عکس

ص: 3

نام کتاب: هارون امت

نویسنده: حسین قربانی دامنابی

صفحه آرایی: حسین قربانی دامنابی

طراحی جلد: ناصر قاسمی

نوبت و سال چاپ: اول 1402 ش

قطع کتاب: وزیری

شمارگان: 1000 جلد

شابک: 1-812-288-622-978

قیمت: 188000 تومان

ص: 4

چهارم: تهدید، ارعاب و شکستن منابر راویان فضائل... 45

پنجم:کتک خوردن راویان فضائل... 46

ششم: شلاق خوردن راویان فضائل... 47

هفتم: کشته شدن راویان فضائل... 48

1. سخن عامر شعبی... 49

2. ترس ابن شهاب زهری... 49

3. سعید بن جبیر... 50

4. عبد الله بن شدّاد... 51

5. احمد بن شعیب نسائی... 52

تضعیف روایات معتبر السند فضائل!... 53

فصل سوم: برتری امیرالمومنین علیه السلام ... 57

رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم ... 61

1. حدیث برگزیده شدن امام علی علیه السلام توسط خداوند... 65

حدیث یکم: " فَاخْتَارَ اللَّهُ لِي عَلِيًّا "... 65

حدیث دوم:... 66

اول: ابن عباس با چهار طریق...66

دوم: ابو هریره... 68

سوم: ابو ایوب انصاری با دو سند... 68

چهارم: علی الهلالی... 72

پنجم: ابو سعید خدری... 72

2. حدیث «الحسن والحسین سیدا شباب اهل الجنة و ابوهما خیر منهما»... 72

1. عبدالله بن عمر:... 73

ص: 6

2. عبدالله بن مسعود:... 73

3. حذیفه بن یمان:... 73

4. قرة بن إياس المزني:... 74

5. مالك بن الحويرث الليثي:... 74

6. انس بن مالک:... 74

7. حضرت علی علیه السلام :... 74

8. علی الهلالی:... 74

3. حدیث ذوالقرنین بهشت بودن حضرت علی علیه السلام ... 75

4. حدیث «علی خیر البشر»... 78

نتیجه گیری از طرق روایت علی خیر البشر... 82

امام حسن مجتبی علیه السلام ... 83

دلالت حدیث بر افضلیت امیر المومنین علیه السلام ... 85

عبدالله بن مسعود... 86

یکی از صحابه به نقل ابوطفیل... 86

جابر بن عبدالله... 87

مقداد بن أسود كندي... 87

سعد بن ابی وقاص... 91

فصل چهارم: بررسی ویژگی های امیرالمومنین علیه السلام ... 93

بخش اول: شجاعت امیرالمومنین علیه السلام ... 100

تواتر روایات شجاعت امیرالمومنین علیه السلام ... 100

یکم: شجاعت امیرالمومنین علیه السلام در لیلة المبیت... 101

ص: 7

دوم: شجاعت امیرالمومنین علیه السلام در جنگ بدر... 104

سوم: شجاعت امیرالمومنین علیه السلام در جنگ احد... 106

چهارم: شجاعت امیرالمومنین علیه السلام در جنگ خندق... 116

پنجم: شجاعت امیرالمومنین علیه السلام در جنگ خیبر... 120

شکست و فرار ابوبکر و عمر در جنگ خیبر... 121

روایت یکم:... 121

روایت دوم:... 122

روایت سوم:... 122

روایت چهارم:... 123

روایت پنجم:... 123

روایت ششم:... 123

اعتراف محمد ناصرالدین ألبانی... 124

تواتر قضیه ی دلاوری امیرالمومنین علیه السلام در خیبر... 124

ششم: شجاعت امیرالمومنین علیه السلام در جنگ حُنین... 124

بخش دوم: علم امیرالمومنین علیه السلام ... 128

یکم: حدیث ثقلین... 130

طُرُق حدیث ثقلین با لفظ «لن تضلّوا»... 132

اول: حضرت علی علیه السلام ... 132

دوم: زید بن ارقم... 134

سوم: ابو سعید خدری... 139

چهارم: جابر بن عبدالله... 140

پنجم: زید بن ثابت... 141

ص: 8

دوم: حدیث سفینه... 141

اول: امام علی علیه السلام ... 142

دوم: عبد الله بن زبیر... 143

سوم: عبدالله بن عباس... 144

چهارم: ابوذر غفاری... 146

پنجم: ابو سعید خدری... 149

ششم: انس بن مالک... 150

هفتم: سلمة بن اکوع... 150

تصحیح و تحسین حدیث توسط علمای اهل سنت... 150

سوم: آیه ی هدایت... 152

روایت اول:... 153

روایت دوم:... 157

روایت سوم:... 157

روایت چهارم:... 158

روایت پنجم:... 159

روایت ششم:... 160

چهارم: امیرالمومنین علیه السلام دروازه ی علوم نبوی... 162

1. حضرت علی علیه السلام .. 163

2. عبد الله بن عباس... 164

3. جابر بن عبد الله...169

تصحیح و تحسین حدیث توسط علمای اهل سنت... 169

پنجم: امیرالمومنین علیه السلام وارث علوم نبوی... 174

ص: 9

روایت اول:... 174

روایت دوم:... 176

روایت سوم:... 178

ششم: تعلّم پیوسته و گوش های نگه دارنده... 179

1. بریده اسلمی... 180

2. امیرالمومنین علیه السلام ... 181

3. جابر بن عبد الله... 182

4. عبد الله بن عباس... 183

5. انس بن مالک: روایت حاکم حسکانی... 184

6. عبد الله بن جعفر بن ابی طالب: روایت ابوبکر بزار (متوفای 292 ه-)... 184

هفتم: امیرالمومنین علیه السلام مأمور تأویل و تفسیر قرآن... 184

هشتم: تشبیه امیرالمومنین علیه السلام به انبیا علیهم السلام ... 185

1. ابو هریره... 185

2. ابو الحمراء (هلال بن الحارث)... 190

3. ابو سعید خدری... 191

4. انس بن مالک... 193

نهم: حدیث «علی علیه السلام اکثر امّتی علماً»... 194

سند اول: از معقل بن یسار... 194

سند دوم: از ابو اسحاق از حارث از حضرت علی علیه السلام ... 195

دهم: علم امیرالمؤمنین علیه السلام از زبان خود حضرت... 197

روایت اول:... 197

روایت دوم:... 198

ص: 10

بخش سوم: ایمان امیرالمومنین علیه السلام ... 200

یکم: حضرت علی علیه السلام نخستین مسلمان... 200

دوم: مشخص شدن ایمان والای امیرالمومنین علیه السلام در جنگ احد... 201

سوم: آیه ی أَفَمَن کانَ مُؤْمِنًا... 201

سند اول:... 202

سند دوم:... 202

سند سوم:... 203

چهارم: آیه ی سقایة الحاج... 203

عبدالله بن عباس... 204

انس بن مالک... 204

محمد بن کعب القُرظی... 205

حسن بصری... 206

عامر الشعبی... 206

السدی الکبیر... 206

پنجم: آیه نجوا... 207

روایت علی بن علقمه از حضرت علی علیه السلام ... 209

روایت مجاهد از ابن ابی لیلی از حضرت علی علیه السلام ... 210

روایت لیث از مجاهد از حضرت علی علیه السلام ... 211

روایت ایوب از مجاهد از حضرت علی علیه السلام ... 212

روایت سلیمان از مجاهد (متوفای 102 ه-)... 212

روایت ابن ابی نجیح از مجاهد... 213

روایت سفیان از عاصم الاحول (متوفای 142 ه-)... 213

ص: 11

روایت ابن جریج مکی (متوفای 150 ه-)... 213

دلالت آیه بر فضیلت بزرگ برای امیرالمومنین علیه السلام ... 214

ششم: امیرالمومنین علیه السلام ملاک تشخیص مؤمن از منافق... 215

هفتم: عبادت بودن نگاه کردن به امیرالمومنین علیه السلام ... 216

هشتم: خوابیدن در بستر پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم و فروختن جان برای رضای خدا... 217

نهم: امام علی علیه السلام ، رأس و امیر مؤمنان در قرآن... 217

سند اول:... 217

سند دوم:... 218

سند سوم:... 219

سند چهارم:... 219

بخش چهارم: عدالت امیرالمومنین علیه السلام ... 220

یکم: امیر مؤمنان علیه السلام قاضی ترین صحابه... 220

دوم: خطا نکردن امیرالمومنین علیه السلام در قضاوت... 221

گسترده تر بودن دایره ی قضاوت نسبت به علم به حلال و حرام... 221

سوم: قاطعیت امیرالمومنین علیه السلام در اجرای حدود الهی... 223

بخش پنجم: محبوبیت امیرالمومنین علیه السلام ... 224

شاه ولی الله دهلوی... 225

ولی الدین بن العراقی... 225

قاضی عیاض... 226

دلیل اول: حدیث طیر مشوی... 227

سند اول:... 230

سند دوم:... 232

سند سوم:... 234

ص: 12

سند چهارم:... 234

سند پنجم:... 234

سند ششم:... 235

سند هفتم:... 236

تعارض حدیث طیر با حدیث عمرو بن عاص !!... 238

روایت نعمان بن بشیر... 238

روایت جمیع بن عمیر... 239

نظر بریده اسلمی... 240

نظر ابوذر غفاری... 240

دلیل دوم: حدیث رایت خیبر... 241

دلیل سوم: امر خدا و رسول صلی الله علیه و آله و سلم به حب امیرالمومنین علیه السلام ... 242

روایت اول:... 242

روایت دوم:... 243

روایت سوم:... 244

دلیل چهارم: دامادی رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم ... 246

روایت اول:... 246

روایت دوم:... 247

روایت سوم:... 247

روایت چهارم:... 248

روایت پنجم:... 249

پاسخ به شبهه ی دامادی عثمان... 251

دلیل پنجم: حدیث منزلت... 252

ص: 13

دلیل ششم: عقد برادری رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم با امیرالمومنین علیه السلام ... 254

روایت اول: اخوت در یوم الدار... 254

روایت دوم: بیان اخوت در هنگام خروج از مکه... 255

روایت سوم: پیوند اخوت در واقعه ی مؤاخات... 255

سند اول:... 256

سند دوم:... 256

سند سوم:... 257

سند چهارم:... 258

روایت چهارم: بیان اخوت در هنگام ازدواج امیرالمومنین علیه السلام ... 258

سند اول:... 258

سند دوم:... 259

سند سوم:... 259

روایت پنجم: بیان اخوت در قضیه ی کنیه ی ابو تراب... 260

روایت ششم: اخوت امیر مومنان علیه السلام در کلام خود حضرت... 261

دلیل هفتم: حدیث سد الابواب... 262

دلیل هشتم: امیرالمومنین علیه السلام همانند جان رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم ... 265

آیه ی مباهله... 265

روایت یکم:... 266

روایت دوم:... 267

روایت سوم:... 267

روایت چهارم:... 268

روایت پنجم:... 268

ختم کلام... 269

ص: 14

فصل پنجم: نقد و بررسی روایات افضلیت خلفا... 271

نکاتی درباره ی سند روایات فضائل خلفا... 279

نکته ی اول:... 280

نکته ی دوم:... 281

نقد و بررسی حدیث سیادت ابوبکر و عمر بر کهول اهل بهشت... 282

جوان بودن اهل بهشت در روایات اهل سنت... 283

روایت اول: اهل بهشت سی و سه ساله هستند!... 283

روایت دوم: جوانی اهل بهشت از بین نمی رود... 284

روايت سوم: پیر زنان به بهشت نمی روند... 285

نقد و بررسی حدیث اعتراف امیرالمومنین علیه السلام به برتری خلفا در منبر کوفه... 286

نکته ی اول: این روایت از کمتر از ده نفر نقل شده و لذا تواتری در کار نیست!... 286

نکته ی دوم: روایات ابوجحیفه باهم تعارض دارند!... 289

نکته ی سوم: خلفا صلاحیت افضلیت را نداشتند!... 291

نکته ی چهارم: افضلیت حضرت علی علیه السلام ثابت است!... 291

نکته ی پنجم: نظر منفی امیرالمومنین علیه السلام نسبت به خلفا... 291

نکته ی ششم: امیرالمومنین علیه السلام خودشان را برتر از خلفا می دانستند!... 296

نکته ی هفتم: اعتراف ابوبکر به عدم افضلیت خودش!... 297

نکته ی هشتم: برتری امام مهدی عج الله تعالی فرجه الشریف بر ابوبکر و عمر... 299

نکته ی نهم: تکذیب این حدیث ساختگی توسط امام سجاد علیه السلام ... 305

نکته ی دهم: احتمال اسقاط مقدمه یا مؤخره سخن حضرت برای تحریف معنای آن... 307

منابع و مآخذ... 309

ص: 15

ص: 16

لذا با توجه به این نکته و اثبات افضلیت امام علی علیه السلام از کتب و روایات معتبر اهل سنت، می توان تا حدی به این جدال و کشمکش دیرینه پایان داد و حقانیت مذهب تشیع را اثبات نمود.(1)

لازم به ذکر است که ما در کتاب دیگری، با استناد به روایات معتبر اهل سنت به بررسی میزان شجاعت، علم، ایمان و عدالت سه خلیفه ی اول پرداخته و اثبات کرده ایم که آنها نه تنها در این شروط سرآمد نبودند، بلکه به اندازه ی یک مسلمان عادی هم بهره ای از موارد یاد شده نداشته اند و به جای اینکه حافظ سنت و شریعت باشند، کمر به هدم و نابودی سنت نبوی بستند و بدعت های بسیاری نیز در دین گذاشتند.(2)

در کتاب حاضر نیز از باب قاعده ی الزام(3) با استناد به آیات قرآن و روایات معتبر اهل سنت، به اثبات افضیلت حضرت علی علیه السلام از نظر شروط مذکور و محبوبیت در نزد خدا و رسول صلی الله علیه و آله و سلم پرداخته و ثابت کرده ایم که امیرالمومنین علیه السلام اشجع شجاعان، اعلم عالمان، مومن ترین مومنان، اعدل عادلان و محبوب ترین محبوبان در نزد خدا و رسولش است.

در انتها نیز به نقد و بررسی دو نمونه از مهم ترین و مشهورترین احادیث جعلی در افضلیت خلفا پرداخته ایم.

ص: 18

3. ارائه ی همه ی طرق یک روایت با توجه به این قاعده که تعدد طرق موجب تقویت سند می شود.(1)

4. بررسی جامع، کامل و دقیق رجالی در موارد بحث برانگیز و اختلافی.

جهت سهولت دستیابی به مصادر نیز کارهای ذیل را انجام دادیم:

1. منطبق کردن مدارک با برنامه ی معتبر الجامع الکبیر، ساخت اهل سنت.

2. در مواردی که کتاب مورد استدلال ما در برنامه ی الجامع الکبیر نبود، مدرک را با سایت رسمی کتابخانه مکتبه شامله منطبق کردیم.

3. در مواردی هم که کتاب مورد استدلال ما نه در برنامه ی الجامع الکبیر بود و نه در سایت مکتبه شامله، مدارکمان را با نسخه ی الکترونیکی pdf (معمولا سایت آرشیو) منطبق کردیم تا همچنان خواننده ی کتاب با داشتن یک رایانه و اینترنت، بتواند صحت مدارک را بررسی کند.

در پایان از تمام کسانی که به نحوی در تألیف و به چاپ رسیدن کتاب کمک کردند و نیز محققین و اساتید ارجمند مؤسسه ی تحقیقاتی حضرت ولی عصر عج الله تعالی فرجه الشریف به ریاست آیت الله دکتر سید محمد حسینی قزوینی که سال ها توفیق شاگردی شان را در پای درس شبکه ی جهانی ولایت داشتم، تشکر و قدر دانی می کنم.

امید

است که این اثر سبب جلب رضایت اهل بیت علیهم السلام و تحکیم وحدت بین مسلمین گردد.

حسین قربانی دامنابی

ص: 20

اين روايت كه با سند معتبر در كتاب "الحكايات" آمده، دستور العملی است كه حجت را بر شيعيان اهلبيت علیهم السلام تمام می كند! و طبيعی است كه هر كس در دلش آتش ولايت اهل بيت علیهم السلام شعله می كشد، بعد از ديدن چنين روايتی آرزوی دفاع از آن بزرگواران را نمايد! اما با وجود اين عشق و علاقه، فرصت دفاع از اهلبيت علیهم السلام برای هر كسی مهيا نمی شود؛ مستبصر ارجمند جناب آقای تيجانی سماوی در خاطرات خود ديداری را كه با مقام معظم رهبری داشتند را يادآور می شود و می نويسد كه ايشان به من فرمودند:

«درباره شما، خداوند را بسیار شکر می کنم که شما را برگزید تا از جمله مدافعان حق باشید. کسانی که از رسول خدا و اهل بیت اطهار دفاع می کنند و این منصبی است که کسی جز یگانه مردان بی همتا برای آن برگزیده نمی شود.»

علاوه بر اصل نيازمندی به توفيق خاص الهی در انجام چنين كاری، هر كاری روشی دارد؛ و روش صحيح احتجاج، استناد به مداركی است كه مورد قبول طرف مقابل باشد؛ لازمه اين مطلب نيز شناخت كافی قواعد و منابع مورد استناد طرف مقابل است.

در طول اين چند قرن مناظرات متعددی بين طرفين رخ داده است كه در اغلب آنها شيعيان برنده بوده اند؛ ولی مسئله اين است كه اين بُرد بعد از بحث و گفتگوی طولانی حاصل می شده است؛ و علت آن هم استفاده نكردن يا آشنا نبودن با قواعد مورد قبول اهل سنت بود؛ اين مسئله سبب می شد كه بحث به درازا بيانجامد تا مرحله به مرحله با يكديگر پيش بروند و به نتيجه مطلوب برسند؛ اما در سال های اخير، گفتگوها بسيار تخصصی و حرفه ای تر شده است. آشنايی دقيق با مبانی علمی و حديثی اهل سنت سبب شده است كه راه تبيين حقيقت برای آنها بسيار كوتاه تر و سريع تر شود.

كتاب پيش رو، از مجموعه تاليفاتی است كه با اين روش به تبيين حق و حقيقت برای مخالفان پرداخته است؛ با روشی كه جای هر گونه نقد و اعتراض علمی را بر اهل انصاف می بندد.

از خداوند متعال خواهانم كه توفيق روزافزون خدمت به اهل بيت علیهم السلام را به نويسنده ارجمند عنايت نمايد و اين تاليف را ذخيره صالحی برای قبر و قيامت او قرار دهد.

محمد جواد ابوالقاسمی

9 ارديبهشت 1402

ص: 22

ص: 24

روایاتی نیز با این مضمون از رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم  نقل شده که هرکس مفضول را به جای افضل بر کاری بگمارد، به خدا و رسول و جمیع مسلمین خیانت کرده است.

محمد بن الطیب الباقلانی (متوفای 403 ه-) می گوید:

«این فرمایش رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم  که :«هر کس خود را بر گروهی از مسلمانان مقدم کند، در حالی که بداند در میان آن قوم کسی بهتر از او وجود دارد، به درستی که به خدا، رسول او و مسلمانان خیانت کرده است» همانند این روایات، از نظر معنوی به صورت متواتر نقل شده است، اگر چه الفاظ آن ها مختلف هستند.»(1)

در قرآن نیز در ماجرای انتخاب طالوت توسط خداوند به زمامداری بنی اسرائیل، پیامبرشان در مقابل اعتراض مردم به انتخاب او به خاطر نداشتن ثروت، داشتن علم و قدرت جسمانی طالوت را دلیل بر انتخاب الهی ایشان بیان می کند.(2)

ص: 26

«در تفضیل اختلاف کرده اند؛ پس عده ای گفته اند: افضل مردم بعد از رسول الله صلی الله علیه و آله و سلم ابوبکر است، سپس عمر، سپس عثمان و سپس علی علیه السلام ؛ و عده ای گفته اند: ابوبکر، سپس عمر، سپس علی علیه السلام و سپس عثمان؛ و عده ای گفته اند: ابوبکر، سپس عمر، سپس عثمان و سپس بعد از آن سکوت می کنیم؛ و عده ای گفته اند: علی علیه السلام است، سپس بعد از او ابوبکر ... و عده ای (= ابو علی الجُبَّائِيّ) گفته اند: نمی دانیم که ابوبکر افضل است یا علی علیه السلام ؛ پس اگر ابوبکر افضل باشد، جایز است که عمر افضل از علی علیه السلام باشد و جایز است که علی علیه السلام افضل از عمر شود و اگر علی علیه السلام افضل از عمر باشد، پس او افضل از عثمان است؛ زیرا عمر از عثمان افضل است و اگر عمر افضل از علی علیه السلام باشد، جایز است که علی علیه السلام افضل از عثمان باشد و جایز است که عثمان افضل از علی علیه السلام شود و این سخن الجبائی است.»(1)

شیخ محمود سعید ممدوح در یکی از کتاب هایش که به موضوع برترین صحابه پرداخته، می نویسد:

«پیشوایان اهل سنت و جماعت و کسانی که در تحقیق مسائل اصول دین به آن ها رجوع می شود؛ مانند: باقلانی، امام الحرمین، غزالی، آمدی، سعد تفتازانی، شریف جرجانی، قرطبی و مازری تصریح کرده اند که ادله برتری علی علیه السلام یا ابوبکر، ادله ی متعارض ظنی الدلاله هستند که حجت آور نیست.»(2)

عضد الدین ایجی که از متکلمین عامه است، می گوید:

«مقصد دوم در شروط امامت: مشهور بر آن است که اهل امامت باید مجتهد در اصول و فروع باشد تا امور دین را برپا دارد؛ صاحب نظر باشد تا به امور مملکت برسد و شجاع باشد تا با قدرت از مناطق اسلام حفاظت کند»(1)

«شرح: مقصد دوم در شروط امامت: مشهور بر آن است که اهل امامت و مستحق امامت کسی است که مجتهد در اصول و فروع باشد تا در امور دین به پا خیزد، در حالی که قدرت اقامه استدلال و حل شبهات عقاید دینی را دارد و مستقل به فتوا در پیشامدها، احکام و اتفاقات، چه در نصوص و چه در استدلال باشد؛ زیرا مهمترین اهداف امامت حفظ عقائد و دادن حکم نهایی و حل درگیری ها است و بدون این شرط، آن به اتمام نمی رسد و صاحب نظر و بصیرت در تدبیر جنگ و صلح و منظم کردن لشکر و حفاظت از مرز ها باشد تا به امور مملکت برسد و شجاع با قوت قلب باشد تا با قدرت از مناطق اسلامی حفاظت کند.»(2)

قاضی محمد بن طیب باقلانی نیز درباره ی اسباب افضلیت چنین می نویسد:

«مردم (علمای اهل سنت) اسبابی که موجب برتری می شود را در چند چیز محصور کرده اند که اولش سبقت در اسلام است ... سپس جهاد با جان، سپس جهاد مالی، سپس احاطه به علومی از شریعت که به آن نیاز می شود، سپس زهد در دنیا و زیادی رغبت به آنچه در نزد خداوند است، سپس قرابت نسبی (خویشاوندی با رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم ) و گروهی در این اسباب، شجاعت را نیز ذکر کرده اند ... .»(3)

ص: 29

ص: 30

عکس

ص: 32

منظور سفیان این است که اگر مذهب شیعه نبود، روایات فضائل علوی را نقل می کردیم؛ اما چون میترسیم که اگر این روایات را نقل کنیم، مردم شیعه شوند؛ لذا از بیان آنها خودداری می کنیم.

ذهبی نیز از مؤمل بن اسماعیل از سفیان ثوری نقل می کند که گفت:

«روافض (شیعیان) مرا ترک نمودند؛ چرا که من از اینکه فضائل علی علیه السلام را ذکر کنم، بغض می ورزیدم.»(1)

ابو نعیم بلافاصله با سند حسن دیگر(2)

نقل می کند که سفیان ثوری می گفت:

«هر کس علی علیه السلام را بر ابوبکر و عمر مقدم بدارد، مهاجرین و انصار را خوار و تحقیر نموده است و من میترسم که [اعمالش] با این وجود به او نفع نرساند.»(3)

از این روایت نیز استفاده می شود که آن روایات در فضائل حضرت علی علیه السلام که سفیان از نقلشان امتناع کرده، افضلیت آن حضرت نسبت به ابوبکر و عمر و سایر صحابه را اثبات می کرد و چون سفیان نقل آن ها را تحقیر مهاجرین و انصار محسوب می کرده، از این رو از نقلشان خودداری می کرده است.

این شخص که گفته اند از همه عابدتر بوده، این خیانت بزرگ را کرده است، دیگرانی که به اندازه او نبوده اند، چه خیانت هایی را کرده اند، خدا می داند.

احمد بن حنبل با سند صحیح(1)

از شعبه بن حجاج نقل می کند که گفت:

«من روایاتی را از الحكم بن عتيبة الكندي (ثقة ثبت، متوفای 113 ه-) از عبد الرحمن بن أبی لیلى الأنصاری (ثقة از طبقه دوم راویان و متوفای 83 ه-) از علی علیه السلام شنیده ام که اگر برای شما آن ها را نقل کنم، به خدا سوگند «لرقصتم»؛ یعنی قطعا می رقصید (!!!) و هرگز آن ها را از من نخواهید شنید!»

احمد بن حنبل در ادامه می گوید: «همین روایت را محمود بن غیلان العدوی (ثقة) برای من نقل کرد، [با این تفاوت که شعبه گفته:اگر آن ها را نقل کنم،] «لترفضتم»؛ یعنی قطعا رافضی می شوید.»

ابو عبد الرحمن (عبد الله بن احمد بن حنبل) گوید: «این تعبیر درست تر است.»(2)

توضیح اینکه: کلمات «لرقصتم» و «لترفضتم» بسیار به هم شبیه هستند و تنها در چند نقطه اختلاف دارند و همانطور که عبد الله بن احمد بن حنبل گفته: واژه ی «رفض» درست است؛ چرا که اولا: رقصیدن با شنیدن روایت، معقول نیست. ثانیا: «رفض» با علی علیه السلام مرتبط بوده و این قرینه ی قوی بر تأییدش است.

