دفتر اول نهج البلاغه : شرح تازه و جامعی بر نهج البلاغه

فهرست

مقدمه ............... 13

نهج البلاغه چیست؟ ............... 17

حکمتها

1-پرهیز از طمع ورزی، ذلّت پذیری، حقارت طلبی ............... 19

2- بخل، ترس، فقر............... 20

3-ناتوانی، صبر، زهد، ورع، رضا............... 22

4-علم، آداب، تفکّر............... 24

5-عقل،خوشرویی،تحمّل سختی ها، ازخود راضی بودن ............... 25

6-صدقه، تجسّم اعمال............... 27

7-عظمت آفرینش چشم، گوش، زبان، بینی............... 28

8-روی آوردن و پشت کردن دنیا به افراد ............... 29

9-معاشرت با مردم و آثار آن............... 30

10-عفو شکرانۀ پیروزی............... 31

11-انسانِ عاجز از یافتن دوست............... 32

12-شکرگزاری نعمت............... 33

13-رهاشدن افراد توسط نزدیکانش............... 34

14-ترس،کم رویی،استفاده از فرصت............... 35

15-ارزش انسان به عمل است، نه به نسب............... 36

16-کفّارۀگناهان بزرگ............... 37

17-استدراج............... 38

18-افشای راز واندیشهی درون............... 39

19-همراهی بابیماری............... 40

20-فاعل خیر، فاعل شرّ............... 41

21-سخاوت، اسراف، حسابگری، سختگیری............... 42

22-شریفترین بی نیازی............... 43

23-آرزوی طولانی، بدی اعمال............... 44

24-4 اندرز، 4دست آورد............... 45

25-واجبات و مستحبّات............... 48

26-زبان عاقل، زبان احمق............... 49

27-قلب احمق،قلب عاقل............... 50

28-یاد قیامت، زادوتوشه، قناعت، رضایت............... 51

29-محبّت مؤمن و بغض منافق، نسبت به امام عَلَيْهِ اَلسَّلاَمُ ............... 52

30-کار بد و پشیمانی، بهترا ز کار خوب و غرور............... 53

31-قدر مردان همّت، صداقت، شجاعت،عفّت............... 54

32-تدبیر، دوراندیشی، فکر، نگهداری اسرار............... 55

33-گرسنگی کریم،سیری آدم پست............... 56

34-بدست آوردن قلوب مردم............... 57

35-عیب پوشی دنیا در اقبال آن............... 58

36- عفو نمودن ، شایسته افراد قدرتمند............... 59

37-بخشش در ابتدا،سخاوت است............... 60

38-ثروتِ عقل، فقرِ جهل، میراثِ ادب، پشتیبانیِ مشورت............... 61

39-اقسام صبر............... 62

40-بینیازی در غربت،فقر در وطن............... 63

41-قناعت و دارائی............... 64

42-مال و شهوت............... 65

43-دوری از خطر، چون بشارت است............... 66

44-زبانِ رها شده، درنده است............... 67

45-سلام را،جوابی بهترشایسته است............... 68

46-شفاعت کننده............... 69

ص: 7

مقدمه

مخلوقات آفرینش فطرتاً تکامل طلب و رشد خواهند، و دربین آنها انسان بیش از هر موجود دیگری به سعادت و بالندگی و رشد مادّی و معنوی خود علاقمند است. خداوند متعال، خالق انسان، براساس همین نیاز و خواست بشر، انبیا را فرستاده است تا او را با آموزه های کتب آسمانی آشنا کنند، و آنهایی را که صادقانه به دنبال هدایت هستند، به سرمنزل مقصود برسانند.

«لَكُمْ فِي رَسُولِ اللَّهِ أُسْوَةٌ حَسَنَةٌ»

پس از انبیا الهی و بعد از خاتم آنها حضرت محمد صلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ وَ سَلَّمْ نوبت به اوصیای ایشان می رسد، تا هدایت بشریّت را به عهده گرفته و طریق رشد و رسیدن به سعادت را به انسانهای طالب سعادت نشان دهند. امام علی عَلَيْهِ اَلسَّلاَمُ بزرگترین شخصیتی است که خداوند متعال بعد از پیامبرخاتم صلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ وَ سَلَّمْ برای این مأموریت انتخاب و انتصاب نموده است. امام علی عَلَيْهِ اَلسَّلاَمُ که به گفته خود؛ بزرگترین معجزه الهی است. درتمام ابعاد مادی و معنوی، الگویی جامع و کامل برای سعادت بشر می باشد.

این آیت الهی واین رهبر بی نظیر و این «صراط مستقیم»،

ص: 13

« نهج البلاغه چیست؟»

نهج البلاغه کتابی است شامل خطبه ها، نامه ها و حکمت ها (کلمات کوتاه) قصار، که دانشمند بزرگ شیعه مرحوم سیدشریف رضی از گفته ها و نوشته های امیر بیان حضرت علی عَلَيْهِ السَّلاَمُ انتخاب و در یک مجلّد به مسلمانان بلکه جهانیان تقدیم نموده است.

نهج البلاغه دریایی است از معارف و علوم الهی، تربیتی، اجتماعی، اقتصادی، نظامی و..... که بعد از قرآن کریم هیچ کتابی این جامعیّت را ندارد. خواننده این کتاب به هر رشتهای از علوم علاقمند باشد می تواند گمشده خود را بیابد و البته هر کس انس و الفتی بیشتر با این کتاب پیدا کند بهره های بیشتری خواهد برد و از این اقیانوس موّاج علوم، لؤلؤ و مرجانهای والاتری به دست خواهد آورد.

دانشمندان بزرگی چون جرج جرداق مسیحی و ابن ابی الحدید معتزلی و علامه خویی و......... که همچون غوّاصان مجرّب و متبحّر در این بحر عظیم تلاش و کوشش نمودهاند به درجاتی از علوم دست یافته اند که تا پایان عمر، همۀ اوقات خویش را به مطالعه و تحقیق پیرامون علوم مختلف نهج البلاغه گذرانده اند.

جرج جرداق مسیحی می گوید بیش از 200 بار این کتاب را از آغاز تا پایان خوانده ام، و ابن ابی الحدید معتزلی می گوید؛ خطبه 221 نهج البلاغه را در طول 50 سال بیش از 1000 بار خواندهام و هرگاه مطالعه نمودهام معارف جدیدی یافته و دگرگونی و نشاط تازهای به من دست داده است.

بنابراین شایسته است پیروان علی عَلَيْهِ السَّلاَمُ با این کتاب انس و الفتی پیدا کنند و هر روز و هر لحظه از معارف، نصایح،

ص: 17

حکمت ها

2-بخل، ترس، فقر

الْبُخْلُ عَارٌ، وَ الْجُبْنُ مَنْقَصَةٌ، وَ الْفَقْرُ يُخْرِسُ الْفَطِنَ عَنْ حُجَّتِهِ، وَ الْمُقِلُّ غَرِيبٌ فِي بَلْدَتِهِ. (1)

بخل ننگ است و ترس مايه نقصان، فقر شخص زيرک را از بيان دليلش گنگ مى سازد و آن کس که فقير و تنگدست است حتى در شهر خود غريب است.

توضیح:

امام عَلَيْهِ السَّلاَمُ به چهار نقطه ضعف اخلاقی – اجتماعی انسان اشاره دارد؛

1- بخل موجب ننگ و عار است.

2- ترس مایۀ نقصان در شایستگی های آدمی است.

3- فقر باعث گنگ سازی استدلال شخص زیرک می گردد.

4- تنگ دستی سبب غربت در شهر و دیار خود است.

هیچ ننگی سخت تر از بُخل نیست *** هر کلیدی فاتح این قفل نیست

ترس نُقصانی است در مردانگی *** با دلیری کسب کن شایستگی

------------------------

منعم به کوه و دشت و بیابان غریب نیست *** هرجا که رفت خیمه زد و بارگاه ساخت

------------------------

آن را که بر مراد جهان نیست دسترس *** در زاد و بوم خویش غریب است و ناشناس

ص: 20

3-ناتوانی، صبر ،زهد، ورع، رضا

الْعَجْزُ آفَةٌ، وَ الصَّبْرُ شَجَاعَةٌ، وَ الزُّهْدُ ثَرْوَةٌ، وَ الْوَرَعُ جُنَّةٌ، وَ نِعْمَ الْقَرِينُ الرِّضَى.(1)

عجز و ناتواني آفت است، و صبر، شجاعت، و زهد، ثروت، و تقوا و پرهيزگاري سپري است (در برابر گناهان و خطرات شيطان و هواي نفس) و رضايت و خشنودى (از تقديرات الهى) بهترين همنشين است.

توضیح:

امام عَلَيْهِ السَّلاَمُ به یک صفت منفی و چهار صفت مثبت می پردازند.

1- عجز و ناتوانی آفت علمی ،جسمی، اقتصادی و فکری ببار می آورد.

2- صبر نوعی شجاعت است در برابر معصیت، اطاعت از خدا و تحمّل مصائب

3- زهد موجب قانع شدن به روزی و دوری از زرق و برق دنیا می شود بنابراین نوعی ثروت است.

4- ورع(تقوی) سبب می شود سپری (سدّی) بین انسان و گناه شود.

5- رضا(به تقدیر الهی) همدمِ آرام بخشی است برای آدمی، او را از بیتابی در برابر مشکلات باز می دارد.

نَفسی که شد صبور ، شجاعت ثَمَر دهد *** ورنَه به ناتوانی و سُستی ضرر دهد

-----------------------

ز عجز و ناتوانی آفت آیو*** توانائی طلب تا عزّت آیو

ص: 22

4-علم، آداب، تفكر

الْعِلْمُ وِرَاثَةٌ كَرِيمَةٌ، وَ الْآدَابُ حُلَلٌ مُجَدَّدَةٌ، وَ الْفِكْرُ مِرْآةٌ صَافِيَةٌ.(1)

علم و دانش ميراث گران بهايى است، آداب (انسانى) لباس زيبا و کهنگى ناپذير است و فکر آئينۀ صافى است.

توضیح :

امام عَلَيْهِ السَّلاَمُ سه نکتۀ مهم تربیتی فردی و اجتماعی را متذکر می شود؛

1- علم (مفید) گرانبهاترین میراثی است که انسان از خود به یادگار می گذارد.

2- آداب (معاشرت) لباس زیبای کهنگی ناپذیر است.

3- فکر (اندیشیدن) آیینۀ صاف (و بدوت غبار) است که حقایق را به انسان نشان می دهد.

علم نافع هست ارثی پُر بها*** مال و مکنت عاقبت گردد فَنا

گر کنی برتن لباسی از ادب *** کهنگی در آن نیابی روز و شب

فکر چون آیینه باشد بی غبار *** رو در آیینه حقایق دستآر

امام علی عَلَيْهِ اَلسَّلاَمُ می فرماید: هرگاه علم مرد زیاد شد ادب او افزون شود و خشیت و ترس او از پروردگارش دوچندان گردد. غرر الحكم 6932

ص: 24

5-عقل، خوشرویی، تحمل سختی ها، از خود راضی بودن

صَدْرُ الْعَاقِلِ صُنْدُوقُ سِرِّهِ، وَ الْبَشَاشَةُ حِبَالَةُ الْمَوَدَّةِ، وَ الِاحْتِمَالُ قَبْرُ الْعُيُوبِ. وَ رُوِيَ أَنَّهُ قَالَ فِي الْعِبَارَةِ عَنْ هَذَا الْمَعْنَى أَيْضاً: الْمَسْأَلَةُ خِبَاءُ الْعُيُوبِ، وَ مَنْ رَضِيَ عَنْ نَفْسِهِ كَثُرَ السَّاخِطُ عَلَيْهِ.(1)

سینۀ عاقل گنجينه اسرار اوست، خوشرويى و بشاشت، دام محبت است و تحمل ناراحتىها گور عيبهاست.

مرحوم سيّد رضى به دنبال اين سه جمله حکمت آميز اضافه مى کند که در روايت ديگرى از امام تعبير ديگرى در اين باره ديده مىشود که فرمود:

«مسالمت جويى وسيلۀ پوشاندن عيب هاست و آن کس که از خود راضى باشد افراد خشمگين بر او بسيار خواهند بود».

توضیح:

امام عَلَيْهِ اَلسَّلاَمُ بر چهار مطلب تأکید می فرماید؛

1- عاقل اسرارش را در دل خود پنهان دارد. (بیان سختیها دوست را ناراحت و دشمن را شاد می کند.)

2- انسان خوشرو و بشّاش محبّت مردم را جلب می کند.

3- تحمّل ناراحتی ها عیوب انسان را می پوشاند.(اگر تحمّل نباشد، بیان ناملایمات، عیوب را آشکار می کند.)

4- آدم از خود راضی خشم دیگران را بر خود می انگیزد.

ص: 25

6-صدقه، تجسّم اعمال

الصَّدَقَةُ دَوَاءٌ مُنْجِحٌ، وَ أَعْمَالُ الْعِبَادِ فِي عَاجِلِهِمْ نُصْبُ أَعْيُنِهِمْ فِي آجَالِهِمْ.(1)

صدقه (کمک به نيازمندان) داروى شفابخشى است و اعمال بندگان در اين جهانِ زودگذر در برابر چشمان آنها در آن جهان (پايدار) است.

توضیح :

امام عَلَيْهِ اَلسَّلاَمُ بر دو نکته اشاره می فرماید؛

1-صدقه دادن (کمک به دیگران) آثار مفید فردی و اجتماعی دارد.

2-در قیامت تجسّم اعمال تحقق می یابد، اعمال نیک و بد به صورت حسی در می آید.

عمل، نیک و بد هرچه بندی بکار *** قیامت شود نزد تو آشکار

به نیکی گرای و مددکار باش *** تومَرحَم برای دل زار باش

امام علی عَلَيْهِ اَلسَّلاَمُ می فرماید: صدقه بهترین وسیله نزدیکی به پیشگاه خدای تعالی است.

غرر الحکم 5130

ص: 27

7-عظمت آفرینش چشم، گوش، زبان، بینی

اعْجَبُوا لِهَذَا الْإِنْسَانِ؛ يَنْظُرُ بِشَحْمٍ، وَ يَتَكَلَّمُ بِلَحْمٍ، وَ يَسْمَعُ بِعَظْمٍ، وَ يَتَنَفَّسُ مِنْ خَرْمٍ. (1)

از اين انسان تعجّب کنيد که با يک قطعه پيه مىبيند، با قطعه گوشتى سخن مىگويد، با استخوانى مىشنود و از شکافى تنفس مىکند!

توضیح :

امام عَلَيْهِ اَلسَّلاَمُ در عظمت آفرینش انسان می فرماید؛

1- چشم که از پیه تشکیل شده عامل بینائی است.

2- زبان که از گوشت تشکیل شده عامل گویائی است.

3- گوش که از استخوانی تشکیل شده عامل شنوائی است.

4-بینی که دارای دو شکاف است عامل تنفس است.

چشم و گوش و زبان و بینیما *** هست ابزار زندگانی ما

صنع پروردگار ماعجب است *** شکر نعمت به درگهش، ادب است

منفذی داده بهر بویائی *** استخوانی برای شِنوائی

قطعه ای گوشت بَهرِ گویائی *** کُره ای پیه بهر بینائی

امام علی عَلَيْهِ اَلسَّلاَمُ می فرماید: شما فکر می کنید که یک موجود کوچک هستید در حالی که کل جهان در درون شما نهفته است.

ص: 28

8-روی آوردن و پشت کردن دنیا به افراد

إِذَا أَقْبَلَتِ الدُّنْيَا عَلَى أَحَدٍ، أَعَارَتْهُ مَحَاسِنَ غَيْرِهِ، وَ إِذَا أَدْبَرَتْ عَنْهُ، سَلَبَتْهُ مَحَاسِنَ نَفْسِه.(1)

هنگامى که دنيا به کسى روى آورد نيکى هاى ديگران را به او عاريت مىدهد و هنگامى که دنيا به کسى پشت کند نيکى هاى خودش را نيز از او مى گيرد.

توضیح :

امام عَلَيْهِ اَلسَّلاَمُ به یک واقعیت اشاره می کند؛

هنگامی که انسانی چه در امر حکومت و سیاست و چه در امور اجتماعی و اقتصادی و چه در علوم، مشهور و معروف شود، بسیاری از کارهای خوب دیگران را به وی نسبت می دهند و چون دنیا به او پشت کند، خوبی های او را هم منکر می شوند.

به آن کس که این دهر رو آورد *** برایش بَسی آبرو آورد

ز چشم خلایق اگر اُفتاد *** بَرد جمله اعمال نیکش زیاد

امام علی عَلَيْهِ اَلسَّلاَمُ می فرماید: دنیا به تصادف و اتفاق داده شده ولی آخرت از روی استحقاق و شایستگی است

غرر 2775

ص: 29

9-معاشرت با مردم و آثار آن

خَالِطُوا النَّاسَ مُخَالَطَةً إِنْ مِتُّمْ مَعَهَا بَكَوْا عَلَيْكُمْ، وَ إِنْ عِشْتُمْ حَنُّوا إِلَيْكُمْ.(1)

آن گونه با مردم معاشرت کنيد که اگر بميريد بر مرگ شما اشک بريزند و اگر زنده بمانيد به شما عشق ورزند.

توضیح :

امام عَلَيْهِ اَلسَّلاَمُ می فرماید؛

پیوند محبّت و دوستی را از طریق برخورد خوب و نیکی و خدمت کردن به مردم آنچنان محکم کنید که در زنده بودنتان مردم مایل باشند اطراف شما جمع شوند و اگر مُردید، بر شما گریه کنند.

با مردمان چنان زی ، کز مرگ تو بگریند *** تا زنده ای چو شمعی ، برگرد تو بگردند

امام علی عَلَيْهِ اَلسَّلاَمُ می فرماید: زندگی کسی در میان مردم بهتر از دیگران است که زندگی مردم در کنار زندگی او نیکو باشد.

غرر 7442

ص: 30

10-عفو شکرانۀ پیروزی

إِذَا قَدَرْتَ عَلَى عَدُوِّكَ، فَاجْعَلِ الْعَفْوَ عَنْهُ شُكْراً لِلْقُدْرَةِ عَلَيْهِ. (1)

هنگامى که بر دشمنت پيروز شدى عفو را شکرانۀ اين پيروزى قرار ده.

توضیح :

امام عَلَيْهِ اَلسَّلاَمُ می فرماید؛

بر هر نعمتی شکری واجب است که موجب بقای آن نعمت می شود، و شکر نعمت پیروزی بر دشمن، عفو نمودن اوست.

همه کینه ها را ، ز دل مَحوکن*** چو پیروز گشتی ، عدو عَفوکن

امام علی عَلَيْهِ اَلسَّلاَمُ می فرماید: خوشحال و فرحناک می سازد مرا مردی که بگذرد از کسی که به او ستم کرده و پیوند کند با کسی که از او بریده و عطا کند به کسی که او را محروم ساخته و برابر کند و پاداش دهد بدی را به نیکی و احسان.

غرر 6515

ص: 31

11-انسان عاجز از یافتن دوست

أَعْجَزُ النَّاسِ مَنْ عَجَزَ عَنِ اكْتِسَابِ الْإِخْوَانِ، وَ أَعْجَزُ مِنْهُ مَنْ ضَيَّعَ مَنْ ظَفِرَ بِهِ مِنْهُمْ.(1)

عاجزترين مردم کسى است که از به دست آوردن دوستان عاجز باشد و از او عاجزتر کسى است که دوستانى را که به دست آورده از دست بدهد.

توضیح:

یکی از مهمترین سرمایه های انسان در زندگی دوستان صمیمی است، بنابراین باید هرچه بیشتر به این سرمایه اضافه کنیم و سعی نمائیم آن را از دست ندهیم که نوعی عجز و ناتوانی است.

ناتوان آنکه نیست وی را دوست*** ناتوان تر کسی که داد از دست

امام علی عَلَيْهِ اَلسَّلاَمُ می فرماید: دوستان، بهترین وسیله (کمک کار) برای روزهای سخت زندگی هستند.

غرر 274

ص: 32

12-شکرگزاری نعمت

إِذَا وَصَلَتْ إِلَيْكُمْ أَطْرَافُ النِّعَمِ، فَلَا تُنَفِّرُوا أَقْصَاهَا بِقِلَّةِ الشُّكْرِ.(1)

هنگامى که مقدمات نعمتها به شما روى آورد ادامۀ آن را به واسطۀ کمى شکرگذارى از خود دور نسازيد.

توضیح:

نعمتها غالباً به صورت تدریجی بر انسان وارد می شود، و وظیفه آن است که با شکر، به استقبال آنها برود.

شکر نعمت، نعمتت افزون کند *** کفر نعمت از کفت بیرون کند

امام علی عَلَيْهِ اَلسَّلاَمُ می فرماید: شکر، ترجمان نیت قلبی، و زبان درونی انسانی است.

غرر 4437

ص: 33

13-رهاشدن افراد توسط نزدیکانش

مَنْ ضَيَّعَهُ الْأَقْرَبُ، أُتِيحَ لَهُ الْأَبْعَدُ.(1)

کسى که نزديکانش او را رها سازند، آنها که دورند براى (حمايت از او و يارىاش) آماده مىشوند.

توضیح:

امام عَلَيْهِ اَلسَّلاَمُ می فرماید: کسانی که بستگان نزدیکش به او بی مهری کنند و رهایش سازند، غریبه ها او را می پذیرند و به او محبّت می کنند. (مصداق بارز آن ، فرار مغزهاست از کشورهای جهان سوم به کشورهای پیشرفته)

خویشِ نزدیک را ز خویش مران *** که پذیرائی اش کنند دگران

امام علی عَلَيْهِ اَلسَّلاَمُ می فرماید: خویشاوندان را گرامی بدار که اینها بال و پر تو هستند که بدان پرواز می کنیم و اصل و ریشه تو هستند که بازگشت تو به سوی آنهاست و دست و بازوی تو هستند که بدان پیروز می گردید.

غرر 3518

ص: 34

14-ترس، کم رویی، استفاده از فرصت

قُرِنَتِ الْهَيْبَةُ بِالْخَيْبَةِ، وَ الْحَيَاءُ بِالْحِرْمَانِ؛ وَ الْفُرْصَةُ تَمُرُّ مَرَّ السَّحَابِ، فَانْتَهِزُوا فُرَصَ الْخَيْر.(1)

ترس (نابجا) با نااميدى مقرون است و کم رويى با محروميت همراه، فرصتها همچون ابر در گذرند; ازاين رو، فرصت هاى نيک را غنيمت بشماريد (و پيش از آنکه از دست برود، از آن استفاده کنيد).

توضیح:

1-ترس بی جا از انجام کار نا امیدی ببار می آورد.

2-کم روئی در اجتماع محرومیت همراه دارد

3-از فرصتها باید حداکثر استفادۀ مفید را بُرد تا پشیمانی ببار نیاورد، زیرا فرصتها زود از دست می رود.

ترس بیجاکند امید، نهان *** میوۀ نخلِ خجلت است، حِرمان

فرصت از کف چومی دهی هر دم *** ثمر از آن نمی بری جُز غم

امام علی عَلَيْهِ اَلسَّلاَمُ می فرماید: ترس آفت است و عجز نشان دادن از خود، از سبک عقلی است.

غرر 1083

ص: 35

15-ارزش انسان به عمل است نه به نسب

مَنْ أَبْطَأَ بِهِ عَمَلُهُ، لَمْ يُسْرِعْ بِهِ نَسَبُهُ.(1)

فرمود: کسى که عملش او را (از پيمودن مدارج کمال) کُند سازد نَسَبش به او سرعت نخواهد بخشيد.

توضیح :

نسب های عالی، یکی از مزایای اجتماعی است ولی جنبۀ تشریفاتی دارد، آنچه به حقیقت و واقعیت نزدیک است، اعمال خود انسان است که او را به مقام و مرتبه بالا و کمالات عالیه برساند.

گیرم پدر تو بود فاضل *** از فضل پدر تو را چه حاصل

----------------------

گربا عملت تلاش کردی *** کسب هنر و معاش کردی

امام علی عَلَيْهِ اَلسَّلاَمُ می فرماید: مومن به عمل خود مومن است.

غرر 7164

ص: 36

16-کفارۀ گناهان بزرگ

مِنْ كَفَّارَاتِ الذُّنُوبِ الْعِظَامِ، إِغَاثَةُ الْمَلْهُوفِ وَ التَّنْفِيسُ عَنِ الْمَكْرُوبِ.(1)

از جمله کفّاره هاى گناهان بزرگ، به فرياد بيچاره و مظلوم رسيدن و تسلّى دادن به افراد غمگين است.

توضیح :

کمک به مردم مظلوم و بیچاره، هم سبب برطرف شدن بلاها و هم کفارۀ گناهان است و این مورد تأکید دین مبین اسلام است.

گر گنه کرده ای، پشیمان باش *** همدم و یاور ضعیفان باش

بده کفّارۀ معاصی را *** با محبّت فقیر عاصی را

امام علی عَلَيْهِ اَلسَّلاَمُ می فرماید: هر گاه ستم دیده و مظلومی را دیدی در برابر ستم کار، او را یاری کن.

غرر 7355

ص: 37

17-استدراج

يَا ابْنَ آدَمَ، إِذَا رَأَيْتَ رَبَّكَ سُبْحَانَهُ يُتَابِعُ عَلَيْكَ نِعَمَهُ وَ أَنْتَ تَعْصِيهِ، فَاحْذَرْهُ.(1)

اى فرزند آدم! هنگامى که مىبينى پروردگارت نعمت هايش را پى درپى بر تو مى فرستد در حالى که تو معصيت او را مىکنى از او بترس (مبادا مجازات سنگينش در انتظار تو باشد.)

توضیح:

گناهکاران سه دسته اند؛

1- گروهی آلودگی کمی دارند.

2- گروه دیگری گناهان سنگین تر و مجازات بیشتری دارند.

3- گروه سومی هستند که طغیان و سرکشی را به حد اعلی رساندهاند. خداوند این گروه را در همین دنیا گرفتار عذاب «استدراج» می کند.

این کلام امام علی عَلَيْهِ اَلسَّلاَمُ در مورد استدراج است که نوعی از عذاب سنگین است.

به گناهان اگر شوی محتاج *** حق دچارت کند به « استدراج»

امام علی عَلَيْهِ اَلسَّلاَمُ می فرماید: ناسپاسی (نعمت) سبب نقصان (نعمت) می گردد

غرر 8861

ص: 38

18-افشای راز و اندیشه ی درون

مَا أَضْمَرَ أَحَدٌ شَيْئاً، إِلَّا ظَهَرَ فِي فَلَتَاتِ لِسَانِهِ وَ صَفَحَاتِ وَجْهِهِ.(1)

هيچ کس چيزى را در دل پنهان نمى کند مگر اين که در سخنان بى انديشه اى که از او صادر مىشود ظاهرمی کند، و در صفحۀ صورتش، آشکار مىگردد.

توضیح:

اعمال انسان، بازتاب نیات و سجایای اخلاقی اوست که به صورت طبیعی ظاهر می گردد. بخشی از آن اختیاری است مثل ترس، و بخشی دیگر غیر اختیاری، یعنی نمی خواهد آشکار کند زیرا بین نیّت و عمل دوگانگی وجود دارد.

آنچه در سینه ات نهان کردی *** به زبان و رُخَت عیان کردی

امام علی عَلَيْهِ اَلسَّلاَمُ می فرماید: این فرد بالاخره با سخنان بی اندیشه و یا در تغییر حالت چهرۀ خود، ضمیر درون راآشکار خواهد کرد.

سعدی می گوید:

گفتم به نیرنگ و فسون پنهان کنم ریش درون *** پنهان نمی ماند که خون از آستانم میرود

امام علی عَلَيْهِ اَلسَّلاَمُ می فرماید: به راستی که خصلت ها و طبیعت های تو می خوانند تو را به سوی آنچه بدان الفت گرفته است.

غرر 7330

ص: 39

19-همراهی بابیماری

إمْشِ بِدَائِكَ، مَا مَشَى بِك.1(1)

با بيمارىات همراهى کن مادامى که با تو همراهى مىکند.

توضیح:

تا زمانی که بیماری فشار شدید نیاورده بگذار بدنت بدون نیاز به طبیبان و دارو آن را دفع کند. این یک اصل مهم بهداشتی و درمانی است.

نخواهی بهناز طبیبان نیاز *** به بیماری خویش چندی بِساز

امام علی عَلَيْهِ اَلسَّلاَمُ می فرماید: چه بسا بیماری ای که شفا و درمان است.

غزر 3116

ص: 40

20-فاعل خير، فاعل شرّ

فَاعِلُ الْخَيْرِ خَيْرٌ مِنْهُ، وَ فَاعِلُ الشَّرِّ شَرٌّ مِنْهُ.(1)

انجام دهندۀ كارِ نيك از كارِ نيكش بهتر است و انجام دهندۀ كارِ بد از كارِ بدش بدتر.

توضیح:

خیّر که عمل خیر ملکه ذهن او شده مرتب کار خِیر می کند و لذا خودش از آن کار خیرش بهتر است. و آدم شرور هم دائماً به فکر کار خلاف است بنابراین خودش از هر یک از اعمال بدش بدتر است.

نیّت مؤمن از عمل مؤمن بهتر است و نیّت شرور از کار شرّش بدتر است.

خَیِّراز کار خود بود برتر *** فاعِل شَرّ بود ز شَرِّ بدتر

امام علی عَلَيْهِ اَلسَّلاَمُ می فرماید: عمل ها میوه نیت ها و اندیشه هاست.

غرر 10032

ص: 41

21-سخاوت، اسراف، حسابگری، سخت گیری

كُنْ سَمْحاً وَ لَا تَكُنْ مُبَذِّراً، وَ كُنْ مُقَدِّراً وَ لَا تَكُنْ مُقَتِّراً.(1)

سخاوتمند باش و در اين راه اسراف مكن و در زندگى حساب گر باش و سخت گير مباش.

توضیح:

1-بهترین اعمال حد اعتدال و میانۀ آن است. علمای اخلاق می گویند حد وسط (در میان افراط و تفریط) پسندیده است.

سخا پیشه کن ، لیک اسراف نَه *** به ذرّه محاسب به اجحاف نَه

2- پیامبر اکرم صلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ وَ سَلَّمْ فرمود:

«خَیرُ الْاُمورِ أَوْسَطُها»

بهترین اعمال حدّ میانه ی آن است.

آنکه حرفی نزد ز روی خطا *** گفت خیرالامورِ اَوسَطَها

امام علی عَلَيْهِ اَلسَّلاَمُ می فرماید: بر تو باد به میانه روی در کارها که هر کس از میانه روی عدول کند ستم کرده و هر کس آن را برگیرد عدل ورزیده است.

غرر 8171

ص: 42

22-شریف ترین بی نیازی

أَشْرَفُ الْغِنَى، تَرْكُ الْمُنَى.(1)

برترين غنا و بى نيازى، ترك آرزوهاست.

توضیح:

وابستگی های انسان زاییده آرزوهای دور و دراز است و هر آرزویی نیاز انسان را به کسی یا مالی آشکار می سازد بنابراین بهترین بی نیازی از طریق ترک آرزوهایِ خیالی و دست نایافتنی حاصل می شود.

آرزو کمکن ، قناعت بیشتر *** کم تمنّا کن ، مِناعت بیشتر

امام علی عَلَيْهِ اَلسَّلاَمُ می فرماید: برترین مرتبه دین کوتاه کردن آرزو است و برترین عبادت اخلاص عمل.

غرر 593

ص: 43

23-آرزوی ،طولانی بدی اعمال

مَنْ أَطَالَ الْأَمَلَ، أَسَاءَ الْعَمَلَ.(1)

كسى كه آرزويش را طولانى كند اعمال بد انجام مىدهد.

توضیح:

معمولاً آرزوها انگیزۀ حرکت انسان برای هر گونه فعّالیّت است ولی اگر آرزوها بلند پروازانه باشد و فرد سماجت کند که به آن برسد دچار اقدامات خلاف قانون و عرف می شود و نهایتاً به اعمال بد و گناه کشانده خواهد شد.

عمر کوتاه و آرزوی بلند*** پای لنگاست و قُلّۀ الوند

فتح قلّه اگر که نتوانی *** راه کوتَه نما ، نه طولانی

امام علی عَلَيْهِ اَلسَّلاَمُ می فرماید: به راستی که خدای سبحان مبغوض دارد آنها را که آرزویشان طولانی و بر عمل هستند.

غرر 595

ص: 44

24- 4اندرز 4 دست آورد.

يَا بُنَيَّ احْفَظْ عَنِّي أَرْبَعاً وَ أَرْبَعاً، لَا يَضُرُّكَ مَا عَمِلْتَ مَعَهُنَّ:

1- إِنَّ أَغْنَى الْغِنَى الْعَقْلُ،

2-وَ أَكْبَرَ الْفَقْرِ الْحُمْقُ،

3-وَ أَوْحَشَ الْوَحْشَةِ الْعُجْبُ،

4-وَ أَكْرَمَ الْحَسَبِ حُسْنُ الْخُلُق .

يَا بُنَيَّ

5- إِيَّاكَ وَ مُصَادَقَةَ الْأَحْمَقِ، فَإِنَّهُ يُرِيدُ أَنْ يَنْفَعَكَ فَيَضُرُّكَ؛

6-وَ إِيَّاكَ وَ مُصَادَقَةَ الْبَخِيلِ، فَإِنَّهُ يَقْعُدُ عَنْكَ أَحْوَجَ مَا تَكُونُ إِلَيْهِ؛

7-وَ إِيَّاكَ وَ مُصَادَقَةَ الْفَاجِرِ، فَإِنَّهُ يَبِيعُكَ بِالتَّافِهِ؛

8-وَ إِيَّاكَ وَ مُصَادَقَةَ الْكَذَّابِ، فَإِنَّهُ كَالسَّرَابِ: يُقَرِّبُ عَلَيْكَ الْبَعِيدَ وَ يُبَعِّدُ عَلَيْكَ الْقَرِيبَ.(1)

فرزندم! چهار چيز: و چهار چيز را، از من حفظ كن كه با حفظ آن هر كار كنى به تو زيان نخواهد رسيد:

1-بالاترين سرمايه ها عقل است.

2- و بزرگترين فقر حماقت و نادانى است.

3- بدترين وحشت خودپسندى است.

4- و برترين حسب و نسب اخلاق نيك است.

فرزندم

5- از دوستى با احمق برحذر باش، چرا كه او مىخواهد به تو منفعت رساند ولى زيان مىرساند. (زيرا بر اثر حماقتش سود و زيان را تشخيص نمى دهد)

ص: 45

25-واجبات و مستحبّات

لَا قُرْبَةَ بِالنَّوَافِلِ، إِذَا أَضَرَّتْ بِالْفَرَائِضِ.(1)

هرگاه كارهاى مستحب به واجبات زيان برساند موجب قرب به خدا نمىشود.

توضیح:

روشنترین تفسیری که برای این حکمت به نظر می رسد این است که هرگاه کارهای مستحب ضرری به واجبات بزند ارزش آن کاسته می شود و ثواب آن کم می گردد. مثل اینکه کسی از سر شب تا بعد از نیمه شب مشغول عزاداری باشد ولی خواب بماند و نماز صبح او قضا شود. و یا کار خیر کند ولی دیون خود را پرداخت نکند.

ای که عمری را عبادت کرده ای *** لحظه ای آیا اطاعت کرده ای

حق چه خواهد از قیام و از صیام *** او بخواهد بنده باشی والسلام

مستحب برتر ندان از واجبات *** بی فرائض مستحب را کی ثواب؟

امام علی عَلَيْهِ اَلسَّلاَمُ می فرماید: چهار چیز است که دلیل بر سقوط دولت ها می شود ضایع ساختن اصول و چسبیدن به فروغ و مقدم داشتن اراذل و موخر داشتن افاضل.

غرر 7835

ص: 48

26-زبان عاقل، زبان احمق

لِسَانُ الْعَاقِلِ وَرَاءَ قَلْبِهِ، وَ قَلْبُ الْأَحْمَقِ وَرَاءَ لِسَانِهِ.(1)

زبان عاقل پشت قلب او قرار دارد در حالى كه قلب احمق پشت زبان اوست!

توضیح:

انسان عاقل نخست اندیشه می کند سپس سخن می گوید، در حالی که احمق نخست سخن می گوید و بعد در اندیشه فرو می رود. بنابراین سخن عاقل حساب شده و مفید است و سخن احمق ناموزون و زیان آور.

اول اندیشه وانگهی گفتار *** تا پشیمان نگردی از رفتار

امام علی عَلَيْهِ اَلسَّلاَمُ می فرماید: قلب و فکر احمق در دهان او و دهان شخص حکیم در قلب اوست.

ميزان الحكمة غرر 18176

ص: 49

27-قلب احمق قلب عاقل

قَلْبُ الْأَحْمَقِ فِي فَمهِ، وَ لِسَانُ الْعَاقِلِ فِي قَلْبِهِ.(1)

قلب احمق در دهان اوست و زبان عاقل در درون قلبش!

این حکمت و حکمت قبل(26) هر دو يك معنا را بازگو مى كنند.

توضیح:

این حکمت و حکمت قبل چنان که گفته شد هر دو به یک معناست در دو بیان و آن اینکه افراد عاقل بی مطالعه و فکر و دقّت سخن نمی گویند و افراد کم خرد سخن نسنجیده می گویند و با آثار زیانبارش رو به رو می شوند.

قلب احمق بُوَد درون دهان *** در دل عاقلان نهفته زبان

امام علی عَلَيْهِ اَلسَّلاَمُ می فرماید: سخنانی که بر زبان هر انسانی جاری می شود دلیل بر میزان عقل اوست.

غرر 4033

ص: 50

28-یاد قیامت، زادو توشه، قناعت، رضایت

طُوبَى لِمَنْ ذَكَرَ الْمَعَادَ، وَ عَمِلَ لِلْحِسَابِ، وَ قَنِعَ بِالْكَفَافِ، وَ رَضِيَ عَنِ اللَّهِ.(1)

خوشا به حال كسى كه (پيوسته) به ياد معاد باشد و براى روز حساب عمل كند. به مقدار كفايت قانع گردد و از خدا راضى باشد.

