هشتادمین سال تاسیس کتابخانه ملی ایران

ص: 2

محسن نامه

مجموعه مقالات ایرانشناسی

یادنامه دکتر محسن جعفری مذهب

به خواستاری

پروین استخری و جمشید کیان فر

سازمان اسناد و کتابخانه ملی جمهوری اسلامی ایران

پژوهشکده اسناد

آبان 1396

ص: 3

فهرستنویسی پیش از انتشار کتابخانه ملی جمهوری اسلامی ایران

عنوان و نام پدیدآور: محسن نامه : مجموعه مقالات ایرانشناسی : یادنامه دکتر محسن جعفری مذهب به خواستاری پروین ،استخری جمشید کیان فر به سفارش] سازمان اسناد و کتابخانه ملی جمهوری اسلامی ایران پژوهشکده استاد

مشخصات نشر : تهران: سازمان اسناد و کتابخانه ملی جمهوری اسلامی ایران 1396

مشخصات ظاهری 624 ص

شابک 978-964-446 4942 :

وضعیت فهرست نویسی فيپا

عنوان دیگر : مجموعه مقالات ایرانشناسی

عنوان دیگر یادنامه دکتر محسن جعفری مذهب .

موضوع جعفری ،مذهب ،حقیقی ،محسن، 1336 - 1396 - -- یادنامه ها

موضوع : ایران شناسی -- مقاله ها و خطابه ها

موضوع Iran Study and teaching -- Adresses, essays, Lectures:

شناسه افزوده ستخری پروین 1332- گرد آورنده

شناسه افزوده کیان ،فر ،جمشید - 133 - گردآورنده

شناسه افزوده : سازمان استاد و کتابخانه ملی جمهوری اسلامی ایران پژوهشکده استاد

شناسه افزوده : سازمان اسناد و کتابخانه ملی جمهوری اسلامی ایران

رده بندی کنگره : 1396 3م 6ج/ DSR64/55

رده بندی دیویی 955/0092 :

شماره کتابشناسی ملی 4957506 :

شابک: 4464942-964-978

سازمان اسناد و کتابخانه ای جمهوری اسلامی ایران

محسن نامه

مجموعه مقالات ایرانشناسی

یادنامه دکتر محسن جعفری مذهب

به خواستاری

پروین استخری و جمشید کیان فر

ناشر: انتشارات سازمان اسناد و کتابخانه ملی جمهوری اسلامی ایران

شمارگان 500 نسخه / چاپ اول 1396

چاپ و صحافی ناصح

طرح ،جلد صفحه آرایی یوسف ،امیری علیرضا خورسندی

ناظر فنی پرویز بختیاری

نشانی تهران بزرگراه شهید حقانی غرب به شرق) بعد از ایستگاه مترو، بلوار کتابخانه ملی تلفن فروشگاه : 81623315 دورنگار: 81623301

وب گاه : www.nlaiir پست الکترونیک انتشارات: Publication@nlai.ir

ص: 4

عکس

دکتر محسن جعفری مذهب

1396-1336

ص: 5

ص: 6

بررسی باستان شناختی و آثار معماری شهرستان سمنان در قرون 5 تا 8 هجری / امیرحسین صالحی و محمد طاهریان 105

ویژگیهای ساختاری گنبدهای بناهای آرامگاهی در زاگرس میانی (لرستان) علی سجادی 121

تحلیل باستان شناختی منارههای دوره سلجوقی استان اصفهان بابر نرهئی 151

هنر و جامعه در دوران سلطان حسین بایقرا (912873 ه- ق) / دکتر سید رسول موسوی حاجی و محسن دیلم صالحی 177

سبک منظومههای عنصری / یوگنی برتلس و ترجمه آبتین گلکار 193

امیرالشعرای نادری / علیرضا دولتشاهی 203

اسماعیلیان کشمیر / دکتر منیژه ربیعی 209

خاستگاه برمکیان سید سلیمان ندوی و ترجمه دکتر علی محمد طرفداری 221

نقش نظام پولی در ایجاد وحدت ملی در دوره هخامنشی / دکتر طاهره عزیزی پور و دکتر فرهنگ خادمی ندوشن 233

تاراج کتابخانه های صفوی توسط عثمانیها دکتر مهدی افضلی 243

تما و ساختار اداری دوگانه امپراتوری مغول نوشته دونالد استروسکی، ترجمه: دکتر یزدان فرخی 287

حکام زنجان در قرن سیزدهم هجری قمری (1201-1300) شادروان محسن

یوسف اردبیلی 321

نایب حسین کاشی در طبس / محمد هاشم مریدا 373

،ارمنستان کهن دیار آشنا جلیل نوذری 379

سفرنامه حج ضياء الدين القاری آل کیوان باهتمام سید سعید میر محمد صادق 399

معرفی بخشی از آثار دوره هخامنشیان در مصر بر اساس یافته های باستان شناسی رحیم ولایتی 405

باستانشناسی و هنر آشور نو در دوران سارگن دوم (722705ق.م.) / دکتر مجید ساریخانی 461

پیکرک سیمین سرباز کماندار کلماکره از دوران ایلام نو هزاره اول ق.م» دکتر لیلا خسروی 479

ص: 8

مطالعه تحلیلی - اسطوره شناختی تصاویر سه ایزدبانوی ،نباتات ماهی و آب در عیلام آغازین و میانی بر اساس روش شمایل شناسی پانوفسکی بیتا ،مصباح دکتر علیرضا هژبری ،نوبری دکتر محمود طاووسی و دکتر ابوالقاسم اسماعیل پور 493

سیر نوگرایی آموزشی در دوره قاجاریه تا پایان عهد ناصری / دکتر محمدرضا حامدی و توحید آقامحمدی 519

شعر و سیاست در عصر مشروطه یا) تکیه بر فرخی یزدی عارف قزوینی و میرزاده عشقی مریم شیپری 533

رفتار شناسی قزلباشها در ساختار سیاسی دولت صفویه از شاه اسماعیل تا روی کار آمدن شاه عباس اول / دکتر محمدرضا قنادی و فهیمه احمدی 565

بررسی تطور وظایف و اختیارات صدور در عصر صفوی مینا انصاری 577

حزب در ایران . بنانی؛ ترجمه غلامرضا عزیزی 593

وظایف اداره نظمیه در دوره قاجار با تکیه بر نسخه خطی «دستورالعمل نظمیه» حوریه سعیدی 603

سکه ماکان کاکی سعید سلیمانی 619

ص: 9

ص: 10

پژوهشکده اسناد بود و من رئیس پژوهشکده شدم دوره همکاری کوتاه بود او تصمیم گرفت به حوزه علاقه اصلی خود نزدیکتر شود به ایرانشناسی رفت. کمی بعد من هم جابجا شدم در بهار 1394 که مجددا به پژوهشکده بازگشتم فرصت همکاری دگرباره فراهم شد. درخواست کردم. آمد و قریب دو سال با هم کار کردیم در آغاز با تردید به این همکاری مینگریست و خیلی زود شاید- به زعم من یخهای تردید آب شد و به سرعت طرحهای ذهنی اش را عملیاتی کردیم بیماریشاش بسیار ناگهانی رخ نمود از یکی دو روز قبل از بستری شدنش متوجه تغییراتی بودم اما خبر بیماری را که تلفنی ،شنیدم بسیار سنگین بود؛ هرچند تا خبر درگذشتش را نشنیدم آرزوی بهبودی اش را داشتم بس که سرشار از ایده بود و امید به زندگی داشت.

یک شب قبل از درگذشتش برایمم پیام گذاشته بود که شبکه ای خارجی درباره نتایج انقلاب اکتبر در ایران نشست داشته و جویا شده بود از من که از برنامه ما در پژوهشکده چه خبر؟

پاسخ داده بودم برای آذر داریم برنامه ریزی میکنیم که) کمی زودتر در آبان برگزار شد نوشته بود بسیار عالی امید که خودم هم فعالتر همراهتان باشم

«

و حالش بهتر نشد و شرکت نکرد امروز او در میانمان نیست و از شنیدن هزار هزار ایده اش محروم مانده ایم

در مراسم ،تدفین فکر یادنامه اش جرقه زد در اتوبوس با تنی چند از دوستان این مسئله مطرح شد. چند روز بعد به طور جدی مسئله را در شورای محترم انتشارات سازمان مطرح کردم سرکار خانم دکتر اشرف بروجردی ریاست محترم سازمان اسناد و کتابخانه ملی جمهوری اسلامی ایران در جلسه از این ایده استقبال کردند سایر اعضای محترم شورا نیز پشتیبان این ایده شدند فراخوان دادیم

ده دوازده مقاله رسیده بود که استاد جمشید کیان فر تماس گرفت و گفت که مجموعه مقالاتی که با همراهی سرکار خانم پروین استخری همسرشان- به یادبود مزدک کیان ،فر با عنوان مزدک نامه آماده انتشار کردهاند را به «محسن» اختصاص میدهند از این رو با همه اندوهی که از نبود مزدک و محسن در دلم نشسته است خوشحال شدم که اثری درخور زنده یاد جعفری ،مذهب آماده ارائه به جامعه علمی خواهد شد.

با تمام وجود از همراهی و سخاوت جناب آقای کیانفر و سرکار خانم استخری سپاسگذارم. ،سرانجام چند دل نوشته و مقاله دیگر به آن مجموعه ،افزوده و شد کتابی که پیش روی شماست.

ص: 12

كتاب حاضر در دو بخش سامان یافته بخش نخست دل نوشته هایی است درباره دکتر جعفری مذهب و بخش دوم مجموعه مقالات در حوزه ایران شناسی؛ حوزه ای که مورد علاقه خاص «محسن» بود.

به نمایندگی از سازمان اسناد و کتابخانه ملی جمهوری اسلامی ایران و به خصوص همکاران زنده یاد جعفری مذهب در پژوهشکده ،اسناد ضمن تسلیت دگرباره به جامعه علمی تاریخ و همکاران و دوستان ایشان و به ویژه و بیش از همه به همسر و دخترانش آرزو دارم این اثر مقدمه ای باشد بر انتشار آثار و اندیشههای دکتر محسن جعفری مذهب حقیقی

غلامرضا عزیزی

رئیس پژوهشکده استاد

آبان 1396

ص: 13

ص: 14

از عشق او به ایران و ایرانی بدون چشمداشت و با دست ،خالی آن را اجرا کرد و در چند شهر با سخنرانیهای ارزنده از سخنوران تاریخ و ادب پارسی

جعفری مذهب فرهیخته ای بود که در اوج فعالیتهای علمی و پژوهشی خاموشی ،گزیده در حالی که تا آخرین لحظات دل در گرو مطالعات ایرانی داشت و امیدها برای در انداختن طرحها و برنامههایی که باید با پشتکار ذوق و سلیقه مثال زدنی او به ثمر مینشست محققان و پژوهشگران علاقمند به حوزه مطالعات ایرانی در داخل و خارج از کشور خاطره ها از گستره دانش او دارند که پیوسته با روی گشاده آماده بذل و بخشش بود از دغدغه های او تاریخ و آموزش تاریخ ،بود دغدغه ای که حلقه اتصال او و دبیران تاریخ شد. یافته ها و دانسته های خود را با رویی گشاده در اختیار مینهاد نقش او در تدوین کتاب تاریخ شناسی برای دبیرستان و آموزش روشمند منتقدانه و پژوهشگرانه تاریخ و تدریس کلاسهای ضمن خدمت شور و امیدی در میان دبیران تاریخ برانگیخت

توصیه اش به دانش آموختگان تاریخ این بود که دانشجوی رشته تاریخ باید ایرانگرد هم باشد و تاکیدش پیوسته برین بود که تاریخ پژوه باید جسارت و شجاعت کافی برای طرح موضوعهای پژوهشی و انجام آن را دارا .باشد از این رو کمتر کسی را میتوان از دانشجویان و دانش آموختگان تاریخ یافت که به دفتر کار او وارد و با دست خالی از آن دفتر خارج شده باشد. حسن تعامل او با جوامع علمی خارج از کشور یادآور فعالیتها و پیوندهای شادروان ایرج افشار بود و امید که بتواند این خلاء پیوند ایرانشناسان را حداقل در نبود استاد افشار پر کند

صراحت لهجه و صادق بودن او قابل تامل و تعمق است نوع نگاه وی به ایران نکات پژوهشی فراوانی داشت که شور بختانه از سوی بزرگان فرهنگ نادیده گرفته شد او از منتقدان مقالات مثلا علمی پژوهشی بود با وجودی که بیش از 200 مقاله در نقد و معرفی در موضوعات مختلف تاریخ نگاشته بود اما دریغ از چند مقاله علمی پژوهشی برای آشنایی با فعالیتهای علمی و پژوهشی او ص -48- 65 همین کتاب

پس از درگذشت نابهنگام دکتر جعفری ،مذهب همکاران او در پژوهشگده استاد پیشگام شدند تا یادنامه ای برای این فرهیخته در چهلمین روز در گذشتش منتشر .کنند زمانی که فراخوان پژوهشکده اسناد را دیدیم بر آن شدیم که مجلد هشتم مزدک نامه به محسن نامه بدل کنیم از این روی با جناب غلامرضا عزیزی و سرکار خانم حوریه سعیدی در پژوهشکده اسناد تماس گرفتیم و نیت خود را درمیان گذاشتیم که با استقبال این بزرگواران و معاونت محترم کتابخانه جناب دکتر غلامرضا امیرخانی و ریاست محترم سرکار خانم دکتر اشرف السادات بروجردی

ص: 16

مواجه شدیم اثر حاضر در دو بخش تنظیم شده است بخش اول دلنوشته هایی که با فراخوان پژوهشکده اسناد دریافت شد و بخش دوم مقالات اهدایی است.

سپاس از همراهی و همگامی این فرهیختگان و دیگران مدیران و مسئولان بویژه دست اندر کاران چاپ و نشر در کتابخانه ملی جمهوری اسلامی ایران که این مهم به فرجام رسید

پروین استخری - جمشید کیان فر

ص: 17

ص: 18

موقع انتخاب اسم برای فرزند اولمان پیشنهاد "سها" را داد ... خوب یادم است که داشت مقاله تاریخ استاندارد را تدوین میکرد که متوجه شد ستاره سها ملاک تیزبینی و نماد دست نیافتنی بودن است و با چه عشقی به آسمان نگاه میکرد ... عاشق آسمان و ستاره شناسی بود و چه زود آسمانی شد نگار انتخاب من .بود آن روزها با حافظ دمخور بودم که این اسم در دلم نشست و او چقدر خوشش آمد فوری شعر حافظ را برایم خواند که

ستاره ای بدرخشید و ماه مجلس شد *** دل رمیده ما را انیس و مونس شد

نگار من که به مکتب نرفت و خط ننوشت *** به غمزه مسئله آموز صد مدرس شد

و برای آنها یکی از بهترین پدرهای دنیا بود.

برای من دوست همراه مشاور و استاد بود

همسر دانشمند و فرهیخته ام گرچه اکنون حضور فیزیکی نداری ولی باور کن که در لحظه لحظه زندگیمان هستی و جریان داری امیدوارم بتوانیم رهروی شایسته ای برای اندیشه های خلاق و پویایت باشیم

چو نوشیدیم از آن جام گوارا *** تو نیلوفر شدی من اشک مهتاب

ص: 20

نمیدانم او تنهایی را انتخاب کرده بود یا تنهایی او را شاید هم هر دو با هم کنار آمده بودند. احساسم این بود که کسی را یارای همگام شدن با خود نمی.یافت ،القصه با مهمانان داخلی و خارجی اش سرگرم بود و به معرفی ایران و برگزاری نشستهایی که خودش متولی آنها بود مشغول چندباری به او پیشنهاد دادن یک کانتر در غرفه را دادم اما ایشان قبول نکرد و کماکان پر حضور تنهایی اصرار می ورزید شاید حق .داشت خیلی در قالب کار کارمندی نمیگنجید خیلی خود را اسیر تکلفات بوروکراتیک و تعارفات مرسوم اداری نمیکرد و طبیعی بود که نتواند در غرفه ای با ساختار اداری کار کند در طی سالهای برگزاری نمایشگاه کتاب همیشه غرفه ای در طبقه فوقانی شبستان مصلی میگرفت و امور خود را با حوصله و صبری ستودنی به پیش میبرد یک تنه خوراک حوزه ایران شناسی را برای رسانه ها فراهم میکرد و اصحاب رسانه برای مصاحبه با وی از هم سبقت می.گرفتند من دورادور نظاره گر بودم گاهی به غرفه ما می آمد آب جوشی میگرفت و میرفت گاهی هم همراه با دو دخترش به غرفه میآمد و

می،آمد خوش و بشی میکرد و میرفت چندباری به ایشان سر زدم گوش شنوا میخواست برای درد دل کردن در زمینه مشکلات پیش رویش در راه حرفه ای که عاشقش بود ایران شناسی من اگر مشغله غرفه میگذاشت به حرفهایش گوش میکردم و تا آنجا که اطلاعات نه چندان زیادم در زمینه ایران شناسی میگذاشت دل به حرفش میدادم بعضی وقتها هم مهمانان غرفه کوچکش راه را اشتباهی به غرفه سازمان میآمدند و آدرس ایشان را از ما میگرفتند خلاصه روزهای خوش و پرخاطره ای داشتیم با دکتر جعفری مذهب... دریغ و درد که روزگار او را زود از ما گرفت

دکتر جعفری مذهب را در نمایشگاه مطبوعات هم می.دیدم جزء معدود همکاران سازمان بود که در نمایشگاه مطبوعات هم ما را تنها نمیگذاشت آنجا هم به علاقه خود یعنی ایران شناسی از راه نشریات و مطبوعات میپرداخت ،خلاصه ایران شناسی برایش همه چیز بود و او نیز برای ایران شناسی همه چیز

استاد جعفری مذهب یکی از افراد فعال نزد ایران شناسان و مستشرقین معاصر بود در همین سالها که اتفاقا کشور در انواع تحریمهای سیاسی و اقتصادی گرفتار بود و حتی کمتر ایران شناسی فکر آمدن به ایران را داشت ایران شناسان غربی ،بسیاری پرسان پرسان خود را به غرفه سازمان اسناد و کتابخانه ملی میرساندند و سراغ استاد را از ما میگرفتند از هلند ،لهستان ،آلمان ،چین ایالات متحده و بسیاری از کشورهای غربی و اروپای شرقی، وی را میشناختند و جایگاه وی را به عنوان یک فعال مهم حوزه ،ایران ،شناسی در نظر گرفته بودند.

ص: 22

قریحه و ذوق وی در برگزاری مناسبات مرتبط با ایران شناسی از وی یک فرد بیمانند در این حوزه ساخته بود وقتی به کارنامه وی و فعالیتهای کم نظیرش نظری ،بیافکنیم حق میدهیم که چرا تنها ماند و تنهایی را انتخاب کرد

روحش شاد و یادش گرامی.

ص: 23

ص: 24

باید به چاپ و انتشار ،سپرد تا هم مالکیت فکریشان محفوظ بماند و هم برای دیگران فرصتی ایجاد کند تا در صورت امکان و توان به اجرای آن بپردازند به این مجموعه بسپارم نوشتاری که در ادامه میآید همه آن چیزی است که ایشان به طور مکتوب در اختیار من قرار داده بودند و بخشی از محتوایی است که به طور شفاهی به عنوان سخنران و متخصص؛ در آن نشست مطرح کردند یادشان جاری و نامشان پاینده

به پاپ و یا فرمانروایان غرب بود و برخی بصورت ،خاطرات اما بسفرنامه شهرت یافته است. سفرنامه مارکوپولو خاطرات او در زندان جنوا برای روستیچلوی پیزایی است که اکنون بسفرنامه شهرت دارد البته از همان زمان پس از مرگ مارکوپولو شهرت یافته بود و بزرگان اروپایی مایل بنگه داشتن یکی از نسخه های آن در کتابخانه شان .بودند کاتبان نسخههای زیادی فراهم آورده تصاویری بدان می.افزودند از آنجا که نویسندگان و تصویر سازان تصوری از گفته ها و دیدههای مارکوپولو ،نداشتند بسته بدرک خود از آن داستانها تصویر میساختند. مثلاً چون فیل ندیده بودند اشکال دیگری از آن ارائه میدادند سپس ترجمه های گوناگونی از آن تهیه شد که در سراسر اروپا پخش شد اما برخی به مستند سازی آن روی آوردند و سعی کردند آگاهی های مارکوپولو را با اسناد و آثار نزدیک بحادثه اثبات کنند که سرهنری پول مشهورترین آنها است هرچند بتازگی خانم فرانسیس وود منکر حضور مارکوپولو در چین شده و ادعا دارد که او از استانبول بیشتر نیامده و اطلاعات خود را از بازرگانان رسیده از شرق گرفته است. در دوره تیموریان نیز اروپاییان بیشتری بشرق آمده که گزارشهای آنها نیز منتشر شده است و کلاویخو و شیلتبرگر از مشهورترین آنهایند و سفرنامه های بازرگانان ونیزی نیز شهرت بیشتری یافته است. طرح مستندسازی سفرنامه های ایرانی که بزودی منتشر خواهد شد در نظر دارد سفرنامه های دیگران در مورد ایران و سفرنامههای ایرانی در مورد (دیگران را با اسناد و تصاویر و آثار بجای مانده از همان دوره تکمیل نماید و گمان دارد گزارش یکطرفه قابل استناد علمی نیست و هرگونه گزارشی یا) خاطرات یا (سفرنامه باید با اسناد و گزارشهای هم عرض و موازی و ترجیحاً هم زمان خود تأئید گردد.

بخش نخست و آزمایشی این طرح در نشست اسناد و خاطرات سفر شاهان قاجار در مجارستان که در روز شنبه 10 بهمن 1394 در کاخ گلستان برگزار شد مطرح گردید ناصرالدین شاه قاجار نخستین شاه ایرانی پس از خشایارشا بود که به اروپا رفت. سفر او و پسرش مظفرالدین (شاه به اروپا انعکاس مهمی در منابع فارسی و اروپایی یافت. علاوه پر سفرنامه های منتشره از سفرهای ششگانه این پدر و پسر بزبان فارسی در یادداشتها و خاطرات رجال و نیز روزنامه های مجارستانی هم زمان ،سفر، آگاهیهای فراوانی وجود دارد دکتر میکلوش شارکوزی ایرانشناس ،مجاری که اسناد و مدارک مجاری همزمان با سفرها را ترجمه و پیشتر برخی را منتشر کرده بود از روزنامه های بوداپست و بویژه خاطرات آرمینیوس و امبری را بازخوانی کرد و با نشان دادن نمونه هایی از گفتار شاهان ایران و منابع ،مجاری، بتفاوتهای یک واقعه در دو گونه منبع اشاره و تحلیل کرد.

ص: 27

بخش دوم و آزمایشی این طرح در نشست مستندسازی" سفرنامههای ایرانی در دوره مغولان و "تیموریان ارائه شد و امید است در آینده نزدیک به صورت طرحی پژوهشی به اجرا درآید.

[ دکتر محسن جعفری مذهب]

ص: 28

این خبر خیلی ناراحت کننده را از دوستانم شنیدم خیلی از ایشان به خاطر کمکهایشان ممنونم و خیلی ناراحت هستم که نمی توانم کارم را ( دویستمین سال تولد همشهری مان در ایران قاجار ) که در سال 2018 چاپ میکنم به ایشان هدیه بدهم هیچوقت از یادم نمی رود

UNA SCOMPARSA

CHE TRAVALICA

I CONFINI IN NOME

DELLA VERA CULTURA

ADDIO MR. JAFARI

Il primo a destranellafoto è uno storicodell'Iran, sichiama Mohsen

JafariMazhab. Pur non avendomimaivisto prima, insiemeadaltri,

un anno fa mi ha aiutato a fare le ricerchestorichesu un

nostroconcittadinovissuto a Theranfino al 1876. L'esempio di come

la cultura, quando è veramente tale, non conoscenessun confine o divisione. Ho appreso dellasuaprematurascomparsadaglialtri amici presentinellafoto. Lo ringrazioancora per la collaborazione e mi dispiaceche non possavedereconclusoillavoro in corso di completamentocheattendeva per il 2018, nelbicentenariodellanascita del piùfamosomateranodella Persia Qajar. Non lo dimenticherò.

ص: 30

شروع کردیم همه چیز را برنامه ریزی کرد کارها نشستها

آدمها را من میگفتم و او برنامه میداد کی و کجا

همه چیز را .نوشتیم دعوت کردیم آمدند حرف زدیم چند جلسه و بعد جمع بندی صریح

و پیشنهاد نامگذاری روز" عکس تاریخی ایران از جانب او بود.

مردی که میدانست چه میخواهد بکند و از هزارتوهای نامه های اداری گریزان پر جنب و جوش و اهل صراحت لهجه و وفای به عهد

پیش همایش دعوتها برنامه انجام شد بی هیچ حرف اضافه همیشه جوابها کوتاه بود اما صريح

و روز 24 بهمن بود سال 86 کسی به کمک نیامد کارها را خودمان کردیم حتی با کمک هم پاراوان ها را جابجا .کردیم رئیس پژوهشکده بود اما آرام و قرار نداشت

... میدانست خوب میدانست کارش را خوب بلد بود یک بار نسخه خطی بی سرو تهی دستم رسید یک صفحه اش را برایش ای میل کردم و پاسخ صریح و درست بود.

تا چند سال ،پیش اول دیداری در کاخ گلستان و ،جلسه که پروفسور مونته پیسه صحبت کرد ایران سرای

و بعد، ناصر خسرو چه کرد یک سال از این شهر به آن شهر دنبال خط سیر ناصر خسرو در هزاره ورودش به ایران با ناصر خسرو ،قبادیانی در تمامی ایران را راه رفت جلسه گذاشت برنامه و پیش رفت و تا او از ایران خارج نشد دست برنداشت. گمانم اما خسته شده بود. بعد دیدار با .دوریا پیام داد میتونین بیاین و یک ساعت بعد من آنجا بودم و دوریا را دیدم و از جینوزی گفتیم

دارالفنون هم بود باز پیامی کوتاه صحبت میکنین "بله" و .رفتم دارالفنون 170 ساله شد.

برنامه 25 آذر سال پیش را در یونسکو گذاشتیم ،آمد حرف ،زد حرف زدیم و دم در گفت سال" دیگر ما برگزار میکنیم

و سال دیگر نبود سال دیگر نیامد

ظهر زنگ زدم گفتند خوابند

و دو ساعت نکشید ممالک محروسه نوشت ... او پریده .است چقدر عجله کجا؟ و ..

حالا جایش خالیست و پروژههای .دیگر یک روز قرار بود اخیرا قرار مارکوفداشت و لهستانی ها در ایران

ص: 32

نشد؛ دارو بود و خواب

مولیتور هم بود اما وقتی به ایران آمد دکتر نبود رفته بود

تاریخ را به شیوه ی او دنبال کردن نوعی زندگی مجدد در آن تاریخ است تئوری بافی و حرف نبود او اهل حرف نبود اهل عمل بود ،صریح بی واسطه و دقیق روحش شاد ... جایش خیلی خالی ...

ص: 33

ص: 34

و دوره فوق لیسانس را در مشهد گذرانده بود و دوره دکتری را هم در دانشگاه شهید بهشتی گذراند؛ گرچه پیش از ورود به دوره دکتری از نظر من یک استاد برجسته بود

در این اواخر کمتر توفیق دیدارش نصیب میشد و هر یک از ما به نوعی به زندگی خود مشغول بودیم فقط هر از گاهی در همایش یا به بهانههایی فرصت دیدار پیش میآمد و من هر بار میدیدم که او بیش از سنش مینماید؛ البته هرگز این نکته را به زبان نیاوردم چهار یا پنج سال پیش از او برای یک گفت وگو دعوت به عمل آوردم که به راحتی و سادگی پذیرفت. حاصل گفتوگو در شماره 53 منتشر شد که آیینه گوشه هایی از زندگی و دیدگاه های اوست. مطالعه این گفت و گو را به همگان توصیه میکنم

روزی که خبر جراحی مغز جعفری مذهب را در بیمارستان کسری شنیدم شوکه شدم صبر کردم چند روزی بگذرد سپس به دیدارش رفتم ظاهراً رو به بهبود بود، اگر چه دکتر خیراندیش قبلاً به من گفته بود که پزشکان امیدی به بهبودی کامل وی ندارند ولی این را به خودش نگفته.اند ،همسرش خانم هدایتی پروانه وار دور او میچرخید و خود را وقف او کرده بود کی فکر میکرد آن ،دیدار آخرین دیدار باشد از آن پس هر از گاهی به صورت پیامکی جویای احوالش بودم اما از نوع پاسخهایش پیدا بود که روبه راه نیست تا دیروز شانزدهم مهرماه که خبر درگذشت او همگان را در اندوه و حسرت فرو برد روانش شاد باد دکتر جعفری مذهب ساده و بی تکلف بود ذهن پویا داشت امکان نداشت با وی ملاقاتی بکنید و او از چند طرح و برنامه و پیشنهاد علمی سخن نگوید از این حیث هم چون بسیاری افراد که میشناسم نبود بخیل نبود و دانسته هایش را به راحتی در اختیار مخاطب قرار میداد کارشناس مسلم سکه شناسی و تاریخ مغول بود در این اواخر در باب روابط ایران و لهستان تکاپوهای خوبی کرد همواره دانش وسیعش مرا به شگفتی وامی داشت و تحسین

رفت و با رفتنش دل ما را سوزاند

یادش گرامی

ص: 36

ایرانشناسی فعالیتهای مختلفی را صورت .داد برگزاری نشستهای تخصصی در مرکز اسناد شرکت در همایشهای مرتبط با حوزه تمدنی ایران در آسیا و اروپا توجه به میراث تاریخی و ادبی ایران در پژوهش های علمی توجه به میراث ملموس و ناملموس فرهنگی ایران و دعوت از ایرانشناسان خارج از کشور از جمله فعالیتهای وی در این رابطه بود

حوزه اصلی مطالعات دکتر جعفری مذهب دوران مغول بود و در این ارتباط کار راهنمایی مشاوره و داوری پایانهای مختلفی را در دانشگاههای سراسر کشور بر عهده داشت. همچنین وی میکوشید زمینه همکاری مؤثر مراکز علمی و اجرایی را در ارتباط با تاریخ فراهم آورد و در این رابطهبا دائرها لمعارف بزرگ ،اسلامی دانشنامه جهان ،اسلام کتابخانه مجلس شورای اسلامی مرکز پژوهشی میراث مکتوب موسسه تاریخ معاصر ،ایران صدا و سیما و.... همکاری .داشت او کتابی نیز با عنوان «تاریخشناسی» تدوین کرده که توسط انتشارات آموزش و پرورش به چاپ رسیده است از دیگر تلاشها و علایق این پژوهشگر تاریخ میتوان به موضوع عکسهای تاریخی اشاره کرد که در این زمینه در برگزاری همایشها و نشستهای مختلفی همکاری داشت و در آنها به ایراد سخنرانی و ارائه مقاله پرداخت همایش بزرگ دارالفنون که سال گذشته به مناسبت 170 سال تأسیس دارالفنون و مرگ امیرکبیر برگزار شد از دیگر تلاشهای این پژوهشگر و استاد تاریخ بود

دکتر محسن جعفری مذهب سرانجام پس از سالها تلاش پیگیرانه و مستمر در حوزه تاریخ و ایرانشناسی در روز 16 مهرماه در حالی که هنوز وارد ششمین دهه زندگی خود نشده بود دار فانی را وداع گفت علاقه مندان و پژوهشگران تاریخ او را همواره به یاد خواهند آورد به گونه ای که در حین مبارزه با بیماری مهلک سرطان از آینده سخن میگفت و چه بسیار طرحها و پژوهشها که در زمان بیماری به انجام رساند و چه بسیار برنامهها که برای آینده پروراند برگزاری همایشی در ارتباط با تاریخ حضور لهستانی ها در ایران در آبان ماه سال جاری در دانشگاه تهران از جمله برنامه هایی است که وی یکی از طراحان و دست اندرکاران آن بود همچنین درصدد بود که برنامهای را به مناسبت 200 سال صنعت چاپ در ایران برگزار کند که متاسفانه این امر میسر نشد.

ص: 38

با رویی گشاده مطلب را گرفت و چند روز بعد در تاریخ 87/2/2 جلسه ای با حضور ایشان و جمعی از علاقه مندان به تاریخ و ادبیات معاصر در طبقه هفتم برگزار شد. این اولین کار مشترک من و ایشان و یا شاید جز اولین نشستهای علمی سازمان اسناد و کتابخانه ملی .باشد از آن زمان به بعد فرصتهای زیادی برای برگزاری جلسات علمی در سازمان فراهم شد و من در حد مقدورات در حضور و پیاده سازی این نشستها با او همراه شدم

فصل دوم همراهی های ما با اعلام نیاز ایشان برای همکاری مستقیم من با پژوهشکده اسناد در دی ماه سال 1387 مطابق سی امین سال پیروزی انقلاب آغاز شد. از این زمان به بعد همکاریهای ما شکل دیگری به خود گرفت ابتدا قرار شد ما یک سری طرحهایی را تهیه و پیشنهاد نماییم به قول خودش این خط مشی را از یکی از یادداشت های خودش با موضوع طرحهای مرا بدزدید الهام گرفته بود بعد از چند روز پژوهشکده مأموریت برگزاری چند نشست علمی با موضوع سی امین سال پیروزی انقلاب را بر عهده گرفت ایشان از من خواستند در انتخاب موضوع و سوژههای سندی مرتبط بحثهای تکراری و شخصیتهای مطرح و مشهور در رسانه ها نباشند. افراد تأثیرگذار یا دست اندرکاران پشت صحنه بینام و نشانی را آوریم تا بواسطه آنها بتوانیم نقاط قوت و ضعف اسناد و منابع تاریخ نگاری مرتبط با انقلاب 1357 را شفاف تر .کنیم با مذاکرات فشرده و رایزنیهای فراوان با مقامات مسئول توانستیم اولین نشست تخصصی منبع شناسی انقلاب اسلامی را با حضور شادروان حجت الاسلام والمسلمين سید تقی درچهای برگزار نماییم پس از طرح مباحث جدیدی از حوادث و وقایع انقلاب از زبان و ذهن ایشان انتقادات زیادی از سوی دیگر همکاران به پژوهشکده وارد آمد ایشان با صبر و متانت و تماس با مسئولان سازمان از این انتقاد نیز فرصت جدیدی را برای طرح مباحث سند پژوهی انقلاب اسلامی فراهم آورد با انعکاس مثبت این فعالیت توانستیم نشست دومی را با عنوان معرفی احزاب سیاسی ایران با حضور احمد خلیل الله مقدم از اعضای فعال جبهه ملی و نهضت مقاومت ملی و عضو حزب ایران برگزار نماییم استقبال از این نشست به حدی چشمگیر شد که توفیق برگزاری اولین جلسه نقد و معرفی کتاب با عنوان دهخدا در افق روشنفکری ایران با حضور مؤلف بیمار و مبتلا به سرطان جناب حجت الله اصیل برایمان فراهم شد او با جسمی بیمار از جلسه شیمی درمانی به ما پیوست اثر و جاذبه معنوی خاصی را برای این دوره از فعالیتها برای ما به جا نهاد به پیشنهاد دکتر جعفری مذهب و موافقت دکتر علیرضا طالب پور معاون وقت آموزش و پژوهش به کارگاه پنجمین نشست تاریخ شفاهی اعزام شدم. به درخواست برخی شرکت کنندگان در این کارگاه برای پاسخ به دیدگاههای آقای احمد

ص: 41

خلیل الله مقدم نشستی را با موضوع منبع شناسی آیت الله کاشانی با حضور دکتر سید محمود کاشانی فرزند آن مرحوم و استاد گروه حقوق شهید بهشتی در تاریخ 87/12/18 برگزار کردیم سایتهای خبری و خبرگزاریها این جلسات را به عنوان یک گام نوین از سوی سازمان اسناد کتابخانه ملی تحلیل و اطلاع رسانی کردند

پس از آنکه شورای فرهنگ عمومی کشور 24 فروردین را روز انرژی هسته ای نامگذاری کرد با ایشان تصمیم گرفتیم در این تاریخ جلسه مفصلی را با حضور دیپلماتهای عالی رتبه دستگاه سیاست خارجی کشور برای نقد کتابی با عنوان تاریخچه انرژی هسته ای ایران و جهان از انتشارات وزارت امور خارجه را برگزار نماییم خوشبختانه این جلسه نیز حرکت جدیدی در اطلاع رسانی و نقد منابع سیاست خارجی .شد پس از آن به علت استقبال از رویکرد جدید سازمان به بررسی منابع تاریخی و سندی جلسات نقد و معرفی کتابهای حوزه انقلاب اسلامی را در چند نشست تخصصی مثل نقد کتاب آشنایی با انقلاب اسلامی تالیف دکتر جواد منصوری سفیر وقت جمهوری اسلامی ایران در ،چین ،آسیب شناسی تاریخ شفاهی انقلاب اسلامی با حضور دکتر سید محمد حسین منظور الاجداد استاد گروه تاریخ دانشگاه تربیت مدرس دکتر امیر مسعود شهرام نیا استاد گروه علوم سیاسی دانشگاه اصفهان و نشست نقد کتاب یاران امام به روایت اسناد ساواک آیت الله طالقانی با حضور خانم اعظم طالقانی را برگزار کردیم یکی از نتایج این نشستها آشنایی با نویسنده کتاب سربداران کوچه و بازار بود و آن را نیز در جلسه ای با حضور مؤلف و دیگر علاقه مندان در تاریخ 88/3/11 به مناسبت سالروز قیام 15 خرداد برگزار کردیم

از آنجا که همواره در آن مقطع نوگرایی و طرح مباحث جدید سرلوحه فعالیتهای پژوهشکده بود پیش نویس طرح صدمین سال فتح تهران توسط مشروطه خواهان تهیه و ارائه شد و به مشکلات و مسائل سیاسی ،روز اجرای آن را موکول به وقت دیگری کردند و در اولین گام مشترک با دیگر دستگاه های سند پژوهی نقد کتاب اسناد بهارستان 2 اسناد دوره اول مجلس شورای ملی اثر پژوهشگر محترم مسعود کوهستانی نژاد بر مبنای اسناد نو یافته در پرونده های آرشیو مجلس شورا که توسط مرکز اسناد و کتابخانه مجلس شورای اسلامی اجرا کردیم

در آستانه نسی امین سال جنگ ایران و عراق برای نخستین بار نقد کتاب تاریخ نگاری جنگ ایران و عراق با حضور مؤلفان آن صورت گرفت و طرح سمینار تاریخ شفاهی هشت سال جنگ ایران و عراق در ششمین نشست تخصصی تاریخ شفاهی به میزبانی دانشگاه اصفهان مطرح گردید.

