تقریظ آیة اللّه شیخ باقر فخار زید عزه... 1

تقریظ آیة اللّه شیخ عبد الرّسول پیمانی زید عزه... 2

پيش گفتار... 3

امام زین العابدین، علىّ بن الحسين بن علىّ بن ابى طالب علیهم السلام ... 6

أبى عبداللّه الحسين الأصغر علیه السلام ... 8

أقوال دانشمندان در شأن إمام زاده حسین اصغر علیه السلام ... 11

فرزندان امام زاده حسين اصغر علیه السلام ... 19

أبى محمّد حسن الدکة المشتهر بالحكيم... 21

أبى الحسن محمّد الأكبر أبو المكارم... 26

الشّريف أبى محمّد عبداللّه... 29

أبى الحسن علىّ المرعش... 31

مشخّصات شهر مرعش... 32

مشخّصات فعلى شهر مرعش... 35

أبو علیّ (أبو محمّد) حسنِ محدّث... 39

همسر و فرزندان حضرت حکیمه خاتون علیها السلام ... 41

حضرت حکیمه خاتون علیها السلام ... 50

ویژگی های حضرت حکیمه خاتون علیها السلام ... 51

وفات حضرت حکیمه خاتون علیها السلام ... 59

فقيه زاهد أبو عبد اللّه حسين... 61

أبو الحسن علىّ نقيب أشراف... 62

شريف أبو هاشم... 64

أبو عبد اللّه محمّد... 65

أبو صادق عبد اللّه... 66

سيّد كمال الدّين صادق... 67

سلطان أعظم سيّد قوام الدّين مشهور به مير بزرگ مرعشى... 69

زندگى نامه سيّد قوام الدّين مرعشى ملقّب به «مير بزرگ»... 71

بازگشت قوام الدّين به طبرستان... 72

افراسياب چلاوى كه بود؟... 72

ص: 2

علّت دشمنى افراسياب چلاوى با سيّد قوام الدّين... 73

برنامه افراسياب چلاوى جهت حذف مير بزرگ... 74

آستانه نهضت سادات مرعشى... 74

تأسيس دولت مرعشيان... 75

جنگ مرعشيان با مخالفان... 76

ادامه فتوحات مرعشيان... 77

قزوين و علل تصرّف آن توسّط مرعشيان... 77

وفات سيّد قوام الدّين... 78

ظهور تيمور لنگ... 78

تمهیدات سيّد كمال الدّين جهت عدم حمله تيمور... 79

تسخير قلعهٔ ماهانه سر... 80

تألیفات قوام الدّین مرعشی... 83

مقبرهٔ مير بزرگ مرعشی... 83

ويژگى های مقبره... 84

طاق ها و گنبد... 84

فرزندان مير بزرگ مرعشی... 86

سلطان أعظم سيّد كمال الدّين صادق... 87

سلطان أعظم سيّد علىّ خان... 92

سلطان أعظم سيّد مرتضى خان... 93

أبو محمّد سیّد علاء الدّین حسن (حسین)... 96

مير قوام الدّين محمّد... 97

سيّد الأمیر مير نظام الدّين علىّ... 98

أمير علاء الدّين حسين مرعشی خلیفه سلطانی... 100

سيّد هدايت اللّه مرعشی خلیفه سلطانی... 103

سيّد علىّ مرعشی خليفه سلطانی... 105

مير شجاع الدّين محمود مرعشی خلیفه سلطانی... 107

سيّد رفيع الدّين محمّد مرعشی خلیفه سلطانی... 122

علاء الدّين حسين خليفة السّلطان و سلطان العلماء... 127

شرح حال سلطان العلماء... 128

وزارتِ خليفه سلطان... 130

ص: 3

بررسى علل بركنارى خلیفه سلطان از وزارت... 130

تحصيل و تدريس خليفه سلطان... 135

اساتيد خليفه سلطان... 138

شاگردان خلیفه سلطان... 139

تألیفات خلیفه سلطان... 140

خدمات خليفه سلطان... 142

اعمال نیک و خیر خلیفه سلطان... 143

أحیاء بناء قبور أئمه بقیع علیهم السلام به وسیله خلیفه سلطان... 144

سفرهای تبلیغی خلیفه سلطان... 145

مشخصات ظاهری خلیفه سلطان... 145

گفتار علماء و دانشمندان در شأن خلیفه سلطان... 146

سلاطین صفویهٔ موسویّه... 156

شجره نامهٔ سلاطین صفویهٔ موسویّه... 161

سیّد قوام الدّین، برادر سلطان العلماء... 161

فرزندان خلیفه سلطان... 162

نوّاب سیّد علیّ فرزند خلیفه سلطان... 164

نوّاب سيّد إبراهيم فرزند خلیفه سلطان... 165

نوّاب سیّد حسن فرزند خلیفه سلطان... 168

نوّاب سیّد رفیع الدّین محمّد مرعشی خلیفه سلطانی... 169

محمّدآباد جرقويه... 175

نوّاب ميرزا فتح اللّه مرعشی خلیفه سلطانی... 178

نوّاب أبو الحسين ميرزا مرعشی خلیفه سلطانی... 181

سيّد ميرزا عبد الواسع مرعشی خلیفه سلطانی... 183

ميرزا سیّد محمّد شهير به آقا... 184

ميرزا سیّد محمّدرضا مرعشی خلیفه سلطانی... 185

میرزا محمّد رفیع خلیفه سلطانی... 187

میرزا سيّد محمّدتقى خلیفه سلطانی... 187

سيّد موسى فرزند محمّدتقى خليفه سلطانى... 188

سيّد عيسى فرزند محمّدتقى خليفه سلطانى... 188

ميرزا عبّاس سجّادى (خليفه سلطانى) فرزند محمّدتقی... 189

ص: 4

سلالة السادات حاج سيّد مرتضى سجّادی... 190

سيّد محمّد فرزند سيّد مرتضى سجّادى... 193

سيّد مجتبى فرزند سيّد محمّد بن سيّد مرتضى سجّادى... 193

سيّد مصطفى فرزند سيّد محمّد بن سيّد مرتضى سجّادى... 196

سيّد احمد فرزند سيّد محمّد بن سيّد مرتضى سجّادى... 196

سيّد تقى فرزند سيّد مرتضى سجّادى... 197

سیّد مهدی فرزند سيّد تقى فرزند سيّد مرتضى سجّادى... 198

سيّد مصطفى فرزند سيّد مرتضى سجّادى... 199

سيّد مهدى فرزند سيّد مرتضى سجّادى... 202

مرحوم مغفور سيّد رضا فرزند سيّد مرتضى سجّادى... 203

سيّد محسن فرزند سيّد مرتضى سجّادى... 204

سيّد محمّدرضا فرزند سيّد محسن بن سيّد مرتضى سجّادى... 205

سيّد حميد رضا فرزند سيّد محسن بن سيّد مرتضى سجّادى... 206

سيّد جواد فرزند سيّد مرتضى سجّادى... 207

میرزا محمّد امین فرزند میرزا محمّد شهیر به آقا... 208

میرزا محمّد مشهور به حاجی میرزا آقا... 208

میرزا عبد الحسین خان مشهور به میر پنج... 209

سرتیپ میرزا ابو الحسن خان... 215

سلالة السادات حاج سیّد محمّد ازهر... 217

سرهنگ میرزا عبد الواسع خان... 226

میرزا محمّد علیّ خان... 228

حجة الإسلام حاج میرزا محمّد امین «طائر»... 230

سلطان میرزا سیّد علیّ خان... 234

میرزا تقی خان فرزند سلطان میرزا سیّد علیّ خان... 234

سیّد محمّد خان... 237

میرزا اسد اللّه خان... 238

سلالة السادات میرزا سیّد ابراهیم خلیفه سلطانی... 239

سلالة السادات سیّد محمّد علیّ خلیفه سلطانی... 239

سیّد مصطفی فرزند سیّد محمّد علیّ خلیفه سلطانی... 242

سیّد بابک فرزند سیّد مصطفی خلیفه سلطانی... 244

ص: 5

سیّد محمود فرزند سیّد محمّد علیّ خلیفه سلطانی... 246

سیّد علیّ فرزند سیّد محمود خلیفه سلطانی... 246

سیّد مسعود فرزند سیّد محمّد علیّ خلیفه سلطانی... 251

سیّد کورش فرزند سیّد محمّد علیّ خلیفه سلطانی... 253

میرزا محمّد بدیع فرزند أبو الحسین میرزا... 256

سلالة السادات میرزا محمّد جعفر خلیفه سلطانی... 257

سلالة السادات سیّد عبد الخالق خلیفه سلطانی... 257

سلالة السادات سیّد تقی خلیفه سلطانی... 258

سیّد مرتضی فرزند سیّد تقی خلیفه سلطانی... 258

سیّد مجتبی فرزند سیّد تقی خلیفه سلطانی... 260

سیّد محمّد رضا فرزند سیّد تقی خلیفه سلطانی... 260

سلالة السادات سیّد صادق خلیفه سلطانی... 262

دکتر سیّد بهنام فرزند سیّد صادق خلیفه سلطانی... 262

سیّد بهزاد فرزند سیّد صادق خلیفه سلطانی... 262

سلالة السادات میرزا بدیع خلیفه سلطانی... 262

سلالة السادات محمّدشفیع فرزند میرزا بدیع خلیفه سلطانی... 263

سیّد ولیّ اللّه فرزند سیّد محمّد شفیع خلیفه سلطانی... 263

سیّد مهدی فرزند سیّد ولی اللّه خلیفه سلطانی... 264

سیّد مرتضی فرزند سیّد ولی اللّه خلیفه سلطانی... 266

سیّد فتح اللّه فرزند سیّد محمّد شفیع خلیفه سلطانی... 266

سیّد فرهاد فرزند سیّد محمّد شفیع خلیفه سلطانی... 267

سیّد جواد فرزند سیّد فرهاد خلیفه سلطانی... 268

سیّد فرشاد فرزند سیّد فرهاد خلیفه سلطانی... 270

سیّد محمّد رضا فرزند سیّد فرهاد خلیفه سلطانی... 272

احفاد نوّاب سیّد علیّ فرزند خلیفه سلطان... 274

احفاد محمّد طاهر فرزند نوّاب سیّد علیّ... 274

احفاد میرزا محمّد صادق فرزند محمّد طاهر فرزند نوّاب سیّد علیّ... 276

احفاد هدایت اللّه فرزند نواب سیّد علیّ... 280

احفاد سیّد مرتضی فرزند نوّاب سیّد علیّ... 285

احفاد میرزا سیّد احمد فرزند سیّد مرتضی فرزند سیّد علیّ... 287

ص: 6

احفاد میرزا ابوتراب فرزند سیّد مرتضی فرزند سیّد علیّ... 290

احفاد میرزا سیّد رضی الدّین محمّد فرزند نوّاب سیّد علیّ... 292

احفاد میرزا اسد اللّه فرزند نوّاب سیّد علیّ... 293

احفاد میرزا عبد اللّه فرزند نوّاب سیّد علیّ... 294

احفاد میرزا منصور فرزند نوّاب سیّد علیّ... 294

احفاد نوّاب سیّد ابراهیم فرزند خلیفه سلطان... 294

احفاد میرزا فضل اللّه فرزند نواب سیّد ابراهیم... 294

احفاد میرزا سیّد محمّد فرزند نوّاب سیّد ابراهیم... 296

احفاد میرزا اسد اللّه فرزند سیّد محمّد فرزند محمّد کریم... 297

احفاد میرزا محمّد حسین فرزند نوّاب سیّد ابراهیم... 299

احفاد نوّاب سیّد حسن فرزند خلیفه سلطان... 300

احفاد سیّد محمّد کاظم فرزند نوّاب سیّد حسن... 301

احفاد میرزا محمّد نصیر فرزند نواب سیّد حسن... 301

احفاد میرزا محمّد مهدی فرزند نوّاب سیّد حسن... 304

احفاد میرزا محمّد باقر فرزند نوّاب سیّد حسن... 304

احفاد میرزا محمّد حسن فرزند محمّد شریف فرزند عبد الرحیم... 312

احفاد میرزا محمّد حسین ملقب به کوچک میرزا، فرزند محمّد شریف... 313

احفاد میرزا محمّد معین فرزند محمّد شریف فرزند عبد الرحیم... 313

احفاد نوّاب میرزا رفیع الدّین محمّد فرزند خلیفه سلطان... 315

احفاد میرزا جلال الدّین محمّد فرزند میرزا فتح اللّه... 315

احفاد أبو الحسین میرزا فرزند میرزا فتح اللّه... 316

احفاد میرزا محمّد بدیع فرزند أبو الحسین میرزا... 317

احفاد میرزا عبد الواسع فرزند أبو الحسین فرزند میرزا فتح اللّه... 320

احفاد میرزا محمّد حسن فرزند میرزا عبد الواسع... 321

احفاد میرزا محمّد شهیر به آقا فرزند عبد الواسع... 321

احفاد میرزا محمّد رضا فرزند میرزا محمّد شهیر به آقا... 322

منابع تحقيق... 333

ص: 7

امور مربوط به انساب را انجام مى داد. و در مدّت هاى مديدى هم انتخاب نقيب با صدور حكم از طرف حاكم يا خليفه وقت به طور رسمى صورت مى گرفت كه نمونه هاى آن بسيار است.

از زمان تسلّط مغولان، به خصوص حاكمان شيعه آن دودمان، كه در رأس آنان سلطان محمّد خدابنده - سلطان اُلجايتو - معاصر با علّامه حلى، قرار داشته است، دستور اين بوده كه در هر شهر و دياری دارالسّياده هايى ايجاد شود. از اين جهت بود كه امور نقابت، عمومى و رسمى شد، و اين كار تا قبل از فتنه افغان ها ادامه داشته، ولی در زمان روى كار آمدن آن ها، اگرچه حكومتشان عمر كوتاهى داشت، امّا انجام امور مذكور، از هم پاشيده، و ديگر هيچ گاه سر و سامانى نگرفت، از همين رو تدوين سلسله نسب ها از قرن يازدهم به بعد با مشكل روبه رو شد.

در این بین از جمله ساداتی كه به ايران مهاجرت كردند، سادات خليفه سلطانى از اولاد علىّ مرعشى مى باشند كه طبق شواهد تاریخی به نظر می رسد، مدّتی در خراسان، و بعد در مازندران (طبرستان) سكونت داشته اند، و سپس به اصفهان مهاجرت كرده اند و در اين شهر به همين نام معروف و مشهور مى باشند. و بعدها بعضى از آن ها فاميل خود را عوض كردند و فاميل هايى چون ازهر، صفوی، سجّادى، ايروانى، نوّاب و غيره را برگزيدند و نگارنده سطور از همين طايفه مى باشد.

و اگرچه شجره نامه اين خانواده تا سيّد موسى خليفه سلطانى عموى سيّد مرتضى سجّادى (پدر بزرگ محرّر اوراق) در كتاب «المعقبون من آل أبى طالب» به طور كامل وجود دارد،(1)

امّا به درخواست نزديكان كه حسب روايات(2) دستور به حفظ و ثبت انساب داده شده است، شروع به نوشتن اين اوراق نمودم، و از آنجا كه اغلب سادات اين سلسلهٔ شريفه از اعلام و علماء بوده اند، بهتر دیدم که کلام ارباب تراجم و علمای علم انساب، در شأن آن ها آورده شود. و نام هرکدام از اسلاف اين خاندان كه از وجود نازنين امام زين العابدين علیه السلام شروع مى شود، با فونت درشت آورده شده است، و در ذيل آن، مختصرى از شرح حال آن ها، از زبان علماء علم انساب و تراجم بيان گرديده شده است.

ص: 4

لازم به تذكر است كه اين اوراق بر اساس دو نسخه شجره نامهٔ مفصلی که نگارنده آن ها مشخص نیست، و در آن متعرض فرزندان سلطان العماء قدس سره شده اند. به همراه سه نسخه شجره نامه ای که به خط نسّابه بزرگوار آية اللّه ميرجهانى رحمه الله می باشد،(1) تدوين گرديده شده است. امّا چون در نسخ مشجّرات سادات خليفه سلطانى قدرى اختلاف نسخه وجود دارد، كما اين كه باقى مشجّرات نيز چنين است، متن این کتاب، تا سیّد مرتضی خان طبق آن چه نسّابه بزرگوار، آية اللّه العظمى سيّد شهاب الدّين مرعشى نجفى رحمه الله در مقدّمه كتاب «احقاق الحقّ» فرموده، تدوین شده است.

و كتابى كه از نظر خوانندگان عزيز مى گذرد اكثر عباراتش از كتاب هاى علماء اخذ شده است، و نگارنده سعى كرده عبارات بزرگان را تغيير ندهد و برداشتى از خود ارائه ندهد. و از آنجا كه هيچ كس غير از اهل بيت عصمت و طهارت علیهم السلام از خطا مصون نيست، از خوانندگان عزيز استدعا دارم اگر سهواً خطائى در اين اوراق واقع شده است، نگارنده را مورد هدايت و بخشش قرار دهند، كه اگرچه بضاعتى ندارد، امّا تمام سعى خود را براى مصونیّت از خطا نموده است. و به مقتضی «من لم یشکر المخلوق، لم یشکر الخالق؛ كسى كه از زحمات ديگران تشكر نكند، گويا شكر خداى را به جاى نياورده»، وظيفه دارم از همه عزيزانى كه مرا در نشر اين مجموعه يارى نمودند، سپاس گزارى نمايم.

«سيّد مجتبى سجّادى»

ص: 5

آن حضرت را زهر داد، و بعضى هشام بن عبدالملك را قاتل حضرت دانسته اند. گر چه ممكن است هشام بن عبدالملك، به جهت عداوت و بغضى كه از آن حضرت داشته، وليد بن عبد الملك، برادر خود را كه خليفه آن زمان بوده، وادار كرده باشد كه آن حضرت را زهر دهد. از این رو نسبت قتل امام سجّاد علیه السلام به هر دو نفر آن ها صحيح است.(1)

مرحوم مستنبط قدس سره دربارهٔ مکارم اخلاق و عبادت های حضرت امام سیّد الساجدین و زین العابدین علیه السلام روایت نموده است:

«امام سجّاد علیه السلام در شبانه روز هزار ركعت نماز مى خواندند. و در شب تاريك از خانه خارج مى شدند، و بر شانهٔ مبارك خود، انبانى كه در آن كيسه هايى از دينار و درهم بود را حمل مى كردند، و چه بسیار مواقعی که طعام و هيزم به دوش خود مى گرفتند، و به درب خانه هاى فقرا مى بردند، سپس هريك از خانه ها را در مى زدند، و به كسى كه در را مى گشود، مرحمت مى كردند. در حالى كه چهرهٔ خود را پوشانده بودند، تا هیچ فقیری ایشان را نشناسند. وقتى كه بدن نازنين حضرت را براى غسل دادن در محلّ شستن نهادند، ديدند شانه مبارك حضرت از اثر همان انبان ها مثل زانوى شتر پينه بسته است. آن حضرت صد خانواده از تهي دستان مدينه را سرپرستى مى كردند، و همواره دوست داشتند كه يتيمان و اشخاص زمين گير و فقيران بى چاره اى كه درها به روى آن ها بسته بود، بر سر سفرهٔ ایشان حاضر شوند، و با دست مبارك خود به آن ها طعام مى خوراندند، و براى خانوادهٔ هركدام از آن ها كه اهل و عيال داشتند، غذا مى فرستادند.»(2)

مرحوم شيخ عبّاس قمّى قدس سره در كتاب ارزشمند «منتهى الآمال» روایت کرده است: حضرت امام زين العابدين علیه السلام داراى پانزده فرزند مى باشند؛ يازده پسر به نام هاى: 1) حضرت امام محمّد باقر علیه السلام ، 2) عبداللّه، 3) حسن، 4) حسين، 5) زيد، 6) عمر، 7) حسين اصغر، 8)

ص: 7

عبدالرّحمن، 9)سليمان، 10) علىّ، 11) محمّد اصغر. و چهار دختر به نام هاى: 1) خديجه، 2) فاطمه، 3) علّيه، 4) امّ كلثوم.(1)

که در بین فرزندان حضرت امام زین العابدین علیه السلام ، سلسله نسب سادات خليفه سلطانى، به امام زادهٔ واجب التعظیم حسين اصغر علیه السلام برمى گردد.

«الشريف الأجل المتولّي على صدقات جدّه أمير المؤمنين علیه السلام ، أبي عبد اللّه الحسين الأصغر المتوفّى بالمدينة المشرفة (157) و قبره بالبقيع،و هو ابن الامام الهمام مولانا سيّد الساجدين و زين العابدين علیه السلام .»(1)

(شریف أجل، کسی که تولیت موقوفات جدّش امیر المؤمنین علیه السلام را بر عهده داشت، أبو عبد اللّه حسين أصغر که در سال 157 در مدینه از دنیا رفت و قبرش در قبرستان بقیع است. او فرزند امام همام مولانا سیّد الساجدین و زین العابدین علیه السلام است.)

به هر تقدیر امام زاده حسین اصغر مثل پدر خود، آن چنان مشغول عبادت ذات مقدس باری تعالی بودند که مرحوم ابن طقطقى قدس سره (2)، مؤلّف كتاب «الأصيلى فى أنساب الطّالبين» دربارهٔ ایشان نگاشته است:

«كان أشبه النّاس بأبيه في التّعبّد.»(3)

(حسین اصغر در عبادت شبيه ترين مردم به پدرش بود.)

و مرحوم شیخ مفید قدس سره هم دربارهٔ زهد ایشان از حرب بن طحان روایت نموده است: سعید، دوست و مصاحب حسن بن صالح به من گفت:

«لَمْ أَرَ أَحَداً أَخْوَفَ مِنَ اَلْحَسَنِ بْنِ صَالِحٍ، حَتَّى قَدِمْتُ اَلْمَدِينَةَ، فَرَأَيْتُ اَلْحُسَيْنَ بْنَ عَلِیِّ بْنِ اَلْحُسَيْنِ علیهم السلام فَلَمْ أَرَ أَشَدَّ خَوْفاً مِنْهُ، كَأَنَّمَا أُدْخِلَ اَلنَّارَ، ثُمَّ أُخْرِجَ مِنْهَا لِشِدَّةِ خَوْفِهِ.»(4)

(من هيچ كس را خداترس تر از حسن بن صالح نديدم، تا اين كه وارد مدينه شدم و حسين بن علىّ بن حسين علیهم السلام را ديدم، پس فهميدم كه هيچ كس خدا ترس تر از او

ص: 9

نيست؛ مثل اين كه داخل آتش شده، و از آن بيرون آمده بود، اين گونه از خداوند ترس داشت.)

و بدیهی است کسی که این چنین خدا ترس و اهل عبادت ذات مقدس ربوبی جلّ جلاله باشد، صاحب کرامات عدیده ای خواهد بود. لذا مرحوم سیّد جعفر أعرجى قدس سره (1) در كتاب «مناهل الضّرب فى أنساب العرب» تصریح به مستجاب الدعوة بودن امام زاده حسین اصغر علیه السلام نموده، و در این باره نگاشته است:

«كان مستجاب الدّعوة و له في ذلك حكايات مشهورة ذكر في البحار بعضها.»(2)

(ايشان مستجاب الدّعوه بوده اند، و در اين باب داستان هاى مشهورى نقل شده كه بعضى از آن ها در كتاب بحار الانوار آورده شده است.)

از این رو مرحوم شیخ مفید قدس سره هم دربارهٔ کرامات امام زاده حسین اصغر علیه السلام ، در ضمن روایتی، تصریح به مستجاب الدعوة بودن ایشان کرده، و از احمد بن عیسی در این باره نقل کرده است، که پدرم گفت:

«كُنْتُ أَرَى اَلْحُسَيْنَ بْنَ عَلِیِّ بْنِ اَلْحُسَيْنِ علیهم السلام يَدْعُو فَكُنْتُ أَقُولُ: لاَ يَضَعُ يَدَهُ حَتَّى يُسْتَجَابَ لَهُ فِي اَلْخَلْقِ جَمِيعاً.»(3)

(مى ديدم حسين بن علىّ بن حسين علیهم السلام دعا مى كند، پس مى گفتم دستش را پايين نمى آورد تا دعايش در حقّ همه مستجاب گردد.)

از این روایت به خوبی دانسته می شود، از آنجائی که راوی این حدیث مکرراً استجابت دعاهای امام زاده حسین اصغر علیه السلام را دیده بوده، همین که ایشان در این مجلس هم دست به دعا بلند می کنند، آن چنان جذب ایشان شده بوده است، که با خود می گوید ایشان دست خود را پائین نخواهند آورد، تا آن که دعاهایشان در حقّ همگان مستجاب گردد.

ص: 10

امام حسن مجتبى علیه السلام مى باشد. و حسين اصغر عالم فاضلى بوده كه در بين برادرانش شبيه ترين آن ها به پدرش بوده است، و براى اين مشهور به اصغر شده است كه برادر بزرگ ترى هم نام خود داشته، كه او در زمان پدرش وفات کرده است. و شيخ مفيد؛ در كتاب ارشاد گفته است: دختر حسين اصغر به همسرى امام صادق علیه السلام برگزيده شد، و براي حضرت پسرى به نام اسماعيل آورد؛ همان كه امام فرقهٔ اسماعيليّه است.)

مرحوم شيخ مفيد قدس سره نیز دربارهٔ امام زاده واجب التعظیم، حسین اصغر علیه السلام نگاشته است:

«كَانَ اَلْحُسَيْنُ بْنُ عَلِیِّ بْنِ اَلْحُسَيْنِ فَاضِلاً وَرِعاً وَ رَوَى حَدِيثاً كَثِيراً عَنْ أَبِيهِ عَلِیِّ بْنِ اَلْحُسَيْنِ وَ عَمَّتِهِ فَاطِمَةَ بِنْتِ اَلْحُسَيْنِ وَ أَخِيهِ أَبِي جَعْفَرٍ علیهم السلام .»(1)

(حسين بن علیّ بن حسین، فاضلى پرهيزكار بود، و احاديث زيادى از پدرش علىّ بن الحسين علیهما السلام و عمّه اش فاطمه بنت الحسين علیهما السلام و برادرش امام باقر علیه السلام نقل كرده است.)

مرحوم ابن طقطقى قدس سره ، مؤلّف كتاب «الأصيلى فى أنساب الطّالبين» دربارهٔ ایشان مى فرمايد:

«أبو عبد اللّه الحسين الأصغر بن الإمام زين العابدين علیه السلام ، فكان زاهداً ورعاً محدّثاً، روى الحديث عن أبيه و عمّته فاطمة بنت الحسين علیهما السلام و عن أخيه أبي جعفر محمّد بن علیّ الباقر علیهما السلام و عن غيرهم، و كتب النّاس عنه، و كان أشبه النّاس بأبيه في التّعبّد، و ولده نقباء الأطراف، أجلّا عظماء، ملقبون مطاعون»(2)

(ابو عبد اللّه حسين اصغر، فرزند امام زين العابدين علیه السلام ، زاهد و پرهيزكار و محدّث بود، و از پدر و عمّه و برادرش امام باقر علیه السلام و غير ايشان، نقل حديث كرده است، و ديگران از او احاديث را گرفته، و جمع آورى نموده اند. و او در عبادت شبيه ترين مردم

ص: 12

به پدرش بود، و فرزندانش همه از بزرگان و نقيبان بلاد، و مورد احترام، و بزرگداشت ديگران بودند، و مردم از آن ها فرمان بردارى مى كردند.)آن چه در عبارت این کتاب، آدمی را حیران می کند، این است که دربارهٔ ایشان نگاشته است: «كان أشبه النّاس بأبيه في التّعبّد؛ حسین اصغر در عبادت شبيه ترين مردم به پدرش بود»، چرا که اگر کسی از عبادت های امام زین العابدین علیه السلام آگاهی داشته باشد، نیک می داند که ایشان چگونه خداوند متعال را عبادت می فرمودند. حال وقتی تاریخ نگاری خبره، و عالمی بزرگ، ایشان را در عبادت، به پدرشان تشبیه می کند، به خوبی می توان پی به کیفیت عبادت ایشان، و زهد کم نظیر ایشان برد.

مرحوم عمری قدس سره (1) صاحب كتاب «المجدى فى أنساب الطّالبيّين» دربارهٔ امامزاده حسین اصغر نگاشته است:

«كان الحسين عفيفاً، محدّثاً، فاضلاً، عالماً.»(2)

(حسين اصغر، عفيف و محدّث و فاضل و عالم بود.)

و مرحوم سیّد جعفر أعرجى قدس سره در كتاب «مناهل الضّرب فى أنساب العرب» ضمن تصریح به مستجاب الدعوة بودن امام زاده حسین اصغر علیه السلام دربارهٔ ایشان مى فرمايد:

«الحسين الأصغر ابن زين العابدين و سيّد السّاجدين علیّ بن الحسين بن علیّ بن أبي طالب أميرالمؤمنين علیهم السلام و كنيته أبو عبد اللّه و كان فاضلاً ورعاً محدثاً. روى عن أبيه زين العابدين علیه السلام و عمّته فاطمة بنت الحسين علیهما السلام و أخيه أبي جعفر الباقر علیه السلام و كان مستجاب الدّعوة و له في ذلك حكايات مشهورة ذكر في البحار بعضها، و نسله في الحجاز و العراق و الشّام و مصر و بلاد المغرب و بلاد العجم، و كانت وفاته بالمدينة سنة سبع و خمسين و مأة، و دفن بالبقيع»(3)

ص: 13

(حسين اصغر فرزند امام زين العابدين و سيّد السّاجدين علىّ بن حسين بن علىّ بن ابى طالب اميرالمؤمنين علیهم السلام است، و كنيهٔ ایشان ابو عبد اللّه مى باشد. او دانشمندىپرهيزكار، و محدّث بود، كه از پدر بزرگوار خود امام زين العابدين علیه السلام و عمّه اش فاطمه بنت الحسين علیهما السلام و برادر بزرگوارش امام محمّد باقر علیه السلام روايت نقل كرده است، و ايشان مستجاب الدّعوه بوده اند، و در اين باب داستان هاى مشهورى نقل شده، كه بعضى از آن ها در كتاب بحار الانوار آورده شده است، و نسل او در حجاز و عراق و شام و مصر و بلاد مغرب (شمال آفريقا) و شهرهاى عجم پراكنده شده اند، و درگذشت ایشان در سال 157 در شهر مدينه واقع شده، و در قبرستان بقيع مدفون گرديده است.)

شیخ الطایفه، مرحوم شیخ طوسی قدس سره امام زاده حسین اصغر علیه السلام را در زمرهٔ اصحاب پدرشان ذکر کرده، و در این باره نگاشته است:

«الحسين بن علیّ بن الحسين بن علیّ بن أبي طالب علیهم السلام ،ابنه ،روي عن أبيه.»(1)

(حسین فرزند علیّ بن حسین بن بن أبي طالب علیهم السلام ، فرزند امام سجّاد علیه السلام هستند که از پدرشان روایت نموده اند.)

شیخ الطایفه، مرحوم شیخ طوسی قدس سره در جای دیگری ایشان را در بین اصحاب حضرت امام محمّد باقر علیه السلام ذکر کرده، و نوشته است:

«الحسين بن علیّ بن الحسين بن علیّ بن أبي طالب علیهم السلام ، تابعي أخوه.»(2)

(حسین فرزند علیّ بن الحسين بن علیّ بن أبي طالب علیهم السلام ، از اصحاب برادرش می باشد.)

و در جای دیگری شیخ الطایفه، مرحوم شیخ طوسی قدس سره امام زاده حسین اصغر علیه السلام را از اصحاب امام صادق علیه السلام نیز دانسته، و نقل نموده است:

ص: 14

«الحسين بن علیّ بن الحسين علیهم السلام ، عم أبي عبد اللّه علیه السلام ، تابعي مدني، مات سنة سبع و خمسين و مائة، و دفن بالبقيع، يكني أبا عبد اللّه، و له أربع و سبعون سنة.»(1)

(حسین فرزند علیّ بن الحسين علیهم السلام ، عموی امام صادق علیه السلام ، از اصحاب ساکن مدینه، در سال صد و پنجاه و هفت هجری از دنیا رفت، و در بقیع دفن شد، کنیهٔ ایشان أبا عبد اللّه بود، و هفتاد و چهار سال عمر نمود.)

ابن عنبه(2) نیز در کتاب «عمدة الطّالب» در شأن امامزاده حسین اصغر علیه السلام نگاشته است:

«و أُمه أُمّ ولد اسمها ساعدة، و كان عفيفاً محدّثاً فاضلاً، یکنی أبا عبد اللّه، و توفی سنة سبع و خمسین و مائة، و له سبع و خمسون سنة، و دفن بالبقیع، و عقبه عالم كثير بالحجاز و العراق و الشّام و بلاد العجم و العرب.»(3)

(و مادر حسین اصغر کنیز أمّ ولدی به نام ساعدة بود، ایشان عفیف، محدّث و فاضل بودند، کنیهٔ ایشان أبا عبد اللّه، و در حالی که پنجاه و هفت سال داشتند، در سال صد و پنجاه و هفت از دنیا رفتند، و در بقیع دفن شدند. فرزندانشان علماء بسیاری هستند که در حجاز و عراق و شام و شهرهای عجم و عرب می باشند.)

مخزومی(4)

نیز در شأن امام زاده حسین اصغر علیه السلام نگاشته است:

«الحسين الأصغر بن زين العابدين بن الحسین بن علیّ بن أبی طالب علیهم السلام ، فهو المحدّث الفاضل العلّامة البحر المطمطم. توفی سنة تسع و خمسین و مائة، و دفنوه بالبقیع، مات عن سبع و خمسین سنة. قال: الشّريف مؤيّد الدّين نقيب

ص: 15

واسط حین ذكره: أمّا عقبه فعالم كثير بالحجاز و العراق و الشّام و بلاد العجم و المغرب، منهم أمراء المدينة شرفها اللّه تعالى، و سادات العراق، و ملوك الرّي.»(1)

(حسین اصغر فرزند امام زین العابدین بن الحسین بن علیّ بن أبی طالب علیهم السلام ، پس ایشان محدّث و فاضل و علامه ای چونان دریای خروشان بودند. در حالی که پنجاه و هفت ساله بودند، در سال صد و پنجاه و هفت هجری از دنیا رفتند، و ایشان را در قبرستان بقیع دفن نمودند. شریف مؤيّد الدّين نقيبِ شهر واسط وقتی نام ایشان را ذکر کرده، گفته است: فرزندان ایشان علماء بسیاری هستند که در حجاز و عراق و شام و شهرهای عجم و عرب می باشند. و حکام شهر مدینه شرفها اللّه تعالى و سادات عراق و حکام شهر ری از جملهٔ فرزندان ایشان می باشند.)

و از صاحب کتاب «نجعة الإزهار» دربارهٔ ایشان روایت شده است:

«انّ الحسين كان يتصدّق كلّ جمعة بدينار. و روى عنه الحديث جماعة، فمنهم: عبداللّه بن المبارك بخراسان، و محمّد بن عمر الواقدي و غيرهما من الفضلاء، و المراد من الحسين، من هذة الرّوايات، هو الأصغر، فإنّه الملقّب بأبي عبد اللّه، و هو المعروف المعقب، و هو المقصود ممّا ذكره الشّريف المرتضى في المسائل الناصريه قال: روى أبوالجارود زياد بن المنذر قال: قيل لأبي جعفر الباقر علیه السلام : أي إخوتك أحب إليك و أفضل؟ فقال علیه السلام : أمّا عبد اللّه فيدي الّتي ابطش بها، و كان عبد اللّه أخاه لأبيه و أمّه، و أمّا عمر فبصري الّذي أبصر به، و أمّا زيد فلساني الّذي أنطق به، و أمّا الحسين فحليم يمشي على الأرض هوناً، و إذا خاطبهم الجاهلون قالوا سلاماً.»(2)

(حسين اصغر در هر روز جمعه، يك دينار صدقه مى داد. و جماعتى از او حديث نقل كرده اند؛ يكى از آن ها عبد اللّه بن مبارك در خراسان است، و ديگرى محمّد بن

ص: 16

عمر واقدى و فضلاى ديگر. و منظور از حسين در این روایات، همين حسين اصغر می باشد؛ همو كه لقبش ابو عبد اللّه است، و اوست كه معروف بوده، و اولاد و احفاد زيادى از او برجا مانده. و همان است كه سيّد مرتضى در كتاب «المسائل الناصرية» روايتى در شأنش نقل كرده و گفته است: ابو جارود زياد بن المنذر روايت كرده كه از امام محمّد باقر علیه السلام سؤال شد: كدام يك از برادران شما نزد شما محبوب تر و با فضيلت تر هستند؟ پس امام علیه السلام فرمودند: اما عبد اللّه، دست من است كه با او [به دشمنان] حمله مى كنم، و عبد اللّه، برادر امام از طرف پدر و مادر بود. و امّا عمر، چشم من است كه با او مى بينم، و امّا زيد، زبان من است، كه با او نطق می کنم. و امّا حسين، حليم است، و بر زمين با وقار راه مى رود، و هرگاه نادانان با او برخورد كنند، به آن ها سلام مى گويد.)

و ابن حجر عسقلانی یکی از بزرگترین علماء اهل سنّت، در كتاب رجالى بزرگ خود به نام «تهذيب التهذيب» هنگام بیان شرح حال امام زاده حسين اصغر، قبل از اسم ایشان علامت «ت س» قرار داده، که دلالت می كند ترمذى و نسائى که خود از محدّثين و علماء بزرگ عامه هستند، از ایشان روايت نقل كرده اند؛ و بعد چنين نگاشته است:

«الحسين بن علیّ بن الحسين بن علیّ بن أبي طالب[ علیهم السلام ]، الهاشمي المدني، يقال له: حسين الأصغر، روى عن أبيه و أخيه أبي جعفر[ علیهما السلام ]و وهب بن كيسان. قال النّسائي: ثقة. و ذكره ابن حبان في الثّقات و أخرجا له حديثاً واحداً في امامة جبريل.»(1)

(حسين بن علىّ بن الحسين بن علىّ بن ابى طالب[ علیهم السلام ]، هاشمى مدنى، كه به او حسين اصغر گفته مى شود، از پدر و برادرش امام باقر[ علیهما السلام ] و از وهب بن كيسان روايت نقل نموده، نسائى او را ثقه دانسته، و ابن حبان هم او را در زمره ثقات يعنى

ص: 17

راستگويان قرار داده است، و اين دو - يعنى نسائى و ابن حبان - يك حديث از او در امامت جبرئيل نقل كرده اند.)

علّامه سيّد محسن امين رحمه الله دربارهٔ شرح حال امام زاده حسين اصغر علیه السلام نگاشته است:

«أبو عبد اللّه الحسين الأصغر بن الإمام زين العابدين، علیّ بن الحسين بن علیّ بن أبي طالب علیهم السلام توفّى سنة 157، و قيل 159، و قيل 158. و له 57 سنة، أو 64، أو 76. و دفن بالبقيع. أمّه أمّ ولد، اسمها ساعدة أو سعادة، و لقب بالأصغر تمييزاً له عن أخيه الحسين الأكبر الّذي مات عقيماً... من روى عنهم:

1) أبوه السّجاد علیه السلام ، 2) أخوه الباقر علیه السلام ، 3) ابن أخيه الصّادق علیه السلام ، 4) عمّته فاطمة بنت الحسين علیهما السلام ، 5) وهب بن کیسان.

الّذين رووا عنه:

1) عبداللّه بن المبارك بخراسان، 2) محمّد بن عمر الواقدي. و في تهذيب التّهذيب عنه، 3) موسى بن عقبة، 4) ابن أبي الموالي و 5) ابن المبارك و أولاده، 6) إبراهيم، 7) محمّد، 8) و عبداللّه (عبيداللّه) بنو الحسين و غيرهم.»(1)

(ابو عبد اللّه حسين اصغر فرزند امام زين العابدين، علىّ بن حسين بن علىّ بن ابى طالب علیهم السلام ، در سال 157، و به قولى 159، و به قولی ديگر 158 وفات نمود. و سن ایشان 57، يا 64، يا 76 سال بوده، و در بقيع دفن شده اند. مادر ایشان كنيزى بود به نام "ساعده" يا "سعادة"، و حسين اصغر ملقّب به "اصغر" شده بود، تا از برادر خود حسين اكبر كه بدون اولاد مرده بود، متمايز شود.

امّا كسانى كه حسين اصغر از آن ها روايت كرده:

1) پدرشان امام سجّاد علیه السلام ، 2) برادرشان امام باقر علیه السلام ، 3) پسر برادرش امام صادق علیه السلام ، 4) عمّهٔ بزرگوارشان فاطمه بنت الحسين علیهما السلام ، 5) وهب بن كيسان.

و امّا كسانى كه از حسين اصغر روایت نقل كرده اند:

ص: 18

1) عبداللّه بن المبارك در خراسان. 2) محمّد بن عمر واقدى. و در كتاب تهذيب التهذيب جماعت ديگرى از محدّثين و رواة را كه از او روایت نقل كرده اند را اضافه كرده است: 3) موسى بن عقبه، 4) ابن ابى الموالى، 5) و ابن المبارك و اولادش، 6) ابراهيم، 7) محمّد، 8) عبد اللّه (عبيد اللّه) فرزندان حسين و ديگران.)

نكته: از عبارت علّامه سيّد محسن امين رحمه الله که نگاشته: «و روي عنه الحديث جماعة منهم: عبداللّه بن مبارك بخراسان» فهميده مى شود كه جناب حسين اصغر علیه السلام به خراسان تشريف آورده اند و عبد اللّه بن مبارك در خراسان از ايشان، روايت نقل نموده است. بنابر اين مى توان گفت ايشان در خراسان بوده اند، و احتمال اين كه ايشان در خراسان نيز رحلت فرموده باشند، بعيد نيست و مؤيّد اين نكته، فرمايش مرحوم علّامه محمّد علىّ حبيب آبادى قدس سره است كه مى فرمايد:

«فرزندش (فرزند امام سجّاد علیه السلام ) حضرت حسين اصغر علیه السلام ، امام زاده اى بزرگوار بوده، و روايت از پدر و برادرش حضرت باقر علیه السلام نوشته، قبرش در نزديكى قريه گرماب بلوك باز معدن نيشابور [است]. از پنج نفر عقب نموده كه ما در اين كتاب نام سه نفر آن ها را مى آوريم: يكى علىّ، و ديگر: ابو محمّد حسن محدّث، و ديگر جناب عبيد اللّه الأعرج، كه از رجال بزرگ و از اصحاب حضرت صادق علیه السلام بوده.»(1)

(نسل حسين اصغر از هفت فرزندش مى باشد: محمّد، سليمان، علىّ، حسن دكه، علىّ اصغر، عبد اللّه و عبيد اللّه اعرج.)

مرحوم عمری قدس سره نیز دربارهٔ تعداد فرزندان امام زاده واجب التعظیم حسین اصغر علیه السلام نگاشته است:

«ستة عشر ولدا. البنات منهم سبع و هنّ: أميمة خرجت إلى رجل محمّديّ علويّ، و أمينة خرجت إلى عبد اللّه بن جعفر بن محمّد بن الحنفيّة، فولدت له جعفر الثاني، و آمنة خرجت إلى بعض بني جعفر الطيّار، و آمنة الكبرى، و زينب، و زينب الوسطى خرجت إلى علیّ بن عبد اللّه بن جعفر بن محمّد ابن الحنفيّة، فولدت له صفيّة، و زينب الصغرى. و الرجال: عبيد اللّه، و عبد اللّه، و زيد، و محمّد، و إبراهيم، و عيسى، و سليمان، و الحسن، و علیّ.»(1)

(فرزندان ایشان شانزده نفر هستند، که در این بین هفت دختر می باشند، و آن ها: أمیمه که به ازدواج مردی محمّدیِ علویّ در آمد، و دیگر أمینه که به ازدواج عبد اللّه بن جعفر بن محمّد بن الحنفيّة در آمد، و آمنه کبری، و زینب، و زینب وسطی که زینب وسطی، با علیّ بن عبد اللّه بن جعفر بن محمّد ابن الحنفيّة ازدواج کرد، و دختری به نام صفیه برای او به دنیا آورد، و زینب صغری. و پسران ایشان: عبيد اللّه، و عبد اللّه، و زيد، و محمّد، و إبراهيم، و عيسى، و سليمان، و الحسن، و علیّ می باشند.)

و سیّد اسماعیل مروزى علوى رحمه الله (2)دربارهٔ تعداد فرزندان امام زاده حسین اصغر علیه السلام مى گويد:

«امّا الحسين الأصغر ابن علیّ زين العابدين فله خمسة معقبون: عبد اللّه العقيقي، و عبيد اللّه الأعرج، و الحسن الدّكة، و علي الأصغر، و سليمان. اُمّ عبید اللّه و عبد اللّه و علیّ، اُمّ خالد بنت حمزة بن المصعب بن الزبیر بن العوام، و اُمّ

ص: 20

سلیمان، أمامة بنت داود بن أبی أمامة سهل بن سعد بن حنیف الانصاری، و اُمّ الدکة، اُمّ ولد.»(1)

(امّا حسين اصغر فرزند علىّ زين العابدين، پنج فرزند نسل دار برايش بوده است: عبد اللّه عقيقى، عبيد اللّه اعرج، حسن دكه، علىّ اصغر و سليمان. که مادر عبید اللّه و عبد اللّه و علیّ، اُمّ خالد دختر حمزه بن المصعب بن الزبیر بن العوام بوده، و مادر سلیمان، أمامه دختر داوود بن أبی أمامة سهل بن سعد بن حنیف الانصاری بوده، و مادر حسن دکه نیز کنیزی اُمّ ولد بوده است.)

به هر صورت، در بین فرزندان امام زاده حسین اصغر علیه السلام ، نسب سادات خلیفه سلطانی به «حسن دكّه» برمى گردد.

(صاحب منزلت های عالی، و آن چه باعث فخر است، و صاحب کرامات، أبی محمّد حسن محدّث که قبرش در روم محل زیارت می باشد.)

و مرحوم معلّم حبیب آبادی قدس سره نیز دربارهٔ ایشان نوشته است:

«حضرت حسن محدث علیه السلام نزیل مکّه بوده، و در روم وفات نموده، فرزندش جناب محمّد السیلق است، که وی را محمّد الأکبر هم نوشته اند.»(1)

محقّق توانا و نسّابه بزرگوار مرحوم آية اللّه العظمى مرعشى نجفى قدس سره دربارهٔ جناب حسن دکه فرزند امام زاده حسین اصغر علیه السلام مى فرمايد:

«أبو محمّد الحسن المحدّث بن الحسين الأصغر، كان فقيه المدينة و محدّثها، نزل بلاد الرّوم و بها توفى، كما في التذكره، قال العبيدلي فيها في حقّه ما لفظه: أبومحمّد الحسن، الفاضل المحدّث المدني المشتهر بالدّكة بن الحسين الأصغر زاهد، عابد، ورع، محدّث، ولده نقباء الأطراف الاجلاء ملقبون مطاعون.»(2)

(ابو محمّد حسنِ محدّث فرزند حسين اصغر، فقيه مدينه و محدّث آن ديار بود، و لكن در بلاد روم (تركيه) سكنى گزيد، و همان جا وفات يافت، چنانچه در تذكره آمده است. عبيدلى در تذکره، در شأن او (ابو محمّد) چنين گفته است: ابو محمّد حسن، فاضل، محدّث، اهل مدينه، و معروف به دكّه، فرزند حسين اصغر و فردى زاهد و عابد و پرهيزكار و محدّث است. فرزندانش همه از بزرگان بلاد، داراى القاب و صاحبْ منصب، و همه از رؤسا بوده، و مردم از آن ها اطاعت مى كرده اند.)

آية اللّه العظمى مرعشى نجفى رحمه الله در جای دیگری در ضمن بیان شجره نامه خود، از جناب أبو محمّد حسن دکه فرزند امام زاده حسین اصغر علیه السلام چنین تعبیر کرده است:

ص: 22

«الشّريف الرّئيس الفقيه الزّاهد المحدّث النّسابة أبى محمّد حسن المشتهر بالحكيم.»(1)

(شریف و رئیسِ فقیه، و زاهدِ محدثِ نسابه، أبو محمّد حسن مشهور به حکیم.)

مرحوم عمری قدس سره دربارهٔ جناب أبو محمّد حسن دکه نگاشته است:

«الحسن بن الحسین الأصغر بن زین العابدین علیه السلام ، و کان محدّثاً مدنیاً، مات بأرض الروم، و کان لاُمّ ولد، أربعة أولاد، منهم: فاطمة بنت الأمویّة، خرجت إلی ابن عمّها أحمد بن محمّد الأصغر، و خلف علیها رجل جعفری، و عبد اللّه وقع

ص: 23

إلی الغرب، و الحسین فتح مکّة أیّام الحجّ، و کان لهم ولد أراهم انقرضوا. و محمّد بن الحسن، یلقّب السلیق...»(1)

(حسن فرزند حسین اصغر بن امام زین العابدین علیه السلام ، محدّث و اهل مدينه بود، و در سرزمين روم (تركيه) از دنیا رفت، او از یک مادر چهار فرزند داشت، یکی از آن ها: فاطمه دختر أمویّه است که به ازدواج پسر عمویش احمد بن محمّد اصغر درآمد، و از او یک پسر جعفری ماند، و دیگر عبد اللّه که به غرب رفت، و دیگر حسین که در أیّام حجّ مکه را فتح نمود، که آن ها فرزندانی داشته اند، ولی می بینم که نسلشان منقرض گشته، و دیگر محمّد بن حسن که ملقّب به سلیق بود...)

و صاحب كتاب «المعقبون من آل أبیطالب» نیز دربارهٔ حسن دکه نگاشته است:

«و أمّا أبو محمّد الحسن الدّكة بن الحسين الأصغر، فكان فاضلاً محدّثاً مدنيّاً و نزل مكّه و مات بأرض الرّوم، و أعقب من أربعة رجال، و هم: 1- محمّد السّليق أمّه خليدة بنت مروان بن عنبسة بن سعيد بن العاص بن سعيد بن العاص بن أُميّة بن عبد شمس و له عقب منتشر. 2- و الحسين و كان له ولداً لعلّهم انقرضوا فولده في صحّ. 3- و عبد اللّه وقع إلى الغرب. 4- و أبو هاشم الحسن الأسود لا عقب له. و للحسن الدّكة هذا بنت اسمها: فاطمة بنت الأمويّة، خرجت إلى ابن عمّها أحمد بن محمّد بن الحسين الأصغر، و خلف عليها رجل جعفري.»(2)

(ابو محمّد حسن دكّه فرزند حسين اصغر، فاضل و محدّث، و اهل مدينه بود، و در مكّه سكنى گزيد، و در سرزمين روم وفات يافت. و نسل او از چهار فرزند ادامه پيدا كرد: 1- محمّد سليق كه مادرش خليده بنت مروان بن عنبسة بن سعيد بن عاص بن سعيد بن عاص بن اُميّة بن عبد شمس بود، و نسلش منتشر شدند. 2- حسين كه فرزندانى داشته، و شايد آن ها نسلشان قطع شده باشد. 3- عبداللّه كه به جانب

ص: 24

مغرب رفته است. 4- ابو هاشم حسن اسود كه نسلش قطع شده است. و امّا حسن دكّه يك دخترى هم به نام فاطمه دختر امويه داشته، كه به همسرى پسر عمويش احمد بن محمّد بن حسين اصغر درآمده، و از او پسرى به دنيا آمده كه جعفرى مذهب بوده است.)

و صاحب کتاب ارزشمند «سراج الأنساب» نیز دربارهٔ تعداد فرزندان حسن بن حسین اصغر نگاشته است:

«نسل حسن بن حسين الأصغر بن امام زين العابدين، از محمّد الاكبر تنها، و نسل محمّد از پسرش عبد اللّه(1) تنها، و نسل او از دو پسرند: محمّد السّليق، و علىّ المرعش.»(2)

سیّد اسماعیل مروزی علوی رحمه الله نیز دربارهٔ فرزندان ایشان نگاشته است:

«و أمّا الحسن الدکة ابن الحسین الأصغر، فانتهی عقبه الصحیح إلی محمّد السلیق بالری، و علیّ المرعش بقزوین، ابنی عبد اللّه بن محمّد بن الحسن الدکة.»(3)

(و امّا حسن دکه فرزند حسین اصغر منتهی می گردد فرزندانش بنابر قول صحیح به محمّد سلیق در ری، و علیّ مرعش در قزوین، فرزندان عبد اللّه بن حسن دکه.)

مرحوم عبیدلی قدس سره (4)نیز در کتاب «تهذیب الأنساب» دربارهٔ أعقاب ایشان نوشته است:

«و العقب من ولد الحسن الدکة بن الحسین الأصغر بن علیّ بن الحسین بن علیّ بن أبی طالب علیهم السلام ، فی محمّد بن الحسن و الحسین بن الحسن فی صح. و من

ص: 25

محمّد بن الحسن، فی عبد اللّه بن محمّد، و منه فی محمّد السیلق، و علیّ المرعش.»(1)

(و نسل حسن دکه فرزند حسین أصغر بن علیّ بن حسین بن علیّ بن أبی طالب علیهم السلام ، بنابر قول صحیح از دو فرزندش محمّد بن حسن، و حسین بن حسن است. و از نسل محمّد بن حسن، عبد اللّه فرزند محمّد می باشد. و از نسل عبد اللّه، محمّد سیلق، و علیّ مرعش است.)

همان گونه که در این أقوال واضح است، در تعداد فرزندان جناب حسن دکه، به نظر می رسد که اختلاف وجود دارد. ولی از آن جائی که به غیر از جناب محمّد، از هیچ یک از فرزندان ایشان، فرزندی باقی نمانده است، چنانچه برخی به آن تصریح کرده اند. شاید بتوان گفت مقصود آن هائی که برای حسن دکه، یک فرزند ذکر کرده اند، این باشد که تنها فرزندی که در بین آن ها از او فرزند باقی مانده، محمّد می باشد، لذا ممکن است فرزندان جناب حسن دکه چند نفر بوده باشند، که یکی از آن ها، یعنی جناب محمّد اکبر، دارای فرزند، و اعقابی بوده است.

به هر صورت نسل سادات خليفه سلطانى از جناب محمّد الأكبر فرزند حسن الدّكة بن حسين الأصغر مى باشد، و این خاندان از طریق ایشان به حضرت امام زین العابدین علیه السلام نسب می رسانند.

شده، و به لفظ "سيلق" بر وزن "حيدر" به تقديم ياء بر لام آورده، لكن در چندين كتاب ديگر كه نام او برده شده، اين كلمه را "سليق" بر وزن "امير" نوشته اند. و در اثر آن، جماعتی کثیره از اعقاب وی را به نسبت او، سیلقی یا سلیقی می خوانند، و ما دو فرزند از او در این کتاب می آوریم، یکی: أبو عبد اللّه جعفر و دیگر عبد اللّه.»(1)

مرحوم عمری قدس سره نیز دربارهٔ أبى الحسن محمّد الأكبر نگاشته است:

«محمّد بن الحسن، یلقّب "السلیق"، خرج مع محمّد بن الصادق علیه السلام بمکّة و کان سیّداً قد روی الحدیث، و اُمّه أمویّة، أولد السلیق و أکثر.»(2)

(محمّد فرزند حسن دکه که ملقب به «سلیق» بود، و با محمّد فرزند حضرت امام صادق علیه السلام در مکّه خروج کرد، و او سیّد و سروری بود که حدیث نقل نموده است، و مادرش أمویّه بود، که از او سلیق و فرزندان بیشتری متولد شد.)

در کتاب «کشف الإرتیاب» در شأن جناب محمّد الاكبر آمده است:

«أبي الحسن محمّد الأكبر المحدّث الفقيه الشاعر.»(3)

(أبو الحسن محمّد أکبر، محدّث و فقیه و شاعر بود.)

أبو نصر بخاری در كتاب «سر السلسلة العلویة فی أنساب السادة العلویة» دربارهٔ جناب محمّد اکبر نگاشته است:

ص: 27

«و محمّد بن الحسن بن الحسین بن علیّ، و هو السیلق، إلیه ینسب السیلقیّة من الحسینیة، لقب بذلک لسلاقة لسانه و سیفه، مأخوذ من قوله تعالی: (سَلَقُوكُمْ بِأَلْسِنَةٍ حِدَادٍ(1).»(2)

(و محمّد فرزند حسن بن حسین اصغر بن علیّ، امام سجّاد علیه السلام که او معروف به سلیق می باشد، و طایفه سلیقیّه که از فرزندان امام حسین علیه السلام هستند، به او منسوب می باشند. و به جهت حاضر جواب بودن، و تندی زبان و شمشیرش، به این لقب خوانده شده، که برگرفته از قول خداوند: «[وقتی که جنگ و خطر بر طرف شود] سخت و با زبان تند و گفتار خشن [شما را بیازارند]»، می باشد.)

مرحوم آیت اللّه العظمی مرعشی نجفی قدس سره نیز در ضمن بیان شجره نامه خود دربارهٔ جناب محمّد اکبر نوشته است:

«الشّريف الهمام، اللّيث الضّرغام، فارس بنى الحسين علیه السلام ، صاحب السّيف، و العلم، المحدّث النّسابة، أبى الحسن، محمّد الأكبر، أبو المكارم، و يعرف بالسّليق أيضاً لسلاقة لسانه و سيفه.»(3)

(شرافتمندِ بلند همت، شیرِ دلاور و شجاع، جنگاورِ فرزندان حسین علیه السلام ، صاحب شمشیر و علم، و محدثِ نسابه، أبو الحسن، محمّد اکبر، أبو المكارم، که به سلیق نیز به جهت تندی زبان و شمشیرش شناخته می شود.)

صاحب کتاب «المعقبون من آل أبی طالب» نیز دربارهٔ جناب محمّد اکبر و اعقاب ایشان نگاشته است:

ص: 28

«أمّا محمّد السلیق بن الحسن الدّکة بن الحسین الأصغر، فکان سیّداً محدّثاً و أعقب من ولده عبد اللّه أمیر العراقین.»(1)

(امّا محمّد سلیق فرزند حسن دکه بن حسین اصغر، پس او سیّد و سروری محدّث است، و از فرزندان او عبد اللّه امیر العراقین می باشد.)

به هر حال، نسب دودمان خلیفه سلطانی، از عبد اللّه فرزند محمّد اكبر بن حسن بن حسين مى باشد، و نسل این خاندان به جناب عبد اللّه برمی گردد.

امير العراقين، چنانچه در كتاب هاى ديگر آمده است. ایشان سرپرستی و كفالت دختران آل ابى طالب علیهم السلام ، و بى سرپرستان آن ها را به عهده داشته، و همه مستمندان و حاجتمندان به او رجوع مى كردند.)

مرحوم آية اللّه العظمى سيّد شهاب الدّين مرعشى نجفى قدس سره در جای دیگری از همان کتاب در ضمن بیان شجره نامه خود، دربارهٔ جناب سیّد عبد اللّه نوشته است:

«الشّريف أبى محمّد عبد اللّه، أمير العارفين، و يقال له: أمير العراقين، النّسابة المحدّث الفقيه الشّاعر.»(1)

(شریف أبی محمّد عبد اللّه امیر العارفین، و به او امیر العراقین نیز گفته شده، و او نسابه و محدّث و فقیه و شاعر بوده است.)

در کتاب «زبور آل داود»، محقّق این کتاب، در ضمن تعلقه ای که متن شجره نامه «میر بزرگ مرعشی» است، از آیت اللّه مرعشی نجفی رحمه الله دربارهٔ جناب سیّد عبد اللّه این چنین یاد کرده است:

«الشریف أبی محمّد عبد اللّه، امیر العارفین و کفیل الأرامل و الیتامی من ذریة علیّ علیه السلام و اُمه دلیرة بنت مروان بن عیسة بن سعید العاص.»(2)

(شریف أبو عبد اللّه امیر العارفین و سرپرست مستمندان و یتیم های از فرزندان حضرت علیّ علیه السلام ، که مادرش دلیره دختر مروان بن عیسه بن سعید العاص بود.)

و در کتاب «کشف الإرتیاب» دربارهٔ جناب سیّد عبد اللّه آمده است:

«الشريف الزاهد، عبد اللّه النقيب.»(3)

(عبد اللّه شریف و زاهد و نقب بود.)

ص: 30

و همچنين مرحوم ابن طقطقى قدس سره دربارهٔ جناب أبی محمّد سیّد عبد اللّه نوشته است:

«أمّا الحسن الدّكة بن الحسين الأصغر فهو سيّد جليل فاضل مدني، و أعقب من ولده: محمّد، و أعقب محمّد بن الحسن الدّكة من ولده: عبد اللّه أمير العراقين، و أعقب عبد اللّه الأمير بن محمّد من ولديه: علیّ المرعش و محمّد السليق.»(1)

(حسن دكّه فرزند حسين اصغر، از سادات جليل القدر و فاضل بوده است. وى اهل مدينه، و نسلش از فرزندش محمّد ادامه پيدا كرده، و نسل محمّد از پسرش عبد اللّه امير العراقين ادامه پيدا كرده، و نسل عبد اللّه، از دو فرزندش علىّ مرعش و محمّد سليق ادامه پيدا كرده است.)

به هر حال سادات خليفه سلطانى، كه بعدها عدّه اى از آن ها نظير اجداد نگارنده، فاميل خود را عوض كرده اند، از نسل فرزندِ عبد اللّه بن محمّد اكبر بن حسن بن حسين الأصغر، جناب علىّ المرعش مى باشند.

سپرده شد. و او همان كسى است كه همه خاندان سادات مرعشى در جميع عالم به او نسب مى رسانند.)

آیة اللّه العظمی مرعشی نجفی رحمه الله در جای دیگری در ضمن بیان شجره نامهٔ خود، دربارهٔ علىّ المرعش فرموده است:

«الشّريف فخر آل رسول اللّه صلی الله علیه و آله و سلم ، صاحب الكرامات الظّاهرة، الفقيه القاضى، أبى الحسن، علىّ المرعشى صاحب بلدة المرعش و هو الّذى ينتهى إليه نسب كل مرعشى فى الدّنيا.»(1)

(شرافتمند و فخر آل رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم ، دارای کراماتِ غیر قابل انکار، فقیهِ قاضی، أبی الحسن، علیّ مرعشی، که صاحب شهر مرعش بود، و او کسی است که نسب همهٔ سادات مرعشی در دنیا به او منتهی می شود.)

و در کتاب «زبور آل داود» از جناب علیّ مرعش رحمه الله با عنوان «قدوة السادات و الأشراف»(2) - به معنی "مقتدای سادات و اشراف" - یاد شده است.

خانه هاى آنجا حديقه دل گشا و باغچه روح افزاست. فواكه سردسيرش فراوان و حبوب و غلاتش ارزان، و اكثر مشتهياتش موفور، و مردمش همواره در عيش و سرورند. هنگام بهار آن ديار رشك گلستان كشمير و قندهار است، و همه آن ديار گلزار، سيّما در قرب آن ارغوان زارى است، كه راقم مثل آن كم ديده و كم شنيده است.»(1)

مرحوم آية اللّه العظمى مرعشی نجفى قدس سره در ادامه نگاشته است:

«و قال القاضي الشّهيد رحمه الله في كتاب "مجالس المؤمنين" ما ترجمته على سبيل الإختصار إنّ مرعش، على ما في الصّحاح اسم بلدة في جزيرة الموصل، و يستفاد من كلام السيّد عزّ الدّين النّسابة أنّه اسم حصن بين أرمنية و بين ديار بكر، و قال: الظّاهر اتّحاد القولين بحسب المآل، و أنّ المستفاد من كلام السيّد عزّ الدّين المذكور انتساب السيّد أبي الحسن علي المرعشي إلى تلك البلدة، وأنّه كان شريفاً جليلاً أميراً كبيراً.»(2)

(قاضى نور اللّه شهيد رحمه الله در كتاب "مجالس المؤمنين" مطالبى آورده كه اختصار آن چنين است: مرعش، چنانچه در صحاح اللّغه آمده، اسم شهرى در جزيره موصل است، ولكن از كلام سيّد عزّالدّين نسّابه به دست مى آيد كه مرعش، قلعه اى است بين ديار بكر و ارمنيّه از بلاد تركيه، و قاضى گفته است كه اين دو قول، قابل جمع است، و هر دو به يك چيز اشاره كرده اند. و آن چه از كلام سيّد عزّالدّين به دست مى آيد اين است كه سيّد ابوالحسن علىّ مرعشى به همين شهر منسوب است، و شخصِ با شرافت و جلالت و اميرى بزرگ بوده است.)

