روايات تفسيرى در كلام امام صادق عليه السلام (برگرفته از مسند امام صادق عليه السلام)

روايات تفسيرى در كلام امام صادق عليه السلام (برگرفته از مسند امام صادق عليه السلام)

تأليف: عالم محقق مرحوم شيخ عزيز اللّه عطاردى

ترجمه: حجت الاسلام و المسلمين محمد رضا عطائى

تلخيص: سيد مجيد نبوى

تدوين و تنظيم: دكتر سميه خليلى آشتيانى(عضو هيئت علمى دانشگاه آزاد اسلامى - واحد تهران غرب)

انتشارات نبأ

ص: 2

بسم الله الرحمن الرحیم

ص: 3

ص: 4

تصویر

ص: 6

تصویر

ص: 7

تصویر

ص: 8

تصویر

ص: 9

تصویر

ص: 10

تصویر

ص: 11

تصویر

ص: 12

تصویر

ص: 13

تصویر

ص: 14

تصویر

ص: 15

تصویر

ص: 16

تصویر

ص: 17

تصویر

ص: 18

تصویر

ص: 19

تصویر

ص: 20

تصویر

ص: 21

تصویر

ص: 22

تصویر

ص: 23

تصویر

ص: 24

تصویر

ص: 25

تصویر

ص: 26

تصویر

ص: 27

تصویر

ص: 28

تصویر

ص: 29

تصویر

ص: 30

تصویر

ص: 31

تصویر

ص: 32

تصویر

ص: 33

تصویر

ص: 34

تصویر

ص: 35

تصویر

ص: 36

تصویر

ص: 37

تصویر

ص: 38

تصویر

ص: 39

تصویر

ص: 40

تصویر

ص: 41

تصویر

ص: 42

تصویر

ص: 43

تصویر

ص: 44

تصویر

ص: 45

ص: 46

و پس از ايشان نيز بنا به آيه تطهير «اِنَّما يُرِيدُ اللّه ُ لِيُذْهِبَ عَنْكُمُ الرِّجْسَ أَهْلَ الْبَيْتِ وَ يُطَهِّرَكُمْ تَطْهِيرا»(1)، تنها كسانى كه شايستگى تبيين قرآن كريم را دارند ائمه معصومين عليهم السلام هستند و حديث ثقلين نيز بر عِدل بودن ايشان نسبت به قرآن كريم در هدايت امت اسلامى تأكيد مى كند.

آن چه امروز در تفاسيرى مانند تفسير قمى، نورالثقلين و البرهان و تفاسيرى مانند آن ها مى بينيم، ما حصل جمع آورى روايات پيامبر اكرم صلى الله عليه و آله وسلم و اهل بيت ايشان عليهم السلام در تفسير آيات قرآن كريم است.بنابراين نخستين مرحله از تفسير روايى در عصر نبوى تبلور يافت و مخاطبان آن نيز صحابه بودند، از جمله على عليه السلام كه تفسير نبوى را مكتوب مى نمود، چنان كه خود آن حضرت مى فرمايد:

«آيه اى از قرآن نبود كه بر پيامبر نازل شد، مگر آن كه بر من مى خواند و آن را بر من املا مى كرد و من با خط خود آن را مى نوشتم و آن حضرت تأويل و تفسير و ناسخ و منسوخ، محكم و متشابه و خاص و عام آن را به من ياد داد، و براى من دعا نمود كه خداوند فهم و حفظ آن را به من عطا كند؛ و من هيچ آيه و هيچ علمى كه بر من املا شده بود،فراموش نكردم و آن را نوشتم...»(2).

نگارش و جمع آورى روايات تفسيرى از سياست منع نقل و نگارش حديث در دوره ى سه خليفه ى اول، متأثر شد اما تعطيل نشد چنانچه روايات تفسيرى برجاى مانده از ابن عباس كه شاگرد تفسيرى حضرت

ص: 48

على عليه السلام است و شاگردان او مانند مجاهدبن جبر و سعيدبن جبير نشان دهنده ى فعاليت هاى در اين زمينه است. اين نكته را بايد متذكر شد كه تفسير روايى از روش هاى مشترك بين مفسران شيعه و اهل تسنن است و از اين ميان تفاسير مشهورى هم چون جامع البيان فى تأويل آى القرآن از طبرى و الدرالمنثور اثر سيوطى را مى توان برشمرد.

در ميان شيعيان اين شيوه ى تفسيرى هم چنان با پشت سر گذاشتن نزديك به يك قرن فراز و نشيب، دوره اى جديد از حيات خود را آغاز كرد كه دو دوره ى نشأت گرفته ازفرهنگ اهل بيت عليهم السلام را شامل مى شود:

1 . دوره ى امام باقر و امام صادق عليهماالسلام، 2 . دوره ى امام كاظم تا امام حسن عسكرى عليهماالسلام.

با توجه به موضوع اين نوشتار كه روايات تفسيرى امام صادق عليه السلام است، به توضيح اندكى درباره ى دوره ى نخست اكتفا مى كنيم، اين دوره تقريبا از سال 85ق - دهه ى آخر حيات امام سجاد عليه السلام - آغاز مى شود و تا سال 150 ق - اندكى پس از شهادت امام صادق عليه السلام - ادامه مى يابد.

شاخصه هاى اين دوره را چنين برمى شماريم، روايات تفسيرىبسيارى از صادقين عليهماالسلام در اين دوره بيان شده است، در اين دوره شاگردان ائمه عليهم السلام به جمع آورى روايات تفسيرى مبادرت كردند، مفسران بزرگ روايى نيز پا به وادى قرآن گذاشته و درخشيدند، هم چون جابربن يزيد جعفى (م 128 ق)، اسماعيل بن عبدالرحمن معروف به سُدّى كبير (م 127 ق)، محمدبن سائب كلبى (م 146 ق) و ابن بن تغلب (م 141 ق) و صادقين عليهماالسلام به ويژه امام صادق عليه السلام، اصول

ص: 49

فقه استدلالى را به شاگردان خود تعليم دادند كه زمينه ساز اجتهاد در دوره هاى بعد شد.

بخش قابل توجهى از روايات تفسيرى امام صادق عليه السلام كه خلاصه اى از آن را در ادامه از نظر مى گذرانيد، به مسائل فقهى و آيات الاحكام مربوط است، اما به اين سبب كه بسيارى از احكام روايى نياز به تبيين دارند، اين روايات در ادامه ذكر نشده است.

روايات تفسيرى حاضر تلخيصى از مسند امام صادق عليه السلام است كه توسط محقق عطاردى رحمه الله در 22 مجلد به عربى نوشته و انتشار داده و توسط جناب عطايى به فارسىبرگردانده شده است. در ترجمه ايشان اسناد روايات حذف و روايات فقهى نقل نشده است. لازم به توضيح است مرحله اول تلخيص توسط آقاى نبوى انجام شد، در مرحله دوم روايات را باز بينى كردم و به هر روايت عنوان داده شد، روايات مربوط به مقدمات تفسير در فصلى جداگانه قرار گرفت و در آخر رواياتى كه فهمش نياز به مقدماتى داشت و در اين مجال بيان آن مقدمات ممكن نبود، از تلخيص حذف شد و روايات يا عباراتى كه نياز به توضيح داشت، در پاورقى تبيين شد.هدف اصلى تدوين و نشر اين كتاب دسترسى و آشنايى عموم با روايات تفسيرى امام صادق عليه السلام است كه به سفارش مؤسسه ى فرهنگى نبأ و با همكارى مركز فرهنگى خراسان انجام شده و به زيور طبع درآمده و اميد است در بهره مندى از معارف برجاى مانده از امام صادق عليه السلام مفيد و راهگشا باشد.

در اين مجال از زحمات آقاى مهندس شهرى ناشر محترم اين اثر و

ص: 50

ويراستار آن آقاى دكتر عبدالحسين طالعى كه مشفقانه براى اعتلاى اين اثر ارزشمند مرا راهنمايى كردند تشكر مى كنم.

و الحمدللّه ربّ العالمين آذرماه 1400 5 جمادى الاول 1443 هجرى مصادف با سالروز ميلاد حضرت زينب كبرى عليهاالسلام سميه خليلى آشتيانى

ص: 51

ص: 52

شده، هركه آن را رهبر خود سازد به بهشت كشاند و هركه آن را پشت سر نهد به دوزخ راند. راهنمايى است كه بهترين راه را نشان مى دهد، كتابى است داراى تفصيل و بيان و تحصيل، شوخى و ياوه نيست. ظاهرى دارد و باطنى، ظاهرش استوار و باطنش دانش؛ ظاهرش زيبا و باطنش ژرفا، اخترانى دارد و اخترانش اخترانى، شگفتى هايش بى شمار و تازه هايش كهنه نشدنى، داراى چراغ هاى هدايت و مشعل حكمت و راهنماى معرفت براى راه شناسى كه ديدگان خود را به هر سوى آن بگرداند و نظرى دقيق براى درك صفت آن نمايد. نجات بخش كسى است كه در معرض هلاكت است ورهايى بخش آن كه گرفتار چنگال (اهريمن) است.

به راستى انديشه باعث حيات دل بيناست چنان كه روشنى خواه به وسيله ى نور در تاريكى ها راه مى رود بر شما باد به خوش برآمدن و كم توقّف كردن!»(1)

تمرين با من به درازا كشاند، چون مشغول نماز مى شد اشك از چشمانش جارى بود. او را خشنود گردان همان طورى كه او مرا خشنود كرد.

فرمود:

پس خداى عزيز جبّار مى فرمايد: اى بنده ى من دست راستت را باز كن! خداوند دست راست او را از رضوان عزيز جبار و دست چپش را از رحمت الهى پُر سازد. سپس گفته مى شود: اين بهشت ارزانيت باد! بخوان و بالا رو، هرگاه آيه اى بخواند مرتبه اى بالا رود.»(1)

«هركه با سنّت محمّد صلى الله عليه و آله وسلم مخالفت كند محقّقاً كافر است.»(1) 2. امام صادق عليه السلام از قول رسول خدا صلى الله عليه و آله وسلم فرمود:

«هرگاه از قول ما حديثى نقل گرديد، گواراترين، آسان ترين و هدايت گرترين آن را بپذيريد، اگر با كتاب خدا موافق بود من آن را گفته ام ولى اگر با كتاب خدا موافق نبود، من آن را نگفته ام.»(2)

«سزاوارترين مردم به خشوع در برابر خدا در نهان و عيان حامل قرآن است. به راستى كه سزاوارترين مردم در نهان و آشكار به نماز و روزه عالم به قرآن است. آن گاه با صداى بلند فرياد زند: اى حامل قرآن! بدان وسيله تواضع پيشه كن تا خدايت بالا برد و آن را وسيله تكبّر نگردان كه خدا خوارت كند. اى حامل قرآن! خود را به خاطر خدا با آن بياراى تا خدا تو را بدان وسيله بيارايد. خود را با آن براى مردم آراسته نكن تا خدا بدان وسيله تو را زشت نمايد.

هركه تمام قرآن را حفظ كند، گويا نبوّت را در دل خود جا داده، ولى به او وحى نمى شود. هركه جامع قرآن باشد و آن را بفهمد، در برابر كسى كه به او نادانى ورزد اوبردبار باشد و در برابر هركه به او خشم گيرد او شكيبا باشد و در برابر آن كه با او تندى كند، او تند نشود بلكه چشم پوشى نمايد و ببخشد و به خاطر تعظيم قرآن بردبار باشد. هركه قرآن به او داده شده است، گمان بَرَد به كسى بهتر از او را داده اند هر آينه آن چه را كه خدا كوچك شمرده او بزرگ دانسته و آن چه را كه خدا بزرگ شمرده، او كوچك دانسته است!»(1)

داده اند ولى ايمانش نداده اند. مردى كه هم قرآن داده اند و هم ايمان. مردى كه نه قرآن داده اند و نه ايمان.» گفتم:

فدايت شوم! آن ها را براى من بيان كن! فرمود:

«آن كه ايمان داده اند ولى قرآن نداده اند چون ميوه ى شيرين بى بو است و آن كه قرآن داده اند ولى ايمان نداده اند مانند ميوه ى خوشبو و تلخ مزه است و آن كه هم قرآن داده اند و هم ايمان بمانند ترنج خوشبو و خوشمزه است، امّا آن را كه نه قرآن داده اند و نه ايمان چون حَنظَل تلخ بى بوست.»(1)

سپس با انگشتش اشاره كرد و فرمود:

«به قرآن تمسّك جوييد و آن را بياموزيد! به راستى بعضى از مردم قرآن را ياد مى گيرند براى شهرت، تا بگويند فلانى قارى قرآن است، بعضى آن را مى آموزند و طالب صوتند تا مردم بگويند: فلانى خوش صداست در اين آموختن خيرى نيست و بعضى آن را مى آموزند تا شب و روز به آن عمل كنند و توجه ندارند كه كسى از آن آگاه باشد يا نباشد.»(1)

«نه، بلكه آن را در مصحف نگاه كن و بخوان كه بهتر است مگر نمى دانى نگاه كردن به قرآن عبادت است؟»(1)

پنجاه درجه بالا برد و هركه آن را ايستاده در نمازش بخواند خداوند به هر حرفى صد حسنه براى او بنويسد و صد سيّئه او را محو گرداند و صد درجه بالا برد و هركه آن را ختم كند دعاى اجابت شده اى دير يا زود دارد.» راوى عرض كرد: فدايت شوم! تمام قرآن را ختم كند، فرمود:

«تمام آن را ختم كند.»(1)

نكن! بلكه دل هاى سخت خود را با آن به هراس اندازيد! مبادا همّ شما آن باشد كه سوره را به آخر برساند!»(1)

قرآن را در يك ماه و كمتر مى خواندند. قرآن را نبايد با عجله خواند بلكه بايد آرام و به ترتيل خواند، چون به آيه اى رسيدى كه در آن از دوزخ ياد شده است بايست و از آتش دوزخ به خدا پناه ببر!» ابوبصير گفت: در ماه رمضان همه ى قرآن را يك شبه بخوانم؟ فرمود: «نه» گفت: در دو شب؟ فرمود: «نه» گفت: در سه شب؟ فرمود: بله، با دست خود اشاره كرد:

«آرى ماه رمضان است هيچ كدام از ماه ها چون او نيست آن را حق و حرمتى است؛ هرچه مى توانى نماز زياد بخوان!»(1)

شوم! مردم درباره چيزهايى اختلاف دارند كه من خدمت شما آن ها را نوشته ام فدايت شوم! اگر صلاح دانستيد تمام آن چه را كه نوشته ام برايم شرح دهيد! فدايت شوم مردم در عراق بين دو گروه معترف و منكر اختلاف دارند! مرا خبر دهيد كه آيا آن دو (قرآن و معرفت) مخلوقند؟ و درباره ى قرآن اختلاف دارند؛ گروهى برآنند كه قرآن كلام خدا غير مخلوق است و ديگران گويند: كلام خدا مخلوق است. و راجع به استطاعت آيا پيش از انجام كار يا با انجام آن است؟ اصحاب ما (شيعيان) درآن بارهاختلاف دارند و در آن باره روايت دارند.

راجع به خداى تبارك و تعالى آيا به شكل و شمايل قابل وصف است؟ فدايت شوم! اگر صلاح دانستيد عقيده ى صحيح را به من بنويسيد و راجع به حركات، آيا مخلوقند يا غيرمخلوق و راجع به ايمان كه ايمان چيست؟ امام عليه السلام به وسيله عبدالملك بن اعين (در پاسخ وى) نوشت:

«راجع به معرفت پرسيده بودى كه چيست؟ بدان! خدايت رحمت كند! معرفت از صُنع خداى عزّوجلّ در دل، مخلوق است و انكار (جُحُود)، صنعِ خدا در قلب مخلوق است و بندگان هيچ دخالتىدر آن دو ندارند و مردم درباره ى آن دو اختيار اكتساب دارند بنابراين به ميل خودشان معرفت را برگزينند و بدان وسيله مؤمن عارفند و با ميل كفران خود جحود و انكار را برگزينند پس بدان وسيله كافر منكر گمراه باشند و آن وسيله توفيق الهى به ايشان و خوار ساختن كسى است كه خداوند او را خوار ساخته است. براساس همين اختيار و اكتساب ايشان، خداوند آنان را كيفر و

ص: 70

پاداش مى دهد.

خدايت بيامرزد! راجع به قرآن و اختلاف مردم پيش از شما پرسيده بودى؛ براستى قرآن كلام خدا پديده ى غير مخلوق و غيرازلى با خداى تعالى است، خداوند بسى از اين حرف ها بالاتر است! خداوند بود و چيزى جز خدا؛ شناخته و ناشناخته نبود، خداوند عزّوجلّ بود نه گوينده اى نه با اراده اى، نه متحركى و نه فاعلى بود، پروردگار ما بالاتر و عزيزتر از اين ها است! پس همه ى اين صفات پديده است به هنگام حدوث فعل از او. پروردگار ما والا و باعزّت است و قرآن، كلام خدا، مخلوق نيست در آن خبر پيش از شما و خبر پس ازشماست.

از جانب خدا بر محمّد رسول خدا صلى الله عليه و آله وسلم نازل شده است.

خدايت بيامرزد! تو از استطاعت براى انجام كارى پرسيده بودى، خداى عزّوجلّ بنده را آفريد و ابزار و تندرستى را براى او قرار داد و آن نيرويى است كه بنده بدان وسيله متحرِّك مستطيع براى انجام عملى مى گردد. و هيچ متحركى نيست مگر قصد انجام كارى را دارد و آن صفتى است مربوط به ميلى كه خداى عزّوجلّ در وجود انسان آميخته است، چون آن ميل در انسان بجنبد، چيزى را بخواهد و آن را اراده كند از اين رو انسان را «مُريد» گفته اند. بنابراين چون اراده ى انجام كارى را بكند و انجام دهد با استطاعت و حركت است، از اين رو به اينبنده مستطيع و متحرّك گويند ولى چون انسان بى حركت و بدون اراده انجام كارى باشد و ابزار كار را داشته باشد يعنى همان توانمندى و سلامتى كه حركات انسان و فعلش به وسيله آن ها صورت

ص: 71

مى گيرد، سكونش به علّت سكون ميل اوست، او را ساكن گويند و به سكون وصف شود.

و هرگاه انسان مايل شود و ميلى كه در او آميخته است به حركت درآيد، مايل به انجام كار شده و به وسيله قوه عجين شده در او تحرّك يابد و آن ابزارى را كه بدان وسيله فعلى را انجام مى دهد به كار اندازد پس در وقت تحرّك، فعل از او سرزند و آن را فراهم سازد، گويند: فاعل، متحرّك، مكتسب و مستطيع. مگر نمى بينى كه تمام اين ها صفاتى است كه انسان بدان ها متّصف مى شود.

خدايت بيامرزد! راجع به توحيد و عقيده مردم پيش از خود پرسيده بودى! خداوند تعالى، بى نظير است و شنوا و بينا و برتر ازآن است كه وصف كنندگان وصف كنند و تشبيه كنندگان دروغ پرداز بر خداى عزّوجلّ، او را به خلق خود تشبيه نمايند.

پس خدايت بيامرزد. بدان كه مذهب صحيح در توحيد همان است كه قرآن از صفات خداى عزّوجلّ نازل كرده است بنابراين از خداوند بطلان و تشبيه را نفى كن! كه نفى و تشبيهى در كار نيست او خداوند ثابت موجود است، خداوند از آن چه توصيف كنندگان وصف كنند بالاتر است! و از قرآن تجاوز نكن كه پس از بيان آن گمراه مى شوى! خدايت بيامرزد! از ايمان پرسيده بودى، ايمان همان اقرار به زبان، اعتقاد به قلب و عمل به اركان است. بنابراين ايمان درهماست و گاهى بنده اى مسلمان است، پيش از اين كه مؤمن باشد و مؤمن نمى شود تا مسلمان شود. پس اسلام پيش از ايمان و با ايمان شريك است، و چون بنده اى مرتكب گناه كبيره اى از

ص: 72

گناهان بزرگ شود يا صغيره اى از گناهان كوچك كه خداى عزّوجلّ از آن ها نهى فرموده است از ايمان خارج شده و نام ايمان از او ساقط ولى نام اسلام بر او ثابت است.

بنابراين اگر او توبه و استغفار كند دوباره به ايمان برگردد و به كفر و انكار و اباحى گرى نيافتد و هرگاه به حلالى بگويد: اين حرام است و به حرامى بگويد: اين حلال است و به آن معتقد باشد از ايمان و اسلام به كفر درآمده و به منزله ى كسى خواهد بود كه وارد حرم (مسجد الحرام) سپس وارد كعبه شده و در كعبه مدفوع كرده باشد و او را از كعبه و حرم بيرونكرده و گردنش را بزنند و راهى آتش دوزخ گردد.»(1)

«در اين كتاب (قرآن) همه چيز از آغاز تا انجامش مانند اين آيه تو را كفايت مى كند، چرا كه مقصود آن درباره ى ائمّه عليهم السلام است.»(1)

امام عليه السلام فرمود:

«اى بنده خدا هرگز به كشتى سوار شده اى؟» عرض كرد: آرى. فرمود:

«آيا در جايى كشتى تو شكسته است كه كشتى ديگرى نبود تا تو را نجات دهد و نه شنا بلد بودى كه تو را از كشتى بى نيازت كند؟» گفت:

آرى. فرمود:

«آيا در آن حال و آن جا به چيزى از اشيا دل بسته بودى كه بتواند تو را از آن هلاكت نجات دهد؟» عرض كرد: آرى. امام عليه السلام فرمود:

«همو خدايى است كه بر نجات بخشيدن درجايى كه راه نجاتى نيست و بر يارى كردن آن جا كه يارى كننده اى نيست، تواناست.» سپس امام صادق عليه السلام فرمود:«چه بسا برخى شيعيان ما در آغاز كارش «بسم اللّه الرّحمان الرّحيم» را ترك كرده است، پس خداوند او را گرفتار امر ناگوارى كرده است، تا بر شكر و سپاس خداى تبارك و تعالى و ثناگويى او توجه دهد و از او عيب كوتاهيش را در وقت ترك «بسم اللّه الرّحمان الرّحيم» محو گرداند.»(1)

خود ببنديد و درهاى رحمت را با «بسم اللّه الرّحمن الرّحيم» بگشاييد!»(1)

«چه شده است آن ها را خدا بكشد! كه به بزرگ ترين آيه در كتاب خدا (قرآن) توجه نكرده اند و پنداشته اند كه آن را اگر اظهار كنند بدعت است! و آن آيه «بسم اللّه الرّحمن الرّحيم است.»(1)

«قل هو اللّه احد» را نخواند، سپس درحال بيمارى يا سختى كه پيش آمده است بميرد، در آتش دوزخ است.»(1)

بزرگ داريد و احترام كنيد، زيرا كه نام خدا در هفتاد موضع آن آمده و اگر مردم مى دانستند كه چه فضيلتى دارد آن را ترك نمى كردند.»(1) 3. امام صادق عليه السلام فرمود:

«هركس به خواندن سوره ى مريم مداومت كند، نميرد تا به حدى برسد كه در خود و مال و اولادش بى نياز گردد و در آخرت از اصحاب عيسى بن مريم عليهماالسلام باشد و هم چنين در آخرت مثل مُلك سليمان بن داود عليهماالسلام در دنيا را به او دهند.»(2).

4. امام صادق عليه السلام فرمود:

«هركه سوره ى انبيا را به خاطر دوست داشتن آن بخواند هم چون كسى خواهد بود كه با تمام انبيا همراه بوده و در زندگى دنيا به چشم مردم باشكوه باشد.»(3) 5. امام صادق عليه السلام فرمود:

«هركه سوره ى مؤمنون را بخواند خداوند عاقبت او را به سعادت ختم كند و اگر در هر جمعه به قرائت آن مداومت كند، منزل وى در فردوس اعلى (بهشت برين) با پيامبران و مرسلين خواهد بود.»(4) 6. امام صادق عليه السلام فرمود:«اموال و ناموستان را با تلاوت سوره ى نور، هم چنين زنانتان را با

ص: 81

آن در دژ محكم قرار دهيد. فرمود: «هركس در هر روز يا هر شب بر قرائت آن مداومت كند هرگز از خاندان او كسى زنا نكند تا بميرد و چون بميرد، هفتاد هزار فرشته تا قبر او را تشييع كنند كه همگى براى او دعا و از خدا طلب آمرزش نمايند تا داخل قبرش شود.»(1) 7. امام صادق عليه السلام فرمود:

«اموال، زنان و كنيزانتان را با قرائت «اِنّا فَتَحنا لَكَ فتحا مُبينا»» از تلف شدن نگه داريد، زيرا كه شخصى چون خواندن آن را ادامه دهد روز قيامت مناديى ندا دهد به طورى كه خلايق بشنوند! تو از بندگان مخلصِ منى، او را بهبندگان شايسته من ملحق سازيد و وارد بهشت پرنعمت نماييد و از شربت سربسته آميخته به كافور سيرابش كنيد!»(2) 8. امام صادق عليه السلام فرمود:

«هركس در هر شب يا هر روز سوره ى «حجرات» را بخواند از جمله زائران محمّد صلى الله عليه و آله وسلم باشد.»(3) 9. امام صادق عليه السلام فرمود:

«هركه در هر روز يا هر شب به خواندن [سوره ى ]«النّجم» مداومت كند، بين مردم پسنديده زندگى كند و نعمتش فراوان گردد و محبوب ميان مردم باشد.»(4)

ص: 82

10. امام صادق عليه السلام فرمود:

«خواندن سوره «الرحمان» و اقدام به آن را ترك نكن! زيرا كه اين سوره در دل منافقان آرام نگيرد و روز قيامت پروردگارش آن را در صورت آدمى به بهترين صورت و خوشبوترين حال بياورد تا جايى در پيشگاه خدا بايستد كه هيچ كس نزديك تر از او نباشد پس به او بگويد: چه كسى در زندگى دنيا تو را اقامه كرد و به خواندنت ادامه داد؟ بگويد: پروردگارا فلان و فلان پس صورت آن ها سفيد شود. به آن ها گويند: هركه را دوست داريد شفاعت كنيد! آن ها شفاعت مى كنند حتى خواسته اى براى آن ها نماند و نه كسى كه شفاعت كنند. پس بهايشان بفرمايد: وارد بهشت شويد و در آن جا هرجا خواستيد ساكن گرديد.»(1) 11. امام صادق عليه السلام فرمود:

«هركه سوره الرّحمان را بخواند، در نزد هر «فبأىّ آلا ربّكُما تكذِّبانِ»بگويد «لاشَيى مِن آلائِكَ رَبِّ اُكَذِّبُ»؛ اگر شب بخواند، سپس بميرد شهيد مرده است و اگر روز بخواند سپس بميرد، شهيد مرده است.»(2) 12. امام صادق عليه السلام فرمود:

«هركه در شب جمعه سوره ى واقعه را بخواند، خداوند او را دوست بدارد و محبوب همه مردم گرداند، وى در دنيا هرگز بدىو فقر و فاقه و آفتى از آفت هاى دنيا را نبيند و از همراهان

ص: 83

اميرالمؤمنين عليه السلام باشد و اين سوره مخصوص اميرالمؤمنين است و كسى با او شريك نيست.»(1) 13. امام صادق عليه السلام فرمود:

«هركه مشتاق بهشت و وصف آن است بايد سوره ى واقعه را بخواند و هركه دوست دارد اوصاف دوزخ را بنگرد سوره ى سجده و لقمان را قرائت كند.»(2) 14. امام صادق عليه السلام فرمود:

«هركه سوره ى جن را زياد بخواند او را در زندگى دنيا از شرّ گروه جنّيان و دَم آن ها و سِحر ايشان و كِيدشان حفظ كند و با محمّد صلى الله عليه و آله وسلم خواهد بود. بگويد: يا ربّ! به جاى او كسى رانمى خواهم و از او دگرگونى را نمى جويم!»(3) 15. امام صادق عليه السلام شنيدم كه مى فرمود:

«هركه اين دو سوره «الشمس و عبس» را بخواند و آن ها را در نماز واجب و مستحب نصب العين خود قرار دهد، خداوند او را از هيچ حاجتى و هيچ مانعى حاجب و حاجز نشود و همواره به او توجه كند تا از حساب مردم فارغ شود.»(4) 16. امام صادق عليه السلام فرمود:

«هركس قرائت نمازهاى واجبش سوره «الطّارق» باشد، روز قيامت در پيشگاه خدا جاه و مقامى دارد و از همراهان پيامبران و

ص: 84

اصحاب آنان در بهشت باشد.»(1) 17. امام صادق عليه السلام فرمود:

«هركس بر قرائت « الغاشيه» در نماز واجب يا نافله مداومت كند خداوند او را در دنيا و آخرت به رحمت خود پوشش دهد و روز قيامت در حالى بيايد كه از آتش دوزخ در امان است.»(2) 18. امام صادق عليه السلام فرمود:

«سوره ى فجر را در نمازهاى واجب و مستحبّتان بخوانيد كه آن سوره حسين بن على عليهماالسلام است، هركه آن را بخواند در روز قيامت با حسين عليه السلام در بهشت در درجه او خواهد بود، خداوند به راستى كه باعزّت و حكيم است.»(3) 19. امام صادق عليه السلام فرمود:

«هركه در نماز واجب قرائتش سوره ى «البلد» باشد، در دنيا معروف خواهد شد كه با صالحان است و در آخرت معروف خواهد شد كه در پيشگاه خدا جايگاهى دارد و روز قيامت از همراهان پيامبران و شهيدان و صالحان خواهد بود.»(4) 20. امام صادق عليه السلام فرمود:

«هركه سوره «التّين» را در نمازهاى واجب و مستحب خود بخواند از بهشت به قدرى ان شاءاللّه او را عطا كنند كه راضى شود.»(5)

ص: 85

21. امام صادق عليه السلام آورده است، فرمود:

«هركس در شب و يا روزش «علق» را بخواند سپس همان روز يا همان شب بميرد، شهيد مرده است و خداوند او را شهيد مبعوث كند و شهيد زنده نمايد و هم چون كسى باشد كه در راه خدا با رسول خدا صلى الله عليه و آله وسلم شمشير زده باشد.»(1) 22. امام صادق عليه السلام فرمود:

«هركه سوره ى «العاديات» را بخواند و به خواندن آن مداومت كند خداى عزّوجلّ روز قيامت او را با اميرالمؤمنين عليه السلام به طورخاصّ مبعوث گرداند و در كنار وى و همراهانش باشد.»(2) 23. امام صادق عليه السلام فرمود:

«هركه سوره «العصر» را در نمازهاى مستحبى خود بخواند خداوند او را روز قيامت با چهره نورانى، لب خندان، چشم روشن برانگيزد تا وارد بهشت شود.»(3) 24. امام صادق عليه السلام فرمود:

«هركس سوره ى «هُمَزه» را در نمازهاى واجبش بخواند خداوند فقر را از او دور، روزى را بر او جلب و مرگ بد را از او برطرف سازد.»(4) 25. امام صادق عليه السلام فرمود:«هركه در نمازهاى واجب و مستحبّى خود سوره ى «كوثر» را

ص: 86

بخواند، خداوند روز قيامت او را از آب كوثر بياشاماند و سخن او در كنار درخت طوبى نزد رسول خدا صلى الله عليه و آله وسلم باشد.»(1) 26. امام صادق عليه السلام فرمود:

«هركس شب اول ماه دو ركعت نماز بخواند كه پس از حمد، «سوره انعام» را در هر ركعت قرائت كند و از خدا بخواهد كه او را از هر بيم و دردى نگاه دارد خداوند در اين ماه او را از هرچه ناخشنودى است حفظ كند.»(2)

ص: 87

ص: 88

الرّحمان الرّحيم) است و تنها از اين جهت آن را مثانى ناميده اند كه در دو ركعت [نماز ]دو بار خوانده مى شود.»(1)

«مى گويد: ما را به راه راست ارشاد كن و به پايبندى آن راهى راهنما باش، كه به محبّتِ تو انجامد و به آيين تو رساند و مانع از پيروى هواى نفسمان باشد تا نابود شويم يا به رأى و نظر خود عمل كنيم و هلاك گرديم.»(1)

ص: 92

فرمود:

«بيان است براى شيعيان ما».

