ص: 2

سازمان اسناد و کتابخانه ملی جمهوری اسلامی ایران

خدمات مرجع اصول و روشهای کاربردی

دکتر فاطمه فهیم نیا

استادیار گروه علم اطلاعات و دانش شناسی و رئیس کتابخانه مرکزی مرکز اسناد و تأمین منابع علمی دانشگاه تهران

مهشید التماسی

دانشجوی دکتری علم اطلاعات و دانش شناسی دانشگاه تهران

استانداردها و رهنمودها

ص: 3

سرشناسه: فهیم نیا ،فاطمه، 1345 -

فهرستنویسی پیش از انتشار کتابخانه ملی جمهوری اسلامی ایران

عنوان و نام پدیدار خدمات مرجع اصول و روشهای کاربردی/ فاطمه فهیم نیا، مهشید التماسي.

مشخصات نشر :تهران سازمان اسناد و کتابخانه ملی جمهوری اسلامی ایران 1392

مشخصات ظاهری 226 ص

شابک: 978-964-446-346-4

وضعیت فهرست نویسی فيا

:موضوع خدمات مرجع

شناسه افزوده التماسی، مهشید 1361 -

شناسه افزوده سازمان اسناد و کتابخانه ملی جمهوری اسلامی ایران

رده بندی کنگره 1392 4 خ 9ف / 711 Z

رده بندی دیویی 025/52

شماره کتابشناسی ملی 3124643

سازمان اسناد و کتابخانه نی

جمهوری اسلامی ایران

خدمات مرجع اصول و روشهای کاربردی

به کوشش فاطمه فهیم نیا، مهشید التماسی ناشر سازمان اسناد و کتابخانه ملی جمهوری اسلامی ایران

شمارگان 1000 نسخه / چاپ اول 1392

چاپ و صحافی سازمان اسناد و کتابخانه ملی جمهوری اسلامی ایران

ناظر فنی نصرت اله امیر آبادی

طرح جلد و صفحه آرایی شهره خوری

بها

تومان

:نشانی تهران بزرگراه شهید حقانی غرب به شرق)

بعد از ایستگاه مترو، بلوار کتابخانه ملی

تلفن :فروشگاه 81623301 - 81623315- 88941946

دورنگار: 88947496

وب گاه : www.nlai.ir

پست الکترونیک انتشارات: Publication@nlai.ir

ص: 4

اصل در اختیار بودن 42

اصل رازداری 42

اصل کمال 42

حق نسخه برداری 43

ماهیت قانونی حق مؤلف 44

پرسش 50

فصل سوم مخاطب شناسی 51

مقدمه 53

لزوم شناخت مخاطب 54

ارتباط در کتابخانه 54

مخاطب کیست؟ 57

انواع کتابخانه و مخاطبان آنها 58

پرسش 60

فصل چهارم مصاحبه مرجع 61

مقدمه 63

مصاحبه مرجع 63

انواع مصاحبه مرجع 64

آنچه در مصاحبه مرجع مهم است 66

پرسش مرجع 71

پرسش 74

فصل پنجم آموزش کاربر 75

مقدمه 77

اهمیت و فواید آموزش استفاده کنندگان 78

مفهوم آموزش کاربر 80

افراد مؤثر در آموزش کاربر در کتابخانه دانشگاهی 82

آموزش و یادگیری 83

پرسش 85

ص: 6

فصل ششم آموزش الکترونیکی و خدمات مرجع 87

آموزش الکترونیکی و نقش آن در خدمات مرجع 89

آموزش الکترونیکی در گذر زمان 90

انواع آموزش الکترونیکی 90

سیستم آموزشی نیمه حضوری 92

موارد لازم در آموزش الکترونیکی 92

سیستم مدیریت یادگیری 92

سیستم مدیریت محتوای آموزشی 93

آموزش الکترونیکی واقعی کدام است؟ 93

مزایای آموزش الکترونیکی 93

برخی سایتهای آموزش الکترونیکی 94

کتابداران مرجع و آموزش الکترونیکی 97

فراداده یا ابر داده 97

استفاده از فراداده در محیط آموزش الکترونیکی 98

پرسش 100

فصل :هفتم منابع مرجع 101

منابع مرجع 103

انواع منابع مرجع 104

انواع منابع مرجع فوری 107

پرسش 110

فصل هشتم فناوریهای نوین در خدمات مرجع 111

مقدمه 113

فناوری و ارائه خدمات مرجع 115

پست الکترونیکی 117

گروه های بحث 120

موتورهای جستجوی گروه های بحث 121

پست تصویری نمابر 122

همایش تصویری 123

ص: 7

برخی ابزارها در همایش تصویری 123

مزایای استفاده از فهرستهای پیوسته در برابر فهرستهای سنتی 125

پرسش 132

فصل نهم موتورها و ابرموتورهای جستجو و پایگاههای اطلاعاتی 133

موتور جستجو 135

انواع موتورهای جستجوی پیوسته 136

ساختار موتور جستجو 136

رتبه بندی نتایج در موتورهای جستجو 137

ابزارها و عوامل موفقیت جستجو در وب و پایگاه اطلاعاتی 137

وب نامرئی 139

راهنماهای وب 139

موتور جستجوی گوگل 140

امکانات جستجو در گوگل 141

ابر موتورهای جستجو 145

فواید ابر موتورهای جستجو 145

خصوصیات ابر موتورهای جستجو 146

پایگاه داده ها 146

عناصر پایگاههای اطلاعاتی 147

انواع پایگاههای اطلاعاتی 147

پایگاه اطلاعاتی اریک 147

چکیده نامه لیزا 149

پایگاه اطلاعاتی تحقیقات علمی منتخب 150

پایگاه تخصصی آی.ای.ای.ای 150

پایگاههای استنادی 151

مهم ترین پایگاه استنادی 151

نمایه های استنادی آی اس آی 151

منابع دسترسی آزاد 152

طرح های حامی دسترسی آزاد 154

پرسش 156

ص: 8

فصل دهم خدمات آگاهی رسانی 157

مقدمه 159

خدمات آگاهی رسانی جاری 159

اشاعه اطلاعات 160

راههای ارائه خدمات آگاهی رسانی جاری 161

استفاده از تاک آلرت در تهیه فهرست مندرجات 162

چرخش ادواریها 162

اشاعه اطلاعات گزیده 162

تعریف اشاعه اطلاعات گزیده 163

فرآیند اشاعه اطلاعات گزیده 163

استفاده از سرچ آلرت 163

استفاده از آر.اس.اس 164

آر اس اس چیست؟ 164

مزایا و کاربردهای آر.اس.اس در کتابخانه ها 165

اعلان برگزاری جلسه های آتی 167

نمایش تازه های کتابخانه 167

بولتن اطلاعاتی دوره ای 168

کتابشناسی جاری 169

پرسش 171

فصل :یازدهم خدمات تحویل مدرک 173

مقدمه 175

خدمات تحویل مدرک 176

خدمات تحویل مدرک در جهان 179

پرسش 186

فصل دوازدهم: کتابخانه مجازی 187

مقدمه 189

کتابخانه مجازی 190

مزیتهای کتابخانه مجازی 193

ص: 9

بخشهای مهم کتابخانه مجازی 195

روند پیدایش خدمات مرجع در کتابخانه های مجازی 199

فرایند خدمات مرجع در کتابخانه های مجازی 199

طرح سئوال 200

مبادله سئوال 200

تلخيص 200

بازخورد 201

تجهیزات مورد استفاده در خدمات مرجع کتابخانه های 201

پست الکترونیکی 201

همایش تصویری و گفتگوی اینترنتی 204

پرسش 206

فصل سیزدهم خدمات مرجع معلولان 207

مقدمه 209

معلول کیست؟ 209

کتابخانه و معلولان 210

معلولان و تجهیزات و فناوریهای کتابخانه 211

منابع چاپی موجود برای نابینایان 211

منابع و تجهیزات غیر چاپی 211

کتابداران مرجع و معلولان 213

واژه نامه 215

ص: 10

ص: 12

بنابراین کتابدار مرجع باید با شناخت تواناییهای ،خود ،امکانات درک نیاز کاربر و برقراری رابطه صحیح با وی و در نهایت شناخت گسترده منابع اطلاعاتی به کمک کاربر بیاید تا در توانمندسازی جامعه علمی نقش آفرین باشد.

اهمیت کار مرجع در روزگار ما آن قدر زیاد است که لوئیس شورز (1) توانایی و مهارت در کار بدون مرجع را هم پایه توانایی در ،خواندن ،نوشتن و حساب کردن میداند وی معتقد است که مهارت در بازیابی اطلاعات؛ محل درج اطلاعات علمی هر رشته تعیین و بازیابی نمیشود از این رو از نظر دانش آموخته؛ چنان دانش یا اطلاعی وجود ندارد در نتیجه بدیهی است که اطلاعات بازیابی نشده نمیتواند در جهت منافع ،فرد ،جامعه و تمدن استفاده شود شورز نقل :در دیانی، 1370، ص 51).

از اینرو میتوان گفت که خدمات مرجع از مهمترین فعالیتهای کتابخانه هاست و ارائه از مهارتهای قابل انتظار کتابداران ،است به نحوی که کتابداران فاقد این مهارت مانع پیشرفت علم اطلاعات و دانش شناسی خواهند بود.

خدمات مرجع در ایران چندان مطلوب نیست اغلب کتابخانههای ما فاقد کتابدار مرجع اند. حتی بخش مرجع - اگر وجود داشته باشد مکانی است که کتابهایی را که کاربران نمیتوانند به امانت ،ببرند در آنجا نگهداری و گاه استفاده می.شوند چنین ،کتابداری، تنها نگهبان این قلعه اطلاعاتی است نه راهنمای ورود و استفاده از آن

ناآشنایی کتابداران با خدمات ،مرجع فرایند ،مرجع و فنون اطلاع یابی و اطلاع رسانی کتابخانه ها را به شکل انبارهای کتابی تبدیل کرده است که کتابداران فقط نقش سازماندهی کننده و نگهبان آنها را دارند؛ چنان که در کتابخانه های تخصصی که باید بیشترین میزان خدمات مرجع را ارائه کنند و کارکنان حرفهای کتابداری در آن کار کنند اغلب از کارکنان توانمند استفاده نمیشود

بهترین راه برای نمایش توانمندیهای حرفه ای کتابداران ارائه خدماتی ارزشمند است. به این معنی که تا انسان خود و توانمندی هایش را باور نکند و نشان ندهد دیگران نیز او را باور نخواهند کرد و این به طور دقیق همان اتفاقی است که در مورد اغلب کتابداران ایران افتاده .است آنها به دلیل ضعفی که در اطلاعات و دانسته های لازم برای ارائه خدمات مرجع دارند، خود را از مراجعه کنندگان و کاربران کتابخانه ها و مراکز اطلاع رسانی دور نگه میدارند و این سرآغاز مشکل است.

،بنابراین شاید بتوان گفت که یکی از مراکزی که میتوانند در بهبود رفع نقص کارآمد باشد

ص: 14

دانشگاهها و گروههای کتابداری هستند که باید با ارائه آموزشهای لازم به کتابداران بیشترین کمک را ارائه کنند؛ زیرا به نظر میرسد اغلب مشکلات موجود در توانمندیهای کتابداران به ضعف در آموزش آنها مربوط است.

این امر به ویژه در سالهای اخیر و با ورود فن آوریهای نوین به کتابخانه های جهان بیشتر خود را نمودار ساخته است به نحوی که کتابداران ایرانی اغلب هنوز همان خدمات سنتی و قدیمی را در کتابخانه ارائه میکنند و به تبع آن اغلب کتابخانه ها نیز هنوز شکل سنتی خود را حفظ کرده اند.

تأثیر فن آوری اطلاعات بر افراد مرتبط با کتابخانه ها اعم از کتابداران و کاربران به گونه ای بوده که نقشها ،مهارتها و نیازهای اطلاعاتی آنها را تغییر داده است و همچنان نیز تغییر خواهد داد.

این مسئله را تا حدودی میتوان ناشی از عدم کارآمدی و نیز روزآمد بودن متون آموزشی مرجع در دانشگاهها دانست ارزیابی کتابهای این حوزه مندرج در ذیل شرح دروس مرجع با هرنامی در دانشگاههای ،مختلف مبین آن است که کتابهای فارسی موجود نیازهای نوین کتابداری امروز را رفع نمیکنند و از این رو نیازمند تدوین منبعی با در نظر گرفتن نیازهای آموزشی ،جاری به ویژه در زمینه خدمات مرجع و اطلاع رسانی است.

این امر در برخی از کتابهای غیر فارسی در نظر گرفته شده است اما متأسفانه در اغلب منابع به موارد مهم و جدید در زمینه ورود فن آوری به کتابخانه ها و نقش آنها در خدمات مرجع به شکل گذرا و پراکنده پرداخته شده است و این نیاز وجود دارد که صاحب نظران موارد مرتبط با خدمات مرجع و اطلاع رسانی را که به صورت جداگانه مورد بحث قرار دادهاند را در کنار هم قرار داده منبعی منسجم و کارآمد در این زمینه ارائه کنند. آنچه که در تمامی منابع آموزش خدمات به وفور به چشم میخورد مسئله ارائه توام مباحث مرجع شناسی و خدمات مرجع در منابع است البته روشن است این دو مقوله به هم مرتبط هستند؛ اما بیشتر منابع به بحث مرجع شناسی به شکلی بسیار گسترده تر از سایر مباحث آموزش خدمات مرجع پرداخته اند و این روش سبب شده است که مطالب منابع مختلف تکراری مشابه به نظر بیایند و از کارآیی لازم برخوردار نباشند. لذا، به نظر میرسد به این دلیل که واحدهای آشنایی با منابع مرجع تحت نامهای مرجع شناسی عمومی فارسی و عربی علوم انسانی، علوم و فنون، اصول کار مرجع، مرجع شناسی اسلامی ارائه میشوند؛ بهتر است که این دو مبحث مرجع شناسی و آموزش خدمات مرجع و اطلاع رسانی از یکدیگر جدا شده و مباحث مربوط به آموزش به شکل جداگانه و روزآمد و به تفصیل مورد بررسی قرار گرفته و بیان شوند؛ لذا در این کتاب سعی شده تا مبانی و مقدماتی که یک کتابدار باید در راستای ارائه خدمات مرجع

ص: 15

و اطلاع رسانی نوین در انواع کتابخانه ها بداند به شکلی کاربردی ارائه شود.

این کتاب به عنوان متن آموزشی دروس اصول کار مرجع در مقطع کارشناسی در کلیه فصلها و نیز مباحث مرتبط ذیل رئوس مطالب دروس دوره کارشناسی ارشد برحسب مورد تدوین شده است. در نگارش آن ضمن تأکید بر فصول ارزشمند کتابهای دیگر و نیز استفاده از متون نگاشته در موضوع بحث، سعی شده است ضمن حفظ چارچوب کلی زحمات همکارانی که پیش از این در باب موضوعات کتاب فعالیتهایی داشته اند در موارد لازم یادداشتها و توضیحاتی اضافه شود تا دانشجو را راهنمایی نموده و مفاهیم جدیدی را نیز عرضه نماید.

ساختار کتاب دارای 13 فصل است که در ابتدای هریک هدف کلی و اهداف رفتاری آن بیان شده است انتظار میرود در آغاز فصل خواننده حدود و ثغور مباحث مطرح شده در فصل را به طور کلی دریابد و پس از توضیحات و بیان مطالب در قالب پرسشهایی آموخته های خود را .بسنجد روش استناد دهی و ذکر مآخذ براساس شیوه نامه ای پی ای (1) است و در پایان هر فصل منابع آن ذکر شده است در پایان واژه نامهای جهت سهولت استفاده از کلمات درون متن یا زیرنویس ها برای راهنمایی بیشتر به ترتیب الفبای انگلیسی ارائه شده است.

امید است اساتید ،حوزه صاحب نظران و دانشجویان پیشنهادهای ارزنده خود را برای اصلاحات و ویرایشهای بعدی از مؤلفین دریغ ننمایند لازم است از تمامی اساتیدی که پیش از این با نگارش کتابهایی ارزشمند؛ زمینه ساز تولید این متن شدند، به ویژه دکتر محمد حسین ،دیانی استاد پیشکسوت و اندیشمند سرکار خانم نوش آفرین ،انصاری از مفاخر رشته علم اطلاعات و دانش شناسی تشکر ویژه به عمل آید همچنین از زحمات بی دریغ همکار فعال مستعد این نوشتار خانم مهشید التماسی، دانشجوی دکترای علم اطلاعات و دانش شناسی که به یمن تلاش ایشان کار به انجام رسید کمال تشکر را دارم و آرزومند توفیق روزافزون و طی مدارج عالیتر برای ایشان ..هستم

فاطمه فهیم نیا

بهار 1392

ص: 16

ص: 18

به طبع آن کتابخانه (1) مطرح شدهاند که سعی در هوشمند ساختن وب در تشخیص نیاز کاربر .دارد با وجود این به نظر نمیرسد هیچ یک از دستاوردهای فعلی و یا حتی آتی فناوری بتواند جایگزین کامل عامل انسانی در کتابخانه ها .شود ،بنابراین همچنان خدمات مرجع و کتابدار مرجع رکن اساسی کتابخانه ها بوده و خواهد بود.

کتابداران مرجع از اواسط دهه 1970 علاوه بر ،کتابها از پایگاههای اطلاعاتی پیوسته متعددی نیز استفاده کرده اند که طبعا دارای روشهای دسترسی سریع راحت و متنوعی .هستند بیشتر این ،پایگاهها نمایه ها و چکیده ها و حتی متن کاملی از مقالات مجلات تخصصی را در برمی گیرند بعضی از خروجی های این پایگاه ها به صورت چاپی و برخی دیگر فقط به صورت ماشینی ارائه میشوند

روزبه روز بر اهمیت پایگاه های تمام متن افزوده می.شود برخی فروشندگان نیز رابطه ای کاربری ساده تری را برای پایگاهها ایجاد کرده اند تا ،کاربران به انجام جستجو تشویق شوند. در اواسط دهه 1980 ، بسیاری از پایگاههای پیوستهای که در سالهای قبل مورد استفاده فراوان بودند بر روی لوح فشرده (1) نیز در دسترس قرار گرفتند.

در عصر حاضر

اطلاعات و نیازهای اطلاعاتی به سرعت در حال افزایش .هستند کاربران کتابخانه ها میخواهند در کوتاهترین زمان ممکن و با استفاده از فناوریهای جدید به اطلاعات دسترسی داشته باشند و کتابدار مرجع باید بتواند خود را با این امکانات جدید وفق دهد.

البته در حال ،حاضر در ایران از این فناوریها در کتابخانه ها در سطح محدود استفاده میشود ولی خواه یا ناخواه باید از این فناوریها در ارائه خدمات بهتر استفاده شود؛ زیرا دیگر کاربران انتظار دارند برای یافتن پاسخ یک سئوال نه چندان پیچیده وقت خود را تلف نکنند و بسیاری به همین دلیل است که به کتابخانه مراجعه نمینمایند بنابراین کتابخانه ها باید با به کارگیری امکانات جدید برای کاربر این امکان را ایجاد کنند که از راه دور با کتابخانه و کتابدار ارتباط برقرار نماید و درخواست خود را مطرح سازد؛ و کتابداران در این میان نقش مهمی دارند آنها رابط میان اطلاعات و کاربران هستند و باید بتوانند با استفاده از امکانات و ابزارها بهترین و سریعترین خدمات را ارائه دهند.

و بخش امانت و پیگیری

معمولا این گونه مرسوم است که بخشهای اول و دوم را که با مراجعه کنندگان کتابخانه تماس مستقیم ندارد و وظیفه گردآوری و آماده سازی منابع را برعهده دارند، بخش «خدمات پشت پرده» یا «فنی» مینامند. بخشهای سوم و چهارم را نیز بخش «خدمات عمومی» می گویند از این رو بخش مرجع که به طور مستقیم با مراجعه کنندگان کتابخانه در تماس ،است از اهمیت ویژه ای برخوردار است در بخش مرجع کتابدار مرجع نقش واسطه بین مراجعه کننده و منابع را به عهده دارد؛ اوست که با دانش و اطلاعات و تجربه ای که دارد میتواند سئوال مراجعه کننده را در قالب واژههایی که قابل بازیابی در نظام سازماندهی کتابخانه است. یا لااقل او را راهنمایی کند که کجا و چگونه میتواند پاسخ خود را بیابد از این رو، لازم است میان خدمات مرجع کار مرجع، منابع مرجع و فرایند مرجع فرق گذاشت (مرادی، 1374: 2). در متون پایه حرفه کتابداری اغلب اشاره میشود که پیدایش و رشد خدمات مرجع به منزله خدمتی منحصر به کتابخانه ها از سال 1876 و با بنیان گذاری انجمن کتابداران آمریکا آغاز شد. انتشار طرحهای رده بندی کاتر و دهدهی دیویی (1) و «مقاله نامه پول» (2) عوامل دیگری هستند که در این امر سهیم شمرده میشوند ،دیانی (1370) (19)

میتوان تحلیل کرد که تشکیل یک انجمن حرفه ای و به دنبال آن تدوین و نشر نظامهای سازماندهی اطلاعات که به مراتب بر سهولت دسترسی تأثیر گذار بودند و نیز چاپ اولین نمایه نامه از مقالات نشریات ادواری که اولین منبع ردیف دوم از این دست به شمار میرفت کتابداران را با وظیفه جدیدی مواجه نمود که شکل گیری و پویایی آن ریشه در تغییرات ابزارها و روندهای معمول در کتابخانه ها و به تبع آن حرفه داشت.

ریاضیدانها ،دارد چنین میگوید راهی منطقی برای آغاز بحث این است که معلوم کنیم ریاضیات چیست و ریاضیدانها چه میکنند اما این کار کاملا غیر ممکن است. قریب نزدیک به یقین اگر از هر دو ریاضیدان پرسیده شود که توصیفی از ریاضی بیان کنند با هم اتفاق نظر نخواهند داشت و روز بعد هم با آنچه روز پیش گفته اند موافق نخواهند بود فقط میتوان گفت که ریاضیات کاری است که ریاضی دانها میکنند

كتس (1) در سال 1987 پس از نقل قول بالا می نویسد اگر به جای ریاضیات و ریاضیدانها واژه های خدمات مرجع و کتابدار» «مرجع را بگذاریم میتوانیم بگوییم : خدمات مرجع کاری است که کتابدار مرجع انجام میدهد مرادی، 1374 (2)

رانگاناتان (2) خدمت مرجع را این گونه تعریف میکند فرآیند برقراری تماس و ایجاد پل و پیوند میان خواننده و مدارک مورد نیاز او به طریق شخصی» (دیانی، 1370) 35)

از این رو میتوان خدمات مرجع را این گونه تعریف کرد

«هرگونه کمکی که کتابدار به مراجعه کنندگان کتابخانه ارائه میکند را خدمات مرجع میگویند اما این تعریف یک نقطه ضعف بزرگ دارد و آن عدم پوشش خدماتی است که کتابداران به کاربران خود به شکل غیر حضوری ارائه می.کنند بنابراین بهتر است به جای استفاده از واژه مراجعه کننده» واژه «کاربر» مورد استفاده قرار گیرد تا هم مراجعه کنندگان حضوری به کتابخانه را شامل شود و هم افرادی را که از خدمات مرجع غیر حضوری استفاده میکنند

بنابراین هرگونه خدمتی را که کتابدار به کاربران کتابخانه یا مرکز اطلاع رسانی ارائه کند خدمات مرجع گویند؛ خواه پاسخ به سئوالی ساده در خصوص مکان منابع باشد؛ خواه راهنمایی مراجعه کننده در زمینه یافتن منابع تخصصی برای پاسخ به سئوالی تخصصی باشد.

6 فلسفه ،کتابخانه با در نظر گرفتن سازمان و مدیریت کتابخانه مرادی 1370 (6) .

هدف اصلی و غایی خدمات مرجع کاربران و مخاطبان کتابخانه و یا مرکز اطلاع رسانی است. بنابراین کتابدار مرجع سعی میکند تا نیاز مراجعه کننده خود را از طرق مختلفی پاسخ گوید از این رو برخی از عوامل فوق شاید در حال حاضر کمتر در ارائه خدمات مرجع مؤثر باشد.

هر چند که سنتها در زمانها و جوامع مختلف از اهمیت ویژه ای برخوردار است اما ارائه کیفیت و کمیت ارائه خدمات مرجع و اطلاع رسانی به کاربران تابع میزان نیاز و توانایی هضم اطلاعات کاربر دارد به عبارت دیگر یک کتابدار مرجع میتواند با احترام به سنت و شرایط جامعه برمبنای ارزیابی خود از عمق نیاز کاربر و البته با در نظر گرفتن توانایی های خود و مجموعه اش اقدام به ارائه اطلاعات و خدمات به کاربر نماید.

با توجه به تغییر شکل منابع اطلاعاتی و امکاناتی که فناوریهای نوین در اختیار کتابخانه ها گذاشته اند دیگر تنها محمل اطلاعاتی و تنها منبع پاسخگویی به پرسشها کتاب نیست و این امر وظیفه کتابدار مرجع را به مراتب سنگین تر نموده است، چراکه نبود کتاب در زمینه ای خاص در کتابخانهاش دلیل خوبی برای عدم پاسخگویی به مراجعه کننده نیست.

بنابراین خدمات مرجع در حال حاضر تحت تأثیر سه عامل مهم و حیاتی است

1. توانایی کاربر و عمق نیاز اطلاعاتی او؛

2. توانایی کتابدار مرجع؛

3. تجهیزات کتابخانه؛

بر اساس اعلام انجمن کتابداران ،آمریکا خدمات مرجع را به دو گروه بزرگ تقسیم میشود

خدمات مرجع مستقیم؛

خدمات مرجع غیر مستقیم مرادی) (1370 (89

رساندن اطلاعات مناسب در زمان مناسب و به فرد مناسب. و یا به قول یک صاحب نظر حوزه کتابداری هدف خدمات مرجع کمک به مراجعه کننده برای بهره گیری از مجموعه کتابخانه و منابع خارج از کتابخانه بر حسب نیازهای اطلاعاتی است رتیک Retic(1).

هدف اصلی از خدمات مرجع در هر کتابخانه و مرکز اطلاع رسانی کمک به مراجعه کننده و رفع نیاز اطلاعاتی ،وی در کوتاه ترین زمان و به بهترین شکل ممکن است؛ و همه تلاشها فناوریهای نوین نیز در راستای نیل به این هدف شکل گرفته و خواهد گرفت.

است همان طور که پیش از این گفته شد اینکه نیاز اطلاعاتی فرد در یک کتابخانه برطرف شده است یا خیر بستگی به عوامل بسیار متنوعی دارد که یکی از آنها ویژگی های شخصیتی فرد است. روشن است که برخی از مردم منظم تر و با انگیزه ترند یا بیشتر از دیگران در معرض اطلاعات قرار میگیرند به علاوه عوامل فردی ممکن است بیشترین تأثیر را در جست وجوی اطلاعات و در نتیجه رضایتمندی و یا عدم رضایتمندی مراجعه کننده داشته باشند (بابایی، 1376).

،بنابراین هر چه خدماتی که در میز مرجع در کتابخانه ها ارائه میشود کامل و باکیفیت بهتری باشد و به نیازهای جامعه استفاده کننده خود پاسخ دهد باعث جلب رضایت کاربر شده و آنها را به سمت استفاده بیشتر از کتابخانه سوق میدهد در واقع هرقدر خدماتی که در کتابخانه ها ارائه میشود در سطح بالاتری باشد به همان میزان خروجی یا بازده کتابخانه که همان رضایت و میزان استفاده کاربرها از منابع کتابخانه است بیشتر میشود

اعتماد و همکاری در انجام کارهای میز مرجع

اغلب کتابداران وظایف مرجع خود را میشناسند اما آیا به همه این وظایف عمل میشود؟ این سئوالی است که کتابداران به ویژه کتابداران مرجع باید هر روز وقتی در کتابخانه هستند از خودشان بپرسند و به نوع رفتار و عملکرد خود امتیاز دهند؛ چرا که مطمئنا وجدان هر فرد بهترین داور است.

