ص: 2

اوصاف الأشراف

تصنيف:

خواجه نصير الدين محمّد طوسى قدس سره

(672 - 597 ه )

تصحيح اقلّ العباد

ناصر باقرى بيدهندى

ص: 3

ص: 4

فصل سوم: در خوف و حزن··· 68

فصل چهارم: در رجاء··· 71

فصل پنجم: در صبر··· 74

فصل ششم: در شكر··· 76

باب چهارم

فصل اوّل: در ارادت··· 80

فصل دوم: در شوق··· 83

فصل سوم: در محبّت··· 84

فصل چهارم: در معرفت··· 88

فصل پنجم: در يقين··· 90

فصل ششم: در سكون··· 92

باب پنجم

فصل اوّل: در توكّل··· 94

فصل دوم: در رضا··· 97

فصل سوم: در تسليم··· 100

فصل چهارم: در توحيد··· 102

فصل پنجم: در اتّحاد··· 104

فصل ششم: در وحدت··· 107

باب ششم

در فنا··· 109

فهرست آيات··· 111

فهرست روايات··· 117

فهرست اشعار عربى··· 119

فهرست اشعار فارسى··· 119

فهرست آثار عربى··· 120

فهرست اعلام متن··· 120

فهرست منابع تحقيق··· 122

ص: 6

طراز اوّلى است كه در پرتو انوار تابناك دين مبين اسلام بدان مرتبه از كمال و فضل رسيد كه روزگار كمتر كسى مانند او را ديده است. جايگاه رفيع او در دانش چنان است كه اهل علم و دانش او را با القابى چون: «استاد البشر»، «عقل حادى عشر» (= عقل يازدهم پس از عقول عشره)، «سلطان فقها»، «افضل علما» و «معلم ثالث» ستوده اند.

جُرجى زيدان (1861 - 1914) درباره آن جناب گفته است: «علم و حكمت به دست اين پارسى در دورترين نقطه هاى بلاد مغول رفت، تو گويى نور تابان بود در تيره شامى».(1)

و صاحب محبوب القلوب درباره اش نوشت: «دانشمندان مخالف و موافق در استفاده علوم عقلى و نقلى در پيشگاه او سر فرود آوردند، و فحول علما به منظور فرا گرفتن مسائل فرعى و اصول جبين بر آستانه اش سودند».(2)

بروكلمان آلمانى درباره او گويد: «او مشهورترين دانشمند قرن هفتم و نامى ترين مؤلفان على الاطلاق است».

تاريخ زندگى خواجه را مى توان به سه دوره تقسيم كرد:ب.

ص: 8

دوره اوّل، كه از كودكى تا راه يافتن وى به قلاع اسماعيليان را در بر مى گيرد. و او در اين مدت در شهرهايى نظير قم و نيشابور به فراگيرى دانش اشتغال داشته است.

دوره دوم زندگى خواجه، با آغاز حمله خونخواران مغول به ايران شروع شد. كه بيش از يك ربع قرن به طول انجاميد.

دوره سوم زندگى خواجه، از سال 654 ه .ق با فتح دژ قلعه هاى اسماعيليان و شكست آنان به وسيله هلاكوخان مغول شروع شد.

خواجه نيز كه طوس را ديگر محل امنى نمى دانست مانند ديگر فرزانگان تصميم به ترك شهر گرفت و آواره گرديد و حاكم منطقه «قهستان» ناصر الدين عبدالرحيم(1) بن ابى منصور كه مردى فاضل و دانش پرور و بزرگ منش بود، از آوارگى خواجه خبردار شد و از او و همسرش دعوت كرد تا در آن منطقه كه مى شد از گزند لشكريان مغول در امان ماند، رحل اقامت افكند. خواجه از بيم سپاهيان مغول دعوت او را پذيرفت و مدتى در آن سامان با احترام خاص زندگى كرد. كتاب «اخلاق ناصرى» محصول اين دوره از زندگى اوست. ليكن بعدها تحريك بدخواهان موجب شد تا ناصرالدين او را به قلعه الموت كه مركز حكومت اسماعيليان بود منتقل سازد.(2) بيست و اندى سال در آنجا ماند و رنج هاى بسيارى را تحمل كرد امّا از تلاش علمى باز ننشست و بسيارى از تأليفاتش در همانجا شكل گرفت.

رسيده بود. و ركن الدين خورشاه آخرين حاكم اسماعيليان پس از مذاكرات طولانى با وزيران و عالمان و مصلحت انديشى آنان به ويژه خواجه، به منظور پيشگيرى از فتنه هاى بيشتر، تسليم «هلاكو» شد و قلعه را تسليم و از مغولان اطاعت كرد و جان مردمان از تندباد زمان مصون ماند،(1) به اين ترتيب، دوران اقتدار و شكوه اسماعيليان به سر آمد.

از آنجا كه هلاكو آوازه شهرت، مكانت و منزلت و نيك انديشى خواجه را شنيده بود و هم حس كرده بود كه خورشاه به صواب ديد خواجه از در عصيان بيرون نيامده است، خواجه را امر به احضار نمود و مراحم ملوكانه در حقّ وى مبذول داشت و به التزام خويش مأمورش كرد. رفته رفته وى نزد خان مغول احترام و موقعيت ويژه اى پيدا كرد و از الطاف و موهبت هاى او برخوردار شد. وى با حسن تدبير خويش، به سرعت توانست هلاكو را تحت نفوذ خود درآورد. و با استفاده از اين جايگاه موفّق شد قوم بى فرهنگ مغول را در برابر فرهنگ غنى اسلام تسليم و آنان را جذب آيين اسلام كند.(2) و ايران زمين و دانشيان آن را از خشونت بيشتر مغولان سنگدل برهاند. و امكانات موجود را در راه نشر علم و دانش به كار گيرد.

بعد از خاتمه كار اسماعيليه و تسخير قلاع آنها، هلاكو در سال 656 ه آهنگ فتح بغداد - كه پايتخت خلافت خليفگان عباسى بود - نمود. وى در اين سفر همراه خان مغول بود. در اين حمله، نفوذ خواجه در جلوگيرى از خرابى6.

ص: 11

بيشتر و ريخته شدن خون ها و نجات جان گروه بسيارى از دانشوران از جمله ابن ابى الحديد(1) و حفظ هزاران اثر ارزنده مكتوب و كتابخانه از سوختن، فوق العاده تأثير داشت.

هلاكو پس از پيروزى و بازگشت از بغداد با پيشنهاد خواجه در ايجاد رصدخانه مراغه موافقت كرد و بدينسان عظيم ترين مركز نجومى جهان در آن دوران تأسيس شد و خواجه آن را وسيله اى براى جذب علماى دمشق، موصل، قزوين و تفليس و ديگر نقاط قرار داد. وى در همان شهر كتابخانه اى عظيم تأسيس كرد و كتب غارت شده كتابخانه هاى اسلامى را گردآورى و حفظ نمود.

خواجه از سوى هلاكو نظارت كل اوقاف تمامى ممالك متصرفى ايلخان مغول را به عهده داشت و از مشاوران طراز اوّل مؤثر و مسلط بر هلاكوخان بود. پس از مرگ هلاكو (633)، در ايام سلطنت فرزندش «اباقا»(2) در همان پست باقى مانده و بدينسان 18 سال از عمر پربركت خواجه در دربار ايلخانان مغول سپرى شد.

خواجه در رعايت حال علما نهايت كوشش را مى نمود و آنها را معزز مى داشت و به رفاه حال آنان توجّه كامل مى كرد تا آنجا كه از ممرّ عوايد اوقاف كه در اختيارش بود براى آنان و دستيارانى كه در كار رصدخانه مراغهد.

ص: 12

اشتغال داشتند حقوق مقرر داشت.(1)

حكيم مؤيد الدين عُرضى دمشقى - كه در علم هندسه و آلات رصد هم بسيار آگاه بود - در مقدمه رساله اى كه در وصف رصدخانه مراغه نوشت متذكّر مى شود:

خداوند متعال از ميان همه مردم زمان، تنها در وجود خواجه نصير تمامى فضايل و مناقب نيك و حُسن سيرت و حلم و بردبارى و جزامت رأى و سرعت انتقال و احاطه به ساير علوم را جمع فرموده و به وسيله او علما و خانواده علم را با عطاها و بخشش هاى فراوان خود گرد هم آورده است و از پدر نسبت به آنان مهربان تر است. ما در زير سايه او در نهايت امنيت و آسايش زندگى مى كنيم و از ديدار او شاد مى شويم... خدا را سپاسگزاريم كه ما را در خدمت او گرد آورد و ما را از فوايد او مسرور و خشنود ساخت گرچه از خانه و عشيره و اولاد وطن خود دور شده ايم ولى در وجود او عوض هر چيز كه از دست داده ايم يافت مى شود. هر كس او را يافت هيچ چيز از دست نداده است و هر كس او را از دست داد همه چيز را از دست داده است. خداوند ما را بى او نگذارد و ما را از راه طول عمر و بقاء او بهره مند سازد.(2)

ابن شاكر گفته است: «خواجه بسيار نيكو صورت و خوش رو و كريم و سخىّ و بردبار و خوش معاشرت و زيرك و با فراست بود و يكى از سياستمداران روزگار به شمار مى رفت».(1)

ابن فوطى حنبلى استاد خود را اين گونه ستوده است. گويد:

«خواجه مردى فاضل و كريم الاخلاق و نيكو سيرت و فروتن بود، و هيچ گاه از درخواست كسى دلتنگ نمى شد و حاجتمندى را ردّ نمى كرد و برخورد او با همه با خوش رويى بود».(2)

جناب خواجه در تمام شعب علوم و فنون متداول زمان خود سرآمد عصر خويش بوده است. بزرگانى چون علاّمه حلّى، قطب الدين شيرازى، ابن ميثم بحرانى در حوزه درس او شركت كرده اند. وى گذشته از تربيت شاگردانى پرآوازده كه هر كدام منشأ آثار مثبت و تربيت كننده شاگردانى انديشمند بودند.

مرحوم خواجه از مؤلفان و محققان پركار عالم تشيّع است كه پس از سال ها تحقيق و پژوهش، آثار گرانمايه اى از خود به جاى نهاده است. آثار وى در ميان كتاب ها و نوشته هاى محققان اسلامى، از جايگاه بلند و منزلتى والا برخوردار است.

خواجه در بيشتر زمينه ها از جمله كلام، حكمت، رياضيات، الهيات، تعليم و تربيت، اخلاق و ديگر علوم اسلامى داراى آثار گرانسنگ است و بناة.

ص: 14

به احصاى برخى دانشوران بيش از يكصد و شصت اثر مكتوب پرداخته است.(1)

همواره نوشته ها و آثار او در دست دانشوران مى گشت و اكنون نيز آثار او اغلب به زبان هاى زنده دنيا از جمله آلمانى، فرانسه، انگليسى، لاتين، يونانى، روسى ترجمه و به چاپ رسيده و مورد استفاده انديشمندان اهل فن است.

خواجه، علاوه بر جنبه علمى، قريحه ادبى خوبى هم داشته و گاهى به تفنن شعر مى ساخته، اغلب تذكره نويسان در تذكره خود از او ياد كرده اند.(2)

اهميّت او تنها از جهت خدمت به فرهنگ و نشر علوم و معارف نيست، بلكه از لحاظ سياست نيز يكى از اشخاص برجسته ايران بوده است.

غياث الدين جمشيد كاشانى كه بزرگ ترين مهندس شرق است گويد: «فيلسوف بحق و حكيم مطلق، المولى الاعظم، البحر الاعلم، مظهر الحقائق، مبدع الدقائق، استاد البشر، اعلم اهل البدو و الحضر» الى آخر.

بالجمله، هيچ كس نيست از علماى شيعه يا اهل سنّت و جماعت كه او را بر امثال اين اوصاف نستوده باشد از محدث ساده لوح بدوى تا حكيم محقق الهى و متقشفان ظاهربين جاهل تا بزرگان مشايخ عرفان كامل همه اعتراف به فضل او كردند.(3)3.

ص: 15

نادره روزگار و يگانه دوران علاّمه حلّى (حسن بن يوسف، ف 726 ق) - كه شاگرد خواجه بود - استاد خويش را به سه ويژگى توصيف كرده است: اوّل اينكه خواجه طوسى سرآمد معاصران خويش در علوم عقلى و نقلى است؛ ديگر اينكه وى آثار ارزشمند در علوم عقلى و نيز آثارى در احكام فقهى و شرعى بر مذهب اماميّه دارد؛ سوم اينكه از نظر اخلاقى شريف ترين كسى است كه در طول عمر ديده است.(1)

و در مقدمه كتاب الجوهر النضيد مى گويد:

«خداوند توفيق بهره ورى از مقتدا و آقا و پيشواى بزرگ و دانشمند كبير، برترين متأخران على الاطلاق و كامل ترين معاصران در فضايل و اخلاق، نصيرالدين محمّد بن محمّد بن حسن طوسى - كه خداوند روح پاكش را مطهر گرداند و از رحمت هاى خداوندى بر خاكش فرو ريزد - نصيبم گردانيد...».(2)

محقق حلّى (جعفر بن حسن، م 676 ق) كتاب شرايع الاسلام گويد: «وى افضل عالمان دين و از برترين انديشمندان عصر و زمان است. خداوند به همت والاى او پايه هاى دين را استوار ساخت و به انديشه بلندش بنيان هاى ايمان و عقيده را مستحكم كرد».(3)

مرحوم محدث قمى در منازل الآخرة، ص 106 مى نويسد:8.