ص: 33

مرحوم آية اللّه العظمى مرعشی نجفى قدس سره در ادامه دربارهٔ معنای کلمهٔ مرعش از قول مرحوم قاضی نور اللّه شوشتری قدس سره نوشته است:

«الأولى حمل مرعش على معنى آخر، و هي الحمامة المحلقة المتعالية في الطيران، اشتهر على المذكور به لعلوّ شأنه و رفعة محلّه، و جعل كلام السّمعانى مؤيّداً لهذا... إن السّادة المرعشيّة انشعبوا إلى أربعة فرق، منهم: من سكن طبرستان، و منهم من خرج من طبرستان و نزل بلدة تستر، و منهم من هاجر من طبرستان إلى إصبهان، و منهم من توطن بقزوين، فيهم الأمراء و الوزراء و الأفاضل، و بيدهم سدانة بقعة (شاه زاده حسين) المزار المشهور بتلك البلدة...»(1)

(بهتر آن است كه "مرعش" بر معناى ديگرى حمل شود و آن "كبوتر بلندپرواز" است و سيّد علىّ مرعشى را به آن كبوتر تشبيه كرده اند به خاطر بلندى مقام و بلنداى جايگاهش، و قاضى نور اللّه شهيد، كلام سمعانى را شاهد بر قول خويش قرار داده است... به هر تقدیر سادات مرعشى چهار گروه شده اند: برخی ساكن طبرستان (مازندران) شده اند، و بعضی از آن ها از طبرستان خارج شده و در شهر شوشتر ساكن گرديده اند، و گروهی دیگر از طبرستان به جانب اصفهان مهاجرت كرده اند، و عده ای از آن ها شهر قزوين را وطن خود قرار داده اند، كه در بين آن ها اُمراء و وزيران و دانشمندانى بوده اند، و توليّت بقعه امامزاده "شاهزاده حسين" - كه مزارى مشهور در قزوين است - در اختيار آن ها بوده است... .)

مرحوم آية اللّه العظمى مرعشی نجفى قدس سره بعد از بیان و نقل فرمایشات مرحوم قاضی نور اللّه شوشتری قدس سره در ادامه خود می فرمایند:

«و الّذي تحصّل منها أنّ اشتهار الشّريف أبي الحسن علیّ المرعشي بهذا اللّقب إمّا من جهة سكناه تلك البلدة، أو كونها ملكاً له على سبيل الإقطاع، أو من باب تشبيهه في علوّ المنزلة و القدر بالطّائر السّائر في الجوّ، و الصّحيح المعتمد عليه

ص: 34

عندي وفاقاً لعدّة من الأعلام المحتمل الأوّل، و أيّاً ما كان فلاشبهة في أنّ أوّل من اشتهر بالمرعشي هو هذا السيّد الجليل، و سرى الوصف في أعقابه و ذراريه تفصح عن ذلك كلمات النسّابين و مهرة الفن و كفى بذلك شاهداً و دليلاً.»(1)

(آن چه كه از كلام قاضى نور اللّه به دست مى آيد اين است كه اشتهار سيّد ابوالحسن علىّ مرعشى به لقب "مرعشى" يا به جهت ساكن شدن او در شهر مرعش می باشد، و يا به اين جهت كه مالك آن ديار بوده، به این صورت که از طرف سلطان وقت به او هديه شده است، و يا به خاطر تشبيه او در علوّ منزلت و بلنداى جايگاه به پرنده بلندپرواز است، و لكن آن قولى كه نزد من (نجفى مرعشى) صحيح می باشد، كه جماعتى از علماء هم، همين قول را قبول دارند، همان احتمال اوّل است، و در هر صورت اوّلين كسى كه به لقب مرعشى شهرت يافته همين سيّد علىّ مرعشى است، و اين لقب در نسل و دودمانش جارى و سارى گشته است، و كلمات علماى انساب و ماهرين در علم نسب و شجرات، اين مطلب را روشن مى كند و همين به عنوان دليل كافى می باشد.)

کثیره از أعقاب او در ایران و عراق و غیره؛ منتشر شده، که همه را به نسبت او مرعشی می خوانند، و جماعتی بسیار از علماء و سلاطین و سایر معاریف از آن ها به هم رسیده.»

مرحوم ابن طقطقى قدس سره دربارهٔ تعداد فرزندان علیّ مرعش رحمه الله نوشته است:

«أمّا علىّ المرعش فأعقب من ولديه: حمزة و الحسن.»(1)

(امّا علیّ مرعش، پس دودمان او از دو فرزندش حمزه و حسن می باشد.)

و صاحب کتاب «سراج الأنساب» نیز دربارهٔ تعداد فرزندان جناب علیّ مرعش رحمه الله نوشته است:

«نسل علىّ المرعش از پنج پسر است: أبو الحسين ابراهيم (معروف به ابراهيم المكابادى) و احمد و أبو القاسم حمزه، و أبو محمّد حسن، و أبو القاسم حسين.»(2)

و مرحوم آیة اللّه العظمی مرعشی نجفی قدس سره هم دربارهٔ تعداد فرزندان جناب علیّ مرعش رحمه الله نگاشته:

«كان له أربعة عشر ابناً و هم: حمزة أبو علیّ، و إليه ينتهي نسب القاضي الشّهيد، و أبو محمّد الحسن المحدّث الفقيه نزيل بلاد الرّوم أي التّركية و إليه ينتهي نسبنا، و إبراهيم الماك آبادي (الملك آبادي خ ل) و عقبه بنواحي قزوين، و منهم بنو سراهنك و بنو فغفور و غيرهما. و الحسين و يحيى و جعفر و له عقب فيهم الاجلاء، منهم الأخوان الجليلان العالمان الفاضلان المحدّثان الحسن و الحسين ابنا القاسم بن جعفر المذكور، و أحمد و له عقب و من نسله علیّ بن محمّد بن أحمد المذكور و كان نسّابة، و زيد الفقيه و اسماعيل الشّاعر و عبد اللّه الزّاهد و

ص: 36

موسى و علیّ سمّي باسم أبيه و الرّضا و العبّاس و أكثرهم عقباً. أبو محمّد الحسن المحدّث جدّنا،(1) و حمزة جدّ القاضي الشّهيد،(2)

و إبراهيم جدّ مراعشة قزوين.»(3)

(علیّ مرعش داراى چهارده فرزند بوده است: يكى حمزه ابو علىّ كه نسب قاضى نور اللّه مرعشى شهيد به او مى رسد. دوّم: ابو محمّد حسن كه محدّث و فقيه بوده و در بلاد روم (تركيه) سكنى گزيده است و نسب ما (آیة اللّه العظمی مرعشى نجفى) به او مى رسد. سوّم: ابراهيم ماك(ملك) آبادى كه نسل او در نواحى شهر قزوين هستند؛ از جمله، اولاد سراهنگ و اولاد فغفور و ديگران. و چهارم و پنجم و ششم: حسين و يحيى و جعفر، و جعفر نسلى دارد كه از آن ها بزرگانى پديد آمده اند، از جمله دو برادر با جلالت كه هر دو عالم و فاضل و محدّث بوده اند، به نام حسن و حسین پسران قاسم بن جعفر. و هفتم: احمد كه از نسل او علىّ بن محمّد بن احمد مى باشد كه نسّابه بوده است. و هشتم و نهم و دهم و یازدهم و دوازدهم: زيد فقيه و اسماعيل شاعر و عبداللّه زاهد و موسى و علىّ، كه هم نام پدرش است. و سیزدهم و چهاردهم: رضا و عبّاس؛ كه اكثرشان داراى نسل بوده اند. پس ابو محمّد حسن محدّث جدّ ما است، و حمزه جدّ قاضى نور اللّه شهيد است، و ابراهيم جدّ مرعشى هاى شهر قزوين مى باشد.)

و صاحب كتاب «المعقبون من آل أبى طالب» نیز دربارهٔ تعداد فرزندان علیّ مرعش رحمه الله مى گويد:

ص: 37

«أمّا علىّ المرعش بن عبد اللّه بن محمّد بن الحسن الدكّة بن الحسين الأصغر، فأعقب من ثمانية رجال، و هم:1) أبو عبد اللّه الحسين المامطري، و هو المقدّم له عقب. 2) و أبو القاسم حمزة، هو أكثر إخوته عقبا. 3) و أبو الحسين إبراهيم المكاباذي موضع بالري، و له عقب كثير بطبرستان و جرجان. 4) و أبو محمّد الحسن ببغداد له عقب. 5) و أبو القاسم أحمد القاضي بطبرستان من قبل الثائر في اللّه الحسيني الأشرفي، له بها عقب. 6) و أبو إسماعيل أحمد و قيل: محمّد و له عقب. 7) و أبو القاسم جعفر. 8) و أبو علیّ محمّد المقتول بجرجان.»(1)

شیخ عبیدلی رحمه الله نیز در کتاب «تهذیب الأنساب» در این باره نوشته است:

«و العقب من علیّ المرعش بن عبد اللّه بن محمّد بن الحسن بن الحسين الأصغر بن زين العابدين علیه السلام ، في أبي الحسين إبراهيم، و أبي عبد اللّه الحسين بن علیّ المرعش و هو المقدم، و أبي محمّد الحسن، و أبي القاسم أحمد القاضي بن علیّ المرعش، و أبي القاسم حمزة بن المرعش، و أبي إسماعيل أحمد و قيل هو محمّد إبن المرعش، و أبي القاسم جعفر بن المرعش، و أبي علیّ محمّد المقتول بجرجان ابن المرعش.»(2)

(نسل علیّ مرعش فرزند عبد اللّه بن محمّد بن حسن بن حسين أصغر بن زين العابدين علیه السلام ، از أبو الحسین إبراهیم و أبو عبد اللّه حسین که بزرگتر است، و أبو محمّد حسن و أبو القاسم أحمدِ قاضی و أبو القاسم حمزه و أبو إسماعیل احمد که برخی او را محمّد گفته اند، و أبو القاسم جعفر و أبو علیّ محمّد که در گرگان به قتل رسید، می باشد.)

نشابهٔ مشهور و بزرگ جناب أعرجی نیز دربارهٔ تعداد فرزندان علیّ مرعش رحمه الله نوشته است:

ص: 38

«و أمّا علیّ المرعش بن عبداللّٰه بن محمّد بن الحسن بن الحسين الأصغر، فأعقب من ثمانية رجال، و هم: أبو عبد اللّٰه الحسين، و أبو الحسين إبراهيم، و أبو محمّد الحسن، و أبو القاسم أحمد القاضي، و أبو القاسم حمزة، و أبو إسماعيل أحمد، و قيل: هو محمّد، و أبو القاسم جعفر، و أبو علیّ المقتول بجرجان.»(1)

صاحب کتاب «الفخری فی أنساب الطالبیین» نیز در این باره نوشته است:

«أمّا علیّ المرعش، فله: إبراهیم المکابادی و أحمد القاضی بطبرستان أعقب بها و حمزة و الحسن ببغداد و الحسین.»(2)

(امّا علیّ مرعش، پس برای او فرزندانی به نام: إبراهیم مکابادی و أحمد که در طبرستان قاضی بود و فرزندانش در آنجا بودند، و حمزه و حسن که در بغداد بود، و حسین.)

به هر تقدیر دربارهٔ تعداد فرزندان جناب علیّ مرعش، اختلاف زیادی در بین علماء علم انساب وجود دارد. ولی به هر صورت، دودمان خليفه سلطانى از نسل یکی از فرزندان علیّ مرعش، به نام ابو محمّد حسن هستند، که اجماع بر وجود او وجود داد، و همه مورخین متذکر نام ایشان در زمرهٔ فرزندان علیّ مرعش شده اند.

أبو علیّ (أبو محمّد) حسنِ محدّث

یکی از خصوصیات جناب أبو علیّ (أبو محمّد) حسن، مأنوس بودن ایشان با روایات و احادیث اهل بیت عصمت و طهارت علیهم السلام می باشد. از این رو روایاتی از ایشان نقل شده است. چنانچه مرحوم معلّم حبیب آبادی قدس سره نیز به تبع ارباب تراجم و علماء علم أنساب از ایشان تعبیر به «محدّث» کرده است و نگاشته است:

ص: 39

«أبو عبد اللّه حسن المحدّث بن أبو الحسن علیّ المرعش بن امیر العراقین عبد اللّه بن أبو الحسن محمّد الأکبر السلیق بن أبو محمّد حسن محدّث.»(1)

مرحوم آية اللّه العظمى مرعشى نجفى قدس سره نیز دربارهٔ ایشان مى فرمايد:

«و من النّوابغ في السّادة المرعشيّة، الشّريف الأجل أبو محمّد الحسن بن أبي الحسن علیّ المرعشي الشّهير، كان من فقهاء عصره و زهّاده و نسّاكه، و إليه ينتهي نسب الحقير ناسق هذه الدّرر و ناظم تلك اللّئالي الثّمينة، روى الحديث عن مشايخ عصره و منهم والده، و روى عنه جماعة»(2)

(يكى از بزرگان سادات مرعشى، سيّد اجل أبو محمّد حسن بن أبى الحسن علىّ مرعشىِ مشهور است كه از فقهاء و زهّاد و عبّاد زمان خويش بوده، و نسب اين ناچيز (آیة اللّه العظمی مرعشی نجفی)، كه گردآورنده اين كلمات دُرربار و به نظم آورنده اين لؤلؤهاى گران سنگ است، به او مى رسد. وى از بزرگان عصر خويش، از جمله پدرش روايت نقل نموده، و جماعتى نيز از او نقل روايت كرده اند.)

مرحوم آیة اللّه العظمی مرعشی نجفی قدس سره در ضمن بیان شجره نامه خود، جناب حسن محدّث را این گونه ستوده است:

«الشّريف الرّاوى الزّاهد الصّائم القائم أبى محمّد الحسن النّسابة المحدّث.»(3)

(راوی شریف، زاهد روزه دارِ شب زنده دار، أبو محمّد حسنِ نسابهٔ محدّث.)

ایشان در جای دیگری در ضمن بیان شجره نامهٔ میر بزرگ مرعشی، دربارهٔ ایشان نوشته است:

ص: 40

«الفقیه الزاهد الرئیس المطاع أبی محمّد الحسن المشتهر بالمحدّث و اُمّه رضویة، من فخر آل الرسول الشریف أبی عبد اللّه.»(1)

(فقیه زاهد، رئیسی که از او اطاعت می کردند، أبو محمّد حسن، که مشهور به محدّث می باشد، مادرش رضویه بود، و او فخر آل رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم ، شرافتمند و کنیه اش أبو عبد اللّه است.)

در مآخذ و منابع برای جناب حسنِ محدّث، سه کنیه ذکر شده است، که عبارت است از «أبو علیّ»(2)

چنانچه در کتاب «عمدة الطالب» و «ریاض العلماء» آمده است. و «أبو محمّد»(3)

که در بیشتر کتب به آن تصریح شده است. و «أبو عبد اللّه» چنانچه در کتاب «زبور آل داود» و «مکارم الآثار» آمده ،(4) و در نقل قولی که از مرحوم آیة اللّه العظمی مرعشی نجفی قدس سره گذشت نیز به کنیهٔ أبو عبد اللّه برای ایشان تصریح شده است.(5)

به هر تقدیر برخی از روایات دلالت می کنند که جناب أبو علیّ حسنِ محدّث، با حضرت حکیمه خاتون علیها السلام ، دختر حضرت جواد الأئمه علیه السلام ، ازدواج نموده اند. از این رو بعد از بیان روایتی که در این مورد نقل شده است، برخی مطالب بررسی می شود که اگر در این مورد اشکال و سؤالی به وجود آمد، مرتفع گردد، و هیچ شبهه و تردیدی در این زمینه باقی نماند.

ظفرت على نسخة خطّيّة في مكتبة النسّابة شهاب الدّين التبريزي في بلدة قم من نسخ عمدة الطالب فرأيت في بعض حواشيها تعليقاً للعلاّمة المير محمّد قاسم الحسيني السبزواري من علماء عصر الصفويّة، قال: و لمولانا الجواد بنات منهنّ حكيمة، تزوّجها أبو علیّ الحسن المحدّث بن أبي الحسن علیّ المرعش بن عبيد اللّه(1) بن أبي الحسن محمّد الأكبر بن أبي محمّد الحسن المحدّث بن الحسين الأصغر ابن الإمام السجّاد، و ولدت منه أبا عبد اللّه الحسين و زيداً و حمزة، و كانت حكيمة هي صاحبة القصّة في ميلاد القائم، نقل من شجرة ابن خداع المصري.»(2)

(سیّدة حکیمه دختر امام جواد علیه السلام : بیان اخبار ایشان و بزرگی فضائل حضرتش در جلد اوّل کتاب گذشت، ولی آنجا نگفتیم که ایشان دارای شوهر و فرزند هستند. ولکن در این اواخر به یک نسخهٔ خطی کتاب «عمدة الطالب» در کتابخانه نسابه شهاب الدّین مرعشی در شهر قم دسترسی پیدا کردم که در برخی از حاشیه های آن، تعلیقه ای از علامه میر محمّد قاسم حسيني سبزواري، از علماء عصر صفویه، دیدم. که گفته بود: و برای مولای ما حضرت جواد علیه السلام دخترانی بوده، که یکی از آن ها حکیمه است. و أبو عليّ حسنِ محدّث فرزند أبي الحسن عليّ مرعش بن عبيد اللّه بن أبي الحسن محمّد اكبر بن أبي محمّد حسن محدّث بن حسين اصغر ابن امام سجّاد علیه السلام ، ایشان را به زوجیّت گرفته است. و از ایشان فرزندانی با نام های أبا عبد اللّه الحسين و زيد و حمزة، متولد شده اند. و حضرت حکیمه علیها السلام همان بانوی بزرگواری هستند که صاحب آن قضیه در میلاد حضرت قائم علیه السلام می باشند. این مطلب از شجره ابن خداع مصری نقل شده است.)

ص: 42

این روایتی که صاحب کتاب «مآثر الکبراء في تاریخ سامراء» از حاشیهٔ کتاب «عمدة الطالب» نقل کرده است، تصریح دارد که حضرت حکیمه خاتون علیها السلام ازدواج کرده اند و صاحب شوهر و سه فرزند پسر بوده اند. و با این نقل دیگر جای شبه ای دربارهٔ این مطلب باقی نمی ماند. امّا برای اطمینان بیشتر و برای آن که هیچ شکی باقی نماند، باید چند مطلب مورد دقّت و بررسی قرار بگیرد و آن این که:

اولاً: باید در بین کتب تراجم و انساب، تحقیق نمائیم، تا ببینیم آیا شخصی به نام «أبو علیّ حسن» که «محدّث» نیز بوده باشد، وجود دارد یا چنین شخصی وجود ندارد؟

ثانیاً: آیا علماء علم انساب افرادی به نام های «أبا عبد اللّه الحسين و زيد و حمزة» را به عنوان فرزندان «أبو علیّ حسن» ذکر کرده اند یا ذکر نکرده اند؟

ثالثاً: و بر فرض وجود شخصیی به نام أبو علیّ حسن، آیا زمان حیات ایشان، با زمان حیات حضرت حکیمه خاتون علیها السلام مطابقت دارد؟ یا این که چنین شخصیتی با این عنوان و با چنین فرزندانی وجود نداشته است، و زمان حیات ایشان، با زمان حیات حضرت حکیمه خاتون علیها السلام مطابقت ندارد.

به هر تقدیر در جواب این سؤالات باید گفت: اولاً: همان گونه که در این نوشتار گذشت، شخصیتی با این نام وجو دارد، و اگر کسی به شجره نامه سادات مرعشی مراجعه نماید، خواهد دید که چنین شخصی در شجره نامهٔ خاندان مرعشی دیده می شود. و این شجره نامه در اکثر کتب تراجم و انساب، همان گونه که در این نوشتار نیز بررسی شده، نقل شده است، و به نحو گسترده ای موجود، و در دسترس همگان می باشد. خاصه در ضمن بیان شرح حال عالم بزرگوار، و جلیل القدر، مرحوم سیّد علاء الدین حسین خلیفه سلطانی قدس سره معروف به سلطان العلماء، چنانچه صاحب کتاب «ریاض العلماء و حیاض الفضلاء» نیز در ضمن بیان شرح حال و نسب سلطان العلماء، نگاشته است:

«الوزير الجليل و السيّد النبيل علاء الدّين حسين بن الصدر الكبير آميرزا رفيع الدّين محمّد بن السيّد الامير شجاع الدّين محمود بن الامير السيّد علیّ المشهور بخليفة السلطان بن الميرزا هداية اللّه خليفة السلطان بن الامير علاء الدّين الحسين بن الامير نظام الدّين علیّ بن الامير قوام الدّين محمّد بن ابى محمّد السيّد علاء

ص: 43

الدّين حسين بن السيّد الامير مرتضى ملك طبرستان بن السيّد علیّ ملك طبرستان بن السيّد كمال الدّين الوالي للساري ابى المعالي بن الامير الكبير قوام الدّين الشهير بمير بزرك بن السيّد كمال الدّين احمد الشهير بالصادق ابن الامير السيّد علیّ الملقب بالمرتضى بن الشريف عبد اللّه بن ابى عبد اللّه محمّد ابن الامير ابى محمّد الهاشم بن السيّد أبى الحسن علیّ النقيب بطبرستان بن ابى عبد اللّه الحسين الشريف بن الامير أبى علیّ السيّد الشريف الحسن المحدّث ابن ابى الحسن السيّد علیّ المرعش بن السيّد عبد اللّه [عبید اللّه] بن ابى الحسن السيّد محمّد الاكبر بن ابى محمّد السيّد حسن المحدث بن الحسين الاصغر بن الامام البدر التمام قمر ليلة المتهجدين و شمس نهار المستغفرين مولانا زين العابدين علیه السلام »(1)

همان گونه که در این شجره نامه ملاحظه می فرمائید، در بین اسلاف جلیل القدر و عظیم الشأن مرحوم سیّد حسین خلیفه سلطان قدس سره ، شخصیتی وجود دارد که نامش «أبو علیّ حسن» می باشد، که «محدّث» نیز بوده است. و همچنین در کتاب «معالم الأنساب الطالبیین» هم نگاشته شده است:

«و من ولد المرعش، أبو علیّ الحسن بن المرعش له عقب.»(2)

صاحب کتاب «عمدة الطالب» نیز نگاشته است:

«و من ولد [علیّ] المرعش، أبو علیّ الحسن بن المرعش.»(3)

مرحوم خاتون آبادی قدس سره نیز در کتاب «وقایع السنین و الاعوام» در ضمن شجره نامه مرحوم سیّد حسین خلیفه سلطان قدس سره نگاشته است:

ص: 44

«ذكر نسب علاّمة العلمائى، مجتهد العصر و الزمانى، آية اللّه ثانى، علاء الملّة و الدّين، السيّد حسين الشهير بسلطان العلماء، و خليفة السلطان، صاحب الحواشى الرشيقة على المعالم و شرح اللمعة و غيرها: هو السيّد حسين بن العلاّمة الميرزا رفيع الدّين محمّد الصدر ابن المير شجاع الدّين محمود ابن الأمير السيّد علیّ المشتهر بخليفة السلطان ابن هدايت اللّه ابن الأمير علاء الدّين الحسين بن الأمير نظام الدّين علیّ بن الأمير قوام الدّين محمّد بن الأمير تاج الدّين الحسين بن الأمير السيّد المرتضى والى بلاد مازندران ابن الأمير السيّد علیّ والى مازندران ابن أبى المعالى السيّد كمال الدّين الوالى بطبرستان و استرآباد و قزوين و ألموت ابن الأمير الكبير صاحب الكرامات و المقامات الصادقة الشهير به مير بزرگ المدفون ببلدة آمل و قبره مزار مشهور و هو ابن السيّد كمال الدّين أحمد المكنى بأبى صادق ابن الأمير الشريف المرتضى بن أبى صادق عبد اللّه ابن أبى عبد اللّه محمّد بن أبي هاشم بن الشريف أبى الحسن علیّ النقيب بطبرستان ابن أبى عبد اللّه الحسين ابن أبى الحسن المحدّث ابن الشريف السيّد علیّ المرعش ابن عبيد اللّه ابن أبى الحسن محمّد الأكبر بن الشريف أبى محمّد الحسن المحدّث ابن أبى عبد اللّه الشريف الطاهر الحسين الأصغر بن الامام الهمام مولانا زين العابدين عليه السّلام.»(1)

البته همان گونه که قبلاً نیز نگاشته شد، مشجرات این سلسلهٔ جلیله زیاد می باشد، و در بین آن ها اختلاف نسخه هم دیده می شود، چنانچه بقیهٔ مشجرات هم، اگر چه چنین کثرتی ندارند، ولی در آن ها نیز اختلاف نسخه دیده می شود. از این رو همان گونه که نگاشته شد، در برخی از مشجرات، کنیهٔ جناب «حسنِ محدّث» را "أبو علیّ"، و یا "أبو محمّد" و یا "أبو عبد اللّه" ذکر

ص: 45

کرده اند. و صد البته این تعدد کنیه، در قدیم الأیّام امری متداول بوده است، و ربطی به اختلاف نسخه ندارد، و داشتن چند کنیه امری مسبوق به سابقه است.

خاصّه این که در بین فرزندان «أبو علیّ حسن محدّث» نیز افرادی با نام های علیّ و محمّد وجود دارند. همان گونه که اهل بیت علیهم السلام نیز کنیه های متفاوتی داشته اند. و نقل شده است امام حسن مجتبی علیه السلام ، حضرت امیرالمؤمنین علیه السلام را أبو الحسین، و حضرت امام حسین علیه السلام هم ایشان را أبو الحسن خطاب می کردند.(1)

از همین رو برای جناب «حسنِ محدّث» نیز کنیه های مختلفی نقل شده.

از این رو نسابه شهیر و توانا سیّد مهدی رجائي زید عزه نیز به این تعدد کنیه، در ضمن بیان فرزندان ایشان، در پاورقی کتاب «المعقبون من آل ابي طالب» تصریح کرده، و نگاشته است:

«و أمّا أبو محمّد [فی العمدة و الریاض: أبو علیّ] الحسن بن علیّ المرعش، فأعقب من ثمانیة رجال، و هم: علیّ له ولد. و أبو عبد اللّه محمّد. و أحمد النقیب. و محمّد الرضا. و أبو طالب زید و جمیع عقبه بقزوین و فیهم کثرة. و أبو عبد اللّه الحسین و حمزة له عقب بقزوین و غیرها. و أبو الحسن نقیب الأشراف بالری و طبرستان.»

البته طبق آن چه در کتاب «مآثر الکبراء في تاریخ سامراء» نقل شده است، همهٔ این بزرگواران، فرزندان حضرت حکیمه خاتون علیها السلام نمی باشند. ولی می توان گفت: از بین آن بزرگواران: "أبو طالب زید" و "أبو عبد اللّه الحسین" و "حمزة" فرزندان حضرت می باشند.

بنابراین در کتب تراجم و انساب و بالنتیجه در تاریخ، اولاً: شخصی به نام «أبو علیّ حسن محدّث» وجود دارد. و ثانیاً: همان گونه که در روایت ابن خداع مصری و همچنین در کتاب های دیگر نیز ذکر شده است، «أبو علیّ حسن محدّث»، دارای فرزندانی به نام های «أبو عبد اللّه الحسین، زید و حمزة» نیز می باشند. چنانچه مرحوم آیة اللّه العظمی مرعشی نجفی رحمه الله نیز نگاشته است:

ص: 46

«و منهم: الشریف الأجل أبو محمّد الحسن بن أبی الحسن علیّ المرعشی الشهیر، کان من فقهاء عصره و زهّاده و نسّاکه، و إلیه ینتهی نسب الحقیر ناسق هذة الدّرر و ناظم تلک اللئالی الثمینة، روی الحدیث عن مشایخ عصره و منهم والده و روی عنه جماعة.

و منهم: أبو عبد اللّه الحسین بن أبی محمّد الحسن بن أبی الحسن علیّ المرعشی المذکور الشاعر الفقیه الزاهد النسّابه الأدیب النقیب، ذکره العبیدلی فی التذکرة و صاحب المشجّرات و غیرهما، و إلیه ینتهی نسبنا، قال: أبو محمّد النسابه الخراسانی ما لفظه: و لأبی عبد اللّه الحسین عقب و ذیل طویل، منهم شرفاء نقباء ببلاد طبرستان.»(1)

(از بزرگان سادات مرعشی، سیّد اجل، أبو محمّد حسن فرزند أبی الحسن علیّ مرعشی مشهور است. که از فقهاء و زهاد و عبّاد زمان خویش بوده است. و نسب این ناچیز [آیة اللّه العظمی مرعشی رحمه الله ] که گرد آورندهٔ این کلمات دُرربار و به نظم آورنده این لؤلؤهای گران سنگ می باشد، به ایشان می رسد. وی از بزرگان عصر خویش و از پدر خود روایت نقل نموده است. و جماعتی نیز از او روایت نقل نموده اند.

و یکی دیگر از بزرگان سادات مرعشی، أبو عبد للّه حسین فرزند أبی محمّد حسن بن أبی الحسن علیّ مرعشی مذکور است. او شاعر، فقیه، زاهد، نسّابه، أدیب و نقیب سادات بوده است. عبیدلی در کتاب «تذکرة» و صاحب مشجرات و دیگران متذکر شرح حال او شده اند. و نسب ما [آیة اللّه العظمی مرعشی نجفی رحمه الله ] به او می رسد. أبو محمّدِ نسابه دربارهٔ او گفته است: أبو عبد للّه حسین نسل زیادی داشته است که سادات و نقباء طبرستان از جملهٔ آنان می باشند.)

ص: 47

به هر تقدیر فرمایش آیة اللّه العظمی مرعشی نجفی رحمه الله تأییدی بر مطالب گذشته بوده. و دلالت بر وجود شخصی به نام «أبو علیّ (أبو محمّد) حسن محدّث فرزند علیّ مرعش» می نماید، که فرزندانی دارد، و یکی از فرزندانش «أبو عبد اللّه الحسین» می باشد، و ایشان از فرزندان دیگر نیز نام برده است، که تفصیل آن در مقدمهٔ کتاب «احقاق الحقّ»، با عنوان «حیاة قاضی الشهید» موجود است.

در این بین نباید جناب «أبو علیّ (أبو محمّد) حسن»، همسر حضرت حکیمه خاتون علیها السلام را، با پسرِ برادرش، که نام او نیز «أبو محمّد حسن بن حمزة»، می باشد، و در تاریخ سیصد و پنجاه و هشت هجری قمری از دنیا رفته است، اشتباه گرفت. چرا که «أبو علیّ (أبو محمّد) حسن بن علیّ المرعش» با «أبو محمّد حسن بن حمزة بن علیّ المرعش» فرق دارد. و آیة اللّه العظمی مرعشی نجفی رحمه الله قبل از بیان شرح حال «أبو علیّ (أبو محمّد) حسن»، دربارهٔ برادر و پسرِ برادر ایشان نیز نگاشته است:

«منهم: الشریف أبو القاسم أبو یعلی حمزة بن علیّ المرعشی، کان فقیهاً محدّثاً، روی و روی عنه و أسند إلیه.

و منهم: ابنه الشریف أبو محمّد الحسن الفقیه المتوفی سنة 358، نزل بغداد سنة 356، سمع منه التلعکبری سنة 328، و روی عنه شیخ الطائفة فی کتاب الغیبة ص193 بالواسطة، و فی بعض الکتب أنّه دفن بکربلاء، و ترجمته مذکورة فی کتب الرّجال.»(1)

(از بزرگان سادات مرعشی، سیّد أبو القاسم أبو یعلی حمزه فرزند علیّ مرعش که فقیه و محدّث بوده، می باشد. و از برخی، روایت نقل کرده است. چنانچه برخی نیز از او روایت نقل کرده اند، و به او نسبت داده اند.

و یکی دیگر از بزرگان سادات مرعشی، فرزند او، أبو محمّد حسن می باشد. او فقیه و در سال 358 از دنیا رفته است. و در سال 356 در بغداد ساکن بوده، و تعلبکری در سال 328 از او روایاتی را شنیده است. و شیخ الطائفه، شیخ طوسی رحمه الله در کتاب

ص: 48

«الغیبة» در صفحهٔ 193، با واسطه از او روایت نقل کرده است. و در بعضی از کتاب ها آمده که او در کربلا دفن گردیده و شرح حال او در کتاب های علم رجال بیان شده است.)

و همچنین جناب علیّ مرعش، فرزند عبید اللّه (عبد اللّه)، برادری به نام محمّد دارند، که ایشان هم چونان پدربزرگ خود، جناب محمّد اکبر بن حسن بن حسین اصغر، ملقب به «سلیق» می باشند.(1)

و نباید در بررسی تاریخِ ولادت، یا وفات این دودمان، این تشابه اسمی نیز باعث شود که اشتباهی رخ دهد. کما این که برخی مرتکب این اشتباه شده اند.

بنابراین در نهایت تنها سؤالی که باقی می ماند این است که آیا زمان حیات جناب «أبو علیّ (أبو محمّد) حسن» با زمان حیات «حضرت حکیمه خاتون علیها السلام » مطابقت دارد، یا این دو بزرگوار هم عصر نیستند؟ برای رسیدن به پاسخ این سؤال، کافی است ببینم هر کدام از این دو بزرگوار با حضرت امام زین العابدین علیه السلام چند واسطه دارند. آن وقت ما خود، به خوبی به جواب این سؤال خواهیم رسید.

حضرت حکیمه خاتون فرزند حضرت جواد الأئمه فرزند حضرت رضا فرزند حضرت کاظم فرزند حضرت صادق فرزند حضرت باقر فرزند حضرت امام زین العابدین علیهم السلام می باشند. یعنی بین ایشان و حضرت امام سجّاد علیه السلام ، پنچ امام بزرگوار وجود دارند.

و از طرف دیگر هم، جناب أبو علیّ (أبو محمّد) حسن محدّث فرزند جناب علیّ مرعش فرزند عبید اللّه [عبد اللّه] فرزند محمّد اكبر فرزند حسن فرزند حسين اصغر فرزند امام سجّاد علیه السلام می باشند. یعنی بین ایشان و حضرت امام زین العابدین علیه السلام نیز پنج واسطه وجود دارند.

که این یکی بودن واسطه ها، خود نشان دهنده آن است که «جناب أبو علیّ (أبو محمّد) حسن» با «حضرت حکیمه خاتون علیها السلام » هم عصر بوده اند. و از این جهت نیز هیچ استبعادی ندارد که این دو بزرگوار با هم ازدواج کرده باشند.

به هر تقدیر به نظر می رسد، جناب «حسن بن علىّ المرعش» كه از اسلاف اين سلسله شريفه هستند، همسر حضرت حكيمه خاتون علیها السلام باشند. لذا در ادامه مختصرى از زندگى نامه حضرت حكيمه بنت الإمام الجواد علیهما السلام آورده می شود، که نگارنده این شرح حال را، در کتاب «ابن الرضا» که دربارهٔ زندگانی و فضائل حضرت جواد الأئمه علیه السلام می باشد نیز نگاشته است. به اميد

ص: 49

اين كه لطف آن بانوى بزرگوار شامل حال محرّر اوراق گردد، و اين خادم عاصى را به دعائى مورد تفقّد قرار دهند كه دور از بزرگوارى آن بانوى کریم نيست.

ساليانيست غم وصل نگارى دارم *** آرزوی نظری از شه و یاری دارم

گوشه ميكده تا صبح چه آهى دارم *** بس تمنای وصالش به کناری دارم

اگر از لطف كند بر من مسكين نظرى *** پاى كوبان سر و این جانِ خمارى دارم

«مؤلّف»

حضرت حکیمه خاتون علیها السلام

حضرت حکیمه، فرزند حضرت جواد الأئمه علیه السلام هستند. و مادر ایشان کنیز اُمّ ولدی به نام حضرت سمانة علیها السلام می باشند. و در شأن ایشان همین بس که حضرت امام هادی علیه السلام دربارهٔ ایشان فرموده اند:

«أُمِّي عَارِفَةٌ بِحَقِّي وَ هِیَ مِنْ أَهْلِ الْجَنَّةِ لَا يَقْرَبُهَا شَيْطَانٌ مَرِيدٌ وَ لاَ يَنَالُهَا كَيْدُ جَبَّارٍ عَنِيدٍ وَ هِیَ مَكْلُوءَةٌ بِعَيْنِ اللَّهِ الَّتِي لاَ تَنَامُ، وَ لاَ تَتَخَلَّفُ عَنْ أُمَّهَاتِ الصِّدِّيقِينَ وَ الصَّالِحِينَ.»(1)

(مادرم عارف به حقّ من می باشند، و ایشان از اهل بهشت هستند، شیطان سرکش به ایشان نزدیک نمی شود، و نیرنگ هیچ ستم گرِ متکبّر به ایشان نمی رسد، و ایشان تحت نظر خداوندی که خواب به او راه ندارد، محفوظ و مصون از گزند دشمن می باشند، و چونان مادران صدّیقین و صالحین هستند.)

و در جائی دیگر دربارهٔ حضرت سمانة علیها السلام گفته شده است:

ص: 50

«کانت من القانتات المتهجّدات، و یکفی فی جلالتها أنَّها کانت المفزع للشیعة فی نقل الأحکام الشرعیه فی أیام الشدة.»(1)

(ایشان از زنان اهل خضوع و خشوع [در برابر ذات باری تعالی] و شب زنده دار [و اهل نماز شب] بودند. و در جلالتشان کفایت می کند که ایشان در نقل احکام شرعیه پناه گاه شیعه در ایّام شدّت و سختی بودند.)

حضرت حکیمه علیها السلام در زمان ازدواج حضرت امام حسن عسکری علیه السلام با حضرت نرجس علیها السلام ، و هنگام ولادت حضرت ولیّ عصر علیه السلام نقش ارزنده ای داشته اند. و عمدهٔ روایات ولادت حضرت مهدی علیه السلام به وسیلهٔ ایشان نقل شده است.

از اخبار داشته باشد، نیک می داند که امام حسن عسکری علیه السلام به جزء تعدادی از خواص، هیچ کس دیگری را حتّی از ولادت موفور السرور حضرت مهدی علیه السلام آگاه نکرده بودند، چه رسد که اجازه ملاقات با ایشان را به کسی بدهند، و با حضرت گفتگو کنند و در ارتباط باشند.

و این در صورتی است که فقط تعدادی از اصحاب خاص حضرت، از ولادت ایشان با خبر بوده اند. و در بین آن خواص نیز، فقط تعداد اندکی امام زمان علیه السلام را ملاقات کرده بودند. که در همان ملاقات نیز حضرت به همهٔ آن ها تاکید می فرمودند که کسی را از این واقعه با خبر نکنید. چرا که حکام بنی عبّاس شدیداً در جستجوی حضرت ولیّ عصر علیه السلام بودند. به هر تقدیر یکی دیگر از ویژگی های حضرت حکیمه خاتون علیه السلام این است که در آن دوران خفقان و فوق العاده سخت، توفیق زیارت حضرت حجّت بن الحسن علیهما السلام را پیدا کرده اند.

ملاقات های روزانه حضرت حکیمه علیها السلام با امام زمان علیه السلام

همان گونه که نگاشته شد یکی از ویژگی های فوق العاده بارز و ارزنده و مهم حضرت حکیمه خاتون علیها السلام زیارت حضرت ولیّ عصر علیه السلام بوده است. حال در این میان که حتّی بسیاری از خواص از امر ولادت حضرت ولیّ عصر علیه السلام نیز بی خبر بودند، تنها کسی که دائم از بدو تولد حضرت، تا پایان عمر شریف و پر برکت خود، با حضرت صاحب الزمان علیه السلام ، در ارتباط بوده است، حضرت حکیمه خاتون علیها السلام می باشند. خود ایشان دربارهٔ ملاقات های خود، در دوران غیبت صغری با حضرت مهدی علیه السلام فرموده اند:

«و وَ اللّهِ إنّی لَأَراهُ صَباحاً و مَساءً.»(1)

(به خدا سوگند من هر صبح و شام ایشان [حضرت مهدی علیه السلام ] را می بینم.)

البته اگر چه حضرت حکیمه خاتون علیها السلام هر روز خدمت حضرت ولیّ عصر علیه السلام می رسیدند، اما این امر را برای همگان افشاء نمی کردند. و در غالب موارد وقتی از ایشان دربارهٔ زیارت و ملاقات با حضرت بقیة اللّه الأعظم علیه السلام سؤال می نمودند، از آن جائی که حکام بنی عبّاس در صدد پیدا نمودن و به شهادت رساندن حضرت بودند، ایشان برای حفظ جان حضرت مهدی علیه السلام با

ص: 52

توریه کردن، و ازروی تقیه این امر را پنهان می کردند. و به جز اندکی از خواص، هیچ کس دیگری از ملاقات های هر روزهٔ ایشان با امام زمان علیه السلام آگاه نبوده است.

از این رو مرحوم علامه مجلسی قدس سره از کتاب ارزشمند «کمال الدّین و تمام النعمة» از احمد بن ابراهیم روایت کرده است: در سال دویست و شصت و دو هجری قمری خدمت حضرت حکیمه خاتون علیها السلام دختر حضرت امام محمّدتقی علیه السلام و خواهر امام علیّ النقی علیه السلام رسیدم و از پشت پرده با ایشان صحبت نمودم، و از عقیدهٔ ایشان دربارهٔ مسئله امامت سؤال کردم. حضرت حکیمه خاتون علیها السلام هم یکایک ائمهٔ اطهار علیهم السلام را برای من نام بردند و شمردند، تا این که به نام حضرت حجّة بن الحسن علیهما السلام رسیدند و بعد از ذکر نام ائمه اطهار علیهم السلام به نام مبارک حضرت مهدی علیه السلام تصرح کردند. پس من به ایشان عرض کردم:

«جَعَلَنِیَ اللَّهُ فِدَاکِ مُعَایَنَةً أَوْ خَبَراً؟ فَقَالَتْ: خَبَراً عَنْ أَبِی مُحَمَّدٍ کَتَبَ بِهِ إِلَی أُمِّهِ فَقُلْتُ لَهَا: فَأَیْنَ الْوَلَدُ؟ فَقَالَتْ: مَسْتُورَةٌ. فَقُلْتُ: إِلَی مَنْ تَفْزَعُ الشِّیعَةُ؟ فَقَالَتْ: إِلَی الْجَدَّهِ، أُمِّ أَبِی مُحَمَّدٍ علیه السلام ، فَقُلْتُ لَهَا: أَقْتَدِی بِمَنْ [فِی] وَصِیَّتِهِ إِلَی امْرَأَةٍ؟ فَقَالَتْ: اقْتِدَاءً بِالْحُسَیْنِ بْنِ عَلِیٍّ علیهما السلام وَ الْحُسَیْنُ بْنُ عَلِیٍّ أَوْصَی إِلَی أُخْتِهِ زَیْنَبَ بِنْتِ عَلِیٍّ علیهما السلام فِی الظَّاهِرِ وَ کَانَ مَا یَخْرُجُ عَنْ عَلِیِّ بْنِ الْحُسَیْنِ علیهما السلام مِنْ عِلْمٍ یُنْسَبُ إِلَی زَیْنَبَ علیها السلام سَتْراً عَلَی عَلِیِّ بْنِ الْحُسَیْنِ علیهما السلام ، ثُمَّ قَالَتْ: إِنَّکُمْ قَوْمٌ أَصْحَابُ أَخْبَارٍ، أَ مَا رُوِّیتُمْ أَنَّ التَّاسِعَ مِنْ وُلْدِ الْحُسَیْنِ بْنِ عَلِیٍّ علیهما السلام یُقْسَمُ مِیرَاثُهُ وَ هُوَ فِی الْحَیَاة؟»(1)

(خدا مرا فدای شما کند! آیا حجّة بن الحسن علیهما السلام را دیده اید یا از ایشان خبر دارید؟ حضرت حکیمه خاتون علیها السلام فرمودند: [پدر ایشان] حضرت أبو محمّد، امام حسن عسکری علیه السلام [قبل از شهادت] نامه ای دربارهٔ حضرت مهدی علیه السلام به مادرشان نوشته بودند. پس من [حکیمه علیها السلام ] از مادرشان پرسیدم: آن پسر [حضرت مهدی علیه السلام ] کجاست؟ فرمودند: پنهان هستند. [احمد بن ابراهیم می گوید:] من از حضرت حکیمه خاتون علیها السلام سؤال کردم: در غیاب حضرت مهدی علیه السلام شیعیان به چه کسی

ص: 53

پناه ببرند و مشکلات خود را نزد چه کسی حل کنند؟ فرمودند: خدمت مادربزرگ ایشان، مادرامام حسن عسکری علیهما السلام بروند. من عرض کردم: امام حسن عسکری علیه السلام ، به چه کسی اقتداء کرده اند که به زنی وصیت کرده اند؟ فرمودند: به حسین بن علیّ علیهما السلام اقتداء کرده اند. چنانچه آن حضرت نیز روز عاشورا در ظاهر امر به خواهرشان حضرت زینب علیها السلام دختر امیرالمؤمنین علیه السلام وصیت کرده بودند. و علومی که از امام زین العابدین علیه السلام ظاهر می گشت، برای حفظ جان ایشان در خفا به حضرت زینب علیها السلام نسبت داده می شد. سپس حضرت حکیمه علیها السلام فرمودند: شما مردمی هستید که اهل روایت هستید، آیا برای شما نقل نکرده اند که نهمین فرزند حسین بن علیّ علیهما السلام میراثش تقسیم می شود، در حالی که ایشان در قید حیات هستند؟)

به هر تقدیر، در شرائطی که حتّی برخی از امامزادگان نیز چنین جایگاهی ارزنده ای نداشته اند. و از دیدار حضرت محروم بوده اند، حضرت حکیمه خاتون علیها السلام شرف حضور در محضر ولیّ اللّه الأعظم حضرت حجّت بن الحسن علیهما السلام را داشته اند. به نحوی که در بسیاری از موارد ایشان از طرف حضرت بقیة اللّه الاعظم علیه السلام پاسخ گوی شیعیان بوده اند. از این رو به تصریح بزرگان امامیه یکی از ویژگی های دیگر حضرت حکیمه خاتون علیها السلام این است که نیابت کبری و خاصهٔ حضرت ولیّ عصر علیه السلام را نیز بر عهده داشته اند.

نیابت کبری و خاصهٔ حضرت ولیّ عصر علیه السلام

آری، یکی از ویژگی های ارزنده و کم نظیر حضرت حکیمه خاتون علیها السلام آن می باشد که از نواب خاصهٔ حضرت بقیة اللّه الاعظم علیه السلام بوده اند. چنانچه مرحوم علامه مجلسی قدس سره در این باره نگاشته است:

«...و کانت من السفراء و الأبواب بعد وفاته علیه السلام...»(1)

ص: 54

([پس از شهادت امام حسن عسکری علیه السلام ،] حضرت حکیمه خاتون علیها السلام از سفراء و ابواب حضرت ولیّ عصر علیه السلام بوده اند.)به این معنا که حضرت حکیمه خاتون علیها السلام نامه ها و عرائض شیعیان را به خدمت حضرت بقیة اللّه الاعظم علیه السلام می آوردند، و توقیعات شریفه را از ناحیهٔ مقدّسه حضرت ولیّ عصر علیه السلام گرفته و به شیعیان و صاحبانش تحویل می دادند. و حتّی در مواردی پاسخ سؤالات را به صورت شفاهی از طرف امام زمان علیه السلام به شعیان ابلاغ می نمودند. حضرت حکیمه خاتون علیها السلام خود به یکی از شیعیان در این باره فرموده اند:

«و إنَّهُ لَیُنْبِئُنِی عَمَّا تَسْأَلُونَ عَنْهُ فَأُخْبِرُکُم، وَ وَ اللّهِ إنّی لَاُریدُ أنْ أسأَلَهُ عَنِ الشَّیءِ فَیَبْدَأُنِی بِهِ، و إنَّهُ لَیَرُدُّ عَلَیَّ الأَمرَ فَیَخْرُجُ إلَیَّ مِنْهُ جَوَابُهُ مِنْ سَاعَتِهِ مِنْ غَیرِ مَسأَلَتی. و قَد أخبَرَنِی البَارِحَةَ بِمَجیئِکَ إلَیَّ وأَمَرَنِی أنْ اُخْبِرَکَ بِالحَقِّ.»(1)

(و به درستی که حضرت ولیّ عصر علیه السلام مرا از آن چه شما می پرسید، آگاه می کنند و من نیز شما را مطّلع می کنم. به خدا سوگند که گاهی می خواهم از ایشان سؤالی بپرسم، ولی ایشان قبل از آن که سؤالم را مطرح نمایم، پاسخ مرا می دهند. و گاهی امری بر من وارد می شود، و همان ساعت، قبل از هر پرسشی، از ناحیه ایشان جوابش صادر می شود. [مثلاً] شب گذشته مرا از آمدن تو با خبر کردند و فرمودند: تو را از حقّ خبردار کنم.)

آری حضرت حکیمه خاتون علیها السلام در دوران غیبت صغری پناه گاه و ملجأ شیعیان بوده اند. و پیروان مکتب اهل بیت علیهم السلام از طرق ایشان با حضرت ولیّ اللّه الأعظم علیه السلام ارتباط برقرار می کرده اند. و گاهی با گفتن اخباری از غیب، آن چنان شعیان را تحت تأثیر قرار می داده اند، که آن ها مجاب می گشته اند، از این رو یکی از ویژگی های حضرت حکیمه خاتون علیها السلام آگاهی ایشان از اخبار غیبی می باشد.

ص: 55

آگاهی حضرت حکیمه خاتون علیها السلام از غیبهمان گونه که نگاشته شد، یکی دیگر از ویژگی های حضرت حکیمه خاتون علیها السلام آگاهی ایشان از غیب می باشد. چنانچه شیخ اقدم، مرحوم شیخ صدوق قدس سره در ضمن روایتی طولانی که دربارهٔ ولادت موفور و السرور حضرت مهدی علیه السلام است و متن و معنای آن نیز در جای دیگری از این نوشتار نقل گشته، از محمّد بن عبد اللّه نقل کرده است:

«فَوَ اللّهِ، لَقَد أخبَرَتْنِی حَکِیمَةُ بِأَشْیَاءَ لَمْ یَطَّلِعْ عَلَیها أحَدٌ إلّا اللّهُ عَزّ وَ جَلَّ، فَعَلِمْتُ أنَّ ذلِکَ صِدْقٌ و عَدْلٌ مِنَ اللّهِ عَزّ وَ جَلَّ لِأَنَّ اللّهَ عَزّ وَ جَلَّ قَدْ أطْلَعَهُ عَلَی مَا لَم یُطْلِعْ عَلَیْهِ أحَداً مِنْ خَلْقِهِ.»(1)

(به خدا سوگند حضرت حکیمه خاتون علیها السلام اموری را به من خبر دادند که جز خداوند متعال کسی از آن آگاه نبود. از این رو دانستم که آن صدق و عدل و از جانب خداوند متعال است. زیرا خداوند متعال ایشان را به اموری آگاه کرده، که هیچ یک از خلائق را بر آن ها آگاه نکرده است.)

آری حضرت حکیمه خاتون علیها السلام ، آن شخصیتی که از سلالهٔ پاک و مطهرِ حضرت علیّ مرتضی علیه السلام و فاطمه زهرا علیها السلام و سبط حضرت خاتم الأنبیاء صلی الله علیه و آله و سلم می باشند. و دست پروردهٔ پدر بزرگوارشان، حضرت جواد الأئمه علیه السلام و برادر گرامیشان، حضرت امام هادی علیه السلام و برادر زادهٔ والا مقامشان، امام حسن عسکری علیه السلام و نوهٔ برادری چونان حضرت مهدی علیه السلام و بانوی با عظمتی چونان حضرت سمانه علیها السلام است. و همنشین بانوئی جلیل القدری چونان حضرت نرجس علیها السلام ، می باشند. باید صاحب این چنین مقامات و علومی گردیده باشند. و باید بدین نحو عالمیان را مبهوت و حیران نمایند.

بزرگوارانی که یک نفس، از هر کدام آن ها، عالمی را زنده می کند، چگونه ممکن است از حضرت حکیمه خاتون علیها السلام بانوئی نساخته باشند، که عالمی را از کرامات و علوم خود، دگرگون و مبهوت نکنند. به هر تقدیر حضرت حکیمه خاتون علیها السلام سال ها از محضر چهار امام بزرگوار استفاده کرده، و توفیق همنشینی حضرت سمانه و حضرت نرجس خاتون علیهما السلام را داشته اند. از

ص: 56

این رو بدیهی است که روایات بی شماری را در أبواب مختلف از آن بزرگواران شنیده باشند، و چنین بانوئی قطعاً محدّثی خیبر خواهند بود.حضرت حکیمه خاتون علیها السلام محدّثی بزرگ

همان گونه که نگاشته شد، واضح است که سال ها در مجاورت چهار امام معصوم علیهم السلام بودن، و درک حضور مادر بزرگوار خود، حضرت سمانه علیها السلام ، موجب می گردد که شخصیت جلیل القدری چونان حضرت حکیمه خاتون علیها السلام ، روایات بسیاری را از آن بزرگواران شنیده و آن ها را برای دیگران نیز نقل کرده باشند.

اگر چه در کشاکش تاریخ، و فراز و فرودهای بی شمار و سختی های فراوانی که عالم تشیع به خود دیده است، بسیاری از روایات و فرمایشات اهل بیت عصمت و طهارت علیهم السلام ، توسط دشمنان و حُکام از بین رفته است، که در این بین ممکن است راوی برخی از آن ها حضرت حکیمه خاتون علیها السلام بوده باشند. از این رو بسیاری از آن روایات که دربارهٔ علوم مختلف بوده است، در این أیّام در دسترس شیعیان و پیروان مکتب اهل بیت عصمت و طهارت علیهم السلام نمی باشد. ولی مع الوصف همان مقدار روایات و بیانات دُرربارِ ائمه اطهار علیهم السلام که به دست ما رسیده، در طول تاریخ راه گشا بوده، و موجب هدایت بسیاری شده است.

به هر تقدیر، در این بین برخی از این روایاتِ اهل بیت علیهم السلام از طریق حضرت حکیمه خاتون علیها السلام به دست ما رسیده است. که تعدادی از این روایات مربوط به ولادت حضرت صاحب الزمان علیه السلام است. و همچنین مرحوم سیّد بن طاووس قدس سره «حرزی از حضرت جواد الأئمه علیه السلام » در کتاب «مهج الدعوات» نقل کرده که یکی از روات آن، حضرت حکیمه خاتون علیها السلام می باشند، که آن حرز در همین نوشتار خواهد آمد.

تواضع حضرت حکیمه خاتون علیها السلام

یکی دیگر از خصوصیت ها و ویژگی های وجود نازنین حضرت حکیمه خاتون علیها السلام فروتنی و تواضع ایشان، خاصه در برابر پدر و برادر علیهما السلام و برادرزاده های خویش، حضرت امام حسن عسکری علیه السلام و حضرت مهدی علیه السلام ، می باشد. که نشان دهندهٔ مقام والای این بانوی بزرگوار است. ایشان اگر چه مدّتی به امر حضرت امام هادی علیه السلام مشغول تعلیم آداب اسلامی به مادرِ

ص: 57

امام عصر علیه السلام بودند، ولی مع الوصف همیشه در مقابل حضرت نرجس خاتون علیها السلام سر تعظیم فرود می آوردند. چنانچه خود ایشان نقل کرده اند بعد از شهادت برادرم، حضرت امام هادی علیه السلام ، و بهامامت رسیدن حضرت امام حسن عسکری علیه السلام چونان أیّام حیات برادرم، به دیدار برادر زاده ام می رفتم تا این که روزی وقتی وارد خانهٔ امام حسن عسکری علیه السلام شدم، حضرت نرجس علیه السلام می خواستند کفش هایم را در آورند، پس به ایشان گفتم:

«بَلْ أَنْتِ سَیِّدَتِی وَ مَوْلَاتِی وَ اللَّهِ لَا أدْفَعُ إِلَیْکِ خُفِّی لِتَخْلَعِیهِ وَ لَا لِتَخْدِمینِی بَلْ أنا أَخْدِمُکِ عَلَی بَصَرِی، فَسَمِعَ أَبُو مُحَمَّدٍ علیه السلام ذَلِکَ فَقَالَ: جَزَاکِ اللَّهُ یَا عَمَّةُ خَیْراً.»(1)

(بلکه شما سرور و بانوی من هستید، به خدا سوگند که کفش خود را به شما نمی دهم تا آن ها را از پاهایم خارج کنید، و اجازه نمی دهم که به من خدمت کنید، بلکه من به روی چشم، شما را خدمت می کنم. پس همین که أبو محمّد، امام حسن عسکری علیه السلام این سخن مرا شنیدند فرمودند: ای عمّه! خداوند به شما جزای خیر دهد.)

به هر صورت حضرت حکیمه خاتون علیها السلام ویژگی ها و خصوصیات بی شمار و حسنهٔ فراوانی داشته اند، که به حسب بضاعت بسیار اندک نگارنده و گنجایش این مختصر، معدودی از آن ها در این نوشتار ذکر شد. و صد البته ادای حقّ مطلب دربارهٔ این بانوی مجلّله برای قلم بشکسته ای چونان نگارندهٔ این ستور، بدون تردید امری محال خواهد بود. لذا محرر این اوراق در مقام انشاء، و با زبان شعر در وصف خود گفته:

آن که بُود ذره و کمتر ز مور *** نیست توانش که کند وصفِ نور

گر چه همه عمر و همی تا به گور *** با همهٔ همّت و با عشق و شور

نقش کند جلوهٔ آن عین نور *** آن که بُوَد خادمه اش جمله حور

ص: 58

دعای حضرت حکیمه علیها السلام برای ولادت حضرت مهدی علیه السلام مرحوم علامه مجلسی قدس سره از یکی از علمای مورد اطمینان، از حضرت حکیمه علیه السلام روایت کرده است:

«کَانَتْ تَدْخُلُ عَلَی أَبِی مُحَمَّدٍ علیه السلام فَتَدْعُو لَهُ أَنْ یَرْزُقَهُ اللَّهُ وَلَداً وَ أَنَّهَا قَالَتْ دَخَلْتُ عَلَیْهِ فَقُلْتُ لَهُ کَمَا أَقُولُ وَ دَعَوْتُ کَمَا أَدْعُو فَقَالَ: یَا عَمَّةِ أَمَا إِنَّ الَّذِی تَدْعِینَ اللَّهَ أَنْ یَرْزُقَنِیهِ یُولَدُ فِی هَذِةِ اللَّیْلَةِ.»(1)

(هر وقت محضر امام حسن عسکری علیه السلام می رفتم، دعا می کردم که خداوند متعال فرزندی به ایشان عنایت کند. یک روز وقتی دست به دعا برداشتم، حضرت فرمودند: ای عمه! آن چه از خدا می خواستی به من روزی کند، امشب متولد می گردد.)

مرحوم علامه مجلسی قدس سره نیز در این باره نگاشته است:«اعلم أن فی القبة الشریفة قبراً منسوباً إلی النجیبة الکریمة العالمة الفاضلة التقیة الرضیة حکیمة بنت أبی جعفر الجواد علیه السلام و لا أدری لِمَ لَمْ یتعرضوا لزیارتها مع ظهور فضلها و جلالتها و أنها کانت مخصوصة بالأئمة علیهم السلام و مودعة أسرارهم و کانت أم القائم عندها و کانت حاضرة عند ولادته علیه السلام و کانت تراه حیناً بعد حین فی حیاة أبی محمّد العسکری و کانت من السفراء و الأبواب بعد وفاته فینبغی زیارتها بما أجری الله علی اللسان ممّا یناسب فضلها و شأنها، و الله الموفق.»(1)

(بدان که در حرم و قبه شریفه [عسکریین]، قبری منسوب به حکیمه، دختر حضرت أبو جعفر جواد علیه السلام وجود دارد، که ایشان بانوئی نجیب و بخشنده و عالم و فاضل و پرهیزکار و پسندیده ای، بوده اند. و من نمی دانم چرا علماء با وجود ظهور فضائل و جلالت این بانوی بزرگوار، متعرض زیارت [مخصوصه ای برای] ایشان نشده اند. و حضرت حکیمه علیها السلام از خواص ائمه اطهار علیهم السلام و رازدار ایشان بوده، و مادر حضرت قائم علیه السلام نزد ایشان بوده اند. و هنگام ولادت حضرت ولی عصر علیه السلام حضور داشته اند، و در زمان حیات امام حسن عسکری علیه السلام ، حضرت ولی عصر علیه السلام را دائم ملاقات می کرده اند. و بعد از وفات امام حسن عسکری علیه السلام ، از سفیران و باب ارتباط با حضرت بوده اند. بنابراین شایسته است با آن چه خداوند بر زبان جاری می سازد، ایشان را زیارت نمود؛ آن گونه که با فضیلت و شأن و مقام ایشان مناسبت داشته باشد. و فقط خداوند توفیق دهنده است.)

به هر صورت صاحب كتاب «المعقبون من آل أبى طالب» دربارهٔ تعداد فرزندان أبو محمّد حسن فرزند علىّ مرعش، نوشته است:

«فأعقب من ثمانية رجال، و هم: 1) علیّ، له ولد. 2) و أبو عبد اللّه محمّد. 3) و أحمد النقيب. 4) و محمّد الرضا. 5) و أبو طالب زيد، و جميع عقبه بقزوين

ص: 60

و فيهم كثرة. 6) و أبو عبد اللّه الحسين. 7) و حمزة، له عقب بقزوين و غيرها. 8) و أبو الحسن نقيب الأشراف بالري و طبرستان.»(1)

و شیخ عبیدلی رحمه الله نیز دربارهٔ تعداد فرزندان أبو محمّد حسن نگاشته است:

«و أما الحسن بن علیّ المرعش فله أولاد، منهم: علیّ، له ولد، و أميركا محمّد، و أحمد، و الرضا هو محمّد، و أبو طالب زيد، و الحسين.»(2)

(و امّا حسن فرزند علیّ مرعش، پس او فرزندانی دارد. یکی از آن ها: علیّ است، که فرزند دارد. و دیگر امیرکا محمد، و احمد، رضا می باشد. که رضا، محمّد است، و دیگر ابو طالب زید، و حسین از فرزندان او هستند.)

به هر تقدیر از بین این هشت فرززندی که برای جناب أبو محمّد الحسن ذکر شده است، نسل خاندان خلیفه سلطانی از جناب سیّد حسین است، که کنیهٔ ایشان أبو عبد اللّه بوده، و در اکثر کتب انساب و تراجم از ایشان با نام أبو عبد اللّه حسين یاد شده است.

قال أبو محمّد النّسابة الخراساني ما لفظه: و لأبي عبد اللّه الحسين عقب و ذيل طويل، منهم شرفاء نقباء ببلاد طبرستان.»(1)

(يكى از بزرگان سادات مرعشى ابو عبد اللّه حسين بن ابو محمّد حسن بن ابو الحسن علىّ مرعشى مذكور است. او شاعر، فقيه، زاهد، نسّابه، اديب و از فرمان فرمايان بوده است. عبيدلى در كتاب تذكره، و صاحب مشجّرات و ديگران او را ذكر كرده اند، و نسب ما (آية اللّه العظمى مرعشى نجفى قدس سره ) به او مى رسد. ابو محمّد نسّابه خراسانى مى گويد: ابو عبد اللّه حسين نسل زيادى داشته كه سادات و فرمان فرمايان طبرستان از آن جمله هستند.)

و در کتاب «كشف الإرتياب» در شأن جناب أبو عبد اللّه حسين آمده است:

«أبي عبد اللّه الحسين الصّائم القائم المحدّث الشّاعر النّقيب»(2)

(أبو عبد اللّه حسين روزه دارِ شب زنده دار، و محدّث و شاعر و نقیب بود.)

به هر تقدیر نسل دودمان خلیفه سلطانی، آن چنان که در مشجرات، و کتب انساب و تراجم آمده، به جناب أبو الحسن علىّ فرزندِ أبو عبد اللّه حسين، می رسد، و این خاندان از اعقاب جناب أبو الحسن علىّ مى باشند.

المجاهد النّقيب أبو الحسن علیّ بن أبي عبد اللّه الحسين ابن الحسن بن علیّ المرعشي»(1)

(و از بزرگان سادات مرعشى، سيّد ابو الحسن علىّ بن ابو عبد اللّه حسينِ نقيب فرزند حسن بن ابو الحسن علىّ مرعشى است. نيشابورى در كتاب انسابش، و بيهقى در جزء دوّم كتاب لباب دربارهٔ ایشان گفته اند: پيشواى زاهد، عابد، مجاهد، و فرمان فرما، ابو الحسن علىّ فرزند ابو عبد اللّه حسين بن حسن بن علیّ مرعشى.)

ایشان در جای دیگری از همان کتاب، در ضمن بیان شجره نامهٔ خود، در شأن جناب أبو الحسن علىّ نگاشته است:

«الشّريف، الحسيب، الفقيه، أبى الحسن علىّ، نقيب الأشراف فى الرّى، و طبرستان.»(2)

(فقیه و شرافتمندی دارای حَسَب و کَرم، أبو الحسن علیّ، نقیبِ اشراف در ری و مازندران.)

و در کتاب «كشف الإرتياب» در شأن ايشان آمده است:

«أبى الحسن الشّريف علىّ النّقيب الزّاهد المحدّث الشّاعر»(3)

(أبو الحسن علیّ شریفِ نقیب، زاهد و محدّث و شاعر بود.)

