آب رفته بازنیاید به جوی خویش

حفظ آبرو از دیدگاه قرآن و روایات

هادی فیروزی

1399

ص: 2

عکس

ص: 3

عکس

ص: 4

پاسخ به دو سوال.......... 39

اولاً –.......... 40

ثانیاً -.......... 40

مورد سوم: مجازات زناکار در ملاء عام.......... 42

فصل دوم: راهکار های فردی حفظ آبرو.......... 46

گفتار اول: را هکارهای فردی ایجابی حفظ آبرو.......... 48

ایمان و عمل صالح.......... 48

نیکوکاری.......... 52

پاکدامنی و عفت.......... 53

عفت، ارزش عقلانی و عقلایی.......... 54

پناه بردن به خدا.......... 56

پناه بردن حضرت یوسف علیه السلام به درگاه خدا.......... 58

پناه بردن حضرت مریم علیها السلام .......... 60

فرار از مواضع تهمت.......... 62

یوسف علیه السلام و فرار از موضع تهمت.......... 64

فرارمریم از شهر به خاطر ترس از تهمت مردم.......... 64

دفاع از آبرو در برابر تهمت ها.......... 66

یوسف علیه السلام و دفاع از آبروی خویش.......... 67

توجه به حمایت خدا در لحظات بحرانى ودر خطر واقع شدن آبرو.......... 69

کسب آبرومندی پیش خدا.......... 70

آزار حیثیتی و آبرویی.......... 71

راز داری.......... 72

امانت داری در اسرار.......... 75

حفظ اسرار حکومت اسلامی.......... 75

افشاى سر.......... 76

هزینه اموال در جهت آبروداری.......... 77

ص: 6

گفتاردوم: راهکار های فردی سلبی حفظ آبرو.......... 79

پرهیز از تکبر.......... 79

عبرت از سرگذشت ابلیس.......... 81

عبرت از سرگذشت فرعون متکبر.......... 81

تکبر مایه تنفر و پراکندگی مردم از فرد متکبر.......... 85

پرهیز از شرک.......... 85

شرک سلب کننده ارزش وکرامت انسانی.......... 87

پرهیز از گناه وعصیان.......... 89

پرهیز از تخلف فرمان پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم .......... 91

رسوایی متخلفان جنگ تبوک.......... 91

محاصره اجتماعی (مجازات حیثیتی).......... 93

رسوایی متخلفان از سفر عمره.......... 93

پرهیز از دشمنی با خدا وپیامبران.......... 95

وجه دلالت.......... 97

پرهیز از دروغ بستن به خدا.......... 99

روسیاهى، نشانه ذلت و خوارى و رسوایى.......... 100

فصل سوم: راهکار های اجتماعی حفظ آبرو.......... 104

گفتار اول: راهکارهای اجتماعی ایجابی.......... 106

شرح صدروتحمل دیگران.......... 106

اُذُن بودن؛ روشی برای آبروداری.......... 108

عفو و صفح و غفران.......... 110

مفهوم عفو.......... 110

صفح.......... 110

غفران.......... 110

تغافل.......... 115

تغافل منفی.......... 118

ص: 7

تغافل مثبت.......... 118

آثارمثبت تغافل در بیان معصومین علیهم السلام .......... 120

معاشرت سالم با مردم.......... 120

نشانه کرامت.......... 121

خوش نامی.......... 121

زندگی گوارا.......... 121

بالا رفتن قدر ومنزلت.......... 121

موارد اعمال تغافل.......... 123

لزوم اذن گرفتن برای ورود به حریم دیگران.......... 123

امنیت و آزادى در محیط خانه.......... 123

کیفیت اذن ورود گرفتن برای ورود به خانه مردم.......... 125

لزوم اجازه گرفتن کودکان برای ورود به اتاق خلوت پدر و مادر.......... 130

لزوم فراهم ساختن مقدمات ازدواج برای بی همسران.......... 137

لزوم حفظ عفاف جنسی در صورت عدم تیسر ازدواج.......... 141

لباس (از نوع همسر).......... 142

الف) صیانت طرفینی از آبرو.......... 142

ب) صیانت زن از آبروی شوهر.......... 144

لباس (پوشش مناسب).......... 147

الف: لباس ظاهری.......... 148

ب: لباس باطنی (تقوا).......... 150

محکمه صلح فامیلی.......... 153

امتیازات محکمه صلح خانوادگی.......... 154

مطالبه چهار شاهد برای اثبات زنا.......... 155

گفتار دوم: راهکارهای اجتماعی سلبی.......... 159

پرهیز ازتمسخر واستهزاء.......... 159

یاوه سرایى و خسران ابدى.......... 163

ص: 8

پرهیز از عیب جویی.......... 165

راهکارهای مبارزه با عیب جویان.......... 168

پرهیز از لقب زشت دادن.......... 171

راهکارهای جلوگیری از تنابز.......... 174

پرهیز از گمان بد.......... 176

پرهیز از تجسس.......... 179

ریشه تجسس:.......... 180

تجسس حلقه میانی بین گمان بیجا وغیبت.......... 180

راهکار خلاصی از تجسس درامور دیگران.......... 181

پیامدهای تجسس.......... 183

1. رسوایی در دنیا.......... 183

2. بی اعتمادی مردم به تجسس گران.......... 184

3. بدفرجامی اهل تجسس.......... 185

پرهیز از غیبت.......... 185

تعریف غیبت:.......... 185

فلسفه نهی از غیبت.......... 187

پرهیز از جدال ومراء.......... 193

اقسام جدال.......... 198

الف: جدال حق.......... 198

ب: مجادله باطل.......... 199

پرهیز از چشم چرانی.......... 200

فلسفه نهی از چشم چرانی.......... 202

پرهیز از جلوه گری، پای کوبی و تبرّج.......... 205

پوشاندن سینه ها و گردن ها.......... 205

پای کوبی ممنوع.......... 206

تبرج ممنوع.......... 207

ص: 9

با ناز و کرشمه حرف زدن ممنوع.......... 207

جاهلیت قدیم و مدرن.......... 208

پرهیز از رمی و قذف.......... 209

توجه به احکام سخت قذف.......... 213

لعان وملاعنه سدی بزرگ برای جلوگیری از تهمت به زنان.......... 215

پرهیز از اشاعه فحشا.......... 216

مفهوم فاحشه.......... 218

اشکال مختلف اشاعه فحشا.......... 218

پرهیز از اظهار نیاز پیش دیگران.......... 221

فقرای آبرومند.......... 227

عدم اصرار فقیر آبرومند.......... 227

نهی از الحاف.......... 227

چگونگی برخورد با سائل.......... 228

تقاضا کردن بدون حاجت.......... 229

نتیجه گیری.......... 232

پیشنهادها.......... 233

فهرست منابع و مآخذ.......... 234

ص: 10

ص: 11

اهدافی که این تحقیق دنبال می کند به دو دسته تقسیم می شوند:

هدف کلی این است که ضرورت و راهکار های حفظ آبرو را تبیین نماید. اما به صورت جزئی و تفصیلی عبارت است از:

- دستیابی به ضرورت حفظ آبرو؛

- دستیابی به راهکارهای فردی حفظ آبرو؛

- دستیابی به راهکارهای اجتماعی حفظ آبرو از منظر قرآن.

روش ما در انجام این تحقیق کتابخانه ای و مطالعه کتب مرتبط از جمله کتب لغوی و تفسیری و برخی کتب فقهی است که از نرم افزار های اسلامی در این زمینه بهره کافی برده ایم.

روند کار ما در این تحقیق به این صورت است که در فصل اول مفاهیم و کلیات مرتبط با موضوع را در سه گفتار ارائه داده ایم. گفتار اول کلیات، گفتار دوم مفاهیم و گفتار سوم بیان ضرورت حفظ آبرو است.

در فصل دوم به سراغ راهکار های فردی حفظ آبرو رفته و آن را در ضمن دو گفتار بیان کرده ایم. گفتار اول مربوط به راهکارهای ایجابی و گفتار دوم به راهکارهای سلبی می پردازد.در فصل سوم که آخرین فصل این پژوهش را تشکیل می دهد به راهکار های اجتماعی حفظ آبرو پرداخته شده است. این فصل به ایجابی و سلبی تقسیم می شود و در قالب دو گفتار ارائه گردیده است.

ص: 13

ص: 15

تحقیق پیشروی همانند سایر پژوهشها در قسمت نخست به ترسیم مفاهیم اصلی و کلیات موضوع می پردازد. در قسمت مفاهیم به تشریح کلید واژه های تحقیق می پردازد. در قسمت کلیات به مباحثی پرداخته شده که تصویری کلی از موضوع را در ذهن مخاطب تبیین می کند.

خویش را حفظ کنید و به انحاء مختلف وی را در ورطه ی بی آبروی قرار ندهید؛ آبروی مؤمن را بازیچه وقت گذرانی خویش و پرکردن اوقات یکدیگر قرا ندهید، شاید شما کلامی را به اشتباه به کسی نسبت دهید، حال ایشان چگونه باید از عهده این بی آبروی برآید و یا اصلاً به طور صحیح به کسی واقعه ی بدی را نسبت دهید، این احتمال را نمی دهید که شاید ایشان توبه کرده باشد و از آن گناه دست کشیده باشد؛ اى بنده خدا! در عیب جویى از بنده اى که مرتکب گناهى شده شتاب مکن، شاید گناه او بخشیده شود و بر نفس خویش ایمن مباش که گناه کوچکى انجام داده اى، شاید بر همان گناه عذاب شوى. پس هر کس از شما به عیب دیگرى آگاهى یافت، باید از عیب جویى او خوددارى کند، زیرا به عیب خود نیز آگاه است.(1)

ضرورت حفظ آبرو ازمنظر قرآن به کرامت انسان مربوط است که در آیات قرآن وقتی آبروی بنده ی صالح خدا در خطر باشد، خداوند خودشبنده ی خود را تبرئه نموده و آبروی او را حفظ می کند(2).

راهکارهای حفظ آبرو از منظر قرآن فردی و اجتماعی است که مواردی چون: پاکدامنی، راز داری، پرهیز از گناه... و شرح صدر، عفو و بخشش و پرهیز از تهمت و غیبت نمونه هایی از این راهکارهاست.

با توجه به اهمیت آبرو و حفظِ آن در تعلیم، تربیت و تقوا به نظر می رسد قرآن کریم که کتاب تعلیم و تربیت است به طور گسترده ای از آن استفاده کرده است. و معانی و مفاهیم کاربردیِ بلندی را نسبت به این مسئله به مخاطبین خویش القاء نموده و اهداف تعلیمی و تربیتی خویش را با توجه به هدفِ «رشد ایمانی» و

ص: 17

«سعادت بشری» در این مسئله پیش می برد.

این تحقیق می تواند:- زمینه های تحقیق و پژوهش تفصیلی در موضوع آسیب های اجتماعی را برای محققان بگشاید.

- برای مبلغان و خطیبان در زمینه ارائه راهکار های حفظ آبرو مفید باشد.

- راهکار إعاده حیثیت را برای افرادی که آبروی خود را از دست داده اند، ارائه بدهد.انتخاب این موضوع از آن جهت ضرورت دارد که انسان موجودی باکرامت و با شرافت آفریده شده است ولی گاهی در دوران حیات انسان مسائلی پیش می آید که افراد، آبرو و شخصیت فردی و اجتماعی خود را از دست می دهند و ضرر هایی در دنیا و آخرت متوجه انسان می شود که جبران ناپذیر خواهد بود. لذا این تحقیق با ارائه ی راه های پیشگیرانه جلوی آسیب های فردی و اجتماعی و دنیوی و اخروی آبرو ریزی را می گیرد.

این تحقیق به روش نقلی وحیانی و به صورت کتابخانه ای و نرم افزاری نوشته خواهد شد.

هرآینگی، اجبار، الزام. در اصطلاح بحث ما مراد لزوم و وجه نیاز به حفظ آبرو است.

و طریحی در مجمع البحرین در مورد معنای حفظ و محافظت بر صلات می گوید: محافظت بر نماز یعنی مواظبت و مراقبت از آن و شدت توجه و ضایع نکردن آن در اوقاتش است.(1)

حفظ از جمله واژه هایی عربی است که در زبان فارسی نیز بکار رفته است. البته قابل توجه است که معنای آن در زبان فارسی همانند معنای آن در زبان عربی است. در فارسی حفظ به معنای نگهداری و بازداشتن، است.(2)

حفظ ازجمله کلمات مضافی است که با توجه به مضاف الیه خود معنای ویژه ای می گیرد و به عبارت دیگر معنای اصطلاحی آن در علوم مختلف متفاوت است. در اینجا حفظ در دانش اخلاق مورد بررسی قرار می گیرد کهبا معنای لغوی آن چندان تفاوتی نمی کند. بنابرین مراد از حفظ آبرو محافظت و نگهداری کردن از حسن شهرت خود و دیگران است.

حفظ و صیانت از آبرو و عرض به معنای حفظ همه آن چیزی است که انسانیت انسانی را می سازد؛ زیرا جان زمانی می ارزد که اصول انسانی آن حفظ شده باشد و گرنه جان بی اصول انسانی برای انسان ها کمترین ارزش را خواهد داشت.

ص: 21

می کند. آبرو چیزی نیست که کسی با آن متولد شود بلکه مفهومی اکتسابی است که شکل گیری وتکامل آن در گروی مراعات پاره ای از رفتارها و مقررات اجتماعی است. ما بسیاری از کارها را گرچه برایمان جذاب اند، انجام نمی دهیم چون نگران آبروی شخصی، خانوادگی، قومی و قبیله ای، ملی، گروهی، تیمی و… هستیم. آبرو پدیده ای اجتماعی است که خود را در رفتارهای ما منعکس می کند و به عبارت دیگر در گروی ارزش ها، بینش ها و مسایل فرهنگی است که تعیین می کنند چه رفتاری ارزش مند و چه رفتارهایی به ویژه در معاشرت با دیگران قبیح هستند و پذیرفته نمی شوند. به همین دلیل است که بسیاری از رفتار هایی که در یکجامعه آبرو بر است در جوامع دیگر چنین نیست! در دین اسلام بر حفظ آبروی دیگران تأکید زیادی شده است؛ زیرا حرمت آبروی مؤمن از دیوار کعبه نیز واجب تر است.

باشد مانند: «بیاض وجه»، «سواد وجه»، «مرجو»، «نجات از خزی»، «نفی خزی»، «نفی ذلت»، «نهی از تمسخر»، «نهی از طرد»، «نهی ازغیبت»، «ود»، «نفی فضاحت» و... همه از اصطلاحات قرآنی مرتبط با آبرو است(1).

و مرحوم مصطفوی در مورد معنای اصطلاحی عرض می گوید:

«عرض انسان هر چیزی است که در معرض طبیعی باشد از جمله صفات باطنی و عناوین شخصی مانند عفت، عزت و مقام باطنی.»(1)

کرامت انسانی برای خود انسان ارزشمندتر از هر چیزی است. از این رو انسان ها جان و مال خویش را برای عرض خویش و دیگران می دهند و این گونه نیست که کسی عرض خویش را برای جان و مال بدهد مگر آنکه از فطرت انسانی خود خارج شده باشد.

به سخن دیگر، حفظ و صیانت از آبرو یعنی شخصیت انسانی خود و دیگران مهم ترین چیزی است که انسان آن را به عنوان أمنیت خواهان است، به طوری که اگر امنیت شخصیتی او تأمین نشده باشد، گویی هیچ تأمینی برای او نشده و أمنیتی فراهم نیامده است.

مولی امیرالمؤمنین علیه السلام در تقدّم عرض نسبت به دوگانه جان و مال می فرماید: «مِنَ النُبَلِ أَن یَبذُلَ الرَّجُلُ مالَهُ وَ یَصُونَ عِرضَهُ»؛ کسی که برای حفظ آبرو وحیثیت خود از مال و منالش می گذرد، نشانه اصالت وبزرگواری اوست. (1)

آن حضرت به افراد هشدار می دهند که ارزش و اهمیت آبروی خود و دیگران را بدانند و کاری نکنند که آبروریزی شود؛ زیرا کسی که شخصیت خویش را از دست دهد همه چیزش را از دست داده است. ایشان می فرمایند: «مَنْ بَذَلَ عِرْضَهُ ذَلَّ»(2) کسی که حیثیت و آبروی خود را می برد، خودش را به پستی و خاک مذلّت افکنده است.

امام حسن مجتبی علیه السلام احمق و بی خرد را کسی می داند که نمی داند با مال و عرض خویش چگونه برخوردی داشته باشد و آن را چگونه استفاده کند. ایشان

ص: 27

می فرماید: «السَّفیهُ، اَلأَحمقُ فی مالِهِ اَلمُتهاوَنُ فی عِرضِه»؛ آدم سفیه و بی خِرد کسی است که در مصرف اموالش ابلهانه عمل می کند و نسبت به آبروی خود لاأبالی و سهل انگار است.(1)

از نظر آموزه های وحیانی اسلام، حفظ شخصیت و کرامت انسانی مهمترین چیز در امنیت خرد و کلان اجتماع است. از این رو تامین امنیت اخلاقی و شخصیت افراد جامعه در دستور کار قرار گرفته و در قالب آموزه های معرفتی و حتی دستوری و به شکل بایدها و نبایدهای شرعی واخلاقی به آن توجه شده است. بسیاری از احکام مانند حرمت غیبت، تهمت، افترا، دشنام، ناسزا، قذف و مانند آنها در راستای حمایت از شخصیت و شرافت و کرامت انسانی وضع شده است و گاه حتی نه تنها در حوزه اخلاق بلکه در حوزه حقوق کیفری و جزایی احکام سخت و شدیدی وضع شده تا هر گونه تعرض به شخصیت و هتک حرمت ها و آبروی انسانی، موجب کیفر جزایی در دنیا و آخرت باشد. بنابراین، قوانین بازدارنده و پیشگیرانه و نیز مجازات و عقاب های متعددی از سوی شارع مقدس وضع می شود تا شخصیت و آبروی افراد حفظ شود و امنیت اخلاقی افراد تأمین گردد.

خداوند به صراحت در آیاتی بر حرمت هتک عرض و آبروی مردم تاکید داشته و هر گونه هتک حرمت و آبروریزی را حرام کرده و جزء گناه کبیره ای دانسته که مجازات آن دوزخ و عذاب است.

سوره همزه با چنان تهدیدى کوبنده آغاز مى شود که لرزه بر اندام اهل ایمان می اندازد " واى بر هر عیب جوى مسخره کننده اى! " {وَیلٌ لِکُلِّ هُمَزَةٍ لُمَزَةٍ}(2) آنها که با نیش زبان و حرکات، دست و

ص: 28

چشم و آبرو در پشت سر و پیش رو، دیگران را استهزاء کرده، یا عیبجویى و غیبت مى کنند، یا آنها را هدف تیرهاى طعن و تهمت قرار مى دهند.

" هُمَزَة" و" لُمَزَة" هر دو صیغه مبالغه است اولى از ماده" هَمز" در اصلبه معنى" شکستن" است و از آنجا که افراد عیبجو و غیبت کننده شخصیت دیگران را درهم مى شکنند به آنها" هُمَزة" اطلاق شده است.

در سخنى از" ابن عباس" آمده است که در تفسیر این دو کلمه چنین مى گفت: «هُم المَشّاؤُونَ بِالنَّمیمَةِ، المُفَرِّقُونَ بَینَ الاَحِبَّةِ، النّاعِتُونَ لِلنّاسِ بِالعیبِ»:

" آنها کسانى هستند که سخن چینى مى کنند، و میان دوستان جدایى مى افکنند، و مردم را با عیوب توصیف مى کنند"(1)

گویا ابن عباس این سخن را از حدیثى که از پیغمبر اکرم صلی الله علیه و آله و سلم نقل شده است استفاده کرده، آنجا که فرمود:

«أَ لَاأُنَبِّئُکُمْ بِشِرَارِکُمْ؟ قَالُوا: بَلى یَا رَسُولَ اللَّهِ، قَالَ: الْمَشَّاؤُونَ بِالنَّمِیمَةِ، الْمُفَرِّقُونَ بَیْنَ الْأَحِبَّةِ، الْبَاغُونَ لِلْبُرَآء ِالْمَعَایِب»:

" آیا شما را از شریرترین افراد خبر دهم؟ گفتند: آرى اى رسول خدا! فرمود: آنها که بسیار سخن چینى مى کنند، در میان دوستان جدایى مى افکنند، و براى افراد پاک و بیگناه در جستجوى عیوبند"«(2)».

ولى از مجموع کلمات ارباب لغت استفاده مى شود که این دو واژه به یک معنى است، و مفهوم وسیعى دارد که هر گونه عیبجویى و غیبت وطعن و استهزاء به وسیله

ص: 29

زبان و علائم و اشارات و سخن چینى و بدگویى را شامل مى شود.

به هر حال تعبیر به" ویل" تهدید شدیدى است نسبت به این گروه، و اصولاً آیات قرآن موضعگیرى سختى در برابر اینگونه افراد نموده، و تعبیراتى دارد که درباره هیچ گناهى مانند آن دیده نمى شود، مثلاً بعد از آنکه منافقان کوردل را به خاطر سُخریّه مؤمنان به عذاب اَلیم تهدید مى کند، مى فرماید:

{اسْتَغْفِرْ لَهُمْ أَوْ لا تَسْتَغْفِرْ لَهُمْ إِنْ تَسْتَغْفِرْ لَهُمْ سَبْعینَ مَرَّةً فَلَنْ یَغْفِرَ اللَّهُ لَهُم.}(1)

چه براى آنها استغفار کنى و چه نکنى، حتى اگر هفتاد بار براى آنها استغفار کنى خداوند آنها را هرگز نمى بخشد.

شبیه همین معنى درباره منافقانى که پیغمبر اکرم صلی الله علیه و آله و سلم را إستهزا مى کردند در سوره منافقون آمده است.(2)

اصولاً آبرو و حیثیت اشخاص از نظر اسلام بسیار محترم است، و هر کارى که موجب تحقیر مردم گردد گناه بزرگى است، در حدیثى از پیغمبر اکرم صلی الله علیه و آله و سلم آمده است: أَذَلُّ النّاسِ مَن أَهانَ النّاسَ: " ذلیل ترین مردم کسى است که به مردم اهانت کند"!(3).(4)پیامبر

گرامی اسلام صلی الله علیه و آله و سلم می فرماید:

«اَیُّها الناس! إنَّ دِماءَ کُم و اَعراضَکُم عَلَیکُم حرامٌ الی اَن تَلقَوا ربَّکُم»؛ ای

ص: 30

مردم! ریختن خون یکدیگر و لطمه زدن به حیثیت دیگران، تا وقت مردن و لقای پروردگارتان بر شما حرام است.(1)

تذکر آیت الله بهاءالدینی درباره حفظ آبروی مردم:

از آیت الله بهاالدینی پرسیدند: آقا راز مقام و رتبه والای سکوت چه بود؟ آقا دست بالا آورد و اشاره به دهان کرد. خدا شاهد است الان مردم خیلی دست کم گرفته اند آبرو بردن را. ببینید خدا چند گناه را نمی بخشد: 1 – ترک عمدی نماز. 2 - به ناحق کسی را کشتن. 3 - عقوق والدین. 4 - آبرو بردن. این گناهان این قدر نحس هستند که صاحبانشان گاهی موفق به تو به نمی شوند. پسر یکی از بزرگان علما که در زمان خودش استادالعلماء بود، برای من تعریف می کرد: "به پدرم گفتم پدر! تو دریای علم هستی. اگر بنا باشد یک نصیحت به من بکنی چه می گویی؟ می گفت پدرم سرش را انداخت پایین. بعد سرش را بالا آورد و گفت آبروی کسی را نبر! " الان در زمان ما هیئتی ها، مسجدی ها و مقدس ها آبرو می برند. عزیز من اسلام می خواهد آبروی فرد حفظ شود. شما با این مشکل داری؟ دقت کنید کهبعضی ها با زبانشان می روند جهنم. روایت داریم که می فرماید اغلب جهنمی ها، جهنمی زبان هستند. فکر نکنید همه شراب می خورند و از دیوار مردم بالا می روند. یک مشت مؤمن مقدس را می آورند جهنم. ای آقا تو که همیشه هیئت بودی! مسجد بودی! بله. توی صفوف جماعت می نشینند آبرو می برند. امیرالمومنین به حارث همدانی می فرماید: اگر هر چه را که می شنوی بگویی؛ دروغ گو هستی.(2)

در اینجا به ذکر مطالب و مواردی از قرآن می پردازیم که بر اهمیت و ضرورت حفظ

ص: 31

آبرو از منظر قرآن می پردازند که از جمله آنها عبارت اند از:

مِنَ الْخاطِئینَ}(1).

حفظ آبرو تا آنجا ضرورت دارد که حضرت یوسف علیه السلام بعد از سالها تحمل حبس، شرط آزادی از زندان را تبرئه و اثبات پاک دامنی خود قرار می دهد و فرستاده پادشاه مصر را دست خالی برمی گرداند و ماندن در زندان و سیاه چال را بر آزادی بدون حیثیت ترجیح می دهد.

تعبیرى که حضرت یوسف براى رؤیای پاد شاه مصر کرد آن قدر حساب شده و منطقى بود که شاه و اطرافیانش را مجذوب خود ساخت. او مى بیند که یک زندانى ناشناس بدون انتظار هیچ گونه پاداش و توقع، مشکل تعبیر خواب او را به بهترین وجهى حل کرده است، و براى آینده نیز برنامهحساب شده اى ارائه داده.

او اجمالاً فهمید که این مرد یک غلام زندانى نیست بلکه شخص فوق العاده اى است که طى ماجراى مر موزى به زندان افتاده است لذا مشتاق دیدار او شد اما نه آن چنان که غرور و کبر سلطنت را کنار بگذارد و خود به دیدار یوسف بشتابد بلکه" دستور داد که او را نزد من آورید" {وَ قالَ الْمَلِکُ ائْتُونی بِه}.(2)

" ولى هنگامى که فرستاده او نزد یوسف آمد به جاى اینکه دست و پاى خود را گم کند که بعد از سالها در سیاه چال زندان بودن اکنون نسیم آزادى مى وزد به فرستاده شاه جواب منفى داد و گفت: من از زندان بیرون نمى آیم تا اینکه تو به سوى صاحب و مالکت باز گردى و از او بپرسى آن زنانى که در قصر عزیز مصر (وزیر تو) دستهاى خود را بریدند به چه دلیل بود"؟ {فَلَمَّا جاءَهُ الرَّسُولُ قالَ ارْجِعْ إِلى رَبِّکَ فَسْئَلْهُ ما

ص: 33

بالُ النِّسْوَةِ اللاَّتی قَطَّعْنَ أَیْدِیَهُنَّ}(1).

او نمى خواست به سادگى از زندان آزاد شود و ننگ عفو شاه را بپذیرد، او نمى خواست پس از آزادى به صورت یک مجرم یا لاأقل یک متهم که مشمول عفو شاه شده است زندگى کند. او مى خواست نخست درباره علت زندانى شدنش تحقیق شود و بى گناهى و پاکدامنیش کاملا به اثبات برسد، و پس از تبرئه، سر بلند آزاد گردد. و در ضمن، آلودگى سازمان حکومتمصر را نیز ثابت کند که در دربار وزیرش چه مى گذرد؟.

آرى او به شرف و حیثیت خود بیش از آزادى اهمیت مى داد و این است راه آزادگان.

جالب اینکه یوسف در این جمله از کلام خود آن قدر بزرگوارى نشان داد که حتى حاضر نشد نامى از همسر عزیز مصر ببرد که عامل اصلى اتهام و زندانی شدن او بود. تنها به صورت کلى به گروهى از زنان مصر که در این ماجرا دخالت داشتند اشاره کرد.

سپس اضافه نمود اگر توده مردم مِصر و حتى دستگاه سلطنت ندانند نقشه زندانى شدن من چگونه و به وسیله چه کسانى طرح شد، اما پروردگار من از نیرنگ و نقشه آنها آگاه است" {إِنَّ رَبِّی بِکَیْدِهِنَّ عَلیمٌ}(2).(3)

آن به معنای بی آبرویی باشد. به عنوان نمونه خداوند در طی دو آیه از قرآن تبیین می کند که ثروت و فقر به معنای اکرام و اهانت نیست. {فَأَمَّا الْإِنْسانُ إِذا مَا ابْتَلاهُ رَبُّهُ فَأَکْرَمَهُ وَ نَعَّمَهُ فَیَقُولُ رَبِّی أَکْرَمَنِ وَأَمَّا إِذا مَا ابْتَلاهُ فَقَدَرَ عَلَیْهِ رِزْقَهُ فَیَقُولُ رَبِّی أَهانَنِ}.(1)

آنچه از دو آیه مذکور فهمیده می شود این است که برخی از انسان ها سعادت در زندگى را تنعّم در دنیا و داشتن نعمت هاى فراوان، و ملاک آبرومندی در درگاه الهى را همین برخورداری از نعمت های دنیوی مى دانند، و بر عکس، ملاک نداشتن قَدر و منزلت در درگاه خدا را نداشتن پول و ثروت مى پندارند، در حالى که نه اولى ملاک احترام و نه دومى ملاک حرمت نداشتن است، بلکه ملاک در داشتن قدر و منزلت نزد خدا تقرب به خداى تعالى از راه ایمان و عمل صالح است، حال چه اینکه آدمى دارا باشد و چه فقیر، پس داشتن و نداشتن مال هر دو برای امتحان است.(2)

مى شناسند، ما وقتى به پیروان تو نگاه مى کنیم مشتى بى سر و پا، گمنام، فقیر، تهیدست و پا برهنه که کسبهاى ضعیف و ناچیزى دارند اطرافت را گرفته اند با این حال چگونه انتظار دارى ثروتمندان سرشناس و اشراف با نام و نشان سر تسلیم بر آستان تو بسایند؟! اصلا هرگز آب ما با این جمعیت در یک جو نمى رود، ما هیچگاه بر سر یک سفره ننشسته ایم و در زیر یک سقف اجتماع نکرده ایم، چه انتظار نامعقولى دارى؟.

درست است آنها در این تشخیص صائب بودند که پیشوا را باید از طریق پیروان شناخت، ولى اشتباه بزرگشان این بود که آنها مفهوم و معیار شخصیت را گم کرده بودند، آنها معیار سنجش ارزشها را مال و ثروت، لباس و خانه و مرکب زیبا و گران قیمت قرار داده بودند، و از پاکى و تقوا و حق جویى و صفات عالى انسانیت که در طبقات کم درآمد بسیار بود و در اشراف بسیار کم، غافل بودند.

روح طبقاتى در بدترین اشکالش بر فکر آنها حاکم بود به همین دلیل طبقه تهیدست را" أَراذِل" مى شمردند!(1) و اتفاقا آنها اگر از زندان جامعه طبقاتى بیرون مى آمدند به خوبى مى توانستند درک کنند که ایمان این گروه خود بهترین دلیل بر حقانیت و اصالت دعوت این پیامبر است.(2)

است، دوست ندارد که افراد بشر پرده درى کنند و عیوب مردم را فاش سازند و آبروى آنها را ببرند - به علاوه می دانیم هر انسانى معمولا نقاط ضعف پنهانى دارد که اگر بنا شود این عیوب اظهار گردد یک روح بدبینى عجیب بر سراسر جامعه سایه مى افکند، و همکارى آنها را با یکدیگر مشکل می سازد، بنا بر این بخاطر استحکام پیوندهاى اجتماعى و هم بخاطر رعایت جهات انسانى، لازم است بدون در نظر گرفتن یک هدف صحیح پرده درى نشود.(1)در ادامه به برخی موارد جواز آشکار کردن بدی بعضی از انسان ها اشاره می کنیم.

اینکه مظلوم واقع شده اند عیوب مردم را بدون جهت آشکار نسازند می فرماید: " خداوند سخنان را می شنود و از نیّات آنها آگاه است. {وَکانَ اللّهُ سَمیعاً عَلیماً(1)}.

افشاگری در مورد ظالم به ویژه ظلم های اجتماعی و حکومتی از آیه شریفه {إلّا مَن ظُلِمَ(2)} استناد شده است. بدین معنا که وقتی ظلمی در جامعه و در جایگاه حکومت و نسبت به مردم صورت می گیرد، دیگر واگذاشتنی نیست و فرد ظالم باید مجازات و افشا شود و نیز جبران مافات حتی الامکان صورت گیرد. مواردی از قبیل: پیمان شکنی، خیانت، دروغگویی، خلف وعده، فریب دادن، اسراف، ریختن خون بی گناه، بردن آبروی افراد، شکستن کرامت انسان ها و زیرپا گذاشتن بیت المال و حقوقهمگی

گناه کبیره هستند که اگر در جایگاه اجتماعی و حکومتی انجام گیرد، باید حتماً افشاگری و مجازات در مورد مرتکبین انجام شود و تا حد امکان حقوق مافات جبران گردد.

هنگامی

که علی علیه السلام از خیانت «ابن هرمه» (مامور بازار اهواز) اطلاع پیدا کرد، به رفاعه (حاکم اهواز) نوشت: وقتی که نامه ام به دستت رسید، فوراً «ابن هرمه» را از مسئولیت بازار عزل کن به خاطر حقوق مردم، او را زندانی کن و همه را از این کار با خبر نما تا اگر شکایتی دارند بگویند. این حکم را به همه کارمندان زیردستت، گزارش کن تا نظر مرا بدانند. در این کار نسبت به «ابن هرمه» نباید غفلت و کوتاهی شود والا نزد خدا هلاک خواهی شد و من هم به بدترین وجه تو را از کار برکنار می کنم.(3)

ص: 38

مامورین" اداره جمع آورى گمشده ها" بیایند و آن را به اداره مزبور ببرند و صاحبش بیاید و نشانه دهد و بگیرد. غالب مغازه ها درشب ها در و پیکرى ندارند و در عین حال کسى هم دست به سرقت نمى زند.

جالب اینکه این حکم اسلامى با اینکه قرن ها اجراء مى شد و در پناه آن مسلمانان آغاز اسلام در امنیت و رفاه مى زیستند در مورد تعداد بسیار کمى از افراد که از چند نفر تجاوز نمى کرد این حکم در طى چند قرن اجرا گردید.

آیا بریدن چند دست خطا کار براى امنیت چند قرن یک ملت قیمت گزافى است که پرداخت مى شود؟

سؤال دوم: آیا این حکم با احترام مسلمان منافات ندارد؟

اجراى این حد در مورد سارق به خاطر یک ربع دینار منافات با آن همه احترامى که اسلام براى جان مسلمان و حفظ او از هر گونه گزند قائل شده ندارد، تا آنجا که دیه بریدن چهار انگشت یک انسان، مبلغ گزافى تعیین شده است.

اتفاقاً همین سؤال - به طورى که از بعضى از تواریخ بر مى آید - از عالم بزرگ اسلام، علم الهدى مرحوم سید مرتضى، در حدود یک هزار سال قبل شد، سؤال کننده موضوع سؤال خود را طى شعرى به شرح ذیل مطرح کرد:

یَدٌ بِخَمسِ مَئینٍ عسجد وُدِّیَت *** ما بالُهَا قُطِعَت فى رُبعِ دینارٍ؟

یعنى: دستى که دیه آن پانصد دینار است، چرا به خاطر یک ربع دینار بریده مى شود؟

" سید مرتضى" در جواب او این شعر را سرود:

عِزُّ الاَمانةِ اَغلاها وَ اَرخَصَها *** ذُلُّ الخِیانَةِ فَافهَم حِکمَةَ البارئ

یعنى عزت امانت آن دست را گرانقیمت کرد. و ذلت خیانت بهاى آن را پائین

ص: 41

آورد، فلسفه حکم خدا را بدان.(1)

در اینجا حدیث جالبى (از پیامبر ص) نقل شده که توجه به آن لازم است: یُؤتى بِوالٍ نَقَصَ مِنَ الحَدِّ سَوطاً فَیُقالُ لَهُ لِمَ فَعَلتَ ذاکَ؟ فَیَقُولُ: رَحمَةً لِعِبادِکَ، فَیُقالُ لَهُ أَنتَ أَرحَمُ بِهِم مِنِّى؟! فَیُؤمَرُ بِه إِلَى النّارِ، وَ یُؤتى بِمَن زادَ سَوطاً، فَیُقالُ لَهُ لِمَ فَعَلتَ ذلکَ؟ فَیَقُولُ: لِیَنتَهُوا عَن مَعاصِیکَ! فَیَقُولُ: أَنتَ أَحکَمُ بِه مِنِّى؟! فَیُؤمَرُ بِه إلَى النَّارِ!:

" روز قیامت بعضى از زمامداران را که یک تازیانه از حد الهى کم کرده اند در صحنه محشر مى آورند و به او گفته مى شود چرا چنین کردى؟ مى گوید: براى رحمت به بندگان تو! پروردگار به او مى گوید: آیا تو نسبت به آنها از من مهربان تر بودى؟! و دستور داده مى شود او را به آتش بیفکنید! دیگرى را مى آورند که یک تازیانه بر حد الهى افزوده، به او گفته مى شود: چرا چنین کردى؟ در پاسخ مى گوید: تا بندگانت از معصیت تو خوددارى کنند! خداوند مى فرماید: تو از من آگاهتر و حکیم تر بودى؟! سپس دستور داده مى شود او را هم به آتش دوزخ ببرند.(1)

3 - دستور حضور جمعى از مؤمنان در صحنه مجازات است چرا که هدف تنها این نیست که گنهکار عبرت گیرد، بلکه هدف آنست که مجازات او سبب عبرت دیگران هم شود، و به تعبیر دیگر: با توجه به بافت زندگى اجتماعى بشر، آلودگی هاى اخلاقى در یک فرد ثابت نمى ماند، و به جامعه سرایت مى کند، براى پاکسازى باید همانگونه که گناه برملا شده مجازات نیز برملا گردد.

