آنان فرستادیم، و دو باغ (پربرکت)شان را به دو باغ (بى ارزش) با میوه هاى تلخ و درختان «شوره گز» و اندکى درخت سدر مبدّل ساختیم. این کیفر را به خاطر کفرانشان به آن ها دادیم؛ و آیا ما کسى جز افراد کفران کننده را مجازات مى کنیم؟! و میان آن ها و شهرهایى که برکت داده بودیم، آبادى هاى آشکارى (بر سر راهشان) قرار دادیم؛ و سفر در میان آن ها را به طور متناسب (با فاصله نزدیک) مقرّر داشتیم؛ (و به آنان گفتیم:) شب ها و روزها در این آبادى ها با ایمنى سفر کنید. ولى

ص: 121

گفتند: «پروردگارا! میان سفرهاى ما دورى بیفکن» (تا بینوایان نتوانند با اغنیا سفر کنند. و این گونه) به خویشتن ستم کردند؛ و ما آنان را داستان هایى (براى عبرت دیگران) قرار دادیم و جمعیّتشان را به طور کامل متلاشى ساختیم؛ در این ماجرا، نشانه هاى عبرتى براى هر صبور شکرگزار است».

تأمّل و دقّت در این داستان عجیب، براى قدرشناسى نعمت هاى الهى لازم است.

ص: 122

مى افتد، و گروهى از مردم با صورت در آتش مى افتند، و آن ها کسانى هستند که زبانشان در اختیار نفسشان بوده است.

ص: 126

تحصیل آن زحمت و کوشش است، تنها با توسّل و دعا حاصل نمى شود؛ بلکه باید براى تحصیل آن تلاش پیگیرى کرد و زحمت خستگى ناپذیر کشید و این یک سنّت الهى است.(1)

خود حضرت سلیمان (علیه السلام) فرموده (عُلِّمْنَا مَنطِقَ الطَّیْرِ)(1) و یا آنچه در مورد علم تعبیر خواب به حضرت یوسف (علیه السلام) تعلیم شد(2)، اشاره کرد.

این شاخه از علم قابل فراگیرى از استاد نیست؛ بلکه با الهام قلبى به قلب انسان تابیده مى شود. قلبى که صاف و پاک و مرکز نور خدا و تقواست.

ص: 130

است که حضرت رسول اکرم (صلی الله علیه و آله) در جنگ خندق در شأن حضرت على (علیه السلام) فرمود:

«لَضَرْبَةُ عَلِیٍ خَیْرٌ مِنْ عِبَادَةِ الثَّقَلَیْنِ؛ ضربت شمشیر على (در جنگ خندق) از عبادت جنّ و انس ارزشمندتر است».(1)

مرد باایمانى همچون على (علیه السلام) در جنگ احزاب وارد میدان مى شود و در یک لحظه ضربه اى بر عمرو بن عبدود، قهرمان نامى عرب و دشمن سرسخت اسلام وارد مى کند. اصل این کار از نظر فیزیکى محدود و کوتاه مدّت بود، امّا اثرش نامحدود و به پهناى تمام جهان تا قیام قیامت! چراکه واژه «الثقلین» در کلام پیامبر (صلی الله علیه و آله) مقیّد به زمان و مکان خاصى نشده و شامل تمام زمان ها و مکان ها مى شود. طبق این حدیث، ارزش عبادت یک انسان بالاتر از تمام جهانیان مى شود! واقعاً ایمان غوغا مى کند.

بنابراین، باید به نقش ایمان در سرنوشت انسان توجّه کرد و هر روز به درجه اى تازه از درجات ایمان اندیشید. همان گونه که یقین درجاتى به نام «علم الیقین، عین الیقین و حق الیقین»(1) دارد ایمان نیز درجاتى دارد، بلکه درجات ایمان بیش از درجات یقین است.

چند نکته در مورد این حدیث قابل دقّت و توجّه است:

انسان ها، همگى مشمول قانون مرگ شده و هیچ کس مستثنا نگشته است و او نیز سرانجام باید بمیرد.

ص: 138

صورتى که جاهل باشد تعلیمش دهد، و اگر غافل باشد آگاهش کند، و اگر ضعیف و ناتوان است از او و آبرویش دفاع کند».