مرحوم معلم حبیب آبادی قدس سره ، جناب أبو علیّ حسن را در زمرهٔ نقباء طبرستان نگاشته، و دربارهٔ ایشان نوشته است:

«سیّد أبو الحسن علیّ النقیب طبرستان.»(4)

ص: 63

کما این که صاحب کتاب «المعقبون من آل أبی طالب» هم از جناب أبو علیّ حسن، با همین عنوان یاد کرده و نوشته است:

«أبی الحسن علیّ النقیب بن الحسین بن الحسن بن علیّ المرعش.»(1)

به هر تقدیر چنانچه در مشجرات آمده، نسل سادات خليفه سلطانى از فرزند أبو الحسن علىّ، جنابِ أبوهاشم مى باشد.

و خراسانى و ديگران او را ذكر كرده اند، و نسب ما «آية اللّه العظمى مرعشى نجفى قدس سره » به او مى رسد.)

ایشان در مقدمهٔ کتاب «احقاق الحقّ» در ضمن بیان شجره نامهٔ خود، دربارهٔ جناب أبی هاشم نوشته است:

«الشّريف الشّاعر الأديب الفقيه أبى هاشم النّسابة.»(1)

البته در برخی از مشجرات و نسخ، اسم ایشان، سیّد أبو محمّد هاشم(2)

ذکر شده است. چنانچه در یکی از چند نسخه شجره نامه ای که به خط آیة اللّه سیّد حسن میرجهانی رحمه الله به دست نگارنده این سطور رسیده، و متعلق به خاندان خلیفه سلطانی می باشد. و در آخر این نوشتار نیز تصویر آن آورده شده، از جناب "أبى هاشم"، با نام "أبی محمّد، سیّد هاشم" یاد کرده اند، و در نسخهٔ دیگری نیز که به خط همین عالم بزرگوار است، و در آخر این کتاب هم آمده، از ایشان با نام "سیّد هاشم" یاد نموده اند. همان گونه که در کتاب «المعقبون من آل أبی طالب» در ضمن بیان أعقاب "الحسین بن الحسن بن علیّ المرعش" دربارهٔ ایشان نوشته است:

«أبی محمّد هاشم»(3)

در هر صورت، سادات خليفه سلطانى از نسل فرزندِ ابو هاشم، جنابِ عبد اللّه ابى صادق بن ابى عبد اللّه محمّد مى باشد.

از نقباء زمان خود بوده اند، و ایشان را با صفت شریف ستوده اند. چنانچه مرحوم آیة اللّه العظمی مرعشی نجفی قدس سره در ضمن بیان شجره نامهٔ خود دربارهٔ ایشان نگاشته است:

«الشّريف أبى عبد اللّه محمّد النّقيب.»(1)

(شریف أبى عبد اللّه محمّد نقیب بود.)

و در کتاب «كشف الإرتياب» از جناب أبو عبد اللّه محمّد رحمه الله ، با لفظ امیر یاد نموده، که نشان از منزلت اجتماعی ایشان دارد، و دربارهٔ ایشان نوشته است:

«الامير تاج الدّين محمّد النقيب.»(2)

(امیر تاج الدّین محمّد، نقیب بوده است.)

و در کتاب «كشف الإرتياب» نیز از جناب أبو صادق عبد اللّه رحمه الله ، با لفظ امیر یاد نموده، که نشان از موقعیّت اجتماعی والای ایشان دارد، و دربارهٔ ایشان نگاشته است:

«الامير أبي أحمد عبد اللّه النقيب.»(1)

(امیر أبو أحمد عبد اللّه نقیب بود.)

به هر تقدیر نسل سادات خلیفه سلطانی به فرزندِ أبو صادق، سیّد عبد اللّه، جناب سيّد كمال الدّين صادق بازمی گردد.

(يكى از بزرگان سادات مرعشى، والد قوام الدّين "مشهور به مير بزرگ" يعنى علّامه فقيه، سيّد كمال الدّين صادق فرزند عبد اللّهِ نقيب فرزند محمّد فرزند ابو هاشم است كه از فقهاى طبرستان بوده، و فقه و حديث و تفسير را، بنابر آن چه در مشجرهٔ ابن زهره آمده، از پدرش سيّد عبد اللّه آموخته است.)

ایشان در جای دیگری از همان کتاب در ضمن بیان شجره نامهٔ خود، دربارهٔ جناب سيّد كمال الدّين صادق نوشته است:

«الشّريف العلّامة الأجل السيّد كمال الدّين صادق نقيب الأشراف ببلدة رى.»(1)

(علامهٔ شریفِ أجل، سیّد كمال الدّين صادق، نقیبِ أشراف در شهر ری بوده است.)

در برخی از نسخِ مشجرات اسم جناب "سيّد كمال الدّين، صادق"، "سيّد كمال الدّين، أبي صادق، احمد" ذکر شده است. از این رو به نظر می رسد اسم ایشان "أحمد" باشد و کنیهٔ ایشان "أبو صادق" و لقب ایشان نیز "کمال الدّین" بوده باشد. چنانچه در کتاب «كشف الإرتياب» دربارهٔ ایشان نگاشته شده است:

«السيّد كمال الدّين أبي صادق أحمد، النقيب المرعشي.»(2)

(سيّد كمال الدّين، أبي صادق، احمد، نقیب و مرعشی است.)

و مرحوم معلّم حبیب آبادی قدس سره نیز در این باره نگاشته است:

«سیّد کمال الدّین احمد معروف به صادق.»(3)

از این رو در کتاب «المعقبون من آل أبی طالب» در ضمن بیان أعقاب "الحسین بن الحسن بن علیّ المرعش" دربارهٔ ایشان نوشته است:

ص: 68

«أحمد کمال الدّین الشهیر بالصادق»(1)

و صاحب کتاب «مرعشیان در تاریخ ایران» دربارهٔ جناب کمال الدّین صادق نوشته است:

«پدر و جدّ بزرگوار سیّد قوام الدّین بطناً بعد بطن، مردم متورّع و متدیّن و صالح بودند، و در زمرهٔ علمای دین، و مورد احترام مردم بوده اند.»(2)

به هر تقدیر نسل سادات خليفه سلطانى از جناب مير بزرگ قوام الدّين فرزند سيّد كمال الدّين صادق است.

عزّ الدّين السّوغندي السّمرقندي و غيرهما، و له تصانيف في الفلسفة و العرفان و الفقه و الأدب و التّفسير.»(1)

(يكى از بزرگان سادات مرعشى، سلطان سيّد قوام الدّين، مشهور به مير بزرگ، مؤسّس دولت مرعشىّه در طبرستان می باشد. او شرافتمندی

است که اشراف از او تبعیت می کردند، او از بزرگان فقهاء و زاهدان و فيلسوفان، و چشم و چراغ شهر آمل، پايتخت مملكتش بوده است. و قبرش در همان شهر است كه تاكنون محلّ زيارت مردم مى باشد. وى دانش را از جماعتى از جمله پدرش سيّد صادق، و سيّد عزّ الدّين سوغندى سمرقندى و ديگران آموخته است، و كتاب هايى در علوم فلسفه و عرفان و فقه و ادب و تفسير، تصنيف كرده است.)

ایشان در جای دیگری از همین کتاب در ضمن بیان شجره نامهٔ خود، دربارهٔ سلطان أعظم سيّد قوام الدّين، مشهور به مير بزرگ نگاشته است:

«السّلطان الأعظم، صاحب السّيف و القلم، العلّامة فى العلوم العقليّة و النّقليّة، الفيلسوف الزّاهد الفقيه المتكلّم، السيّد قوام الدّين المشتهر بمير بزرگ المرعشى، المتوفّى سنة 780 أو 781 صاحب المزار فى بلدة آمل.»(2)

(سلطان اعظم، صاحب شمشیر و قلم، علامه در علوم عقلی و نقلی، فیلسوف زاهد و فقیه متکلم، سیّد قوام الدّین مشهور به میر بزرگ مرعشی، که در سال 780 یا 781 از دنیا رفت. و صاحب زیارت گاهی در شهر آمل می باشد.)

و در کتاب «کشف الإرتیاب» نیز دربارهٔ ایشان آمده است:

ص: 70

«سيّد الملوك و السلاطين، السيّد قوام الدّين صادق، المشهور بمير بزرك المرعشي، مؤسّس الدولة المرعشيّة في طبرستان و ما والاها، و قبره في اليوم مزار مشهور في بلدة آمل من بلاد مازندران بناها الامير تيمور الكوركاني.»(1)

(پیشوای ملوک و سلاطین، سیّد قوام الدّين صادق، مشهور به مير بزرگ مرعشي، و مؤسّس حکومت مرعشيّة در مازندران، و اطراف آن است. و قبرش هم اکنون زیارت گاه مشهوری در شهر آمل، از شهرهای مازندران می باشد، که امیر تیمور گورکانی آن را بنا کرده است.)

ظهير الدّين مرعشى در كتاب «تاريخ طبرستان» چنین گفته، و علّت پيروى كيا افراسياب، از قوام الدّين مرعشی را اين گونه عنوان كرده است:

«بالضّرورة افراسياب غدّار و مكّار دست انابت و توبت به دامن عظمت و طهارت حضرت توفيق شعارى زد، تا اهل شرع بر او ايراد نگيرند كه ارتكاب قتل ملك معظم به سبب مناهى و معاصى و استخفاف شريعت حضرت مصطفوى بوده است.»(1)

سپس مرحوم سيّد ظهير الدّين مرعشی در ادامه مى گويد:

«چون مردم مازندران آن چنان ديدند كه رئيس ايشان دست ارادت به دامن سعادت حضرت سيّد هدايت قباب زده است، و سيّد را مقتداى خود دانسته، و مريد با ارادت او شده است، مردم به جوق، و فوج فوج، و گروه گروه، نزد سيّد مى رفتند، و توبه مى كردند، و از فسق و فجور بازمى آمدند، و سيادت پناهى را پير و مقتداى خود مى دانستند.»(2)

و یاری دادند. با اين قول مساعدت مخالفين مير بزرگ، افراسياب چلاوى به صورت جدّى مشغول برنامه ريزى، جهت حذف مير بزرگ شد.(1)

سيّد كمال الدّين بعد از او، از همهٔ برادرانش بزرگتر بود، سيّد قوام الدّين او را انتخاب كرد.(1) و به نظر می رسد که اين تصميم مير بزرگ، برای کناره گیری خود از قدرت، به جهت رسيدگى به امور دينى، و معنوى مردم بوده باشد. چرا که به فرزندان و مریدان خود گفت:

«هرگز من طلب دنیا نکرده ام، و مقصود من رضاى خالق، بی چون و چگونه بوده است.»(2)

برخورد مناسب و خوب سيّد قوام الدّين، و فرزندانش با مردم، حتّى با دشمنان، باعث شد ايشان به سوى مير بزرگ بيايند. همچنين خدمات رفاهى، و اجتماعى مرعشيان، پس از تسلّط بر يك منطقه، اعمّ از بازسازى مناطق جنگ زده، و ساختن ساختمان هاى عامّ المنفعه، مانند مسجد، بازار، حمام، حفر چاه و... باعث محبوبيّت بيش از پيش و دو چندان سادات مرعشى، نزد مردم شده بود.

از این رو کیا وشتاسف چلاوی بر این شد که با کشتن فرزند سیّد قوام الدّین، او را زمین گیر نمایند. پس یک نفر از هوادران، و دوستانش به نام امیر حسن را طلبید، و او را با چند نفر دیگر مأمور کرد، که نزد سیّد عبد اللّه، که در گوشه ای مشغول عبادت بود، بروند، و او را به قتل برسانند. لذا آن ها به بهانهٔ توبه، و انابه کردن، نزد سیّد عبد اللّه رفتند، و بعد با چند ضربهٔ چماقی که بر فرق سرش زدند، او را به قتل رساندند.(3)

در پى قتل سيّد عبد اللّه، مرعشيان تصميم به از بين بردن كامل دشمنان خود گرفتند، لذا سيّد رضى (يكى از فرزندان سيّد قوام) در آمل مانده، و سيّد كمال الدّين به منطقه بابل رفت. و بعد در اثر جنگی که رخ داد، فخر الدّين جلال، با چهار پسرش كشته شد، و وشتاسف فرار كرده، در قلعه توجى مخفى شد. پس از محاصره قلعه، و مقاومت ياران وشتاسف، سرانجام با كشته شدن وشتاسف، قلعهٔ توجى نيز سقوط كرد. همسر وشتاسف درخواست نمود كه بدن شوهرش را با احترام، در پارچه هاى كتانى دفن كنند، كه با موافقت مير بزرگ اين كار انجام شد.(1) با سقوط قلعهٔ توجى، سارى كه دارالحكومة كياجلاليان بود نيز فتح شد.

اين منطقه مشغول شورش و غارت مردم بودند، و هميشه به قزوين حمله می کردند، و آنجا را مورد تهديد و تاخت و تاز خود قرار می دادند.

از این رو بزرگان قزوين نزد مرعشيان آمدند، و از آن ها درخواست کردند كه شهر قزوین را تحت الحمايهٔ خود قرار دهند، و از آن ها در مقابل ملوک الطوایف دفاع نمایند، كه اين درخواست مردم قزوین، با موافقت سادات مرعشی مواجه شد، و به این نحو قزوين فتح به صلح گردید، و سادات نیز حاكمى در آن منطقه قرار دادند.(1)

سرزمین های تحت تصرف مرعشيان تجاوز کرده بود، امّا با دفاع مرعشيان مجبور به عقب نشينى و فرار شده بود.

و از طرفى هم چون مرعشيان استرآباد را يك حائل، و سپری در مقابل حملات تيمور می دانستند، با امير ولى، حاكم استرآباد صلح كرده بودند، ولى مرتبه دوّم که تيمور، براى فتح استرآباد، از ماوراء النهر بازگشت، با حمله به استرآباد، همهٔ آن سرزمين را به تصرّف خود درآورد، و امير ولى بالاجبار، و وحشت زده فرار كرد. به نحوی که تيمور با سپاهیانش تا خلخال او را تعقيب کرد، و او را کشت، و با مرعشيان هم مرز شد.(1) سپس به طرف متصرفات مرعشیان حمله ور شد.

مدّتى است كه به طريق جدّ و آباء خود، در اين جنگل مازندران، با مردم آن چه وظيفۀ عدل و انصاف است، مرعى داشته، به دعاى دولت شاهان ذوى الاقتدار مشغوليم. مأمول آن كه نظر عنايت مشمول حال اين فقيران گردانيده، از ما به جز دعاگويى چيزى ديگر توقع ندارند.»(1)

ولی این تمهیدات سیّد کمال الدّین فایده ای نبخشید، و تیمور سیّد غیاث الدین را زندانی کرد، و به طرف مازندران حرکت کرد، و از طرف ديگر هم اسكندر شيخى، در طول این مدّت، دائماً سخنان فتنه انگیز می گفت، و برای تیمور از كثرت اموال، و ثروت موجود در خزینه های مازندران تعريف می كرد. تا این که در نهایت تیمور به طبرستان حمله کرد، و جنگ سختى بين آن ها آغاز شد، و مرعشيان شكست خورده، و به قلعه ماهانه سر پناه بردند.(2)

از قلعه بیرون آمدند، و آن ها را نزد تیمور بردند، او به احترام آن ها برخاست، و دستور داد که سیّد کمال الدّین در مقابل او بنشیند، و بقیه را هم در جای مناسب نشاند، و با آن ها با احترام برخورد کرد. و در آن بین تیمور، سیّد کمال الدّین را مخاطب قرار داد و به او گفت:

«من به جهت مال و مُلك شما، به شهر شما حمله نکرده ام. بلکه به این سبب به اینجا آمده ام كه مذهب شما بد است! حيف است كه شما دم از سيادت می زنيد، و مذهبى دارید كه لايق مسلمانان نباشد! سيّد فرمود: اى امير! مگر ما چه مذهبی داریم كه بد است!؟ تیمور عرض کرد: شما سبّ صحابه مى كنيد، و رافضى مذهب هستيد! سيّد فرمود: ما از جدّ و آباء خود متابعت كرده ايم، و اگر ما نسبت به مخالفین و دشمنان جدّ خود، بدگوئی، غالباً عجب نیست! امّا عجیب آن است كه شما مى خواهيد چه کنید، با اين فسق و فجور، و سفك دماء و هتك حرمت مسلمانان که مرتکب شدید، و اموال اهل اسلام را گرفتید، كه در اعمال خلاف شرع مجلس شما و نوكران شما هر لحظه واقع می شود. کسی که می خواهد امر به معروف و نهى از منكر نماید، اوّل باید آن را بر خود و اتباع خود واجب بداند، و بعد از آن که امر به معروف و نهى از منكر را نسبت به خود انجام داد، اگر قدرت دارد، باید به ساير مردم، امر به معروف و نهى از منكر کند. و چون اين امر به معروف، و نهى از منكر، از خدّام شما به هيچ وجه واقع نمى شود، چگونه شما می توانید که دیگران را با این گونه خطاب ها، مخاطب قرار دهید!؟ احتياج به طولانی کردن قصه نیست؟! هرچه خاطر شما است، بفرماييد تا همان کار را انجام دهیم. تيمور عرض کرد: من چه كنم؟ اين علماء مى گويند كه آن کارهائی شما مى كنيد، و اعتقادهائى كه نسبت به آن ها راسخ هستيد، بد است. سیّد کمال الدین، علماء و دانشمندانی را كه در مجلس حاضر بودند را مخاطب قرار داد و فرمود: هر كسی که حرف نامشروعی بزند و یا اجام دهد و

ص: 81

یا به آن امر کند، بى قاعده سخن گفته. چرا علماء به حضرت شما نمى رسانند، که در هر لحظه خون چندين گويندۀ لا اله الا اللّه، محمّداً رسول اللّه را به امر شما ریخته می گردانند، و اموال را به تاراج مى برند. اين چنين نيك نيست؛ و اگر گفته اند، چرا شما قبول نكرده ايد. و آن چه در حقّ ما گفته اند، در محل قبول افتاد.» (1)

پس وقتی تیمور این سخنان را سیّد کمال الدّین شنید، از پاسخ دادن به او عاجز شد، و دستور داد، سیّد کمال الدّین و برادران و فرزندان و اطرافیان او را سريعاً از جلسه خارج كنند. سپس با ملك طوسى مشورت كرد، و در نهایت تصميم گرفت سیّد کمال الدّین را، به همراه برادران و فرزندان و اطرافیانش تبعيد کند.

تیمور همهٔ آن ها را به منطقه ماوراء النّهر تبعيد نمود. امّا براى جلوگيرى از قدرت پیدا کردن مجدّد آن ها، اين افراد را به مناطق مختلفی تبعيد نمود، و یکی از فرزندان سیّد کمال الدّین به نام سیّد علیّ را نیز، برای اطمینان بیشتر از عدم قیام آن ها در محل تبعید شده، نزد خود نگاه داشت. لذا دستور داد آن ها را سوار کشتی کنند، و چون آن ها از آب جیحون به مکانی که تعیین کرده بود، رسیدند، هر کدام را به مکان های معین شده، ببرند. که آن مناطق عبارتند از:

1) عدّه اى را جهت تسلّط بر آن ها و جلوگيرى از طغيان در نزديكى پايتخت خود ساكن كرد.

2) عدّه اى را به "سمرقند" فرستاد.

3) برخى را به "سيران" فرستاد.

4) عدّه اى را به "كاشقر" تبعيد كرد.

5) جمعی را به "اترا" بردند.

6) گروهى را به "خوارزم" فرستاد.

7) سادات غير از نسل مرعشيان را نیز به نقاط ديگر، غير از نقاط فوق تبعيد نمود.(2)

ص: 82

تیمور بعد دستور داد فرزندان، به جز بچه های شیر خوار را، از پدر و مادر خود جدا کنند.(1)

و در این بین سیّد کمال الدّین را به خوارزم تبعید کرد، البته برخی نیز گفته اند ایشان را به کاشغر تبعید کرد.(2) و سیّد مرتضی و سیّد عبد اللّه، پسران او را به تاشکند فرستاد.(3)

و سرانجامِ فرزندان سيّد قوام الدّين، پس از تبعيد، بدين صورت رقم خورد كه فرزندان مير بزرگ پس از فوت تيمور، با موافقت فرزند تيمور، يعنى شاهرخ، به موطن اصلى خود، يعنى مازندران بازگشتند. امّا هيچ گاه به قدرت اوليّهٔ حكومت، و دولت مرعشيان، در زمان سيّد قوام الدّين و فرزندانش برنگشتند.

خراب و ویران نمود. ولی پس از فوت تیمور گورکانی، و مراجعت بازماندگان سادات مرعشی به مازندران در سال 814 قمری، به همّت سیّد قوام الدّین پسر سیّد رضی الدّین، و کمک اهالی، بقعه ای بزرگ به شکل اول ساخته شد.

سپس در عهد سلاطین صفویه خصوصاً شاه عبّاس اوّل از لحاظ قرابت و علاقه دینی، بقعه مزبور با بهترین کاشی کاری و تزیینات نفیس تکمیل گردیده؛ ولی به مرور ایّام این بنای عظیم و شاهکار تاریخی بر اثر عدم مراقبت دولت های وقت خراب شده، و تمام آجرها و کاشی کاری ها و اشیای نفیس موزه آن، که در دو دروه سلطنت طولانی سلسله مرعشی و صفویه در این بقعه عالی جمع آوری شده بود، از بین رفت.

و همچنین آثار گران بهای تجاری صندوق ضریح، و غیره، به وسیلهٔ عده ای از بی خردان سود جود به یغما رفت. و از آن همه آثار نفیس و ارزشمند، جز خرابه ای بیش باقی نمانده بود، و حتّی موقوفات بقعه نیز به مرور ایّام چپاول گردیده، و چیزی از آن باقی نمانده است. ولی در این اواخر تا حدودی مرمت شده است.(1)

ضریح سیّد قوام الدّین مشهور به میر بزرگ

ص: 85

عکس

نمای بیرونی مقبرهٔ قوام الدّین مشهور به میر بزرگ

5 - سيّد نصير الدّين، در آمل سهمى در حكومت داشت. او نيز در ماوراء النّهر از دنیا رفت، و همان جا دفن گردید.

6 - سيّد ظهير الدّين، در ميان رود و آمل، ارثاً سهمى داشت. او نيز در ماوراء النّهر از دنیا رفت، و همان جا دفن شد.

7- سيّد زين العابدين، در سيران ماوراء النّهر از دنیا رفت، و در آنجا مدفون است. و اولادش در آمل بودند.

علیهما السلام - سيّد على، كه چند بار به زور بر آمل استيلا يافت. او در تنكابن در قريه زاغ سرا درگذشت و جسدش را به آمل در قبهٔ پدرش به خاك سپردند.

9- سيّد يحيى، سهمى در حكومت سارى داشت، و وقتی از دنیا رفت، در همان جا در دل خاك جاى گرفت.

10- سيّد اشرف الدّين، حصه ملك او در قراطوغان سارى بود، و قبرش در استرآباد است. فرزندانش نيز در استرآباد بودند. و چهار فرزند ديگرِ سيّد قوام الدّين مرعشی نیز در كودكى از دنیا رفتند.(1)

به هر تقدير، سيّد قوام الدّين مشهور به «مير بزرگ» شخصيّت بزرگوارى است، كه ارباب تراجم و انساب متعرّض شرح حال ايشان شده اند، و توضيح بيش از اين، حول شخصيّت اين سيّد بزرگوار، توضيح واضحات است. و سادات خليفه سلطانى در بین فرزندان سيّد قوام الدّين، از نسل سيّد كمال الدّين مى باشند.

به هر تقدیر در یکی از چند نسخه شجره نامه ای که به خط مرحوم آیة اللّه سیّد محمّد حسن میرجهانی قدس سره به دست نگارنده این سطور رسیده، و در پایان این نوشتار نیز تصویر آن آمده، و متعلق به دودمان خلیفه سلطانی می باشد، از سيّد كمال الدّين صادق، با نام "سيّد كمال الدّين احمد" یاد شده، و در همان جا ایشان را با لقب "أبی المکارم" ستوده شده است. چنانچه در کتاب «المعقبون من آل أبی طالب» نیز در ضمن بیان أعقاب "الحسین بن الحسن بن علیّ المرعش" دربارهٔ ایشان نوشته است:

«أبی المعالی أحمد کمال الدّین الوالی بالساری.»(1)

همان گونه که صاحب کتاب «ریاض العلماء» هم در ضمن بیان شجره نامهٔ "سلطان العماء" که یکی از احفاد "سیّد کمال الدّین" می باشد، لقب "أبی المکارم" را به ایشان نسبت داده است.(2) به هر صورت مرحوم آية اللّه العظمى سيّد شهاب الدّين مرعشى قدس سره نیز دربارهٔ جناب سيّد كمال الدّين صادق رحمه الله مى فرمايد:

«و من النّوابغ في السّادة المرعشيّة السيّد كمال الدّين بن السيّد قوام الدّين مير بزرگ المرعشي الّذي مرّ ذكره، ملك طبرستان بعد والده سنة 781 إلى أن غلب عليه الأمير تيمور الكوركاني، و نفاه إلى بلدة كاشغر، و كان هذا السّلطان الجليل العلوي من أفاضل الملوك و أدبائهم و توفّى بعد إيابه من كاشغر في زمن شاهرخ سنة 795.»(3)

(يكى از بزرگان سادات مرعشى، سيّد كمال الدّين فرزند سيّد قوام الدّين معروف به مير بزرگ بوده، كه ذكرش گذشت. او سلطنت طبرستان را در سال 781 بعد از پدرش به ارث برد، تا اين كه امير تيمور گوركانى بر او غالب شد، و او را به كاشغر(4)

ص: 88

تبعيد نمود. اين پادشاه جليل علوى، از شاهان دانشمند، و اديب بود. و بعد از بازگشت از كاشغر، در زمان شاهرخ يعنى سال 795 درگذشت.)

و مرحوم آقا بزرگ تهرانى قدس سره نیز در شأن جناب سیّد کمال الدّین رحمه الله مى فرمايد:

«كمال الدّين بن قوام الدّين: هو المير كمال الدّين بن المير قوام الدّين الشّهير بمير بزرگ (أي السّيد الكبير) الحسيني المرعشي. ثاني الملوك المعروفين بالسّادة المرعشيّة في طبرستان مازندران. جلس ببلدة ساري بعد أبيه المير بزرگ، دفين آمل 781 ق و له تصانيف منها "زاد القراء" فرغ من تأليفه 765 ق، و "منية الحكيم و بغية الفقيه" للجمع بين العلم و الدّين، و "هدايت الأديب" و "دليل الحيران". و حارب الأمير تيمور و أسر مع أقربائه كما في مجالس المؤمنين.»(1)

(مير كمال الدّين فرزند مير قوام الدّين حسينى مرعشى، مشهور به مير بزرگ، دوّمين سلطان از سلاطين معروف به سادات مرعشى در طبرستان (مازندران) مى باشد. او در سال 781 بعد از مرگ پدرش مير بزرگ، كه در آمل دفن شده، در شهر سارى بر تخت سلطنت نشست. وى كتاب هايى تصنيف نموده است، يكى از آن ها "زاد القرّاء" است كه در سال 765 ق از تأليفش فارغ شده. و ديگرى "منية الحكيم و بغية الفقيه" دربارهٔ جمع بين دين و دانش، و ديگرى "هداية الاديب"، و ديگرى "دليل الحيران". او با تيمور لنگ جنگ كرد و سرانجام خودش و خانواده اش اسير شدند، چنانچه در كتاب مجالس المؤمنين آمده است.)

به هر تقدیر سيّد كمال الدّين رحمه الله شانزده پسر داشت که شش نفر از آن ها صاحب اولاد بودند، به نام های سیّد عطاء اللّه، و سیّد علیّ، و سیّد غیاث الدّین، و سیّد عبد العزیز، و سیّد عبد العظیم، و سیّد مرتضی، و سیّد عبد اللّه، و سیّد نصیر الدّین، و سیّد زین العابدین، و سیّد اشرف، و سیّد عبد الحقّ، و ما بقی نیز در همان کودکی از دنیا رفتند. از این رو مرحوم سیّد ظهیر الدین مرعشی در کتاب «تاریخ طبرستان» در این باره نگاشته است:

ص: 89

«سيّد را از شش نفر فرزند عقب ماند: اول: سيّد علىّ، و مادرش از قبيلۀ پازواران است، و او را يك فرزند بود: سيّد مرتضى نام. و مادرش دختر سيّد رضى الدّين آملى است. و سيّد مرتضى را يك نفر فرزند بود: سيّد محمّد نام، و او را پنج نفر پسر بودند از دو مادر: اول - سيّد عبد الكريم. دوم - عبد الرحيم. سيّم - سيّد عبد الرزاق، و مادر ايشان از قراتاتار است. چهارم - سيّد كمال الدّين. پنجم - سيّد قوام الدّين، و مادر ايشان دختر ملك گيومرث استندار است، و فرزند ايشانند كه جهت حكومت سارى نزاع دارند چنان كه ذكر ايشان رفته است.

دوّم: سيّد غياث الدين، و مادرش از كدخدازاده هاى مازندران است. و او را پنج نفر فرزند بودند: اوّل - سيّد عبد الوهاب، و قبر او در گيلان به بلدۀ تيمجان است پهلوى قبر عمش سيّد نصير الدين، و مادرش ترك بود، و او را دو فرزند بودند: يكى سيّد غياث الدّين، و قبر او در امام من قرى ديلمستان است. دوّم سيّد ظهير الدين و او در هرات وفات يافت و همان جا مدفون است. دوّم - سيّد زين العابدين، و مادرش از كدخدازاده هاى مازندران است، و او با يك نفر فرزند علىّ اكبر نام در مزار سياسر تيمجان هوسم مدفون است. و دو نفر فرزند ديگر يكى سيّد كمال الدين، و دوّم سيّد عبد العظيم، و ايشان در ساره سران تيمجان مدفونند. و سه نفر فرزند ديگر از آن سيّد غياث الدّين مرحوم: يكى - سيّد قوام الدّين، دوم - سيّد علىّ، سيّم - حمزه در استرآباد مدفونند. و سيّد قوام الدّين كه مرد عالم و دانا و به انواع خصائل حميده آراسته بود، به غدر او را شهيد كردند. و به تحقيق معلوم نشد كه آن حركت شنيع از كه صادر شد. اما ظن بر آن است كه به فرمودۀ روزافزونيان - كه نوكران سيّد محمّد سارى بودند - واقع شد. و اولاد ايشان آن چه در حيات اند در استرآباد مى باشند.

ص: 90

سيّم: سيّد عبد العزيز، و او را سه پسر بود: اول - سيّد علىّ و قبر او در هزار جريب و آن نواحى است. دوّم - سيّد حسين. سيّم - سيّد حسن، و قبر ايشان در استرآباد مى باشد. و اولاد ايشان هرچه هستند از اناث و ذكور در سارى اند.

چهارم - سيّد نصير الدين، و او را سه پسر بود: يكى - سيّد عبد الحى و قبر او در گرجيان و قريۀ واجك است. دوم - مؤلف حقير ظهير تا از تقدير الهى مدفون كجا خواهد بود؟! سيّم - سيّد كمال الدّين، و قبرش در قريۀ امام من قرى سمام ديلمستان است پهلوى قبر سيّد غياث الدّين بن سيّد عبد الوهاب، و اولاد و اعقاب ايشان در گيلان و ديلمستان اند.

پنجم: سيّد زين العابدين، و اولاد او آن چه در حيات اند در سارى اند، و آن چه رفتند هم آنجااند.

ششم: سيّد عبد الحق، و اولاد او نيز آن چه هستند در سارى اند و آن چه نيستند هم آنجا مدفونند و مادر سيّد زين العابدين و سيّد عبد الحق ترك اند و مادر سيّد عطاء اللّه بلا عقب، و سيّد عبد العزيز و سيّد نصير از دختر كيا وشتاسف جلال و دخترزادۀ ملك فخر الدوله حسن باوند مى باشند، و مادر سيّد عبد العظيم و سيّد مرتضى و سيّد عبد اللّه و سيّد اشرف كه بلا عقب اند - از دختر كيا حسن كياى لپور مى باشد، و مادر سيّد علىّ و سيّد غياث الدّين را خود ذكر رفت و چهار نفر دیگر به سن صغیر رفته اند.»(1)

مرحوم معلّم حبیب آبادی قدس سره وفات سیّد کمال الدّین فرزند سیّد قوام الدّین مشهور به میر بزرگ را در سال 801 ه.ق دانسته، و قبرش را در ساری می داند.(2) به هر صورت، سادات

ص: 91

خليفه سلطانى از بین شش فرزند جناب کمال الدّین، به اوّلین فرزند ایشان، یعنی به سلطان أعظم سيّد علىّ خان نسب می رسانند.

و ثمان مأة فوت شد. شمس الدّين غورى قايم مقام او شد و بقيه سادات از تركستان به حكم ميرزا شاهرخ به مازندران آمده.»(1)

از این عبارت مرحوم قاضی نور اللّه شوشتری قدس سره دانسته می شود که تیمور لنگ، جناب کمال الدّین را به همراه فرزندانش تبعید نمود، ولی از بین فرزندان ایشان، سیّد علیّ را، که بزرگترین فرزند سیّد کمال بود، نزد خود نگاه داشت. تا با گروگان گرفتن سیّد علیّ، سادات مرعشی را از شورش احتمالی در تبعیدگاه، بر حذر دارد.

البته بعد از مدّتی که سیّد علیّ نزد تیمور بوده، با مجاهدت هائی که در این أیّام از خود نشان داده است، تیمور لنگ را بر آن می دارد که حتّی حکومت آمل را به او واگذار کند. و در نهایت با مرگ تیمور، سیّد علیّ با اجازه شاهرخ فرزند تیمور، خانواده خود را دوباره از تبعید، به طبرستان بازمی گرداند.

به هر حال، نسل دودمان خلیفه سلطانی به سلطان اعظم سیّد مرتضی خان، فرزند سلطان اعظم سیّد علیّ خان برمی گردد.

مرحوم سیّد ظهیر الدّین مرعشی در شأن سیّد مرتضی خان مرعشی رحمه الله نوشته است:

«سیّد مرتضی واقعاً سیّدی بود به انواع فضائل آراسته، و به سخا و عطا و خوان گستری بین الأقران امتیاز داشت. با مردم روزگار به عدل می گذرانید، چون به سنة هشتصد و سی و هفت رسید، در چهارم صفر دعوت حقّ را اجابت لبیک گفت.»(1)

چنانچه قبلاً اشاره شده است، شجره نامه مرحوم آية اللّه العظمى مرعشى نجفی قدس سره ، تا سيّد مرتضى خان مرعشی، با سادات خليفه سلطانى مشترك است. و از جناب سيّد مرتضى نسل بزرگانى چون ميرداماد و سادات شهرستانى جدا مى شود. و شجره نامه عالم بزرگوار، و فیلسوف کم نظیر عصر صفویه، مرحوم سیّد محمّد باقر ميرداماد قدس سره ، بنابر آن چه مرحوم آية اللّه العظمى مرعشى نجفى قدس سره فرموده، این چنين است:

«سيّد فلاسفة الشّيعة جرثومة الفضائل أعجوبة الدّهر نابغة الزّمان الإمام القدوة في العلوم العقليّة الأمير محمّد باقر الحسيني المرعشي المشتهر بالدّاماد بن محمّد ابن محمود بن السّلطان السيّد عبد الكريم خان الثّاني بن السّلطان السيّد عبد اللّه خان بن السّلطان السيّد عبد الكريم خان الأوّل بن السّلطان السيّد محمّد خان بن السّلطان السيّد مرتضى خان بن السّلطان السيّد علیّ خان بن السّلطان الأعظم السيّد كمال الدّين بن السّلطان الأعظم السيّد قوام الدّين المشهور بمير بزرگ.»(2)

(فیلسوف بزرگ شيعه، ريشهٔ همه فضائل، و دانشمند شگفتى آور روزگار، و نابغهٔ دوران، پيشواى علماء در علوم عقليّه، مير محمّد باقر حسينى مرعشى، مشهور به داماد، فرزند محمّد بن محمود بن سلطان سيّد عبدالكريم خان ثانى بن سلطان سيّد عبداللّه خان بن سلطان سيّد عبدالكريم خان اوّل بن سلطان سيّد محمّد خان بن

ص: 94

سلطان سيّد مرتضى خان بن سلطان سيّد علىّ خان بن سلطان اعظم سيّد كمال الدّين بن سلطان اعظم سيّد قوام الدّين مشهور به مير بزرگ.)

و شجره نامه سادات شهرستانى نیز بنابر آن چه مرحوم آية اللّه العظمى مرعشى نجفى قدس سره فرموده، این چنين است:

«العلّامة الآية الباهرة الحاج ميرزا محمّد حسين الحسيني المرعشي الشّهرستاني بن السيّد محمّد علیّ بن محمّد حسين بن محمّد علیّ بن محمّد اسماعيل بن محمّد باقر بن محمّد تقي بن محمّد جعفر بن عطاء اللّه بن محمّد مهدي بن الأمير تاج الدّين حسين بن الأمير نظام الدّين علیّ بن السّلطان مير عبداللّه خان المرعشي بن السّلطان عبد الكريم بن السّلطان محمّد خان بن السّلطان السيّد مرتضى خان بن السّلطان السيّد علیّ خان بن السّلطان السيّد كمال الدّين بن السّلطان الأعظم السيّد قوام الدّين المشهور بمير بزرگ.»(1)

به هر تقدیر مرحوم معلّم حبیب آبادی قدس سره دربارهٔ تعداد فرزندان سیّد مرتضی خان مرعشی نوشته است:

«امیر مرتضی خان والی مازندران و فیروز کوه بوده، و در چهارم صفر سنة هشتصد و سی و هفت وفات نموده، و دو فرزند ما از او در این کتاب می نویسیم، یکی: سیّد محمّد خان و دیگر: امیر حسن.»(2)

ولی صاحب کتاب «زبور آل داود» دربارهٔ تعداد فرزندان سیّد مرتضی خان مرعشی و فرزندش جناب سیّد أبو محمّد، نگاشته است:

«امیر سیّد علیّ در ساری فوت شده، و مدفون است، و او را یک پسر بوده، سیّد مرتضی از صبیهٔ سیّد رضی الدّین آملی که او را نیز یک پسر بوده، سیّد أبو محمّد

ص: 95

که او پنج پسر داشته: میر عبد الکریم، و میر عبد الرحیم، و میر عبد الرزاق، و امیر قوام الدّین و سیّد کمال الدّین.»(1)

امّا به هر صورت، نسل سادات خليفه سلطانى به أبو محمّد، سيّد حسن فرزند سلطان سيّد مرتضى خان مرعشی بر می گردد.

و در یکی از چند نسخه شجره نامه ای که به خط مرحوم آیة اللّه سیّد محمّد حسن میرجهانی قدس سره به دست نگارنده این سطور رسیده، و در پایان این نوشتار نیز تصویر آن آمده، و متعلق به دودمان خلیفه سلطانی می باشد، برای ایشان همان گونه که از کتاب «المعقبون من آل أبی طالب» نیز نقل شد، کنیهٔ "أبو محمّد" را ذکر کرده است، و هنگامی که در آن شجره نامه به نام ایشان می رسد، از ایشان این گونه یاد می کند:

«أبی محمّد علاء الدّین حسین.»

به هر تقدیر نسل دودمان خلیفه سلطانی از جناب قوام الدّین، فرزندِ أبو محمّد سیّد حسن (و یا أبو محمّد سیّد حسین) می باشد.

(سيّد مير نظام الدّين علىّ فرزند مير قوام الدّين محمّد بن مير علاء الدّين يا تاج الدّين حسين بن امير شريف مرتضى بن امير شريف علىّ بن سيّد كمال الدّين، سلطان طبرستان بن مير قوام الدّين حسينى مرعشى معروف به مير بزرگ، سلطان طبرستان، از علماى حديث و فقه، و از اصوليّين بوده است. مير نظام الدّين علىّ از نياكان سلطان العلماء يعنى سيّد حسين، مشهور به خليفه سلطان صاحب حواشى بر شرح لمعه، داماد شاه عبّاس، بوده است. نظام الدّين بعد از وفات پدرش، از مازندران خارج شده، و ساكن اصفهان گرديد. و او كسى است، كه خاندان خليفه سلطانى، خاندان شرافت و وزارت و فقاهت و علم و پرهيزكارى را در اصفهان تأسيس نمود. از ذريّه ايشان تعبير به سادات گل بهار شده است، بدان جهت كه ايشان آن محلّه را در اصفهان منزل و محلّ زندگى خود قرار داد. و به آن ها سادات خليفه سلطانى نيز می گویند چنانچه جمعی، از جمله مرحوم افندى در كتاب رياض العلماء به آن تصريح كرده اند.)

صاحب کتاب «أعیان الشیعة» در ضمن بیان شرح حال یکی از أحفاد جناب مير نظام الدّين علىّ رحمه الله ، به نام سیّد شجاع الدّین محمود رحمه الله برای دوّمین بار از ایشان یاد نموده، و دربارهٔ ایشان نگاشته است:

«أوّل من انتقل من هذة الاسرة من مازندران إلی إصفهان و أتخذها دار هجرته، الأمیر نظام الدّین علیّ ابن قوام الدّین محمّد بن علاء الدّین حسین بن علیّ ابن المرتضی بن کمال الدّین المستولی علی بلاد طبرستان ابن قوام الدّین المیر بزرگ الحسینی إلی آخر النسب و هو مذکور فی الریاض فی ترجمة سلطان العلماء.»(1)

(اوّلین کسی که از این خاندان، از مازندران به اصفهان نقل مکان نمود، و آنجا را خانهٔ مهاجرت خود قرار داد، امیر نظام الدّین علیّ فرزند قوام الدّین محمّد بن علاء الدّین حسین بن علیّ ابن مرتضی بن کمال الدّین حاکم شهرهای طبرستان ابن قوام

ص: 99

الدّین میر بزرگ حسینی می باشد. که نام او در کتاب ریاض در ضمن بیان شرح حال سلطان العلماء آمده است.)

و صاحب كتاب «زبور آل داود» دربارهٔ جناب نظام الدّین علیّ رحمه الله و تعداد فرزندان ایشان نگاشته است:

«در زمان شاهرخ میرزا بن امیر تیمور گورکان از مازندران به اصفهان نقل فرموده، ایشان را دو پسر بود: امير علاء الدّين حسين و امير قوام الدّين محمّد که والدهٔ ماجده اش صبیهٔ سیّد زین العابدین علیّ الهادی الکباری است.»(1)

و صاحب کتاب ارزشمند «المعقبون من آل أبی طالب» دربارهٔ تعداد فرزندان جناب نظام الدّین علیّ رحمه الله نوشته است:

«و أعقب السیّد الأمیر علیّ هذا من ولدیه و هما: السیّد الأمیر الحسین علاء الدّین و محمّد قوام الدّین.»

(نسل امیر علیّ که ذکرش گذشت، از دو فرزندش می باشد. و آن ها: سید الأمیر حسین علاء الدّین و محمّد قوام الدّین هستند.)

به هر صورت نسل سادات خلیفه سلطانی از جناب امير علاء الدّين حسين رحمه الله ، فرزندِ سيّد نظام الدّين علىّ رحمه الله مى باشد.

فرزند رفیع الدّین محمّد، مشهور به سلطان العلماء، که یکی از احفاد جناب أمیر علاء الدّین حسین می باشد، وزیر شاه عبّاس اوّل بوده، این خاندان به خلیفه سلطان معروف شده اند.

ولی به نظر می رسد که این دیدگاه صحیح، و مطابق با واقع نمی باشد، چرا که اوّلاً: پدر سیّد حسین، جناب رفیع الدّین محمّد نیز وزیر شاه عبّاس بوده، و قبل از فرزندش به مقام صدر اعظمی رسیده بود. و بعد فرزندش سیّد حسین هم به وزارت رسید، و برای مدّتی هر دو به أمر مملکت دارای اشتغال داشتند. و با مرگ سیّد رفیع الدّین محمّد، فرزندش سیّد حسین به مقام صدر أعظمی رسید. پس امر صدر أعظمی در این خانواده مسبوق به سابقه می باشد. و نمی تواند این مسأله، دلیل این لقب برای این خانواده بوده باشد.

ثانیاً: اگر کسی به کتب تراجم و انساب مراجعه کند، خواهد دید که قبل از سیّد حسین، مشهور به سلطان العلماء، این لقب در این دودمان رایج بوده، و وجود داشته است. از این رو باید گفت، دلیل ملقب گشتن این خانواده، به لقبِ "خلیفه سالطانی"، برگشتش به این می باشد که چون جناب أمیر سیّد علاء الدّین حسین رحمه الله ، فرزند نظام الدّین علیّ رحمه الله ، در زمان سلاطین صفوی حاکم اصفهان بوده، این خانواده به لقبِ "خلیفه سلطان" ملقب و مشهور شدند. چنانچه در کتاب «تعلیقة أمل الآمل» در ضمن بیان شرح حال سلطان العلماء، جناب سیّد حسین خلیفه سلطان رحمه الله ، نگاشته شده است:

«سمّی بخلیفه سلطان، لأنّ جده الأعلی قدس سره ، الأمیر علاء الدّین، هو من خلفاء علی طریقة سلاطین السّلسلة الصفویة، و قد صار سلطان إصفهان أیضاً - یعنی حاکماً بها - و لذلک سمّت هذه السّلسلة، بسلسلة سادات الخلیفه، فلقب جدّه المذکور بخلیفة سلطان، ثم لقب سبطه أیضاً بذلک اللقب، و إن لم یکن متصفاً بمعناه اصلاً.»(1)

(علّت نامیده شدن سلطان العلماء به خلیفه سلطان آن است که جدّ أعلای او قدس سره ، أمیر علاء الدّین، از حُکامی بود که بر روش دراویش سلاطین دودمان صفویه عمل می نمود، و سلطان إصفهان هم گردید - یعنی در آنجا حاکم بود - و به همین جهت این خاندان، خاندان سادات خلیفه، نامیده شدند. پس جدّ أعلای او ملقب به خلیفه

ص: 101

سلطان شد، سپس نوهٔ أمیر علاء الدّین نیز ملقب به این لقب شد، اگر چه حاکم نبود.)

به هر ترتیب صائب عبد الحمید دربارهٔ أمير علاء الدّين حسين رحمه الله نوشته است:

«الحسین بن علیّ المرعشی: الأمیر علاء الدّین الحسین بن الأمیر نظام الدّین علیّ المرعشی. کان عالماً، فاضلاً، فقیهاً، محدّثاً. توفی بإصفهان، مولده و وفاته فی القرن التاسع. و قد کان ولده هدایة اللّه العالم الأکبر فی دولة إسماعیل الصفوی المولد 892، و المتوفی 930ه.ق.»(1)

(حسین فرزند علیّ مرعشی: أمیر علاء الدّین حسین فرزند أمیر نظام الدّین علیّ مرعشی. که عالمی فاضل و فقیهِ محدّث بود. در اصفهان از دنیا رفت، و ولادت و وفاتش در قرن هفتم بوده است. و به تحقیق فرزندش هدایت اللّه عالمی بزرگ در دولت شاه اسماعیل صفوی بود که در سال 892 به دنیا آمد، و در سال 930 هجری قمری از دنیا رفت.)

و مرحوم علامه سيّد محسن جبل عاملى قدس سره نیز در مورد شرح حال أمير علاء الدّين حسين رحمه الله نوشته است:

«الأمير علاء الدّين الحسين بن الأمير نظام الدّين علیّ الحسيني المرعشي، كان عالماً فقيهاً محدّثاً. له كتاب في النّسب كبير، غير خارج من المُسَوَّدَة، توفّى بإصفهان، و خلف ابنه هدايت اللّه.»(2)

(امير علاء الدّين حسين، فرزند امير نظام الدّين علىّ حسينى مرعشى، عالم و فقيه و محدّث بوده است. او كتاب بزرگى در علم أنساب دارد، كه از دست نويس اوّلیه

ص: 102

خارج نشده، و به زيور طبع آراسته نگرديده است. وى در اصفهان وفات نمود، و يك پسر به نام هدايت اللّه از او باقى ماند.)

چنانچه از فرمایش صاحب کتاب «أعيان الشيعة»، در شرح حال جناب علاء الدّین حسین رحمه الله استفاده می شود، ایشان یک فرزند به نام سیّد هدایت اللّه رحمه الله داشته اند، که نسل دودمان خليفه سلطانى، همان گونه که در کتب تراجیم و أنساب آمده است، از فرزند سيّد علاء الدّين حسين رحمه الله ، جناب سيّد هدايت اللّه رحمه الله مى باشد.

سيّد هدايت اللّه مرعشی خلیفه سلطانی

مرحوم سیّد محسن امین جبل عاملی قدس سره دربارهٔ شرح حال جناب سيّد هدايت اللّه مرعشی خلیفه سلطانی رحمه الله نوشته است:

«السيّد هداية اللّه ابن المير علاء الدّين الحسين، كان من علماء دولة الشّاه اسماعيل الصّفوي و ندمائه و مدرسي اصفهان معقولاً و منقولاً.»(1)

(سيّد هدايت اللّه، فرزند مير علاء الدّين حسين، از علما و نزديكان دربار شاه اسماعيل صفوى و از مدرسين حوزه علميّه اصفهان در فن معقول و منقول بوده است.)

صائب عبد الحمید نیز در ضمن معرفی سیّد علاء الدّین حسین رحمه الله ، فرزند سیّد نظام الدّین علیَ مرعشی رحمه الله ، دربارهٔ فرزند ایشان سیّد هدایت رحمه الله نیز نوشته است:

«و قد کان ولده [أی: ولد الأمیر علاء الدّین الحسین] هدایة اللّه العالم الأکبر فی دولة إسماعیل الصفوی المولد 892، و المتوفی 930ه.ق.»(2)

ص: 103

(و به تحقیق فرزندش [یعنی: فرزند أمیر علاء الدّین حسین] هدایت اللّه، عالمی بزرگ در دولت شاه اسماعیل صفوی بود که در سال 892 به دنیا آمد، و در سال 930 هجری قمری از دنیا رفت.)

جناب سيّد هدايت اللّه مرعشی خلیفه سلطانی رحمه الله فرزندانی دارد، که از جمله فرزندان ایشان، سيّد أسداللّه رحمه الله می باشد، كه مرحوم سیّد محسن أمین جبل عاملی قدس سره در شرح حال ايشان نگاشته است:

«السيّد أسد اللّه بن الميرزا هداية اللّه بن علاء الدّين الحسين بن نظام الدّين علیّ بن الميرزا قوام الدّين محمّد بن علاء الدّين الحسين بن الشّريف المرتضى بن الشّريف علیّ بن السّلطان السيّد كمال الدّين، المستولي على بلاد طبرستان ابن قوام الدّين المشتهر بمير بزرگ الحسيني المرعشي، المنتهى نسبه إلى علیّ المرعشي. قال في الرّياض: في ترجمة سلطان العلماء كان الميرزا أسد اللّه هذا رجلاً عالماً فقيهاً ربّانيّاً جليلاً، نال تولية المشهد الرّضوي، و صار من أشراف خراسان، و له تأليفات فقهيّة و حديثيّة و ادبيّة و رجاليّة، و قرأ لديه جماعة، منهم: ابن أخيه الميرزا شجاع الدّين محمود(1)

بن الميرزا السيّد علیّ بن الميرزا هداية اللّه.»(2)

(سيّد اسد اللّه فرزند سيّد هدايت اللّه بن علاء الدّين حسين بن نظام الدّين علىّ بن ميرزا قوام الدّين محمّد بن علاء الدّين حسين بن سيّد مرتضى بن سيّد علىّ بن كمال الدّين - سلطان طبرستان - بن قوام الدّين "مشهور به مير بزرگ" حسينى مرعشى، كه نسبش (نسب مير بزرگ) چنانچه در رياض العلماء در بيان اوصاف سلطان العلماء ذكر شده، به علىّ مرعشى منتهى مى شود. ميرزا اسد اللّه، عالمى خداترس، فقيه و بزرگوار بود كه توليت آستان مقدس رضوى را به عهده گرفت، و از اشراف

ص: 104

خراسان گرديد. وى داراى تأليفات فقهى، حديثى، ادبى و رجالى است و بسيارى از او علم آموختند، از جمله پسر برادرش ميرزا شجاع الدّين محمود بن ميرزا سيّد علىّ بن ميرزا هدايت اللّه.)

همان گونه که از کلام مرحوم سیّد محسن امین قدس سره نیز دانسته می شود، يكى ديگر از فرزندان سيّد هدايت رحمه الله ، سيّد علىّ خليفه سلطان رحمه الله مى باشد، كه نسل اين دودمان از جناب سيّد علىّ خليفه سلطان رحمه الله است.

سيّد علىّ مرعشی خليفه سلطانی

مرحوم سیّد محسن أمین جبل عاملی قدس سره در شرح حال سيّد علىّ مرعشی خليفه سلطانی رحمه الله نگاشته است:

«السيّد علیّ ابن السيّد هداية اللّه الحسيني المرعشي كان من علماء دولة الشّاه طهماسب الأوّل، شاعراً فقيهاً أديباً مدرّساً، من ندماء الشّاه المذكور، له كتاب في الفقه إلى الإجارة، و كتاب في النّسب. و هو جدّ سلطان العلماء، السيّد حسين، صهر الشّاه عبّاس الصّفوي، كما في سلسلة نسب السيّد حسين المتقدّمة في ترجمته. خلف المير شجاع الدّين محمود.»(1)

(سيّد علىّ، فرزند سيّد هدايت اللّه حسينى مرعشى، از علماى دربار شاه طهماسب اوّل بوده است. وى شاعر، فقيه، اديب، مدرس، و از نزديكان شاه مذكور بوده است. او داراى كتابى است در فقه كه از اوّل فقه تا اجاره را نوشته شده، و كتابى هم در نسب دارد. و اوست جدّ سلطان العلماء، يعنى سيّد حسين، داماد شاه عبّاس صفوى، و يك پسر به نام مير شجاع الدّين محمود دارد.)

و قريب همين مضامين در كتاب «كشف الإرتياب» آمده، و جناب سيّد علىّ مرعشی خليفه سلطانی رحمه الله را این چنين توصيف نموده است:

ص: 105

«السيّد الشّريف مير علیّ الحسيني المرعشي بن هداية اللّه بن علاء الدّين حسين بن نظام الدّين علیّ بن قوام الدّين محمّد بن علاء الدّين حسين ... السيّد العالم الفقيه المحدّث الأديب المدرّس النّسابة، كان من علماء دولة الشّاه طهماسب الأوّل و كان يعرف بخليفة سلطان، و هو جدّ سلطان العلماء، السيّد حسين صهر الشّاه عبّاس الصّفوي، و له كتاب في الفقه إلى الإجارة و كتاب في النّسب»(1)

(سيّد شريف، مير علىّ حسينى مرعشى، فرزند هدايت اللّه بن علاء الدّين حسين بن نظام الدّين علىّ بن قوام الدّين محمّد بن علاء الدّين حسين ...، سيّد، عالم، فقيه، محدّث، اديب، مدرس و نسّابه، از علماى دربار شاه طهماسب اوّل و معروف به خليفه سلطان بوده است. اوست جدّ سلطان العلماء، يعنى سيّد حسين، داماد شاه عبّاس، كه كتابى در فقه تا قسمت اجاره، و كتابى هم در علم انساب دارد.)

صائب عبد الحمید نیز در شرح حال جناب سیّد علیّ خلیفه سلطان رحمه الله نوشته است:

«علیّ بن هدایة اللّه الحسینی: علیّ بن هدایة اللّه بن حسین بن نظام الدّین علیّ بن قوام الدّین محمّد. السیّد المرعشی، من ندماء الشاه الصفوی طهماسب الأوّل (930 - 984ه.ق.)، و کان یعرف بخلیفه السلطان. عالم، فقیه، أدیب، شاعر، نسابة. له فی التاریخ: کتاب فی النسب.»(2)

(علیّ فرزند هدایت اللّه حسینی: علیّ فرزند هدایت اللّه بن حسین بن نظام الدّین علیّ بن قوام الدّین محمّد. که سیّدی مرعشی از مصاحبان شاه طهماسب اوّل صفوی که با لقب خلیف سلطان شناخته می شود، عالم و فقیهی ادیب و شاعر و نسب شناس بوده است. و در تاریخ برای او کتابی در نسب ثبت شده است.)

ص: 106

و در کتاب «تکملة أمل الآمل» در ضمن بیان شرح حال جناب سیّد شجاع الدّین محمود رحمه الله ، فرزند سیّد علیّ خلیفه سلطان رحمه الله ، دربارهٔ ایشان آمده است:

«و كان أبوه (أی: سیّد شجاع الدّین محمود) المير سيّد علیّ المشهور بخليفة سلطان من أعاظم سادات أصفهان المعروفين بسادات خليفة، أصلهم من مازندران. كان جدّهم المعروف بمير بزرك والياً في طبرستان، و لبعض الحوادث، انتقل إلى أصفهان. و كان خليفة سلطان، والد صاحب الترجمة، مقرّباً عند الشاه طهماسب الصفوي، رحمة اللّه عليهم جميعا.»(1)

(و پدر سیّد شجاع الدّین محمود، میر سیّد علیّ، مشهور به خلیفه سلطان از اعاظم سادات اصفهان است که معروف به سادات خلیفه می باشند. و اصالتاً اهل مازندران هستند که جدّشان معروف به میر بزرگ والی طبرستان بوده، و به جهت برخی از حوادث به اصفهان نقل مکان کرده اند. و جناب خلیفه سلطان پدر سیّد شجاع الدّین محمود نزد شاه طهماسب صفوی تقرب داشته است، رحمت خداوند به همهٔ آن ها.)

به هر تقدیر نسل اين خاندان از جناب سيّد شجاع الدّين محمود رحمه الله ، فرزندِ سيّد علىّ مرعشی خليفه سلطان رحمه الله ادامه پیدا مى کند.

مير شجاع الدّين محمود مرعشی خلیفه سلطانی

جناب سيّد شجاع الدّين محمود رحمه الله ، از دانشمندان و علماء بزرگ جهان تشيّع در عصر صفویه بوده است. ایشان کتاب تفسیری با عنوان «تفسیر آیات الأحکام» نگاشته است.(2) و در کتاب «إلی استدراک الذریعة» دربارهٔ یکی از کتاب های ایشان نوشته است:

ص: 107

«حاشیة شرح تهذیب الأصول: للسیّد شجاع الدّین محمود بن علیّ الحسینی الآملی الإصفهانی جدّ خلیفه سلطان الآملی (م 1064) و المتوفی قبل 1009 ق. و استاذ السیّد حسین بن حیدر الکرکی العاملی و شیخ أجازته.»(1)

(حاشیه بر کتاب شرح تهذیب الأصول: که از سیّد شجاع الدّین محمود فرزند علیّ حسینی آملی إصفهانی، جدّ خلیفه سلطان الآملی (م 1064) می باشد. ایشان قبل از سال 1009 ه.ق. از دنیا رفته است. و استاد سیّد حسین فرزند حیدر کرکی عاملی و شیخ اجازه اش است.)

در عصر صفویه در اصفهان کتابخانه ای به نام کتابخانهٔ سيّد شجاع الدّين محمود، وجود داشته است،(2) که به نظر می رسد خود ایشان آن را تأسیس کرده باشند. و همان گونه که از عبارت کتاب «إلی استدراک الذریعة» دانسته می شود، ایشان از روات احادث اهل بیت عصمت و طهارت علیهم السلام و مشایخ اجازه بوده، و برخی از اعاظم امامیه، چون مرحوم علامه مجلسی رحمه الله از ایشان یاد نموده اند. از این رو مرحوم علامه مجلسی قدس سره نام جناب سيّد شجاع الدّين محمود رحمه الله را در قسمت مشایخ اجازه کتاب ارزشمند «بحارالأنوار» آورده، و ایشان را این چنین ستوده است:

«السیّد الحسیب الفاضل، شجاع الدّین محمود بن علیّ المازندرانی، أنجب نجباء إصبهان قدس اللّه لطیفه.»(3)

(سیّد فاضل و داراي نسب شريف، شجاع الدّین محمود فرزند علیّ مازندرانی، پاک نهادترین مردمان اصفهان قدس اللّه لطیفه.)

و صاحب کتاب «روضات الجنات» جناب مير شجاع الدّين محمود مرعشی خلیفه سلطانی رحمه الله را چنين توصيف مى كند:

ص: 108

«السيّد السّند العلّامة، شجاع الملّة و الدّين، محمود بن علىّ الحسينى المازندرانى.»(1)

مرحوم سیّد محسن أمین جبل عاملی قدس سره در شرح حال ایشان نگاشته است:

«السيّد شجاع الدّين محمود بن المير السيّد علیّ الحسيني المرعشي، هو جدّ السيّد حسين المدعوّ بخليفه سلطان، المعروف بسلطان العلماء، صاحب حواشي الروضة و المعالم و غيرهما، ذكره أصحاب تاريخ عالم آرا و روضة الصّفا و تذكرة العارفين. و قالوا: أنّه من عيون العلماء عصر السّلطان الشّاه طهماسب الصّفوي، معاصر للسيّد الدّاماد و البهائي، ينتهي نسبه من طرف الأب، إلى السيّد المير بزرگ المرعشي المدفون ببلدة آمل من بلاد مازندران، الّذي صار سلطاناً ببلاد طبرستان شطراً من عمره، و نسب المير بزرگ إلى سيّد السّاجدين مذكور في الرّياض العلماء في ترجمة حفيد المترجم السيّد حسين سلطان العلماء. و اوّل من انتقل من هذه الاسرة، من مازندران إلى إصفهان، و اتّخذها دار هجرته، الأمير نظام الدّين علیّ ابن المير قوام الدّين محمّد بن علاء الدّين الحسين بن مرتضى ابن علیّ ابن كمال الدّين المستولي على بلاد طبرستان ابن قوام الدّين المير بزرگ الحسيني المرعشي إلى آخر النّسب و هو المذكور في الرّياض في ترجمة سلطان العلماء.»(2)

(سيّد شجاع الدّين محمود، فرزند مير سيّد علىّ حسينى مرعشى: او جدّ سيّد حسين خليفه سلطان، معروف به سلطان العلماء، صاحب حاشيه بر لمعه و معالم و ديگر كتب مى باشد. صاحب كتاب تاريخ عالم آرا و روضة الصّفا و تذكرة العارفين وى را ذكر كرده و گفته اند: او از بزرگان علماى عصر شاه طهماسب صفوى بوده و معاصر

ص: 109

ميرداماد و شيخ بهائى است و نسبش از طرف پدر منتهى مى شود به مير بزرگ مرعشى، كه در آمل، يكى از شهرهاى مازندران مدفون است، همان كه مدّتى از عمرش را سلطان طبرستان (مازندران) بود. و چنانچه در كتاب رياض العلماء در شرح حال سيّد حسين سلطان العلماء از نوادگان مير بزرگ آمده است، نسب مير بزرگ به امام سيّد السّاجدين مى رسد. و اوّلين كسى كه از اين طايفه از مازندران به اصفهان مهاجرت كرد و آن را وطن خود قرار داد، امير نظام الدّين علىّ، فرزند مير قوام الدّين محمّد بن علاء الدّین حسین بن مرتضى بن علىّ بن كمال الدّين - حاكم طبرستان - بن قوام الدّين (مير بزرگ) حسينى مرعشى مى باشد، كه سلسله نسبش به طور كامل در كتاب رياض العلماء در ضمن بيان شرح حال سلطان العلماء ذكر شده است.)

و مرحوم آقابزرگ تهرانى قدس سره در کتاب «طبقات اعلام الشّيعة» دربارهٔ ايشان مى فرمايد:

«محمود المرعشي: المير شجاع الدّين ابن خليفه سلطان بن هداية اللّه بن علاء الدّين حسين الحسيني المرعشي المازندراني جدّ سلطان العلماء حسين بن رفيع الدّين محمّد الصّدر ابن صاحب التّرجمة و هو من مشايخ الحسين بن حيدر الكركي كما ذكر في مشيخته من إجازات البحار (ج 106 ص 170) قال: و هو يروي عن جماعة منهم: الحسين بن عبد الحميد و كريم الدّين الشّيرازي كلاهما عن إبراهيم القطيفي.»(1)

(محمود مرعشى: مير شجاع الدّين، فرزند (سيّد علىّ) خليفه سلطان بن هدايت اللّه بن علاء الدّين حسين حسينى مرعشى مازندرانى، جدّ سلطان العلماء، سيّد حسين، فرزند رفيع الدّين محمّدِ صدر أعظم مى باشد. و رفيع الدّين محمّدِ، فرزند مير شجاع الدّين است، كه مشغول بيان شرح حال او (سيّد شجاع الدّين محمود) هستيم، و همان طور كه حسين بن حيدر كركى در مشيخه اش ذكر كرده، سيّد شجاع

ص: 110

الدّين از مشايخ اجازه اش مى باشد، کما این که در مشایخ اجازات او در بحار از او یاد شده است. و سيّد شجاع الدّين از عدّه اى، من جمله: حسين بن عبد الحميد و كريم الدّين شيرازى روايت نقل كرده است كما اين كه اين دو از ابراهيم قطيفى روايت كرده اند.)

