مقدمه ... 17

تعریف ... 17

جایگاه خمس... 18

خمس در قرآن ... 18

خمس در روایات ... 20

برخی از روایات اهل سنت ... 20

حکم خمس در مذاهب اربعه ... 21

برخی از روایات مکتب اهل البیت علیهم السلام ... 21آثار و برکات خمس در روایات ... 22

عواقب نپرداختن خمس در روایات ... 24

روایات باب تحلیل ... 24

پاسخ آیت اللّه مکارم به أدله تحلیل ... 25

تحصل مما ذکرنا ... 29

حکم خمس و مالیات ... 29

پیشینه أخذ مالیات در اسلام ... 29

مالیات جایگزین خمس نیست ... 30

فصل اول: حکم خمس و مسائل سال خمسی ... 31

مبحث اول: حکم خمس ... 31

بیان اجمالی حکم خمس ... 31

تعلق خمس بر عین یا بر ذمّه ... 31

عدم تعلق مجدّد خمس به مال مخمس ... 31

حکم خمس افراد نابالغ ... 31

الف) منافع کسب نابالغ ... 32

ب) سایر اموال نابالغ (معدن، گنج، غوص، مال مخلوط به حرام) ... 32

زمان وجوب خمس به اموال نابالغ ... 33

جواز پرداخت خمس نابالغ توسط ولی ... 33

حکم خمس اموال مجنون ... 33

مجنون ... 33

آلزایمر ... 34سفیه ... 34

حکم خمس بر اشخاص حقوقی ... 34

خمس ثلث و درآمدهای آن... 34

خمس اموال کافر بعد از اسلام ... 35

خمس اموال مرتد ... 35

ص: 2

مبحث دوم: اشتراط قصد قربت در خمس ... 36

ریا کردن در پرداخت خمس ... 36

پرداخت احتیاطی خمس ... 36

حکم پرداخت خمس توسط دیگری ... 36

الف) از مال خودش ... 36

ب) از مال مدیون به خمس (بدون اذن او) ... 37

مبحث سوم: سال خمسی ... 38

ضرورت داشتن سال خمسی (در ارباح مکاسب) ... 38

ضرورت داشتن سال خمسی در دیگر اموال (غیر ارباح مکاسب) ... 38

ابتدای سال خمسی ... 38

الف. افراد شاغل: ... 39

حقوق بگیر ... 39

پرداخت اجرت به صورت مدت دار (چک) ... 39

سال خمسی نسبت به دوره ی آموزشی کارمندان ... 39

کاسب و تاجر ... 40تولیدی ها و ساخت و سازها ... 40

کشاورز و باغ دار ... 40

عدم تغییر سال خمسی با تغییر زمان برداشت در سالهای دیگر ... 41

جواز تغییر سال خمسی به تاریخ حصول اولین درآمد در سال جدید ... 41

ملاحظه نصاب زکات بعد از محاسبه خمس در صورت تعلق هر دو ... 41

دامدار ... 42

الف) دام در حکم ابزار کسب (مانند دامی که برای فروش شیرش نگهداری می شود) ... 42

ب) دام در حکم سرمایه است (مانند دامی که برای فروش پرورش داده می شود) ... 42

ب. افراد غیرشاغل: ... 43

سال خمسی جوانان مجرّد ... 43

تعیین سال به شمسی یا قمری ... 43

تخییر بدوی یا استمراری؟ ... 44

حکم تعیین سال مالی مشترک برای زن و شوهر ... 44

حکم تعیین سال جداگانه برای هر مال ... 44

الف) افراد شاغل ... 44

1. یک شغله ... 44

2. چند شغله ... 44

ب) افراد غیرشاغل ... 45

ملاک شاغلبودن ... 45

خطباء، مدرسین، سرمایه گذار در بانک، موجر و ... 45

ص: 3

زن خانه دار و بچه ها ... 46

شک در شاغل محسوب شدن ... 46

جواز پرداخت خمس اموال در بین سال ... 46

انتهای سال خمسی ... 46

الف) برای افراد شاغل ... 46

ب) برای افراد غیر شاغل ... 47

حکم شک در گذشتن سال خمسی بر مال ... 47

الف) مال موجود ... 47

ب) مشتبه شدن مالی که بر آن سال گذشته ... 48

ج) مالی که در نیاز زندگی مصرف شده و نمی داند قبل سال بوده یا بعد از آن ... 48

تقارن حقوق با سال خمسی ... 48

فوت مکلف و سال خمسی ... 49

کسر هزینه های کفن و دفن ... 49

تغییر سال خمسی ... 50

جواز تغییر سال خمسی به تاریخ حصول اولین درآمد در سال جدید ... 51

حکم تغییر شغل و سال خمسی ... 51

خلل به سال خمسی ... 51

کسانی که مدتها، حساب سال نداشتهاند ... 51

الف. اگر آن اموال را با درآمد بین سال تهیّه کرده ... 52

1. موونه بوده:... 52

2. موونه نبوده: ... 52ب. اگر آن اموال را با مال مخمّس یا در حکم مخمّس (مثل ارث) تهیّه کرده ... 52

ج. اگر آن اموال را با پول سالگشت شده خریداری کرده ... 53

1. در صورتی که ثمن معامله به صورت ک لّی در ذمّه بوده: ... 53

2. اگر آن را با عین درآمد سالگشت (عین پول خمس نداده) خریده: ... 53

د. اگر این اموال با ترکیبی از موارد فوق (موارد الف، ب، ج) تهیّه شده ... 54

ه. اگر معلوم نباشد این اموال را با چه مالی تهیّه کرده ... 54

سال خمسی در همان زمان مصالحه؟ ... 54

محاسبه ضروریات زندگی در مصالحه ... 54

کسانی که سال خمسی داشته اند ولی مدتی رها کرده اند ... 55

کسانی که خودشان تاریخی دلخواهی انتخاب کرده اند ... 55

الف( زمان حقیقی سال خمسی شخص معلوم است: ... 55

ب(زمان حقیقی سال خمسی شخص معلوم نیست: ... 55

فراموشی سال خمسی... 55

مسائل مختلفی در عدم پرداخت خمس در انتهای سال خمسی ... 56

ص: 4

حکم تأخیر در پرداخت خمس ... 56

پرداخت خمس با چند روز تاخیر ... 56

برخی از آثار شرعی تأخیر در پرداخت خمس ... 56

الف) عدم جواز تصرف در مال متعلق خمس ... 56

ب) لزوم تجویز یک پنجم معامله توسط حاکم شرع (با ملاحظه مبانی فقها) ... 57

ج) محاسبه خمس سود سرمایه ای که پرداخت خمسش به تاخیر افتاده ... 57د) مدیون بودن خمس اجاره های ملک ... 58

حکم خرید مالی که خمس آن پرداخت نشده ... 58

حکم جدا کردن خمس و تصرف در باقی مال ... 59

جداسازی خمس از همان مال متعلق خمس ... 59

تصرف در خمس جدا شده ... 60

حکم مصرف وجوهات شرعیّه توسط واسطه ... 60

تلف شدن مبلغ خمس در دست واسطه ... 60

به ذمه گرفتن خمس توسط بدهکار و تصرف در مال ... 61

اجازه حاکم شرع در انتقال خمس به ذمه ... 61

احکام دستگردان ... 61

کیفیت دستگردان ... 61

موارد دستگردان ... 62

زمان پرداخت دین بعد از دستگردان ... 62

دستگردان خمس و محاسبه تورم ... 62

نکاتی راجع به دستگردان و مهلت گرفتن (مطابق نظر آیت اللّه سیستانی) ... 62

ضرورت دستگردان یا مصالحه قبل از پرداخت خمس به مجازی و اینترنتی ... 62

وجوب اذن مجدد از حاکم شرع در اداء سهم سادات (بعد از دستگردان) ... 63

آثار مهلت گرفتن در تأخیر (بدون دستگردان) ... 63

تفاوت بین مهلت گرفتن برای تاخیر و دستگردان خمس ... 63

احکام مصالحه ... 64

مفهوم مصالحه در خمس ... 64موارد مصالحه ... 64

الف) اموال مشکوک به خمس مکلف ... 64

ب) جهل به مقدار اموال هزینه شده ای که خمس آن پرداخت نشده بوده ... 64

ج) مصالحه در مقدار تورم نامعلوم ... 65

حکم بخشش و مصالحه خمس قطعی ... 65

کیفیت مصالحه ... 65

قاعده ربع (پرداخت خمس پارسال از درآمد سال جدید) ... 66

استفاده از مال غیر و مسئله خمس ... 67

ص: 5

الف) شک در تعلق خمس به اموالش ... 67

ب) یقین به تعلق خمس و شک در پرداخت آن ... 67

ج) یقین به تعلق خمس و عدم پرداخت آن ... 67

تصرف زن و بچه در اموال متعلق خمس (آیت اللّه مکارم) ... 68

حکم شراکت با کسی که اهل خمس نیست ... 68

تصرّف وکیل در مالی که به آن خمس تعلّق گرفته است ... 68

فصل دوم: اموالی که خمس ندارد ... 70

مبحث اول: درآمدهای غیر کسبی ... 70

بیان اجمالی حکم خمس درآمد غیر کسبی ... 70

إرثیه ... 71

حکم خمس ارث ... 71

بررسی شرایط خمس نداشتن ارث و احکام هر یک ... 71

الف) به آن مال در زمان حیات مورث خمس تعلق نگرفته باشد ... 71

حکم ارثیهای که در حیات مورث به آن خمس تعلق گرفته است... 71

الف) میت معتقد به خمس بوده و عدم پرداخت هم عمدی نبوده: ... 72

ب) میت معتقد بوده ولی عمدا یا از روی کوتاهی خمس نمی داده: ... 72

ج) میت معتقد به خمس نبوده (مثل کافر یا اهل سنت): ... 72

د) نمی دانیم معتقد به خمس بوده یا نه: ... 73

ه) می دانیم معتقد بوده لکن نمی دانیم که عمدا نپرداخته یا سهوا؟ ... 73

حکم شک در مسئله ... 73

شک در تعلق خمس به ارثیه ... 73

الف) منشأ شک جهل به عنوان مال است (مثلا نمی داند مهریه است یا ربح؟): ... 73

ب) منشأ شک جهل در موونه شدن مال است (می داند ربح است): ... 73

شک در پرداخت خمس مورث ... 73

تقسیم مال متوفی قبل از پرداخت خمس ... 74

پرداخت خمس اموال میت (در موارد وجوب) به قیمت خرید یا قیمت فعلی؟ ... 74

1) آن مال به ذمه خریده شده و ثمن آن از درآمدی که سالگشت شده ادا شده ... 74

2) آن مال با عین پول خمس نداده خریده شده ... 74

ب) میت خمس بدهکار نباشد ... 75

مشغولبودن ذمۀ میت به خمس ... 75

ج) ارث متوقّع (مورد توقع و انتظار) باشد ... 75

حکم خمس میراث از مَن لایحتسب ... 75

مقصود از من لایحتسب ... 75د) ارثیه شرعی باشد و بر اساس قواعد معتبر در ارث به انسان برسد ... 76

ص: 6

مسائل متفرقه در خمس ارث ... 76

1- حکم خمس ترقی قیمت ارثیه ... 76

تبدیل مال موروثی ... 77

2- حکم نمائات ارثیه ... 78

الف) نمائات متصله ... 78

ب) نمائات منفصله ... 78

3- حکم خمس ارثیه از میت مجنون و یا صبی ... 78

4- حکم خمس مطالبات میت ... 79

5- جواز پرداخت خمس اموال میت بدون اذن سایر ورثه ... 79

6- وجوب تقدم پرداخت خمس و زکات از مال میت یا قرضهای او ... 80

الف. مالی که خمس و زکات آن واجب شده، از بین نرفته: ... 80

ب. عین مالی که خمس و زکات بر آن واجب شده، از بین رفته: ... 80

فیش حج میت ... 80

7- فتوای کدام مرجع ملاک پرداخت خمس ارثیه؟ ... 80

الف) میت نسبت به پرداخت خمس وصیت کرده ... 81

ب) میت نسبت به پرداخت خمس وصیت نکرده ... 81

حکم این فرض در صورتی که مرجع ورثه مختلف باشند ... 81

8- حکم خمس ما ملک بالوصیه ... 82

مهریه ... 82حکم خمس مهریه ... 82

حکم در عقد دائم و موقت ... 82

عوض طلاق خلع ... 82

خمس پولی که پدر عروس از داماد گرفته ... 83

خمس افزایش قیمت مهریّه ... 83

حکم خمس تورم در مهریه ای که پول بوده ... 83

پرداخت مهریه به جهت فرار از خمس ... 84

دیه ... 84

درآمد حاصل از فروش خون یا اعضای بدن ... 84

هدیه... 85

احکام خمس هدیه (مرتبط با موهوب له) ... 85

الف) حکم خمس هدیه دریافتی ... 85

حکم خمس پاداش کارگران و کارمندان ... 86

حکم خمس هبه مشروطه به عدم انتقال ملکیت... 86

حکم خمس ترقی قیمت هدیه ... 86

حکم ترقی قیمت منزلی که با پول هدیه تهیّه شده ... 87

ص: 7

حکم خمس نمائات هدیه ... 88

الف) نمائات متصلۀ ... 88

ب) نمائات منفصله ... 88

ب) حکم دریافت و تصرف در هدیهی متعلق خمس ... 88احکام خمس هدیه (مرتبط با واهب) ... 89

1. حکم هدیه دادن مالی که به آن خمس تعلق گرفته ... 89

2. حکم هدیه به قصد فرار از خمس ... 89

مالی که با فسخ دوباره به ملک مالک بر می گردد ... 90

3. حکم رجوع از هبه و وجوب خمس ... 90

خمس هدایایی که بعد از طلاق پس گرفته می شود ... 91

4. عدم اقباض هبه توسط واهب و حکم خمس ... 91

الف) تحویل ندادن هدیه، سوغاتی، بسته معیشتی و ... تا سال خمسی ... 91

خمس پولی که برای امور خیریّه کنار گذاشته شده ... 91

ب) نرسیدن هدیه ارسالی تا سال خمسی ... 92

ج) واریز پول به حساب موهوب له بدون اطلاعش ... 92

د) سند زدن به نام فرد و مسئله خمس... 92

ه) خمس در هبه دَین به شخص ثالث ... 93

و) ابراء مدیون از مطالبات ... 93

قبل از رسیدن سال خمسی ... 93

بعد از رسیدن سال خمسی ... 93

1) مطالبه قرض بوده ... 93

2) مطالبه قرض نبوده ... 93

الف) بابت حقوق و مزد بوده است... 94

ب) بابت ثمن مال التجاره بوده ... 94

ح) قبض در هدیه به نابالغ ... 95بررسی خمس مصادیقی از اموال (مرتبط با هدیه) ... 95

1. حکم خمس نفقه ... 95

2. حکم خمس یارانه ... 95

3. حکم خمس حقوق مستمری به بازماندگان ... 96

4. خمس حقوق بنیاد شهید و امور جانبازان ... 96

5. حکم خمس بیمه ... 96

الف) اموال دریافتی از شرکتهای بیمه ... 97

1. خمس بیمه تکمیلی ... 97

2. بیمه حوادث ... 97

3. بیمه بیکاری ... 97

ص: 8

4. بیمه شخص ثالث ... 97

5. بیمه عمر ... 97

ب) اموال پرداختی به شرکتهای بیمه ... 98

در بیمه عمر: ... 98

الف. تملیکی: ... 98

ب. سرمایهگذاری: ... 98

بیمه خودرو، تکمیلی، حوادث و ... ... 99

6. حکم خمس کالاهای تخفیفی ... 100

الف) ما به التفاوت توسط دولت یا غیر آن پرداخت می شود: ... 100

ب) جنس اساسا ارزان عرضه می شود: ... 100ج) بُن کالا اعطاء می شود: ... 100

7. حکم خمس جریمه های دریافتی مطابق قانونی ... 101

8. حکم خمس اموال موقوفه ... 101

الف) خمس اصل مال وقفی ... 101

حکم وقف خلاف شأن واقف ... 101

ب) خمس منافع و درآمدهای ملک وقفی ... 101

1. نماء و منافع حاصله از موقوفه بدون تکسّب ... 101

2. درآمدهای مال موقوفه با تکسّب ... 102

9. حکم خمس اموال نذری ... 102

الف) نسبت به ناذر ... 102

ب) نسبت به منذور له ... 103

10. حکم خمس مال موصی به ... 103

الف) نسبت به موصی ... 103

ب) نسبت به موصی له... 103

وجوهات شرعی ... 103

1. خمس و زکات ... 103

مالی که فقیر به عنوان خمس و زکات دریافت می کند ... 103

شهریه طلاب ... 104

خمس مرجوعی ... 104

خمس اجرت پرداختی به اجیر از محل وجوهات شرعیّه ... 104

منافع خمس و زکات ... 1042. کفارات و رد مظالم ... 105

3. صدقۀ مستحبی ... 105

حکم فروض متصور در شک در خمس (امام خامنه ای) ... 105

مبحث دوم: مؤونه ... 106

ص: 9

تعریف مؤونه ... 107

اقسام مؤونه ... 107

1. مخارج تحصیل درآمد ... 107

2. مخارج و هزینه های زندگی... 107

بیان اجمالی جزئیات این مخارج ... 107

1. کالاهای مصرفی ... 107

2. کالاهای ثابت و غیرمصرفی ... 107

3. هزینههای جاری زندگی ... 107

4. پس انداز برای تهیه مخارج زندگی ... 108

طرح کلی شرایط خمس نداشتن مخارج زندگی ... 108

توضیح هر کدام از شرایط: ... 108

1. مورد نیاز بودن ... 108

نیاز به پول برای رهن مسکن ... 108

کفن و قبر ... 109

ترقّی قیمت کفن به جهت نوشتن قرآن و ادعیه ... 109

نیازهای احتمالی ماه جاری ... 109حکم وسایل زینتی و دکوری در منزل ... 109

حکم نگهداری آلبوم و عتیقه جات ... 110

حکم حیوانات زینتی و ملزومات آن ... 110

گیاهان و حیوانات اهلی در منزل ... 111

حکم نماءات این حیوانات و گیاهان ... 111

2. متعارف و در حد شأن فرد و خانواده ... 111

مصرف غیرمتعارف اموال در کارهای خیر ... 112

حکم شک در تطابق با شأن ... 112

سخت گرفتن بر خود و خرج نکردن مطابق شأن (صرفه جویی) ... 112

3. مصداق اسراف و تبذیر و سایر مصارف حرام نبودن ... 112

برخی از مصادیق هزینه های حرام ... 113

حکم مالی که صرف خرید سگ زینتی می شود ... 113

کیفیت محاسبه خمس هزینه حرام... 113

4. مصرف آن تا انتهای سال ... 113

حکم خمس کالاهای مصرفی ... 113

حکم کالاهایی که مالیت دارند ولی خریدار ندارند ... 114

ملاک قیمت گذاری کالاهای مصرفی ... 114

کیفیت محاسبه خمس در اشیاء مثلی (در فرض عدم پرداخت خمس در سررسید سال) ... 114

ملاک قیمت در اجناس دولتی ... 114

ص: 10

حکم در معرض استفاده بودن ... 115استفاده از تعدادی از اشیاء دوره ای یا اشیاء دارای قطعات ... 116