و به این ترتیب اساس پاسخ این سؤال که چرا اسلام اجازه مى دهد آبروى انسانى در جمع بریزد روشن مى شود، زیرا مادام که گناه آشکار نگردیده و به دادگاه اسلامى کشیده نشده است" خداوند ستار العیوب" راضى به پرده درى نیست اما بعد از ثبوت جرم و بیرون افتادن راز از پرده استتار، و آلوده شدن جامعه و کم شدن اهمیت گناه، باید به گونه اى

ص: 43

مجازات صورت گیرد که اثرات منفى گناه خنثى شود و عظمت گناه به حال نخستین باز گردد. اصولاً در یک جامعه سالم باید" تخلّف از قانون" با اهمیت تلقى شود، مسلماّ اگر تخلف تکرار گردد آن اهمیت شکسته مى شود و تجدید آن تنها با علنى شدن کیفر متخلفان است. این واقعیت را نیز از نظر نباید دور داشت که بسیارى از مردم براى حیثیت و آبروى خود بیش از مسئله تنبیه بدنى اهمیت قائل اند، و همین علنى شدن کیفر ترمز نیرومندى بر روى هوس هاى سرکش آن ها است.(1)

ص: 44

ص: 45

ص: 47

فصل دوم: راهکار های فردی حفظ آبروبرخی از راهکارهای ارائه شده برای حفظ آبرو فردی هستند که به دو قسم ایجابی و سلبی تقسیم می شوند. در گفتار اول راهکار های ایجابی فردی حفظ آبرو که از جمله آنها ایمان، پاکدامنی، نیکوکاری و... است تبیین خواهد شد ودر گفتار دوم همین فصل راهکارهای سلبی فردی حفظ آبرو که ازجمله آنها پرهیز از تکبر، پرهیز از شرک، پرهیز از معصیت، پرهیز از دشمنی با خدا و پیامبران، پرهیز از دروغ بستن به خدا و... است، بررسی خواهد شد.

تأثیرگذاری و تأثیرپذیری ایمان و اخلاق آدمی یک واقعیت انکارناپذیر است؛ زیرا قلب سلیم و سالم، با اخلاص الهی تقویت یافته و به کمال می گراید، و از طرفی رفتار و منش شایسته هر انسانی در گرو ایمان و التزام قلب به شریعت انبیا است. بنابراین جای تردید نیست که مزاحمان اعتبار و آبرو و آرامش مردم، بهره ای مطلوب از ایمان و اخلاص ندارند و از طرف دیگر استمرار جفاپیشگی و حریم شکنی آنان، سبب نقص و زوال ایمان خواهد گشت.

خدای متعال در این باره می فرماید:

{إِنَّ الَّذینَ آمَنُوا وَ عَمِلُوا الصَّالِحاتِ سَیَجْعَلُ لَهُمُ الرَّحْمنُ وُدًّا}.(1)

همانا آنان که به خدا ایمان آوردند و نیکوکار شدند خداى رحمان آنها را (در نظر خلق و حق) محبوب مى گرداند.

ایمان و عمل صالح" جاذبه و کشش فوق - العاده اى دارند، اعتقاد به یگانگى خدا و دعوت پیامبران که بازتابش در روح و فکر و گفتار و کردارانسان به صورت اخلاق عالیه انسانى، تقوا و پاکى و درستى و امانت و شجاعت و ایثار و گذشت، تجلى کند، همچون نیروهاى عظیم مغناطیس کِشنده و رباینده است.

حتى افراد ناپاک و آلوده از پاکان لذت مى برند، و از ناپاکانى همچون خود متنفرند، به همین دلیل هنگامى که فى المثل مى خواهند همسر یا شریکى انتخاب کنند تأکید دارند که طرف آنها پاک و نجیب و امین و درستکار باشد.

این طبیعى است و در حقیقت نخستین پاداشى است که خدا به مؤمنان و صالحان

ص: 49

مى دهد که دامنه اش از دنیا به سراى دیگر نیز کشیده مى شود.

با چشم خود بسیار دیده ایم اینگونه افراد پاک هنگامى که چشم از جهان مى بندند، دیده ها براى آنها گریان مى شود، هر چند ظاهراً پُست و مقام اجتماعى نداشته باشند، همه مردم جاى آنها را خالى مى بینند، همه خود را در عزاى آنها شریک محسوب مى دارند.

اما اینکه بعضى(1) آیه مذکور را درباره امیر مؤمنان على علیه السلام دانسته و در روایات بسیارى به آن اشاره شده بدون شک درجه عالى و مرحله بالاى آن، ویژه آن امام متقین است(2)، ولى این مانع از آن نخواهد بود که در مراحلدیگر همه مؤمنان و صالحان از طعم این محبت و محبوبیت در افکار عمومى بچشند، و از این مودت الهى سهمى ببرند، و نیز مانع از آن نخواهد بود که دشمنان نیز در دل خود احساس محبت و احترام نسبت به آنها کنند.

جالب اینکه در حدیثى از پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم مى خوانیم:

«إِنَّ اللّهَ إذا أَحَبَّ عَبداً دَعا جَبرَئیلَ، فَقالَ: یا جَبرَئیلُ إِنِّی أُحِبُّ فُلاناً فَأَحِبِّه، قالَ: فَیُحِبُّهُ جَبرَئیلُ ثُمَّ یُنادى فِى أَهلِ السَّماءِ إِنَّ اللّهَ یُحِبُّ فُلاناً فأحِبُّوه، قَالَ فَیُحِبُّهُ أَهلُ السَّماءِ ثُمَّ یُوضَعُ لَهُ القَبُولُ فِى الأرضِ! وَ إنَّ اللّهَ إِذا أبغَضَ عَبداً دَعا

ص: 50

جَبرَئیلَ، فَقالَ: یا جَبرَئیلُ إِنِّى أبغِضُ فُلاناً فَأَبغِضهُ، قَالَ: فَیُبغِضُهُ جَبرئیلُ، ثُمَّ یُنادى فِى أهلِ السَّماءِ إِنَّ اللّهَ یُبغِضُ فُلاناً فَأبغِضُوه، قال: فَیُبغِضُهُ أهلُ السَّماءِ ثُمَّ یُوضَعُ لَهُ البَغضاءُ فِى الأرضِ!».

" هنگامى که خداوند فردی از بندگانش را دوست بدارد، جبرئیل را فرا خوانده و به او مى گوید: من فلان کس را دوست دارم او را دوست بدار، جبرئیل او را دوست می دارد، سپس در آسمان ها ندا مى دهد که اى اهل آسمان! خداوند فلان کس را دوست می دارد، شما نیز او را دوست بدارید، پس همه اهل آسمان او را دوست مى دارند، سپس پذیرش این محبت در زمین منعکس مى شود.و هنگامى که خداوند کسى را دشمن بدارد به جبرئیل مى گوید من از او متنفرم، او را دشمن بدار، جبرئیل او را دشمن مى دارد، سپس در میان اهل آسمان ها ندا مى دهد که خداوند از فلانی متنفر است او را دشمن بدارید، همه اهل آسمان ها از او متنفر مى شوند، سپس انعکاس این تنفر در زمین خواهد بود".(1)

و در حدیث دیگری آن حضرت صلی الله علیه و آله و سلم فرموده است: «إِذا أَحَبَّ اللّه عَبداً مِن أمَّتى قَذَفَ فِی قُلُوبِ أَصفیائِه، وَ أَرواحِ مَلائِکَتِه، وَ سُکّانِ عَرشِه مَحَبَّتَهُ لِیُحِبُّوه، فَذلِکَ المُحِبُّ حَقّاً، طُوبى لَهُ وَ لَهُ شَفاعَةٌ عِندَ اللَّهِ یَومَ القِیامَة».

هر گاه خدای متعال بنده اى از بندگان خود از امّت مرا دوست داشته باشد، در دلهاى برگزیدگان خود از اولیا و اصفیا و در ارواح ملائکه و ساکنان عرش، محبّت آن بنده را مى اندازد، تا ایشان او را

ص: 51

دوست داشته باشند و نیز از براى دوستان خدا در روز قیامت، رخصت شفاعت است، هر که را خواهند شفاعت کنند و شفاعت ایشان، مستجاب است.(1)

این احادیث پر معنى نشان مى دهد که ایمان و عمل صالح بازتابى دارد به وسعت عالم هستى، و شعاع محبوبیت حاصل از آن تمام پهنه آفرینش رافرامى گیرد، ذات پاک خداوند چنین کسانى را دوست دارد، نزد همه اهل آسمان محبوبند، و این محبت در قلوب انسانهایى که در زمین هستند پرتوافکن مى شود.

راستى چه لذتى از این بالاتر که انسان احساس کند محبوب همه پاکان و نیکان عالم هستى است؟ و چه دردناک است که انسان احساس کند زمین و آسمان فرشته ها و انسان هاى با ایمان، همه از او متنفر و بیزارند.(2)

وُجُوهَهُمْ قَتَرٌ وَ لا ذِلَّةٌ أُولئِکَ أَصْحابُ الْجَنَّةِ هُمْ فیها خالِدُون} کسانى که نیکى کردند، پاداش نیک و افزون بر آن دارند؛ نیکوکاران در آنروز چهره هاى درخشانى دارند و تاریکى و ذلت، صورت آنها را نمى پوشاند؛ آنها اهل بهشتند، و جاودانه در آن خواهند ماند.(1)

آبرومندشدن

نزد دیگران در سایه ایمان و عمل صالح امکان پذیر است و انسان باید همواره به نیکوکاری و اعمال صالح به عنوان مهم ترین عامل آبرومندی در دنیا و آخرت توجه داشته باشد.

نقیضی چون فحشاء، دعا (درخواست کار زشت)، تبرج، شهوت، زنا، بغی، رفث، محیض، طمث و مس اشاره کرده است.

ارزشمند و محبوب بوده است که زندانی شدن را به جان خریدار می شود و حتی پس از آنکه پادشاه مصر خواهان آزادی وی می شود تنها زمانی حاضر می شود تا از زندان آزاد شود که پاکدامنی و حیا و عفت خویش را به اثبات برساند.(1)

عفت و حیا اختصاص به امور جنسی ندارد بلکه شامل هر موضوع و امری می شود. از این رو در سوره بقره عفت ورزیدن در امور مالی و عدم اظهار نیاز به دیگری را به عنوان یک امر ارزشمند معرفی می کند تا این گونه پایه عفت را در همه امور تقویت و مستحکم سازد.(2)

خداوند در سوره یوسف عفت و پاکدامنی را از مصادیق احسان ونیکوکاری برمی شمارد و با اشاره به عفت ایشان می فرماید: علت قدرت یابی آن حضرت را می بایست در همین عفت ورزی وی جست وجو کرد.(3)

اهتمام اسلام به حفظ آبرو و شخصیت زنان عفیف و پاکدامن نیز تاکیدی بر ارزشمندی عفت و حیا در نظر اسلام است، زیرا تنها به این روش است که جامعه ارزش های متعالی را حفظ کرده و در مسیر تعالی و کمال حرکت می کند.

در ارزش و اهمیت عفت و حیا همین بس که خداوند در آیاتی چند عفت زنان اهل کتاب را موجب جواز ازدواج مسلمانان با آنان بر می شمارد.(4) ودر سوره نساء نیز عفت و پاکدامنی را شرط اصلی جواز ازدواج با کنیزان می شمارد(5). این بدان معناست

ص: 55

که اگر کسانی که در معرض خطر و یا اتهام بی عفتی هستند زمانی که اهل عفت باشند همان عفت به عنوان بزرگ ترین سرمایه شخص می تواند امر جواز ازدواج آنان را اثبات کند.

حضرت یوسف علیه السلام اگر به مقام خزانه داری مصر منسوب شد و در پیشگاه دولتمردان و مردم مصر وجیه و مورد اعتماد و احترام گردید به خاطر تقوا و پاکدامنی و صبر در برابر تمایلات مخرب حیثیت و آبروی زنان مصری بود که وقتی برادران یوسف به خطاکار بودن خود اعتراف نمودند و او را مرجَّحاز جانب خدا خواندند، جواب داد این مقام نتیجه تقوا و صبر در مقابل ناملایمات بود و خدا پاداش نیکوکاران را ضایع نمی کند. {إِنَّهُ مَنْ یَتَّقِ وَ یَصْبِرْ فَإِنَّ اللَّهَ لا یُضیعُ أَجْرَ الْمُحْسِنینَ * قالُوا تَاللَّهِ لَقَدْ آثَرَکَ اللَّهُ عَلَیْنا وَ إِنْ کُنَّا لَخاطِئینَ}.(1)

می تواند دست آدمی را گرفته و او را از منجلاب آبرو ریزی نجات دهد، خداست.

حضرت در یک فراز از مناجات خویش که دریاى معرفت و اقرار به درگاه الهى است عرضه مى دارد:خدایا! براى من پیکرى آفریدى و در آن ابزارها در اندام هایى نهادى که من با آنها تو را فرمان مى برم و نافرمانى مى کنم، تو را به خشم مى آورم و خشنودت مى سازم و در نفس من انگیزه به سوى شهوات قرار دادى و مرا در سرایى آکنده از آفات جاى دادى و آن گاه به من فرمودى: باز ایست، پس من به کمک تو از گناه باز مى ایستم و به تو توسّل مى جویم و به تو پناه مى برم و به یارى تو خود را حفظ مى کنم و براى انجام آنچه خشنودت مى سازد، از تو توفیق مى طلبم.«(1)» «نوف بکالى مى گوید: امیرالمؤمنین علیه السلام را دیدم که به سرعت مى رود؛ عرض کردم: کجا مى روى سرورم؟

فرمود: رهایم کن، اى نوف! که امید و آرزوهایم مرا به سمت معشوق مى برد؟

گفتم: مولاى من آرزویتان چیست؟

فرمود: آن که امید و آرزویم به اوست خود مى داند و نیازى نیست براى غیر او بازگویم، در ادب بنده همین بس که در خوشى ها و نیازهایش کسى جز خداوندگار خود را شریک نگرداند. گفتم: اى امیرالمؤمنین! من از چشم اندازى به طمع هاى دنیوى بر خود بیمناکم.

حضرت فرمود: چرا به پناهگاه خائفان و غار عارفان پناه نمى برى؟عرض کردم: مرا به آن راهنمایى کن.

ص: 57

حضرت فرمود: خداوند علىّ عظیم است. امیدت را به حسن تفضل او پیوند بزن و اندوه و غم خود را متوجه او گردان و دلت را از هر گونه مصیبتى روى گردان ساز، اگر عرصه را بر تو تنگ کرد من گشایش آن را ضمانت مى کنم و با تمام وجود به خداوند سبحان رو کن؛ زیرا او مى فرماید:

به عزّت و جلالم سوگند! امید هر کسى که به غیر من امید بندد به ناامیدى تبدیل سازم و جامه خوارى در میان مردم بر قامت او مى پوشانم و او را از نزدیک خودم دور مى سازم و پیوندم را با او قطع مى کنم...»«(1)» پس با این اوصاف که مولاى مؤمنان چنین درد دل مى کند یعنى انسان باید سخت مراقب اعمال خود باشد تا پناه خود را از دست ندهد وگرنه گرفتار گرداب دام هایى مى شود که تا پایان عمرش ذلّت و رسوایى مى بیند. چقدر فتنه هایى براى آدم پیش مى آید که اگر لطف خدا نباشد در همان دم اوّل خود را مى بازد.

حضرت دفع نمود. قرآن در این باره می فرماید: و آن [زنى] که یوسف در خانه اش بود، از یوسف با نرمى و مهربانى خواستار کام جویى شد، و [در فرصتى مناسب] همه درهاى کاخ را بست و به او گفت: پیش بیا [که من در اختیار توأم] یوسف گفت: پناه به خدا، او پروردگار من است، جایگاهم را نیکو داشت، [من هرگز به پروردگارم خیانت نمى کنم] به یقین ستمکاران رستگار نمى شوند. {وَ راوَدَتْهُ الَّتی هُوَ فی بَیْتِها عَنْ نَفْسِهِ وَ غَلَّقَتِ الْأَبْوابَ وَ قالَتْ هَیْتَ لَکَ قالَ مَعاذَ اللَّهِ إِنَّهُ رَبِّی أَحْسَنَ مَثْوایَ إِنَّهُ لا یُفْلِحُ الظَّالِمُونَ}(1). و زمانی که در مقابل دعوت زنان مصری قرار گرفت، دست به دامن الهی شد و عرضه داشت: پروردگارا! زندان نزد من محبوب تر است از عملى که مرا به آن مى خوانند، و اگر نیرنگشان را از من نگردانى به آنان رغبت مى کنم و از نادانان مى شوم.پس پروردگارش خواسته اش را اجابت کرد و نیرنگ زنان را از او بگردانید؛ زیرا خدا شنوا و داناست. {قالَ رَبِّ السِّجْنُ أَحَبُّ إِلَیَّ مِمَّا یَدْعُونَنی إِلَیْهِ وَ إِلاَّ تَصْرِفْ عَنِّی کَیْدَهُنَّ أَصْبُ إِلَیْهِنَّ وَ أَکُنْ مِنَ الْجاهِلینَ * فَاسْتَجابَ لَهُ رَبُّهُ فَصَرَفَ عَنْهُ کَیْدَهُنَّ إِنَّهُ هُوَ السَّمیعُ الْعَلیمُ}.(2)

این حالت" وابستگى مطلق" به لطف پروردگار علاوه بر این که قدرت و استقامت نامحدودى به بندگان خدا مى بخشد سبب مى شود که از الطاف خفى او بهره گیرند. همان الطافى که توصیف آن غیر ممکن است و تنها باید آن را مشاهده کرد و تصدیق نمود.(3) در حدیثى از پیامبر اسلام صلی الله علیه و آله و سلم چنین مى خوانیم:

" هفت گروهند که خداوند آنها را در سایه عرش خود قرار مى دهد آن روز که

ص: 59

سایه اى جز سایه او نیست:

پیشواى دادگر. و جوانى که از آغاز عمر در بندگى خدا پرورش یافته. و کسى که قلب او به مسجد و مرکز عبادت خدا پیوند دارد و هنگامى که از آن خارج مى شود در فکر آن است تا به آن باز گردد. و افرادى که در طریق اطاعت فرمان خدا متحداً کار مى کنند و به هنگام جدا شدن از یکدیگر نیز رشته اتحاد معنوى آنها هم چنان برقرار است. و کسى که به هنگام شنیدن نام پروردگار (به خاطر احساس مسئولیت یا ترس از گناهان) قطره اشک از چشمان او سرازیر مى شود. و مردى که زن زیبا و صاحب جمالى او را بهسوى خویش دعوت کند او بگوید من از خدا ترسانم.

و کسى که کمک به نیازمندان مى کند و صدقه خود را مخفى مى دارد آن چنان که دست چپ او از صدقه اى که با دست راست داده با خبر نشود"! «(1)».

در یک منطقه شرقى قرار گرفت" {وَ اذْکُرْ فِی الْکِتابِ مَرْیَمَ إِذِ انْتَبَذَتْ مِنْ أَهْلِها مَکاناً شَرْقِیًّا(1)}.(2)او در حقیقت مى خواست مکانى خالى و فارغ از هر گونه دغدغه پیدا کند که به راز و نیاز با خداى خود بپردازد و چیزى او را از یاد محبوب غافل نکند به همین جهت طرف شرق بیت المقدس (آن معبد بزرگ) را که شاید محلى آرام تر و یا از نظر تابش آفتاب پاکتر و مناسب تر بود برگزید.

در این هنگام، مریم" حجابى میان خود و دیگران افکند" تا خلوتگاه او از هر نظر کامل شود {فَاتَّخَذَتْ مِنْ دُونِهِمْ حِجاباً(3)}.

در این هنگام ما روح خود (یکى از فرشتگان بزرگ) را به سوى او فرستادیم و او در شکل انسان کامل بى عیب و نقص و خوش قیافه اى بر مریم ظاهر شد" {فَأَرسَلنا إِلَیها رُوحَنا فَتَمَثَّلَ لَها بَشَراً سَویاً}(4).

پیدا است که در این موقع چه حالتى به مریم دست مى دهد، مریمى که همواره پاکدامن زیسته، در دامان پاکان پرورش یافته، و در میان جمعیت مردم ضرب المثل عفت و تقوا است، از دیدن چنین منظره اى که مرد بیگانه زیبایى به خلوتگاه او راه یافته چه ترس و وحشتى به او دست مى دهد؟ لذا بلافاصله" صدا زد: من به خداى رحمان

ص: 61

از تو پناه مى برم اگر پرهیزکار هستى" {قالَت إِنِّی أَعُوذُ بِالرَّحمنِ مِنکَ إِن کُنتَ تَقیّاً}(1).و این نخستین لرزه اى بود که سراسر وجود مریم را فرا گرفت.

بردن نام خداى رحمان، و توصیف او به رحمت عامه اش از یک سو، و تشویق او به تقوى و پرهیزکارى از سوى دیگر، همه براى آن بود که اگر آن شخص ناشناس قصد سوئى دارد او را کنترل کند، و از همه بالاتر پناه بردن به خدا، خدایى که در سخت ترین حالات تکیه گاه انسان است و هیچ قدرتى در مقابل قدرت او عرض اندام نمى کند مشکلات را حل خواهد کرد.(2)

اعمال و رفتارش باید ملاکاصلی را رضایت خداوند قرار دهد، در عین حال نباید رفتارش به گونه ای باشد که زمینه سوء ظن دیگران را فراهم آورد. اسلام از طرفی تهمت را حرام دانسته و از مؤمنان خواسته تا از سوء ظن به یکدیگر اجتناب ورزند و در صورت پیدایش سوء ظن به آن اعتنا نکنند و ترتیب اثر ندهند، بلکه گفتار و کردار مؤمن را بر صحت و خوبی حمل نمایند و از طرف دیگر به مؤمنان دستور داده تا خود را در معرض تهمت قرار ندهند و از گفتن سخنان و اعمالی که موجب سوء ظن می شود پرهیز کنند تا مورد تهمت و افترا قرار نگیرند.

چنانکه امیر مؤمنان علیه السلام فرمود: کسی که خود را در معرض تهمت قرار دهد نباید کسی را که به او بد گمان می شود ملامت و نکوهش کند.

همچنین امام صادق علیه السلام فرمود: کسی که به موضعی از مواضع تهمت برود و متهم شود نباید جز خودش را ملامت کند. و نیز امیر مؤمنان علیه السلام در وصیت به فرزندش امام مجتبی علیه السلام فرمود: از محل تهمت بر حذر باش و دوری کن، همچنین از مجلسی که به آن گمان بد برده می شود. و به همین جهت است که در اخبار و روایات تأکید شده که مؤمنان باید از دوستی و هم نشینی با فساق و گناهکاران بپرهیزند زیرا رابطه داشتن با آنان موجب می شود که مردم نسبت به مؤمنان بدبین و در نتیجه به آن ها تهمت بزنند.

و نیز پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله و سلم فرمود: از مواضع تهمت بپرهیزید و خود هنگامی که در مسجد معتکف بود و صفیه یکی از همسران پیامبر به دیدن حضرت آمد، پیامبر هنگام مراجعت صفیه به منزل چند گامی او را همراهی و در ضمن بااو گفتگو می کرد یکی از انصار آنان را دید حضرت به انصاری فرمود این صفیه همسر من است، و هدف پیامبر از بیان این مطلب دفع سوءظن محتمل از طرف انصاری بود.

ص: 63

" سرانجام مریم باردار شد" و آن فرزند موعود در رحم او جاى گرفت" این امر سبب شد که او از بیت المقدس به مکان دوردستى برود. آن گاه درد زاییدن، او را به ناچار به جانب درخت خرما کشانید؛ [در آن حال] گفت: اى کاش پیش از این می مُردم و یکسره از خاطره ها فراموش شده بودم.

{فَحَمَلَتْهُ فَانْتَبَذَتْ بِهِ مَکاناً قَصِیًّا (*) فَأَجاءَهَا الْمَخاضُ إِلى جِذْعِ النَّخْلَةِ قالَتْ یا لَیْتَنی مِتُّ قَبْلَ هذا وَ کُنْتُ نَسْیاً مَنْسِیًّا}.(1)

او در این حالت در میان یک بیم و امید، یک حالت نگرانى توأم با سرور به سر مى برد، گاهى به این مى اندیشید که این حمل سرانجام فاش خواهد شد، گیرم چند روز یا چند ماهى از آنها که مرا مى شناسند دور بمانم و دراین نقطه به صورت ناشناس زندگى کنم آخر چه خواهد شد؟! چه کسى از من قبول مى کند زنى بدون داشتن همسر باردار شود مگر اینکه آلوده دامان باشد، من با این اتهام چه کنم؟

اما از سوى دیگر، احساس مى کرد که این فرزند پیامبر موعود الهى است یک تحفه بزرگ آسمانى مى باشد، خداوندى که مرا به چنین فرزندى بشارت داده و با چنین کیفیت معجزه آسایى او را آفریده چگونه تنهایم خواهد گذاشت؟ آیا ممکن است در برابر چنین اتهامى از من دفاع نکند؟ من که لطف او را همیشه آزموده ام، و دست رحمتش بر سر خود دیده ام.

درد سخت زائیدن به او دست داد آن چنان که او را از آبادى به بیابان کشاند بیابانى خالى از انسانها، و خشک و بى آب و بى پناه! گرچه در این حالت زنان به آشنایان و دوستان خود پناه مى برند تا براى تولد فرزند به آنها کمک کنند، ولى چون وضع مریم یک وضع استثنایى بود و هرگز نمى خواست کسى وضع حمل او را ببیند، با آغاز درد

ص: 65

زائیدن، راه بیابان را پیش گرفت.

آن (دفاع از مال، جان، آبرو و حیثیت اجتماعى مسلمانان) بدون تردید مشروطبه حضور و اجازۀ امام نیست.(1)

دفاع از آبروی خود و هر فرد محترم دیگری در صورت ظنّ به سلامت جان، و نیز دفاع از ناموس در برابر تجاوزگر یا کسی که به انگیزه اطّلاع بر ناموس مسلمانی به درون خانه او سر می کشد، واجب است؛ هر چند به کشتن تجاوزگر و نگاه کننده بی انجامد.(2) در روایات اسلامی نیز احادیثی تحت عنوان " ذُبُّوا عَن أَعراضِکُم " وارد شده است. از آبرویتان دفاع کنید.(3)

سکونی از امام صادق علیه السلام نقل کرده است که رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم فرمود: { مَنْ رَدَّ عَنْ عِرْضِ أَخِیهِ الْمُسْلِمِ وَجَبَتْ لَهُ الْجَنَّةُ الْبَتَّة }(4)؛ کسی که آبروی برادر مسلمان خود را حفظ کند مسلماً بهشت برای او واجب می شود».(5)

دیگری مواجه شد که رهایی از آن بسی سخت تر بود و از آنجا کهآن زن نیز او را تعقیب می کرد هر دو باهم با عزیز مصر روبرو شدند، در این هنگام همسر عزیز که از یک سو خود را در آستانه رسوایى می دید، و از سوى دیگر شعله انتقام جویى از درون جان او زبانه مى کشید، نخستین چیزى که بنظرش آمد این بود که با قیافه حق بجانبى رو به سوى همسرش کرد و یوسف را با این بیان متهم ساخت؛ " کیفر کسى که نسبت به اهل و همسر تو، اراده خیانت کند، جز زندان یا عذاب الیم چه خواهد بود"؟! {قَالَت مَا جَزاءُ مَن أَرادَ بِأَهلِکَ سُوءاً إِلّا أَن یُسجَنَ أَو عَذابٌ أَلیمٌ (1)}.

نکته قابل توجه دیگر اینکه همسر عزیز مصر، هرگز نگفت یوسف قصد سویى درباره من داشته بلکه درباره میزان مجازات او با عزیز مصر صحبت کرد، آن چنان که گویى اصل مسئله مسلم است، و سخن از میزان کیفر و چگونگى مجازات او است و این تعبیر حساب شده در آن لحظه اى که مى بایست آن زن دست و پاى خود را گم کند نشانه شدت حیله گرى او است.

و باز این تعبیر که اول سخن از زندان مى گوید و بعد گویى به زندان هم قانع نیست، پا را بالاتر مى گذارد و از" عَذابٌ أَلیمٌ" که تا سر حد شکنجه و اعدام پیش مى رود، حرف مى زند.

یوسف در اینجا سکوت را به هیچ وجه جایز نشمرد و با صراحت پرده از روى راز عشق همسر عزیز برداشت و با حالت دفاع از آبرو و حیثیتخود، گفت: " او مرا با اصرار و التماس به سوى خود دعوت کرد" {قَالَ هِیَ راوَدَتنِی عَن نَفسِی(2)}.(3)

ص: 68

مکر و حیله شما زنان است؛ که مکر و حیله شما زنان، عظیم است! یوسف از این موضوع، صرف نظر کن! و تو اى زن نیز از گناهت استغفار کن، که از خطاکاران بودى!»(1)

درس بزرگى که این بخش از داستان یوسف به ما مى دهد، همان حمایت وسیع پروردگار است که در بحرانى ترین حالات به یارى انسان مى شتابد و به مقتضاى {..یَجعَل لَهُ مَخرَجاً وَ یَرزُقهُ مِن حَیثُ لَا یَحتَسِبُ} از طرقى که هیچ باور نمى کرد روزنه امید براى او پیدا مى شود و شکاف پیراهنى سند پاکى و برائت او مى گردد، همان پیراهن حادثه سازى که یک روز، برادران یوسف را در پیشگاه پدر به خاطر پاره نبودن رسوا مى کند، و روز دیگر همسر هوسران عزیز مصر را بخاطر پاره بودن، و روز دیگر نور آفرین دیده هاى بى فروغ یعقوب است، و بوى آشناى آن همراه نسیم صبحگاهى ازمصر به کنعان سفر مى کند، و پیر کنعانى را بشارت به قدوم موکب بشیر مى دهد!.

مبرا و پاک نمود، و او در پیشگاه خدا آبرومند و بزرگ منزلت بود".

علامه طباطبایی در تفسیر این آیه می نویسد:

در این آیه مؤمنین را نهى مى فرماید از اینکه مانند بعضى از بنى اسرائیل باشند، و با پیغمبرشان عملى انجام دهند که آنان انجام دادند، یعنى پیغمبرشان را اذیت کنند.

پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم نبود، ممکن است کسانى بعد از او قدم به عرصه وجود بگذارند اما کارى کنند که روح مقدسش آزرده شود، آئین او را کوچک بشمرند، زحمات او را بر باد دهند، مواریث او را به فراموشى بسپارند آنهانیز مشمول این آیه خواهند بود.

لذا در بعضى از روایات که از طرق اهل بیت علیهم السلام وارد شده مى خوانیم:

" آنها که على علیه السلام و فرزندان او را آزار دادند مشمول این آیه اند"

آخرین سخن در تفسیر آیه اینکه با توجه به حالات پیامبران بزرگ که از زخم زبان جاهلان و منافقان در امان نبودند نباید انتظار داشت که افراد پاک و مؤمن هرگز گرفتار اینگونه اشخاص نشوند، چنان که امام صادق علیه السلام مى فرماید: إِنَّ رِضَا النّاسِ لَا یُملَکُ وَ اَلسِنَتُهُم لَا تُضبَطُ : " خوشنودى همه مردم را نمی شود به دست آورد، و زبان مردم را نمى توان بست"... امام در پایان این حدیث مى افزاید: " آیا موسى را متهم به عیوبى نکردند؟ و آزار ندادند؟ تا اینکه خداوند او را تبرئه کرد".

نظیر این معنى را در داستان یوسف صدیق پاکدامن مى خوانیم که چگونه خدا او را از تهمت بزرگ و خطرناک همسر عزیز مصر مبرّا ساخت.

و همچنین در مورد مریم مادر عیسى علیه السلام که نوزاد شیرخوارش به پاکى او گواهى داد و زبان بدخواهان بنى اسرائیل را که سعى در متهم ساختن او داشتند بست.

مهمی در حفظ اعتماد و آبرو ایفا می کند.

خداوند متعال در مورد اصل رازداری از زبان حضرت یعقوب می فرماید: {إِذْ قالَ یُوسُفُ لِأَبیهِ یا أَبَتِ إِنِّی رَأَیْتُ أَحَدَ عَشَرَ کَوْکَباً وَ الشَّمْسَ وَ الْقَمَرَ رَأَیْتُهُمْ لی ساجِدینَ* قالَ یا بُنَیَّ لا تَقْصُصْ رُؤْیاکَ عَلى إِخْوَتِکَ فَیَکیدُوا لَکَ کَیْداً إِنَّ الشَّیْطانَ لِلْإِنْسانِ عَدُوٌّ مُبینٌ}.(1)

(بخاطر آر) هنگامى را که یوسف به پدرش گفت: پدرم! من در خواب دیدم یازده ستاره و خورشید و ماه در برابرم سجده مى کنند!. گفت: فرزندم! خواب خود را براى برادرانت بازگو مکن که براى تو نقشه خطرناک مى کشند، چرا که شیطان دشمن آشکار انسان است!.

از درسهایى که این بخش از آیات به ما مى دهد درس حفظ اسرار است، که گاهى حتى در مقابل برادران نیز باید عملى شود، همیشه در زندگى انسان اسرارى وجود دارد که اگر فاش شود ممکن است آینده او یا جامعه اش را به خطر اندازد، خویشتن دارى در حفظ این اسرار یکى از نشانه هاى وسعت روح و قدرت اراده است، چه بسیارند افرادى که به خاطر ضعف در این قسمت سرنوشت خویش و یا جامعه اى را به خطر افکنده اند و چه بسیار ناراحتیهایى که در زندگى به خاطر ترک حفظ اسرار براى انسانپیش مى آید.(2)

در حدیثى از امام على بن موسى الرضا علیه السلام مى خوانیم:

«لَا یَکُونُ الْمُؤْمِنُ مُؤْمِناً حَتّى یَکُونَ فِیهِ ثَلَاثُ خِصَالٍ: سُنَّةٌ مِنْ رَبِّهِ، وَ سُنَّةٌ مِنْ نَبِیِّهِ، وَ سُنَّةٌ مِنْ وَلِیِّهِ. فَأَمَّا السُّنَّةُ مِنْ رَبِّهِ، فَکِتْمَانُ سِرِّهِ؛ قَالَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ: «عالِمُ الْغَیْبِ فَلا

ص: 73

یُظْهِرُ عَلى غَیْبِهِ أَحَداً إِلَّا مَنِ ارْتَضى مِنْ رَسُولٍ». وَ أَمَّا السُّنَّةُ مِنْ نَبِیِّهِ، فَمُدَارَاةُ النَّاسِ؛ فَإِنَّ اللَّهَ - عَزَّ وَ جَلَّ - أَمَرَ نَبِیَّهُ صلی الله علیه و آله و سلم بِمُدَارَاةِ النَّاسِ، فَقَالَ: «خُذِ الْعَفْوَ وَ أْمُرْ بِالْعُرْفِ». وَ أَمَّا السُّنَّةُ مِنْ وَلِیِّهِ، فَالصَّبْرُ فِی الْبَأْسَاءِ وَ الضَّرَّاءِ» " مؤمن، مؤمن نخواهد بود مگر اینکه سه خصلت داشته باشد: سنتى از پروردگار و سنتى از پیامبر و سنتى از امام و پیشوا، اما سنت پروردگار کتمان اسرار است، اما سنت پیامبر مدارا با مردم است و اما سنت امام شکیبایى در برابر ناراحتیها و مشکلات مى باشد".(1) و در حدیثى از امام صادق علیه السلام مى خوانیم:

«سِرُّکَ مِنْ دَمِکَ فَلَا یَجْرِیَنَّ مِنْ غَیْرِ أَوْدَاجِک» اسرار تو همچون خون تو است که باید تنها در عروق خودت جریان یابد" «(2)».

و باز هم در سوره یوسف در مورد مسئله رازداری و ارتباط آن با حفظ آبرو می خوانیم:

بعد از اینکه گناهکاری زلیخا برای همسرش مسجّل و قطعی شد، عزیز مصر از ترس اینکه، این ماجراى اسف انگیز آشکار شود، و آبروى او در سرزمین مصر، بر باد رود، صلاح این دید که سر و ته قضیه را به هم آورده و بر آن سر پوش نهد، رو به یوسف کرد و گفت: «یُوسُفُ أَعْرِضْ عَنْ هذا» یعنی ای یوسف تو صرف نظر کن و دیگر از این ماجرا چیزى مگو و بگذار این ماجرا پوشیده بماند و برای دیگران فاش نگردد".

یکی از اصول زندگی دینی، حفظ آبرو از طریق رازداری است که با توجه به شرایط دنیای امروز و نقش امکانات اینترنتی و رسانه ای در آشکار شدن اسرار، از اهمیت ویژه ای برخوردار

ص: 74

است.

آبرو سرمایه ارزشمندی است که در سایه یک عمر پاک زیستن و دوری از بدی ها و رعایت ادب و اخلاق و عفت و امانت به دست می آید و برای شخص وجهه و اعتماد بین دیگران پدید می آورد. این سرمایه را باید حفظ کرد. گاهی هم یک عمر آبرومندی در اثر یک لحظه غفلت یا هوسرانی و گناه بر باد می رود و دیگر قابل بازگشت نیست. ممکن است به یک بی گناه تهمت بزنند یا شایعه ای پراکنده شود و حیثیت او لکه دار شود، اما اعاده حیثیت به این راحتی امکان پذیر نیست و ظرف شکسته را اگر ترمیم هم کنند مثل اول نخواهد شد.

رازداری نسبت به خویش هم لازم است. کسی که در حفظ اسرارش نکوشد از دیگران چه انتظاری دارد که حافظ اسرار او باشند؟

آبروی دیگران بازی می کنند که این ظلم به جامعه و افراد است و باید پاسخگو باشند.

مهم آن است که هر فرد، آبروی دیگران را محترم بشمارد و عیوب و اسرارشان را فاش نسازد و این خویشتنداری و خودسازی می طلبد.

امام محمد باقر علیه السلام فرموده است: «مَنْ کَفَّ عَنْ أَعْرَاضِ النَّاسِ أَقَالَهُ اللَّهُنَفْسَهُ یَوْمَ الْقِیَامَةِ وَ مَنْ کَفَّ غَضَبَهُ عَنِ النَّاسِ کَفَّ اللَّهُ عَنْهُ عَذَابَ یَوْمِ الْقِیَامَةِ».(1)

هر کس خود را از تعرض به عرض و آبروی مردم نگاه دارد خداوند هم در روز قیامت او را حفظ می کند و می بخشاید.