توضیح:

امام عَلَيْهِ اَلسَّلاَمُ خوشبختی انسان را در این چهار چیز می داند:

1- پیوسته یاد قیامت بودن

2- عمل کردن و زاد و توشه برداشتن برای آن روز

3- قناعت در امور زندگی

4- راضی به رضای خداوند بودن

طوبی به کسی که فکر فردا باشد*** هَمَّش به تدارکات آنجا باشد

قانع بود از معاش در حدّ کفاف *** راضی به رضای حق تعالی باشد

پیامبر اکرم صلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ وَ سَلَّمْ فرمود: مقدار کم که برای زندگی انسان کافی باشد بهتر از مقدار فراوانی است که آدمی را از خدا غافل سازد.

کافی جلد 2 صفحه 140

ص: 51

29-محبّت مؤمن و بغضمنافق، نسبت به امام عَلَيْهِ اَلسَّلاَمُ

لَوْ ضَرَبْتُ خَيْشُومَ الْمُؤْمِنِ بِسَيْفِي هَذَا عَلَى أَنْ يُبْغِضَنِي مَا أَبْغَضَنِي، وَ لَوْ صَبَبْتُ الدُّنْيَا بِجَمَّاتِهَا عَلَى الْمُنَافِقِ عَلَى أَنْ يُحِبَّنِي مَا أَحَبَّنِي؛ وَ ذَلِكَ أَنَّهُ قُضِيَ، فَانْقَضَى عَلَى لِسَانِ النَّبِيِّ الْأُمِّيِّ صلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ وَ سَلَّمْ أَنَّهُ قَالَ: «يَا عَلِيُّ لَا يُبْغِضُكَ مُؤْمِنٌ وَ لَا يُحِبُّكَ مُنَافِقٌ»(1).

اگر با شمشيرم بر بُن بينى مؤمن بزنم كه مرا دشمن بدارد، دشمن نخواهد داشت! و اگر تمام دنيا را بر منافق بريزم(بدهم) كه مرا دوست بدارد دوست نمى دارد! چرا كه مقدّر شده و بر زبان پيامبر صلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ وَ سَلَّمْ درس نخوانده جارى شده كه فرمود:

اى على! هيچ مؤمنى تو را دشمن نمىدارد و هيچ منافقى تو را دوست نخواهد داشت!

توضیح:

زنم گربینی مؤمن به شمشیر *** ز حبِّ من نیابد هیچ تغییر

و گر ریزم جهان در کام فاسق *** نگردد با مرام من موافق

قضا این بوده در تقدیر ذوالمنّ *** که پیغمبر حبیبم گفت با من

علی عَلَيْهِ اَلسَّلاَمُ ! مؤمن نگردد با تودشمن *** نداری از منافق دوست یک تن

«ابوسعید خدری» یکی از صحابه پیامبر می گوید ما جمعیت انصار منافقان را به سبب بغضشان به علی بن ابیطالب می شناختیم.

شرح نهج البلاغه ابن ابى الحديد جلد 4 صفحه 83

ص: 52

30-کار بد و پشیمانی، بهتراز کار خوب و غرور

سَيِّئَةٌ تَسُوءُكَ، خَيْرٌ عِنْدَ اللَّهِ مِنْ حَسَنَةٍ تُعْجِبُكَ.(1)

كار بدى كه تو را ناراحت (و پشيمان) مى سازد نزد خدا، بهتر است از كار نيكى كه تو را مغرور مىكند.

توضیح:

معصیت کاری، که از عمل زشت خود ناراحت و شرمنده می شود و بسوی پشیمانی و توبه و جبران گناه گام بر می دارد. بهتراست از آن که از کار نیک خود مغرور می گردد و گام به سوی ریاکاری می نهد.

گُناهِ گُنَه کردۀ شرمسار *** به از عُجْبِ محسن بود نزد یار

امام علی عَلَيْهِ اَلسَّلاَمُ می فرماید: پیامبر اسلام فرمود: کسی که خود را بدکار می داند نیکوکار است.

شرح نهج البلاغه ابن ابى الحديد جلد 20 صفحه 317

ص: 53

31-قدر مردان همت، صداقت، شجاعت، عفت

قَدْرُ الرَّجُلِ عَلَى قَدْرِ هِمَّتِهِ، وَ صِدْقُهُ عَلَى قَدْرِ مُرُوءَتِهِ، وَ شَجَاعَتُهُ عَلَى قَدْرِ أَنَفَتِهِ، وَ عِفَّتُهُ عَلَى قَدْرِ غَيْرَتِهِ.(1)

ارزش هر كس به اندازه همّت او- و راستگويى و صداقتِ هر كس به اندازه شخصيّت اوست- و شجاعت هر كس به اندازۀ بى اعتنايى وى (به ارزشهاى مادّى) است - و عفّت هر كس به اندازۀ غيرت اوست.

توضیح:

امام علی عَلَيْهِ اَلسَّلاَمُ چهار مشخصه ی افراد شایسته را بیان می فرماید؛

1- همّت بلند( در کار خیر)

2- صداقت( در گفتار و رفتار)

3- شجاعت در بی اعتنائی به مادیّات

4- عفّت، که زاییدۀ غیرت انسان است.

قدر هرکس به قدر همّت اوست *** صدقِ گفتار ، از مروّت اوست

از مناعت بود شجاعت او *** زاده ی غیرت است عفّت او

امام علی عَلَيْهِ اَلسَّلاَمُ می فرماید: هیچ چیز انسان را به مانند همت او بلند مقام نمی کند و هیچ چیز او را مانند شهوتش پست نمی سازد.

غرر 10271

ص: 54

32-تدبیر، دوراندیشی، فکر، نگهداری اسرار

الظَّفَرُ بِالْحَزْمِ، وَ الْحَزْمُ بِإِجَالَةِ الرَّأْيِ، وَ الرَّأْيُ بِتَحْصِينِ الْأَسْرَارِ.(1)

پيروزى در گرو تدبير است، حزم و دورانديشى در گروِ به كار گرفتن فكر، و تفكر صحيح در گروِ نگه دارى اسرار است.

توضیح:

امام عَلَيْهِ اَلسَّلاَمُ می فرماید: رمز پیروزی در سه چیز است:

1- تدبیرداشتن درامور

2- تدبیر که خود در گرو اندیشیدن است

3- و تفکّر درست در نگهداری اسرار خود

ظفر با دور اندیشی قرین است *** ز فکر بکر پیروزی یقین است

مکن اسرار خود بر محرمان باز *** که آنان را بود هم، محرم راز

امام علی عَلَيْهِ اَلسَّلاَمُ می فرماید: راز تو اسیر توست اما اگر آن را افشا کردی تو اسیر آن می شوی

غرر 7415

ص: 55

33-گرسنگی کریم، سیری آدم پست

اِحْذَرُوا صَوْلَةَ الْكَرِيمِ إِذَا جَاعَ، وَ اللَّئِيمِ إِذَا شَبِعَ.(1)

بترسيد از حمله ی افراد با شخصيّت به هنگام نياز و گرسنگى، و از حمله ی افراد پست به هنگام سيرى!

توضیح:

حذر کن از لئین، چون سیر باشد *** که گرگ سیر همچون شیر باشد

حذر کن از کریمِ تنگ دستی*** که در دستان او شمشیر باشد

شاعر عرب گفته: آزاد مرد در زیر ستم صبر نمی کند این الاغ است که با ستم صبر می کند.

شرح ابن ابى الحديد جلد 18 صفحه 179

ص: 56

34-بدست آوردن قلوب مردم

قُلُوبُ الرِّجَالِ وَحْشِيَّةٌ، فَمَنْ تَأَلَّفَهَا أَقْبَلَتْ عَلَيْه.(1)

دل هاى انسانها وحشى و رمنده است، هركس با آنها انس گيرد رو به سوى او مى كنند!

توضیح:

انسانها، نسبت به کسانی که نمی شناسند، نوعی احساس بیگانگی می کنند، ولی اگر طرف مقابل از طریق محبت وارد شود در برابر او رام می شوند.

قلوب مردمان چون مرغ وحشی است *** که با مهر و محبّت رام گردد

بنا کن لانه ای از مهربانی *** که مرغان هوا را دام گردد

پیامبر اسلام فرمود: سه چیز است که محبت انسان را نسبت

به برادر دینی اش صفا می بخشد.

1- با چهره گشاده با او روبرو شود.

2- در مجلس جای مناسب به او بدهد.

3- او را به محبوب ترین نام هایش صدا بزنند

کافی جلد 2 صفحه 643

ص: 57

35-عیب پوشی دنیا در اقبال آن

عَيْبُكَ مَسْتُورٌ، مَا أَسْعَدَكَ جَدُّك.(1)

عيب تو (از چشم ها) پنهان است تا وقتى دنيا به تو اقبال دارد! (همين كه دنيا پشت كند عيوب تو آشكار مىشود).

توضیح:

هنگامی که دنیا به کسی اقبال کند تمام عیوب او را به فراموشی می سپارند، بلکه گاهی عیب را حسن معرفی می کنند و به عکس ، هنگامی که دنیا به کسی پُشت کند. صفات برجستۀ او را نادیده می گیرند. بلکه گاهی عیب می شمرند و این اشتباه بزرگی است که بسیاری از مردم گرفتار آن اند.

می کند اِقبال دنیا عیب انسان را نهان *** چون نماید پُشت بنماید عیوبش را عیان

چو اقبال دنیا ندارد قرار *** کند عاقبت عیب تو آشکار

ص: 58

36-عفو نمودن ، شایسته افراد قدرتمند

أَوْلَى النَّاسِ بِالْعَفْوِ، أَقْدَرُهُمْ عَلَى الْعُقُوبَة.(1)

شايسته ترين مردم به عفو، قادرترين آنها به مجازات است.

توضیح:

اینکه شایسته ترین مردم به عفو، قادرترین آنها بر مجازات می باشد به این دلیل است که هر چه قدرت بر مجازات بیشتر باشد عفو و گذشت اهمیّت بیشتری دارد و کسی نمی گوید این عفو بر اثر ضعف و ناتوانی از مجازات بوده است.

چون توان باشد تورا بر انتقام *** عفو تو شایسته باشد خوش مرام

پیامبر اکرم صلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ وَ سَلَّمْ فرمود: یکدیگر را عفو کنید تا دشمنی ها در میان شما از میان برود

میزان الحکمه ماده عفو

ص: 59

37-بخشش در ابتدا، سخاوت است

السَّخَاءُ مَا كَانَ ابْتِدَاءً؛ فَأَمَّا مَا كَانَ عَنْ مَسْأَلَةٍ، فَحَيَاءٌ وَ تَذَمُّمٌ.(1)

سخاوت آن است كه ابتدايى (و بدون درخواست) باشد، اما آنچه در برابر تقاضا داده مىشود يا از روى «حيا» است و يا براى فرار از «مذمّت.»

توضیح :

سخاوت، حالت و فضیلتی درونی است که انسان را به بذل مال به مستحقّان و نیازمندان بدون عوض وا می دارد. بنابراین کسی که از ترس آبروی خود و یا مذمّت درخواست کننده بخشش نماید سخاوت نیست بلکه عوض آبرو و یا جلوگیری از مذمّت است.

ابتدا کن بخششت را ای صنم*** ورنَه بعد از مسئلت ترسی ز ذمّ

امام علی عَلَيْهِ اَلسَّلاَمُ فرمود: سخاوت آن است که نسبت به مال خود بخشنده باشی و از مال دیگران پرهیز کار و پارسا باشی.

غرر 3948

ص: 60

38-ثروتِ عقل، فقرِ جهل، میراثِ ادب، پشتیبانیِ مشورت

لَا غِنَى كَالْعَقْلِ، وَ لَا فَقْرَ كَالْجَهْلِ، وَ لَا مِيرَاثَ كَالْأَدَبِ، وَ لَا ظَهِيرَ كَالْمُشَاوَرَةِ.(1)

هيچ ثروت و بى نيازى همچون عقل، و هيچ فقرى همچون جهل و هيچ ميراثى همچون ادب و هيچ پشتيبانى همچون مشورت نيست.

توضیح :

امام عَلَيْهِ اَلسَّلاَمُ در این حکمت با چهار جملۀ کوتاه چهار مطلب را یادآوری می فرماید.

هیچ مالی نیست بالاتر ز عقل *** هیچ فقری نیست پائینتر ز جهل

بهترین میراث باشد تربیت*** یاوری نبود قوی، چون مشورت

امام على عَلَيْهِ اَلسَّلاَمُ فرمود: کمی ادب بهتر از برجستگی بسیار نسب است.

غرر الحكم

ص: 61

39-اقسام صبر

الصَّبْرُ صَبْرَانِ، صَبْرٌ عَلَى مَا تَكْرَهُ، وَ صَبْرٌ عَمَّا تُحِبُّ.(1)

صبر بر دو قسم است صبر در برابر انجام كار خوبى كه دوست ندارى و صبر بر ترك كار بدى كه دوست دارى.

توضیح :

امام عَلَيْهِ اَلسَّلاَمُ در این حکمت به دو نوع صبر اشاره می فرماید:

1-صبر در برابر مشکلات عبادت، نظیر نماز در 5 وقت خواندن، پرداخت زکات و جهاد فی سبیل الله و روزه گرفتن

2-صبر در برابر ترک معصیت و انجام ندادن امور شهوانی و نفسانی و خویشتن داری در مقابل آنها

صبر صبران است، برترک گناه *** یا صبوری بر فرامین اِله

امام علی عَلَيْهِ اَلسَّلاَمُ می فرماید: صبر و شکیبایی رفعت و بلندی ست و بی تابی و ناشکیبایی پستی و نقصان است.

غرر 4772

ص: 62

40-بی نیازی در غربت، فقر در وطن

الْغِنَى فِي الْغُرْبَةِ وَطَنٌ، وَ الْفَقْرُ فِي الْوَطَنِ غُرْبَةٌ.(1)

بى نيازى در غربت، وطن است و نيازمندى در وطن، غربت!

توضیح :

امام عَلَيْهِ اَلسَّلاَمُ می فرماید: شخص غنی هرجا برود به موجب غنایش پیوندهای محبّت را با این وآن برقرار می سازد و به سبب بذل و بخشش، یاران و مددکارانی پیدا می کند، ولی شخص فقیر حتّی در وطن خویش دوستان و بستگان را از دست می دهد و گاه به صورت موجودی فراموش شده در می آید.

بی نیازی در غریبی عزّت است *** بر فقیران، در وطن هم غربت است

امام علی عَلَيْهِ اَلسَّلاَمُ می فرماید: ملازم بودن در وطن از تنگدستی است. (یعنی تنگدستی سبب ماندن در وطن می شود.)

غرر 10238

ص: 63

41-قناعت و دارائی

الْقَنَاعَةُ مَالٌ لَا يَنْفَدُ.(1)

قناعت مالى است كه هرگز تمام نمى شود.

توضیح :

قناعت؛ حالتی است که انسان با داشتن آن به حدّاقل ضروریات زندگی می سازد و به دنبال زرق و برق دنیا نمی رود. داشتن این روحیه به منزلۀ ثروت پایان نا پذیر است، زیرا انسان را از ثروت های دنیا که در دست دیگران است بی نیاز می کند.

چون قناعت هست مالِ پایدار *** بی نیازی جو بدان از روزگار

امام علی عَلَيْهِ اَلسَّلاَمُ می فرماید: وقتی آنچه را تو می خواهی میسر نشد تو بخواه آنچه را که می باشد (و به وضع موجود راضی باش).

غرر 8288

ص: 64

42-مال و شهوت

الْمَالُ مَادَّةُ الشَّهَوَاتِ.(1)

مال و ثروت ماده اصلى همۀ شهوات است.

توضیح :

مال و ثروت برای رساندن انسان به امیال نفسانی و هوا و هوسها نقش اساسی را بازی می کند وهر قدر فزونی یابد خطر افتادن در دام شهوات بیشتر است.

لازمِ کِشتِ تو اَبرِ ثروت است*** چون ز حدّ بگذشت سیلِ شهوت است

امام علی عَلَيْهِ اَلسَّلاَمُ می فرماید: مال بسیار دلها را تباه گرداند و منشاء گناهان گردد.

غرر 9493

ص: 65

43-دوری از خطر چون بشارت است

مَنْ حَذَّرَكَ كَمَنْ بَشَّرَكَ.(1)

كسى كه تو را (از چيز خطرناكى) بترساند مانند كسى است كه تو را (به امر خيرى) بشارت دهد.

توضیح:

تحذیر به معنای ترساندن و هشدار دادن در برابر خطرات قطعی یا احتمالی است.

و تبشیر به معنای بشارت دادن در برابرپیروزی هاست. بنابراین کسی که تو را از خطر و ضرر بر حذر دارد، گویی تو را بشارت می دهد به اموری که موجب خوشحالی و پیروزی توست.

از گُنه هر کس تو را بوده نذیر *** بر اطاعت از خدا باشد بشیر

امام باقر عَلَيْهِ اَلسَّلاَمُ فرمود: از کسی پیروی کن که تو را می گریاند ولی خیر خواه توست از کسی که تو را می خنداند اما به تو دروغ می گوید و حقایق را وارونه نشان می دهد پیروی مکن.

کافی جلد 2 صفحه 638

ص: 66

44-زبان ،رها شده، درنده است

اللِّسَانُ سَبُعٌ، إِنْ خُلِّيَ عَنْهُ عَقَرَ.(1)

زبان درنده اى است كه اگر رهايش كنى به تو آسيب مىرساند و مىدَرَد.

توضیح:

یکی از بزرگترین افتخارات انسان نطق و بیان است که به واسطه آن بر تمام جانداران ترجیح دارد، و از آنجا که نعمت ها هرچه بزرگتر باشد استفاده غیر منطقی از آن زیان بارتر است، امام علی عَلَيْهِ اَلسَّلاَمُ هشدار می دهد؛ که مواظب گناهان ناشی از آزادی زبان باش.

زبان گر نماند به حبس دهان *** چوحیوان وحشی رساند زیان

امام باقر عَلَيْهِ اَلسَّلاَمُ فرمود: ای طالب علم این زبان کلید خیر و شر است، بنابراین بر زبانت قفل بگذار همانگونه که بر درهم و دینارت قفل و بند می گذاری.

کافی جلد 2 ص 114

ص: 67

45-سلام را، جوابی بهتر شایسته است

إِذَا حُيِّيتَ بِتَحِيَّةٍ فَحَيِّ بِأَحْسَنَ مِنْهَا، وَ إِذَا أُسْدِيَتْ إِلَيْكَ يَدٌ فَكَافِئْهَا بِمَا يُرْبِي عَلَيْهَا، وَ الْفَضْلُ مَعَ ذَلِكَ لِلْبَادِئِ.(1)

هنگامى كه به تو تحيّتى گويند، به صورتى بهتر پاسخ گوى و هرگاه هديه اى براى تو فرستند، آن را به صورت افزونتر پاداش ده. با اين حال فضيلت از آنِ آغازگر است.

توضیح:

اخلاق اسلامی، می گوید هیچ کار خوبی را نباید بدون پاداش گذاشت، خواه سخن احترام آمیزی باشد یا اقدام عملی، بلکه بهتراست پاداش برتری داشته باشد.

چون رساند بر تو دلداری سلام *** با علیکم،کن سلامش را تمام

ور فرستد هدیه ای نزد شما *** هدیه ای بهتر به او ده، والسلام

امام حسین عَلَيْهِ اَلسَّلاَمُ فرمود: سلام هفتاد حسنه دارد که 69 حسنه آن از کسی است که سلام کرده و یک حسنه از آن کسی است که پاسخ می گوید

بحار الانوار جلد 75 صفحه 120

ص: 68

46-شفاعت کننده

الشَّفِيعُ جَنَاحُ الطَّالِبِ.(1)

شفاعت كننده بال و پَرِ طلب كننده است.

توضیح:

اینکه امام عَلَيْهِ اَلسَّلاَمُ می فرماید؛ شفاعت کننده بال و پر طلب کننده است یک واقعیت مسلّم عقلی و نقلی است. همانگونه که هیچ پرنده ای بدون بال و پر نمی تواند پرواز کند بسیاری از طلب کنندگان نیز بی بال و پر شفاعت، پرواز در آسمان قرب الهی برای آنها ممکن نیست.

امام علی عَلَيْهِ اَلسَّلاَمُ می فرماید: اجابت کنید پیامبران الهی را و در برابر دستور و فرمانشان تسلیم باشید و به پیروی از ایشان عمل کنید تا در شفاعتشان داخل شوید.

غرر 4417

ص: 69

47-مسافران در حال خواب

أَهْلُ الدُّنْيَا كَرَكْبٍ يُسَارُ بِهِمْ، وَ هُمْ نِيَامٌ.(1)

اهل دنيا همچون كاروانيانى هستند كه آنان را به سوى مقصدى مىبرند و آنها در خوابند.

توضیح:

دنیا مقدمۀ آخرت است و در این مسیر باید از گلوگاه ها عبور کنیم، و الزاماً باید زاد و توشته ای همراه داشته باشیم، و کسانی که از این سفر پُر مخاطره غافلند، چون خواب آلودگانند که بفکر زاد و توشه نیستند.

خواب و بیداریم روزان و شبان *** می برد مارا به مقصد کاروان

هر نفس گامی است سوی آخرت *** از خدا خواهیم حسن عاقبت

غافلان هستند در خواب گران *** تا سرآید عمر آنان ناگهان

---------------------

نیست ما را مایه ای بهتر ز وقت *** رو تجارت کن برای روز سخت

آن یکی با مایه کسب سود کرد *** و آن دگر سرمایه را نابود کرد

ص: 70

48-از دست دادن دوستان

فَقْدُ الْأَحِبَّةِ غُرْبَةٌ.(1)

از دست دادن دوستان غربت است!

توضیح:

امام علی عَلَيْهِ اَلسَّلاَمُ می فرماید: انسان اگر در وطن خویش هم باشد ولی دوستان را از دست دهد گویی در غربت و دور از وطن است.

هر که از کف می دهد یار و حبیب *** گرچه باشد در وطن باشد غریب

امام علی عَلَيْهِ اَلسَّلاَمُ می فرماید: هر دوستی و محبتی که پایه اش بر چیزی غیر از ذات مبارک خدای متعال پی ریزی شده باشد گمراهی است و تکیه بر آن محال است.

غرر 1468

ص: 71

49-طلب از نااهلان ممنوع

فَوْتُ الْحَاجَةِ، أَهْوَنُ مِنْ طَلَبِهَا إِلَى غَيْرِ أَهْلِهَا.(1)

از دست رفتن حاجت، بهتر از طلب كردن آن از نااهلان است!

توضیح:

کسانی که از آنها طلب حاجت می شود دو گروه اند. یا اهل سخاوت و انسان دوستی اند و یا نا اهل و بخیل و تنگ نظر ولئین. امام عَلَيْهِ اَلسَّلاَمُ می فرماید: حاجت روا نشوی، بهتر از آن است که از لئین و بخیل درخواست حاجت کنی!

به آرزو نرسی، به که حاجت خود را *** طلب کنی ز لئیمان پستبد کردار

مکن ز تازه به دوران رسیده کسب نیاز *** که می نهد به جوی، بر تو منِّت خروار

امام صادق عَلَيْهِ اَلسَّلاَمُ فرمود: دست خود را تا مرفق در دهان اژدها کنی برای تو بهتر از آن است که حاجت از کسی بطلبی که چیزی نداشته و سپس به نوایی رسیده است.

بحار الانوار جلد 75 صفحه 248

ص: 72

50-شرم نکردن از بخشش کم

لَا تَسْتَحِ مِنْ إِعْطَاءِ الْقَلِيلِ، فَإِنَّ الْحِرْمَانَ أَقَلُّ مِنْهُ.(1)

از بخشش كم حيا مكن، زيرا محروم كردن، از آن هم كمتر است.

توضیح:

گاه افراد قصد کار خیر دارند ولی با وسوسه شیطان که تلقین می کند با این کمک جزئی آبرویت می رود، فرد را از کار خیرمنصرف می کند، و حال آنکه اگر خداوند قبول فرماید (چون با خلوص و تقوا) داده می شود، دیگر کم نیست پس در هر حال باید کار خیر انجام داد ولو اندک باشد.

به ترک لطف نفرما که وضع ناجور است *** که گاه خوردۀ نانی غذای صد مور است

به دست کوته خود هدیه کن که دست بلند *** ز آسمان برساند اگر چه مستور است

امام علی عَلَيْهِ اَلسَّلاَمُ می فرماید: انسان نیکوکار زنده است و گرچه به گورستان منتقل گشته و از این جهان رفته باشد.

غرر 1810

ص: 73

51-خویشتن داری فقرا - شکرگزاری اغنیا

الْعَفَافُ زِينَةُ الْفَقْرِ، وَ الشُّكْرُ زِينَةُ الْغِنَى.(1)

خويشتن دارى و عفت، زينت فقر و شكرگزارى زينت غناست.

توضیح:

فقیر در معرض آفات است، سئوال توام با ذلّت، دست بردن حرام به مال دیگران، ناسپاسی از خداوند و ... که باید با خویشتن داری و عفاف، خود را زینت دهد و راه خطا نپوید.

و برای ثروتمندان آنگاه که شکر لفظی و عملی به جا آورد و به مستمندان کمک کند و حقوق واجب را ادا نماید، خویش را زینت داده است.

عفاف، زینت فقر است و شکر زینت مال *** خوشا کسی که مزیّن شده است، در همه حال

امام علی عَلَيْهِ اَلسَّلاَمُ می فرماید: فقر و نداری زیور ایمان است (در صورتی که شخص فقیر تحمل و صبر داشته باشد).

غرر 7901

ص: 74

52-رضایت به آنچه داری

إِذَا لَمْ يَكُنْ مَا تُرِيدُ، فَلَا تُبَلْ مَا كُنْتَ.(1)

هنگامى كه آنچه را مىخواهى انجام نمىگيرد، هرگونه باشى اعتنا نكن (و نگران مباش).

توضیح:

یعنی هنگامی که به مقصد نرسیدی غمگین مباش زیرا اگر مقصود مادی است، دنیای مادی بقایی ندارد، و اگر مقصود معنوی است خداوند برای تلاش تو اجر و پاداش خواهد داد.

بر آنچه دست نیاید مکن گریبان چاک *** اگر چه در پی آن بوده ای بسی چالاک

زماست کوشش و تدبیر، لیک قسمت ما *** بود هر آنچه که تقدیر گشته در افلاک

محمد عبده دانشمند مصری گفته است: منظور امام این است که اگر به مقصود نرسیدی دست از تلاش و کوشش برندار و به حرف این و آن اعتنا مکن.

پیام امام جلد 12 صفحه 415

ص: 75

53-افراط و تفریط کار جاهل است

لَا تَرَى الْجَاهِلَ إِلَّا مُفْرِطاً أَوْ مُفَرِّطاً.(1)

هميشه جاهل را يا افراط گر مىبينى و يا تفريط كار!

توضیح

راه صحیح به سوی مقصد راه مستقیم است که روش میانه روی است. ولی جاهل که برای پیمودن راه، علم کافی ندارد یا افراط می کند و یا تفریط.

امام عَلَيْهِ اَلسَّلاَمُ در بیان دیگری فرمود:

مَن اَرادَ السَلامَةَ فَعَلَیهَ بِالقَصدَ

کسی که سلامت می خواهد، باید میانه رو باشد.

قرآن کریم خطاب به پیغمبر اکرم صلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ وَ سَلَّمْ می فرماید:

«ولَا تَجْعَلْ يَدَك مغلُولَةً إِلَى عُنُقِك وَ لَا تَبْسُطُهَا كُلَّ الْبَسْط فَتَقعُدَ مَلُومًا مَحسُوراً»

هرگز دستت را بر گردنت زنجیر مکن (و ترک انفاق و بخشش ننما) و پیش از حدّ آن را مگشا تا مورد سرزنش قرار گیری و از کار فرومانی.

ص: 76

54-تکامل عقل، كم شدن سخن

إِذَا تَمَّ الْعَقْلُ، نَقَصَ الْكَلَامُ.(1)

هنگامى كه عقل كامل گردد سخن كم مىشود.

توضیح:

1- مفهوم عقل، منع و جلوگیری است، نه رهایی و آزادی بی قید و شرط.

2- مطالبی که گفتن آن ضرورت دارد، کم است و اضافۀ فضول است.

3- عاقل می داند بسیاری از گناهان از زبان نشأت می گیرد.

سخن بسیار داری اندکی کن*** یکی را صد مکن، صد را یکی کن

-----------------------

حرف، سنجیده گوبه حداقل *** ز آنکه خیرالکلام، قلّ و دلّ

عقل کامل نما، سخن کوتاه *** مقصد از کشت گندم است، نی کاه

امام علی عَلَيْهِ اَلسَّلاَمُ می فرماید: از زیاده گویی بپرهیز که عیب های نهانی تو را ظاهر می سازد و کینه های آرام گرفته دشمنانت را بر ضد تو تحریک می کند.

میزان الحکمه ح 11849

ص: 77

55-کار گردش روزگار

الدَّهْرُ يُخْلِقُ الْأَبْدَانَ، وَ يُجَدِّدُ الْآمَالَ، وَ يُقَرِّبُ الْمَنِيَّةَ، وَ يُبَاعِدُ الْأُمْنِيَّةَ؛ مَنْ ظَفِرَ بِهِ نَصِبَ، وَ مَنْ فَاتَهُ تَعِبَ.(1)

روزگار، بدن ها را كهنه و آرزوها را نو مى سازد، مرگ را نزديك و خواسته ها را دور مىكند. كسى كه (تلاش كند و) به مواهب دنيا برسد خسته مى شود و كسى كه به آن نرسد رنج مىبرد.

توضیح:

روزگار عامل کهنه شدن بدن ها، نو شدن آرزوها، نزدیک کردن مرگ، دور کردن خواسته ها، خسته نمودن دنیا طلب، و رنجاندن کسی است که به آن نرسد. دقت در نکات این حکمت والا کافی است انسان را به موقعیت خود در زندگی دنیا آشنا سازد و از هرگونه زیاده روی و خیال پردازی و غفلت باز دارد و برای تلاش در فراهم ساختن زاد و توشۀ آخرت توجه دهد.

بدن کُهنه گردد به لیل و نَهار *** ولی آرزو ها شود نو نوار

شود مرگ نزدیک و امیال دور *** کند خسته خواهان و محروم بور

--------------------------

آدمی پیر چو شد حرص جوان می گردد *** خواب در وقت سحرگاه گران می گردد

ص: 78

56-شرایط پیشوائی مردم

مَنْ نَصَبَ نَفْسَهُ لِلنَّاسِ إِمَاماً، فَلْيَبْدَأْ بِتَعْلِيمِ نَفْسِهِ قَبْلَ تَعْلِيمِ غَيْرِهِ؛ وَ لْيَكُنْ تَأْدِيبُهُ بِسِيرَتِهِ قَبْلَ تَأْدِيبِهِ بِلِسَانِهِ؛ وَ مُعَلِّمُ نَفْسِهِ وَ مُؤَدِّبُهَا، أَحَقُّ بِالْإِجْلَالِ مِنْ مُعَلِّمِ النَّاسِ وَ مُؤَدِّبِهِمْ.(1)

كسى كه خود را در مقام پيشوايى و امامت بر مردم قرار مى دهد، بايد پيش از آنكه به تعليم ديگران مى پردازد به تعليم خويش بپردازد و بايد تأديب و تعليم او نسبت به ديگران پيش از آنكه با زبانش باشد با عمل صورت گيرد و كسى كه معلّم و ادب كننده خويشتن است به احترام سزاوارتر از كسى است كه معلّم ومربّى مردم است.

توضیح:

والاترین مصداق این حکمت ارزشمند شخص خود امام عَلَيْهِ اَلسَّلاَمُ می باشد که فرمود:

ای مردم به خدا سوگند من شما را به هیچ طاعتی ترغیب نمی کنم مگر اینکه خودم پیش از شما به آن عمل می نمایم و شما را از هیچ معصیتی باز نمی دارم مگر اینکه خودم پیش از شما از آن دوری می جویم.(2)

مناسب است در ذیل این حکمت والا، این غزل حافظ آورده شود، که گویا شاعر از آن الهام گرفته است.

منم که شُهره شهرم به عشق ورزیدن *** منم که دیده نیالوده ام به بد دیدن

وفاکنیم و ملامت کشیم و خوش باشیم *** که در طریقت ما کافریست رنجیدن

ص: 79

57-هر نفس گامی است سوی آخرت

نَفَسُ الْمَرْءِ، خُطَاهُ إِلَى أَجَلِهِ.(1)

نفس هاى انسان گام هاى او، به سوى پايان زندگى و مرگ است.

توضیح:

انسان دائماً در حال نفس کشیدن است و اگر راه تنفس را بر او ببندند مرگ او فرا می رسد. سایر اعضای بدن هم به همین ترتیب. در عین حال هر عضوی تاریخ مصرف معینی دارد که روزی به پایان خواهد رسید. این هشداری است که تا می توانیم از این فرصت، که نفس داریم برای آخرت توشه برداریم.

هر نفس گامی سوی آخرت *** از خدا خواهیم حسن عاقبت

بِسْمِ اللهِ الرَّحْمَنِ الرَّحِيمِ

وَالْعَصْر (1) إِنَّ الْإِنْسَانَ لَفِي خُسْر (2) إلا الَّذِينَ آمَنُوا وَعَمِلُوا الصّالِحَاتِ وتَوَاصَوْا بِالْحَقِّ وَتَوَاصَوا بِالصَبر (3)

به نام خداوند رحمتگر مهربان

سوگند به عصر [غلبه حق بر باطل ] (1) که واقعا انسان دستخوش زیان است (2) مگر کسانی که گرویده و کارهای شایسته کرده و همدیگر را به حق سفارش و به شکیبایی توصیه کرده اند (3).

ص: 81

58-هر چه بشماری به پایان می رسد

كُلُّ مَعْدُودٍ مُنْقَضٍ، وَ كُلُّ مُتَوَقَّعٍ آتٍ.(1)

هرچيز كه قابل شمردن است سرانجام پايان مى گيرد و آنچه مورد انتظار است سرانجام فرا مى رسد.

توضیح:

قانون کلی فلسفی این است که هر چیز تحت عدد درآید محدود است و هرچه محدود است پایان پذیر است و اموری نیز هست که می دانیم قطعاً در آینده رخ خواهد داد مانند مرگ و پایان زندگی و قیام قیامت و حضور در دادگاه عدل الهی. بنابراین باید آمادگی کامل داشته باشیم.

آنچه بشماری به پایان می رسد*** انتظارت هرچه شد، آن می رسد

آخرت دریا و دنیا چون نمی است *** از چه بهره نم تو را دائم غمی است؟

کار دنیا را به دنیا واگذار *** بهر فانی از چه باشی بی قرار؟

ص: 82

59-اوّل و آخرکارها را با هم بسنجید

إِنَّ الْأُمُورَ إِذَا اشْتَبَهَتْ، اعْتُبِرَ آخِرُهَا بِأَوَّلِهَا.(1)

هنگامى كه كارها مشتبه شوند (و آينده روشن نباشد) آخرشان را بايد به اوّلشان سنجيد.

توضیح:

همیشه آغاز و انجام کارها با یکدیگر پیوند ناگسستنی دارند و در واقع شبیهه علت و معلول اند، بنابراین اگر ما در چگونگی پایان کار شک و تردید داشتیم باید ببینیم آغازش چگونه بوده است.

کار دنیا را به یکدیگر بسنج*** چون سرآغاز و سرانجامش یکی است

امام علی عَلَيْهِ اَلسَّلاَمُ فرمود: ای مالک با آنچه در گذشته واقع شده است نسبت به آنچه واقع نشده استدلال کن زیرا امور جهان شبیه به یکدیگر است.

نهج البلاغه نامه 53

ص: 83

60-عدم فریب خوردن از دنیا

يَا دُنْيَا يَا دُنْيَا، إِلَيْكِ عَنِّي؛ أَ بِي تَعَرَّضْتِ؟ أَمْ إِلَيَّ تَشَوَّقْتِ؟ لَاٰ حَانَ حِينُكِ؛ هَيْهَاتَ، غُرِّي غَيْرِي؛ لَا حَاجَةَ لِي فِيكِ؛ قَدْ طَلَّقْتُكِ ثَلَاثاً لَا رَجْعَةَ فِيهَا؛ فَعَيْشُكِ قَصِيرٌ وَ خَطَرُكِ يَسِيرٌ وَ أَمَلُكِ حَقِيرٌ. آهِ مِنْ قِلَّةِ الزَّادِ وَ طُولِ الطَّرِيقِ وَ بُعْدِ السَّفَرِ وَ عَظِيمِ الْمَوْرِدِ.(1)

اى دنيا! اى دنيا! از من دور شو تو خود را به من عرضه مى كنى، يا اشتياقت را به من نشان مى دهى؟ (تا مرا به شوق آورى؟)

هرگز چنين زمانى براى تو فرا نرسد (كه در دل من جاى گيرى). هيهات (اشتباه كردى و مرا نشناختى).

ديگرى را فريب ده، من نيازى به تو ندارم. تو را سه طلاقه كردم; طلاقى كه رجوعى در آن نيست.

زندگى تو كوتاه و مقام تو كم و آرزوى تو را داشتن ناچيز است.

آه از كمى زاد و توشه (آخرت) و طولانى بودن راه و دورى سفر و عظمت (مشكلات مقصد).