استفاده کننده و کتابخانه در سطوح مستقیم و غیر مستقیم تضمین نماید

خدمات مرجع مستقیم شامل

.1 خدمت مرجع و اطلاع رسانی شامل کمک انفرادی به استفاده کنندگان در پی جویی اطلاعات؛ که در متون از آن به عنوان «اینفورمیشن یا اطلاع رسانی (1) یاد میشود

.2 آموزش رسمی و غیر رسمی شیوه بهره جویی از کتابخانه یا مرکز اطلاع رسانی و منابع آن اعم از توضیح شیوه استفاده از مواد و آموزش رسمیتر و تهیه اطلاعات برای استفاده کنندگان؛ که از آن در متون به عنوان اینستراکشن (2) نام برده میشود

3. خدمات مرجع غير مستقیم از راه فراهم کردن امکان دسترسی استفاده کنندگان به سلسله منابع اطلاعات که واژه گایدنس (3) در متون به این وجه از خدمات اشاره دارد.

از انواع خدمات مرجعی که در کتابخانه ها ارائه میشود میتوان به دو نظریه اصلی و که در زمینه خدمات مرجع مطرح بوده است رسید. نظریه های مختلفی را شاید بتوان از صاحب نظران مختلف نقل کرد؛ اما آنچه که در اغلب منابع به عنوان نظریه های اصلی مرجع مدنظر قرار گرفته و بر روی آن تأکید شده است عبارتند از:

.1 نظریه جیمز آی ،وییر(4) که خدمت مرجع را بر اساس نحوه برخورد و میزان ارائه خدمات کتابدار مرجع به سه شکل تقسیم بندی کرده است

محافظه کارانه اساس این نظریه این است که مساعدت به کاربر کتابخانه باید تنها به آموزش و راهنمایی وی محدود شود یعنی راهنمایی و کمک به کاربران به طور محدود، به نحوی که فقط در برابر درخواست کمک آنها کتابدار مرجع به ارائه خدمات میپردازد آن در حد پاسخهای مرجع فوری و اینکه به کاربر اجازه داده میشود که خودش از کتابها و مواد مرجع بدون دخالت کتابدار استفاده کند

لیبرال در این مورد حداکثر کمکی که کتابدار میتواند به کاربر ارائه میشود یعنی وقتی کاربر وارد کتابخانه میشود کتابدار مرجع از او میپرسد آیا میتوانم کمکی به شما نماییم و هر نیازی که کاربر داشته باشد از پرسیدن ساعت گرفته تا نیازهای اطلاعاتی بالا به او پاسخ داده میشود و اطلاعات به هر قیمتی برای کاربر تهیه میشود

میانه این مورد در واقع حد میانی دو مورد بالا یعنی محافظه کارانه و لیبرال است که نه در ارائه خدمات مانند روش اول فقط در برابر درخواست کمک پاسخ گوید و نه این که براساس

ص: 28

روش دوم کتابدار تمامی تلاش خود را برای یافتن پاسخ کاربر انجام میدهد. بنابراین این نوع از خدمت را یک کتابدار متوسط میتواند به راحتی انجام دهد.

،بنابراین بر مبنای میزان تخصصی بودن نیاز کاربر نحوه برخورد و خدمات ارائه شده از طرف کتابدار مرجع نیز متفاوت و منطبق بر یکی از سه نظریه بالا خواهد بود به) نقل از كومار Kumar (1).

2. نظریه ساموئل ،روتشتاین او نیز سه نظریه خدمت مرجع را با عنوان نظریه حداقل نظریه متوسط و نظریه حداکثر ارائه کرده است این نظریه ها بر اساس مفهومهای ابتدایی ترس مصلحت، و تعهد پایه گذاری شده است.

:حداقل کتابدار مرجعی که قدرت کافی برای ارائه خدمات ندارد و در واقع به دلیل ضعف خودش از ارائه خدمات میترسد حداقل خدمات را به کاربر کتابخانه ارائه میکند چراکه او میخواهد خودش را دور از کاربر نگه دارد تا کاربر و دیگران متوجه نقاط ضعف وی نشوند. حداکثر کتابدار مرجعی که به کار خود و تواناییهای خود در ارائه خدمات مرجع مطمئن است به طور حتم حداکثر خدمات را ارائه میکند به این معنا که با ورود کاربر به کتابخانه داوطلبانه برای ارائه کمک به او اقدام میکند و منتظر سئوال و درخواست مراجعه کننده نمیشود؛ چراکه به توانمندی خود در ارائه خدمات مناسب اطمینان دارند این نظریه بر مفهوم تعهد پایه گذاری شده است.

متوسط کتابدار مرجعی که برای ارائه خدمات شروع به قضاوت در مورد کاربر میکند تصمیم میگیرد که آیا به یک کاربر خدمات ارائه کند یا نه در واقع از نظریه متوسط یا حد وسط استفاده کرده است؛ چراکه به عده ای از کاربران حداقل خدمات و به عده ای دیگر حداکثر خدمات را ارائه میکند؛ و این نظریه برمبنای مفهوم مصلحت اندیشی پایه گذاری شده است (همان: 398-397)

بنابر نظریه های فوق ارائه خدمات مرجع در کتابخانه براساس میزان قدرت و توانایی تخصصی کتابدار و میزان آشنایی کاربر با حوزه تخصصی خودش و استفاده از کتابخانه و منابع آن متفاوت خواهد بود.

مجدداً تأکید میشود نظریه های مختلفی در ارائه خدمات مرجع وجود دارد که هر یک مبانی خاص خود را دارند و هر یک براساس مفهومی استوار است اما این دو نظریه از نظریه هایی هستند که همواره چه از نظر کاربران و چه از نظر کتابداران مورد توجه و تأکید بوده است.

ص: 29

ج. براساس موضوع طبقه بندی پرسشها بر اساس حوزههای موضوعی مختلف که مهمترین نوع طبقه بندی پرسشها است و شاید بتوان از آن به عنوان وسیله ای برای طبقه بندی سایر فعالیتهای مرجع استفاده کرد.

د. بر اساس پرسندگان که پرسشها را بر اساس سن، جنس و یا طبقه شغلی و سطح سواد پرسش کنندگان تقسیم می.کنند که موجب جهت دهی به فعالیتهای بخش مرجع میشود

ه بر اساس پاسخها

در بررسیهای نوین شاخصهای فوق الذکر از روی مطالعه ردپای کاربر در محیط الکترونیکی که اصطلاحاً تحلیل لاگ (1) نامیده میشود سنجیده و خدمات بر اساس اطلاعات حاصل از ثبت تراکنشهای نظام اطلاعاتی و کاربر قابل سنجش هستند.

شیوه هایی برای ادامه و بهبود کیفیت خدمات مرجع است.

البته ناگفته نماند که در موارد ذکر شده یک عامل بسیار مهم و حیاتی در نظر گرفته نشده است و آن میزان تجهیزات و امکانات کتابخانه یا مرکز اطلاع رسانی است زیرا خدمات مرجع و اطلاع رسانی رابطه ای کاملا مستقیم با منابع اطلاعاتی دارند گاه پیش میآید که کتابدار مرجع با روحیه ای كاملاً لیبرالی به کمک کاربر میشتابد و نیاز اطلاعاتی او را نیز با مصاحبه مرجعی عالی کشف میکند، اما ابزار و امکانات کافی برای ارائه پاسخ صحیح و کامل را در اختیار ندارد بنابراین چاره ای جز تحویل پاسخی سطحی و گذرا ندارد از این رو پس از توانمندیها و روحیه کتابداران مرجع و عوامل شخصیتی کاربران دسترسی کتابخانه به منابع کامل و به روز در ارزیابی خدمات مرجع و اطلاع رسانی بسیار مؤثر است و باید در ارزیابی بخش مرجع کتابخانه به آن دقت شود چرا که کتابدار مرجع بدون آزادی دسترسی همانند جراح متخصص بدون اتاق عملی است که فقط میتواند تشخیص دهد و شاید تا حدی مانع از بروز صدمات بیشتر به فرد شود لذا پاسخگویی کامل و صحیح علاوه بر تواناییهای فردی کتابدار و کاربر نیازمند دسترسی به منابع اطلاعاتی کافی است.

ص: 34

ص: 36

اصول اخلاقی در اطلاع رسانی توسط «کاپورو» تحت سه عامل طبقه بندی شده است که عبارتند از:

.1 اصول اخلاقی در زمینه تولید اطلاعات اصول اخلاقی در این بخش به شدت با اصول اخلاقی پژوهش رابطه دارد که محققان در برابر صحت اطلاعات و نوشته های خود مسئول هستند؛

.2 اصول اخلاقی در زمینه اشاعه اطلاعات اصول اخلاقی این حوزه موارد شامل زیر میشود

(الف اصل در اختیار بودن؛ اطلاعات تخصصی باید در زمان نیاز در اختیار همگان باشد؛

(ب اصل رازداری؛ از اطلاعات در مقابل جرح و تعدیلهای شخصی محافظت شود؛

(ج اصل کمال؛ عدم تبعیض قائل شدن در ارائه تام و تمام اطلاعات است؛

3. اصول اخلاقی در کاربرد اطلاعات که در برگیرنده اصول اخلاقی است که انتظار میرود استفاده کننده از اطلاعات به منظور حفاظت از حقوق مادی و معنوی مولف اثر یا تولید کننده و کتابخانه از آن پیروی نماید کاپورو، 1985: 113-123 ).

انجمن کتابداران آمریکا اخلاق کتابداری را بیشتر در حوزه عمل و ارائه خدمات مرجع مورد بررسی قرار داده و راهکارهای عملی نیز ارائه نموده است.

این انجمن برای کنترل و ارزیابی عملکرد کتابداران بخش ،مرجع اصول و رهنمون هایی را برای توسعه اخلاق اجتماعی مطرح کرده است که عبارتند از:

خوش رویی به منظور داشتن تعامل مرجع ،موفق کاربر باید تشخیص دهد که کتابدار مرجع آماده ارائه کمک به او .است همچنین او باید برای دریافت کمک از کتابدار احساس راحتی کند. برخورد خوش کتابدار با کاربر کل فرایند ارتباط را تحت تأثیر قرار میدهد.

برخی از اصولی که کتابدار مرجع برای خوشرو بودن باید مدنظر داشته باشد عبارتند از:

الف) با وقار و آماده جذب کاربران باشد مشغول خواندن بایگانی کردن و گفتگو با همکاران یا دیگر فعالیتها نباشد تا منجر به کاهش مراجعه کاربران شود.

(ب در آغاز نشان دهد که کاربر را دیده و ارتباط چشمی با کاربر برقرار کند.

(ج) حضور کاربر را از طریق لبخند و یا حالت راحت جسمانی تأیید و تصدیق

کند

(د کاربر را از طریق استفاده از واژههای دوستانه به منظور آغاز محاوره همراهی کند و یا از طریق بلند ،شدن جلو رفتن و یا نزدیک شدن سعی در جلب کاربر داشته باشد.

(ر) به دیگر کاربران منتظر نشان دهد که پذیرای آنها نیز هست.

ز) تا حد امکان خود را در معرض دید کاربران قرار دهد و در پشت مجموعه ای از کتابها یا تجهیزات رایانه ای پنهان نشود .

ص: 38

ه. در اطراف میز مرجع بگردد تا در صورت نیاز به ارائه کمک بپردازد

علاقه کتابدار موفق باید در فرایند مرجع علاقه زیادی از خود نشان دهد کتابدارانی که علاقه زیادی به سئوالهای کاربران نشان میدهند سطح بالایی از رضایت را در میان کاربران خود بوجود میآورند به منظور نشان دادن علاقه کتابدار باید

(الف هنگام صحبت کردن و گوش دادن به کاربر نگاه کند.

(ب ارتباط چشمی را با کاربر در طول فرآیند مصاحبه ایجاد یا برقرار کند (ج) (ج فاصله نزدیکی که برای کاربر مناسب به نظر میرسد را با توجه به پاسخهای کلامی و غیر کلامی ،کاربر رعایت کند

(د علائمی مبنی بر فهم نیاز کاربر را از طریق تأییدهای کلامی یا غیر کلامی مثل تکان دادن سر و یا اظهار نظر کوتاهی از خود بروز دهد.

ر) در طول فرایند مرجع آرام به نظر برسد و عجله نکند.

ز) تمرکز و توجه خود را معطوف به کاربر نماید.

گوش دادن مصاحبه مرجع مهمترین بخش خدمات مرجع به حساب میآید کتابدار باید نیاز اطلاعاتی کاربر را بفهمد و این کار را در حالتی که کاربر در حالتی آرام قرار دارد انجام دهد. با دقت گوش دادن و مهارت در پرسیدن برای یک تعامل موفق ضروری است به عنوان یک ارتباط دهنده خوب، کتابدار باید

(الف لحن مناسبی متناسب با ماهیت تعامل به کار برد

(ب با حالتی محترمانه صمیمی و مشوقانه ارتباط برقرار کند.

(ج به کاربر اجازه دهد تا به طور کامل نیاز اطلاعاتی خود را با کلمه های خود بیان کند، پیش از این که پاسخی دهد.

د) سئوال یا تقاضای کاربر را دوباره بیان کند و از کاربر تأییدیه بگیرد؛ تا مطمئن شود که سئوال را درست فهمیده است.

ر) از طرح سئوالهای باز استفاده میکند تا کاربر را تشویق نماید که سئوال خود را بسط دهد یا توضیحهای اضافی بیان نماید.

ز) از سئوالات بسته برای تصحیح کردن راهبرد جستجو استفاده کند.

ح) در جستجوی روشن کردن اصطلاحهای گیج کننده بوده و از به کار بردن اصطلاحهای خاص کتابداری خودداری کند.

(چ از واژگانی که برای کاربران قابل فهم است استفاده کند.

ص: 39

(ه بیطرفی را حفظ کند و از مطرح کردن ارزشهای قضاوتی در مورد سئوال یا ماهیت آن خودداری کند

:جستجو جستجو نیز از مهمترین بخشهای خدمات مرجع است که به یافتن پاسخ مناسب برای سئوال کاربر منتهی می.شود بدون جستجوی مؤثر ، اطلاعات مطلوب پیدا نمیشود؛ اما یافتن پاسخ صحیح سئوالها و ارائه یک جستجوی موفق به چگونگی رفتار کتابدار بستگی دارد به عنوان یک جستجوگر مؤثر کتابدار باید

(الف استراتژی جستجوی کامل و شایسته ای بنا کند.

ب سئوال را به چهریزههای خاص تقسیم .کند

ج شرایط سئوال که ممکن است نتیجه های جستجو را محدود کند مثل ،تاریخ ،زبان، گستردگی و ... را مشخص کند.

(د واژگانی برای جستجو انتخاب کند که بیشترین ربط را به اطلاعات مطلوب دارند.

ر) در ابتدا با توجه به جنبههای محدود کننده سئوال به جستجو بپردازد.

ز) املای کلمه را در صورت نیاز تصحیح کند و دیگر خطاهای ممکن در سئوال را برطرف نماید.

ح منابع مناسب با توجه به نیاز کاربر که بیشترین احتمال را برای داشتن اطلاعات مرتبط دارند، مشخص کند.

خ هنگامی که نمیتواند به طور مستقل منابعی که پاسخ سئوال در آنها است را تعیین کند از ،راهنماها پایگاهها و دیگر کتابداران کمک گیرد.

(چ راهبردها و نحوه جستجو را با کاربر در میان گذارد.

(ع) کاربر را برای ارائه نظر تشویق کند.

(غ ترتیب جستجو را برای کاربر شرح دهد.

ص) تلاش کند تا جستجو را در محدوده زمانی مورد نظر کاربر انجام دهد.

ض) با کاربر همراهی کند (حداقل) در مراحل اولیه (جستجو

ط) چگونگی استفاده از منابع را هنگامی که کاربر از خود اشتیاق نشان میدهد، شرح دهد.

ظ) هنگامی که تعداد کم یا زیادی اطلاعات یافت شد به همراه کاربر موضوع را محدود نموده یا گسترش دهد.

(ف) از کاربر در مورد نیاز به اطلاعات ،اضافی پس از بازیابی نتیجه های اولیه سئوال کند.

(ق) نیاز به ارجاع کاربر به ،کتابخانه کتابدار و یا شخص مناسب دیگر را تشخیص دهد.

در جستجو به ویژه جستجوی بولی تکرار عمل جستجو بسیار مهم است و در واقع تکرار جستجو سبب عملکرد بهتر شود.

ص: 40

پیگیری کتابدار باید از حصول نتیجه دلخواه کاربر مطمئن شود و درصورت نیاز او را به منابع دیگر ارجاع دهد برای پیگیری موفق کتابدار باید

(الف از کاربر در مورد این که سئوال به طور کامل پاسخ داده شده، سئوال بپرسد.

(ب کاربر را برای بازگشت مجدد به محل ارائه خدمات مرجع تشویق نماید.

(ج) بعد از این که کاربر وقت کافی برای مطالعه منابع اطلاعاتی ،داشت، به وی مراجعه کند.

(د هنگام نیاز به تخصص موضوعی بیشتر با دیگر کتابداران مشورت نماید.

(ذ در صورت نیاز قرار ملاقاتی با کاربر ترتیب دهد تا دوباره سئوال را جستجو کنند حتی بعد از ترک کتابخانه توسط کاربر

ر) تلاش کند مطمئن شود کاربر خدمات مناسبی دریافت کرده یا خیر؟ وی این کار را از طریق فراهم آوردن اطلاعات صحیح و دقیق از بخش مرجع کتابخانه یا از طریق بررسی میزان اطلاعات مورد نیاز و منبع مورد استفاده انجام دهد.

ز) فرایند فرستادن کاربر به دیگر کتابخانه ها یا مراکز اطلاع رسانی را از طریق فعالیتهایی مثل از قبل تلفن ،کردن آدرس ،دادن راهنمایی کردن و فراهم آوردن اطلاعات ممکن برای کاربر در کتابخانه تسهیل نماید.

ص) هنگامی که امکان پاسخگویی به سئوال مطابق رضایت کاربر وجود ندارد کاربر را به دیگر مؤسسه ها یا منابع ارجاع دهد انجمن کتابداران آمریکا، 1996).

گرچه کتابدار باید بر آن باشد تا همه مراجعان را یکسان مورد توجه قرار دهد برخی کتابخانه ها سطوح خاصی از خدماتی را که برای انواع مراجعان ارائه میکنند مشخص میکنند مثلا کارکنان تحقیقاتی در یک دانشگاه خدمات بیشتری از دانشجویان کارشناسی دریافت می دارند. لازم است کتابدار ،مرجع مجموعه قواعد اخلاقی مورد تصویب سازمانهای حرفه ای را مطالعه کند و مطابق آن و سیاستهای کلی مورد اعمال در منطقه ای که کتابخانه در آن واقع شده است عمل نماید.

کتابداران باید به مجموعه ای از اصول اخلاقی پایبند باشند اصولی که پایبندی به آنها موفقیت و سلامت حرفه را در پی خواهد داشت برخی از این اصول عبارتند از: اطلاعات صحیح و کامل ارائه ،شود درباره کاربران پیش داوری ،نکند بر اساس تفکرات فردی دست به سانسور اطلاعات ،نزند برداشت خود را از اطلاعات به کاربر تحمیل نکند راز دار باشد و بین کاربران تفاوت قایل نشود.

به تولید اشاعه و کاربرد اطلاعات مطرح میکند و لزوم پایبندی به اصول اخلاقی را در این زمینه ها به شرح زیر گوشزد میکند به نقل از آزاد (1373)

در نظر داشت که تولید کنندگان پایگاههای دادهها مسئول درستی محتوا نیستند بلکه تنها در باب صحت و درستی روند تهیه دادهها و بازتولید صحیح آنها مسئولیت دارند محدودیتهای این اصل به مشکلاتی نظیر گزینشی بودن و ارزیابی دانش و آنچه «آلودگی اطلاعاتی میخوانند مربوط است .(همان)

دیگر از جمله ،فرانسوی (1)، آلمانی (2)، و اسپانیولی (3) ؛ واژه های وجود دارد که همگی به معنای حق مؤلف هستند ( نصری، 1389).

حق مؤلف به 2 نوع معنوی و مادی تقسیم می.شود براساس حق معنوی مؤلف دارای یک سلسله امتیازهای غیرمالی و قانونی است که ارتباط ویژه ای با شخصیت وی دارند حق انتشار اثر حق حرم اثر حق حرمت نام و عنوان مؤلف حق عدول یا استرداد اثر و حق جایزه و پاداش از جمله حقوق معنوی مربوط به مؤلف هستند که وی میتواند به طور مستقیم در زمان حیات از آنها برخوردار شود و بعد از فوت وی نیز اثر آن ادامه مییابد تقریباً در قانون تمامی کشورها برای حمایت از این ،حقوق مقرراتی وضع شده است.

تعریف حق معنوی مؤلف قانون گذار ایران حق معنوی مؤلف را تعریف نکرده است؛ اما با توجه به مواد مختلف قانون مصوب 1348 (4) و استفاده از حقوق تطبیقی میتوان آن را چنین تعریف کرد حقوق معنوی مزایایی است قانونی غیرمادی و مربوط به شخصیت پدیدآورنده یک اثر فکری که به موجب آن وی برای همیشه از یک دسته حقوق خاص برخوردار است» (حضرتی شاهین دژ، 1388).

کاتوزیان حقوق معنوی را چنین تعریف کرده است: حقوقی است که به صاحب آن اختیار انتفاع انحصاری از فعالیت و فکر و ابتکار انسان را میدهد کاتوزیان، 1376 (23).

حق ،مادی جنبه بهره برداری مالی و تحصیل منفعت تجاری را در نظر دارد به این معنا که مشارالیه میتواند آن را نزد عموم عرضه نماید حق اخیر بر خلاف حق معنوی، قابل انتقال معامله است. البته وقتی صحبت از حق مؤلف به میان میآید غالباً جنبه معنوی آن به ویژه در زمینه استنادها و رعایت حقوق در اشاعه اطلاعات مدنظر .است ،بنابراین در ادامه تنها از حق مؤلف به شکل کلی صحبت خواهد شد.

انحصاری مؤلفی هستند باید اجازه بگیرند و در برخی موارد مبلغی به نام حق امتیاز پرداخت کنند حق مؤلف فقط بیان مؤلف یا شیوه تنظیم اثر مؤلف درباره یک موضوع را پوشش میدهد و به خود موضوع تعمیم داده نمیشود؛ به این معنا که موضوعها را میتوان آزادانه ساخت پرداخت و به گونه ای متفاوت یا کاملتر بیان کرد بر همین مبنا بیان یک موضوع به شیوه جدید یا کاملتر را نیز میتوان تحت پوشش حق مؤلف قرار داد بدون آنکه حق مؤلف نسخه اصلی و اولیه موضوع نادیده گرفته شود بالعکس حق انحصاری ،اختراع هم خود موضوع و هم نحوه ابراز آن در هر اختراع را به شرط آنکه بدیع باشد و در نظر اهل فن بدیهی و ساده نباشد، دربر می.گیرد کسی که اختراع خود را به ثبت برساند دارای حق انحصاری میشود و میتواند از بهره برداری دیگران از آن ،اختراع چه به طور کلی و چه به طور جزئی ممانعت به عمل آورد؛ حتی اگر فرد دیگری جداگانه همان را کشف یا اختراع کرده باشد.

از طرف دیگر حمایت از علامت تجاری بستگی به سرمایه گذاری و مهارت در خلق علامتی دارد که کالاها یا خدماتی را به راحتی برای عامه تداعی کند.

درباره ماهیت قانونی حق مؤلف دو نظریه وجود دارد یکی حق مؤلف را نوعی مالکیت قابل واگذاری همچون مستغلات و کالاها به شمار میآورد و حقوقی نامحدود و دائمی برای صاحب آن قائل است نظریه) مالکیت عینی؛ و مکتب دیگر عقیده دارد که حق مؤلف انحصاری است و حمایت از مؤلف باید تا حد ممکن محدود باشد (نظریه) مالکیت معنوی بعضی از کشورهای غربی مانند فرانسه حق مؤلف را شکل منحصر به فردی از حق مالی سرمایه ای) میدانند که اساس آن را عناصر شخصی بسیار قوی تشکیل میدهد این کشورها در قوانین خود جایگاهی برای این حق قائل هستند و به مؤلف حق اخلاقی غیر قابل واگذاری اعطا می کنند؛ شناسایی اثر او را ضمانت کرده و در مقابل هرگونه تحریف ،یا ،تغییری که ممکن است منافی شهرت و اعتبار مؤلف ،باشد از او حمایت میکنند این نگرش شالوده قرارداد برن (1) است .(نصری، 1389) اما آنچه حق نسخه برداری را در کتابخانه ها مهم میکند محدودیتهایی است که این قانون برای آگاهی عمومی از اثرات فکری ایجاد میکند که همین امر موجب شد تا ماده ای به قانون حق نسخه برداری کنگره افزوده شود ماده 107 که آن را قانون «استفاده بجا مناسب» ،نامیدند طبق این ،قانون اگر استفاده از اثر بجا باشد، بدون مجوز و پرداخت حق امتیاز، مجاز به نسخه برداری .است بجا بودن چهار معیار :دارد هدف از استفاده؛ ماهیت اثر مورد استفاده؛ قابل توجه بودن استفاده؛ و تأثیر استفاده بر بازار واقعی و بازار بالقوه اثر.

ص: 45

کنگره به هنگام تصویب قانون تجدید نظر شده اعلام کرد که مفهوم استفاده بجا مبهم است و اعضای مربوط باید به توافق برسند و روشن کنند که استفاده بجا از موارد دارای حق ،انحصاری شامل چه چیزی است .(همان) صاحب نظران زیادی در این زمینه شروع به فعالیت

کردند و دستورالعملهای فراوانی نیز تدوین شد که هیچ یک جز قانون نسخه برداری نشد. تا قرن 19 میلادی قوانین حق مؤلف شکل ملی داشت و تنها در داخل یک کشور قابل اجرا بود تا اینکه قانون بین المللی حق مؤلف (1) ایجاد شد و معاهده برن را در پی داشت. سرانجام در سال 1952 (معاهده بین المللی حق مؤلف» (2) یا «کنوانسیون «ژنو» پدید آمد که نهایتا بیش از 70 کشور و از جمله اتحاد جماهیر شوروی سابق آن را امضا کردند.

همان طور که میدانید ارائه خدمات مرجع به شدت وابسته به منابع اطلاعاتی و آثار پدیدآورندگان مختلف است؛ لذا همواره این مطلب مطرح است که آیا ارائه پاسخ به کاربران و اجازه استفاده آنها از منابع اطلاعاتی بدون پرداخت حق امتیاز صحیح است؟

یکی از مواردی که در قانون استفاده بجا مناسب قرار میگیرد اجازه دسترسی محدود و برای رفع نیاز افراد و محققان به آثار موجود در کتابخانه هاست به این مفهوم که استفاده از اثری خاص به طور محدود و ارائه استناد و ذکر منبع اصلی در تحقیقات و آثار جدید در همه جای دنیا امری عادی و در حال انجام است.

آنچه در حال حاضر به شدت مورد بحث و توجه صاحب نظران است، حق نسخه برداری در محیط دیجیتال است که دارای چالشها و گفتگوی بسیاری .است بحث استقاده از مجلات دسترسی ،آزاد اطلاعات مندرج در صفحات وب و بسیاری دیگر از مسائل نشان میدهد که این حوزه به ویژه در ایران نیازمند بررسی و تدوین سازوکارهای روشن و قانونی است.

این امر به اشخاص این اجازه را میدهد تا این نرم افزار را به یک نرم افزار انحصاری تبدیل کنند آنها میتوانند چند تغییر در نرم افزار ایجاد کرده و آن را به عنوان یک محصول انحصاری توزیع کنند افرادی که این برنامه تغییر یافته را دریافت میکنند آزادیهایی که مولف اصلی در اختیار آنان قرار داده است را ندارند؛ شخص واسط آنها را حذف کرده است. اما برای اینکه این محدودیت از میان برود میتوان به جای اینکه نرم افزار را بدون حق مولف در اختیار عموم قرار گیرد، از کپی لفت استفاده شود کپی لغت میگوید که هر شخصی که نرم افزار را مجدداً منتشر -کند با یا بدون تغییر باید این آزادی را برای نسخه های بعد حفظ کند. کپی لفت تضمین میکند که تمام کاربران آزادی را در اختیار دارند کپی لفت، 2010)

واژه کپی لفت در واقع از بازی واژگانی با معادل انگلیسی حق نسخه برداری یا کپی رایت ساخته شده است و معرف نوعی از حق استفاده از نرم افزارهای آزاد است.