ص: 16

«سلطان العلماء و المحققين و افضل الحكماء و المتكلمين، وزير اعظم، استادُ مَنْ تأخَّر و تقدّم، ذو الفيض القدسى، جناب خواجه نصيرالدين طوسى قدس سره .

علاّمه حلّى رحمه الله در حقّ او فرموده كه اين شيخ، افضل اهل عصر خود بود در علوم عقليه و نقليه و كتب بسيارى در علم و حكمت احكام شرعيه - بر مذهب اماميه - تصنيف فرمود و بزرگان را كه ما مشاهده كرديم در آفاق، اين بزرگوار اشرف از همه بود در اخلاق.

اين فقير گويد اينجا جاى تمثّل به اين شعر است:

هر بوى كه از مشك و قرنفَل شنوى از دولت آن زلف چو سنبل شنوى»

مجتبى مينوى در مقدمه «اخلاق ناصرى» مى گويد:

«شهرت خواجه نصير در اقطار عالم پيچيده است و بالخصوص به واسطه تأليفاتى كه در رياضيات و هيئت كرده است مورد احترام علماى مغرب زمين است. اگوست كنت در تقويمى كه از پيشروان فلسفه تحقيقى ترتيب داده است، اسم خواجه نصير الدين را بر يكى از روزها و اسم ابن سينا را بر يكى ديگر از روزها گذاشته و از اهل علم و قلم ايران همين دو نفر را در آن تقويم ذكر كرده است».(1)

استاد آيت اللّه جوادى آملى در كنگره اى درباره شخصيّت مرحوم خواجه فرمود: «خواجه نصير در تمام رشته ها محرّر بود. در عرفان، در برهان، در رياضيات، در اخلاق، در معارف اسلامى يك محرّر ارزشمند بود».9.

ص: 17

وفات وى بنا بر مشهور به سال 672 روز عيد غدير در بغداد روى داد و به لحاظ ارادت بى شائبه اى كه به خاندان عصمت و طهارت داشت وصيت كرد كه در جوار حضرت امام موسى كاظم عليه السلام مدفون شود لذا در كاظمين، سمت پايين پاى دو امام بزرگوار به خاك سپرده شد، و بر روى سنگ قبر او اين آيه شريفه را نوشتند:

«وَكَلْبُهُم باسِطٌ ذِرَاعَيْهِ بِالْوَصِيدِ».(1)

اين بنده قبر شريفش را زيارت كرده است.

زمانى كه خواجه درگذشت، شاعران زيادى، اشعار در رثاى او به عربى و فارسى سرودند، از آن جمله، در تاريخ فوت آن جناب گفته شد:

نصير ملّت و دين پادشاه كشور فضل يگانه اى كه چنو مادر زمانه نزاد

به سال ششصد و هشتاد و دو به ذى حجه به روز هيجدهم درگذشت در بغداد

مرغ و ماهى داند اين ابهام را كه ستودم مجمل آن خوشنام را

مدح از تعريف او آمد خجل ليك بپذيرد خدا جُهد المُقل

في اللّه بوده قابل تكثير و تكثّر نبوده) مشتمل بر شش فصل، تقسيم گرديد و به شيوه اى مختصر و مفيد به لب لباب مطالب اخلاقى و عرفانى و منازل سير و سلوك پرداخته است. «عناوين موضوعات و سرفصل هاى آن به اخلاق بندگى و اخلاق فردى سالك توجّه كافى دارد. امّا در آن، از عناوين اخلاق اجتماعى و اخلاق خانواده اثرى يافت نمى شود».

خواجه رحمه الله بنا به درخواست وزيرِ دانشمند اباقاخان پسر هلاكو، خواجه شمس الدين محمّد جوينى اين كتاب وجيز و عزيز و بسيار گرانقدر و ارزشمند را به نثر شيرين پارسى به نيكوترين انسجام پرداخته است. اين رساله از لحاظ زبان فارسى قطعا يكى از متون معتبر و مهم ادب عرفانى است كه در آن از لفظ «تصوف» و «صوفى» استفاده نشده، و از اقوال مشايخ صوفيه نيز زياد نقل نكرده است، و براى اصطلاحات عربى معادل هاى فارسى ذكر كرده است. مؤلف در اين اثر اخلاقى و عرفانى با زبان و بيان فلسفى از احوال و مقامات عرفانى، از قبيل زهد، خوف و رجاء، تسليم و رضا، شوق و محبّت و سرانجام وحدت و فنا سخن به ميان آورده است.

وصف اين اثر را به گفته مولوى جلال الدين كه در پشت مثنوى خود نوشته، اكتفا مى كنم:

نردبان آسمانست اين كلام هر كه زين بر مى رود آيد ببام

نى ببام چرخ كه كو اخضر بود بل ببامى كز فلك برتر بود

بام گردون را ازو باشد نوا گردشش باشد هميشه زان هوا

به هر حال كتاب حاضر نيز مانند ساير مؤلفات خواجه از دقت و تحقيق

ص: 19

برخوردار است. و در تبويب و تقسيم بندى كتاب اقتباسى صورت نگرفته است.

اين كتاب ارزشمند - كه اندكى ساده تر و موجزتر از انشاى اخلاقى ناصرى نگاشته شده - در زمره كتاب هايى است كه از همان روزگار مؤلف مورد توجّه و مراجعه اهل نظر بوده است. نويسندگان بسيارى به آن به ديده اهميّت نگريسته و به آن استنادها جسته اند.

فارسى 2/1، تهران 1349، ص 9 - 1057 آقاى منزوى معرفى شده است. «نسخه در كتابخانه آستان قدس رضوى به شماره هاى 96 و 98 وجود دارد كه تاريخ تحرير نسخه اوّل، سال 969 و نسخه دوم سال 1055 مى باشد.

با اكرام و ارج گذارى به تلاش هاى پيشينيان، از خداى متعال مى خواهم، تمامى ناسخان، مصححان و ناشران كتاب را مشمول دعاى خير حضرت بقية اللّه الاعظم - عجل اللّه تعالى فرجه الشريف - قرار دهد. و تلاش اندك اين خدمتگذار را به قبول حسن بپذيرد و خوانندگان را مفيد افتد و در گسترش فرهنگ اخلاق و عرفان در جامعه سودمند واقع شود.

در پايان لازم است از كسانى كه هر يك به نحوى در اين كار كوچك نگارنده را يارى داده اند سپاسگزارى نمايم.

از سركار خانم اشرف جاسمى كه حروفچينى و صفحه آرايى كتاب را به عهده گرفتند و با حوصله و دقت آن را حروفچينى كردند.

از ناشر محترم كه به نشر كتاب همت گماشتند.

اين يادداشت را كه به نام حضرت دوست آغاز كردم با نام او هم به پايان مى برم.

بخشنده اى كه سابقه فضل و رحمتش ما را به حسن عاقبت اميدوار كرد

قم

ناصر باقرى بيدهندى

ص: 21

پاكان دودمان او، خصوصا ائمه معصومين و برگزيدگان ياران او(1) باد، بحقّ الحقّ.

امّا بعد، محرّر اين رسالت و مقرّر اين مقالت(2) «محمّد الطوسى» را بعد از تحرير كتابى كه موسوم است به «اخلاق ناصرى»(3) و مشتمل است بر بيان اخلاق كريمه و سياسات مرضيّه بر طريقه حكما، انديشه مند بود كه مختصرى در بيان سِيَر(4) اولياء و روش اهل بينش بر قاعده سالكان(5) و طريقت، و طالبان حقيقت، مبنى بر قوانين عقلى و سمعى، و مبنى(6) از دقايق نظرى و عملى كه به منزله لبّ آن صناعت و خلاصه آن فن باشد، مرتّب كرده اند، و اشتغال بدان مهم از كثرت شواغل(7) بى اندازه و موانع بى فايده ميسّر نمى شد، و اخراج آنچه در ضمير بود از قوت(8) به فعل(9) دست نمى داد.

تا در اين وقت كه اشاره نافذ خداوند(10) صاحب اعظم نظام، و دستوره.

ص: 23

عالم والى السّيف(1) و القلم، قدوة(2) اكابر(3) العرب و العجم، شمس الحقّ و الدين، بهاء الاسلام و المسلمين، ملك الوزاء في العالمين، صاحب ديوان الممالك، مفخر الاشراف و الأعيان، مظهر العدل و الاحسان، افضل و اكمل جهان، ملجأ و مرجع ايران، محبّ الاولياء، صاحب السعيد محمّد بن الجوينى(4)و(5) اعزّ اللّه انصاره، و ضاعف اقتداره، به تمام آن انديشه نفاذ(6) يافت، بر نوعى كه فرصت دست داد و وقت و حال اقتضا كرد. با وجود عوايق(7) و وفور علايق آنچه خاطر به ايراد آن مساعدت نمود در تقرير آن موانع مسامحت كرد، از جهت انقياد امر آن بزرگوار و امتثال فرمان مطاع او، چند باب مشتمل بر شرح آن حقايق و ذكر آن دقايق در اين مختصر وضع كرد، و در هر باب آيتى از تنزيل(8) مجيد كه «لاَ يَأْتِيهِ الْباطِلُ مِنْ بَيْنِ يَدَيْهِ وَلاَ مِنْ خَلْفِهِ»(9)-(10)6.

ص: 24

نيافت بر آنچه به آن نزديك بود اقتصار كرد، و آن را «اوصاف الاشراف» نام نهاد. اگر پسنديده نظرِ اشراف گردد مقصود حاصل شود، و الاّ چون تمهيد(1) معذرت تقديم يافته است مكارم اخلاق و محاسن شيَم(2) ذات شريف او اثر اين هفوات(3) را به ذيل مغفرت پوشيده گرداند. ايزد سبحانه و تعالى، همچنان كه او را در عالم مجازى به مرتبه سرورى و فرماندهى مخصوص گردانيده است، در عالم حقيقى نيز به رأفت يزدانى و دولت جاودانى مؤيد و موصوف گرداند. انّه اللّطيف المجيب.

پديد آيد. پس به حركتى محتاج شود در طلب كمال و اهل طريقت اين حركت را «سلوك» خوانند، و كسى كه به اين حركت رغبت كند، شش چيز لازم حال او شود:

اوّل: بدايت حركت و آنچه از او(1) چاره نباشد تا حركت ميسّر گردد، كه آن به منزله زاد و راحله است در حركت ظاهره.

دوم: ازاله(2) عوايق(3) و قطع موانع كه او را از حركت و سلوك بازدارند.

سوم: حركتى كه به واسطه آن از مبدأ به مقصد رسند، و آن سير و سلوك باشد و احوال سالك در آن حال.

چهارم: حال هايى كه در اثناى سير و سلوك از مبدأ حركت تا وصول به مقصد بر او گذرد.

پنجم: حال هايى كه بعد از سلوك، اهل وصول را سانح شود.

ششم: نهايت حركت و انقطاع سلوك، كه آن را در اين موضع فناى در توحيد خوانند.

و هر يك از اين معانى مشتمل بود بر چند(4) امر، الاّ نهايت حركت كه در آن تعدّد نبود. و ما اين شش معنى را در شش باب ايراد كنيم، هر بابى مشتمل بر شش فصل، الاّ باب آخر كه قابل تكثير(5) نبود.ل.

ص: 26

و ببايد دانست همچنان كه در حركت، حصول هر جزوى مسبوق باشد به جزوى ديگر، و مستعقب جزوى ديگر، الاّ جزو آخر، و هر حالى از اين احوال واسطه باشد ميان فقدانى سابق و مقارنتى(1) لاحق، تا در حال فقدان سابق آن حال مطلوب باشد و در حال مقارنت(2) لاحق، مهروب عنه شود، پس حصول هر حال به قياس آنچه پيش از آن باشد كمال بود و مقام در آن حال در وقتى كه توجّه به جايى بعد از آن مطلوب باشد نقصان، [كما] قال النبى صلى الله عليه و آله : «من استوى يوماهُ فَهُو مغْبونٍ».(3) و بدين موجب گفته اند: «حسناتُ الابرارِ سيئاتُ المقرّبينَ».(4) و اين معنا در فصول اين مختصر روشن گردد.