ابن ابی حاتم رازی (متوفای 327 ه-) نیز با سند صحیح(3) از یحیی بن سعید القطان نقل میکند که گفت:

«ابو اسامه پیش من آمد و به همراه وی نزد شعبه رفتیم. شعبه برای ابو اسامه 40 یا 50 روایت در باب فضائل علی ( علیه السلام ) بیان نمود و سپس به وی گفت: اگر جایگاه تو نبود، حتی یک حدیث هم برایت نقل نمیکردم.»(4)

ص: 35

است: چه تعداد کثیری از خلق (راویان فضائل) که با نقل این حدیث، مفتضح (تضعیف) شدند.»(1)

همچنین عبدالرحمن معلمی یمانی (از علمای سرشناس سلفی) در مقام استدلال برای تفکیک «هلال بن ایوب الصیرفی» از «هلال الوزّان الصیرفی» که هر دو از شیوخ «جعفر بن زياد الأَحْمَر» هستند، می نویسد:

«همانا گروهی توثیق جعفر الأحمر را از یحیی بن معین نقل کرده اند، و جعفر از رؤسای شیعه است و حدیثی که او از «هلال بن ایوب الصیرفی» نقل کرده (حدیث امام المتقین بودن حضرت علی علیه السلام )، اهل سنت آن را انکار می کنند، چنان که خواهد آمد و این حدیث موافق اعتقاد جعفر است، بر خلاف «هلال الوزّان» که ثقه سنی است؛ پس اگر ابن معین معتقد می بود که جعفر این حدیث را از وزّان نقل کرده (نه ابن ایوب)، قطعا جعفر را جرح می کرد، به جای اینکه توثیقش کند (!). پس اگر گفته شود که شاید ابن معین متابعی برای جعفر شناخته (یعنی راویان دیگری که آن ها نیز همین حدیث را از هلال نقل کرده باشند) [وبه این دلیل او را جرح نکرده،] می گویم: این چیزی است که ثابت نمی شود و اگر اینچنین می بود، قطعا ابن معین هلال الوزّان را جرح می کرد (!) بر خلاف جعفر که او از راوی مجهول (هلال بن ایوب الصیرفی) نقل کرده و لذا اتهام جعل حدیث به سمت مجهول نشانه می رود و جهالت او کفایت می کند از پرداختن به جرح جعفر.»(2)

این سخن معلمی یمانی به وضوح می رساند که ملاک در نزد اهل سنت، وثاقت نیست؛ بلکه حدیث است! یعنی اگر کسی روایتی در فضیلت اهل بیت علیهم السلام نقل کرد، تضعیف می شود؛ مانند «عبد النور بن عبد الله المسمعی» که ابن حبان او را توثیق کرده؛ اما عُقیلی، ذهبی و ابن حجر عسقلانی به خاطر نقل روایتی در فضیلت امیرالمومنین و حضرت زهرا علیهما السلام تضعیفش کرده اند و ابن حجر تصریح کرده که اگر چنانچه ابن حبان نیز از این حدیث او اطلاع می داشت، وی را توثیق نمی کرد!

«عبد النور بن عبد الله المسمعی از شعبه روایت نقل کرده و کذاب است. عقیلی گفته: در رفض زیاده روی می کرد و این حدیث را از شعبه با سندش از رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم جعل کرده است که در جنگ تبوک فرمود: خداوند

ص: 39

مرا دستور فرمود تا فاطمه علیها السلام را به ازدواج علی علیه السلام در بیاورم؛ پس من نیز چنین کردم ... و حدیث، جعلی است و اصلی ندارد و ابن حبان نام او را در زمره ی ثقات ذکر کرده است ... و گویا ابن حبان از این حدیثش که از شعبه نقل کرده، بی اطلاع بوده است [و الّا توثیقش نمی کرد]؛ چرا که جعلی است و رجالش از شعبه و بعد از آن، رجال صحیح بخاری هستند به غیر از عبد النور. و ذهبی نیز به این یقین رسیده که این شخص این حدیث را جعل کرده است ... .»(1)

مدرک دیگری که خیلی مهم است، سخن عادل بن محمد (از محققین اهل سنت) است. وی می گوید:

)( مسلم از ابن ابی غنیه از حکم روایت نقل نکرده و فقط بخاری نقل کرده است. اینکه بخاری و مسلم این روایت [که سندش هم صحیح است] را نقل نکرده اند و فضیلت آشکاری برای حضرت علی علیه السلام است، موجب شک می شود ... ائمه ما اینطور بودند. وقتی حدیثی به نظرشان منکر می رسید، در سندش دنبال مشکل می گشتند. اگر اشکال پیدا نمی کردند، می گفتند: شاید اینجا مشکلی وجود داشته؛ شاید این راوی اش مدلّس است، حتی اگر آن راوی مشهور به تدلیس نبود.

و در این مورد شیخ معلمی یمانی (در مقدمه الفوائد، ص 8) می گوید: «وقتی محققین ائمه ما یک متنی برایشان سنگین باشد، و ظاهر سند، صحیح باشد، برایش دنبال علت می گردند؛ وقتی که اشکالی پیدا نکردند، اشکال تراشی می کنند؛ ولی آن ها برای اینکه این منکر را خرابش کنند، آن را کافی می دانند؛ مانند این اشکال تراشی که می گویند: راوی حدیث به شنیدن تصریح نکرده، با اینکه راوی مدلس نبوده است.» (((2)

ص: 40

عبد الله بن مسلم بن قتیبه دینوری (متوفای 279 ه- )، از علمای بزرگ اهل سنت، نیز گفته است:

«بسیاری از محدثین از نقل فضائل علی بن ابی طالب کرم الله وجهه و یا اظهار آنچه که در حق او واجب است خودداری کرده اند، در حالی که تمام این احادیث، مخارج و طرق صحیح دارند و فرزند علی بن ابی طالب، حسین بن علی علیهم السلام را به دلیل کلام پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم که فرموده اند: «هرکس بر امتم خروج کند، در حالی که امت متفق و یکپارچه و متحد است، هرکس که باشد او را بکشید» ، خارجی و از بین برنده ی وحدت و یکپارچگی مسلمانان و حلال الدم دانسته اند و علی بن ابی طالب علیه السلام و اهل شورا را در فضیلت مساوی می دانند؛ به این دلیل که معتقدند اگر عمر قائل به افضلیت علی بن ابی طالب علیه السلام می بود، وی را بر آنان در شورا مقدم میکرد و آن شورا را بین آن ها تشکیل نمی داد و این محدثین نسبت به کسانی که علی بن ابی طالب علیه السلام و یا یکی از فضائل او را نقل کرده، بی اعتنایی کرده اند تا جایی که بسیاری از محدثین از این که فضائل علی علیه السلام را نقل کنند خودداری کرده اند و به جمع فضائل عمرو بن عاص و معاویه پرداخته اند و گویی منظورشان (از نقل این احادیث) خود عمرو بن عاص و معاویه نبوده؛ بلکه منظورشان علی علیه السلام بوده است (یعنی به منظور تضعیف جایگاه امیرالمؤمنین این کار را کرده اند)! بنابراین اگر کسی بگوید: برادر رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم ، علی علیه السلام است و پدر دو نوه ی پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم _حسن و حسین علیهما السلام _ علی علیه السلام می باشد و اصحاب کساء: علی، فاطمه، حسن و حسین علیهم السلام هستند، چهره شان درهم می شود و حالت چشمانشان [از شدت ناراحتی و عصبانیت] تغییر می کند و بغض و کینه ها در دلشان پدید می آید و اگر کسی این قول پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم که فرمودند: «من کنت مولاه فعلی مولاه» و «أنت منی بمنزلة هارون من موسى» و مانند آن را نقل کند، برای این احادیث اشکالاتی می تراشند تا ارزش آن را به دلیل بغض و کینه شان نسبت به شیعیان و الزامی برای علی بن ابی طالب علیه السلام به سبب شیعیان که در حقیقت موجب الزام او نیست، پایین بیاورند و این عین جهل است.»(1)

مدرک دیگری که ثابت می کند احادیث فضائل دشمنان اهل بیت علیه السلام جعلی هستند و از روی دشمنی،

ص: 41

راویان احادیث فضائل اهل بیت علیهم السلام مورد جرح قرار می گرفتند، سخن علوی بن طاهر الحداد – عالم شافعی مذهب و اشعری العقیده – می باشد. وی می گوید:

« احادیث صحیح دلالت بر این دارد که ناصبی منافق است و ایمان به قلبش وارد نمی گردد و بسیاری از علما در زمان پادشاهی آل مروان بر این مذهب خبیث، پلید و زشت بوده و تربیت شده ی آل مروان بودند و بدترین علما، علمای دربار هستند و آل مروان به آن دسته از علمایی که به بغض اهل بیت شناخته می شدند نزدیک می شدند و به آن ها زمین ها و اموالی را می بخشیدند و هدایا و جوایزی می دادند و عده ای پشت سر او راه می رفتند (حَشَم و خَدَم) و این نوع مسائل در آن زمان با توجه به سرچشمه و منبع قدرت و سلطه مشهورتر و رایج تر بود و پیروان این افراد، از دنیا طلبان و افرادی که در مسئولیت ها قرار داشتند زیاد شدند و اینان همانطور که در این زمان می بینی که کارمندان حکومت بر اساس آنچه که سیاست حکومت اقتضا می کند بر دین حُکامشان هستند، در آن زمان نیز چنین بودند و قبل از این که حکومت بنی مروان منقرض شود، این عقیده ریشه دواند و علمای ناصبی در دل های مردم جایگاه و ارزشی پیدا کردند و صاحب شهرت و پیروانی شدند که از آن ها [روایت و دین] نقل می کردند و عقیده ی آنان را مردم در بین خودشان بازگو می کردند، تا جایی که به خاطر آن، احادیث صحیح و صریح و متون عام و خاص رد می شد و به هرکسی که روایتی نقل میکرد که دلالت بر بطلان عقیده ی آنان داشت یا گرایش و محبتی نسبت به اهل بیت داشت، طعن وارد میکردند... .»(1)

ص: 42

همچنین ابن ابی الحدید معتزلی از ابوجعفر اسکافی (متوفای 240 ه-) _که ذهبی از او به عنوان علامه(1) و خطیب بغدادی به عنوان یکی از متکلمین معتزله(2) یاد کرده اند_ چنین نقل می کند:

«شیخ ما ابوجعفر اسکافی می گوید: اگر نه این است که جهل و نادانی بر مردم غلبه دارد و آنان تقلید از دیگران را دوست می دارند، نیازمند به آن نبودیم که دلایل و سخنان عثمانیه را نقض کنیم و خلاف آن را بیاوریم. همه مردم می دانند که دولت و زور و قدرت طرفدار سخنان ایشانند و همه کس می داند که شیوخ و علما و امیران چه قدرتی داشته اند و سخنان عثمانیان آشکار و قدرت ایشان پیروز بوده است. از کرامت حکومت برخوردار بوده اند و تقیه هم نداشته اند. وانگهی چه جوایزی تعیین می کردند که افراد اخبار و روایاتی در فضیلت ابوبکر نقل کنند و بنی امیه هم در این باره بسیار تأکید داشتند و محدثان هم برای رسیدن به آنچه در دست بنی امیه بود چه بسیار احادیث که ساختند و پرداختند. بنی امیه در تمام مدت حکومت خود برای به فراموشی سپردن نام علی علیه السلام و فرزندانش و خاموش کردن پرتو ایشان از هیچ کوششی فروگذار نبودند و همواره فضائل و مناقب و سوابق ایشان را پوشیده می داشتند و مردم را بر دشنام و ناسزاگفتن و لعن کردن آنان بر منابر وامیداشتند و همواره از شمشیر، خونِ علویان فرو می چکید و شمارشان اندک و دشمنشان بسیار بود .

در آن مدت، علویان یا کشته و اسیر بودند یا گریزان و سرگردان و خوار و زبون و بیمناک مواظب خویشتن. حتی کار به آنجا کشید که به فقیه و محدث و قاضی و متکلم تذکر داده می شد و آنان را به سختی بیم میدادند و تهدید می کردند که نباید چیزی از فضائل علویان بر زبان آورند، و به هیچکس اجازه نمی دادند گرد ایشان بگردد و چنان شد که محدثان در چنان تقیه ای قرار گرفتند که چون می خواستند از علی علیه السلام حدیثی نقل کنند، با کنایه و بدون تصریح به نام او نقل می کردند و می گفتند: مردی از قریش چنین گفت و مردی از قریش چنین کرد، و نام او را بر زبان نمی آوردند .

وانگهی به خوبی می بینیم که همه نقیض گویان در نقض فضائل شخص علی علیه السلام کوشش کرده اند و هر گونه حیله سازی و تأویلات نادرست را موجه دانسته اند، اعم از خارجیان از دین بیرون شده و ناصبیان کینه توز و افراد به ظاهر پایدار، ولی گنگ و زبان بسته و ناشیان ستیزه گر و منافقان دروغگو و عثمانیان حسود در آن

ص: 43

مورد اعتراض ها کرده و طعن ها زده اند، و چه بسیار معتزلیانی که با وجود دانستن مبانی و شناخت موارد شبهه و مواضع طعن و انواع تأویلات، در جستجوی چاره برای باطل کردن مناقب علی علیه السلام و تأویل نادرست از فضائل مشهور او برآمده اند .

گاه آنها را به چیزهایی که احتمال داده نمی شود تأویل کرده و گاه با مقایسه کردن با موارد دیگر خواسته اند از قدر و منزلت آن بکاهند، با وجود همه این کارها فضائل او همواره بر قوت و رفعت خود و وضوح و روشنی فزونی گرفته است.

و می دانی که معاویه و یزید و مروانیانی که پس از آن دو بودند، در تمام مدت پادشاهی خودشان که بیش از هفتاد سال طول کشیده است، از هیچ کوششی در واداشتن مردم به دشنام دادن و لعن کردن و پوشیده نگهداشتن فضائل و مناقب و سوابق او خودداری نکردند.»(1)

«حاکم نیشابوری می گوید: ابن خزیمه می گفت: ثقه ای که در دینش مورد اتهام است -عباد بن یعقوب- برای ما روایت کرد .... ابن عدی گفت: احادیثی در فضائل اهل بیت علیهم السلام و مطاعن دیگران نقل کرد که به واسطه آنها بر او خرده گرفته شد...»(1)

خرده گرفته و به سخن او اعتنا نکردند.

ابو عبدالرحمن سلمی گوید: به نزد ابو عبدالله حاکم نیشابوری رفتم، در حالی که وی در خانه اش عزلت نشین شده بود و به خاطر پیروان ابی عبدالله بن کرام نمی توانست به مسجد برود؛ زیرا آنها منبر حاکم را شکسته بودند و از خارج شدن او جلوگیری کرده بودند.

به حاکم گفتم: اگر از خانه بیرون بیایی و فقط یک حدیث در فضائل این مرد ( معاویه ) بگویی، از این سختی و محنت راحت می شوی.

حاکم گفت: از قلب من چنین چیزی بیرون نمی رود.»(1)

یکی دیگر از راویانی که به جرم تشیع و سب نکردن حضرت علی علیه السلام مورد تضعیف عالمان اهل تسنن واقع شد و به دستور حجاج، زرد پی پاشنه اش را بریدند، ابو یحیی اعرج است.

ابن حجر عسقلانی می نویسد:

« به ابو یحیی، معرقب می گویند؛ چرا که حجاج یا بشر بن مروان از او خواستند که علی علیه السلام را سب کند، ولی ابو یحیی از این کار سر باز زد و لذا آنها نیز زرد پی پاشنه اش را بریدند.

ابن المدینی گوید: به سفیان گفتم که به چه دلیل رگ او را زدند ؟ گفت: به دلیل تشیع.»(1)

بعد جالب است که جوزجانی ناصبی (از علمای رجال اهل سنت) به این دلیل تضعیفش کرده است!

ابن حجر عسقلانی می نویسد:

«جوزجانی این راوی را جزء ضعفاء آورده و گفته است: این آدم، منحرف و جائر بوده و از راه راست به دور رفته است و منظورش از آن، نسبت دادنش به تشیع بود. و جوزجانی در ناصبی بودن و انحراف از اهل بیت، معروف است.»(2)

مرد - یعنی نصر بن علی- از اهل سنت است و آنقدر اصرار کرد تا متوکل دست برداشت.

(خطیب بغدادی) می گویم: متوکل به این دلیل دستور داد نصر بن علی را بزنند که فکر می کرد او رافضی است؛ ولی وقتی فهمید که او از اهل سنت است، دست از سرش برداشت.»(1)

راوی دیگری که گرفتار شلاق نواصب شد، عطیه بن سعد عوفی است. محمد بن سعد می نویسد:

«حجاج بن یوسف برای محمد بن قاسم ثقفی نامه نوشت که از عطیه بخواه تا علی بن ابی طالب را لعن کند. اگر چنین نکرد، او را 400 ضربه شلاق بزن و موهای سر و ریشش را از ته بزن. پس محمد بن قاسم این امر را از عطیه خواست و او هم از انجام این دستور اجتناب کرد؛ پس عطیه را 400 ضربه شلاق زدند و موهای سر و ریشش را از ته زدند.»(2)

ذهبی نیز در تاریخش می نویسد:

«و در روایت است که حجاج 400 ضربه شلاق به عطیه زد تا علی علیه السلام را لعن کند، اما او این کار را نکرد؛ چرا که شیعه بود. خدا رحمتش کند و رحمت خدا شامل حجاج نشود.»(3)

وی همچنین می نویسد:

«اوزاعی از شداد بن عبد الله نقل کرد که گفت: آنگاه که سر امام حسین علیه السلام را آوردند، یکی از شامیان به امام حسین و حضرت علی علیهما السلام لعن فرستاد؛ پس واثله بن الأسقع را دیدم که بلند شد و گفت: قسم به خدا، محبت علی، حسن، حسین و فاطمه علیهم السلام از دلم بیرون نمی رود بعد از آنکه ماجرای حدیث کساء را دیدم.

ابو احمد عسکری می گوید: گفته می شود که اوزاعی در فضائل [اهل بیت علیهم السلام ] غیر از این، حدیثی نقل نکرده است و همچنین زهری که فقط یک حدیث درباره ی فضائل نقل کرد؛ چرا که این دو نفر، از بنی امیه می ترسیدند.»(1)

ابن عساکر دمشقی نیز می نویسد:

«جعفر بن ابراهیم جعفری می گوید: من پیش زُهری بودم تا از او روایت بشنوم. پیر زنی کنارش ایستاد و گفت: ای جعفری، از او روایت ننویس؛ چرا که او طرفدار بنی امیه شده و هدایای آن ها را گرفته است.

گفتم: این زن کیست؟ زهری گفت: خواهرم رقیه است که دیوانه شده است.

خواهرش رو به زهری کرد و گفت: تو دیوانه شدی که فضائل آل محمد علیهم السلام را کتمان کردی.»(2)

«به سعید بن جُبِیر گفتم: پرچمدار پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم [در جنگها] چه کسی بود؟

نگاهی به من کرد و گفت: گویا آسوده خاطر هستی؟!

پس من غضبناک شدم و به برادران و دوستانی که از قاریان بودند شکایت کردم و گفتم: آیا از سعید تعجب نمی کنید که وقتی من می پرسم پرچمدار پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم در جنگ ها چه کسی بود، به من نگاه می کند و می گوید: آدم آسوده خاطری هستی؟!

گفتند: آیا ندیدی هنگامی که از او سوال می کردی، از حجاج می ترسید و خانه نشین شده است؟ پرچمدارش علی علیه السلام بود.»(1)

این روایت را حاکم نیز نقل و سندش را تصحیح کرده است.(2)

سرانجام ایشان توسط حجاج بن یوسف در سال 95 ه- به شهادت رسید.(3)

ظهر بتوانم بالای منبر بروم و فضائل حضرت علی علیه السلام را بگویم؛ بعد من را پایین بیاورند و گردنم را بزنند.»(1)

نمونه ی بارز این روش را شیخ ثامر جبار عباس القيسی در کتاب «ما إستدرکهُ الحاکم من فضائل علی و من فضائل السیدة فاطمة و الحسن و الحسین علیهم السلام فی مُستدرکه؛ دراسة أسانید و تحلیل» به کار گرفته و هر چه حدیث معتبر السند در فضائل اهل بیت علیهم السلام بوده، تضعیف کرده است!(1)

حسین سلیم اسد الدارانی نیز در تضعیف احادیث معتبر السند فضائل امیرالمومنین علیه السلام از این روش بهره گرفته است.(2)

البته بسیاری از علمای اهل سنت به این روش اعتنایی نکرده اند و بیشترشان این قاعده را مختص مبتدع داعی دانسته اند.(3)

ص: 54

حتی بزرگان وهابیت؛ مانند عبدالرحمن معلمی یمانی(1) و محمد ناصرالدین ألبانی(2) در نقد این قاعده سخن گفته اند.

ص: 55

ص: 56

عکس

ص: 58

نخست باید دانست که بر خلاف تصور عموم اهل سنت، بزرگان آن ها در اینکه چه کسی افضل امت بعد از رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم بوده، اختلاف کرده اند تا جایی که ابن حزم آندلسی، تفضیل ابوبکر را به بعضی از اهل سنت نسبت می دهد و تصریح می کند که بعضی از اهل سنت، بعضی از صحابه و گروهی از تابعین و فقها، حضرت علی بن ابی طالب علیهما السلام را افضل امت دانسته اند!

«مسلمانان در مورد این که بعد از انبیا علیهم السلام چه کسی افضل است اختلاف کرده اند و برخی از اهل سنت، برخی از معتزله، برخی از مرجئه و همه ی شیعیان بر این اعتقادند که افضل امت پس از رسو ل الله صلی الله علیه و آله و سلم  ، علی بن ابی طالب علیهما السلام  است و همین قول، از بعضی از صحابه و گروهی از تابعین و فقها نقل شده است؛ ولی همه خوارج، بعضی از اهل سنت، بعضی از معتزله و بعضی از مرجئه بر این اعتقادند که افضل صحابه بعد از رسول الله صلی الله علیه و آله و سلم ، ابوبکر و عمر هستند ... و از حدود بیست نفر از صحابه نقل شده است که بزرگوارترین مردم در نزد رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم  علی بن ابی طالب علیهما السلام  و زبیر بن العوام بودند.»(1)

محمد ناصر الدین ألبانی نیز می گوید:

«بسیاری از سلف (صحابه ، تابعین و اتباع تابعین) علی علیه السلام  را بر دیگران برتری می دادند!»(2)

ذهبی نیز تصریح می کند که تعداد زیادی از صحابه و تابعین قائل به افضلیت امیرالمومنین علیه السلام بودند:

«برتر دانستن علی علیه السلام رفض و بدعت نیست؛ بلکه بسیاری از صحابه و تابعین اعتقادشان اینچنین بود!»(3)

ابن حجر هیتمی مکی در بیان افضلیت خلفا نسبت به یکدیگر، می نویسد:

«و اما افضلیت عثمان بر علی علیه السلام ظنی است (قطعی نیست)؛ چرا که بعضی از بزرگان اهل سنت مانند سفیان ثوری، علی علیه السلام را از عثمان برتر دانسته اند و این اختلاف، ظنی است، و اما احادیث در این مورد جداً

ص: 59

متعارض هستند؛ بلکه در مورد فضیلت علی علیه السلام احادیثی وارد شده که در حق سه خلیفه ی قبلی وارد نشده است.»(1)

همچنین حاکم با سند صحیح(2) از احمد بن حنبل نقل کرده است که گفت: «برای هیچ یک از اصحاب رسول الله صلی الله علیه و آله و سلم به اندازه ی حضرت علی علیه السلام ، فضیلت نقل نشده است.»(3)

ابن عبد البر قرطبی، اسامی تعدادی از صحابه را می برد که حضرت علی علیه السلام  را افضل می دانستند:

«از سلمان، ابوذر، مقداد، خباب، جابر، ابوسعید خدری و زید بن ارقم روایت شده است که حضرت علی علیه السلام  اول کسی بود که اسلام آورد و اینها (اشخاص نامبرده) حضرت علی علیه السلام  را بر دیگران برتری می دادند.»(4)

محمد بن طیب باقلانی نیز می نویسد:

«قول به برتری علی رضوان الله علیه در نزد بسیاری از صحابه، مشهور است؛ مانند عبدالله بن عباس، حذیفه بن یمان، عمار، جابر بن عبدالله، ابو الهیثم بن التیهان و غیر از آن ها.»(5)

قاضی عبدالجبار معتزلی (متوفای 415 ه- ) نیز می گوید:

«و اما برتری امیرالمومنین علیه السلام ؛ پس روایت شده است از زبیر، حذیفه بن یمان، جابر بن عبدالله، عمار، سلمان، ابو ذر و از طبقه ی تابعین و بعد از آن ها مانند مجاهد، عطاء، سلمه بن کهیل و حکم [بن عتیبه].»(6)

ص: 60

در ادامه به سخنان رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم و تعدادی از صحابه در این باب اشاره می کنیم.

«آیه ی مباهله» که آن هم در صحیح مسلم روایتش نقل شده است که پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم ، حضرت علی علیه السلام را [به عنوان نفس خودشان] به مباهله بردند(1)

و... که در کتاب «امتداد رسالت» از نظر سندی و دلالی به بررسی آن ها پرداخته ایم.

و نیز روایاتی در خصوص وقوع معجزاتی در حق حضرت علی علیه السلام ؛ مانند:

«حدیث رد الشمس»: حدیثی که بیان می کند روزی رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم حضرت علی علیه السلام را به دنبال کاری فرستادند و چون بازگشت، سرشان را روی دامان آن حضرت گذاشتند تا وحی را دریافت کنند و لذا خورشید غروب کرد و حضرت علی علیه السلام نتوانستند نماز عصرشان را ایستاده بجا آورند؛ از این رو حضرت رسول صلی الله علیه و آله و سلم دعا کردند تا خورشید بازگردد و حضرت علی علیه السلام بتواند نمازش را بجا آورد و چنین شد.