وسایل ایمنی و امدادی ... 116

حکم اموالی که بدون تملیک برای استفاده در اختیار اطرافیان قرار گرفته ... 116

حکم استفاده صوری برای فرار از خمس ... 117

بررسی چند مسئله مرتبط با مصادیق موونه ... 117

عدم سکونت در منزل به جهت شرایط زندگی و کار ... 117

تامین منزل برای آینده فرزندان ... 117

خمس منزلی که به جهت تأمین قیمت خرید آن، اجاره یا رهن داده شده ... 118

تهیۀ تدریجی مسکن ... 118

پسانداز برای تهیۀ مسکن ... 118

معاملات سلف منزل یا خودرو ... 119

حکم سلف باطل ... 119

حکم مبالغ ثبت نامی خودرو ... 119

شهریه تحصیل فرزندان یا سرویس مدارس ... 120

اجارههای پرداختی برای سال بعد (جهت سکونت) ... 120

مبالغ پرداختی جهت خدمات مختلف بعد از سال ... 120

خمس پول واریزی جهت حج یا عمره... 121

واریزی تکمیلی سفر حج ... 122

ثبت نام حج با پول مخمس یا در حکم مخمس ... 122

پرداخت هزینه سفر به شرکت قبل سال خمسی و انجام سفر بعد از سال ... 122

پرداخت خمس و سلب استطاعت حج ... 123جهیزیه ... 123

حکم خمس جهیزیه (دختر و پسر) ... 123

حکم پس انداز برای جهیزیه... 124

حکم فروش جهیزیه توسط پدر ... 124

حکم تحویل ندادن جهیزیه توسط پدر ... 125

استفاده نشدن جهیزیه توسط دختر ... 125

سیسمونی ... 125

أداء دیون سالهای قبل و صدق عنوان موونه ... 126

أداء اقساط سالهای آینده و صدق عنوان موونه ... 126

پرداخت خمس دستگردان شده و صدق موونه ... 126

حکم شک در بودن شرایط مؤونه در یک مال ... 127

الف) منشأ شک، شأن بودن یا نبودن آن هزینه یا مال است: ... 127

ب) منشأ شک آن است که نمی داند با درآمد بین سال خریده یا پول سالگشت شده: ... 127

ص: 11

ج) منشأ شک در استفاده کردن یا نکردن از مال قبل از رسیدن سال است: ... 128

خروج از مؤونه ... 128

الف. قبل از سال خمسی اول، از آنها بینیاز شود: ... 128

ب. بعد از سال خمسی از آنها بینیاز شود: ... 128

فروش مؤونه ... 129

الف. مؤونه ی تهیهشده با درآمد بین سال ... 129

1. قبل از گذشت سال خمسی فروخته است: ... 1292.

بعد از گذشت سال خمسی فروخته است: ... 129

ب. مؤونه ی تهیهشده با مال مخمس یا در حکم مخمس: ... 130

معاوضه مؤونه... 130

نماءات موونه ... 130

الف) نمائات متصله (مثل رشد درختها) ... 131

ب) نمائات منفصله (مثل محصولات باغ) ... 131

فصل سوم: اموالی که خمس دارد (مازاد بر موونه) ... 132

مبحث اول: سرمایه و ابزار کار ... 132

تعریف سرمایه و ابزار کار ... 132

حکم خمس سرمایه در گردش (و حکم سرمایه اساسی) ... 132

ملاک محاسبۀ قیمت در خمس سرمایه ... 133

معیار در قیمت فعلی (کلی فروشی یا جزئی) ... 133

حکم محاسبه خمس بر اساس طلا و ارز ... 133

الف. کسی که شغلش فروش طلا یا ارز است ... 134

ب. کسی که شغلش غیر از فروش طلا و ارز است ... 134

ترقی قیمت سرمایه )مال التجارة(... 135

الف) سرمایه با معاوضه( مثل خرید و فروش) حاصل شده ... 135

1. از درآمد بین سال خریده شده: ... 135

حکم سود مالی که خمس به آن تعلق گرفته و ادا نشده... 135

2. از مال مخمس یا در حکم مخمس خریده شده: ... 136

3. از مال قرضی یا نسیه خریده و هنوز بدهکار است ... 137ب) سرمایه از غیرمعاوضه (مانند ارث، هدیه و ...) حاصل شده ... 137

حکم افزایش قیمت به سبب تورم ... 137

خمس سود بانکها با توجه به تورم... 138

حکم کاهش قیمت بعد از افزایش آن ... 139

الف) افزایش و کاهش در بین همان سال بوده: ... 139

ب) افزایش در سال خمسی و کاهش بعد از سال خمسی: ... 139

ص: 12

خمس سود سرمایه در صورت اقالۀ معامله ... 139

حکم خمس نماءات سرمایه در گردش ... 140

حکم خمس سهام بورس ... 140

1. به قصد تجارت تهیه شده (کسب سود از راه خرید و فروش سهام) ... 140

الف) با درآمد بین سال خریده شده: ... 140

ب) با پولی که متعلق خمس نیست خریده شده: ... 140

2. به قصد حفظ ارزش پول یا استفاده از سود سالیانه آن خریده شده: ... 141

الف) با درآمد بین سال خریده شده: ... 141

ب) با پولی که متعلق خمس نیست خریده شده: ... 141

خمس سهام عدالت ... 141

الف) خمس اصل سهام ... 141

ب) خمس سود سهام ... 142

چند مسئله در خمس سهام و سود آن (آیت اللّه سیستانی) ... 142

چند مسئله در خمس سرمایهگذاری بانکی و سود آن (آیت اللّه سیستانی) ... 143

حکم خمس ارز دیجیتال ... 144

حکم خمس مکان کسب و ابزار کار ... 145

الف) ابزار را با درآمد بین سال خریده: ... 145

ملاک قیمت گذاری در خمس مکان کسب ... 145

حکم وسایل رفاهی در محل کار ... 146

ب) ابزار را با عین پول سالگشت خریده: ... 146

ج) ابزار را به ذمه خریده و ثمن را از پول سالگشت پرداخت کرده ... 146

د) ابزار را با مال غیرمتعلق خمس خریده یا بعد از خرید خمسش را داده: ... 147

1. آن را نفروخته است: ... 147

2. آن را فروخته است: ... 147

3. آن را معاوضه کرده (طاق زده): ... 148

ه) ابزار کار بدون معاوضه به شخص منتقل شده (مثل ارث) ... 148

بررسی مسائلی مرتبط با خمس مکان کسب ... 148

1. حکم خمس ترقّی قیمت در ساخت و ساز آپارتمان ... 148

2. حکم خمس ترقّی قیمت مغازه به جهت تعمیرات و مانند آن ... 149

زمین و مصالح آن با مال مخ مّس بوده، ولی هزینۀ ساخت آن با درآمد بین سال بوده ... 149

ترقّی قیمت ملک به جهت دریافت مجوّز تجاری برای آن ... 150

3. حکم خمس نماءات أعیانی مخمس که برای کسب است ... 150

الف) نمائات متصله ... 150

ب) نمائات منفصله ... 150

خمس نماء مالی که خمسش پرداخت نشده ... 150

ص: 13

4. حکم خمس احداث باغ و بستان ... 151

الف. باغ را با درآمد بین سال احداث کرده است؛ ... 151

ب. باغ را با مال سالگشت شده آباد کرده است؛ ... 152

ج. باغ را با مال مخمّس یا در حکم مخمّس آباد کرده است؛ ... 152

حکم سود فروش محصولات چند سال آینده ... 152

5. حکم خمس ابزاری که هم برای استفادة شخصی است و هم وسیله کار ... 153

ابزاری که برای نیاز شخصی خریده شده و گاهی برای کار استفاده میشود ... 153

6. حکم خمس سرقفلی مغازه ... 153

مبحث دوم: غیر سرمایه... 154

1. حکم خمس پس انداز ... 154

پس انداز پول به جهت تهیه ضروریات زندگی ... 154

پس انداز درآمد از روی قناعت ... 154

تبدیل پس انداز مخمّس به کالا جهت حفظ مالیت و ارزش آن ... 155

صرف درآمد در خرجی زندگی و باقیگذاشتن مال مخمس ... 155

مخلوط شدن مال مخمس با درآمد و جدا کردن آنها با نیت ... 155

باقی ماندن حقوق و اجرت تا سال خمسی ... 156

حقوق بازنشستگی ... 156

دریافت حقوق قبل از سال خمسی و نیازهای احتمالی ماه جاری ... 157

پیش دریافت اجرت یا اجاره و پس انداز آن تا سال خمسی ... 157

الف) اجاره أبدان ... 157ب) اجاره أعیان... 158

2. حکم خمس وام ... 158

وام قرض الحسنه شخصی(مثل صندوقهای خانوادگی) ... 158

وام بانکی ... 159

الف) خمس وامی که خرج شده است: ... 159

1. صرف موونه شده است: ... 159

2. سرمایه شده است: ... 159

ب) خمس وامی که خرج نشده است: ... 159

1. هیچ مقدار از اقساط آن پرداخت نشده: ... 159

2. بخشی از اقساط پرداخت شده: ... 159

حکم پرداخت اقساط زودتر از موعد مقرر و قبل از سال خمسی ... 160

حکم خمس مبالغی که بابت کارمزد به بانک پرداخت می شود ... 160

3. حکم خمس مطالبات ... 160

1) طلبکاری حقوق و أجرت در سال خمسی ... 160

2) مطالبه سود معاملات نسیه ... 161

ص: 14

3) کالای پیش خرید شده (سلف) ... 162

الف) پیش خرید موونه ... 162

ب) پیش خرید سرمایه ... 162

4) طلب دستی (قرض دادن) ... 163

حکم خمس طلب حواله شده به غیر ... 1635) مطالبه إجاره بها ... 164

6) مطالبه منافع و خدمات... 164

خمس منافعی که مستاجر بعد از سال خمسی طلبکار است ولی اجاره آنرا پرداخته... 164

الف) منافع منزل استیجاری جهت سکونت شخصی ... 164

ب) منافع مغازه استیجاری ... 164

حکم خمس خدمات مختلف بعد از سال خمسی ... 164

7) مطالبه خسارات ... 165

مطالبه خسارت ناشی اتلاف مال مخمس یا در حکم مخمس ... 165

برگشت مبلغ کسر شده بابت ضمانت دیگران ... 165

فصل چهارم: قاعدۀ کسر و جبر ... 166

مبحث اول: قاعده کسر (نحوه محاسبه بدهکاری ها در خمس) ... 166

توضیح اجمالی قاعده کسر ... 166

شرایط اعمال قاعده کسر ... 166

الف) در بدهی بدون مدت ... 166

ب) در بدهی مدت دار یا اقساطی ... 168

توجه به نکاتی مهم در اجراء قاعده کسر ... 168

حکم کسر بدهی در مشاغلی که ربحش در سالهای بعد است ... 169

حکم مال معاف شده از خمس در صورت اداء بدهی ... 169

ملاک کسر در مال قرضی )طلا( که افزایش قیمت داشته ... 170

بررسی شمول قاعده کسر نسبت به برخی تعهدات و بدهی ها ... 170

الف) حکم بدهی های غیر موونه ... 170ب) حکم بدهی بابت کفاره، نذر، عهد و قسم ... 170

ج) حکم بدهکاری بابت اسباب ضمان (خسارات، اتلافات، دیه و ...) ... 170

د) حکم دَین ناشی از قرارداد ضمانت صحیح شرعی ... 171

ه) حکم تعهد مالی ناشی از شروط ضمن عقد ... 171

حکم وجه التزام ... 171

و) حکم مالیات و جرائم قانونی ... 172

ز) حکم بدهکاری بابت دستگردان و مصالحه ... 172

ح) حکم تورم ... 173

ص: 15

ط) حکم تعهد ناشی از تأخیر دین (ربای جاهلی) ... 173

مبحث دوم: قاعدة جبر ... 174

توضیح اجمالی قاعده جبر ... 174

موارد قاعده جبر و شرایط هر یک ... 174

الف) جبران مال مخمس یا در حکم مخمس صرف شده در موونه ... 174

بیان اجمالی شرایط اجراء قاعده جبر در غیر سرمایه ... 174

کیفیت اعمال قاعده جبر در مال مخمس یا در حکم مخمس صرف شده در موونه ... 174

نکاتی مهم در اعمال قاعده جبر در موونه ... 175

ب) جبران ضرر، خسارت و استهلاک در سرمایه (مخمس یا در حکم مخمس) ... 176

موارد جریان قاعده جبر در سرمایه ... 176

1. ضرر و خسران سرمایه ... 176

حکم جبران ضرر از درآمد سالهای بعد ... 177حکم مشاغلی که درآمدهایشان در سالهای آتی است ... 177

حکم شک در سال ایجاد ربح موجود ... 177

افراد چندشغله ... 178

2. تلف شدن سرمایه ... 178

الف) تلف شدن سرمایه در گردش (مال التجاره): ... 178

ب) تلف شدن ابزار کار و مکان کسب: ... 179

3. مصرف سرمایه در موونه ... 179

4. أفت قیمت و استهلاک سرمایه (ابزار کار) ... 179

ملاحظه نکاتی کاربردی در اعمال قاعده جبر در سرمایه ... 180

فصل پنجم: دیگر اموالی که خمس دارد ... 181

مبحث اول: مال حلال مخلوط به حرام ... 181

1. مقدار حرام و صاحبمال معلوم است: ... 181

2. مقدار حرام معلوم ولی صاحب مال کاملا مجهول؛ ... 181

3. مقدار حرام معلوم و صاحب مال هم بین چند نفر معین مردد است؛ ... 181

4. مقدار مال حرام را نداند؛ ولی صاحبش را بشناسد: ... 182

5. مقدار مال حرام و صاحبمال، هیچکدام معلوم نباشد: ... 183

پیداشدن صاحبمال بعد از صدقه دادن آن یا پرداخت خمس ... 183

کیفیت محاسبه خمس منفعت کسبی که با حرام مخلوط است ... 183

مصرف خمس حلال مخلوط به حرام ... 183

جزوه در حال تکمیل و ویرایش ... 184

ص: 16

در پاسخ می گوییم گرچه شأن نزول آیه راجع به جنگ است (و همین ممکن است این تصور را در ذهن ایجاد کند که غنیمت فقط غنیمت جنگی است) اما هیچ مانعى ندارد که آیه معناى کلى خودش را داشته باشد و این مدعا نمونه های مشابه دیگری نیز در قرآن دارد؛ (نمونه هایی را در پانوشت مطالعه کنید)(1)

به علاوه مفسرین (2)(حتی از عامه)(3) نیز تصریح کرده اند که غنیمت در آیه معنى وسیعى دارد و شامل غیر غنائم نیز می شود.

و همچنین از کتب لغت استفاده مى شود، که ریشه ی لغوى این کلمه اختصاص به عنوان جنگ و آنچه از دشمن به دست مى آید ندارد که در پانوشت برخی از عبارات لغویین ذکر شده است.(4)

ص: 19

لغت "غنیمت"در احادیث نیز به معنای عام آن استعمال شده است؛ به عنوان مثال؛ در « نامه 45 نهج البلاغه » حضرت امیر علیه السلام به عثمان بن حنیف مى فرماید: «فَوَ اللّهِ ما کَنَزْتُ مِنْ دُنْیاکُم تِبْرأَ وَلا اَدَّخَرْتُ مِنْ غَنائِمِها وَفْراً؛ بخدا سوگند از دنیاى شما طلائى نیندوختم، و از درآمدهاى آن اندوخته اى فراهم نکردم!»(1)

پس با ملاحظه توضیحات متوجه می شویم واژه غنیمت در آیه منحصر در غنائم جنگی نخواهد بود.