«الَّذِينَ يُؤْمِنُونَ بِالْغَيْبِ وَ يُقِيمُونَ الصَّلاةَ وَمِمَّا رَزَقْناهُمْ يُنْفِقُونَ»(1) فرمود:

«از آن چه ما ايشان را تعليم داده ايم، خبر مى دهند و از آن چه ياد داده ايم مى خوانند.» فرمود:

«الم، حرفى از حروف اسم اعظم خداست، در قرآنى كه بدان وسيله پيامبر و امام مخاطب قرار گرفته اند، جدا آمده است؛ هرگاه به وسيله آن درخواست شود اجابت گردد.هدايت در قرآن به چهارگونه است: از جمله براى بيان به كسانى است كه ايمان به غيب دارند، بعث و نشور، وعد ووعيد را باور دارند. ايمان در كتاب خدا (قرآن) به چهار صورت است: از جمله اقرار به زبان كه خداوند آن را ايمان ناميده است. از جمله تصديق به قلب است و از جمله انجام عمل است و از جمله تأييد (آن ها) مى باشد.

اول، ايمانى كه اقرار به زبان است و خداى تعالى آن را ايمان ناميده و با اين فرموده اش اهل آن ايمان را ندا داده است: «يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا خُذُوا حِذْرَكُمْ فَانفِرُوا ثُبَاتٍ أَوِ انفِرُوا جَمِيعا وَ اِنَّ مِنكُمْ لَمَن لَيُبَطِّئَنَّ فَاِنْأَصَابَتْكُمْ مُصِيبَةٌ قَالَ قَدْ أَنْعَمَ اللّه ُ عَلَيَّ اِذْ لَمْ أَكُن مَعَهُمْ شَهِيد وَ لَئِنْ أَصَابَكُمْ فَضْلٌ

ص: 96

مِنَ اللّه ِ لَيَقُولَنَّ كَأَن لَم تَكُنْ بَيْنَكُمْ وَ بَيْنَهُ مَوَدَّةٌ يَا لَيْتَنِى كُنتُ مَعَهُمْ فَأَفُوزَ فَوْزا عَظِيما»(1) امام صادق عليه السلام فرمود: «اگر اين كلمه را مردم مشرق و مغرب مى گفتند، بدان وسيله از ايمان بيرون شده بودند ولى خداوند آنان را به خاطر اقرارشان مؤمنان ناميده است. و قول خداى تعالى: «يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا آمِنُوا بِاللّه ِ وَ رَسُولِهِ»(2) خداوند آنان را به دليل اقرارشان مؤمن ناميده سپس به ايشان مى فرمايد: باور كنيد! دوم، ايمانى كه باور قلبى است، قول خداى تعالى: «الَّذِينَ آمَنُوا وَكَانُوا يَتَّقُونَ لَهُمُ الْبُشْرَى فِى الْحَيَاةِ الدُّنْيَا وَ فِى الآخِرَةِ»(3) يعنى: راست گويند. و قول خداى متعال: «(قالوا) لَنْ نُؤْمِنَ لَكَ حَتَّى نَرَى اللّه َ جَهْرَةً»(4) يعنى باور نداريم. و قول خدا: «يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا آمِنُوا» يعنى اى كسانى كه اقرار داريد باور كنيد! پس ايمان راستين، همان باور است و براى باور داشتن

ص: 97

شرايطى است كه باور كامل نمى شود مگر به وسيله آن ها.

قول خداى تعالى: «لَيْسَ الْبِرَّ أَنْ تُوَلُّوا وُجُوهَكُمْ قِبَلَ الْمَشْرِقِ وَ الْمَغْرِبِ وَلكِنَّ الْبِرَّ مَنْ آمَنَ بِاللّه ِ وَ الْيَومِ الآخِرِ وَ الْمَلاَئِكَةِ وَ الْكِتَابِ وَ النَّبِيِّينَ وَ آتَى الْمَالَ عَلَى حُبِّهِ ذَوى الْقُرْبَى وَ الْيَتَامَى وَ الْمَسَاكِينَ وَ ابْنَ الْسَّبِيلِ وَ السَّائِلِينَ وَ فِى الرِّقابِ وَ أَقَامَ الصَّلاَةَ وَ آتَى الزَّكَاةَ وَ الْمُوفُونَ بِعَهْدِهِمْ اِذَا عَاهَدُوا وَ الصَّابِرِينَ فِى الْبَأْسَاءِ وَ الضَّرَّاءِ وَ حِينَ الْبَأْسِ أُولئِكَ الَّذِينَ صَدَقُوْا وَ أُولئِكَ هُمُ الْمُتَّقُونَ»(1) بنابراين هركس اين شرايط را بپا دارد او مؤمن با باور است.سوم، ايمانى است كه همان انجام عمل باشد، همان است گفته ى خداوند موقعى كه قبله ى پيامبرش را به سمت كعبه تغيير داد، اصحاب گفتند: يا رسول اللّه ! نماز ما به سمت بيت المقدس باطل بود! خداى تبارك و تعالى اين آيه را نازل كرد: «وَ مَا كَانَ اللّه ُ لِيُضِيعَ اِيمَانَكُمْ»(2) از اين رو نماز را ايمان ناميدند.

چهارم، از جمله ايمان تأييد و پشتيبانى است كه خداوند آن را در دل هاى مؤمنان به صورت روح ايمان قرار داد، و فرموده است: «لاَ تَجِدُ قَوْما يُؤْمِنُونَ بِاللّه ِ وَ الْيَوْمِ الآخِرِ يُوَادُّونَ مَنْ حَادَّ اللّه َ وَ رَسُولَهُ وَ لَوْ كَانُوا آبَاءَهُمْأَوْ أَبْنَاءَهُمْ أَوْ اِخْوَانَهُمْ أَوْ عَشِيرَتَهُمْ أُولئِكَ كَتَبَ فِى قُلُوبِهِمُ الاِْيمَانَ وَ أَيَّدَهُم

ص: 98

بِروحٍ مِنْهُ»(1) سپس فرمود: «هيچ دلى نيست مگر دو گوش دارد، كه بر يكى از آن ها فرشته اى راهنما و بر ديگرى شيطانى فريبكار است، اين يكى او را فرمان مى دهد و آن ديگرى او را باز مى دارد. از جمله ايمان چيزى است كه خداوند در قرآن ياد كرده است، آن جا كه فرموده است: «مَا كَانَ اللّه ُ لِيَذَرَ الْمُؤْمِنِينَ عَلَى مَا أَنْتُمْ عَلَيْهِ حَتَّى يَمِيزَ الْخَبِيثَ مِنَ الطَّيِّبِ»(2) و از جمله ايشان كسى است كه مؤمنِ باوردار است ولى ايمانش را به ستمى آلوده مى كند: «الَّذِينَ آمَنُوا وَ لَمْ يَلْبِسُوا اِيمَانَهُم بِظُلْمٍ أُوْلئِكَ لَهُمُ الْأَمْنُ وَ هُم مُهْتَدُونَ».(3)بنابراين كسى كه مؤمن بود، سپس وارد گناهانى شد كه خداوند از آن ها نهى فرموده است، در حقيقت ايمانش را به ظلم آميخته است، ديگر ايمان سودى به حال او ندارد تا به درگاه خدا از ظلمى كه ايمانش را پوشانده است توبه كند، تا براى خدا خالص شود. اين بود گونه هاى ايمان در كتاب خدا (قرآن)».(4)

«به آن چه از قرآن به سوى تو نازل شده و آن چه از كتاب ها بر پيامبران پيش از تو نازل شده است (ايمان دارند).»(1)

خداى تبارك و تعالى فرموده است: «وَ كَانُوا مِنْ قَبْلُ يَسْتَفْتِحُونَ عَلَى الَّذِينَ كَفَرُوا فَلَمَّا جَاءَهُمْ مَا عَرَفُوا كَفَرُوا بِهِ»(1) اينان كفر ورزيدند و با آگاهى حق كشى كردند».

حَريز از امام صادق عليه السلام نقل كرده است:

«اين آيه «وَ كَانُوا مِنْ قَبْلُ يَسْتَفْتِحُونَ...» درباره يهود و نصارا نازل شده است».

خداى تبارك و تعالى مى فرمايد: «الَّذِينَ آتَيْنَاهُمُ الْكِتَابَ - يعنى تورات و انجيل - يَعْرِفُونَهُ - يعنى رسول خدا صلى الله عليه و آله وسلم را - كَمَا يَعْرِفُونَ أَبْنَاءَهُمْ»(2) زيرا كه خداى عزّوجلّ درتورات، زبور و انجيل صفات محمّد صلى الله عليه و آله وسلم و اصحاب او را و مبعث و هجرت او را بر ايشان نازل كرده بود، از اين رو مى فرمايد: «مُحَمَّدٌ رَسُولُ اللّه ِ وَ الَّذِينَ مَعَهُ أَشِدَّاءُ عَلَى الْكُفَّارِ رُحَمَاءُ بَيْنَهُمْ تَرَاهُمْ رُكَّعا سُجَّدا يَبْتَغُونَ فَضْلاً مِنَ اللّه ِ وَ رِضْوَانا سِيَماهُمْ فِى وُجُوهِهِم مِنْ أَثَرِ السُّجُودِ ذلِكَ مَثَلُهُمْ فِى التَّوْرَاةِ وَ مَثَلُهُمْ فِى الاِْنجِيلِ»(3) اين صفت رسول خدا صلى الله عليه و آله وسلم و اصحاب او در تورات و انجيل است و چون

ص: 101

او را مبعوث كرد، اهل كتاب او را شناختند، همان طورى كه خداوند فرموده است: «فَلَمَّا جَاءَهُمْ مَا عَرَفُوا كَفَرُوا بِهِ»(1) از اين رو يهود به عرب ها پيش از آمدن پيامبر مى گفتند: اى مردمِ عرب! اينك زمان پيامبرى است كه از مكه خروج مى كند و هجرتش به مدينه است و او آخرين و برترين پيامبران است. در چشمانش قرمزى و بين دو شانه اش مهر نبوّت است، عبا بر تن دارد و به گِرده ى نانى و چند خرما بسنده مى كند و به الاغ برهنه سوار مى شود، قدرتش را مى رساند، بند كفش و نعلش كنده است. اى توده ى عرب! خداوند بهوسيله او شما را هم چون كشتن قوم عاد مى كشد. چون خداوند پيامبر خود را با همين اوصاف مبعوث كرد بر او رشك بردند و به او كافر شدند، همان طورى كه خداوند فرمود: «وَ كَانُوا مِنْ قَبْلُ يَسْتَفْتِحُونَ عَلَى الَّذِينَ كَفَرُوا فَلَمَّا جَاءَهُمْ مَا عَرَفُوا كَفَرُوا بِهِ فَلَعْنَةُ اللّه ِ عَلَى الْكَافِرِينَ»(2) از جمله ى كفر، بيزارى است همان كه در قول خداى تعالى آمده است: «ثُمَّ يَوْمَ الْقِيَامَةِ يَكْفُرُ بَعْضُكُم بِبَعْضٍ»(3) يعنى از يكديگر بيزارى مى جويند.

از جمله ى كفر، شرك است بدان چه خدا فرمان داده است و آنفرموده خدا: «وَ للّه ِ عَلَى النّاسِ حِجُّ الْبَيْتِ مَنِ اسْتَطاعَ اِلَيْهِ سَبيلاً و مَنْ كَفَرَ»(4) است، يعنى با اين كه مستطيع بوده حج را ترك كرده، كافر است

ص: 102

.از جمله كفران نعمت هاست و آن قول خداى تعالى: «لِيَبْلُوَنِى ءَأَشْكُرُ أَم أَكْفُرُ وَ مَن شَكَرَ فَاِنَّمَا يَشْكُرُ لِنَفْسِهِ وَ مَن كَفَرَ»(1) يعنى و كسى كه نعمت خدا را شكر نكند، در حقيقت كافر است. اين بود اقسام كفر در كتاب خدا.

اين كلام خدا: «وَ مِنَ النَّاسِ مَنْ يَقُولُ آمَنَّا بِاللّه ِ وَ بِالْيَوْمِ الاْخِرِ وَ مَا هُمْ بِمُؤْمِنِينَ»(2) درباره ى قوم منافقى نازل شده است كه به رسول خدا صلى الله عليه و آله وسلم اظهار اسلام كردند در صورتى كه هر وقت كافران را مى ديدند مى گفتند: ما با شماييم و چون مؤمنانرا مى ديدند مى گفتند: ما مؤمنيم و همواره به كافران مى گفتند: «اِنَّا مَعَكُمْ اِنَّمَا نَحْنُ مُسْتَهْزِئُونَ» از اين رو خداوند حرف آن ها را رد كرد و فرمود: «اللّه ُ يَسْتَهْزِىُ بِهِمْ وَ يَمُدُّهُمْ فِى طُغْيَانِهِمْ يَعْمَهُونَ».(3) قول خداى تعالى: «أُولئِكَ الَّذِينَ اشْتَرَوُا الضَّلاَلَةَ بِالْهُدَى»(4) ضلالت همان سرگردانى و هدايت همان بيان و روشنى است. آن ها سرگردانى و گمراهى را بر هدايت و بيان برگزيدند از اين رو خداوند درباره ى آن ها مثلى زد و فرمود: «مَثَلُهُمْ كَمَثَلِ الَّذِى اسْتَوْقَدَ نَار فَلَمَّا أَضَاءَتْ مَا حَوْلَهُذَهَبَ

ص: 103

اللّه ُ بِنُورِهِمْ وَ تَرَكَهُمْ فِى ظُلُمَاتٍ لاَيُبْصِرُونَ» و كلام او: «صُمٌ بُكْمٌ عُمْىٌ».(1) «صُمّ» كسى است كه نمى شنود، «بُكم» كسى است كه كور مادرزاد است و «عُمى» كسى است كه بينا بوده، بعد نابينا شده است.

قول او: «اَو كَصَيِّبٍ مِنَ السَّماءِ» يعنى چون باران آسمانى، آن مثل كافران است. «يَخْطِفُ اَبْصارَهُمْ»(2) يعنى كور مى كند. قول او «اِنْ كُنْتُمْ فى رَيبٍ مِمّا اَنْزَلنا عَلى عَبْدِنا» يعنى در شك هستيد «فَأْتُوا بِسُورَةٍ مِن مِثْلِهِ وَادْعُوا شُهَدَاءَكُمْ» يعنى كسانى را كه عبادت و اطاعت مى كنيد «مِنْ دُونِ اللّه ِ اِنْ كُنْتُمْ صَادِقِينَ»(3) قول خداى تعالى: «كُلَّمَا رُزِقُوْا مِنْهَا مِنْ ثَمَرَةٍ رِزْقا قَالُوا هَذَا الَّذِيْ رُزِقْنَا مِنْ قَبْلُ وَ أُتُوا بِهِ مُتَشَابِه» فرمود: «از يك ميوه با رنگ هاى مختلف و متفاوت داده مى شود. «وَ لَهُمْ فِيهَا أَزْوَاجٌ مُطَهَّرَةٌ»(4) يعنى نه عادت ماهيانه مى بينند و نه مدفوعى دارند.

اما قول خداى تعالى: «اِنَّ اللّه َ لاَ يَسْتَحْيِى أَنْ يَضْرِبَ مَثَلاً مَا بَعُوضَةً فَمَا

ص: 104

فَوْقَهَا فَأَمَّا الَّذِينَ آمَنُوا فَيَعْلَمُونَ أَنَّهُ الْحَقُّ مِنْ رَبِّهِمْ وَ أَمَّا الَّذِينَ كَفَرُوا فَيَقُولُونَ مَاذَا أَرَادَ اللّه ُ بِهذَا مَثَلاً يُضِلُّ بِهِ كَثِيرا»(1) امام صادق عليه السلام فرموده است: «اين سخن از جانب خداى عزّوجلّ رد بر كسى است كه پنداشته خداى تعالى بندگان را گمراه مى كند، سپس به خاطر گمراهيشان آن ها را عذاب مى كند، از اين رو خداوند فرموده است: «اِنَّ لا يَسْتَحيى اَن...»(2)

است در حالى كه از آن ها نبود. همين كه فرشتگان را دستور سجده براى آدم عليه السلام داد، آن چه در دل ابليس از حسد بود برآورده شد، آن وقت فرشتگان دانستند كه ابليس مانند ايشان نيست.» به آن حضرت گفتند: چگونه اين فرمان بر ابليس تعلّق گرفت در صورتى كه خداوند تنها فرشتگان را براى سجده كردن به آدم فرمان داده بود؟ فرمود:

«ابليس به سبب سرپرستى از جمله فرشتگان بود ولى از جنس فرشتگان نبود؛ توضيح اين كه خداوند پيش از آدم خلقى را آفريد و ابليس از جمله ى ايشان در زمين حاكم بود پس سركشى وفساد كردند و خونريزى نمودند، خداوند فرشتگان را گسيل داشت، آن ها را كشتند و ابليس را اسير كردند و او را به آسمان بالا بردند، فرشتگان خدا را مى پرستيدند تا اين كه خداى تعالى آدم عليه السلام را آفريد.»(1)

«از باغ هاى دنيا بود كه خورشيد و ماه در آن طلوع مى كرد، درصورتى كه اگر از بهشت هاى آخرت بود هرگز آدم را از آن جا بيرون نمى كردند و ابليس وارد آن جا نمى شد.» فرمود: «خداوند او را در آن بهشت (باغ) جا داد ولى او از روى ناآگاهى به سراغ آن درخت رفت! از اين رو بيرون كرد، زيرا كه او (آدم) مخلوقى است كه در آفرينش بقايش بدون امر و نهى و پوشش و مسكن و ازدواج ممكن نيست و سود و زيانش را جز به آگاهى دادن درك نمى كند. از اين رو ابليس به سراغ او آمد و گفت: شما دوتا (آدم و حوّا) اگر از اين درختى كه خدا شما را نهى كرده است، بخوريد دو فرشته مى شويد و هميشه در بهشت باقىمى مانيد، ولى اگر نخوريد خداوند شما را از اين بهشت بيرون مى كند و سوگند ياد كرد كه او خيرخواه آن هاست همان طورى كه خداوند از وى حكايت كرده است:

«مَا نَهَاكُمَا رَبُّكُمَا عَنْ هذِهِ الشَّجَرَةِ اِلاَّ أَن تَكُونَا مَلَكَيْنِ أَوْ تَكُونَا مِنَ الخَالِدِينَ وَ قَاسَمَهُمَا اِنِّى لَكُمَا لَمِنَ النَّاصِحِينَ»آدم عليه السلام حرف او را قبول كرد و از آن درخت خوردند، پس چنان شد كه خداوند نقل كرده است: «بَدَتْ لَهُمَا سَوْءَاتُهُمَا» و پوشش آن ها كه خداوند از لباس بهشتى بر تنشان پوشانده بود، افتاد و شروع كردند با برگ درختان باغ، خود را پوشاندن «وَ نَادَاهُمَا رَبُّهُمَا أَلَمْأَنْهَكُمَا عَن تِلْكُمَا الشَّجَرَةِ وَ أَقُل لَكُمَا اِنَّ الشَّيْطَانَ لَكُمَا عَدُوٌ مُبِينٌ»آن ها همان طورى كه خداى عزّوجلّ از ايشان گزارش كرده است، گفتند: «رَبَّنَا ظَلَمْنَا أَنْفُسَنَا وَ اِن لَمْ تَغْفِرْ لَنَا وَ تَرْحَمْنَا

ص: 107

لَنَكُونَنَّ مِنَ الْخَاسِرِينَ»(1) پس خداوند به ايشان فرمود: «اهْبِطُوا بَعْضُكُمْ لِبَعْضٍ عَدُوى وَ لَكُمْ فِى الْأَرْضِ مُسْتَقَرٌ وَ مَتَاعٌ اِلَى حِينٍ»(2) آدم عليه السلام روى كوه صفا فرود آمد، از اين رو آن را صفا گفتند كه برگزيده ى خدا روى آن فرود آمد و حوا بر روى كوه مروه فرود آمد و از آن رو آن را مروه گفتند كه زنى روى آن فرود آمد. و آدم عليه السلام چهل روز به حال سجده ماند هم چنان بر فراق بهشت مى گريست تا اين كه جبرئيل عليه السلام بر او نازل شد و گفت: اى آدم!مگر خداوند تو را به دست قدرت خود نيافريد، و در تو از روح خود دميد و ملائكه را به سجده تو واداشت؟ گفت:

چرا؟ جبرئيل عليه السلام گفت: تو را فرمان داد تا از آن درخت نخورى چرا نافرمانى كردى؟ گفت: اى جبرئيل! ابليس براى من به خدا سوگند خورد كه من خيرخواه توام! من گمان نكردم كه خداوند خلقى را آفريده باشد كه به دروغ بر خدا سوگند ياد كند!»(3)

ص: 108

دستور داد غسل كند، چون نماز عصر را خواند او را در عرفات نگهداشت و كلماتى را به او آموخت كه از پروردگارش آموخته بود و آن كلمات اين بود: «پروردگارا منزّهى تو و سپاس تو را سزاست هيچ معبود بحقّى جز تو نيست. من كار بدى كردم و به خود ستم نمودم و به گناه خويش اعتراف دارم پس مرا بيامرز! زيرا كه تو بسيار آمرزنده و بخشاينده اى! خداوندا! تو منزّهى و سپاس تو را، هيچ خداى به حقى جز تو نيست، من بد كردم و به خود ستم نمودم و به گناهم اقرار دارم، مرا بيامرز كه تو بهترين آمرزندگانى! خداوندا تو منزّهى و سپاس تو را سزاست، هيچ معبود راستينى جز تو نيست من بد كردم و بهخود ستم نمودم و به گناهم اعتراف دارم پس مرا بيامرز! زيرا كه تو بسيار توبه پذير و بخشاينده اى! پس از آن هم چنان ماند تا آفتاب غروب كرد، دست ها را به طرف آسمان بلند نمود، به درگاه خدا مى ناليد و گريه مى كرد. پس از غروب خورشيد او را به مشعر بازگرداند، آن جا شب را سپرى نمود همين كه صبح شد از مشعرالحرام بپا خاست و با كلماتى خدا را خواند و به درگاه او توبه كرد سپس به منا رفت.

جبرئيل عليه السلام او را دستور داد تا موهايش را بتراشد، تراشيد. سپس به مكّه بازگرداند، او را نزد جمره اولى آورد، ابليس در آن جا خود را به وى عرضه كرد و گفت: اى آدم! قصدكجا را دارى؟ جبرئيل به وى دستور داد تا با هفت سنگريزه او را بزند، او سنگريزه ها را زد و با هر سنگريزه اى تكبير بگويد، گفت. سپس رفت، باز كنار جمره دوّم ابليس به او عرضه شد و جبرئيل او را دستور داد با هفت سنگريزه بزند و او زد و با هر سنگريزه اى تكبيرى گفت، باز

ص: 110

رفت، ابليس كنار جمره سوم به او عرضه شد، جبرئيل عليه السلام دستور داد با هفت سنگريزه او را بزند و با هر سنگريزه تكبيرى بگويد! (او انجام داد) ابليس - خدايش لعنت كند - به راه خود رفت. جبرئيل عليه السلام گفت: البتّه بعد از امروز هرگز او را نخواهى ديد.

او را به بيت اللّه الحرام برد و دستور داد هفت دور طواف كند، او كرد. پس به او گفت: خداوند توبه تو را قبول كرد و همسرت به تو حلال شد.

امام عليه السلام فرمود: «چون آدم عليه السلام حج خود را پايان داد، فرشتگان او را در ابطح (بيابان حجاز) ديدند و گفتند: اى آدم، حجّ تو قبولاست، اما ما اين خانه را دوهزار سال پيش از تو حج كرديم.»(1)

اما قول خداى تعالى: «أَتَأْمُرُونَ الْنَّاسَ بِالْبِرِّ وَ تَنْسَوْنَ أَنْفُسَكُمْ»(1) فرمود:

«درباره ى قصاص نازل شده است و آن فرموده اميرالمؤمنين عليه السلام است كه بالاى هر منبرى از ايشان خطيبى سخنور است، بر خدا و رسول خدا صلى الله عليه و آله وسلم و بر كتاب خدا دروغ مى بندد.» قول خداى تعالى: «وَ اسْتَعِينُوا بِالصَبْرِ وَ الصَّلاَةِ» فرمود: «صبر همان روزه است.» «وَ اِنَّهَا لَكَبِيرَةٌ اِلاَّ عَلَى الْخَاشِعِينَ» يعنى نماز. و قول خدا: «الَّذِينَ يَظُنُّونَ أَنَّهُم مُلاَقُوا رَبِّهِمْ وَ أَنَّهُمْ اِلَيْهِ رَاجِعُونَ»(2) فرمود: «ظنّ (گمان)در كتاب خدا دو گونه است: از جمله ى ظنّ، يقين است و از جمله ى ظنّ، شكّ است و در اين جا ظن، يقين است و شك در قول تعالى: «اِن نَظُنُّ اِلاَّ ظَنّا وَ مَا نَحْنُ بِمُسْتَيْقِنِينَ»(3) و «وَ ظَنَنتُمْ ظَنَّ السَّوْءِ»(4). اما قول خداى تعالى: «يَا بَنِى اِسْرَائِيلَ اذْكُرُوا نِعْمَتِيَ الَّتِي أَنْعَمْتُ عَلَيْكُمْ وَ أَنِّي فَضَّلْتُكُمْ عَلَى الْعَالَمِينَ»(5) فرمود: «لفظ عالمين عام است، ولى معنايش خاص، و به يقين آنان را بر همه ى مردم زمان خودشان - به خاطر چيزهايى كه

ص: 112

اختصاص به آن ها داده بود، مانند مَنُّ و سَلوى (غذاى لذيذ و نيروبخش) و آن سنگى كه دوازده چشمه از آن جارى شد - برترى داد.

و قول خداى تعالى: «وَ اتَّقُوا يَوْما لاَ تَجْزِى نَفْسٌ عَنْ نَفْسٍ شَيْئا وَ لاَ يُقْبَلُ مِنْهَا شَفَاعَةٌ وَ لاَ يُؤْخَذُ مِنْهَا عَدْلٌ»(1) و همان است قول آن حضرت كه فرمود:

«به خدا سوگند اگر همه ى فرشتگان مقرّب يا پيامبران مُرسَل، درباره ى يك ناصبى (مخالف ولايت) شفاعت كنند پذيرفته نخواهد شد.» قول خداى تعالى: «وَ اِذْ نَجَّيْنَاكُمْ مِنْ آلِ فِرْعَوْنَ يَسُومُونَكُمْ سُوءَ الْعَذَابِيُذَبِّحُونَ أَبْنَاءَكُمْ وَ يَسْتَحْيُونَ نِسَاءَكُمْ»(2) و چون به فرعون رسيد كه بنى اسرائيل مى گويند: در بين ما مردى به دنيا مى آيد كه هلاكت فرعون و اصحابش به دست اوست، از اين رو پسران آن ها را مى كشت و دختران را وامى گذاشت.

امّا قول خداى تعالى: «وَ اِذْ وَاعَدْنَا مُوسى أَرْبَعِينَ لَيْلَةً...»(3) خداى تبارك و تعالى به موسى عليه السلام وحى كرد كه من به تو تورات را كه در آن احكامى است تا چهل روز نازل مى كنم، يعنى ماه ذيقعده و ده روز از ذيحجه. موسى عليه السلام به اصحابشگفت: همانا خداوند به من وعده داده

ص: 113

است كه تا سى روز تورات روى تخته هايى بر من فرو فرستد و خداوند به وى فرمان داد تا چهل روز به آن ها نگويد، پس سينه هاى آن ها تنگ شد.

