------------------------------------------

سر شناسه: مکارم شیرازی، ناصر، 1305-

عنوان و نام پدیدآور: کشتی نجات: چهل حدیث ناب از سخنان امام حسن عسکری علیه السلام / مکارم شیرازی (مدّ ظله)؛ تهیه و تنظیم: ابوالقاسم علیان نژادی

مشخصات نشر: قم: مؤسسه تنظیم و نشر آثار حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی، 1396.

مشخصات ظاهری: 188 ص.؛ 5/14 * 5/21 س م.

شابک: 2-5-96864-600-978

وضعیت فهرست نویسی: فیپا

یادداشت: کتابنامه: [185]- 188؛ همچنین به صورت زیرنویس

موضوع: حسن بن علی علیه السلام، امام یازدهم، 232-260 ق --احادیث

موضوع: Hasan ibn Ali, Imam XI, 846 j 876 -- Hadiths

موضوع: اربعینات -- قرن 14 -- نقد و تفسیر

موضوع: احادیث شیعه -- قرن 14 -- نقد و تفسیر

شناسه افزوده: علیان نژادی، ابوالقاسم، 1343 -، گردآورنده

رده بندی کنگره: 1396 5ک م/50/2 BP

رده بندی دیویی: 9583/279

شماره کتابشناسی ملی: 4722634

------------------------------------------

کشتی نجات

چهل حدیث ناب از سخنان امام حسن عسکری علیه السلام

سلسله مباحث اخلاقی حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی (مدّ ظلّه)

تهیه و تنظیم: ابوالقاسم علیان نژادی

تیراژ: 2000 نسخه

نوبت چاپ: اوّل

صفحه و قطع: 188 صفحه / رقعی

تاریخ انتشار: 1396

چاپخانه: سلیمانزاده

ناشر: مؤسسه تنظیم و نشر آثار حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی

شابک: 2-5-96864-600-978

آدرس ناشر: ایران - قم - ابتداى خیابان شهدا - کوچه 22

تلفن : 37732478

فکس: 37840099

www[.]amiralmomeninpub[.]ir

ص: 2

بسم الله الرّحمن الرّحیم

ص: 3

ص: 4

20. روزى ات ضمانت شده است------------97

21. عامل عزّت و ذلّت------------99

22. دوست جاهل------------103

23. اهمیّت ایمان به خدا و کمک به دیگران------------107

24. ثمره نافرمانى فرزند در کودکى------------113

25. بهتر از زندگى و بدتر از مرگ!------------117

26. علاقه ذلیلانه!------------121

27. چگونه اکرام کنیم؟------------127

28. بلا هم نعمت است!------------131

29. موعظه خوب و بد------------135

30. نعمت تواضع و فروتنى------------137

31. ترک عادت شبیه معجزه است------------143

32. اظهار شادى نزد انسان غمگین!------------147

33. زیبایى برون و درون------------151

34. دروغ، کلید همه گناهان------------157

35. بهترین دوست------------161

36. نتیجه ستایش بى جا------------165

37. راه زیاد کردن دوستان------------169

38. برخى از اقدامات امام زمان (عجّل الله تعالی فرجه الشریف) پس از ظهور------------173

39. نماز شب، سکوى پرش به سوى خدا------------177

40. خودت و دیگران را به یک چشم نگاه کن------------181

ص: 6

بر اساس همین سنّت حسنه سلف صالح، تصمیم گرفته شد از مباحث اخلاقى مرجع عالى قدر حضرت آیت الله العظمى مکارم شیرازى (مدّظلّه) از هر یک از معصومین (علیهم السلام) چهل حدیث ناب انتخاب و به نام همان معصوم بزرگوار منتشر گردد، تا حضرت استاد و این حقیر نیز مشمول روایات اربعین شده، و خوانندگان محترم از سفره پربرکت کلمات معصومین (علیهم السلام) بهره مند گردند وهمگى در سایه فراگیرى و عمل به دستورات آن هادیان صراط مستقیم، سعادتمند و عاقبت به خیر شویم.

درس هاى اخلاقى حضرت استاد و روایاتى که به شرح تفسیر آن مى پردازند داراى ویژگى هاى متعدّدى از جمله امور زیر هستند:

1. بیان معظّم له ساده و روان و قابل فهم براى همگان است.

2. براى مضامین روایات، تحلیل عقلى قابل قبولى ارائه مى شود.

3. ارتباط بین جملات به ظاهر جداى روایات، تبیین مى گردد.

4. در بسیارى از موارد مفهوم روایات توسعه داده شده و معناى گسترده تر و فراگیرترى پیدا مى کند.

5. احادیث به روزرسانى و کاربردى مى شود.

6. پیام هاى روایات موشکافى و تحلیل شده و شنوندگان و خوانندگان دعوت به آن مى شوند.

7. نکات علمى جدید و جالبى از روایات استخراج مى شود.

ص: 8

8. اگر میان روایت مورد بحث و دیگر روایات یا قواعد مسلّم و اصول کلّى دین و مذهب، به ظاهر تعارضى وجود داشته باشد، با بیان شیواى استاد برطرف مى گردد.

9. طرح مباحث اخلاقى استاد پیرامون روایات مورد بحث، به گونه اى زیبا و پرجاذبه است که شنونده مجذوب روایت مى شود.

10. روى گشاده استاد در پاسخ به اشکالات شاگردان و شنوندگان، حتّى در مباحث اخلاقى و حسن انتخاب و سلیقه معظّم له در انتخاب روایات مورد بحث، جلسات دروس اخلاق ایشان را شلوغ تر و پرمخاطب تر از سایر دروس کرده است.

با مطالعه مباحث اخلاقى معظّم له نکات ده گانه فوق را تصدیق خواهید کرد، و با دقّت در آن مباحث به نکات دیگرى نیز خواهیم رسید.

* * *

مجموعه اى که اینک پیش روى شماست چهل حدیث ناب از سخنان امام حسن عسکرى (علیه السلام) است که روزهاى چهارشنبه در تاریخ هاى مختلف، در مسجد اعظم توسّط حضرت استاد (حفظه الله) بیان شده و پس از تحقیق و تتبّع کافى پیرامون مطالب و اسناد آن و ویراستارى لازم، در قالب کنونى در اختیار شما عزیزان قرار گرفته است.

از خداوند بزرگ مى خواهیم که این خدمت کوچک را به لطف

ص: 9

و کرمش از ما قبول کرده، و ذخیره یوم المعادمان قرار داده، و به ما و شما توفیق عمل به این روایات ارزشمند را عنایت فرماید.

آمین یا رب العالمین

ابوالقاسم علیان نژادى دامغانى

حوزه علمیّه قم

22 دى ماه 1395

ص: 10

سفیهان مراء، و دربرابر عالمان فخر فروشى کند، و توجّه مردم را به خود جلب (و عوام فریبى) نماید، چنین شخصى در آتش جهنّم خواهد بود».(1)

بحث و مناظره خوب است، به شرطى که هدف از آن یافتن حقیقت باشد. همان چیزى که قرآن مجید از آن تعبیر به جدال احسن(2) کرده است. انسان در جدال احسن باید آن قدر شجاعت داشته باشد که هر زمان فهمید حق با طرف مقابل است بدان اقرار کند و حرف او را بپذیرد. همان گونه که درمورد بعضى از بزرگان این صفت پسندیده را دیده ایم.

فراموش نمى کنم هنگامى که مرحوم آیت الله العظمى شیخ محمد کاظم شیرازى از نجف اشرف به قم آمده بود، با جمعى از دوستان و طلّاب جوان ازجمله امام موسى صدر خدمت ایشان رسیدیم. درمورد یکى از حواشى مرحوم آخوند خراسانى بر کتاب مکاسب شیخ انصارى؛ بحثى به میان آمد و ایشان دفاع مى کرد. بحث ادامه پیدا کرد تا جایى که ایشان فرمود: «من بیش از این نمى توانم از مرحوم آخوند دفاع کنم» یعنى اشکال شما وارد است. حقیقتاً روح بزرگى مى خواهد که وقتى بفهمد حق با طرف مقابل است، تسلیم شود. به خصوص اهل علم باید مراقب باشند و در دام مراء و جدال نیفتند.

ص: 12

لایتجزّى نداریم و در این جا نیز جزء به دو قسمت تقسیم شده است. و اگر بگویید محیط حرکت کرده و مرکز حرکت نکرده است، سنگ مى شکند.

طرفداران جزء لایتجزّى مى گویند: سنگ مى شکند و متّصل مى شود؛ ولى ما این شکستن و اتّصال را متوجّه نمى شویم!(1)

آرى! براثر اصرار بر یک عقیده باطل، چنین حرف هاى واضح الفسادى زده مى شود و باطل حق جلوه مى کند و امور حسّى انکار مى شود.

به مسائل کلّى آن پرداخته، و گاه مصادیقش را بیان کرده و به جزئیّات آن اشاره نموده است.(1)

مثلاً از زبان حضرت لقمان خطاب به فرزندش درمورد تواضع و فروتنى در هنگام راه رفتن مى فرماید: (وَلا تَمْشِ فِى الْأَرْضِ مَرَحاً)؛ «و بر زمین با تکبّر راه مرو».(2)

در برخى روایات مى خوانیم: «امام حسن مجتبى (علیه السلام) از جایى مى گذشتند، به بعضى از فقرا رسیدند که بر روى زمین نشسته وسفره غذاى ساده خود را پهن کرده و مشغول غذا خوردن بودند. امام (علیه السلام) در کنار آن ها بر روى زمین نشست و با آن ها غذا خورد!».(3)

و ازجمله آثار آن در جامعه این است که به وحدت و اتّحاد و صمیمیّت و محبّت کمک کرده و تکبّر و کینه و حسادت و اختلاف و مشاجره و درگیرى را از بین مى برد. آرى، تواضع و فروتنى محبّت و صفا و برادرى و یک رنگى را به ارمغان مى آورد.

ص: 18

نبوده و واقعیّت نداشته است. باید به طور جدّى از این کار پرهیز کرد، چون در بسیارى از موارد سبب آبروریزى افرد مى شود.

در زمان پیامبر (صلی الله علیه و آله) درمورد یکى از همسران آن حضرت شایعه اى پخش کردند، که خداوند متعال به شدّت با آن برخورد کرد وبه شایعه سازان هشدارداد. در آیه شریفه 19 سوره نور مى خوانیم:

(اِنَّ الَّذِینَ یحِبُّونَ أَنْ تَشِیعَ الْفَاحِشَةُ فِى الَّذِینَ آمَنُوا لَهُمْ عَذَابٌ أَلِیمٌ فِى الدُّنْیا وَالاْخِرَةِ وَاللَّهُ یعْلَمُ وَأَنْتُمْ لا تَعْلَمُونَ)؛ «به یقین کسانى که دوست دارند زشتى ها در میان مردم باایمان شایع شود براى آنان در دنیا و آخرت عذاب دردناکى است؛ و خداوند مى داند و شما نمى دانید». بنابراین، این نوع افشاگرى ها حرام است.