به عبارت دیگر کپی لفت شکلی از مجوزها (1) یا همان پروانه ها است که برای ایجاد تغییر در قانون حق نسخه برداری در آثار مختلف مانند نرم افزارهای رایانه ای آثار هنری و موسیقی مورد استفاده قرار میگیرد به طور کلی قانون حق نسخه برداری اجازه استفاده، توزیع، تغییر، و پخش اثر را تنها در اختیار پدیدآور اولیه اثر قرار میدهد؛ اما مجوز کپی لفت به افراد اجازه می دهد تا بر روی اثری خلق شده توسط دیگری تغییراتی را اعمال کنند و حتی آن را با نیازهای خود تطبیق دهند و بالاخره اثر جدید را به عنوان یک اثر انحصاری معرفی کنند.

«ریچارد استالمن» (2) از اولین افرادی است که در پروژه مجوزهای انتشار عمومی (3) پروژه خود از قانون کپی لفت استفاده کرده است و به افراد اجازه داده تا نرم افزار نوشته شده توسط وی را به طور آزاد و بدون استفاده از قانون حق مولف مورد استفاده قرار دهند به دنبال استالمن شخصی به نام «لارنس لسیگ (4) مجوز مشابهی با نام شیرلینک» (5) را ایجاد کرد.

شرط اصلی در استفاده از «کپی لفت» این است که اگر اثری با استفاده از این مجوز تغییر داده شود و سپس منتشر شود باید برای کاربران بعدی نیز حق استفاده آزاد از اثر محفوظ بماند به این معنی که دیگران نیز بتوانند اثر تولیدی جدید را بدون محدودیت کامل دست خوش تغییر قرار داده و در اختیار سایرین قرار دهند.

شاید بتوان گفت که کپی» «لفت در واقع مجوزی است که پدیدآور یک اثر را قادر می سازد تا بخشی از محدودیتهای قانون حق مولف را برای کاربران نهایی خود از سر راه بردارد

ص: 47

موندای Mundie(1).

هدف اصلی در ایجاد کپی لفت، تعریف یک اثر تحت شرایط هر یک از کسانی است که می توانند به طور آزاد از آن اثر استفاده کرده و آن را ویرایش یا باز تولید کنند.

محدوده ای که کپی لفت در آن مؤثر خواهد بود عبارت است از:

آزادی در نسخه برداری یا تولید دوباره اثر که حق نسخه برداری از اثر را برای خود دوستان و یا هر شخص دیگری ایجاد میکند

آزادی در ،توزیع و ارائه به صورت آزاد که اجازه توزیع نسخههای یک اثر با یا بدون تغییر بر روی آن را ارائه می.کند دریافت کننده جدید نام پدیدآوران اثر اصلی و کسانی که اثر را تغییر دادهاند را نیز دریافت میکند

آزادی در تغییر اثر

آزادی در استفاده اثر

آزادی در مطالعه اثر مجوزهای هنری Art License(2)

دو مورد آخر در واقع به نوعی معلول موارد پیشین .هستند

برخی از آثار بخشی از یک اثر بزرگتر هستند. بنابراین وقتی که از «کپی لفت» برای یک چنین اثری استفاده میشود باید سعی شود تا یکپارچگی اثر جدید با شرایط اثر اصلی یا اثر بزرگتر حفظ گردد.

استفاده از کپی» لفت هرگز به این معنی نیست که پدیدآور اثر اولیه باید از تمامی حقوق عقلانی و قانونی خود بگذرد، بلکه به معنی اجازه استفاده آزاد از اثر از سوی خود پدیدآور با حفظ نام و حقوق عقلانی فرد .است در واقع در استفاده از کپی لفت هر شخصی که تغییری در اثر بدهد یا آن را دوباره تولید کند و ... خودش مسئول عملی است که بر روی اثر انجام داده است.

«کپی لفت» براساس دو قانون مختلف شامل قانون فرانسه و همچنین «معاهده برن» برای حمایت از آثار ادبی و هنری بوجود آمده است (همان).

نقطه قوت اصلی کپی «لفت این است که هدایت و مدیریت یک اثر را ممکن میسازد و این امر میتواند به همه انواع آثار هدایت شده تسری پیدا کند.

«کپی لفت» میتواند کامل یا به صورت موردی باشد؛ به این معنا که در «کپی لفت» کامل تمامی بخشهای یک اثر دست خوش تغییر و یا توزیع و کپی برداری آزاد قرار میگیرند و این در حالی است که در کپی» لفت به صورت موردی تنها بخشی از اثر مورد نظر برای ایجاد

ص: 48

،تغییر توزیع و یا کپی برداری مورد استفاده قرار میگیرد

بنابراین؛ همان طور که گفته شد کپی لفت در واقع محدودیتهای قانون حق مولف برای بهره برداری آزاد از آثار هنری را تعدیل میکند و به همین دلیل نشان آن همان نشان حق مؤلف است که برعکس شده است.

پرسش

.1 اصول اخلاقی کتابداری از دید کاپورو را نام برده و توضیح دهید.

2. تقسیمات اصول اخلاقی از دیدگاه انجمن کتابداری آمریکا چیست؟

3. حق مولف را تعریف کنید

.4 اصول اخلاقی در زمینه تولید اطلاعات کدامند؟

.5 اصول اخلاقی در زمینه اشاعه اطلاعات کدامند؟

.6 اصول اخلاقی در زمینه کاربرد اطلاعات کدامند؟

.7 اخلاق حرفه ای چیست؟

.8 دلایل رعایت اصول اخلاقی کتابداری از دیدگاه رابین چیست؟

.9 آرمان کتابدار حرفه ای چیست؟

.10 مسائل جاری در حق مؤلف کدامند؟

ص: 50

ص: 52

در هر ارتباط عناصر گوناگونی وجود دارد : مبدأ ، پیام، مقصد و بازگشت پیام یا بازخورد مبدأ يا پیام دهنده میتواند ،شخص نوشته ، تصاویر و یا حرکات فرد .باشد پیام ممکن است در قالب نوشتار باشد (مثل ،نامه ،روزنامه (کتاب و یا به صورت امواج در هوا پراکنده شود (مانند ،رادیو تلویزیون و پیام (کوتاه و یا صرفا به صورت حرکات ساده دست و یا به شکل تکان دادن پرچم یا علائم و نشانههایی باشد که حاصل مفهومی خاص .است مقصد ممکن است یک ،شنونده بیننده یا خواننده و یا یک گروه اجتماعی باشد.

در برقراری یک ارتباط مبدأ ابتدا فرستنده پیام خود را به شکل رمز در می آورد. به عبارت ،دیگر میکوشد اطلاعاتی را که میخواهد با دیگری در میان بگذارد به گونه ای قابل ارسال درآورد؛ زیرا مفاهیمی که انسان در ذهن دارد، به هیچ وجه قابل ارسال نیست، مگر اینکه به قالب رمز در آید هنگامی که پیام به صورت رمز در آمد و ارسال شد دیگر در اختیار فرستنده نیست و فرستنده قادر به کنترل دامنه تأثیر آن نخواهد بود نظام ارتباط انسانی نیز به همین شکل انجام میگیرد

نمودار 1 ارتباط انسانی

مقصد

رمزگشایی

علائم

رمز گذاری

مبدأ

در یک کتابخانه نیز این ارتباط انسانی اهمیت دارد و مدیریت این ارتباط و هنر برقراری برعهده کتابدار است تا اطلاعات مورد نیاز مراجعه کننده را که برای وی مفید است از طریق بهترین رسانه انتقال دهد و با در نظر گرفتن بازخورد آن ادامه ارتباط را اداره مینماید. عمل بازگشت پیام نقش عمده ای در برقراری ارتباط دارد و از طریق بازخورد است که میتوان آثار پیام در گیرنده پیام را ملاحظه کرد

،بنابراین میتوان چنین نتیجه گرفت که مبدأ خواه به عنوان شخص و یا سیستم پیام مشخصی را از طریق کانالی معین به سوی شخص دیگر یا سیستمی به عنوان دریافت کننده ،پیام با انتظار تأثیر در او ارسال می.دارد مبدأ یا پیام دهنده پس از بازگشت پیام خود آن را تعبیر و تفسیر میکند و از آن متأثر میشود و به آن پاسخ میدهد کتابدار اطلاعات مورد نیاز مراجعه کننده را در اختیار وی قرار میدهد و این اطلاعات نیز میتواند زمینه ساز اطلاعات وارد شده به کتابخانه در آینده باشد به این شکل اطلاعات که نوعی پیام است پیوسته در جریان خواهد بود باد (1382)

در فرآیند ارتباط در ،کتابخانه آنچه کتابخانه در پی انتقال و اشاعهٔ آن است «اطلاعات» است. اطلاعات در تمامی اشکال و محملهای سنتی و جدید همان پیام را تشکیل میدهد

ص: 55

فرستندگان این پیام در کتابخانه بسیار متنوعند و از درون و بیرون نظام کتابخانه به ارسال پیام میپردازند و یا در شکل دهی به آن نقش .دارند گیرندگان این پیام هم همین تنوع را دارند. کتابخانه به عنوان یک نظام باز ارتباطی ساختار و اجزای مختلفی دارد که در تعامل با همدیگر بوده و در پی تحقق بخشیدن به هدف کتابخانه - خدمت رسانی به کاربران - هستند این اجزا و عناصر ارتباطی، متأثر از بازخورد، افزونگی و بی نظمی اطلاعات بوده و همواره در معرض خشه های (1) مختلف تحمیل شده از درون و بیرون نظام کتابخانه اند.

کارکرد اطلاعات در کتابخانه همانند کار کرد پیام در ارتباط است و در این مورد به جای ،پیام از اطلاعات میتوان استفاده کرد فرستندگان پیام در کتابخانه بیشتر افراد انسانی و مولفه های فعالیتهای فرهنگی چون) نویسندگان ،ویراستاران ،مصوران ،ناشران کارگزاران بنگاههای اطلاع ،رسانی دیگر کتابخانه ها و حتی (کتابداران هستند این فرستندگان هر کدام ظرفیتهای معنایی میزان (اطلاعات مختلفی دارند و معنا را با ،رمزها، نشانه ها و روشهای مختلفی در قالب پیام ریخته و سعی در ارائه و انتقال آن دارند ضمناً توانایی ارتباطی (توان) تفهیم (معانی آنان متفاوت از هم است این فرستندگان اطلاعات را برحسب همین عوامل و محدودیتهای آنها ،ایجاد رمزگذاری و ارسال میکنند در ،کتابخانه فرستندگان پیام خود را به صورت نوشتار گفتار و تصویر رمزگذاری کرده و با محمل هایی چون ،کتاب مقاله نرم افزار رایانه ای و .... ارسال میدارند موارد اخیر وسایل ارسال رمز هستند

با دقت در کارکردهای ،کتابخانه میتوان سازماندهی اطلاعات و رویکردهای مختلف آن را مجرای انتقال پیام در کتابخانه دانست اطلاعات از کانال سازماندهی اطلاعات رد و سپس اشاعه و بازیابی میشود

پیام پس از عبور از کانال باید به وسیلهٔ دریافت کننده رمز دریافت شود تا رمزخوانی آن میسر شود در کتابخانه معمولا وسایل ارسال رمز فرستندگان همان وسایل دریافت رمز توسط گیرندگان هستند این رمزها را ،کاربران کتابداران و مشتریان نظام کتابخانه رمزگشایی میکنند تا پیام به شکل اولیه و قبل از رمزگذاری در بیاید و معنی مورد نظر را در ذهن آنان متجلی کند. پیام سرانجام پس از رمزگشایی از سوی گیرنده معنی و منظور فرستنده را - البته به صورت نسبی - در ذهن گیرنده گیرندگان القا می.کند کاربران داخل و خارج از کتابخانه و خود کتابداران و در کل افراد ،انسانی گیرندگان و مصرف کنندگان اطلاعات ارسال شده با واسطه کتابخانه اند (مختاری و آزاد (1389)

ص: 56

2. تعصبات خود و جامعه کتابداران را شناخت

3. نسبت به یادگیری از دیگران و درباره دیگران تلاش کرد

4. سعی کرد تا یک رابطه قابل اطمینان با دیگران و جوامع مختلف برقرار شود باد (1377) عماد خراسانی، 1379).

علاوه بر موارد یاد شده کتابخانه های دیگری هستند که آنها را نیز میتوان به نوعی ذیل دسته کتابخانه های عمومی قرار داد از جمله

کتابخانه ،مساجد کتابخانه روستایی کتابخانه های گروههای ،خاص کتابخانه بیمارستانی کتابخانه ،کودکان کتابخانه زندان ،البته کتابخانه هایی مثل کتابخانه بیمارستانی و کودکان را تا حدودی میتوان تخصصی تر از سایر موارد دانست؛ زیرا کاربران آنها بیشتر گروه های خاصی از جامعه هستند

ص: 62

پرسشگر سخن گفته و این روند را «مصاحبه مرجع» خوانده است (مرادی، 1374: 9).

و در تعریفی دیگر زیک (1) مصاحبه مرجع را چنین تعریف میکند «مصاحبه مرجع فرآیندی است که بین کتابدار و جوینده اطلاعات رخ میدهد تا نیاز اطلاعاتی جوینده، به روشنی درک شود» (زیک، 2005).

مرادی معتقد است که به هر حال کتابدار مرجع برای آن که بتواند به پاسخ مطلوب برای سئوال مراجعه کننده دست یابد باید ابتدا با مراجعه کننده به گفتگو بنشیند تا سئوال او را آن گونه که با نیازهای واقعی او تطبیق میکند درک نماید و به دست آورد کتابدار مرجع باید مراجعه کننده را گام به گام دربیان سئوال درست و دقیق راهنمایی و کمک کند در این مرحله کتابدار مرجع میکوشد تا اولا سئوال دقیق و محدود به نیاز مراجعه کننده باشد. ثانیا سئوال روشن بدون ابهام و قابل درک شود این مرحله از کار را به اصطلاح مصاحبه ارجاعی یا مصاحبه مرجع می.گویند مصاحبه ،مرجع در حقیقت از دو جزء تشکیل شده است یکی ایجاد رابطه فکری با مراجعه کننده و درک اینکه وی به واقع به چه چیزی نیاز دارد و دیگری استراتژی تجسس (2) و اینکه چگونه میتوان به پاسخ دست یافت» مرادی، 1374 (9)

همان طور که از تعاریف فوق بر میآید فرایند ارتباطی کاربر و کتابدار را مصاحبه مرجع گویند در این فرآیند ارتباطی تمامی ارکان یک ارتباط انسانی وجود دارد

کاربر فرستنده (پیام) ← پیام نیاز) اطلاعاتی (کاربر رمزگذاری کاربر) نیاز اطلاعاتی خود را به شکلی خاص و براساس تواناییهای فردی خویش ارائه میکند

کانال ارتباطی کاربر نیاز خود را پس از رمز گذاری بوسیله محملی خاص که اغلب گفتار است در اختیار کتابدار قرار میدهد البته گاهی نیز از سایر محملهای انتقال اطلاعات استفاده میشود خشه عواملی که مانع از درک صحیح کتابدار از مقصود کاربر میشود گیرنده پیام (کتابدار) رمزگشایی درک) کتابدار از نیاز اطلاعاتی کاربر مقصد پاسخ به نیاز اطلاعاتی (کاربر بازخورد واکنش کاربر به اطلاعات دریافتی که وسیله ای برای ارزیابی صحت اطلاعات ارائه شده نیز میتواند (باشد

مصاحبه جهت نمائی

مصاحبه اطلاع دهی

مصاحبه آموزش کتابشناسی

مصاحبه خدمات فنی به عنوان خدمات عمومی

مصاحبه در بخش گردش کتاب و ارجاع دهی جنریش، 1373: 199)

اما با توجه به تعاریف بالا میتوان مصاحبه مرجع را به دو گروه عمده تقسیم کرد: نخست مصاحبه مرجع موفق که در آن کاربر پاسخی صحیح و کامل برای نیاز اطلاعاتی خود مییابد و دوم، مصاحبه مرجع ناموفق که در آن نیاز اطلاعاتی کاربر پاسخ داده نمیشود.

از منظر دیگر نیز میتوان مصاحبه مرجع را به دو گروه مصاحبه مرجع مستقیم که در آن کاربر به طور مستقیم برای پاسخگویی به نیاز خود به کتابدار مراجعه میکند و از کتابدار میخواهد که او را در یافتن پاسخش یاری کند؛ و غیر مستقیم که در آن کتابدار میبایست به شکلی که کاربر احساس عدم توانایی نکند به کمک وی بشتابد و در این نوع کاربر به شکل غیر مستقیم به یک مصاحبه مرجع پای میگذارد؛ تقسیم .کرد در واقع خصوصیات شخصی کاربر و کتابدار مبنای این تقسیم بندی را ارائه میکنند

بنابراین میتوان گفت که مصاحبه مرجع از مهمترین و اصلیترین مراحل ارائه خدمات است که برای ارائه هر چه بهتر یک مصاحبه مرجع باید موارد زیر را در نظر داشت

.1 پذیرا باشید و دوستانه رفتار کنید.

2. حتی اگر مشغول ارائه خدمت به دیگری هستید.

3. ممكن است به تعیین اولویت نیاز داشته باشید.

.4 ممکن است با مراجعه کننده دشواری سرو کار داشته باشید.

.5 درباره نیاز مراجعه کننده سئوال کنید.

6. پرسش را تکرار یا نقل کنید

7. از مشوقها استفاده کنید علائم) یا کلماتی که مراجعه کننده را به ادامه صحبت تشویق کند.

.8 به خاطر نگه دارید یا یادداشت کنید.

.9 از مباحث اخلاقی و حقوقی آگاه باشید.

10. از تشخیص پیش از موقع اجتناب کنید.

.11 دریابید که مراجعه کننده از قبل چه چیزی را میداند جنریش (1373)

به طور کلی در مصاحبه مرجع به روش سنتی از علائم حرکتی و حواس بینایی و شنوایی برای برقراری ارتباط بین مصاحبه شونده و کتابدار مرجع استفاده میگردد (کراسفیلد Crossfield(1).

ص: 65

که این مهم به خودی خود موجبات برقراری ارتباط صحیح تر را فراهم می آورد

است. این گونه رفتار شما را نیز بر روی آنچه که مُراجع واقعاً میخواهد بداند، یاری می کند شما را از پرداختن به منابع قبل از اینکه پرسش را به روشنی درک کنید باز میدارد

علاقه مندی خود را نشان دهید.

بسیاری از مراجعان از اینکه مزاحم باشند و وقت پر ارزش کارکنان کتابخانه را بگیرند نگرانند این نوع نگرش موجب میشود که پرسشهای خود را با عباراتی ناروشن بیان دارند و به زمان بیشتری نیاز باشد تا ابهامات پرسش برطرف شود. نشان دادن علاقه به درخواست مُراجع او را ترغیب میکند تا پرسش را کاملتر بیان دارد و شما را یاری کند تا سریعتر و به گونه ای موثرتر او را یاری کنید.

پذیرا و دوستانه رفتار کنید ارتباط غیر کلامی

مردم مقدار زیادی اطلاعات را بدون استفاده از کلمات منتقل میکنند. به ویژه زبان بدن ما دیگران را به دانستن نگرش و احساس ما هدایت می.کند ،غالبا پیامهای غیر کلامی مهمتر از کلمات ناقل معنا هستند.

• حالت جسم و لحن صدا

بیان فیزیکی و لحن صدای شما منعکس کننده احساسات شما میباشد و باید با کلمات شما همخوان باشد یک ،لبخند سلام علیکی را که با مُراجع دارید عمق میبخشد. از سوی دیگر، اگر مُراجع نگران یا سردرگم است حالت فیزیکی بدن و لحن صدای شما میتواند منعکس کننده همسویی شما با چیزی باشد که مورد نظر اوست.

برخورد چشم ها

در برخی جوامع از جمله جوامع غربی برخورد چشمها نشان میدهد که کتابدار علاقه مند آماده است با شخص دیگری ارتباط برقرار کند

به طور کلی برقراری تماس چشمی و نه خیره شدن به طرف مقابل در برقراری فضای مناسب گفتگو نقش مثبت دارد ،لیکن در نظر داشته باشید که در برخی جوامع و برای مردمان ،خجالتی تماس چشمی ممکن است دشوار و نامناسب باشد حالت جسمی و فاصله فیزیکی شما با مراجع جنبههای با اهمیت ارتباط غیر کلامی هستند و آنها، بخشی از زبان بدن شما هستند

• حالت بدن

بدن خود را در حالت راحتی قرار دهید اندکی خم شدن به جلو علاقه مندی را میرساند، در حالیکه بدن را قدری مستقیم یا به عقب کشیدن ناعلاقه مندی به آنچه که مراجع میگوید را القاء می.کند بازنگه داشتن بازوها و دستها پذیرا بودن و در دسترس بودن شما را بیان میدارد اما دست های بسته روی سینه ممکن است بیانگر حالت تدافعی یا خصمانه را القاء کند

ص: 67

• فضای شخصی مناسب گفتگو

ایستادن در صورتی که مراجع ایستاده است، یا نشستن هنگامی که مراجع نشسته است، به سهولت تداوم برخورد چشمها کمک میکند این وضعیت نیز در مُراجع این احساس را به وجود می آورد که شما نیز همسطح او هستید فاصله جسمی که مردم متفاوت برای مکالمه راحت می دانند متفاوت .است این نکته را بدانید و بکوشید تا از واکنشهای مراجع دریابید که شما در فاصله ای مناسب از او قرار دارید یا خیلی نزدیک یا خیلی دور از او ایستاده یا نشسته اید. حرکات و اشارات اجزای بدن شما و همخوانی آن با کلامی که به کار میبرید جنبه های با اهمیتی از ارتباط کلامی هستند.

- حرکات و اشارات

حرکات و اشارات بدن شما باید با کلمات شما منطبق باشند کتابداری که با حرکات سر درک خود را از آنچه مراجع میگوید القا میکند ،اما با کلام اعلان میدارد که متاسفانه آنچه را که می گویید نمیفهمم مُراجع را گیج می.کند شما نیز میباید هر حرکت جسم و دست خود را که موجب حواس پرتی مُراجع میشود مهار کنید نمونههایی از این حرکات عبارتند از: با انگشت روی میز ،زدن با مداد بازی ،کردن با موها یا روسری خود بازی کردن و.... اگر خود از وجود این حرکات آگاه نیستید از دوستان و خانواده خود بخواهید که شما را در تشخیص این حرکات بازدارنده یاری دهند از سوی دیگر لازم است عادات و اشارات جسمی مراجع را نادیده انگارید و اجازه ندهید که آن عادات حواس شما را از اصل مطلب دور سازد.

- ناهمخوانی

اگر زبان بدن شما با کلماتی که بیان میدارید ناهمخوان باشد مثلاً اگر می گویید «میتوانم به شما کمک کنم؟ در حالی که به زمین نگاه میکنید و ناراحت به نظر میرسید مراجع به شما اطمینان نخواهد کرد.

این مورد میتواند مراجع را ترغیب کند به جای پذیرفتن دعوت یاری از سوی شما به جای دیگر یا به شخص دیگری مراجعه کند.

مقداری که از قبل درباره موضوع خود میدانند بهره گیرید ممکن است در وقتی که باید صرف کنید بسیار صرفه جویی .شود مراجعان ممکن است قبل از آمدن به کتابخانه مقداری جستجو انجام داده باشند سودمند است که مشخص سازید کدام منابع را قبلا مورد جستجو قرار داده اند زیرا آگاهی از این امر موجب میشود که وقت خود را برای جستجوی چیزی که قبلا جستجو شده است به هدر ندهید لیکن به یاد داشته باشید که احتمالا شما در کشف اطلاعاتی که وجود دارد متبحرتر از مراجعان هستید زیرا شما میباید مجموعه خود را بهتر از مراجعان بشناسید. براین اساس گاه با ارزش است ،که از قدمهای قبلا برداشته شده مُراجع باخبر باشید به شرطی که مطمئن باشید که اطلاعاتی بیش از آنچه که مُراجع قادر بوده است بیابد وجود دارد (جنریش،1373، دیانی و معرف زاده، 1370).

پرسشهای ارائه شده در بخش مرجع احاطه داشته باشد این رده بندی به شرح زیر است

1. پرسشهای واقعیتخواه در این گونه پرسشها کاربران در جستجوی واقعیتها هستند و این دسته از پرسشها بیشترین نوع از پرسشهایی هستند که در بخش مرجع مطرح میشوند و در آنها کاربر به دنبال واقعیتی است که در دنیای مادی یا معنوی وجود دارد. اغلب تک پاسخی است یعنی دارای پاسخی کامل و صحیح و دقیق است. مثل این که پایتخت فرانسه کجاست؟

2. پرسشهای موضوع :خواه مراجعه کننده خواهان اطلاعاتی درباره موضوعی مشخص است نه تک پاسخی به پرسشی خاص در واقع در این گونه پرسشها کاربر به اطلاعاتی در حد یک مقاله دایره المعارفی برای رفع نیازش نیازمند است؛ مثل اینکه توت فرنگی دارای چه خاصیت هایی است؟

.3 پرسشهای منبع :خواه در واقع کاربر موضوعی را در ذهن دارد و میخواهد کتابدار منابعی را برای گسترش این موضوع و روشن شدن ابعاد آن در اختیار او بگذارد تا وی بتواند در

زمینه موضوعی خود به پژوهش بپردازد

4. پرسشهای مسئله دار پرسشهایی را شامل میشود که برای پاسخگویی به آنها باید به خط مشی و سیاستهای کتابخانه مراجعه ،کرد مثل پرسشهایی که با منافع فردی افراد سروکار دارند مانند پرسیدن شماره تماس یا آدرس فردی خاص که ممکن است از این اطلاعات برعلیه افراد استفاده شود.

5. پرسشهای معماگونه پرسشهایی هستند که حالت معما دارند و برخی از آنها به میزان قابل توجهی در زندگی روزمره مورد استفاده قرار میگیرد؛ مثل میدانید منظور از درمیان فندقی دریای عمان دیده ام چیست؟

.6 پرسشهای [ تکراری پرسشهایی هستند که به تعداد بسیار زیاد و به یکباره از کتابدار توسط افراد مختلف پرسیده میشود که اغلب به دلیل یک مسابقه براساس یک کتاب یا یک برنامه طرح شده.اند

7. پرسشهای مربوط به تکالیفهای درسی دیانی (1382) (39 (28) هر دسته از این ،پرسشها پاسخهای خاص خود را میطلبد که کتابدار مرجع باید آنها را با انجام یک مصاحبه مرجع کامل صحیح و کارآمد به شکل یک پرسش واحد و قابل بازیابی درآورد تا بتوان آن را جستجو و بازیابی کرد

این تقسیم بندیها مربوط به سئوالاتی هستند که در بخش مرجع مطرح میشوند؛ اما یک تقسیم بندی دیگر نیز در خصوص پرسشهایی که در یک مصاحبه مرجع موجب مبادله اطلاعات می شود وجود دارد. در این تقسیم بندی پرسشها به دو دسته کلی پرسشهای بسته و پرسشهای

ص: 72

«باز تقسیم می.شوند. در یک تعریف ساده پرسشهای باز پرسشهایی هستند که پاسخ آنها توضیحی است؛ یعنی در پاسخ به آنها باید ابعاد مجهولی را روشن کرد و پرسشهای بسته پرسشهایی هستند که اغلب پاسخ آنها محدود به یک کلمه است ،بله خیر و در برخی موارد خاص تقریباً

با توجه به انواع پرسشهای مرجع که در بالا آمده است میتوان این پرسشها را به دو دسته کلی تقسیم کرد پرسشهایی که پاسخ به آنها نیاز به مراجعه به منابع اطلاعاتی دارد؛ پرسشهایی که کتابدار برای پاسخ به آنها نیازی به کنکاش در منابع اطلاعاتی ندارد و از منظر دیگر میتوان پرسشهای مرجع را براساس نحوه مصاحبه مرجع در آنها به دو دسته پرسشهای ،روشن که در آنها نیاز اطلاعاتی کاربر کاملا روشن است و کتابدار به خوبی میتواند تشخیص دهد که باید از کجا شروع کند و قرار است به کجا برسد؛ و پرسشهای مبهم که در آن کتابدار برای کشف مقصود اصلی کاربر نیازمند طراحی مصاحبه مرجعی کامل است. بنابراین مصاحبه مرجع با یکی از انواع پرسشهای بالا شروع میشود و تا ارائه پاسخ

صحیح از سوی کتابدار ادامه مییابد و این روند کار مرجع است.

ص: 76

مراجعانی که به جستجو در پایگاههای اطلاعاتی میپردازند اگر قبلاً آموزشهای لازم را از طرف کتابخانه دیده باشند هزینه کمتری را به ازای زمان استفاده کمتر به وجود خواهند آورد. خدمات و امکانات کتابخانه ها زمانی مفید و موثر واقع می شود که استفاده کنندگان دانش توانایی به کارگیری صحیح سریع و آسان منابع و امکانات موجود را داشته باشند کسب این و توانایی به خودی خود حاصل نمیشود؛ مگر آنکه آموزشهای لازم از راه های مناسب و اصولی به استفاده کنندگان داده شود.

