فراگیری در سطح مخارج حروف و قسمتی از صفات حروف بر هر مسلمان مکلف شرعاً واجب است؛ اما برای آن کسانی که مایلند قاری قرآن باشند و قرآن را دلنواز و هنرمندانه (1) قرائت کنند فراگیری و بکارگیری تمام احکام تجویدی و ظرائف آن لازم و ضروری است.

در این درسنامه اهم قواعد کاربردی برای آشنایی «طلاب، معلمین و قاریان قرآن» بیان شده است. مطالب ذکر شده خلاصه ای از بعضی کتابهای تجویدی(2) است.

در اینجا به بعضی از فتاوا در برخی از مباحث تجویدی اشاره میکنیم.

ملاک صحت قرائت در نماز: ادای حروف از مخارج آن و ادای صحیح اعراب و سکون کلمات آن است. (امام، بهجت)

رعایت ادغام متماثلین در یک کلمه واجب است. (امام، تبریزی) ولی در دو کلمه احتیاط مستحب است. (امام)

ادغام کردن لام در حروف شمسی و ادغام نکردن لام در حروف قمری واجب است (امام)

ادغام نون در حروف یرملون احتیاط مستحب است (امام)

رعايت مد متصل واجب است (بهجت)

رعایت مد لازم واجب است (صافی، بهجت)

وقف به حرکت و وصل به سکون به احتیاط واجب (بهجت، صافی) و به احتیاط مستحب انجام ندهد (امام، سیستانی، زنجانی، تبریزی)

در پایان سربلندی و موفقیت روزافزون در پناه قرآن برای استادانی که مرا در مسیر تلاوت آیات الهی یاری کردند از خدای منان خواستارم؛ اجرهم عندالله.

والسلام

مهدی مومنی قم المقدسه 1394

ص: 2

أَدَاءُ الْحُرُوفِ همان علم تجوید است که شامل سه بخش رعایت مخارج حروف، حق حرف (صفات حروف)، مستحق حرف (احکام حروف) می شود. حِفْظُ الْوُقُوفِ همان علم وقف و ابتدا است.

اقسام قرائت ترتیل از جهت موقعیت قاری یا سرعت تلاوت

1. تحقيق (المصحف المجود) : کند خوانی

این قسم به دو گونه آموزشی و مجلسی اجرا می شود.

کاربرد تحقیق خوانی: جهت تعلیم قرائت به شاگردان و نیز تمرین و ریاضت

زبان برای اداء کامل قواعد تجویدی است.

با این روش قرآن را میتوان در 60 ساعت ختم نمود.

2. تدوير (المصحف المرتل): متوسط خوانی که در بین مردم به ترتیل مشهور است.

با این روش قرآن را میتوان در 30 ساعت ختم نمود در سالهای اخیر این شیوه در محافل جزء خوانی بهنگام ماه مبارک رمضان رونق زیادی پیدا کرده است.

3. تحدیر تند خوانی

از این روش غالباً در نماز برای خواندن سوره های بزرگ استفاده می شود.

با این روش قرآن را میتوان در 15 ساعت ختم نمود.

نکته

رعایت اصول ترتیل أَدَاءُ الْحُرُوفِ و حِفْظُ الْوُقُوفِ

در همه اقسام ترتیل ضروری است.

ص: 4

نَفْسِ يَعْقُوبَ قَضاها * مَنَّاعِ لِلْخَيْرِ مُعْتَدٍ مُرِيبٍ * فَلا يَخافُ بَخْساً وَلا رَهَقاً

مخرج حرف عين

دیوارههای وسط حلق به هم نزدیک و فضای حلق تنگ شده همراه با ارتعاش تارهای صوتی.

* جَنَّاتِ عَدْنٍ الَّتى وَعَدَ الرَّحْمَنُ عِبَادَهُ بِالْغَيْبِ *

* فَمَنِ اعْتَدى عَلَيْكُمْ فَاعْتَدُوا عَلَيْهِ بِمِثْلِ مَا اعْتَدَى عَلَيْكُم *

مخرج حرف حاء

دیوارههای وسط حلق کمی بیشتر به هم نزدیک و فضای حلق تنگتر شده بدون ارتعاش تارهای صوتی

ثُمَّ يَفْتَحُ بَيْنَنا بِالْحَقِّ وَ هُوَ الْفَتَّاحُ العَليم

تَلْفَحُ وُجُوهَهُمُ النَّارُ وَ هُمْ فيها كالِحُون

مخرج حرف غين

ریشه زبان بالا رفته و به زبان کوچک نزدیک شده همراه با ارتعاش صوتی

وَ لا يَغُرَّنَّكُمْ بِاللَّهِ الْغَرُورُ فَغُلِبُوا هُنالِكَ وَ انْقَلَبُوا صاغِرِينَ

موضع لسان

ص: 7

وسیع ترین موضع دستگاه تکلم با 10 مخرج که 18 حرف از آن اداء می شود.