این حدیث را طحاوی، احمد بن صالح، سیوطی، قاضی عیاض، طبرانی، ابو الحسن الفضلی، ابن الفتح الأزدی، ابو زرعه ابن العراقی، ابن حجر عسقلانی و هیثمی معتبر دانسته اند.(2)

ص: 62

«حدیث عافیت»: این حدیث که در حقیقت چندین روایت مختلف است، به ماجرای بیماری چشم حضرت علی علیه السلام در غزوه ی خیبر اشاره دارد که با دعای رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم شفا یافت و دیگر به آن بیماری مبتلا نشد(1) و در ضمن آن، پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم به دفع گرمی و سردی از بدن امیرالمومنین علیه السلام دعا کردند که آن هم مستجاب شد و از این رو آن حضرت گاهی در تابستان، لباس زمستانی و در زمستان، لباس تابستانی می پوشید که تعجب همگان را بر می انگیخت.(2)

این روایت را نسائی در سننش نقل کرده و برنامه جوامع الکلم حکم به حسن بودن سندش داده(3) و ابن ماجه نیز در سننش نقل کرده و ألبانی آن را حسن دانسته(4) و نیز احمد در مسندش نقل کرده و شاکر سندش را حسن دانسته(5) و همچنین طبرانی در معجم اوسطش آورده و هیثمی سندش را تحسین کرده(6) و نیز حاکم در مستدرکش آورده و بر شرط شیخین تصحیح کرده و ذهبی نیز با نظر او موافقت نموده است.(7)

ص: 63

«حدیث معصومیت در قضاوت»: حدیثی که بیان می کند هنگامی که رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم حضرت علی علیه السلام را برای انجام قضاوت به یمن فرستادند، برای آن حضرت دعا کردند تا در قضاوت اشتباه نکند و اینچنین شد.(1)

«حدیث اشقی الناس بودن قاتل امیرالمومنین علیه السلام » که ألبانی در کتاب "سلسلة الاحادیث الصحیحه" آورده است.(2)

و نیز احادیثی مانند: «إِنَّ اللَّهَ اصْطَفَى كِنَانَةَ مِنْ وَلَدِ إِسْمَاعِيلَ، وَاصْطَفَى قُرَيْشًا مِنْ كِنَانَةَ، وَاصْطَفَى مِنْ قُرَيْشٍ بَنِي هَاشِمٍ، وَاصْطَفَانِي مِنْ بَنِي هَاشِمٍ = خداوند از میان فرزندان اسماعیل علیه السلام ، کِنانه را برگزید و از نسل کنانه، قریش را و از میان قریش، بنی هاشم را برگزید و از میان بنی هاشم، مرا.» که مسلم در صحیحش آورده(3)

و شارح آن، یحیی بن شرف نووی (ت 676 ه-)، در شرح این حدیث می نویسد: «یاران ما به این حدیث استدلال کرده اند بر این که غیر قریش از عرب، همتای قریش نیستند، همچنان که غیر بنی هاشم از قریش، همتای بنی هاشم نیستند.»(4)

ابن تیمیه نیز با اشاره به این حدیث، اعتقاد جمهور اهل سنت را بر افضلیت بنی هاشم نسبت به سایر قریش دانسته(5) و خودش نیز به صحت آن تأکید کرده است.(6)

ص: 64

احادیث دیگری نیز وجود دارد که با صراحت بیشتری افضلیت امیرالمومنین علیه السلام را بیان کرده است که در ادامه می آوریم.

ألبانی سند روایت را تا ابراهیم بن الحجاج مسلّم دانسته و از این رو نوشته است:

«وأما حديث ابن عباس ؛ فيرويه إبراهيم بن الحجاج قال : أخبرنا عبد الرزاق عن معمر عن ابن أبي نجيح عن مجاهد عنه به .... .»(1)

سند دوم: طبرانی(2) از طریق الحسن بن علی المعمری (صدوق حسن الحديث) از عبد السلام بن صالح الهروي(3) با تصحیح سند توسط حاکم.(4)

سند سوم: خطیب بغدادی(5)

با سند معتبر از طریق أحمد بن عبد الله الهشيمي.(6)

ص: 67

سند چهارم: ابن عدی از طریق محمد بن سهل البخاری(1)

ص: 69

ص: 70

ص: 71

ابو السعادات ابن الجزری متوفای 606 ه- می نویسد:

«ذو قرنیها؛ یعنی صاحب دو طرف و دو کناری بهشت.»(1)

می گویم: بر اساس این سخن، حضرت علی علیه السلام ذو القرنین این طرف بهشت تا آن طرف بهشت است.

ابن جوزی حنبلی (متوفای 597 ه-) نیز به نقل از ابن الانباری (لغت شناس متوفای 328 ه-) دو وجه برای معنای «ذُو قَرْنَيْهَا» ذکر کرده -که گفتیم یکی از آنها اشتباه است – و در وجه دوم می نویسد:

«اگر آن را کنایه از بهشت بدانیم، معنای دو قرن، دو طرف آن (بهشت) می شود.»(2)

قاضی عیاض مالکی متوفای 544 ه- می نویسد:

«در معنای این سخن گفته شده است: یعنی «مالک و صاحب دو طرف بهشت» و ضمیر «ها» (در قرنیها) به آن باز می گردد و گفته شده است: «پادشاهی بزرگ آن»؛ یعنی پادشاهی تمام بهشت برای تو می باشد، همانطور که ذوالقرنین پادشاه تمام زمین بود.»(3)

ابن حجر هیتمی مکی می نویسد:

« "يا علي إن لك كنزا في الجنة وإنك ذو قرنيها" یعنی مالک دو طرف آن هستی و تمام مناطقش در تصرف تو است با تشبیه به اینکه گفته شده است: ذو القرنین فقط به این خاطر به این اسم نامگذاری شد که او به دو مکان طلوع و غروب خورشید در مشرق و مغرب زمین گذر کرد.»(4)

عبدالعظیم المنذری (متوفای 656 ه-) نیز می نویسد:

«این سخن پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم به علی علیه السلام که تو ذو القرنین آن هستی؛ یعنی صاحب دو قرن این امتی و دلیلش این است که در دو طرف سر حضرت، زخم بود؛ یکی از آن دو از سوی ابن ملجم لعنه الله بود و دیگری از جانب عمرو بن عبدود. و گفته شده است که معنایش این است که تو ذو القرنین بهشت هستی؛ یعنی صاحب دو طرف آن و پادشاهش هستی که تمام مناطق بهشت را در اختیار دارد، همانطور که اسکندر تمام مناطق زمین از شرق

ص: 76

و غرب را در اختیار داشت. پس به خاطر یکی از این دو سخن به ذوالقرنین نامگذاری شد و این (سخن اخیر) نزدیک [به حقیقت] است و غیر آن نیز گفته شده و خدا داناتر است.»(1)

و بالاخره ابوبکر کلاباذی بخاری (متوفای 384 ه-) می نویسد:

(( جایز است که معنای این سخن پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم : "تو ذو القرین آن هستی" این باشد که ای علی! تو تنها پادشاه بزرگ بهشت هستی و این که تو پادشاه تمام بهشت می باشی، همان طور که ذوالقرین پادشاه تمام زمین بود و شرق و غرب عالم را در اختیار داشت. خداوند بلند مرتبه فرموده: (تا به غروبگاه آفتاب رسید (در آن جا) احساس كرد (و در نظرش مجسّم شد) كه خورشید در چشمه تیره و گل آلودى فرو مى رود.) (کهف: 86) و فرمود: (تا به خاستگاه خورشید رسید (در آنجا) دید خورشید بر جمعیّتى طلوع مىكند... .) (کهف: 90) خداوند در این آیات خبر می دهد که ذوالقرنین به شرق و غرب عالم رسیده است و فرمود: (ما به او در روى زمین، قدرت و حكومت دادیم و اسباب هر چیز را در اختیارش گذاشتیم.) (کهف: 84) پس خبر می دهد که ذو القرنین پادشاه تمام جهان از اول تا آخر آن بوده است؛ پس علی علیه السلام نیز اینچنین است و در بهشت پادشاهی ویژه ای در میان پادشاهان دارد.... آن حضرت خبر داده است که در بهشت پادشاهانی وجود دارد و علی علیه السلام بزرگترین پادشاه بهشت است و او از کسانی است که پادشاه تمام بهشت است، همانطور که ذوالقرنین پادشاه تمام زمین بود.))(2)

ص: 77

سند دوم: ابن عساکر در تاریخش.(1)

جابر بن عبدالله از پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم : ابن عساکر در تاریخش.(2)

از خود جابر بن عبدالله: با 6 سند.

سند اول: ابن حبان در الثقات(3)

«با سند معتبر».(4)

سند دوم: ابن عساکر در تاریخش(5)

با واسطه ی یک مجهول الحال و یک ضعیف الحدیث.(6)

ص: 79

سند سوم: ابن عساکر در تاریخش(1)

«با سند معتبر».(2)

سند چهارم: ابن ابی شیبه در المصنف(3)

و احمد در فضائل الصحابه(4) «با سند معتبر».(5)

سند پنجم: ابن عساکر در تاریخش(6)

«با سند معتبر».(7)

سند ششم: ابو علی الصواف در فوائد(8)

و ابن عساکر در تاریخش(9) «با سند معتبر».(10)

ص: 80

از عبدالله بن مسعود: طبرانی(1)

«با سند معتبر».(2)

از عائشه: ابن عساکر در تاریخش(3)

«با سند معتبر».(4)

ص: 81

علی محمد الصلابی نیز سندش را تصحیح کرده است.(1)و در نهایت محمد ناصرالدین ألبانی این روایت را در کتاب «سلسلة الأحادیث الصحیحة» آورده و طرقش را نقل کرده است.(2)

سند دوم: به نقل از عمرو بن حبشی.(3)

این روایت را ابن ابی شیبه نقل کرده و محقق کتابش، محمد ابو عوامه، سندش را حسن دانسته است.(4)

احمد بن حنبل نیز در مسندش نقل کرده و احمد شاکر سندش را صحیح(5) و أرنؤوط حسن(6)

دانسته اند و نیز در کتاب فضال الصحابه آورده و وصی الله بن محمد عباس سندش را صحیح دانسته است.(7)

علی محمد صلابی نیز در کتابش این روایت را نقل کرده و سندش را تصحیح کرده است.(8)

سند

سوم: ابن ابی شیبه در المصنف با سند حسن طبق حکم برنامه جوامع الکلم.(9)

سند چهارم: احمد در کتاب الفضائل با حکم وصی الله بن محمد عباس بر حسن لغیره بودنش.(10)

ص: 84

سند پنجم: روایت ابو بشر دولابی (متوفای 310 ه-). (1)

سند

ششم: روایت طبرانی در المعجم الاوسط.(2)

سند

هفتم: روایت حاکم نیشابوری در مستدرکش.(3)

اما اینکه گفته است: این حدیث در مجموع با طرقش به درجه ی حسن لغیره می رسد، ما را نسبت به آگاهی جناب جوندل از علوم حدیث به شک می اندازد؛ زیرا خودش در صفحه ی قبلش سند طریق دوم این حدیث را حسن دانسته بود؛ لذا صحیح این بود که بگوید در مجموع به درجه ی صحیح لغیره میرسد!

اما درجه ی این حدیث از صحیح لغیره نیز بالاتر است؛ زیرا طرق مستقل صحیح دارد و حداقل درجه اش صحیح بودنش است.

نکته ی دیگر درباره ی این حدیث این است که امام حسن علیه السلام این سخن را در جمع زیادی از صحابه و تابعین گفته و کسی آن را انکار نکرده است.

«و به همین خاطر، حذیفه بن یمان گفت: اگر فضیلت علی علیه السلام در قتل عمرو بن عبدود در روز خندق بین همه ی مسلمانان تقسیم شود، همه را دربرمی گیرد.»(1)

طبری نیز در تاریخش این روایت را با پنج سند از سه طریق نقل کرده است.(1)

ص: 88

ص: 89

ص: 90

ص: 92

عکس

ص: 94

امام علی علیه السلام از هر نظر در شروط خلافت سرآمد بودند و دارای ویژگی های منحصر به فر دی نیز بودند، به طوری که هیچ شکی در برتری ایشان بر دیگران باقی نمی گذارد.

حافظ عبدالله محمد الصدیق غماری در تحقیقش بر کتاب حافظ سخاوی، می گوید:

«قضاوت علی ( علیه السلام )، علمش و شجاعتش از متواترات است و در میان صحابه کسی در این مقامات از ایشان بالاتر نیست.»(1)

شیخ محمود سعید ممدوح در یکی از کتاب هایش که به موضوع برترین صحابه پرداخته، می نویسد:

«پس ستم شده در حق علی علیه السلام که برادر و همتای پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم ، مولای مومنان، پیشگام ترین آنان در ایمان و نماز، قاضی ترین صحابه، اعلم و شجاع ترین آن ها است.»(2)

خلیل بن احمد الفراهیدی (متوفای 170 ه-) که ذهبی از او با عناوینی چون: «الإِمَامُ، صَاحِبُ العَرَبِيَّةِ، وَمُنْشِئُ عِلْمِ العَرُوضِ، البَصْرِيُّ، أَحَدُ الأَعْلاَمِ. وَكَانَ رَأْساً فِي لِسَانِ العَرَبِ، دَيِّناً، وَرِعاً، قَانِعاً، مُتَوَاضِعاً، كَبِيْرَ الشَّأْنِ.» یاد کرده(3) در جواب سؤال یونس بن حبیب النحوی که از علت همبستگی و رفاقت صحابه با یکدیگر و تنهایی امام علی علیه السلام

پرسید، گفته است:

«به این دلیل که ایشان جلوترین آن ها از نظر اسلام، برترینشان از نظر شرف، بالا ترین آن ها از نظر علم، چیره ترینشان از نظر حلم و بردباری و بیشترین آن ها از نظر زهد بود و لذا به او حسد بردند و مردم به کسانی که مانند خودشان باشند، راغب ترند.»(4)

ص: 95

ابن الجزری شافعی که ابن حجر عسقلانی از او به عنوان «الحافظ الإمام المقرئ»(1)و حصنی دمشقی به عنوان «إماما عالما فاضلا مفيدا»(2)

یاد کرده اند، می نویسد:

«به او (حضرت علی علیه السلام ) منتهی می شود جمیع فضائل از انواع علوم، و جمیع محاسن و کرم شمایل از قرآن، حدیث، فقه، قضاوت، تصوف، شجاعت، ولایت، کرم، زهد، ورع، زیبایی خلق و عقل، تقوا و درستی نظر. و به این خاطر است که قلب های سالم بر محبتش جمع شده اند و سرشت های درست بر سلوک طریقتش. پس حُب او نشانه ی سعادت و ایمان شد و بغضش محض شقاوت، نفاق و پستی؛ همانطور که در احادیث صحیح گذشت و با ادله ی صریح، روشن شد.»(3)

ابو الحسن الآمدی (متوفای 631 ه-) که ذهبی از او با عنوان «العَلاَّمَةُ، فَارِسُ الكَلاَمِ، الحَنْبَلِيُّ، ثُمَّ الشَّافِعِيُّ» یاد کرده(4)، می نویسد:

«بر كسی پوشیده نیست که علی علیه السلام تمامی صفات و مناقب پسندیده را در خود جمع کرده و با وجود برخی از همین صفات، مستحق امامت وخلافت بوده است. او جامع همه کمالات و صفاتی بود که در بین صحابه متفرق بود، به صورتی که اگر گفته شود چه کسی شجاع ترین، عالم ترین، عابدترین، زاهدترین، فصیح ترین، سابق ترین در ایمان، مجاهدترین در رکاب پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم ، نزدیکترین شخص به ایشان از نظر نسب و دامادش بود؟ در پاسخ به این سوال، علی علیه السلام اولين نفر است كه نامش برده می شود و او در همه صفات پسندیده بر همه سبقت گرفته بود.»(5)

ص: 96

ناشی اکبر (شاعر، ادیب و متکلم قرن سوم)(1) می نویسد:

«بِشر بن معتمر (متوفای 210 ه- که ذهبی از او به عنوان علامه، شیخ معتزله، از بزرگان اصول، اخباری، شاعر و متکلم یاد کرده)(2)

و هم اندیشان وی می گویند: پس از پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم این علی علیه السلام بود که افضلیت داشت و پس از او ابوبکر افضل بود...آن ها برای اثبات افضلیت علی علیه السلام بعد از پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم به این احتجاج می کنند که فضل آدمی در علم و عمل او تبلور می یابد و اگر ما علم و عمل اصحاب رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم را برابر آنچه اخبار به ما رسانده، ملاک قرار دهیم، علی علیه السلام را برترین آنان می یابیم. چون وقتی ما می پرسیم: چه کسی در اسلام از همه پیش تر است؟ می گویند علی علیه السلام . دسته ای می گویند ابوبکر و برخی می گویند زید و عده ای خبّاب را نام می برند. نتیجه این اختلاف اقوال آن است که حداقل علی علیه السلام یکی از اینان است، بی آنکه فعلاً بخواهیم در پیش تری وی در اسلام یا متأخر بودنش داوری داشته باشیم. فعلاً به همین مقدار بسنده می کنیم، اگر چه اخباری که وی را پیش تر می دانند، بیشتر و مشهورترند.

اگر از بزرگ ترین اصحاب پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم از نظر جهاد و کشتن و نیز جان فشان ترین آنان در جنگ بپرسیم، می گویند: علی علیه السلام ، زبیر، عمر، ابو دجانه و براء بن مالک؛ اما همگان در اینکه علی علیه السلام از همۀ دیگران به مراتب برتر است، هم رأیند و ما به همین اندازه که علی علیه السلام لااقل یکی از آنهاست، اکتفا نموده و از چند و چون دیگر صرف نظر می کنیم.

هر گاه از داناترین اصحاب سخن به میان آید، با همه دیدگاه های مختلفی که وجود دارد، افرادی چون معاذ بن جبل، عمرو و عبدالله بن مسعود و علی علیه السلام را نام می برند، جز آنکه همگان گفته اند: علی علیه السلام پرسیده می شد؛ اما نمی پرسید. پس می بینیم که دست کم وی یکی از آنان در دانش به شمار است و به اخباری که به برتری اش در این خصوص نظر دارند هم اعتنایی نمی کنیم.

ص: 97

هر گاه از زاهدترین اصحاب در دنیا پرسش کنیم، از ابوذر، عمر، سلمان، ابو درداء و علی علیه السلام یاد می کنند؛ اما همگان اتفاق نظر دارند که آن حضرت، به هنگامی که تمام اختیارات عرب و عجم و بیت المال را داشت، هر گاه مالی به او می رسید، بی آنکه خود چیزی از آن بردارد، همه را بین مردم تقسیم می کرد و بدون آنکه چیزی را ذخیره کند، بیت المال را جارو می کشید و تمیز می کرد و می گفت: ای زرد! و یا ای سفید! جز مرا بفریب. علی علیه السلام هرگاه اموال را بین مردم تقسیم می کرد، می گفت: هذا جنای و خیاره فیه اذ کل جان یده الی فیه.

بر اساس آنچه آمد، به آسانی می توان گفت: علی علیه السلام لااقل یکی از این برترین هاست و می بینیم که او در یکایک این فضیلت ها با دیگران اشتراک دارد؛ اما هیچ کس با وی در همه این فضایل شریک نیست. پس بر ماست که وی را برتر از همه اصحاب پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم بدانیم.»(1)

علی بن الحسین المسعودی (متوفای 346 ه-) که تاج الدین سُبکی نام او را در زمره ی علمای شافعی آورده و از وی به عنوان «وكان أخباريا مفتيا علامة» یاد کرده(2)، در کتاب معروفش «مروج الذهب» می نویسد:

«چیزهایی که اصحاب رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم به سبب آن استحقاق فضیلت و برتری بر دیگران می یافتند، همانا پیشگامی در ایمان، هجرت، یاری رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم ، نزدیکی خویشاوندی، قناعت، جانفشانی برای ایشان، علم به کتاب و تنزیل، جهاد در راه خدا، ورع، زهد، حکم و داوری، فقه و علم بود و در تمام این مزایا و افتخارات، علی علیه السلام حداکثر آن را دارا و نصیب فراوانی احراز نموده است و تا آنجا (در برتری، شرف و فضیلت) پیش رفته که به تنهایی و منحصرا به این سخن رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم هنگامی که میان اصحاب خود برادری ایجاد کرد مفتخر گشته که فرمود: «تو برادر من هستی» در صورتی که برای رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم کس حریف و همانند نبود.»(3)

ص: 98

محمد حبیب الله شنقیطی (ت 1363 ه-) از علمای الأزهر مصر(1) می نویسد:

«احادیثی که در مورد فضل امیرالمومنین علیه السلام ، فضائل مخصوصش، علم، قضاوت، شدت درک و شناختش به دقایق حساب، شجاعت و افضلیتش، ازدواجش با فاطمه زهرا علیها السلام ، احوال مردم در محبت به ایشان، زهدش و ریاضتش، وصایای ایشان و مخصوص بودن به اینکه نسل رسول الله صلی الله علیه و آله و سلم از پشت ایشان باقی ماند، و شقی بودن قاتلش بیشتر از آن است که که به شمار آید ... پس می گویم: اما علم ایشان از آن چیزهایی است که در بین صحابه و بعد از آن ها اختلافی نیست که او اعلم صحابه و با دقت نظرترین آن ها در امور سخت و قاضی ترینشان است.»(2)

ص: 99

ابن حجر عسقلانی نیز اینگونه می نویسد:

«علی بن ابی طالب علیه السلام ... در خانه ی پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم رشد و نمو یافت و بزرگ شد و از آن حضرت جدا نمیشد و در همه ی جنگ ها به غیر از جنگ تبوک حاضر بود...و پرچم فرماندهی در بیشتر جنگ ها در دستش بود.»(1)

محمد حبیب الله شنقیطی نیز در این خصوص می نویسد:

«و اما شجاعت او (حضرت علی علیه السلام ) در جنگ ها و پایداری اش در آن: پس امری مشهور و متواتر است، و برای همه معلوم است به طوری که هیچکس نمی تواند آن را انکار کند. و سختی هایی که در روز بدر، احد، خیبر و خندق کشید، معلوم و متواتر است، و همچنین شجاعتش در جنگ با گروه باغی و نیز خوارج که لزوماً معلوم است... و علی کرم الله وجهه یکی از شش صحابه ای است که هر یک از آن ها هموزن هزار مرد بود، و او شایسته ترین، پیشگام ترین و اولینشان در مبارزه بود.»(2)

در ادامه، مواردی از شجاعت های امیر المومنین علیه السلام را بیان می کنیم.

«بدان که در آیه قبل درباره افرادی که دین خود را می دهند تا دنیا را به دست آورند، صحبت شد و این آیه در مورد کسانی است که دنیای خود را فدا می کنند تا دین را طلب کنند و به دست آورند.»(1)

شاه ولی الله دهلوی در این رابطه می نویسد:

«و از آن جمله آنکه چون کفار قریش مجتمع شدند بر ایذای آن حضرت صلی الله علیه و آله و سلم و هجرت از مکه به مدینه تصمیم یافت، به حضرت مرتضی فرمودند تا بر فراش آن جناب علیه الصلاة والسلام بخسپد و ردای مبارک آن حضرت صلی الله علیه و آله و سلم بالائی خود بپوشد تا کفار در غلط افتند و بر رفتن آن حضرت صلی الله علیه و آله و سلم اطلاعی نیابند و بعد از آن عنقریب هجرت نمود و به آن حضرت صلی الله علیه و آله و سلم ملحق گشت.»(2)

دکتر سید حسین العفانی درباره ی شجاعت امیرالمومنین علیه السلام در لیلة المبیت می نویسد:

«چه دلیلی بر شجاعت ابی الحسن علیه السلام و استواری قلبش بالاتر از اینکه او پیامبری را در شخص پیامبرش حفظ کرد؛ در شب هجرت -سخت ترین شبی که بر پیامبری گذشت- در بستر پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم خوابید. مردی در بستر می خوابد، با اینکه می داند دم در مردان شمشیرزنی هستند که فقط سر خوابیده در بستر را می خواهند ... پس چه شجاعت و خونسردی از این بالاتر؟!»(3)

ابن ابی الحدید معتزلی از ابوجعفر اسکافی (متوفای 240 ه-) _که ذهبی از او به عنوان علامه(4)

و خطیب بغدادی به عنوان یکی از متکلمین معتزله(5) یاد کرده اند_ تواتر روایات این قضیه را نقل کرده است:

«شیخ ما، ابوجعفر اسکافی چنین می گوید: داستان خوابیدن حضرت على علیه السلام در بستر رسول اکرم صلی الله علیه و آله و سلم به تواتر ثابت شده و جز دیوانه یا بى دین آن را انکار نمى کند و همه مفسرین روایت نموده اند که آیه (وَ مِنَ النَّاسِ

ص: 102

مَنْ یَشْرِی) تا آخر آیه در شب خوابیدن حضرت على علیه السلام جاى حضرت رسول صلی الله علیه و آله و سلم و درباره على علیه السلام نازل شده است.»(1)

ابن ناصر الدین دمشقی شافعی (از حافظان حدیث و مورخان قرن نهم)(2) پس از نقل داستان لیلة المبیت می نویسد :

«این داستان در بین محدثین، اهل اخبار و مفسرین مشهور، معروف و متفق علیه است ... .»(3)

در این رابطه روایات فراوانی نقل شده است که به ذکر یکی از اسناد معتبر اکتفا می کنیم:

عمرو بن میمون از ابن عباس نقل می کند که گفت: «بیش از ده فضیلت و منقبت برای علی علیه السلام می باشد که برای هیچکس غیر از او وجود ندارد...

على علیه السلام جان خود را فروخت و نثار کرد. لباس پیغمبر صلی الله علیه و آله و سلم را پوشید و در جایگاه او خوابید. مشرکین به طرف رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم تیر اندازى میکردند. پس ابو بکر آمد، در حالی که على علیه السلام خوابیده بود و او گمان کرد که رسول خدا است و او را به خطاب یا نبى اللّه صدا زد. على علیه السلام فرمود: همانا پیامبر خدا صلی الله علیه و آله و سلم به طرف بئر میمون رفت؛ او را دریاب. گفت: پس ابو بکر رفت و با رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم داخل غار شد.

