ص: 2

درسنامه فقه و مناسک

(ویراست هشتم / 1402)

آموزش تکمیلی

از سلسله درسهای فقه و مناسك

حجت الاسلام والمسلمين استاد عباس ظهيرى

تهیه و تدوین

حجت الاسلام والمسلمين رضا هوشیاری

ص: 3

جمهوری اسلامی ایران

حوزه نمایندگی ولی فقیه در امور حج و زیارت

درسنامه فقه و مناسک - ویراست هشتم / 1402

(از سلسله درسهای فقه و مناسک حجت الاسلام والمسلمین استاد عباس ظهیری )

تهیه و تدوین: حجت الاسلام والمسلمين رضا هوشيارى

مشاور: حجت الاسلام و المسلمين منصور مظاهری

تهیه شده: معاونت فرهنگی - مدیریت امور آموزشی و فرهنگی

آماده سازی متن: حسن عمو عبداللهی

نوبت چاپ: اول - پاییز 1401

شمارگان: 1000 نسخه

قیمت: 500000 ریال

کلیه حقوق محفوظ است

تهران: خیابان آزادی نبش،رودکی، سازمان حج و زیارت، طبقه اول، معاونت فرهنگی - مدیریت امور آموزشی و فرهنگی

قم: بلوار عمار یاسر، خیابان شهید قدوسی،

حوزه نمایندگی ولی فقیه در امور حج و زیارت، طبقه هفتم

تلفن: 64512151 - 021 و 37186730 - 021

سامانه آموزش کارگزاران فرهنگی: http://amoozshbeseh.ir

ص: 4

راهنمایی آنها به درستی ایفای نقش کنند و مردم نیز با اعتماد به ایشان وظایف شرعی خود را انجام دهند. این ضرورت، معاونت فرهنگی حوزه نمایندگی ولی فقیه در امور حج را بر آن داشته است که با استفاده از تجارب گذشته هر ساله قبل از اعزام کارگزاران محترم فرهنگی حج تمتع دوره آموزشی با عنوان آموزش «تکمیلی با محوریت فقه و مناسک با روی کرد بازآموزی و ممارست بر منابع و مسائل مورد نیاز و مبتلابه را طراحی و اجرا نماید.

متن حاضر از مجموعه دروس ارائه شده توسط استاد ارجمند جناب حجت الاسلام والمسلمین عباس ظهیری برای این دوره است که با مشورت حجت الاسلام و المسلمين مظاهری و جدیت و تلاش محقق و فاضل ارجمند جناب حجت الاسلام والمسلمين رضا هوشیاری استخراج و تدوین گردیده است. دسته بندی مطالب حذف موارد تکراری و چینش مناسب و درسنامه ای و اختصار و تأکید بر مهم ترین مسایل مورد نیاز از ویژگیهای این مجموعه است. ویراست جدید مجموعه به روزرسانی فتاوای مراجع عظام تقلید و افزودن فتاوای برخی از علمای دیگر از سال 1394 در دستور کار قرار گرفت که با پیگیری های مستمر در سال جاری به نتیجه رسید. ارائه نظرات و پیشنهادهای اصلاحی،روحانیون معین ها معینه ها و اساتید موجب امتنان خواهد بود.

لازم میدانیم از زحمات و مساعدت ارزنده حجج اسلام والمسلمین استاد ظهیری و هوشیاری و سایر عزیزانی که در ارائه مباحث و تهیه و تنظیم این مجموعه اهتمام ورزیدند تشکر و تقدیر نماییم.

معاونت فرهنگی

مدیریت امور آموزشی و فرهنگی

ص: 6

اذن شوهر در نذر زن... 38

میقات عمره تمتع برای کسانی که داخل مکه هستند... 39

میقات عمره مفرده برای کسانی که داخل مکه هستند... 39

حکم تکلیفی تجاوز از میقات بدون احرام... 40

حکم تکلیفی تجاوز از محاذی میقات بدون احرام... 41

تجاوز از میقات بدون احرام، از روی جهل یا نسیان... 42

موارد جواز احرام قبل از میقات یا محاذی آن... 44

احرام از جدّه... 45

نذر احرام از جدّه... 46

2. واجبات احرام... 47

الف) نیت... 47

ب) تلبیه.... 48

ج) لباس احرام... 52

3. محرمات احرام... 56

الف) محرمات مشترک... 56

ب) محرمات اختصاصی مردها... 57

ج) محرمات اختصاصی بانوان... 57

خشک کردن صورت با حوله و دستمال برای بانوان محرم... 58

نگاه در آینه.... 58

کفاره چرب کردن بدن در حال اضطرار... 59

خوردن و بوییدن میوه های خوشبو... 59

استظلال از تنعیم تا مسجد الاحرام... 60

استظلال با سایه متحرک در مسیر حرکت بعد از منزل نمودن... 60

استظلال در شب... 61

کفاره استظلال... 61

استفاده از کمربند دوخته برای مردان در حال احرام... 62

ساعت مچی با بند دوخته... 62

استفاده از ماسک توسط بانوان محرم... 63

ص: 8

پوشیدن دستکش برای بانوان... 63

نشان دادن زیورآلات معمول به مرد توسط زن مُحرم... 64

4 مستحبات احرام... 64

5 مکروهات احرام... 68

خودآزمایی... 70

درس سوم:

طواف... 71

هدف های آموزشی... 71

واجبات طواف... 71

تذکرات قبل از شروع به طواف... 72

طهارت از حدث... 73

اکتفا به طواف واحد در موارد وجوم تکمیل و اعاده... 77

انکشاف بطلان وضو، بعد از اتمام حج... 78

انکشاف بطلان وضو در طواف عمره تمتع پس از تقصیر... 80

مسلوس و مبطون نسبت به طواف و نماز آن... 80

1 وظیفه مسلوس... 80

2 وظیفه مبطون و مانند آن... 81

وظیفه مستحاضه نسبت به وضو و غسل برای طواف و نماز آن... 83

1 مستحاضه قلیله... 83

2 مستحاضه متوسطه... 83

3 مستحاضه کثیره... 84

وظیفه مستحاضه نسبت به تطهیر بدن و لباس در طواف و نماز... 87

طهارت بدن و لباس از نجاست... 87

نجس شدن بدن و لباس در حال طواف... 87

علم به نجاست در اثنای طواف... 88

علم به نجاست بعد از طواف... 89

طواف با بدن یا لباس نجس نسیاناً... 90

چند مسأله در مورد طهارت از خبث در طواف... 90

ص: 9

حدّ مطاف... 91

طواف در نیم طبقه جدید برای معذورین و غیرمعذورین... 93

شک در اشواط طواف... 96

ظن در اشواط طواف... 100

استمرار طواف در حال شکّ و تبدّل آن به یقین... 101

قطع طواف بدون عذر... 102

حکم نیابت در برخی از اشواط طواف... 103

حکم اعاده اعمال لاحقه در فرض بطلان طواف یا سعی... 105

حکم خلل در بخشی از یک شوط طواف... 106

طواف مستحب و فرق آن با طواف واجب... 108

خودآزمایی... 111

درس چهارم:

نماز طواف... 113

هدف های آموزشی... 113

نماز طواف... 113

مکان نماز طواف... 113

نماز طوا معذورین در نیم طبقه (خلف مقام) ... 116

اذان و اقامه برای نماز طواف... 116

حکم تکلیفی و وضعی لزوم موالات بین طواف و نماز آن... 117

شک و ظن در رکعات نماز طواف... 118

شک و ظن در افعال نماز طواف... 119

وجوه تصحیح نماز... 119

وظیفه معذورین از قرائت صحیح در نماز طواف... 120

خودآزمایی... 122

درس پنجم:

سعی 123

هدف های آموزشی... 123

سعی 123

ص: 10

سعی در مسعای جدید... 123

سعی در زیرزمین...125

سعی در طبقات فوقانی...125

سعی در طبقه فوقانی فعلی...125

تكرار قسمت هروله از سعی به گمان وجوب... 127

تکرار قسمتی از سعی غفلتاً... 128

قطع سعی و شروع از اول... 128

حكم شک و ظن در اشواط سعی... 129

استمرار سعی با حالت شک و تبدل شک به یقین در ادامه... 130

تفاوت سعی با طواف... 131

تأخير سعى تا شب... 131

تأخير سعى تا روز بعد... 131

خودآزمایی... 133

درس ششم:

حلق يا تقصیر در عمره... 135

هدفهای آموزشی... 135

کیفیت تقصیر... 136

تقصیر دیگری قبل از تقصیر خود... 136

حكم وضعی تقصیر دیگری... 136

خود آزمایی... 139

درس هفتم:

طواف نساء و نماز آن... 141

هدفهای آموزشی... 141

حكم تكليفى طواف نساء... 141

جزئيت طواف نساء... 142

احکام وضعی و آثار مترتب بر طواف نساء... 142

ص: 11

کیفیت نیت نایب در طواف نساء... 146

ترک طواف نساء... 146

شک در انجام طواف نساء 147

تداخل در طواف نساء... 149

ترتیب بین تقصیر و طواف نساء در عمره مفرده... 150

طواف نساء در عمره تمتع... 150

طواف نساء و طواف وداع نزد عامه... 151

خودآزمایی... 152

بخش دوم:

حج تمتع... 153

درس هشتم:

اعمال حج تمتع... 155

هدفهای آموزشی... 155

عمره تمتّع و فرق آن با عمره مفرده... 156

احکام اعمال بین عمره تمتع و حج تمتع... 158

1 خروج از مکه، پس از عمره تمتع و پیش از احرام حج... 158

الف) حكم تکلیفی خروج از مکه... 158

ب) حكم وضعی خروج از مکه... 159

خروج از مکه پس از اتمام حج و حکم احرام برای ورود به مکه... 160

2 تراشیدن یا کوتاه کردن موی سر بعد از عمره تمتع و قبل از قبل از... 161

الف) تراشیدن موی سر... 161

ب) کوتاه کردن موی سر

ج) استحباب توفیر موی سر و محاسن برای احرام حج... 162

3 انجام عمره مفرده بعد از عمره تمتع و قبل از احرام حج... 163

خود آزمایی... 165

درس نهم:

احرام حج تمتع... 167

هدفهای آموزشی... 167

ص: 12

محل احرام حج تمتع... 168

حکم ترک احرام در حج تمتع جهلاً يا نسياناً... 168

ملاک ضیق وقت در مسئله ترک تلبیه و نیت در حج تمتع... 170

خود آزمایی... 171

درس دهم:

وقوف در عرفات... 173

هدفهای آموزشی... 173

واژه شناسی کلمه عرفات... 173

وجه تسمیه عرفات... 174

تأثیر گناه بر انسانها و روش دفع آن... 175

ارکان توبه... 177

وجوب وقوف در عرفات... 177

منظور از وقوف... 178

انواع وقوف به عرفات... 178

زمان وقوف اختیاری عرفات... 178

منتهای وقوف در عرفات... 179

وقوف رکنی عرفات... 180

ترک عمدی وقوف رکنی عرفات... 180

وقوف اضطراری عرفات... 180

احکام عرفات... 181

خروج غیر ضروری از عرفات و کفاره آن... 182

خود آزمایی... 183

درس یازدهم:

وقوف در مشعر الحرام... 185

هدفهای آموزشی... 185

نامهای مشعر الحرام... 185

جمع، جَمْعاء، جُمَعاء... 186

مزدلفه... 186

ص: 13

اعمال مشعرالحرام... 187

حکم بانوان، معذورین و همراهانشان در مشعر... 189

خرو معذورین از مشعرالحراد قبل از نیمه شب... 189

حکم وقوف در مشعر، در حال خواب یا بیهوشی... 190

وقو در حال عبور از مشعر... 191

وظیفه همراهان، بعد از استقرار معذورین در منا ...191

زمان وقوف اختیاری و اضطراری مشعر... 192

وقوف در غیر مشعر، با اعتقاد مشعر... 193

خروج از مشعر قبل از اذان صبح... 195

ذکر خداوند در مشعر... 197

مستحبات وقوف در مشعر... 198

خودآزمایی... 201

درس دوازدهم:

صور درک وقوف عرفات و مشعر و احکام آن... 203

هدف های آموزشی... 203

صور درک وقوف... 203

احکاد صور دوازده گانه وقوف در عرفات و مشعر... 204

خودآزمایی... 212

درس سیزدهم:

اعمال منا در روز عید قربان... 213

هدف های آموزشی... 213

رعایت ترتیب بین واجبات منا تکلیفاً و وضعاً... 213

حکم جمع آوری سنگریزه از کوه های مکه... 216

زمان رمی... 217

قضای رمی جمرۀ عقبه ...218

رمی در شب... 218

استنابه رمی در شب عید... 219

کیفیت و شرایط رمی جمرات... 219

ص: 14

حکم رمی در جمرات جدید توسعه یافته... 220

رمی جمرات از طبقه فوقانی... 222

خودآزمایی... 223

درس چهاردهم:

قربانی در منا... 225

هدف های آموزشی... 225

شرایط قربانی... 225

1 شرط سنی... 225

2 عدم بیماری (صحت و سلامتی) ... 227

3 خیلی پیر نباشد ...227

4 تام الاجزاء بودن... 228

5 لاغر نبودن... 228

6 خصی نبودن... 229

7 نکوبیده بودن بیضه ها... 229

8 در اصل خلقت، بی دم و بیگوش و بیشاخ نباشد... 229

9 در اصل خلقت بدون بیضه نباشد... 230

نیابت در قربانی... 231

نیت در قربانی نیابتی... 231

ایمان ذابح... 232

حکم تکلیفی زمان ذبح... 232

تأخیر قربانی از روز عید وضعاً ...233

مقدم کردن قربانی بر رمی جمره عقبه عمداً ...235

ذبح قربانی در شب یازدهم... 235

تثلیث قربانی و مصرف آن... 236

روزه بدل از قربانی... 237

ملاک عدم تمکن از قربانی... 237

اقتراض برای قربانی... 238

فروش لوازد زائد بر مؤونه سفر جهت تهیه هدی... 238

ص: 15

کسب برای تهیه هدی... 239

زمان روزه های بدل از قربانی... 239

توالی در روزه ها... 241

خودآزمایی... 242

درس پانزدهم:

حلق و تقصیر... 243

هدف های آموزشی... 243

حل و تقصیر... 243

وظیفۀ بانوان در حل و تقصیر... 243

وظیفۀ مردان در حل و تقصیر... 244

وظیفه کسی که مو ندارد... 245

تراشیدن سر با ماشین ته زن به جای تیغ... 246

حل و تقصیر در شب یازدهم... 247

انجام حل یا تقصیر به اعتقاد وقوع قربانی... 247

اثر حل و تقصیر در حلیت محرّمات... 248

مستحبات حلق... 248

حکم عدد رعایت ترتیب بین ذبح و حل یا تقصیر عمداً... 249

خودآزمایی... 250

درس شانزدهم:

بیتوته در منا... 251

هدف های آموزشی... 251

مقدار و زمان بیتوته... 252

معیار محاسبه نیمه شب... 252

کسانی که بیتوته در منا بر آنها واجب نیست... 253

مقدار و کیفیت عبادت در مکه بدل بیتوته در منا ...255

کفاره ترک بیتوته... 256

ترک بیتوته قسمتی از اول شب... 259

محل ذبح کفاره ترک بیتوته... 260

ص: 16

وجوب بیتوته شب سیزدهم... 261

خودآزمایی... 262

درس هفدهم:

رمی جمرات سه گانه... 263

هدفهای آموزشی... 263

رمی روزهای یازدهم و دوازدهم... 263

ترک رمی جمرات عمداً ...264

رمی روز سیزدهم... 264

موالات در رمی... 264

رمی در شب یازدهم برای معذورین از رمی در روز دهم و یازدهم... 265

رمی در شب دوازدهم برای معذورین از رمی روز یازدهم... 266

جواز رمی روز یازدهم قبل از ذبح و قبل از حل یا تقصیر... 266

حکم دوران امر بین رمی مباشری در شب و نیابی در روز... 267

معیار عذر مجوز نایب گرفتن جهت رمی... 268

رمی جمرات به طور مباشری و نیابی... 269

استنابه از طرف معذور بدون اذن او... 270

رفع عذر پس از رمی جمرات توسط نایب... 271

تقدم قضای رمی روز قبل بر اداء... 272

فاصله انداختن بین قضای رمی روز قبل و ادای روز حاضر... 272

مقدار فاصله... 273

شک در صحت رمی... 273

شک در انجام رمی جمرات... 274

شک در رمی جمره اولی یا وسطی حین رمی جمره عقبه... 274

شک در تعداد سنگ ها... 274

وقت جبران رمی جمرات... 277

نَفْر از منا در روز دوازدهم... 278

ص: 17

خارج شدن از منا قبل از ظهر و لزوم بازگشت... 279

خروج غیرمعذورین از منا پس از نیمه شب دوازدهم... 283

مستحبات منا... 285

خودآزمایی... 287

درس هجدهم:

اعمال مکه... 289

هدف های آموزشی... 289

زمان انجام اعمال مکه... 290

تقدیم طواف و سعی حج بر وقوفین... 290

خائفین ازدحام و تقدیم اعمال مکه بر وقوفین... 293

تقدیم طواف نساء بر وقوفین برای معذورین... 294

تقدیم اعمال مکه و کشف خلاف... 295

چند مسأله... 296

خودآزمایی... 299

بخش سوم :

نیابت در حج و عمره... 301

درس نوزدهم :

شرایط نایب... 303

هدف های آموزشی... 303

نیابت غیر بالغ در حج واجب... 303

نیابت غیر بالغ در حج مستحبی... 304

حکم نیابت مستطیع... 305

نیابت معذور با عذر غیر طاری... 307

نیابت معذور با عذر طاری... 308

حکم نیابت همراه معذورین... 309

نیابت معذورین از وقوف اختیاری مشعر... 310

نیابت معذورین از قرائت صحیح در حج واجب... 312

ص: 18

نیابت معذورین از قرائت صحیح در حج و عمره مستحبی... 313

مماثلت... 314

نیابت صروره... 314

وظیفه نایب در تقلید... 315

شرایط منوب عنه... 316

بلوغ منوب عنه... 317

ایمان در منوب عنه... 317

خودآزمایی... 318

بخش چهارم :

فقه عمومی و احکام مرتبط با حج و عمره... 319

درس بیستم:

احکام تقلید... 321

هدفهای آموزشی... 321

عمل بدون تقلید 321

تغییر مرجع تقلید... 322

حالت اول: عدول از غیر اعلم به اعلم... 322

حالت دود: عدول از مرجع مساوی به مساوی... 322

بقاء بر تقلید مجتهد متوفی با فرض اعلمیت... 323

یادگیری احکام عمره و حج... 325

رجوع قهری «احتیاط واجب» بدون نیت رجوع... 325

خودآزمایی... 327

درس بیست و یکم:

احکام طهارت (وضو، غسل و) ... 329

هدفهای آموزشی... 329

مسح پا در وضو... 329

وضو گرفتن بانوان در مسجدالحرام... 330

اغسال... 331

ص: 19

غسله ای جایگزین وضو... 335

خودآزمایی... 336

درس بیست و دوم:

احکام بانوان در حج و عمره... 337

هدفهای آموزشی... 337

احکاد حیض... 337

معیار یائسگی... 338

خروج خون از مهبل... 340

تجاوز خون از ده روز... 340

نقاء متخلّل (پاکی وسط در ایام حیض) ... 344

حکم لکه بینی بانوان... 346

ورود حائض و جنب به مسجدین...346

ورود مستحاضه به مسجدین... 347

حکم آمیزش در ایاد استحاضه... 347

خودآزمایی... 348

درس بیست و سوم :

احکام نماز (1) ... 349

هدفهای آموزشی... 349

قرائت... 349

غلط بودن قرائت و لزود شرکت در نماز جماعت... 351

جزئیت «بسم الله الرحمن الرحیم» برای سوره... 352

ثمرات جزئیت «بسم الله الرحمن الرحیم»...352

معیار صحت قرائت... 353

رعایت مدّ در قرائت ...354

حکم تکلیفی رعایت مد... 354

حکم وضعی عدد رعایت مد در نماز... 354

وقف به حرکت... 355

وصل به سکون... 355

خودآزمایی... 356

ص: 20

درس بیست و چهارم :

احکام نماز (2) ... 357

هدف های آموزشی... 357

اذان و اقامه... 357

رکوع... 358

قرار دادن دست ها روی زانوها... 358

کیفیت نماز معذورین از رکوع و سجده... 358

سجده بر فرش... 361

دعا کردن در نماز به غیر عربی... 362

حکم شرکت در نماز جماعت اهل سنّت... 362

اهتمام به مستحبات... 364

نماز در اماکن تخییر... 365

محدوده تخییر... 366

نماز جماعت استداره ای... 367

کیفیت نماز در هواپیما... 367

درس بیست و پنجم :

اهمیت تخمیس اموال و خمس سپرده های حج عمره... 371

هدف های آموزشی... 371

مسأله اول: عدد جواز تصرف در مال متعلّق خمس... 371

مسأله دوم: عدد جواز به ذمه گرفتن خمس بدون اذن حاکم شرع... 372

مسأله سوم: مبدأ سال خمسی، قهری است نه انتخابی... 372

مسأله چهارم: مبدأ سال خمسی برای معامله اتفاقی... 373

مسأله پنجم: سال خمسی چند شغلی ها... 373

خمس سپرده های حج و عمره... 373

خمس اصل پول ثبت نامی... 375

خمس سود حاصله از طریق یکی از عقود صحیحه شرعیه... 375

خودآزمایی... 376

ص: 21

ص: 22

یا مجمل بیان شده بود و به تفصیل بیشتری نیاز داشت مباحث تبیین و تکمیل گردیده و در بعضی از مباحث مقدمه یا مطالب تکمیلی آورده شده است.

این مجموعه شامل بیست و پنج درس است که، در چهار بخش

تنظیم شده است:

بخش اول: احکام عمره مفرده (شامل 7 درس)

بخش دوم: احکام حج تمتع (شامل 11 درس)

بخش سوم: نیابت در حج و عمره (شامل 1 درس)

بخش چهارم: فقه عمومی و احکام مرتبط با حج و عمره (شامل 6 درس)

و در پایان هر درس سؤالات مربوطه آمده است.

مراجع بزرگوار تقلیدی که نظراتشان در این درسنامه آمده است عبارتند از حضرات آیات عظام امام خمینی خامنه ای، بهجت، تبریزی، خویی شبیری زنجانی سیستانی سبحانی، صافی گلپایگانی، فاضل لنکرانی، مکارم شیرازی نوری همدانی وحید خراسانی و هاشمی شاهرودی و در بعضی موارد فتاوای سایر مراجع نیز بیان شده است. ضمن آرزوی موفقیت برای تمامی روحانیون، معین ها و معینه های معزز امیدواریم نظرات اصلاحی و تکمیلی خود جهت ارتقای این درسنامه را در اختیار ما بگذارند در پایان از مدیریت محترم آموزش بعثه مقام معظم رهبری به خاطر اهتمامشان در تهیه این متن تشکر و قدردانی می شود.

والسلام

رضا هوشیاری

تابستان 1396

ص: 24

ص: 26

حج جدا نیست؛ چون حج تمتع مرکب از هر دو عمل است، به خلاف کسانی که در مکه یا قریب به آن هستند که وظیفه آنها حج افراد و عمره مفرده است که نسبت به آنها استطاعت برای یکی از دو عمل تصور می شود. (1)

بنابراین کسانی که استطاعت انجام عمره مفرده را دارند (بدون استطاعت برای حج) چنانچه اهل مکه یا نزدیک به آن باشند، واجب است (آیت الله مکارم: بنابر احتیاط واجب) عمره را انجام دهند و چنانچه اهل مکه نیستند و از آن دور می باشند، نسبت به انجام عمره مفرده دو قول است:

قول اول: بنابر احتیاط واجب، باید عمره مفرده را یک بار به جا آورد (آیت الله العظمی مکارم)

قول دوم: انجام عمره مفرده مستحب است. (بقیه مراجع عظام)

تبصره: کسی که به نیابت از دیگری حج انجام میدهد و خودش مستطیع نیست طبق نظر آیت الله العظمی مکارم بنابر احتیاط واجب باید یک عمره مفرده برای خودش انجام دهد و طبق نظر بقیه مراجع واجب نیست گرچه احتیاط آن است که به جا آورد.(2)

قول اول: در کمتر از 30 روز از عمره،قبلی، بنابر احتیاط واجب به قصد رجاء انجام دهد نه استحباب. (حضرت امام)

قول دوم: فاصله انداختن بین دو عمره لازم نیست و میتوان در یک روز چندین عمره بجا آورد. (آیات عظام بهجت، خامنه ای، جوادی، زنجانی، سبحانی، گلپایگانی، نوری و هاشمی شاهرودی)

آیت الله خامنه ای افزوده است: «ولی بنابر احتیاط در هر ماه قمری فقط یک عمره برای خود میتواند بجا آورد و اگر دو عمره برای افراد دیگر انجام دهد یا یک عمره برای خود و یک عمره هم برای دیگری بجا آورد فاصله مذکور شرط نیست.»