چون اين مقدمه روشن شد، شروع در ابواب و فصول اين مختصر كرده آيد. بتوفيق اللّه و عونه.5.

ص: 27

و نقصان بود و لازم تصديق مذكور باشد. و از اين جهت ذكر ايمان با عمل صالح فرموده اند در همه مواضع، كما قال: «الَّذِينَ آمَنُوا وَعَمِلُوا الصّالِحاتِ».(1)

و بايد دانست كه ايمان را مراتب است، از همه كمتر ايمان به زبان است كه «يأَيُّها الَّذِينَ آمَنُوآا آمِنُوا بِاللّه ِ وَرَسُولِهِ وَالْكِتابِ الَّذِي نَزَّلَ عَلَى رَسُولِهِ»(2)«قالَتِ الاْءَعْرَابُ آمَنّا قُل لَّمْ تُؤْمِنُوا وَلكِن قُولُوآا أَسْلَمْنا وَلَمّا يَدْخُلِ الاْءِيمانُ فِي قُلُوبِكُمْ»(3) است.

و بالاى آن، ايمان به تقليد است، و آن تصديق جازم باشد به آنچه تصديق بايد كرد. و امّا زوالش ممكن بود و چون تصديق جازم حاصل شود هر آينه آن تصديق مستلزم عمل صالح باشد. «إِنَّما الْمُؤْمِنُونَ الَّذِينَ آمَنُوا بِاللّه ِ وَرَسُولِهِ ثُمَّ لَمْ يَرْتابُوا وَجاهَدُوا».(4)

و از آن بهتر ايمان به غيب است: «يُؤْمِنُونَ بِالْغَيْبِ»(5) عبارتى باشد در باطن، مقتضى ثبوت [تصديق] ايمانى، كأنّه من وراء حجاب، و از اين جهت مقرون به غيب باشد.

و از اين كامل تر، ايمان آنهايى كه در حقّ ايشان فرموده است: «إِنَّما3.

ص: 30

الْمُؤْمِنُونَ الَّذِينَ إِذَا ذُكِرَ اللّه ُ وَجِلَتْ قُلُوبُهُمْ وَإِذَا تُلِيَتْ عَلَيْهِمْ آياتُهُ زَادَتْهُمْ إِيمانا»(1)«أُولَ-آئِكَ هُمُ الْمُؤْمِنُونَ حَقّا»(2) كمال است. و متصل باشد به ايمان، يقينى كه شرح آن بعد از اين گفته آيد، و آن منتهاى مراتب ايمان باشد.

و آنچه در سلوك كمتر از آن نشايد، ايمان به تقليد است و ايمان به غيب، چه ايمان به زبان تنها به حقيقت ايمان نباشد، «وَما يُؤْمِنُ أَكْثَرُهُم بِاللّه ِ إِلاَّ وَهُمْ مُشْرِكُونَ»(3) رحمه الله آن كه كاملى مطلق يعنى آفريدگارى هست، با سكون نفس سلوك ممكن باشد، و حصول آن به غايت آسان باشد و به اندك سعى حاصل شود.6.

ص: 31

لذّت اصابت، و ملكه(1) شدن آن حالت باطن را بر وجهى كه زوال نپذيرد؛ و به اين سبب صدور اعمال صالحه از اصحاب آن ثبات، دايم و ضرورى است.

(1) ملكه در مقابل حال است. حال، صفتى است غير ثابت كه زود از بين مى رود مثل زردى رنگ انسان ترسيده و سرخى رنگ انسان خجالت زده، ولى ملكه حالت ثابته و راسخه نفسانى است كه به زودى زوال نمى پذيرد مثل شجاعت و حسادت و ساير ملكات اخلاقى.

ص: 33

و «لكلّ امرءٍ ما نوى و من كان هجْرتُه إلى اللّه ِ و رسولِهِ فهجْرتُهُ الى اللّه ِ و رسولِهِ، و من كانتْ هجرَتُه إلى الدُّنيا يُصيبُها أوْ امرأَةٍ تزوَّجها(1) فَهجرتَهُ الى ما هاجَرَ إليْهِ».(2)

و عمل خيرى كه مقارن نيت مقرون به طلب قربت باشد، هر آينه مقتضى حصول كمال باشد به حسب آن، كما قال اللّه تعالى: «لاَ خَيْرَ فِي كَثِيرٍ مِنْ نَجْوَيهُمْ إِلاَّ مَنْ أَمَرَ بِصَدَقَةٍ أَوْ مَعْرُوفٍ أَوْ إِصْلاحٍ بَيْنَ النّاسِ وَمَن يَفْعَلْ ذَلِكَ ابْتِغَآءَ مَرْضاتِ اللّه ِ فَسَوْفَ نُؤْتِيهِ أَجْرا عَظِيما».(3)4.

ص: 35

«وَجَعَلْنا لَهُمْ لِسانَ صِدْقٍ عَلِيّا».(1)

و چون راه راست نزديك ترين راهى باشد به مقصد، آن كسى(2) را كه(3) به طريق مستقيم سلوك كند اميدوارترين كس به وصول به مقصد باشد. ان شاء اللّه تعالى.ل.

ص: 37

بَعِيدٍ * هذا ما تُوعَدُونَ لِكُلِّ أَوَّابٍ حَفِيظٍ * مَنْ خَشِىَ الرَّحْمانَ بِالْغَيْبِ وَجَآءَ بِقَلْبٍ مُنِيبٍ * ادْخُلُوها بِسَلامٍ ذَلِكَ يَوْمُ الْخُلُودِ * لَهُمْ ما يَشَآءُونَ فِيها وَلَدَيْنا مَزِيدٌ».(1)

(1) سوره ق، آيه 31 - 35.

ص: 39

الصّمّاء في اللّيلة الظّلماء».(1)

و طالب كمال را شرك تباه ترين مانعى باشد در سلوك «فَمَن كانَ يَرْجُوا لِقَآءَ رَبِّهِ فَلْيَعْمَلْ عَمَلاً صالِحا وَ لاَ يُشْرِكْ بِعِبادَةِ رَبِّهِ أَحَدا».(2)

و چون مانع شرك خفى برطرف(3) شود، سلوك و وصول به آسانى دست دهد، «مَنْ اخلصَ للّه ِِ اربعينَ صباحا ظهرتْ ينابيعُ الحكمةِ مِنْ قلْبِه على لسانه»(4) و باللّه العصمة.5.

ص: 41

باشد، «ترك اولى» باشد، و از معصومان ترك اولى ناپسنديده باشد و توبه ايشان، از ترك اولى باشد، و اهل سلوك را التفات به غير حقّ تعالى كه مقصد ايشان است، گناه باشد ايشان را، و از آن توبه بايد كرد.

پس توبه سه نوع است:

توبه عام، همه بندگان را؛

و توبه خاص، معصومان را؛

و توبه اخص، اهل سلوك را؛

و توبه عصاة(1) امّت از قسم اوّل است، و توبه آدم عليه السلام و ديگر انبياء از قسم دوم بود، و توبه پيغمبر ما صلى الله عليه و آله آنجا كه گفت: «و انَّهُ ليُغانُ على قلبى و إنّى لاَستَغْفرُ اللّه َ في الْيومِ سبْعينَ مرَّةً»(2) از قسم سيّم.

امّا توبه عام، موقف(3) بود بر دو شرط:

شرط اوّل: علم به اقسام افعال كه كدام فعل از افعال رساننده به كمال بود، و كمال به حسب اشخاص متعدد بود، بعضى را نجات از عذاب بود، و بعضى را حصول ثواب، و بعضى را رضاى آفريدگار تعالى و قربت به او.

و آنكه كدام فعل رساننده به نقصان بود، و آن هم به ازاى كمال متعدد بود. يا استحقاق عقاب باشد، يا حرمان از ثواب باشد، و يا سخط آفريدگار و بُعدل.

ص: 44

از لعنت عبارت از آن باشد.

شرط دويّم: وقوف بر فايده حصول كمال رضاى او تعالى باشد و بر خلل حصول نقصان و سخط او تعالى.

پس هر عاقل كه اين دو شرط او را حاصل باشد البته گناه نكند، و اگر كرده باشد آن را به توبه تدارك كند.

و توبه مشتمل بود بر سه چيز: يكى به قياس با زمان ماضى، و يكى به قياس با زمان حاضر، و سيّم به قياس با زمان مستقبل.

امّا آنچه به قياس با زمان ماضى باشد به دو قسم مى شود: يكى پشيمانى بر آن گناه كه در زمان ماضى از او صادر شده باشد، و تأسّف بر آن تأسّفى هرچه تمام تر و اين قسم مستلزم قسم(1) ديگر باشد، و به اين سبب گفته اند: «النَّدمُ توبَةٌ».(2)

و قسم دوم تلافى آنچه واقع شده باشد در زمان ماضى، و آن قياس با سه كس باشد:

يكى به قياس با خداى تعالى كه نافرمانى او كرده است.

دوم به قياس با نفس خود كه نفس خود را در معرض نقصان و سخط خداى تعالى آورده است.

سيّم به قياس با غيرى كه مضرّت قولى يا فعلى به او رسانيده است، و تا آن غير را به حقّ خود نرساند تدارك صورت نبندد و در رسانيدن به حقّ او درل.

ص: 45

قول، يا به اعتذار بود يا به انقياد مكافات را، و بر جمله به آنچه مقتضى رضاى او باشد، و در فعل به ردّ حقّ او يا عوض حقّ او باشد با او يا با كسى كه قائم مقام او باشد، و با انقياد مكافات را از او يا از كسى كه قايم مقام او باشد، يعنى از قِبَل(1) او باشد و تحمل عذابى كه بر آن گناه معين كرده باشد. و اگر آن غير، مقتول باشد تحصيل رضاى اولياى او هم شرط باشد، چه تحصيل رضاى او محال باشد، و يمكن(2) چون ديگر شرايط توبه حاصل باشد اميدوار باشد كه در آخرت خداى تعالى جانب او مرضى و مرعى دارد به رحمت واسعه خويش.

و امّا حقّ نفس او به انقياد فرمان تحمل عقوبت دنياوى يا دينى كه واجب باشد تلافى بايد كرد.

و امّا جانب(3) الهى به تضرّع و زارى و رجوع با حضرت او، و عبادت او، و رياضت بعد از حصول رضاى مجنى عليه(4) و اداى حقّ نفس خود اميد باشد كه مرعى شود.

و امّا آنچه از توبه بر آن مشتمل باشد به قياس با زمان حاضر دو چيز بود:

يكى ترك گناهى كه در حال مباشر آن گناه باشد قربة الى اللّه.

دوم ايمن گردانيدن كسى كه آن گناه بر او متعدّى بوده، و تلافى نقصان كه راجع به آن كس بوده باشد.ت.

ص: 46

و امّا به قياس با زمان مستقبل بوده باشد هم دو چيز باشد: يكى عزم جزم كردن بر آنكه بدان گناه معاودت نكند، و اگر [به مثل] او را بكشند يا بسوزاند، نه به اختيار، نه به اجبار، راضى نشود بدان كه ديگر مثل آن گناه كند.

دوم آنكه عزم كند بر ثبات در آن باب، و باشد كه عازم بر خود ايمن نباشد به وثيقه نذرى، يا كفّارتى، يا نوعى ديگر از انواع موانع عود به آن گناه.

آن عزم را با خود ثابت گرداند، و مادام كه متردّد باشد يا در نيت او عود را مجال امكان باشد آن ثبات حاصل نباشد.

و بايد كه در اين جمله نيت تقرّب به خدا كند و از جهت امتثال فرمان او، تا در آن جماعت داخل شود كه: «التائبُ مِن الذَّنْبِ كمنْ لا ذَنْبَ لَه».(1)

اين جمله شرايط توبه عام است از معاصى. و در حقّ اين جماعت فرموده است:

«ياأَيُّها الَّذِينَ آمَنُوا تُوبُوآا إِلَى اللّه ِ تَوْبَةً نَصُوحا عَسَى رَبُّكُمْ أَن يُكَفِّرَ عَنكُمْ سَيِّ-ءاتِكُمْ».(2)

و نيز فرموده است:

«إِنَّما التَّوْبَةُ عَلَى اللّه ِ لِلَّذِينَ يَعْمَلُونَ السُّوآءَ بِجَهالَةٍ ثُمَّ يَتُوبُونَ مِن8.

ص: 47

قَرِيبٍ فأُولَ-آئِكَ يَتُوبُ اللّه ُ عَلَيْهِمْ».(1)

و امّا توبه خاص كه از ترك اولى باشد، شرايط آن از اين معنا كه ياد كرده شد مفهوم مى شود و در اين باب فرموده است: «لَقَدْ تابَ اللّه ُ عَلَى النَّبِىِّ وَالْمُهاجِرِينَ وَالاْءَنصارِ الَّذِينَ اتَّبَعُوهُ فِي ساعَةِ الْعُسْرَةِ».