در این موقع على علیه السلام از طرف مشرکین سنگ باران میشد، همانطور که رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم میشد و آن حضرت به خود مى پیچید و سر خود را در لباس پیچیده و پنهان ساخته بود و تا بامداد سر خود را بیرون نیاورد. همین که صبح شد، سر خود را بیرون کرد. آنان (مشرکین) در مقام نکوهش او بر آمدند و گفتند: صاحب تو (یعنى رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم ) وقتى که ما او را سنگ می زدیم، بر خود نمى پیچید و تو چنین میکنى؟»(4)

ص: 103

این روایت را حاکم و ذهبی(1)

و احمد محمد شاکر(2)

تصحیح کرده اند؛ وصی الله بن محمد عباس(3) و ابواسحاق حوینی(4)

سندش را حسن دانسته اند و ابن حجر عسقلانی همه ی رجال سند احمد و نسائی را ثقه دانسته است.(5)

اندامشان] بریده شده و از بالای سرشان مایع جوشان [به روی آنان] ریخته می شود) (حج: 19) گوید: آنها کسانى هستند که روز بدر مبارزه کردند؛ یعنی حمزه و علی علیهما السلام و عبیده بن حارث [در جبهه ی حق]، شیبه بن ربیعه، عتبه بن ربیعه و ولید بن عتبه [در جبهه ی باطل].»(1)

همچنین از حضرت علی علیه السلام روایت شده است که فرمودند: «در روز بدر جنگیدم، سپس به نزد رسول الله صلی الله علیه و آله و سلم آمدم تا ببینم چکار می کند، که دیدم در حال سجده هستند و ذکر " يَا حَيُّ يَا قَيُّومُ " را می گویند. سپس به جنگ برگشتم و باز آمدم و دیدم که در همان حال هستند و دوباره به میدان جنگ رفتم و سپس برگشتم و دیدم که هنوز در همان حال هستند و همان ذکر را می گویند؛ پس خداوند به خاطر آن فتح ایجاد کرد.»(2)

این روایت را نسائی در سنن خود آورده و حاکم سندش را صحیح دانسته است.(3)

همچنین ضیاء مقدسی در صحیحش آورده(4) و هیثمی نیز سندش را حسن دانسته است.(5)

دکتر سید حسین العفانی درباره ی شجاعت امیرالمومنین علیه السلام در جنگ بدر می نویسد:

«تو را به خدا، دلاور جوان، علی بن ابی طالب علیه السلام ، و کشته هایش در روز بدر را ببین. به تحقیق که او بعد از کشتن شیبه و ولید، این افراد را کشت:... پانزده نفر که حیدر علی بن ابی طالب علیه السلام در روز بدر آن ها را کشت.»(6)

ص: 105

ابو یعلی موصلی با سند حسن (طبق حکم اسد) از امیرالمومنین علیه السلام روایت کرده است که فرمودند:

«در جنگ احد، هنگامی که مسلمانان از دور و بر پیغمبر اکرم صلی الله علیه و آله و سلم پراکنده شدند، کشتگان را وارسی کردم، آن حضرت را درمیانشان نیافتم؛ گفتم: بخدا، رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم اهل فرار کردن نبودند؟! درمیان کشتگان هم ایشان را نمی یابم! لیکن، فکر می کنم که خداوند نیز بخاطر کردار ما بر ما خشم گرفته، و پیامبرش را از میان ما برده است! اینک، هیچ خبری در وجود من نخواهد بود مگر آنکه پیکار کنم تا کشته شوم! غلاف شمشیرم را شکستم، و یکسره بر صفوف دشمن تاختم. در برابر من راه باز کردند؛ رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم را درمیان آنان دیدم.»(1)

در روایات دیگری پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله و سلم از جنگاوری چند نفر از انصار تمجید کرده اند که حاکی از ثابت ماندن آنهاست:

«از ابن عباس روایت شده است که گفت: علی علیه السلام با شمشیرش بر حضرت فاطمه علیها السلام وارد شد، در حالی که او خون را از صورت رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم می شست؛ پس گفت:این شمشیر را بگیر که با آن به خوبی پیکار کردم. پس رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم فرمود: اگر تو امروز به خوبی جنگیدی، سهل بن حنیف، عاصف بن ثابت، حارث بن صمه و ابو دجانه نیز به خوبی جنگیدند.»(2)

ص: 107

این روایت را حاکم نقل و تصحیح کرده و برنامه ی جوامع الکلم نیز حکم به صحت سندش داده است(1)؛

همچنین طبرانی نیز نقل کرده و برنامه ی جوامع الکلم حکم به حسن بودن سندش داده(2)

و هیثمی نیز رجالش را رجال صحیح دانسته(3) و حسین سلیم اسد نیز تمام رجالش را از ثقات برشمرده است.(4)

ابن ابی شیبه نیز روایت کرده است که:

محمد بن کعب القرظی گوید: علی علیه السلام در روز احد، فاطمه علیها السلام را ملاقات نمود و فرمود: «این شمشیر را بگیر که مورد مؤاخذه قرار نمی گیرد.» پس رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم فرمود:

«ای علی، اگر امروز به خوبی جنگ کردی، پس ابو دجانه، مصعب بن عمیر (از مهاجرین)، حارث بن صمه و سهل بن حنیف _سه نفر از انصار_ و مردی از قریش نیز به خوبی جنگیدند.»(5)

ابوبکر بیهقی نیز با سندش از عروه بن زبیر روایت کرده است که گفت:

«علی بن ابی طالب علیه السلام به مهراس (برکه ای در بالای کوه احد) رفت [تا آب بیاورد] و به فاطمه علیها السلام فرمود: این شمشمیر را نگه دار که در خور سرزنش نیست؛ پس با ظرفی آب آمد ... پس هنگامی که پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم شمشمیر خضاب شده به خون علی علیه السلام را دید، فرمود: اگر به خوبی جنگ کردی، پس به تحقیق که عاصم بن ثابت، حارث بن صمه و سهل بن حنیف نیز به خوبی جنگیدند. و فرمود: مرا از مردم خبر بده که چه کردند و کجا رفتند؟ [علی علیه السلام ] گفت: همگی کافر شدند (یعنی همه ی مسلمانان فرار کردند). فرمود: اما مشرکین هرگز تا ابد به چنین پیروزی از ما نمی رسند... .»(6)

ص: 108

سند این روایت نیز معتبر است(1)

بجز اینکه مرسل است.

ص: 109

حسین سلیم اسد الدارانی بعد از نقل بعضی از طرق این حدیث، در نهایت آن را صحیح می شمارد.(1)

روایاتی نیز نقل شده که پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم و جبرئیل علیه السلام در جنگ احد از حضرت علی علیه السلام تمجید کرده اند!

ماجرا از این قرار است که هنگامی که در جنگ احد صحابه فرار می کردند، حضرت علی علیه السلام با خود گفت که پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم فرار نمی کند؛ پس به دشمن حمله کرد تا اینکه به رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم رسید و از ایشان دفاع کرد. در این هنگام جبرئیل علیه السلام آمد و به پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم گفت: این همان فداکاری است.

حضرت رسول صلی الله علیه و آله و سلم فرمودند: علی علیه السلام از من است.

حضرت جبرئیل علیه السلام نیز فرمود: من نیز از شما دو نفر هستم.

در ادامه، اسانید این روایت را به تفکیک ذکر می کنیم.

ص: 110

سند اول: احمد بن حنبل با سند معتبر(1)

از امام علی علیه السلام .(2)

ص: 111

سند دوم: احمد بن حنبل با سند معتبر(1) از ابو رافع.(2)

سند سوم: ابن عدی با سندش از جابر بن عبدالله.(3)

سند چهارم: ابن عساکر با سندش از ابن عباس.(4)

ابن ابی الحدید معتزلی شافعی بعد از نقل این خبر می گوید:

«این خبر را گروهی از محدثان روایت کرده اند و آن از اخبار مشهور است. آن را در بعضی از نسخه های مغازی محمد بن اسحاق دیدم و بعضی از آن ها را خالی از این روایت دیدم. از استادم عبدالوهاب بن سکینه رحمه الله در مورد این خبر پرسیدم. پس گفت: خبر صحیحی است. گفتم: پس چرا در صحاح نیامده است؟

ص: 112

گفت: آیا هر آنچه که صحیح بود، در صحاح آمده است؟ چه بسیار اخبار صحیحی که مؤلفان صحاح از آنها اهمال کرده اند.»(1)

عبدالوهاب بن سکینه که این خبر را صحیح دانسته، کسی است که ذهبی از او با عناوینی چون: «الشَّيْخُ، الإِمَامُ، العَالِمُ، الفَقِيْهُ، المُحَدِّثُ، الثِّقَةُ، المُعَمَّرُ، القُدْوَةُ الكَبِيْرُ، شَيْخُ الإِسْلاَمِ، مَفْخَرُ العِرَاقِ ... و الشَّافِعِيُّ.» یاد کرده است.(2)

بنابر این روایات، یکی از دو نفر قریشیِ ثابت مانده در جنگ احد که در روایت مسلم آمده، امیرالمومنین علیه السلام بوده است.

قریشی دیگر هم به گمان عامه، طلحه بوده است!

علامه ابو جعفر اسکافی معتزلی در جواب ادعای جاحظ مبنی بر ثبات ابوبکر در روز احد، تنها ثابت ماندگان را علی علیه السلام و طلحه دانسته و این مطلب را به جمهور مورخین و سیره نگاران اهل سنت نسبت داده است:

«جاحظ گفته است: ابوبکر همراه پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم در روز احد ثابت ماند، همانطور که علی علیه السلام ثابت ماند؛ لذا افتخاری برای هیچ کدام از آن دو بر دیگری در آن روز نیست. شیخ ما ابو جعفر رحمه الله [در جوابش] گفت: اما ثبات ابوبکر در روز احد، پس بیشتر مورخین و ارباب سیره نگاران آن را انکار می کنند و جمهور آنها روایت می کنند که همراه پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم کسی نماند بجز علی علیه السلام و طلحه .»(3)

محمد بن عبد الوهاب نیز در بحث ماجرای جنگ احد می نویسد:

ص: 113

«در آن روز ابو دجانه، طلحه، حمزه ( علیه السلام )، علی ( علیه السلام )، نضر بن انس و سعد بن الربیع به خوبی امتحان دادند ... و مشرکین به سوی رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم هجوم بردند و ایشان را مجروح کردند و دندانش را شکستند و مصعب بن عمیر در پیشاپیش آن حضرت به شهادت رسید؛ پس پرچم را به علی ( علیه السلام ) داد... .»(1)

از این سخن محمد بن عبدالوهاب نیز روشن می شود که آن دو نفر از مهاجرین که در معرکه ی احد ثابت ماندند، حضرت علی علیه السلام و طلحه بودند.

اما طلحه نیز بعد از شنیدن ندای کشته شدن پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم فرار کرد:

«انس بن نضر، عموی انس بن مالک، [به هنگام جنگ احد و آنگاه که مسلمانان فرار کردند] به «عمر بن خطاب» و «طلحه بن عبیدالله» برخورد که در میان مردانی از مهاجرین و انصار بوده و دست از جنگ برداشته بودند؛ پس گفت: چرا نشسته اید [و دست از جنگ برداشته اید]؟ گفتند: «رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم کشته شد.» انس گفت: «اگر رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم کشته شده، پس شما زندگانی پس از او را می خواهید چه؟ بلند شوید و بجنگید تا کشته شوید در راهی که رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم در آن راه کشته شد.» انس این را گفت و به دشمن حمله کرد و آنقدر جنگید تا کشته شد.»(2)

محمد بن عبد الوهاب این روایت را تلقی به قبول کرده و با ارسال مسلّم آن را نقل کرده است.(3)

در نتیجه تنها شخص از قریش و مهاجرین (از میان زندگان) که در معرکه ایستادگی کرد، امیرالمومنین علیه السلام بوده، همانطور که حاکم در مستدرکش از ابن عباس نقل کرده است:

«برای علی علیه السلام چهار خصلت و ویژگی می باشد که برای احدی نیست: او اولین نفر از بین عرب و عجم است که همراه رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم نماز گزارد؛ او کسی است که پرچمدار پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم در همه ی جنگ ها بود؛ او

ص: 114

کسی است که به همراه پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم در روز مهراس (جنگ احد) مانده و مبارزه کرد [در حالی که همگی مردم فرار کردند] و او کسی است که پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم را غسل داد و در قبرش گذاشت.»(1)

سند این روایت نیز معتبر است.(2)

در کتاب «فروغ جاویدان» تألیف: علامه شبلی نعمانی و علامه سید سلیمان ندوی و با ترجمه ی عبدالمجید مرادزهی خاشی که به آن، عنوان صحیح ترین و جامع ترین کتاب سیره نبوی و تاریخ صدر اسلام داده شده، در جلد اول، صفحات 355-359 چنین آمده است:

(( آنگاه طلحه پرچمدار قریش، از صف خارج شد و اعلام کرد: ای مسلمانان! آیا از شما کسی هست که هرچه زودتر مرا به دوزخ برساند و یا توسط من به بهشت وارد شود؟

حضرت علی مرتضی علیه السلام از صف خارج شد و اظهار داشت: «من حاضرم.» آنگاه با شمشیر به طلحه حمله کرد و وی را نقش زمین ساخت... آنگاه جنگ آغاز گردید. حضرت حمزه، حضرت علی و حضرت ابودجانه به قلب سپاه کفر حمله ور شدند... با وجود این هنوز برتری از سپاه اسلام بود و کشته شدن پرچمداران قریش و حمله های برق آسای حضرت علی و حضرت ابودجانه پای ثبات ارتش کفار را لرزانده و روحیۀ آنان را سخت تضعیف کرده بود. زنانی که با خواندن و سرودن اشعار روحیه آنان را تقویت می کردند، با سراسیمگی عقب نشینی کردند و میدان نبرد خالی گردید؛ مسلمانان شروع به جمع آوری مال غنیمت کردند.

... در اثر این اضطراب و سراسیمگی کمر همت اغلب مسلمانان شکسته شده بود. فداکاری جانبازان هم سودی نداشت. هریک در جای خود مبهوث شده و از رسول اکرم صلی الله علیه و آله و سلم هیچگونه اطلاعی در دست نبود.

ص: 115

حضرت علی علیه السلام با رخنه در میان کفار و نبرد شجاعانه، صفوف آنان را درهم می شکست، ولی از آن حضرت اطلاعی نداشت. انس ابن نضر عموی حضرت انس بن مالک مشغول نبرد بود، چشمش به حضرت عمر افتاد که مأیوس گشته و اسلحه بر زمین گذاشته بود. نزدیک آمد و پرسید: اینجا چکار می کنی؟ چرا نمی جنگی؟ وی اظهار داشت: بعد از اینکه رسول اکرم صلی الله علیه و آله و سلم شهید شده، جنگیدن چه مفهومی دارد؟

ابن نضر گفت: بعد از ایشان زندگی هم برای ما مفهومی ندارد. آنگاه بر سپاه کفر حمله برد و شجاعانه پیکار کرد تا اینکه به شهادت رسید...

با این فریاد، سربازان از جان گذشته و فداکار اسلام از هرسو هجوم آوردند. در این هنگام کفار هم به سوی آن حضرت حمله کردند، ولی مقاومت مسلمانان به ویژه ضد حمله های ذوالفقار حمله آن ها را دفع نمود... .))

از جمله روایاتی که حاکم درباره ی قتل عمرو بن عبدود در جنگ خندق توسط امیرالمومنین علیه السلام نقل کرده، روایتی از ابن عباس است که سندش را صحیح دانسته و ذهبی نیز با نظر او موافقت کرده است.(1)

و نیز روایتی با سند حسن(2)

از ابن شهاب زهری که حاکم سندش را بر شرط شیخین تصحیح کرده است.(3)

صفی الرحمن مبارکفوری (از علمای معاصر عامه) می نویسد:

«برخی از سوارکاران قریش چندان خوشایندشان نبود که پیرامون خندق، بیهوده، در انتظار نتایج محاصره بایستند و وقت بگذرانند، و چنین چیزی با ویژگی های نژادی آنان سازگاری نداشت. این بود که جماعتی از آنان، از جمله عمرو بن عبدود، عکرمه بن ابی جهل، ضِرار بن خطاب و دیگران پیش تر آمدند و جای تنگ تری از خندق را نشان کردند، و از آنجا داخل شدند، و اسبانشان را به آن سوی خندق جولان دادند و در محل سبخه در فاصله خندق و کوه سَلع در برابر لشکر مسلمانان قرار گرفتند. علی بن ابیطالب ( علیه السلام ) نیز با چند تن از رزمندگان مسلمان جلو آمدند و آن شکافی را که اسبانشان را از آن عبور داده بودند بر آنان بستند. عمرو بن عبدوّد مبارز طلبید. علی بن ابی طالب ( علیه السلام ) نیز داوطلب نبرد با او گردید. همین که با او رویاروی شد، با او

ص: 117

سخنی گفت که به غیرتش برخورد، زیرا، وی از دلاوران و قهرمانان بنام عرب بود. خود را از اسب به زیر افکند و اسبش را پی کرد و ضربتی بر صورت علی ( علیه السلام ) وارد آورد. علی ( علیه السلام ) نیز جلوتر آمد و به رزم تن به تن و زورآزمایی با یکدیگر پرداختند، تا آنکه علی ( علیه السلام ) او را به قتل رسانید. دیگر همراهان عمرو بن عبدود نیز متواری شدند، و به سوی خندق بازگشتند و گریختند. آنان به قدری ترسیده بودند که عکرمه در حال دور شدن از عمرو بن عبدود نیزه اش را بر جای نهاده بود.»(1)

همچنین در کتاب «فروغ جاویدان» جلد اول، صفحات 409-410 در این باره چنین آمده است:

نبرد دو قهرمان اسلام و کفر

«عمرو بن عبدود، ضرار، جبیره و نوفل که از قهرمانان مشهور عرب بودند، اسبان خود را تاخته و از همان جایی که عرض خندق کم بود، به طرف لشکریان اسلام پریدند. قهرمان ترین آنان «عمرو بن عبدود» بود که از نظر چالاکی و قدرت جنگی با یک هزار سوار برابری و همسوئی می کرد، او در جنگ بدر زخمی شده و سوگند یاد کرده بود که تا وقتی از مسلمانان انتقام نگیرد، بر موهای خود روغن سر نمالد. در این وقت سن او نود سال بود. با وجود این قبل از همه او به میدان قدم گذاشت و بر حسب عرف عرب، مبارز طلبید و اعلام نمود: کسی هست که با من مبارزه کند؟ حضرت علی علیه السلام بلند شد و در پاسخ اظهار داشت: من با تو مبارزه می کنم، ولی پیامبر اسلام صلی الله علیه و آله و سلم جلوگیری کرده و فرمودند: این عمرو بن عبدود است! آنگاه حضرت علی نشست و دیگر صدایی در پاسخ وی بلند نشد. عمرو بن عبدود دوباره اعلام کرد و همان یک پاسخ بود که به گوش رسید. بار سوم که عمرو اعلام کرد و حضرت علی او را پاسخ داد، پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله و سلم فرمودند: این عمرو است! حضرت علی علیه السلام عرض کرد: آری، من او را می شناسم.

خلاصه آن حضرت صلی الله علیه و آله و سلم به علی علیه السلام اجازه دادند و با دست مبارک خود به او شمشیر داده، عمامه ای مخصوص بر سرش بسته و او را به میدان فرستادند. عمرو مقولۀ معروفی داشت که گفته بود: «هرکس از من در دنیا سه چیز را طلب کند، حتماً به یکی از آن ها جواب مثبت خواهم داد.»

ص: 118

حضرت علی علیه السلام از وی پرسید: آیا این مقوله واقعاً از تو است؟ او گفت: آری! آنگاه حضرت علی گفت: من از تو می خواهم که مسلمان شوی. عمرو: این امکان پذیر نیست. حضرت علی: جنگ را رها کن و برگرد.

عمرو: من نمی توانم طعنۀ زنان قریش را بشنوم. حضرت علی: برای مبارزه با من آماده باش!

عمرو خندید و گفت: در زیر آسمان و روی زمین، امید و انتظار این را نداشتم که کسی چنین پیشنهادی بر من عرضه کند.

حضرت علی پیاده و عمرو سوار بود. عمرو غیرتش تحریک شد و در شأن خود ندید که او سوار و حریفش پیاده باشد. از اسب فرود آمد و نخست بر پاهای اسب شمشیر زد، به طوری که پاهایش قطع شدند؛ آنگاه از حضرت علی پرسید: شما که هستید؟ ایشان خود را معرفی کردند. عمرو گفت: من قصد جنگیدن با تو را ندارم. حضرت علی اظهار داشت: ولی من قصد جنگیدن با تو را دارم.

عمرو در حالی که بی نهایت خشمگین بود، شمشیر را از غلاف بیرون کشید و به حضرت علی حمله کرد. حضرت علی با سپر، حملۀ او را دفع نمود، ولی شمشیر در سپر فرو رفت و پیشانی مبارک را مجروح ساخت. گرچه ضربه کاری نبود، اما این نشان برای همیشه بر پیشانی اش می درخشید.

در کتاب قاموس نوشته است که به حضرت علی، ذو القرنین نیز می گفتند؛ زیرا که بر پیشانی اش دو اثر زخم وجود داشت: یکی اثر زخم عمرو بن عبدود و دیگری اثر زخم شمشیر ابن ملجم. پس از حملۀ عمرو حضرت علی علیه السلام حمله کرد، به طوری که شمشیر شانۀ عمرو را قطع نمود و در آن فرو رفت. همزمان با این ضربه، حضرت علی علیه السلام با صدای بلند تکبیر گفت و اعلام فتح کرد. پس از عمرو، ضرار و جبیره حمله کردند، ولی چون با ذوالفقار علی مواجه شدند، عقب نشینی نمودند. حضرت عمر ضرار را تعقیب کرد، ضرار خواست تا با زوبین بر وی حمله کند، ولی خودداری نمود و گفت: عمر! آن احسان را به یاد آور! نوفل در حال فرار داخل خندق سقوط کرد. صحابه شروع به تیر اندازی به سوی وی کردند. او اعلام نمود: ای مسلمانان! من مرگ با شرف می خواهم، (یعنی یکی از شما بیاید و با من نبرد کند – مترجم) حضرت علی علیه السلام درخواست او را پذیرفت و وارد خندق شد و به درکش واصل کرد.»

دکتر سید حسین العفانی نیز روایات مبارزه ی امیرالمومنین علیه السلام با عمرو بن عبد ود در جنگ احزاب را با ارسال مسلّم نقل کرده است.(1)

ص: 119

«مرحب» غرق در سلاح بود. زره یمانی بر تن داشت و کلاهی که از سنگ تراشیده شده بود و به عنوان «کلاه خود» از آن استفاده می شد، بر سر نهاده بود. در این موقع، حضرت علی علیه السلام در پاسخ به رجز وی، این رجز را سرود: أنا الذی سمتنی أمی حیدره *** کلیث غابات کریه المنظرة

«من آن کسی هستم که مادرم مرا حیدر «شیر» نام نهاده. مرد دلاور و شیر مهیب بیشه ها هستم.»

رجزهای دو قهرمان پایان یافت و دو قهرمان کفر و اسلام رو در روی یکدیگر قرار گرفتند. چکاچک شمشیرها و نیزه ها آغاز شد و صدای عجیب و مهیبی محیط نبرد را فرا گرفت. ناگهان شمشیر برنده قهرمان اسلام بر فرق مرحب فرود آمد و کلاه خُود او را شکافت و سر را تا دندان دو نیم ساخت. این ضربت چنان سنگین و سخت بود که صدای آن به گوش سپاه اسلام رسید.

به خاک و خون غلتیدن مرحب، قهرمان بزرگ یهود، یک حادثه بزرگ و اعجاب برانگیزی بود. از این جهت، نقل آن با شایعات و سخنان اغراق آمیزی همراه بوده است.)) پایان(1)

داشت. پس آب دهان در چشمانش ریخت و آن را برداشت و پرچم را به او داد و خداوند برای او فتح را مقرر کرد. راوی (ابو بریده) گوید: و من جزء حمله کنندگان به خیبر بودم.»(1)

این روایت را نسائی نقل کرده و ابو اسحاق حوینی(2)، ألبانی(3)،

وصی الله بن محمد عباس(4)، شعیب الأرنؤوط(5)

و حمزه احمد الزین(6)

آن را معتبر شمرده اند.

این روایت را حاکم نقل و تصحیح کرده و ذهبی هم با نظر او موافقت کرده است.(1)

این روایت را حاکم نقل و تصحیح کرده است.(1)

جالب اینکه در این جنگ تنها ده نفر از صحابه فرار نکردند !!

ابن حجر عسقلانی می نویسد:

«در شعر عباس بن عبدالمطلب آمده است که کسانی که [در جنگ حنین] ایستادگی کردند، فقط ده نفر بودند ... و گویا مطلب درست و ثابت همین است و هر کس که از این بیشتر گفته، در حقیقت فرار کنندگان زود بازگشت کننده را نیز جزء کسانی قرار داده که فرار نکردند.»(1)

به گزارش بخاری در صحیحش و صالحی شامی، عمر بن خطاب نیز در این جنگ فرار کرد.(2)

یکی از کسانی که در این جنگ پایدار ماند و دلاوری کرد، امیرالمومنین علیه السلام بود.