ناگفته نماند که این احتیاط، استحبابی است نه وجوبی.

آیت الله بهجت افزوده است.«... اگرچه افضل آن است که عمرۀ ثانیه در ماه بعد یا با فاصله ده روز انجام شود». و آیت الله سبحانی افزوده است لکن در دو مورد نباید انجام داد:

1- روزهای تشریق (13-11 ذى الحجه)

2- بين عمره تمتع و حج تمتع.

قول سوم: فاصله یک ماه شرط نیست، بلکه در هر ماه قمری میتوان یک عمره انجام داد، ولی تکرار عمره به نیابت افراد متعدد در یک ماه قمری اشکال ندارد. (آیات عظام تبریزی، خوئی، سیستانی، فاضل و صافی)

قول چهارم: در هر ماه قمری فقط یک عمره برای خود یا برای دیگری می توان انجام داد و بیشتر از یک عمره اشکال دارد. (آیت الله مکارم)

ص: 29

قول پنجم: انجام بیش از یک عمره در یک ماه برای خود یا یک نفر بنابر احتیاط جایز نیست ولی انجام چند عمره به نیت افراد مختلف اشکال ندارد.(1) (آیت الله وحید)

قول ششم: احوط آن است که در کمتر از 10 روز به قصد رجاء باشد، مگر آن که عمره دوم به نیابت از دیگری باشد که رعایت فاصله لازم نیست. (آیت الله اراکی)

تذکر: در مقام عمل برای عمره مجدد در کمتر از یک ماه زائران محترم نيت رجاء ثواب داشته باشند که با توجه به عدم لزوم قصد الوجه در عبادات و این که ما طالب ثواب و اجر هستیم و انجام عمل به قصد رجاء ثواب حتی به نظر کسانی که قائل به استحباب عملی هستند جایز است که در این صورت به نظر همه مراجع عمره مجدد اشکالی نخواهد داشت و لازم به ذکر اختلاف فتاوا در این زمینه نیست.

قول دوم: بنابر احتیاط واجب در کمتر از یک ماه، به قصد رجاء به جا آورده شود. (امام خمینی)

قول سوم: در یک ماه قمری اشکال دارد و به قصد رجاء به جا آورده شود. (آیت الله مکارم)

قول چهارم: اگر به نیت یک شخص باشد، در اعتبار فاصله بین عمره تمتع و عمره مفرده اشکال است و احتیاط به فاصله از جهت ماه قمری نباید ترک شود. (آیات عظام تبریزی و سیستانی)

قول پنجم: اگر هر دو را برای خود و یا برای دیگری مکرراً انجام میدهد در عمره مفرده قصد رجاء کند. (آیت الله صافی )

احرام بستن در ماه رجب است نه این که اعمال در ماه رجب واقع شود.

ص: 34

فرق بین میقات شجره با سایر مواقیت در این است که در غیر شجره، مسجد موضوعیت ندارد ولی در میقات ذو الحليفه اختلاف است.

3. واجب است در داخل مسجد محرم شود و احرام خارج از مسجد کفایت نمی کند (آیت الله خامنه ای)

4. باید در مسجد شجره - هر چند قسمت های جدید آن باشد- نیت احرام را انشاء کند؛ یعنی از قلب خود بگذارند ولی مکان تلبیه واجب، منطقه ذو الحلیفه است. (آیت الله زنجانی)

و نیز آیت الله فاضل که قائلند احرام با نذر صحیح است ولی احتیاط آن است که در ادنی الحل تجدید احرام کند.

ضمناً ناگفته نماند که آیت الله سیستانی احرام با نذر قبل از میقات را در صورتی جایز میداند که مستلزم ارتکاب حرام نباشد.

صیغه نذر: «الله عليَّ أن أُحْرِمَ مِن هذا المكان»؛ برای خدا بر عهدۀ من است که از این مکان محرم شوم.

قول اول: احرام خارج از حرم

میقات او هر نقطه ای خارج از حرم است. (آیات عظام زنجانی و هاشمی شاهرودی)

احرام بستن برای عمره مفرده باید از همان مواقيت عمره تمتع باشد و اگر مکلف در مکه باشد و بخواهد عمره مفرده به جا آورد جایز است از حرم خارج شده و احرام ببندد و واجب نیست به یکی از مواقیت عمره تمتع برود و بهتر است که احرامش از یکی از این سه محل باشد حدیبیه جعرانه و تنعیم (آیات عظام تبریزی، خویی و سیستانی)

قول دوم احرام از ادنی الحلّ

باید به ادنی الحل برود و افضل آن است که از جعرانه یا حدیبیه یا تنعيم محرم شود. (آیات عظام امام، خامنه ای، بهجت،فاضل، گلپایگانی، صافی، سبحانی، نوری، وحید و مکارم)

قول اول :عبور از میقات بدون احرام جایز نیست. (حضرت امام)

قول دوم: عبور از میقات بدون احرام جائز است. (سایر مراجع عظام)

قول پنجم: گذشتن از نزدیک مواقیت پنجگانه بدون احرام اختیاراً جایز نیست و گذشتن از محاذات دور مانعی ندارد، ولی برای ورود به مکه یا حرم باید قبل از حرم، محرم شود. (آیت الله زنجانی)

قول ششم: بنابر احتیاط مستحب بدون احرام عبور نکند. (آیت الله فاضل)

حالت دوم: بازگشت به میقات امکان ندارد، که در این حالت دو صورت دارد:

صورت اول: قبل از ورود به منطقه حرم متوجه شود، که در این صورت چهار قول مطرح است:

قول اول: جواز احرام از هر جایی که متوجه جایی که متوجه عدم تلبیه و نیت شده است. (آیات عظام امام، خوئی، جوادی، سبحانی، فاضل، مکارم و نوری)

قول دوم: بنابر احتیاط واجب (آیت الله بهجت: واجب است) حرکت به سمت میقات، به مقداری که میتواند. (آیات عظام بهجت،تبریزی خامنه ای، سیستانی و هاشمی شاهرودی)

قول سوم: وجوب احرام از میقات موجود در مسیر، و اگر میقات دیگری در پیش رو نباشد، بازگشت به سمت میقات قبلی، به مقداری که میتواند و در صورت عدم امکان بازگشت احرام در همان مکان. (آیات عظام گلپایگانی و صافی)

قول چهارم: اگر میقات دیگری در پیش رو دارد از آن میقات محرم شود (آیت الله وحید: به احتیاط واجب) و الا از همان جا که هست محرم گردد. (آیات عظام زنجانی و وحید)

صورت دوم: بعد از ورود به منطقه حرم متوجه شود که در این صورت پنج قول مطرح است:

قول اول: وجوب خروج از حرم اگر میتواند و به اعمال عمره میرسد، و در صورت عدم امکان خروج جواز احرام در همان مكان. (آیات عظام، امام خامنه ای، فاضل، خوئی، سیستانی، زنجانی، تبریزی،نوری مکارم و هاشمی شاهرودی)

ص: 43

قول دوم: وجوب خروج از حرم و در صورت عدم امکان خروج، بنابر احتیاط واجب حرکت به سمت خارج حرم هر قدر که میتواند. (آیات عظام بهجت و وحید)

قول سوم: به ترتیب حرکت به سمت میقات هر قدر که میتواند و الا احرام از ادنی الحل و در صورت عدم تمكن احرام در مكه. (آيات عظام گلپایگانی و صافی)

قول چهارم: هر جا که هست محرم شود. (آیت الله جوادی)

قول پنجم: در صورت امکان واجب است از حرم خارج شود و از مرز حرم محرم شود و الا لازم است به مقداری که میتواند عقب برود هر چند به مرز حرم نرسد و از آنجا احرام ببندد. (آیت الله سبحانی)

روز با وسیله مسقف حرکت، کند محل اشکال است، بلی اگر بداند که برای احرام عمره تمتع نمیتواند به یکی از مواقیت معروفه برود نذر اشکال ندارد و معصیت هم نکرده است ولی احتیاط آن است که در ادنی الحل تجدید احرام کند و در هر دو صورت کفاره استظلال را باید بدهد. (آیت الله فاضل)

قول سوم: چنانچه از یکی از مواقیت یا حوالی نزدیک آن گذرد، باید از میقات محرم شود و محاذات میقات کفایت نمیکند و نذر، مجوز احرام بستن در غیر میقات نیست و اگر از مواقیت و حوالی آنها نمیگذرد هر کجا خارج حرم محرم شود صحيح است هر چند قبل از محاذات مواقیت باشد و نیاز به نذر نیست، البته اگر نذر کند که قبل از حرم از مكان معيني مثلاً جده محرم شود باید به نذر خود عمل کند (آیت الله زنجانی)

قول چهارم: نذر احرام قبل از میقات جایز و مشروع است مطلقاً. (سایر مراجع عظام)

آیت الله سبحانی اضافه کرده اند: لکن اگر همراه با استظلال در روز،باشد باید کفاره بدهد و نذر زن هم باید با حق شوهر منافات نداشته باشد

جدّه محرم شوند بلکه هر کجا خارج از حرم مانند حدیبیه محرم شوند، صحیح است. (آیت الله زنجانی)

قول دوم: صحیح نبوده و مجزی نمی باشد. (سایر مراجع عظام)

قول ششم: با ملاحظه نقشه های جغرافیایی، نقطه محاذی جحفه در جنوب شرقی جده واقع است از این رو با نذر میشود در فرودگاه جده احرام بست؛ زیرا قبل از میقات واقع است. (آیت الله سیستانی)

دو قول است:

قول اول: لازم است. (آیات عظام بهجت، صافی، گلپایگانی و مکارم)

قول دوم: لازم نیست. (سایر مراجع عظام)

تذکر: جمله: «... و ترک میکنم همه کارهایی که بر محرم حرام است» چنانچه در نیت احرام ذکر شود و یا در قصد ارتکازی محرم باشد به نظر همه مراجع عظام مجزی است.

قول سوم: واجب نیست، اگرچه احتیاط مستحب است که آن جمله اضافه شود (آیات عظام امام، تبریزی، خامنه ای، خویی، جوادی،،نوری،سیستانی،فاضل، هاشمی شاهرودی و وحید)

گفتن لبیک پنجم

در مورد «لبيك» بعد از جمله «إن الحمد...» دو قول است.(1)

قول اول: لبیک پنجم را نگوید. (آیت الله مکارم)

قول دوم: لبیک پنجم واجب نیست هر چند ضرر نمیزند. (سایر مراجع عظام)

و آیت الله صافی افزوده اند: «گفتن لبیک پنجم بهتر است.»

آیت الله سبحانی اضافه کرده اند: احتیاط مستحب است که به هر دو صورت بگوید، یعنی هم با اضافه کردن کلمه «لبیک» به آخر آن و هم بدون کلمه «لبیک» بگوید.

وصل به سکون و وقف به حرکت در تلبیه

در این مسأله سه قول است:(2)

قول اول: اگر نزد اهل لسان صحیح است اشکال ندارد. (آیت الله خامنه ای)

قول دوم: احتیاط واجب در مراعات آن است. (آیات عظام خویی و نوری)

قول سوم: اشکالی ندارد (آیات عظام امام، بهجت، تبریزی، جوادی،)

ص: 49

زنجانی، سیستانی، سبحانی،صافی،فاضل، گلپایگانی، مکارم و هاشمی شاهرودی)

بعضی از مراجع عظام افزوده اند: گرچه احتیاط مستحب مراعات عدم وصل به سکون و وقف به حرکت است.

استحباب تكرار تلبيه

مقدار واجب در لبیک بیش از یک مرتبه نیست، ولی مستحب است تکرار آن و برای هفتاد مرتبه گفتن آن ثواب زیادی ذکر شده است و در تکرار گفتن لبيك يا لبيك اللهم لبيك كافى است. (1)

زمان قطع تلبيه

زمان قطع تلبیه در عمره مفرده

حالت اول: از بیرون حرم میآید که در آن سه قول است:

قول اول: هنگام ورود به حرم باید تلبیه را قطع کند.(آیات عظام خامنه ای، تبریزی،خویی،جوادی، سبحانی، مکارم و فاضل)

قول دوم: هنگام ورود به حرم بنابر احتیاط واجب باید تلبیه را قطع کند. (آیات عظام امام، سیستانی، صافی، گلپایگانی، نوری و وحید)

قول سوم: تكرار تلبیه تا زمان ورود به حرم، مستحب است و بعد از آن استحبابی ندارد. (آیات عظام بهجت و زنجانی)

حالت دوم: کسی که برای احرام عمره مفرده از مکه خارج شده است که در آن چهار قول است:

ص: 50

قول اول: هنگام مشاهده کعبه معظمه باید تلبیه را قطع کند. (آیات عظام خامنه ای، تبریزی،خویی،جوادی، سبحانی، فاضل، مکارم و وحيد)

البته آيت الله وحید فرموده اند: به هنگام دیدن کعبه یا مسجدالحرام باید تلبیه را ترک کند.

قول دوم: بنابر احتیاط واجب هنگام مشاهده کعبه معظمه باید تلبیه را قطع کند (آیات عظام امام، صافی، گلپایگانی و نوری)

قول سوم: هنگام دیدن موضع خانه های قدیمی مکه باید تلبیه را قطع کند (آیت الله سیستانی)

قول چهارم: تکرار تلبیه تا زمانی که به جایی برسد که بتواند مسجد الحرام را ببیند مستحب است (آیات عظام بهجت و زنجانی)

زمان قطع تلبیه در عمره تمتع (1)

قول اول: بنابر احتیاط واجب هنگام پیدا شدن خانه های مکه باید لبیک گفتن را قطع کند (آیات عظام امام، جوادی، صافی، گلپایگانی و نوری)

قول دوم: هنگام پیدا شدن خانه های مکه باید لبیک گفتن را قطع کند. (آیات عظام خامنه ای، تبریزی، خویی، سبحانی، فاضل و مکارم)

قول سوم: تکرار تلبیه تا دیدن خانه های مکه مستحب است و بعد از آن مستحب نیست. (آیات عظام بهجت و زنجانی)

قول چهارم: هنگام مشاهده موضع خانه های قدیم مکه به احتیاط واجب باید لبیک گفتن را قطع کند. (آیات عظام سیستانی و وحيد)8

ص: 51

مراد از خانه های مکه در قطع تلبیه

قول اول: خانه هایی که در زمان انجام عمره جزو مکه باشد. (آیات عظام امام، خامنه ای، جوادی، سبحانی، صافی گلپایگانی، فاضل، مکارم و نوری)

قول دوم: خانه های قدیمی مکه (آیات عظام بهجت، تبریزی، خویی، سیستانی و وحید)

قول سوم: خانه های زمان پیامبر اکرم (صَلَّی اللّه عَلَیْهِ وَ آلِهِ وَسَلَّمَ ) (آیت الله زنجانی)

زمان قطع تلبیه در حج تمتع (1)

قول اول: بنابر احتیاط واجب تا ظهر روز عرفه بیشتر نگوید. (آیات عظام امام، جوادی، سیستانی، صافی، گلپایگانی و نوری)

قول دوم: واجب است تا ظهر روز عرفه بیشتر نگوید. (آیات عظام خامنه ای، تبریزی،خویی، سبحانی، فاضل، مکارم و وحید)

قول سوم: تا ظهر روز عرفه مستحب است و بعد از آن مستحب نیست= (آیات عظام بهجت و زنجانی)

قول اول: بنابر احتیاط واجب زن ها نیز دو جامه احرام را بپوشند، اگرچه بیرون آوردن لباسهای دوخته بر آنها واجب نیست. (آیات عظام گلپایگانی و سبحانی)

آیت الله سبحانی افزوده اند: طواف و سعی را با آن انجام دهند.

قول دوم: بر زن ها پوشیدن دو جامه احرام واجب نیست. (سایر مراجع عظام)

تذکر: آیات عظام فاضل و صافی فرموده اند: احتیاط مستحب آن است که بانوان نیز دو جامه احرام را در وقت محرم شدن بپوشند و به نظر آیت الله صافی در طواف و سعی نیز همراه داشته باشند.

شرایط لباس احرام

تمام چیزهایی که در لباس نمازگزار شرط شده در لباس احرام نیز شرط است.(1)

نازک و بدن نما نبودن لباس احرام (2)

لنگ: لازم است جامه ای که لنگ قرار میدهد، نازک و بدن نما نباشد.

رداء: در رداء سه قول است:

قول اول: بنابر احتیاط واجب بدن نما نباشد. (آیات عظام بهجت، تبریزی، خویی، زنجانی،صافی، فاضل، مکارم و نوری)

قول دوم: احتیاط مستحب آن است که بدن نما نباشد. (آیات عظام امام، خامنه ای، سیستانی و هاشمی شاهرودی).

ص: 53

قول سوم: جامه های احرام باید به قدری ضخیم باشند که بدن از پشت آنها نمایان نباشد. و اگر به قدری نازک باشد که در حال عرق کردن با چسبیدن به تن بدن نمایان گردد طواف و نمازش اشکال دارد. (آیات عظام گلپایگانی و سبحانی)

حریر در لباس احرام بانوان (1)

قول اول: باید از حریر خالص نباشد. (آیات عظام خامنه ای، تبریزی، خویی، زنجانی، صافی، گلپایگانی و وحید)

قول دوم: بنابر احتیاط واجب حریر خالص نباشد (آیات عظام امام،فاضل،سبحانی، مکارم، سیستانی، نوری و هاشمی شاهرودی)

قول سوم: بنابر اقوی جایز است زنان در لباس حریر احرام ببندند گرچه احتیاط در ترک آن است. (آیت الله بهجت)

وصل کردن حوله احرام با سنجاق و سوزن (2)

گره زدن لنگ به گردن به نظر همه مراجع عظام به فتوا یا به احتیاط واجب جایز نیست، ولی درباره وصل کردن حوله با سنجاق و سوزن پنج قول است:

قول اول: جایز است. (آیات عظام امام، خامنه ای، جوادی، فاضل، مکارم، نوری و وحید).

ص: 54

آیت الله خامنه ای افزوده اند: مشروط به اینکه از عنوان آزار و رداء خارج نشود.

قول دوم: بنابر احتیاط واجب جایز نیست. (آیات عظام بهجت و سبحانی)

قول سوم: نسبت به ازار (لنگ) بنابر احتیاط واجب جایز نیست. (آیات عظام تبریزی، خویی و سیستانی)

قول چهارم: اگر به صورت یقه پیراهن در بیاید، جایز نیست. (آیات عظام صافی و گلپایگانی)

قول پنجم: مردها باید از اموری همچون گره زدن و بستن لبه های جامه احرام، با هر وسیله تا لزوم نداشته باشد، اجتناب نمایند. (آیت الله زنجانی)

تطهیر یا تعويض لباس محرم

گاهی لباس محرم نجس می شود آیا تطهیر یا تعويض آن واجب است؟

در این مسأله سه قول است (1)

قول اول: واجب است تطهیر یا تعویض کند. (آیات عظام زنجانی،سبحانی، مکارم، نوری و وحید)

قول دوم: بنابر احتیاط واجب باید تطهیر یا تعویض کند. (آیات عظام امام، بهجت، تبریزی، خویی، خامنه ای و فاضل)

قول سوم: واجب نیست= (آیات عظام گلپایگانی و صافی)

ص: 55

9. ازاله مو

10. ناخن گرفتن

11. کشیدن دندان

12. بیرون آوردن خون از بدن

13. فسوق،(دروغ، فحش و فخر فروشی)

14. جدال

15. کشتن جانوران ساکن در بدن

16. شکار حیوانات صحرایی و خوردن گوشت شکار

17. کندن درخت و گیاه حرم

18. بستن سلاح

تذکر 2: بعضی از محرمات کفاره ندارند و برخی کفاره دارند که در ادامه به بعضی از موارد کفاره دار اشاره میشود.

قول چهارم: اگر در معرض تزیین باشد، جایز نیست. (آیت الله زنجانی)

قول سوم: باید مواظبت کند که بوی خوش آنها به مشامش نرسد. (آیت الله زنجانی)

قول سوم: بنابر احتیاط در قسمت جدید شهر مکه ترک استظلال کند. (آیت الله خویی)

قول چهارم: جایز نیست. (آیت الله زنجانی)

قول دوم: یک گوسفند مگر در بین الطلوعین و شب غیر بارانی که لزوم کفاره مبنی بر احتیاط است. (آیت الله زنجانی)

قول سوم: باید یک گوسفند کفاره بدهد. (سایر مراجع عظام)

قول دوم: بنابر احتیاط واجب از ساعتی که بند دوخته دارد، اجتناب کند (آیات عظام امام، بهجت، خویی، صافی، گلپایگانی و نوری)

قول سوم: پوشیدن قفازین برای بانوان محرم جایز نیست. (آیات عظام امام، گلپایگانی و نوری)

3. آنکه پیش از احرام در میقات غسل احرام بنماید(1) و این غسل از زن حایض و نفساء نیز صحیح است(2) و تقدیم این غسل به خصوص در صورتی که خوف آن باشد که در میقات آب یافت نشود جایز است و در صورت تقدیم، اگر در میقات آب یافت شد مستحب است غسل را اعاده نماید و بعد از این غسل(3)، اگر مکلف لباسی را پوشید یا چیزی را خورد که بر محرم حرام است باز هم اعاده مستحب است و اگر مکلف در روز غسل نمود از غسل تا آخر شب آینده کفایت میکند و همچنین اگر غسل در شب نمود تا آخر روز آینده کافی است ولی اگر بعد از غسل و پیش از احرام به حدث اصغر محدث شد غسل را اعاده نماید.(4)

ص: 65

4. آنکه دو جامه احرام از پنبه باشد. (1)

5. آنکه احرام را به ترتیب ذیل ببندد، در صورت تمکن بعد از فریضه ظهر و در صورت عدم تمکن بعد از فریضه دیگر(2) و در صورت عدم تمکن از آن بعد از شش یا دو رکعت نماز نافله، در رکعت اول پس از حمد سوره توحید و در رکعت دوم سوره جحد را بخواند و شش رکعت افضل است(3) و بعد از نماز حمد و ثنای الهی را به جا آورد و بر پیغمبر و آل او صلوات بفرستد، آنگاه بگوید:

«اللَّهُمَّ إِنِّي أَسْأَلُكَ أَنْ تَجْعَلَنِي مِمَّنِ اسْتَجابَ لَكَ، وَ آمَنَ بِوَعْدِكَ، وَ اتَّبَعَ أَمْرَك، فَاتِي عَبْدُكَ، وَ فِي قَبْضَتِك، لا أوْقي إلّا ما وَقِيتَ، وَ لا أَخُذُ إِلَّا ما أَعْطَيْتَ، وَقَدْ ذَكَرْتَ الْحَجَ، فَأَسْأَلُكَ أَنْ تَعْزِمَ لِي عَلَيْهِ عَلى كتابِكَ، وَ سُنَّةِ نَبِيِّكَ صَلَواتُكَ عَلَيْهِ وَآلِهِ،)

ص: 66

وَتُقَوِيَنِي عَلى ما ضَعُفْتُ، وَ تُسَلَّمَ لِي مَناسكي في يُسْرِ مَنْكَ وَ عَافِيَة، وَ اجْعَلْنِي مِنْ وَفْدِك الَّذِي رَضِيتَ وَ ارْتَضَيْتَ وَ سَمَّيْتَ وَكتَبْتَ. أَللَّهُمَّ إنِّي خَرَجْتُ مِنْ شُقَّة بَعيدَة، وَ أَنْفَقْتُ مالِي ابْتِغاءَ مَرْضاتِكَ. أللَّهُمَّ فَتَمِّمْ فِي حَجَّتِي وَ عُمْرَتِي. أَللَّهُمَّ إِنِّي أُريدُ التَّمَتُّعَ بِالْعُمْرَةِ إِلَى الْحَجَ عَلى كتابِكَ، وَ سُنَّةِ نَبِيِّكَ صَلَواتُكَ عَلَيْهِ وَ آلِهِ، فَإِنْ عَرَضَ لِي عَارِضٌ يَحْبِسُتي، فَخَلِي حَيْثُ حَبَسْتَني بَقَدَرك الَّذي قَدَّرْتَ عَلَيَّ. اللهم إن لم تكن حَجَّة فَعُمْرَةً، أَحْرَمَ لَكَ شَعْرِي وَ بَشَرِي وَ حَمِي وَ دَمِي وَ عِظَامِي وَ مُنِّي وَ عَصَبِي مِنَ النِّساءِ وَ التّيابِ وَ الطَّيْبِ، أَبْتَغِي بِذلِك وَجْهَكَ وَ الدَّارَ الْآخِرَةَ».