و صاحب کتاب «روضة الصفا» نیز دربارهٔ جناب سیّد شجاع الدّین محمود رحمه الله نگاشته است:

«مير شجاع الدّين محمود اصفهانى، ولد مير سيّد علىّ مشهور به خليفه، از سادات عظيم الشأن مازندران، و از احفاد مير بزرگ، والى آن ولايت بوده، چون به اصفهان آمده سكونت كرده اند، به اصفهانى مشهور شده اند. و مير سيّد علىّ مذكور، از سلطان ايران، «خليفه سلطان» لقب يافته، و مير شجاع الدّين فرزند وى، سيّدى عالم، و عالمى فاضل، و منظور نظر اختصاص شاه طهماسب گرديده، در علوم معقول، و حكميات سرآمد امثال بود، و مجلس درسش از طلبۀ علوم مملو، و رعايت جانب فقرا و ضعفا را به اقصى الغايه مى فرمود.»(1)

و صاحب كتاب «عالم آراى عبّاسى» دربارهٔ جناب سیّد شجاع الدّین محمود رحمه الله مى فرمايد:

«مير محمود اصفهانى، ولد مرحوم سيّد علىّ مشهور به خليفه سلطان، از سادات عظيم القدر اصفهانست كه در آن ملك به سادات خليفه مشهور و معروف اند. اجداد و عظام ايشان از ولايت مازندرانند، از احفاد كرام مير بزرگ والى آن ديار، كه از حوادث روزگار به اصفهان افتاده، توطن اختيار نموده اند. خليفه سلطان مذكور بسيار شكفته طبع، بذله گوى، مطايبه دوست، منظور نظر شفقت، و التفات شاه جنّت مكان بود. و جناب مير شجاع الدّين محمود مذكور، سيّد فاضل، و دانشمند صاحب فطرت عالى بود. و در علوم متداوله، به تخصيص معقولات و

ص: 111

حكميات سرآمد روزگار، و مجلس شريفش از طلبه علوم و درس و بحث خالى نبود. و همواره فقراء، و درويشان، و طالب علمان، و صله ارحام، از خالص محصولات سركار او رعايت مى يافتند.»(1)

جناب سیّد شجاع الدّین محمود مرعشی خلیفه سلطانی رحمه الله ، از اساتید بسیاری بهره برده است، که یکی از آن ها عموی بزرگوارشان جناب سیّد أسد اللّه رحمه الله می باشند. چنانچه مرحوم علامه سیّد محسن أمین جبل عاملی قدس سره در ضمن بیان شرح حال عموی ایشان، جناب سیّد أسد اللّه رحمه الله نگاشته است:

«و قرأ لديه ( یعنی: سیّد أسد اللّه) جماعة، منهم: ابن أخيه الميرزا شجاع الدّين محمود بن الميرزا السيّد علیّ بن الميرزا هداية اللّه.»(2)

(و جماعتی نزد ایشان (یعنی سیّد أسد اللّه) کسب فیض نموده اند که یکی از آن ها: فرزند برادرش میرزا شجاع الدّین محمود فرزند سیّد علیّ فرزند هدایت اللّه است.)

و در کتاب «تکملة أمل الآمل» نیز دربارهٔ سیّد شجاع الدّین محمود رحمه الله نوشته شده است:

«الأمير شجاع الدّين محمود بن المير سيّد علیّ الأصفهاني كان فاضلاً كاملاً في أكثر العلوم. له في العلوم الحكمية تحقيقات جليلة، و أنظار شهيرة. كان وحيد عصره، و فريد مصره... و صاحب الترجمة يظهر من بعض الإجازات المذكور فيها أنه عالم عامل، فاضل فقيه، رجالي أديب كامل، كثير الشيوخ من مشايخ الإجازة، و أجلاّء عصره. يروي عن جماعة منهم الشيخ الفاضل الحسين ابن عبد الحميد و الفقيه كريم الدين الشيرازي، عن الشيخ إبراهيم الفقيه الفاضل بن الشيخ سليمان القطيفي، و منهم الشيخ حسين بن عبد الصمد العاملي، والد الشيخ البهائي، عن الشهيد الثاني، و منهم مولانا الفاضل محمود الجابلقي البروجردي

ص: 112

عن الشيخ علیّ بن عبد العالي، و منهم السيّد عبد الحي الاسترابادي عن علیّ بن عبد العالي. و يروي عنه جماعة منهم السيّد الفاضل الجليل السيّد المجتهد المفتي السيّد حسين ابن السيّد حيدر الكركي العاملي و غيره.»(1)

(امیر شجاع الدّین محمود فرزند امیر سیّد علیّ اصفهانی، فاضل کاملی در بیشتر علوم بود. ایشان در علم حکمیه پژوهش های ارزشمند و نظرهای مشهوری دارد، ایشان یکتای عصر خود، و یگانه شهر خود بوده است ... و از برخی از اجازاتی که ایشان در آن ذکر شده است، ظاهر می شود که ایشان عالم عامل، فقیه فاضل، و رجالی و ادیب کاملی بوده اند. ایشان از بین مشایخ اجازه، شیوخ فراوانی دارند، که از اجلاء روزگار خود بوده اند. جناب سیّد شجاع الدّین محمود از عده ای روایت نقل کرده اند که از جملهٔ آن ها: شیخ فاضل حسین فرزند عبد الحمید، و فقیه کریم الدّین شیرازی، از شیخ ابراهیم، فقیه فاضل فرزند شیخ سلیمان قطیفی می باشند. یکی دیگر از آن ها: شیخ حسین فرزند عبد الصمد عاملی، پدر شیخ بهائی، از شهید ثانی می باشد. و دیگر از آن ها: مولای فاضل ما محمود جابلقی بروجردی از شیخ علیّ فرزند عبد العالی است. و دیگر از آن ها: سیّد فاضل جلیل، سیّد مجتهدِ صاحب فتوی، سیّد حسین فرزند سیّد حیدر کرکی عاملی و غیر او می باشند.)

جناب سیّد شجاع الدّین محمود رحمه الله ، در فنون شاعری نیز تبحر داشته است. و اشعاری از ایشان به جا مانده است، چنانچه مرحوم آقا بزرگ تهرانی قدس سره در این باره نوشته است:

«دیوان شجاع اصفهانی أو شعره، و اسمه السیّد شجاع الدّین محمود ابن أخ خلیفه أسد اللّه المتولی لمشهد الرضا.»(2)

(دیوان شجاع اصفهانی یا شعر او، که اسمش سیّد شجاع الدّین محمود، فرزند برادر خلیفه أسد اللّه متولی حرم حضرت رضا7است.)

ص: 113

واله اصفهانی رحمه الله نیز دربارهٔ جناب سیّد شجاع الدّین محمود رحمه الله نگاشته است:

«عارف معارف ربانى مير شجاع الدّين محمود اصفهانى: بحر گوهر خيز سيادت، و يكتا گوهرى، و كوكب رخشان اوج دين دارى، و شريعت پرورى، و عارج معارج علم و دانش، و صاعد مصاعد فضل و بينش، و سلسلۀ عليه اش در معمورۀ جنت نشان اصفهان به سادات خلفا كه از احفاد والانژاد عارف معارف ربانى مير بزرگ مازندرانى اند بين الاقران مشهور، و جناب مشار اليه به فطرت عالى و دقّت طبع بر السنۀ جهانيان مذكور بود. و پيوسته روزگار شريفش در اعلاى معالم علوم معقول و منقول و احياى مراسم تحقيق مسائل فروع و اصول مى گذشت. و مجلس صحبت كيميا خاصيتش از آمد و رفت طالبان مطالب عقلى و نقلى خالى نمى گشت. و فيضش چون فيوضات اَبر نيسانى عام، و انعامش از خزانۀ حاصل املاك خود نسبت به طلبۀ علوم، و ساير فقراء، و درويشان، تمام بود. و از آن بحر گوهربار لآلى آبدار على مر الدهور و الاعصار به كنار آمده كه در محل خود به مناسبت مقام، إيمائى به آن خواهد شد، ان شاء اللّه تعالى.»(1)

و مرحوم محمّد تقی الدّین کاشی ابیاتی از سیّد شجاع الدّين محمود رحمه الله را آورده، و در شرح حال ایشان نوشته است:

«مير شجاع الدّين محمود خليفه رفع اللّٰه تعالى شأنه و قدره از اجلّۀ سادات و نقباء دارالسلطنۀ صفاهان است و پسرِ برادر خليفه اسداللّٰه متولّى مشهد رضاست علیه السلام كه اين دو رباعى از جمله نتايج طبع اوست:»

شمعى كه بسوخت جان غم پروردم *** تا گفت كه پروانۀ خويشت كردم

ص: 114

می میرم اگر نمی روم نزدیکش *** می سوزم اگر به گرد او می گردم

* * ***

از آن دوری آن ماه لقا می سوزم *** زان شمع شب افروز جدا می سوزم

پروانه که سوخت بود نزدیک به شمع *** من دور ز شمع جدا می سوزم

*****

و صاحب کتاب «خلاصة الأشعار و زبدة الأفکار» در ادامه نگاشته است:

«امّا حضرت سيادت و نقابت پناه مشاراليه، از جملۀ خلفا و نقباء آن ديار به مزيد علم و دين دارى و وفور عرفان و پرهيزگارى امتياز تمام يافته، چنانچه جامع بسيار از فضايل نفسانى گشته و در اكثر علوم، مهارت ما لا كلام حاصل كرده، و سالهاست كه در دارالسلطنۀ مذكور به درس و افاده قيام و اقدام مى نمايد، و طلبۀ علم و اشراف عراق، آستان فضيلت آشيانش را مرجع و ملاذ مى نامند، و شعرا و اهل استحقاق، ملازمتش را مقصد و مطلب مى دانند، غريبان را چون پدرِ مشفق به قدر همّت، ميزبانى مى فرمايد، و خستگان را همچو برادر مهربان به قدر حاجت مرهم و دارو مى فرستد، و الحقّ بى شائبۀ تكلّف به حسن خلق و كثرت تواضع آراسته است.

و به جمال ظاهر و كمال باطن پيراسته، در سخاوت و كرم بى نظير، و در تلطّف و احسان دلپذيرست، و با وجود اين فضايل به لطافت طبع، و بلندى فهم موصوف است، و به استقامت ذهن و درستى سليقه معروف، اگر چه آن حضرت را از جملۀ شعرا شمردن بى ادبى است، و رفعت شأن آن جناب زياده از آن است كه در تلو اهل نظم ذكر او كنند. ليكن به واسطۀ آن كه طبعش به شاعرى بسيار مايل است، و با وجود اشتغال بى شمار، چه علمى و چه عملى، و چه دنيوى و

ص: 115

چه اخروى، اكثر اوقات به نظم غزل هاى رنگين، مشغولى مى نمايد، و ابيات دل نشين از گنجينۀ طبع وقّاد، به عرصۀ ظهور مى آرد. و مع هذا، ديوانى نيز ترتيب داده، محتوى بر سه هزار بيت، و در آن كتاب بلاغت نشان، اقسام شعر از قصيده و غزل و رباعى و معمّا ثبت نموده، لاجرم دليرى نموده، و اين اوراق را به اسم سامى آن سرور اهالى نقابت زينت داده ايم.

امّا در زمستانى كه اين كم بضاعت به دارالسلطنۀ صفاهان رفته بود، و در آن خطّۀ دل پذير به جهت جمع اشعار اقامت ساخته، خيال مطالعۀ ديوان مشار اليه در خاطر افتاد، كه غزلى چند از آن انتخاب نموده، اين خلاصه را زينت دهم، القصّه چون ديوان از آن حضرت طلب كردم، به واسطۀ نذرى كه فرموده بود كه هيچ كتابى بى عوض به كسى ندهند، از كمينه، مرهون طلبيد، و چون در آن اوقات از جنس كتاب نفيسه چنان نسخه ئى همراه نبود، كه به عوض آن ديوان گرامى توان داد، لهذا از مطالعۀ تمام آن اشعار محروم گرديد، و به اندكى از آن اكتفا نمود. غرض از اين سخن آن است كه اگر شعر خوبى، يا بيت بلندى از آن حضرت يافت شود، كه در اين خلاصه مرقوم نشده باشد، حمل بر تقصير و تجاهل نكنند، چه محقّقين گفته اند: و ما عَلى السٰائلِ غير السّؤال.»

گزيدۀ غزليات سیّد شجاع الدّین محمود رحمه الله

هر چند كه با مدّعيانت نظرى هست *** گويم بد ايشان، كه سخن را اثرى هست

دل داشت ز بي داد تو صد شكوه و اكنون *** دانست زهجر تو كه از بد بترى هست

ص: 116

در بزم اگر سوى شجاعت نظرى نيست *** آزرده نگردم كه درينت نظرى هست

* * *

شجاع از لعل خونريزش طمع كردى يقينم شد *** كه مى ريزد تو را خون، از گناهت مى توان دانست

* * *

گر نه حرفى گفته است از من به او امشب رقيب *** اين همه ناز و عتاب او به من امروز چيست

مرغ دل جايى نخواهد رفت در زلفش مبند *** اين همه بند از براى مرغ دست آموز چيست

* * *

صد ملك دل از وفا گرفته است *** تنها نه دل مرا گرفته است

حيرانم از اين كه اين همه غم *** چون در دل تنگ جا گرفته است

بگرفته ز غم بسى دل ما *** غم نيز دلش ز ما گرفته است

* * *

دل ز پاى طلب فرو ننشست *** گر چه هرگز جدا ازو ننشست

سوختم ز آتش وصال و هنوز *** شعلۀ شوق او فرو ننشست

سال ها با تو بودم و هرگز *** بر دلم گرد آرزو ننشست

* * *

شادم از خط كه بر آن صفحۀ رو ظاهر شد *** تا وفای من و اغیار برو ظاهر شد

* * *

آن مه بد خونه بهرِ امتحانم مى كشد *** امتحانم كرده صد ره بهر آنم مى كشد

ص: 117

* * *

نمك گاه تكلّم از دهان يار مى ريزد *** نمك دان چون بود تنگ و نمك بسيار، مى ريزد

* * *

به بزم وصل از آن سازد ز جام لطف بى هوشم *** كه در دل آرزويى گر بود گردد فراموشم

* * *

پشيمان نيست از قتلم، پشيمان خواهمش ديدن *** وزين بد اختلاطى ها پريشان خواهمش ديدن

چو شاخ گل به هر كس خودنمايى مى كند آخر *** چو غنچه تنگدل سر در گريبان خواهمش ديدن

* * *

از «لَنْ تَرانى» يار از آن آوازه در طور افكَنَد *** كز آرزوى وصل خود اغيار را دور افكند

از خيره چشمان تا شود پوشيده مهر روى او *** بر چهره از گل چهرگان صد پرده از نور افكند

ترسا و زاهد را طلب در راه دين يكسان بود *** كان دوستى با بُت كند وين مهر بر حور افكند

* * *

به روز كشتن ار تيغش چو سايه بر سرم افتد *** بسى اى دل ز عمر جاودانى خوشترم افتد

چو بى او سوختم سويم مياور اى صبا بويش *** كه ترسم آتش او باز در خاكسترم افتد

ص: 118

به كويش چون روم يك لحظه با من باش اى همدم *** مباد از بى خودى ها ره به سوى ديگرم افتد

* * *

غبارى كز درش سوى من مدهوش مى آيد *** مرا صبر و قرارى در دل بى هوش مى آيد

ازين صبرى كه دارم در بلاى هجر مى دانم *** كه بازم آرزوى خويش در آغوش مى آيد

* * *

بخت آنم چون نباشد من كه بينم سوى او *** سوى او بينم كه روزى ديده باشد روى او

* * *

بر چرخ اگر عكسى، ز آن زهره جبين افتد *** از رشك رخش خورشيد(1)، در دَم به زمين افتد

* * *

دل زين هوس آب شد كه افتد *** از عكس رخت در آب پرتو

ليكن چكنم نمى پذيرد *** از غايت اضطراب پرتو

گزيدۀ رباعيات سیّد شجاع الدّین محمود رحمه الله

آن ها كه به فكر تو هم آغوش شدند *** يك باره ز دست رفته بى هوش شدند

از حسن تو هر يك سخنى مى گفتند *** چون روى نمودى همه خاموش شدند

ص: 119

* * *

دارد هوس آن ستمگر كافر كيش *** كز ديدن او دور شوم با دل ريش

مى خواست كه بيندم به كام دل خود *** صد شكر كه ديدمش به كام دل خويش

* * *

دل برد ز ما كسى كه بى ماش خوش است *** غم خوش نبود وليك غم هاش خوش است

جان مى تپد و نمى دهم روزى چند *** در جان سخنى نيست تقاضاش خوش است

* * *

جان داد به دوست همّت عالى من *** غم رفت و به من ماند دلِ خالى من

از نيك و بد زمانه فارغ گشتم *** امروز كسى نيست به خوشحالى من

* * *

از دورى دلدار روايت چه كنم *** و ز بخت بد خويش حكايت چه كنم

چون شكر وصال او نكردم اكنون *** از درد فراق او شكايت چه كنم(1)

***

تقی الدّین محمّد اوحدی بلیانی نیز دربارهٔ شرح حال ایشان، این چنین نگاشته شده است:

«امير شجاع الدّين محمود صفاهانى،(2) از اعاظم سادات، و علماى صفاهان بود. الحقّ مستجمع رسوم و فضايل نفسانى، مستحضر علوم و شمايل انسانى شده.

ص: 120

ذاتى بود به فنون كمالات و اقسام حالات لاهوتى آراسته، و از جميع رذايل و خصايل ناسوتى پيراسته. دستگاه فضلش بسيار رفيع و پايۀ معانى اش به غايت بديع، فضلاى نامى گرامى، از خدمت او كسب كمال نموده، به درجات حال ترقّى فرموده اند. بنده گاهى به مدرس وى حاضر مى شدم. الحقّ مردى باانصاف، نيكو اوصاف، بحرى عميق ژرف و محيطى عظيم شگرف بود. در خدمت وى اكثر اشعار استادان طرح مى شد، و شعرا در آن فكرمى فرمودند. در اواخر نوبتى قصيدۀ رديف «ريخته» خاقانى طرح شده [بود]، و بنده و يك دويى از ياران، آن را تمام گفته، خوانده بوديم، و وى در آن فكر بود، شايد نصفى از آن گفته بود، كه بيماريى عظيمش رخ نموده، به جوار ايزدى پيوست. آن ملاذ اكابر و اصاغر، معاذ اعالى و ادانى، از فحول علماى زمان و اعجوبۀ فضلاى دوران بود. مالك فضل و كمال، صاحب عزّ و جلال آمده. هميشه علماى انام و فضلاى كرام، در خدمت او به دولت استفاده اشتغال داشتند. و از تلامذۀ ايشان جمعى بزرگوار اكنون درعرصۀ ظهورند - سلّمهم اللّه - چون مولانا سلطان حسين ندوشنى و غيره و مير رفيع الدّين محمّد كه ارشد سادات و اماجد عراق است و ولدش(1)

به شرف دامادى عبّاس پادشاه مشرّف گرديده، خود ولد رشيد صلبى اوست، و در تاريخ وفات او بنده گفته و يافته بودم اين قطعه را:»

شد شجاعی از صف دانش که بود *** فخر امّت، همچو خاتم بر رسل

پیشوا طبعش بر ارباب فطن *** رهنما علمش به اصحاب سبل

بر سریر دل خلافت یافته *** روح قدسش در دقایق گفته قل

چون سلیمان خاتم علمش به کف *** دیو نفس خویشتن را کرده غل

ص: 121

نهی او می کرد در اجرای شرع *** انفکاک هستی مستی ز مل

چو درین ناسوتِ هستی بر پرید *** آن همای روح عزّ از دام ذل

کرد تاریخش شکار اندازِ فکر *** «بازلاهوت آشیان علمِ کل(1)»(2)

و همچنین مرحوم میر سیّد علیّ جناب، در کتاب ارزشمند «رجال و مشاهیر اصفهان» بیتی از اشعار سیّد شجاع الدّین محمود رحمه الله را آورده، و در بارهٔ ایشان نوشته است:

«شجاع الدّین محمود از اعاظم سادات اصفهان، و برادرزادهٔ خلیفه اسد اللّه، متولی حرم امام رضا علیه السلام می باشد، و این شعر از اوست:»

نیست رشکم گرچه می بینند در رویش بسی *** کان چه می بینم از رویش نمی بیند کسی

به هر تقدير، نسل اين خاندان از سيّد رفيع الدّين محمّد رحمه الله ، فرزند سيّد شجاع الدّين محمود رحمه الله ادامه پيدا مى نماید.

سيّد رفيع الدّين محمّد مرعشی خلیفه سلطانی

مرحوم سيّد محسن امين جبل عاملى قدس سره در شأن سيّد رفيع الدّين محمّد مرعشی خلیفه سلطانی رحمه الله مى فرمايد:

«السيّد رفيع الدّين محمّد الصّدر بن السيّد شجاع الدّين محمود الحسيني المرعشي الخليفه سلطاني توفى سنة 1034 و نقل نعشه إلى كربلاء و دفن فيها. هو والد سلطان العلماء صاحب الحواشي على الروضة و المعالم، صهر الشّاه عبّاس و كان عالم عصره في المعقول و المنقول، نال الصّدارة من الشّاه طهماسب و من الشّاه عبّاس أيضاً ذكره جماعة من المورّخين كصاحب عالم آرا،

ص: 122

و نجوم السّماء، و الرّياض في خلال ترجمة ابنه سلطان في باب الحاء و تكملة الأمل و آثار الشّيعه و كان المترجم مع السيّد الداماد و الشّيخ البهائي شريك البحث و الدّرس و جرت بينه و بين السيّد الدّاماد رسائل و مكاتبات في المسائل العلميّة و من آثار المترجم كتاب في الرّدّ على شرعية التّسمية أي تسمية القائم و كتاب في التّجويد يشتمل على القراءات العشر و المرضيّة منها عند أهل البيت علیهم السلام و في ترجمته في شجرته انه هو الذي بنيت مدرسة مريم بيگم بأصبهان لتدريسه و له أوقاف و آثار الخيريّة و كان من مشاهیر المدرّسین في ذلك العصر و خلف السيّد علاء الدّين سلطان العلماء الحسيني المرعشي و الميرزا قوام الدّين خان نزيل الهند و المقرّب عند ملكها و قيل أنّه خلف السيّد محمّد و انتقل إلى بلاد الهند و بها أسّس البيت.»(1)

(سيّد رفيع الدّين محمّدِ وزير، فرزند سيّد شجاع الدّين محمود حسينى مرعشى خليفه سلطانى، در سال 1034 وفات نمود و جسدش به كربلا منتقل شد و در همان جا مدفون گرديد. او پدر سلطان العلماء، صاحب حاشيه بر لمعه و معالم، داماد شاه عبّاس، است و در معقول و منقول عالم عصر خويش بوده است. وى از جانب شاه طهماسب و شاه عبّاس به سمت صدر اعظمى نائل گرديد. عدّه اى از مورّخين نيز مثل صاحب كتاب هاى عالم آرا، نجوم السّماء، رياض العلماء، در خلال بيان شرح حال فرزندش سلطان العلماء در باب حاء، و تكملة الأمل و آثار الشّيعه متذكّر ايشان شده اند. رفيع الدّين محمّد، هم بحث و هم درس ميرداماد و شيخ بهائى بوده و نامه هايى در مسائل علمى بين او و ميرداماد ردّ و بدل شده است. يكى از آثار وى كتابى است در ردّ بر حرمت نام بردن حضرت صاحب عجّل اللّه تعالى فرجه، و همچنين كتابى در تجويد دارد، مشتمل بر قرائت هاى ده گانه و اين كه كدام يك مورد تأييد اهل البيت علیهم السلام مى باشد. و در ضمن شرح حال او در

ص: 123

شجره نامه اش آمده که او کسی است که مدرسهٔ مریم بیگم را در اصفهان بنا نموده است.(1) او موقوفات و آثار خيريّه اى داشته و از مدرّسين مشهور عصر خويش بوده است. از او دو پسر مانده: يكى سيّد علاء الدّين سلطان العلماء حسينى مرعشى، و ديگرى ميرزا قوام الدّين خان كه در هندوستان سكنى گزيده و نزد پادشاه آن مملكت مقرّب بوده است. بعضى گفته اند پسر ديگرى داشته به نام سيّد محمّد كه به هند منتقل شده و در آنجا خاندانى تأسيس نموده است.)

مرحوم آقابزرگ تهرانى قدس سره نیز دربارهٔ جناب سيّد رفيع الدّين محمّد رحمه الله مى فرمايد:

«رفيع الدّين المرعشي: الصّدر الكبير، محمّد بن شجاع الدّين محمود بن علیّ خليفه سلطان الآملي، هو والد حسين سلطان العلماء توفى 1034 ق كان من العلماء الأجلاء الصّدور. و له من التّصانيف الرّدّ على "شرعية التّسمية" للمحقّق الدّاماد، ينقل عنه كثيراً في "الرّياض" و له حاشية على مواضع من "شرح اللّمعة" كما ذكره في "الرّياض": 2 / 51 - 55" في ترجمة ولده السّلطان مصرّحاً بأنّها لوالده و تلمّذ عليه ولده (سلطان العلماء) علاء الدّين المذكور و كانا صدرين زمن الشّاه عبّاس الماضي و صار ولده سلطان العلماء وزيراً في حياة والده الصّدر في 1033 و كانا في دار واحدة إلى أنّ توفّى الوالد و استقلّ الولد للوزارة إلى 1041 فعزله الشّاه صفي و كحل أولاده و أبعده إلى قم. حكى في الرّياض جميع ذلك عن رسالة توصيف الوزراء»(2)

ص: 124

(صدر اعظم رفيع الدّين محمّد مرعشى، فرزند شجاع الدّين محمود بن علىّ خليفه سلطان آملى: او پدر حسين سلطان العلماء است كه در سال 1034 ق وفات نمود. وى از علماى بزرگ و صاحب منصبان و صدر اعظمان (نخست وزير) بوده است. و او (رفيع الدّين محمّد) كتابى هايى دارد، از جمله كتابى در ردّ بر حرمة التّسمية از ميرداماد، كه در رياض از او روايات زيادى نقل مى كند. و حاشيه اى بر قسمت هايى از شرح لمعه دارد. چنانچه در رياض در ترجمه احوال پسر رفيع الدّين معروف به سلطان العلماء ذكر كرده و تصريح نموده است كه اين حاشيه از رفيع الدّين خليفه سلطان است، نه از فرزندش سلطان العلماء، و علاء الدّين (سلطان العلماء) نزد پدرش (رفيع الدّين) درس خوانده است. و پدر و پسر هر دو از وزراء و صدر اعظمان زمان شاه عباس ماضى بوده اند، و سلطان العلماء در زمان پدرش در سال 1033 وزير شد و هر دو در یک خانه بودند تا پدر فوت كرد و پسر به تنهايى تا سال 1041 وزير بود، و شاه صفى در آن سال او را عزل و به قم تبعيد نمود و فرزندانش را كور كرد.)

در کتاب «معجم مؤلفی الشیعة» دربارهٔ یکی از کتاب های رفیع الدّین محمّد مرعشی رحمه الله نوشته شده است:

«الأمیر رفیع الدّین محمّد الصدر بن شجاع الدّین محمود الآملی حاشیة علی الروضة البهیة فی شرح اللمعة الدمشقیة.»(1)

(صدر أعظم أمیر رفیع الدّین محمّد فرزند شجاع الدّین محمود الآملی حاشیه ای بر کتاب الروضة البهیة فی شرح اللمعة الدمشقیة دارد.)

و از جناب رفیع الدّین محمّد مرعشی رحمه الله کتاب دیگری در تفسیر آیات الأحکام قرآن بجا مانده است. چنانچه در این باره نقل شده است:

ص: 125

«تفسیر آیات الأحام: المیرزا رفیع الدّین محمّد بن السیّد شجاع الدّین محمود الحسینی المرعشی. صنفه باستدعاء إبنه العّلامة سلطان العلماء، لم یتم، و النسخة موجودة عند ذرای سلطان العلماء ببلدة اصفهان.»(1)

(تفسیر آیات الأحکام: از میرزا رفیع الدّین محمّد فرزند سیّد شجاع الدّین محمود حسینی مرعشی. که این کتاب را به درخواست فرزندش علامه سلطان العلماء نوشت، گر چه تمام نشد، و نسخهٔ خطی آن نزد فرزندان سلطان العلماء در اصفهان موجود است.)

و در کتاب «عالم آرای عباسی» دربارهٔ شرح حال جناب أمیر رفیع الدّین محمّد رحمه الله نگاشته شده است:

«بعد از فوت او (محسن رضوى ولد ميرزا الغ) منصب صدارت به ميرزا رفيع الدّين ولد مير شجاع الدّين محمود بن خليفه سيّد علىّ مشهور به خليفه سلطان اصفهانى كه مازندرانى الاصل و از نژاد مير بزرك والى مازندران اند و امير نظام الدّين نامى از اجداد ايشان از حوادث دوران به صفاهان آمده در آنجا توطن اختيار كرده در آن ولايت به سادات خليفه مشهورند مفوض گرديد و مشار اليه از اصفهان به پايه سرير خلافت مكان آمده من حيث الاستقلال به تمشيت امر صدارت پرداخت و الحقّ بوفور فضل و كمال موصوف و ذات ملك صفاتش به سلامت نفس و حقانيت و خيرانديشى معروف است.»(2)

و در کتاب «آثار الشیعة الإمامیة» دربارهٔ شرح حال و چگونگی وفات جناب رفیع الدّین محمّد رحمه الله چنین آمده است:

ص: 126

«سیّد میرزا رفیع الدّین، معروف به صدر کبیر بن أمیر شجاع الدّین محمود اصفهانی بن میر سیّد علیّ معروف به خلیفه سلطان، شخصی فاضل دانشمندی بوده است، خاندان وی در اصفهان و مازندران به علم و دانش اشتهار دارد، مشار الیه در بسیاری از علوم مهارت داشته بعد از عزل قاضی جهان سیفی به صدارت شاه طهماسب نایل شد. در سیاست و امور دیانت خوش رفتاری نمود. هنگام مسافرت از فرح آباد مازندران به سمت یساق در فیروزکوه مریض شد، وی را در عمارت نهاده به زاویه عبد العظیم مجاور تهران حمل کردند، و همان جا وفات نمود، جسدش را به امر شاه حمل به کربلاء نموده و در روضه مبارکه دفن کردند.»(1)

به هر تقدیر يكى از فرزندان رفيع الدّين محمّد رحمه الله ، جناب سلطان العلماء سيّد علاء الدّين حسين رحمه الله است، كه نگارنده از احفاد ايشان مى باشد.

علاء الدّين حسين خليفة السّلطان و سلطان العلماء

سیّد علاء الدّين حسين رحمه الله ، مشهور به خليفة السّلطان و سلطان العلماء، شخصيّت بزرگوارى است كه ارباب تراجم و انساب متعرّض شرح حال ایشان شده اند، و مرحوم آية اللّه العظمى سيّد شهاب الدّين مرعشى نجفى قدس سره در شأن ايشان مى فرمايد:

«من النّوابغ في السّادة المرعشيّة، العلّامة في الفنون العقليّة و العلوم النّقليّة الزّاهد الورع التّقي صدر الصّدور شريف الأشراف السيّد علاء الدّين الحسين المشتهر بسلطان العلماء خليفة السّلطان الحسيني المرعشي المتوفّى سنة 1064 صاحب الحواشي النّافعة الشّهيرة على شرح اللّمعة و المعالم و الفقيه و شرح المختصر و المختلف و تفسير القاضى و على حاشية الفخرى و على شرح التّجريد و على

ص: 127

حاشية الخطائى و على شرح التّلخيص و غيرها، تصدّي الوزارة العظمى سنة 1033، و قد قيل في تاريخه (زيبنده افسر وزارت) و قيل أيضاً: (وزير شاه شد سلطانِ داماد) و اشتهر بالدّاماد لكون زوجته بنت شاه عبّاس المذكور و هي أمّ أولاده في الدّولة الصّفويّة، و تزوّج بنت السّلطان الشّاه عبّاس الماضي الصّفوي، و ينتهي نسبه الشّريف إلى علیّ المرعشي كما في المجلّد الثّاني من الرّياض.»(1)

(يكى از بزرگان سادات مرعشى، علّامه در فنون عقليّه و نقليّه، زاهدِ پرهيزكارِ پاكيزه، بزرگ وزراء و اشراف، سيّد علاء الدّين حسين حسينى مرعشى، معروف به سلطان العلماء و خليفه سلطان، متوفّاى سال 1064 است. او حواشى نافع و مشهورى بر شرح لمعه، معالم، من لايحضره الفقيه، شرح مختصر، مختلف، تفسير قاضى، حاشيه فخرى، شرح تجريد، حاشيه خطائى، شرح تلخيص و غير آن دارد. در سال 1033 متصدّى وزارت عظمى شد. در ماده تاريخش گفته شد: (زيبنده افسر وزارت) و همچنين: (وزير شاه شد سلطان داماد). و به اين جهت مشهور به داماد شد كه همسرش دختر شاه عبّاس، و مادر فرزندانش در دولت صفويّه، بود. و نسب شريفش به سيّد علىّ مرعشى مى رسد چنانچه در جلد دوّم رياض و كتاب هاى انساب گفته شده است.)

شرح حال سلطان العلماء

علاء الدّين سيّد حسين بن رفيع الدّين0، يكى از سادات و فقهاى مشهور عصر شاه عبّاس اوّل بود. وى از جانب پدر، چنانچه در همين كتاب هم بررسى شده، به حضرت امام زين العابدين علىّ بن الحسين علیهما السلام نسب مى رساند. و از جانب مادر از سادات شهرستان، بيت علم و فقاهت بوده است.(2)

ص: 128

اسلاف پدرى خليفه سلطان از سادات مازندران بوده اند، ولی یکی از اسلاف ایشان به نام سیّد نظام الدّین علیّ رحمه الله از مازندران به اصفهان مهاجرت نمود، و این شهر را وطن خویش قرار داد. و سيّد حسين معروف به خليفه سلطان رحمه الله در سال 1001 ه.ق.(1) و در شهر اصفهان متولّد شد.(2)

و بسيارى از اسلاف وى از بزرگان مذهبى و سياسى ازمنه متفاوت بودند. اسلاف متأخر ایشان پيوسته به سادات خليفه مشهور بوده، و می باشند.(3) اگرچه بعدها بعضى از احفاد ایشان، مثل جدّ محرّر اوراق، فاميل خود را عوض كرده و برخى فاميل هاى متفاوتى دارند.

جدّ ایشان، سيّد شجاع الدّين محمود رحمه الله از علماء بزرگ زمان خود بود، که طلاب بر محضر درس او حاضر می شدند، و بهره می بردند. و فقراء از نزدش محروم باز نمی گشتند.(4)

و پدرش رفيع الدّين رحمه الله ، الحقّ، به وفور فضل و كمال موصوف، و ذات ملك صفاتش به سلامت نفس و حقّانيّت و خيرانديشى معروف بود. وى سيّدى فاضل، سليم النّفس، ملك خصال و جامع علوم معقول و منقول بود.(5)

خلیفه سلطان در عین حال که به مدارج عالی رسید، و رتبه مصاهرت، و دامادی شاه عبّاس اوّل را داشت، الحقّ سیّدی بزرگوار، و فاضل و دانشمند، با اخلاقی نیکو بود.(6)

"سلطان العلماء" و "علاء الدّين" از القاب ديگر خليفه سلطان بودند.(7)

و اسكندر بيك در مورد خصوصيّات اخلاقى خليفه سلطان رحمه الله مى نويسد:

«در حسن اخلاق و اوصاف حميده اش از خوض رود اندكى از بسيار در ديباچه اظهار نمى توان نهاد. رياض آمال ارباب قلم و اصحاب فضل و كمال از رشحات كلك گهربارش مخضر و شاداب است و ارباب قابليّت و استعداد در ظلّ رأفت و امتنان آن صاحب دولت مسرور و كامياب.»(8)

ص: 129

وزارتِ خليفه سلطان

خليفه سلطان رحمه الله قبل از آن كه از طرف شاه عبّاس اوّل به وزارت عظمى تعيين گردد، شاه عبّاس دختر خود، سيّدة جليلة، خان آغابيكم را به همسرى وى در آورده بود.(1) و ایشان در سال 1033 ه.ق. و پنج سال قبل از وفات شاه عبّاس،(2) مصادف با سى و هشتمين سال جلوس شاه عبّاس اوّل، که سلمان خان اعتماد الدّوله، وزير شاه عبّاس در اثر مرض سرطان، و به اجل طبيعى درگذشت، به وزارت رسید.

خليفه سلطان رحمه الله كه به زیور علم و دانش ممتاز بود، و رتبه دامادی شاه را نیز داشت، بهترین گزینه برای منصب وزارت بود، از این رو شاه عبّاس ایشان را به این مقام، منصوب نمود، و ایشان را برای این کار برگزيد.(3)

در تاريخ وزارتش آمده است: «زيبنده افسر وزارت» و نيز گفته شده است: «وزير شاه شد سلطان داماد». وزارت وى در اين دوره، همزمان است با صدارت پدرش، میرزا رفيع الدّين محمّد صدر رحمه الله ، که قبل از ایشان، صدر اعظم شاه عبّاس بود، و با انتصاب خلیفه سلطان رحمه الله به این منصب، هر دو در يك خانه، به امور رسيدگى مى نمودند، و این خانه همان خانه ای بود که آن دو بزرگوار، در آن زندگی می کردند.(4)

وى پس از جلوس صفى اوّل بر سلطنت همچنان در منصب صدارت باقى ماند، تا آن كه پس از دو سال از سپری شدن سلطنت شاه صفی در تاريخ 23 رجب، 1041 ه.ق. به دستور او از وزارت معزول شد، و فرزندانش مكحول شدند، و به شهر قم تبعيد گشتند.(5)

وقتی برخی طرح جانشینی نوه های دختری را مطرح کردند، عیسی خان که خود از سادات صفویه بود، و با این که چونان خلیفه سلطان، داماد شاه عبّاس بود، گفته بود:

«در سلسهٔ صفویه به قید لعنت، قرار و استقرا یافته، که تا فرزند پسر باشد، امر سلطنت به فرزند دختر نرسد.»(1)

ولی مع الوصف شاه صفی تحت تحرکات و دروغ ها و سعایت های چراغ خان و جمعی دیگر، دستور قتل عیسی خان رحمه الله و فرزندانش را صادر کرد، و همچنین خلیفه سلطان رحمه الله را از مقامش عزل، و به چشم فرزندانش میل کشید. چرا که از یک طرف چراغ خان، شاه را دائم تحریک می کرد، و به او می گفت عیسی خان رحمه الله و خلیفه سلطان رحمه الله داعیهٔ سلطنت دارند.(2) و از طرف دیگر نیز با توجه به خُلقیات شاه صفی، و برخی مسائل دیگر، جناب خلیفه سلطان رحمه الله ، اختلاف نظرهائی با شاه پیدا نموده بود، چنانچه در برخی از منابع علّت برکناری او را از صدرات، جسارتی از طرف خلیفه سلطان رحمه الله دانسته، اگر چه بیان نکرده آن جسارت چه بوده است.(3)

ولی آن چه بدیهی به نظر می رسد، این است که اختلاف سلیقه، خواهی نخواهی، موجب بروز اختلافاتی خواهد شد، که با توجه به این که شاه صفی از جانب خلیفه سلطان رحمه الله ، و عیسی خان رحمه الله خائف بوده، و به آن دو بدگمان شده بود، سعایت های چراغ خان که دائم به شاه می گفت این دو در صدد تصرف سلطنت هستند، در عزل آن دو، نافع و کار ساز واقع شده است.

به هر تقدیر دروغ ها و دسیسه های چراغ خان، که در آن زمان مسئولیت مهمی نداشت، موجب گردید که شاه، دستور قتل عیسی خان رحمه الله و فرزندانش، و کور کردن فرزندان خلیفه سلطان رحمه الله را بدهد، و بعد از برکناری خلیفه سلطان رحمه الله از صدارت عظمی، در تاریخ بیست و سوم رجبِ سال هزار و چهل و یک هجری قمری،(4) او را به قم تبعید نماید. چنانچه صاحب کتاب «زبور آل داود» در این باره نوشته است:

ص: 131

«بعد از جلوس شاه صفی،... برخی خصوصاً چراغ خان، از راه عناد و خوش آمد شاه، مراتب مذکوره در امر سلطنت - که برخی طرح سلطنت نوادگان دختری را مطرح کرده اند - را به عرض شاه صفی رسانیدند، و تحریک و تحریص در تضییع اولاد عیسی خان و خلیفه سلطان نمودند، که این ها نیز وارث و شایستهٔ سلطنت می باشند، به خصوص اولاد عیسی خان که به مزید نسبت سببی، قرابت نَسَبی، أباً عن جدّ نیز با ایشان هست، و نیز قابلیت و شایستگی آن ها بیش از دیگران است، از آن ها مطمئن و خاطر جمع نمی توان بودن. (إِنَّ الشَّيْطَانَ لِلْإِنْسَانِ عَدُوٌّ مُبِينٌ(1)) أولی و أنسب رفع و دفع ایشان است. از تکرار و اصرار، شاه صفی را به آن امر شنیع واداشتند، که سه نفر اولاد بی گناه عمهٔ خود را که زوجهٔ میرزا عیسی خان بود را به قتل برساند. و میرزا سیّد علیّ و میرزا إبراهیم، دو نفر اولاد عمهٔ دیگر را که زوجهٔ امیر علاء الدین حسین، مشهور به خلیفه سلطان بود، مکحول نمودند.»(2)

بعد از این ماجرا شاه صفی، خلیفه سلطان رحمه الله را از مقام خود عزل نمود، و او را به قم تبعید نمود، و عیسی خان رحمه الله را نیز از مقام قورچی باشی(3)

عزل کرد، و او را در ظاهر به بیگلربیگی(4)

فارس منصوب نمود. ولی از آن جائی که به خاطر قتل فرزندانش از جانب او ایمن نبود، عده ای را فرستاد که عیسی خان رحمه الله را در بین راه خفه کنند. چنانچه صاحب کتاب «زبور آل داود» نگاشته، هنگامی که می خواستند عیسی خان رحمه الله را به قتل برسانند، گفت:

ص: 132

«خدا دو آقای خوب به من عطا فرمود، یکی دنیا را به من داد، یکی عقبی را، آن گاه او را گشتند.»(1)

کما این که در کتاب «تارریخ جهان آرای عباسی» نیز دربارهٔ علّت قتل عیسی خان رحمه الله و فرزندانش، و همچنین مکحول کردن فرزندان خلیفه سلطان رحمه الله و عزل ایشان، آمده است:

«به تقرب آن که اولاد او (عیسی خان) ورثه ملک اند و مشار إلیه را بعضی امور که منافی اخلاص باشد، در خاطر است، پیوسته در اوقات فرصت، معروض می گردانید که نفع او از لوازم سلطنت، و ابقای او منافی صلاح دولت است.»(2)

به هر تقدیر جناب خلیفه سلطان رحمه الله پنج سال در زمان شاه عبّاس اوّل در منصب وزارت بود.(3) و بعد از آن که دو سال وزارت شاه صفی را بر عهده داشت، که از وزارت عزل شد، و به ناچار در شهر مقدس قم إقامت نمود. البته در اين كه وى تا چه زمانى در قم اقامت داشته، اختلاف نظر وجود دارد. عده ای می گویند وى پس از مدّتى اقامت در قم، دو مرتبه توسّط شاه صفى اوّل، به اصفهان فراخوانده شد، و در اصفهان تا اوائل سلطنت شاه عبّاس ثانی إقامت نمود.(4)

ولی گروهی دیگر قائل هستند جناب خلیفه سلطان رحمه الله تا زمان انتصاب مجدّد به وزارت، در زمان شاه عبّاس ثانی، هنوز در قم مقيم بود.(5)

جناب خلیفه سلطان رحمه الله در این دورانی که از مقام صدر أعظمی عزل شده بودند، بیش از پیش مشغول تحقیق، و تألیف، و تدریس شدند، و در همین اوقات، به زیارت حضرت خاتم الأنبیاء صلی الله علیه و آله و سلم و قبور ائمه بقیع علیهم السلام و زیارت خانهٔ خدا مشرف شدند، و در بازسازی حریم مطهر ائمه بقیع علیهما السلام نقش سازنده ای را ایفا نمودند.(6)

ص: 133

خليفه سلطان رحمه الله بعد از مرگ شاه صفی اوّل، و مدّتى پس از به سلطنت رسیدن شاه عبّاس ثانى، و به قتل رسيدن ساروتقى،(1)

دو مرتبه در روز شنبه، بیست و سوّم شعبانِ سال هزار پنجاه و پنج هجری قمری وزیر شاه عبّاس ثانی شدند، و به پست صدر أعظمى رسیدند.(2) در این دوره جناب خلیفه سلطان رحمه الله به مدّت هشت سال و شش ماه، متکفل امر صدارت عظمی (نخست وزیر) بودند، و در نهایت نیز با شاه عبّا س ثانی برای فتح قلعه قندهار، به طرف آن دیار حرکت نمودند.(3) ایشان در این دوره، تا سال هزار و شصت و چهار یا هزار و شصت و پنچ هجری قمری همچنان در مسند وزارت عظمی باقی ماندند.(4)

به نظر مى رسد جناب خليفه سلطان رحمه الله در زمان وزارت شاه عبّاس ثانى، از قدرت و اقتدار نسبتاً خوبى برخوردار بوده باشند. و شاید بتوان گفت در این دوره تمشیت امور به صورت غیر مستقیم، به دست ایشان بوده است. چرا كه شاه عبّاس ثانی هم سن و سال کمی داشت، و هم اعتقاد کاملی به خلیفه سلطان رحمه الله داشت، و اين را از رؤيايى كه شاه عبّاس ثانى ديده بود، به خوبی می توان فهمید. چرا که در آن خواب، شاه عبّاس ثانی همراه جناب خلیفه سطان رحمه الله درب خانه ای که امیرالمؤمنین علیه السلام در آن بوده اند می رسد، و جناب خلیفه سلطان رحمه الله اجازه دخول پیدا می کنند، و بعد از مدّتی خلیفه سلطان رحمه الله از طرف حضرت علیّ علیه السلام برای شاه خبر می آورد، که مأمورِ فتح قندهار شده است. و نگارنده کتاب «عبّاسنامه» آن خواب را از زبان شاه عبّاس ثانی به این نحو نقل کرده است:

«در عالم منام چنان مشاهده نمودند كه حضرت امیرالمؤمنین و قاتل المشرکین و یعسوب الدّین اسد اللّه الغالب، غالب کل غالب و مطلوب کل طالب، مظهر العجائب و مظهر الغرائب و مفرق الکتایب علیه السلام در خانه نشسته اند، و اعلی حضرت ظل الرحمن، به اتفاق سلطان العلمائی مأمور به دخول شده، اعلی حضرت صاحب قران بر در آن خانه به قصد ملازمت آن شهریار انس و جان

ص: 134

می آیند، ونوّاب سلطان العلمائی مأمور به دخول شده، اعلی حضرت صاحب قران بر در آن منزل قدسی عنوان منتظر اشاره و فرمان می ایستند، جناب مقدس ولایت پناه متوجه اعلی حضرت ظل اللّه شده می فرمایند که خرم می گویند که می خواهم ابوترابیانرا بر طرف کنم، برو و قندهار را مفتوح ساز اعلی حضرت ظل الرحمن به موجب امتثال داخل آن مکان نگشته، از همانجا روانه گردیده، از خواب بیدار می گردد.»(1)

به هر تقدير،در اين دوره خليفه سلطان رحمه الله همچنان پست وزارت را در اختيار داشتند، تا آن كه پس از فتح قندهار که به همراه شاه عبّاس ثانى بودند، در راه بازگشت در خطهٔ طبرستان دار فانى را وداع گفتند، و دعوت ذات مقدس ربوبی جلّ جلاله را پس از عمری تحصیل علم و تربیت شاگردانی فاضل و تلاش خستگی ناپذیر و مخلصانه، به شوق وصال اجداد طیبین و طاهرینشان علیهم السلام ، لبیک گفتند.

و بدن شريف ایشان را از أشرف مازندران، به نجف اشرف، كنار مضجع شريف حضرت اسد اللّه الغالب، مظهر العجائب، مظهر الغرائب، مطلوب کل طالب، قائد غر المحجّلين، حضرت اميرالمؤمنين علىّ بن ابى طالب علیه السلام ، انتقال دادند.(2) و در میان اشعار فارسی فراوانی که در مرثیه جناب سیّد حسین سلطان العلماء، و خلیفه سلطان رحمه الله سروده شده است، مرحوم میرزا صابیا دربارهٔ تاریخ وفات ایشان این شعر را سروده:

«آه از دستور عالم وای از سلطان علم»(3)

عمر خود را صرف مطالعه و مباحثه و تحصیل و تدریس و کتابت در همه علوم عقلی و نقلی کرده بود. به نحوی که وى در تمامی آن علوم یکی از سرآمدان روزگار و عصر خویش گرديده بود، همان گونه که ایشان در علم حساب و ریاضات و علم هیئت مهارت كامل داشتند. چنانچه مرحوم اسکندر منشی هم در شرح حال خلیفه سلطان رحمه الله نگاشته است:

«سلطان العلمائى، و دستور الوزرائى، خليفه سلطان، خلف موفور الشرف مير رفيع الدّين محمّد صدر، كه شرف مصاهرت حضرت اعلى دارد. چنانچه در محل خود اشعارى شده، و مآثر جلال و مفاخر كمال والد ماجدش، در اين اوراق سبق ذكر يافته، بدين رتبه گرامى معزّز و سربلند گرديد، و به همه جهتى مورد تربيت و مشمول نوازش و الطاف شاهانه گشته، من حيث الاستقلال بامر وزارت پرداخت، و الحقّ سيّد بزرگ، عالى شأن، و فاضل دانشمند نيكو اخلاق است. و از عهد صبى، و اوان حد تميز و نشو و نما، تا زمان ارتقاء بمدارج علياء منصب مذكور، خلاصۀ عمر گرامى را صرف مطالعه و مباحثه كرده، در فنون علوم معقول و منقول سرآمد روزگار گرديده، و در اندك زمانى بوفور فهم، و فطرت عالى و طبع مستقيم در علم حساب دانى مهارت كامل يافته، برأى صايب و فكر ثاقب او را در دقايق امر وزارت ترقيات عظيم روى داد، به نوعى بلوازم اين منصب عالى اشتغال دارد كه تصرفاتش در علم حساب قانون و نتايج ارقام سعادت انتظامش از حروف خطا مصون است، و ذات كاملُ الصفاتش جامع كمالات صورى و حاوى فضايل و استعداد معنوى و شايستگى اين رتبه والا و زيبندگى اين منصب علياء از جبهة آمالش ظاهر و هويداست، والى غاية من حيث الاستعداد - و الانفراد شاغل اين مشغله عظيمه است، و در حسن خلق و اوصاف حميده اش هر چند خوض رود اندكى از بسيار در ديباچۀ اظهار نمى تواند نهاد رياض آمال ارباب قلم و اصحاب فضل و كمال از رشحات كلك گهربارش

ص: 136

مخضر و شاداب است، و ارباب قابليت و استعداد در ظل رأفت و امتنان آن صاحب دولت مسرور و كامياب.

و زو رسم وزارت تازه گرديد *** ز نام او بلند آوازه گرديد

و اليوم مسند وزارت از وجود شريفش مزين و آراسته و سرير دولت از سلامت نفس و كاردانى و خيرانديشى عميمش محلى و پيراسته است اميد كه از عمر و دولت، تمتع و برخوردارى يابد.»(1)

جناب خلیفه سلطان رحمه الله شاعری توانا بود، و در فنون شاعرى نيز از بزرگان روزگار خود به شمار می آمد، و اشعار بسیاری به زبان فارسی و عربی سروده، و از خود به یادگار گذاشته اند. به نحوی که دارای دیوانی عالی و ارزشمند به زبان فارسی بوده، گر چه این دیوان در این روزگار در دسترس نیست. چنانچه مرحوم علامه سیّد محسن أمین جبل عاملی قدس سره در کتاب «أعیان الشیعة» در این باره نگاشته است:

«ديوان شعره الفارسي نحو عشرة آلاف بيت.»(2)

(دیوان اشعار فارسی خلیفه سلطان نزدیک ده هزار بیت است.)

از این رو در کتاب «تذکره نصر آبادی» بعد از بیان شرح حال مختصری از خلیفه سلطان رحمه الله ، نمونه ای از اشعار ایشان را آورده و نوشته است: گاهى به رباعى حقايق بنيان، خاطرش توجّه مى نمود و اين چند رباعى از آن جمله است:

افسوس که عمر گشت بیهوده تلف *** دنیا بتعب گشت و دین رفت ز کف

رنجید خدا و خلق راضی نشدند *** ضایع کردیم پارهٔ آب و علف

و در رباعی دیگری گفته است:

ص: 137

دِرهم چه کنی کزان تو در هم باشی *** دینار چه می کنی که دین بر باشد

می کوش که کیسهٔ تو بی زر باشد *** تا در دو جهان عیش تو خوش تر باشد

و در رباعی دیگری گفته است:

حسن تو فزونست به گِردت گَردم *** با درد تو کِش به خون دل پروردم

بی دردی باشد ار بگویم حسنت *** بی انصافیست گر بگویم دردم

سلطان رحمه الله هم مباحثه و هم درس بود. و میرزا عیسی قدس سره پدر صاحب کتاب ریاض. و میر عبد الرزاق کاشانی قدس سره . و مولا ابو الخیر محمّد تقی فارسی قدس سره ، صاحب رسالهٔ معرفت التقویم، و نقل می کنند ایشان از خلیفه سلطان اجازه داشت. و مرحوم علامه مجلسی قدس سره صاحب کتاب بحار الانوار. و چهار فرزند خلیفه سلطان نیز از شاگردانش بودند.)

فرمود که مطلق وضع شده است برای ماهیتی که مجرد از هر قیدی، حتّی قید اطلاق باشد، لذا تقیید مطلق، موجب استعمال لفظ، در غیر آن چیزی که برایش وضع شده است، نمی گردد.

به خلاف عام، که برای عموم وضع شده است. از این رو استعمال عام در خاص موجب مجاز گردیدن آن می شود. و این ابتکار مرحوم سلطان العلماء قدس سره به نحوی است که حتّی در بین علماء به صورت ضرب المثل در آمده، از این رو به کسی که مقید به هیچ چیزی نیست، "مطلق سلطانی" می گویند. و 4) حاشيه بر کتاب زبدة الأصول مرحوم شيخ بهائي. و 5) حاشيه بر شرح مختصر العضدي.

و کتاب های سلطان العلماء در حديث عبارتند از: 6) حاشيه بر کتاب اصول كافي. 7) حاشيه بر برخی از روایات باب فقيه. 8) حاشيه بر کتاب تهذيب مرحوم شيخ الطّوسي. 9) حاشيه بر کتاب شرح چهل حدیث شیخ بهائی. 10) حاشيه بر کتاب استبصار شیخ طوسی.

و کتاب های سلطان العلماء در علم فقه عبارتند از: 11) حاشيه بر کتاب شرح لمعهٔ مرحوم شهید ثانی. 12) حاشيه بر کتاب مختلف علّامهٔ حلی. 13) حاشيه بر کتاب قواعد علّامهٔ حلی. 14) حاشيه بر کتاب شرائع مرحوم محقّق حلی. 15) و رساله ای فارسی دربارهٔ آداب حجّ.

و کتاب های سلطان العلماء دربارهٔ تفسير قرآن عبارتند از: 16) حاشيه بر تفسیر كشّاف که متعلق به زمخشری است. 17) حاشيه بر تفسير بيضاوي. و کتاب سلطان العلماء دربارهٔ أدعيه و أعمال واجب و مستحب عبارت است از: 18) حاشيه بر کتاب مفتاح الفلاح مرحوم شیخ بهائی.

و کتاب های سلطان العلماء دربارهٔ علم منطق عبارتند از: 19) حاشيه بر کتاب شرح شمسيّه. 20) حاشيه بر کتاب شرح مطالع قطب الدّين رازى. و کتاب سلطان العلماء دربارهٔ علم حساب: 21) حاشيه ای است بر کتاب خلاصة حساب مرحوم شیخ بهائي. و کتاب ایشان در علم اخلاق: 22) کتابی است به زبان فارسی که به امر شاه صفی نوشته، در توضيح کتاب الأخلاق مرحوم خواجه نصير الدّین طوسي.

و کتاب ایشان در مناظره و جدل: 23) رساله ای است که مناظراتی را که با شيخ أبو سعود در قسطنطينيّه داشته را فرزندش سيّد علیّ جمع آوری نموده. و همچنین 24) رسالهٔ نماذج العلوم یا أنموذج العلوم، که به آن رسالهٔ جليله هم می گویند، که در آن بحث هائی از علوم متعدد آمده است.

ص: 141

و در نهایت سلطان العلماء کتابی نیز در باب شعر دارد که 25) ديوانی، مشتمل بر بیش از ده هزار بیت شعرِ فارسی می باشد.(1)

ايشان در ادامه این مطلب مى گويد:

«در كتابخانه ملّى ملك تهران نسخه اى از حاشيه "تحرير القواعد المنطقيّة" به خطّ نستعليق محمّدسليم بن محمّدتقى رودبارى موجود است كه مشاراليه در سال 1064 در مدرسه سلطان العلماء و خليفه سلطان بوده است. مير سيّد علاء الدّين حسين سلطان العلماء و خليفه سلطان از علماى عصر صفوى بوده و ظاهراً در حدود محله "ستّى فاطمه" منزل داشته است و احتمالاً مدرسه مشاراليه نيز در همين حوالى بوده است. مقبره سادات خليفه سلطانى در امام زاده "ستى فاطمه" و قبرستان مجاور آن تا اين اواخر موجود بوده، و نويسنده (مصلح الدّين مهدوى) برخى از آن قبور را ديده، از آن جمله قبر علّامه فقيه، سيّد حسن بن خليفه سلطان مى باشد كه بعداً از بين رفت.»(1)

(خانه های زیادی از حاجتمندان سادات و فقراء و اهل علم وجود داشت که خلیفه سلطان در شب های تاریک بر شانهٔ خود برای آن ها غذا حمل می کرد، و بین آن ها تقسیم می نمود، که وقتی خلیفه سلطان از دنیا رفت آن خانه ها بدون غذا ماندند.)

«قال السيّد شهاب الدّين التّبريزي فيما كتبه إلينا: رأيت في نسخة أنّه كان خفيف اللّحية معتدل القامة يلبس العمامة الخضراء و البرود اليمانيّة و المنسوجات الكشميريّة.»(1)

(سیّد شهاب الدّین تبریزی در نامه ای که برای ما نوشت نقل کرده: در نسخهٔ کتابی دیدم خلیقه سلطان محاسن کم پشت، و قدی متوسط داشته، و عمامه سبز می پوشیده، عبائی یمانی، و لباس هائی کشمیری استفاده می کرده است.)

ساروتقي الوزير سنة 1055 نصب المترجم له للوزارة الثّانية، إلى أن توفّى في 1064أو 1065 كما في السّلافة، و الأوّل أصحّ. و قال صائب في تاريخه: (آه از دستور عالم واى از سلطان علم) هذا ما في "روضة الصّفا" و "رياض العلماء "نقلاً عن كتاب "توصيف الوزراء" بالفارسيّة لوزراء الدّولة الصّفويّة و "عالم آرا.»(1)

(علاء الدّين حسين، سلطان العلماء، خليفه سلطان مرعشى، فرزند رفيع الدّين محمّدِ صدر اعظم (نخست وزیر)، فرزند شجاع الدّين محمود بن علىّ خليفه سلطان بن هدايت اللّه خليفه سلطان بن علاء الدّين حسين بن نظام الدّين علىّ بن قوام الدّين محمّد بن علاء الدّين حسين بن مرتضى بن علىّ بن كمال الدّين، حاكم سارى، بن قوام الدّين، مشهور به مير بزرگ، مدفون در آمل مازندران، از سادات حسينى است كه نسب به امام چهارم مى رساند. او (علاء الدّين حسين) از خانواده اى است كه اكثرشان عالم بوده اند. شاه عبّاس اوّل دخترش را در زمان حيات پدرِ علاء الدّين حسين (رفيع الدّين محمّد)، به زوجيّت او درآورد، و بعد از وفات سلمان خانِ وزير در سال 1033، او را به وزارت انتخاب كرد. صالح، پسر برادر اسكندر منشى، ماده تاريخ وزارتش را چنين گفته است: "وزير شاه شد سلطان داماد". پس ايشان (سلطان العلماء) وزير بود، و در همان زمان نیز پدرش (رفيع الدّين محمّد) صدر اعظم بود؛ و در يك خانه ساكن بودند، تا آن كه شاه صفى او را عزل نمود، و چشمان فرزندانش را در 23 رجب سال 1041 كور كرد، و او را مجبور نمود، كه در قم ساكن شود. او تا عصر شاه عبّاس دوّم در قم ماند، و بعد از قتل ساروتقىِ وزير، در سال 1055 دوباره به وزارت منصوب شد، تا آن كه در سال 1064 يا 1065 چنانچه در كتاب سلافة العصر مذكور است، وفات نمود. و قول اوّل (1064) صحيح تر است. صائب در ماده تاريخ وفاتش گفته است: "آه از دستور عالم واى از سلطان علم"...)

ص: 147

و مرحوم عبد اللّه افندی قدس سره در کتاب «تعليقة امل الآمل» در شأن جناب سیّد حسین خلیفه سلطان رحمه الله مى فرمايد:

«السيّد الجليل الحسين المشهور بخليفة سلطان الحسيني: علاء الدّين حسين و حواش الكثيرة: منها حاشية على شرح المختصر و متعلقاته، و حاشية على حاشية الخفرى، و رسالة الأنموذج، و تعليقات على من لايحضره الفقيه، و الحواشي المختلف، و تعليقات الحاشية القديمة الجلالية، و تعليقات و فوائد متفرّقة و مسائل و جواب شبهات من عدّة علوم. و صار الوزير الأعظم مرّة في أواخر سلطنة شاه عبّاس الماضي و كان إلى أوائل زمن سلطنة السّلطان شاه صفي، و مرّة في أوّل السّلطنة السّلطان شاه عبّاس الثّاني. شاعر منشى ء رأيت أشعاره بالفارسيّة، و كان مشهوراً بسادات الخليفة في إصفهان، و كان صهراً للشّاه عبّاس الماضي الصّفوي، و من جملة أولاد الأمير الكبير والي مازندران، و قبر هذا الوالي الآن ببلدة آمل من بلاد مازندران، و لقبره موقوفات و متولي. سمّي بخليفة سلطان لأنّ جدّه الأعلى قدس سرّه الأمير علاء الدّين هو من خلفاء على طريقة صوفیة سلاطين السّلسلة الصّفويّة، و قد صار سلطان إصفهان أيضاً - يعني حاكماً بها - و لذلك سمّيت هذه السّلسلة بسلسلة سادات الخليفه، فلقب جدّه المذكور بخليفةسلطان، ثمّ لقب سبطه أيضاً بذلك اللّقب و ان لم يكن متّصفاً بمعناه أصلاً.»(1)

(سيّد حسين حسينى، مشهور به خليفه سلطان، شخصيّت جليل القدرى است كه حواشى زيادى بر كتاب هاى مختلف دارد: از جمله آن ها، حاشيه بر شرح مختصر و تعليقاتش، و حاشيه بر حاشيه خفرى و رساله اُنموذج، و حاشيه بر من لا يحضره الفقيه و تأليفات متفاوت ديگر. او يك مرتبه در اواخر سلطنت شاه عبّاس ماضى،

ص: 148

وزير گرديد، كه تا اوائل سلطنت شاه صفى ادامه داشت. و بار ديگر در اوائل سلطنت شاه عبّاس دوّم به اين منصب رسيد. او شاعر و نويسنده بود، و من اشعارى كه به زبان فارسى سروده است را ديده ام. و در اصفهان به سادات خليفه مشهور بود. او (خليفه سلطان) داماد شاه عبّاس ماضى صفوى، و از نسل والى با عظمت مازندران است. قبر اين والى (مير بزرگ) در حال حاضر در شهر آملِ مازندران مى باشد كه داراى متولى و موقوفاتى است. وجه تسميه سيّد حسين سلطان العلماء به "خليفه سلطان" آن است كه جدّ اعلاى او، امير علاء الدّین قدس سره ، از پيشوايان مسلك دراویش سلاطين صفويّه بوده است، و سلطان و حاكم اصفهان نيز گرديده است. و به همين جهت اين خاندان، سادات خليفه ناميده شدند، پس جدّ اعلاى او ملقّب به "خليفه سلطان" شد، سپس نوهٔ امير علاء الدّين، سيّد على نيز ملقّب به اين لقب گرديد اگرچه حاكم نبود.)