توضیح:

از آنجا که محبت دنیا بر طبق حدیث معروف نبوی که گفته می شود: انبیا و اولیا برآن متفق بوده اند:

« حُبُّ الدُّنیا رَأسُ کَلُّ خِطیئَةٍ »

دوستی دنیا سرچشمۀ همۀ گناهان است ،بی اعتنایی به زرق و برق و مقامات دنیوی، دلیل بر زهد در دنیا و بیمه کننده در برابر معاصی است، لذا امام عَلَيْهِ اَلسَّلاَمُ در این سخنانِ

ص: 84

61-ضرورت دست یابی به حکمت و دانش

خُذِ الْحِكْمَةَ أَنَّى كَانَتْ؛ فَإِنَّ الْحِكْمَةَ تَكُونُ فِي صَدْرِ الْمُنَافِقِ، فَتَلَجْلَجُ فِي صَدْرِهِ حَتَّى تَخْرُجَ فَتَسْكُنَ إِلَى صَوَاحِبِهَا فِي صَدْرِ الْمُؤْمِنِ.(1)

حكمت و دانش را فرا گير هرجا كه باشد، زيرا حكمت گاهى در سينه منافق است; اما در سينه او آرام نمى گيرد تا از آن خارج شود و در كنار حكمت هاى ديگر در سينه مؤمن جاى گيرد.

توضیح:

امام عَلَيْهِ اَلسَّلاَمُ می فرماید: سخنان حکمت آمیز را از هرکس که می گوید باید پذیرفت حتّی اگر گوینده آن منافق باشد. زیرا علم و دانش و حکمت آنقدر اهمیّت دارد که هیچ محدودیّتی را به خود نمی پسندد. ولی دل های پاک و خدا باور در نگهداری کلمات حکمت آمیز و عمل به آنها آمادگی بیشتری دارد.

حکمت و دانش بجو در هر زمان *** از مسلمانان نشد، از فاسقان

با منافق حرف حق نامحرم است *** چون به مؤمن می رسد او همدم است

امام علی عَلَيْهِ اَلسَّلاَمُ می فرماید: حکمت ها (و دانش های درست) بوستان های مردمان دانا و هوشیار است

غرر 2057

ص: 87

62-حکمت گمشدۀ مؤمن است

الْحِكْمَةُ ضَالَّةُ الْمُؤْمِنِ، فَخُذِ الْحِكْمَةَ وَ لَوْ مِنْ أَهْلِ النِّفَاقِ.(1)

علم و دانش و حكمت گمشدۀ مؤمن است، بنابراين حكمت را بگير، هرچند از اهل نفاق باشد.

توضیح:

امام عَلَيْهِ اَلسَّلاَمُ برای اینکه نامحدود بودن منبع علم را روشن سازد تشبیه زیبایی کرده می فرماید: «علم و دانش گمشدۀ مؤمن است، بنابراین دانش را بگیر، هرچند از اهل نفاق باشد.»

علم و حکمت آرزوی مؤمن است *** هر که یابد از بدی ها ایمن است

کسب کن با علم و حکمت آبرو *** کنز مُسلِم یا منافق جستجو

امام علی عَلَيْهِ اَلسَّلاَمُ می فرماید: حکما و فرزانگان نفسشان از دیگران شریف تر، و صبر و بردباریشان از دیگران زیادتر و گذشتشان از مردمان سریعتر، و خلق ایشان از دیگران گشاده تر می باشد.

غرر 2065

ص: 88

63-بها و ارزش انسان

قِيمَةُ كُلِّ امْرِئٍ مَا يُحْسِنُهُ.(1)

قيمت و ارزش هر كس به اندازۀ كارى است كه مىتواند آن را به خوبى انجام دهد.

توضیح:

اشاره به اینکه حسب و نسب، مقام و مال و پست های اجتماعی و رسمی هیچ کدام دلیل بر ارزش انسان نیست. ارزش واقعی انسان را کارهای مهمی تشکیل می دهد که از عهدۀ آن برمی آید. جرّاحی بسیار ماهر، معلمی شایسته، شاعری توانا، نویسنده ای قوی و فقیهی دقیق که می تواند مردم را به احکام الهی آشنا سازد.

ارزش آنها به قدر همان کاری است که به خوبی از عهدۀ آن بر می آیند. نه تنها در نزد مردم چنین است، در نزد خداوند هم کسانی قیمت و ارزش دارند که اعمال شایسته تر و مجاهدت هایِ بیشتر و اصلاحات بهتری انجام دهند.

برای این کلام گهربار کوتاه بیش از هفت تفسیر شده است.

از جمله آنکه حافظ می گوید:

تو و طوبی و ما و قامت دوست (یار) *** فکر هرکس به قدر همّت اوست

و دیگری گفته

با کلامی که شاه دین فرمود *** گوی سبقت ز دیگران بِرُبود

قیمت هر کسی به همّت اوست *** ور نه حسب و نسب ندارد سود

ص: 89

64-مدح نمودن بی اعتقاد

لِرَجُلٍ أَفْرَطَ فِي الثَّنَاءِ عَلَيْهِ وَ كَانَ لَهُ مُتَّهِماً:

أَنَا دُونَ مَا تَقُولُ، وَ فَوْقَ مَا فِي نَفْسِكَ.(1)

امام عَلَيْهِ اَلسَّلاَمُ به کسی که زیاد مدح ایشان را می کرد ولی در دل باور نداشت فرمود:

«من كمتر از آن هستم كه تو مىگويى (و بر زبانت جارى مى سازى) و بالاتر از آنم كه در دل دارى!».

توضیح:

گرچه مدح و ثنای افراد به سبب کارهای خوبی که انجام داده اند باعث تشویق آنها می شود؛ ولی به یقین افراط در مدح و ثنا، افزون بر اینکه دروغ و گناه کبیره ای محسوب می شود، سبب اغفال طرف مقابل می گردد و او را از کوشش و تلاش برای رسیدن به مقامات بالاتر باز می دارد و آثار غرور و خود برتر بینی در او آشکار گردد.

اگرچه شخصیت امام عَلَيْهِ اَلسَّلاَمُ شایستۀ بالاترین مدح و منقبت است، ولی برای جلوگیری از این افراط گوئی و ثنا گوئی بی جا این کلام اعتراض را به مدّاح متذّکر می شود.

امام علی عَلَيْهِ اَلسَّلاَمُ می فرماید: کسی که تو را مدح کند به چیزی که در تو نیست تو را مسخره کرده و اگر حاجت اش را روا نکنی بیش از آن در دم و هجو تو خواهد گفت.

غرر 9136

ص: 91

65-اگر نمی دانی حیا مکن که بگویی نمی دانم

مَنْ تَرَكَ قَوْلَ لَا أَدْرِي، أُصِيبَتْ مَقَاتِلُهُ.(1)

كسى كه جمله «نمىدانم» را ترك كند مواضع آسيب پذير خود را در معرض ضربه هاى خطرناك (مخالفان) قرار داده است.

توضیح:

اشاره به اینکه فرد با این کار، خود را به هلاکت می افکند واین هلاکت ممکن است جنبۀ دنیوی داشته باشد. در آنجا که سخنانْ نسنجیده و خطر آفرین است و یا جنبۀ اخروی، در آنجا که سخنانش لطمه به حیثیت و آبروی اشخاص وارد می کند یا مردم را به گمراهی می کشاند.

از هزاران هزار نادانی *** کمتر از یک بود که میدانی

در ندانسته های دریائی *** قطره است آنچه را که دانائی

گر تصوّر کنی که دانائی*** بی سوادی گر ابن سینائی

علم بسیار بایدت دانی*** تا بدانی همی که نادانی

گررسد دانشتبدان جایی *** که ندانی! بدان که دانائی

تا نداری ز حرف پروائی *** حاصلت نیست غیر رسوائی

ای برادر به جای پُر گوئی *** به که دانش ز دیگران جوئی

دانشمند بزرگ علامه مغنیه می گوید؛ دانشمندی گفت: گفتن ( لاادری) نمی دانم را یاد بگیرید چرا که اگر بگویید نمی دانم به شما تعلیم می دهند تا بدانید و اگر بگویید می دانم از شما سوال می کنند و نمی دانید و رسوا می شوید سپس می گوید؛ احدی از یاران رسول خدا ادعا نکرد که همه چیز را می داند و به طور مطلق نگفت «سلونی» از من بپرسید به جز علی بن ابیطالب عَلَيْهِ اَلسَّلاَمُ .

في ظلال نهج البلاغه ج 4 ص 266

ص: 92

66-با استغفار نومیدی معنی ندارد

عَجِبْتُ لِمَنْ يَقْنَطُ، وَ مَعَهُ الِاسْتِغْفَارُ.(1)

در شگفتم از كسى كه نوميد مى شود در حالى كه استغفار با اوست.

توضیح:

اشاره به اینکه خداوند درهای توبه و استغفار را به روی بندگانش گشوده و آنها را به رحمت خود امیدوار ساخته است و فرمود:

«قُل یا عِبادیَ الَّذینَ اَسرَفُوا عَلی اَنفُسِهِم لا تَقنَطُوا مِن رَحمةِ الله ِاِنَّ اللهَ یَغفِرُ الذُّنُوبَ جَمیعاً اِنَّهُ هُوَ الغَفُورُ الرَّحیم»

ای بندگانی که راه اسراف به خود را در پیش گرفته اید و مرتکب گناهان شده اید از رحمت خداوند مأیوس نشوید، چرا که او همۀ گناهان (توبه کنندگان) را می بخشد به یقین او آمرزندۀ مهربان است.

از آن خوشم که به لطف و عنایت ش دلدار *** گناه ِمن همبخشد به ذکر استغفار

کجا شوم دگراز رحمت خدا مأیوس *** که رود جُرمِ من و لطف اوست اقیانوس

امام صادق عَلَيْهِ اَلسَّلاَمُ فرمود: از خداوند آنگونه بترس که اگر تمام عبادات و اعمال نیک جن و انس را انجام داده باشی امکان دارد به سبب لغزشی تو را مجازات کند و آنقدر به رحمت خدا امیدوار باش که اگر تمام گناه جن و انس را کرده باشی امکان دارد تو را (به موجب توبه و استغفار و امر خیری) رحمت کند.

کافی جلد 3 صفحه 67

ص: 93

67-اصلاح بین خود و خدا، اصلاح بین خود و خلق است

مَنْ أَصْلَحَ مَا بَيْنَهُ وَ بَيْنَ اللَّهِ، أَصْلَحَ اللَّهُ مَا بَيْنَهُ وَ بَيْنَ النَّاسِ؛ وَ مَنْ أَصْلَحَ أَمْرَ آخِرَتِهِ، أَصْلَحَ اللَّهُ لَهُ أَمْرَ دُنْيَاهُ؛ وَ مَنْ كَانَ لَهُ مِنْ نَفْسِهِ وَاعِظٌ، كَانَ عَلَيْهِ مِنَ اللَّهِ حَافِظٌ.(1)

كسى كه ميان خود و خدا را اصلاح كند، خداوند ميان او و مردم را اصلاح خواهد كرد.

و كسى كه امر آخرتش را اصلاح كند خداوند امر دنيايش را اصلاح مى كند. و كسى كه در درون وجودش واعظى داشته باشد خداوند حافظى براى او قرار خواهد داد.

توضیح:

امام عَلَيْهِ اَلسَّلاَمُ در این حکمت پر ارزش سه مطلب را متذکر می شود:

1-اصلاح بین خود و خدا، اصلاح بین خود و مردم است که خداوند تحقق می بخشد.

2-اصلاح امر آخرت خود که خداوند امر دنیای او را اصلاح می کند.

3-کسی که از درون واعظی داشته باشد خداوند حافظی برای او قرار می دهد. (که به بیراهه نرود.)

سزاوار است این کلام با آب طلا نوشته شود و هر روز درمقابل دیدگان انسانها قرار گیرد.

امام باقر عَلَيْهِ اَلسَّلاَمُ فرمود؛ خداوند متعال می فرماید: به عزت و جلال و عظمت و نورانیت و علو مقامم سوگند یاد می کنم که هیچ بنده مومنی خواسته مرا بر خواسته خود در چیزی از امور دنیا مقدم نمی شمرد مگر اینکه من نیاز او را در دل او و همت او را در آخرتش و آسمان ها و زمین را ضامن روزی او قرار می دهم و برای او از تجارت هر تاجری بهتر خواهم بود.

کافی جلد 2 صفحه 137

ص: 94

68-تقدیرهای الهی

تَذِلُّ الْأُمُورُ لِلْمَقَادِيرِ، حَتَّى يَكُونَ الْحَتْفُ فِي التَّدْبِيرِ.(1)

حوادث و امور، تسليم تقديرهاست تا آنجا که گاه مرگ انسان در تدبير (و هوشيارى او) است.

توضیح:

هدف از بیان این نکته آن است که گرچه انسان باید در همه ی امور هوشیارانه و مدبّرانه عمل کند؛ امّا چنین نیست که از لطف خدا بی نیاز باشد. خداوند برای بیدار ساختن انسان و شکستن غرور و غفلت او گهگاه اموری مقدّر می کند که بر خلاف تمام تدبیرها و پیش بینی ها و مقدمه چینی های انسان است تا به او بفهماند در پشت این دستگاه، دست نیرومندی است که هیچ کس بی نیاز از لطف و محبّت او نیست.

اَلأمورِ باِلتَّقدير لا بِتَدبير

کارها به تقدیر است نه به تدبیر

غرر الحكم 8100

ص: 95

69-بی ارزش ترین دانش ها

أَوْضَعُ الْعِلْمِ مَا وُقِفَ عَلَى اللِّسَانِ، وَ أَرْفَعُهُ مَا ظَهَرَ فِي الْجَوَارِحِ وَ الْأَرْكَان.(1)

بى ارزشترين دانش ها آن است كه تنها بر زبان متوقف شود (و در عمل ظاهر نگردد) و پرارزشترين دانش ها آن است كه در اعضا و اركان بدن آشكار شود. (و دارنده اش آن را در زندگى خود به كار بندد)

توضیح:

تعبیر به «ما وُقِفَ عَلَی اللِسان» اشاره به علم بدون عمل یعنی تنها لقلقۀ زبان است و به یقین چنین علمی بی ارزشترین دانش هاست، که نه دارندۀ آن از علمش بهره می برد و نه دیگران.زیرا می گویند؛ اگر این علم مفید بود خود عالم به آن عمل می کرد.

علم چندان که بیشتر خوانی *** چون عمل در تو نیست نادانی

پیامبر اکرم صلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ وَ سَلَّمْ در دعایی فرمود؛ خدایا به تو پناه می برم از علمی که سودی نمی بخشد و قلبی که خاشع نمی شود و نفسی که هرگز سیر نمی شود و دعایی که هرگز مستجاب نمی گردد .

میزان الحکمة ح14005

ص: 96

70-نزدیکترین مردم به انبیاء

إِنَّ أَوْلَى النَّاسِ بِالْأَنْبِيَاءِ أَعْلَمُهُمْ بِمَا جَاءُوا بِهِ؛ ثُمَّ تَلَا «إِنَّ أَوْلَى النَّاسِ بِإِبْراهِيمَ لَلَّذِينَ اتَّبَعُوهُ وَ هذَا النَّبِيُّ وَ الَّذِينَ آمَنُوا» الْآيَةَ. ثُمَّ قَالَ إِنَّ وَلِيَّ مُحَمَّدٍ صلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ وَ سَلَّمْ مَنْ أَطَاعَ اللَّهَ وَ إِنْ بَعُدَتْ لُحْمَتُهُ، وَ إِنَّ عَدُوَّ مُحَمَّدٍ صلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ وَ سَلَّمْ مَنْ عَصَى اللَّهَ وَ إِنْ قَرُبَتْ قَرَابَتُهُ.(1)

«نزديكترين و شايسته ترين مردم به پيامبران، آنهايى هستند كه از همه به تعليماتشان آگاه ترند (و در سايۀ اين آگاهى به آن جامۀ عمل مى پوشانند) سپس امام عَلَيْهِ اَلسَّلاَمُ اين آيه را تلاوت كرد:

«شايسته ترين و نزديكترين مردم به ابراهيم آنها هستند كه از او پيروى كردند و نيز اين پيامبر و مؤمنان به اين پيامبر».

به يقين دوست محمد صلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ وَ سَلَّمْ كسى است كه خدا را اطاعت كند، هرچند پيوند نسبى اش دور باشد و دشمن محمد صلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ وَ سَلَّمْ كسى است كه خدا را نافرمانى كند هرچند قرابت او نزديك باشد».

توضیح:

منظور امام عَلَيْهِ اَلسَّلاَمُ از علم و آگاهی در اینجا همان علمی است که دعوت به عمل می کند، و علم، اگر در عمق جان انسان نفوذ کند به یقین انسان را به عمل وادار می نماید.

دو مصداق بارز این کلام امام علی عَلَيْهِ اَلسَّلاَمُ را می توان «ابوجهل» عموی پیامبر صلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ وَ سَلَّمْ و «سلمان فارسی» عَلَيْهِ اَلسَّلاَمُ دانست.

درحدیثی ازامام علی عَلَيْهِ اَلسَّلاَمُ نقل شده که فرمود:

ص: 97

71-خواب با ،یقین بهتر از نماز با شک

وَ سَمِعَ عَلَيْهِ اَلسَّلاَمُ رَجُلًا مِنَ الْحَرُورِيَّةِ يَتَهَجَّدُ وَ يَقْرَأُ، فَقَالَ:

نَوْمٌ عَلَى يَقِينٍ، خَيْرٌ مِنْ صَلَاةٍ فِي شَكٍ.(1)

امام عَلَيْهِ اَلسَّلاَمُ صداى يكى از خوارج را شنيد كه مشغول به عبادت شبانه است و قرآن تلاوت مىكند، فرمود:

خواب توأم با يقين و ايمان، بهتر از نمازى است كه همراهِ با شك باشد!

توضیح:

آنچه انسان را به خدا نزدیک می سازد و صراط مستقیم را پیش پای انسان می نهد ایمان و یقین است که اگر محکم باشد هیچ گونه انحرافی برای انسان پیش نمی آید، ولی آنها که ایمان ضعیفی آمیخته با شک دارند به آسانی از راه راست منحرف می شوند. از این رو عبادت آنها بسیار سطحی و کم ارزش است.

(برای این حکمت داستان آموزنده ای از کمیل بن زیاد صحابی امیرمؤمنان عَلَيْهِ اَلسَّلاَمُ نقل شده علاقمندان به کتاب شریف پیام امام ذیل حکمت 97 مراجعه کنند.)

امام علی عَلَيْهِ اَلسَّلاَمُ فرمود: کجایند یقین دارندگانی که جامه های هوا و هوس را از تن به دور کرده و علاقه های دنیا را از خود جدا کرده و بریده اند.

غرر 10839

ص: 99

72-اندیشه در خبر شنیده شده

اعْقِلُوا الْخَبَرَ إِذَا سَمِعْتُمُوهُ عَقْلَ رِعَايَةٍ، لَا عَقْلَ رِوَايَةٍ، فَإِنَّ رُوَاةَ الْعِلْمِ كَثِيرٌ، وَ رُعَاتَهُ قَلِيلٌ.(1)

هنگامى كه خبرى(علمی) را مىشنويد در آن بينديشيد (و حقيقت محتواى آن را درك نماييد) تا آن را به كار بنديد نه اينكه تصمیم فقط براى نقل به ديگران باشد، زيرا راويان علم بسيارند و رعايت كنندگان آن كمند!

توضیح:

برای کسی که روایتی از پیشوایان معصوم می شنود چهار وظیفه وجود دارد:

1- نخست شنیدن با حوصله و علاقه

2- فهم و درک محتوای روایت

3- عمل به آن به طور کامل و با علاقمندی

4- نقل روایت برای دیگران.

بنابراین تنها نقل روایت نه کافی است و نه عاقلانه بلکه مهم، عمل به آن است.

علم در غیر طاعت الله *** صاحب خویش می کند گمراه

نیست خیری به دانش بسیار *** گر بهراه خدا نبندی کار

امام علی عَلَيْهِ اَلسَّلاَمُ فرمود: علمی که تو را اصلاح نکند گمراهی است و مالی که سودی به تو نبخشد مایع خسارت و بدبختی است و عاقبت شوم و تلخی دارد.

غرر الحكم مبحث علم

ص: 100

73-تفسیر «اناللّه»

إِنَّ قَوْلَنَا «إِنَّا لِلَّهِ» إِقْرَارٌ عَلَى أَنْفُسِنَا بِالْمُلْكِ، وَ قَوْلَنَا «وَ إِنَّا إِلَيْهِ راجِعُونَ» إِقْرَارٌ عَلَى أَنْفُسِنَا بِالْهُلْكِ.(1)

اينكه مىگوييم «إِنّا لِلهِ» اقرار بر اين است كه ما مملوك خداييم واينكه مىگوييم «وَإِنّا إِلَيْهِ راجِعُونَ» اقرار بر اين است كه همه سرانجام از دنيا مىرويم (و به آخرت مى پيونديم).

توضیح:

برخی ازشارحین نهج البلاغه معتقدند، نظر مبارک امام عَلَيْهِ اَلسَّلاَمُ این است که جمله اوّل اشاره به توحید و جمله دوم اشاره به معاد است و لذا جمله «انالله و انا الیه راجعون» شهادت مجدد به مبدا و معاد است.

و تعبیر دیگر اینکه اگر خداوند جان کسی را گرفت مِلکِ او بوده و همه تحت فرمان او هستند، و از طرفی مرگ منحصر به این عزیز از دست رفته نیست ما هم از دنیا خواهیم رفت.

ماز الله یم اِنّا مؤمنون *** جملگی اِنّا اِلَیه راجِعون

امام علی عَلَيْهِ اَلسَّلاَمُ فرمود: آیا کسی هست که پیش از رسیدن مرگش توبه کند.

خطبۀ 28 نهج البلاغه غرر 8 105

ص: 101

74-برخورد با مدح مردم

اللَّهُمَّ إِنَّكَ أَعْلَمُ بِي مِنْ نَفْسِي، وَ أَنَا أَعْلَمُ بِنَفْسِي مِنْهُمْ؛ اللَّهُمَّ اجْعَلْنَا خَيْراً مِمَّا يَظُنُّونَ، وَ اغْفِرْ [لِي] لَنَا مَا لَا يَعْلَمُونَ.(1)

خداوندا! تو، به من از خودم آگاه ترى و من نیز به خودم آگاه تر از آنها هستم. خداوندا! ما را بهتر از آنچه آنها گمان مىكنند قرار ده و آنچه را نمى دانند بر ما ببخش.

توضیح:

این کلام حکمت آمیز را امام علی عَلَيْهِ اَلسَّلاَمُ زمانی فرموده که گروهی او را در مقابلش ستودند و از آنجا که در روایات اسلامی به شدت نهی شده که مدح و ستایش افراد در برابر آنها نشود، امام علی عَلَيْهِ اَلسَّلاَمُ با آن مقامات عالی انسانی به درگاه خداوند استغاثه می کند که خداوند وی را مورد غفران و رحمت خود قرار دهد.

از امام علی عَلَيْهِ اَلسَّلاَمُ حدیث جالب دیگری است که فرمود:

نادانترین مردم کسی است که به گفته ی ستایش کننده ای که از راه تملق، زشتی ها را در نظرش زیبا، و زیبایی ها را مبغوض می دارد، مغرور شود.(2)

خدایا ! شناسی تو بهتر مرا *** من از دیگران، خود شناسم بَسا

مَرا ساز بهتر ز حدس و گمان *** ببخشای برمن کلامِ کسان

امام علی عَلَيْهِ اَلسَّلاَمُ فرمود: بسا انسان هایی که فریب خورده و پخته شده اند به خاطر گفتار خوبی به دیگران درباره شان گفته اند.

غرر 9125

ص: 102

75-سه شرط کامل شدن برآوردن حاجت مردم

لَا يَسْتَقِيمُ قَضَاءُ الْحَوَائِجِ إِلَّا بِثَلَاثٍ: بِاسْتِصْغَارِهَا لِتَعْظُمَ، وَ بِاسْتِكْتَامِهَا لِتَظْهَرَ، وَ بِتَعْجِيلِهَا لِتَهْنُؤَ.(1)

برآوردن حاجات مردم كامل نمى شود مگر به سه چيز:

1-كوچك شمردنش تا بزرگ گردد.

2-و مكتوم داشتنش تا آشكار شود.

3-و تعجيل در آن تا گوارا گردد.

توضیح:

برآوردنِ حوائج نیازمندان و حل مشکلات مردم از مهمترین مستحبّات و بهترین طاعات است.

امام عَلَيْهِ اَلسَّلاَمُ در این حکمت والا و نورانی شرایط کمالِ برآوردنِ حوائج را در سه چیز خلاصه کرده است.

1-کوچک شمردن تا خداوند بزرگش کند.

2-پنهان داشتن تا خدا آشکار کند.

3-اقدام فوری برای آن، تا دلچسب و گوارا گردد.

همه خدمت خویش کوچک شمار *** بزرگش کند لطف پروردگار

تو کارت ز مخلوق پنهان بدار *** خداوندآن را کندآشکار

روا نیست تأخیر در کار خیر *** به تعجیل خدمت شود خوش گوار

پیامبر اکرم صلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ وَ سَلَّمْ فرمود: صدقه مستحب اگر پنهان باشد از صدقه آشکار 70 مرتبه بالاتر است و صدقه واجب اگر آشکار باشد از صدقه پنهان 25 بار افضل است.

مستدرک الوسائل جلد 7 صفحه 133

ص: 103

76-آینده روزگار و پدید آوردن بدیها

يَأْتِي عَلَى النَّاسِ زَمَانٌ لَا يُقَرَّبُ فِيهِ إِلَّا الْمَاحِلُ، وَ لَا يُظَرَّفُ فِيهِ إِلَّا الْفَاجِرُ، وَ لَا يُضَعَّفُ فِيهِ إِلَّا الْمُنْصِفُ؛ يَعُدُّونَ الصَّدَقَةَ فِيهِ غُرْماً، وَ صِلَةَ الرَّحِمِ مَنّاً، وَ الْعِبَادَةَ اسْتِطَالَةً عَلَى النَّاسِ! فَعِنْدَ ذَلِكَ يَكُونُ السُّلْطَانُ بِمَشُورَةِ النِّسَاءِ وَ إِمَارَةِ الصِّبْيَانِ، وَ تَدْبِيرِ الْخِصْيَانِ.(1)

زمانى بر مردم فرا مىرسد كه تنها حيله گرانِ سخن چين، مقرّبند وتنها فاجرانِ بدكار، ظريف ولطيف شمرده مىشوند و افراد باانصاف، ضعيف و ناتوان محسوب خواهند شد. در آن زمان كمك به نيازمندان خسارت و ضرر، و صلۀ رحم (كه حّق مسلّم خويشاوندان است) منّت، و عبادت (كه وظيفۀ هر انسانى در پيشگاه خداست) وسيلۀ برترى جويى بر مردم خواهد بود. در آن زمان حكومت به مشورت زنان وفرمانروايى كودكان و تدبير خواجه هاست.

توضیح:

این کلام حکمت آمیز و پرمحتوا یکی از خبرهای غیبی است که امام عَلَيْهِ اَلسَّلاَمُ از زمانهای آینده بیان می کند و هشداری است به اصحاب و یاران و پیروانش.

امام عَلَيْهِ اَلسَّلاَمُ زمانی را پیش بینی می کند که سه گروه پست و بی ارزش، با ارزش تلقی می گردد و سه کار نیک و گرانبها، زشت و بد شمرده می شوند و سه گروه نالایق زمام حکومت را به دست می گیرند.

در آن زمان نظام ارزشی اسلام و احکام الهی و کتاب و سنت وارونه می شود، افراد زشت سیرت و گنه کار و

ص: 104

77-ترک امور دین و آثار سوء آن

لَا يَتْرُكُ النَّاسُ شَيْئاً مِنْ أَمْرِ دِينِهِمْ لِاسْتِصْلَاحِ دُنْيَاهُمْ، إِلَّا فَتَحَ اللَّهُ عَلَيْهِمْ مَا هُوَ أَضَرُّ مِنْهُ.(1)

مردم چيزى از امور دينشان را براى اصلاح دنيايشان ترك نمى كنند مگر اين كه خداوند زيان بارتر از آن را به روى آنها مى گشايد.

توضیح:

این کلام امام عَلَيْهِ اَلسَّلاَمُ درباره تعارض دین و دنیاست. اشاره به اینکه در بسیاری از اوقات، دستورات دینی و منافع دنیوی در برابر هم قرار می گیرند و رعایت هریک سبب ضایع شدن دیگر است. انسان های موّحد و یکتاپرستان حقیقی که هیچ مؤثری را در عالم جز به فرمان خدا نمی دانند به منافع دنیوی خویش پشت پا می زنند و برای حفظ دین و ایمان و اطاعت فرمانهای الهی می کوشند، از این رو رحمت الهی شامل حالشان می شود و بهتر از آن عایدشان می گردد. به عکس آنها که دینشان را فدای دنیا و وظایف الهی خود را فدای منافع دنیوی می کنند خداوند بدتر از آنچه را از آن بیم داشتند به سراغشان می فرستد.

امام علی عَلَيْهِ اَلسَّلاَمُ می فرماید: نابود گشته آن کس که به دنیا آرامش یافته و دین خود را کابین و دین خود را کابین و مهر آن کرده است هرجا که دنیا میل کند او نیز به همان سو میل می کند به راستی که دنیا همه اندوه اوست و آن را معبود خویش قرار داده است.

غرر 3056

ص: 106

78-نقش قلب در بدن انسان

لَقَدْ عُلِّقَ بِنِيَاطِ هَذَا الْإِنْسَانِ بَضْعَةٌ هِيَ أَعْجَبُ مَا فِيهِ: وَ ذَلِكَ الْقَلْبُ، وَ ذَلِكَ أَنَّ لَهُ مَوَادَّ مِنَ الْحِكْمَةِ وَ أَضْدَاداً مِنْ خِلَافِهَا؛ فَإِنْ سَنَحَ لَهُ الرَّجَاءُ أَذَلَّهُ الطَّمَعُ، وَ إِنْ هَاجَ بِهِ الطَّمَعُ أَهْلَكَهُ الْحِرْصُ، وَ إِنْ مَلَكَهُ الْيَأْسُ قَتَلَهُ الْأَسَفُ، وَ إِنْ عَرَضَ لَهُ الْغَضَبُ اشْتَدَّ بِهِ الْغَيْظُ، وَ إِنْ أَسْعَدَهُ الرِّضَى نَسِيَ التَّحَفُّظَ، وَ إِنْ غَالَهُ الْخَوْفُ شَغَلَهُ الْحَذَرُ، وَ إِنِ اتَّسَعَ لَهُ الْأَمْرُ اسْتَلَبَتْهُ الْغِرَّةُ، وَ إِنْ أَفَادَ مَالًا أَطْغَاهُ الْغِنَى، وَ إِنْ أَصَابَتْهُ مُصِيبَةٌ فَضَحَهُ الْجَزَعُ، وَ إِنْ عَضَّتْهُ الْفَاقَةُ شَغَلَهُ الْبَلَاءُ، وَ إِنْ جَهَدَهُ الْجُوعُ قَعَدَ بِهِ الضَّعْفُ، وَ إِنْ أَفْرَطَ بِهِ الشِّبَعُ كَظَّتْهُ الْبِطْنَةُ؛ فَكُلُّ تَقْصِيرٍ بِهِ مُضِرٌّ، وَ كُلُّ إِفْرَاطٍ لَهُ مُفْسِد.(1)

در درون سينه اين انسان قطعه گوشتى است كه به رگ مخصوصى آويخته شده و عجيب ترين اعضاى او همان قلب وى است، اين شگرفى به علّت آن است كه صفاتى از حكمت و ضدّ حكمت در آن جمع است.

پس هرگاه آرزوها (ى افراطى) در آن ظاهر شود (حالت طمع به او دست مىدهد و) طمع او را ذليل و خوار مىكند.

و هنگامى كه طمع در او به هيجان آيد به دنبال آن حرص، او را به هلاكت مى كشاند.

و هنگامى كه يأس بر او قالب گردد تأسّف او را از پاى در مى آورد.

هرگاه غضب بر او مستولى شود خشمش فزونى مى گيرد (و دست به هر كار خلافى مىزند.) و اگر بيش از حد (از كسى يا چيزى) راضى شود (و به آن اطمينان پيدا كند)

ص: 107

79-اهل بیت عَلَيْهِ اَلسَّلاَمُ تکیه گاه میانه

نَحْنُ النُّمْرُقَةُ الْوُسْطَى، بِهَا يَلْحَقُ التَّالِي وَ إِلَيْهَا يَرْجِعُ الْغَالِي.(1)

ما تكيه گاه ميانه هستيم; (بايد) عقب افتادگان به آن ملحق شوند و تندروان به سوى آن باز گردند.

توضیح:

امام عَلَيْهِ اَلسَّلاَمُ می فرماید؛ ما تکیه گاه میانه هستیم. آنها که پایین ترند باید رو به سوی ما کنند و آنها که بالاترند باید نگاه خود را به ما بازگردانند. (و همگی راه اعتدال را پیش گیرند.)

امام علی عَلَيْهِ اَلسَّلاَمُ می فرماید: کورترین مردم کسی است که نابینا شده از دوستی ما اهل بیت و برتری و فضیلت ما دشمنی با ما را آشکار کرده بی آنکه جرم و گناهی از ما به او رسیده باشد. جز آن که ما او را به سوی حق دعوت کرده و دیگران او را به سوی فتنه و دنیا خوانده اند و اینان دنیا را برگزیده و پرچم دشمنی با ما را برافراشته اند.

غرر 711

ص: 110

80-شرایط مجری احکام خدا

لَا يُقِيمُ أَمْرَ اللَّهِ سُبْحَانَهُ إِلَّا مَنْ لَا يُصَانِعُ وَ لَا يُضَارِعُ وَ لَا يَتَّبِعُ الْمَطَامِعَ.(1)

فرمان خدا را تنها كسى مى تواند اجرا كند كه نه سازش كار باشد (و اهل رشوه) و نه تسليم و ذليل (در مقابل ديگران) و نه پيروى از طمع ها كند.

توضیح:

امام عَلَيْهِ اَلسَّلاَمُ می فرماید: سه گروه نمی توانند فرمان خدا را اجرا کنند و مسئولیت پذیر باشند؛

1- سازشکار(اهل رشوه)

2-تسلیم و ذلیل (در مقابل دیگران)

3-طمّاع ( و پیرو خواسته های نفسانی)

هر که ساز شکار باشد در امور *** هست تسلیم حریفان همچو مور

مرد طمّاع و اسیر نفس خویش *** امرخود از امر خالق داشت پیش

امام علی عَلَيْهِ اَلسَّلاَمُ می فرماید: گرامی بدار نفس خود را تا زمانی که یاری دهد تو را بر فرمانبرداری از خداوند متعال.

غرر 5607

ص: 111

81-آثار دوستی امام علی عَلَيْهِ اَلسَّلاَمُ

وَ قَدْ تُوُفِّيَ سَهْلُ بْنُ حُنَيْفٍ الْأَنْصَارِيُّ بِالْكُوفَةِ بَعْدَ مَرْجِعِهِ مَعَهُ مِنْ صِفِّينَ وَ كَانَ أَحَبَّ النَّاسِ إِلَيْهِ: «لَوْ أَحَبَّنِي جَبَلٌ لَتَهَافَتَ»(1)

به هنگام بازگشت اميرمؤمنان على عَلَيْهِ اَلسَّلاَمُ از ميدان صفين «سهل بن حنيف» در كوفه چشم از دنيا فرو بست در حالى كه محبوب ترين مردم نزد امام عَلَيْهِ اَلسَّلاَمُ بود.

امام عَلَيْهِ اَلسَّلاَمُ فرمود:

حتى اگر كوهى مرا دوست بدارد از هم مى شكافد و فرو مىريزد!

توضیح:

سیدرضی می گوید: معنای این سخن آن است که شدائد و مصائب، به سرعت به سراغ دوستان ما می آیند و این سرنوشت، تنها در انتظار پرهیزگاران و نیکان و برگزیدگان و خوبان است.

علی جان!تو را هر که یار است و دوست *** و را آتشی هست در زیر پوست

هر آنکست به عشقت و وابسته است*** اگر کوه باشد دل آشفته است

«شعبی» از تابعین و علمای قرن اول می گویند: نمی دانیم با علی عَلَيْهِ اَلسَّلاَمُ چه کنیم اگر او را دوست بداریم فقیر و نیازمند می شویم و اگر او را دشمن بداریم کافر می شویم.

مناقب ابن شهر آشوب جلد 3 صفحه 248

ص: 112

82-هجده اندرز ارزنده

لَا مَالَ أَعْوَدُ مِنَ الْعَقْلِ، وَ لَا وَحْدَةَ أَوْحَشُ مِنَ الْعُجْبِ، وَ لَا عَقْلَ كَالتَّدْبِيرِ، وَ لَا كَرَمَ كَالتَّقْوَى، وَ لَا قَرِينَ كَحُسْنِ الْخُلُقِ، وَ لَا مِيرَاثَ كَالْأَدَبِ، وَ لَا قَائِدَ كَالتَّوْفِيقِ، وَ لَا تِجَارَةَ كَالْعَمَلِ الصَّالِحِ، وَ لَا رِبْحَ كَالثَّوَابِ، وَ لَا وَرَعَ كَالْوُقُوفِ عِنْدَ الشُّبْهَةِ، وَ لَا زُهْدَ كَالزُّهْدِ فِي الْحَرَامِ، وَ لَا عِلْمَ كَالتَّفَكُّرِ، وَ لَا عِبَادَةَ كَأَدَاءِ الْفَرَائِضِ، وَ لَا إِيمَانَ كَالْحَيَاءِ وَ الصَّبْرِ، وَ لَا حَسَبَ كَالتَّوَاضُعِ، وَ لَا شَرَفَ كَالْعِلْمِ، وَ لَا عِزَّ كَالْحِلْمِ، وَ لَا مُظَاهَرَةَ أَوْثَقُ مِنَ الْمُشَاوَرَة.(1)

1- هيچ مال و سرمايه اى پردرآمد تر از عقل نيست.

2- و نه هيچ تنهايى وحشتناك تر از عُجب و خودبينى.

3- هيچ عقلى همچون عاقبت انديشى نيست.

4- و نه هيچ شخصيت و بزرگوارى همچون تقوا نیست.

5- هيچ همنشينى همچون حسن خلق نيست .

6- و هيچ ميراثى به پاى ادب نمى رسد.