بنابراین هر شخصی موظف است آبروی خود را حفظ کند. دیگران هم وظیفه دارند در حفظ آبروی افراد جامعه دقیق و کوشا باشند. هر چیزی که به آبروی کسی لطمه بزند و او را رسوا کند حرام است. اسرار دیگران هم باید محفوظ بماند. افشای اسرار مردم به نوعی ضربه زدن به آبروی آنان است و جایز نیست؛ چون گاهی آبرو با یک راز گره خورده است.

خوددارى نمود. آن زن گفت: چه کسى فاش کردن راز را [به وسیله من] به تو خبر داده است؟ پیامبر گفت: داناى آگاه به من خبر داد. ودر ادامه فرمود: اگر شما دو نفر (افشاگر راز و شنونده آن) به سوى خدا توبه برید (مى سزد، زیرا) که دل هایتان (از حق) منحرف شده، و اگر بر ضد او یاورِ هم باشید پس (بدانید که) مسلماً خداوند خود و جبرئیل و مرد شایسته مؤمنان، یاور او هستند، و فرشتگان نیز پس از آنها پشتیبانند. وحتی در آیه بعد تهدید به طلاق می نماید ومی فرماید: اگر پیامبر، شما را طلاق دهد امید است که پروردگارش همسرانى بهتر از شما که: مسلمان، مؤمن، فرمانبر، توبه کار، خداپرست، روزه دار، غیر باکره و باکره باشند، به او عوض دهد(1).

على علیه السلام در حدیثى مى فرمایند: «جُمِعَ خَیْرُ الدُّنْیَا وَ الْآخِرَةِ فِی کِتْمَانِ السِّرِّ وَ مُصَادَقَةِ الْأَخْیَارِ وَ جُمِعَ الشَّرُّ فِی الْإِذَاعَةِ وَ مُؤَاخَاةِ الْأَشْرَارِ» " تمام خیر دنیا و آخرت در این دو چیز نهفته شده: کتمان سر و دوستى با نیکان و تمام شر در این دو چیز نهفته شده: افشاى اسرار و دوستى با اشرار"«(2)».

مالش را حفظ کند و آبرویش را بریزد.(1)

آن حضرت در جایی دیگر می فرماید: إنّ أفضَلَ الِفعالِ صِیانَةُ العِرضِ بِالمالِ؛ افضل اعمال انسان در آن است که مال و دارایی اش را سپر حیثیّت و آبروی خود قرار دهد(2).

امام حسین علیه السلام می فرماید: اِنَّ خَیرَ مالِکَ ما وَقَیتَ بِهٍ عِرضَکَ؛ بهترین مال و دارایی تو آن است که در راه حفظ آبرو و حیثیت خود به کار بری(3).

از نظر امیرالمؤمنین علیه السلام دادن مال و صیانت عرض در حقیقت از دست رفتن مال نیست؛ بلکه به یک معنا حفظ آن است؛ زیرا مال ابزار حفظ و صیانت از شخصیت است. از این رو می فرماید: لَم یَذهَبْ مِن مالِکَ ما وُقِیَ بِهِ عِرضُکَ؛ آن مالی که در راه حفظ شأن و آبروی خودت خرجمی کنی در حقیقت تو آن را از دست نداده ای.(4)

از آنجایی که حفظ آبرو از واجبات دین است، لذا دستورات اخلاقی اسلام نیز حول محور آن بیانات دلنشینی را بیان فرموده اند ؛ از جمله: قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله و سلم : «کُلُ مَعْرُوفٍ صَدَقَةٌ وَ کُلُّ مَا أَنْفَقَ الْمُؤْمِنُ مِنْ نَفَقَةٍ عَلَى نَفْسِهِ وَ عِیَالِهِ وَ أَهْلِهِ کُتِبَ لَهُ بِهَا

ص: 78

صَدَقَةً وَ مَا وَقَى بِهِ عِرْضَهُ کُتِبَ لَهُ صَدَقَةً الْخَبَر.... هر کار خیرى صدقه است، و آنچه کسى خرج خود و اهل و عیال خود کند، به عنوان صدقه براى او نوشته مى شود، و آنچه انسان براى حفظ آبرو و شرف خود صرف کند، هم چون صدقه براى او نوشته مى شود.»(1)

ودر حدیثی از امام رضا علیه السلام می خوانیم: «خَیرُ المالِ مَا وُقِیَ به العرضُ...:

نیکوترین مال آن است که عرض (جان، آبرو، حیثیّت) انسان به وسیله آن حفظ شود.»(2)

و احادیث دیگری که از نقل آنها صرف نظر می کنیم.

البته آبروداری به وسیله مال نباید به اشرافی گری، اسراف، تکلّف وتفاخر بینجامد.

خدا می اندازد و موجب ذلت و خواری و هبوط از نظر رحمت الهی می شود و از او موجودی ملعون و مطرود می سازد و از در گاه ذات ربوبی رانده می شود، چنانچه ابلیس به خاطر لحظه ای تکبر، جایگاه شش هزار ساله اش را از دست داد و از در رحمت خدا رانده شد.

حضرت امیرالمومنین علیه السلام در خطبه قاصعه در این باره می فرمایند: " ستایش خدا را که لباس عزّت و بزرگوارى شایسته اوست، و این دو صفت را نه براى آفریده هایش بلکه به خود اختصاص داد، و آنها را قرقگاه و حریم خود نمود، و بر دیگران ممنوع کرد، و هر دو را محض جلالت و عظمت خویش برگزید.

و بر هر کس از بندگانش که در این دو صفت با او به ستیز برخاستلعنت مقرّر کرد. آن گاه با این دو وصف فرشتگان مقرّب خود را آزمایش نمود، تا خاکساران آنان را از گردنکشان جدا کند، پس با اینکه به آنچه در دلها مستور است و از غیوب هستى که از نظرها محجوب است داناست، خطاب به فرشتگان فرمود:

{إِذْ قالَ رَبُّکَ لِلْمَلائِکَةِ إِنِّی خالِقٌ بَشَراً مِنْ طینٍ، فَإِذا سَوَّیْتُهُ وَ نَفَخْتُ فیهِ مِنْ رُوحی فَقَعُوا لَهُ ساجِدینَ، فَسَجَدَ الْمَلائِکَةُ کُلُّهُمْ أَجْمَعُونَ، اِلاَّ إِبْلیسَ اسْتَکْبَرَ وَ کانَ مِنَ الْکافِرینَ}.(1)

«من بشرى را از گل به وجود مى آورم، چون او را ساختم و از روح خود در او دمیدم براى او سجده کنید. جز ابلیس تمام فرشتگان سجده کردند»

کبر و نخوت به او روى آورد، و به آفرینش خویش به آدم فخر نمود، و به خاطر ریشه اش که از آتش بود بر او تعصّب ورزید. این دشمن خداوند پیشواى اهل تعصّب، و پیشرو گردنکشان است، که بنیاد عصبیت را بنا کرد، و با خداوند در لباس عزّت و

ص: 80

کبریایى، به ستیز برخاست، و آن لباس عزّت را بر خود پوشید، و جامه فروتنى و خاکسارى را در آورد. نمى بینید خداوند چگونه او را به محض تکبرش به شدّت تحقیر کرد، و به سبب گردنکشى به چاه سرافکندگى در انداخت؟! پس او را در دنیا طرد از رحمت نمود، و براى وى در آخرت آتش فروزان مهیّا ساخت... .

آسمان است انکار نمودند) و گمان کردند که قیامتى در کار نیست، و به سوى ما باز نمى گردند" {وَ استَکبَرَ هُوَ وَ جُنُودُهُ فِی الأَرضِ بِغَیرِ الحَقِّ وَ ظَنُّوا أَنَّهُم إِلَینا لَا یَرجِعُونَ}.(1)

انسان ضعیفى که گاهى قادر به دور کردن پشه اى از خود نیست، و گاه یک موجود ذره بینى به نام میکرب نیرومندترین افراد او را به زیر خاک مى فرستد چگونه مى تواند خود را بزرگ معرفى کند و دعوى الوهیت نماید؟! در حدیث معروف قدسى آمده است که خداوند مى فرماید: «اَلکِبریاءُ رَدائِى وَ العَظَمَةُ إِزارى فَمَن نازَعَنِى فِی واحِدٍ مِنهُما أَلقَیتُهُ فِی جَهَنَّمَ». " بزرگى رداى من است و عظمت لباسى است که به قامت کبریایى من دوخته شده، هر کس در هر یک از این دو با من منازعه کند او را به دوزخ مى افکنم"!(2)

بدیهى است خدا نیازى به این توصیف ها ندارد مهم این است که طغیانگرى انسان و جنایتگرى او زمانى شروع مى شود که خود را گم مى کند و باد کبر و غرور مغز او را پر سازد.

اما ببینیم سرانجام این کبر و غرور به کجا رسید، قرآن مى فرماید: " ما اوو لشکریانش را گرفتیم و در دریا پرتاب کردیم"! {فَأَخَذناه وَ جُنُودَهُ فَنَبَذناهُم فِی الیَمِّ}.(3)

آرى مرگ آنها را به دست عامل حیاتشان سپردیم، و نیل را که رمز عظمت و قدرت

ص: 82

آنها بود به گورستانشان مبدل ساختیم! جالب اینکه تعبیر به" فَنَبَذناهُم" مى کند از ماده" نَبذ" که به معنى دور افکندن اشیاء بى ارزش و بى مقدار است راستى انسان خودخواه مستکبر و جانى و جبار چه ارزشى مى تواند داشته باشد؟، آرى ما این موجودات بى ارزش را از جامعه انسانى طرد کردیم و صفحه زمین را از لوث وجودشان پاک ساختیم.

تکبر یعنی خود بزرگ بینی. یعنی این که من خودم را بزرگ پنداشته و از دیگران بالاتر بدانم. غرور انسان را از خدا دور می کند و به شیطان نزدیک می سازد. غرور و تکبر سرچشمه صفات رذیله دیگری مانند عجب، کینه و حسد نسبت به دیگران و تحقیر آن ها می باشد. و غرور و تکبر نوعی تورم شخصیت و از القائات شیطانی است.

فرد متکبر موجودی ذلیل است، که چون ذلت را در نفس خود ادراک می کند، می کوشد تا در سایه تکبر این نقص خود را بپوشاند.

امام صادق علیه السلام می فرمایند: سرچشمه تکبر چیزی جز عقده حقارت نیست.(1)

تکبر با عزت نفس متفاوت است، هم در مبادی و هم در غایات و هم درثمرات، تکبر مبدأش خودبینی و خودخواهی و جهل است و غایتش نفس و خودنمایی و نتیجه اش سرکشی و طغیان است ولی عزت نفس، مبدأش توکل بر خدا و اعتماد به حق تعالی و غایتش رسیدن به خدا و ثمره اش ترک غیر اوست. اسباب و علل غرور و تکبر یا امور دینی است یا دنیوی بدین شرح، غرور و تکبر نسبت به علم و دانش، غرور و تکبر به حسب و نسب و شرافت خانواده، غرور و تکبر به داشتن مال و جمال و زیبایی و غرور و تکبر به قدرت و شهوات دنیوی و غرور و تکبر به لطف و کرم خداوند و به

ص: 83

عمل و عبادت. نشانه های غرور و تکبر گاهی بسیار آشکار است به گونه ای که انسان در نخستین برخورد به آن پی می برد و می فهمد که فلان شخص گرفتار غرور است و گاهی حالت غرور و تکبر مخفی است و به این سادگی خود را نشان نمی دهد بلکه با دقت می توان به وجود چنین صفتی در خویشتن یا دیگران پی برد. غرور و تکبر دارای اقسامی است یکی تکبر نسبت به خداوند و دیگری تکبر نسبت به خلق که این قسم خود بر دو نوع است، یکی تکبر بر انبیاء و رسل و ائمه و دیگری تکبر بر سایر مردم. کبر، تکبر، استکبار از درجات غرور و تکبر می باشند که در معنی به هم نزدیکند. کبر یعنی خود بزرگ بینی و صفتی است که به مرحله عمل نرسیده و تنها در ذهن فرد وجود دارد و آثارش از عمل او مشخص نمی شود. تکبر زمانی است که اثر کبر در ظاهر انسان نمایان شود و به مرحله عمل برسد و استکبار یعنی طلب بزرگی کردن که شخص از دیگران طلب می کند که او را بزرگ بدانند. غرور و تکبر برای انسان متکبر آثاری درزندگی دنیوی و اخروی اش دارد که از جمله آثار دنیوی می توان به کفر و بی ایمانی، مهر خوردن بر قلب، بازماندن از توبه، پذیرش شکست و آشکار شدن رذایل و... نام برد. و از آثار اخروی هم می توان به ورود به جهنم، دوری از پیامبر، تحقیر و طرد شدن و جای گرفتن در جایگاه مخصوص متکبرین اشاره نمود.(1)

ص: 84

مى دهد و مى گوید کجا هستند آن شریکانى که شما براى من ساخته بودید، و به آن ها عشق مى ورزیدید، و به خاطر آن ها با دیگران به مجادله و حتى دشمنى برمى خاستید؟! (مسلماً آن ها پاسخى براى این سؤال ندارند ولى عالمان در آنجا زبان به سخن مى گشایند و مى گویند) شرمندگىو رسوایى و همچنین بدبختى، امروز براى کافران است.

{ثُمَّ یَوْمَ الْقِیامَةِ یُخْزیهِمْ وَ یَقُولُ أَیْنَ شُرَکائِیَ الَّذینَ کُنْتُمْ تُشَاقُّونَ فیهِمْ قالَ الَّذینَ أُوتُوا الْعِلْمَ إِنَّ الْخِزْیَ الْیَوْمَ وَ السُّوءَ عَلَى الْکافِرینَ}.(1)

مرحوم طبرسی در ذیل عبارت «ثُمَّ یَومَ القِیامَةِ یُخزِیهِم» می فرماید: آن گاه در روز قیامت، آن ها را میان مردم ذلیل و مفتضح و دچار عذاب خواهد کرد و به همین عذاب دنیوى ایشان اکتفاء نمى کند.(2)

و باز هم قرآن کریم درباره رسوایی مشرکان در دنیا و آخرت می فرماید: این [اعلام] بیزارى و لغو پیمان از سوى خدا و پیامبرش به کسانى از مشرکان است که با آنان پیمان بسته اید. پس چهار ماه (مهلت دارید که آزادانه) در زمین گردش کنید، و بدانید که شما عاجز کننده خدا نیستید، و (بدانید) که خدا رسوا کننده کافران است. {بَراءَةٌ مِنَ اللَّهِ وَ رَسُولِهِ إِلَى الَّذینَ عاهَدْتُمْ مِنَ الْمُشْرِکینَ. فَسیحُوا فِی الْأَرْضِ أَرْبَعَةَ أَشْهُرٍ وَ اعْلَمُوا أَنَّکُمْ غَیْرُ مُعْجِزِی اللَّهِ وَ أَنَّ اللَّهَ مُخْزِی الْکافِرینَ(3)}(4)

ص: 86

خدای متعال در این آیات نفع مردم را در نظر گرفته و مى فرماید: صلاح تر بحال ایشان این است که شرک را ترک کرده و به دین توحید روى آورند، و با استکبار ورزیدن خود را دچار خزى الهى ننموده و هلاک نکنند.

و اگر از سیاق غیبت به سیاق خطاب التفات نموده براى این است که خصم را مورد خطاب قرار دادن و با صراحت و جزم او را تهدید کردن نکته اى را مى رساند که پشت سر او گفتن این نکته را نمى رساند و آن عبارتست از نشان دادن قدرت و تسلط بر خصم و ذلت و خوارى مشرک در برابر خشم و غضب خدا.(1)

انسان به خاطر شرک، طورى سقوط مى کند که خوراک پرنده مى شود.(1)

قرآن کریم ترسیم بسیار گویا و زنده اى از وضع حال مشرکان و سقوط و بدبختى و نابودى آنها مى کند و چنین مى گوید: " کسى که شریک براى خدا قرار دهد گویى از آسمان به زمین سقوط کرده، و در این میان پرندگان (مردار خوار) او را در وسط زمین و آسمان مى ربایند (و هر قطعه از گوشت او در منقار پرنده مرده خوارى مى افتد) و یا (اگر از چنگال آنها به سلامت بگذرد) تندباد او را به مکان دورى پرتاب مى کند" {وَ مَن یُشرِک بِاللّهِ فَکَأَنَّما خَرَّ مِنَ السَّماءِ فَتَخطَفُهُ الطَیرُ أَو تَهوِی بِهِ الرِّیحُ فِی مَکانٍ سَحِیقٍ}.(2) (3)

در حقیقت آسمان کنایه از" توحید" است و شرک سبب سقوط از این آسمان مى گردد، طبیعى است در این آسمان ستارگان مى درخشند و ماه و خورشید مى تابند و خوشا به حال کسى که اگر در این آسمان همچون آفتاب و ماه نیست لا اقل همانند ستاره درخشانى باشد اما هنگامى که انسان از این علو و رفعت سقوط کند گرفتار یکى از دو سرنوشت دردناکمى شود: یا در وسط راه قبل از آنکه به زمین سقوط کند طعمه پرندگان لاشخور مى گردد، و به تعبیر دیگر با از دست دادن این پایگاه مطمئن در چنگال هوا و هوسهاى سرکش گرفتار مى شود که هر یک از آنها بخشى از هستى او را مى ربایند و نابود مى کنند.

و یا اگر از دست آنها جان به سلامت ببرد به دست طوفان مرگبارى مى افتد که او را

ص: 88

در گوشه اى دور دست آن چنان بر زمین مى کوبد که بدنش متلاشى و هر ذره اى از آن به نقطه اى پرتاب مى شود و این طوفان گویا کنایه از شیطان است که در کمین نشسته!.(1)

مى نماید.»(1)

به این جهت، حضرت علی علیه السلام می فرماید: «اللَّهُمَ اغْفِرْ لِیَ الذُّنُوبَ الَّتِی تَهْتِکُ الْعِصَمَ؛ خدایا! ببخش آن گناهانى را که پرده عصمتم را مى درد و رسوایم می کند.»(2)

و همچنین آن حضرت در جایی دیگر می فرمایند: خودتان را با استغفار خوشبو کنید تا بوی تعفن گناهان شما را رسوا نگرداند. «تَعَطَّرُوا بِالاسْتِغْفَارِلَا تَفْضَحْنَّکُمْ رَوَائِحُ الذُّنُوبِ.»(3)

وباز در مورد آسان شمردن ارتکاب گناهان فرمود: مبادا ارتکاب گناهان را آسان بشماری که پیامد آن در دنیا پوشیدن لباس رسوایی و در آخرت گرفتاری به خشم خداست. «إِیَّاکَ أَنْ تَسْتَسْهِلَ رُکُوبَ الْمَعَاصِی فَإِنَّهَا تَکْسُوکَ فِی الدُّنْیَا ذِلَّةً وَ تُکْسِبُکَ فِی الْآخِرَةِ سَخَطَ اللَّهِ.»(4)

پس گناه از عوامل بی آبرویی و رسوایی است که انسان باید از ذلت آن به عزت طاعت و فرمانبری منتقل شود و آبروی خود را مصون بدارد، چنانچه در حدیثی از پیامبر می خوانیم:

ص: 90

قَالَ الرسول صلی الله علیه و آله و سلم : «مَنْ نَقَلَهُ اللَّهُ مِنْ ذُلِّ الْمَعَاصِی إِلَى عِزِّ الطَّاعَةِ أَغْنَاهُ بِلَا مَالٍ وَ أَعَزَّهُ بِلَا عَشِیرَةٍ وَ آنَسَهُ بِلَا أَنِیس.»(1) کسى را که خدا از پستى گناه به شرف بندگى آورد او را بدون مال بى نیاز کرده و بدون فامیل عزیز و بدون انیس بدو انس گرفته.

آنان نزد پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم آمدند و اجازه خواستند که از آنها جدا شوند، پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم اجازه جدایى نداد، ولى دستور داد که به آنها نزدیک نشوند.

فضاى مدینه با تمام وسعتش چنان بر آنها تنگ شد که مجبور شدند براى نجات از این خوارى و رسوایى بزرگ، شهر را ترک گویند و به قله کوه هاى اطراف مدینه پناه ببرند از جمله مسائلى که ضربه شدیدى بر روحیه آنها وارد کرد این بود که کعب بن مالک مى گوید روزى در بازارمدینه با ناراحتى نشسته بودم دیدم یک نفر مسیحى شامى سراغ مرا مى گیرد، هنگامى که مرا شناخت نامه اى از پادشاه غسان به دست من داد که در آن نوشته بود اگر صاحبت ترا از خود رانده به سوى ما بیا، حال من منقلب شد گفتم اى واى بر من کارم به جایى رسیده است که دشمنان در من طمع دارند!

خلاصه بستگان آنها غذا مى آوردند، اما حتى یک کلمه با آنها سخن نمى گفتند.

مدتى به این صورت گذشت و پیوسته انتظار مى کشیدند که توبه آنها قبول شود و آیه اى که دلیل بر قبولى توبه آنها باشد نازل گردد، اما خبرى نبود.

در این هنگام فکرى به نظر یکى از آنان رسید و به دیگران گفت: اکنون که مردم با ما قطع رابطه کرده اند، چه بهتر که ما هم از یکدیگر قطع رابطه کنیم (درست است که ما گنهکاریم ولى باید از گناهکار دیگرى خشنود نباشیم).

آنها چنین کردند به طورى که حتى یک کلمه با یکدیگر سخن نمى گفتند، و دو نفر از آنان با هم نبودند، و به این ترتیب سر انجام پس از پنجاه روز توبه و تضرع به پیشگاه خداوند، توبه آنان قبول شد و آیه ای در این زمینه نازل گردید.

{وَ عَلَى الثَّلاثَةِ الَّذینَ خُلِّفُوا حَتَّى إِذا ضاقَتْ عَلَیْهِمُ الْأَرْضُ بِما رَحُبَتْ وَ ضاقَتْ عَلَیْهِمْ أَنْفُسُهُمْ وَ ظَنُّوا أَنْ لا مَلْجَأَ مِنَ اللَّهِ إِلاَّ إِلَیْهِ ثُمَّ تابَ عَلَیْهِمْ لِیَتُوبُوا إِنَّ اللَّهَ هُوَ

ص: 92

التَّوَّابُ الرَّحیم}.(1)

از سوى پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم در میان قبائل بادیه نشین اعلام شد که همه آنها نیز او را در این سفر همراهى کنند، ولى گروهى از افراد ضعیف الایمان از انجام این دستور سر باز زدند، و تحلیلشان این بود که چگونه ممکن است مسلمانان از این سفر جان سالم به در برند، در حالى که قبلاً کفار قریش حالت تهاجمى داشته، و جنگهاى احد و احزاب را در کنار مدینه بر مسلمانان تحمیل کردند، اکنون که این گروه اندک و بدون سلاح با پاى خود به مکه مى روند، و در کنار لانه زنبوران قرار مى گیرند چگونه ممکن است به خانه هاى خود باز گردند؟! اما هنگامى که دیدند مسلمانان با دست پر و امتیازات قابل ملاحظه اى که از پیمان صلح حدیبیه گرفته بودند سالم به سوى مدینه بازگشتند بى آنکه از دماغ کسى خون بریزد، به اشتباه بزرگ خود پى بردند، و خدمت پیامبر آمدند تا به نحوى عذر خواهى کرده، و کار خود را توجیه کنند، و از پیامبر تقاضاى استغفار نمایند. ولى آیات 11 - 13 سوره فتح نازل گشت و پرده از روى کار آنها برداشت و آنها را رسوا نمود. ولذا مى فرماید: " به زودى متخلفان از اعراب بادیه نشین عذرتراشى کرده، مى گویند: حفظ اموال و زن و فرزند ما را به خود مشغول داشت، ونتوانستیم در این سفر پر برکت در خدمت تو باشیم! اکنون عذر ما را بپذیر، و براى ما طلب آمرزش کن"! {سَیَقُولُ لَکَ الْمُخَلَّفُونَ مِنَ الْأَعْرابِ شَغَلَتْنا أَمْوالُنا وَ أَهْلُونا فَاسْتَغْفِرْ لَنا}. " آنها به زبان خود چیزى مى گویند که در دل ندارند" {یَقُولُونَ بِأَلْسِنَتِهِمْ ما لَیْسَ فی قُلُوبِهِم}. آنها حتى در توبه خود صادق نیستند.

ولى به آنها" بگو چه کسى مى تواند در برابر خداوند مالک چیزى براى شما باشد و از شما دفاع کند اگر بخواهد به شما زیانى برساند؟ یا اگر بخواهد نفعى برساند چه کسى مى تواند مانع گردد"؟! {قُلْ فَمَنْ یَمْلِکُ لَکُمْ مِنَ اللَّهِ شَیْئاً إِنْ أَرادَ بِکُمْ ضَرًّا أَوْ أَرادَ بِکُمْ نَفْعا}. براى خدا به هیچ وجه مشکل نیست که شما را در خانه هاى امنتان و در کنار زن و فرزند و اموالتان گرفتار انواع بلاها و مصائب کند، و نیز براى او هیچ مشکل

ص: 94

نیست که در مرکز دشمنان و کانون مخالفان شما را از هر گونه گزند محفوظ دارد، این جهل شما به قدرت خدا است که این گونه افکار را در نظر شما زینت مى دهد.

آرى" خداوند به تمام اعمالى که انجام مى دهید خبیر و آگاه است" {بَلْ کانَ اللَّهُ بِما تَعْمَلُونَ خَبیراً}.(1)

بلکه از اسرار درون سینه ها و نیات شما نیز به خوبى با خبر است، او به خوبى مى داند که این عذر و بهانه ها واقعیت ندارد آنچه واقعیت دارد شکو تردید و ترس و ضعف ایمان شما است، و این عذرتراشی ها بر خدا مخفى نمى ماند، و هرگز مانع مجازات شما نمى شود.

و خلاصه قرآن در یک قاعده کلی برای متخلفان از امر رسول وعده ی عذاب خوار و رسوا کننده داده است چنانچه در سوره مبارکه نساء فرمود: {وَ مَنْ یَعْصِ اللَّهَ وَ رَسُولَهُ وَ یَتَعَدَّ حُدُودَهُ یُدْخِلْهُ ناراً خالِداً فیها وَ لَهُ عَذابٌ مُهینٌ} و هر که از خدا و رسولش نافرمانى کند و از حدود او تجاوز نماید، خدا او را در آتشى درآورد که در آن جاودانه است و براى او عذابى خوارکننده است.(2)

" مگر نمى دانند کسى که با خدا و رسولش دشمنى و مخالفت کند براى او آتش دوزخ است که جاودانه در آن می ماند.

{أَ لَمْ یَعْلَمُوا أَنَّهُ مَنْ یُحادِدِ اللَّهَ وَ رَسُولَهُ فَأَنَّ لَهُ نارَ جَهَنَّمَ خالِداً فیها...(1)}.(2)

سپس براى تاکید اضافه مى کند" این رسوایى و ذلت بزرگى است" {ذلِکَ الخِزیُ العَظِیمُ(3)}.

مجمع البیان گوید: معنای خزی، خواری و چیزی است که انسان از وقوع در آن شرم و حیا می کند(4).

ب: دومین آیه ای که بر خواری و رسوایی دشمنان خدا و رسول دلالت می کند، آیه زیر است که فرمود: البته کسانى که با خدا و فرستاده او دشمنى و ستیزه مى کنند خوار و ذلیل خواهند شد آن گونه که کسانى که پیش از آنها بودند خوار و ذلیل شدند.

و حقا که ما آیات و نشانه هایى روشن نازل کردیم، و براى کافران عذابى خوارکننده است. {إِنَّ الَّذینَ یُحَادُّونَ اللَّهَ وَ رَسُولَهُ کُبِتُوا کَما کُبِتَ الَّذینَ مِنْ قَبْلِهِمْ وَ قَدْ أَنْزَلْنا آیاتٍ بَیِّناتٍ وَ لِلْکافِرینَ عَذابٌ مُهینٌ}.(5)

ص: 96

خدای متعال در این آیه از کسانى سخن مى گوید که نه تنها از حدودتجاوز کرده بلکه به مبارزه با خدا و پیامبر او برخاسته اند، و سرنوشت آنها را در این دنیا و جهان دیگر روشن مى سازد.

ب. ودیگری عبارت {وَ لِلْکافِرینَ عَذابٌ مُهینٌ}؛ زیرا کلمه مهین از ماده هُون و هوان و مهانت بمعنى ذلّت و خوارى است.(1)

یعنی نه تنها در این دنیا مجازات مى شوند بلکه" براى کافران عذاب خوار کننده در قیامت است.

به این ترتیب در جمله قبل به عذاب دنیوى آن ها اشاره شده، و در این جمله به عذاب اخروى آن ها، و شاهد بر این معنى جمله {کما کبت الذین من قبلهم} (آن چنان که پیشینیان آنها خوار شدند) مى باشد، آیه بعد نیز بر این معنى گواهى مى دهد.

به هر حال این تهدید الهى در مورد کسانى که در برابر پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم و قرآن ایستاده بودند به وقوع پیوست، و در جنگهاى بدر و خیبر و خندق و غیر آن با ذلت و شکست روبرو شدند، و سرانجام فتح مکه طومار قدرت و شوکت آن ها را در هم پیچید و اسلام در همه جا پیروز گشت.(2)

سومین آیه ای که بر بی آبرویی دشمنان خدا و رسول دلالت دارد، آیه ای است که می فرماید: کسانى که با خدا و رسولش دشمنى مى کنند آنها درزمره ذلیل ترین افرادند. {إِنَّ الَّذینَ یُحَادُّونَ اللَّهَ وَ رَسُولَهُ أُولئِکَ فِی الْأَذَلِّینَ.}(3)

خدای متعال در این آیه نیز به پیامد ذلت بار دشمنی با خدا و رسول او اشاره کرده است.(4)و آیه بعد در حقیقت دلیلى است براى این معنى، مى فرماید: " خدا چنین مقرر

ص: 98

داشته که من و رسولانم پیروز مى شویم {کَتَبَ اللَّهُ لَأَغْلِبَنَّ أَنَا وَ رُسُلی(1)} چرا چنین نباشد، در حالى که خداوند قوى و شکست ناپذیر است" {إِنَّ اللَّهَ قَوِیٌّ عَزیز(2)}. به همان اندازه که خداوند قدرتمند است دشمنانش ضعیف و ذلیلند، و اگر مى بینیم در آیه قبل تعبیر به" اذلین" (ذلیل ترین افراد) شده دلیلش همین بوده است.

فرشتگان یا حضرت مسیح علیه السلام و مانند آن است.

نباشد" گفتند: هر چند از نسل على علیه السلام و اولاد فاطمه علیهم السلام باشد؟ فرمود: " هر چند از نسل على علیه السلام و اولاد فاطمه علیها السلام باشد"«(1)». این در حقیقت بیان یک مصداق روشن است، چراکه ادعاى امامت و رهبرى الهى اگر واقعیت نداشته باشد از واضح ترین مصداق هاى دروغ بر خدا است.

همچنین کسانى که به پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم یا امام برحق نسبت دروغ دهند آن نیز در واقع دروغ بر خدا است، چرا که آنها از خود چیزى نمى گویند.

لذا در حدیث دیگرى از امام صادق علیه السلام مى خوانیم:

هر کس حدیثى از ما نقل کند ما روزى از او سؤال خواهیم کرد: اگر راست گفته و از ما بوده، سخن حقى را به خدا و پیامبرش نسبت داده است، و اگر بر ما دروغ بسته دروغ بر خدا و رسول بسته است، زیرا ما هنگامى که حدیثى مى گوئیم نمى گوئیم فلان و فلان گفته اند، بلکه مى گوئیم خدا گفته، پیامبرش گفته است، سپس این آیه را تلاوت فرمود: {وَ یَوْمَ الْقِیامَةِ تَرَى الَّذینَ کَذَبُوا عَلَى اللَّهِ وُجُوهُهُمْ مُسْوَدَّةٌ....}

مَنْ حَدَّثَ عَنَّا بِحَدِیثٍ فَنَحْنُ سَائِلُوهُ عَنْهُ یَوْماً فَإِنْ صَدَقَ عَلَیْنَا فَإِنَّمَا یَصْدُقُ عَلَى اللَّهِ وَ عَلَى رَسُولِهِ وَ إِنْ کَذَبَ عَلَیْنَا فَإِنَّمَا یَکْذِبُ عَلَى اللَّهِ وَ عَلَى رَسُولِهِ لِأَنَّا إِذَا حَدَّثَنَا لَا نَقُولُ قَالَ فُلَانٌ وَ فُلَانٌ وَ إِنَّمَا نَقُولُ قَالَ اللَّهُ وَ قَالَ رَسُولُهُ ثُمَّ تَلَا هَذِهِ الْآیَةَ وَ یَوْمَ الْقِیامَةِ تَرَى الَّذِینَ کَذَبُوا عَلَى اللَّهِ وُجُوهُهُمْ مُسْوَدَّة ثُمَّ أَشَارَ خَیْثَمَةُ إِلَى أُذُنَیْهِ وَ قَالَ صَمَّتَا إِنْ لَمْ أَکُنْ سَمِعْتُه.(2)

ص: 101

این حدیث به خوبى نشان مى دهد که امامان اهل بیت علیهم السلام از خود چیزى نمى گفتند، و تمام احادیث صحیح و معتبرى که از آنها نقل شده بازگشت به احادیث پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم مى کند، و این نکته اى است که براى همه دانشمندان اسلام قابل دقت است، بنابراین افرادى هم که امامت آن ها را نپذیرفته اند باید سخنانشان را به عنوان روایاتى از پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم بپذیرند، به مضمون همین حدیث، حدیث دیگرى از امام صادق علیه السلام در کافى نقل شده که مى گوید: " حدیث هر یک از ما امامان حدیث دیگرى است و حدیث ما حدیث رسول الله است".

حَمَّادِ بْنِ عُثْمَانَ وَ غَیْرِهِ، قَالُوا: سَمِعْنَا أَبَا عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام یَقُولُ: «حَدِیثِی حَدِیثُ أَبِی، وَ حَدِیثُ أَبِی حَدِیثُ جَدِّی، وَ حَدِیثُ جَدِّی حَدِیثُ الْحُسَیْنِ، وَ حَدِیثُ الْحُسَیْنِ حَدِیثُ الْحَسَنِ، وَ حَدِیثُ الْحَسَنِ حَدِیثُ أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ، وَ حَدِیثُ أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ حَدِیثُ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله و سلم ، وَ حَدِیثُ رَسُولِ اللَّهِ قَوْلُ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ»(1)

ص: 102

ص: 103

ص: 105

برخی دیگر از راهکارهای ارائه شده برای حفظ آبرو، اجتماعی هستند که به دو قسم ایجابی و سلبی تقسیم می شوند که در گفتار اول راهکار های ایجابی اجتماعی حفظ آبرو که از جمله آنها شرح صدر و تحمل دیگران، اجازه گرفتن برای ورود به حریم دیگران، رازداری زنان و... است تبیین خواهد شد و در گفتار دوم همین فصل راهکارهای سلبی اجتماعی حفظ آبرو که از جمله آنها پرهیز از غیبت، تهمت، قذف، تجسس، تمسخر، جدال، عیب جویی، اشاعه فحشاء و... بررسی خواهد شد.

می داند که در برابر رفتارهای زشت دیگران به بزرگواری عبور می کنند و می گذرند: {وَ إِذا مَرُّوا بِاللَّغوِ مَرُّوا کِرامًا}(1).

اوج رفتارهای هنجاری و واکنش های کریمانه و بزرگوارانه را می بایست در پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم دید که در اوج متأله شدن و شرح صدر می باشد. آن حضرت در برابر رفتارهای دشمنان و منافقان، به بزرگواری می گذرند و حتی سخنان دروغ ایشان را گوش می دهد و با بزرگواری، آنان را رسوا نمی سازد و رفتارها و کردارهای زشتشان را نسبت به خود، نادیده می گیرد؛ به گونه ای که منافقان به سبب این رفتار بزرگوارانه، وی را «أُذُن» و حرف شنو معرفی می کنند که هر حرفی را می پذیرد و باور می کند.

قران کریم در این باره می فرماید:

{وَ مِنْهُمُ الَّذینَ یُؤْذُونَ النَّبِیَّ وَ یَقُولُونَ هُوَ أُذُنٌ قُلْ أُذُنُ خَیْرٍ لَکُمْ یُؤْمِنُ بِاللَّهِ وَ یُؤْمِنُ لِلْمُؤْمِنینَ وَ رَحْمَةٌ لِلَّذینَ آمَنُوا مِنْکُمْ وَ الَّذینَ یُؤْذُونَ رَسُولَاللَّهِ لَهُمْ عَذابٌ أَلیمٌ}(2)

" اُذُن" در اصل به معنى گوش است، ولى به اشخاصى که به هر سخن گوش دهد و باور کند نیز این کلمه اطلاق مى شود، در مجمع البیان میگوید: این تسمیه شخص است به اسم عضو مخصوص براى مبالغه. همچنانکه به جاسوس میگویند: عین. گویا وجودش یکپارچه چشم است. ناگفته نماند مراد از «أُذُن» در آیه صرف شنیدن و گوش دادن نیست بلکه منظور عمده باور کردن است، مراد منافقان آن بود که حضرت بسیار زود باور است، آنچه مى شنود تصدیق می کند. (3)

ص: 107

در این آیه همانگونه که از مضمون آن استفاده مى شود سخن از فرد یا افرادى در میان است که پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم را با گفته هاى خود آزار مى دادند و مى گفتند" او انسان خوش باور، و دهن بینى است" {وَ مِنْهُمُ الَّذینَ یُؤْذُونَ النَّبِیَّ وَ یَقُولُونَ هُوَ أُذُنٌ قُلْ أُذُنُ}.

" او به خدا و فرمانهاى او ایمان دارد، و به سخنان مؤمنان راستین گوش فرا مى دهد، و آن را مى پذیرد و به آن ترتیب اثر مى دهد" {یُؤمِنُ بِاللّهِ وَ یُؤمِنُ لِلمُؤمِنینَ(1)}.