و امّا توبه اخصّ از دو چيز بود:

يكى از التفات سالك به غير مطلوب و به اين سبب گفته اند: «اليمينُ و الشمالُ مَضلَّتانِ».(2)

و دوم: از عود به مرتبه اى كه از آن مرتبه ترقى بايد كرد(3) به التفات بدان مرتبه بر وجه رضا به اقامت در آنچه اين جمله ايشان را گناه باشد، و به اين سبب گفته اند: «حسناتُ الابرارِ سيئاتُ المقرّبينَ».(4) و ايشان را از آن گناه به توبه و استغفار و ترك اصرار و ندامت بر فوات گذشته، و تضرّع به حضرت آفريدگار تعالى و تقدس پاك بايد باشد.

من تاب و اخلص سرّه للّه فاللّه له «إِنَّ اللّه َ يُحِبُّ التَّوَّابِينَ وَيُحِبُّ الْمُتَطَهِّرِينَ».(5)2.

ص: 48

بعد از آنكه فوايد و تبعات هر يك دانسته باشد، او را ملكه باشد و مشوب نباشد با طمعى يا اميدى يا غرضى از اغراض نه در دنيا و نه در آخرت؛ و ملكه گردانيدن اين صفت نفس را، به زجر باشد. از طلب مشتهيات او و رياضيت دادن او به امور شاقّه تا ترك غرض در وى راسخ شود.

در حكايت زهّاد آمده است كه شخصى سى سال سر گوسفند پخته و پالوده فروخت و از هيچكدام چاشنى نگرفت! از او سبب اين رياضت پرسيدند، گفت: وقتى نفس من آرزوى اين دو طعام كرد او را به مباشرت اتخاذ(1) اين دو طعام با عدم وصول به آن آرزو مالش دادم تا ديگر ميل به هيچ مشتهى(2) نكند.

و مثل كسى كه در دنيا زهد اختيار كند. جهت طمع نجاتى يا ثوابى در آخرت، مثل كسى باشد كه از دنائت(3) طبع و پستى به همت(4) روزها تناول طعام نكند با وفور احتياج، تا در ضيافتى متوقع، طعام بسيار تواند خورد؛ يا كسى كه در تجارت متاعى بدهد [متاعى] بستاند كه بدان سود كند.

و در سلوك راه حقيقت منفعت زهد و رفع شواغل باشد تا سالك به چيزى مشغول نگردد و از وصول به مقصد باز نماند.ل.

ص: 50

و چون گفتند: اگر خواهى بطحاء و مكّه پر از زر به تو دهيم، گفت:

«لا، بلْ أجوعُ يوما فأسألكَ، و أشْبعُ يوما فأشْكُرَك».(1)و(2)

(1) بحارالانوار، ج 72، ص 64؛ عيون اخبار الرضا عليه السلام ، باب 31، ص 36 (با اندكى اختلاف).

(2) در نقلى ديگر: أجوع يومين و اشبع يوما.

نك: لطائف الحكمة، ص 265 - 267؛ كشف الاسرار، 5/361 و 7/411؛ جامع الصغير، 2/59؛ آداب المريدين، ص 54 و 322؛ مرصاد العباد، ص 428؛ منتخب سراج السائرين، ص 103 و 283.

ص: 52

و نفسى(1) را كه متابعت قوه شهوى كند، «بهيمى» گويند. و آن را كه متابعت قوه غضبى كند، «سبُعى» خوانند. و آن را كه رذائل اخلاق ملكه كند، «شيطانى»، و در تنزيل اين جمله «نفس اماره»(2) آمده است يعنى «امارة بالسوء» اگر اين رذائل در وى ثابت باشد.

امّا اگر در وى ثابت نباشد، يا وقتى ميل به شرّ كند و وقتى ميل به خير، و چون ميل به خير كند از ميل به شر پشيمان شود و خويشتن را ملامت كند بر آن، آن نفس را «لوّامه»(3) خوانده اند.

و نفسى را كه منقاد عقل باشد و طلب خير او را ملكه شده او را «نفس مطمئنّه»(4) ناميده است.

و غرض از رياضت سه چيز است:

يكى: رفع موانع از وصول به حقّ، از شواغل ظاهره و باطنه.

دوم: مطيع گردانيدن نفس حيوانى هر عقل عملى را كه باعث باشد بر طلب كمال.

و سوم: ملكه گردانيدن نفس انسانى را به ثبات بر آنچه معدّ او باشد قبول».

ص: 54

فيض حقّ تعالى را تا به كمالى كه او را ممكن باشد، برسد.

ص: 55

ساخته.

پس اگر فضل طاعات او به اين نعمت ها و ديگر نعمت ها كه بر نتوان شمرد، چنان كه فرموده است: «وَإِن تَعُدُّوا نِعْمَتَ اللّه ِ لاَ تُحْصُوها»(1) كند بر تقصير خود در همه احوال واقف شود.

و امّا اگر اطاعت و معاصى او مساوى باشد، بداند كه به ازاى اين نعمت ها به هيچ بندگى قيام نكرده است و تقصير خويش واضح تر يابد.

و اگر معاصى راجح تر باشد، فَوَيْلٌ لَهُ ثُمَّ وَيْلٌ لَهُ.

پس هرگاه طالب كمال اين حساب با خود كرده باشد از او جز طاعت در وجود نيايد و خويشتن را با آنكه جز طاعت نكند مقصّر داند، و از اين جهت فرموده اند: «حاسِبُوا اَنْفُسَكُمْ قَبْلَ أَنْ تُحاسَبُوا».(2)

و اگر حساب خود نكند و در معصيت تمادى نمايد به وقت آنكه به مقتضاى «وَإِن كانَ مِثْقالَ حَبَّةٍ مِنْ خَرْدَلٍ أَتَيْنا بِها وَكَفَى بِنا حسِبِينَ»(3) حساب او كنند و در عذاب اليم و خسران عظيم افتد، «وَ حِينَئِذٍ لا يُؤْخَذُ مِنْها عَدْلٌ وَ لا يُقْبَلُ مِنْهُ شَفاعَةٌ»،(4) اعاذنا اللّه من ذلك.

و امّا «مراقبت» آن است كه هميشه ظاهر و باطن خود نگاه دارد تا از وى چيزى در وجود نيايد كه حسناتى كه كرده، باطل گرداند.

يعنى ملاحظت احوال خود دايم بكند تا بر معصيتى اقدام ننمايد، نه در8.

ص: 57

آشكار، و نه در پنهان، و شاغلى او را از سلوك راه حقّ باز ندارد، نه قوى و نه ضعيف. و اين معنا هميشه پيش خاطر خود بدارد: «وَاعْلَمُوآا أَنَّ اللّه َ يَعْلَمُ ما فِىآ أَنفُسِكُمْ فاحْذَرُوهُ»(1)(2)

واللّه يوفّق من يشاء من عباده انّه هو اللطيف الخبير.ل.

ص: 58

خواهد شد، و در تنزيل و احاديث، ذكر تقوى و ثناى متقيان بيشتر از آن آمده است كه در اين مختصر ذكر توان نمود، و غايت همه غايات محبّت بارى تعالى باشد:

«بَلَى مَنْ أَوْفَى بِعَهْدِهِ وَاتَّقَى فَإِنَّ اللّه َ يُحِبُّ الْمُتَّقِينَ».(1)6.

ص: 60

امّا «حواس ظاهره» شاغل باشند به ديدن صورت هايى كه بيننده را به مشاهدات او رغبت افتد، و شنيدن صوت هاى مناسب،(1) و همچنين در بوى ها و طعم ها و ملموسات.

امّا «حواس باطنه» شاغل باشند به تخييل(2) صورت ها و حالت ها، كه خاطر بدان ملتفت باشد، يا به توهم محبتى يا مبغضتى، يا تعظيم مسرّتى(3) يا تحقير مضرّتى(4) يا انتظامى يا عدم انتظامى،(5) يا به تذكّر حال گذشته، يا به تفكّر در امورى كه طالب حصول آن امور باشد مانند مال و جاه.

امّا «قواى حيوانى» شاغل به سبب حزنى، يا خوفى، يا غضبى، يا شهوتى، يا خيانتى، يا خجلتى، يا غيرتى، يا انتظار لذّتى،(6) يا اميد قهر بر عدوى، يا حذر از مؤلمى باشد.

امّا «افكار مجازى شاغل تفكّر در امرى غير مهم يا علمى غير نافع باشد.

و بالجمه، هرچه به اشتغال بدان، از مطلوب محجوب شود. و «خلوت»، عبارت(7) است از ازالت اين جمله موانع، پس صاحب خلوت بايد كه موضعى اختيار كند كه همى(8) از محسوسات ظاهر و باطن شاغلى نباشد و قواى حيوانى را مرتاض گرداند تا او را جذب به آنچه ملايم آن قوى باشد، و دفع از

(1) مقغّا و مناسب، خ ل.

(2) تخيّل، خ ل.

(3) چيزى، خ ل.

(4) چيزى، خ ل.

(5) نظامى، خ ل.

(6) لذيذى، خ ل.

(7) اشارت، خ ل.

(8) با مصالح معاش و معاد باشد، امّا مصالح معاش امور فانى باشد.

ص: 63

آنچه غير ملايم بود تحريم نكند، و از افكار مجازى به كلّى اعراض كند، و آن فكرهايى بود كه غايات آن راجع با مصالح معاش فانى باشد.(1)

امّا مصالح معاد امورى باشد كه غايات آن حصول لذات باقى باشد نفس طالب را، و بعد از زوال موانع ظاهره و خالى كردن باطن از اشتغال به ما سوى اللّه. (و) بايد كه به همگى همت و جوامع نيت اقبال كند بر ترصّد(2) سوانح(3) غيبى و ترقّب(4) واردات حقيقى، و آن را «تفكّر» خوانند و آن را در فصلى مفرد ايراد كرده شود، و آن اين است:ن.

ص: 64

و انفس است، و سير استدلال است از آيات هر دو، يعنى از حكمت هايى كه در هر ذرّه از ذرات است هر يكى از اين دو كون يافته شود بر عظمت و كمال مبدع هر دو تا مشاهده نور ابداع او در هر ذرّه كرده شود:

«سَنُرِيهِمْ آياتِنا فِي الاْءَفاقِ وَفِىآ أَنفُسِهِمْ حَتَّى يَتَبَيَّنَ لَهُمْ أَنَّهُ الْحَقُّ».(1)

و بعد از آن استشهاد از حضرت جلال او بر هرچه جز اوست از مبدعات «أَوَلَمْ يَكْفِ بِرَبِّكَ أَنَّهُ عَلَى كُلِّ شَىْ ءٍ شَهِيدٌ»(2) ظهور او مكشوف گردد.

و امّا «آيات آفاق»، از معرفت موجوداتى كه سوى اللّه باشد چنان كه هست، و حكمت در وجود هر يكى به قدر استطاعت انسانى حاصل شود مانند علم هيئت افلاك و كواكب و حركت، و اوضاع هر يك و مقادير(3) اجرام و ابعاد و تأثيرات آن، و هيئت عالم سفلى و ترتيب عناصر و تفاعل ايشان به حسب صور و كيفيات، و حصول امزجه و تركيب مركّبات معدنى و نباتى و حيوانى و نفوس(4) سماوى و ارضى، و مبادى حركت هر يك و آنچه از ايشان و در ايشان واقع باشد، از مبانيات و مخالفات و خواص و مشاركات، و آنچه بدين جهت تعلّق دارد از علوم اعداد و مقادير و لواحق آن.

و امّا آيات انفس، و آن معرفت ابدان و انفس است، و آن معلوم مى شود بهل.

ص: 66

علم تشريح اعضاى مفرده از عِظام(1) و عضلات و اعصاب و عروق و منافع هر يك و مركّبه چون اعضاى رئيسه و خادمه و آلات هر يك، و جوارح و معرفت قوى و افعال هر يك، و احوال مانند صحّت و مرض، و معرفت نفوس و كيفيت ارتباط آن بر ابدان(2) و افعال و انفعالات هر دو از يكديگر، و اسباب نقصان و كمال در هر يك، و به مقتضى سعادت و شقاوت عاجل(3) و آجل و آنچه بدان تعلّق دارد؛ اين جمله مبادى سير است كه تفكّر عبارت از آن است.

و امّا مقاصد، و آنچه منتهاى سير باشد، در آخر فصول و ابواب معلوم شود و آن وصول باشد به نهايت مراتب كمال.ه.

ص: 67

سبب ارتكاب معاصى باشد، يا به سبب فوات مدت گذشته در عطلت از عبادت، يا در ترك سير در طريق كمال مقتضى تصميم عزم توبه باشد.