مخرج حرف کاف

بالا رفتن انتهای زبان و متصل شدن به انتهای زبان کوچک و بخشی از نرم کام مجاور آن همراه با حبس هوا و ناگهانی اداء شدن.

* ذَالِكَ الْكِتَبُ، * كَيْفَ تَكْفُرُونَ بِاللَّهِ وَكُنتُمْ أَمْوَتًا فَأَحْيَٰكُمْ * يَا أَيُّهَا الْإِنْسانُ مَا غَرَّكَ بِرَبِّكَ الْكَرِيمِ*

مخرج حرف ضاد

دو محل تلفظ

تلفظ ضاد قدیم : تماس یکی از دو کناره زبان با دندانهای آسیایی فک بالایی همان طرف همراه با ارتعاش تارهای صوتی و جریان صوت از میان آنها .

تلفظ ضاد مصری: با برخورد سر زبان با پایه دندانهای پیشین ادا می شود؛ این ضاد جهر و شدت دارد.

لازم به ذکر است که تلفظ ضاد قدیم یکی از ویژگی های لهجه قریش بوده است.

إِن تُقرِضُوا اللَّهَ قَرْضًا حَسَنًا يُضَٰعِفَهُ لَكُمْ

ص: 8

وَلَا تُضَارُّوهُنَّ لِتُضَيِّقُواْ عَلَيْهِنَّ

مخرج حرف طاء

قسمت جلویی روی سر زبان با لثه دندان ثنايا و ابتدای برآمدگی کام بالا برخورد کرده همراه با حبس هوا و ارتعاش تارهای صوتی و بالا آمدن ریشه زبان

يَوْمَ نَطْوِي السَّمَاءَ كَطَيِّ السّجِلِّ لِلْكُتُبِ

وَإِذْ تَخَلُقُ مِنَ الدِّينِ كَهَيْئَةِ الطَّيْرِ بِإِذْنِي

مخرج حرف صاد

بخش جلوی سطح زبان به صورت شیار به سطح صاف پشت لثه دندان های ثنایای بالایی نزدیک شده همراه با بالا آمدن ریشه زبان

أنَّا صَبَبْنَا الْمَآءَ صَبًّا

فَأَصْبَحَتْ كَالصَّرِيمِ فَتَنَادَوْا مُصْبِحِينَ

ص: 9

مخرج حرف ثاء

تماس سر زبان با دندانهای ثنایای بالا و دمیدن هوا بدون ارتعاش تارهای صوتى .

إِنَّا أَعْطَيْنَٰكَ الْكَوْثَرَ

مَثْنَى وَثُلَ-ٰثَ وَرُبَ-ٰعَ ، ثُمَّ لْيَقْضُواْ تَفَثَهُمْ

مخرج حرف ذال

تماس سر زبان بادندانهای ثنایای بالا و دمیدن هوا همراه با ارتعاش تارهای صوتی.

مُذَبْذَبِينَ بَيْنَ ذَالِكَ * فَالْمُلْقِيَ-ت ذِكْرًا عُذْرًا أَوْ نُذرًا

مخرج حرف ظاء

تماس سر زبان با دندانهای ثنایای بالا و دمیدن هوا همراه با ارتعاش تارهای صوتی و بالا آمدن ریشه زبان

إِنَّهُ لَذُو حَظٍّ عَظِيمٍ * قُلِ انتَظِرُواْ إِنَّا مُنتَظِرُونَ

ص: 10

موضع شفتان (لب ها)

مخرج حرف واو

جمع شدن لبها بدون برخورد با هم، همراه با ارتعاش تارهای صوتی.

