------------------------------------------

سر شناسه: مکارم شیرازی، ناصر، 1305-

عنوان و نام پدیدآور: کشتی نجات: چهل حدیث ناب از سخنان امام هادی علیه السلام / مکارم شیرازی (مدّ ظله)؛ تهیه و تنظیم: ابوالقاسم علیان نژادی

مشخصات نشر: قم: مؤسسه تنظیم و نشر آثار حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی، 1396.

مشخصات ظاهری: 184 ص.؛ 5/14 * 5/21 س م.

شابک: 6-2-98337-600-978

وضعیت فهرست نویسی: فیپا

یادداشت: کتاب حاضر در سال 1395 تحت عنوان «سخنان امام هادی علیه السلام» توسط انتشارات امام علی بن ابی طالب علیه السلام فیپا گرفته است.

یادداشت: 40 حدیث ناب از سخنان امام هادی علیه السلام

موضوع: علی بن محمد (ع)، امام دهم، 212-254 ق.--احادیث

موضوع: Ali ibn Muhammad, Imam X-- Hadiths

موضوع: اربعینات -- قرن 14 -- نقد و تفسیر

موضوع: احادیث شیعه -- قرن 14 -- نقد و تفسیر

شناسه افزوده: علیان نژادی، ابوالقاسم، 1343 -، گردآورنده

رده بندی کنگره: 1396 5ک م/142 BP

رده بندی دیویی: 9583/279

شماره کتابشناسی ملی: 4907089

------------------------------------------

کشتی نجات

چهل حدیث ناب از سخنان امام هادی علیه السلام

سلسله مباحث اخلاقی حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی (مدّ ظلّه)

تهیه و تنظیم: ابوالقاسم علیان نژادی

تیراژ: 2000 نسخه

نوبت چاپ: اوّل

صفحه و قطع: 184 صفحه / رقعی

تاریخ انتشار: 1396

چاپخانه: سلیمانزاده

ناشر: مؤسسه تنظیم و نشر آثار حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی

شابک: 6-2-98337-600-978

آدرس ناشر: ایران _ قم _ ابتداى خیابان شهدا _ کوچه 22

تلفن : 37732478

فکس: 37840099

www[.]amiralmomeninpub[.]ir

ص: 2

بسم الله الرّحمن الرّحیم

ص: 3

ص: 4

عقلانیّت در اسلام و دیگر ادیان و مذاهب------------26

اهمیّت عقل از دیدگاه قرآن و روایات------------27

4. محبّت و دلسوزى------------29

دو اصل اساسى------------29

مصادیق محبّت و دلسوز------------29

اتّحاد و همبستگى، رمز پیروزى------------31

5. از انسان هاى بى شخصیّت دورى کن!------------33

نشانه هاى افراد باشخصیّت------------33

نشانه هاى افراد بى شخصیّت------------34

مصداق هاى دیگر حدیث------------34

6. دنیا تجارت خانه است------------37

مشابهت هاى بازار و دنیا------------38

7. خودراضى مباش------------43

غریزه اى به نام حبّ ذات------------43

نه افراط، نه تفریط------------44

پیامدهاى از خود راضى بودن------------44

8. مقدّرات------------47

آینه تاریخ------------47

9. معیار شخصیّت------------51

مشکلات مال و ثروت------------51

اعمال؛ ملاک شخصیّت در جهان آخرت------------53

نظام ارزشى اسلام------------54

ص: 6

10. مصیبت صابر و بى صبر!------------55

مصائب مختلف دنیا------------55

چگونگى برخورد با مصیبت ها------------56

همه مشکل دارند!------------56

نتایج دیگر صبر و استقامت------------58

جامعه صابر و جامعه کم تحمّل------------58

11. آمادگى براى ظهور حضرت مهدى (عج)------------61

فواید انتظار فرج------------62

شیعیان آماده باشند------------62

12. شوخى آرى، هزل نه!------------65

معناى «هزل»------------65

تفاوت هزل و شوخى------------65

شوخى مذموم و مزاح ممدوح------------66

13. دور اندیشى------------69

دو نوع زندگى------------69

14. خشم بر زیردستان------------73

حقیقت خشم و غضب------------73

پیامدهاى خشم و غضب------------74

راه فرار از غضب------------74

15. حکمت------------77

حکمت چیست؟------------77

فاعلیّت فاعل و قابلیّت قابل------------78

ص: 7

16. بهترین ها و بدترین ها------------81

مبارزه با معلول یا علّت!------------81

بیان دیگرى براى روایت------------82

17. حسادت و آثار آن------------85

مفاسد حسادت------------85

ضررهاى حسادت------------86

مبارزه با حسادت------------87

18. زمان حسن ظن و هنگام سوء ظن------------89

نهى از سوء ظن در قرآن و حدیث------------89

حکمت تفصیل مورد بحث------------90

19. از دیگران چه انتظاراتى داشته باشیم؟------------93

گفتگوى امام هادى (علیه السلام) و متوکّل------------93

نکته اى دقیق درمورد روانشناسى------------94

20. استقبال از نعمت هاى الهى------------97

دو مطلب بسیار مهم------------97

شکر نعمت نعمتت افزون کند------------98

خداوند حکیم است------------99

نعمت نظام اسلامى------------99

21. لجاجت------------101

ارتباط لجاجت با گناهان دیگر------------101

ثمرات شوم لجاجت------------102

ص: 8

نتیجه ترک لجاجت حضرت آدم (علیه السلام)------------102

ثمره لجاجت ابلیس------------103

22. مکر الهى------------105

معناى «مکر»------------105

ایمن از مکرالله!------------106

نمونه هایى از مبتلایان به عذاب الهى------------107

23. اسیران جهالت و نادانى------------109

معناى «اسیر»------------109

اسیران هواى نفس------------110

24. اطاعت خالق یا رضایت مخلوق------------113

1. رضایت مخلوق در عرض رضایت خدا------------113

2. رضایت خالق و خشم مخلوق------------114

دموکراسى غربى و مردم سالارى اسلامى------------114

25. مراء و جدال------------117

تفسیر «مراء»------------117

جدال ممدوح و مذموم------------118

26. مسیر یکتاپرستى------------121

کدام راه؟------------121

نگاهى به تاریخ سه پیامبر بزرگ------------122

پیروى از حق در عصر و زمان ما------------123

27. پنج رذیله اخلاقى------------125

1. دوره فشرده اخلاق اسلامى------------125

ص: 9

2. تفاوت خودبرتربینى با چند رذیله دیگر------------126

3. خودبرتربینى، مانع تحصیل علم------------126

4. نادانى و بخل!------------127

5. تلاش فراوان براى مبارزه با رذایل اخلاقى------------127

28. فقر و غنا------------129

تفسیر دیگران از فقر و غنا------------129

فقر و غنا از دیدگاه اسلام------------130

ساده زیستى بهترین راه مقابله با دشمن------------130

29. پیامدهاى عاقّ والدین------------133

علل تیرگى روابط فرزندان و والدین------------133

وظیفه رسانه ها و دیگران------------135

30. ایّام، گناهى ندارند!------------137

انتساب گناه به روزها------------138

31. چاپلوسى------------141

انگیزه متملّقان------------141

پیامدهاى چاپلوسى------------142

32. توبه نصوح------------145

تفسیر «توبه نصوح»------------145

نفاق، مشکل بزرگ انسان ها------------146

33. عبادت شبانه------------149

اهمیّت راز و نیاز در سحر ------------150

ص: 10

راز اهمیت نماز شب------------150

راه قرب الى الله------------151

34. مال حرام------------153

نکات چهارگانه------------153

ثمرات مال حرام------------154

فراوانى مال حرام در عصر و زمان ما------------155

مصرف وام برخلاف قرارداد------------155

جریمه هاى دیرکرد------------155

طرق دیگر کسب مال حرام------------156

مال حرام و محرومیّت از عبادت------------156

35. دعا در اماکن مقدّس------------157

راز اهمیّت برخى زمان ها و مکان ها------------157

زمان هاى نحس------------158

شرافت کربلا------------159

36. خدا را فقط به خاطر خودش عبادت کن------------161

37. نافرمانى فرزندان------------165

پدران، مادران و فرزندان------------165

والدین در قرآن------------166

سخت گیرى والدین------------167

38. نماز شب------------169

اهمیّت نماز شب------------169

ص: 11

آثار نماز شب------------170

مذمّت پرخورى و پرخوابى------------170

39. یاد مرگ------------173

برخورد با مرگ------------173

نتایج یاد مرگ------------175

مرگ خبر نمى کند!------------175

40. تقوا و اطاعت------------177

تقوا عامل محبوبیّت------------177

محبوبیّت، عامل محافظت------------178

اطاعت خالق آرى، سخط او هرگز!------------178

فهرست منابع و مآخذ------------181

ص: 12

ص: 13

امام هادى (علیه السلام)(1) در اینترنت، که اوج آن، هتّاکى آن خواننده مزدور مرتد در قالب اشعار زشت و سخیف بود، مرجع عالى قدر جهان تشیّع، حضرت آیت الله العظمى مکارم شیرازى (مدّظلّه) تصمیم گرفتند محور مباحث اخلاقى خویش را که روزهاى چهارشنبه در مسجد اعظم قم برگزار مى شد، سخنان ارزشمند آن امام مظلوم قرار دهند.

این کار با لطف و عنایت خداوند متعال از تاریخ 27/2/ 1391 شروع شد و در 1392/11/30 به اتمام رسید و اکنون در قالب چهل حدیث ارزشمند از احادیث اخلاقى امام هادى (علیه السلام) پیش روى شماست.