و خوف اگر از سبب ارتكاب گناه و نقصان و نارسيدن به درجه ابرار باشد، موجب جهد نمودن در اكتساب خيرات، مبادرت در سلوك طريق كمال باشد، «ذَلِكَ يُخَوِّفُ اللّه ُ بِهِ عِبادَهُ»(1) خالى باشد از اهل قساوت باشد، «فَوَيْلٌ لِلْقاسِيَةِ قُلُوبُهُمْ مِن ذِكْرِ اللّه ِ أُولَ-آئِكَ فِي ضَلالٍ مُبِينٍ».(2)

و هر امن كه در اين مقام به سبب زوال اين خوف بود مقتضى هلاك باشد: «أَفَأَمِنُوا مَكْرَ اللّه ِ فَلاَ يَأْمَنُ مَكْرَ اللّه ِ إِلاَّ الْقَوْمُ الْخاسِرُونَ».(3)

امّا اهل كمال از اين خوف و حزن مبرّا باشند: «أَلاَ إِنَّ أَوْلِيَآءَ اللّه ِ لاَ خَوْفٌ عَلَيْهِمْ وَلاَ هُمْ يَحْزَنُونَ».(4)

و هرچند به حسب لغت، خوف و خشيت به يك معنى است، در عرف اين طايفه ميان هر دو فرق است كه خشيت به علماء خاص است كه «إِنَّما يَخْشَى اللّه َ مِنْ عِبادِهِ الْعُلَمَآؤُا»(5)«ذَلِكَ لِمَنْ خَشِىَ رَبَّهُ»(6)«لاَ خَوْفٌ عَلَيْهِمْ وَلاَ هُمْ8.

ص: 69

يَحْزَنُونَ».(1)

پس خشيت استشعارى باشد كه به سبب شعور به عظمت و هيبت حقّ عزّ و علا، و وقوف بر نقصان خود، و قصور از اداى حقّ و بندگى حقّ، و يا از تخيّل ترك ادب در عبوديت، يا از اخلاف به طاعت لازم آيد.

پس خشيت خوفى خاص باشد: «وَيَخْشَوْنَ رَبَّهُمْ وَيَخافُونَ سُوآءَ الْحِسابِ»(2)

و رهبت به خشيت نزديك است: «هُدًى وَرَحْمَةٌ لِلَّذِينَ هُمْ لِرَبِّهِمْ يَرْهَبُونَ».(3) و سالك چون به درجه رضا رسد، خوف او به امن بدل شود: «أُولَ-آئِكَ لَهُمُ الاْءَمْنُ وَهُمْ مُهْتَدُونَ»،(4) نه او را از هيچ مكروهى كراهيّت باشد، و نه به هيچ مطلوبى رغبت بود، و اين امن از سبب كمال بود، چنان كه امن مذكور از سبب نقصان باشد و صاحب اين امر از خشيت خالى نباشد تا آنگه كه به نظر وحدت متجلّى شود، و آنگاه از خشيت(5) اثرى باقى نماند، چه خشيت از لوازم تكثّر بود.ل.

ص: 70

باشد مانند خوف، چه رجاء باعث باشد بر ترقّى درجات كمال و بر سرعت سير در طريق وصول به مطلوب: «يَرْجُونَ تِجارَةً لَن تَبُورَ * لِيُوَفِّيَهُمْ أُجُورَهُمْ وَيَزِيدَهُمْ مِن فَضْلِهِ».(1)

و نيز رجاء مقتضى حسن ظن باشد به مغفرت و عفو بارى سبحانه و تعالى و ثقت به رحمت او: «أُولَ-آئِكَ يَرْجُونَ رَحْمَةَ اللّه ِ»،(2) و در حصول به مطلوب(3) به موجب آن توقع فرموده است: «أَنَا عِنْدَ ظَنِّ عَبْدِى بِي».(4)

و عدم رجاء در اين مقام باعث يأس و قنوط باشد: «إِنَّهُ لاَ يايْ-ءَسُ مِنْ رَوْحِ اللّه ِ إِلاَّ الْقَوْمُ الْكافِرُونَ»(5) به سبب اين يأس، هدف لعنت ابدى شد: «لاَ تَقْنَطُوامِنْ رَحْمَةِ اللّه ِ»(6) رجاء او منتفى شود، به سبب آنكه داند كه هرچه بايسته است، ساخته(7) است، و آنچه نساخته است نبايسته است.

و با اين تصور اگر رجاء باقى باشد عايد با جهل باشد به تمامى آنچه در بايست و در نبايست باشد، يا با شكايت از مسبب الاسبابِ جهت حرمان از مطلوب.

و از فصل گذشته و اين فصل معلوم شود كه مادام كه سالك در سلوكل.

ص: 72

باشد از خوف و رجاء خالى نباشد: «يَدْعُونَ رَبَّهُمْ خَوْفا وَطَمَعا»،(1) چه از استماع آيات وعد و وعيد، و تفرّس دلايل نقصان و كمال، و توقع وقوع هر يكى بدل از يكديگر، و تصوّر آنكه انتهاء سلوك يا وصول باشد به مقصد يا لا وصول و حرمان، رجاء مقارن خوف لازم آيد و ترجيح يك طرف بر ديگرى ممكن نباشد: «لَوْ وُزِنَ خَوْفُ الْمُؤْمِنِ وَ رَجاءُهُ لاَعْتَدَلاَ»(2) كه اگر رجاء را ترجيح دهند، امنى نه به جايگاه لازم آيد: «أَفَأَمِنُوا مَكْرَ اللّه ِ»(3) ترجيح دهند، يأسى موجب هلاكت لازم آيد: «إِنَّهُ لاَ يايْ-ءَسُ مِنْ رَوْحِ اللّه ِ إِلاَّ الْقَوْمُ الْكافِرُونَ».(4)7.

ص: 73

«وَبَشِّرِ الصّابِرِينَ * الَّذِينَ إِذَآ أَصابَتْهُمْ مُصِيبَةٌ قالُوآا إِنّا للّه ِِ وَإِنّا إِلَيْهِ رَاجِعُونَ * أُولَ-آئِكَ عَلَيْهِمْ صَلَوَاتٌ مِنْ رَبِّهِمْ وَرَحْمَةٌ».(1)

و در آثار آورده اند كه جابر بن عبداللّه انصارى كه يكى از اكابر صحابه بود و در آخر عمر به ضعف پيرى و عجز مبتلا شده بود. محمّد بن على بن الحسين المعروف بالباقر عليه السلام به عيادت او رفت و از حال او سؤال نمود. گفت: در حالى هستم كه پيرى از جوانى، و بيمارى از تندرستى، و مرگ از زندگانى را دوست تر دارم!

[امام] محمّد [باقر عليه السلام ] گفت: من بارى چنانم كه اگر مرا پير دارد پيرى دوست تر دارم، و اگر جوان دارد جوانى دوست تر دارم، و اگر بيمار دارد بيمارى، و اگر تندرست دارد تندرستى، و اگر مرگ دهد مرگ، و اگر زندگانى، زندگانى را دوست تر دارم.

جابر چون اين سخن شنيد بر روى محمّد صلى الله عليه و آله بوسه داد و گفت: صدق رسول اللّه كه مرا گفت: «تو يكى از فرزندان مرا ببينى همنام من وَ هُوَ يَبْقَرُ الْعِلْم بَقْرا كَما يَبْقَرُ الثَّورُ الأرْض» و به اين سبب او را باقر العلوم الاوّلين و الآخرين گفتند.(2)

و از معرفت اين مراتب معلوم شود كه جابر در مرتبه اهل صبر بوده است، و محمّد صلى الله عليه و آله در مرتبه رضا.

و بعد از اين شرح رضا گفته آيد ان شاء اللّه تعالى.2.

ص: 75

و فى الخبر: «اَلإِيمَانُ نِصْفان؛ نِصفٌ صَبرٌ وَ نِصفٌ شُكرٌ».(1)

چه سالك به هيچ حالى از احوال از ملاقات امرى ملايم يا غير ملايم خالى نباشد، پس بر ملازم شكر بايد كرد، و بر غير ملايم صبر بايد نمود، و همچنان كه به ازاى صبر، جزع است، و به ازاى شكر، كفران است و كفر نوعى از كفران است: «وَلَئِن كَفَرْتُمْ إِنَّ عَذَابِى لَشَدِيدٌ».(2)

و از اينجا معلوم شود كه درجه شكر از درجه صبر عالى تر است، و چون شكر نتوان گذارد الاّ به دل و زبان و اعضاى ديگر كه هر سه نعمت اوست، و قدرت بر استعمال هر يكى نعمت ديگر،(3) پس اگر خواهد كه بر هر نعمتى شكرى گذارد بر اين نعمت ها هم شكرى ديگر بايد گذارد و سخن دراز گردد، و آن به كه شكر همچنان باشد كه در اوّل و انتها به عجز باشد و اعتراف به عجز از شكر، آخر مراتب شكر است چنان كه اعتراف به عجز از ثنا، بزرگ ترين تناسب، و به اين سبب گفته اند:

«لاَ اُحْصِى ثَناءً عَلَيْكَ، اَنْتَ كَما أَثْنَيْتَ عَلى نَفْسِكَ وَ فَوْقَ مَا يَقُولُ الْقائِلُونَ».(4)

و به نزديك اهل تسليم، شكر منتفى شود، چه شكر مشتمل است بر قياملا

ص: 77

مجازات و مكافات منعم، و آن كسى كه در مقام بندگى به محلّى بود كه خود را هيچ محلّى ننهد، چگونه در مقابل كسى تواند آمدن كه همه او باشد؟!

پس نهايت شكر تا آنجا باشد كه خود را وجودى داند و منعم را وجودى.

ص: 78

«محبّت» خوانند.

و محبّت را مراتب بود، و مرتبه آخر به وقت تمامى وصول و انتهاى سلوك باشد.

امّا ارادت مقارن(1) سلوك بر وجهى و اعتبارى مقتضى سلوك باشد، چه طلب كمال نوعى از ارادت بود، و چون ارادت منقطع شود به سبب وصول، يا علم به امتناع وصول، سلوك نيز منقطع شود. و اين ارادت كه مقارن سلوك باشد با اهل نقصان خاص بود، و امّا اهل كمال را ارادت عين كمال باشد و محض مراد بود.

و در حديث آمده است كه در بهشت درختى است كه آن را «طوبى» خوانند، هر كسى را آرزويى بود. مراد و آرزوى او را معا از آن درخت به وى رسانند بى هيچ تأخيرى و انتظارى.(2)

و نيز گفته اند كه: بعضى مردم را بر طاعتى كه در دنيا كنند ثواب در آخرت(3) بدهند و بعضى را عين عمل ايشان ثواب ايشان باشد.(4)

و اين سخن مؤكّد آن است كه بعضى را ارادت عين مراد باشد، چه كسى كه در سلوك به مرتبه رضا رسد او را ارادت منتفى شود.

يكى از بزرگان(5) كه طالب اين مرتبه بوده گفته است: «لو قيل لى ما تريد7.

ص: 81

أقول: اريد أن لا اريد».

ص: 82

و باشد كه طالب و مطلوب، متّحد باشند و به اعتبار، متغاير، و چون اين اعتبار زايل شود، محبّت منتفى گردد، پس آخر و نهايت محبّت و عشق، اتّحاد باشد.

و حكما گفته اند كه: محبّت، يا فطرى(1) بود، يا كسبى. و محبّت فطرى(2) در همه كائنات موجود باشد؛ چه در فلك، محبتى است كه مقتضى حركت اوست، و در هر عنصر كه طلب مكان طبيعى مى كند، در آن محبّت، مكان مركوز است، و همچنين محبّت ديگر از احوال طبيعى از وضع و مقدار و فعل و انفعال، و در مركبات نيز چنان كه در مغناطيس آهن ربا،(3) و در نبات زياده از آنچه در مركبات باشد، به سبب آنكه بر طريق نموّ و اغتذاذ و تحصيل بذر و حفظ نوع متحرك باشد، و در حيوان زيادت بر آنچه در نبات نباشد مانند الفت و انس و مُشاكل(4) و رغبت به تزاوج، و شفقت بر فرزند و ابناى نوع.

و امّا محبّت كسبى، اغلب در نوع انسان بود، و سبب آن از سه چيز بود:

اوّل لذّت، و آن جسمانى باشد يا غير جسمانى، وهمى باشد يا حقيقى.

و دوم منفعت؛ و آن هم يا مجازى باشد، چنان كه محبّت دنياوى كه نفع آن بالعرض باشد، يا حقيقى كه منفعت آن بالذات باشد.

و سيم مشاكله جوهر، و آن يا عام باشد، چنان كه ميان دو كس كه هم خُلقن.

ص: 85

و هم طبع باشند و به اخلاق و شمايل و افعال يكديگر مبتهج(1) شوند، و يا خاص بود ميان اهل حقّ، مانند محبّت طالب كمال كامل مطلق را.