شاه ولی الله دهلوی می نویسد:

«و از آن جمله آنکه در غزوهء حنین چون هزیمت گونه بمسلمین رو داد وی در آن حالت از جماعهء ثابتان بود.»(3)

ابن هشام با سند حسن از جابر بن عبدالله انصاری روایت می کند که گفت:

«چون به درّه حُنین درآمدیم، از یکی از درّه های عمیق و صعب العبور تَهامه سرازیر شدیم و در تاریک و روشن صبح، به سختی پایین رفتیم و دشمن، پیش از ما به درّه رسیده بود و در شکاف ها و اطراف و اکناف و تنگه ها کمین کرده بود و گِرد آمده، تدارک دیده و آماده بود. به خدا سوگند، در حال سرازیر شدن، چیزی جز حمله یکباره گروه های دشمن، ما را نترساند. سپاه، باشتابْ عقب نشست، بی آن که به یکدیگر توجّه کنند. پیامبر خدا صلی الله علیه و آله و سلم به سمت راست رفت و سپس فرمود: «به کجا [می روید]؟! ای مردم! به سوی من بیایید. من پیامبر خدایم. من محمّد بن عبد اللّه ام»؛ امّا کسی نیامد و شترها در هم آویختند. مردم گریختند و جز تنی چند

ص: 125

از مهاجران و انصار و خاندان پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم ، کسی با او نماند ... و علی بن ابی طالب علیه السلام در میان کسانی از خاندانش بود که استوار ماندند ... .»(1)

ابو یعلی موصلی نیز با همان سند پیشین، که آن را حسین سلیم اسد حسن دانسته، از جابر روایت می کند که گفت:

«در روزهای پیکار هوازن، مرد تنومندی بر شتری سرخ مو سوار بود و در دستش پرچمی سیاه رنگ داشت و به هرکس می رسید، او را با آن، زخمی می زد و چون نمی رسید [و کسی از جلویش می گریخت، پرچم را] به پشت سرش می بُرد و با آن، [شخص را] دور می کرد. پس علی بن ابی طالب علیه السلام و مردی از انصار، هر دو آهنگ او کردند. علی علیه السلام پاهای شتر او را قطع کرد و شتر به زمین افتاد و مرد انصاری بر ساق او زد و پایش را از میان ساقش قطع کرد. آن مرد افتاد و جنگ، مغلوبه شد.»(2)

همین روایت را با کمی تفاوت، مرحوم شیخ مفید (ت 413 ه-) نقل کرده و اضافه کرده است که:

ص: 126

«چون امیر مؤمنان علیه السلام ابو جَروَل (مرد شتر سوار) را کشت و دشمن با کشته شدن او بی یاور شد، مسلمانان، تیغ در میان آنان نهادند و امیر مؤمنان، پیشاپیش آنان می رفت تا آن که چهل تن از آنان را کشت و پس از آن بود که فرار کردن و به اسارت درآمدن دشمن، آغاز شد.»(1)

این دو روایت را احمد بن حنبل نیز نقل کرده و شعیب الارنؤوط سندش را حسن دانسته است.(2)

همچنین ابو یعلی با سند حسن، طبق حکم حسین سلیم اسد، از انس بن مالک روایت می کند که گفت:

«هنگامی که روز حنین شد، مردم از رسول الله صلی الله علیه و آله و سلم می گریختند بجز عباس بن عبدالمطلب و ابو سفیان بن الحارث ... و علی بن ابی طالب علیه السلام در این روز، جنگاورترین مبارز میدان در پیشاپیش پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم بود.»(3)

ص: 127

و به قول سعید بن مسیب: «عمر بن خطاب همیشه به خدا پناه می برد از مشکلی که امام علی علیه السلام در آن حاضر نباشد.»(1)

و ابن جوزی حنبلی ضمن اعتراف به صدور این سخن از عمر، تصریح می کند که جمیع خلق و جمیع صحابه محتاج علم حضرت علی علیه السلام هستند(2) و بزرگان صحابه(3)؛

از جمله ابوبکر و عمر به نظر و علم آن حضرت مراجعه میکردند و با ایشان مشورت می کردند.(4)

یحیی نووی نیز این موضوع را مشهور می داند(5)؛ اما در مقابل، حضرت علی علیه السلام در قضاوت با کسی مشورت نکرده اند.(6)

ص: 129

در ادامه مهم ترین روایات مربوط به اعلمیت امیرالمومنین علیه السلام را که با سندهای معتبر در کتب اهل سنت آمده، با بررسی سندی می آوریم.

از کلام شعیب الارنؤوط و سندی روشن می شود که چنانچه حدیث ثقلین با الفاظی مانند «لن تضلوا بعدهما» در مورد اهل بیت علیهم السلام ثابت شود، ادعای شیعه در مورد وجوب پیروی از اهل بیت علیهم السلام ، اقتدا به آنان، اخذ اقوالشان و عمل به آن _که با اعلمیت اهل بیت علیهم السلام تلازم دارد_ ثابت می شود.

در مورد حدیث ثقلین در صحیح مسلم از زید بن ارقم نیز باید توجه داشت که این متن، شاذ است و در خود آن نیز زید بن ارقم تصریح کرده که دچار فراموشی شده است:

«به خدا سوگند که عمرم زیاد و عهدم با رسول الله صلی الله علیه و آله و سلم کهن شده و بسیاری از آنچه از او شنیده بودم را فراموش کرده ام. پس آنچه را که برای شما می گویم، بپذیرید و آنچه را که نمی گویم، مرا به گفتن آن مجبور نسازید»(1)

بنابراین، اینکه عده ای با اصل قرار دادن این حدیث، نقل های دیگر از حدیث ثقلین، به خصوص روایات صحیح السند دیگر از زید بن ارقم راجع به تمسک به اهل بیت علیهم السلام را نادیده می گیرند و مدعی می شوند که در حدیث ثقلین، تنها وصیت به اهل بیت آمده، نه تمسک به آن ها، بی انصافی و تلبیس است.

در ادامه طرق حدیث ثقلین با الفاظ «لن تضلوا» نسبت به پیروی از اهل بیت علیهم السلام را می آوریم.

ص: 131

سند این روایت را بوصیری(1) و ابن حجر(2)

صحیح و شعیب الارنؤوط،(3) ابن ظافر الشهری(4)

و باسم الجوابره(5)

حسن دانسته اند.

سند دوم:

ابوبکر بزار با طریق دیگری از حضرت علی علیه السلام حدیث ثقلین را با لفظ « إِنِّي مَقْبُوضٌ، وَإِنِّي قَدْ تَرَكْتُ فِيكُمُ الثَّقَلَيْنِ كِتَابَ اللَّهِ وَأَهْلَ بَيْتِي، وإِنَّكُمْ لَنْ تَضِلُّوا بَعْدَهُمَا» روایت کرده(6)

که سندش حداقل در متابعات معتبر است.(7)

ص: 133

سند سوم: روایت ترمذی در سننش با تحسین آن. (1)

برنامه ی جوامع الکلم به خاطر محمد بن فضیل، حکم به حسن بودن این سند داده است.(2)

اما شعیب الارنؤوط و دکتر بشار عواد معروف در تحقیق کتاب تقریب التهذیب، نظر ابن حجر مبنی بر صدوق بودن «محمد بن فضیل» را رد کرده و رأی به وثاقت او داده اند؛(3)

لذا این سند نیز صحیح است.

این روایت انقطاع نیز ندارد؛ زیرا طبق سند قبلی، حبیب بن ابی ثابت حدیث ثقلین را از طریق ابوطفیل از زید بن ارقم نقل کرده است و حتی طبق روایتی که دارقطنی با سند معتبر نقل کرده،(4)

راوی تصریح می کند که

ص: 135

ابوطفیل حدیث ثقلین را در حضور حبیب بن ابی ثابت نقل کرد (به نقل از زید بن ارقم)(1).

اما اینکه شعیب الارنؤوط با استناد به سخن علی بن مدینی (:لقي ابن عباس وسمع من عائشة، ولم يسمع من غيرهما من الصحابة) و نظر بخاری (:ولم يذكر البخاري في "التاريخ الكبير" 2/313 سماعه إلا من ابن عباس وابن عمر) حدیث حبیب از ابوطفیل را منقطع دانسته، باید گفت که بخاری نظر نداده و سماع حبیب از ابوطفیل را نفی نکرده است! نظر علی بن المدینی نیز اولاً با سخن بخاری در تعارض است؛ ثانیاً خلاف روایتی است که صراحت دارد حبیب بن ابی ثابت در مجلس حدیث ابوطفیل حاضر بود و ثالثاً علمای اهل سنت در صحابه بودن ابوطفیل اختلاف کرده اند و ممکن است که علی بن المدینی و بخاری او را جزء صحابه ندانسته باشند! ضمن اینکه عبدالله بن عدی جرجانی به سماع حبیب از ابو طفیل تصریح کرده است.(2)

ص: 136

کثیر التدلیس والارسال بودن حبیب بن ابی ثابت را نیز شعیب الارنؤوط رد کرده است؛(1)

لذا اساسا عنعنه ی او نیز مشکلی در صحت سند ایجاد نمی کند. به خصوص که حسین سلیم اسد سند این روایت را صحیح دانسته و تصریح کرده است که: «قرینه ای دال بر مدلس بودن این حدیث وجود ندارد؛ زیرا سبب ضعف سند، همان تدلیس است و نه عنعنه.»(2)

و در جای دیگر بعد از نقل اقوال علما، در نهایت می گوید: «از آنچه گذشت، واضح می شود که اصل، قبول روایت مدلس ثقه است با هر صیغه ای که روایت شود (اعم از عن، حدثنا، اخبرنا و...) تا اینکه روشن شود که آن روایت، مدلس است.»(3)

سند چهارم: همان روایت سلمه بن کهیل از ابو طفیل از زید بن ارقم به نقل یحیی بن سلمه که در بحث سماع حبیب بن ابی ثابت از ابوطفیل گذشت.

سند پنجم: روایت حاکم از طریق سلمه بن کهیل از ابوطفیل از زید با تصحیح سند.(4)

ص: 137

سند ششم: روایت دارقطنی از طریق سلمه بن کهیل از ابوطفیل(1)

با سند معتبر.(2)

سند هفتم: روایت شجری جرجانی با سند دیگر از طریق سلمه بن کهیل از ابوطفیل. (3)

ص: 138

سند هشتم: روایت طبرانی از طریق حکیم بن جبیر از ابو طفیل از زید بن ارقم(1) با سند معتبر.(2)

حسین بن مسعود بغوی شافعی (ت 516 ه-) که ذهبی از او به عنوان «الشَّيْخُ، الإِمَامُ، العَلاَّمَةُ، القُدْوَةُ، الحَافِظُ، شَيْخُ الإِسْلاَمِ، مُحْيِي السُّنَّة» یاد کرده،(1) سند این روایت را حسن غریب (حسن لذاته) دانسته و محقق کتاب، شعیب الارنؤوط گفته است که این حدیث به خاطر داشتن شاهد از حدیث زید بن ثابت و جابر، تقویت شده و حدیثی قوی است.(2)

ألبانی نیز این سند را به خاطر داشتن شواهد، حسن دانسته است.(3)

سند دوم: روایت حاکم حسکانی از طریق اعمش از منهال از عباد بن عبدالله.(1)

«مَثَل اهل بیت من مَثَل کشتی نوح علیه السلام است که هرکس در آن سوار شود، نجات می یابد و هرکس از آن تخلف کند، غرق می شود.»(1)

سند این روایت بر مبنای احمد محمد شاکر، حسن بوده و بر مبنای عالمانی همچون ألبانی و شعیب الارنؤوط در متابعات به درجه ی حسن می رسد.(2)

ص: 145

سند دوم: حنش از ابوذر.

ص: 147

یعقوب بن سفیان با سند صحیح(1) از ابو اسحاق سبیعی و او از طریق یک شخص مجهول از حنش روایت می کند که جناب ابوذر حدیث سفینه را از رسول الله صلی الله علیه و آله و سلم نقل کرد.(2)

البته در اسانید دیگر، این حدیث از ابو اسحاق بدون واسطه و با عنعنه از حنش نقل شده که یکی از آن ها را حاکم نقل و سندش را تصحیح کرده است.(3)

طبرانی این روایت را با سند دیگری از طریق سماک از حنش نقل کرده(4)

که حداقل در متابعات به درجه ی حسن می رسد. (5)

ص: 148

سند سوم: ابو طفیل از ابو ذر.(1)

طبق روایت ابو بشر الدولابی (متوفای 310 ه-) با همین سند، که از طریق دیگری نقل کرده، ابوطفیل خودش حدیث را مستقیماً از رسول الله صلی الله علیه و آله و سلم نقل کرده است.(2)

«و هرکس از آن تخلف کند، غرق می شود.»(1)

وی در کتاب دیگرش به صحت حدیث سفینه اقرار مى کند:

«و صحیح است حدیث همانا مثل اهل بیت من مثل کشتی نوح علیه السلام است؛ هرکس سوارش شد نجات یافت و هرکس از آن تخلف کرد هلاک شد.»(2)

7. ملا علی قاری این حدیث را صحیح دانسته و اضافه کرده است که مجالی برای رد کردن آن نیست.(3)

8. عبدالرحمن سیوطی نیز این حدیث را حسن دانسته است.(4)

9. احمد زینى دحلان ،فقیه، مفتی و مورخ مکه در قرن گذشته(5)،

مى گوید:

«و صحیح است از رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم از طرق بسیاری که آن حضرت فرمودند: همانا مثل اهل بیت من در میان شما، همانند مثل کشتی نوح علیه السلام است که هرکس در آن سوار شود، نجات می یابد و هرکس از آن تخلف کند، غرق می شود و در روایتی آمده است که هلاک می شود و مثل اهل بیت من در میان شما همانند باب حطه در بنی اسرائیل است که هرکس داخلش شود، بخشیده می شود.»(6)

10. دکتر عبدالله بن ظافر بن عبدالله الشهری در تحقیق کتاب المطالب العالیة لابن حجر می نویسد:

«ولی ممکن است که حدیث سفینه با مجموع طرقش به درجه ی حسن لغیره ارتقا پیدا کند. و برای این حدیث شواهدی است از ابن عباس، ابو سعید خدری، انس و ابن زبیر ... و خلاصه ی کلام اینکه حدیث ابوذر با طرقش حسن است و خدا داناتر است.»(7)

ص: 151

است؛ از این رو ابن تیمیه گفته است: «اما تفسیر هادی در این آیه به علی علیه السلام ، پس آن باطل است؛ زیرا می فرماید: (وَ لِکلّ قَوْمٍ هادٍ) و این اقتضا می کند که هادی این ها غیر از هادی آن ها باشد؛ لذا هادیان متعدد می شود. پس چگونه علی علیه السلام را برای همه ی اقوام، از اولین و آخرین، هادی قرار می دهد؟!»(1)

مولوی حسن الزمان حیدر آبادی در رد نظر ابن تیمیه، می نویسد:

«معنی آیه همانطور که آشکار است، این می باشد که برای هر قومی بعد از پیامبرشان، هدایتگری است و همانا علی مرتضی علیه السلام همان هدایتگر بعد از عصر محمدی صلی الله علیه و آله و سلم می باشد.»(2)

تفسیر دوم نیز بسیار نامأنوس و نامناسب است؛ زیرا ظاهر این جمله آن است که در هر عصر و زمانى هدایتگر خاصى است، در حالى که خداوند ، یگانه و یکتا است. بنابراین حقیقت یگانگى خدا با تعددى که از جمله (لِکُلِّ قَوْم هاد) استفاده مى شود، سازگار نیست.

بنابراین تنها تفسیرى که براى آیه صحیح به نظر مى رسد، این است که پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم انذار کننده است و براى هر قوم، در هر عصر و زمانى هدایتگرى است.

آیا این هدایتگر اشاره به علماء و دانشمندان هر قوم و هر زمانى است؟

پاسخ این سؤال نیز منفى است؛ زیرا در هر عصر و زمان علماء و دانشمندان متعددى وجود دارند نه یک هدایتگر. همانگونه که پیامبر اسلام یک نفر بود، هدایتگر مسلمین نیز در هر عصر و زمان یکى است.

به تعبیر دیگر، پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم بنیان گذار دین است از طریق انذار، و امام ادامه دهنده راه او است از طریق هدایت.

اینها نکاتى است که از خود آیه استفاده مى شود و اگر به سراغ روایاتى که در این زمینه نقل شده برویم، مسئله روشن تر مى شود.(3)

«حَدَّثَنَا عَبْدُ اللهِ، حَدَّثَنِی عُثْمَانُ بْنُ أَبِی شَیْبَةَ، حَدَّثَنَا مُطَّلِبُ بْنُ زِیَادٍ، عَنِ السُّدِّیِّ، عَنْ عَبْدِ خَیْرٍ، عَنْ عَلِیٍّ، فِی قَوْلِهِ: (إِنَّمَا أَنْتَ مُنْذِرٌ وَلِکُلِّ قَوْمٍ هَادٍ) [الرعد: 7] ، قَالَ: " رَسُولُ اللهِ صلی الله علیه و آله و سلم الْمُنْذِرُ، وَالْهَادِ رَجُلٌ مِنْ بَنِی هَاشِمٍ.»

«عبدالله بن احمد بن حنبل از عثمان بن ابی شیبه و او از مطلب بن زیاد و او از السدی و او از عبد خیر و او از حضرت علی علیه السلام روایت می کند که در تفسیر آیه ی (ای پیامبر تو تنها انذار دهنده هستی و برای هر قومی هدایتگری است) (رعد:7) فرمود: رسول الله صلی الله علیه و آله و سلم منذر، و هادی مردی از بنی هاشم است.»(1)

احمد محمد شاکر، در تحقیق مسند احمد، سند این روایت را تصحیح کرده است.(2)

محمد ناصرالدین ألبانی نیز سندش را صحیح دانسته است.(3)

ضیاء مقدسی در صحیحش آورده و محققش دکتر عبد الملک بن دهیش سندش را حسن دانسته است.(4)

سند این روایت را هر چند شعیب الارنؤوط در تحقیق مسند احمد تضعیف کرده؛ اما در کتاب تحریر تقریب التهذیب راویان مورد تضعیفش را صدوق حسن الحدیث دانسته و اشکال تشیع راوی را نیز دلیل غیر قادح دانسته است! بنابراین سند این روایت از نظر شعیب الارنؤوط، حسن است و وی تنها به خاطر دشمنی با شیعه، این روایت را تضعیف کرده است.(5)

ص: 154

در شیوه ی نقطه گذاری این روایت اختلاف شده است، به طوری که در مسند احمد با چاپ های تحقیق شعیب الارنؤوط و همچنین احمد شاکر و نیز کتاب الاحادیث المختارة به صورت موقوف (یعنی به صورت نقل تفسیر از خود حضرت علی علیه السلام ) نقطه گذاری شده است و در بعضی دیگر از کتب نیز به صورت مرفوع (قال رسول الله صلی الله علیه و آله و سلم :) نقطه گذاری شده، به طوری که معنای روایت به طور کل عوض می شود و هم منذر و هم هادی، رسول الله صلی الله علیه و آله و سلم می شود!

اما این روایت قطعا به صورت موقوف است، به چند دلیل:

دلیل اول: «قال» در سند این روایت، یکبار آمده و لذا به حضرت علی علیه السلام برگشت پیدا می کند.

اگر روایت مرفوع بود، باید می گفت: «عن علی علیه السلام قال: قال رسول الله صلی الله علیه و آله و سلم فی قوله عزوجل ... !»

یا می گفت: «عن علی علیه السلام فی قوله عزوجل ... قال: قال رسول الله صلی الله علیه و آله و سلم ... !»

اگر عبارت «عن علی رضی الله عنه فی قوله» را در نرم افزارهای حدیث جستجو کنیم، ده ها مورد می آورد که امیرالمومنین علیه السلام خودش آیه را تفسیر کرده است!

لذا اصل بر این است که «قال» به حضرت علی علیه السلام باز می گردد مگر اینکه خلافش ثابت شود.

ص: 155

دلیل دوم: ابن ابی حاتم در تفسیرش همین حدیث را با همین سند از طریق استادش علي بن الحسين بن الجنيد (متوفای 291 ه-) که خودش او را «صدوق ثقة» دانسته(1) و ذهبی از او به عنوان «الإِمَامُ، الحَافِظُ، الحُجَّةُ» یاد کرده(2)به این صورت نقل کرده است:

«حَدَّثَنَا عَلِيُّ بْنُ الْحُسَيْنِ، ثنا عُثْمَانُ بْنُ أَبِي شَيْبَةَ، ثنا الْمُطَّلِبُ بْنُ زِيَادٍ، عَنِ السُّدِّيِّ، عَنْ عَبْدِ خَيْرٍ، عَنْ عَلِيٍّ، (وَلِكُلِّ قَوْمٍ هَادٍ)، قَالَ: الْهَادِ رَجُلٌ مِنْ بَنِي هَاشِمٍ ".» (3)

ابن ابی حاتم در ادامه می نویسد: «ابن الجنید گفت: او (رجل من بنی هاشم) علی بن ابی طالب علیه السلام است، و از ابن عباس در یکی از روایات و از ابو جعفر محمد بن علی علیه السلام مانند آن روایت شده است.»(4)

ابن عساکر نیز این روایت را با سند حسن از همان طریق، به این صورت نقل کرده است:

«أَخْبَرَنَا أَبُو الْعِزِّ بْنُ كَادِشٍ، أنا أَبُو الطَّيِّبِ طَاهِرُ بْنُ عَبْدِ اللَّهِ، أنا عَلِيُّ بْنُ عُمَرَ بْنِ مُحَمَّدٍ الْحَرْبِيُّ، نا أَحْمَدُ بْنُ الْحَسَنِ بْنِ عَبْدِ الْجَبَّارِ، نا عُثْمَانُ ابْنُ أَبِي شَيْبَةَ، نا الْمُطَّلِبُ بْنُ زِيَادٍ، عَنِ السُّدِّيِّ، عَنْ عَبْدِ خَيْرٍ، عَنْ عَلِيٍّ، فِي قَوْلِ اللَّهِ عزوجل: (إِنَّمَا أَنْتَ مُنْذِرٌ وَلِكُلِّ قَوْمٍ هَادٍ)، قَال: "رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله و سلم الْمُنْذِرُ وَالْهَادِي عَلِيٌّ ".»(5)

دلیل سوم: به صراحت از امیرالمومنین علیه السلام نقل شده که هادی منم و از پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم هم نقل شده که هادی، امیرالمومنین علیه السلام است. سند این روایات ولو ضعیف باشند، قرینه اند بر اینکه این روایت، موقوف است.

عبدالرحمن سیوطی می نویسد: «عبد الله بن احمد بن حنبل در زوائد مسند احمد، ابن ابی حاتم در تفسیرش، طبرانی در المعجم الأوسط، حاکم در مستدرکش با تصحیح، ابن مردویه و ابن عساکر همگی از علی بن ابی طالب علیهما السلام در تفسیر آیه ی 7 سوره رعد نقل کرده اند که فرمود: رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم منذر و من هادی هستم. و در لفظ هادی، نقل شده است که مردی از بنی هاشم است؛ یعنی خودش.»(6)

ص: 156

پس اگر این مطلب ثابت شود، مراد از قوم در این آیه خاص تر از آن چیزی است که قبلا گفته شد؛ یعنی بنی هاشم مثلا. و ابن ابی حاتم، عبد الله بن احمد در زیادات مسند و ابن مردویه از طریق سدی از عبد خیر از علی علیه السلام روایت کرده اند که فرمود: هادی مردی از بنی هاشم است. بعضی از راویان این روایت گفته اند: مراد از آن، خود علی علیه السلام است.»(1)

سند دوم ابو نعیم حسن است(1) و ابن الجزری شافعی نیز آن را نقل کرده و درباره ی سندش گفته است: «حديث حسن الإسناد، رجاله موثقون.»(2)

البته این روایت با اضافاتی که مشتمل بر مدح ابوبکر و عمر می باشد نیز نقل شده و بزرگان اهل سنت آن را معتبر شمرده اند که به نظر می رسد بعضی از راویان، از روی تقیه، آن اضافات را به حدیث افزوده اند تا بتوانند روایت مدح امیرالمومنین علیه السلام را در جامعه ی نواصب بگویند.

مولوی حسن الزمان حیدر آبادی درباره ی این حدیث می نویسد:

«این حدیث صحیح، مانند نص صریح است در تقدیم مولا علی علیه السلام بر شیخین در هدایت به صراط مستقیم.»(3)

ص: 161

همین

حدیث را ابو جعفر طبری (محدث، مورخ و مفسر مشهور اهل سنت، ت 310 ه-) با همین سند نقل کرده و آن را صحیح السند دانسته است.(1)

ابن

عساکر شافعی اما این حدیث را از طریق «سُوَید بن سعید الهروی»(2)

از شریک از سلمه و او از صنابحی از حضرت علی علیه السلام و ایشان از رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم به صورت «من شهر علمم و علی علیه السلام  دروازه آن است؛ پس هر کس قصد ورود به شهر را دارد، باید از دروازه آن وارد شود.» روایت کرده و برنامه جوامع الکلم حکم به حسن بودن سندش داده است.(3)

«حَدَّثَنَا أَبُو الْعَبَّاسِ مُحَمَّدُ بْنُ يَعْقُوبَ، ثنا مُحَمَّدُ بْنُ عَبْدِ الرَّحِيمِ الْهَرَوِيُّ بِالرَّمْلَةِ، ثنا أَبُو الصَّلْتِ عَبْدُ السَّلامِ بْنُ صَالِحٍ، ثنا أَبُو مُعَاوِيَةَ، عَنِ الأَعْمَشِ، عَنْ مُجَاهِدٍ، عَنِ ابْنِ عَبَّاسٍ رَضِيَ اللَّهُ عَنْهُمَا، قَالَ: قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صَلَّى اللَّهُ عَلَيْهِ وَآلِهِ وَسَلَّمَ: " أَنَا مَدِينَةُ الْعِلْمِ وَعَلِيٌّ بَابُهَا، فَمَنْ أَرَادَ الْمَدِينَةَ فَلْيَأْتِ الْبَابَ ".»

این روایت را حاکم نقل و تصحیح کرده و راوی مورد اشکال آن (ابو الصلت هروی) را نیز توثیق نموده است.(1)

سند دوم: روایت محمد بن جعفر الفیدی

حاکم

به دنبال روایت ابو الصلت هروی از ابن عباس، همین حدیث را با دو سند از محمد بن جعفر الفیدی و او با همان سند ابو الصلت، آن را از ابن عباس روایت کرده است:

«ابو الصلت ثقه و مورد اعتماد است؛ چرا که من از محمد بن یعقوب از عباس بن محمد دوری شنیدم که میگفت: از یحیی بن معین درباره ابو الصلت هروی سؤال کردم. پس گفت: ثقه است. گفتم: مگر او همانی نیست که از ابو معاویه از اعمش حدیث «أنا مدینة العلم» را نقل کرده است؟ پس گفت: محمد بن جعفر الفیدی که مورد اعتماد و امانت دار است نیز آن را نقل کرده است.

شنیدم از ابو نصر احمد بن سهل، فقیه قبانی و پیشوای زمانش در بخارا که می گفت: شنیدم از صالح بن محمد بن حبیب الحافظ که می گفت: درباره ی ابو الصلت هروی سؤال شد. پس گفت: یحیی بن معین بر ابوالصلت وارد شد، در حالی که من نیز همراه او بودم، بر او سلام کرد. وقتی از پیش او خارج شد، من به دنبالش رفتم و گفتم: نظر شما درباره ابو الصلت چیست؟ یحیی بن معین گفت: او راستگو است. من به او گفتم: او همانی است که روایت اعمش از مجاهد از ابن عباس را نقل کرده که رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم فرمود: من شهر علم هستم و علی علیه السلام دروازه آن است؛ پس هر کس می خواهد وارد شهر شود، باید از دروازه وارد شود.