قول خداى تعالى: «وَ اِذْ قَالَ مُوسَى لِقَوْمِهِ يَا قَوْمِ اِنَّكُمْ ظَلَمْتُمْ أَنْفُسَكُمْ بِاتِّخَاذِكُمُ الْعِجْلَ فَتُوبُوا اِلَى بَارِئِكُمْ فَاقْتُلُوا أَنْفُسَكُمْ ذَلِكُمْ خَيْرٌ لَكُمْ»(1) به راستى موسى عليه السلام به ميقات رفت و نزد قومش برگشت، در حالى كه گوساله را مى پرستيدند به آن ها گفت: «يَا قَوْمِ اِنَّكُمْ ظَلَمْتُمْ أَنْفُسَكُمْ» گفتند: و چگونه ما خودمان را بكشيم؟ موسى عليه السلام گفت: فردا صبحهر يك از شما به بيت المقدّس برويد و با خود كاردى يا آهن يا شمشيرى داشته باشيد همين كه من روى منبر بنى اسرائيل رفتم، همگى رويتان را پوشيده باشيد تا كسى همراهيش را نشناسد پس يكديگر را بكشيد! پس هفتاد هزار مرد در بيت المقدّس از آن كسانى كه گوساله را پرستيده بودند گرد آمدند. همين كه موسى عليه السلام با ايشان نماز گزارد، بالاى منبر رفت، مردم رو به كشتن يكديگر آوردند تا اين كه جبرئيل عليه السلام نازل شد و گفت: اى موسى به ايشان بگو: خداوند محقّقا توبه ى شما را پذيرفت، ده هزارنفر كشته شده است و اين دستور را خداوند نازل كرد: «ذَلِكُمْ خَيْرٌ لَكُمْ عِنْدَ بَارِئِكُمْ فَتَابَ عَلَيْكُمْ اِنَّهُ هُوَ الْتَّوَّابُ الْرَّحِيمُ» و اين آيه را «وَ اِذْ قُلْتُمْ يَا مُوسَى لَنْ نُؤْمِنَ لَكَ

ص: 114

حَتَّى نَرَى اللّه َ جَهْرَةً...»(1) آنان هفتاد تن بودند كه موسى عليه السلام انتخاب كرده بود تا كلام خدا را بشنوند، چون شنيدند گفتند: اى موسى! ما به تو ايمان نمى آوريم تا خدا را آشكارا ببينيم از اين رو خداوند صاعقه اى را بر ايشان فرستاد، آن ها را سوزاند.

سپس آن ها را پس از سوختن دوباره زنده كرد و پيامبرانى را برايشان مبعوث نمود، اين خود دليل بر رجعت در امّت محمّد صلى الله عليه و آله وسلم است، زيرا كه خود آن حضرت فرمود: چيزى در بنى اسرائيل نبودمگر در امّت من نيز مانند آن وجود دارد.

قول خداى تعالى: «وَ ظَلَّلْنَا عَلَيْكُمُ الْغَمَامَ وَ أَنْزَلْنَا عَلَيْكُمُ الْمَنَّ وَ السَّلْوى»(2) به راستى بنى اسرائيل را چون موسى از دريا عبور داد در بيابانى فرود آمدند، گفتند: يا موسى! ما را هلاك ساختى و كشتى را از جاى آباد به بيابانى درآوردى كه نه سايه دارد، نه درختى و نه آبى! چنان شد كه روز، ابرى مى آمد آن ها را از خورشيد سايه مى كرد و شب منّ (غذاى لذيذ) برايشان نازل مى شد و آن روى گياهان، درخت و سنگ قرار مى گرفت و مردم آن رامى خوردند و شامگاه مرغ بريانى براى

ص: 115

ايشان مى آمد و روى سفره هاى ايشان واقع مى شد. و چون مى خوردند و سير مى شدند، مى پريد.

همراه موسى عليه السلام سنگى بود كه آن را در وسط سپاه مى گذاشت. سپس با عصايش آن را مى زد و از آن دوازده چشمه جارى مى شد؛ آن طورى كه خداوند نقل كرده است، هر گروهى با وسائلشان آن جا مى رفتند و دوازده گروه بودند. همين كه اين مدّت بر آن ها به درازا كشيد، گفتند: يا موسى: «لَنْ نَصْبِرَ عَلَى طَعَامٍ وَاحِدٍ فَادْعُ لَنَا رَبَّكَ يُخْرِجْ لَنَا مِمَّا تُنْبِتُ الْأَرْضُ مِنْ بَقْلِهَا وَ قِثَّائِهَا وَ فُومِهَا وَ عَدَسِهَا وَ بَصَلِهَا»: ما هرگز با يك نوع غذا نمى توانيم صبر كنيمبنابراين از خدا بخواه تا از آن چه از زمين مى رويد از سبزى ها، خيار، سير، عدس و پياز براى ما قرار دهد»(1) فُوم يعنى گندم. موسى عليه السلام در پاسخ آن ها فرمود: «أَتَسْتَبْدِلُونَ الَّذِى هُوَ أَدْنَى بِالَّذِى هُوَ خَيْرٌ اهْبِطُوا مِصْر فَاِنَّ لَكُمْ مَا سَأَلْتُمْ»(2) گفتند: «يَا مُوسى اِنَّ فِيهَا قَوْما جَبَّارِينَ وَ اِنَّا لَن نَدْخُلَهُا حَتَّى يَخْرُجُوا مِنْهَا فَإِن يَخْرُجُوا مِنْهَا فَاِنَّا دَاخِلُونَ»(3) بنابراين نيمى از آيه در سوره بقره و تمام جواب آن براى موسى عليه السلام در سوره ى مائده است. وقول خداى تعالى «وَ قُولُوا حِطَّةٌ» يعنى گناهان ما را از ما بزداى! ولى آن ها عوض آن گفتند: «حِنطَةٌ» و خداوند فرمود: «فَبَدَّلَ الَّذِينَ ظَلَمُوا قَوْلاً غَيْرَ الَّذِى قِيلَ لَهُمْ فَأَنْزَلْنَا عَلَى

ص: 116

الَّذِينَ ظَلَمُوا رِجْزا مِنَ السَّماءِ بِمَا كَانُوا يَفْسُقُونَ»(1) و قول خداى تعالى: «اِنَّ الَّذِينَ آمَنُوا وَ الَّذِينَ هَادُوا وَ النَّصَارى وَ الصَّابِئِينَ»(2) فرمود: «صابئون گروه خاصى بودند، نه يهودى بودند، نه نصرانى و نه مسلمان بلكه ستارگان ثابت و سيار را مى پرستيدند.» قول خداى تعالى: «وَ اِذْ أَخَذْنَا مِيثَاقَكُمْ وَ رَفَعْنَا فَوْقَكُمُ الطُّورَ خُذُوا مَا آتَيْنَاكُمْ بِقُوَّةٍ»(3) چون موسى عليه السلام نزد بنى اسرائيل برگشت و تورات را به همراه داشت، از او نپذيرفتند. خداوند كوه طور سينا را بالا سر ايشانبلند كرد و موسى عليه السلام به ايشان گفت: هر آينه اگر نپذيريد كوه بر سر شما مى افتد و به يقين شما را مى كشد! آن ها سرها را به زير انداختند و گفتند: آن را مى پذيريم.»(4)

خواستگارى كرده بود، كه مرد فاسق و رذلى بود با او موافقت نكردند، پسرعموى وى با او كه موافقت كرده بودند، حسد ورزيد و بر سر راه او نشست و او را ناگهانى به قتل رساند سپس كشته ى او را نزد موسى عليه السلام برد و گفت: اى پيامبر خدا اين پسرعموى من است كه كشته اند! موسى عليه السلام فرمود: چه كسى او را كشته است؟ گفت: من نمى دانم. و قتل در بين بنى اسرائيل بسيار مهم بود، اين موضوع بر موسى عليه السلام گران آمد، بنى اسرائيل برايشان جمع شدند، گفتند: اى پيامبر خدا چه مى فرماييد؟ در بين بنى اسرائيل مردى بود، ماده گاوى داشت و پسر نيكوكارىداشت و نزد آن پسر كالايى بود كه مردم به سراغ كالاى او مى آمدند و كليد خانه اش زير سر پدرش بود و او خوابيده بود، پسر او نمى خواست او را بيدار كند و خوابش را بشكند، مردم برگشتند و كالاى او را نخريدند، پدرش همين كه بيدار شد، گفت: پسرم! با كالايت چه كردى؟ گفت: سر جايش هست، آن را نفروخته ام چون كليد زير سر شما بود نخواستم از خواب بيدارت كنم و خوابت را درهم بشكنم! پدر گفت: اين ماده گاو را عوض سودى كه از كالايت از دست داده اى به تو دادم و خداوند از پسر او به خاطر كارى كه با پدرش كرد شاكر شد و بهبنى اسرائيل دستور داد تا همان ماده گاو را سر ببرند، همين كه پيرامون موسى عليه السلام جمع شدند و گريه و زارى كردند، موسى عليه السلام به ايشان گفت: «اِنَّ اللّه َ يَأْمُرُكُمْ أَن تَذْبَحُوا بَقَرَةً» تعجب كردند و گفتند: «أَتَتَّخِذُنَا هُزُوا»(1) كشته اى را نزد تو مى آوريم مى گويى: ماده گاورى را بكشيد؟! موسى گفت: «أَعُوذُ بِاللّه ِ أَنْ أَكُونَ مِنَ الْجَاهِلِينَ»(2) پس دانستند كه آن ها اشتباه

ص: 118

كرده اند گفتند: «ادْعُ لَنَا رَبَّكَ يُبَيِّنْ لَنَا مَا هِيَ قَالَ اِنَّهُ يَقُولُ اِنَّهَا بَقَرَةٌ لاَ فَارِضٌ وَ لاَ بِكْرٌ»(1) فارض حيوانى است كه حيوان نر با او آميزش كرده ولى باردار نشده است و بكر حيوانى است كه حيوان نر با او آميزش نكرده باشد. «قَالُوا ادْعُ لَنَا رَبَّكَ يُبَيِّنْ لَنَا مَا لَوْنُهَا قَالَ اِنَّهُ يَقُولُ اِنَّهَا بَقَرَةٌ صَفْرَاءُ فَاقِعٌ لَوْنُهَا - يعنى زرد پررنگ - تَسُرُّ النَّاظِرِينَ قَالُوا ادْعُ لَنَا رَبَّكَ يُبَيِّنْ لَنَا مَا هِيَ اِنَّ الْبَقَرَ تَشَابَهَ عَلَيْنَا وَ اِنَّا اِنْ شَاءَ اللّه ُ لَمُهْتَدُونَ قَالَ اِنَّهُ يَقُولُ اِنَّهَا بَقَرَةٌ لاَ ذَلُولٌ تُثِيرُ الْأَرْضَ - يعنى رام و آماده نباشد - وَ لاَ تَسْقِى الْحَرْثَ - يعنى: زراعت راآبيارى نكند - مُسَلَّمَةٌ لاَ شِيَةَ فِيهَا - يعنى خالى جز زردى نداشته باشد - قَالُوا الاْنَ جَئْتَ بِالْحَقِّ فَذَبَحُوهَا وَ مَا كَادُوا يَفْعَلُونَ»(2) آن ماده گاو براى فلانى است. پس رفتند كه آن را بخرند، گفت: نمى فروشم مگر پوست او را پر از طلا كنيد! دوباره پيش موسى عليه السلام برگشتند و به او خبر دادند، موسى به ايشان فرمود: شما ناگزير از سر بريدن همان ماده گاويد (به بهاى) پر كردن پوست او از طلا، پس آن را

ص: 119

سر بريدند، سپس گفتند: اى پيامبر خدا اكنون به ما چه فرمان مى دهى؟ خداى تعالى به او وحى كرد: به آن ها بگو: با قسمتى از بدن گاو مقتول را بزنيد و بگوييد: چه كسى تو را كشت؟ پس دُم گاو را گرفتند و بدان وسيله او را زدند و گفتند: فلانى چه كسى تو را كشته است؟ گفت: فلان كس پسر فلانى؛ پسر عموى من كه او را آورد و آن است، قول خداى تعالى: «فَقُلْنَا اضْرِبُوهُ بِبَعْضِهَا كَذلِكَ يُحْيِى اللّه ُ الْمَوْتَى وَ يُرِيكُمْ آيَاتِهِ لَعَلَّكُمْ تَعْقِلُونَ»(1) قول خداى تعالى: «أَفَتَطْمَعُونَ أَنْ يُؤْمِنُوا لَكُمْ وَ قَدْ كَانَ فَرِيقٌ مِنْهُمْ يَسْمَعُونَ كَلاَمَ اللّه ِ ثُمَّ يُحَرِّفُونَهُ مِنْ بَعْدِ مَاعَقَلُوهُ وَ هُمْ يَعْلَمُونَ...»(2) اين آيه درباره ى يهود نازل شده است در حالى كه آن ها اظهار اسلام مى كردند ولى منافق بودند و چنان بودند كه هرگاه رسول خدا صلى الله عليه و آله وسلم را مى ديدند، مى گفتند: ما با شماييم و چون يهوديان را مى ديدند مى گفتند: با شماييم و به مسلمانان آن چه در تورات از اوصاف رسول خدا صلى الله عليه و آله وسلم و اصحابش آمده بود خبر مى دادند، بزرگان و دانشمندان ايشان به آن ها گفتند: «أَتُحَدِّثُونَهُم بِمَا فَتَحَ اللّه ُ عَلَيْكُمْ لِيُحَاجُّوكُمْ بِهِ عِنْدَ رَبِّكُمْ أَفَلاَ تَعْقِلُونَ»(3)پس خداوند بر ردّ ايشان فرمود: «أَوَلاَ يَعْلَمُونَ أَنَّ اللّه َ يَعْلَمُ مَا يُسِرُّونَ وَ

ص: 120

مَا يُعْلِنُونَ وَ مِنْهُمْ أُمِّيُّونَ لاَيَعْلَمُونَ الْكِتَابَ اِلاَّ أَمَانِيَّ وَ اِنْ هُمْ اِلاَّ يَظُنُّونَ فَوَيْلٌ لِلَّذِينَ يَكْتُبُونَ الْكِتَابَ بِأَيْدِيهِمْ ثُمَّ يَقُولُونَ هَذَا مِنْ عِنْدِ اللّه ِ لِيَشْتَرُوا بِهِ ثَمَنا قَلِيلاً فَوَيْلٌ لَهُمْ مِمَّا كَتَبَتْ أَيْدِيهِمْ وَ وَيْلٌ لَهُمْ مِمَّا يَكْسِبُونَ»(1) و قول خداى تعالى: «وَ قَالُوا لَنْ تَمَسَّنَا النَّارُ اِلاَّ أَيَّاما مَعْدُودَةً» بنى اسرائيل گفتند: هرگز آتش دوزخ به ما نمى رسد و هرگز جز چند روزى كه ما گوساله را پرستيديم. پس خداوند بر ردّ گفته آن ها فرمود: «وَقَالُوا لَنْ تَمَسَّنَا...» يا محمّد به آن ها بگو: «أَتَّخَذْتُمْ عِنْدَ اللّه ِ عَهْدَ فَلَنْيُخْلِفَ اللّه ُ عَهْدَهُ أَمْ تَقُولُونَ عَلَى اللّه ِ مَا لاَتَعْلَمُونَ»(2) و اين قول خدا: «قُولُوا لِلنَّاسِ حُسْنا»(3) درباره ى يهود نازل شد سپس با اين كلام خدا: «فَاقْتُلُوا الْمُشْرِكِينَ حَيْثُ وَجَدتُّمُوهُمْ»(4) نسخ شد.

اما قول خداى تعالى: «وَاِذْ أَخَذْنَا مِيثَاقَكُمْ لاَتَسْفِكُونَ دِمَاءَكُمْ وَلاَ تُخْرِجُونَ أَنْفُسَكُمْ مِنْ دِيَارِكُمْ ثُمَّ أَقْرَرْتُمْ وَأَنْتُمْ تَشْهَدُونَ...»(5) تنها درباره

ص: 121

ابوذر رحمه الله و عثمان بن عفّان نازل شده است. علّت آن هم اين بود كه چون عثمان دستور داد، ابوذر را به ربذه تبعيد كنند، ابوذر بر او وارد شد، بيمار بود به چوب دستيش تكيه داده بود در حالى كه جلوى عثمان صدهزار درهم از بعضى نواحى آورده بودند و اصحابش در پيرامون او داشتند به پول ها نگاه مى كردند و منتظر بودند كه بين آن ها تقسيم كند. ابوذر به عثمان گفت: اين مال چيست؟ عثمان گفت: صدهزار درهم است، از يكى از نواحى براى من آورده اند؛ مى خواهم همان قدر هم بر آن ها بيافزايم تا بعد ببينمچه كنم؟ ابوذر گفت: يا عثمان! صدهزار درهم بيشتر است يا چهار دينار؟ عثمان گفت: البته كه صد هزار درهم. ابوذر گفت: به خاطر دارى كه شامگاهى من و تو بر رسول خدا صلى الله عليه و آله وسلم وارد شديم ديديم افسرده و غمگين است، به او سلام داديم جواب سلام ما را نداد چون صبح كرديم خدمتش رفتيم ديديم خندان و مسرور است عرض كرديم: پدران و مادرانمان به فدايت! ديشب خدمت شما آمديم ديديم ناراحت و غمگين هستيد، سپس امروز برگشته ايم مى بينيم خوشحال و شادمانيد؟فرمود:

آرى در نزد من از ماليات مسلمان ها چهار دينار مانده بود كه نتوانستم تقسيم كنم ترسيدم كه مرگ به سراغم بيايد و آن مبلغ نزد من بماند ولى امروز آن را تقسيم كردم و از آن بابت راحت شدم.

عثمان نگاهى به كعب الأحبار كرد و گفت: يا ابااسحاق! چه مى گويى درباره مردى كه زكات واجب مالش را داده است، آيا چيزى بر او واجب است؟ او گفت: نه، اگر خشتى از طلا و خشتى از نقره داشته باشد، چيزى بر او واجب نيست. ابوذر چوب دستيش را بلند كرد و آن را

ص: 122

بر سر كعب زد سپس فرمود: يهودى زاده كافر! تو را چه به اظهارنظر در احكام مسلمانان، قول خدا راست تر از حرف تو است آن جا كه فرموده است: «وَالَّذِينَ يَكْنِزُونَ الذَّهَبَ وَ الْفِضَّةَ وَ لاَ يُنفِقُونَهَا فِى سَبِيلِ اللّه ِ فَبَشِّرْهُمْ بِعَذَابٍ أَلِيمٍ يَوْمَ يُحْمَى عَلَيْهَا فِى نَارِ جَهَنَّمَ فَتُكْوَى بِهَا جِبَاهُهُمْ وَ جُنُوبُهُمْ وَ ظُهُورُهُمْ هذَا مَا كَنَزْتُمْ لأَنْفُسِكُمْ فَذُوقُوا مَاكُنْتُمْ تَكْنِزُونَ»(1) عثمان گفت: اى ابوذر! تو پير نادانى هستى و عقلت را از دست داده اى و اگر صحابى رسول خدا صلى الله عليه و آله وسلم نبودى هر آينه كشته بودمت!ابوذر گفت: عثمان! دروغ گفتى. حبيبم رسول خدا صلى الله عليه و آله وسلم فرمود:

ابوذر! نه تو را مى توانند منحرف كنند و نه مى توانند بكشند! اما عقل من به قدرى مانده است كه حديثى را كه از رسول خدا صلى الله عليه و آله وسلم درباره ى تو و اصحاب تو شنيده ام به خاطر داشته باشم! عثمان گفت: از رسول خدا صلى الله عليه و آله وسلم درباره ى من و قوم من چه شنيده اى؟ گفت: شنيدم كه مى فرمود: چون خاندان ابوالعاص به سى مرد برسند، مال خدا را دست به دست بگردانند و كتاب خدا را درهم پيچند و بندگان او را به بردگى بگيرند و باتبهكاران هم دسته شده و با شايستگان بجنگند! عثمان گفت: اى توده ى اصحاب محمّد! آيا كسى از شما اين را از

ص: 123

رسول خدا صلى الله عليه و آله وسلم شنيده است؟ گفتند:

ما اين حرف را از رسول خدا صلى الله عليه و آله وسلم نشنيده ايم! عثمان گفت: على را فراخوان! اميرالمؤمنين عليه السلام آمد، عثمان گفت: يا اباالحسن! ببين اين پيرمرد دروغگو چه مى گويد؟ اميرالمؤمنين عليه السلام فرمود: «يا عثمان! ساكت باش! نگو: دروغگو! كه من از رسول خدا صلى الله عليه و آله وسلم شنيدم كه مى فرمود: «آسمان سايه نيافكنده و زمين حمل نكرده است، كسى را راستگوتر از ابوذر! اصحاب رسول خدا صلى الله عليه و آله وسلم پس از شنيدن سخن اميرالمؤمنين عليه السلام گفتند: ابوذر راست گفت؛ ما اين را ازرسول خدا صلى الله عليه و آله وسلم شنيديم! آن جا بود كه ابوذر گريه كرد و گفت: واى بر شما، همه ى شما گردنتان را به سمت اين مال دراز كرده ايد، گمان كرديد كه من دروغ بر رسول خدا صلى الله عليه و آله وسلم مى بندم! سپس نگاهى به ايشان كرد و گفت: كدام يك بهترين شماست؟ آن ها گفتند: (تو بگو) چه كسى بهترين ماست؟ ابوذر گفت: من. آن ها گفتند: تو مى گويى بهترين ما هستى؟ فرمود: آرى من حبيبم رسول خدا صلى الله عليه و آله وسلم را در همين لباسِ تنم پشت سر گذاشتم در حالى كه او از من راضى بود، در حالى كه شما كارهاى (ناشايست) فراوانى داشتيد! و خدا شما را از آن هابازخواست مى كند ولى از من بازخواست نمى كند.

عثمان گفت: يا اباذر! به حق رسول خدا صلى الله عليه و آله وسلم كه چيزى را از تو مى پرسم بايد خبر دهى! ابوذر گفت: به خدا كه اگر به حق محمّد رسول خدا صلى الله عليه و آله وسلم هم نپرسيده بودى، تو را خبر مى دادم.

پرسيد: كدام يك از شهرها را بيشتر دوست دارى كه آن جا باشى؟ ابوذر گفت: مكّه حرم خدا و هم چنين حرم رسول خدا صلى الله عليه و آله وسلم را كه خدا

ص: 124

را عبادت كنم تا مرگم فرا رسد! عثمان گفت: نه، مناسب تو نيست. فرمود: مدينه حرم رسول خدا صلى الله عليه و آله وسلم ، عثمان گفت، نه، مناسب تو نيست. ابوذر سكوت كرد، عثمان گفت: از كدام يك از شهرها بيشتر ناراحتى كه در آن جا باشى؟ فرمود: ربذه كه من در آن جا بر غير دين اسلام بودم! عثمان گفت: پس به همان جا برو! ابوذر گفت: تو از من پرسيدى و من به تو راست گفتم، پس من هم از تو مى پرسم، جواب مرا راست بگو! عثمان گفت: آرى. ابوذر گفت: به من بگو، اگر مرا به همراه اصحابت به سراغ مشركان فرستاده بودى وآن ها مرا اسير مى گرفتند و مى گفتند: ما عوض او را جز يك سوم ثروتت نمى پذيريم چه مى كردى؟ عثمان گفت: فديه مى دادم. گفت: اگر مى گفتند: قبول نمى كنيم مگر نصف ثروت خود را بدهى؟ گفت: فديه مى دادم. باز ابوذر گفت: اگر مى گفتند: عوض او را نمى پذيريم مگر تمام ثروت خود را بدهى؟ گفت: مى دادم. ابوذر گفت: اللّه اكبر روزى حبيبم رسول خدا صلى الله عليه و آله وسلم فرمود: يا اباذر چگونه خواهى بود وقتى كه به تو بگويند: كدام يك از شهرها را بيشتر دوست دارى كه در آن جا باشى مى گويى مكه حرم خدا و رسولش كه خدا را در آن عبادت كنم تا مرگبه سراغ من بيايد! پس به تو گفته شود: نه و كرامتى براى تو نيست. باز مى گويى مدينه حرم رسول خدا صلى الله عليه و آله وسلم را. گويند: نه و كرامتى براى تو نيست. سپس به تو گفته مى شود: كدام يك از شهرها برايت مبغوض تر است كه در آن جا باشى؟ مى گويى ربذه كه در آن جا به غير دين اسلام بودم! به تو گويند: به آن جا برو

ص: 125

!عرض كردم: به راستى اين شدنى است؟ فرمود: آرى به خدايى كه جان من دست اوست، حتمى مى شود.

... در حالى كه خداوند درباره ى تو و عثمان آيه اى نازل كرده است. گفتم: كدام آيه را يا رسول اللّه ؟ فرمود: قول خداى تعالى: «وَ اِذْ أَخَذْنَا مِيثَاقَكُمْ لاَ تَسْفِكُونَ دِمَاءَكُمْ وَ لاَتُخْرِجُونَ أَنْفُسَكُمْ مِنْ دِيَارِكُمْ ثُمَّ أَقْرَرْتُمْ وَ أَنْتُمْ تَشْهَدُونَ ثُمَّ أَنْتُمْ هؤُلاَءِ تَقْتُلُونَ أَنْفُسَكُمْ وَ تُخْرِجُونَ فَرِيقا مِنْكُمْ مِنْ دِيَارِهِمْ تَظَاهَرُونَ عَلَيْهِمْ بِالإِثْمِ وَ الْعُدْوَانِ وَ اِنْ يَأْتُوكُمْ أُسَارَى تُفَادُوهُمْ وَ هُوَ مُحَرَّمٌ عَلَيْكُمْ اِخْرَاجُهُمْ أَفَتُؤْمِنُونَ بِبَعْضِ الْكِتَابِ وَ تَكْفُرُونَ بِبَعْضٍ فَمَا جَزَاءُ مَنْ يَفْعَلُ ذلِكَ مِنْكُمْ اِلاَّ خِزْيٌ فِي الْحَياةِ الدُّنْيَا وَ يَوْمَ الْقِيَامَةِ يُرَدُّونَ اِلَى أَشَدِّ الْعَذَابِ وَ مَااللّه ُ بِغَافِلٍ عَمَّا تَعْمَلُونَ»(1) و اما قول خداى تعالى: «وَ أُشْرِبُوا فِى قُلُوبِهِمُ الْعِجْلَ بِكُفْرِهِمْ».(2) آن ها گوساله را دوست داشتند تا آن جا كه پرستيدند. سپس گفتند: ما دوستداران خداييم، از اين رو خداى عزّوجلّ فرمود: اگر شما اولياى خدا هستيد آن طورى كه مى گوييد: «فَتَمَنَّوا الْمَوْتَ اِنْ كُنْتُمْ

ص: 126

صَادِقِينَ»(1) چون در تورات نوشته شده است كه اولياى خدا آرزوى مرگ دارند و از مردن نمى ترسند.قول خداى تعالى: «قُلْ مَنْ كَانَ عَدُوا لِجِبْرِيلَ فَاِنَّهُ نَزَّلَهُ عَلَى قَلْبِكَ بِاِذْنِ اللّه ِ مُصَدِّقا لِمَا بَيْنَ يَدَيْهِ وَ هُدىً وَ بُشْرَى لِلْمُؤْمِنِين» چون اين آيه درباره ى يهوديانى نازل شد كه به رسول خدا صلى الله عليه و آله وسلم گفتند: به راستى ما را در بين فرشتگان، دوستان و دشمنانى است. رسول خدا صلى الله عليه و آله وسلم فرمود:

چه كسى دوست شما و چه كسى دشمن شماست؟ گفتند: جبرئيل دشمن ماست؛ زيرا كه او عذاب را مى آورد و اگر آن كه قرآن را بر تو نازل مى كند، ميكائيل بود ما به تو ايمان مى آورديم! چرا كه ميكائيل دوست ما و جبرئيل فرشته ى جدايى و عذاب و ميكائيل فرشته ىرحمت است. از اين رو خداوند اين آيه را نازل كرد: «قُلْ مَنْ كَانَ عَدُواً لِجِبْرِيلَ فَاِنَّهُ نَزَّلَهُ عَلَى قَلْبِكَ بِاِذْنِ اللّه ِ مُصَدِّقا لِمَا بَيْنَ يَدَيْهِ وَ هُدىً وَ بُشْرَى لِلْمُؤْمِنِينَ مَنْ كَانَ عَدُواً للّه ِ وَ مَلاَئِكَتِهِ وَ رُسُلِهِ وَ جِبْرِيلَ وَ مِيكَالَ فَاِنَّ اللّه َ عَدُوٌ لِلْكَافِرِينَ»(2)و(3)

ص: 127

قول خداى تعالى: «يَسْألونَكَ عَنِ الْأَهِلَّةِ قُلْ هِيَ مَوَاقِيتُ لِلنَّاسِ وَ الحَجِّ».(1) چون اوقاتى از آن ها معلوم و مشهور است در وقت هاى شناخته شده ولى قسمتى از آن ها مبهم است. امّا اوقات معروف و مشهور چهارتاست: ماه هاى حرام كه خداوند در كلام خود آن ها را ياد كرده است: «مِنْها اَرْبَعَةٌ حُرُمٌ»(2) و دوازده ماهى كه خداوند آن ها را آفريده و معروف به هلال است؛ اول آن ها محرّم و آخر آن ها ذيحجه است و چهار ماه حرام: ماه رجب و ماه هاى ذيقعده و ذى حجه و محرمكه به هم پيوسته است؛ خداوند پيكار در آن ها را حرام كرده و گناهان و هم چنين حسنات در آن ها دو برابر است.