و باشد كه سبب محبّت، مركب باشد از اين اسباب تركيب مذكور(2) ثنائى(3) يا ثلاثى.(4)

و محبّت، مبنى بر معرفت نيز باشد، چنان كه عارف را با آنكه لذّت و منفعت و خير، همه از كامل مطلق به او مى رسد، پس او را محبّت كامل مطلق حاصل آيد، به مبالغت تر از ديگر محبّت ها؛ و معنى «وَالَّذِينَ آمَنُوآا أَشَدُّ حُبّا لِلَّهِ»(5)

و اهل ذوق گفته اند كه: رجاء و خشيت و شوق و انس و انبساط و توكّل و رضا و تسليم، جمله از لوازم محبّت باشد، چه محبّت با تصور رحمت محبوب، اقتضاى «رجاء» كند و با تصور هيبت اقتضاى «خشيت» و با عدم وصول، اقتضاى «شوق»؛ و به استقرار وصول، اقتضاى «أنس»؛ و به افراط انس، اقتضاى «انبساط»؛ و با ثقت و به عنايت، اقتضاى «توكّل» و با استحسان هر اثر كه از محبوب صادر شود، اقتضاى «رضا»؛ و با تصور قصور و عجز خود و كمال او و احاطت قدرت او، اقتضاى تسليم.

و بالجمله، محبّت حقيقى، حدّى با تسليم دارد، آنگاه كه حاكم مطلق،5.

ص: 86

محبوب را داند و محكوم مطلق، خود را و عشق حقيقى، حدّى با فنا دارد كه همه، معشوق را بيند و هيچ خود را نبيند و كلّ ما سوى اللّه، به نزديك اهل اين مرتبه، حجاب باشد، پس غايت سير به آن برسد كه از همه اعراض نمايند و توجّه به او كنند: «وَإِلَيْهِ يُرْجَعُ الاْءَمْرُ كُلُّهُ».(1)3.

ص: 87

موجودى(1) كه دود، اثر اوست. و در معرفت كسانى كه به اين مثابت باشند، «اهل نظر» باشند كه به برهان قطع دانند كه صاهعى هست؛ چه؛ آثار قدرت او بر وجود او دليل سازند.

و بالاى اين مرتبه، كسانى باشند كه از حرارت آتش، به حكم مجاورت اثرى احساس كنند و به آن منتفع شوند.

و در معرفت، كسانى كه به اين مرتبه باشند، «مؤمنان به غيبت» باشند، و صانع را شناسند، از وراى حجاب.

و بالاى اين مرتبه، كسانى باشند كه از آتش منافع بسيار يابند؛ مانند:

1 - خبز 2 - طبخ 3 - انضاج و غير آن، و اين جماعت به مثابت كسانى هستند كه در معرفت، لذت معرفت دريابند و بدان مبتهج شده باشند. و تا اين جا، مراتب اهل دانش باشند.

و بالاى اين مرتبه، كسانى باشند كه آتش را مشاهده كنند؛ و به توسط نور آتش، چشم هاى ايشان مشاهده موجودات كند. و اين جماعت، در معرفت، به مثابت اهل بينش باشند، و ايشان را «عارفان» خوانند و معرفت حقيقى، ايشان را بود.

و كسانى را كه در مراتب ديگر باشند بالاى اين مرتبه، هم حساب عارفان دارند(2) و ايشان را «اهل يقين» خوانند، و ذكر يقين و اهل يقين بعد از اين گفته شود. .

ص: 89

و از ايشان، جماعتى باشند كه معرفت ايشان از باب معاينه(1) باشد، و ايشان را «اهل حضور» خوانند، و انس و انبساط، خاص به ايشان باشد.(2)

و نهايت معرفت، اينجا باشد كه عارف، منتفى شود مانند كسى كه به آتش سوخته و ناچيز گردد.

(1) معارف، خ ل.

(2) نيز خواجه طوسى معتقد است كه معرفت شهودى داراى مراتب است و مى توان با خضوع و ابتهال و تضرّع و قطع علايق دنيوى، به درجاتى از آن نايل آمد. نك: فصول العقايد، ص 18 - 21.

ص: 90

لَتَرَوُنَّ الْجَحِيمَ * ثُمَّ لَتَرَوُنَّها عَيْنَ الْيَقِينِ».(1)

و ديگر گفته است:

«وَتَصْلِيَةُ جَحِيمٍ * إِنَّ هذا لَهُوَ حَقُّ الْيَقِينِ».(2)

و در مثل آتش - كه در باب معرفت گفته آمد - مشاهده هرچه در نظر آيد به توسّط نور آتش، به مثابت علم اليقين است؛ و معاينه جرم آتش كه مفيض(3) نور است بر هرچه قابل اضائت باشد، به مثابت عين اليقين، و تأثير آتش در آنچه بدو رسد تا هويّت او محو كند و آتش صِرف بماند، حقّ اليقين.

و جحيم، هرچند عذاب است امّا، چون نهايت وصول به او انتفاء هويّت و اصل است، رؤيت او از دور و نزديك، و دخول در او، كه انتفاء غير اقتضا كند، به ازاى اين سه مرتبه است.

و اللّه اعلم بحقايق الامور.ل.

ص: 92

پس بر او تعالى اعتماد كند، و اضطراب در باقى نكند و او را يقين حاصل شود كه آنچه بايد ساخت خداى تعالى سازد اگر او اضطراب كند و اگر نكند، چه «مَنِ انْقَطَعَ إِلَى اللّه ِ كَفاهُ اللّه ُ كُلَّ مَؤُنَتِهِ، وَ رَزَقَهُ مِنْ حَيْثُ لاَ يَحْتَسِب».(1)

توكّل نه چنان بود كه دست از همه كارها بازدارد، و گويد كه با خداى گذاشتم، بل چنان بود كه بعد از آنكه به او يقين شده باشد كه هرچه جز خداست آن از خداست، و بسيار چيزها هست كه در عالم واقع مى شود به حسب شروط و اسباب، چه قدرت و ارادت خداى تعالى به چيزى كه تعلّق گيرد دون چيزى، لا محاله، به حسب شرطى و سببى كه مخصوص(2) باشد به آن چيز تعلّق گيرد، پس خويشتن و علم و قدرت و ارادت خويشتن را همه از جمله اسباب و شروط شمرد كه مخصوص(3) ايجاد بعضى از امور باشند كه او آن امور را نسبت به خود مى دهد، پس بايد كه در آن كارها كه قدرت و ارادت او از شروط و سبب وجود آن است مجدّتر باشد، مانند كسى كه به توسط او كارى مخدوم و موجد و محبوب او خواهد تمام شود و چون چنين باشد جبر و قدر متّحد و مجتمع شده باشند، چه آن كار را اگر نسبت به موجد دهد جبر در خيال آيد، و اگر نسبت به شرط و سبب دهد قدر در خيال آيد.

و چون به نظر راست تصوّر كند، نه جبر مطلق باشد و نه قدر مطلق، و اين كلمه را كه گفته اند: «لاَ جَبْرَ وَ لاَ تَفْوِيضَ بَلْ اَمْرٌ بَيْنَ الاْءَمْرَيْنِ»(4) معنى محقق شود5.

ص: 96

پس خود را در افعالى كه منسوب به اوست متصرّف داند به تصرّفى كه در آن به منزلت تصرّف آلات باشد نه به منزلت تصرّف فاعل به آلات، و به حقيقت آن دو اعتبار كه يكى نسبت به فاعل است، و ديگر نسبت به آلت متّحد شود، و همه از آلت(1) باشد بى آنكه آلت ترك توسط خود كند يا كرده باشد. و اين به غايت دقيق باشد و جز بر رياضت قوه عاقله بدان مقام نتوان رسيد، و هر كس كه بدان مرتبه رسد به يقين داند كه مقدّر همه موجودات يكى است كه هر امرى كه حادث خواهد شد در وقتى خاص به شرط و آلتى و سببى خاص ايجاد كند، و تعجيل را در طلب و تأنّى را در دفع مؤثّر نداند، و خود را هم از جمله شروط و اسباب داند تا از دلبستگى به امور عالم خلاص يابد تا آنكه در ترتيب به آنچه به او خاص باشد از غير او مجدّتر باشد.

و به حقيقت معنى «أَلَيْسَ اللّه ُ بِكافٍ عَبْدَهُ»(2) از جمله متوكلان باشد، و اين آيه در حقّ او و امثال او منزل است: «فَإِذَا عَزَمْتَ فَتَوَكَّلْ عَلَى اللّه ِ إِنَّ اللّه َ يُحِبُّ الْمُتَوَكِّلِينَ».(3)9.

ص: 97

و از بزرگى پرسيدند كه از رضا در خود چه اثرى يافته اى؟

گفت كه: از مرتبه رضا بويى به من نرسيده(1) است، و معذلك اگر از ذات من پلى بر دوزخ سازند، و خلايق اولين و آخرين را بر آن پل گذرانند و به بهشت رسانند و مرا تنها در دوزخ كنند، ابدا در دل من در نيايد كه چرا حظّ من تنها اين است به خلاف حظوظ(2) ديگران.

و هر كس كه تساوى احوال مختلف كه ياد كرده آمد در طبيعت او راسخ شود مرادِ او به حقيقت آن باشد كه واقع شود.

و از اينجا گفته اند كه: «هر كس كه او را هرچه آيد، بايد، پس هرچه او را بايد، آيد» و چون تحقيق كند رضاى خدا از بنده آنگاه حاصل شود كه رضاى از خداى حاصل شود: «رَضِىَ اللّه ُ عَنْهُمْ وَرَضُوا عَنْهُ».(3)

پس مادام كه كسى را اعتراض بر امرى از امور واقع باشد كائنا ما كان(4) در خاطر او آيد يا ممكن باشد كه در خاطر آورد، از مرتبه رضا بى نصيب باشد.

و صاحب مرتبه رضا هميشه در آسايش باشد، چه او را بايست و نبايست نباشد، بلكه بايست و نبايست او همه بايست باشد: «وَرِضْوَانٌ مِنَ اللّه ِ أَكْبَرُ».(5)

دربان بهشت را «رضوان» از آن خواندند و گفته اند: «الرضا بالقضا بابُ اللّه2.

ص: 99

الاعظم»،(1) چه هر كس كه به رضا رسيد به بهشت رسيد، و در هرچه نگرد به نور رحمت الهى نگرد و «اَلْمُؤْمِنُ يَنْظُرُ بِنُورِ اللّه ِ الاْءعْظَمِ».(2) چه بارى تعالى را كه موجد همه موجودات است اگر بر امرى از امور انكار باشد آن امر را وجود محال باشد، و چون بر هيچ امر او را انكار نباشد پس از همه راضى باشد، نه بر هيچ فائت متأسف و نه بر هيچ حادث مبتهج گردد. «إِنَّ ذَلِكَ مِنْ عَزْمِ الاْءُمُورِ».(3)7.

ص: 100

«لاَ يَجِدُوا فِىآ أَنفُسِهِمْ حَرَجا مِمّا قَضَيْتَ»(1)

«يُسَلِّمُوا تَسليما» از بالاى آن مرتبه.

و چون محقق سالك به منظرِ تحقيق نگرد، خود را نه حدّ رضا داند و نه حدّ تسليم، چه در هر دو خود را به ازاى حقّ تعالى مرتبه اى نهاده است تا او راضى باشد، و حقّ مرضى عنه، و او مؤدّى باشد و حقّ قابل، و اين اعتبارات آنجا كه توحيد باشد منتفى باشد.ه.

ص: 102

السَّماوَاتِ وَالاْءَرْضَ حَنِيفا وَما أَنا مِنَ الْمُشْرِكِينَ».(1)9.

ص: 104

و دعاى منصور حسين حلاج(1) كه گفته است:

بَيْنِى وَ بَيْنِكَ اِنَّنى يُنازِعنى فَارْفَع بِفَضْلِكَ اِنَّنى مِن الْبَيْن(2)

مستجاب شد و انيّت او از ميان برخاست. تا توانست گفت:

أنا مِنْ اَهْوى وَ مَنْ أهوى اَنا نَحنُ رُوحانِ خَلَلنا بَدَنا(3)

و در اين مقام معلوم شود كه آن كس كه گفت: «انا الحقّ» و آن كس(4) كه گفت: «سبحانى! ما اعظم شأنى»(5) نه دعوى الهيّت كرده اند، بل دعوى نفىِ انيّتِ7.

ص: 106

خود و اثبات(1) انيّت غير خود كرده اند؛ و هو المطلوب.ى.

ص: 107

در فنا

قال اللّه تعالى: «كُلُّ شَىْ ءٍ هالِكٌ إِلاَّ وَجْهَهُ».(1)

در وحدت سالك و سلوك و سير و مقصد و طلب و طالب و مطلوب نباشد، «كُلُّ شَىْ ءٍ هالِكٌ إِلاَّ وَجْهَهُ».