با گسترش ابزارهای بازیابی الکترونیکی پیچیده تر شدن روشهای جستجو و دسترس پذیری دادههای بیشتر افراد عادی به کمک بیشتری از سوی کتابداران .نیازمندند وجود کتابدار به طور روزافزون هم به عنوان فردی فنی که نرم افزار و سخت افزار را درک میکند و هم به عنوان یک خبره اطلاع رسانی ضروری و پر اهمیت تلقی می شود.

به نظر میرسد که بین آموزش کاربران و میزان استفاده از کتابخانه رابطه ای مستقیم وجود دارد چرا که وقتی کاربری وارد کتابخانه شود و نتواند اطلاعات مورد نیاز خود را پیدا کند، به ویژه اگر از نظر شخصیتی در گروه مراجعین دشوار باشد نتیجه ای جز فراری شدن وی از محیط کتابخانه و دلزدگی در پی نخواهد داشت که با هدف کتابخانه و فلسفه فلسفه وجودی آن در تضاد است.

آموزش استفاده از منابع و تجهیزات کتابخانه به کاربران ،آن محاسن متعددی هم برای کتابداران و هم برای کاربران دارد که برخی از آنها عبارتند از:

صرفه جویی در وقت کاربر و :کتابدار وقتی که کتابدار یکبار نحوه استفاده از منابع و تجهیزات کتابخانه را برای پاسخگویی به نیاز کاربر به او بیاموزد کاربر در دفعات بعدی مراجعه کمتر برای مسایل جزئی وقت کتابدار را میگیرد و همچنین خود او نیز با سرعت بیشتری نیاز اطلاعاتی خود را مرتفع میسازد

صرفه جویی در نیروی انسانی آموزش کاربران موجب میشود که کتابداران یک کتابخانه نیروی خود را به جای پاسخگویی مداوم به سئوالات کم اهمیت در راستای امور دیگر کتابخانه بکار برند و در نتیجه کارایی و بهره وری نیروی انسانی بیشتر خواهد شد.

افزایش اعتماد به نفس کاربر اینکه کاربر برای استفاده پاسخگویی به نیازهای مقدماتی خود متکی به کسی نباشد اعتماد به نفس او را بالا میبرد.

ارتقاء سطح پژوهش وقتی کاربر به راحتی میتواند در منابع کتابخانه جستجو کند و دیگر نگران اتلاف وقت کتابداران و ایجاد مزاحمت برای سایر کاربران ،نیست میتواند در حین یافتن پاسخ پرسش خود با منابع و موضوعات جدید مطرح در زمینه مورد علاقه خود آشنا شود، که این مسئله افزایش سطح معلومات و در نتیجه پژوهش را در پی خواهد داشت.

برقراری ارتباط بین کتابدار و :کاربر اغلب مردم به آموزگار خود اعتماد میکنند و بهتر میتوانند با وی ارتباط برقرار ،کنند بنابراین ارائه خدمات مرجع هم برای کتابدار و هم برای کاربر آسان تر میشود.

البته برخی از صاحب نظران آموزش کاربران کتابخانه را امری غیر ضروری و حتی مخرب برای حرفه کتابداری دانسته اند

ویلسون (1) میگوید کتابداران توجیه قابل قبولی برای این ادعا که میتوانند مدرس باشند ندارند و اگر چنین تلاشی کنند ممکن است زیان هایی به این حرفه وارد آورند به نقل از رایس، 1371).

ص: 79

،البته همان طور که در بالا گفته شد آموزش کاربران نه تنها موجب تضعیف کتابدار و حرفه کتابداری نمیشود؛ بلکه ارتقا و بهره وری هر چه بیشتر کتابخانه و کتابدار را نیز در پی خواهد داشت.

اساسی است توجه به تهیه پرونده»، مستلزم به رمز درآوردن مفاهیم آن تدارک «پرونده» استفاده کنندگان مستند کردن آنها و نظام مند کردن شکلهای جستجو است ظهور فناوری اطلاعات دور نمای جدیدی از آموزش استفاده کننده را باز کرده است این که «چطور» از فناوری اطلاعات استفاده شود؟ سؤال اصلی است که نه تنها برای استفاده کنندگان بلکه برای کتابدارانی که با فناوری اطلاعات سروکار دارند نیز وجود دارد راج) چوپرا Raj Chopra(1)

آموزش توسط :کتابدار ممکن است کاربران به دلایل مختلف مثلا برخورد کتابدار خجالتی بودن و یا ترس از نادان فرض ،شدن اصلا تمایل به صحبت کردن با کتابدار را نداشته باشند هرگز به او مراجعه نکنند. بنابراین کتابدار میتواند در کنار برنامههای گفته شده به عنوان یک راهنما در کتابخانه حضور داشته باشد.

ص: 86

ص: 88

آموزش دیجیتالی (1) که بسیار نزدیک به آموزش الکترونیکی است؛ با این تفاوت که در آن وسایل و امکانات آموزشی مجازی هستند.

آموزش اینترنت محور: (2) همان طور که از عنوانش پیداست به آموزش از طریق اینترنت گفته میشود که ویژگی های خاص ،اینترنت آن را به واسطهای بسیار مناسبی برای اجرای دوره های آموزش مجازی بدل نموده است فناوری اطلاعات، 1381)

گفتگو و یا در اتاقهای گفتگو (1) مباحثه کنند و امکان سئوال و جواب مستقیم وجود دارد این نوع سیستم در دانشگاه شهید عباسپور (2) راه اندازی شده است.

البته برخی از سیستم های هم زمان فقط در قالب سیستم صوتی ،است یعنی استاد و دانشجو به طور همزمان میتوانند فقط صدای یکدیگر را داشته باشند و در صورت نیاز جلساتی به طور محدود و به صورت ویدیو کنفرانس برگزار کنند مانند سیستم راه اندازی شده در دانشگاه علم و صنعت (3)

حداقل زیر سیستم هایی که باید یک سیستم سنکرون داشته باشد در جدول 1 آمده است

جدول .1 زیرسیستم های یک نظام آموزشی سنکرون

ص: 91

همچنین .ال ام.اس با استفاده از یک لاگ سیستم (1) میتواند کلیه فعالیتهای دانشجویان را ثبت و پیگیری (2) نماید.

آموزشی محدود به دورههای زمانی مشخص ندارد در این نوع شیوه آموزشی، امکان یادگیری مادام العمر بدون محدودیت مکانی و زمانی برای هر فرد وجود دارد. در آموزش الکترونیکی مسائل و مشکلات مربوط به کمبود اساتید مجرب و فضای آموزشی مناسب آن گونه که در روش سنتی مطرح است رفع شده است در این شیوه با به کارگیری امکانات پیشرفته در کتابخانه های دیجیتالی و جستجو در سایتهای مختلف حین مطالعه در وقت و هزینه صرفه جویی می.شود همچنین فراگیران در انتخاب روش دلخواه یادگیری از بین انواع مختلف روشهای آموزشی آزادند با به کارگیری روش آموزش الکترونیکی فرایند پژوهش در جامعه به دلیل محور واقع شدن یادگیرنده در فرایند آموزش و کنجکاوی های او در جهت رفع نیازهای اطلاعاتی خویش، توسعه می یابد (بهشتی، 1383).

بنابراین میتوان گفت که مزایای آموزش الکترونیکی به مراتب بیش از معایب و

محدودیتهای آن است برخی از موارد مزایای آموزش الکترونیکی عبارتند از:

رسیدن به طیف وسیعی از دانش آموزان و دانشجویان؛

- برآورده کردن نیازهای دانش آموزان و دانشجویانی که قادر نیستند در کلاسهای دانشگاهی شرکت کنند؛

استفاده از اساتیدی که دسترسی به آنها جهت حضور در کلاسها ممکن نیست؛

بهبود برنامه ریزی و سازماندهی دوره آموزشی مولاناپور، 1385: 20-21). افزایش روز افزون حجم اطلاعات و پیدایش گرایشهای علمی جدید که گستردگی هرچه بیشتر دنیای علم را در پی دارد نیاز بشر به آموزش مداوم را موجب شده است آموزش مداوم نیازمند صرف وقت و تخصیص مکان و هزینه های مختلف دیگر است که به ویژه برای افراد شاغل و محققان که با فقدان فرصت کافی مواجهند عملا مورد استقبال قرار نخواهد گرفت؛ ،بنابراین آموزش الکترونیکی به عنوان راه حلی مناسب پاسخگوی نیازهای آموزشی افراد در علوم و حرفه های مختلف است.

میتوان بوسیله این سایت واحدهای دبیرستانی یا حتی دیپلم را به طور آنلاین گرفت و با برنامه های معتبر و خلاق آن میتوان در کلاسهای تک نفره شرکت کرد.

www.internationalhigh.org

یک دبیرستان است که آموزشهای آنلاین را ارائه می.کند افراد از همه جای دنیا میتوانند از برنامه های آن جهت آمادگی برای کالج استفاده کنند

www.privatelessons.net

در کسب مهارتهای شخصی و شغلی از طریق ارائه درسهای آنلاین کمک

دورههای موجود شامل خانه داری ،باغ،داری ،بازرگانی ،اقتصاد و هنرها و صنایع دستی است.

www.dentrek.com

این سایت برنامه تحصیلات تکمیلی عمومی دوره های محاوره ای با کاربرد در زمینه دندان پزشکی را معرفی میکند

www.westwood.edu

کالج فنی وست وود (1) دوره های آموزشی با هدف کاریابی و آموزش سریع در زمینه های شبکه های کامپیوتری، طراحی گرافیک ارتباطات ،بصری و مدیریت بازرگانی الکترونیکی را ارائه میکند

www.ecornell.com

دانشگاه کرنل (2) کلاسهای آنلاین در زمینه جراحی های خاص و ارگونومی ارائه میکند

www.computertim.com

در این سایت درسهای رایگان آموزش ،کامپیوتر برنامه های مایکروسافت ویندوز، ورد، اکسل، پاورپوینت فرانت پیج آوت لوک، و ... قرار دارد.

www.cluniv.edu

دانشگاه آموزش از راه دور "کریستین (3) با بیش از 15 رشته دانشگاهی در این آدرس قرار دارد.

www.unl.edu

این سایت آموزشی آموزشهایی برای مردم در زمینه استفاده از اینترنت در آموزش از راه دور برگزار کرده است.

www.funbrain.com

در این سایت انواع بازیهای آموزشی برای کودکان در رده های سنی مختلف یافت میشود

www.usra.edu

ص: 95

در این سایت دانشگاه پژوهشهای فضایی قرار دارد.

www.ef.com

یکی از بزرگترین مدرسه های زبان در این سایت است

www.lessonplanspage.com

در این سایت بیش از 650 طرح درس رایگان در اختیار معلمها برای استفاده در کلاس درس وجود دارد و براساس موضوع و سطح درجه بندی شده اند.

www.learnfree.com

راهنمای آموزش چند رسانه ای از طریق اینترنت به صورت رایگان در این سایت موجود است.

www.masterg.com

در این سایت دوره آموزش اتوکد (1) از طریق اینترنت دایر است.

www.fgdla.org

این سایت مربوط به انجمن آموزش راه دور دولت مرکزی (2) است. این انجمن جهت ترویج پیشرفت و اجرای آموزش راه دور تشکیل شده است.

Node.on.ca

این مکان ،وب مربوط به شبکه فناوریهای آموزش نود (3) است نود یک سازمان غیرانتفاعی است که استفاده مؤثر از فناوریها در آموزش را ترویج میدهد.

www.ericelder.com

کارگاه های محاوره ای و آنلاین که کمک میکنند تا در زمینه جستجو در اینترنت، امنیت، و ایجاد یک وب سایت مطالبی آموخته شود.

Elearners.com

یک موتور جستجو برای یافتن آموزش از راه دور مورد دلخواه افراد است.

www.beginners.co.uk

این مرکز برای بسیاری از مهارتهای اینترنتی دارای صدها دوره آموزشی و برنامه های آموزشی کامپیوتری رایگان است.

www.parlo.com/

سایت آموزش زبان است که در آن علاقمندان میتوانند با پنج زبان فرانسوی انگلیسی ،آلمانی ،اسپانیایی و ایتالیایی آشنا شوند.

ص: 96

با مجموعه های اطلاعاتی سازمان یافته به مدتهای طولانی قبل از خلق اصطلاح آن باز می گردد اولین گامها جهت توسعه ،فراداده در خصوص فرادادههای کتابخانه ای برداشته شده است این فرادادههای کتابخانه ای شامل ،نمایه ها ،چکیده ها و فهرست رکوردهای ایجاد شده براساس قانون های فهرست نویسی و استانداردهایی نظیر انگلو امریکن میباشند عاصمی 1385)

ص: 102

الکترونیکی این مزیت را دارند که چندین حوزه موضوعی را میتوانند به شکل یکجا ارائه کنند مثل اغلب پایگاههای اطلاعاتی موجود در زمینه روزآمدی نیز منابع الکترونیکی همواره روز آمدتر هستند اما در صحت منابع الكترونيكي على الخصوص منابع اینترنتی که از مجاری غیر رسمی تر بارگذاری میشوند، باید دقت بیشتری به عمل آید، چرا که برخی از مطالب ارائه شده در وبلاگها و وب سایتها قابل اعتماد نبوده و بعضاً دارای پایه علمی درستی نیستند که البته این موضوع با استفاده از منابعی چون پایگاههای اطلاعاتی معتبر و تهیه منابع الکترونیکی از ناشران معتبر تا حدود زیادی قابل حل است.

.2 منابع مولد اطلاعات اعتبار و صلاحیت علمی پدیدآوران و ناشراثر؛ این مسئله در هر دو نوع منابع مهم است

.3 قیمت :اثر قیمت در زمان گردآوری و خرید مجموعه اهمیت قابل توجهی دارد اما دو عامل قبلی را نباید به هیچ وجه فدای آن .کرد گاه مطرح میشود که قیمت منابع الکترونیکی به مراتب کمتر از منابع چاپی است البته در دید اول شاید با توجه به حجم اطلاعات و پوشش موضوعی منابع الکترونیکی این مسئله درست به نظر برسد اما در تهیه منابع الکترونیکی باید زیرساختهای لازم و تجهیزات مناسب برای استفاده و نگهداری نیز تأمین شود که خود هزینه زیادی را دربر خواهد داشت همچنین مواردی چون آموزش کتابداران و استفاده کنندگان مسائل مرتبط با آرشیو و نگهداری منابع ،الکترونیکی امنیت اطلاعات و مالکیت منابع و... در این حوزه را نیز نباید از نظر دور داشت.

.4 شكل ظاهری این مطلب نیز به ویژه در منابع الکترونیکی میتواند چالش برانگیز باشد چرا که برخی از منابع هم به صورت منابع گسسته (1) و هم پیوسته (2) ارائه میشوند که هر کدام مزایا و معایب خود را دارند که از مهمترین مزایای منابع پیوسته میتوان به روزآمدی اشاره نمود؛ اما مسائلی چون عدم امکان حفظ آرشیو شماره های گذشته به ویژه در پایگاههای اطلاعاتی و زیرساختهای ارتباطی مورد نیاز آنها و حتی در مورد منابع اینترنتی تغییرات آدرسها و عدم دسترسی مجدد به آنها را میتوان در مقایسه با منابع گسسته و حتی چاپی نیز مطرح است (همان: 108-99).

زندگانی فرد یا افرادی خاص است.

این دسته از منابع به شرح احوال شخصیتهای برجسته و گوناگون میپردازند این منابع بایستی از اطلاعات درست و دقیق و واقعیتها استفاده کنند و برای شرح زندگی یک فرد تمام ویژگیهای وی شرح داده شود، و یا ممکن است گردآورنده، یک دوران یا یک زمان خاصی را در نظر بگیرد.

سرگذشتنامه ها را به طور کلی از چهار دیدگاه میتوان تقسیم کرد

(الف) از نظر سبک (1) به دو گروه (الف :بیوگرافی سرگذشت نامه یک فرد که توسط افراد دیگر نوشته میشود و (ب) اتوبیوگرافی سرگذشتنامه یک فرد که توسط خودش نوشته شود، تقسیم میشوند

ب) از نظر دامنه (2) به دو گروه (الف) عمومی که محدودیت موضوعی ندارد و به طور کلی رگذشت نامه بزرگان را دربرمی گیرد و ( اختصاصی که سرگذشت و شرح حال بزرگان برحسب دانش تخصصی آنان در موضوعی خاص است تقسیم میشوند.

(ج) از نظر :زمان که به سه دسته (الف جاری حاوی سرگذشت افرادی است که یا در قید حیاتند و یا معاصر به حساب میآیند (ب گذشته نگر حاوی شرح حال کسانی است که در قید حیات نیستند و اطلاعاتی که درباره آنان جمع میشود تغییر چندانی نمیکند تقسیم میشوند

د) از نظر مکانی که به چهار دسته (الف) محلی، ب ملی مربوط به افراد یک کشور است، ج) منطقه ای به بزرگان یک منطقه قراردادی میپردازد و (د بین المللی

4. منابع جغرافیایی منابع جغرافیایی از منابع مرجعی هستند که دارای ویژگیهای خاص هستند که به نیازهای اطلاعاتی ویژه مراجعه کنندگان پاسخ میدهند و معمولا دارای نقشه و تصاویر رنگی هستند که به درک مطالب کمک میکنند

این منابع انواعی دارند که عبارتند از:

نقشه ها

اطلس ها دارای اطلاعات مختصر جغرافیایی به همراه مجموعه نقشه ها با نمایه های لازم که ممکن است یک یا چند جلدی باشد و دارای فهرست ها و نمایه های موضوعی متنوعی هستند که هر کدام راهنمای مفیدی برای پاسخگویی و بازیابی اطلاعات نقشه ها می باشند. اطلسها خود به دو دسته :(الف) عمومی موقعیت منطقه یا سرزمینی را به طور کامل نشان میدهد و (ب) اختصاصی مجموعه ای از اطلاعات درباره موضوع یا عنوان خاصی را دارند

ص: 106

تقسیم میشوند

• فرهنگ های :جغرافیایی صورتی از اسمهای جغرافیایی به همراه اطلاعات است این منابع ممکن است ،ملی منطقه ای و یا جهانی باشند.

جای نامه ها (1): این منبع حاوی اسامی جغرافیایی – از نظر سیاسی و جغرافیایی است که به صورت الفبایی آمده است.

راهنمای مسافرتی این منابع برای مسافران تهیه میشوند و دارای اطلاعات متنوعی از :قبیل ویژگیهای ،تاریخی نقاط دیدنی هتلها حمل و نقل شهری و دیگر اطلاعات مورد نیاز گردشگران میباشند و اغلب به صورت دفترچه های راهنما و یا بروشور با قطع جیبی تهیه میشوند

5) منابع مرجع فوری شبه دایره المعارفها این منابع به پرسشهای مختلف به سرعت و با اطلاعات روزآمد پاسخ میدهد و معمولا پاسخ این پرسشها در یک یا دو منبع مرجع دستی یا الکترونیکی به سرعت قابل دستیابی است زیرا این منابع به آسانی شناخته میشوند. این منابع برای کتابخانه ها به ویژه کتابخانه های آموزشگاهی و دانشگاهی، دارای اهمیت هستند و کتابدار مرجع به سرعت میتواند پاسخها را بیابد. به این مجموعه مرجع، منابع مرجع فوری گویند.

دستورنامه ها (1) راهنمای چگونگی انجام کارها هستند و از قدیمی ترین انواع منابع مرجع بوده و در تمام زمینه ها منتشر می.شوند

راهنماها (2): فهرستی از سازمانها یا اشخاص که به شیوه ای نظام مند الفبایی یا رده ای مرتب شده باشد تا اطلاعات لازم را به استفاده کنندگان ارائه کند این منابع انواعی دارد که عبارتند از : (1) محلی (2 ملی (3) منطقه ای (4) بین المللی

گاه شمارها (3): منابعی هستند که براساس وقایع جهان و رویدادهای تاریخی در محل و زمان خاص به ترتیب زمان بندی تاریخ آن واقعه یا رویداد، مرتب شده اند.

روز شمارها (4) در این منابع رویدادها و وقایع کوچک و بزرگ ،تاریخی اجتماعی و فرهنگی هر روز سال آورده میشود

است و مجموعه چند فهرست کتابخانه ای را فهرستگان مینامند (ج کتابشناسی کتابشناسیها در واقع کتابشناسی ای است که در آن کتابشناسی های دیگر سیاهه شده اند.

.2 نمایه نامه ها اطلاعات کتابشناختی منابع اطلاعاتی و در مواردی موضوع یا کلیدواژه مرتبط با آنها را عرضه میکنند.

این مواد از مهمترین منابع مرجع هر کتابخانه ای به شمار می.آیند حجم زیاد اطلاعات در سطوح ملی و بینالمللی و لزوم کنترل اطلاعات کتابشناختی بر کمیت و کیفیت و اهمیت این دسته از منابع مرجع افزوده است این منابع امروزه به طور گسترده ای هم به صورت چاپی و هم به شکل الکترونیکی و اینترنتی تولید و استفاده میشوند.

3. چکیده نامه ها چکیده نامه پیایندی است حاوی چکیدههای مطالب کتاب، مقالات پیایندها، جزوه ها و غیره که ممکن است بصورت ماهانه ،هفتگی و یا روزانه منتشر شوند.

چکیده نامه ها منابعی هستند که بسیار به نمایه نامه ها نزدیک میباشند؛ با این تفاوت که در چکیده نامه ها علاوه بر اطلاعات کتابشناختی منبع چکیده ای از محتوای منبع مورد نظر ارائه می گردد. بدین ترتیب، نقش و اهمیت آن در شناسایی و به ویژه انتخاب اولیه منبع مورد نیاز کتابخانه بیشتر .است به همین دلیل بیشتر کتابداران و کاربران به جای نمایه نامه ها گرایش به تهیه و استفاده از چکیده نامه ها دارند ) اطلاعات ارائه شده با مروری کلی بر همه منابع این فصل ارائه شده است.

ص: 112

ترکیب کرده .است با این همه برخی از نویسندگان بر این عقیده هستند که کتابخانه های جدید میتوانند از خدمات متفاوت کتابخانههای سنتی پشتیبانی کنند و در واقع خدمات این کتابخانهها انعکاسی از خدمات سنتی هستند اگرچه نمونههای پیش رفته کتابخانه های جدید از امکانات یک دنیای صرفاً دیجیتالی استفاده میکنند اما عمل کرد آنها هرچند به ظاهر متفاوت اما در اصل بسیار مشابه عملکرد کتابخانه سنتی است علیدوستی، 1385 (50).

کار مرجع اغلب اوقات با یک پرسش آغاز میشود و آن ،پرسش بیان نیاز به اطلاعات ،است کتابدار مرجع با ارجاع کاربران به کتابها یا سایر منابع اطلاعاتی آنها را در پیدا کردن پاسخ پرسشها یاری می.کند

بیشتر ،مردم نیاز اطلاعاتی خود را با مساعدت از افراد مختلفی مانند دوستان، استادان ،پزشکان حقوق دانان ،مشاوران و غیره برآورده میکنند؛ اما هنگامی که نیاز اطلاعاتی توسط شخص یا افرادی که به آنها دسترسی دارند برآورده نشود به کتابخانه میآیند و از کتابدار مرجع یاری می طلبند ،دیانی (1382) (28)

«شرا» (1) معتقد است که کتابدار مرجع نقش واسطه میانی بین درخواست کننده و منابع مرجع را دارد منظور او این است که کتابدار مرجع نه فقط منابع را میشناسد بلکه قادر است با کسانی که سئوالات را مطرح میکنند از نزدیک کار کند.

کتابدار مرجع به عنوان کسی که راهی را قبلاً پیموده و منابعی را در آن زمینه میشناسد میتواند راهنما و راهگشای مراجعه کننده .باشد کتابدار مرجع شاید به حقیقت دست نیافته باشد و آن را نشناسد؛ ولی بدون شک منابع را میشناسد و میتواند به کمک آنها به یاری مراجعه کننده بشتابد مرادی) (1370 (26)

از این رو نباید تصور کرد هر کتابداری میتواند مسئولیت ارائه خدمات مرجع را برعهده داشته باشد کتابدار مرجع باید زمینه کارش را به خوبی بشناسد و با منابع مرجع آشنایی کافی داشته باشد کتابدار مرجع باید تحصیلات رسمی یا غیر رسمی در زمینه کتابداری داشته و این آموزش باید با تجربه همراه باشد (همان (27)

،اما با ظهور فناوریهای جدید بخش مرجع کتابخانه ها نیز در سطح دنیا تغییرات بسیاری کرده اند . نیاز به یادگیری ابزارها و روشهای ارائه صحیح و سریع اطلاعات نیز از مهمترین مسائل مطرح در کتابخانه ها است؛ زیرا که کتابخانه ها اغلب شکل سنتی خود را حفظ کرده اند اما نیازهای کاربران کتابخانه ها و به خصوص مراکز اطلاع رسانی به شدت تغییر کرده و به سوی استفاده از فناوری پیشرفته است؛ لذا ارائه خدمات در حد خدمات مرجع سنتی برای آنان کافی

ص: 114

و قانع کننده نخواهد بود نکته مهم این است که فناوری اطلاعات هدف نیست بلکه وسیله است برای رسیدن به هدف که این هدف همان طور که قبلاً هم مطرح شد، حفظ پویایی و خدمت به کاربر از جایگاه کتابخانه و کتابدار است.

شبکه های مختلف اطلاع رسانی مانند اینترنت کاربردهای بسیاری در کتابخانه ها دارند از جمله ارتباط از راه دور دسترسی به اطلاعات و منابع کتابخانه ها انتقال داده های اطلاعاتی مورد نیاز بحث گروهی، پست الکترونیکی که از رایج ترین و ساده ترین راه ها برای پرسش و پاسخ مرجع و مبادله تجربه ها و اطلاعات میان کتابخانه های عضو اینترنت است.

با وجود ،این همه صاحب نظران به تغییر نقش کتابخانه و کتابدار به ویژه در زمینه خدمات مرجع معتقد هستند اما دو دیدگاه متفارت در زمینه آینده کار مرجع وجود دارد؛ دیدگاه اول افرادی هستند که معتقدند فناوریهای نوین به زودی جایگزین کتابدار مرجع میشوند و دیگر به میز مرجع و کتابدار مرجع به شکل فیزیکی نیازی نخواهد بود دیدگاه دوم اعتقاد به عامل انسانی را در خدمات مرجع نوین و سنتی بیان میکند به این مفهوم که عامل انسانی همواره باید به عنوان کنترل کنندهای هوشمند و کامل بر روند کار مرجع نظارت داشته باشد تا بتواند کاستیهای فناوری را پوشش دهد.

پیروان دیدگاه اول برای رفع چالشهای موجود در فناوریهای نوین هر روز پدیده ای نو را به جهان اطلاع رسانی ارائه میکنند دستاوردهایی مثل وب ،2 کتابخانه ،2 وب3 و کتابخانه 3؛ در واقع تلاشهایی برای اطلاع رسانی بدون نیاز به عامل انسانی هستند اما با وجود تمام این تلاشها هنوز هم نیاز به نظارت عامل انسانی به وضوح قابل لمس است البته شاید در آینده این رؤیای بشر که جایگزینی کامل ماشین بجای عامل انسانی است نیز مانند رؤیای سفر به فضا عملی شود.