از خداوند متعال مى خواهیم که معرفت ما را درباره آن امام همام روز به روز بیشتر کرده و توفیق عمل به دستوراتش را به همه ما عنایت فرماید.

قم _ مدرسه امام سجّاد (علیه السلام)

ابوالقاسم علیان نژادى دامغانى

1392/12/18

ص: 15

آرى، خداوند هم شاکر است! شاهد این مطلب، آیه شریفه 158 سوره بقره است که مى فرماید: (إِنَّ اللهَ شَاکِرٌ عَلِیمٌ)؛ «خداوند (نسبت به عمل او) قدردان و (از آن) آگاه است». هنگامى که بنده کار خیرى انجام مى دهد، تشکّر و قدردانى خداوند از بنده اش این است که به او جایزه مى دهد. خداوند، هم «شاکر» است و هم «علیم» چراکه مى داند هرکس چقدر استحقاق دارد و به هر شخص چه جایزه اى بدهد.

پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله) نیز شاکر است، لذا خداوند متعال در آیه شریفه 103 سوره توبه خطاب به وى مى فرماید: (خُذْ مِنْ أَمْوَالِهِمْ صَدَقَةً تُطَهِّرُهُمْ وَتُزَکِّیهِمْ بِهَا وَصَلِّ عَلَیْهِمْ إِنَّ صَلاَتَکَ سَکَنٌ لَّهُمْ وَاللهُ سَمِیعٌ عَلِیمٌ)؛ «از اموال آنها صدقه اى (به عنوان زکات) بگیر، تا به وسیله آن، آن ها را پاک سازى و پرورش دهى، و (به هنگام گرفتن زکات) براى آنها دعا کن؛ که دعاى تو مایه آرامش آن هاست؛ و خداوند شنوا و داناست».

دعاى رسول مکرّم (صلی الله علیه و آله) براى کسانى که به وظیفه شرعى پرداخت زکات عمل مى کردند، در حقیقت قدردانى و شکرگزارى از آنها براى کارشان بود.

سوره لقمان، آیه شریفه 14 مى فرماید: (أَنِ اشْکُرْ لِى وَلِوَالِدَیْکَ)؛ «براى من و براى پدر و مادرت شکر به جاى آور». انسان هنگامى که نوزادان ضعیف را مى بیند که توان هیچ کارى را ندارند و حتّى نمى توانند آب دهانشان را جمع کنند، و پدر و مادر همچون پروانه اى گرد وجود او چرخیده و با زحمات طاقت فرسا به او کمک مى کنند، به یاد زحمات فراوان والدین خود مى افتد. خداوندا! به ما توفیق قدردانى از زحمات آنان را عنایت فرما.

لذا خواجه عبدالله انصارى گفته است:

گر جمله کائنات کافر گردند *** بر دامن کبریاش ننشیند گرد(1)

و توسّلاتشان بیشتر و توجّهشان فزون تر و آشنایى شان دو چندان مى شود، دیگر اهانت نخواهند کرد. و این مطلب وظیفه همه شیعیان آن حضرت را سنگین تر مى کند.

قوى کنیم و آماده انجام کار مثبتى در جامعه شویم، یا آن را میدان تمرین و کسب آمادگى براى شرکت در مسابقه جهان آخرت بدانیم، همان گونه که حضرت على (علیه السلام) فرمود: «اَلاَ وَ اِنَّ الْیَومَ المِضْارَ، وَ غَداً السِّباقَ وَ السَّبقَةُ الجَنّةُ وَ الْغایَةُ النّارُ؛ آگاه باشید! امروز روز تمرین و آمادگى و فردا روز مسابقه است. جایزه برندگان، بهشت، و سرانجام عقب ماندگان، آتش خواهد بود».(1)

به این نتیجه مى رسیم که دنیا ابزارى بیش نیست. اگر با این دید به دنیا نگاه کنیم زندگى ما را از پوچى و بیهودگى و ابتذال خارج مى کند و داراى هدف و برنامه مى شویم و سبب مى شود که خود را مقید به قیودى بدانیم. البتّه زندگى پاک هزینه و زحمت دارد و باید درمقابل وسوسه هاى مال و مقام و شهوت مقاومت کرد.

امام هادى (علیه السلام) در این روایت ارزشمند به همین مطالب اشاره فرموده است. از یک طرف دنیا را معبرى براى رسیدن به آخرت معرّفى مى کند تا تنها به عنوان یک معبر به آن بنگرید و برایش ارزش قائل باشید و از سوى دیگر به سختى و مشکلات دنیا و اجر و ثوابى که تحمّل این مشکلات در جهان آخرت دارد اشاره فرموده است. حضرت در این قسمت یک بار از علّت به معلول مى نگرد وبار دیگر ما را از معلول به سمت علّت راهنمایى مى کند.

ابتدا مشکلات و سختى ها و مرارت هاى دنیا را علّت رسیدن به

ص: 22

سعادت در سراى آخرت بیان فرموده، سپس ثواب آخرت را معلول و عوض تحمّل مشکلات دنیا معرفى مى کند. به راستى چه ترسیم زیبایى!

امام هادى (علیه السلام) ظالم عاقل را اهل نجات مى داند، امّا مُحقّ سفیه را نه، چرا؟

به دو دلیل: نخست این که چنین ظالمى از حد تجاوز نمى کند و عقلش به او اجازه افراط در ظلم و ستم نمى دهد.

دیگر این که به زودى پشیمان مى شود و عذرخواهى و جبران خواهد کرد. امّا سفیه و نادان چه بسا به قصد اصلاح افساد کند همان گونه که در روایت مى خوانیم: «یکون ما یفسده بجهله اکثر مما یصلحه بعقله».(1) و چه بسا کار خوبش توأم با منّت و تحقیر و آزار و اذیّت باشد.

و «یک» مساوى «سه» نمى شود مى گویند: «این امور کار عقل نیست، کار دل است!».(1)

یا هنگامى که به صوفیّه، که معتقد به وحدت وجود به معناى وحدت مصداقى وجودند، گفته مى شود: این عقیده هیچ سازگارى اى با عقل ندارد و لازمه آن اتّحاد عابد و معبود، خالق ومخلوق، بى معنا بودن آفرینش بهشت و دوزخ، ثواب و عقاب و مانند آن است.(2) مى گویند: «درک این مسأله کار عشق است، کار عقل نیست!» و بدین وسیله عقل را از کار مى اندازند. برخى از مسلمانان به علّت دورى از مکتب اهل البیت (علیهم السلام) معتقد به جبر شده اند. وقتى از آن ها پرسیده مى شود: «مگر مى شود خداوند کسى را مجبور به کارى کند، سپس براى همان کار غیر اختیارى به او پاداش بدهد یا مجازاتش کند؟ مى گویند:«ماعقل راحجّت نمى دانیم!».

ولى ما شیعیان به برکت مکتب اهل البیت (علیهم السلام) و هدایت هاى آن بزرگواران طرفدار حجّت عقل هستیم و همواره در پرتو شعاع آن حرکت کرده ایم.

قرآنى که این قدر به عقل اهمیّت داده و درمورد آن سخن گفته، به پیروانش اجازه مى دهد از عقلانیّت فاصله گرفته و آن را از کاربیندازند؟

ابتکار مرحوم کلینى چقدر حساب شده و زیباست که کتاب ارزشمندش اصول کافى را با روایات مربوط به عقل آغاز کرده وکتاب العقل و الجهل را در طلیعه کافى قرار داده است؛ یعنى پیروان مکتب تشیّع پیروان عقل هستند.

در دنیاى امروز آنچه به اسلام جاذبه داده، عقلانیّت معارف دینى است. این همه روایت که درمورد فلسفه احکام از حضرات معصومین (علیهم السلام) وارد شده، همه عقلانیّت دین ما را نشان مى دهد. اگر عقلانیّت دین را تثبیت کنیم، جاذبه آن بیشتر خواهد شد.(1)

امام هادى (علیه السلام) در روایت مورد بحث به همین مطلب اشاره کرده، لذا مى فرماید: «اگر عقل داشته باشید، هرچند مرتکب لغزش هایى هم شده باشید، سرانجام عقل شما را عاقبت به خیر مى کند، امّا اگر عقل در کار نباشد هرچند کارهاى خوبى هم کرده باشید عاقبت به خیر نخواهید شد».

پروردگارا! هرگز این نعمت عظمى و بى بدیل را از ما مگیر وتوفیق معرّفى این بُعد اسلام را به جهانیان، به ما عنایت فرما.

ص: 27

دلسوزى مى کنند و در این مطلب هیچ شک و تردیدى نیست. برخلاف دنیاپرستان، که تنها به فکر خود هستند و براى دیگران دلسوزى نمى کنند. حال که علماى دین چنین اند، پیرو آن ها باشید.

و یکپارچه شوند تا بتوانند بر دشمن غلبه کنند. چراکه هرگونه اختلاف و تشتّت و نغمه مخالف، سمّ مهلک و خطرناکى محسوب مى شود.

حضرت على (علیه السلام) مى فرماید: آنچه مرا آزار مى دهد این است که دشمنان در باطل خود متّحد و یکپارچه اند، اما شما در حق خود پراکنده و متفرّقید.(1)

امیدواریم مسلمانان عصر ما از خواب غفلت بیدار شده و در سایه محبّت و دلسوزى متحد و یکپارچه شوند، تا بر دشمنان پیروز گردند.

ص: 31

داشته باشد خوددارى مى کنند. مثلاً حاضر نیستند مزدور کسى شوند، هرچند درآمد کلانى داشته باشد.

5. با افراد پست دوست نمى شوند و با آن ها مجالست نمى کنند و طرح شراکت نمى ریزند.