ص: 42

از آنجا که ایشان فردی بلند نظر و با همتی منحصر به فرد همواره خود را موظف به پیگیری و اجرای اهداف ذاتی سازمان میدانست ضمن تشویق من برای شرکت در دوازدهمین کنفرانس نشست ایفلا ویژه نابینایان و اولین کنفرانس نشست تخصصی بررسی وضعیت کتابخانه های نابینایی ایران و جهان را برگزار کردیم پس از آنکه همکاری مستقیم ما در پژوهشکده اسناد پایان یافت به پیشنهاد و راهنمایی های ایشان مقاله ای را در همایش همزیستی مسالمت آمیز ادیان در هند جامع المصطفی العالمیه و دانشگاه علیگر هند ارائه کردم ایشان با همان شور و شوق و روحیه خاص خود در موضوع یابی و ارائه مطالب جدید از هر فرصتی برای معرفی و شناسایی ایران شناسان و منابع منتشر شده آنان در داخل و خارج سازمان استفاده مینمود من نیز توفیق همکاری در نشستهای متعدد رویکردهای ایران شناسی و ایران شناسان را یافتم

یکی دیگر از دستاوردهای فکری ایشان راه اندازی فعالیت فرهنگی جدید و منحصر به فرد غیر دولتی مستقلی به نام سرای ایران شناسی که به واسطه آن بتوان گامهای جدیدی را در بستر تاریخ ایران شناسی برداشت منشور فکری ایشان در این ابتکار منحصر به فردشان خروج از بن بستهای اداری و دست اندازی ها و هر نوع کج سلیقه گی در اجرای نشست ها فعالیتهای تاریخی شد به پندار و باور وی دیگر امیدی به اصلاح امور نیست و نمیتوان انتظار بازگشت مجموعهها را به اجرای وظایف ذاتیشان مجبور کرد از سوی دیگر دست روی دست گذاشتن و فرصتها را یک به یک از دست دادن نیز خسارت سنگینتری به عرصه فرهنگ این مرز و بوم وارد خواهد کرد بنابراین هر آنچه که بتوان از این ورطه نابودی بیرون کشید مفید است و در چارچوب چنین تفکری صدها سوژه فرصت و موضوع تاریخی به خصوص چشم انداز کارهای عملی ایران شناسان را ترسیم و تا آخرین لحظه اجرا نمود توفیق همراهی با ایشان در برگزاری نشستهای نمایشگاههای بین المللی کتاب تهران همچون منبع شناسی ایران شناسان اردیبهشت 1391 و صدمین سالروز تاسیس روزنامه کاوه و نشرسات فارسی زبان خارج از کشور اردیبهشت 92 هزار» سال سفرنامه ناصر «خسرو اردیبهشت 95 را داشتم

او با اراده و ایمان وافر به آینده روشن فعالیتهای علمی و حفظ حقوق و مالکیت معنوی دستاوردهای جاودانی را در عرصه فعالیتهای سازمانی و حتی ماموریت ذاتی علمی اش به انجام رسانید به امید آنکه مصداق آيه شريفه وَمَنْ أَرَادَ الآخِرَةَ وَسَعَى لَهَا سَعْيَهَا وَهُوَ مُؤْمِنٌ فَأُولَئِكَ كَانَ سَعْيُهُمْ مَشْكُورًا باشد.

ص: 43

وی در سال 1368 مدرک کارشناسی تاریخ خود را از دانشگاه تهران اخذ و در سال 1373 پایان نامه کارشناسی ارشد خود را با موضوع «ایران» در آستانه یورش مغولان با راهنمایی دکتر ابوالفضل نبئی در دانشگاه فردوسی مشهد دفاع کرد پس از آن سالها زمان خود را صرف انجام پژوهش هایی در حوزه ایران شناسی کرد و ارتباط مستمر و مؤثری را با پژوهشگران داخل و خارج از ایران برقرار کرد حوزه اصلی مطالعات دکتر جعفری مذهب دوران مغول بود و در این ارتباط کار ،راهنمایی مشاوره و داوری پایان نامه های مختلفی را در دانشگاه های سراسر کشور بر عهده داشت (1) در این مدت مقالات و یادداشت های مختلفی از وی در مجلات علمی کشور از جمله میراث ،جاویدان آینه ،میراث کتاب ماه تاریخ و جغرافیا نامه بهارستان فصلنامه کتاب گنجینه اسناد و... منتشر شد وی میکوشید زمینه همکاری موثر مراکز علمی و اجرایی را در ارتباط با تاریخ فراهم آورد و در این رابطه با دایره المعارف بزرگ ،اسلامی دانشنامه جهان اسلام کتابخانه مجلس شورای اسلامی مرکز پژوهشی میراث مکتوب موسسه تاریخ معاصر ایران صداوسیما و ... همکاری داشت. او کتابی نیز با عنوان «تاریخ شناسی تدوین کرده که توسط انتشارات آموزش و پرورش به چاپ رسیده است از دیگر تلاشها و علایق این پژوهشگر تاریخ می توان به موضوع عکسهای تاریخی اشاره کرد که در این زمینه در برگزاری همایشها نشستهای مختلفی همکاری داشت و در آنها به ایراد سخنرانی و ارائه مقاله پرداخت همایش بزرگ دارالفنون که سال گذشته به مناسبت 170 سال تاسیس دارالفنون و مرگ امیرکبیر برگزار شد از دیگر تلاشهای این پژوهشگر و استاد تاریخ بود (2)

دکتر جعفری مذهب همچنین به جهت همکاری با سازمان اسناد و کتابخانه ملی ایران پژوهشهای مختلفی را در رابطه با اسناد انجام داده است و در سندپژوهی مهارتی تمام داشت. او در سال 1385 موفق به اخذ درجه دکترای تاریخ از دانشگاه شهید بهشتی شد عنوان رساله دکترای وی استقرار» تشیع در حکومت «سربداران بود که زیر نظر دکتر علی بیگدلی و با مشاوره دکتر شیرین بیانی آن را به اتمام رساند پس از آن به عضویت هیات علمی سازمان اسناد و کتابخانه ملی ایران در آمد دکتر محسن جعفری مذهب که سالها در حوزه تاریخ و فرهنگ ایران تحقیق و پژوهش کرد علاوه بر تخصص در حوزه ایرانشناسی در موضوع کتابشناسی هم از تسلط کافی برخوردار بود حوزه اصلی مطالعات دکتر جعفری مذهب دوران

ص: 46

مغول بود و در این ارتباط کار ،راهنمایی مشاوره و داوری پایانهای مختلفی را در دانشگاههای سراسر کشور بر عهده داشت. از ابتدای دهه 1390 که سرای ایران شناسی و اسلام شناسی را در سازمان اسناد و کتابخانه ملی ایران راه اندازی کرد شخصا نشست های متعددی را هر ساله در نمایشگاه کتاب تهران برپا می.کرد چنانکه به جرأت میتوان ،گفت بسیاری از مناسبت ها را او به تقویم فرهنگی ایران اضافه کرد. او بخاطر ارتباطات گسترده با ایران شناسان اسلام شناسان و تاریخ نگاران ایرانی و خارجی گردهماییهایی را برپا میکرد وی از آن دست اهل علم بود که خوش درخشید ولی دولتش مستعجل .بود سابقه پژوهشی و تحقیقی مرحوم جعفری مذهب در حوزههای تاریخ ،ایران آسیای ،مرکزی اسناد ،فارسی نسخه های خطی و نسخه شناسی نشان از طیف وسیعی از پژوهشهای وی دارد مرجع اهل فن بود و مجری بسیاری از طرحها برنامهها نشستها و همایشهای سازمان در اوایل دهه 1390 بود و در سیمینارهای گوناگونی به عنوان ،مشاور دبیر علمی و دبیر اجرایی در مرکز اسناد و خارج از آن انتخاب میشد همیشه درخواست و سوالات مراجعان را با خوشرویی پاسخ می.گفت در واقع کار اصلی او ارتقاء سطح کیفی سازمان در نشستها و مقالات ارائه شده بود؛ البته او این کار را با حفظ موقعیت و جایگاه افراد و بدون دخل و تصرف در ذوق و سلیقه پژوهشگران انجام میداد به همین دلیل تعداد زیادی از اطلاعاتش بهره بردند و بسیاری بارقه های تحقیقاتیشان را او ایجاد کرد. افزون بر این اواز نیروهای پنهان چرخه نشر کشور بود که ،وقت انرژی و دانش خود را صرف به شهرت رسیدن عده ای دیگر میکرد به همین خاطر خصلت خست دانش نداشت و همچنین بردبار نیز بود جعفری مذهب اما در برنامه های متعددی سخنرانی کرد و در مجلات ،بسیاری مقاله های بعضاً منتقدانه نیز به رشته تحریر درآورد. مدتی رئیس پژوهشکده اسناد و سپس عضو شورای پژوهشی سازمان اسناد و کتابخانه ملی بود که برنامه بسیار جامعی برای آن مرکز ارائه نمود ؛ همچنین در حوزه ایرانشناسی فعالیت های مختلفی را انجام داد برگزاری نشست های تخصصی در مرکز ،اسناد شرکت در همایشهای مرتبط با حوزه تمدنی ایران در آسیا و اروپا توجه به میراث تاریخی و ادبی ایران در پژوهشهای ،علمی توجه به میراث ملموس و ناملموس فرهنگی ایران و دعوت از ایرانشناسان خارج از کشور از دیگر فعالیت های وی بود بی گمان نام محسن جعفری مذهب در فهرست مراجع ایران شناسی و خدمات ارزشمند وی در تاریخ و فرهنگ عمومی ایران ماندگار است ایشان با تحقیق و تألیف صدها مقاله و خدمات ارزشمند بسیار دیگر که هر یک مایه افتخار فرهنگ ایران اسلامی است عمری را سپری کرد و سرمشق همه پژوهشگران جوان و شیفتگان به تحقیق و تألیف هم عصر خود بود.

ص: 47

از وی تا کنون مقالات علمی متعددی در مجلات معتبر داخلی و خارجی به چاپ رسیده و نیز چندین کتاب نیز منتشر شده است آثار و فعالیتهای دکتر جعفری مذهب را به طور کلی میتوان در موضوعات زیر طبقه بندی کرد برای آشنایی بیشتر با دستاوردهای آن بزرگوار فهرست فعالیت های ایشان شامل موارد زیر میباشد

همکاری پژوهشی

با دائره المعارف بزرگ اسلامی دانشنامه جهان ،اسلام کتابخانه مجلس شورای اسلامی مرکز پژوهشی میراث مکتوب موسسه تاریخ معاصر ،ایران صدا و سیما

همکاری نگارشی

با نشریات میراث جاویدان آینه ،میراث کتاب ماه تاریخ و جغرافیا نامه بهارستان، فصلنامه ،کتاب گنجینه اسناد

همایش ها

همایش بین المللی ایران و جنگ جهانی دوم دفتر مطالعات سیاسی و بین المللی وزارت امور ،خارجه ،تهران، 1378/7/3، سخنران

همایش بین المللی روابط خاور میانه و آسیای مرکزی دفتر مطالعات سیاسی و بین المللی وزارت امور خارجه انجمن فرانسوی مطالعات آسیای مرکزی و انستیتو ابوریحان بیرونی ،ازبکستان تاشکند 1999، سخنران

همایش مقدماتی نسخه ،شناسی کتابخانه مجلس شورای اسلامی تهران 1379، سخنران همایش ایران و دشت ،قیچاق دفتر مطالعات سیاسی و بین المللی وزارت امور خارجه تهران 1383، سخنران

همایش فرهنگ و تمدن ایران عصر ،ایلخانی تبریز دانشگاه تبریز 1384/2/28، عضو هیئت علمی و سخنران

همایش حماسه فتح قشم و هرمز 10 و 11 اسفند 1384 بندر عباس سخنران همایش بین المللی آسیای مرکزی ،گذشته، حال و آینده دانشگاه تهران 17 و 17 اسفند 1384، سخنران

همایش سعدی ،شناسی ،شیراز 1 اردیبهشت 1386

پیش همایش عکس تاریخی ایران سازمان اسناد و کتابخانه ملی ،ایران 24 بهمن 1386

همایش نسخه شناسی ،فارسی ،وین اتریش 1 – 5 مهر 1387

ص: 48

همایش فرهنگ و تمدن اسلام و ایران ویژه ریاضیات و ستاره شناسی تهران 17 تا 19 آذر 88 جشنواره بین المللی راه ابریشم تهران 19 دی 88

پایان نامه

پایان نامه کارشناسی ارشد :تاریخ

ایران در آستانه یورش -مغولان دانشگاه فردوسی مشهد، 1373، استاد راهنما دکتر ابوالفضل نبئی استاد مشاور: دکتر شیرین بیانی

پایان نامه دکترای :تاریخ

استقرار تشیع در حکومت سربداران دانشگاه شهید بهشتی 1385 استاد راهنما دکتر علی ،بیگدلی استادان مشاور دکتر شیرین ،بیانی دکتر عطاءالله حسنی

هدایت پایان نامه

کارشناسی ارشد تاریخ دانشگاه الزهرا مسیحیت در عصر مغولان مریم حاجی اسماعیل ،شیرازی 1383 استاد مشاور

کارشناسی ارشد تاریخ دانشگاه الزهرا بودائیان در ایران عصر مغول الهام محمدی ،کنجانی 1386 استاد مشاور

کارشناسی ارشد تاریخ دانشگاه بین المللی امام خمینی ،قزوین نهاد آموزش در عصر ایلخانان معصومه ملاحسنی استاد مشاور

کارشناس ارشد تاریخ تمدن دانشکده الهیات بررسی اوضاع مذهبی گیلان از قرن سوم تا هفتم ،هجری زلیخا غفاری ،رودسری، 1389، استاد راهنما

کارشناس ارشد تاریخ دانشگاه الزهرا بازتاب تحولات سیاسی - فکری فاطمیان مصر بر مسکوکات تا پایان خلافت المستنصر بالله خانم نجیبه ،عبدی، 1389، استاد مشاور

کارشناس ارشد باستانشناسی دانشگاه تهران بررسی سکه های سلجوقی در کتابخانه و موزه ملی ،ملک خانم قلی ،زاده 1390 - . . . ، استاد مشاور

کتاب

تاریخ شناسی محسن جعفری مذهب و دیگران :تهران وزارت آموزش و پرورش 1385

مقالات

نگاهی به اسناد فراماسونری جعفر شریف :امامی مقدمات تشکیل و تعطیل لژ بزرگ ایران تاریخ معاصر ،ایران کتاب دوم بهار 1369

ص: 49

نامه پیامبر به خسرو پرویز وقف میراث ،جاویدان شماره 4، زمستان 1372 اتسز این ،اوق دائره المعارف بزرگ اسلامی ج 6 1373

شبه خلیفه علوی علاء الملک ،ترمذی وقف میراث جاویدان شماره 5 بهار 1373 اتهام فراخوانی ،مغولان وقف میراث ،جاویدان شماره 7 پاییز 1373

سکه،ها آیینه گذشته ها تاریخ شناسی کتاب درسی دوره پیش دانشگاهی 1374 عضدالدوله دیلمی و روپیه هندی ،آیینه ،پژوهش شماره 32 خرداد تیر 1374

معماری اسلامی چین در مسیر جادههای ،ابریشم وقف میراث جاویدان شمارهٔ 17

مشکل رو و پشت سکه های اسلامی باستانشناسی و تاریخ، شماره 21 22

اطلس تاریخ اسلام کتاب ماه تاریخ و جغرافیا، شماره 5 دی 1376

استر آبادی میرزا ،مهدی دایره المعارف بزرگ اسلامی، ج 8

دفاتر ثبت ایران در دفتر خاقانی کتاب ماه تاریخ و جغرافیا، شماره 11، شهریور 1377

آثار وقفی ،ترکیه، وقف میراث ،جاویدان شماره 22 تابستان 1377

کتاب مقدس سن لویی در اصفهان کتاب ماه تاریخ و جغرافیا، شماره 13 آبان 1377

ویژگیهای بازرگانی خلیج فارس در پرتو یافتههای نوین سکه شناسی پیام ،بانک شماره 1784 - 175 - 178 - 179 - 180 – 181 - 182، شهریور - آذر 1377

بازرگانان هندی و سقوط صفویه کتاب ماه تاریخ و جغرافیا شماره 17 اسفند 1377

اسلام در ثبت بام دنیا وقف میراث جاویدان شماره 23 24 پاییز – زمستان 1377

قرآن در ،چین ترجمان ،وحی، شماره 4، زمستان 1377

گیلان بروایت پدرو تیشیرا فرهنگ ،گیلان شماره 1، زمستان 1377

چاپخانه داران مسلمان در آسیای میانه دوره تزاری مطالعات آسیای میانه و قفقاز، شماره 25، بهار 1378

فهرست مشترک نشریات فارسی در کتابخانه های بریتانیا ،رسانه س ،10، شماره 1، بهار 1378

تاریخ جنبشها و تکاپوهای فراماسونگری کتاب ماه تاریخ و جغرافیا، شماره 22 مرداد 1378

فهرست مشترک نشریات ،فارسی ،عربی ،آذربایجانی و ترکی عثمانی در کتابخانه های جمهوری آذربایجان ،رسانه س10، شماره 3، پاییز 1378

میرزا شاهرخ و عصر ،او کتاب ماه تاریخ و جغرافیا، شماره 28 بهمن

ایرانیان در ،تبت ،پیمان شمارهٔ 9 - 10 پاییز - زمستان 1378

افندی دائره المعارف بزرگ اسلامی، ج 9، 1379

ص: 50

،اکنجی دائره المعارف بزرگ اسلامی، ج 9، 1379

جهان نما سیر تاریخی ،اطلس کتاب ماه تاریخ و جغرافیا شماره 30 فروردین 1379

علل اقتصادی جدایی ایران و ،توران تاریخ روابط ،خارجی شماره 2، بهار 98 گورنبشته های شیبانیان نشر ،دانش س 1 شماره 1، بهار 1379

نخستین فرمان فارسی ،ایلخانان وقف میراث ،جاویدان شمارهٔ 29 بهار 1379 صوفیان ،شوروی جهان ،کتاب شمارهٔ 103 - 104 تیر 1379

به یاسا رسیدگان در عصر ،ایلخانی کتاب ماه تاریخ و جغرافیا، شماره 33 تیر 1379

پایزه دانشنامه جهان اسلام، ج 5، پاییز 1379

بخش ایران از سفرنامه لودوویکو ،وارتما کتاب ماه تاریخ و جغرافیا شمارهٔ 37 38 آبان و آذر 1379

گنجینه مهرهای استوانه ای دای سوکه ،کاواتا موزهها شماره 25 پاییز 1379 فتح ارمنستان بدست اردوی ،مغول ،پیمان شمارهٔ 15 16 17 بهار - تابستان - پاییز 1379

بایسته،ها نامه بهارستان شمارهٔ 2 پاییز - زمستان 1379

،اندخوی دائره المعارف بزرگ اسلامی، ج 10،1380

،انوری دائره المعارف بزرگ اسلامی، ج 10، 1380

سفر به گیلان در آستانه جنگ جهانی اول فرهنگ ،گیلان شمارهٔ 9 - 10، بهار – تابستان 1380

عربستان در منابع چینی وقف میراث جاویدان شماره 33 - 34 بهار - تابستان 1380

جدیدی گری در آسیای میانه کتاب ماه تاریخ و جغرافیا، شماره 48 مهر 1380

ناوگان گمشده قوبیلای ،خان موزهها شمارهٔ 28 تابستان - پاییز 1380

نشریات آسیای میانه پیش از دولت سوسیالیستی ،رسانه س ،12، شماره 3 پاییز 1380

سند شناسی اردوی ،زرین کتاب ماه تاریخ و جغرافیا شمارهٔ 51 - 52 دی - بهمن 1380

سالهای بحران در ،بخارا جهان ،کتاب شمارهٔ 139 - 140، بهمن 1380 یادداشتی دربارۀ عبارت کاغذ ،شرقی نامه ،بهارستان شماره 4 پاییز - زمستان 1380

بحران های پیش رو در آسیای میانه جهان ،کتاب شمارۀ 145 146 اردیبهشت 1381

استعفای قیصر و تعطیلی کتابخانه ملی آلمان خبرنامه انجمن کتابداری، س ،1، شماره 2 اردیبهشت 1381

ص: 51

امپراتوری مغول در ایران رشد آموزش تاریخ س3، شماره 9، بهار 1381

مطالعات مغول شناسی در ژاپن کتاب ماه تاریخ و جغرافیا، شماره 56 و 57 خرداد و تیر 1381

کوچ روان و یکجا ،نشینان کتاب ماه تاریخ و جغرافیا، شماره 58 59 مرداد - شهریور 1381

یادی از صحافان ماوراءالنهر نامه بهارستان شمارهٔ 5 بهار - تابستان 1381

شاگردان آن بنای ،اصفهانی موزه،ها شماره 31، تابستان 1381

تاریخ سیاسی و نظامی ،سلجوقیان کتاب ماه تاریخ و جغرافیا شماره 60 مهر 1381

تاریخچه پول کاغذی در شرق رشد آموزش تاریخ شماره 10، پاییز 1381

اطلس، دائره المعارف کتابداری و اطلاع رسانی، ج 1، زمستان 1381 سفرنامه میکله ،ممبره کتاب ماه تاریخ و جغرافیا، شماره 66 - 67 فروردین - اردیبهشت 1382

مدارس دوره عثمانی کتاب ماه تاریخ و جغرافیا ویژه نامۀ صفویه ش 68 - 69 خرداد -تیر 1382

گرجستانات در اسناد ،عثمانی کتاب ماه تاریخ و جغرافیا ویژه) نامۀ صفویه)، شماره 70 - 71، مرداد - شهریور 1382

اوضاع اقتصادی رشت در آخرین سالهای حکومت ناصرالدین ،شاه، فرهنگ گیلان شماره 17 و 18، بهار و تابستان 1382

عکسهای تاریخی ماوراءالنهر موزه ها شمارهٔ 35 تابستان 1382

:خزران در سایه روشن تاریخ جهان ،کتاب شمارهٔ 175 آبان 1382

تاریخ ،نشری کتاب ماه تاریخ و جغرافیا، شمارۀ 75 - 76، دی و بهمن 1382 سفرهای علمی ابن عساکر در ایران تاریخ ،اسلام شمارهٔ 15، پاییز 1382 صحافی چینی یافته های دون هوانگ در ترکستان شرقی) نامه بهارستان، شماره 7 و 8 بهار تا زمستان 1382

قیمت گذاری نسخه های ،خطی نامۀ بهارستان شماره 7 و 8 بهار تا زمستان 1382

اصطلاحات معماری در بوسنی وقف میراث جاویدان شماره 43 و 44 پاییز و زمستان 1382

شهبندری عثمانی در ،رشت فرهنگ گیلان شمارهٔ 19 و 20 پاییز و زمستان 1382

کهن ترین اشاره دربارۀ فراماسونری در ایران رشد آموزش تاریخ س ،5، شماره 14 زمستان 1382

بحران دهه نود در نسخه های ،خطی ،آینه ،میراث شماره 23 زمستان 1382 سفرنامه ای کهن از یهودیان :شرق سفرنامه بنیامین ،تودلایی کتاب ماه تاریخ و جغرافیا شماره 77 - 78 اسفند 82 - فروردین 83

ص: 52

بازی بزرگ روسیه و انگلستان در آسیای مرکزی جهان ،کتاب شمارهٔ 181 اردیبهشت 1383

داستان روشنفکری در ماوراء النهر جهان کتاب شماره 182 خرداد 1383

دایه گزینی به گزارش یادداشت های کناره ،کتاب فصلنامۀ فرهنگ ،مردم شمارهٔ 7 و 8 بهار 1383

کاشغر دروازه غربی ،چین بخارا شماره 36 تیر 1383

رستم دستانم آرزوست کتاب ماه تاریخ و جغرافیا شمارهٔ 81 - 83 تیر - شهریور 1383

بر زوال ملک ،مستعصم، کتاب ماه تاریخ و جغرافیا، شمارهٔ 81-83 تیر – شهریور 1383

کتابخانه میر معزالدین قزوینی آیینه میراث شماره 25 تابستان 1383

پارچه های دو هزار ساله ایرانی موزهها شماره 39 تابستان 1383

در ایران و ،بخارا جهان کتاب شماره 186 مهر 1383

تاریخ اوروچ بیک کتاب ماه تاریخ و جغرافیا شماره 84 مهر 1383

ترکستان شرقی در رقابت ،روسیه ،انگلستان چین و ،عثمانی جهان کتاب شمارهٔ 187 آبان 1383

مخطوط بعد مطبوع آیینه ،میراث شماره 26 پاییز 1383

معجم الادبا، جهان ،کتاب شماره 189 دی 1383

امیدوار به شفاعت بی بی مریم پر رافائل دومان کتاب ماه تاریخ و جغرافیا، شماره 88 – 89 بهمن و اسفند 1383

سالیابی نسخه های بدون تاریخ بر اساس واتر مارک نامه ،بهارستان شماره 9 و 10، بهار تا زمستان 1383

نسخه های آزمایشگاهی نامه بهارستان شمارهٔ 9 و 10، بهار تا زمستان 1383 تازه :قانون ترجمه موعظه" سرکوه از انجیل متی فرهنگ ،گیلان ش 23 و 23 پاییز و زمستان 1383

فهرست نویسی تنها یکبار آیینه ،میراث شماره 27 زمستان 83

اقیانوس هند دریاچه پرتغالی پژوهشنامه خلیج فارس شمارهٔ 1 ضمیمه کتاب ماه تاریخ و جغرافيا، شمارهٔ 82 اردیبهشت 1384

واپسین ،ایلخان خلاصه مقالات همایش فرهنگ و تمدن ایران عصر ایلخانی تبریز اردیبهشت 1384

از لابلای یادداشتها کتاب ماه کلیات شماره 89 اردیبشت 1384

منابع ارمنی یورش مغولان کتاب ماه تاریخ و جغرافیا، ش 94 و 95 مرداد و شهریور

ص: 53

ایرانیان و ترکان جهان ،کتاب ،شمارهٔ 197 شهریور 1384

از حضرت عبدالعظیم تا ،نیاوران یادنامه آقای اشکوری پیام بهارستانش 54 آذر 1384

آذربایجان در دوره ،مغولان کتاب ماه تاریخ و جغرافیاش 96 آذر 1384 یوسف و زلیخای نامدار ترجمه ای مستعار از تورات نامه ،انجمن ش ،19، پاییز 1384

ذيل مجمع الانساب شبانکارهای آیینه میراث شماره 30 و 31 پاییز و زمستان 1384

سفرها و سفرنامه های برادران ،شرلی کتاب ماه تاریخ و جغرافیا ش 99-100 دی و بهمن 1384

مناسبات ایران و عثمانی در سالهای پایانی حکومت صفوی کتاب ماه تاریخ و جغرافیا » اسفند 1384 و فروردین و اردیبهشت 1385 - شماره 101 و 102 و 103

مهرهای مالکیت آینه ،میراث بهار 1385

درباره هزار" سال" بزی نامه ،فرهنگستان، شماره 29 بهار 1385 ،

میرزاحسن ،عکاسباشی کازرونیه دفتر) (دوم تهران: نشر کازرونیه 1385

منابع ابن خلدون برای تاریخ مغول و ،تاتار ،آینه ،میراث ش 36 و 37 بهار و تابستان 1385

علویان ،طبرستان دیلمان و گیلان معارف ش 64 و 65 فروردین - آبان

وام واژه های فارسی در مغولی یادنامه دکتر نوایی تهران نشر نوگل

عصر انقلاب در ماوراءالنهر جهان ،کتاب ش 212 و 213 آذر و دی

بیان النجوم آینه ،میراث ش 33 و 34، تابستان و پاییز 1385

نسخه های خطی ،میروند ما هنوز در :خوابیم بررسی فراهم آوری نسخه های خطی در گفت وگو با دکتر محسن جعفری ،مذهب آینده ،نو شنبه 5 اسفند 1385، سال اول شماره 147

عدل ،ختایی نامه انجمن سال هفتم شماره چهارم زمستان 1385

،چاو دانشنامه جهان اسلام جلد 11، 1386

مناسبات ایران و عثمانی در سالهای پایانی حکومت صفوی کتاب ماه تاریخ و جغرافیا ش 101 تا 103 اسفند 1385 و فروردین و اردیبهشت 1386

یکشاهی ،کور گیله وا ش ،94 اردیبهشت و خرداد 1386

قند پارسی در دیار ،روم جهان ،کتاب ش 216 و 217 اردیبهشت - خرداد 1386

انجامه های ارمنی سده های سیزدهم و چهاردهم میلادی هفتم و هشتم هجری ،پیمان ش 39، بهار 1386

پول کاغذی در دوره مغولان ،چین خانم لو هوا و محسن جعفری ،مذهب، فصلنامه بررسی

ص: 54

های نوین ،تاریخی سال سوم، شماره 3 بهار 1386

تبانی ،نامه گنجینه اسناد بهار 1386

منابع ابن خلدون برای تاریخ مغول و ،تاتار آینه میراث ش 36 و 37، بهار و تابستان 1386

جهان نسخه های خطی فارسی فصلنامه ،کتاب ش 70 تابستان 1386

سه رساله درباره ته نقش واتر مارک فیلیگران گنجینه ،اسناد ش 66 تابستان 1386

گنجینه سماکو یادداشتی قدیمی گزارش میراث آذر و دی 1386

تاشکند جهان کتاب دی و اسفند 1386

اختصارات در نسخه های خطی گزارش میراثش 17 و 18 بهمن و اسفند

بررسی دلایل ارتباط نداشتن جدیدیان ماوراءالنهر با مشروطه خواهان ایران ایران و مطالعات منطقه:ای آسیای مرکزی مجموعه مقالات همایش تهران موسسه تحقیقات و توسعه علوم انسانی 1386

سعدی در خندق طرابلس دانشنامه فارس 1387/2/21

نتیجه گیریهای عرفی و عقلی در ،تاریخ مزدک ،نامه 1387

سکه شناسی و تصحیح متون آیینه میراث ش 42 پاییز 1387

پژوهش های تاریخی ترکی ایرانی سده های میانی گزارش ،میراث شماره بیست و هفت بیست و هشت آذر و دی 1387

کتابیه سفرنامه کتابی وین فصلنامه ،کتاب شماره 76، زمستان 87

سکه های اسلامی در انگلستان سده سیزدهم هفتم) (هجری مزدک نامه جلد 2 تیر 1388

سالهای بدون ،صدر اعظم گنجینه اسناد شماره 74 تابستان 1388

صفات کاینات نامه بهارستان سال 10 ،(1388)، دفتر 15

آرشیوها و کتابخانه های ،ازبکستان مزدکنامه جلد 3 تیر 1389

تاریخ انسانی تولیدات علمی انشاء و نویسندگی شماره 5، 1389

جامع التواريخ تاریخ سلاطین (خوارزم گزارش میراث شماره 39 خرداد و تیر 1389

دریای ،گیلان مازندران و تبرستان گیله وا دی - اسفند 1389

ابن بطوطه و سربداران آفرین نامه دکتر ،ریاحی بنیاد دکتر محمود افشار 1389

اقیانوس هند دریاچه پرتغالی پژوهشنامه خلیج فارس شماره 1و 2،1390

چکیده های خلیج ،فارس پژوهشنامه خلیج فارس شماره 1و 2،1390

ویژگی های بازرگانی خلیج فارس پژوهشنامه خلیج فارس شماره 1 و 2،1390

ص: 55

فقدان دکتر محسن جعفری مذهب برای جامعه علمی کشور رویدادی ناگوار است که جبران آن به آسانی میسر نخواهد شد. این تاریخ پژوه و ایرانشناس توانا و نام آشنا سرانجام پس از سالها تلاش پیگیرانه و مستمر در حوزه تاریخ و ایرانشناسی در روز 16 مهرماه سال جاری در حالی که هنوز وارد ششمین دهه زندگی خود نشده بود دار فانی را وداع گفت

ص: 56

سرآغاز آشنایی با ایشان به همراه گفت و شنودی چالشی درباره زمینه ای از تاریخ بود آنچه طی این گفت شنودها مشهود بود هیچگاه تفاخر به حافظه تاریخی برای به یاد داشتن رویدادها اسامی و به طور کلی داده های خام نبود؛ که قطعا مباحث درباره روش نگریستن به ها و جریانهای تاریخی روش ارزیابی و نتیجه گیری از داده های تاریخی بود. وی به خوبی یکی از مساله ها و مشکلات علم تاریخ را در ایران فهمیده بود و عملا برای آن تلاش می.کرد از مهمترین چیزهایی که طی روزگار نخست آشنایی با ایشان در نشست مقدماتی همایش کنگره طرح احیای ربع رشیدی و فرهنگ و تمدن ایران عصر ایلخانی در دانشگاه تبریز اسفند ماه سال (1383) همواره در ذهن بنده مانده ،است موضوع چاپ اسناد و نسخههای خطی در ایران و کشورهایی مانند آن بود که ایشان مثالی تامل برانگیز در این مورد داشتند.

به اعتقاد وی همان گونه که ایران و دیگر کشورهای وابسته به نفت منابع طبیعی خود را به صورت خام میفروشند در زمینه اسناد نیز به مانند ،آن تاکنون هنر جمعی پژوهشگران ایرانی بیشتر بر آن بوده تا این دادههای خام تاریخی را منتشر .کنند به عبارتی دیگر در حالی که در اقتصاد و صنعت کشورهای پیشرفته که البته منابع خام چندان و حتی نیروی کار فراوانی ندارند تمرکز سرمایه بر پژوهش درباره این مواد خام است و نه استخراج و حتی فراوری آن در مقابل در زمینه پژوهشهای تاریخی در ایران همین رویه رخ داده است. مقصد آرمانی وی برای علم تاریخ در ایران آن بود تا روزی در ایران نیز پژوهش درباره اسناد و دست نوشته های تاریخی جای خام فروشی اسناد و دست نوشته های تاریخی را بگیرد و گروهی نیز به تحقیق درباره این اسناد و دست نوشته ها و نیز رویه ها و روشهای تحقیق درباره آن اهتمام .نمایند

اما وی به خوبی درک کرده بود که آنچه موجب این متناع تاریخی پژوهشگران از پرداختن به پژوهش به جای عرضه دادههای خام و توصیف وقایع شده نا آگاهی و یا کم اطلاعی بیشتر پژوهشگران از شیوههای تحقیق است و شاید از همین روی بود که تقریباً بیشتر گفتگوهای بنده با ایشان حول محور روش تحقیق چرخ میزد و به خاطر ندارم که داده خامی در موضوعی تاریخی به بنده داده باشند.

وی مثال نمکینی درباره روش برخی پژوهشگران تاریخ داشت می گفت گروهی محققان به مطالعه متون تاریخی می پردازند و دادههای خام را گرد آوری می کنند و یک تحقیق با ماهیت گردآوری عرضه میسازند؛ گروهی نیز به مطالعه متون می پردازند و به زعم خویش منابع» را به اصطلاح شخم میزنند و میگویند که مطلب تاریخی ارزشمندی در آن نوشته نیافته اند» دکتر جعفری مذهب با شوخی اما تامل برانگیز میگفت آنها واقعا «شخم» می

ص: 58

زنند خوب به ناچار هدف شخم زدن کشاورزی و به عمل آوردن چیزی مانند سیب زمینی است که البته در اصل و اساس سیب زمینی هم چیز ارزشمندی است اما اگر هدف یافتن طلا یا گنج است، ناگزیز باید گنج یاب به دست گرفت به سخنی دیگر پژوهشگر افزون بر انگیزه و نیت ابزار کار خود را نیز متناسب با آن تنظیم نماید و اگرنه چیزی به دست می آورد که معمولا معرفت افزا و در خورشان تحقیقات تاریخی نیست

دکتر جعفری مذهب این روش را در جریان نوشتن مقاله واپسین ایلخان (1) به کار گرفته بود؛ مقاله ای که در آن آخرین ایلخان بازمانده مغولها در ایران را شخصی به نام «غازان دوم شناسایی مینمود وی دانش سکه شناسی را به کمک متون تاریخی آورده و موفق شد تا از طریق شناخت سکه ای که به غازان دیگری به غیر از غازان خان مشهور از سلسله ایلخانان حکمرانی 94 تا 703 (قمری یعنی غازان دوم دست یابد و همین موضوع را در تفسیر کتاب تواریخ شیخ اویس که در آنجا هم به این موضوع اشاره شده بود به کار گیرد؛ جالب آنکه پیش از آن تواریخ شیخ اویس در دسترس پژوهشگران تاریخ قرار داشت؛ (2) اما به یافته اخیر نرسیده بودند؛ این نگاه نکته بین و ظریف بی تردید از چیزهایی بود که در هنگام هم صحبتی با این بزرگوار مشاهده می شد. بنده در چند مقاله از جمله در مقاله تاریخ فرخی (3) تحت تاثیر روش و رویکرد دکتر جعفری مذهب بوده است.

از دیگر جنبه های مشهور ایشان نگاه منتقدانه درباره مسائل مختلف علمی بود و محدود نشدن وی صرفا به مسائل علمی و پرداختن به زندگی اجتماعی نیز چهره ای روشنفکرانه به او داده بود؛ پیوسته از دغدغه های اجتماعی سخن می گفت و در عمل به آن اهتمام می نمود والبته هیچگاه به ظاهر و پوسته روشنفکرانه توجهی نداشت بلکه در عمل به عمق کار خود در راه شناخت آسیبهای جامعه در محدوده کار توجه داشت و می گفت انسان زنده و هوشمند باید به مسائل مختلف جامعه واکنش هوشمندانه نشان دهد و رعایت این نکته برای مورخان بیش از دیگران ضروری می دانست او برای تاریخ پژوهان بی تفاوت به زمانه و روزگار خود

ص: 59

حیات «جمادی» قائل بود

ایشان برای گروهی از پژوهشگران به دیده ای انتقادی اما دلسوزانه به مطایبه اصطلاح كاشف «جاهل را به کار می برد؛ کسانی که بدون تحقیق درباره پرونده پژوهشی یک موضوع خاص به سراغ متون میروند و فکر میکنند که نکته ای بدیع و تازه یافته اند؛ در حالی که پیش از ایشان نیز در عرصه تحقیق کسانی درباره آن زمینه اظهار نظر کرده و در نتیجه تاریخ پژوه درباره «کشف خود ناآگاه است. این پدیده از همان روی نیز بود که پیشینه پژوهش» و سابقه» «تحقیقی در ایران به اندازه کافی مورد توجه قرار نمیگیرد و باز هم این از آسیب های علم تاریخ در ایران است که استاد جعفری مذهب به آن اهتمام داشت.