پست صوتی (1)

تلکس

تله تکست (2)

پرستل (3) ابزاری که برای ارسال متن از راه دور به کار میرفت اساس آن را یک رایانه بزرگ و یک خط تلفن متصل به دستگاه تلویزیون و یا دستگاه خاص پرستل تشکیل میداد. تفاوت آن با ابزارهای قبلی سرعت بسیار زیاد آن بود به طوری که میتوانست در یک لحظه هزاران صفحه اطلاعاتی را در اختیار استفاده کننده قرار دهد کاربرد پرستل بیشتر در کتابخانه های عمومی بزرگی بود که به شبکه های اطلاع رسانی ،تجاری، هتل داری جهانگردی و دفترهای مسافرتی کشور خود و خارج از آن متصل بودند و به پاسخگویی سریع، صحیح مراجعان خود در حوزه موضوعی مذکور می.پرداختند. معمولا هزینه اشتراک

استفاده از پرستل از طریق قبض تلفن اعلام میشد عماد) خراسانی، 1382 (47)

لوح فشرده (سی دی رام )

ماهواره (4)

رایانه

خدمات اطلاعات رقومی ( دیجیتال )

کنفرانس راه دور (5)

داده کنفرانس (6)

ویدئو کنفرانس همایش (تصویری (7)

چت (گفتگو) (8)

- تلنت (9) : موجب میشود شخصی از طریق یک رایانه با رایانه دیگر کار کند تلنت پروتکلی است که موجب اتصال سریع دو رایانه میشود و به کاربر اجازه میدهد در حالی که در منزل یا مسیر کار خود است از طریق یک رایانه راه دور با رایانه محل کار خود ارتباط برقرار .کند همچنین میتوان ارتباط را قطع کرده و از رایانه دیگری که اطلاعات آن در دسترس

ص: 116

عموم میباشد، استفاده کرد (کنت سی. لاودن، 1380:143)

پست الکترونیکی (1)

آیا با ورود فناوری های فوق در کتابخانه ها میتوان نقش کتابداران را نادیده گرفت؟ همان طور که پیش از این نیز بیان ،شد فناوریهای موجود نه تنها نمیتوانند جایگزین کتابدار مرجع ،شوند بلکه به عنوان ابزاری برای کمک به کتابدار مرجع کاربرد دارند و بدون وجود کتابدار مرجع کارآزموده عملا بلا استفاده خواهند بود.

هدف نهایی کتابخانه ها در بستر جامعه اطلاعاتی فراهم کردن وسیله های دسترسی به هر نوع اطلاعات برای هر کس در هر زمان و مکان است برای رسیدن به اهداف مذکور کتابدار استفاده کننده بایستی هم زبان باشند؛ یعنی زبان کتابخانه برای استفاده کننده دارای شفافیت لازم باشد

علاوه بر عامل هم زبانی عاملهای دیگری را نیز در مورد استفاده کنندگان کتابخانه میتوان در نظر گرفت :

دستیابی و سهولت در استفاده از کتابخانه؛

هدف استفاده از کتابخانه؛

موفقیت در کسب منابع و اطلاعات

استفاده از کارکنان؛

رضایت کلی از کتابخانه و

مشخص نمودن عواملی که در کاهش و برطرف نمودن نیازهای اطلاعاتی فرد مؤثر هستند. علاوه بر مواردی که در بالا ذکر شد پاره ای از فعالیتها در اغلب کتابخانه های جهان وجود دارد که میتوان آنها را از پدیده های نوظهور در حوزه کتابداری و اطلاع رسانی دانست.

از آنجایی که خدمات مرجع و خدمات اطلاع رسانی ارتباط نزدیکی با یکدیگر دارند و در واقع هدف اصلی هر دو یکی است و آن چیزی جز در دسترس قرار دادن منابع و اطلاعات مورد نیاز کاربرها نیست؛ بنابراین در اینجا برخی از خدمات اطلاع رسانی رایج که اغلب در مبحث های مرتبط با خدمات مرجع مطرح هستند، به اختصار توضیح داده میشود:

درخواست انجام مصاحبه مرجع از راه دور به وسیله پست الکترونیکی به چند دلیل لازم به نظر می:رسد نخست اینکه استفاده از این ،فرم کاربر را وادار میکند تا در آغاز این فرایند درخواست اطلاعاتی خود را به وضوح بیان نماید. دوم اینکه با استفاده از این فرم از شرایط اطلاعات، مثل زبان و یا نوع مدرک مورد جستجو که در بیشتر موارد از قلم می افتادند اطمینان حاصل میشود. هر فرم درخواستی در فرایند مرجع از راه دور با استفاده از پست الکترونیکی از سه بخش زیر تشکیل میشود: اطلاعات شخصی، اطلاعات موضوعی و محدودیتهای فرایند جستجو.

.1 اطلاعات شخصی حاوی اطلاعاتی است که کاربر را معرفی میکند در واقع این بخش به نوعی حاوی خصوصیات درخواست کننده است و با توجه به اطلاعات مورد نیاز هر سازمان میتواند متغیر باشد این بخش از فرم درخواست همچنین میتواند شامل اطلاعاتی دربارهٔ اولویتهای کاربر درباره نحوه تماس و زمان مناسب برای دستیابی به پاسخ باشد؛ زیرا برقراری تماسهای مجدد در مصاحبه های مرجع دشواریهای زیادی دارد.

2. اطلاعات موضوعی این بخش به کتابدار مرجع امکان میدهد تا راهبردهای جستجو را طبقه بندی .کند این گونه اطلاعات بیشتر شامل تقسیمات فرعی برای کسب اطلاعات زیر است توصیف موضوع هدف از درخواست و منابع مناسبی که کاربر معمولاً میشناسد.

سئوالات این بخش برای کمک به واسطه های اطلاعاتی در زمینه درک کامل موضوع مورد نظر کاربر طراحی میشوند زیرا کسب اطلاع درباره دلایل درخواست جستجوی اطلاعات از طرف کاربر به همان میزان مصاحبه های حضوری مشکل است. با گنجاندن سئوال مربوط به هدف تحقیق در این ،بخش امید است که درخواست کننده ارتباط میان هدف و موضوع مورد بررسی را تشخیص دهد.

3. محدودیتهای فرایند :جستجو این بخش درباره محدودیتهای جانبی مانند انقضای عضویت، بودجه و نظایر آن است و همچنین محدودیتهایی را که در زمینه ارائه اطلاعات به کاربر وجو ،دارند شامل می.شود ،همچنین از اینکه نحوه ارائه اطلاعات درخواستی به کاربر در چه قالبی ،باشد پرسش میکند برای مثال پست الکترونیکی پست معمولی و نظایر آن

در مصاحبه مرجع الکترونیکی جمع آوری اطلاعات با توجه به میزان هوش توانایی خواندن و میزان انگیزه کاربر دارای مشکلات فراوانی است. در مواردی که محدودیتهای درونی و فردی کاربر از طریق نوع ،پاسخ به هدف مورد نظر در انجام تحقیق مشخص نمیشود واسطه اطلاعاتی بر سر دو راهی قرار میگیرد مسئله دیگر این است که اشتباهات تایپی وارد شده در فرم باید ارزیابی شوند

پست الکترونیکی به عنوان ابزاری در فرایند مرجع محدودیتها و مزایایی دارد مزایای آن

ص: 118

عبارتند از :

- عدم محدودیت زمانی و مکانی در دستیابی به اطلاعات

خدمات مرجع پست الکترونیکی کاربر را به هیچ محل خاصی محدود نمیکند و ممکن است به برنامه زمانی خاصی نیز نیاز نداشته باشد کاربر و کتابدار میتوانند به طور غیر همزمان با همدیگر همکاری داشته باشند برای مثال کاربر سئوال خود را اواخر شب از منزل میفرستد و کتابدار جواب آن را روز بعد آماده میکند

- ناشناس ماندن

خدمات مرجع پست الکترونیکی میتواند نوعی امکان ناشناس ماندن را برای فرد فراهم آورد که در خدمات مرجع رو در رو این امکان وجود ندارد برای کاربری که از پرسیدن سئوال به طور رو در رو احساس خجالت می کند یا مغرور است خدمات مرجع پست الکترونیکی میتواند انتخاب بسیار خوبی .باشد از طریق پست الکترونیکی کاربر نام و نشانی پستی خود را بیان میکند؛ اما از بعد فیزیکی و شخصی میتواند ناشناس بماند.

- فراهم آوردن نسخه چاپی از گردش کار مرجع

از مزیتهای ویژه خدمات مرجع الکترونیکی چندرسانه ای بودن آن است. از این رو به جای داشتن جواب شفاهی که کاربر نتواند به طور کامل آن را درک ،کند یا در عرض چند ثانیه فراموش ،کند با استفاده از خدمات پست الکترونیکی میتوان از همه مراحل گردش کار مرجع نسخه ای چاپی و مکتوب تهیه کرد محدویتهای آن نیز عبارتند از :

- عدم امنیت و قابل اعتماد بودن

پست الکترونیکی در هنگام ارسال از فرستنده به گیرنده از میان گره هایی عبور میکند که دستیابی غیر مجاز به پیغامها در آنها امکان دارد علاوه بر امکان دستیابیهای غیر مجاز و حذف پیغامها کاربران باید احتمال تهیه نسخههای غیر مجاز توسط نظامهای گیرنده و فرستنده را نیز در نظر داشته باشند بنابراین به نظر میرسد که متصدیان پست الکترونیکی در مورد سطح امنیت آن مبالغه کنند

- مشکل هدایت مصاحبه مرجع الکترونیکی

طبق بررسیهای ابلز»، (1) دربارۀ تقاضاهای گسترده استفاده از تجهیزات ارتباطی مانند تلفن و همایش تصویری که امکان برقراری ارتباط شفاهی را فراهم می آورند مناسبتر است. ابلز همچنین نتیجه گیری کرد که مصاحبه مرجع به تنهایی ارائه کنندۀ جواب مناسب نیست بلکه عوامل دیگری نیز در این جا از جمله کاربر تفهیم درست سئوال و تعهد کتابدار نیز مطرح است.

ص: 119

- محدودیت دستیابی به پست الکترونیکی

اگر چه دستیابی افراد به اینترنت به طور قابل توجهی در حال افزایش است، با وجود این هنوز عده زیادی از مردم در سراسر جهان وجود دارند که چنین امکانی برای آنها فراهم نیست. بنابراین کتابخانه هایی که پیاده سازی خدمات مرجع الکترونیکی را در نظر دارند حتما باید وضعیت کاربرانشان را نیز مد نظر داشته باشند هر چند در حال حاضر دستیابی به اینترنت فقط به منظور این کار هنوز رواج پیدا نکرده است.

- زمان از دست رفته در ارسال پیغام ها

با توجه به اینکه فرایند مرجع در پست الکترونیکی از ماهیت همزمانی برخوردار نیست زمان سپری شده میان شروع درخواست و دریافت پاسخ مناسب به سئوال مدت زمانی طول خواهد کشید. بنابراین هدف خدمات مرجع از طریق پست الکترونیکی باید برای برآورده ساختن هرچه سریعتر ،نیازهای اطلاعاتی کاربران به شکل همزمان و در حداقل ترافیک شبکه در پست الکترونیکی باشد (داودیان، 1382).

الکترونیکی از طریق پست الکترونیک به نشانی گروه مباحثه مورد نظر میتوان در آن گروه عضو شد.

موضوعات مورد بحث در گروههای مباحثه ممکن است بسیار تخصصی و علمی یا در زمینه های عمومی تر باشد که افراد بسیاری میتوانند عضو آن شوند؛ ولی به طور کلی مسائل موضوعاتی که معمولاً در گروه های مباحثه مطرح میشود شامل موارد زیر است:

1 - اخبار و اطلاعات علمی فنی و هنری در زمینه های تخصصی

-2- ارسال و دریافت کتابهای جدید در زمینه های مورد علاقه

3- کنفرانسها و همایشهای آینده و موضوعات آنها

-4 دریافت متن کامل مجلات الکترونیکی

-5 خدمات آگاهی رسانی جاری

-6- مبادله نظرات و تجارب درباره مسائل خاص

-7 ارسال و دریافت فهرست مندرجات مجلات

-8 ارسال و دریافت آگهیهای تبلیغاتی

-9 خدمات اشاعه اطلاعات گزیده

همان گونه که مشاهده میشود بسیاری از خدمات مرجع ،سنتی در قالب گروههای بحث در اختیار کاربران قرار میگیرد

جهانی وب وجود دارد که برخی از آنها در سطوح بین المللی در حال فعالیت هستند.

کتابداران نیز از این قاعده مستثنی نبوده و اقدام به تشکیل گروههای مباحثه تخصصی در حوزه کتابداری و اطلاع رسانی نمودهاند از مهمترین گروههای مباحثه موجود در ایران میتوان به گروه بحث دانشگاه فردوسی مشهد با عنوان لیز (1) و گروه بحث تخصصی کتابداران در گوگل با عنوان ایران کیس (2) اشاره کرد.

در این گروهها حوادث جاری ،حوزه درد دل،ها نیازهای اطلاعاتی کتابها جدید حوزه، اطلاعیه ها، و بسیاری دیگر از مباحث و حواشی رشته کتابداری و اطلاع رسانی به بحث و تبادل نظر گذاشته میشود

کارکرد اصلی پست تصویری بیشتر در زمینه خدمات تحویل مدرک است اما با توجه به نزدیکی خدمات اطلاع رسانیو خدمات ،مرجع پست تصویری را میتوان بخشی از فناوری های موجود در زمینه خدمات مرجع به حساب آورد.

گوینده هستند. زمانی که شخص شروع به صحبت میکند صدای طرف مقابل قطع میشود بنابراین، هر یک از شرکت کنندگان به تفاهم نامه پذیرش یک نفر در آن واحد می پیوندند.

تصویر مکالمه تصویری همراه با دوربین رنگی است که توانایی انتقال تصاویر با کیفیت بالا را دارد کیفیت تصاویر و صوت میتوانند با کنترلها همانند کنترلهای از راه دور رادیو و تلویزیون تنظیم شوند

پنجره محاوره پنجره محاوره با نرم افزار تصویری تثبیت شدهای اجرا می شود گاهی اوقات انتقال صوت دارای کیفیت پایینی است و بیشتر واژگان و مفاهیم پیچیده و نامفهوم هستند. زمانی هر دو طرف بتوانند کلمات طرف مقابل را در صفحه نمایش مشاهده کنند این مشکل نیز بر طرف میشود

تخته سفید کاربران قادر هستند که تصاویر را روی این تخته طراحی بکنند و متن را درهمان لوح همانند پنجرهٔ محاوره کپی .کنند این صفحه قابلیت کپی مجدد دارد و میتواند حتی تصاویر گرافیکی و حتی صفحات وب را نمایش دهد بنابراین اطلاعات تصویری میتوانند توسط هر دو طرف شرکت کننده به اشتراک گذاشته شوند.

«پایگاه اطلاعاتی کتابشناختی رایانهای قابل دسترس از طریق ،پایانه ها که استفاده کننده می تواند در آن بدون کمک واسط انسانی نظیر کارکنان ،کتابخانه به طور مستقیم و مؤثر به جستجو و بازیابی رکوردهای کتابشناختی بپردازد»

امانت بگیرند در واقع دیگر نیازی به حضور در کتابخانه های مختلف و جستجوی منبع مورد نظر در برگه دان آن نیست

تمرین نوشتن؛

ذخیره و بازیابی دانش و اطلاعات

پرهیز از دوباره کاری؛

گردآوری مهمترین مرتبط ترین و روزآمدترین منابع در یکجا؛

روزآمد نمودن دانش و اطلاعات صراف زاده، 1384).

کتابخانه قرار گرفته است و به طور کلی فراهم آوریهای کتابخانه آگاه سازند و در واقع تازه ها و رویدادهای کتابخانه را از راه دور در اختیار جویندگان اطلاعات قرار دهند

4- اطلاع رسانی درباره اخبار روز کتابخانه ها علاوه بر اینکه میتوانند تازه های کتابخانه را توسط وبلاگ به اطلاع کاربران برسانند این امکان را دارند که توسط وبلاگ خود اخبار داغ روز را نیز بیان کرده و پیوندهایی را به سایر سایتها و منابعی که دارای اطلاعات در آن زمینه میباشند ایجاد نمایند علاوه بر این کتابخانه هایی که در یک سازمان مادر قرار دارند میتوانند اخبار سازمان مادر را نیز در وبلاگ خود بگنجانند این امر از این جهت که رتبه وبلاگ را در موتورهای جستجو افزایش میدهد و نقاط دسترسی به وبلاگ را بیشتر میکند نیز حائز اهمیت است.

5 – همکاری و مشارکت در بین کتابداران وبلاگ از این منظر کارکردی شبیه به گروه مباحثه شبکه جهانی خواهد داشت به نحوی که، کتابداران میتوانند از وبلاگها به عنوان وسیله ای برای با خبر شدن از تازه ترین پیشرفتها و جریانات در زمینه رشته تخصصی استفاده نمایند و به بحث و تبادل نظر در مورد مسائل رشته خود بپردازند ،بنابراین کتابداران در سراسر جهان میتوانند از ایده ها و نظرات یکدیگر مطلع شوند و با هم فکری گروهی و بحث درباره مسائل مختلف راه را برای حل مشکلات هموار سازند.

-6- کمک به خدمات مرجع مجازی وبلاگها میتوانند در جهت خدمات مرجع مجازی یاری رسان ،باشند در صورت استفاده از وبلاگها زمانی که یک سئوال توسط یک کاربر مطرح میشود افراد زیادی میتوانند به آن سئوال پاسخ داده و نظر خود را بیان نموده و فرد پرسشگر را راهنمایی نمایند

7- صرفه جویی در :زمان با توجه به مطالب فوق وبلاگها میتوانند نقش موثری در صرفه جویی در وقت کاربران داشته باشند زمانی که در وبلاگ کتابخانه اطلاعات مربوط به موضوعات همراه با پیوند به سایر سایتها و منابع ارائه میگردد کاربران میتوانند در مدت زمان اندکی به منابع مورد نیاز خود دسترسی یافته و بنابراین وبلاگها میتوانند در دنیای پر تراکم اطلاعات نقش فیلتر پالاینده را داشته باشند.

-8- ارتقای جایگاه :حرفه وقتی که کاربران شبکه جهانی وب برای جستجوی اطلاعات مورد نیاز خود به اینترنت مراجعه کنند و ببینند که مباحث مورد نظر آنها توسط کتابداران دسترس پذیرتر شده ،است تواناییهای کتابداران در استفاده از فناوریهای جدید را در می یابند و این به خودی خود جایگاه حرفه را در منظر عامه مردم ارتقاء میدهد ،صابری 1385

به طور کلی میتوان وبلاگ را یکی از فناوریهای جدید در زمینه ارائه خدمات مرجع و

ص: 129

اطلاع رسانی به حساب آورد این رسالت بیشتر در ارائه خدمات آگاهی رسانی جاری ملموس است. همان طور که در بالا نیز به آن اشاره شد در وبلاگها امکان معرفی منابع جدید اطلاعاتی، ارائه پاسخ به پرسشهای کاربران اطلاع رسانی در زمینه های تخصصی و حتی عمومی و بسیاری موارد دیگر را فراهم میکنند

13 مهراد، جعفر .(؟13) تکنولوژی پلهای اطلاعاتی اطلاع رسانی (2و3) 10: 30-23

14.Block, M. (2001). Communicating off the page. Library Journal,

126(15), 50-53. Retrieved May 5, 2004, fromhttp://proquest.umi.com/

pqdweb?did=82190299sid=6Fmt=4clientId=61833RQT=309

VName=PQD

15. Moen, W.E.; Murry, K.R. (2002). A service-based approach for virtual libraries. Texas Library Journal. 788(3):96-100

16. Online Public Access Catalog Display Format. (1996). Encyclopedia of library and Information Science. Edited by Allen Kent Harold Lan- cour. New York: Mar cal Dekker.vol: 38.p: 325-331.

17. Webster, F (2001). A new politics? In Culture and Politics in the Infor- mation. London: Rutledge

ص: 131

ص: 134

از نقاط قوت این ابزارها میتوان به پوشش وسیع منابع به ویژه در محیط وب و سرعت در روزآمدسازی منابع و از نقاط ضعف آن نیز میتوان به بازیابی بعضی منابع کم ربط یا نامربوط با موضوع مورد نظر اشاره کرد ،محمدی (1382)

برخی از مهمترین و پرکاربردترین موتورهای جستجوی پیوسته شامل موارد زیر میباشد

1. Google : ( www.google.com )

2. MSN: (www.MSN.com)

3. Yahoo: (www.Yahoo.com)

4. Bing: (www.Bing.com)

کلیدواژه های مختلف و برای ترکیب کلیدهای جستجو زمانی که برای کاربر مهم است که دو یا چند کلمه کلیدی حتما وجود داشته باشد به کار میرود و علامت آن در پایگاههای مختلف به صورت استفاده از عبارت AND ، استفاده از انتخاب عبارت ALL THE WORD و انتخاب عبارت (MATCH ON ALL WORDS AND) است.

استفاده از عملگر OR

عملگر OR به مفهوم «یا» و برخلاف عملگر AND باعث گسترش دامنه جستجو و بازیابی اطلاعات بیشتر شده برای ترکیب کلیدواژههای جستجو زمانی که انتظار میرود فقط دو یا چند کلمه کلیدی حضور داشته باشند است و علامت آن استفاده از عبارت OR چگونگی اجرای ساده و معمولی آن، انتخاب عبارت ANY OF THE WORDS و انتخاب عبارت MATCH ON ANY WORDS OR .است یکی از کاربردهای مهم این عملگر پوشش مفاهیم یا اصطلاحات مترادف مرتبط یا با املاهای متفاوت است.

استفاده از عملگر NOT :

عملگر NOT به مفهوم «نه» و یا «به» «جز» که با به کارگیری آن همه جوابهای بازگشتی که حاوی عبارت یا کلمه کلیدی ،هستند حذف خواهند شد و برای اجرای آن فقط کافیست که NOT را قبل از عبارت یا کلمه کلیدی مورد نظر با یک فاصله آورد.

استفاده از کوتاه سازی ترانکیشن کلیدواژه ها

این روش به کاربر امکان میدهد که با وارد کردن بخشی از یک کلید واژه بتواند مشتقات مختلف آن را نیز در فرآیند جستجو بازیابی .کند اکثر موتورهای جستجو این روش را با استفاده از علامت ستاره (*) ارائه میدهند یکی از مشکلات استفاده از روش حاضر این است که باعث بازیابی اطلاعات غیر مرتبط و ناخواسته زیادی می.شود

• استفاده از عملگر نزدیک یابی (1)

در بسیاری از موارد استفاده از عملگر AND باعث بازیابی اطلاعاتی میشود که مفید نیست به این دلیل که این عملگر کلیدواژه ها را در هر کجای متن که باشند بازیابی می.کند در این موارد استفاده از روش نزدیک یابی میتواند از ریزش کاذب اطلاعات و یا بازیابی اطلاعات غیرمرتبط جلوگیری نماید؛ همه موتورهای جستجو قابلیت استفاده از این روش را ندارند.

جستجوی ترکیبی با استفاده از پرانتز

این روش یکی از مهمترین روشهای جستجو است که به وسیله آن میتوان تا حدود زیادی از بازیابی موارد غیر مرتبط در محیط وب جلوگیری کرد در این روش میتوان از همه

ص: 138

عملگرهای جستجو که در بالا گفته شده یکجا استفاده کرد و آنها را با هم ترکیب نمود.

روش های دیگری نیز برای بهبود بازیابی وجود دارد که به آنها در زیر اشاره شده است

• جستجوی کلیدواژه در عنوان صفحات وب

جستجوی حوزه (1) سایتها

• محدود کردن جستجو به تاریخ انتشار منابع در وب

جستجوی رسانه های مختلف؛ موسیقی ،عکس ویدئو

• جستجوی صفحات با فرمتهای مختلف

آگاهی از پیش فرضهای جستجو در موتور جستجو

با توجه به این که هر موتور جستجو برای ترکیب واژهها یک پیش فرض دارد و اگر از هیچ گونه عملگری استفاده نشود کلیدواژه ها را به صورت پیش فرض با یکی از عملگرهای جبر بولی ترکیب میکند؛ آگاهی از این پیش فرض موتورهای جستجوی مختلف، مهارت کاربر را در جستجو بالا میبرد

ساختار موضوعی و به صورت سلسله مراتبی انجام داد راهنماهای وب بر خلاف موتورهای جستجوی کلیدواژه ای امکان دسترسی سریع و مناسب به اطلاعات معتبر و ارزشمند تحلیل شده را منطبق با نیازهای مخاطبان از طریق ساختار موضوعی نظام مند در اختیار قرار میدهند. در واقع نتایج جستجو از طریق راهنماهای موضوعی در هم ریختگی کمتری دارد؛ زیرا منابع و وب سایتهایی که پیدا میشوند در اغلب موارد به وسیلهٔ متخصصان موضوعی گزینش شده اند لذا کاربر کل شبکه وب را جستجو نمی کند، بلکه روی طبقه موضوعی انتخاب شده به جستجو می پردازد و از این طریق از اتلاف وقت کاربر جلوگیری می.شود به عبارت دیگر راهنماهای وب مجموعه ای از منابع شبکه وب را در ساختار موضوعی کلی فرضاً سلسله مراتبی (یا (درختی دسته بندی کرده و آنها را در طبقه موضوعی کلی و هر طبقه را به موضوعات ریز و خاصتر تقسیم میکنند

نقطه قوت این ابزارها دقیق و مرتبط بودن نتایج جستجو با موضوع مورد نظر و اعتبار و کیفیت بالای منابع بازیابی شده و نقطه ضعف آنها نیز پوشش محدود منابع ،وب چند مرحله ای بودن فرآیند جستجو و همچنین پایین بودن سرعت روزآمدی منابع آنها است. از معروف ترین راهنماهای وب میتوان به موارد زیر اشاره کرد میر محمدی (1383)

1. dmoz: open diretory project: ( http://www.dmoz.org )

2. yahoo: ( www.Yahoo.com )

3. looksmart: (www. Looksmart.com)

4. Bublink : ( www.buble.ac.uk/link )

5. Galaxy: ( www.Galaxy.com)

6. librarian index to internet: (www.lii.org)

در این موتور قابلیتهایی وجود دارد از جمله (1) استفاده از عملگرها، (2) استفاده از کوتاه سازی و جستجوی عبارتی (3 جستجوی مترادفها این مسئله توسط علامت “ انجام میشود که آنرا در مقابل کلمه مورد نظر قرار داده و جستجو را انجام میشود در این شرایط کلمه نظر و کلمات مترادف را بازیابی می.کند علاوه بر آن امکان زیر را در اختیار کاربر قرار میدهد جستجوی معنی واژه که ابتدا واژه تعریف (1) را تایپ کرده سپس با یک فاصله کلمه مورد نظر خود را وارد میکنیم به این ترتیب معانی مختلف واژه مورد نظر در سایتهای مختلف بازیابی میشود.

رتبه بندی صفحات در گوگل

رتبه بندی نتایج در این موتور جستجو به قرار زیر است

نتایج یافت شده با موضوع مورد جستجو ارتباط نزدیک معنایی و مفهومی دارد. صفحاتی که عبارت یا کلمه مورد جستجو را بیشتر در اختیار دارند در صدر نتایج قرار می گیرند.

حتی الامکان نشانیهای پربیننده نسبت به موضوع مورد جستجو در صدر نتایج قرار میگیرند

(5 بخش صفحه جستجوی خاص (1)

که در آن دو بخش مجزا وجود دارد

الف مشابه (2) که صفحاتی با آدرس شبیه به آدرس وارد شده را پیدا می.کند

ب «ارتباط (3) که صفحاتی که به صفحه مورد نظر لینک داده را پیدا می.کند و بسیاری امکانات دیگر

تمامی موارد بالا در اغلب امکانات جستجوی گوگل وجود دارد.

جستجوی وبلاگ (4) امکان دیگری است که در بین وبلاگها جستجو و موضوع مورد نظر را بازیابی می.کند

دسترسی به این بخش از سه طریق ممکن است

Blogsearch.google.com

Searchblogger.com

از طریق صفحه اصلی گوگل و انتخاب گزینه more و سپس انتخاب گزینه blogs . جستجو در آن به همان دو طریق ساده و پیشرفته انجام می.شود. در نتایج سایتهای مرتبط با موضوع نیز ارائه می.شود همچنین زمان ویرایش هر وبلاگ و نام شخص ویرایشگر در زیر هر رکورد آمده است در جستجوی وبلاگ میتوان نتایج را به دو صورت مرتب کرد

(1) براساس ارتباط با موضوع مورد نظر و (2 براساس تاریخ

در سمت چپ صفحه نیز این امکان وجود دارد که محدوده زمانی برای بازیابی تعیین شود. این جستجوی گوگل نیز دارای دو نوع ساده و پیشرفته است و میتوان از همان امکانات در زمینه جستجوی وبلاگها استفاده کرد.