تنها چیزى که در اینجا باقى مى ماند این است که نباید آنها که پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم را با این سخنان خود ناراحت مى کنند و از او عیب جویى مى نمایند، تصور کنند که بدون مجازات خواهند ماند، درست است که پیامبر در برابر آنها وظیفه اى دارد که با بزرگوارى و وسعت روح خود با آنان روبرو شود، و از رسوا ساختن شان خود دارى کند، ولى مفهوم این سخن چنین نیست که آنها در این اعمال خود بدون کیفر خواهند ماند، لذا در پایان آیه مى فرماید: " آنها که رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم را آزار مى رسانند عذابى دردناک دارند «وَالَّذینَ یُؤْذُونَ رَسُولَ اللَّهِ لَهُمْ عَذابٌ أَلیمٌ».(2)

یکی از نشانه های اشخاصی که شرح صدر یافته باشند، این است که پرده دری نمی کنند، کسی را رسوا نمی کنند و رفتار آنان را حمل بر صحت می نمایند، همانگونه که آن حضرت از اعمال منافقین باخبر بود؛ ولی آبروی آنان را نمی برد و به روی خود نمی آورد و این عیب پوشی حضرت به سبب شرح صدرش بود تا آنجا که می فرمود:

هرکس عیوب برادر مومنش را بپوشاند، خداوند در روز قیامت عیوب او را خواهد پوشاند.... «مَن سَتَرَ عَلى أَخِیهِ عَورَةً سَتَرَ اللّهُ عَورَتَهُ یَومَ القِیامَةِ».(3) و در حدیث دیگری پوشیدن عیوب دنیوی و اخروی را تضمین نمود.

«مَنْ سَتَرَ مُسْلِماً سَتَرَهُ اللَّهُ فِی الدُّنْیَا وَ الْآخِرَةِ وَ اللَّهُ فِی عَوْنِ الْعَبْدِ مَادَامَ

ص: 109

الْعَبْدُ فِی عَوْنِ أَخِیه».(1)

خداوند گناهان او را مستور و پنهان کرد. بنابراین غفران گناه به معنای مستتر و ناپدید کردن آن است. {فَیَغفِرُ لِمَن یَشآءُ وَ یُعَذِّبُ مَن یَشآءُ…}(1)؛ خداوند گناهان را به نفع کسی که بخواهد می پوشاند و آن که را که خواهد عذاب می کند.

غفران گاهی به گذشت ظاهری اطلاق می شود، هرچند در باطن گذشت و ستر نباشد. مانند معنای غفران در این آیه: {قُل للَّذینَ ءامَنوا یَغفِرُوا للَّذینَ لا یَرجُونَ أَیّامَ اللهِ لِیَجزیَ قَوماً بِما کانُوا یَکسِبوُن}؛ به کسانی که ایمان آورده اند بگو از کسانی که به روزهای] پیروزی [خدا ایمان ندارند در گذرند، تا] خدا [گروهی را به آنچه مرتکب شده اند مجازات کند.(2)

{وَ إِن تَعفوُا وَ تَصفَحوُا وَ تَغفِروا فَإِنَّ اللهَ غَفورٌ رَحیم}(3)؛ و اگر ببخشید و در گذرید و بیامرزید، به راستی خداوند آمرزنده ی مهربان است. پشت سر هم آمدن کلمات عفو، صفح و مغفرت در این آیه بیانگر این مطلب است که گرچه عفو کردن و سرزنش نکردن مهم است، ولی نادیده گرفتن خطا به طور کامل مهم تر است. همچنین غفران، مرحله ی بالاتر از آن دو بوده و آخرین مرحله ی بخشش محسوب می شود.پس تفاوت عفو و غفران این است که عفو به معنای در گذشتن و ساقط کردن عذاب است اما مغفرت به معنای پوشاندن جرم و خطا، برای محافظت از عذاب، شرمندگی و رسوایی است.

عفو و گذشت، سبب عزت و آبرو می گردد؛ زیرا این خصلت نیکو در نظر مردم، نشانه بزرگواری و شخصیت و سعه صدر است، درحالی که انتقام جویی، نشانه

ص: 111

کوته فکری و عدم تسلط بر نفس می باشد و آدمی را در نظر مردم پست و بی ارزش می کند و در مقابل، بردباری و بزرگواری به او شخصیت و عظمت می بخشد. از این رو امام صادق علیه السلام می فرمایند: «اگر می خواهی گرامی و محترم باشی نرمخو باش و اگر می خواهی خوار و ذلیل باشی خشونت روا دار».

حضرت رسول اکرم صلی الله علیه و آله و سلم می فرمایند: «عَلَیکُم بالعفوِ، فَاِنَّ العفوَ لا یَزیدُ العَبدُ الاّ عزّاً فَتَعافوا یُعَزُّکُم اللهُ»؛ بر شما باد گذشت، زیرا گذشت جز بر عزت بنده نیفزاید. از هم بگذرید تا خدا به شما عزت دهد.(1)

آدمی دارای حیثیت و آبروست به این دلیل میل دارد در نگهداری حیثیت و شخصیت خود نهایت کوشش را به عمل بیاورد. واز آنجا که یکی از راه های حفظ آبرو و شخصیت انسان، بخشش و جود است حضرت علی علیه السلام در کلام حکیمانه خود می فرمایند: «الْجُودُ حَارِسُ الْأَعْرَاض» بخشش حافظآبروست.(2) بنابراین انتقام، به هنگام قدرت معمولًا ناشى از یک انگیزه حیوانى است و لذا صورت کامل آن هم در حیوانات دیده مى شود؛ ولى عفو و گذشت نشانه شخصیت و یک نوع تسلط بر نفس و بزرگ منشى و عظمت روح است که مى تواند شعله سوزان خشم و انتقام را تحت الشعاع قرار دهد؛ لذا به هر اندازه عفو و گذشت بیشتر نشان داده شود، ارزش افراد و آبروى آنها بالاتر خواهد رفت و به این دلیل عزیز خواهند شد، به علاوه انتقام هیچ گاه نتوانسته حس احترام مردم را برانگیزد و یا عواطف را بسوى انتقام جویان جلب کند، یا باعث حفظ آبرو شود، در حالى که عفو و گذشت اثر عمیقى در جلب

ص: 112

افکار عمومى و برانگیختن عواطف و احساسات به نفع عفو کننده خواهد داشت، این خود از عوامل مؤثر حافظ آبرو محسوب مى گردد.

روشن است که بسیاری از مردم به علت حسد یا تنگ نظری در مقام عیب جویی برمی آیند و به بهانه های مختلف آبروی اشخاص را بر باد می دهند، ولی هنگامی که انسان دستش به بخشش باز باشد عیب جویان ساکت می شوند و حاسدان خاموش می گردند.(1)

بنابراین بخشندگی به آبرو وحیثیت انسان وابسته است، انسانی که عفو و بخشش را پیش گیرد آبروی خود را در برابر حسادت و تنگ نظران حفظمی کند و از بدگویی دیگران و سرزنش آنان در اجتماع نیز محفوظ می ماند. پس، هنگامى که انسان ببیند عفو و گذشت چه برکاتى در دنیا و آخرت دارد و چگونه سبب قدرت، آبرو و عظمت نزد خلق و خالق مى شود و انسان را از بسیارى مشکلات زندگى و دردسرهاى فراوان مى رهاند و به او محبوبیت در نزد مردم و خدا مى دهد در حالى که انتقام جویى گاه شیرازه زندگى او را به هم مى ریزد، جان، مال و آبروى او را با انواع خطرات مواجه مى کند به یقین عفو و گذشت را بر انتقام جویى ترجیح خواهد داد، کم کم این مسئله به صورت خلق و خو و ملکه اخلاقى در مى آید.(2)

قرآن کریم درباره عفو وبخشش و بزرگواری حضرت یوسف علیه السلام در برابر بدیها و جنایتهای برادرانش که در مقابل عظمت او اعتراف به خطاکاریشان می کنند می فرماید: {قالُوا تَاللَّهِ لَقَدْ آثَرَکَ اللَّهُ عَلَیْنا وَ إِنْ کُنَّا لَخاطِئینَ}.(3)

و معناى آیه این است که برادران اعتراف به خطاکارى خود نموده و نیز اعتراف

ص: 113

مى کنند که خداوند او را بر ایشان برترى بخشیده است.

برادران به خطاى خود اعتراف مى کنند و یوسف علیه السلام از آنان در مى گذرد و دعایشان مى کند: {قالَ لا تَثْریبَ عَلَیْکُمُ الْیَوْمَ یَغْفِرُ اللَّهُ لَکُمْ وَ هُوَ أَرْحَمُ الرَّاحِمین}.(1)

" تَثریب" در اصل از ماده" ثَرب" (بر وزن سرو) به پوسته نازکى از پیهمى گویند که روى معده و روده ها را مى پوشاند و تثریب به معنى کنار زدن آنست سپس به معنى مبالغه در سرزنش و توبیخ و ملامت آمده گویى با این کار پرده گناه از چهره گناهکار کنار زده مى شود و بی آبروشده و رسوا می گردد.(2)

و اگر ملامت نکردن را مقید به امروز کرده و فرموده امروز تثریبى بر شما نیست، (من گناهانتان را نمى شمارم که چه کردید) براى این بوده که عظمت گذشت و اغماض خود را از انتقام برساند زیرا در چنین موقعیتى که او عزیز مصر است و مقام نبوت و حکمت و علم به احادیث به او داده شده و برادر مادریش هم همراه است، و برادران در کمال ذلت در برابرش ایستاده به خطاکارى خود اعتراف مى کنند و اقرار مى نمایند که خداوند على رغم گفتار ایشان در ایام کودکى یوسف که گفته بودند: " چرا یوسف و برادرش نزد پدر ما از ما محبوب ترند با اینکه ما گروهى توانا هستیم و قطعاً پدر ما در گمراهى آشکارست" او را بر آنان برترى داده.(3)

ص: 114

یوسف علیه السلام بعد از دلدارى از برادران و عفو و گذشت از ایشان، شروع کرد به دعا کردن، و از خدا خواست تا گناهانشان را بیامرزد، و چنین گفت: " یَغفِرَ اللّهُ لَکُم وَ هُوَ أَرحَمُ الرّاحِمینَ".(1)

در آیات قرآنی واژه غفلت به کار رفته اما واژه تغافل به کار نرفته هرچند که واژگانی دیگر که مفهوم اصطلاحی را برساند در آیات قرآنی استفاده شده است از آن جمله واژه صفح است که در قرآن به معنای اصطلاحی تغافل از لغزش های دیگری استعمال شده است.(1)

از روایات به دست می آید که تغافل از مصادیق حلم و بردباری است که خود فضیلتی برتر در حوزه اخلاق اجتماعی است. هرانسانی لازم است خود را به فضیلت اخلاقی حلم بیاراید. حلم و بردباری که خود نشانه ای از عقل بشری است در عمل اجتماعی به اشکال گوناگونی از جمله تغافل خودنمایی می کند. از این رو امیرمؤمنان علی علیه السلام برترین جلوه حلم را در تغافل می داند و می فرماید: « لاحِلمَ کَالتَّغافُلِ، لَا عَقلَ کَالتَّجاهُلِ؛ هیچ بردباری چون نادیده گرفتن نیست و هیچ خردمندی چون وانمود کردن به نادانی و بی اطلاعی نیست.(2)

همانگونه که در رفتار اجتماعی، تجاهل عالم و عارف نسبت به خطاها و لغزش های دیگری اوج خردورزی انسان است، همچنین تغافل، بیانگر اوجحلم و بردباری شخص است؛ چرا که با آنکه لغزش ها و خطاهای دیگری را نسبت به خود می بیند و می داند ولی خود را بی توجه نشان می دهد تا شخص خجلت زده نشده و راه اصلاح را در پیش گیرد.

باید توجه داشت که تغافل و تجاهلی که ممدوح و ستوده دانسته شده، زمانی است که به قصد اصلاح رفتار و تربیت شخص انجام گرفته باشد؛ و گرنه هر گونه تغافل و

ص: 116

تجاهلی ستوده و پسندیده نیست؛ چرا که در غیر این صورت می تواند موجبات تجرّی و گستاخی شخص را فراهم آورد و او را از مسیر تربیت و ادب و اخلاق دور سازد و مشوقی بر رفتارهای ضد هنجاری و ضد ارزشی او باشد که در این صورت مذموم و ناپسند است.

به سخن دیگر، تغافل زمانی نقش تربیتی و اصلاحی خواهد داشت که در جای خود و به درستی به قصد اصلاح انجام گیرد و احتمال اصلاح رفتاری از سوی لغزشکار برود. در این صورت است که با تغافل می توان به اصلاح جامعه و رفتار اجتماعی دیگران کمک کرد.

از نظر پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم جامعه اسلامی بر پایه تغافل و عفو و صفح و گذشت بنیاد گذاشته شده است و مؤمنان با رفتار احسانی خود بر آن هستند تا جامعه برادری و محبت آمیز تحت ساختار نظام ولایی را ساماندهی کنند. از این رو آن حضرت صلی الله علیه و آله و سلم نیمی از ایمان شخص را در تغافل از لغزشهای دیگران می داند و می فرماید: المُؤمِنُ نِصفُهُ تَغافُلٌ؛ نیمی از مؤمن تغافل و چشم پوشی است.

امیرمؤمنان امام علی علیه السلام نیز در این باره می فرماید: احْتَمِلْ مَا یَمُرُّ عَلَیْکَ فَإِنَّ الِاحْتِمَالَ سَتْرُ الْعُیُوبِ وَ إِنَّ الْعَاقِلَ نِصْفُهُ احْتِمَالٌ وَ نِصْفُهُ تَغَافُل.؛نیمی از انسان عاقل، بردباری و تحمل است؛ و نیم دیگرش تغافل و نادیده گرفتن است.(1)

بنابراین حلم و بردباری و تحمل دیگران از طریق تغافل و تجاهل است که جامعه اسلامی را از بحران رهایی می بخشد؛ زیرا اگر بخواهیم به هر خطا و لغزش دیگران گیر بدهیم، هم خود را می آزاریم و هم فرصت بازسازی و اصلاح را از دیگران

ص: 117

می گیریم؛ چرا که انسان به طور طبیعی به علل گوناگون درونی و بیرونی دچار خطا و اشتباه و لغزش است که اگر باب توبه و عفو و گذشت از سوی خدا و خلق بر او بسته باشد دیگر نمی توان امیدی به اصلاح شخص و جامعه داشت.

اگر در مواردى پرده درى شود و آبرو و حیثیت اشخاص بر باد رود، افراد تشویق به گناه مى شوند و طبق منطق «من که رسواى جهانم، غم دنیا سهل است» رسوایى را مجوزى براى گناه مى شمرد و به بیان دیگر، اگر پرده حیاى گنهکاران دریده شود، دست به هر کارى مى زنند؛ پس در اینجا جز با «تغافل» نمى توان جلوى این پدیده شوم اجتماعى را گرفت.

در یک بیان کلى مى توان گفت: یکى از اصول مهم زندگى آرام و خالى از دغدغه، همین مسئله «تغافل» است، به ویژه مدیران باید از این مسئله درحل بسیارى از مشکلاتشان بهره بگیرند؛ یعنى، هر جا که احتیاج به اخطار و هشدار است باید اخطار و هشدار دهند و هر جا که با «تغافل» مشکلات حل مى شود، از این طریق وارد شوند. به یقین اگر مدیران اصل «تغافل» را از زندگى خود حذف کنند، گرفتار دردسرهاى بى دلیل خواهند شد.

به همین دلیل، پیشوایان بزرگ اسلام در گفتار و عمل، نسبت به این مسئله تأکید کرده اند. «تغافل» پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله و سلم در بعضى از موارد باعث خرده گیرى بعضى از افراد ناآگاه مى شد؛ مثلا، اعتراض مى کردند به این که پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم خیلى سریع تحت تأثیر سخنان این و آن قرار مى گیرند و اگر گفته شود که فلان کس پشت سر شما چنین و چنان مى گوید، مى پذیرد و به سراغ آن شخص مى فرستد، اما هنگامى که او قسم یاد مى کند که چنین چیزى را نگفته ام، سخن او را نیز مى پذیرد.

قرآن مجید نیز در آیه 61 سوره توبه به این مطلب اشاره مى کند: «وَ مِنهُم الَّذینَ یُؤذُونَ النَّبىَّ وَ یَقُولُونَ هُوَ أُذُنٌ قُل أُذُنُ خَیرٍ لَکُم یُؤمِنُ بِاللّهِ وَ یُؤمِنُ لِلمُؤمِنینَ وَ رَحمَةٌ لِلَّذینَ آمَنُوا مِنکُم...؛ از آنها کسانى هستند که پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم را آزار مى دهند و مى گویند: او آدم خوش باورى است، بگو: خوش باورى او به نفع شماست، او ایمان به خدا دارد و مؤمنان را تصدیق مى کند و رحمت است براى کسانى از شما که ایمان

ص: 119

آورده اند».

مسلم است که پیامبر اسلام صلی الله علیه و آله و سلم با آن هوش و کیاست و درایت که دوست و دشمن به آن معترفند، آدم ساده اندیش و خوش باور نبوده است، بلکه در بسیارى از موارد وظیفه خود را «تغافل» مى دید. این «تغافل» مایه رحمتبراى همه مؤمنان محسوب مى شد.

بِوَزْنٍ وَ عَظِّمُوا أَقْدَارَکُمْ بِالتَّغَافُلِ عَنِ الدَّنِیِّ مِنَ الْأُمُور... فَلَا تَکُونُوا بَحَّاثِینَ عَمَّا غَابَ عَنْکُمْ فَیَکْثُرَ عَائِبُکُم... وَ تَکَرَّمُوا بِالتَّعَامِی عَنِ الِاسْتِقْصَاء؛ قدر و منزلت خود را با «تغافل» نسبت به امور پست و کوچک بالا برید... و زیاده از امورى که پوشیده و پنهان است تجسس نکنید که عیب جویان شما زیاد مى شوند... و با چشم برهم نهادن از دقت بیش از حد در جزئیات، بزرگوارى خود را ثابت کنید».(1)

خُرده گیری و ایراد و پرخاش و گاهی تنبیه و جریمه به خاطر اشتباهات و سهل انگاری های عادی و کم اهمیت، هیبت و احترام شخص ایراد گیرنده را می شکند. برای مصون ماندن از چنین آسیبی باید به اصل تغافل تمسک جست؛ چنان که امام صادق علیه السلام می فرماید: «قدر و منزلت خود را با تغافل بزرگ دارید؛ چنانچه خدای متعال در مورد تغافل پیامبر از خطاهای دو نفر از همسران خود می فرماید.

أَعْظِمُوا أَقْدَارَکُمْ بِالتَّغَافُلِ فَقَدْ قَالَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ «..عَرَّفَ بَعْضَهُ وَأَعْرَضَ عَنْ بَعْض».(2)

از این آیه برمى آید که بعضى از همسران پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم نه تنها او را با سخنان خود ناراحت مى کردند، بلکه مسئله رازدارى که از مهمترین شرائط یک همسر باوفا است نیز در آنها نبود، اما به عکس، رفتار پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم با آنها با تمام این اوصاف چنان بزرگوارانه بود که حتى حضرت حاضر نشد تمام رازى که او افشا کرده بود به رخ او بکشد، تنها به قسمتى از آن اشاره کرده و لذا در حدیثى از امیر مؤمنان على علیه السلام آمده

ص: 122

است:

مَا استَقصَى کَرِیمُ قَطّ؛ قَالَ تَعَالَى فِی وَصفِ نَبِیّهِ: عَرَّفَ بَعْضَهُ وَ أَعْرَضَ عَنْ بَعْضٍ.(1)

افراد کریم و بزرگوار هرگز در مقام احقاق حق شخصى خویش تا آخرین مرحله، پیش نمى روند، زیرا خداوند در اینجا براى پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم مى فرماید: او قسمتى را خبر داد و از قسمتى خوددارى کرده وخود را به تغافل زد.

او مى خواهد مدتى از شبانه روز را آزاد باشد، قید و بندها را دور کند به استراحت پردازد با خانواده و فرزندان خود به گفتگوهاى خصوصى بنشیند و تا آنجا که ممکن است از این آزادى بهره گیرد، و به همین دلیل به خانه خصوصى خود پناه مى برد و با بستن درها به روى دیگران زندگى خویش را موقتاً از جامعه جدا مى سازد و همراه آن از انبوه قیودى که ناچار بود در محیط اجتماع بر خود تحمیل کند آزاد مى شود.

حال باید در این محیط آزاد با این فلسفه روشن، امنیت کافى وجود داشته باشد، اگر بنا باشد هر کس سر زده وارد این محیط گردد و به حریمامن آن تجاوز کند دیگر آن آزادى و استراحت و آرامش وجود نخواهد داشت و مبدل به محیط کوچه و بازار مى شود.

به همین دلیل همیشه در میان انسان ها مقررات ویژه اى در این زمینه بوده است، و در تمام قوانین دنیا وارد شدن به خانه اشخاص بدون اجازه آنها ممنوع است و مجازات دارد، و حتى در جایى که ضرورتى از نظر حفظ امنیت و جهات دیگر ایجاب کند که بدون اجازه وارد شوند مقامات محدود و معینى حق دادن چنین اجازه اى را دارند.

در اسلام نیز در این زمینه دستور بسیار مؤکد داده شده و آداب و ریزه کاریهایى در این زمینه وجود دارد که کمتر نظیر آن دیده مى شود.

{یا أَیُّهَا الَّذینَ آمَنُوا لا تَدْخُلُوا بُیُوتاً غَیْرَ بُیُوتِکُمْ حَتَّى تَسْتَأْنِسُوا وَ تُسَلِّمُوا عَلى أَهْلِها ذلِکُمْ خَیْرٌ لَکُمْ لَعَلَّکُمْ تَذَکَّرُونَ. فَإِنْ لَمْ تَجِدُوا فیها أَحَداً فَلا تَدْخُلُوها حَتَّى یُؤْذَنَ لَکُمْ وَ إِنْ قیلَ لَکُمُ ارْجِعُوا فَارْجِعُوا هُوَ أَزْکى لَکُمْ وَ اللَّهُ بِما تَعْمَلُونَ عَلیم}(1)

اى کسانى که ایمان آورده اید در خانه هایى غیر از خانه خود وارد نشوید تا اجازه

ص: 124

بگیرید و بر اهل آن خانه سلام کنید، این براى شما بهتر است، شاید متذکر شوید. و اگر کسى در آن نیافتید داخل آن نشوید تا به شما اجازه داده شود، و اگر گفته شود بازگردید، بازگردید، که براى شما پاکیزه تر است و خداوند به آنچه انجام مى دهید آگاه است.

به آن است، و کلمه" استیناس" به معناى عملى است کهبه این منظور انجام شود، مانند: استیناس براى داخل شدن به خانه به وسیله نام خدا بردن، و یا، یا الله گفتن، یا تنحنح کردن و امثال آن، تا صاحب خانه بفهمد که شخصى مى خواهد وارد شود، و خود را براى ورود او آماده کند، چه بسا مى شود که صاحب خانه در حالى قرار دارد که نمى خواهد کسى او را به آن حال ببیند، و یا از وضعى که دارد با خبر شود.

از اینجا معلوم مى شود که مصلحت این حکم پوشاندن عورات مردم، و حفظ احترام اهل ایمان است، پس وقتى شخص داخل شونده هنگام دخولش به خانه غیر، استیناس کند، و صاحب خانه را به استیناس خود آگاه سازد، و بعد داخل شده و سلام کند، در حقیقت او را در پوشاندن آنچه باید بپوشاند کمک کرده، و نسبت به خود ایمنى اش داده.

و معلوم است که استمرار این شیوه پسندیده، مایه استحکام اخوت و الفت و تعاون عمومى بر اظهار جمیل و ستر قبیح است و جمله «ذلِکُم خَیرٌ لَکُم لَعَلَّکُم تَذَکَّرُونَ» هم اشاره به همین فواید است، یعنى شاید با استمرار بر این سیره متذکر وظیفه خود بشوید، که چه امورى را باید رعایت کنید، و چگونه سنت اخوت را در میان خود احیاء سازید، و در سایه آن، قلوب را با هم مالوف نموده، به تمامى سعادتهاى اجتماعى برسید.(1)

بنا بر این هر گاه این جمله را بشکافیم بسیارى از آداب مربوط به این بحث در آن خلاصه شده است، مفهومش این است فریاد نکشید، در رامحکم نکوبید با عبارات خشک و زننده اجازه نگیرید، و به هنگامى که اجازه داده شد بدون سلام وارد نشوید، سلامى که نشانه صلح و صفا و پیام آور محبت و دوستى است.

ص: 126

قابل توجه اینکه این حکم را که جنبه انسانى و عاطفى آن روشن است با دو جمله «ذلِکُم خَیرٌ لَکُم» و «لَعَلَّکُم تَذَکَّرُونَ» همراه مى کند که خود دلیلى بر آن است که اینگونه احکام ریشه در اعماق عواطف و عقل و شعور انسانى دارد که اگر انسان کمى در آن بیندیشد متذکر خواهد شد که خیر و صلاح او در آن است.

در آیه بعد با جمله دیگرى این دستور تکمیل مى شود: " اگر کسى در آن خانه نیافتید وارد آن نشوید تا به شما اجازه داده شود" {فَإِنْ لَمْ تَجِدُوا فیها أَحَداً فَلا تَدْخُلُوها حَتَّى یُؤْذَنَ لَکُم (1)}.

ممکن است منظور از این تعبیر آن باشد که گاه در آن خانه کسانى هستند ولى کسى که به شما اذن دهد و صاحب اختیار و صاحب البیت باشد حضور ندارد شما در این صورت حق ورود نخواهید داشت.

و یا اینکه اصلا کسى در خانه نیست، اما ممکن است صاحب خانه در منزل همسایگان و یا نزدیک آن محل باشد و به هنگامى که صداى در زدن و یا صداى شما را بشنود بیاید و اذن ورود دهد در این موقع حق ورود دارید، به هر حال آنچه مطرح است این است که بدون اذن داخل نشوید.سپس اضافه مى کند" و اگر به شما گفته شود بازگردید، این سخن را پذیرا شوید و بازگردید، که براى شما بهتر و پاکیزه تر است" {وَ إِنْ قیلَ لَکُمُ ارْجِعُوا فَارْجِعُوا هُوَ أَزْکى لَکُم (2)}.

اشاره به اینکه هرگز جواب رد شما را ناراحت نکند، چه بسا صاحب خانه در حالتى است که از دیدن شما در آن حالت ناراحت مى شود، و یا وضع او و خانه اش

ص: 127

آماده پذیرش مهمان نیست! و از آنجا که به هنگام شنیدن جواب منفى گاهى حس کنجکاوى بعضى تحریک مى شود و به فکر این مى افتند که از درز در، یا از طریق گوش فرا دادن و استراق سمع مطالبى از اسرار درون خانه را کشف کنند در ذیل همین آیه مى فرماید: " خدا به آنچه انجام مى دهید آگاه است" {وَ اللَّهُ بِما تَعْمَلُونَ عَلیم (1)}.(2)

در حدیثى مى خوانیم: که" ابو سعید" از یاران پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم اجازه ورود به منزل گرفت در حالى که روبروى در خانه پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم ایستاده بود، پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم فرمود: به هنگام اجازه گرفتن روبروى در نایست!(3)

در روایت دیگرى مى خوانیم که خود آن حضرت هنگامى که به در خانه کسى مى آمد روبروى در نمى ایستاد بلکه در طرف راست یا چپ قرارمى گرفت و مى فرمود: السلام علیکم (و به این وسیله اجازه ورود مى گرفت)؛ زیرا آن روز هنوز معمول نشده بود که در برابر در خانه پرده بیاویزند«(4)».

حتى در روایات اسلامى مى خوانیم که انسان به هنگامى که مى خواهد وارد خانه مادر یا پدر و یا حتى وارد خانه فرزند خود شود اجازه بگیرد.

در روایتى آمده است که مردى از پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم پرسید: آیا به هنگامى که مى خواهم وارد خانه مادرم شوم باید اجازه بگیرم؟ فرمود: آرى، عرض کرد مادرم غیر از من خدمتگزارى ندارد باز هم باید اجازه بگیرم؟! فرمود:

ص: 128

اَتُحِبُ اَن تَرا ها عُریانَةَ؟! " آیا دوست دارى مادرت را برهنه ببینى"؟! عرض کرد: نه، فرمود: فَاستَاذَن عَلَیهَا!: " اکنون که چنین است از او اجازه بگیر"!(1).

در روایت دیگرى مى خوانیم که پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم هنگامى که مى خواست وارد خانه دخترش فاطمه علیها السلام شود، نخست بر در خانه آمد دست به روى در گذاشت و در را کمى عقب زد، سپس فرمود: اَلسّلَامُ عَلَیکُم، فاطمه علیها السلام پاسخ سلام پدر را داد، بعد پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم فرمود: اجازه دارم وارد شوم؟ عرض کرد وارد شو اى رسول خدا! پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم فرمود: کسى که همراه من است نیز اجازه دارد وارد شود فاطمه عرض کرد: مقنعه بر سر من نیست، و هنگامى که خود رابه حجاب اسلامى محجب ساخت پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم مجددا سلام کرد و فاطمه علیه السلام جواب داد، و مجددا اجازه ورود براى خودش گرفت و بعد از پاسخ موافق فاطمه علیه السلام اجازه ورود براى همراهش جابر بن عبد الله گرفت «(2)».

این حدیث به خوبى نشان مى دهد که تا چه اندازه پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم که یک الگو و سرمشق براى عموم مسلمانان بود این نکات را دقیقاً رعایت مى فرمود.

حتى در بعضى از روایات مى خوانیم باید سه بار اجازه گرفت، اجازه اول را بشنوند و به هنگام اجازه دوم خود را آماده سازند، و به هنگام اجازه سوم اگر خواستند اجازه دهند و اگر نخواستند اجازه ندهند!.

امام صادق علیه السلام فرمود:« الِاسْتِئْذَانُ ثَلَاثَةٌ أَوَّلُهُنَّ یَسْمَعُونَ وَ الثَّانِیَةُ یَحْذَرُونَ وَ

ص: 129

الثَّالِثَةُ إِنْ شَاءُوا أَذِنُوا وَ إِنْ شَاءُوا لَمْ یَفْعَلُوا فَیَرْجِعُ الْمُسْتَأْذِنُ»(1)

حتى بعضى لازم دانسته اند که در میان این سه اجازه، فاصله اى باشد چرا که گاه لباس مناسبى بر تن صاحب خانه نیست، و گاه در حالى است که نمى خواهد کسى او را در آن حال ببیند، گاه وضع اطاق به هم ریخته است و گاه اسرارى است که نمى خواهد دیگرى بر اسرار درون خانه اش واقف شود، باید به او فرصتى داد تا خود را جمع و جور کند، و اگر اجازه نداد بدون کمترین احساس ناراحتى باید صرف نظر کرد.(2)

به اجراى حدود و تازیانه زدن منحرفان کافى نیست، در هیچ یک از مسائل اجتماعى چنین برخوردى نتیجه مطلوب را نخواهد داد، بلکه باید مجموعه اى ترتیب داد از آموزش فکرى و فرهنگى آمیخته با آداب اخلاقى و عاطفى، و همچنین آموزشهاى صحیح اسلامى، و ایجاد یک محیط اجتماعى سالم، سپس مجازات را به عنوان یک عامل در کنار این عوامل در نظر گرفت.به همین دلیل در سوره مبارکه نور که در واقع سوره عفت است از مجازات تازیانه مردان و زنان زناکار شروع مى کند، و به مسائل دیگر مانند فراهم آوردن وسائل ازدواج سالم، رعایت حجاب اسلامى، نهى از چشم چرانى، تحریم متهم ساختن افراد به آلودگى ناموسى، و بالآخره اجازه گرفتن فرزندان به هنگام ورود به خلوتگاه پدران و مادران، گسترش مى دهد.

این نشان مى دهد که اسلام از هیچ یک از ریزه کاریهاى مربوط به این مسئله غفلت نکرده است.

خدمتکاران موظفند به هنگام ورود در اطاقى که دو همسر قرار دارند اجازه بگیرند.

کودکان بالغ نیز موظفند در هر وقت بدون اجازه وارد نشوند، حتى کودکان نابالغ که مرتبا نزد پدر و مادر هستند نیز آموزش داده شوند که لا اقل در سه وقت (قبل از نماز صبح و بعد از نماز عشاء و هنگام ظهر که پدران و مادران به استراحت مى پردازند) بدون اجازه وارد نشوند.

خدای متعال در این باره مى فرماید: " اى کسانى که ایمان آورده اید باید مملوکهاى شما (بردگانتان) و همچنین کودکانتان که به حد بلوغ نرسیده اند در سه وقت از شما اجازه بگیرند" {یا أَیُّهَا الَّذینَ آمَنُوا لِیَسْتَأْذِنْکُمُ الَّذینَ مَلَکَتْ أَیْمانُکُمْ وَ الَّذینَ لَمْ

ص: 131

یَبْلُغُوا الْحُلُمَ مِنْکُمْ ثَلاثَ مَرَّاتٍ}(1)." قبل از نماز فجر و در نیمروز هنگامى که لباسهاى (معمولى) خود را بیرون مى آورید، و بعد از نماز عشاء" {مِنْ قَبْلِ صَلاةِ الْفَجْرِ وَ حینَ تَضَعُونَ ثِیابَکُمْ مِنَ الظَّهیرَةِ وَ مِنْ بَعْدِ صَلاةِ الْعِشاء(2)}.(3)

" این سه وقت، سه وقت پنهانى و خصوصى براى شما است"{ثَلاثُ عَوْراتٍ لَکُم (4)}.

" عورة" در اصل از ماده" عار" به معنى" عیب" است عورت هر چیزى است که انسان از ظاهر شدن آن شرم دارد(5). و از آنجا که آشکار شدن آلت جنسى مایه عیب و عار است در لغت عرب به آن عورت اطلاق شده.

کلمه" عورة" گاه به معنى شکاف در دیوار و لباس و مانند آن نیز آمده است و گاه به معنى مطلق عیب مى باشد، و به هر حال اطلاق کلمه عورت بر این اوقات سه گانه به خاطر آن است که مردم در این اوقات خود را زیاد مقید به پوشانیدن خویش مانند سایر اوقات نمى کنند و یک حالت خصوصى دارند.

بدیهى است این دستور متوجه اولیاى اطفال است که آنها را وادار به انجام این

ص: 132

برنامه کنند، چرا که آنها هنوز به حد بلوغ نرسیده اند تا مشمول تکالیف الهى باشند، و به همین دلیل مخاطب در اینجا اولیاء هستند.

ضمنا اطلاق آیه هم شامل کودکان پسر و هم کودکان دختر مى شود، و کلمه" الذین" که براى جمع مذکر است مانع از عمومیت مفهوم آیه نیست، زیرا در بسیارى از موارد این تعبیر به عنوان تغلیب بر مجموع اطلاق مى گردد همانگونه که در آیه وجوب روزه تعبیر به" الذین" شده و منظور عموم مسلمانان است.(1)

ذکر این نکته نیز لازم است که آیه از کودکانى سخن مى گوید که به حد تمیز رسیده اند و مسائل جنسى و عورت و غیر آن را تشخیص مى دهند، زیرا دستور اذن گرفتن خود دلیل بر این است که این اندازه مى فهمند که اذن گرفتن یعنى چه؟ و تعبیر به" ثلاث عورات" شاهد دیگرى بر این معنى است.

در پایان آیه مى فرماید: " بر شما و بر آنها گناهى نیست که بعد از این سه وقت بدون اذن وارد شوند، و بعضى به دیگرى خدمت کنند و گرد هم (با صفا و صمیمیت) بگردند" {لَیْسَ عَلَیْکُمْ وَ لا عَلَیْهِمْ جُناحٌ بَعْدَهُنَّ طَوَّافُونَ عَلَیْکُمْ بَعْضُکُمْ عَلى بَعْض (2)}.

آرى" این چنین خداوند آیات را براى شما تبیین مى کند و خدا عالم وحکیم است" {کَذلِکَ یُبَیِّنُ اللّهُ لَکُم الآیاتِ وَ اللّهُ عَلیمٌ حَکیمٌ(3)}.

واژه" طوافون" در اصل از ماده" طواف" به معنى گردش دور چیزى است، و چون به صورت صیغه مبالغه آمده به معنى کثرت در این امر مى باشد، و با توجه به اینکه بعد از آن" بعضکم على بعض" آمده مفهوم جمله این مى شود که در غیر این سه وقت شما

ص: 133

مجاز هستید بر گرد یکدیگر بگردید و رفت و آمد داشته باشید و به هم خدمت کنید.

و به گفته" فاضل مقداد" در" کنز العرفان" این تعبیر در حقیقت به منزله بیان دلیل براى عدم لزوم اجازه گرفتن در سائر اوقات است، چرا که اگر بخواهند مرتبا رفت و آمد داشته باشند و در هر بار اذن دخول بخواهند کار مشکل مى شود«(1)».

در آیه بعد حکم بالغان را بیان کرده، مى گوید: " هنگامى که اطفال شما به سن بلوغ رسند باید در همه اوقات اجازه بگیرند، همانگونه که اشخاصى که قبل از آنها بودند اجازه مى گرفتند" {وَ إِذا بَلَغَ الْأَطْفالُ مِنْکُمُ الْحُلُمَ فَلْیَسْتَأْذِنُوا کَمَا اسْتَأْذَنَ الَّذینَ مِنْ قَبْلِهِمْ(2)}.

واژه" حلم" (بر وزن" کتب") به معنى عقل آمده است و کنایه از بلوغ است که معمولا با یک جهش عقلى و فکرى توام است، و گاه گفته اند"حلم" به معنى رؤیا و خواب دیدن است، و چون جوانان، مقارن بلوغ، صحنه هایى در خواب مى بینند که سبب احتلام آنها مى شود این واژه به عنوان کنایه در معنى بلوغ به کار رفته است.