6. هنگام پوشیدن دو جامه احرام بگوید:

«اَلْحَمْدُ للهِ الَّذِي رَزَقَنِي مَا أُواري بِهِ عَوْرَي وَ أُؤَدِّي فِيْهِ فَرْضِي، وَ أَعْبُدُ فِيْهِ رَبِّي، وَ أَنْتَهِي فِيْهِ إلى ما أَمَرَنِي، اَلْحَمْدُ لِلَّهِ الَّذِي قَصَدْتُهُ فَبَلَّغَنِي، وَ أَرَدْتُهُ فَأَعانَنِي وَ قَبِلَنِي وَ لَمَّ يَقْطَعْ بِي، وَ وَجْهَهُ أَرَدْتُ فَسَلَّمَنِي فَهُوَ حِصْنِي وَ كَهْفِي وَ حِرْزِي وَ ظَهْرِي وَ مَلاذِي وَ رَجائِي وَ مَنْجَايَ وَ ذُخْرِي وَ عُدَّتِي فِي شِدَّتِي وَ رَحَائِي».

7. آنکه تلبیه ها را در حال احرام تکرار کند؛ خصوصاً در موارد زیر:

الف) وقت برخاستن از خواب.

ب) بعد از هر نماز واجب و مستحب.

ج) وقت رسیدن به سواره.

د) هنگام بالا رفتن از تل یا سرازیر شدن از آن.

ه) وقت سوار شدن یا پیاده شدن.

و) آخر شب.

ز) اوقات سحر.

ص: 67

زن حایض و نفساء(1) نیز این تلبیه ها را بگویند.

و شخص متمتّع، تلبیه گفتن او در عمره مستمر خواهد بود تا آنکه خانه های مکه را ببیند و اما تلبیه حج تا ظهر روز عرفه مستمر است.(2)

5. استعمال حنا(1) پیش از احرام، در صورتی که اثر آن تا حال احرام باقی بماند.(2)

6. حمام رفتن(3) و اولی آن است که محرم بدن خود را با کیسه و مثل آن نساید.(4)

7. لبیک گفتن محرم در جواب کسی که او را صدا نماید.(5).

ص: 69

اصغر یعنی باید با وضو باشد

3- طهارت از خبت (پاکی بدن و لباس)

4 - ختنه بودن مردها

5- ستر عورت و رعایت شرایط ساتر

قسم دوم: مقومات طواف: یعنی چیزهایی که تشکیل دهنده حقیقت طواف است که عبارتند از:

1- شروع از حجر الاسود؛

2- ختم نمودن هر دوری به حجر الاسود؛

3- خانه کعبه سمت چپ طواف کننده واقع شود؛

4- داخل کردن حجر اسماعیل در طواف؛

5- بودن طواف بین خانه کعبه و مقام ابراهیم (اختلافی)؛

6- خروج طواف کننده از خانه و آنچه از آن محسوب میشود؛

7- آن که هفت شوط،باشد نه کمتر و نه زیادتر.

تذکر :سوم تلاش کنند که تعداد دورهای طواف را حتماً به خاطر بسپارند تا شک و ظن نسبت به اشواط طواف برایشان حاصل نشود که باعث بطلان طواف شود.

3. بعد از طواف: در این باره چهار قول است:(1)

قول اول: طوافی که انجام داده، صحيح است، ولی برای نماز طواف باید تحصیل طهارت کند. (آیات عظام امام، بهجت، جوادی، خامنه ای، سیستانی،صافی،فاضل، گلپایگانی، مکارم و نوری)

قول دوم: به شک خود نسبت به طواف اعتنا نکند، و صحیح است، ولی برای نماز طواف تحصیل طهارت کند مگر اینکه قبل از طواف محدث به حدث اکبر بوده و پس از طواف حدث اصغر از او سر زده و شک کند غسل کرده یا نه؟ که در این صورت باید بین وضو و غسل جمع کند و طواف را اعاده کند و نماز آن را بخواند. (آیات عظام خویی و وحید)

قول سوم: اگر احتمال دهد هنگام طواف متوجه طهارت خود بوده، به شک خود اعتنا نکند. (آیت الله زنجانی)

قول چهارم: اگر سابقه او از جهت تقدّم طهارت و حدث قبل از شروع به طواف روشن نباشد، به شک خود اعتنا نکند، ولی باید برای اعمال بعد طهارت لازم را تحصیل کند. (آیت الله سبحانی)

فرع سوم: عروض حدث در اثنای طواف که سه صورت دارد: (2)

صورت اول: اینکه حدث قبل از رسیدن به نصف طواف (3/5 شوط) حادث شده، که در این صورت دو قول است:

قول اول: در مورد حدث اکبر، طواف باطل است، و در مورد حدث اصغر بنابر احتیاط واجب طواف را تمام کند و اعاده نماید..

ص: 74

(آیات عظام امام و نوری)

قول دوم: طواف باطل است و باید پس از وضو یا غسل طواف را از اول به جا آورد. (سایر مراجع عظام)

صورت دوم: حدث پس از تمام شدن شوط چهارم، حاصل شده که در این باره سه قول است:

قول اول: باید طواف را قطع کند و پس از طهارت از همانجا که قطع کرده تمام کند (آیات عظام امام، خامنه ای، جوادی، صافی، گلپایگانی مکارم و نوری)

آیت الله خامنه ای افزوده اند: چنانچه موالات زائل شده باشد، طواف را احتیاطاً تکمیل و اعاده کند و میتواند از طواف قبل اعراض نموده و آن را اعاده کند.

قول دوم: اگر حدث بدون اختیار باشد بعد از طهارت، طواف را تکمیل میکند و اگر با اختیار باشد باطل است. (آیات عظام زنجانی و وحید)

قول سوم: اگر حدث بدون اختیار باشد بعد از طهارت، طواف را تکمیل میکند و اگر با اختیار باشد، احتیاطاً اتمام و اعاده کند. (آیات عظام بهجت، تبریزی، خویی و سیستانی)

صورت سوم: عروض حدث در حد فاصل بین سه شوط و نیم و قبل از تمام شدن شوط چهارم بوده که در این صورت شش قول مطرح است

قول اول: بنابر احتیاط واجب پس از طهارت طواف را تمام کرده و سپس اعاده کند (آیات عظام تبریزی، خویی، گلپایگانی و

ص: 75

صافی)

قول دوم: طواف را قطع نموده و پس از تحصیل طهارت از همانجا که قطع کرده ادامه دهد. (آیات عظام بهجت، جوادی، خامنه ای، مکارم و سبحانی)

البته آیت الله بهجت این حکم را در صورتی فرموده که عروض حدث از روی سهو و غفلت باشد که غالباً هم چنین است.

همچنین آیت الله خامنه ای حکم مذکور در هر دو مورد را در صورتی فرموده اند که با تحصیل طهارت موالات اشواط طواف به هم نخورد و الا بنابر احتیاط واجب طواف قبلی را تکمیل و یک طواف جدید به جا آورد و میتواند به جای آن یک طواف کامل به قصد اعم از تمام و اتمام به جا آورد و در هر صورت می تواند طواف قبلی را رها نموده و طواف جدیدی را شروع کند.

قول سوم: طوافش باطل است و باید پس از تحصیل طهارت آن را دوباره انجام دهد (آیات عظام سیستانی و هاشمی شاهرودی)

قول چهارم: در هر جای طواف حدثى عارض شود میتواند طواف را رها کند و پس از تحصیل طهارت آن را از سر بگیرد و اگر بخواهد احتیاط کند مسأله چهار صورت دارد. پس اگر قبل از نصف طواف محدث شود طواف را از سر بگیرد و اگر بعد از نصف و قبل از تکمیل دور چهارم باشد، طواف را تکمیل و اعاده نماید و اگر پس از دور چهارم باشد در حدث اختیاری، طواف را تکمیل و اعاده نماید و در حدث غیر اختیاری طواف را تمام کند و صحیح است. (آیت الله فاضل)

قول پنجم: در حدث اختیاری طواف باطل است و در غير

ص: 76

اختیاری (آیت الله وحید: بنابر احتیاط واجب)، بعد از طهارت طواف قبلی را تکمیل کرده و نماز آن را بخواند و دوباره یک طواف کامل به جا آورد. (آیت عظام زنجانی و وحید)

قول ششم: در مورد حدث اکبر طواف باطل است، و در مورد حدث اصغر به احتیاط واجب طواف را تمام کرده و اعاده کند. (آیات عظام امام و نوری)

قول پنجم: طواف باطل است و احرام باقی است و اگر در ذی الحجه، در مکه متوجه شود طوافها و نماز آنها و سعی را انجام داده و عمره مفرده نیز به جا آورد و در سال بعد حج واجب را به جا آورد و اگر بعد از ذی الحجه متوجه شود عمره مفرده را انجام دهد و چنانچه در خارج از میقات،باشد لازم است دوباره محرم شود رجاءاً و اعمال عمره مفرده را با طواف نساء انجام دهد تا محلّ شود و در سال بعد حج واجب خود را به جا آورد. (آیات عظام صافی و گلپایگانی)

قول ششم: حج تمتع او باطل است و بنابر احتیاط، طواف و سعی را به قصد عمره مفرده به جا آورده و تقصیر یا حلق نموده، طواف نساء را انجام داده، از احرام خارج شود و سال آینده، حج تمتع را به جا آورد. (آیت الله تبریزی)

قول هفتم: اگر زمان تدارک گذشته، حج و احرام او باطل است اگر زمان تدارک باقی باشد مانند این که طواف حج باطل بوده و هنوز ماه ذی الحجه تمام نشده طواف و اعمال مترتبه را اعاده کند و اگر متمکن از مباشرت نیست برای آن اعمال نایب بگیرد و نباید اعاده غیر از طواف نساء از ماه ذی الحجه. (آیات عظام خویی سیستانی و وحید)

آیات عظام سیستانی و وحید افزوده اند: و در فرض جهل به حکم (آیت الله وحید: نسبت به بطلان طواف حج) با عدم امکان تدارک، بنابر احتیاط واجب باید یک شتر کفاره بدهد.

ص: 79

قول هشتم: اگر کسی در اعمال،مکه طواف زیارت او باطل باشد باید پس از اعاده،آن سعی و طواف نساء و نمار آن را هم اعاده نماید. (آیت الله جوادی)

حالت دوم: فقط مقداری از طواف و نماز را میتواند بدون خروج قطرات بول انجام دهد که در آن چند قول است:

قول اول: برای طواف و نماز یک وضو کافی است مادامی که خروج بول به صورت طبیعی نباشد. (آیات عظام تبریزی، خویی، زنجانی، سیستانی و وحید)

قول دوم: اگر نماز را بلافاصله بعد از طواف بخواند برای طواف نماز یک وضو کافی است و در غیر این صورت باید یک وضوی دیگر برای نماز بگیرد. (آیت الله مکارم)

قول سوم: برای طواف یک وضو بگیرد و چهار شوط آن را به جا آورد و بعد تجدید وضو کرده، سه شوط دیگر آن را انجام دهد. (آیات عظام صافی و گلپایگانی)

قول چهارم: اگر حرج و مشقت نباشد در اثنای عمل تجدید وضو لازم است و گرنه یک وضو برای طواف و یک وضو برای نماز کافی است. (آیات عظام امام، خامنه ای، جوادی، بهجت و نوری)

قول پنجم: مثل قول چهارم، و بنابر احتیاط واجب نايب هم بگیرد. (آیات عظام سبحانی و فاضل)

حالت دوم: فقط مقداری از طواف و نماز را میتواند بدون خروج مدفوع یا ریح انجام دهد که در آن چند قول است:

قول اول: برای طواف و نماز یک وضو کافی است مگر حدثی غیر از آنچه مستند به بیماری اوست از او سر بزند. (آیات عظام زنجانی و سیستانی)

قول دوم: برای طواف و نماز یک وضو کافی است، و بنابر احتیاط واجب در صورت امکان نایب هم بگیرد. (آیات عظام تبریزی و خویی)

قول سوم: باید برای طواف و نماز آن ( آیت الله بهجت: در خصوص خروج غائط) نایب بگیرد. (آیات عظام بهجت و وحید)

قول چهارم: برای طواف و نماز یک وضو کافی است اگر نماز را بلافاصله بعد از طواف بخواند و در غیر این صورت برای هر یک وضو بگیرد. (آیت الله مکارم)

قول پنجم: اگر حرج و مشقتی نباشد در اثنای عمل تجدید وضو لازم است و گرنه یک وضو برای طواف و یک وضو برای نماز کافی است (آیات عظام امام، خامنه ای، جوادی و نوری)

قول ششم: مثل قول پنجم و بنابر احتیاط واجب نايب هم بگیرد. (آیات عظام سبحانی و فاضل)

قول هفتم: نایب بگیرد و بنابر احتیاط واجب خودش نیز برای طواف یک وضو بگیرد و چهار شوط آن را به جا آورد و بعد تجدید وضو کرده سه شوط دیگر آن را انجام دهد. (آیات عظام صافی و گلپایگانی)

ص: 82

آیت الله جوادی افزوده اند: اگر برای خواندن نمازهای یومیه قبلاً یک غسل در آن روز انجام داده لازم نیست برای نماز و طواف آن دوباره غسل کند.

قول سوم: بنابر احتیاط واجب یک غسل و وضو برای طواف، و یک وضو برای نماز آن (آیات عظام تبریزی و خویی)

قول چهارم: برای طواف یک غسل و یک وضو و برای نماز نیز بنابر احتیاط واجب یک غسل و یک وضو (آیات عظام صافی و گلپایگانی)

قول پنجم: یک غسل قبل از طواف و برای هر کدام از طواف و نماز بنابر احتیاط واجب یک وضو بگیرد (آیات عظام سیستانی و وحید)

آیت الله سیستانی افزوده اند: چنانچه برای نمازهای یومیه در آن روز غسل انجام داده باشد، لازم نیست برای طواف و نماز آن دوباره غسل کند.

قول ششم: اگر وظیفه خود را برای نمازهای یومیه انجام داده است، وظیفه جداگانه ای غیر از وضو ندارد. (آیت الله سبحانی)

قول هفتم: مستحاضه متوسطه حکم قليله را دارد. (آیات عظام زنجانی و مکارم)

3. مستحاضه کثیره

در رابطه با وظیفه مستحاضه کثیره برای طواف و نماز آن چند قول است: (1)

ص: 84

قول اول: برای هر کدام از طواف و نماز آن باید غسل کند و وضو بگیرد، مگر آن که از وقت غسل اول تا آخر نماز خون در باطن هم قطع، باشد که در این صورت لازم نیست برای نماز غسل کند (آیات عظام امام، خامنه ای، بهجت و جوادی)

آیت الله بهجت افزوده اند: اگر خون کاملاً قطع شده باشد، برای نماز وضو مجدد لازم نیست.

قول دوم: بنابر احتیاط واجب، برای طواف و نماز یک غسل انجام دهد و برای هر یک وضو هم بگیرد (آیات عظام تبریزی، فاضل و هاشمی شاهرودی)

البته آیت الله هاشمی وضو گرفتن برای هر یک را احتیاط مستحب می داند.

قول سوم: اگر غسل نمازهای یومیه خود را به موقع به جا، آورده فقط باید برای هر یک از طواف و نماز وضو بگیرد. (آیت الله سبحانی)

قول چهارم: اگر خون مستمر باشد که بیرون آمدن خون از پنبه منقطع نشود یک غسل کافی است و اگر مستمر نباشد، بلکه به نحوی باشد که بتواند پس از طواف با غسلی دیگر نماز را انجام دهد در حالی که خون بیرون نزده باشد در این صورت اگر پس از غسل و انجام طواف خون بیرون نیامده بود میتواند با همان غسل نماز را بخواند و اگر بیرون آمده بود به احتیاط واجب برای نماز دوباره غسل کند. (آیت الله سیستانی)

قول پنجم: برای طواف علاوه بر غسل، وضو هم بگیرد و برای

ص: 85

نماز اگر فاصله قابل توجهی بین طواف و نماز طواف ایجاد نشده لازم نیست برای آن مجدداً اعمال مستحاضه را به جا آورد و الا باید برای نماز طواف هم وظایف مستحاضه را تکرار کند مگر در صورتی که اطمینان داشته باشد که پس از طواف تا پایان، نماز از وی خون بیرون نیامده است. (آیت الله زنجانی)

قول ششم: اگر بعد از غسل نمازهای یومیه خون نبیند، تجديد غسل لازم نیست و اگر خون ببیند، برای هر کدام از طواف و نماز یک غسل احتیاطاً به جا آورد و اگر فاصله بین غسل و طواف زیاد می،شود احتیاطاً در موقع ورود به مسجدالحرام تیمم بدل از غسل هم بنماید. (آیات عظام صافی و گلپایگانی)

قول هفتم: برای هر کدام باید غسل کند ولی وضو لازم نیست. (آيات عظام خویی و نوری)

البته آیت الله خویی افزوده اند: مگر اینکه قبل از غسل محدث به حدث اصغر باشد که احوط این است وضو نیز بگیرد.

قول هشتم: بنابر احتیاط واجب برای هر کدام غسل کند مگر آنکه از وقت غسل برای طواف تا آخر نماز خون قطع باشد، ولی وضو لازم نیست حتی اگر قبل از غسل محدث به حدث اصغر باشد. (آیت الله وحید)

قول نهم: اگر غسل نمازهای یومیه خود را به موقع به جا آورد غسل دیگری بر او واجب نیست و به احتیاط مستحب وضو بگیرد. (آیت الله مکارم نظر اخیرشان)

ص: 86

قول اول: پس از تطهیر طواف را تکمیل نماید (آیات عظام امام، جوادی، خامنه ای، بهجت،زنجانی سبحانی سیستانی، فاضل، مکارم و نوری)

آیت الله خامنه ای افزوده اند: به شرط عدم فوت موالات.

قول دوم: اگر جامه پاکی همراه دارد لباس نجس را تعویض کند و طواف را تکمیل کند و الا اگر این حادثه بعد از تمام شدن شوط چهارم بوده پس از تطهیر طواف را تکمیل کند آیت الله وحید: بنابر احتیاط (واجب) و اگر قبل از تمام شدن شوط چهارم بوده پس از تطهیر، بنابر احتیاط یک طواف کامل به قصد اعم از تمام یا اتمام به جا آورد (آیات عظام تبریزی، خویی و وحید) قول سوم در صورت عدم امکان تطهیر در حین طواف، اگر قبل از اتمام سه و نیم شوط باشد طواف باطل است، و اگر بعد از سه و نیم شوط تا قبل از تکمیل چهار شوط باشد بنابر احتیاط واجب پس از تطهیر طواف را تمام کند و نماز بخواند و دوباره طواف و نماز را اعاده کند و اگر بعد از دور چهارم باشد پس از تطهیر، طواف را تکمیل کند. (آیات عظام صافی و گلپایگانی)

و نماز طواف را بخواند و طواف و نماز را اعاده نماید. (آیات عظام امام،بهجت و نوری)

قول دوم: پس از تطهیر طواف را تکمیل نماید. (آیات عظام خامنه ای،جوادی، زنجانی، سبحانی، سیستانی، فاضل و مکارم)

آیت الله خامنه ای افزوده اند: به شرط عدم فوت موالات.

قول سوم: اگر جامۀ پاکی همراه دارد لباس نجس را تعویض کند و طواف را تکمیل کند و الا اگر این حادثه بعد از تمام شدن شوط چهارم بوده پس از تطهیر طواف را تکمیل کند آیت الله وحید بنابر احتیاط واجب و اگر قبل از تمام شدن شوط چهارم بوده پس از تطهیر بنابر احتیاط واجب یک طواف کامل به قصد اعم از تمام یا اتمام به جا آورد (آیات عظام تبریزی، خویی و وحید)

قول چهارم: در صورت عدم امکان تطهیر در حین طواف، اگر قبل از اتمام سه و نیم شوط باشد طواف باطل است و اگر بعد از سه و نیم شوط تا قبل از تکمیل چهار شوط باشد بنابر احتیاط واجب پس از تطهیر، طواف را تمام کند و نماز بخواند و دوباره طواف و نماز را اعاده کند. و اگر بعد از دور چهارم باشد پس از تطهیر، طواف را تکمیل کند. (آیات عظام صافی و گلپایگانی)

2. حكم محمول متنجس مثل ساعت و انگشتر و دستمال در طواف در این مسأله سه قول وجود دارد:(1)

قول اول: بنابر احتیاط واجب معفو نیست. (آیات عظام امام و فاضل)

قول دوم: معفو نیست. (آیت الله نوری)

قول سوم: مانعی ندارد. (سایر مراجع عظام)

3. حكم نجس بودن لباسهای کوچک مثل جوراب در پا در این مسأله سه قول وجود دارد: (2)

قول اول: بنابر احتیاط واجب معفو نیست. (آیات عظام امام، سیستانی، صافی، فاضل و وحید)

قول دوم: معفو نیست. (آیات عظام جوادی، گلپایگانی و نوری)

قول سوم: مانعی ندارد (آیات عظام خامنه ای، بهجت، تبریزی، خویی، زنجانی، سبحانی و مکارم)

قول اول: وجوب رعایت فاصله بین کعبه و مقام ابراهیم(ع) مگر آنکه ضرورت اقتضا کند به طوری که نتواند در این محدوده طواف کند امام خمینی و حتی با بررسی زمان خلوت هم پیدا نکند که در این صورت با رعايت الأقرب فالأقرب طواف در خارج محدوده مذکور جایز است. (آیات عظام امام و سبحانی)

قول دوم: وجوب رعایت فاصله بين كعبه و مقام ابراهیم(ع) ولی کسانی که نتوانند در محدوده مزبور طواف کنند یا طواف برای آنها عسر و حرج دارد با تحری و بررسی اوقات خلوت نسبی احتیاط لازم است و گرنه طواف در خارج از محدوده مزبور جایز است. (آیت الله بهجت)

قول سوم: با عدم تمکن از طواف در محدوده به خاطر ازدحام، طواف از پشت مقام به شرط اتصال به جمعیت طواف کننده مجزی است (آیات عظام، جوادی، صافی و گلپایگانی)

قول چهارم: در صورت امکان بنابر احتیاط واجب طواف باید بین کعبه و مقام ابراهیم،باشد ولی در موارد ازدحام طواف در خارج این محدوده نیز کافی است. (آیت الله تبریزی)

قول پنجم: وجوب رعایت فاصله بین کعبه و مقام ولی چنانچه ضرورت عرفی اقتضاء انجام طواف در خارج از این محدوده با رعایت الاقرب فالأقرب مانعی ندارد. (آیت الله فاضل)

قول ششم: طواف خارج از مقام ابراهیم(ع) تا حدود دیوار

ص: 92

مسجد الحرام زمان ائمه و به فاصله تقریبی 60 متر تا کعبه صحيح است و چنانچه در این محدوده نتواند طواف کند به احتیاط واجب خارج از این مقدار تا جایی که صدق طواف نموده و صف طائفين برقرار است طواف کند و نایب نیز بگیرد که در محدوده طواف کند. (آیت الله وحید)

تذکر در این احتیاط میتوان با رعایت فالاعلم به غیر رجوع کرد.

قول هفتم: رعایت فاصله بین کعبه و مقام ابراهیم لازم است و کسی که نمیتواند در این محدوده طواف کند یا مشقت شدید دارد، نایب میگیرد و اگر از آن هم معذور است میتواند در فاصله دورتر طواف کند و رعایت الاقرب فالأقرب لازم نیست البته در ایام شلوغ حج و رمضان که مشقت نوعیه دارد استثناء است. (و خود او میتواند انجام دهد و گرفتن نایب لازم نیست). (آیت الله زنجانی)

قول هشتم: طواف حد خاصی ندارد و بعد از مقام نیز جایز است. (آیات عظام خامنه ای، خویی، سیستانی، مکارم و نوری)

چند قول است:

قول اول: با توجه به اینکه خارج از محدوده طواف بين مقام و کعبه است، مجزی نیست (آیات عظام امام، بهجت و گلپایگانی)

قول دوم: صحيح است مطلقاً حتی برای غیر معذورین. (آیات عظام خامنه ای، سیستانی، مکارم و نوری)

براساس این نظر کسی که شخص معذور را در نیم طبقه طواف می دهد میتواند خود قصد طواف واجب کند و مجزی است.