البته ناگفته نماند: حتی اگر ما قائل شدیم که آیه مذکور تنها خمس غنائم جنگى را بیان مى کند، براى اثبات وجوب خمس در غیر از غنائم می توانیم از سنّت و روایات صحیح و معتبر استفاده کنیم و هیچ مانعى ندارد که قرآن به قسمتى از حکم به تناسب اشاره کند، و تبیین قسمت هاى دیگر این واجب به سنّت واگذار شده باشد.(2)

2. علی بن مهزیار روایت می کند علی بن راشد گفته است من به امام گفتم: شما به من فرمان دادید که برای امر شما قیام کنم و حق شما را بگیرم و من این مطلب را به برخی موالیان شما گفتم، ولی برخی از آنان سؤال کردند که حق امام چیست. نمی دانستم چه جوابی به آنها بدهم حضرت فرمود: «بر آنها خمس واجب است.» من پرسیدم: بر چه چیز خمس واجب است؟ فرمود: «در کالاها و باغهایشان.» من پرسیدم: آیا تاجر و صنعتگر هم باید خمس بدهد؟ فرمود: «البته وقتی مخارج خود را تحصیل کردند و توانستند خمس بدهند باید بدهند.»(1)

3. عمران موسی می گوید: آیه خمس را بر امام موسی بن جعفر علیه السلام خواندم. آن حضرت فرمود: «ماکان اللّه فهو لرسوله فهو لنا ثم كان واللّه لقد يسر اللّه على المؤمنين ارزاقهم بخمسة دراهم قبلوا لربهم واحداً و اكلوا اربعة احلاء ثم قال هذا من حديثنا صعب مستصعب لا يعمل ولا يصبر عليه الا ممتحن قلبه للایمان؛ هر آنچه از آن خداست، به پیامبر صلی اللّه علیه و آله می رسد و هر آنچه از آن پیامبر گردد، به ما (اهل بیت) خواهد رسید. سپس فرمود: خداوند ارزاق مؤمنان را به پنج قسمت به آنان ارزانی داشته است، تا یکی را در راه خدا انفاق کنند و چهار قسمت را به حلال بخورند. این دستورها سخت و دشوار است و کسانی به آن عمل می کنند و سختیها را تحمل دارند که خداوند آنان را در راه ایمان امتحان کرده است.»(2)

4- پاکی مال: امام صادق علیه السلام فرمودند: من از گرفتن درهم شما هدفی جز پاک کردن شما ندارم، زیرا وضع مالی من امروز خوب است. «ما اريد بذلک الا ان تطهروا»(1)

5- حفظ آبرو در برابر مخالفان امام رضا علیه السلام فرمودند: به وسیله خمس، ما آبروی خود و طرفدارانمان را در برابر تهدیدات مخالفان حفظ می کنیم. و ما نبذله و نشترى من اعراضنا ممن نخاف سطوته»(2)

6- فقر زدائی از خاندان رسالت امام کاظم علیه السلام فرمودند: خداوند نیمی از خمس را برای فقر زدائی از بستگان پیامبر که از زکات و صدقات محرومند قرار داد. «و جعل للفقراء قرابة الرسول نصف الخمس فاغناهم به عن صدقات الناس...»(3)

7- کفاره گناهان و ذخیره قیامت: امام رضا علیه السلام فرمودند: خارج کردن خمس مال، وسیله آمرزش گناهان و ذخیره قیامت و روز نیاز شماست. «فان اخراجه ... تمحیص ذنوبكم و ما تمهدون لانفسكم ليوم فاقتكم»(4)

8- ضمانت بهشت: شخصی نزد امام باقر علیه السلام آمد و خمس مال خود را پرداخت، امام فرمودند: بر من و پدرم لازم است که بهشت را برای شما ضمانت کنیم. «ضمنت لک علی و علی ابی الجنّة»(5)

9- مشمول دعای امام: امام رضا علیه السلام فرمودند: خمس، کمک ما بر حفظ مکتب است، سپس فرمودند: خودتان را از دعای ما محروم نکنید. «ولا تحرموا انفسكم دعاءنا ما قدرتم عليه»(6)

ابن فضال عن الفقیه 2/44/1658، ابن بكير قال سمعت أبا عبد اللّه عليه السّلام يقول: إني لأخذ من أحدكم

ص: 23

10- کلید رزق: امام رضا علیه السلام فرمودند: پرداخت خمس کلید رزق شماست. «فان اخراجه مفتاح رزقکم».(1)

آیت اللّه ری شهری در درس خارج فقه خود روایات زیادی را معرفی می کند که ظاهر آنها دال بر حلال شدن خمس بر شیعیان است. به عنوان نمونه: از امام صادق علیه السلام پرسیده شد: ما اموالی داریم از غلات، تجارات و مانند اینها و می دانیم حق شما هم در آن هست، [تکلیف چیست؟] آن حضرت فرمود: «ما [حق خود را] برای شیعیان حلال نکردیم، مگر این که حلال زاده گردند، هر کسی که پدرانم را دوست داشته باشد، آنچه که از حق ما در دست او است، برای او حلال است و باید این مطلب را حاضران به غائبان برسانند».(1)

از نظر وی، این روایات چالشی ترین بحث در موضوع خمس است. او تعداد روایات تحلیل خمس ارباح مکاسب در زمان غیبت را دوازده روایت می داند.

ایشان در ادامه می فرمایند: این روایات مورد تبیین و توجیه فقها قرار گرفته است و روش فقها در برخورد با این روایات و پاسخ به آنها متفاوت است.(2) معدودی از فقهاء متقدمین(3) از امامیه این روایات را پذیرفته اند و مطابق آن عمل نموده اند و در مقابل اکثر قریب به اتفاق فقهاء قائل به وجوب پرداخت خمس در زمان غیبت هستند، و برای این روایات احتمالاتی را بیان کرده اند. که در این مقال به بیان فرمایش آیت اللّه مکارم در این باره اکتفا می شود.

دسته دوم. احادیثی است که دلیل بر تحلیل خمس در زمان خاص و معینی دارد، زیرا همانطور که سابقاً هم اشاره کردیم پیامبر و امامان به عنوان رئیس حکومت اسلامی حق داشتند که این مال را در شرائط خاصی که مصلحت مسلمانان اقتضا می کرده به مردم ببخشند.

همانطور که گاهی در شرائط سخت و سنگین ایجاب می کرده است که پرداختی فوق العاده دیگری موقتاً و بطور محدود بر آن بیفزایند، اینها از اختیارات حکومت اسلامی است که با در نظر گرفتن وضع مردم مسلمان می تواند بطور موقت از آن صرفنظر کند. برای (دیدن روایات به پانوشت مراجعه شود)(1) گواه زنده و دلیل روشن بر این مسئله این است که عده ای دیگر از امامان و یا شخص امام صادق (علیه السلام) و امام باقر (علیه السلام) در شرایط دیگری که شیعیان توانائی پرداخت خمس را داشتند با شدیدترین لحنی از آنها مطالبه نموده و آنان را موظف به انجام این وظیفه اسلامی کرده اند. (بخشی از این احادیث در پانوشت ذکر شده است)(2)

ص: 26

دسته سوم. آن روایاتی که مربوط به اشخاص معینی بوده است، یعنی شخص خاصی، خدمت امام (علیه السلام) رسیده و امام با در نظر گرفتن وضع حال او وی را از خمس معاف کرده است.

به عنوان نمونه: شخصی به نام «حکم بن عليا اسدی» خدمت امام باقر (علیه السلام) رسید در حالی که خمس مال خود را آورده بود، حضرت آن را پذیرفت و به او بخشید. زیرا شرایط این شخص چنان بوده که یا برای نیاز و یا برای تشویق و یا مقاصد دیگر، مصلحت بوده است که او را از خمس معاف دارند. و خود این جمله که امام (علیه السلام) می فرماید: من آن را بر تو حلال کردم دلیل بر این است که این حکم یک حکم عمومی و همگانی نبوده و الا این تعبیر موضوعیت نداشته است.(1)

دسته چهارم. روایاتی است که مضمون آن تحلیل است لکن با دقت بیشتر روشن می شود که منظور از آن

خمس نیست بلکه «انفال» می باشد. مانند روایت 12، از باب 4، از انفال، که مرحوم صاحب وسائل آن را با سایر روایات تحلیل در یک باب ذکر کرده ولی از ذیل روایت به خوبی استفاده می شود که مربوط به اراضی انفال است. و لذا تمام تکیه این روایت روی مسأله اراضی است و هم چنین روایت هفده این باب.

دسته پنجم. روایاتی است که مخصوص به زمان و شخص معینی نمی باشد و ظاهر آن تحلیل مطلق است، و آن سه روایت بیشتر نیست که ذیلاً آنها را مورد بررسی قرار می دهیم:

1. نخست روایتی است که «سالم بن مکرم» (ابو خدیجه) از امام صادق (علیه السلام) نقل می کند: که من حاضر بودم و کسی به خدمت امام (علیه السلام) عرض کرد می خواهم اجازه آمیزش جنسی با زنان به من بدهید حضرت از سخن او وحشت کرد، کسی از حضار عرض کرد منظور او این نیست که به نوامیس مردم تجاوز کند، بلکه منظورش کنیزی است که خریداری کند (از غنائم و اموالی که خمس آن را نپرداخته اند) و یا همسری که با آن ازدواج نماید، یا میراثی که به دست او می آید، یا درآمد تجارت و یا چیزی که به او اهدا می شود امام (علیه السلام) فرمود اینها برای شیعیان ما همگی حلال است، اعم از کسانی که حاضرند و یا غایبند، آنهائی که مرده اند و یا زنده اند، و یا آنهائی که تا روز قیامت متولد می شوند؛ برای همه حلال است.(2)

جواب: باید توجه داشت که اولاً، سند این حدیث ضعیف است(3) و ثانیا تمام حدیث بر محور زنان و همسرانی که در اختیار مسلمانی قرار می گیرند (و به نحوی از انحاء خودشان و یا مهرشان مورد تعلّق خمس بوده است) دور می

ص: 27

زند و جواب امام (علیه السلام) نیز مخصوص همین قسمت است نه تحلیل کامل.(1) بنابراین، با این روایت که نه دلالت کافی دارد و نه سند معتبر نمیتوان چیزی را اثبات کرد.

2. حدیثی است که «معاذ بن کثیر» از امام صادق (علیه السلام) نقل می کند که فرمود: بر شیعیان ما امر وسیع است که از آنچه در دست دارند در راه نیکی انفاق کنند، اما هنگامی که قائم ما قیام کند، بر هر کسی که گنجینه ای اندوخته است، گنجینه او حرام میشود تا به خدمت او بیاورند و حضرت صاحب از آن برای پیشبرد اهدافش استفاده کند.(2)

جواب: همانطور که با یک نظر دقیق روشن می شود در این حدیث هیچ گونه سخنی از مسأله خمس به میان نیامده است، بلکه اشاره به این است که سرمایه داران امت می توانند، چیزی را بیندوزند و چیزی را در راه خدا انفاق کنند، تا زمانی که حضرت مهدی قیام کند، آن روز تمام اندوخته های خود را باید به او بسپارند، تا در راه بسط عدالت در سراسر جهان از آن کمک بگیرد.

بهترین دلیل برای این که این حدیث ارتباطی به مسأله خمس ندارد، این است که می فرماید به هنگام قیام مهدی تمام اندوخته و گنجینه خود را در اختیار او بگذارند نه فقط خمس آن را، در حالی که اگر منظور از آن مسأله خمس بود، باید بگوید خمس آن را در اختیار او قرار دهند.

ضمناً باید توجه داشت که در سلسله راویان این حدیث «محمد بن سنان» است که وضع او در میان علمای علم رجال مبهم و محل گفتگو است.

3. حدیث مرسلی است که در «تفسیر عیاشی» از امام صادق (علیه السلام) نقل شده است که فرمود: «مشکلترین چیزی که مردم در روز قیامت با آن سر و کار دارند این است که صاحب خمس برمی خیزد و می گوید خداوندا خمس مرا (نپرداختند) ولی شیعیان ما از این موضوع معافند.»

جواب: ناگفته پیدا است که این حدیث مرسل است و شخص مجهول و ناشناسی آن را از امام صادق (علیه السلام) نقل کرده و به هیچ وجه نمی توان از نظر علم حدیث روی آن تکیه کرد و این سخنی است که همه علماء رجال آن را قبول کرده اند.

ص: 28

از بین این اموال و وجوه، خراج(1) شباهت بیشتری به مالیات امروزی دارد که علاوه بر خمس دریافت می شده است؛ که به عنوان نمونه یک روایت در این زمینه بیان می کنیم:

"مصعب مصعب بن یزید انصاری می گوید: حضرت علی علیه السلام ما را به دریافت خراج چهار روستا گماشت و دستور فرمود: از هر جریب.(2) زمین کشت انبوه یک درهم و نیم و هر جریب کشت متوسط یک درهم و هر جریب کم محصول دو ثلث درهم و بر هر جریب باغ انگور یا باغ درخت خرما یا مخلوط از انگور و خرما ده درهم بستانم و بابت نخل های تک تکی که از روستا جدا می باشند چیزی نگیرم تا رهگذاران از آنها استفاده کنند و فرمود: از خانها و دهبان ها که بر اسبهای تر سوار می شوند و ... هر یک 48 درهم و طبقه متوسط و کسبه بازار هر یک 24 درهم و طبقه ضعیف هر یک دوازده در هم بگیریم ...".(3)

البته مقدار خراج، به نظر حاکم شرع بستگی داشت و نصاب معینی نداشت. خراج را حاکم اسلامی در امور عام المنفعه؛ مانند بهداشت، تأمین هزینه جنگ و ... استفاده می کرد، اما زکات و خمس مصارف معینی دارند که در آیات و روایات به آنها اشاره شده است. هر چند با نظر ولی فقیه و اجازه ایشان میتوان زکات یا سهم امام را در موارد دیگر (افزون بر موارد تعیین شده) نیز مصرف کرد.

ناگفته نماند در حال حاضر جزیه و خراج دریافت نمی شود و در هر کشوری شکل جدیدی به خود گرفته است.

- در صورتی که ثلث مال مخمس بوده است خودش و منافعش خمس ندارد و الا باید بپردازد. (آیت اللّه سیستانی)

- بدون اذن و اطلاع مکلف نیز پرداخت خمس کفایت می کند. (امام خامنه ای، آیت اللّه مکارم)

- اگر انسان بخواهد از مال خودش به صورت تبرعی و مجانی، خمس شخص دیگری را بپردازد، چنانچه خمس به اموال شخص مذکور تعلّق گرفته باشد، پرداخت خمس با درخواست وی اشکال ندارد، ولی بدون اطلاع و درخواست او کافی نیست؛

اما اگر خمس در ذمّه شخص مذکور باشد، پرداخت مجانی خمس از طرف وی - هرچند بدون اطلاع یا درخواست وی - اشکال ندارد و کافی است؛ مانند اینکه مالک یا شخص دیگر شیئی را که به آن خمس تعلّق گرفته، اتلاف یا مصرف کرده و ضامن خمس آن شده یا مالک، خمس را با حاکم شرع یا نمایندۀ وی دستگردان یا مصالحه کرده باشد. (آیت اللّه سیستانی)(1)

- اگر حقوق دوره ی آموزش به عنوان اجرت به شما داده شده است، از همان زمانی که اولین حقوق را دریافت کرده اید اوّل سال خمسی شماست، ولی اگر به شکل کمک و هدیه بوده است، خمس نداشته و اول سال خمسی شما زمانی است که اولین حقوق رسمی خود را دریافت می کنید. (امام خامنه ای)(1)

که به مانند موجود باشد یعنی طوری باشد که تا مطالبه کند به دستش برسد. (حضرت امام، امام خامنه ای، آیت اللّه مکارم)

- زمانی که عرفا شروع به کار کند سال خمسی او شروع می شود. (آیت اللّه سیستانی)

نکته: تولید کننده ،کشاورز، دامدار یا باغدار، چنانچه مواد اولیهاش از درآمد بین سال تهیه شده باشد، سر سال خمسی باید خمس آن را پرداخت کند. توضیح آنکه اگر مثلا دامدار دامهای خودش را از درآمدهای شغلی تهیه کرده است، در هر صورت باید سر سال خمسی خمس این دامها را باید پرداخت کند.

و باید یک گوسفند را بابت زکات بپردازد و بعد از گذشت دوازده ماه از زمان مالکیت، باید فرد خمس باقیمانده گوسفندان (پنجاه و نه گوسفند) را در صورتی که مؤونه محسوب نشوند بپردازد؛(1)

اما چنانچه در مثال فوق، تعداد گوسفندان مذکور «40» عدد باشد، با ورود به ماه دوازدهم زکات به آنها تعلق نمی گیرد؛ زیرا یک پنجم مشاع گوسفندان، خمس محسوب می شود. بنابراین، تعداد گوسفندانی که وی شرعاً مالک است به حد نصاب اول زکات گوسفند نمی رسد، ولی وی باید بعد از گذشت 12 ماه از زمان مالکیت، خمس چهل گوسفند را که مؤونه محسوب نمی شود، بپردازد.

همچنین، اگر فرد شاغل مثلاً -6 ماه به انتهای سال خمسیش مانده، «60» گوسفند را مالک شود، در صورتی که گوسفندان مذکور باقی مانده و مؤونه محسوب نشوند، باید خمس آنها را در سر سال خمسی بپردازد و با ورود به ماه دوازدهم از زمان مالکیت گوسفندان - با تحقق شرایط وجوب زکات - باید زکات «40» گوسفند از گوسفندان باقیمانده را بپردازد؛ اما چنانچه در مثال فوق، تعداد گوسفندان «40» عدد باشد و در انتهای سال خمسی «8» گوسفند بابت خمس داده شود، باقیماندۀ گوسفندان کمتر از حد نصاب اول زکات گوسفند بوده، بنابراین زکات ندارند. (آیت اللّه سیستانی)

نکته: تولید کننده ،کشاورز، دامدار یا باغدار، چنانچه مواد اولیهاش از درآمد بین سال تهیه شده باشد، سر سال خمسی باید خمس آن را پرداخت کند. توضیح آنکه اگر مثلا دامدار دامهای خودش را از درآمدهای شغلی تهیه کرده است، در هر صورت باید سر سال خمسی خمس این دامها را باید پرداخت کند.