به هر حال از آیه فوق چنین استفاده مى شود که حکم بالغان با اطفال نابالغ متفاوت است، زیرا کودکان نابالغ طبق آیه قبل تنها در سه وقت موظف به اجازه گرفتن هستند، چون زندگى آنها با زندگى پدران و مادران آن قدر آمیخته است که اگر بخواهند در همه حال اجازه بگیرند مشکل خواهد بود، و از این گذشته احساسات جنسى آنها هنوز به طور کامل بیدار نشده، ولى نوجوانان بالغ طبق این آیه که اذن گرفتن را به طور مطلق براى آنها واجب دانسته موظفند در همه حال به هنگام ورود بر پدر و مادر اذن بطلبند.

ص: 134

این حکم مخصوص به مکانى است که پدر و مادر در آنجا استراحت مى کنند و گرنه وارد شدن در اطاق عمومى (اگر اطاق عمومى داشته باشند) مخصوصا به هنگامى که دیگران هم در آنجا حاضرند، و هیچگونه مانع و رادعى در کار نیست اجازه گرفتن لزومى ندارد.

ذکر این نکته نیز لازم است که جمله« کَما استَأذَنَ الَّذینَ مِن قَبلِهِم» اشاره به بزرگسالان است که در همه حال به هنگام وارد شدن در اطاق موظف به اجازه گرفتن از پدران و مادران بودند، در این آیه افرادى را که تازه به حد بلوغ رسیده اند همردیف بزرگسالان قرار داده که موظف به استیذان بودند.در پایان آیه براى تاکید و توجه بیشتر مى فرماید: " این گونه خداوند آیاتش را براى شما تبیین مى کند و خداوند عالم و حکیم است" {کَذلِکَ یُبَیِّنُ اللَّهُ لَکُمُ الْآیاتِ وَ اللَّهُ عَلیمٌ حَکیمٌ}.(1)

این یک نوع ادب اسلامى است هر چند متاسفانه امروز کمتر رعایت مى شود و با اینکه قرآن صریحا آن را در آیات فوق بیان کرده است، در نوشته ها و سخنرانى ها و بیان احکام نیز کمتر دیده مى شود که پیرامون این حکم اسلامى و فلسفه آن بحث شود، و معلوم نیست به چه دلیل این حکم قطعى قرآن مورد غفلت و بى توجهى قرار گرفته؟! گر چه ظاهر آیه وجوب رعایت این حکم است حتى اگر فرضا آن را مستحب بدانیم باز باید از آن سخن گفته شود، و جزئیات آن مورد بحث قرار گیرد.

بر خلاف آنچه بعضى از ساده اندیشان فکر مى کنند که کودکان سر از این مسائل در نمى آورند و خدمتکاران نیز در این امور باریک نمى شوند ثابت شده است که کودکان (تا چه رسد به بزرگسالان) روى این مسئله فوق العاده حساسیت دارند، و گاه

ص: 135

مى شود سهل انگارى پدران و مادران و بر خورد کودکان به منظره هایى که نمى بایست آن را ببینند سرچشمه انحرافات اخلاقى و گاه بیماریهاى روانى شده است.

ما خود با افرادى بر خورد کردیم که به اعتراف خودشان بر اثر بى توجهى پدران و مادران به این امر و مشاهده آنان در حال آمیزش جنسى یامقدمات آن به مرحله اى از تحریک جنسى و عقده روانى رسیده بودند که عداوت شدید پدر و مادر در سر حد قتل! در دل آنها پیدا شده بود، و خود آنها نیز شاید تا مرز انتحار پیش رفته بودند! اینجا است که ارزش و عظمت این حکم اسلامى آشکار مى شود که مسائلى را که دانشمندان امروز به آن رسیده اند از چهارده قرن پیش در احکام خود پیش بینى کرده است.

و نیز در همین جا لازم مى دانیم به پدران و مادران توصیه کنیم که این مسائل را جدى بگیرند، و فرزندان خود را عادت به گرفتن اجازه ورود بدهند، و همچنین از کارهاى دیگرى که سبب تحریک فرزندان مى گردد از جمله خوابیدن زن و مرد در اطاقى که بچه هاى ممیز مى خوابند تا آنجا که امکان دارد پرهیز کنند، و بدانند این امور از نظر تربیتى فوق العاده در سرنوشت آنها مؤثر است.(1)

جالب اینکه در حدیثى از پیامبر اسلام صلی الله علیه و آله و سلم مى خوانیم که فرمود:

« نَهى رَسُولُ اللّهِ صلی الله علیه و آله و سلم أَن یُجامِعَ الرَّجُلُ إِمرَأَتَهُ وَالصَّبِىُّ فِی المَهدِ یَنظُرُ إِلَیهِما».(2) " مبادا در حالى که کودکى در گهواره مى نگرد مرد با زنش آمیزش جنسى کند"!

ص: 136

یکی از آثار ازدواج برای زن و مرد، ایجاد زمینه تقوا و دوری از گناهان است. با اشباع غریزه جنسی در زن و شوهر، زمینه گناهان شهوت انگیز از میان می رود.

اینکه در قرآن از کسی که ازدواج کرده، به «محصن و محصنه» تعبیر شده: «فَاِذا اُحصِنَّ...»(1) به جهت این است که زن و مرد، با ازدواج در حصن و سنگر مستحکمی قرار می گیرند و خود را حفظ می کنند تا وسوسه های شهوانی در آنان اثر نگذارد و در نتیجه حیثیت و آبرویشان محفوظ می ماند.(2)

بلکه ازدواج، زمینه گناهان دیگر را نیز از بین می برد؛ زیرا پذیرفتن مسئولیت تأمین و تربیت اولاد، انسان را به استفاده بهینه از عمر وا می دارد و برای گناه و معاشرت های گمراه کننده، جایی باقی نمی ماند.

در روایتی آمده است: بدترین مردم، کسانی اند که ازدواج نمی کنند.(3)

در تفسیر آیه {هُنَّ لِباسٌ لَکم و اَنتُم لِباسٌ لَهُنّ}(4) برخی گفته اند: آن گونه که انسان، با لباس از سرما و گرما و حشرات و آسیب های پوستی، محافظت می شود، زن و مرد، با ازدواج، یکدیگر را از گناه حفظ می کنند.

درتفسیر آیه {یُریدُ اللّهُ اَن یخَفِّفَ عَنکُم...}؛ حکمت تشریع ازدواج با کنیزان اینگونه بیان شده است: زیرا پیروی از شهوات و در دام گناه افتادن، برای انسان، وزر و سنگینی می آورد و تشریع ازدواج و فراهم شدن امکان آن برای کسی که نمی تواند با زنان آزاد ازدواج کند، از فساد و گناه جلوگیری می کند و انسان از عواقب آن (که از

ص: 138

جمله آنها بی آبرویی است) در امان می ماند و این نوعی توسعه برای انسان شمرده می شود.(1)

از دیدگاه اسلام ترک ازدواج و مجرد زیستن نه تنها فضیلتی محسوب نمی شود بلکه به عنوان یک نقیصه و منشأ از دست دادن برکات و آثار فراوان معنوی نیزشناخته شده است.

امام صادق علیه السلام می فرماید: " مردی نزد پدرم آمد. پدرم از او پرسید: آیا زن داری؟ عرض کرد: ندارم. فرمود: دوست ندارم دنیا و آن چه در دنیا است مال من باشد، ولی شبی را بدون همسر به روز آورم. دو رکعت نماز مرد زن دار بهتر از نماز شب و روز مرد مجرد است. آنگاه پدرم هفت دینار به او داد و فرمود: با این پول ازدواج کن".(2)

از مهمترین طرق مبارزه با بی عفتی و بی بند و باری که عامل مهمی در آبروریزی و رسوایی انسان دارد، ازدواج ساده و آسان و بى ریا و بى تکلف است.

خدای متعال در این زمینه مى فرماید: " مردان و زنان بى همسر را همسردهید، و همچنین غلامان و کنیزان صالح و درستکارتان را" {وَ أَنْکِحُوا الْأَیامى مِنْکُمْ وَ الصَّالِحینَ مِنْ عِبادِکُمْ وَ إِمائِکُم}.(3)

" ایامى" جمع" ایم" (بر وزن قیم) در اصل به معنى زنى است که شوهر ندارد، سپس به مردى که همسر ندارد نیز گفته شده است، و به این ترتیب تمام زنان و مردان مجرد در مفهوم این آیه داخل اند خواه بکر باشند یا بیوه.

تعبیر" انکحوا" (آنها را همسر دهید) با اینکه ازدواج یک امر اختیارى و بسته به میل طرفین است، مفهومش این است که مقدمات ازدواج آنها را فراهم سازید، از طریق

ص: 139

کمک هاى مالى در صورت نیاز، پیدا کردن همسر مناسب، تشویق به مسئله ازدواج، و بالآخره پا در میانى براى حل مشکلاتى که معمولا در این موارد بدون وساطت دیگران انجام پذیر نیست، خلاصه مفهوم آیه به قدرى وسیع است که هر گونه قدمى و سخنى و دِرمى در این راه را شامل مى شود.

بدون شک اصل تعاون اسلامى ایجاب مى کند که مسلمانان در همه زمینه ها به یکدیگر کمک کنند ولى تصریح به این امر در مورد ازدواج دلیل بر اهمیت ویژه آن است.

اهمیت این مسئله تا به آن پایه است که در حدیثى از امیر مؤمنان على علیه السلام مى خوانیم: " بهترین شفاعت آن است که میان دو نفر براى امر ازدواج میانجیگرى کنى، تا این امر به سامان برسد".(1)در حدیث دیگرى از امام کاظم موسى بن جعفر علیه السلام مى خوانیم: ثَلَاثَةٌ یَسْتَظِلُّونَ بِظِلِّ عَرْشِ اللَّهِ یَوْمَ الْقِیَامَةِ - یَوْمَ لَا ظِلَّ إِلَّا ظِلُّهُ رَجُلٌ زَوَّجَ أَخَاهُ الْمُسْلِمَ أَوْ أَخْدَمَهُ أَوْ کَتَمَ لَهُ سِرّاً.

" سه طایفه اند که در روز قیامت در سایه عرش خدا قرار دارند، روزى که سایه اى جز سایه او نیست: کسى که وسائل تزویج برادر مسلمانش را فراهم سازد، و کسى که به هنگام نیاز به خدمت، خدمت کننده اى براى او فراهم کند و کسى که اسرار برادر مسلمانش را پنهان دارد"(2)

و بالآخره در حدیثى از پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم مى خوانیم: هر گامى انسان در این راه بر دارد و

ص: 140

هر کلمه اى که بگوید، ثواب یک سال عبادت در نامه عمل او مى نویسند.(1)

و از آنجا که یک عذر تقریبا عمومى و بهانه همگانى براى فرار از زیر بار ازدواج و تشکیل خانواده مسئله فقر و نداشتن امکانات مالى است قرآن به پاسخ آن پرداخته مى فرماید: از فقر و تنگدستى آنها نگران نباشید و در ازدواجشان بکوشید چرا که" اگر فقیر و تنگدست باشند خداوند آنها را از فضل خود بى نیاز مى سازد" {إِنْ یَکُونُوا فُقَراءَ یُغْنِهِمُ اللَّهُ مِنْ فَضْلِه}. وخداوند قادر بر چنین کارى هست، چرا که" خداوند واسع و علیم است" {وَ اللَّهُ واسِعٌ عَلیمٌ}.(2)

قدرتش آن چنان وسیع است که پهنه عالم هستى را فرا مى گیرد، و علم او چنان گسترده است که از نیات همه کس مخصوصا آنها که به نیت حفظ عفت و پاکدامنى اقدام به ازدواج مى کنند آگاه است، و همه را مشمول فضل و کرم خود قرار خواهد داد.

دوران آزمایش الهى تن به آلودگى در دهند و خود را معذور بشمرند که هیچ عذرى پذیرفته نیست، بلکه باید قدرت ایمان و شخصیت و تقوا را در چنین مرحله اى آزمود.

جلوگیرى مى کند، پس در حقیقت مرد لباس و ساتر زن است، و زن ساتر مرد است.

و این خود استعاره اى است لطیف که با انضمامش به جمله: {أُحِلَّ لَکُمْ لَیْلَةَ الصِّیامِ الرَّفَثُ إِلى نِسائِکُم...}، لطافت بیشترى به خود مى گیرد، چون انسان با جامه عورت خود را از دیگران مى پوشاند، و اما خود جامه از نظر دیگران پوشیده نیست، همسر نیز همین طور است، یعنى هر یک دیگرى را از رفث به غیر مى پوشاند، ولى رفث خودش به او دیگر پوشیده نیست، چون لباسى است متصل به خودش، و چسبیده به بدنش.(1)

در این آیه تشبیه لطیف (تشبیه همسر به لباس)، نکات تربیتی دقیقی است که برخی از آنها بدین شرح است:. لباس مانع از آسیب است. ازدواج هرچند اطفای غریزه را به همراه دارد؛ لیکن صبغه ملکوتی آن صیانت از گناه و حراست از نگاه آلوده است. آنچه از حضرت رسول اکرم صلی الله علیه و آله و سلم رسید که:«مَنْ تَزَوَّجَ فَقَدْ أَحْرَزَ نِصْفَ دِینِهِ، فَلْیَتَّقِ اللَّهَ فِی النِّصْفِ الْبَاقِی»(2) ناظر به همین نکته فاخر است. زن با انتخاب شوهر و مرد با انتخاب همسر بهانه ای برای آسیب پذیری ندارد. مهم ترین بهره ای که از ازدواج نصیب همسران می شود صیانت گوهر دین از غارت ابلیس از خارج، و

ص: 143

چپاول هوس از داخل است.

­_ لباس عیوب انسان را می پوشاند و آبرو را حفظ می کند. زن و شوهر نیز باید عیوب هم را بپوشانند و آبروی اجتماعی یکدیگر را حفظ کنند.

_ لباس، انسان را از گرما و سرما و... حفظ می کند. زوجین نیز باید در حوادث تلخ و شیرین و گرم و سرد زندگی، موجبات دلگرمی هم را فراهم کنند.

_ میان لباس و کسی که آن را پوشیده رابطه ای تنگاتنگ و صمیمی است که بیگانه میان آن دو راه ندارد. رابطه زوجین نیز باید چنین باشد تا بیگانه ای به درون زندگی آنان راه نیابد که به اسرارشان پی برده، احیاناً فتنه گری کند(1).

لباس از یک سو انسان را از سرما و گرما و خطر برخورد اشیاء به بدن حفظ مى کند، و از سوى دیگر عیوب او را مى پوشاند، و از سوى سوم زینتى است براى تن آدمى، این تشبیه که در آیه فوق آمده اشاره به همه این نکاتاست.(2)

فخر رازی در مورد لباس هم بودن زن و شوهر می گوید: مراد از لباس بودن همسران، پوشانده همه مفاسدی است که در خانه اتفاق می افتد...».(3)

دارند؛ زیرا از آنجا که مردان مسئول تأمین معاش و اقتصاد خانواده هستند، غالباً در بیرون از خانه و چه بسا به مدت طولانی به مکان های دور دست مسافرت کرده و از اهل و عیال خویش غایب باشند و اینجاست که زنان باید حافظ آبرو و اموال و اسرار شوهران خود باشند. و لذا قران کریم درباره نقش اختصاصی زنان در صیانت از آبروی شوهرانشان می فرماید:

مردان، کارگزاران و تدبیرکنندگان [زندگى] زنانند، به خاطر آنکه خدا مردان را [از جهت توان جسمى، تحمل مشکلات و قدرت روحى و فکرى] بر زنان برترى داده، و به خاطر آنکه [مردان] از اموالشان هزینه زندگى زنان را [به عنوان حقى واجب] مى پردازند؛ پس زنان شایسته و درست کار [با رعایت قوانین حق] فرمانبردار [و مطیع شوهر] ند [و] در برابر حقوقى کهخدا [به نفع آنان برعهده شوهرانشان] نهاده است، در غیاب شوهر [حقوق و اسرار و اموال او را] حفظ مى کنند.

{الرِّجالُ قَوَّامُونَ عَلَى النِّساءِ بِما فَضَّلَ اللَّهُ بَعْضَهُمْ عَلى بَعْضٍ وَ بِما أَنْفَقُوا مِنْ أَمْوالِهِمْ فَالصَّالِحاتُ قانِتاتٌ حافِظاتٌ لِلْغَیْبِ بِما حَفِظَ اللَّه...}.

مرحوم سبزواری در تفسیر مواهب الرحمن می گوید: کلمه حافظات در آیه شریفه شامل حفظ عرض و مال و اسرار زناشویی و حفظ عهدهای زن مبنی بر عدم خیانت در غیاب شوهر می شود.(1)

و صاحب تفسیر اطیب البیان می گوید: «حافظات للغیب» اشاره به اینکه در غیاب شوهران، خود را از نامحرمان و از مخالفت شوهران حفظ می کنند، و همچنین عرض و حیثیات آنها را نگاه دارى می کنند، بدگویى از آنها نمی کنند و احترامات آنها را محفوظ

ص: 145

می دارند، و همچنین اموال آن ها را بدون اجازه آن ها تصرف نمی کنند بلکه بهتر اینست که در اموال خود هم بدون اجازه آنها تصرف نکند.(1)

و صاحب تفسیر منهج الصادقین می فرماید: «حافظات للغیب» به این معنى است که زنان حافظ اسرار خلوت های زناشویی بین خود وشوهرانشان هستند.(2)

معناى قیمومت مرد این است که مرد به خاطر این که هزینه زندگى زن را از مال خودش مى پردازد، تا از او استمتاع ببرد، پس بر او نیز لازم است در تمامى آنچه مربوط به استمتاع و هم خوابگى مرد مى شود او را اطاعت کند، و نیز ناموس او را در غیاب او حفظ کند، و وقتى غایب است مرد بیگانه را در بستر او راه ندهد، و آن بیگانه را از زیبایی هاى جسم خود که مخصوص شوهر است تمتّع ندهد و نیز در اموالى که شوهرش در زندگى خانوادگى به دست او سپرده و او را مسلط بر آن ساخته خیانت نکند(3).

پس معناى آیه مورد بحث این مى شود که زنان مسلمان سزاوار است صفت صلاح را پیشه خود بسازند، که اگر چنین کنند قهراً قانتات خواهند بود، یعنى همواره و دائماً شوهران خود را در هر چه که از ایشان بخواهند اطاعت خواهند کرد، البته هر چیزى که با تمتّع شوهران ارتباط داشته باشد، و واجب است که جانب خود را در همه چیزهایى که متعلق حق شوهران است در غیاب شوهران حفظ کنند.

و اما جمله: (بِما حَفِظَ اللّهُ) ظاهرا کلمه" ما" در آن مصدریه است و حرف (با) به

ص: 146

اصطلاح باى آلت است، و معناى جمله این است که زنانمطیع شوهران خویشند، و حافظ غیب ایشانند، به حفظى که خدا از حقوق ایشان کرده، چون قیمومت را براى آنان تشریع و اطاعتشان و حفظ غیبتشان را بر زنان واجب فرموده است.(1)

شرم مى دارد.(1)

جمله" یُواری سَوآتِکُم" که وصف براى" لباس" است دلالت دارد براینکه لباس پوشش واجب و لازمى است که کسى از آن بى نیاز نیست، و آن پوشش عضوى است که برهنه بودنش زشت و مایه رسوایى آدمى است، به خلاف« ریش» که به معناى پوشش زاید بر مقدار حاجت و باعث زینت و جمال است.

خداى تعالى در این جمله بر آدمیان منت مى گذارد که به پوشیدن لباس و آرایش خود هدایتشان کرده است. و به طورى که بعضى گفته اند این آیه دلالت بر اباحه لباس زینت دارد.(2)

ولى فایده این لباس که براى شما فرستاده ایم، تنها پوشانیدن تن و مستور ساختن زشتیها نیست بلکه لباس تجمل و زینت که اندام شما را زیباتر از آنچه هست نشان مى دهد، براى شما نیز فرستاده ایم (وَ ریشاً).(3)

در پایان آیه مى فرماید: " این لباس هایى که خدا براى شما قرار داده اعم از لباس مادى و معنوى، لباس جسمانى و لباس تقوى، همگى از آیات و نشانه هاى خدا است تا بندگان متذکر نعمت هاى پروردگار شوند". {ذلِکَ مِنْ آیاتِ اللَّهِ لَعَلَّهُمْ

ص: 149

یَذَّکَّرُون (1)}.(2)

که از کشف عورت به آدمى دست مى دهد در عورت ظاهرى و باطنیش از یک سنخ است، با این تفاوت که تأثر از بروز معایب باطنى بیشتر و ناگوارتر و دوامش زیادتر است، زیرا حسابگر آن مردم نیستند، بلکه خداى تعالى است و نتیجه اش هم اعراض مردم نیست، بلکه شقاوت و بدبختى دائمى و آتشى است که به دلها سرایت مى کند، و به همین دلیل لباس تقوى نیز از لباس ظاهر بهتر است.

براى تتمیم این نکته بدنبال جمله مزبور فرمود: {ذلِکَ مِن آیاتِ اللّهِ لَعَلَّهُم یَذَّکَّرُونَ(1)}.

در این جمله لباسى را که انسان به استفاده از آن هدایت شده آیتى الهى شمرده که اگر انسان به دقت در آن بنگرد خواهد فهمید که در باطن او معایب و نواقصى است که آشکار شدنش باعث رسوایى او است. و آن معایب عبارت است از رذایل نفس که اهمیتش به مراتب بیشتر از معایب ظاهرى و پوشاندنش واجب تر از پوشاندن عیب و عورت ظاهرى است، و نیز خواهد فهمید که همانطورى که براى پوشاندن معایب ظاهرى لباسى است، براى پوشاندن معایب درونى نیز لباسى است، و آن همان لباس تقوا است که خداوند به آن امر فرموده و به زبان انبیاى بزرگوار براى بشر آن رابیان کرده است.(2)

{یا بَنی آدَمَ لا یَفْتِنَنَّکُمُ الشَّیْطانُ کَما أَخْرَجَ أَبَوَیْکُمْ مِنَ الْجَنَّةِ یَنْزِعُ عَنْهُما لِباسَهُما لِیُرِیَهُما سَوْآتِهِما...(3)} این آیه گر چه با خطاب" یا بنى آدم" از آیات قبل

ص: 151

جدا شده الا اینکه بر حسب معنا تتمّه همان مفاد است، به شهادت اینکه کلمه" سوآت" دوباره ذکر شده است، و بنابر این معناى آن چنین مى شود: " اى بنى آدم! بدانید که براى شما معایبى است که جز لباس تقوا چیزى آن را نمى پوشاند، و لباس تقوا همان لباسى است که ما از راه فطرت به شما پوشانده ایم پس زنهار! که شیطان فریبتان دهد و این جامه خدادادى را از تن شما بیرون نماید، همانطورى که در بهشت از تن پدر و مادرتان بیرون آورد. آرى، ما شیطان ها را اولیاى کسانى قرار دادیم که به آیات ما ایمان نیاورده با پاى خود دنبال آنها به راه بیفتند". از اینجا معلوم مى شود آن کارى که ابلیس در بهشت با آدم و حوا کرده (کندن لباس براى نمایاندن عورت هایشان) تمثیلى است که کندن لباس تقوا را از تن همه آدمیان به سبب فریفتن ایشان نشان مى دهد و هر انسانى تا فریب شیطان را نخورده در بهشت سعادت است و همین که فریفته او شد خداوند او را از آن بیرون مى کند.{إِنَّهُ یَراکُمْ هُوَ وَ قَبیلُهُ مِنْ حَیْثُ لا تَرَوْنَهُم (1)}، این جمله نهى قبلى را تاکید نموده مى فهماند راه نجات از فتنه هاى ابلیس بسیار باریک است، زیرا وى طورى به انسان نزدیک مى شود و او را مى فریبد که خود او نمى فهمد. آرى، انسان غیر از خود کسى را سراغ ندارد که به جانب شر دعوت و به سوى شقاوت راهنمایى اش کند.

و جمله {إِنَّا جَعَلْنَا الشَّیاطینَ أَوْلِیاءَ لِلَّذینَ لا یُؤْمِنُون (2)} تاکید دیگرى است براى نهى مزبور، و با ضم آن به آیات مشابه(3) چنین فهمیده می شود که شیطان ها بر

ص: 152

مؤمنین و متوکلین و آنان که خداوند ایشان را بنده خود به شمار آورده و فرموده: " عبادى..." هیچگونه ولایتى ندارند، اگر چه احیاناً به لغزش شان دست یابند، تنها ولایت شان بر کسانى است که ایمان به خدا نیاورده اند.(1)

اختلاف و ناسازگاری، محکمه صلح خانوادگی تشکیل دهند تا بین دو طرف نزاع صلح و سازش ایجاد نمایند. {وَ إِنْ خِفْتُمْ شِقاقَ بَیْنِهِما فَابْعَثُوا حَکَماً مِنْ أَهْلِهِ وَ حَکَماً مِنْ أَهْلِها إِنْ یُریدا إِصْلاحاً یُوَفِّقِاللَّهُ بَیْنَهُما إِنَّ اللَّهَ کانَ عَلیماً خَبیراً}.(1)

که صلح و صمیمیّت در میان این دو برقرار شود و به اصطلاح آب رفته به جوی باز گردد.

از همه این ها گذشته چنین محکمه ای هیچ یک از مشکلات و هزینه های سرسام آور و سرگردانی های محاکم معمولی را ندارد و بدون هیچگونه تشریفاتی طرفین می توانند در کمترین مدّت به مقصود خود نائل شوند. ناگفته روشن است که حکمین باید از میان افراد پخته و با تدبیر و آگاه دو فامیل انتخاب شوند. با این امتیازاتی که شمردیم معلوم می شود که شانس موفقیّت این محکمه در اصلاح میان دو همسر به مراتب بیشتر از محاکم دیگر است.(1)

اسلام، در این زمینه سخت گیری کرده، تا حافظ حیثیّت مردم باشد. ولی در مسائل دیگر، حتی قتل نفس، زبانها تا این حد، آلوده نیست. افزایش دادن تعداد شهود را به چهار نفر، به قدری سنگین است که فقط افراد بی باک و بی پروا، ممکن است مجرم شناخته شوند، و بدیهی است چنین اشخاصی باید به اشدّ مجازات گرفتار شوند، تا عبرت دیگران گردند، و محیط جامعه از آلودگی آنان، پاک شود. شرایطی که برای شهادت شهود، تعیین شده، مثل رؤیت و عدم قناعت به قراین، و هماهنگی در شهادت و مانند آن، اثبات جرم را سخت تر می کند.

قرآن کریم در این باره می فرماید: و از زنان شما [امت اسلام] کسانى که مرتکب زنا مى شوند، چهار نفر مرد از خودتان را بر آنان به گواهى بخواهید.... {وَ اللاَّتی یَأْتینَ الْفاحِشَةَ مِنْ نِسائِکُمْ فَاسْتَشْهِدُوا عَلَیْهِنَّ أَرْبَعَةً مِنْکُم...}(1)

و همچنین در سوره مبارکه نور می فرماید: و کسانى که زنان عفیفهپاکدامن را به زنا متهّم مى کنند، سپس چهار شاهد نمى آورند، پس به آنان هشتاد تازیانه بزنید، و هرگز شهادتى را از آنان نپذیرید، و اینانند که در حقیقت فاسق اند. {وَ الَّذینَ یَرْمُونَ الْمُحْصَناتِ ثُمَّ لَمْ یَأْتُوا بِأَرْبَعَةِ شُهَداءَ فَاجْلِدُوهُمْ ثَمانینَ جَلْدَةً وَ لا تَقْبَلُوا لَهُمْ شَهادَةً أَبَداً وَ أُولئِکَ هُمُ الْفاسِقُونَ}.(2)

مى دانیم معمولا براى اثبات حقوق و جرم ها در اسلام دو شاهد عادل کافى است حتى در مسئله قتل نفس با وجود دو شاهد عادل، جرم اثبات مى شود، ولى در مسئله اتهام به زنا مخصوصاً چهار شاهد الزامى است، ممکن است سنگینى وزنه شاهد در اینجا به خاطر آن باشد که زبان بسیارى از مردم در زمینه این اتهامات باز است، و همواره عرض و حیثیت افراد را جریحه دار مى کنند، اسلام در این زمینه سختگیرى کرده تا حافظ اعراض مردم باشد.

از این گذشته قتل نفس در واقع یک طرف دارد، یعنى مجرم یکى است، در حالى

ص: 156

که در مسئله زنا براى دو نفر اثبات جرم مى شود، و اگر براى هر کدام دو شاهد بطلبیم چهار شاهد مى شود.

این سخن مضمون حدیثى است که از امام صادق علیه السلام نقل شده، آنجا که ابوحنیفه فقیه معروف اهل تسنن مى گوید: از امام صادق علیه السلام پرسیدم: آیا زنا شدیدتر است یا قتل؟ فرمود: " قتل نفس" گفتم: اگر چنین است پس چرادر قتل نفس دو شاهد کافى است، اما در زنا چهار شاهد لازم است؟

فرمود: شما درباره این مسئله چه مى گویید؟ ابو حنیفه پاسخ روشنى نداشت بدهد، امام فرمود: " این به خاطر این است که در زنا دو حد است، حدى بر مرد جارى مى شود، و حدى بر زن، لذا چهار شاهد لازم است، اما در قتل نفس تنها یک حد درباره قاتل جارى مى گردد".

در روایتی از امام صادق علیه السلام آمده است: «عن جَعْفَرٍ عَنْ أَبِیهِ عَنْ عَلِیٍّ فِی ثَلَاثَةٍ شَهِدُوا عَلَی رَجُلٍ بِالزِّنَا - فَقَالَ عَلِیٌّ أَیْنَ الرَّابِعُ - قَالُوا الْآنَ یَجِیءُ فَقَالَ عَلِیٌّ علیه السلام حُدُّوهُمْ.

سه تن نزد امیرالمؤمنین علیه السلام بر علیه شخصی به زنا شهادت دادند. حضرت فرمود: چهارمی کجا است؟ گفتند: اکنون می آید. حضرت فرمان داد آن سه شاهد را حدّ قذف زدند»

شاید مضامین آیه و روایت اخیر در ابتدا تعجب برانگیز باشد. چه بسا سه نفر انسان متشخص و عادل به چشم خود عملی را با تمام شرایطش دیده اند. ممکن است این سه نفر جزء صحابه و مقربان و اولیای الهی باشند. ولی آیه شریفه و روایت عنوان می کند که اگر اینها علیه کسی (که قاعدتاً مجرم است) شهادت دادند، نه تنها مجرم مجازات نمی شود. بلکه همین شهود اولاً به مجازات شدید حدی محکوم می شوند. ثانیاً حکم به فسقشان داده می شود. ثالثاً هرگز شهادتشان نزد دادگاه مورد قبول نیست.

ص: 157

یعنی اگر در فرض روایت، آن شاهد چهارم هم بعد از اجرای حد سه نفر شاهد قبلی از راه می رسید و شهادت می داد، حکم زنای محصنه ثابت نمی شد. بلکه نفرچهارم هم مجازات می شد.

در روایتی از امام صادق از قول امام علی آمده است: «عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ قَالَ: قَالَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ لَا أَکونُ أَوَّلَ الشُّهُودِ الْأَرْبَعَةِ أَخْشَی الرَّوْعَةَ أَنْ یَنْکلَ بَعْضُهُمْ فَأُجْلَد. در صورتی که شاهد زنا باشم، هرگز حاضر نیستم که اوّلین شخص شهود باشم؛ زیرا خوف آن دارم که بعضی از شهود از ادای شهادت امتناع کنند و من تازیانه قذف بخورم».

اگر قائل باشیم که تبعیت از سنت ائمه معصومان علیهم السلام بر همگان لازم و لااقل مستحب است (که چنین است)، و همه مسلمانان بخواهند از این روش ائمه علیهم السلام تبعیت کنند، کسی به شهادت علیه زناکار اقدام نخواهد کرد.

روایات متعددی وجود دارد که شهادت شوهر حتی اگر عادل و باتقوا باشد، در اثبات حکم زنای محصنه قبول نمی شود. بسیاری از فقیهان بر اساس این روایات فتوا داده اند که اگر سه نفر شهادت دهند یا چهار نفر که یکی از شهود، شوهر زن است شهادت دهد، نه تنها زنای محصنه اثبات نمی شود، همه شهود به شدت مجازات می شوند. «عَنْ زُرَارَةَ عَنْ أَحَدِهِمَا علیه السلام فِی أَرْبَعَةٍ شَهِدُوا عَلَی امْرَأَةٍ بِالزِّنَا أَحَدُهُمْ زَوْجُهَا - قَالَ یُلَاعِنُ الزَّوْجُ وَ یُجْلَدُ الْآخَرُونَ.

امام صادق علیه السلام در مورد شهادت چهار نفر که یکی از آنها همسر زناکار است فرمودند: همسر زن بایستی مراسم لعان برپا کند و بقیه شاهدان شلاق زده می شوند».

با توجه به وضعیت سخت گیرانه ای که احکام اسلامی برای اثبات زنا بهوسیله گواهی شهود در نظر گرفته است، مشخص می شود اهتمام حداکثری آن است که گناهان شنیعی مثل زنا تا حد امکان ظهور اجتماعی نیابد و با اغماض و قاطعیت،

ص: 158

مسیر تربیت و اصلاح اجتماعی ایجاد شود.

ریشه استهزاء

مخاطب آیه مؤمنان اند، اعم از مردان و زنان، قرآن به همه هشدار مى دهد که از این عمل زشت بپرهیزند، چرا که سرچشمه استهزاء و سخریه همان حس خود برتربینى و کبر و غرور است که عامل بسیارى از جنگهاى خونین در طول تاریخ بوده است.

و این" خود برتربینى" بیشتر از ارزشهاى ظاهرى و مادى سرچشمه مى گیرد مثلاً فلان کس خود را از دیگرى ثروتمندتر، زیباتر، یا از قبیله اى سرشناستر مى شمرد، و احیاناً این پندار که از نظر علم و عبادت و معنویات از فلان جمعیت برتر است او را وادار به سخریه مى کند، در حالى که معیار ارزش در پیشگاه خداوند تقوا است، و این بستگى به پاکى قلب و نیت و تواضع و اخلاق و ادب دارد.

هیچ کس نمى تواند بگوید: من در پیشگاه خدا از فلان کس برترم، و به همین دلیل تحقیر دیگران، وخود را برتر شمردن یکى از بدترین کارها، و زشترین عیوب اخلاقى است که بازتاب آن در تمام زندگى انسانها ممکن است آشکار شود.و در پایان آیه براى تاکید بیشتر مى فرماید: " و آنها که توبه نکنند و از این اعمال دست بر ندارند ظالم و ستمگرند" {وَ مَن لَم یَتُب فَأُولئِکَ هُم الظّالِمُونَ}.(1)

چه ظلمى از این بدتر که انسان با سخنان نیش دار، و تحقیر و عیبجویى، قلب مردم با ایمان را که مرکز عشق خدا است بیازارد، و شخصیت و آبروى آنها را که سرمایه بزرگ زندگى آنان است از بین ببرد.

قرآن کریم در جاى دیگر مى فرماید: کسانى که در دنیا افراد با ایمان را مسخره مى کنند و با خنده هاى تمسخر آمیز و تحقیر کننده از کنارشان مى گذرند و با

ص: 160

اشاره هاى چشم و آبرو آنان را به مسخره مى گیرند و از این کار (زشت) خود اظهار سرور و خوشحالى نموده و به آن مباهات مى کنند و... باید بدانند که فردا نوبت مؤمنان است که بر آنها بخندند. اینک متن آیات: {انَّ الَّذینَ اجْرَمُوا کانُوا مِنَ الَّذینَ امَنُوا یَضْحَکُونَ. وَ اذا مَرُّوا بِهِمْ یَتَغامَزُونَ. وَ اذَا انْقَلَبُوا الى اهْلِهِمُ انْقَلبُوا فَکِهینَ. وَ اذا رَاوْهُمْ قالُوا انَّ هؤُلاءِ لَضالُّون. وَ ما ارْسِلُوا عَلَیْهِمْ حافِظینَ. فَالْیَوْمَ الَّذینَ امَنُوا مِنَ الْکُفّارِ یَضْحَکُونَ. عَلىَ الارائِکِ یَنْظُرُونَ. هَلْ ثُوِّبَ الْکُفّارُ ما کانُوا یَفْعَلُونَ؟.}

مجرمان و بد کاران همیشه در دنیا به مؤمنان مى خندیدند و هنگامى که از کنار مؤمنان مى گذرند با اشاره هاى چشم و آبرو آنها را مسخره مى کنند و هنگامى که به سوى خانواده خود باز مى گردند مسرور و خندانند.و هنگامى که آنها را (مؤمنان را) مى دیدند مى گفتند این ها گمراهانند در حالى که آنها هرگز مأمور مراقبت و متکفّل آنان (مؤمنان) نبودند ولى امروز مؤمنان به کافران مى خندند در حالى که بر تختهاى مزیّن بهشتى نشسته اند و نگاه مى کنند.

سپس به عنوان طعن و تمسخر گفته مى شود: آیا کافران پاداش اعمالشان را گرفتند؟(1)

حدیثی از امام زین العابدین علیه السلام وارد شده که فرمود: زمانی که روز قیامت برپا شود از سرای بهشت دو عدد تخت آورده و بر روی کناره جهنم می گسترانند سپس علی علیه السلام می آید و بر روی آن می نشیند و شروع به خندیدن می کند و بر اثر خنده ایشان جهنم منقلب شده و زیر و رو می شود و سپس دو نفر از پیشینیان اهل جهنم در برابر حضرت می ایستند و در خواست ترحم و شفاعت می کنند و حضرت بر آن دو نفر

ص: 161

از روی استهزا می خندد... و این همان کلام خداست که فرمود: امروز مؤمنان به کافران مى خندند در حالى که بر تختهاى مزیّن بهشتى نشسته اند و نظاره گر خزی وخواری کافران هستند.