و اثبات اين سخن و بيان هم نباشد، و نفى اين سخن و بيان هم نباشد، و اثبات و نفى متقابلانند و دوئى مبدأ كثرت است، آنجا نفى و اثبات نباشد، و نفى نفى و اثبات اثبات هم نباشد، و نفى اثبات و اثبات نفى هم نباشد.

و اين را «فنا» خوانند، كه معاد خلق با فنا باشد همچنان كه مبدأ ايشان از عدم بود: «كَما بَدَأَكُمْ تَعُودُونَ».(2)

معنى «فنا» را حدّى با كثرت است: «كُلُّ مَنْ عَلَيْها فانٍ * وَيَبْقَى وَجْهُ رَبِّكَ ذُو الْجَلالِ وَالاْءِكْرَامِ».(3)

فنا به اين معنى هم نباشد، هرچه در نطق آيد، و هرچه در وهم آيد، و هرچه عقل بدان رسد جمله منتفى گردد. «وَإِلَيْهِ يُرْجَعُ الاْءَمْرُ كُلُّهُ».(4).

ص: 110

اين است آنچه در اين مختصر خواستيم كه ايراد كنيم، و اينجا سخن منقطع شود.

والسلام على من اتبع الهدى

سبحان ربك العزّة عما يصفون، و سلام على المرسلين،

و الحمدللّه ربّ العالمين، و الصلوة و السلام على سيّدنا محمّد و آله الطاهرين الطّيبين الذين هم نقلوا هم اصلاب الطاهرين الى ارحام المطهّرات.

و الذين اذهب اللّه عنهم الرجس و طهّرهم تطهيرا.

تمّت الرّسالة المنسوب باوصاف الاشراف خواجه نصيرالدين طوسى رحمه الله

سپاس بى حد خداوند جلّ جلاله را كه با عنايت و تفضّل نامتناهى و حسن توفيقش، تحقيق اين كتاب ارزشمند به پايان رسيد. براى تمام استادان و دانشمندانى كه از گفتار يا نوشتار آنان در اين تحقيق سود جسته - و تحقيق اين كتاب ثمره آنهاست - رحمت و بخشايش مى طلبد.

اميد كه اين خدمت ناقابل در پيشگاه حضرت ولىّ التوفيق قبول شود و توفيقات بهتر و بيشتر عطا فرمايد. ربّنا انك انعمت فأتممه.

ص: 111

إِنَّهُ لاَ يايْ-ءَسُ مِنْ رَوْحِ اللّه ِ إِلاَّ الْقَوْمُ الْكافِرُونَ، 72، 73

إِنِّى وَجَّهْتُ وَجْهِىَ لِلَّذِى فَطَرَ، 102

أَفَأَمِنُوا مَكْرَ اللّه ِ فَلاَ يَأْمَنُ مَكْرَ اللّه ِ، 69، 73

أَلاَ إِنَّ أَوْلِيَآءَ اللّه ِ لاَ خَوْفٌ عَلَيْهِمْ، 69

أَلاَ للّه ِِ الدِّينُ الْخالِصُ، 40

أَلَيْسَ اللّه ُ بِكافٍ عَبْدَهُ، 96

أُولَ-آئِكَ لَهُمُ الاْءَمْنُ وَهُمْ مُهْتَدُونَ، 70

أُولَ-آئِكَ هُمُ الْمُؤْمِنُونَ حَقّا، 31

أُولَ-آئِكَ يَرْجُونَ رَحْمَةَ اللّه ِ، 72

أَوَلَمْ يَتَفَكَّرُوا فِىآ أَنفُسِهِم ما خَلَقَ اللّه ُ، 65

أَوَلَمْ يَكْفِ بِرَبِّكَ أَنَّهُ عَلَى كُلِّ شَىْ ءٍ شَهِيدٌ، 66

بَلَى مَنْ أَوْفَى بِعَهْدِهِ وَاتَّقَى، 60

ذَلِكَ لِمَنْ خَشِىَ رَبَّهُ، 69

ذَلِكَ يُخَوِّفُ اللّه ُ بِهِ عِبادَهُ، 69

رِجالٌ صَدَقُوا ما عاهَدُوا اللّه َ عَلَيْهِ، 36

رَضِىَ اللّه ُ عَنْهُمْ وَرَضُوا عَنْهُ، 98

سَنُرِيهِمْ آياتِنا فِي الاْءَفاقِ وَفِىآ أَنفُسِهِمْ، 66

شَهِدَ اللّه ُ أَنَّهُ لاَآ إِلهَ إِلاَّ هُوَ وَالْمَلاَئِكَةُ، 88

فَإِذَا عَزَمْتَ فَتَوَكَّلْ عَلَى اللّه ِ، 96

فأُولَ-آئِكَ مَعَ الَّذِينَ أَنْعَمَ اللّه ُ عَلَيْهِمْ مِنَ النَّبِيِّينَ، 36

ص: 113

فَلاَ تَدْعُ مَعَ اللّه ِ إِلها آخَرَ، 104

فَلاَ وَرَبِّكَ لاَ يُؤْمِنُونَ حَتَّى يُحَكِّمُوكَ، 100

فَمَن كانَ يَرْجُوا لِقَآءَ رَبِّهِ فَلْيَعْمَلْ عَمَلاً صالِحا، 41

فَوَيْلٌ لِلْقاسِيَةِ قُلُوبُهُمْ مِن ذِكْرِ اللّه ِ، 69

قالَتِ الاْءَعْرَابُ آمَنّا قُل لَّمْ تُؤْمِنُوا، 30

قُلْ إِنَّ صَلاَتِى وَنُسُكِى وَمَحْياىَ وَمَماتِى للّه ِِ رَبِّ الْعالَمِينَ، 34

كالَّذِى اسْتَهْوَتْهُ الشَّياطِينُ فِي الاْءَرْضِ حَيْرَانَ، 32

كُلُّ شَىْ ءٍ هالِكٌ إِلاَّ وَجْهَهُ، 109

كُلُّ مَنْ عَلَيْها فانٍ * وَيَبْقَى وَجْهُ، 109

كَما بَدَأَكُمْ تَعُودُونَ، 109

لَئِن شَكَرْتُمْ لاَءَزِيدَنَّكُمْ، 76

لاَتَجْعَلْ مَعَ اللّه ِ إِلها آخَرَ، 102، 104

لاَ تَقْنَطُوامِنْ رَحْمَةِ اللّه ِ، 72

لاَ خَوْفٌ عَلَيْهِمْ وَلاَ هُمْ يَحْزَنُونَ، 70

لاَ خَيْرَ فِي كَثِيرٍ مِنْ نَجْوَيهُمْ إِلاَّ مَنْ أَمَرَ بِصَدَقَةٍ، 35

لاَ يَأْتِيهِ الْباطِلُ مِنْ بَيْنِ يَدَيْهِ وَلاَ مِنْ خَلْفِهِ، 24

لاَ يَجِدُوا فِىآ أَنفُسِهِمْ حَرَجا مِمّا قَضَيْتَ، 101

لَقَدْ تابَ اللّه ُ عَلَى النَّبِىِّ وَالْمُهاجِرِينَ، 48

لِكَيْلاَ تَأْسَوْا عَلَى ما فاتَكُمْ، 97

لِمَنِ الْمُلْكُ الْيَوْمَ للّه ِِ الْوَاحِدِ الْقَهّارِ، 107

ص: 114

لَوْ تَعْلَمُونَ عِلْمَ الْيَقِينَ * لَتَرَوُنَّ، 91

لَيْسَ عَلَى الضُّعَفَآءِ وَلاَ عَلَى الْمَرْضَى، 51

وَاصْبِرْ نَفْسَكَ مَعَ الَّذِينَ يَدْعُونَ رَبَّهُم، 80

وَاصْبِرُوآا إِنَّ اللّه َ مَعَ الصّابِرِينَ، 74

وَاعْلَمُوآا أَنَّ اللّه َ يَعْلَمُ ما فِىآ أَنفُسِكُمْ فاحْذَرُوهُ، 58

وَالَّذِينَ آمَنُوآا أَشَدُّ حُبّا لِلَّهِ، 86

وَإِلَيْهِ يُرْجَعُ الاْءَمْرُ كُلُّهُ، 87، 109

وَإِن تُبْدُوا ما فِىآ أَنفُسِكُمْ، 56

وَإِن تَعُدُّوا نِعْمَتَ اللّه ِ لاَ تُحْصُوها، 57

وَإِن كانَ مِثْقالَ حَبَّةٍ مِنْ خَرْدَلٍ أَتَيْنا بِها، 57

وَأُزْلِفَتِ الْجَنَّةُ لِلْمُتَّقِينَ غَيْرَ بَعِيدٍ، 39

وَأَمّا مَنْ خافَ مَقامَ رَبِّهِ وَنَهَى النَّفْسَ عَنِ الْهَوَى، 53

وَأَنِيبُوآا إِلَى رَبِّكُمْ وَأَسْلِمُوا لَهُ، 38

وَبِالأَْخِرَةِ هُمْ يُوقِنُونَ، 90

وَبَشِّرِ الصّابِرِينَ * الَّذِينَ إِذَآ أَصابَتْهُمْ، 75

وَتَصْلِيَةُ جَحِيمٍ * إِنَّ هذا لَهُوَ حَقُّ الْيَقِينِ، 91

وَتُوبُوآا إِلَى اللّه ِ جَمِيعا أَيُّها الْمُؤْمِنُونَ، 43

وَجَآءَ بِقَلْبٍ مُنِيبٍ، 38

وَجَعَلْنا لَهُمْ لِسانَ صِدْقٍ عَلِيّا، 37

وَخافُونِ إِن كُنتُمْ مُؤْمِنِينَ، 68

ص: 115

وَذَرِ الَّذِينَ اتَّخَذُوا دِينَهُمْ لَعِبا، 62

وَرِضْوَانٌ مِنَ اللّه ِ أَكْبَرُ، 98

وَسَنَجْزِى الشَّاكِرِينَ، 76

وَعَلَى اللّه ِ فَتَوَكَّلُوآا إِن كُنتُمْ مُؤْمِنِينَ، 94

وَكَلْبُهُم باسِطٌ ذِرَاعَيْهِ بِالْوَصِيدِ، 18

وَلَئِن كَفَرْتُمْ إِنَّ عَذَابِى لَشَدِيدٌ، 77

وَلاَآ أُقْسِمُ بِالنَّفْسِ اللَّوَّامَةِ، 54

وَلاَ تَدْعُ مَعَ اللّه ِ إِلها آخَرَ لاَآ إِلهَ إِلاَّ هُوَ، 104

وَلاَ تَمُدَّنَّ عَيْنَيْكَ إِلَى ما مَتَّعْنا بِهِ أَزْوَاجا مِنْهُمْ، 49

وَلاَ يُقْبَلُ مِنْها شَفاعَةٌ وَلاَ يُؤْخَذُ مِنْها عَدْلٌ، 57

وَلِيَعْلَمَ الَّذِينَ أُوتُوا الْعِلْمَ أَنَّهُ الْحَقُّ، 83

وَما أُبَرِّئُ نَفْسِىآ إِنَّ النَّفْسَ لاَءَمّارَةٌ بِالسُّوآءِ، 54

وَما أُمِرُوآا إِلاَّ لِيَعْبُدُوا اللّه َ مُخْلِصِينَ لَهُ الدِّينَ، 40

وَما يَتَذَكَّرُ إِلاَّ مَن يُنِيبُ، 38

وَما يُؤْمِنُ أَكْثَرُهُم بِاللّه ِ إِلاَّ وَهُمْ مُشْرِكُونَ، 31

وَمِنَ النّاسِ مَن يَتَّخِذُ مِن دُونِ اللّه ِ أَندَادا، 84

وَمَن يَتَّقِ اللّه َ يَجْعَلْ لَهُ مَخْرَجا، 59

وَمَن يَتَوَكَّلْ عَلَى اللّه ِ فَهُوَ حَسْبُهُ إِنَّ اللّه َ بالِغُ أَمْرِهِ، 94