7- هيچ راهبرى همچون توفيق نيست

8- و نه هيچ تجارتى مانند عمل صالح سودآور نیست.

9- هيچ سودى همچون ثواب الهى نیست.

10-و هيچ پارسايى همچون پرهيز از شبهات نيست.

11- هيچ زهد و پارسايى همچون بى اعتنايى به حرام نيست.

12- و نه هيچ علم و دانشى همچون تفکّر نیست.

13- هیچ عبادتی همچون ادای فرایض و واجبات نیست.

14- و نه هیچ ایمانی مانند حیا و صبر نیست.

15- هیچ ارزش و اعتباری (برای انسان) همچون فروتنی نخواهد بود.

ص: 113

83-بدبینی و خوش بینیبهافراد با توجه به وضع جامعه

اذَا اسْتَوْلَى الصَّلَاحُ عَلَى الزَّمَانِ وَ أَهْلِهِ، ثُمَّ أَسَاءَ رَجُلٌ الظَّنَّ بِرَجُلٍ لَمْ تَظْهَرْ مِنْهُ حَوْبَةٌ، فَقَدْ ظَلَمَ؛ وَ إِذَا اسْتَوْلَى الْفَسَادُ عَلَى الزَّمَانِ وَ أَهْلِهِ، فَأَحْسَنَ رَجُلٌ الظَّنَّ بِرَجُلٍ، فَقَدْ غَرَّرَ.(1)

هنگامى كه صلاح و نيكى بر زمان و اهلش ظاهر گردد اگر كسى در اين حال به ديگرى كه از او گناهى ظاهر نشده، گمان بد برد به او ستم كرده است وهنگامى كه فساد بر زمان و اهلش مستولى گردد هر كس گمان خوب به ديگرى برد خود را فريب داده است!

توضیح:

مسئله حسن ظنّ و سوء ظنّ در اسلام از مسائل بسیار مهم است که در آیات و روایات بازتاب گسترده ای دارد. البته اصل بر حسن ظنّ مسلمانان نسبت به یکدیگر است، ولی این امر استثنایی هم دارد که امام عَلَيْهِ اَلسَّلاَمُ در این حکمت به آن اشاره فرموده است.

مبادا به مردم شوی بدگمان *** مگر بد، مسلّط شود بر زمان

امام علی عَلَيْهِ اَلسَّلاَمُ فرمود: عمل برادر مسلمانت را به نیکوترین وجه ممکن حمل کن مگر اینکه دلیلی بر خلاف آن قائم شود و هرگز نسبت به سخنی که از برادر مسلمانت صادر شده گمان برمبرو مادامی که می توانی محمل نیکی برای آن بیابی حمل بر صحت کن.

کافی جلد 2 صفحه 362

ص: 115

84- دوست و دشمن امام علی عَلَيْهِ اَلسَّلاَمُ

هَلَكَ فِيَّ رَجُلَانِ، مُحِبٌّ غَالٍ وَ مُبْغِضٌ قَالٍ.(1)

دو كس درباره من هلاك شدند:

دوست غلو كننده

و دشمن كينه توز!

توضیح:

بی شک محبت اولیاء الله از ارکان ایمان است و همان سبب پیروی بی قید و شرط از آنان و در نتیجه سبب نجات در دنیا و آخرت می شود. ولی اگر این محبت از حّد اعتدال تجاوز کندو به شکل غلو در آید و امام را به مقام نبوّت یا الوهیّت برساند، به یقین چنین محبّتی گمراهی و ضلالت است. همان گونه که اگرمحبّت محو شود و جای خود را به عداوت و دشمنی دهد سبب خروج از ایمان و گمراهی و ضلالت خواهد بود.

علی عَلَيْهِ اَلسَّلاَمُ را نهاز حق جُدا دانی اش *** نه چندان که او را خُدا دانی اش

امام علی عَلَيْهِ اَلسَّلاَمُ در خطبه 127 نهج البلاغه می فرماید: بهترین مردم در مورد من گروه میانه رو هستند هرگز از آنها جدا نشوید.

ص: 116

85-ضرر از دست دادن فرصت

إِضَاعَةُ الْفُرْصَةِ، غُصَّةٌ.(1)

از دست دادن فرصت مايۀ غم و اندوه است.

توضیح:

فرصت به معنای فراهم شدن اسباب انجام کاری است، زیرا بسیاری از کارهابه ویژه کارهای مهم نیازمند به مقدماتی است که گاه از اختیار انسان بیرون است. هنگامی که بر اثر پیش آمدهایی آن اسباب فراهم گردد باید هرچه زودتر از آنها استفاده کرد و به مقصد رسید، زیرا بسیار می شود که فرصت از دست رفته هرگز باز نگردد. جوانی ِانسان، فراغت، نشاط کار، صحت و سلامت همه از فرصت هایی است که به سرعت می گذرد و گاه به آسانی، یا هرگز باز نمی گردد.

فرصت مده از دست که این گوهر کمیاب *** از کف چو رود روح شود خسته و بی تاب

امام علی عَلَيْهِ اَلسَّلاَمُ فرمود: ای مردم هم اکنون هم اکنون بپاخیزید پیش از آنکه فرصت ها از دست برود و پشیمان شوید و پیش از آنکه به فرموده قرآن مجید کسی بگوید؛ افسوس بر من از کوتاهی هایی که در اطاعت از فرمان خدا کردم.

میزان الحکمة حديث 15791

ص: 117

86-دنیا چون مار خوش خط و خال

مَثَلُ الدُّنْيَا كَمَثَلِ الْحَيَّةِ، لَيِّنٌ مَسُّهَا وَ السَّمُّ النَّاقِعُ فِي جَوْفِهَا؛ يَهْوِي إِلَيْهَا الْغِرُّ الْجَاهِلُ، وَ يَحْذَرُهَا ذُو اللُّبِّ الْعَاقِلُ.(1)

دنيا مانند مار (خوش خط و خال) است كه به هنگام لمس كردن نرم به نظر مىرسد در حالى كه سمّ كشنده در درون اوست (به همين دليل) مغرورِ نادان به سوى آن مىرود و خردمند عاقل از آن حذر مىكند.

توضیح:

طبیعت دنیا دارای این دو ویژگی است، ظاهری فریبنده و باطنی خطرناک. کاخها، زر و زیورها، لباس ها، غذاهای رنگارنگ و عیش و نوش ها مظاهر جذاب دنیاست؛ ولی در درون، غفلت، بی خبری از خدا، آلوده شدن به انواع گناهان را برای بدست آوردن یا حفظ آن با خود دارد. روی این جهت امام عَلَيْهِ اَلسَّلاَمُ در عبارات مختلف با ذکر مثال های متعدد تناقض این ظاهر و باطن را آشکار ساخته و هشدار داده است.

دلبستگی به عالَمِ دنیای بی ثبات *** بر روی آب نقش عمارت کشیدن است

مالی که حُسنِ عاقبتت نیست همره اش *** انگشت کودکانۀ خود را مکیدن است

پیامبر خدا صلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ وَ سَلَّمْ فرمود: هیچکس از اولین و آخرین نیست مگر این که روز قیامت آرزو می کند که ای کاش جز به اندازه نیاز از دنیا به او داده نشده بود.

بحار الانوار جلد 74 صفحه 54

ص: 118

87-دو عمل با عاقبت خوب و بد

شَتَّانَ مَا بَيْنَ عَمَلَيْنِ؛ عَمَلٍ تَذْهَبُ لَذَّتُهُ وَ تَبْقَى تَبِعَتُهُ، وَ عَمَلٍ تَذْهَبُ مَئُونَتُهُ وَ يَبْقَى أَجْرُهُ.(1)

چقدر اين دو عمل با هم متفاوتند:

عملى كه لذّتش مىرود و عواقب سوء آن باقى مىماند و عملى كه زحمتش مىرود و اجر و پاداشش باقى است.

توضیح:

در میان کارهای نیک و بد و اعمال حسنه و سیئّه، با این که هرکدام جنبۀ مثبت و منفی دارند، این تفاوت آشکار دیده می شود؛ اعمال گناه آلود دارای لذّتی موقّتی و ناپایدار است که به زودی زایل می گردد ولی عواقب بَدِ آن هم در دنیا و هم در آخرت دامان انسان را می گیرد. مثلاً انسانی برای برخورداری از لذتی آنی به شراب پناه می برد. ممکن است این مادۀ مخدّر ساعتی او را از غم و اندوه تهی کند و در نشئهای لذت بخش فرو برد؛ اما به زودی پایان می یابد و آثار سوء آن در تمام اعضای بدن او تدریجاً ظاهر می شود و در آخرت نیز از شراب طهور بهشتی و نوشیدن آب کوثر محروم می گردد.

ولی به عکس، انسانی که به سراغ بندگی خدا می رود و در میدان جهاد با نفس و جهاد با دشمن حاضر می شود، هرچند با مشکلاتی روبرو می گردد؛ امّا این مشکلات تدریجا از بین می رود و اجر و پاداش دنیوی و اخروی آن باقی می ماند.(2)

ص: 119

88-نه ویژگی خوب افراد

طُوبى لِمَنْ ذَلَّ فِي نَفْسِهِ، وَ طَابَ كَسْبُهُ، وَ صَلَحَتْ سَرِيرَتُهُ، وَ حَسُنَتْ خَلِيقَتُهُ، وَ أَنْفَقَ الْفَضْلَ مِنْ مَالِهِ، وَ أَمْسَكَ الْفَضْلَ مِنْ لِسَانِهِ، وَ عَزَلَ عَنِ النَّاسِ شَرَّهُ، وَ وَسِعَتْهُ السُّنَّةُ، وَ لَمْ يُنْسَبْ إلَى الْبِدْعَةِ.(1)

خوشا به حال كسى كه

1- در نزد خود كوچك (و متواضع) است (و در نظر مردم بزرگ وعزيز)

2- و كسى كه كسب و كار او طيّب و حلال باشد

3- و باطنش پاك و صالح،

4- كسى كه اخلاق او نيكو باشد

5- و اموال اضافى خود را در راه خدا انفاق كند

6- و كسى كه از سخنان زائد، زبانش را نگه مىدارد

7- و آزار او به مردم نمىرسد

8- و آن كس كه سنّت (پیامبر صلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ وَ سَلَّمْ برای عمل کردن) براى او كافى است

9- و بدعتى از او سر نمىزند.

توضیح:

این کلام حکیمانه و کوتاه، شرح گویا و پرمعنائی از صفات سعادتمندانِ خوشبخت است، که امام علی عَلَيْهِ اَلسَّلاَمُ در هشت مورد بیان فرموده است، و شایسته است که به هر بند آن تفکر و تعمق کافی بشود و انسان آنها را در زندگی نصب العین خویش قرار دهد و بدان عمل کند.

پیامبر اکرم صلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ وَ سَلَّمْ دست خشن کارگر (سعد بن معاذ) را بوسید و فرمود: این دستی است که هرگز آتش دوزخ به آن اصابت نمی کند.

اسد الغابۀ جلد 2 صفحه 269

ص: 121

89-غیرت زن و مرد

غَيْرَةُ الْمَرْأَةِ كُفْرٌ، وَ غَيْرَةُ الرَّجُلِ إِيمَانٌ.(1)

غيرت زن كفر است و غيرت مرد ايمان.

توضیح:

اشاره به اینکه زن اگر نسبت به همسر دیگری برای شوهرش حسادت بورزد و عکس العمل تندی نشان دهد در واقع مخالفت با فرمان خدا کرده است، زیرا خداوند روی مصالح متعددی (که در جای خود گفته شده) تعدّد زوجات را با شرایطی مجاز شمرده است؛ ولی اگر مرد نسبت به ارتباط همسرش با مرد بیگانه ای حسادت ورزد و از گام نهادن او در زندگی خانواده اش ناراحت گردد و عکس العمل نشان دهد در واقع اطاعت فرمان خدا کرده و در مسیر نهی از منکر گام برداشته است. در حالی که زن اگر چنین کند در مسیر نهی از معروف قرار گرفته است.

پیامبر خدا صلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ وَ سَلَّمْ فرمود: پدر من ابراهیم غیرتمند بود و من از او غیرتمند ترم. خداوند بینی کسانی از مومنین را که غیرت ندارند بر خاک بمالد.

بحار الانوار جلد 100 صفحه 248

ص: 122

90-تفسیر اسلام توسط امام عَلَيْهِ اَلسَّلاَمُ

لَأَنْسُبَنَّ الْإِسْلَامَ نِسْبَةً لَمْ يَنْسُبْهَا أَحَدٌ قَبْلِي؛ الْإِسْلَامُ هُوَ التَّسْلِيمُ وَ التَّسْلِيمُ هُوَ الْيَقِينُ وَ الْيَقِينُ هُوَ التَّصْدِيقُ وَ التَّصْدِيقُ هُوَ الْإِقْرَارُ وَ الْإِقْرَارُ هُوَ الْأَدَاءُ وَ الْأَدَاءُ هُوَ الْعَمَلُ.(1)

اسلام را چنان تفسير مىكنم كه هيچ كس پيش از من آن را چنين تفسير نكرده باشد؛ اسلام همان تسليم است و تسليم همان يقين و يقين همان تصديق است و تصديق همان اقرار و اقرار همان ادا است و ادا همان عمل.

توضیح:

امام علی عَلَيْهِ اَلسَّلاَمُ در این کلام نورانی و پربار و حکیمانه حقیقت اسلام را به گونه ای که پیش از او هیچ کس تفسیر نکرده تفسیر می کند شایسته است شیعیان حضرت در این کلام نورانی تفکر و تعمق کنند و اسلام واقعی را از زبان امام و مقتدای خود به دل و جان بسپارند.

امام علی عَلَيْهِ اَلسَّلاَمُ فرمود: شرف و مقام والا در نزد خداوند سبحان به اعمال نیک است نه به سخنان زیبا.

غرر 2838

ص: 123

91-بزرگی خالق، کوچکی مخلوق

عِظَمُ الْخَالِقِ عِنْدَكَ، يُصَغِّرُ الْمَخْلُوقَ فِي عَيْنِكَ.(1)

عظمت آفريدگار در نظر تو مخلوق را در چشمت كوچك مىكند.

توضیح:

امام علی عَلَيْهِ اَلسَّلاَمُ در این سخن حکیمانه رابطۀ نزدیکی را میان شناخت عظمت و بزرگی خداوند و کوچکی و ناچیزی دنیا را در نظر انسان بیان فرموده و برای اهل معرفت حقیقتی راآشکار می فرماید.

این معرفت است که همه مصائب و مشکلات دنیا را برای اهلش قابل تحمّل می نماید.

هر که خدا در نظرش شد کبیر *** غیر خدا گشت به نزدش حقیر

ص: 124

92-ندای روزانه ی فرشته خداوند

إِنَّ لِلَّهِ مَلَكاً يُنَادِي فِي كُلِّ يَوْمٍ: لِدُوا لِلْمَوْتِ، وَاجْمَعُوا لِلْفَنَاءِ، وَابْنُوالِلْخَرَاب.(1)

خداوند فرشته اى دارد كه همه روز بانگ مى زند

1- بزاييد براى مردن،

2-و گردآورى كنيد براى فنا،

3-و بنا كنيد براى ويران شدن!

توضیح:

در حقیقت امام عَلَيْهِ اَلسَّلاَمُ روی سه چیز از مهمترین موارد زندگی دنیا انگشت گذارده و سرانجام همۀ آنها را روشن ساخته است. فرزندان که عزیزترین سرمایۀ انسان اند و اموال که برای آن زحمت فراوان می کشد و بناهای مجلل که گاه قسمت عمدۀ عمر خود را صرف ساخت آن می کند. امام عَلَيْهِ اَلسَّلاَمُ می فرماید: هیچ یک از اینها بقا و دوامی ندارد و سرانجام گرد و غبار فنا بر روی همۀ آنها می نشیند تنها چیزی که برای انسان باقی می ماند اعمال خیر و نیکی هاست که نزد خداوند ذخیره می شود.

(درحکمت87 گفته شد).

قرآن می فرماید:

« وَ ما عِندَکُم یَنفَدُ وَما عِندالله ِ باقٍ»

آنچه نزد شماست از میان می رود و آنچه نزد خداست باقی می ماند.»

امام علی عَلَيْهِ اَلسَّلاَمُ فرمود: دنیا وسیله خنده کسانی است که چشم گریان دارند.

غرر 2780

ص: 125

93-مردم در دنیا دو گروهند

الدُّنْيَا دَارُ مَمَرٍّ، لَا دَارُ مَقَرٍّ؛ وَ النَّاسُ فِيهَا رَجُلَانِ؛ رَجُلٌ بَاعَ فِيهَا نَفْسَهُ فَأَوْبَقَهَا، وَ رَجُلٌ ابْتَاعَ نَفْسَهُ فَأَعْتَقَهَا.(1)

دنيا سراى عبور است نه سراى اقامت و مردم در دنيا دو گونه اند: بعضى خود را فروختند و خويش را هلاك كردند و بعضى خود را خريدند و آزاد كردند.

توضیح:

امام علی عَلَيْهِ اَلسَّلاَمُ در این کلام حکیمانه به حقیقت دنیا اشاره کرده و کسانی را که در دنیا هستند به اعتبار استفاده درست و نادرست به دو گروه تقسیم می نماید. از این تعبیر پرمعنای امام عَلَيْهِ اَلسَّلاَمُ استفاده می شود که آزادی حقیقی در پیروی از فرمان خداست و آنچه را بعضی آزادی می پندارند، درحقیقت اسارت در چنگال هوا و هوس و خواسته های شیطانی است.

آری باید نسبت به نفس خویش امیر بود نه اسیر.

دنیا پُل است و مردم دنیاچو رهگذر *** عاقل به روی پل نکند خانه ای بنا

دلبستگی به عالم دنیای بی ثبات *** بر روی آب نقش امارت کشیدن است

ص: 126

94-سه شرط دوستی

لَا يَكُونُ الصَّدِيقُ صَدِيقاً حَتَّى يَحْفَظَ أَخَاهُ فِي ثَلَاثٍ: فِي نَكْبَتِهِ وَ غَيْبَتِهِ وَ وَفَاتِهِ.(1)

دوست انسان، دوست نخواهد بود مگر اين كه برادر خود را در سه حالت فراموش نكند: به هنگامى كه دنيا به او پشت مىكند و در زمانى كه غايب است و پس از مرگش.

توضیح:

امام علی عَلَيْهِ اَلسَّلاَمُ در مورد آیین دوستی مطالب بسیار ارزنده ای دارند که در نهج البلاغه و دیگر کتب آمده است و کتابی نیز باعنوان (آیین دوستی) نوشته شده است. امام عَلَيْهِ اَلسَّلاَمُ در این حکمت کوتاه در مورد برخی از شرایط دوستان خوب مطالبی را بیان می فرماید که شایسته توجه و دقت است.

دوست آن باشد که گیرد دست دوست *** در پریشان حالی و درماندگی

امام علی عَلَيْهِ اَلسَّلاَمُ فرمود: برادران بهترین وسیله برای روزهای سخت زندگی هستند.

ص: 127

95- 4توفیق و 4 محرومیّت

مَنْ أُعْطِيَ أَرْبَعاً لَمْ يُحْرَمْ أَرْبَعاً؛

1- مَنْ أُعْطِيَ الدُّعَاءَ لَمْ يُحْرَمِ الْإِجَابَةَ،

2- وَ مَنْ أُعْطِيَ التَّوْبَةَ لَمْ يُحْرَمِ الْقَبُولَ،

3- وَ مَنْ أُعْطِيَ الِاسْتِغْفَارَ لَمْ يُحْرَمِ الْمَغْفِرَةَ،

4- وَ مَنْ أُعْطِيَ الشُّكْرَ لَمْ يُحْرَمِ الزِّيَادَةَ(1)

كسى كه توفيق چهار چيز پيدا كند از چهار چيز محروم نخواهد شد.

1- كسى كه توفيق دعا يابد از اجابت محروم نمى گردد.

2- كسى كه توفيق توبه پيدا كند از قبول آن محروم نمى گردد.

3- كسى كه توفيق استغفار يابد از آمرزش محروم نمى شود.

4- و كسى كه توفيق شكرگزارى پيدا كند از فزونى نعمت محروم نخواهد شد.

توضیح:

امام علی عَلَيْهِ اَلسَّلاَمُ در این کلام نورانی به چهار نعمت الهی اشاره می فرماید؛ که هرگاه محقق شوند چهار نعمت دیگر را به دنبال خود خواهند آورد.

امام علی عَلَيْهِ اَلسَّلاَمُ می فرماید: دیر مشمار زمان اجابت دعای خود را در صورتی که راه آن را با گناهان بسته ای.

غرر 2766

ص: 128

96-نماز وسیلهٔ تقرّب

الصَّلَاةُ قُرْبَانُ كُلِّ تَقِيٍّ، وَ الْحَجُّ جِهَادُ كُلِّ ضَعِيفٍ، وَ لِكُلِّ شَيْءٍ زَكَاةٌ وَ زَكَاةُ الْبَدَنِ الصِّيَامُ، وَ جِهَادُ الْمَرْأَةِ حُسْنُ التَّبَعُّلِ.(1)

نماز وسيلۀ تقرّب هر پرهيزگارى است.

و حج، جهاد هر ضعيف می باشد.

و براى هر چيز زكاتى است و زكات بدن روزه است.

و جهاد زن، شوهردارى شايسته اوست.

توضیح:

امام علی عَلَيْهِ اَلسَّلاَمُ در این کلام نورانی اش به فلسفه و آثار چند حکمت از احکام مهم الهی می پردازد که البته به صورت گسترده تر در حکمت 252 نهج البلاغه آمده است و در خطبه ها نیز به آن اشاره شده است

امام علی عَلَيْهِ اَلسَّلاَمُ می فرماید: نماز قلعه خداوند رحمان و وسیله ای برای دور کردن شیطان است.

غرر 5205

ص: 129

97-رابطهٔ روزى وصدقه

اسْتَنْزِلُوا الرِّزْقَ بِالصَّدَقَةِ(1)

روزى را به وسيله صدقه فرود آوريد.

اِذا اَملَقتُم فَتاجِرُو الله َ بِالصَّدَقَهِ(2)

هرگاه نادار و فقیر شدید با خداوند به وسیلۀ صدقه تجارت ( وکسب سود) کنید.

توضیح:

در این حکمت امام علی عَلَيْهِ اَلسَّلاَمُ اشاره ای به اسباب فزونی نعمت خداوند می فرماید. که چگونه می توان نعمت های الهی را برای خود افزون کرد. (صدقه دادن، نوعی شکرگزاری به درگاه پروردگار و سبب افزایش نعمت است.)

شکر نعمت نعمتت افزون کند کفر نعمت از کفت بیرون کند

امام علی عَلَيْهِ اَلسَّلاَمُ فرمود به راستی که برترین نیکی ها صدقه پنهانی و نیکی به پدر و مادر و صله رحم است.

غرر5140

ص: 130

98-اثر یقین در بخشش

مَنْ أَيْقَنَ بِالْخَلَفِ، جَادَ بِالْعَطِيَّةِ.(1)

كسى كه يقين به پاداش دارد در بخشش، سخاوتمند است.

توضیح:

در این حکمت امام علی عَلَيْهِ اَلسَّلاَمُ به یکی از مهمترین انگیزه های انفاق و بخشش در راه خدا اشاره می فرماید.

از جمله غرائز مهم انسان جلب منفعت و دفع ضرر است. انسان همیشه می خواهد کاری انجام دهد که سودی برای او حاصل شود یا ضرری را از او دور سازد در این کلام نورانی راهکار ارائه شده است.

امام علی عَلَيْهِ اَلسَّلاَمُ فرمود: یقین نور و روشنایی است.

غرر 10828

ص: 131

99-نزول کمک به اندازه حاجت

تَنْزِلُ الْمَعُونَةُ عَلَى قَدْرِ الْمَئُونَةِ.(1)

كمك به اندازۀ حاجت و نياز نازل مىشود.

توضیح:

این سخن حکیمانه در واقع دو پیام دارد:

پیام نخست این است که هرچه هزینه انسان بیشتر شود به طور طبیعی تلاش و کوشش وی بیشتر می گردد و مواهب الهی فزون می یابد.

پیام دوم پیام معنوی و الهی است که خداوند روزی رسان به افرادی که برای زندگی هزینه های بیشتری می کنند و سختگیری به همسر و فرزندان ندارند و دست و دل آنها برای بخشش به نیازمندان و کارهای خیر و پذیرایی مهمان باز است رزق و روزیِ وسیع تری عنایت می کند.

تو نیکی می کن و در دجله انداز *** که ایزد در بیابانت دهدباز

امام على عَلَيْهِ اَلسَّلاَمُ فرمود: اسراف را واگذار و میان روی کن و در امروز فردا را یاد کن و از مال خویش به مقدار ضرورت نگهدار و زیاده بر آن را برای روز نیاز و حاجت (روز قیامت) از پیش بفرست.

غرر 4046

ص: 132

100-اعتدال و عدم فقر

مَا عَالَ مَنِ اقْتَصَدَ.(1)

كسى كه در هزينه كردن اعتدال پيشه كند، هرگز فقير نخواهد شد.

توضیح:

این معنا امروز، هم در مقیاس کوچک خانواده و هم در مقیاس وسیع جامعه ثابت شده است که اگر از اسراف و تبذیر پرهیز شود و در هزینه کردن سرمایه ها صرفه جویی و میانه روی گردد، بسیاری از مشکلات حل می شود؛ مشکل، زمانی برای فرد یا جامعه پیدا می شود که حساب دقیقی برای هزینه ها و نیازها در نظر نگیرد و یا بی حساب و کتاب آنچه را دارد هزینه کند که به یقین زمانی فرا می رسد که افراد یا جامعه در فقر فرو می روند.

قناعت توانگر کند مرد را *** خبر کن حریصِ جهانگرد را

سکونی بدست آور ای بی ثبات *** که بر سنگ گردان نروید نبات(2)

امام علی عَلَيْهِ اَلسَّلاَمُ می فرماید: اسراف را کنار بگذار زیرا شخص اسرافکار نه به جود و بخشش ستایش ،شود و نه هنگام فقر و نداری مورد مهر دیگران قرار گیرد.

غرر 4044

ص: 133

101-انسان زیر زبان خویش مخفی است

الْمَرْءُ مَخْبُوءٌ تَحْتَ لِسَانِهِ.(1)

انسان زير زبان خود پنهان است.

توضیح:

تا مرد سخن نگفته باشد *** عيب و هنرش نهفته باشد

----------------------

زبان در دهان ای خردمند چیست *** کلید در گنج صاحب هنر

چو در بسته باشد چه داند کسی *** که گوهر فروش است یا پیله ور

----------------------

آدمی مخفی است در زیرزبان *** این زبان پرده است بر درگاه جان

امام علی عَلَيْهِ اَلسَّلاَمُ می فرماید: خاموشی و سکوت بر تو جامه وقار و سنگینی می پوشاند و از رنج خرج کردن عذر خواهی تو را کفایت می کند.

غزر 5221

ص: 134

102-هر که قدر خود نشناسد هلاک می شود

هَلَكَ امْرُؤٌ لَمْ يَعْرِفْ قَدْرَهُ.(1)

آن كس كه قدر خود را نشناسد هلاك مىشود.

توضیح:

در این کلام گوهر بار و پر ارزش امام عَلَيْهِ اَلسَّلاَمُ می فرماید؛ افرادی که از حدّ خود تجاوز کنند و قدر خود را نشناسند هلاک خواهند شد. این هشدار امام عَلَيْهِ اَلسَّلاَمُ متوجه کسانی است که به صورت کاذب در جامعه بلندپروازی می کنند.

با کمی سواد خود را عالم، با کمی سن خود را بزرگتر، و با کمی عقل و اندیشه خود را صاحب تفکر می دانند.

خویشتن نشناخت مسکین آدمی *** از فزونی آمدو شددر کَمی

خویشتن را آدمی ارزان فروخت *** بود اطلس، خویش بر دلقی بدوخت(2)

امام علی عَلَيْهِ اَلسَّلاَمُ فرمود: انسان زیرک کسی است که خود را بشناسد و کارهای خود را پاک و خالص گرداند.

غرر 6288

ص: 135

103-برای هر کسی سرانجامی است

لِكُلِّ امْرِئٍ عَاقِبَةٌ، حُلْوَةٌ أَوْ مُرَّة.(1)

براى هر كس سرانجامى است، شيرين يا تلخ.

توضیح:

امام علی عَلَيْهِ اَلسَّلاَمُ در این حکمت به نکته مهمی اشاره دارند، که بسیاری از آن غافلند، درحالی که بسیار حائز اهمیت و توجه است. انسان نباید امروز خود را در نظر بگیرد باید مراقب عاقبت خویش باشد ابن الوقت بودن و به نتیجه اعمال خود نیندیشیدن و عاقبت کار را ندیدن مایه ی بدبختی است.

عاقبت خاک شود حُسن جمال من و تو *** خوب و بد می گذرد وای به حال من و تو

قرعۀ امروز به نامِ من و فردا دگری است *** می خورد تیراَجَل بر پر و بالِ من و تو

امام علی عَلَيْهِ اَلسَّلاَمُ فرمود: آگاه باشید به راستی هر کس در افتد در کارها بدون اندیشه و فکر در عواقب ،آن به حقیقت خود را در معرض مصیبت های گران و سنگین قرار داده است.

غرر6570

ص: 136

104-هرچه روی آورد پُشت کند

لِكُلِّ مُقْبِلٍ إِدْبَارٌ، وَ مَا أَدْبَرَ كَأَنْ لَمْ يَكُنْ.

هر چيزى كه روى مىآورد روزى پشت خواهد كرد و چيزى كه پشت مىكند گويى هرگز نبوده است.

توضیح:

طبیعت زندگی این جهان و تمام مواهب مادی آن فناپذیری است، هرچند بعضی عمر بسیار کوتاهی دارند، بعضی کمی بیشتر؛ اموال و ثروتها، جاه و مقام ها، جوانی و شادابی، عافیت و تندرستی و در یک کلمه همۀ امکانات مادی که روزی به انسان رو می کنند و او را شاد و خوشحال می سازند اموری نیستند که انسان به آنها دل ببندد، زیرا چیزی نمی گذرد که همگی پشت می کنند و از دست می روند.

خاکِ غارت پرورِ بنیادِ این ویرانه ایم*** هر که آمد اندکی ما را پریشان کرد و رفت(1)

امام علی عَلَيْهِ اَلسَّلاَمُ فرمود: کسی که مراقب و نگران عواقب کار باشد از جایگاه های سقوط در امان می ماند.

غرر 6583

ص: 137

105-پیروزی با صبوری است

لَا يَعْدَمُ الصَّبُورُ الظَّفَرَ، وَ إِنْ طَالَ بِهِ الزَّمَانُ.(1)

شخص صبور (و با استقامت) پيروزى را از دست نخواهد داد هرچند زمانى طولانى بگذرد.

توضیح:

حقیقتِ صبر همان استقامت است، استقامت در برابر موانع وصول به مقصد و پیمودن راه طولانی برای رسیدن به هدف، و استقامت در برابر دردها و رنجها، و کارشکنی های این و آن. تا چنین استقامتی در انسان نباشد به جائی نمی رسد، زیرا طبیعت زندگی دنیا این است که با مشکلات آمیخته شده و غالباً در کنار گلها خارهایی هم وجود دارد.

صبر و ظفر هر دو دوستان قدیمند *** بر اثر صبر نوبت ظفر آید

------------------------

مولا علی عَلَيْهِ اَلسَّلاَمُ گفتا بشر! *** الصَّبرُ مِفتاحُ الظَّفَر

امام علی عَلَيْهِ اَلسَّلاَمُ فرمود: هر کس در کارها از طرف خداوند تایید و یاری شود به هدف و ارمان خود خواهد رسید.

غرر 5718

ص: 138

106-رضایت از عمل قومی مشارکت با آنست

الرَّاضِي بِفِعْلِ قَوْمٍ كَالدَّاخِلِ فِيهِ مَعَهُمْ، وَ عَلَى كُلِّ دَاخِلٍ فِي بَاطِلٍ إِثْمَانِ، إِثْمُ الْعَمَلِ بِهِ وَ إِثْمُ الرِّضَى بِه.(1)

آن كس كه به كار جمعيتى راضى باشد همچون كسى است كه در آن كار با آنها شركت كرده (منتها) آن كس كه در انجام كار باطل دخالت دارد دو گناه مىكند: گناه عمل وگناه رضايت به آن (ولى شخصى كه بيرون از دايره عمل است و به آن راضى است تنها مرتكب يك گناه مىشود و آن گناه رضايت است).

توضیح:

برخلاف آنچه در دنیا معمول است که رضایت به اعمال مجرمانه ی دیگری جرم محسوب نمیشود همان گونه که رضایت به اعمال نیک نیکوکاران بی پاداش است، در تعلیمات اسلام، مسئله ی رضایت به کارهای نیکوکاران و بدکاران عنوان خاصی دارد و با صراحت در روایات آمده است که هرکس به کار دیگری رضایت دهد در سلک و گروه او قرار خواهد گرفت. منتها مجرمان، دو گناه دارند و راضیان به اعمال آنها یک گناه، راضیان به اعمال نیک یک ثواب دارند و عاملان دو ثواب. همان گونه که دراین کلام حکمت آمیز آمده است.

تو اوّل بگو با کیان زیستی *** پس آنگه بگویم که تو کیستی(2)

ص: 139

107-بر عهد کسی باش که در عهد تو باشد

اعْتَصِمُوا بِالذِّمَمِ فِي أَوْتَادِهَا.(1)

به پيمان كسانى چنگ بزنيد كه به پيمانشان وفا دارند.

توضیح:

امام عَلَيْهِ اَلسَّلاَمُ می فرماید: هرگاه خواستید پیمان ببندید به سراغ افراد بی اعتبار و پیمان شکن و غیر قابل اطمینان نروید، بلکه با کسانی عهد ببندید که دارای دین و شخصیّت و تعهّدند.

امام عَلَيْهِ اَلسَّلاَمُ بعد از جنگ جمل هنگامی که « مروان بن حکم» خدمتش رسید. عرض کرد: می خواهم با تو بیعت کنم. امام عَلَيْهِ اَلسَّلاَمُ فرمود: بیعت تو چه فایده ای دارد؟ دیروز (در آغاز خلافت ظاهری ) با من بیعت کردی و شکستی. باز آمده ای با من بیعت کنی. سپس دستور داد او را از مجلسش خارج کردند.

مصداق بارز این هشدار امام توافق نامه ی برجام بی انجام بود که حدود 10 سال با آمریکای عهد شکن، وقت و امکانات کشور ما صرف شد پیشرفته ای هسته ای ما متوقف شد و نهایتاً هیچ نتیجه ای به دست نیامد

ص: 140

108-ضرورت اطاعت از رهبران

عَلَيْكُمْ بِطَاعَةِ مَنْ لَا تُعْذَرُونَ بِجَهَالَتِهِ.(1)

لازم است از كسى اطاعت كنيد كه از نشناختن او معذور نيستيد.

توضیح:

منظور از« آن کس» در درجۀ اول ذات پاک خداوند متعال و درجۀ بعد رسولش پیامبراسلام صلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ وَ سَلَّمْ و جانشینان معصوم و برحق اوست که اطاعت از آنها اطاعت مطلقه است. یعنی کسی نمی تواند بگوید چون نمی دانستم اطاعت نکردم، چرا که برهر کسی واجب است بخشندۀ نعمتها را بشناسد؛ کسی که تمام هستی ما از اوست و ما هرگز نمی توانیم بگوییم چون نمی شناختیم در برابر ترک طاعتش معذور بودیم و بعد از شناخت خداوند باید بداند او مطابق «قاعدۀ لطف» رسولانی را مبعوث می کند تاپیامش را به بندگانش برسانند و راه صحیح و باطل را به آنها نشان دهند و به هنگام رحلت رسولان، اوصیای آنها را بشناسند و پیام رسولان را از آنها بگیرند.

امام علی عَلَيْهِ اَلسَّلاَمُ فرمود: کسی که در بستر خود بمیرد در حالی که حق شناخت پروردگار خود و پیامبر و خاندان او را دارا باشد شهید مرده و پاداش او بر خدای سبحان است، و سزاوار پاداش چیزی از عمل شایسته خویش است که در اندیشه خود داشته است و همان اندیشه ی او جایگزین شمشیر کشیدن او (و شهادت او در رکاب پیامبر و خاندان او) می باشد و به راستی که هر چیزی را زمانی و وقتی است که از آن زمان نگذرد (و در وقت خود انجام شود).

غرر 6286

ص: 141

109-حقیقت برای چشم بینا روشن است

قَدْ بُصِّرْتُمْ إِنْ أَبْصَرْتُمْ، وَ قَدْ هُدِيتُمْ إِنِ اهْتَدَيْتُمْ، وَ أُسْمِعْتُمْ إِنِ اسْتَمَعْتُم.(1)

حقيقت به شما نشان داده شده است اگر چشم بينا داشته باشيد، و وسايل هدايت در اختيار شماست اگر هدايت پذير باشيد، و صداى حق در گوش شماست اگر گوش شنوا داشته باشيد.

توضیح:

هدف امام عَلَيْهِ اَلسَّلاَمُ از بیان این سخن آن است که؛ خداوند تمام وسایل هدایت و نجات و سعادت را در اختیار شما گذاشته است، آیات قدرتش را در پهنۀ آفرینش به شما نشان داده، درس های عبرتش را دربارۀ اقوام پیشین در برابر شما قرار داده است چشم باز کنید و آثار او را در عالم و سرنوشت اقوام گذشته را با چشم خود ببینید.

چشم دل باز کن که جان بینی است *** آنچه نا دیدنی ست آن بینی

گربه اقلیم عشق روی آری *** همه آفاق گل ستان بینی(2)

امام علی عَلَيْهِ اَلسَّلاَمُ می فرماید: به راستی که نمودار شده پوشیده ها و پنهان ها برای اهل بینش و بصیرت.