گاهى برخى از رسانه ها مسائل غیر واقعى را منتشر کرده و آلوده شایعه پراکنى مى شوند و این شایعه ها دست قاضى را مى بندد. چون قاضى تحقیق مى کند و اتّهام مورد نظر به اثبات نمى رسد یا در آن گستره اى که مطرح شده ثابت نمى شود و صادر کردن حکم واقعى با توجّه به جوّ به وجود آمده توسط رسانه ها، مشکل مى شود و گاه حکم واقعى تغییرمى کند و مسئولیت آن برعهده شایعه سازان است.

باشد. این همان چیزى است که نام آن را «تقیّه» مى گذاریم. قرآن و روایات به صراحت از اذاعه به این معنا نیز نهى کرده و مسلمانان را سفارش به تقیّه مى کنند.(1)

نه تنها شیعه که همه مسلمانان، بلکه همه مردم دنیا تقیّه را قبول دارند. در جایى که اظهار عقیده خطر دارد و فایده اى بر آن مترتّب نیست و جان یا مال یا آبرو یا ناموس انسان به خطر مى افتد هیچ عقلى اجازه اذاعه و اظهارنظر نمى دهد.

در سوره غافر، خداوند از مؤمن آل فرعون به دلیل کتمان ایمانش، به نیکى یاد مى کند،(2) چراکه او با عمل به تقیّه و ترک اذاعه جان خود و حضرت موسى (علیه السلام) را نجات داد. اگر ایمانش را کتمان نمى کرد موفّق به حفظ جان خود و آن پیامبر خدا نمى شد.

اداره ها و سازمان ها نیز تمام نامه هاى مهم را با مهر سرّى و محرمانه ممهور مى کنند، که خود نوعى تقیّه است.

1. گناه را نباید تنها نسبت به شخص عاصى در نظر گرفت، بلکه باید آن را نسبت به کسى که نافرمانى اش صورت مى گیرد ملاحظه کرد.

هرچه آن کس والامقام تر و بزرگ تر باشد، تخلّف و عصیان بزرگ تر خواهد بود و انسان چون به هنگام گناه، نافرمانى خدایى را مى کند که فوق العاده بزرگ و والاست و همه چیز به انسان داده، کوچک ترین گناه نیز بزرگ محسوب مى شود. بنابراین، هیچ گناهى را نباید کوچک شمرد که این کار سبک شمردن مقام والاى ربوبى است.

2. انسان از جایى ضربه مى خورد که اهمیّتى به آن نمى دهد. اگر دشمنان متعدّدى دارى که براى برخى از آن ها حسابى باز نمى کنى، از همان ها آسیب خواهى دید. معاصى و گناهانى هم که مورد بى اعتنایى انسان قرار گیرد و بال گردن انسان خواهد شد، لذا هیچ گناهى را نباید دست کم گرفت.

سرچشمه دیگر آن، تحت تأثیر فرهنگ بیگانه واقع شدن است. عدّه اى هنگامى که نگاه به فرهنگ بیگانگان مى کنند مرعوب آن شده و مطابق آن عمل کرده و در نتیجه به نافرمانى خداوند مى پردازند. مثلاً در سفرهاى خارجى مشاهده مى کند که مرز محرم و نامحرم شکسته شده و زن و مرد نامحرم به یکدیگر دست مى دهند، او نیز آلوده این گناه مى شود.

در حالى که نباید در فرهنگ دیگران ذوب شویم؛ بلکه باید فرهنگ خود را حفظ کرده و با ادب و منطق به آن ها بگوییم : «فرهنگ و دین ما اجازه این کار را نمى دهد» تا حمل بر بى ادبى نکنند و به تدریج این فرهنگ براى آن ها جا بیفتد.

عامل دیگر، معمول شدن گناه در میان خانواده هاست. برخى گناهان در میان برخى خانواده رایج شده، لذا به راحتى آن را انجام داده و توجّهى به آن نمى کنند.

به هر حال باید مراقب باشیم و درمورد همه گناهان حساسیّت نشان دهیم و توجّه کنیم که گناه نافرمانى خداست و نافرمانى خدا به هر شکلى باشد کار بسیار زشتى است.

ص: 25

ص: 26

مى گذارد. بنابراین، باید بسیار مراقب اعمالمان باشیم تا خدایى ناکرده آلوده به شرک و ریا نشود.

داستان آن شخص، معروف است که سالیانى دراز به طور مرتّب در صف اوّل نماز جماعت شرکت مى کرد. روزى به مسجد که آمد در صف هاى جلو جا نبود و به ناچار در صف عقب ایستاد؛ لذا احساس ناراحتى کرد.

گویند: این شخص تمام نمازهاى سى ساله اى را که به جماعت خوانده بود قضا کرد چون احساس نمود که تمام آن نمازها براى ریا و خودنمایى بوده و لااقل رگه هایى از ریا در آن وجود داشته است!(1) نتیجه این که ریا بسیار مخفى و پنهان است.

سؤال: چرا اینقدر ریا مورد مذمّت قرار گرفته است؟

جواب: دلیل آن این است که این گناه کبیره و صفت رذیله، مهم ترین اصل اعتقادى را نشانه گرفته و به توحید ضربه مى زند. شراب خوارى گناه بزرگى است؛ ولى ممکن است کسى در عین حالى که موحّد است آلوده این گناه شود. غیبت، از گناهان کبیره محسوب مى شود و مجازات سختى دارد؛ امّا لطمه اى به توحید نمى زند. ولى مشرک و ریاکار، که براى غیر خدا کار مى کند، به توحیدش لطمه وارد مى شود، چراکه خدا را رها کرده و براى غیر او کار مى کند. چنین شخصى عزّت و ذلّت را به دست غیر خدا دانسته و او را مؤثّر مى شمرد و این شرک محسوب مى شود.

بنابراین، فلسفه اهمیّت زیادى که در معارف دینى به ریا داده شده این است که به توحید لطمه مى زند.

به استحکام آن ندارند. نتیجه این که ریاکارى به توحید لطمه زده و اعمال انسان را تهى و بى مغز مى کند.

ص: 30

به مؤمنان دارد و خداوند رحمانى که مسلمان و غیر مسلمان مشمول رحمتش مى شوند و «الله» که جامع جمیع صفات کمال است، کارهاى خود را شروع مى کنیم. ابن عباس مى گوید: «شبى خدمت امام على بن ابى طالب (علیه السلام) رسیدم. حضرت شروع به تفسیر باء بسم الله کرد. بحث حضرت تا اذان صبح ادامه یافت، امّا هنوز تفسیر باء تمام نشده بود!(1)

از این روایت استفاده مى شود که نکات فراوانى در استعانت از خدا نهفته است.

از خداوند مى خواهیم که روزبه روز توفیق تخلّق بیشتر به صفات الله را به ما عنایت کرده، و پرتوى از صفات جلال و جمالش را در وجودمان آشکار سازد!

ص: 34

آن فاصله گرفته اند، و لذا گفته شده است: «همین افتخار براى من بس که بَدان مرا مذمّت مى کنند».(1)

به قول شاعر:

صد بار بدى کردى و دیدى ثمرش را *** نیکى چه بدى داشت که یک بار نکردى

خداوندا! به ما توفیق بده از بدى ها دورى کرده و در صف ابرار درآییم.

ص: 38

دارد. این فضیلت زیباى اخلاقى، محبّت و دوستى و اتّحاد و همکارى را به دنبال دارد.

تواضع راهکارهایى دارد که در سوره لقمان به قسمت هایى از آن اشاره شده است. درمورد تواضع و آثار آن(1) و تکبّر و آثارش(2) مطالب فراوانى در کلمات حضرات معصومین (علیهم السلام)، به ویژه خطبه قاصعه امیرمؤمنان على (علیه السلام) (خطبه 192) بیان شده است.

و در ادامه روایت فرمود: «دیوانه کسى است که امیدى به خیر او نیست و مردم از شرّش در امان نیستند».(1)

بنابراین، انسان عاقل تکبّر نمى ورزد و اهل تواضع و فروتنى است.

مجلّه مکتب اسلام بود، هر وقت مرا از دور مى دید راهش را کج مى کرد که با من روبه رو نشود. من نیز عمداً تغییر مسیر داده به سمت او رفته و به وى سلام مى کردم! این کار سبب شد به تدریج تغییر رفتار دهد و با هم دوست شویم.

ص: 42

حضرت باقر (علیه السلام) فرمود: «تَبَسُّمُ الرَّجُلِ فِی وَجْهِ أَخِیهِ حَسَنَةٌ؛(1) لبخند مسلمان در برخورد با دیگر مسلمانان حسنه محسوب مى شود».

یعنى مسلمان نباید اخمو و بداخلاق باشد و به هنگام ملاقات با دیگران رو ترش کند، بلکه باید خوشرو و متبسّم باشد.

اخلاق مسلمان باید جاذبه داشته باشد نه دافعه. البته خندیدن حدّ و مرزى دارد؛ مثلاً در حدیثى درمورد حضرت رسول (صلی الله علیه و آله) آمده است: «کَانَ ضَحِکُ النَّبِیُّ (صلی الله علیه و آله) التَّبَسُّمَ؛ خنده پیامبر (صلی الله علیه و آله) تبسّم بود».(2)

تبسّم خنده ملایم بى سر و صداست و ابهت انسان را خدشه دار نمى کند چراکه در حدیث دیگرى مى خوانیم: «خنده زیاد ابهت انسان را مى کاهد».(3)

بنابراین، انسان باید ادب و وقارش را با ترک خنده هاى پر سروصدا حفظ کند.

مطلب دیگر این که انسان نباید بى جهت بخندد. خنده بى جهت طبق حدیث بالا نشانه نادانى است. نتیجه این که اسلام اخمو بودن را نمى پسندد و توصیه به تبسّم و خوشرویى مى کند، ولى در عین حال از خنده هاى پر سروصدا و بى علّت، که منافات با شخصیّت انسان دارد، نهى مى کند.

ص: 44

مى فرمود تا آن جا که ما گمان بردیم به زودى سهمیه اى از ارث برایشان قرار خواهد داد».(1)

معناى حدیث این است که همسایه در حدّ خویشاوند است؛ در حالى که در فرهنگ مادّى جایگاهى ندارد. ممکن است همسایه ها سالیان درازى در کنار هم زندگى کنند؛ امّا از همدیگر خبر نداشته باشند.

ابان بن تغلب مى گوید: در خدمت امام صادق (علیه السلام) در حال طواف بودم که یکى از دوستانم از من خواست براى انجام کارى همراه او بروم. امام پرسید: چه کار داشت؟ عرض کردم: حاجتى داشت که به او وعده دادم پس از اتمام طواف انجام دهم. امام فرمود: طواف را رها کن، حاجت برادر مؤمنت را برآور، سپس از همان جا که طواف را قطع کرده اى ادامه بده!.(1)

بنابراین، نه تنها نباید به سراغ گناهان قطعى رفت، که باید از شبهات نیز پرهیز کرد.

و گاه شهر به شهر و گاه مملکت به مملکت و (همان گونه که گذشت) درمورد همه آن ها حسن جوار باید رعایت شود.