آنچه گفته شد بخشى از نشانه هاى انسان هاى باشخصیّت است.

اشخاص است و گاه درمورد احزاب و کشورها و دولت ها. برخى از احزاب و دولت ها فاقد شخصیّت اند و براى رسیدن به پولِ بیشتر دست به هر جنایتى مى زنند.

بسیارى از کشورهاى مادّى دنیاى امروز چنین هستند. در یک مقطع که منافعشان اقتضا کند با یک گروه یا کشور مى جنگند و در مقطع دیگر با همان گروه و کشور متّحد شده و از آن ها کمک مى گیرند. چنین احزاب و کشورهایى فاقد شخصیّت اند.

به هر حال از انسان ها، احزاب، دولت ها و کشورهاى بى شخصیّت دورى کن تا از شرّ آن ها در امان باشى.

ص: 34

ص: 35

و در تعبیر چهارم، به دانشگاهى تشبیه شده که باید در آن از سرگذشت دیگران پند و اندرز گرفت.

«دارُ مَوْعِظَةٍ لِمَنَ اتَّعَظَ بِها»(1) و بالاخره در حدیث دیگرى به میدان مسابقه اى تشبیه شده که باید براى موفقیّت در آن ابزار ووسایل مسابقه را آماده کرد. حضرت على (علیه السلام) در این باره فرمود: «اَلا وَ اِنَّ الْیَوْمَ المِضمارَ وَ غَداً السِّباقَ وَ السَّبْقَةُ الْجَنَّةُ وَ الْغَایَةُ النّار؛ آگاه باشید! امروز روز تمرین و آمادگى، و فردا روز مسابقه است. جایزه برندگان، بهشت و سرانجام عقب ماندگان، آتش خواهد بود».(2)

به هر حال در همه این روایات، هدف این است که انسان بداند دنیا هدف نیست، بلکه ابزار و وسیله اى است براى رسیدن به قرب پروردگار.

مى برند. بنابراین بازار محل اقامت نیست، بلکه محل گذر است؛ دنیا نیز چنین است.

2. انسان باید در بازار حواسش را جمع کند که سرمایه اش را با چه چیزى مبادله مى کند؟ آیا آنچه دریافت مى کند ارزش مبادله با آنچه را که داده دارد؟ در غیر این صورت ورشکست مى شود؛ دنیا نیز چنین است. انسان باید مراقب باشد در مقابل سرمایه عمر که مى دهد چه چیزى به دست مى آورد؟

3. در بازار، تجّار صالح و باایمان وجود دارند و تاجران شیّاد و کلاهبردار نیز هستند. در بازار دنیا نیز کلاهبردارانى هستند که اگر غافل شویم سرمایه عمر و ایمانمان را به تاراج مى برند.

قرآن مجید در این زمینه راهنمایى هاى خوبى کرده است. در آیه 10 و 11 سوره صف مى فرماید:

(یَا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا هَلْ أَدُلُّکُمْ عَلَى تِجَارَةٍ تُنجِیکُمْ مِّنْ عَذَابٍ أَلِیمٍ * تُؤْمِنُونَ بِاللهِ وَرَسُولِهِ وَتُجَاهِدُونَ فِى سَبِیلِ اللهِ بِأَمْوَالِکُمْ وَأَنفُسِکُمْ ذَلِکُمْ خَیْرٌ لَّکُمْ إِنْ کُنتُمْ تَعْلَمُونَ)؛ «اى کسانى که ایمان آورده اید! آیا شما را به تجارتى راهنمایى کنم که شما را از عذاب دردناک رهایى مى بخشد؟ به خدا و رسولش ایمان بیاورید و با اموال و جان هایتان در راه خدا جهاد کنید، این براى شما (از هرچیز) بهتر است، اگر بدانید!».

و در دو آیه بعد، ثمرات و نتایج این معامله ارزشمند را بیان مى کند. و در جاى دیگر درمورد این که با سرمایه عمر چه چیزى بخریم مى فرماید:

ص: 38

(إِنَّ اللهَ اشْتَرَى مِنَ الْمُؤْمِنِینَ أَنفُسَهُمْ وَأَمْوَالَهُمْ بِأَنَّ لَهُمُ الْجَنَّةَ یُقَاتِلُونَ فِى سَبِیلِ اللهِ فَیَقْتُلُونَ وَیُقْتَلُونَ وَعْداً عَلَیْهِ حَقّاً فِى التَّوْرَاةِ وَالْإِنجِیلِ وَالْقُرْآنِ وَمَنْ أَوْفَى بِعَهْدِهِ مِنْ اللهِ فَاسْتَبْشِرُوا بِبَیْعِکُمُ الَّذِى بَایَعْتُمْ بِهِ وَذَلِکَ هُوَ الْفَوْزُ الْعَظِیمُ)؛ «خداوند از مؤمنان، جان ها و اموالشان را خریدارى کرده، که (در برابرش) بهشت براى آنان باشد (به این صورت که) در راه خدا پیکار مى کنند، مى کشند و کشته مى شوند. این وعده حقّى است بر او، که در تورات و انجیل و قرآن ذکر فرموده و چه کسى از خدا به عهدش وفادارتر است؟ اکنون بشارت باد بر شما، به داد و ستدى که با خدا کرده اید و این است آن پیروزى بزرگ!».(1)

و در آیه شریفه 103 و 104 و 105 سوره کهف درمورد بدترین نوع معامله و زیان کارترین معامله گران مى فرماید: (قُلْ هَلْ نُنَبِّئُکُمْ بِالْأَخْسَرِینَ أَعْمَالا * الَّذِینَ ضَلَّ سَعْیُهُمْ فِى الْحَیَاةِ الدُّنْیَا وَهُمْ یَحْسَبُونَ أَنَّهُمْ یُحْسِنُونَ صُنْعاً * أُولَئِکَ الَّذِینَ کَفَرُوا بِآیَاتِ رَبِّهِمْ وَلِقَائِهِ فَحَبِطَتْ أَعْمَالُهُمْ فَلاَ نُقِیمُ لَهُمْ یَوْمَ الْقِیَامَةِ وَزْناً)؛ بگو: «آیا به شما خبر دهیم که زیان کارترین (مردم) در کارها، چه کسانى هستند؟ آنها که تلاش هایشان در زندگى دنیا گم (و نابود) شده، با این حال، مى پندارند کار نیک انجام مى دهند!» آنها کسانى هستند که به آیات پروردگارشان و لقاى او کافر شدند، به همین علت، اعمالشان حبط

ص: 39

و نابود شد! از این رو روز قیامت میزانى براى آن ها برپا نخواهیم کرد!».

آرى، نگرش اسلام به دنیا، این است که دنیا ابزار و وسیله اى بیش نیست و نباید آن را هدف و اقامتگاه تصوّر کنیم. بکوشیم با این ابزار آنچه باعث نجات است تهیّه کنیم و در بازار دنیا تجارت مناسبى که در آیات گذشته به آن اشاره شده بنماییم و مصداق این شعر شاعر نشویم که:

سرمایه ز کف رفت و تجارت ننمودیم *** جز حسرت و اندوه متاعى نخریدیم(1)

بنابراین، تا توانى داریم به تدریس و تبلیغ و تحصیل و خودسازى و امربه معروف و نهى ازمنکر و تقویت صفات خوب و از بین بردن رذایل اخلاقى خود بپردازیم و به تعبیر امام سجّاد (علیه السلام) هر روزمان بهتر از دیروز بلکه هر ساعتمان بهتر از ساعت قبل باشد: «وَ اجْعَلْ غدى وَ ما بَعْدَهُ اَفْضَلَ مِنْ ساعَتى وَیَوْمى».(2)

پروردگارا! به محمّد و آل محمّد قَسَمَتْ مى دهیم که به ما توفیق دهى تا بتوانیم در این بازار تجارت دنیا، تجارت پرسودى کرده و اندوخته مناسبى براى جهان آخرت فراهم سازیم.

ص: 40

ص: 41

خطرات را از خود دفع مى کند و به هنگام بیمارى به دنبال علاج مى رود علّت آن حبّ ذات است. حب ذات در حقیقت ابزارى براى تکامل و سپرى در مقابل بلاهاست امّا تا زمانى که جنبه افراطى به خود نگیرد.

مبتلا به حسادت شده، امّا تصور مى کند که این کار نوعى رقابت، و طبیعى است، کسى که عیوبش را نفهمد، بلکه آن ها را محاسن و فضایل بشمارد، مردم از او متنفّر مى شوند و دشمنان زیادى پیدامى کند.

این روایت زیبا و ارزشمند، که على رغم کوتاهى متن آن، معناى وسیع و عمیقى دارد، اختصاص به افراد و اشخاص حقیقى ندارد، بلکه درمورد گروه ها و جمعیّت هاى اجتماعى و احزاب سیاسى هم صادق است. اگر دولتى ازخودراضى شد و شروع به توجیه عیوب و کاستى هاى خود کرد و حتّى آن ها را محاسن خود پنداشت، مردم از او متنفّر مى شوند.

اگر در کنار نقاط قوّت، به نقطه هاى ضعف خود اعتراف کرده و درصدد اصلاح آن ها برآییم مردم راضى مى شوند؛ امّا اگر آن را توجیه کرده و فرافکنى نموده و حاضر به پذیرش هیچ یک از نقاط ضعف خود نشویم مردم از ما روى گردان مى شوند.