ماه هايى كه به ماه هاى جهانگردى معروف است، عبارتند از: بيست روز از ماه ذيحجه، محرّم، صفر و ماه ربيع الاوّل و بيست روز از ماه ربيع الثانى كه خداوند در آن ها پيكار با مشركان را حلال شمرده است در كلام خود: «فَسِيحُوا فِى الْأَرْضِ أَرْبَعَةَ أَشْهُرٍ»(3) و ماه هايى كه به ماه هاى حج معروف است و آن ماه شوال، ذيقعده و ذيحجه است، از اين جهت آن ها را ماه هاى حج گفته اند كههركس در اين ماه ها؛ در شوال يا ذيقعده و يا ذيحجه عمره بجا آورد و نيّت كند كه در مكه بماند تا حج را به جا آورد، در حقيقت عمره را تا حج تمتّع بجا آورده است. ولى اگر كسى در غير اين ماه ها عمره انجام دهد سپس نيت كند كه تا موسم حج اقامت كند يا نيّت نكند از جمله كسانى نخواهد بود كه عمره را تا حج

ص: 129

تمتّع بجا آورده است، زيرا كه او در ماه هاى حج وارد مكه نشده است، پس اين ها را ماه هاى حج ناميده و خداى تعالى فرموده است: «الْحَجُّ أَشْهُرٌ مَعْلُومَاتٌ»(1) و ماه رمضان معروف است و اما اوقات مبهمى كه هرگاه پيش آمدى شود بايد انتظار آن ماه ها را كشيد، مانند عدّه زنان در وقت طلاق و زنى كه شوهرش فوت كرده است. بنابراين زنى را كه شوهرش طلاق داده است اگر در عادت ماهيانه باشد پاك شدن هايش را عده نگاه مى دارد ،كه خداوند فرموده است و اگر عادت ماهيانه نمى بيند سه ماه پاكبودن را بدون خون و عدّه زنى كه شوهرش وفات يافته است، چهار ماه و ده روز است و عدّه زن طلاق داده شده باردار وضع حمل اوست و مدّت ايلا (مردى كه سوگند به عدم تماس با همسرش خورده است) چهار ماه است و هم چنين در وام هايى كه بين اشخاص تا مدّت معينى است و دو ماه پياپى در مورد ظِهار(2) و دو ماه روزه پياپى در كفّاره قتل غير عمد و ده روز روزه گرفتن در حج، براى كسى كه به قربانى دسترسى نداشته است و سه روز روزه واجبدر كفّاره قَسم، اين ها اوقات شناخته شده و مبهمى است كه خداى عزّوجلّ در كتاب آن ها را ياد كرده، مى فرمايد: «يَسْألونَكَ عَنِ الْأَهِلَّةِ قُلْ هِيَ مَوَاقِيتُ لِلنَّاسِ وَ الحَجِّ»(3)

ص: 130

امّا قول خداى تعالى: «لَيْسَ الْبِرُّ بِأَن تَأْتُوا الْبُيُوتَ مِنْ ظُهُورِهَا وَلَكِنَّ الْبِرِّ مَنِ اتَّقَى وَ أْتُوا الْبُيُوتَ مِن أَبْوَابِهِا»(1) فرمود:

«درباره اميرالمؤمنين عليه السلام نازل شده است به دليل قول رسول خدا صلى الله عليه و آله وسلم : من شهر علمم و علىّ عليه السلام دروازه ى آن شهر است و وارد شهر نشويد جز از دروازه ى آن.» قول خداى تعالى: «وَ أَتِمُّوا الْحَجَّ وَ الْعُمْرَةَ للّه ِ فَاِنْ أُحْصِرْتُمْ فَمَا اسْتَيْسَرَ مِنَ الْهَدْى وَ لاَ تَحْلِقُوا رُؤُوسَكُمْ حَتَّى يَبْلُغَ الْهَدْيُ مَحِلَّهُ فَمَن كَانَ مِنْكُمْ مَرِيضا أَوْ بِهِ أَذىً مِنْ رَأْسِهِ فَفِدْيَةٌ مِن صِيَامٍ أَوْ صَدَقَةٍ أَوْ نُسُكٍ»(2)زيرا كه چون شخصى براى عمره تا حج تمتّع احرام ببندد و مُحرِم شود، سپس در بين راه پيش از رسيدن به مكه اتّفاقى براى او بيفتد كه نتواند برود، او در جاى خودش كه محاصره شده مى ماند و از طرف خود يك قربانى؛ اگر توانگر است شترى و اگر متوسّط الحال است گاوى و اگر تنگدست است گوسفندى مى فرستد و هم چنان در لباس احرام خود مى ماند و اگر در سرش دردى يا زخمى باشد، سرش را بتراشد و از احرام درآيد و لباس هايش را بپوشد و يك قربانى دهد يا شش روز روزه بگيرد يا ده مستمند را صدقهدهد يا نُسُك؛ و آن خون، يعنى ذبح گوسفند است. بنابراين كسى كه عمره ى حج تمتّع را به جا آورد، لازم

ص: 131

است كه در وقت احرام شرط كند و بگويد: خداوندا! من قصد عمره تا حج تمتّع را دارم براساس كتاب تو و سنّت پيامبرت، بنابراين اگر مانعى مرا بازدارد يا بازدارنده اى مرا باز بدارد، تو مرا به قدرت خودت كه بر من قادرى هر وقت مرا بازداشتند آزاد كن! سپس از ميقاتى كه رسول خدا تعيين كرد و تلبيه گفت، تلبيه بگويد، مى گويد: «لبّيك الّلهمّ لبّيك، لبّيك لا شريك لك لبّيك اِنَّ الْحمد و النّعمة لك و الملك لاشريك لك لبّيك حجّة بعمرة تمامها و بلاغها عليك».

چون وارد مكه شد دو چشمش به خانه هاى مكه افتاد تلبيه را قطعكند و هفت شَوط(1)، اطراف كعبه طواف نمايد و نزد مقام ابراهيم عليه السلام دو ركعت نماز بخواند و بين صفا و مروه هفت شوط سعى كند سپس از احرام درآيد و از جامه ها و زنان (همسران) و بوى خوش بهرمند شود و تا روز ترويه (هشتم ذى الحجه) اقامه حج مى كند و چون روز ترويه شد، موقع ظهر از همان اقامتگاه محرم مى شود سپس تلبيه گويان به سمت منا بيرون آيد و هم چنان تا نيمروز روز عرفه تلبيه گويد. چون آفتاب روز عرفه به نيمه رسيد، تلبيه را قطع كرده و در عرفات براى دعاوقوف مى كند: (اللّه اكبر و لااله الاّ اللّه والحمدللّه ) مى گويد. همين كه آفتاب غروب كرد به مُزدَلَفه برمى گردد و آن جا شب را سپرى مى كند چون صبح شد در مشعرالحرام مى ايستد و دعا و تهليل، تسبيح و تكبير مى گويد سپس از آن جا به سمت منا حركت كند و رَمى جمرات و قربانى كند سر بتراشد؛ اگر توانگر است شترى و اگر متوسط الحال است

ص: 132

گاوى و اگر تنگدست است گوسفندى قربانى كند و كسى كه دسترسى به قربانى نداشت سه روز در مكه روزه بگيرد و چون به خانه اش برگشت هفت روز، روزه مى گيرد و اين ده روز جاى قربانى را مى گيرد كه بر او واجب بود، همان است قول خداى تعالى: «فَمَن لَمْ يَجِدْ فَصِيَامُ ثَلاَثَةِ أَيَّامٍ فِى الْحَجِّ وَ سَبْعَةٍ اِذَا رَجَعْتُمْ تِلْكَ عَشَرَةٌ كَامِلَةٌ»(1) اين ها براى كسى است كه مقيم مكّه و اهل مكه نباشد، اما اهل مكه و هركه اطراف مكه تا چهل و هشت ميلى باشد، حج تمتع ندارد بلكه حج اِفراد بجا مى آورد به دليل قولخداى تعالى: «لِمَن لَمْ يَكُنْ أَهْلُهُ حَاضِرِى الْمَسْجِدِ الْحَرَامِ»(2) اما قول خدا: «فَمَن فَرَضَ فِيهِنَّ الْحَجِّ»؛(3) رَفَث به معنى آميزش و فسوق يعنى دروغ و جدال به معنى خصومت است.»(4)

فرمود: «هيچ كسى از مردم در اين موقف چه مؤمن و چه كافر نايستد، مگر خداوند او را بيامرزد! جز اين كه آن ها در آمرزششان بر سه جايگاهند: مؤمنى كه خداوند گناهان گذشته و آينده او را بيامرزد و او را از آتش دوزخ آزاد كند و آن است قول خداى تعالى: «وَ مِنْهُمْ مَن يَقُولُ رَبَّنَا آتِنَا فِى الدُّنْيَا حَسَنَةً وَ فِى الاْخِرَةِ حَسَنَةً وَقِنَا عَذَابَ النَّارِ»(1) و مؤمنى كه خداوند گناهان گذشته او را بيامرزد و به او گفته شود: در باقيمانده عمرت خوش كردار باش! و آن است قول خداى تعالى: «فَمَن تَعَجَّلَ فِىيَوْمَيْنِ فَلاَ اِثْمَ عَلَيْهِ وَ مَن تَأَخَّرَ فَلاَ اِثْمَ عَلَيهْ لِمَنِ اتَّقَى» (از گناهان كبيره بپرهيزند»(2) امّا توده ى مردم، آن ها مى گويند: هركه تعجيل كند در دو روز انجام دهد، گناهى بر ايشان نيست و هركه تأخير كند، گناهى بر او نيست؛ براى كسى كه از شكار خوددارى كند! آيا ديده اى كه خداوند متعال شكار را پس از اين كه حلال كرده است، حرام گرداند؟ به دليل قول او: «وَ اِذَا حَلَلْتُمْ فَاصْطَادُوا»(3) در تفسير عامه معناى اين جمله چنين آمدهاست:

هرگاه از احرام بيرون آمديد، از صيد بپرهيزيد! اما كافر كه در اين موقف وقوف كرده، طالب زينت دنياست، خداوند گناهان گذشته او را بيامرزد اگر از شرك توبه كند و اگر توبه نكند، مزد او را در دنيا مرحمت مى كند و از پاداش اين موقف او را

ص: 134

محروم نمى سازد.

آن است قول خداى تعالى: «مَن كَانَ يُرِيدُ الْحَيَاةَ الدُّنْيَا وَ زِينَتَهَا نُوَفِّ اِلَيْهِمْ أَعْمَالَهُمْ فِيهَا وَ هُمْ فِيهَا لاَ يُبْخَسُونَ أُولئِكَ الَّذِينَ لَيْسَ لَهُمْ فِى الاْخِرَةِ اِلاَّ النَّارُ وَ حَبِطَ مَا صَنَعُوا فِيهَا وَ بَاطِلٌ مَا كَانُوا يَعْمَلُونَ»(1) و قول خدا: «وَ اذْكُرُوا اللّه َ فِى أَيَّامٍ مَعْدُودَاتٍ»(2) فرمود:

«سه روز تشريق (سه روزِ پس از عيد قربان) و ده روز معلوم از ذيحجه است.» قول خداى تعالى: «وَ يُهْلِكَ الْحَرْثَ وَ النَّسْلَ»(3) فرمود:«حرث در اين جا آيين و نسل، مردم است و اين آيه درباره فلانى نازل شده - و به قولى درباره معاويه - است.» قول خداى متعال: «وَ مِنَ النَّاسِ مَن يَشْرِى نَفْسَهُ ابْتِغَاءَ مَرْضَاتِ اللّه ِ»(4) فرمود:

«آن شخص اميرالمؤمنين عليه السلام است و معناى يشرى يعنى نثار مى كند.» قول خداوند: «اُدْخُلُوا فِى السِّلْمِ كَافَّةً»(5) فرمود:

«در ولايت اميرالمؤمنين عليه السلام».

ص: 135

قول خداى تعالى: «كَانَ النَّاسُ أُمَّةً وَاحِدَةً» فرمود:

«پيش از (نبوّت) نوح مردم بر يك مذهب بودند، بينشان اختلاف افتاد، از اين رو «فَبَعَثَ اللّه ُ النَّبِيِّينَ مُبَشِّرِينَ وَ مُنْذِرِينَ وَ أَنْزَلَ مَعَهُمُ الْكِتَابَ بِالْحَقِّ لِيَحْكُمَ بَيْنَ النَّاسِ فِيَما اخْتَلَفُوا فِيهِ وَمَا اخْتَلَفَ فِيهِ»».(1) و قول خداى تعالى: «كُتِبَ عَلَيْكُمُ الْقِتَالُ وَ هُوَ كُرْهٌ لَكُمْ»(2) در مدينه نازل شد و آيه: «كُفُّوا اَيْدِيَكُمْ»(3) را كه در مكه نازل شده بود نسخ كرد.»اما قول خداى تعالى: «يَسْأَلُونَكَ عَنِ الشَّهْرِ الْحَرَامِ قِتَالٍ فِيهِ قُلْ قِتَالٌ فِيهِ كَبِيرٌ وَ صَدٌ عَن سَبِيلِ اللّه ِ وَ كُفْرٌ بِهِ وَ الْمَسْجِدِ الْحَرَامِ وَ اِخْرَاجُ أَهْلِهِ مِنْهُ أَكْبَرُ عِندَ اللّه ِ وَ الْفِتْنَةُ أَكْبَرُ مِنَ الْقَتْلِ»(4) سبب نزول اين آيه آن بود كه چون رسول خدا صلى الله عليه و آله وسلم به مدينه مهاجرت كرد، جمعى از مبارزان را به جاده هايى فرستاد كه وارد مدينه مى شد تا متعرض كاروان هاى قريش گردند تا اين كه عبداللّه بن جحش را با جمعى از اصحابش جانب نخله فرستاد و آن باغى بود متعلّق به بنى عامر تا كاروان قريش را موقعى كه از طائفبا خود كشمش و مواد غذايى و طعام مى آورند بگيرند، در حالى كه كاروان

ص: 136

فرود آمده بود همه آن ها را گرفتند، در بين آن ها عبداللّه حضرمى بود كه هم پيمان عتبه بن ربيعه بوده است، همين كه چشم حضرمى به عبداللّه بن جَحش و يارانش افتاد، بى تابى كردند و آماده جنگ شدند و گفتند: اينان اصحاب محمّد صلى الله عليه و آله وسلم هستند.

عبداللّه بن جحش به يارانش فرمان داد، فرود آيند و سرهايشان را بتراشند، فرود آمدند و سرهايشان را تراشيدند. ابن حضرمى گفت: اين ها گروهى هستند اهل عبادت ما ترسى از آن ها نداريم. همين كه آرام گرفتند اسلحه برداشتند، عبداللّه بن جَحش بر ايشان حمله برد و ابن حَضرمى را به قتل رساند واصحابش فرار كردند و تمام كاروان را با آن چه داشتند گرفتند و به مدينه بردند و اين رويداد در نخستين روز ماه رجب از ماه هاى حرام بود، از كاروان و آن چه داشتند فاصله گرفتند و چيزى ار آن ها برنداشتند، قريش طى نامه اى به رسول خدا صلى الله عليه و آله وسلم نوشتند تو حُرمت ماه حرام را شكستى و در ماه حرام خونريزى كردى و مال را برگرفتى و حرف هاى زيادى در آن باره نوشتند، اصحاب رسول خدا صلى الله عليه و آله وسلم آمدند و گفتند: يا رسول اللّه ! آيا قتل در ماه حرام جايزاست؟ اين آيه «يَسْأَلُونَكَ عَنِ الشَّهْرِ الْحَرَامِ...»(1) نازل شد.

به پيامبر صلى الله عليه و آله وسلم فرمود: «قتال (جنگ) در ماه حرام گناه بزرگى است، ولى آن چه را كه قريش با تو اى محمّد! از بستن راه مسجدالحرام و كفر به خدا و بيرون كردن تو بسى از آن بزرگ تر است در نزد خدا و ايجاد فتنه يعنى كفر به خدا از قتل هم بالاتر است، سپس اين آيه نازل شد: «الشَّهْرُ الْحَرَامُ بِالشَّهْرِ الْحَرَامِ...»(2) و قول خداى تعالى: «وَ يَسْأَلُونَكَ

ص: 137

مَاذَا يُنْفِقُونَ قُلِ الْعَفْوَ»(1) فرمود: «يعنى: نه خِسّت و نه اسراف و ولخرجى.» و اين آيه: «وَ يَسْأَلُونَكَ عَنِ الْيَتَامَى قُلْ اِصْلاَحٌ لَهُمْ خَيْرٌ وَ اِن تُخَالِطُوهُمْ فَاِخْوَانُكُمْ»(2)و(3) راندن يتيم 15 . امام صادق عليه السلام فرمود: «چون اين آيه نازل شد: «الَّذِينَ يَأْكُلُونَ أَمْوَالَ الْيَتَامَى ظُلْما اِنَّمَا يَأْكُلُونَ فِى بُطُونِهِمْ نَار وَ سَيَصْلَوْنَ سَعِيرا»(4) هركس يتيمى در نزد خود داشت بيرون كرد و از رسول خدا صلى الله عليه و آله وسلم درباره ىبيرون كردن آن ها پرسيدند، پس خداوند اين آيه را نازل كرد: «وَ يَسْأَلُونَكَ عَنِ الْيَتَامَى...» امام صادق عليه السلام فرمود:

«اشكالى ندارد غذاى خود را با غذاى يتيم مخلوط كنى، زيرا كه بزرگسال شايد با خردسال هم خوراك شود، اما پوشاك و ديگر چيزها به قدر نياز بر هر يك از خردسال و بزرگسال محاسبه مى شود.»

ص: 138

امّا قول خداى تعالى: «وَ لاَ تَنكِحُوا الْمُشْرِكَاتِ حَتَّى يُؤْمِنَّ وَ لَأَمَةٌ مُؤْمِنَةٌ خَيْرٌ مِن مُشْرِكَةٍ وَ لَوْ أَعْجَبَتْكُمْ وَ لاَ تُنْكِحُوا الْمُشْرِكِينَ حَتَّى يُؤْمِنُوا»(1) و قول خداى تعالى: «وَلاَ تَنكِحُوا الْمُشْرِكَاتِ حَتَّى يُؤْمِنَّ» به وسيله اين آيه نسخ شده است: «وَالْمُحْصَنَاتُ مِنَ الَّذِينَ أُوْتُوا الْكِتَابَ مِنْ قَبْلِكُمْ»(2) ولى قول خداوند: «وَ لاَ تَنكِحُوا الْمُشْرِكينَ حَتَّى يُؤْمِنُوا» به حال خود باقى است و نسخ نشده است.» و قول خداى تعالى: «وَ يَسْأَلُونَكَ عَنِ المَحِيضِ قُلْ هُوَ أَذىً فَاعْتَزِلُوا النِّسَاءَ فِى الْمَحِيضِ وَ لاَ تَقْرَبُوهُنَّ حَتَّى يَطْهُرْنَ- يعنى زنان تا [قبل از اين كه] غسل كنند نبايد با آن ها آميزش كنيد - فَاِذَا تَطَهَّرْنَ - يعنى غسل كردند - فَأْتُوهُنَّ مِنْ حَيْثُ أَمَرَكُمُ اللّه ُ»(3) و قول خداى تعالى: «نِسَاؤُكُمْ حَرْثٌ لَكُمْ فَأْتوْا حَرْثَكُمْ أَنَّى شِئْتُمْ»(4) يعنى هر زمان كه خواستيد ولى عامه در مورد اين كلام خدا: «أَنَّى شِئْتُمْ» تأويل كردند به هركجا خواستيد در جلو و عقب. امام صادق عليه السلام فرمود: «أَنَّى شِئْتُمْ» يعنى هر زمان خواستيد در فَرْج آميزش كنيد. دليل بر فرموده ايشان «در فرج» اين قول خداست: «نِسَاؤُكُمْ حَرْثٌلَكُمْ» حَرْث يعنى كشت در فرج، در محلّ زايش. امام صادق عليه السلام فرمود:

«هركس در نخستين روزهاى عادت ماهيانه همسرش با او

ص: 139

آميزش كند، بايد يك دينار صدقه دهد و يك چهارم حد زناكار يعنى بيست و پنج تازيانه بخورد و اگر در آخرين روزهاى عادت ماهيانه همسرش باشد، بايد نصف دينار صدقه دهد و دوازده و نيم ضربه مى خورد.» قول خداى تعالى: «وَ لاَ تَجْعَلُوا اللّه َ عُرْضَةً لِأَيْمَانِكُمْ أَن تَبَرُّوا وَ تَتَّقُوا وَ تُصْلِحُوا بَيْنَ النَّاسِ»(1) فرمود: «آن سخن مرد است در هر حال: نه به خدا و آرى به خدا. امّا قول خداى تعالى: «لِلَّذِينَ يُؤْلُونَ مِن نِسَائِهِمْ تَرَبُّصُ أَرْبَعَةِ أَشْهُرٍ فَاِن فَاؤُوا فَاِنَّ اللّه َ غَفُورٌ رَحِيمٌوَ اِنْ عَزَمُوا الطَّلاقَ فَاِنَّ اللّه َ سَمِيعٌ عَلِيمٌ»(2)و(3)

ساخته بود و مردى را در آن قرار داده بود كه نسبت به زنش ايلاء داشت پس از چهارماه به او گفت: يا به هم بسترى با او بازمى گردى يا او را طلاق مى دهى و اگر نه اين خانه [از] نى را بر سرت مى سوزانم! قول خداى تعالى: «وَ الْمُطَلَّقَاتُ يَتَرَبَّصْنَ بِأَنْفُسِهِنَّ ثَلاَثَةَ قُرُوءٍ»فرمود: «زن طلاق داده شده سه پاكى از عادت ماهيانه را اگر عادت مى شود، عدّه نگاه مى دارد «وَ لاَ يَحِلُّ لَهُنَّ أَن يَكْتُمْنَ مَا خَلَقَ اللّه ُ فِى أَرْحَامِهِنَّ اِن كُنَّ يُؤْمِنَّ بِاللّه ِ وَ الْيَوْمِ الاْخِرِ»(1) فرمود: «بر زن روا نيست كه باردارى خود را يا عادت ماهيانه و يا پاكىخود را كتمان كند، در حالى كه خداوند سه چيز را بر زنان ضرورى ساخته است: پاك بودن از عادت و عادت ماهيانه و باردارى را» و قول خداى تعالى: «وَ لِلرِّجَالِ عَلَيْهِنَّ دَرَجَةٌ»(2) فرمود: «حق مردان بر زنان بالاتر از حق زنان بر مردان است.»(3)

سيزده تن بودند. و چون از رود عبور كردند و چشمشان به سپاهيان جالوت افتاد، آن ها كه از آن آب آشاميده بودند، گفتند: «لاَ طَاقَةَ لَنَا الْيَوْمَ بِجَالُوتَ وَ جُنُودِهِ»(1) و آن ها كه نياشاميده بودند گفتند: «رَبَّنَا أَفْرِغْ عَلَيْنَا صَبْرا وَ ثَبِّتْ أَقْدَامَنَا وَ انْصُرْنَا عَلَى الْقَوْمِ الْكَافِرِينَ»(2) و داوود عليه السلام آمد تا در مقابل جالوت ايستاد در حالى كه جالوت سوار بر فيلى و تاجى بر سر داشت و در رأس تاج ياقوتى كه نورش مى درخشيد و سپاهيانش جلوى او بودند. داوود عليه السلام از آن سنگ ها يك سنگ برداشت و آن را به سمتراست جالوت انداخت، در هوا بالا رفت و روى آن ها افتاد، آن ها به هزيمت رفتند و سنگ ديگرى برداشت و در سمت چپ جالوت پرت كرد، روى سر آن ها افتاد آن ها نيز فرار كردند و سنگ سومى را به سمت جالوت انداخت، آن ياقوت در پيشانى وى فرورفت و به مغزش رسيد، او مرده روى زمين افتاد و آن است قول خداى تعالى: «فَهَزَمُوهُم بِاِذْنِ اللّه ِ وَ قَتَلَ دَاوُدُ جَالُوتَ وَ آتَاهُ اللّه ُ الْمُلْكَ وَ الْحِكْمَةَ»»(3)و(4)

ص: 142

:«ابراهيم عليه السلام نگاهى به مردارى كرد كه بر ساحل دريا افتاده بود، درندگان صحرا و دريا آن را مى خوردند سپس درندگان به يكديگر حمله مى بردند و يكديگر را مى خوردند، ابراهيم عليه السلام درشگفت شد و گفت: «رَبِّ اَرِنى...» پس ابراهيم عليه السلام طاووس، خروس، كبوتر و كلاغ را گرفت. خداى عزّوجلّ فرمود: «فَصُرْهُنَّ اِلَيْكَ» يعنى آن ها را قطعه قطعه كن، سپس گوشت آن ها را در هم بياميز و بر روى ده كوه جداجدا قرار ده و بعد منقار آن پرندگان را بگير و آن ها را فراخوان، به سرعت سوى تو مى آيند! ابراهيم عليه السلام چنان كرد و روى ده كوهجداگانه قرار داد سپس آن ها را فراخواند و فرمود: «به اذن خدا مرا اجابت كنيد! پس گرد آمده و گوشت و استخوان هر كدام به سمت سر خود آمده و به سمت ابراهيم عليه السلام پرواز كردند. اين جا بود كه ابراهيم عليه السلام گفت:

خداوند توانا و حكيم است.»(1)

خدا صلى الله عليه و آله وسلم فرمود: هر كه به مؤمنى احسانى بكند و سپس با سخنى يا منّتى بر او، او را بيازارد، صدقه خود را بر باد داده است. آن گاه خداوند در آن باره مثلى زده و فرمود: «كَالَّذِى يُنفِقُ مَالَهُ رِئَاءَ النَّاسِ وَ لاَيُؤْمِنُ بِاللّه ِ وَ الْيَوْمِ الاْخِرِ فَمَثَلُهُ كَمَثَلِ صَفْوَانٍ عَلَيْهِ تُرَابٌ فَأَصَابَهُ وَابِلٌ فَتَرَكَهُ صَلْدا لاَ يَقْدِرُونَ عَلَى شَىْ ءٍ مِمَّا كَسَبُوا وَاللّه ُ لاَ يَهْدِي الْقَوْمَ الْكَافِرِينَ»(1) فرمود:

«هركه انفاق بسيار بكند ولى كسى را كه صدقه داده است بيازارد، صدقه اش را باطل كرده است همان طورى كه خاكى كه روىسنگ صاف است - صفوان، سنگ بزرگى است كه در بيابان قرار دارد - بارانى بيايد و آن خاك را از روى سنگ بشويد و آن را بِبَرد. پس خداوند اين مثل را براى كسى زده است كه كار نيكى بكند سپس در پى آن منّت و آزار داشته باشد.» امام صادق عليه السلام فرمود:

«چيزى در نزد من محبوب تر از مردى از پيشينيان نيست كه او دست كمك به سوى ديگرى و آن ديگرى نيز به سوى او داشت زيرا كه من ديدم، منع پسينيان را كه زبان شكر پيشينيان را مى بُرَد!» سپس خداوند مثل مؤمنان را زده، مى فرمايد: «مَثَلُ الَّذِينَ يُنْفِقُونَ أَمْوَالَهُمُ ابْتِغَاءَ مَرْضَاتِ اللّه ِ وَتَثْبِيتَا مِنْأَنْفُسِهِمْ كَمَثَلِ جَنَّةٍ بِرَبْوَةٍ أَصَابَهَا وَابِلٌ

ص: 145

فَآتَتْ أُكُلَهَا ضِعْفَيْنِ فَاِن لَمْ يُصِبْهَا وَابِلٌ فَطَلٌ وَاللّه ُ بِمَا تَعْمَلُونَ بَصِيرٌ»(1) فرمود:

مَثَلِ ايشان بمانند باغى است كه در نقطه بلندى باشد و باران هاى درشت و پياپى به آن برسد، پس ميوه خود را دوچندان دهد، همان طور است پاداش كسى كه مالش را براى خشنودى خدا بدهد. «طَلّ» بارانى است كه شب هنگام روى درخت و گياه ببارد.

امام صادق عليه السلام فرمود:

«خداوند براى هر كه مالش را در راه خشنودى خدا انفاق كند دوچندان مى دهد.»فرمود:

«هر كه جهت رضاى خدا انفاق كند سپس بر آن كه صدقه داده است، منّت گذارد، هم چون كسى است كه خداوند فرموده است: «أَيَوَدُّ أَحَدُكُمْ أَن تَكُونَ لَهُ جَنَّةٌ مِن نَخِيلٍ وَ أَعْنَابٍ تَجْرِى مِن تَحْتِهَا الْأَنْهَارُ لَهُ فِيهَا مِن كُلِّ الث-َّمَرَاتِ وَ أَصَابَهُ الْكِبَرُ وَ لَهُ ذُرِّيَّةٌ ضُعَفَاءُ فَأَصَابَهَا اِعْصَارٌ فِيهِ نَارٌ فَاحْتَرَقَتْ».(2) گويد: «اعصار» بادهاست، كسى بر آن كه صدقه داده منّت گذارد، مانند كسى است كه باغى پرميوه دارد ولى خود پير ناتوان و

ص: 146

فرزندانش خردسال ناتوان هستند، باد يا آتشى مى آيد و تمام مال او مى سوزد.» اما قول خداى تعالى: «يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا أَنْفِقُوا مِن طَيِّبَاتِ مَا كَسَبْتُمْ وَ مِمَّا أَخْرَجْنَا لَكُم مِنَ الْأَرْضِ وَ لاَ تَيَمَّمُوا الْخَبِيثَ مِنْهُ تُنْفِقُونَ وَ لَسْتُم بِآخِذِيهِ»(1) سبب نزول اين آيه آن است كه گروهى بودند چون ميوه ى درختان خرما را جمع مى كردند، به سراغ بدترين خرماهاى خشكيده مى رفتند و آن ها را صدقه مى دادند، از اين رو خداوند آن ها را از اين كار منع كرد و فرمود: «لاتَيَمَّمُوا الْخَبيثَ...» يعنى اگرهمان ها را به خودِ شما بدهند نمى گيريد! امّا قول خداى تعالى: «الشَّيْطَانُ يَعِدُكُمُ الْفَقْرَ وَ يَأْمُرُكُم بِالْفَحْشَاءِ» به راستى كه شيطان مى گويد: انفاق نكن فقير مى شوى! «وَ اللّه ُ يَعِدُكُم مَغْفِرَةً مِنْهُ وَ فَضْلاً»(2) يعنى خدا شما را مى آمرزد اگر به خاطر خدا انفاق كنيد، فزونى مى دهد.

قول خداى تعالى: «يُؤْتِى الْحِكْمَةَ مَن يَشَاءُ وَ مَن يُؤْتَ الْحِكْمَةَ فَقَدْ أُوتِيَ خَيْر كَثِيرا»(3) فرمود:«خير كثير معرفت اميرالمؤمنين و امامان عليهم السلام است.»