در پایان آنچه بیش از اندازه از منش ایشان در بنده تاثیر گذار ،بود سخاوت علمی (1) بود. گذشته از اینکه نگارنده شاهد سخاوت ایشان برای امانت دادن کتابهای کمیاب و نایاب تاریخی بود وی بی دریغ و بی چشمداشت به دانشجویان مشاوره علمی میداد و تلاش میکرد تا آنها مسیر پر بارتر و مفیدتری برای پژوهشهای خود انتخاب کنند. در پاسخ به دانشجویی که به ایشان :گفت چگونه میتوانم لطف شما را جبران کنم؟ ایشان گفته بود «شما هم اگر توانستید برای دیگران همین کار را انجام دهید که بی تردید مقصود او انتشار خوبی و نیکی بود

یادش گرامی و راهش مستدام باد

ص: 60

بعدها من ایشان را در یزد هم در زمان موشک بارانها .دیدم تا اینکه در ترم های آخر با ایشان بیشتر آشنا شدم و چند باری هم در کتابخانه مرکزی گپی دوستانه داشتیم پس از اتمام تحصیل هم من تماس تلفنی را با این بزرگوار ادامه دادم در محل کتابخانه سابق هم یک روزی در خدمت ایشان بودم در آنجا بیشتر به لحاظ کاری با هم ارتباط داشتیم با شوری وصف ناپذیر همه جای کتابخانه سابق را بمن نشان داد برای من توضیح داد که چه برنامه هایی برای کتابخانه دارد و آرزوهای بلندی در سر داشت تا اینکه دکتر به محل جدید آمدند و فعالیتهای جدیدی را آغاز کردند طی سالهای ماموریتم در لندن دیگر ایشان را ندیدم تا اینکه در فیلیپن که بودم برای یک موضوعی خدمت ایشان مشورتی کردم

پس از مراجعت از مانیل اوایل تابستان 1395 بود که ایشان را در کتابخانه دوباره دیدم با عشق درباره کتابخانه و امکانات و پتانسیل علمی اش سخن گفت. البته کمی هم گله داشت. سپس به ایروان آمدم و بطور مرتب تعامل فکری ما برای کارهای مشترک علمی ادامه یافت ایشان هم چند کار علمی را با حقیر در میان گذاشت بسی افسوس که البته اینکارها با درگذشت ایشان به نیمه راه رسیده است.

روزهای آخر سال 1395 که به تهران آمدم فرصت خیلی خوبی شد تا با هم درباره همکاریهای مشترک و مبادلات میان ایران شناسان ارمنستانی گفتگو کنیم با کمال میل از پیشنهاد من استقبال کردند و با وجود وقت گرانبهایشان من را به کتابخانه ملی بردند و دو ساعتی با هم درد و دل تاریخی کردیم و کل مجموعه را با مدیریتهای آن بمن معرفی کردند. زنده یاد دکتر جعفری مذهب طی این دیدار از برنامههای خود در سطح علمی سخن و به همایشهای علمی مشترک با حضور استادان و ایران شناسان ارمنستانی و برنامههای گسترده ای که برای تقویت ایران شناسی و یا مسائل مربوط به تاریخ ایران بود اشاره کرد و با شوری فراوان برخی را نام برد.

کاملا از هرگونه همکاری علمی در سطح بین المللی استقبال کرد و گفت که ما با وجود برخی محدودیتها اما امکانات عالی برای این کار داریم دکتر در اوج اعتلای علمی بود بسیار ذهن مثبتی داشت و از هر پیشنهاد خوب علمی درجا استقبال میکرد به نظرم فرهیخته عمل گرا بود تا بیشتر سخن گرا مثل همیشه از روز اول که در دانشکده در سال 1366 با هم آشنا شدیم جدی و مصمم بود همواره دست پر داشت آنقدر جدی بود که گاه مسائل جدی را بگونه ای غیر

اما به شیوه طنز ویژه خود بیان می.کرد

تابستان گذشته ایشان و همسر گرامیشان سرکار خانم اعظم هدایتی پیشنهاد کردند که

ص: 62

مراسم رونمایی کتاب دیپلمات های بنده در سازمان اسناد برگزار شود و پیگیر کار بودند. پنجم ماه گذشته همان روز رونمایی آرزو داشتم که افتخاری باشد تا ایشان هم در جلسه حضور داشته باشند که همسر گرانقدرشان فرمودند ایشان حالشان خوب نیست و نمی آیند.

جناب دکتر وارطان و سکانیان رئیس کرسی ایران شناسی دانشگاه دولتی ایروان سال گذشته به دعوت دکتر جعفری مذهب ساعاتی را میهمان ایشان بود و بازدیدی از کل مجموعه کتابخانه ملی داشت من خدمت پروفسور بودم و خبر در گذشت دکتر جعفری مذهب را به اطلاع ایشان .رساندم ایشان در پی آگاهی از درگذشت دانشمند بزرگمان مراتب تاثر و همدردی خود را اعلام داشتند و از مقام علمی وی نیز در جمع استادان گروه تجلیل کردند.

یادشان همواره در دل خواهد ماند

مجید کریمی ایروان

4 آبان 1396

ص: 63

ص: 64

و تحصیل و ،آزمون یاری نمی.کند آنچه به یاد میآورم متفاوت بودن اوست که بیش از دیگر همکلاسی ها پرسش داشت و منتظر پایان کلاس نبود تا جزوه و کتاب و قلم برگیرد و راه خود .رود ژرف اندیشی و تمرکز بر آنچه یافته بود برای پرورش افکار و ایده هایش شاید در راه خلق مکتبی جدید در حوزه تاریخ از همان سالهای اول ورود به دانشگاه قابل توجه بود به حوزه ایران شناسی ورود پیدا کرد و بر گسترش و تعمیق شناختش از ایران شناسی و برگسترش و تحقیق شناختش از ایران عزیز پای فشرد و از این رو ایرانشناسان سراسر جهان را گرامی داشت. جعفری مذهب از آن دسته تاریخ پژوهانی بود که تا زمان مرگش برای من هم شاگردی اش این سوال پیش نیامد تنها که آیا او به اخذ مدرک دکتری نائل شد؟ او به ما آموخت که دانشمندی تنها در گرو اشغال میز و نمیکت کلاسهای درس و دفاع از پایان نامه های دوره های مختلف تحصیل نیست بلکه به دانشی است که در سایه مطالبات مستمر و بهره گیری از تجربیات دیگران به دست میآید و با اشتراک گذاشتن یافته ها و تعمیق و به ریشه دار کردن آن در سرزمین تشنه معرفت ایران عزیز و سرفراز میراثی میشود برای آیندگان

روحش شاد

ص: 66

و همزمان با حملات مغولان که توسط خوارزمشاهیان ضرب شده و نمونه هایی از آن در موزه ارمتیاژ سن پترزبورگ موجود بود استنا -کردند برای دانش جویان آن سالها که هیچ کدام از امکانات پیشرفته الکترونیکی امروزی موجود نبود فقط علاقه و تلاش و پشتکار علمی و نبوغ او میتوانست دسترسی به این اسناد را ممکن سازد. خود حقیر کنفرانسی درباره سفرنامه شاردن جواهر فروش فرانسوی در دوره صفویه .داشتم این نکته را از این باب مطرح میکنم که میزان علاقه و تسلط زنده یاد جعفری مذهب را دورههای تاریخ ایران و منابع و ماخذ مربوط به آن را عنوان کنم. در معرفی مطالب شاردن درباره ایران در دوره صفویه ایشان به نکات مهم دیگری که در سفرنامه بوده و ما به آن نپرداخته بودیم هم اشاراتی داشت سفرنامه ای 10 جلدی که مطالعه دقیق آن علاقه و ذوق بسیار می طلبید توشیح و توضیحات ایشان در دروس مختلف آن روزها حتی به تجربیات و تواناییهای اساتید می.افزود یکی از رموز موفقیت اساتید بزرگ و برجسته البته داشتن دانش جویان شایسته و مستعد و توانایی است که ادامه دهنده راه علمی اساتید باشند و من فکر میکنم زنده یاد جعفری مذهب یکی از بهترین دانش جویان در کلاس درس اساتید .بودند همچنان از بهترین اساتید در تدریس تاریخ ایران و راهنمایی دانش جویان و علاقه مندان تاریخ و یکی از بهترین پژوهشگران تاریخ ایران بودند

یادش گرامی و نامش جاودان باد

ص: 68

ص: 70

تعداد دانشمندانی که از این کتاب بهره بردهاند از انگشتان یک دست فراتر نمی رود. (1) در این ،گزارش من توجه خوانندگان را به بخشی از این کتاب جلب میکنم که بر استناد نویسنده بر منابع دیگر با نظرگاه های متفاوت درباره فتح خیوه بدست روسان اشاره دارد این پژوهش بخشی از پروژه در دست انجام تاریخنگاری آسیای مرکزی است که بر اساس منابع نادر و انبوهی است که در انستیتوی پژوهشی مطالعات آسیای داخلی RIFIAS دانشگاه ایندیانا در بلومینگتون نگهداری میشود

آگاهی ما از محمد یوسف (بیانی) محدود است. (2) ما میدانیم که او شاعر عضوی از حلقه شاعران خیوه بود و هفته ای دوبار نزد خان میرفته و اشعارش را برای او می خوانده نویسنده و کارگذار دربار خان خیوه بود. او پسر باباجان بیک بود که او هم نویسنده و کارگذار دربار خان و نوه التوزر ،خان خان خیوه در آغاز سده نوزدهم میلادی بود

قوم نگار روسی ساموئیلوویچ که در سال 1908 از خیوه دیدار کرد بیانی را به عنوان شاعر موسیقیدان و دیوان بیگی معرفی می.کند. او می افزاید که بیانی افسر در خدمت روسیه بوده است روسها اغلب درجات افتخاری بدون مسئولیت در آسیای مرکزی می دادند (3) و آنچه برای منظور ما مهم است آنکه زبان روسی را خوب میدانست و دائما نشریات روسی را دریافت میکرد

بیانی درباره چگونگی نوشتن کارش شرح میدهد که در 22 جمادی الاول 1329 21 می 1911م، او از ،اسفندیار خان ،خیوه دستور گرفت تا تاریخ خانه ای اخیر خیوه را بزبانی بنویسد که مردم عادی بفهمند و از استعارات و تشبیهات هم بپرهیزد در برابر تواریخ زمانه که بزبان متصنع نوشته میشد از اینجا ما میتوانیم بفهمیم که این کار کوششی برای تولید تاریخ ملی خیوه بوده است.

ص: 72

بیانی کارهای مونس و آگاهی را اساس کار خود قرار داد که مشهورترین مورخان سده نوزدهم خیوه بودند البته او بدلیل عدم دستیابی به کار کامل ،آگاهی وقایع 1846 - 1272ه و 1864 م / 1281ه را از خود نوشت و این بخشها بر اساس آگاهی هایی است که خود او فراهم آورده بود او شرح میدهد که به همین دلیل بود که کار سه سال (1911 - 1914م/ 1329 - 1332 ه به درازا انجامید.

بخشی را که من میخواهم در اینجا بشکافم و شرح دهم درباره رویدادهای اشغال خیوه بدست ،روسان و لشکر کشی خونین آنان بر قبیله ترکمن یموت است. (1)

در 29 می 1873 میلادی / 1 ربیع الثانی 1290 هجری ژنرال فون کافمن فرماندار کل ترکستان و فرمانده لشکر کشی علیه ،خوارزم پیروزمندانه وارد کاخ محمد رحیم خان خان خیوه شد. فتح خیوه پر دردسرترین همسایه روسیه در آسیای مرکزی اوج فتوحات روسیه در آسیای مرکزی بود که دو خان نشین دیگر منطقه بخارا و خوقند را به تابعیت روسها در آورد شاید بعد از شش هفته از ورود کافمن به خیوه او ژنرال گولوواچف Golovacher را برای نابود کردن ترکمانان یموت فرستاد که وحشیانه ترین بخش عملیات لشکر کشی خیوه بود. نگاهی زیر چشمی به شرح بیانی از این قتل عام می اندازیم

سواران کوزاک به هر سو رفته و آتش توپخانه را بر گروههای یموت از کلبه و چادر می .انداختند شعله های آتش از هر سو به آسمان می رفت و دود را در همه جا میشد دید که مصداق آیه پس چشم براه روزی باش که از آسمان دود آشکار ببارد بود. (2) کوزاک ها به روی هر که میدیدند آتش می.گشودند پیران و زنان و کودکان را با شمشیر می زدند و کودکانی که شیر خواره را با نیزه برداشته در آتش میانداختند و آنان همه دارایی یموتها را غارت کردند بیانی برگ 468 و تا 469 ر).

زمانی که من شرح بیانی را می،خواندم متوجه تفاوت احساس آن با شرحی شدم که پیشتر خوانده بودم یعنی گزارشی انگلیسی ج 1 مک گاهان J. A. MacGahan از فتح خیوه بدست روسها و عملیات روسها در آسیای مرکزی که حدوداً چهل سال پیش از بیانی نوشته شده و

ص: 73

به همراه نامه ای به روزنامه آمریکایی نیویورک هرالد فرستاده شده بود (1) مک گاهان در ستاد ژنرال کافمن در لشکرکشی خیوه از شرق شرکت داشت و با اجازه کافمن در هنگ کوزاک به فرماندهی شاهزاده یوگنی شرکت .کرد با مقایسه دو ،گزارش روشن میشود که بیانی شاید بخشی از گزارش مک گاهان را از زبان او مورد استفاده قرار داده بر همان صحنه ها تاکید می،کند و آگاهی هایی را میدهد که خود بیانی نمی توانسته بدست آورده باشد حدس من چنین است که بیانی از گزارش انگلیسی مک گاهان استفاده نکرده بلکه از گزارش کامل شده او که سال بعد به زبان روسی در مسکو منتشر شد (2) استفاده کرده باشد نه این که بگویم گزارش بیانی سودمند .نیست بلکه بر ،عکس کار او دیدگاه خیویان به نزدیک شدن روسها سازمان اداری خیوه، تحرکات نظامی ،خیوه و روابط بین ازبکان و ترکمانان در خان نشین خیوه را نشان میدهد ما باید خاطرمان باشد که شرح فتوحات ،روس ها تنها بخش کوچکی از شجره خوارزمشاهی است بسیار مهم است که اگر نیاز بود که بیانی از گزارش مک گاهان یاری بگیرد نشانه تغییر بینش تاریخی در خیوه باشد. این بدان معنی است که خیویان آغاز به بهره گیری از منابع اطلاعاتی بیگانه کردند که هیچ پیوندی با موادی که بطور عادی در تاریخ نویسی خودشان استفاده میکردند مانند رویدادنامه های درباری کهن مراجع کلاسیک آسیای مرکزی و ،ایران ،اسناد ،داستانها آگاهی های عمومی و شاهدان بومی نداشت طبیعتا در همگرایی مواد تاریخی نو با واقعیت های خیوه ، بیانی نه تنها ناچار بود بعضی مواد را تغییر دهد بلکه نوع ارائه را نیز تغییر میداد بنا بر این استناد گهگاهی بیانی به قرآن نگاه بومی او را در برابر مردمش نشان میداد و به نظامیان خیوه اعتبار بیشتر از آنچه سزاوار بودند میبخشید با این حال حرکت بسوی اعتماد به منابع گوناگون تاریخنگاری آسیای مرکزی خیویان را وادار به استناد به خبرنگار ،نیویورکی به عنوان گزارشگر ساعات بسیار تلخ خود کرد.

افزوده های مترجم

متأسفانه سیاستمداران دورۀ قاجار از مقالهٔ 1874م 1291 قمری مک گاهان در نیویورک هرالد و ترجمۀ روسی 1875م /1292 قمری آن بی اطلاع بوده اند و تنها پس از انتشار ترجمه

ص: 74

ترکی عثمانی در روزنامه بصیرت در سال 1293 قمری به فکر ترجمهٔ آن افتاده اند نام مک گاهان MacGahan در ترجمههای فارسی بصورت ماگامان آمده که تصحیفی از ماگاهان در خط نستعلیق است و بنظر میرسد ابتدا در فهرست کتابخانه مجلس آمده و فهرست نویسان بعدی از آن بهره گرفته اند.

از ترجمه های فارسی این کتاب تاکنون 5 نسخه شناسانده شده است

:الف ترجمه محمد عارف

1 - نسخه 1770 کتابخانه ملی جلد اول، ترجمه سال 1304 (1)

2 - نسخه 1661 کتابخانه ملی جلد ،دوم ترجمه سال 1304 کاتب محمد بن حاجی محمد قلی قزوینی معروف به عاشوری (2)

3 - نسخۀ 1753 کتابخانه ملی، نسخه کامل؟ ، بی تا (3)

- نسخه 696 کتابخانه مجلس افتاده از آخر (4)

ب ترجمۀ حسن بن على اعتماد السلطنه ؟]

1 - نسخه 176 کتابخانه فرهنگ اصفهان بی تا (5)

نمایش درختی ترجمه های فارسی کتاب مک گاهان بصورت زیر است

مقاله انگلیسی مک گاهان

نیویورک هرالد

1874م / 1291 ق

ترجمه روسی

مسكو

/1875م / 1292 ق

ترجمه ترکی احمد افندی

ص: 75

1875م / 1292 ق

تصحیح اسعد بیک

روزنامه بصیرت استانبول

1876م/1293 ق

↓↓↓

ترجمه فارسی محمد عارف

تهران 1303ق

ترجمه فارسی حسن بن علی

اصفهان؟ بی تا

ص: 76

سپس باید به نوعی بین دادهها و زمینه های زنده و مرده ارتباط برقرار ،کرد که در ابطال فرضیات بر اساس تفاوتها و در اثبات براساس شباهتها عمل شود تمثیل قوم شناختی در واقع راهی برای مشاهده فرایندهایی است که در زمینه مرده قابل مشاهده نیستند. این روش راهکارهایی برای تفکر پیشنهاد میکند و خود قابلیت طرح فرضیه ندارند (1) شناخت گذشته و درک آن برای انسان قدری مبهم است و بدون مشاهدات مستقیم نمیتوان به گذشته پی برد و به همین علت گاهی مدارک باستان شناسی از بازسازی گذشته ناقص است یکی از روشهای شناخت این است که ما قبول کنیم که گذشته دارای پیچیدگی هایی است که بطور کامل نمیتوان آنها را بازسازی ،کرد، به همین علت برای بازسازی گذشته یکی از وظایف باستان شناسان برای تفسیر و توضیح داده ها ارائه مدل است (2) از طرف دیگر همیشه برای تفسیر داده ها نمیتوان از مدل استفاده ،کرد بلکه اغلب آنها با مطالعات قوم شناسی مشخص میشوند (3)

در اهمیت مطالعات قوم باستان شناسی تقریباً میتوان گفت که تمامی عناصری که موجب شناخت از جوامع پیش از تاریخی میشود از میان رفته است و در مطالعات و کاوشهای باستان شناسی نیز تنها بخش بسیار محدود از شواهد مادی زندگی این اقوام قابل شناسایی است. در نتیجه جهت حصول به درک بهتر و بیشتر از این جوامع نیاز است که باستانشناسان از علوم میان رشته ای همانند قوم باستان شناسی در تبیین بهتر روندهای سیاسی اقتصادی و تجاری این جوامع استفاده نمایند با مطالعات قوم باستان شناسی در کنار فعالیتهای باستان شناسی امکان رسیدن به این هدف بیشتر شده و میتوان اطلاعات بیشتری را از یافته های باستان شناسی استخراج نمود.

در این پژوهش نیز از تمثیلهای قوم باستانشناسی بدست آمده از روستای لندی استفاده شده است.

در مهر ماه 1387 با همکاری سازمان میراث فرهنگی گروهی از دانشجویان دانشگاه تهران به سرپرستی دکتر نیکنامی بمنظور بررسی آثار منطقه لندی عازم این مکان شدند در حال حاضر از طرف وزارت نیرو طرحی در این منطقه در دست اجرا است که براساس آن احداث سدی بر روی رودخانه «بازفت بمنظور تولید برق پیش بینی شده است. هدف اصلی گروه باستان شناسی بررسی آثار و بقایای استقرارهای احتمالی در مسیر این سد و شناسایی و ثبت آنها .بود پس از اتمام کاربررسی فرصتی دست داد تا بواسطه شرایط استثنایی و ویژه روستای لندی زمانی نیز برای مطالعات قوم نگاری و قوم باستان شناسی این منطقه اختصاص داده شود.

ص: 78

دلایل اصلی این تصمیم عبارت بودند از:

.1 برخوردار بودن منطقه مورد مطالعه از طبیعتی بکر و دست نخورده و دور بودن آن از مناطق مدرن شهری به گونه ای که در این ناحیه بسیاری از سنتها و ویژگی های جامعه روستایی کوچ نشین بدور از زندگی ماشینی همچنان به حیات خود ادامه می دهد.

2. از آنجا که بواسطه پروژه سدسازی مکان کنونی روستای لندی فاقد استانداردهای لازم امنیتی برای سکونت ،است در نتیجه از طرف مجریان این طرح مکانی جدید برای ساکنین روستا طراحی شده .است با توجه به این موضوع بسیاری از شاخصه های روستا نظیر ویژگیهای معماری با تخلیه روستای کنونی و اسکان در فضای جدید و نیز استفاده از طرحها و مصالح ،تازه خود به خود از بین خواهد رفت. بنابراین گروه تصمیم گرفت که این فرصت را که به نحوی تنها فرصت باقی مانده نیز محسوب میشد غنیمت بشمارد و آن را تبدیل به یک فرصت مطالعاتی و تحقیقاتی نماید

برای ثبت تمامی ویژگیهای روستا اعم از معماری و سنتهای متروکه و رایج اقدام به تهیه دو فرم با عنوان فرمهای شماره 1 و 2 شد این فرمها در شرایطی تهیه شد که بواسطه شرایط حاشیه ای و صعب العبور بودن منطقه امکان هیچگونه دسترسی به هیچ کتابخانه ای .نداشت بنابراین با توجه به فرصت اندک باقی مانده توسط گروه حاضر و صرفا بر اساس دانسته ها و محفوظات آنها نسبت به طرح سؤالات ضروری در قالب این دو فرم برای جمع آوری مهمترین اطلاعات مورد نیاز اقدام شد فرم شماره یک به بررسی ویژگیهای معماری اعم از معماری خانه های مسکونی ،آغلها بناهای عمومی احتمالی و سایر امکانات و شاخصه های مرتبط با آنها میپرداخت و فرم شماره 2 به گردآوری اطلاعات از طریق تعدادی از افراد که در اینجا معتمد نامیده میشوند اختصاص یافت این افراد که تعداد آنها 4 نفر بود از میان اهالی روستا انتخاب شدند و کسانی بودند که از شاخصه های مهمی چون آگاهی از سنتهای گذشته و حال روستا و صداقت در پاسخگویی برخوردار بودند بنابراین متنی که در ادامه خواهد آمد برپایه اطلاعاتی است که از این دو فرم جمع آوری شده است.

در لغت نامه خود از لندی اینطور نام میبرد لنده ده کوچکی از بخش دهدز شهرستان اهواز واقع در 12000 گزی باختری ،دهدز در کنار راه مالرو دره شور به نی باک قرار دارد و دارای 25 سکنه است (1) روستا دارای حدود 150 خانوار و جمعیتی معادل 930 نفر و ساکنان آن تماماً متعلق به یک طایفه بنام «آوره» است و به گویش لری تکلم میکنند حریم روستا و مرز آن با روستاهای مجاور در گذشته بوسیله بزرگان روستاها مشخص شده که این مرزبندی هم اکنون نیز توسط روستاییان رعایت میشود

موقعیت کوهستانی و صعب العبور این منطقه و عدم مجاورت با نواحی شهری باعث شده است که این روستا تا زمان حاضر از بدیهیترین امکانات زندگی نظیر جاده برق تلفن و غیره محروم بماند تصویر (1) تاریخ اولیه استقرار در مکان کنونی روستای لندی نامشخص است و اطلاعی از اینکه اجداد ساکنان ،کنونی چه زمانی به این مکان وارد شدهاند، در دست نیست، اما طبق شنیده ها اجداد آنها قبل از مهاجرت به مکان کنونی در دو نقطه دیگر در همین منطقه ساکن بوده.اند در بررسی کف دره ای که در گذر زمان توسط سیلاب ایجاد شده و بخش شرقی روستا را به دو قسمت مجزا تقسیم ،کرده آثاری از معماری و نیز بقایای خاکستر دیده شد که مربوط به ساکنان قبلی این روستا .است عمق این دره در اکثر قسمتها بیش از 4-3 متر است. در چند دهه اخیر حجم گسترده ای از مهاجرتها از این روستا به نقاط دیگر بویژه استان اصفهان صورت گرفته که از علل مهم آن میتوان به افزایش جمعیت روستا و محدودیت زمین جستجوی بازار کار مناسب و غیره اشاره کرد در حالی که هیچ موردی از مهاجرت از خارج به این مکان روی نداده است.

ابتدایی و راهنمایی که هر دو استیجاری اند و از لحاظ شکل و پلان و مصالح بکار رفته هیچ فرقی با دیگرخانه های روستا ندارند در روستای لندی هیچ گونه مرکز بهداشتی وجود ندارد و بیماران را به ناچار به شهر کرد منتقل می.کنند در گذشته نیز کسانی در روستا حضور داشته اند که «ملا» خوانده میشدند و به اصطلاح پزشک محلی .بودند این افراد از طریق گیاه درمانی یا شکسته بندی و حتی جنگیری و دعانویسی به مداوای مراجعین میپرداختند برای مثال اگر تصور میشد که کسی دچار جن گرفتگی شده او را پیش ملا میبردند و او حبه قندی را که روی آن ورد یا دعا خوانده بود به مریض می داد تا بخورد.

حمل و نقل روستائیان تا حدود 20 سال پیش به کمک چهار پایانی چون الاغ یا قاطر صورت میگرفت در حال حاضر نیز کوچ اهالی روستا به ییلاق با توجه به سختی راه و کوهستانی بودن مسیرهای کوچ قاطر و الاغ بهترین وسیله حمل و نقل به شمار می آید (1) به همین شکل صورت می.پذیرد اگرچه در چند سال اخیر بواسطه احداث یک جاده خاکی امکان تردد ماشین آن هم در شرایط آب و هوایی مطلوب بویژه فصول گرم مهیا شده است اما این جاده بسیار نامناسب و بیشتر مسیر آن مشرف به پرتگاه است. ضمن اینکه بدلیل سیلاب گیر بودن منطقه کاملا تخریب شده ،است چنانچه تردد از آن با وسیله ای نظیر تراکتور نیز مشکل و خطر آفرین است.

در گذشته تمام سوخت مورد نیاز ساکنان روستا از هیزم تأمین میشد و در حال حاضر نیز بخش عمده آن به همین شکل است هیزم مورد نیاز را از چوب درخت بلوط تهیه میکنند که در اطراف روستا به وفوریافت می.شود برای اینکار معمولا در فصل تابستان و با وسایلی نظیر اره یا تبر درختان بلوط را قطع میکنند و پس از انباشتن چوبها در یک نقطه آنها را حدود 4 ماه در محل رها میکنند تا کاملاً خشک شوند سپس هیزم موجود را توسط الاغ یا قاطر به روستا حمل میکنند (تصویر) (2و3 روستاییان برای ذخیره هیزمهای خود انبار خاصی ندارند و معمولاً آنها را در جایی بیرون از خانه روی هم انبار میکنند هر خانواده ساکن لندی به طور متوسط در طول هفته یک بار هیزم مصرف میکند که معادل حدود 100 کیلوگرم چوب درخت بلوط است. بنابراین با افزایش جمعیت روستا میزان قطع درختان افزایش چشمگیری یافته که این امر در مقایسه دامنه های شمالی و جنوبی روستا کاملاً مشهود است در 30 سال گذشته با فراهم شدن امکان دسترسی به نفت از این سوخت نیز تا حدودی استفاده شده است و میزان مصرف این فرآورده به ازای هر خانوار حدود یک بشکه نفت 200 لیتر در سال بوده است.

ص: 81

هر چوپان حدود 200 - 300 رأس دام را هدایت می.کند با این وجود حدود 25 درصد دامها در طول سال به دلایل مختلف نظیر بلایای طبیعی حمله حیوانات وحشی و بیماریهای مختلف تلف می.شوند ضمن اینکه به طور متوسط هر خانواده در طول سال 6 رأس دام را نیز برای مصرف خود ذبح میکند که عمدتا یکساله و نر هستند همین شیوه مشابه در کشتار حيوانات در دوره فراپارینه سنگی از جمله دلایل کوچ نشین خواندن آنها بوده است تحلیل های صورت گرفته در مورد یافته های استخوانی دوره فراپارینه سنگی پیشرفت روشمندانه ای را فراهم ساخته است به طوری که باستان شناسان درصدد برآورد سن حیوانات ذبح شده برآمده و به این نتیجه رسیده اند که قبل از اهلی شدن حیوانات گلهای کشتار حيوانات على الخصوص گوسفند و بز را به صورت انتخابی و در تقابل با شکار غیر آگاهانه شکار میکردند. کشتار بزها و گوسفندان و سایر حیوانات جفت سهم خوکها) غزالها و گاوها مخصوصاً نرها و جوانها برای این منظور انتخاب می.شدند این نوع از شکار انتخابی را گاهی اوقات «مدیریت» نیز مینامند ملینداس ز در جزئیات آنها را تحلیل کرده است ،(2000،1999). به عقیده او حيوانات نر و جوان را چون برای تولید مثل به تعداد کمی از آنها نیاز بود شکار می.کردند (1) با توجه به کوهستانی بودن منطقه ،لندی کشاورزی در این ناحیه به صورت محدودی انجام می.شود محصولات کشاورزی تولید شده در روستا ،گندم جو و برنج است که برنج بصورت آبی و دو محصول دیگر به صورت دیم کشت میشوند تصویر 6 و 7 کشاورزی به آنها استقلال بیشتری میدهد و در برخورد با شرایط ناگوار آب و هوایی و سیاسی که در چنین طرز زندگی و شیوه تولید گله داری امری طبیعی است قابلیت انعطاف و سازگاری بیشتری دارد این امر معمول در بین کوچ نشینان را کوچ نشینی چند منبعی مینامند. (2) طور کلی زراعت در لرستان بسیار کم و عموما کشت دیم ،است در بعضی نقاط هم زراعت آبی ،دارند در دهه های 1320 و 1330 جمعیت و زمین زیاد و حاصلخیز بوده (3) اما همین کمبود جمعیت را نمیتوان دلیل این امر دانست

در روستای لندی هنوز هم از خیشهای چوبی که به گاو یا الاغ بسته میشود برای شخم زدن زمین استفاده می.کنند حتی در زمین هایی که از شیب زیادی برخوردارند شخم زدن ممکن است بوسیله خود شخص و با استفاده از کلنگ صورت بگیرد برداشت محصول نیز به صورت دستی و با داس انجام می.شود پژوهشهای گسترده انسان شناختی و تاریخی نشان داده که هیچگاه جامعه کاملاً کشاورزی وجود نداشته زیرا تولیدات غیر شبانی به ویژه محصولات کشاورزی همیشه بخش مهم از رژیم غذایی کوچ نشینها بوده است بسیاری از اعضای جوامع

ص: 83

کوچ نشینها بر کشاورزی دیم متکی اند و از چراگاه های تابستانی و زمستانی خود استفاده می.کنند (1) در این روستا علاوه بر کشت دیم از کشت آبی (برنج) در مقیاس محدود بهره برداری میشود واحد رایج مساحت زمین در روستا «جو» نام دارد که حدود 200 متر مربع است در کل روستا دارای حدود 1000 جو زمین کشاورزی است که ممکن است برخی از این زمینها سالیانه در آیش بمانند و کشت نشوند و یا نوع کشت آنها به صورت تناوبی عوض شود. در گذشته از آسیابهای خانگی برای جدا کردن لتوک برنج و از دو آسیاب آبی موجود در روستا نیز برای آرد کردن گندم استفاده میشده است برای کوبیدن خرمن گندم و جو نیز آن را روی زمین پخش میکردند و گاوها را وادار میکردند دایره وار از روی آن عبور کنند. پس از ریزش پوسته ،غله آنرا در مسیر باد قرار میدادند تا دانه و پوسته از هم جدا شوند.

ظاهراً در گذشته تعداد زیادی باغ ،میوه نظیر باغ ،انار ،انجیر، انگور، به و غیره در اطراف روستا وجود داشته که در حال حاضر بخش کمی از آنها باقی مانده است. در روستای هوفل پلنگی در کوه های بختیاری که توسط آقایان اصغر عسگری و رفیع فر بررسی دارای وضعیت بسیار مشابهی است باغهای نسبتاً کوچکی از درختان انار و غیره نیز در این دهکده وجود دارد در این منطقه فضای سبز بسیار با پوشش گیاهی فوق العاده زیاد جلب نظر می.کند دهکده هوفل پلنگی در دره ای واقع شده که اطرف آن درختان بلوط، کلخونگ پسته (خودرو) و همچنین درختان زالزالک و انجیر خودرو دیده میشود (2) شکار نیز در گذشته در روستا رایج بوده است فصل پاییز و بهار فصول متداول شکار و حیوانات شکار شده نیز عمدتاً شامل گوزن بز ،کوهی میش و کیک بوده اند. معمولاً در زمان شکار حیوانات نر و بزرگتر انتخاب و مورد هدف واقع میشدند ادوات و سلاحهای بکار گرفته شده برای شکار نیز بیشتر شامل تفنگهای سرپر و تله های فلزی بوده است. کسانی هم بوده اند که به جمع آوری عسل طبیعی از کوهستان علاقه داشته اند اما با وجود دسترسی به رودخانه ماهیگیری در این روستا از مقبولیت چندانی برخوردار است

پوشاک زنان لندی مینا نام دارد که از پیراهن شلوار و دستمال دورسر (لَچک) تشکیل شده است روستاییان برای تهیه لباس معمولا پارچه مورد نیاز خود را از شهر خریداری میکنند و سپس زنان هر خانواده لباس مناسب و مورد نیاز سایر اعضا را میدوزند پوشش اکثریت زنان میانسال و مسن بیشتر) از چهل سال به شکل جالب توجهی از رنگهای تیره نظیر مشکی و بنفش تشکیل شده است در حالی که تقریباً پوشش تمامی دختران و زنان جوان این روستا ترکیبی از رنگهای شاد و زنده چون ،قرمز سبز و غیره است که فقط در مواقع عزاداری جای خود را به رخت عزا پوشش (مشکی می.دهد نوعی گردن آویز به نام «گو» که شامل شیئی فلزی شبیه فنجان بوده رایجترین زیور زنان لندی در گذشته بوده است. از نوعی زیور آلات بنام «خالک» نیز استفاده میشد که شیئی تزئینی بود و روی بینی مهار میشد

در گذشته های نه چندان دور مردان و زنان این منطقه از نشانه ها و علایمی مانند شکل آرایش ظاهری و خالکوبی برای ابراز ویژگیهای مردانگی و زنانگی خود استفاده میکردند اما در حال حاضر این مسائل تا حدودی کمرنگ شدهاند خالکوبی از جمله تزئینات نمادین رایج بود که در سنین جوانی صورت میگرفت و بیشتر در میان زنان رواج داشت تا مردان نقشهای خالکوبی شده نیز عمدتاً شامل نقوش نباتی نظیر) درخت (چنار و یا حیوانی بوده است که در قسمتهایی از بدن نظیر دست سینه و پاها خالکوبی میشد. این نقشها بیشتر در ارتباط با جنسیت و علایق شخص ایجاد میشد برای مثال ممکن بود که مردی شکارچی نقشی از یک بزکوهی را روی بدن خود خالکوبی کند. از دیگر اعتقادات مردم روستا این است که ارواح پلید و جن بوسیله نوک سنجاق و یا شی نوک تیز مجروح میشوند به همین خاطر در روز عروسی در کف حجله عروس میخ یا سنجاقی در کف زمین فرو میکنند

خورشید و ستارگان و اعتقاد به نقش آنها در تعیین سرنوشت انسان نیز وجود دارد تاحدی که ممکن است ساکنان این منطقه در پیشبرد امورات مهم زندگی خود تابع چنین عقایدی باشند. برای مثال ممکن است ملای روستا پیش بینی کند که ستاره فلان شخص در فلان روز سعد نیست بنابراین چاره کار پیشه کردن صبر و به تعویق انداختن امورات پیش رو نظیر کوچ است. رسم است که اهالی هنگام بالا آمدن خورشید طلوع) دستی به صورتشان میکشند و صلوات میفرستند در مورد ماه نیز چنین اعتقاداتی وجود دارد برای مثال رسم است که مواقع بدر بچههای خود را بیرون برده و ماه کامل را به آنها نشان میدهند

پارچه ای سیاه میپوشانند بر روی گردن اسب پارچه های رنگین که یک سر آن به زین و یک سرش به پیشانی اسب متصل است میبندند و چوخا و تفنگ متوفی را نیز روی اسب میبندند و دور امامزاده میچرخانند

در این منطقه مردهایی که زنانشان را از دست میدهند معمولاً تا یکسال بعد از وفات همسرشان مجدداً ازدواج می.کند در مورد زنهای ،مطلقه اگر زن دارای فرزندانی از شوهر سابقش باشد با تصمیم بستگان و اهالی محل به عقد یکی از نزدیکان شوهرش برادر شوهر یا پسر او در می آید.

روستا مردگان خود را در این زیارتگاه دفن میکنند (تصویر) (8) تاریخ دقیق استفاده از این زیارتگاه بعنوان قبرستان نامشخص است اما درصد قابل توجهی از قبور موجود در آن مربوط به چند دهه اخیر است.

.2 زیارتگاه آب دلاور به فاصله سه کیلومتری جنوب شرقی روستا

3. زیارتگاه پیرطالب به فاصله حدود شش کیلومتری غرب روستا (تصویر 9 و 10). ساختمان این زیارتگاها شامل ردیف هایی از سنگ به شکل خشک چین و با ارتفاع کم است

شجره نامه صاحبان اماکن متبرکه نامشخص است ولی قبور موجود در آنها تماماً اسلامی و جهت دفن آنها رو به قبله .است در این قبرستان نمونه های زیادی از تدفین مجدد مشاهده شده اکثر این تدفینها دارای دو سنگ قبر هستند که آخرین مورد آن مربوط به حدود 30 سال گذشته بوده است تصویر .(11) این شیوه تدفین در دوره های پیش از تاریخی منطقه به طور گسترده ای در قبرستانهای کوچ نشینان رایج بوده و در قبرستانهای هکلان و پرچینه (1) در قبرستان بانی سرمه در اوائل دوره مفرغ، (2) گورهای عصر مفرغ غار ،کنجی (3) قبرستانهای عصر آهن مانند کتل گل گل تپه ،کل ،ولی دورویه بردبال شورا به پای روند دروند چال اسد در یک پشت کبود (4) و گورستان لما رضوانی و ،روستایی آزادی و ،قزلباش (1386 دیده میشود این شاهد قوم باستان شناسی میتواند دال بر خانوادگی بودن این قبور .باشد این رسم در حال حاضر متروک شده و غالباً بنا به خواسته شخصی صورت میگرفته که قبل از مرگ وصیت میکرد او را در قبر یکی از عزیزانش دفن .کنند معمولاً در چنین مواردی نبش قبر میکردند و پس از قراردادن استخوانهای مُرده قبلی در گوشه ای از ،قبر شخص تازه در گذشته را کنار او دفن میکردند دفن هیچ نوع اموال یا اشیاء خاصی به همراه مرده در چنین تدفین هایی گزارش نشده است در ساخت قبور منطقه از قلوه سنگ برای مسدود کردن دیواره ها استفاده می.شود. پس از مسدود کردن دهانه قبر با چند تکه سنگ روی آن را خاک ریخته و در صورت امکان از سنگ قبری که حامل مشخصات متوفی و نقوش خاصی است نیز استفاده شده .است در گذشته و حال برای قبرهایی که امکان دسترسی به سنگ قبر ،نداشتند از سنگهایی بلند و اکثراً ساده استفاده میشد که آنها را بصورت عمودی در دو طرف ضلع طولی کار می.گذاشتند سنگ قبرهای مورد نیاز روستائیان را در دهه های اخیر استادکارانی میساختند که از هفشجان شهرکرد می آمدند این سنگتراشان پس از آنکه سفارش ساخت چند سنگ قبر را دریافت میکردند در فصلی مناسب و گرم به روستا میآمدند و با استفاده از سنگهای موجود در محل سنگ قبرهای مورد نیاز را میساختند این سنگسازان معمولاً در عوض ،زحماتشان کالاهایی نظیر گندم

ص: 88

برنج و کشک دریافت میکردند این صنعتگران دوره گرد میتواند برای مشابهت مواد فرهنگی در محوطه های استقراری درک مناسبی از یافته ها را در اختیار قرار دهد در قبرستان ،پیر داراب نمونه هایی از سنگ قبر به شکل شیر نیز مشاهده شد که در محل به شیر سنگی» معروف اند. (تصویر (12 از این نوع سنگ قبر که در نقاط دیگر لرستان نیز دیده میشود در دهه های گذشته برای قبور مردان نامی و شجاع روستا و برای افرادی که دارای پایگاه اجتماعی بالاتر بودند (1) استفاده شده است در این گونه سنگ قبرها و نیز سنگ قبرهای معمولی، نقوشی نمادین نظیر ،تفنگ ،شیر ،اسب ،شمشیر ،گل ،قیچی ،چاقو ،بز گوسفند و غیره حک شده است که به مفاهیمی نظیر جنسیت قدرت و شجاعت یا پیشه صاحبان قبر اشاره دارند.