اسلامى ایران را قبول ندارند، چون در تضادّ با منافع استعمارى آن هاست. اما حکومت ظالمانه و مستبدّانه پادشاهى عربستان را که هیچ بویى از دموکراسى و دخالت آراء مردم نبرده قبول دارند؛ چون حافظ منافع نامشروع آن هاست! بیچاره کسانى که آلت دست این استعمارگران مى شوند، زیرا تا زمانى که به آن ها نیاز دارند از آن ها استفاده مى کنند و زمانى که بلااستفاده شدند رهایشان مى سازند.

اگر ما مسائل اجتماعى اسلام را پررنگ عرضه کنیم و به مردم نشان دهیم و خود نیز عامل باشیم، جاذبه اسلام بیشتر مى شود. نکته آخر این که: چقدر زیباست که مدیران و مسئولان، منطق «امشاهم فى ارضه بالنصیحة لخلقه» را در استخدام هاى خود لحاظ کنند وکسانى را به کار گیرند که بیش از همه خیرخواه مردم هستند.

ص: 141

ص: 142

توبه(1)، با رحمت خداوند آغاز شده است؛ رحمتى که اختصاص به مسلمانان ندارد».

این نکته را به آن ها یادآورى مى کنیم که مسلمانان در هر نماز حداقل دوازده بار خداوند را به رحمت و مهربانى یاد کرده، و بدین وسیله رحمت و مهربانى را تمرین مى کنند.

تا آن ها بفهمند که اسلام، آنچه وهّابى ها و غربى ها معرّفى مى کنند نیست؛ بلکه دینى سراسر رأفت و مهربانى و عطوفت است و با خشونت و تندى میانه اى ندارد.

با روى گشاده و مانند آن، که ممکن است غیر مسلمانى را مسلمان کند.(1)

2. همدردى با مردم در سختى ها و مشکلاتشان که گاه معجزه کرده و در آن ها انقلابى ایجاد مى کند، که نمونه هاى فراوانى دارد.(2)

ص: 146

مطلب از آیه شریفه 155 سوره بقره استفاده مى شود:

(وَلَنَبْلُوَنَّکُمْ بِشَىْءٍ مِنَ الْخَوْفِ وَالْجُوعِ وَنَقْصٍ مِنْ الْأَمْوَالِ وَالْأَنفُسِ وَالثَّمَرَاتِ وَبَشِّرِ الصَّابِرِینَ)؛ «به یقین همه شما را با امورى همچون ترس، گرسنگى و کاهش در مال ها و جان ها و میوه ها آزمایش مى کنیم و بشارت به صابران».

چراکه در شرایط عادى باطن انسان ها آشکار نمى شود، امّا هنگام بلاها و حوادث آشکار مى گردد.

آیه شریفه 94 سوره اعراف شاهد دیگرى بر این مطلب است، مى فرماید: (وَمَا أَرْسَلْنَا فِى قَرْیَةٍ مِّنْ نَّبِىٍّ إِلاَّ أَخَذْنَا أَهْلَهَا بِالْبَأْسَاءِ وَالضَّرَّاءِ لَعَلَّهُمْ یَضَّرَّعُونَ)؛ «و ما در هیچ شهر و آبادى پیامبر نفرستادیم مگر این که اهل آن را به سختى ها و رنج ها گرفتار ساختیم؛ شاید (به خود آیند، و به سوى خدا) بازگردند و تضرّع کنند».

خلاصه این که برخى عذاب ها و بلاها نعمت است، چون سبب مى شود مردم بیدار شده و گوش شنوا پیدا کنند و حرف پیامبران را شنیده و به آن عمل نمایند.

به فاسقان و انسان هاى پست و رذل و گنهکار بها دهند و آن ها را امیر و رهبر خود کنند. در چنین وضعیّتى مردم باید منتظر بلا باشند.

امام صادق (علیه السلام)، که راوى روایت فوق از رسول خدا (صلی الله علیه و آله) است، پس از تمام شدن کلام آن حضرت، در تفسیر «جائزة الرب» فرمود : «فَازُوا وَاللَّهِ بِجَوَائِزَ لَیْسَتْ کَجَوَائِزِ الْعِبَادِ؛ به خدا قسم! روزه داران به جوایزى دست پیدا مى کنند که مانند جوایزى که بندگان خدا به یکدیگر مى دهند نیست».(1)

در دعاها مى خوانیم: «اَللّهُمَّ عامِلْنا بِفَضْلِکَ وَلاتُعامِلْنا بِعَدْلِکَ؛ اى معبود من! با ما به فضل و کرم و بزرگوارى ات عمل کن، نه با عدالتت».(1)

درمقابل، افرادى را در تاریخ سراغ داریم که عابد و نیک نام و مستجاب الدعوه بودند؛ ولى عاقبت به شر شدند و با بدنامى از دنیا رفتند. از خداوند متعال درخواست کنیم که جایزه ما را عاقبت به خیرى و ایمان و یقین و آرامش و فرزندان صالح و سلامتى وامنیّت قرار دهد! آمین یا ربّ العالمین.