سپس به عنوان طعن و تمسخر گفته مى شود: آیا کافران پاداش اعمالشان را گرفتند؟

«إِذَا کَانَ یَوْمُ الْقِیَامَةِ أُخْرِجَتْ أَرِیکَتَانِ مِنَ الْجَنَّةِ فَبُسِطَتَا عَلَى شَفِیرِجَهَنَّمَ ثُمَّ یَجِی ءُ عَلِیٌّ علیه السلام حَتَّى یَقْعُدَ عَلَیْهِمَا فَإِذَا قَعَدَ ضَحِکَ وَ إِذَا ضَحِکَ انْقَلَبَتْ جَهَنَّمُ فَصَارَ عَالِیهَا سَافِلَهَا ثُمَّ یُخْرَجَانِ (الاولین) فَیُوقَفَانِ بَیْنَ یَدَیْهِ فَیَقُولَانِ یَا أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ یَا وَصِیَّ رَسُولِ اللَّهِ أَ لَا تَرْحَمُنَا أَ لَا تَشْفَعُ لَنَا عِنْدَ رَبِّکَ قَالَ فَیَضْحَکُ مِنْهُمَا ثُمَّ یَقُومُ فَیَدْخُلُ الْأَرِیکَتَانِ وَ یُعَادَانِ إِلَى مَوْضِعِهِمَا فَذَلِکَ قَوْلُهُ عَزَّ وَ جَلَ: فَالْیَوْمَ الَّذِینَ آمَنُوا مِنَ الْکُفَّارِ یَضْحَکُونَ عَلَى الْأَرائِکِ یَنْظُرُونَ هَلْ ثُوِّبَ الْکُفَّارُ ما کانُوا یَفْعَلُونَ».(1)

خلاصه اینکه سخریه و استهزاء نوعى عیب جویى است و سزاوار نیست انسان براى اینکه عده اى را بخنداند مرتکب این گناه شود و دیگران را تحقیر کند و کسانى که مردم را مسخره مى کنند به خود مغرورند و همین غرور و خودبینى آنان سبب مى شود که افراد مؤمن و متدیّن را به چشم حقارت بنگرند و در نتیجه براى خود عذابى سخت و دردناک آماده کنند.

در روایات معصومین علیهم السلام نیز از کسانى که مؤمنان را تحقیر و تمسخر مى کنند شدیداً نکوهش شده است. در این مورد به چند حدیث اکتفا مى شود.

ص: 162

اهل ایمان نیز در روز قیامت بر آنها مى خندند.صاحب تفسیر اطیب البیان در ذیل آیه {...فَیَسْخَرُونَ مِنْهُمْ سَخِرَ اللَّهُ مِنْهُمْ وَ لَهُمْ عَذابٌ أَلیم(1)} می فرماید:

{فَیَسخَرُونَ مِنهُم(2)} پس اینها را سخریه و استهزاء و متلک میگویند.

{سَخِرَ اللّهُ مِنهُم(3)}: یا مراد آن است که جزای سخریه آنها را فرداى قیامت به آنها می چشاند. یا ملائکه آنها را مسخره می کنند. چنانچه در خبر دارد که پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله و سلم فرمود: در روز قیامت کسانى را که در دنیا مردم را مسخره مى کردند مى آورند و درى از بهشت به روى آنان مى گشایند و به آنها مى گویند بیایید بیایید. آنها با آن همه سختى و ناراحتى به پیش مى آیند و همین که نزدیک در مى رسند در به روى آنها بسته مى شود. سپس در دیگرى به روى آنها باز مى شود و گفته مى شود شتاب کنید شتاب کنید. این بار نیز آنها با ناراحتى حرکت مى کنند و همین که نزدیک این در مى روند آن نیز بسته مى شود و همین طور این کار تکرار مى شود تا جایى که نا امید مى شوند و سر انجام دیگر به سوى هیچ درى نمى روند. در اینجا مؤمنان که ساکنان بهشت اند به آنها نظاره مى کنند به آنان مى خندند(4). «وَ لَهُم عَذابٌ أَلیمٌ»سپس آنها را در

ص: 164

جهنم می اندازند و عذاب دردناک را مستحق می شوند.(1)

فاش کردن عیوب مومنان، از عوامل هتک آبرو است که خدای متعال جز در موارد ظلم به شدت از آن نهی فرموده است، چنانچه در سوره نساء آمده است که؛ خدا افشاى بدى هاى دیگران را دوست ندارد، جز براى کسى که مورد ستم قرار گرفته است [که بر ستمدیده براى دفع ستم، افشاى بدى هاى ستمکار جایز است]؛ و خدا شنوا و داناست. {لا یُحِبُّ اللَّهُ الْجَهْرَ بِالسُّوءِ مِنَ الْقَوْلِ إِلاَّ مَنْ ظُلِمَ وَ کانَ اللَّهُ سَمیعاً عَلیما(1)}. مقصود از {الجهر بالسّوء من القول}

در آیه افشای بدی شخص است. پس ممنوع بودن آن جز در مورد ظالم می تواند به این دلیل باشد که افشای بدی افراد، سبب هتک آبروی آنان می شود.

امام صادق علیه السلام نیز می فرماید: «عَوَرةُ المُومِنِ عَلَی المُومِنِ حرامٌ»؛

فاش کردن عیوب و رازهای یک مومن، بر دیگر مومنان حرام است.(2)پیامبر

گرامی اسلام صلی الله علیه و آله و سلم می فرماید: «وَ مَنْ مَشَى فِی عَیْبِ أَخِیهِ وَ کَشْفِ عَوْرَتِهِ کَانَ أَوَّلُ خُطْوَةٍ خَطَا ها وَ وَضَعَهَا فِی جَهَنَّمَ وَ کَشَفَ اللَّهُ عَوْرَتَهُ عَلَى رُءُوسِ الْخَلَائِق»؛ هر کس برای عیب جویی و فاش کردن اسرار برادر دینی اش قدم بردارد اولین قدم او ورود به جهنم خواهد بود! و خداوند اسرار و عیوب او را نزد همه خلایق فاش و علنی خواهد کرد.(3)

و همچنین از آن حضرت نقل شده است که فرمود:

ص: 166

«کَانَ بِالْمَدِینَةِ أَقْوَامٌ لَهُمْ عُیُوبٌ، فَسَکَتُوا عَنْ عُیُوبِ النَّاسِ، فَأَسْکَتَ اللَّهُ عَنْ عُیُوبِهِمُ النَّاسَ، فَمَاتُوا وَ لَا عُیُوبَ لَهُمْ عِنْدَ النَّاسِ، وَ کَانَ فِی الْمَدِینَةِ أَقْوَامٌ لَا عُیُوبَ لَهُمْ فَتَکَلَّمُوا فِی عُیُوبِ النَّاسِ، فَأَظْهَرَ اللَّهُ لَهُمْ عُیُوباً، لَمْ یَزَالُوا یُعْرَفُونَ بِهَا إِلَى أَنْ مَاتُوا».(1) در مدینه مردمانى بودند که عیب هایی داشتند ولی از ذکر عیوب مردم خاموش ماندند، و خدا مردم را از ذکر عیوب آنها ساکت گرداند و در حالی از دنیا رفتند که پیش مردم بى عیب بودند، و در مدینه مردمى بى عیب بودند و عیب مردم را گفتند و خدا عیب هایی از آنها را پدیدار کرد که که قبل از آن به آن عیوب شناخته نمی شدند تا اینکه از دنیا رفتند.

و در حدیث نورانی دیگری فرمود: «مَنْ أَذَاعَ فَاحِشَةً کَانَ کَمُبْتَدِئِهَا وَ مَنْ عَیَّرَ مُؤْمِناً بِشَیْ ءٍ لَمْ یَمُتْ حَتَّی یَرْکَبَهُ»(2)

هرکه عمل بدی را شایع کند، چون عامل آن است و هرکه مؤمنی را به کاری عیب کند، نمیرد تا مرتکب آن شود.»

و نیز امام جعفرصادق علیه السلام می فرماید: «یَا بُنَیَّ مَنْ کَشَفَ حِجَابَ غَیْرِهِ انْکَشَفَتْ عَوْرَاتُ نَفْسِه»؛ کسی که نسبت به مردم پرده دری کند پرده آبروی خودش دریده می شود.(3)

پس باید توجه داشت که شخص افشاگر در دنیا بدون مجازات نخواهد ماند.

از اطلاق بسیاری از اخبار معلوم می شود که کشف سرّ مؤمنین حرام است؛ یعنی، عیوبی که از مؤمنین مستور و مخفی است، چه خَلقی یا خُلقی یا عملی باشد، حرام است اظهار و افشای آن. چه شخص متصف، راضی به آن باشد یا نه؛ و چه قصد

ص: 167

انتقاص در کار باشد یا نباشد. ولی از ملاحظه مجموع اخبار استفاده می شود که قصد انتقاص دخیل در حرمت است، مگر آن که نفس عمل از اموری باشد که ذکر آن و اشاعه آن محرّم شرعی باشد؛چون معاصی خدا که صاحب معصیت نیز نمی تواند اظهار آن کند و از جملة اشاعة فاحشه است. و این مربوط به حرمت غیبت نیست و بعید نیست اظهار مستورات مؤمنین در صورت عدم رضایت آن ها نیز محرّم باشد ولو قصد انتقاص در کار نباشد.(1)

مشاهده کنند و یک روز آبروی انسان را ببرند.

از این رو امیر مؤمنان علیه السلام فرمود: «لِیَکُن أَبغَضُ النّاسِ إِلیکَ وَ أَبعَدُهُم مِنکَ أَطلَبُهُم لِمَعایِبِ النّاسِ»(1)

باید دشمن ترین مردم نزد تو و دورترین آنها از تو کسانی باشند که بیشتر در صدد یافتن خطاهای مردم هستند.»

ب: بی اعتنایی به عیب جویان

راه دیگری که برای جلوگیری از اشاعه فحشاء وجود دارد بی اعتنایی به کسانی است که می خواهند با شایعه پراکنی و عیب جویی از دیگران، از قبح و زشتی گناهان بکاهند و آن را در نظر مردم بی اهمیّت جلوه دهند. این قبیل افراد با ذکر عیوب دیگران جوّ جامعه را آلوده کرده و بدین وسیله برای تعمیم فساد و گسترش گناه زمینه سازی می کنند. پس اگر به سخن آنها ترتیب اثر داده نشود و در همه جا با بی اعتنایی مردم روبرو شوند ناگزیر دست از این کار زشت برداشته و پی کار خود می روند.

شخصی به نام محمد بن فضیل می گوید: خدمت امام هفتم حضرت موسی بن جعفر علیه السلام رسیدم و عرض کردم: فدایت شوم، درباره یکی از برادران دینی من کاری را نقل می کنند که من آن را ناخوش دارم ولی هنگامی که از خود او سؤال می کنم انکار می کند با اینکه گروهی از افراد موثق و مورداعتماد این خبر را برای من نقل کرده اند. حضرت فرمود: «یا مُحَمَّد کَذِّب سَمعَکَ وَ بَصَرَکَ عَن أَخیکَ فَإِن شَهِدَ عِندَکَ خَمسُونَ قَسامَةٌ وَ قالُوا لَکَ قَولاً فَصَدِّقهُ وَ کَذِّبهُم، لا تُذیعَنَّ عَلیهِ شَیئاً تُشینُهُ بِهِ، وَ تَهدِمُ بِهِ مُرُوَّتَهُ فَتَکُونَ مِن الَّذینَ قالَ اللّهُ فِی کِتابِهِ {انَّ الَّذینَ یُحِبُّونَ انْ تَشیعَ

ص: 169

الْفاحِشَه فِی الَّذینَ امَنُوا لَهُمْ عَذابٌ الیمٌ فِی الدُّنیا وَ الاخِرَه}(1)؛ ای محمد گوش و چشم خود را در مقابل برادر مسلمانت تکذیب کن و اگر پنجاه نفر به عنوان شاهد قسم یاد کردند و درباره او چیزی به تو گفتند ولی خود او انکار کرد به گواهی آنان ترتیب اثر مده، سخن او را بپذیر و گفته آنها را قبول مکن. سپس فرمود: مبادا چیزی را که مایه عیب و ننگ او و وسیله درهم کوبیدن شخصیت و شرف انسانی او می گردد منتشر کنی، زیرا در زمره کسانی قرار خواهی گرفت که خداوند درباره آنها فرموده است: «کسانی که دوست می دارند زشتی ها در میان مؤمنان پخش شود برای آنها است عذابی دردناک در دنیا و آخرت.»(2)

در حدیث دیگری، امام باقر علیه السلام فرمود: «یَجِبُ لِلْمُؤْمِنِ عَلَى الْمُؤْمِنِ أَنْ یَسْتُرَ عَلَیْهِ سَبْعِینَ کَبِیرَة؛ هر مؤمنی وظیفه دارد هفتاد گناه کبیره را بر برادر مؤمن خود بپوشاند.»(3)حضرت علی علیه السلام می فرماید:

«ای مردم آن کس که نسبت به برادر دینی اش، از لحاظ دین و مذهب سابقه خوبی سراغ دارد، دیگر نباید به سخنانی که این و آن درباره او می گویند گوش فرا دهد. آگاه باشید، اثر زیان کلام از زیان تیر سخت تر و بیشتر است، زیرا گاهی تیرانداز تیر می اندازد و تیرش به خطا می رود، اما کلام بی اثر نمی ماند. اگر چه دروغ باشد و سخن باطل و نادرست فراوان گفته می شود. ولی سخن های باطل نابود خواهد شد و گناه آن برای گوینده باقی می ماند و خداوند شنوا و گواه است. بدانید بین حق و باطل

ص: 170

بیش از چهار انگشت فاصله نیست. از امام علیه السلام درباره این سخن سؤال شد، حضرت انگشتانش را کنار هم گذاشت و میان گوش و چشم خود قرار داد، سپس فرمود: باطل آن است که بگویی شنیدم، و حق آن است که بگویی دیدم.» «أَیُّهَا النَّاسُ مَنْ عَرَفَ مِنْ أَخِیهِ وَثِیقَةَ دِینٍ وَ سَدَادَ طَرِیقٍ فَلَا یَسْمَعَنَّ فِیهِ أَقَاوِیلَ الرِّجَالِ أَمَا إِنَّهُ قَدْ یَرْمِی الرَّامِی وَ تُخْطِئُ السِّهَامُ وَ یُحِیلُ الْکَلَامُ وَ بَاطِلُ ذَلِکَ یَبُورُ وَ اللَّهُ سَمِیعٌ وَ شَهِیدٌ أَمَا إِنَّهُ لَیْسَ بَیْنَ الْحَقِّ وَ الْبَاطِلِ إِلَّا أَرْبَعُ أَصَابِعَ فَسُئِلَ علیه السلام عَنْ مَعْنَى قَوْلِهِ هَذَا فَجَمَعَ أَصَابِعَهُ وَ وَضَعَهَا بَیْنَ أُذُنِهِ وَ عَیْنِهِ ثُمَّ قَالَ الْبَاطِلُ أَنْ تَقُولَ سَمِعْتُ وَ الْحَقُّ أَنْ تَقُولَ رَأَیْت».(1)

مفهوم نامطلوبى دارد و مایه تحقیر مسلمانى است ممنوع شمرده.

خداوند متعال درباره لقب زشت دادن به مومنین می فرماید: با القاب زشت و ناپسند یکدیگر را یاد نکنید، بسیار بد است که بر کسى پس از ایمان نام کفرآمیز بگذارید.

{...وَ لا تَنابَزُوا بِالْأَلْقابِ بِئْسَ الاِسْمُ الْفُسُوقُ بَعْدَ الْإیمان..}.(1)

راغب اصفهانی در معنای لغوی تنابز می نویسد: «نَبْز به معنای لقب دادنبه کسى است.»(2)

علّامه طباطبایی در باب معنای اصطلاحی تنابز می نویسد:

«کلمه" نبز" - به فتح حرف اول و دوم - به معناى لقب است، و - به طورى که گفته اند - اختصاص دارد به لقب هاى زشت.(3)پس" تنابز" که باب تفاعل و طرفینى است به معناى این است که مسلمانان به یکدیگر لقب زشت از قبیل فاسق، سفیه و امثال آن بدهند.»(4)

از این که خداوند از استهزا، طعن و بدگویی نسبت به مؤمنان به طور مجزا و مؤکد نهی کرده و آن را گناه و ظلم شمرده است؛ مقام و حرمت مؤمن نزد خداوند استفاده می شود به خصوص واژه «بَعْدَ الْإِیمانِ» می رساند که حضور در جرگه مؤمنان، فرد را در جایگاه محترمی قرار می دهد.

ص: 172

علّامه طباطبایی رحمه الله در شرح آیه فوق می نویسد:

«و مراد از کلمه" اسم" در جمله " بِئْسَ الِاسْمُ الْفُسُوقُ" ذکر است، و از این باب است که در فارسى هم مى گوییم اسم فلانى به سخاوت در رفته، یعنى ذکرش سر زبانها است. بنابراین معناى" بئس الاسم"، " بئس الذکر" است، یعنى بد ذکرى است ذکر مردمى که ایمان آورده اند به فسوق، و اینکهآنان را به بدى یاد کنى، چون مؤمن بدان جهت که مؤمن است سزاوارتر است که همواره به خیر یاد شود، و به او طعنه زده نشود، و باید چیزى که اگر بشنود ناراحت مى شود درباره اش گفته نشود، مثلا نگویند پدرش چنین، و یا مادرش چنان بوده. ممکن هم هست مراد از کلمه"اسم"

علامت گذاشتن باشد، و معناى جمله این باشد که: بد علامتى است اینکه انسانى را بعد از ایمان، به داغ فسوق علامت بگذارى، و به علامتى زشت یادش کنى.»(1)

در حدیثى آمده است که روزى" صفیه" دختر" حیى ابن اخطب" (همان زن یهودى که بعد از ماجراى فتح خیبر مسلمان شد و به همسرى پیغمبر اسلام صلی الله علیه و آله و سلم در آمد) روزى خدمت پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم آمد در حالى که اشک مى ریخت، پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم از ماجرا پرسید، گفت: عایشه مرا سرزنش مى کند و مى گوید:

" اى یهودى زاده"! پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم فرمود: چرا نگفتى پدرم هارون است، و عمویم موسى، و همسرم محمد ص؟ و در اینجا بود که این آیه نازل شد.(2)

ص: 173

به همین جهت در پایان آیه مى افزاید: " بسیار بد است که بر کسى بعد از ایمان آوردن نام کفر بگذارند" {بِئسَ الإسمُ الفُسوقِ بَعدَ الإیمانِ(1)}.(2)پیشوایان معصوم علیهم السلام نیز مسلمانان را از تنابز و صدا زدن با القاب زشت نهی و آن را امری مذموم و ناپسند معرفی کرده اند.

پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله و سلم می فرماید: «کسی که شخصی را به غیر نام خودش (با القاب زشت) صدا کند فرشتگان او را لعنت می کنند.»(3)

امیرالمومنین علی علیه السلام در توصف پارسایان و متقین، عدم تنابز را از جمله اوصاف پارسایان معرفی نموده و مى فرماید: «لَا یُضِیعُ مَا اسْتُحْفِظَ وَ لَا یَنْسَى مَا ذُکِّرَ وَ لَا یُنَابِزُ بِالْأَلْقَابِ وَ لَا یُضَارُّ بِالْجَارِ وَ لَا یَشْمَتُ بِالْمَصَائِبِ وَ لَا یَدْخُلُ فِی الْبَاطِلِ وَ لَا یَخْرُجُ مِنَ الْحَقِّ؛ آنچه حفظش را به او سپرده اند تباه نمى سازد و آنچه را به او تذکّر داده اند، فراموش نمى کند. مردم را با نامهاى زشت نمى خواند و به همسایگان زیان نمى رساند. مصیبت زده را شماتت نمى کند. در امور باطل وارد نمى شود و از دائره حق بیرون نمى رود.»(4)

ب. نامگذاری فرزندان با اسماء و القاب نیکو:

یکی دیگر از راه های جلوگیری از تنابز، نامگذاری فرزندان به نام نیکو و پسندیده است.

امیرالمومنین علی علیه السلام می فرماید: «إِنَّا لَنُکَنِّی أَوْلَادَنَا فِی صِغَرِهِمْ مَخَافَهَ النَّبَزِ أَنْ یَلْحَقَ بِهِم؛ ما برای فرزندانمان در کودکی کنیه قرار می دهیم، از ترس آنکه مبادا در بزرگی دچار لقبهای ناخوشایند گردند.»(1)

از همان دوران کودکى خوب است فرزندان با اوصاف و لقبهاى نیکو و پسندیده خطاب شوند.

پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله و سلم مى فرماید:

«بادِرُوا اوْلادَکُمْ بِالْکُنى قَبْلَ انْ تَغْلِبَ عَلَیْهِمُ الْالْقابُ؛ پیش از آنکه لقبهاى زشت بر فرزندانتان غلبه یابد کنیه ها و لقبهاى خوب بر آنان بگذارید.»(2)

پ. آموزش آداب سخن گفتن

مراکز فرهنگی اعم از آموزش و پرورش، حوزه های علمیه، دانشگاه ها و صدا و سیما وظیفه دارند که آداب و فرهنگ صحبت کردن و خطاب قراردادن را به افراد جامعه آموزش دهند و افراد جامعه را با آثار سوء فردی و اجتماعی تنابز آگاهی بخشند.

ت. برخورد و مجازات

یکی دیگر از راه های جلوگیری از تنابز، برخورد با کسانی است که مردم مؤمن را با الفاظ زشت خطاب می کنند. در فقه اسلامی تنابز تعزیر دارد و

ص: 175

تعزیر آن سه تا هفتاد و نه شلاق می باشد.(1)

بنابرین تنابز و نام بردن القاب زشت و ناپسند برای مؤمنین در دین اسلام امری مذموم و حرام می باشد و آثار زیانباری برای فرد و اجتماع دارد و برای از بین بردن و ریشه کن کردن این امر مذموم، باید فرهنگ و آداب گفتاری افراد جامعه را به معارف قرآن کریم و ائمه معصومین علیهم السلام نزدیکتر کرد.

در اینجا این سؤال مطرح مى شود که گمان بد و خوب غالبا اختیارى نیست، یعنى بر اثر یک سلسله مقدمات که از اختیار انسان بیرون است در ذهن منعکس مى شود، بنا بر این چگونه مى شود از آن نهى کرد؟!

این سؤال دو پاسخ دارد،اول اینکه: منظور از این نهى، نهى از ترتیب آثار است، یعنى هر گاه گمان بدى نسبت به مسلمانى در ذهن شما پیدا شد، در عمل کوچکترین اعتنایى به آن نکنید، طرز رفتار خود را دگرگون نسازید، و مناسبات خود را با طرف تغییر ندهید، بنا بر این آنچه گناه است ترتیب اثر دادن به گمان بد مى باشد.

لذا در حدیثى از پیغمبر گرامى اسلام صلی الله علیه و آله و سلم مى خوانیم:

«ثَلاثٌ فِى المُؤمِنِ لا یُستَحسَنُ، وَ لَهُ مِنهُنَّ مَخرَجٌ،.. فَمَخرَجُهُ مِن سُوءِالظَّنِ أَن لا یُحَقِّقَهُ(1)»:

" سه چیز است که وجود آن در مؤمن پسندیده نیست، و راه فرار دارد، از جمله سوءظن است که راه فرارش این است که به آن جامه عمل نپوشاند. "

و دوم اینکه: انسان مى تواند با تفکر روى مسائل مختلفى، گمان بد را در بسیارى از موارد از خود دور سازد، به این ترتیب که در راههاى حمل بر صحت بیندیشد و احتمالات صحیحى را که در مورد آن عمل وجود دارد در ذهن خود مجسم سازد و تدریجا بر گمان بد غلبه کند. بنا بر این گمان بد چیزى نیست که همیشه از اختیار آدمى بیرون باشد.

لذا در روایات دستور داده شده که اعمال برادرت را بر نیکوترین وجه ممکن حمل کن، تا دلیلى بر خلاف آن قائم شود، و هرگز نسبت به سخنى که از برادر مسلمانت

ص: 177

صادر شده گمان بد مبر، ما دام که مى توانى محمل نیکى براى آن بیابى.(1)

به هر حال این دستور اسلامى یکى از جامعترین و حساب شده ترین دستورها در زمینه روابط اجتماعى انسانها است، که مسئله امنیت را به طور کامل در جامعه تضمین مى کند.گمان بد نه تنها به طرف مقابل و حیثیت او لطمه وارد مى کند، بلکه براى صاحب آن نیز بلائى بزرگ است؛ زیرا سبب مى شود که او را از همکارى با مردم و تعاون اجتماعى بر کنار کند، و دنیایى وحشتناک آکنده از غربت و انزوا فراهم سازد، چنان که در حدیثى از أمیر مؤمنان على علیه السلام آمده است: «مَنْ لَمْ یُحْسِنْ ظَنَّهُ اسْتَوْحَشَ مِنْ کُلِّ أَحَدٍ»: "کسى که گمان بد داشته باشد از همه کس مى ترسد و وحشت دارد"!(2)

چیزى که زندگى انسان را از حیوانات جدا مى کند، و به آن رونق و حرکت و تکامل مى بخشد، روح تعاون و همکارى دسته جمعى است، و این در صورتى امکان پذیر است که اعتماد و خوشبینى بر مردم حاکم باشد، در حالى که سوءظن پایه هاى این اعتماد را در هم مى کوبد، پیوندهاى تعاون را از بین مى برد و روح اجتماعى را تضعیف مى کند.

افراد بدبین از همه چیز مى ترسند، و از همه کس وحشت دارند، و نگرانى جانکاهى دائماً بر روح آنها مستولى است، نه مى توانند یار و مونسى غمخوار پیدا کنند، و نه شریک و همکارى براى فعالیتهاى اجتماعى، و نه یار و یاورى براى روز

ص: 178

درماندگى.(1)

آن معذب خواهند بود.

یک شخص خاص است. غیبت نیز از لحظه ها و قدم های تجسس آمیز تغذیه می شود. تا شخص غیبت کننده خبر تازه ای درباره کسی نداشته باشد، لب به سخن نمی گشاید. بنابراین غیبت کنندگان ناچارند که در تجسس گری چیره دستی داشته باشند، تا مخاطبان خود را از شنیدن غیبت و بدگویی شان مبهوت سازند.

أَحَبَّکَ نَهَاکَ، وَ مَنْ أَبْغَضَکَ أَغْرَاکَ»(1) هر کس تو را دوست داشته باشد، تو را از زشتی ها باز می دارد.

بنابراین، زمینه پیدایش و گسترش تجسس های ناروا، و در پی آن بی آبرو کردن مؤمنان، بی مهری و بی اعتنایی به سرنوشت و موقعیت دیگران است. اگر محبت در دل ها رشد کند و نگاه های مهربانانه جایگزین نگاه هایعیب جویانه شود، کسی به افشای رازها و احوال شخصی مردم نمی پردازد. البته نباید فراموش کرد که محبت پایدار و سودمند در گرو ایمان و اخلاص است؛ یعنی آنگاه می توان نسبت به درمان بیماری اخلاقی - اجتماعی تجسس اطمینان حاصل نمود که دیگران را برای خدا دوست داشته باشیم، نه برای دنیا و منفعت های گذرا. پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله و سلم از اصحاب خود می خواست که مهر و نفرت خود را بر اساس ایمان استوار سازند و طعم حقیقت آن را بچشند.

«أَحِبَّ فِی اللَّهِ وَ أَبْغِضْ فِی اللَّهِ وَ وَالِ فِی اللَّهِ وَ عَادِ فِی اللَّهِ فَإِنَّهُ لَا تُنَالُ وَلَایَةُ اللَّهِ إِلَّا بِذَلِکَ وَ لَا یَجِدُ رَجُلٌ طَعْمَ الْإِیمَانِ وَ إِنْ کَثُرَتْ صَلَاتُهُ وَ صِیَامُهُ حَتَّى یَکُونَ کَذَلِکَ وَ قَدْ صَارَتْ مُؤَاخَاةُ النَّاسِ یَوْمَکُمْ هَذَا أَکْثَرُهَا فِی الدُّنْیَا عَلَیْهَا یتواددون [یَتَوَادُّونَ] وَ عَلَیْهَا یَتَبَاغَضُون»(2) به خاطر خدا دوست بدار و به خاطر خدا نفرت داشته باش، و به خاطر خدا دشمنی ورز؛ زیرا دوستی خدا جز با این ها به دست نیاید و آدمی تا چنین نباشد طعم ایمان را نچشد، هرچند نماز و روزه اش بسیار باشد. امروزه دوستی و برادری مردم با یکدیگر بیش تر به خاطر دنیا است. برای دنیا دوستی می کنند و برای دنیا با هم دشمنی می ورزند.

ص: 182

ممکن است تجسس گران ادعای دوستی و رفاقت داشته باشند و یا در شمار دوستان و معاشران باشند، اما به دلیل عدم اخلاص در دوست داشتنو آلودگی به انگیزه های نفسانی و دنیوی نمی توانند پایبند مسائل اخلاقی بوده و حریم دوستی را پاس دارند. آنان شخصیت ثابت و استواری ندارند و هرگاه منافعشان اقتضا کند، رشته دوستی را سست کرده یا می گسلند. از این رو است که در جلب اعتماد عمومی نسبت به خود، توفیق چندانی کسب نمی کنند و همواره در معرض اتهامند.

را؛ زیرا کسی که عورات آن ها را جستجو کند، خداوند جستجو کند عورات او را. و کسی را که خدا جستجوی عورت او کند، مفتضح کند او را و اگرچه در خانه اش باشد.(1)

گفتنی است که پیامبر اسلام سزای چنین حریم شکنانی را خاطرنشان می سازد. چرا که در جامعه اسلامی، باید هر شهروندی در آشیانه خود احساس امنیت و آسایش داشته باشد. در واقع، این وظیفه حاکمان مسلمان است که عناصر خودسر و حریم شکن را از آلودگی به ارتکاب محرمات الهی در عرصه جامعه باز دارند.

می شود. طبع انسانی بالفطره مجبول به حبّ کمال و نیکویی و خوبی و متنفر از نقص و پستی و زشتی است. و بالجمله، فرق می گذارند بین اشخاصی که احتراز از هتک مستور و کشف أعراض و سرایر مردم کنند، و غیر آن ها.(1)

اول: «غیبت یعنی فردی به قصد ایجاد نقص در شخصیت فردی دیگر، مطالبی در باره او ذکر کند که اولاً پیش عرف مردم موجب نقصان باشد و ثانیاً مورد خوشایند فرد مغتاب نباشد.

دوم: «آن عبارت است از آگاهی دادن بر چیزی که، موافق با واقع باشد». و تعریف دوم اعم است از اوّل.(1)ابوذر غفاری با پیامبر بزرگوار اسلام گفت و گویی درباره غیبت و مفهوم آن دارد که شنیدنی و نکته آموز است:

«یَا أَبَا ذَرٍّ إِیَّاکَ وَ الْغِیبَةَ فَإِنَّ الْغِیبَةَ أَشَدُّ مِنَ الزِّنَا قُلْتُ وَ لِمَ ذَاکَ یَا رَسُولَ اللَّهِ - قَالَ لِأَنَّ الرَّجُلَ یَزْنِی فَیَتُوبُ إِلَى اللَّهِ فَیَتُوبُ اللَّهُ عَلَیْهِ وَ الْغِیبَةُ لَا تُغْفَرُ حَتَّى یَغْفِرَهَا صَاحِبُهَا یَا أَبَا ذَرٍّ سِبَابُ الْمُسْلِمِ فُسُوقٌ وَ قِتَالُهُ کُفْرٌ وَ أَکْلُ لَحْمِهِ مِنْ مَعَاصِی اللَّهِ وَ حُرْمَةُ مَالِهِ کَحُرْمَةِ دَمِهِ قُلْتُ یَا رَسُولَ اللَّهِ وَ مَا الْغِیبَةُ قَالَ ذِکْرُکَ أَخَاکَ بِمَا یَکْرَهُ قُلْتُ یَا رَسُولَ اللَّهِ - فَإِنْ کَانَ فِیهِ الَّذِی یُذْکَرُ بِهِ قَالَ اعْلَمْ أَنَّکَ إِذَا ذَکَرْتَهُ بِمَا هُوَ فِیهِ فَقَدِ اغْتَبْتَهُ وَ إِذَا ذَکَرْتَهُ بِمَا لَیْسَ فِیهِ فَقَدْ بَهَتَّهُ»(2). گفتم ای رسول خدا غیبت چیست؟ فرمود: یاد کردن برادر دینی خود به چیزی که خوشایند او نیست.

گفتم ای رسول خدا، اگر آن عیب در او باشد، غیبت است؟ فرمود: اگر باشد، غیبت است و اگر نباشد که بهتان است.

بدین سان معلوم می شود که غیبت، گزارش گونه ای ناخوشایند از عیوب پنهان

ص: 186

شخصیتی دیگران است. در پاسخ این پرسش که مواد خام این گزارش ها چگونه فراهم می شود؟ خواه ناخواه انگشت اشاره به سمت تجسس گرانی می رود که نه نگرش و احساس مهرورزانه ای دارند و نهتقوایی که آن ها را از هتک حرمت مردم باز دارد. در این جا دریغ است که حدیثی از امام سجاد علیه السلام درباره بهتان آورده نشود. آن حضرت، افراد تجسس پیشه و غیبت کننده را از کیفری در دنیا می ترساند که همان بهتان زدن دیگران به این دسته عیبجو است. در واقع، فرمایش امام سجاد علیه السلام بیانگر این حقیقت است که جامعه بر اثر تجسس و غیبت و گمان گرایی های بی اساس و انتقام گیری های شیطانی، مرزهای خود را از دست می دهد.

«مَنْ رَمَى النَّاسَ بِمَا فِیهِمْ، رَمَوْهُ بِمَا لَیْسَ فِیه»؛ هر کس به مردم عیبی را نسبت دهد که دارند، مردم به او عیبی را که ندارد، نسبت دهند. (1)

قطع رابطه را هر چند اندک باشد، وقتى در بین همه افراد جامعه در نظر بگیریم، آن وقت مى فهمیم که چه خسارت بزرگى به ما وارد آمده، پس در حقیقت عمل غیبت و این بلاى جامعه سوز به منزله خوره اى است که در بدن شخص راه یابد، و اعضاى او را یکى پس از دیگرى بخورد، تا جایى که به کلى رشته حیاتش را قطع سازد. و انسان که از روز ازل به حکم ضرورت، اجتماع تشکیل داد، براى این تشکیل داد که یک زندگى اجتماعى داشته باشد، و در اجتماع داراى منزلتى شایسته و صالح باشد، منزلتى که به خاطر آن دیگران با او بیامیزند، و او با دیگران بیامیزد، او از خیر دیگران بهره مند، و دیگران از خیر او برخوردار شوند. و غیبت عامل مؤثرى است براى اینکه او را از این منزلت ساقط کند و این هویت را از او بگیرد. در آغاز یک فرد را از عدد مجتمع صالح کم کند، و سپس فرد دوم و سوم را، تا آنجا که در اثر شیوع غیبت تمامى افراد جامعه از صلاحیت زندگى اجتماعى ساقط شوند، و صلاح جامعه به فساد مبدل گردد، و آن وقت دیگر افراد جامعه با هم انس نگیرند، و از یکدیگر ایمن نباشند، و به یکدیگر اعتماد نکنند، آن وقت است که دواء که همان تشکیل جامعه از روز نخست بود، به صورت دردى بى دواء درمى آید.

پس غیبت در حقیقت ابطال هویت و شخصیت اجتماعى افرادى است که خودشان از جریان اطلاعى ندارند و خبر ندارند که دنبال سرشان چه چیزهایى مى گویند، و اگر خبر داشته باشند و از خطرى که این کار برایشاندارد اطلاع داشته باشند از آن احتراز مى جویند و نمى گذارند پرده اى را که خدا بر روى عیوبشان انداخته به دست دیگران پاره شود، چون خداى سبحان این پرده پوشیها را بدین منظور کرده که حکم فطرى بشر اجراء گردد، یعنى اینکه فطرت بشر او را وامى داشت تا به زندگى اجتماعى تن در دهد، این غرض حاصل بشود، و افراد بشر دور هم جمع شوند، با یکدیگر تعاون و معاضدت داشته باشند، و گرنه اگر این پرده پوشى خداى تعالى نبود، با در نظر گرفتن اینکه هیچ انسانى منزه از تمامى عیوب نیست، هرگز اجتماعى

ص: 188

تشکیل نمى شد.

مرحوم خویی در مورد علت و فلسفه حرمت غیبت می فرماید: مستفاد از اخبار درباره علت حرمت غیبت آنست که این عمل منجر به هتک و انتقاص عرض و آبروی مؤمن شده و موجب اذیت او می شود(1).

جمله {أَ یُحِبُّ أَحَدُکُم أَن یَأکُلَ لَحمَ أَخیهِ مَیتاً فَکَرِهتُمُوه(2)} در ضمن مثالى به همین حقیقت اشاره مى کند.

«آرى آبروى برادر مسلمان همچون گوشت تن او است، و ریختن این آبرو به وسیله غیبت و افشاى اسرار پنهانى همچون خوردن گوشت تن اواست.»(3)

«وحاصل معناى آیه این است که: غیبت کردن مؤمن به منزله آن است که یک انسانى گوشت برادر خود را در حالى که او مرده است بخورد. حال چرا فرمود گوشت برادرش؟ براى اینکه مؤمن برادر او است، چون از افراد جامعه اسلامى است که از مؤمنین تشکیل یافته، و خداى تعالى فرموده: {إِنَّمَا المُؤمِنُونَ إِخوَةٌ(4)}. و چرا او را مرده خواند؟ براى اینکه آن مؤمن، بى خبر از این است که دارند از او غیبت مى کنند.

و اینکه فرمود" فَکَرِهتُمُوه" و نفرمود" فتکرهونه"، اشعار دارد به اینکه کراهت شما امرى است ثابت و محقق، و هیچ شکى در این نیست که شما هرگز راضى نمى شوید

ص: 189

یک انسانى را که برادر شما است و مرده است، بخورید. پس همان طور که این کار مورد کراهت و نفرت شما است، باید غیبت کردن برادر مؤمنتان، و بدگویى در دنبال سر او نیز مورد نفرت شما باشد، چون این هم در معناى خوردن گوشت برادر مرده شما است.»(1)

سرمایه بزرگ انسان در زندگى حیثیت و آبرو و شخصیت او است، و هر چیز آن را به خطر بیندازد مانند آن است که جان او را به خطر انداختهباشد، بلکه گاه ترور شخصیت از ترور شخص مهمتر محسوب مى شود، و اینجا است که گاه گناه آن از قتل نفس نیز سنگین تر است.