به گفته اهالی و بزرگان روستا تا چند سال پیش اگر فردی در زمستان فوت میکرد بعلت بارش سنگین برف دور بودن قبرستان از منازل مسکونی و نبود جاده مناسب و همچنین وجود خطرات فراوان حیوانات وحشی فرد متوفی را در زیر کف یکی از اتاق ها دفن میکردند و اگر امکان داشت در فصل بهار سال بعد آن را در قبرستان دفن میکردند و گرنه در همانجا باقی

می ماند.

این خانه ها تا حدودی پایینتر ساخته شده و دیوارهای آنها را سنگ تشکیل میدهد. سقف آن از تیرهای چوب ساخته شده و روی ،تیرها حصیر قرار می،گرفت و عایق محکمی روی آن قرار می.گرفت زمگاها معمولا در دامنه کوه ها قرار گرفته و از دور قابل تشخیص اند (1) استفاده از این داده معماری بدست آمده از قوم باستان شناسی باعث تحلیل بهتری از مواد بدست آمده از چغاسبز شده است حفاران این محوطه برخی از کفه ای مشابه این زمگاها را به عصر آهن نسبت داده اند در حالی که اورلت آن را متعلق به دوره اسلامی میداند او از مواد فرهنگی دیگری نظیر شیشه های دوره اسلامی نیز در این نتیجه گیری استفاده کرده است. (2) هدف از ایجاد این ستونهای توکار ،چوبی حمل تیرهای سقف و نگهداری آن است به این صورت ستونها را در زمین فرو کرده اند و پای ستونها را برای جلوگیری از جابه جایی سنگ قرار دادهاند برای اطمینان بیشتر ممکن است درون خانه نیز دو یا چهارستون چوبی قرار داده باشند سقف خانه از تیرهای چوبی تشکیل شده که بطور عرضی قرار گرفته اند پس از پوشاندن این تیرها با چوبهای کوچکتر یا شاخه های ،درختان بخش بیرونی یا پشت بام را با گل می.پوشانند هموار کردن و کوبیدن پشت بام بخصوص در فصل زمستان به کمک غلطک های سنگی انجام میگیرد که در محل توثر» خوانده می.شود کف منازل در اکثر موارد نسبت به فضای بیرونی ورودی در در یک سطح قرار دارد اما در مواردی نیز کف حدود 20 تا 25 سانتیمتر پایین تر از سطح بیرونی قرار دارد.

خانه ها معمولاً از یک یا حداکثر دو اتاق مسکونی تشکیل شدهاند این اتاقها اکثراً فاقد نوع تزئینی نظیر نقاشی و رنگ آمیزی هستند و عمدتاً گل اندود شده اند. ملاط گل یا کاهگل مهمترین و اصلیترین پوشش برای اندود ،دیوارها، سقف و کفها در لندی است ممکن است در اتاق برخی خانهها طاقچههایی کوچک و چهارگوش نیز ایجاد شده باشد.

همچنین خانه ها فاقد حیاط ،هستند اما گاهی دیوار منازل مجاور چهارچوبی را بوجود آوردهاند که شبیه حیاط است در بیرون از خانه و نزدیک درب ورودی غالبا اجاقی کار گذاشته اند که در بیشتر مواقع بویژه فصول گرم برای پخت نان و تهیه غذا از آن استفاده میشود از اتاقهای مسکونی نیز ممکن است بعنوان آشپزخانه بویژه در فصل زمستان استفاده شود در گذشته درب خانه های روستا از جنس چوب چنار یا گردو بوده که توسط خود اهالی و در محل تولید میشده .است در حال حاضر نیز علاوه بر درهای چوبی که بیشتر برای آغلها بکار میروند درب بیشتر منازل فلزی و عمدتا به رنگهای سبز یا آبی هستند

خانه ها فاقد پنجره هستند و از قدیم نیز بدین شکل بوده اند یک دلیل مهم برای نبود

ص: 90

،پنجره ترس از ورود دزد یا حیوانات وحشی به حریم خانه عنوان می.شود حتی در منازلی که گاو نگهداری میشود جایگاه این حیوان با جایگاه افراد خانواده دارای ورودی مشترک است. دامها پس از ورود به فضای خانه از قسمت مسکونی خانه عبور کرده و از طریق دری دیگر وارد فضای پشتی می.شوند این قسمت که مخصوص آنهاست بوسیله دیواری از بخش مسکونی جدا می.شود از دلایل این اختلاط ،عجیب جلوگیری از دستبرد دزدان به گاوها .است دزدها معمولا بومی منطقه بوده و در این گونه موارد برای ناشناس ماندن غالباً اموال دزدیده شده را همتایان خود در روستاهای مجاور مبادله می.کنند قسمت مسکونی چنین خانه هایی اکثراً فاقد زیر اندازند و فقط ممکن است در مواقع خوردن غذا یا موقع خواب یا ورود مهمان بوسیله حصیر و غیره بطور موقت فرش شود آغل دامهای دیگر نظیر بز و گوسفند و الاغها در مجاورت محل مسکونی قرار دارند و اغلب بوسیله دیواری از آن جدا میشوند

برخی خانه ها دارای دستشویی های محقری بوده و برخی نیز فاقد دستشویی بوده و از قسمتهای پشت خانه به عنوان مکانی برای دفع فضولات استفاده می.شود

خانه شماره 1 دارای سه قسمت است که کلاً 93/8 متر مربع است. البته این مساحت شامل آغل بزها و طویله گاو نیز می.شود قسمت مسکونی 30/8 متر مربع است که 4 ستون در وسط آن دیده میشود. تعداد افراد این خانه 4 نفر است که فضای مسکونی برای هر نفر 7/7 متر مربع .است 62/98 متر باقی مانده نیز آغل گوسفندان و طویله است طرح شماره (1) خانه شماره 2 دارای دو اتاق است که مساحت هر اتاق 75/3 متر مربع است. در این خانه 12 نفر زندگی میکنند که فضای مسکونی برای هر نفر 6/25 متر مربع است. طویله این خانه روبروی آن قرار دارد و پلان آن چند ضلعی نامنظم است و دارای چند قسمت است بعلت نامنظم بودن این بنا مساحت آن نامشخص است طرح شماره (2)

خانه شماره 3 خانه ای مشترک است که در قسمت عقب آن طویله گاو و کاهدان قرار دارد که درب آن در داخل طویله است و درب طویله در داخل قسمت مسکونی است. کل مساحت بنا 132 متر مربع است و مساحت قسمت مسکونی بغیر از انبارک کوچکی که در یک گوشه بنا قرار دارد 77 متر مربع .است تعداد افراد این خانه 11 نفر است که که فضای مسکونی برای هر نفر 7 متر مربع است آغل گوسفندان و بزها بیرون از قسمت مسکونی است که 52/2 متر .است البته آغل گوسفندان از بزها جدا ،است این آغلها دارای چند ستون هستند طرح)

مربع شماره (3

ص: 91

ظروف مورد استفاده

در گذشته بیشتر ظروف و ادوات مورد نیاز خانوادههای لندی نظیر ،کاسه چوب ،نان ملاقه غیره با استفاده از چوب درختان محلی و توسط خود ساکنان تهیه میشده است.

در حال حاضر ظروف مورد استفاده ساکنان لندی را عمدتا همان ظروف فلزی و پلاستیکی متداول تشکیل میدهد از ظروف سفالین استفاده نمیشود و آثاری از کاربرد آن نیز در منازل مشاهده نشد در بررسی منطقه و در گورستان متروکه ای که در حدود 10 15 کیلومتری روستا قرار داشت مقدار زیادی از این نوع سفال بدست آمد مطابق شنیده ها گورستان نامبرده مربوط به عده ای از ساکنان منطقه بوده که حدود 150 سال قبل در نقطه ای مشرف به رود بازفت زندگی میکرده اند

زباله و زباله دانی

زباله های روزانه را عموماً ته مانده ها و بقایای مواد مصرفی و ،خوراکی آشغالها و زباله های روزمره و فضولات دامی را تشکیل میدهند برخی از این زباله ها نظیر پوست پیاز سیب زمین ته مانده ،برنج تکه های ،نان بقایای گوشت و سبزیجات را که قابل مصرف بوسیله دام و طیور است، تفکیک کرده و در اختیار دام ها قرار میدهند اما از پهن و فضولات دامها بعنوان کود برای مزارع یا تأمین سوخت مصرفی استفاده ای بعمل نمیآید و آن را مانند سایر زباله ها به زباله دانی می.ریزند زباله دانی ها معمولا در جایی واقع شده اند که مزاحمتی برای رفت وآمد خانوارها ایجاد نمی.کند اکثر این زباله دانی ها در قسمتهای پایین روستا یعنی اضلاع جنوبی و جنوب غربی آن و مشرف به دره واقع شدهاند تصویر (14) فاصله این زباله دانیها از خانه های مسکونی گاه فقط حدود 20 تا 30 متر و گاه نیز به حدود 400 متر میرسد زباله دانیها معمولاً اشتراکیاند و بوسیله تمام خانوارهایی که در نزدیکی آن ساکنند مورد استفاده قرار می گیرند این زباله دانیها معمولاً برای مدت زیادی مورد استفاده قرار میگیرند و بارندگی، وقوع سیلاب و حضور حیوانات موذی باعث تحلیل رفتن و جلوگیری از پر شدن آنها میشود با این وجود گاهی نیز ممکن است به علت پر شدن یا بو گرفتن زباله دانی مکان آن را تغییر دهند.

رژیم غذایی ساکنان

تعداد و عده های غذایی مصرفی سه وعده است که ممکن است دو میان وعده نیز به آن اضافه .شود خانوارهای ساکن لندی ممکن است تمام یا بخشی از مواد غذایی مورد نیاز خود نظیر

ص: 92

،گندم ،جو برنج گوشت و فرآوردههای دامی را خود تولید کنند مواد غذایی دیگر نظیر حبوبات میوه و برخی غلات را نیز با خرید از ،شهر فروشندگان دوره گرد و یا از طریق دیگر ساکنان روستا تأمین مینمایند.

نگهداری و ذخیره مواد خوراکی

گوشت و برخی فرآوردههای شیری ،شیر ،ماست کره به سرعت مصرف شده (حداکثر تا 24 ساعت و ذخیره نمیشوند ممکن است برخی فرآوردههای شیری نظیر دوغ را تا چند روز درون مشک نگهداری کنند یا برای تازه و خنک نگهداشتن گوشت آن را مدتی زیر مشک آب قرار دهند. در گذشه برای ذخیره مواد غذایی نظیر روغن از خیک پوست بز استفاده میکردند که هم اکنون نیز از این روش استفاده میشود (تصویر (15)

حبوبات را معمولاً در کیسه های کوچکی ذخیره و نگهداری میکنند اما غلات را در انبارکی بنام «تاپو برای مدت 2-3 ماه و حداکثر تا یکسال نگهداری مینمایند تا پو انبار کوچکی است که در گوشه ای از خانه و با استفاده از گل به ارتفاع حدود 50 1 تا 2 متر ساخته میشود این انبارک فاقد سقف مستقل بوده و از بالا باز است گاهی نیز ممکن است برای حفظ مواد درون ،تاپو تکه ای سنگ نمک بین مواد درون آن قرار داده شود موادی نظیر گاه و علوفه را برای تأمین خوراک دام در فصل زمستان بصورت فله ای یا لایه لایه یک لایه کاه و یک لایه (علف در داخل طویله و یا کاهدان انبار میکنند

کوچ و کوچ نشینی در لندی

ساکنان روستای لندی ماه هایی از سال را برای دسترسی به مراتع و علوفه بهتر به را همراه دام های خود به مناطق سردسیر و مرتفع تر کوچ می.کنند فصل کوچ که زمان آن از قبل تعیین میشود از اواخر اردیبهشت تا اوایل ماه خرداد است و کوچ نشینان تا اواخر شهریور در ییلاق باقی میمانند در گذشته تمام خانوارهای ،روستا فصل کوچ را در ییلاق میگذراندند اما در سالیان اخیر برخی خانوارها در ده باقی میمانند نکته اخیر نشان میدهد که کوچ نشینان لزوما چادرنشین .نیستند برخی قبایل کوچ نشین عمودی کوه های زاگرس دارای روستاهای دائمی و نیمه دائمی با خانه های دارای معماری محکم در مناطق سردسیر و به ویژه گرمسیر در مجاورت کشاورزان یکجانشین و مراکز شهری بودند .(1) علاوه بر معماری محکم برخی از روستاها دارای زمین های کشاورزی هستند. در میان قبایل

ص: 93

کوچ نشین جنوب غرب ،ایران قشقاییها و بختیاریها دارای زمینهای کشاورزی پهناوری نیز .بودند تنها استثناء در جنوب غرب ایران قبایل کهگیلویه و بویر احمد بود که سرزمین آنها از نظر منابع به غنای سرزمین قشقایی ها و بختیاری ها نیست و توسط این دو اتحادیه عشایری محصور شده اند (1) فاصله روستا از محل ییلاق حدود 2 ساعت است که این مسافت به کمک الاغ و قاطر طی می شود و این نوع ،کوچ را کوچ درون منطقه ای مینامند کوچ نشینان لندی از سیاه چادرهایی که «بیون نام دارند و خود تولید کرده اند به عنوان سر پناه استفاده میکنند آنها اطراف این سیاه چادرها را سنگچین و کف آن را نیز صاف میکنند. سپس با استفاده از دیوارهای سنگی که به صورت خشک چین ایجاد میکنند برای دام ها نیز آغلی میسازند. ضمن اینکه ممکن است برخی حفره های طبیعی کوه را با مسدود کردن فضاهای باز آن بوسیله ،سنگ بشکل آغلی برای دامها در آورند کوچ نشینان لندی ممکن است در سال جدید مکان قبلی استقرار خود در ییلاق را رها کرده و در نقطه ای دیگر مستقر شوند. برای گله های مختلط معمولا فردی که بیشترین تعداد دام را در گله دارد مکان اسکان را تعیین می.کند آب مصرفی کوچ نشینان از دو چشمه تأمین میشود که برای اسکان رعایت فاصله مناسب با آن نیز مهم .است تأمین آب دامها نیز عمدتاً از طریق همین چشمه ها صورت میگیرد ضمن اینکه گاهی آبگیرهایی هم به شکل مصنوعی برای دام ها ایجاد میشود که در محل به «آوخور» معروف اند.

در سنین و جنس خاص و نیز استفاده از کشاورزی در ماندگاههای نیمه دایمی است.

پی نوشت ها

1. Trigger 2004: 43.

2. Johnson 1999: 49.

3. Binford 1962: 219.

.4 پاپلی یزدی و گاراژیان 324831

5. charles1985:905

6. stanislawski1973:378.

7. دهخدا 02331 (لیلب).

8. مشیری، 3831 002

9. امان اللهی بهاروند 154831

.10 زاگارل، 7831 501

.11. Bembeck 4002 541 و ملک شهمیزادی، 2831 921

.12 علیزاده 7831 82

13 کریمی 9231 531

.14 علیزاده 3831 36

.15 رفیع فر 4731 22

16. Haerinck - Overlaet 1996.

17. Haerinck - Overlaet 2006.

18. 2002: 51 Emberling and Robb and Speth and Wright.

19. Overlaet 2003.

.20 افشار، 219:1382

21. Overlaet 2003: 63.

22. Overlaet 2003: 19.

23 مشیری، 222:1377

24 علیزاده 1387 28

ص: 95

Binford, Lewis R., Archaeology as Anthropology, American Antiqiuty,

Vol. 28, No. 2, 1962, pp: 217-225.

Charles, Douglas, 1985, shading the Past: Models in archaeology, American

anthropologist, new series, vo194, pp905-925.

Haerinck, Ernie - Overlaet, Brono, The Chalcolithic Period Parchineh

and Hakalan, Luristan Excavation Document, vol. 1, Royal Museums

of Art and History, 1996. Haerinck, Ernie - Overlaet, Brono., Luristan

Excavation Document, vol,VI, Bani surmah An Early Bronze Age Grave Yard in Pusht-I Kuh, Luristan, 2006, Acta IranicaXXVIII. Johnson, Matthew, Archaeological theory An Introduction, Blackwell Poblisher, 1999. Reinhard Bernbeck, Iran in the Neolithic, Persian Antike Parchat, Bochum, 2004, pp: 140-147. Overlaet, Bruno, The Early Iron Age in the Pusht-i Kuh, Luristan, Luristan excavation documents, vol.IV, Acta Iranica, 2003.Stanialawski, Michael. B, 1973, Ethnoarchaeology and Settlement Archaeology, Ethnoarchaeology, vol20, no4, pp 375-392. Trigger, G, Bruce. 2004, "Cross-Cultural Comparison and archaeological theory”, A companion to social archaeology edited by Lynn Meskell and Robert W.Preucel, Black Well Publishing, pp: 43-65.

ص: 97

نقشه شماره ،1 موقعیت روستای لندی و سد بازفت

تصویر شماره 1 نمای دور از روستای لندی

تصویر شماره 2 انبار و ذخیره چوب

ص: 98

عکس

تصویر شماره 3 حمل چوب توسط خانمهای روستا

تصویر شماره 4 نمایی از دره و رودخانه بازفت

تصویر شماره -5 بز حیوان غالب منطقه

ص: 99

عکس

تصویر شماره 6 زمینهای کشاورزی کشت برنج -

تصویر شماره 7 سنگ چین مرز بین زمینهای کشاورزی

تصویر شماره 8- زیارتگاه پیر داراب دید از غرب

ص: 100

عکس

تصویر شماره -9 زیارتگاه پیر طالب دید از شمال

تصویر شماره 10 - زیارتگاه پیر طالب

تصویر شماره ،11 تدفین مجدد در لندی

ص: 101

عکس

تصویر شماره ،12 شیر سنگی بر روی قبر

تصویر شماره 13

تصویر شماره 14 خانه، شماره 1 و محل زباله دانی

ص: 102

تصویر شماره 15 محل نگهداری مشک

طرح شماره 1 پلان منزل مسکونی 1

طرح شماره 2 پلان منزل مسکونی 2

ص: 103

طرح شماره 3 پالان منزل مسکونی 3

ص: 104

بودهاند و در اثر کثرت استعمال نام ایشان که) به دست کفار کشته (شدند که به شهر داده شده؛ نام سمنان بوجود آمده است؛ اعتماد السلطنه نیز این گفته را به شکل دیگری آورده است. (1)

حجره ها 1/27 متر × 1/73 متر با دهانه ورودی 70 سانتی متر × 55 سانتی متر است این نوع طراحی که با ورودی کوچکی دهانه اتاق به فضای بلندتری برای اقامه نماز مرتبط میشود را میتوان با کاربرد آن برای چله نشستن مرتبط دانست .(تصویر 2 اتاقی با ابعاد 3/2 متر 1/7 متر در گنبد خانه قرار دارد که کاربرد آن دانسته نیست اما بنا بر گفته افراد محلی برای مکتب از آن استفاده میشده است.

تصویر :1 خانقاه درویش محمود امیرحسین (صالحی)

تصویر :2 ورودی چله خانه امیرحسین (صالحی)

در داخل ایوان ورودی یک تورفتگی قوس دار وجود دارد درب ورودی اصلی اول از مقابل مقبره بوده که در حال حاضر به سمت راست منتقل شده است یک دری در سمت راست بالای سقف وجود دارد که محل ورود به غلام گردش بوده است.

ص: 107

عکس

نقشه 1 خانقاه درویش محمود امیرحسین (صالحی)

آخرین خانقاهی که علاءالدوله به روایت روضه الجنان و جنات الجنان میسازد و آن را صوفی آباد نام مینهد در بیابانک واقع است که املاک فراوانی را به آن وقف می.کند (1) به روایت نفحات الانس او در خانقاه صوفی آباد به گوشه نشینی میپردازد. (2) در سفرنامه های زمان قاجار بخصوص سفرهای مسیر خراسان از آرامگاه شیخ یاد شده است. (3) با این مقدمه به بازسازی قسمتی از خانقاه میرویم که میتوان با داده های میدانی و متون بازسازی نمود نقشه (2)

مرمتها و فعالیتهای باستانشناسی انجام شده به سه دسته تقسیم شده اند این تحقیقات بر اساس بررسی تصویر،گدار (تصویر)(3) با تصاویر مرمت (تصویر (4) در سالهای مختلف مذاکرات شفاهی با سرپرست وقت عملیات مرمت خانقاه شیخ علاء الدوله است که تیتر وار به شرح زیر است.

.1 مرمتهای انجام شده در سالهای قبل از 1356 .

2 مرمتهای انجام شده در سال 1356

3. مرمت های انجام شده در بعد از سال 1356 است.

تصویر3 : تصویر گدار از خانقاه ،میراث) استان (سمنان

تصویر :4 نمایی از عملیات مرمت؛ میراث) استان (سمنان

ص: 109

با توجه به حجم مرمتهای انجام شده در بنا طی سالهای قبل از 1356 و بعد از آن امکان بازسازی در بیشتر قسمتهای خانقاه امکان پذیر نیست و ماسعی در شناسایی کارکرد بخش هایی از بنا میکنیم که شواهد بنای اولیه را در خود داشته باشد .گذار در بررسی تاقها و گنبدهای ایران به بنای شیخ پرداخته ولی نام آن را خانقاه آورده است این نامگذاری با توجه به مقبره و آرامگاه نامیدن بنا در دوره قاجار میتواند به دلیل باقی ماندن فضای معماری شاخص مرتبط با خانقاه مانند چله خانه باشد در بررسی از چله خانه ها وجود مصالح خشتی در دیوارهها آشکار گردید که نشان دهنده بی تغییر بودن بنا در نقشه اصلی خود در این قسمت از بنا است. در هیچ مرحله از دورههای مرمتی خانقاه از خشت استفاده نشده .است گذار نیز در بررسی خود از بنا آن را تمام خشتی معرفی میکند (1) شایان ذکر است که در نقشه میراث فرهنگی استان سمنان از بنا تعدادی از چله خانه ها در آن وجود ندارند ابعاد این فضا تا حدودی با توصیفات شیخ از چله خانه هماهنگی دارد. شیخ در رساله آداب خلوه میگوید چله خانه جایی است تنگ و تاریک که بتوان در آن نماز گزارد و بر در آن پردهای آویخت تا هیچ روشنی به درون نیاید و حواس را از کار بیفکند و از عالم غیب باز ندارد (2) تصاویر (5 و 6 )

تصویر (5) درون چله خانه امیرحسین صالحی

تصویر6، نمایی از چله خانه امیرحسین صالحی

ص: 110

باقی نماندن چله خانه از عصر ایلخانی و قبل ،از آن عنوان قدیمیترین چله خانه ایران برای این فضا را نزدیک به حقیقت مینمایاند از مقایسه پلان گنبد خانه شیخ علاءالدوله با خانقاه درویش محمود میتوان شباهتهایی در پلان آن به ویژه در اتاق های کناری گنبد شیخ علاءالدوله یافت که مانند چله خانه های درویش محمود در گوشه گنبد قرار دارد با این تفاوت که ارتفاع آن در ورودی بیشتر است و بازسازی کامل کارکرد آن نیازمند بررسی بیشتر در تصاویر قبل از عملیات بازسازی است

نقشه 1 خانقاه درویش محمود امیرحسین صالحی

نقشه :2 خانقاه شیخ علاءالدوله میراث فرهنگی استان (سمنان)

در بررسی هایی که انجام گرفت دو نوع تزیین شامل تزیین با آجر لعاب دار (تصویر (7) و گچ بری (تصویر (8) شناسایی گردید گذار در توصیف گنبد و نحوه انتقال آن از تزیینات سر تاق ها نیز یاد میکند (1)

ص: 111

تصویر 7: آجر لعاب دار (محمد) طاهریان

تصویر 8 گچبری محمد طاهریان

نورگیر یا مکانی برای داربست در فاصله یک متری از سطح خیابان است که هر گونه تفسیری را نسبت به وضعیت اولیه مناره تک بودن یا متصل به بنا (بودن دشوار میسازد (تصویر(9) زیرا فاصله اندک آن تا ورودی امکان نورگیر بودن آن را بعید مینمایاند. هر چند به علت عدم دسترسی نگارنده به ورودی مناره در) طرف مسجد و عدم امکان تطبیق فاصله کف خیابان با ورودی مناره نتیجه گیری از آن نیازمند به بررسی بیشتر است ورودی مناره از پایین بوده و امکان منفرد بودن آن را مردود میسازد مصالح آن از آجر بوده و فاقد تزئینات قابل توجه است عدم تزئین در ساقه مناره به درک ما از چگونگی طراحی اولیه بنا کمکی می.کند با بررسی نگارنده مشخص گردید که این بنا نیز در ثبت آثار ملی استان سمنان قرار ندارد و تاکنون نامعلوم بوده است.

تصویر :9 مناره مسجد علا امیرحسین صالحی

نیز در امتداد راه جنوب سمنان به سمتری تعداد زیادی کاروان سرا دیده میشود در بررسی اینجانب در 6 کیلومتری جنوب غرب سمنان در نزدیکی روستای حسن آباد محوطه ایی با حدود 8 هکتار وسعت شناسایی گردید (تصویر (10) که شامل قلعه و مجموعه ای محصور دیگری با دیوارهایی با برج های دیده بانی است (نقشه 3)

نقشه 3: نقشه مجموعه حسن آباد بدون بناهای متفرقه قسمت غربی امیرحسین صالحی

تصویر 10 نمایی از قلعه و دیوارهای شمالی محوطه محصور حسن آباد امیرحسین صالحی

گمان را مطرح میسازد که این امر جزیی از دگرگونیهای بعدی بنا بوده است .(تصویر (12) این دگرگونی ها از وجود قطعات سفال سطحی در دیوار قلعه آشکار گردید با کنکاش بیشتر وجود لایه ای قطور از افزوده های بعدی در برش دیوار ورودی قلعه مشاهده گردید. در لایه دوم مرمتی دیوار قلعه قطعات سفال سطحی دیده شد که نشان دهنده حداقل دو مرحله سکونت متفاوت در مجموعه دارد تصویر (13 در دو گوشه ضلع شمالی قلعه دو برج دیده بانی دیده میشود که یکی از آنها آسیب بیشتری دیده است.

تصویر :11 دیواره قلعه امیرحسین صالحی

تصویر :12 ورودی کوچک قلعه امیرحسین (صالحی)

تصویر :13 قطعات سفال در مرمت دیوار قلعه امیرحسین صالحی

ص: 115

عکس

نقشه 4 تالار ستون دار که ستون های سرنگون شده با رنگ مشکی نمایش داده شده است (امیر حسین صالحی)

13 سمرقندی، 1372 103

.14 سرمدی 1368 347

15 مستوفی، 1361 ،675

.16 جامی 1375؛ حافظ ابرو، 1372 ، 174 و 175؛ سمرقندی، 1372 ،103

.17 اعتمادالسلطنه، 1303 ،340.

.18 حدود 8 کیلومتر

.19 کربلایی ،تبریزی 1342، 283

.20 جامی، 1375 ،439

.21 سدید السلطنه، 1362 1960.

22 همان 127

.23 ،کیانی 1369 423

.24 گدار، 1371 95 و 96

25 شیندلر، 2102536

.26 این خرداد 1889 184؛ قدامة بن جعفر، 1981 ، 174؛ ابن حوقل 1938 ،375؛ مقدسی 365، 1361

27 اعتمادالسلطنه، 1303: 338

مهدی توحیدی پور؛ تهران: انتشارات علمی فرهنگی

- حافظ ابرو) (1350)؛ ذیل جامع التواریخ به اهتمام خانبابا بیانی؛ تهران: انتشارات انجمن آثار ملی

- سازمان مسکن و شهرسازی استان سمنان (1374)؛ طرح جامع شهر سمنان؛ جلد اول سديد السلطنه مینابی بندر عباسی محمد علی خان (1362)؛ سفرنامه سدیدالسلطنه؛ به تصحیح و تحشیه احمد اقتداری تهران بهنشر

سرمدی حسین (1375)؛ دائرة المعارف تشیع به کوشش احمد صدر حاج سید جوادی و دیگران؛ :تهران نشر سعید محبی

- سمرقندی، عبد الرزاق بن اسحاق (1372)؛ مطلع سعدین و مجمع بحرین؛ به سعی و اهتمام عبدالحسین نوایی :تهران پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی

شیندلر هوتم (2536) ؛ سه سفر نامه ،هرات ،مرو مشهد؛ به اهتمام قدرت الله روشنی زعفرانلو :تهران نشر توس

- صفى الدين عبد المؤمن بن عبد الحق بغدادی 1412) ق؛ مراصد الاطلاع على اسماء الامكنة و البقاع؛ :بیروت: دار الجيل.

قدامة بن جعفر (1981)؛ الخراج وصناعة الكتابة؛ بغداد: دار الرشيد.

کربلایی ،تبریزی حافظ حسین (1344)؛ روضات الجنان و جنات الجنان جلد دوم؛ به تصحیح و تعليق جعفر سلطان القرائی؛ تهران بنگاه ترجمه و نشر کتاب

کیانی محسن (1369)؛ تاریخ خانقاه در ایران تهران طهوری

- گدار و دیگران آندره (1371)؛ آثار ایران؛ جلد سوم و چهارم؛ انتشارات آستان قدس رضوی

مستوفی ،قزوینی حمد الله بن ابی بکر بن احمد بن نصر (1361)؛ تاریخ گزیده؛ سعی و اهتمام ادوارد برون؛ :تهران دنیای کتاب

- مقدسی، محمد بن احمد (1361)؛ احسن التقاسيم في معرفة الاقاليم :تهران شرکت مولفان و مترجمان ایران

،النصيبی ابوالقاسم محمد بن حوقل ابن حوقل)؛ (1938) م؛ صورة الارض؛ بيروت دار صادر افست ليدن.

ص: 120

معماران ایرانی در طول تاریخ و در گستره این سرزمین هم برای ایجاد فضاهای معماری مذهبی و هم کار برد مصالح همواره دست به ابتکار زدهاند در آن جاهایی که سنگ در اختیار داشته اند از سنگ و آن جایی که سنگ وجود نداشته از خشت و در مراحل بالاتر از آجر استفاده نموده اند.

محوطه های زیادی در استان لرستان وجود دارد که دارای آثار معماری است که به شیوه دوره ساسانی با طاق های مازه دار گهوارهای با مصالح سنگ و گچ ساخته شده اند از جمله محوطه زاغه در روم اشکان محوطه های واقع در کرانه های سیمره در شهرستان کوهدشت و غیره که به دورهای ساسانی و اوایل اسلامی تعلق دارند افزون بر این وجود پل های عظیم همچون پل کشکان و پل گاومیشان و یا پلهای شاپوری با چشمه طاق های بزرگ به عرض 30 متر پل) گاو (میشان که بزرگترین چشمه طاق شناخته شده به شمار میرود هم دلالت بر اهمیت منطقه و هم گواهی بر سازه های تاریخی ناشناخته است که تاکنون مورد مطالعه کافی قرار نگرفته اند شاید بتوان بخشی از سیر تکاملی پیکره معماری ایران زمین را در همین دور افتاده و دور از دینرس محققین پیدا نمود

نقشه شمارهٔ 1 موقعیت جغرفیایی لرستان

مسلمانان از کرانه های بیابان ها و دریاها از اقیانوس اطلس تا هند همه جا به چشم میخورد (1) از دوره سلجوقیان ترجیح طرح برجی شکل در معماری مقابر به تدریج قوت یافت و این الگو در سرتاسر ایران رواج مییابد اهمیت معماری این گونه بناها به درجه ای است که محققان آنها را در درجه دوم بعد از مساجد قرار داده اند.

تاریخچه پوشش گنبد در ایران پیشینهای دیرینه دارد کمبود چوبهای استوار و کشیده که در حقیقت عنصر اصلی پوشش تخت است سبب شده است که پوشش سغ sagh و گنبد روایی پیدا کند ... قدیمیترین گنبدی که در متون تاریخی به آن اشاره شده است مربوط به دوران اشکانی و اوایل ساسانی است این گنبد در شهر فیروزآباد و به قطر 16/10 متر بنا شده است چنانچه ابن بلخی در توصیف شهر فیروزآباد و گنبدی که در میانه شهر بر پا شده میگوید اردشیر شهر فیروزآباد که اکنون هست بنا کرد و شکل آن مدور است چنانک دایره پرگار باشد و در میان شهر آنجا که مثلا نقطه پرگار باشد دکه انباشته برآورده است و نام آن ایوان کرده و عرب آن را طربال گویند و بر سر آن دکه سایها ساخته و در میان گاه آن گنبدی عظیم برآورده و آن را گنبد کیرمان گویند و طول چهار دیوار این گنبدی تا زیر قبه آن هفتاد پنج گره است و این دیوارها از سنگ خارا برآورده است. (2)

دیتریش هوف بارزترین عنصر معماری ایرانی را گنبد میداند هوف، 403) «گرچه در گوشه سازیها از اوایل دوران اسلامی تاکنون تحولاتی چند صورت گرفته است اما روش گنبد سازی در ایران همواره ویژگی اجرایی و فرهنگی خاص خود را دنبال کرده است آنچه قابل ذکر است آنکه این ویژگی چه در شکل چه در اجرا نداشتن) (قالب آن را با گنبدهای باخترزمین همواره متفاوت میکند (3)

:آهیانه منحصراً بیضی است یعنی در اثر چرخش یک بیضی حول محور خودش آهیانه به وجود میآید (4) ایجاد گنبد روی فضای مربع و یا چند ضلعی دارای چند مرحله بوده است نخست اتاق چهارگوش با درها و طاقچه ها سپس بخش انتقالی بین اتاق چهار گوش و گنبد در پایان گنبد اصلی (5) تنوع در اشکال گنبد تا به حال از طرف شمار زیادی از محققان مطالعه شده و با وجود ،این کمبود بسیاری در مطالعۀ این سازه ها از نظر ساختمانی - ایستایی احساس میشود به دلیل همین تنوع زیاد در گونه ها رسیدن به یک طبقه بندی که بتواند تمامی آنها را در برگیرد و اجماعی فراهم سازد کاری بس دشوار است با این همه گونه های مختلف گنبد را میتوان برحسب نوع ساختمان و شکل طبقه بندی و بررسی کرد (6)

:گنبد گنبد در نزد اهل فن منحصرا به پوشش قبه مانند که سقفی نیم کروی است اطلاق

ص: 123

نمیشود در تعریف هندسی گنبد مکان هندسی نقاطی است که از دوران چندی مشخص حول یک محور قائم به وجود میآید اما در زبان معماری گنبد پوششی است که بر زمینه ای گرد برپا شود (1) و به قول دکتر ابولقاسمی: «قوس وقتی حول محور خودش بچرخد میشود گنبد (2) شکوه و زیبایی معماری ایران در دوره اسلامی بستگی زیادی به گنبدهای آن دارد (3)

گوشه سازی گوشه سازی یا گوشه بندی یعنی تبدیل کردن شکل چهارگوشه بشن به 8 و به ترتیب به ،16؛32 و 64 گوشه و یا تبدیل کردن شکل مستطیل نزدیک به مربع معماران ایرانی از دیرباز در بناهایی که گنبد بر روی پلان مربع شکل اجرا میشده دست به خلاقیت و ابتکار زده و با به کار بردن فن و تکنیکهایی این پلان را به شکل دایره نزدیک به مربع 6 و 12 گوشه و بالاخره بیضی است تبدیل کردهاند تا بتوانند گنبد را بر روی آن اجرا نمایند در طول ایام گذشته شیوه های متفاوتی برای اجرای این تبدیل بکار گرفته شده است.

دیگر نیز نامشخص است شکل .1 از دیگر بناهای سنگی از این دست میتوان به مقبره سید سهم الدین در شهرستان پلدختر در منطقه طایی اشاره نمود با این تفاوت که گوشه سازی در این بنا با محدب شدن تدریجی به سمت اجرای گنبد رفته است.

مقبره مار گیمه احمد شکل (2 از نوع آرامگاههای سنگی و آجری است بنایی که به صورت چهار طاقی منفردی بر روی تپه ای طبیعی در فاصله حدود 15 کیلومتری جنوب شهر خرم آباد واقع شده است. پلان بنا مربع و به صورت چهارضلعی با گنبدی نیم دایره ای است که با گوشه سازی و کاربندی فضای چهارگوش به هشت تبدیل شده و گنبد را بر فراز آن دایر نموده.اند گنبد از داخل گچ کاری شده و در نقطه انتقالی با گچبری به فرم کاربندی آراسته شده .است ورودی بنا در قسمت جنوب واقع شده و در جهات شمالی و جنوبی بنا در زیر پاکار قوس دو نورگیر تعبیه شده است شکل) (2 نکته قابل توجه در این بنا استفاده از آجر در ساخت گنبد و کادربندی طاقهای ورودی و نورگیرهاست که مشخص نیست مربوط به تعمیرات بعدی بوده و یا متعلق به اصل بناست

از نمونه آرامگاه های آجری میتوان به مقبره باباطاهر خرم آباد اشاره کرد شکل) (6) مقبره متشکل از گنبدخانه و یک ورودی (احتمالاً الحاقی .است فضای داخلی بنا چهار ضلعی که در دو ضلع شرقی غربی آن دو طاقنما وجود دارد در حد فاصل جرزهای پاکار طاق نماها فضای خالی ایجاد شده که با پوشاندن این فضا با کمی پیش ،آمدگی پا کار گنبد را به مدور ختم نمودهاند ارتفاع بنا تا رأس گنبد 6 متر است فضای داخلی این مقبره کاملا مشابه با بنای خضر میباشد و به همان شیوه نیز گنبد اجرا شده است با این تفاوت که طاق نماها در این بنا عمیق تر بوده و اضلاع آنها با هم مساوی نیستند

بقعه خضر در شهر خرم آباد نیز از همین نوع است شکل) (3 آقای ساکی اولین کسی است که به این بنا اشاره نموده و حدس زده که بقعه ،خضر مقبره اتابک جمال الدین خضر باشد که از 692 تا 693 هجری قمری در زمان گیخاتو فرمانروای مغول بر لرستان حکومت کرده است. (1)

.2 گنبدهای :رک به گنبدهایی گفته میشود که خط خارجی آنها انحنا ندارد به این نوع گنبد مخروط نیز میگویند و اگر دور آن ترک دار باشد به آن ترکین یا هرمی گفته میشود که اگر قاعده این نوع گنبد 12 ضلعی باشد به آن گنبد رک ترکین یا گنبد ترک دار میگویند (2) بخش عمده ای از گنبدهای استان را گنبدهای رک از نوع مخروط و یا هرمی و یا اور چین تشکیل میدهد اما با وجود اینکه برخی از این گنبدها مانند گنبد امامزاده قاسم وزید

ص: 125

کاملاً از معماری فلات ایران اقتباس شدهاند بخش عمده ای از آنها دارای ویژگیهایی هستند که با وجود مطابقت در شکل و پلان با معماری ،فلات از بعضی جهات کاملا متمایز هستند که میتوان به گنبدهای زاهد شیر و امیرسیف الدین رستم و خلیل اکبر گنبد بابای بزرگ مقبره امام زاده قاسم و ،زید امام زاده تازرون ،تنور در گنبد بابا لنگ و ... اشاره نمود.