وَقَالُواْ لَا تَذَرُنَّ ءَالِهَتَكُمْ وَلَا تَذَرُنَّ وَدًّا وَلَا سُوَاعًا وَلَا يَغُوثَ وَيَعُوقَ وَنَسْرًا

موضع خيشوم (فضای بینی)

صدایی که از فضای بینی خارج می شود را «غنه» گویند که ویژه دو

حرف میم و نون است.

وَ أَنَّا مِنَّا الْمُسْلِمُونَ وَ مِنَّا الْقَاسِطُونَ * كَأَنَّهُمْ بُنْيانٌ مَرْصُوصٌ * إِنِّى لَكُمْ مِنْهُ نَذِيرٌ مُبِينٌ * وَ النَّخْلَ باسِقاتٍ لَها طَلْعٌ نَضِيدٌ

تمرین

سوره های «مطففين،ليل و كافرون» را تلاوت و در تلفظ حروف آن دقت فرمایید.

ص: 11

ارتعاش تارهای صوتی در هنگام تلفظ حرف که در نتیجه صدای حرف، بلند شنیده می شود.

2. همس

عدم ارتعاش تارهای صوتی در هنگام تلفظ حرف که در نتیجه صدای حرف، آهسته شنیده می شود. حروف مهموسه «فَحَثَّهُ شَخصٌ سَكَتَ»

3. شدت

حبس جریان هوا در هنگام تلفظ حرف. حروف شدیده: «اجدت طبقک»

وَ جاءَ بِقَلْبٍ مُنِيبٍ * إِنَّما تُوعَدُونَ لَصَادِقٌ * وَ السَّماءَ بَنَيْناها بِأَيْدٍ وَ إِنَّا لَمُوسِعُونَ

4. رخوه

جریان هوا و صوت در هنگام تلفظ حر ف.

فَفِرُّوا إِلَى اللَّهِ إِنِّى لَكُمْ مِنْهُ نَذِيرٌ مُبِينٌ * وَ السِّقْفِ الْمَرْفُوع

تذكر

حالت بین رخوه و شده را توسط گویند که ویژه حروف «لم نرع» است.

5. استعلاء

بالا رفتن ریشه زبان بطرف کام بالا در هنگام تلفظ حرف که در نتیجه حرف، درشت و پرحجم اداء می شود. حروف مستعلیه: ص ض ط ظ ق غ خ

فَأَلْقَى مُوسى عَصَاهُ * وَ ما هُمْ عَنْهَا بِغَائِبِينَ * وَ إِذا رَأَوْهُمْ قَالُوا إِنَّ هَؤُلاءِ لَضَالُّونَ

ص: 13

6. استفال

پایین آمدن ریشه زبان بطرف کام پایین در هنگام تلفظ حرف که در نتیجه حرف، نازک و کم حجم اداء می شود.

7. اطباق

منطبق شدن بخشی از سطح زبان با سقف دهان در هنگام تلفظ حرف منظور از تطابق: شکل زبان با شکل سخت کام منطبق شدن

حروف مطبقه: ص ض ط ظ

8. انفتاح

عدم انطباق سطح زبان با سقف دهان

تمرين

سوره های «شمس و لیل» را تلاوت و در رعایت صفات درس دقت فرمایید.

ص: 14

5. استطاله

کشیده شدن صدای حرف ضاد از ابتدای کناره زبان تا آخر آن.

لازم به ذکر است حرف ضاد دارای صفت رخوه است بنابراین در هنگام استطاله نباید هوا حبس شود.

6. نَبرَه

صدای قوی و رسایی که از حرف همزه شنیده می شود.

7. بُحه

گرفتگی صدا در هنگام تلفظ حرف حاء

8. نَفْث

دمیدن از سر زبان در هنگام تلفظ حرف ثاء

9. نَفْخ

دمیدن از لبها در هنگام تلفظ حرف فاء

تمرين

سوره «مزمل» را تلاوت و در رعایت صفات درس دقت فرمایید.

ص: 16

اگر حرکت قبل از لام لفظ جلاله الله «کسره باشد حرف لام ترقیق می شود و الف بعد از آن نیز ترقیق می شود.

في سَبيلِ اللَّهِ - بِسْمِ اللهِ - بِاللَّهِ - لِلّهِ

تفخیم و ترقیق حرف راء

قاعده کلی

فتحه و ضمه عامل تفخیم و کسره عامل ترقیق حرف راء هستند.

حالت نوک زبان در هنگام تفخیم حرف راء

نوک زبان به طرف بالا متمایل می گردد.