- افرادی که چند شغل متفاوت داشته باشند که حساب دخل و خرج هر کدام از هم جدا باشد، می توانند برای هر شغل سال جداگانه ای قرار دهند. (حضرت امام،(1) امام خامنه ای)

- اگر فرد شاغل، چند نوع کسب متفاوت داشته باشد - مانند کارمندی ،تجارت کشاورزی - که حساب دخل و خرج آنها از هم جدا می باشد در صورتی که درآمد حاصل از هر رشته، مقدار قابل توجهی باشد، می تواند برای هر رشته کسبی، سال جداگانه ای قرار دهد؛ اما اگر فرد از رشته کارمندی - مثلاً - درآمد قابل توجهی داشته باشد، ولی درآمد وی از رشته تجارت یا کشاورزی اندک باشد، نمی تواند برای درآمد حاصل از تجارت یا کشاورزی سال جداگانه قرار دهد و درآمد حاصل از آن، با همان سال خمسی رشتۀ کارمندی لحاظ می شود. (آیت اللّه سیستانی)(2)

- باید همه منافع را یکجا حساب کنند. (آیت اللّه مکارم)

خطباء، مدرسین، موجرین (کسانی که زمین یا منزل یا مغازه اجاره می دهند) سپرده گذاری در بورس و بانک امثال این موارد مشروط بر رسیدن درآمد به مقدار مذکور (25 درصد) شرعا شاغل محسوب می شوند. (آیت اللّه سیستانی)

- پس از گذشت یک سال از شروع به کسب و کار، انتهای سال فرا می رسد. (آیت اللّه سیستانی)

نکته: اگر فرد شاغل در بین سال خمسی، بازنشسته شده یا شغل خویش را رها نماید و بیکار گردد و قصد نداشته باشد مجدداً مشغول کار شود، لازم است تا پایان سال خمسی مربوط به شغلش، احکام فرد شاغل را مراعات نماید؛ پس از آن در صورتی که بیکار باشد و مشغول شغل جدیدی نشود، احکام مربوط به فرد غیر شاغل در مورد وی جاری می شود و می تواند برای هر درآمدی که مالک می شود، سال خمسی جداگانه ای قرار دهد. (آیت اللّه سیستانی) (1)

اگر شخصی پولی را لای کتابش پیدا کند و دچار تردید شود که آیا از درآمد سال قبل است که باید فورا خمس آن داده شود و یا از درآمد سال جدید است که تا پایان سال خمسی مهلت دارد صرف در مؤونه کند، حکم آن چیست؟(1)

- جزء در آمد سال جدید محسوب می شود. (امام خامنه ای)

- اگر از زمانی که در سال اول حقوق گرفته است یک سال کامل گذشته و بعد حقوقی گرفته است، از درآمد سال بعد محسوب می شود. (حضرت امام)

- اگر قبل از پایان سال خمسی واریز شده است باید خمس آن را بدهد؛ ملاک در پایان سال خمسی فرا رسیدن ساعتی است که فرد در آن ساعت شروع به شغل خویش نموده است و اگر شخص حساب سال نداشته - و روز آغاز به فعالیت شغلیش اصلاً معلوم نیست، چنانچه با مصالحه با حاکم شرع یا وکیل وی، خمس اموالش تا آن لحظه را محاسبه و اقدام به پرداخت آن نماید، زمان پرداخت خمس، ساعت خمسی او محسوب می شود و با سپری شدن یک سال، در همان ساعت، سال خمسی وی به پایان می رسد. (آیت اللّه سیستانی)(1)

- خمس ندارد. (آیت اللّه مکارم)

نکته: نسبت به نظر امام خامنه ای تا کنون مستند قابل اعتمادی یافت نشد.

نکته: پوشیده نماند که با توجه به اینکه آیت اللّه سیستانی قائل به وجوب خمس مطالبات هستند لذا مطابق مبانی ایشان آن مقداری را که کار کرده است ولو واریز هم نشده است با تفصیلی که در بحث مطالبات خواهد آمد خمس آن واجب است. به این معنا که اگر حتی کاری انجام داده است که حتی روزهای بعد اجرتش را پرداخت می کنند لازم است خمس را بپردازد.

- کسی که از اول تکلیف، خمس نداده و درآمدهایی پیدا کرده و وسایلی برای زندگی خود خریده است و الآن متوجه وظیفه خمس شده و می خواهد تکلیف خود را درباره آن ادا کند و زندگی خود را پاک نماید اگر از منافع کسب، چیزی را که به آن احتیاج ندارد خریده و یک سال از خرید آن گذشته باید خمس آن را بدهد و اگر اثاث خانه و چیزهای دیگری که به آنها نیاز دارد مطابق شأن خود خریده، پس اگر بداند در بین سالی که در آن سال فایده برده آنها را خریده است لازم نیست خمس آن را بدهد و اگر نداند که در بین سال یا بعد از تمام شدن سال بوده بنابر احتیاط واجب باید با حاکم شرع یا نماینده او مصالحه کند، یعنی تمام اموال مشکوک خود را حساب کرده و حاکم شرع بدهی او را از جهت خمس به مقداری تخمین می زند و با او مصالحه می کند و با پرداخت آن تمام اموالش پاک می شود. (آیت اللّه مکارم)

- اگر با عین پول خمس نداده جنسی بخرد، یعنی به فروشنده بگوید این جنس را با این پول می خرم، چنانچه حاکم شرع، معاملۀ یک پنجم آن را اجازه بدهد، معاملۀ آن مقدار صحیح است و خریدار باید یک پنجم جنسی را که خریده است (به قیمت فعلی)، به حاکم شرع بدهد. (حضرت امام، آیت اللّه مکارم)(1)

مكلف باید خمس همان پول سالگشت شده را با ملاحظه تورم (از همان سالی که خمس بر آن گذشته) پرداخت کند و نسبت به سرمایه در گردش در سالهای بعد هر ساله مبلغ مخمس سال قبل به اضافه ی تورم آن را کسر کرده و خمس آن را با ملاحظه (اضافه) تورم پرداخت نماید. مثلا اگر در اولین سال خمسی یک تومان داشته است باید 200 تومان آن را با تورم سال به عنوان خمس پرداخت کند و در سال بعد اگر مجموع سرمایه اش مثلا دو میلیون شده است مبلغ 800 هزار تومان آن (با فرض تورم 50 درصدی که می شود 1200 از مبلغ دو میلیون کسر شده) خمس دارد (خمس = 160 هزار تومان) البته با ملاحظه تورم آن (تورم همان 160 تومان در سالی که باید پرداخت می شد) و در سالهای بعد هم به همین صورت. (امام خامنه ای)

- در این صورت اگر فروشنده ای که شیعه دوازده امامی است جنس را خریده، در صورتی که قیمت آن افزایش یافته باشد، پرداخت خمس به قیمت فعلی واجب می باشد. (آیت اللّه سیستانی)

نکته: از نظر باقی مراجع حکم ضروریات زندگی و غیر ضروریات یکسان است و مطابق همان تفصیلی که بیان شده است عمل شود.

نکته: ظاهرا نظر باقی مراجع در این باره اذن از نماینده مرجع تقلید است.

آیا در مالی که به آن خمس تعلق گرفته است قبل از پرداخت خمسش میتوان تصرف کرد؟(1)

- تا زمانی که خمس آن را نداده است، نمی تواند در آن مال تصرف کند؛ هرچند قصد پرداخت خمس را داشته باشد. (حضرت امام، آیت اللّه سیستانی، آیت اللّه مکارم)

- تصرف جایز است اما تاخیر در پرداخت خمس معصیت است. (امام خامنه ای)

به سهم اهل خمس صحیح محسوب شود، چنانچه فرد مذکور بخواهد خمس بدهد، باید خمس اصل مال تمام سود حاصل از سهم خمس را بدهد. همچنین، لازم است خمس سود سهم خویش را نیز بپردازد و (آیت اللّه سیستانی: بنابر احتیاط واجب) تنها پرداخت خمس مال موجود در انتهای سال خمسی جدید، کافی نیست.

مثلاً فردی با درآمد بین سال کالایی را به قصد تجارت خریداری می کند؛ قیمت کالا سر سال خمسی 100 هزار تومان است که خمس آن را نمی دهد و در سال بعد که قیمت کالا 150 هزار تومان می شود آن را به شیعۀ دوازده امامی می فروشد و این 150 هزار تومان تا آخر سال خمسی باقی می ماند؛ اکنون فرد برای پرداخت خمس باید الف. 20 هزار تومان به عنوان خمس اصل مال بپردازد .ب. تمام سودی که از سهم خمس به دست آمده (10 هزار تومان) را نیز بپردازد .ج. خمس سود سهم خویش (40 هزار تومان) که 8 هزار تومان می باشد را نیز بپردازد که در نتیجه، مجموع مالی که فرد می پردازد، 38 هزار تومان می گردد و بنابر احتیاط واجب، پرداخت 30هزار تومان به عنوان خمس مال موجود در انتهای سال خمسی جدید، کافی نیست. (حضرت امام، آیت اللّه سیستانی)

- خمس اصل مال باید پرداخت شود و نسبت به سود آن بعد از آنکه حاکم شرع معامله را اجازه داد باید خمسش را پرداخت کند و احتیاط آن است که در این ربح مصالحه شود. (آیت اللّه مکارم)

- اگر فردی که به اموالش خمس تعلق گرفته ولی خمس آن را نمی دهد، معامله ای انجام دهد، آن معامله صحیح بوده و آنچه مورد معامله بوده به دیگری منتقل می شود. البته خمس بر عهده فروشنده است و باید خمس را بپردازد و تاخیر جایز نیست. (امام خامنه ای)

- فردی که خمس نمیدهد یا خمس بعضی از اموالش را نپرداخته است، چنانچه مالش را به ملک شیعه دوازده امامی در آورد، مثل آنکه مالش را از طریق یکی از راههای صحیح شرعی - مانند فروختن یا هدیه دادن یا اداء دين يا... - به وی منتقل ،نماید آن مال به ملکیت آن شیعه در میآید و برای او حلال است و نیازی هم به پرداخت خمس توسط او نیست هرچند یقین داشته باشد که خمس به این اموال تعلّق گرفته است و مالک آن، خمس این اموال را نپرداخته است.

بنابراین اگر شیعه اثنا عشری، شیئی را که خمس آن داده نشده و سال بر آن گذشته خریداری نماید، معامله صحیح می باشد و خمس به عهده فروشنده است و وی موظف به پرداخت آن می باشد و خریدار مالک تمام آن شی می شود و از این بابت تکلیفی ندارد. (آیت اللّه سیستانی)

- هرگاه کسی مالی را که خمسش را نداده اند خریداری کند، معامله او نسبت به خمس باطل است، مگر آنکه حاکم شرع اجازه دهد که در این صورت خمس پول معامله را باید به او داد و اگر به فروشنده داده باشد باید از او بگیرد و به حاکم شرع دهد. (آیت اللّه مکارم)

را بپردازد؛ بلکه با توجه به مسئله مذکور می تواند از همان عین خمس را به دفتر بپردازد و چنانچه نماینده مرجع تقلید آن را ببخشد دیگر تکلیفی ندارد .

- اگر شخص واسطه کوتاهی نکرده باشد ضامن نیست و لازم نیست از طرف خود جبران کند و در صورتی که واسطه وکیل مرجع تقلید نباشد، خمس از عهدهی بدهکار ساقط نیست و باید بپردازد. (امام خامنه ای)

حال سوال این است که چنانچه فرد شک در مقدار آن داشته باشد، وظیفه چیست؟(1)

- در فرض مذکور کافی است تنها به مقداری که یقین یا اطمینان دارد مشمول خمس شده، خمس بپردازد؛ مگر آنکه مکلّف در این موضوع مقصّر(2) باشد که در این صورت بنابر احتیاط واجب، با حاکم شرع یا نمایندۀ وی به نسبت احتمال مصالحه نماید. (آیت اللّه سیستانی)

مثال 2: اگر مالی غیر مال التجاره که در سال خرید، مؤونه هم نشده - مثل وسیله ای که می خواهد سال بعد از آن استفاده کند - را با ثمن کلّی در ذمّه خریده که 60 درصد احتمال می دهد آن را با درآمد بین سال و 40 درصد احتمال میدهد آن را از پول سالگشت شده خریده باشد، در این صورت خمس 40 درصد مال رابه قیمت خرید و خمس 60 درصد را به قیمت فعلی می پردازد و به این طریق با حاکم شرع مصالحه می نماید. (آیت اللّه سیستانی)

- خمس منزل مسکونی و اسباب و اثاثیه منزل، و وسیله سواری (اگر دارید) را با شما مصالحه کردیم. بقیه اموال و دارایی ها مانند پول نقد و پس انداز و مطالبات و مواد خوراکی موجود در منزل و همچنین مواد مصرفی را محاسبه کنید بدهیهای مربوط به آن را کسر کرده، خمس باقیمانده را یکجا یا تدریجاً ارسال فرمایید. (آیت اللّه مکارم)

را بپردازد، کتاب ها به طور کامل مخمس شده اند؛ و اگر به اندازه یک پنجم آن ها را بپردازد، چنانچه کتاب ها در سال خمسی 94 از بین برود یا مورد استفاده قرار گیرد، تکلیف دیگری بابت خمس آنها ندارد، اما اگر کتاب ها تا آخر سال خمسی 94 هم بدون استفاده در اختیارش باقی بماند، در انتهای سال خمسی 94 باید خمسِ یک پنجم کتابها را بپردازد.

شایان ذکر است مخمس نمودن کامل مال واجب نیست و اختیاری می باشد بنابر این فرد می تواند در انتهای سال اوّل یک پنجم پرداخت کند و در انتهای سال جدید چنانچه مال تلف یا در مؤونه صرف نشود، خمس یک پنجم آن را بپردازد. (آیت اللّه سیستانی)

- ما در تمام این موارد اجازه داده ایم فقط خمس بپردازند. (آیت اللّه مکارم)(1)

یا اداء دین یا... - به وی منتقل نماید، آن مال به ملکیت آن شیعه در میآید و برای او حلال است و نیازی هم به پرداخت خمس توسط او نیست هرچند یقین داشته باشد که خمس به این اموال تعلّق گرفته است و مالک ،آن خمس این اموال را نپرداخته است.

شایان ذکر است، حکم مذکور در مورد شیعۀ دوازده امامی که خمس مالش را به جهت ندانستن حکم - چه جاهل قاصر باشد و چه جاهل مقصر - نپرداخته یا به فتوای مرجع تقلیدش آن مال خمس نداشته، نیز جاری می شود ولی این حکم، نسبت به فردی که از روی غفلت خمس مالش را نپرداخته، محل اشکال است مراعات مقتضای احتیاط ترک نشود. (آیت اللّه سیستانی)

- اگر یقین دارید ما به شما اجازه می دهیم تصرف کنید و معادل خمس آن را که تصرف کرده اید به سادات نیازمندی بپردازید و اگر تمکن ندارید بر ذمه بگیرید و هر موقع که توانستید بپردازید. (آیت اللّه مکارم)

- تصرف وکیل جایز نیست. (حضرت امام، آیت اللّه مکارم)

- قبول وکالت جایز است. (امام خامنه ای)

- اگر موکل خمس نمی دهد و وکیل شیعه دوازده امامی هست، می تواند وکالت را قبول کند و طبق وکالت عمل نماید و گناه خمس ندادن بر عهده موکل است. (آیت اللّه سیستانی)

ص: 69

- ورثه تکلیفی ندارند. (حضرت امام، امام خامنه ای، آیت اللّه مکارم)

- به احتیاط واجب باید خمس را از اصل ترکه ادا کنند مگر جزء استثنائاتی باشد که در فروعات قبلی توضیح داده شد مثل کسی که مالی از او به ارث رسیده است ولی به دادن خمس عقیده نداشته یا عقیده داشته ولی عمداً يا از روی کوتاهی و سهل انگاری خمس نمی داده است. (آیت اللّه سیستانی)

- اگر با عین پول خمس نداده جنسی بخرد (و حاکم یک پنجم آن معامله را اجازه داده بوده) لازم است برای پرداخت خمس قیمت فعلی مال مد نظر باشد. (حضرت امام، آیت اللّه سیستانی، آیت اللّه مکارم)

- ورثه باید خمس همان پول سالگشت شده را با ملاحظه تورم (از همان سالی که خمس بر آن گذشته) پرداخت کند ولی اگر میت کالا را برای تجارت و ترقی خریداری کرده بوده است نسبت به سرمایه در گردش در سالهای بعد هر ساله مبلغ مخمس سال قبل به اضافه ی تورم آن را کسر کرده و خمس آن را با ملاحظه (اضافه) تورم پرداخت نماید. (امام خامنه ای)

- مورث خویشاوندی دوری با وارث دارد و وارث اطلاعی از چنین خویشاوندی و انتظار چنین ارثی را نداشته .است (حضرت امام، آیت اللّه مکارم)

- اگر ارثی به او برسد که توقع آن را نداشته و از غیر پدر و فرزند باشد. (آیت اللّه سیستانی)

نکته: اینگونه نیست که هر کس خویشاوندی دوری داشته باشد الزاما از موارد من لا یحتسب باشد و به حسب موارد متفاوت است.(1)

- ترقی قیمت ارث خمس ندارد؛ البته اگر مقصود از نگهداری آن مال تجارت(1) باشد خمس مقدار ترقی بعد از تمام شدن سال واجب است، بشرط آنکه فروش آنها و گرفتن قیمتش ممکن باشد. (حضرت امام)

- ارث و هبه و پول فروش آنها خمس ندارد، هر چند قیمت آنها افزایش یافته باشد، مگر اینکه نگهداری آن به قصد تجارت و زیاد شدن قیمت باشد که در اینصورت ارتفاع قیمت سوقیه اش (پس از کسر تورم) پس از فروش بنابر احتیاط واجب متعلق خمس است که اگر تا سر سال مصرف نشود خمس آن باید پرداخت شود. (امام خامنه ای)

- مسئله دو صورت دارد: 1. به قصد تجارت نگهداری شده و امکان معامله و گرفتن قیمت آن وجود دارد که در این صورت پرداخت خمس ترقی قیمت بازاری، در سر سال خمسی واجب است هر چند آن را نفروخته باشد.(2) 2. به قصد تجارت نگهداری نشده؛ در این صورت ترقّی قیمت آن حتی پس از فروش خمس ندارد. (آیت اللّه سیستانی)