ص: 44

ص: 45

قارون آن قدر ثروتمند شد که مردم آرزوى آن را مى کردند؛(1) امّا مقدّرات، چیزى براى او در نظر گرفته بود که به ذهن مردم خطور هم نمى کرد. خداوند به زمین دستور داد دهان باز کند و قارون و تمام ثروتش را ببلعد و زمین در مقابل چشمان همان مردمى که آرزوى ثروت او را مى کردند به فرمان خداوند عمل کرد. آنگاه همان مردم خدا را سپاس گفتند که چنان ثروتى نداشتند.(2)

رفت و بسیارى از مردم سبأ مردند و آن ها که ماندند محتاج نان شب شدند!

ص: 49

اقتصادى یک کشور را بر هم مى زنند. و گاه در راه رسیدن به آن تن به هر ذلّت و گناهى داده، و وجدان خویش را سرکوب مى کنند.

آرى، چشم پوشیدن از مال مورد علاقه و رها کردن آن براى دنیاپرستان کار ساده اى نیست، ولى کسانى که وابسته به دنیا و مظاهر آن نیستند به راحتى جان مى دهند.

اعمال خیر اگر این دو مرحله را پشت سر بگذارد مشکلى ندارد؛ بلکه شخص موقع رفتن از دنیا شاد و مسرور و خوشحال است و به هنگام حساب و کتاب، سربلند و سرافراز.

جنبه آبرویى دارد؛ مانند این که دشمن کارى مى کند که آبروى انسان برود یا بر اثر لغزشى آبرویش در معرض خطر قرار مى گیرد. و گاه مصیبت اجتماعى است؛ مانند ناامنى ها، گرانى ها ومانند آن. وگاه مصیبت هاى اخلاقى است؛ مانند مفاسد اخلاقى که گاه مردم گرفتار آن مى شوند.

نوعى مشکل و مصیبت است و مشکلات اختصاص به ما ندارد، تحمّل آن آسان ترمى شود.

شخصى مبتلا به بیمارى افسردگى شده بود و دائماً در گوشه اى محزون و ناراحت نشسته بود و دنبال کار و زندگى نمى رفت. هرچه براى معالجه او تلاش کردند مؤثّر نشد. آخرین نسخه چنین نوشته شد:

«اگر کسى پیدا شود که غمى نداشته باشد و این بیمار پیراهن او را بپوشد غم و غصّه اش زایل مى گردد». شروع به جستجو کردند، امّا سراغ هرکس رفتند مصیبت و مشکلى داشت و در شهرِ بزرگشان یک انسان بى غم نیافتند! از شهر خارج شده و در روستاها به جستجو پرداختند تا بالاخره چوپانى را یافتند که گمان مى کردند غمى ندارد. گفت: آرى، غمى ندارم! خواستند پیراهن او را بگیرند تا آن بیمار بپوشد و خوب شود، دیدند آن چوپان پیراهن ندارد. شخص بیمار با دین این ماجرا بهبود یافت.

آرى، توجه به این نکته غم و غصّه انسان را مى کاهد و تحمّل آدمى را در مقابل مشکلات زیاد مى کند. اضافه بر این، رحمت و صلوات خداوند را نیز براى خود مى خرد: (أُوْلَئِکَ عَلَیْهِمْ صَلَوَاتٌ مِنْ رَبِّهِمْ وَرَحْمَةٌ).(1)

ص: 56

مقدّرات، مسیر خود را طى مى کند وگناه ومعصیت برایت نوشته خواهد شد!».(1)

مصیبت گاه همچون داروى تلخ، ظاهرى بد امّا باطنى شفابخش دارد و نردبان ترقى انسان مى شود؛ همان گونه که اگر حضرت یوسف (علیه السلام) در چاه نمى افتاد و به زندان نمى رفت به آن مقامات نمى رسید.

ص: 58

ص: 59

اگر در تمام دنیا نمى توان عدالت ایجاد کرد، نباید از برقرارى عدالت در منطقه محدودى مانند یک کشور، ناامید شد.

به امید روزى که آن حضرت ظهور کند و همه شیعیان براى بسط عدالت در سراسر جهان فعالیّت کنند.

ص: 62

ص: 63

روشن مى شود. چون شوخى ممکن است با مطالب آبرومندانه و داراى محتوا و گاه پندآموز همراه باشد امّا هزل شوخى هاى بى محتوا و زشت و قبیح است. لذا امام هادى (علیه السلام) هزل را شوخى سفیهان و ساخته و پرداخته جاهلان دانسته است.

یا حسّ انتقام جویى ناشى از حسادت خود را با شوخى آرام مى کنند. بدین علت گاه مزاح ها جدّى تر از جدّى است.

بر همه، به ویژه اهل علم، لازم است که بسیار مراقبت کنند و از چنان شوخى هایى که امام هادى (علیه السلام) آن را هزل(1) نامیده، اجتناب ورزند.

ص: 66

ص: 67

حیوانات و حشرات را صید نماید و محیط زیست را نابود کند تا زندگى امروزش را در کمال رفاه و آسایش بگذراند، کار عاقلانه اى کرده است؟!

ص: 71

2. تغییر حالت؛ اگر شخص سلطه اى بر نفس ندارد و نمى تواند چنان سیل بند مستحکمى ایجاد کند که جلوى سیلاب خشم و غضب را بگیرد، هر زمان عصبانى شد هیچ سخنى نگوید و هیچ تصمیمى نگیرد، بلکه از آن مکان خارج شود و یا حالتش را تغییر دهد اگر ایستاده است بنشیند، اگر نشسته، بلند شود و راه برود. اگر در خانه است به سرعت از خانه خارج شده، به مسجد یا پارک یا خانه یکى از اقوام و دوستان برود و پس از بازگشت به حالت عادى به خانه بازگردد.

در حدیث معروفى مى خوانیم: «هنگامى که حضرت نوح (علیه السلام) امّت خود را (که بعد از ارشاد و تبلیغ طولانى و مستمر، پذیراى هدایت نشده بودند) نفرین کرد (و نابود شدند) شیطان نزد نوح (علیه السلام) آمد و گفت: تو حقّى بر گردن من دارى، مى خواهم آن را ادا کنم.

نوح (علیه السلام) در تعجّب فرو رفت، گفت: بسیار بر من گران است که حقّى بر تو داشته باشم، چه حقّى؟

گفت: همان نفرینى که درباره قومت کردى و آن ها غرق شدند واحدى باقى نماند که من او را گمراه سازم، و من تا مدّتى راحتم، تازمانى که نسل دیگرى به پا خیزد و من به گمراه کردن آن ها مشغول شوم.

نوح (علیه السلام) (با این که مى دانست نهایت کوشش را براى قوم خود کرده بود، ناراحت شد و) به شیطان گفت: چگونه مى خواهى جبران کنى؟

ص: 74

(نوح (علیه السلام) مى خواست سخنان او را نپذیرد، ولى از طرف پروردگار خطاب آمد که گفتارش را بپذیر، که در این جا راست مى گوید.) شیطان گفت: در سه زمان به یاد من باش، که من در این سه زمان، نزدیک ترین فاصله را به بندگان خدا دارم:

1. هنگامى که خشم، تو را فرامى گیرد.

2. هنگامى که در میان دو نفر قضاوت مى کنى.

3. هنگامى که با زن بیگانه اى تنها هستى، و هیچ کس در آن جا نیست».(1)

در روایت دیگرى مى خوانیم که «ذوالقرنین یکى از فرشتگان را ملاقات کرد و به او گفت: دانشى به من بیاموز که بر ایمان و یقینم بیفزاید. گفت: خشم و غضب را ترک کن؛ زیرا هنگامى که انسان غضب مى کند، شیطان بیش از هر زمان بر او مسلّط مى شود. بنابراین، غضب را با وقار و خویشتن دارى بازگردان، و آتش آن را با آرامش خاموش کن و از عجله بپرهیز که اگر در کارها عجله کنى از نصیب خود محروم خواهى شد، و در برابر اشخاص دور و نزدیک مهربان باش و سخت گیر و عنود مباش».(2)

ص: 75

گذاشت» است. و معناى جمله «دواء ناجع شد» این است که دارو وارد بدن بیمار شد و در بدن اثر گذاشت.

پزشکى آن قدر پیشرفت کرده که قلب را هم پیوند مى زنند. پیوند کلیه که بسیار مرسوم و متداول است و جاى خود دارد. ولى بدن بیماران معمولاً اعضاى بیگانه را دفع مى کند و نمى پذیرد، لذا به بیمار دارویى مى دهند که قدرت دفعش کاهش پیدا کند تا پیوند بگیرد. قوانین اجتماعى نیز همین گونه است؛ اگر جامعه اى آلوده و بیمار باشد و قابلیّت کافى نداشته باشد، بهترین قانون هم در آن جا نتیجه نمى دهد. مسایل معنوى هم تابع این قانون است؛ به همین علت سلمان فارسى که قابلیّت لازم و کافى را دارد از هزاران کیلومتر دورتر خدمت پیامبر (صلی الله علیه و آله) مى رسد و از سرچشمه زلال هدایت مى نوشد و سیراب مى شود؛(1) امّا ابولهب بى قابلیّت که عموى پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله) است و در همسایگى حضرت زندگى مى کند هیچ بهره اى از آن چشمه نمى برد!(2)

بنابراین، براى این که بتوانیم از آیات و روایات استفاده کنیم باید به پاک سازى درون بپردازیم و از گناهان و خطاهایمان توبه کنیم و غذاى مشکوک نخوریم و در حفظ زبانمان کوشا باشیم، تا انوار الهى در قلبمان بتابد، چراکه فیض الهى نه محدود است و نه ممنوع؛ بلکه همچون باران بر همه قلب ها مى بارد، امّا دلى از آن

ص: 78

بهره مى گیرد که قابلیّت داشته باشد. نتیجه این که در مسایل فردى و اجتماعى، مادّى و معنوى و روحانى و جسمانى باید قابلیّت هم وجود داشته باشد تا نتیجه حاصل گردد.