حالت نوک زبان در هنگام ترقیق حرف راء

نوک زبان به طرف پایین متمایل می گردد.

موارد تفخیم حرف راء

1- «راء» مفتوح و مضموم ؛ مانند: رَسُولٌ - فِرَاراً - رُقُودٌ - خَبِيرٌ - غُرُوراً

2- «راء» ساکنِ ماقبل مفتوح و مضموم؛ مانند: آربیٰ - قُربیٰ - القَمَر - الزُّبُر

3- «راء» ساکنِ ماقبل ساکنِ ماقبل مفتوح و مضموم؛ مانند: وَالفَجر - وَالوَتر - بِكُمُ اليُسر - بِكُمُ العُسر

4- «راء» ساکن بعد از الف و و او مدی؛ مانند نار - القَرار - نُور - الغُرُور

ص: 18

5- قبل «راء» ساکن همزه وصل باشد. مانند: رَبِّ ارْجِعُونِ - إِنِ ارتَبتُم ارْجِعُوا إِلى أَبِيكُمْ

6- بعد از «راء» ساکن، حرف استعلاء باشد (بشرطی که در یک کلمه باشند).

مانند: فِرقَةٍ - إرصاداً - قِرطاسٍ

موارد ترقیق حرف راء

1. راء مكسور

رِزْقاً - ريحٌ - حَرِّقُوهُ - اَنْذِرِ النَّاسَ - نُذْرِ

2. راء ساکن ماقبل مكسور

مِرْيَةٍ - أُحْصِرْتُمْ - عَسِرْ - قُدِرْ

3. راء ساكن ماقبل ساکن ماقبل مکسور

سِحْرٌ - ذِكْرْ - خَبِيرْ

4. راء ساكن ماقبلش حروف لین باشد. خَیر - سَیر

سهولت در تلفظ

انواع ادغام

متماثلين

دو حرف مثل هم

يُدْرِكْكُمْ - قُلْ لَهُمْ که خوانده می شوند: يُدْرِكُّمْ - قُلَّهُمْ

متجانسین

دو حرف همخرج باشند ولی در صفات متفاوت (مثل پدر و مادر و فرزندان)

1. مدغم (طاء) مدغم فيه (تاء)، مانند بَسَطتَ (بَسَطتَ) - فَرطتُم

2. مدغم (تاء) مدغم فيه (طاء)، مانند قَالَتْ طَائِفَةٌ (قَالَطَّائِفَةٌ)

3. مدغم (دال) مدغم فيه (تاء)، مانند عَبَدْتُمْ (عَبَتُّمْ )

4. مدغم (تاء) مدغم فيه (دال)، مانند اجيبَتْ دَعْوَتُكُما (أجيبَدَّعْوَتُكُما )

5. مدغم (ذال) مدغم فيه (ظاء)، مانند اِذْظَلَمُوا (اِظَّلَمُوا )

6. مدغم (ثاء) مدغم فيه (ذال)، مانند يَلْهَثْ ذلِكَ (يَلْهَذَّلِكَ)

7. مدغم (باء) مدغم فيه (ميم)، مانند اِرْكَبْ مَعَنا (اِرْكَمَّعَنا)

نکته

ادغام طاء در تاء به صورت ناقص است. چون صفت اطباق طاء باقی می ماند.

ص: 20

توضیح بیشتر

ادغام تام :

ادغامی است که در آن حرف اول کاملا از بین رفته و اثری از آن بر جای نماند.

ادغام ناقص:

ادغامی است که در آن، صفتی از صفات بارز حرف اول در حرف دوم باقی بماند.

متقاربين

دو حرفی که در مخرج یا در صفات، نزدیک به هم باشد.

1. لام ساکن در حرف راء، مانند قُلْ رَبِّ (قُرَّبِّ ) - بَلْ رَبُّكُمْ (بَرَّبُّكُمْ)

2. قاف ساکن در حرف کاف که در قرآن فقط یک مورد و در کلمه (اَلَم نَخْلُقْكُمْ) پیش آمده و آن را اَلَمْ نَخْلُكُّمْ می خوانیم.