غرر 936

ص: 142

110-ضرورت دوری از مواضع تهمت

مَنْ وَضَعَ نَفْسَهُ مَوَاضِعَ التُّهَمَةِ، فَلَا يَلُومَنَّ مَنْ أَسَاءَ بِهِ الظَّنَ.(1)

كسى كه خود را در مواضع تهمت قرار دهد نبايد كسى را ملامت كند كه به او سوء ظن پيدا مىكند (بلكه بايد خود را سرزنش كند كه اسباب سوء ظن را فراهم كرده است.)

توضیح:

مسئلۀ سوء ظن و گمان ، نیاز به هزینۀ زیادی ندارد؛ بسیارند کسانی که از یک یا چند قرینۀ ظنّی فوراً گمان بد دربارۀ اشخاص می برند، به همین دلیل کسانی که می خواهند هدف تیرهای تهمت قرار نگیرند باید خود را از اموری که سوء ظن برانگیز است دور دارند.

دامن از تهمت نگردد پاک در جای تُهَم *** گر نخواهی افترا ، ننشین کنار متّهم

گر ره مسجد گزینی کس نگوید کافری *** رو به میخانه کنی گویند: ای آقا تو هم

امام علی عَلَيْهِ اَلسَّلاَمُ می فرماید: هنگامی که فساد و تباهی بر روزگار و مردم آن چیره شد و پس از آن مردی بر مرد دیگر خوش گمان بود، خود را در معرض نابودی قرار داده است.

غرر 5916

ص: 143

111-حکومت با استبداد قرین است

مَنْ مَلَكَ، اسْتَأْثَرَ.(1)

آنهايى كه به حكومت مىرسند (غالباً) راه استبداد و خود كامگى پيش مى گيرند.

توضیح:

تاریخ نیز گواه روشنی بر این معناست؛ بسیارند کسانی که چون دستشان به حکومت نرسیده بود دم از حق و عدالت و مشورت و واگذاری کار مردم به مردم می زدند؛ امّا هنگامی که بر مرکب مراد سوار شدند و حکومت را در اختیار گرفتند بنای استبداد گذاشتند؛ نه به نصیحت کسی گوش دادند و نه به دوست و دشمن رحم کردند و خودکامگی را در حدِّ اعلا در برابر رعایا انجام دادند.

این مطلب به قدری شایع بوده و هست که به صورت ضرب المثلی درآمده است:

« مَن غَلَبَ سَلَبَ وَ مَن عَزَّ بَزَّ »

کسی که غالب شود می دزدد و کسی که پیروز گردد سرمایه های دیگران را می رباید.

به نوبت اند ملوک اندر این سپنج سرای *** کنون که نوبتِ توست ای ملک به عدل گرای

مزید رفعت دنیا و آخرت طلبی *** به عدل و عفوو کرم کوش در صلاح افزای

امام علی عَلَيْهِ اَلسَّلاَمُ می فرماید: کسی شایسته ریاست و فرماندهی است که کار نیک و احسان و بذل و بخشش کند.

غرر 3448

ص: 144

112-نتیجه استبداد هلاکت است

مَنِ اسْتَبَدَّ بِرَأْيِهِ هَلَكَ، وَ مَنْ شَاوَرَ الرِّجَالَ شَارَكَهَا فِي عُقُولِهَا.(1)

كسى كه (ترك مشورت كند و) استبداد به رأى داشته باشد هلاك مىشود و آن كس كه با مردان بزرگ مشورت كند در عقل و خرد آنها شريك مىشود.

توضیح:

دربارۀ اهمیت مشورت، امام عَلَيْهِ اَلسَّلاَمُ کراراً سخن گفته است. به حکمت های زیر هم توجه کنید.

نقصِ خود در فکر گر داری قبول *** عاریت بستان ز اصحاب عقول

راه استبداد آخر گمرهی ست *** مشورت با مرد عاقل همرهی است

امام علی عَلَيْهِ اَلسَّلاَمُ می فرماید: کسی که از سیاست کوتاه آید کوچک است از مرتبه ریاست.

غرر 3450

و نیز فرمود: ابزار ریاست، فراخی سینه و (پر حوصلگی) است.

و باز فرمود: مشاوره و رایزنی در کارها پشت گرمی و موجب خاطر جمعی است.

غرر 4590

ص: 145

113-راز خویش را نگهدار

مَنْ كَتَمَ سِرَّهُ، كَانَتِ الْخِيَرَةُ بِيَدِهِ [فِي يَدِهِ].(1)

كسى كه راز خود را بپوشاند همواره اختيار آن به دست اوست (و كسى كه نپوشاند از اختيارش بيرون مىرود).

توضیح:

منظور از سرّ اموری است مربوط به انسان که اگر دیگران از آن آگاه شوند ممکن است مشکلات عظیمی برای صاحب راز فراهم سازند. مثلاً شخصی که معتقد به مذهب اهل بیت است و در میان متعصبان لجوج و نادانی از مخالفان قرار گرفته بدیهی است اگر سرِّ خویش را فاش کند جانش به خطر می افتد.

همی راز دل را مگوبا کسان *** که زخمت زند خدعۀ ناکثان

امام علی عَلَيْهِ اَلسَّلاَمُ می فرماید: راز خود را نگاه دار و به هیچ خواستگاری شوهرش مده.

غرر 4006

ص: 146

114-فقر مرگ است

الْفَقْرُ، الْمَوْتُ الْأَكْبَرُ .(1)

فقر مرگ بزرگتر است.

توضیح:

در مورد نکوهش فقر در کتاب نهج البلاغه بخش کلمات قصار و خطبه ها مطالب متعددی دیده می شود در حکمت های زیر مطالبی درمورد فقر آمده است از مجموعه ی این کلمات حکیمانه که به ما رسیده به خوبی استفاده می شود که اسلام برای مسئله فقرزدایی اهمیت بسیار زیادی قائل است.

مبادا که در دهر دیر ایستی *** مصیبت بود پیری و نیستی

نباشد ز مردن مرا نیستی *** که از فقر می ترسم و نیستی

امام علی عَلَيْهِ اَلسَّلاَمُ می فرماید: تنگی و فشار زندگی (در اثر فقر) خوی و خصلت ها را زشت گرداند و رفیقان را به وحشت اندازد.

غرور 7914

ص: 147

115-حق را بده تا امیر شوی

مَنْ قَضَى حَقَّ مَنْ لَا يَقْضِي حَقَّهُ، فَقَدْ عَبَّدَهُ.(1)

هر كس حق كسى را ادا كند كه او حقش را ادا نمى كند وى را بردۀ خود ساخته است.

توضیح:

این سخن در واقع بر گرفته از آیات قرآن مجید است که دستور می دهد در برابر بدی ها نیکی کنید تا دشمنان شما در برابر شما نرم شوند و دوست گردند.

«اِدفَع بِالَّتی هِیَ اَحسَنُ فَاِذا الَّذی بَینَکَ وَ بَینَهُ عَداوَةُ کَاَنَّهُ وَلیٌّ حَمیمُ(2)»

بدی را با نیکی دفع کن، ناگاه (خواهی دید) همان کس که میان تو و او دشمنی است گویی دوستی گرم و صمیمی است.

به نیکی ، بدی را همه دفع کن *** پس آنگه ز دل کینه را رفع کن

امام علی عَلَيْهِ اَلسَّلاَمُ می فرماید: خدای سبحان حقوق بندگانش را مقدمه ی حقوق خود قرار داده پس آن کس که به پا خواست برای ارای حقوق بندگان خدا این کار می کشاند او را به سوی قیام به ارای حقوق خداوند.

غرر 2045

ص: 148

116-اطاعت خالق مقدم بر رضایت خلق است

لَا طَاعَةَ لِمَخْلُوقٍ فِي مَعْصِيَةِ الْخَالِقِ.(1)

اطاعت مخلوق در معصيت خالق روا نيست.

توضیح:

اشاره به اینکه ما هرچه داریم از ذات پاک پروردگار است و در هر کار و قبل از هرچیز باید مطیع فرمان او باشیم، بهشت و دوزخ در دست اوست ثواب و جزا به حکم او، عزّت و ذلّت در این دنیا نیز از ناحیۀ اوست و در واقع « لا مُؤَثِّرِ فِی الوُجُودِ اِلّا اللهُ» با این حال چگونه ممکن است ما به اطاعت مخلوقی درآییم که او فرمان معصیت خالق را صادر کرده است. این نهایت بی خبری و ضعف ایمان و نادانی و ناسپاسی است.

به مردم مکن خدمت ِ روز و شب *** که مردم خوش آیند و ایزد غضب

نباشد ثوابی در آن خدمتی *** که همراه خدمت بود منّتی

امام علی عَلَيْهِ اَلسَّلاَمُ می فرماید: هیچ گاه از کاری که در آن فرمانبرداری خدای سبحان را انجام داده ای عذر خواهی نکن که همین کار در منقبت و مباهات تو کافی است.

غرر 5704

ص: 149

117-حق دیگران گرفتن عیب است

لا يُعَابُ الْمَرْءُ بِتَأْخِيرِ حَقِّهِ، إِنَّمَا يُعَابُ مَنْ أَخَذَ مَا لَيْسَ لَهُ.(1)

براى انسان عيب نيست كه حقش به تأخير افتد. عيب آن است كه چيزى را كه حقش نيست بگيرد.

توضیح:

از آنچه در بعضی از روایات آمده است امام علی عَلَيْهِ اَلسَّلاَمُ این سخن حکمت آمیز را در پاسخ کسی فرمود، که از آن حضرت پرسید چرا شما در گرفتن حق خود در امر امامت شتاب نکردید.

نه عیب است آن را که مظلوم شد *** بسی صاحب حق که محروم شد

بدزدند مالت تو را عیب نیست *** کسی را که حقش نبردند کیست ؟

امام علی عَلَيْهِ اَلسَّلاَمُ می فرماید: کسی که به خاطر حق مغلوب شده (درحقیقت) غالب است

غرر 1932

ص: 150

118-خودپسندی مانع رشد است

الْإِعْجَابُ يَمْنَعُ الاِ زْدِيَادَ.(1)

خودپسندى مانع (بزرگ) ترقى است.

توضیح:

ریشۀ خود پسندی حبِّ ذاتِ افراطی است. که انسان نقطه های مثبت خود را بزرگتر از آنچه هست می بیند و نقطه های ضعف را هیچ گاه نمی بیند و یا کمتر از آنچه هست می بیند و در واقع خودپسندی و اعجاب به نفس، یکی از حجاب ها و موانع شناخت و معرفت و پیشرفت است.

یکی قطره باران ز ابری چکید*** خجل شد چو پهنای دریا بدید

که جایی که دریاست من کیستم؟ *** گر او هست حقا که من نیستم

چو خود را به چشم حقارت بدید*** صدف در کنارش به جان پرورید

سپهرش به جایی رسانید کار *** که شد نامور لؤلؤ شاهوار

بلندی از آن یافت کاو پست شد*** در نیستی کوفت تا هست شد

تواضع کند هوشمند گزین *** نهد شاخ پر میوه سر برزمین

امام علی عَلَيْهِ اَلسَّلاَمُ می فرماید: خود بینی کمبود داشتن انسان را آشکار سازد.

ص: 151

119-مرگ نزدیک است

الْأَمْرُ قَرِيبٌ، وَ الِاصْطِحَابُ قَلِيلٌ.(1)

فرمان مرگ نزديك است و مدت همراهى با دنيا كوتاه.

توضیح:

این حقیقتی است که همه آن را می دانیم و آثار آن را همه روزه با چشم مشاهده می کنیم هر روز پیکر بیجان بعضی از دوستان یا غیر دوستان را می بینیم که بر دوش دیگران به سوی آرامگاه شان می برند. جای خالی بسیاری از دوستان و بستگان و عزیزان در میان ما نمایان است ولی به سرعت همه چیز پایان می گیرد و چیزی از آنها به یادمان نمی ماند.

فارغ از مرگ کسی نیست که نیست *** طعمۀ گرگ اجل کیست که نیست ؟

رود از دست تو هر چیزکه هست *** فانی دار فناچیست که نیست ؟

امام علی عَلَيْهِ اَلسَّلاَمُ می فرماید: پیوسته به یاد مرگ و یاد آنچه پس از مرگ بر آن در آیی باش و آرزوی مرگ مکن مگر با شرطی محکم (و اطمینانی کامل از نجات خود در برزخ و قیامت).

غرر 9298

ص: 152

120-برای چشمان بینا صبح روشن است

قَدْ أَضَاءَ الصُّبْحُ لِذِي عَيْنَيْنِ.(1)

صبح براى آنها كه دو چشم بينا دارند روشن است.

توضیح:

در این حکمت، امام علی عَلَيْهِ اَلسَّلاَمُ اشاره به کسانی دارد که چشم بصیرت دارند حق را به خوبی درک می کنند و نشانه های آشکار حق را کاملاً باور دارند.

صبح روشنبود اَر دیدۀ بینا باشد*** و رنه تار است بر آن چشم که اعمیٰ باشد

-------------------------

راه است و چاه و دیدۀ بینا و آفتاب *** تا آدمی نگاه کند پیش پای خویش

چندین چراغ دارد و بیراهه می رود *** بگذار تا بیفتد و بیند سزای خویش !

امام علی عَلَيْهِ اَلسَّلاَمُ می فرماید: نگاه دیده سود ندهد آنجا که چشم دل و بصیرت کور باشد.

غرر 938

ص: 153

121-پیشگیری مقدم بر درمان است

تَرْكُ الذَّنْبِ، أَهْوَنُ مِنْ طَلَبِ التَّوْبَةِ.(1)

ترك گناه آسانتر از تقاضاى توبه است.

توضیح:

ترک گناه از تقاضایِ توبه آسانتر است این نکته دلایل زیادی دارد، زیرا از یک سو ممکن است انسان پس از ارتکاب گناه توفیق توبه نیابد و از دنیا برود و به خصوص اگر توبه را به تأخیر بیندازد آن گونه که سیرۀ بسیاری از غافلان است. به بیان دیگر؛ پیشگیری مقدم بر درمان است.

بود ترک گنه بهتر ز توبه *** که بر درمان مقدم، پیشگیری است

امام علی عَلَيْهِ اَلسَّلاَمُ می فرماید: کسی که از روی بصیرت و بینایی گناه کند شایسته و مستحق عفو و گذشت الهی نیست.

غرر 3335

ص: 154

122-لقمه گلوگیر

كَمْ مِنْ أَكْلَةٍ مَنَعَتْ أَكَلَاتٍ.(1)

بسيار مىشود كه يك وعده غذا (غذاى نامناسب) از وعده هاى فراوان غذا (غذاى خوب) جلوگيرى مىكند.

توضیح:

چه بسا انسان غذایی را که دوست دارد بیش از حدّ تناول می کند و بیمار می شود و روزهای متوالی یا میل به غذا ندارد و یا اینکه طبیبی، او را از غذاهای مختلفِ چرب و شیرین باز می دارد، بنابراین در هیچ کار نباید افراط کرد که این افراط ممکن است او را از همان کار در آینده به کلی باز دارد.

مکن در کارها افراط و تفریط *** که گاهی لقمه ای گردد گلو گیر

تعادل پیشه کن در آب و نانت*** که بیماری بَسی دارد شکم سیر

امام علی عَلَيْهِ اَلسَّلاَمُ می فرماید: همچون زنبور عسل باش که چون می خورد (گل و گیاه) را پاکیزه می خورد و چون وا می گذارد (عسل) پاک به جا می نهد و چون بر چوبی (شاخه ای) بنشیند آن را نشکند.

غرر 474

ص: 155

123-مردم دشمن نادانسته هایند

النَّاسُ أَعْدَاءُ مَا جَهِلُوا.(1)

مردم دشمن چيزى هستند كه نمى دانند.

توضیح:

این دشمنی از آنجا سرچشمه می گیرد که اولاً اشخاص جاهل و نادان احساس نقص در خود می کنند و همین احساس سبب می شود که نسبت به آنچه نمی دانند عداوت و دشمنی به خرج دهند و گاه حتی آنها را ناچیز و بی ارزش بشمارند تا از این طریق نقص خود را برطرف سازند.

چو بِشنوی سخن اهل دل مگو که خطاست *** سخن شناس نِه ای جان من خطا اینجاست

امام علی عَلَيْهِ اَلسَّلاَمُ می فرماید: نادانی، مرکب چموشی است که هر کس سوار آن شود بلغزد. و هرکس همراهش رود گمراه شود.

غرر 1339

ص: 156

124-شناخت راه های خطا

مَنِ اسْتَقْبَلَ وُجُوهَ الْآرَاءِ، عَرَفَ مَوَاقِعَ الْخَطَإِ.(1)

كسى كه از آراى مختلف استقبال كند (و نظرات متفاوت را بررسى نمايد) موارد خطا را خواهد شناخت.

توضیح:

بعضی از مسائل بدیهی است و به همین دلیل مورد اختلاف نیست. اما بسیاری از مسائل پیچیده و آراء مختلفی در آن اظهار شده است. در این گونه مسائل هرگز نباید انسان به تنهایی تصمیم گیری کند بلکه عقل می گوید: باید آرای دیگران را به ضمیمۀ استدلالات آنها بررسی کند تا بتواند آنچه را به حقیقت نزدیکتر است انتخاب نماید.

مشورت کن تا شود کمتر خطا *** مشورت باشد متاع بی بها

چون تو آگه از قضایا نیستی *** بی نیاز از مشورت ها نیستی

امام علی عَلَيْهِ اَلسَّلاَمُ می فرماید: برترین کسی که با او مشورت کنی نسی است که دارای تجربه ها ی زیاد باشد و بدترین کسی که با او قرین و همراه شوی کسی است که دارای عیب های بسیار باشد.

غرر 4599

ص: 157

125-انباردار دیگران

يَا ابْنَ آدَمَ، مَا كَسَبْتَ فَوْقَ قُوتِكَ، فَأَنْتَ فِيهِ خَازِنٌ لِغَيْرِكَ.(1)

اى فرزند آدم هر چه بيش از مقدار خوراك خود به دست آورى (و آن را ذخيره كنى) خزانه دار ديگران در آن خواهى بود.

توضیح:

غالب مردم حد و اندازهای برای به دست آوردن مال و ثروت قائل نیستند و معتقدند هرچه بیشتر بهتر؛ اما هنگامی که درست دقیق می شویم می بینیم بهرۀ ما از اموالمان همان است که مصرف می کنیم؛ غذایی که می خوریم، نوشابه ای که می نوشیم، لباسی که می پوشیم خانه ای که د ر آن زندگی می کنیم و مرکبی که بر آن سوار می شویم و مانند آن و در مورد بسیاری از اشخاص، این مواد مصرفی، تنها گوشۀ کوچکی از اموال آنها را شامل می شود و بقیه را ذخیره می کنند، پیوسته درحفظ آن کوشش و از آن پاسداری می کنند تا سرانجام به فرزندان و دامادها و سایر بستگان خود بسپارند و با دنیایی از حسرت، چشم از آنها می پوشند و با یک کفن بسیار کم ارزش وارد سرای دیگر می شوند.

امام علی عَلَيْهِ اَلسَّلاَمُ می فرماید: مال سبب کامروایی وارث است.

غرر 9428

ص: 158

126-اقبال و ادبار قلوب

إِنَّ لِلْقُلُوبِ شَهْوَةً وَ إِقْبَالًا وَ إِدْبَاراً، فَأْتُوهَا مِنْ قِبَلِ شَهْوَتِهَا وَ إِقْبَالِهَا، فَإِنَّ الْقَلْبَ إِذَا أُكْرِهَ عَمِيَ.(1)

براى دل هاى (آدميان) علاقه و اقبال و (گاه) تنفر و ادبار است. هنگامى كه مى خواهيد كارى انجام دهيد از سوى علاقه و اشتياق وارد شويد، زيرا اگر قلب را مجبور به كارى كنند نابينا مىشود.

توضیح:

منظور از « قلب» و « قلوب» در این عبارت، عقل و فکر انسان است که حالات مختلفی دارد ؛ گاهی در حال نشاط و علاقه به انجام دادن کاری و زمانی در حال تنفر و بی میلی و بی علاقگی است. هرگاه در حال نشاط؛ (مثلا ً نشاط بر عبادات) باشد، به سراغ عبادت می رود، و گاهی که تمایلات درونی موافق نیست و کار به زحمت انجام می شود و ایجاد خستگی و ناراحتی می کند منصرف می گردد.

امام علی عَلَيْهِ اَلسَّلاَمُ می فرماید: بیداری چشم ها با وجود غفلت و بی خبری دلها سودی نبخشد.

غرر 8217

ص: 159

127-آنچه بخیلان از خود باقی می گذارند.

وَ قَدْ مَرَّ بِقَذَرٍ عَلَى مَزْبَلَةٍ

قال علی عَلَيْهِ اَلسَّلاَمُ :

هَذَا مَا بَخِلَ بِهِ الْبَاخِلُونَ؛

وَ رُوِيَ فِي خَبَرٍ آخَرَ أَنَّهُ قَالَ:

هَذَا مَا كُنْتُمْ تَتَنَافَسُونَ فِيهِ بِالْأَمْسِ.(1)

امام عَلَيْهِ اَلسَّلاَمُ از كنار مزبله اى گذشت، فرمود:

اين همان است كه بخيلان به آن بخل مى ورزيدند.

و در روايت ديگرى چنين نقل شده كه امام عَلَيْهِ اَلسَّلاَمُ پس از مشاهده مزبله فرمود:

اين همان چيزى است كه ديروز شما بر سر تصاحب آن با هم رقابت داشتيد.

توضیح:

انسان اگر به پایان امور بنگرد درباره آغاز آن تجدید نظر خواهد کرد؛ هنگامی که ببیند لذیذترین و پاکیزه ترین غذاها بعد از وارد شدن در بدن و جذب موادی از آن، تفالۀ آن به شکل گندیده ای در می آید باور می کند که آنچه را به آن بخل ورزیده بود اشتباه بود.

امام علی عَلَيْهِ اَلسَّلاَمُ می فرماید ،بخیل در دنیا نکوهیده و مزموم است و در آخرت نیز معذب و مورد سرزنش می باشد.

غرر 769

ص: 160

128-کسب تجربه زیان بارنیست

لَمْ يَذْهَبْ مِنْ مَالِكَ مَا وَعَظَكَ.(1)

آنچه از مال تو از دست مىرود و مايه ی پند و عبرتت مىگردد در حقيقت از دست نرفته است.

توضیح:

می دانیم مال ، وسیله ای برای رسیدن به اهداف مختلف است. اگر در مسیر اطاعت فرمان خدا و انجام کارهای مثبت مادی و معنوی قرار گیرد بهترین وسیله به شمار می آید و اگر در مسیر عصیان و گناه و کارهای زیانبار به کار رود بدترین وسیله است و آنچه گفته می شود: مال دنیا بهترین و بدترین است اشاره به همین نکته دارد. از طرفی گاهی انسان مال و یا امکاناتی را ازدست می دهد ولی تجربه پیدا می کند و برای جلوگیری از خسارت های بیشتر متوجّه خطا شده و با تدبیر عمل می نماید.

امام عَلَيْهِ اَلسَّلاَمُ می فرماید: این امکانات از دست نرفته چون در عوض به تو تجربه داده است.

امام على عَلَيْهِ اَلسَّلاَمُ می فرماید: برای انسان زیرک در هر چیزی اندرزی است.

غرر 10284

ص: 161

129-رفع ملالت قلوب

إِنَّ هَذِهِ الْقُلُوبَ تَمَلُّ كَمَا تَمَلُّ الْأَبْدَانُ، فَابْتَغُوا لَهَا طَرَائِفَ الْحِكْمَةِ.(1)

اين دلها همانند تنها، خسته و افسرده مى شوند. براى رفع ملالت و افسردگى آنها سخنان حكمت آميز و زيبا و ظريف انتخاب كنيد.

توضیح:

این یک واقعیت است که روح و جسم هر دو بر اثر کارهای مختلف خسته می شوند.

چرا؟ زیرا توان نیروی انسان محدود است واین محدودیت سبب خستگی جسم و جان می گردد. اما خدای متعال که انسان را برای ادامۀ زندگی آفریده به وی قدرتی داده که می تواند جوششی از درون ایجاد کند و این جوشش، نیرو و توان جدیدی برای کارهای مجدّد به او بدهد. برای این که این جوشش در زمان خستگی و ناتوانی شتاب گیرد، باید از وسایل تفریح استفاده کرد. تفریحات مادی و انواع ورزشها، جسم را نیرو می بخشد و تفریحات معنوی، لطیفه ها، مزاحها، شعرهای زیبا، داستان های نشاط آور و لطائف الحکم خستگی روح را می زداید و به انسان برای عبادت و اطاعت پروردگار و مدیریت کارهای زندگی و تحقیق و کشف مطالب علمی نیرو می دهد.

امام علی عَلَيْهِ اَلسَّلاَمُ می فرماید: بهترین دلها دلی است که از فهم و درک پر شده باشد.

غرر 8223

ص: 162

130-خدا را ناظر و حاضر بدانید

أَيُّهَا النَّاسُ، اتَّقُوا اللَّهَ الَّذِي إِنْ قُلْتُمْ سَمِعَ، وَ إِنْ أَضْمَرْتُمْ عَلِمَ؛ وَ بَادِرُوا الْمَوْتَ الَّذِي إِنْ هَرَبْتُمْ مِنْهُ أَدْرَكَكُمْ، وَ إِنْ أَقَمْتُمْ أَخَذَكُمْ، وَ إِنْ نَسِيتُمُوهُ ذَكَرَكُمْ.(1)

اى مردم! از خدايى بترسيد كه:

1- اگر سخنى بگوييد مى شنود

2-و اگر چيزى را در دل پنهان داريد مى داند

3- و بر مرگ پيشى گيريد كه اگر از آن فرار كنيد به شما دست مىيابد و اگر بايستيد شما را مىگيرد و اگر فراموشش كنيد شما را فراموش نخواهد كرد.

توضیح:

امام عَلَيْهِ اَلسَّلاَمُ در این گفتار نورانی که به گفتۀ « ابن عباس» شبیه آیات قرآنی است روی دو نکته تکیه می کند: نخست دربارۀ آگاهی خدا بر افعال و رفتار و نیّات انسان ها هشدار می دهد و سپس دربارۀ مرگی که هرگز انسان را فراموش نمی کند، می فرماید:

« ای مردم ! از خدایی بترسید که اگر سخنی بگویید می شنود و اگر چیزی در دل پنهان دارید می داند و بر مرگ پیشی گیرید که اگر از آن فرار کنید شما را فراموش نخواهد کرد.»

امام علی عَلَيْهِ اَلسَّلاَمُ می فرماید: کسی که پارسایی اش راست و درست باشد از محرمات و کارهای حرام دوری گزیند.

غرر 10152

ص: 163

131-از انجام کار نیک مضایقه نکنید

لَا يُزَهِّدَنَّكَ فِي الْمَعْرُوفِ مَنْ لَا يَشْكُرُهُ لَكَ، فَقَدْ يَشْكُرُكَ عَلَيْهِ مَنْ لَا يَسْتَمْتِعُ بِشَيْءٍ مِنْهُ، وَ قَدْ تُدْرِكُ مِنْ شُكْرِ الشَّاكِرِ أَكْثَرَ مِمَّا أَضَاعَ الْكَافِرُ، «وَ اللَّهُ يُحِبُّ الْمُحْسِنِينَ»(1).

به علت ناسپاسى افراد (از شما)، از كار نيك مضايقه نكنيد چرا كه (در مقابل) گاه كسى از تو سپاسگزارى مىكند كه از عمل نيكت هيچ بهره اى نبرده و چه بسا همين شكرگزارى اثرش بيش از ناسپاسى افراد ناسپاس باشد و (برتر از همه اينها اين كه) خدا نيكوكاران را دوست دارد.

توضیح:

می دانیم مردم دو گروهند: افراد متوقّع و ناسپاس که همواره انتظار نیکی دارند؛ ولی به هنگامی که از آن بهره مند شدند ناسپاسی می کنند. گاه می گویند: اگر بیشتر از این بود بهتر بود، گاه می گویند: ای کاش به این صورت انجام نمی شد و به شکل دیگری انجام می شد و گاه می گویند: اگر کسی نیکی کرده است وظیفه اش نیکی کردن بوده است و امثال آنها.

در برابر آنها گروه دیگری هستند که در مقابل نیکی ها سپاسگزارند. حتّی گاه از نیکی هایی که در حق دیگران شده سپاسگزاری می کنند؛ مثلاً می گویند: فلان انسان، چه آدم سخاوتمند و خوش قلب و نیکوکاری است که در حق برادر نیازمندش این همه نیکی می کند، یا مادر دردمندش را کاملاً مراقبت می نماید و برای بستگانش پیوسته در حال خدمت است.

ص: 164

132- آثار بردباری

أَوَّلُ عِوَضِ الْحَلِيمِ مِنْ حِلْمِهِ، أَنَّ النَّاسَ أَنْصَارُهُ عَلَى الْجَاهِلِ.(1)

نخستين نتيجه اى كه شخص بردبار از بردبارى خود مىبرد اين است كه مردم در برابر جاهل و نادان از وى حمايت خواهند كرد.

توضیح:

بسیاری از افراد جاهل و نادان پرادعا، بلند پرواز و پرخاشگرند، از این رو هنگامی که در برابر دانشمند وارسته ای قرار گیرند برای اظهار خودنمایی ممکن است انواع اهانت ها را روا دارند. حال اگر شخص عالم و دانشمند وانسان با ایمان و متّقی بخواهد در برابر آنها عکس العمل نشان دهد، مقام خود را پایین آورده است؛ اما اگر حلم و بردباری در برابر این افراد نادان و بی ادب به خرج دهد و عکس العملی از خود ظاهر نکند، مردم به مظلوم بودن او اعتراف می کنند و به حکم غریزۀ حمایت از مظلوم که در بسیاری از انسانها نهفته است به حمایت از او بر می خیزند و جاهل جسور و بی ادب را بر سرجایش می نشانند. این نخستین نتیجه ای است که افراد حلیم از حلمشان می برند و در واقع دفاع از خود را بر عهدۀ دیگران می نهند.

ص: 165

133-آثار تحمّل نمودن

إِنْ لَمْ تَكُنْ حَلِيماً فَتَحَلَّمْ، فَإِنَّهُ قَلَّ مَنْ تَشَبَّهَ بِقَوْمٍ إِلَّا أَوْشَكَ أَنْ يَكُونَ مِنْهُمْ.(1)

اگر حليم و بردبار نيستى خود را به بردبارى وادار كن (و همانند حليمان عمل كن) زيرا كمتر شده است كسى خود را شبيه قومى كند و سرانجام از آنان نشود.

توضیح:

امام عَلَيْهِ اَلسَّلاَمُ در این کلام، راه رسیدن به «حِلم» این خُلق از اخلاق فضیله را بیان می کند که چون افرادی دارای این صفت نیستند خود را وادار به آن می کنند.

مثلاً حادثۀ خشم آوری واقع می شود و انسان عصبانی می گردد و از درون می جوشد و می خروشد؛ ولی اگر خودش را کنترل کند و قیافه ای همچون حلیمان و بردباران به خود بگیرد. این کار در نخستین بار ممکن است بسیار مشکل باشد ولی هرچه تکرار شود آسانتر می گردد تا زمانی که انسان به آن عادت می کند و تبدیل به حالت و سپس تبدیل به مَلَکِه می شود.

امام علی عَلَيْهِ اَلسَّلاَمُ می فرماید: نیرومندترین مردمان کسی است که به به وسیله بردباری بر خشم خویش فائق آید

غرر 2112

ص: 166

134-سود حسابگردی، زیان غفلت، ایمنی با یاد خدا، بینایی با عبرت فهم حقایق دانایی

مَنْ حَاسَبَ نَفْسَهُ رَبِحَ، وَ مَنْ غَفَلَ عَنْهَا خَسِرَ، وَ مَنْ خَافَ أَمِنَ، وَ مَنِ اعْتَبَرَ أَبْصَرَ، وَ مَنْ أَبْصَرَ فَهِمَ، وَ مَنْ فَهِمَ عَلِمَ.(1)

1- هر كس به حساب خود برسد سود مىبرد.

2- و آن كس كه غافل بماند زيان مىبيند.

3- كسى كه (از خدا) بترسد ايمن مى گردد.

4- و كسى كه عبرت گيرد بينا مى شود.

5- و آن كس كه بينا گردد (حقايق را) مى فهمد.

6- و آن كس كه (حقايق را) بفهمد دانا مى شود.

توضیح:

در این کلام حکیمانه شش جمله وجود دارد که سه جملۀ از آن مستقل از یکدیگر و سه جمله مرتبط با یکدیگر است و هر کدام نکته ای را بیان می کند. در حقیقت شش چراغ راه است که انسان را به سعادت برساند.

امام علی عَلَيْهِ اَلسَّلاَمُ می فرماید: دور اندیش ترین مردم کسی است که به وعده خود عمل کند و کار امروز را به فردا نیندازد

غرر 1682

ص: 167

135-خود پسندی

عُجْبُ الْمَرْءِ بِنَفْسِهِ، أَحَدُ حُسَّادِ عَقْلِهِ.(1)

خودپسندىِ انسان يكى از حسودان عقل اوست.

توضیح:

می دانیم حسود کسی است که به نعمت هایی که به انسان دیگری رسیده رشک می ورزد و آرزوی زوال آن را دارد و همین امر سبب می شود به دشمنی با او برخیزد و هرکاری ازدستش ساخته است، در این راه انجام دهد، چهرۀ او را در جامعه نا زیبا نشان دهد، عیوب او را فاش سازد ، افراد را از طریق شایعه پراکنی از وی دور کند و حتّی به خانواده و فرزندان او دشمنی ورزد، اگر بتواند، کسب و کار و مقام او را از وی بگیرد و اگر نتواند در مسیر آن مانع تراشی کند. اینها کارهایی است که یک حسود عَنود انجام می دهد. خود پسندی در برابر عقل انسان نیز همین کارها را انجام می دهد. قدرت عقل را از انسان می گیرد و او را به خطا می اندازد و مردم را از او متنفّر می کند.

امام علی عَلَيْهِ اَلسَّلاَمُ می فرماید: خود بین بودن انسان دلیل کمبود او و نشانه ناتوانی عقل اوست.

غرر 6028

ص: 168

136-رضایت در چشم پوشی است

أَغْضِ عَلَى الْقَذَى وَ الْأَلَمِ، تَرْضَ أَبَداً.(1)

چشم خود را بر خاشاك رنج ها فرو بند تا هميشه راضى باشى.

توضیح:

اشاره به این که زندگی انسان در این جهان به هر حال آمیخته با ناراحتی هایی است و شاید هیچ کس را نتوان پیدا کرد که از چیزی ناراحت نباشد؛ گاه مشکلاتی برای خود می بیند و گاه برای فرزندان و بستگان، یا دوستان، یا همشهریان، یا هموطنان و امثال آن و اگر انسان تاب تحمل هیچ مشکلی را نداشته باشد و در برابر هر مشکلی بی تابی و جزع و فزع کند، هرگز رضایت خاطر و آرامش روح پیدا نخواهد کرد، بنابراین انسان باید صبور و شکیبا و دارای تحمل باشد تا بتواند آرامش خود را در زندگی حفظ کند.

چشم خود بر رنج اندک بسته دار *** زندگی را بهرخود شایسته دار

هم تحمّل کن کمی خاشاک را *** هم ز ناشکری دهان را بسته دار

امام علی عَلَيْهِ اَلسَّلاَمُ می فرماید: خوشنودی (به آنچه خدا داده) توانگری است، و نا خوشنودی رنج و تعب.

غرر 3617

ص: 169

137-نرم خویی پیشه کن

مَنْ لَانَ عُودُهُ، كَثُفَتْ أَغْصَانُهُ.(1)

كسى كه ساقه درخت وجودش نرم است، شاخه هايش فراوان است.

توضیح:

این سخن تعبیری کنایی و لطیفی است و اشاره به این است که افراد متواضع و با محبّت، دوستان فراوانی را گرد خود جمع می کنند و به عکس افراد خشن و غیر قابل انعطاف، دوستان را از گرد خود پراکنده می سازند.

با محبّت بال و پر گسترده دار *** سختیّت از زندگی، در پرده دار

امام علی عَلَيْهِ اَلسَّلاَمُ می فرماید: به نرم خویی رفتار کن که به راستی کسی که با نرم خویی رفتار کند دوستی مردم با او پاینده خواهد بود.

غرر 9081

ص: 170

138-آثار سوء اختلاف

الْخِلَافُ يَهْدِمُ الرَّأْيَ.(1)

اختلاف، تصميم گيرى و تدبير را نابود مىكند.

توضیح:

همه می دانیم اختلاف سرچشمۀ همۀ بدبختی هاست. هیچ قوم و ملتی نابود نشدند مگر بر اثر اختلاف و هیچ جمعیتی پیروز و کامیاب نگشتند مگر در سایۀ اتّفاق و همدلی.

در کار خیر همره یاران خویش باش *** در اتّحاد رأی ، تو پیوسته پیش باش

امام علی عَلَيْهِ اَلسَّلاَمُ می فرماید: ناسازگاری و اختلاف وسیله بر انگیخته شدن جنگ هاست.

غرر 2482

ص: 171

139-شناخت گوهر مردان

فِي تَقَلُّبِ الْأَحْوَالِ، عِلْمُ جَوَاهِرِ الرِّجَالِ.(1)

در دگرگونى حالات (و ایّام) گوهر مردان شناخته مىشود.

توضیح:

بسیار می شود که ظاهر و باطن افراد مختلف است؛ ظاهری آراسته دارند در حالی که درون، آلوده است. ظاهرش پاکدامن، زاهد، شجاع و پرمحبت است؛ ولی باطن کاملاً برخلاف آن است و گاه به عکس افرادی ظاهراً کم استقامت، فاقد سخاوت و بی تفاوت به نظر می رسند در حالی که در باطن شجاع و نیرومند و با تقوا هستند. چگونه می توان به این تفاوت ها پی برد و درون اشخاص را کشف کرد و معیاری برای همکاری و عدم همکاری با آنها جست و جو نمود؟ بهترین راه همان است که مولا در این کلام بالا فرموده است. هنگامی که طوفان های اجتماعی می وزد و تحول ها آشکار می شود و صفحات اجتماع زیر و رو می گردد اینجاست که افراد باطن خود را که در حال عادی نشان نمی دادند آشکار می سازند.