این نوع از گنبدها را نیز میتوان به سه دسته تقسیم نمود

1-2 آرامگا ههای با طرح مدور و پوشش بام رک مخروطی

از این دست ،آرامگاه مقبره کال نازار در جوار مقبره امامزاده ابراهیم بابای) (بزرگ نورآباد) و امام زاده عبدالله بروجرد تاکنون شناسایی شده است. پلان این مقبره مدور و گنبد بدون پایه آن از نوع مخروطی ،است بخش ازاره بنا از سنگهای لاشه و قسمت فوقانی و گنبد آن از آجر ساخته شده است. شکل (4)

.2.2 آرامگاه های چهارضلعی با پوشش بام رک مخروطی

این نوع از آرامگاه های بناهایی منفردی هستند متشکل از یک گنبدخانه با گنبدی مخروطی یک پوسته و تماماً از سنگ یا تا پاکار گنبد از سنگ و گنبد را از آجر ساخته اند که با گوشه سازی فضای مربع را به هشت ضلعی و سپس به دایره تبدیل نموده و زمینه اجرای گنبد را بر روی آن به طرز ساده ای فراهم ساخته اند نحوه ساخت گنبد با استفاده از سنگهای لاشه ای و طبیعی به صورت رگ چین اجرا شده است.

از لحاظ ساختاری این نوع از گنبدها را میتوان به دو دسته تقسیم نمود یک دسته گنبدهای بدون پایه که مستقیماً از روی بام به صورت مخروط بالا رفته اند مانند مقابر خلیل اکبر مقبره ،جمال، اکبر مقابر عالی گیژو بابا لنگ و دسته دیگر دارای گنبدی یک پوسته بر پایه مدور هستند مانند مقبره امیرسیف و سهل الدین این دسته از بناها نیز یا مانند مقبره امیرسیف، مقبره عالی گیرو تماما از سنگ ساخته شدهاند و یا مانند مقبره خلیل اکبر مقبره جمال اکبر مقبره الياس با ترکیبی از سنگ و آجر ساخته شدهاند ویژگیهای ساختاری این گنبدها را میتوان به طور مختصر ساخت تمام یا قسمتی از بنا از سنگ لاشه یا سنگ رودخانه ای کاربرد سنگ به صورت رگ چین در ساخت ،گنبد و کاربرد نوعی گنبد کوتاه بدون پایه بر شمرد.

بخش عمده آنها دارای ویژگی هایی هستند که با وجود تطابق در شکل و پلان با معماری ،فلات از بعضی جهات کاملا متمایز هستند

-1-2-2 گنبدهای رک بدون پایه

از این نوع گنبدها میتوان مقابره خلیل ،اکبر عالی گیژو و گنبد جمال اکبر و مقبره الیاس را نام

ص: 126

.برد آرامگاه خلیل اکبر در شهرستان پلدختر در دهستان میان کوه بر روی تپه ای طبیعی ساخته شده است شکل) (9 ایزد پناه در خصوص نام صاحب مقبره آورده است که : نام صاحب مقبره و سازنده و بانی آن بر چهارچوب در قدیمی آن به طور برجسته کنده شده است که قطعات از هم جدا شده.اند بنای مقبره خلیل اکبر با پلان مربع و یک ورودی الحاقی در قسمت شرقی ،است فرم گنبد به صورت مخروط با ارتفاع 10 متر به صورت دو پوسته و از آجر ساخته شده است. مصالح بنا را سنگهای طبیعی و رودخانه ای به همراه ملات گچ تشکیل داده است. روی گنبد را با لایه ای از گچ پوشش داده اند قدمت بنا در حدود قرن هشتم هجری تخمین زده می.شود نکته قابل ذکر در این مقبره استفاده از آجرهایی با ابعاد 7×33×33 سانتیمتر در طاق نمای شمالی آن میباشد بنای خلیل اکبر تا پاکار گنبد آن از سنگ ساخته شده است.

مقبره عالی گیرو از زمره بناهای تماماً سنگی است بنایی منفرد متشکل از یک گنبد خانه با گنبدی مخروطی و یک پوسته است که با گوشه سازی فضای مربع را به هشت ضلعی و سپس به دایره تبدیل نموده و زمینه اجرای گنبد را بر روی آن به طرز ساده ای فراهم ساخته اند. نحوه ساخت گنبد با استفاده از سنگهای لاشه ای و طبیعی به صورت رگ چین اجرا شده است (شکل 5)

مقبره الیاس از نوع آرامگاه های سنگی آجری است که تا پا کار گنبد از سنگهای رودخانه ای با ملاط گچ ساخته شده است این مقبره احتمالاً متعلق به شهاب الدین الیاس لنیکی از اتابکان لر کوچک باشد (1)

پلان مقبره مربع به ابعاد 5/5 × 5/5 متر با گنبدی رک به ارتفاع فعلی 9 متر تا سطح زمین .است در چهار ضلع فضای چهار گوش داخل مقبره چهار طاق نما ایجاد شده که با ایجاد چهار گوشواره در محل زوایای اضلاع چهارگانه آن زمینه هشت ضلعی فراهم شده و سپس در نقطه انتقالی چهار گوشواره اسکنج دیگر با طرح تزیینی آجری بر بالای هشت ضلعی فوق ایجاد شده است که معماران با مهارت خاصی مربع را تبدیل به دایره نموده است این شیوه کار از ویژگیهای مهم این بنا به شمار میرود بنا همچنین دارای سردابهای با پلان چلیپایی است که هر بال آن به عرض تقریبی 2 متر با طاق تیزه دار ساخته شده شکل 6)

این بنا فاقد کتیبه و سنگ قبر است ولی براساس معماری بنا مخصوصاً ترمبه ها و گوشواره ها و نوع مصالح آن احتمالاً در قرن هفتم یا هشتم هجری ساخته شده است.

.2-2-2 گنبدهای رک با پایه این دسته دارای گنبدی یک پوسته و دو پوسته بر پایه مدور .هستند از نمونه های باقیمانده

ص: 127

میتوان از آرامگاه امیرسیف و سهل الدین و امام چهار میانکوه نام برد در مرز لرستان در استان ،خوزستان مقبره ای مشهور به امیرسیف واقع شده است. ادموندز در سال 1917 هنگام عبور از لرستان از کنار این مقبره گذشته و از آن دیده کرده است (1)

مقبره بنایی منفرد با پلان مربع و به صورت چهار ضلعی است که ابعاد هر ضلع آن در حدود 400×370 و 380×300 سانتمتر و بر دیوار گنبد در چهار جهت اصلی چهار نورگیر تعبیه شده است ارتفاع بنا از راس گنبد تا کف مقبره حدود 12 متر است این بنا به جز از طاق نمای طاقچه غربی که برای ایجاد قوس طاقنما به وسیله تویزه از آجر استفاده شده در بقیه طاق نماها برای ایجاد قوس از گچ استفاده شده .است گنبد مقبره دو پوسته رک مخروطی است که ساقه ای استوانه ای ساخته شده است نحوه اجرای گنبد به صورت رگ چین است. برخلاف ساقه ی گنبدهای آجری که اندکی مخروطی هستند ساقه این گنبد حالت استوانه دارد (شکل) (7)

بنا فاقد کتیبه یا سنگ قبری است که معرف صاحب آن باشد اما اهالی آن را به امیرسیف یکی از اتابکان لرستان نسبت میدهند سیف الدین رستم یکی از سه پسران نورالدین محمد بن ابوبکر بن محمد یا به عبارتی برادر زاده شجاع الدین خورشید در حدود سالهای 31621عق به طور رسمی فرمانروای لرستان شد و دوره ای از آرامش و رونق در لرستان پدید آورد او دزدی و راهزنی را برانداخت و امنیت را استقرار بخشید و در عمارت و زراعت کوشید (2)

آرامگاه امام چهار میان کوه بنای دیگری از این نوع است که با گنبدی رک مخروطی یک پوسته برگریوی بلند استوار شده است. مقبره سید سهل الدین نیز از نوع گنبدهای رک آجری یک پوسته با پایه کوتاه مدور است چهار گلدسته کوچک در چهار گوشه بنا از الحاقات جدید آن است. شکل (8)

.3.2 آرامگاه با طرح چند ضلعی و پوشش مخروطی

از ویژگی های ساختاری این این نوع از آرامگاه ها را میتوان کاربرد نوعی گنبد یک پوسته بر بنایی چند ضلعی دانست. نمونه این نوع مقبره امامزاده تنور در شهرستان بروجرد است.

.4.2 گنبدهای رک :ترکین

این گنبدها را از این رو ترکین گفته اند که از چند ترک یا قاچ همراه با تویزه های راهنما ساخته شده .است ترکیب این ترکها و باریکه طاق ها سبب ایجاد نظام ایستایی مناسب و تحمل فشارهای جانبی خواهد شد. این نوع گنبدها را به سه گروه کلی تقسیم کرده اند گروه اول گنبدهای ترکین با ساختمان یک پوسته گروه دوم با باریکه طاق با ساختمان دو پوسته گروه سوم با باریکه طاق یا دو پوسته پیوسته که دو پوش به یک باریکه طاق متصل است. (3)

ص: 128

2-14 گنبدهای رک چهار ترکی بدون پایه

این نوع از آرامگاه با پلان مربع دارای گنبدی چهارترکی یک پوسته و بدون پایه است. ویژگیهای ساختاری این گنبد را میتوان کاربرد نوعی گنبد چهارترکی بدون پایه و کوتاه پایه بنای چهار ضلعی دانست تنها بنای شناخته شده از این دست گنبد با بازید در پلدختر ،است که بنایی تماماً سنگی با گنبدی منفرد با پلان مربع و به صورت چهارضلعی با گنبدی یک پوسته بدون پایه از نوع چهارترکی میباشد که با گوشه سازی فضای چهارگوش به هشت تبدیل شده و به طرف بالا جمع شده و گنبد چها ترکی بر فراز آن دایر شده است شکل (10) ولفرام کلایس در سال 1975م ضمن ارائه نقشه ای از بنا آن را با نام بابا سید معرفی نموده است طرح شماره 10 وی در مورد ویژگیهای این بنا نوشته است این بنا در بخش درونی 4/20 متر طول و 4 متر عرض دارد در هر طرف به انضمام طرف ورودی دارای طاقچه است و با برشهای چند لایه برهم قرار گرفته گنبد قوس دار شده است در واقع در فرم ساخت گنبد گنبد امامزاده بابا سید از گنبدهای برج مانند امام زاده های خوزستان مانند بنایی به نام دانیال نبی در ،شوش امام زاده ای در جزیره خارک یا امامزاده ای در ایوان کرخه پیروی شده است. (1)

-2-4-2- گنبدهای رک شیش ترکی بدون پایه این نوع آرامگاه نیز بنایی منفرد و تماماً ،سنگی متشکل از یک گنبد خانه چهار ضلعی با گنبدی یک پوسته از نوع رک 6 ترکی هرمی شکل بدون پایه است که با گوشه سازی فضای مربع را به هشت ضلعی و سپس به دایره تبدیل نموده و زمینه اجرای گنبد را بر روی آن به طرز ساده ای فراهم ساخته.اند نمونه این آرامگاه مقبره بابا حبیب در شهرستان کوهدشت است از ویژگی های این آرامگاه سبک سازی در دیوارهای بیرونی بنا .است شکل) (11)

2-4-3- گنبدهای رک هشت ترکی بدون پایه

این نوع آرامگاه نیز بنایی منفرد و متشکل از یک گنبد خانه هشت ضلعی با گنبدی از نوع رک 8 ترکی هرمی شکل بدون پایه است مانند مقبره زاهد شیر که یک بنای منفرد با پلان 8 ضلعی منظم با عرض درونی 5/10 با یک ورودی الحاقی با طاق و تویزه است بر روی پایه 8 ضلعی این بنا گنبدی 8 ترکی از سنگ ساخته شده است. شکل) (12 در هر کدام از اضلاع داخلی آن در زیر گنبد هشت طاق نمای کوچک با طاق جناقی به قرینه در هشت جهت اصلی و فرعی تعبیه شده است که از حجم سنگین بنا کاسته ولی پوسته داخلی بنا و آهیانه گنبد از آجر ساخته شده است. نکته قابل توجه در این بنا این است که گنبد به صورت دو پوسته چسبیده به هم است پوسته بیرونی از سنگ های رود خانه ای ولی پوسته داخلی و دیوارهای بنا از آجر به ابعاد

ص: 129

5/4×20×20 و 5/5 24 24 سانتی متر ساخته شده است.

ولفرام کلایس در 1973 از این مقبره بازدید نموده و از آن به عنوان سید شیر Seyed Shir یاد نموده است کلایس (1975 (11) وی در مورد قدمت این بنا :نوشته تاریخ گذاری این بنا بدون کتیبه دشوار است؛ اما تاریخ آن را میتوان تا دوره مغولها عقب برد (1) در یکی از طاق نماهای زیر گنبد سونداژی زده شده که نشان میدهد فقط روکش دیوارها از آجر است واصل دیوار از سنگ .است بدنه بیرونی بنا تا زیر گنبد نیز از آجر ساخته شده است. نکته قابل توجه دیگر در ساخت ،گنبد وجود جرزهای آجری پیش آمده در حد فاصل طاق نماهای زیر گنبد است که فضا را جمع تر نموده و زمینه اجرای آسانتر گنبد را فراهم نموده است پوسته رویی گنبد از قلوه سنگ های رودخانه ای با ملاط گچ به طرز ماهرانه ای ساخته شده است. همچنین با لایه ای از گچ نیم کوب روی پوسته گنبد را پوشش داده بودند کالریانگ در بررسی غرب کشور این مقبره را در نقشه ترسیمی از تپه کمالوند مشخص نموده است (2)

تزئینات بنا آجرکاری به فرم آجر خفته و راسته کلاغ) (پر) در داخل طاق نماها اجرا شده .است تزئینات آجرکاری در داخل طاق نماها با طرحهای تزئینی زیکزاک - خطوط جناغی خفته راسته اجرا شده .است شیوه معماری بنا و تزئینات آجر کاری آن در قسمتهای داخلی قدمت بنا را به قرون 9 و 10 قمری میرساند.

2-4-4 رک ترکین چند ،ضلعی با پایه و گنبد (8) ضلعی و 16ضلعی

2-4-14 رک ترکین چند ضلعی با پایه مدور

بارزترین نوع گنبد رک ترکین 8 ،ضلعی با پایه مدور در استان لرستان در بنای بابا بزرگ امامزاده (ابراهیم در فاصله 50 کیلومتری جنوب غربی نورآباد لرستان به کار رفته است. گنبد از نوع دو ،پوش پوسته زیرین با مقطعی بیضی و پوسته خارجی رک 8 ترکی بر روی مقطع دایره که از تبدیل مربع به 8 ضلعی منظم به وجود آمده ساخته شده است. کمربندی آجری بر روی گریو گنبد در حد فاصل پوسته مخروطی وجود دارد که با حالتی پخ از بدنه ساقه گنبد بیرون زده است.

فضای داخل گنبد خانه هشت ضلعی و ورودی آن از طرف شمال است. سنگ قبر امامزاده که در اداره اوقاف نگهداری میشود دارای کتیبه ای به خط کوفی از نوع خطوط قرون میانه اسلامی می.باشد گنبد رک آجری و ویژگیهای معماری آن قابل مقایسه با بناهای دوره ایلخانی می.باشد نمونه دیگر این نوع گنبد در بقعه شاه زواریو بکار رفته با این تفاوت که فاقد کمربند است و ثانیاً اضلاع ترکههای گنبد از روی ساقه گنبد بیرون زده است ثالثا پوسته رویی خیلی بلند کشیده است. شکل) (13)

ص: 130

.2-4-4-2 رک ترکین 16 ،ضلعی بر پایه 16 ضلعی

شاخص ترین بنا استان از این نوع آرامگاه امامزاده قاسم وزيد در 30 کیلومتری شرق شهر ازنا می.باشد بنادر مساحتی حدود 2500 متر مربع در دو طبقه ساخته شده است. معماری بنا نشان میدهد که قدیمیترین قسمتهای بنا را ورودی رفیع بنا به ارتفاع 11 متر و گنبد خانه تشکیل میدهد که دارای مشخصه های زمان ایلخانی هستند گنبد امامزاده که شانزده ترکی و به صورت دو پوسته و بر پایه شانزده ضلعی استوار شده است که در هر ضلع آن یک طاق نما وجود دارد که از سنگینی بار ساقه گنبد کاسته است آهیانه گنبد با قوس بیضی شکل و نحوه اجرای گنبد به صورت رگ چین بوده است که در ساختن گنبدهای رک مرسرم بوده است. (1) این گنبد با مقطعی بیضی و پوسته خارجی مخروط بر روی مقطع دایره ای که از تبدیل مربع به 16 ضلعی منظم به وجود آمده شکل گرفته است. از دیگر مشخصه های بنا تزئینات گچی روی دیوار داخلی بقعه است که به صورت طرح آجر نقاشی شده و از ویژگیهای معماری دوره ایلخانی .است (شکل (14) مقطع افقی گنبد این بنا که از لحاظ تجربیات فنی و ظرافت هنرمندانه معماری آن از اهمیت ویژه ای برخوردار است به چلیپا معروف بوده و دارای چهار بازو در چهار جهت اصلی است. این مقطع افقی از پایین چهار ضلعی بوده که در ارتفاع 7 متری با طاق نماهایی به هشت ضلعی تبدیل و از آن پس نیز به کمک پیکانهایی به صورت 16 ضلعی منظم اجرا گردیده است. بر روی بدنه داخلی گنبد بعد از شانزده ،ضلعی کتیبه ای کمربندی وجود دارد که دایره گنبد بر روی آن قرار گرفته است طاق نماهای تبدیل چهار به هشت در داخل بنا دارای مقرنس کاریهای بسیار زیبا میباشد». (2) شکل (15)

از نسب امام زاده سندی در دست نیست و بانی آرامگاه نیز نامشخص است ولی به استناد کتیبه در چوبی آن کتیبه ای به خط رقاع برجسته حکاکی شده که در چهار حاشیه بخش فوقانی أن هذا المقبره المتبركه..... قاسم زيد طاب الله ثواه و... غفرله نقر شده است و از این کتیبه بر میآید که این بقعه مدفن قاسم و زید بوده است کتیبه کنده کاری شده بر روی در ورودی بقعه و بر حاشیه ضریح صندوق (قبر) سالهای 738 و 808 و 85 ه-ق را نشان میدهد .

5.2 گنبدهای رک اورچین یا مقرنس

این نوع از پوشش را هم میشود جزء گنبدها گذاشت و هم نگذاشت و از جهت شکل کلی در زمره گنبدهای رک قرار میگیرند و در ساخت آنها روزنه هایی در مابین پله های آنها به وجود می آید که باعث گردش هوا میگردد و به همین خاطر مخصوص مناطق گرم و خشک است عمدتاً در مناطق جنوبی کشور کاربری پیدا نموده است مثل گنبد دانیال نبی در شوش به این جهت

ص: 131

که اولاً باران کم میبارد و ثانیاً باعث خنک شدن هوا در تابستان میگردد (1) از لحاظ شکلی این نوع گنبد را نیز میتوان به چند نوع دسته بندی نمود اما از لحاظ مصالح نیز به دو دسته گنبدهای اور چین آجری مانند امامزاده جعفر بروجرد شکل (17 و گنبدهای اور چین سنگی مانند گنبد محمود بن علی تقسیم میشوند

طرح :2 نما و برشی از مقبره امامزاده جعفر بروجرد

2-5-1. نوع آجری

نظیر این نوع گنبد در بنای امامزاده جعفر بروجرد که از مناطق سردسیر بوده به کار رفته است و علت آن به این نکته بر میگردد که بروجرد محل اییلاق اهالی خوزستان در تابستان و یا بلعکس خوزستان محل قشلاق اهالی بروجرد در زمستان بوده است و از نوع گنبدهای خوزستان مخصوصاً مقبره یعقوب لیث و بقعه دانیال نبی الگوبرداری شده است. با این تفاوت که به جهت سازگاری با هوای سرد و پر برف و باران بروجرد اولا روزنه های گنبد مسدود شده است ثانیا گنبد دارای آهیانه می.باشد اندازه کلی زیر بنای مقبره 20x22 و ارتفاع آن 20 متراست گنبد آن دو پوش از نوع رک اورچین با مصالح آجر .است شکل (17) تاریخ وفات امام زاده جعفر 525 ق است اما وجود تاریخ 717 ق در بنا آن را از بقعه های قرن هشتم معرفی میکند

ص: 132

فضای گنبد خانه هشت ضلعی و در زیر سقف بقعه کاربندی مفصل و متناسبی صورت گرفته که به فضای داخل جنبه تزیینی بخشیده است. (1)

علاوه بر این ،گنبد گنبد دیگر نیز از این دست به نام گنبد آجری امام زاده عسگری در شهرستان بروجرد که به صورت 6 پله ای است شناسایی شده است پله ها یا اصطلاحا مقرنسهای این گنبد نسبت به گنبد امامزاده جعفر بزرگتر هستند.

2- 5 - 2. نوع سنگی

گنبد محمود بن علی که تماماً از سنگ ساخته شده و 9 پله ای است و در جنوب در مرز لرستان در استان خوزستان که از آب و هوای نسبتاً گرمی برخوردار است واقع شده است.

روی آن قرار گرفته است ابعاد داخلی مقبره 5×6×46 متر است.

بنای مقبره از آجرهایی در ابعاد 5×2/5×22/5 بر شالوده ای سنگی ساخته شده است. تزئینات ینا در نمای بیرونی عبارت از تزئینات ساده آجری به فرم خفته راسته بر بالای لچک های ورودی و بر بالای ورودی راه پله ها به کار رفته است معمار با استفاده از طاق نماسازی و ایجاد نقول در دیوارهای بیرونی علاوه بر جنبه تزیینی بنا از سنگینی حجم بنا کاسته است تزئینات داخلی بنا را فقط یک گچبری که به فرم قطاربندی در زیر اسکنج گنبد بکار رفته تشکیل میدهد طرح دو بلبل قرینه در داخل این قطاربندی تکرار شده است. بر اساس کتیبه ای سنگی در ورودی بنا تعمیراتی در دوره قاجاریه در این بنا صورت گرفته است.

.2.3 گنبدهای نار دو پوسته با پایه بلند

شاهد مثال این نوع از گنبد در آرامگاه شینه شه در 12 کیلومتری جنوب خرم آباد بکار رفته است. ایزدپناه این مقبره را محل دفن اولین اتابک ار ،کوچک شجاع الدین خورشید دانسته است. (1) مقبره با پلان مستطیل از یک ورودی و گنبد خانه ای با پلان 8 ضلعی تشکیل شده است که گنبدی از نوع نار به ارتفاع 12 متر از سطح زمین بر فراز آن قرار گرفته است. (شکل (19) فضای داخل گنبدخانه هشت ضلعی متقارنی است که هر ضلع آن 2/5 متر طول دارد و در محل انتقالی با اندکی گوشه سازی آن را به دایره تبدیل نموده و آهیانه بیضی گنبد بر روی زمینه هشت ساخته شده .است اضلاع دیوارهای هشتی گنبد خانه با استفاده از طاق نماهای تیزه دار در دو طبقه روی هم ساخته شده است که بدین وسیله از سنگینی حجم بنا کاسته شده است. مصالح بنا را سنگهای تیشه ای و آجر با ملات گچ و در بعضی قسمتها گل آهک تشکیل داده است.

این بنا حسب شواهد موجود در ابتدا یک بنای تماماً سنگی بوده است دیوارهای خارجی و ،داخلی گنبد خانه و آهیانه گنبد و راه پله آن و حتی قسمت پایینی گریو گنبد آجری آن که بعداً به آن اضافه شده به ارتفاع 80 سانتیمتر از سنگهای پاکتراش ساخته شده است گریو گنبد فوق العاده بلند و کشیده طرح ریزی شده است به جهت ایجاد دور افقی ساقه گنبد سنگهای گریو گنبد به صورت محدب تراشیده شده.اند و در دوره های بعد احتمالاً صفویه مورد مرمت و بازسازی قرار گرفته گنبد آجری کنونی از نوع گنبدهای ناراگون به همراه طاق و تویزه ورودی با آجر به آن اضافه شده است که گنبد آن قابل مقایسه با بقعه دوازده امام قزوین و مسجد امام و مدرسه چهار باغ اصفهان است.

مقبره زیبا محمد با پلان مربع و از سنگ و آجر ساخته شده است فضای مربع را با

ص: 134

گوشه سازی (اسکنج) به هشت ضلعی و سپس به دایره تبدیل نمودهاند تبدیل هشت به دایره از بیرون خود را نشان داده است و گویی گنبد دارای دو پایه است یک پایه هشت ضلعی و پایه دیگر استوانه ای که گنبدی به صورت نیم دایره مدور بر روی آن ساخته شده ،است گنبد از نوع دو پوسته گسسته است نقطه انتقالی را با کاربندی گچی تزیین نمودهاند این تنها گنبد استان است که دارای ساقه مدور بلندی است که بر روی پایه هشت از) (بیرون قرار گرفته است شکل) (20)

اگون دار و یا از نوع نار شلال بر پایه مدور هستند و به دوره صفویه و بعد از آن تعلق دارند. در این میان بناهایی وجود دارد که به دوره پیشین تعلق داشته و در دوره های بعدی مرمت شده اند مانند مقبره شینه شه که به دوره ایلخانی تعلق دارد و در دوره صفوی گنبدی از نوع نار اگون دار بر روی آن ساخته اند.

ویژگی های ساختاری بناهای آرامگاهای این منطقه به اختصار عبارتند از:

- آرامگاه های سنگی با پلان مربع و گنبدهای رک مخروطی و رک ترکین بدون پایه چهار ترکی شش ،ترکی هشت ترکی از جمله فرمهایی هستند که تاکنون در جایی معرفی نشده اند مانند گنبد مقبره زاهد شیر مقبره بابا حبيب.

برای ساخت تعداد زیادی از بناهای آرامگاهی مخصوصاً آنهایی که در مناطق کوهستانی واقع شدهاند اعم از تمام قسمت های بنا و یا همه قسم گنبد ،آنها چه از نوع نیم دایره و چه از نوع رک در اشکال مخروط و یا هرمی و یا اورچین با ظرافت و دقت زیاد از سنگهای رودخانهای و یا لاشه سنگ استفاده شده است.

از روش رگ چین در اجرای گنبدهای سنگی رک استفاده شده است. هم چنان که در گنبدهای آجری رک مرسوم بوده است با این وصف که از سنگهای لاشه ای و طبیعی استفاده شده .است در این روش سنگ را مانند آجر یا خشت موازی خط افق چیده.اند و سپس با آستری از گچ آن را پوشانده اند

هیچ موردی از گنبدهای نوع ترکین سه پوسته در استان مشاهده نشده است. برای اجرای طاق نماها در بناهای سنگی همانند مانند مقبره داود خادم و مقبره ،امیرسیف از قالب های گچی استفاده نموده اند

- روش و تکنیک به کار رفته در برخی از بناهایی که در مجاورت استان اصفهان قرار گرفته اند مانند گنبد امامزاده قاسم وزید در منطقه الیگودرز کاملا از معماری منطقه فلات اقتباس گردیده است.

ص: 136

26 غلامحسین معماریان 239 نیز نک نیستانی 137 111

.27 دوبد، 1362: 159

.252:P ,nosliW

.29 ایزدپنا 1367، ج 3 37

،ساکی علی ،محمد جغرافیای تاریخی و تاریخ ،لرستان خرم آباد کتابفروشی محمدی 1343

کیانی، محمد یوسف تاریخ هنر معماری ایران در دوره ،اسلامی ،تهران انتشارات سمت، 1379.

،گدار آندره و ،دیگران آثار ،ایران ترجمه ابوالحسن سروقد ،مقدم، ج ، مشهد، بنیاد پژوهشهای اسلامی آستان قدس رضوی، 1367

طاقهای ایرانی ترجمه کرامت الله ،افسر ،تهران فرهنگسرا 1369

،مستوفی حمد الله تاریخ گزیده تصحیح عبدالحسین نوایی تهران امیرکبیر 1364

نزهة القلوب، تصحیح گای ،لیسترنج تهران دنیای ،کتاب 1362

مطالعات اجتماعی فرهنگی لرستان خرم آباد استانداری لرستان، 1370، ج 1.

،معماریان غلامحسین نیارش سازههای طاقی در معماری اسلامی ،ایران چاپ اول ،تهران جهاد دانشگاهی دانشگاه علم و صنعت ایران 1367

مهریار، محمد و .... اسناد تصویری شهرهای ایرانی دوره قاجار ،تهران سازمان میراث فرهنگی کشور دانشگاه شهید بهشتی، 1378

،نیستانی ،جواد پژوهشی در بناهای آرامگاهی مازندران در قرن 9 هجری با تاکید بر ویژگیهای بومی رساله دوره دکتری باستانشناسی دانشگاه تربیت مدرس پائیز 1383

،ویلبر ،دونالدن معماری اسلامی ایران در دوره ایلخانان ترجمه عبدالله ،فریار چاپ 2 تهران، انتشارات علمی و فرهنگی 1365

هوف، دیتریش ،هوف گنبدها در معماری ،اسلامی ترجمه کرامت الله افسر و محمد یوسف کیانی به کوشش محمد یوسف ،کیانی ،تهران ،انتشارات ،تهران انتشارات سمت، 1379

هیلن ،براند ،روبرت مقابر» در معماری ایران در دوره اسلامی به کوشش محمدیوسف کیانی ،تهران انتشارات جهاد دانشگاهی 1366

هیلن براند ،روبرت معماری ،اسلامی ترجمه باقر آیت الله زاده ،شیرازی ،تهران، انتشارات ،روزبه 831

kleiss,wolfram.vorslamische Ruinen im Nordlichen zagros, AMI, Vol. 8,

1975.

Islamiche in west-Iran"A M I, 8(1975):241-254, Abb, 11". Kleiss,

wolfram252 :P.Sw Persia by A. T Wilson,)

ص: 139

شكل 1: مقبره داود خادم

شکل 2: مقبره مارگیمه احمد

شكل 3 الف بقعه خضر

ص: 140

شکل .3 ب نما و پلان مقبره ،خضر از آرشیو میراث فرهنگی

شکل :4 مقبره کال ،نازار نورآباد دلفان

شکل :5 مقبره عالی گیژو

شکل 6 . :الف: مقبره عالی گیرو شکل

ص: 141

6 :ب پلان مقبره عالی گیرو

شکل 7: مقبره امیر سیف الف پلان و نمای روبرو

شكل 8: مقبره سهل الدین

ص: 142

شکل 9 مقبره خلیل اکبر

شکل 10 :ب پلان مقبره بابازید

شکل 10 الف مقبره بابازید

ص: 143

شکل :11 آرامگاه بابا حبیب شکل

شکل 12 : نمای مقبره سید شیر طرح از کلایس

شکل ،12 :الف مقبره زاهد شیر (سید) (شیر)

شکل 12 :ب مقبره زاهد شیر (سید) (شیر)

ص: 144

شكل 13 بقعه شاه زواریو

شکل 14 الف مقبره امام زاده قاسم

شکل 15 به مقطع ، مقبره امام زاده قاسم

ص: 145

شکل 15 ج تمای ،غربی و نمای ورودی مقبره امامزاده قاسم و زید طرح از مشاور پرسین

شکل 15 د آرامگاه امامزاده قاسم وزید نمای شرقی

شکل 15 ه- پلان آرامگاه امام زاده قاسم وزید

شکل 16 امام زاده تازرون طرح نما

ص: 146

شکل 17 الف امامزاده جعفر بروجرد

شکل 17 ب نمای امامزاده جعفر شکل .17 ج پلان امامزاده جعفر از آرشیو میراث فرهنگی لرستان

شكل :18 مقبره الیاس و امام زاده حیات الغیب

ص: 147

شکل :18 پلان و نمای حیات الغیب از آرشیو میراث

شکل 19 :الف مقبره - گنبد شینه شه

شکل 19 ب نما از آرشیو میراث فرهنگی لرستان

شکل 20 مقبره زیبا محمد و پلان و نما

ص: 148

عکس

ص: 149

ص: 150

از اسلام ساخته میشده است مناره در اصطلاح کنونی بنایی است که جهت گفتن اذان به کار میرود به همین جهت در دوران اسلامی مناره نام مأذنه نیز به خود گرفته است ولی این نام مستلزم صعود مؤذن برفراز آن ،نبوده بلکه مؤذن عموماً در محل مناسبتری در مسجد اذان می گفته است.

با به حکومت رسیدن سلجوقیان و انتخاب شهر اصفهان به ،پایتختی این شهر مجد و عظمت گذشته خود را بازیافت در دوره ،ملکشاه سلطان سنجر سلجوقی و در وزارت خواجه نظام الملک اصفهان یکی از مهمترین بلاد دنیا و یکی از آبادترین آنها بود این پادشاهان و دیگر صاحب منصبان سلجوقی در این شهر ابنیه بزرگ و جالب توجه؛ از جمله مناره های بلند عالی ساختند که هنوز آثار تعدادی از آنها پا برجاست در حقیقت انتساب شهرت و اعتبار اصفهان به شهر مناره ها را میتوان مدیون وجود تعدادی مناره برجای مانده از این دوره دوران سلجوقیان را میتوان دوران درخشان معماری ایران بخصوص در احداث مناره به حساب .آورد نه تنها ،اصفهان، سمنان و دامغان از این دوره آثار و یادگاری گرانبها در خود دارند بلکه نمونه های مناره های منفرد این دوره را در ،سبزوار ،کرات ،تایباد قم ساوه ،کاشان ،کرمان نائین ،گلپایگان بسطام و دشتهای وسیع سیستان و بلوچستان و بسیاری از شهرها قصبه ها دهکده های بزرگ میتوان مشاهده کرد به مرور در طرز بنای آنها تطوراتی راه یافته تزئینات آنها افزوده شده است به طوری که اهل فن با دیدن هر مناره و کیفیت تزئین آن به قدمت هر کدام میتوانند پی ببرند (1)

کتیبه های مسجد نام احمد را به عنوان بانی مسجد یافت (1) سید محمد محیط طباطبایی عقیده دارد که همین فرد بانی مسجد جامع زواره ،است وجود قصایدی در دیوان برخی از شاعران عصر سلجوقی به نام این ،شخص معرف موقعیت سیاسی و اجتماعی او است. در زواره دو مناره از دوره سلجوقی برجای مانده است که عبارتند از:

(الف) مناره مسجد جامع

مناره مسجد بیرون از آن و در ضلع غربی و طرف راست ورودی شمال غربی مسجد قرار دارد و با پلکانی مارپیچی از داخل مسجد میتوان به آن راه یافت ارتفاع مناره 11 متر و قطر آن 4/5 متر است از این رو مشخص میشود که بنای آن بیش از مقدار کنونی ارتفاع داشته و بر اثر عوامل ،جوی اقلیمی و احیانا تهاجم اقوام و قبایل فروریخته است مصالح اصلی بنا آجر و ملات گچ .است قسمت پایین مناره ساده و قسمت بالای آن دارای تزئینات آجری به صورت اشکال لوزی است. در قسمت شرقی مناره لوحه مستطیلی وجود دارد که احتمالاً جای کتیبه ای بوده است. مناره منفرد و جدا از بنای مسجد بوده که مسجد بعداً به آن الحاق شده است. بر فراز این ،مناره محفظه ای چوبی قرار دارد در زمانهای گذشته هنگامی که مؤذن بر بالای مناره میرفت در زیر آن قرار میگرفت تا از گزند گرمای شدید تابستان و برودت نزولات جوی زمستان در امان باشد عکسهای شماره 3 و 4

ب) مسجد پامنار

عنوان پامنار برگرفته از ویژگیهای معماری مذهبی عصر اسلامی بویژه ساختمان مناره ها مأذنه های مساجد است این نامگذاری مانند شبیه آن ،مشهد ،تربت زیارت قدمگاه امامزاده معصوم ،زاده ،آستانه ،شهید پیر و شیخ که در گوشه و کنار ایران و کشورهای مجاور وجود ،دارد در عصر اسلامی رایج شده است وجه تسمیه این پامنارها - برخلاف بسیاری از محله ها آبادیها که وجه تسميه أنها منشاء طبیعی؛ مثل پستی و بلندی سطح زمین یا آب و هوا دارد از عامل انسانی معماری اسلامی ،یعنی وجود مناره مأذنه میل و برج نشات میگیرد. (2)

به غیر از مسجد جامع سلجوقی در ،زواره مسجد قدیمی دیگری نیز از دوره سلاجقه وجود دارد که کوچکتر از مسجد جامع آن است و در قرن هشتم هجری با گچبریهای فراوانی که شیوه تزئیناتی آن قرن است آراسته شده این مسجد به نام مسجد پامنار معروف است. مسجد پامنار زواره در حال حاضر در کوچه پامنار زواره در محله بن کویه قرار دارد. (3) این بنا به شماره ،108 در فهرست بناهای تاریخی ایران به ثبت رسیده است (4)

این مناره دارای پایه هشت ضلعی از آجر است و راه ورود به آن از ورودی است که در

ص: 154

کف حیاط واقع شده .است مناره به صورت منفرد و مجزا از بنای مسجد بوده که دیوارهای مسجد بعداً به آن الحاق شده است ارتفاع مناره 23 متر و قطر مناره در حدود 5 متر که در تمام قسمتهای مناره به همین اندازه .است در بالای مناره تاج منار واقع شده است کتیبه جالب توجهی که به خط کوفی ساده برجسته از آجر تراش احداث گردیده، تزئینات خطی قسمت پایین این مناره را در نزدیکی سطح بام تشکیل میدهد که با گل و بوته های زیبا ترکیب شده است. کتیبه این مناره به شرح زیر است: بسم الله الرحمن الرحيم مما أمر ببناء هذا المناره محمد بن ابراهیم ابتغاء لوجه الله سنة احدی و ستین و اربع مائه» مناره مسجد در سال 461 ه ق بنا شده و از نظر قدمت تاریخی دومین مناره شناخته شده در ایران است عکسهای شماره 5 و 6)

طبقه اصفهان است که تاکنون به حالت اصلی خود باقی مانده و در آن دخل و تصرفی نشده و خرابی هم کمتر به آن راه یافته است در این مناره هر طبقه از طبقه پائین باریکتر ساخته شده و بر فراز هر یک از طبقات اول و دوم تاج یا کمربندی به چشم میخورد ارتفاع آن بالغ بر 50 متر است عکسهای شماره 1614)

در ساختمان این مناره تزئینات آجری و کاشی کاری مختلفی دیده میشود در قسمت پائین ،مناره این تزئینات آجری با طرحهای هندسی گوناگونی همراه کاشیهای فیروزه فام ،کوچک چهارگوش و کتیبه های نسخ مستطیل مزین شده و در قسمت فوقانی آن کتیبه ای به خط کوفی کاشی فیروزه ای رنگ روی متن آجری پدیدار است که در بالا و پایین این کتیبه کمربندی برجسته از آجر تراشیده شده و زیر آن حاشیه باریکی از کاشیهای فیروزه فام لوزی و قطعات گرد مقعر است و لعاب آن در قسمت وسط غلیظتر و تیره رنگتر میباشد. تنه مناره در طبقه دوم در چهار قسمت تزئین شده که قسمت زیرین ساده و قسمت دوم دارای کتیبه های نسخ مستطیل و مورب است. قسمت سوم با اشکال لوزی و گلهای 7 یا 9 رگی آراسته و آرایش شده است. قسمت چهارم مشتمل بر کتیبه های نسخ مستطیل مکرر از کاشی فیروزه فام است که در مربعهای آجری نوشته شده و مابین آجرهای قائم جای گرفته است در طبقه سوم یعنی ساقه مناره چهار پنجره باریک با دور طرح ترنجی موجود است در انتهای تنه ،مناره اتاقک آجری وجود دارد که در اطراف آن کتیبه ای به خط نسخ از کاشی فیروزه فام دیده میشود (1) کتیبه این مناره در قسمت فوقانی آن به خط کوفی برجسته با کاشی فیروزه ای بر زمینه آجری ساده شامل آیه 33 از سوره فصلت به شرح زیر است. (2) (بسم الله الرحمن الرحيم و من احسن قولا ممن دعا الى الله و عمل صالحا وقال اننى من المسلمین الله ربی و همچنین جمله «الله اکبر» نیز بر آن نوشته شده .است این مناره را میتوان به سالهای میانه قرن ششم هجری منسوب کرد (3) تاریخ ساخت این مناره هم در کتیبه موجود مناره ذکر نشده است. مایرون بمنت سمیت که راجع به مناره های اصفهان تحقیقاتی کرده است سال احداث این بنا را پس از مقایسه با سایر مناره های این دوره از نظر معماری، نوع تزئینات و آرایش آن همزمان با ساختمان مناره ساربان و بین سالهای 550 تا 688 ه ق میداند (4)

صیفی واقع شده و جزء بلوک براآن» است. (1) دهکده جار بویژه در حواشی مسجد و منار جار مأمنی برای کارگران محلی و مهاجران افغانی شده است. از این رو نه تنها عوامل طبیعی از قبیل باد باران و موریانه به آن صدمات جبران ناپذیری میزند بلکه تخریبهایی که انسان به این یادگارهای افتخار آمیز گذشته وارد میکند بیش از هر پدیده دیگری است. (2)

مناره جار از آنجایی که در کنار مسجد ساخته شده بیشتر به عنوان مکان اذان گفتن مؤذن در نظر بوده است. این مناره قدیمیترین کتیبه تاریخدار 515 ه- ق /1121-1122م» را دارد که به خط نسخ قائم الزاویه نگاشته شده و تا عصر حاضر در ایران شناخته شده است. (3) این مناره بر پایه ای هشت ضلعی برپا شده و ارتفاع پایه مناره حدود 21 متر است. مصالحی که برای ساخت این مناره به کار رفته آجر است که با ملاطی از ،ماسه شن ،آهک و خاکستر به هم وصل شده اند.