ص: 154

متأسّفانه شنیده شده در بعضى از هتل هاى تهران، هجده نوع غذا تهیّه مى کنند! که قطعاً کار زشت و حرامى است.

چندى قبل خبر از بستنى هاى طلایى (حاوى مقدارى طلا) در برج میلاد به گوش رسید که از صفات شرار امّت رسول الله (صلی الله علیه و آله) محسوب مى شود. در حالى که مى توان با یکى دو نوع غذاى ساده و مناسب و آبرومند، مجالس را برگزار کرد و آلوده اسراف و تبذیر(1) نشد. حضرت ابراهیم (علیه السلام) براى میهمانانش گوساله بریان مى آورد(2) ولى اضافه آن را اسراف نمى کرد، بلکه در اختیار کارگران و کارمندانش قرار مى داد تا استفاده کنند.

ص: 156

ص: 158

معصومان (علیهم السلام)(1) زیاد تکرار شده است، و این مطلب حکایت از عظمت و اهمیّت فراوان «ایمان» و «اسلام» و «هجرت» دارد. به عنوان مثال درمورد مؤمن در روایات تعابیر عجیبى به چشم مى خورد که به چند نمونه آن اشاره مى شود:

1. حضرت صادق (علیه السلام) فرمود: «اِنَّ اللَّهَ خَلَقَ الْمُؤْمِنَ مِنْ نُورِهِ؛ خداوند انسان مؤمن را از نور خود آفرید».(2)

2. یکى از معصومین (علیه السلام) فرمود: «قَلْبُ الْمُؤْمِنِ عَرْشُ الرَّحْمَنِ؛ قلب مؤمن عرش خداست».(3)

3. حضرت رسول (صلی الله علیه و آله) فرمود: «الْمُؤْمِنُ یَنْظُرُ بِنُورِ اللَّهِ؛ مؤمن با استفاده از نور خدا به حقایق مى نگرد».(4)

درمورد دو واژه دیگر نیز تعبیرات مهمّى وجود دارد؛ که جهت رعایت اختصار از ذکر آن ها صرف نظر شد.

در حدیث مورد بحث، پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله) سه تفسیر براى این سه کلمه بیان کرده است. درحقیقت آن حضرت این واژگان را از

ص: 160

جنبه عملى تفسیر کرده، وگرنه از نظر اعتقادى تفسیر آن روشن است.

این نوع هجرت معنا نداشت. اکنون نیز اگر مسلمانى در منطقه اى باشد که نتواند وظایف شرعى اش را انجام دهد باید هجرت کند.

امّا پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله) در این حدیث شریف به جنبه دیگرى از هجرت، که درحقیقت یک هجرت معنوى است، نظر کرده و فرموده است: «مهاجر واقعى کسى است که از گناهان هجرت کند» چنین هجرتى اختصاص به مسلمانان خاص و منطقه ویژه اى ندارد، بلکه درباره همه مردم در هر زمان و مکانى امکان پذیر است.

بنابراین همگان باید از معاصى و گناهان صرف نظر و قطع علاقه کنند و به سراغ آن ها نروند.

ص: 162

جهنم(1)، وسیله اى براى رسیدن به تقوا(2) و عبادتى خاص خداوند است که خود مستقیماً پاداشش را مى دهد.(3) آرى، اهمیت این دو عبادت بسیار زیاد است و طبیعتاً مکلّف هر مقدار بیشتر انجام دهد در درجه بالاترى قرار مى گیرد، اما رسول خدا (صلی الله علیه و آله) نماز و روزه زیاد را (به تنهایى) مایه مباهات نمى داند، لذا مى فرماید: «ببینید عقلش چگونه است؟».