گر عیوبت همه نهان گردد *** در دگرگونی ات عیان گردد

امام علی عَلَيْهِ اَلسَّلاَمُ می فرماید: صلاح ظاهر مردمان نشانه و نمودار درستی درون های آنهاست.

غرر 5936

ص: 172

140-قربانگاه عقل طمع است

أَكْثَرُ مَصَارِعِ الْعُقُولِ، تَحْتَ بُرُوقِ الْمَطَامِعِ.(1)

بيشترين قربانگاه عقل ها در پرتو طمع هاست.

توضیح:

امام عَلَيْهِ اَلسَّلاَمُ تشبیه جالبی در این کلام نورانی برای طمع های منفی بیان کرده است؛ طمع را به برق آسمان تشبیه نموده که لحظه ای همه جا را روشن می کند و در شب های تاریک تمام فضای بیابان با آن آشکار می شود و شخصِ راهگذرِ گم کرده راه، به شوق در می آید و به دنبال آن دوان دوان حرکت می کند. ناگهان برق خاموش می شود و او در پرتگاهی فرو می افتد.

قناعت سرافرازد ای مرد هوش *** سرپُرطمع بر نیاید ز دوش

طمع آبرویِ تو آخربریخت *** برای دو جو، دامنی دُر بریخت

بدوزد شره دیدۀ هوشمند *** در آرد طمع مرغ و ماهی به بند(2)

امام على عَلَيْهِ اَلسَّلاَمُ می فرماید: آنچه مورد طمع و حرص باشد، موجب خواری مردان شود.

غرر 5508

ص: 173

141-دقّت در داوری

لَيْسَ مِنَ الْعَدْلِ، الْقَضَاءُ عَلَى الثِّقَةِ بِالظَّنِّ.(1)

داورى در حق افراد مورد اطمينان، با تكيه بر گمان، رسم عدالت نيست.

توضیح:

می دانیم یکی از دستورات قرآنی و روایی این است که در حق مسلمانان سوء ظن نداشته باشید. قرآن مجید می گوید:

«يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا اجْتَنِبُوا كَثِيرًا مِنَ الظَّنِّ إِنَّ بَعْضَ الظَّنِّ إِثْمٌ(2)»

ای کسانی که ایمان آورده اید از بسیاری از گمان ها بپرهیزید، چرا که بعضی از گمان ها گناه است.

در حکمت دیگری نیز بر این معنا تأکید شده است. آنجا که امام عَلَيْهِ اَلسَّلاَمُ می فرماید:

«لَا تَظُنَّنَّ بِكَلِمَةٍ خَرَجَتْ مِنْ أَحَدٍ سُوءاً، وَ أَنْتَ تَجِدُ لَهَا فِي الْخَيْرِ مُحْتَمَلًا.

هر سخنی که از دهان کسی خارج شد تا احتمال صحّت در آن دهی حمل بر فساد مکن .»

دلیل آن هم روشن است، زیرا سوء ظن پایه های اعتماد عمومی را که سرچشمۀ همکاری است متزلزل می سازد.

در آنجا که افتد قضاوت به فَحل *** گمان بردن تو نباشد ز عدل

کسی را که گردید بد بین به خلق *** تو دیوانه خوانش نه دارای عقل

ص: 174

142-ستم بدترین توشۀ آخرت

بِئْسَ الزَّادُ إِلَى الْمَعَادِ، الْعُدْوَانُ عَلَى الْعِبَادِ.(1)

بدترين توشه براى آخرت ستم بر بندگان (خدا) است.

توضیح:

می دانیم دنیا سرایی است که همگان از آن برای رفتن به سوی آخرت توشه بر می دارند و هر کسی به فراخور حال و اعمال خود توشه ای تهیه می بیند. قرآن مجید می گوید:

« بهترین توشه ها توشۀ تقواست»

« وَ تَزَوَّدُوا فَاِنَّ خَیرَ الزّادِ التَّقوی(2)»

و زاد و توشه تهیه کنید، که البته بهترین زاد و توشه، پرهیزگاری است.»

ولی گروهی به جای تقوی، ظلم و ستم بر بندگان خدا را توشۀ این سفر سرنوشت ساز قرار می دهند که به گفتۀ امام عَلَيْهِ اَلسَّلاَمُ بدترین توشه هاست!

توشه بَهرِ آخرت آماده کن *** خدمتِ بی منّت افتاده کن

بد بود وزر و و بال آخرت *** از خدا خواهیم حُسن عاقبت

امام علی عَلَيْهِ اَلسَّلاَمُ می فرماید: برای انسان شایسته و سزاوار است که برای معاد خویش کار کند و توشۀ بسیار بر گیرد پیش از این که جانش بیرون رود و به آرامگاه ابدی خود در آید.

غرر 3786

ص: 176

143-تغافل کار کریمان است

مِنْ أَشْرَفِ أَعْمَالِ الْكَرِيمِ، غَفْلَتُهُ عَمَّا يَعْلَمُ.(1)

يكى از با ارزشترين كارهاى كريمان، تغافل از چيزهايى است كه از آن آگاهند (و سرپوش گذاشتن بر آن لازم است).

توضیح:

کمتر کسی است که عیب پنهانی یا آشکاری نداشته باشد و کمتر دوستی پیدا می شود که دربارۀ دوستش کار نامناسبی، هرچند به عنوان لغزش انجام ندهد. افراد بزرگوار و با شخصیت کسانی هستند که عیوب پنهانی افراد را نادیده می گیرند و از لغزش دوستان چشم پوشی می کنند و هرگز به رخ آنها نمی کشند. این کار، اولاً سبب می شود که آبروی مسلمان محفوظ بماند؛ آبرویی که ارزش آن به اندارۀ ارزش خون اوست. ثانیاً سبب می شود فرد خطاکار یا صاحب عیب جسور نگردد و از همۀ اینها گذشته سبب می شود رابطۀ مسلمان ها با یکدیگر محفوظ بماند.

خواهی که شوی ز دیگران سَر *** عیب دگران ز یاد خود بَر

امام علی عَلَيْهِ اَلسَّلاَمُ می فرماید: انسان کریم و بزرگوار خود را به غفلت و بی خبری زند و فریب خورده نشان دهد.

غرر 7645

ص: 177

144-لباس حیا عیب پوش است

مَنْ كَسَاهُ الْحَيَاءُ ثَوْبَهُ، لَمْ يَرَ النَّاسُ عَيْبَهُ.(1)

كسى را كه حيا، لباس خود را بر او بپوشاند، مردم عيب او را نخواهند ديد.

توضیح:

«حیا» حالتی نفسانی است که سبب می شود انسان در برابر زشتی ها حالت انقباض پیدا کرده و از آنها چشم بپوشاند. در واقع، حیا سپری است در مقابل اعمال قبیح و منکرات و اگر این سپر وجود نداشته باشد، انسان به آسانی آلودۀ هرکار زشتی می شود و تیر قبایح بر بدن او فرو می نشیند.

هر که پیراهن بپوشد از حیا *** عیب او جمله بپوشاند خدا

امام علی عَلَيْهِ اَلسَّلاَمُ می فرماید: سه چیز است که نباید از آنها شرم کرد. خدمت کردن به میهمان ، برخاستن انسان از جایگاه خود برای پدر و(مادر) و طلب حق اگر چه اندک باشد.

غرر 2329

ص: 178

145-هفت اندرز ضروری

بِكَثْرَةِ الصَّمْتِ تَكُونُ الْهَيْبَةُ، وَ بِالنَّصَفَةِ يَكْثُرُ الْمُوَاصِلُونَ، وَ بِالْإِفْضَالِ تَعْظُمُ الْأَقْدَارُ، وَ بِالتَّوَاضُعِ تَتِمُّ النِّعْمَةُ، وَ بِاحْتِمَالِ الْمُؤَنِ يَجِبُ السُّؤْدُدُ، وَ بِالسِّيرَةِ الْعَادِلَةِ يُقْهَرُ الْمُنَاوِئُ، وَ بِالْحِلْمِ عَنِ السَّفِيهِ تَكْثُرُ الْأَنْصَارُ عَلَيْهِ.(1)

1-كثرت سكوت، سبب اُبهَّت و بزرگى است.

2-و انصاف مايه فزونى دوستان است.

3-و با بذل و بخشش قدر انسان ها بالا مىرود.

4-و با تواضع نعمت (الهى) كامل مىگردد.

5-و با پذيرش هزينه ها (و رنج ها و مشكلات) عظمت و سرورى حاصل مىگردد،

6- با روش عادلانه، دشمن، مقهور و مغلوب مىشود.

7-و با حلم و بردبارى در برابر سفيهان، ياوران انسان بر ضد آنها فزونى مى يابند.

توضیح:

امام عَلَيْهِ اَلسَّلاَمُ در این کلام نورانی به هفت فضیلت اخلاقی و آثار مثبت آن اشاره می فرماید:

1-زیادی سکوت عالمانه ابهّت و بزرگی می آورد.

2-انصاف داشتن دوستان را زیاد می کند.

3- بذل و بخشش قدر انسان را بالا می برد.

4-تواضع و فروتنی نعمت الهی را فزون می کند.

5-تحمّل هزینه و مشکلات سروری به ارمغان می آورد.

6- اجرای عدالت دشمن را مقهور و مغلوب می کند.

7-حِلم در برابر افراد سفیه یاوران انسان را بر ضد او افزایش می دهد.

ص: 179

146-غفلت حسود

الْعَجَبُ لِغَفْلَةِ الْحُسَّادِ عَنْ سَلَامَةِ الْأَجْسَادِ.(1)

در شگفتم كه چگونه حسودان از سلامتى خويش غافلاند.

توضیح:

روشن ترین تفسیر برای این گفتار حکیمانه آن است که حسد روح و قلب انسان را می فشارد و بر اثر این فشار، انسان بیمار می شود و گاهی از شدّت حسد دق می کند و می میرد، زیرا می بیند شخص محسود، دارای نعمت های مختلفی است. هرچه نعمت او بیشتر می شود، غم و اندوه حسود فزونتر می گردد. گاه به حالت افسردگی کشیده می شود و گاه به بیماری جسمانی مبتلا می گردد، زیرا رابطۀ روح و جسم به اندازه ای است که ناراحتی های روحی فوراً در جسم اثر می گذارد و سلامت انسان را مختل می کند.

امام علی عَلَيْهِ اَلسَّلاَمُ فرمود: الحَسودُ اَبَداً عَلیلٌ

آدم حسود، همیشه بیمار است.(2)

امام علی عَلَيْهِ اَلسَّلاَمُ فرمود:

وَیحَ الحَسَدِ ما أَعدَلَهُ ، بَدَأَ بِصاحِبِهِ فَقَتَلَهُ

وای بر حسد که چه اندازه عادل است نخست از صاحب خود ( یعنی حسود) آغاز کرده و او را می کشد.(3)

ص: 181

147-طمع و ذلّت

الطَّامِعُ فِي وِثَاقِ الذُّلِ.(1)

طمع كار، در بند ذلّت گرفتار است.

توضیح:

به تعبیر دیگر طمع ریسمانی نامرئی است که انسان برگردن خود می نهد و سرآن را به دست کسی که از او طمع دارد می سپارد و همچون برده یا حیوانی در اختیار او قرار می گیرد.

عِندَ غُرُورِ الأطلاعِ وَ الآمالِ تَنخَدِعُ عُقُولُ الجُهّالِ وَ تَختَبِرُ أَلبابُ الرِّجالِ.(2)

به هنگام فریب طمع ها و آرزوها، عقول جاهلان گرفتار می شود و عقل مردان بزرگ در آزمون قرار می گیرد.

امام علی عَلَيْهِ اَلسَّلاَمُ می فرماید: کسی که طمعش بسیار شد قربانگاهش بزرگ می شود.

غرر 5556

ص: 182

148-ایمان کامل

الْإِيمَانُ مَعْرِفَةٌ بِالْقَلْبِ، وَ إِقْرَارٌ بِاللِّسَانِ، وَ عَمَلٌ بِالْأَرْكَانِ.(1)

ايمان معرفت با قلب (عقل) و اقرار به زبان و عمل به اركان (دين) است.

توضیح:

در واقع ایمان درختی است که ریشۀ آن شناخت خدا و پیامبراکرم صلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ وَ سَلَّمْ و پیشوایان دین و معاد است ،و به دنبال آن بر زبان ظهور پیدا می کند و ثمرۀ این شجرۀ طیبه انجام وظایف الهی است، بنابراین کسانی که در انجام وظایف کوتاهی می کنند ایمانشان ناقص است و از دو حال خارج نیست یا گرفتار ضعف ایمانند و یا هوا و هوس چنان بر آنها غالب شده که از تجلّی ایمان در عمل پیش گیری می کنند.

امام علی عَلَيْهِ اَلسَّلاَمُ می فرماید: شرافت مومن ایمان اوست و عزت و سربلندی اش به اطاعت پروردگار است.

غرر 784

ص: 183

149-غم دنیا و قضاى الهى

مَنْ أَصْبَحَ عَلَى الدُّنْيَا حَزِيناً، فَقَدْ أَصْبَحَ لِقَضَاءِ اللَّهِ سَاخِطاً؛ وَ مَنْ أَصْبَحَ يَشْكُو مُصِيبَةً نَزَلَتْ بِهِ، فَقَدْ أَصْبَحَ يَشْكُو رَبَّهُ؛ وَ مَنْ أَتَى غَنِيّاً فَتَوَاضَعَ لَهُ لِغِنَاهُ، ذَهَبَ ثُلُثَا دِينِهِ؛ وَ مَنْ قَرَأَ الْقُرْآنَ فَمَاتَ فَدَخَلَ النَّارَ، فَهُوَ مِمَّنْ كَانَ يَتَّخِذُ آيَاتِ اللَّهِ هُزُواً؛ وَ مَنْ لَهِجَ قَلْبُهُ بِحُبِّ الدُّنْيَا، الْتَاطَ قَلْبُهُ مِنْهَا بِثَلَاثٍ: هَمٍّ لَا يُغِبُّهُ، وَ حِرْصٍ لَا يَتْرُكُهُ، وَ أَمَلٍ لَا يُدْرِكُهُ.(1)

كسى كه براى دنيا غمگين باشد (درواقع) از قضاى الهى ناخشنود است.

و آن كس كه از مصيبتى كه به او رسيده شكايت كند از پروردگارش شكايت كرده است.

و كسى كه در برابر ثروتمندى به علّت ثروتش تواضع كند، دو سوم دين خود را از دست داده است!

و كسى كه قرآن بخواند و پس از مرگ وارد آتش دوزخ گردد از كسانى بوده است كه آيات خدا را استهزاء مىكرده.

و آن كس كه قلبش با محبت دنيا پيوند خورده سه چيز او را رها نخواهد كرد:

1- اندوه دائم

2- حرصى كه هرگز او را ترك نمىكند.

3- و آرزويى كه هيچ گاه به آن نخواهد رسيد!

توضیح:

با توجه به این که آنچه در عالم رخ می دهد به ارادۀ خداست و معنای توحید افعالی همین است که « لامُؤَثِّرَ

ص: 184

150-سلطنت قناعت

كَفَى بِالْقَنَاعَةِ مُلْكاً، وَ بِحُسْنِ الْخُلُقِ نَعِيماً.

وَ سُئِلَ عَلَيْهِ اَلسَّلاَمُ عَنْ قَوْلِهِ تَعَالَى «فَلَنُحْيِيَنَّهُ حَياةً طَيِّبَةً»

فَقَالَ: هِيَ الْقنَاعَةُ.(1)

قناعت، گونه اى پادشاهى است و حسن خلق، گونه اى نعمت است. به بیان دیگر ملک قناعت برای انسان کافی است و حسن خلق به عنوان نعمت بس است.

توضیح:

مرحوم سید رضی می افزاید: « از امام عَلَيْهِ اَلسَّلاَمُ از تفسیر آیۀ «فَلَنُحیِیَنَّهُ حَیاةً طَیِّبَةً » سوال کردند فرمود:« منظور از حیات طیبه قناعت است .»

وَ سُئِلَ عَلَيْهِ اَلسَّلاَمُ عَن قَولِهِ تَعالی ؛فَلَنُحیِیَنَّهُ حَیاةً طَیِّبَةَ؟

فَقال:َ هِیَ القَناعَةُ

امام عَلَيْهِ اَلسَّلاَمُ در این گفتار حکیمانه به دو نکتۀ مهم به زبان کنایه اشاره کرده است: نخست مُلک قناعت را برای انسان کافی می داند، زیرا کسی که به حداقل زندگی قانع شود نه نیازی به خلقِ روزگار دارد و نه محتاج به حاجت بردن نزد این و آن .آرامشی بر وجود او حکم فرماست و لذّتی را که او از زندگی توأم با قناعت خود می برد هیچ سلطانی از مملکت وسیع و گستردۀ خود نخواهد برد و به گفتۀ شاعر:

مُلک آزادگی و گنج قناعت گنجی است *** که به شمشیر میّسر نشود سلطان را

ص: 186

151-شریک خوب انتخاب کن

شَارِكُوا الَّذِي قَدْ أَقْبَلَ عَلَيْهِ الرِّزْقُ، فَإِنَّهُ أَخْلَقُ لِلْغِنَى وَ أَجْدَرُ بِإِقْبَالِ الْحَظِّ عَلَيْهِ.(1)

با كسى كه روزى به او روى آورده شريك شويد، كه براى بى نياز شدن مؤثرتر و جهت روى آوردن بهره مندى، مناسب تر است.

توضیح:

امام عَلَيْهِ اَلسَّلاَمُ می فرماید: با آنهایی که در زندگی اقتصادی خود موفقیت بیشتری پیدا کرده اند شرکت کنید و از عوامل موفقیت آنها بهره مند شوید.

امام صادق عَلَيْهِ اَلسَّلاَمُ فرمود: دوستی و معامله نکنید مگر با کسانی که در خیر و نیکی پرورش یافته اند.(2)

در کار خیر هر که شریکت شود نکوست *** با آن شریک باش که حق داده نعمتش

ص: 187

152-عدالت انصاف

الْعَدْلُ الْإِنْصَافُ، وَ الْإِحْسَانُ التَّفَضُّلُ.(1)

عدالت همان رعايت انصاف (و پرداختن حق مردم) و احسان به معناى نيكى بيشتر (از حدّ انصاف) است.

توضیح:

امام عَلَيْهِ اَلسَّلاَمُ در تفسیر آیۀ 90 سوره نحل « اِنَّ اللهَ یَأمُرُ بِالعَدلِ وَ الاِحسانِ وَ ایتاءِ ذِی القُربی وَ یَنهی عَنِ الفَحشاءِ وَ المُنکَرِ وَ البَغیِ یَعِظُکُم لَعَلَّکُم تَذَکَّرُونَ .»

«خداوند به عدل و احسان و کمک به خویشاوندان فرمان و از فحشا و منکر و ستم نهی می کند و در پایان آیه می افزاید:«خداوند به شما اندرز می دهد تا متذکر شوید.»

امام علی عَلَيْهِ اَلسَّلاَمُ این بیان را می فرماید و تفاوت عدل و انصاف را در کوتاه ترین جمله شرح می دهد.

این آیه در بر گیرندۀ یکی از جامع ترین برنامه های اجتماعی بشر است که هر گاه جامۀ عمل به خود بپوشد، امنیت و آرامش بر او حکم فرما می شود.

امام علی عَلَيْهِ اَلسَّلاَمُ می فرماید: با انصاف ترین مردم کسی است که بی آنکه حاکمی بر او حکم کند خود به انصاف عمل کند.

غرر 9664

ص: 188

153-عدم دعوت برای مبارزه

لَا تَدْعُوَنَّ إِلَى مُبَارَزَةٍ، وَ إِنْ دُعِيتَ إِلَيْهَا فَأَجِبْ؛ فَإِنَّ الدَّاعِيَ إِلَيْهَا بَاغٍ، وَ الْبَاغِيَ مَصْرُوعٌ.(1)

هرگز كسى را به مبارزه دعوت مكن (و آغازگر جنگ مباش) ولى اگر كسى تو را به مبارزه فراخواند اجابت كن (و سستى در جهاد با دشمن مكن) زيرا دعوت كننده به مبارزه ستمكار و ستمكار در هر حال مغلوب است.

توضیح:

امام علی عَلَيْهِ اَلسَّلاَمُ در این حکمت نورانی به فرزند خود می فرماید؛ هرگز برای زورآزمایی و نشان دادن شجاعت خود کسی را به جنگ دعوت نکن که این خلاف اخلاق اسلامی است. امّا اگر تو را به جنگ دعوت کردند کوتاهی نکن که این دلیل بر سستی و ترس از دشمن است.

امام علی عَلَيْهِ اَلسَّلاَمُ می فرماید: کسی که ستم کند همان ستمش او را نابود می سازد.

غرر 5871

ص: 189

154-بهترین و بدترین خصلت های زنان و مردان

خِيَارُ خِصَالِ النِّسَاءِ، شِرَارُ خِصَالِ الرِّجَالِ؛ الزَّهْوُ وَ الْجُبْنُ وَ الْبُخْلُ؛

فَإِذَا كَانَتِ الْمَرْأَةُ مَزْهُوَّةً لَمْ تُمَكِّنْ مِنْ نَفْسِهَا،

وَ إِذَا كَانَتْ بَخِيلَةً حَفِظَتْ مَالَهَا وَ مَالَ بَعْلِهَا،

وَ إِذَا كَانَتْ جَبَانَةً فَرِقَتْ مِنْ كُلِّ شَيْءٍ يَعْرِضُ لَهَا.(1)

خصلت هاى نيك زنان، خصلت هاى بد مردان است (اين خصلت ها عبارتند از:)

1- تكبّر

2- ترس

3-بخل

1-هنگامى كه زن متكبّر باشد بيگانه را به خود راه نمى دهد.

2- اگر بخيل باشد مال خود و همسرش را حفظ مىكند.

3- اگر ترسو باشد از هر چيزى كه ممكن است به آبرو و عفت او صدمه بزند مى ترسد (و از آن فاصله مىگيرد).

توضیح:

آنچه امام عَلَيْهِ اَلسَّلاَمُ در این کلام نورانی فرموده، اموری برای حفظ عفت زن و دور نگه داشتن او از تعرّض مردان آلوده و کثیف و حفظ جایگاه او در خانواده است. روشن است اگر زن در برابر بیگانه تواضع و فروتنی کند، ممکن است در او طمع ورزند، همچنین اگر به اصطلاح نترس باشد و به جاهای خطرناک و یا بیابان های دوردست و خالی از سکنه برود و یا در شبهای تاریک تنهایی بیرون برود و یا دعوت افراد مشکوک را برای سوار شدن به اتومبیل و مجالس مختلف آنها بپذیرد، ممکن است در معرض خطرات

ص: 190

155-هر چیز به جا خویش نیکوست

وَ قیلَ لَهُ صِف لَنَا العاقِلَ

قال عَلَيْهِ اَلسَّلاَمُ هُوَ الَّذِي يَضَعُ الشَّيْءَ مَوَاضِعَهُ.

فَقِيلَ فَصِفْ لَنَا الْجَاهِلَ،

فَقَالَ قَدْ فَعَلْتُ.(1)

از امام عَلَيْهِ اَلسَّلاَمُ سئوال شد: عاقل را برای ما توصیف کن؟

امام عَلَيْهِ اَلسَّلاَمُ فرمود: عاقل كسى است كه هر چيز را در جاى خود قرار مى دهد. گفته شد: جاهل را توصيف بفرما. فرمود: توصيف كردم.

توضیح:

امام عَلَيْهِ اَلسَّلاَمُ دراین گفتار حکیمانه در عبارتی کوتاه و پرمعنا در واقع تمام اوصاف عاقل و جاهل را خلاصه کرده است؛ عاقل کسی است که دربارۀ هر چیز می اندیشد و محل مناسب آن را بررسی می کند و سپس آن را در محل مناسب قرار می دهد؛ مثلاً اگر رئیس اداره یا رئیس حکومت است شایستگی های افراد را در نظر می گیرد و هرکدام را در محل لایق خود قرار می دهد یا اگر می خواهد مثلاً سخنرانی کند، مطالب را چنان تنظیم می کند که مقدمه در جایگاه خود، شرح مطالب در جای خود و نتیجه گیری پایانی سخن نیز در جای خود باشد. ولی فرد جاهل به این نظم در امور توجّهی ندارد.

جهان چون چشم و گوش و خال و ابروست *** که هرچیزی به جای خویش نیکوست

امام علی عَلَيْهِ اَلسَّلاَمُ می فرماید: عاقل و خردمند کمال را می طلبد و جاهل مال را

ص: 192

156-پستی دنیا در نظر امام

وَ اللَّهِ لَدُنْيَاكُمْ هَذِهِ أَهْوَنُ فِي عَيْنِي مِنْ عِرَاقِ [عُرَاقِ] خِنْزِيرٍ فِي يَدِ مَجْذُومٍ.(1)

به خدا سوگند اين دنياى شما در نظر من از استخوان خنزيرى كه در دست شخص(بیمار) «جذامى» باشد پست تراست!

توضیح:

امام عَلَيْهِ اَلسَّلاَمُ با این تشبیه که بیان فرموده، رساترین تعبیر را در مورد تنفرش از زرق و برق دنیا ذکر کرده است. استخوان بی گوشت ارزشی ندارد به ویژه اگر استخوان حیوان نجس العین مانند خنزیر باشد و مخصوصاً اگر در دست انسان بیمار مبتلا به جذام باشد که همه از وی فرار می کنند! سوگندی که در آغاز این سخن آمده و تعبیر به « دنیاکم» (دنیای شما) مطلب را روشن تر می سازد. (دنیائی که از راه گناه و حرام تأمین می شود.)

امام علی عَلَيْهِ اَلسَّلاَمُ می فرماید: دنیا آرمان بدبختان است. غرر 2789

و فرمود کسی که به دنیا بپیوندد از آخرت و کمالات بریده شده است. غرر 2788

ص: 193

157-عبادت سه گروه

إِنَّ قَوْماً عَبَدُوا اللَّهَ رَغْبَةً فَتِلْكَ عِبَادَةُ التُّجَّارِ، وَ إِنَّ قَوْماً عَبَدُوا اللَّهَ رَهْبَةً فَتِلْكَ عِبَادَةُ الْعَبِيدِ، وَ إِنَّ قَوْماً عَبَدُوا اللَّهَ شُكْراً فَتِلْكَ عِبَادَةُ الْأَحْرَارِ.(1)

«گروهى خدا را از روى رغبت و ميل (به بهشت) پرستش كردند، اين عبادت تاجران است و عدّهاى از روى ترس او را پرستيدند و اين عبادت بردگان است و جمعى ديگر خدا را براى شكر نعمتها (و اين كه شايسته عبادت است) پرستيدند. اين عبادت آزادگان است».

توضیح:

امام عَلَيْهِ اَلسَّلاَمُ در این حکمت نورانی عبادت کنندگان را به سه دسته تقسیم می فرماید.

گروه اول کسانی که به شوق بهشت عبادت می کنند که این عبادت تجّار است.

و گروه دیگری که از ترس آتش دوزخ عبادت می کنند و این عبادت بردگان است و غلامان و گروه سوم کسانی هستند که سطح فکر و معرفت و اخلاصشان برتر از این دو گروه است، که آنها با عشق به نعمتهای بهشتی و وحشت از عذاب های دوزخ عبادت نمی کنند، بلکه محبّت پروردگار و شکر نعمت های او و عشق به قرب به حق تعالی آنها را به عبادت جذب می نماید. این برترین انگیزه عبادت است و این عبادت آزادگان است.

امام علی عَلَيْهِ اَلسَّلاَمُ می فرماید: فضیلت و برتری بزرگان به نیکویی عبادت است.

غرر 5944

ص: 194

158-سنگ غصبی در ساختمان

الْحَجَرُ الْغَصِيبُ فِي الدَّارِ، رَهْنٌ عَلَى خَرَابِهَا.(1)

سنگ غصبى در بناى خانه گروگان ويرانى آن است.

توضیح:

امام عَلَيْهِ اَلسَّلاَمُ در این گفتار حکیمانه می فرماید: همانگونه که رهن و گروگان سبب می شود انسان مطالباتش را وصول کند سنگ غصبی هم سبب می شود که ویرانی برای خانه وصول شود.(در دوران خودمان دیدیم چه بناهائی را که چون غصبی بود و یا رعایت حق النّاس در آنها نشده بود فرو ریخت.)

سنگ غصبی گر نهادی در بنا *** رهن دادی آن بنا را بر فنا

امام علی عَلَيْهِ اَلسَّلاَمُ می فرماید: کسی که به جای آورد حق کسی را که او حقش را به جای نیاورده، او را بنده خویش گردانده است.

غرر 2046

ص: 195

159-روز انتقام مظلوم

یَومُ الْمَظْلُومِ عَلَى الظَّالِمِ، أَشَدُّ مِنْ يَوْمِ الظَّالِمِ عَلَى الْمَظْلُومِ.(1)

روز انتقام مظلوم از ظالم، شديدتر از روز ستم كردن ظالم بر مظلوم است.

توضیح:

امام علی عَلَيْهِ اَلسَّلاَمُ در حکمت دیگری نیز فرمود:

يَومُ العَدلِ على الظّالِمِ أشَدُّ مِن يَومِ الجَورِ على المَظلُومِ.

«روز اجرای عدالت بر ستمگر، سختتر است از روز ظلم ستمگر بر مظلوم»

این سخن اشاره به انتقام الهی در روز قیامت دارد. در این صورت شدیدتر بودن روز انتقام مظلوم آشکار است زیرا مظلوم یکبار به دست ظالم کشته یا مجروح می شود ولی کیفر ظالم در روز قیامت مکرر خواهد بود و شدّت آن نیز بیشتراست.

امام علی عَلَيْهِ اَلسَّلاَمُ می فرماید: ستم کردن بر یتیمان و پیوه زنان عقوبت های الهی را فرود آورد و نعمت ها را از اهل آن بر باید.

غرر 5722

ص: 196

160-ضرورت تقوی به هر میزان

اتَّقِ اللَّهَ بَعْضَ التُّقَى وَ إِنْ قَلَّ، وَ اجْعَلْ بَيْنَكَ وَ بَيْنَ اللَّهِ سِتْراً وَ إِنْ رَقَّ.(1)

تقوا و پرهيزكارى پيشه كن هرچند كم باشد، و ميان خود و خدا پرده اى قرار ده هرچند نازك باشد.

توضیح:

روشن است که مخاطب در این کلام حکمت آمیز، اولیاء الله و پاکان و نیکان و پرهیزگاران سطح بالا نیستند، بلکه مخاطب ،توده های مردمند که گاه لغزشی برای آنها پیدا می شود و به گناه نزدیک شده و یا آلوده می گردند.

امام هشدار می دهد, (در برابر خداوند با گناه پرده دری نکن.)

امام علی عَلَيْهِ اَلسَّلاَمُ می فرماید: بهترین جامه ها پارسایی و بهترین توشه ها تقوا و پرهیزکاری است.

غرر 10122

ص: 197

161-شرط افزایش نعمت

إِنَّ لِلَّهِ [تَعَالَى] فِي كُلِّ نِعْمَةٍ حَقّاً؛ فَمَنْ أَدَّاهُ زَادَهُ مِنْهَا، وَ مَنْ قَصَّرَ فِيهِ خَاطَرَ بِزَوَالِ نِعْمَتِهِ.(1)

خداوند در هر نعمتى حقّى دارد. كسى كه حق آن را ادا كند، آن نعمت را بر او افزون مىكند و كسى كه در آن كوتاهى نمايد آن نعمت را در خطر زوال قرار مى دهد.

توضیح:

منظور امام عَلَيْهِ اَلسَّلاَمُ از حق نعمت، همان شکر است؛ نه تنها شکر زبانی و قلبی بلکه اساس شکر، شکر عملی است؛ یعنی از آن نعمت خداداد به نفع مظلومان استفاده کردن، صلۀ رحم به جا آوردن، آلام بیماران را تخفیف دادن، تعظیم شعائر نمودن، به فکر یتیمان بودن و امثال اینها.

شکر نعمت، نعمتت افزون کند *** کفر نعمت از کفت بیرون کند

امام علی عَلَيْهِ اَلسَّلاَمُ فرمود: سپاس خداوند متعال را که به من آن مقدار عمر داد که به همه سوالات مردم پاسخ گویم.

امام علی عَلَيْهِ اَلسَّلاَمُ بارها فرمود: (سلوني قبل أن تفقدونى) از من (هر چه می خواهید) بپرسید قبل از اینکه مرا از دست بدهید.

ص: 198

162-از فرار نعمت بترسید

احْذَرُوا نِفَارَ النِّعَمِ، فَمَا كُلُّ شَارِدٍ بِمَرْدُودٍ.(1)

از فرار كردن (و رميدن) نعمت ها برحذر باشيد كه هر فرارى باز نمى گردد.

توضیح:

در این گفتار حکیمانه، امام عَلَيْهِ اَلسَّلاَمُ نعمت ها را تشبیه به حیوانات اهلی سودمند کرده که گاه فرار می کنند، فرارکردنی که هرگز به چنگ نمی آیند و توصیه می فرماید که قدر نعمت ها را بدانید، شکر آن را به جا آورید، از فرصت ها استفاده کنید و از نعمت های الهی بهره گیرید.

قدر نعمت را بدان پیشاز فرار *** هر فراری را نمی باشد قرار

امام علی عَلَيْهِ اَلسَّلاَمُ می فرماید: بهترین یاران و دوستان کسی است که انسان را بر اطاعت حق یاری دهد.

غرر 276

ص: 199

163-حسابرس خود باش

الْكَرَمُ، أَعْطَفُ مِنَ الرَّحِمِ.(1)

رابطه سخاوت از خويشاوندى بيشتر است.

توضیح:

پیام این کلام حکیمانه این است که امام عَلَيْهِ اَلسَّلاَمُ قصد دارد کریمان را در کار خود تشویق کند؛ از یک سو آنها را برتر از خویشاوندان می شمارد و از سویی دیگر رابطۀ عاطفی آنها را با مردم بیش از رابطه خویشاوندان با یکدیگر توصیف می نماید و اینها همه از آثار کَرَم است.

پیامبر اکرم صلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ وَ سَلَّمْ فرمود: « سخاوت درختی از درختان بهشت است که شاخه های آن در دنیا آویزان شده، هرکس سخاوتمند باشد به یکی از این شاخه ها می چسبد و او را به بهشت می رساند.»

سخاوت درختی است اندر بهشت *** خوشا آنکه بَذرش به دنیاش کِشت

امام علی عَلَيْهِ اَلسَّلاَمُ می فرماید: بر شما باد سخاوت و خوش خلقی که این دو روزی را زیاد کنند و موجب محبت مردم گردند.

غرر 3971

ص: 200

164-کار ما تدبیر و تقدیر از خداست

عَرَفْتُ اللَّهَ سُبْحَانَهُ بِفَسْخِ الْعَزَائِمِ، وَ حَلِّ الْعُقُودِ، وَ نَقْضِ الْهِمَمِ.(1)

خداوند را به وسيله بَرهم خوردن تصميم ها، فسخ پيمان ها و نقض اراده ها شناختم.

توضیح:

اشاره به اینکه، بسیار می شود انسان تصمیم محکمی به انجام کاری می گیرد، اما ناگهان ارادۀ او تغییر پیدا می کند بی آن که عاملی برای آن تغییر بشناسد! این نشان می دهد که اراده ای از بیرون به آن تعلّق گرفته بود که ارادۀ این شخص، فسخ شود وگرنه دلیلی ندارد که انسان با داشتن تصمیم قوی بر کاری ناگهان منصرف شود. (این تقدیر الهی است.)

امام علی عَلَيْهِ اَلسَّلاَمُ می فرماید: کسی که به مقدرات راضی باشد زندگی خوشی خواهد داشت.

غرر 8208

كارما تدبير و تقدیر از خداست *** مبطل تدبیر ما تقدیر ماست

ص: 201

165-تلخی دنیا و آخرت

مَرَارَةُ الدُّنْيَا، حَلَاوَةُ الْآخِرَةِ؛ وَ حَلَاوَةُ الدُّنْيَا، مَرَارَةُ الْآخِرَةِ.(1)

تلخى دنيا شيرينى آخرت است و شيرينى دنيا تلخى آخرت.

توضیح:

مقصود امام عَلَيْهِ اَلسَّلاَمُ از این گفتار حکیمانه این است که اگر در مسیر اطاعت خدا، مشکلات و شاید ناراحتی ها و مرارت هایی وجود داشته باشد، نگران نشویم، آنها را به جان و دل بپذیریم به امید وعده های الهی در آخرت و به عکس اگر در گناه لذّتی باشد از عواقب تلخ آن غافل نگردیم.

و کوتاه سخن این که هدف امام عَلَيْهِ اَلسَّلاَمُ تشویق به طاعت و ترک گناهان است.

امام علی عَلَيْهِ اَلسَّلاَمُ می فرماید: سود برنده در بازار دنیا آن کسی است که دنیای حاضر را به آخرتی که به دنبال دنیا می آید بفروشد.

غرر 93

ص: 202

166-وصی خود باش

يَا ابْنَ آدَمَ، كُنْ وَصِيَّ نَفْسِكَ فِي مَالِكَ، وَ اعْمَلْ فِيهِ مَا تُؤْثِرُ أَنْ يُعْمَلَ فِيهِ مِنْ بَعْدِكَ.(1)

اى فرزند آدم! تو خود وصى خويشتن در اموال خود باش و (امروز) به گونه اى در آن عمل كن كه مىخواهى پس از تو (مطابق وصيتت) عمل كنند.