ص: 79

اگر عامل کار خیر را تقویت کنیم اعمال خیر گسترش پیدا مى کند؛ چون سرچشمه آن او بوده است. و بالعکس اگر با عامل کارهاى زشت و نابهنجار و ضد ارزش مبارزه شود سرچشمه آن خشکیده و بساط آن از سطح جامعه برچیده مى شود.

ضمناً از این روایت استفاده مى شود که امربه معروف و نهى از منکر تنها سفارش به کارهاى شایسته و نهى از کارهاى ناشایست نیست، بلکه باید به عامل معروف و منکر اهمیّت بیشترداد.(1) باید به سراغ سرچشمه ها رفت؛ چه سرچشمه نور و چه سرچشمه ظلمت، چه سرچشمه ارزش ها و چه سرچشمه ضدّ ارزش ها.

اگر مفسده اى در جامعه به وجود آمد و آن را جمع کردیم امّا سرچشمه اش را نخشکاندیم و ریشه اش را نزدیم، از جاى دیگر بروز و ظهور مى کند و به مفسده گرى مى پردازد؛ امّا اگر سرچشمه اش خشکانده شود دیگر بروز و ظهورى نخواهد داشت.

هر کار خیرى، بهتر از خود آن کار خیر است، چون او داراى ملکه اى است که منشأ خیر است، لذا از فاعل باید بیشتر متشکّر باشیم تا مشابه آن کار خیر را در جاهاى دیگر انجام دهد.

همچنین از نظر اخلاقى، فاعل هر کار زشتى، بدتر از خود آن کار زشت است، چون ملکه کار زشت در وجود اوست و منشأ کارهاى زشت دیگر خواهد شد و براى جلوگیرى از تکرار کار زشت باید خود او اصلاح گردد.

ص: 82

ص: 83

مى فرماید: «حسادت به تو ضرر مى زند، ولى به دشمنت آسیبى نمى رساند». حسادت باطنى (و بدون عمل فیزیکى) اعصاب حسود را ضعیف کرده و او را از پاى درمى آورد در حالى که هیچ آسیبى به شخص مورد حسادت نمى زند.

شریفه (أَمْ یَحْسُدُونَ النَّاسَ عَلَى مَا آتَاهُمُ اللهُ مِنْ فَضْلِهِ)(1) اشاره به همین مطلب است. خداوند از روى لطف و فضلش نعمتى به شخص محسود داده وحسود در معارضه با این قضاى الهى، درصدد از بین بردن آن است.

آرى، حسادت مفاسد فراوانى دارد که به سه نمونه آن اشاره شد.

ص: 87

مسلمانان دستور داده شده که به یکدیگر حسن ظن داشته باشند، چراکه سوء ظن آثار و تبعات بدى دارد، از جمله در آیه 12 سوره حجرات مى خوانیم که سوء ظن سبب تجسّس و تجسّس منشأ غیبت مى شود، لذا فرموده اند که مسلمانان باید به هم خوش بین باشند و هرچه دیدند حمل بر صحّت کنند.(1)

ولى در روایت مورد بحث و روایت مشابهى از حضرت على (علیه السلام)(2) این تفصیل ذکر شده که اگر عدالت و پاکى بر اهل زمان غالب باشد، تا زمانى که خلافى از کسى مشاهده نشده نباید به او سوء ظن داشت، امّا اگر ظلم و فساد و بداخلاقى و بى تقوایى حاکم باشد، هیچ کس به دیگرى حسن ظن نداشته باشد، مگر این که بداند انسان صالحى است.

نباید حسن ظن داشت و به هر مدّعى عرفانى تکیه کرد.

اگر در محیطى که مفاسد اخلاقى زیاد است، شخصى به خواستگارى فرزندمان آمد، نباید حسن ظن داشته و بدون تحقیق و مشورت جواب مثبت دهیم.

در عصر و زمانى که مردم براى رسیدن به پول بیشتر، کلاهبردار شده و دست به هر کارى مى زنند، نباید پیشنهاد شراکت هر کسى راپذیرفت.

این مطلب اختصاص به زندگى فردى ندارد، بلکه در مناسبات اجتماعى و سیاسى نیز جارى است، لذا پیشنهادهاى دولت هاى استکبارى را باید با سوء ظن تعقیب کرد و اگر قراردادى بسته مى شود باید بسیار حساب شده و دقیق باشد، چون آن ها فقط به منافع خود مى اندیشند و در این راه از هیچ چیز باکى ندارند و حاضرند همه را فدا کنند.

حال اگر جامعه ما دو گروه شدند: گروهى نیک و پاک و انقلابى و اهل حلال و حرام، و گروهى فاسد و بى بندوبار، باید به گروه اوّل حسن ظن و به گروه دوم سوء ظن داشته باشیم.

ضمناً در مواردى که امر به سوء ظن شده منظور آن است که احتیاط بیشترى کنیم، نه این که مطابق سوء ظن عمل نماییم. بنابراین، این مطلب مجوّز غیبت و تهمت نمى شود.

ص: 90

ص: 91

گله مند بوده که چرا به او حسن ظن ندارد؟ ضمناً بعید نیست که این حدیث دنباله حدیث قبل باشد.

اگر احادیث مربوط به روانشناسى در کلمات حضرات معصومین (علیهم السلام)، به ویژه نهج البلاغه حضرت على (علیه السلام) جمع آورى شود، یک دوره روانشناسى دینى به دست مى آید که حدیث مورد بحث، یک نمونه آن است.

ص: 94

ص: 95

باغبان تلاش خود را براى حفظ و حراست و آبیارى و دفع آفات و کوددهى آن بیشتر مى کند و در نتیجه محصول باغ دوچندان مى شود، امّا اگر درختان و گیاهان آن را پژمرده ببیند و طراوت و شادابى اى در آن ها نبیند و ثمر و میوه اى از آن نچیند، دست از حمایت و نگهدارى و آبیارى آن ها برداشته و چوب هاى خشک را به آتش مى سپرد.

خداوند متعال نیز باغبان عالم هستى است، لذا در آیه شریفه 17 سوره نوح مى خوانیم: (وَ اللهُ اَنْبَتَکُمْ مِنَ الاَرْضِ نَباتاً)؛ «وخداوند شما را همچون گیاهى از زمین مى رویاند».

یعنى عالم انسانیّت در قرآن مجید تشبیه به باغ بزرگى شده که باغبان آن خداوند است.

ص: 99

بزرگ دروغ مى شود و چنانچه این کار را تکرار کند و در پى هر خطایى به لجاجت پناه ببرد، در وادى ضلالت گرفتار خواهد شد. برخلاف کسى که اشتباهش را مى پذیرد و مورد لطف خدا قرار مى گیرد.

کردیم؛ و اگر ما را نبخشى و بر ما رحم نکنى، به یقین از زیان کاران خواهیم بود».(1)

خداوند متعال هم توبه اش را پذیرفت و آن کلمات را به او تعلیم کرد و او نجات یافت.

ص: 103

وَمَکَرَ اللهُ وَاللهُ خَیْرُ الْمَاکِرِینَ)(1) به این معناست که خداوند بهترینِ تدبیرکنندگان است.

3. مجازات؛ یکى دیگر از معانى مکر، مجازات است و در حدیث مورد بحث به همین معناست.

آرى، کسى که خود را از مجازات الهى ایمن بداند آلوده تکبّر مى شود و به قدرى در این باتلاق دست و پا مى زند تا مجازات الهى بر سرش نازل شود.

رَبِّه هانَتْ عَلَیْهِ مُصیباتُ الدُّنْیا؛ و کسى که خدا را خوب بشناسد و دلیل محکمى براى عقیده اش داشته باشد، مصائب دنیا براى او سبک و آسان مى شود».

کسى که ایمان داشته باشد که غیر خدا، هرکه باشد، فانى است و تنها خداوند باقى است و باید به او پیوست تا بقاء به بقاء الله پیدا کند، سختى ها و مشکلات براى وى آسان مى گردد.

بعضى تعجّب مى کنند که چطور حضرت على (علیه السلام) دنیا را بى ارزش تر از برگ جویده شده در دهان ملخى مى داند: «وَ اِنَّ دُنْیَاکُمْ عِنْدِى لَأَهْوَنُ مِنْ وَرَقَةٍ فِی فَمِ جَرادَةٍ تَقْضُمُها»(1) در حالى که این نوع نگاه به دنیا براى کسى که خداوند را به عظمت شناخته ودنیا را در گذر مى داند و آخرت را سراى زندگى جاودانه، تعجّب ندارد. درضمن از این روایت استفاده مى شود که اعتقاد به خدا آرام بخش است و علاوه بر ثواب هاى اخروى، براى دنیا نیز مفید خواهد بود.

ص: 107

هنگامى که مى خواستند روح و روان آن حضرت را اسیر غل و زنجیر شهوات و هواى نفس کنند، و او را تهدید به زندان تن کردند، خطاب به محبوب و معبودش عرضه داشت:

(رَبِّ السِّجْنُ اَحَبُّ اِلَىَّ مِمّا یَدْعُونَنی اِلَیْهِ وَ اِلّا تَصْرفْ عَنّى کَیْدَهُنَّ اَصْبُ اِلَیْهِنَّ وَ اَکُنْ مِنَ الْجاهِلینَ)؛ «پروردگارا! زندان نزد من محبوب تر است از آنچه این ها مرا به سوى آن مى خوانند! و اگر مکر و نیرنگ آن ها را از من بازنگردانى، به سوى آنان متمایل خواهم شد و از جاهلان خواهم بود!».(1) آرى، یوسف پیامبر (علیه السلام) اسارت تن را بر اسارت روح ترجیح داد و این درس بزرگى براى همگان است.