اشاره مى کند، آن جا که فرمود: «کُونُوا دُعَاةَ النَّاسِ بِغَیْرِ أَلْسِنَتِکُمْ؛ با عملتان مردم را به اسلام دعوت کنید».(1)

امام حسن عسکرى (علیه السلام) درحقیقت دو دستور مهم به شیعیان مى دهد:

1. باید کارى کنند که وحدت مسلمین به هم نخورد. افراطى گرى هرگز مورد قبول ائمّه (علیهم السلام) نبوده است. البتّه حساب ناصبى ها و دشمنان اهل بیت (علیهم السلام) جداست؛ ولى با کسانى که این گونه نیستند باید به خوبى رفتار کرد.

2. شیعه بودن را با عمل ترویج کنید. با برنامه هاى عالى و عملى ثابت کنید که مکتب امیرمؤمنان (علیه السلام) والاست و این، پیامِ عملىِ بسیار مهمّى است.

دور سازید؛ چراکه هرچه از نیکى ها درمورد ما بگویند ما اهل و شایسته آن هستیم و هرچه از زشتى ها گفته شود از آن دوریم».(1)

مضمون این روایت در کلام امام صادق (علیه السلام)(2) و معصومین دیگر (علیهم السلام)(3) نیز آمده است و خلاصه آن این است که با عمل و کردارتان براى پیشوایانتان کسب آبرو کنید، چون اعمال شما به حساب رهبرانتان نوشته مى شود و مى تواند مایه آبروى آن ها گردد.

در این جا یک نکته مهمّ روانشناسى هست که امروزه به آن رسیده اند و این روایات اشاره به آن است و آن این که: شنونده زمانى حرف گوینده را باور مى کند که بداند گوینده خود به آن حرف ایمان دارد و اگر احتمال دهد که در دل قبول ندارد وظاهرسازى مى کند به آن عمل نمى نماید و هنگامى مى فهمد گوینده حرفش را باور دارد که ببیند به آن عمل مى کند و اگر عمل نکند معلوم مى شود آن را باور ندارد.

به عنوان مثال: اگر درمورد انقلاب اسلامى به جهانیان نشان دهیم که برکاتش چیست و اثرات عملى آن و تأثیرات فرهنگى و اخلاقى آن را در معرض دید بگذاریم، انقلاب عملاً به جهان صادر مى شود.

ص: 55

این که مى گوییم تکفیرى ها بلایى براى اسلام و مسلمین هستند، به این علت است که این ها مایه زشتى و سرافکندگى اسلام و مسلمین اند و این که مى گوییم همه علماى اسلام از آن ها بیزارى وبرائت بجویند براى این است که همه بدانند این ها از اسلام نیستند.

رفتار اهل علم نیز در میان خانواده و فامیل تأثیرگذار است و اگر اخلاق خوب اسلامى داشته باشند همه تشویق مى شوند، و لذا اهل علم به این سفارش امام حسن عسکرى (علیه السلام) و عمل به آن شایسته ترند و باعث گرایش مردم به دین خدا مى شوند، همان گونه که رفتار پیامبر (صلی الله علیه و آله) با اهل مکّه باعث شد که مردم گروه گروه به اسلام بپیوندند.(1)

الْمَوْتِ وَ تِلاوَةَ الْقُرْآنِ وَ الصَّلاةَ عَلَى النَّبِیِّ (صلی الله علیه و آله) فَاِنَّ الصَّلاةَ عَلَى رَسُولِ اللَّهِ عَشْرُ حَسَنَاتٍ احْفَظُوا مَا وَصَّیْتُکُمْ بِهِ وَ أَسْتَوْدِعُکُمُ اللَّهَ وَ أَقْرَأُ عَلَیْکُمُ السَّلامَ؛ زیاد به یاد خدا و به فکر مرگ باشید، و فراوان قرآن را تلاوت کنید، و بر پیامبر و آلش: درود بفرستید، چرا که صلوات بر رسول خدا ده حسنه دارد. سفارش هایى را که به شما کردم به خاطر داشته باشید و شما را به خداوند مى سپارم، و بر شما درود مى فرستم».(1)

امام یازدهم (علیه السلام) در این بخش از روایت درباره چهار چیز سفارش کرده است:

ب) سبب ترک گناهان مى شود؛ اگر خداوند را ناظر و حاضر بدانیم، اگر ایمان داشته باشیم که تمام عالم محضر خداست، امکان ندارد آلوده گناه شویم. بنابراین ذکر الله مانع گناه است.

ج) تشویق به کارهاى خوب مى شود؛ هنگامى که انسان به یاد خدا؛ باشد به فکر کارهاى خوب مى افتد و زمانى که به کارهاى خوب فکر کند به سراغ آن ها مى رود و انجام مى دهد.

د) انسان را از شیاطین دور مى کند؛ یاد خدا انسان را از کارهاى زشت و عوامل آن، یعنى شیطان و هواى نفس دور مى سازد، زیرا هنگامى که وقت انسان با ذکر الله پر شد به سراغ مهملات و سخنان ناروا نمى رود. ذکر الله برکات دیگرى هم دارد که در این جا به همین مقدار قناعت مى کنیم، ولذا توصیه شده که زیاد به یاد خدا باشیم.

اگر انسان در همه چیز شک کند در این شک نمى کند که روزى باید بمیرد. بعضى به گونه اى عمل مى کنند که گویا هرگز نمى میرند. این ها از یاد مرگ غافل اند. حقیقت این است که ما در این دنیا مسافریم، ولذا حضرت على (علیه السلام) خطاب به اموات فرمود: «أَنْتُمْ لَنَا فَرَطٌ سَابِقٌ وَ نَحْنُ لَکُمْ تَبَعٌ لاحِقٌ؛(1) شما در این راه بر ما پیشى گرفتید و ما نیز به شما ملحق خواهیم شد».

نتیجه این که ذکر مرگ نیز انسان را تربیت مى کند.

دارد به شرط آن که انسان آن را تلاوت کند و در آیات آن تدبّر وتفکّر نماید. در طول تاریخ کسانى بوده اند که یک آیه قرآن مسیر زندگى شان را تغییر داد.(1) یکى از آن ها فضیل بن عیاض است.(2)

آن آثار مهم، نظیر قرب الى الله، معراج مؤمن، نهى از فحشاء و منکرات و مانند آن را ندارد این مطلب به قدرى مهمّ است که امام (علیه السلام) عبادت بدون تفکّر و حضور قلب را عبادت نمى داند.

فَیکُونُ)(1)، به این معنا آمده است. یعنى درمورد نظام آفرینش باید اندیشه کرد که اگر انسان بخواهد به معرفت الهى برسد باید در این امور فکر کند وگرنه به جایى نمى رسد.

به عنوان مثال: گاه انسان درمقابل درخت سپیدارى مى نشیند که ارتفاع آن به حدود بیست متر مى رسد. به این مطلب فکر مى کند که چه نیرویى برخلاف نیروى جاذبه، آب مورد نیاز درخت را از زمین، به ارتفاع بیست مترى رسانده و تمام شاخ و برگ آن را سیراب مى کند؟!

چه قدرتى آب مذکور را که با موادّ نیروزاى خاک آمیخته شده تبدیل به میوه هاى زیبا و خوشمزه و خوش بو و معطر مى کند؟!

باغى را در نظر بگیرید که درختان مختلف و میوه هاى متفاوتى دارد. به راستى چه قدرتى از آب و خاک و هوا و نور واحد، در این قطعه باغ، درختان مختلف و میوه هاى متفاوت، با عطر و رنگ واندازه و طعم مختلف آفریده است؟!

آیا جز خداوندِ عالمِ قادرِ حکیم، کسى قادر بر این کار هست؟! هنگامى که انسان کمال آفریننده را درک کرد عاشقش مى شود وزمانى که عاشق او شد سر به فرمانش مى نهد.

***

ص: 63

ص: 64

ازجمله حسادت، که شخص حسود براثر آن کارهاى خلاف زیادى مرتکب مى شود. به عنوان مثال مى توان از ظلم و ستم و غیبت و تهمت و دروغ و مانند آن نام برد.

دروغ نیز از گناهان کلیدى است(1)، چون انسان دروغگو حق را باطل و باطل را حق مى کند؛ ظالم را مظلوم و مظلوم را ظالم جلوه مى دهد؛ خوب را بد و بد را خوب معرّفى مى کند.

یکى دیگر از گناهان کلیدى شرب خمر است. امام صادق (علیه السلام) فرمودند: «اِنَّ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ جَعَلَ لِلشَّرِّ أَقْفَالاً وَ جَعَلَ مَفَاتِیحَ تِلْکَ الْأَقْفَالِ الشَّرَابَ وَ أَشَرُّ مِنَ الشَّرَابِ الْکَذِبُ؛ خداوند متعال براى کارهاى زشت و حرام قفل هایى قرار داده است و کلید آن قفل ها را شراب قرار داده است و دروغ از شرب خمر بدتر است».(2)

در روایت دیگرى از رسول اکرم (صلی الله علیه و آله) مى خوانیم: «جُمِعَ الشَّرُّ کُلُّهُ فِی بَیْتٍ وَ جُعِلَ مِفْتَاحُهُ شُرْبَ الْخَمْرِ؛ تمام شرور در خانه اى نهاده شده (قفلى بر آن زده اند) و کلید آن شرب خمر است».(3)

و در حدیث سومى از رسول خدا (صلی الله علیه و آله) مى خوانیم: «اَلْخَمْرُ جِمَاعُ الْإِثْمِ وَ أُمُّ الْخَبَائِثِ وَ مِفْتَاحُ الشَّرِّ؛ شراب، جامع تمام گناهان و ریشه همه خبائث و کلید تمام شرور است».(4)

ص: 66

چراکه وقتى انسان شراب بخورد قفل عقل مى شکند و هنگامى که قفل عقل شکست مرتکب انواع گناهان مى شود، زیرا ممکن است در حال مستى مرتکب اعمال منافى عفّت، ظلم، جنایت، قتل و غارت و دیگر کارهاى زشت شود. بنابراین، شرب خمر از گناهان کلیدى است.

یکى دیگر از گناهان کلیدى غضب است. غضب نیز قفل عقل را مى شکند و امکان دارد انسان در آن حالت دست به هر گناهى بزند. ازجمله گناهانى که ممکن است در حال غضب آلوده آن شود، ظلم و دروغ و فحاشى و - العیاذ بالله - سخنان کفرآمیز است، ولذا علماى علم اخلاق گفته اند: در حال خشم و غضب تصمیم به انجام کارى نگیرید و اقدام به تنبیه کسى نکنید، چون منتهى به شرمندگى و بدبختى مى شود. گاه در حال غضب کارى مى کند که تا آخر عمر باید کفّاره اش را بدهد. بدین علت کظم غیظ بسیار مهم و مورد سفارش اکید است.

خشم و غضب بسیار خطرناک است، همچون شعله آتشى است که همه چیز را مى سوزاند. و چقدر خوب است که انسان مسلّط بر نفس باشد و حتّى سالى یک بار هم غضبناک و خشمگین نشود.