ص: 147

قول خداى تعالى: «اِن تُبْدُوا الصَّدَقَاتِ فَنِعِمَّا هِىَ» فرمود:

«زكات واجب را آشكارا بيرون مى كنى و آشكارا مى پردازى و پس از آن، غير زكات واجب را اگر پنهانى بدهى بهتر است.» قول خداى تعالى: «لِلْفُقَرَاءِ الَّذِينَ أُحْصِرُوا فِى سَبِيلِ اللّه ِ لاَ يَسْتَطِيعُونَ ضَرْبا فِى الْأَرْضِ يَحْسَبُهُمُ الْجَاهِلُ أَغْنِيَاءَ مِنَ التَّعَفُّفِ تَعْرِفُهُم بِسِيَماهُمْ لاَ يَسْأَلُونَ النَّاسَ اِلْحَافا»(1) بنابراين آن ها يا اصرار از راضيان و تجمّل گرايان در دين چيزى درخواست نمى كنند؛ آن ها كه با اصرار درخواست نمى كنند ونمى توانند در زمين سفر كنند، افراد نادان آن ها را از شدّت عفاف بى نياز تصوّر مى كنند.(2)

اين ها كسانى هستند كه ربا مى خوردند، نمى توانند برخيزند مگر مانند كسى كه شيطان با او تماس گرفته و ديوانه مى باشد.»(1)

فرمود:

«هر دو مورد نظر است.»(1)

قاتلان به ايشان وارد شدند، از اين رو خداوند ايشان را از آن ها قرار داد و عمل پيشينيان آن ها را به خاطر پيروى از آن ها و دوست داشتن آن ها به ايشان نسبت داد.»(1)

مى فرمايد:

«وَ اتَّخِذُوا مِنْ مَقَامِ اِبْرَاهِيمَ مُصَلىً»(1)و(2)

عَلَيْنَا اِنَّكَ أَنْتَ التَّوَّابُ الرَّحِيمُ»(1) پس چون خداوند پاسخ ابراهيم و اسماعيل را داد و از ذرّيه آن ها امّتى مسلمان قرار داد و در بين آن ها رسولى از خودشان را مبعوث كرد، يعنى از همان امت كه برايشان آياتش را بخواند و آن ها را پاكيزه سازد و كتاب و حكمت را به آن ها تعليم دهد. ابراهيم در رديف درخواست نخستين خود، درخواست ديگرى كرد و از خداوند براى ايشان پاكى از شرك و از بت پرستى را تقاضا كرد تا امر وى در بين آن ها سامان بگيرد و از ديگران پيروى نكنند و عرضه داشت: «وَ اجْنُبْنِى وَ بَنِيَّ أَن نَّعْبُدَ الأَصْنَامَ رَبِّ اِنَّهُنَّ أَضْلَلْنَ كَثيرا مِنَ النَّاسِ فَمَن تَبِعَنِى فَاِنَّهُ مِنِّى وَ مَنْ عَصَانِى فَاِنَّكَ غَفُورٌ رَّحِيمٌ»(2) بنابراين، آيه شريفه دلالت بر آن دارد كه امامان و امّت مسلمان و تسليمى كه محمّد صلى الله عليه و آله وسلم در بين آن ها مبعوث شده است نمى شود مگر از ذرّيه ابراهيم به دليل قول وى «وَ اجْنُبْنِى وَ بَنِيَّ أَن نَّعْبُدَ الأَصْنَامَ»(3)

ص: 155

خداوند نمى فرمايد: «فَلاَ جُنَاحَ عَلَيْهِ أَن يَطَّوَّفَ بِهِمَا»(1)؟ امام فرمود:

«آن درباره عمرة القضا است، توضيح اين كه رسول خدا صلى الله عليه و آله وسلم بر ايشان (مشركان) شرط كرده بود كه بت ها را از كعبه بردارند، مردى از اصحاب آن حضرت سرگرم بود، كه بت ها را برگرداندند. خدمت رسول خدا صلى الله عليه و آله وسلم آمدند و از آن حضرت پرسيدند، به او گفته شد كه فلانى طواف نكرده بود كه بت ها را بازگرداندند، فرمود: «اين جا بود كه خداوند اين آيه را نازل كرد: «اِنَّ الصَّفَا وَالْمَرْوَةَ مِن شَعَائِرِ اللّه ِ فَمَنْ حَجَّ الْبَيْتَ أَوِ اعْتَمَرَ فَلاَ جُنَاحَ عَلَيْهِ أَن يَطَّوَّفَ بِهِمَا»(2) يعنى با وجود بت ها...»(3)

مى كنيم ولى به منكر و نكير توجه كن كه هرگاه در قبر به سراغ تو آمدند و از رسول خدا از تو پرسيدند، اگر ترديد داشتى يا انكار با گُرزى كه همراه دارند بر سرت مى زنند، به خاكستر تبديل مى شوى! گفتم: همين جا تمام است؟! گفت: بازمى گردد دوباره عذاب مى كند.

گفتم:

منكر و نكير چيستند؟ فرمود: نگهبانان قبرند. گفتم: آيا دو فرشته اند كه مردم را در قبرشان عذاب مى كنند؟ گفت: آرى.»(1)

آيه:

«وَ مَا هُمْ بِخَارِجِينَ مِنَ النَّارِ»(1) كيست؟ فرمود:

«دشمنان على عليه السلام كه تا ابد الآبدين و تمام روزگاران در آتش هستند.»(2)

«سزاوار است آن كه حقى دارد برادر (دينى) خود را نيازارد در حالى كه بر پرداخت ديه هم توانايى دارد و سزاوار است كسى كه حقى برگردن اوست برادرش را در صورت قدرت بر پرداخت معطّل نكند و به خوبى ادا كند.» در ادامه فرمود:

«يعنى در صورتى كه از قصاص بگذرند، ديه را به اولياى مقتول در پى آن بپردازند تا خون شخص مسلمان هدر نرود.»(1)

خداوند مى فرمايد: «فَمَن بَدَّلَهُ...»(1) گفتم: آن مرد اهل فارس بود، وارد اسلام شده و كسى را نام نبرده و وليّى برايش شناخته نيست. فرمود: «كوشش كن تا ولىّ او را پيدا كنى اگر نيافتى و خداوند تلاش تو را دانست آن وقت آن مال را صدقه بده!»(2)

نه ميل جهاد. آن ها گفتند: ما از جهاد مى هراسيم، چون ما و فرزندان ما را از سرزمين خود بيرون كنند، ما ناگزير به پيكاريم و پروردگارمان را در برابر دشمنمان اطاعت مى كنيم.

فرمود:

«فَاِنَّ اللّه َ قَدْ بَعَثَ لَكُمْ طَالُوتَ مَلِكا»(1) بزرگان بنى اسرائيل گفتند: طالوت چه جايگاهى دارد كه بر ما سلطنت كند و او نه از خاندان نبوّت و نه سلطنت بوده است؟ در حالى كه تو مى دانى نبوّت و پادشاهى در خاندان لاوى و يهودا از نوادگان ابن يامين پسر يعقوب بود.«فَقَالَ لَهُم نَبيّهُم اِنَّ اللّه َ (قَدْ) اصْطَفَاهُ (عَلَيْكُمْ) وَ زَادَهُ بَسْطَةً فِى الْعِلْمِ وَ الْجِسْمِ»(2) و مُلك در دست خداست، هرجا بخواهد قرار مى دهد، شما حق نداريد آن را برگزينيد «اِنَّ آيَةَ مُلْكِهِ أَن يَأْتِيَكُمُ التَّابُوتُ»(3) از جانب خدا «تَحْمِلُهُ الْمَلاَئِكَةُ فِيهِ سَكِينَةٌ مِن رَبِّكُمْ وَ بَقِيَّةٌ مِمَّا تَرَكَ آلُ مُوسَى وَ آلُ هَارُونَ»(4) و او كسى است كه بدان وسيله شما با هركه برخورد كنيد شكست مى دهيد! گفتند: اگر تابوت را بياورد ما راضى هستيم و تسليم مى باشيم.»(5)

ص: 167

مردم معاشرت دارم و تعجّبم از مردمانى است كه داراى امانت و صداقت و وفادارى هستند، شما را دوست نمى دارند و فلانى و فلانى را دوست مى دارند! و گروه هايى نيز شما را دوست مى دارند كه نه امانت دارند و نه وفا و صداقت! مى گويد:

امام صادق عليه السلام راست نشست وخشمگين نگاهى به من كرد، سپس فرمود:

«دين ندارد كسى كه معتقد به ولايت و پيشواى ستمگرى شود كه از جانب خدا نيست و هيچ ملامتى نيست بر كسى كه به ولايت پيشواى عادل معتقد است.» گفتم:

آن ها دين ندارند و بر اين ها هم ملامتى نيست؟ فرمود:«آرى آن ها دين ندارند و بر اين ها سرزنشى نيست».

سپس فرمود:

«مگر اين قول خدا را نشنيده اى: «اللّه ُ وَلِيُّ الَّذِينَ آمَنُوا يُخْرِجُهُم مِنَ الظُّلُمَاتِ اِلَى النُّورِ وَ الَّذِينَ كَفَرُوا أَوْلِيَاؤُهُمُ الطَّاغُوتُ يُخْرِجُونَهُم مِنَ النُّورِ اِلَى الظُّلُمَاتِ».(1) راوى مى گويد: گفتم: مگر مقصود آيه كفّار نيست آن جا كه فرمود: «وَ الَّذينَ كَفَرُوا» فرمود:

«براى آن كه كافر است، كدام نور است كه از آن به تاريكى ها درآورده باشد بلكه تنها به اين جهت خداوند اين را فرموده كه بر نور اسلام بودند، چون هر پيشواى جائرىكه از جانب خدا نباشد ،

ص: 169

آن ها را از نور اسلام به تاريكى هاى كفر درآورد، بر آن ها نيز با كافران آتش دوزخ واجب گردد از اين رو فرمود: «أُولئِكَ أَصْحَابُ النَّارِ هُمْ فِيهَا خَالِدُونَ»(1)و(2)

و هر خوبى را هفتصد برابر نمايد و آن است قول خداوند: «وَ اللّه ُ يُضَاعِفُ لِمَن يَشَاءُ»(1)و(2)

وَاعْلَمُوا أَنَّ اللّه َ غَنِىٌ حَمِيدٌ»(1) و اغماض آن است كه اين دو نوع خرما را بگيرند! و فرمود: «صدقه از كسب حرام به درگاه خدا نمى رسد.»(2)

برعهده دارد. از جمله قلب وى كه بدان وسيله درك مى كند و مى انديشد و مى فهمد و آن فرمانرواى بدن اوست كه هيچ يك از جوارح واردات و صادراتى بدون نظر و فرمان او ندارد.

اما آن چه از ايمان بر قلب واجب شده است، اقرار و معرفت و اعتقاد و رضايت و تسليم به اين است كه هيچ معبودى جز او نيست كه تنها و بى شريك؛ خداى يكتاست نه همسرى و نه فرزندى دارد و محمّد صلى الله عليه و آله وسلم بنده و فرستاده اوست و اقرار به آن چه از جانب خدا از پيامبر و كتاب آمده است، اين ها چيزهايى است از اقرار و معرفت خداوند كه بر قلبواجب كرده و كار اوست و همان است قول خداى تعالى:

«اِلاَّ مَنْ أُكْرِهَ وَ قَلْبُهُ مُطْمَئِنٌ بِالاِْيمَانِ وَلكِن مَّن شَرَحَ بِالْكُفْرِ صَدْر»(1) و فرموده: «أَلاَ بِذِكْرِ اللّه ِ تَطْمَئِنُّ الْقُلُوبُ»(2) و فرمود: «الَّذِينَ قَالُوا آمَنَّا بِأَفْوَاهِهِمْ وَلَمْ تُؤْمِنْ قُلُوبُهُمْ»(3) و فرمود: «وَ اِن تُبْدُوا مَا فِى أَنْفُسِكُمْ أَوْ تُخْفُوهُ يُحَاسِبَكُم بِهِ اللّه ُ فَيَغْفِرُ لِمَن يَشَاءُ وَ يُعَذِّبُ مَن يَشَاءُ»(4) اين هاست كه خداوند بر قلب واجب كرده از اقرار و معرفت و آن است عمل قلب و همانرأس ايمان است.»(5)

ص: 175

زنده كرده است و هركس ديگرى را از هدايت به گمراهىدرآورد درحقيقت او را كشته است.»(1)

:««متّقين» شيعيان على عليه السلام و «غيب» حجت غايب است.» و شاهد بر اين مطلب قول خداى متعال: «وَ يَقُولُونَ لَوْلاَ أُنزِلَ عَلَيْهِ آيَةٌ مِن رَبِّهِ فَقُلْ اِنَّمَا الْغَيْبُ للّه ِ فَانتَظِرُوا اِنِّى مَعَكُم مِنَ الْمُنْتَظِرِينَ»(1)و(2)

مى كنند.

به خدا كه اين ها به حفظ كردن آيات قرآن و مرتب خواندن حروف آن و تلاوت سوره ها و آموختن ده جز و پنج جزئش نيست. آنان حروف قرآن را حفظ كردند ولى حدود آن را ضايع نمودند! بلكه تدبّر آيات قرآن مورد توجه است، خداى تعالى مى فرمايد: «كِتَابٌ أَنزَلْنَاهُ اِلَيْكَ مُبَارَكٌ لِيَدَّبَّرُوا آيَاتِهِ»»(1)و(2)

سَتَذْكُرُونَهُنَّوَلكِن لاَ تُوَاعِدُوهُنَّ سِراً اِلاَّ أَن تَقُولُوا قَوْلاً مَعْرُوفا»(1) فرمود:

«شايسته نيست كه مردى از زنى كه در عده است خواستگارى كند».(2)

و سروران اهل بهشتند؟ فرمود:

«موسى و هارون دو برادر بودند، خداوند نبوت را در صلب هارون قرار داد، نه در صلب موسى عليه السلام و كسى را نمى رسيد كه بگويد: چرا خداوند آن طور قرار داد. و امامت جانشينى خداى عزّوجلّ است، كسى را نمى رسد كه بگويد: چرا خداوند آن را در صلب حسين قرار داد، نه در صلب حسن! زيرا كه خداى عزّوجلّ در كارهايش حكيم است، از آن چه انجام مى دهد سؤال نمى شود ولى آن ها (بندگان) مورد سؤال قرار مى گيرند.»(1)

و قول خداوند: «هُوَ الَّذِى أَنْزَلَ عَلَيْكَ الْكِتَابَ مِنْهُ آيَاتٌ مُحْكَمَاتٌ هُنَّ أُمُّ الْكِتَابِ وَ أُخَرَ مُتَشَابِهاتٌ»(1) اما محكم از قرآن آيه اى است كه تأويل آن در تنزيل آن است مثل قول خداوند: «يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا اِذَا قُمْتُمْ اِلَى الصَّلاَةِ فَاغْسِلُوا وُجُوهَكُمْ وَ أَيْدِيَكُمْ اِلَى الْمَرَافِقِ وَ امْسَحُوا بِرُؤُوسِكُمْ وَ أَرْجُلَكُمْ اِلَى الْكَعْبَيْنِ»(2) و مثل قول خدا: «حُرِّمَتْ عَلَيْكُمْ أُمَّهَاتُكُمْ وَ بَنَاتُكُمْ وَ أَخَوَاتُكُمْ وَ عَمَّاتُكُمْ وَ خَالاَتُكُمْ وَ بَنَاتُ الْأَخِ وَ بَنَاتُ الْأُخْتِ وَ أُمَّهَاتُكُمُ اللاَّتِىأَرْضَعْنَكُمْ وَ أَخَوَاتُكُم مِنَ الرَّضَاعَةِ وَ أُمَّهَاتُ نِسَائِكُمْ وَ رَبَائِبُكُمُ اللاَّتِى فِى حُجُورِكُم مِن نِسَائِكُمُ اللاَّتِى دَخَلْتُم بِهِنَّ فَاِن لَمْ تَكُونُوا دَخَلْتُم بِهِنَّ فَلاَ جُنَاحَ عَلَيْكُمْ وَ حَلاَئِلُ أَبْنَائِكُمُ الَّذِينَ مِنْ أَصْلاَبِكُمْ وَ أَن تَجْمَعُوا بَيْنَ الْأُخْتَيْنِ اِلاَّ مَا قَدْ سَلَفَ اِنَّ اللّه َ كَانَ غَفُورا رَحِيما»(3) مثل اين فراوان آيه محكم است كه تأويل آن در تنزيل آن است».

اما متشابه، هر آن چه در قرآن از كلماتى كه با يك لفظ آمده، معانى متفاوتى دارد، از جمله آن چه از انواع كفر، گفتيم كه به پنج گونه استو

ص: 186

ايمان چهارگونه و مانند فتنه و ضلالت كه اقسامى دارد.(1)

را در تابستان مى ديد. همواره به او مى گفت: اين ميوه ها را از كجا آوردى؟ او در جواب مى گفت: «هُوَ مِنْ عِندِ اللّه ِ اِنَّ اللّه َ يَرْزُقُ مَن يَشَاءُ بِغَيْرِ حِسَابٍ هُنالِكَ دَعَا زَكَرِيَّا رَبَّهُ قَالَ رَبِّ هَبْ لِى مِن لَدُنْكَ ذُرِّيَّةً طَيِّبَةً اِنَّكَ سَمِيعُ الدُّعَاءِ فَنَادَتْهُ الْمَلاَئِكَةُ وَ هُوَ قَائِمٌ يُصَلِّى فِى الْمحْرَابِ أَنَّ اللّه َ يُبَشِّرُكَ بِيَحْيَى مُصَدِّقا بِكَلِمَةٍ مِنَ اللّه ِ وَ سَيِّدا وَ حَصُورا وَ نَبِيّا مِنَ الصَّالِحِينَ»(1) «حَصور» كسى است كه ميل به زنان ندارد. «قَالَ رَبِّ أَنَّى يَكُونُ لِى غُلاَمٌ وَ قَدْ بَلَغَنِى الْكِبَرُ وَامْرَأَتِى عَاقِرٌ». عاقِر زنى است كه ازعادت ماهيانه نااميد (و نازا)ست. «قَالَ كَذلِكَ اللّه ُ يَفْعَلُ مَا يَشَاءُ قَالَ رَبِّ اجْعَل لِى آيَةً قَالَ آيَتُكَ أَلاَّ تُكَلِّمَ النَّاسَ ثَلاَثَةَ أَيَّامٍ اِلاَّ رَمْزَا»(2) و اين بدان جهت بود كه زكريّا گمان كرد آن كه او را مژده داد، از شياطين بودند، عرض كرد: «قَالَ رَبِّ اجْعَل لِى آيَةً قَالَ آيَتُكَ أَلاَّ تُكَلِّمَ النَّاسَ ثَلاَثَةَ أَيَّامٍ اِلاَّ رَمْزَا» از اين رو سه روز قادر به تكلم نبود.

و قول خدا: «وَ اِذْ قَالَتِ الْمَلاَئِكَةُ يَا مَرْيَمُ اِنَّ اللّه َ اصْطَفَاكِ وَ طَهَّرَكِ

ص: 188

وَاصْطَفَاكِ عَلَى نِسَاءِ الْعَالَمِينَ»(1) فرمود: «خداوند مريم را دو باربرگزيد:

بار اول او را برگزيد، يعنى او را انتخاب كرد، اما بار دوم او بدون شوهر باردار شد پس بدان وسيله او را بر زنان جهانيان برگزيد.

و قول خداوند: «يَا مَرْيَمُ اقْنُتِى لِرَبِّكِ وَ اسْجُدِى وَ ارْكَعِى مَعَ الرَّاكِعِينَ»(2) البته آن گزينش «وَ ارْكَعِى وَ اسْجُدِى»است. سپس به پيامبرش فرمود: «ذلِكَ مِنْ أَنْبَاءِ الْغَيْبِ نُوحِيهِ اِلَيْكَ وَ مَا كُنتَ لَدَيْهِمْ اِذْ يُلْقُونَ أَقلاَمَهُمْ أَيُّهُمْ يَكْفُلُ مَرْيَمَ وَمَا كُنْتَ لَدَيْهِمْ اِذْ يَخْتَصِمُونَ».(3) امام عليه السلام فرمود: «همين كه مريم وضع حمل كرد، خاندان عمران در آن باره با هم به ستيزبرخاستند هركدام از آن ها گفتند: ما كفالت او را برعهده مى گيريم، پس درآمدند با تيرها بين خود قرعه انداختند، تير زكريا درآمد و زكريا او را تكفّل كرد.» «اِذْ قَالَتِ الْمَلاَئِكَةُ يَا مَرْيَمُ اِنَّ اللّه َ يُبَشِّرُكِ بِكَلِمَةٍ مِنْهُ اسْمُهُ الْمَسِيحُ عِيسَى ابْنُ مَرْيَمَ وَجِيها فِى الْدُّنْيَا وَ الاْخِرَةِ وَ مِنَ الْمُقَرَّبِينَ»(4)

ص: 189

- يعنى صاحب وجهه و مقام - و زاد روز و خبر او را در سوره مريم مى نويسيم.

و قول خداوند: «أَنِّى أَخْلُقُ لَكُمْ مِنَ الطِّينِ كَهَيْئَةِ الطَّيْرِ»(1) يعنى قدرت داريم و آن آفرينش تقدير است.»(2)

أَبْنَاءَكُمْ وَ نِسَاءَنَا وَ نِسَاءَكُمْ وَ أَنْفُسَنَا وَ أَنْفُسَكُمْ ثُمَّ نَبْتَهِل فَنَجْعَلْ لَعْنَةَ اللّه ِ عَلَى الْكَاذِبِينَ»(1) را نازل كرد.

و اما قول خداوند: «فَمَنْ حَاجَّكَ فِيهِ مِن بَعْدِ مَا جَاءَكَ مِنَ الْعِلْمِ فَقُلْ تَعَالَوْا نَدْعُ أَبْنَاءَنَا وَ أَبْنَاءَكُمْ وَ نِسَاءَنَا وَ نِسَاءَكُمْ وَ أَنْفُسَنَا وَ أَنْفُسَكُمْ ثُمَّ نَبْتَهِل فَنَجْعَلْ لَعْنَةَ اللّه ِ عَلَى الْكَاذِبِينَ»(2) رسول خدا صلى الله عليه و آله وسلم فرمود: با من مباهله كنيد اگر من راست گويم، لعنت بر شما نازلخواهد شد و اگر دروغ بگويم بر من نازل خواهد شد. گفتند: انصاف دادى پس قرار مباهله گذاشتند. همين كه به منزل هايشان برگشتند، سيد، عاقب و اهتم گفتند اگر وى با قوم خودش با ما مباهله كند، ما هم مباهله مى كنيم زيرا كه وى (در آن صورت پيامبر نيست) ولى اگر با اعضاى مخصوص خانواده ى خود مباهله كند ما با وى مباهله نمى كنيم، زيرا كه بر اهل بيت خود چنين اقدامى را نمى كند، آن ها را جلو نمى اندازد مگر راستگو باشد.

چون صبح كردند، رسول خدا صلى الله عليه و آله وسلم درحالى آمد كه اميرالمؤمنين،فاطمه، حسن و حسين عليهم السلام به همراه او بودند، نصارا پرسيدند: اين ها كيستند؟ به ايشان گفتند: اين پسرعمو، وصىّ و داماد او علىّ بن ابى طالب و اين زن، دختر او فاطمه و اين دو پسران او حسن و حسين عليهم السلام هستند.

پس آن ها را شناختند و گفتند: يا رسول اللّه ، ما رضايت تو را جلب

ص: 192

مى كنيم ما را از مباهله معاف بدار! از اين رو رسول خدا صلى الله عليه و آله وسلم بر جزيه با آن ها مصالحه كرد و برگشتند.

قول خداى تعالى: «يَا أَهْلَ الْكِتَابِ لِمَ تُحَاجُّونَ فِى اِبْرَاهِيمَ وَ مَا أُنْزِلَتِ التَّوْرَاةُ وَ الاِْنْجِيلُ اِلاَّ مِنْ بَعْدِهِ أَفَلاَ تَعْقِلُونَ هَا أَنْتُمْ هؤُلاَءِ» - يعنى شما - اى حاضران «حَاجَجْتُمْ»- يعنى به آن چه در تورات و انجيل است - «فَلِمَ تُحَاجُّونَ... بِهِ عِلْمٌ» - يعنى به آن چه در صحف ابراهيم است - «وَاللّه ُ يَعْلَمُ وَ أَنْتُمْ لاَ تَعْلَمُونَ مَا كَانَ اِبْرَاهِيمُ يَهُودِيّا وَ لاَ نَصْرَانِيّا وَلكِن كَانَ حَنِيفا مُسْلِما وَ مَا كَانَ مِنَ الْمُشْرِكِينَ».(1) سپس خداىعزّوجلّ كسى را كه سزاوارتر به ابراهيم عليه السلام است بر او احتجاج كرده، توصيف مى نمايد.»(2)

گزارش نمايند.

از ابن مسكان به نقل از امام صادق عليه السلام نقل شده است كه فرمود: «خداوند هيچ پيامبرى را از آدم تا به آخر مبعوث نفرمود مگر به دنيا رجعت كند و اميرالمؤمنين عليه السلام را يارى نمايد و همان است قول خداوند: «لَتُؤمِنَنَّ بِهِ» يعنى به رسول خدا «ولَتَنْصُرَنَّهُ» يعنى اميرالمؤمنين عليه السلام را، سپس در عالم ذرّ به ايشان فرمود: «ءَأَقْرَرْتُمْ وَ أَخَذْتُمْ عَلَى ذلِكُمْ اِصْرِى» - يعنى عهد مرا - «قَالُوا أَقْرَرْنَا قَالَ»(خداوند به فرشتگان گفت) «فَاشْهَدُوا وَ أَنَا مَعَكُم مِنَ الشَّاهِدِينَ»(1) اين با آيه اى كه درسوره احزاب است در قول خداوند: «وَ اِذْ أَخَذْنَا مِنَ النَّبِيِّين مِيثَاقَهُمْ وَ مِنكَ وَ مِن نُوحٍ وَ اِبْرَاهِيمَ وَ مُوسَى وَ عِيسَى ابْنِ مَرْيَمَ وَ أَخَذْنَا مِنْهُم مِيثَاقا غَلِيظا»(2) و آيه اى كه در سوره اعراف است؛ قول خداوند: «وَ اِذْ أَخَذَ رَبُّكَ مِن بَنِى آدَمَ مِن ظُهُورِهِمْ ذُرِّيَّتَهُمْ»(3) اين سه آيه در سه سوره نوشته شده است.

سپس خداى عزّوجلّ فرمود: «أَفَغَيْرَ دِينِ اللّه ِ يَبْغُونَ» فرمود: «آيا غير از اين كه به شما گفتم: به محمّد و وصيّش ايمان آوريد «وَ لَهُ أَسْلَمَ مَنْ فِى السَّمَاوَاتِ وَ الْأَرْضِ طَوْعا وَ كَرْها»(4)يعنى جداى از شمشير [يعنى ايمان از روى اختيار].

ص: 194

سپس به پيامبرش دستور داد تا به پيامبران و رسولان و كتاب هاى (آسمانى) اقرار كند، فرمود: «يا محمّد بگو: «آمَنَّا بِاللّه ِ وَ مَا أُنْزِلَ عَلَيْنَا وَ مَا أُنزِلَ عَلَى اِبْرَاهِيمَ وَ اِسْمَاعِيلَ وَ اِسْحَاقَ وَ يَعْقُوبَ وَ الْأَسْبَاطِ وَ مَا أُوتِيَ مُوسَى وَ عِيسَى وَ النَّبِيُّونَ مِن رَبِّهِمْ لاَ نُفَرِّقُ بَيْنَ أَحَدٍ مِنْهُمْ وَ نَحْنُ لَهُ مُسْلِمُونَ»(1) و قول خداوند: «وَ مَن يَبْتَغِ غَيْرَ الاِْسْلاَمِ دِينا فَلَن يُقْبَلَ مِنْهُ» زيرا كه اين آيه محكم است. سپس خداى عزّوجلّ كسانى را ياد مى كند كه عهد خدا را درباره اميرالمؤمنين عليه السلام شكستند و پس از رسول خدا صلى الله عليه و آله وسلم كافر شدند و فرمود: «كَيْفَ يَهْدِى اللّه ُ قَوْماكَفَرُوا بَعْدَ اِيمَانِهِمْ وَ شَهَدُوا أَنَّ الرَّسُولَ حَقٌّ وَ جَاءَهُمُ الْبَيِّنَاتُ وَاللّه ُ لاَ يَهْدِى الْقَوْمَ الظَّالِمِينَ أُولئِكَ جَزَاؤُهُمْ أَنَّ عَلَيْهِمْ لَعْنَةَ اللّه ِ وَ المَلاَئِكَةِ وَ النَّاسِ أَجْمَعِينَ خَالِدِينَ فِيهَا لاَ يُخَفَّفُ عَنْهُمُ الْعَذَابُ وَ لاَ هُمْ يُنْظَرُونَ اِلاَّ الَّذِينَ تَابُوا مِنْ بَعْدِ ذلِكَ وَ أَصْلَحُوا فَاِنَّ اللّه َ غَفُورٌ رَحِيمٌ اِنَّ الَّذِينَ كَفَرُوا بَعْدَ اِيمَانِهِمْ ثُمَّ ازْدَادُوا كُفْر لَن تُقْبَلَ تَوْبَتُهُمْ وَ أُولئِكَ هُمُ الضَّالُّونَ اِنَّ الَّذِينَ كَفَرُوا وَ مَاتُوا وَ هُمْ كُفَّارٌ فَلَن يُقْبَلَ مِنْ أَحَدِهِم مِلْ ءُ الْأَرْضِ ذَهَبا وَ لَوِ افْتَدَى بِهِ أُولئِكَ لَهُمْ عَذَابٌ أَلِيمٌ وَ مَا لَهُم مِن نَاصِرِينَ»(2)

ص: 195

همه اين آيات درباره دشمنان آل محمّد صلى الله عليه و آله وسلم است. سپس فرمود: «لَن تَنَالُوا البِّرَّ حَتَّى تُنْفِقُوا مِمَّا تُحِبُّونَ وَ مَا تُنفِقُوا مِن شَىْ ءٍ فَاِنَّ اللّه َ بِهِ عَلِيمٌ»(1) يعنى هرگز به پاداش نمى رسند تا حقّ آل محمّد صلى الله عليه و آله وسلم را از خمس، انفال و فيئى بازنگردانند.