قول سوم: برای غیر معذور هم صحیح است مشروط به اینکه طواف در محدوده بین کعبه و مقام برای نوع حجاج حرجی باشد، مثل ایام شلوغ حج و ماه رمضان، و در غیر این صورت برای غیر معذورین مجزی نیست و معذور باید برای طواف در محدوده و صحن مسجدالحرام نایب بگیرد. (آیت الله زنجانی)

قول چهارم: برای غیر معذور مجزی نیست و برای معذور است مشروط به اینکه طواف در محدوده بین مقام و کعبه و صحيح در صحن مسجدالحرام مشقت شدید داشته باشد (آیت الله سبحانی)

قول پنجم: برای غیر معذورین مجزی نیست و اما معذورین باید برای طواف در صحن مسجد الحرام نایب بگیرند و بنابر احتیاط واجب اگر تمکن دارند در همان نیم طبقه خودشان نیز طواف نمایند. (آیات عظام صافی و وحید)

قول ششم: برای غیر معذورین مجزی نیست و برای معذورین با رعايت الاقرب فالأقرب صحیح است. (آیت الله جوادی)

ضمناً حکم نماز در نیم طبقه خواهد آمد.

ص: 94

طواف در طبقه اول

قابل توجه است که با تحقیقی که توسط سازمان جغرافيا انجام شده طبقه اول حدود نیم متر بالاتر از دیوار کعبه است و لذا با عدم تمکن از طواف در صحن مسجدالحرام و نیم طبقه در مورد طواف در طبقه اول چند قول است:

قول اول: در حال ضرورت و ازدحام طواف معذورین از طبقه اول اشکال ندارد (آیات عظام بهجت، جوادی، مکارم و هاشمی شاهرودی)

قول دوم: طواف صحیح نیست و باید نایب بگیرد تا از همکف طواف کند و نماز را در صورت امکان خودش و الا نایبش در همکف بخواند. (آیات عظام سیستانی، صافی و نوری).

آیت الله صافی افزوده است احتیاطاً خود او هم اگر می تواند از طبقه فوقانی طواف انجام دهد.

قول سوم: معذورین بنابر احتیاط واجب بین طواف از طبقه اول و نایب گرفتن جهت طواف از صحن مسجدالحرام، جمع نمایند. (آیات عظام خامنه ای، تبریزی و فاضل)

قول چهارم: در حال اختیار طواف در طبقه اول کفایت نمی کند و اگر نتواند در مطاف بینکعبه و مقام یا نیم طبقه طواف کند و طواف در این محدوده یا در نیم طبقه حرج نوعی باشد، باید نائب بگیرد تا در مطاف از طرف او طواف کند، ولی اگر از نائب گرفتن هم معذور است یا این کار برایشان مشقت شدید دارد در طبقه اول طواف کند. (آیت الله زنجانی)

ص: 95

قول پنجم: باید نایب بگیرد که از پایین طواف کند و بنابر احتیاط واجب خودش نیز از طبقه اول طواف کند. (آیت الله وحید)

قول ششم: باید برای طواف و نماز در پایین نایب بگیرد و علاوه بر نایب خود در طبقه اول طواف را انجام دهد و نماز طواف را در پایین و اگر مشقت دارد در بالا به گونه ای که پشت مقام قرار گیرد بخواند و خود شخص باید در طبقه ای که اقرب به کعبه است طوافش را بیاورد نه در طبقه ابعد بنابر این تا میتواند در طبقه اول طواف کند به طبقه دوم نرود. (آیت الله سبحانی)

1- افرادی که از طبقه فوقانی با ویلچر طواف داده می شوند، چون طولانی میشود باید تذکر داده شود که خوابشان نرود که وضو باطل شود.

2- پس از طواف نایب، منوب عنه در صورت امکان باید پشت مقام ابراهیم (عَلَیهِ السَّلَامُ) نماز بخواند.

3- بين طواف نایب و نماز طواف توسط منوب عنه فاصله نیفتد و موالات حفظ شود.

حالت اول: هیچ طرف شک 7 نباشد، مثل شک بین 5 و 6: در این صورت طواف باطل است. (همه مراجع عظام)

حالت دوم: یک طرف شک 7 و طرف دیگر کمتر از هفت باشد، مثل شک بین 6 و 7 در این حالت چند قول است:(1)

قول اول: باید آن شوط را تکمیل کند و نماز طواف را به جا آورد و مجدداً طواف و نماز را اعاده کند. (آیت الله سبحانی)

قول دوم: اگر شک در نقیصه در غیر از 6 و 7 باشد، طوافش باطل است و اگر شک در پایان شوط بین 6 و 7 باشد بنابر احتیاط واجب طواف را اعاده کند، ولی اگر در این صورت بنابر 6 گذاشت و از روی جهل به مسأله طواف را تمام کرد و متوجه مسأله نشد تا وقت اعاده،گذشت، طوافش صحیح است (آیات عظام سیستانی، وحید و هاشمی شاهرودی)

آیت الله هاشمی شاهرودی افزوده اند: و همچنین در تمام صور شک در نقیصه یا شک در نقیصه و زیاده چنانچه از شک و پس فراغ از طواف یقین پیدا کند که آنچه انجام داده است هفت دور بوده است نه کمتر و نه بیشتر که در صورت حصول این یقین اعاده طواف لازم نمیباشد

قول سوم: بنابر احتیاط واجب طوافش باطل است. (آیت الله مکارم)

قول چهارم: طواف باطل است. (سایر مراجع عظام)

آیت الله زنجانی اضافه کرده اند: در صورتی که اطمینان دارد که تا پیش از پایان طواف، نسبت به تعداد اشواط طواف، حجت شرعی 6

ص: 97

کند میتواند طواف را در حال شک ادامه دهد و اگر حجت شرعی پیدا کرد طوافش صحیح است والا باطل است.

حالت سوم: یک طرف شک 7 و طرف دیگر بیشتر از 7 باشد، که دو صورت دارد:

صورت اول: هنگام رسیدن به حجر الاسود، شک کند که هفت دور زده یا هشت دور یا زیادتر که در این صورت دو قول است(1)

قول اول: اگر احتمال بدهد هنگام طواف نسبت به رعایت عدد اشواط، التفات داشته است به شکش اعتنا نکند و الا باید طواف را اعاده کند. (آیت الله زنجانی)

قول دوم: به شکش اعتنا نکند و طوافش صحيح است. (سایر مراجع عظام)

صورت دوم: شک بین هفت و بیشتر از هفت قبل از رسیدن به حجر الاسود و تمام شدن،دور که در این مسأله سه قول وجود دارد:(2)

قول اول: طوافش باطل است (آیات عظام امام، خامنه ای، گلپایگانی،صافی،خوئی، تبریزی،سیستانی سبحانی، زنجانی و هاشمی شاهرودی)

آیت الله زنجانی اضافه کرده اند: ولی اگر اطمینان دارد تا پیش از پایان طواف، نسبت به تعداد اشواطريال حجت شرعی پیدا میکند؛ مثلاً از رفیقی که اشواط او را می شمرد میپرسد میتواند طواف را در 5

ص: 98

حال شک ادامه دهد و اگر حجت شرعی پیدا کرد طوافش صحيح است و الا باطل است.

آیات عظام خویی، تبریزی و سیستانی اضافه کرده اند: احتیاط مستحب اتمام و اعاده طواف است به قصد رجاء.

و نیز آیات عظام گلپایگانی و صافی افزوده اند: لکن احوط اتیان نماز طواف و اعاده طواف و نماز است.

قول دوم: احوط بطلان طواف است (آیات عظام اراکی و بهجت)

قول سوم: آن دور را تمام کند و طوافش صحیح است. (آیات عظام فاضل و مکارم)

2. شک بعد از فراغ از طواف

حکم شک در اشواط طواف قبل از شروع به نماز اگر پس از انصراف از طواف و قبل از شروع به نماز شک نماید دو حالت دارد:(1)

حالت اول: شک بین هفت و بیشتر از هفت بعد از اتمام طواف که در این صورت دو قول است:

قول اول: اگر احتمال بدهد هنگام طواف نسبت به رعایت عدد اشواط التفات داشته است به شکش اعتنا نکند و الا باید طواف را اعاده کند. (آیت الله زنجانی)

قول دوم: به شکش اعتنا نکند. (سایر مراجع عظام)

حالت دوم: شک بین هفت و کمتر از هفت پس از اتمام طواف که در این حالت چهار قول است:

ص: 99

قول اول: بنابر احتیاط واجب بنابر کمتر بگذارد و تکمیل کند و طواف را اعاده کند (آیات عظام امام و نوری)

قول دوم: اعتنا نکند (آیات عظام بهجت،جوادی، خامنه ای، مکارم، اراکی،گلپایگانی،سبحانی، صافی و فاضل)

قول سوم: طواف باطل است مگر اینکه بعد از دخول در نماز طواف شک کند که به شکش اعتناء نمی کند(آیات عظام تبریزی، خوئی و وحید )

قول چهارم :اگر موالات عرفیه بهم خورده، اعتنا نکند. (آیات عظام سیستانی و هاشمی شاهرودی)

حکم شک در اشواط طواف پس از شروع در نماز طواف:

اگر پس از شروع به نماز طواف در تعداد اشواط طواف شک کند، اعتنا نکند و طوافش صحیح است. (همه مراجع عظام)

قاعدۀ کلی: به شک در عمل سابق پس از وارد شدن به عمل لاحق (و مترتب بر آن )اعتنا نمی شود.

وظیفه کثیرالشک در طواف: اگر کسی در طواف سه بار شک کند چه در طواف واجب و چه در طواف مستحب کثیر الشک میشود که در مورد وظیفه او چند قول است (1)

قول اول :اگر به حد وسواس رسیده، نباید اعتنا كند و الا مبطل است. (آیات عظام خوئی و وحید)

قول دوم :بنابر اقل گذاشته و طواف را تمام کند و دوباره اعاده نماید. البته میتواند به شمارش دیگری اکتفا کند هر چند از گفته او اطمینان پیدا نکند و همچین اگر کثرت شک به حد وسواس برسد اعتنا نکند. (آیت الله زنجانی)

قول سوم: به شکش اعتنا نکند. (سایر مراجع عظام )

آیت الله سبحانی اضافه کرده اند بنا را بر طرفی نگذارد که موجب بطلان طواف او باشد.

قول دوم: بنابر احتیاط واجب صحیح نیست. (آیات عظام خویی، تبریزی و فاضل)

قول سوم: اگر به قصد رجاء کشف وضعیت خودش ادامه دهد، صحيح است (آیات عظام،جوادی،سبحانی، صافی، گلپایگانی و مکارم)

قول چهارم :اگر اطمینان دارد که در ادامه عمل به اطمینان یا حجت شرعی میرسد میتواند ادامه دهد و اگر چنین اطمینانی ندارد نمیتواند ادامه دهد و در صورت استقرار شک، طواف و سعی او باطل است. (آیت الله زنجانی)

قول پنجم :صحیح نیست. (آیت الله وحید)

بخش اول : عمره مفرده 103

اگر طواف واجب را قطع کند در صورتی که رها کردن طواف به جهت شک در عدد اشواط بوده که مبطل است و وظیفه اش همان بوده ولی در صورتی که طواف صحیح بوده و به خیال باطل شدن و بدون بهم خوردن موالات طواف دیگر را شروع کند، در صحت آن سه قول است(1)

قول اول: طوافی که از نو شروع کرده مجزی است. (آیات عظام بهجت،خامنه ای،صافی،گلپایگانی،فاضل،مکارم، نوری و هاشمی شاهرودی)

قول دوم: طواف جدید به شرط اعتقاد به صحت آن یا در صورت جاهل قاصر بودن مجزی است و الا اشکال دارد. (آیات عظام،خویی،جوادی، سیستانی و وحید)

قول سوم: طواف دوم اشکال دارد (آیات عظام امام و سبحانی)

امام راحل افزوده اند: اگر بعد از دور چهارم بوده به احتیاط واجب آن را تمام کند و نماز بخواند و دو مرتبه طواف و نماز را اعاده کند.

آیت الله سبحانی افزوده اند: طوافی را که قطع کرده اگر بیشتر از نصف بوده، باید تمام و اعاده کند و اگر کمتر از نصف بوده و موالات بهم خورده اعاده نماید.

قول چهارم: اگر استیناف طواف (از نو شروع کردن طواف) از روی عذر مثل جهل یا سهو بوده یا پس از فوت موالات باشد، طواف دوم صحیح است. ولی اگر قبل از فوت موالات بدون عذر استیناف کرده و طواف دیگری از نو انجام داده، طواف دوم بنابر احتیاط باطل است. (آیت الله زنجانی)

ص: 103

و اگر در اثنای طواف عاجز شد چنانچه چهار دور را انجام داده برای بقیه نایب بگیرد و اگر کمتر از چهار دور انجام داده برای کل طواف نایب بگیرد (آیت الله وحید)

قول ششم :اگر در اثنای طواف عاجز شود و پیش از تجاوز از نصف باشد، باید نایب طواف را از سر بگیرد و اگر پس از تجاوز از نصف باشد باید نایب آن را اتمام کند ولی نماز طواف را علاوه بر نایب خود شخص نیز بخواند (آیت الله سبحانی )

قول چهارم: از احرام خارج نشده و باید اعمال مترتبه را اعاده کند و اعاده تقصیر بنابر احتیاط واجب لازم است. (آیت الله جوادی)

قول پنجم: اگر طواف یا سعی بطور کلی باطل بوده، باید آن عمل و اعمال بعدی را به جا آورد و تا تقصیر نکرده از محرمات احرام اجتناب کند و اگر تنها برخی از دورهای طواف یا سعی باطل بود، آن را مطابق تفصیلی که در مناسک آمده تکمیل یا اعاده کند و اعاده اعمال بعدی و اجتناب از محرمات احرام لازم نیست (آیت الله زنجانی)

قول دوم: طواف را قطع نموده و بدون نیت تا جایی که شوط قبلی اشکال داشته برود و از آنجا برای تکمیل آن شوط نیت طواف کرده و ادامه دهد. (سایر مراجع عظام)

حكم طواف در صورت ادامه آن در حجر اسماعیل

اگر در بعضی از دورها حجر اسماعیل را داخل طواف نکند وارد حجر شود، در حکم آن چند قول است:(1)

قول اول: بنابر احتیاط واجب آن شوط باطل است و باید آن را از حجر الاسود اعاده کند. (امام خمینی)

قول دوم: آن شوط باطل است و باید از حجر الاسود اعاده کند. (آیات عظام تبریزی،خامنه ای، خویی، سیستانی، فاضل و مکارم)

قول سوم :باید آن شوط را از حجر الاسود اعاده کند و احوط اعاده کل طواف است بعد از اتمام آن (آیات عظام زنجانی، صافی و گلپایگانی)

قول چهارم :باید آن شوط اعاده شود در صورتی که در ابتدای طواف نیت طواف بر بیت محض نکرده باشد و الا اعاده اصل طواف موافق احتیاط است اگر چه عملاً در یک شوط اختصار نماید. (آیت الله بهجت)

قول پنجم: آن مقدار از شوط را که حجر اسماعیل را داخل در دور زدن نکرده است اعاده کند، چنان که اگر کسی از روی دیوار حجر اسماعیل رفته باشد باید شوط را اعاده نماید. (آیت الله نوری)

ص: 107

قول پنجم: نباید عمداً ترک کند. (آیت الله سبحانی)

تذکر 2: به زائران تأکید شود که نماز طواف مستحبی را پشت مقام نخوانند تا جای نماز طوافهای واجب اشغال نشود و موجب ازدحام شدید خلف مقام ابراهیم نگردد.

انجام طواف مستحبی قبل از اعمال واجب

آیا قبل از انجام اعمال عمره تمتع یا بعد از برگشت از منا و قبل از انجام اعمال مکه می تواند طواف مستحبی انجام دهد؟ در این مسأله چند قول است (1)

قول اول: تا طواف واجب خود - ولو طواف نساء - را انجام نداده نمی تواند طواف مستحبی انجام دهد. (آیت الله زنجانی)

قول دوم :می تواند طواف مستحبی به جا آورد. (آیات عظام بهجت، سیستانی و فاضل )

البته آیات عظام سیستانی و فاضل فرموده اند: متمتع پس از احرام حج و قبل از خروج به عرفات به احتیاط واجب نباید طواف مستحبی کند هر چند طواف حج را مقدم داشته باشد و اگر طواف مستحبی انجام داد به احتیاط مستحب تلبیه بگوید.

قول سوم: اقوی جواز و احوط ترک آن است. (آیات عظام صافی و گلپایگانی )

قول چهارم :احوط این است شخصی که احرام حج تمتع بسته از احرام و پیش از رفتن به عرفات طواف مستحبی انجام ندهد و چنانچه طواف کرد، بنابر احتیاط بعد از طواف تلبیه را تجدید کند (آیات عظام تبریزی و خویی)

ص: 109

قول پنجم: احتیاطاً ترک کند (آیات عظام امام، خامنه ای، مکارم و نوری)

استحباب و عدم استحباب طواف کمتر از هفت شوط

هرگاه مکلف بخواهد کمتر از هفت شوط برای خود یا به نیابت از دیگری و یا هر یک از اشواط هفت گانه را به نیت شخص خاصی انجام دهد، آیا استحباب دارد یا نه؟ در این مسئله دو قول است.(1)

قول اول :استحباب دارد.(آیات عظام سبحانی و سیستانی)

قول دوم :استحباب آن ثابت نیست. (سایر مراجع عظام )

ص: 110

ص: 112

قول اول: واجب است نزد مقام و بنابر احتیاط واجب پشت مقام به جا آورده شود به طوری که مقام بین او و کعبه قرار گیرد و هر چه نزدیکتر باشد بهتر است (آیات عظام امام، بهجت، صافی، گلپایگانی، مکارم و نوری)

قول دوم: واجب است نزد مقام و پشت مقام به جا آورده شود. (آیات عظام خویی،خامنه ای، جوادی، تبریزی، سیستانی، فاضل، زنجانی، هاشمی شاهرودی و وحید)

قول سوم :جایگاه نماز نزد مقام است بنابراین پشت مقام و دو جانب آن مادامی که جلوتر از مقام نباشد یکسان و صحیح است (آیت الله سبحانی)

صورت دوم: نماز طواف در اوقات شلوغ و ازدحام

در زمان ازدحام جمعیت و مزاحمت نسبت به مکان نماز طواف چند قول است:(1)

قول اول :اگر پشت مقام به نحوی که نزد مقام باشد، ممکن نشد در یکی از طرفین آن نماز بخواند؛ به گونه ای که گفته شود نزد مقام نماز میخواند و اگر آن هم ممکن نشد، نزدیکتر از طرفین و پشت مقام را ملاحظه کند آیت الله فاضل بنابر احتیاط پشت مقام بخواند. و اگر سه طرف مساوی باشد، پشت مقام نماز بخواند. (آیات عظام امام صافی، فاضل و گلپایگانی)

قول دوم: نزدیک مقام اقامه شود و در صورت ازدحام و مزاحمت، در مسجد الحرام با فاصله پشت مقام به جا آورد. (آیت الله خامنه ای)

ص: 114

قول سوم: تا جایی که مزاحمت طواف کنندگان نباشد، عقب برود، اما باید پشت مقام بایستد. (آیت الله زنجانی)

قول چهارم : در صورت عدم تمکن و بعد مفرط، در یکی از دو جانب مقام نماز را به جا آورد و اگر نشد مراعات الاقرب فالأقرب خلف مقام و دو طرف آن را با رعایت احتیاط به جمع در نماز کند و بلکه اعاده آن پس از تمکن از نماز در پشت مقام، هر چند در آخر وقت امکان باشد. (آیت الله بهجت )

قول پنجم :با مراعات الاقرب فالاقرب بايد (آیت الله تبریزی: بنابر احتیاط واجب) پشت مقام به جا آورد (آیات عظام خویی و تبریزی)

قول ششم :با عدم تمکن از خواندن نماز پشت مقام و نزدیک آن، بنابر احتیاط واجب هم در یکی از طرفین مقام و نزدیک به آن و هم پشت،مقام ولی دورتر از آن به جا آورد و اگر هر دو ممکن نشد، هر کدام ممکن است و اگر هیچ کدام ممکن نیست، هر جای مسجد میتواند بخواند.(آیت الله سیستانی )

قول هفتم :با عدم تمکن از خواندن نماز نزد مقام، در نزدیکترین نقطه به مقام به جا آورد؛ چه پشت مقام و چه دو طرف آن. ولی اگر جمعیت طواف کننده تا شعاع خیلی زیاد از کعبه ادامه دارد و موجب میشود نماز را در فاصله ای دور بخواند، باید جوری بایستد که مقام بین او و خانه باشد، نه یکی از دو طرف او (آیت الله سبحانی)

قول هشتم :میتواند در یکی از طرفین یا عقب تر از مقام بخواند. (آیت الله مکارم )

قول نهم: اقامه آن در دو طرف مقام یا نقطه دورتر تا حدی که نزد مقام صدق کند جایز است (آیت الله جوادی)

ص: 115

قول دهم: بنابر احتیاط واجب از حدود دیوار مسجد زمان ائمه علىهم السلام و به فاصله تقریبی شصت متر از کعبه، تجاوز نکند و اگر متمکن از این هم نباشد احتیاط واجب آن است که آن را در یکی از دو طرف نزدیک مقام به جا آورد و اگر از این هم متمکن نشد میتواند آن را در هر جای مسجد به جا آورد (آیت الله وحید)

اگر عمداً موالات را به هم زد بنابر احتیاط واجب طواف را هم اعاده کند (آیت الله فاضل)

قول چهارم :لزوم موالات بین طواف و نماز آن وضعی است و اگر به جهت عذری مانند تشکیل صفوف جماعت یا تجدید وضو به تأخیر بیافتد اشکال ندارد و اگر بدون عذر نماز را تأخیر بیندازد باید بعد از خواندن،نماز طواف و نماز را اعاده کند. (آیات عظام خویی، جوادی زنجانی و وحید)

قول پنجم :مبادرت عرفیه بین طواف و نماز لازم است و باید فاصله زیاد نباشد و اگر کسی عمداً فاصله زیاد انداخت باید علاوه بر نماز طواف و نماز را اعاده کند و اگر عمداً به این ترتیب عمل نکند و اعمال مترتبه را انجام دهد از احرام خارج نشده و باید اعمال را اعاده نماید اگر وقت تدارک گذشته عمره او باطل است و در این مسأله بین جاهل قاصر و مقصر فرقی نیست.(1) (آیت الله سبحانی)

است چیزهایی که در احرام بر او حرام شده بود مثل زن و چیزهایی که،گذشت بر او حلال نشود (1)

قول دوم :خودش بخواند و اگر ممکن است نماز طواف را پشت مقام به جماعت بخواند و در صورت عدم امکان جماعت، عمل به وظیفه یومیه کافی است. (آیت الله بهجت )

قول سوم :نماز را به جماعت بخواند ولی اکتفا به آن اشکال دارد و باید فرادی نیز بخواند و اگر نایب هم بگیرد بهتر و مطابق احتیاط است. (آیات عظام صافی و گلپایگانی)

قول چهارم: در صورت تسامح در یادگیری، بنابر احتیاط واجب خودش بخواند و جماعت هم بخواند و نایب هم بگیرد و در صورت عدم تسامح به هر ترتیبی میتواند خودش بخواند و مجزی است.(1) (آیات عظام تبریزی، خویی و مکارم)

قول پنجم: اگر متمکن از تصحیح،نیست آنچه بلد است برای او کافی است و اگر متمکن است واجب است تصحیح کند و میتواند اکتفا کند به تلقین دیگری و اگر هیچ یک از این دو را نتواند تا تنگ وقت برای تصحیح،شود باید نماز را با همان قرائت بخواند و بنابر احتیاط واجب آن را به جماعت هم بخواند و نائب هم برای آن بگیرد.(2) (آیت الله وحید)

قول ششم: اگر ممکن است کسی را بگمارد که قرائت صحیح را به او تلقین کند و اگر امکان نداشت به هر نحوی که می تواند به جا آورد و احتیاطاً نایب هم بگیرد (آیت عظام جوادی و سبحانی)

ص: 121

قول دوم: اگر برای مقلد احراز شود که عرض مسعای جدید در بین کوه صفا و مروه است مانعی ندارد؛ در غیر این صورت اگر نتواند در مسعای قدیم سعی را انجام دهد در مسعای جدید با رعایت اقرب فالاقرب به مسعای قدیم اشکال ندارد. (آیات عظام بهجت و صافی)

قول سوم: سعی در مسعای جدید به اندازه 5 متر از عرض آن که متصل به مسعای قدیم است مجزی میباشد. و در مازاد آن در صورت احراز بودن بین صفا و مروه مجزی است وگرنه بنابر احتیاط واجب مجزی نیست (آیت الله وحید)

قول چهارم: اگر اطمینان دارد که کوه صفا و مروه از جهت عرض تا مسعای جدید امتداد داشته مجزی است. (آیت الله سیستانی)

تفصیل نظر مبارک حضرت آیت الله سیستانی این است که در پاسخ استفتایی که از ایشان شده چنین میفرمایند اگر اطمینان پیدا کرد که مسعای جدید بین جبل صفا و مروه هست، سعی او صحیح است ولو اینکه اطمینان از نظر مجتهد دیگر حاصل شود در صورتی که فتوای او مستند به بینهای باشد که تعارض نداشته باشد. اما اگر واقعاً شک دارد که بین دو کوه است و نمیتواند در بین دو کوه سعی را انجام دهد در این صورت باید به وظیفه مصدود در عمره عمل کند؛ یعنی آن سعی را انجام دهد و قربانی کند و تقصیر نماد تا از احرام خارج شود.