- هرگاه غیر مال التجاره مالی دارد که خمس آن را داده یا اصلا خمس ندارد چنانچه قیمتش بالا رود، و آن را بفروشد اضافه قیمت آن جزو درآمد سال فروش است و چنانچه صرف موونه نشود مشمول خمس است. (آیت اللّه مکارم)(3)

مغازه ای که برای کاسبی با پول مخمس خریداری شده یا خمس آن را در سر سال خمسی اول داده است حال که فرد فوت کرده حکم خمس افزایش قیمت آن چه می باشد؟(4)

- مغازه مذکور خمس ندارد. (حضرت امام، امام خامنه ای، آیت اللّه سیستانی، آیت اللّه مکارم)

بلکه به جهت اجاره دادن و سود بردن از اجاره بوده، تا نفروخته خمس ندارد و پس از فروش افزایش قیمت آن پس از کسر اصل و مقدار تورم مابقی جزو درآمد سال فروش می شود (امام خامنه ای)

- اگر ولی او اهل خمس بوده ولی به دلیل غفلت یا نسیان نپرداخته است باید ورثه خمس اموال میت را بپردازند و الا واجب نیست (آیت اللّه سیستانی)

در مواردی که بر ورثه پرداخت خمس اموال میت واجب است ملاک محاسبه و اداء خمس نظر کدام مرجع تقلید است؟ مرجع تقلید میت یا وصی و یا ورثه؟(1)

- افزایش قیمت ناشی از تورم خمس ندارد. (امام خامنه ای)

- چنانچه این افزایش قیمت ناشی از تورم باشد، ثبوت خمس در مورد آن محل اشکال است و بنابر احتیاط واجب احکام مربوط به ترقی قیمت بر آن جاری می گردد(1) و احتیاط مذکور در موردی است که افزایش قیمت جنس به مقداری باشد که با در نظر گرفتن نزول قیمت نقد رایج کشور و پایین آمدن قدرت خرید با آن، ربح و سود بودنش از نظر عرف محرز نباشد. (آیت اللّه سیستانی)

- اگر تفاوت مبلغ مهریه با توجه به ارزش فعلی، تفاوت فاحش باشد به کیفیتی که اداء مهریه گذشته، اداء بدهی محسوب نمی شود، دریافت تورم مهریه مطابق نرخ روز، خمس ندارد و در غیر این صورت زن حق مطالبه مهریه به نرخ روز ندارد و چنانچه مرد با رضایت خودش پرداخت کند، بنابر احتیاط واجب خمس دارد. (آیت اللّه مکارم)

- اگر کسی عضوی از بدن خود مانند کلیه اش را بفروشد که عرفاً نبود آن، موجب نقص در بدن می باشد، ثابت شدن خمس در آن محل اشکال است و مراعات مقتضای احتیاط ترک نشود. اما اگر آنچه معاوضه می کند از قبیل خون باشد که مجدداً در بدن تولید و جایگزین می شود و نبود آن عرفاً نقص در بدن به حساب نمی آید، باید خمس مبلغ دریافتی را در صورتی که تا انتهای سال خمسی صرف در مؤونه نشود، بپردازد. (آیت اللّه سیستانی)

مالی که از فروش کلیه به دست آمده و سال برآن گذشته خمس دارد؟

- خمس ندارد. (آیت اللّه مکارم)(1)

- در صورتی که آن هدیه عین مال تجارت و سرمایه تجارت نباشند مانند این که مقصود او از نگهداشتن آن نگهداری و بهره بردن از منافع و نماء آن باشد خمس زیاده، بر او واجب نیست ولی اگر مقصود این باشد که با آن تجارت کند و خمس ترقی قیمت آن پس از تمام شدن سال واجب است به شرط آن که فروش آن گرفتن قیمتش ممکن باشد و اگر فروش یا اخذ قیمت فقط در سال بعد ممکن باشد زیادی قیمت از منافع همان سال بعد میباشد نه سال گذشته (یعنی فعلا خمس ندارد). (حضرت امام)

- اجناس اهدایی که به قصد تجارت نگهداری نشده است چنانچه فروخته شود، پرداخت خمس آن واجب نیست؛ هر چند افزایش قیمت داشته باشد. ولی چنانچه هبه را سرمایه (در معرض فروش) قرار دهد ارزش افزوده آن پس از فروش بنابر احتیاط واجب از درآمد سال محسوب می شود و متعلق خمس است. (امام خامنه ای)

- در صورتی که خمسش را نپرداخته و سال بر آن گذشته است خمس اصل و ترقی آن به قیمت روز واجب است؛ اما در صورتی که اصل آن را مخمس کرده و تا سال خمسی ترقی پیدا کند دو صورت دارد: الف) اگر به قصد تجارت نگهداری کرده است و امکان معامله و گرفتن قیمت آن وجود دارد پرداخت خمس ترقی قیمت بازاری آن، در سر سال خمسی واجب است هر چند آن را نفروخته باشد. ب) ولی اگر قصد تجارت نداشته ترقّی قیمت آن حتی پس از فروش خمس ندارد.(1) (آیت اللّه سیستانی)

- در صورتی که اصل آن مخمس نشده است با رسیدن سال خمسی اصل آن (بنابر احتیاط) و ترقی آن به فتوا خمس دارد؛ و همچنین اگر خمس اصل را داده است و سر سال خمسی ترقی قیمت پیدا کرده است با فروش آن ترقی اش با رسیدن سال خمسی مشمول خمس است. (آیت اللّه مکارم)(2)

و این در حالی است که اگر پدر منزلی را به فرزندش هدیه - دهد و فرزند در بین سال در آن ساکن شود و خانه در طول سال جزء مؤونه وی - محسوب گردد، چنانچه بعد از گذشت سال خمسی یا چندین سال، فرزند منزل مذکور را با ترقی قیمت بفروشد، قیمت (ثمن) دریافتی بابت فروش خانه برای فرزند خمس ندارد، هرچند سال خمسی بر آن بگذرد. (آیت اللّه سیستانی)

- هدیه گیرنده تا زمانی که خمس مال را ندهد نمی تواند در آن تصرف کند هر چند پرداخت خمس این مال بر عهده هر یک از ایشان(1) می باشد و به مقدار خمس را شرعا مالک نمی شود. (حضرت امام، آیت اللّه مکارم)

- خمس بر عهده واهب بوده و بر هدیه گیرنده چیزی واجب نیست. (امام خامنه ای)

- فردی که خمس نمی دهد یا خمس بعضی از اموالش را نپرداخته است، چنانچه مالش را به ملک شیعه دوازده امامی در آورد، مثل آنکه مالش را از طریق یکی از راههای صحیح شرعی - مانند فروختن یا هدیه دادن یا اداء دین یا... - به وی منتقل نماید، آن مال به ملکیت آن شیعه در می آید و برای او حلال است و نیازی هم به پرداخت خمس توسط او نیست هرچند یقین داشته باشد که خمس به این اموال تعلّق گرفته است و مالک آن ، خمس این اموال را نپرداخته است. (آیت اللّه سیستانی)(2)

- اگر بخشش غیر واقعی و صرفا برای فرار از خمس باشد (مثل آنکه مرد از روی حیله و غیر واقعی مال را به همسرش بدهد و بعدا همسر نیز مال را به وی برگرداند) ، پرداخت خمس مال واجب است. البته اگر کسی برای اینکه به اموالش خمس تعلق نگیرد آن را حقیقتا به همسرش ببخشد در صورتی که هدیه مطابق شأن باشد خمس ندارد. (حضرت امام، امام خامنه ای)(1)

- اگر فرد با شخصی به قصد فرار از خمس تبانی نماید تا پول یا وسائل مذکور را قبل از فرا رسیدن سال خمسی به وی ببخشد، مشروط به آنکه پس از سپری شدن سال خمسی، آن شخص آنها را مجدداً به وی ببخشد، این عمل موجب ساقط شدن خمس نمی شود. (آیت اللّه سیستانی)

- چنانچه واقعاً ببخشد و این مقدار بخشش در شأن او باشد خمس به او تعلق نمی گیرد؛ ولی از فضیلتی محروم شده است. البته اگر برای فرار از خمس باشد اشکال دارد و خمس (بنابر احتیاط واجب) ساقط نمی شود. (آیت اللّه مکارم)

نکته: اگر کسی قبل از فرارسیدن سال خمسی (ولو به هدف نپرداختن خمس) مالی را به کسی به طور واقعی و در حد شأنش هدیه کند مشمول حکم فرار از خمس نمی شود.

- به مجرد رجوع از هبه باید خمس آن را بدهد. (امام خامنه ای)(1)

- خمس آن را میتواند جزو صدقه حساب کند. (آیت اللّه مکارم)

با توجه به اینکه تحقق هبه متوقف بر ایجاب و قبول و قبض می باشد آیا سند زدن به نام موهوب له مصداق قبض است و خمس از واهب ساقط است؟(1)

- مجرد نوشتن سند برای قبض کافی نیست، البته اگر اموال و املاک خود را به نام کسی زده، به طوری که در اختیار و تحت تصرف مالکانه موهوب له قرار گیرد حکم قبض در هبه جاری است و الا هبه محقق نشده خمس از واهب ساقط نیست. (امام خامنه ای)

- انتقال رسمی سند در هبه، جایگزین قبض می شود؛ لذا دیگر از اموال واهب محسوب نمی شود؛ بنابر این اگر قبل از سال خمسی باشد و در شأن باشد خمس بر عهده واهب نیست. (آیت اللّه سیستانی، آیت اللّه مکارم)

الف) بابت حقوق و مزد بوده است

شخصی برای کسی کاری انجام می دهد و بعد از رسیدن سال خمسی مزدش را ابراء می کند آیا خمس آن مال بر عهده اش است؟(1)

- چنانچه در سر رسید سال خمسی قابل دریافت بوده است مشمول خمس است و در غیر اینصورت (قابل وصول نبوده) در فرض مذکور (حال که ابراء کرده) خمس ندارد. (حضرت امام، امام خامنه ای، آیت اللّه مکارم)(2)

- فردی که در انتهای سال خمسی، طلب یا طلبهایی از مردم دارد که درآمد محسوب می شود، اگر طلب وی با مطالبه نمودن از بدهکار، قابل وصول است، باید خمس آن را بدهد هرچند به سبب ارفاق یا دلیل دیگر آن را مطالبه ننماید؛ اما اگر با مطالبه هم فعلاً (سر سال خمسی) وصول نمی شود، حکم مطالبات را دارد (که مخیر است بین اینکه صبر کند زمانی که وصول شد یک پنجم آنرا پرداخت کند و یا آنکه در سر سال خمسی خمس ارزش نقدی طلب را محاسبه کرده و پرداخت نماید).(3) (آیت اللّه سیستانی)

ب) بابت ثمن مال التجاره بوده

اگر شخصی مال التجاره غیر مخمس را به معامله نسیه فروش برساند و ثمن آن را طلبکار شود و بدهکار را بعد از سال خمسی ابراء کند تکلیف خمس چیست؟(4)

- خمس ارزش کالا به مقدار قیمت نقدی (آن در صورتی که سر سال خمسی قابل وصول بوده)(5) واجب است و نسبت به مقدار سودی که از معامله نسیه نصیبش شده است و هنوز زمان اداء آن نیامده خمس واجب نیست. (حضرت امام، امام خامنه ای،(6) آیت اللّه مکارم)

ص: 94

- فردی که در انتهای سال خمسی، طلب یا طلب هایی از مردم دارد که درآمد محسوب می شود، اگر طلب وی با مطالبه نمودن از بدهکار، قابل وصول است ، باید خمس آن را بدهد هر چند به سبب ارفاق یا دلیل دیگر آن را مطالبه ننماید؛ اما اگر با مطالبه هم فعلاً (سر سال خمسی) وصول نمی شود، حکم مطالبات را دارد (که مخیر است بین اینکه صبر کند زمانی که وصول شد یک پنجم آنرا پرداخت کند و یا آنکه در سر سال خمسی خمس ارزش نقدی طلب را محاسبه کرده و پرداخت نماید). (آیت اللّه سیستانی)

- یارانه ها در حکم هدیه هستند و اگر سال خمسی بر آن بگذرد، بنابر احتیاط واجب خمس دارد، ولی با توجه به هزینههای بالای زندگی قشرهای ضعیف و متوسط و برای رعایت حال افراد خمس آن را می بخشیم. (آیت اللّه مکارم)

- پول پرداختی شرکت بیمه به همسر و فرزندان خمس ندارد؛ اما پول پرداختی به خود شخص (در صورتی که خودش طرف قرارداد با شرکت بیمه است) جزو درآمد سال وصول است و چنانچه تا سر سال خمسی آن سال بماند خمس دارد. (امام خامنه ای)

- وجوه دریافتی از چنین بیمه هایی نیز جزء درآمد سال وصول محسوب شده که در صورت باقی ماندن تا انتهای سال و عدم صرف در مؤونه، مشمول خمس خواهد شد. (آیت اللّه سیستانی) نکته: شایان ذکر است، مبالغی که شرکت بیمه به کسانی که بیمه گذار برای بعد از وفات خویش معین کرده می پردازد، ارث محسوب نمی شود، بلکه مربوط به شخص یا اشخاصی است که حسب مقررات بیمه و توافق بین بیمه گذار و بیمه گر به آنان داده می شود و چنانچه وجوه مذکور به صورت انتقال اعتباری پول از طریق شبکه شتاب بانکی به حساب شخص واریز می گردد، حکم آن مانند یارانه است. (آیت اللّه سیستانی)(1)

- اگر فرد اقدام به انعقاد قرارداد شرعی سرمایه گذاری با شرکت بیمه نماید، مثلا شرکت بیمه را وکیل کند که طبق عقود اسلامی با سرمایۀ وی فعالیت اقتصادی نماید، در این صورت، حکم سرمایه گذاری بانکی(1)را دارد. (آیت اللّه سیستانی)(2)

- چنانچه سود آن بر اساس کار اقتصادی سالم با آن سرمایه باشد حلال است و خمس دارد اما اصل سرمایه اگر قابل برداشت نیست فعلا خمس ندارد و به محض وصول اصل آن فوری خمس دارد و سود آن جزو درآمد سال وصول است. (آیت اللّه مکارم)(3)

نکته: سودی که بانک بابت حساب سرمایه گذاری وکالتی پرداخت می کند، ولی فرد به بانک وکالت شرعی نداده، تا زمانی که سود مذکور از حساب بانکی به صورت وجه نقد برداشت نشده، مشمول خمس نمی باشد؛

اما اگر برداشت شود، چنانچه بانک دولتی یا مشترک در کشورهای اسلامی باشد، مال برداشت شده در حکم مجهول المالک می باشد(4) و فرد موظف است نصف آن را به فقرای متدین شیعه صدقه دهد و مجاز به تصرف در نصف دیگر می باشد؛

بنابراین، نسبت به نصف مذکور (که مجاز به تصرف آن شده) چنانچه آن را قبض و تملک نماید، جزء درآمد بین سال محسوب می شود و اگر تا پایان سال باقی بماند و صرف در مؤونه نگردد، مشمول خمس خواهد بود؛ در غیر این صورت، خمس ندارد مگر آنکه با آن کالایی خریداری نماید، که در این حالت کالای مذکور جزء درآمد بین سال محسوب می شود و اگر تا پایان سال صرف در مؤونه نشود خمس دارد. (آیت اللّه سیستانی)(5)

بیمه خودرو، تکمیلی، حوادث و ....

ص: 99

حکم خمس مالی که از حقوق به عنوان حق بیمه کسر می شود و یا اینکه مکلف در بین سال آن را دستی پرداخت می کند (مانند بیمه خودرو و ...) چیست؟(1)

- در رابطه با بیمه هایی که فرد پول را به تملیک شرکت بیمه در می آورد، چنانچه این نوع بیمه شدن متناسب با شأن فرد باشد، مبالغ پرداختی از درآمد بین سال خمس ندارد. (امام خامنه ای، آیت اللّه سیستانی، آیت اللّه مکارم)

- اگر هدیه باشد مشمول خمس، نیست ولی اگر طبق قرارداد و یا در قبال کار پرداخت می شود و تا چند روز پس از سال خمسی صرف در مخارج زندگی نشود خمس دارد و تشخیص موضوع به عهده مکلف است. (امام خامنه ای)

- بن کارمندی و مانند آن جزء حقوقشان محسوب می شود چنانچه چیزی از آن تا پایان سال خمس اضافه بماند خمس دارد. (آیت اللّه مکارم)

اگر ملکی را بر افراد معینی، وقف کنند، چنانچه آن ملک بدون اکتساب(1) درآمدی داشته باشد (مثل اجاره دادن عین موقوفه توسط متولی و پرداخت اجارههای آن به موقوف علیهم) و از مخارج سال آنها زیاد بیاید آیا خمس دارد؟(2)

- خمس به آن تعلق نمی گیرد. (حضرت امام، امام خامنه ای)(3)

- باید خمس آن را بدهد. (آیت اللّه سیستانی، آیت اللّه مکارم)

- خمس ندارد؛ مگر اینکه آن مال خمسی را به قصد منفعت و نمو نگه داشته باشد (مثل اینکه درختی را به عنوان خمس دریافت کرده تا میوه دهد). (حضرت امام)

- خمس دارد. (آیت اللّه مکارم، آیت اللّه سیستانی)

دوم: سر سال خمسیاش نرسیده، نمی داند این درآمد امسال است که متعلق خمس نیست یا درآمد سال

گذشته است که خمس آن را نداده؟ جزء درآمد سال جدید محسوب می شود.