خداوند متعال در آیه 37 سوره شورا مى فرماید: (وَالَّذِینَ یجْتَنِبُونَ کَبَائِرَ الْإِثْمِ وَالْفَوَاحِشَ وَاِذَا مَا غَضِبُوا هُمْ یَغْفِرُونَ)؛ «همان کسانى که از گناهان بزرگ و اعمال زشت اجتناب مى ورزند، وهنگامى که خشمگین شوند عفو مى کنند».

ص: 67

آیه قبل درمورد مؤمنان و توکّل بر خداست و در آیه مورد بحث سخن از اجتناب از کبائر الاثم و فواحش، به ویژه غضب به میان آمده است. این مطلب نشان مى دهد که غضب در میان گناهان کبیره اهمیّت خاصى دارد و در آیه بعد درمورد دعا و نماز و مشورت و انفاق، سخن به میان آمده است. یعنى افرادى باید مورد مشورت قرار گیرند که خشمگین و غضبناک نباشند و مسلّط بر نفس خویش باشند، چراکه به هنگام خشم، شیطان بسیار به انسان نزدیک است و سرچشمه بسیارى از پرونده هاى دادگسترى خشم و غضب است.

حضرت نوح (علیه السلام) (گویا اطمینان نداشت غذاى معنوى اى که شیطان مى خواهد به او بدهد غذاى مناسبى باشد، ولذا آماده شنیدن سخنان او نبود. به همین علت خطاب آمد که نصایحش را بشنو!)(1) فرمود: چه خدمتى مى خواهى به من بکنى؟ شیطان گفت: در سه جا به یاد من باش که در آن سه حالت خیلى به بندگان خدا نزدیکم:

1. «اُذْکُرْنى اِذا غَضِبْتَ؛ به هنگام خشم و غضب به یاد من باش (که بسیار به تو نزدیکم)».

بسیارى از قهرها، نزاع ها، طلاق ها، گناهان و مانند آن، هنگام خشم و عصبانیّت پایه ریزى مى شود.(2) و لذا توصیه شده که هنگام عصبانیّت و غضب هیچ تصمیمى نگیرید و سخن نگویید، و از آن مکان خارج شوید و حالتتان را تغییر دهید، یعنى مثلاً اگر نشسته اید بایستید و اگر ایستاده اید بنشینید، تا عصبانیّت فروکش کند.(3)

خشم و غضب آن قدر نکوهیده است که نوعى جنون محسوب مى شود. حضرت على (علیه السلام) در این زمینه مى فرماید:

«اَلْحِدَّةُ ضَرْبُ مِنَ الْجُنُونِ لاَنَّ صاحِبَها یَنْدُمُ، فَاِنْ لَمْ یَنْدُمْ فَجُنُونُهُ مُسْتَحْکَمْ؛ تند خویى و عصبانیّت نوعى جنون و دیوانگى است؛ چراکه صاحبش پشیمان مى شود و اگر پشیمان نشود دلیل بر آن

ص: 69

است که جنونش مستحکم است!».(1)

بنابراین، هنگام غضب باید مراقب وسوسه هاى شیطان بود.

2. «وَاذْکُرْنى إِذا حَکَمْتَ بَیْنَ اَثْنَیْنِ؛ به هنگام قضاوت بین دو نفر (نیز) به یاد من باشد».

هرچند قضاوت در عصر و زمان ما واجب کفایى است و کسانى که واجد شرایط لازم هستند باید متصدّى این امر شوند؛ امّا باید مراقب خطرات آن، ازجمله وسوسه هاى شیطان باشند که در چنین حالتى به انسان بسیار نزدیک است و ممکن است وى را از مرز عدالت خارج کند. امورى همچون خویشاندى و رفاقت و همکار بودن و هم حزب بودن و مانند آن، یا خداى ناکرده رشوه و امتیازات ویژه و شبیه آن، باعث نشود که قاضى به ناحق قضاوت کند.

3. «وَاذْکُرْنى إِذا کُنْتَ مَعَ امْرَأَةٍ خالیاً لَیْسَ مَعَکُما اَحَدٌ؛(2) و به هنگامى که با زن تنهایى خلوت کرده اى و هیچ کس غیر از شما دو نفر در آن جا نیست (نیز) به یاد من باش».

ارتباطات تلفنى با جنس مخالف، چت کردن با نامحرم و خلاصه هرگونه خلوت با نامحرم، مشمول این روایت مى شود.(3)

ص: 70

شیعه باید حافظ مکتب باشد و در برابر ظالمان و ستمگران یار و یاور امامان (علیهم السلام) باشد.

3. به پاداش شیعیانى که واجد آن صفات اند و به وظایفشان عمل مى کنند اشاره شده، که به زودى به چشمه آب حیات مى رسند که ممکن است به ظهور حضرت ولى عصر (عج) اشاره داشته باشد.

شیعه اهل بیت (علیهم السلام) بودن نیز چنین است، تنها زبانى نیست؛ بلکه ولایت آن بزرگواران باید در دل باشد تا آثار آن در همه وجودمان آشکار شود. چقدر افرادى هستند که ادّعاى شیعه بودن دارند امّا زندگى شان آبروى شیعه را مى برد. این همه طلاق و تقلّب و رشوه خوارى و کم فروشى و بى حجابى و بدحجابى و بداخلاقى و مانند آن با شیعه بودن سازگار نیست. آرى، اگر شیعه واقعى باشیم چشمه هاى حیات در برابرمان ظاهر خواهد شد.

ظهور حضرت مهدى (عج) نیز هست، چراکه «اَلْعَدْلُ حَیاةٌ؛ عدالت مایه حیات و زندگى است».(1)

و عدالت واقعى بدون ظهور آن حضرت امکان پذیر نیست مشروط بر این که ما شیعیان عون و یاور آن حضرت باشیم.

برگشت و ما به استقبالش نشتافتیم، یا در مجلس عروسى فرزندش شرکت نکردیم، و لذا کینه ما را به دل مى گیرد.

ص: 78

و اجتهاد و اطاعت خداوند. سپس راه وصول به این مقامات والا را نشان مى دهد.

ص: 86

و این بنزین ها قطره قطره مصرف مى شود و زمانى که تمام شد اتومبیل متوقّف مى گردد. انسان نیز زمانى که عمرش تمام شد مى میرد، هرچند هیچ گونه بیمارى اى نداشته باشد و این مطلب قابل انکار نیست.

امّا این بشر چیزهاى قابل انکار را انکار کرده، و آنچه را که انکار کردنى نیست به فراموشى مى سپارد.

حضرت على (علیه السلام) چه زیبا فرمود: «وَ کَیْفَ غَفْلَتُکُمْ عَمَّا لَیْسَ یُغْفِلُکُم؛ چگونه از مرگ غافل مى شوید در صورتى که او از شما غفلت نمى کند».(1)

بنابراین، واقعیّت ها را باید پذیرفت و مطابق آن عمل کرد. طبق روایتى که از حضرت على (علیه السلام) نقل شده، هر نفسى که انسان مى کشد یک قدم به مرگ نزدیک مى شود (نَفَسُ الْمَرْءِ خُطَاهُ اِلَى أَجَلِه).(2)

شاعر مى گوید:

تخم گل کاشتى آخر گل شد******بر سرش نغمه سرا بلبل شد

خار کشتى ثمرت خار دهد******خار جز خار کجا بار دهد؟

در زمین دل خود کشتى خار******خار بار آمد و دادت آزار(1)

خودسازى، رسیدن به کمالات معنوى و مانند آن همگى در دوران جوانى ممکن است.

امیدوارم خداوند به همه ما توفیق عمل بدهد و پیش از، از دست رفتن دوران جوانى قدر آن را بدانیم.

که همه این امور نیز به لطف خداست. اگر چنین اعتقادى داشته باشیم و همه چیز را از ناحیه خدا بدانیم آثار زیادى خواهد داشت که به چند نمونه آن اشاره مى شود:

1. حسّ شکرگزارى؛ چنین انسانى هنگام دفع شرّ و به دست آوردن نعمت مغرور نمى شود و به وادى غفلت نمى افتد؛ بلکه خداوند را براى این نعمت ها شکر مى کند و بدین وسیله بر درجاتش مى افزاید.

2. کمک به دیگران؛ اگر باور کرد که این نعمت ها هدیه پروردگار عالم است، نه تلاش و زحمت خودش، دیگران را نیز در آن سهیم مى کند.

3. ارتقاء معرفت؛ این اعتقاد سبب مى شود که معرفت و عشق و علاقه اش به خداوند بیشتر شود و در نتیجه بنده شایسته ترى براى خدا گردد.

2. (وَلاَ تَنسَ نَصِیبَکَ مِنَ الدُّنْیَا)؛ «و بهره ات را از دنیا فراموش مکن» تمام این اموال و دارایى ها براى مصرف شدن در زندگى دنیا نیست. سعى کن به مقدار نیازت تحصیل مال کنى که اضافه بر آن وبال گردنت مى شود. کسانى که کوهنوردى مى کنند دو دسته اند (علیهم السلام) عدّه اى فقط نیازهاى ضرورى (یعنى مثلاً یک قطعه نان و دو عدد تخم مرغ و دو عدد میوه) را داخل کوله پشتى خود گذاشته وبه سمت قله حرکت مى کنند.

امّا عدّه اى ده برابر نیازشان را با خود برمى دارند (مثلاً ده عدد نان به همراه بیست عدد تخم مرغ و بیست عدد میوه داخل کوله پشتى خود مى گذارند) گروه اول به راحتى به قلّه صعود کرده وگروه دوم در همان مراحل اولیّه از نفس افتاده و متوقّف مى شوند. بنابراین، اموال اضافه برنیاز،نه تنهاکمکى نمى کند،که مانع ترقّى وادامه راه نیز مى شود.

3. (وَأَحْسِنْ کَمَا أَحْسَنَ اللهُ إِلَیْکَ)؛ «و همان گونه که خدا به تو نیکى کرده نیکى کن».

4. (وَلاَ تَبْغِ الْفَسَادَ فِى الْأَرْضِ)؛ «و هرگز در زمین در جستجوى فساد مباش».

امّا قارون به هیچ یک از نصایح چهارگانه توجّهى نکرد و در جواب آن ها گفت: (اِنَّمَا أُوتِیتُهُ عَلَى عِلْمٍ عِنْدِى)؛ «این ثروت را به وسیله دانشى که نزد من است به دست آورده ام!».(1)

ص: 92

غافل از این که آن علم و هوش و توفیق را خداوند به او داده بود. اگر انسان همچون قارون نعمت ها را از خود بداند، اول بدبختى اوست و اگر آن ها را عطایاى الهى بداند آغاز سعادت او. و لذا امام حسن عسکرى (علیه السلام) مردم را به این مطلب توجّه مى دهد که نعمت هایى که به انسان مى رسد و بلاهایى که از وى دفع مى شود همه از سوى خداوند رحیم است.