یکى از فلسفه هاى تحریم غیبت این است که این سرمایه بزرگ بر باد نرود، و حرمت اشخاص در هم نشکند، و حیثیت آنها لکه دار نشود، و این مطلبى است که اسلام آن را با اهمیت بسیار تلقى مى کند.

نکته دیگر اینکه" غیبت"،"بد بینى" مى آفریند، پیوندهاى اجتماعى را سست مى کند، سرمایه اعتماد را از بین مى برد، و پایه هاى تعاون و همکارى را متزلزل مى سازد.

مى دانیم اسلام براى مسئله وحدت و یکپارچگى جامعه اسلامى و انسجام و استحکام آن اهمیت فوق العاده اى قائل شده است، هر چیز این وحدت را تحکیم کند مورد علاقه اسلام است، و هر چیز آن را تضعیف نماید منفور است، و غیبت یکى از عوامل مهم تضعیف است.

از اینها گذشته" غیبت" بذر کینه و عداوت را در دلها مى پاشد، و گاه سرچشمه

ص: 190

نزاعهاى خونین و قتل و کشتار مى گردد.

خلاصه این که اگر در اسلام غیبت به عنوان یکى از بزرگترین گناهان کبیره شمرده شده به خاطر آثار سوء فردى و اجتماعى آن است.

در روایات اسلامى تعبیراتى بسیار تکان دهنده در این زمینه دیده مى شود، که نمونه اى از آن را در ذیل مى آوریم:

پیغمبر گرامى اسلام فرمود: «إِنَّ الدِّرْهَمَ یُصِیبُهُ الرَّجُلُ مِنَ الرِّبَا أَعْظَمُ عِنْدَ اللَّهِ فِی الْخَطِیئَةِ مِنْ سِتٍّ وَ ثَلَاثِینَ زَنْیَةً یَزْنِیهَا الرَّجُلُ وَ إِنَّ أَرْبَى الرِّبَاعِرْضُ الرَّجُلِ الْمُسْلِمِ وَ أَوْحَى اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ إِلَى مُوسَى بْنِ عِمْرَانَ أَنَّ الْمُغْتَابَ إِذَا تَابَ فَهُوَ آخِرُ مَنْ یَدْخُلُ الْجَنَّةَ وَ إِنْ لَمْ یَتُبْ فَهُوَ أَوَّلُ مَنْ یَدْخُلُ النَّارَ».(1)

" درهمى که انسان از ربا به دست مى آورد گناهش نزد خدا از سى و شش زنا بزرگتر است! و از هر ربا بالاتر آبروى مسلمان است"!... کسى که بمیرد در حالى که از غیبت توبه کرده باشد آخرین کسى است که وارد بهشت مى شود و کسى که بمیرد در حالى که اصرار بر آن داشته باشد اولین کسى است که وارد دوزخ مى گردد.

این مقایسه به خاطر آن است که" زنا" هر اندازه قبیح و زشت باشد جنبه" حق الله" دارد، ولى رباخوارى، و از آن بدتر ریختن آبروى مردم از طریق غیبت، یا غیر آن، جنبه" حق الناس" دارد.

در حدیث دیگرى آمده است: روزى پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم با صداى بلند خطبه خواند و فریاد زد:

«یَا مَعْشَرَ مَنْ آمَنَ بِلِسَانِهِ وَ لَمْ یُؤْمِنْ بِقَلْبِهِ لَا تَغْتَابُوا الْمُسْلِمِینَ وَ لَا تَتَّبِعُوا عَوْرَاتِهِمْ فَإِنَّهُ مَنْ تَتَبَّعَ عَوْرَةَ أَخِیهِ تَتَبَّعَ اللَّهُ عَوْرَتَهُ وَ مَنْ تَتَبَّعَ اللَّهُ عَوْرَتَهُ یَفْضَحْهُ وَ

ص: 191

لَوْ فِی جَوْفِ بَیْتِه!؟»(1)" اى گروهى که به زبان ایمان آورده اید و نه با قلب! غیبت مسلمانان نکنید، و از عیوب پنهانى آنها جستجو ننمائید، زیرا کسى که در امور پنهانى برادر دینى خود جستجو کند خداوند اسرار او را فاش مى سازد، و در دل خانه اش رسوایش مى کند"!

و نیز در حدیثى از پیغمبر گرامى اسلام صلی الله علیه و آله و سلم مى خوانیم:

«الغَیبَةُ أَسرَعُ فِى دینِ الرَّجُلِ المُسلِمِ مِن الأَکلَةِ فِى جَوفِهِ! تأثیر غیبت در دین مسلمان از خوره در جسم او سریعتر است!.»(2) این تشبیه نشان مى دهد که غیبت همانند خوره است که گوشت تن را مى خورد.

خلاصه:

دستورهاى ششگانه اى که در آیه های 11و12 حجرات مطرح شده (نهى از سخریه، و عیبجویى، و القاب زشت، و گمان بد، و تجسس، و غیبت) هر گاه به طور کامل در یک جامعه پیاده شود آبرو و حیثیت افراد جامعه را از هر نظر بیمه مى کند، نه کسى مى تواند به عنوان خود برتربینى دیگران را وسیله تفریح و سخریه قرار دهد، و نه مى تواند زبان به عیبجویى این و آن بگشاید، و نه با القاب زشت حرمت و شخصیت افراد را در هم بشکند.

نه حق دارد حتى گمان بد ببرد، نه در زندگى خصوصى افراد به جستجو پردازد، و نه عیب پنهانى آنها را براى دیگران فاش کند.

به تعبیر دیگر انسان چهار سرمایه دارد که همه آنها باید در دژهاى اینقانون قرار گیرد و محفوظ باشد: جان، و مال، و ناموس، و آبرو.

تعبیرات آیات فوق و روایات اسلامى نشان مى دهد که آبرو و حیثیت افراد همچون

ص: 192

مال و جان آنها است، بلکه از بعضى جهات مهمتر است! اسلام مى خواهد در جامعه اسلامى امنیت کامل حکمفرما باشد نه تنها مردم در عمل و با دست به یکدیگر هجوم نکنند، بلکه از نظر زبان مردم، و از آن بالاتر از نظر اندیشه و فکر آنان نیز در امان باشند، و هر کس احساس کند که دیگرى حتى در منطقه افکار خود تیرهاى تهمت را به سوى او نشانه گیرى نمى کند، و این امنیتى است در بالاترین سطح که جز در یک جامعه مذهبى و مؤمن امکان پذیر نیست.

واژه «مِراء» بطورى که" راغب" در" مفردات" مى گوید - در اصل از" مریت الناقة" یعنى" پستان شتر را بدست گرفتم براى دوشیدن" گرفته شده است، سپس به بحث و گفتگو پیرامون چیزى که مورد شک و تردید است اطلاق گردیده(1). و بسیار مى شود که در گفتگوهاى لجاجت آمیز و دفاع از باطل به کار مى رود، ولى ریشه اصلى آن محدود به این معنى نیست، بلکه هر نوع بحث و گفتگو را درباره هر مطلبى که محل تردید است شامل مى شود.

یکی دیگر از عوامل آسیب رسان به آبروی انسان، پرداختن به مراء وجدال است که اجتناب از آن برای مصونیت شخصیت از حقارت ضروری است.

امام علی علیه السلام در مورد پرهیز از جدل های بی فایده که سبب آبروریزی است می فرماید: «مَن ضَنَّ بِعِرضِه فَلیَدَع المِراءَ». هر کس که از آبروى خودبیمناک است از جدال بپرهیزد.(2)

بحث ها و نزاع هایی که از ابتدا مشخص است سودی نداشته و بی نتیجه باقی می ماند سبب می گردد حرمت ها شکسته شده و آبروها ریخته شود. در چنین مواردی افراد برای رسیدن به اهداف خویش گاه از عیوب مخفی و اتفاقات پنهان پرده برمی دارند که منجر به آبرو ریزی خواهد شد.

بنابراین، مفهوم کلام امام علیه السلام این مى شود: هر کس مى خواهد آبرو، شخصیت، اصالت و قداست نفس خویش و آنچه مربوط به اوست را حفظ کند باید مِراء را کنار بگذارد؛ زیرا به هنگام مراء، افراد بر سر لجاجت مى افتند و گاه انواع توهین ها را به

ص: 194

طرف مقابل روا مى دارند و عیوب پنهانى او را برمى شمارند و هتک حرمت مى کنند، گاه درباره خودش و گاه درباره کسانى که مورد علاقه او هستند. بنابراین افرادى که علاقه مند به آبرو و شخصیت خود مى باشند باید همین که بحث آن ها با طرف مقابل به مرحله مراء رسید رشته کلام را قطع کرده و به پایان برسانند.

در حکمت 31 امیرمؤمنان على علیه السلام حقیقت ایمان را بر اساس چهار پایه تشریح مى کند و در مقابل آن براى شک نیز چهار ستون قائل است.

ستون اوّل، مراء و جدال است که در بیان آن مى فرماید: «فَمَنْ جَعَلَ الْمِرَاءَ دَیدَناً لَمْ یُصْبِحْ لَیلُه(1)»؛ هر کس که مِراء را عادت خویش قرار دهد هرگز از تاریکى شک به روشنایى یقین گام نمى نهد» و به یقین چنین است؛زیرا افرادى که اهل مِراء و جدال هستند دائماً در این فکرند که بر حریف خود غلبه یابند خواه حق باشند یا باطل. و به همین دلیل ضعیف ترین ادله را براى خود حجت مى شمارند و محکم ترین دلیل رقیب را نادیده مى انگارند و به این ترتیب دائماً در بیراهه و تاریکى سیر مى کنند و صبحگاهان روشنِ یقین در زندگى آن ها هرگز ظاهر نمى شود.

به همین دلیل امام امیرمؤمنان علیه السلام در کلام دیگرى که مرحوم کلینى در کافى از آن حضرت نقل کرده مى فرماید: «إِیاکُمْ وَالْمِرَاءَ وَالْخُصُومَةَ فَإِنَّهُمَا یُمْرِضَانِ الْقُلُوبَ عَلَى الاْخْوَانِ وَیَنْبُتُ عَلَیهِمَا النِّفَاقُ؛ از مِراء و خصومت بپرهیزید که دل را در برابر برادران دینى بیمار مى سازد و نفاق از آن مى روید».(2)

خدای متعال پیامبر اسلام صلی الله علیه و آله و سلم را از مراء درباره تعداد افراد اصحاب کهف نهی می کند ومی فرماید: {فَلا تُمارِ فِیهِمْ إِلَّا مِراءً ظاهِراً...}. مفهومش این است که آن

ص: 195

چنان با آنها منطقى و مستدل سخن بگو که برترى منطق تو آشکار گردد.

وصاحب تفسیر کنز الدقائق درباره مفهوم عبارت {فَلا تُمارِ فِیهِمْ إِلَّا مِراءً ظاهِراً} می فرماید: یعنی در باره ی جوانان اصحاب کهف جز جدال ظاهری انجام مده و به مقدار وارد شده در کتاب خدا اکتفا کن.(1)امام عسکرى علیه السلام در روایتى که ابن شعبه حرانى آن را در تحف العقول نقل کرده مى فرماید: «لاَ تُمَارِ فَیُذْهَبُ بَهَاؤُکَ وَلاَ تُمَازِحْ فَیُجْتَرَأَ عَلَیکَ؛ مراء نکن که شخصیت تو را از بین مى برد و (زیاد) مزاح مکن که افراد را در برابر تو جسور مى سازد (و رعایت احترام تو را نخواهند کرد)».(2)

در غررالحکم در حدیث پرمعنایى از امیرمؤمنان علیه السلام مى خوانیم: «سِتَّةٌ لا یُمارَونَ: الفقیهُ و الرئیسُ و الدّنِیُّ و البَذِىّ و المرأةُ و الصبِىّ؛ با شش گروه بحث توأم با جدل و مراء نکنید: شخص دانشمند، رئیس جمعیت، شخص پست، فرد بد زبان، زن (نادان) و کودک (زیرا در برابر فقیه و رئیس ناتوان خواهید شد و در برابر چهار گروه دیگر آبروى شما مى رود)». (3)

خدای متعال نیز ما را از هر گونه مجادله که خارج از شیوه و طریقه جدال أحسن باشد نهی می کند و می فرماید: {وَ لا تُجادِلُوا أَهْلَ الْکِتابِ إِلاَّ بِالَّتی هِیَ أَحْسَنُ إِلاَّ الَّذینَ ظَلَمُوا مِنْهُمْ وَ قُولُوا آمَنَّا بِالَّذی أُنْزِلَ إِلَیْنا وَ أُنْزِلَ إِلَیْکُمْ وَ إِلهُنا وَ إِلهُکُمْ

ص: 196

واحِدٌ وَ نَحْنُ لَهُ مُسْلِمُونَ}

با اهل کتاب جز به روشى که از همه نیکوتر است مجادله نکنید، مگر کسانى از آنان که ستم کردند؛ و (به آنها) بگویید: «ما به تمام آنچه از سوىخدا بر ما و شما نازل شده ایمان آورده ایم، و معبود ما و شما یکى است، و ما در برابر او تسلیم هستیم!»(1)

تعبیر به" بِالَّتي هيَ أَحسَنُ"، تعبیر بسیار جامعى است که تمام روش هاى صحیح و مناسب مباحثه را شامل مى شود، چه در الفاظ، چه در محتواى سخن، چه در آهنگ گفتار، و چه در حرکات دیگر همراه آن.

بنا بر این مفهوم این جمله آن است که الفاظ شما مؤدبانه، لحن سخن دوستانه، محتواى آن مستدل، آهنگ صدا خالى از فریاد و جنجال و هر گونه خشونت و هتک احترام بوده و همچنین حرکات دست و چشم و آبرو که معمولاً مکمل بیان انسان هستند همه باید در همین شیوه و روش انجام گیرد.

علامه طباطبایی درباره جدال أحسن می فرماید:

«اگر از راه جدال دعوت مى کند باید که از هر سخنى که خصم را بر رد دعوتش تهییج مى کند و او را به عناد و لجبازى مى اندازد بپرهیزد و مقدمات کاذب را هر چند که خصم راستش بپندارد بکار نبندد مگر اینکه جنبه مناقضه داشته باشد، و نیز باید از بى عفتى در کلام و از سوء تعبیر، اجتناب کند و به خصم خود و مقدسات او توهین ننماید و فحش و ناسزا نگوید و از هر نادانى دیگرى بپرهیزد؛ چون اگر غیر این کند درست است که حق را احیاء کرده اما با احیاء باطل و کشتن حقى دیگر .»(2)

ص: 197

است.

دهیم: «لا یسْتَکْمِلُ عَبْدٌ حَقِیقَةَ الاْیمَانِ حَتَّى یدَعَ الْمِرَاءَ وَإِنْ کَانَ مُحِقّاً؛ هیچ کس حقیقت ایمان را به کمال نمى رساند مگر زمانى که مراء و جدال را ترک گوید هرچند حق با او باشد».(1)

نامحرمى روبرو مى شود بخواهد چشم خود را به کلى ببندد، ادامه راه رفتن و مانند آن براى او ممکن نیست، اما اگر نگاه را از صورت و اندام او بر گیرد و چشم خود را پائین اندازد گویى از نگاه خویش کاسته است و آن صحنه اى را که ممنوع است از منطقه دید خود به کلى حذف کرده.

از آنچه گفتیم این نکته روشن مى شود که مفهوم آیه فوق این نیست کهمردان در صورت زنان خیره نشوند تا بعضى از آن چنین استفاده کنند که نگاههاى غیر خیره مجاز است، بلکه منظور این است که انسان به هنگام نگاه کردن معمولاً منطقه وسیعى را زیر نظر مى گیرد، هر گاه زن نامحرمى در حوزه دید او قرار گرفت چشم را چنان فرو گیرد که آن زن از منطقه دید او خارج شود یعنى به او نگاه نکند اما راه و چاه خود را ببیند و اینکه" غض" را به معنى کاهش گفته اند منظور همین است.

از مقابله اى که میان جمله {یَغُضُّوا مِن أَبصارِهِم} با جمله {یَحفَظُوا فُرُوجَهُم} افتاده، این معنا فهمیده می شود که مراد از «حفظ فروج» پوشاندن آن از نظر نامحرمان است، نه حفظ آن از زنا و لواط که بعضى پنداشته اند، در روایت هم از امام صادق علیه السلام رسیده که فرمود: تمامى آیاتى که در قرآن درباره حفظ فروج هست به معناى حفظ از زنا است، به غیر این آیه که منظور در آن حفظ از نظر و نگاه است.

و بنابراین ممکن است جمله اولى از این دو جمله را با جمله دومى تقیید کرده، و گفته شود: مدلول آیه تنها نهى از نظر کردن به عورت، و امر به پوشاندن آن است.(1)

" فرج" در اصل به معنى" شکاف" و فاصله میان دو چیز است، ولى در اینگونه موارد کنایه از عورت مى باشد که در زبان فارسی (با حفظ معنای کنایی) به معنای

ص: 201

دامان یا شرمگاه است.

منظور از" حفظ فرج" به طورى که در روایات وارد شده است پوشانیدن آن از نگاه کردن دیگران است، در حدیثى از امام صادق علیه السلام مى خوانیم:

«کُلُّ شَیْ ءٍ فِی الْقُرْآنِ مِنْ حِفْظِ الْفَرْجِ فَهُوَ مِنْ الزِّنَا إِلَّا هَذِهِ الْآیَةَ فَإِنَّهَا مِنَ النَّظَر: هر آیه اى که در قرآن سخن از حفظ فروج مى گوید، منظور حفظ کردن از زنا است جز این آیه منظور از آن حفظ کردن از نگاه دیگران است».(1)

گیرند (و از نگاه کردن به مردان نامحرم خوددارى کنند) و دامان خود را حفظ نمایند" {وَ قُلْ لِلْمُؤْمِناتِ یَغْضُضْنَ مِنْ أَبْصارِهِنَّ وَ یَحْفَظْنَ فُرُوجَهُن (1)}.

و به این ترتیب" چشم چرانى" همانگونه که بر مردان حرام است بر زنان نیز حرام مى باشد، و پوشانیدن عورت از نگاه دیگران، چه از مرد و چه از زن براى زنان نیز همانند مردان واجب است.(2)

جهت دوم: اینکه نگاه بد علاوه بر اینکه خود سهمی از زنا (زنای بصری) دارد، مقدمه و زمینه ساز عمل مخالف عفت (زنا) است؛ چرا که گاهی یک نگاه کردن، انسان را در دروازه این عمل قرار می دهد. ونقش زنا در رسوایی و بی آبرو کردن انسان، بدیهی و روشن است.

اگر همسر عزیز مصر(زلیخا) نگاه های شهوت آمیز خود را کنترل می کرد، کار به جایی نمی کشید که از غلام خویش طلب کام جویی کند و آبرو و حیثیت خود را بر باد دهد، پس برای حفظ آبرو باید از ریشه های شهوت مثل نگاه حرام پرهیز کرد.خدای متعال در این باره می فرماید: " نزدیک زنا نشوید چرا که عمل بسیار زشتى است و راه و روش بدى است" {وَ لا تَقْرَبُوا الزِّنى إِنَّهُ کانَ فاحِشَةً وَ ساءَ سَبیلاً(3)}.

نمى گوید زنا نکنید، بلکه مى گوید به این عمل شرم آور نزدیک نشوید، این تعبیر علاوه بر تأکیدى که در عمق آن نسبت به خود این عمل نهفته شده، اشاره لطیفى به این معنا است که آلودگى به زنا غالباً مقدماتى دارد که انسان را تدریجاً به آن نزدیک مى کند، چشم چرانى یکى از مقدمات آن است، برهنگى و بى حجابى مقدمه دیگر، کتاب هاى بدآموز و" فیلم هاى آلوده" و" نشریات فاسد" و" کانون هاى فساد" هر یک

ص: 203

مقدمه اى براى این کار محسوب مى شود. همچنین خلوت با اجنبیه (یعنى بودن مرد و زن نامحرم در یک مکان خالى و تنها) عامل وسوسه انگیز دیگرى است. و بالآخره ترک ازدواج براى جوانان، و سختگیریهاى بى دلیل طرفین در این زمینه، همه از عوامل" قرب به زنا" است که در آیه فوق با یک جمله کوتاه همه آنها را نهى مى کند، و در روایات اسلامى نیز هر کدام جداگانه مورد نهى قرار گرفته است.(1)

امام صادق علیه السلام نیز در این باره می فرماید: «و نگاه بعد از نگاه (چشم چرانی) در دل ایجاد شهوت می کند و این، در انداختن صاحبش به فتنه(زنا) کفایت می کند(2)». در روایتی دیگر از امام باقر علیه السلام ، چشم چرانی نیز نوعی زنا است؛ چرا که زنای هر عضو مناسبت کار آن است، «زنای چشم، نگاه به نامحرم و زنای دست، لمس کردن نامحرم و زنای دهان، بوسه زدن بر نامحرم است.(3)

چه بسیاری دوستی ها و ارتباط های نامشروع که از نگاه و یک چشمک زدن آغاز شده ولی نگاه های هوس آلود و تداوم آن و تسلّط طبیعی شهوت، آن را به ناکجا آباد کشانیده، سبب بدبختی و بدنامی طرفین گردیده و حتی افشا شدن برخی از این روابط بعد از ازدواج، کانون گرم خانوادگی را متلاشی نموده، سبب بروز مشکلات خانوادگی و اجتماعی شده است.

در مجلّات مختلفی که درباره جوانان و مسائل خانوادگی چاب می شود می توان سرگذشت ها و نامه های زیادی را دید که حکایت از عشق های نامشروع دارد که بر اثر یک نگاه حرام به وجود آمده و سبب فساد و جنایت و یا تزلزل خانواده شده است. ولی

ص: 204

نقطه آغاز آن همان نگاه حرام بوده است.

جهت سوم: اینکه چشم چرانی نسبت به ناموس دیگران، باعث چشم چرانی به ناموس خود فرد بد نگاه خواهد شد و ناموس او نیز در معرض خطر بی آبرویی قرار خواهد گرفت.امام صادق علیه السلام در حدیثی فرمود: «خود را از زنان و ناموس مردم حفظ کنید و چشم طمع به آنان ندوزید تا زنان و ناموس شما از چشم و طمع دیگران، محفوظ و مصون گردند».(1)

بنابراین عفت چشم، نه تنها از انحرافات جنسی پیشگیری می کند، بلکه در حفظ آبروی فرد و خانواداش و دیگران، مؤثر است.

{ ذلِکَ أَدْنى أَنْ یُعْرَفْنَ فَلا یُؤْذَیْن (1)} - یعنى پوشاندن همه بدن به شناخته شدن به اینکه اهل عفت و حجاب و صلاح و سدادند نزدیک تر است، در نتیجه وقتى به این عنوان شناخته شدند، دیگر اذیت نمى شوند، یعنى اهل فسق و فجور متعرض آنان نمى گردند.(2)

مرحوم طبرسی از جبایی نقل می کند که در ذیل عبارت { ذلِکَ أَدْنى أَنْ یُعْرَفْنَ فَلا یُؤْذَیْن } - گفته: یعنى این نزدیکتر است به اینکه به حفاظ و پوشش و صلاح شناخته شوند، پس متعرض و مزاحم آنها نشوند براى آنکه فاسق و زناکار وقتى زنى را به پوشش و عفت شناخت دیگر مزاحم او نمی شود.(3)

پاک و مبرا باشد. آنها در رعایت عفت و دورى از امورى که آتش شهوت را در دل مردان شعله ور مى سازد و ممکن است منتهى به انحراف از جاده عفت شود، آن چنان باید دقیق و سختگیر باشند که حتى از رساندن صداى خلخالى را که در پاى دارند به گوش مردان بیگانه خود دارى کنند، و این گواه باریک بینى اسلام در این زمینه است.

در پایان آیه دومین دستور را به این گونه شرح مى دهد: " شما باید به صورت شایسته اى که مورد رضاى خدا و پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم و توأم با حق و عدالت باشد سخن بگوئید" {وَ قُلنَ قَولاً مَعرُوفاً(1)}.

در حقیقت جمله {لا تَخضَعنَ بِالقَولِ} اشاره به کیفیت سخن گفتن و جمله {قُلنَ قَولاً مَعرُوفاً} اشاره به محتواى سخن می باشد.

البته" قول معروف" (گفتار نیک و شایسته) معنى وسیعى دارد که علاوه بر آنچه گفته شد، هر گونه گفتار باطل و بیهوده و گناه آلود و مخالف حق رانفى مى کند.

ضمناً جمله اخیر مى تواند، توضیحى براى جمله نخست باشد، مبادا کسى تصور کند که باید برخورد زنان پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم با مردان بیگانه موذیانه و دور از ادب باشد، بلکه باید بر خورد شایسته و مؤدبانه و در عین حال بدون هیچگونه جنبه هاى تحریک آمیز داشته باشد.(2)

فضاهای مجازی و روزنامه هاى مخصوص مطالبى را در این زمینه مطرح مى کنند که قلم از ذکر آن جداً شرم دارد، و جاهلیت عرب بر آن صد شرف دارد.

مُبینا(1)}.(2)

" هر کس خطا یا گناهى مرتکب شود و آن را به گردن بى گناهى بیفکند، بهتان و گناه آشکارى انجام داده است".

قابل توجه اینکه در آیه مذکور در مورد تهمت، تعبیر لطیفى به کار برده شده و آن اینکه گناه را بمنزله" تیر" قرار داده و انتساب آن را به دیگرى به منزله" پرتاب بسوى هدف" اشاره به اینکه همانطور که تیراندازى به سوى دیگرى ممکن است باعث از بین رفتن او شود پرتاب تیر گناه هم به کسى که مرتکب نشده ممکن است آبروى او را که بمنزله خون او است از بین ببرد، بدیهى است که وزر و وبال این کار براى همیشه بر دوش فردى که تهمت زده است باقى خواهد ماند، و تعبیر به {فَقَد احتَمَلَ} نیز اشاره به سنگینى و دوام این مسئولیت است!.

در قرآن کریم نسبت به تهمت و افرادی که از این طریق در پی بی آبرو کردن مؤمنان هستند عبارات شدید اللحنی وجود دارد که اهل ایمان با مشاهده و قرائت آن آیات به خود می لرزند و هرگز به خود اجازه چنین جرأت و

ص: 210

جسارتی نمی دهند که با شنیدن سخنان بی پایه و بی اساس در پی پخش آن باشند ... .

از آنجا که در اوایل سوره نور مجازات شدیدى براى زن و مرد زناکار بیان شده و ممکن است این موضوع دستاویزى شود براى افراد مغرض و بى تقوا که از این طریق افراد پاک را مورد اتهام قرار دهند، بلا فاصله بعد از بیان مجازات شدید زناکاران، مجازات شدید تهمت زنندگان را که در صدد سوء استفاده از این حکم هستند بیان مى کند، تا حیثیت و حرمت خانواده هاى پاکدامن از خطر اینگونه اشخاص مصون بماند، و کسى جرأت تعرض به آبروى مردم پیدا نکند.

نخست مى فرماید: " کسانى که زنان پاکدامن را متهم به عمل منافى عفت مى کنند باید براى اثبات این ادعا چهار شاهد (عادل) بیاورند، و اگر نیاورند هر یک از آنها را هشتاد تازیانه بزنید"! {وَ الَّذینَ یَرْمُونَ الْمُحْصَناتِ ثُمَّ لَمْ یَأْتُوا بِأَرْبَعَةِ شُهَداءَ فَاجْلِدُوهُمْ ثَمانینَ جَلْدَة}(1).

و به دنبال این مجازات شدید، دو حکم دیگر نیز اضافه مى کند: " و هرگز شهادت آنها را نپذیرید" {وَ لا تَقْبَلُوا لَهُمْ شَهادَةً أَبَدا(2)}. "و آنهافاسقانند" {وَ أُولئِکَ هُمُ الْفاسِقُون (3)}.

به این ترتیب نه تنها این گونه افراد را تحت مجازات شدید قرار مى دهد، بلکه در دراز مدت نیز سخن و شهادتشان را از ارزش و اعتبار مى اندازد، تا نتوانند حیثیت پاکان را لکه دار کنند، به علاوه داغ فسق بر پیشانی شان مى نهد و در جامعه رسوایشان

ص: 211

مى کند.

این سختگیرى در مورد حفظ حیثیت مردم پاکدامن، منحصر به اینجا نیست و در بسیارى از تعلیمات اسلام منعکس است، و همگى از ارزش فوق العاده اى که اسلام براى حیثیت زن و مرد با ایمان و پاکدامن قائل شده است حکایت مى کند.

تهمت زدن به بى گناه از زشت ترین کارهایى است که اسلام آن را به شدت محکوم ساخته است، آیه فوق و روایات متعدد اسلامى که درباره این موضوع وارد شده نظر اسلام را در این زمینه روشن مى سازد.

امام صادق علیه السلام از حکیمى چنین نقل مى کند: «الْبُهْتَانُ عَلَى الْبَرِیِّ أَثْقَلُ مِنَ الْجِبَالِ الرَّاسِیَاتِ». تهمت زدن به بى گناه از کوه هاى عظیم نیز سنگین تر است.(1)

تهمت زدن به افراد بى گناه با روح ایمان سازگار نیست. چنان که از امام صادق علیه السلام نقل شده: کسى که برادر مسلمانش را متهم کند، ایمان در قلب اوذوب مى شود همانند ذوب شدن نمک در آب.(2) «إِذَا اتَّهَمَ الْمُؤْمِنُ أَخَاهُ انْمَاثَ الْإِیمَانُ مِنْ قَلْبِهِ کَمَا یَنْمَاثُ الْمِلْحُ فِی الْمَاءِ».

در حقیقت بهتان و تهمت، بدترین انواع دروغ و کذب است، زیرا هم مفاسد عظیم کذب را دارد، و هم زیانهاى غیبت، و هم بدترین نوع ظلم و ستم است، و لذا از پیامبر اسلام صلی الله علیه و آله و سلم نقل شده که فرمود:

«مَن بَهَتَ مُؤمِناً او مُؤمِنَةً اَو قالَ فیهِما ما لَیسَ فِیهِ أَقامَهُ اللّهُ تَعالى یَومَ القِیامَةِ عَلى تَلّ مِن نارٍ حتّى یَخرُجَ مِمّا قالَهُ». کسى که به مرد یا زن با ایمان تهمت بزند و یا درباره او چیزى بگوید که در او نیست، خداوند در روز قیامت او را بر تلّى از آتش

ص: 212

قرار مى دهد تا از مسئولیت آنچه گفته است در آید.(1)

در حقیقت رواج این کار ناجوانمردانه در یک محیط، سبب به هم ریختن نظام و عدالت اجتماعى و آلوده شدن حق به باطل و گرفتار شدن بى گناه و تبرئه گنهکار و از میان رفتن اعتماد عمومى مى شود.(2)

ولى از آنجا که اسلام هرگز راه بازگشت را بر کسى نمى بندد، بلکه در هر فرصتى آلودگان را تشویق به پاکسازى خویش و جبران اشتباهاتگذشته مى کند، در آیه بعد مى گوید: " مگر کسانى که بعدا از این عمل توبه کنند و به اصلاح و جبران پردازند که خداوند آنها را مشمول عفو و بخشش خود قرار مى دهد، خدا غفور و رحیم است" {إِلاَّ الَّذینَ تابُوا مِنْ بَعْدِ ذلِکَ وَ أَصْلَحُوا فَإِنَّ اللَّهَ غَفُورٌ رَحیم (3)}.(4)

یک جا و یک مرتبه آنها را متهم سازد، اگر آنها نیز یک جا مطالبه مجازات او را کنند، یک حد دارد، اما اگر جدا جدا اقامه دعوا کنند، در برابر هر یک حد مستقلى دارد! این موضوع بقدرى اهمیت دارد که اگر کسى را متهم کنند و او از دنیا برود، ورثه او مى توانند اقامه دعوا کرده و مطالبه اجراء حد کنند، البته از آنجا که این حکم مربوط به حقشخص است چنانچه صاحب حق، " مجرم" را ببخشد، حد او ساقط مى شود، مگر اینکه آن قدر این جرم تکرار شود که حیثیت و عرض جامعه را به خطر بیفکند که در اینجا حسابش جدا است.

هر گاه دو نفر به یکدیگر دشنام ناموسى دهند در اینجا حد از دو طرف ساقط مى گردد، ولى هر دو به حکم حاکم شرع تعزیر مى شوند. بنابراین هیچ مسلمانى حق ندارد که دشنام را پاسخ به مثل بدهد، بلکه تنها مى تواند از طریق قاضى شرع احقاق حق کند و مجازات دشنام دهنده را بخواهد.

به هر حال هدف از این حکم اسلامى، اولاً حفظ آبرو و حیثیت انسانها و ثانیاً جلوگیرى از مفاسد فراوان اجتماعى و اخلاقى است که از این رهگذر دامان جامعه را مى گیرد، چرا که اگر افراد فاسد آزاد باشند هر دشنام و هر نسبت ناروایى به هر کس بدهند و از مجازات مصون بمانند، حیثیت و نوامیس مردم همواره در معرض خطر قرار مى گیرد و حتى سبب مى شود که به خاطر این تهمتهاى ناروا همسر نسبت به همسرش بد بین گردد، و پدر نسبت به مشروع بودن فرزند خود! خلاصه، موجودیت خانواده به خطر مى افتد، و محیطى از سوءظن و بدبینى بر جامعه حکم فرما مى شود، بازار شایعه سازان داغ، و همه پاکدامنان در اذهان لکه دار مى گردند.

اینجا است که باید با قاطعیت رفتار کرد، همان قاطعیتى که اسلام در برابر این افراد بد زبان و آلوده دهن نشان داده است.

ص: 214

آرى آنها باید جریمه یک دشنام زشت و تهمت آور را هشتاد تازیانهنوش جان کنند تا حیثیت و نوامیس مردم را بازیچه نگیرند!(1)

اما اینکه زن براى دفاع از خود باید چهار بار خدا را به گواهى طلبد که این نسبت دروغ است به خاطر این مى باشد که تعادل میان شهادت مرد و زن برقرار شود، و چون زن در معرض اتهام قرار گرفته در پنجمین مرحله با عبارتى شدیدتر از عبارت مرد از خود دفاع مى کند، و غضب خدا را بر خود مى خرد اگر مرد راست گفته باشد.

العاده کوبنده، محکوم شده نیز دلیلش همین است.

اصولاً گناه همانند آتش است، هنگامى که در نقطه اى از جامعه این آتشروشن شود باید سعى و تلاش کرد که آتش خاموش، یا حد اقل محاصره گردد، اما اگر به آتش دامن زنیم و آن را از نقطه اى به نقطه دیگر ببریم، حریق همه جا را فرا خواهد گرفت و کسى قادر بر کنترل آن نخواهد بود.

خدای متعال در یک قانون کلى و جامع راه هر گونه تعرض به آبرو و حیثیت افراد را بسته و می فرماید: کسانى که دوست مى دارند زشتیها و گناهان قبیح در میان افراد با ایمان اشاعه یابد عذاب دردناکى در دنیا و آخرت دارند. {إِنَّ الَّذینَ یُحِبُّونَ أَنْ تَشیعَ الْفاحِشَةُ فِی الَّذینَ آمَنُوا لَهُمْ عَذابٌ أَلیمٌ فِی الدُّنْیا وَ الْآخِرَةِ وَ اللَّهُ یَعْلَمُ وَ أَنْتُمْ لا تَعْلَمُونَ}.(1)

قابل توجه اینکه نمى گوید کسانى که اشاعه فحشاء دهند، بلکه مى گوید" دوست دارند که چنین کارى را انجام دهند" و این نهایت تأکید در این زمینه است.

شأن نزول:

طبق شأن نزول های معروف، منافقین براى لکه دار ساختن حیثیت پیامبر خدا و متزلزل ساختن وجاهت عمومى او دست به جعل ناجوانمردانه ترین شایعات و پخش آن زدند و پاکى بعضى از همسران پیامبر بزرگ اسلام را - با استفاده از یک فرصت مناسب - زیر سؤال کشیدند، و براى مدتى نسبتاً طولانى چنان افکار مسلمانان را مشوب و ناراحت کردند که مؤمنان ثابت قدم و راستین همچون مار گزیده به خود مى پیچیدند تا اینکه وحى الهى بهیارى آنان آمد و چنان گوشمال شدیدى به منافقان

ص: 217

شایعه ساز داد که درس عبرتى براى همگان شد.(1)

و این همه اصرار و تاکید به خاطر این نیست که همسر پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم یا شخص دیگرى در پایه او، متهم شده است، بلکه در مورد هر کس و هر فرد با ایمان چنین برنامه اى پیش آید تمام آن تأکیدات و اصرارها در مورد او صادق است، چرا که جنبه شخصى و خصوصى ندارد، هر چند ممکن است بر حسب موارد جنبه هاى دیگرى بر آن افزوده شود.

مى شود؛ گاه به این مى شود که دروغ و تهمتى را دامن بزند و براى این و آن بازگو کند.

گاه به این است که مراکزى که موجب فساد و نشر فحشاء است به وجود آورد.

گاه به این است که وسائل معصیت در اختیار مردم بگذارند و یا آنها را به گناه تشویق کنند و بالآخره گاه به این حاصل مى شود که پرده حیا را بدرند و مرتکب گناه در ملاء عام شوند، همه اینها مصداق" اشاعه فحشاء" است چرا که مفهوم این کلمه، وسیع و گسترده مى باشد. و به این ترتیب وسعت مفهوم آیه کاملاً روشن مى شود.

و در ادامه به آثار دنیوی و اخروی این گناه اشاره کرده و می فرماید:

{..لَهُمْ عَذابٌ أَلیمٌ فِی الدُّنْیا وَ الْآخِرَة...(1)}.

اما اینکه مى گوید: آنها عذاب دردناکى در دنیا دارند ممکن است اشاره به حدود و تعزیرات شرعیه، و عکس العملهاى اجتماعى، و آثار شوم فردىآنها باشد که در همین دنیا دامنگیر مرتکبین این اعمال مى شود، علاوه بر این محرومیت آنها از حق شهادت، و محکوم بودنشان به فسق و رسوایى نیز از آثار دنیوى آن است.