مرحوم ميرزا عبد اللّه اصفهانى افندى قدس سره ، در کتاب «رياض العلماء» در شأن مرحوم سلطان العلماء قدس سره مى فرمايد:

«الوزير الجليل و السيّد النّبيل علاء الدّين حسين بن الصّدر الكبير آميرزا رفيع الدّين محمّد بن السيّد الأمير شجاع الدّين محمود بن الأمير السيّد علیّ المشهور بخليفة السّلطان بن الميرزا هداية اللّه خليفة السّلطان بن الأمير علاء الدّين الحسين بن الأمير نظام الدّين علیّ بن الأمير قوام الدّين محمّد بن أبي محمّد السيّد علاء الدّين حسين بن السيّد الأمير مرتضى ملك طبرستان بن السيّد علیّ ملك طبرستان بن السيّد كمال الدّين الوالي للسّاري أبي المعالي بن الأمير الكبير قوام الدّين الشّهير بمير بزرگ بن السيّد كمال الدّين أحمد الشّهير بالصّادق ابن الأمير السيّد علیّ الملقّب بالمرتضى بن الشّريف عبداللّه بن أبي عبداللّه محمّد ابن الأمير أبي محمّد الهاشم بن السيّد أبي الحسن علیّ النّقيب بطبرستان بن أبي عبداللّه الحسين الشّريف بن الأمير أبي علیّ السيّد الشّريف الحسن المحدّث ابن

ص: 149

ابی الحسن السيّد علیّ المرعش بن السيّد عبداللّه بن أبي الحسن السيّد محمّد الأكبر بن أبي محمّد السيّد حسن المحدّث بن الحسين الأصغر بن الإمام البدر التّمام قمر ليلة المتهجّدين و شمس نهار المستغفرين مولانا زين العابدين عليه السلام، السيّد حسين الحسيني الإصفهاني المعروف بخليفة سلطان و الملقّب بسلطان العلماء و هو من أولاد الأمير قوام الدّين والي مازندران المعروف بمير بزرگ. و بالجمله فاضل عالم محقّق مدقّق جامع في أكثر الفنون، شاعر، منشى ء، كان علّامة عصره و استاذ علماء دهره، صاحب التّصانيف المحرّرة و التّأليف المجيّدة المقرّرة و كان والده و جدّه ايضاً من مشاهير العلماء ...»(1)

(وزير جليل القدر و سيّد صاحبِ ذكاوت، سيّد علاء الدّين حسين فرزند صدر اعظم ميرزا رفيع الدّين محمّد ... ، فاضل و عالمِ محقّق و مدقّقى بود كه در بيشتر علوم تبحّر داشت. وى شاعر و نويسنده، علامه زمان و استاد علماء روزگارش بود. داراى تصانيف به چاپ رسيده و صاحب تأليفات نيكو و ماندگار مى باشد. و پدر و جدّش نيز از علماى مشهور بوده اند.)

در کتاب «الفوائد الرّضويّة» نیز دربارهٔ جناب خليفه سلطان رحمه الله مى فرمايد:

«الحسین بن محمّد بن محمود الحسینی الآملی الإصفهانی ملقب به سلطان العلماء و مشهور به خلیفة سلطان، سیّد أجل، وزير، و ركن معتمد كبير، عالم محقّق، مدقّق عظيم الشّأن، جليل القدر، علاء الدّولة و الدّين و الدّنيا، صاحب صدارة الأئمّة و العلماء، إليه امر النّصب و العزل من أهل العلم و الفضل...»(2)

(حسین بن محمّد بن محمود حسینی آملی إصفهانی ملقب به سلطان العلماء و مشهور به خلیفة سلطان، سیّد أجل، وزير و تكيه گاه همه، عالم، محقّق، مدقّق،

ص: 150

عظيم الشّأن، جليل القدر، علاء الدّولة و الدّين و الدّنيا، پرچم دار ائمّه و علماء، كه امر نصب و عزل در بين همه اهل علم و فضل به دست او بوده است...)

و مرحوم سیّد محمّد باقر خوانساری قدس سره در کتاب «روضات الجنّات» در شأن سلطان العلماء رحمه الله مى فرمايد:

«السيّد السّند الوزير، و الرّكن المعتمد الكبير، علاء الدّولة و الدّنيا و الدّين، حسين بن الميرزا رفيع الدّين محمّد بن الأمير شجاع الدّين محمود الحسيني النّسل، الآملي الأصل، الإصفهانيّ المنشأ و الإيطان، الملقّب مرّة بسلطان العلماء و أُخرى بخليفة سلطان، كان من أعاظم الفضلاء و الأعيان و أفاخم النّبلاء في أفنان محقّقاً في كلّ ما أتى عليه حقّ التّحقيق و مدقّقاً في حلّ ما توجّه إليه كلّ التّدقيق، عجيب الفطرة و الوجدان، غريب الفكرة و الإمعان، بديع التّصرّف في العلوم، رفيع التّدريب في الرّسوم، مالك أزمة الحكومة بين الخلائق في زمانه و صاحب صدارة الأئمّة و العلماء في أوانه، مفوّضاً إليه أمر النّصب و العزل من أهل العلم و الفضل»(1)

(سيّد مورد اعتماد، وزير، بزرگْ تكيه گاه همه، علاء الدّولة و الدّنيا و الدّين، حسين فرزند ميرزا رفيع الدّين محمّد بن امير شجاع الدّين محمود، حسينى نسب، و آملى الاصل، كه زادگاه و وطنش اصفهان بوده، و گاه سلطان العلماء و گاه خليفه سلطان ناميده مى شده، از بزرگترين فضلاء و اشراف و بهترين اساتيد در فنون مختلف بوده است. به هر مسأله علمى كه برخورد مى كرد تحقيق كامل مى نمود و به حلّ هر مسأله اى مى پرداخت، دقّت تام مى نمود. ذات و خلقتش عجيب بود و انديشه و دقّتش غريب، نوآور در علوم و با تجربه در فنون بود. در زمان خودش، زمامدار

ص: 151

حكومت در بين مردم، و پرچمدار ائمّه و علماء در عهد خويش بود. در بين همه اهل علم و فضل، امر عزل و نصب حكومت به او داده شده بود.)

مرحوم شیخ عبّاس قمی قدس سره در کتاب «الکنی و الألقاب» در شرح حال جناب خلیفه سلطان، و سلطان العلماء رحمه الله نگاشته است:

«سلطان العلماء السيّد الأجلّ الوزير، الحسين بن الميرزا رفيع الدّين محمّد بن محمود، الأمير شجاع الدّين محمود الحسيني الآملي الأصبهاني، ينتهي إلى الأمير قوام الدّين المعروف بمير بزرك الوالي بمازندران.كان رحمه اللّه عالماً محقّقاً مدقّقاً، علاء الدولة و الدّين، صاحب صدارة الأعاظم و العلماء، جمع إلى الشرف عزّ الجاه، و نال من خير الدنيا و الآخرة مرتجاه، جليل القدر، عظيم الشأن، و المشتهر أيضاً بخليفة السلطان، فوّض إليه في زمان الشاه عبّاس الماضي الصوفي أمر الوزارة و الصدارة، و صارت له مرتبة عظيمة عند السلطان حتّى اختاره لمصاهرته، فتزوّج السيّد، بنته، فرزق أولاداً كثيراً كلّهم فضلاء أذكياء.»(1)

(سلطان العلماء سیّد أجلی که وزیر بود، او حسین فرزند ميرزا رفيع الدّين محمّد بن محمود، است، که أمير شجاع الدّين محمود حسيني آملي أصفهاني، نسبش به أمير قوام الدّين، مشهور به مير بزرك حاکم مازندران منتهی می شود. سلطان العلماء رحمه الله عالمی محقق و اهل دقت بود، او بلند مرتبه در دین و دولت می باشد. و صاحب صدارت أعظم و برتر علماء بوده، که با شرف، عزّت مقام را جمع نمود. و به خیر دنیا رسید، چناچه امید است به خیر آخرت رسیده باشد. او جلیل و القدر، و منزلتی عظیم داشته، که مشهور به خلیفه سلطان نیز بوده است. پس در زمان شاه عبّاس ماضی صوفی أمر وزارت به او تفویض شد، و نزد سلطان به منزلتی عظیم رسید به نحوی که او را به عنوان داماد برگزید، پس سیّد، با دختر شاه ازدواج کرد، و فرزندانی خداوند روزی او نمود که همگی از فضلاء و پاکان بودند.)

ص: 152

مرحوم شیخ حر عاملی قدس سره نیز در کتاب «أمل الآمل» در شأن خلیفه سلطان رحمه الله فرموده:

«السيّد الجليل الحسين المشهور بخليفة سلطان الحسيني، عالم، محقّق، مدقّق، عظيم الشأن، جليل القدر، صدر العلماء، له كتب منها: حاشية شرح اللمعة، و حاشية المعالم، و رسائل شتى و حواش كثيرة، من المعاصرين و قد ذكره صاحب سلافة العصر و أثنى عليه،و ذكر أنه توفي سنة 1066.»(1)

(سيّدِ جليل، حسين معروف به خليفة سلطانِ حسيني، عالمی محقّق، و اهل دقّت، عظيم الشأن، و جليل القدر، پیشوای علماء، که کتاب هائی دارد، که از آن ها است: حاشیه بر کتاب شرح لمعه، و حاشیه بر کتاب معالم، و کتاب رسائلِ رشتی و حاشیه های فراوان دیگر، از معاصرین است. صاحب کتاب سلافه العصر از او یاد کرده و او را ستوده، و گفته او در سال 1066 از دنیا رفته است.)

مرحوم محمّد اردبیلی قدس سره در کتاب «جامع الرواة» در شرح حال سلطان العلماء، جناب خلیفه سلطان رحمه الله نگاشته است:

«علاء الدّين حسين بن الأمير رفيع الدّين بن الأمير شجاع الدّين، أبو طالب الحسينى، المعروف بخليفة سلطان، و الملقب بسلطان العلماء، جليل القدر، عظيم الشان، رفيع المنزلة، من وجوه هذه الطائفة و ثقاتها و اثباتها و اعيانها، امره فى الجلالة، و عظم الشان، و سمو الرتبة، و الثقة، أشهر من ان يذكروا فوق ما يحوم حوله العبارة. كان عالماً بالعلوم العقليه و النقلية، له تصانيف...»(2)

(أبو طالب، علاء الدّين حسينِ حسينى، فرزند أمير رفيع الدّين بن أمير شجاع الدّين، او مشهور به خليفة سلطان، و ملقب به سلطان العلماء است. جليل القدر، و عظيم الشان، و منزلتی رفیع داشته است، او از اشراف و موثقین و نیکان و اعیان این طایفه است، و منزلتی با شکوه دارد، و عظیم الشان است، و در بلندای مرتبه و مورد

ص: 153

اطمینان می باشد. مشهورتر از آن می باشد که بتوان عبارتی دربارهٔ او گفت. و او از علوم عقلی و نقلی آگاهی دارد و کتاب هائی نوشته است...)

مرحوم علّامه سيّد محسن امين جبل عاملی قدس سره درباره شرح حال سلطان العلماء و خليفه سلطان قدس سره نگاشته است:

«السيّد أبو طالب، علاء الدّين حسين ابن الميرزا رفيع الدّين الحسيني المرعشي الآملي الأصل محمّد ابن الأمير شجاع الدّين محمود الإصفهاني المنشاء، المعروف بخليفة سلطان... ولد سنة 1001 كما في جامع الرّواة و توفّى ببلدة أشرف من بلاد مازندران و هو راجع مع الشّاه عبّاس الثّاني من فتح قندهار حدود 1064 و نقل نعشه إلى الغرى و قبره الآن بها معروف يزار. كذا في الرّوضات و في الرّياض توفّى بمازندران في خدمة الشّاه عبّاس الثّاني عائداً من فتح قلعة قندهار 1064 و نقل نعشه إلى الغرى، و قال الآميرزا صائب في تاريخ وفاته: آه از دستور عالم واى از سلطان علم، كما عن رسالة الوزارة الفارسيّة للميرزا حبيب اللّه ابن الميرزا عبداللّه الإصفهاني مع أنّ الكلمات المذكورة تبلغ بحساب الجمل 1140. و في جامع الرّواة توفّى 1064. و في السّلافة انّه توفّى سنة 1066. و في الرّياض: لعلّ في تاريخ وفاته سهواً لأنّه توفّى بعد الرّجوع من فتح قندهار في أوائل دولة الشّاه عبّاس الثّاني و هو ليس بأزيد من خمسين سنة إلى عصرنا و هو سنة 1106 اه. و رثاه جملة من شعراء العرب و العجم منهم الميرزا صائب التّبريزي الشّاعر المعروف رثاه بقصيدة طويلة و أرخ وفاته بشطر منها تقدّم مر أنّه ليس مطابقاً و حمل نعشه إلى النّجف الأشرف و دفن في موضع الكشوانيّة في الجنوب الشّرقي من الحضرة الشّريفة الّتي يصعد منها إلى الإيوان المذهب و كان قبره

ص: 154

معموراً معروفاً و الآن هو في داخل حجرة صغيرة في الكشوانيّة فی الجنوب الشرقی من الحضرة الشریفة التی یصعد منها ألی الایوان المذهب و کان قبرهمعموراً و الآن هو فی داخل حجرة صغیرة فی الکشوانیة...و مجمل القول انّه فقيه أصولي محدّث حكيم متكلّم مفسّر محقّق مدقّق أخلاقي جامع لأصناف العلوم العقليّة و النّقليّة مؤلّف مهذّب التّأليف هذا مع تحمّله اعباء الوزارة و شئون إدارة المملكة...»(1)

(سيّد ابو طالب، علاء الدّين حسين فرزند ميرزا رفيع الدّين حسيني مرعشي که اصالتاً آملي است. و رفيع الدّين محمّد، فرزند امير شجاع الدّين محمود می باشد. که در اصفهان متولد شده است. و مشهور به خلیفه سلطان می باشد... ایشان همان گونه که در کتاب «جامع الرواة» آمده، در سال 1001 به دنیا آمد، و در شهر اشرف که از شهرهای مازندران می باشد، در حالی که با شاه عبّاس دوّم از فتح قندهار بازمی گشت در حدود سال 1064 از دنیا رفت. و بدنش را به نجف انتقال دادند، قبرش هم اکنون در آنجا مشهور است و زیارت می گردد، همان گونه که در کتاب «روضات الجنات» نقل شده است. و در کتاب «ریاض» آمده، او در مازندران، در حالی که در خدمت شاه عبّاس دوّم، در راه بازگشت از فتح قندهار بود، در سال 1064 از دنیا رفت، و بدنش را به نجف بردند. و میرزا صائب در تاریخ وفات او گفته: «آه از دستور عالم وای از سلطان علم». کما این که این شعر در کتاب «رسالة الوزراء» میرزا حبیب اللّه فرزند میرزا عبد اللّه اصفهانی هم آمده است، با این که کلمات این شعر به حساب ابجد، 1140 می شود. و در کتاب «جامع الرواة» نیز آمده، ایشان در سال 1064 از دنیا رفته، و در کتاب «سلافة» هم نقل شده، که ایشان در سال 1066 از دنیا رفته است. و در کتاب «ریاض العلماء» آمده: ممکن است در ثبت تاریخ وفات ایشان اشتباهی رخ داده باشد. چرا که ایشان زمانی که از فتح قندهار در اوائل حکومت شاه عبّاس دوّم باز می گشت، از دنیا رفت. و این زمان بیشتر از پنجاه سال از عصر ما فاصله ندارد، و آن سال 1106 است. به هر تقدیر در مرثیه او، شعراء عرب و عجم اشعاری سرودند، که یکی از آن ها میرزا صائب تبریزی

ص: 155

شاعر مشهور می باشد، که در رثاء او قصیده ای طولانی سروده است. و در برخی از اشعارش ماده تاریخی برای وفات او سروده، که همان گونه که گفته شد، مطابق با آن تاریخی که برای وفات ایشان ذکر کرده اند، نیست. به هر صورت جنازه ایشان را به نجف اشرف بردند، و در محل کفش داری در جنوب شرقی، حضرت، در آن جائی که به ایوان طلا کاری شده راه دارد، دفن کردند. و قبر ایشان معروف و پابرجا است، و هم اکنون داخل حجرهٔ کوچکی در کفش داری می باشد... و خلاصة الکلام، او فقیهی اصولی، محدّث، حکیم و متکلم و مفسری محقّق و با دقّت و

اخلاقی است، در بر گیرندهٔ همهٔ علوم عقلی و نقلی بوده است، او مؤلفی پاک می باشد، که تألیفات خود را با تمام مشغله های وزارت و ادارهٔ امور مملکت، نگاشته است.)

به هر تقدیر در پایان این بخش جا دارد شرح حال مختصری از سلاطین صفویه، همراه با شجره نامهٔ آن ها که خود از احفاد حضرت امام کاظم علیه السلام هستند، ذکر شود.

شاه انجم سپاه اسماعیل *** آن که چون مهر در نقاب شده

از جهان رفت و ظل شدش تاریخ *** سایه تاریخِ آفتاب شده

قبر شاه اسماعیل در اردبیل، و در جوار مزار آباء و اجدادش است. بعد او، فرزندش شاه طهماسب بر اریکه سلطنت نشست، و پنجاه و چهار سال سلطنت نمود، و در طول این مدّت، قزوین دارالسّلطنه و پایتخت او بود. دوران سلطنت شاه طهماسب، معاصر با مرحوم محقّق کرکی، و مرحوم شیخ حسین بن عبد الصمد، و پسرش شیخ بهائی5می باشد. محقّق کرکی که نام شریفش شیخ علیّ بن عبد العالی و ملقب به نور الدّین و مروج مذهب و دین و محقّق ثانی است، در دوران سلطنت شاه طهماسب به ایران آمد، و شاه مقدم ایشان را عظیم شمرد، و از ایشان تجلیل کرد.

شاه طهماسب در پانزدهم شهر (ماه) صفرِ سال نهصد و هشتاد و چهار هجری قمری در قزوین از دنیا رفت. و از اتفاقات آن که جملهٔ "پانزدهم شهر صفر" ماده تاریخ وفات او شده. و بعد از شاه طهماسب، پسرش شاه اسماعیل ثانی به سلطنت رسید. که به نظر می رسد او بر طریقهٔ اهل سنت عمل می کرد. از این رو با اهل ایمان و علما و سادات بد رفتاری می نمود، لاجرم سلطنتش طولی نکشید، و بعد از آن که نزدیک یک سال و نیم از سلطنت او می گذشت، در شب سیزدهم ماه رمضان سالِ نهصد و هشتاد و پنج هجری قمری از دنیا رفت.

آن گاه برادرش شاه محمّد خدا بنده به سلطنت رسید، و ده سال حکومت کرد، تا این که بعد از ده سال با توجه به اتفاقاتی که رخ داد، در سال نهصد و نود و شش هجری قمری، سلطنت را به فرزندش شاه عبّاس اوّل تفویض کرد. که از قضا، تاریخ به سلطنت رسیدن شاه عبّاس، طبق اعداد حروف ابجد، مطابق با کلمه "ظل اللّه" است. پس شاه عبّاس اوّل، بیش از چهل سال در کمال اُبهت و جلالت سلطنت کرد، و در سال هزار و نه هجری قمری، در مدّت بیست و هشت روز، با پای پیاده، از اصفهان به مشهد مقدس، برای آستان بوسی سلطان سریر ارتزاق و ارتضاء حضرت علیّ بن موسی الرضا علیهما السلام مشرف شد.(1) و صاحب کتاب «تاریخ عالم آرا» این اشعار را در این باب سروده است:

ص: 157

غلام شاه مردان شاه عبّاس *** شه والاگهر خاقان امجد

بطوف مرقد شاه خراسان *** پياده رفت با اخلاص بى حد

چو صدقش بود رهبر يافت توفيق *** كه فايز شد بدان فرخنده مقصد

چو از ملك صفاهان رو بره كرد *** بدان مطلب رسيد از بخت سرمد

دبير عقل بهر نيك نامى *** نوشت اين نكته بر طاق زبرجد(1)

***

شاه عبّاس در مدّت زمانی که توفیق زیارت حضرت علیّ بن موسی الرضا علیهما السلام را پیدا کرد، خدمات شایسته ای را برای آسایش زائرین، و مجاورین حضرت رضا علیه السلام ، و گسترش حرم مطهر حضرت انجام داد، و گنبد مطهر و منور حضرت را با طلا تذهیب و طلا کاری نمود. چنانچه خاتم المحدثین مرحوم شیخ عبّاس قمی قدس سره در این باره نگاشته است:

«چون به مشهد مقدّس رسید، صحن مبارک را وسعت داد، و ایوان علیّ شیر، که درگاه روضهٔ متبرکه از آنجا بوده، و در یک گوشه صحن قرار داشت، و بد نما بود، در وسط قرار داد، و ایوانی برابر آن در طرف دیگر ساخت و خیابانی از دروازه غربی شهر تا شرقی طرح کرد، که از هر طرف به صحن رسیده، از میان ایوان ها بگذشت، و چشمه ها و قنات ها احداث کرد و به شهر آورد، و نهری از میان خیابان، و حوضی بزرگ در وسط ایجاد کرد، که آب از حوض گذشته، به خیابان شرقی جاری گردد، و در بناهای مذکور کتیبه ها به خط میرزا محمّد رضا "صدر الکتاب" و علیّرضا عبّاسی و محمّد رضا امامی رسم شد، و بارگاه مطهّر را به طلا تذهیب کرد، چنان که در کتیبه بارگاه مطهر به آن اشاره شده، و نوشته آن کتیبه چنین است:»

ص: 158

«بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمنِ الرَّحیمِ مِنْ عَظایِمِ تَوفیقاتِ اللَّهِ سُبحانَهُ، اَنْ وَفَّقَ السُّلْطانَ الأَعْظَمَ، مَوْلی مُلُوکِ الْعَرَبِ وَ الْعَجَمِ، صاحِبِ النَّسَبِ الطّاهِرِ النَّبَوِی، وَ الْحَسَبِ الْباهِرِ الْعَلَوِیِّ، تراب اَقْدامِ خُدّامِ هذِهِ الْعَتَبَةِ، الْمُطَهَّرَةِ اللاّهُوتِیَّةِ، غُبارِ نِعالِ زُوّارِ هذِهِ الرَّوْضَةِ الْمُنَوَّرَةِ الْمَلَکُوتِیَّةِ، مُرَوِّجِ آثارِ اَجْدادِهِ الْمَعْصُومینَ، السُّلْطانِ بْنِ السُّلْطانِ اَبُو المُظَفِّر شاهْ عَبّاسُ الْحُسَیْنِیِ الْمُوسَوِیِّ الصَّفَوِیِّ بَهادُرْ خانُ، فَاسْتَسْعَدَ بِالْمَجییءِ ماشِیاً عَلی قَدَمَیْهِ مِنْ دارِ السَّلْطَنَةِ اِصْفَهانَ اِلی زِیارَةِ هذَا الْحَرَمِ الأَشْرَفِ، وَ قَدْ تَشَرَّفَ بِزینَةِ هذِهِ الْقُبَّةِ مِنْ خُلَّصِ مالِهِ فی سَنَةِ اَلْفٍ وَ عَشْرَ، وَ تَمَّ فی سَنَةِ اَلْفٍ وَ سِتٍ وَ عَشَرَ.»(1)

خاتم المحدثین مرحوم شیخ عبّاس قمی قدس سره دربارهٔ خدمات و حالات معنوی شاه عبّاس اوّل در مدّتی که به زیارت حضرت رضا علیه السلام رفته بود، نوشته است:

«از شاه عبّاس خیرات و آثار بسیار به یادگار مانده، هر که طالب است، رجوع کند به "کتاب عالم آراء" و غیره، میرداماد رحمه الله در کتاب "اربعة ایّام" خود فرموده که پادشاه جمجاه مغفرت بارگاه، شاه عبّاس رحمه الله در تمامی مدّت مدید، که با داعی دولت قاهره صحبت می داشت، این ایّام را به پاکیزگی و عبادت می گذرانید، و غسل می کرد، و روزه می داشت، و زیارت مأثوره را با فقیر به جا می آورد، و تصدقات بسیار می فرمود، تا آن که فرموده: و شب ها با جمعی مخصوص از اهلِ علم افطار می کرد، و بعد از افطار، تا قریب نصف شب، به صحبت علمی، و مباحثات علما با یکدیگر مجلس می گذرانید.»(2)

شاه عبّاس اوّل در سال هزار و سی و هشت هجری قمری، و در شب بیست و چهار جمادی الاوّل در مازندران وفات کرد. و بعد از او نوه اش شاه صفی اوّل لباس سلطنت پوشید، و چهارده

ص: 159

سال سلطنت نمود، و در دوازدهم صفرِ سال هزار و پنجاه و سه هجری قمری از دنیا رفت، و در شهر مقدس قم، در حرم حضرت معصومه علیها السلام به خاک سپرده شد. و بعد از او، شاه عبّاس دوّم در سن نه سالگی به سلطنت رسید، و مدّت بیست و شش سال سلطنت کرد، و در سال هزار و هفتاد و هشت هجری قمری، در حال مراجعت از مازندران به اصفهان، در دامغان وفات کرد. و از آنجا جنازه اش را به قم رساندند، و در جوار حضرت معصومه علیها السلام در بقعه بزرگی، در کنار قبر پدرش، او را به خاک سپردند.

بعد از شاه عبّاس ثانی، فرزندش شاه صفی دوّم، در ششم شعبان سال هزار و هفتاد و هشت هجری قمری، بر تخت سلطنت نشست. سپس محقّق خوانساری در مسجد جامع شاهی خطبه خواند و او را شاه سلیمان نامیدند. شاه سلیمان که پادشاهی با عدالت بود، در سال هزار و هشتاد و شش هجری قمری، قبّهٔ مطهرهٔ حضرت امام رضا علیه السلام را تعمیر کرد، و بر تذهیب آن افزود. و در سال هزار و صد و پنج هجری قمری وفات نمود، و او را در قم، در نزدیک قبر شاه عبّاس ثانی، در حرم حضرت معصومه علیها السلام دفن کردند. و سلطنت به فرزندش شاه سلطان حسین منتقل گردید، و او آخرین سلطانِ سلاطین صفویه بود، که سلطنتش متصل شد به فتنهٔ افاغنه، و محاصرهٔ شهر اصفهان، تا آن که اهل شهر مضطر شدند، و دروازه ها را گشودند، و افاغنه به شهر ریختند، و خون بسیاری از اعیان و بزرگان دولت صفویه را ریختند، و شاه سلطان حسین را همراه با برادران و فرزندانش حبس کردند.

فتح اصفهان به دست افاغنه، در سال هزار و صد و سی و هفت هجری قمری اتفاق افتاد، و از آن زمان، شاه سلطان حسین در زندان بود، تا آن که محمود افغان مُرد، و اشرف افغان به اریکه قدرت رسید. وقتی اشرف افغان به سلطنت رسید، دستور داد نزدیک پانصد حمام، و مدرسه و مسجد را خراب کردند، و چون در بیست و دوّم محرم سال هزار و صد و چهل هجری قمری، احساس کرد که حکومتش در حال سقوط است، از اصفهان خارج شد، ولی قبل از آن، شاه سلطان حسین را در زندان به قتل رساند، و بدن او را بی غسل و کفن رها کرد، و اهل و عیال او را اسیر نمود و اموالش را به غارت برد. پس بعد از مدّتی مردم جمع شدند و جنازهٔ شاه سلطان حسین را به قم بردند، و در جوار عمه اش حضرت فاطمه معصومه علیها السلام نزدیک پدرش به خاک سپردند.(1)

ص: 160

«كان عالماً فاضلاً بارعاً شاعراً لبيباً تقلّد الصّدارة العظمى من قبل الشاه عباس الأول بعد وفاة والده الميرزا رفيع الدّين محمّد الصدر و بقي صدراً إلى سنة 1075 فسعى به رجل من رجال الدولة من المتوقعين منه العطاء عند السلطان فعزله فخرج من أصبهان إلى بلاد الهند و بلغ عند سلطانها مرتبة عظيمة و بقي بها إلى أن توفي و خلف الرئيس الشريف الأمير صف شكز خان، أوردهما اعتماد السلطنة و سائر المؤرخين في كتبهم.»(1)

(او عالمِ فاضلِ كاملِ شاعرِ خردمندى بود كه بعد از وفات پدرش ميرزا رفيع الدّين محمّد، از طرف شاه عبّاس اوّل، متصدّى منصب وزارت گرديد. و همچنان تا سال 1075 در پست وزارت باقی ماند تا این که شخصی از دولت مردان که از او توقع بخشش داشت، از او نزد سلطان سعایت کرد. لذا از اصفهان به شهرهای هند رفت و در آنجا نزد سلطانشان به مرتبهٔ بزرگی رسید، و در هند تا زمان وفاتش باقی ماند. و فرزندش رئیس شریف امیر صف شكز خان می باشد، که اعتماد السلطنة و سائر مؤرخين متذکر شرح حال هر دو شده اند.)

«و کان لخلیفة سلطان أولاد و أحفاد ذکور و أناث.»(1)

(خلیفه سلطان اولاد و فرزندان پسر و دختری داشت.)

به هر تقدیر چهار پسر سلطان العلماء رحمه الله ، همگی از علماء، و مجتهد، و فاضل، و متّقى و پرهيزكار بودند. چنانچه مرحوم سیّد محسن أمین جبل عاملی قدس سره در ضمن بیان شرح حال سیّد ابراهیم فرزند خلیفه سلطان، دربارهٔ همگی آن ها نگاشته است:

«و أمّه السیّدة شریفة خان آقا بیگم بنت الشاه عبّاس الصفوی تزوجها والده، فرزق منها أربعة ذکور أرباب فضل و تقی و اجتهاد و ورع.»(2)

(مادر او سیّده شریفه خان آقا بیگم دختر شاه عبّاس صفوی بود، که پدر خلیفه سلطان (رفیع الدّین محمّد) او را برایش عقد نمود. پس از آن زن، چهار فرزند پسر روزی خلیفه سلطان شد، که همگی صاحبان فضل و تقوا و اجتهاد و ورع بودند.)

مرحوم سیّد محسن أمین جبل عاملی قدس سره در جای دیگری از کتاب «أعیان الشیعة» دربارهٔ آن ها نگاشته است:

«كان له أربعة من بنت الشّاه عبّاس، كلّهم علماء فضلاء، مع كونهم كلّهم أو بعضهم، كانوا فاقدي البصر، لكون الشّاه صفي كحلهم، فأعماهم. قرءوا على أبيهم و أخذوا عنه: الميرزا إبراهيم النوّاب، الميرزا علیّ النوّاب، الميرزا حسن النوّاب، الميرزا رفيع الدّين محمّد النوّاب.»(3)

(خلیفه سلطان از دختر شاه عبّاس، چهار فرزند داشت، که همهٔ آن ها از علماء و فضلاء بودند، با این که همهٔ آن ها یا برخی از آن ها فاقد بینائی بودند، چرا که شاه صفی با میل به چشم آن ها کشید، و کور گشتند. استاد آن ها پدرشان بود، و از محضر

ص: 163

او علوم را أخذ کرده بودند. و نام آن ها میرزا إبراهيم نوّاب، ميرزا علیّ نوّاب، ميرزا حسن نوّاب، ميرزا رفيع الدّين محمّد نوّاب می باشد.)

و مرحوم شیخ عبّاس قمی قدس سره نیز دربارهٔ فرزندان خلیفه سلطان رحمه الله فرموده است:

«...فتزوّج السيّد، بنته، فرزق أولاداً كثيراً كلّهم فضلاء أذكياء...»(1)

(سیّد حسین خلیفه سلطان، با دختر شاه عبّاس ازدواج نمود، پس فرزندان زیادی روزی او شد که همهٔ آن ها از فضلاء و پاکان بودند.)

بمقبرة العلامة الحلي في الغري الشريف و هو جدّ الاسرة الفاطمية المشهورة بالنوابية باجهان، الموقوفة عليهم قرية ملك آباد من أهم القرى بنواحي أصفهان. و لصاحب الترجمة كتب في الفقه و النسب في تراجم الأعيان من أسرته.»(1)

(نوّاب سيّد علىّ، فرزند سيّدحسين حسينى مرعشى، او داماد شاه عبّاس صفوی بود. نوّاب سيّد علىّ عالمِ فقيه و محدّثِ متكلّم و زاهدِ متّقى و از مدرسین شهر اصفهان بود، که نزد پدرش و علماء عصر خويش تحصيل كرده بود. او در سال 1039 متولّد شد و در سال 1081 هجری قمری از دنيا رفت و در مقبرهٔ علّامهٔ حلّى در حرم مطهر امير المؤمنين علیه السلام دفن گرديد. ايشان جدّ سادات فاطمى، كه در اصفهان به نوّابيه مشهورند، مى باشد. روستای ملک آباد که یکی از روستاهای اصفهان است، وقف آن ها می باشد. او کتابی در فقه و نسبِ بزرگانی که از نسل او هستند، دارد.)

به هر تقدیر یکی ديگر از فرزندان خليفه سلطان رحمه الله ، نوّاب سیّد ابراهیم رحمه الله است.

نوّاب سيّد إبراهيم فرزند خلیفه سلطان

به نظر می رسد که نوّاب سیّد ابراهیم رحمه الله دوّمین فرزند خلیفه سلطان رحمه الله باشد. و مرحوم سيّد محسن امين جبل عاملی قدس سره در شرح حال نوّاب سيّد ابراهيم فرزند خليفه سلطان مى فرمايد:

«كان فقيهاً محدّثاً أصولياً متكلماً شاعراً، قرأ على والده حتّى برع له حاشية على الروضة إلى التيمم، وصفها بعض الفضلاء بأنها مشحونة بالتحقيق و الإفادة.»(2)

(سيّد ابراهيم، فقيه و محدّث و اصولى و متكلّم و شاعرى بود كه از محضر پدرش استفاده كرد، تا جائی که برای او حاشیه ای بر کتاب روضه نوشت، که تا قسمت تیمم می باشد.و بعضی از فضلاء در توصیف آن کتاب گفته اند، که سرشار از تحقیق و فایده است.)

ص: 165

و صاحب کتاب ارزشمند «ریاض العلماء» در شرح حال جناب نوّاب سیّد ابراهیم رحمه الله فرزند خلیفه سلطان رحمه الله نوشته است:

«و إبنه الاوسط و هو الميرزا أبراهيم كان من الفضلاء المحققين، و له تعليقات لطيفة و افادات عديدة شريفة على أكثر الكتب الفقهية و الكلامية و الاصولية و غيرها، و أجودها من المدونات حاشية على شرح اللمعة لم تخرج منها الا على كتاب الطهارة، و هي حاشية طويلة الذيل مفيدة نافعة، و قد تعرض فيها لكلام والده في حواشيه و قد يناقش معه، و توفي هذا الولد في سنة ثمان و تسعين و ألف.»(1)

(پسر وسط خلیفه سلطان، میرزا ابراهیم از فضلاء و محقّقین بود. و تعلیقات زیبا و پر فایدهٔ شریفی بر بیشتر کتاب های فقهی و کلامی و اصولی و غیر این ها دارد. و بهترین آن ها حاشیه ای بر کتاب شرح لمعه می باشد که آن را تمام نکرد، مگر تا کتاب طهارت، و آن حاشیه ای طولانی و مفید و پر فایده است. و در آن متعرض اقوال پدرش در ضمن آن حاشیه شده است، و برخی را مورد نقد قرار داده. و این فرزند در سال هزار و نود و هشت از دنیا رفت)

مرحوم عبد النبیّ قزوینی قدس سره نیز در شرح حال ایشان نوشته است:

«كان فاضلاً محقّقاً و عالماً مدقّقاً و ماهراً متفنناً و متبحراً متتبّعاً، لم تر عين الزمان معادله و لا ألفی شائب الدهر مماثله. له حاشية مدونة على شرح اللمعة، رأيت منها كتاب الطهارة، و حواش متفرقة على كتاب المدارك، يظهر منهما سعة تتبعه و قوة فكره و دقة ذهنه و حسن سليقته.»(2)

(او فاضلی محقّق و عالمی اهل دقّت و ماهر در علوم گوناگون و متبحری اهل تتبّع بود، که چشم روزگار مثل او را نخواهد دید. و دو هزار مو سفید کردهٔ روزگار، مماثل

ص: 166

او نخواهند بود. او حاشیه تدوین شده ای بر شرح لمعه دارد، که من تا کتاب طهارت دیدم و حاشیه های متفرقه ای بر کتاب مدارک دارد، که از این دو کتاب وسعت تتبّع او و قدرت فکر او و دقّت ذهن او و خوبی سلیقه اش ظاهر می شود.)

و مرحوم اردبیلی قدس سره نیز در کتاب «جامع الرواة» در شرح حال ایشان نگاشته است:

«هو السيّد الجليل الفاضل الزكي العالم بالتفسير و الحديث و الفقه و الأصول و الكلام و العربية و الرجال، له تعليقات على كل من الفنون المذكورة، ولد سنة ألف و ثمان و ثلاثین، و صیره السلطان مکفوفاً و عمره إذ ذاک ثلاث سنين، و حصل تلك العلوم و المعارف في تلك الحالة و مات رحمه اللّه تعالی سنة ألف و ثمان و تسعین رضی اللّه عنه و ارضاه.»(1)

(او سیّد جلیلِ فاضلِ پاک و عالم به علم تفسیر و حدیث و فقه و اصول و کلام و ادبیات عرب و رجال بود. او تعلیقاتی بر همه این علوم مذکوره دارد. در سال هزار و سی و هشت متولد شد، و سلطان وقت او را کور نمود، در حالی که در آن هنگام سه ساله بود. و این علوم و معارف را در همین حالت کوری حاصل نمود. ابراهیم رحمه الله در سال هزار و نود و هشت از دنیا رفت.)

مرحوم آقا بزرگ تهرانی قدس سره دربارهٔ تألیفات نوّاب سیّد ابراهیم رحمه الله نگاشته است:

«الحواشي على كتب كثيرة من الأصول و الفقه و غيرها للسيّد ميرزا إبراهيم بن سلطان العلماء.»(2)

(حاشيه هايى كه بر بسيارى از كتاب ها از جمله اصول و فقه و غير آن نوشته شده، از سيّد ابراهيم، فرزند سلطان العلماء است.)

و مرحوم آية اللّه العظمى سيّد شهاب الدّين مرعشى نجفى قدس سره در شأن ايشان مى فرمايد:

ص: 167

«من النّوابغ في السّادة المرعشيّة، العلّامة السيّد ميرزا إبراهيم بن سلطان العلماء، كان من أعاظم عصره في الفقه و الأصول و الحكمة و التّفسير و الحديث، و له حاشية على المدارك في الفقه و على شرح اللّمعة و على تفسير البيضاوى و غيرها، توفّى سنة 1098، و له عقب مبارك بإصفهان فيهم الأمراء و الشّعراء و الفقهاء و الوزراء.»(1)

(يكى از بزرگان سادات مرعشى، علّامه سيّد ابراهيم فرزند سلطان العلماء است، كه از بزرگان زمان خودش در فقه و اصول و حكمت و تفسير و حديث مى باشد. و حاشيه اى بر مدارك، در علم فقه، و حاشيه اى بر شرح لمعه و تفسير بيضاوى و غير آن دارد. در سال 1098 وفات كرد، و نسل مباركى در اصفهان دارد كه در بين آن ها اميران و شعراء و فقهاء و وزراء مى باشند.)

به هر صورت از جملهٔ فرزندان سلطان العلماء رحمه الله ، نوّاب سیّد حسن رحمه الله می باشد.

نمود. مادر سیّد حسن دختر شاه عبّاس کبیر اوّل بود. و فرزندان سیّد حسن با نام سادات سیانیه شناخته می شوند. چرا که او برای فرزندانش مزارعی را در خارج اصفهان، که سیان نامیده می شد، وقف کرد. و متولی این زمین ها را فرزندش میرزا محمّد باقر صدر قرار داد.)

و در کتاب «اعیان الشیعة» برای نوّاب سيّد حسن رحمه الله ده نفر ذکر کرده: سيّد حسين، و سيّد عبد الرحيم، و سيّد محمّد صادق، و سيّد محمّد باقر، و سيّد محمّد مهدي، و سيّد محمّد نصير، و سيّد محمّد كاظم، و ميرزا هادی، و ميرزا أبو تراب، و نواب الميرزا محمّد باقر صدر اوّل.(1)

و مرحوم آية اللّه العظمى مرعشى نجفى قدس سره در شرح حال نوّاب سيّد حسن رحمه الله مى فرمايد:

«من النّوابغ في السّادة المرعشيّة، العلّامة السيّد ميرزا حسن النوّاب بن سلطان العلماء المرعشي المذكور، كان من تلاميذ والده العلّامة و غيره، له حاشية على شرح اللّمعة و على الفقيه و غيرهما.»(2)

(يكى از بزرگان سادات مرعشى، علّامهٔ نوّاب، سيّد حسن، فرزند سلطان العلماء مرعشى است. او از شاگردانِ پدر علّامه اش و ديگران مى باشد. و حاشيه اى بر شرح لمعه و من لا يحضره الفقيه و غير اين دو کتاب دارد.)

به هر صورت یکی دیگر از فرزندان سلطان العلماء، نوّاب سيّد رفيع الدّين محمّد است، كه محرّر ارواق، محتاج إلی غفران خداوند، و عنایات نبیّه و وصیّه الکریم از نسل ايشان مى باشد.

رفیع الدّین محمّد رحمه الله ، که از علماء جهان تشیع می باشد، در علوم مختلف، در محضر پدر خود و برادرانش و عده ای از علماء دیگر تحصل و کسب فیض نموده است. مرحوم علامه سیّد محسن أمین جبل عاملی قدس سره دربارهٔ شرح حال نوّاب سیّد رفیع الدّین محمّد رحمه الله نگاشته است:

«الميرزا رفيع الدّين محمّد بن علاء الدّين السيّد حسين سلطان العلماء الحسيني المرعشي، كان فقيهاً عالماً محدّثاً ورعاً، قرأ على والده و إخوته، أمّه الشّريفة خان آغا بيكم بنت الشّاه عبّاس الأوّل، خلف الميرزا فتح اللّه، و له آثار علميّة و حواش على كتب الفقه و الحديث.»(1)

(ميرزا رفيع الدّين محمّد، فرزند علاء الدّين سيّد حسين سلطان العلماء حسينى مرعشى، فقيه و عالم و محدّث و پرهيزكار بود، كه از محضر پدر و برادرانش بهره برده بود. مادر شريفش خان آغا بيگم دختر شاه عبّاس اوّل است و فرزندی به نام ميرزا فتح اللّه دارد، و آثار علمى و حاشيه هايى بر كتاب هاى فقه و حديث از او بجا مانده است.)

و مرحوم آية اللّه العظمى سيّد شهاب الدّين مرعشى نجفی قدس سره دربارهٔ ایشان مى فرمايد:

«من النّوابغ في السّادة المرعشيّة، العلّامة السيّد ميرزا رفيع الدّين المرعشي بن سلطان العلماء من تلاميذ والده و إخوته الكرام صاحب التّعاليق على الكتب الدّرسيّة و معاجم اللّغة.»(2)

(يكى از بزرگان سادات مرعشى، علّامه سيّد رفيع الدّين مرعشى، فرزند سلطان العلماء، از شاگردان پدر و برادران بزرگوارش مى باشد و صاحب حاشيه هايى بر كتاب هاى درسى و كتاب هاى لغت است.)

و صاحب كتاب «ريشه ها و جلوه هاى تشيّع» در شأن نوّاب سیّد رفیع الدّین محمّد رحمه الله مى فرمايد:

ص: 170

«نواب ميرزا محمّد رفيع الدّين فرزند سلطان العلماء، از علماء فقه و حديث بوده و زاهد و عابد و صائم الدّهر به شمار رفته و تأليفات ارزشمندى همانند: حاشيه بر قواعد علّامه حلّى، حاشيه بر شرح تجريد، حاشيه بر شرح لمعه و ... داشته، و از شاگردان پدر خود (سلطان العلماء) و برادران خود، ميرزا ابراهيم و ميرزا سيّد علىّ بوده است.»(1)

و محقّق ارزجمند سیّد مصلح الدّین مهدوی رحمه الله نام نوّاب سیّد رفیع الدّین محمّد رحمه الله را در زمرهٔ بزرگانی که در جوار امام زاده ستی فاطمه علیها السلام دفن شده اند، ذکر کرده است. و دربارهٔ ایشان نوشته است:

«نواب محمّد رفیع فرزند علامهٔ وزیر سیّد علاء الدین حسین خلیفه سلطانی، عالم فاضل، مادرش خان آغا بیگم دختر شاه عبّاس کبیر صفوی می باشد. صاحب عنوان نزد پدر دانشمند خود، و عده ای از علماء زمان تحصل کرده، و کتاب های چندی تألیف نموده، که از آن جمله است: 1) تعلیقه بر شرح تجرید، 2) تعلیقه بر شرح لمعه، 3) تعلیقه بر قواعد علامه حلی و غیره.»

سیّد مصلح الدّین مهدوی رحمه الله نیز دربارهٔ نوّاب میرزا رفیع الدّین محمّد رحمه الله نوشته است:

«نوّاب میرزا محمّد رفیع بن سیّد حسین خلیفه سلطانی مادرش خان آغا بیگم دختر شاه عبّاس کبیر بوده، او و برادرنش میرزا ابراهیم، و میرزا سیّد حسن، و میرزا سیّد علیّ از آن مخدره میباشند. چهار برادر از ارباب فضل و کمال و تقوی و اجتهاد بوده اند. صاحب عنوان از علماء حدیث و فقه و مردی زاهد و عابد و

ص: 171

صائم الدهر بوده، تألیفاتی دارد از آن جمله است: 1. تعلیقه بر قواعد علامه، 2. تعلیقه بر شرح لمعه، 3. تعلیقه بر شرح تجرید.»(1)

عالم بزرگوار مرحوم شیخ عبد الکریم گزی قدس سره نیز در شرح حال جناب نوّاب میرزا رفیع الدّین محمّد رحمه الله نوشته است:

«مرحوم نوّاب محمّد رفیع الدّین، والدهٔ ماجده اش، نوّابه خان آغا بیگم، صبیهٔ شاه عبّاس کبیر صفوی بوده، و هم برادران وی نوّاب میرزا إبراهیم و نوّاب میرزا حسن و نوّاب سیّد علیّ از آن مخدره می باشند. و بالجمله نوّاب میرزا رفیع الدّین محمّد، از علماء حدیث و فقه و صائم الدهر بود. و از تلامیذ والد ماجد خود سیّد حسین سلطان العلماء و خلیفه سلطان بوده، و هم چنین در درس دو برادر خود نوّاب میرزا سیّد علیّ و نوّاب میرزا إیراهیم حاضر و استفاده نموده، و تألیفاتی دارد: از جمله تعلیقه بر قواعد علامه، و بر شرح لمعه، و بر شرح تجرید و غیرها. و ایشان دارای یک پسر بوده اند، و او نوّاب میرزا فتح اللّه می باشد.»(2)

جناب رفیع الدین محمّد رحمه الله در فنون شاعری نیز مهارت داشت، و از شعراء توانای عصر خود بوده است. همان گونه که در علم هیئت و نجوم نیز تبحری خاص داشته، و حکم او در این زمینه مطابق واقع و بدون خطا بوده است. چنانچه محمّد طاهر رحمه الله دربارهٔ ایشان نگاشته است:

«ميرزا علاء الدّين محمّد از جانب والده، صبيه زادۀ پادشاه آگاه، شاه عبّاس ماضى، و از جانب پدر خلف نوّاب غفران پناه ميرزا رفيع صدر ممالك خاصه كه از اعاظم سادات شهرستان من اعمال اصفهان است. در اوّل حال مسمّى به محمّد صادق بودند. خاقان رضوان مكان، شاه عبّاس ماضى او را موسوم به علاء الدّين محمّد ساختند و ميرزا صايبا، تخلّص فايز به ايشان دادند، از اكثر علوم

ص: 172

خصوصاً فقه و كلام بهره مند بودند. در نجوم خود اين قدر دست داشتند كه حكم ايشان خطا نمى شد. جوانِ آرميده، و درويش طبيعت بود، در كمال هم وارى و بردبارى، چشم ايشان را با برادران در ايّام شاه صفى باطل ساختند. در ترتيب نظم نهايت قدرت داشت، شعرش اين است: قصيدۀ لازم "مو" را جواب گفته، اين چند بيت از آن قصيده است:»

تا چو مويش نشوى ره به ميانش نبرى *** پيچش مو به ميان است و ميان ناپيداست

طاق موئيست بر آتشگه حسنش ابرو *** كه در او هر خم مو قبلۀ ارباب دعاست

رشتۀ جان همه با موى تو مى پيوندد *** مو بر اندام لطيف تو مگر مهر کياست

گاه تصوير تو چون مو قلمم مى پيچد *** پيچ وتاب قلم از موى ميانت پيداست

همچو مو تا به كمر مى رسدش چاك ز سر *** بر سر هركه دم تيغ تو چون مو شد راست

خنجر موى شكاف تو نهنگيست كزو *** موج از بيم چو مو از تن دريا برخاست

به قتلم بس كه آيد گرم تيغ برق جولانش *** ز سر تا پا رود چون شعله يك زخم نمايانش

تماشاى تو نرگسدان كند اندام عاشق را *** برويد بس كه سر تا پا ز هر سو چشم حيرانش

ص: 173

به چشمم برنمى گردد نگاه از روى زيبايش *** كه دارد دامن نظّاره را مژگان گيرايش

چو مژگان بتان، كلك مصوّر عشوه پردازد *** اگر بر كرده تصوير افتد چشم شهلايش

ایشان اشعاری را نیز در قالب مثنوى گفته، و اين چند بيت از آن ها است:

ريخته از شش پر هيبت شكوه *** مورچۀ زلزله در مغز كوه

عزم جهان گيريش ار دم زند *** هر دوجهان چون مژه برهم زند

سكّه به نام تو زند آسمان *** بر زر خورشيد كه گردد روان

دوش يلان را سپر پرشكوه *** مهر درخشان شده بر پشت كوه(1)

و صاحب کتاب «گرکويه سرزمينى ناشناخته بر كران كوير» دربارهٔ ایشان نوشته است:

«مير علاء الدّين حسين خليفه سلطان، داراى چهار پسر بود، كه از ميان آن ها ميرزا رفيع الدّين محمّد در زمان پادشاهى شاه عبّاس دوّم صفوى كه بار ديگر مير علاء الدّين حسين به وزارت رسيد، از سوى پدر به فرمان روايى گركويه (منطقه جرقويه) رسيد و روستاى مندووا را پايگاه فرمان روايى خود نمود. ميرزا رفيع الدّين محمّد، روستاى مندووا را گسترش داد و به دستور او دژ نوينى در خاور آنجا ساخته شد. كوشش او در آبادانى و گسترش مندووا، مردم آنجا را برآن داشت تا آن روستا را به نام ميرزا رفيع الدّين محمّد، "محمّد آباد" نام گذارى كردند. فرزندان ميرزا رفيع الدّين محمّد خليفه سلطان، جداى از محمّدآباد كه پايگاه فرمان روايى آنان بود، در روستاى گيوان نيز دژ گيو - گودرز را بازسازى

ص: 174

كردند. و برخى از آن ها به روستاى نامبرده كوچ كرده در آنجا ماندگار شدند، به همين انگيزه امروز دژ گيو را دژ سيّدها نيز مى نامند و به گمان نگارنده (علىّ شفيعى نيك آبادى) گمان مى رود دگرگونى نام گيوان به نصر آباد نيز پس از كوچ كردن گروهى از خاندان خليفه سلطان به آنجا انجام گرفته است.»(1)

شدند. ولی محمّدآباد به دليل دارا بودن دژ استوار و تفنگ داران زياد و متعدد جلو هجوم افغان ها را گرفتند، از این رو افغان ها به ناچار در آن زمان به طرف روستای آذرخواران - نيك آباد و روستاهاى جنوب شرقى جرقويه - متمايل شدند. كه در نتيجه هجوم آن ها، بسيارى از مردم كشته و آبادى ها ويران گرديد.

قلعه محمّدآباد جرقویه داراى هشت برج ديده بانى با ارتفاع تقريبى دوازده متر مى باشد. که با فاصله های مناسب اطراف این ارگ با عظمت و کم نظیر را احاطه کرده است. این بنای تاریخی داراى دو درب ورودى اصلى در شمال و جنوب مى باشد كه به وسيله راه روهاى مسقّف به يكديگر متّصل مى شوند. قلعه داراى يك اصطبل مركزى جهت نگهدارى اسب و استر مى باشد.

این قلعه که در اثر گذشت زمان های متمادی، رو به خرابی و ویرانی نهاده بود، عمدهٔ آن در حال حاضر به دست برخی از مالکان آن، و یا به همّت برخی از ارگان ها، باز سازی و احیاء شده است، و دارای امکانات مناسب می باشد. به گونه ای که هم اکنون محلی مناسب برای بازدید و اقامت و اسکان مسافران و علاقمندان به آثار تاریخیِ فوق العاده می باشد.

ص: 176

عکس

یکی از درب های ورودی قلعه محمّد آباد

2- مسجد جامع: اين بناى زيبا در مركز شهر و در مجاورت حسينيّه شهر قرار گرفته و به نام مسجد ميرپنج معروف است. ساختمان اين مسجد در سال هزار و شیصد و دوازده هجرى قمرى به كوشش مرحوم حاج ميرزا عبد الحسين خان ميرپنج محمّدآبادى که از احفاد نوّاب میرزا رفیع الدّین محمّد بوده، به پايان رسيد.

3- عمارت باغ مير: اين بنا كه در كنار قلعه قديمى شهر واقع شده است، در سال هزار و دویست و هشتاد و پنج هجرى قمرى به دستور ميرزا ابو الحسن خان سرتيپ فرزند دوّم حاج ميرزا آقا، و برادر مرحوم حاج ميرزا عبد الحسين خان ميرپنج محمّدآبادى، که از احفاد نوّاب میرزا رفیع الدّین محمّد بوده، ساخته شده است. در ضلع جنوبى اين باغ، ساختمانى متشكّل از راه روها، اتاق هاى سه درى و پنج درى ساخته شده كه دو عدد بادگير بی نظیر با ارتفاع تقريبى هفده متر به سبك بادگيرهاى شهر يزد جهت خنك نمودن هواى داخل ساختمان در تابستان هاى گرم و سوزان ساخته شده است.

4- حمام قديمى: اين بناى قديمى تاريخى كه جزء فهرست آثار ثبت شده است، در بافت قديمى شهر واقع شده، و قدمت آن حدود صد و پنجاه سال است.(1) که با توجه به سنگ نوشته ای که کما کان بیرون حمام نسب شده است، این حمام در سال هزار و دویست و نود و یک هجری قمری به همّت میرزا محمّد، مشهور به حاجی میرزا آقا، پدر مرحوم حاج ميرزا عبد الحسين خان ميرپنج محمّدآبادى و ميرزا ابو الحسن خان سرتيپ که از احفاد نوّاب میرزا رفیع الدّین محمّد

ص: 177

بوده، ساخته شده است. و برادر میرزا محمّد، مشهور به حاجی میرزا آقا، جناب میرزا محمّد علیّ خان دربارهٔ آثار خیر برادر خود، اشعاری سروده، که آن اشعار بر روی آن سنگ نوشته، وجود دارد.

به هر تقدیر در کتاب «المعقبون من آل أبی طالب» دربارهٔ تعداد فرزندان نوّاب رفیع الدین محمّد رحمه الله نگاشته شده است:

«و أمّا السیّد المیرزا محمّد رفیع الدّین بن علاء الدّین الحسین خلیفه سلطان الحسینی المرعشی، فأعقب من ولده: السیّد المیرزا فتح اللّه.»(1)

(و امّا سیّد میرزا محمّد رفیع الدّین بن علاء الدّین حسین خلیفه سلطان حسینی مرعشی، پس نسلش از فرزندش: سیّد میرزا فتح اللّه است.)

به هر حال، نسل اين خاندان خلیفه سلطانی از تنها فرزندِ نوّاب رفيع الدّين محمّد رحمه الله ، جناب نوّاب ميرزا فتح اللّه رحمه الله می باشد.

«فرزندش: نوّاب میرزا فتح اللّه نیز عالم و فاضل بوده، موقوفات زیادی معین کرده که فعلاً بیشتر آن ها از بین رفته است.»(1)

محقّق توانا سیّد مصلح الدّین مهدوی رحمه الله در کتاب «مزارات اصفهان» نام جناب نوّاب میرزا فتح اللّه رحمه الله را در شمار بزرگانی که در جوار امام زادهٔ واجب التعظیم، حضرت ستی فاطمه علیها السلام دفن شده اند، ذکر کرده، و دربارهٔ ایشان نوشته است:

«نوّاب میرزا فتح اللّه بن نوّاب رفیع الدّین محمّد خلیفه سلطانی، از محترمین علماء اصفهان و از شاگردان پدر خود و جمعی دیگر از بزرگان علماء زمان و بانی موقوفات در جرقویه و اصفهان بوده است.»(2)

همچنين صاحب كتاب «ريشه ها و جلوه هاى تشيّع» دربارهٔ شرح حال مرحوم نوّاب میرزا فتح اللّه رحمه الله نگاشته است:

«فرزند نوّاب ميرزا محمّد رفيع الدّين، نوّاب ميرزا فتح اللّه، از علماء فقه و حكمت و از شاگردان پدر خود بوده است.»(3)

و عالم بزرگوار مرحوم شیخ عبد الکریم گزی قدس سره نیز در شرح حال جناب نوّاب میرزا فتح اللّه رحمه الله نوشته است:

«نوّاب میرزا فتح اللّه ابن میرزا رفیع الدّین محمّد مذکور. از جملهٔ أعلام علم فقه و حکمت و عرفان بوده، موقوفات زیادی از او باقی مانده، که مقداری از آن ها را أیادی غاصبانه بعضی متصرف است و ایشان از تلامیذ والد مکرم خود بوده.»(4)

ص: 179

و مرحوم سیّد محسن جبل عاملی قدس سره هم در ضمن بیان شرح حال نوّاب أبوالحسین میرزا رحمه الله ، فرزند جناب نوّاب میرزا فتح اللّه رحمه الله ، مى فرمايد:

«كان (النوّاب أبو الحسين ميرزا) من تلامذة والده.»(1)

(نوّاب ابو الحسين ميرزا از شاگردان پدرش بوده است.)

در کتاب «المعقبون من آل أبی طالب» دربارهٔ تعداد فرزندان نوّاب میرزا فتح اللّه رحمه الله نگاشته است:

«أمّا السیّد المیرزا فتح اللّه بن محمّد بن علاء الدّین الحسین خلیفه سلطان، فأعقب من ولدیه، و هما: السیّد المیرزا أبو الحسین النوّاب، انتقل من إصفهان إلی قریة محمّد آباد من أعمال جرقویة و له بها عقب. و السیّد المیرزا محمّد جلال الدّین.»(2)

(امّا سیّد میرزا فتح اللّه فرزند محمّد بن علاء الدّین حسین خلیفه سلطان، پس نسلش از دو فرزندش می باشد، و آن دو: سیّد میرزا أبو الحسین نوّاب است که از اصفهان به روستای محمّد آباد از منطقه جرقویه نقل مکان کرد، و در آنجا فرزندانی دارد. و دیگر سیّد میرزا محمّد جلال الدّین.)

به هر صورت به حسب برخی از شجره نامه هائی که از خاندان خلیفه سلطانی می باشد، و به دست نگارنده رسیده، نوّاب میرزا فتح اللّه رحمه الله دارای شش فرزند به نام های ابو الحسین میرزا، و میرزا رفیع الدّین محمّد، و میرزا محمّد أمین، و میرزا محمّد صالح، و میرزا محمّد قاسم، میرزا جلال الدّین محمّد است. که نسل میرزا فتح اللّه از دو فرزندش ادامه پیدا می کند، یکی أبو الحسین میرزا و دیگر میرزا جلال الدّین محمّد. که مرحوم آیة اللّه العظمی مرعشی نجفی قدس سره دربارهٔ شرح حال میرزا جلال الدّین محمّد رحمه الله نوشته است:

ص: 180

«و من النوابغ فی السادة المرعشیة، أخوه، السیّد المیرزا جلال الدّین محمّد المرعشی بن المیرزا فتح اللّه المذکور وصفه فی المشجرة بالعلامة الجلیل.»(1)

(یکی از بزرگان سادات مرعشی، برادر او (برادر ابوالحسین میرزا) سیّد میرزا جلال الدّین محمّد مرعشی فرزند میرزا فتح اللّه است، که در کتاب مشجره سادات به علامهٔ جلیل توصیف شده است.)

به هر تقدیر در بین فرزندان نوّاب میرزا فتح اللّه رحمه الله فرزند میرزا رفیع الدّین محمّد رحمه الله ، نسب نگارندهٔ سطور به ابو الحسین میرزا رحمه الله برمی گردد، و از نسل ایشان است.

(يكى از بزرگان سادات مرعشى، علّامه جليل القدر، نوّاب ميرزا ابو الحسين مرعشى، فرزند علّامه ميرزا فتح اللّه بن علّامه ميرزا رفيع الدّين محمّد بن علّامه سيّد علاء الدّين حسين سلطان العلماء حسينى مى باشد. پدرم [پدر آية اللّه مرعشى نجفى] فرموده: سيّد ابوالحسين از اجلهٔ مفسرين قرآن و اديبان مى باشد، كه از اصفهان به روستاى محمّدآباد جرقويه مهاجرت كرد و نسلش در آنجا مى باشند.)

و فاضل ارجمند سیّد مصلح الدّين مهدوى رحمه الله نیز در شرح حال نوّاب میرزا ابو الحسین رحمه الله مى فرمايد:

«شريف ابو الحسين ميرزا خليفه سلطانى جرقويه اى بن ميرزا فتح اللّه بن ميرزا رفيع الدّين محمّد بن سيّد علاء الدّين حسين مرعشى اصفهانى (خليفه سلطان)، عالم فاضل، به قريه "محمّدآباد" جرقويه، از دهات اصفهان مهاجرت كرد، و در آنجا به تأليف و تصنيف اشتغال جست و تا آخر عمر در آنجا بود، و همان جا وفات يافت، و مدفون گرديد، و از قبرش كراماتى ظاهر شده است. خود، از شاگردان پدرش مى باشد.»(1)

و مرحوم علّامه سيّد محسن جبل عاملى قدس سره دربارهٔ شرح حال جناب نوّاب أبوالحسین رحمه الله نوشته است:

«النوّاب أبو الحسين ميرزا ابن الميرزا فتح اللّه ابن الميرزا رفيع الدّين محمّد ابن السيّد حسين سلطان العلماء، صاحب حواشي المعالم و الرّوضة الحسيني المرعشي؛ كان عالماً، رئيساً، محدّثاً، شريفاً، متكلّماً. انتقل من إصفهان إلى جرقوية من توابعها و نزل قرية محمّدآباد من قرى جرقوية و بقى بها مشتغلاً بالتّأليف و التّصنيف حتّى توفّى و دفن بها و يشاهد من قبره الكرامات و كان من تلامذة والده، خلف الميرزا صدر الدّين محمّد، و الميرزا نور الدّين محمّد، و

ص: 182

الميرزا عبدالواسع، و الميرزا محمّد بديع صاحب الخط النسخ المشهور بین الخطاطین، و کان من کتاب الصفویة وجدت الصّحيفة الكاملة السّجّاديّة بخطه الشّريف.»(1)

(نوّاب ابو الحسين ميرزا، فرزند ميرزا فتح اللّه بن ميرزا رفيع الدّين محمّد بن سيّد حسين سلطان العلماء حسينى مرعشى، صاحب حاشيه بر کتاب معالم و روضه، عالم، رئيس، محدّث، شريف و متكلّمى بود كه از اصفهان به محمّد آباد جرقويه نقل مكان كرد، و در همان جا باقى ماند، در حالى كه مشغول تأليف و تصنيف بود و در همان جا فوت كرد و در همان مكان دفن شد، و از قبرش كراماتى ديده شده است. ميرزا ابوالحسين از شاگردان پدرش ميرزا فتح اللّه بود. و فرزندان او ميرزا صدر الدّين محمّد و ميرزا نور الدّين محمّد و ميرزا عبد الواسع و ميرزا محمّد بديع مى باشند، و کتابی به نام الصفویه دارد، و من (سيّد محسن امين) نسخه اى از صحيفه كامله سجّاديّه به خط شريفش يافتم.)

به هر صورت از شجره نامه هائی که در دست نگارنده است، و از فرمایش مرحوم سیّد محسن أمین جبل عاملی قدس سره دانسته می شود که جناب نوّاب میرزا ابو الحسین رحمه الله ، دارای چهار فرزند، به نام های: ميرزا صدر الدّين محمّد، و ميرزا نور الدّين محمّد، و ميرزا عبد الواسع، و ميرزا محمّد بديع هستند، که در مورد برخی از احفاد میرزا محمّد بدیع به زودی مطالبی خواهد آمد.

به هر نحو از بین این چهار فرزندِ مرحوم ابو الحسین میرزا قدس سره ، نگارنده سطور از احفاد ميرزا عبد الواسع رحمه الله مى باشد.