ص: 93

ص: 94

این است که انسان هاى عاقل اوّل فکر مى کنند و سپس حرف مى زنند، امّا انسان هاى نادان اوّل حرف مى زنند و بعد به عواقب و لوازم سخنانشان مى اندیشند. به عبارت دیگر، تفاوت این دو در این است: با اندیشه سخن گفتن، یا بى اندیشه حرف زدن. برخى از مردم بدون تفکر درمورد همه مسائل اظهارنظر مى کنند، سپس درمورد آن به فکر فرو مى روند، امّا عاقلان این گونه نیستند.

بسیار اتفاق افتاده که نزد ما و شما درمورد فلان شخص یا جناح سیاسى مطلبى گفته شده است. بعد که درمورد آن تحقیق مى کنیم مى بینیم حقیقت چیزى دیگرى است و حسادت یا عداوت یا سوء تفاهم سبب آن قضاوت ناصحیح و سخنان نابجا شده است.

لذا باید حرف دو طرف را شنید و قضاوت کرد. چقدر پشیمان مى شوند کسانى که بدون مطالعه سخن گفته و قضاوت مى کنند وگاه موفّق به جبران مى شوند و گاه توفیق این کار را پیدا نمى کنند ویا اصلاً امکان جبران آن نیست. بنابراین، هرگز در قضاوت عجله نکنیم و درمورد حوادث، بدون مطالعه به اظهارنظر نپردازیم وسنجیده سخن بگوییم، تا طبق روایت امام عسکرى (علیه السلام) انسانى عاقل، و مطابق حدیث امام على (علیه السلام) انسانى مؤمن باشیم.

امید است از این بیانات امامان معصوم (علیهم السلام) درس بگیریم و توفیق عمل پیدا کنیم.

ص: 96

طبق آن حدیث معروف، که درس بزرگى براى دنیا و آخرت ماست، سزاوار است مؤمن اوقات خود را به سه قسمت تقسیم کند: بخشى از آن را اختصاص به تهیّه معاش و هزینه هاى زندگى اش دهد، و در بخشى از آن به عبادت و پرستش پروردگار بپردازد (نماز بخواند، مطالعه کند، به دعا و رازونیاز روى آورد، و تهذیب نفس نماید) و در بخش سوم مشغول استراحت و سرگرمى شود!(1)

برخلاف آنچه برخى تصوّر مى کنند، اسلام با سرگرمى هاى سالم مخالف نیست؛ بلکه این بخش را کمکى براى آن دو بخش مى داند. به هر حال، رزقِ ضمانت شده، نباید مانع اعمال واجب انسان گردد. کسانى که دست به اختلاس هاى میلیاردى زده و از امکاناتى که داشته اند سوء استفاده کرده اند، به دستور امام حسن عسکرى (علیه السلام) عمل نکردند.

چنین افرادى، انسان هایى حریص هستند که از خدا و معاد وقیامت غافل اند و براثر چنین اعمالى آبروى خود را در دنیا و آخرت به خطر مى اندازند.

به دست آوردن و نگهدارى و مصرف چنین اموال و ثروت هاى گزافى، کارى بس دشوار است و آرامش را از انسان سلب مى کند.

ص: 98

فِى الْأَرْضِ کَذَلِکَ یضْرِبُ اللَّهُ الْأَمْثَالَ)؛ «(خداوند) از آسمان آبى فرو فرستاد؛ و از هر درّه و رودخانه اى به اندازه آب ها سیلابى جارى شد، سپس سیلاب بر روى خود کفى حمل کرد؛ (همچنین) و از آنچه (در کوه ها) براى به دست آوردن زینت آلات یا وسایل زندگى، آتش بر آن مى افروزند، کف هایى مانند آن به وجود مى آید، خداوند براى حق و باطل چنین مثالى مى زند، سرانجام کف ها به بیرون پرتاب مى شوند، ولى آنچه به مردم سود مى رساند [= آب یا فلز خاص] در زمین مى ماند! خداوند این چنین مثال مى زند!».(1)

بنابراین، هر ملّتى از حق طرفدارى کند و تابع آن باشد عزیز مى شود و اگر از باطل طرفدارى نماید و پیرو آن شود ذلیل و خوار مى گردد.

در گفتار و کردار حضرات معصومین (علیهم السلام) درس هاى فراوانى وجود دارد، افسوس که از آن غفلت مى کنیم: از خداوند متعال مى خواهیم که این معارف بلند مورد توجّه همه مسلمانان در سراسر جهان و مسئولین کشورهاى اسلامى قرار گیرد و بدین وسیله راه عزّت را شناخته و به سمت آن حرکت کنند و از کارهایى که سبب ذلّت کشورهاى اسلامى و امّت اسلام مى شود بپرهیزند.

ص: 101

ص: 102

هنگامى که پیامبر اسلام (صلی الله علیه و آله) به پیامبرى رسید آیات اوّلیه سوره علق سخن از علم و دانش به میان آورد، یعنى علم و دانش در طلیعه برنامه هاى اسلام است، آن هم در محیطى چون عربستان که سراسر جهل و خرافه و نادانى بود.

از نظر اسلام، جهاد علمى از مهم ترین جهادهاست، به همین دلیل خداوند متعال مى فرماید: (وَمَا کَانَ الْمُؤْمِنُونَ لِینْفِرُوا کَافَّةً فَلَوْ لاَ نَفَرَ مِنْ کُلِّ فِرْقَةٍ مِنْهُمْ طَائِفَة لِیتَفَقَّهُوا فِى الدِّینِ وَلِینْذِرُوا قَوْمَهُمْ اِذَا رَجَعُوا اِلَیهِمْ لَعَلَّهُمْ یحْذَرُونَ)؛ «و شایسته نیست مؤمنان همگى (به سوى میدان جهاد) کوچ کنند؛ چرا از هر گروهى از آنان، طایفه اى کوچ نمى کند (تا طایفه اى در مدینه بماند) که در دین (و معارف و احکام اسلام) آگاهى یابند و هنگام بازگشت به سوى قوم خود آن ها را بیم دهند؟! شاید (از مخالفت فرمان پروردگار) بترسند و خوددارى کنند!».(1)

علم تعریف کرده، از جهل و نادانى مذمّت کرده است، و لذا گفته شده که اگر کسى کارى را بدون علم انجام دهد فسادش بیش از اصلاح آن است(1) و در حدیث مورد بحث هم مى خوانیم: «دوست جاهل، انسان را به زحمت مى اندازد».

به همین علت است که حوزه هاى علمیّه مکان هاى مقدّسى است که اگر نباشد چیزى از دین باقى نمى ماند و متأسفانه بسیارى هنوز تشخیص نداده اند که این دروس و حوزه ها چه اندازه اهمیّت دارند.(2)

ص: 106

براى روشن شدن این مطلب، به دو مثال زیر توجّه بفرمایید:

مثال اوّل: اطاقى را تصوّر کنید که پنجره هاى فراوانى دارد و در درون آن چراغى روشن شده است. اگر نور این چراغ کم باشد، چیزى به خارج منعکس نمى شود، امّا هر چقدر نور چراغ قوى تر باشد، نور بیشترى از پنجره ها به خارج منعکس مى شود. ایمان در وجود انسان، بسان آن چراغ درون آن خانه است و اعضاى وجود انسان بسان آن پنجره ها. هر چقدر نور ایمان قوى تر باشد انعکاس آن از طریق اعضا و جوارح انسان بیشتر است. اگر این نور قوى شود، چشم و گوش و زبان و دیگر اعضا و جوارح نیز مؤمن مى شوند و اگر قوى نباشد، اعضاى بدن مؤمن نخواهند بود. بنابراین، کوشش و تلاش جهت افزایش قوّت ایمان بسیار اهمیت دارد.

مثال دوم: در این مثال وجود انسان را به درختى تشبیه مى کنیم که ایمان به منزله آبى است که به آن درخت داده مى شود. آبى که مایه حیات است و اگر به درخت نرسد یا کم برسد به تدریج پژمرده و بى طراوت مى شود و نه تنها میوه نخواهد داد، که شاخه هاى آن مى خشکد. امّا اگر به مقدار کافى آبیارى شود، شاداب و خرّم و با طراوت و از هر نظر قابل استفاده خواهد بود و میوه بسیار خواهد داد. ایمان نیز با وجود انسان چنین کارى را مى کند. هرچه درجه بالاترى از آن وجود داشته باشد، آثار و برکات آن فراوان تر مى شود

ص: 108

و هرچه کمتر و ضعیف تر شود ملک وجود انسان آفت مى گیرد و روح انسان دچار انواع آلودگى ها خواهد شد.

الاخوان فقط سودرسانى مادّى نیست؛ بلکه منافع معنوى و اخلاقى را نیز شامل مى شود. بعضى مى گویند: آیا اسلام درمورد محیط زیست هم دستوراتى دارد؟ مى گوییم: همین روایت یک نمونه آن است. نفع نسل هاى آینده، اقتضا مى کند که در استفاده از منابع انرژى صرفه جویى کرده و از سهم آن ها استفاده نکنیم.

ص: 111

ص: 112

در این جا توجّه به چند نکته لازم است:

تربیت را آمیخته با خشونت مى کنند، که نتیجه معکوس مى دهد. اصول تربیتى را باید پیاده کرد و از آن جدا نشد، امّا توأم با مدارا ومحبّت که قطعاً مؤثر خواهد بود. این مطلب در کلمات لقمان حکیم، که در آغاز هر پند و اندرزى از «یا بُنَّیّ»(1) استفاده مى کند، به روشنى دیده مى شود، چراکه خود این تعبیر، اظهار محبت است.

بارها از ما سؤال کرده و مى کنند که تنبیه بدنى فرزندان چه در خانه و چه در مدرسه به منظور تربیت آن ها چه حکمى دارد؟

عرض مى کنیم که اساس کار باید بر محبّت باشد و حتى الامکان باید از تنبیه بدنى پرهیز شود؛ مگر در موارد خاص و ضرورى.

ص: 116

زندگى تلخ مى شود، ولذا مى بینیم امام حسین (علیه السلام) در صحراى کربلا حاضر شد جانش را بدهد، اما عزّتش را از دست ندهد، به همین دلیل یکى از شعارهاى اساسى آن حضرت و یارانش، بلکه پیروانش تا روز قیامت، شعار «هَیْهاتَ مِنَّا الذِّلَّةِ»(1) است.

و یا در جاى دیگر فرمود:

اَلْمَوْتُ خَیْرٌ مِنْ رُکُوبِ الْعارِ******وَالْعارُ خَیْرٌ مِنْ دُخُولِ النِّارِ(2)

(یا لَیتَنِى مِتُّ قَبْلَ هَذَا وَکُنْتُ نَسْیاً مَنْسِیّاً)؛ «اى کاش پیش از این مرده بودم، و کاملاً فراموش شده بودم!».(1)

چراکه تصوّر مى کرد با به دنیا آمدن فرزند رسوا مى شود و آبرویش مى رود. امّا خداوند با به سخن درآوردن طفل در گهواره آبرویش را حفظ کرد. بنابراین، عزّت و شخصیّت و آزادى و آبرو ازجمله امورى هستند که از اصل حیات و زندگى نیز مهم ترند.