عبادات نیز ظاهرى دارد و باطنى؛ جمعى فقط به ظاهر عبادات قناعت مى کنند و از باطن آن غافل اند که نه تنها سودى به حالشان ندارد بلکه گاه نتیجه معکوس مى دهد؛ چون نمازها و روزه هاى زیاد، اگر همراه با تعقّل و تفکّر نباشد سبب غرور عابد و صائم مى گردد و غرور باعث مى شود که او براى خود حساب ویژه اى باز کند و بین خود و دیگران فاصله بیندازد؛ چراکه چنین افرادى به ظاهر و پوسته عبادت چسبیده اند.

اما عدّه اى که به باطن نماز نیز توجّه دارند و به کوچکى خود از یک سو و بزرگى پروردگار ازسوى دیگر مى اندیشند، خضوع و تسلیم و ذلّت در برابر پروردگار، محصول درخت نماز و روزه شان خواهد بود. خویشتن را ناقص و عباداتشان را ناچیز و آن را در کنار لطف و کرم خدا هیچ مى انگارند و این سبب تواضع آن ها مى شود.

تکفیر مى کردند! مرحوم محدث قمى داستان هاى عجیب وحیرت آورى ازاین ظاهربینان فاقد اندیشه و تفکّر نقل کرده است.

وى مى نویسد: عده اى از خوارج از جایى عبور مى کردند. یکى از آنان دانه خرمایى را روى زمین دید، آن را برداشت و خورد، بقیه به او اعتراض کردند که چرا مال مردم را بدون اجازه صاحبش خوردى! ناگهان «عبدالله بن خبّاب» در حالى که قرآنى در گردن داشت به همراه همسر حامله اش با آن ها مواجه شد. خوارج مى دانستند که او شیعه على (علیه السلام) است. به او گفتند: «قرآنى که همراه دارى به ما دستور مى دهد تو را بکشیم». سپس او را همچون گوسفند دربرابر زن و فرزندش سر بریدند!(1) این ها کسانى هستند که عقل ندارند، لذا پیامبر گرامى اسلام (صلی الله علیه و آله) فرمود: «به نماز و روزه وتلاوت قرآن آن ها توجّهى مکن».

مرحوم علّامه مجلسى؛ نیز داستان عجیبى درمورد آن ها نقل مى کند: «در مسیر راه خود به دو نفر برخوردند که یکى مسیحى ودیگرى مسلمان و شیعه على (علیه السلام) بود. به مسیحى گفتند: تو جزء کفار اهل ذمّه هستى و خونت همچون مال و آبرویت محترم است، مى توانى بروى. اما آن فرد مسلمان را به جرم پیروى از حضرت على (علیه السلام) گردن زدند!».(2)

ص: 166

خوارج عصر و زمان ما نیز که همان وهّابى هاى تکفیرى اند چنین هستند. آن ها کمربند انفجارى به خود مى بندند و در میان جمعى از شیعیان على (علیه السلام) آن را منفجر کرده، عده اى را شهید وزخمى مى کنند! این ها عقل ندارند و به باطن عبادات و مضامین نماز نمى اندیشند. (الرَّحْمَنِ الرَّحِیمِ) را در نماز تکرار مى کنند و با این تعبیر، خداوند را به رحمانیّت و رحیمیّت مى ستایند، اما خود بسیار بى رحم و خشن و سنگدل هستند.

از آنچه گفته شد روشن گردید که کسانى که عقل کافى ندارند هرچه کمتر عبادت کنند برایشان بهتر است، زیرا تکبّر و خودبرتربینى کمترى در آن ها به وجود مى آید.

در مورد عذاب قوم لوط (علیه السلام) کرد تا شاید عذاب الهى را از آن ها برطرف کند».(1) آن هم جمعیتى که آلوده به بدترین گناهان بودند. اما فرشتگان گفتند: «این مأموریّت قطعى است و ما نمى توانیم سرپیچى کنیم».(2)

آن پیامبر الهى آن قدر مهربان، رحیم و پرعاطفه، و این ظاهربینان غافل از حقیقت دین، این قدر خشن، قسى القلب و بى رحم! دلیلش این است که اهل اندیشیدن نیستند. نتیجه این که هرچه عبادت وعلم و دانایى بیشتر مى شود باید تواضع انسان فزون تر گردد و عبادتى که باعث غرور و تکبر انسان شود، عبادت و خداپرستى نیست، بلکه خودپرستى است.