«من النّوابغ في السّادة المرعشيّة، السيّد الميرزا عبدالواسع المرعشي بن السيّد ابوالحسين المذكور، كان فقيهاً أصوليّاً متكلّماً بارعاً، و عندنا نسخة من الصّحيفة السّجّاديّة الكاملة و هي بخطّه الشّريف.»(1)

(يكى از بزرگان سادات مرعشى، سيّد عبد الواسع مرعشى، فرزند سيّد ابوالحسين مى باشد. او فقيه، اصولى و متكلّمى پرهيزكار و كامل بود. نسخه كاملى از صحيفه سجّاديّه، به خطّ شريفش نزد ما (مرعشى نجفى) مى باشد.)

از یکی از شجره نامه هائی که از خاندان خلیفه سلطانی، به دست محرر اوراق رسیده است، دانسته می شود که مرحوم میرزا عبد الواسع قدس سره ، چهار فرزند به نام های میرزا محمّد حسین، و میرزا علاء الدّین حسن، و میرزا محمّد شهیر به آقا، و میرزا محمّد حسن دارد. ولی در دو نسخه از مشجرات که یکی از آن ها به خط آیة اللّه میرجهانی رحمه الله می باشد، برای میرزا عبد الواسع رحمه الله سه فرزند به نام های میرزا محمّد حسین، و میرزا علاء الدّین حسن، و میرزا محمّد شهیر به آقا ذکر شده است، و میرزا محمّد حسن در بین فرزندان عبد الواسع رحمه الله نیست. به هر تقدیر نگارندهٔ سطور از احفاد جناب میرزا محمّد شهیر به آقا رحمه الله است.

محمّد محسن بوده اند. که نگارنده در بین هشت فرزند مرحوم میرزا محمّد، شهیر به آقا رحمه الله ، از احفاد جناب میرزا محمّد رضا رحمه الله می باشد.

گر تو بر صفحه ايّام كشى خامه قهر *** تا قيامت نكشد كلك قضا، نقش وجود

تا كه نور تو شد از جبهه آدم پيدا *** اوفتادند دگرباره، ملايك به سجود

ای کریمی که به تحقیق، سماوات و زمین *** با کف جود و عطایت نبود جز کف و دود

بس که فیّاض بود نقش قدومت، چه عجب *** كرهّ خاك نمايد سوى افلاك صعود

از سموم غضبت هر كه شد امروز مريض *** از مسيحا ابد الدّهر نيابد بهبود

سال و مه رفت كه مستوفى ديوان قضا *** هر چه كم كرد ز ايّام به عمر تو فزود

اى خداوند جهان، از تو به گيتى مشهور *** رونق ملك سليمان و ضمير داوود

بس که بأس تو بیفزود، به تکبیر و صلوة *** نخ در عهد تو شد زمزمه اندر نی و عود

میگریزد ز تو خصم تو، و شیطان، آری *** دوری از شمع فروزنده بود لازمِ دود

مجمع درس تو در مدرسِ نُه طاق سپهر *** رونق عهد کل آمد به فضای اخدود

ای خوش آن مرغ که در بامتو آرام گرفت *** وی خوش آن روح که پیراهن کویت آسود

هر که در سایهٔ اقبال و پناهت نگریخت *** گشت از هر طرفی راه نجاتش مسدود

آفرین بر تو که از اوّل شب تا به سحر *** گاه در حال قیام آیی و گاهی به سجود

شاهد سرّ حقایق نشود جلوه نمای *** تا در آیینهٔ عقل تو نگردد مشهود

ساخت خلاق دو عالم، ز ره قهر و سخط *** حاسدت را درکاتِ سَقَر از بهر خلود

کیمیایی است که در بوتهٔ ایمان آورد *** خاک درگاه تو نفس و جسد گبر و یهود

من که کالای سخن را شده ام تاجر عصر *** نیست جز مدح توأم باعث سرمایه و سود

وقت آن شد كه برآرم به ادب دست دعا *** و استجابت طلبم از كرمِ ربّ وَدود

تا جهان باد، وجود تو بود حافظ دين *** در همه روى زمين تا گه يوم الموعود

ملتزم باد به درگاه تو فبروزی بخت *** تا بود در حرکت، دایرهٔ چرخ کبود(1)

***

ص: 186

سیّد مصلح الدّین مهدوی رحمه الله نیز دربارهٔ شرح حال میرزا محمّد رضا خلیفه سلطانی رحمه الله نوشته است:

«میرزا محمّد رضا جرقویه ای، متخلّص به «حامد» از شعرای قرن سیزدهم هجری، از اهالی قریهٔ محمّد آباد جرقویه اصفهان. که اشعاری در مدح مرحوم حاج سیّد محمّد باقر حجّت الإسلام شفتی رحمه الله سروده که در کتاب «مآثر الباقریة» نقل شده است.»(1)

به هر تقدیر بنابر شجره نامه هائی که از این خاندان، در دست نویسنده سطور است، جناب میرزا محمّد رضا خلیفه سلطانی رحمه الله دارای چهار فرزند به نام های میرزا محمّد نصیر، و میرزا فتحعلیّ، و میرزا علیّ محمّد، و میرزا محمّد رفیع می باشد. که از بین این چهار فرزند، نگارندهٔ این مختصر از نسل جناب میرزا محمّد رفیع رحمه الله است.

مرحوم ميرزا محمّد تقى خليفه سلطانى رحمه الله ، شخصيّتى فاضل و متّقى بوده كه در محمّدآباد جرقويه زندگى می نموده، و در همان جا نیز از دنيا رفته، و دفن شده است. شنیده شده که مردم برای رفع، و حل و مفصلِ مخاصمه ها و دعاوی به ایشان رجوع می کرده اند. قبر ایشان در قبرستان محمّدآباد جرقویه، در کنار قبر فرزندشان مرحوم میرزا عبّاس می باشد.

در مورد پدر ميرزا محمّد تقى، جناب ميرزا محمّد رفيع، و همچنین پدربزرگشان، ميرزا محمّد رضا، و جدّشان ميرزا محمّد، شهير به آقا، سينه به سينه شنيده شده كه اهل علم و فضل و ورع بوده اند.

به هر تقدیر جناب ميرزا محمّد تقى خلیفه سلطانی رحمه الله بنابر شجره نامه هائی که در دست نگارنده سطور می باشد، دارای پنج پسر به نام هاى: میرزا رفیع، و میرزا حسن (میرزا حاجی)،(1)

و ميرزا عبّاس، و سيّد موسى، و سيّد عيسى بوده است. که از میرزا رفیع، و میرزا حسن (میرزا حاجی) هیچ گونه اطلاعی در دست نیست.

ميرزا عبّاس سجّادى (خليفه سلطانى) فرزند محمّدتقی

حجّة الإسلام ميرزا عبّاس سجّادى (خليفه سلطانى) رحمه الله فرزند سیّد محمّد تقى، متوفاى ارديبهشت ماه 1357 ه.ش. می باشد. جدّ نگارندهٔ سطور، ایشان در بدو صدور شناسنامه، در زمان پهلوی اوّل، به درخواست يكى از عموزادگان به نام سيّد زين العابدين، نام فاميلى خود را از خلیفه سلطانی به سجّادی تغییر دادند.

مرحوم میرزا عباس سجّادی

مرحوم ميرزا عبّاس، به شهادت برخی از اهالی محمّد آباد، شخصى پرهيزكار، و متّقى، و فاضل، و خوش اخلاق، و فوق العاده باهوش، و خوش استعداد بوده اند. و با اين كه در أیّام طفولیت أعمى شده، و از نعمت بینائی محروم گشته بودند، سال ها در محمّد آباد جرقویه، در كسوت روحانيّت، به تبليغ دين مبين اسلام، و بیان ذكر مصائب حضرت سيّد الشّهداء علیه السلام اشتغال داشتند.

نگارنده خود از برخی از معمرین محمّد آباد کراماتی دربارهٔ ایشان شنیده است، که در این مختصر مجال بیان آن ها نیست. ولی یکی از کرامات ایشان این بوده که قریب یک سال قبل از وفاتشان، با این که هنوز آثار موت در ایشان ظاهر نگشته بود، به نوهٔ خود، آقای سیّد محمّد سجّادی (پدر نگارنده) خبر از وفاتشان داده بودند، و فرموده بودند: یک سال دیگر، وقتی فلان

ص: 189

اتفاق رُخ داد، از دنیا می روم. و همان گونه که فرموده بودند، از دنیا رفتند. و همچنین پدربزرگ نگارنده، نقل می فرمود، در آخرین سفر زیارتی که به زیارت رفته بودم، برای پدرم عبا، و کفنی به عنوان سوغات آوردم، ولی کفن را برداشتند، و عبا را برگرداندند، و فرمودند: کفن را خوش موقع آورده ای، ولی به عبا دیگر احتیاجی ندارم، خودت از آن استفاده کن.

قبر وى در محمّدآباد جرقويه كنار قبر پدرشان مرحوم ميرزا محمّد تقى مى باشد. و از مرحومه مغفوره خانم فاطمه خالوئی فرزند محمّد، متوفى مهر ماه هزار و سیصد و پنجاه ه.ش. مدفون در قبرستان محمّد آباد، صاحب دو پسر به نام هاى حاج سيّد مرتضى و سيّد محمّد، و يك دختر به نام سیّدة نورى جان بوده اند، كه سيّد محمّد در زمان حیات پدر و مادرش، و در عنفوان جوانى، و قبل از ازدواج فوت كرده، و در قبرستان محمّد آباد، در كنار قبر پدرِ بزرگوارش دفن شده است.

و مرحومهٔ مغفوره سیّدة نوری جان سجّادی متولد اوّل فروردین ماهِ هزار و سیصد و چهارده ه.ش. و متوفای بیست و پنجم مرداده ماهِ هزار و سیصد و هفتاد و شش ه.ش. و مدفون در قطعه سی و نه باغ رضوان اصفهان، با مرحوم سیّد نجات علیّ طباطبائی ازدواج نمود، و از ایشان دارای نه فرزند، پنج پسر به نام های سیّد حسین، و سیّد باقر،(1)

و سیّد جواد، و سیّد مهدی، و سیّد هادی، و چهار دختر به نام های سیّدة رقیه، و سیّده فاطمه، و سیّده زهرا، و سیّده بتول می باشد.

شش باغ رضوان اصفهان دفن گردیدند. ایشان فردى بسيار مؤمن و متديّن بودند، و هیچ گاه نماز جماعتشان، مگر در موارد معدودی ترک نمی شد.

حاج سیّد مرتضی سجّادی رحمه الله

مرحوم حاج سيّد مرتضى سجّادى، اهل تهجد شبانه، و ذکر و عبادت های روزانه بودند، به نحوی که در اکثر اوقاتی که در اواخر عمرشان، نگارنده به دیدارشان می رفت، ایشان را بر سجّاده، در حال ذکر و عبادت می یافت. و ساعاتی که در حضورشان بود، در همان حالتی که بر سجّاده خود نشسته بودند، زیر لب ذکر خود را می گفتند، و با نگارنده نیز گفتگو می کردند.

ایشان از ارادتمند و عاشقان آستان مقدّس اهل بيت عصمت و طهارت علیهم السلام ، خصوصاً سيّد الأولياء، مولانا و مولى الكونين، غريب الغرباء، و معين الضّعفاء، امام المشارق و المغارب، حضرت علىّ بن موسى الرّضا علیهما السلام ، بودند. به نحوی که در سال چندین مرتبه در ایّام زیارت مخصوص حضرت رضا علیه السلام ، و غیر آن، به پابوس و زیارت حضرت مشرف می شدند، تا خاک و غبار آن آستان پاسبان ملائک را سرمهٔ دیدگان کنند.

ص: 191

ایشان حتّی در این اواخر با این که در اثر شدّت بیماری حال مناسبی نداشتند، و در اثر سکتهٔ قلبی که کرده بودند، حالت ضعف و بیماری در ایشان نمایان بود، ولی مع ذلک زیارتشان در همین ایّام نیز ترک نمی شد.

مرحوم سیّد مرتضی سجّادی، فردی به حقّ مأنوس با روحانيّت، خاصّه آية اللّه سیّد حسن ميرجهانى رحمه الله ، و آیة اللّه حاج میرزا علیّ آقا ابطحی رحمه الله بودند. به نحوی که نگارنده، تشرفات آیة اللّه سیّد محمّد حسن میرجهانی رحمه الله خدمت حضرت ولی عصر علیه السلام را، به همراه کراماتی از این عالم بزرگوار، و جلیل القدر، بدون واسطه از طریق ایشان شنیده بود.

مرحوم سیّد مرتضی سجّادی از مرحومهٔ مغفوره صفورا شهابى، متولد هفتم اسفند ماه هزار و سیصد و سیزده ه.ش. و متوفاى بیست و چهارم ارديبهشت ماهِ هزار و سیصد و هشتاد و هشت ه.ش، مدفون در قطعهٔ شش باغ رضوان اصفهان، داراى شش پسر به نام هاى: سيّد محمّد، سيّد تقى، سيّد مهدى، سيّد رضا، سيّد محسن و سيّد جواد، و سه دختر به نام هاى: صدّيقه سادات، زهرا سادات، معصومه سادات، و از سيّدهٔ جليلهٔ مغفوره خانم نصرت آغا سجّاديّة، داراى يك پسر به نام سيّد مصطفى مى باشد.

امّا حاجیه خانم صدیقه سادات فرزند سیّد مرتضى سجّادى، از جناب آقای حاج اصغر اسماعیلیان، چهار فرزند به نام های علیّرضا، و زهره، و مهدی، و محمّد دارد. که جناب آقای علیّرضا اسماعیلیان فرزند صدیقة سادات، دارای لیسانس رشتهٔ کشاورزی و یک پسر به نام آرین است. و خانم دکتر زهره اسماعیلیان فرزند صدیقة سادات، تحصیل کرده رشتهٔ روان شناسی و داری یک دختر به نام کیمیا می باشد. و جناب آقای مهدی اسماعیلیان فرزند صدیقة سادات، دو پسر به نام های محمّدرضا، و ماهان دارد.

امّا خانم زهرا سادات فرزند سیّد مرتضى سجّادى، از مرحوم مغفور جناب آقای حاج حسنعلیّ حمزه ای سه فرزند به نام های روح اللّه، و احمد، و سمیرا دارد. که جناب آقای روح اللّه حمزه ای دارای یک دختر به نام عسل است. و جناب آقای احمد حمزه ای دو فرزند به نام علیّ، و ستایش دارد. و خانم سمیرا حمزه ای نیز دارای دو فرزند به نام های امیرحسین، و روناک است.

امّا خانم معصومه سادات فرزند سیّد مرتضی سجّادی، از جناب آقای حاج علیّ حدادی دارای سه فرزند به نام های محمّد، و زهرا، و سجّاد هستند، که خانم زهرا حدادی دانش آموخته دکترای برق است، و جناب آقای سجّاد حدادی در حال تحصیل در رشته حقوق می باشد. و این

ص: 192

اواخر متأسفانه جناب آقای محمّد حدادی فرزند معصومه سادات، در حالی که ازدواج کرده بود، بدون هر فرزندی، در عنفوان جوانی، و در سن سی سالگی دعوت حقّ را لبیک گفت.

سيّد محمّد فرزند سيّد مرتضى سجّادى

جناب آقای سیّد محمّد سجّادی، متولد یکم تیر ماهِ هزار و سیصد سی و سه ه.ش. پدر نگارندهٔ سطور، ایشان که کارمند بازنشسته ادارهٔ آموزش و پرورش می باشند، با خانم زینت نقاش دردشتی ازدواج نمودند، و از ایشان داراى چهار فرزند می باشد. سه پسر به نام هاى: سيّد مجتبى، سيّد مصطفى، و سيّد احمد، و يك دختر به نام مريم سادات، که مریم سادات متولد هفتم مرداد ماهِ هزار و سیصد و هفتاد و یک، و پسری به نام امیرعبّاس دارد، که متولد سی تیر ماهِ هزار و سیصد و نود و سه است.

جناب آقای سیّد محمّد سجّادی

سيّد مجتبى فرزند سيّد محمّد بن سيّد مرتضى سجّادى

سیّد مجتبی سجّادی، نگارندهٔ عاصی سطور، محتاج غفران و رحمت واسعهٔ ذات مقدس ربوبی تبارک و تعالی، در كسوت روحانيّت، و ذاكر حضرت سيّدالشّهداء علیه السلام متولد ششم مهر

ص: 193

ماهِ هزار و سیصد و پنجاه و هفت ه.ش، که با طبع شعر اندکی که دارد، با تخلص "سجّاد" دو دیوان شعر از خود باقی گذارده است.

یکی دیوان شعر و کتابی تحت عنوان "معجزات الأبرار" که برای هر کدام از چهارده معصوم علیهم السلام پنج معجزه همراه با متن و ترجمه روایات آن، در این کتاب آورده، و بعد معجزات را تبدیل به شعر نموده است.

و دیگر دیوان شعر و کتابی به نام "سیّد الساجدین" که سیری در زندگانی و فضائل حضرت امام زین العابدین علیه السلام می باشد. و نگارنده تمام مطالبی که در این کتاب دربارهٔ امام سجّاد علیه السلام می باشد را تبدیل به شعر کرده است.

و دیگر از آثار نگارنده کتابی است به نام "دو خورسید درخشان سامرا" که سیری در زندگانی و فضائل حضرت امام علیّ النقی الهادی علیه السلام و حضرت امام حسن عسکری علیه السلام می باشد.

و همچنین نگارنده کتاب دیگری به نام "ابن الرضا علیه السلام " نگاشته است، که سیری در زندگانی و فضائل حضرت جواد الأئمه علیه السلام می باشد.

نگارنده کتاب دیگری هم تحت عنوان "شمس الشموس" نوشته است، که سیری در زندگانی و فضائل حضرت علیّ بن موسی الرضا علیهما السلام می باشد.

و نویسنده کتابی نیز به نام "الخدیجة أُمنا" که سیری در زندگانی و فضائل حضرت خدیجه علیها السلام است، دارد.

و کتاب دیگری هم تحت عنوان "مادر نبوّت و امامت" نگاشته، که سیری در زندگانی و فضائل حضرت فاطمه بنت أسد علیهما السلام می باشد.

نگارنده، کتاب دیگری نیز به نام "باب الحوائج" نوشته، که سیری در زندگانی و فضائل باب الحوائج الی اللّه، حضرت موسی بن جعفر علیهما السلام می باشد، گر چه این نوشتار آخر هنوز کامل نشده، و مقدار اندکی از مطالب آن باقی مانده است. و به دلیل آن که محرر اوراق مشغول باز نویسی کتاب پیش رو، که سابق از این تحت عنوان «ثمرات شجرة الفاطمیة» و در حدود صد و بیست صفحه بود، و هم اکنون نام آن را تغییر داده، و به نام «سیری در زندگانی سادات خلیفه سلطانی» گذارده، آن کتاب نیمه کاره باقی مانده، که نویسنده اوراق امید دارد، به فضل و کرم حضرت امام کاظم علیه السلام ، و تحت عنایات آن امام بزرگوار آن کتاب نیز به احسن وجه به زودی به اتمام برسد.

ص: 194

عکس

نگارنده کتاب

سیّد مجتبی سجّادی با خانم بتول امینی ازدواج نموده، و از ایشان داراى دو فرزند، يك پسر به نام سيّد رضا كه وارد حوزه علميّه شده، و متولد بیستم خرداد ماه هزار و سیصد و هفتاد و هشت ه.ش. است، و يك دختر به نام فاطمة السّادات که متولد دوّم فروردین ماه هزار و سیصد و هشتاد و سه ه.ش. می باشد.

سیّد رضا فرزند نگارنده کتاب

ص: 195

عکس

سیّد احمد سجّادی که فرزندش محمّد صادق را بر زانو نشانده،

و فرزند دیگرش سیّد علیّ در کنارش نشسته است.

عکس

جناب آقای سیّد تقی سجّادی

عکس

سیّد مهدی سجّادی همراه فرزندش سیّد علیّ

عکس

نمائی از قبر مرحوم مغفور سیّد مصطفی سجّادی

ایشان که با خانم زهرا نورائی ازدواج نمود، داراى سه پسر به نام هاى سيّد هادى، سيّد مجيد و سيّد محمّد و دو دختر به نام هاى: سيّدة سادات و سيّدة ناهيد است. که سیّدة سادات دو دختر به نام های زهرا، و سنا دارد. و سیّدة ناهید دارای یک پسر به نام علیّ سان می باشد.

سیّد هادی فرزند سيّد مصطفى فرزند سيّد مرتضى سجّادى

جناب آقای سیّد هادی سجّادی متولد دوازدهم خرداد ماهِ هزار و سیصد و شصت و یک، با خانم انسیه صادقی ازدواج نموده، و دارای یک پسر به نام سیّد حسین که متولد اوّل دی ماه هزار و سیصد و نود و چهار می باشد، و دو دختر دو قلو به نام های حسنا، و یسنا است، که متولد بیست و نهم مرداد ماهِ هزار و سیصد و نود و نه هستند.

ص: 200

عکس

جناب آقای سیّد هادی سجّادی و فرزندش سیّد حسین

امّا جناب آقای سیّد مجید سجّادی فرزند سیّد مصطفطی که متولد چهاردهم فروردین ماهِ هزار و سیصد و شصت و شش است، با خانم زهرا میرزائی ازدواج نموده و هنوز فرزندی ندارد.

جناب آقای سیّد مجید سجّادی

و جناب آقای سیّد محمّد سجّادی فرزند سیّد مصطفی، متولد سوم شهریور ماهِ هزار و سیصد و هفتاد و سه می باشد. و با خانم ناهید عرفانی ازدواج نموده، و ایشان نیز هنوز فرزندی ندارد.

ص: 201

عکس

جناب آقای سیّد محمّد سجّادی

عکس

جناب آقای سیّد مهدی سجّادی

عکس

مرحوم مغفور سیّد رضا سجّادی

سيّد محسن فرزند سيّد مرتضى سجّادى

جناب آقای سیّد محسن سجّادی متولد اوّل فروردین ماهِ هزار و سیصد و چهل و سه ه.ش. با خانم فاطمه میرحاج (معروف به مهین) ازدواج نموده است.

جناب آقای سیّد محسن سجّادی

ص: 204

سیّد محسن سجّادی داراى سه پسر به نام هاى سيّد محمّد رضا، سيّد حميد رضا و سيّد اميد است. که سیّد امید سجّادی آخرین فرزند سیّد محسن، متولد پانزدهم بهمن ماه هزار و سیصد و هفتاد و یک ه.ش. و دارای مدرک فوق لیسانس می باشد.

جناب آقای مهندس سیّد امید سجّادی

عکس

جناب آقای سیّد محمّد رضا سجّادی

سيّد حميد رضا فرزند سيّد محسن بن سيّد مرتضى سجّادى

جناب آقای سیّد حمید رضا سجّادی متولد نهم تیر ماهِ هزار و سیصد و شصت و هفت ه.ش است. که با خانم بهاره نورائی ازدواج نموده، و ایشان دو فرزند به نام های سیّد محمّد طه که متولد بیستم بهمن ماه هزار و سیصد و نود و دو ه.ش. می باشد، و یک دختر به نام ترمه سادات که متولد دهم بهمن ماه هزار و سیصد و نود و چهار ه.ش. است.

عکس

جناب آقای سیّد حمید رضا سجّادی و فرزندش سیّد محمّد طه

ص: 206

امّا یکی دیگر از فرزندان میرزا محمّد، شهیر به آقا، فرزند ميرزا عبد الواسع فرزند ابو الحسين ميرزا فرزند ميرزا فتح اللّه فرزند نوّاب ميرزا رفيع الدّين محمّد فرزند سيّد مير علاء الدّين حسين شهير به خليفه سلطان و سلطان العلماء، جناب میرزا محمّد أمین می باشد، که وعده داده بودیم دربارهٔ برخی از احفاد و فرزندان ایشان شرح حالی آورده شود. به هر تقدیر یکی دیگر از فرزندان میرزا محمّد، شهیر به آقا، جناب میرزا محمّد أمین می باشد.

دارد. و آن اشعار، به همراه تصویر آن سنگ نوشته در ذیل شرح حال میرزا محمّد علیّ خان آورده خواهد شد.

به هر صورت جناب میرزا محمّد، مشهور به حاجی میرزا آقا، فرزند محمّد امین، دارای پنج فرزند به نام های میرزا عبد الحسین خان، مشهور به میر پنج، و میرزا ابو الحسن خان معروف به سرتیپ، و میرزا عبد الواسع خان مشهور به سرهنگ، و حاج بی بی، و نورُ الحاجیه می باشند.

که نورُ الحاجیه با جناب آقای فَرخانی ازدواج نمود، و از ایشان سه فرزند به نام های شوکتُ الحاجیه، و حاج حسین علیّ میرزا، و حاج محمّد علیّ میرزا فَرخانی دارد. که حاج محمّد علیّ میرزا فَرخانی سه فرزند به نام های عبد الحسین خان، و عصمت، و عفت دارد. که عصمت همسر جناب آقای صفوی بود، و عفت با جناب آقای سجّادی ازدواج نمود. و حاج حسن علیّ میرزا فرزند نورُ الحاجیه، از خانم ملک سادات سجّادی، پنج فرزند به نام های بهرام، و ایرج، و بهمن، و آذر، و پری داشت.(1)

اشرار و سارقین که موجب آزار و اذیت و غارت اموال مردم شده بودند، از حدود شهر سمیرم تا شهرضا دفع شد.(1)

او در گسترش و آبادانی روستای سعادت آباد، و ساختن سر درِ دژ سعادت آباد، و بازسازی و کاشی کاری حرم و بقعهٔ شاهزاده علیّ اکبر در شهرضا نقش فعال و ارزنده ای داشت. دیگر آثار خیر میرزا عبد الحسین خان میر پنج بنیان گذاری روستای رحمت آباد در سال هزار و سیصد و دو هجری قمری در شمال باختری گرکویه (منطقه جرقویه) می باشد.(2)

و همچنین تکیه آغاباشی، در تخت فولاد اصفهان، که از دو قسمت شمالی و جنوبی تشکیل شده است. ساختمان وسط تکیه این تکیه، و سرداب و بالا خانهٔ آن، توسط مرحوم میرزا عبد الحسین خان میر پنج ساخته شده است.(3)

چنانچه محقّق توانا مرحوم سیّد مصلح الدّین مهدوی نیز در این باره نگاشته است:

«او که از مریدان میر محمّد اسماعیل خاتون آبادی معروف به صابر علیشاه، و سرسپردگان مشایخ این سلسله بوده است، بانی بقعه و سرداب تکیه آغاباشی می باشد.»(4)

یکی دیگر از خدمات و اعمال نیک مرحوم میرزا عبد الحسین خان، مشهور به میر پنج، ساخت مسجد جامع ماندگار شهر محمّد آباد جرقویه می باشد. اين بناى تاریخی و قدیمی، و به حقّ زيبا و با عظمت که به سبک مسجد حکیم شهر اصفهان بنا و ساخته شده است، داراي شبستانی زمستانه، و شبستانی تابستانه، و فضای زير گنبد می باشد.

این بنای کهن دارای گنبد آجری زیبائی است، که ارتفاع آن به سیزده متر می رسد، و دو گلدسته دارد، که به نظر می رسد گلدسته ها بعدها توسط خیرین شهر محمّد آباد به این سازه که خود نشان از معماری کهن ایرانی اسلامی دارد، افزوده شده باشد.

ص: 210

عکس

جناب آقای میرزا عبد الحسین خان، مشهور به میر پنج رحمه الله

آن چنان که در کتاب «گرکویه سرزمینی ناشناخته بر کران کویر» آمده است: مرحوم حاج عبد الحسین خان میر پنج به هنگام گشایش مسجد جامع محمّد آباد چند تن از سرایندگان گرگویه و از آن جمله طائر محمّد آبادی که شرح حال ایشان به زودی خواهد آمد، را برای نوشتن سروده ای برای سنگ تاریخ مسجد فرا خواند و این سروده را که طائر به آن سبب سروده بود را پسندید، و پاداشی نیز به وی داد. که چند بیت از سروده در اینجا آورده می شود.

بدوران سلطان صاحبقران *** مهین ناصر الدّین شه جم نشان

حاج عبد الحسین خان امیر سپاه *** که در پنج بیدق بدی حکمران

ص: 211

و در پایان آن اشعار آمده است:

رقم کرد «طائر» به تاریخ او *** (که فردوس اعلاست در این مکان)(1)

نمائی از مسجد جامع محمّد آباد، مشهور به مسجد میر پنج

این بنا و مسجدِ با عظمت، در مركز شهر، و در مجاورت حسينيّه شهر قرار گرفته، و به مسجد ميرپنج معروف است. ساخت اين مسجد بنابر سنگ نوشته ای که در مسجد موجود است، به سال هزار و شیصد و دوازده هجرى قمرى باز می گردد.

ص: 212

عکس

سنگ نوشته مسجد جامع محمّد آباد

مرحوم میرزا عبد الحسین خان مشهور به میر پنج در اصفهان، و در مجاورت میدان کهنه (میدان امام علیّ) نیز کاروان سرائی جهت اسکان مردم جرقویه، که به شهر اصفهان مسافرت می کرده اند، داشته است. از این رو صاحب کتاب «گرکویه سرزمینی ناشناخته بر کران کویر» نیز در این باره نگاشته است:

«از دیگر کارهای او ساخت کاروانسرای میر پنج در اصفهان می باشد.»(1)

مرحوم میرزا عبد الحسین خان مشهور به میر پنج در سال هزار و سیصد و بیست و نه هجری قمری از دنیا رفت و در تکیه آغاباشی تخت فولاد اصفهان، و در جائی که خود بانی ساخت آن بود، به خاک سپرده شد.

ایشان از همسر اوّل خود سیدهٔ جلیله آقا بیگم، که دختر عمویش نیز بود، دو فرزند به نام های میرزا رفیع خان، و سلطانُ الحاجیه داشته، که سلطانُ الحاجیه با جناب آقای جلائی، که نماینده مجلس آن زمان بود، ازدواج کرد. و صاحب فرزندی نشد.(2)

و برخی نوشته اند آقای جلائی در

ص: 213

کادر وزارت خارجه اشتغال داشت، و در سال هزار و سیصد و بیست و سه هجری شمسی به دلیل نامعلومی در سن جوانی درگذشت.(1) و میرزا رفیع خان نیز در عنفوان جوانی، و در سن بیست و یک سالگی از دنیا رفته است. و از همسر دوم خود هم فرزندی به نام خانم داشته است.

میرزا رفیع خان، فرزند عبد الحسین خان میر پنج

بر روی سنگ قبر مرحوم میرزا عبد الحسین خان میر پنج، اشعاری نگاشته شده که "سینا" در ضمن آن اشعار، ماده تاریخ سال درگذشت او را این چنین نوشته شده است:

سینا نهاد پای بر جمع پیش و گفت *** تاریخ سالش ار طلبی گو هو الغفور(2)

ص: 214

عکس

نمائی از قبر مرحوم عبد الحسین خان میر پنج

اين بنای تاریخی و کهن كه در كنار قلعهٔ قديمى شهر محمّد آباد واقع شده است، در سال هزار و دویست و هشتاد و پنج هجرى قمرى، به همّت ميرزا ابو الحسن خان سرتيپ فرزندِ دوّم حاج ميرزا آقا ساخته شد.

در ضلع جنوبى اين باغ، عمارت و ساختمانى زیبا متشكّل از راه روها، اتاق هاى سه دربى و پنج دربى ساخته شده، كه دو عدد بادگير بی نظیر با ارتفاع تقريبى هفده متر، به سبك بادگيرهاى شهر يزد، جهت خنك نمودن هواى داخل ساختمان، در تابستان هاى گرم و سوزان ساخته شده است.

نمائی از عمارت باغ میربه هر تقدیر حاج میرزا ابو الحسن خان، معروف به سرتیپ، دارای دو پسر به نام های میرزا سیّد علیّ ملقب به طه، و میرزا سیّد محمّد ازهر، شهیر به میرزا آقا است، و دو دختر به نام های زینتُ الحاجیه که همسر حاج آقا مرتضی واسع پور می باشد، و میرزا بیگم که فرزندی به نام حاج محمّد علیّ میرزا فَرخانی دارد.

ص: 216

عکس

میرزا ابو الحسن خان معروف به سرتیپ رحمه الله

پر محبّت پای بعرصهٔ وجود نهاد. نقل است که در موقع ذکر اذانبه مناسبت تولدش، چون مؤذن بنای گفتن "أشهد أن محمداً رسول اللّه" را نموده، میرزا ابو الحسن به او هدیهٔ قابلی داد، و گفت:

پسرم را هم نام جدّ بزرگوارش حضرت رسول اکرم صلی الله علیه و آله و سلم نمودم. چون حاج سرتیپ مدّت چهل و پنج سال، با داشتن سه همسر، اولادی پیدا نکرده بود. بنابراین محمّد و برادرش علیّ و خواهرانش نزد پدر بسیار عزیز بودند.

حاج سرتیپ از افراد خیر و با برکت محل محسوب می شد، و زمین های صحرا ده جرقویه را که توسط پدرش مهیا شده بود، آباد کرده، و توانست در مدّتی کوتاه یعنی فقط پانزده سال که سایه اش بر سر اولادانش بود، آن ها را به نحو احسن تربیت کند.

سیّد محمّد ازهر در سن پانزده سالگی پدر را از دست داد، و در سن بیست و دو سالگی به اصفهان آمده، و با خاندانی والاتبار به نام سیّد العراقین که از آیات عظام و حجج اسلام بودند، آشنا گردید، و دختر نامبرده را به همسری انتخاب کرد.

این هر دو خاندان از لحاظ سلسله نسب به خاندان سیّد الشهداء علیه السلام منتسب و معروف به سادات حسینی هستند. نامبرده علوم قدیمه را تا حد خارج،(1)

و علومجدیده را در رشتهٔ حقوق در اصفهان نزد اساتید مکرم خواند، تا آنجا که به او اجازهٔ افتتاح دفتر وکالت داده شد.

در سال هزار و سیصد و پنجاه و سه هجری قمری با همسر خود عازم زیارت مکهٔ معظمه گردید، و پس از بازگشت طریقهٔ عرفان را انتخاب کرده، و به علّت تحولات فکری و روحی به شغل پدران خود، یعنی کشاورزی و گشایش راه ها

ص: 218

برای هموطنان روی آورد. و از جمله جمعیت جرقویه ای های مقیم اصفهان را تشکیل داد. و با تشکیل کامل اهالی محترم جرقویه شب و روز در رسیدن به اهداف و خواست های این جمعیت از پای ننشست.

از جمله با تحصّن در مجلس شورا و تلگراف خانهٔ اصفهان کوشید تا پس از زحمات زیاد توانست بلوک جرقویه را از زیر تسلط خوانین شهرضا بیرون آورد. (بلوک جرقویه تا این زمان جزء شهرضا و تحت تسلط خوانین موسوم به کیان اداره می شد.)

امّا در این زمان مردم با همّت جرقویه به زعامت سیّد محمّد ازهر و کمک های برادرش توانستند از قید تسلط خوانین شهرضا جدا و به طور مستقل و تحت قوانین حکام اصفهان زندگی نمایند.

این زمان وقت آبادی بوده، و زمین های ادارهٔ پنبه، و پست تلگراف، و آموزش و پرورش، و چندین دبستان در محمّد آباد از طرف نامبرده به دولت واگذار گردید، و مردم جرقویه یکپارچه در آبادی محل خود کوشیدند.

به حقّ باید گفت که حاج سیّد محمّد ازهر در این راه عمر خود را صرف کرده، و به علّت صدمات و فشارهای حاصله در سن پنجاه و نه سالگی در سال هزار و سیصد و چهل هجری شمسی مطابق با هزار و سیصد و هشتاد و یک هجری قمری درگذشت.قبرش در جوار حرم مقدس جدّش حضرت امیر المؤمنین علیه السلام واقع شده است. خداوند روح او و برادرش و همهٔ خدمتکاران صدیق جامعه را شاد گرداند.

ص: 219

مرحوم خلد آشیان استاد جلال الدّین همائی1(1)تاریخ وفاتش را چنین بیان فرموده:»

از هر که میان همسران بُد مختار *** در حلیت فضل و ادب و خلق نکو

هم نام نبیّ اکرم و نسل حسین *** پاکیزه سرشت و نیک و آراسته خو

ناگه ز جهان رخت صفر بست و نشست *** بر چهرهٔ دوستان غبار غم او

آمرزش حقّ نصیب او باد که گشت *** تاریخ وفاتش غفر اللّه و لَهُ

ص: 220

از آن مرحوم تعداد سی غزل، و بیست دو بیتی، و ده قصیده باقیست. این بود یرگذشت مرد بزرگی که با کوشش های پی گیرش سرزمین گرکویه (جرقویه) از شهرستان شهرضا جدا و به شهرستان اصفهان پیوست. روان شاد سیّد محمّد ازهر در تاریخ پنجم اسفند ماه هزار و سیصد و چهل خورشیدی در بیمارستان دانشگاه هایدلبرگ آلمان در سن پنجاه و نه سالگی دیده از جهان فروبست، دانش پژوه گرامی آقای محمّد علیّ ایروانی محمّد آبادی تاریخ درگذشت ایشان را این گونه بیان نموده:

بیاد ازهر

آه از این آسمان بد اختر *** وای از این دور چرخ ستم گر

گوهری پاک را سپرده بخاک *** حیف از این گوهر ستوده سیر

سیّد و سرور ستوده خصال *** عاقل و فاضل نکو محضر

رفت و از هجر خویشتن بر زد *** بر دل دوستان خود آذر

گوهری پاک بود و بی همتا *** آه کز دست ما شد این گوهر

چهره را در نقاب خاک کشید *** در جوار وصیّ پیغمبر

سال تاریخ فوت آن مرحوم *** گفت «سائق» به آه و افغان در

(رفت از این جهان بسوی جنان *** حاج سیّد محمّد ازهر)

که به الفبای ابجد سال درگذشت ایشان هزار و سیصد و هشتاد و یک ه.ق می باشد. شادروان سیّد محمّد ازهر از نویسندگان و سرایندگان به نام زمان خود نیز بوده است که در اینجا به نگارش برخی از سروده های ایشان می پردازیم.

ص: 221

ای خوشا فصل بهار و گوشهٔ میخانه ای *** دور از چشم رقیبان در بغل جانانه ای

در خم زلفت نه من تنها گرفتار آمدم *** بستهٔ زلف تو صدها مثل من دیوانه ای

خُرد در جنگ غمش شد استخوان جان من *** با قوی پنچه نیفکن ای دل ار فرزانه ای

جان ز چشمم ریخت همچون اشک شمع اندرفراق *** واقف از حالم نشد نی خویش نی بیگانه ای

قصهٔ فرهاد و مجنون ماند باقی ازهرا *** شاید از ما هم بماند در جهان افسانه ای

***

روی نیکوی تو را طاقت دیدار نماند *** وصف بیمار تو را قوت گفتار نماند

آن چنان دور ز میخانه دوی افتادم *** که جز از آرزوی مستیم آثار نماند

***

دوش می گفت زاهدم که چرا *** مسلک صوفیان گرفتی پیش

گفتمش خود پرستیم آزرد *** خواستم تا دمی شوم از خویش(1)***

لازم به تذکر است که چنانچه در کتاب «ريشه ها و جلوه هاي تشيع حوزه علميه اصفهان در طول تاريخ» نیز آمده است: خاندان سیّد العراقین( میر عمادی)، خاندانی است علمی که از خاندان علمی خاتون آبادی منشعب می شود. و در میان آن ها علماء و دانشمندان دینی ظهور

ص: 222

یافته اند، و به علّت سکونتشان در محلّۀ پاقلعۀ اصفهان، به نام «سادات پاقلعه» مشهور گردیده شده اند.

برجسته ترین چهرۀ علمی این خاندان، مرحوم حاج میرزا عبد الحسین، فرزند آقا میر محمّد مهدی بن حاج میر معصوم بن حاج میرزا محمّد علیّ بن میر أبو المحسن بن میر محمّد اسماعیل، مدرّس کبیر خاتون آبادی می باشد، که پدران او، همه از علماء و شخصیّت های دینی و اجتماعی زمان خود بوده اند.

مرحوم آیة اللّه سیّد عبد الحسین سیّدالعراقینمرحوم حاج میرزا عبدالحسین (سیّد العراقین)، در سال 1294 ه.ق متولّد گردید، و در حوزۀ اصفهان و نجف اشرف، و در محضر علماء بزرگی همچون آخوند خراسانی، مراحل تحصیلی را پیمود، و به مقام اجتهاد نائل گردید، و پس از مراجعت به اصفهان، به تدریس و هدایت مردم پرداخت، و در حلّ مشکلات دینی و اجتماعی و قضائی، گام های بلندی برداشت، و پشت و پناه مردم بوده است. ایشان در سال 1350 قمری از دنیا رفت، و در جوار تکیۀ خاتون آبادی، مدفون

ص: 223

گردید، و سپس محلّ دفن او به نام تکیۀ سیّد العراقین مشهور گردید، و عدّه ای از علماء بزرگ و دیگر مؤمنین، در آن مدفون گردیدند.

مرحوم سیّد العراقین، علاوه بر مقام تدریس در مدرسۀ چهارباغ، عهده دار تولیت شرعی آن مدرسه، و نیز مدرسۀ چهارباغ صدر (چهارباغ خواجو) ومدرسۀ پاقلعه بوده، و بدین وسیله، سرپرستی امور طلاّب مدارس یاد شده نیز با آن بزرگمرد بوده است. از نسل مرحوم سیّد العراقین، علمائی پا به عرصۀ علم و عمل گذاردند، و خاندان علمی سیّد العراقین را تداوم بخشیدند، و این خاندان به مناسبت نام جدّ أعلایشان (میرعماد الدّین محمّد)، با عنوان «میرعمادی» خوانده می شوند.(1)

به هر تقدیر جناب آقای سیّد محمّد ازهر فرزند میرزا ابو الحسن خان معروف به سرتیپ، از سرکار خانم صدیقه ازهر دارای چهار پسر به نام های سیّد حشمت اللّه، و سیّد محمود، و سیّد محمّد رضا، و سیّد ابو الفضل می باشد. و دو دختر به نام های رقیه (مهین) السادات، و افتخار السادات دارد.

سلالة السادات جناب آقای حاج سیّد محمّد ازهر رحمه الله

ص: 224

که خانم افتخار السادات ازهر فرزند سیّد محمّد، همسر جناب آقای سپهری است. و از ایشان دارای دو پسر به نام های احمد رضا، و حمید رضا است. که احمد رضا فرزند افتخار السادات ازهر، یک پسر به نام مانوئل (حامد) دارد. و حمید رضا فرزند افتخار السادات ازهر، دو پسر به نام های حسین، و علیّ دارد. که علیّ دو فرزند به نام های فاطمه، و سلما دارد.

و خانم رقیه (مهین) السادات ازهر فرزند سیّد محمّد، همسر جناب آقای بهرام فرخانی است، و از ایشان سه فرزند به نام های محمّد (بهنام)، و حسن (بهزاد)، و بهار دارد. که محمّد (بهنام) فرزند رقیه (مهین) السادات ازهر، یک دختر به نام ستاره دارد. و حسن (بهزاد) فرزند مهین السادات ازهر، فرزندی به نام لئو دارد، که لئو نیز فرزندی به نام کلارا دارد. و بهار فرزند رقیه (مهین) السادات ازهر، دو فرزند به نام های پویا، و پائیذ دارد. امّا جناب آقای سیّد محمّد رضا ازهر فرزند سیّد محمّد، از خانم ژاله گل افرا، دارای یک دختر به نام نیلی است، که نیلی سه فرزند به نام های لینا ژاله، و جُوهِ تنی، و بو دهی دارد.امّا جناب آقای سیّد ابو الفضل ازهر فرزند سیّد محمّد، از خانم کاترین، دارای دو فرزند به نام های الیزابت، و مارکارت است.

امّا جناب آقای دکتر سیّد حشمت اللّه ازهر فرزند سیّد محمّد، که متخصص زنان و زایمان، و استاد دانشگاه تهران بوده اند. از خانم لیلی جناب، دارای دو فرزند به نام های سیّد مهران، و مژگان سادات هستند. که سیّد مهران فرزند سیّد حشمت اللّه دارای دو فرزند به نام های میشا، وسُورن می باشد. و مژگان سادات فرزند سیّد حشمت اللّه ازهر، سه فرزند به نام های جردن، و مهین، و لیلی دارد. و لیلی نیز فرزندی به نام الاُرز دارد.

امّا جناب آقای استاد سیّد محمود ازهر فرزند سیّد محمّد، متولد مرداد ماهِ هزار و سیصد و پانزده خورشیدی، و استاد دانشگاه آزاد خوراسگان بوده اند، و از خانم گیتی روغنی، دارای سه فرزند به نام های سیّد محمّد مسعود، و شبنم سادات، و میثاق سادات است. که شبنم سادات دو فرزند به نام های هدیه، و حسین دارد. و دکتر سیّد محمّد مسعود ازهر فرزند سیّد محمود، متولد سی و یکم خرداد ماهِ هزار و سیصد و چهل و هشت شمسی، و فوق تخصص روانپزشکی کودک و نوجوان می باشند. ایشان با خانم اعظم زارعی ازدواج نموده اند، و از ایشان دارای دختری به نام دیبا هستند.(1)

ص: 225

عکس

استاد سیّد محمود ازهر

عکس

میرزا عبد الواسع خان معروف به سرهنگ رحمه الله

سنگ نوشته مسجد جامع محمّد آباد

ص: 227

نگهدارش از شر روز جزا *** شود حشر با خاتم الأنبیا

گناهان بنّا هم ای ذو المنن *** به بخشا بحقّ حسین و حسن

در این فرد تاریخ ... ... *** ساقط کنی و ... .... ....

ز هجرت گذشته است ... رشک *** هزار و دویست و نود سال و یک

محمّد علیّ ابن محمّد امین الحسینی خلیفه سلطانی طاب ثراه عمل حسن فی سنه 1291.

به هر تقدیر تمام آن چه محرر اوراق توانست از نوشته های بر روی سنگ نوشته دریابد، متن فوق می باشد. که مرحوم میرزا محمّد علیّ خان در قالب شانزده بیت، افعال برادر خود را ستوده، و در پایان نیز با نگاشتن نام خویش، آن را امضاء نموده است.

سنگ نوشته حمام محمّد آباد

ص: 229

به هر تقدیر میرزا محمّد علیّ خان فرزند میرزا محمّد امین فرزند میرزا محمّد مشهور به آقا، با دختری از طایفه نوّاب ها ازدواج نمود، و از ایشان هفت فرزند داشته است. که از بین آن هفت فرزند، پنج نفر آن ها دختر بوده اند، و به نام های گوهر بیگم، و مریم بیگم، و همایه بیگم، و زهرا بیگم، و آقا بیگم می باشند. و دو نفر دیگر پسر بوده اند، و به نام های میرزا غلامحسین، و حجة الإسلام حاج میرزا محمّد امین هستند.

که گوهر بیگم همسر جناب آقای میرزا علیّ اکبر خلیفه سلطانی(1) بود، و پدر بزرگ مادری جناب آقای سیّد کورش خلیفه سلطانی نیز می باشند. و مریم بیگم نیز همسر جناب آقای حاج عابدین بود، و همایه بیگم همسر جناب آقای ریاحی بود، و از ایشان دو فرزند به نام های کوکبُ الحاجیه، و میرزا حسین ریاحی داشت، و زهرا بیگم هم با جناب آقای میرزا اسماعیل نظرآبادی ازدواج کرد، و آقا بیگم هم همسر جناب آقای حاج میرزا عبد الحسین خان خلیفه سلطانی مشهور به میر پنج بود.

ایشان علاوه بر فقه و اصول، در علوم غریبه نیز مهارت داشتند، و در نوشتن خط نسخ از اساتید روزگار خود بودند. ایشان که در فنون شاعری هم تبحر داشتند، و شاعری توانا بودند، با تخلص «طائر» به خوبی شعر می سرودند، و دیوان زیبائی از خود به جا گذاشتند، که متأسفانه هم اکنون در دسترس نیست.

حجة الإسلام حاج میرزا محمّد امین رحمه الله

سیّد مصلح الدّین مهدوی رحمه الله دربارهٔ شرح حال حجة الإسلام حاج میرزا محمّد امین رحمه الله نگاشته است:

«میرزا محمّد أمین طائر؛ حاج میرزا محمّد أمین صفوی خلیفه سلطانی، متخلص به "طائر" شاعر، ادیب، و فاضل. در اواخر قرن سیزدهم هجری در روستای محمّد آباد جرقویه متولّد شد، و در اصفهان، فقه و اصول، صرف و نحو، و علوم غریبه را آموخت. در نوشتن خط نسخ نیز مهارت داشت. از سال وفات او اطّلاعی در دست نیست. از او است:»

ص: 231

به جان خود چه بلایی که دیدم و نخریدم *** کدام بار جفا از تو آمد و نکشیدم

به یاد عارض گلگون و یاد آن قد موزون *** به بوستان نرسیدم که پیرهن ندریدم(1)

***

و صاحب کتاب «گرکویه سرزمینی ناشناخته بر کران کویر» دربارهٔ شرح حال حجة الإسلام حاج میرزا محمّد امین رحمه الله نوشته است:

«طائر محمّد آبادی به روزگار پادشاهی ناصر الدّین شاه قاجار در محمّد آباد می زیست، از آن سرایندهٔ ارجمند سروده هائی به یادگار مانده است، که آقای محمّد علیّ ایروانی محمّد آبادی آن ها را گرد آوری و یاداشت نموده، که گزیده ای از سروده های وی را که هنگام پایان ساختمان مسجد جامع میر پنج در محمّد آباد برای ماده تاریخ آن سروده است به آگاهی می رسانیم:»

بدوران سلطان صاحبقران *** مهین ناصر الدّین شه جم ستان

حاج عبد الحسین خان امیر سپاه *** که در پنج بیدق بدی حکمران

سلیل جلیل رسول مجید *** محمّد شفیع همه انس و جان

ز نسل خلیفه حسینی نسب *** اباً جداً آقای خلق جهان

به اعزاز و دولت به حشمت قرین *** به اقبال و بخت و سعادت قران

به نزدیک طوفان عمرش رسید *** شد الهام در خلد گیرد مکان

از آن همّت عالی و عزم جزم *** بنا کرد این خانهٔ جاودان

گشودی در بخشش و بذل و جود *** به انعام و احسان و دست و زبان

بنای رفیعش به گردون رسید *** ز هی استقامت زهی عزّ و نشان

ص: 232

رقم کرد «طائر» به تاریخ او *** (که فردوس اعلاست در این مکان)(1)

***

به هر تقدیر حجة الإسلام حاج میرزا محمّد امین، از مرحومهٔ مغفوره حاجیه بی بی، دارای یک دختر به نام بیگم، و شش پسر به نام های میرزا مصطفی خان، که در سال 1336 ه.ق از دنیا رفت، و میرزا اسد اللّه خان، و سیّد محمّد خان، و میرزا رضا قلی خان، و میرزا سیّد ابراهیم، و سلطان میرزا سیّد علیّ خان می باشد. که در بین فرزندان حجة الإسلام حاج میرزا محمّد امین، مصطفی خان، و میرزا رضا قلی خان که همسرش کوکبُ الحاجیه ریاحی بود، فرزندی نداشتند.

نفر راست تصویر حاجیه بی بی، همسر حاج محمّد امین «طائر»،

و نفر سمت چپ دختر ایشان، بیگم است.

ص: 233

کارخانهٔ وطن مشغول به کار شوند، و کار خود را رسماً و از سن بیست و سه سالگی، از سال هزار و سیصد و بیست و دو ه.ش آغاز نمودند.

آن طوری که مرحوم مهندس صفوی نقل می کردند: در سال هائی که ایشان مشغول تحصیلات دانشگاهی بودند، در کل کشور فقط چهار دانشکده مهندسی وجود داشت، که عبارت بودند از: دانشکده های فنی، نفت، پست و تلگراف و ایران و آلمان، و این ها اقدام به تربیت مهندس برق می کردند. و جمعاً سالانه صد نفر مهندس برق به بازار کار آن زمان کشور عرضه می کردند. و مشهورترین اساتید رشته برق عبارت بودند از مرحوم دکتر حسابی، مرحوم دکتر آل بویه، مرحوم دکتر نجومی، مرحوم مهندس ریاضی، و مرحوم دکتر سپاهی.

در هر حال ایشان از سال هزار و سیصد و بیست و دو تا سال هزار و سیصد و بیست و هشت ه.ش. در کارخانه های وطن و زایند رود در بخش برق مسئول تعمیر و نگهداری بودند. نکته قابل توجه این که قبل از تشکیل شرکت توربین اصفهان، که رسماً و منحصراً در نیروگاه هزار جریب (محل فعلی ستاد مرکزی رق اصفهان) به کار تولید برق می پرداخت، برق بخش هایی از شهر اصفهان از طریق کارخانه های نساجی مانند: وطن، زایندرود، ریسبافت، نختاب، رحیم زاده، نور و امثالهم تأمین می شد.

بدین معنی که موتورهای دیزل این کارخانه ها از یکسو به عنوان نیروی محرکه ماشین آلات ریسندگی و بافندگی به کار می رفتند، و از سوی دیگر با اتصال محور آن به ژنراتور برق، قسمتی از برق شهر اصفهان را تأمین می کردند. در واقع در طول این سال ها، مرحوم مهندس سیّد تقی صفوی به اتفاق تعدادی از تکنسین ها و استادکارانِ برق در این کارخانه ها مسئولیت تولید، و بهره برداری از این مولدهای برق و توزیع برق در شهر را بر عهده داشتند.

در همین سال ها مرحوم حاج محمّد جعفر کازرونی که مدیر کارخانه پارچه بافی وطن بود، اقدام به تأسیس بیمارستانی در خیابان عبّاس آباد نمود. و چون در تشکیلات ایشان تنها مهندس برق تحصیل کرده و آشنا به زبان های فرانسه و آلمانی، مرحوم مهندس صفوی بود، لذا از وجود ایشان برای سفارش، خرید و نصب دستگاه های رادیولوژی و بیمارستانی استفاده نمود، از این رو مدّتی نیز نام برده را برای آموزش، بهره برداری و نگهداری این تجهزات به کارخانه زیمنس آلمان اعزام نمودند، که تا سال هزار و سیصد و سی ه.ش. به طول انجامید.

ایشان از مهر ماه سال هزار و سیصد و سی ه.ش. به عنوان مهندس شبکه توزیع برق به استخدام شرکت سهامی توربین اصفهان در آمدند، و مسئولیت توسعه شبکه شش کیلو ولت

ص: 235

اصفهان، و نصب ترانسفورماتورهای توزیع 4 / 0 / 6 کیلو ولت در محلات فاقد برق اصفهان، و همچنین نصب ترانسفورماتورهای دیگر برای انتقال برق تولیدی کارخانه توربین و سایر کارخانجات نساجی به شبکه توزیع برق شهر و نیز نوسازی شبکه های توزیع فشار ضعیف قدیمی شهر را به عهده گرفتند، و به اتفاق تعدادی تکنسین ها و استادکاران و نیز مهندس زاپلتال اینکار را به نحو احسن و با حداقل خاموشی انجام دادند. از ابتدای سال هزار و سیصد و سی و چهار ه.ش. ایشان به مدّت سه سال به کشور آلمان مسافرت نمود، و در دفاتر فنی، آزمایشگاه ها، کارخانجات سازندهٔ تجهیزات الکتریکی کارخانه AEG و شرکت های برق آلمان، به انجام کار و مطالعه و تجربه اندوزی پرداختند، و پس از سه سال مجدداً به کشور بازگشتند، و کار خود را در شرکت توربین ادامه دادند.

مرحوم مهندس صفوی در سال هزار و سیصد و بیست و دو ه.ش. پس از فرغت از تحصیل دانشگاه با سرکار خانم فروغ السادات صفوی ازدواج نمودند، که حاصل این ازدواج سه فرزند است که اوّلین آن ها در سال هزار و سیصد و سی و چهار ه.ش. هنگام مأموریت ایشان در آلمان متولد شد، و دو فرزند بعدی در اصفهان به دنیا آمدند، که هر سه نفر تحصیلات عالی خود را در خارج از کشور به اتمام رسانده، و اکنون نیز همانجا زندگی می کنند.

مرحوم مهندس صفوی از هنگام تشکیل شرکت توربین در سال هزار و سیصد و بیست و هفت ه.ش. و سپس شرکت کارخانجات برق اصفهان، و پس از آن شرکت دولتی برق منطقه ای اصفهان، همواره مسئولیت های مهم کلیدی، و فنی در صنعت برق اصفهان را به عهده داشتند، و کار خود را از مسئولیت کارشناسی در کارخانه وطن شروع کردند، و تا رده مدیریت بهره برداری، مدیریت تولید، معاون فنی، عضو هیأت مدیره، و مدیر عامل شرکت برق منطقه ای اصفهان پیش رفتند، ولی هیچ وقت علاقه خود را به کارهای فنی و حرفه ای از دست ندادند. در سال های اشتغال به کار، و پس از آن، در منزل خود یک کارگاه فنی برق، برای ساخت و تولید تابلوهای برق دائر کرده بودند، که در مواقع فراغت در آن کارگاه لباس کار می پوشیدند، و به کار می پرداختند.

آن مرحوم هم زمان با پیروزی انقلاب اسلامی پس از حدود سی و چهار سال خدمت در صنعت برق، بازنشسته شدند. ایشان در ایّام پایانی عمر از بیماری سرطان پروستات رنج می بردند، و از اوائل سال جاری که بیماری ایشان شدّت گرفته بود، عموماً در خانهٔ قدیمی خود، در همین خیابان میر، به استراحت مشغول بودند. به طوری که در این اواخر از شرکت در همایش بزرگ پیش

ص: 236

کسوتان صنعت برق کشور نیز عذر خواستند. متعاقباً در تابستان گذشته برای ادامه معالجات و دیدار با فرزندان عازم سفر آمریکا شدند که متأسفانه معالجات چندان مؤثر واقع نشد، و در اوائل آذر ماه در همانجا دار فانی را بدرود گفتند.خداوند روح ایشان را غریق رحمت فرموده و با ارواح سایر خدمت گذاران این دیار محشور و مأنوس گرداند.(1)

جناب آقای مهندس سیّد تقی صفوی رحمه الله

به هر تقدیر جناب آقای سیّد تقی صفوی خلیفه سلطانی، از خانم فروغ السادات صفوی، یک دختر به نام فیروزه سادات، و دو پسر به نام های سیّد علیّ رضا، و سیّد محمّدرضا دارند، که همگی در آمریکا زندگی می کنند.

است، که هم اکنون با فامیل صفوی شناخته می شوند، و همگی در آمریکا زندگی می کنند. و فروغ السادات صفوی، همسر میرزا تقی خان صفوی است.

میرزا اسد اللّه خان

جناب آقای میرزا اسد اللّه خان فرزند حجة الإسلام حاج میرزا محمّد امین، دارای دو پسر به نام سیّد محمّد صفوی، و سیّد حسین (معروف به منوچهر) صفوی می باشد. که سیّد محمّد صفوی فرزند میرزا اسد اللّه خان، دارای سه فرزند به نام های سیّد مهدی صفوی، و سیّد رضا صفوی، و زهرا سادات صفوی است. و سیّد حسین (معروف به منوچهر) صفوی فرزند میرزا اسد اللّه خان، دارای پنج فرزند به نام های سیّد محمّد رضا، و شکوفه سادات، و بنفشه سادات، و مریم سادات، و ساناز سادات می باشد. که در بین فرزندان ایشان فقط سیّد محمّد، و بنفشه سادات در ایران هستند، و بقیه به آمریکا مهاجرت کرده اند.

ایستاده از سمت راست به چپ: 1. سیّد محمّد رضا، 2. حاجی حسن علیّ خان فرخانی قارنه، 3. حاجی محمّد علیّ میرزا فرخانی قارنه. نشسته بر صندلی از راست به چپ: 4. میرزا سیّد علیّ خان، 5. حجة الإسلام سیّد محمّد امین خلیفه سلطانی «طائر»، 6. میرزا رضا قلی خان. نشسته بر زمین از راست به چپ: 7. میرزا سیّد ابراهیم خلیفه سلطانی فرزند «طائر»، 8. آقا مصطفی، 9. میرزا اسد اللّه.

ص: 238

ابراهیم، مشهور به میرزا ابراهیم (محروم از شنیدن و سخن گفتن) فرزند بزرگ حجة الإسلام سیّد محمّد امین خلیفه سلطانی صفوی حسینی بود.

میرزا محمّد علیّ تحصیلات ابتدائی خود را در سال های 1306 تا 1311 به پشتوانه عموی خود میرزا سیّد علیّ خان ملقب به سلطان، در کنار پسر عموی خود مرحوم مهندس تقی صفوی (اوّلین رئیس اداره برق اصفهان) در شهر اصفهان به پایان رسانید، امّا به دلیل مشکلات مالی خانواده که با کم شدن آب قنات در محمّد آباد تشدید شده بود، به محمّد آباد بازگشتند، و از ادامه تحصیل حضوری منصرف شدند. ولی دست از ادامه تحصیل برنداشته، و در فرصت هایی که به دست می آوردند، کتاب ها را پیدا کرده، مطالعه نموده، و با کلاس های تابستانه ابتدا سیکل، و بعد دیپلم را احراز نمودند.

پس از بازگشت به محمّد آباد به دلیل سواد دار بودنشان در شرکت قند و شکر، شعبهٔ محمّد آباد مشغول به کار شدند، تا با اندک دستمزد خود به خانواده کمک کنند. کمی که بزرگتر شدند، و در سال های آغازین جوانی عهده دار جمع آوری اجاره املاک پدری شدند، و توانستند اندکی وضعیت مالی خانواده را بهبود بخشند. در همین دوران بود که تعدادی از متنفذین محمّد آباد از جمله آقای حاج حسین صفایی، و کربلایی علیّ تقی پور در جلسه ای پیشنهاد تدریس بچه های محمّد آباد را به ایشان دادند، و تأمین مقدار محدودی دستمزد، توسط اولیاء دنش آموزان را تضمین کردند.

ایشان نیز با توجه به داشتن سواد علوم قرآنی و علوم غیر کلاسیک آن زمان، که نزد پدر و عموهای خود فرا گرفته بودند، و همچنین سواد کلاسیک، و داشتن مدرک ششم ابتدایی که آن زمان از اعتبار بالایی برخوردار بود، کار آموزش کودکان را به سبک کلاس هایی که در اصفهان گذرانده بودند، در مسجد میر پنج آغاز نمودند. و گاه برای کمک بیشتر به دانش آموزان در منزل شخصی که خانه خلیفه سلطانی در ارگ محمّد آباد است، تدریس می کردند. این کار چند سالی ادامه داشت تا نمایندگی فرهنگ در جرقویه تشکیل شد، و اوّلین دبستان دولتی محمّد آباد با حضور ایشان آغار به کار کرد.

در ابتدا کُردی(1)

که یک ساختمان زیبای زمان قاجار بود، برای این کار اختصاص داده شد، ولی با توجه به نیاز مالک، فکر ساختن مدرسه و ایجاد فضای با ثبات، و مناسب برای

ص: 240

فعالیت های آموزشی در ایشان قوّت گرفت، و با کمک اهالی و شاگردان و همراهی همکاران، ساختمان شش کلاسه، با کریدور، و امکانات محدود، در محل احداث شد، که هنوز پابرجاست. و در این دبستان تعداد زیادی از فرزندان محمّد آباد سواد آموختند، و دوره ابتدائی را گذراندند.

سلالة السادات جناب آقای سیّد محمّد علیّ خلیفه سلطانی رحمه الله

جناب آقای سیّد محمّد علیّ خلیفه سلطانی در اوائل دههٔ چهل به خاطر تحصیلات، و شرائط فرزندان خودشان راهی اصفهان شدند، و تا سال 1359 ه.ش. که بازنشست شدند، در اصفهان در مدارس ابتدائی تدریس می کردند. در سال 1383 ه.ش. با کوله باری از مواجهه با برخوردهای سپاس گزارانه، و قدرشناسانه، نسبت به نقش ایشان در بنیان گذاری سواد آموزی، و ایجاد پایه مقدّماتی آموزش دبستان در محمّد آباد دار فانی را وداع گفتند، و در باغ رضوان اصفهان به خاک سپرده شدند.

پس از فوت ایشان قطعه زمینی روبروی قلعه، توسط فرزندان ایشان، جهت طرح بازسازی، و توسعه دبستان شهید عبد اللّه پور به آموزش و پرورش واگذار شد. ضروری است که یاد آوری کنیم که ایشان در طول عمر خود از زحمات آقای مستوفی، و جناب صابری به عنوان مدیر

ص: 241

ورابط اداری دبستان محمّد آباد با اداره فرهنگ صحبت می کردند، که شاید بهتر باشد جداگانه به نقش این دو بزرگوار رسیدگی شود.(1)

به هر تقدیر جناب آقای سیّد محمّد علیّ خلیفه سلطانی فرزند سیّد ابراهیم فرزند حجة الإسلام حاج میرزا محمّد امین، دارای چهار پسر به نام های سیّد مصطفی، و سیّد محمود، و سیّد مسعود، و سیّد کورش، و سه دختر به نام های افتخار السادات، و مهر السادات، و عذرا سادات (معروف به مهران) می باشند.