ص: 165

پس گفت: این روایت را الفیدی نیز از ابو معاویه از اعمش نقل کرده، همان طوری که ابو الصلت روایت کرده است.»(1)

هر دو سند مذکور معتبر هستند که ما تنها به بررسی سند طریق اول که بر مبنای نظرات رجالی شیخ شعیب الارنؤوط و دکتر بشار عواد معروف در کتاب تحریر تقریب التهذیب صحیح است، اکتفا می کنیم.(2)

ص: 166

سند سوم: روایت موسی بن محمد الانصاری

خيثمة بن سليمان الأطرابلسی (متوفای 343 ه-) که ذهبی از وی به عنوان « الإِمَامُ الثِّقَة» یاد کرده(1)

از شیخش «محمد بن عَوْف بن سفيان الطائيّ» که حافظ ابن حجر و شعیب ارنؤوط او را « ثقةٌ حافظ» دانسته اند(2) از «محفوظ بن بحر الانطاکی» که ابن حبان و حسین سلیم اسد الدارانی وی را «ثقه» دانسته اند(3)، از طریق «موسی بن محمد الانصاری» که شعیب الارنؤوط وی را «ثقه» دانسته،(4)

از ابومعاویه از اعمش از مجاهد و او

ص: 167

از ابن عباس این حدیث را به صورت «" أَنَا مَدِينَةُ الْحِكْمَةِ، وَعَلِيُّ بَابُهَا "» نقل کرده(1)

و برنامه جوامع الکلم حکم به حسن بودن سندش داده است.(2)

در مورد اشکال به عنعنه ی ابو معاویه از اعمش از مجاهد از ابن عباس نیز باید گفت که:

اولا: «ابو معاویه» از بهترین شاگردان اعمش و «مجاهد» نیز از بهترین شاگردان ابن عباس است و هیچ کدام مدلس نیستند؛ لذا عنعنه ی آن ها ضرری به اعتبار سند نمی زند.

ثانیا: هر چند اعمش مدلس است؛ اما این حدیث را با واسطه ی مجاهد تابعی از ابن عباس صحابی نقل کرده؛ لذا طبق نظر شعیب الارنؤوط و بشار عواد معروف، عنعنه ی او در این شرایط حمل بر اتصال می شود.(3)

ثالثا: همانطور که حسین سلیم اسد گفته: «اصل، قبول روایت مدلس ثقه است با هر صیغه ای که روایت شود (اعم از عن، حدثنا، اخبرنا و...) تا اینکه روشن شود که آن روایت، مدلس است.»(4)

رابعا: بخاری و مسلم عنعنه ی ابو معاویه از اعمش از مجاهد را در صحیح های خود آورده اند.(5) عنعنه ی مجاهد از ابن عباس را نیز علمایی مانند شعیب الارنؤوط(6) و ألبانی(7)

صحیح السند دانسته اند.

ص: 168

بنابراین سند روایت ابو معاویه به صورت معنعن، بر شرط شیخین صحیح است؛ یعنی در بالاترین درجه ی صحت سندی قرار دارد!

2. ابو عیسی ترمذی

قبلا تحسین این حدیث توسط ترمذی را از محب الدین طبری (عالم سُنی در قرن هفتم) نقل کردیم.

3. ابن جریر طبری

گذشت که او سند روایت حضرت علی علیه السلام را صحیح دانسته بود.

4. حاکم نیشابوری

گذشت که او سه تا از سندهای این حدیث از ابن عباس و جابر بن عبد الله را تصحیح کرده است.

5 ، 6 و 7. حافظ ابو سعید علایی ، زرکشی و ابن حجر عسقلانی

حافظ ابو سعید علایی بعد از بحث درباره ی اسانید روایت ابن عباس، در نهایت این حدیث را از قسم حسن و قابل احتجاج می شمارد.

بدر الدین زرکشی از حافظ علایی چنین نقل می کند:

«نتیجه آن که این حدیث با مجموع دو طریقی که از ابو معاویه و شریک نقل شده است، به درجه «حسن» می رسد که می شود به آن احتجاج کرد؛ لذا ضعیف نیست، چه رسد به این که جعلی و ساختگی باشد.»(1)

بدر الدین زرکشی نیز با سکوتش در مقابل این سخن، عملا با نظر او موافقت می کند.

ابن حجر عسقلانی نیز بعد از نقل این حدیث از ابن عباس، می گوید:

«این حدیث در کتاب مستدرک حاکم طرق متعدد دارد که کمترین درجه آن این است که این روایت اصل و ریشه دارد؛ پس شایسته نیست که حدیث ساختگی به آن اطلاق شود.»(2)

ص: 170

اما سیوطی تصریح می کند که حافظ علایی و حافظ ابن حجر، صریحا این روایت را تحسین کرده اند.(1)

ملا علی قاری نیز تحسین حافظ علایی و ابن حجر را نقل کرده است.(2)

8. شمس الدین سخاوی

حافظ شمس الدین سخاوی نیز حدیث ابن عباس را حسن دانسته است.(3)

9. عبدالرحمن سیوطی

سیوطی درباره ی این حدیث می گوید:

«درست این است که این حدیث حسن است و صحیح نیست آنطور که حاکم گفته و ساختگی هم نیست آنطور که گروهی گفته اند.»(4)

سیوطی پس از نقل اشکالاتی که توسط علمای اهل سنت و به ویژه مغرضانی همچون ابن جوزی بر این روایت وارد شده، و برخی دیگر که روایت را «حسن» دانسته اند، در نهایت این چنین نتیجه گیری کرده است:

«من نیز همیشه از این روایت، همین جواب ها را می دادم، تا این که به تصحیح ابن جریر طبری برخوردم که در کتاب تهذیب الآثار، روایت علی علیه السلام را تصحیح کرده بود و همچنین دیدم که حاکم روایت ابن عباس را تصحیح کرده است. پس از استخاره، به ارتقاء این حدیث از مرتبه «حسن» به مرتبه صحیح یقین کردم.»(5)

10. محمد بن یوسف صالحی شامی

ص: 171

«ترمذی و دیگران از رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم نقل کرده اند که فرمود: «من شهر علمم و علی دروازه آن است.» حق این است که این روایت «حسن» است، همانطور که حافظ علائی و حافظ ابن حجر گفته اند.»(1)

11. ابن حجر هیتمی مکی

«اما حدیث «أنا مدینة العلم وعلی بابها» پس آن حدیثی «حسن» است، بلکه حاکم گفته «صحیح» است.»(2)

12. عبد الرؤوف مناوی

«این روایت به اعتبار طرقش حسن است. نه صحیح است و نه ضعیف؛ چه برسد به اینکه موضوع باشد آنطور که ابن جوزی خیال کرده است.»(3)

13. زرقانی مالکی

وی حدیث ابن عباس را حسن و حدیث حضرت علی علیه السلام را حسن لغیره دانسته است.(4)

14. محمد بن علی شوکانی

«حافظ ابن حجر عسقلانی گفته است: "سخن درست در مورد این حدیث خلاف سخن آن دو؛ یعنی ابن جوزی و حاکم است و حدیث از قسم حسن می باشد و به درجه ی صحت نمی رسد و به درجه ی کذب و دروغ هم تنزل نمی یابد." انتهای سخن او . و همین سخن درست است؛ زیرا یحیی بن معین، حاکم و پیروانشان در توثیق ابو الصلت اختلاف کردند. پس با وجود این اختلاف، این روایت صحیح نیست؛ بلکه حسن لغیره است به خاطر زیادی طرقش، همانطور که بیان کردیم و طرق دیگری نیز دارد که صاحب اللآلی (سیوطی) و غیر او ذکر کرده اند.»(5)

ص: 172

می گویم: همانطور که گفتیم، روایت ابن عباس یک سند صحیح از طریق «محمد بن جعفر الفیدی» و یک سند حسن از طریق «موسی بن محمد الانصاری» دارد (+ پنج طریق دیگر)(1)؛ لذا اساسا وابسته کردن حکم سند حدیث ابن عباس به ابوالصلت هروی، وجهی ندارد.

15. محمد حبیب الله الشنقیطی

شنقیطی مالکی بعد از تأیید نظر سیوطی در صحت این حدیث، می نویسد:

«کوتاه سخن اینکه معنایش بدون شک صحیح است، به خصوص از روایت ابن عباس با لفظ «من شهر علمم و علی علیه السلام دروازه ی آن است، پس هرکس طالب علم باشد، باید از آن وارد شود» و آن با وقوعش به اجماعِ بدون اختلاف تأیید می شود؛ چرا که مردم پیوسته از دروازه ی ایشان به علم رسیده اند؛ زیرا از وی درباره هر مشکلی می پرسیدند.»(2)

ص: 173

که تمام رجالش موثق هستند(1)

و هیثمی رجالش را رجال صحیح دانسته است؛(2) همچنین حاکم در مستدرک آورده، ولی هم او و هم ذهبی در مورد حکم سندش سکوت کرده اند؛(3)

اما در حدیث های دیگر، این سند را هر دو تصحیح کرده اند.(4) این حدیث را ضیاء مقدسی نیز در صحیحش آورده(5) و برنامه ی جوامع الکلم حکم به حسن بودن سندش داده است. همچنین ابن حبان حدیث دیگری را با این سند در صحیحش آورده است.(6)

در مورد اضطراب سند روایات سماک بن حرب از عکرمه نیز، باید گفت که:

اولاً: علاوه بر علمای پیش گفته شده، ترمذی(7)،

ابن خزیمه(8)

و احمد شاکر(9)

نیز آن را صحیح دانسته اند.

ثانیاً: اضطراب روایات سماک از عکرمه مربوط به این است که آیا آن روایات از خود ابن عباس است، یا او از رسول الله صلی الله علیه و آله و سلم نقل کرده؛(10) لذا این اشکال، ارتباطی با سند روایت مورد بحث ما ندارد.

ص: 175

محمد ناصر الدین ألبانی در این رابطه می گوید:

«می گویم: سندش صحیح است اگر نبود اینکه این روایت از جمله روایات سماک از عکرمه است که مضطرب می باشد و شاید اضطرابش زمانی است که روایتش مرفوع (از پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم ) باشد، ولی این روایت موقوفه (از صحابه) است همانطور که می بینی.»(1)

از این رو ألبانی در چندین مورد، روایاتی با سند «سماک بن حرب عن عکرمة عن ابن عباس» را معتبر اعلام می کند:

«می گویم:سند این روایت حسن است و طبق شروط مسلم می باشد و در مورد سماک مقداری حرف وجود دارد.»(2)

«می گویم: سند این روایت نیکو است، رجالش همگی ثقه و از رجال مسلم هستند، و در سماک مقداری سخن وجود دارد.»(3)

«و شاهد دیگر این روایت، از ابن عباس است که طحاوی آن را از طریق سماک از عکرمه از او نقل کرده و سندش طبق شروط مسلم، صحیح است.»(4)

تا سیر شدند و غذا همانطور ماند، گویا که دست نخورده بود. پس نوشیدنی درخواست کرد و نوشیدند تا سیراب شدند و نوشیدنی باقی ماند، گویا که دست نخورده یا نوشیده نشده بود.

پس فرمود: ای بنی عبد المطلب، من برای شما بالخصوص و برای مردم بالعموم مبعوث شده ام؛ از این نشانه دیدید آنچه دیدید؛ پس کدام یک از شما با من بیعت می کند به این عنوان که برادرم و همراهم و وارثم باشد؟ پس من ایستادم، در حالی که کوچکترین قوم بودم. پس فرمود: بنشین. سپس سه مرتبه فرمود و در هر سه مرتبه بلند می شدم و می فرمود: بنشین. تا اینکه در مرتبه سوم دستش را به دستم زد و فرمود: تو برادر، همراه، وارث و وزیر من هستی و بدین ترتیب از پسر عمویم ارث بردم، ولی عمویم نه.»(1)

این روایت را نسائی نقل کرده و برنامه جوامع الکلم حکم به صحت سندش داده است.(2) احمد بن حنبل و ضیاء مقدسی نیز نقل کرده اند و محققین کتاب هایشان؛ یعنی دکتر وصی الله بن محمد عباس(3)

و دکتر عبدالملک بن دهیش(4) سندش را تصحیح کرده اند.

ابو حامد غزالی نیز گفته است:

«و قد آخى رسول الله صلی الله علیه و آله و سلم علیا فشارکه فی العلم = رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم علی علیه السلام را برادرش کرد و او را در علم شریک کرد.»

ص: 177

ولی محقق کتابش، زین الدین عراقی، در ادامه مدعی شده که همه ی احادیث اخوت امیرالمومنین علیه السلام با رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم ضعیف هستند و هیچ یک صحیح نیست!(1)

ما کمی جلوتر در قسمت محبوبیت حضرت، اسناد اخوّت امیر مومنان علیه السلام را ارائه خواهیم داد تا رسوا شود هر آنکه نتواند فضائل علوی را ببیند.

«اسماعیل بن اسحاق قاضی با ذکر این سخن قثم می گفت: وارث تنها به سبب نسب یا ولایت ارث می برد و بین اهل علم اختلافی نیست که پسر عمو با وجود عمو ارث نمی برد؛ پس با این اجماع روشن شد که علی علیه السلام علم را از پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم به ارث برد بدون آن ها.»(1)

محمد حبیب الله شنقیطی نیز در این خصوص می نویسد:

«[حضرت علی علیه السلام ] هر چه را که می شنیدند [در خاطر] نگه می داشتند، تا جایی که به صاحب گوشهای نگهدارنده ملقّب شد.»(1)

نزول این آیه در حق امیرالمومنین علیه السلام در کتب اهل سنت از 6 نفر از صحابه و در مجموع با 14 سند نقل شده است که در ادامه می آوریم.

بگیری (یعنی به تو، توفیق عطاء کند تا حفظ کنی)؛ پس آیه ی (و گوش های فراگیرنده آن را نگاه دارد) نازل شد.»(1)

این روایت را طبری(2)

و واحدی(3)

در تفاسیرشان نقل کرده اند و تنها یکی از رجال سندش مجهول الحال است که در متابعات و شواهد، این اشکال برطرف می شود.(4)

سند سوم: روایت طبری در تفسیرش.(5)

سند سوم: روایت ابن المغازلی.(1)

سند چهارم: روایت حاکم حسکانی.(2)

سند پنجم: روایت حاکم حسکانی.(3)

به گفته ی سیوطی و متقی هندی، این روایت را ضیاء مقدسی حنبلی نیز در کتاب صحیحش الاحادیث المختاره آورده است.(4)

سند دوم: روایت حاکم حسکانی.(1)

این روایت را احمد حنبل نقل کرده و وصی الله بن محمد عباس(1) و شعیب الارنؤوط(2)

تصحیح کرده اند و نیز نسائی نقل کرده و ابو اسحق حوینی سندش را تصحیح کرده است.(3)

ابن حبان نیز این روایت را در صحیحش نقل کرده و شعیب الارنؤوط سندش را تصحیح کرده(4) و نیز حاکم نقل و تصحیح کرده و ذهبی نیز با نظرش موافقت نموده است(5) و همچنین سیوطی(6)

و ألبانی(7)

نیز سندش را تصحیح کرده اند.

«رواه عبد الرزاق عن معمر عن الزهری عن سعید بن المسیب عن أبی هریرة قال: قال رسول الله صلی الله علیه و آله و سلم وهو فی محفل من أصحابه إن تنظروا إلى آدم فی علمه ونوح فی همه وإبراهیم فی خلقه وموسى فی مناجاته وعیسى فی سنه ومحمد فی هدیه وحلمه فانظروا إلى هذا المقبل فتطاول الناس فإذا هو علی بن أبی طالب علیه السلام .»(1)

اما ابن ابی الحدید متوفای 655 ه- این روایت را از مسند احمد و کتاب بیهقی نقل کرده است:

«الخبر الرابع: من أراد أن ینظر إلى نوح فی عزمه ، وإلى آدم فی علمه ، وإلى إبراهیم فی حلمه ، وإلى موسى فی فطنته ، وإلى عیسى فی زهده ، فلینظر إلى علی بن أبی طالب. رواه أحمد بن حنبل فی المسند ، ورواه أحمد البیهقی فی صحیحه .»(2)

و عالم شهیر شیعه، مرحوم علامه ابن شهر آشوب (متوفای 588 ه-) تصریح کرده که احمد بن حنبل این روایت را از عبد الرزاق، او از معمر، او از زهری، او از سعید بن مسیب و او از ابو هریره (همان سند عبدالرزاق طبق گفته ی حموی و قطفی) نقل کرده است:

«أحمد بن حنبل، عن عبد الرزاق عن المعمر عن الزهری عن ابن المسیب عن أبی هریرة وابن بطة فی الابانة، عن ابن عباس کلاهما عن النبی صلی الله علیه و آله و سلم قال: من أراد أن ینظر إلى آدم فی حلمه [علمه]، وإلى نوح فی فهمه، وإلى موسى فی مناجاته، وإلى إدریس فی تمامه وکماله وجماله، فلینظر إلى هذا الرجل المقبل، قال: فتطاول الناس فإذا هم بعلی کأنما ینقلب فی صبب وینحط من جبل.»(3)

سند روایت احمد بن حنبل و عبد الرزاق کاملا صحیح است؛ تنها می ماند توثیق ناقلان این روایت از کتاب عبد الرزاق و احمد بن حنبل، که همگی ثقه هستند(4) و لذا سند روایت کاملا صحیح است.

ص: 186

ص: 187

ص: 188

ص: 189

تنها اشکال سند این روایت نیز مجهول الحال بودن «محمد بن عبید النوا» است که اولا: به وسیله ی سندهای دیگر این حدیث، تقویت می شود. و ثانیا: از این راوی، دو نفر ثقه روایت کرده اند که باعث می شود از جهالت در بیاید و مستور شود که در متابعات سندش تقویت می شود.

ص: 192

النَّاسُ مَنْ أَحَبَّ أَنْ ینْظُرَ إِلَى آدَمَ فِی خَلْقِهِ، وَأَنَا فِی خَلْقِی، وَإِلَى إِبْرَاهِیمَ فِی خَلْقِهِ، وَإِلَى مُوسَى فِی مُنَاجَاتِهِ وَإِلَى یحْیى فِی زُهْدِهِ، وَإِلَى عِیسَى فِی سُنَنِهِ فَلْینْظُرْ إِلَى عَلِی بْنِ أَبِی طَالِبٍ ....»(1)

طبق برنامه ی جوامع الکلم، تمام رجال سند این روایت، ثقه یا صدوق حسن الحدیث هستند بجز ابو احمد العباس بن الفضل بن جعفر که شیخِ اسماعیل بن القاسم الحلبی (مؤلف کتاب) بوده و مجهول الحال است، اما در مجموع، این روایت در کنار روایات دیگر، تقویت می شود.

با توجه به اسانید دیگر این روایت که به علم حضرت آدم علیه السلام اشاره کرده اند، روشن است که «خلقه» اشتباه بوده و احتمالا در اثر بد خوانی کلمه ی «علمه» از نسخه ی خطی این کتاب، حاصل شده است.

سند دوم:

ابن مغازلی مالکی چنین روایت می کند:

((أخبرنا أحمد بن محمد بن عبد الوهاب، حدثنا الحسین بن محمد بن الحسین العدل العلوی، حدثنا محمد بن محمود، حدثنا إبراهیم بن مهدی الأبلی، حدثنا إبراهیم بن سلیمان بن رشید، حدثنا زید بن عطیة، حدثنا أبان بن فیروز عن أنس بن مالک قال: قال رسول الله صلی الله علیه و آله و سلم : «من أراد أن ینظر إلى علم آدم، وفقه نوح فلینظر إلى علی بن أبی طالب.»))(2)

تکه هایی از این روایت، از ابن عباس و حضرت علی علیه السلام نیز نقل شده؛ اما چون قسمت مربوط به علم حضرت آدم علیه السلام در آن ها نیامده است، لذا از ذکر آن ها خود داری کردیم.

این حدیث را احمد بن حنبل نقل کرده و محقق کتابش، حمزه احمد الزین(1) ، برنامه ی جوامع الکلم و نیز حسین سلیم اسد(2)

سندش را حسن دانسته اند.

حافظ زین الدین عراقی(3)و

احمد بن الصدیق الغماری سندش را تصحیح کرده اند(4) و هیثمی نیز در دو جای کتابش، رجال سند آن را مورد وثوق دانسته است.(5)

2. روایت ابوبشر الدولابی(1)

از ابو اسحاق از حارث از حضرت علی علیه السلام با سند معتبر.(2)

ص: 196

3. روایت ابن عساکر با سندش از ابو اسحاق از طریق حارث از حضرت علی علیه السلام .(1)

بنا بر نقل متقی هندی، ابن جریر طبری این حدیث با روایت امیرالمومنین علیه السلام را صحیح دانسته است.(2)

«از من بپرسید، به خدا سوگند، از هر چه که تا روز قیامت به وجود مى آید و اتفاق مى افتد سؤال نمى کنید مگر این که تمام آنها را پاسخ مى گویم. از کتاب خدا بپرسید! به خدا سوگند، هیچ آیه اى نازل نشده است مگر اینکه از همه شما داناترم که شب نازل شده است یا روز، در صحرا نازل شده است یا در کوه .»(1)

این روایت را عبدالرزاق بن همام صنعانی (ت 211 ه-) در تفسیر خود و ابو الولید الازرقی (متوفای 250 ه-) در کتاب اخبار مکه نقل کرده که محقق آن دکتر عبدالملک بن دهیش سندش را صحیح دانسته است.(2) خطیب بغدادی نیز در تاریخش نقل کرده و محقق کتابش، دکتر الغرازی، سندش را تصحیح نموده(3)

و نیز ابن عبد البر نقل کرده و محقق کتابش، ابو الاشبال الزهیری، سندش را صحیح دانسته است.(4)

شبیه همین روایت را حاکم نیشابوری نیز نقل و تصحیح کرده است.(5)

همچنین از سعید بن مسیب نقل شده است که گفت: «هیچ یک از صحابه نمی گفت که هر چه می خواهید از من بپرسید، مگر علی علیه السلام .»(6)

این روایت را احمد بن حنبل نقل کرده و محقق کتابش، وصی الله بن محمد عباس سندش را تصحیح کرده(7)

و نیز خطیب بغدادی نقل کرده و محقق کتابش، الغرازی سندش را حسن دانسته است.(8)

«ابو عمر (ابن عبد البر) گوید: علی بن ابی طالب علیه السلام در باغ به کمیل بن زیاد نخعی فرمود: _و آن حدیث مشهور نزد اهل علم است که از بحث و بررسی سند به خاطر شهرتش در نزد آن ها بی نیاز میکند_ ای کمیل، این قلب ها بسان ظرف هایی هستند که بهترینشان فراگیر ترین آن ها است برای خوبی، و مردم سه دسته هستند: دانشمند الهى ، آموزنده اى بر راه رستگارى ، و پشه هاى دستخوش باد و طوفان و همیشه سرگردان، که به دنبال هر سر و صدایى مى روند، و با وزش هر بادى حرکت مى کنند. نه از روشنایى دانش نور گرفتند، و نه به پناهگاه استوارى پناه گرفتند. سپس آهی کشید و فرمود: بدان که در اینجا (اشاره به سینه مبارک کرد) دانش فراوانى انباشته شده است؛ اى کاش حاملانی برای آن می یافتم ... .»(1)

ابن قیّم جوزیه در کتاب دیگرش می نویسد:

«خطیب بغدادی گفته است: این حدیث نیکویی است و از نیکوترین احادیث از جهت معنی و شریف ترین آن ها از جهت الفاظ متنش می باشد و تقسیم امیرالمومنین علیه السلام مردم را در اول آن، تقسیمی است در غایت صحت و نهایت درستی.»(2)

ابن کثیر دمشقی نیز درباره ی این روایت می گوید:

«گروه زیادی از تابعین از کمیل روایت کرده اند و برای او اثر مشهوری از علی بن ابی طالب علیه السلام است که اولش این است: «قلب ها بسان ظرف هایی هستند که بهترینشان فراگیرترین آن ها است» که آن طولانی است و گروهی از حافظان مورد اعتماد، آن را روایت کرده اند و در آن موعظه ها و سخنان نیکویی وجود دارد. خدا از گوینده اش راضی باشد.»(3)

در کتاب «مهدویت از دیدگاه اهل سنت» به طور مفصل به بررسی اعتبار این حدیث پرداخته ایم.

ص: 199

«و از آن جمله آنکه عنایت الهی جل وعلا در صغر سن شامل حال او گشت و آن حضرت صلی الله علیه و آله و سلم تکفل وی بر خود گرفتند و از این جهت اسلام او و نمازگزاردن او با جناب مقدس نبوی صلی الله علیه و آله و سلم پیش از اوان بلوغ بوده است و بسیاری از صحابه و تابعین به آن رفته اند که وی اول مسلمان است بعد خدیجه علیها السلام .» (1)

با اسانید معتبر از زید بن ارقم، ابن عباس، سعد بن ابی وقاص ، سلمان فارسی، ابو موسی اشعری، ابو رافع، امیرالمومنین علیه السلام و حضرت رسول صلی الله علیه و آله و سلم روایت شده است که حضرت علی علیه السلام نخستین کسی بود که اسلام آورد -که بعضی از اسنادش را در همین کتاب آورده ایم-.

ابو المظفر سمعانی متوفای 489 ه- نیز در تفسیرش می نویسد:

«بیشتر مفسرین بر این عقیده هستند که این آیه در حق علی علیه السلام و ولید بن عقبه بن ابی معیط نازل شد و بعضی از آن ها گفته اند: عقبه، و اولی صحیح تر است... .»(1)

نزول این آیه در حق حضرت علی علیه السلام و ولید بن عقبه، چندین سند دارد که یکدیگر را تقویت می کنند.