اما قول خداوند: «كُلُّ الطَّعامِ كَانَ حِلاً لِبَنِى اِسْرَائِيلَ اِلاَّ مَا حَرَّمَ اِسْرَائِيلُ عَلَى نَفْسِهِ مِن قَبْلِ أَن تُنَزَّلَ التَّوْرَاةُ» فرمود: «يعقوب عليه السلام مبتلا به بيمارى سياتيك شد و گوشت شتر را بر خود حرام كرد، يهود گفتند: گوشت شتر در تورات حرام شده است.خداى عزّوجلّ فرمود: «فَأْتُوا بِالتَّوْرَاةِ فَاتْلُوهَا اِن كُنْتُمْ صَادِقِينَ»(2) بلكه اين را اسرائيل (يعقوب) بر خود حرام كرد و بر مردم حرام نكرد و اين بود داستانى از يهود و عبارت عين عبارت خبر است.»(3)

ص: 196

نام مى بردند و به جنگ با رسول خدا صلى الله عليه و آله وسلم تشويق مى كردند و ابوسفيان هند دختر عتبه را بيرون آورد و همراه آن ها عمره دختر علقمه حارثيّه درآمده بود.چون آن خبر به رسول خدا صلى الله عليه و آله وسلم رسيد اصحابش را جمع كرد و به آن ها خبر داد كه خداوند به وى خبر داده است كه قريش گرد آمده و آهنگ مدينه را دارند. و اصحاب خود را به جهاد و قيام واداشت. عبداللّه بن ابى سَلول و قوم وى گفتند: يا رسول اللّه از داخل مدينه بيرون نرو تا در كوچه هاى مدينه با آن ها بجنگيم! يك مرد ناتوان و زن و غلام و كنيز همگى بر دهانه كوچه ها و پشت بام ها مى جنگند. به اين ترتيب هيچ قومى هرگز با ما نخواهد جنگيد كه بر ما پيروز شوند درحالى كه ما داخل سنگرها و خانه هايمان هستيم و هرگز ما بهدشمنانمان خروج نكرديم مگر پيروزى از آنِ ايشان بود.

سعدبن معاذ - خدايش بيامرزد! - و ديگران از قبيله اوس برخاستند و گفتند: يا رسول اللّه ! كسى از عرب به ما طمع نبست درحالى كه ما مشرك بوديم و بت ها را مى پرستيديم، اكنون كه شما در بين ما هستيد چگونه آن ها طمع مى كنند، نه! بلكه ما بيرون مى شويم و با آن ها مى جنگيم؛ هركه از ما كشته شود، شهيد است و هركه از ما نجات يابد، در راه خدا جهاد كرده است! رسول خدا صلى الله عليه و آله وسلم قول او را قبول كرد و با جمعى از اصحابش بيرون آمد،در جستجوى پايگاه قتال، همان طورى كه خداوند، فرموده است: «وَ اِذْ غَدَوْتَ مِنْ أَهْلِكَ تُبَوِّى ءُ الْمُؤْمِنِينَ مَقَاعِدَ لِلْقِتَالِ وَ اللّه ُ سَمِيعٌ عَلِيمٌ اِذْ هَمَّت طَائِفَتَانِ مِنكُمْ أَن تَفْشَلاَ»(1) يعنى

ص: 198

عبداللّه بن اُبَى و اصحابش.

رسول خدا صلى الله عليه و آله وسلم پايگاه سپاهش را پشت جاده عراق بپا كرد و عبداللّه بن ابى و قومش از قبيله خزرج به پيروى از نظر او در خانه نشستند. قريش به اُحُد رسيد و رسول خدا صلى الله عليه و آله وسلم اصحاب خود را شمرد؛ هفتصد مرد بودند. عبداللّه بن جبير را با پنجاه تيرانداز به دروازه ى شِعب (درّه) قرار داد و بيمناك بود از اين كه در آن جا كسى كمين ايشان را بكند.

رسول خدا صلى الله عليه و آله وسلم به عبداللّه بن جبير و همراهانش فرمود: «اگر ديديد دشمن را شكست داديم حتى آن ها را وارد مكه كرديم، مبادا شمااز اين جا بيرون شويد و اگر ديديد آن ها ما را شكست دادند حتى وارد مدينه كردند، نبايد شما جاى خودتان را ترك كنيد و هم چنان پابرجا بمانيد! و ابوسفيان خالدبن وليد را با دويست سواره در كمين قرار داد و به آن ها گفت: هرگاه ديديد ما درهم آميختيم از آن دره بر آن ها درآييد تا در پشت سر آن ها باشيد! چون سپاه جلو آمد و آراسته شدند و رسول خدا صلى الله عليه و آله وسلم اصحاب خود را آماده جنگ كرد، پرچم را به دست اميرالمؤمنين عليه السلام داد، انصار به مشركان قريش حمله كردند و شكست بدى خوردند و اصحاب رسول خدا با عجله به سراغوسايل و ابزار آن ها رفتند و خالدبن وليد با دويست سواره سرازير شد عبداللّه بن جبير ديد فورى با تيرها آن ها را هدف قرار داد. ولى اصحاب عبداللّه بن جبير نگاهى به

ص: 199

اصحاب رسول خدا صلى الله عليه و آله وسلم كردند، ديدند دارند وسايل و ابزار آن قوم را غارت مى كنند به عبداللّه بن جبير گفتند: تو ما را اين جا نگاه مى دارى درحالى كه اصحاب ما غنايم را مى برند و ما بدون غنيمت مى مانيم! عبداللّه گفت: از خدا بترسيد! همانا رسول خدا صلى الله عليه و آله وسلم به ما پيشنهاد كرد كه مبادا جاى خودمان را ترك كنيم! حرف او را قبول نكردند و يكى يكى رفتند تا مركزشان را خالى كردند و عبداللّه بن جبير با دوازده نفر باقى ماند و پرچم قريش دست طلحه بن طلحه عدوى(1) از قبيله عبدالدّار بود مبارز طلبيد و صدا زد:يا محمّد! گمان مى كنى كه شما با شمشيرهايتان ما را راهى دوزخ مى كنيد و ما با شمشيرهايمان شما را به بهشت مى فرستيم، بنابراين هركس مايل است به بهشت خود برسد، به مبارزه ى من بيايد، پس اميرالمؤمنين عليه السلام به مبارزه ى او رفت، درحالى كه مى فرمود:

اى طلحه اگر چنان است كه تو مى گويى ما را سوارانى و شما را سرنيزه هاست! پس بمان تا ببينيم كدام يك از ما كشته مى شويمو كدام يك از ما به آن چه مى گويى شايسته تريم! اينك سوى تو شيرى غران با شمشيرى آمد كه هرگز كُند نمى شود، با يارى خداى غالب و رسول خدا طلحه پرسيد: آى پسر! تو كيستى؟ فرمود: من علىّ بن ابى طالبم. گفت: من دانستم. كسى جز تو جرأت روبرو شدن با من را ندارد. پس طلحه بر او حمله كرد و ضربتى زد و اميرالمؤمنين عليه السلام آن را فورى رد

ص: 200

كرد، سپس ضربتى بر ران هاى او زد كه هر دو ران او را قطع كرد و او به پشت سر سقوط كرد و پرچم بر زمين افتاد و على عليه السلام رفت تا كار او را يك سره كند، او على عليه السلام را به خويشاوندى سوگند داد، از او روگرداند، مسلمانان گفتند: چرا كار او را تمام نكردى؟ فرمود: من او را ضربتى زدم كه هرگز با آن زنده نخواهد ماند.

پرچم را ابوسعيدبن ابى طلحه برداشت پس على عليه السلام او را هم كشت و پرچم به زمين افتاد، شافع بن ابى طلحه آن را برداشت، باز على عليه السلام او را كشت و پرچم به زمين افتاد،حارث بن ابى طلحه آن را برداشت و على عليه السلام او را هم به قتل رساند و پرچم به زمين افتاد و ابوعذيربن عثمان آن را برداشت و على عليه السلام او را هم كشت و پرچم به زمين افتاد و اميرالمؤمنين عليه السلام نهمين نفر از پسران عبدالدّار يعنى ارطاه بن شرحبيل را در حال مبارزه كشت، و پرچم به زمين افتاد پس از آن غلام آن ها به نام صواب پرچم را برداشت. اميرالمؤمنين عليه السلام ضربتى به دست راست او زد و آن را قطع كرد و پرچم به زمين افتاد، آن را به دست چپش گرفت، اميرالمؤمنين عليه السلام ضربتى به دست چپ او زد و آن را قطع كرد و پرچم به زمين افتاد ولى آن را با دست هاى بريده اش برداشت، سپس گفت: اى فرزند عبدالدّار! آيا بين خود و شما كوتاهى كردم؟! پس اميرالمؤمنين عليه السلام ضربتى بر سر او زد و او را كشت و پرچم بر زمين افتاد و آن را عمره دختر علقمه حارثيّه برداشت و نگه داشت.

خالدبن وليد بر عبداللّه بن جبير فرود آمد، درحالى كه يارانش فرار كرده بودند و با عدّه كمى مانده بود آن ها را بر دروازه ى شعب (درّه) كشت و مسلمانان را تعقيب كرد و شمشير ميان آن ها نهاد و قريش در حال شكست خود به پرچم نگاه كردندكه برافراشته است پس به آن

ص: 201

پناه بردند و خالدبن وليد آهنگ كشتن مسلمانان را كرد، اصحاب رسول خدا صلى الله عليه و آله وسلم شكست بدى خوردند و در هر طرف رو به رفتن بالاى كوه ها كردند! چون رسول خدا صلى الله عليه و آله وسلم فرار آن ها را ديد كلاه خود از سر برداشت و فرمود: من رسول خدايم، به كجا از خدا و رسولش فرار مى كنيد؟!»(1)

روز قيامت همان مال طوقى از آتش در گردن او شود و همان است قول خداوند: «سَيُطَوَّقُونَ مَا بَخِلُوا بِهِ يَوْمَ الْقِيَامَةِ»(1) امّا قول خداوند: «لَقَدْ سَمِعَ اللّه ُ قَوْلَ الَّذِينَ قَالُوا اِنَّ اللّه َ فَقِيرٌ وَ نَحْنُ أَغْنِيَاءُ»(2) فرمود:

«به خدا كه آن ها خداى تعالى را نديده اند كه او نيازمند است بلكه آن ها اولياى خدا را ديده اند كه تهى دستانند و گفتند: اگر خدا توانگر بود هر آينه اولياى خود را توانگر كرده بود.» اما قول خداوند: «الَّذِينَ قَالُوا اِنَّ اللّه َ عَهِدَ اِلَيْنَا أَلاَّ نُؤْمِنَ لِرَسُولٍ حَتَّىيَأْتِيَنَا بِقُرْبَانٍ تَأْكُلُهُ النَّارُ» چون قومى از يهود به رسول خدا صلى الله عليه و آله وسلم گفتند:

ما به تو ايمان نمى آوريم مگر ما را قربانيى دهد كه آتش آن را بخورد. نزد بنى اسرائيل طشتى بود كه قربانى را انجام مى دادند و آن را داخل طشت قرار مى دادند، آتشى مى آمد و در آن مى افتاد، او را مى سوزاند از اين رو به رسول خدا صلى الله عليه و آله وسلم گفتند: ما هرگز به تو ايمان نمى آوريم تا ما را قربانيى بياورى كه آتش آن را بخورد همان طورى كه براى بنى اسرائيل بود، پس خداوند فرمود: يا محمّد! به ايشان بگو: «قَدْ جَاءَكُمْ رُسُلٌ مِن قَبْلِى بِالْبَيِّنَاتِ وَ بِالَّذِى قُلْتُمْ فَلِمَ قَتَلْتُمُوهُمْ اِن كُنتُمْ صَادِقِينَ».(3)

ص: 203

:«خالص، مخلص بدون آميختگى به چيزى باشد.»(1)

مال اوست ولى ديگرى مى گيرد امّا آن لباس مال او نيست.»(1)

«هركس هفتاد مرتبه در نماز وتر پس از ركوع از خدا طلب آمرزش كند و يك سال بر آن ادامه دهد از جمله استغفار كنندگان در سحرهاست.»(1)

نمى پذيرم مگر زكات آن را بپردازند.

سپس فرمود: من از پدرم شنيدم كه مى فرمود: هركه يك سال بر او بگذرد از مالش كم يا زياد به ما نرسد روز قيامت خداوند بر او نظر نكند مگر اين كه خداوند از او بگذرد. آن گاه فرمود: يا مفضّل! البته آن واجبى است كه خداوند در كتاب خود آن را بر شيعيان ما واجب كرده است، زيرا كه مى فرمايد: «لَن تَنَالُوا البِّرَّ حَتَّى تُنْفِقُوا مِمَّا تُحِبُّونَ»(1)، ماييم آن برّ و تقوا و راه هدايت و دروازه تقوا و دعاى ما در درگاه خدا محجوب نمى ماند. بر حلال و حرامتان بسنده كنيد و زنهار مبادا از كسى از فقيهان چيزى را بپرسيد كه بهشما مربوط نمى شود و خداوند از شما پنهان داشته است.»(2)

«مقام ابراهيم عليه السلام موقعى كه روى آن ايستاد ردّ پاهايش در آن ماند و آن حجر مى باشد.»(1)

«هركس تندرست و خاطرجمع باشد زاد و راحله داشته باشد براى حج استطاعت دارد.»(1)

:«ريسمانى از جانب خدا كتاب خدا (قرآن) و ريسمانى از مردم على بن ابى طالب عليه السلام است.»(1)

الطَّيِّبُ وَالْعَمَلُ الصَّالِحُ يَرْفَعُهُ»(1) اين آيه دلالت دارد بر اين كه استغفار را به درگاه خدا بالا نمى بردمگر عمل صالح و توبه.»(2)

همان طورى كه به ميراندن خلق خود آگاه است پيش از آن كه آن ها را بميراند ولى مرگ آن ها را درحالى كه زنده اند به آن ها ننمايانده است.»(1)

مال خود را ندهد، مگر روز قيامت روى زمين بى آب و علفى بپا داشته شود؛ هر شاخدارى با شاخ و هر نيش دارى با نيشش او را بزند و هر سمدارى او را با سمش لگدكوب كند تا خداوند از حساب خلق خود خلاص شود. و هيچ صاحب زكات مال از درخت خرما و زراعت و درخت انگور نيست كه مانع زكات مالش شود مگر زمين در هفت طبقه، طوقى در گردن او تا روز قيامت انداخته شود.»(1)

دنياست. (اهل بيت)گفتند:

ما صدايى را شنيديم ولى شخص را نديديم.»(1)

پس وسواس خنّاس بلند شد و گفت: من عهده دار مى شوم، پرسيد: به چه وسيله؟ گفت: آن ها را آماده و ايمن مى كنم تا مرتكب گناه شوند و چون مرتكب گناه شدند، طلب آمرزش را از خاطر آن ها مى برم، ابليس گفت: تو حريف آنى، پس او را تا روز قيامت بر آن گمارد.»(1)

آن چه را كه خدا نازل كرده و آن چه رسول خدا صلى الله عليه و آله وسلم فرموده است به شما رسيده پس به خدا و به رسول او بازگردانيد و اما قتل نفس حرام، قتل حسين عليه السلام و ياران او [خدايشان بيامرزد] است و اما خوردن مال يتيمان، آن ها ماليات مربوط به ما را به ستم گرفتند و از بين بردند ... و اما نسبت ناروا به زن پاك و پاكيزه اى چون فاطمه عليهماالسلامدختر رسول خدا صلى الله عليه و آله وسلم روى منبرهايشان دادند. اما فرار از جبهه، با اميرالمؤمنين على [بن ابى طالب عليه السلام] از روى ميل بدون اجبار بيعت كردند، سپس از او فرار كردند و او را تنها گذاشتند و اما انكار آن چه خداوند نازل كرده است، حق ما را انكار و منع كردند درحالى كه هيچ كس از آن ناآگاه نبود. خداوند در كتاب خود مى فرمايد: «اِن تَجْتَنِبُوا كَبَائِرَ مَا تُنْهَوْنَ عَنْهُ نُكَفِّرْ عَنكُمْ سَيِّئَاتِكُم وَ نُدْخِلْكُم مُدْخَلاً كَرِيما»(1)و(2)

راهنمايان هدايت جويانند و به وسيله ايشان هدايت شوند. هركه با ولايت ايشان بيايد بهشتم را واجب و كرامتم را روا دارم و هركه با دشمنى ايشان به درگاهم آيد، آتشم را بر او واجب و عذابم را بر او مقرر گردانم.

سپس فرمود: «اصل ايمان به خدا و فرشتگان او و تمام او ماييم و رقيب بر خلق خدا از ماست و بدان وسيله است، بنياد اعمال صالحان و ماييم قسمت الهى كه بازخواست مى شود و ماييم وصيّت خدا در اوّلين وآخرين و همان است قول خداوند: «وَ اتَّقُوا اللّه َ الَّذِى تَسَاءَلُونَ بِهِ وَ الْأَرْحَامَ اِنَّاللّه َ كَانَ عَلَيْكُمْ رَقِيبَا»(1)و(2)

الصِّدِّيقِينَ وَ الشُّهَدَاءِ وَ الصَّالِحِينَ وَ حَسُنَ أُولئِكَ رَفِيقا»»(1) پس رسول خدا صلى الله عليه و آله وسلم در اين آيه «نبيّين» و ما در اين جا «صدّيقين و شهدا» و شما «صالحان» هستيد. يا ابامحمّد آن ها به خير و صلاح مشخّص شدند همان طورى كه خداوند شما را مشخّص كرد.»(2)

يَأْكُلُونَ فِى بُطُونِهِمْ نَارا وَ سَيَصْلَوْنَ سَعِيرا»(1) از هشام بن سالم به نقل از امام صادق عليه السلام از قول رسول خدا صلى الله عليه و آله وسلم آورده است، فرمود:

«چون مرا به آسمان بردند، قومى را ديدم كه در درونشان آتش مى ريزند و از نشيمنگاهشان بيرون مى آيد، گفتم: جبرئيل! اين ها كيستند؟ گفت: اين ها همان كسانى هستند كه اموال يتيمان را به ستم مى خورند».(2)

امامان عليهم السلام را مخاطب قرار داده و فرموده است: «اِنَّ اللّه َ يَأْمُرُكُمْ أَن تُؤَدُّوا الْأَمَانَاتِ اِلَى أَهْلِهَا»(1) فرمود:

«خداوند بر امام واجب كرده است كه بين مردم به عدالت داورى كند و فرموده است: «وَ اِذَا حَكَمْتُم بَيْنَ النَّاسِ أَن تَحْكُمُوا بِالْعَدْلِ»(2) سپس طاعت ايشان را بر مردم واجب كرده و فرموده است: «يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا أَطِيعُوا اللّه َ وَ أَطِيعُوا الرَّسُولَ وَ أُولِى الْأَمْرِ مِنْكُمْ»»(3)و(4)

صورت برادر باشد و او را تحمّل كنى، همان است قول خداى تعالى: «وَ لاَ خَيْرَ فِى كَثِيرٍ مِن نَجْوَاهُمْ»(1)

من بپرسم فرمود:

«كسى كه يتيم را سرپرستى كند تا يتيميش سر آيد يا خودكفا شود خداوند بهشت را براى او واجب كند، همان طورى كه براى خوردن مال يتيم دوزخ را واجب كرده است.»(1)

«اِنَّ اللّه َ لاَ يَغْفِرُ أَن يُشْرَكَ بِهِ وَ يَغْفِرُ مَا دُونَ ذلِكَ لِمَن يَشَاءُ»(1) پرسيدم، فرمود:

«همه چيز در اين استثنا وارد است.»(2)

:«آرى، شهادت بر اين كه معبودى جز خداى يگانه نيست و ايمان به فرستاده ى او و اقرار به آن چه او از نزد خدا آورده و حقى از اموال به نام زكات است و ولايتى كه خداوند به آن فرمان داده ولايت آل محمّد صلى الله عليه و آله وسلم است.» راوى مى گويد: امام عليه السلام فرمود:

«رسول خدا صلى الله عليه و آله وسلم فرموده است: هركه بميرد و امامش را نشناسد، به مرگ جاهليت مرده است. بنابراين امام، على عليه السلام و پس از او حسن بن على، سپس حسين بن على و بعد على بن حسين، آن گاه ابوجعفر محمّدبن على است. شيعه پيش از ابوجعفر (امام باقر) مناسك حج و حلال و حرامشان را نمى شناختند تا اين كه ابوجعفر براى آن ها حج انجام داد ومناسك حجّشان و حلال و حرام آن ها را بيان كرد تا از مردم ديگر بى نياز شدند و مردم ديگر - با اين كه قبلاً آن ها از مردم مى آموختند - از ايشان آموختند و امر بر همين روال است و زمين بدون امام نمى شود».

و رسول خدا صلى الله عليه و آله وسلم نيز به على عليه السلام واگذارد و او را امين شمرد، از اين رو شما تسليم شديد، ولى مردم انكار كردند. پس به خدا سوگند كه ما شما را دوست داريم كه هرگاه ما بگوييم شما هم مى گوييد و هرگاه ما ساكت باشيم، شما هم ساكتيد. و ما، بين شما و خدا واسطه ايم و خداوند خيرى در مخالفت امر ما قرار نداده است.»(1)

سپس مورد فراموشى را استثنا كرده و فرموده است: «وَ اِمَّا يُنسِيَنَّكَ... الظَّالِمِينَ»(1) و فرموده: «فَبَشِّرْ عِبَادِىَ... أُولُوا الْأَلْبَابِ»(2) و فرمود: «قَدْ أَفْلَحَ الْمُؤْمِنُونَ... مُعْرِضُونَ»(3) و فرموده است: «وَ اِذَا سَمِعُوا... عَنْهُ»(4) و فرمود: «وَ اِذا مَرَّوا... كِراما»(5) اين بود آن چه را كه از ايمان بر شنوايى واجب كرده است و نبايد به آن چه حلال نيست گوش فرادهد و آن استرفتار آن و آن بخشى از ايمان است.»(6)

يعقوب عليه السلام براى يوسف عليه السلام اقرار كردند موقعى كه گفتند: «تَاللّه ِ لَقَدْ آثَرَكَ اللّه ُ عَلَيْنَا».(1)و(2)

:«آن است كه همراهى با آن ها را نيكو شمارى و آن ها را وادار نكنى تا از تو چيزى از نيازمندى هاى خود را بخواهند، هرچند كه بى نياز و توانگر باشند. زيرا كه خداى متعال مى فرمايد: «لَن تَنَالُوا البِّرَّ حَتَّى تُنْفِقُوا مِمَّا تُحِبُّونَ»(1) سپس فرمود: «اِمّا يَبْلُغُنَّ... اُف»اگرچه آن ها تو را برنجانند تو نبايد بر سر آن ها فرياد بزنى، هرچند كه آن ها تو را بزنند «وَ قُل لَهُمَا قَوْلاً كَرِيما» قول كريم آن است كه به آن ها بگويى: خدا شما را بيامرزد! اين قول كريم از جانب تو است «وَاخْفِضْ لَهُمَا جَنَاحَ الذُّلِّ مِنَ الرَّحْمَةِ»(2) و آن چنين استكه نبايد به آن ها خيره نگاه كنى بلكه با رحمت و مهربانى بر آن ها نگاه كنى و مبادا صدايت را از صداى آن ها بلندتر و دست خود را از دست آن ها بالاتر ببرى و جلوتر از آن ها راه بروى!»(3)

الْكِتَابَ مِن قَبْلِكُمْ»(1)؟ فرمود: «آنان زنان پاكدامنند.»(2)

:«كُلَّمَا أَوْقَدُوا نَار لِلْحَرْبِ أَطْفَأَهَا اللّه ُ»(1) فرمود: «هر ستمگرى از ستمگران كه قصد نابودى آل محمّد صلى الله عليه و آله وسلم را داشته باشد خداوند او را درهم شكند.»(2)

عَمَلُهُ»(1) و فرمود: كسى كه كفر ورزد به ايمان كسى است كه بهدستور خدا عمل نكند و به آن راضى نباشد.»(2)

باقر عليه السلام رسيدم و گفتم: به امامت شما اقرار دارم همان طورى كه درباره آن ها اقرار دارم. فرمود: «من تو را از اين كه نام مرا در بين مردم ببرى نهى مى كنم. ابان مى گويد: ابن ابى يعفور گفت: با همان سخنان اوّل به امام عليه السلام گفتم: و من معتقدم آن ها كسانى هستند كه خداوند در قرآن فرموده است: «أَطِيعُوا اللّه َ... مِنْكُمْ»(1) امام عليه السلام فرمود: «و آيه ديگر را بخوان!» گفتم: فدايت شوم! كدام آيهرا؟ گفت: «اِنَّمَا وَلِيُّكُمُ اللّه ُ... وَهُمْ رَاكِعُونَ».(2) مى گويد:

امام عليه السلام فرمود: «خدا تو را بيامرزد!» گفتم: شما به خاطر اين امر مى فرماييد: خدايت بيامرزد؟ فرمود: «خدايت [تو را ]به خاطر اين امر بيامرزد!»(3)

او را دشمن بدارد! آن گاه دستور داد مردم با وى بيعت كنند، مردم بيعت كردند كسى نيامده بود مگر با او بيعت كرد و چيزى نگفت تا اين كه ابوبكر آمد. پيامبر صلى الله عليه و آله وسلم فرمود: ابوبكر! با على به عنوان ولايت بيعت كن! گفت: از طرف خدا يا از رسول خداست؟ فرمود: هم از طرف خدا و هم رسول خداست. سپس عمر آمد، فرمود: با على به ولايت بيعت كن! گفت: دستور خداست يا از رسول خدا؟ فرمود: هم از طرف خدا و هم رسول خداست. بعد كه صورتش را برگرداند با هم ملاقات كردند، به ابوبكر گفت: او با تمام وجود از پسرعمويش حمايت مى كند! سپس از ميان جمع مردم با سرعت بيرون شد، طولى نكشيدخدمت پيامبر صلى الله عليه و آله وسلم برگشت و گفت: يارسول اللّه براى حاجتى از ميان جمع بيرون شدم، مردى را با لباس سفيد ديدم كه بهتر از او نديده بودم، آن مرد از خوش سيماترين و خوشبوترين مردم بود، گفت: پيامبر صلى الله عليه و آله وسلم پيمانى براى على عليه السلام بست كه جز كافران آن را نشكند.

پيامبر فرمود: عمر! آيا دانستى او كه بود؟ گفت: نه. فرمود: «او جبرئيل بود، زنهار مبادا نخستين كسى باشى كه بيعت او را بشكنى و كافر شوى!» آن گاه امام صادق عليه السلام فرمود: «در روز غدير دوازده هزار مرد حضورداشتند و گواهى به (ولايت) على عليه السلام مى دادند ولى او نتوانست حق خودش را بگيرد درصورتىكه يكى از شما مالى دارد، دو شاهد داشته باشد حقش را مى گيرد، البتّه حزب خدا درباره ى على عليه السلام غالب و پيروزند.»(1)

ص: 250

،دو ركعت خوانده بود و در حال ركوع بود و بر تن حلّه اى داشت به بهاى هزار دينار كه پيامبر صلى الله عليه و آله وسلم بر او پوشانده بود و نجاشى آن جامه را براى وى فرستاده بود.