جستجوی کتاب (5) از جستجوهای متداول گوگل است که برخی اوقات همراه با جستجو در وب نتایجی در مورد کتابها نیز بدست میآید که در کنار آنها شکل کتاب نیز آمده است. این ،امکان از طریق صفحه اصلی گوگل قابل دسترسی است و در آن میتوان از طریق موضوع ،عنوان نویسنده و ... به جستجوی کتاب پرداخت هر کتاب بنابر سطح دسترسی که برای آن تعریف شده به شکلی قابل دستیابی است گاهی فقط اطلاعات کتابشناختی میدهد فقط چند صفحه ابتدایی کتاب را میدهد و در برخی موارد اجازه دسترسی به کل کتاب را نیز دارد در این نوع کتابها میتوان در متن کتاب جستجو ،کرد خرید اینترنتی انجام داد

و

ص: 142

یا نقدهایی که در مورد کتاب آمده است را دید با انتخاب هر کتاب میتوان به اطلاعات آن دست یافت که در وسط ،صفحه جلد و صفحاتی که از هر کتاب قابل دیدن است نشان داده می.شود در سمت راست صفحه فهرست مندرجات راههای خرید اینترنتی، امکان جستجوی کتاب در کتابخانههای مختلف و ارائه آدرس کتابخانه ها امکان جستجو در صفحات کتاب که شماره هر صفحه را به همراه چکیده ای از آن میآورد و اگر اجازه دسترسی به صفحه ای وجود نداشته باشد در کنار آن کلید قرار میگیرد اطلاعاتی نیز درباره ناشر و امکان اتصال به آن می.آورد در زیر هر رکورد گزینه درباره این کتاب (1) وجود دارد که علاوه بر اطلاعات بالا، واژه های مورد استفاده در ،کتاب کتابهای مرتبط با آن و برخی صفحات به شکل کوچک آمده است

جستجوی :تصاویر به جستجوی تصاویر براساس کلیدواژه ورودی می پردازد دسترسی به آن از دو طریق امکان پذیر است (1)ttp://images.google.com) و ( از طریق گزینه Image در صفحه اصلی .گوگل

جستجوی اخبار اخبار روز را ارائه میکند البته آرشیو اخبار نیز دارد و جستجوی کلیدواژه ای میتوان در آن داشت در صفحه ابتدایی آن میتوان کشوری را که کاربر میخواهد اخبار را در آن جستجو کند را توسط گزینه داستان های اصلی» (2) تعیین کرد. به علاوه در سمت چپ صفحه برخی موضوعات و کشورهای خاص را داده که از این طریق نیز میتوان به اخبار خاص آن موضوع یا کشور دست یافت دارای جستجوی آرشیوی نیز هست که موضوع مورد نظر را در تاریخهای مختلف مورد بازیابی قرار میدهد به علاوه در زیر هر تاریخ مرکز خبری ناشر آن خبر هم آمده است. در زیر هر رکورد بازیابی شده به مقالات مرتبط با مقاله مورد نظر لینک داده است و به سایتهایی نیز که موضوعشان مرتبط با موضوع مورد نظر کاربر است نیز لینک داده است.

جستجوی ویدئو در این بخش جدیدترین فیلمهای ،آموزشی ویدئو موزیکها و... را میتوان بازیابی کرد و در آن اجازه مشاهده چند دقیقه از فیلم را بصورت رایگان میدهد گزینه بارگذاری فیلم «شما» (3) وجود دارد که بوسیله آن میتوان فیلم را در سایت گوگل بارگذاری کرد.

جستجوی علمی: تخصصی ترین و علمی ترین جستجو در گوگل است. دسترسی به آن از طریق انتخاب گزینه more در صفحه ابتدایی سپس گزینه scholar امکان پذیر است.

این بخش امکان جستجو در کارهای پژوهشی را ایجاد میکند و نتایج هر جستجو در آن

ص: 143

از مقالات در حال ،چاپ مقالات کنفرانسها مقالات مجلات و هر تحقیق فردی و گروهی دیگر فراهم می.کند هر رکود بازیابی شده اطلاعاتی شامل نام ،مؤلف مشخصات نشر و.... را به علاوه لینک به چکیده مقاله را ارائه میکند و در صورت وجود متن کامل مقاله دسترسی به آن نیز امکان پذیر .است در زیر هر رکورد اطلاعات افزوده دیگری مثل مقالات هم موضوع با مقاله مدنظر مقالاتی که به این مقاله ارجاع داده اند کتابخانه های پیوسته که نسخه الکترونیکی آن مقاله را دارد و یا کتابخانه هایی که نسخه فیزیکی مقاله را دارند را نیز ارائه میکند، امکان خرید اینترنتی متن کامل مقاله را از «بی.ال» (1) میدهد و امکان جستجوی مقالات مشابه از نظر موضوع و نویسنده .... را در وب ایجاد می.کند

به همراه near in و بعد وارد کردن محل مورد نظر انجام میشود. راه دیگر استفاده از گزینه کشف مشاغل (1) است نوروزی، 138). »

ترجمه (2) خدمتی دیگر از گوگل است که از طریق آن میتوان لغات و عبارات کوتاه را از یک زبان به زبان دیگر ترجمه کرد و تقریبا تمام زبانهای رایج را در برمی گیرد. علاوه براین امکان شنیدن تلفظ صحیح را نیز می دهد

همزمان فراهم میسازد آن را میتوان روی رسانه هایی مانند لوح سخت لوح لرزان لوح یا نوار مغناطیسی لوح ،نوری یا هر ابزار دیگر ذخیره کرد (سلطانی و راستین (1381)

پایگاه های اطلاعاتی در زمینه آموزش و پرورش با نام مرکز اطلاعات منابع آموزشی شروع به کار کرد اریک به طور مداوم گزارشها و اسناد حوزه علوم تربیتی را تهیه و سازماندهی می کند و در اختیار پژوهشگران قرار میدهد

گستره پایگاه اریک گزارشهای فنی و ،تحقیقاتی مقالات کنفرانسها و مجلات پایان نامه های و بسیاری منابع دیگر را دربر دارد و رکوردهای آن دارای چکیده است. مقالات مجلات از 755 مجله اصلی تهیه میشوند و سالانه بالغ بر 31000 رکورد به آن اضافه میشود. موضوعات مورد بحث در پایگاه اریک زبان و زبان شناسی علوم اجتماعی علوم کتابداری و اطلاع رسانی مشاوره آموزش و تعلیم و تربیت است.

اجزای پایگاه :اریک اریک در حقیقت از دو فایل تشکیل شده است

.1 آر آی ای (1) منابع تعلیم و تربیت از سال 1966 منتشر میشود که فقط حاوی بخشی از منابع علوم تربیتی مانند گزارشهای ارائه شده به کنفرانسها و گزارشهای نهایی طرح های پژوهشی است انتشار آن ماهانه و درهم کرد آن هر 6 ماه منتشر میشود

.2 .سی.آی.ج. ای (2) نمایه جاری برای مجلات ،آموزشی حاوی مقالات مجلات است که از سال 1969 منتشر می.شود انتشار آن ماهانه و درهم کرد آن 6 ماهه است.

مجلات و منابعی که حالت پیایند دارند، پوشش میدهد.

آمادگاه .آی.اس.آی (1): مقالات کنفرانسها را پوشش میدهد

ج.سی. آر (2) مجلات را در آن براساس ضریب تأثیر گذاری آنها رتبه بندی کرده است.

اثر در حداقل یک پایگاه اطلاعاتی پیوسته نگهداری شود که این پایگاه میتواند به یک نهاد ،آموزشی انجمن پژوهشی نهاد دولتی یا هر سازمان معتبر دیگری که به دنبال دسترسی آزاد، توزیع نا محدود و نگهداری طولانی آثار است وابسته باشد بتسدا، 2003).

به دلیل روزآمدی و انتشار دوره ای مجلات و مقالات در میان منابع دسترسی آزاد مجلات دسترسی آزاد از اهمیت بیشتری برخوردار هستند و از محملهای مهم در زمینه اشاعه اطلاعات علمی و تخصصی در حوزه های مختلف به حساب می آیند

راهنمای مجلات دسترسی ،آزاد (1) آن را مجله ای تعریف میکند که در الگوی انتشار آن هیچ هزینه ای برای اشتراک از خواننده دریافت نمیشود و خواننده حق خواندن ،چاپ ،بارگذاری ،ارسال و پیوند آن را دارد

امروزه به دنبال نهضت ها و اندیشه های مبنی بر دسترسی آزاد به اطلاعات مجله های دسترسی آزاد وب به یکی از مهمترین مجراهای دسترسی به اطلاعات علمی و تخصصی تبدیل شده اند. این مجله ها به دنبال گسترش وب پدیدار شدهاند و روز به روز بر شمار آنها افزوده می.شود مجله دسترسی آزاد به مجله ای گفته میشود که با عنوانی مشخص توسط ناشر خاصی اعم از سازمان یا شخص به صورت مداوم و بدون دریافت هزینه اشتراک از استفاده کنندگان منتشر میشود بنابراین این مجله ها را میتوان طلایه داران حق دانستن» قلمداد کرد (نوروزی، 1385).

مجلات دسترسی آزاد دارای قدرت بسیاری در زمینه پیش برد علوم هستند؛ چراکه این دسته از منابع به دلیل در دسترس همگان بودن موجب استفاده عمومی و عمده از تغییرات و پیشرفتهای روز در علوم مختلف شدهاند؛ به این معنا که یک پل ارتباطی قوی و کارآمد در زمینه انتقال اطلاعات هستند و از بسیاری از دوباره کاریها و تجمیع اطلاعات در اختیار سرمایه داران جلوگیری میکنند

طرح مجلات دسترسی آزاد اولین بار توسط پروفسور هارنارد (2) راه اندازی شد. او مجله دسترسی آزاد آرزیو (3) را که مقالات رایگان فیزیک است و فیزیکدان ها مقالات خود را قبل از چاپ در نشریات معتبر دیگر در آن قرار میداده و میدهند.

گاهی موتورهای جستجو نمیتوانند برخی مجلات و یا وبهای آزاد را بازیابی کنند و این بیشتر به خاطر داشتن پسوندهای فایلی است که روبات موتورهای جستجو قادر به خواندن آنها نیست.

ص: 153

لازم به ذکر است که بسیاری از مجلات دسترسی آزاد در پایگاه های استنادی مهم مثل .آي.اس.آی نمایه می.شوند که این نشان دهنده اعتبار علمی این مجلات است.

ص: 158

گزیده»، «فهرست مندرجات «جاری تهیه کتابشناسی ،جاری ،بولتن خبرنامه و غیره در اختیار استفاده کنندگان قرار میگیرد این خدمات به منظور روزآمد نگه داشتن اطلاعات جامعه استفاده کننده و صرفه جویی در وقت آنها ارائه می.شود هر چه جامعه استفاده کننده خاصتر ،باشد اطلاعات نیز تخصصی تر میشود آگاهی از فعالیتهای پژوهشی و تحقیقاتی و علائق مطالعاتی استفاده کنندگان در موفقیت خدمات آگاهی رسانی جاری نقش حیاتی دارد این خدمات باید پوشش مناسبی از منابع اطلاعاتی موجود به صورتی روزآمد و گزینشی داشته باشد تا بتوانند علاقه استفاده کنندگان را برانگیزد (بشیری، 1376).

البته واضح است که برخی از ابعاد و وظیفه هایی که برای کتابخانه تخصصی شمرده شد بین این کتابخانه و کتابخانه دانشگاهی مشترک است. بنابراین شاید بتوان گفت که ارائه خدمات آگاهی رسانی جاری در کتابخانههای دانشگاهی هم محلی از اعراب دارد.

در صورت لزوم برای استفاده از منابع خارج از ،سازمان به ویژه برای کتابخانه های کوچک برنامه ریزی شود؛

نیازهای اطلاعاتی استفاده کنندگان به طور مستمر مورد مطالعه قرار گیرد؛ کتابدار نیاز اطلاعاتی استفاده کنندگان را به درستی و به طور منظم تفسیر و تبیین کند؛

هزینه ارائه خدمات اشاعه اطلاعات با سودمندی آن سازگار باشد و این رابطه همواره از ریابی شود؛

ملاک مناسب بودن اطلاعات ارائه شده نظر استفاده کننده باشد؛

اطلاعات ارائه شده ،روشن ،دقیق و به سادگی قابل فهم باشد؛

همواره برای کامل شدن خدمات تلاش شود (یوسفی، 1381).

بسیاری از مواردی که در بالا به آنها اشاره شد جزء لاینفک ارائه خدمات مرجع هستند و این همان فصل مشترک خدمات مرجع و خدمات آگاهی رسانی یا اشاعه اطلاعات است که سبب شده تا این دو خدمت همراه هم بررسی شوند.

لازم به ذکر است که گاهی خدمات تحویل مدرک علاوه بر خدمات مرجع و اطلاع رسانی در مبحث فراهم آوری منابع کتابخانه نیز مطرح میشود اما از آنجا که خدمات تحویل مدرک بیشتر در ازای درخواست کاربران کتابخانه ها و برای مرتفع ساختن نیازهای اطلاعاتی آنان انجام میشود خدمات تحویل مدرک همواره همراه همیشگی خدمات آگاهی رسانی بوده است.

مندرجات مجله ها را اسکن کرده و یا باید خود به صورت دستی با استفاده از نرم افزار این فهرستها را تهیه و ارسال .کند همچنین امکان نمایش این فهرست روی وبلاگ یا وب سایت کتابخانه و شبکه اینترانت نیز وجود دارد.

شده است ابتدا پرونده های پژوهشی افراد (1) بر اساس فرآیند شاخص سازی از کلیدواژه های عنوانهای مطرح شده توسط افراد با استفاده از اصطلاحنامه های استاندارد تهیه میشود. آنگاه با توجه به این پرونده ها اطلاعات جدید به طور مداوم از مدارک جدید استخراج و به سریعترین روش ممکن برای متقاضی ارسال میشود ارسال اطلاعات گزیده تا زمانی که متقاضی اعلام کند دیگر به اطلاعات جدید یا اضافی در رابطه با موضوع مورد نظر نیازی ندارد ادامه خواهد یافت در این حالت پرونده پژوهشی به حالت بایگانی در میآید.

از روزآمد شدن اطلاعات پایگاه اطلاعاتی و یا مجموعه مجله های الکترونیکی مورد نظر جستجو به صورت خودکار و یا در فاصله های زمانی تعریف شده توسط کاربر فعال و نتایج بازیابی شده جستجوی جدید به آدرس پست الکترونیکی کاربر ارسال شود توجه داشته باشید که سرچ آلرت میتواند بر اساس نیاز کاربر یکی از انواع جستجوهای کلیدواژه ای بر اساس نام نویسنده و ... باشد.

- هنوز بسیاری از وب سایتها امکان استفاده از آر.اس.اس را ارائه نکرده اند؛

- آر.اس.اس سایتهای معتبری نظیر ابسکو و پاب مد (1) تاریخ انقضا دارند؛

از تمام امکانات توانایی بالقوه .آر.اس.اسها به طور کامل استفاده نشده است؛

- ممکن است قانون حق مؤلف به خوبی رعایت نگردد؛

- جهت به حداقل رساندن نتایج غیر مرتبط و حصول بهترین ،اطلاعات لازم است کتابداران متخصص جهت ارزیابی منابع به کار گرفته شوند (هارت (2)، 2007).

در مورد آخر به نقش عامل انسانی در ارائه خدمات اشاره شده است که نشان دهنده عدم تکامل ماشین در این زمینه و نیاز به کمک کتابدار مرجع برای صحت و مرتبط بودن اطلاعات ارائه شده است.

بتوانند آن را در اختیار بگیرند فرهاد پور، 1380 (58,57)

لیست تازه های کتابخانه را میتوان از طریق وبلاگ ، وب سایت و یا اینترانت به نمایش گذاشت یا این لیست را به پست الکترونیکی افراد ارسال کرد

دانشکده علوم ،انسانی دانشگاه تربیت مدرس

.7 گیلوری عباس .(1378) مفاهیم نوین اطلاع رسانی تهران نشر چاپار

.8 ،مرادی ،شیما (1386) کاربرد آراس اس در کتابخانه های تخصصی فصلنامه علوم و فناوری اطلاعات (22(4). تابستان: 71-82

9. یوسفی، احمد (1381). اشاعه اطلاعات. دایره المعارف کتابداری و اطلاع رسانی. ج1

10.Hart,L.(2007).”RSS Feeds create added value for special libraries". In- formation Outlook.11(8):27-29. [On-Line] Available: http://findarti-

cles.com/p/articles/mim0FWE/is811/ain27361405/ [Accessed 15 Sep.

2009].

ص: 170

ص: 172

ص: 174

خدمات تحویل مدرک به عنوان یکی از راه حلهای غلبه بر محدودیتهای موجود در

تأمین منابع اطلاعاتی از دستاوردهای قرن بیستم است (زارع، 1385: 4-5)

در کنفرانس ها و گزارشهای مورد نیاز کتابخانه در صورتی که در کتابخانه موجود نباشد اما «مالکوم اسمیت» (1) در مقاله خود تحویل مدرک و تأمین مدرک را در کنار هم آورده و مترادف دانسته است.

«منیر» خلیل (2) نیز در نگاهی کلی و عام معتقد است تحویل مدرک عبارت است از هرگونه تلاش کتابخانه که به دسترسی ،کاربر به اطلاعات منجر شود زارع، 1385: 17-18).

تعاریف فوق را میتوان به سه گروه عمده تقسیم کرد: 1) تعاریفی که خدمات تحویل مدرک را جزئی از اشاعه اطلاعات دانسته اند (2) تعاریفی که آن را جزئی از فراهم آوری منابع دانسته اند و ( تعاریفی بین تحویل مدرک و تأمین مدرک تفاوت گذاشته و آنها را دو مقوله مختلف معرفی کرده اند ،بنابراین برای ارائه تعریفی جامع از این نوع خدمت ابتدا باید موضع گیری خود را مشخص کرد سپس به شرح آن اقدام نمود.

در این کتاب خدمات تحویل ،مدرک از نوع تعاریف دسته اول مدنظر است؛ و با توجه به مباحث مطرح شده میتوان آن را چنین تعریف کرد

اقدام» به تهیه منابع اطلاعاتی برای مرتفع نمودن نیاز اطلاعاتی کاربر کتابخانه یا مرکز اطلاعاتی از کارگزاران مرتبط در ازای دریافت وجه.

مارکینکو نیز مراحل زیر را برای خدمات تحویل مدرک برشمرده است

درخواست توسط کاربر

در خواست توسط واسط پس از جستجوی کتابشناختی؛

ارسال درخواست به تهیه کننده؛

تحلیل درخواست توسط تهیه کننده؛

ارسال پاسخ توسط تهیه کننده، به واسطه؛

تحویل پاسخ به کاربر نهایی (مارکینکو، (1997)

تا قبل از دهه 1980 اکثر کتابخانه ها سعی داشتند منابع خود را انحصاری نگه دارند اما بعد از این دهه با توجه به رشد فزاینده حجم اطلاعات ناتوانی در گردآوری تمامی یا حتی بخش عمده ای از ،اطلاعات ضرورت استفاده از اطلاعات بدون توجه به مکان و محمل نگهداری آن و نیاز شدید استفاده کنندگان و کاربران نهایی به اطلاعات روزآمد، کتابخانه ها و مراکز اطلاع رسانی ناگزیر شدند نیازهای اطلاعاتی خود را از طریق اشتراک منابع، امانت بین ،کتابخانه ای پایگاه های اطلاعاتی و خدمات تحویل مدرک پاسخ دهند و خدمات تحویل مدرک تجاری به عنوان راه حل مناسبی برای دسترسی به اطلاعاتی که در مجموعه های محلی

ص: 177

موجود نبود، مطرح شد خدمات تحویل مدرک از رشد مناسبی برخوردار بوده است، به طوری که امروزه اکثر کتابخانه های بزرگ و مراکز اطلاع رسانی دارای بخش خدمات تحویل مدرک هستند؛ حتی بسیاری از آنها وب سایت خدمات تحویل مدرک خود را در اینترنت راه اندازی نمودهاند و از این طریق به ارائه خدمات تحویل مدرک میپردازند پورامامعلی و کشمیری .(1385)

به هر حال یکی از وظایف کتابخانهها و مراکز ،اطلاع رسانی تهیه و تحویل مدارک مورد نیاز استفاده کنندگان است و هنگامی که کتابخانه ها قادر به تحویل مدارک از مجموعه موجود خود نباشند با استفاده از روش امانت بین کتابخانه ای یا توسل به تحویل اطلاعات از طریق پایگاههای اطلاع رسانی و مراکز ارائه دهنده خدمات تحویل مدرک داخلی و خارجی اطلاعات مورد نیاز مراجعان را تهیه و تحویل آنان مینمایند

واژه نامه پیوسته کتابداری و اطلاع رسانی یادآور میشود که در اکثر کتابخانه ها خدمات تحویل مدرک توسط بخش امانت بین کتابخانه ای اداره میشود، با این تفاوت که این خدمات مبتنی بر دریافت هزینه هستند

رشد فزاینده حجم انتشارات از یک طرف و کاهش بودجه خرید کتابخانه ها از طرف دیگر، بالا رفتن انتظارات مراجعه کنندگان و کاربران کتابخانه ها و نیاز شدید مراکز اطلاع رسانی به همکاری برای پاسخگویی به این ،نیازها کمبود فضا و نیروی انسانی لزوم دسترسی سریع به اطلاعات و دلایلی از این قبیل، باعث شده اند که کتابخانه ها راههای گوناگون دسترسی به اطلاعات را .بیازمایند یکی از این موارد استفاده از خدمات تحویل مدرک .است خدمات تحویل مدرک راه حل مناسبی برای دسترسی به اطلاعاتی است که در کتابخانهها موجود نیست با توجه به اهمیت خدمات تحویل مدرک در پاسخگویی به نیازهای اطلاعاتی استفاده کنندگان و دسترسی به اطلاعات مورد نیاز آنها و سهولت استفاده از این خدمات توسعه زیرساختها و بررسی شرایط ،موجود، آشنایی با مراکز اصلی این خدمات و شناسایی تنگناها و راهکارهای لازم به منظور بهبود و به کارگیری هر چه بیشتر این خدمات ضروری به نظر میرسد.

بالاخره با توجه به تعداد فراوان مراکز پژوهشی و آموزشی که از خدمات تحویل مدرک خارج از کشور استفاده مینمایند و همچنین جامعه رو به رشد دانشجویهای تحصیلات تکمیلی در رشته های مختلف علمی و وجود تعداد بسیار محققان فعال در سطح کشور لزوم آشنایی و استفاده هر چه بیشتر از خدمات تحویل مدرک در داخل و خارج از کشور به منظور جوابگویی به نیازهای پژوهشگران و نیز سازمان ها، محسوس است.

ص: 178

این خدمات در سالهای ابتدایی به صورت تهیه نسخه ای از مدرک و ارسال از طریق پست صورت میگرفت که مستلزم هزینه و زمان بری زیادی بود پیدایش و گسترش فناوری هایی چون ،دورنگار ،اینترنت پست ،الکترونیکی و تصویربرداری از طریق پویشگر در سالهای بعد باعث شد تا فرآیندهای تحویل مدرک هر چه سریعتر و ارزان تر صورت گیرد. تحویل الکترونیکی یکی از جدیدترین شیوههای تحویل مدرک است که با ظهور شبکه های اطلاعاتی به وجود آمد و با توجه به سرعت و سهولت انتقال ،مدارک ،امروزه به عنوان یکی از پرطرفدارترین شیوه های تحویل مدرک مطرح است با وجود روند تکاملی چشمگیر در عرصه خدمات مذکور، هنوز در بعضی موارد از شیوه های قبلی؛ یعنی تحویل مدرک از طریق ،پست دورنگار و نظایر آن در سطحی گسترده استفاده میشود

وجود بیشترین اشتراک موضوعی بین کتابخانه های موجود در نظام همکاری بین

کتابخانه ای؛

نزدیکی جغرافیایی کتابخانه های همکار در نظام همکاری بین کتابخانه ای؛

وجود یک سازمان هماهنگ کننده؛

تعیین محل وجود و نگهداری منابع با استفاده از ابزار دسترسی مانند فهرستهای مشترک

وجود منابع کافی مالی؛

تأمین منابع مالی به شکل مشترک؛

وجود ارتباط مستمر بین کتابخانه ها و کتابداران همکار در نظام همکاری بین کتابخانه ای؛

انعطاف پذیر بودن برنامه ها و سیاستها؛

ایجاد انگیزه برای استفاده از خدمات همکاری بین کتابخانه ای؛

ملموس و قابل ارزیابی بودن نتایج و منافع

وجود استانداردها و معیارهای مشترک و مورد پذیرش همه کتابخانه ها؛

لحاظ نمودن مسائل مرتبط با حق مؤلف؛

مدیریت صحیح و استفاده از تمامی قابلیتها؛

پیگیری و کنترل مداوم خدمات

هزینه ها

حق مؤلف

هدف کتابخانه یا مرکز اطلاع رسانی فولادی) و شهمیرزادی (1387)

در عرصه بینالملل کارگزاران زیادی وجود دارد که هر کدام مزایا و نواقص خاص خود را دارند. ،بنابراین انتخاب یک کارگزار مناسب از میان موارد موجود کار بسیار دشواری است و نیاز به جستجو و کسب اطلاعات زیاد دارد برای سیاست گذاری در موارد مختلف تهیه و تأمین مدرک انتخاب ترکیبی از آنها جهت دسترسی به منابع اطلاعاتی سودمند خواهد بود.

جایگاهی را برای نظارت و هدایت این خدمات به وجود آورد زیر ساختهای مورد نیاز این حوزه را مورد مطالعه و بررسی قرار داد منابع مالی مناسبی را به این حوزه تخصیص داد و زیرساختهای مربوط به فناوریهای نوین و بخصوص فناوری اطلاعات را تقویت نمود از نیروی انسانی متخصص کارآمد استفاده کرد و خدمات تحویل مدرک سنتی را به سوی استفاده از خدمات تحویل مدرک الکترونیکی و اینترنتی سوق داد تا مسائل و مشکلات مربوط به حمل و نقل و عدم ارسال سریع مدارک از بین برود وجود فهرستگان ها و راهنماهای الکترونیکی و جامع برای شناسایی، مکان یابی و دستیابی عملی به مدارک و منابع اطلاعاتی از ضروریاتی است که باید حتما مدنظر قرار گیرند دیگر ،اینکه در هر یک از مراکز اطلاع رسانی و کتابخانه های استفاده کننده از خدمات تحویل مدرک بخشی با همین عنوان در نظر گرفته شود که به صورت قوی با بودجه و نیروی انسانی مستقل و اختیارات ،کافی در جهت دسترسی به منابع اطلاعاتی در هر جا و هر زمان تلاش نماید

برخی از مراکز خدمات تحویل مدرک فعلی در ایران عبارتند از کتابخانه مرکزی مرکز اسناد و تأمین منابع علمی دانشگاه تهران؛ کنسرسیوم محتوای ملی؛ (1) مرکز منطقه ای علوم و فناوری شیراز سازمان ،کتابخانه ها موزه ها و مرکز اسناد آستان قدس رضوی؛ پژوهشگاه علوم و فناوری اطلاعات ایران و مرکز اطلاع رسانی جهاد کشاورزی

.193٫4) :19-29

6. Finnie, E. Selection and Evaluation of document suppliers". Aslib Man- aging Information.4(3),Mar 97:25-32

7. Marckhinko, R. W(1997) Issues in Commercial Document Delivery Li- brary Trends. 45(3): 24-39

8. Morris, A; Blagg, E.(1998). Current document delivery practices in UK academic libraries. Library Management. 19 (4): 75-83

ص: 185

ص: 188

حفاظت از یکپارچگی و تضمین وجود پایدار مجموعه های دیجیتالی را فراهم میسازند به نحوی که این مجموعه ها به سادگی و با صرفه برای استفاده جامعه ای تعریف شده از کاربران، در دسترس آنها قرار گیرد علیدوستی، 1385: 45-46)

«بابهاتاچاریا» (1) کتابخانه های دیجیتالی را مجموعه های مدیریت شده ای از منابع دیجیتالی میداند که میتوان از آن همانند یک کتابخانه سنتی منابع را بازیابی و استخراج کرد؛ چراکه از قواعد همان کتابخانه ها در گردآوری و سازماندهی آنها استفاده شده است (بهاتاچاریا، 2004). همان طور که از تعریفهای ارائه شده مشخص است بین هر یک از صاحب نظرهایی که در این زمینه به ارائه نظر پرداخته اند تفاوت وجود دارد این تفاوتها تا جایی پیش رفته است که برخی معتقد هستند این اصطلاح از اصل ایجاد مشکل میکند چراکه به دنبال برقراری ارتباطی پیچیده بین اطلاعات دیجیتالی و کتابخانه به عنوان سازمان یا نهاد است و عده ای نیز بیان میکنند که در این اصطلاح جنبه های نقض کننده وجود دارد که اگر یک کتابخانه است آنگاه دیجیتالی نخواهد بود و اگر یک کتابخانه دیجیتالی است دیگر کتابخانه نخواهد بود برگمن (2003).