روایات، ریا از جاى پاى مورچه سیاه در شب تاریک و ظلمانى بر روى سنگ سخت مخفى تر است (اِنَّ الشِّرْکَ أَخْفَى مِنْ دَبِیبِ النَّمْلِ عَلَى صَفَاةٍ سَوْدَاءَ فِی لَیْلَةٍ ظَلْمَاء).(1) آرى، اگر عقل ناقص باشد ریا به راحتى وارد عمل مى شود. گاه خیال مى کند حضورش در صف اوّل جماعت مخلصانه است، امّا یک روز که دیر مى رسد و مجبور مى شود در صف هاى بعد بایستد احساس کمبود مى کند؛ این نشانه ریاکارى اوست.

باعث تورّم پاى مبارک آن حضرت شده بود (حَتَّى تَوَرَّمَتْ قَدَمَاه)(1) و خداوند به او سفارش کرد: (مَا أَنْزَلْنَا عَلَیْکَ الْقُرْآنَ لِتَشْقَى)؛ «ما قرآن را بر تو نازل نکردیم که خود را سخت به زحمت بیفکنى»(2)

معتقد است که حقّ عبادت پروردگار را به جا نیاورده است، با این حال، دیگران چگونه به عبادات ناقص و ناخالص خود مغرور مى شوند؟ شبیه این تعبیر از حضرات ائمه معصومین: نیز نقل شده است.(3) امام کاظم (علیه السلام) فرمود: «حق عبادت خدا را نمى توان ادا کرد» (فَاِنَّ اللهَ لایُعْبَدُ حَقَّ عِبادَتِهِ).(4)

زندگى اش نازل مى گشت! آرى، انسان هاى ضعیف العقل از خداوند طلبکار مى شوند.

پروردگارا! روز به روز بر عقل و خرد و قدرت تفکّر ما بیفزا و ما را جزء اولواالالباب قرار ده!(1)

ص: 172

هزاران رسانه صوتى و تصویرى شبانه روز بر ضدّ اسلام تبلیغ مى کنند. بنابراین، حقیقتاً اسلام در معرض خطر است و باید احیا شود.

ثبت شود که موافق بدعت نبوده و آن را امضا نکرده است.

بنابراین، بر علما لازم است گفتنى ها را بگویند و با بدعت و تحریف ها و خرافات مبارزه کنند چراکه این آفات، سرمایه هاى بزرگ ما، چون عزادارى امام حسین (علیه السلام)، را نیز ممکن است کم اثر یا بى اثر کند.

ص: 175

ص: 176

براى آیه دوم دو تفسیر شده است:

1. صبح و شام خدا را تسبیح کنید.

2. همواره خدا را تسبیح گویید؛ نه فقط صبح و شام. در محاوره هاى اجتماعى نیز براى انجام کارى به صورت مداوم، به صبح و شام تعبیر مى شود.(1)

آیه اوّل نیز شاهد دیگرى بر عدم محدودیت یاد خدا به زمان و مکان خاصّى است. روایت «جُعِلَتْ لِىَ الْأَرْضُ مَسْجِداً وَطَهُوراً»(2) نیز نشان مى دهد که تمام کره زمین سجده گاه انسان است و در هر جایى مى تواند در برابر عظمت خداوند به خاک بیفتد.

افزایش پیدا کرده، و آفات و بلاها از آن دور مى شود. جایى که قرآن تلاوت شود فرشتگان الهى در آن حضور پیدا کرده، و سبب خیر و برکت مى شود.(1)

به آسمان ها مى رسید و اهل آسمان ها از نور حضرت بهره مى بردند».(1)

ص: 182

غفارى است. همان گونه که حضرت على (علیه السلام) سخنان نغز و عمیقى خطاب به کمیل بن زیاد فرمود و امام کاظم (علیه السلام) هشام بن حکم را براى این منظور انتخاب کرد و مطالب دقیق و گسترده اى درمورد عقل خطاب به وى به زبان آورد.

حضرت دو سفارش کرده است: یکى استفاده از تندرستى قبل از بیمارى، دوم استفاده از حیات و زندگى قبل از مرگ و نیستى. چراکه نمى دانى فردا اسمت چیست؟ تو را زنده مى نامند یا میّت، شادروان گویند یا انسان داراى جان.(1) پس اکنون که سالم و زنده ای از سلامتى و زندگى ات خوب استفاده کن.