سائلى آمد و گفت: السلام عليك يا ولىّ اللّه و اولى به مؤمنان از خودشان! بر مستمندى صدقه اى مرحمت كن! على عليه السلام آن جامه را (از تن بيرون كرد و) نزد وى انداخت و با دست اشاره كرد آن را بردارد و خدا هم اين آيه را براى او نازل كرد و به وسيله انعام به او به فرزندانش نيز انعام داد و هركدام از فرزندانش كه به امامت برسند به واسطه اين صفت بوده است كه بمانند او بدان متّصفند (گويى) كه در حال ركوع صدقه داده اند و آن سائلى كه ازاميرالمؤمنين درخواست كرد، از فرشتگان بود و سائلى كه از ديگر امامان سؤال كند نيز از ملائكه مى باشد.»(1)

كه خداوند مقرر و حتمى كرده است ولى اجل مسمّى اجلى است كه در آن بدا هست، آن چه را خداوند بخواهد مقدّم مى دارد و آن چه را بخواهد مؤخّر مى گرداند ولى در قضاى حتمى پس و پيش ندارد.»(1)

الَّذِي بَيْنَكَ وَ بَيْنَهُ عَدَاوَةٌ كَأَنَّهُ وَلِىٌّ حَمِيمٌ»(1) از اين رو رسول خدا صلى الله عليه و آله وسلم به قدرى صبر كرد كه حتى با بزرگ ترين حوادث مقابله كردند و هدف قرار دادند، پس سينه اش تنگ شد و خداوند اين آيه را نازل كرد! «وَ لَقَدْ نَعْلَمُ أَنَّكَ يَضِيقُ صَدْرُكَ بِمَا يَقُولُونَ»(2) باز او را تكذيب كردند و نسبت ناروا دادند از آن بابت غمگين شد و خداوند اين آيه را نازل كرد: «قَدْ نَعْلَمُ اِنَّهُ لَيَحْزُنُكَ الَّذِى يَقُولُونَ فَاِنَّهُمْ لاَيُكَذِّبُونَكَ وَلكِنَّ الظَّالِمِينَ بِآيَاتِ اللّه ِ يَجْحَدُونَ وَ لَقَدْ كُذِّبَتْ رُسُلٌ مِن قَبْلِكَ فَصَبَرُوا عَلَى مَاكُذِّبُوا وَ أُوذُوا حَتَّى أَتَاهُمْنَصْرُنَا»(3) پس صبر پيشه كرد و آن ها (باز ايستادند و) خوددارى كردند و خداى تعالى را به بدى ياد كردند و او را تكذيب نمودند، رسول خدا صلى الله عليه و آله وسلم فرمود: من درباره ى خود و خانواده و آبرويم صبر كردم، ولى بر بد گفتن ايشان به خدايم نمى توانم صبر كنم. از اين رو خداوند آيه: «وَ لَقَدْ خَلَقْنَا السَّماوَاتِ وَ الْأَرْضَ وَ مَا بَيْنَهُمَا فِى سِتَّةِ أَيَّامٍ وَمَا مَسَّنَا مِن لُغُوبٍ فَاصْبِرْ عَلَى مَا يَقُولُونَ»(4) را نازل فرمود، پس از آن رسول خدا صلى الله عليه و آله وسلم در تمام حالاتش صبر كرد، سپس درباره ى امامان از عترتشبشارت داد و آنان را

ص: 258

به صبر توصيف كرد: «وَ جَعَلْنَا مِنْهُمْ أَئِمَّةً يَهْدُونَ بِأَمْرِنَا لَمَّا صَبَرُوا وَ كَانُوا بِآيَاتِنَا يُوقِنُونَ»(1) در آن هنگام فرمود: «صبر از ايمان هم چون سر نسبت به بدن است و خدا را از آن بابت سپاس گفت و خداوند اين آيه را: «وَ تَمَّتْ كَلِمَتُ رَبِّكَ الْحُسْنَى عَلَى بَنِى اِسْرَائِيلَ بِمَا صَبَرُوا وَ دَمَّرْنَا مَا كَانَ يَصْنَعُ فِرْعَوْنُ وَ قَوْمُهُ وَ مَا كَانُوا يَعْرِشُونَ»(2) نازل فرمود و رسول خدا صلى الله عليه و آله وسلم فرمود:

«اين آيه بشارت و انتقام است» از اين رو خداوند كشتن مشركان را هر جا يافتند، روا شمرد و به دست رسولخدا صلى الله عليه و آله وسلم و دوستانش آن ها كشته شدند و خداوند پاداش صبر او را به علاوه آن چه در آخرت براى او اندوخته است، بزودى مرحمت كرد.»(3)

دارد كه خدا را معصيت كنند! خداى تبارك و تعالى خود را به خاطر نابود ساختن ستمگران ستوده است، مى فرمايد: «فَقُطِعَ دَابِرُ الْقَوْمِ الَّذِينَ ظَلَمُوا وَالْحَمْدُ للّه ِ رَبِّ الْعَالَمِينَ»(1) و اين فرموده خدا: «قُلْ أَرَأَيْتُمْ اِنْ أَخَذَ اللّه ُ سَمْعَكُمْ وَ أَبْصَارَكُمْ وَ خَتَمَ عَلَى قُلُوبِكُم مَنْ اِلهٌ غَيْرُ اللّه ِ يَأْتِيكُم بِهِ انظُرْ كَيْفَ نُصَرِّفُ الآيَاتِ ثُمَّ هُمْ يَصْدِفُونَ» و فرمود:به قريش بگو: «اِنْ أَخَذَ اللّه ُ سَمْعَكُمْ وَ أَبْصَارَكُمْ وَ خَتَمَ عَلَى قُلُوبِكُم»(2) چه كسى آن را جز خدا مى تواند به شما بازگرداند؟!»(3)

بريدن فرارى داد و ابراهيم عليه السلام در آن غار هر روز بقدرى رشد مى كرد كه ديگران در يك ماه رشد مى كردند تا اين كه سيزده سال داخل آن غار بر او گذشت. مادرش پس از آن، همين كه از او ديدن كرد خواست برود ابراهيم عليه السلام به او چسبيد و گفت: مادر! مرا از اين غار بيرون كن! مادر گفت: پسرم! اگر پادشاه بداند كه تو در اين زمان به دنيا آمده اى تو را خواهد كشت.همين كه مادر از غار بيرون شد او نيز بيرون آمد در حالى كه آفتاب غروب كرده بود، نگاهى در آسمان به ستاره زهره (ناهيد) كرد، گفت: اين پروردگار من است ولى چون غروب كرد، گفت: اگر اين پروردگار من بود كه حركت نمى كرد و از بين نمى رفت، سپس گفت: «لاَ أُحِبُّ الآفِلِينَ»(1) چون به سمت مشرق نگاه كرد، ماه را ديد برآمده است گفت: اين پروردگار من، اين بزرگتر و بهتر است. همين كه حركت كرد و نابودشد، گفت: «لَئِن لَمْ يَهْدِنِى رَبِّى لَأَكُونَنَّ مِنَ الْقَوْمِ الضَّالِّينَ».(2) همين كه صبح شد و آفتاب طلوع كرد و روشنايى آن را ديد كه تمام دنيا را با طلوع خود روشن كرده است، گفت: اين است پروردگار من، اين بزرگتر و بهتر است و چون آن هم حركت كرد و نابود شد، خداوند براى او درهاى آسمان ها را گشود به حدى كه عرش و هر كه بر آن بود مشاهده كرد و ملكوت آسمان ها و زمين را ديد. در آن جا بود كه گفت: «يَا قَوْمِ اِنِّى بَرِيءٌ مِمَّا تُشْرِكُونَ اِنِّى وَجَّهْتُ وَجْهِىَ لِلَّذِى فَطَرَ السَّماوَاتِوَ

ص: 262

الْأَرْضَ حَنِيفا وَ مَا أَنَا مِنَ الْمُشْرِكِينَ»(1) نزد مادرش آمد و مادر او را وارد خانه اش كرد و بين فرزندانش قرار داد.»(2) از امام صادق عليه السلام راجع به سخن ابراهيم عليه السلام پرسيدند كه او با اين سخن مشرك شد؟ امام عليه السلام فرمود: «نه، امروز اگر كسى اين حرف را بزند او مشرك است ولى از ابراهيم شرك نبود بلكه او در جستجوى پروردگارش بود و آن سخن از ديگرى شرك است. همين كه مادر ابراهيم عليه السلام او را وارد خانه اشكرد، آزر نگاهى به او كرد، پرسيد: اين كيست كه از سلطه ى پادشاه دور مانده است در حالى كه پادشاه فرزندان مردم را مى كشد؟ مادر ابراهيم گفت: اين پسر تو است كه من در فلان زمان موقعى كه از تو دورى جستم او را به دنيا آوردم! آزر گفت: واى بر تو! اگر شاه اين را بداند مقام من نزد او از بين مى رود. آزر مشاور و وزير نمرود بود كه بت ها را براى او و مردم فراهم مى كرد و به فرزندانش مى داد، آن ها مى فروختند.

مادر ابراهيم عليه السلام گفت: اگر شاه نداند، باكى بر تو نيست؛فرزندمان براى ما مى ماند و اگر دانست، من با استدلال از او تو را بازمى دارم! و آزر چنان بود كه هر گاه به ابراهيم عليه السلام نگاه مى كرد به شدت او را دوست مى داشت و بت ها را به او مى داد تا مثل برادرانش

ص: 263

ببرد و بفروشد! ابراهيم عليه السلام نخ هايى به گردن بت ها مى بست و روى زمين آن ها را مى كشيد و مى گفت: چه كسى مى خرد چيزى را كه نه سودى دارد و نه زيان! و آن ها را داخل آب و لجن مى برد و به آن ها مى گفت: بخوريد و بنوشيد و حرف بزنيد! برادرانش اين را به پدرشان گزارش دادند، پدر او را از اين كار نهى كرد ولى او خوددارى ننمود پس او را در خانه بازداشت كرد و اجازه بيرون رفتن نداد.

«وَ حَاجَّهُ قَوْمُهُ - پس ابراهيم - قَالَ أَتُحَاجُّونِّى فِى اللّه ِ وَقَدْ هَدَانِ - يعنى برايم روشن كرد - وَ لاَ أَخَافُمَاتُشْرِكُونَ بِهِ اِلاَّ أَن يَشَاءَ رَبِّى شَيْئا وَسِعَ رَبِّى كُلَّ شَىْ ءٍ عِلْما أَفَلاَ تَتَذَكَّرُونَ»(1) سپس به آن ها گفت: «وَ كَيْفَ أَخَافُ مَا أَشْرَكْتُمْ وَ لاَ تَخَافُونَ أَنَّكُمْ أَشْرَكْتُمْ بِاللّه ِ مَالَمْ يُنَزِّلْ بِهِ عَلَيْكُمْ سُلْطَانا فَأَيُّ الْفَرِيقَيْنِ أَحَقُّ بِالْأَمْنِ اِن كُنتُمْ تَعْلَمُونَ»(2) يعنى من سزاوارتر به امنيتم كه خدا را مى پرستم يا شما كه بت ها را مى پرستيد؟»(3)

ص: 264

يا كريم، يا كريم، يا كريم و يا عظيم، يا عظيم، يا عظيم و يا عظيم من كل عظيم يا سميع الدعا يا من لاتغيّره الايّام و اللّيالى صلّ على محمّد و آل محمّد و ارحم ضعفى و فقرى و فاقتى و مسكنتى فانك اعلم بها مِنّى و انت اعلم بحاجتى يا من رحم الشّيخ يعقوب حين ردّ عليه يوسف قرة عينه يا من رحم ايّوب بعد حلول بَلائِه يا من رحم محمّدا صلى الله عليه و آله وسلم و من اليَتْمِ آواهُ و نصره على جبابرة قريش و طواقيتها و اَمْكَنَهُ منهم يا مُغِيثُ يا مُغِيثُ يا مُغِيثُ.

چندين بار اين كلمات را بگويد. به خدايى كه جان من در دست اوست اگر بدان وسيله خدا را پس از خواندناين نماز درپى اين سوره بخوانى، سپس حوائج خود را بخواهى خداوند بر تو بخل نخواهد كرد و اگر بخواهد تو را عطا خواهد نمود.»(1)

لاَيَستَأْخِرُونَ سَاعَةً وَلاَ يَسْتَقْدِمُونَ»(1)و(2)

ظَلَمُوا وَالْحَمْدُ للّه ِ رَبِّ الْعَالَمِينَ»(1)و(2)

و «رَطب» چيزهايى است كه زنده مى باشد «يابس» چيزهايىاست كه خشك مى شود و همه اين ها در كتاب مبين است.»(1)

برافرازد كه مابين مشرق و مغرب را ببيند و بر بازوى راستش بنويسد: «وَ تَمَّتْ كَلِمَتُ رَبِّكَ صِدْقا وَ عَدْلاً».(1) وَشّا مى گويد: موقعى كه اين حديث گذشت، امام عليه السلام فرمود:

«اين حديث را براى شما نقل نخواهم كرد، شما هم از من نقل نكنيد!»(2) [توضيح اين كه به دليل وجود شرايطى كه بايد تقيه مى كردند؛ امام، اصحاب را از نقل اسرار منع مى كرد]

نوزادى بر اساس شناخت (خدا) به دنيا مى آيد؛ همانا خداوند متعال آفريدگار اوست و آن است قول خداوند: «وَلَئِن سَأَلْتَهُم مَنْ خَلَقَهُمْ لَيَقُولُنَّ اللّه ُ»(1)و(2)

الْأَعْرَافِ رِجَالٌ يَعْرِفُونَ كُلاًّ بِسِيَماهُمْ»(1) از بريد به نقل از امام صادق عليه السلام آورده است، فرمود:

«اعراف دو تپه بين بهشت و دوزخ است و (منظور از) رجال امامان عليهم السلامهستند كه بر اعراف به خاطر(گنهكاران از) شيعيان خود مى ايستند، در حالى كه مؤمنان بدون حساب به طرف بهشت روانند، به شيعيان گنهكار خود مى گويند:به برادران خود در بهشت نگاه كنيد كه بى حساب به آن جا روانند! و آن است قول خداوند: «سَلاَمٌ عَلَيْكُمْ لَمْ يَدْخُلُوهَا وَ هُمْ يَطْمَعُونَ»(2) سپس به آن ها گفته مى شود: به دشمنانتان در آتش دوزخ نگاه كنيد! و همان است قول خداى تعالى: «وَ اِذَا صُرِفَتْ أَبْصَارُهُمْ تِلْقَاءَ أَصْحَابِ النَّارِ قَالُوا رَبَّنَا لاَ تَجْعَلْنَا مَعَ الْقَوْمِ الظَّالِمِينَ وَ نَادَى أَصْحَابُ الْأَعْرَافِ رِجَالاً يَعْرِفُونَهُم بِسِيَماهُم - فِى النّارِ - قَالُوا مَاأَغْنَى عَنْكُمْ جَمْعُكُمْ وَ مَا كُنْتُمْ تَسْتَكْبِرُونَ».(3) سپس به كسانى كه در دوزخند از دشمنان ايشان مى گويند: آيا اين شيعيان و برادران من بودند كه شما در دنيا سوگند ياد مى كرديد خداوند آن ها را به رحمت خود نمى رساند؟!آن گاه ائمه عليهم السلام به شيعيان خود مى گويند: «ادْخُلُوا الْجَنَّةَ لاَ خَوْفٌ

ص: 276

عَلَيْكُمْ وَ لاَ أَنْتُمْ تَحْزَنُونَ»(1) سپس «نَادَى أَصْحَابُ النَّارِ أَصْحَابَ الْجَنَّةِ أَنْ أَفِيضُوا عَلَيْنَا مِنَ الْمَاءِ أَوْ مِمَّا رَزَقَكُمُ اللّه ُ»(2)و(3)

فرمود: آيا من پروردگار شما و محمّد پيامبر شما و على امام شما و امامانِ هدايتگر، امامان شما نيستند؟ گفتند: آرى ما شاهد بوديم. خداى تعالى فرمود: «اَنْ تَقُولُوا يَومَ الْقِيامَةِ - تا روز قيامت نگوييد - اِنّا كُنّا عَنْ هذا غافِلِينَ»(1) بنابراين نخستين پيمانى كه خداوند متعال گرفت از انبيا بر ربوبيت خود بود و همان است قول خداوند: «وَاِذْ أَخَذْنَا مِنَ النَّبِيِّين مِيثَاقَهُمْ»(2) پس همه ى پيامبران را ذكر كرده، سپس برترين آن ها را با نامشان مشخّص نمود فرمود:يا محمّد! رسول خدا را جلوانداخت، زيرا كه او برترين انبيا است از نوح، ابراهيم، موسى و عيسى بن مريم كه اين پنج تن، بالاترين پيامبران و رسول خدا صلى الله عليه و آله وسلم برترين همه است.

آن گاه پس از آن، پيمان رسول خدا صلى الله عليه و آله وسلم را بر انبيا به ايمان به وى و يارى اميرالمؤمنين عليه السلام گرفت و فرمود: «وَ اِذْ أَخَذَ اللّه ُ مِيثَاقَ النَّبِيِّينَ لَمَا آتَيْتُكُم مِن كِتَابٍ وَ حِكْمَةٍ ثُمَّ جَاءَكُمْ رَسُولٌ مُصَدِّقٌ لِمَا مَعَكُمْ - يعنى رسول خدا صلى الله عليه و آله وسلم - لَتُؤْمِنُنَّ بِهِ وَ لَتَنصُرُنَّهُ»(3) يعنى اميرالمؤمنين عليه السلام و بهامت هاى ايشان خبر او و خبر ولى او از امامان عليهم السلام را داد.»(4)

ص: 278

خود را نمى شناخت. بعضى از آن ها در عالم ذر به زبان اقرار كردن، ولى به قلب خود ايمان نداشتند از اين رو خداوند فرمود: «فَمَا كَانُوا لِيُؤْمِنُوا بِمَا كَذَّبُوا مِن قَبْلُ»(1)و(2)

اين كه ابليس فريبت داد و از او اطاعت كردى. بنابراين تويى كه به خاطر نافرمانيت خداوند از بهشت بيرون كرد! آدم عليه السلام گفت: پسر عزيزم با پدرت در غم آن چه در امر آن درخت آمده، مدارا كن! پسرم! دشمنم از راه مكر و فريب به سراغ من آمد و به خداوند براى من سوگند ياد كرد كه او در رايزنى اش بر من از خيرخواهان است. به اين ترتيب كه به من خيرخواهانه گفت: اى آدم! من غمخوار توام! گفتم: چگونه؟ گفت: من با تو همدم بودم و به خاطرنزديكى تو به من! در حالى كه از جايى كه هستى به جايى كه خوش ندارى بيرون خواهى رفت.

گفتم: راه چاره چيست؟ گفت: راه چاره اينك همراه تو است. آيا نمى خواهى تو را بر درخت جاودانگى و سلطنت پايدار راهنمايى كنم؟ بنابراين هر دو، تو و همسرت از آن درخت بخوريد تا با من در بهشت هميشه باشيد! و به دروغ برايم به خدا سوگند ياد كرد كه از جمله خيرخواهان است، و اى موسى! من گمان نمى كردم كه كسى به دروغ بر خدا سوگند بخورد و به سوگند او اعتماد كردم. اين است عذر من. بنابراين پسرم! آيا در آن چه خداوند بهتو نازل كرده است راهى پيدا مى كنى كه خطاى من پيش از آفرينشم رقم خورده باشد؟ موسى عليه السلام گفت: مدت درازى است. رسول خدا صلى الله عليه و آله وسلم فرمود: آدم عليه السلام حج را به موسى عليه السلام آموخت».(1)

ص: 281

«آن گناهى است كه بنده اى قصد آن را مى كند، ولى به خود مى آيد و آن را ترك مى گويد.»(1)

مى گويند؟ آيا آن ها داناترند؟» عرض كردم:آن ها كسى را بر پيامبران اولوالعزم مقدّم نمى دارند. فرمود: «اما تو اگر بخواهى با آن ها به كتاب خدا احتجاج كنى مى توانى دليل بياورى!» مى گويد:پرسيدم: آن دليل كجاى كتاب خداست؟ فرمود: «خداوند درباره ى موسى عليه السلام فرمود: «وَ كَتَبْنَا لَهُ فِى الْأَلْوَاحِ مِنْ كُلِّ شَيْءٍ مَوْعِظَةً»(1) و نفرمود: همه چيز و درباره عيسى عليه السلام فرمود: «وَ لِأُبَيِّنَ لَكُم بَعْضَ الَّذِى تَخْتَلِفُونَ فِيهِ...»(2) و نفرمود: همه چيز. ولى درباره صاحب شما(على عليه السلام) فرمود: «كَفَى بِاللّه ِ شَهِيد بَيْنِى وَ بَيْنَكُمْ وَ مَنْ عِندَهُ عِلْمُ الْكِتَابِ»(3)و(4)

صراط.

بنابراين وارد بهشت نكند مگر كسى را كه ما را بشناسد و ما او را بشناسيم و وارد دوزخ نگرداند مگر كسى را كه ما را نشناسد و ما او را نشناسيم! همانا خداوند اگر مى خواست خود را به بندگان بشناساند، مى شناساند ولى ما را درهاى (شناخت خود) و جاده و راه و جهتى قرار داد كه از آن سو به درگاه او بيايند. بنابراين هر كس از ولايت ما منحرف شود يا ديگرى را بر ما برترى دهد به يقين از راه راست منحرف است و آن كه مردم بر او چنگ زنند با آن كه برود هر جا كه مردم رفتند، برابر نيست.

مردمان به سراغ چشمه هاى كدر و لاى بروند در حالى كه برخى حق برخى را هدر كنند. و رفت آن كه بهسوى ما رفت؛ به جانب چشمه هاى پاك و زلال كه به امر پروردگارشان روانند كه پايان و انقطاع ندارند.»(1)

لِهذَا وَ مَا كُنَّا لِنَهْتَدِىَ لَوْلاَ أَنْ هَدَانَا اللّه ُ»(1) فرمود:

«چون روز قيامت شود، پيامبر صلى الله عليه و آله وسلم اميرالمؤمنين و امامان از فرزندان او عليهم السلامفراخوانده شوند و براى مردم آن ها مشخّص كردند و چون آنان را شيعيانشان ببينند، گويند: سپاس خدايى را كه ما را به اين راه راهنمايى كرد در حالى كه ما خود توان راهيابى را نداشتيم اگر خداوند ما را راهنمايى نكرده بود!» يعنى خداوند ما را در راه ولايت اميرالمؤمنين و امامان از فرزندان وى عليهم السلامراهنمايى كرد.(2)

وَجَدْنَا عَلَيْهَا آبَاءَنَا وَ اللّه ُ أَمَرَنَا بِهَا قُلْ اِنَّ اللّه َ لاَ يَأْمُرُ بِالْفَحْشَاءِ أَتَقُولُونَ عَلَى اللّه ِ مَا لاَ تَعْلَمُونَ»(1) پرسيدم، فرمود:

«آيا كسى را ديده اى كه معتقد باشد خداوند او را به زنا و مى گسارى يا چيزى از اين قبيل محرمات، فرمان داده باشد؟» گفتم: نه. فرمود: «پس اين زشتى هايى كه مدعى هستند خداوند آنان را بدان ها فرمان داده، چيست؟!» گفتم: خدا و ولىّ خدا بهتر مى دانند. فرمود: «براستى كه اين روش در بين دوستداران رهبران جور است كه مدّعى هستند خداوند آن ها را به رهبرى قومى فرمان داده است در حالى كه خداوندبه ايشان رهبرى آنان را فرمان نداده است. از اين رو خداوند در ردّ بر ايشان فرموده و خبر داده است كه آن ها به او دروغ بسته اند وآن را نسبت به ايشان (فاحشه) زشت كارى ناميده است.»(2)

سفيان گفت: پس من چيزى در آن باره نگويم! پس شعرى از قصيده اى را گفت:

اى سرزمين خرم ايشان! آيا امروز مرا جاى خرمى هست؟ و آيا شب هاى مرا در تو بازگشتى وجود دارد؟ و در همان قصيده مى گويد:

شماييد صاحبان حشر و نشر و پاداش و شما براى روز گرفتارى و ترس پناهگاهيد! و شما بر اعراف يعنى بالاى آن تپه هاييد كه از مشك است، ناز و نعمتش به وسيله شما پراكنده مى شود هشت تن (از ايشان) حاملان عرش هستندو پس از آن ها چهارتن راهنمايان در زمين مى باشند.(1)

بَيْنِكُمْ وَ أَطِيعُوا اللّه َ وَ رَسُولَهُ اِن كُنتُم مُؤْمِنِينَ»(1) پدرم از اسحاق بن عمار نقل كرد كه از امام صادق عليه السلام از انفال پرسيدم، فرمود:

«آن ها آبادى هايى است كه ويران شده و اهل آن ها، آن ها راترك كرده اند. پس به خداو رسول خدا صلى الله عليه و آله وسلم تعلق دارند و هر چه در اختيار شاهان است، مال امام است و هر چه از زمين هاى خَراج است كه با جنگ و سپاه گرفته نشده و هر زمين بدون صاحب و معادن آن ها و هر كه بميرد و سرپرستى نداشته باشد، مال وى از جمله انفال است.» فرمود: «اين آيه در روز بدر موقعى كه مردم به هزيمت رفتند [شكست خوردند]،نازل شد؛ اصحاب رسول خدا صلى الله عليه و آله وسلم سه دسته بودند: دسته اى كنار خيمه پيامبر صلى الله عليه و آله وسلم بودند و دسته اى سرگرم غارت اموال دشمن بودند و دسته اى هم در پى دشمن كه آن ها را اسير كرده و غنايمى گرفتند. همين كه غنايم و اسيران را جمعكردند، انصار درباره ى اسيران سخن گفتند. خداى تعالى اين آيه را: «مَا كَانَ لِنَبِى أَن يَكُونَ لَهُ أَسْرَى حَتَّى يُثْخِنَ فِى الْأَرْضِ»(2) نازل كرد و چون خداوند، اسيران و غنايم را بر ايشان مباح كرد، سعدبن مُعاذ كه از جمله ايستادگان كنار خيمه پيامبر صلى الله عليه و آله وسلم بود گفت: يا رسول اللّه ! ما را خوددارى از جهاد و ترس از دشمن مانعپيگيرى و تعقيب دشمن نشد بلكه ما ترسيديم از كنار شما برويم، سپاه مشركان به سمت شما بيايد! در حالى كه بزرگان مهاجرين و

ص: 293

انصار كنار خيمه ايستاده بودند و كسى از ايشان ترديدى نداشت، در حالى كه يا رسول اللّه ! مردم زيادند و غنايم اندك! هر گاه به اينان مرحمت كنيد، چيزى براى اصحابتان نماند! و از آن بيم داشت كه رسول خدا صلى الله عليه و آله وسلم غنايم و آن چه را كه از كشتگان غارت شده بين قاتلان تقسيم كند و به كسانى كه كنار خيمه رسول خدا صلى الله عليه و آله وسلم در عقب بودند، چيزى نرسد.

از اين رو مابين آن ها اختلاف افتاد تا آن جا كه از رسول خدا صلى الله عليه و آله وسلم پرسيدند: اين غنايم مالكيست؟ خداوند آيه: «يَسْأَلُونَكَ...»(1) را نازل كرد و مردم برگشتند در حالى كه چيزى از غنايم براى آن ها نبود. پس از آن اين آيه نازل شد: «وَ اعْلَمُوا أَنَّمَا غَنِمْتُم مِن شَىْ ءٍ فَأَنَّ للّه ِ خُمُسَهُ وَ لِلرَّسُولِ وَ لِذِى الْقُرْبَى وَ الْيَتَامَى وَ الْمَسَاكِينِ وَ ابْنِ السَّبِيلِ»(2) آن گاه رسول خدا صلى الله عليه و آله وسلم بين آن ها تقسيم كرد.

سعدبن ابى وقاص گفت: يا رسول اللّه ! آيا به سواران قوم كه پشتيبانى مى كردند، به قدر افراد ناتوان (پيادگان) مرحمت مى كنى؟ پيامبر صلى الله عليه و آله وسلم فرمود: مادرت بهعزايت بنشيند! آيا كسى جز ناتوانان را يارى مى كنيد؟!» امام عليه السلام فرمود: «رسول خدا صلى الله عليه و آله وسلم در جنگ بدر، خمس غنايم را جدا نكرد و همه را بين اصحاب خود تقسيم كرد. پس از جنگ بدر، شروع به گرفتن خمس فرمود. و اين قول خداوند:

ص: 294

« يَسْأَلُونَكَ عَنِ الاَنْفالِ » پس از پايان جنگ بدر نازل شد وآن را در آغاز سوره نوشتند و رفتن پيامبر صلى الله عليه و آله وسلم به آن جنگ را پس از آن».(1)

به على پيوند مى دهد، در نتيجه بر ولايت او ثابت قدم مى گردد.»(1)

(ذى القربى) اميرالمؤمنين و امامان عليهم السلاماست.»(1)

ضَلاَلَتِهِمْ اِن تُسْمِعُ اِلاَّ مَن يُؤْمِنُ بِآيَاتِنَا فَهُم مُسْلِمُونَ»(1)و(2)

پيامبر صلى الله عليه و آله وسلم فرمود: آرى دخترم در حالى كه هيچ كشته اى پيش از او نبوده است كه آسمان ها و زمين ها و فرشتگان (و حيوانات بيابان) و گياهان، درياها و كوه ها بر او بگريند و اگر براى آن ها اذن بود، روى زمين جاندارى نمى ماند! گروهى از دوستداران ما به (زيارت) او بيايند كه در زمين داناتر به خدا و استوارتر به حق ما از ايشان باشد و روى زمين كسى جز ايشان متوجه وى نباشد. آنانند چراغ ها در تاريكى هاى ستم و آن ها شفاعت كنندگانند و فرداى قيامت واردحوض من مى شوند كه من به سيمايشان آن ها و هر ديندار را (كه طالب امامان خود هستند) و طالب ما و جز ما را نمى طلبند، مى شناسم و همان ها قوام زمين هستند و به خاطر ايشان، باران نازل مى شود.

فاطمه عليهاالسلام گفت: پدرجان! اِنا للّه و گريه كرد پيامبر فرمود: اهل بهشت همان شهيدان در دنيا هستند كه «خداوند جان و مالشان را خريدارى مى كند و در برابر اين، متاع بهشت را به آنان مى دهد. آن ها در راه خدا مى جنگند و دشمنان را مى كشند و خود كشته مى شوند.»(1) بنابراين آن چه در نزد خداست بهتر از دنيا و هر چه در دنياست مى باشد؛ كشته شدن (در راه خدا)بهتر از مرگ طبيعى است. هر كه را قتل مقرر شده باشد به بستر قتل (شهادت) خود درآيد و كسى هم كه كشته نشود به زودى خواهد مُرد.

يا فاطمه، دختر محمّد! دوست ندارى كه فردا(ى قيامت) (تو را فرمان رسد) و تو در وقت حساب درباره اين خلق، فرمان خدا را ببرى؟ آيا نمى خواهى كه پسرت از حاملان عرش باشد؟ آيا نمى پسندى كه به سراغ پدرت بيايند و از او درخواست شفاعت

ص: 302

كنند؟ آيا راضى نيستى كه همسرت، خلق را در روز تشنگى از حوض كوثر دور سازد و دوستانش را از آن سيراب كند و دشمنانش را از آن دور كند؟ آيا نمى پسندى كه شوهرت تقسيم كننده ى دوزخ باشد و به آتش دستور دهد و او اطاعت كند؛ هر كه را بخواهد از آن بيرون كند و هر كه را بخواهد واگذارد. آيا نمى خواهى كه ببينى فرشتگان در اطراف آسمان به تو مى نگرند و به سوى آن چه تو فرمان دهى و به همسرت نگاه كنند در حالى كه مردمان حاضرند و او با ايشان در پيشگاه خدا، مخاصمه مى كند. پس به نظر تو، خداوند با قاتل فرزندانت و قاتلين تو وقتى كه حجت او بر خلايق پيروز شود،چه مى كند و آتش مأمور باشد كه از او فرمان ببرد. آيا تو راضى نيستى كه فرشتگان بر مصيبت پسرت بگريند و همه چيز بر او افسوس خورد؟ آيا نمى خواهى تا هر كه به زيارت (قبر) او آيد در ضمانت و حمايت خدا باشد و به منزله كسى باشد كه حج خانه خدا و عمره را بجا آورده است و از رحمت خدا، چشم برهم زدنى دور نباشد. و چون بميرد، شهيد از دنيا رود و اگر بماند همواره فرشتگان نگهبان تا باقى است براى او دعا كنند و پيوسته در حفاظت و امنيت الهى باشد تا دنيا را ترك كند.

فاطمه عليهاالسلام گفت: پدرجان! من تسليم و راضيم و بر خدا توكل مى كنم! پس پيامبر صلى الله عليه و آله وسلم دست بر قلباو و بر چشمانش كشيد و فرمود: من و همسرت و تو و دو پسرت در جايگاهى هستيم كه تو خرسند و دلخوشى.»(1)

ص: 303

دنيا رفته ايد كه خداوند آن را براى پيامبر صلى الله عليه و آله وسلم و على عليه السلام پسنديده است.»(1)

نماز گزاردند، بلكه حرامى را براى آن ها حلال و حلالى را حرام كردند و آن ها هم پيروى نمودند.»(1) در حديث ديگرى امام فرمود:

«بلكه آن ها در نافرمانى خدا از ايشان اطاعت كردند.»(2)

بيايد.