توضیح:

بسیاری از مردم با ایمان علاقه مند هستند که بخشی از اموالشان پس از آنها در راه خیرات مصرف شود و اسلام نیز به وصیت برای کارهای خیر تشویق کرده و آن را به یک سوم مال محدود نموده تا ورثه نیز بهره مند شوند.قرآن مجید می گوید:

«کُتِبَ عَلَیکُم اِذا حَضَرَ اَحَدَکُمُ المَوتُ اِن تَرَکَ خَیراً الوَصِیةُ لِلوالِدَینِ وَالاَقرَبینَ بِالمَعروفِ حَقّاً عَلَی المُتَّقینَ»

بر شما نوشته شده: هنگامی که یکی از شما را مرگ فرا رسد، اگر چیز خوبی (مالی) از خود به جای گذاشته، برای پدر و مادر و نزدیکان، به طور شایسته وصیت کند! این حقّی است بر پرهیزگاران!»

مؤمنان برای این کار سعی می کنند وصی یا اوصیای مطمئنی انتخاب کنند تا حتماً کارهای خیر انجام گیرد.

امام عَلَيْهِ اَلسَّلاَمُ می فرمایند: تا زنده هستی خودت اقدام کن.

برگ سبزی به گور خویش فرست *** کس نیارد ز پس تو پیش فرست

ص: 203

167-آثار غضب

الْحِدَّةُ ضَرْبٌ مِنَ الْجُنُونِ، لِأَنَّ صَاحِبَهَا يَنْدَمُ؛ فَإِنْ لَمْ يَنْدَمْ، فَجُنُونُهُ مُسْتَحْكَمٌ.(1)

طغيانِ غضب، نوعى جنون و ديوانگى است، چراكه صاحبش بعداً پشيمان مىشود و اگر پشيمان نشود دليل بر آن است كه جنونش مستحكم است.

توضیح:

همه می دانیم که انسان در حالی که به شدت غضبناک می شود نیروی عقل او تحت الشعاع آن قرار گرفته، از کار باز می ایستد و در آن حالت که صورت برافروخته، رگهای گردن پر از خون شده و تمام اعصاب و عضلات تحریک گشته است، دست به کارهایی می زند که خارج از عرف عقلا و بیرون از دایرۀ شرع و کاملاً زیان آور است.

به همین دلیل معمولاً پس از این حرکت نادم و پشیمان می گردد، ندامتی که گاهی روزها و ماه ها و سالها ادامه می یابد، حتی گاهی دست به کارهایی می زند که بعداً جبران ناپذیر است و تمام عمر را در اندوه و ندامت آن به سر می برد و اگر پشیمان نشد معلوم می شود هنوز آثار آن غضب در درونش هست.

امام علی عَلَيْهِ اَلسَّلاَمُ می فرماید: غضب و خشم آتشی است افروخته که هر کس آن را فرو خورد خاموشش کرده و هر کس رهایش کند خود نخستین طعمه ای خواهد بود که بدان سوخته شود.

غرر 7521

ص: 204

168-تندرستی و حسادت

صِحَّةُ الْجَسَدِ، مِنْ قِلَّةِ الْحَسَدِ.(1)

تندرستى، از كمى حسادت است.

توضیح:

می دانیم رابطۀ روح و جسم به قدری زیاد است که هرگونه ناراحتی که در روح ایجاد می شود آثاری در جسم به جای می گذارد به گونه ای که بسیاری از بیماری های جسمانی هیچ عاملی جز ناراحتی روح ندارند؛ زخم معده به گفتۀ پزشکان در بسیاری از موارد، ناشی از استرس ها و نگرانی هاست، بیماری های مغز و اعصاب، سکته های قلبی و مغزی و دردهای عضلانی در بسیاری از موارد از ناراحتی های روحی سرچشمه می گیرد.

حسد در میان بیماری هایِ روحی یکی از بدترین آنهاست؛ حسد گاه چنان شخص حسود را ناراحت می کند که نه روز استراحت دارد و نه شب و در آتشی که خود در درون خود برافروخته می سوزد و آثار آن در بدن او روز به روز نمایانتر می شود. (در شماره 146توضیح داده شد.)

امام علی عَلَيْهِ اَلسَّلاَمُ فرمود: اَلحَسُودُ وَ الحَقُودُ لا تَدُومُ لَهُما مَسَرَّةٌ (2)

برای شخص حسود و کینه جو، شادمانی و مسرّتی پایدار نمی ماند.

امام علی عَلَيْهِ اَلسَّلاَمُ می فرماید: حسد زندگی را بر انسان سخت و دشوار کند. غرر 1728

و فرمود: آدم حسود همیشه بیمار است. غرر 1727

ص: 205

169-اندرز امام به کمیل

یا كُمَيْلُ، مُرْ أَهْلَكَ أَنْ يَرُوحُوا فِي كَسْبِ الْمَكَارِمِ، وَ يُدْلِجُوا فِي حَاجَةِ مَنْ هُوَ نَائِمٌ؛ فَوَالَّذِي وَسِعَ سَمْعُهُ الْأَصْوَاتَ، مَا مِنْ أَحَدٍ أَوْدَعَ قَلْباً سُرُوراً إِلَّا وَ خَلَقَ اللَّهُ لَهُ مِنْ ذَلِكَ السُّرُورِ لُطْفاً، فَإِذَا نَزَلَتْ بِهِ نَائِبَةٌ جَرَى إِلَيْهَا كَالْمَاءِ فِي انْحِدَارِهِ حَتَّى يَطْرُدَهَا عَنْهُ، كَمَا تُطْرَدُ غَرِيبَةُ الْإِبِلِ.(1)

اى كميل! خانواده ات را دستور ده كه روزها در كسب فضايل و مكارم (اخلاقی) بكوشند و شامگاهان در انجام حوائج مردمى كه در خوابند تلاش كنند. سوگند به كسى كه تمام صداها را مى شنود، هركس سرور و خوشحالى در قلبى ايجاد كند خدا از آن سرور برايش لطفى مى آفريند كه هرگاه مصيبتى بر او وارد شود اين لطف همچون آب (در يك سطح شيبدار، به سرعت) به سوى او سرازير شود تا آن مصيبت را از وى (بشويد و) دور سازد، همانگونه كه شتر بيگانه از گله (يا از چراگاه خصوصى) رانده مىشود.

توضیح:

امام عَلَيْهِ اَلسَّلاَمُ برنامۀ زندگی را چنین تنظیم می فرماید که؛ در بخشی از آن انسان با ایمان باید به خودسازی و کسب فضایل مشغول باشد، بر علم خود بیفزاید، از تجارب دیگران استفاده کند، صفات برجستۀ انسانی را در خود پرورش دهد، رذایل اخلاقی را دور نماید و به سوی کمال انسانی سیر کند، و در بخش دیگر به دنبال حل مشکلات مردم باشد.

امام علی عَلَيْهِ اَلسَّلاَمُ می فرماید: وقتی به کسی کرامت می کنی خودت را زینت داده ای پس سپاسگزاری و شکر احسانی را که به خود کرده ای از دیگری مجوی

غرر 8730

ص: 206

170-صدقه و جبران فقر

إِذَا أَمْلَقْتُمْ، فَتَاجِرُوا اللَّهَ بِالصَّدَقَةِ.(1)

هر زمان فقير شديد، با خداوند از طريق صدقه دادن (در راه او) تجارت (پرسود) كنيد.

توضیح:

پیامبر اکرم صلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ وَ سَلَّمْ فرمود:

اَکثِروُا مِنَ الصَّدَقَةِ تُرزَقُوا

به نیازمندان زیاد صدقه دهید تا روزی شما وسیع شود

اشاره به این که صدقه در هنگام نیازمندی، اثر معنوی مهمی در زدودن فقر دارد، همانگونه که انسان، فقیری را کمک می کند، عنایت الهی نیز به یاری او بر می خیزد.

تو نیکی می کن و در د جله انداز *** که ایزد در بیابانت دهد باز

امام علی عَلَيْهِ اَلسَّلاَمُ می فرماید: گناهان خود را با صدقه و صله رحم بپوشانید و پاک کنید و به وسیله آنها خود را در پیشگاه خداوند محبوب گردانید.

غرر 5152

ص: 207

171-پیام شکنی با خدا

الْوَفَاءُ لِأَهْلِ الْغَدْرِ، غَدْرٌ عِنْدَ اللَّهِ؛ وَ الْغَدْرُ بِأَهْلِ الْغَدْرِ، وَفَاءٌ عِنْدَ اللَّهِ.(1)

وفادارى در برابر پيمان شكنان، پيمان شكنى در پيشگاه خداست وپيمان شكنى با آنان، وفادارى نزد خداوند است.

توضیح:

امام عَلَيْهِ اَلسَّلاَمُ در این گفتار آموزنده می فرماید: انسان نباید در برابر پیمان شکنان و کسانی که پایبند به عهد خود نیستند دچار وسوسه شود و پیمان شکستن در برابر آنها را گناه بداند، بلکه به عکس اگر آنها عهد خود را بشکنند و ما در برابر آنها به عهد خود وفا کنیم، نشانۀ ضعف و ذلّت ما در برابر آنهاست و آن را حمل بر ترس ما می کنند و سبب جسارت آن ها در وقایع مشابه می شود، از این رو دستور داده شده که در برابر آن ها مقابله به مثل کنید. این مقابله به مثل نوعی وفا در پیشگاه خدا محسوب می شود.

ترحّم بر پلنگ تیز دندان *** ستمکاری بود بر گوسفندان

امام علی عَلَيْهِ اَلسَّلاَمُ می فرماید: رستگار شد کسی که وفاداری را همچون پیراهنی و امانت را همچون زرهی به تن کرده است.

غرر 10338

ص: 208

172-چهار عامل استدراج

كَمْ مِنْ مُسْتَدْرَجٍ بِالْإِحْسَانِ إِلَيْهِ، وَ مَغْرُورٍ بِالسَّتْرِ عَلَيْهِ، وَ مَفْتُونٍ بِحُسْنِ الْقَوْلِ فِيهِ؛ وَ مَا ابْتَلَى اللَّهُ سُبْحَانَهُ أَحَداً بِمِثْلِ الْإِمْلَاءِ لَهُ.(1)

1- چه بسيارند كسانى كه به وسيلۀ احسان الهى به آنها، غافلگير مى شوند.

2- و به سبب پرده پوشى خدا بر آنها مغرور مى گردند .

3- و براثر تعريف و تمجيد (دیگران) از آنان فريب مى خورند.

4- و خداوند هيچكس را به چيزى مانند مهلت دادن (و ادامه نعمتها و ترك عقوبت) نيازموده است.

توضیح:

امام عَلَيْهِ اَلسَّلاَمُ به چهار نکته اشاره دارد که حائز اهمیت است.

غافلگیر شدن از نعمت های الهی

مغرور شدن از پرده پوشی خداوند بر گناهان انسان

فریب خوردن از تعریف بی جای افراد

آزمایش دادن مهلتی که خداوند به انسان می دهد.(استدراج)

امام علی عَلَيْهِ اَلسَّلاَمُ می فرماید: مومن آزمایش شود به بلاها همان گونه که آزمایش شود طلا و نقره به آتش.

غرر 9107

ص: 209

173-همنشینی با حاکم ظالم

صَاحِبُ السُّلْطَانِ كَرَاكِبِ الْأَسَدِ، يُغْبَطُ بِمَوْقِعِهِ وَ هُوَ أَعْلَمُ بِمَوْضِعِهِ.(1)

همنشين سلطان مانند كسى است كه بر شير سوار است! ديگران به مقام او غبطه مى خورند ولى او خود بهتر مىداند در چه وضع خطرناكى قرار گرفته است.

توضیح:

تاریخ نشان می دهد که مقرّبان سلاطین همیشه گرفتار خطری بوده اند که امام عَلَيْهِ اَلسَّلاَمُ در این کلام حکیمانه به آن اشاره کرده است. مردم، مقام و جاه آنها را می بینند و غبطه می خورند که ای کاش به جای آنها بودند و با استفاده از قدرت سلطان می توانستند هرکاری را بخواهند انجام دهند. این در حالی است که آنها همواره بر لب پرتگاه خطرند و بسیار شده است که ناگهان سلطان به آنها بدبین شده، نه تنها دستور عزل آنها را داده، بلکه آنها را به شدّت مجازات نموده و در بسیاری موارد نابود کرده است. نمونه بارز این هشدار امام عَلَيْهِ اَلسَّلاَمُ هارون الرشید خلیفۀ عباسی و جعفر برمکی است که یک شبه نظر هارون برگشت و وزیر مقتدر خود را سربه نیست کرد.

امام علی عَلَيْهِ اَلسَّلاَمُ می فرماید: مصاحبت کن با پادشاه با بیم و احتیاط، و با دوست به فروتنی و خوش رویی و با دشمن به گونه ای که حجت توبر او تمام باشد و بهانه ای برای دشمنی با تو نداشته باشد.

غرر 4936

ص: 210

174-خوش رفتاری با دیگران

أَحْسِنُوا فِي عَقِبِ غَيْرِكُمْ، تُحْفَظُوا فِي عَقِبِكُمْ.(1)

با بازماندگان ديگران خوش رفتارى كنيد تا با بازماندگان شما همين گونه رفتار كنند.

توضیح:

این گفتار حکیمانه امام چند شاهد قرآنی دارد از جمله سوره نساء آیه 9:

وَلْيَخْشَ الَّذِينَ لَوْ تَرَكُوا مِنْ خَلْفِهِمْ ذُرِّيَّةً ضِعَافًا خَافُوا عَلَيْهِمْ فَلْيَتَّقُوا اللَّهَ وَلْيَقُولُوا قَوْلًا سَدِيداً.

کسانی که اگر فرزندان ناتوانی از خود بیادگار بگذارند از آینده آنان می ترسند، باید (از ستم درباره یتیمان مردم) بترسند! از (مخالفت) خدا بپرهیزند، و سخنی استوار بگویند.

دراین آیه؛

به کسانی که با یتیمان و فرزندان ناتوان و ضعیف مسلمان بدرفتاری می کنند، هشدار داده که ممکن است دیگران با فرزندان آنها بدرفتاری کنند.

امام على عَلَيْهِ اَلسَّلاَمُ می فرماید: در شگفتم از کسی که برده ها را با مال خود می خرد و آزاد می کند چگونه است که آزادگان را با احسان خود نمی خرد تا برده خویش گرداند.

غرر 1856

ص: 211

175-سود و زیان گفتار دانشمندان

إِنَّ كَلَامَ الْحُكَمَاءِ إِذَا كَانَ صَوَاباً، كَانَ دَوَاءً؛ وَ إِذَا كَانَ خَطَأً، كَانَ دَاءً.(1)

گفتار دانشمندان اگر صحيح و درست باشد دوا (داروى شفابخش) و اگر نادرست و خطا باشد درد و بيمارى است.

توضیح:

این سخن از آن جا سرچشمه می گیرد که مردم چشم به سخنان دانشمندان می دوزند و گوش جان به گفتار آنها می سپارند به خصوص حکیم و دانشمندی که آزمایش خود را در میان مردم پس داده و سابقۀ تقوا و وارستگی او در میان آنان مشهور باشد. چنین کسی هرچه بگوید بسیاری از مردم آن را به کار می برند به همین دلیل اگر گفتار درستی باشد داروی دردهای فردی و اجتماعی مادّی و معنوی مردم خواهد بود و اگر به راه خطا برود باز ناآگاهانه مردم از آن پیروی می کنند و موجب دردهای مادی و معنوی جامعه می شود.

این سخن هشداری است به دانشمندان و علما و حُکَمایِ جامعه که دربارۀ سخنان خود درست بیندیشند و دقّت کنند و بدانند یک گفتار نابجا از سوی آنها ممکن است جامعه ای را بیمار کند و عواقب سوء آن دامن خود آن ها را نیز بگیرد، از این رو گفته اند: لغزش عالِم به منزلۀ لغزش عالَم است.

امام علی عَلَيْهِ اَلسَّلاَمُ می فرماید: حکمت درختی است که در دل بروید و بر زبان میوه و ثمر دهد.

غرر 2064

ص: 212

176-وصف ایمان در جنگ

وَسَأَلَهُ رَجُلٌ أَن یُعرِّفَهُ الایمان

قال: إِذَا كَانَ الْغَدُ فَأْتِنِي حَتَّى أُخْبِرَكَ عَلَى أَسْمَاعِ النَّاسِ، فَإِنْ نَسِيتَ مَقَالَتِي حَفِظَهَا عَلَيْكَ غَيْرُكَ؛ فَإِنَّ الْكَلَامَ كَالشَّارِدَةِ يَنْقُفُهَا هَذَا وَ يُخْطِئُهَا هَذَا.(1)

کسی از آن حضرت تقاضا کرد که ایمان را برایش توصیف کند؛

امام عَلَيْهِ اَلسَّلاَمُ فرمود:

فردا نزد من بيا تا در حضور جمع، تو را از آن آگاه سازم كه اگر گفته ام را فراموش كنى ديگرى آن را براى تو حفظ كند، زيرا سخن همچون شترِ فرارى است كه بعضى ممكن است آن را پيدا كنند و بعضى آن را نيابند.

توضیح:

مقصود امام عَلَيْهِ اَلسَّلاَمُ در این گفتار حکیمانه این است که مطالب اساسی و مهم مانند شرح ویژگی های ایمان باید در حضور جمع بیان شود تا هیچ یک از نکته های آن ضایع نگردد و به طور کامل برای حاضران و غیر حاضران و حتی برای نسل های آینده باقی بماند.

اضافه بر این، هنگامی که سخنی در حضور جمع گفته می شود به یقین در میان آنها افراد فاضل و برجسته کم نیستند؛ آنها می توانند در فهم مفاهیم آن به دیگران کمک کنند.

امام علی عَلَيْهِ اَلسَّلاَمُ می فرماید: بهترین سخن آن است که گوش ها آن را به بیرون نیفکند و فهمیدن آن برای فهم ها رنج آور و دشوار نباشد.

غرر 8402

ص: 213

177-فردا که نیامده است فریاد کم مكن

يَا ابْنَ آدَمَ، لَا تَحْمِلْ هَمَّ يَوْمِكَ الَّذِي لَمْ يَأْتِكَ عَلَى يَوْمِكَ الَّذِي قَدْ أَتَاكَ، فَإِنَّهُ إِنْ يَكُ مِنْ عُمُرِكَ يَأْتِ اللَّهُ فِيهِ بِرِزْقِكَ.(1)

اى فرزند آدم! غم و اندوهِ روزى كه نيامده را بر این روز كه در آن هستى تحميل مكن، چرا كه اگر آن روز، از عمرت باشد خداوند روزىِ تو را در آن روز مىرساند. (و اگر نباشد، اندوه چرا؟).

توضیح:

شک نیست که منظور امام عَلَيْهِ اَلسَّلاَمُ از این کلام، نفی آینده نگری و تدبیر در امور زندگی به خصوص در سطح جامعۀ اسلامی نیست، زیرا هر کسی باید به آیندۀ همسر و فرزندانش و زمامداران اسلامی به آیندۀ مسلمانان حساس باشند.منظور امام عَلَيْهِ اَلسَّلاَمُ جلوگیری از حرص و طمع شدیدی است که بسیاری از مردم را فرا می گیرد و به ثروت اندوزی بی حساب و کتاب دست می زنند.

در حالات سلمان فارسی که آگاهی کامل از تعلیمات اسلام داشت، آمده است: هنگامی که سهم خود را از بیت المال می گرفت، قوت سال خود را از آن می خرید و نگهداری می کرد.

برای دنیایت آنگونه عمل کن که گویی تا ابد زنده ای و برای آخرتت آنگونه عمل کن که گویا فردا از دنیا خواهی رفت.

ص: 214

178-مردم در دنیا دو گونه اند

النَّاسُ فِي الدُّنْيَا عَامِلَانِ؛ عَامِلٌ عَمِلَ فِي الدُّنْيَا لِلدُّنْيَا، قَدْ شَغَلَتْهُ دُنْيَاهُ عَنْ آخِرَتِهِ، يَخْشَى عَلَى مَنْ يَخْلُفُهُ الْفَقْرَ وَ يَأْمَنُهُ عَلَى نَفْسِهِ، فَيُفْنِي عُمُرَهُ فِي مَنْفَعَةِ غَيْرِهِ؛ وَ عَامِلٌ عَمِلَ فِي الدُّنْيَا لِمَا بَعْدَهَا، فَجَاءَهُ الَّذِي لَهُ مِنَ الدُّنْيَا بِغَيْرِ عَمَلٍ، فَأَحْرَزَ الْحَظَّيْنِ مَعاً، وَ مَلَكَ الدَّارَيْن جَمِيعاً، فَأَصْبَحَ وَجِيهاً عِنْدَ اللَّهِ، لَا يَسْأَلُ اللَّهَ حَاجَةً فَيَمْنَعُهُ.(1)

مردم در دنیا دو گروهند:

1-گروهى تنها براى دنيا تلاش مىكنند و دنيايشان آنان را از آخرتشان بازداشته است. نسبت به بازماندگان خود از فقر وحشت دارند ولى از فقر خويش (براى جهان ديگر) خود را در امان مىدانند، از اينرو عمر خود را در منافع ديگران فانى مىسازند (و دست خالى به آخرت مىروند).

2-گروه ديگر براى آنچه بعد از دنياست تلاش مىكنند؛ سهم آنان بدون نياز به كار و كوشش فراوان (و بیش از حدّ) از دنيا به آنها مىرسد. چنين كسانى هر دو سود را برده اند و هر دو سرا را با هم مالك شده اند. آنها در درگاه خدا آبرومندند و هر چه بخواهند خداوند از آنها دريغ نمى دارد.

توضیح:

به یقین منظور امام عَلَيْهِ اَلسَّلاَمُ از آنچه در این کلام نورانی آمده این نیست که تلاش و سعی برای سامان بخشیدن به حدّ لازم برای زندگی دنیا کار نادرستی است، زیرا از آن در روایات اسلامی به عبادت و گاه به فریضه یاد شده است

ص: 215

179-اگر بشود اموری را تغییر خواهم داد

لَوْ قَدِ اسْتَوَتْ قَدَمَايَ مِنْ هَذِهِ الْمَدَاحِضِ، لَغَيَّرْتُ أَشْيَاءَ.(1)

اگر در برابر اين لغزشگاه ها، گام هايم استوار شود امورى را تغيير خواهم داد.(و بدعت هايى را كه گذاشته اند از ميان خواهم برد).

توضیح:

امام عَلَيْهِ اَلسَّلاَمُ در این حکمت به انحرافات و بدعتهای بعد از پیامبر صلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ وَ سَلَّمْ اشاره می کنند. می دانیم پس از پیامبر اکرم صلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ وَ سَلَّمْ در زمان خلفا، انحرافاتی چه در مسائل عقیدتی و چه در احکام روی داد که غالباً منشأ سیاسی یا عدم آگاهی به تعلیمات اسلام داشت و امام عَلَيْهِ اَلسَّلاَمُ مترصّد بود مسلمانان را از آن انحرافات باز گرداند و به اسلام خالص و راستین زمان پیامبر اکرم صلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ وَ سَلَّمْ سوق دهد؛ ولی متأسفانه جنگ های داخلی که یکی پس از دیگری واقع شد و بی وفایی کوفیان و فعالیّت شدید منافقان به آن حضرت مجال نمی داد. از این رو فرمود؛ که اگر این لغزش گاه ها برطرف گردد و آرامش پیدا شود – که متأسفانه تا آخر عمر مبارک آن حضرت حاصل نشد- اموری را تغییر خواهم داد.

پیامبر اکرم صلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ وَ سَلَّمْ خطاب به امام علی عَلَيْهِ اَلسَّلاَمُ فرمود: ای علی بعد از من سنت مرا تو باید احیا و اجرا کنی.

ص: 217

180-در کتاب الهی روزی مقدّر است

اعْلَمُوا عِلْماً يَقِيناً، أَنَّ اللَّهَ لَمْ يَجْعَلْ لِلْعَبْدِ -وَ إِنْ عَظُمَتْ حِيلَتُهُ، وَ اشْتَدَّتْ طَلِبَتُهُ، وَ قَوِيَتْ مَكِيدَتُهُ- أَكْثَرَ مِمَّا سُمِّيَ لَهُ فِي الذِّكْرِ الْحَكِيمِ، وَ لَمْ يَحُلْ بَيْنَ الْعَبْدِ فِي ضَعْفِهِ وَ قِلَّةِ حِيلَتِهِ، وَ بَيْنَ أَنْ يَبْلُغَ مَا سُمِّيَ لَهُ فِي الذِّكْرِ الْحَكِيمِ. وَ الْعَارِفُ لِهَذَا الْعَامِلُ بِهِ، أَعْظَمُ النَّاسِ رَاحَةً فِي مَنْفَعَةٍ، وَ التَّارِكُ لَهُ الشَّاكُّ فِيهِ أَعْظَمُ النَّاسِ شُغُلًا فِي مَضَرَّةٍ، وَ رُبَّ مُنْعَمٍ عَلَيْهِ مُسْتَدْرَجٌ بِالنُّعْمَى، وَ رُبَّ مُبْتَلىً مَصْنُوعٌ لَهُ بِالْبَلْوَى، فَزِدْ أَيُّهَا الْمُسْتَنْفِعُ فِي شُكْرِكَ، وَ قَصِّرْ مِنْ عَجَلَتِكَ، وَ قِفْ عِنْدَ مُنْتَهَى رِزْقِكَ.(1)

(ای بندگان خدا ! )

يقين بدانيد خدا براى بنده اش - اگرچه بسيار چاره جو و سخت كوش و در طرح نقشه ها قوى باشد - بيش از آنچه در كتاب الهى براى او (از روزى) مقدر شده قرار نداده است.

و (به عكس) - هرچند بنده اش ناتوان و كم تدبير باشد- ميان او و آنچه برايش در كتاب الهى مقرر گشته مانع نگرديده است و كسى كه از اين حقيقت آگاه باشد و به آن عمل نمايد از همه مردم، آسوده خاطرتر و پرمنفعت تر است و آنكس كه آن را ترك كند و در آن شك و ترديد داشته باشد، از همه مردم، گرفتارتر و زيان كارتر است

و چه بسيارند افرادى كه مشمول نعمت (الهى) هستند؛ امّا اين نعمت مقدمۀ بلاىِ هلاكت ايشان محسوب مىشود

و چه بسيارند افرادى كه در بلا وسختى قرار دارند امّا اين بلا وسيله اى براى آزمايش و تكامل آنهاست.

ص: 218

181-علم خود را جهل ندانید

لَا تَجْعَلُوا عِلْمَكُمْ جَهْلًا، وَ يَقِينَكُمْ شَكّاً؛ إِذَا عَلِمْتُمْ فَاعْمَلُوا، وَ إِذَا تَيَقَّنْتُمْ فَأَقْدِمُوا.(1)

علم خويشتن را جهل، و يقين خودتان را شك قرار ندهيد، آنگاه كه عالم و آگاه شديد عمل كنيد و زمانى كه يقين كرديد اقدام نماييد (تا علم و يقين شما پايدار بماند).

توضیح:

اشاره به اینکه هر چیزی آثاری دارد که از آثار آن می توان آن را شناخت، هنگامی که اثر و خاصیت خود را از دست بدهد به منزلۀ معدوم است؛ هرچند ظاهراً وجود داشته باشد.

این یک فرهنگ قرآنی و اسلامی است که هر موضوع ِ بی خاصیّتی در حکم معدوم است و به همین دلیل عالمانی که به علم خود عمل نمی کنند در کلام امام عَلَيْهِ اَلسَّلاَمُ به منزلۀ جاهلان شمرده شده اند.

امام علی عَلَيْهِ اَلسَّلاَمُ می فرماید: عمل رفیق و دوست انسانی است که دارایی یقین است.

غرر 7169

ص: 220

182-طمّاع تشنه می ماند

اِنَّ الطَّمَعَ مُورِدٌ غَيْرُ مُصْدِرٍ، وَ ضَامِنٌ غَيْرُ وَفِيٍّ؛ وَ رُبَّمَا شَرِقَ شَارِبُ الْمَاءِ قَبْلَ رِيِّهِ؛ وَ كُلَّمَا عَظُمَ قَدْرُ الشَّيْءِ الْمُتَنَافَسِ فِيهِ عَظُمَتِ الرَّزِيَّةُ لِفَقْدِهِ؛ وَ الْأَمَانِيُّ تُعْمِي أَعْيُنَ الْبَصَائِرِ؛ وَ الْحَظُّ يَأْتِي مَنْ لَا يَأْتِيهِ.(1)

طمع، (انسان را) به سرچشمه آب وارد مىكند و او را تشنه بازمى گرداند و ضامنى است كه هرگز وفا نمى كند. و بسيار مىشود كه نوشنده آب پيش از آنكه سيراب شود گلوگيرش شده (و هلاك مىگردد). و هر اندازه ارزش چيزى بيشتر باشد كه مورد رغبتِ اين و آن گردد، به همان اندازه مصيبت از دست رفتنش بيشتر است.

آرزوها (ى دور و دراز) چشم بصيرت را كور مىكند و (چه بسا) سود به سراغ كسى مىرود كه او به دنبالش نيست!

توضیح:

امام عَلَيْهِ اَلسَّلاَمُ در این گفتار حکیمانه اش به شش نکته در سه بخش اشاره می کند که هر کدام اندرز گران بهایی است و در ابتدا چنین به نظر می رسد که این نکات، مستقل از یکدیگرند؛ ولی با دقّت می توان رابطه ای در میان آنها یافت. شایسته است در مفاهیم این حکمت اندیشۀ بیشتری شود و مصادیق آن را در اطراف خود پیدا کنیم.

امام على عَلَيْهِ اَلسَّلاَمُ می فرماید: نفس خود را به طمع نیند از برای بیشتر از مقدار کفاف زندگی که در این صورت بر تو غالب شود به افزون خواهی.

غرر 5579

ص: 221

183-پناه بر خدا از ظاهر و باطن دوگانه

اللَّهُمَّ إِنِّي أَعُوذُ بِكَ مِنْ أَنْ تُحَسِّنَ فِي لَامِعَةِ الْعُيُونِ عَلَانِيَتِي، وَ تُقَبِّحَ فِيمَا أُبْطِنُ لَكَ سَرِيرَتِي، مُحَافِظاً عَلَى رِثَاءِ النَّاسِ مِنْ نَفْسِي بِجَمِيعِ مَا أَنْتَ مُطَّلِعٌ عَلَيْهِ مِنِّي، فَأُبْدِيَ لِلنَّاسِ حُسْنَ ظَاهِرِي ،وَ أُفْضِيَ إِلَيْكَ بِسُوءِ عَمَلِي، تَقَرُّباً إِلَى عِبَادِكَ وَ تَبَاعُداً مِنْ مَرْضَاتِكَ.(1)

بار پروردگارا! به تو پناه مىبرم از اينكه ظاهرم را در چشمها نيكو جلوه دهى و باطنم را در پيشگاهت زشت سازى. (به تو پناه مىبرم از اين كه) بخواهم به وسيله اعمالى كه تو از آن خوب آگاهى، خوشبينى و احترام مردم را براى خويش حفظ كنم، ظاهر خوبم را براى مردم آشكار سازم و اعمال بدم را فقط تو بدانى، تا به بندگانت نزديك گردم و از رضا و خشنودى تو دور شوم.

توضیح:

این کلام از دعاهای نورانی امام علی عَلَيْهِ اَلسَّلاَمُ است که به پیشگاه پروردگار عالم عرضه می دارد توجّه به مفاد پرمعنایِ آن ما را به دنیای معنوی و دور از این دنیای مادّی سوق می دهد. که تعمّق و تفّکر در مفاد آن لازم است.(دقّت کنید.) سزاوار است هر روز بارها و بارها این کلام را به خود یادآوری کنیم و از آن درس بگیریم.

امام علی عَلَيْهِ اَلسَّلاَمُ می فرماید: صلاح ظاهر مردمان نشانه و نمودار درستی درون های آنهاست.

غرر 5936

ص: 222

184-کارکم مداوم، بهتر از زیاد خسته کننده

قَلِيلٌ تَدُومُ عَلَيْهِ، أَرْجَىٰ مِنْ كَثِيرٍ مَمْلُولٍ مِنْهُ.(1)

كار كمى كه (با نشاط) آن را ادامه دهى اميدبخش تر از كار زياد و خسته كننده است.

توضیح:

بسیاری افراد هنگامی که اهمیّت و فواید کاری را می شنوند - خواه فواید مادی داشته باشد یا معنوی- به آن هجوم می آورند، به مقدار زیادی انجام می دهند و خسته و وامانده شده و در نتیجه، از آن کار سرخورده می شوند و ای بسا کمتر رغبت تکرار آن را پیدا می کنند در حالی که اگر کار کمتر باشد و انسان آن را با میل و رغبت ادامه دهد بسیار مفیدتر است. (نظیر خواندن دعاهای طولانی بدون رغبت و توجّه).

در علوم و تحقیق و پژوهش هم چنین است، ادامه دادن یک رشته از دانش که به نتیجه برسد، بهتر از انبوهی از علوم است که مفید و مؤثر واقع نشود.

امام علی عَلَيْهِ اَلسَّلاَمُ می فرماید: کمی علم با عمل، بهتر از بسیار آن که عمل با آن نباشد.

غرر 7269

ص: 223

185-کار مستحب و واجب

إِذَا أَضَرَّتِ النَّوَافِلُ بِالْفَرَائِضِ، فَارْفُضُوهَا.(1)

هنگامى كه نافله ها (مستحبات) به فرائض (واجبات) زيان رساند، آنها را ترك گوييد.

توضیح:

بسیارند کسانی که به پاره ای از مستحبات آن چنان اهمیت می دهند که واجبات را فدای آن می کنند و این برخلاف دستور شرع اسلام است. نکتۀ اصلی این است که توان و استعداد و وقت انسان هرچه باشد محدود است؛ اگر بخواهد آنها را برای انجام مستحبات به شکل گسترده به کار گیرد چه بسا از واجبات باز می ماند. در این گونه موارد باید هشیار بود و کاری نکرد که لطمه به واجبات بخورد. گاه در سفرهای زیارتی یا عزاداریها، بعضی چنان افراط می کنند که به نمازهای واجب آنها لطمه می خورد. و یا با اشتیاق کار مستحبّی را انجام می دهند که گرفتار حقّ الناس و تضییع حقوق دیگران می شود که قطعاً مورد نظر اسلام نیست.

امام علی عَلَيْهِ اَلسَّلاَمُ می فرماید: به راستی که تو اگر به خاطر فضیلت مستحبات، خود را از انجام فرایض و واجبات سرگرم کنی هرگز آن فضیلتی را که به دست آورده ای برابری نکند با گناه واجبی را که ضایع نموده و ترک کرده ای.

غرر 9999

ص: 224

186-آمادۀ سفر باش

مَنْ تَذَكَّرَ بُعْدَ السَّفَرِ، إسْتَعَدَّ.(1)

كسى كه دورى سفر (آخرت) را به خاطر داشته باشد خود را مهيا مى سازد.

توضیح:

در این حدیث شریف و احادیث فراوان دیگر، مردمِ دنیا به مسافرانی تشبیه شده اند که به سوی منزلگاه دور دست امّا بسیار مرفه و پر برکت در حرکتند و باید برای رسیدن به سر منزل مقصود مرکبی راهوار و زاد و توشه ای فراوان آماده سازند وگرنه در وسط راه می مانند و به مقصد نخواهند رسید. همین معنا به صورت دیگری در حکمت دیگری آمده آن جا که فرمود:

« آهِ مِن قِلَّةِ الزّادِ وَ طُولِ الطَّریقِ وَ بُعدِ السَّفَرِ.»

آه از کمی زاد و توشه و طولانی بودن راه و دوری سفر.

بر عمر رفته از سر غفلت مکن حساب *** اوراق باد برده نگردد دگر حساب

اکنون بساز خانۀ فردای خویش را *** آنسان که بهر خانۀ دنیا کنی شتاب

امام علی عَلَيْهِ اَلسَّلاَمُ می فرماید: همه اندوه و تلاش خود را برای آخرت خود قرار ده.

غرر 98

ص: 225

187-برتری بصیرت بردیدن با چشم

لَيْسَتِ الرَّوِيَّةُ كَالْمُعَايَنَةِ مَعَ الْإِبْصَارِ، فَقَدْ تَكْذِبُ الْعُيُونُ أَهْلَهَا، وَ لَا يَغُشُّ الْعَقْلُ مَنِ اسْتَنْصَحَهُ.(1)

تفكّر و انديشه همچون ديدن با چشم نيست، چرا كه گاه چشم، به صاحبش دروغ مىگويد؛ ولى عقل (سليم) به كسى كه از او راهنمايى بخواهد غِشّ و خيانت نمىكند.

توضیح:

برخلاف آنچه علمای حسّی و تجربی می پندارند همیشه حسّ و تجربه صحیح ترین اطلاعات را در اختیار انسان نمی گذارد؛ خطاهای حسّ را بسیاری از دانشمندان جمع آوری کرده اند که لیست بزرگی را تشکیل می دهد. مثالهای سادۀ آن را در زندگی روزانۀ خود می بینیم هنگامی که آتش گردان را به دور خود می گردانند از دور دایرۀ کامل آتش می بینیم در حالی که آتش همواره در یک نقطه از این دایره بیش نیست؛ ولی چون به سرعت گردش می کند چشم ما فاصله ها را نمی بیند. نمونه دیگر سراب است و باریک دیدن جادّه از دور.

امام عَلَيْهِ اَلسَّلاَمُ در کلام دیگری می فرماید:

نَظَرُ البَصَرِ لایُجدی اِذا عَمِیَتِ البَصیزَةٌ.(2)

نگاه دیده سود ندهد آنجا که چشم دل و بصیرت کور باشد.

امام علی عَلَيْهِ اَلسَّلاَمُ می فرماید: از دست دادن چشم بهتر است از فقدان بصیرت.

غرر 935

ص: 226

188-میان تو و موعظه پرده ای است

بَيْنَكُمْ وَ بَيْنَ الْمَوْعِظَةِ حِجَابٌ مِنَ الْغِرَّةِ.(1)

ميان شما و موعظه، پرده اى از غفلت (و غرور) وجود دارد (كه مانع تأثير آن است).