قطع نخاعى ها نمونه اى کامل هستند براى عبرت و قدرشناسى نعمت هاى الهى! اگر این ضایعه از گردن به پایین باشد تمام بدن از حرکت باز مى ایستد به جز سر و گردن! نه کنترل ادرار دارد نه مدفوع! و تاکنون متأسفانه هیچ معالجه اى براى آن یافت نشده است. شما به راحتى تطهیر مى کنید و به نظافت خود مى پردازید و وضو مى سازید و نماز مى خوانید. آیا فکر کرده اید که این عزیزان براى همین کارهاى ساده با چه مشکلاتى روبرو هستند؟

آنچه گفته شد تنها یک نمونه بود. نعمت سلامتى و تندرستى یکى از نعمت هاى خداست، دیگر نعمت هاى او فراوان و غیر قابل شمارش است و ما بندگان باید شکرش را به جا آوریم.

ص: 185

ص: 186

6. ارشاد القلوب؛ محمّد دیلمى، تحقیق: سید هاشم میلانى، دارالاسوة للطباعة، تهران، چاپ پنجم، سال 1392 ش.

7. الاصول من الکافى؛ محمد بن یعقوب بن اسحاق الکلینى، دار صعب و دار التعارف للمطبوعات، بیروت، چاپ چهارم، سال 1401 ق.

8. بحارالانوار؛ علّامه محمّد باقر مجلسى، دار احیاء التراث العربى، بیروت، چاپ سوم، سال 1403 ق.

9. بصائر الدرجات فى فضائل آل محمد (صلی الله علیه و آله)؛ محمد بن العین بن فروخ الصفار القمى، مکتبة آیت الله العظمى المرعشى النجفى، قم، چاپ اوّل، سال 1404 ق.

10. به یاد معلّم؛ آیت الله العظمى مکارم، تهیّه و تنظیم: ابوالقاسم علیان نژادى دامغانى، انتشارات امام علیّ بن ابى طالب (علیه السلام)، قم، چاپ اوّل، سال 1393 ش.

11. پیام امام امیرالمؤمنین (علیه السلام)؛ آیت الله العظمى مکارم و همکاران، دارالکتب الاسلامیّة، تهران، چاپ اول، سال 1375 ش.

12. پیام قرآن؛ آیت الله العظمى مکارم با همکارى جمعى از فضلا، مدرسة الامام على بن ابى طالب (علیه السلام)، قم، چاپ چهارم، سال 1374ش.

13. تفسیر نمونه؛ آیت الله العظمى مکارم با همکارى جمعى از نویسندگان، دارالکتب الاسلامیّة، تهران، چاپ بیست و هفتم، سال 1386 ش.

ص: 188

14. تفسیر نور الثقلین؛ الشیخ جمعة العروسى الحویزى، مؤسّسة اسماعیلیان، قم، چاپ چهارم، سال 1373 ش.

15. جمع پراکنده؛ محسن برزگر، انتشارات اشک یاس، قم، چاپ هفتم، سال 1390 ش.

16. چهل حدیث اخلاقى برگرفته از اصول کافى؛ آیت الله العظمى مکارم، تهیّه و تنظیم: ابوالقاسم علیان نژادى دامغانى، انتشارات امام على بن ابى طالب (علیه السلام)، قم، چاپ اوّل، سال 1393 ش.

17. الدر المنثور فى التفسیر المأثور؛ عبدالرحمان بن ابى بکر السیوطى، دارالکتب العلمیّة، بیروت، چاپ دوم، سال 1424 ق.

18. دیوان پروین اعتصامى؛ منوچهر مظفریان، مؤسسه چاپ و انتشارات علمى، تهران، چاپ پنجم، سال 1364 ش.

19. الذریعة الى تصانیف الشیعة؛ آقا بزرگ تهرانى، دارالاضواء، بیروت، چاپ سوم، سال 1403 ق.

20. زندگى در پرتو اخلاق؛ آیت الله العظمى مکارم، انتشارات سرور، قم، چاپ نهم، سال 1394 ش.

21. سفینة البحار؛ شیخ عبّاس قمى، دارالاسوة للطباعة و النشر، تهران، چاپ اوّل، سال 1414 ق.

22. سیره چهارده معصوم (علیهم السلام)؛ محمّد محمّدى اشتهاردى، نشر مطهّر، تهران، چاپ اوّل، سال 1377 ش.

23. شرح و تفسیر لغات قرآن بر اساس تفسیر نمونه؛ جعفر

ص: 189

شریعتمدارى، بنیاد پژوهش هاى اسلامى، مشهد، چاپ سوم، سال 1387 ش.

24. العقد المنیر؛ سیّد موسى مازندرانى، مطبعة العلمیّة، نجف، چاپ اوّل، سال 1361 ق.