براساس کتیبه کوفی آجری که در قاعده مناره موجود ،است مناره گار در سال 515 ه-ق به وسیله یکی از شخصیتهای معروف محل به نام ابوالقاسم بن محمد» که در کتیبه از او به نام سید الرؤساء» یاد شده ساخته شده است. (4) کتیبه مناره که در قسمت پایین آن و در قسمت فوقانی قاعده هشت ضلعی آن قرار دارد و به خط کوفی آجری برجسته نوشته شده است به شرح زیر میباشد بسم الله الرحمن الرحيم امر ببناء هذا المناره الزهيد الرئيس سيد الرؤساء ابا لقسم في سنه خمس عشره و خمس مائه» خطوط بدنه مناره به خط بنائی بر زمینه آجری تکرار جمله «الملك لله» است. (5) عکسهای شمارهٔ 17 و 18

عبارت است لا اله الا الله صادقاً مخلصاً محمد رسول الله» تاریخ بنای مناره در کتیبه آن ذکر نشده .است ولی مایرون بمت سمیت تاریخ ساختمان آن را بین 575 تا 688ه-ق و بعد از مناره های مسجد ،علی مناره ساربان میداند (1) عکس شماره (19)

بالای آن فعلا مخروبه و احتمالاً تزئیناتی نظیر تاج و میله پایینی خود داشته است. (1)

این مناره از بالا به پایین دارای پنج کتیبه به شرح ذیل است کتیبه اول به خط کوفی و با کاشی فیروزه ای بر زمینه آجری دیده میشود که در قسمت بالای مناره به صورت تکرار جمله «لا اله الا الله .است کتیبه دوم به خط کوفی با کاشی فیروزه ای در زیر مقرنسهای مناره تکرار جمله «الملک الله است. کتیبه سوم به خط کوفی با کاشی فیروزه ای لااله الا الله محمد رسول الله .است کتیبه چهارم به خط بنایی گچی بر زمینه شطرنج در مربع های بزرگ «هو الله الذي لا اله الا هو است. کتیبه پنجم به خط بنایی آجری برجسته بر زمینه گچی که

هم سطح بام مسجد علی میباشد به شرح زیر است: اشهد الله انه لا اله الا هو و الملئكه اولوا العلم قائما بالقسط». (2) تاریخ بنای مناره احتمالا بین سالهای 525 و 550 هجری و مربوط به دوره سلجوقیان است. (3) عکسهای شماره (20-23 )

نقوش روی منار علی را به نمایش گذاشته اند آخرین بخش را کتیبه ای به شکل گردنبندی از کاشی کاری معرق به سبک خط کوفی ریحان با چهار چوبی از کاشیهای فیروزه ای آذین کرده است. کتیبه نواری شکل دیگری به خط نسخ قائم الزاویه که با کاشیهای فیروزه ای کوچک چهار گوش با ملاط گچ ساخته شده میان بخش سوم و چهارم دیده میشود حاشیه ای نواری شکل ساخته شده از کاشیهای فیروزه ای براق با نقوش متناوب لوزی و دایره طبقه اول منار را از طبقه دوم جدا میسازد قرنیز مرتفع و سه طبقه ای که به روش قطار بندی ساخته شده در اینجا قرار دارد این قرنیز مستحکم به کمک تخته بندی ها و چوب بست و آجرچینی برجسته مستقر شده و طاق نماها و مقرنس هایی که با کاشی کاری معرق تزئین شده و پوشیده شده اند نقش زیادی در استحکام ندارند طرح و نمای مقرنس ها از پهلو به گونه ای است که از حجم قرنیز میکاهد و آن را در حداقل اندازه می نمایاند طاق نماها و مقرنسها به دو روش ساخته شده اند پایینترین قسمت از بخشهای سه گانه تاج قرنیز متشکل از طاق نماهایی است واقعی به همراه ستونهای کوچک این طاق نماها دارای طرحهایی هستند ساده با سرطاق ناودانی یا نوک تیز جناغی» در حالی که از مقرنسهای دو بخش فوقانی تاج قرنیز فقط سر طاق نماها دیده میشود که به صورت نوک تیز و برجسته است کاشی هایی که در قطعات نازک در آنها به کار رفته نیمرخ داخلی آنها را برجسته مینماید طبقه دوم منار برآمدگی چشمگیری را به نمایش گذاشته است این قسمت دارای بخشی است با آجرچینی ساده که محل گلدسته بوده است. سپس نقوش ساده لوزی شکل و آن گاه کتیبه ای به خط کوفی ساده که با کاشیهای معرق ساخته شده و سرانجام قرنیز تاجی شکل دیگری که نظیر قرنیز پایینی دارای مقرنس هایی است که به قطار بندی ساخته شده است. این سکو نیز سابقاً دارای یک گلدسته بوده است. این مناره از پائین به بالا دارای هفت قسمت متمایز است قسمت اول آن آجرچینی ساده .است قسمت دوم و سوم آن دارای تزئینات عالی آجری میباشد قسمت چهارم آن تاج اول مناره است که مقرنسهای آجری توام با کاشی فیروزه ای دارد و بسیار جالب و پرحالت است. قسمت پنجم آن تزئینات آجری .است قسمت ششم آن تاج دوم مناره است. قسمت هفتم آن تارک مناره .است در قاعده دو تاج این مناره دو کتیبه بسیار زیبا از بهترین رنگ فیروزه ای کاشی دیده می.شود مناره مزبور که از ارتفاع اولیه آن اندکی کاسته شده است در حال حاضر به سمت مغرب متمایل شده و این تمایل از دور و نزدیک کاملا نمایان است. (1) کتیبه فوقانی مقرنسهای تارک این مناره به خط کوفی فیروزه ای برجسته بر زمینه آجری به شرح زیر «لا اله اله الله صادقا مخلصا محمد رسول الله» کتیبه زیر مقرنسها به خط کوفی فیروزه ای

ص: 162

برجسته بر زمینه آجری به شرح زیر است: «بسم الله الرحمن الرحيم و من احسن قولا ممن الى الله و عمل صالحا و قال اننى من المسلمين». کتیبه وسط این مناره به خط بنائی فیروزه ای بر زمینه آجری تکرار نامهای زیر است «محمد»، «بوبكر » ، «عمر»، «عثمان» و «علی» در نصف تحتانی مناره مزبور و در اشکال مربع به خط بنائی فرو رفته بر زمینه شطرنجی و به طور درهم و برهم عبارات زیر تکرار شده است لا اله الا هو، و هو بكل شيئ عليم» و «و هو السميع البصير» سال احداث این مناره در کتیبه های فعلی آن موجود نیست. لذا به طور قطع نمیتوان زمان احداث آنرا معلوم کرد پرفسور پوپ سال احداث این مناره را در اواخر قرن پنجم هجری قمری و مایرون بمنت سمیت سال احداث آنرا بین سالهای 550 تا 688 ه ق تخمین زده است. (1) عکسهای شماره (24-27 )

پلکان به دور آن میچرخد و بالا میرود 55 سانتی متر .است اثری از پیش پا یا پاگرد در بالای مناره موجود نیست پلکان آن عادی و ملاطی که در آن به کار رفته گچ است کتیبه فوقانی مناره به خط آجری بر جسته بر زمینه آجری پنج آیه اول سوره «طه» به شرح زیر است:

بسم الله الرحمن الرحيم طه ما انزلنا عليك القرآن لتشفى الا تذكره لمن يخشى تنزيلاً ممن خلق الارض والسموات العلى الرحمن على العرش استوى در قسمت فوقانی قاعده این مناره به خط ثلث برجسته بر زمینه آجری کتیبه زیر در پنج سطر به شرح زیر گچ بری شده است

بسم الله الرحمن الرحيم الرحيم لا اله الا الله

وحده لا شریک له محمد رسول الله صلى الله عليه

خير الناس بعد رسول الله عليه

علی بن ابی طالب رضی الله عنهم اجمعين

سطر چهارم و ابتدای سطر پنجم که محو شده شامل اسامی خلفای سه گانه اول بوده است و به نظر میرسد که عمداً نام آنها را محو کرده.اند بر روی یکی از اضلاع قاعده مناره چهل دختران به خط کوفی آجری برجسته بر زمینه آجری ساده در شش سطر کتیبه ای موجود است که بانی ساختمان آنرا ابی الفتح بن محمد بن عبد الواحد «نهوجی و سال اتمام ساختمان آنرا « 501 ه- ق » تعیین میکند (1) کتیبه به این شرح است

هذا المناره بنيت من ماله الاسفهسلار

ابي الفتح بن محمد بن عبد الواحد

النهوجى تقرباً الى الله سبحانه و

تعالى ابتغاء مرضاته و جزیل ثوابه

تقبل الله منه برحمته و فرغ من اتمامها

في سنه احدی و خمس مائه هجرویه»

عمارتی که سابقاً متصل به این مناره بوده و هرتسفلد آن را مدرسه میداند کاملاً از بین رفته است. سطح زمین را از طرف شمال به اندازه ای پایین آورده اند که تقریباً سه متر و نیم در پی مناره که از پاره سنگ و آهک سیاه ساخته شده نمایان گردیده است. عکسهای شماره (28-30)

ص: 164

شده است گرچه میبایست در نزدیک سطح زمین مدخل مسدودی وجود داشته باشد ولی در حال حاضر راه ورود به پلکان از طریق ورودی است که از روی پشت بام باز کرده اند. قطر تنه منار در ارتفاع همسطح با پشت بام 22 2 متر ضخامت دیوار منار 21 سانتی متر و قطر ستون مدور مرکزی آن 54 سانتی متر است ساختمان منار آجری و نمای خارجی آن از آجر تراشیده .است. در حدود یک متر بالاتر از سطح پشت بام نقوشی مجسم شده که دارای زوایای 45 درجه و خطوط نسخ قائم الزاویه را به نمایش گذاشته است به علت فقدان کتیبه ای در این مسجد و یا در روی منار نمیتوان تاریخ مدونی برای این مناره مشخص کرد گرچه این منار شبیه منار مسجد شعیا است ولی به نظر میرسد که از نظر ،تاریخ مؤخر بر آن باشد و ظاهراً متعلق به دوره دوم عصر سلجوقی است.(1) عکس شماره (32).

:کرد :الف تعدادی از آنها در کنار مساجد بنا شده است؛ مانند مناره های ،علی ،گلدسته ،گار نائین نوش ،آباد ،شعیا برسیان بن ،کویه ،زواره مسجد جامع ،زواره ،گز، سین و مسجد جامع شهرضا ب تعداد دیگری به صورت منفرد و در وسط مزارع ساخته شده است مانند مناره های ،گلپایگان زیار و .رهروان با توجه به منفرد و جدا ساختن مناره،ها ارتفاع بسیار بلند قرار گرفتن در مسیر راه های ارتباطی میتوان استنباط کرد که کاربرد اصلی مناره های دوره سلجوقی ،اصفهان راهنمایی و هدایت مسافران و کاروانیان به شهر و مراکز اصلی نقاط شهری مانند مسجد، بازار و دارالضیافه بوده است. حتی در مواردی که مناره در کنار مساجد قرار میگرفته نقش راهنما و هدایت مردم به مساجد داشته است بنابراین مؤذن در مکانی مناسبتر اذان می گفته است تنها از مناره مسجد جامع شهرضا برای اذان گفتن استفاده میشده است.

ساختمان مناره در دوران مختلف چه از نظر معماری و تزئینات و چه از نظر مواد و مصالح ساختمانی به سبب زمان و مکان فرق می.کند در مناره های قبل از اسلام از سنگ و سالهای اولیه اسلام از خشت به عنوان مصالح استفاده می.شد در دوره های بعد به خصوص دوره سلجوقی آجر یکی از عناصر مهم معماری ساختمانی را تشکیل میداد که نه تنها در اسکلت کلی ساختمان بلکه در تزئینات روبنایی نیز به کار میرفته است. کاشی با کاربرد تزئیناتی نیز از مصالح مهم مناره ها به حساب میآید مصالح اصلی به کار رفته در مناره های اصفهان آجر و ملات گچ می.باشد در بعضی از مناره ها در مستحکم ساختن پایه مناره از سنگ نیز استفاده شده است مناره مسجد جامع کاشان تنها مناره ای است که در ساختن آن از خشت نیز استفاده شده است.

.

از نظر فرم مناره های اصفهان به دو گروه مدور و مخروطی تقسیم میشود مناره مسجد جامع نائین تنها مناره مخروطی چند ضلعی در استان است و بقیه مناره ها به شکل مدور است. از لحاظ نوع پایه مناره های استان به دو گروه مدور و چند ضلعی تقسیم میشود. مناره های مسجد جامع ،نائین بن ،کویه ،زواره نوش ،آباد ،گلپایگان ،گار زیار و چهل دختران به صورت هشت ضلعی و مناره های مسجد جامع ،زواره برسیان ،رهروان ،علی ساربان ،شعیا گلدسته به صورت مدور میباشند

به طور کلی مناره های دوره سلجوقی از نظر تزئینات در عین شباهتهای بسیار نزدیک به هم دارای تزئینات محلی نیز بوده که در هر منطقه متفاوت است بنای مناره در سالهای اولیه اسلام به صورت بسیار ساده و در قرون اولیه با مختصر زیب و زینتی همراه بود لکن بعداً که در فن ساختمان مناره تغییرات و تکامل به وجود آمد، بدنه کشیده و وسیع بنا زمینه مناسبی در

ص: 167

اختیار هنرمندان و معماران اعصار ،مختلف برای اعمال ذوق و سلیقه گذاشت. نه فقط آجرکاری و تزئینات آجری مورد توجه هنرمندان ایرانی قرا گرفت بلکه با به کارگیری آجرهای گوشه دار مقرنسهای ،زیبا قطار بندی ،آجری کتیبه های ،کوفی انواع و اقسام خطوط و آرایش های متن کتیبه در ارائه هنر و ذوق شهرت به سزایی داشت.

کاربرد آجر و نقش آن در تزئینات بدنه خارجی مناره را به وضوح میتوان در مناره های عصر سلجوقی اصفهان مشاهده نمود در دوره سلجوقیان مناره ها تا حد بسیاری سادگی خود را از دست داده غنی ترین طرحها و فرمهای تزئیناتی به جای آن .نشست طرحهای تزئینی پرکار و پر نقش بر بدنه مناره یکی از خصوصیات ویژه معماری دوره سلجوقیان است. یکی دیگر از مشخصات مناره های قرن پنجم و ششم به خصوص در مناطق ،خراسان اصفهان و سمنان نمای خارجی مناره است که دارای بخشهای متعدد با تزئینات آجری متفاوت میباشد نقوش ،هندسی چند ضلعی ها مستطیل،ها مربعها ،مثلثها لوزی،ها ،زیگزاگها صلیبها مشبک ها و غیره با ریزه کاریهای فوق العاده جالب و چشمگیر که با پس و پیش گذاشتن آجرها القا شده از نظر زیبایی در نهایت اعتبار .است تناسبی که بین بخشها از نظر تزئینات و طول آنها در نظر گرفته شده حاکی از آشنایی کامل هنرمندان به اصول مربوط به انتخاب ابعاد متناسب است. همین ذوق و دقت مناره های سلجوقی را به صورت زیباترین آثار معماری در آورده است در دوره سلجوقی جهت نصب کتیبه قطعاتی از آجر را با اسلوب معرق سازی روی زمین طرح ریزی ،نموده سپس در محل خود بر بدنه مناره روی گچ کار می.گذاشتند بعضی از مناره های این دوره ساده یا دارای آرایش کمتر هستند مانند مناره مسجد جامع شهرضا و پامنار زواره

8. حدود العالم، 136، 1362

9. ناصر خسرو، 119، 1362

10. اعتماد السلطنه، 2039، 1368

.11 مصطفوی، 323، 1361.

12. سلطان زاده 165، 1374

.13 ،گدار 1366،125

14 ،امین 71، 1378

.15 نراقی، 55، 1345

16 مشکوتی، 63 1345

.17 هنرفر، 194، 1344

18 همان 196

.19 سمیت، 166، 1368.

.20 هنرفر، پیشین، 196

21 همان 187

22 مشکوتی پیشین 131

23. هنرفر، پیشین، 191

24 همان 191

.25 اشراقی، 244، 1383

.26 هنرفر ،پیشین 174

27 سمیت 158، 1368

.28 ،هنرفر ،پیشین 175

.29 سمیت ،177، 1368

30. هنرفر، پیشین، 204

31 حاتم، 71، 1379

32 ،گدار 191، 1375

33. ،هنرفر ،پیشین 182

34. رهبریان 1378، 88

.35 گدار، 144، 1375.

ص: 169

.36 هنرفر، پیشین، 183

37 همان، 185

.38 هنرفر، پیشین، 204

.39 گدار، 191، 1316

.40 رفیعی، 712، 1352

41 گدار پیشین، 197

42 حاتم، 1379، 65

43 زمانی 170، 1351

44. هنرفر، پیشین، 199.

45 گدار، 190، 1375.

.46 هنرفر ،پیشین 199

47 همان 200

48 همان 201-203

49 ،حاتم، پیشین، 60

.50 هنر فر پیشین 178

51 همان 178

52 گدار 148، 1375

53 همان 149

بهمن و اسفند(1379) مسجد و مناره علی اصفهان مجله مسجد س9، ش 54

آذر و دی 1378 مسجد و منار جار ،اصفهان ،تهران مجله مسجد سه ش.47 - ریاحی محمد حسین ( 1385 ) مجموعه مقالات اصفهان ،شناسی ،اصفهان سازمان فرهنگی تفریحی شهرداری اصفهان و ادره کل فرهنگ و ارشاد اسلامی، ج1

- ،زمانی عباس (1351)، «مناره و منارهٔ تزئینی در آثار تاریخی اسلامی ایران» هنر و مردم شمارهٔ 121، تهران.

- سمیت مایرون بیمنٹ (1368) مناره های اصفهان» آثار ،ایران ترجمه ابوالحسن سرو قد مقدم ،تهران بنیاد پژوهشهای آستان قدس رضوی

- سلطان ،زاده حسین (1374)، نائین شهر هزاره های تاریخ تهران دفتر پژوهشهای فرهنگی، ج1.

- شفقی سیروس (1381) جغرافیای ،اصفهان ،اصفهان دانشگاه اصفهان، چاپ اول 1381

کیانی محمد یوسف تاریخ هنر معماری ایران در دوره ،اسلامی تهران، سمت، 1382

،گدار آندره آثار ،ایران جلد دوم جزوه ،اول ترجمه سید محمدتقی مصطفوی، تهران 1318

مخلصی محمد علی معماری ایران دوره اسلامی به کوشش محمد یوسف کیانی تهران سمت 1379

مشکوتی، نصرت الله فهرست بناهای تاریخی و اماکن باستانی ،ایران ،تهران، سازمان حفاظت آثار باستانی ایران 1345

مصطفوی، محمدتقی آثار تاریخی ،ایران جلد ،اول تصحیح میرهاشم محدث ،تهران انجمن آثار ملی، 1361

- ناصر خسرو، سفرنامه ناصر خسرو به کوشش نادر وزین پور ،تهران سپهر 1362

نراقی، حسن آثار تاریخی شهرستانهای کاشان و نطنز ،تهران انجمن آثار ملی 1348

تاریخ اجتماعی ،کاشان ،تهران مؤسسه مطالعات و تحقیقات اجتماعی، 1345

- نوری ،الفشارکی شهباز پایان نامه کارشناسی ارشد بررسی و مطالعه هنر معماری مناره های عهد سلجوقی در شهر اصفهان دانشگاه تربیت مدرس تهران دانشکده علوم انسانی، 1379.

- هنرفر، لطف الله گنجینه آثار تاریخی ،اصفهان اصفهان، ثقفی، 1344

ص: 171

عکس شماره 7: مناره سین

عکس شماره 8: کتیبه مناره سین

عکس شماره :9 مناره گز

عکس شماره :10 مناره گلپایگان

عکس شماره :11 پایه مناره گلپایگان

ص: 173

عکس شماره :12 مناره برسیان

عکس شماره :13: کتیبه مناره برسیان

عکس شماره :14 مناره زیار

عکس 15 رأس مناره زیار

عکس شماره :16 ورودی مناره زیار

عکس شماره :17 مناره گار

عکس شماره :18 کتیبه مناره گار

عکس شماره :19 مناره رهروان

ص: 174

عکس شماره :20 کتیبه مناره علی

عکس شماره :21 مناره علی

عکس شماره :22 تزئینات آجری مناره علی

عکس شماره :23 تزئینات آجری مناره علی

عکس شماره :24 مناره ساربان

عکس شماره :25 تاج مناره ساربان

ص: 175

عکس شماره :26 تزئینات مناره ساربان

عکس شماره :27 تزئینات مناره ساربان

عکس شماره :28 مناره چهل دختران

عکس شماره :29 کتیبه مناره چهل دختران

عکس شماره :30 تزئینات مناره چهل دختران

عکس شماره :31: مناره مسجد شعیا

عکس شماره :32 مناره مسجد گلدسته

ص: 176

چنان که از این مختصر برمی،آید دوران حکومت سلطان حسین بایقرا دوره شکوفایی .هنرهاست رنگها و طرحهای بی بدیل زینت بخش نگارههای بهزاد بودند و سواد و بیاض دوات و کاغذ در دستان سلطان علی مشهدی یادگارهای بینظیر سعدی و حافظ و نظامی و جامی را مکتوب می.کرد یاری مذهب نفیس ترین جلدها را می آفرید و میرخواند نیز اقوال مذکور را بر صحیفۀ دفاتر مینگاشت و البته تمامی این شاهکارها در سایه حمایت سلطان حسین بایقرا و وزیر مدبّرش علیشیر نوایی ست که خلق میشدند

در این پژوهش که بر اساس هدف از نوع تحقیقات بنیادی و از نظر ماهیت و روش از نوع تحقیقات تاریخی ،است سعی نگارندگان بر آن است تا با بررسی جنبه های مختلف جامعه آن ،روزگار عوامل مهمی را که در رشد و شکوفایی انواع هنرها دخیل بودند بشناسانند.

بزرگان ،فئودال اشکال جدید فئودالی پدید آمد که یکی از آنها سیورغال» بود و در نتیجه بهره کشی فئودالی به بالاترین حد ممکن رسید (1)

سیور غال کلمه ای مغولی به معنی هدیه است و عبارت بود از مقدار زمینی از یک ایالت یا یک ده که سلطان به فئودالهای سرسپرده اهدا مینمود تا پشت اندر پشت از آن بهره بگیرند. صاحب سیورغال موظف بود برای سلطان خدمت نظام انجام دهد و برای سپاه فئودالی حکومت ،مرکزی پیوسته تعداد معینی سوار از سیورغال خود گسیل دارد سیورغال از معافیت مالیاتی برخوردار بود و علاوه بر آن حق معافیت قضایی و اداری نیز داشت مأموران دستگاه مرکزی حق ورود به اراضی سیورغال را نداشتند و مصونیت مالیاتی و قضایی و نیز مصونیت نظامی به صاحب سیورغال اجازه میداد تا تمام مالیاتهایی را که پیش از این محصلان حکومت مرکزی دریافت میکردند به نفع خود از رعایا وصول کنند. (2) سیورغال، شکل تحول یافته انواع قدیمی تری چون اقطاع یا تیول بود اما تفاوتهایی نیز نسبت به شکلهای قدیمیتر داشت

سیورغال در واقع سیستمی برای جلب نظر بزرگان بود تیموریان که به تبع ،مغولان قومی بیگانه محسوب میشدند برای بدست آوردن جایگاه و پایگاهی محکم در میان مردم و همچنین به علت اثبات قدرت خود به همسایگان مجبور بودند تا سران قوم را با خود همراه سازند «سیورغال» هم به بزرگان نظامی و هم به روحانیون داده میشد (3) از سوی دیگر هر چقدر تعداد مالیاتها و تکلیفات یک فرمان سیورغال بیشتر میبود و برای صاحب سیورغال جذابیت بیشتر میداشت به همان اندازه هم ارزش آن بعنوان یک حربه سیاسی در دست حاکم واگذار کننده افزایش می یافت (4)

اوقات باعث ایجاد درآمدهایی برای صاحبان موقوفات می.شد این آزادی عمل تا حدی بود که آشکارا اعمال قدرت متولی موقوفات در اراضی تحت اختیارش تفاوت اندکی با اعمال قدرت صاحب سیورغال داشت» (1) در نتیجه صاحبان موقوفات را نیز در کنار صاحبان سیورغالات و دیگر اشکال ،فئودالیته در زمره افراد با نفوذ قرار میداد

نیست بلکه او با بدعتها و زیاده روی های فرق مختلف به مخالفت برمیخیزد به هر حال بدون در نظر گرفتن درست یا غلط بودن هر کدام از این ،نظرات نکته ای که به چشم میخورد وجود نوعی تساهل و تسامح در رفتار مذهبی است که در سطح جامعه رواج داشت و تمام این فرقه ها علیرغم مخالفتها و تضادهای شدید در کنار هم با نوعی آزادی مذهبی نسبی زندگی می.کردند نوعی از آزادی که البته با وجود رفتاری که با برخی فرقه ها مانند حروفیه شد، نباید زیاد هم در آن غلو و اغراق .نمود ذبیح الله صفا در کتاب تاریخ ادبیات در ایران یادآور میشود که : سلاطین و شاهزادگان ،تیموری بر مذهب حنفی بودند ولی قرائنی در دست نیست تا معتقدان به سایر مذاهب سنت یا مذهب تشیع را در فشار گذاشته و به پیروی از مذهب خاندان سلطنتی مجبور کرده باشند (1)

نوعی تغییر شکل مذهبی که نتیجه نهایی آن در دوره صفوی تثبیت شد نیز در دورهٔ سلطان حسین بایقرا مشهود است در واقع سلطان حسین بایقرا با تکیه زدن بر اریکه قدرت گام هایی برای رواج تشیع برداشت وقایعی وجود دارد که نشان دهنده تغییرات مذهبی شدید در جهان اسلام است. این مسأله با محو خلافت عباسی از صحنه مذهبی و حکومت مغولان شروع شد و نتیجه آن کاهش نفوذ فقیهان در سرزمینهای شرق اسلامی بود ... مهمترین وجوه تغییرات و تحولات در این دوره جلوه های گوناگون پرهیزگاری ،عمومی توسعه تصوف اسلامی و طریقتهای وابسته بدان پرستش ،اولیاء الله توسعه زیارت و اعتقاد به معجزات و کرامات پرستش علی (علیه السلام) و نیز اهل بیت بطور کلی بود. (2) شاید بتوان گفت که در اتفاقات مذهبی این دوره دو وجه کلی مشهود است یکی تساهل و تسامح مذهبی و دیگری، چرخش مذهبی از سنی گرایی به شیعه گری شاید گزافه نباشد اگر بگوییم دورۀ سلطان حسین دوره تفوق تشیع ایرانی بر تسنن عربی بوده است.

در ،آخر باید خاطر نشان کرد که نوعی علاقه به عرفان و تصوف تحت لوای (مذهب در این دوره مشاهده میشود که با نوعی بیزاری از فلسفه و علوم عقلی همراه است. این مسئله تا بدانجاست که تدریس و تحصیل علوم عقلی و فلسفه در مدارس آن زمان با مشکلاتی مواجه .بود روایتی وجود دارد که غلبه عناصر مذهبی در دوره سلطان حسین بایقرا به حدی بود که آنها باب ذم فلسفه را گشوده و سلطان را متقاعد نمودند تا تدریس فلسفه و مطالعه و خواندن کتبی چون اشارات ابن سینا و مواقف ایجی را برای مدتی در مدارس هرات منع کند و این مطلب مورد تشویق و ستایش جامی نیز قرار گرفت. (3) حتی جامی با فیلسوفان و دانشمندانی که با مراجعه به ،وی درخواست کردند تا دربار را در پس گرفتن رأی مزبور متقاعد سازد، شدیداً مقابله کرد

19

ص: 182

و گفت: «کتاب اشارات که آن عقاید مزیف در آن به طریق قبول و اذعان سمت ذکر یافته، چگونه در حیز و بال و نکال نیاید؟ (1)

.1 رونق اقتصادی آن دوره باعث انباشت سرمایه نزد قشری از جامعه بیرون از دربار شد که به طور موازی در کنار آن از قدرت ،سیاسی اجتماعی و اقتصادی برخوردار شد. به عبارت دیگر طبقه ای مرفه به غیر از دربار در آن دوره وجود داشت که از قدرت اعمال نفوذ حتی در مسائل دربار برخوردار بود.

اهدای سیورغال به سران نظامی و افراد مذهبی که بیشتر برای جلب نظر آنها و به تبع آن یافتن پایگاهی مناسب برای امپراتوری بود باعث انباشت سرمایه نزد قشر وسیعی از جامعه شد که بعدها خود را در پشتیبانی از امور فرهنگی و هنری نشان دادند افرادی که صاحب سیورغال بودند نه تنها از پرداخت مالیات معاف بودند بلکه بغیر از عایدات حاصل از تولید در اراضی خود می توانستند مالیاتهایی که پیش از آن دولت از رعایا اخذ مینمود را خود اخذ نمایند و این سرمایه ای دوچندان را به جیب سیورغالدار میریخت نیمه دوم این سده سده نهم هجری] را باید اوج واگذاری سیورغال به حساب آورد چون در هیچ زمانی این مایه از امتیازات معافیت مالی و دیوانی استفاده نشده است». (1) و به همین سبب باید خاطرنشان کرد که به واسطه همین ،سیستم طبقه ای از سرمایه داران جدید شکل گرفت که اکثراً بخاطر پایگاه پیشین خود حامیان فرهنگ و هنر شدند. از میان معروفترین آنها میتوان به جامی (شاعر)، عبیدالله احرار (از مشایخ نقشبندیه)، عبدالله مروارید (شاعر) و (خوشنویس اشاره کرد.

.

یکی از مهمترین نظریه ها در جامعه شناسی این است که رونق اقتصادی را عامل رونق دیگر جنبه های زندگی بشری مخصوصاً عامل اصلی رونق فرهنگ و هنر میداند به هر حال تولید اقتصادی به عنوان یکی از شاخههای تولید مادی ،بشر باعث رونق و شکوفایی تولیدات معنوی بشر ک) هنر یکی از آنهاست میشوند و وضوح این مسئله بدان حد است که دیگر نیازی نیست که بگوئیم بشر با فراغت از امور روزمره و برطرف نمودن احتیاجات اولیه است که میتواند به سایر احتجاجات خود بپردازد و هرچه تمکن مادی و اقتصادی بشر بیشتر باشد بیشک اشتغال و علاقه او در پرداختن به مسائل معنوی و فکری از جمله هنر و (فرهنگ بیشتر خواهد بود پیر بوردیو خاطرنشان میکند که سرمایه اقتصادی افراد نسبت مستقیمی دارد با سرمایه «فرهنگی آنها که همین سرمایۀ «فرهنگی مجال بالندگی هنر را فراهم کرده و یکی از دلایل شکوفایی .هنرهاست (2)

.2 رواج فرقه های عرفانی و مشایخ صوفیه در کنار نوعی تساهل مذهبی که در جای خود به توضیح آن ،پرداختیم دلیل دیگری برای رونق هنرها بود

هنر و مذهب به عنوان دو شاخه از تولیدات معنوی بشری در طول تاریخ تعاملات بسیاری

ص: 185

داشته اند مبلغان مذهبی برای رواج مسلک خود اغلب از هنرها بهره جسته اند و هنرها نیز در بسیاری موارد از معانی و مفاهیم مذهبی الهام گرفته اند این در آمیختگی و عجین بودن هنر و مذهب در مشرق زمین و مخصوصاً ایران بیش از جاهای دیگر است و همین مسئله باعث تأثیرگذاری بیش از پیش این دو مقوله بر هم میگردد

این آمیختگی بیش از همه بین عرفان و تصوف و هنر وجود دارد زیرا «عرفان، نگاه نظری هنری به مذهب است و بسیاری از مسائل خشک مذهبی با دید هنری عرفانی تعدیل شده است (1) عرفان و هنر بخاطر داشتن اهداف مشترک به هم آمیخته اند. اهدافی چون تعدیل ،مذاهب تعلیم وارستگی و آزادگی گرایش به تعاون و ،ایثار کشف حقیقت تعلیم عشق و محبت و اعتقاد به انسان مداری (2) در ضمن به نظر ،پرودون مقصود هنر ایده و ایدئال است (3) و این دقیقاً همان چیزی ست که مذاهب و بخصوص فرقه های عرفانی و مشایخ صوفیه آن را هدف اصلی خود میدانند.

رواج عرفان و تصوف و پیوند آنها با هنرها به ویژه هنرهایی چون شعر موسیقی و خوشنویسی باعث رواج هرچه بیشتر هنرها در این دوره شد ،هنرها نزد ،عارفان راهی برای عشق ورزی شناخت حقیقت و رسیدن به حق .هستند. در ضمن عرفا و مشایخ صوفیه از هنرها برای رواج تفکرات خود نیز استفاده مینمودند و این نیز به نوبۀ خود باعث رواج هنرها و ارج نهادن به هنرمندان از دید آنها شده بود در جوامعی که عرفان تا این حد گسترش یافته است هنر حکم نبوت مییابد. در اینجا سر و کار ما با جوامعی با گرایش روحانی است که در آنها، هنرمند کارگزار ذات ،مطلق نماینده خدا در ،زمین یا نماینده ذات مقدس یا نیرویی تلقی میشود که احکامی فراتر از قوانین بشری صادر می.کند. در چنین جامعه ای هنرمند عالم یا پیامبر دانسته میشود و هر اثری که بیافریند، مقدس است. (4)

فرقه نقشبندیه که در آن زمان بر خراسان حاکم بود نمونه بارزی از تساهل و تسامح است نقشبندیه به گونهای مروج فرهنگی است میانه رو که جزمیت خاصی را برنمی تابد برای مثال یکی از اصول یازدهگانه ،نقشبندیان خلوت در انجمن است که بیش از هر چیز همان دوگانگی ای منتشر در تمامی رفتارهای این دوره را نشان میدهد همین میانه رویها باعث رواج بیشتر هنرها میشد؛ هنری که همیشه اسیر زنجیرهای محکم مذهب بوده است. در نتیجه باید رواج فرقۀ نقشبندیه که سلطان حسین بایقرا علیشیر ،نوایی عبدالرحمن جامی و عده ای دیگر نیز بدان ارادت و علاقه خاصی داشتهاند یکی از عوامل مهم شکوفایی هنرها دانست

یکی از تغییراتی که به طریقی آرام در لایه های زیرین اجتماع رخ مینماید تغییر تفکر

ص: 186

تسنن عربی به تفکر تشیّع ایرانی است و این تغییر و تحول در دوره صفوی به وضوح عیان می.گردد در واقع این ،زمان دوره انتقال جامعه است و همۀ شکلهای بیان هنری در دوره های انتقال یک جامعه به جامعه ای دیگر به فعالیت و سرزندگی شگفت آوری دست می یابند. اغلب به نظر میرسد که هنر با تغییرات تجربۀ اجتماعی رابطه دارد (1)

.3 هنر از دیرباز کالایی تفننی و تجملاتی برای قشر بالای جامعه بوده است. طبقه مرفه جامعه به علت عبور از سختیهای تأمین ،معاش بیشتر به فعالیتهای هنری و فرهنگی می پرد رداختند جنکینز به نقل از بوردیو مینویسد التذاذ ،زیباشناختی نه ناب و خالص است نه بیطرفانه این التذاذ هنری در واقع ذائقه و طبعی ست که از رفاه و نعمت نشات میگیرد. (2) طبقة ،خواص مخصوصاً شاهان و شاهزادگان و درباریان برای اینکه هرچه بیشتر جلال و شکوه خود و اشتغال به امور نظری جامعه در مقابل اموریدی و مادی که بر عهده قشر پایین (است را یادآوری کنند به هنرها میپردازند و در ضمن هنر، وسیلهٔ نمایش و تأیید و تثبیت و تبلیغ امتیازات خواص ،است خواص در پرورش هنر و هنرمند سعی فراوان مبذول داشته اند». (3)این طبقه بیش از هر چیز دارای سرمایه ایست که پیر بوردیو آن را سرمایه فرهنگی» مینامد همین سرمایه است که باعث تشویق این قشر در حمایت از هنر می.شود باید خاطرنشان کرد که این علت نیز یکی از دلایل مهم شکوفایی هنر در تمام دوران بویژه دوران تیموری است. دوره ای که پر است از شاهان و شاهزادگان هنرمند و حامی.هنر شاهان و شاهزادگانی که یا خود به شعر و خوشنویسی و نقاشی اشتغال دارند و یا دست کم به دلایل گفته شده و نیز فضایی که در آن رشد و نمو یافته اند ،دربار) حامی و مشوق هنرها بوده اند.