امام یازدهم شیعیان جهان طبق روایت مورد بحث، چنین خواسته هایى را نکوهش کرده، و درباره آن به مؤمنان هشدار مى دهد.

انسان مى شود اشتغال به کارهاى پست در آن کشور است، مثلاً باید در فروشگاه هایى کار کند که شراب و گوشت خوک به مردم مى فروشند.

آرى، انسان نباید خواسته و آرزویى داشته باشد که باعث ذلّت او شود، چراکه به تعبیر قرآن مجید در آیه 26 سوره آل عمران، عزّت از آنِ خدا و رسولش و مؤمنان است.

و حال که خداوند براى افراد باایمان عزّت و سربلندى را اراده کرده است، نباید کارى کنیم که منتهى به خوارى و ذلّت ما شود.

تجاوز مى کند و به سراغ امورى مى رود که به آن نیاز ندارد، یا نیاز دارد، ولى مى تواند قناعت کند و به قیمت دست دراز کردن پیش این و آن، عزّت و آبرو و شخصیت خود را تحت الشعاع قرار ندهد.

راضى نباشد گاه مجبور مى شود به تملق و چاپلوسى و دست بوسى و مانند آن روى آورد تا به هوى و هوس دست یابد. دولت هاى ذلیلى که زیر سلطه آمریکا هستند از این قبیل اند، که براى ماندن، هرچه آمریکا مى گوید قبول مى کنند.

به تعبیر دیگر، خداوند مى خواهد مؤمن عزیز باشد و انسان باید براى حفظ عزّت هزینه کند. عزّت از مقام و مال بالاتر و مهم تر است، به همین دلیل امام حسین (علیه السلام) فرموده است: «أَلا وَ اِنَّ الدَّعِیَ ابْنَ الدَّعِیِّ قَدْ تَرَکَنِی بَیْنَ السَّلَّةِ وَ الذِّلَّةِ وَ هَیْهَاتَ لَهُ ذَلِکَ هَیْهَاتَ مِنّی الذِّلَّةُ».(1)

ص: 126

یعنى اگر به نیازمندى کمک مى کنى و از این طریق به او اکرام مى نمایى، نباید آن را با منّت گذاشتن و اذیّت کردن باطل کنى.

و در آیه قبل از آن مى خوانیم: (قَوْلٌ مَعْرُوفٌ وَمَغْفِرَةٌ خَیْرٌ مِنْ صَدَقَةٍ یَتْبَعُهَا أَذًى)؛ «گفتار پسندیده (دربرابر نیازمندان) و عفو (و گذشت از تندخویى آن ها)، از صدقه اى که آزارى به دنبال آن باشد بهتر است».(1)

یعنى چنانچه فقیرى نزد انسان آمد و نمى خواهد به او کمک کند، اگر با سخن خوب او را از خود دور کند بهتر است تا به او کمکى کند که همراه با سخن تند و منّت گذاشتن باشد.

اى فرزند رسول خدا! هیچ چیزى برایم نمانده که به درهمى فروخته شود. وضع ظاهرى ام سخنانم را تصدیق کرده و شهادت بر صدق کلامم مى دهد. البتّه اندک آبرویى دارم، که آن را حفظ کرده ام (تا مشترى مناسبى بیابم) و اکنون که تو مشترى مناسبى هستى، آن را به تو عرضه کرده ام!

امام حسن (علیه السلام) صندوق دار خویش را طلبید و پرسید: چه مقدار پول داریم؟ عرض کرد: دوازده هزار درهم. فرمود: آن را به این مرد فقیر بده! سپس آن مرد را طلبید و از وى عذرخواهى کرد که: ما حقّ تو را ادا نکردیم! ولى آنچه داشتیم دادیم. و این شعر را در جواب اشعار او خواند:

خُذِ الْقَلیلَ وَ کُنْ کَاَنَّکَ لَمْ تَبِعْ******ما صُنْتَهُ وَ کَاَنَّنا لَمْ نَشْتَرِ(1)

بنابراین، اکرام مؤمن باید همراه با احترام باشد و او را به زحمت نیندازد و از اکرام هایى که همراه با زحمت و مشقّت است باید پرهیز کرد.

مثلاً مجلس مهمّى ترتیب مى دهد و اصرار مى کند که باید در مجلسى حضور یابد، یا این که در مجلس در حضور او از وى تعریف مى کند، در حالى که او از این کار خوشش نمى آید.

ص: 129

ص: 130

یَا سَلْمَانُ اِنَّ لَکَ فِی عِلَّتِکَ اِذَا اعْتَلَلْتَ ثَلاثَ خِصَالٍ أَنْتَ مِنَ اللَّهِ عَزَّ وَجَلَّ بِذِکْرٍ وَ دُعَاؤُکَ فِیهَا مُسْتَجَابٌ وَ لا تَدَعُ الْعِلَّةُ عَلَیْکَ ذَنْباً اِلاَّ حَطَّتْهُ مَتَّعَکَ اللَّهُ بِالْعَافِیَةِ اِلَى انْقِضَاءِ أَجَلِکَ؛ رسول خدا (صلی الله علیه و آله) به عیادت سلمان فارسى رفت. هنگامى که در کنار بسترش نشست به او فرمود: در این بیمارى سه خصلت خوب وجود دارد: نخست این که انسان در مشکلات به یاد خدا مى افتد (خواه این مشکل بیمارى باشد، یا زندانى شدن، یا وجود دشمن یا مانند آن). دوم این که دعاى فرد هنگام بیمارى مستجاب مى شود. سوم این که بیمارى گناهان انسان را مانند برگ خزان روى زمین ریخته و از بین مى برد».(1)

نیرومند واقع شده و همان دشمن موجب شکوفایى تمدّن آن کشور گردیده است».(1)

در عصر و زمان ما، یکى از بلاها تحریم هاست که در کنار آن در بسیارى از موارد، مانند برخى داروها، و ابزار و وسایل نظامى به خودکفایى رسیده ایم. انسان در بلاها گاه حالت انفعالى پیدا مى کند و گاه حالت اثباتى. حالت انفعالى این است که مأیوس شده و دست از فعالیت برمى دارد، ولى حالت اثباتى این است که فرد به دنبال راه حل مشکل مى رود. انسان باید حالت دوم را در خود تقویت کند، تا آن تهدید را به فرصت تبدیل سازد.

ص: 133

ص: 134

مؤمنین نگردد و یکى از راه هاى جلوگیرى از این مفسده، انجام آن به صورت پنهانى است، که چنین موعظه اى زینت محسوب مى شود.

اما اگر به صورت آشکار و علنى و در حضور دیگران باشد، سبب اهانت است. کسانى که به فریضه امربه معروف و نهى ازمنکر ایراد وارد مى کنند که این کار آبرو و حیثیّت مردم را نشانه مى گیرد! اگر این گونه روایات را مطالعه کنند خواهند فهمید که با رعایت شرایط و ظرایف امربه معروف و نهى ازمنکر، که در روایات و احکام اسلامى آمده، آبرو و حیثیّت مردم حفظ خواهد شد.

و ثمرات و آثار دیگرى که در این مختصر نمى گنجد.

افراد زیادى را در محیط روحانیّت مى شناسیم که بسیار محبوب قلوب بودند، چون متواضع و فروتن بوده اند.

خداوند متعال در سوره لقمان به این نعمت بزرگ اشاره کرده، مى فرماید: (وَلا تَمْشِ فِى الْأَرْضِ مَرَحاً)؛ «و با تکبّر و غرور در (روى) زمین راه مرو».(1)

البتّه راه رفتن یک مصداق است. یعنى در هیچ کارى از کارهاى زندگى ات تکبّر نداشته باش، که منزوى و تنها مى شوى و دشمنانت زیاد مى شوند.

یکى از مشکلات صاحبان نعمت، محافظت از نعمت دربرابر حسادت حسودان است، ولذا خداوند متعال سفارش مى کند که از شرّ حسودان به او پناه ببریم (وَمِنْ شَرِّ حَاسِدٍ اِذَا حَسَدَ).(1) هنگامى که انسان نعمتى داشته باشد که در تیررس حسودان نباشد خیالش راحت است، برخلاف نعمتى که نیاز به مراقبت از شرّ حسودان دارد و تواضع، تنها نعمت، یا از معدود نعمت هایى است که از تیررس حسودان دور است.

حرم مطهر حضرت معصومه (علیها السلام) به سمت خانه حرکت کرد. چراغ کش معمولاً جلو حرکت مى کرد تا کسانى که پشت سر او هستند بتوانند در پرتو نور چراغ حرکت کنند. آن مرجع بزرگوار تقلید در مسیر حرکت به کودکى برخوردند که گریه مى کرد. از علّت گریه اش پرسید. گفت: مادرم پولى به من داده که چیزى بخرم آن را گم کرده ام. آیت الله خوانسارى چراغ کش را صدا زد تا چراغ را در محلّى که آن بچّه پولش را گم کرده بود بیاورد تا دنبال پول آن بچه بگردد!

هنگامى که این تواضع و فروتنى را از آن مرجع بزرگ دیدم، که بدون هیچ تکلّفى شخصاً دست به این کار زد، از کار ایشان بسیار لذّت بردم.

به سمت مدرسه حرکت کردیم. به دو راهى اى رسیدیم که یک راه به سمت مدرسه کاشف الغطاء و راه دیگر به سمت منزل آیت الله خویى؛ منتهى مى شد. از استاد خواهش کردم به من اجازه دهد آن عرب را به آدرس مورد نظر برسانم و استاد به سمت منزل برود. امّا ایشان قبول نکرد و خودش آن شخص را تا مدرسه کاشف الغطاء همراهى کرد.

ص: 141

ص: 142

حضرت نوح (علیه السلام) 950 سال به ارشاد و هدایت قومش پرداخت(1) و در این مسیر هرگز تردیدى به خود راه نداد و موفّق شد حدود هشتاد نفر را به راه راست هدایت کند(2) و اینان همان افرادى بودند که بر کشتى نجات سوار شدند. یعنى آن حضرت براى هدایت هر نفر حدود 12 سال زحمت کشید و تمام سختى ها را تحمّل کرد!

انسان درمورد فرزند خود اگر یک روز یا یک هفته یا یک ماه، وحدّاکثر یک سال تلاش کند و به نتیجه اى نرسد او را رها مى کند، امّا پیامبران الهى چقدر دلسوز و مهربان بودند که هرگز نا امید و مأیوس نمى شدند و در انجام تکلیف خود کوتاهى نمى کردند، بلکه گاه فراتر از حدّ تکلیف و وظیفه خود عمل مى کردند، همان گونه که خداوند این مطلب را درمورد پیامبر اسلام (صلی الله علیه و آله) یادآورى کرده است، مى فرماید: (طه * ما اَنْزَلْنا عَلَیْکَ الْقُرْآنَ لِتَشْقى)؛ «طه (اى رسول ما!) ما قرآن را بر تو نازل نکردیم که خود را سخت به زحمت بیفکنى».(3)

بنابراین، همه پدران، مادران، برادران، خواهران، روحانیّون، اساتید و معلّمان و همه کسانى که در حوزه تعلیم و تربیت کار مى کنند، باید در مسائل تربیتى اهل صبر و حوصله و تحمّل و استقامت و بردبارى باشند والّا به نتیجه نمى رسند.