ص: 124

قول اول: مجزی نیست (آیات عظام سیستانی و زنجانی)

قول دوم: اگر محرز نیست که میان دو کوه واقع شده است مجزی نیست (آیات عظام ا مام، تبریزی، خامنه ای، خویی،صافی، فاضل، گلپایگانی و نوری )

قول سوم :سعی از طبقه فوقانی که از بالای کوه صفا و مروه باشد مجزی است و بین الحدین است.(آیات عظام بهجت و جوادی)

قول چهارم: اگر از طبقه همکف مسعی و زیرزمین سعی ممکن نباشد اشکال ندارد.(آیات عظام سبحانی و مکارم)

قول پنجم: اگر احراز شود که قبلاً بین دو کوه بوده است صحيح هر چند فعلاً نباشد و در صورت شک بنابر احتیاط واجب صحيح نیست. ( آیت الله وحید)

تذکر 1: به نظر مراجعی که سعی از طبقه فوقانی را مجزی نمیدانند یا اشکال دارند کسی که نمیتواند در طبقه همکف و زیرزمین سعی کند، باید برای خود نایب بگیرد و سعیش در طبقه فوقانی صحیح و مجزی نیست.

تذکر 2: آیت الله زنجانی فرموده اند اگر ضرورت چنان باشد که منجر به ترک سعی در طبقه همکف شود، میتواند در طبقه بالا نماید ولی اکنون که زیرزمین مسعی احداث شده در صورتی که عرض آن از مسعای جدید زیادتر نباشد می تواند در آن سعی نماید، و با وجود دو مسعای همکف و سپس زیرزمین مورد سعی ضرورت سعی در طبقه بالا بسیار نادر ممکن است اتفاق بیفتد.

ص: 126

قول اول :سعی جدید اشکال دارد و باید اعاده کند. (حضرت امام)

قول دوم :سعی جدید اشکال دارد مگر آنکه آنقدر فاصله بیاندازد که موالات سعی اول به هم بخورد یا شخص جاهل قاصر باشد و به اعتقاد،صحت، سعی را از اول انجام دهد. (آیات عظام خویی،جوادی، سیستانی و وحید)

قول سوم: سعی جدید اشکال ندارد (آیات عظام بهجت، تبریزی،خامنه ای، زنجانی، صافی، فاضل، گلپایگانی، مکارم و نوری)

قول چهارم :اگر از آنچه انجام داده منصرف شده و پس از فوت موالات عرفیه از اول شروع کرد سعی او اشکال ندارد، لیکن اگر سعی را انجام داده احتیاطاً آن را داده احتیاطاً آن را به هفت برساند و سعی را نصف به عنوان تكليف فعلى مجدداً انجام دهد. (آیت الله سبحانی)

تذکر 1: این در مواردی است که سعی اول باطل نشده باشد ولی اگر سعی باطل شد مثل موارد شک، رها کردن سعی و از اول شروع کردن لازم است.

تذکر 2: با توجه به امکان رجوع مقلد از دو قول اول، میتوان گفت که در نهایت قطع سعی و از اول شروع کردن آن اشکال ندارد.

رسیده که در این صورت اعتنا نمی کند و سعی او صحيح است.(همه مراجع عظام)

ظن در تعداد اشواط سعى حكم حکم شک را دارد و مبطل است.

قول سوم: اگر بدون عذر باشد باید قبل از سعی، طواف و نماز را اعاده کند. (آیات عظام، خویی، زنجانی، سبحانی و وحید)

قول چهارم: اگر بدون عذر باشد، به احتیاط واجب قبل از سعی طواف و نماز آن را اعاده کند. (آیات عظام تبریزی و سیستانی)

سعی غیر معذور با حالت سواره (با ویلچر و مانند آن )

کسی که معذور نیست آیا میتواند سعی را سواره انجام دهد؟ در این باره چهار قول است: (1)

قول اول :جایز است مطلقاً هر چند راه رفتن افضل است. (آیات عظام امام، بهجت، جوادی، گلپایگانی، مکارم و نوری)

قول دوم :اگر با اختیار خود روی ویلچر و مانند آن نشسته جایز است (آیت الله خویی )

قول سوم :در حال اختیار و بدون عذر باید خودش وسیله را راه ببرد (آیات عظام تبریزی، خامنه ای، زنجانی، سبحانی، صافی، فاضل و وحید)

قول چهارم :اگر خودش وسیله را حرکت می دهد یا اینکه میتواند وسیله را نگه دارد بدون اینکه برای نگه داشتن آن از شخصی که حرکتش میدهد درخواست کند، جایز است.(آیت الله سیستانی )

ص: 132

ص: 134

در این مسأله سه قول است:(1)

قول اول: اگر چه کار حرامی است ولی آن شخص از احرام خارج میشود و این تقصیر مجزی است. (آیات عظام امام خامنه ای، جوادی، نوری، بهجت، زنجانی و هاشمی شاهرودی )

آیت الله زنجانی افزوده است :البته اگر حاجی با توجه به حرمت حلق بر دیگری از او بخواهد که برایش حلق نماید، بنابر احتیاط این حلق کفایت نمیکند.

قول دوم: بنابر احتیاط واجب مجزی نیست و آن شخص باید خودش تقصیر نماید. (آیات عظام صافی گلپایگانی، فاضل، مکارم و وحید)

قول سوم: مجزی نیست و همچنان شخص در احرام باقی است. (آیات عظام خوئی، تبریزی، سیستانی و سبحانی)

تذکر: در عمره تمتع آیات عظام خوئی، تبریزی و سیستانی یک نظر خاص دارند که باید توجه شود و آن اینکه شخصی که تقصیر نکرده اگر موی دیگری را به قصد تقصیر بچیند همانطور که گفته شد به نظر اعاظم مذکور این تقصیر باطل است. حال اگر تقصیر را انجام ندهد و محرم شود به احرام حج عمره او باطل صحيح است و حج تمتع او به حج افراد تبدیل می.شود. چنانکه در بخش استفتائات مناسک آیت الله سیستانی آمده :0

ص: 137

السؤال : في عمرة التمتع إذا قصر أحد المعتمرين لصاحبه قبل أن يقصر لنفسه، ثمّ قصّر له الثاني جهلاً منهما بالحكم و أحرما من بعد ذلك لحج التمتع، فما حكمهما؟

الجواب: ينقلب حجهما إلى الإفراد. (1)

ناگفته نماند که اصل این مسأله تقریباً مورد وفاق است که اگر شخصی تقصیر را عمداً یا جهلاً ترک کند و یا باطل انجام دهد و تدارک نکند تا محرم شود به احرام حج تمتع عمره او باطل است و حج او مبدل به حج افراد میشود و باید پس از اعمال حج، عمره مفرده انجام دهد؛ ولی نسبت به بطلان تقصیر در فرض مذکور مورد اختلاف است.

ص: 138

ص: 140

البته به نظر آیات عظام خویی، تبریزی و سیستانی لذت بردن از صحبت و همنشینی با عیال خود اشکال ندارد، بلکه به نظر آیت الله سیستانی نگاه کردن به همسر از روی شهوت در صورتی که موجب خروج منی نشود اشکال ندارد گرچه احتیاط مستحب آن است که پرهیز کند. (1)

3. بچه ممیز در تمام مسائل مربوط به طواف نساء حكم بالغ را دارد اما در مورد بچه غیر ممیز دو قول است:(2)

قول اول :بنابر احتیاط واجب باید ولی طفل او را طواف نساء بدهد. آیات عظام،امام بهجت خامنه ای،فاضل، مکارم و نوری قول دوم بر ولی طفل واجب است او را طواف نساء دهد تا زن یا مرد بعد از بلوغ بر او حلال شود. (آیات عظام تبریزی، خویی، زنجانی، سبحانی، سیستانی، صافی گلپایگانی و هاشمی شاهرودی)

البته آیات عظام خویی و تبریزی فرموده اند: بعد از طواف حج و نماز و سعی، ظاهراً عقد حلال میشود ولكن بنابر احتياط، استمتاعات جایز نمیشود گرچه اظهر اختصاص حرمت به جماع است.(3)

و آیت الله سیستانی افزوده اند :با حلق و تقصیر عقد حلال میشود، اما حليت استمتاع در صبی متوقف است بر طواف نساء، پس اگر و هنوز طواف نساء انجام نداده نمی تواند از همسرش بالغ شد استمتاع ببرد.

ص: 143

4. نقش طواف نساء در حلیت عقد کردن، شاهد بر عقد شدن و خواستگاری کردن در این باره دو قول است:(1)

قول اول :بنابر احتیاط واجب حلیت این اعمال منوط به انجام طواف نساء است. (آیات عظام امام خامنه ای، اراکی، صافی گلپایگانی، فاضل، مکارم، نوری و هاشمی شاهرودی)

قول دوم: این اعمال پس از طواف و سعی و تقصیر جایز میشود و منوط به انجام طواف نساء نمیباشد. (آیات عظام خویی، تبریزی، زنجانی، سیستانی و سبحانی)

تذکر: اگرچه جواز شاهد بر عقد شدن و خواستگاری پس از طواف سعی و تقصیر در کلام آیات عظام خوئی و تبریزی نیامده،است ولی از طریق اولویت که عقد کردن را جایز می شمرند، پس شاهد شدن بر آن و خواستگاری کردن نیز جایز خواهد بود.

نظر مراجع در مورد حکم این سه عمل (عقد کردن، شاهد بر عقد شدن و خواستگاری کردن در حال احرام به شرح ذیل میباشد. عقد کردن زن برای خود یا دیگری (محرم باشد یا محل) بر شخص محرم حرام است و از تروک احرام میباشد. (همه مراجع عظام) (2)

2. در شاهد شدن بر اجرای عقد برای دیگری (محرم باشد یا محل دو قول است: (3)5

ص: 144

قول اول :حرام است.( آیات عظام،امام خامنه ای صافی گلپایگانی فاضل و سبحانی )

قول دوم: بنابر احتیاط واجب حرام است. (آیات عظام خویی، تبریزی، سیستانی، مکارم، نوری، وحید و هاشمی شاهرودی)

3. در مورد خواستگاری کردن در حال احرام دو قول است (1)

قول اول جایز است (آیات عظام،امام خامنه ای سیستانی، هاشمی شاهرودی، زنجانی و سبحانی )

آیت الله سبحانی افزوده اند: ولی مکروه است.

قول دوم: بنابر احتیاط واجب جایز نیست (آیات عظام اراکی، تبریزی، خویی، فاضل، مکارم، نوری، صافی و گلپایگانی)

تبصره :با توجه به نظر امام در تحریر الوسیله و نیز مسأله 327 مناسک که در ذیل می آید مسأله 1182 مناسک با فتوای امام متفاوت است.

«القول في تروك الإحرام... مسألة 6: تجوز الخطبة في حال الإحرام و الأحوط تركها». (2)

مسأله 327 :اقوی آن است که خواستگاری کردن در حال احرام جایز است و احتیاط در ترک است. (3)

همانطور که ملاحظه میکنید بر اساس این دو مسأله، خواستگاری کردن در حال احرام جایز است و حلیت آن مشروط به انجام طواف نساء، نیست در حالی که در مسأله 1182 چنین آمده

ص: 145

است: «... و اگر به جا نیاورد زن بر او حلال نمی شود بلکه آنچه از زن بر او حرام شده بود؛ مثل عقد کردن و خطبه کردن و شاهد شدن نیز بر او حلال نمیشود بنابر احتیاط واجب و در نقل فتاوای مختلف از امام ملاک «تحریرالوسیله» است.

حالت دوم: ترک طواف نساء نسیاناً: اگر در عمره مفرده یا حج تمتع طواف نساء را فراموش کند و بعد از آن آمیزش کرده باشد، چند وظیفه دارد :

وظیفه اول: در صورت امکان خودش باید طواف نساء را انجام دهد و اگر ممکن نبود برای انجام طواف نساء نایب بگیرد. (همه مراجع عظام)

وظیفه دوم :طبق نظر بعضی از مراجع باید کفاره بدهد که در آن چهار قول است :(1)

قول اول: باید یک هدی در مکه قربانی کند و احتیاط واجب آن است که شتر باشد.(آیات عظام امام، اراکی، خامنه ای، بهجت، صافی، گلپایگانی)

قول دوم: باید یک شتر در مکه نحر کند. (آیت الله سبحانی)

قول سوم: باید یک هدی قربانی کند و احتیاط مستحب آن است که شتر باشد (آیت الله فاضل)

قول چهارم: کفاره ندارد (آیات عظام خویی، تبریزی، سیستانی، مکارم و هاشمی شاهرودی)

آیت الله مکارم قربانی کردن گوسفند را احتیاط مستحب میدانند.

نساء را انجام دهد و همچنین اگر التفات داشته على الاحوط بلكه خالی از قوت نیست (پس باید طواف نساء را انجام دهد). (آیات عظام امام خامنه ای، بهجت،فاضل، سیستانی و نوری)

البته روشن است که اگر خودش نتواند انجام دهد یا مشقت شدید داشت باید نایب بگیرد تا به نیابت از او انجام دهد.

قول دوم :اگر التفات به وجوب نداشته، باید انجام دهد و اگر التفات به وجوب داشته بعید نیست که انجام آن واجب نباشد، اگر چه احتیاط خوب است.(آیات عظام صافی و گلپایگانی)

قول سوم: اگر التفات به وجوب نداشته بنابر احتیاط واجب به جا آورد و اگر التفات به وجوب داشته است، طواف نساء لازم نیست. (آیت الله مکارم)

قول چهارم :اگر شک بعد از مواقعه با زوجه بوده اعتنا نکند و اگر قبل از مواقعه بوده واجب است به جا آورد. (آیات عظام خویی، تبریزی و هاشمی شاهرودی)

قول پنجم: اگر قبل از تمتع از نساء شک کرده باید طواف نساء را انجام دهد و اگر پس از تمتع از نساء شک کرده در صورتی که احتمال بدهد هنگام استمتاع به جهات شرعيه توجه داشته، به شکش اعتنا نکند والا باید طواف نساء را به جا آورد، مگر بعد از گذشت ماه ذی الحجه که مطلقاً اعتنا نمی کند. (آیت الله زنجانی)

قول ششم :اگر در انجام طواف نساء در حج شک کند در حالی که ماه ذی الحجه الحرام باقی باشد چنین فردی باید خود و در صورت عدم امکان نائب او طواف نساء و نماز آن را به جا آورد و اگر پس از خروج از ماه ذی الحجه الحرام چنین شکی رخ دهد اعتنا نکند.(آیت الله سبحانی)

ص: 148

قول هفتم :اگر قبل از مواقعه شک کند طواف نساء را انجام داده باید آن را انجام دهد، ولی اگر بعد از مواقعه باشد بنابر احتياط واجب آن را انجام دهد. ( آیت الله وحید)

آیت الله خامنه ای اضافه کرده اند قبل از تقصیر رجاءاً به جا آورد.

ص: 154

و چون محرم از این اعمال فارغ شد آنچه بر او به واسطه احرام بستن حرام شده بود حلال می شود. (1)

بعد از آنکه اعمال عمره تمتع به اتمام رسید، باید برای حج تمتع آماده شود و حج تمتع مرکب است از سیزده عمل:

1. احرام بستن در مکه

2. وقوف در عرفات؛

3. وقوف در مشعر الحرام؛

4. رمى جمره عقبه در منا

5. قربانی در منا؛

6. حلق یا تقصیر در منا؛

7. طواف زیارت؛

8. نماز طواف؛

9. سعی بین صفا و مروه؛

10. طواف نساء؛

11. نماز طواف نساء؛

12. بیتوته در منا در شبهای یازدهم و دوازدهم و سیزدهم برای بعضی از اشخاص؛

13. رمی جمرات سه گانه در روزهای یازدهم و دوازدهم. (2)

عمره تمتّع و فرق آن با عمره مفرده

عمره تمتع، مانند عمره مفرده است، مگر در چهار مورد که

عبارتند از:.

ص: 156

1. میقات: در عمره مفرده هیچ انحصاری بین مواقيت وجود نداشته و فرد میتواند از هر طرف که وارد مکه میشود - حتی از نزدیکترین مکانها به منطقه حرم مثل مسجد تنعيم و مسجد حدیبیه - احرام ببندد؛ ولی مواقيت عمره تمتع، منحصر در پنج مكان (مسجد،شجره قرن المنازل جحفه، وادی عقیق و يلملم) می باشد. البته در عمره مفرده هم اگر از این مواقیت بگذرد واجب است از آنجا محرم شود.

2. طواف نساء :در عمره مفرده لازم است پس از تقصیر یا حلق، طوافی به نیت طواف نساء انجام گیرد ولی این طواف در عمره تمتع واجب نمیباشد.

3. تقصیر :مردها در عمره مفرده بین تقصیر یا حلق مخیر هستند، ولی در عمره تمتع وظیفه فقط تقصیر است.

4. زمان انجام: عمره مفرده را در تمام ماه های سال می توان انجام داد، به خلاف عمره تمتع که حتماً باید در ماههای حج یعنی، شوال، ذی قعده و ذی حجه باشد.

ناگفته نماند که عمره مفرده بين عمره تمتع و حج تمتع به اتفاق مراجع عظام به سبیل فتوا یا احتیاط واجب جایز نیست و نیز در ایام تشریق (11 تا 13 ذی الحجه) به نظر جمعی از مراجع عظام جایز نیست که در ذیل عنوان «زمان عمره مفرده» در درس اول گذشت.

ص: 157

قول چهارم :خروج برای انجام کاری که نیاز دارد اشکال ندارد، و در این صورت نیز اگر بتواند باید با احرام حج خارج شود. (آیت الله زنجانی)

آیات عظام بهجت، تبریزی و مکارم افزوده اند :و برای عمره سابق احتياطاً طواف نساء انجام دهد.

قول سوم: اگر در غیر ماهی که محرم به عمره تمتع شده بود، دوباره به مکه وارد میشود احتیاطاً برای عمره تمتع دوباره محرم شود. (آیات عظام صافی و گلپایگانی)

تذکر: طبق فتوای آیت الله مکارم خروج از مکه به طرف عرفات مبطل عمره تمتع نمیباشد.

قول سوم: عدم لزوم احرام در صورتی که مراجعت، در همان ماهی باشد که احرام عمره تمتع را انجام داده است. (آیات عظام خویی، فاضل و سیستانی)

قول چهارم: عدم لزوم احرام، در صورتی که سی روز از احرام حج تمتع نگذشته باشد.(آیات عظام زنجانی و هاشمی شاهرودی)

قول پنجم: لزوم احرام على الاحوط، در صورت مغایرت ماه خروج با ماه مراجعت و یا گذشت سی روز با عدم تغایر. (آیت الله بهجت)

آیت الله هاشمی شاهرودی فرموده اند: این حکم مخصوص صروره است یعنی کسی که سر تراشیدن در حج بر او واجب است.

قول چهارم :جواز حلق مطلقاً (آیات عظام سیستانی، بهجت، جوادی، زنجانی و فاضل)

البته آیت الله زنجانی میفرماید :بنابر احتیاط مؤكد استحبابی سر نتراشد.

و آیت الله بهجت فرموده اند: ظاهراً عدم حرمت احرامی آن است و حرمت به جهت وجوب توفیر، محل تأمل است.

و آیت الله جوادی فرموده اند مگر آنکه حلق در حج بر او واجب باشد و با تراشیدن سر زمینه حلق از بین برود.

إن كانت ظاهره فى الوجوب إلا أنّها محموله على الاستحباب لجمله أخرى من الأخبار ظاهره فيه. (1)

قول پنجم :جایز نیست و ظاهر این است که موجب بطلان عمره تمتع خواهد شد و لازم است آن را اعاده نماید ولی اگر تا روز هشتم ذی حجه در مکه بماند و قصد حج کند، عمره مفرده اش تمتع به حساب می آید. (آیت الله سیستانی)

قول ششم: جایز نیست و عمره تمتع را باطل می کند. (آیت الله زنجانی)

قول هفتم :جایز نیست. (آیات عظام خویی و گلپایگانی)

تذکر: آیات عظام خویی و گلپایگانی حکم وضعی آن را ذکر نکرده اند.

قول هشتم :اشکال ندارد. (آیت الله بهجت) (1)

ص: 164

ص: 166

صورت اول :امکان بازگشت به مکه وجود دارد:

در این صورت باید برای احرام بستن به مکه برگردد. (همه مراجع عظام )

آیت الله زنجانی میفرماید :اگر در عرفات یادش بیاید در همان جا محرم شود و باید قبل یا بعد از تلبیه بگوید: «اللهم علي كتابك و سنة نبيك» و احتیاط مستحب است که به مکه برگردد.

صورت دوم :به جهت ضیق وقت یا عذر دیگر بازگشت به مکه امکان ندارد.

در این صورت دو قول است:

قول اول :جواز احرام در همان جایی که متوجه ترک نیت و تلبیه شده است (آیات عظام امام، خامنه ای، فاضل، خوئی، وحید، سیستانی، زنجانی، بهجت، تبریزی، هاشمی شاهرودی، سبحانی، مکارم و نوری)

آیت الله سبحانی افزوده اند :اگر در عرفات یادش آمد پس از لبیک بگوید «اللهم علي كتابك و سنة نبيك» و اگر در مشعر به خاطر آورد در همان جا محرم شود و خوب است جمله فوق را بگوید.

قول دوم :احتیاط آن است که هر قدر می تواند به سمت مکه برگردد و اگر نتوانست از همان جا محرم شود. (آیات عظام گلپایگانی و صافی)

تذکر: جاهل به مسأله اگر احرام نبندد، در حکم کسی است که به واسطه فراموشی احرام نبسته است. (1)

ص: 169

ص: 172

واژه، عرفات جمع است ولی معنای افرادی دارد، این واژه اسمی است برای سرزمینی خاص، به مساحت 18 کیلومتر مربع که در شرق،مکه که اندکی متمایل به جنوب قرار گرفته است.

عرفه بیرون رفتند، پس چون وقت زوال آفتاب رسید جبرئیل (عَلَیهِ السَّلَامُ) به ایشان فرمودند: ای ابراهیم به گناهت اعتراف کن و اعمال و مناسک خود را بشناس، پس عرفات به خاطر گفتار جبرئیل (عَلَیهِ السَّلَامُ) که گفت: اعتراف کن و ابراهیم (عَلَیهِ السَّلَامُ) هم اعتراف کرد، به این نام خوانده شده است.

البته ذکر این مطلب خالی از لطف نیست در خطاب جبرئیل (عَلَیهِ السَّلَامُ) به حضرت ابراهیم (عَلَیهِ السَّلَامُ) مبنی بر اعتراف بر گناه، یقیناً گناهان صغیره و كبيره مورد نظر نیستند؛ بلکه ترک اولی منظور بوده است، چرا که ساحت انبیا،ساحت عصمت است.