با وجود تمام ایرادهایی که بر این اصطلاح وارد شده است این اصطلاح به طور گسترده در منابع علمی به ویژه حوزه اطلاع رسانی رواج پیدا کرده است.

علاوه بر این ،اصطلاح اصطلاح های دیگری نیز برای نسل جدید کتابخانه ها در نظر گرفته شده که در ادامه به آنها اشاره میشود

کتابخانه ترکیبی (2) در حقیقت کتابخانه ای است که برای تجمیع گستره وسیعی از فناوری ها از منابع ،مختلف در بستر کتابخانهای کارآمد طراحی شده .است در این کتابخانه نظامها و خدمات یک پارچه سازگار با هر دو محیط چاپی و الکترونیکی در کانون توجه هستند کتابخانه ترکیبی باید دسترسی به همه مواد و منابع را اعم از ،سنتی ،دیجیتالی سنتی تبدیل شده به دیجیتالی و مواد و منابع آینده را فراهم .کند این دسترسی با استفاده از فناوریها و رسانه های گوناگون صورت میگیرد.

هدف از کاربرد اصطلاح کتابخانه» ترکیبی» انعکاس وضعیت در حال انتقال کتابخانه امروزی است کتابخانه ای که نه بطور کامل دیجیتالی است و نه بطور کامل چاپی.

بدین ترتیب کتابخانه ترکیبی در پیوستاری بین کتابخانه سنتی و دیجیتالی قرار دارد جایی که منابع اطلاعات الکترونیکی و کاغذی در کنار هم مورد استفاده قرار میگیرد (علیدوستی، 1385: 56-55)

ص: 191

کتابخانه مجازی رایجترین تعریف این کتابخانه از سوی کی اپن» (1) ارائه شده است. گاین مفهومی کل نگرانه از کتابخانه مجازی ارائه میدهد براساس این تعریف کتابخانه مجازی حاصل مفهوم دسترسی از راه دور به منابع جاری و منابع پراستفاده است که در هر دو شکل چاپی و الکترونیکی وجود دارند. این کتابخانه شامل شبکه ای الکترونیکی برای دسترسی به کتابخانه جهان گستر برونی و تحویل مواد و منابع دانش نیز هست بدین ترتیب کتابخانه ای برای کاربر ایجاد میشود که منابع و خدمات اطلاعاتی بسیاری از کتابخانه ها را از لحاظ فنی در کنار هم جمع میکند

ای جی هارلی (2) کتابخانه مجازی را به عنوان جایی که کاربر تصور دسترسی سریع و هم زمان به مجموعه بزرگی از اطلاعات را نسبت به مجموعه های موجود دارد تعریف میکند

دى آنجلو (3) آن را مجموعه مدیریت شده ای از منابع و خدمات اطلاعاتی میداند که به صورت الکترونیکی از طریق اینترنت در دسترس .هستند کانون توجه این کتابخانه بر تلاشهای مشترکی متمرکز است که خدمات و منابع را از طریق دروازه ای عمومی در کنار هم جمع میکنند (همان) (51)

چنان که از تعریف های بالا مشخص است تمامی اصطلاحهای مورد نظر در واقع به یک مفهوم اشاره دارند؛ اما باز هم با توجه به تعریفهای ارائه شده واضح است که آنچه از کتابخانه نسل جدید انتظار میرود و تصور میشود بسیار به مفهوم ارائه شده در تعریف کتابخانه مجازی نزدیک است به این معنی که تعریف اغلب افراد و حتی متخصصان در سطح کشور با تعریف ارائه شده در برابر مفهوم اصطلاح کتابخانه مجازی مطابق است و در واقع میتوان گفت که هر دو بر یک مفهوم دلالت میکنند؛ لذا در این کتاب از اصطلاح کتابخانه مجازی برای کتابخانه های نسل جدید اعم از دیجیتال یا الکترونیک استفاده میشود

با وجود اشتراک بسیاری که تعریفهای ارائه شده در برابر اصطلاحهای مختلف دارند در این تعریفها تفاوتهایی نیز به چشم میخورد که در ادامه به برخی از آنها اشاره می.شود

کتابخانه دیجیتالی و کتابخانه الکترونیکی کتابخانه الکترونیکی در واقع کتابخانه ای با منابع الکترونیکی مثل دیسکهای فشرده است که به طور حتم با کتابخانه دیجیتالی که مدنظر افراد و صاحب نظران است متفاوت است؛ چراکه در کتابخانه دیجیتالی علاوه بر منابع الکترونیکی امکان ارتباط از راه دور نیز به عنوان یک پیش فرض مدنظر قرار می گیرد. بنابراین، بازیابی اطلاعات به شکل هم زمان از چند محل خارج از محل قرار گرفتن اطلاعات بدون

ص: 192

نیاز به وجود ساختمان سنتی کتابخانه از ویژگیهای اصلی این نوع از کتابخانه هاست که در کتابخانه الکترونیکی وجود ندارد اپنهایم Oppennheim (1)

کتابخانه ترکیبی و کتابخانه دیجیتالی اغلب اصطلاح کتابخانه دیجیتالی به جای کتابخانه ترکیبی مورد استفاده قرار میگیرد؛ اما این دو اصطلاح اندکی با هم متفاوت هستند به طوری که منابع کتابخانه ترکیبی در واقع ترکیبی از منابع چاپی و دیجیتالی است و این درحالیست که منابع کتابخانه های دیجیتالی تنها از نوع دیجیتالی هستند.

مطالعه ای که اخیراً انجام شده نشان داده شده است که نیمی از استفاده هایی که از مجموعه های کتابخانههای دیجیتالی میشود در ساعتهایی است که ساختمانهای کتابخانه ها بسته اند. مواد هرگز به حساب خوانندگان دیگر گذاشته نمیشوند یا به اشتباه قفسه گذاری یا سرقت نمیشوند آنها. هرگز در انبارهای پردیس دانشگاه نگهداری نمیشوند. دامنه مجموعه ها فراتر از دیوارهای کتابخانه گسترش می یابد

دسترسی به شکلهای جدیدی از اطلاعات امکان پذیر است چاپ همیشه بهترین راه ثبت و اشاعه اطلاعات نیست پایگاه اطلاعات بهترین راه ذخیره داده های سرشماری است چون قابل تجزیه و تحلیل توسط رایانه .است دادههای ماهواره ای را میتوان به شیوه های مختلف نمایش .داد کتابخانه ریاضیات میتواند اصطلاحات ریاضی را به صورت نمادهای رایانه ای ذخیره نماید - حتی زمانی که قالبها نشانه باشد موادی که مشخصا برای دنیای دیجیتالی تولید شده مشابه مواردی که اساسا برای کاغذ یا دیگر رسانه ها طراحی شده نیستند (آرمز، 1380: 107)

کتابخانه مجازی کامل محیطی فارغ از زمان و مکان ،است محیطی که کاربر از تمامی خدمات موجود در کتابخانه های سنتی بدون آن که مجبور به رعایت ساعات کاری و قوانین جاری کتابخانه ای ،باشند بهره مند می.شود در این ،کتابخانه کاربر منابع مجازی را از طریق محمل های مجازی مطالعه میکند و به امانت میبرد و در موعد مقرر به شکل مجازی آن را به مجموعه تحویل میدهد

کتابخانه های مجازی با استفاده از این سه روش اطلاعات مربوط به حیطه موضوعی خود را گردآوری و در مکان خاصی به صورت پایگاه نگهداری میکنند که کاربران با استفاده از نظام جستجو میتوانند به آنها دسترسی پیدا کنند. برخی از موارد جهت آشنایی بیشتر توضیح داده خواهد شد

پیشینه ها پیشینه های نگهداری شده در کتابخانه های مجازی معمولاً دارای اطلاعات کافی جهت شناسایی منابع اطلاعاتی هستند این اطلاعات میتواند در مورد مکان و شکل یک پیشینه .باشد ویراستاران با تبعیت از قالب مورد استفاده در کتابخانه اطلاعات مورد نیاز را شناسایی و منابع اطلاعاتی مناسب را تهیه و ارائه میدهند؛ ولی در مورد گردآوری اطلاعات به وسیله ،فرمها مواردی وجود دارد که باید رعایت شود فرمها حداقل باید دارای گزینه های زیر باشند:

نشانی منبع در اینترنت؛

عنوان ماده اطلاعاتی؛

توصیف مختصر در مورد ماده اطلاعاتی؛

شیوه تماس و دسترسی به نگهداری کننده سایت

نام؛

آدرس پست الکترونیکی؛

جزئیات نمایه سازی؛

کلیدواژه ها؛

اصطلاحات تخصصی؛

تاریخ ارسال پیشینه؛

.4 طرح منطقی در طرح منطقی کتابخانههای مجازی برای بازیابی اطلاعات از دو شیوه اصلی استفاده میشود :

.الف. جستجوی پیشینه ها این کار توسط بخش جستجوی پایگاه داده های موجود انجام می.شود نرم افزار جستجو با دریافت عبارت جستجوی ،کاربر واژه های موجود در آن را با کلیدواژههای دادههای موجود در پایگاه داده ها تطابق داده و مدرک مرتبط و مناسب را بازیابی میکند

ب جستجو به وسیله ،نماها کتابخانه مجازی میتواند نماهایی از اطلاعات را فراهم آورد و آنها را به شکل مجموعه و زیر مجموعه ای از پیشینه ها به صورت سلسله مراتبی ارائه دهد تا گام به گام از کل به جزء و براساس تقسیم درختی موضوع،ها کاربر را به اطلاعات مورد نیاز خود راهنمایی کند.

ص: 196

5. نگهداری کتابخانه های مجازی از یک فرایند و زنجیره ای مرتبط به هم پیروی می کنند که در طی آن اطلاعات ،گردآوری ،پردازش نگهداری و ارائه میشود این فرایند دارای یک نظام ورودی خروجی است که چرخه اصلی وارده ها و صادره ها را تشکیل می دهد .

.6 خودکارسازی خودکارسازی هر چه بیشتر کتابخانه های مجازی امری مطلوب است و این کار تا حدی با استفاده از نرم افزارهای مدیریت محتوای وب سایتها و شبکه ها برآورده می.شود یک کتابخانه مجازی با استفاده از فرایندهای دستی و خودکار به گردآوری مدیریت و اشاعه اطلاعات میپردازد در حال حاضر با توسعه زبانهای نشانه گذاری پیشرفته مدیریت پایگاه داده های کتابخانه های مجازی بیش از پیش به سوی خود کارسازی پیش میرود و ممکن است روزی فرا رسد که تمام کارهای کتابخانه های مجازی به صورت خودکار انجام پذیرد فعالیتهای انجام شده در زمینه دستیابی به کتابخانه هوشمند با تبعیت از وب هوشمند کاربرد وسیع هوش مصنوعی در کتابخانه ها گوشه ای از تلاش بشر برای دستیابی به خودکارسازی کلی کتابخانه هاست.

.7 به هنگام سازی روزآمد کردن عمل به هنگام سازی در کتابخانه مجازی در فواصل زمانی معین انجام میپذیرد و فایل روز آمدسازی به وسیله مرکز هماهنگی کتابخانه مجازی نگهداری میشود که سایر گرههای کتابخانه نیز مطابق آن عمل میکند .

این فایل شامل تازه های کتابخانه میشود که به صورت مداوم ارزش گذاری و ادغام میشود و ممکن است برای کاربران به صورت تازه ها نمایش داده شود.

.8 پایگاه داده ها پایگاه داده ها در همکردی از تمام مواد ذخیره شده در کتابخانه مجازی است. ماهیت کار پایگاه های داده ممکن است با توجه به نرم افزار استفاده شده برای مدیریت دادهها تغییر .کند پایگاه داده ها ممکن است به صورت متمرکز اداره شود یا اینکه در بین گرههای مختلف پخش شود.

هر قدر پایگاه داده های کتابخانه مجازی غنی تر و نظام یافته تر باشد کتابخانه در ارائه اطلاعات و پاسخگویی به نیازهای اطلاعاتی کاربران موفق تر خواهد بود.

9 نماها: نماها صفحه هایی هستند که توسط ویراستاران با زبان نشانه گذاری فرامتنی (1) در تقسیم سلسله مراتبی موضوعات ساخته شدهاند تا کاربران را در دسترسی به مداخل به جای پرسشهای جستجو به شکل نظام یافته کمک کنند هر نما به وسیله ویراستار ویژه گره مربوطه نگهداری میشود و به سایر گره ها ارجاع داده میشود بدین ترتیب ارتباط متقابل نظام و ارجاعات در بین گره ها و نماها برقرار میشود

ص: 197

.10 جستجوها جستجوها پرسشهای پیوسته پایگاه اصلی داده های کتابخانه مجازی است. پرسشها میتواند مربوط به خود منابع اطلاعات و یا پیشینه های موجود در پایگاه کتابخانه و غیره باشند روش معمول یک فرم است که داده ها را از پایگاه بازیابی و در اختیار جستجوگر قرار میدهد در جستجو معمولا از منطق بولی استفاده میشود و ممکن است قابلیت جستجو از یک کتابخانه به کتابخانه دیگر متفاوت باشد.

.11. ادغام در دورههای معین مرکز هماهنگی کتابخانه مجازی فایلهای وارده را از کلیه گره های شبکه گرفته و ذخیره میکند و همه اطلاعات را در یک فایل ادغام مینماید مواردی که دارای همپوشانی ،است حذف میشود و فایلهای ادغام شده جهت ارزش گذاری و تعیین ،کیفیت پردازش میشود تا فایل تازه ها نیز تهیه شود.

12 ارزش گذاری مدخلهای جدید توسط ویراستاران بررسی میشوند تا از وجود آنها روی شبکه و توصیفهای ارائه شده اطمینان حاصل شود و درستی موارد تأیید شود. این کار در قسمت ارزش گذاری انجام میشود. نوعی از ارزش گذاری نیز وجود دارد که در آن نظام خودکار جستجو به کلمات وزن داده و ارزش

آنها را در مقابل عبارت جستجوی کاربر تعیین میکند

13 :کیفیت ویراستاران کیفیت مداخل جدید را ارزشیابی می.کنند بعضی از ملاحظات اساسی در مورد کیفیت عبارتند از:

(الف) وجود رابطه موضوعی بین حوزه مورد نظر کتابخانه و اطلاعات گردآوری شده؛

ب) ارزش و اعتبار

ج بی نظیر بودن آیا مورد مشابه و یکسانی در جای دیگری وجود دارد؛

(د پایداری و ثبات سایت منبع؛

ه) کامل بودن این مورد به اطلاعات لازم برای شناسایی مدخل و اطلاعات ارسال شده مربوط می.شود

14 فرم های :وب کتابخانه مجازی فرمهایی را برروی وب قرار میدهد تا کاربران بتوانند در تهیه مواد ،اطلاعاتی کتابخانه را یاری دهند پذیرش موارد ارسال شده از طرف کاربران خودکار ،نیست بلکه بعد از دریافت؛ ملاحظات کیفی و غیره از طرف ویراستاران مرکز هماهنگی لحاظ میشود (گرین (1) ، 1999).

ص: 198

هر چند که برخلاف آن مراحل مختلف این فرایند با شیوه زمان بندی شده ای انجام نمی گیرد. از آنجا که در این فرایند تماس میان افراد به صورت هم زمان ،نیست حذف پیغام های غیر ضروری اهمیت دارد.

خلاصه سازی جستجوی مقدماتی در منابع توسط واسط اطلاعاتی انجام میگیرد و نتیجه برای کاربر ارسال میشود.

این بخش از فرم درخواست همچنین میتواند شامل اطلاعاتی درباره اولویتهای کاربر درباره نحوه تماس و زمان مناسب برای دستیابی به پاسخ باشد زیرا برقراری تماسهای مجدد در مصاحبه های مرجع دشواریهای زیادی دارد.

.2 اطلاعات موضوعی این بخش به کتابدار مرجع امکان میدهد تا راهبردهای جستجو را طبقه بندی .کند این گونه اطلاعات بیشتر شامل تقسیمات فرعی برای کسب اطلاعات زیر است توصیف ،موضوع هدف از درخواست و منابع مناسبی که کاربر معمولاً میشناسد. سئوالات این بخش برای کمک به واسطه های اطلاعاتی در زمینه درک کامل موضوع مورد نظر کاربر طراحی میشوند زیرا کسب اطلاع درباره دلایل درخواست جستجوی اطلاعات از طرف کاربر به همان میزان مصاحبههای حضوری مشکل .است با گنجاندن سئوال مربوط به هدف پژوهش در این بخش امید است که درخواست کننده ارتباط میان هدف و موضوع مورد بررسی را تشخیص دهد

3. محدودیت های فرایند :جستجو این بخش درباره محدودیتهای جانبی مانند انقضای ،عضویت بودجه و نظایر آن است و همچنین محدودیت هایی را که در زمینه ارائه اطلاعات به کاربر وجود دارد را شامل می.شود همچنین از اینکه نحوه ارائه اطلاعات به کاربر در چه قالبی ،باشد پرسش میکند برای مثال پست الکترونیکی پست معمولی و نظایر آن در مصاحبه مرجع ،الکترونیکی جمع آوری اطلاعات با توجه به میزان هوش مهارتهای اطلاع یابی و میزان انگیزه کاربر دارای مشکلات فراوانی است در مواردی که محدودیتهای درونی و فردی کاربر از طریق نوع ،پاسخ به هدف مورد نظر در انجام پژوهش مشخص نمی شود، واسطه اطلاعاتی بر سر دو راهی قرار می گیرد. مسئله دیگر این است که اشتباههای تایپی وارد شده در فرم باید ارزیابی شوند پست الکترونیکی به عنوان ابزاری در فرایند مرجع محدودیتها و مزایایی دارد مزایای آن عبارتند از:

- عدم محدودیت زمانی و مکانی در دستیابی به اطلاعات

خدمات مرجع پست الکترونیکی کاربر را به هیچ محل خاصی محدود نمیکند و ممکن است به برنامه زمانی خاصی نیز نیاز نداشته باشد کاربر و کتابدار میتوانند به طور غیر همزمان با همدیگر همکاری داشته باشند برای مثال کاربر سئوال خود را اواخر شب از منزل میفرستد و کتابدار جواب آن را روز بعد آماده میکند

- ناشناس ماندن

خدمات مرجع پست الکترونیکی میتواند نوعی امکان ناشناس ماندن را برای فرد فراهم آورد که در خدمات مرجع رو در رو این امکان وجود ندارد برای کاربری که از پرسیدن

ص: 202

سئوال به طور رو در رو احساس خجالت میکند یا مغرور ،است خدمات مرجع پست الکترونیکی میتواند انتخاب بسیار خوبی باشد. از طریق پست الکترونیکی کاربر نام و نشانی پستی خود را بیان میکند اما از بعد فیزیکی و شخصی میتواند ناشناس بماند

- چندرسانه ای بودن

از مزیت های ویژه خدمات مرجع الکترونیکی چندرسانه ای بودن آن است. بنابراین به جای داشتن جواب شفاهی که کاربر نتواند به طور کامل آن را درک ،کند یا در عرض چند ثانیه فراموش ،کند با استفاده از خدمات پست الکترونیکی میتوان از همه مراحل گردش کار مرجع نسخه ای چاپی و مکتوب تهیه کرد

محدودیت های آن نیز عبارتنداز

- عدم امنیت و قابل اعتماد بودن

پست الکترونیکی در هنگام ارسال از فرستنده به گیرنده از میان گره هایی عبور میکند که دست یابی غیر مجاز به پیغامها در آنها امکان دارد علاوه بر امکان دستیابیهای غیر مجاز حذف ،پیغامها کاربران باید احتمال تهیه نسخه های غیر مجاز توسط نظامهای گیرنده و فرستنده را نیز در نظر داشته باشند بنابراین به نظر میرسد که متصدیان پست الکترونیکی در مورد سطح امنیت آن مبالغه کنند

- مشکل هدایت مصاحبه مرجع الکترونیکی

طبق بررسی های ،ابلز درباره درخواستهای پیچیده استفاده از تجهیزات ارتباطی مانند تلفن همایش تصویری که امکان برقراری ارتباط شفاهی را فراهم میآورند، مناسبتر است. ابلز همچنین نتیجه گیری کرد که مصاحبه مرجع به تنهایی ارائه کننده جواب مناسب نیست بلکه عوامل دیگری نیز در این جا از جمله کاربر، تفهیم درست سئوال و تعهد کتابدار نیز مطرح است.

-محدودیت دستیابی به پست الکترونیکی

اگر چه دستیابی افراد به اینترنت به طور قابل توجهی در حال افزایش است، با وجود این هنوز عده زیادی از مردم در سراسر جهان وجود دارند که چنین امکانی برای آنها فراهم نیست ،بنابراین کتابخانه هایی که پیاده سازی خدمات مرجع الکترونیکی را در نظر دارند حتما باید وضعیت کاربرانشان را نیز مدنظر داشته باشند هر چند در حال حاضر ضرورت دستیابی به اینترنت برای این منظور هنوز رواج کافی پیدا نکرده است.

- زمان از دست رفته در ارسال پیغام ها

با توجه به اینکه فرایند مرجع در پست الکترونیکی از ماهیت هم زمانی برخوردار نیست زمان سپری شده میان شروع درخواست و دریافت پاسخ مناسب به سئوال مدت زمانی طول خواهد کشید ،بنابراین هدف خدمات مرجع از طریق پست الکترونیکی باید برای برآورده

ص: 203

ساختن هر چه سریعتر نیازهای اطلاعاتی کاربران به همان زمان حداقل ترافیک شبکه در پست الکترونیکی باشد.

سئوالات تکراری .کنند در این پژوهش استفاده از پرسش و پاسخهای متداول برای پاسخگویی به سئوالاتی که به طور مرتب پرسیده میشوند به طور مثال سئوالاتی درباره نحوه تحویل مدرک و سئوالات عمومی پیشنهاد شده است همچنین استفاده از پست الکترونیکی برای سئوالات مرجع عمومی در نظر گرفته شده و فقط سئوالاتی که نیاز به کتابدار متخصص موضوعی برای پاسخگویی ،دارند از طریق گفتگوی اینترنتی پاسخ داده میشوند (محمدی، 1384).

ص: 208

یا سی دی و... خوانده میشوند تا بوسیله فرد نابینا مورد استفاده قرار گیرند.

- صفحه خوان (1) نرم افزاری است که تمام مطالب صفحه رایانه را به صورت حروف و اعداد علائم دریافت میکند و برای فرد میخواند.

مترجم بریل (2) نرم افزاری که متون الکترونیکی را به خط بریل ترجمه و چاپ می کند

- چاپگر بریل

- صفحه نمایش بزرگنما

- صفحه کلید با حروف درشت - صفحه کلیدهای بریل

- تلویزیون های مدار بسته (3) از منابع چاپی تصویر برداری و آنها را بزرگتر و براساس رنگ و اندازه مورد نظر کاربر نمایش میدهند

- نرم افزار بزرگنمایی متن میتواند در محیط وب و رایانه آنچه را که در صفحه است بزرگنمایی کند و با دستور شفاهی شخص عمل میکند آدرلین (4) ، 2001 (15-16

- شناساگر صدا (5) صدای کاربر را به کدهای دیجیتال تبدیل می.کند به عنوان مثال ناشنوایان با این نرم افزار میتوانند گفته های دیگران را به صورت متن ببینند.

- صفحات لمسی و موشواره وارونه (6) افراد با توانایی های حرکتی محدود میتوانند از طریق آنها اطلاعات خود را به رایانه وارد کنند.

- صفحه کلیدهای :کوچک برای افراد با محدودیت حرکت انگشتان کاربرد دارد.

- صفحه کلیدهای گسترده برای افراد با مشکلات حرکتی دست کاربرد دارد.

- موشواره دست آزاد (7) این موشواره به صورت دستگاهی که بر روی بخشی از بدن معلول قادر به حرکت است تعبیه میشود و با حرکت و هدایت آن عضو قابل هدایت است.

- فناوری ردیاب چشم میتواند از حرکت چشم به عنوان راهنما استفاده کند ( برودین Brobwin(8).(34-32

ص: 212

7. Brodwin, M. G.; Star, Tristen and Cardoso, Elizabeth (2004) Computer assistive technology for people who have disabilities: computer adapta- tions and modifications. Journal of Rehabilitation Alexandria, 70(3).

8. Epp, M. A. (2006). Closing the 95 percent gap: library resouece sharing for people with print disabilities. Library Trends, 54(3).

9. Todaro, A. J. (2005). Library services for people with disabilities in

Argentina. New Library World, 106(9).

ص: 214

ص: 216

A:

Academic Search Elite

از محصولات ابسکو است که در آن مقالات چاپ شده در مجلات کلیدی در همه رشته ها وجود دارد.

Access Versus Holding

دسترسی در برابر ،نگهداری نوعی نگرش در زمینه منابع و اطلاعات است که مبنای آن منابع اطلاعات تنها در اختیار کسانی قرار میگیردند که مالک آنها هستند.این نگرش به ویژه در خدمات تحویل مدرک و امانت بین کتابخانه ای وجود دارد.

Access Versus Ownership

به Access Versus Holding رجوع شود.

Adler, Alfred

یک روانپزشک اتریشی که پایه گذار روانشناسی فردی بود و بر تاثیر عناصر اجتماعی در ساخت شخصیت افراد تاکیید داشت.

ADSL

یا همان Asymmetric Digital Subscriber Line فناوری است که برای برقراری ارتباط پرسرعت و بدون قطعی با اینترنت طراحی و در اختیار کاربران خانگی شرکت آسیانت قرار گرفته است با بهره گیری از این فناوری کاربران قادر خواهند بود تنها با استفاده از یک خط تلفن به صورت دائم و با سرعتی بالا به اینترنت متصل شوند

ALA) American Library Association)

یک سازمان غیر انتفاعی مستقر در ایالات متحده است که مروج کتابخانه ها و آموزش و پرورش کتابداری در سطح بین المللی است این است که قدیمیترین و بزرگترین انجمن کتابداری در جهان است.

Almanacs

نشریه سالانه است که شامل اطلاعاتی از قبیل پیشبینی آب و هوا کاشت کشاورزان جداول جزر و مد و اطلاعات جدولی در یک زمینه یا زمینه های خاص غالبا با توجه به تقویم و غیره مرتب شده است

Annuals

انتشارات سالانه که به طور ساده آنها را سالانهها مینامند در واقع شامل انتشاراتی میشوند که یک بار در سال منتشر میشوند

ص: 217

Art License

رجوع شود به Licening

ARTEMIS

پروژه ای است که دانشمندان و صنایع و علوم مختلف در آن با هم مربتط میشوند.

ArXive

آرشیو الکترونیکی مقالات علمی در زمینههای ،ریاضیات ،فیزیک نجوم علوم رایانه زیست شناسی ،کمی ،آمار و امور مالی که به شکل آنلاین نیز قابل دسترسی است.

Asynchronous/Asynchronous learning

یک سیستم یادگیری دانشجو محور است که جزوات و مواد آموزشی به اشکال مختلف در اختیار دانشجو قرار میگیرد و وی پس از مطالعه سئوالات و ابهامات خود را به شکل الکترونیکی بیان میکند

Atom

جانشینی برای RSS است که در واقع یک پروتکل پیوند دهنده دو استاندارد است فرمت ارتباط آتم که با زبان XML برای فیدهای وب استفاده میشود و فرمت انتشار آتم که برمبنای HTML برای انتشار و روزآمد سازی اطلاعات وب استفاده میشود.

Authoring Tool

یک بسته نرم افزاری که برای ،طراحی ،ایجاد بسته بندی و ارائه محتوا به کاربران طراحی شده است.

AutoCAD

نرم افزار کاربردی برای طراحی به کمک رایانه (CAD) است.

B:

Bethesda

بیانیه ای در سال 2003 که به تعریف دسترسی آزاد و حمایت از آن پرداخته است.

British Library (BL)

کتابخانه ملی ،انگلستان این کتابخانه یک کتابخانه تحقیقاتی ،بزرگ با بیش از 150 میلیون اثر از بسیاری از کشورها در بسیاری از زبانها و در فرمتها از هر دو چاپی و دیجیتالی کتاب نسخ خطی ،مجلات روزنامه ها مجلات صدا و موسیقی ضبط شده فیلم بازی اسکریپت اختراع ثبت شده پایگاه ،داده ،نقشه تمبر چاپ نقشه است

ص: 218

The British Library Document Supply Center (BLDSC)

خدمات تحویل مدرک در کتابخانه ملی ،بریتانیا که از مهمترین و بزرگترین سیرویس دهندگان خدمات تحویل مدرک است.