3. نون ساکن در «لام، راء، ميم، واو، یاء»

مِن لَدُن - مَن رَحِم - مَن مَعِيَ - مِن وَلَدٍ - مَن يَقُل

تمرين

سوره اسراء آیات 23 الی 58 را تلاوت و در موارد ادغام متماثلین و متجانسین و

متقاربین دقت فرمایید

ص: 21

تبدیل کردن نون ساکن و تنوین به حرف میم ساکن در نزد حرف باء

دو مرحله در اقلاب: 1. نون تبدیل به میم می شود 2. میم در باء اخفا می شود.

اَنْبِتْهُمْ - سَميعاً بَصيراً - مِنْ بَعْدِهِمْ - واقعٌ بِهِمْ

4- اخفاء

نزد 15 حرف باقیمانده

كيفيت اخفاء

نون به محل تلفظ حرف بعد از خود نزدیک شده، در این حال صوت بصورت غُنّه دو حرکت، ادامه پیدا کرده و آنگاه حرف مابقی به سهولت و آسانی تلفّظ می گردد.

لازم بذکر است که ادغام بدون غنه داریم اما اخفاء بدون غنه نداریم.

خَيْرٌ ثَواباً - رُكْنٍ شَديدٍ - جَنَّاتٍ تَجْرِى - فَانْصُرْنا قِنْطاراً

تمرين

سوره های «دخان و واقعه» را تلاوت و در رعایت احکام نون ساکنه دقت فرمایید.

غنه

ص: 24

غنه صفت ذاتی و اصلی دو حرف میم و نون است و باید به میزان دو حرکت صدا در خیشوم امتداد یابد.

جمع بندی موارد غنه بدین قرار است

1. میم و نون مشدد فَلَمَّا - أَنَّهُم

2. ادغام میم ساکن در میم ساکن در میم جاءَهُمْ ما عَرَفُوا

3. ادغام نون ساکن و تنوین در دو حرف میم و نون كِتابٌ مِنْ عِنْدِ اللَّهِ

4. ادغام نون ساکن و تنوین در دو حرف واو و یاء لِكُلٍّ وِجْهَةٌ - مَنْ يُعْجِبُكَ

5. اخفاء میم ساکن نزد حرف باء وَهُمْ بِالآخِرَةِ - أُرْسِلْتُمْ بِهِ

6. اقلاب نون ساکن و تنوین نزد حرف باء مِنْ بَعْدِ - يُؤْمِنَّ بِاللَّهِ

7. اخفاء نون ساکن و تنوین نزد حروف مابقى عَنْ ذِكْرِنا - فَمَنْ شَاءَ - مِنْ قَبْلُ - مِنْ فَوْقِها

تمرين

سوره «صافات» را تلاوت و در رعایت موارد غنه دقت فرمایید.

ص: 25

مثال: يَشاءُ - سيئَتْ - سُوءُ

2.مد منفصل

حرف مد در آخر کلمه و همزه در ابتدای کلمه بعد باشد.

مقدار کشش 2 4 5

بما أُنْزِلَ - فِى اَنْفُسِهِمْ - كَفَرُوا إِلى - عِلْمِهِ اِلاّ - مَا لَهُ اَخْلَدَهُ

چند نکته

میزان مد منفصل بیشتر از مد متصل نباشد.

رعایت توازن در مد متصل و منفصل الزامی است.

اگر سبب ،مد، سکون باشد سه نوع مد پدید می آید

مد لازم - مد عارضی - مد لین

3. مد لازم

مدی که سبب آن سکون ذاتی بوده و در حالت وقف و وصل ثابت است

مقدار کشش 6

ق - الٓم - الآن - حآج - أَتُحاجُّونِّى

ص: 27

4. مد عارضی

مدی که سبب آن سکون عارضی است

سكون عارضی

سکونی که بر اثر وقف بر آخر کلمه، عارض (ایجاد) می شود.

مقدار کشش 2 4 6

تُكَذِّبَانِ (تُكَذِّبانْ) - تَعْلَمُونَ - (تَعْلَمُونْ) - عَليمٌ ( عَليمْ)

5. مد لين

اگر بجای حروف، مدی حروف لينه آمده، و سکونش یا ذاتی است یا عارضی

حروف: لين واو و یاء ساکن ماقبل مفتوح

مقدار کشش 2 4 6 اگر سکونش عارض باشد و 6 حرکت اگر سکونش ذاتی باشد.

مثال سكون ذاتی (عَيْنْ) در (كهيعص) و (حم عسق )

مثال سكون عارضى خَوْفٍ (خَوْفْ) - خَيْرٌ (خَيْرْ)

ص: 28