امام صادق (عَلَیهِ السَّلَامُ) در روایتی میفرماید: «مَا أَنْعَمَ اللَّهُ عَلَى عَبْدِ نِعْمَةً فَسَلَبَهَا إِيَّاهُ حَقَّ يُذْنِبَ ذَنْباً يَسْتَحِقُ بِذَلِكَ السَّلْب»؛(1) خدای متعال هیچ نعمتی را به بنده ای عنایت نمیفرماید تا آن را از او بگیرد، مگر اینکه بنده گناهی انجام میدهد که این گناه موجب سلب نعمت از او می شود.

و همچنین در روایتی دیگر می فرمایند: «إِنَ الرَّجُلَ يُذْنِبُ الذَّنْبَ فَيُحْرَمُ صَلاةَ اللَّيْلِ وَ إِنَّ الْعَمَلَ السَّيِّئَ أَسْرَعُ فِي صَاحِبِهِ مِنَ السَّكِينِ فِي اللَّحْمِ»؛(2) یعنى، همانا انسان مرتکب گناهی میشود پس به خاطر این گناه از نماز شب محروم می گردد و همانا تأثیر گناه در گناهکار سریع تر از تأثیر چاقو بر گوشت است.

نکته دوم :در مورد اعتراف به گناه و اهمیت و نقش سازنده آن در پالایش نفس و جان است. باید توجه داشت که اولین قدم برای سیر و سلوک،حاجی برداشتن مانع است و این مانع چیزی جز گناه نیست و کلید رفع آن اعتراف به گناه می باشد؛ زیرا اعتراف به گناه، حاکی از دو مطلب گران بهاست یکی پشیمانی و دیگری توجه به خطا و لغزش و عصیان در برابر خدای متعال.

در این باره هم به بیان دو حدیث بسنده میکنیم امام باقر (عَلَیهِ السَّلَامُ) در روایتی میفرمایند :

«وَ اللهِ مَا يَنجُو مِنَ الذَّنْبِ إِلا مَنْ أَقَرَّ به»(3) به خدا سوگند گناهکار از گناه خود نجات پیدا نمیکند مگر آنکه در پیشگاه خدا به آن اعتراف کند.

ص: 176

و در روایتی دیگر ایشان میفرماید: «لا وَاللهِ مَا أَرَادَ اللهُ مِنَ النَّاس إلا خَصْلَتَيْنِ: أَنْ يُقِرُّوا لَهُ بِالنِّعَمِ فَيَزِيدَهُمْ وَ بِالذُّنُوبِ فَيَغْفِرَهَا فَهُمْ»؛(1) به خدا گند، خداوند هرگز از مردم چیزی را نخواسته است جز دو خصلت یکی اینکه اقرار کنند به نعمتهایش پس (بواسطه این اقرار) خداوند نعمت ایشان را افزایش دهد و دیگر (اینکه اقرار کنند) به گناهانشان (به واسطه این اعتراف) خداوند گناهان ایشان را بیامرزد.

تأخیر به مقدار ادای نماز ظهر و عصر – پشت سر هم - و مقدمات آنها.(آیات عظام خامنه ای، سیستانی و سبحانی)

آیت الله سبحانی افزوده اند: جواز تأخیر به مقدار ادای نماز ظهر و عصر در منطقه نمره که فعلاً مسجد نمره در آنجاست و خارج از عرفات می باشد.

آیت الله سیستانی افزوده اند:... یا به اندازه انجام یک غسل و خواندن متعاقب نماز ظهر و عصر میتواند تأخیر بیاندازد.

قول چهارم :لزوم وقوف بنابر احتیاط واجب، از اول ظهر روز نهم تا غروب و جواز تأخیر به مقدار انجام غسل و خواندن نماز ظهر و عصر پشت سر هم - با یک اذان و دو اقامه، به شرط اشتغال به این اعمال. (آیت الله وحید)

قول پنجم :تأخیر وقوف از اول زوال به مقدار ادای نماز ظهر و عصر بدون تردید جایز است بلکه تأخیر آن تا قبل از غروب به مقدار مسمای عرفی وقوف جایز میباشد هر چند خلاف احتیاط استحبابی است و منظور از غروب در این مسأله زوال حمره مشرقیه است.(آیت الله زنجانی)

قول دوم: غروب شرعی است که با زوال حمره مشرقيه محقق می شود. (آیات عظام مام،جوادی، خامنه ای، زنجانی، سبحانی، صافی، فاضل گلپایگانی و نوری)

قول سوم: با شک در سقوط قرص غروب شرعی (زوال حمره مشرقیه )است و در صورت اطمینان به سقوط قرص خورشید، بنابر احتياط واجب غروب شرعی است. (آیت الله سیستانی)

مانند آن، (1) از ظهر روز نهم تا غروب شرعی در عرفات نباشد و هیچ جزئی از آن زمان را درک نکند کافی است که مقداری از شب عید (مغرب تا اذان صبح) را هر چند اندک باشد در عرفات باشد. (2)

هر رکعت بعد از حمد پنجاه مرتبه سوره توحید خوانده شود.

4. خواندن سلسله ادعیه ای که در کتب ادعیه مثل مفاتيح الجنان آمده از آن جمله دعای ملکوتی سیدالشهداء (عَلَیهِ السَّلَامُ) که به دعای عرفه معروف است.

ص: 184

وصف مشعر به حرام:

1. اشاره به حرمت و احترام این مکان دارد؛ یعنی محل عبادتی که از حرمت خاصی برخوردار است.

2. به جهت آنکه در منطقه حرم قرار گرفته است. موصوف به «الحرام» شده است. (1)

وجه تسمیه بنابر معنای اجتماع: به جهت اجتماع حجّاج است در این مکان. (1)

نكته: وجوه مختلفی که برای وجه تسمیه واژگان مذکور گفته شد قابل جمع است؛ چرا که ممکن است همه این نکات در نامگذاری لحاظ شده و هر یک از این وجوه به نکته خاصی اشاره دارد.

2 وقوف در مشعر

وقوف =

1-اختیاری=الف)رکنی ب)غیر رکنی

2-اضطراری=الف) لیلی ب) نهاری

در مورد وقوف اختیاری و رکنی چهار قول وجود دارد: (1)

قول اول: مقدار واجب وقوف از طلوع صبح تا طلوع آفتاب مقدار رکنی آن، تنها مقداری از بین الطلوعین است. (آیات عظام خامنه ای، تبریزی، خویی، سبحانی و مکارم)

و تا کمی قبل از طلوع آفتاب (آیات عظام امام، جوادی، صافی،،فاضل گلپایگانی، نوری و هاشمی شاهرودی)

و آیت الله هاشمی شاهرودی افزوده است: «و قبل از طلوع آفتاب و روشن شدن کامل هوا کافی است و اگر عالماً عامداً آن را ترک کند ولی وقوف در مشعر را ولو در شب انجام داده و یا از مشعر عبور کرده باشد حج او صحیح است لكن بايد كفاره بدهد.»

قول دوم: مقدار واجب وقوفريال مسمای وقوف - و لو یک یا دو دقیقه - از اذان صبح تا طلوع آفتاب و مقدار رکنی آن مسمای وقوف از غروب (زوال حمره مشرقیه) روز نهم تا طلوع آفتاب روز عید است. (آیت الله زنجانی)

قول سوم : مقدار واجب وقوف، قسمتی از شب است تا کمی قبل از طلوع آفتاب و مقدار رکنی آن، وقوف فی الجمله از آن است.

(آیت الله سیستانی)

ص: 188

قول چهارم :بنابر احتیاط واجب تا طلوع آفتاب وقوف واجب است و مقدار رکنی تنها مقداری از بین الطلوعین است. (آیات عظام بهجت و وحید)

قول سوم: جواز خروج پیش از نیمه شب. (آیات عظام جوادى، خامنه ای، خوئی، تبریزی، وحید، صافی گلپایگانی، سیستانی، بهجت، نوری،زنجانی، مکارم و هاشمی شاهرودی)

آیات عظام زنجانی و مکارم میفرمایند :احتیاط مستحب آن است که پیش از نصف شب خارج نشوند.

قول سوم: صحت وقوف، در صورت قصد وقوف قبل از خواب یا بیهوشی. (آیات عظام اراکی، تبریزی، زنجانی، صافی گلپایگانی، مکارم، نوری و هاشمی شاهرودی)

قول دوم: وجوب بازگشت در صورت امکان (آیات عظام بهجت، زنجانی، صافی گلپایگانی و فاضل)

قول سوم: وجوب بازگشت در صورتی که نیاز به حضور ایشان نباشد بنابر احتیاط واجب در حج غیر نیابتی و بر سبیل فتوا در حج نیابتی. (آیت الله سبحانی)

قول چهارم: کسانی که ناچارند همراه معذورین باشند اگر بتوانند ولو یک لحظه قبل از طلوع آفتاب به مشعر برگردند باید برگردند و در صورت عجز اگر بتوانند قبل از ظهر روز عید به آنجا برگردند باید برگردند. (آیات عظام خویی و تبریزی)

قول پنجم: در صورت امکان بنابر احتیاط واجب باید برگردند. (آیت الله مکارم)

البته به نظر آیات عظام امام، جوادی، صافی، فاضل، گلپایگانی و نوری، کوچ کردن از مشعر کمی قبل از طلوع آفتاب جایز، بلکه مستحب است مشروط به این که قبل از طلوع آفتاب از وادی محسّر تجاوز نکند.

قول دوم: زمان وقوف اختیاری،مشعر مسمای وقوف بين الطلوعين و مقدار ركن مسمای وقوف از مغرب شب عید تا طلوع آفتاب است؛ و زمان وقوف اضطراری مقداری از زمان طلوع آفتاب تا ظهر روز عید است. (آیت الله زنجانی)

قول سوم :مقدار وقوف اختیاری مشعر قسمتی از شب تا کمی قبل از طلوع آفتاب است و رکن وقوف في الجمله از آن است و زمان وقوف اضطراری مقداری از زمان طلوع آفتاب است تا ظهر روز عید. (آیت الله سیستانی)

قول چهارم: بنابر احتیاط واجب وقوف اختیاری مشعر از اذان است تا طلوع آفتاب و وقوف اضطراری لیلی مشعر قسمتی از شب عید است تا اذان صبح و زمان وقوف اضطراری نهاری مشعر قسمتی از طلوع آفتاب است تا اذان ظهر. (آیات عظام بهجت و وحید)

صورت دوم: در منا قبل از اذان ظهر روز عید متوجه شود باید برای درک وقوف اضطراری نهاری به مشعر برود.

صورت سوم :بعد از ظهر روز عید متوجه می شود و یا قبل از ظهر متوجه شده ولی به وقوف اضطراری نهاری در مشعر نمیرود برای این صورت چند قول مطرح است:

قول اول: احتياطاً اتمام حج و انجام عمره مفرده و اعاده حج در سال بعد در صورت استقرار حج یا بقای استطاعت (آیات عظام امام، خامنه ای، فاضل و نوری)

قول دوم: بطلان حج و تبدیل به عمره مفرده. (آیات عظام خویی، تبریزی،سیستانی،زنجانی وحید و هاشمی شاهرودی)

البته به نظر آیات عظام،زنجانی، سیستانی و هاشمی شاهرودی یک صورت مستثنی شده است و آن اینکه هنگام عبور از مشعر در وقت اختیاری از شب تا طلوع آفتاب ذکر خدا را گفته باشد که در این صورت حج او صحیح است هر چند از روی جهل چند از روی جهل به مسأله قصد وقوف نکرده باشد.

قول سوم: در صورت درک وقوف اختیاری عرفات، احتیاطاً انجام اعمال به قصد ما في الذمه از عمره و حج و اعاده حج در سال بعد در صورت استقرار حج یا بقای استطاعت (آیات عظام سبحانی، صافی و مکارم)

قول چهارم: صحت حج در صورت درک وقوف اختیاری عرفات. (آیات عظام گلپایگانی و بهجت)

ص: 194

قول سوم :اگر از روی اختیار به اندازه مصداق وقوف توقف نکند حجش باطل است. (آیت الله خامنه ای)

قول چهارم: صحت حج و وجوب کفاره یک گوسفند. (آیات عظام بهجت، جوادی، سیستانی،صافی گلپایگانی و مکارم)

قول پنجم: صحت حج و وجوب کفاره یک شتر. (آیت الله هاشمی شاهرودی)

قول ششم: صحت حج و کفاره یک شتر، در صورت کوچ قبل از نیمه شب، یا یک گوسفند در صورت کوچ بین نصف شب و طلوع فجر، و چنانچه بعد از طلوع فجر کوچ کند یا جاهل و یا ناسی باشد و یا قبل از طلوع آفتاب برگردد، کفاره ندارد. (آیت الله زنجانی)

قول هفتم: اگر نگوییم اقوی بطلان حج است احتیاطاً این حج را مبرء ذمه نداند و اعمال حج را به پایان برده و یک گوسفند کفاره بدهد و به احتیاط واجب سال بعد حج را اعاده کند. (آیت الله سبحانی)

قول هشتم: بطلان حج و تبدیل به عمره مفرده در صورت علم به حکم؛ و صحت حج و کفاره یک گوسفند، در صورت جهل و عدم امکان بازگشت به مشعر پس از علم به حکم شرعی، تا قبل از ظهر روز عید. (آیات عظام خویی و تبریزی)

قول نهم: کسی که شب عید در مزدلفه وقوف کرده، ولی پیش از طلوع فجر، از روی جهل به حکم به منا کوچ کرده است، حجش صحيح است و باید یک گوسفند کفاره دهد. (آیت الله وحید)

ص: 196

ذكر خداوند در مشعر

غیر از مسئله وقوف در مشعر، عمل دیگری برای مشعر وجود دارد که در کلمات برخی از مراجع عظام واجب شمرده شده است. این عمل که در بین مراجع تقلید در عبارات آیات عظام زنجانی و صافی، صریحاً به وجوب آن تأکید شده است، ذکر خداوند متعال می باشد.

قرآن کریم، در رابطه با ذکر خداوند در مشعر می فرماید: «فإذا أفضتم من عرفات فاذكروا الله عند المشعر الحرام».(1) (2)

آیت الله زنجانی، در مناسک،خود تصریح کرده اند که ذکر خدای متعال در مشعر واجب است و لو در حد صدق مسمای ذکر باشد. ایشان در حاشیه مناسک،محشی فرموده:اند دومین واجب مشعر گفتن ذکر خداوند متعال» است و ذکر قلبی، کافی نیست، بلکه باید آن را به زبان آورد و لازم نیست که ذکر را به قصد ذکر مشعر الحرام بگوید و به هر صورت (نماز، دعا، تهليل، تسبيح و...) خداوند متعال را به زبان یاد کند کافی است و در هر حال ترک آن وقوف را باطل نمیکند.

آیت الله صافی نیز بنابر احتیاط واجب ذکر خدا و صلوات را واجب شمردهچ اند. ایشان در مناسک عربی خود، صفحه 146 می فرماید: «بل الأحوط أن لايترك الذكر و الصلوه علي النبي و آله».

ص: 197

10. اسامی ائمه را به زبان آورده و برای ایشان دعا کند، به خصوص برای ظهور حضرت بقيت الله الاعظم (ارواحنا فداه) دعا کند.

11. برای پدر و مادر و خانواده و فرزندان و مؤمنین و مؤمنات دعا کند.

12. در زمان طلوع آفتاب هفت مرتبه در پیشگاه حضرت حق، به گناهان خودش اعتراف کند.

13. اگر صروره است و اولین بار به سفر حج آمده بر زمین مشعر الحرام قدم بگذارد؛ البته برخی از فقها مثل آیت الله زنجانی و علامه مجلسی مشعر را در روایت مربوط به استحباب قدم گذاردن در مشعر، حمل بر یک نقطه خاصی از مشعر، به نام کوه قزح کرده اند، ولی طبق عبارات اعاظم دیگر مقصود، همه مشعر الحرام است نه خصوص آن کوه.

14. در وسط،وادی از طرف راست راه نزول کرده و پیاده شود.

15. بعد از نماز صبح روز عید با طهارت، حمد و ثنای الهی را به جا آورده و به هر مقداری که ممکن است از نعم و تفضلات حضرت حق مثل: نعمت وجود و آفرینش، نعمت حضور در همین سرزمین مقدس و تشرف به حج نعمت ولایت اهل بیت و.... ذکر کند.

امام صادق (عَلَیهِ السَّلَامُ) فرموده اند: «وَلايَتِي لِعَلِيِّ بْنِ أَبِي طَالِبٍ (عَلَیهِ السَّلَامُ) لا أَحَبُ إِلَيَّ مِنْ وِلادَتِي مِنْهُ؛ لأنَّ وَلايَتِي لِعَلِيّ بْن أَبي طَالِبٍ فَرْضٌ وَ وِلادَتِي مِنْهُ فَضْل». (1)

فرق ولایت با محبت در این است که محبت مطلق دوست داشتن است ولی ولایت محبت با اطاعت و تبعیت است.

ص: 199

و بعد بر محمد و آل محمد صلوات فرستاده و این دعا را بخواند: «اللهمّ ربّ المشعر الحرام، فك رقبتي من النار و أوسع علي رزقك الحلال و ادرأ عني شرّ فَسَقَهِ الجنّ و الانس، اللهم أنت خير مطلوب إليه و خیر مدعوّ و خیر مسئول و لكل وافد جائزه، فاجعل جائزتي في وطني هذا أن تقيلني عثرتي و تقبل معذرتي وأن تُجاوز عَن خطيئتي ثم اجعل التقوي من الدنيا زادي».

16. سنگریزه هایی را که در منا برای رمی لازم دارد از مزدلفه بردارد.

17. در راه حرکت از مشعر به سوی منا، زمانی که به وادی محسر رسید، به مقدار صد قدم مانند شتر تند حرکت کرده و لکه لکه برود و اگر سواره هست مرکبش را حرکت داده و بگوید: «اللهمّ سلّم لي عهدي واقبل توبتي وأجب دعوتي و اخلفني بخير في من تركت بعدي». (1)

18. این دعای پر محتوا را بخواند: «اللهم اهدني من الضلاله وأنقذني من الجهاله و اجمع لي خير الدنيا و الآخره و خذ بناصيتي الي هداك وانقلني الي رضاك فقد تري مقامي بهذا المشعر الذي انخفض لك فرفَعتَه و ذلّ لك فأكرمته وجعلته علماً للناس فبلغني فيه مناي و نيل رجاي. اللهم اني اسئلك بحق المشعر الحرام ان تحرم شعري و بشري علي النار و ان ترزقني حياة في طاعتك وبصيرة في دينك و عملاً بفرائضك و اتباعاً لأوامرك و خير الدارين و أن تحفظني في نفسي و والدي و ولدي و أهلي و إخواني وجيراني برحمتك».

ص: 200

ص: 202

5. درک وقوف اضطراری عرفات و اختیاری مشعر.

6. درک وقوف اضطراری عرفات و اضطراری لیلی مشعر.

7. درک وقوف اضطراری عرفات و اضطراری نهاری مشعر.

8. درک وقوف اختیاری عرفات.

9. درک وقوف اضطراری عرفات.

10. درک وقوف اختیاری مشعر.

11. درک وقوف اضطراری لیلی مشعر.

12. درک وقوف اضطراری نهاری مشعر. (1)

البته آیات عظام خویی و تبریزی متعرض وجوب قربانی نشده اند.

صورت سوم :درک وقوف اختیاری عرفات و اضطراری نهاری مشعر

در این صورت دو قول بین مراجع عظام مطرح است:

قول اول: چون اختیاری مشعر بخشی از شب است تا طلوع آفتاب، اگر بین الطلوعین را عمداً هم ترک کند حجش صحیح است.(آیات عظام زنجانی و سیستانی)

آیت الله سیستانی افزوده اند: ولی در صورت علم کفاره یک گوسفند واجب است.

و آیت الله زنجانی تفصیل داده بین خروج قبل از نیمه شب که یک شتر کفاره واجب است و بین خروج در حد فاصل نصف شب و طلوع فجر که یک گوسفند کفاره دارد.

قول دوم: بطلان حج در صورت ترک عمدی وقوف اختیاری مشعر. (آیات عظام امام، خامنه ای، اراکی، خوئی، تبریزی، بهجت، صافی، گلپایگانی، سبحانی، فاضل، هاشمی شاهرودی، نوری، مکارم و وحید)

صورت چهارم: درک وقوف اختیاری مشعر و اضطراری عرفات در این صورت دو نظر بین مراجع عظام مطرح است: (1)

قول اول: بطلان حج در صورت ترک عمدى وقوف اختیاری عرفات (آیات عظام امام، خامنه ای،اراکی، خوئی، تبریزی، بهجت، صافی گلپایگانی،سبحانی،فاضل، سیستانی، زنجانی، نوری، مکارم و وحيد)

ص: 205

قول دوم: صحت حج (آیت الله هاشمی شاهرودی)

آیت الله شاهرودی اضافه کرده اند: حتی اگر وقوف اختیاری عرفه را عمداً ترک کرده باشد، و لكن اضطراری عرفه را درک کرده باشد،حجش صحیح است. (1)

صورت پنجم: درک وقوف اختیاری عرفات و وقوف اضطراری لیلی مشعر

در این مسأله دو فرض متصور است:

فرض اول: ترک عذری وقوف اختیاری مشعر (معذورین): در این فرض حج صحیح است و کفاره هم ندارد (همه مراجع عظام)

فرض دوم: ترک غیر عذری وقوف اختیاری مشعر: در این فرض چهار قول مطرح است:

قول اول: بطلان حج به احتیاط واجب= (آیات عظام امام، اراکی، سبحانی و نوری)

البته آیت الله سبحانی افزوده اند: اعمال حج را پایان برده و یک گوسفد کفاره بدهد و به احتیاط واجب سال بعد حج را اعاده کند.

قول دوم: بطلان حج بنابر اقوی (آیات عظام خامنه ای و فاضل)

قول سوم: بطلان حج و تبدیل به عمره مفرده، در صورت علم به حکم، و صحت حج و ثبوت کفاره (یک گوسفند) در صورت جهل به حکم و عدم امکان بازگشت به مشعر تا قبل از اذان ظهر روز عید پس از علم (آیات عظام خویی، تبریزی)

قول چهارم: صحت حج و کفاره (یک گوسفند). (آیات عظام

ص: 206

بهجت، صافی، گلپایگانی، زنجانی، وحید، سیستانی، مکارم و هاشمی شاهرودی)

آیت الله هاشمی شاهرودی افزوده اند: یک شتر کفاره بدهد.

صورت ششم: درک وقوف اضطراری عرفات و وقوف اضطراری لیلی مشعر

در این صورت چهار فرض متصور است:

فرض اول: بانوان و کسانی که از وقوف اختیاری مشعر معذورند و وقوف اختیاری عرفه را هم از روی عذر ترک کرده اند، که در این فرض حج ایشان ایشان صحیح است. (همه مراجع عظام)

فرض دوم: بانوان و کسانی که از وقوف اختیاری مشعر معذورند و وقوف اختیاری عرفه را هم از روی عمد ترک کرده اند، که در این فرض دو قول است:

قول اول: بطلان حج. (آيات عظام امام، خامنه ای، اراکی، خوئی، تبریزی، بهجت، صافی گلپایگانی، سبحانی، فاضل، زنجانی، سیستانی، نوری، مکارم و وحید)

قول دوم: صحت حج (آیت الله هاشمی شاهرودی)

فرض سوم: کسی که از معذورین مثل زنان و بیماران و پیرمردان و همراهان آنها نیست و وقوف اختیاری مشعر را عمداً ترک کرده، ولی وقوف عرفه را عمداً ترک نکرده است، در این،فرض چهار قول وجود دارد:

قول اول: بطلان حج، بنابر احتياط واجب. (آیات عظام امام، خامنه ای، اراکی، خوئی، بهجت، تبریزی و سبحانی)

قول دوم: بطلان حج، بنابر اقوی. (آیت الله فاضل)

ص: 207

صحت

قول سوم: صحت حج.(آيات عظام سیستانی و زنجانی)

قول چهارم صحت حج و ثبوت کفاره (یک گوسفند). (آیات عظام صافی گلپایگانی، مکارم و هاشمی شاهرودی)

فرض چهارم: کسی که از معذورین مثل زنان و بیماران و پیرمردان و همراهان آنها نیست ولی به هر جهتی به صورت غیر عمدی وقوف اختیاری عرفات و مشعر را ترک کرده است در این،فرض چهار قول مطرح است :

قول اول: بطلان حج، به احتیاط واجب (آیات عظام امام، اراکی، خوئی، بهجت، صافی گلپایگانی، زنجانی، فاضل، نوری و مکارم)

البته آیت الله مکارم نسبت به عذر جهلی نظرشان این است، نه مطلق اعذار.