و زبانمان را قفل و بند بزنیم، امّا موفّق نمى شویم!» چراکه اراده شان اسیر هواى نفس آن هاست.

حضرت على (علیه السلام) در دعاى کمیل چه زیبا به این نکته مهم پرداخته است، آن جا که مى فرماید: «قَوِّ عَلى خِدْمَتِکَ جَوارِحِی وَاشْدُدْ عَلَى الْعَزیمَةِ جَوانِحی؛ پروردگارا! براى توفیق یافتن در مسیر خدمت به تو (و بندگانت) قوّت و قدرتم را افزون کن و اراده اى قوى و پولادین عنایتم فرما تا اسیر هواى نفس نشوم و بتوانم تصمیم بگیرم».(1)

به راستى بدون اراده قوى و نیرومند و به دور از هوى وهوس وآزاد بودن از زندان روح و جان، نمى توان در خدمت خدا بود.

ص: 110

ص: 111

مى دهند که در صورت رسیدن به قدرت، این کار بسیار زشت را قانونى کنند!

امّا دموکراسى اسلامى در عین احترام به آراء مردم، اگر عدّه اى از آنان به خطا رفتند و منحرف شدند درصدد هدایت آن ها برمى آید و تسلیم آن ها نمى شود، لذا حضرت على (علیه السلام) مى فرماید : «لاتَسْتَوحِشُوا فِی طَرِیقِ الْهُدى لِقِلَّةِ اَهْلِه؛ در طریق هدایت از کمى طرفداران آن وحشت نکنید».(1)

در مسیر حق از کمى همراهان نترس و تابع اکثریّت باطل مشو؛ بلکه آنها را به راه حق دعوت کن تا در نهایت، آن ها پیرو تو شوند.

اساساً پیامبران براى همین آمدند. آن ها در ابتداى کار تنهاى تنها بودند، امّا وحشتى از تنهایى به خود راه نداده و رضاى خدا را بر رضاى مردم مقدّم داشتند و خداوند هم به آن ها کمک کرد تا پیروز شدند.

حدیث شریف «اِذا ظَهَرتِ الْبِدَعُ فی اُمَّتی فَلْیُظْهِرِ الْعالِمُ عِلْمَهُ»(2) که از پیامبر (صلی الله علیه و آله) نقل شده، ناظر بر همین مطلب است که دنبال رو بدعت گذاران مباش بلکه آن ها را هدایت کن.

ص: 114

ص: 115

3. معناى سوم آن مجادله به منظور غلبه بر طرف مقابل است. یعنى سخنانى بگوید که او را شکست دهد، آبرویش را ببرد و خود را برتر جلوه دهد.

در بحث هاى علمى نیز باید بسیار مراقب باشیم. وقتى بحث روشن شد آن را قطع کرده و ادامه ندهیم؛ هرچند طرف مقابل در ظاهر آن را نپذیرفته باشد.

اگر همین یک دستور در میان دولت ها، ملّت ها و شخصیّت ها، احزاب و گروه ها و مجامع علمى رعایت شود و هدف همه کشف حقیقت و روشن شدن واقعیّت باشد، نه مغلوب کردن طرف مقابل، بسیارى از مشکلات رخت برمى بندد. مبادا مَثَل ما مَثَل افرادى باشد که وقتى طایفه خود را در حال درگیرى با طایفه دیگرى دیدند چاقوهاى خود را درآورده و وارد نزاع شدند و عدّه اى را مجروح و مصدوم کردند و پس از ختم دعوا و به هنگام شستن خون چاقوهاى خود مى گفتند: «ما که نفهمیدیم دعوا بر سر چه چیزى بود!»

خداوندا! به همه ما توفیق تلاش براى کشف حقیقت، و ترک مراء و انکار حق و ایجاد شک و تردید و غلبه بر طرف مقابل، عنایت فرما!

ص: 118

ص: 119

براى رسیدن به پاسخ این سؤال، نگاهى به تاریخ پیامبران و بزرگان دین لازم است.

و در مقابل چشم آنان به همراه اوّلین مرد و زن مؤمن، حضرت على (علیه السلام) و حضرت خدیجه (علیها السلام)،(1) در مسجدالحرام به نماز ایستاد و به راز و نیاز با خالق خویش پرداخت و بذر توحید را پاشید. این شجاعت و اخلاص و شهامت با چاشنى صبر و استقامت و پشتکار، نتیجه داد و پس از فتح مکّه مسلمانان، بى شمار شدند و تعداد مشرکان انگشت شمار شد، و اکنون آن نماز جماعت سه نفرى تبدیل به نماز جماعت میلیونى شده است!

حتى ضعیف هم نیست. در چنین مواقعى به یاد آن جمله زیباى مولاى متقیان امیرمؤمنان على (علیه السلام) بیفتیم که فرمود: «لاتَسْتَوْحِشُوا فی طَرِیقِ الْهَدى لِقِلَّةِ اَهْلِه؛ در مسیر هدایت از کمى سالکان آن وحشت نکنید».(1)

و با توکّل بر خدا و عزمى راسخ و گام هایى استوار در مسیر حق قدم برداریم و فریب اکثریّت خطاکار و منحرف را نخوریم.

اگر جوان دانشجوى مسلمان به دلیل ضرورت ها ناچار شود در کشورهاى غیر اسلامى ادامه تحصیل بدهد و در کلاس درس او خبرى از اسلام و احکام اسلامى نیست، مرعوب آن ها نشود و با استعانت از خدا و توسّل به حضرات معصومین (علیهم السلام) راه حق وحقیقت را بپیماید که خداوند تنهایش نخواهد گذاشت و چه، بسا دیگران را هم جذب اسلام کند.

نتیجه این که در محیط هاى فاسد و مجالس آلوده، خود را نباخته و تابع اکثریّت گنهکار نشویم و مسیر حق را طى کنیم.

ص: 123

هادى (علیه السلام) انگشت روى شش رذیله اخلاقى گذاشته که ترک آن ها انسان را به اوج قلّه اخلاق مى رساند. اگر انسان در سایه جهاد با هواى نفس و تلاش و کوشش، موفّق شود حسادت و خودبرتربینى و خودپسندى و جهالت و بخل و طمع را از وجود خویش ریشه کن کند، بى شک انسانى نمونه خواهد شد.

ص: 127

و بالعکس، اگر زندگى ها پر زرق و برق و همراه با ریخت و پاش و اسراف و تبذیر باشد، بلا نازل مى شود. هم بلاى وابستگى، هم بلاى آلودگى؛ آلودگى به مال حرام، ربا، رشوه، تقلّب، احتکار، گران فروشى، غصب حقوق دیگران، پایمال کردن اموال یتیمان.

خلاصه این که زندگىِ پر زرق و برق را نمى توان پاک نگه داشت، لذا دشمن عمداً هر روز ابزارى تولید مى کند تا ما را به خود وابسته سازد.

باید با ساده زیستى و قناعت، هم نقشه هاى دشمن را نقش بر آب کرد، هم وسوسه هاى شیطان را خنثى نمود و هم عزت و آبرو و افتخار و استقلال به دست آورد.

ص: 130

ص: 131

مى گویند: «ما درس خوانده ایم و تحصیلات عالیه داریم و والدین ما خبر ندارند که دنیا چه خبر است!» و والدین مى گویند: «این ها بچّه اند، تجربه کافى ندارند و سرد و گرم روزگار را نچشیده اند!»

این نوع دیدگاه سبب مى شود به یکدیگر احترام نگذارند، امّا اگر دیدگاه آن ها تغییر کند احترام یکدیگر را حفظ خواهند کرد. مثلاً فرزندان بگویند: «والدین پرتجربه هستند، سرد و گرم روزگار را چشیده اند و خوب و بد را مى دانند». و والدین معتقد باشند: «فرزندانمان درس خوانده اند و اطّلاعات جدید دارند و داراى شخصیّت هستند».

که گاه پدر و مادر از نظر مالى توان انجام آن کار را ندارند، یا آن را به مصلحت فرزندان نمى دانند.

آرى، اگر هرکدام به دیگرى به چشم حقارت نگاه کند و درباره یکدیگر سخت گیر باشند روابط تیره مى شود، والدین ناراحت و ناراضى مى شوند و گاه فرزندان از خانه فرار مى کنند که خود مفاسد زیادى درپى خواهد داشت.

ص: 135

خداوند مجازات اعمالى را مى کند که در ظرف این روزها انجام مى دهید و ربطى به ایّام ندارد».

«ما ذنْبُ الایّامِ حَتّى صِرْتُمْ تَتَشَئَمُّونَ مِنْها اِذا جُوزیتُم بِاَعْمالِکُمْ فیها».(1)

و روز زمان ما چه تفاوتى با شب و روز زمان پیامبر (صلی الله علیه و آله) دارد؟ تفاوتى بین شب و روز زمان ما با شب و روز زمان ظهور وجود ندارد، تفاوت آن فقط ما انسان ها هستیم. در ادامه مى گوید:

و ان الذئب یترک لحم ذئب *** و یأکل بعضنا بعضاً عیاناً(1)

گرگ گوشت گرگ را نمى خورد امّا بعضى از ما انسان ها آشکارا دیگران را غارت مى کنیم.

بنابراین، نباید فرافکنى کنیم، نباید خودمان را فریب دهیم، نباید خود را گمراه کنیم. اگر دقت کنیم این کار در حقیقت نوعى شرک محسوب مى شود زیرا به جاى آن که بگوییم: «لا مؤثر فى الوجود الا الله» براى ایّام تأثیرى قائل شده ایم.