ه. گاه شک در این است که فردی که سال خمسی دارد و خانه مسکونی یا چیز دیگری را که مؤونه محسوب می شود، با درآمد کسب خریده ولی نمی داند که آن را از درآمد بین سال خریده یا پس از پایان سال و پیش از پرداخت خمس خریداری کرده، که در این صورت نیز وظیفه ای نسبت به پرداخت خمس آن ندارد. (امام خامنه ای)

مخارج خود و خانواده اش پرداخت می کند، مالی که صرف هزینه ازدواج اولاد یا تحصیل آنها یا معالجه و درمان بیماری های خود و خانواده اش می کند دیه ای که می دهد، مالی که به عنوان غرامت خسارت وارده به اموال دیگران می دهد و مانند آن. (مراجع عظام تقليد)(1)

- پولی که مستأجر ناچار است برای اجاره خانه به موجر قرض (رهن) دهد، در صورتی که توان پرداخت اجاره کامل را نداشته باشد یا موجر نمی پذیرد، به مقداری که برای اجاره مسکن مطابق شأن، باید طبق قرارداد اجاره به موجر قرض بدهد، خمس تعلق نمی گیرد و احکام مؤنه را دارد. (امام خامنه ای)

- پولی که بابت رهن منزل به عنوان قرض به موجر پرداخت می کند، از مئونه محسوب نمی شود و مانند سایر مطالبات است.

البته اگر مثلاً مبلغ رهن، یک پنجم قیمت منزلی است که مناسب شأن وی است و قصد دارد آن را برای استفاده شخصی اجاره کند، می تواند یک پنجم مشاع از منزل مذکور را با درآمد بین سال بخرد و فروشنده در ضمن معامله شرط نماید در صورت رد ثمن (قیمت معامله) در مدت معین حق فسخ معامله را دارا باشد (بیع الخیار) و چهار پنجم مشاع منزل هم هرچند به مبلغ کمتر اجاره داده شود، در این صورت، یک پنجم منزل برای مستأجر مؤونه محسوب شده و خمس ندارد. (آیت اللّه سیستانی)(1)

- پول رهن منزل تا زمانی که در رهن است خمس ندارد، ولی هرگاه از رهن آزاد شود و دیگر برای آن جهت مورد نیاز نباشد، و تا پایان سال خمسی هزینه نگردد خمس به آن تعلق می گیرد. (آیت اللّه مکارم)

به وسایل دکوری (که فقط برای تزیین استفاده می شوند و هیچ استفاده دیگری ندارند) خمس تعلق می گیرد؟(1)

- اگر وسایل مزبور، مورد نیاز و به مقدار متناسب با شأن عرفی شخص باشد، خمس ندارد و تشخیص این موارد با خود مکلف است. (حضرت امام، امام خامنه ای، آیت اللّه سیستانی، آیت اللّه مکارم)

- اگر زاید بر مؤونه و شأن عرفی شخص باشد و از درآمد بین سال تهیه شده باشد، خمس دارد و در غیر این صورت خمس ندارد. (امام خامنه ای)

- اگر عرفاً مؤونه فرد به حساب می آید، خمس ندارد. (آیت اللّه سیستانی، آیت اللّه مکارم)

در توضیح باید گفت: معیار در مؤونه، هزینهی متعارفی است که افراد نسبت به شرایط خویش دارند، بنابراین از یک سو این هزینه ها محدود و منحصر به لوازم ضروری و احتیاجات اولیه نیست و می تواند فراتر از آن باشد و از سوی دیگر شامل مخارجی که ولخرجی، اسراف و تبذیر یا اضافه بر شؤون است، نمی شود.

- اگر کالاهای مصرفی زندگی مثل مواد خوراکی، عطر و لوازم بهداشتی (خمیردندان، شامپو و صابون) که در سر سال زیاد می آید، چنانچه فرد نمی توانسته کمتر از آن مقدار را تهیه کند و به تعبیری، مقدار خریده شده کمترین مقداری است که از نظر کمیت در بازار فروخته می شود خمس ندارد؛ مثلاً کوچکترین عطر موجود در بازار را برای استفاده اش خریده است اگر می توانسته کمتر از آن مقدار تهیه کند اما بیشتر تهیه کرده و مقداری اضافه آمده است، مقدار باقی مانده چنانچه قیمت داشته باشد هر چند اندک، خمس دارد. (آیت اللّه سیستانی)

به اعتبار باقیمانده کارتهای تلفن و شارژ موبایل اعتباری خمس تعلق می گیرد؟

- اگر به مقدار متعارف و مورد نیاز تهیه شده و مقدار باقیمانده قابل فروش نباشد خمس ندارد. (امام خامنه ای)(1)

حكم كالاهایی که مالیت دارند ولی خریدار ندارند

اگر کالای مصرفی باقیمانده در بازار قابلیت فروش ندارد ولی برای خود مکلف قابل استفاده است آیا محاسبه خمسش واجب است؟(2)

- چنانچه مقدار باقیمانده ارزش مالی نداشته باشد (یعنی این مقدار را در بازار از او نمی خرند) محاسبه خمس آن واجب نیست. (امام خامنه ای،(3) آیت اللّه سیستانی، آیت اللّه مکارم)

- ب. تهيه آن شیء در آینده در وقت نیاز عرفی به آن، غیر ممکن یا دشوار و موجب سختی فوق العاده که معمولاً تحمّل نمی شود (حَرَج) باشد.(1) (آیت اللّه سیستانی)(2)

اگر فرد با درآمد بین سال شیئی را تهیه کرده و بدون تملیک، جهت استفاده شخصی در اختیار اطرافیان خود قرار دهد، مانند اینکه شوهر، زیورآلات طلا تهیه کرده و آن را بدون تملیک برای استفاده در اختیار همسرش قرار دهد یا فرد کتابی را تهیه کرده و بدون تملیک آن را برای مطالعه در اختیار فرزندش بگذارد، آیا موونه محسوب شده و خمس آن ساقط است؟(1)

- چنانچه تهیه نمودن آن به کیفیت فوق عرفاً از شأن فرد به حساب آید و جزء مؤونه وی محسوب شود، خمس ندارد. (آیت اللّه سیستانی)

نکته: هر چند تصریحی از باقی فقهاء یافت نشد لکن در اموال مذکور احکام موونه جاری است که با مراجعه به مبنای هر مرجع حکمش مشخص است.

اگر پدر برای آینده فرزند خود خانه یا زمین تهیه کند، آیا با رسیدن سال خمسی خمسش واجب است؟

- در صورتی که عرفا تهیه مسکن بر عهدۀ او باشد و نتواند در زمان نیاز تهیه کند، به آن خمس تعلق نمی گیرد. (امام خامنه ای)(1)

- خمس دارد. (حضرت امام، آیت اللّه سیستانی)

- خمس دارد؛ مگر اینکه بعد از سال خمسی، در آینده نزدیک (تا چند روز) در راه مذکور مصرف شود که در این صورت خمس ندارد. (امام خامنه ای)

- پولی که جهت تهیه منزل مسکونی یا وسیله نقلیه شخصی و امثال آن (نه مطلق پس انداز) پس انداز می شود و سال بر این پول جمع شده می گذرد، طبق فتوای ما خمس دارد؛ اما اگر بخواهد خمس را حساب کند و طبق گفته خودش یا ظاهر حال، دیگر امکان استفاده از آن پس انداز وجود نداشته باشد، ما در مرحله اول با دست گردان او را بدهکار بیت المال می کنیم تا به مرور زمان بپردازد، یا می گوییم خمس را به ذمه بگیرد و در دراز مدت به مرور زمان بپردازد و اگر پرداخت خمس این پس انداز برای او ایجاد زحمت شدید می کند خمس بخشی از آن را به او می بخشیم. (آیت اللّه مکارم)

- اگر به عنوان پیش خرید به حساب ریخته شود و برای استفاده شخصی (نه کسب درآمد) ثبت نام نموده اید به آن نیاز دارید، مبلغ واریز شده مشمول خمس نیست. ولی چنانچه به صورت ودیعه باشد خمس دارد. (آیت اللّه مکارم)

- مبالغ مذکور خمس دارد مگر معامله ای صحیح انجام شده است و این ماشین برای استفاده شخصی و احتیاج فعلی او باشد و فراهم نکردن آن، عرفاً کسر شأن برای فرد و کوتاهی در حق خانوادۀ او و سهل انگاری دربارۀ آینده آنان محسوب شود. (آیت اللّه سیستانی)

- اگر عرفا لازم بود در این زمان اقدام به ثبت نام کنید، جزو مؤونۀ سال پرداخت است و خمس ندارد. (امام خامنه ای)

بلیط هواپیمایی را برای مشهد تهیه کردم ولی قبل از رفتن به مشهد سال خمسی ام فرا رسید، آیا باید خمس بلیط را پرداخت کنم؟(1)

- اگر زمان مسافرت به صورتی باشد که عرفاً لازم است بلیط آن زودتر تهیه شود، خمس ندارد. (امام خامنه ای)

اگر کسی مالی را به جهت گرفتن خدمتی بپردازد (مثلا بلیط هواپیما تهیه کند، هزینه مسافرت را پیشاپیش بپردازد، اجرت کارگر در منزل را جلوتر از عمل بدهد و ...) و قبل از دریافت خدمت سال خمسی اش فرا رسد آیا باید خمس مال را بپردازد؟(2)

- در این صورت باید وی خمس مالیت طلب خویش(3) را بپردازد مگر سفر حج یا عمره واجب بوده و یا قبلاً با استطاعت یا نذر شرعی و مانند آن بر ذمه فرد آمده (مستقر شده) باشد؛ در این حالت، چنانچه برای تشرف، راه دیگری جز ثبت نام و در نوبت قرار گرفتن وجود نداشته باشد و مال دیگری که از آن، خمس این پول را پرداخت کند نداشته باشد، خمس ندارد. (آیت اللّه سیستانی)

- هزینه سفر حج یا زیارتهای مستحبی اگر از درآمد همان سال باشد اصل و سود آن خمس ندارد و اگر ناچار باشد از چند سال قبل اسم نویسی کند و هزینه را بدهد، جزء مخارج همان سالش محسوب می شود و خمس ندارد نه در آن سال و نه در سالهای بعد. البته اشخاصی که سال خمسی ندارند و دارای سرمایه ای هستند که خمس آن را نپرداخته اند؛ باید خمس پولی را که برای حج یا عمره هزینه کرده اند و خمس سود آن را بپردازند. (آیت اللّه مکارم)

اگر فرد از درآمد بین سال خمسی، اقدام به انعقاد قرارداد با شرکتی مسافرتی مثلا برای تشرف به عتبات در زمانی معین نماید و سازمان یا شرکت مذکور فیشی بابت آن در اختیار وی قرار ،دهد ولی حسب نوبت، زمان تشرف پس از گذشت سال خمسی فرد واقع می شود حکم خمس آن چیست؟(1)

- مبلغ مذکور خمس ندارد. (امام خامنه ای، آیت اللّه مکارم)

- باید خمس مبلغ واریزی را بپردازد مگر اینکه مکلف اقدام به انعقاد قرارداد اجاره - با رعایت شرایط صحیح بودن آن - با شرکت مذکور کرده است که در این صورت باید خمس مالیت طلب خویش(2) را بپردازد. (آیت اللّه سیستانی)

نکته3 : خرید یا ساخت مسکن برای فرزند با شرایط فوق خمس ندارد.(1)

نکته: در صورتی که دختر جهیزیه را از پدر هدیه گرفته و می فروشد حکم فروش هدیه جاری است که در مبحث هدیه بدان اشاره شد.

- در صورت داشتن تمام شرایط و قیود مذکور در بحث جهیزیه همان حکم در اینجا هم جاری است.

آیا پرداخت بدهی بابت دستگردان از درآمد سال بعد، از هزینه های جاری زندگی بوده و از موونه محسوب می شود؟(1)

- بدهی ای که از طریق قرض کردن از ولی امر (حاکم شرع) از مال خمس - که از آن به دستگردان تعبیر می شود - حاصل شود از مؤونه حساب نمی شود؛ اگرچه در سال درآمد آن را بپردازد یا زمان ادای آن در همان سال باشد و بپردازد، بلکه واجب است خمس همۀ درآمد را محاسبه سپس آن بدهی را از مخمس ادا نماید یا آن بدهی را پرداخت کند و در وقت ادای خمس، آن بدهی را نیز به حساب درآمد بیاورد و خمس آن را رد کند. (حضرت امام)

- در یک صورت از هزینه های جاری می باشد؛ اگر فرد میخواهد خمس مالش را از درآمد اثناء سال جدید خمسی بپردازد. در این صورت اگر آن مال (مقدار خمس مال گذشته) یا بدلش تا آخر سال جدید تلف نشود و در مؤونه هم صرف یا استفاده نگردد، چنانچه قصد دارد مالش را به طور کامل مخمس نماید، باید یک چهارم بپردازد. اما در صورتی که مال در این سال جدید تلف شده یا در مؤونه صرف می شود، پرداخت یک پنجم از درآمد سال جدید، کافی است؛ مثلاً فردی در انتهای سال خمسی 94 به برنج هایش خمس تعلق می گیرد وی در ابتدای سال خمسی 95 میخواهد خمس برنجها را از درآمد سال 95 بپردازد، این شخص چنانچه به اندازه یک چهارم ارزش برنجها را بپردازد، برنجها به طور کامل مخمس شده اند؛ و اگر به اندازه یک پنجم آنها را بپردازد، چنانچه برنج ها در سال خمسی 95 از بین برود یا مورد استفاده قرار گیرد، تکلیف دیگری بابت خمس آنها ندارد، اما اگر برنج ها تا آخر سال خمسی 95 هم بدون استفاده در اختیارش باقی بماند، در انتهای سال خمسی 95 باید خمس یک پنجم برنج ها را بپردازد. (آیت اللّه سیستانی)

- می تواند بدهی خود را از منافع سال جدید بپردازد و به عبارتی این اداء دین جزء موونه محسوب می شود. (آیت اللّه مکارم)(2)

- بنابراحتیاط واجب با حاکم شرع مصالحه کند. (حضرت امام، آیت اللّه سیستانی، آیت اللّه مکارم)

چند سالی هست که متاسفانه موفق به محاسبه خمسم نشده ام و در این مدت وسایل زندگی و مؤونه خریده ام که نمی دانم کدام را با پول درآمد در بین سال و کدام را با درآمد سال گشتم تهیه کرده ام، لطفا در این رابطه راهنمایی بفرمائید.

- اگر حساب سال نداشته اید و نمیدانید هنگام صرف پول در خرید مایحتاج، سال خمسی بر آن گذشته یا نه، در مورد پول خرید آنها بنابر احتیاط واجب باید با یکی از نمایندگان ما مصالحه نمایید. (امام خامنه ای)(1)

اول دی ماه همان سال کالایی که مؤونه محسوب می شود- را خریداری نماید، ولی بعد از گذشت یک ماه استفاده از آن در مؤونه، دیگر بدان احتیاج نداشته باشد، حکم خروج از موونه قبل از رسیدن سال خمسی را دارد چراکه از اولین روز دریافت درآمد هنوز یک سال نگذشته است. (آیت اللّه سیستانی)(1)

نکته 2: چنانچه مال از چیزهایی است که مثلاً در بعضی از فصل های سال مورد استفاده قرار می گیرد، مثل لباس های زمستانی و تابستانی که برای زمستان و تابستان سال بعد کنار گذاشته می شود، حکم خروج از موونه را ندارد.(2)

- سرمایه ای که از طریق درآمد بین سال تهیه شده است، خمس دارد، مگر به مقداری باشد که با پرداخت خمس آن، باقی مانده آن سرمایه و سودش برای مخارج زندگی در حد شانش کافی نیست که در این صورت خمس ندارد حتی در صورتی که بتواند در سالهای آینده خمس آن را بدهد. (حضرت امام، امام خامنه ای)

- سرمایه چنانچه از درآمد بین سال تهیه شده باشد خمس دارد مگر آنکه فرد هم اکنون یا در آیندۀ نه چندان دور نتواند خمس سرمایه اساسی(1) را بپردازد؛ به این معنا که اگر خمس آن را هرچند با دستگردان و پرداخت به صورت اقساط در طی چند سال بپردازد، ادارۀ امور زندگی مناسب با شأن و به صورت معمول، غیر ممکن یا همراه با سختی طاقت فرسا که معمولاً تحمل نمی شود بوده یا آنکه مجبور می شود به کسبی که شایسته شأن او نیست مشغول شود. که در این صورت، پرداخت خمس سرمایه لازم نیست؛ البته اگر می تواند خمس قسمتی از سرمایه را به صورت نقد یا اقساط بدهد، پرداخت همان مقدار لازم می باشد. (آیت اللّه سیستانی)

- سرمایه خمس دارد، مگر سرمایه ای که اگر خمس آن را هر چند به صورت تدریجی بدهد با بقیه آن، زندگی او در حد آبرو و شؤونش اداره نمی شود. بنابراین، اگر با پرداخت خمس آن، لطمه ای به کار او نمی خورد، باید خمس آن را بدهد، خواه سرمایه تجارت باشد یا زمین و آب و ملک برای زراعت، یا ابزار کار. (آیت اللّه مکارم)

سالانه) بالنسبه به طلا یا همان ارز معین قرار دهد و پول رایج در کشور (ریال) را معیار محاسبات سود و زیان قرار ندهد؟(1)

- لازم است پس از کسر مقدار تورم، خمس به پول رایج کشور محاسبه شود. (امام خامنه ای)

- بله میتواند چنین کند. شایان ذکر است، چنانچه فردی سال خمسی اش فرا رسیده است و تاکنون توجه نداشته است که می تواند معیار را در مال التجاره، طلا یا یکی از ارزهای خارجی قرار دهد، ابتدا باید خمس سرمایه اش را بر اساس قیمت نقد رایج پرداخت نماید و از آن به بعد پس از تبدیل سرمایه مخمس به طلا یا ارز خارجی معین، در سالیان بعد می تواند معیار را همان طلا یا ارز خارجی مورد نظر قرار دهد و سود و زیان خویش را بر اساس آن بسنجد.(2) نکته: این حکم شامل وجه نقد و پول رایجی که جزء سرمایۀ کسب و مال التجاره فرد میباشد نیز می گردد.(آیت اللّه سیستانی)

اگر فردی با درآمد بین سال، کالایی به قصد تجارت بخرد و در سررسید سال خمسی اول، خمس کالا پرداخت نشود، چنانچه سال دوم خمسی فرا برسد، آیا علاوه بر پرداخت خمس کالا، باید سود خمس هم پرداخت شود؟(1)

- مکلف باید ارزش کالا را در سررسید اولین سال خمسی محاسبه کرده و خمس آن را با ملاحظه تورم مبلغ خمس پرداخت نماید و در سالهای بعد هر ساله مبلغ مخمس سال قبل به اضافه ی تورم آن را کسر کرده و خمس آن را با ملاحظه (اضافه) تورم پرداخت نماید. مثلا اگر در اولین سال خمسی یک تومان داشته است باید 200 تومان آن را با تورم سال به عنوان خمس پرداخت کند و در سال بعد اگر مجموع سرمایه اش مثلا دو میلیون شده است مبلغ 800 هزار تومان آن (با فرض تورم 50 درصدی که می شود 1200 از مبلغ دو میلیون کسر شده) خمس دارد (خمس=160 هزار تومان) البته با ملاحظه تورم آن (تورم همان 160 تومان در سالی که باید پرداخت می شد) و در سالهای بعد هم به همین صورت. (امام خامنه ای)

- اگر فرد با درآمد بین سال کالایی را بخرد و کالای مذکور تا انتهای سال مؤونه نشود و به آن خمس تعلق بگیرد و وی خمس آن را نپردازد(2) و کالا در سال جدید، ترقّی قیمت نماید و در بین همان سال آن را بفروشد و ثمن آن تا پایان سال خمسی جدید باقی بماند، در فرضی که معامله صحیح باشد(3) یا با اجازۀ حاکم شرع نسبت به سهم اهل خمس صحیح محسوب شود، چنانچه فرد مذکور بخواهد خمس بدهد، باید خمس اصل مال و تمام سود حاصل از سهم خمس را بدهد. همچنین، لازم است خمس سود سهم خویش را نیز بپردازد و (آیت اللّه سیستانی: بنابر احتیاط واجب) تنها پرداخت خمس مال موجود در انتهای سال خمسی جدید، کافی نیست.