.4 وجود کارگاههای متعدد هنری نیز یکی از عوامل شکوفایی هنرها در این دوره سنتی که شاید بتوان آن را به دوره های پیشین منتسب دانست سنتی که از دوره ایلخانی در ایران رواج یافت هر چند پیش از آن نیز کارگاههای هنری دایر بوده اند اما بیش از هر دوره ای نمود آن را میتوان در دوره ایلخانی و ربع رشیدی که توسط رشیدالدین فضل الله وزیر باتدبیر دربار غازان خان و الجایتو در نزدیکی تبریز بنا یافت مشاهده نمود ربع رشیدی نمونه بارز وجود کارگاه های سامان یافته و منسجم هنری است. در دوره سلطان حسین بایقرا نیز با وجود کارگاههای هنری روبرو هستیم که به رونق هنر این دوره کمک شایانی کرده اند نقاشانی چون بهزاد و قاسم علی و خوشنویسانی چون سلطانعلی مشهدی و سلطان محمد نور از نتایج رونق چنین کارگاه هایی هستند

5. حمایت از هنرها جنبه ای سیاسی برای نشان دادن قدرت حکام و بدست آوردن

ص: 187

مشروعیت سیاسی در اقشار مختلف جامعه داشت امپراتوری بیگانه ترکان) ،(تیموری برای یافتن پایگاهی درخور در جامعه مجبور بودند تا حامیانی در میان بزرگان جامعه که مقبول عامه بودند بدست آورند از این رو با اهدای امتیازاتی به بزرگان باعث رشد آنها میشدند که خود ،این باعث شکوفایی هنرها .بود نظام» حمایتی نخبگان تیموری از فعالیتهای فرهنگی و ،هنری پیوندی مستقیم با آمال و نیات سیاسی و دستگاه حاکمۀ آنها داشت ... آنها در باب پیشبرد هنرها هزینه های زیادی میکردند و این کار خود نماد و سمبل قدرت آنها بود و دربار آنها از این طریق به اعتبار فرهنگی دست می یافت و این اعتبار فرهنگی نشان از قدرت و اقتدار و حتی مشروعیت آنها در نظر رعایا و رقبایش محسوب میشد (1) در مصر قدیم، امیران و ،کاهنان به زور یا به ،مزد هنرمندان را به کار میگماردند تا برای عظمت ایشان آوازه گری کنند در بین النهرین معبد که از حکومت جدا ،نبود پیکرتراشان را در خدمت خود گرفت. حتی در جامعه هایی مانند جوامع اسلامی و بودایی که صورت نگاری به دلایلی ممنوع بود باز خواص این وسیلهٔ تبلیغ را رها نکردند (2)

اشتغال آن فرد یا طبقه به امور فرهنگی و هنری نیز بیشتر خواهد بود

حال اگر از دیدی دیگر به موضوع بنگریم باید به نقش اساسی عرفان و تصوف نیز اشاره کنیم که به شکل وسیعی جامعۀ آن دوران را در بر گرفته بود قدرت طبقهٔ مذهبی عرفا) و مشایخ (صوفیه و درجۀ نفوذ آنها در جامعۀ آن روز بحدی بود که این گروه در کنار ارتشیان جزء محدود گروه هایی گروه هایی بودند که از امتیازات اقتصادی حکومتی برخوردار شدند در واقع عرفا و ،صوفیان طبقه مسلط این دوره ،بودند بطوری که شاهان شاهزادگان درباریان و حتی ارتشیان به عنوان طبقات قاهر ،جامعه همیشه ارادت و علاقه قلبی و خالصانه خود را بی هیچ دریغ و غبطه ای به این طبقه ابراز کرده اند برای نمونه میتوان به مشورت شاهان در باب مسائل مملکتی با عرفا و مشایخ صوفیه اشاره کرد و افتخاری که وزیری چون نوایی در خدمت به خانقاه پیر هرات برای خود قائل بود اینجاست که باستید خاطرنشان میکند انواع هنر موجود در هر زمان و مکانی را باید با گروههای مسلط جامعه مرتبط دانست. (1) در ضمن باید افزود که گروه های ،دینی تأثیر بسیار نیرومندی بر گسترش هنرها گذاشته اند (2) و این قدرت طبقه مذکور را دوچندان میکند از این دیدگاه قدرت طبقهٔ مذهبی ست که حکومت را مجاب میکند تا بیشترین سرمایه و توان خود را در رونق بخشیدن به هنر و فرهنگ بکار گیرد.

در یک جمع بندی کلی شایسته است که اشاره کنیم رونق اقتصادی به عنوان عاملی مادی و گسترش تفکرات عرفانی و مذهبی به مثابه عاملی معنوی در کنار عوامل کوچک دیگری که بدانها اشاره شد، باعث شکوفایی هنرها در این دوره بودهاند. به عقیده ماکس ،شار هر یک از عوامل مادی و معنوی به تنهایی نمیتوانند تولید کننده باشند بلکه در وحدتی پویا از عوامل مادی و معنوی ست که خلق و شکوفایی به منصه ظهور میرسد.

7. فراگنر 1387 236

8. همان 236

9 همان: 236

10 همان 229

.11 امیرخانی، 1383 56

12 همان: 56

13 همان 56

.14 نظامی باخرزی 1371: 156

15. :همان 177

16. همان، 1371 : 191.

17 صفاء 1370 : 52

.18 رویمر، 1387 143

.19 هروی، 1377 102

20 همان 104

21 خیاوی 1379 36

.22 الشیبی، 1359: 166

23 فشاهی، 1386 : 168

24. باخرزی 1371: 17

25. حلبی 1377 671 و 672

26 همان 673

27 سابتلنی، 1384 : 184.

28 جنکینز، 1385 195.

.29 انصاری، 1384 147

30 همان 144-147

31 رافائل، 1383: 31

.32 دووینیو، 1386 84

.33 ،همان 1386 117

34 جنکینز 1385 195

ص: 190

.35 آریانپور 1381 149

36 آژند، 1381: 91

.37 آریانپور، 1381 150

38. سابتلنی 1384 219

.39 آریانپور، 1381: 199

.40 باستید، 1374 166

41 همان 1374 183

فریر رونالد ،(1387) اوضاع اجتماعی و اقتصادی داخلی در تاریخ ایران (تیموریان) ترجمه یعقوب آژند ،تهران ،جامی چاپ.

فشاهی ،محمدرضا (1386)، از گاتها تا مشروطیت تهران، گوتنبرگ چاپ3

نظامی باخرزی ،عبدالواسع (1371) مقامات ،جامی مقدمه و تصحیح نجیب مایل ،هروی ،تهران نشر نی

ص: 192

این نوشته قصد ندارم به بررسی خط سیر ماجرایی این منظومه بپردازم (1) این بررسی فقط با تحلیل همزمان همۀ آثار بازمانده از عنصری امکان پذیر .است هدف من آن است تا بر اساس قطعه های باقی مانده بکوشم مشخصه های سبک آثار روایی شاعر را مشخص کنم ویژگی های هم آن را برشمرم و به این شکل رابطه میان تغزل و منظومه سرایی را در دوره غزنوی اندکی روشنتر سازم

همان گونه که گفته شد اسدی 75 بیت از منظومه های عنصری را ثبت کرده است. از این ،میان 33 بیت در بحر متقارب سروده شده و با توجه به آن که در یکی از آنها نام عذرا آمده ،است این ابیات از وامق و عذرا گرفته شده.اند بحر 42 بیت دیگر خفیف است. امکان تعیین این موضوع وجود ندارد که آنها به یک منظومه تعلق دارند یا به دو منظومه در هر صورت تردیدی نیست منظومه ای که این ابیات را شامل میشده ماجرای عاشقانه رمانتیکی را حکایت میکرده است. سه بیت پیوسته ای که اسدی ذیل واژۀ «لوس» درج کرده است صحنه ای را به تصویر میکشند که قدری یادآور فرار اردشیر و کنیز در اثر قرون وسطایی کارنامک ارتخشیر پاپکان است

چون بیامد بوعده بر سامند *** آن کنیزک سبک ز بام بلند

برسن سوی او فرود آمد *** گوئی از جنبشش درود آمد

جان سامند را بلوس گرفت *** دست و پا و سرش ببوس گرفت

نتوانستم به یقین مطلب معینتری در خصوص ماجرای این منظومه اظهار کنم. البته نکته ای وجود دارد که شاید بی اهمیت به نظر برسد ولی امکان نتیجه گیری بسیار جالب توجهی را فراهم می.آورد بر خلاف آنچه تاکنون پنداشته میشد از این ابیات چنین بر می آید که در دوره غزنوی ،بحر متقارب جزء الزامی منظومه نبوده است این بحر در منظومه های به جامانده بدون شک بحر غالب است ولی در کنار آن ظاهرا شاهد بحر رمل در منظومۀ پندآموز کلیله)

دمنه (رودکی و بحر و بحر خفیف برای منظومه رمانتیک پرماجرا نزد عنصری هستیم اگر به یاد بیاوریم که بحر خفیف نزد نظامی نیز در شعر عاشقانه پرماجرا هفت پیکر به کار رفته است روشن میشود که به سختی میتوان نظامی را آفریننده این ژانر دانست. باید اذعان کرد تحولی را که نظامی در شعر فارسی به وجود آورد برخلاف گمان رایج تا ،کنون نباید در عرصه ژانر جست وجو کرد بلکه باید در جایی دیگر به دنبال آن بود که در ادامه به آن اشاره خواهد شد.

بدین گونه مشخص کردیم که منظومه های عنصری شامل دو ژانر مختلف هستند منظومه پهلوانی و منظومه رمانتیک در نتیجه مشخصه های این آثار تا اندازه ای با آثار فردوسی متفاوت

ص: 194

.هستند اگر عنصری به راستی هنرمندی طراز اول باشد که) با توجه به نمونه های برجامانده از هنر او به احتمال زیاد همین گونه نیز بوده (است و اگر منظومه هایش تقلیدی کورکورانه از شاعر بزرگ همعصرش ،نبودند پس چگونه میتوان این مطلب را توجیه کرد که شاهنامه در نسخه های نسبتاً پرشمار به دست ما رسیده ولی منظومه های عنصری از میان رفته اند؟ پیش از هر چیز پیداست که شاهنامه از نظر ملیگرایی ایرانی حائز اهمیت فراوان ،بوده در حالی که منظومه های عنصری ظاهراً از چنین جایگاهی برخوردار نبودند. ولی مسئله اهمیت اندک تاریخی باز نمیتواند مبنای کافی برای از میان رفتن یک اثر باشد.

یک عامل مؤثر دیگر در عدم محبوبیت این منظومه ها شاید این باشد که هر دو آنها از قرار ،معلوم در حال و هوای زرتشتی گری نوشته شده اند برای وامق و عذرا ترجمه ترکی باقی مانده مؤید این ادعاست و برای منظومۀ دوم یا دو منظومه ،دیگر تکرار چندباره اصطلاحات «مغ»، «بهار خانه» «آتش» پرست»، «دخمه» و مانند .آن ولی از سوی دیگر بخش قابل توجهی از منظومه های نظامی نیز مضامین پیش از اسلام را به خدمت میگیرد (1) و این امر مانع نشد تا این آثار کاملا دست نخورده حفظ شوند. روشن است که این مسئله به هر حال نمیتواند دلیل اصلی از میان رفتن منظومه های عنصری باشد. ظاهراً در اینجا نقش تعیین کننده را جنبۀ ساختاری (فرمال) این آثار بازی کرده است به بیان دیگر فرم و ساختار آنها با پسند دوره های بعدی همخوانی نداشته است به همین دلیل لازم است کوشش کرد تا ابیات به جامانده را دقیقاً همین جنبه بررسی کرد

پیش از هر چیز به مطالعه ترکیب زبانی اشعار میپردازیم من در 75 بیت نقل شده به وسیلۀ اسدی تنها به 21 واژه عربی برخوردم (2) در شعرهای تغزلی با تناسب کاملا متفاوتی روبه رو .هستیم اسدی تنها 36 بیت از آثار تغزلی عنصری را نقل میکند عمدتاً) از (قصاید که در 18 بیت از آنها 45 واژۀ عربی مشاهده می.شود به عبارت دیگر شمار واژگان عربی در منظومههای عنصری نسبت به آثار تغزلی او 28 به 125 ،است یعنی فقط 22/4 درصد یا کمتر از یک چهارم چرا اسدی از قصاید عنصری فقط 36 بیت را ذکر میکند یعنی کمتر از نصف ابیات نقل شده از منظومه ها؟ روشن است به این دلیل که واژههای فارسی منسوخ شده در قصیده ها نسبتاً کمتر بوده است در حالی که همین واژگان در ابیات منظومه ها جایگاه بسیار بارزی داشته اند. بر این اساس در مورد ترکیب زبانی منظومه های عنصری میتوان به نتایج زیر رسید عنصری در منظومه ها از به کار بردن واژه های عربی پرهیز میکند و فقط آن دسته واژگان عربی را مورد استفاده قرار میدهد که دیگر تا اندازه معینی در فارسی رواج یافته اند. در

ص: 195

مقابل میکوشد در منظومه تا حد امکان از واژه های فارسی کهن بیشتری استفاده کند در حالی که در قصیدههایش به ندرت این کار را انجام میدهد زبان تغزل و منظومه نزد عنصری از هم فاصله میگیرند ضمن آنکه زبان منظومه ماهیت کهن گراتری دارد آرکاییکتر ،(است ولی زبان تغزل تا حد قابل توجهی تحت تأثیر عربی قرار دارد.

با گذشتن از ترکیب زبانی و رسیدن به صنایع ادبی شاهد موارد زیر خواهیم بود تا جایی که میتوان بر اساس اندک منابع موجود قضاوت ،کرد عنصری از میان صفات بیش از همه از ترکیبات متداولی سود میجوید که به وسیلهٔ منظومه سرایان معاصر او نیز فراوان مورد استفاده قرار گرفته بودند (1) من در ابیات به جامانده صفتهای زیر را یافتم

خشک خاک ذیل) (لاک دل درشت ذیل) هویدا دل ،نرم (2) مغز پاک (نز) نامۀ) ،نغزناک (3)دل خسته ذیل نژند روان نژند (4) شیر شرزه ذیل شرزه دل پژمان ذیل پژمان

اکثر این صفات برای کسی که حتی آشنایی سطحی با شاهنامه داشته باشد آشنا مینماید ضمن آنکه این موضوع نیز جلب توجه میکند که آنها دقیقاً در همان ترکیبات شاهنامه به کار رفته اند.

در میان استعارات ما تنها به نمونه های بسیار ساده و معمولی برمیخوریم ضمن آنکه شمار آنها نیز نسبتاً زیاد نیست من فقط موارد زیر را یافتم شکفته سرشک ذیل) سرشک تازه سرشک (5) و گل (ذیل (رشک) استعاره از چهره و رخ هستند شیر ذیل غرم استعاره از قهرمان و ،جنگاور، نهال ذیل (نهال استعاره از کودک فقط در بیت زیر است که استعاره اندک پیچیده تری مشاهده میشود ذیل خروه

شب از حمله روز گردد ستوه *** شود پر زاغش چو پر خروه

همین سادگی در تشبیهات نیز به چشم میخورد که البته شمارشان که من یافتم قدری بیشتر .است در میان آنها گویاترین نمونه ها را میتوان چنین برشمرد زمین پوشیده از خون تشبیه شده است به همرنگ لاک ذیل غلت و لاک زمین شکوفای بهاری همرنگ مل» (ذیل غنچه سنگ خشک و بدون نم نادان آراسته همچو نادان بود به آرایش، ذیل نمچ)، انسان بیوفا دوخته به دو نخ ذیل) نخ هوای هنگام طلوع مغ» چون مغ آتش پرستی گرفت ذیل (مغ هامون بتكده ذیل) ،(خف مل «لاله» ذیل مل جام زرین زرد گل» (همانجا) مژگان دور چشم آتش ذیل) ،(کربش) خرنگاه زنگیانی زشت» ذیل انگشت :کهکشان گیسوی زنگیان ذیل) ،(کاهکشان حسد دشمن ریمن» ذیل ریمن چندین و چند تشبیه سنتی در یک بیت مشاهده میشود ذیل رفت

«

ص: 196

صعب چون بیم و تلخ چون غم جفت *** تیره چون گور و تنگ چون دل رفت

باز بخش اعظم این تشبیهات شامل عبارات رایج و سنتی است که نزد شاعران متقدم سابقه داشته و فقط شمار اندکی از آنها را میتوان ابداع عنصری دانست.

از میان دیگر صنایع میتوان به تناظر «نحوی (parallelism) اشاره کرد، مانند:

هزاران بدو اندرون طاق و خم *** هزاران نگار اندرو بیش و کم ذیل خم

هر كرا راهبر زغن باشد *** منزل او بمرزغن باشد ذيل مرزغن

هرکرا راهبری کلاغ کند *** بی گمان دل بدخمه داغ کند ذیل دخمه) [9]

ظاهراً از صنعت درندگان سخنگو نیز استفاده شده است، ضمن آنکه عنصری برای توجیه این پدیده چنین بیتی می:سراید

سخندان چو رای رذان آورد *** سخن بر زبان دذان آورد (ذیل) (رد)

صنعت «اغراق» یک بار مشاهده میشود

اگر بر سر بر سر مرد زد در نبرد *** سرقامتش با زمین پست کرد ذیل پخچ

ولی این اغراق حتی در ادبیات پارسی میانه نیز متداول بود و به دشواری میتوان آن را هم ردیف اغراق های سرگیجه آور انوری یا خاقانی قرار داد تنها یک بار پدیده همنشینی معادل های عربی و فارسی یک واژه که از صنایع شاخص برای آثار ادبی متأخر بود، مشاهده می:شود

لاله از خون دیده آغشته *** متحیر بمانده سرگشته ذیل (سرگشته

با در نظر گرفتن همه این موارد میتوان به جرئت گفت که منظومه عنصری همه ویژگیهای سنتی منظومۀ ملی ایرانی را دارا بود و از نظر سبک تفاوت بسیار اندکی با شاهنامه دارد این نتیجه گیری به هیچ وجه غیر منتظره ،نیست زیرا مسلماً از پیش نیز میشد حدس زد که عنصری باید از معاصر بزرگ خویش تأثیر پذیرفته باشد به گمان من در اینجا مطلب دیگری اهمیت اساسی دارد ما دیدیم که تقریباً هیچ نشانه ای از تأثیر شعر عربی بر منظومه های عنصری به چشم نمیخورد نه در واژگان و نه در خود فن سرایندگی با بررسی شعرهای تغزلی او با وضع متفاوتی روبه رو خواهیم شد. در اینجا به تحلیل ریز و دقیق دیوان او نمیپردازم و برای

ص: 197

مقایسه تنها دو قطعه را نقل میکنم که به نظر من میتوان آنها را نمونه شاخص شعر تغزلی او دانست. (1)

1

بخار دریا برآورد مژدۀ فروردین *** همی فرو گسلد رشته های در ثمین

از آب پاک دهان پر ستاره دارد ابر *** ز باد پاک شکم پرستاره دارد طین

به مشک رنگ لباس اندرون شدست هوا *** که گل ستاند از گلستان مشک آگین

هوای روشن اگر عرض کرد لشکر زنگ *** زمین تیره کند نیز عرض لشکر چین

عجب نگارگرست ابر و باد و باد دیباباف *** بدشت و بیشه نموده است کارشان شیرین

بباغ دوره گذر دستباف باد ببوی *** بدشت ساده نگر دستبرد ابر ببین

بهار دو است یکی طبعی و دگر عقلی *** یکی نماند و دیگر بودش باقی چین

بهار طبعي صنع خدای عزوجل *** بهار عقلى مدح خدایگان زمین

2

بت که بتگر کندش دلبر نیست *** دلبری دستبرد بتگر نیست

بت من دل برد که صورت اوست *** آزری وار و صنع آزر نیست

از بدیعی به بوستان بهشت *** جفت بالای او صنوبر نیست

چیست آن جعد سلسله که همی *** بوی عنبرده است و عنبر نیست

هیچ مویی شکافته از بالا *** زارتر زان میان لاغر نیست

بینی آن چشم پرکرشمه و ناز *** که بدان چشم هیچ عبهر نیست

سیم بی بار اگر چه پاک بود *** چون بناگوش آن سمنبر نیست

گرد روز آن دو زلف دایره ایست *** نقطه ای زان دهانش کمتر نیست

بلطيفى دگر چنو نبود *** بکریمی چو میر دیگر نیست

ما در اینجا شاهد جلوه گری کامل همۀ صنایع سنتی شعر تغزلی فارسی هستیم که با تأثیر

ص: 198

پذیرفتن از عربی به وجود آمده اند تصاویر و تشبیهات براساس الگوهای تکراری و عادی ساخته شده اند ولی چیره دستی فوق العاده شاعر در فنون ،شعری به هر حال جذابیت فراوانی به این ابیات میدهد و ما را وا میدارد اذعان کنیم که عنصری هنرمند بزرگی است.

با مقابله این نمونه ها میتوان به نتایج زیر دست :یافت مهمترین نماینده شعرای دربار محمود غزنوی به خوبی مکتب شعر عرب را گذرانده و صنایع آن را عمیقاً فرا گرفته است. شعرهای تغزلی او تقریباً به طور کامل بر بنیاد فن شعر عربی شکل گرفته اند و او با هنرمندی از این فن سود میجوید و شاید در این راه چیزی کم از استادان ،قصیده مانند انوری خاقانی یا ظهوری نداشته باشد. در همان حال تأثیرات شعر عرب در منظومه های او به هیچ وجه احساس نمیشود بدین ترتیب ما با نوعی خاص از دوگانگی یک شخصیت شعری روبه رو هستیم که اندیشه های خود را همزمان به دو سبک مختلف ابراز می.کند. این ثابت میکند که در دورۀ عنصری سنت ژانر منظومه هنوز تا آن اندازه نیرومند بود که شعر عرب نمیتوانست تقریباً هیچ تأثیری بر شکل آن بگذارد سروده های عنصری به شکلی مجاب کننده دو جریان موجود در شعر فارسی سدههای دهم و یازدهم میلادی را به نمایش میگذارد شعرهای تغزلی درباری قصاید که ظاهراً غزل هنوز به مثابه ساختاری مستقل از آن جدا نشده بود از کشورهای عربی به ایران رسیده و هر چند براساس سنتهای ایرانی دگرگونی های معینی را پذیرفته بود هنوز بارزترین مشخصه های خود را حفظ کرده بود. (1) منظومه ادامه دهنده سنت های کهن ملی ،است چه از نظر موضوع و ایدئولوژی و چه از نظر فرم و ساختار و با سرسختی در برابر سبک جدید که در محیط دربار پا گرفته بود، ایستادگی می کرد.

اگر وضعیت در آغاز سدۀ یازدهم میلادی چنین بود ولی سدهٔ بعدی تغییراتی تدریجی به همراه داشت و سرانجام در شعر نظامی به دگرگونی شدید و نهایی رسید تحولی که نظامی در شعر فارسی پدید آورد به راستی بسیار عظیم است ولی مهمترین جنبه آن نه در نو بودن مضمون هاست و نه در گرد آوردن غیر معمول پنج منظومه در یک اثر واحد نظامی از سنت های کهن دست کشید و زبان فارسی اشعار تغزلی درباری را وارد منظومه کرد انجام این عمل بدان واسطه نیز آسانتر شده بود که سنت به تدریج ضعیف میشد و ذخیره واژگان کهنی که شاخصه منظومه ،بود کم کم به فراموشی سپرده میشد و به راحتی قابل فهم نبود. (2) منظومه رو به پژمردگی گذاشته بود و ورود زبان عربی شده رایج میبایست بلافاصله روح تازه ای به آن دمیده .باشد ولی استفاده از زبان ،تغزل برخی از شاخصه های دیگر اشعار تغزلی را نیز وارد منظومه کرد از جمله گسترش عناصر ،تغزلی پیدایش شرح و توصیفهای روان شناختی و .

...

ص: 199

،باری این مسائل دیگر ارتباط مستقیمی به موضوع مقاله حاضر ندارند و به همین دلیل من بیش از آن به تشریح آنها نمی پردازم هدف من تلاش برای تعیین ویژگیهای منحصر منظومه های عنصری و جایگاه او در تاریخ شعر فارسی بود و انجام این کار آن گونه که به نظرم میرسد با وجود کمبود شدید منبع کم و بیش امکان پذیر بود.

.5 برتلس این مقاله را در سال 1929 ، یعنی پیش از پیدا شدن نسخۀ حمد شفیع، نگاشته است. - م.

.6 غیر خاورشناسان نیز میتوانند از طریق روایت هامر - پورگشتال که البته چندان معتبر نیست با محتوای این اثر آشنایی پیدا کنند نگاه کنید به

7. Hammer. Osmanische Dichtkunst. - Geschichte der Osmanischen

Dicktkunst bis auf unsere Zeit. Mit einer Bluthenlese zweitausend

zweihundert Dichtern von Hammer Purgstall. Bd. 1-4. Pescht, 1836-

1838. Vol. 2. pp.43-63.

8. برای شرح کوتاه از اثر نگاه کنید به

9. Gibb. Ottoman poetry. E.J.W.Gibb. A History of Ottoman Poetry.

Vol. 1-5. L., 1900-1907. Vol.1. pp.357-360.

.10 هامر این موضوع را برای تقلیدی آزاد نیز به کار گرفته است

11.Hammer. Wamiq. Wamiq und Adhra, das ist der Glühende und die

Blühende. Das älteste persische romantische Gedicht, in Fünftelsaft برتلس - abgezogen von J.v.Hammer, Win

12. ویس و رامین فخرالدین اسعد گرگانی نیز همین گونه است هر چند شمار نسخه های به جامانده از این اثر دقیقا به همین علت زیاد نیست - برتلس

.13 این واژه ها عبارتند از حاصل ذیل (هویدا ملک ذیل (خنج) صنم ذیل نشکنج قامت ذیل پخی ناحیت ذیل ،کوچ معدن همان جا بیوفا ذیل نخ نقیبان (ذیل غند)، حرکات ذیل داشاذ)، رای ذیل) ،رذ وعده ذیل لوس میل ذیل بیوس) طعم (همانجا) متحیر ذیل) سر گشته نعره (ذيل ،نوف صعب ذیل رفت لعل ذیل) ،(مل طاق ذیل خم) عشق (ذیل غریو) حمله ذیل خروه، بجمله ذیل زواه) - برتلس

.14 معروفی ابوشکور، رودکی، فردوسی

15 همانجا

16. همانجا.

17. همانجا.

18. همانجا.

.19 برتلس برای نقل این دو شعر از نسخه چاپی بمبئی دیوان (1321) استفاده و تصریح کرده که به واسطه ناخوانا بودن نسخه در بسیاری از موارد خود با استفاده از دو نسخه دستنویس ناچار به

ص: 201

تصحیح و بازسازی متن شده است. از آنجا که در کتاب خود برتلس نیز حروف چینی متنهای فارسی با اشتباهات پرشماری انجام گرفته ،است در اینجا مواردی که آشکارا نادرست به نظر میرسید با مقایسه با دیوان تصحیح دبیرسیاقی اصلاح شد. - م.

.20 باید تصریح کرد که شعر عرب عباسیان را از نظر سبک نمیتوان عربی محض دانست - برتلس 21. 16. 15 مثالهای شعری که در فرهنگ اسدی درج شده اند مؤید همین مطلب هستند. برتلس.

ص: 202

این الگو فارغ از کیستی فرد ،حاکم در ادبیات مدرسی ما تکرار شده و هنوز نیز گاه تکرار می.شود اگر نادری در اثر خود چنین سروده:

در عهد خدیو ملک ایران *** سر حلقه جمله دلیران

شایسته تاج و تخت و اورنگ *** دارنده رای و هوش و فرهنگ

شاهنشه ملک جم رضا شاه *** کافراشته بر سپهر خرگاه

کسرای زمانه شاه عادل *** پولادین چنگ و آهنین دل

(31-34)

به راحتی میتوان این مدح را تنها به تغییر نام ممدوح به هر پادشاه و ،حاکم از دیروزها تا ،فردا نسبت داد این گونه مدح را باید در ردیف کلیشه های رایج در شعر درباری دانست از این رو ظفرنامه به عنوان یکی از واپسین سروده های مدرسی در زبان فارسی در ایران که شاید به توان آن را به مکتب بازگشت منصوب کرد شایسته بررسی است. شایسته آن است که داستانی که به روایت آن مینشیند از زاویه دید درام شناسی گونه و ساختار روایت و صنایع ادبی در گسترۀ ادب فارسی تحلیل و بررسی شود.

امير الشعرای نادری بر سر این مدعی پای میفشرد که تنها به منظوم ساختن تاریخ جهان گشای نادری ،نپرداخته که سرایش ظفرنامه از دیگر منابع موجود نیز سود برده تا روایتی حقیقی از نادر را بازگو کرده باشد.

این نامه که تحفه ای ست لایق *** مملو شده زین همه حقایق

با این همه نامه های نامی *** این نامه بود بسی گرامی

اکنون ز بیان این معانی *** در نامه کنم در فشانی

(944-947)

این ادعا آن جا بیشتر به چشم می آید که وی چنین سروده است

ای نادری ای یگانه دور *** ای کرده بدفتر خرد غور

آن نامه کنون بنام داور *** از خامه طراز ده بدفتر

ای نام تو نقش خامه ما *** نامی زتو گشته نامه ما

نبود به بر کسی گرامی *** هر نامه که نیست از تو نامی

(909-912)

امیرالشعرای نادری سرایش ظفرنامه را مجال و فرصتی برای حمله وری به قاجاریان ، که به زعم وی دروغزنانی بیش نیستند قرار داده است در برابر خود را مأموری برای سروردن و

ص: 204

گفتن از ،حق که به زعم او افشاریان هستند دانسته است

گر زانکه بامر شاه قاجار *** در باغ صبا، صبا بناچار

آراست بسان شاهنامه *** شاهنشه نامه را ز خامه

قدار ز شهان دادگر کرد *** مدح ارز سلاله قجر کرد

چون از اکذب او بد احسن او *** آن مدح دروغ شد فن او

دور فلک از در مکافات *** بیرون شد و خواست غذر مافات

در باغ صبا چو عندلیبی *** با طبع روان دلفریبی

شد خامه نادری گهربار *** در نامه نادری دگر بار

(191-198)

اما مشوق امیرالشعرا در سرایش داستان دلدادگی نادرشاه به لعبت شوخ و ماه پاره ای به نام ستاره مرحوم حاج حسین آقا ملک بوده است نادری این امر را نیز در آغاز داستانش گزارش کرده است. او پس از مدح حاج حسین از زبان وی چنین سرود سروده است

وقت است که در هنر بکوشی *** کاشد نشده هنر فروشی

تا چند بفکر خورد و خوابی *** كن بفکر بگفتن کتابی

تا از تو بیادگار ماند *** پاینده بروزگار ماند

شیرین خسرو نظامی از گفت *** دری به از آن ببیادت سفت

باید بطریق عشق بازی *** گویی سخنی ز جان نوازی

گو قصه نادر و ستاره *** تا بردل و جان زنی شراره

گویند که شاه پنج کشور *** نادرشه کیقباد افسر

در عشق بتی گداخت جانش *** شد سوخته مغز استخوانش

آن لعبت شوخ ماه پاره *** ماهی بده نام او ستاره

این قصه بنظم اگر توانی *** آن به که کنی گهر فشانی

از خواجه چو این سخن شنفتم *** این در دری بنظم سفتم

(129-153)

اما به ظفرنامه نادری از زاویه ای دیگر نیز میتوان نظر کرد از زاویه تاریخ ایران در دوره پس افشاریان در جلد دوم ضمن بیان رویدادهای عصر ناصری به روایت یکی از مهمترین اتفاقات آن عصر میپردازد اما در این گزارش وی تنها یک بازگوکنند است و راوی روایت

ص: 205

آنچه در ادبیات رسمی آن عصرفتنه باب نامیده می.شود امیر الشعراء هیچ گاه از جریان باب و آنچه از دل آن برآمد و با تنه اصلی باییه نیز دچار تضاد و مشکل گردد، یعنی بهائیت هم رایی .نکرد اصولاً وی با مقامی که در آستان قدس دارد نمیتوانند آشکارا در گروی بهائیت داشته .باشد که به روشنی سروده است پیمود اگر چه سید باب *** با خبط و خطا رهی زهریاب

رو کرد از حق بکوی باطل *** از علم بجهل گشت مایل

هر چند بهمسری با حق *** زد لاف برابری بناحق

هر چند ز ادعای بیجا *** گردید بنزد خلق رسوا

(8787-8791 )

آن چه وی در ظفرنامه خویش ،آورده تنها و تنها روایت یک رویداد است. آنگونه که وی در ظفرنامه خود نیز غزل معرفی از قره العین آورده غزلی با مطلع

گر بتو افتدم نظر چهره به چهره رو برو شرح دهم غم تو را نکته به نکته مو به مو جالب تر آن که وی در مقام یک ،پژوهشگر غزل منصوب به قره العین با مطلع لَمَعاتِ وَجهِكَ أَشْرَقَت بِشُعاعِ طَلَعَتِكَ اعتلا

را نه از طاهره قره العین که از سروده های صحبت لاری میداند او مینویسد هر چند در السنه و افواد بقره العین منسوب گشته لیکن محققاً از او نیست بلکه از صحبت لاری است افسوس که این زن فاضله از ناسازگاری دهر بوقلمون سرگرد وادی جنون و شیفته کلمات بی سر و ته علی محمد باب گردیده و از طریق حق بدان آئین باطل گرویده

در یک ،کلام بخش نهایی ظفرنامه را میتوان پژوهشی در یکی از حوزههای مهم ولی تاریک مانده تاریخ ایران قاجاری دانست فتنه یا جنبش ،باب هر اسمی که بر آن بگذاریم فرقی نمی.کند این رویداد یک حقیقت تاریخی .است امیرالشعراء نادری در این بخش به مجادلات نظری میان مدافعان و مخالفان این پدیده پرداخته است این بخش برای پژوهشگران تاریخ نیز جالب خواهد بود از این رو ظفرنامه از زاویه مطالعات تاریخی نیز شایسته سخن آخر در مورد ظفرنامه این که تصحیح نشر آن را باید در چهارچوب برنامه احیای نسخه های خطی مجموعه ملک دید و معنا کرد چرا که اصل نسخه خطی ظفرنامه به شماره 6332 در مجموعه خطی ملک موجود است.

اما در مورد دیوان اشعار امير الشعرا ،نادری چه میتوان گفت جز آن که این سروده ها سروده هایی سفارشی و بر اساس شغل وی .است در این سروده ها نباید در پی چیزی بود

ص: 206

سروده هایی در سطح اشعار انجمنهای ادبی انجمنهای که دل در گروی مکتب بازگشت .دارند هر چند این سرودها در مطالعات تاریج اجتماعی شاید کاربردی داشته باشد.