عکرمه و سعید بن جبیر یا اینکه روایت مرسلش به کمک روایت مرسل دیگری کمک داده شود و از این قبیل.»(1)

دکتر احمد عمر هاشم، از اساتید علوم حدیث الازهر، می گوید:

«از جمله احادیث مقطوعی که حکم مرفوع دارند، سخن تابعی در سبب نزول [آیات قرآن] است.»(2)

نکته ی دیگر اینکه طبق منهج ألبانی در کتاب سلسلة الاحادیث الصحیحة، اگر حدیثی دو طریق داشت: یکی حسن مرسل و دیگری ضعیف مرفوع، آن حدیث با مجموع دو طریقش حسن میشود.(3)وی همچنین روایتی را صحیح دانسته که یک طریقش مرسل صحیح و دیگری مرفوع ضعیف است.(4)

«رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم در روز طائف، علی علیه السلام را صدا نمود و با او نجوا نمود. مردم گفتند: نجوای پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم با پسر عمویش طولانی شد. رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم فرمود: من با او نجوا ننمودم؛ بلكه خداوند با او نجوا نمود.»(1)

این روایت چندین سند دیگر نیز دارد؛ از جمله روایت ابن عساکر از طریق عمار الذهبی از ابی الزبیر از جابر(2)

که سندش طبق حکم برنامه جوامع الکلم، معتبر است.(3)

همچنین روایت دیگر ابن عساکر از طریق اعمش از ابی الزبیر از جابر(4) که آن هم سندش معتبر است.(5)

ص: 208

در ادامه، روایات مربوط به نزول آیه ی نجوا را از کتب اهل سنت می آوریم.

این روایت را نسائی(1) و ترمذی در سننشان نقل کرده اند و ترمذی سندش را تحسین کرده(2) و نیز ابن حبان(3)

و ضیاء مقدسی در صحیح هایشان نقل کرده اند و محقق کتاب الاحادیث المختاره، دکتر عبدالملک بن دهیش سندش را حسن دانسته است.(4)

شاید از این روایت چنین برداشت شود که چون حضرت علی علیه السلام بیش از یک جو برای صدقه دادن نمیتوانست پرداخت کند، لذا خداوند این شرط را به خاطر آن حضرت برداشت! اما چنین برداشتی به یقین نادرست است؛ زیرا خداوند در خود آیه اعلام کرده است که بر فقیران تکلیفی نیست و خداوند نیز از قبل میدانست حضرت علی علیه السلام قدرت پرداخت چه مقدار صدقه را دارد و لذا منسوخ کردن آن بدون رخ دادن هیچگونه اتفاقی، کاری بدون حکمت و دور از شأن خالق حکیم و عالم است.

تنها چیزی که از این روایت به دست می آید، برداشته شدن این شرط به خاطر حضرت علی علیه السلام است؛ اما روایت از بیان جزئیات ماجرا ساکت است.

این روایت را حاکم نقل و تصحیح کرده و ذهبی نیز با نظر او موافقت نموده است. برنامه جوامع الکلم نیز حکم به حسن بودن سندش داده است.(1)

دکتر محمد بن ظافر الشهری نیز سند این روایت را تحسین کرده و آن را باعث تقویت طرق دیگر و رفع اشکال ارسال مجاهد در آن طرق دانسته است.(2)

نکته: با جمع بین روایاتی که گفته: «حضرت علی علیه السلام یک دینار صدقه دادند» با روایاتی که گفته: «یک دینار را به ده درهم تقسیم کردند» روایت ابن ابی شیبه از طریق لیث از مجاهد تأیید می شود که گفته بود: «حضرت علی علیه السلام تمام ده درهم را صرف مناجات با پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم کردند و تمام شد.»

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله و سلم شنیدم که فرمود: ای علی! تو را دوست نمی دارد مگر مؤمن و دشمن نمیدارد تو را مگر منافق" و برای آن شاهدی از حدیث ام سلمه نزد احمد وجود دارد و سومی اش نیز حدیث سهل بن سعد است.»(1)

سیوطی و دیگران با دیدن یازده سند از اسناد آن، حکم به تواتر کرده اند، در حالی که این روایت از هجده نفر از اصحاب با سند های متعدد نقل شده است.(1)

حضرت امیرالمومنین علیه السلام بر اعلمیت و افضلیت آن حضرت شانه خالی کرده و دایره ی قضا وت را محدود کرده اند، در حالی که قاضی باید بر تمامی ابواب و مسائل فقه تسلط کافی داشته باشد.

عماد الدین ابو الفداء می گوید:

«پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم فرموده است: "قاضی ترین شما علی علیه السلام است" و قضاوت نیازمند آشنایی به تمام ابواب فقه است.»(1)

ابن الملقن شافعی متوفای 804 ه- می گوید:

«همانطور که فرموده است: "قاضی ترین شما علی علیه السلام است." و معلوم است که آگاه ترین مردم به قضاوت، آگاه ترین آن ها به فرائض و واجبات است؛ زیرا آن از جمله ی علوم قضاوت است.»(2)

مالک، شافعی و برخی از حنفی ها نیز یکی از شروط قضاوت را تسلط بر احکام الهی در حد اجتهاد دانسته اند.(3)

اما اینکه قاضی ترین مردم، افضل آنان است، در حدیث نبوی در صحیح بخاری آمده است:

« وَقَالَ: أَفْضَلُكُمْ أَحْسَنُكُمْ قَضَاءً = افضل شما بهترین شما در قضاوت است.»(4)

از این رو، عبد الله بن مسعود می گفت: «ما افضل اهل مدینه را علی بن ابی طالب علیه السلام می دانستیم.»(5)

احمد بن حنبل این روایت را دو بار نقل کرده و سند هر دو را وصی الله بن محمد عباس تصحیح کرده است.(6)

ص: 222

در ادامه به طور مفصل به بررسی ادله ی احبیت امیرالمومنین علیه السلام می پردازیم.

حافظ سید احمد بن الصدیق الغماری (متوفای1380ه-) حدیث طیر را متواتر دانسته و به صراحت گفته است که هرکس آن را باطل بداند ناصبی است و اگر حدیث طیر صحیح نباشد، هیچ روایت صحیحی نمیتوان پیدا کرد و اضافه کرده است که این روایت، از هفت نفر از صحابه نقل شده که تنها با 97 سند از انس بن مالک نقل شده است:

«اگر حدیث طیر صحیح نباشد، دیگر هیچ روایتی در دنیا صحیح نیست و هیچ روایتی متواتر نخواهد شد. این روایت را از انس، 97 راوی نقل کرده اند و عدد راویان از آنها بسیار بیشتر است؛ و همچنین از چند صحابی دیگر؛ از جمله خود علی، عائشه و ابن عباس نقل شده است که آنچه الان حضور ذهن دارم، هفت نفر از صحابه اند، به صورتی که امام محمد بن جریر طبری مجموعه آنها را در یک مجلد بزرگ جمع آوری کرده است. بعد از او نیز حافظ ابن بقا که این روایت را در مجلس خویش در بغداد خواند، اما بر او شوریده و از مسجد بیرونش کردند و صندلی او را که بر روی آن روایت می خواند با آب شستند.»(1)

حاکم نیشابوری پس از تصحیح سند حدیث طیر از انس، می گوید:

«بیش از سی نفر از اصحاب انس بن مالک حدیث طیر را از او نقل کرده اند و این روایت از علی علیه السلام ، ابوسعید خدری و سفینه نیز صحیح است.»(2)

ابن حجر عسقلانی نیز این حدیث را حسن دانسته است.

سعد بن عبد الله بن عبد العزیز آل حمید در ذکر اسامی علمایی که حدیث طیر را معتبر دانسته اند، نام حافظ ابن حجر عسقلانی را آورده و می گوید:

«گروهی دیگر از علما با آن ها مقابله کرده و قائل به صحت یا حسن بودن این حدیث شده اند؛ از جمله:

1. ابو عبد الله حاکم نیشابوری در اینجا در همین کتاب المستدرک

ص: 228

2. ابن جریر طبری

گذشت که ابن کثیر ذکر کرد که طبری مجلدی دارد که در آن طرق و الفاظ این حدیث را جمع آوری نموده است و ظاهر سخن ابن کثیر می رساند که طبری این حدیث را صحیح می دید، اگر چه به آن تصریح نکرد.

3. ابن حجر

نظر ابن حجر برای این حدیث، مختلف شده است؛ پس در لسان المیزان درباره ی این حدیث می گوید: آن خبری منکر است و ذهبی در المیزان (میزان الاعتدال) گفته است: این حدیثی منکر است و ابن حجر در لسان تأییدش کرده است.

و در جواب هایش درباره ی احادیثی که به جعلی بودن توصیف شده اند، در کتاب "المصابیح من مشکاة المصابیح" این حدیث را ذکر کرده است که پاره ای از سخنان از اوست. سپس گفته است: حاکم گوید: از انس بیش از سی نفر آن را روایت کرده اند. سپس برای آن شواهدی از گروهی از صحابه ذکر کرده است و در نزد طبرانی؛ از جمله از سفینه و ابن عباس نقل شده است که سند هر یک از آنها نزدیک به هم هستند. پس حافظ ابن حجر گویا در جوابهایش مایل به درست بودن حدیث است و مورد اعتماد، نظر متأخر از دو نظرش است و خدا داناتر است.»(1)

مولوی حسن الزمان حیدر آبادی بعد از بررسی بعضی طرق حدیث طیر، می نویسد:

«گذشت که طریقی از طرق این حدیث، صحیح بر شرط شیخین و دو طریقش نیز صحیح بود و یکی بر شرط ترمذی صحیح و دیگری حسن بود؛ پس با وجود همه ی اینها، به خرافه ی ابن جوزی و گزافه ابن تیمیه

ص: 229

گوش داده نمی شود و به آنچه که گفته شده طرقش زیاد است، ولی همه اش ضعیف است نیز توجه نمیشود... بلکه واجب است که گفته شود برای این حدیث، اسانید متظافره (متعدد) و مسانید متواتره وجود دارد»(1)

بعد از این مقدمه، در بیان اجمالی کثرت طرق این حدیث، ما در اینجا تنها اسانید معتبر این حدیث متواتر را ذکر می کنیم.

ابو الحسن دارقطنی درباره ی یکی از احادیث او (أَفْطَرَ عِنْدَكُمُ الصَّائِمُون) می گوید:

«تردیدی نیست که یحیی بن أبی کثیر أنس را دیده، اما این روایت را از أنس نشنیده است؛ دلیل آن نیز روایتی است که ابن مالک از هشام از یحیی نقل کرده است که گفته: برای من از انس نقل شد.»(1)

حاکم نیشابوری نیز همین مطلب را گفته است:

«از یحیی بن ابی کثیر از انس بن مالک نقل شده است که پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم فرمودند: "کان إذا أفطر عند اهل بیت... ." ابو عبد الله (حاکم نیشابوری) گفته است: نزد ما روایت یحیی بن ابی کثیر از انس بن مالک از وجوه مختلف ثابت شده است بجز اینکه او این حدیث را از انس نشنیده است و برای آن علتی وجود دارد.»(2)

بنابراین روشن شد که یحیی بن ابی کثیر فقط همین حدیث «کان إذا أفطر عند اهل بیت ...» را از انس نشنیده که آن هم با دلیل ثابت شده است؛ لذا برای اثبات عدم سماع مستقیم حدیث طیر توسط یحیی از انس، مدعیان باید دلیل اقامه کنند؛ چرا که بر مبنای سخن دارقطنی و حاکم روشن شد که اصل بر این است که یحیی احادیثش را مستقیما از انس شنیده است مگر اینکه خلافش ثابت شود.

نهایتاً اینکه بر فرض ارسال یحیی بن ابی کثیر و عدم سماعش از انس، ابو حاتم رازی تصریح کرده است که وی تنها از ثقات روایت نقل می کند:

«عبد الرحمن گفت: از پدرم شنیدم که می گفت: یحیی بن ابی کثیر امامی است که فقط از ثقه حدیث نقل میکند.»(3)

بنابراین در هر صورت، این روایت صحیح السند است.

ص: 231

همین روایت را ابن عساکر با سندی بهتر (در سندش سفیان بن وکیع الرؤاسی که مقبول است وجود ندارد) نقل کرده و برنامه ی جوامع الکلم سندش را تحسین کرده است:

«أَخْبَرَنَا

أَبُو غَالِبِ ابْنُ الْبَنَّا، أنا أَبُو الْحُسَيْنِ بْنُ الآبَنُوسِيِّ، أنا أَبُو الْحَسَنِ الدَّارَقُطْنِيُّ، نا مُحَمَّدُ بْنُ مَخْلَدِ بْنِ حَفْصٍ، نا حَاتِمُ بْنُ اللَّيْثِ، نا عُبَيْدُ اللَّهِ بْنُ مُوسَى، عَنْ عِيسَى بْنِ عُمَرَ الْقَارِئِ، عَنِ السُّدِّيِّ، نا أَنَسُ بْنُ مَالِكٍ، قَالَ: أُهْدِيَ إِلَى رَسُولِ اللَّهِ صلي الله عليه وآله أَطْيَارٌ فَقَسَمَهَا وَتَرَكَ طَيْرًا، فَقَالَ: " اللَّهُمَّ ائْتِنِي بِأَحَبِّ خَلْقِكَ إِلَيْكَ يَأْكُلُ مَعِي مِنْ هَذَا الطَّيْرِ "، فَجَاءَ عَلِيُّ بْنُ أَبِي طَالِبٍ فَدَخَلَ يَأْكُلُ مَعَهُ مِنْ ذَلِكَ الطَّيْرِ، قَالَ الدَّارَقُطْنِيُّ: تَفَرَّدَ بِهِ عِيسَى بْنُ عُمَرَ، عَنِ السُّدِّيِّ.» (1)

این سند نیز از معتبرترین اسانید این حدیث است؛ چرا که طبق برنامه ی جوامع الکلم همه ی رجالش ثقه هستند بجز السدی که صدوق حسن الحدیث است، بر خلاف سند ترمذی که در آن راوی با درجه ی مقبول وجود داشت و در متابعات و شواهد به درجه ی حسن می رسید.

«السدی» را شعیب الارنؤوط صدوق حسن الحدیث و امام در تفسیر دانسته و تصریح کرده است که تنها به خاطر تشیعش بر او خدشه کرده اند و سپس می گوید: «مفهوم تشیع در زمان او غیر از آن است که بعد از آن شناخته شد؛ پس آن علتی است که خدشه وارد نمی کند.»(2)

محمد ناصر الدین ألبانی که راهی برای تضعیف این سند نیافته، ادعا کرده است که عبیدالله بن موسی طبق نقل أحمد بن عثمان الأودي، همین روایت را از «إسماعيل بن سلمان الأزرق» نقل کرده؛ لذا در این سند به اشتباه به جای او، اسماعیل السدی آمده است!(3)

در جواب اشکال ألبانی می گویم:

اولا: در سند روایات فقط اسماعیل گفته نشده، تا بشود گفت از آنجایی که در سند روایت دیگر اسماعیل بن سلمان آمده، پس منظور از اسماعیل در اینجا نیز اوست، بلکه السدی یا اسماعیل السدی آمده است. و

ص: 233

همچنین طریق نقل عبیدالله بن موسی از السدی با طریق نقل او از اسماعیل بن سلمان متفاوت است. اگر یکی بود، آن وقت نیز میشد احتمال داد که این دو اسماعیل، یک نفر هستند.

ثانیا: طریق نقل عبیدالله بن موسی از السدی نیز صحیح است. چرا ألبانی احتمال نداده که منظور از اسماعیل بن سلمان در روایت دیگر، همان اسماعیل السدی است؟!

ثالثا: نسائی و دیگران از طریقی غیر از عبیدالله بن موسی نیز این روایت را از السدی نقل کرده اند! که در ادامه می آید.

عَنْ يَحْيَى بْنِ سَعِيدٍ، عَنْ أَنَسِ بْنِ مَالِكٍ رَضِيَ اللَّهُ عَنْهُ، قَالَ: كُنْتُ أَخْدُمُ رَسُولَ اللَّهِ صَلَّى اللَّهُ عَلَيْهِ وَآلِهِ وَسَلَّمَ، فَقُدِّمَ لِرَسُولِ اللَّهِ صَلَّى اللَّهُ عَلَيْهِ وَآلِهِ وَسَلَّمَ فَرْخٌ مَشْوِيٌّ، فَقَالَ: " اللَّهُمُ ائْتِنِي بِأَحَبِّ خَلْقِكَ إِلَيْكَ يَأْكُلُ مَعِي مِنْ هَذَا الطَّيْرِ "، قَالَ: فَقُلْتُ: اللَّهُمُ اجْعَلْهُ رَجُلا مِنَ الأَنْصَارِ، فَجَاءَ عَلِيٌّ رَضِيَ اللَّهُ عَنْهُ، فَقُلْتُ: إِنَّ رَسُولَ اللَّهِ صَلَّى اللَّهُ عَلَيْهِ وَآلِهِ وَسَلَّمَ عَلَى حَاجَةٍ، ثُمَّ جَاءَ، فَقُلْتُ: إِنَّ رَسُولَ اللَّهِ صَلَّى اللَّهُ عَلَيْهِ وَآلِهِ وَسَلَّمَ عَلَى حَاجَةٍ، ثُمَّ جَاءَ، فَقَالَ رَسُولُ اللَّهِ صَلَّى اللَّهُ عَلَيْهِ وَآلِهِ وَسَلَّمَ: " افْتَحْ "، فَدَخَلَ، فَقَالَ رَسُولُ اللَّهِ صَلَّى اللَّهُ عَلَيْهِ وَآلِهِ وَسَلَّمَ: " مَا حَبَسَكَ عَلَيَّ "، فَقَالَ: إِنَّ هَذِهِ آخِرَ ثَلاثِ كَرَّاتٍ يَرُدَّنِي أَنَسٌ يَزْعُمُ إِنَّكَ عَلَى حَاجَةٍ، فَقَالَ: " مَا حَمَلَكَ عَلَى مَا صَنَعْتَ؟ " فَقُلْتُ: يَا رَسُولَ اللَّهِ، سَمِعْتُ دُعَاءَكَ، فَأَحْبَبْتُ أَنْ يَكُونَ رَجُلا مِنْ قَوْمِي، فَقَالَ رَسُولُ اللَّهِ: " إِنَّ الرَّجُلَ قَدْ يُحِبُّ قَوْمَهُ ".»

این روایت را حاکم نقل کرده و بر شرط شیخین تصحیحش کرده است.(1)

شمس الدین ذهبی نیز همه ی رجال این سند را مورد وثوق دانسته و نوشته است:

«حاکم گفته است: حدیث طیر با این سند، به شرط شیخین صحیح است و من (ذهبی) می گویم: رجال سند، همگی ثقه هستند بجز ابن عیاض که من او را به جعل این حدیث متهم کرده بودم تا اینکه بر من آشکار شد که او راستگو است.»(2)

اما چرا حدیث طیر با این همه سند و اسناد معتبری که دارد، اکثر علمای عامه آن را تضعیف کرده و ساختگی دانسته اند؟ آن ها نیز که جرأت دسته قبلی را ندارند، از پذیرش صریح صحت روایت خودداری کرده اند؟ مانند سُبکی شافعی که می گوید:

«این که ادعا شود حدیث طیر جعلی است، نیکو نیست.»(1)

جواب، واضح و روشن است؛ چون این روایت اساس و بنیان عقائد اهل سنت را زیر سؤال می برد و حقانیت شیعه را به اثبات می رساند.

طبیعی است که وقتی امیر مؤمنان علیه السلام برترین مخلوق در نزد خداوند باشد، عقلا و شرعا نوبت به ابوبکر، عمر و عثمان نمی رسد؛ بنابراین اکثر علمای عامه با وجود ده ها سند و طریق نتوانسته اند صحت روایت را بپذیرند.

محمد ناصر الدین ألبانی بعد از نقل برخی از سند های حدیث طیر، به این حقیقت اشاره کرده و دلالت روایت را دلیل موضع گیری اهل سنت در برابر آن اعلام کرده است:

«خلاصه: پس حدیث از نظر کثرت طرق مشکلی ندارد؛ اما نیاز به سلامت متن دارد؛ پس اگر ائمه منکر این حدیث شده اند، به خاطر آن چیزی است که متن روایت ثابت می کند و آن برتری علی ( علیه السلام ) بر شیخین (ابو بکر و عمر) است. علاوه بر این که متن روایت نیز رکیک است و اضطراب دارد ... .

می گویم: پس اگر حدیث در اکثر طرق، با این الفاظ بود که از نظر معنا اختلافی در آن نیست و با لفظ تفضیل «برترین خلق تو» نبود، ممکن بود که طرفدار اثبات آن شویم و مانند حدیث صحیح رایت می شد که در برخی از روایات آن آمده: به درستی که پرچم را به دست مردی می دهم که خداوند به دست او فتح خواهد کرد، او خدا و رسولش را دوست دارد و خدا و رسول نیز او را دوست دارند. این روایت را بخاری و مسلم نقل کرده اند؛ اما حدیث طیر در اکثر طرقش با لفظ اسم تفضیل «أحب=محبوب ترین» آمده، به همین خاطر حکم به ضعف روایت کرده اند، چنانچه پیش از این نیز گذشت.»(2)

ص: 237

احمد میرین البلوشی در تحقیق کتاب خصائص نسائی، برای حدیث طیر 30 طریق از انس بن مالک ذکر کرده و سپس اضافه کرده است که این حدیث، از سفینه، ابن عباس، حضرت علی علیه السلام و یعلی بن مره نیز نقل شده است؛ اما او نیز در نهایت حکم به بطلان حدیث کرده و سخنان نواصبی چون ابن تیمیه و ابن کثیر را شاهدی برای تأیید نظرش آورده است!!(1)

این روایت را احمد بن حنبل نقل کرده و شعیب الارنؤوط سندش را حسن(1) و احمد شاکر صحیح دانسته است(2)

و نیز نسائی نقل کرده و ابو اسحق حوینی(3) و احمد میرین البلوشی(4) سندش را تصحیح کرده اند. حافظ ابن حجر عسقلانی(5) و ألبانی(6)

نیز سندش را صحیح دانسته اند.

ابوذر گفت: قسم به کسی که جانم در دست اوست، همانا محبوب ترین مردم در نزد من، محبوب ترین آنها در نزد رسول الله صلی الله علیه و آله و سلم است و او، این شیخ است و به علی علیه السلام اشاره کرد.»(1)

البته فخر رازی تنها به انتهای حدیث؛ یعنی صفات کرار و غیر فرار توجه کرده و از صفات دوست داشتن خدا و رسول غفلت کرده است؛ اما در هر صورت اعتراف کرده است که منطق کلام این را می رساند که آن صفات مذکور، در ابوبکر و عمر وجود نداشت.

شوکانی هم رجال سندش را از ثقات شمرده است.(1)

«می گویم: این حکایت منقطع است و معمر شیخی غافل نبود تا این حدیث به نام او ترویج شود، بلکه حافظی با بصیرت نسبت به حدیث زهری بود.»(1)

و در کتاب دیگرش در شرح حال یکی از راویان این حدیث می گوید:

«ابو الأزهر، ثقه و نسبت به حدیث، با بصیرت بود؛ از عبد الرزاق حدیث منکری نقل کرده است که إن شاءالله از مسئولیتش مبرا باشد. و آن حدیث این است: مرا حدیث کرد معمر، از زهری ... .»(2)

و در نهایت در کتاب دیگرش می گوید:

«حافظ احمد بن ازهر نیشابوری که نسائی و ابن ماجه از او روایت نقل کرده اند، یحیی بن معین او را در نقل کردن آن حدیث از عبد الرزاق مورد اتهام قرار داد و سپس از او معذرت خواهی کرد ... و در مورد او فقط به خاطر روایت کردن حدیثی در فضائل علی علیه السلام از عبد الرزاق از معمر سخنانی گفته شده است که قلب بر بطلان آن شهادت می دهد!! و ابو حامد بن شرقی گفته است: سبب آن این است که معمر پسر خواهر رافضی داشت؛ پس او این حدیث را در کتاب هایش داخل کرده است و معمر شخصی با هیبت بوده است و کسی نمیتوانست به او مراجعه بکند و عبد الرزاق این حدیث را از کتاب او نقل کرده است !!

می گویم: عبد الرزاق به امور آگاهی داشت؛ پس جسارت نداشت که این حدیث را نقل بکند مگر به صورت راز به احمد بن ازهر و غیر او.

محمد بن حمدون نیشابوری از محمد بن علی بن سفیان النجار از عبد الرزاق [همین حدیث را] روایت کرده است؛ پس ابو الازهر از مسئولیت [جعل] آن مبرا است و در سال 261 ه- وفات یافت.»(3)

ص: 245

آری، اگر حدیث در فضیلت امیر المومنین علیه السلام باشد، باید هر طور شده سندش را تضعیف کرد و آن را منکر و موضوع خواند و اگر این کارها جواب نداد، جای نگرانی نیست؛ زیرا قلب ذهبی بر بطلان چنین احادیثی شهادت خواهد داد.

فرمود: جلو بیا و جلو آمد؛ پس آب را بین سینه هایش و بر سرش پاشید و فرمود: (خداوندا، او و فرزندانش را از شیطان رجیم در پناه تو می آورم)... .»(1)

ابو الفرج ابن جوزی حنبلی بعد از اینکه اعتراف می کند سوره ی الانسان در حق اهل بیت علیهم السلام نازل شده است، تصریح می کند که ابوبکر و عمر به خواستگاری حضرت زهرا علیها السلام رفتند، اما رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم ردشان کرد و سپس امیرالمومنین علیه السلام رفت و رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم به امر خدا، حضرت زهرا علیها السلام را به آن حضرت داد:

« گفتیم که این (سوره ی انسان) در حق [حضرت]علی علیه السلام و اهل بیتش نازل شده است به خاطر از خودگذشتگی شان با غذا.

ابوبکر، فاطمه علیها السلام را از رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم خواستگاری کرد. پس فرمود: منتظر قضای الهی در مورد او هستم. پس آن قضیه را برای عمر ذکر کرد. عمر گفت: تو را رد نمود ای ابوبکر. پس عمر او را خواستگاری کرد. پس پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم به او همان چیزی را گفت که به ابوبکر گفته بود. پس خانواده ی علی علیه السلام به او گفتند: فاطمه علیها السلام را خواستگاری کن. پس به نزد رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم آمد و به ایشان سلام نمود. پس پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم فرمود: حاجتت چیست؟ فرمود: فاطمه علیها السلام را یاد کردم. پس فرمود: خوش آمدی. پس علی علیه السلام خارج شد و به مردم از آنچه که فرموده بود خبر داد. پس گفتند: پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم به تو، خانواده و آسایش داد... .