توضیح:

می دانیم، در جهانی زندگی می کنیم که هم واعظان بسیارند وهم موعظه ها؛ تاریخ پیشینیان، واعظِ بسیار گویایی است، حوادثی که در طول تاریخ رخ می دهد و دگرگونی قدرتها، سرنگونی دولتها و از کار افتادن قهرمانان و فقر گروهی از ثروتمندان، هرکدام واعظی هستند گویا! ،حتی مردگان که همه روزه می بینیم بر دوش بستگان و عزیزانشان به سوی دیار خاموشان بدرقه می شوند– به فرمودۀ امیرمؤمنان علی عَلَيْهِ اَلسَّلاَمُ – بهترین واعظانند.

ولی عاملی که متاسّفانه اجازه نمی دهد از این همه «واعظ» درس بگیریم حجاب غفلت و غرور است.

امام کاظم عَلَيْهِ اَلسَّلاَمُ به هارون که درخواست موعظه کرده بود فرمود: هرچیزی را که در اطراف خود می بینی همه دارای موعظه است.(2)

امام علی عَلَيْهِ اَلسَّلاَمُ می فرماید: به وسیله اندرزها زنگار غفلت و بی خبری از دلها زدوده شود.

غرر 10271

ص: 227

189-امروز و فردا کردن خواص

جَاهِلُكُمْ مُزْدَادٌ، وَ عَالِمُكُمْ مُسَوِّفٌ.(1)

نادانهاى شما (پيوسته) بر اعمال خلاف خود مى افزايند و دانشمندانتان امروز و فردا مىكنند.

توضیح:

آنها که نادانند بر اثر نداشتن بصیرت به راه خلاف افتاده اند و آنهایی که عالم هستند گرفتار تردید و ضعف تصمیم گیری و اراده هستند و به همین دلیل جامعۀ شما از درون تهی شده است. این در حالی است که عالمان باید الگو و اسوه باشند و راه تهذیب نفس و اصلاح جامعه را به مردم نشان دهند و جاهلان نیز باید از نور علمِ عالمان بهره گیرند و در مسیر اصلاح خویش و جامعۀ خود باشند.

امام علی عَلَيْهِ اَلسَّلاَمُ می فرماید: نادان از راهی که می رود باز نایستد. غرر 1323

و باز فرمودند: بسا دانشمندی که از علم و دانشش سودی نبرد. غرر 6965

ص: 228

190-راه بهانه جوئی بسته است

قَطَعَ الْعِلْمُ عُذْرَ الْمُتَعَلِّلِينَ.(1)

علم و آگاهى، راه را بر (بهانه جويان و) آنها كه تعلّل مى ورزند بسته است.

توضیح:

واقعیت آن است که گروهی از مردم ناآگاهانه گرفتار کارهای خلاف می شوند؛ امّا گروه دیگری می دانند و بهانه جویی می کنند و پیوسته شانه از زیر بار مسئولیت خالی می نمایند.

گاه به گُمان اینکه خداوند غفور و رحیم است و گناه آنها را می بخشد و گاه به این بهانه که علم آنها قطعی و یقینی نیست و گاه سعی می کنند علم خود را به فراموشی بسپارند و خود را به نادانی بزنند.

همۀ اینها در پیشگاه خدا مسئولند و بهانه جویی ها هرگز عذری برای آنها نزد خدا درست نخواهد کرد

و اگر تاریخ اسلام را از اوّل تاکنون با دقّت مطالعه کنیم بسیاری را می بینیم که مشمول این کلام امامند و گمان می کنند عذر دارند، در حالی که در پیشگاه خدا مسئولند.این حکم شامل همه ی کسانی می شود که آگاهانه به بهانه های واهی با اصول یا فروع دین به مخالفت برخاسته اند.

امام علی عَلَيْهِ اَلسَّلاَمُ می فرماید: بر عالم و دانشمند است که یاد گیرد آنچه را نمی داند، و یاد دهد به مردم آنچه را می داند.

غرر 6979

ص: 229

191-تا فرصت هست در عمل کوتاهی مکن

كُلُّ مُعَاجَلٍ يَسْأَلُ الْإِنْظَارَ، وَ كُلُّ مُؤَجَّلٍ يَتَعَلَّلُ بِالتَّسْوِيفِ.(1)

آن كس كه زمانش پايان گرفته، خواهان مهلت است و آن كس كه مهلت دارد (در انجام كارهاى نيك و ترک از گناه) كوتاهى مىكند.

توضیح:

امام عَلَيْهِ اَلسَّلاَمُ در این گفتار حکیمانه، از یک واقعیت که دامان غالب مردم را می گیرد ( هرچند گروهی از نیکان و پاکان از آن مستثنا هستند) خبر می دهد و مردم را به دو گروه تقسیم می کند:

گروهی که مهلت آنها سرآمده؛ یا پیر و ناتوانند، یا بیمار و در آستانۀ مرگ و یا مستحق مجازاتند. اینها از خداوند متعال و یا از خلق خدا تفاضای مهلت می کنند تا خطاهای خود را جبران نمایند در حالی که زمانی طولانی فرصت در اختیار داشته و کاری نکردهاند.

گروه دوم کسانی هستند که برای هرگونه اعمال نیک یا جبران گناه گذشته فرصت دارند ولی برای عمل کوتاهی می کنند!

حسرت از کوتاهی بگذشته درمان تو نیست *** درد داری بهر درمانش کنون اقدام کن

امام علی عَلَيْهِ اَلسَّلاَمُ می فرماید: خُلق و خوی پرهیزکاران غنیمت شمردن مهلت و توشه بر گرفتن برای کوچ کردن و رحلت از این جهان است.

غرر 7811

ص: 230

192-دگرگونی روزگار

مَا قَالَ النَّاسُ لِشَيْءٍ طُوبَى لَهُ، إِلَّا وَ قَدْ خَبَأَ لَهُ الدَّهْرُ يَوْمَ سَوْءٍ.(1)

هرگز مردم به چيزى نگفتند: «خوشا به حال آن»؛ جز اينكه روزگار روز بدى را براى او پنهان (و فراهم) كرد.

توضیح:

برای این جملۀ کوتاه و پرمعنا دو تفسیر وجود دارد:

1- نخست این که چون مردم چیزی را بستایند، حسودان، حسادتشان تحریک می شود و در زوال آن کوشش می کنند. به همین دلیل جمعی معتقدند باید نعمتهای چشمگیر را از نظر حسودان مخفی داشت که در مقام دشمنی با آن برنیایند. درست است که باید انسان به مقتضای « وَ اَما بِنِعمَةِ رَبِّکَ فَحَدِّث» نعمتهای الهی را آشکار سازد؛ ولی در برابر حسودان، استثنایی وجود دارد. به همین دلیل حضرت یعقوب عَلَيْهِ اَلسَّلاَمُ به فرزندش یوسف عَلَيْهِ اَلسَّلاَمُ سفارش کرد که خواب خود را که نشانۀ اوج عظمت او در آینده است از برادران حسود پنهان کند.

2- تفسیر دیگر این که همه چیزِ دنیا در حال دگرگونی و زوال است؛ امروز ممکن است همه دربارۀ شخص معینی تعریف و تمجید کنند و نعمت های الهی را برای او کامل بدانند و بگویند: خوشا به حال او که مشمول چنین نعمت هایی است؛ امّا چیزی نمی گذرد که دگرگونی های طبیعتِ دنیا، دامان او را می گیرد، ثروت از میان می رود، قدرت رو به افول می گذارد و جوانی و سلامت به پیری و

ص: 231

193-مسئلۀ پیچیده قضا و قدر

وَ سُئِلَ عَنِ القَدَرِ

فَقَالَ عَلَيْهِ اَلسَّلاَمُ : طَرِيقٌ مُظْلِمٌ فَلَا تَسْلُكُوهُ،

ثُمَّ سُئِلَ ثَانِياً

فَقَالَ عَلَيْهِ اَلسَّلاَمُ : وَ بَحْرٌ عَمِيقٌ فَلَا تَلِجُوهُ،

ثُمَّ سُئِلَ ثَالِثاً

فَقَال عَلَيْهِ اَلسَّلاَمُ َ: وَ سِرُّ اللَّهِ فَلَا تَتَكَلَّفُوه.(1)

از امام عَلَيْهِ اَلسَّلاَمُ دربارۀ قضا و قدر الهی سئوال کردند؛ امام عَلَيْهِ اَلسَّلاَمُ فرمود: راه تاريكى است در آن گام ننهيد، درياى ژرفى است در آن وارد نشويد و راه پنهان الهى است، براى دستيابى به آن خود را به زحمت نيفكنيد.

توضیح:

مسئله قضا و قدر و جبر و تفویض از بزرگترین و پیچیده ترین مسائلی است که از هزاران سال پیش مورد توجه انسانها بوده و دانشمندان و فلاسفه و متکلمان در این زمینه سخن بسیار گفته اند. گروهی به دلایل مختلف گرایش به سوی جبر و قضا و قدرِ جبری پیدا کرده اند. به گمان اینکه اعتقاد به اختیار انسان با توحید افعالی خداوند سازگار نیست و یا به تصوّر این که قانون علیّت، اختیار را نفی می کند و یا به انگیزه های سیاسی و روانی، انسان را در کارهایش مجبور و مسلوب الاختیار دانسته اند .این عقیده از نظر اسلام پذیرفته نیست زیرا تمام مسائل تربیتی، دعوت انبیاء و آزمایش الهی و ثواب و عقاب و بهشت و جهنّم را بیهوده تلقّی خواهد کرد.

ص: 233

194-خدا عالم را دوست دارد

إِذَا أَرْذَلَ اللَّهُ عَبْداً، حَظَرَ عَلَيْهِ الْعِلْمَ.(1)

هرگاه خداوند بنده اى را (به سبب گناهانش) پست بشمرد علم را از او دريغ مى دارد.

توضیح:

بدیهی است خداوند، هم حکیم است و هم عادل، و هرگز کاری برخلاف حکمت و عدالت نخواهد کرد، پست شمردن افراد به یقین بر اثر گناهان و معاصی آنهاست و مفهوم این سخن آن است که افرادی که بر اثر گناه از درگاه خداوند بیرون شوند خداوند بزرگترین موهبت را که موهبت علم است از آنها منع می کند.

امام على عَلَيْهِ اَلسَّلاَمُ می فرماید: به راستی که خدای سبحان عطا می کند مال را به کسی که دوستش دارد یا دشمنش دارد ولی علم را عطا نمی کند جز به کسی که او را دوست می دارد.

غرر 6922

ص: 235

195-فلسفه وجوب طاعت خداوند

لَوْ لَمْ يَتَوَعَّدِ اللَّهُ عَلَى مَعْصِيَتِهِ، لَكَانَ يَجِبُ أَلَّا يُعْصَى شُكْراً لِنِعَمِهِ.(1)

اگر خدا تهديد به عذاب در برابر عصيان نكرده بود، باز(هم) واجب بود كه به پاس نعمت هايش نافرمانى او نشود.

توضیح:

متکلّمان، در علم کلام، نخستین مسئله ای را که مورد بحث قرار می دهند مسئلۀ وجوب معرفة الله است؛ یعنی ما باید دنبال این مسئله برویم که خالق این جهان کیست و صفاتش چیست؟ چرا که وجود خود را مشمول نعمتهای فراوان مادی و معنوی می بینیم و می دانیم این نعمتها از ما نیست؛ از لحظۀ انعقاد نطفۀ ما، در رحم مادر، تا لحظه ای که چشم از این جهان فرو می بندیم نعمتهایی به سوی ما سرازیر است که بسیاری از آنها را حتّی یک گام برای تحصیلش برنداشته ایم. وجدان آدمی قضاوت می کند که به دنبال آفرینندۀ این نعمتها برویم و شکر منعم به جا بیاوریم.

از این جا مسائل مربوط به خداشناسی و معارف دینی شکل می گیرد. در مسائل عملی که مربوط به اطاعت و ترک عصیان است نیز همین معنا صادق است. به فرض که خداوند مجازاتی برای معصیت کاران قرار نداده بود باز هم وجدان ما قضاوت می کرد که از باب شکر منعم، عصیان او را ترک کنیم. از این جا روشن می شود که مسئله اطاعت فرمان خدا و ترک عصیان او مسئله ای

ص: 236

196-از دست رفتن صبر با فقدان پیامبر اکرم صلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ وَ سَلَّمْ

وَ قَالَ عَلَيْهِ اَلسَّلاَمُ [عِنْدَ و قُوُفِهِ] عَلَى قَبْرِ رَسُولِ اللَّهِ صلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ وَ سَلَّمْ سَاعَةَ دَفْنِهِ:

إِنَّ الصَّبْرَ لَجَمِيلٌ إِلَّا عَنْكَ، وَ إِنَّ الْجَزَعَ لَقَبِيحٌ إِلَّا عَلَيْكَ؛ وَ إِنَّ الْمُصَابَ بِكَ لَجَلِيلٌ، وَ إِنَّهُ قَبْلَكَ وَ بَعْدَكَ لَجَلَلٌ.(1)

امام عَلَيْهِ اَلسَّلاَمُ هنگامى كه مىخواست رسول خدا صلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ وَ سَلَّمْ را به خاك بسپارد در كنار قبر آن حضرت چنين عرضه داشت:

«صبر و شكيبايى زيباست ولى نه درباره ی تو و جزع و بى تابى زشت است امّا نه بر فراق تو.

مصيبت وفات تو بسيار سنگين و هر مصيبتى پيش از تو و بعد از تو در برابر آن كوچك و حقير است.»

توضیح:

مفهوم کلام چنین می شود که زیبایی صبر و شکیبایی نیز در بعضی از موارد استثنایی دارد و همچنین زشتی جزع و بی تابی. آن جا که برای موارد شخصی و فردی باشد (مانند مصیبت از دست دادن فرزند و برادر و عزیزان دیگر) صبر، جمیل است و جزع قبیح؛ امّا آن جا که برای اهداف مهم اجتماعی باشد مانند آنچه امیرمؤمنان عَلَيْهِ اَلسَّلاَمُ پس از رحلت پیامبر اکرم صلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ وَ سَلَّمْ انجام داد و همچنین بانوی اسلام فاطمة زهرا سلام اله علیها در مصیبت پدر، و بازماندگان خاندان پیغمبر صلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ وَ سَلَّمْ در مصائب کربلا و عاشورا، در این موارد نه صبر جمیل است و نه جزع قبیح، زیرا اهمیّت مقام والای پیامبر صلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ وَ سَلَّمْ و شهدای کربلا و مانند آن را نشان می دهد. البته این گونه مصائب (برخلاف مصائب شخصی) باید هرگز فراموش نشود. به همین دلیل جزع، جمیل می شود و صبر قبیح.

ص: 238

197-با احمق معاشرت مكن

لَا تَصْحَبِ الْمَائِقَ، فَإِنَّهُ يُزَيِّنُ لَكَ فِعْلَهُ وَ يَوَدُّ أَنْ تَكُونَ مِثْلَهُ.(1)

با احمق معاشرت مكن كه كارهاى احمقانه خود را براى تو زيبا جلوه مىدهد و دوست دارد تو هم مثل او باشى.

توضیح:

یکی از مهمترین هشدارها در روایات اسلامی دربارۀ معاشرت با احمق است که امام عَلَيْهِ اَلسَّلاَمُ در این کلام حکیمانه به آن اشاره کرده و همگان را از مصاحبت با آنها برحذر می دارد. انسان بطبع موجودی اجتماعی است و ناگزیر است از انتخاب دوست، همراه، همسفر و مشاورت و معاشرت، امّا اگر این ارتباط با افراد احمق باشد، زیانش قطعاً از سودش بیشتر است. امام عَلَيْهِ اَلسَّلاَمُ دچار شدن به این خسارت را هشدار می دهد!

امام علی عَلَيْهِ اَلسَّلاَمُ می فرماید: آدم احمق به خوار شدن نیز نیکو نگردد ،و از نقصان و زیان نیز جدا نشود.

غرر 2203

ص: 240

198-فاصلهٔ مشرق تا مغرب

وَ قَدْ سُئِلَ عَنْ مَسَافَةِ مَا بَيْنَ الْمَشْرِقِ وَ الْمَغْرِبِ

فَقَالَ عَلَيْهِ اَلسَّلاَمُ مَسِيرَةُ يَوْمٍ لِلشَّمْسِ.(1)

از امام عَلَيْهِ اَلسَّلاَمُ درباره فاصله ميان مشرق و مغرب سؤال كردند.

امام عَلَيْهِ اَلسَّلاَمُ در پاسخ فرمود:

به اندازه مسير يك روز خورشيد است.

توضیح:

علامه مجلسی رحمت الله در بحارالانوار برای این حدیث شریف مقدمه ای ذکر کرده که چنین است: روزی امیرمؤمنان علی عَلَيْهِ اَلسَّلاَمُ فرمود: «(در سینۀ من دانش فراوانی است) ای کاش حاملانی برای این علم پیدا می کردم. مردی برخاست که در گردن او کتابی آویخته بود. صدای خود را بلند کرد و گفت: ای کسی که ادّعا می کنی چیزهایی را که دیگران نمی دانند میدانی و اموری را که دیگران نمی فهمند می فهمی، من از تو سؤالی دارم جواب بده. یاران علی عَلَيْهِ اَلسَّلاَمُ برخاستند تا او را به قتل برسانند ( ظاهراً از مرتدین خوارج بود) امام عَلَيْهِ اَلسَّلاَمُ فرمود: او را به حال خود بگذارید، زیرا دلیل های منطقی الهی با خشونت همراه نیست و از طریق باطل نمی توان براهین الهی را ثابت کرد. سپس رو به آن مرد کرد و فرمود: آنچه می خواهی بپرس که من ان شاءالله پاسخ آن را خواهم گفت.

آن مرد پرسید:

فاصلۀ میان مشرق و مغرب چه مقدار است؟

امام عَلَيْهِ اَلسَّلاَمُ فرمود: به اندازۀ فاصلۀ فضایی است که در میان آنهاست.

ص: 241

199-دوستان تو سه گروهند

أَصْدِقَاؤُكَ ثَلَاثَةٌ وَ أَعْدَاؤُكَ ثَلَاثَةٌ؛ فَأَصْدِقَاؤُكَ: صَدِيقُكَ وَ صَدِيقُ صَدِيقِكَ وَ عَدُوُّ عَدُوِّكَ

وَ أَعْدَاؤُكَ: عَدُوُّكَ وَ عَدُوُّ صَدِيقِكَ وَ صَدِيقُ عَدُوِّكَ.(1)

دوستانت سه گروهند و دشمنانت نيز سه گروه؛

امّا دوستانت: دوست تو و دوست دوستت و دشمن دشمنت.

و امّا دشمنانت: دشمن تو و دشمن دوستت و دوست دشمنت هستند.

توضیح:

این کلام حکیمانۀ امام عَلَيْهِ اَلسَّلاَمُ در بسیاری از مسائل اجتماعی زندگی و دربارۀ ملّت ها راه گشاست؛ هرگاه ببینیم کسی با دشمن مسلمانان دوستی می کند باید بدانیم او هم دشمن مسلمانان است. هرچند به ظاهر ادعای دوستی می کند. همچنین اگر با دوستان ما دشمنی می کند بدانیم او دشمن ما نیز هست، هرچند ظاهراً خود را در لباس دوستان ما درآورده است و به این ترتیب بسیاری از روابط سیاسی و اجتماعی را می توان حل کرد و پیش بینیهای لازم را دربارۀ موضع گیری در مقابل اشخاص و گروه ها و کشورها داشت.

امام علی عَلَيْهِ اَلسَّلاَمُ می فرماید: بهترین یاران و دوستان کسی است که انسان را بر اطاعت حق یاری دهد.

غرر 276

ص: 243

200-عبرت زیاد، عبرت گیرنده

مَا أَكْثَرَ الْعِبَرَ، وَ أَقَلَّ الِاعْتِبَارَ.(1)

اسباب عبرت، بسيار است ولى عبرت گيرنده كم است.

توضیح:

منظور از « عبرت» حوادثی است که در گذشته یا در زمان حال واقع می شود، خواه در تاریخ زندگی انسان ها و خواه در حوادث دیگر که مایۀ بیداری و پند گرفتن و استفاده کردن برای اصلاح اشتباهات و پیمودن صراط مستقیم در زندگی است.

دانشمندی می گوید: عبرت آن است که تمام آنچه را حاضر است در گذشته مشاهده کنی و فکر آن است که گذشته را امروز در برابر خود ببینی.

امام علی عَلَيْهِ اَلسَّلاَمُ می فرماید: مومن می نگرد به دنیا با دیده پند گیری و عبرت و قوت خود می خورد با شکم ناچاری (یعنی به اندازۀ ضرورت و ناچاری غذا خوردن) و می شنود در آن با گوش عداوت و دشمنی نسبت به فریب های دنیا و مادیات آن.

غرر 5353

ص: 244

201-خداوند چگونه به حساب خلق رسیدگی می کند

وَ سُئِلَ عَلَيْهِ اَلسَّلاَمُ : كَيْفَ يُحَاسِبُ اللَّهُ الْخَلْقَ عَلَى كَثْرَتِهِمْ؟

فَقَالَ عَلَيْهِ اَلسَّلاَمُ كَمَا يَرْزُقُهُمْ عَلَى كَثْرَتِهِمْ.

فَقِيلَ كَيْفَ يُحَاسِبُهُمْ وَ لَا يَرَوْنَهُ؟

فَقَالَ عَلَيْهِ اَلسَّلاَمُ : كَمَا يَرْزُقُهُمْ وَ لَا يَرَوْنَهُ.(1)

از امام عَلَيْهِ اَلسَّلاَمُ پرسيدند: خداوند چگونه حساب همه خلق را با آن فزونى كه دارند مىرسد؟

امام عَلَيْهِ اَلسَّلاَمُ فرمود: همان گونه كه آنها را با آن فزونى كه دارند روزى مى دهد.

(بار ديگر) پرسيدند: چگونه به حساب آنها رسيدگى مىكند در حالى كه او را نمى بينند؟

امام عَلَيْهِ اَلسَّلاَمُ فرمود:

همان گونه كه به همه ی آنها روزى مى دهد در حالى كه او را نمى بينند.

توضیح:

گوئی سؤال کننده گمان می کرد محاسبۀ خداوند، مانند محاسبۀ یک حسابدار از افراد مختلف است که برای هر یک باید مدّتی وقت صرف کند و اگر تعداد آنها زیاد باشد ممکن است ماه ها و سالها طول بکشد؛ ولی از قدرت خدا و حسابگری او غافل بود. امام عَلَيْهِ اَلسَّلاَمُ برای او مثالی زد تا به نکتۀ اصلی مطلب که قدرت وسیع خدا بر همه چیز است پی ببرد.

ان الله سریع الحساب (آل عمران 19)

ان الله يرزق من يشاءَ بغير حساب (آل عمران آیه 37)

ص: 245

202-فرستادۀ تو نشان میزان عقل توست

رَسُولُكَ تَرْجُمَانُ عَقْلِكَ، وَ كِتَابُكَ أَبْلَغُ مَا يَنْطِقُ عَنْكَ.(1)

فرستادۀ تو نشانۀ عقل تو و نامهات گوياترين سخنگوى توست.

توضیح:

یعنی مردم می توانند از انتخاب فرستاده، به میزان عقل تو پی ببرند؛ هرگاه تو، انسان فرهیخته، دانشمند و عاقل و با تقوا و شجاع را به عنوان فرستادۀ خود به سوی شخص یا جمعیّتی برگزینی آنها می فهمند که تو در چه پایه ای از عقل و درایت قرار داری و به تعبیر دیگر، آنچه در درون توست از این طریق بیرون می ریزد و خفایای وجودت آشکار می شود. در ضمن این درسی است برای همۀ ما که در انتخاب فرستاده دقّت کنیم و برای شناخت مخالفان خود نیز از این روش بهره بگیریم.

امام علی عَلَيْهِ اَلسَّلاَمُ می فرماید: هنگامی که نامه ای می نویسی بار دیگر پیش از آن که آن را مهر و امضا کنی در آن نگاه دقیق کن زیرا عقل خود را مهر و امضا می کنی.

غرر 285

ص: 246

203-چه کسی محتاج تر به دعاست

مَا الْمُبْتَلَى الَّذِي قَدِ اشْتَدَّ بِهِ الْبَلَاءُ، بِأَحْوَجَ إِلَى الدُّعَاءِ مِنَ الْمُعَافَى الَّذِي لَا يَأْمَنُ الْبَلَاء.(1)

آنكس كه به شدّت به بلا مبتلاست از كسى كه مبتلا نيست ولى در هيچ لحظه ايمن از بلا نمى باشد، محتاج تر به دعا نيست.

توضیح:

اشاره به این که مردم غالباً به افراد گرفتار توجّه دارند به خصوص گرفتارانی که به شدّت مبتلا شده اند؛ یا گرفتاری مالی یا انواع بیماریها یا مسائل مختلف و کسانی که به آنان علاقه مندند دعا می کنند که خدا آنها را از گرفتاری رهایی بخشد و از کسانی که ظاهراً سالم و بدون گرفتاری هستند غافلند؛ در حالی که آنها نیز به همان اندازه و گاه بیشتر نیاز به دعا دارند.

این کلام امام عَلَيْهِ اَلسَّلاَمُ نوعی مقدم بودن پیشگیری بر درمان را به ما گوشزد می فرماید.

امام علی عَلَيْهِ اَلسَّلاَمُ فرمود: پیش از آنکه بلا نازل شود دعا کنید.

بحار الانوار ج 90 ص 380

ص: 247

204-مردم فرزندان دنیا هستند

النَّاسُ أَبْنَاءُ الدُّنْيَا، وَ لَا يُلَامُ الرَّجُلُ عَلَى حُبِّ أُمِّهِ.(1)

مردم، فرزندان دنيا هستند و كسى را نمىتوان به سبب محبّت به مادرش سرزنش كرد.

توضیح:

تشبیه دنیا به مادر به سبب آن است که همه چیز ما از آب و خاک آفریده شده و در دامان این جهان متولّد شده و در آن پرورش یافته ایم، بنابراین دنیا را تشبیه به مادر کردن کاملاً مناسب است و تعبیر وطن به مادر که بسیار رایج است نیز در واقع ناظر به همین معناست که ما وقتی در کشوری متولّد شده و در فضای آن پرورش یافته ایم، آن کشور به منزلۀ مادر ماست و علاقه داشتن به مادر امری طبیعی است، بنابراین هم علاقۀ به وطن و هم علاقۀ به دنیا امری طبیعی است و جای تعجّب نیست.

امام علی عَلَيْهِ اَلسَّلاَمُ می فرماید: چه شده است شما را که به اندکی از دنیا که به دست آورید شادمان شوید، ولی اندوهگین نمی کند شما را آخرت بسیاری که از آن محروم شده اید.

غرر 3046

ص: 248

205-سائل مستمند فرستادۀ خداست

إِنَّ الْمِسْكِينَ رَسُولُ اللَّهِ، فَمَنْ مَنَعَهُ فَقَدْ مَنَعَ اللَّهَ وَ مَنْ أَعْطَاهُ فَقَدْ أَعْطَى اللَّهَ.(1)

مستمند، فرستاده خداست، كسى كه از او دريغ دارد از خدا دريغ داشته و كسى كه به او عطا كند به خداوند عطا كرده است.

توضیح:

این تعبیر نهایت لطف خدا را به کسانی نشان می دهد که به نیازمندان کمک می کنند و در ضمن، این پیام را به ما می دهد که مسکین و مستمند را خوار نشمریم و کمترین اهانتی به او روا مداریم و اگر کمکی می کنیم خالی از هرگونه منّت و آزار و اهانت باشد، زیرا او فرستادۀ خداست و کسی که به رسول و فرستادۀ دیگری اهانت کند در واقع به خود آن شخص اهانت کرده و کسی که رسول دیگری را احترام و اکرام کند فرستندۀ رسول را اکرام و احترام کرده است.

امام علی :فرمود کسی که سائل را با داشتن قدرت و توان (مالی) محروم سازد به عقوبت محرومیت و بی بهره ماندن از رحمت حق دچار شود.

غرر 3886

ص: 249

206-آرامش داغدار، اضطراب مال باخته

يَنَامُ الرَّجُلُ عَلَى الثُّكْلِ، وَ لَا يَنَامُ عَلَى الْحَرَبِ.(1)

انسان داغدار، خواب و آسايش دارد؛ اما كسى كه مالش را ربودهاند خواب ندارد.

توضیح:

سیدرضی رحمت الله در تفسیر این کلام شریف می گوید: «مفهومش آن است که انسان ممکن است بر قتل فرزندان خود صبر کند؛ امّا در ربودن اموالش صبر نخواهد داشت»؛

( وَ مَعنٰی ذٰلکَ اَنَّهُ یُصبَرُ عَلیٰ قَتلِ الاَولادِ، وَ لا یُصبَرُ عَلی سَلَبِ الاَموالِ).

مفهوم دیگرش این است که فرد می داند فرزند و یا عزیز فوت شده برگشت ندارد. ولی مالی که به سرقت رفته احتمال پیدا شدن و بازگشت دارد و لذا پیوسته در بیم و امید است و راحت نمی خوابد.

امام علی عَلَيْهِ اَلسَّلاَمُ فرمود: دل خود را به وسیله یقین رام گردان، و به یادآوری فنا و نیستی این جهان آرام کن، و به مصیبت های دنیا بینایش گردان.

غرر 10852

ص: 250

207-دوستی ،پدران خویشاوندی فرزندان

مَوَدَّةُ الْآبَاءِ، قَرَابَةٌ بَيْنَ الْأَبْنَاءِ؛ وَ الْقَرَابَةُ إِلَى الْمَوَدَّةِ، أَحْوَجُ مِنَ الْمَوَدَّةِ إِلَى الْقَرَابَةِ.

دوستى در ميان پدران به منزله خويشاوندى در ميان فرزندان است و خويشاوندى، به دوستى نيازمندتر است تا دوستى به خويشاوندى (خويشاوندان زمانى خويشاوند محسوب مىشوند كه دوست باشند).

توضیح:

اشاره به این که پدران، دوستی با دوستان خود را برای فرزندان به ارث می گذارند و فرزندانشان به قدری به هم نزدیک می شوند که گویی با هم برادرند و بسیار دیده شده است که پدرانِ یکدیگر را عمو خطاب می کنند.( و در بسیاری از اوقات با هم ازدواج می کنند.)

امام علی عَلَيْهِ اَلسَّلاَمُ می فرماید: بر شما باد به پیوند کردن و همراهی نمودن با یکدیگر و از جدایی و دوری کردن از یکدیگر بپرهیزید.

غرر 10186

ص: 251

208-از فراست مؤمن برحذر باش

اِتَّقُوا ظُنُونَ الْمُؤْمِنِينَ، فَإِنَّ اللَّهَ تَعَالَى جَعَلَ الْحَقَّ عَلَى أَلْسِنَتِهِمْ.(1)

از فراست و گمان افراد باايمان برحذر باشيد، زيرا خدا حق را بر زبان (و فكر) آنها قرار داده است.

توضیح:

به یقین قلب مؤمن همچون آیینۀ صاف و بی زنگاری است که چهرۀ حقایق در آن منعکس می شود و به همین دلیل گاه از آینده و از امور پنهانی موجود آگاه می شوند. این سخن شبیه چیزی است که از پیامبراکرم صلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ وَ سَلَّمْ نقل شده که می فرماید:

« اِنَّ لِلّهِ عِبٰاداً یَعرِفُونَ النّٰاسَ بِالتَّوَسُّمِ »

خدا بندگانی دارد که مردم را با هشیاری خاص خود می شناسند و از خفایای کار آنها باخبر می شوند.»

و در جای دیگر می فرماید:

« اِتَّقُوا فِراسَةَ المُؤمِنِ فَاِنَّهُ یَنظُرُ بِنُورِ اللهِ ؛

از فراست و هشیاری افراد با ایمان بپرهیزید، چرا که آنها با نور خدا نگاه می کنند.»

امام علی عَلَيْهِ اَلسَّلاَمُ می فرماید: مومن چون به چیزی نگاه کند پند گیرد، و چون خاموش باشد تفکر و اندیشه کند، و چون لب گشاید بیاد خدا باشد، و چون چیزی به او اعطا شود شکر گزارد، و چون گرفتار بلا شود صبر کند.

غرر 833

ص: 252

209-صداقت در ایمان به خدا

لَا يَصْدُقُ إِيمَانُ عَبْدٍ، حَتَّى يَكُونَ بِمَا فِي يَدِ اللَّهِ، أَوْثَقَ مِنْهُ بِمَا فِي يَدِه.(1)

هيچكس در ادعاى ايمان، صادق نيست مگر اينكه به آنچه نزد خداست (از پاداش هاى مادى و معنوى) مطمئن تر باشد نسبت به آنچه نزد خودش است. (تا جايى كه آنچه را دارد سخاوتمندانه مىدهد تا عوضش را از خدا بگيرد).

توضیح:

اشاره به این که خدا از یک سو رزق بندگان خود را تضمین کرده و از سوی دیگر وعده داده است که با انفاق، انسان چیزی را از دست نمی دهد، بلکه خدا پاداشی بیشتر در جنبه های مادّی و معنوی به او می بخشد.

امام علی عَلَيْهِ اَلسَّلاَمُ می فرماید: مومنان نفس های خویش را متهم سازند، و از گذشته لغزش های خویش ترسانند، و دنیا را ناخوش دارند، و به آخرت مشتاقند، و به سوی فرمانبرداری پروردگار شتابان می باشند.

غرر 844

ص: 253

210-اقبال و ادبار قلوب، انجام واجبات و مستحبّات

إِنَّ لِلْقُلُوبِ إِقْبَالًا وَ إِدْبَاراً؛ فَإِذَا أَقْبَلَتْ فَاحْمِلُوهَا عَلَى النَّوَافِلِ، وَ إِذَا أَدْبَرَتْ فَاقْتَصِرُوا بِهَا عَلَى الْفَرَائِضِ.(1)

دلها (ى انسانها) گاه روى مى آورد (و پرنشاط است) و گاه پشت مىكند (و بى نشاط است). آنگاه كه روى مى آورد آن را به انجام نوافل و مستحبات نيز وادار كنيد و آنگاه كه پشت مىكند و بى نشاط است تنها به انجام فرائض و واجبات قناعت نماييد.

توضیح:

بدون شک، انسان حالات مختلف و متفاوتی دارد و در هریک از این حالات باید موافق آن گام بردارد تا به نتیجۀ مطلوب برسد.

گاه فکر انسان آرام و روح او پر نشاط است و عوامل اشتغال فکری وجود ندارد و جسم و روحش آماده برای عبادت و اطاعت و بندگی خداست. در این هنگام این فرصت طلایی را باید غنیمت شمرد و علاوه بر واجبات به مستحبات نیز با حضور قلب پرداخت.

امام علی عَلَيْهِ اَلسَّلاَمُ می فرماید: دلهای پاک بندگان خدا جایگاه نظر خدای سبحان است، پس هر که دل خود را پاک کرداند خداوند بدان دل نظر می افکند.

غرر 8240

ص: 254

سخن پایانی

بحمدالله و المنّه دفتر اوّل نهج البلاغه حاوی 210 حکمت ارزشمند از امیر بیان امام امیرالمؤمنین عَلَيْهِ اَلسَّلاَمُ در روز جمعه هفدهم ربیع الاوّل 1444مطابق با 22/7/1401 آماده چاپ شد و بنده این تقارن را به فال نیک گرفتم که، قبول درگاه خاتم الانبیاء محمد مصطفی صلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ وَ سَلَّمْ و امام المتّقین عَلَيْهِ اَلسَّلاَمُ قرار گرفته باشد.

از درگاه خداوند متعال مسئلت می نمایم که بتوانم مجلّدات بعدی را نیز تقدیم مؤمنین و مؤمنات و بخصوص جوانان تشنۀ معارف نبوی و علوی بنمایم.

بی عنایات علی عَلَيْهِ اَلسَّلاَمُ هیچیم هیچ *** وای اگر از لطف او غافل شویم

کمترین خادم درگاهش سیدمهدی طباطبائی اصفهان

ص: 255

منابع :

-قرآن کریم

-نهج البلاغه سیدرضی (ره)

-پیام امام امیرالمؤمنین شرح نهج البلاغه آیت الله ناصر مکارم شیرازی- بحار النوار علامه مجلسی

-بوستان و گلستان سعدی

-کلیات حافظ

-مثنوی معنوی

-و دیگر شعرا

ص: 256

فهرست الفبائی

آثار بردباری ...............165

آثار تحمّل نمودن ..................166

آثار دوستی امام علی عَلَيْهِ اَلسَّلاَمُ ...................112

آثار سوء اختلاف.......171

آثار غضب....................204

آرامش داغدار، اضطراب مال باخته..........250

آرزوی طولانی، بدی اعمال.................44

آمادۀ سفر باش............225

آنچه بخیلان از خود باقی می گذارند ...............160

آیندۀ روزگار و پدید آوردن.............104

اثر یقین در بخشش.................131

ارزش انسان به عمل است ، نه به نسب.......36

از انجام کار نیک مضایقه نکنید..........164

از دست دادن دوستان.................71

از دست رفتن صبر با فقدان پیامبراکرم صلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ وَ سَلَّمْ ....................238

از فرار نعمت بترسید...............199

از فراست مؤمن برخذر باش..............252

استدراج.............38

اصلاح بین خود و خدا ، اصلاح بین خود و خلق است.................94

اطاعت خالق مقدّم بر رضایت خلق است .............149

اعتدال و عدم فقر...................133

افراط و تفریط کار جاهل است...............76

افشای راز و اندیشۀ درون........39

اقبال و ادبار قلوب...................159

اقبال و ادبار قلوب، انجام واجبات و مستحبّات.........254

اقسام جبر...........62

اگر بشود اموری را تغییرخواهیم داد.........217

اگر نمی دانی حیا مکن که بگوئی نمی دانم ...................92

امروز و فردا کردن خواص ........228

انبار دار دیگران..............158

ص: 257