مثلاً فردی با درآمد بین سال کالایی را به قصد تجارت خریداری می کند؛ قیمت کالا سر سال خمسی 100 هزار تومان است که خمس آن را نمی دهد و در سال بعد که قیمت کالا 150 هزار تومان می شود آن را به شیعه دوازده امامی می فروشد و این 150 هزار تومان تا آخر سال خمسی باقی می ماند؛ اکنون فرد برای پرداخت خمس باید: الف. 20 هزار تومان به عنوان خمس اصل مال بپردازد. ب. تمام سودی که از سهم خمس به دست آمده (10 هزار تومان) را نیز بپردازد. ج. خمس سود سهم خویش (40 هزار تومان) که 8 هزار تومان می باشد را نیز بپردازد که در نتیجه، مجموع مالی که فرد می پردازد، 38 هزار تومان می گردد و بنابر احتیاط واجب، پرداخت 30 هزار تومان به عنوان خمس مال موجود در انتهای سال خمسی جدید، کافی نیست. (آیت اللّه سیستانی)(4)

- خمس اصل مال باید پرداخت شود و نسبت به سود آن بعد از آنکه حاکم شرع معامله را اجازه داد باید خمسش را پرداخت کند و احتیاط آن است که در این ربح مصالحه شود. (آیت اللّه مکارم)

- پرداخت خمس ترقی واجب است؛ هر چند به فروش نرسد. (حضرت امام، آیت اللّه سیستانی، آیت اللّه مکارم)

- محاسبه مانند فرض قبلی است البته محاسبه مجدد سال اول لازم نیست. (امام خامنه ای)

- در مواردی که افزایش قیمت کالای مخمس یا در حکم مخمس خمس دارد(1) چنانچه این افزایش قیمت ناشی از تورم باشد، ثبوت خمس در مورد آن محل اشکال است و بنابر احتیاط واجب احکام مربوط به ترقی قیمت بر آن جاری می گردد(2) و احتیاط مذکور در موردی است که افزایش قیمت جنس به مقداری باشد که با در نظر گرفتن نزول قیمت نقد رایج کشور و پایین آمدن قدرت خرید با آن، ربح و سود بودنش از نظر عرف محرز نباشد. (آیت اللّه سیستانی)(3)

- باید خمس افزایش قیمت پرداخت شود. (آیت اللّه مکارم)(4)

با توجه به وجود تورم، سودی که بانکها به سپرده گذاران می پردازند عملاً جبران افت و کاهش ارزش پول محسوب می گردد. با این حال، آیا به این سود خمس تعلق می گیرد؟(1)

- اگر سپرده مخمس باشد و سود بیش از مقدار تورم نباشد، خمس ندارد. (امام خامنه ای)

به شخصی بفروشد، مشروط به اینکه اگر ثمن معامله را در موعد مقرر شده پس دهد، حق فسخ معامله را داشته باشد (بیع خیاری)، ولی فروشنده به علت مشکلات مالی نتواند در مدت معین شده ثمن معامله را به خریدار پس دهد و معامله لازم شود و بعد از سپری شدن مدتی، وی ثمن معامله را حاضر کرده و تقاضای اقالۀ معامله را نماید، در این صورت چنانچه سال خمسی خریدار فرا نرسیده و عرفاً از شأن وی قبولی اقالۀ مذکور باشد - همچنان که شاید در بسیاری از موارد بیع خیاری چنین باشد - لازم نیست خمس سودی را که نصیب خریدار شده بپردازد؛ اما اگر سال خمسی خریدار فرا رسیده و خمس به مال مذکور تعلّق گرفته (مستقر شده) باشد،(1) با انجام اقاله خمس ساقط نمی شود.(2) (آیت اللّه سیستانی)

- خمس سود ساقط نیست و این اقاله نسبت به سهم صاحبان خمس فضولی بوده است.(3) (آیت اللّه مکارم)

نکته: اگر خود سهام ارث یا هبه باشد و به قصد تجارت نگهداری شده تورم آن کسر شده و ترقی اش بنابر اجتياط واجب جزء درآمد سال فروش است. (امام خامنه ای)

- اصل آن خمس ندارد ولی خمس ترقی قیمت پس از تمام شدن سال واجب است به شرط آن که فروش آن و گرفتن قیمتش ممکن باشد و چنانچه سودی به آن تعلق گرفته (سود سالیانه سهام) چنانچه تا سر سال خمسی بماند و قابل دریافت باشد خمس دارد. (آیت اللّه مکارم)

- پس از آزاد شدن سهام عدالت، مقداری که قابل فروش است، در اولین سال خمسی، خمس آن به قیمتی که خریدار دارد، باید پرداخت شود. (امام خامنه ای)

- پس از وصول و گذشت سال خمسی خمس دارد ولی کسانی که در مشقت هستند، خمسشان را می بخشیم. (آیت اللّه مکارم)

2. دولت برای برخی از اقشار ضعیف (دهک اول و دوم)، قیمت سهام را با تخفیف محاسبه کرده و تفاوت قیمت را از محل منابع خود تأمین کرده است، آیا برای این اقشار نیز مانند دیگران کل سهام متعلق خمس است، یا به مقداری که اقساط آن از سود تأدیه شده است؟

- در این صورت نصف سهام متعلق خمس است و نصف دیگر در حکم هبه است و خمس ندارد.

در دو صورت قبل کسانی که برای گذران زندگی به این سهام و سود حاصل از آن نیاز دارند به طوری که با تخمیس آن، سود حاصل از سهام باقیمانده برای زندگی در حد شأن کافی نیست، پرداخت خمس سهام واجب نیست. (امام خامنه ای)

- مشمول کل سهام است و مطابق آنچه در پاسخ به سوال اول بیان شد محاسبه و پرداخت می شود. (آیت اللّه مکارم)

3. حكم خمس سودهایی که قبل از آزادسازی (بعد از سال 95) حاصل شده و به افراد پرداخت شده یا نشده است، چیست؟(1)

- سودهای مذکور جزو درآمد سالی است که قابل وصول است (هر چند دریافت نشده باشد) در این صورت اگر سال خمسی بر آن گذشته است، باید پس از دریافت بلافاصله خمس آن پرداخت شود. (امام خامنه ای)

مسئله2: اگر فرد سهام خود را از مال مخمس یا در حکم مخمس خریداری نماید و قصد تجارت با خود سهام را داشته باشد، ترقی قیمت آن در صورتی که فروش سهام به آن قیمت و دریافت ثمن آن ممکن باشد درآمد محسوب می شود، هر چند آن را هنوز نفروخته باشد.

بنابراین، باید خمس درآمد مذکور چنانچه تا انتهای سال خمسی صرف در مؤونه نشده، پرداخت شود. مسئله3: اگر فرد سهام خود را از مال مخمس یا در حکم مخمس خریداری نماید و قصد تجارت و سود آوری با خرید و فروش خود سهام نداشته باشد،1(1) ترقی قیمت بازاری آن تا به فروش نرسد، خمس ندارد و چنانچه به فروش برسد، ترقی مذکور جزء درآمد سال فروش محسوب می شود؛(2)

بنابراین، اگر در همان سال و قبل از رسیدن سال خمسی صرف در مؤونه شود، خمس ندارد، وگرنه باید خمس آن را بپردازد.

مسئله4: اگر فرد سهام خود را با درآمد اثنای سال خریداری کرده است، مؤونه محسوب نمی شود و باید خمس آن را به قیمت انتهای سال خمسی بپردازد؛ مگر مورد استثنایی که در مبحث خمس سرمایه کسب بیان شد.

مسئله5: «سود سهام» احکام مختلفی دارد که به بخشی از آنها در ذیل اشاره می شود:

1. خمس سود شرکت که توسط سهام دار دریافت شده یا به حساب وی واریز گردیده و مازاد بر مؤونه است باید پرداخت شود.

2. چنانچه نظام مالی شرکت طوری است که سود، حاصل شده، ولی سهام دار نمی تواند در وقت حاضر آن سود را بگیرد و پس از گذشت سال خمسی پرداخت می شود، در این صورت می تواند در انتهای سال خمسی، خمس سود را به قیمت فعلی آن نقداً بپردازد یا صبر کند هر وقت شرکت آن سود را داد، آن را از درآمد و ارباح سال قبل حساب نموده و خمس آن را فوراً بپردازد.(3)

3. چنانچه نظام مالی شرکت طوری است که مقداری از سود حاصل شده، حسب وکالت یا اذنی که از طرف سهامداران به شرکت داده شده، به عنوان «سود انباشته» برای افزایش سهام یا سرمایه گذاری مجدد یا هزینه های آتی استهلاکی(4) شرکت، کنار گذاشته و به سهامدار داده نمی شود، سود مذکور مؤونه محسوب نشده و خمس دارد.(5)

4. اگر سود، حاصل نشده، ولی شرکت سهامی مبلغی «علی الحساب» به سهامداران پرداخت نماید، مبلغ مذکور خمس ندارد و چنانچه حصول سود مشکوک باشد و فحص از آن میسر نبوده و مبلغی علی الحساب به سهامداران پرداخت شود، پرداخت خمس آن فعلاً لازم نیست.(6) (آیت اللّه سیستانی)

چند مسئله در خمس سرمایه گذاری بانکی و سود آن (آیت اللّه سیستانی)

چند مسئله در خمس سرمایه گذاری بانکی و سود آن (آیت اللّه سیستانی)(7)

ص: 143

مسئله1: سود دریافتی از بانک بابت حسابهای سرمایه گذاری وکالتی، در صورتی که فرد به بانک وکالت شرعی داده چند صورت دارد:

الف. سودی که به حساب واریز شده قطعی باشد؛ در این صورت جزء درآمد سال حصول آن محسوب می شود؛

ب. سود حاصل نشده، ولی بانک مبلغی «علی الحساب» پرداخت کرده؛ در این صورت مبلغ مذکور فعلاً خمس ندارد و حکم مال قرض را دارد؛

ج. حصول سود مشکوک باشد و مبلغی علی الحساب پرداخت شده و تحقیق در مورد آن آسان و میسر نباشد؛ در این صورت نیز فعلاً خمس ندارد.(1)

مسئله2: سودی که بانک بابت حساب سرمایه گذاری وکالتی پرداخت می کند، ولی فرد به بانک وکالت شرعی نداده، تا زمانی که سود مذکور از حساب بانکی به صورت وجه نقد برداشت نشده، مشمول خمس نمی باشد؛

اما اگر برداشت شود، چنانچه بانک دولتی یا مشترک در کشورهای اسلامی باشد،(2) مال برداشت شده در حکم مجهول المالک می باشد(3) و فرد موظف است نصف آن را به فقرای متدین شیعه صدقه دهد و مجاز به تصرف نصف دیگر می باشد؛

بنابراین، نسبت به نصف مذکور (که مجاز به تصرف آن شده) چنانچه آن را قبض و تملک نماید، جزء درآمد بین سال محسوب می شود و اگر تا پایان سال باقی بماند و صرف در مؤونه نگردد، مشمول خمس خواهد بود؛ در غیر این صورت خمس ندارد مگر آنکه با آن کالایی خریداری نماید، که در این حالت کالای مذکور جزء درآمد بین سال محسوب می شود و اگر تا پایان سال صرف در مؤونه نشود، خمس دارد. (آیت اللّه سیستانی)

نکته: اگر اموال و داراییهای شرکت سهامی عام (غیر از بانکها) به طور مشاع سهم بندی و در بورس فروخته شود و سایر شرایط صحیح بودن معامله رعایت گردد (مانند معلوم بودن قیمت و نوع، مقدار، اوصاف و خصوصیات داراییهای واگذار شده برای خریدار و فروشنده) چنین معامله ای اشکال ندارد و صحیح است؛

ولی چنانچه نوع دارایی های مورد معامله در فروش سهام از نظر مقدار و اوصاف و خصوصیات آنها به تفصیل در هنگام معامله معلوم نباشد، صحیح بودن خرید و فروش سهام از این جهت محل اشکال است و مراعات مقتضای احتیاط در مورد آن ترک نشود.

شایان ذکر است که خرید سهام بانکهایی از بلاد اسلامی که فعالیت- آنها مبتنی بر قوانین مشتمل بر ربا باشد (مانند دریافت دیر کرد و خسارت تأخیر تأدیه دین و کارمزد قرض)، چنانچه همراه با اذن یا وکالت به مدیران بانک برای انجام معاملات ربوی باشد، تکلیفاً حرام است. و برای مطالعه تفصیل مسئله مراجعه نمایید.(4) (آیت اللّه سیستانی)(5)

- ارز دیجیتال (بر فرض قانونی و مشروع بودن ارز دیجیتال)، اگر با درآمد کسب و به قصد تجارت (کسب سود از راه خرید و فروش آن) خریداری کرده باشید؛ در این صورت در سررسید سال خمسی اول باید به قیمت روز، محاسبه و خمس آن پرداخت شود و در سررسید ساله ای بعد، اصل آن خمس ندارد ولی ارزش افزوده آن پس از کسر مقدار تورم، خمس دارد. (امام خامنه ای)

نکته: چون آیت اللّه مکارم درآمدزایی از مسیر ارز دیجیتال را نامشروع می دانند کسی که به این نحو درآمدی بدست آورده است حکم خمس آن در عنوان "مال مخلوط به حرام" بررسی و دنبال خواهد شد.

نکته: اگر مکلف ابزار کار و یا مکان کسب (مانند مغازه) را با عین درآمد بین سال خریده باشد یا به ذمه خریده باشد از درآمد بین سال دینش را ادا کرده باشد، در سررسید سال خمسی، خمس آن بر اساس قیمت فعلی محاسبه می شود. (مراجع عظام تقلید)(1)

نرفته، حاکم شرع پنج یک همان را می گیرد و اگر از بین رفته، عوض آن را از خریدار یا فروشنده مطالبه می کند. (حضرت امام)

- معامله صحیح است و ملاک محاسبه خمس ابزار کار، قیمت سررسید اولین سال خمسی (با محاسبه تورم) است (البته تاخیر در پرداخت خمس جایز نیست). (امام خامنه ای)

- پرداخت خمس به قیمت خرید کافی است به عبارت دیگر، خمسی که بر او واجب بوده، به مال خریداری شده منتقل نگردیده و کافی است خمس پول سالگشت شده ای که بابت بهای مال به فروشنده داده را بپردازد و اگر ارزش آن پول، هنگام پرداخت خمس، کاهش فوق العاده - مثل 20 برابر یا بیشتر- پیدا کرده، بنابر احتیاط واجب باید به مبالغی بیشتر مصالحه شود. (آیت اللّه سیستانی)

- اگر جنسی را به ذمه بخرد ولی بعد از معامله قیمت آن را از پولی که خمس آن را نداده بپردازد معامله او صحیح تصرفاتش در آن جنس جایز است، ولی چون از پولی که خمس در آن است به فروشنده داده به مقدار خمس آن پول به او مدیون است و در صورتی که آن مقدار در دست فروشنده موجود باشد حاکم شرع همان را می گیرد و اگر از بین برود عوض آن را از خریدار یا فروشنده مطالبه می کند. (آیت اللّه مکارم)

- ترقی قیمت جزو درآمد سال فروش است و با رسیدن سال خمسی باید خمسش پرداخت شود مگر اینکه اگر خمس آن را هر چند به صورت تدریجی بدهد با بقیه آن زندگی در حد آبرو و شوون شما اداره نمی شود، بنابر این اگر با پرداخت خمس آن لطمه ای به کار شما نمی خورد باید خمس آن را بدهید. (آیت اللّه مکارم)

در آن زمین در طی چند سال - مثلاً سه سال - احداث نماید و بعد از ساخت آپارتمان ها - مثلاً در سال چهارم - اقدام به فروش آنها نماید حکم ترقی قیمت چیست؟(1)

- چنانچه قیمت زمین در بین ساخت و ساز ترقی نماید، از آنجا که قصد فروش زمین را قبل از اتمام ساخت آپارتمان ها نداشته، ترقّی مذکور خمس ندارد. نکته: بعد از فروش آنها، ترقّی قیمت مذکور، جزء درآمد سال فروش محسوب می شود که اگر صرف در مؤونه نشود، خمس دارد.(2) (آیت اللّه سیستانی)

هزینه های استهلاکی ساخت منزل مثل اجرت کارگران و حمل بار و مانند آن را از درآمد بین سال پرداخته است حکم خمس آن چیست؟(1)

- ارزش افزوده مربوط به هزینه های استهلاکی (یعنی ارزش افزوده ای که در قبال هیئت اتصالی است)، سرسال خمسی مشمول خمس است. (امام خامنه ای)

- در این صورت منزل مذکور به نسبت آن هزینه ها متعلّق خمس می باشد. (آیت اللّه سیستانی)

اگر انسان منزلی را که مؤونه اش نیست ساخته و قصد اجاره دادن آن را داشته باشد و این در حالی باشد که زمین و کلیه مصالح ساختمانی مصرفی را از مال مخمس تهیه کرده، اما هزینه های استهلاکی ساخت منزل مثل اجرت کارگران و حمل بار و مانند آن را از درآمد بین سال پرداخته است حکم خمس آن چیست؟(2)

- خمس قیمت خانه در پایان سال خمسی اول - پس از کسر قیمت مصالح و تورم آن - را بپردازد. (امام خامنه ای)

اگر بذری که خمس به آن تعلق گرفته است، پیش از پرداخت خمسش کشت شود و محصول به دست بیاید یا تخم مرغی که خمسش پرداخت نشده، تبدیل به جوجه شود، آیا خمس محصول و جوجه هم باید پرداخت شود یا پرداخت خمس بذر و تخم مرغ کافی است؟(1)

- در صورتی که در سال بعد، نموّ (رشد) کرده باشد در انتهای سال خمسی جدید، باید خمس درخت در سال اول و نمو آن خمس و خمس نمو سهم خود در سال جدید را بپردازد و بنابر احتیاط واجب، تنها پرداخت خمس محصول در انتهای سال خمسی جدید، کافی نیست.