ص: 250

هنگامی که به زیبایی فاطمه علیها السلام در چادر کمالش افتخار می کرد * هنگام شروع کردن شریعت به توصیف بزرگی اش * ابوبکر برخاست در حالی که در خواستگاری اش فاطمه علیها السلام را خواستگاری کرد * و رسول صلی الله علیه و آله و سلم از اجابتش سکوت کرد * پس عمر برخاست همچون برخاستن شیر در بیشه اش * و رسول صلی الله علیه و آله و سلم اجابتش نکرد و شعله درونش شدت گرفت * پس هنگامی که علی علیه السلام گام هایش را برای خواستگاری فاطمه علیها السلام برداشت * وحی را یافت که قبل از او پیشی گرفته بود:

"خداوند مرا مأمور گرداند که فاطمه علیها السلام را به ازدواج علی علیه السلام در بیاورم". پس در ماه صفر ازدواج کرد.»(1)

ثالثا: به عقیده ی بعضی محققین، همسران عثمان، دختر خوانده های رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم بودند که بعضی از محققین در این باره کتاب نوشته اند. اما کوتاه سخن اینکه وقتی مردی از عبد الله بن عمر درباره ی حضرت علی علیه السلام و عثمان می پرسد، او چنین مقایسه می کند که خدا از گناه عثمان به خاطر فرارش در جنگ احد درگذشت؛ اما علی علیه السلام پسر عمو و داماد رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم است!

بخاری در صحیحش از نافع چنین روایت کرده است که گفت:

« شخصی نزد عبد الله بن عمر آمد و گفت: ای ابا عبد الرحمان ... نظرت در مورد علی علیه السلام و عثمان چیست؟ ابن عمر گفت: اما عثمان، خداوند از گناه او (فرارش در جنگ احد) درگذشت، ولی شما دوست ندارید که او را ببخشید؛ اما علی علیه السلام پس او پسر عموی رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم و داماد او است.»(1)

از اینجا روشن می شود که یا عثمان داماد رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم نبوده است و یا اینکه دامادی او در برابر دامادی امیرالمومنین علیه السلام فضیلتی به حساب نمی آمد.

پس دیدیم که بنابر دیدگاه پسر عمر، امیرالمومنین علیه السلام در فضیلت دامادی رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم حتی بر عثمان که به قول مخالفین دو بار داماد رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم شد نیز برتری دارد، به طوری که پسر عمر ملاک مقایسه ی عثمان با حضرت علی علیه السلام را دامادی امیرالمومنین علیه السلام دانسته است!

1. اگر حدیث منزلت را مخصوص به واقعه ی تبوک ندانیم، صحت ادعای شیعه ثابت می شود.

در کتب اهل سنت روایات متعددی آمده که رسول الله صلی الله علیه و آله و سلم در مکان ها و زمان های مختلفی این حدیث را فرموده اند و اغلب راویان نیز به صورت مطلق نقل کرده اند (بدون ذکر مکان و زمان صدور).(1)

2. اگر بپذیریم که حدیث منزلت تنها در واقعه ی تبوک گفته شده، بازهم صحت ادعای شیعه قابل اثبات است؛ زیرا:«الْعِبْرَةُ بِعُمُومِ اللَّفْظِ لا بِخُصُوصِ السَّبَبِ»؛ یعنی اصل بر این است که حدیث منزلت برای حضرت علی علیه السلام عمومیت دارد و سبب صدور آن (که جانشینی در واقعه ی تبوک باشد) باعث تقیید لفظ عمومی منزلت به یک منزلت خاص نمی شود.

3. اگر تقیید منزلت به جانشینی در حیات را نیز بپذیریم، بازهم مدعای شیعه ثابت می شود؛ زیرا همانگونه که حضرت هارون علیه السلام در طول حیاتش جانشین بلامنازع حضرت موسی علیه السلام بوده، همینطور حضرت علی علیه السلام نیز در طول حیاتش جانشین بلامنازع حضرت خاتم الانبیا صلی الله علیه و آله و سلم می شود!

تذکر: حضرت موسی علیه السلام تنهایی به میقات رفت و حضرت هارون علیه السلام را جانشین خودش در میان تمام امت کرد، حال آنکه رسول الله صلی الله علیه و آله و سلم در واقعه ی تبوک، امت را با خود به جنگ بردند و حضرت علی علیه السلام را به عنوان جانشین خویش در میان کودکان، سالخوردگان و بعضی منافقان گذاشتند؛ لذا رسول الله صلی الله علیه و آله و سلم با بیان جمله ی « وَأَنْتَ خَلِيفَتِي فِي كُلِّ مُؤْمِنٍ مِنْ بَعْدِي»(2)

این تفاوت را متذکر شده و به جانشینی حضرت علی علیه السلام در میان تمام امت بعد از رحلتشان اشاره فرمودند.

4. حتی اگر بپذیریم که وجه شبه، تنها تشبیه جانشینی حضرت علی علیه السلام در واقعه ی تبوک به جانشینی حضرت هارون علیه السلام در واقعه ی میقات بوده، باز هم صحت مدعای شیعه ثابت می شود؛ زیرا همانطور که حضرت موسی علیه السلام در واقعه میقات، افضل قومش را به جانشینی خود منصوب کرد، حضرت رسول الله صلی الله علیه و آله و سلم نیز افضل امت را به جانشینی اش منصوب فرمود.

ص: 253

«حدیث مؤاخات از ابن عباس، زید بن ابی اوفی، جابر بن عبدالله، ابو ذر، عامر بن ربیعه، مخدوج بن زید الذهلی و نیز از علی علیه السلام آمده است و اگر همه ی آن ها ضعیف هم باشد، ولی با این متابعات و شواهد، بعضی از آن ها با بعضی دیگر تقویت می شود.»(1)

با این حال چند سند از اسانید معتبر این حدیث را در اینجا ذکر می کنیم:

«رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم بین اصحابشان عقد اخوت بستند، پس حضرت علی علیه السلام در حالی که اشک از چشمانشان سرازیر بود، نزد رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم آمد و فرمود: یا رسول الله! میان صحابه، پیمان برادری ایجاد کردی، ولی میان من و کسی دیگر، پیمان برادری ایجاد نکردی! حضرت فرمودند: تو در دنیا و آخرت برادر من هستی.

این حدیث، حسن غریب (حسن لذاته) است و از زید بن ابی اوفی نیز همین مطلب نقل شده است.»(1)

ابن تیمیه روایات آن را صحیح دانسته، استدلال کرده و سپس روایت حاکم در مستدرکش را آورده و در نهایت گفته است که روایت حاکم با ضمیمه شدن به روایت ضیاء مقدسی، تقویت می شود.(1)

این روایت را ابوبکر آجری نقل کرده و برنامه ی جوامع الکلم حکم به صحت سندش داده است(1) و نیز طبرانی نقل کرده و هیثمی رجال سندش را رجال صحیح(2)

و ابن حجر عسقلانی نیز ثقه دانسته است.(3)

سند دوم: طبرانی با سندش از عبدالله بن عمر.(1)

محمد بن عبدالهادی نور الدین السندی (متوفای 1138 ه-) نیز در حاشیه اش بر کتاب سنن ابن ماجه، بعد از نقل روایت و تلقی به قبول آن، عبارات آن را شرح داده و گفته است:

«گویا علی ( علیه السلام ) با بیان اینکه [من] صدیق اکبر هستم، می خواهد اسبق بودن در ایمان بر ابوبکر را نیز بیان نماید. و در الاصابه در ترجمه علی ( علیه السلام ) آمده که بنابر سخنان جمع کثیری از اهل علم، علی ( علیه السلام ) اولین کس از مردم بود که اسلام آورد ... .

بوصیری در زوائد گوید: سند این روایت صحیح و راویان آن مورد اعتماد هستند و این روایت را حاکم از منهال نقل کرده و گفته است: این روایت بر اساس شروط بخاری و مسلم صحیح می باشد ... .

(سندی) می گویم: هر کس که حکم به جعلی بودن این روایت می دهد، به خاطر عدم ظه ور معنای آن می باشد، نه به خاطر مشکل در سند آن، و معنای آن نیز قبلا بیان شد.»(1)

«ترمذی روایت کرده ... و گفته: حسن و غریب است ... و از طرق صحیح زیادی وارد شده است که حضرت رسول صلی الله علیه و آله و سلم هنگامی که دستور به بستن درهای باز شونده به مسجد بجز در علی علیه السلام دادند، این مطلب بر بعضی از صحابه سخت آمد؛ پس در جوابشان عذرش (دستور الهی) را در مورد آن بیان کرد. و آن در حدیث طولانی از ابن عباس وارد شده است که احمد و طبرانی با سند نیکو آن را نقل کرده اند.»(1)

احمد میرین البلوشی بعد از تحسین یکی از اسانید حدیث سد الابواب، می گوید:

«برای متن این حدیث شواهدی از احادیث عمر بن خطاب، [حضرت] علی، ابن عمر، جابر بن سمره، انس و بریده اسلمی وجود دارد که در میان آن ها سندهای صحیح و حسن است.

... سند حدیث ابن عباس و ابن عمر حسن بوده و سند حدیث عمر نیز حسن لغیره است. و حافظ ابن حجر عسقلانی در کتاب "القول المسدد" می گوید: "آن حدیث مشهوری است که برای آن طرق متعددی وجود دارد که هر کدام به تنهایی از مرتبه ی حسن تنزل نمی یابد و با مجموع طرقش -بر منهج بسیاری از اهل حدیث- به صحت آن قطع و یقین حاصل می شود."»(2)

محمد بن جعفر الکتانی این قضیه را در زمره ی روایات متواتر آورده و اسامی 9 نفر از صحابه ی راوی این قضیه را ذکر کرده است.(3)

عبدالرحمن سیوطی می گوید:

«با این احادیث صحیح و بلکه متواتر، ثابت مى شود که رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم از باز بودن تمام درهایی که به سوى مسجد باز می شده، نهى کرده و به هیچ کس و حتى عموى خود عباس و یا ابوبکر اجازه نداده است که درِ خانه

ص: 263

آن ها به داخل مسجد باز باشد، غیر از على علیه السلام به خاطر جایگاه دختر رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم نسبت به آن حضرت.»(1)

ابن حجر هیتمی مکی نیز همان سخن سیوطی را تکرار کرده است.(2)

البته این کار به خاطر مطهر بودن اهل بیت علیهم السلام به شهادت آیه ی تطهیر بوده و لذا تنها آنها می توانستند با حالت جُنُب به مسجد وارد شوند.

تعدادی از صحابه، از جمله ابن عباس این فضیلت را از فضائل مخصوص امیرالمومنین علیه السلام دانسته اند و ابن عباس به جواز ورود حضرت علی علیه السلام به مسجد با حالت جُنُب اشاره کرده است که ارتباط این قضیه با آیه تطهیر را می رساند.

«عمرو بن میمون می گوید: در نزد ابن عباس بودیم که ...گفت: اف بر اینها ! حرفهای ناروا و نکوهش در مورد مردی می گویند که بیش از ده فضیلت و منقبت برای وی می باشد که برای هیچکس غیر از او وجود ندارد. اینها بدگویی از مردی می کنند که ... رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم تمام درهاى مسجد جز در على علیه السلام را بست. راهى جز راه مسجد براى على علیه السلام نبود. على علیه السلام با آن که جنب بود، وارد مسجد می شد [و این امر تنها به ایشان و رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم اختصاص داشت].»(3)

این روایت را حاکم نیشابوری و ذهبی(4) و احمد شاکر(5)

تصحیح کرده اند؛ وصی الله بن محمد عباس(6) و

ص: 264

ابواسحاق حوینی(1) سندش را حسن دانسته اند و ابن حجر عسقلانی همه ی رجال سند احمد و نسائی را ثقه دانسته است.(2)

از روایت ذیل نیز نتیجه می گیریم که هدف از سد الابواب الا باب علی، تطهیر مسجد از رجس و پلیدی بود.

ترمذی از ابو سعید خدری از رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم نقل می کند که به علی علیه السلام فرمودند:

«یا علی، برای احدی حلال نیست که در این مسجد جنب شود، غیر از من و تو.»

علی بن منذر گوید: به ضرار بن صرد گفتم: معنی این حدیث چیست؟

گفت: «یعنی برای احدی غیر از من و تو حلال نیست که با حالت جنب به این مسجد رفت وآمد کند.»

ترمذی گوید: این حدیث، حسن غریب (حسن لذاته) است.(3)

ابن حجر این حدیث را از کتب ششگانه تخریج کرده و طرق متعددش را تصحیح و تحسین کرده است.(4)

«= پس هر کس با تو درباره عیسی در مقام مجادله برآید بعد از آنکه به احوال او آگاهی یافتی، بگو: بیایید ما و شما فرزندان و زنان و کسانی را که به منزله خودمان هستند بخوانیم، سپس به مباهله برخیزیم (در حق یکدیگر نفرین کنیم) تا دروغگویان (و کافران) را به لعن و عذاب خدا گرفتار سازیم.» (1)

طبق این آیه، حضرت رسول صلی الله علیه و آله و سلم امیرالمومنین علیه السلام را به عنوان مصداق «انفسنا» با خود به مباهله بردند.

مسلم در صحیحش چنین نقل می کند:

«هنگامی که این آیه نازل شد، رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم ، علی، فاطمه، حسن و حسین علیهم السلام را دعوت کرد و فرمود: خداوندا، اینها اهل من هستند.»(2)

و حاکم نیشابوری نیز تصریح دارد که اخبار این واقعه، متواتر است.(3)

این مطلب که امیرالمؤمنین علیه السلام نفس رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم است، علاوه بر اینکه ظاهر آیه ی مباهله به وضوح بر آن دلالت دارد، خود پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم نیز در روایاتی به آن تصریح فرموده اند؛ لذا وجهی برای استبعاد وجود ندارد.

این روایت را نسائی در خصائص نقل کرده و محقق کتاب، احمد میرین البلوشی سندش را تصحیح کرده است.(1)

سند این روایت را مولوی حسن الزمان حیدر آبادی نیز صحیح دانسته است.(2)

همچنین ابن ابی شیبه این روایت را به اختصار نقل کرده و محقق کتابش، دکتر سعد الشثری، سندش را حسن دانسته است.(3)

این روایت را طبرانی نقل کرده(1)

و حسین سلیم اسد سندش را حسن دانسته است.(2)

ستبر کرده بودم، به امید آن که بگوید او عمر است. راوی گوید: پس رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم به طرف علی علیه السلام توجه کرد، دست او را گرفت و سپس فرمود: آن مرد این است، آن مرد این است.»(1)

این روایت در زیادات کتاب فضائل الصحابه احمد آمده و محقق کتاب، دکتر وصی الله، تمام رجال سندش را ثقه دانسته است.(2)

هر چند این روایت مرسل است اما تقویت کننده ی طرق دیگر است.

ص: 270

عکس

ص: 272

یکی از مهمترین عللی که حق و باطل را بر عامه مشتبه ساخته و مانع از پذیرش افضلیت امام علی علیه السلام شده، احادیث ساختگی در فضیلت خلفای ثلاثه است که تعدادشان نیز کم نیست.

ابن تیمیه می نویسد:

«مردم احادیث دروغین بسیاری بر رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم بسته اند در اصول، احکام، زهد و فضائل و احادیث بسیاری در فضیلت خلفای چهارگانه و معاویه ساخته اند.»(1)

ابن حجر ضمن جعلی دانستن بسیاری از این روایات، درباره ی ریشه ی پیدایش اینگونه احادیث می نویسد:

«سزاوار است بر كتابهایى كه ريشه ندارد، كتابهاى فضائل را افزود؛ چون اينها پر از احاديث ضعيف و ساخته شده است... اما فضائل ساختگى از حد شمارش خارج است. چون رافضه در فضل اهل بيت حديث وضع كردند، جهّال و افراد نادان از اهل سنت نیز براى مقابله با آنان احاديث دروغ و جعلى در فضیلت معاویه، ابوبکر و عمر ساختند.»(2)

آنچه در این سخن حافظ ابن حجر عسقلاني مهم است، اعتراف او به جعلی بودن بسیاری از روایات فضائل شیخین و معاويه است؛ اما در مورد ریشه ی پیدایش این روایات، ادعای باطلی کرده است؛ چرا که منشأ پیدایش اغلب این روایات به زمان حکومت معاویه در شام و نیز زمان خلافت او بر می گردد که به خاطر تحریک مردم برای جنگ با حضرت علی علیه السلام ، روایاتی در فضیلت عثمان جعل نمود تا خون او را رنگین تر کند و جهت تضعیف و کمرنگ کردن جایگاه حضرت علی علیه السلام نیز دست به جعل حدیث در فضیلت ابوبکر و عمر و دیگر صحابه زد.

در کتاب سلیم بن قیس هلالی (متوفای قرن اول هجری) مطلبی آمده که جالب است. وی می گوید:

(( به امیرالمومنین علیه السلام خبر رسید که عمرو عاص در شام برای مردم خطبه خوانده و گفته است:

ص: 273

«پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم مرا به عنوان رئیس لشکرش فرستاد و ابو بکر و عمر هم در آن لشکر بودند، و من چنین گمان کردم که مرا به خاطر احترامی که نزد او دارم فرستاده است. وقتی بازگشتم، گفتم: «یا رسول الله، کدام یک از مردم نزد تو محبوب ترند؟» گفت: «عایشه!» گفتم: «از مردان؟» گفت: «پدرش.»(1)

ای مردم، این علی است که درباره ی ابو بکر، عمر و عثمان بدگویی می کند، در حالی که خودم از پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم شنیدم که می فرمود: «خداوند حق را بر زبان و قلب عمر زده است!» و درباره ی عثمان فرمود: «ملائکه از عثمان حیا می کنند!» و از علی شنیدم وگرنه گوش هایم کر شوند که در زمان عمر چنین روایت می کرد: «پیامبر در حالی که ابو بکر و عمر پیش می آمدند نگاهی به آنان کرد و گفت: «یا علی، اینان دو پیرمردهای اهل بهشت از اولین و آخرین هستند مگر پیامبران و مرسلین، و این مطلب را به آن دو مگو که هلاک می شوند!

امیرالمومنین علیه السلام به پا خاست و فرمود: «تعجب است از طاغیان اهل شام که سخن عمرو عاص را می پذیرند و او را تصدیق می کنند! کار او در حدیث و دروغ گفتن و بی مبالاتی به آنجا رسیده است که بر پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم دروغ می بندد، در حالی که آن حضرت او را هفتاد لعن نموده و همچنین رفیقش را که عمرو عاص مردم را به سوی او دعوت می کند (معاویه) در مواردی لعنت نموده است... .

امیرالمومنین علیه السلام در ادامه سخنانش فرمود: «چه مصیبتی که از کذابین و منافقین این امت دیده ام. گویا قاریان ضعیف العقیده قرآن و بسیار کوشا را می بینم که حدیث عمرو عاص را روایت می کنند و او را در این باره تصدیق می نمایند و بر ضد ما اهل بیت با دروغ او استدلال می کنند.

آیا ما می گوییم که بهترین این امت ابو بکر و عمر هستند و اگر بخواهم سومی را هم نام می برم؟! (روایتی که ابن تیمیه صدور آن از امیرالمومنین علیه السلام را متواتر می داند!) به خدا قسم عمرو عاص از سخنش درباره عایشه و پدرش جز رضایت معاویه قصدی ندارد، و او را با دروغ بستن به خداوند راضی کرده است. اما حدیثی که عمرو عاص گمان دارد از من شنیده است، هرگز! قسم به خدایی که دانه را شکافت و مردم را آفرید، او می داند که یقینا بر من دروغ می بندد و خداوند چنین سخنی را پنهانی و آشکارا از من نشنیده است.

خدایا، عمرو عاص و معاویه را به خاطر بستن راه تو و نسبت دروغشان به کتاب تو و پیامبرت و کوچک شمردن پیامبر و نسبت دروغشان به او و به من، لعنت فرما.

سليم گوید: معاويه قاريان و قاضيان شام را فراخواند و به آنان اموالى بخشيد و در بخش ها و شهرهاى شام پراكندشان تا روايات دروغين را نقل كنند و احاديث باطل را بسازند و به مردم بگويند كه: على علیه السلام عثمان را

ص: 274

كشته و از ابو بكر و عمر هم بيزارى جسته و معاويه به خون خواهى عثمان برخاسته و ابان پسر عثمان و ديگر فرزندان عثمان همراه او هستند، تا آنجا كه شاميان را به خويش مايل كرد و متحد شدند.

معاويه بيست سال چنين رفتار نمود؛ در سراسر قلمرواش همين سياست را اعمال مى كرد تا آنجا كه حراميان شام و ياران باطل بر سر سفره طعام و شرابش گرد آمدند، آنان را اموال زياد و زمين هاى بسيار بخشيد و طعام و شراب بسيار داد تا كه كودكان بر اين سياست بزرگ شدند و كهنسالان پيرتر گرديدند و تازيان بيابان گرد نزد او كوچ كردند. شاميان لعن بر شيطان را ترک كردند و گفتند: لعن على قاتل عثمان بايد كرد! و نادانان امّت و پيروان پيشوايان گمراه و دعوتگران به دوزخ بر اين سنّت بار آمدند. خداى ما را بس است كه او خوب وكيلى است! و اگر خداوند مى خواست همه را به راه راست گرد مى آورد، ولى خدا آنچه خواهد كند.))(1)

همانطور که سلیم گفته، معاویه بعد از به خلافت رسیدن نیز این روشش را ترک نکرد و احادیث بسیاری وضع نمود.

ابو الحسن مدائنی (متولد سال 132 ه- و متوفای 224 ه-) که ذهبی از او با عناوینی چون «العلامة الحافظ الصادق» یاد کرده و آگاهی اش به سیره ها، مغازی، انساب و روزگار عرب را ستوده و او را در آنچه نقل می کند راستگو و عالی الإسناد، عالم به فتوح، مغازی و راست گفتار در آنها دانسته،(2)

در کتاب «الاحداث» خود نقل می کند که:

«معاویه بخش نامه ای برای همه کارگزاران خود صادر کرد که در آن آمده بود: "ذمه من از هرکس که چیزی از فضائل ابوتراب و اهل بیت او را نقل کند، برداشته شده است." و سخنوران در هر منطقه، بر منابر، علی علیه السلام را لعنت می کردند و از او تبری می جستند و به او و افراد خاندانش دشنام می دادند.

در آن هنگام، گرفتارترین مردم، کوفیان بودند که در آن شهر، شیعیان از همه جا بیش تر ساکن بودند. معاویه، زیاد بن سمیه را به حکومت کوفه گماشت و بصره را هم ضمیمه آن کرد. او نیز -که به شیعیان آشنا بود و به روزگار حکومت علی علیه السلام خود از آنان شمرده می شد- ایشان را به سختی تعقیب کرد و آنان را زیر هر سنگ و کلوخ که یافت، کشت و شیعیان را به بیم انداخت؛ او دست ها و پاها را می برید و به دیده ها میل می کشید

ص: 275

و آنان را بر تن های درختان خرما بر دار می کشید تا جایی که ایشان را از عراق بیرون راند و پراکنده ساخت و در عراق هیچ شیعه نام آوری باقی نماند.

آنگاه معاویه به همه کارگزاران خویش در سراسر منطقه حکومتش نوشت: "گواهی هیچ یک از شیعیان علی و اهل بیت او را مپذیرید و نوشت: بنگرید که شیعیان و دوستان و هواداران عثمان را در منطقه حکومت خود و کسانی را که فضائل و مناقب او را نقل می کنند، گرامی دارید و به خود نزدیک سازید و جایگاه نشستن آنان را به خود نزدیک تر قرار دهید و آن چه را که هر یک از ایشان روایت می کند، همراه نام خود و پدر و عشیره اش برای من بنویسید." آنان نیز چنان کردند.

چون معاویه برای آنان پول، جامه، پاداش و زمین می داد، در بیان فضائل و مناقب عثمان زیاده روی کردند و از ایشان میان عرب و موالی شایع شد و به سبب چشم و هم چشمی برای رسیدن به دنیا و منزلت، در هر شهر و دیار، این موضوع رایج شد. آن چنان که هیچ گمنام و فرومایه ای که در فضیلت و منقبت عثمان روایتی نقل می کرد و پیش یکی از کارگزاران معاویه می آمد، نبود مگر اینکه نامش را در دیوان می نوشت و او را به خود نزدیک می ساخت و شفاعتش را می پذیرفت؛ و مدت ها چنین بودند.

معاویه سپس به کارگزاران خود نوشت: "حدیث درباره عثمان فراوان در هر شهر و هر سو پراکنده شده است. اینک چون این نامه من به شما رسید، مردم را به جعل روایت در مورد فضائل صحابه و خلفای اُولی (ابوبکر و عمر) فرا خوانید و هیچ خبری را که هرکس از مسلمانان درباره علی نقل می کند، رها مکنید مگر این که نظیر آن را برای صحابه بسازید و پیش من آورید که این کار برای من خوش تر و مایه چشم روشنی بیش تر من است و حجت و برهان ابوتراب و شیعیان او را بیشتر درهم می شکند تا آن که مناقب و فضائل عثمان را روایت کنید."

چون این نامه برای مردم خوانده شد، اخبار بسیاری که ساخته و پرداخته بودند و خالی از حقیقت بود، در مناقب صحابه منتشر شد و مردم در این مورد چندان کوشیدند که اندک اندک روی منابر گفته شد و به مکتب داران القاء می شد که بسیاری از روایاتی از این دست را به کودکان و پسر بچه ها آموزش دهند؛ آنان نیز چنان کردند و همان گونه که قرآن را به آنان می آموختند، آن روایات را هم آموزش دادند. سپس کار به آن جا کشید که به دخترکان و زنان خدمتگزار و وابستگان خود نیز آموزش دادند و سال ها بدین گونه گذشت.

معاویه سپس بخش نامه ای به همه کارگزاران خویش در همه شهرها نوشت: "بنگرید در مورد هرکس که با دلیل ثابت شد علی و اهل بیت او را دوست می دارد، نامش را از دیوان حذف کنید و مقرری سالیانه و عطای او را ببرید. همراه این بخش نامه، نامه دیگری هم بود که: هرکه را به دوستی این قوم (علی و اهل بیت او) متهم می دانید شکنجه دهید و خانه اش را ویران سازید."

ص: 276