هنگامى که مشکل رخ مى دهد به جاى متّهم کردن ایّام، فکر کنیم چه کار نامناسبى انجام داده ایم که نتیجه اش آن مشکل شده است؟

من معمولاً ریشه یابى مى کنم و غالباً اِشکال را مى یابم. حداقل به ترک اولایى برمى خورم که علّت آن مشکل بوده است.(2)

ص: 138

اگر فرافکنى شود، مقصّر اصلى که خودمان هستیم، به فراموشى سپرده مى شود.

ص: 139

و براى کسى که معصوم است ولى پیامبر نیست اوصاف پیامبرى برمى شمرند، و براى پیامبر اوصاف خدایى ذکر مى کنند.(1)

به سه روایت در این زمینه توجّه بفرمایید:

الف) رسول خدا (صلی الله علیه و آله) فرمودند: «لا خَیْرَ فی الْمَلَقِ وَالتَّواضُعِ إِلّا ما کانَ فی اللهِ تَعالى أَوْ فی طَلَبِ الْعِلْمِ؛ خیرى در چاپلوسى و فروتنى (بى جا) نیست؛ مگر در مواردى که به قصد رضاى خدا یا در مقام طلب علم باشد».(1)

ب) امام على (علیه السلام) فرمودند: «إیَّاکَ وَالْمَلَقَ؛ فَإِنَّ الْمَلَقَ لَیْسَ مِنْ خَلایِقِ الاْیمانِ؛ از چاپلوسى بپرهیز، که چاپلوسى از خصلت هاى ایمان نیست».(2)

ج) در روایت دیگرى از آن حضرت مى خوانیم: «إِنَّما یُحِبُّکَ مَنْ لا یَتَمَلَّقُکَ وَیُثْنی عَلَیْکَ مَنْ لا یُسْمِعُکَ؛ تنها، کسى تو را دوست دارد که تملقت نمى کند و اگر تو را بستاید (ستایش هایش را) به گوشت نمى رساند».(3)

ص: 142

ص: 143

امّا امام هادى (علیه السلام)، طبق آنچه در این روایت آمده، تفسیر دیگرى ارائه کرده است، مى فرماید: «توبه نصوح همسان کردن باطن با ظاهر، بلکه بهتر کردن باطن از ظاهر است».

اولیاى الهى باطنشان از ظاهرشان بهتر بود. اگر ما به این مرحله نرسیده ایم، لااقل کارى کنیم که باطنمان همانند ظاهرمان باشد.

این مطلب اختصاص به افراد ندارد؛ بلکه درمورد جوامع نیز صادق است. نباید باطن جامعه با ظاهرش فرق کند. ظاهر جامعه را نگاه مى کنیم اسلامى است، امّا در باطن مشکلات زیادى دارد و از مفاسد فراوانى رنج مى برد. آرى، هرکس موفّق به ترک گناهان شود و باطنش همچون ظاهرش یا بهتر از آن شود موفق به توبه نصوح شده است. امیدوارم خداوند به ما توفیق دهد که چنان باطنمان را بیاراییم که همیشه بهتر از ظاهرمان شود.

ص: 146

ص: 147

ص: 151

ندارد. برکت غیر از رشد و نموّ است، زیرا ممکن است شخصى اموال زیادى داشته باشد، امّا برکت نداشته باشد؛ یعنى بخشى از آن تلف شود، مقدارى از آن خرج بیمارى هاى سنگین گردد، قسمت دیگر آن را به سرقت ببرند و خلاصه صاحب مال بهره اى از آن نبرد.

آن رخ داده و مى دهد: یکى نزول قرآن مجید و دیگرى تقدیر مقدّرات انسان ها. یا راز اهمیّت فراوان روز غدیر1 پیوستگى آن با حادثه مهم ولایت حضرت على (علیه السلام) در آن روز به امر پروردگار عالم است.

در مورد مکان هاى مقدّس نیزهمین مطلب صادق است. به عنوان مثال، علّت این که شهر مکّه حرم امن الهى است، این است که قدیمى ترین مرکز عبودیّت و پرستش خداست و طبیعى است که مکانى که این همه سابقه عبودیّت داشته باشد حرم امن الهى شود.

وَلَعَذَابُ الاْخِرَةِ أَخْزَى وَهُمْ لاَ یُنْصَرُونَ)؛ سرانجام تندبادى هول انگیز و سرد در روزهاى شوم و پرغبار بر آنها فرستادیم تا عذاب خوارکننده را در زندگى دنیا به آن ها بچشانیم؛ و به یقین عذاب آخرت خوارکننده تراست، و (از هیچ سو) یارى نمى شوند!».

خلاصه این که زمان ها و مکان ها بر اثر حوادثى که در آن ها اتّفاق افتاده ممکن است شرافت پیدا کرده، یا نحس و شوم شوند. هرچند جهات دیگرى هم ممکن است تأثیر داشته باشد.

آیا آن ها فکر نکرده اند که یزید، نوه آکلة الاکباد(1) و دشمن شماره یک اسلام، ابوسفیان بود و چه سوابق و لواحقى براى این خاندان در تاریخ وجود دارد؟(2)

ص: 159

احکام اسلام بوده و ادّعاى دیانت و ایمان داشته اند، امّا هنگامى که نعمتى از آن ها سلب شد یا خداوند خواسته آن ها را بنابر مصالحى نداد و دعایشان را اجابت نکرد، با خدا قهره کرده و نماز و روزه و دعا را رها کرده اند. چنین کسانى در حقیقت خدا را به خاطر خودش عبادت نمى کردند، بلکه به خاطر نعمت هایى که در اختیارشان قرار داده پرستش مى کردند. مؤمنان حقیقى در هر حال، در حال بیم و امید، خدا را مى خوانند: (یُدْعُوَنَنا رَغَباً وَ رَهبَاً)(1) و هرگز ناامید نمى شوند.

آنها در برابر محرومیّت ها و بیمارى ها و در میدان جنگ، استقامت به خرج مى دهند: (وَ الصّابِرینَ فِی الْبَأساءِ وَ الضَّراءِ وَ حینَ الْبأسِ)(2) و خداوند را از روى اخلاص و فقط به خاطر خودش مى خوانند: (وَادْعُوُه مُخْلِصِینَ لَهُ الدِّینَ).(3)

امّا کسانى که به ایمان حقیقى دست نیافته اند و لایه هایى از شرک در عقاید و اعمالشان وجود دارد چنین نیستند. آن ها هنگامى که سوار بر کشتى شوند و طوفان شدیدى شروع به وزیدن کند و امواج از هرسو به سراغشان بیاید و گمان کنند که هلاک خواهند شد، خدا را از روى اخلاص مى خوانند که اگر ما را از این گرفتارى نجات دهى، حتماً از سپاسگزاران خواهیم شد؛ امّا هنگامى که خدا

ص: 161

آن ها را رهایى مى بخشد به ناحق در زمین ستم مى کنند.(1)

بنابراین باید خدا را فقط به خاطر خودش عبادت کنیم تا همیشه با او در ارتباط باشیم و هیچ گاه توفیق عبادتش از ما سلب نشود.

همان گونه که امیرمؤمنان على (علیه السلام) فرمود: «اِلهى ما عَبَدْتُکَ خَوْفاً مِن عِقابِکَ وَ لا طَمَعاً فی ثَوابِکَ وَلکِنْ وَجَدْتُکَ اَهْلاً لِلْعبادَةِ فَعَبَدْتُکَ؛ معبودا! تو را به دلیل ترس از عقاب و طمع در پاداشت پرستش نکردم، بلکه تو را سزاوار عبادت دیدم و پرستیدم».(2)

آرى! انسان باید چنان تربیت شود که خدا را فقط به خاطر خودش عبادت کند.

ص: 162

ص: 163

آن پرورش یافته اند، با فرهنگ فرزندان تفاوت بسیار دارد، تا آن جا که نه آنها مى توانند فرزند را درک کنند و نه او توان درک آنها را دارد. والدین نباید انتظار داشته باشند که هرچه آن ها مى گویند فرزندان بپذیرند، همان گونه که فرزندان نباید چنین انتظارى داشته باشند.

آرى، مطلق نگرى طرفین، علت ایجاد این مشکلات است. آن ها باید تفاهم داشته باشند، یعنى اصول را حفظ کرده و در فروع با هم کنار بیایند.

طبق آنچه در این آیه شریفه آمده، نه تنها در این دنیا باید حرمت والدین را نگه داشت، بلکه باید پس از مرگشان نیز به فکر آن ها بود و برایشان دعا کرد.

ص: 167

بخشى از مقامات پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله) از نماز شب نشأت گرفته است. آیه شریفه 79 سوره اسراء اشاره به همین مطلب مى کند، مى فرماید: (وَمِنَ اللَّیْلِ فَتَهَجَّدْ بِهِ نَافِلَةً لَّکَ عَسَى أَنْ یَبْعَثَکَ رَبُّکَ مَقَاماً مَّحْمُوداً)؛ «و پاسى از شب را از خواب برخیز، و قرآن (و نماز) بخوان، این یک وظیفه اضافى براى توست، امید است پروردگارت تو را به مقامى درخور ستایش برساند».

لذا اولیاءالله اهمیّت فراوانى به نماز شب مى دادند.

این که به ما دستور داده اند: تا گرسنه نشده اید غذا نخورید و قبل از سیر شدن دست از غذا بکشید(1)، به همین دلیل است.