و اما عذاب دردناک آخرت دورى از رحمت خدا و خشم و غضب الهى و آتش دوزخ مى باشد.

و در پایان آیه مى فرماید: " و خدا مى داند و شما نمى دانید {وَ اللَّهُ یَعْلَمُ وَ أَنْتُمْ لا تَعْلَمُون (2)}.

او از عواقب شوم و آثار مرگبار اشاعه فحشاء در دنیا و آخرت به خوبى آگاه است، ولى شما از ابعاد مختلف این مسئله آگاه نیستید.

او مى داند چه کسانى در قلبشان حب این گناه است و کسانى را که زیر نامهاى

ص: 219

فریبنده به این عمل شوم مى پردازند مى شناسد اما شما نمى دانید و نمى شناسید.

و او مى داند چگونه براى جلوگیرى از این عمل زشت و قبیح، احکامش را نازل کند.

از این گذشته عظمت گناه در نظر عامه مردم و حفظ ظاهر جامعه از آلودگیها خود سد بزرگى در برابر فساد است، اشاعه فحشاء و نشر گناه و تجاهر به فسق این سد را مى شکند، گناه را کوچک مى کند، و آلودگى به آن را ساده مى نماید.در حدیثى از پیامبر اسلام صلی الله علیه و آله و سلم مى خوانیم: «مَن أَذاعَ فاحِشَةً کانَ کَمُبتَدِئِها»:

" کسى که کار زشتى را نشر دهد همانند کسى است که آن را در آغاز انجام داده.(1)

در حدیث دیگرى از امام موسى بن جعفر علیه السلام مى خوانیم که مردى خدمتش آمد و عرض کرد: فدایت شوم از یکى از برادران دینى کارى نقل کردند که من آن را ناخوش داشتم، از خودش پرسیدم انکار کرد در حالى که جمعى از افراد موثق این مطلب را از او نقل کرده اند، امام فرمود:

«کَذِّبْ سَمْعَکَ وَ بَصَرَکَ عَنْ أَخِیکَ وَ إِنْ شَهِدَ عِنْدَکَ خَمْسُونَ قَسَامَةً وَ قَالَ لَکَ قول [قَوْلًا] فَصَدِّقْهُ وَ کَذِّبْهُمْ وَ لَا تُذِیعَنَّ عَلَیْهِ شَیْئاً تَشِینُهُ بِهِ وَ تَهْدِمُ بِهِ مُرُوءَتَهُ فیکون [فَتَکُونَ] مِنَ الَّذِینَ قَالَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ - الَّذِینَ یُحِبُّونَ أَنْ تَشِیعَ الْفاحِشَةُ فِی الَّذِینَ آمَنُوا لَهُمْ عَذابٌ أَلِیمٌ فِی الدُّنْیا وَ الْآخِرَةِ»

" گوش و چشم خود را در مقابل برادر مسلمانت تکذیب کن، حتى اگر پنجاه نفر سوگند خورند که او کارى کرده و او بگوید نکرده ام از او بپذیر و از آنها نپذیر، هرگز چیزى که مایه عیب و ننگ او است و شخصیتش را از میان مى برد در جامعه پخش مکن که از آنها خواهى بود که خداوند درباره آنها فرموده:

ص: 220

کسانى که دوست مى دارند زشتیها در میان مؤمنان پخش شود عذابدردناکى در دنیا و آخرت دارند.(1)

بلاى شایعه سازى

جعل و پخش شایعات دروغین و نگران کننده یکى از مهمترین شاخه هاى جنگ روانى توطئه گران است.

هنگامى که دشمن قادر نیست از طریق رویارویى صدمه اى وارد کند دست به پخش شایعات مى زند، و از این طریق افکار عمومى را نگران و به خود مشغول ساخته و از مسائل ضرورى و حساس منحرف مى کند.

شایعه سازى یکى از سلاحهاى مخرب براى جریحه دار ساختن حیثیت نیکان و پاکان و پراکنده ساختن مردم از اطراف آنها است.

راه بریزد؛ اما اگر روزى ناچار شد، باید کسى را براى تقاضا کردن برگزیند که شایسته آن باشد و لااقل آبروى خود را نزد انسان باشخصیتى فروریخته باشد. در حدیثى مى خوانیم که «حارث همدانى» (از یاران خاص امیرمومنان على علیه السلام ) مى گوید: شبى نزد آن حضرت به گفتگو نشسته بودم. عرض کردم: حاجتى دارم. امام علیه السلام فرمود: مرا شایسته دانستى که حاجت خود را از من بخواهى؟ عرض کردم: آرى. فرمود: خدا تو را جزاى خیر دهد. سپس برخاست و چراغ را خاموش کرد و نشست. بعد فرمود: چراغ را براى این خاموش کردم که ذلّت عرض حاجت را در صورت تو نبینم. اکنون بگو چه مى خواهى، زیرا از پیغمبر اکرم صلی الله علیه و آله و سلم شنیدم مى فرمود: حوائج مردم امانت الهى در سینه بندگان است، کسى که آن را بپوشاند، عبادتى براى او محسوب مى شود و هر کس آن را افشا کند لازم است براى انجام آن حاجت تلاش کند.(1)

در این زمینه، احادیث فراوانى در منابع مختلف اسلامى آمده است: از جمله در حدیثى از امام باقر علیه السلام مى خوانیم: «لَوْ یعْلَمُ السَّائِلُ مَا فِى الْمَسْأَلَةِ مَا سَأَلَ أَحَدٌ أَحَداً وَلَوْ یعْلَمُ الْمُعْطِى مَا فِى الْعَطِیةِ مَا رَدَّ أَحَدٌ أَحَداً »؛ اگر تقاضاکننده مى دانست تقاضا کردن چه عیوبى دارد هیچکس از دیگرى تقاضایى نمى کرد و اگر شخص بخشنده مى دانست چه فضیلتى در عطیهاست هیچکس دیگرى را محروم نمى ساخت». (2) یعنى با اینکه آثار فقر به هر حال در چهره آنها نمایان است؛ اما حاضر نیستند از کسى سؤال و تقاضایى کنند.

در حدیثى از رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم مى خوانیم که خطاب به اباذر فرمود: «یا أَبَا ذَرٍّ إِیاکَ وَالسؤال فَإِنَّهُ ذُلٌّ حَاضِرٌ وَفَقْرٌ تَتَعَجَّلُهُ وَفِیهِ حِسَابٌ طَوِیلٌ یوْمَ الْقِیامَة»؛ اى اباذر! از

ص: 222

سؤال و درخواست بپرهیز که ذلت حاضر و فقرى است که آن را با شتاب به سوى خود مى آورى (به علاوه) حسابى طولانى در روز قیامت دارد.(1) از این حدیث شریف نبوى استفاده مى شود که شخص سائل اگر نیاز شدید نداشته باشد در قیامت مورد بازخواست قرار مى گیرد. به همین دلیل در حدیثى از امام حسین علیه السلام مى خوانیم که شخصى خدمت آن حضرت رسید و تقاضایى کرد، امام علیه السلام فرمود: «إِنَّ الْمَسْأَلَةَ لا تَصْلُحُ إِلاَّ فِى غُرْمٍ فَادِحٍ أَوْ فَقْرٍ مُدْقِعٍ أَوْ حَمَالَةٍ مُقَطَّعَةٍ فَقالَ السّائِلُ: مَا جِئْتُ إِلاَّ فِى إِحْدَاهُنَّ فَأَمَرَ لَهُ بِمِائَةِ دِینَارٍ»؛ سؤال و تقاضا شایسته نیست مگر در بدهکارى سنگین یا فقر ناتوان کننده یا دیه ثابت و مسلّم. سائل عرض کرد: من به دلیل یکى از این سه چیز خدمت شما رسیده ام.

امام علیه السلام امر فرمود یکصد دینار به او دادند.(2) (هر دینار یک مثقال طلا بود)».نیز به همین دلیل در حدیث دیگرى از پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله و سلم مى خوانیم: «وَمَنْ فَتَحَ عَلَى نَفْسِهِ بَابَ مَسْأَلَةٍ فَتَحَ اللَّهُ عَلَیهِ سَبْعِینَ بَاباً مِنَ الْفَقْرِ لا یسُدُّ أَدْنَاهَا شَىءٌ»؛ کسى که برای خود، درى از سؤال و تقاضا بگشاید، خداوند هفتاد در از فقر به سوى او مى گشاید که هیچ چیزى، کمترینِ این درها را نمى بندد».(3)

از این احادیث و احادیث دیگر و کلام حکیمانه بالا که همه به این مضمون وارد شده استفاده مى شود که افراد باایمان حتى الامکان و تا زمانى که به شدت گرفتار نشده اند از کسى چیزى تقاضا نکنند و مناعت طبع و تعفف را نگاه دارند. این سخن را با حدیثى که در کتاب شریف کافى از پیغمبر اکرم صلی الله علیه و آله و سلم نقل شده پایان مى دهیم.

ص: 223

امام صادق علیه السلام مى فرماید: گروهى از انصار خدمت پیغمبر اکرم صلی الله علیه و آله و سلم رسیدند و به آن حضرت سلام کردند. پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم به آنها جواب گفت. عرض کردند: اى رسول خدا! ما را حاجتى است. فرمود: حاجتتان را بیان کنید. عرض کردند: حاجت بسیار بزرگى است. فرمود: بگویید چیست؟ عرض کردند: بهشت را براى ما تضمین کن. پیغمبر اکرم صلی الله علیه و آله و سلم سر به زیر انداخت و با عصاى کوچکى که در دست داشت به زمین اشاره کرد. سپس سر بلند کرد و فرمود: «أَفْعَلُ ذَلِکَ بِکُمْ عَلَى أَنْ لا تَسْأَلُوا أَحَداً شَیئآ»؛ من این کار را انجام مى دهم به این شرط که هرگز از کسى چیزى تقاضا نکنید. بعد از این ماجرا آنها بهقدرى به این شرط وفادار بودند که اگر در سفرى سوار بر مرکب بودند و تازیانه یکى از آنها مى افتاد به شخص پیاده اى نمى گفت این تازیانه را به من بده، چراکه آن هم نوعى تقاضا بود؛ خودش پیاده مى شد و تازیانه را برمى داشت و زمانى که بر سر سفره اى نشسته بودند هرگاه یکى از حاضران به ظرف آب از دیگرى نزدیکتر بود به او نمى گفت ظرف آب را به من بده، خودش برمى خاست و از ظرف آب مى نوشید.(1)

نقطه مقابل سوال، «تَعَفُف» است که قرآن مجید جمعى از فقرا و نیازمندان را براى داشتن آن ستوده و می فرماید: (انفاق شما، مخصوصاً باید) براى نیازمندانى باشد که در راه خدا، در تنگنا قرار گرفته اند؛ (و توجه به آیین خدا، آنها را از وطن هاى خویش آواره ساخته؛ و شرکت در میدان جهاد، به آنها اجازه نمى دهد تا براى تأمین هزینه زندگى، دست به کسب و تجارتى بزنند؛) نمى توانند مسافرتى کنند (و سرمایه اى به دست آورند؛) و از شدت خویشتن دارى، افراد ناآگاه آنها را بى نیاز مى پندارند؛ اما آنها را از چهره هایشان مى شناسى؛ و هرگز با اصرار چیزى از مردم نمى خواهند. (این است

ص: 224

مشخصات آنها!) و هر چیز خوبى در راه خدا انفاق کنید، خداوند از آن آگاه است. {لِلْفُقَراءِ الَّذینَ أُحْصِرُوا فی سَبیلِ اللَّهِ لا یَسْتَطیعُونَ ضَرْباً فِی الْأَرْضِ یَحْسَبُهُمُ الْجاهِلُ أَغْنِیاءَ مِنَ التَّعَفُّفِ تَعْرِفُهُمْ بِسیماهُمْ لا یَسْئَلُونَ النَّاسَ إِلْحافاً وَ ما تُنْفِقُوا مِنْ خَیْرٍ فَإِنَّ اللَّهَ بِهِ عَلیمٌ}.(1)در این آیه بهترین مواردى که انفاق در آنجا باید صورت گیرد، بیان شده است، و آن ها کسانى هستند که داراى صفات سه گانه اى که در این آیه آمده است باشند، در بیان اولین وصف آنان مى فرماید: انفاق شما به خصوص" باید براى کسانى باشد که در راه خدا، محصور شده اند(2)"

یعنى کسانى که به خاطر اشتغال به جهاد در راه خدا و نبرد با دشمن و یادگیرى فنون جنگى یا تحصیل علوم لازم دیگر، از تلاش براى معاش و تأمین هزینه زندگى باز مانده اند، که یک نمونه روشن آن، اصحاب صفه در عصر پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله و سلم بودند.

سپس براى تأکید مى افزاید: " همان ها که نمى توانند سفرى کنند" و سرمایه اى به دست آورند {لا یَسْتَطیعُونَ ضَرْباً فِی الْأَرْضِ}.

تعبیر به" ضرب فى الارض" به جاى سفر، به خاطر آن است که مسافران مخصوصاً آنها که براى هدفهاى مهمى پیاده به سفر مى روند، پیوسته پاى بر زمین مى کوبند و پیش مى روند.

بنابراین کسانى که مى توانند تأمین زندگى کنند، باید مشقت و رنج سفر را تحمل کرده، از دسترنج دیگران استفاده نکنند، مگر اینکه کار مهم ترى همچون جهاد در راه

ص: 225

خدا یا فرا گرفتن علوم واجب، مانع از سفر گردد.

و در دومین توصیف از آنان، مى فرماید: " آنها کسانى اند که افراد نادان و بى اطلاع، آنها را از شدت عفاف غنى مى پندارند" {یَحْسَبُهُمُ الْجاهِلُ أَغْنِیاءَمِنَ التَّعَفُّف}.

ولى این سخن به آن مفهوم نیست که این نیازمندان با شخصیت قابل شناخت نیستند لذا مى افزاید: " آنها را از چهره هایشان مى شناسى" {تَعْرِفُهُمْ بِسیماهُم}.

" سیما" در لغت به معنى علامت و نشانه است و این که در فارسى امروز آن را به معنى چهره و صورت به کار مى برند، معنى تازه اى است و گرنه در مفهوم عربى آن، چنین معنایى ذکر نشده است، به هر حال منظور این است که آنها گر چه سخنى از حال خود نمى گویند ولى در چهره هایشان نشانه هایى از رنجهاى درونى وجود دارد که براى افراد فهمیده آشکار است، آرى" رنگ رخساره خبر مى دهد از سر درون".

و در سومین توصیف از آنان مى فرماید: آنها چنان بزرگوارند که: " هرگز چیزى با اصرار از مردم نمى خواند" {لا یَسْئَلُونَ النَّاسَ إِلْحافاً}. اصولا آنها از مردم چیزى نمى خواهند تا چه رسد به اینکه اصرار در سؤال داشته باشند، و به تعبیر دیگر معمول نیازمندان عادى اصرار در سؤال است اما آنها یک نیازمند عادى نیستند.

بنابراین اگر قرآن مى گوید: " آنها با اصرار سؤال نمى کنند" مفهومش این نیست که بدون اصرار سؤال مى کنند، بلکه مفهومش این است که آنها فقیر عادى نیستند تا سؤال کنند؛ زیرا سؤال آنها معمولاً توأم با اصرار و الحاف است، به قرینه اینکه مى گوید: " آنها را از سیمایشان باید شناخت" نه از سؤالشان و الا جمله" یَحسَبُهُم الجاهِلُ أَغنِیاءَ مِنَ التَّعَفُفِ" مفهومىنداشت.

و در پایان آیه، باز همگان را به انفاق از هر گونه خیرات تشویق کرده، مى فرماید: " و هر چیز خوبى در راه خدا انفاق کنید خداوند از آن آگاه است" {وَ ما تُنفِقُوا مِن خَیرٍ فَإِنَّ اللّهَ بِه عَلیمٌ}.

ص: 226

این جمله براى تشویق انفاق کنندگان است خصوصاً انفاق به افرادى که داراى عزت نفس و طبع بلندند و چه بسا در این موارد بخششهایى در پوشش غیر انفاق، ولى در واقع به قصد انفاق، صورت مى گیرد تا طرف مقابل ناراحت نشود، مسلماً خداوند از این نیات پنهانى آگاه است و آنها را به تناسب نیت و زحماتشان بهره مند مى سازد.

المُتَعَفِّفَ مِن عِبادِه وَ یُبغِضُ الفاحِشَ البَذی ءَ السائِلَ المُلحِفَ».(1) همانا خدای متعال دوست می دارد آثار و نشانه های نعمتش را بر بندگانش مشاهده کند... و از میان بندگانش افراد بردبار و پاکدامن را دوست می دارد و انسانهای دشنام گوی و اصرار کننده در تقاضا از دیگران را دشمن می دارد.

ونیز آن حضرت فرمودند: «إِنَّ اللَّهَ کَرِهَ لَکُمْ ثَلَاثاً... کَثْرَةَ السُّؤَالِ وَ إِضَاعَةَ الْمَالِ...».(2)خداوند سه چیز را برای شما ناپسند می داند: زیاده روی در سؤال و ضایع کردن دارایی و اموال و....

و نیز فرمودند: «الأَیدِی ثَلاثٌ: فَیَدُ اللّهِ العُلیا وَ یَدُ المُعطِی الَّتي تَلِیهِ وَ یَدُ السّائِلِ السُّفلی إِلی یَومِ القِیامَةِ؛ وَ مَن سَأَلَ وَ لَهُ ما یُغنِیهِ جائَت مَسئَلَتُهُیَومَ القِیامَةِ کُدُوحاً أوخُمُوشاً أو خُدُوشاً فی وَجهِهِ».(3) دست ها بر سه نوع هستند: دست خدا که دست برتر است و دست عطاکننده که تالی تلو دست خداست و سومی دست فرد تقاضا کننده که همیشه پایین و پست است و اگر کسی با وجود بی نیازی دست گدایی پیش دیگران باز کند در روز قیامت در حالی محشور خواهد شد که چهره اش خدشه برداشته است.

هرگاه نیازمندی از شما چیزی خواست، به سخن او گوش فرا دهید و اجازه دهید تا کلام و درخواستش پایان پذیرد. سپس با متانت و احترام با او برخورد کنید یا بخششی آسان و بدون تکلّف داشته باشید یا او را با برخورد و گفتاری نیکو پاسخ گویید؛ زیرا گاهی کسی (مثلاً فرشته ای به صورت سائل) پیش شما می آید، نه از بشر است و نه از پری، تا ببیند درباره آنچه خداوند در اختیارتان قرار داده، چه می کنید.

ظاهر این است که «بذل رو» در اینجا به معنى بى قدر ساختن و خوار نمودن رو باشد، اما به هر تقدیر معنى این است که ریختن آبروى خود نزدلئیمان؛ یعنى بخیلان یا مردم فرومایه، مرگ بزرگ تر است؛ یعنى از مرگ حقیقى، بدتر و دشوارتر است.

یا در جای دیگری بیان می دارد: «بَذلُ ماءِ الوَجهِ فِى الطَّلَبِ، أَعظَمُ مِن قَدرِ الحاجَةِ وَ إِن عَظُمَت وَ أَنجَحَ فیها الطَّلَبُ »: بخشیدن آبرو درطلب نیازی، بزرگ تر است از اندازه ی حاجت تو، هرچند آن حاجت مهم بوده و برآورده شود.».(1) که در اینجا هم تکیه بر این است که آبرو را براى هیچ حاجتى نباید ریخت، چون حاجت هرقدر هم بزرگ باشد و برآورده شود، نمی تواند با آبرو برابرى کند. دوباره ایشان در یک عبارت بسیار شیوا می فرماید: «آبروى تو بسته است (محفوظ مى باشد) سؤال و درخواست آن را مى چکاند (مى ریزد) بنگر آن را پیش چه کسی مى ریزى (از مردم پست چیزى نخواه که اگر خواسته ات را انجام ندهد شرمنده مى گردى و اگر روا سازد همیشه تو را فروتن مى خواهد).»(2)

امام صادق علیه السلام می فرماید:... إِنَّمَا شِیعَتُنَا مَنْ... لَا یَطْمَعُ طَمَعَ الْغرَابِ وَ لَا یَسْأَلُ

ص: 230

النَّاسَ بِکَفِّهِ وَ إِنْ مَاتَ جُوعاً...(1) همانا شیعیان ما اهل طمع نیستند و اگر از گرسنگی هم بمیرند اقدام به گدایی نمی کنند؛ (به خاطر اینکه این کاررا در تعارض با کرامت انسانی خود می بینند).

ص: 231

11) ابن شهر آشوب مازندرانى، محمد بن على، مناقب آل أبی طالب علیهم السلام (لابن شهرآشوب) - قم، چاپ: اول، 1379 ق.

12) ابن کثیر، اسماعیل بن عمر، تفسیر القرآن العظیم، تحقیق: محمد حسین شمس الدین، ناشر: دار الکتب العلمیة، مکان چاپ: بیروت، سال چاپ: 1419 ق، نوبت چاپ: اول.

13) ابن منظور، محمد بن مکرم، لسان العرب، ناشر: دار صادر، مکان چاپ: بیروت، نوبت چاپ: سوم.

14) ابوالفتوح رازى حسین بن على، روض الجنان و روح الجنان فى تفسیرالقرآن، ناشر: بنیاد پژوهشهاى اسلامى آستان قدس رضوى، مکان چاپ: مشهد، سال چاپ: 1408 ق، نوبت چاپ: اول، تحقیق: محمد جعفر یاحقى و محمد مهدى ناصح.

15) آرام، احمد، حکیمى، محمدرضا ترجمه احمد آرام، دفتر نشر فرهنگ اسلامى - تهران، چاپ اول، 1380ش.

16) استرآبادى، على، تأویل الآیات الظاهرة فی فضائل العترة الطاهرة - ایران؛ قم، چاپ: اول، 1409ق.

17) آقا جمال خوانسارى، محمد بن حسین، شرح آقا جمال خوانسارى بر غرر الحکم و درر الکلم، ناشر: دانشگاه تهران، مکان چاپ: تهران، سال چاپ: 1366 ش

18) آلوسى سید محمود، روح المعانى فى تفسیر القرآن العظیم، ناشر: دارالکتب العلمیه، مکان چاپ: بیروت، سال چاپ: 1415 ق، نوبت چاپ: اول، تحقیق: على عبدالبارى عطیة.

19) ایروانى، على بن عبد الحسین نجفى، حاشیة المکاسب، ناشر: وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامى، تاریخ نشر: 1406 ه ق، نوبت چاپ: اول، مکان چاپ:

ص: 235

تهران - ایران.

20) بحرانى، هاشم بن سلیمان، البرهان فى تفسیر القرآن، ناشر: بنیاد بعثت، مکان چاپ: تهران، سال چاپ: 1416 ق، نوبت چاپ: اول.

21) بروجردى، آقا حسین، جامع أحادیث الشیعة (للبروجردی)، ناشر: انتشارات فرهنگ سبز، مکان چاپ: تهران، سال چاپ: 1386 ش

22) بستانى، فؤاد افرام و مهیار، رضا، فرهنگ ابجدى انتشارات: اسلامی - تهران، چاپ دوم، 1375ش.

23) تهرانی، محمدصادقی، الفرقان فی تفسیر القرآن بالقرآن و السنة، ناشر: فرهنگ اسلامی تهران، تاریخ نشر: 1390.

24) پاینده، ابو القاسم، نهج الفصاحة (مجموعه کلمات قصار حضرت رسول صلی الله علیه و آله و سلم )، ناشر: دنیاى دانش، مکان چاپ: تهران، نوبت چاپ: چهارم، سال چاپ: 1382 ش.

25) تبریزى، جواد بن على، إرشاد الطالب إلى التعلیق على المکاسب، ناشر: مؤسسه اسماعیلیان، تاریخ نشر: 1416 ه ق، نوبت چاپ: سوم، مکان چاپ: قم - ایران

26) تبریزى، جواد بن على، أسس الحدود و التعزیرات، ناشر: دفتر مؤلف، تاریخ نشر: 1417 ه ق، نوبت چاپ: اول، مکان چاپ: قم - ایران.

27) تمیمى آمدى، عبد الواحد بن محمد، غرر الحکم و درر الکلم، ناشر: دار الکتاب الإسلامی، مکان چاپ: قم، سال چاپ: 1410 ق، نوبت چاپ: دوم.

28) تمیمى آمدى، عبد الواحد بن محمد، تصنیف غرر الحکم و درر الکلم - ایران؛ قم، چاپ: اول، 1366ش.

29) تهانوی، موسوعه کشاف اصطلاحات الفنون والعلوم، بی نا، بی تا.

ص: 236

30) تویسرکانی، محمدنبی، لئالی الاخبار، ناشر: جهان، سال چاپ: 1374.

31) جمعى از پژوهشگران زیر نظر شاهرودى، سید محمود هاشمى، فرهنگ فقه مطابق مذهب اهل بیت علیهم السلام ، ناشر: مؤسسه دائرة المعارف فقه اسلامى بر مذهب اهل بیت علیهم السلام ، تاریخ نشر: 1426 ه ق، نوبت چاپ: اول، مکان چاپ: قم - ایران

32) جوادی آملی، عبدالله، تسنیم، ناشر: بنیاد علمی وحیانی اسراء، نوبت چاپ: سوم، سال چاپ: 1388.

33) جوهرى، اسماعیل بن حماد، الصحاح، ناشر: دار العلم للملایین،1) مکان چاپ: بیروت، نوبت چاپ: اول.

34) حسینى همدانى، سید محمد، انوار درخشان، ناشر: کتابفروشى لطفى، مکان چاپ: تهران، نوبت چاپ: اول، سال چاپ: 1404 ق.

35) حکیمى، محمدرضا و حکیمى، محمد و حکیمى، الحیاة / ترجمه احمد آرام، ناشر: دفتر نشر فرهنگ اسلامى، مکان چاپ: تهران. بی تا.

36) حلوانى، حسین بن محمد بن حسن بن نصر، نزهة الناظر و تنبیه الخاطر - قم، چاپ: اول، 1408 ق.

37) خمینى، سید روح الله موسوى، شرح چهل حدیث، ناشر: موسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی رحمه الله سال چاپ: 1395نوبت چاپ: 59.

38) خمینى، سید روح الله موسوى - مترجم: اسلامى، على، تحریرالوسیلة - ترجمه، ناشر: دفتر انتشارات اسلامى وابسته به جامعه مدرسین حوزه علمیه قم، تاریخ نشر: 1425 ه ق، نوبت چاپ: 21، مکان چاپ: قم - ایران.

39) دهخدا، علی اکبر، لغت نامه دهخدا، ناشران: موسسه چاپ و انتشارات دانشگاه تهران، روزنه، سال چاپ: 1377.

40) راغب اصفهانى، حسین بن محمد، مفردات ألفاظ القرآن، ناشر: دار القلم،

ص: 237

مکان چاپ: بیروت، نوبت چاپ: اول.

41) رجائی، محمد رضا، پرواز به سوی آبرو، ناشر: کیاراد اصفهان، سال چاپ1394.

42) زمخشرى، محمود بن عمر، الفائق فی غریب الحدیث - بیروت،1) چاپ: اول، 1417ق.

43) سید بن قطب بن ابراهیم شاذلی، فى ظلال القرآن، ناشر: دارالشروق، مکان چاپ: بیروت - قاهره، سال چاپ: 1412 ق، نوبت چاپ: هفدهم.

44) شهید ثانى، زین الدین بن على، شرح مصباح الشریعة / ترجمه عبد الرزاق گیلانى - تهران، چاپ: اول، 1377 ش.

45) شهید ثانى، زین الدین بن على، کشف الریبة - بى جا، چاپ: سوم، 1390ق.

46) شیخ حر عاملى، محمد بن حسن، وسائل الشیعة، ناشر: مؤسسة آل البیت علیهم السلام ، مکان چاپ: قم، سال چاپ: 1409 ق، نوبت چاپ: اول.

47) ______________________ جهادالنفس وسائل الشیعة/ترجمه افراسیابى، 1جلد، ناشر: نهاوندى، مکان چاپ: قم، نوبت چاپ: اول، سال چاپ: 1380ش.

48) طباطبایى، سید محمد حسین، المیزان فى تفسیر القرآن، ناشر: دفتر انتشارات اسلامى جامعه ى مدرسین حوزه علمیه قم، مکان چاپ: قم، سال چاپ: 1417 ق، نوبت چاپ: پنجم.

49) طباطبایى، سید محمد حسین، سید محمد باقر موسوى همدانى، ترجمه تفسیر المیزان، ناشر: دفتر انتشارات اسلامى جامعه ى مدرسین حوزه علمیه قم، مکان چاپ: قم، سال چاپ: 1374 ش

ص: 238

50) طبرسى، فضل بن حسن، مترجمان، ترجمه مجمع البیان فى تفسیر القرآن، ناشر: انتشارات فراهانى، مکان چاپ: تهران، نوبت چاپ: اول، سال1) چاپ: 1360 ش.

51) ___________________ مجمع البیان فى تفسیر القرآن، تحقیق: محمد جواد بلاغى، ناشر: انتشارات ناصر خسرو، مکان چاپ: تهران، نوبت چاپ: سوم، سال چاپ: 1372 ش.

52) طریحى، فخر الدین بن محمد، مجمع البحرین، ناشر: مرتضوی، مکان چاپ: تهران، سال چاپ: 1375، نوبت چاپ: سوم.

53) طوسى، محمد بن الحسن، الأمالی (للطوسی) - قم، چاپ: اول، 1414ق.

54) طوسى، محمد بن الحسن، تهذیب الأحکام (تحقیق خرسان)، ناشر: دار الکتب الإسلامیه، مکان چاپ: تهران، سال چاپ: 1407 ق.

55) طوسى، محمد بن الحسن، مصباح المتهجّد و سلاح المتعبّد - بیروت، چاپ: اول، 1411 ق، ج 2؛ ص844. ابن طاووس، على بن موسى، الإقبال بالأعمال الحسنة (ط - الحدیثة) - قم، چاپ: اول، 1376ش.

56) طیب، سید عبد الحسین، اطیب البیان فی تفسیر القرآن، ناشر: انتشارات اسلام مکان چاپ: تهران، سال چاپ: 1378 ش، نوبت چاپ: دوم.

57) عروسى حویزى، عبد على بن جمعه تفسیر نور الثقلین، ناشر: انتشارات اسماعیلیان، مکان چاپ: قم، نوبت چاپ: چهارم، سال چاپ: 1415 ق.

58) علاءالدین علی المتقی بن حسام الدین الهندی البرهان فوری، کنز العمال 1) فی سنن الاقوال و الافعال، ناشر: بیروت (مؤسسه الرساله)، نوبت چاپ: پنجم، سال چاپ 1405ق.

59) عمید حسن، فرهنگ فارسی عمید، ناشر: موسسه انتشارات امیرکبیر، سال

ص: 239

چاپ: 1375نوبت چاپ: 6.

60) فاضل مقداد، مقداد بن عبد الله، کنز العرفان فى فقه القرآن، ناشر: مجمع جهانى تقریب مذاهب اسلامى، مکان چاپ: تهران، سال چاپ: (1419 ق)، نوبت چاپ: اول، تحقیق: سید محمد قاضى.

61) فتال نیشابورى، محمد بن احمد، روضة الواعظین و بصیرة المتعظین (ط - القدیمة)، ناشر: انتشارات رضى، مکان چاپ: ایران؛ قم، سال چاپ: 1375 ش

62) فخر رازى، محمد بن عمر، مفاتیح الغیب، ناشر: دار احیاء التراث العربی، مکان چاپ: بیروت، سال چاپ: 1420 ق، نوبت چاپ: سوم.

63) فیروزآبادی، محمد بن یعقوب، ناشر: دار الکتب العلمیة، منشورات محمد علی بیضون مکان نشر: بیروت، سال نشر1415ق. نوبت چاپ: اول.

64) فیض کاشانى، ملا محسن، تفسیر الصافى، ناشر: انتشارات الصدر، مکان چاپ: تهران، سال چاپ: 1415 ق، نوبت چاپ: دوم، تحقیق: حسین اعلمى.

65) فیض کاشانى، محمد بن شاه مرتضى، المحجة البیضاء، ناشر: جماعة المدرسین بقم، موسسه النشر الاسلامی، مکان چاپ: قم، سال چاپ: 1417 ق، نوبت چاپ: چهارم.

66) قرائتی، محسن، تفسیر نور، ناشر: مرکز فرهنگى درسهایى از قرآن، مکان چاپ: تهران، سال چاپ: 1383 ش، نوبت چاپ: یازدهم.

67) قربانزاده، مهدی، راز آبرومندی، ناشر: وثوق، سال چاپ 1384.

68) قرشى، سید على اکبر، قاموس قرآن، ناشر: دار الکتب الإسلامیة، مکان چاپ: تهران، سال چاپ: 1371 ش، نوبت چاپ: ششم.

69) قضاعی، محمد بن سلامة، شرح فارسى شهاب الأخبار (کلمات قصار پیامبر خاتم ص)، ناشر: مزکز انتشارات علمی و فرهنگی، مکان چاپ: تهران، سال چاپ:

ص: 240

1361 ش، نوبت چاپ: اول.

70) قمى مشهدى، محمد بن محمدرضا، تفسیر کنز الدقائق و بحر الغرائب، ناشر: سازمان چاپ وانتشارات وزارت ارشاد اسلامى، مکان چاپ: تهران، سال چاپ: 1368 ش، نوبت چاپ: اول، تحقیق: حسین درگاهى.

71) قمى، عباس، سفینة البحار، ناشر: اسوه، مکان چاپ: قم، سال چاپ: 1414 ق، نوبت چاپ: اول.

72) قمى، على بن ابراهیم، تفسیر القمی، ناشر: دار الکتاب، مکان چاپ: قم، سال چاپ: 1363 ش، نوبت چاپ: سوم، تحقیق: طیب موسوى جزایرى.

73) کاشانى ملا فتح الله، تفسیر منهج الصادقین فى الزام المخالفین، ناشر: کتابفروشى محمد حسن علمى، مکان چاپ: تهران، سال چاپ: 1336 ش، نوبت چاپ: سوم.

74)کفعمى، ابراهیم بن على عاملى، البلد الأمین و الدرع الحصین -1) بیروت، چاپ: اول، 1418 ق.

75) کفعمى، ابراهیم بن على عاملى، المصباح للکفعمی (جنة الأمان الواقیة) - قم، چاپ: دوم، 1405 ق.

76) کلینى، محمد بن یعقوب، الکافی (ط - الإسلامیة) مکان چاپ: تهران، سال چاپ: 1407 ق.

77) لیثى واسطى، على بن محمد، عیون الحکم و المواعظ (للیثی) - قم، چاپ: اول، 1376 ش.

78) مجلسى، محمد باقر بن محمد تقى، بحار الأنوار (ط - بیروت)، ناشر: دار إحیاء التراث العربی، مکان چاپ: بیروت، سال چاپ: 1403 ق.

79) محمدی ری شهری، میزان الحکمه، ناشر: موسسه فرهنگی دار الحدیث،

ص: 241

مترجم: حمیدرضا شیخی، سال چاپ: 1398نوبت چاپ: 16.

80) مرآة العقول فی شرح أخبار آل الرسول، مجلسى، محمد باقر بن محمد تقى، محقق مصحح: رسولى محلاتى، سید هاشم، ناشر: دار الکتب الإسلامیة مکان چاپ: تهران، سال چاپ: 1404 ق.

81) مراغى احمد بن مصطفى، تفسیر المراغى، ناشر: داراحیاء التراث العربى، مکان چاپ: بیروت، نوبت چاپ: اول.

82) مصطفوى، حسن، التحقیق فى کلمات القرآن الکریم، ناشر: دار الکتب العلمیة - مرکز نشر اثار علامه مصطفوی، مکان چاپ: بیروت، نوبت چاپ: سوم.

83) معین محمد، فرهنگ فارسی معین ناشر: زرین، سال چاپ:1) 1387نوبت چاپ: 2.

84) مفید، محمد بن محمد، الإختصاص مکان چاپ؛ قم، نوبت چاپ: اول، 1413 ق.

85) مفید، محمد بن محمد، الأمالی (للمفید) - قم، چاپ: اول، 1413ق.

86) مکارم شیرازى، ناصر، تفسیر نمونه، ناشر: دار الکتب الإسلامیة، مکان چاپ: تهران، سال چاپ: 1374 ش، نوبت چاپ: اول.

87) موسوى سبزوارى سید عبد الاعلى، مواهب الرحمان فی تفسیر القرآن، ناشر: موسسه اهل بیت علیهم السلام ، مکان چاپ: بیروت، سال چاپ: 1409 ق، نوبت چاپ: دوم

88) نجف آبادى، حسین على منتظرى - مترجم: لواتى، محمود و شکورى، ابو الفضل، مبانى فقهى حکومت اسلامى، ناشر: مؤسسه کیهان، تاریخ نشر: 1409 ه ق، نوبت چاپ: اول، مکان چاپ: قم.

89) نجفى، صاحب الجواهر، محمد حسن، جواهر الکلام فی شرح شرائع الإسلام، ناشر: دار إحیاء التراث العربی، تاریخ نشر: 1404 ه ق، نوبت چاپ:

ص: 242

هفتم مکان چاپ: بیروت - لبنان.

90) نجفى، کاشف الغطاء، جعفر بن خضر مالکى، کشف الغطاء عن مبهمات الشریعة الغراء (ط - الحدیثة)، ناشر: انتشارات دفتر تبلیغات اسلامى حوزه علمیه قم تاریخ نشر: 1422 ه ق نوبت چاپ: اول مکان چاپ: قم - ایران.

91) نورى، حسین بن محمد تقى، مستدرک الوسائل و مستنبط المسائل،1) ناشر: مؤسسة آل البیت علیهم السلام ، مکان چاپ: قم، سال چاپ: 1408 ق.

92) ورام بن أبی فراس، مسعود بن عیسى، مجموعه ورّام، آداب و اخلاق در اسلام / ترجمه تنبیه الخواطر - مشهد، چاپ: اول، 1369ش.

ص: 243