ص: 144

درگرفت که منتهى به شکست انگلیس و پیروزى مردم چین شد و این جنگ به جنگ افیون معروف گشت.(1)

اسرائیلى ها على رغم محدودیّت زمین هاى کشاورزى شان، بخشى از آن را به کشت خشخاش اختصاص داده اند تا موادّ مخدّر حاصل از آن را مجّانى در میان جوانان لبنان توزیع کنند و مقاومتشان را درهم شکنند؛ امّا حزب الله لبنان به موقع متوجه این نقشه شوم آن ها شد و نه تنها در دام اسرائیل نیفتاد، که درس عبرت خوبى به آن ها داد و در جنگ 33 روزه، پوشالى بودن قدرت آن ها را براى همه مردم دنیا برملا کرد.

ص: 146

این ها در حقیقت آداب معاشرت در تمام شئون زندگى است و جاذبه مهمّى دارد و سبب الفت اجتماعى و پیوندهاى عاطفى مى شود.(1)

خوانندگان عزیز! این یک نمونه از جاذبه هاى آداب اسلامى است، و لذا سزاوار است آن ها را حتّى الامکان رعایت کنیم.

ص: 150

خیرى که در این روایت آمده شامل همه نوع خیر، اعمّ از مادّى و معنوى، دنیایى و آخرتى، جمعى و فردى و مانند آن مى شود. نتیجه این که دیانت از نظر پیامبر اسلام (صلی الله علیه و آله) عقل و خرد است و تمام خیرات از عقل سرچشمه مى گیرد.

2. امام حسن مجتبى (علیه السلام) فرمودند: «بِالْعَقْلِ تُدْرَکُ الدَّارَانِ جَمِیعاً وَمَنْ حُرِمَ مِنَ الْعَقْلِ حُرِمَهُمَا جَمِیعاً؛ دنیا و آخرت با عقل درک مى شود و کسى که از عقل محروم باشد نه دنیا دارد و نه آخرت».(1)

حدیث ثقلین(1) عمل کرده، و از کتاب خدا و عترت پیامبر (صلی الله علیه و آله) تبعیّت مى کردند، دچار این مشکل بزرگ نمى شدند.

امروزه سردمداران کشورهاى اروپایى و آمریکایى و بسیارى از کشورهاى دیگر عاقل نیستند، وگرنه ضرادخانه هایشان مملو از سلاح ها و مهمّات مختلف نبود.

اگر عقل بر جوامع حاکم بود این قدر دادگاه ها شلوغ و پرونده هاى دعاوى فراوان نبود.

(اِنَّ فِى اخْتِلافِ اللَّیلِ وَالنَّهَارِ وَمَا خَلَقَ اللَّهُ فِى السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضِ لاَیاتٍ لِأُولِى الْأَلْبَابِ)؛ «به یقین در آمدوشد شب و روز، و آنچه خداوند در آسمان ها و زمین آفریده، آیات (و نشانه هایى) است براى گروهى که پرهیزکارند (و حقایق را مى پذیرند)».(1)

ص: 156

یکى از افراد محترم مى گفت: کاسبى نزد من آمد و گفت: مى خواهم توبه کنم. گفتم: مگر چه کرده اى؟ گفت: فروشنده روغن زیتون بودم. روغنى به مردم مى فروختم به عنوان زیتون صددرصد خالص، در حالى که فقط 60 آن روغن زیتون بود و بقیّه اش چیز دیگر!

تدلیس و احتکار و مانند آن نیز با سرمایه دروغ انجام مى شود.

در مسائل خانوادگى نیز چنین است. اگر خدایى نکرده شوهر به زن یا زن به شوهر خیانت کند، با دروغ پوشش مى دهند که هیچ اتفاقى نیفتاده و صفا و صمیمیّت و اعتماد وجود دارد. همچنین در مسائل مربوط به ملّت و دولت.

در برخى روایات نیز مى خوانیم: «اِنَّ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ جَعَلَ لِلشَّرِّ أَقْفَالاً وَ جَعَلَ مَفَاتِیحَ تِلْکَ الْأَقْفَالِ الشَّرَابَ وَ الْکَذِبُ شَرٌّ مِنَ الشَّرَابِ؛ خداوند براى شرور و زشتى ها قفل هایى قرار داده، و کلید آن قفل ها شراب است و دروغ بدتر از شراب است».(1)

دلیل این موضوع روشن است؛ چون شراب عقل را از کار مى اندازد و انسان دیوانه دست به هر کارى مى زند و بدتر از شراب، با همه بدى هایش، دروغ است.

بنابراین، باید تصمیم بگیریم دروغ نگوییم و دیگران را نیز از آن نهى کنیم. زیرا با دروغ، اعتماد، که سرمایه بزرگ جامعه بشرى است، از بین مى رود و با از بین رفتن اعتماد، که بسان ملاط آجرهاى جامعه بشرى است، این بنا رو به ویرانى خواهد رفت.

ص: 159

ص: 160

چون اگر لغزش هاى دیگران را فراموش نکرده و به خاطر داشته باشیم، همیشه فکرمان را مشغول کرده، و نتیجه آن عداوت و دشمنى و دورى از هم خواهد بود و دوستى ها تبدیل به دشمنى مى شود، امّا اگر برعکس عمل کنیم پیوند دوستى و محبّت روز به روز عمیق تر و محکم تر مى شود.

انسان نمى تواند در دنیا تنها زندگى کند و نیاز به دوست و شریک و همسایه و همکار و همسر و همراه دارد. اگر لغزش ها را به خاطر سپرده و خوبى ها را فراموش کنیم نمى توانیم با یکدیگر همکارى کنیم.

دیگران سفارش کنیم به آن عمل کنند. همان گونه که ما از خداوند متعال انتظار داریم خطاهاى ما را ببخشد و خوبى هایمان را پاداش دهد، ما نیز درمورد دیگران همین کار را انجام دهیم.

ص: 163

ص: 164

مورد بحث قرار گرفته،(1) و به طور ویژه از مداحى اشخاص در حضورشان نهى شده است و در روایتى از پیامبر (صلی الله علیه و آله) مى خوانیم که فرمود: «اِذَا لَقیتُمُ الْمَدَّاحِینَ فَاحْصُوا فِی وُجُوهِهِمُ التُّرَابَ؛ هنگامى که مداحان را مى بینید (که بى حساب و کتاب به مدح کسانى که شایستگى ندارند مى پردازند) خاک به صورتشان بپاشید».(2)

تعبیرى که در این حدیث آمده نهایت برائت و بیزارى از آن هاست. علّت این که مداحى در حضور افراد، حتّى اگر واقعى باشد نهى شده، این است که این کار ممکن است منشأ غرور و کارهاى خلاف زیادى شود.

در حدیث دیگرى مى خوانیم: «کسى که دیگرى را مدح کند مانند این است که سرش را بریده است».(3)

و تکفیرى عربستان سعودى هستند، که وقتى حادثه غمبار و کم نظیر مِنا اتفاق افتاد و هزاران نفر براثر بى کفایتى و سوء مدیریت آل سعود کشته شدند، آن را به قضا و قدر الهى نسبت دادند! و هنگامى که جلّادان آل سعود آیت الله نمر باقر النمر را مظلومانه با شمشیر به قتل رساندند، دست به توجیه آن زدند، در حالى که تمام دنیا آن را محکوم کرد.

حضرت على (علیه السلام) در خطبه 193 نهج البلاغه، که معروف به خطبه همام یا متقین است، به تشریح 110 صفت از صفات پرهیزکاران پرداخته است. یکى از آن صفات برجسته مرتبط با موضوع بحث ماست. مى فرماید:

«اِذَا زُکِّیَ أَحَدٌ مِنْهُمْ خَافَ مِمَّا یُقَالُ لَهُ، فَیَقُولُ: أَنَا اَعْلَمُ بِنَفْسِی مِنْ غَیْرِی وَ رَبِّی أَعْلَمُ بِی مِنِّی بِنَفْسىü؛ هنگامى که کسى یکى از متقین را مدح و ستایش مى کند، او مى ترسد (از آنچه گفته اند که مبادا فریب بخورد و به خود مغرور شود، و لذا) مى گوید: من خود را بهتر از تو مى شناسم و خدایم مرا از خودم بهتر مى شناسد.

سپس دست به دعا بلند کرده، و مى گوید: «اللَّهُمَّ لا تُؤَاخِذْنِی بِمَا یَقُولُونَ وَ اجْعَلْنِی أَفْضَلَ مِمَّا یَظُنُّونَ وَ اغْفِرْ لِی مَا لا یَعْلَمُونَ؛ خدایا! مرا به خاطر آنچه که این ها مى گویند مؤاخذه مکن، و مرا برتر از آنچه که آن ها فکر مى کنند قرار بده، و خطاها و گناهانى را که آن ها اطّلاع ندارند و مرتکب شده ام، بر من ببخشاى».

ص: 167

خلاصه این که طبق فرمایش امام حسن عسکرى (علیه السلام) باید از مدح بى جا پرهیز کرد، تا عوارض آن دامنگیر انسان نشود و در معرض اتهام قرار نگیرد.

ص: 168

نمى کنند موفق به جلب دوستان زیادى نمى شوند. اخلاق اسلامى اقتضا مى کند که از خطاى دیگران گذشت کرد؛ به ویژه اگر طرف عذرخواهى کرده باشد.

این که پس از بیان حکم قصاص، دستور به عفو مى دهد و از قاتل تعبیر به برادر مى کند، رحمت اسلامى و رعایت اصول اخلاقى را نشان مى دهد.

یعنى در عین حال که قصاص لازم و ضرورى است و اگر این حکم الهى نباشد ریختن خون بى گناهان در جامعه زیاد مى شود، امّا با توجّه به عوارضى که این کار دارد و ممکن است سبب کینه ها و کدورت ها شود و حوادث دیگرى در آینده رقم بزند، سفارش به عفو و بخشش شده است تا از آن عوارض جلوگیرى گردد.

ص: 172

مساجد باید جاى فکر و ذکر و حضور قلب باشد، و لذا هرچه که ذهن انسان را مشغول کند و مانع حضور قلب شود، نباید در مساجد وجود داشته باشد و به همین علّت طلاکارى مساجد حرام است(1) و نصب تصاویر و عکس ها هرچند در سمت قبله نباشد کراهت دارد؛(2) حتّى عکس شهدا و علما و بزرگان.

این که گفته شده درمقابل در باز، و محلّ عبور و مرور مردم و مانند آن نماز نخوانید(3) به دلیل این است که در این مکان ها حضور قلب وجود ندارد. آرى، مساجد جاى حضور قلب، محلّ ذکر و فکر، و مکان بیدارى و هوشیارى است و هر چیزى که مانع این امور باشد، از نظر اسلام ناپسند است، ولذا مساجد هرچه ساده تر باشد مطلوب تر است.