BMI

یکی از سرویس دهندگان خدمات تحویل مدرک است که فایل PDF مقالات مورد درخواست کاربران را که در پایگاهش موجود است ارائه می.کند

Body Language

یک شکل از توانایی جسمی و روانی انسان در ارتباط غیر ،کلامی که شامل استقرار بدن حرکات و اشارات، حالات صورت و حرکات چشم است.

Books of Days

در این منابع رویدادها و وقایع کوچک و بزرگ ،تاریخی اجتماعی و فرهنگی هر روز سال آورده می شود

Bowker

یک شرکت آمریکایی با مسئولیت محدود است که شامل کتابخانه ها کتاب فروشیها، ناشران و افراد بسیاری است و اقدام به انتشار پایگاهها و اطلاعات کتابشناختی بسیاری از آثار میکند.

Bradford Scattering Law

یک قانون علم سنجی که توسط ساموئل برادفورد بیان شده و شالوده آن بر نشریات هسته است به این مفهوم که طبق این قانون تعداد زیادی از مقالات مرتبط با یک حوزه علمی در تعداد اندکی نشریه منتشر میشوند

Braille translator

نرم افزاری که متون الکترونیکی را به خط بریل ترجمه و چاپ می کند.

Budapest Open Access Initiative

تلاشی بین المللی برای دسترسی آزادانه از طریق اینترنت به مقالات پژوهش در همه زمینه های علمی

Bulletin

به معنی خبرنامه پژوهشنامه یا گزارش خبر از رادیو یا تلویزیون ، بیانیه ای رسمی

C:

Capurro, Rafael

موسس و مدیر مرکز بین المللی اخلاق اطلاعات .است متولد سال 1945 در مونته ویدئو

ص: 219

Current Awareness Services (CAS)

آگاهی رسانی جاری یکی از خدمات جستجوی منابع است که در نقطه مقابل جستجوی گذشته نگر و با هدف ارائه اطلاعات و آگاه نمودن مراجعه کنندگان از اطلاعات جدید و پیشرفتهای تازه در حوزه مورد علاقه آنها انجام میشود

CD-Rom

لوح فشرده که تنها میتوان اطلاعات را روی آن نوشت و خواند؛ ولی امکان ویرایش و پاک کردن آنها را نمیدهد

Online Chat (Chat)

نوعی ارتباط اینترنتی مبتنی بر متن که به شکل تقریبا همزمان بین فرستند و گیرنده انجام میشود

Chat Room

اصطلاحی است که عمدتا توسط رسانه های جمعی مورد استفاده قرار میگیرد برای توصیف هر نوع کنفرانس همزمان گاهی اوقات حتی غیر همزمان در واقع فضای ارتباط اینترنتی و گفتگوی آنلاین است.

Choice

یک سازمان غیر انتفاعی در سال 1959 تاسیس شد به) عنوان انجمن مصرف کنندگان استرالیا برای تحقیق و دفاع از حقوق مصرف کنندگان .استرالیا که نشریه ای با همین نام را نیز به صورت ماهانه منتشر میکند

Christian Leadership University

دانشگاهی مجازی بر روی اینترنت

Chronologies

گاه شمارها

Closed Circuit Television (CCTV)

استفاده از دوربینهای ویدئویی برای انتقال سیگنال به یک مکان خاص در مجموعه ای محدود از ناظران است.

Copy Right

حق کپی برداری

Cornell University

دانشگاه کرنل که کلاسهای آنلاین در زمینه جراحیهای خاص و ارگونومی ارائه میکند.

Crawler

یک برنامه رایانه ای است که به جمع آوری و طبقه بندی اطلاعات در شبکه جهانی وب می پردازد.

ص: 220

Current Contents Services

خدمتی که در آن کتابخانه اقدام به تهیه فهرست مندرجات مجلات و ارسال آنها برای کاربران می کند.

(Current Index to Journal in Education(CIJE

نمایه جاری برای مجلات ،آموزشی حاوی مقالات مجلات است که از سال 1969 منتشر می.شود انتشار آن ماهانه و درهم کرد آن 6 ماهه است

Cybrary

کنایه از کتابخانه در فضای مجازی

D:

Data conferencing

به تبادل دادهها بین دو یا چند نفر به وسیله سیستمها و ابزارهای مختلف است که بتوانند به داده ها دسترسی داشته باشند و در کنفرانسهای صوتی و تصویری متمایز است.

Database

به مجموعه ای از اطلاعات با ساختار منظم گفته می.شود پایگاههای داده ها معمولاً در قالبی که برای دستگاه ها و رایانه ها قابل خواندن و دسترسی باشد ذخیره میشوند

Derecho de Autor

معادل اسپانیایی حق نسخه برداری

Dewey Decimal Classification

رده بندی دهدهی دیویی که مبتنی بر تقسیم دانش بشری به ده مقوله اصلی است.

Dialog

یک کارگزار غیر انتفاعی از پروکوئست است که در کار ارائه دانش و محتوای مورد نیاز کاربران را انجام میدهد و ناشر بسیاری از محصولات چاپی و الکترونیکی نیز هست.

Dialup

یک شکل از دسترسی به اینترنت با استفاده از امکانات عمومی سوئیچ شبکه تلفن (PSTN) بر اساس برقراری ارتباط با ارائه دهنده خدمات اینترنتی (ISP) از طریق خطوط تلفن است.

Digital learning

استفاده از وسایل الکترونیکی در امر آموزش را آموزش الکترونیکی میگویند به عنوان وسایل الکترونیکی میتوان نوارهای صوتی ،ویدئویی ،کامپیوتر اینترنت را نام برد که بسیار به آموزش الکترونیکی نزدیک است با این تفاوت که در آن وسایل و امکانات آموزشی مجازی میباشد.

ص: 221

Digital Library Federation

برنامه ای از طریق شورای کتابخانه و منابع اطلاعاتی (CLIR) است که کنسرسیومی از کتابخانه ها و مراکز مرتبط با آنها را برای گسترس استفاده از منابع الکترونیکی بوجود آورده اند.

Directories

فهرستی از سازمانها یا اشخاص که به شیوه ای نظام مند الفبایی یا ردهای مرتب شده باشد تا اطلاعات لازم را به استفاده کنندگان ارائه کند

Directory of Open Access Journals(DOAJ)

وب سایتی است که توسط دانشگاه لوند اداره میشود و لیست مجلات با دسترسی آزاد را ارائه می.کند

Distance Learning

رجوع شود به Digital Learning

Doc/Pdf

فرمتهای ارائه مطالب نوشتاری

Domain/Domain name

یک رشته شناسایی است که به تعریف قلمرو و محدوده ،اداری ،قدرت و یا کنترل بر روی اینترنت اشاره دارد

Droit dAuteur

معادل فرانسوی حق نسخه برداری

E:

E mail

روش تبادل پیام های دیجیتال از یک نفر به یک یا چند گیرنده توسط شبکه اینترنت

Ebsco

یکی از بزرگترین شرکتهای خصوصی در آلاباما است که 20 کسب و کار مختلف را در بر میگیرد که انتشارات و خدمات اطلاعاتی و پایگاه های داده تنها بخشی از آنها هستند.

Ebscohost

موتور جستجوی ابسکو در ارائه خدمات اطلاعاتی

(Education Resource Information Center (Eric

بزرگترین کتابخانه دیجیتال آنلاین پژوهش آموزش و پرورش و اطلاعات است. ERIC توسط موسسه آموزش علوم (IES) از وزارت آموزش و پرورش ایجاد شده است و دسترسی

ص: 222

به ادبیات مرتبط با آموزش و پرورش را برای حمایت از تحقیق و اطلاعات آموزشی به منظور بهبود عمل در یادگیری آموزش تصمیم گیری و پژوهش فراهم میکند

E-Learning

رجوع شود به Digital Learning

F:

Facsimile

نمابر پست تصویری

Factbooks

رجوع شود به Almanacs

FGDLA

انجمن آموزش راه دور دولت مرکزی که سایتی برای آموزش دیجیتالی است.

Front Page

یک برنامه تهیه و ویرایش صفحات وب است که توسط ماکروسافت تولید میشود

G:

Gazetteers

جای نامه ها، این منبع حاوی اسامی جغرافیایی – از نظر سیاسی و جغرافیایی است که به صورت الفبایی آمده است.

GNU General Public License

از بزرگترین پروژه ها در زمینه دسترسی آزاد به آثار هنری و نرم افزارها و ...

Guidance

خدمات مرجع غیر مستقیم از راه فراهم کردن امکان دسترسی استفاده کنندگان به سلسله منابع اطلاعات.

H:

Handbook

دست،نامه حاوی مسایل پایه و اصلی تمام زمینههای موضوعی و بیشتر به صورت نظری و عملی است.

ص: 223

Hand-free mouse

این موشواره به صورت دستگاهی که بر روی بخشی از بدن معلول قادر به حرکت است تعبیه میشود و با حرکت و هدایت آن عضو قابل هدایت است.

Harly A.J

یک نویسنده آمریکایی انگلیسی تبار است که داستانهای ،تخیلی فانتزی و ... می نویسد.

Harnard

پایه گذار مجلات دسترسی آزاد که مجله دسترسی آزاد آرزیو را برای مقالات حوزه فیزیک و سایر حوزه های مرتبط ایجاد کرد

HTML

زبان نشانه گذاری فرامتنی که یک فایل متنی حاوی برچسبهای کوچک نشانه گذاریست و بر چسبهای نشانه گذاری به مرورگرهای وب بیان میکنند که صفحه را چگونه نشان دهد.

I:

Institution of Electrical Engineers (IEE)

یک سازمان حرفهای بریتانیا از متخصصین الکترونیک ،برق ،تولید و فناوری اطلاعات به ویژه مهندسین برق که با IIE تلفیق شده است.

IET Electronic Library (IEL)

یک کتابخانه الکترونیکی از محصولات IEEE است.

Impact Factor

ضریب تاثیر که برای مجلات علمی براساس تقسیم تعداد استنادها به مجله ای خاص در یک دوره زمانی بر تعداد کل استنادها در همان دوره زمانی به دست میآید و نشان دهنده میزان تاثیر آن مجله در حوزه علمی است.

Indexer

نرم افزاری که در موتورهای جستجو همراه نرم افزار خزنده عمل کرده و وبسایت هایی را که نرم افزار خزنده مییابد را در بانک اطلاعاتی موتور جستجو جهت بازیابی موثر نمایه سازی می کند.

Input

ورودی یک سیستم که بر روی آن تغییر و پردازش صورت می گیرد.

INSPEC

بزرگترین پایگاه داده که آثار علمی و فنی و منتشر شده توسط موسسه مهندسی و فناوری

ص: 224

(IET) و آثاری را که قبلا توسط موسسه مهندسان برق (IEE) منتشر میشده را نمایه سازی می.کند.

Institute for Scientific Information (ISI)

بزرگترین و مهمترین پایگاه استنادی که اطلاعات استنادی هزاران مجله علمی را دارد، دارای بخشهای نمایه استنادی علوم (SCI و همچنین نمایه استنادی علوم اجتماعی (SSCI) و هنر و علوم انسانی نمایه استنادی (AHCI) است.

Institute of Electrical and Electronics Engineers (IEEE)

یکی از بزرگترین انجمن حرفهای جهان برای پیشبرد علم و فناوری در زمینه الکترونیک و است که حدود 30 از ادبیات علمی جهان در حوزه ،الکترونیک برق علوم رایانه را مهندسی است که منتشر میکند

Instruction

آموزش کاربران برای استفاده از کتابخانه ها

Internet learning

آموزش مجازی مبتنی بر اینترنت همان آموزش به صورت آنلاین است

Invisible Web

آن بخش از صفحات وب که توسط موتورهای جستجو دیده و نمایه نمیشوند مثل اغلب پایگاه های اطلاعاتی تحت وب

Irankis Knowledge Information Science

یکی از گروه های بحث علم اطلاعات و دانش شناسی کتابداری و اطلاع رسانی

ISI Proceeding

بخش مرتبط با کنفرانسها و همایشهایی است که توسط ISI نمایه میشوند

J:

Jargon

لغات و اصطلاحات تخصصی و فنی که برای عموم مردم و یا متخصصین سایر رشته ها قابل درک نیست.

Journal Citation Report (JCR)

از تولیدات Web of Knowledge است که به صورت سالانه منتشر میشود و اطلاعات مربوط به مجلات علمی در علوم و علوم ،اجتماعی از جمله IF آنها را دارد در اصل به عنوان بخشی از نمایه استنادی علوم منتشر میشود و از دادههای استنادی موجود در آن استفاده میکند

ص: 225

K:

Kroeger, Alice Bertha

یک کتابدار اهل سنت لوییس که سالها در موسسه فیلادلفیا به تدریس کتابداری مشغول بود و راهنمای او در زمینه استانداردهای استفاده از کتب مرجع به شکل گسترده ای استفاده میشده است.

L:

Lawrence Lessig

یک استاد دانشگاه و سیاستمدار آمریکایی است که طرفدار کاهش محدودیت های قانونی در کپی رایت علامت تجاری و فرکانس رادیویی به ویژه در برنامه های کاربردی فناوری شناخته شده است

Learning content Management System (LCMS)

یک محیط چند کاربره که کاربران آن میتوانند در آن به ،ایجاد مدیریت ویرایش استفاده محتوای آموزش مجازی بپردازند.

Learning Management System(LMS)

بسته ای نرم افزاری برای ،اداره مستندسازی ردیابی گزارش گیری و تحویل دوره های آموزشی در یک سیستم آموزشی

Libdex

لیستی از فیدهای RSS بیش از 100 کتابخانه را نگهداری می.کند

LibQual

یک تکنیک نوین و کاربردی است که در راستای سنجش و بهبود کیفیت خدمات کتابخانه از طریق تعیین میزان شکاف میان انتظارها و ادراکهای استفاده کنندگان مورد استفاده قرار می گیرد

Library Information Science Abstracts(LISA)

ابزار چکیده نویسی و نمایه سازی بینالمللی برای حرفه ای ها و متخصصین کتابداری اطلاعات دیگر است. ادبیات در علوم کتابداری و اطلاع رسانی (LIS) را پوشش می دهد را از سال 1969 پوشش میدهد

Library2.0

نوعی از خدمات کتابخانه ای مبتنی بر 2.0 Web است که بر مبنای آن کاربران در تولید و مدیریت محتوا موثر .هستند

ص: 226

Library 3.0

خدمات کتابخانه ای مبتنی بر 3.0 Web به این مفهوم که نرم افزارها و رایانه ها و خدمات دیگر در کتابخانه به صورت کاملا هوشمند ارائه میشوند

Licensing

مجوز اجازه دسترسی به اسناد و آثار ،مختلف که اغلب خود یک سند رسمی است.

Link

ارتباط ، اغلب در صفحات وب و برای اتصال دو صفحه به هم به کار میرود

Lis

گروه بحث حوزه علم اطلاعات و دانش شناسی کتابداری) و (اطلاع رسانی که توسط دانشگاه مشهد راه اندازی شده است.

List server

لیستی از آدرسهای ایمیل اعضای یک گروه بحث که امکان ارسال و ارائه اطلاعات به آنها را فراهم میکند

Log Analysis

تحلیل میزان ورود کاربران به یک صفحه اینترنتی و مدت حضور آنها و خارج شدن آنها که میتواند نشان دهنده احساس کاربران درباه آن صفحه باشد.

Log System

یک بسته نرم افزاری که به Log Analyse می پردازد.

M:

Margaret Hutchins

کتابدار و استاد دانشگاه که در لنکستر به دنیا آمد. او عضو انجمن ادبی و فلسفی باشگاه بود. شهرت او بیشتر به دلیل تخصص و روش جدید او در خدمات مرجع بود.

Meta Data

فراداده داده ای درباره داده در واقع دادههایی هستند که یک داده دیگر را توصیف میکنند

Meta search engine

ابر موتورهای جستجو موتوهای جستجویی هستند که به جای جستجو و نمایه سازی صفحات وب مورد جستجو را به چندین موتور جستجوی دیگر ارسال کرده و نتایج جستجوی آنها را به صورت یکجا نشان میدهند

ص: 227

N:

Node

یک سازمان غیرانتفاعی است که استفاده مؤثر از فناوریها در آموزش را ترویج میدهد

Noise

خشه یا همان پارازیت به هر آنچه فرایند ارتباط را دچار مشکل کند و مانع از انتقال صحیح و کامل پیام از فرستنده به گیرنده شود .گویند

0:

Online Dictionary of Library and Information Science (ODLIS)

یک واژه نامه تخصصی آنلاین در حوزه کتابداری و اطلاع رسانی

Online Computer Library Center (OCLC)

یک سازمان غیر انتفاعی که به خدمات کتابخانه ای و پژوهشی اختصاص داده شده برای دستیابی به اهداف عمومی گسترش دسترسی به اطلاعات جهان و کاهش هزینه های اطلاعات یک پایگاه اطلاعات کتابشناختی است.

Online Learning

رجوع شود به Internet Learning

Open Access

عمل فراهم آوردن امکان دسترسی نامحدود از طریق اینترنت به منابعی نظیر مقالات مجلات علمی

Output

خروجی آنچه یک سیستم به عنوان نتیجه کار و تحلیل خود ارائه میکند

Ovid

یک کارگزار خدمات تحویل مدرک در حوزه پزشکی و بهداشت و سلامت است.

P:

Periodical Routing

یکی از روشهای آگاهی رسانی جاری که در آن نشریات و سایر ادواری های کتابخانه به طور دوره ای در اختیار اعضای آن قرار میگیرد

Pool's Index to Periodical Literature

نمایه نامه ای که نشریات عمومی در ایالات متحده از 1802 تا 1906 منتشر شده است.

ص: 228

Press cuttings

مجموعه مقالات درباره موضوعی ویژه یا مجموعه ای از موضوعات کم و بیش تخصصی - از مجله های مختلف بریده شده و در یک جا گردآوری میشوند.

Prestel

ابزاری که برای ارسال متن از راه دور به کار میرفت.

Professional Ethics

مجموعه ای از کنشها و واکنشهای اخلاقی پذیرفته شده که از سوی سازمانها یا مجامع حرفه ای مقرر میشود تا مطلوبترین روابط اجتماعی ممکن را برای اعضای خود در اجرای وظایف جزوانی فراهم آورد اخلاق حرفهای گویند این اخلاق در برگیرنده مجموعه ای از احکام ارزشی ، تکالیف رفتار و سلوک و دستورهایی برای اجرای آنهاست.

Profile

پرونده خصوصی هر یک از کاربران که در آن مشخصات فردی و علایق پژوهشی افراد نگهداری میشود و اغلب در دنیای مجازی و رایانه ای استفاده می شود.

PubMed

یک پایگاه اطلاعاتی رایگان از اطلاعات پایگاه مدلاین که به منابع و آثار پزشکی و علوم زیستی می پردازد

Push Technology

به نرم افزارهای و تکنیک هایی اشاره دارد که اطلاعات جدید را بدون اینکه کاربر آنها جستجو ،کند به وی تحویل میدهند

R:

Ranganathan, Shiyali Ramamrita.

ریاضیدان و کتابدار ،هندی پایه گذار اولین قوانین کتابداری قوانین پنجگانه و پایه گذار طبقه بندی چهریزه ای

Ranker

نرم افزاری که نتایج جستجوی موتور کاوش را رتبه بندی میکند

Richard Stallman

یک برنامه نویس و فعال در زمینه نرم افزارهای آزاد یا متن باز ،است، که جنبشی در جهت آزادسازی ،استفاده ،ویرایش و مطالعه .... نرم افزارها را به راه انداخته است.

ص: 229

Robot, Spider

نرم افزاری از موتورهای جستجو که صفحات وب را مورو میکند تا تغییرات و صفحات جدید را برای نمایه سازی در پایگاه موتورجستجو بیابد.

Rothstein, Samuel

،مربی ،مدیر ،کتابدار پژوهشگر و معلم در مسکو به دنیا آمد و در سال 1947 به کانادا مهاجرت کرد.

RSS

بسته های نرم افزاری بر روی صفحات وب و پایگاههای اطلاعاتی و وبلاگها که این امکان را به کاربران میدهد تا از اخبار و اطلاعات روزآمد به شکل خودکار مطلع شوند.

S:

Safe search

در موتورهای جستجو به ویژه گوگل کاربرد دارد و نوعی فیلتر است که براساس آن موتور جستجو نتایجی را که از برخی صفحات نامناسب جستجو میکند را نمایش نمیدهد

Satellite

،ماهواره که نقش بسیار مهم در ارتباطات دارد

Screen reader

نرم افزاری است که تمام مطالب صفحه رایانه را به صورت حروف و اعداد و علائم دریافت میکند و برای فرد میخواند

Search Alert

نوعی آلرت است که به وسیله آن میتوان نتایج یک جستجو را ذخیره کرد تا چنانچه پایگاه یا وب در حوزههای مرتبط روز آمدسازی شد به کاربر اطلاع داده شود.

Search engine

موتور جستجو یا موتور کاوش که اساس آن خزیدن در میان صفحات وب و پیدا کردن صفحات جدید و نمایه کردن آنها و همچنین یافتن روز آمدسازیها و ویرایش های صفحات پیشین به منظور بازیابی اطلاعات آنهاست

Search strategy

نحوه ارتباط بین واژه ها و تکنیکهای کاربردی برای جستجوی مطلوب و دستیابی به بهترین مرتبط ترین و بیشترین نتایج

ص: 230

Selective Dissemination of Information (SDI)

تطبيق دستی یا ماشینی سیاهه توصیفگرهای استاندارد استخراج شده از عناوین مورد نیاز علاقه ،افراد با اطلاعات مندرج در مدارک روزآمد و آگاه کردن مخاطبها به شیوه ای خاص

ServQual

تحلیل «شکاف» یکی از مدلهای مورد استفاده جهت سنجش کیفیت خدمات ارائه شده سازمانهای خدماتی است. این مدل توسط پاراسورامان و زیتهامل ارائه گردید. پس از ارائه این مدل تحقیقات بسیاری در راستای کاربرد و توسعه این تکنیک جهت سنجش کیفیت خدمات مختلف انجام گرفت.

Sheehy

یک نمایه از کتابهای مرجع است که با نام پدید آور آن معروف است.

Spam

پیامی الکترونیکی است که بدون درخواست گیرنده و برای افراد بیشمار فرستاده میشود.

Synchronous

نوعی سیستم آموزشی که در آن استاد پس از تدریس میتواند با دانشجو به صورت همزمان گفتگو و یا در اتاقهای گفتگو مباحثه کنند و امکان سئوال و جواب مستقیم وجود دارد.

T:

Telephone Calls Personal and Contacts

پاسخگویی و راهنمای کاربران کتابخانه به صورت تلفنی

Telnet

پروتکلی است که موجب اتصال سریع دو رایانه میشود و به کاربر اجازه میدهد در حالی که در منزل یا مسیر کار خود است از طریق یک رایانه راه دور با رایانه محل کار خود ارتباط برقرار کند.

Text Chat

رجوع شود به Chatting

Thomson Reuters

مالک مجموعه نمایه های استنادی آی اس آی است مهمترین نمایه استنادی بین المللی را در اختیار دارد

TOC Alert: Table of Content Alert

این نوع آلرت در مجله های الکترونیکی کاربرد دارد و براساس آن به هنگام افزوده شدن شماره جدید از مجله ای که در آن کاربر یک تاک آلرت ثبت نموده است فهرست مندرجات آن شماره

ص: 231

به آدرس پست الکترونیکی او ارسال میشود.

Tocatlian, Jacques

مدیر سابق برنامه اطلاعات عمومی یونسکو که در مصر به دنیا آمده و از پایه گذاران اشاعه اطلاعات گزینشی بوده است.

Trackball

یک دستگاه اشاره كننده است که مانند Mouse کار میکند برای حرکت دادن اشاره گر شما توپ را با انگشت کف دست میچرخانید معمولا بین 1 تا 3 دکمه روی ball هست که شبیه دکمه Mouse است حسن استفاده از trackball نسبت به Mouse این است که فضای کمتری لازم دارد و روی هر سطحی جا میگیرد و بیشتر به درد کامپیوترهای قابل حمل و نقل میخورد

Tracking citation

ردیابی ،استنادها روشی است که به وسیله آن میتوان نقشه یک حوزه علمی را ترسیم کرد.

Translate

ترجمه یک امکان در گوگل است که به وسیله آن میتوان لغات و عبارات را از یک زبان به سایر زبان هت ترجمه کرد

Trott, Ben

از بنیانگذاران سرویسهای وبلاگ نویسی و نظامهای انتشار مطالب در وبلاگها است.

Truncation

دستوری در موتورهای جستجو و پایگاههای اطلاعاتی است که به وسیله آن میتوان همه انواع ساختار یک کلمه و یا املاهای مختلف آن را جستجو کرد و اغلب با * یا ؟ نشان داده میشود و فقط کافیست بخشی از کلمه را که به آن اطمینان داریم را نوشته و ادامه آن را از این علامات استفاده کنیم تا سیستم به طور خودکار کلیه کلمات مرتبط را بیابد لازم به ذکر است که برخی از سیستمها دارای این امکان هستند

U:

Universal Copyright Convention (UCC)

در ژنو در سال 1952 به تصویب رسید یکی از دو اصل کنوانسیون بین المللی حمایت از کپی رایت است.

Urheberrecht

معادل آلمانی حق نسخه برداری

ص: 232

User Education

برنامه اطلاع رسانی که کاربران را با منابع و خدمات موجود در کتابخانه یا مرکز اطلاع رسانی آشنا میکند تا بتوانند به سهولت از آنها استفاده کنند.

V:

Virtual Classroom

کلاس ،مجازی بخشی از سیستم مدیریت یادگیری است و در واقع فضایی مجازی را که دانشجو و استاد در آن به یادگیری و آموزش میپردازند گویند.

Virtual learning

اگر روند آموزشی به گونه ای باشد که فرد با اتکای کامل به وسایل کمک آموزشی الکترونیکی بتواند دوره آموزشی را بگذراند این فرایند را آموزش مجازی مینامند که در آن همه چیز به صورت مجازی فراهم شده است.

Voice Chat

یک نوع از ارتباطات مورد استفاده در اینترنت .است وسیله ای برای برقراری ارتباط یا گپ صوتی از طریق هر یک از ابزارهای ارتباطی ،وب به طور عمده ،اسکایپ یاهو مسنجر، مسنجر AOL و ...

Voice mail

سیستم مبتنی بر رایانه است که اجازه می دهد تا کاربران و مشترکان برای تبادل پیام های صوتی و انتقال اطلاعات صوتی از آن استفاده کنند و به روند تعاملات مربوط به افراد سازمانها محصولات و خدمات با استفاده از یک تلفن معمولی نیز میگویند.

W:

Web Directory

راهنما در شبکه جهانی وب .است که در آن لینکهای صفحات وب دسته بندی شده اند.

Web Log

یک صفحه وب ( مشابه یک روزنامه شخصی ) و با قابلیت دستیابی عموم کاربران به آن است.

Web of Science

رجوع شود به ISI

Web2.0

طراحی و معماری وب 200 بر پایه مشارکتها ،همکاریها و تعاملات انسانها ماشین ها

ص: 233

،نرم افزار و عاملهای هوشمند با یکدیگر استوار .است در وب ،200 کاربران قادرند خود به ایجاد و خلق محتوا اقدام نمایند آن را ساماندهی و تنظیم کنند دیگران را در اطلاعات و داشته های خود شریک و سهیم ،سازند و یا به انتقاد و تغییر بپردازند.

Web3.0

در وب 3 تعامل دوسویه بین کاربران و خود وب مورد توجه قرار گرفته است. و از وب هوشمند انتظار میرود که منظور و مقصود کاربر را درک کرده و او را در راه رسیدن به هدف خود همراهی کند.

WebCam

یک دوربین فیلمبرداری است که تصاویر خود را در زمان واقعی به یک رایانه یا شبکه رایانه ای ارسال میکند

WebCats

از مهمترین راهنماهای فهرستهای پیوسته در وب است که با اتصال به سایت آن میتوان به فهرست پیوسته بیش از 70 کشور دسترسی پیدا کرد.

Webopedia

دیکشنری آنلاین رایانه و اینترنت یک موتور جستجو برای قوانین و مقررات اینترنت و پشتیبانی فنی و...

X:

Extensible Markup Language (XML)

یک زبان نشانه گذاری است که مجموعه ای از قوانین برای کدگذاری اسناد را تعریف میکند تا هم برای انسان و هم برای ماشین قابل خواندن باشند.

ص: 234

ص: 235

ص: 236