که افتخار السادات دارای چهار فرزند به نام های مهرداد، و مهرنوش، و تبسم، و آزاده است. و مهر السادات دارای دختری به نام شهرزاد می باشد. و عذرا سادات دارای دختری به نام شیوا، و پسری به نام نیما است که نیما در کانادا زندگی می کند.

اداره قند و شکر استان چهارمحال و بختیاری به شهر کرد منتقل شده، و در بلندای بام ایران مشغول کار می گردند.

جناب آقای مهندس سیّد مصطفی خلیفه سلطانی با آغاز کار در کارخانه «پلی اکریل ایران» در سال هزار و سیصد و پنجاه و شش بلافاصله جهت آموزش به کشور هلند اعزام شده، و بعد از طی مراحل تخصصی مجدداً به ایران باز می گردند. در سال هزار و سیصد و پنجاه و هشت در حالی که کارشناسان معتقد بودند که امکان راه اندازی سیستم گاز ازت بدون حضور کارشناسان خارجی وجود ندارد، این سیستم را به کمک تیم همکار خود راه اندازی کرده و به بهره برداری رساندند.

دیگر افتخارات مهندس سیّد مصطفی خلیفه سلطانی عبارت است از:

1) مجری پروژه توسعه آکریلیک که با همکاري کمپانی میتسوبیشی ژاپن و آمریکا موجب افزایش تولید آکریلیک به میزان بیست و پنج درصد گردید.

2) مجری پروژه آکریلیک سی هزار تنی تا زمان شروع مراحل اجرايی آن.

3) طراحی، ساخت و نصب و راه اندازی خط تولید گرانول از پرک شسته شده بطری.

4) طراحی، ساخت و نصب و راه اندازی خط تولید تسمه بسته بندی از ضایعات پلی پروپلين و تولید تسمه پلي استر از پرک شسته شده بطری.

5) شروع به کار در «کانون کارشناسان رسمی دادگستری اصفهان» با عنوان کارشناس رسمی در رشته آتش سوزی و آتش نشانی از سال هزار و سیصد و هفتاد و هفت ه.ش. تاکنون.

6) مشاوره فنی در پروژه های پلی استر برای چندین واحد تولیدی.

7) سفرهای کاری متعدد به کشورهای مختلف جهان، از جمله، اکثر کشورهای اروپائی، آمریکا، ژاپن، کره جنوبی، هلند، پاکستان، ترکیه، افغانستان، مالزی، و سنگاپور، به نحوی که حتّی به برخی از این کشورها چندین مرتبه سفر کرده اند.

8) کسب مقام کارگر نمونه کشوری در سال هزار و سیصد و هفتاد و چهار ه.ش، و گرفتن سه عدد سکه بهار آزادی و یک جلد کلام اللّه مجید از دست رئیس جمهور وقت.

در حال حاضر نیز ایشان در صدد راه اندازی مجدد خط تولید گرانول و تسمه از طریق مشارکت می باشند.(1)

ص: 243

به هر صورت جناب آقای مهندس سیّد مصطفی خلیفه سلطانی فرزند سیّد محمّد علیّ فرزند سیّد ابراهیم فرزند حجة الإسلام حاج میرزا محمّد امین، با خانم پری سیما سیمائیان ازدواج نمودند، و از ایشان دارای چهار فرزند به نام های سیّد بابک، و شادی سادات و سارا سادات و سیّد بهنام می باشند.

که شادی سادات متولد هزار و سيصد و پنجاه و پنج ه.ش. دارای فوق لیسانس زبان و ادبیات فرانسه هستند و داراي دو فرزند به نام های آروین، و دانیال است که همگی در کشور سوئد زندگی می کنند. سارا سادات متولد هزار و سيصد و شصت و يک ه.ش. و دانش آموختهٔ دکترای سیستم های آموزشی دانشگاه ها مي باشند.

جناب آقای مهندس سیّد مصطفی خلیفه سلطانی

عکس

جناب آقای مهندس سیّد بابک خلیفه سلطانی

جناب آقای مهندس سیّد بهنام خلیفه سلطانی

جناب آقای مهندس سیّد بهنام خلیفه سلطانی فرزند سیّد مصطفی متولد سال هزار و سيصد و شصت و دو ه.ش و لیسانس مترجمی زبان انگلیسی، و مهندس مکانیک است.(1)

ص: 245

و سیصد و پنجاه و شش می باشند. ایشان دانش آموختهٔ دکترای مواد مهندسی و پیشرفته کربنی، شامل گرافیت، الیاف کربن، کامپوزیت های کربن - کربن، گرافن و نانو ذرات هستند.

مهندس سیّد علیّ خلیفه سلطانی دیپلم خود را در رشتهٔ ریاضی فیزیک از دبیرستان شهید رجائی شهرِ اصفهان اخذ نمودند. و لیسانس خود را در رشتهٔ سرامیکِ دانشگاه علم و صنعت اصفهان، با تحقیق در زمینهٔ ساخت شیشه سرامیک های بر پایه سیستم SiO2 – Al2O علیها السلام – CaO – MgO با استفاده از مواد اوّلیه ارزان قیمت داخلی، دریافت نمودند.

آقای مهندس سیّد علیّ خلیفه سلطانی تحصیلات خود را در رشتهٔ سرامیک ادامه داده، و پایان نامهٔ کارشناسی ارشد خود را با تحقیق در زمینه: " ایجاد و بررسی پوشش های سرامیکی بر پایه سیلیکون کارباید بر سطح قطعات گرافیتی به منظور افزایش مقاومت به اکسیداسیون در دمای بالا"، ارائه نموده، و بعد از دریافت فوق لیسانس، مشغول تحصیل در مقطع دکترای مهندسی مواد، در دانشگاه صنعتی سهند تبریز می باشند. رسالهٔ دکترای ایشان دربارهٔ " ایجاد پوشش فوق دیر گداز سرامیکی مقاوم در برابر اکسیداسیون بر پایه SiC-HfB2 برسطح قطعات SiC nano/C و بررسی کارآمدی آن" است.

مقالات مهندس سیّد علیّ خلیفه سلطانی در مجلات ISI

جناب آقای مهندس سیّد علیّ خلیفه سلطانی به همراه برخی از شاگردان و همکاران خود مقالات متعددی را در مجامع بین المللی، و کنفرانس های داخلی ارائه نموده اند، که از جملهٔ آن ها:

1. اثر اصلاح فاز زمینه بر راندمان چگالش کامپوزیت های کربن - کربن بر پایهٔ قیر. که در مجلهٔ علوم و مهندسی زغال سنگ (چین)، در 16 صفحه در سال 2010 انتشار یافت. (به زبان انگلیسی)

2 . پوشش دهی کربن بر زیر لایه گرافیتی با استفاده از فرایند رسوب گذاری گریز از مرکز: اثر سرعت دوران گریز از مرکز و عملیات حرارتی بر کیفیت پوشش. که در مجله تحقیقات علمی خاورمیانه، در 287 صفحه در سال 2013 منتشر شد. (به زبان انگلیسی)

3. پوشش دهی پولک های گرافیتی با نانو کامپوزیت های کربن / Mgo از طریق واکنش های فاز به گازی. که در مجله آلیاژها و ترکیبات، در صفحات 74 - 77 در سال 2010 منتشر شد. (به زبان انگلیسی)

ص: 247

4. تف جوشی با پیوند واکنشی مواد نانوساختار C/SiC با گرادیان ترکیبیFGNMs. که در علم و مهندسی مواد: الف، در صفحات: 445-449، و در سال: 2013 منتشر شد. (به زبان انگلیسی)

5. پوشش مقاوم به اکسیداسیون بر پایهٔ Nano-SiC/SiC بر سطح گرافیت. که در علوم کاربردی سطح، در صفحات: 128-132، در سال: 2013 انتشار یافت. (به زبان انگلیسی)

6. اثر فرایند اصلاح بر راندمان چگالش و ریز ساختار کامپوزیت کربن - کربن بر پایهٔ فنول-فورفورال. که در مجله تجزیه و تحلیل حرارتی و کاربردی، 5 فوریه سال2012 منتشر شد. (به زبان انگلیسی)

7. ایجاد و شناسایی فیلم نازک SiO2 و نانو الیاف SiC جهت بهبود مقاومت در برابر اکسیداسیون گرافیت. که در مجله انجمن سرامیک اروپا. در صفحات: 3947-3956، در سال: 2016 انتشار پیدا نمود. (به زبان انگلیسی)

8. تهیه یک پوشش نانوساختار SiC-ZrO2 برای بهبود مقاومت اکسیداسیون گرافیت. که در فناوری سطح و پوشش. در سال: 2016 انتشار یافت. (به زبان انگلیسی)

9. ایجاد یک پوشش SiC-ZrO2 نانو ساختار به منظور بهبود مقاومت بر اکسیداسیون گرافیت. که در فناوری سطح و پوشش، و در سال: 2016 منتشر شد. (به زبان انگلیسی)

10. اثر اسید شوئی الیاف بر خواص مکانیکی دینامیک کامپوزیت های الیاف کربن / پلی استر اشباع نشده با روش پالتروژن. که در فناوری و مهندسی پلیمر-پلاستیک، در صفحات: 564-567، در سال: 2011 انتشار پیدا نمود. (به زبان انگلیسی)

11. اثر فرایند تخلیه کورونا بر خواص مکانیکی دینامیک کامپوزیت های کربن / پلی استر اشباع نشده با روش پالتروژن. که در فناوری و مهندسی پلیمر-پلاستیک، در صفحات: 162-166، و در سال: 2014 انتشار یافت. (به زبان انگلیسی)

12. پوشش چند لایه گرادیان ترکیبی بر پایهٔ SiC/MoSi2- SiC چقرمه شده با نانو ذرات SiC به منظور افزایش مقاومت بر اکسیداسیون مواد کربنی در دماهای بالا. که در مجله مهندسی مواد و عملکرد، در سال: 2017 منتشر شد. (به زبان انگلیسی)

14. نقش پایه گرافیتی بر تشکیل ساختار گرادیان ترکیبی SiC/C طی فرایند سمانتاسیون توده ای. که در فصلنامه علمی پژوهشی فرایندهای نوین در مهندسی مواد، در صفحات: 91-98، در سال: 1395 منتشر شد. (به زبان انگلیسی)

ص: 248

مقالات کنفرانس های مهندس سیّد علیّ خلیفه سلطانی

1. تأثیر اصلاح فنل- فورفورال بر خواص مکانیکی کامپوزیت C/C. سال و محل کنفرانس: نهمین سمینار بین المللی علوم پلیمر و فن آوری موسسه پلیمر و پتروشیمی ایران، تهران اکتبر 2009.

2. ايجاد و بررسي پوشش سراميكي SiC بر سطح قطعات گرافيتي به منظور افزايش مقاومت به اكسيداسيون در دماهاي بالا. سال و محل کنفرانس: هفتمین کنگره سرامیک ایران شیراز- اردیبهشت 88.

3. روش های تولید ماده بور و ارائه روش منتخب در مقیاس آزمایشگاهی. سال و محل کنفرانس: پنجمین همایش سراسری مواد منفجره و پیروتکنیک پیشرفته تهران -بهمن 86.

4. درآمدی بر روش تولید کامپوزیتهای کربن-کربن با استفاده از قیر. سال و محل کنفرانس: نهمین کنگره مهندسی متالورژی ایران – 1384.

5. بررسي تأثير پوشش دولايه كاربيد سيليسيم/نانو كاربيد سيليسيم در بهبود رفتار اكسيداسيون قطعات گرافيتي. سال و محل کنفرانس: دوازدهمین سمینار ملی مهندسی سطح 22-20 اردیبهشت 1390.

6 . تأثیر بستر گرافیت بر روی پوشش SiC FGM ایجاد شده توسط سمنتاسیون بسته ای. سال و محل کنفرانس: دهمین کنگره انجمن سرامیک ایران و اولین کنفرانس بین المللی سرامیک پیشرفته.

7. تاثیر ترکیب پودر بر روی پوشش SiC بر گرافیت تولید شده توسط سمنتاسیون بسته ای. سال و محل کنفرانس: دهمین کنگره انجمن سرامیک ایران و اولین کنفرانس بین المللی سرامیک پیشرفته.

8. اثر نانوالیاف SiC بر مقاومت اکسیداسیون گرافیت. سال و محل کنفرانس: اوّلین سمپوزیوم بین المللی فناوری نانو، نجف آباد، 1395.

9. نقش پایه گرافیتی بر تشکیل ساختار گرادیان ترکیبی SiC/C طی فرایند سمانتاسیون توده ای. سال و محل کنفرانس: دهمین کنگره انجمن سرامیک ایران و اوّلین کنفرانس بین المللی سرامیک پیشرفته.

ص: 249

عکس

جناب آقای مهندس سیّد علیّ خلیفه سلطانی

سوابق آموزشی مهندس سیّد علیّ خلیفه سلطانی

ایشان تاکنون استاد مشاور بیش از ده پروژه کارشناسایی ارشد رشته مهندسی سرامیک و کامپوزیت بوده اند، که همگی با درجه عالی دفاع نموده اند. و همچنین ایشان دروس خواص حرارتی، نوری و الکتریکی سرامیک ها، برای مقطع کارشناسی ارشدِ رشته های کامپوزیت و درس نانو مواد برای مقطع کارشناسی ارشد رشته نانو را تدریس می نمایند.

افتخارات مهندس سیّد علیّ خلیفه سلطانی

1. یکی از اعضای کارگروه تخصصی تحقیق و توسعه مواد معاونت آماد و پشتیبانی و تحقیقات صنعتی ستاد کل نیروهای مسلح.

2. پژوهشگر نمونه مجتمع دانشگاهی مهندسی مواد و فناوری های ساخت در سال83 .

3. کسب رتبه دوّم جشنواره شهید چمران سال 1389.

4. دارای گواهی دوره طراحی مخازن تحت فشار و پایپینگ تحت استاندارد انجمن مهندسی مکانیک آمریکا (ASME)، زیر نظر استاد تهرانچی از اعضای اصلی کمیته کد .ASME5.

ص: 250

دارای گواهی دوره Ultrasonic Level I, II بر پایه استاندارد ASME Boiler pressure vessel code section V VIII و تایید جامعه مهندسین تست های غیر مخرب آمریکا (ASNT) .

6. دارای گواهی آموزشی آشنایی با ارزشها و معیارهای مدل تعالی (IDEA).

به هر تقدیر جناب آقای مهندس سیّد علیّ خلیفه سلطانی با خانم نفیسه نجفی سولاری، که کارشناس روانشناسی عمومی هستند، ازدواج نمودند، و دو فرزند به نام های سیّد محمّد مهدی، که متولد هجدهم مهر ماهِ هزار و سیصد و هشتاد و شش است، و مهرآفرین سادات که متولد هزار و سیصد و نود و دو می باشد، دارند.(1)

سیّد محمّد مهدی خلیفه سلطانی

زیبای دانشگاه تهران شدند، و در سال هزار و سیصد و هفتاد و شش ه.ش با اخذ مدرک فوق لیسانس در رشته شهر سازی از این دانشگاه فارغ التحصیل گشتند.

مهندس سیّد مسعود خلیفه سلطانی حدود سی و هشت سال است، که در چهار چوب مهندسان مشاور شهر و خانه (دفتر مرکزی شعبه اصفهان) در زمینهٔ طرح های شهری، منطقه ای و سایر طرح های مرتبط با برنامه ریزی شهر و منطقه به فعالیت در رشته خود مشغول (و در حال حاضر عضو هیئت مدیره شرکت) هستند. و طی این مدّت در تهیه ده ها طرح با سمت های کارشناس مطالعات، مسئول مطالعه، و مدیر پروژه مشارکت فعال داشته اند. ایشان به حقّ سوابق کاری فوق العاده و چشم گیری از خود به یادگار گذاشته اند، از جمله:

کارشناس مطالعاتی طرح جامع شهرضا، و کارشناس مطالعاتی طرح آماده سازی در شهر بروجن، و کارشناس مطالعاتی طرح آماده سازی در شهر زاهدان، و کارشناس مطالعاتی طرح آماده سازی در شهر زابل، و کارشناس مطالعاتی طرح آماده سازی در شهر چابهار، و کارشناس مطالعاتی طرح آماده سازی در شهر شهرکرد.

و همچنین مسئول مطالعات طرح منطقه شهری چابهار، و مسئول مطالعات طرح جامع کالبدی منطقه آزاد چابهار، و مسئول مطالعات طرح جامع و تفصیلی زابل، و مسئول مطالعات کالبدی - فضایی، طرح مجموعه شهری شیراز، و مدیر پروژه طرح مکانیابی اسکان نود سیستان و بلوچستان، و مدیر پروژه طرح جامع ناحیه زاهدان، و مدیر پروژه طرح جامع ناحیه کاشان، و مسئول مطالعات طرح جامع و تفصیلی شهرکرد، و مسئول مطالعات بازنگری طرح جامع و تفصیلی زاهدان.

و همچنین مسئول مطالعات طرح راهبردی - ساختاری شهر شیراز (سند راهنمای توسعه: بازنگری طرح تفصیلی شهری شیراز)، و مسئول مطالعات الگوی توسعه طرح تفصیلی منطقه چهارده تهران، و مسئول مطالعات بررسی مسائل توسعه شهری منطقه چهارده تهران، و مسئول مطالعات طرح راهبردی گسترش دهکده تفریحی - فرهنگی زاینده رود، و مسئول مطالعات طرح منظر شهری محله دولاب منطقه چهارده، و مسئول مطالعات ساماندهی محله چهار صد دستگاه.

و همچنین مسئول پروژه طرح مکان یابی اراضی مورد نیاز ایجاد مسکن کم درآمدها در مجموعه شهری شیراز، و مسئول مطالعات طراحی منظر شهری خیابان امیرالمومنین علیه السلام زاهدان، و مسئول مطالعات طراحی منظر شهری خیابان مولوی حسین بر زاهدان، و مسئول

ص: 252

مطالعات کالبدی - فضایی طرح جامع کلان شهر اراک، و مسئول مطالعات کالبدی - فضایی بازنگری طرح جامع و تفصیلی زاهدان، و مسئول مطالعات کالبدی - فضایی بازنگری طرح جامع شهر جدید طیس، و مسئول پروژه طرح مکان یابی شهرک نوبنیاد کاج.

جناب آقای مهندس سیّد مسعود خلیفه سلطانی

به هر تقدیر جناب آقای مهندس سیّد مسعود خلیفه سلطانی، با خانم دکتر عصمت بیضائی، که در مراسمی به عنوان نخستین پزشک متولد محمّد آباد معرفی شدند، ازدواج نمودند. و از ایشان دارای دو دختر به نام های نوشین سادات، و سحر سادات می باشند. که نوشین سادات خلیفه سلطانی، دو فرزند به نام های پرنیان، و پری ناز دارند. و سحر سادات خلیفه سلطانی، یک فرزند به نام بامداد دارند.(1)

خلیفه سلطانی می باشد، و نشان از خدمات این دودمان به این مرز و بوم دارد، الحقّ نقش فعّال و ارزنده ای داشته و دارند.

ایشان با بازسازی و احیای قسمتی از این قلعهٔ نفیس و ارزشمند، و جمع آوری معدودی از اشیاء قدیمی، و برخی از تصاویرِ اسلاف خاندان خلیفه سلطانی، گوئی در صدد احیاء نام این سلسه شریفه می باشند.

جناب آقای سیّد کورش خلیفه سلطانی

به هر تقدیر جناب آقای سیّد کورش خلیفه سلطانی(1) با خانم خاطره تقی پور که ایشان نیز دوشادوش همسر خود، در احیای قلعه محمّد آباد تلاش وافری نموده اند، ازدواج کرده اند، و از

ص: 254

ایشان دو دختر به نام های کیمیا سادات که متولد هزار و سیصد و هفتاد و نه، و هستی سادات که متولد هزار و سیصد و هشتاد و چهار هستند، دارند.

عکس

نمائی از داخل یکی از خانه های قلعهٔ محمّد آباد که متعلق به آقای سیّد کورش خلیفه سلطانی است.

ص: 255

به هر تقدیر بعد از پایان شرح حال برخی از احفاد میرزا عبد الواسع فرزند ابو الحسین میرزا فرزند میرزا فتح اللّه فرزند میرزا رفیع الدّین محمّد فرزند سیّد علاء الدّین حسین مشهور به خلیفه سلطان، و سلطان العلماء، در گذشته نگاشته شده بود، که در مورد برخی از احفاد میرزا محمّد بدیع فرزند ابو الحسین میرزا، و برادر میرزا عبد الواسع شرح حال، و مطالبی آورده خواهد شد، از این رو در ادامه شرح حال بعضی از احفاد ایشان آورده می شود.

مرحوم مغفور سیّد عبد الخالق خلیفه سلطانی با خانم بهزاده سادات خلیفه سلطانی ازدواج نمودند، و دارای یک پسر به نام سیّد تقی خلیفه سلطانی بوده اند.

سلالة السادات سیّد تقی خلیفه سلطانی

سلالة السادات مرحوم مغفور سیّد تقی خلیفه سلطانی فرزند سیّد عبد الخالق فرزند میرزا سلیمان، متولد اوّل تیر ماهِ هزار و سیصد و دوازده خورشیدی بوده اند، و متوفای هفتم تیر ماه هزار و سیصد و هفتاد و هفت، و در باغ رضوان مدفون می باشند. ایشان خانم منور السادات سجّادی، دارای سه پسر به نامه های سیّد مرتضی، و سیّد مجتبی، و سیّد محمّد رضا می باشند.

سلالة السادات جناب آقای سیّد تقی خلیفه سلطانی

سیّد مرتضی فرزند سیّد تقی خلیفه سلطانی

جناب آقای سیّد مرتضی خلیفه سلطانی فرزند سیّد تقی، که متولد بیست و ششم شهریور ماهِ هزار و سیصد و سی و نه شمسی هستند، با خانم نرگس سعادتخواه ازدواج نموده اند، و یک پسر به نام سیّد سهیل دارند.

ص: 258

عکس

جناب آقای سیّد مرتضی خلیفه سلطانی

جناب آقای سیّد سهیل خلیفه سلطانی

و جناب آقای سیّد سهیل خلیفه سلطانی فرزند سیّد مرتضی، متولد هجدهم تیر ماهِ هزار و سیصد و شصت و نه شمسی هستند.

ص: 259

عکس

جناب آقای سیّد محمّد رضا خلیفه سلطانی

جناب آقای سیّد ایمان خلیفه سلطانی

ص: 261

سلالة السادات مرحوم مغفور سیّد ولی اللّه خلیفه سلطانی

سیّد مهدی فرزند سیّد ولی اللّه خلیفه سلطانی

جناب آقای سیّد مهدی خلیفه سلطانی فرزند سیّد ولیّ اللّه فرزند سیّد محمّد شفیع، متولد اوّل مرداد ماهِ هزار و سیصد و بیست و پنج، کارمند ادارهٔ دادگستری استان اصفهان بوده اند.

جناب آقای سیّد مهدی خلیفه سلطانی

ص: 264

آقای سیّد مهدی خلیفه سلطانی با خانم زهرا معتمدی ازدواج نموده اند، و دارای دو پسر به نام های سیّد سعید که متولد بیست و شش شهریور ماه هزار و سیصد و پنجاه و سه، و سیّد وحید که متولد سوم بهمن ماهِ هزار و سیصد و شصت و دو هستند.

جناب آقای سیّد سعید خلیفه سلطانی

جناب آقای سیّد وحید خلیفه سلطانی

ص: 265

عکس

سلالة السادات مرحوم مغفور حاج سیّد فتح اللّه خلیفه سلطانی

ایشان بیش از نیم قرن سابقه کارشناسی دارند، و از جمله کارشناسانی هستند، که برای بررسی پرونده ها، به سایر شهرستان ها و استان های دیگر از جمله کاشان، یزد و شیراز مأمور شده اند. از نظر ایشان کانون کارشناسان در کمک به گسترش قانون، و یاری رساندن به قانون گذار در اجرای قانون بسیار مثمر ثمر است. و در واقع بازوی پر توان قضات، کارشناسان می باشند.(1)

جناب آقای سیّد فرهاد خلیفه سلطانی

به هر تقدیر جناب آقای سیّد فرهاد خلیفه سلطانی، از حاجیه خانم فرنگیس ایروانی دارای دو پسر به نام های سیّد جواد، و سیّد فرشاد، و از خانم مهرانگیز معتمدی نیز دارای یک پسر به نام سیّد محمّد رضا می باشند.

سال هزار و سیصد و شصت و شش، در رشته مهندسی نساجی، و مدیریت دولتی در دانشگاه کاشان مشغول تحصیل شده، و با مدرک لیسانس از این دانشگاه فارغ تحصیل گشته اند.

ایشان بعد از اتمام دوران تحصیل خود، سمت هائی چون مسئول فنی حرفه ای و کاردانش در ادارهٔ کل آموزش و پرورش استان اصفهان، و معاون بازرگانی سازمان همیاری شهرداری استان اصفهان را بر عهده داشته، و در سال هزار و سیصد و هشتاد و هشت بازنشسته شده اند، و هم اکنون کارشناس رسمی دادگستری استان اصفهان می باشند.

جناب آقای مهندس سیّد جواد خلیفه سلطانی

جناب آقای مهندس سیّد جواد خلیفه سلطانی با خانم زهره جبل عاملی ازدواج نمودند، و از ایشان دارای دو فرزند به نام های ثمین سادات، و سیّد علیّ می باشند. که خانم ثمین خلیفه سلطانی متولد سال هزار و سیصد و هفتاد و پنج، دارای فوق لیسانس حقوق از دانشگاه فریبورگ سوئیس هستند، و به عنوان وکیل دادگستری مشغول فعالیت می باشند.

ص: 269

عکس

جناب آقای سیّد علیّ خلیفه سلطانی

و جناب آقای سیّد علیّ خلیفه سلطانی فرزند سیّد جواد، متولد سال هزار و سیصد و هفتاد و نه، و دانشجوی پزشکی دانشگاه آزاد نجف آباد می باشند.

عکس

جناب آقای سیّد فرشاد خلیفه سلطانی

جناب آقای سیّد فرشاد خلیفه سلطانی با خانم زهره ایروانی ازدواج نمودند، و از ایشان دارای دو پسر به نام های سیّد محمّد شفیع (آرین)، و سیّد محمّد بدیع (آرش) هستند.

مهندس سیّد محمّد شفیع (آرین) خلیفه سلطانی

ص: 271

که جناب آقای مهندس سیّد محمّد شفیع (آرین) خلیفه سلطانی فرزند سیّد فرشاد، متولد یازدهم اردیبهشت ماهِ سال هزا و سیصد و هفتاد و سه، و دارای فوق لیسانس معدن از دانشگاه صنعتی اصفهان است.

مهندس سیّد محمّد بدیع (آرش) خلیفه سلطانی

و جناب آقای مهندس سیّد محمّد بدیع (آرش) خلیفه سلطانی فرزند سیّد فرشاد، متولد پنجم مرداد ماهِ سال هزار و سیصد و هشتاد، و دارای لیسانس عمران دانشگاه یزد می باشد.

جناب آقای سیّد محمّد رضا خلیفه سلطانی دارای فرزندی به نام مانی می باشند، که ایشان در حال حاضر دانش آموز دبیرستان است.(1)

ص: 273

به هر صورت بنابر آن چه علماء علم انساب، و تراجم، و به حسب شجره نامه های مفصلی که از دودمان خلیفه سطانی موجود می باشد، و توسط برخی از اسلاف این دودمان به دست نویسنده سطور رسیده است. برای هر چهار فرزند مرحوم سیّد علاء الدّین حسین مشهور به خلیفه سلطان، و سلطان العلماء، فرزندانی ذکر شده است. از این رو در ادامه متذکر نام آن بزرگواران شده، و برای برخی نیز شرح حالی آورده می شود. البته برخی از نام ها قابل مطالعه نبود، لذا به جای نام آن ها نقطه قرار داده شده است. به هر تقدیر آن شجره نامه این گونه است:

«و من النوابغ فی السادة المرعشیة العلامة المیرزا محمّد طاهر بن النّواب المیر سیّد علی بن سلطان العلماء السیّد حسین المرعشی،کان حکیما متألهاً، له حاشیة لطیفة علی شرح الهدایة للمیبدی، و أخری علی شرح الإشارات.»(1)

(و یکی از بزرگان سادات مرعشی علامه میرزا محمّد طاهر فرزند نوّاب میر سیّد علیّ فرزند سلطان العلماء سیّد حسین مرعشی، که حکیم زاهدی بود، و حاشیهٔ دقیقی بر شرح هدایه میبدی، و شرح دیگری نیز بر شرح اشارات دارد.)

و محقق توانا و عالم بزرگوار مرحوم شیخ عبد الکریم گزی قدس سره نیز دربارهٔ محمّد طاهر فرزند نوّاب سیّد علیّ0نگاشته است:

«در جنب قبر او (ميرزا محمّد سعيد) قبر میرزا محمّد طاهر والد او بود، که او هم از علماء و فقهاء بوده.»(2)

و مرحوم سیّد محسن امین قدس سره در شرح حال محمّد طاهر فرزند نوّاب سیّد علیّ نوشته است:

«المیرزا محمّد طاهر النوّاب ابن المیرزا سیّد علیّ الحسینی المرعشی کان من تلامذة والده فی المعقول و المنقول له حاشیة علی شرح الهدایة للمیبدی و کان من مدرسی اصفهان خلف المیرزا أبو الحسن و المیرزا محمّد صادق.»(3)

به هر تقدیر محمّد طاهر فرزند نوّاب سیّد علیّ، در شجره نامه های که در دست نگارنده است، دارای سه فرزند به نام های میرزا عبد اللّه،(4) و میرزا أبو الحسن، و میرزا محمّد صادق می باشد. ولی مرحوم سیّد مصلح الدّین مهدوی فرزند دیگری به نام محمّد سعید برای ایشان ذکر کرده است. و در شرح حال او نگاشته است:

ص: 275

«ميرزا محمّد سعيد خليفه سلطان بن ميرزا محمّد طاهر خليفه سلطانى بن سيّد علىّ نواب بن سيّد علاءالدّين حسين خليفه سلطان حسينى مرعشى اصفهانى، عالم فاضل، از علماى قرن دوازدهم هجرى. وى در 24 صفر 1126 ق در اصفهان وفات يافته و در قبرستان آب بخشان مدفون شده است. بر لوح قبر او اين القاب آمده بود: الفقيه الزّاهد، الحكيم المتألّه، العابد النّاسك، السّاجد الاديب [الاریب] الشاعر...، که به هنگام تسطيح و تخريب قبرستان قبر او را از بين بردند، و سنگ لوح آن نيز مفقود و ناپديد شد.»(1)

چنانچه عالم بزرگوار و محقق توانا مرحوم شیخ عبد الکریم گزی قدس سره نیز دربارهٔ ایشان نوشته است:

«قریب به قبر تفلیسی، قبر میرزا محمّد سعید بن میرزا محمّد طاهر حسینی خلیفه سلطانی است، که در 24 صفر 1116 در اصفهان فوت شده و بر لوح قبر او نوشته شده بود: الفقيه الزّاهد، الحكيم المتألّه، العابد النّاسك، السّاجد الاديب الاریب الشاعر،...»(2)

به هر صورت میرزا عبد اللّه فرزند محمّد طاهر فرزند نوّاب سیّد علیّ، دارای دو فرزند به نام های میرزا محمّد رحیم، و میرزا أبو الفتح(3) است.

«و من النوابغ فی السادة المرعشیة ابنه العلامة المیرزا محمّد صادق المرعشی، له أیضا حاشیة علی شرح الهدایة فی غایة التحقیق و الدّقة.»(1)

(و یکی از بزرگان سادات مرعشی فرزند او (محمّد نصیر) علامه میرزا محمّد صادق مرعشی است، که او نیز حاشیه ای بر شرح هدایه که در نهایت تحقیق و دقّت است، دارد.)

چنانچه عالم بزرگوار و محقق توانا مرحوم شیخ عبد الکریم گزی قدس سره نیز دربارهٔ شرح حال ایشان نوشته است:

«میرزا محمّد صادق بن میرزا محمّد طاهر حسینی مرعشی خلیفه سلطانی که از علماء بوده خارج صحن ست فاطمه است وفات او در شهر ذی القعده سنه 1225.»(2)

و سیّد مصلح الدّین مهدوی رحمه الله نیز دربارهٔ میرزا محمّد صادق نوشته است:

«ميرزا محمّد صادق خليفه سلطانى بن ميرزا محمّد طاهر خليفه سلطانى بن نواب مير سيّد علىّ بن مير سيّد علاء الدّين حسين حسينى مرعشى (خليفه سلطان)، عالم فاضل، اديب شاعر و محقّق مدقّق.»(3)

به هر تقدیر میرزا محمّد صادق فرزند محمّد طاهر فرزند نوّاب سیّد علیّ، داری سه فرزند به نام های میرزا علیّ اکبر، و میرزا محمّد سلیم، و میرزا ضیاء الدّین محمّد می باشد. که مرحوم آیة اللّه العظمی مرعشی نجفی قدس سره دربارهٔ میرزا ضیاء الدّین محمّد رحمه الله نوشته است:

ص: 277

«و من النوابغ فی السادة المرعشیة العلاّمة صاحب الکرامات و المقامات السیّد المیرزا ضیاء الدّین محمّد بن العلاّمة المیرزا محمّد صادق المرعشی المذکور،کان حکیماً متکلماً محدّثاً زاهداً کما فی المشجرة.»(1)

(یکی از بزرگان سادات مرعشی، صاحب کرامات، و مقامات، علامه سیّد میرزا ضیاء الدّین محمّد فرزند علاّمه میرزا محمّد صادق مرعشی که شرح حالش گذشت، می باشد. او همان گونه که در مشجرهٔ سادات خلیفه سلطانی آمده، حکیم و متکلم و محدّث و زاهد بوده است.)

به هر صورت میرزا ضیاء الدّین محمّد فرزند میرزا محمّد صادق فرزند محمّد طاهر فرزند نوّاب سیّد علیّ، دارای دو فرزند به نام های سیّد عبد الفتاح، و سیّد علیّ، است. که نام فرزندان سیّد علیّ در شجره نامه قابل مطالعه نیست.

و صاحب کتاب «مهاجران آل ابو طالب» دربارهٔ سیّد عبد الفتاح نگاشته است:

«سيّد عبد الفتاح بن ضياء الدين محمّد بن صادق بن طاهر بن علىّ فرزند حسين خليفه سلطان مرعشى حسينى، شرح كامل نسب شريفش در ذيل نام فرزندش سيّد ابراهيم خواهد آمد. او عالمى محدث، متكلم، زاهد و پارسا بود، نزد پدرش و ديگر علماى اصفهان به قرائت پرداخت و پس از تصرّف اصفهان به دست لشكر افغان به آذربايجان رفت و در تبريز سكنى گزيد و از چهره هاى اشراف و علماى آن شهر شد، در همان جا ازدواج كرد و خاندانى بزرگوار، فهيم و فاضل از سادات مرعشى را بنيان نهاد، او در زمان سلطنت فتحعلى شاه قاجار در راه دفاع از كشورش در برابر روسها بسيار جهاد كرد. در كتاب تاريخ ثريا نام او در زمرۀ اعيان تبريز آمده و مؤلّف مى گويد: «من به زيارت او با نفس هاى پاك و مقدسش نائل آمدم». او آثارى دارد از جمله: حاشيه اى بر شرح لمعه، حاشيه بر

ص: 278

تفسير بيضاوى، تعليقاتى بر كتب (اربعه)، كتابى بزرگ در نسب، رساله اى در مبحث امامت در پاسخ به سؤالى كه در اين مورد از او شده بود، رساله اى در شرح حال خاندان فاطمى خودش و تعليقاتى بر كتاب المجدى فى الانساب.»(1)

و سیّد مصلح الدّین مهدوی رحمه الله نیز دربارهٔ ایشان نوشته است:

«سيّد عبدالفتاح خليفه سلطانى بن ضياءالدّين محمّد بن مير محمّدصادق بن مير محمّدطاهر بن سيّد على نواب بن سيّد علاءالدّين حسين خليفه سلطان، عالم فاضل محقّق در قرن سيزدهم هجرى. مؤلف كتاب هاى: 1. "التبر المذاب"، 2. "جهان نما"، در جغرافياى اصفهان 3. "خلد برين" در مواعظ 4. "خلوتخانه" به فارسى در ردّ صوفيه 5. "رازنشان" در ردّ جميع فرق صوفيه 6. "تذييل تذكرة الشعراء" 7. "جوشن داود" در ادعيه 8. "الحسبيّة" در فقه 9. "حواشى المجدى" در انساب، شعر نيز مى سروده و "نبوى" تخلّص مى كرده است.»(2)

به هر تقدیر سیّد عبد الفتاح فرزند ضياء الدّين محمّد فرزند صادق فرزند طاهر فرزند علىّ، دارای فرزندی به نام سیّد ابراهیم است. که صاحب کتاب «مهاجران آل ابی طالب» دربارهٔ سیّد ابراهیم فرزند سیّد فتاح نوشته است:

«ابراهيم بن عبد الفتاح بن ضياء الدين محمّد بن صادق بن طاهر بن علىّ بن الحسين خليفه سلطان ... حسين اصغر فرزند امام زين العابدين علیه السلام . وى عالمى جليل القدر والا مقام و پارسا بود، صاحب قدم، استوار در فقه، و ادب، و شعر، و نسب، در نزد پدرش درس خوانده و از او، و صاحب مفتاح الكرامه روايت مى كند. او از جمله علمايى بود كه براى مبارزه با روس ها و دفاع از كشور ايران در زمان سلطنت فتحعلى شاه با سيّد محمّد مجاهد پسر صاحب رياض قيام

ص: 279

كرد. داراى تأليفاتى است از جمله: رساله اى در نسب خاندان شريف خويش، و حواشى بر عمدة الطالب، و ديگر كتاب ها. وى از ميرزا ابو القاسم بن محمّد حسن گيلانى قمى صاحب قوانين نقل روايت مى كند.»(1)

به هر تقدیر در شجره نامه ای که دسته نگارنده است، برای سیّد ابراهیم فرزند سیّد عبد الفتاح فرزند ضياء الدّين محمّد فرزند صادق فرزند طاهر فرزند نوّاب علیّ، چهار فرزند ذکر شده است، که در بین آن چهار فرزند، فقط نام یکی از آن ها که محمّد قاسم است، قابل مطالعه می باشد.

امّا میرزا ابو الحسن فرزند میرزا محمّد طاهر فرزند نوّاب سیّد علیّ، دارای چهار فرزند به نام های میرزا محمّد امین، و میرزا محمّد علیّ، و میرزا نصیر الدّین محمّد، و میرزا قوام الدّین حسین(2)

است. که میرزا محمّد علیّ فرزند میرزا ابو الحسن، دارای دو فرزند به نام های میرزا سیّد محمّد، و میرزا علیّرضا می باشد.

ميرزا محمّد أشرف، و ميرزا محمّد شريف، و ميرزا مؤمن، و ميرزا محمّد مسعود بودند.)

و مرحوم آیة اللّه العظمی مرعشی نجفی قدس سره دربارهٔ ایشان نگاشته است:

«و من النوابغ فی السادة المرعشیة العلاّمة السیّد المیرزا هدایة اللّه بن العلاّمة السیّد علیّ النّواب المرعشی المذکور کان فقیهاً مدرّساً بإصفهان. قال فی مشجرة السّادات الخلیفة سلطانیه کان من فقهاء عصره و المدرّسین، صاحب التآلیف الکثیرة و الکرامات الظاهرة، ولد 1067، و له أوقاف و برّیات.»(1)

(یکی از بزرگان سادات مرعشی علاّمه سیّد میرزا هدایت اللّه فرزند علاّمه نوّاب سیّد علیّ مرعشی که شرح حالش ذکر شد، می باشد. او فقیه و از اساتید حوزهٔ علمیه اصفهان بود. چنانچه در مشجره سادات خلیفه سلطانی هم گفته شده است: او از فقهاء زمان خود، و از مدرسین و اساتید بود. و کتاب های بسیار، و کرامات ظاهر [و خدشه ناپذیری] داشت، که در سال 1067 متولد شده بود، و موقوفه ها و کارهای نیکی از او به جا مانده.)

به هر تقدیر میرزا سیّد هدایت اللّه فرزند نوّاب سیّد علیّ، دارای پنج فرزند به نام های میرزا محمّد مسعود، و میرزا محمّد مؤمن، و میرزا محمّد اشرف، و میرزا محمّد شریف، و میرزا محمّد یوسف می باشد.

امّا میرزا محمّد شریف فرزند میرزا سیّد هدایت اللّه فرزند نوّاب سیّد علیّ، دو فرزند دارد یکی میرزا موسی، و فرزند دیگری که نامش به خوبی مشخص نیست، امّا به نظر می رسد که نامش میرزا یحیی باشد، ولی صاحب کتاب «اعیان الشیعة» در ضمن بیان شرح حال یکی از احفاد ایشان نام او را سیّد محمّد نگاشته است.(2)

به هر تقدیر میرزا یحیی (یا طبق آن چه از کلام صاحب کتاب «اعیان الشیعة» استفاده می شود، سیّد محمّد) یک فرزند به نام میرزا عبد الحمید دارد. و میرزا عبد الحمید دارای ده پسر به نام های

ص: 281

میرزا عبد الصّمد، میرزا خلیل، میرزا عبد اللّه، و میرزا عبد المجید، و میرزا سیّد محمّد، میرزا عبد العلیّ، و میرزا ابو طالب، و حاجی میرزا کوچک، و میرزا علیّنقی، و میرزا مرتضی است.(1)

امّا میرزا ابو طالب فرزند عبد الحمید، یک پسر به نام میرزا حیدر دارد. و امّا حاجی میرزا کوچک فرزند عبد الحمید، دو فرزند به نام های میرزا محمّد، و میرزا عبد الغنی دارد. و امّا میرزا علیّنقی فرزند عبد الحمید، یک فرزند به نام میرزا محمّد علیّ دارد. و امّا میرزا مرتضی فرزند عبد الحمید، دو فرزند به نام های میرزا عبد الباقی، و میرزا هدایت اللّه دارد. که میرزا هدایت اللّه یک پسر دارد که نامش به خوبی مشخص نیست و ممکن حاجی میرزا حسین باشد.

امّا عبد المجید فرزند میرزا عبد الحمید، دارای سه فرزند به نام های میرزا سیّد علیّ، و میرزا یوسف، و میرزا عبد الوهاب، است. که میرزا عبد الوهاب یک پسر به نام سیّد عبداللّه دارد.

امّا میرزا خلیل فرزند میرزا عبد الحمید، دارای شش فرزند به نام های میرزا سیّد احمد، و میرزا ابو الحسن، و میرزا محمّد، و میرزا سعید اشهر به میرزا آقا، و میرزا ابو القاسم، و میرزا مهدی است.(2)

امّا میرزا ابو القاسم فرزند میرزا خلیل فرزند میرزا عبد الحمید، دارای چهار فرزند به نام های میرزا باقر، و حاجی میرزا حسین، و میرزا اسماعیل، و میرزا زین العابدین است. که میرزا زین العابدین فرزند ابو القاسم، یک فرزند به نام میرزا عبّاس دارد. و میرزا اسماعیل فرزند میرزا ابو القاسم دارای دو فرزند به نام های میرزا علیّ اکبر، و میرزا اسماعیل است، که میرزا اسماعیل هم نام پدرش می باشد.(3)

امّا میرزا مهدی فرزند میرزا خلیل فرزند میرزا عبد الحمید، دارای یک فرزند به نام میرزا داود است. امّا میرزا محمّد فرزند میرزا خلیل فرزند میرزا عبد الحمید، دارای یک فرزند به نام میرزا نصر اللّه می باشد. امّا میرزا سعید اشهر به میرزا آقا، فرزند میرزا خلیل

ص: 282

فرزند میرزا عبد الحمید، نیز دو فرزند به نام های میرزا سیّد علیّ، میرزا محمّد دارد. امّا میرزا ابو الحسن فرزند میرزا خلیلفرزند میرزا عبد الحمید، دارای دو فرزند به نام های میرزا رحیم و میرزا محمّد علیّ است. که میرزا محمّد علیّ یک فرزند به نام میرزا محمّد علیّ دارد، که هم نام پدرش است.

امّا میرزا عبداللّه فرزند میرزا عبد الحمید، دارای یک فرزند به نام میرزا عبد اللّه است، که هم نام پدرش بوده و پنج فرزند به نام های میرزا فضل اللّه، و میرزا حبیب اللّه، و میرزا احمد، و میرزا علیّ محمّد، و میرزا حسن دارد.(1) که میرزا حسن فرزند میرزا عبد اللّه، یک فرزند به نام میرزا عبد اللّه دارد.

امّا میرزا عبد الصمد فرزند میرزا عبد الحمید، در یک نسخه شجره نامه برای ایشان سه فرزند به نام های میرزا حسین، و میرزا علیّ رضا، و میرزا اشرف ذکر شده است. و در نسخهٔ دیگری برای ایشان سه فرزند به نام سیّد حسین، و سیّد هاشم، و فرزند دیگری که نامش به خوبی مشخص نیست ذکر شده است، امّا آن کسی که نامش به خوبی مشخص نیست، دارای یک فرزند به نام اسد اللّه است.

امّا میرزا حسین فرزند میرزا عبد الصمد فرزند میرزا عبد الحمید، دارای یک فرزند به نام میرزا ابراهیم است. و میرزا ابراهیم دارای پنج فرزند به نام های میرزا محمود، و میرزا حسن، و میرزا علیّ اکبر، و حاجی میرزا جواد، و میرزا حسین است.(2) که میرزا علیّ اکبر فرزند ابراهیم یک فرزند به نام میرزا هاشم دارد. و میرزا حسن فرزند ابراهیم نیز یک پسر به نام میرزا هدایت اللّه دارد. و میرزا محمود فرزند ابراهیم نیز یک فرزند دارد، که قسمتی از نامش در شجره نامه قابل مطالعه نیست، ولی میرزا اسد اللّه در آن مشخص می باشد. و حاجی میرزا جواد فرزند ابراهیم دارای سه فرزند به نام های میرزا عبد الحسین، و میرزا عبد اللّه، و میرزا زَکی است. و میرزا حسین فرزند میرزا ابراهیم نیز سه فرزند به نام های میرزا ابو الحسن، و میرزا ابو القاسم، و میرزا ابراهیم دارد.

امّا میرزا علیّ رضا فرزند میرزا عبد الصمد فرزند میرزا عبد الحمید، دارای یک فرزند به نام میرزا هاشم است.

امّا میرزا اشرف فرزند میرزا عبد الصمد فرزند میرزا عبد الحمید، دارای دو پسر به نام های میرزا اسد اللّه، و میرزا عبد الصمد است.

ص: 283

امّا میرزا سیّد محمّد فرزند عبد الحمید، دارای دو پسر به نام های میرزا محمّد جعفر، و میرزا محمّد علیّ است. که مرحوم علامه سیّد محسن امین قدس سره در شرح حال میرزا محمّد علیّ فرزند سیّد محمّد نوشته است:

«السيّد الميرزا محمّد علیّ بن السيّد محمّد بن السيّد عبد الحميد بن السيّد محمّد بن السيّد محمّد شريف بن السيّد هداية الله بن النواب السيّد علیّ بن السيّد حسين سلطان العلماء و خليفة سلطان الحسيني المرعشي صاحب حواشي اللمعة و المعالم توفي ببلدة قمشه و قبره في صحن الشاه رضا و هو مزار منسوب إلى أحد أولاد الائمة علیهم السلام ، واقع في خارج قمشه و قبره مزور لأهل تلك الديار قال السيّد شهاب الدين النجفي الحسيني فيما كتبه إلينا: كان فقيهاً جليلاً زاهداً عابداً منعزلاً عن الناس مشتغلاً بنفسه، ذكره المولى عبد الكريم الجزي في كتاب تذكرة القبور و اثنى عليه.»(1)

(سيّد ميرزا محمّد علیّ فرزند سيّد محمّد فرزند سيّد عبد الحميد فرزند سيّد محمّد فرزند السيّد محمّد شريف فرزند سيّد هدايت اللّه فرزند نوّاب سيّد علیّ فرزند سيّد حسين خليفه سلطان حسينی مرعشی مشهور به سلطان العلماء که صاحب حاشیه هائی بر کتاب شرح لمعه و معالم می باشد. او در شهر قمشه از دنیا رفت، و قبرش در صحن امام زاده شاه رضا که منسوب به یکی از فرزندان ائمه علیهم السلام و بیرون شهر قمشه، و محل زیارت مردم آن دیار است، می باشد. سیّد شهاب الدّین نجفی حسینی در آن نامه ای که برای ما نوشته، گفته است: او فقیه و جلیل القدر و زاهد و عابد بوده، به نحوی که از مردم دوری نموده، و مشغول خودسازی نفس خویش بوده است. و مولا عبد الکریم جزی در کتاب تذکره القبور از او یاد کرده، و او را ستوده است.)

ص: 284

و میرزا محمّد جعفر فرزند سیّد محمّد فرزند عبد الحمید، دارای دو فرزند به نام های میرزا عبد الحمید، و میرزا عبد العلیّ است. که میرزا عبد العلیّ فرزند میرزا محمّد جعفر دو فرزند به نام های محمّد علیّ، و میرزا عبد الحسین دارد، که میرزا عبد الحسین فرزند عبد العلیّ، پنج فرزند به نام های سیّد آقا مرتضی، و سیّد میرزا عبد اللّه، و سیّد میرزا جلال، و سیّد آقا محمّد حسن، و میرزا سیّد علیّ اکبر دارد.(1)

که سیّد آقا محمّد حسن فرزند میرزا عبد الحسین، دارای یک فرزند به نام سیّد میرزا مهدی است، و سیّد مهدی دارای دو پسر به نام های سیّد ابو الفضل، و سیّد حسین الدّین خلیفه سلطانی معروف به خان مرعشی، است.

امّا میرزا سیّد علیّ اکبر فرزند عبد الحسین فرزند عبد العلیّ دارای چهار فرزند به نام های میرزا باقر، و میرزا سیّد جعفر، و میرزا سیّد مهدی، و سیّد محمّد شهید است. که میرزا سیّد جعفر یک فرزند به نام سیّد رضا دارد. امّا میرزا سیّد مهدی فرزند سیّد علیّ اکبر دارای یک فرزند به نام میرزا سیّد احمد است. امّا سیّد عبد اللّه فرزند عبد الحسین فرزند عبد العلیّ، یک فرزند به نام سیّد علیّ دارد.

توفّی باصفهان و نقل نعشه إلی الغری الشریف و دفن بجنب قبر آیة اللّه العلامة الحلّی.»(1)

(یکی از بزرگان سادات مرعشی علامه سیّد مرتضی خان فرزند علامه نوّاب سیّد علیّ فرزند سلطان العلماء، سیّد حسین حسینی مرعشی است. او که محدّث و فقیهی جلیل القدر بود، با دختر شاه عبّاس دوّم که نامش مهد علیا زینب بیگم بود، ازدواج نمود. در مشجره گفته شده است: او از فقهاء و مفسرین و ادباء و منجمین زمان خود بود، در اصفهان از دنیا رفت، و جنازهٔ او را به نجف اشرف منتقل نمودند، و در کنار آیة اللّه علامه حلی دفن کردند.)

به هر صورت سیّد مرتضی فرزند نوّاب سیّد علیّ، یک فرزند به نام میرزا سیّد علیّ دارد، که سیّد مصلح الدّین مهدوی رحمه الله دربارهٔ ایشان نگاشته است:

«سيّد علىّ خليفه سلطان بن سيّد مرتضى بن نواب ميرزا سيّد علىّ بن سيّد علاء الدّين حسين خليفه سلطان حسينى، عالم فاضل (از علماى اوايل قرن دوازدهم هجرى) مدفون در قبرستان ستّى فاطمه اصفهان.»(2)

به هر تقدیر میرزا سیّد علیّ فرزند سیّد مرتضی فرزند نوّاب سیّد علیّ، دارای شش فرزند به نام های میرزا محمّد جعفر، و میرزا ابو القاسم،(3) و میرزا سیّد حسن، و میرزا محمّد علیّ، و میرزا سیّد مرتضی، و میرزا محمّد تقی می باشد. که مرحوم آیة اللّه العظمی مرعشی نجفی قدس سره دربارهٔ میرزا سیّد مرتضی فرزند سیّد علیّ نوشته است:

«و من النوابغ فی السادة المرعشیة العلامة النّواب المیرزا السیّد مرتضی المرعشی بن المیر سیّد علیّ بن السیّد مرتضی خان المذکور قبل هذا. قال مؤلف مشجّرة السادة الخلیفة سلطانیه ما لفظه: إنّه کان محدّثاً نحریراً و علامة شهیراً، صدر

ص: 286

الصّدور فی دولة الشّاه السّلطان حسین الصّفوی و ختنه علی بنته و هی التی لها أوقاف جنب (ملک آباد و شاهدان) باصفهان و أوراق الوقف موشّحة بخواتم العلامة المجلسی و المحقّق آقا جمال الدّین الخوانساری و الفاضل السبزواری و غیرهم.»(1)

(یکی از بزرگان سادات مرعشی علامه نوّاب میرزا سیّد مرتضی مرعشی فرزند میر سیّد علیّ فرزند سیّد مرتضی خان که قبل این شرح حال او ذکر شد. نویسنده مشجره سادات خلیفه سلطانی دربارهٔ او گفته است: او محدّثی کار آزموده و علامه ای مشهور، و صدر اعظم در دولت شاه سلطان حسین صفوی، و داماد او بود. و آن زن کسی است که در کنار ملک آباد و شاهدان موقوفه های بسیاری در اصفهان از او باقی مانده، که اوراق آن با مهرهای علامهٔ مجلسی و محقق بزرگوار آقا جمال خوانساری و فاضل سبزواری و دیگران ممهور شده است.)

به هر صورت سیّد مرتضی فرزند سیّد علیّ فرزند سیّد مرتضی، دارای چهار فرزند به نام های میرزا اسحاق، میرزا احمد، و میرزا سیّد محمّد، و میرزا أبو تراب می باشد.

خاله الشاه طهماسب الثانی. قال فی تذکرة (روز روشن ط بهوپال ص 526) ما لفظه:»

(از بزرگان سادات مرعشی علامه سیّد احمد میرزا مرعشی فرزند علامه نوّاب سیّد مرتضی فرزند سیّد علیّ فرزند نوّاب سیّد مرتضی فرزند میر سیّد علیّ نوّاب فرزند سلطان العلماء که بارها شرح حالش ذکر شده است. او عالم و فقیهی صاحب ذکاوت و شاعر و ادیب بود. که دیوان شعری با تخلص نیازی از خود باقی گذارده. مادرش دختر شاه سلطان حسین صفوی، و همسرش دختر دائی او، دختر شاه طهماسب دوّم بود. در کتاب تذکره دربارهٔ او گفته شده است:)

نیازی أصفهانی نواب أحمد میرزا خلف سیّد مرتضی از احفاد سلطان العلماء خلیفه سلطان است ذهنی رسا و فکری فلک فرسا داشت. و من شعره:

ما در ازل شکستۀ سنگ ملامتیم *** ای مدعی چه سعی کنی در شکست ما

***

دیگر از اشعار او:

بیک کرشمه زلیخا وشی دل ما را *** چنان ربود که یوسف دل زلیخا را

فغان که مرغ دلم صید طفل نادانی است *** که بال و پر شکند مرغ رشته بر پا را

***

دیگر از اشعار او:

فغان زین دل که دایم در فغان است *** دل است این یا درای کاروان است

مرا هست آشیان در گلشن أما *** در آن گلشن که گلچین باغبان است

گلستان خوش چمن دل کش دریغا *** که از پی آفت باغ خزان است

میان ماه ما و ماه گردون *** تفاوت از زمین تا آسمان است

ص: 288

پری پنهان ز مردم آن چنان نیست *** که از من آن پری پیکر نهان است

بخند ای گل که گل خندید در باغ *** بنال ای دل که بلبل در فغان است

کجا با وی توانم هم عنان شد *** بمن بخت بد من هم عنان است

***

دیگر از اشعار او:

از آتش عشق سوخت چون پیکر ما *** مایل به وفا و مهر شد دلبر ما

آمد که زند بر آتش ما آبی *** وقتی که بباد رفت خاکستر ما

***

«و أورده صاحب مجمع الفصحاء و آذر فی تذکرة آتشکده و غیرهما ممّن ألف المعاجم فی تراجم الأدباء، و قال والدی المرحوم: إنّه سکن فی أخریات حیاته بلدة بغداد حتی توفّی و نقل إلی الغری الشریف و دفن بجنب مولانا العلاّمة.»(1)

(صاحب کتاب مجمع الفصحاء، و همچنین آذر در کتاب تذکرهٔ آتشکده، و غیر این دو نفر از کسانی که شرح حال ادباء را جمع آوری می کنند، از او یاد نموده اند. و مرحوم پدرم دربارهٔ او گفته است: او در اواخر عمرش ساکن شهر بغداد شد، تا آن که در آنجا از دنیا رفت، و جنازه اش را به نجف اشرف منتقل نمودند، و در جوار مولای ما علامه حلی دفن کردند.)

به هر صورت میرزا احمد فرزند سیّد مرتضی فرزند سیّد علیّ، دارای یک فرزند به نام میرزا سیّد علیّ است. که مرحوم سیّد مصلح الدّین مهدوی در ضمن بیان شرح حال سیّد احمد، متخلص به نیازی، دربارهٔ فرزندش جناب میرزا سیّد علیّ نوشته است:

«و فرزندش میرزا سیّد علیّ نوّاب نیز از علماء و دانشمندان است.»(2)

ص: 289

«و من النوابغ فی السادة المرعشیة النّواب المیرزا أبو تراب، الفاضل العالم الأدیب بن السیّد مرتضی المذکور قبل هذا، خرج مدّعیا للسّلطنة و اشتهر بالشاه اسماعیل الثالث،کان من مشاهیر أدباء عصره و له دیوان شعر عربی و آخر فارسی.»(1)

(یکی از بزرگان سادات مرعشی نوّاب میرزا أبو تراب فرزند سیّد مرتضی که شرح حالش ذکر شد، می باشد. او عالمی فاضل و ادیب بود، و در حالی که ادعای سلطنت داشت، قیام نمود، و مشهور به شاه اسماعیل سوّم شد. او که از مشاهیر ادباء زمان خویش بود، دیوانی شعری به زبان عربی، و دیوان دیگری به زبان فارسی داشته است.)

به هر تقدیر میرزا أبو تراب فرزند سیّد مرتضی فرزند سیّد علیّ، دارای سه فرزند به نام های میرزا مرتضی، و حیدر میرزا، و نوّاب اسحاق میرزا می باشد. و نوّاب اسحاق میرزا فرزند میرزا أبو تراب فرزند سیّد مرتضی، دارای سه فرزند به نام های احمد میرزا، و میرزا محمّد علیّ، و نوّاب حیدر میرزا می باشد. و میرزا محمّد علیّ فرزند نوّاب اسحاق میرزا فرزند میرزا أبو تراب،(2) دارای یک فرزند به نام میرزا عبد اللّه است.

و نوّاب حیدر میرزا فرزند نوّاب اسحاق فرزند میرزا أبو تراب، سه فرزند به نام های اسماعیل میرزا،(3)

و طهماسب میرزا، و رضا قلی میرزا دارد. که رضا قلی میرزا دو فرزند به نام های عبّاسقلی میرزا، و مصطفی قلی میرزا دارد.

و طهماست میرزا فرزند نوّاب حیدر، دارای دو فرزند به نام های اکبر میرزا، و محمّد حسین است.(4)

و اکبر میرزا دارای پنج فرزند به نام های عبّاسقلی میرزا، و مرتضی قلی میرزا، و محمّد علیّ میرزا، و احمد میرزا، و محمّد تقی میرزا است. و محمّد حسین فرزند طهماسب میرزا نیز دارای پنج پسر به نام های حیدر میرزا، و محمود میرزا، و اسماعیل میرزا، و ابراهیم میرزا، و رضا علیّ میرزا می باشد.

ص: 291

امّا میرزا محمّد تقی فرزند میرزا سیّد علیّ فرزند میرزا سیّد مرتضی فرزند نوّاب سیّد علیّ، دارای سه فرزند به نام های میرزا صاهر، و میرزا محمّد جعفر، و میرزا علیّنقی است. که میرزا طاهر فرزند میرزا محمّد تقی، دو فرزند به نام های میرزا محمّد رحیم، و میرزا محمّد تقی دارد. که میرزا محمّد رحیم فرزند میرزا طاهر دارای چهار فرزند به نام های میرزا محمّد حسین، و میرزا اسماعیل، و میرزا محمّد، میرزا جعفر است.

و میرزا سیّد محمّد فرزند سیّد رضی فرزند محمّد علیّ، دارای چهار پسر به نام های میرزا احمد، و میرزا جعفر، و میرزا محمود، و میرزا...(1) می باشد. که میرزا احمد فرزند میرزا سیّد محمّد فرزند سیّد رضی فرزند محمّد علیّ، دارای پنج فرزند به نام های میرزا ابراهیم، و میرزا اسماعیل، و میرزا محمّد علیّ، و میرزا عبد الکریم، و میرزا مهدی، و میرزا عبد الطالب است. که میرزا محمّد علیّ فرزند میرزا احمد، دو فرزند به نام های میرزا کمال و میرزا جلال دارد.

و میرزا جعفر فرزند میرزا سیّد محمّد فرزند سیّد رضی فرزند محمّد علیّ، دارای سه پسر به نام های میرزا علیّ رضا، و میرزا عبد اللّه، و میرزا ابو القاسم است. که میرزا ابو القاسم دارای سه فرزند به نام های میرزا(2)، و میرزا مرتضی، و میرزا علیّ محمّد می باشد.

امّا میرزا سلیمان فرزند میرزا محمّد علیّ فرزند میرزا محمّد سلیم، دارای دو فرزند به نام های میرزا عبد الوهاب، و میرزا ابو طالب است، که میرزا ابو طالب یک فرزند به نام میرزا نصر اللّه دارد.

امّا میرزا شجاع الدّین محمّد فرزند محمّد سلیم فرزند میرزا علاء الدّین حسین، دو فرزند به نام های میرزا رحیم، و میرزا محمّد علیّ است.

امّا میرزا لطف اللّه فرزند میرزا رضی الدّین فرزند نوّاب سیّد علیّ، دارای چهار فرزند به نام های میرزا محمّد علیّ، و میرزا محمّد تقی، و میرزا محمّد جواد، و میزرا معین است. که میرزا محمّد علیّ فرزند میرزا لطف اللّه فرزند میرزا رضی الدّین دارای یک فرزند به نام میرزا ابو الحسن است. و امّا میرزا محمّد تقی فرزند میرزا لطف اللّه فرزند میرزا رضی الدّین، دارای یک فرزند به نام میرزا لطف اللّه است.

و میرزا ابراهیم فرزند میرزا فضل اللّه فرزند نوّاب سیّد ابراهیم، در یکی از نسخ یک فرزند به نام میرزا محمّد باقر دارد. ولی در نسخه دیگری یک فرزند به نام میرزا زین العابدین دارد، که میرزا زین العابدین فرزند میرزا ابراهیم، یک فرزند به نام میرزا فضل اللّه دارد، و میرزا فضل اللّه فرزند میرزا زین العابدین، دو فرزند به نام های میرزا معز الدّین، و میرزا لطفعلی، دارد. که میرزا لطفعلیّ فرزند میرزا فضل اللّه فرزند میرزا زین العابدین، دارای شش فرزند به نام های میرزا احمد، و میرزا فضل اللّه، و میرزا کمال، و میرزا ابو طالب، و حاجی میرزا عبد الوهاب، و میرزا علیّ اکبر است.

امّا میرزا ابو طالب فرزند میرزا لطفعلیّ فرزند میرزا فضل اللّه فرزند میرزا زین العابدین، یک فرزند به نام میرزا جمال دارد.

امّا میرزا کمال فرزند میرزا لطفعلیّ فرزند میرزا فضل اللّه فرزند میرزا زین العابدین، یک فرزند به نام میرزا عبد الوهاب، که میرزا عبد الوهاب چهار فرزند به نام های میرزا کمال، و میرزا سلیمان، و میرزا محمّد، و میرزا لطفعلیّ دارد.

امّا میرزا علیّ اکبر فرزند میرزا لطفعلیّ فرزند میرزا فضل اللّه فرزند میرزا زین العابدین، دارای سه فرزند به نام های میرزا موسی، و میرزا شفیع، و میرزا لطفعلیّ است. که میرزا شفیع فرزند علیّ اکبر فرزند میرزا لطفعلیّ فرزند میرزا فضل اللّه، دو فرزند به نام های میرزا حسین، و میرزا اسماعیل دارد. و میرزا موسی فرزند میرزا لطفعلیّ فرزند میرزا فضل اللّه، دارای یک فرزند به نام میرزا حسین است، که میرزا حسین دو فرزند به نام های میرزا جعفر، و میرزا حسین دارد.