همچنین، اگر زارع بذری را با درآمد بین سالش بخرد و بذر مذکور سالگشت شده و به آن خمس تعلّق بگیرد و وی خمس آن را نداده، بکارد و تبدیل به محصول شود، همین حکم جاری است. (آیت اللّه سیستانی)

کشاورز با بذری که خمس آن را نپرداخته زراعت کرده است؛ پس از برداشت، خمس فقط به محصول تعلق میگیرد یا بایستی خمس بذر را نیز محاسبه کند؟(2)

- خمس بذر و تورم آن را نیز باید بپردازد. (امام خامنه ای)

اگر نهالی که خمس به آن تعلق گرفته است، پیش از پرداخت خمسش، کاشته و درخت شود، خمس درخت باید پرداخت شود یا پرداخت خمس نهال کافی است؟(3)

- خمس درخت باید پرداخت شود. (حضرت امام)

- نهالی که خمس آن پرداخت نشده است در اولین سال خمسی به قیمت روز تخمیس می گردد؛ حال در صورتی که در سال خمسی اول به تکلیف عمل نشد در سال خمسی بعد بین دو عمل مخیر است: 1. تخمیس قیمت درخت به قیمت روز 2. پرداخت خمس قیمت نهال در سال خمسی اول با احتساب تورم به اضافه خمس ارزش افزوده آن به قیمت روز. (امام خامنه ای)

- اگر فردی نهال بید، چنار و مانند اینها را با درآمد بین سال، خریداری و آن را به قصد استفادۀ تجاری از چوبشان بکارد، در صورتی که خمس آن درخت را در سال اول نپردازد و در سال بعد نمو (رشد) کرده باشد، در انتهای سال خمسی جدید باید خمس درخت در سال اوّل و نمو آن خمس و خمس نمو سهم خود در سال جدید را بپردازد و بنابر احتیاط واجب، تنها پرداخت خمس درخت در انتهای سال خمسی جدید، کافی نیست. (آیت اللّه سیستانی)

- در این صورت باید سر سال خمسی، خمس زمین و آنچه کاشته یا در آن احداث نموده را – پس از کسر مخارج - به قیمت فعلی بپردازد. (حضرت امام، آیت اللّه سیستانی)(1)

- اگر باغی احداث کند برای آن که بعد از بالا رفتن قیمتش بفروشد چنانچه وقت فروش آن رسیده باشد باید خمس آن را بدهد، ولی اگر قصدش این باشد که از میوه آن استفاده کند باید خمس میوه ها را بدهد و خمس خود باغ را هنگام فروش می دهد. (آیت اللّه مکارم)

است که محصول و منافع آن تا چند سال در اختیار دیگری است(1) و گاهی ممکن است به دلیل استهلاک هایی باشد که در طول این چند سال (که محصول در اختیار خریدار قرار می گیرد) بر باغ وارد می شود و جزء مؤونه تحصیل درآمد محسوب می گردد. (آیت اللّه سیستانی)

نیّت ذى اثر محسوب نمی شود، لذا چنانچه مال مختلط شرعاً مشاع باشد، آنچه برداشت می شود بالنسبه از مخمّس و درآمد حساب می گردد و اگر مال مختلط مشاع نباشد، آنچه برداشت می شود از درآمد اثنای سال به حساب می آید و اگر مقدار درآمد کافی نباشد، آنچه اضافه بر مقدار درآمد برداشت می شود، از مال مخمس محسوب می گردد.

بنابراین اگر درآمد بین سال و مال مخمس فرد به صورت دین بر عهده دیگری باشد و طلبکار بخواهد بخشی از طلب خود را بگیرد، برای آنکه آنچه می گیرد مال مخمس حساب شود، باید هر یک از دو طرف (طلبکار و بدهکار) قصد کنند که آنچه به طلبکار بابت ادای دین داده می شود از مال مخمس باشد.

البته این نکته غفلت نشود که اگر فرد بخواهد بخشی از دین را از بانک یا مؤسسه دولتی یا نیمه دولتی بگیرد تنها نیت گیرنده (صاحب حساب) کافی است و اگر هر دو یا یکی از آن دو چنین نیتی نکنند، طلبکار مال دریافتی را بالنسبه از مخمس و درآمد حساب نماید. (آیت اللّه سیستانی)

نکته: شایان ذکر است در تمام مواردی که مال مخمس صرف در موونه شده حکم جبران آن از درآمد اثناء سال در مسائل مربوط به قاعده جبر خواهد آمد.(1)

- کسی که درآمدی از کسب و کار به دست آورده اگر مال دیگری هم دارد که خمس آن واجب نیست یا خمس آن را داده، لازم نیست آنها را از هم جدا کند، بلکه می تواند از هر دو خرج کند و در پایان سال خمسی آنچه نسبت به سرمایه ی مخمس سال قبل اضافه دارد را تخمیس کند. (آیت اللّه مکارم)

- این مبالغ تا زمانی که از حساب بانکی قبض (اعم از اینکه به صورت نقدی برداشت نماید یا با آن کالایی بخرد و یا به بانک وکالت در سرمایه گذاری دهد)(1) نشود خمس ندارد و چنانچه قبض شود جزء درآمد سال برداشت است. (آیت اللّه سیستانی)(2)

- حقوق بازنشستگی و یا مبلغی که به عنوان بازخرید کار داده می شود جزء درآمد همان سال محسوب می گردد و اگر چیزی تا آخر سال از آن باقی نماند خمس ندارد، اما اگر اضافه بماند خمس دارد. (آیت اللّه مکارم)

خمس دارد و مقداری از مال الاجاره که به ازای مقدار عملی است که در سالیان بعد انجام می شود از درآمد سال های بعد محسوب می شود. (حضرت امام، امام خامنه ای، آیت اللّه سیستانی)

- در صورتی که شرعا حق پس انداز و ام را داشته است (مانند وام قرض الحسنه) خمس مقدار اقساطی که از اصل وام پرداخت شده واجب است مگر آنکه اقساط از مالی اداء شده است که مخمس بوده یا در حکم مخمس باشد. (مشهور مراجع)

- اگر مقدار موجود بیش از مقدار باقی مانده اقساط باشد، پرداخت خمس مقدار زائد واجب است؛ مثلا از وام 100 میلیونی 50 میلیون موجود است و از طرفی 40 میلیون از اقساط پرداخت نشده است، در این صورت باید خمس 10 میلیون پرداخت شود، یعنی 2 میلیون. (امام خامنه ای)

- حقوق معوقه اگر بگونه ای بوده که قبل از سال خمسی امکان گرفتن آن را نداشته اید، از درآمد سال جدید محسوب می شود که اگر تا سر سال خمسی صرف در مؤونه شود خمس ندارد. (حضرت امام، امام خامنه ای، آیت اللّه مکارم)

- پرداخت خمس واجب است البته اگر با مطالبه از بدهکار قابل وصول نیست سر سال خمسی بین دو کار مخیر است: 1. صبر کند و سال آینده پس از وصول طلب، آن را جزو درآمد سال گذشته محسوب کند و هنگام دریافت طلب، بدون اینکه منتظر رسیدن سر سال بعد شود، خمس کل را پرداخت کند؛ 2.سر سال خمسی اش، ارزش نقدی آن طلب مدتدار را محاسبه و خمسش را پرداخت کند. (آیت اللّه سیستانی)(1)

- برای خمس سود معاملات نسیه سر سال خمسی مخیر است: 1. صبر کند و سال آینده پس از وصول طلب، آن را جزو درآمد سال گذشته محسوب کند و هنگام دریافت طلب، بدون اینکه منتظر رسیدن سر سال بعد شود، خمس کل را پرداخت کند؛ 2. سر سال خمسی،اش ارزش نقدی آن طلب مدت دار را محاسبه و خمسش را پرداخت کند. (آیت اللّه سیستانی)

- اگر زمان مسافرت به صورتی باشد که عرفاً لازم است بلیط آن زودتر تهیه شود، خمس ندارد. (امام خامنه ای)

- واجب است خمس آن منافع یا خدمات را بپردازد البته اگر لازم بوده این هزینه را در آن زمان بپردازد به نحوی که اگر این کار را انجام ندهد عرفاً كسر شأن وی محسوب شده و مقصر در حق خویش یا خانواده اش محسوب شود در این صورت پرداخت خمس آن واجب نیست. (آیت اللّه سیستانی)

می شود) مربوط به یک سال خمسی باشد. (هر دو تقارن سالی داشته باشند)(1) البته، این شرط در مورد «مؤونه های غیر مستمر - »(2) می باشد. اما در مورد «مؤونه های مستمر»،(3) چنانچه موقعی که مؤونه مستمر مورد استفاده قرار گرفته است، درآمدی نداشته باشد که بابت دین مؤونه کسر شود یا درآمد مذکور کمتر از مقدار بدهی بوده، می تواند- در صورت عدم پرداخت بدهی آن را از درآمد بعد کسر نماید.(4)

2. شروط برای افراد غیر شاغل: الف) بدهی برای مؤونه باشد. ب) از زمان حاصل شدن آن درآمد تا زمان تحقق مؤونه،(5) دوازده ماه و بیشتر نگذشته باشد. ج) در زمان تحقق مؤونه آن درآمد (درآمدی که از پرداخت خمس آن معاف می شود)، وجود داشته باشد هرچند به صورت طلبکاری از دیگران باشد؛ البته این شرط در مورد «مؤونه های غیر مستمر» می باشد؛ اما در مورد «مؤونه های مستمر» چنانچه موقعی که مؤونه مستمر مورد استفاده قرار گرفته است، درآمدی نداشته باشد که بابت دین مؤونه کسر شود یا درآمد مذکور کمتر از مقدار بدهی بوده، میتواند- در صورت عدم پرداخت بدهی آن را از درآمد بعد کسر نماید.(6)

شایان ذکر است(7) اگر فرد غیر شاغل، مثلاً در اول مهرماه مبلغی را قرض کند و آن مبلغ را در ابتدای آذرماه صرف هزینه های ازدواجش نماید یا اینکه فرد مذکور در اول مهرماه ماشینی را به طور نسیه خریداری کند- و- در اوّل آذرماه آن را به عنوان وسیلۀ شخصی (مؤونه) استفاده نماید، در این هنگام می تواند معادل مبلغ قرضی که صرف در مؤونه شده را از درآمدی که تا ابتدای آذرماه موجود بوده کسر نماید؛

ص: 167

هر چند درآمد مذکور در اول مهر ماه موجود نباشد و در فاصلۀ زمانی بین اول مهرماه تا اول آذرماه پدید آمده باشد. (آیت اللّه سیستانی)

که آن را مال التجاره قرار داده است که در این صورت، اصل کالا خمس ندارد، ولی در مورد افزایش قیمت آن، احکام ترقی قیمت مال التجاره جاری می شود.(1)

5. اگر بدهی مؤونه کسب و کار تا پایان سال پرداخت نشود فقط در صورتی قابل کسر و استثناء از درآمد می باشد که آن بدهی مربوط به تحصیل همان درآمد باشد. بنابراین اگر بدهی مثلا مربوط به تجارت است ولی درآمد سال مربوط به حقوق کارمندی است این بدهی نیز از درآمد سال کارمندی قابل کسر است مگر آنکه دخل و خرج دو شغل مجزا باشد. (امام خامنه ای، آیت اللّه سیستانی)(2)

شایان ذکر است، در صورتی که فرد قسمتی از بدهی خویش را بپردازد، احکام مذکور نسبت به همان مقدار جاری است. (آیه اللّه سیستانی)(1)

نکته: مطابق نظر مرجع عالیقدر امام خامنه ای و آیت اللّه مکارم حفظهما اللّه، وجه التزام (شرط جریمه و خسارت در ضمن قرارداد) هر چند مشروع است ولی دین شرعی محسوب نمی شود؛ لکن نسبت به شمول قاعده کسر در مورد آن مستندی از ایشان یافت نشد.

جبران نماید لذا اگر ابتدا آذوقه مخمس قدیم را مصرف نموده، سپس با درآمدی که بعد از مصرف آذوقۀ مخمس قدیم پدید آمده، آذوقه یا کالای مصرفی جدید را خریداری ،کرده باید خمس تمام آذوقه یا کالای مصرفی را در صورتی که صرف در مؤونه نشده و سال خمسی بر آن بگذرد بپردازد. (مثال در پاورقی ذکر شده است).(1) (آیت اللّه سیستانی)

- می تواند جبران کند. (آیت اللّه مکارم)

-

مثلاً فرد شاغلی که - 100 میلیون تومان بابت خرید منزل مسکونی که مؤونه محسوب می شود بدهکار شده و -100 میلیون تومان نیز در همان سال درآمد داشته و در انتهای سال خمسی از پرداخت خمس 100 میلیون تومان درآمدش به جهت بدهی خویش بابت منزل مسکونی به طور موقت معاف شده است، اگر 100 میلیون تومان مذکور را در بین سال خمسی بعد، صرف خرید اثاث منزل که مؤونه محسوب می شود نماید، چنانچه در انتهای سال خمسی جاری 150 میلیون تومان درآمد داشته باشد و بدهی سال گذشته اش بابت خرید منزل مسکونی را نیز پرداخت نکرده باشد، 100 میلیون تومان از درآمد امسالش جایگزین 100 میلیون تومان مال معاف شده سال گذشته محسوب شده و لازم است فقط خمس 50 میلیون تومان را بپردازد.(1)

5. اگر انسان کالاهای مصرفی در مؤونۀ سالش - مانند برنج، حبوبات ،شکر، روغن - را با پول مخمس خریداری نماید و در بین سال در حالی که قیمت این کالاها افزایش یافته، آنها را صرف در مؤونه- کند، از آنجا که وی پول مخمس را صرف در مؤونه نموده، می تواند- مقدار پول مخمس مصرف شده را با درآمد همان سال با وجود دیگر شرایط جبران نماید. لکن اگر فردی کالاهای مصرفی در مؤونۀ سالش - مانند برنج، حبوبات، شکر - که از «اشیای مثلی» محسوب می شوند را با درآمد و ارباح بین سالش خریداری نماید و در انتهای سال خمسی، خمس مقداری که صرف در مؤونه نشده را بپردازد چنانچه در بین سال بعد، آنها را صرف در مؤونه کند، از آنجا که اشیای مخمس مذکور «مثلی» هستند، می تواند مثل آنها را با درآمد همان سال جبران نماید؛ مثلاً اگر فرد شاغلی که برنج و حبوبات منزلش را سال گذشته مخمس کرده و مثلاً -500 هزار تومان آذوقه مخمس دارد و آنها را در بین سال بعد صرف در مؤونه کرده و در انتهای سال خمسی جدید مجموع درآمد وی، مقداری پول و آذوقه به قیمت 2 میلیون تومان باشد، چنانچه مثل آذوقه مذکور در روز سال خمسی 800 هزار تومان ارزش داشته باشد، از پرداخت خمس 800 هزار تومان معاف شده و کافی است خمس 1 میلیون و 200 هزار تومان را بپردازد. (آیت اللّه سیستانی)(2)

حتی بخشی از مال مخمس را هزینه کند و در پایان این معامله 480 میلیون برایش باقی می ماند. آیا می تواند 20 میلیون ضرر را از درآمدهای دیگر در پایان سال جبران نماید؟(1)

- ضرر مذکور جبران می شود. (حضرت امام، آیت اللّه سیستانی، آیت اللّه مکارم)

- در سررسید سال خمسی خسارات وارده بر سرمایه - استهلاک و افت قیمت ابزار و حادثه - از درآمد جبران می شود و در این مورد - بر خلاف مؤونه - تفاوت نمی کند خسارت قبل از حصول اولین درآمد بر سرمایه وارد شده باشد یا بعد از آن. (امام خامنه ای)

- در این صورت نمی تواند ضرر وارد بر سرمایه کسب را از آن جبران کند. (آیت اللّه سیستانی)