قول دوم: بطلان حج، بنابر احتیاط واجب، مگر آنکه از روی جهل به مسأله، قبل از طلوع فجر از مشعر کوچ کند و تا ظهر روز عید نتواند برگردد که در این صورت حج او صحیح است و باید یک گوسفند کفاره بدهد (آیات عظام تبریزی و سبحانی)

قول سوم: بطلان حج، در جهل تقصیری و صحت حج در جهل قصوری یا فراموشی یا هر عذر دیگری. (آیت الله سیستانی)

قول چهارم: صحت حج (آيات عظام وحید و هاشمی شاهرودی)

صورت هفتم: درک وقوف اضطراری عرفات و وقوف اضطراری نهاری مشعر در این صورت دو قول مطرح است:

قول اول: بطلان حج در صورت ترک عمدی یکی از دو وقوف اختیاری؛ و الا حجش صحیح است، اگرچه با حاصل بودن شرایط جوب احتیاط [استحبابی]، اعاده حج در سال بعد است. (آیات عظام امام، خامنه ای، اراکی، خوئی، تبریزی، بهجت، صافی، گلپایگانی، فاضل، زنجانی، سیستانی، نوری، مکارم و وحید)

ص: 208

قول دوم: بطلان حج در صورت ترک عمدی اختیاری مشعر و عدم عبور از مشعر در شب عيد و الا حجش الا حجش صحيح است، اگر چه با حاصل بودن شرایط وجوب احتیاط مستحب اعاده حج در سال بعد است. (آیت الله هاشمی شاهرودی)

صورت هشتم: درک وقوف اختیاری عرفات فقط دو فرض برای این صورت وجود دارد:

فرض اول: وقوف اختیاری مشعر را عمداً ترک کرده باشد: در این فرض حجش باطل است. (همه مراجع عظام) فرض دوم: وقوف اختیاری مشعر را عمداً ترک نکرده است: در این فرض چهار قول مطرح شده است:

قول اول: به احتیاط واجب، حج را تمام کرده و در سال بعد آن را اعاده می کند. (آیات عظام امام، خامنه ای، اراکی، فاضل و نوری)

قول دوم: حجّش باطل است و به عمره مفرده مبدل می شود. (آیات عظام خویی، تبریزی، زنجانی، سیستانی، سبحانی، وحید و هاشمی شاهرودی)

قول سوم: حجش صحیح است. (آیات عظام گلپایگانی، بهجت و مکارم)

قول چهارم: احتیاط در آن ترک نشود به این که اعمال را به قصد مافی الذمه از عمره و حج به جا آورد و در سال بعد نیز در صورتی که حج بر او مستقر بوده یا استطاعتش باقی باشد حج به جا آورد. (آیت الله صافی)

صورت نهم: درک وقوف اضطراری عرفات فقط در این صورت حجش باطل است. (همه مراجع عظام)

ص: 209

البته آیات عظام سبحانی سیستانی و مکارم افزوده اند:... و باید عمره مفرده به جا آورد تا از احرام خارج شود.

صورت دهم: درک وقوف اختیاری مشعر فقط

در این صورت اگر وقوف عرفات را عمداً ترک کرده حجش باطل است و اگر عمدی نبوده، حج او صحيح است. (همه مراجع عظام)

صورت یازدهم: درک وقوف اضطراری نهاری مشعر فقط برای این صورت سه قول مطرح شده است:

قول اول:حج او باطل است. (آیات عظام،امام خامنه ای، اراکی، وحید، سبحانی، سیستانی، زنجانی،صافی گلپایگانی، نوری و مکارم)

البته آیت الله سبحانی افزوده اند: این در صورتی است،که وقوف های عرفه را عمداً ترک کرده است، ولی اگر عمداً ترک نکرده حج به احتیاط واجب باطل است و حج به عمره بدل شده و در مستقر در سال بعد اعاده کند و در غیر مستقر در صورت بقاء استطاعت حج را اعاده می کند.

و آیات عظام سیستانی و وحید افزوده اند: و حجش به عمره مفرده مبدل میشود و باید با همان احرام، عمره مفرده به جا آورد و سال بعد حج را اعاده کند.

قول دوم: بنابر احتیاط اتمام حج به قصد ما في الذمه و اعاده آن در سال بعد (آیات عظام بهجت و هاشمی شاهرودی)

تذکر: آیت الله بهجت چنین فرموده اند: «بطلان حج مورد تأمل است». که با توجه به اینکه مقتضای تأمل، لزوم رعایت احتیاط است، باید به ترتیب مذکور عمل شود.

قول سوم: اگر اختیاری عرفه را عمداً ترک نکرده حج او صحیح

ص: 210

است ولی بنابر احتیاط باقی اعمال را به قصد ما في الذمه به جا آورده و در سال بعد، حج را اعاده کند (آیات عظام خویی، تبریزی و فاضل)

صورت دوازدهم: درک وقوف اضطراری لیلی مشعر فقط در این صورت پنج قول مطرح شده است:

قول اول: اگر وقوف در عرفات را عمداً ترک نکرده و جزو صاحبان عذر است، ظاهراً حجش صحیح است و الا باطل است. (آیات عظام امام، خامنه ای، خوئی، تبریزی، بهجت، زنجانی، صافی، گلپایگانی، سبحانی و نوری)

عبارت: «و الا باطل است» شامل دو مورد می شود:

یکی آنکه وقوف در عرفات را عمداً ترک کرده باشد.

دوم اینکه ترک وقوف، غیر عمدی بوده، ولی از صاحبان عذر (بیماران، پیرمردان و...) نبوده است.

قول دوم: اگر وقوف در عرفات را عمداً ترک نکرده هر چند از صاحبان عذر نباشد ظاهراً حجش صحیح است و الا باطل است. (آیات عظام سیستانی و هاشمی شاهرودی)

قول سوم: بطلان حج در صورت ترک عمدی وقوف در عرفات و الا بنابر احتیاط حج باطل است اگرچه از ذوی الاعذار نباشد. (آیت الله فاضل)

قول چهارم: حتی اگر ترک وقوف در عرفات از روی عمد نباشد و از صاحبان عذر باشد، صحت حج، خالی از اشکال نیست. (آیت الله مکارم)

قول پنجم:بطلان حج و انجام عمره مفرده با همان احرامی که برای حج بسته است و اعاده حج در سال بعد. (آیت الله وحید)

ص: 211

2. حكم رعایت ترتیب بین رمی جمره عقبه و ذبح

قول اول: ترتیب لازم است و در صورت عدم رعایت باید اعاده شود. (آیات عظام تبریزی، خویی، زنجانی، سبحانی و وحید)

قول دوم: بنابر احتیاط واجب ترتیب لازم است و در صورت عدم رعایت در صورت امکان بنابر احتیاط اعاده شود. (آیات عظام امام، سیستانی، جوادی، صافی، فاضل، گلپایگانی و نوری )

قول سوم: ترتیب لازم است و در صورت عدم رعایت گناه کرده، ولی عملش صحیح است و اعاده ندارد. (آیت الله خامنه ای)

قول چهارم: بنابر احتیاط واجب ترتیب لازم است و در صورت عدم رعایت آن گناه کرده ولی اعاده ندارد. (آیات عظام بهجت و مکارم)

3. حكم رعایت ترتیب بین ذبح و حلق:

قول اول: واجب است و اگر رعایت نشود باید اعاده شود. (آیات عظام زنجانی و سبحانی)

قول دوم: بنابر احتیاط واجب ترتیب لازم است و در صورت عدم رعایت در صورت امکان بنابر احتیاط واجب اعاده شود. (آیات عظام امام، تبریزی، جوادی، خویی، صافی،فاضل، گلپایگانی، نوری و وحید)

قول سوم: ترتیب بین آنها لازم است و در صورت عدم رعایت گناه کرده، ولی عملش صحیح است و اعاده ندارد. (آیت الله خامنه ای)

قول چهارم: بنابر احتیاط واجب ترتیب لازم است و در صورت عدم رعایت آن گناه کرده ولی اعاده ندارد. (آیات عظام بهجت و مکارم)

ص: 214

قول پنجم: اگر قربانی را در جایی که ذبح و قربانی در آن مجزی است تهیه کرده باشد قبل از ذبح میتواند حلق یا تقصیر کند. (آیت الله سیستانی)

1- رمی جمره عقبه

اولین واجب در روز عید قربان در منا رمی جمره عقبه میباشد و رمی اصطلاحاً پرتاب هفت سنگریزه به جمره را میگویند.

شرایط سنگریزه های رمی

سنگهای رمی باید چهار شرط داشته باشد: (1)

1. سنگریزه ها باید به انداره ای باشد که به آن حصاء (ریگ) گفته شود؛ از این رو اگر ریز (شن) یا خیلی بزرگ باشند، کافی نیست.

تذکر: پس به غیر از ریگ (مثل: کلوخ و خزف و اقسام جواهرات) جایز نیست.

2. سنگریزه ها از حرم باشند؛ لذا جمع کردن سنگریزه از عرفات يا حد فاصل بين مشعر و عرفات که هر دو خارج از حرم هستند، جائز نیست و در منطقه حرم برداشتن سنگریزه از هر موضعی که،باشد بلا مانع است مگر مسجد الحرام، مسجد الخيف و ساير مساجد.

3. سنگریزه ها باید بکر باشند یعنی پیش از این برای رمی صحيح از آنها استفاده نشده باشد.

ص: 215

این حکم مورد اتفاق همه مر مراجع است مگر در صورتی که پس از رمی کردن سنگریزهها را جمع کرده و در جای دیگری از حرم پخش کنند که در این صورت بنابر نظر آیت الله زنجانی، رمی کردن با این سنگریزه ها کافی میباشد؛ البته این کار خلاف احتیاط استحبابی است.

4. سنگریزه ها باید مباح باشد؛ بنابراین رمی کردن با سنگریزه های غصبی یا آنچه که دیگری برای خودش حیازت کرده است کافی نمی باشد. (1)

تذکر: شکستن یک سنگ و خورد کردن آن، برای به دست آوردن سنگریزه های رمی اشکالی ندارد ولی برخی مراجع چنین کاری را مکروه میدانند.

دسته دوم :کوه هایی که حصار و دیوار دارند که آنها نیز دو حالت دارند:

الف) شواهد و قرائن حاکی از رضایت صاحبان آنها جهت برداشتن سنگریزه وجود دارد:

در این صورت سنگ برداشتن از آنجا اشکالی ندارد. (همه مراجع عظام)

ب) شواهدی دال بر رضایت وجود ندارد:

در این صورت سه قول مطرح شده است:

قول اول: اشکال ندارد مطلقاً. (آیات عظام بهجت، تبریزی، صافی، سبحانی و سیستانی)

آیت الله سبحانی افزوده اند: ریگ های کل حرم حکم یکسان دارد و کوههای مکه از انفال است ولی مستحب است که از وادی مشعر ریگ جمع کنند.

قول دوم: باید احراز اباحه کند و قهراً موارد مشکوک مشکل دارد. (آیت الله فاضل)

قول سوم: برداشتن سنگ، از مناطقی که به عنوان حيازت سيم کشی شده است جایز نیست مگر در صورتی که علم به رضایت صاحبش داشته باشیم. (آیت الله مکارم)

برسند کفایت میکند ولی در صورت پرتاب همزمان هر پرتاب یک سنگ به حساب می آید

مسأله: چنانچه،سنگ پس از اصابت به زمین، کمانه کرده و به دیوار برسد، در کفایت و عدم کفایت آن چهار قول وجود دارد:(1)

قول اول: ظاهراً كفایت می کند. (آیات عظام امام خامنه ای، بهجت، زنجانی، سیستانی، سبحانی و هاشمی شاهرودی).

قول دوم: کفایت نمیکند. (آیات عظام اراکی، تبریزی، خویی، وحید،صافی گلپایگانی و نوری )

قول سوم: محل اشکال است. (آیت الله فاضل)

قول چهارم: اصابت به ستون لازم نیست، بلکه پرتاب سنگ به حوضچه به هر کیفیتی که باشد کافی خواهد بود. (آیات عظام مکارم و سبحانی)

رمی آن برای او مشقت دارد (وسط دیوار جدید را رمی کند. آیت الله تبریزی) به هر نقطه دیوار جمره فعلی رمی می کند مجزی است (آیت الله خامنه ای)

قول دوم: رمی کردن مقدار موازی از دیوار با ستون قدیمی که وسط دیوار و حدود یک متر است کافی میباشد؛ البته در صورتی که موازی ستون احراز،شود و بنابر احتیاط واجب رمی جاهای دیگر جایز نیست و در صورت عدم احراز مکان موازی با ستون سابق، به احتیاط واجب باید رمی را تکرار کند تا اطمینان کند که آن را رمی کرده است مگر مقداری که مستلزم حرج یا ضرر است. (آیت الله سیستانی)

قول سوم: اگر بر طول جمره افزوده شود، احتیاط واجب آن است که به مقدار اصلی جمره ر می شود و چنانچه متمکن نباشد که مقدار اصلی را رمی،کند باید خودش مقدار افزوده شده را رمی کرده و برای رمی مقدار اصلی هم نائب بگیرد. در این حکم بین عالم و جاهل و ناسی فرقی نیست. (آیت الله وحید)

قول چهارم: اگر مکان سابق معلوم است یا اینکه با سؤال معلوم میشود واجب است که مکان موازی با آن را رمیکنند در غیر این صورت لازم نیست؛ البته امروزه این،امر امری ممکن است.(آیات عظام،بهجت جوادی و سبحانی)

آیت الله سبحانی افزوده اند: در رمی اصابت به ستون شرط نمی باشد ولی باید با هدف گیری آن فضا همراه باشد.

قول پنجم: رمی هر قسمت از دیوار جمره مجزی است. (آیات عظام،زنجانی،فاضل نوری و هاشمی شاهرودی)

ص: 221

قول ششم: پرتاب سنگ به حوضچه - گرچه بزرگتر از سابق شده باشد - کافی است و اگر بر دیوار مزبور بزنند تا در حوضچه بیفتد آن هم کفایت میکند. (آیت الله مکارم)

قول هفتم: در صورت عدم امکان رمی ستون سابق، باید محاذی ستون سابق رمیشود و در صورت عدم امکان و یا مشقت شدید، رمی قسمتهای دیگر کافی است. (آیت الله صافی)

ص: 224

قول دوم: باید وارد سال ششم شده باشد. (سایر مراجع عظام)

2. گاو و بز: پنج قول در مورد سن آن مطرح است:

قول اول: بنابر احتیاط واجب، وارد سال شده باشد. (آیات عظام امام، بهجت، تبریزی، خامنه ای، سیستانی، صافی، گلپایگانی، مکارم، وحید نوری و هاشمی شاهرودی)

قول دوم: باید وارد سال سوم شده باشد. (آیت الله سبحانی)

قول سوم: بنابر احتیاط واجب سه ساله باشد. (آیت الله خویی)

قول چهارم: حداقل سن یک سال تمام است. (آیت الله زنجانی)

قول پنجم: باید بیش از یک سال باشد. هرچند بهتر است که کمتر از دو سال نباشد

(آیت الله فاضل)

3. میش شش قول در مورد سن آن مطرح است :

قول اول: بنابر احتیاط واجب کمتر از یک سال نباشد و داخل در سال دوم شده باشد (آیات عظام امام، خامنه ای، بهجت، گلپایگانی صافی، مکارم، وحید و نوری)

قول دوم: باید وارد سال دوم شده باشد. (آیت الله سبحانی)

قول سوم: باید هفت ماهش تمام و وارد ماه هشتم شده باشد و احتیاط این است که یک سالش تمام و داخل در سال دوم شده باشد (آیات عظام خویی، تبریزی و سیستانی)

قول چهارم: حداقل سن گوسفند، شش ماه تمام است و بنابر احتیاط مستحب یک ساله باشد.(آیت الله زنجانی)

قول پنجم :به احتیاط واجب کمتر از ده ماه نباشد. (آیت الله هاشمی شاهرودی )

قول ششم :کمتر از یک سال هم کفایت می کند؛ ولی به احتیاط مستحب کمتر از یکسال نباشد (آیت الله فاضل)

ص: 226

قول سوم: بنابر احتیاط واجب خیلی پیر نباشد. (آیات عظام فاضل و مکارم )

قول اول: به احتیاط واجب باید در اصل خلقت بی دم نباشد، ولی اگر گوش یا شاخ در خلقت اصلی نداشته باشد بعید نیست که کافی باشد، اگرچه خلاف احتیاط است (آیات عظام امام و نوری)

قول دوم: احوط و اولی این است که قربانی طوری نباشد که از اصل خلقت شاخ و دم نداشته باشد.(آیات عظام بهجت، تبریزی، سیستانی، مکارم خویی و هاشمی شاهرودی )

قول سوم: ذبح حیوانی که در اصل خلقت دم ندارد کافی نیست. (آیات عظام خامنه ای، زنجانی و سبحانی)

آیت الله سبحانی اضافه کرده اند اگر برخی از نژادهای گوسفند ذاتاً بی دُم هستند قربانی کردن آن صحیح است.

قول چهارم: احتیاط واجب آن است حیوانی را که شاخ یا گوش یا دم در اصل خلقت ندارد را قربانی نکند. (آیات عظام صافی و گلپایگانی)

دوازدهم و سیزدهم ذی الحجه جایز است. (آیات عظام جوادی، سیستانی،مکارم وحید و هاشمی شاهرودی)

قول سوم: تأخیر قربانی تا روز دوازدهم اختياراً جایز است اگرچه احتیاط مستحب آن است که در روز عید قربانی کند. (آیت الله زنجانی)

قول چهارم: احتیاط مستحب آن است که در روز عید قربانی انجام شود و تأخیر آن تا آخر ماه ذی الحجه جایز است، و احوط آن است هرچه ممکن است زودتر قربانی کند.(1) (آیات عظام صافی و گلپایگانی)

ذبح کند و اگر نشد تا آخر ذی الحجه انجام دهد. (آیات عظام تبریزی، خویی و سبحانی)

قول سوم: تأخیر،قربانی تا آخر ایام تشریق جایز است و در صورت عذر تأخیر تا آخر ذى الحجه اشکال ندارد (آیات عظام مکارم و وحید)

قول چهارم: در حال اختیار، ذبح قربانی را می تواند تا روز دوازدهم به تأخیر بیاندازد و تأخیر آن بدون عذر از روز دوازدهم موجب بطلان بطلان حج است و در صورت،عذر تأخیر آن تا زمانی که بتواند بعد از قربانی حلق یا تقصیر کرده و اعمال مکه را در ذی - الحجه به جا آورد مانعی ندارد. (آیت الله زنجانی)

قول پنجم: تا آخر ایام تشریق بلکه تا آخر ماه ذى الحجه مجزى است ولی بنابر احتیاط واجب در غیر روز عید و سه روز بعد آن به نيت ما في الذمه انجام شود. (آیات عظام صافی و گلپایگانی)

قول ششم: تأخیر قربانی از ایام تشریق اگر به صورت عمدی و بدون عذر باشد موجب بطلان حج است و در مورد جاهل مقصر به احتیاط واجب موجب بطلان حج است و در مورد جاهل قاصر و ناسی به احتیاط واجب باید بین قربانی در مکه در بقیه ذی الحجه و بين صوم ده روز بدل هدى جمع کند و حج او صحيح است و اگر بعد از ذی الحجه متذکر شد و یا به حکم علم پیدا کرد بعید نیست حج او صحیح باشد ولی باید در سال بعد در منا قربانی کند. (آیت الله سیستانی) (1).

ص: 234

قول سوم: به احتیاط واجب ذبح در شب، جز برای خائف کفایت نمی کند (آیات عظام تبریزی، سیستانی، جوادی، صافی، گلپایگانی و مکارم )

قول چهارم :قربانی در شب کفایت نمیکند مگر برای خائف که میتواند شب دهم قربانی کند و اگر از آن هم معذور است قربانی در شبهای بعدی کفایت میکند. (آیت الله زنجانی)

بخش دوم : احكام حج تمتع 237

آیت الله سبحانی افزوده:اند و برای عمل کردن به آن اگر در آنجا ممکن نیست میتواند از فقیری در شهر خود یا نقطه دیگر وکالت بگیرد که در غیاب او به وی تملیک کند و سپس آن را رها کند اگر این کار را نتواند بکند اذن فقیر ساقط است.

قول چهارم: صدقه دادن ثلث قربانی به فقیری که در حرم حضور دارد هر چند زائر باشد، واجب است، ولی هدیه و خوردن قسمتی از آن احتیاط مستحب است. (آیت الله زنجانی)

قول پنجم: تثلیث قربانی بنابر احتیاط واجب لازم است بلکه نسبت به صدقه دادن ثلث قربانی به فقیر مؤمن واجب است. (آیت الله وحید)

قول ششم: تقسیم ذبیحه به سه قسمت مطلقاً مستحب است، حتی در صورت تمکن و عمل به آن. (آیت الله مکارم؛ در نظر اخیر)

البته آیت الله فاضل این قید را نیز افزوده اند که قدرت اقتراض یا فروش زائد از مؤونۀ سفر را هم نداشته باشد.

و آیت الله سبحانی فرموده اند:... یا اینکه نتواند بدون زحمت و مشقت قرض کند یا اینکه ما به ازای قرض را جهت ادا نداشته باشد.

قول سوم: در لباسی که به آن حاجت دارد اگر بفروشد و قربانی تهیه کند احتیاط آن است که روزه هم بگیرد. (آیت الله سبحانی)

قول چهارم: لباس هر چه باشد لازم نیست فروخته شود. (آیات عظام امام، خامنه ای، فاضل و نوری)

آیت الله سبحانی افزوده اند: احتیاطاً روزهای هفتم و هشتم و نهم ذى الحجه باشد، لیکن اگر قبل از ایام منا یعنی روز هشتم و نهم را روزه گرفت میتواند یک روز دیگر را بعد از ایام تشریق روزه بگیرد.

قول سوم: باید این سه روز را یا کاملاً قبل از عید قربان بگیرد یعنی هفتم و هشتم و نهم ذی الحجه و یا پس از بازگشت از منا تا آخر ذى الحجه روزه بگیرد. (آیات عظام گلپایگانی و صافی)

زمان هفت روز روزه

هفت روز را باید بعد از مراجعت از سفر حج روزه بگیرد.(1) (همه مراجع عظام)

جایز نیست این هفت روز را در بین راه روزه بگیرد و همچنین مکه جایز نیست مگر آنکه بنای اقامت در آنجا را داشته باشد، که در این صورت اگر مدتی بگذرد که میتوانست به وطن خود مراجعت کند جایز است روزه بگیرد. (2)

البته آیات عظام خویی تبریزی و سیستانی فرموده اند: در صورتی که بنای اقامت در مکه دارد باید صبر کند تا همراهان به وطن مراجعت کنند یا یک ماه بگذرد و سپس روزه بگیرد.

ص: 240

قول اول: اگر حجة الاسلام خود را به جا می آورد، باید حلق نماید هر چند حج اول او نباشد. (آیات عظام زنجانی و سبحانی)

قول دوم: مخیر است بین حلق و تقصیر اگر تقصیر اگر چه حلق افضل از تقصیر می باشد. (سایر مراجع عظام)

تذکر 1: در تقصیر سه قول مختلف مطرح شده است: (1)

قول اول: بنابر احتیاط واجب کوتاه کردن ناخن به تنهایی در تقصیر کافی نیست و اگر خواست ناخن بگیرد پس از کوتاه کردن مو باشد. (آیات عظام سیستانی و مکارم)

قول دوم: کافی است که مقداری از موی شارب و یا ریش و یا سر را کوتاه کند و اگر بخواهد ناخن هم اگر بخواهد ناخن هم بگیرد قبلاً باید موی خود را بزند (تقصیر کند) و آنگاه ناخن بگیرد (آیت الله سبحانی)

قول سوم :در تقصیر مخیرند قدری از مو یا ناخن خود را بگیرند. (سایر مراجع عظام)

تذکر 2: چیدن مقدار کمی از موی سر یا ریش یا شارب به هر نحو و به هر وسیله ای که باشد، کفایت از تقصیر میکند

قول اول: باید تیغ را بر سر بکشد و همین مقدار کافی است. (آیات عظام امام، خامنه ای، سبحانی و هاشمی شاهرودی).