امّا میرزا زین العابدین فرزند میرزا فضل اللّه فرزند نوّاب سیّد ابراهیم، در یکی از نسخه ها یک فرزند به نام میرزا معزّ الدّین دارد، ولی در نسخهٔ دیگری یک فرزند به نام میرزا فضل اللّه دارد. که میرزا فضل اللّه فرزند میرزا زین العابدین، سه فرزند به نام های میرزا لطفعلیّ، و میرزا محمّد حسین، و میرزا معزّ الدّین محمّد دارد.

میرزا معزّ الدین محمّد فرزند میرزا فضل اللّه فرزند میرزا زین العابدین، یک فرزند به نام زین العابدین دارد، و میرزا زین العابدین نیز یک فرزند به نام میرزا معزّ الدین محمّد دارد، و معزّ الدّین محمّد سه فرزند به نام های میرزا زین العابدین، و عبد الحسین، و میرزا حسن دارد، که میرزا حسن چهار فرزند به نام های میرزا اسکندر، و میرزا اسماعیل، و میرزا محمّد ابراهیم، و میرزا حسین دارد.

ص: 295

امّا میرزا لطفعلیّ فرزند میرزا فضل اللّه فرزند میرزا زین العابدین شش فرزند به نام های میرزا جمال الدّین محمّد، و میرزا عبد الوهاب، و میرزا فضل اللّه، و میرزا ابوطالب، و میرزا علیّ اکبر، و میرزا کمال الدّین محمّد دارد. که میرزا فضل اللّه، فرزند میرزا میرزا لطفعلیّ، دو فرزند به نام های محمّد و میرزا فضل اللّه که هم نام پدرش است، دارد. و میرزا فضل اللّه فرزند میرزا فضل اللّه، یک فرزند به نام میرزا حسین دارد.

امّا میرزا أبوطالب فرزند میرزا لطفعلیّ فرزند میرزا فضل اللّه فرزند زین العابدین، سه فرزند به نام های میرزا مرتضی، و میرزا سیّد محمّد، و میرزا جمال الدّین محمّد دارد، که میرزا جمال الدّین محمّد یک فرزند به نام میرزا أبوطالب دارد.

امّا میرزا علیّ اکبر فرزند میرزا لطفعلیّ فرزند میرزا فضل اللّه فرزند زین العابدین، چهار فرزند به نام های میرزا محمّد شفیع، و میرزا سیّد محمّد، و میرزا موسی، و میرزا لطفعلیّ دارد. و میرزا لطفعلیّ فرزند میرزا علیّ اکبر، یک فرزند به نام میرزا سیّد محمّد دارد. و میرزا محمّد شفیع فرزند میرزا علیّ اکبر، دو فرزند به نام های میرزا حسین و میرزا اسماعیل دارد، که میرزا اسماعیل سه فرزند به نام های میرزا محمّد هاشم، و میرزا فرج اللّه و میرزا حسنعلیّ دارد، که میرزا حسنعلیّ یک فرزند به نام میرزا حسین دارد.

میرزا کمال الدّین محمّد فرزند میرزا لطفعلیّ فرزند میرزا فضل اللّه فرزند زین العابدین، یک فرزند به نام حاجی میرزا عبد الوهاب دارد. و حاجی میرزا عبد الوهاب پنچ فرزند به نام های میرزا عبد العلیّ، و میرزا لطفعلیّ، و میرزا سیلمان، و میرزا محمّدعلیّ، و میرزا کمال(1)

الدّین محمّد دارد. که میرزا محمّد علیّ فرزند حاجی میرزا عبد الوهاب، یک فرزند به نام میرزا عبد الوهاب دارد. میرزا کمال الدّین محمّد است، که میرزا کمال الدّین محمّد، یک فرزند به نام میرزا عبد الحسین دارد.

است. که میرزا محمّد رحیم فرزند میرزا سیّد محمّد، دو فرزند به نام های میرزا سیّد محمّد، و میرزا محمّد صادق دارد.

و میرزا محمّد کریم فرزند سیّد محمّد، یک فرزند به نام میرزا اسد اللّه دارد.(1)

و میرزا اسد اللّه پنچ پسر به نام های میرزا محمّد هاشم، و میرزا محمّد خلیل، و میرزا محمّد هادی و میرزا محمّد مهدی، و میرزا عبد الکریم دارد.

النّسب إلی المیر بزرک قد مرّت، قال والدی العلامة فی المشجرة: إنّه کان فقیهاً مفسراً محدّثاً خطاطاً.»(1)

(یکی از بزرگان سادات مرعشی سیّد میرزا شجاع الدّین محمّد فرزند عبد الکریم فرزند أسد اللّه فرزند محمّد کریم فرزند محمّد فرزند علامه سیّد میرزا إبراهیم فرزند علامه سیّد علاء الدّین حسین مرعشی مشهور به سلطان العلماء، که بقیه سلسله نسب تا میر بزرگ قبلاً ذکر شد، پدر علامه ام دربارهٔ او در مشجره گفته است: او فقیه و مفسر قرآن و محدّث و خطاط بود.)

به هر تقدیر میرزا شجاع الدّین محمّد فرزند میرزا عبد الکریم فرزند اسد اللّه، یک پسر به نام میرزا عبد الکریم دارد.

و حاجی میرزا خلیل فرزند میرزا عبد الکریم فرزند اسد اللّه، یک فرزند به نام میرزا محمّد اسماعیل دارد. که میرزا محمّد اسماعیل فرزند حاجی میرزا خلیل، چهار فرزند به نام های میرزا شجاع الدّین محمّد، و میرزا خلیل، و میرزا شهاب الدّین محمّد، و میرزا آقا دارد.

و میرزا شهاب الدین محمّد فرزند میرزا محمّد اسماعیل فرزند حاجی میرزا خلیل، یک فرزند به نام میرزا محمّد دارد. و میرزا آقا فرزند میرزا محمّد اسماعیل فرزند حاجی میرزا خلیل، دو فرزند به نام های میرزا محمّد علیّ و میرزا محمّد کلیم دارد. و میرزا محمّد کلیم یک فرزند به نام میرزا آقا دارد.

و میرزا محمّد مهدی فرزند اسد اللّه فرزند سیّد محمّد فرزند محمّد کریم، چهار فرزند به نام های میرزا سیّد محمّد، و میرزا محسن ، و میرزا محمّد صادق، و میرزا اسد اللّه دارد. و میرزا محمّد فرزند میرزا محمّد مهدی فرزند اسد اللّه، دو فرزند به نام های میرزا محمّد مهدی، و حاجی میرزا حسین دارد. که حاجی میرزا حسین دو پسر به نام های میرزا سیّد محمّد و میرزا سیّد علیّ دارد.

و میرزا محمّد صادق فرزند میرزا محمّد مهدی فرزند میرزا اسد اللّه، دو پسر به نام های میرزا حسین، و میرزا سیّد محمّد دارد. و میرزا سیّد محمّد دو فرزند به نام های میرزا عبد العلیّ، و میرزا سیّد علیّ دارد.

ص: 298

و میرزا اسد اللّه فرزند میرزا محمّد مهدی فرزند اسد اللّه، یک فرزند به نام میرزا محمّد کاظم دارد. و میرزا محمّد کاظم، سه پسر به نام های میرزا حسین، و میرزا اسد اللّه، و میرزا علیّ دارد.

و در نسخه دیگری میرزا سلیمان فرزند عبد العظیم فرزند میرزا محمّد حسین فرزند نوّاب ابراهیم، دارای شش فرزند، به نام های میرزا محمّد طاهر، و میرزا محمّد زکی، و میرزا محمّد یوسف، و میرزا محمّد رضا، و میرزا محمّد علیّ، و میرزا ابو القاسم است.

امّا میرزا ابو القاسم فرزند میرزا سلیمان، چهار پسر به نام های میرزا محمّد باقر، و میرزا سلیمان، و میرزا ابو الحسن، و میرزا محمّد ابراهیم دارد. که میرزا محمّد باقر فرزند میرزا ابو القاسم، دو فرزند به نام های میرزا ابراهیم، و میرزا سلیمان دارد. و میرزا ابو الحسن فرزند میرزا ابو القاسم، یک فرزند به نام میرزا ابو القاسم دارد. و میرزا ابو القاسم فرزند میرزا ابو الحسن، سه فرزند به نام های میرزا ابو الحسن، و میرزا عبد الحسین، و میرزا ابو القاسم دارد.

و میرزا عبد الحسین فرزند میرزا ابو القاسم فرزند میرزا ابو الحسن، پنج فرزند به نام های میرزا طاهر، و میرزا آقا، و میرزا محمّد رضا، و میرزا حسن، و میرزا سلیمان دارد.

و میرزا ابو الحسن فرزند میرزا ابو القاسم فرزند میرزا ابو الحسن فرزند میرزا ابو القاسم فرزند میرزا سلیمان، یک فرزند به نام میرزا منصور دارد. و میرزا ابو القاسم فرزند میرزا ابو القاسم فرزند میرزا ابو الحسن فرزند میرزا ابو القاسم فرزند میرزا سلیمان، سه فرزند به نام های حیدر میرزا، و میرزا ابراهیم، و میرزا عبد الحسین دارد.

امّا میرزا محمّد علیّ فرزند میرزا سلیمان فرزند میرزا عبد العظم، در یکی از نسخ دو فرزند به نام های میرزا کوچک، و میرزا احمد دارد. که میرزا احمد فرزند محمّد علیّ دو فرزند به نام های میرزا محمّد، و میرزا حسین دارد. و در نسخهٔ دیگری میرزا محمّد علیّ فرزند میرزا سلیمان، سه پسر به نام های میرزا مرتضی، و میرزا احمد، و میرزا سیّد محمّد دارد. و میرزا احمد فرزند میرزا محمّد علیّ، یک پسر به نام میرزا علیّ محمّد دارد.

امّا میرزا محمّد یوسف فرزند میرزا سلیمان فرزند عبد العظیم، یک فرزند به نام میرزا اشرف دارد، و میرزا اشرف یک پسر به نام میرزا یوسف دارد، و میرزا یوسف دو پسر به نام های میرزا محسن، و میرزا اشرف دارد.

عبد الرحيم، و سيّد محمّد صادق، و سيّد محمّد مهدي، و سيّد محمّد نصير، و سيّد محمّد كاظم، و ميرزا هادی، و ميرزا أبو تراب، و نواب الميرزا محمّد باقر صدر اوّل نگاشته شده است.(1)

ولی در نسخی که در دست نگارنده می باشد برای ایشان هفت فرزند به نام های میرزا محمّد هادی، و میرزا محمّد کاظم، و میرزا محمّد نصیر، و میرزا محمّد باقر صدر خاصه اوّل، و میرزا محمّد صادق، و میرزا ابو تراب، و میرزا محمّد مهدی ذکر شده است.

احفاد سیّد محمّد کاظم فرزند نوّاب سیّد حسن

سیّد محمّد کاظم فرزند سیّد حسن فرزند خلیفه سلطان، سه فرزند به نام های میرزا ابوطالب، و میرزا حبیب اللّه، و میرزا محمّد صادق داشته است. که میرزا محمّد صادق فرزند سیّد محمّد کاظم، دو فرزند به نام های میرزا محمّد کاظم، و میرزا محمّد داود دارد.

و طبق یکی از نسخ، میرزا محمّد مقیم فرزند میرزا محمّد نصیر، دارای چهار فرزند به نام های میرزا علیّنقی، و میرزا محمّد تقی، و میرزا محمّد صدر خاصه، و میرزا محمّد کاظم می باشد. که میرزا محمّد کاظم یک فرزند به نام میرزا مقیم دارد. به هر مرحوم آیة اللّه العظمی مرعشی نجفی قدس سره دربارهٔ میرزا مقیم فرزند میرزا محمّد نصیر فرزند نواب سیّد حسن نوشته است:

«من النوابغ فی الساة المرعشیة العلاّمة النّواب المیرزا محمّد مقیم بن المیرزا محمّد نصیر بن العلامة المیرزا سیّد حسن بن سلطان العلماء السیّد حسین الحسینی المرعشی،قال فی مشجرة السادة الخلیفة سلطانیة ما لفظه: إنّه کان عالماً جلیلاً فقیهاً فاز برتبة الصدارة صاهر الملک الشّاه سلطان حسین الصفوی علی ابنته.»(1)

و محقق توانا و عالم بزرگوار مرحوم شیخ عبد الکریم گزی قدس سره دربارهٔ میرزا مقیم فرزند میرزا محمّد نصیر فرزند نواب سیّد حسن نوشته است:

«و مرحوم گزی دربارهٔ ایشان نوشته است: نوّاب میرزا مقیم صدر الصدور داماد شاه سلطان حسین صفوی شهید، و او از تلامیذ نواب میرزا محمّد نصیر بن میرزا سیّد حسن بن سلطان العلماء بوده، و نوّاب میرزا محمّد مقیم در سنه 1136 به تولیت آستان قدس رضوی منصوب شد، از طرف میر سیّد محمّد خان مرعشی مشهور به شاه سلیمان ثانی که مدّتی سلطنت نمود، و پای تخت او خود مشهد مقدس بود. و نایب التولیه در آستانه میرزا محمّد سفیع خلیفه سلطانی برادر میرزا محمّد مقیم بود.»(2)

به هر صورت، طبق نسخهٔ دیگری میرزا محمّد مقیم فرزند میرزا محمّد نصیر فرزند نواب سیّد حسن، دارای شش فرزند به نام های میرزا علیّ نقی، و میرزا محمّد باقر، و میرزا موسی، و میرزا محمّد کاظم، و میرزا محمّد تقی، و میرزا محمّد است. که میرزا محمّد تقی فرزند میرزا محمّد

ص: 302

مقیم فرزند میرزا محمّد نصیر فرزند نوّاب سیّد حسن، یک فرزند به نام میرزا محمّد علیّ دارد. که میرزا محمّد علیّ فرزند میرزا محمّد تقی، یک فرزند به نام میرزا محمّد تقی دارد. که میرزا محمّد تقی یک فرزند به نام میرزا محمّد علیّ دارد.

و میرزا محمّد فرزند میرزا محمّد مقیم فرزند میرزا محمّد نصیر فرزند نوّاب سیّد حسن، دارای سه فرزند به نام های میرزا محمّد نصیر، و میرزا محمّد حسن، و میرزا محمّد جعفر می باشد.

به هر تقدیر محقق توانا و عالم بزرگوار مرحوم شیخ عبد الکریم گزی قدس سره دربارهٔ میرزا محمّد باقر فرزند میرزا مقیم فرزند میرزا محمّد نصیر، نوشته است:

«نوّاب میرزا محمّد باقر صدر خاصه ثانی پسر نوّاب میرزا محمّد مقیم مذکور می باشد. و از اجلاء علماء و محدّثین بوده، و روایت می نماید از والد خود.»(1)

و مرحوم سیّد مصلح الدّین مهدوی نیز دربارهٔ میرزا محمّد باقر فرزند میرزا مقیم فرزند میرزا محمّد نصیر، نوشته است:

«ميرزا محمّد باقر خليفه سلطانى معروف به «صدر خاصه ثانى» فرزند نواب ميرزا محمّد مقيم بن ميرزا محمّد نصير بن سيّد حسن بن سيّد حسين خليفه سلطان (سلطان العلماء)، از اجلّه علماء و فضلاء اصفهان، در خدمت پدر خود تحصيل نموده و از او روايت مى كند. وى پس از وفات در قبرستان ستى فاطمه، مقبره خانوادگى خود مدفون گرديد.»(2)

به هر صورت میرزا محمّد باقر فرزند میرزا محمّد مقیم فرزند میرزا محمّد نصیر فرزند نوّاب سیّد حسن، یک فرزند به نام میرزا حبیب اللّه دارد، و میرزا محمّد کاظم فرزند میرزا محمّد مقیم نیز یک فرزند به نام میرزا مقیم دارد.

ص: 303

«الشكيات للميرزا محمّد باقر بن الحسن الخليفة سلطانى المعمر إلى عصر نادر شاه، ذكره في نجوم السماء (أقول) هو الميرزا محمّد باقر الملقب بصدر الخاصة ابن السيّد حسن النوّاب ابن المير علاء الدين حسين الملقب بسلطان العلماء و خليفة سلطان الحسيني المرعشي ،رسالة نفيسة فيها جميع الشكوك المنصوصة و غيرها . توجد نسخه خط المؤلف في المكتبة العامة للحاج حسين آقا ملك التجار التبريزي بطهران.»(1)

(کتابی دربارهٔ شکیات که متعلق به میرزا محمّد باقر فرزند حسن خلیفه سلطانی است، و از جمله کسانی بود که عمری طولانی داشت، و تا زمان سلطنت نادر شاه زنده بود. چنانچه در کتاب نجوم السماء از او یاد نموده است. و می گویم او میرزا محمّد باقر ملقب به صدر خاصه فرزند سیّد حسنِ نوّاب فرزند میر علاء الدّین حسین ملقب به سلطان العلماء، و خلیفه سلطان حسینی مرعشی بود. و رساله ای ارزشمند و نفیس داشت که تمام شک های منصوص و غیر منصوص را در آن جمع آوری نموده بود. و در کتابخانه عمومی حاج حسین آقا ملک التجار تبریزی در تهران نسخهٔ آن به خط مؤلف یافت می شود.)

و مرحوم سیّد محسن امین جبل عاملی قدس سره نیز دربارهٔ میرزا محمّد باقر فرزند نوّاب سیّد حسن نگاشته است:

«السيّد ميرزا باقر ابن السيّد حسن بن خليفة سلطان الحسيني قال الشيخ عبد النبیّ القزويني في تكملة أمل الآمل: ميرزا باقر الخليفة السلطاني كان من الصدور في زمن الشاه حسين الصفوي و كان فاضلا فائقا بارعا في الفقه و له تعليقات على شرح اللمعة و كان حيا إلى أوائل دولة نادر شاه و عمر طويلا و لم أره (انتهى) و مات في أوائل الدولة النادرية كان صدرا أعظم على عهد السلطان الشاه حسين

ص: 305

الصفوي و كانت الصدارة في ذلك العصر لا تعطى إلا لاجلاء العلماء. له مصنفات منها رسالة في الشكوك و تعليقات على شرح اللمعة.»(1)

(سيّد ميرزا باقر فرزند سيّد حسن فرزند خليفه سلطان حسينی، که شیخ عبد النبیّ قزوینی در کتاب تکمله أمل الآمل دربارهٔ او گفته است: ميرزا باقر خليفه سلطانی از وزراء زمان شاه سلطان حسین بود. او شخصی فاضل و برجسته و پرهزکار در علم فقه بود و تعلیقاتی بر کتاب شرح لمعه دارد. و تا اوائل حکومت نادر شاه زنده بود و عمری طولانی داشت، ولی او را ندیده بودم (پایان کلام شیخ عبد النبیّ). او در اوائل سلطنت نادر شاه از دنیا رفت و در زمان شاه سلطان حسن صدر اعظم (نخست وزیر) بود. و این در حالی است که منسب صدر اعظمی در این دوران به غیر از اجلاء علماء به شخص دیگری داده نمی شد. او تألیفاتی دارد، که از آن ها رساله ای است در شکیات، و تعلیقاتی بر کتاب شرح لمعه.)

و مرحوم سیّد مصلح الدّین مهدوی هم دربارهٔ میرزا محمّد باقر فرزند نوّاب سیّد حسن نوشته است:

«ميرزا محمّد باقر خليفه سلطانى ملقّب به «صدر خاصّه» فرزند علّامه فقيه ميرزا سيّد حسن بن علاءالدّين حسين مرعشى (خليفه سلطان)، عالم فاضل معمّر، در اصفهان ساكن بوده و پس از وفات در قبرستان ستى فاطمه مدفون گرديد. وى را تأليفاتى است از آن جمله: 1. "حواشى بر روضة البهيه" 2. "شكيات" 3. "مفتاح سليمانى"، در نحو به فارسى. ميرزا ابراهيم بن غياث الدّين محمّد خوزانى اصفهانى معروف به ميرزا ابراهيم قاضى از صاحب عنوان اجازه دريافت نموده است.»(2)

ص: 306

محقق توانا و عالم بزرگوار مرحوم شیخ عبد الکریم گزی قدس سره نیز دربارهٔ میرزا محمّد باقر فرزند نوّاب سیّد حسن نوشته است:

«و زوجهٔ میرزا سیّد حسن مذکور نوّابه زبیده بیگم صبیهٔ شاه سلیمان صفوی و خواهر شاه سلطان حسین بود. و آن مخدره موقوفات زیادی دارد، از قبیل سیان (به تشدید یاء) و تولیت آن رقبات موقوفه را به دست پسر خود میرزا محمّد باقر صدر خاصه قرار داده و در شجره قدیمه این سلسله که در اصفهان است، چنین نوشته که اعقاب میرزا سیّد حسن را سادات سیانی می نامند نظر به این که از جمله موقوفات آن ها مزرعه سیان می باشد. و در شجره مذکور نوشته که قبرستان این سلسله همگی در آن محل می باشد و آن چه پس از این از قبور این خانواده می نویسیم از همان شجره منقول است.»(1)

به هر صورت میرزا محمّد باقر صدر خاصه اوّل فرزند نوّاب سیّد حسن، دارای شش فرزند به نام های میرزا محمّد جعفر، و میرزا محمّد فاضل،(2) و میرزا علاء الدّین حسین، و میرزا محمّد تقی، و میرزا شمس الدّین محمّد، و سیّد محمّد سلیم است. ولی مرحوم سیّد مصلح الدّین مهدوی فرزند دیگری به نام سیّد حسن برای میرزا محمّد باقر صدر خاصه اوّل ذکر کرده و نوشته است:

«نواب مير سيّد حسن خليفه سلطانى بن ميرزا محمّد باقر حسنى خليفه سلطانى، از اجّله علماء و فقهاء و محدّثين (در قرن دوازدهم هجرى) و نزد شاه سليمان و شاه سلطان حسين صفوى مورد احترام بوده و در بسيارى از امور با ايشان مشورت مى كرده اند. وى از عدّه اى از فقهاء و مجتهدين روايت مى كند كه از آن جمله است علّامه مجلسى و شيخ حرّ عاملى عليهما الرحمه. مرحوم آيت اللّٰه نجفى مرعشى از شجره نامه قديمه سادات خليفه سلطانى نقل مى كنند كه اعقاب ميرزا

ص: 307

محمّد باقر به سادات سيّانى (منسوب به «سيّان» از دهات جرقويه اصفهان) معروفند و املاك آنجا از موقوفات زبيده بيگم (دختر شاه سليمان صفوى) همسر ميرزا حسن نواب بن سيّد علاءالدّين حسين خليفه سلطان بوده است. صاحب عنوان پس از وفات در قبرستان ستی فاطمه اصفهان مدفون شد.»(1)

و محقق توانا و عالم بزرگوار مرحوم شیخ عبد الکریم گزی قدس سره نیز دربارهٔ ایشان نوشته است:

«میرزا سیّد حسن خلیفه سلطانی حسینی مرعشی پهلوی قبر مرحوم میرزا محمّد باقر صدر خاصه وی پسر بزرگ میرزا سیّد حسن می باشد. و ایشان از اجلهٔ علماء و فقهاء و محدّثین و صدر خاصه دولت صفوی بوده و شاه سلیمان صفوی و همچنین شاه سلطان حسین در غالب مهام امور با او مشورت می نموده و ایشان از جماعتی روایت می نمایند از جمله از مرحوم مجلسی ثانی و صاحب وسائل و غیرهما.»(2)

به هر تقدیر همان گونه که گذشت، یکی دیگر از فرزندان میرزا محمّد باقر صدر خاصه اوّل فرزند نوّاب سیّد حسن، جناب میرزا محمّد تقی است، که سیّد مصلح الدّین مهدوی رحمه الله دربارهٔ ایشان نوشته است:

«سيّد محمّد تقى خليفه سلطانى بن سيّد محمّد باقر بن سيّد حسن خليفه سلطانى بن سيّد علاءالدّين حسين حسينى مرعشى (خليفه سلطانى)، عالم فاضل جليل، در اواخر دوره صفويه مى زيسته و تا سال 1134 ق در قيد حيات بوده و نشانه تملك او بر نسخه اى از كتاب "الضياء اللامع" با مهر «محمّد تقى الحسينى الخليفه» و مهر مربع «محمّد تقى بن باقر الحسينى» مشهود است. همچنين وى نسخه اى از "قراءات" تأليف «محى الدّين انارى» را به خط نسخ در ماه رمضان

ص: 308

1104 ق كتابت نموده كه به شمارۀ 7077 در كتابخانه مركزى دانشگاه تهران موجود است.»(1)

به هر صورت طبق یکی از نسخ میرزا محمّد تقی فرزند سيّد محمّد باقر فرزند نوّاب سيّد حسن، دارای شش فرزند به نام های میرزا محمّد اسماعیل، و میرزا فضلعلیّ، و میرزا افضل، و میرزا ابو الفتح، و میرزا محمّد علیّ، و میرزا شفیع است.

امّا میرزا محمّد جعفر فرزند میرزا محمّد باقر فرزند نوّاب سيّد حسن، دارای چهار فرزند نام های میرزا محمود، و میرزا سیّد موسی، و میرزا احمد، و میرزا زمان است. که میرزا زمان سه پسر به نام های میرزا اسحاق، و میرزا محمّد جعفر، و میرزا سیّد باقر دارد. که در یکی از نسخ فرزندی برای میرزا اسحاق ذکر نشده، ولی در نسخهٔ دیگری میرزا اسحاق فرزند میرزا زمان، یک فرزند به نام میرزا حسین دارد، که میرزا حسین دو دختر به نام های فاطمه بیگم، و ماه بیگم دارد.

یکی دیگر از فرزندان میرزا محمّد باقر صدر خاصه اوّل، جناب میرزا علاء الدین حسین می باشد. که مرحوم سیّد مصلح الدّین مهدوی دربارهٔ ایشان نوشته است:

«سيّد علاءالدّين حسين خليفه سلطانى بن ميرزا محمّد باقر صدر بن سيّد حسن بن سيّد علاء الدّين حسين خليفه سلطانى مرعشى، عالم فاضل از علماء اصفهان در قرن دوازدهم هجرى. شاگرد و مجاز از پدر خود بوده و پس از وفات در قبرستان ستّى فاطمه اصفهان مدفون شد.»(2)

محقق توانا و عالم بزرگوار مرحوم شیخ عبد الکریم گزی قدس سره نیز دربارهٔ میرزا علاء الدین حسین نوشته است:

ص: 309

«مرحوم میرزا علاء الدّین حسین حسینی مرعشی صدر خاصه در سلطنت صفوی و ایشان از اجلاء علماء زمان خود بوده و روایت می نماید از والد ماجدش مرحوم میرزا محمّد باقر صدر خاصه مذکور و نزد او تلمذ نموده بود.»(1)

به هر تقدیر میرزا علاء الدین حسین فرزند محمّد باقر صدر خاصه، در یکی از نسخی که دست نگارنده می باشد، دارای هشت فرزند به نام های میرزا محمّد کبیر، و میرزا علاء الدّین محمّد، و میرزا علیّ اکبر، و میرزا علیّ اصغر، و میرزا محمّد مسیح، و میرزا نظام الدّین محمّد، و میرزا زین العابدین، و میرزا عبد الباقی است.

که میرزا عبد الباقی فرزندمیرزا علاء الدّین حسین، پنج فرزند به نام های میرزا سیّد حسن، و میرزا محمّد صادق، و میرزا محمّد اسماعیل، و میرزا صدر الدّین، و میرزا محمّد دارد. که برای میرزا محمّد فرزند میرزا عبد الباقی، فرزندی در شجره نامه هائی که در دست نویسنده است، ذکر نشده، ولی مرحوم آیة اللّه العظمی مرعشی قدس سره در شرح حال شخصی به نام میرزا محمّد علیّ که به نظر می رسد فرزند میرزا محمّد باشد، نوشته است:

«و من النوابغ فی السادة المرعشیة العلاّمة السیّد المیرزا محمّد علیّ المرعشی بن المیرزا محمّد رضا نزیل الهند ابن عبد الباقی بن علاء الدّین الحسین بن السیّد المیرزا محمّد باقر الصّدر الخاصة ابن المیرزا السیّد حسن بن سلطان العلماء المذکور. قال فی صبح روشن (ص 521 ط بهوپال) ما لفظه: «فروغ» میرزا محمّد علی اصفهانی فرزند میرزا محمّد رضا از دودمان خلیفه سلطان و در علوم حکمیه و نظم اشعار از مستعدّان بود، در سنۀ أربعین و مائة و ألف متولد گردید، و بعد سن تمیز بشوق تحصیل فضائل ببصره و بغداد رفت و والدش میرزا محمّد رضا در هندوستان آمد، بذیل عاطفت نواب صفدر جنگ تمسک جست پس میرزا محمّد علی از سفر نزد پدر بهند رسیده از جانب ذو الفقار الدولة میرزا

ص: 310

نجف خان مراعات مراتب تعظیم و تکریم دید و بعمر هفتاد سال در شهر بنارس فروغ چراغ حیاتش منطفی گردید. و من شعره قوله:»

باده رنگین می نماید روی تابان تو را *** آبیاری می کند آتش گلستان تو را

چشمۀ آب بقا هرچند جانبخش است لیک *** کی برابر می شود چاه زنخدان تو را

از خدنگت هر نفس دل را نشاطی رو دهد *** داده اند از باده گو یا آب پیکان تو را(1)

***

امّا میرزا صدر الدّین فرزند عبد الباقی فرزند میرزا علاء الدّین حسین فرزند میرزا محمّد باقر صدر خاصهٔ اوّل، دارای سه فرزند به نام های میرزا داود، و میرزا محمّد مهدی، و میرزا سیّد رضا است.

و امّا میرزا محمّد اسماعیل فرزند عبد الباقی فرزند میرزا علاء الدّین حسین فرزند میرزا محمّد باقر صدر خاصهٔ اوّل، دارای سه فرزند به نام های میرزا محمّد علیّ، و میرزا حسنعلیّ، و میرزا محمّد حسین می باشد.

و امّا میرزا محمّد فاضل فرزند میرزا محمّد باقر صدر خاصه اوّل فرزند نوّاب سیّد حسن، دارای هفت فرزند به نام های میرزا محمّد حسن، و میرزا سیّد علیّ، و میرزا سلیمان، و میرزا سیّد حیدر، و میرزا سیّد حسن، و میرزا محمّد یوسف، و میرزا محمّد قاسم می باشد.

به هر صورت مرحوم آیة اللّه العظمی مرعشی نجفی قدس سره دربارهٔ میرزا نظام الدین محمّد فرزند میرزا علاء الدین حسین فرزند محمّد باقر صدر خاصه نگاشته است:

«و من النوابغ فی السادة المرعشیة العلاّمة السیّد میرزا نظام الدّین محمّد المرعشی من أعیان علماء أصفهان فی عصره و المتولی لقریتی خاوه و بوره الموقوفتین من

ص: 311

توابع بلدة قم المشرفة اللّتین وقفهما الشریفة زبیدة بیکم بنت السّلطان الشاه سلیمان الصفوی، و عندنا وقفنا مجة تلکما القریتین.»(1)

(یکی از بزرگان سادات مرعشی علامه سیّد میرزا نظام الدّین محمّد مرعشی می باشد. که از بزرگان علماء اصفهان در زمان خودش بوده است. و تولیت دو روستای وقف شده خاوه و بوره از روستاهای اطراف قم مشرفه را که سیّده جلیله زبیده بیگم دختر شاه سلیمان صفوی وقف کرده بود را به عهده داشت. و وقف نامهٔ آن نزد ما است.)

به هر تقدیر برای میرزا نظام الدّین محمّد فرزند سیّد علاء الدّین حسین فرزند محمّد باقر صدر خاصه، در یکی از نسخ مشجرات پنج فرزند، به نام های میرزا محمّد حسن، و میرزا محمّد، و میرزا عبد اللّه، و میرزا ابو تراب، و عبد الرحیم ذکر شده است.

و در نسخهٔ دیگری برای میرزا نظام الدّین محمّد فرزند سیّد علاء الدّین حسین فرزند محمّد باقر صدر خاصه، دو فرزند به نام های میرزا ابو تراب، و عبد الرحیم ذکر شده است. که میرزا عبد الرحیم فرزند نظام الدّین محمّد دارای سه فرزند به نام های میرزا محمّد شریف، و میرزا ابراهیم، و میرزا زین العابدین است.(2) که در یکی از نسخ برای میرزا محمّد شریف فرزند میرزا عبد الرحیم، فرزندی ذکر نشده، ولی در نسخهٔ دیگری برای ایشان سه پسر به نام های میرزا محمّد حسن، و میرزا محمّد حسین ملقب به کوچک میرزا، و میرزا محمّد معین(3)

دارد.

امّا میرزا حبیب اللّه فرزند میرزا محمّد حسن، پک پسر به نام سیّد احمد دارد، و سیّد احمد نیز سه پسر به نام های سید محسن، و سیّد حبیب، و سیّد محمود دارد، که سیّد محمود، دو پسر به نام های سیّد حسین، و سیّد حمید دارد.

امّا میرزا عبّاس فرزند میرزا محمّد معین فرزند میرزا محمّد شریف، دارای شش پسر به نام های سیّد مهدی، و سیّد عبداللّه، و سیّد مصطفی، و سیّد مرتضی، و سیّد حسن، و سیّد احمد است. که سیّد احمد فرزند میرزا عبّاس، یک پسر به نام محمّد علیّ داشته است. و سیّد مصطفی فرزند میرزا عبّاس، دو پسر به نام های سیّد فضل اللّه، و سیّد حسین داشته است. و سیّد مرتضی فرزند میرزا عبّاس، دو پسر به نام های سیّد عبّاس، و سیّد جواد داشته است. و سیّد حسن فرزند میرزا عبّاس، دو پسر به نام های سیّد محمود، و سیّد احمد داشته است.

امّا میرزا رضا فرزند میرزا محمّد معین فرزند میرزا محمّد شریف، دارای سه پسر به نام های میرزا ابوالفضل، و سیّد احمد،(1) و میرزا رضا که هم نام پدرش است، می باشد. که میرزا رضا فرزند میرزا رضا، دارای سه فرزند به نام های سیّد رسول، سیّد محمّد، و سیّد ناصر می باشد.

امّا میرزا کریم فرزند میرزا محمّد معین فرزند میرزا محمّد شریف، دارای سه پسر به نام های میرزا حبیب(2)، و سیّد حسین، و سیّد محمّد است. که سیّد محمّد فرزند میرزا کریم، دو فرزند به نام های سیّد علیّ، و سیّد ضیاء دارد.

امّا میرزا ابو تراب فرزند میرزا نظام الدّین محمّد فرزند میرزا علاء الدّین حسین فرزند میرزا محمّد باقر صدر خاصه اوّل فرزند سید نوّاب سیّد حسن، دارای یک فرزند به نام میرزا نظام الدّین محمّد است، که در یکی از نسخ برای او فرزندی ذکر نشده، امّا در نسخهٔ دیگر برای میرزا نظام الدّین محمّد فرزند میرزا ابو تراب، دو فرزند به نام های میرزا نصر اللّه، و میرزا محمّد باقر ذکر شده است. که میرزا محمّد باقر فرزند نظام الدّین محمّد، دارای یک پسر به نام میرزا علیّ محمّد می باشد، و میرزا علیّ محمّد، دارای چهار پسر به نام های میرزا محمود، و میرزا حسین عطار، و میرزا محمّد، و سیّد علیّ می باشد.

که میرزا محمّد فرزند علیّ محمّد فرزند میرزا محمّد باقر فرزند نظام الدّین محمّد، یک پسر به نام میرزا سیّد علیّ رضا دارد، و سیّد علیّ رضا فرزند میرزا محمّد، دو پسر به نام های سیّد محمّد مهدی، و سیّد محسن دارد. و سیّد علیّ فرزند علیّ محمّد فرزند میرزا محمّد باقر فرزند نظام الدّین محمّد، دو فرزند به نام های سیّد محمود، و سیّد احمد دارد.

امّا میرزا علاء الدّین محمّد فرزند میرزا علاء الدّین حسین فرزند میرزا محمّد باقر صدر خاصه اوّل، دارای یک فرزند به نام میرزا سعید است، که میرزا سعید یک فرزند به نام میرزا صادق دارد.

ص: 314

و میرزا صادق فرزند میرزا سعید، دارای سه فرزند به نام های میرزا محمّد علیّ، و میرزا محمّد جعفر، و میرزا بزرگ است. که میرزا محمّد جعفر فرزند میرزا صادق فرزند میرزا سعید، دارای دو فرزند به نام های میرزا صادق، و میرزا تقی می باشد، که میرزا تقی سه فرزند به نام های میرزا جعفر، و میرزا حسین، و میرزا کمال دارد.

و امّا میرزا بزرگ فرزند میرزا صادق فرزند میرزا سعید، یک فرزند به نام میرزا معصوم دارد، که میرزا معصوم فرزند میرزا بزرگ، چهار فرزند به نام های میرزا ابراهیم، و میرزا ابو القاسم، و میرزا بزرگ، و میرزا سعید دارد، که میرزا سعید فرزند میرزا معصوم، یک پسر به نام میرزا ابراهیم دارد.

و امّا میرزا عبد الوهاب فرزند عبد الغفار فرزند میرزا جلال الدّین محمّد، در یکی از نسخ دو فرزند به نام های میرزا سیّد حسن، و میرزا نور الدّین محمّد دارد. که میرزا سیّد حسن فرزند میرزا عبد الوهاب، یک فرزند به نام میرزا عبد الکریم دارد. و میرزا نور الدّین محمّد فرزند عبد الوهاب، یک فرزند به نام میرزا سیّد علی دارد. و میرزا سیّد علیّ فرزند میرزا نور الدّین محمّد دارای یازده فرزند به نام های میرزا عبد الکریم، و میرزا حسین، و میرزا حسن، و میرزا اسماعیل، و میرزا محمّد علیّ، و میرزا ابراهیم، و میرزا، و میرزا عبد الحسین، و میرزا عبد الغفار، و میرزا عبد الوهاب، و میرزا نور الدّین محمّد شهیر به میرزا جان می باشد.

و امّا میرزا ابراهیم فرزند میرزا سیّد علیّ فرزند نور الدّین محمّد، دارای یک پسر به نام میرزا محسن است. و میرزا محمّد علیّ فرزند میرزا سیّد علیّ فرزند نور الدّین محمّد، دارای یک فرزند به نام میرزا سیّد علیّ است. و میرزا عبد الغفار فرزند میرزا سیّد علیّ فرزند نور الدّین محمّد، دارای یک فرزند به نام میرزا عبد الوهاب می باشد.

ولی میرزا عبد الوهاب فرزند عبد الغفار فرزند میرزا جلال الدّین محمّد، در نسخهٔ دیگری دو فرزند به نام های میرزا سیّد علیّ، و میرزا عبد الغفار دارد. که میرزا عبد الغفار فرزند میرزا عبد الوهاب، نیز دو فرزند به نام های میرزا محمّد باقر، و میرزا سیّد حسن دارد. که میرزا سیّد حسن یک فرزند به نام میرزا عبد الکریم دارد.

امّا میرزا سیّد علیّ فرزند میرزا عبد الوهاب فرزند عبد الغفار فرزند میرزا جلال الدّین محمّد، دارای نه فرزند به نام های میرزا کریم، و میرزا محمّد علیّ، و میرزا اسماعیل، و میرزا ابرهیم، و میرزا عبد الغفار، و میرزا عبد الوهاب، و میرزا نور محمّد، و میرزا حسین، و میرزا حسن است.

که میرزا ابراهیم فرزند میرزا سیّد علیّ فرزند میرزا نور محمّد، دارای یک فرزند به نام میرزا محسن است. و امّا میرزا عبد الغفار فرزند میرزا سیّد علیّ فرزند میرزا نور محمّد، دارای یک فرزند به نام میرزا عبد الوهاب است.

امّا میرزا محمّد صالح فرزند علیّنقی فرزند میرزا محمّد صالح،(1) دارای دو فرزند به نام های میرزا محمّد، و میرزا علیّنقی می باشد. که میرزا محمّد، دو فرزند به نام های میرزا صالح، و میرزا مصطفی دارد، که میرزا مصطفی فرزند میرزا محمّد، دارای دو فرزند است که نام هیچ کدام مشخص نیست. و میرزا صالح فرزند میرزا محمّد فرزند میرزا محمّد صالح، دارای یک فرزند است، که نام او نیز قابل مطالعه نیست.

امّا میرزا فتح اللّه فرزند میرزا محمّد بدیع فرزند أبو الحسین میرزا، دارای پنج فرزند به نام های میرزا اسماعیل، میرزا علیّ اکبر، و میرزا بدیع، و میرزا محمّد جعفر، و میرزا مهدی است.(2)

که میرزا مهدی فرزند میرزا فتح اللّه،(3)

یک فرزند به نام میرزا محمّد جعفر دارد.

امّا میرزا محمّد جعفر فرزند میرزا فتح اللّه فرزند میرزا محمّد بدیع فرزند أبو الحسین میرزا، دارای یک پسر به نام میرزا محمّد صادق است. که میرزا محمّد صادق دارای چهار پسر به نام های میرزا عبد الخالق، و میرزا عابد، و میرزا محمّد جعفر، و میرزا سلیمان است.(4)

و میرزا سلیمان فرزند میرزا محمّد صادق، در یکی از نسخ چهار فرزند به نام های میرزا عبد الخالق، و میرزا رحیم، و میرزا رزاق، و میرزا رحمان دارد. و در نسخهٔ دیگری که به خط آیة اللّه میرجهانی رحمه الله می باشد، میرزا سلیمان فرزند میرزا محمّد صادق دارای چهار فرزند به نام های میرزا عبد الخالق، و میرزا حسن، و میرزا رحیم، و میرزا صادق بوده، که شرح حال برخی از احفاد ایشان در متن کتاب گذشت.

و امّا میرزا محمّد جعفر فرزند میرزا محمّد صادق فرزند میرزا محمّد جعفر، دارای پنج فرزند به نام های میرزا حسن، و میرزا سیّد علیّ، و میرزا محمّد، و میرزا باقر، و میرزا حسین است.

امّا میرزا بدیع فرزند میرزا فتح اللّه فرزند میرزا محمّد بدیع فرزند ابو الحسین میرزا، در یکی از نسخ که به خط آیة اللّه میرجهانی رحمه الله می باشد، دارای پنج فرزند به نام های میرزا نصر اللّه، و میرزا هاشم، و میرزا محمّد شفیع، و میرزا بدیع (یا ربیع)، و میرزا فتح اللّه است.(5) که میرزا نصر

ص: 318

اللّه فرزند میرزا بدیع، دارای پنج فرزند به نام های میرزا سیّد رضا، و میرزا اسماعیل، و میرزا محمّد بدیع، و میرزا محمّد علیّ، و میرزا حبیب اللّه است. که میرزا حبیب اللّه فرزند میرزا نصر اللّه،(1) دارای دو پسر به نامهای میرزا محمّد علیّ، و میرزا نصر اللّه است. امّا میرزا محمّد شفیع فرزند میرزا بدیع فرزند میرزا فتح اللّه، دارای سه پسر به نام های سیّد ولی اللّه، و سیّد فتح اللّه، و سیّد فرهاد است. که شرح حال این سه بزرگوار قبلاً در متن کتاب گذشت.

امّا میرزا بدیع (یا ربیع) فرزند میرزا بدیع فرزند میرزا فتح اللّه، که در دو نسخه شجره نامه نامش میرزا ربیع نوشته شده، ولی آیة اللّه میرجهانی رحمه الله اسم او را بدیع نگاشته، و فرزندی برایش ذکر نکرده، ولی در یکی از نسخ فرزندی به نام میرزا اسماعیل برای ایشان ذکر شده است.

امّا میرزا اسماعیل فرزند میرزا فتح اللّه فرزند میرزا محمّد بدیع فرزند ابو الحسین میرزا، در دو نسخه شجره نامه، که یکی از آن ها به خط آیة اللّه میرجهانی رحمه الله می باشد، دارای دو فرزند به نام های میرزا فتح اللّه شهیر به آقا میرزا بزرگ، و میرزا اسماعیل که هم نام پدرش است، می باشد. امّا در یک نسخهٔ دیگر دارای چهار فرزند به نام های میرزا فتح اللّه شهیر به آقا میرزا بزرگ، و میرزا اسماعیل، و میرزا زین العابدین، و میرزا هدایت اللّه است.

امّا میرزا فتح اللّه شهیر به آقا میرزا بزرگ فرزند اسماعیل فرزند فتح اللّه، دارای سه فرزند به نام های میرزا ابراهیم، و میرزا محمّد حسین، و میرزا محمّد کریم است. که میرزا محمّد کریم(2)

یک فرزند به نام میرزا مرتضی دارد. و میرزا محمّد حسین فرزند میرزا فتح اللّه مشهور به آقا میرزا بزرگ، دارای چهار فرزند به نام های میرزا احمد، و میرزا محمّد، و میرزا فتح اللّه مشهور به آقا میرزا، و میرزا کریم است. و میرزا کریم فرزند محمّد حسین،(3)

یک فرزند به نام میرزا حسین است. و میرزا فتح اللّه مشهور به آقا میرزا فرزند محمّد حسین، دارای دو فرزند به نام های علیّ میرزا، و آقا میرزا هاشم است.

امّا میرزا اسماعیل فرزند میرزا اسماعیل فرزند میرزا فتح اللّه فرزند میرزا محمّد بدیع فرزند ابو الحسین میرزا، دارای چهار فرزند به نام های میرزا حبیب اللّه، و میرزا علیّ اکبر، و میرزا مهدی، و میرزا محمّد هاشم می باشد. که میرزا محمّد هاشم فرزند اسماعیل، دارای دو فرزند به

ص: 319

نام های میرزا محمّد، و خانلر میرزا است.(1) که خانلر میرزا فرزند میرزا محمّد هاشم،(2)

دارای دو فرزند به نام های میرزا علیّ و میرزا هاشم می باشد.

امّا میرزا علیّ اکبر فرزند میرزا اسماعیل فرزند میرزا اسماعیل فرزند میرزا فتح اللّه، در نسخه ای که به خط آیة اللّه میرجهانی رحمه الله است، دارای چهار فرزند به نام های میرزا عبد الکریم، و میرزا حسین، و میرزا حسن، و میرزا اسماعیل می باشد. و در نسخهٔ دیگر علاوه بر این چهار نفر فرزند دیگری به نام میرزا حبیب اللّه برای ایشان ذکر شده است، و در نسخهٔ دیگری برای میرزا علیّ اکبر فقط دو فرزند به نام های میرزا حبیب، و میرزا عبد الحسین ذکر شده است.

به هر صورت میرزا اسماعیل فرزند میرزا علیّ اکبر فرزند اسماعیل،(3) دارای سه فرزند به نام های سیّد مصطفی، و سیّد مرتضی، و سیّد حسن است. که سیّد حسن دو فرزند به نام های سیّد رضا، و سیّد رشید دارد.

امّا میرزا حسین فرزند علیّ اکبر فرزند میرزا اسماعیل، دارای یک فرزند به نام سیّد عبّاس است. که سیّد عبّاس دو فرزند به نام های سیّد محمّد علیّ، و سیّد مهدی دارد. و سیّد محمّد علیّ یک فرزند به نام سیّد نیما دارد.

امّا عبد الکریم فرزند علیّ اکبر فرزند اسماعیل، یک فرزند به نام سیّد محمّد دارد.(4)

و سیّد محمّد دارای یک فرزند به نام سیّد حسین است. و سیّد حسین نیز یک فرزند به نام سیّد پویا دارد.

امّا میرزا محمّد محسن فرزند میرزا محمّد، شهیر به آقا، دارای سه فرزند به نام های میرزا عبد الکریم، و میرزا عبّاس، میرزا عبد الخالق مشهور به میر سیّد است.(1) که میرزا عبد الخالق مشهور به میر سیّد، یک پسر به نام میرزا اسماعیل دارد. و میرزا اسماعیل فرزند عبد الخالق، نیز دارای دو فرزند به نام های میرزا عبد الخالق، و میرزا اصغر می باشد. امّا میرزا عبّاس فرزند میرزا محمّد محسن، دارای سه فرزند به نام های میرزا فتح اللّه، و میرزا عبد الکریم، و میرزا محمّد تقی است. که میرزا محمّد تقی یک پسر به نام میرزا سیّد رضا دارد.

امّا میرزا محمّد ابراهیم فرزند میرزا محمّد، شهیر به آقا،(2) دارای یک فرزند به نام میرزا اسد اللّه است.

امّا میرزا محمّد تقی فرزند میرزا محمّد، شهیر به آقا، دارای یک پسر به نام میرزا ابو تراب است.(3)

که میرزا ابو تراب یک فرزند به نام میرزا عبد الرحیم دارد.

امّا میرزا زین العابدین فرزند میرزا محمّد، شهیر به آقا،(4) دارای یک پسر به نام میرزا محمّد کاظم است. که میرزا محمّد کاظم یک پسر به نام میرزا عابد(5) دارد.

امّا میرزا علیّ محمّد فرزند میرزا محمّد رضا، دارای پنج فرزند به نام های میرزا اسماعیل، و میرزا محمّد رضا، و میرزا عبد العلیّ، و میرزا محمّد حسین، و میرزا عبد اللّه است. که میرزا عبد اللّه فرزند میرزا علیّ محمّد، دارای یک فرزند به نام میرزا محمّد خلیل می باشد.

و امّا میرزا محمّد حسین فرزند میرزا علیّ محمّد، دارای دو فرزند به نام های میرزا عبد الوهاب، و میرزا جلال است.(1)

و امّا میرزا عبد العلیّ فرزند میرزا علیّ محمّد، دارای سه فرزند به نام های میرزا عبّاس، و میرزا مجتبی، و میرزا... می باشد.(2) که در نسخه ای که به خط آیة اللّه میرجهانی رحمه الله می باشد، برای میرزا مجتبی فرزند عبد العلیّ، یک فرزند به نام آقا علیّ ذکر شده است. و همچنین در نسخه ای که به خط آیة اللّه میرجهانی رحمه الله می باشد، میرزا عبّاس فرزند عبد العلیّ، سه فرزند به نام های آقا حسام، و سیّد محمّد، و آقا رضا ذکر شده است.

امّا میرزا محمّد رفیع فرزند میرزا محمّد رضا فرزند میرزا محمّد، شهیر به آقا، دارای دو فرزند به نام های میرزا عبّاس، و میرزا محمّد تقی می باشد. و میرزا محمّد تقی دارای پنج فرزند به نام های میرزا رفیع، و میرزا حسن (میرزا حاجی)،(3) و حجة الإسلام میرزا عبّاس که اعمی و نابینا بوده، و حجة الإسلام میرزا موسی، و میرزا عیسی می باشد، که احفاد حجة الإسلام میرزا موسی، و حجة الإسلام میرزا عبّاس، که نگارنده هم از احفاد میرزا عبّاس می باشد، قبلاً در متن کتاب به طور کامل ذکر شد.

به هر تقدیر در پايان این نوشتار تصاویر پنج نسخه شجره نامه ای که متعلق به خاندان خلیفه سلطانی می باشد، آورده می شود. البته در دو نسخه از آن ها فقط نام اسلاف نگارنده، تا وجود نازنین حضرت امام زین العابدین علیه السلام ذکر شده، ولی در بین سه نسخهٔ دیگر، یک نسخهٔ از آن ها به خط آیة اللّه سیّد حسن میرجهانی رحمه الله است، و فقط مر بوط به شجره نامهٔ فرزندان میرزا رفیع الدّین محمّد فرزند سیّد علاء الدّین حسین مشهور به خلیفه سلطان و سلطان العلماء می باشد، و سپس در آن از میرزا رفیع الدّین محمّد، تا امام زین العابدین علیه السلام ذکر شده است. و دو نسخه

ص: 323

شجره نامهٔ دیگر، شامل احفاد هر چهار فرزند جناب سیّد علاء الدّین حسین مشهور به خلیفه سلطان و سلطان العلماء می باشد، ولی در این دو نسخهٔ آخر، اسلاف جناب خلیفه سلطان تا امام حضرت امام سجّاد علیه السلام ذکر نشده است.

به شوق نگاهی ز اسلاف خویش *** به این ناتوان با دلی گشته ریش

نوشتم به صبح و مسا و به شام *** ز یاران رفته به والا مقام

ز اوصاف آن ها و احفادشان *** ز خوبی کار و ز افعالشان

از آن سرورِ برده رُخ بین خاک *** به ایوان مولایِ والا و پاک

ز آن که بخوانند او را همه *** خلیفهٔ سلطان به هر زمزمه

ز أب و ز جدِّ گرامش همی *** ز میر بزرگ و ز آلش بسی

همه خادم دین و شرع مبین *** امیر و وزیر و چه گوشه نشین

خدومِ همه مردمان با کَرم *** به هر روزگاری همه دم به دم

ز نسل چهارم ولیّ زمین *** ز احفادِ سجّادِ حبلُ المتین

همه عاشق شاه مسند نشین *** به «سجّاد» مولا به حتم و یقین

«مؤلف»

اميد است اين نوشتار، مورد قبول اسلاف اين دودمان قرار گرفته، و حقير كمترين را به دعائى يارى و مورد تفقّد قرار دهند.

«سيّد مجتبى سجّادى»

ص: 324

ص: 325

ص: 326

ص: 327

ص: 328

ص: 329

ص: 330

ص: 331

ص: 332

10. أمل الآمل، حرعاملی، محمّد، مکتبة الأندلی، بغداد، 1362ق.

11. بحارالأنوار، مجلسى، علّامه محمّدباقر، دارالكتب الإسلاميّة، تهران، 1362 ش.

12. تاريخ تشيّع، مولّفان: محمود حيدرى آقايى، قاسم خانجانى، حسين فلّاح زاده و رمضان محمّدى، پژوهشگاه حوزه و دانشگاه، قم - سبحان، 1391 ش.

13. تاریخ جهان آرای عباسی، وحید قزوینی، محمّدطاهر، پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی، تهران، 1383ش.

14. تاريخ رويان، آملى، اولياء اللّه، بنياد فرهنگ ايران، تهران، 1348 ش.

15. تاريخ طبرستان و رويان و مازندران، مرعشى، سيّدظهير الدّين بن نصير الدّين، شرق، تهران، 1345 ش.

16. تاریخ عالم آرای عباسی، اسکندر منشی، دار الطباعة آقا سیّد رتضی، تهران، 1314ق.

17. تتمیم أمل الآمل، قزوینی عبد النبیّ، كتابخانه آية اللّه العظمى مرعشى نجفى، قم، 1407ق.

18. تذکره مآثر الباقریة، وفا زواره ای، محمّد علیّ، سازمان فرهنگی تفریحی شهرداری اصفهان، اصفهان، 1385ش.

19. تذکره نصرآبادی، محمّد طاهر، مططبعه ارمغان، تهران، 1317ش.

20. تعليقه أمل الامل، افندی، عبداللّه، كتابخانه آية اللّه العظمى مرعشى نجفى، قم، 1410ق.

تکمة أمل الآمل، صدر، حسن، دار المؤر خ العربی، بیروت، 1429ق.

21. تهذیب الأنساب و نهایة الأعقاب، شیخ الشریف عبیدلی، محمّد، كتابخانه آية اللّه العظمى مرعشى نجفى، قم، 1413ق.

22. تهذیب التهذیب، ابن حجر عسقلانی، احمد، دار صادر، بیروت، 1325ق.

23. الثبت المصان المشرف بذکر سلالة سیّد ولد عدنان، أعرجی، عبداللّه، كتابخانه آية اللّه العظمى مرعشى نجفى، قم، 1437ق.

ص: 334

24. جامع الرواة و إزاحة الاشتباهات عن الطریق و الاسناد، اردبیلی، محمّد، دار الأضواء، بیروت، 1403ق.

25. جلاء العيون (تاريخ چهارده معصوم)، مجلسى، علّامه محمّدباقر، انتشارات سرور، قم، 1376ش.

26. حدیقة الشیعة، مقدس اردبیلی، احمد، انصاریان، 1425ق.

27. خلاصة الأشعار و زبدة الأفکار، تقی الدّین کاشی، محمّد بن علیّ، مرکز پژوهشی میراث مکتوب، تهران، 1386ش.

28. خلد برین (ایران در روزگار صفویان)، واله اصفهانی، محمّد یوسف، بنیاد موقوفات دکتر محمود افشار، تهران، 1372ش.

29. دانشمندان و بزرگان اصفهان، سیّد مصلح الدّين، مهدوي، شهرداری اصفهان، مجموعه فرهنگی مذهبی تخت فولاد، گلدسته، اصفهان، 1383 - 1384ش.

30. دانشنامه تخت فولاد اصفهان، مجموعه فرهنگی مذهبی تخت فولاد، زیر نظر منتظر القائم، اصغر، سازمان فرهنگی تفریحی شهرداری اصفهان، اصفهان، 1389ش.

31. دلائل الإمامة، طبری آملی، محمّد جریر، منشورات المطبعة الحیدریة، نجف، 1383ق.

32. الذریعة إلی تصانیف الشیعة، آقا بزرگ تهرانی، محمّد محسن، دار الأضواء، بیروت، 1403ق.

33. رجال اصفهان یا تذکرة القبور، گزی برخواری، عبدالکریم، حواشی: مهدوی، مصلم الدّین، [بی نا]، 1369ق.

34. رجال الطوسی، طوسی، محمّد، جامعة المدرسی فی الحوزة العلمیة بقم، مؤسسة النشر الإسلامی، قم، 1415ق.

35. رجال و مشاهیر اصفهان، جناب، علیّ، سازمان فرهنگی تفریحی شهرداری اصفهان، اصفهان، 1385ش.

36. روضات الجنات فی احوال العلماء و السادات، خوانساری، محمّدباقر، دهاقانی (اسماعیلیان) قم، 1390ش.

ص: 335

37. روضة الصفا، میرخواند، محمّد، دار الطباعة خاصة جدیدة، [بی جا]، 1270ق.

38. روضة الواعضین، فتال نیشابوری، محمّد، الشریف الرضی، قم، 1375ش.

39. رياحين الشّريعة در ترجمه بانوان دانشمند شيعه، محلّاتى، ذبيح اللّه، دارالكتب الإسلاميّة، تهران، 1369ش.

40. رياض العلماء و حياض الفضلاء، افندى، عبداللّه بن عيسى بيگ، مطبعة الخيّام، قم، 1401 - 1403- 1415ق.

41. ريحانة الأدب فى تراجم المعروفين بالكنية أو لقب: مدرس، محمّدعلى، خيّام، تهران، 1369ش.

42. ريشه ها و جلوه هاى تشيّع و حوزه علميّه اصفهان، ابطحى، سيّدحجّت، دفتر تبليغات المهدى اصفهان، اصفهان، 1418 ه . ق.

43. زبور آل داود (شرح ارتباط سادات مرعشى با سلاطين صفويّه)، سلطان هاشم ميرزا (پسر شاه سليمان ثانى)، تقیق: نوایی، عبدالحسین، مرکز پژوهش های ميراث مكتوب، تهران، 1379ش.

44. سرّ الأنساب، كياء گيلانى، احمد بن محمّد، كتابخانه آية اللّه العظمى مرعشى نجفى، قم، 1409ه. ق.

45. سر السلسلة العلویة فی أنساب السادة العلویة، بخاری، ابو نصر، كتابخانه عمومى آية اللّه العظمى مرعشى نجفى، قم، 1432ق.

46. سرگذشت شاه عبّاس اوّل، میرمحمّدصادق، سعید، اهل قم، تهران، 1382ش.

47. سیر تاریخی بنای شهر قزوین و بناهای آن، دبیر سیلقی، محمّد، حدیث امروز، قزوین، 1381ش.

48. صحاح الأخبار فی نسب السادة الفاطمیة الأخیار، مخزومی، محمّد، دار العرب، دمشق، 2014م.

49. طبقات أعلام الشّيعة، آقابزرگ تهرانى، محمّدمحسن، اسماعیلیان، قم، 1372ش.

ص: 336

50. عبّاس نامه يا شرح زندگانى 23 ساله شاه عبّاس ثانى، وحيد قزوينى، محمّدطاهر، كتابفروشى داودى اراك (فردوسى سابق)، اسفند 1329 ش.

51. عرفات العاشقین و عرصات العارفین، اوحدی بلینانی، تقی الدّین محمّد، مرکز پژوهشی میراث مکتوب، تهران، 1389ش.

52. عمدة الطّالب فى أنساب آل أبى طالب، ابن عنيّه، أحمد بن على، انصاريان، قم، 1417ق.

الفخرى فى أنساب الطّالبيّين، مروزى علوى، اسماعيل بن حسين، كتابخانه عمومى آية اللّه العظمى مرعشى نجفى، قم، 1409 ه . ق، 1367 ش.

53. فهرستگان نسخه های خطی حدیث و علوم حدیث شیعه، صدرایی خویی، علیّ، مؤسسه علمی فرهنگی دار الحدیث، سازمان چاپ و نشر، قم، 1382ش.

54. فوائد الرضویة، قمی، عبّاس، بوستان کتاب، قم، 1385ش.

55. القطرة من بحار مناقب النّبى و العترة، المستنبط، السيّد احمد، ستاره - نگارش، قم، 1418ق.

56. کشف الإرتیاب فی ترجمة لباب الأنساب و الأقاب و الأعقاب، مکتبة آية اللّه العظمى مرعشى نجفى، قم، 1428ق.

57. کمال الدّین و تمام النعمة، ابن بابویه، محمّد بن علیّ، مترجم: پهلوان، منصور، مؤسسة علمی فرهنگی دار الحدیث، قم، 1382ش.

58. الکنی و الألقاب، قمی، عبّاس، جامعة المدرسین فی الحوزة العلمیة بقم، مؤسسة النشر الإسلامی، 1429ق.

59. گركويه سرزمينى ناشناخته بر كران كوير، شفيعى نيك آبادى، على، گلبن، 1372ش.

60. گركويه سرزمينى ناشناخته بر كران كوير، شفيعى نيك آبادى، على، غزل، 1376 ش.

61. لباب الأنساب و الألقاب و الأعقاب، بيهقى، على بن زيد الشّهير بابن فندق، مكتبة آية اللّه العظمى المرعشى نجفى، قم، 1385 ش.

62. لسان الأرض یا تاریخ تخت فولاد اصفهان، مهدوی، مصلح الدّین، انجمن کتابخانه های عمومی اصفهان، 1370ش.

ص: 337

63. لوامع صاحبقرانی، مجلسی، محمّدتقی، اسماعیلیان، قم، 1414ق.

64. مأثر الكبراء فى تاريخ سامرّاء، محلّاتى، ذبيح اللّه، المكتبة الحيدريّة، قم، 1426ق.

65. مجالس المؤمنين، شوشترى، نوراللّه بن شريف الدّين، اسلاميّه، تهران، 1377 ش.

66. المجدى فى أنساب الطّالبيّين، عمرى، على بن محمّد، كتابخانه عمومى آية اللّه العظمى مرعشى نجفى، قم، 1380 ش.

67. مرعشیان در تاریخ ایران، مجد مصطفی، رسانش، تهران، 1380ش.

68. مزارات اصفهان از قرن سوم هجری تا زمان حاضر، مهدوی، سیّد مصلح الدین، دانشگاه اصفهان، اصفهان، 1382ش.

69. مصابیح الأنوار، حائری، أیوب، نشر زائر، قم، 1391ش.

70. معالم أنساب الطّالبين فى شرح كتاب (سرّ الأنساب العلويّة) لأبى نصر بخارى، كليددار، عبدالجواد، مكتبة آية اللّه العظمى مرعشى نجفى، قم، 1422ق.

71. معجم المؤلفین، کحاله، عمر رضا، دار إحیاء التراث العربی، بیروت، 1376ق.

72. معجم مورخی الشیعة: الإمامیة - الزیدیة - الإسماعیلیة، عبد الحمید، صائب، مؤسسة دائرة الفقه الإسلامی، قم، 1424ق.

73. معجم مؤلفی الشیعة، فاضل قائینی، علیّ، وزارة الثقافة و الإرشاد الإسلامی، مؤسسة الطبع پ النشر، تهران، 1405ق.

74. المعقبون من آل ابى طالب، رجائى سيّدمهدى، مؤسّسه عاشورا، قم، 1385 ش.

75. مكارم الآثار در احوال رجال دو قرن 13 و 14 هجرى، ميرزا محمّدعلى معلم حبيب آبادى، اداره كلّ فرهنگ و هنر استان اصفهان، مؤسّسه نشر نفائس مخطوطات اصفهان، اصفهان، 1395ه.ق.

76. منار الهدى فى الأنساب، اعلمى حائرى، كتابخانه عمومى آية اللّه العظمى مرعشى نجفى، 1381ش.

ص: 338

77. مناهل الضّرب فى أنساب العرب، اعرجى، جعفر بن محمّد، كتابخانه عمومى آية اللّه العظمى مرعشى نجفى، قم، 1419ق.

78. منتقلة الطالبیة، ابن طباطبا علوی اصفهانی، ابراهیم، المکتبة الحیدریة، قم، 1377ش.