25. عوالم العلوم و المعارف و الاحوال؛ شیخ عبدالله البحرانى الاصفهانى، مؤسّسة الامام المهدى (علیه السلام)، قم، چاپ چهارم، سال 1425 ق.

26. عوالى اللئالى العزیزیة، محمد بن على بن ابراهیم الاحسائى، مطبعة سیّدالشهداء قم، چاپ اوّل، سال 1403 ق.

27. الفروع من الکافى؛ محمّد بن اسحاق الکلینى، دار صعب و دار التعارف للمطبوعات، بیروت، چاپ سوم، سال 1401 ق.

28. فروغ ابدیت؛ جعفر سبحانى، نشر دانش اسلامى، قم، چاپ اوّل، سال 1363 ش.

29. فلاح السائل؛ السیّد ابن طاووس، تحقیق: غلامحسین المجیدى، مرکز انتشارات دفتر تبلیغات اسلامى، قم، چاپ اوّل، سال 1377 ش.

30. کلیّات سعدى؛ مقدّمه و شرح حال از محمّدعلى فروغى «ذکاء الملک»، سازمان انتشارات ایران، تهران، چاپ دوم، سال 1363 ش.

31. کنز العمّال فى سنن الاقوال و الافعال؛ على المتّقى الهندى، مؤسّسة الرسالة، بیروت، چاپ پنجم، سال 1405 ق.

ص: 190

32. لغت نامه؛ على اکبر دهخدا، مؤسسه انتشارات و چاپ دانشگاه تهران، تهران، چاپ اوّل سال 1325 ش.

33. محجّة البیضاء فى تهذیب الاحیاء؛ مولى محسن کاشانى، دفتر انتشارات اسلامى، قم، چاپ دوم، بى تا.

34. مرآة العقول فى شرح اخبار آل الرسول؛ محمّدباقر مجلسى، دارالکتب الاسلامیه، تهران، چاپ دوم، سال 1363 ش.

35. مستدرک سفینة البحار؛ على نمازى شاهرودى، مؤسّسة البعثة، تهران، چاپ اوّل، سال 1404 ق.

36. مسند الامام الشهید؛ عزیزالله عطاردى، انتشارات عطارد، تهران، چاپ اوّل، سال 1376 ش.

37. مستشاران نظامى آمریکا در ایران؛ شاداب عسکرى، مرکز اسناد انقلاب اسلامى، تهران، چاپ اوّل، سال 1393 ش.

38. الملل و النحل؛ محمّد بن عبدالکریم بن ابى بکر احمد الشهرستانى، مطبعة مصطفى البابى الحلبى و اولاده، مصر، چاپ اوّل، سال 1387 ق.

39. منهاج البراعة؛ میرزا حبیب الله هاشمى خویى، مکتبة الاسلامیة، تهران، چاپ چهارم، بى تا.

40. منیة المرید؛ شیخ زین الدین على العاملى، مؤسّسه بوستان کتاب، قم، چاپ ششم، سال 1385 ش .

41. میزان الحکمة، محمّد الرى شهرى، دارالحدیث للطباعة والنشر، بیروت، چاپ ششم، سال 1433 ق.

ص: 191

42. نخستین آفریده خدا؛ آیت الله العظمى مکارم، گردآورى وتحقیق: ابوالقاسم علیان نژادى دامغانى، انتشارات امام علیّ بن ابیطالب (علیه السلام) ، قم، چاپ اوّل، سال 1394 ش.

43. نهج البلاغه با ترجمه گویا و شرح فشرده؛ محمّدجعفر امامى و محمّدرضا آشتیانى زیر نظر آیت الله العظمى مکارم، مدرسة الامام علیّ بن ابى طالب (علیه السلام) ، قم، چاپ سیزدهم، سال 1381 ش .

44. نهج الفصاحة؛ ابوالقاسم پاینده، سازمان انتشارات جاویدان، تهران، چاپ اوّل، سال 1374 ش.

45. نور البراهین؛ سیّد نعمت الله جزایرى، مؤسّسة النشر الاسلامى، قم، چاپ دوم، سال 1430 ق.

46. وسائل الشیعة الى تحصیل مسائل الشریعة؛ شیخ محمّد بن الحسن الحرّ العاملى، دار احیاء التراث العربى، بیروت، چاپ چهارم، سال 1391 ق.

ص: 192