پرخوابى هم ضررهایى دارد که ضعف اعصاب و کم شدن هوشیارى ازجمله آن هاست. بنابراین، ممکن است حدیث مورد بحث، اشاره به ترک پرخورى و پرخوابى باشد، در نتیجه امام (علیه السلام) در یک عبارت کوتاه، برنامه سلامت انسان را بیان کرده است.

ص: 170

ص: 171

به تعبیر حضرت على (علیه السلام): چگونه غافلید از چیزى که هرگز از شما غفلت نمى کند؟ مى فرماید: «وَ اُصِیکُمْ بِذِکْرِ الْمَوْتِ وَ اِقْلاَلِ الْغَفْلَةِ عَنْهُ، وَ کَیْفَ غَفْلَتُکُمْ عَمَّا لَیْسَ یُغْفِلُکُم، وَ طَمَعُکُمْ فِیمَنْ لَیْسَ یُمْهِلُکُمْ! فَکَفَى واعِظاً بِمَوتى عا یَنْتُمُوهُمْ، حُمِلُوا اِلى قُبُورِهِمْ غَیْرَ رَاکِبِینَ، وَ اُنْزِلُوا فِیَها غَیْرَ نازِلِینَ، فَکَاَنَّهُمْ لَمْ یَکُونُوا لِلدُّنْیَا عُمَّاراً، وَکَأنَّ الاخِرَةٌ لَمْ تَزَلْ لَهُم دَاراً. اَوْ حَشُوا ما کانُوا یُوطنِونَ، وَ اَوْطنُوا ما کانُوا یُوحِشُونَ؛ شما را به یادآورى مرگ و کاستن از غفلت توصیه مى کنم. چگونه غافل مى شوید از چیزى که از شما غافل نمى شود؟ چگونه طمع مى ورزید در کسى (اشاره به فرشته مرگ است) که به شما مهلت نمى دهد؟! بهترین واعظ و اندرزدهنده براى شما مردگانى هستند که با چشم خود آن ها را مى بینید که به سوى قبرهایشان مى برند بى آن که اختیارى از خود داشته باشند، و در میان قبر مى گذارند بى آن که بخواهند! (چنان از دنیا بیگانه مى شوند که) گویى هرگز به عمران آن نپرداخته اند و (چنان به آخرت مى پیوندند که) گویى سراى دیگر همیشه وطنشان بوده است!(آرى) از جایى که وطنشان بود وحشت و دورى مى کنند وجایى را که از آن وحشت داشتند به عنوان وطن برمى گزینند».(1)

بنابراین، عقل حکم مى کند که به مرگ بیندیشیم و در مورد پایان زندگى فکر کنیم و خود را براى آن لحظات حسّاس آماده سازیم.

ص: 173

اندیشه کردن در مورد مرگ، نه تنها نشانه عاقل و هوشیار بودن است، بلکه طبق فرموده رسول خدا (صلی الله علیه و آله): باهوش ترین مردم کسى است که بیشتر به یاد مرگ باشد.(1)

رشد و تکثیر کند، تبدیل به تومور سرطانى مى شود که بشر هنوز راه قابل ملاحظه اى براى درمان آن پیدا نکرده است.

اگر انسان ها به این ضعف ها و ناتوانى هاى خویش بیندیشند و باور کنند که مرگ این قدر به آن ها نزدیک است، به سراغ ظلم و جنایت و گناه و معصیت نخواهند رفت.

اگر حضرت على (علیه السلام) بهترین واعظان را مردگان خاموش(1) معرّفى کرده براى همین است که یاد مرگ و اندیشه کردن در مورد مردگان آثار مثبت فراوانى دارد و انسان را از خواب غفلت بیدار مى کند.

اى کاش هر روز جملات ارزشمند امیرالمؤمنین على (علیه السلام) و امام هادى (علیه السلام) را تکرار مى کردیم تا دچار غفلت نشویم.

ص: 175

چیز ارزشمندى داشته باشد و بخواهد آن را امانت بدهد آن را به فردى همچون خودش نمى سپارد، بلکه به سراغ انسان امین مؤمن مى رود.

رابه خشم آورد، یقین داشته باشد که خداوند همان مردم را به جانش مى اندازد».(1)

نمونه هاى متعدّدى از مصداق این روایت را دیده ایم.

امروز که قرآن تلاوت مى کردم به آیه شریفه 36 سوره زخرف رسیدم که مى فرماید: (وَمَنْ یَعْشُ عَنْ ذِکْرِ الرَّحْمَانِ نُقَیِّضْ لَهُ شَیْطَاناً فَهُوَ لَهُ قَرِینٌ)؛ و هرکس از خداوند رحمان، روى گردان شود شیطانى را بر او مسلّط مى سازیم که همواره همنشین او خواهد بود».

امیدوارم خداوند به همه ما توفیق دهد که لحظه اى از یاد او غافل نشویم و همیشه در پناه لطف و حمایت او باشیم.

ص: 178

ص: 179

8. التفسیر المنسوب الى الامام العسکرى (علیه السلام)؛ زیر نظر سید محمّد باقر موحّد ابطحى، مدرسة الامام المهدى (عج)، قم، چاپ اوّل، سال 1409 ه_. ق.

9. تفسیر نمونه؛ آیة الله العظمى مکارم شیرازى و جمعى ازنویسندگان، دارالکتب الاسلامیّه، تهران، چاپ بیست و هفتم، سال 1386 ه_. ش.

10. تهذیب الاحکام؛ محمّد بن الحسن الطوسى، دار صعب ودارالتعارف، بیروت، چاپ اوّل، سال 1401 ه_. ق.

11. جایگاه عقلانیّت در اسلام؛ آیة الله العظمى مکارم شیرازى، تهیّه وتنظیم: ابوالقاسم علیان نژادى دامغانى، مدرسة الامام على بن ابى طالب (علیه السلام)، قم، چاپ اوّل، سال 1391 ه_. ش.

12. حلیة المتَّقین؛ علّامه مجلسى، بازنگرى و تحقیق: ابوالقاسم علیان نژادى، انتشارات امام علىّ بن ابى طالب (علیه السلام)، قم، چاپ اوّل، سال 1392 ه_. ش.

13. خاطراتى از استاد؛ ابوالقاسم علیان نژادى دامغانى، مدرسة الامام على بن ابى طالب (علیه السلام)، قم، چاپ اوّل، سال 1390 ه_. ش.

14. دیوان حافظ؛ تصحیح: سید على محمّد رفیعى، انتشارات قدیانى، تهران، چاپ دوّم، سال 1372 ه_. ش.

15. زندگانى حضرت محمّد (صلی الله علیه و آله) پیامبر اسلام؛ ابن هشام، مترجم : رسولى محلّاتى،انتشارات کتابچى،تهران،چاپ ششم،سال 1380ه_.ش.

16. سلمان، نخستین مسلمان ایرانى؛ داوود الهامى، انتشارات مفید، تهران، چاپ اوّل، سال 1361 ه_. ش.

ص: 181

17. سلمان فارسى استاندار مداین؛ احمد صادقى اردستانى، انتشارات دفتر تبلیغات اسلامى، قم، چاپ اوّل، سال 1376 ه_. ش.

18. سفینة البحار؛ شیخ عبّاس قمّى، دارالاسوة للطباعة و النشر، قم، چاپ اوّل، سال 1414 ه_. ق.

19. عاشورا ریشه ها، انگیزه ها، رویدادها، پیامدها؛ سعید داوودى ومهدى رستم نژاد، زیر نظر آیة الله العظمى مکارم شیرازى، انتشارات امام علىّ بن ابى طالب (علیه السلام)، قم، چاپ پنجم، سال 1387 ه_. ش.

20. فرهنگ جامع سخنان امام هادى (علیه السلام)؛ گروه حدیث پژوهشکده باقرالعلوم، نشر معروف، قم، چاپ چهارم، سال 1389 ه_.ش.

21. الکافى؛ محمّد بن یعقوب کلینى، دارصعب و دارالتعارف للمطبوعات، بیروت، چاپ سوم، سال 1401 ه_. ق.

22. کتاب المحاسن؛ احمد بن محمّد خالد البرقى، دارالکتب الاسلامیّه، قم، چاپ دوّم، بى تا.

23. مبانى تفسیر قرآن؛ آیة الله العظمى مکارم شیرازى، تدوین : ابوالقاسم علیان نژادى، انتشارات مدرسة الامام على بن ابى طالب (علیه السلام)، قم، چاپ اوّل، سال 1393 ه_.ش.

24. المفاتیح الجدیدة؛ احمد قدسى و سعید داودى، زیر نظر آیة الله العظمى مکارم شیرازى، مدرسة الامام على بن ابى طالب (علیه السلام)، قم، چاپ اوّل، سال 1431 ه_. ق.

25. میزان الحکمه با ترجمه فارسى؛ محمّد محمّدى رى شهرى، دارالحدیث، قم، چاپ چهارم، سال 1383 ه_. ش.

ص: 182

26. میزان الحکمه بدون ترجمه فارسى؛ محمّد محمّدى رى شهرى، دارالحدیث للطباعة و النشر، بیروت، چاپ ششم، سال 1433 ه_. ق.

27. نهج البلاغه با ترجمه گویا و شرح فشرده؛ محمّد جعفر امامى و محمّد رضا آشتیانى، زیر نظر آیة الله العظمى مکارم شیرازى، مدرسة الامام علىّ بن ابى طالب (علیه السلام)، قم، چاپ سیزدهم، سال 1381 ه_. ش.

28. وسائل الشیعه؛ محمد بن الحسن الحرّ العاملى، دار احیاء التراث العربى، بیروت، چاپ اوّل، بى تا.

ص: 183