قول دوم: بنابر احتیاط واجب علاوه بر کشیدن تیغ بر سر تقصير هم بکند (آیات عظام اراکی، سیستانی و زنجانی)

قول سوم: در این صورت، تقصیر متعین است و بنابر احتیاط تیغ را هم بر سر بکشد و در صروره این احتیاط ترک نشود. (آیات عظام گلپایگانی و صافی)

قول چهارم: احتیاط جمع میان کشیدن تیغ بر سر و ناخن گرفتن است و اگر ریش یا شارب دارد، کمی از آن را نیز احتیاطاً کوتاه کند (آیت الله مکارم)

قول سوم: اگر عرفاً حلق صدق کند کفایت می کند (آیات عظام جوادی، سبحانی و فاضل)

قول چهارم :کفایت نمیکند. (آیت الله وحید)

قول پنجم :حلق واجب تعیینی نیست و به قصد وظیفه فعلیه ماشین کردن کافی است (آیت الله بهجت )

میکند و اعاده آنها لازم نیست.(1) (همه مراجع عظام به جز آیت الله زنجانی که فرموده :ولی اعاده اعمال مکه لازم است)

تذکر :به نظر آیات عظام سیستانی و سبحانی تا یقین به ذبح قربانی نکرده اند، هنوز محرم هستند و باید از محرمات احرام اجتناب کنند و مردها نباید لباس دوخته بپوشند و اگر پوشیده اند باید در آورند.

که بعد از حلق از اطراف ریش و شارب خود گرفته و همچنین ناخنها را بگیرد. (1)

قول دوم: نیمه شب از غروب آفتاب تا طلوع فجر است. (آیات عظام خامنه ای، جوادی،، بهجت، خوئی، تبریزی، سیستانی، سبحانی، صافی، گلپایگانی، فاضل، مکارم، وحید و هاشمی شاهرودی)

قول سوم: اگر نیمه اول شب را در منا میماند، احتیاط این است که از مغرب شرعی تا طلوع خورشید حساب کند. و اگر نیمه دوم شب را میماند احتیاط این است که از غروب خورشید تا طلوع فجر را محاسبه کند. (آیت الله زنجانی)

قول چهارم: بنابر احتیاط واجب از غروب شرعی تا طلوع آفتاب محاسبه میشود (آیت الله نوری)

تذکر: قول اول و سوم و چهارم که مبتنی بر احتیاط است، قابل رجوع به قول دوم می باشد.

آیت الله سیستانی خوف بر جان و خوف بر آبرو را نیز اضافه کرده اند.

گروه سوم: شبان هایی که حیوانات آنها احتیاج دارد به چرانیدن در شب.

گروه چهارم: کسانی که متکفل آب دادن به حجاج هستند در مکه.

کسانی که برای تدارک نیازهای حجاج ناچارند در مکه بمانند (آیت الله سبحانی)

تذکر: آیات عظام خوئی خامنه ای و سیستانی مورد سوم و چهارم را استثناء نکرده اند و قبول ندارند و آیت الله هاشمی شاهرودی فرموده در استثناء گروه چهارم تأمل است.

گروه پنجم: کسانی که شب را در مکه (آیت الله سبحانی: در مسجد الحرام) بیدار و تا صبح به عبادت مشغول باشند و کار دیگری جز آن نکنند مگر کارهای ضروری از قبیل خوردن و آشامیدن به قدر احتیاج و تجدید وضو.

تذکر: آیات عظام خوئی، تبریزی، سیستانی گروه ششمی را نیز اضافه کرده اند.

آیت الله سیستانی میفرماید: طائفه دیگر کسی است که از مکه به قصد منا خارج شده و از عقبه مدنیین گذشته باشد که در این صورت میتواند در راه پیش از رسیدن به منا بخوابد ولی اگر منزل او بعد از عقبه مدنیین باشد نمیتواند در منزلش بخوابد.

آیات عظام تبریزی و خوئی و هاشمی شاهرودی فرموده اند: کسی که طواف خانه خدا را نموده و به عبادت خود باقی مانده و سپس از

ص: 254

مکه خارج شده و از عقبه مدنيين گذشته باشد، چنین شخصی میتواند در راه بیتوته کند و به منا نیاید.(1)

تذکر: عبادت در کلام آیت الله سیستانی مطلق است و شامل مستحبات مثل طواف، مستحب تلاوت قرآن و نگاه به کعبه می شود؛ چنانکه در مناسک الحج ایشان آمده است:

السؤال 6 : الاشتغال بالعبادة في النصف الثاني من الليل الذي يعوض عن المبيت بمنا هل يكفي فيه النظر إلى الكعبة وقرائة القرآن و إطافة الحجيج و الإجابة إلي الأسئلة الدينية.

در پاسخ فرمودند: تكفي مع الإتيان بها بقصد القربة لصدق كونه في طاعة الله و هو العنوان المذكور في النص.(1)

چیزی که در نص ذکر شده این است که به طاعت خدا مشغول باشد و همه اینها با قصد قربت طاعت خدا محسوب می شود.

قول چهارم: کسانی که از اول شب تا طلوع فجر در مکه بیدار باشند و به اعمال مکه، یعنی طواف زیارت و نماز طواف و سعی و طواف نساء و نمازش مشغول باشند، به جز موارد ضروری ولی انجام عبادات مستحب مانند طواف مستحبی و دعا و نگاه به کعبه مجوز ترک بیتوته نمی باشد. (آیت الله زنجانی)

قول پنجم: از اول شب تا طلوع فجر در مکه بیدار باشند و به احتیاط واجب به اعمال حج از قبیل طواف و نماز آن و سعی و طواف نساء مشغول باشند بجز موارد ضروری که نوم غالب هم از آن موارد ضروری است. (آیت الله بهجت)

صورت اول: ترک بیتوته از روی علم و عمد باشد و شخص جزو هیچ یک از موارد استثنا شده نباشد.

در این صورت سه قول است:(1)

قول اول: بنابر احتیاط واجب برای هر شب یک گوسفند کفاره بدهد. (آیت الله مکارم)

قول دوم: برای شب اول یک گوسفند قربانی کند و برای شب دوم و سوم بنابر احتیاط واجب برای هر کدام یک گوسفند. (آیت الله سبحانی)

قول سوم: برای هر شبی باید یک گوسفند قربانی کند. (سایر مراجع عظام)

صورت دوم: ترک بیتوته از روی نسیان یا جهل در اینجا چهار قول است.(2)

قول اول: در وجوب کفاره بین علم و عمد و جهل و نسیان فرقی نیست. (آیات عظام امام زنجانی و نوری)

قول دوم: بنابر احتیاط واجب یک گوسفند کفاره بدهد. (آیات عظام خامنه ای، خوئی، تبریزی، سیستانی، صافی، گلپایگانی، فاضل و مکارم )

قول سوم: اگر ترک بیتوته از روی فراموشی یا جهل قصوری (3)به حکم باشد نه جهل تقصیری (4)، اقوی آن است که کفاره واجب نیست اگرچه احتیاط مستحب آن است که کفاره بدهد. (آیت الله وحید).

ص: 257

قول چهارم: در فرض نسیان و جهل کفاره نیست. (آیات عظام سبحانی و هاشمی شاهرودی)

صورت سوم: بیتوته در منا را ترک کرده، و بدل آن شب را در مکه مشغول عبادت بوده است.

در این صورت کفاره ندارد. (1)(همه مراجع عظام)

آیات عظام سیستانی و هاشمی شاهرودی افزوده اند :و همچنین کسی که در همان شب طواف کرده و سپس از مکه خارج شده و از عقبه مدنیین گذشته باشد و در راه بیتوته کند ولی اگر منزل او بعد از عقبه مدنیین باشد نمیتواند در منزلش بخوابد.(2)

صورت چهارم :این که بیتوته در منا را ترک کرده ولی جزو آن چهار گروه بوده اند که بیتوته در منا بر آنها واجب نبوده است یعنی.1 بیماران و پرستاران آنها و کسانی که برای آنها مشقت داشته باشد ماندن در منا به هر عذری که باشد.. 2. کسانی که ترس دارند که اگر شب در منا بمانند مال معتد به آنها در مکه از بین برود. 3. شبانی که احتیاج دارد گوسفندان خودش را در شب به چرا ببرد و از منا خارج شود.

4. کسانی که متکفل آب دادن حجاج (آیت الله سبحانی: مايحتاج حجاج) در مکه هستند.

در این مسئله شش قول مطرح است.(3).

ص: 258

قول اول: دسته اول و دوم باید کفاره بدهند و دسته سوم و چهارم بنابر احتیاط واجب کفاره بدهند (آیات عظام امام، خامنه ای و فاضل)

قول دوم: دسته اول و دوم بنابر احتیاط واجب باید کفاره بدهند. (آیات عظام خوئی و تبریزی)

البته آیات عظام خوئی و تبریزی مورد سوم و چهارم را متعرض نشده اند.

قول سوم: در هر چهار مورد بنابر احتیاط واجب باید کفاره بدهند. (آیات عظام بهجت، صافی، گلپایگانی و سبحانی)

قول چهارم: دسته اول و دوم بنابر احتیاط واجب باید کفاره بدهند و بر بقیه کفاره واجب نیست. (آیت الله سیستانی)

قول پنجم: بر دسته اول و دوم کفاره واجب نیست. (آیت الله هاشمی شاهرودی). (1)

آیت الله هاشمی شاهرودی نیز مورد سوم و چهارم را متعرض نشده اند.

قول ششم: کسانی که از بیتوته در منا معاف هستند، کفاره بر آنها واجب نیست. (آیت الله مکارم)

در این مسأله سه قول است:(1)

قول اول: بنابر احتیاط واجب یک گوسفند قربانی کند و فرقی بین صورت عذر و عدم عذر نیست. (آیات عظام امام و نوری)

این احتیاط قابل رجوع است

قول دوم: اگر برای انجام اعمال به مکه آمده و نتوانسته خود را تا گذشت قسمتی از شب به منا برساند بر او کفاره واجب نیست، اگرچه بعد از نیمه شب به منا رسیده باشد، اما اگر بدون عذر بیتوته قسمتی از اول شب را ترک کرد احتیاط در پرداخت کفاره ترک نشود.(آیات عظام گلپایگانی و صافی)

قول سوم: اگر حاجی از اوائل شب بیتوته را درک نکند کفاره ندارد، ولی احتیاطاً قسمت دوم را در منا بماند. (آیت الله بهجت)

قول دوم: بنابر احتیاط واجب رعایت موالات نسبت به رمی تمام سنگها لازم است.(آیات عظام سیستانی، صافی و گلپایگانی)

قول سوم: بنابر احتیاط موالات لازم است مگر آنکه چهارسنگ را رمی کرده باشد. (آیت الله مکارم)

قول چهارم: موالات لازم نیست.(آیات عظام امام، بهجت، تبریزی، خامنه ای، خویی و فاضل)

قول اول: احتیاط واجب در رعایت ترتیب است. (آیت الله وحید)

قول دوم: رعایت ترتیب در مورد مذکور لازم نیست. (سایر مراجع عظام)

قول اول: احتیاط واجب آن است که تا مأیوس نشده از اینکه خودش عمل کند، نایب عمل نکند و اگر عمل کرد و بعداً عذر رفع شد احتیاط واجب آن است که خودش عمل کند. (آیات عظام امام، بهجت، صافی، فاضل، گلپایگانی، مکارم و نوری)

قول دوم: قبل از مأیوس شدن از رفع عذر هم می توانند نایب بگیرند، لیکن اگر بعداً عذر رفع شد واجب است. آیت الله سبحانی: به احتیاط واجب که خودشان اعاده کنند. (آیات عظام خامنه ای، زنجانی، سیستانی و سبحانی)

قول سوم: باید بین قضا و اداء و اداء و همچنین بین قضای دو روز، فاصله بیندازد (آیات عظام جوادی، زنجانی، هاشمی شاهرودی و وحید)

صورت اول: در حین رمی در تعداد سنگها شک کند، که در این صورت باید بنابر کمتر بگذارد و رمی را تکمیل کند. (1) (همه مراجع عظام)

صورت دوم: بعد از شروع در رمی جمره بعدی در تعداد سنگهای جمره قبلی یا در صحت رمی آن شک کند که در این صورت چهار قول است:

قول اول: اگر بداند چهار سنگ از قبلی را انداخته و شک کند که بقیه یا بعضی از آنها را انداخته یا نه به احتیاط واجب بقیه را اتیان،کند اگرچه بعد از اتیان جمره بعدی،باشد ولی اگر در کمتر از چهار شک داشته،باشد تا مقدار چهار اعتنا نکند و سه سنگ دیگر را بزند.(آیات عظام امام، خامنه ای، فاضل، نوری و مکارم)

البته آیت الله مکارم نسبت به فرض اخیر فرموده: به احتیاط واجب سه سنگ دیگر را بزند.

قول دوم: در هیچ یک از فروض مسأله به شک خود اعتنا نکند (آیات عظام خویی، تبریزی، سیستانی و صافی)

قول سوم: در هر دو صورت این مسأله چنانچه احتمال بدهد، هنگام رمی جمره بعدی متوجه تکمیل جمره قبلی بوده اعتنا نکند و گرنه در صورت،اول جمره قبلی را تکمیل کند و در صورت دوم آن را از سر بگیرد و بعد از آن جمره بعدی را اگر چهار سنگ زد، آن را تکمیل میکند و گرنه آن را از سر می گیرد. (آیت الله زنجانی)

ص: 275

قول چهارم: اگر بعد از رمی هر سه جمره شک او به کمتر از چهار باشد مثلاً شک کند سه سنگ زده یا بیشتر یا دو سنگ زده یا،بیشتر باید رمی آن جمره را از سر بگیرد و جمرات بعدی را اگر ر می کرده مجدداً اعاده کند تا ترتیب حفظ شود. (آیت الله سبحانی)

صورت سوم: بعد از انصراف از رمی و مشغول شدن به کارهای دیگر غیر از رمی جمره بعدی شک کند، در این صورت چند قول مطرح است(1)

قول اول: به احتیاط واجب بنابر اقل بگذارد و رمی را تکمیل کند.(آیات عظام امام، خامنه ای، فاضل و نوری)

قول دوم: باید بنابر اقل بگذارد و تکمیل کند (آیات عظام تبریزی، خویی، سبحانی، صافی، گلپایگانی و هاشمی شاهرودی )

قول سوم:به شک خود اعتنا نکند اگر شک بعد از انصراف و صدق فراغ باشد عرفاً، و اگر قبل از آن است باید تدارک کند. (آیت الله سیستانی)

قول چهارم: چنانچه احتمال بدهد هنگام رمی توجه به حفظ عدد سنگها داشته اعتنا به شکش نکند هر چند شک در نقیصه باشد. (آیت الله زنجانی)

قول پنجم: بنابر کمتر می گذارد و چنانچه موالات بهم نخورده باقیمانده را بجا میآورد و اگر موالات بهم خورده احتیاط آن است که آن را تکمیل کند و سپس از نو هفت سنگ بزند مگر آنکه چهار سنگ زده باشد. (آیت الله مکارم )

ص: 276

نماید و اگر بعد از خروج از مکه متوجه شود واجب نیست جهت تدارک آن برگردد و احتیاط مستحب آن است که خودش اگر به مکه میآید و الا نایبش در سال بعد قضا کند. (آیت الله سیستانی)

قول پنجم: اگر در مکه باشد واجب است تدارک کند، اگر از شده واجب نیست برگردد و احتیاط واجب آن است که مکه خارج در سال بعد خودش یا نایبش قضا نماید. (آیت الله وحید)(1)

قول ششم: اگر در مکه باشد، باید هر وقت متوجه شد، رمی را اعاده کند، و اگر از مکه خارج شده است، باید خودش و در صورت عدم،توانایی نایبش آن را بجا آورد. (آیت الله العظمى هاشمى شاهرودی)

قول هفتم: اگر در مکه باشد تا آخر ذی الحجه خودش تدارک کند و در سال بعد نیز خودش یا نایبش به احتیاط واجب اعاده کند و اگر از مکه خارج شده، احتیاطاً در سال بعد خودش یا نائبش در ایام تشریق قضا کند. (آیت الله سبحانی)(2)

تذكر: طبق قول بعضی از مراجع که در ذیل عنوان «مقدار فاصله» مشخص شد بین قضای هر روز و روز بعد باید مقداری فاصله بیندازد.

اما در روز دوازدهم خروج از منا پیش از ظهر برای افرادی که از ماندن در منا معذورند جایز است.(1) (همه مراجع عظام)

ولی در مورد غیر معذورین از ماندن در منا سه قول است:(2)

قول اول: اگر در منا متعلقاتی دارد از قبیل رحل و اثاث که مستلزم برگشتن باشد، میتواند پس از رمی و پیش از ظهر از منا بیرون رود و در این صورت باید به منا برگردد. و اگر متعلقاتی ندارد بنابر احتیاط جایز نیست پیش از ظهر خارج شود گرچه نیت برگشتن داشته باشد و اگر خارج شد به احتیاط واجب باید چه پیش از ظهر و چه بعد از ظهر برای نَفْر برگردد. (آیت الله سیستانی)

قول دوم: اگر به عنوان کوچ نباشد و بخواهد دوباره برگردد و سپس کوچ کند، جایز است. (آیت الله هاشمی شاهرودی)

قول سوم: جایز نیست. (سایر مراجع عظام)

قول دوم: باید قبل از ظهر جهت تحقق نفر بعد از ظهر به منا برگردد. (آیات عظام،خوئی، صافی، گلپایگانی، هاشمی شاهرودی و وحید)

قول سوم: بنابر احتیاط واجب باید قبل از ظهر (یا بعد از ظهر آیت الله خامنه ای) برای تحقق نَفْر بعد از ظهر برگردد. (آیات عظام بهجت، خامنه ای، فاضل و مکارم)

قول چهارم: اگر در منا متعلقاتی از قبیل رحل و اثاث به جا گذارد که مستلزم برگشتن باشد، میتواند پس از رمی و پیش از ظهر از منا بیرون رود و در این صورت باید به منا برگردد - چه پیش از ظهر و چه بعد از ظهر - و قبل از غروب یا روز بعد کوچ کند و اگر متعلقاتی،ندارد بنابر احتیاط جایز نیست پیش از ظهر خارج شود گرچه نیت برگشتن داشته باشد و اگر خارج شد به احتیاط واجب باید برای نفر بازگردد چه پیش از ظهر چه بعد از آن (آیت الله سیستانی)

قول پنجم: جهت نَفْر بعد از ظهر باید به منا برگردد هر چند بعد از ظهر (آیات عظام تبریزی و جوادی)

قول ششم: اگر وسایل خود را در منا گذاشته، باید به منا برگردد، ولی اگر کوچ کرده لازم نیست برگردد هر چند جایز نیست بدون عذر کوچ کند. (آیت الله زنجانی)

معذورین از رمی که بودن آنها در منا حرجی یا غیر حرجی است آیا میتوانند روز دوازدهم بعد از بیتوته شب دوازدهم از منا خارج شوند و برنگردند؟

سؤال: کسانی که از رمی در روز دوازدهم معذورند و برای رمی نایب گرفته اند یا شبانه رمی روز دوازدهم را انجام

ص: 280

داده اند، آیا جایز است بعد از بیتوته شب دوازدهم از منا خارج شوند و روز دوازدهم برنگردند؟

پاسخ: این افراد دو دسته اند:

دسته اول: افرادی که ماندن آنها در منا روز دوازدهم برای خود آنها حرجی باشد یا از ماندن در منا معذور باشند، جایز ست پس از بیتوته شب دوازدهم قبل از طلوع فجر از منا خارج شوند و برنگردند.(1) (همه مراجع عظام) دسته دوم: کسانی که ماندن آنها در روز دوازدهم برای خود آنها حرجی نیست خروج این گروه، پس از نیمه شب دوازدهم به قصد اینکه برنگردند. به نظر همه مراجع عظام (به جز امام راحل) به سبیل فتوا یا احتیاط واجب، جایز نیست. (2)

تذکر 1: خائف و مریضی که در شب رمی می میکنند میتوانند قبل از ظهر کوچ کنند و در این حکم فرقی بین زن و مرد نیست، ولی اگر جزء این دو دسته حساب نمیشوند چه زن و چه مرد باید بعد از ظهر روز دوازدهم کوچ کنند موارد دیگر نیز استثنا شده که مبتلا به نیست. (آیت الله سبحانی)

تذکر 2: آیت الله سیستانی نسبت به کسانی که بر اثر ازدحام جمعیت، کوچ بعد از ظهر برای آنها حرجی است و مشقت شدید دارد در صورتی کوچ کردن قبل از ظهر را جایز دانسته است که بيتوته شب سیزدهم نیز برایشان حرجی باشد:

ص: 281

السؤال: من يشق عليه البقاء في منا إلي الزوال في اليوم الثاني عشر أو كان النفر بعد الزوال شاقاً عليه، هل يجوز له ان ينفر قبل الزوال؟

الجواب: إذا كان البقاء حرجياً بحدّ لا يتحمّل عادة جاز له النفر، و إذا كان النفر بعد الزوال حرجياً كذلك، فإن لم يكن المبيت في الليلة الثالثة عشر حرجياً فعليه المبيت وإلا جاز له النفر أيضاً. (1)

آیت الله وحید میفرماید: برای غیر از کسی که ترس از ماندن در منا دارد، جایز نیست که شب دوازدهم بعد از رمی از منا کوچ کند مگر بعد از زوال شمس روز دوازدهم. (2)

نکته قابل توجه: در مناسک استفتایی ذکر شده که با مسأله 1238 مناسک محشی تهافت دارد.

متن استفتاء و پاسخ آن چنین است:

سؤال: آیا کسانی که عذر دارند از رمی در روز میتوانند شب دوازدهم برای روز دوازدهم ر میکنند و از منا به مکه بیایند و دیگر برنگردند به منا یا باید صبر کنند و بعد از ظهر با مردم کوچ کنند؟

جواب: میتوانند بعد از مبيت واجب خارج شوند و لازم نیست صبر کنند.(3)

ولی در مسأله 1238 چنین آمده است: در کوچ کردن بعد از ظهر روز دوازدهم زنها هم حکم مردان را دارند بنابراین اگر با عذر از رمی در روز شب دوازدهم ر می کردند نمیتوانند قبل از ظهر از منا کوچ کنند مگر از ماندن تا بعد از ظهر معذور باشند.

ص: 282

ظاهراً یک قید در جواب استفتاء مذکور باید ذکر شود و آن اینکه: «در صورتی که از ماندن در روز معذورند لازم نیست صبر کنند» تا اختلاف برطرف گردد.

جهت تکمیل بحث به استفتاء زیر توجه شود

[1248] س - قبلاً سؤال شده است که آیا کسانی که خوف مشقت دارند میتوانند شب دوازدهم رمی جمره نموده به مکه رفته و دیگر به منا برنگردند؛ و حضرتعالی جواب فرموده اید در صورت عذر اشکال ندارد ولی قبل از نصف شب نباید بیرون بروند با توجه به مسأله فوق این سؤال مطرح میشود که آیا خدمه کاروانها نیز برای پذیرایی از این قبیل زائرین میتوانند به همراه آنان در شب ر می نموده و به مکه بروند و برای وقوف تا وقت شرعی روز دوازدهم دیگر به منا برنگردند؟

ج - وقوف در روز دوازدهم واجب نیست و آنچه واجب است کوچ نکردن قبل از زوال است و اشخاص ذکر شده میتوانند بعد از نصف شب از منا بروند و روز دوازدهم برای رمی به منا برگردند ولو بعد از ظهر و اگر قبل از ظهر آمدند بعد از ظهر بیرون بروند. و رمی شب برای آنها کافی نیست. (1)

دوازدهم جهت انجام رمی جمرات به منا بر میگردند آیا واجب است قبل از ظهر به منا برگردند؟

در این باره چند قول است:(1)

قول اول: لازم نیست قبل از ظهر به منا بیایند هر چند اگر قبل از ظهر به منا بیایند نمیتوانند قبل از ظهر کوچ کنند. (آیات عظام امام و نوری)

قول دوم: برای تحقق نفر بعد از ظهر باید قبل از ظهر به منا برگردند. (آیات عظام خویی،صافی،گلپایگانی هاشمی شاهرودی و وحید)