وَيَخْشَوْنَ رَبَّهُمْ وَيَخافُونَ سُوآءَ الْحِسابِ، 70

هُدًى وَرَحْمَةٌ لِلَّذِينَ هُمْ لِرَبِّهِمْ يَرْهَبُونَ، 70

ص: 116

ياأَيَّتُها النَّفْسُ الْمُطْمَئِنَّةُ * ارْجِعِىآ، 54

ياأَيُّها الَّذِينَ آمَنُوا اتَّقُوا اللّه َ وَكُونُوا مَعَ الصّادِقِينَ، 36

ياأَيُّها الَّذِينَ آمَنُوا تُوبُوآا إِلَى اللّه ِ تَوْبَةً نَصُوحا، 47

يأَيُّها الَّذِينَ آمَنُوآا آمِنُوا بِاللّه ِ وَرَسُولِهِ، 30

يُثَبِّتُ اللّه ُ الَّذِينَ آمَنُوا بِالْقَوْلِ الثّابِتِ، 32

يَدْعُونَ رَبَّهُمْ خَوْفا وَطَمَعا، 73

يَرْجُونَ تِجارَةً لَن تَبُورَ * لِيُوَفِّيَهُمْ، 72

يَعْلَمُونَ ظاهِرا مِنَ الْحَيَواةِ الدُّنْيا، 74

يُؤْمِنُونَ بِالْغَيْبِ، 30

ص: 117

فهرست روايات

الاعمالُ بالنّيات، 34

اَلإِيمَانُ نِصْفان؛ نِصفٌ صَبرٌ وَ نِصفٌ شُكرٌ، 77

التائبُ مِن الذَّنْبِ كمنْ لا ذَنْبَ لَه، 47

اَلْمُؤْمِنُ يَنْظُرُ بِنُورِ اللّه ِ الاْءعْظَمِ، 99

النَّدمُ توبَةٌ، 45

اليمينُ و الشمالُ مَضلَّتانِ، 48

ألا اخبركُمْ بِملوكِ اهلِ الجَنَّة؟، 51

أَنَا عِنْدَ ظَنِّ عَبْدِى بِي، 72

اِذا بَلَغَ الْكَلامُ اِلَى اللّه ِ فَاَمْسِكُوا، 107

تَعالَى اللّه ُ عَن ذلِكَ عُلُوّا كَبِيرا، 104

تَفَكُّرُ سَاعَةٍ خَيْرٌ مِنْ عِبادَةِ سَبْعِينَ سَنَةٍ، 65

حاسِبُوا اَنْفُسَكُمْ قَبْلَ أَنْ تُحاسَبُوا، 57

حسناتُ الابرارِ سيئاتُ المقرّبينَ، 27، 48

لا اُحْصى ثناءً عليكَ، انتَ كَما اَثْيَتَ، 22

لاَ اُحْصِى ثَناءً عَلَيْكَ، اَنْتَ كَما أَثْنَيْتَ، 77

ص: 118

لا، بلْ أجوعُ يوما فأسألكَ، 52

لاَ جَبْرَ وَ لاَ تَفْوِيضَ بَلْ اَمْرٌ بَيْنَ الاْءَمْرَيْنِ، 95

لكلّ امرءٍ ما نوى و من كان هجْرتُه إلى اللّه ِ، 35

لَوْ وُزِنَ خَوْفُ الْمُؤْمِنِ وَ رَجاءُهُ لاَعْتَدَلاَ، 73

مَنْ اخلصَ للّه ِِ اربعينَ صباحا، 41

من استوى يوماهُ فَهُو مغْبونٍ، 27

مَنْ اُعْطِىَ الْيَقِينَ وَ مَنْ اُوتِىَ حَظَّهُ مِنْهُ، 90

مَنِ انْقَطَعَ إِلَى اللّه ِ كَفاهُ اللّه ُ كُلَّ مَؤُنَتِهِ، 95

نيّة الشركِ في اُمّتى اخفى مِنْ دبيب النَّمْلةِ، 40

نيةُ المؤمنِ خيرٌ مِنْ عملِه، 34

و انَّهُ ليُغانُ على قلبى و إنّى لاَستَغْفرُ اللّه َ، 44

وَ حِينَئِذٍ لا يُؤْخَذُ مِنْها عَدْلٌ وَ لا يُقْبَلُ مِنْهُ شَفاعَةٌ، 57

ص: 119

ابن فوطى حنبلى، 14

بروكلمان آلمانى، 8

جابر بن عبداللّه انصارى، 75

حاج سيّد نصر اللّه تقوى، 20

حكيم مؤيد الدين عُرضى دمشقى، 13

خواجه شمس الدين محمّد جوينى، 19

خواجه نصير الدين طوسى، 7، 10، 16، 17، 23

ركن الدين خورشاه، 11

شيخ ركن الدين محمّد بن على جرجانى، 20

علاّمه حلّى، 14، 16، 17

مجتبى مينوى، 17

محمّد ابراهيم شيرازى، 20

منصور حسين حلاج، 105

منكوقاآن، 10

ناصر الدين عبدالرحيم بن ابى منصور، 10

هلاكوخان مغول، 9، 10

ص: 122

ب

بحارالانوار: محمّد باقر مجلسى بن محمّد تقى (م 1111 ه).

بحر المعارف: عبدالصمد همدانى.

برگزيده اخلاق ناصرى: دكتر سيّد محمّد علوى مقدم و دكتر رضا اشرف زاده، انتشارات توس.

ت

تاريخ آداب اللغة العربية: جرجى زيدان.

تاريخ نيشابور: حاكم ابوعبداللّه ضبّى طمهانى نيشابورى.

تاريخ علوم اسلامى: جلال الدين همايى (م 1400 ه .ق).

تحرير تمهيد القواعد: عبداللّه جوادى آملى، انتشارات الزهراء.

تحفة الاخيار: ملا محمّد طاهر قمى (م 1089).

تراژدى حلاج در متون كهن: تحقيق و ترجمه و تدوين قاسم ميرآخورى، انتشارات شفيعى.

ترجمه رساله قشيريه: تصحيح فروزانفر.

تذكرة الاولياء: فريد الدين محمّد عطار نيشابورى (م 619 ه) تصحيح استعلايى.

تذكرة الموضوعات: محمّد طاهر بن على هندى.

تفسير ابوالفتوح (روض الجنان و روح الجنان): حسين بن على بن محمّد خزاعى رازى.

التعريفات: سيّد شريف جرجانى.

تلخيص المحصل: خواجه نصيرالدين طوسى، به اهتمام عبداللّه نورانى، دانشگاه تهران، دانشگاه مك گيل.

ص: 124

ج

جامع الاخبار: محمّد بن محمّد شعيرى سبزوارى (قرن 7).

جامع الاسرار و منبع الانوار: سيّد حيدر آملى (قرن 8).

جامع التواريخ: رشيد الدين فضل اللّه.

جامع السنن:

جامع الصغير: عبدالرحمن سيوطى شافعى (م 911 ه .ق).

جواهر الآثار:

الجواهر النضيد: حلى ترجمه منوچهر صانعى دره بيدى.

ح

حديقة الشيعه: احمد مقدّس اردبيلى.

حلية الاولياء: ابونعيم اصفهانى: احمد بن عبداللّه (م 430).

د

دانشمند طوس: به كوشش نصراللّه پورجوادى.

الدرالمنثور: عبدالرحمن سيوطى (م 911 ه .ق).

ديوان حلاج (منسوب به حلاج):

ذ

الذريعة الى تصانيف الشيعة: آقابزرگ تهرانى (شيخ محمّد محسن) (م 1389 ه .ق).

ر

روش دانش اندوزى (ترجمه آداب المتعلمين): خواجه نصير الدين طوسى، ترجمه احمدوند، انتشارات نهاوندى.

ص: 125

روضة المذنبين و جنة المشتاقين: احمد جام (ژنده پيل نامقى)، تصحيح دكتر على فاضل.

س

سرگذشت و عقايد فلسفى خواجه نصيرالدين طوسى: محمّد مدرسى (زنجانى) اميركبير.

سلطان العارفين بايزيد بسطامى: عبدالرفيع حقيقت.

سنن ابن ماجه: محمّد بن يزيد قزوينى (م 275 ه .ق).

السنن: محمّد بن عيسى ترمذى (م 279 ه .ق).

السوانح في العشق: احمد غزالى طوسى.

ش

شرح تجريد: علاّمه حلى (م 664) ترجمه ابوالحسن شعرانى.

شرح السنة: بغوى.

شرح نهج البلاغه: عزالدين ابوحامد عبدالحميد، معروف به ابن ابى الحديد (م 655 ه .ق).

ص

الصحيح: مسلم بن حجاج (م 261 ه .ق).

الصحيح: ابن خزيمه: محمّد بن اسحاق سلمى نيشابورى (م 311 ه .ق).

الصحيح: محمّد بن اسماعيل بخارى (م 256 ه .ق).

ع

عيون اخبار الرضا عليه السلام : محمّد بن بابويه قمى شيخ صدوق (م 381 ه .ق).

عوالى اللئالى العزيزية: محمّد بن على بن ابراهيم احسائى معروف به ابن ابى جمهور (م 940 ه .ق).

ص: 126

ف

فتوحات مكية: ابن عربى حاتمى طائى (م 638 ه .ق).

فرهنگ مأثورات متون عرفانى: باقر صدرى نيا، سروش، تهران 1380.

فرهنگ نظام: سيّد محمّد على داعى اسلام، چاپ حيدرى.

فلاسفه شيعه: عبداللّه نعمه، ترجمه غضبان (معاصر).

فوات الوفيات: ابن شاكر كتبى (م 764 ه .ق).

فوائد الرضويه: عباس قمى (1359 ه .ق).

فيض القدير (شرح جامع الصغير): مناوى.

ك

كتاب آداب المتعلمين: نصير الدين طوسى، تحقيق و توثيق: سيّد محمّد رضا حسينى جلالى، كتابخانه مدرسه علميه امام عصر عليه السلام ، شيراز.

كتاب تاريخ جهانگشاى: علاء الدين عطاملك بن بهاء الدين محمّد جوينى.

كتاب شناخت اخلاق اسلامى: جمعى از نويسندگان، پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامى.

كشف الاسرار: محمّد قزوينى، طبع لندن.

كشف الخفاء: اسماعيل بن محمّد عجلونى جراحى (م 1162 ه .ق).

كشف المحجوب: على بن عثمان هجويرى غزنوى.

كليات سعدى: مصلح الدين سعدى شيرازى، تهران 1356.

كنزالعمال: علاء الدين على متقى هندى (م 975 ه .ق).

الكنى و الالقاب: عباس قمى (1359 ه .ق).

ص: 127

ل

لطائف الإعلام في اشارات اهل الالهام: عبدالرزاق كاشانى (م 736 ه .ق)، تصحيح و تعليق: مجيد هادى زاده، دفتر نشر ميراث مكتوب.

لطائف الحكمة: سراج الدين محمود ارموى.

م

منتخب سراج السائرين: احمد جامى نامقى (ژنده پيل)، تصحيح و توضيح دكتر على فاضل، مؤسسه و چاپ و انتشارات آستان قدس رضوى، 1368.

مجمع البحرين: فخر الدين طريحى نجفى (م 1085 ه .ق).

مجمع الزوائد: نورالدين على بن ابوبكر هيثمى (م 807 ه .ق).

مجموعه آثار حلاج: تحقيق، ترجمه و شرح: قاسم ميرآخورى، يادآوران.

المحاسن: احمد بن محمّد بن خالد برقى (م 280 ه .ق).

المحجة البيضاء: محمّد محسن فيض كاشانى (م 1091).

مرصاد العباد من المبدأ الى المعاد: ابوبكربن محمّد بن شاهاور بن رازنا معروف به «دايه».

مستدرك الوسائل: ملا حسين نورى (م 1320 ه .ق).

مسكن الفؤاد: شهيد ثانى (965 ه .ق).

المسند: احمد بن حنبل (م 241 ه .ق).

مشكاة الانوار: محمّد بن محمّد غزالى (505 ه .ق).

مشكاة المصابيح:

المصباح في التصوف: سعد الدين حمويّه (م 650 ه .ق) با مقدمه، تصحيح و تعليق، نجيب مايل هروى، انتشارات مولى.

ص: 128

مصباح الهداية و مفتاح الكفاية: عز الدين محمود بن على كاشانى، با تصحيح و مقدمه و تعليقات جلال الدين همائى.

معارف: سيّد برهان الدين محقق ترمذى، با تصحيح و حواشى بديع الزمان فروزانفر، اداره كل نگارش وزارت فرهنگ.

معجم مؤلفى الشيعه: على فاضل قاينى نجفى (معاصر).

مفتاح النجات: شيخ احمد جام (ژنده پيل نامقى)، تصحيح دكتر على فاضل.

مفاتيح الاعجاز: شيخ محمّد لاهيجى.

مفاخر اسلام: على دوانى (معاصر).

من لا يحضره الفقيه: محمّد بن على بن حسين بن بابويه قمى معروف به شيخ صدوق (م 381 ه .ق).

المنجد: لويس معلوف.

الموطأ: مالك بن انس معروف به «امام دار الهجرة» (م 179 ه .ق).

المهذب البارع في شرح المختصر النافع: ابن فهد حلى: احمد بن محمّد (م 841 ه .ق).

ن

نور الثقلين: عبد على بن جمعه عروسى حويزى (1112 ه .ق).

النهاية في غريب الحديث و الاثر: مبارك بن محمّد: ابن اثير (م 606 ه .ق).

و

وفيات الاعيان: احمد بن محمّد بن ابى بكر بن خلكان (م 681 ه .ق)، دارالفكر.

ص: 129