ص: 176

اولاً: نشاط خاصّى دارد؛ چون با استراحتى که انسان کرده، خستگى هاى روزانه برطرف شده و با انرژى خاص و علاقه ویژه اى به این عبادت مى پردازد.

ثانیاً: مشغله هایى که هنگام عبادت روزانه وجود دارد، در دل شب نیست. نه تلفنى، نه مراجعه اى، نه گفتگویى و نه سروصدایى، بلکه تنها و تنها، و به دور از همه عوامل تفرقه حواس، به عبادت خداوند مى پردازد.

ثالثاً: نافله شب به دور از هر گونه ریاکارى و خودنمایى است و نتیجه همه این ها، حضور قلب است که جان عبادت محسوب شده، و پرورش دهنده روح آدمى است.

یعنى پیامبر اسلام (صلی الله علیه و آله) نیز اگر خواستار مقام محمود است، باید نافله شبانه بخواند. خوشا به حال کسانى که هر شب توفیق انجام نماز شب و استفاده از آن فضاى روحانى و ملکوتى را دارند، و اگر برخى افراد همه شب نمى توانند براى نافله شب برخیزند، حداقل هفته اى یکى دو شب برخیزند و از این فیض بزرگ بهره مند شوند.

ص: 180

در حقیقت حبّ ذات موتورى است که انسان را به حرکت درمى آورد. امّا اگر این حسّ افراطى باشد زیان هاى مهمّى به دنبال خواهد داشت، ازجمله این که سبب مى شود عیوب خود را نبیند، یا حتّى آن ها را خوبى بپندارد، یا درمورد دیگران هر کارى که مایل بود انجام دهد، امّا آن کارها را درمورد خود نپسندد، و این بسیار خطرناک است. آرى، این که انسان خود و دیگران را به دو چشم ببیند خطرات بزرگى براى خود او و جوامع انسانى دارد. بسیارى از مصائب و مشکلات دنیا به این دلیل است که خود و دیگران را به یک چشم نگاه نمى کنیم.

امام حسن عسکرى (علیه السلام) مى فرماید: «آنچه را براى خودت خوشایند نمى دانى نسبت به دیگران انجام نده» یعنى خودت ودیگران را به یک چشم ببین.

من تعلیم بده که با انجام آن بهشتى شوم. (شاید عدّه اى اعتراض کرده باشند که اکنون که پیامبر (صلی الله علیه و آله) عازم میدان جنگ است چه وقت سؤال و پرسش است، امّا نظر حضرت این نبود، ولذا) فرمود: «مَا أَحْبَبْتَ أَنْ یَأْتِیَهُ النَّاسُ اِلَیْکَ فَأْتِهِ اِلَیْهِمْ وَ مَا کَرِهْتَ أَنْ یَأْتِیَهُ النَّاسُ اِلَیْکَ فَلا تَأْتِهِ اِلَیْهِمْ؛(1) آنچه را دوست دارى مردم درمورد تو انجام بدهند، درمورد آن ها انجام بده، و آنچه را دوست ندارى درمورد تو انجام دهند، درمورد آن ها ترک کن». سپس فرمود: مهار ناقه را رها کن! یعنى عمل به همین دستور سبب بهشتى شدن مى شود.

پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله) راهکار بهشتى شدن را در دو جمله بیان کرد. اگر دوست دارى مردم به تو احترام بگذارند تو هم به دیگران احترام بگذار. اگر علاقه مندى که دیگران مراعات حال تو را کنند، تو هم رعایت حال دیگران را بکن. اگر دوست ندارى دیگران به ناموست نگاه کنند، تو هم به ناموس دیگران نگاه نکن. اگر دوست ندارى دیگران به تو زخم زبان بزنند، تو هم زخم زبان نزن. اگر دوست ندارى دیگران عیوب پنهانى ات را افشا کنند، تو هم زبان از غیبت دیگران فرو بند.

ص: 183

ص: 184

10. تحقیقى پیرامون نماز باران؛ ابوالقاسم علیان نژادى، انتشارات نسل جوان، قم، چاپ اول، سال 1379 ش.

11. توضیح المسائل مراجع؛ سید محمّدحسن بنى هاشمى خمینى، دفتر انتشارات اسلامى، قم، چاپ اوّل، سال 1376 ش.

12. بحارالانوار؛ علّامه محمّدباقر مجلسى، داراحیاء التراث العربى، بیروت، چاپ سوّم، سال 1403 ق.

13. به یاد معلّم؛ آیت الله العظمى مکارم شیرازى، تهیّه و تنظیم: ابوالقاسم علیان نژادى دامغانى، انتشارات امام على بن ابى طالب (علیه السلام)، قم، چاپ اوّل، سال 1393 ش.

14. پیام قرآن؛ آیت الله العظمى مکارم شیرازى و همکاران، مدرسة الامام علیّ بن ابیطالب (علیه السلام)، قم، چاپ اوّل، سال 1373 ش.

15. تحف العقول؛ على بن الحسین بن شعبة الحرّانى، مؤسّسة النشر الاسلامى، قم، چاپ هشتم، سال 1429 ق.

16. تفسیر القمّى؛ علىّ بن ابراهیم القمّى، مؤسسة دارالکتاب للطباعة والنشر، قم، چاپ اوّل، بى تا.

17. تفسیر نمونه؛ آیت الله العظمى مکارم شیرازى و همکاران، دارالکتب الاسلامیّه، تهران، چاپ پنجاه و دوّم، سال 1386 ش.

18. تقیّه و حفظ نیروها؛ آیت الله العظمى مکارم شیرازى، مترجم و محقّق (علیهم السلام) سیّد محمّد جواد بنى سعید لنگرودى، انتشارات علىّ بن ابى طالب (علیه السلام) ، قم، چاپ اوّل، سال 1394 ش.

19. جایگاه عقلانیّت در اسلام؛ آیت الله العظمى مکارم شیرازى، تهیّه وتنظیم: ابوالقاسم علیان نژادى، انتشارات امام علیّ بن ابیطالب (علیه السلام)، قم، چاپ اوّل، سال 1391 ش.

20. دیوان المتنبى؛ ابوالطیب المتنبى، شرحه و ضبطه و علق علیه: على العسلى، مؤسّسة الاعلمى للمطبوعات، بیروت، چاپ سوّم، سال 1425 ق.

ص: 186

21. الذریعه الى تصانیف الشیعه؛ آقابزرگ تهرانى، داراضواء، بیروت، چاپ سوم، 1403 ق.

22. رساله توضیح المسائل؛ آیت الله العظمى مکارم شیرازى، انتشارات امام علىّ بن ابى طالب (علیه السلام)، قم، چاپ شصت و یکم، سال 1393 ش.

23. زندگى پرماجراى نوح (علیه السلام)؛ آیت الله العظمى مکارم شیرازى، تهیّه وتنظیم: ابوالقاسم علیان نژادى، انتشارات نجفى، قم، چاپ اوّل، سال 1391ش.

24. سخن تاریخ؛ صاحب امتیاز: جامعة المصطفى العالمیّة، ناشر: مجمتع آموزش عالى امام خمینى(ره)، قم، چاپ اوّل، سال 1387 ش.

25. سفینة البحار؛ شیخ عبّاس قمى، دارالاسوة للطباعة و النشر، تهران، چاپ اوّل، سال 1414 ق.

26. سیره چهارده معصوم :؛ محمّد محمّدى اشتهاردى، نشر مطهّر، تهران، چاپ اوّل، سال 1377 ش.

27. سیره و سخن پییشوایان؛ محمّد على کوشا، انتشارات حلم، قم، چاپ اوّل، سال 1384 ش.

28. صحیح مسلم؛ مسلم بن الحجّاج القشیرى النیشابورى، دار احیاء التراث العربى، بیروت، چاپ اوّل، سال 1374 ق.

29. عاشورا، ریشه ها، انگیزه ها، رویدادها، پیامدها؛ زیر نظر آیت الله العظمى مکارم شیرازى، محقّقان: سعید داودى و مهدى رستم نژاد، انتشارات امام على بن ابى طالب (علیه السلام)، قم، چاپ پنجم، سال 1387 ش.

30. القواعد الفقهیّه؛ آیت الله العظمى مکارم شیرازى، مدرسة الامام علىّ بن ابى طالب (علیه السلام)، قم، چاپ دوّم، سال 1427 ق.

31. القول السّدید فى شرح التجرید؛ سیّد محمّد حسینى شیرازى، مطبعة سیّد الشهداء، قم، چاپ سوّم، سال 1401 ق.

32. کشف المراد فى شرح تجرید الاعتقاد؛ علّامه حلّى، مکتبة المصطفوى، قم، چاپ اوّل، بى تا.

ص: 187

33. المحجّة البیضاء فى تهذیب الاحیاء؛ مولى محسن کاشانى، دفتر انتشارات اسلامى، قم، چاپ اوّل، بى تا.

34. مختصر تاریخ دمشق لابن عاکر؛ محمّد بن مکرّم، دارالفکر، دمشق، چاپ اوّل، سال 1409 ق.

35. المراقبات؛ میرزا جواد آقا ملکى تبریزى، ترجمه: ابراهیم محدّث، نشر اخلاق، قم، چاپ سیزدهم، سال 1388 ش.

36. مسند الامام العسکرى؛ عزیزالله عطاردى، المؤتم العالمى للامام الرضا (علیه السلام)، قم، چاپ اوّل، سال 1410 ق.

37.مسند الامام احمدحنبل؛ احمد حنبل دار صادر، بیروت، چاپ اوّل، بى تا.

38. مقتل امام حسین (علیه السلام) و یاران؛ حاج شیخ عبّاس قمى، مترجم: على نظرى منفرد، انتشارات سرور، قم، چاپ دوّم، سال 1387 ش.

39. منتهى الآمال؛ حاج شیخ عبّاس قمى، انتشارات هجرت، قم، چاپ هشتم، سال 1374 ش.

40. میزان الحکمة؛ محمّد رى شهرى، دارالحدیث للطباعة والنشر، بیروت، چاپ ششم، سال 1433 ق.

41. نخستین آفریده خدا؛ آیت الله العظمى مکارم شیرازى، گردآورى وتحقیق: ابوالقاسم علیان نژادى دامغانى، انتشارات امام علىّ بن ابى طالب (علیه السلام)، قم، چاپ اوّل، سال 1394 ش.

42. نهج البلاغه با ترجمه گویا و شرح فشرده؛ محمّد جعفر امامى و محمّد رضا آشتیانى، زیر نظر آیت الله العظمى مکارم، مدرسة الامام علیّ بن ابیطالب (علیه السلام)، قم، چاپ سیزدهم، سال 1381ش.

43. نهج الفصاحة؛ ابوالقاسم پاینده، سازمان انتشارات جاویدان، تهران، چاپ اوّل، سال 1374 ش.

44. وسائل الشیعه الى تحصیل مسائل الشرعیّه؛ محمّد بن الحسن الحرّ العاملى، دار احیاء التراث العربى، بیروت، چاپ چهارم، سال 1391 ش.

ص: 188