فرمود: «به خدا سوگند اگر كسى روز را روزه بگيرد و شب را نماز بخواند سپس بدون ولايت ما، خدا را ملاقات كند، او را ناخشنود يا خشمگين بر او ملاقات كند. سپس فرمود: «و آن است قول خداوند: «وَ مَا مَنَعَهُمْ أَن تُقْبَلَ مِنْهُمْ نَفَقَاتُهُمْ اِلاَّ أَنَّهُمْ كَفَرُوا بِاللّه ِ وَ بِرَسُولِهِ وَ لاَ يَأْتُونَ الصَّلاَةَ اِلاَّ وَ هُمْ كُسَالَى وَ لاَ يُنفِقُونَ اِلاَّ وَ هُمْ كَارِهُونَ فَلاَ تُعْجِبْكَ أَمْوَالُهُمْ وَ لاَ أَوْلاَدُهُمْ اِنَّما يُرِيدُ اللّه ُ لِيُعَذِّبَهُم بِهَا فِى الْحَيَاةِ الدُّنْيَا وَ تَزْهَقَ أَنْفُسُهُمْ وَ هُمْ كَافِرُونَ»».(1) سپس فرمود:«و هم چنين هيچ عملى با وجود ايمان به او زيان نرساند و هم چنين هيچ عملى با وجود كفر، سودى نخواهد داشت.»(2)

مرگش نزديك و روزگارش سپرى شده و اجلش فرا رسيده مى خواهد على را پس از خود والى كند! به خدا كه بايد آن ها بدانند! مقداد رفت و آن خبر را به پيامبر صلى الله عليه و آله وسلم رساند، پيامبر صلى الله عليه و آله وسلم فرمود: همگى جمع شوند. پيامبر صلى الله عليه و آله وسلم فرمود، آن ها گفتند: مقداد به ما تهمت زده است. برخاستند، گفتند: ما قسم مى خوريم. آمدند تا در حضور پيامبر صلى الله عليه و آله وسلم قرار گرفتند و گفتند: يا رسول اللّه ! پدران و مادران ما فداى شما باد! نه به خدايى كه تو را به حق فرستاده است و تو را به وسيله نبوت گرامى داشته، آن چه به شما رسيده است ما نگفته ايم! نه به خدا كه تورا بر بشر گزيده است! پيامبر صلى الله عليه و آله وسلم فرمود: به نام خداوند بخشنده مهربان «يَحْلِفُونَ بِاللّه ِ مَا قَالُوا وَ لَقَدْ قَالُوا كَلِمَةَ الْكُفْرِ وَ كَفَرُوا بَعْدَ اِسْلاَمِهِمْ وَ هَمُّوا - يا محمّد! در شب عقبه قصد جان تو را داشتند - وَ مانَقَمُوا اِلاّ اَنْ اَغْناهُمُ اللّه ُ وَ رَسُولُهُ مِنْ فَضْلِهِ».(1) يكى از آن ها كله پاچه فروش و ديگرى چاروا فروش(2) بود و موتابى مى كرد، خدا و رسولش آن ها را به حد بى نيازى رساند، بعد آن ها شدت عمل و تيزىشمشيرشان را به طرف آن حضرت گرفتند.»(3)

ص: 310

نيست. گفتم: فدايت شوم آن را پشت من بدهيد! فرمود: «من خود از تو به حمل آن سزاوارترم ولى با هم برويم! به سايبان هاى بنى ساعده رسيديم. ناگهان گروهى راديدم خوابيده اند. پس امام عليه السلام شروع كرد يك نان و دو نان زير پوششى گذاشتن تا آخرين نفرشان. همين كه برگشتيم، پرسيدم: آيا اين ها امر ولايت را مى شناسند؟ فرمود: «نه، اگر مى شناختند كه بر ما واجب بود تا با آن ها از آرد و نمك برابر باشيم! همانا خداوند چيزى را نيافريده است، مگر خازنى دارد كه آن را نگاه مى دارد جز صدقه كه پروردگار متعال خود آن را عهده دار است. پدرمهر گاه چيزى را صدقه مى داد تا آن را دست مستمند قرار مى داد، پس از باز گرداندن آن را مى بوسيد و مى بوييد، بعد به دست مستمند باز مى گرداند. اين بدان جهت است كه صدقه در دست خدا قرار مى گيرد پيش از آن كه در دست مستمند قرار گيرد. از اين رو من هم دوست داشتم چون خدا عهده دار آن است و پدرم آن را دوست داشت، آنرا ببوسم. همانا صدقه شبانه، آتش خشم خدا را خاموش و گناه بزرگ را محو مى كند و حساب را آسان مى گرداند. و صدقه در روز مال رازياد و عمر را مى افزايد.»(1)

قول خداوند: «هُوَ الّذى يَقْبَلُ التَّوبَةَ عَنْ عِبَادِهِ وَ يَأْخُذُ الْصَّدَقَاتِ»».(1)و(2)

راستى كه هر حقى، حقيقتى دارد و بر هر پاداشى، نورى است. بنابراين آن چه موافق كتاب خداست، بگيريد (عمل كنيد) و آن چه مخالف كتاب خداست، ترك كنيد در صورتى كه هرگز بسيارى از مردم اين دنيا، فرو گذار نيستند!.»(1)

همه اين ها از جانب خدا، احسانى است به من. و از ماست، مراقبى بر خلق و ماييم قسمت الهى و حجت او در بين بندگان. آن جا كه مى فرمايد: «اتَّقُوا رَبَّكُمُ الَّذِى خَلَقَكُم مِن نَفْسٍ وَاحِدَةٍ وَ خَلَقَ مِنْهَا زَوْجَهَا وَ بَثَّ مِنْهُمَا رِجَالاً كَثِير وَ نِسَاءً وَ اتَّقُوا اللّه َ الَّذِى تَسَاءَلُونَ بِهِ وَ الْأَرْحَامَ اِنَّ اللّه َ كَانَ عَلَيْكُمْ رَقِيبَا».(1) بنابراين ما خاندانى هستيم كه خداوند ما را از اين كه آشوبگر يا دروغگو و يا جادوگر و يا متكبر باشيم، بازداشته است. بنابراين در هر كس از اين ويژگى ها باشد، نه او از ما و نه ما از او هستيم.همانا ما خاندانى هستيم كه خداوند از هر پليدى ما را پاك داشته است. ما چون سخن گوييم، راستگويانيم و هر گاه از ما بپرسند، ما دانايانيم. خداوند ما را ده ويژگى داده است كه براى كسى پيش از ما نبوده است و پس از ما نخواهد بود: شكيبايى، دانايى، خردورزى، پيامبرى، دلاورى، بخشندگى، بردبارى، پاكدامنى و پاكيزگى. ماييم كلمه تقوا و راه هدايت و مَثَل اعلى و حجت عُظمى و رشته محكم و حقى كه خداوند به آن مُهر قبولى نهاده است: «فَمَاذَا بَعْدَ الْحَقِّ اِلاَّ الضَّلاَلُ فَأَنَّى تُصْرَفُونَ»»(2)و(3)

ص: 318

باور نكردند، از اين رو خداوند به دريا دستور داد پيكر او را به ساحل دريا اندازد تا آن را ببينند. و قول خداوند: «وَ لَقَدْ بَوَّأْنَا بَنِى اِسْرَائِيلَ مُبَوَّأَ صِدْقٍ»(1) فرمود: آنان را به مصر بازگرداند و فرعون را غرق كرد. و قول خداوند: «فَاِن كُنْتَ فِى شَك مِمَّا أَنْزَلْنَا اِلَيْكَ فَسْأَلِ الَّذِينَ يَقْرَؤُونَ الْكِتَابَ مِن قَبْلِكَ»(2) يعنى پيامبران.(3)

.يونس قول عابد را قبول كرد و حرف عالم را نپذيرفت و بر ايشان نفرين كرد، پس خداوند به او وحى كرد كه در سال فلان و ماه و روز فلان بر ايشان عذاب نازل مى شود، همين كه آن زمان نزديك شد يونس با آن عابد از بين آن ها بيرون شد ولى عالم ميان آن ها ماند، چون آن روز فرارسيد عذاب نازل شد، عالم به مردم گفت: اى مردم! به درگاه خدا بناليد شايد به شما رحم كند و عذاب را از شما بازدارد! گفتند:

چه كنيم؟ گفت: جمع شويد و به بيابان برويد، بين زن ها و بچه ها و بين شتران و بچه شتران، بين گاوها و گوساله ها و بين گوسفندان و بره هايشان را جدا كنيد سپس بگرييد و دعا كنيد!آن ها رفتند و همان كار را كردند و ناليدند و گريه كردند، خداوند آن ها را مورد رحمتش قرار داد و عذاب را از آن ها برداشت، يونس آمد تا ببيند خداوند آن ها را چگونه هلاك كرده است، ديد كشاورزان در زمينشان كشاورزى مى كنند، پرسيد: قوم يونس چه كردند؟ درحالى كه نمى شناختند او يونس است. به او گفتند: يونس بر آن ها نفرين كرد و خداوند استجابت فرمود و عذاب نازل شد ولى آن ها جمع شدند، گريستند و دعا كردند خداوند مشمول رحمتش قرار داد و عذاب را از آن ها بازداشت و عذاب را به كوه ها پراكند و آنان اينك در پى يونس هستند تا به او ايمان آورند! يونس خشمگين شد و به رو بر زمين افتاد ازخشم خدا همان طورى كه خداوند نقل كرده است تا به ساحل دريا رسيد، ديد يك كشتى پر شده، مى خواهند آن را حركت دهند، يونس از آن ها خواست تا او را سوار كنند! او را سوار كردند همين كه وسط دريا رسيدند، خداوند نهنگ بزرگى را برانگيخت كشتى را از حركت

ص: 321

بازداشت.

يونس نگاهى به او كرد و از او ترسيد به عقب كشتى رفت و نهنگ دور زد و دهانش را گشود، اهل كشتى بيرون آمدند، گفتند: دربين ما گنهكارى است! قرعه زدند و قرعه به نام يونس درآمد و همان است قول خداوند: «فَسَاهَمَ فَكَانَ مِنَ الْمُدْحَضِينَ»(1) پس او را درآوردند و داخل دريا انداختند و نهنگ او را گرفت و او را داخل آب برد.»(2)

باعث شادمانى اوست فاصله اى نيست مگر جانش - با دست اشاره به رگ گردن - به اين جا برسد» سپس تكيه داد و معلّى با چشم به من اشاره كرد كه بپرس! گفتم: يابن رسول اللّه ! وقتى كه جان وى به اين جا برسد چه چيز را مى بيند؟ فرمود: «مى بيند» بيش از ده بار گفتم: چه چيز را مى بيند؟ در آخر فرمود: «يا عقبه!» گفتم: لبيك و سعديك. فرمود: «خوددارى نكردم مگر اين كه تو بدانى!» گفتم: آرى يابن رسول اللّه ! دين من به خونم آميخته است؛ چون دينم برود چنين خواهد شد تا چه رسد به شما يابن رسول اللّه همه ساعت را گريه كردم دلش به حال من سوخت، فرمود: «به خداكه آن دو را مى بينى» گفتم: پدر و مادرم به فدايت! آن ها كيستند؟ فرمود:

«رسول خدا صلى الله عليه و آله وسلم و على عليه السلام اى عقبه هرگز مؤمنى نمى ميرد تا آن دو را ببيند».

گفتم:

چون مؤمن آن ها را ببيند، به دنيا بازمى گردد؟ فرمود: «نه، پيشاپيش درگذرد [چون آن دو را ببيند، پيشاپيش درگذرد]، عرض كردم: فدايت شوم! آيا آن دو چيزى به او مى گويند؟ فرمود: «آرى هر دو با هم بر آن مؤمن وارد مى شوند، رسول خدا صلى الله عليه و آله وسلم بالاى سرش و على عليه السلام زير پاهايش مى نشيند، پس رسول خدا صلى الله عليه و آله وسلم خود را روى او مى اندازد و مى گويد: اى ولىّ خدا! بشارت باد تو را كه من رسول خدايم،من براى تو بهتر از تمام آن چيزى هستم كه در دنيا واگذاشتى! سپس رسول خدا صلى الله عليه و آله وسلم برمى خيزد و على عليه السلام بلند مى شود تا خود را روى او مى افكند و مى گويد: اى ولىّ خدا مژده باد تو را من على بن

ص: 324

ابى طالبم كه دوستم داشتى بدان كه من تو را سودمندم! سپس فرمود: «بدان كه اين ها در كتاب خداست». گفتم: فدايت شوم! در كجاى كتاب خدا؟ فرمود: در سوره يونس: «الَّذِينَ آمَنُوا وَكَانُوا يَتَّقُونَ لَهُمُ الْبُشْرَى فِى الْحَيَاةِ الدُّنْيَا وَفِى الآخِرَةِ لاَ تَبْدِيلَ لِكَلِمَاتِ اللّه ِ ذلِكَ هُوَ الْفَوْزُ الْعَظِيمُ»».(1)و(2)

لِيُؤْمِنُوا بِمَا كَذَّبُوا بِهِ مِن قَبلُ».(1) سپس امام باقر عليه السلام فرمود:

«تكذيب همين جا بود».(2)

رسول خدا صلى الله عليه و آله وسلم و على عليه السلام و اين دو نوع برابر نيستند. همانا من از پدرم عليه السلام شنيدم كه مى فرمود: هرگاه خداوند مقرر فرمايد كه مؤمنى وارد اين امر (ولايت) شود، او بدان سمت شتابان تر از پرنده به سمت آشيانه خود مى رود.»(1)

از اين رو خداوند اين آيه را بر پيامبرش نازل كرد: «فَلَعَلَّكَ تَارِكُ بَعْضَ مَا يُوحَى اِلَيْكَ وَضَائِقُ بِهِ صَدْرُكَ أَن يَقُولُوا لَوْلاَ أُنْزِلَ عَلَيْهِ كَنْزٌ أَوْ جَاءَ مَعَهُ مَلَكٌ اِنَّمَا أَنتَ نَذيرٌ وَاللّه ُ عَلَى كُلِّ شَيْءٍ وَكِيلٌ»(1) و اين آيه را: «أَمْ يَقُولُونَ افْتَرَاهُ قُلْ فَأْتُوا بِعَشْرِ سُوَرٍ مِثْلِهِ مُفْتَرَيَاتٍ وَادْعُوا مَنِ اسْتَطَعْتُم مِن دُونِ اللّه ِ اِن كُنتُمْ صَادِقِينَ»(2) يعنى حرف آن ها كه گفتند: خداوند به پيامبر صلى الله عليه و آله وسلم فرمان ولايت على عليه السلام را نداده بود بلكه از پيش خود آن را مى گفت! از اين رو خداى عزّوجلّ فرمود: «فَاِن لَّمْ يَسْتَجِيبُوا لَكُمْفَاعْلَمُوا أَنَّمَا أُنزِلَ بِعِلمِ اللّه ِ» - يعنى ولايت اميرالمؤمنين عليه السلام از جانب خدا - «مَن كَانَ يُرِيدُ الْحَيَاةَ الدُّنْيَا وَزِينَتَهَا نُوَفِّ اِلَيْهِمْ أَعْمَالَهُمْ فِيهَا وَهُمْ فِيهَا لاَ يُبْخَسُونَ أُولئِكَ الَّذِينَ لَيْسَ لَهُمْ فِى الاْخِرَةِ اِلاَّ النَّارُ»(3) فرمود:

«هركه كار نيك انجام دهد به خاطر اين كه خداوند پاداش آن را در دنيا دهد، خداوند در دنيا او را پاداش دهد و در آخرت جز آتش براى او نباشد.»(4)

ص: 330

از تو درخواست داريم كه بر آن ها نفرين نكنى! نوح عليه السلام گفت:

من سيصد سال مهلت دادم، چون نهصد سال بر آن ها گذشت تصميم گرفت بر آن ها نفرين كند.

خداوند اين آيه را نازل كرد: «أَنَّهُ لَنْ يُؤْمِنَ مِن قَوْمِكَ اِلاَّ مَن قَدْ آمَنَ فَلاَ تَبْتَئِسْ بِمَا كَانُوا يَفْعَلُونَ»(1) نوح عليه السلام عرضه داشت: «رَبِّ لاَ تَذَرْ عَلَى الْأَرْضِ مِنَ الْكَافِرِينَ دَيَّار اِنَّكَ اِن تَذَرْهُمْ يُضِلُّوا عِبَادَكَ وَلاَ يَلِدُوا اِلاَّ فَاجِر كَفَّار».(2) پس خداوند به او دستور داد درخت خرما بكار، مردم از كنار اومى گذشتند و او را مسخره و استهزا مى كردند و مى گفتند: پيرمرد نهصد سال عمر كرده، درخت خرما مى كارد و او را با سنگ مى زدند! چون پنجاه سال گذشت و درختان خرما رشد كرد و استحكام يافت، دستور داد آن را ببرد، باز از اين بابت او را مسخره كردند و گفتند: درختان خرما به حد رشد رسيده است، همان است قول خداوند:

«وَ كُلَّمَا مَرَّ عَلَيْهِ مَلَأٌ مِن قَوْمِهِ سَخِرُوا مِنْهُ قَالَ اِن تَسْخَرُوا مِنَّا فَاِنَّا نَسْخَرُ مِنكُم كَمَا تَسْخَرُونَ فَسَوْفَ تَعْلَمُونَ»(3) پس خداوند دستور

ص: 332

داد تا كشتى را درست كند، به جبرئيل عليه السلام فرمان داد بر نوح نازل شود و به او بياموزد كه چگونه فراهم كند؛ هزار و دويست ذراع طول و هشتصد ذراع عرض و ارتفاع آن در فضا هشتاد ذراع تعيين شد.

نوح عليه السلام عرضه داشت: پروردگارا چه كسى در ساختن كشتى مرا كمك مى كند؟ از جانب خدا به او وحى شد در بين قوم خود جار بكش چه كسى مرا يارى مى كند و بخشى از آن را تراشيد، تراشه هاى آن طلا و نقره شد.

نوح عليه السلام در بين مردم بدان وسيله ندا داد و او را يارى دادند درحالى كه او را مسخره مى كردند ومى گفتند:

در خشكى كشتى مى سازد!»(1)

وَمَنْ آمَنَ وَمَا آمَنَ مَعَهُ اِلاَّ قَلِيلٌ»(1) و تراش كشتى در محل مسجد كوفه بود، چون روزى فرا رسيد كه خداوند مى خواست آن ها را هلاك سازد همسر نوح درجايى كه معروف به «فارالتّنور» است داشت نان مى پخت و نوح عليه السلام براى هر نوعى از اجناس جانداران داخل كشتى جايى را تعيين كرد و براى آن ها در كشتى آن چه از خوراك لازم داشت گرد آورد. همسر نوح عليه السلام چون تنور جوشيد فرياد برآورد، نوح به سراغ تنور آمد و روى آن را گل نهاد و آن را مهر كرد تا اين كه همه جانداران را وارد كشتى كرد سپس به سراغ تنور آمد و مهر را شكاند و گل رابرداشت و خورشيد گرفت و آب نه به صورت ريزش قطره اى، سيل آسا از آسمان جارى شد و از زمين چشمه ها جوشيدن گرفت و آن است قول خداوند: «فَفَتَحْنَا أَبْوَابَ السَّماءِ بِمَاءٍ مُنْهَمِرٍ وَ فَجَّرْنَا الْأَرْضَ عُيُونا فَالْتَقَى الْمَاءُ عَلَى أَمْرٍ قَدْ قُدِرَ وَ حَمَلْنَاهُ عَلَى ذَاتِ أَلْوَاحٍ وَ دُسُرٍ»(2) خداى عزّوجلّ فرمود: «وَقَالَ ارْكَبُوا فِيهَا بِسْمِ اللّه ِ مَجْريها وَمُرْسَاهَا»(3) مى فرمايد: «مَجراها» يعنى مسير آن و «مرساها» يعنى ايستگاه آن. پس كشتى دور زد، نوحعليه السلام نگاهى به سمت پسرش كرد كه مى افتاد و بلند مى شد

ص: 334

!فرمود: «يَا بُنَيَّ ارْكَبْ مَعَنَا وَلاَ تُكُن مَعَ الْكَافِرِينَ»پسرش، آن طورى كه خداوند نقل كرده است: «قَالَ: سَآوِى اِلَى جَبَلٍ يَعْصِمُنى مِنَ الْمَاءِ» نوح گفت: «قَالَ لاَ عَاصِمَ الْيَوْمَ مِنْ أَمْرِ اللّه ِ اِلاَّ مَن رَحِمَ (اللّه )»(1) سپس نوح گفت: «رَبِّ اِنَّ ابْنِى مِنْ أَهْلِى وَ اِنَّ وَعْدَكَ الْحَقُّ وَ أَنتَ أَحْكَمُ الْحَاكِمِينَ»خداوند فرمود: «يَانُوحُ اِنَّهُ لَيْسَ مِنْ أَهْلِكَ اِنَّهُ عَمَلٌ غَيْرُ صَالِحٍ فَلاَ تَسْأَلْنِى مَا لَيْسَ لَكَ بِهِ عِلْمٌ اِنِّى أَعِظُكَ أَن تَكُونَ مِنَ الْجَاهِلِينَ»نوح عليه السلام - آن طورى كه خداوند حكايت كرده است - گفت: «رَبِّ اِنِّى أَعُوذُ بِكَ أَنْ أَسْأَلَكَمَا لَيْسَ لِى بِهِ عِلْمٌ وَاِلاَّ تَغْفِرْ لِى وَتَرْحَمْنى أَكُن مِنَ الْخَاسِرِينَ»پس آن طورى كه خداوند نقل كرده است، شد: «وَحَالَ بَيْنَهُمَا الْمَوْجُ فَكَانَ مِنَ الْمُغْرَقِينَ»(2) امام صادق عليه السلام فرمود: «كشتى دور زد و امواج آن را زد (رفت) تا به مكه رسيد و دور خانه (كعبه) طواف كرد و همه دنيا زير آب غرق شد جز محلّ خانه (كعبه) و از آن جهت «بيت العتيق» نام گرفت كه از غرق شدن نجات يافت و

ص: 335

آب هم چنان بود، چهل روز از آسمان مى ريخت و چشمه ها از زمين مى جوشيد تا كشتى بالا آمد و آسمان را شكافت.

امام عليه السلام فرمود: «نوح عليه السلام دست به طرف آسمان (به زبان سريانى) گفت: يا (رهمان اخفرس)! يعنى پروردگارا احسان كن! پس خداوند دستور داد كه زمين آبش را فروخورد و آن است قول خداى تعالى: «يَا أَرْضُ ابْلَعِى مَاءَكِ وَ يَا سَماءُ أَقْلِعِى وَ غِيضَ الْمَاءُ وَ قُضِى الْأَمْرُ وَ اسْتَوَتْ عَلى الْجُودِيِّ»(1) پس زمين آبش را فروكشيد و آب آسمانى خواست وارد زمين شود، زمين از قبول آن خوددارى كرد و گفت: خداوند به منفرمان داده است كه آبم را فرو برم، از اين رو آب آسمان بر روى زمين ماند و كشتى بر دامنه كوه جودى پهلو گرفت و آن كوه بزرگى در موصل است.

پس خداوند جبرئيل را فرستاد، آب را بر درياهاى اطراف دنيا راند و خداوند بر نوح نازل كرد: «يَا نُوحُ اهْبِطْ بِسَلاَمٍ مِنَّا وَ بَرَكَاتٍ عَلَيْكَ وَ عَلَى أُمَمٍ مِمَّن مَعَكَ وَ أُمَمٌ سَنُمَتِّعُهُمْ ثُمَّ يَمَسُّهُم مِنَّا عَذَابٌ أَلِيمٌ».(2) پس نوح در موصل با هشتاد تن از كشتى فرود آمد و شهر هشتاد را بنا كرد و نوح عليه السلام دخترى داشت كه با او كشتى

ص: 336

سوار شد و مردم از او به دنيا آمدند و آن است قول پيامبر صلى الله عليه و آله وسلم كه فرمود: نوح يكى از دو پدر است. سپس خداى عزّوجلّ به پيامبرش گفت: «تِلْكَ مِنْ أَنبَاءِ الْغَيْبِ نُوحِيها اِلَيْكَ مَا كُنتَ تَعْلَمُهَا أَنتَ وَ لاَ قَوْمُكَ مِن قَبْلِ هذَا فَاصْبِرْ اِنَّ الْعَاقِبَةَ لِلْمُتَّقِينَ»(1) در خبر آمده است كه اسم نوح عبدالغفّار بود و بدان جهت نوح گفتند كه بر حال خود گريه و ندبه مى كرد.»(2)

وَاِنِّى أَخَافُ عَلَيْكُمْ عَذَابَ يَوْمٍ مُحِيطٍ وَيَا قَوْمِ أَوْفُوا الْمِكْيَالَ وَالْمِيزَانَ بِالْقِسْطِوَلاَ تَبْخَسُوا النَّاسَ أَشْيَاءَهُمْ وَلاَ تَعْثَوْا فِى الْأَرْضِ مُفْسِدِينَ»(1) خداوند شعيب عليه السلام را به مدين فرستاد و آن آباديى بر سر راه شام است و آن ها به وى ايمان نياوردند و خداوند قول آن ها را حكايت كرده است: «قَالُوا يَا شُعَيْبُ أَصَلاتُكَ تَأْمُرُكَ أَن نَتْرُكَ مَا يَعْبُدُ آبَاؤُنَا أَو أَن نَفْعَلَ فِى أَمْوَالِنَا مَا نَشَاءُ اِنَّكَ لأنتَ الْحَلِيمُ الرَّشِيدُ».(2) گفتند: تو سفيه نادانى ولى خداوند متعال از قول آن ها كنايه آورده است: «اِنَّكَ لأنتَ الْحَلِيمُ الرَّشِيدُ» و خداوند آن ها را به خاطر كمدادن پيمانه و وزن نابود ساخت.

«قَالَ يَا قَوْمِ أَرَأَيْتُمْ اِن كُنتُ عَلَى بَيِّنَةٍ مِن رَبِّى وَرَزَقَنِى مِنْهُ رِزْقا حَسَنا وَمَا أُرِيدُ أَنْ أُخَالِفَكُمْ اِلَى مَا أَنْهَاكُمْ عَنْهُ اِنْ أُرِيدُ اِلاَّ الاِْصْلاَحَ مَا اسْتَطَعْتُ وَمَا تَوْفِيقِى اِلاَّ بِاللّه ِ عَلَيْهِ تَوَكَّلْتُ وَ اِلَيْهِ أُنِيبُ»(3) آن گاه آن ها را يادآور شده و به

ص: 338

وسيله آن چه به امّت هاى گذشته نازل كرده است، بيم داده و فرموده است: «وَ يَا قَوْمِ لاَ يَجْرِ مَنَّكُمْ شِقَاقِى أَن يُصِيبَكُم مِثْلُ مَا أَصَابَ قَوْمَ نُوحٍ أَوْ قَوْمَ هُودٍ أَوْ قَوْمَ صَالِحٍ وَ مَا قَوْمُ لُوطٍ مِنكُم بِبَعِيدٍ وَ اسْتَغْفِرُوا رَبَّكُمْ ثُمَّ تُوبُوا اِلَيْهِ اِنَّ رَبِّى رَحِيمٌ وَدُودٌ قَالُوا يَا شُعَيْبُ مَا نَفْقَهُ كَثِير مِمَّا تَقُولُ وَ اِنَّا لَنَرَاكَ فِينَا ضَعِيفا - بينائيش ضعيف بود - وَ لَوْلاَ رَهْطُكَ لَرَجَمْنَاكَ وَ مَا أَنتَ عَلَيْنَا بِعَزِيزٍ قَالَ يَا قَوْمِ أَرَهْطِى أَعَزُّ عَلَيْكُم مِنَ اللّه ِ وَ اتَّخَذْتُمُوهُ وَرَاءَكُمْ ظِهْرِيّا اِنَّ رَبِّى بِمَا تَعْمَلُونَ مُحِيطٌ وَ يَا قَوْمٍ اعْمَلُوا عَلَى مَكَانَتِكُمْ اِنِّى عَامِلٌ سَوْفَ تَعْلَمُونَ مَن يَأْتِيهِ عَذَابٌ يُخْزِيهِ وَ مَنْ هُوَ كَاذِبٌ وَ ارْتَقِبُوا اِنِّى مَعَكُمْ رَقِيبٌ».(1)يعنى منتظر باشيد! پس خداوند صيحه ى آسمانى را بر ايشان فرستاد همگى مردند و آن است قول خداوند: «وَ لَمَّا جَاءَ أَمْرُنَا نَجَّيْنَا شُعَيْبا وَالَّذِينَ آمَنُوا مَعَهُ بِرَحْمَةٍ مِنَّا وَ أَخَذَتِ الَّذِينَ ظَلَمُوا الصَّيْحَةُ فَأَصْبَحُوا فِى دِيَارِهِمْ جَاثِمِينَ كَأَن لَمْ يَغْنَوْا فِيهَا أَلاَ بُعْد لِمَدْيَنَ كَمَا بَعِدَتْ ثَمُودُ»(2) سپس خداوند داستان موسى عليه السلام را نقل كرد و گفت: «وَ لَقَدْ أَرْسَلْنَا مُوسَى بِآيَاتِنَا وَ سُلْطَانٍ مُبِينٍ اِلَى فِرْعَوْنَ وَ مَلَئِهِ فَاتَّبَعُوا أَمْرَ فِرْعَوْنَ وَمَا أَمْرُ

ص: 339

فِرْعَوْنَ بِرَشِيدٍ يَقْدُمُ قَوْمَهُ يَوْمَ الْقِيَامَةِ فَأَوْرَدَهُمُ النَّارَ وَبِئْسَ الْوِرْدُالْمَوْرُودُ وَأُتْبِعُوا فِى هذِهِ لَعْنَةً - يعنى هلاكت و غرق شدن - وَيَوْمَ الْقِيَامَةِ بِئْسَ الرِّفْدُ الْمَرْفُودُ - يعنى خداوند آن ها را وسيله عذاب از رحمت خود دور مى كند. سپس به پيامبرش فرمود: - ذلِكَ مِنْ أَنْبَاءِ الْقُرَى - يعنى اخبار آن هاست - نَقُصُّهُ عَلَيْكَ - يا محمّد - مِنْهَا قَائِمٌ وَحَصِيدٌ وَمَا ظَلَمْنَاهُمْ وَلكِن ظَلَمُوا أَنفُسَهُمْ فَ