ص: 208

و اطلاعات با توجه به شواهد میتوان به تأثیر این گروه در اشاعه اسلام در کشمیر پی برد. حضور اسماعیلیه در سند پیش از قدرت گرفتن اسماعیلیه الموت از پیروان این ،آراء با نام قرمطی و ،ملاحده در منابع نام برده شده .است آنها پس از حمله مسلمانان به سند در قرن اول تا قرن پنجم در سند حضور یافتند از حمله قاسم ثقفی در 93 تا پایان حمله محمود 416ق به تدریج جمعیتی محدود از مسلمانان که احتمالا بخشی از ایشان از فراریان قرمطی بودند به ،سند قندهار و مولتان رسیدند و پیشقدم دعوت شدند مهاجرتشان در طول مدتی طولانی در حدود سه قرن طول کشید اطلاعات در منابع حکایت از آن دارد که مهاجرت قرمطیان به سند از قرن سوم هجری شدت گرفت یا به تعبیر دیگر در قرن سوم دعوتشان را آشکار کردند (1) پس از حضور مشهورترین داعی ،یمنی ابوالقاسم بن حوشب مشهور به منصور الیمنی در سند که دعوت خود را در قرن سوم آغاز کرد و در افتتاح الدعوه به گسترش دعوت او در گجرات نیز اشاره شده است مولتان و سند با دعوت نزاری ها مربوط شدند. (2)

فاطمییان مصر نیز تبلیغ خود را در هند آغاز کردند که سابقه دعوت آنها به زمان معد بن منصور ابی ،تمیم ملقب به معزّ (حک 341-365 ق) و معد بن ظاهر ابوتمیم ملقب به مستنصر (حک 427-487ق) میرسد حوزه فعالیت آنها نیز سند و مولتان بود و حکومت مولتان در زمان معز به دست ایشان افتاد این حاکمان فرمانروایان فاطمی را امام خود میدانستند و پیروان امامان فاطمی از قرامطه بودند (3)

با آغاز سختگیری مذهبی ابولقاسم یمین الدوله محمود حک 388-421ق در ایران و سپس لشکر کشی او به سند و هند به بهانه تعقیب قرمطیان آنها ناچار از این مناطق نیز گریختند (4) محمود در 396 و 401 برای قلع و قمع ایشان به مولتان لشکر کشی کرد و قرامطه بسیاری را کشت و سرکرده ایشان داود نصر را دستگیر کرد (5) او مولتان را از ملاحده و قرمطیان گرفت پس از آن تاریخ باردیگر ملاحده حکومت مولتان را به دست گرفتند. (6) در 416 محمود به منصوره پایتخت سند رسید حاکم منصوره قرمطی و از سومره ،بود سلسله سومره سند را قرامطیها تأسیس کرده بودند (7) محمود بر ایشان سخت گرفت احتمالاً از این زمان است که باقی مانده قرمطیان از برابر محمود گریختند میشود حدس زد از مناطقی که قرامطه به پناه بردند کشمیر باشد محمود در ادامه لشکر کشی خود به سند در 412 قصد لشکرکشی به کشمیر و تصرف آن را داشت با کنکاش درباره این قصد و بررسی اوضاع کشمیر میشود نتیجه گرفت که او برای پایان دادن به حیات قرمطیها قصد کشمیر را کرده بود دلیلی که او لشکر کشی به کشمیر را در برنامه داشت دلایل لشکر کشی به سند ،نبود چون کشمیر مانند

ص: 210

سند ثروت سرشاری نداشت که محمود را وادارد تا دشواری راه را به جان بخرد نیز کشمیر منطقه ای بر سر راه بازرگانی نبود که تسلط بر آن بر ثروت سلطان غزنوی ،بیفزاید جز آنکه مأمنی امن برای گریختگان از کشتار محمود میتوانست .باشد زمستان و صعوبت راه مانع شد و سپاه محمود نتوانست تمامی کشمیر را فتح کند و به جامو رسید (1) در آنجا راجای کشمیر هدایایی برایش روانه ،کرد محمود بر او خراج بست و به سند بازگشت لشکر کشی سال 413 نیز با دریافت خراج از راجای کشمیر پایان یافت (2) در این زمان مهاجرت قرامطه ادامه یافت و ایشان در آن منطقه که صعب العبور و دور از دسترس بود مأوا ،گرفتند و جمعیت محدودی از مسلمانان را در آنجا به وجود آوردند مسلمانانی که بیرونی به آن اشاره دارد شاید باقی مانده قرمطیان گریخته از تیغ محموداند

علاوه بر مولتان و ،سند ،اسماعیلیه در افغانستان و غور نیز حضور داشتند حضور ایشان به پیش از تخریب قلاع اسماعیلی الموت میرسد دوره علاءالدین غوری (حک 556544ق) رسولانی از الموت به غور نزد سلطان غوری رفتند و سلطان ایشان را پذیرفت و به آنها اجازه دعوت داد ایشان در اواخر سلطنت وی به آزادی و احترام در غور بودند و مردم را به آئین خود دعوت میکردند. (3) پس از او فرزندش، سیف الدین محمد (حک 556-558ق)، به سلطنت رسید او روش پدر را درباره اسماعیله نادرست انگاشت و دستور کشتار اسماعیلیه را در غور داد و در سراسر غور ملاحده کشی به راه انداخت سلطان شهاب الدین غوری حک (569-599ق) به اوچ و مولتان لشکر کشید و آن شهرها را که در دست قرامطه ،بودند تصرف کرد و به معزالدین محمد سام سپرد (4) پس از او در 571 معزالدین محمد سام سلطان غور و هند حک 599-02عق) اسماعیلیه مولتان را .کشت و خود در 602 در دمیک در راه غزنین به دست فدایی ملاحده کشته شد کشتارهایی که سلاطین غوری در غور و مولتان از اسماعیلیه به راه انداختند سبب شد تا بخشی از آنها به کشمیر بگریزند (5) با آنکه سندی به دست نیامده حاکی از آنکه قرمطیان از برابر محمود و شاهان غوری به کشمیر گریخته باشند اما میتوان حدس زد که پیش از سقوط الموت نخستین مسلمانان در ،کشمیر از گریختگان قرمطی باشند

پس از حمله هلاکو در 654 و تخریب قلاع اسماعیلیه گروهی از ایشان به بدخشان رفتند در آنجا مردم را به آئین خود دعوت کردند (6) یکی از راه هایی که اسماعیلیه را از خطر می رهانید عزیمت به سرزمینهای کوهستانی دور از دسترس بود به این جهت بعید نیست که آنها کشمیر نیز رفته باشند و این منطقه از دیر باز مأمن امنی برای اینان بوده باشد. گفته شده است که بسیاری از نزاریان ایران پس از سقوط دولت اسماعیلی از قتل عام مغول جان سالم به

ص: 211

در بردند و به سرزمینهای مجاور یعنی ،افغانستان آسیای ،مرکزی سند و شبه قاره هند پناه .بردند ویرانی قلعه الموت و پس از آن تسخیر دیگر قلاع اسماعیله همراه با تلاش مغولها برای نابودی کامل پیروان این فرقه به نحو موثری این جنبش را از کار انداخت. اما به گواهی تاریخ این فرقه نابود نشد بخشی از ایشان به افغانستان و کوه های هیمالیا و سند گریختند.

با آنکه اسماعیلیه با گریختن به مناطق دور از دسترس در دهه های نخستین پس از سقوط الموت خود را از خطر رهانیدند به عنوان بخشی از روشهای ،تقیّه خویشتن را در خرقه صوفیانه پنهان ساختند بدون آنکه عملاً هیچگونه رابطهٔ رسمی با هیچ یک از طریقه های صوفی که در آن زمان در ایران و آسیای مرکزی اشاعه مییافتند برقرار کرده باشند. (1) اسماعیلیه برای حفظ خود و مصون ماندن از خطر به کسوت صوفیه درآمدند و با ایشان آمیختند. صوفیه نیز برخی از آموزههای باطنیه در باب تاویل را پذیرفتند آنها بدین طریق در میان اهل تصوف پنهان شدند (2) و نخستین داعیان اسماعیلی که پس از حمله هلاکو به هند و سند رسیدند علاوه بر آنکه در کسوت صوفیه بودند به جامه هندوها نیز در آمدند. (3) از آن پس امامان اسماعیلی ،پیر و پیروانشان مرید پیر شدند. (4)

طبق روایات نزاری رکن الدین ،خورشاه آخرین امام ،الموتی چون احساس نمود که خانواده اش و جماعت الموتیها در معرض خطرند فرزندش شمس الدین محمد را که هفت ساله بود همراه برادرش به مکان ،امنی در آذربایجان .فرستاد و امام شمس الدین، اندکی بعد در 655 به جای پدر به امامت رسید و در حدود 710 درگذشت (5) این دو برادر شمس الدین محمد و قاسم ،شاه به تجدید سازمان اسماعیلیه دست بردند و چندین داعی را به خارج از ایران ،فرستادند که نام بیشتر آنها شمس الدین بود همین انتخاب نام یا لقب در برهه زمانی خاص خود دلیلی بر آن است که مبلغانی که به شرق و کشمیر رفتند اسماعیلی اند

برای ورود مبلغان اسماعیلی به کشمیر زمان دقیقی نمیتوان تعیین کرد اما قرن هشتم و حدود سالهای 713 - 725ق به زمان ورود ایشان به کشمیر نزدیکتر است. شواهدی وجود دارد آستانه حمله هلاکو به ایران و تخریب قلاع اسماعیلی گروهی از ایشان به کشمیر رفته .بودند مهمترین چهره ای که در کشمیر ماندگار شد شمس الدین شاهمیری است و بسیاری از اطلاعات درباره داعیان اسماعیلی به او شبیه تر است.

از حمله تیمور به ایران در 809،ق اسماعیلیه که در شهر بابک مستقر بودند برای دوری از کشتار ،تیمور محل سکونت خود را تغییر دادند. از اواسط قرن نهم اسماعیلیه در ایران با احیای انجدان توسعه یافت و اسماعیلیه در هند نیز قدرت گرفتند (6) امامان نزاری شاخه

ص: 212

قاسم شاهی در پوشش پیران صوفی در انجدان حوالی قم و ،محلات، ظاهر شدند انجدان موقعیت مرکزی و در نزدیکی قم و کاشان که از مراکز سنتی تعالیم شیعی در ایران بودند قرار .داشت اسلام شاه که معاصر تیمور ،بود احتمالا نخستین امام قاسم شاهی است که در انجدان اقامت گزید. (1) امام نزاری در اجودان انجدان و محلات دعوت خود را آشکار کرد و نواده او مستنصر بیع الله با نام صوفیانه شاه قلندر طریق صوفیه را بر پا کرد از این طریق نزاریان ایران آسیای مرکزی و هند برای دعوت گسیل شدند. (2) در آغاز دوره ،انجدان امامان نزاری با آنکه هنوز هویت خود را مخفی میداشتند دعوت خویش را از نو سازمان دادند تا هم گروندگان جدیدی به دست آورند و هم نفوذ خود را بر جوامع مختلف اسماعیلی به خصوص آسیای مرکزی و هند گسترش دهند رهبری این جوامع پراکنده نزاری بعد از سقوط الموت در دست سلسله های موروثی پیران و میران و داعیان و شیوخ بود که به عنوان رهبران اصلی در آن مناطق عمل میکردند و به صورت افراد قدرتمند و خودمختار درآمده بودند در این زمان که اسماعیلیه در ایران تحت تعقیب بودند امامت از آن مستنصر بالله (885ق و عبد السلام شاه بود اما در هند این فرقه به رشد خود ادامه میداد. (3)

در کشمیر در قرن هشتم دو شمس الدین هستند که به تبلیغ اسلام دست زدند این دو شمس الدین تقریبا همزمان به کشمیر ،رسیدند پیر شمس الدین سبزواری در نیمه) (قرن (هشتم و شمس الدین شاهمیردر (713ق) هر دو در کشمیر بودند (4)

پیر شمس الدین با شمس الدین شاهمیر هر دو از یک سرزمین اند هر دو خراسانی اند (5) این دو شمس الدین هر دو خود را از سلاله پیامبر می.دانند پیرشمس الدین تبارش را از طریق سیدهاشم علی هاشم) علی همان که پسر امام نزار را به دست او سپرده(اند به امام جعفر صادق و شمس الدین شاهمیر نیز نسب خود را به حضرت علی علیه السلام می.رساند (6)

پیر شمس الدین سبزواری از داعیان ،نزاری در کسوت صوفیه در اواسط قرن هشتم به کشمیر رهسپار شد و از آنجا که کشمیر دور از دسترس حاکمان مسلمان بود و دستیابی به آن دشوار بود او توانست مردم کشمیر را به آئین خویش فرا خواند و مردم بسیاری از این دیار به نزاریه رو وردند (7) او نخست به بدخشان رفت و مردم را به پذیرش مذهب اسماعیلی و ادای سوگند و بیعت با امام قاسم شاه امام زمان اسماعیلی ملزم کرد پس از آن به ثبت صغیر رفت و چندی آنجا ماند سپس به چیناب رفت از کوه های پامیر گذشت به کشمیر رسید. در سراسر این مسیر به تبلیغ مذهب اسماعیلی پرداخت او در کشمیر مستقر .شد زبان محلی مردم را فراگرفت و دعوت خود را به ایشان آشکار کرد (8)

ص: 213

تقریباً همزمان شمس الدین شاهمیر نیز به کشمیر رفت و از طریق رسمیت دادن به دین ،اسلام ،رنچن شاهزاده بودایی ،لدخ نخستین سلطان مسلمان کشمیر حک 720-725ق را به دین اسلام دعوت کرد. گرچه در منابع هندی داستانی آمده است که بلبل شاه قلندری خراسانی، رنچن را به دین اسلام دعوت کرد و پذیرش اسلام از سوی رنچن خلق الساعه بود. (1) اما در کتاب بهارستان شاهی (2) نویسنده اشاره دارد که رنچن به دربار کشمیر رسید و پیش از پذیرش رسمی دین اسلام درباره این دین کنکاش داشته است. همچنین مؤلف بهارستان شاهی در شرح زندگی شاهمیر به صراحت گفته است او از سرداران رنچن شد تربیت فرزند او را به عهده گرفت و از فراست و کیاست او بود که توانست دربار کشمیر را با خود همساز کند. (3) با توجه اطلاعات به دست آمده از منابع کشمیری و هندی میشود گمان برد که پیرشمس الدین سبزواری و شمس الدین شاهمیر هر دو از مبلغان اسماعیلی،اند و نام شمس الدین از سر بستگی و فراگیر شدن این نام در میان اسماعیلیه در میان مبلغان این گروه شایع بود.

در بهارستان شاهی (4) آمده است که شمس الدین ،شاهمیر ایرانی و فرزند ظاهرشاه و نواده یکی از سلاطین سواد اعظم اکبر (خراسان) به نام و قورشاه / وقودشاه از پیران طریقت بود نام جد شاهمیر نیز الهام گرفته از نام امام اسماعیلی و نزدیک به نام خورشاه است. پدر شمس الدین شاهمیر با مکاشفه پیش بینی کرد که شاهمیر در کشمیر به سلطنت خواهد رسید. شاهمیر خود را از نوادگان علی علیه السّلام خوانده است که این ادعا دلیلی بر شیعه بودن اوست و گرچه فرشته (5) گفته او شیعه مذهب نیست اما این که او عقایدش را پنهان کرده است نشانه زیرکی اوست. (6)

میشود حدس زد شاهمیر نخستین رجل اسماعیلی است که پا در کشمیر نهاد و توانست با شیوه اسماعیلیان با رنچن ارتباط محکمی برقرار کند تا جایی که به توصیه او رنچن اسلام را برای حل مشکلات سیاسی اش برگزید. (7) با توجه به اینکه در این دوره بسیاری از اسماعیلیه در کسوت درویشی بودند و نیز امام اسماعیلی و داعیان آنها در هند شمس الدین نام داشتند این شمس الدین نیز از اسماعیلیان است. (8)

پس از حمله هلاکو به قلاع اسماعیلیان در ایران ذوالقدر ذوالجو میربخشی ،قندهار به سال 720ق به ،کشمیر برای قتل عام کشمیریان حرکت کرد در برابر ذوالجو، شاهمیر سپاهی تدارک دید و با او جنگید و او را از کشمیر بیرون راند (9) ممکن ،است گرد آمدن اسماعیلیه در کشمیر یکی از دلایل تحریض ذوالجو برای حمله به کشمیر باشد همان سیبی که هلاکو را وادار به حمله به الموت کرد

ص: 214

شمس الدین دومین مبلغ امام نزاری و بیستمین نفر از حجتهای خوجه است که به هند رفت و نخستین فرستاده امام نزاری که در پاتان و گجرات مستقر شد. (1)دفتری (2) گفته است پیر شمس الدین فرزند خورشاه هیچگاه به کشمیر ،نرفت اما این موضوع نافی آن نیست که داعیانی با نام شمس الدین به هند و موضوع این بحث یعنی کشمیر نرفته باشند. فرشته ورود شمس الدین را به کشمیر در 901 ق آورده است و میگوید او را چوتی (3) میخواندند او از مریدان نورستگر استگور (نور) نخستین داعی اسماعیلی در ،گجرات بود (4) شمس الدین داعی اسماعیلی از راه بدخشان و ثبت صغیر به کشمیر رفت شرح اقدامات این داعی نشان از شیوه خاص تبلیغ اسماعیلیه دارد که ابتدا با مردم چون یکی از آنان معاشرت میکردند و حتی در فرایض دینی به نحو ایشان عمل می.نمود پیر شمس الدین سرانجام کشمیر را به قصد اوج (اوش) ترک کرد در اوج جماعت روشنایی (5) عقاید اسماعیلیه را پذیرفتند و به دست پیرشمس الدین مسلمان ،شدند از این رو آنان به شمسی اشتهار یافتند و امروزه هم در پنجاب بسر میبرند. فیروزشاه تعلقی حک 790752ق با پیروان این شمس الدین درگیر شد و بسیاری از ایشان را به قتل رساند (6) پیر شمس الدین در 757ق در گذشت و مزار او در اوج در آرامگاه زیبایی قرار دارد که متولیان مرقد او بازماندگان پیرند و شیعه اثنی عشری میباشند (7) فرزندان پیرشمس الدین جانشین او شدند و پس از او در زمره پیرها در آمدند (8) فرزند و نوه شمس الدین در هند سلسله موروثی ایجاد کردند

پیران این ،فرقه تبلیغ برای اسماعیلیه را ادامه دادند به نواحی مختلف مبلغ فرستادند و جماعت خانه های نزاری را در نواحی مختلف و از آن جمله در کشمیر بنا نهادند پیر صدرالدین از شاگردان پیر شمس الدین نیز به هند رفت و تصدی امور جماعت اسماعیلیه را در کشمیر، سند و پنجاب به دست گرفت و ارتباط خود را با جماعت در حال رشد اسماعیلی حفظ نمود. هالیستر (9) معتقد است پیر صدرالدین از سوی امام ،نزاری امام اسلام شاه در 833ق به هند کشمیر رفت او شاگرد پیر شمس الدین بود پیر صدرالدین در کشمیر جماعت خانه پا کرد به دستور او در این جماعت خانه عقاید اسماعیلی را ترویج کردند» و «مکی هایی» (10) یعنی رؤسایی برای آنها نصب .کردند بدین وسیله صدرالدین تبلیغ خود را در هند و کشمیر .گستراند پیر صدرالدین نخستین کسی است که گردآوری عشریه را که «جولی» نام داشت در سرکشی به مناطق هیمالیا (کشمیر) و رشته کوههای ویندهیان مرسوم ساخت (11) گسترش آراء اسماعیلیان به دست صدرالدین در کشمیر همزمان است با دولت ،شاهمیری فرزندان و نوادگان شاهمیر (حک 739-968ق در آن منطقه در سایه این دولت است که داعیان در کشمیر

ص: 215

میتوانستند تبلیغ کنند و مال و وجوهات پیروان خود را جمع کنند.

در ادامه تبلیغ صدرالدین پیران پس از او برای بقای کیش اسماعیلیه به سهروردیه نزدیک شدند و تحت پوشش آنها قرار گرفتند و به اشاعه آراء خود ادامه دادند. (1) پیر صدرالدین را میتوان پرنفوذترین مبلغ نزاری دانست کسی که فرقه خوجه جماعت خانه یا لژ مذهبی خوجه را نیز تأسیس کرد او عهده دار تنظیم امور خوجه های کشمیر و پنجاب و سند شد. در این منطقه پیروان ،نزاری ،خوجه و پیروان مستعلویه ،بهره نامیده میشدند (2) او مانند سایر پیرهایی که پیش از او به هند آمده بودند نام هندوی سردیو که نام پندوی (3) پنجم بود را برای خود اختیار کرد، او را هری چند نیز می.خوانند. او توانست قبایل لوهانه را به کیش اسماعیلی در آورد لوهانه ها پس از تغییر کیش او را خواجه یا خداوندگار نامیدند نام خوجه که به مبلغان اسماعیلی هند گفته میشود از اینجا ناشی شده است. خوجه به معنی مؤمنان شریف یا نوکیشان مکرم» است.

پیر صدرالدین با اعتقادات هندوها آشنایی کامل داشت. او در تبلیغ خود برای دعوت هندوها به دین اسلام اعلام کرد که در سرزمین عراق علی علیه السلام- دهمین تجسد ویشنو (4) که نزد هندوها مقدس بوده .است خود او یعنی «پیر» نایب علی علیه السلام بود. او خداوند محمد صلى الله عليه و آله و سلم، و علی علیه السلام را با زبان مردم آن سرزمین و بیان صوفیانه میستود او به وسیله داعیان آموزه های خود را در همه نواحی انتشار داد به علاوه به طور پنهانی معابدی» برای علی علیه السلام » تأسیس کرد که همین جماعت خانه ها بوده .است در آنجا مبلغان یا نوکیشان اجتماع میکردند و داعیان درس توحید میدادند و به ستایش خدا و علی علیه السلام می.پرداختند در برخی معابد (منبرها) شمایلی از علی علیه السلام را برابر مینهادند تا هندوها از بتهایشان روی برگردانند و مرید علی علیه السلام شوند پیر صدرالدین این رویه را ادامه داد تا هزاران نفر از هندوها به دین اسلام روی آوردند. (5)

پیر صدرالدین دس اوتار (6) را نوشت که هنوز کتاب مذهبی بسیار مهم خوجه هاست در این کتاب آشکارا مولد تجسد نهگانه ویشنو را پذیرفته و علی را دهمین تجسد ویشنو معرفی کرده است و به هر یک از این ظهورات ویشنو فصل جداگانه ای اختصاص داده است و در نظامی که پیر مطرح کرده است برهما (7) و ،محمد آدم و شیوا، (8) علی و ویشنو را یکسان اعلام کرد و اسلام شاه که امام آن زمان بود تجسد علی علیه السلام نورستگر و صدرالدین به ترتیب تجسد برهما و بل رام (9) به قلم رفته .است بدین وسیله پیران میتوانستند پیروان ادیان هندو را به آیین خود جذب کنند پیر صدرالدین در اوج (اوش) درگذشت مزار او در بیست و چهار کیلومتری اوچ است.

ص: 216

اسماعیلیه در کشمیر از موقعیتی تقریبا همسان سند و هند برخودار بودند و میتوانستند عشریه دریافت کنند و خوجهها در آن ناحیه حضور داشتند زیرا اسماعیلیه پیش از پیر صدرالدین در این منطقه حضور مثمر و پیروان راسخی داشته است و این امر محقق نمی باشد مگر با حضور داعیان پرقدرتی که سازمان مورد نیاز اسماعیلیان را ایجاد کرده باشند و نیز حکومتی که به آنها اجازه تبلیغ آزاد را بدهد که آن هم در سایه حکومت شاهمیری که موسس آن به تحقیق از اسماعیلیان بود انجام شد.

.7 محمد معصوم ،بکری همانجا

8. گردیزی، زین ،الاخبار تهران 1346 ش، ص 185.

9. محمد ریاض، ص 44

.10 منهاج ،سراج ، طبقات ناصری تاریخ ایران و ،اسلام چاپ عبدالحی حبیبی، تهران 1363، ج1، ص 349

.11 محمد معصوم بکری ،148 علی محمدخان دیوان ،بهادر عبدالکریم ،صاحب بمبئی 1307، ص37.

.12 منهاج سراج ، ج 1، ص 350-351 396 ،فرشته ج 1، ص 201 ،العزاوى فرقة النزارية قاهره 1970 ، ص 191.

13. العزاوى،ص، 190 191؛ عبدالله بن محمد ،کاشانی زبده ،التواریخ چاپ محمد تقی دانش پژوه ، تهران 1366، ص 30

.14 فرهاد دفتری تاریخ و عقاید اسماعیلیه ترجمه فریدون بدرهای تهران 1376، ص 507-510

.15 علی بن محمد کاشانی؛ ص 30-31 مارشال گس ها جسن فرقه اسماعیلیه ترجمه فریدون ،بدره ای تهران 1369، ص 362-363

.16 رشیدالدین فضل الله همدانی جامع التواریخ تاریخ اسماعیلیان) چاپ محمد ،روشن تهران 1378 ص 110؛ العزاوی، 191 ص8

17. Farhad Daftar-Zulfikar Hijri, The ISMAILIS An Illustrated History LONDON AND Toronto 2008, P158.

18 دفتری همانجا

19 هاجسن، ص 362-363

20 دفتری ص 510

21 همو، ص 160

433-333Holister.P 22.

23 دفتری ص،474، 445 بهارستان ،شاهی ص 254 - 255، 260-261

24 بهارستان ،شاهی ص 254 - 255، 260-261

Holster 23141 - 143. 25

26 العزاوی، ص191؛ دفتری، ص 473-474

.27 Holister, P331-333 العزاوي محمد فرقه نزاریه ، بیروت 1970 ، ص191.

.28 بهارستان ،شاهی، ص 260-261

ص: 218

29. ص 259

.30 بهارستان شاهی، ص261

.31 ص 254؛ تاریخ کشمیر ، ص92.

32 فرشته، ج 2، 338

341-141Holister,P 33

34 Holster, the same page بهارستان، ص 260254

35. Holister, 143.

.36 بهارستان ،شاهی 257255؛ فرشته ج 2، ص 338

.37 فرهاد ،دفتری تاریخ عقاید اسماعیلیه ترجمه فریدون ،بدره ای ،تهران ،1364، ص544؛ محمد العزاوي همانجا.

38 دفتری، ص544

39. Chhote.

.40 فرشته ج 2 ص 338.

.41 روشنایی اصحاب روشنایی در روز از ترس آفتاب بیرون نمی آمدند و اوقات خود را به دعا و به جا آوردن سنن خود میگذراندند ولی شب که خورشید به خواب میرفت و بر اعمال آنها نظر نداشت و به فسق و فجور میپرداختند HolisterP355).

42. سلطان فیروز شاه فتوحات ،فیروزشاهی چاپ شیخ عبدالستار علیگره 1954، ص107.

43. Holister,P356.

44 holister, P355-356 دفتری ص 544

45. Holister, ibid.

.46 موکی از واژه سانسکریت موکهیه گرفته شده و به معنی مهمترین رئیس است. دفتری ص544

47. Holister,P356-357.

.48 دفتری، ص 544-546

49. Halister . P243.

.50 پند و نام پادشاه اسطوره ای و مقدس هندو است که فرزندان او همگی از خدایان هندی هستند مهابهاراتا، ترجمه میرغیاث الدین علی pandu ،قزوینی تهران ،1358، ص 15، 126-135

.51 ویشنو ایزد ایزدان در آئین هندو است ، ویشنو پرودگار گذشته، حال و آینده و آفریننده آنهاست او آفرینش را استوار میدارد

ص: 219

52. P356-357, Hollister دفتری ص544

53. Das Avatar.

.54 براهما ایزد آفرینش در آئین هندو است.

55 شیوا به معنی نیکاختر یا فرخپی و یکی از بلندپایه ترین ایزدان آئین هندو است. شیوا خدای ،آفریننده نگهدار آسمان و زمین نابود کننده اهریمنان بخشاینده گناهان و بسیار کننده روزیست

.56 Balaram برادر تجلی الهی کریشنا در آیین هندو .است. سه عنصر متعالی ابدیت دانش و سعادت عنوان معلم عالی است.

تاریخ نگاران و لغت شناسان قدیم به این نکته توجه نکرده اند مورخان و زبانشناسان متأخر ایرانی ریشه این کلمه را فعل «مکیدن» میدانند که به آن پیشوند «بر» افزوده شده است.

داستان جالبی در اینباره نقل شده و جزئیاتی نیز به این داستان بی اساس افزوده شده است. زمانی که اولین بر مک پس از اسلام آوردن نزد خلیفه ،آمد خلیفه با عتاب از او پرسید آیا تو قوانین دربار را نمیدانی؟ برای چه در حالی که زهر به همراه داری نزد ما آمده ای؟ من غلامانی دارم که هر جا زهری باشد مرا مطلع میکنند برمک پاسخ داد: بیشک من .گناهکارم من در نگین انگشترم زهر دارم اگر زمانی حرمت و آبروی من بریزد آن را می مکم و به زندگی خود خاتمه میدهم» و «برمکم در فارسی به معنای «می مکم» خواهم مکید .است از آن پس او را به نام «البرمکی میشناختند تمام این داستان افسانه ی محض و ساختهٔ داستان نویسان ایرانی است زیرا که زبان دربار در دمشق عربی بود نه فارسی. به علاوه اگر این داستان درست باشد به این معنی است که کاربرد عنوان برمکی به سال 86 ه.ق میرسد در حالی که مورخان موثق عرب این کلمه را عنوان قدیمی موید بزرگ بلخ» دانسته اند.

برخی از لغت شناسان ایرانی معتقدند که برمک نام مکانی است و برمکی یعنی کسی که بومی آن محل است. (1) یک مورخ عرب هم تفسیر جالبی از این لغت عرضه کرده است. او معتقد است که آتشکدۀ بلخ در رقابت با خانه کعبه ساخته شده است و به متولی اعظم آن بر مکه به معنی رئیس (مکه می گفته اند که به برمک تبدیل شده است. (2) توضیح دیگری در معجم البلدان یاقوت حموی آمده است که «بر» به معنی فرزند» و «برمکه» به معنی فرزند مکه است.

سرگذشت این خاندان مشهور که به «البرامکه معروف اند به زبان اردو نوشته شده است. نویسندهی اندیشمند این سرگذشت مینویسد که ریشه کلمۀ برمک «برمغ» است کلمه ای آن به صورت مغان» و نیز در ترکیب پیرمغان در اشعار اردو به کار میرود مغ به معنی آتش پرست است. تلفظ یونانی آن مگوس» است و معرب آن «مجوس». (3) «بر» نیز به معنی رئیس و بزرگ است و «برمغ» یعنی «بزرگ آتش پرستان.» اگر فقط رئیس یک آتشکده دیگر نیز به همین نام نامیده شده بود در پذیرش این نظر مشکلی نداشتیم به علاوه با این تفسیر کلمه برمغ یا برمک باید در لغت نامه ها و اشعار فارسی زیاد دیده میشد که چنین نیست. ضمناً باید این کلمه «برمگ» یا «برمج » تلفظ میشد نه .«برمک» هیچ مثال دیگری در دست نیست که نشان دهد معرب «غین» (غ) فارسی به «کاف» (ک) تبدیل شده باشد. معرب «غین»، «جیم» (ج) است مانند «چراغ» که معرب آن «سراج» میشود نه «سراک» ریشه ی

ص: 222

ترکی کلمۀ هلاکو آن طور که اغلب میپندارند هلاغو» نیست بلکه «هلاگو» است. البته تعجبی ندارد که اعراب نام این حاکم ستمگر و مستبد را به اشتباه هلاکو تلفظ کنند زیرا به هلاک» نزدیک میشود و جنبۀ هجوآمیزی پیدا میکند

حقیقت را با مطالعه این موضوع و طرح این پرسش میتوان دریافت که آیا معبد شهر بلخ آتشکده مجوسان بوده و آیا مذهب این خانواده قبل از اسلام آوردن آتش پرستی بوده است؟ ایرانیان خواهند گفت که آن معبد آتشکده بوده و مذهب برامکه نیز آتش پرستی بوده است. البته معمولاً تمام ملل تمایل دارند که مردان بزرگ را به خانوادههای اصیل ملتشان منتسب کنند. آیا ایرانیان نسب اسکندر را به خانواده سلطنتی ایرانی خفیا (Khafya) نمی رسانند؟ آیا خیال پردازان مسلمان در دوران قرون وسطی ریچارد شیردل را از خاندان سلطان صلاح الدین ایوبی به حساب نیاوردند؟ (1) داستان بر امکه هم همین طور است ایرانیان نیز با روشی جالب نسب برامکه را به جاماسپ وزیر گشتاسپ رسانده اند و آنان را جزو خاندان کهن وزرای ایرانی دانسته اند (2) در مقابل اعراب هم معتقدند که جعفر ،البرمکی که پدر این خاندان شریف است قتیبه سردار خراسان بوده است؛ مادر جعفر در جنگ اسیر میشود و قتیبه او را به زنی میگیرد و او پس از انعقاد قرارداد صلح آبستن به منزل باز میگردد.

صرف نظر از این نظرات متناقض باید به بررسی معبد پرداخت و دید که آیا در آن معبد ویژگی های آتشکده یافت میشود یا .خیر اولین چیزی که باعث میشود مردم جایی را آتشکده بدانند آن است که در آن جا آتش روشن باشد وجود آتش در معبد بلخ را فقط چند تن از نویسندگان نه چندان موثق متأخر ذکر کرده اند قدیمیترین مورخی که در این زمینه سخن ،گفته بلاذری است که در این مورد مطلب مفصلی ندارد پس از او در تاریخ مسعودی (330) ه-.ق) البلدان ابن فقیه همدانی؛ معجم البلدان یاقوت حموی 626) ه.ق) و آثار البلاد (3) زکریای قزوینی (686) (ه-.ق) مطالبی در مورد این معبد پیدا میکنیم مقدمه های این فقیه و یاقوت مشابه هستند یاقوت از توصیف عمربن ازرق کرمانی استفاده کرده است.

هر یک از پرچم ها به صد ذرع می.رسید دیوارهای چهار طرف نیز به همین بلندی بودند. پارچه ی ابریشم سبزرنگ پرچمها آن قدر بزرگ بود که فاصله زیادی را میپوشاند.» (1)

اگر توجه شود در این توصیف هیچ اشاره ای به آتش نشده است نه در وصف ساختمان و نه در وصف پرچم ها نشانه ای از آتشگاه وجود ندارد

پیشکش کردن گلها و سایر ویژگیهای فصل بهار با استادی در ارتباط با نام «بهار» و به همان ترتیب در بیان اهمیت وبهار» طرح شده اند.

گذشته پیروی کرده نوبهار را آتشکده و برامکه را آتش پرست میداند (1) موجب خوشنودی است که در میان کارهای تحقیقی در این ،زمینه میبینیم که زاخائو (Sachau) در مقدمه ی ترجمه انگلیسی کتاب الهند (Book on India, p1) اشاره کرده است که «نواوپهار» ریشه واژهٔ نوبهار است که عبادتگاهی بودایی به شمار میرود شرق شناس ،دیگر بارتولد (W. Barthold)، در مقاله اش درباره برامکه در دایره المعارف اسلام ج 1 ص (663 در چند سطر این مسئله را روشن کرده که نوبهار به واویهار» بوداییان شبیه است و یک سیاح چینی نیز به آن اشاره کرده است و وصف ابن فقیه همدانی از آن معبد نیز مؤید همین مطلب است ولی هیچ کدام از آنان نه موضوع را بسط داده و نه چیزی را اثبات کرده است آنان نیز در این اشتباه شریک ،شده برمکیان را آتش پرستان ایرانی الاصل دانسته اند آنان معتقدند که ایرانیان در بلخ معبدی به عنوان آتشکده ساخته بودند.

اما به نظر من تمام اینها اشتباه .است من معتقدم که برامکه پیرو دین بودایی بودند و دودمانشان هندی بوده است برخی از شاعران معرض آن زمان و دیگران که از اساس با برامکه مخالف بودهاند آنان را مجوس یا آتش پرست خوانده اند زیرا که در ایران آن دوره عملا هیچ مذهبی از آتش پرستی و هیچ ملتی از مجوس حمایت نمیکرد سیاست ایران در آن موقع اقتضا میکرد که ایرانیان و برامکه همنژاد به حساب آیند.

من در مجموع نکات زیر را در تأیید این فرضیه که نوبهار عبادتگاه بوداییان بوده و برامکه بودایی بوده اند عرضه میکنم

.1 نوبهار در هیچ منبعی به نام آتشکده ای از مجوسان به کار نرفته و در اصل نام مشهوری بوده است برای معابد بودایی در سند معابد بودایی متعددی به نام نوبهار پیدا شده اند.(2)

2. وصفی که تاریخ نگاران و جغرافیدانان معتبر عرب از نوبهار عرضه کرده اند با معابد بوداییان مطابقت دارد

3. هیون کنگ (Hiven Kung سیاح چینی قرن هفتم ،م به معبد بودایی بلخ اشاره می.کند (3) این درست همان زمانی است که فاتحان عرب تازه حمله کرده بودند و یا برای حمله به این منطقه آماده می.شدند دایره المعارف اسلام، ج 1، ص 664

.4 مسعودی در وصف نوبهار میگوید که محققان اظهار میکنند که بر دروازه نوبهار نوشته ای به فارسی دیده اند با این مضمون که بودا سفها میگویند که راهیابی به دربار پادشاه مستلزم داشتن سه فضیلت است خرد صبر و مکنت و در زیر آن کسی به عربی نوشته است پند بود اسف ها نادرست است آن کس که صاحب هر یک از این فضائل باشد چه

ص: 226

نیازی به خدمت دربار شاه دارد؟ (1)

دانشمندان معتقدند که بدون کوچکترین تردید اعراب به بوداییان بوذاسف می گفتند (2) وجود اندرزی بودایی بر دروازه معبد نوبهار این فرضیه را تقویت میکند که نوبهار معبدی بودایی بوده است، چون در غیر این صورت چرا باید بر روی دروازه عبادتگاه آتش پرستان پندی بودایی نوشته شود؟

.5 شهر بلخ در خراسان واقع شده .است طبق نظر محققان قدیم و جدید مذهب مردم این نواحی در دوران قبل از اسلام بودایی بوده است همچنین این ،ندیم به نقل از یک داستان قدیمی خراسانی میگوید مذهب خراسان پیش از طلوع اسلام بودایی بوده است.» (3)

6. مورخان نوشته اند که مذهب متولیان نوبهار همان مذهب پادشاهان هند چین و ترکستان بوده است؛ (4) و همه میدانند که دین رایج در هند چین و ترکستان بودایی بوده است نه آتش پرستی

.7 یاقوت از یک مورخ پیش از خود عمر بن ازرق) کرمانی که) به طور قطع متعلق به قرن سوم و چهارم هق و از این جهت همعصر ابن فقیه است که در قرن چهارم زندگی میکرد نقل میکند که زمانی که بلخ در عصر خلیفه سوم عثمان به دست مسلمانان فتح شد متولی برمکی معبد نوبهار به صورت گروگان به دستگاه خلیفه فرستاده شد و او در آن جا اسلام .آورد وقتی او به بلخ بازگشت مردم از او به سبب تغییر دینش ناراحت شدند لذا او برکنار و پسرش به جایش نشست نیزک طرخان شاه ،ترکستان برمک را به مصادره اموال و هتک حرمت تهدید کرد و از او خواست که به دین سابقش بازگردد. برمک در پاسخ گفت که داوطلبانه به دین جدید ایمان آورده و برتری های آن را خوب شناخته است. طرخان قصد حمله به برمک و یکسره کردن کار وی را داشت ولی از ترس این که مبادا برمک روزی برای او خطری به وجود آورد سکوت اختیار کرد هر چند که در نهایت توطئه ای چید و برمک و ده پسرش را به قتل رساند تنها یکی از فرزندان برمک از آن توطئه جان به در برد اکنون سئوال این است که اگر برمکیان بودایی ،نبودند چرا تغییر دین برمک باید خشم شاه بودایی را برانگیزد؟ و چرا خون شاه چنان به جوش آمد که دشمن قسم خوردهی برمک شد؟

8. همسر برمک پس از قتل شوهر و فرزندانش با تنها فرزند کوچک خود که زنده مانده بود به کشمیر گریخت پسر کوچک در کشمیر رشد کرد و طب ستاره شناسی و سایر علوم هندی را آموخت او بر دین نیاکانش باقی ماند. در این زمان طاعون وحشتناکی بلخ را ویران کرد و مردم شیوع این بلا را به تغییر دین خود نسبت دادند آنان برمک جوان را از کشمیر فرا

ص: 227

خواندند و نوبهار دوباره احیاء شد (1) مهاجرت از بلخ به کشمیر میتواند نشانه ای باشد بر این که برمک با هند ارتباط داشته و پیرو مذهب بودایی بوده است، دینی که در که در کشمیر پایگاهی قوی داشته است در غیر این صورت آنان برای فرار از آزار شاه ترکان باید به ایران می گریختند و بین همکیشان خود زندگی میکردند یا به نیروهای اسلام پناهنده میشدند .

9. شرح فوق مروری بر رابطه برمکیان با هند قبل از گرویدن به اسلام ،است بعد از ،آن وقتی که اسلام آوردند نیز روابط خود را با فراخواندن دانشمندان و پزشکان از سند محکم کردند و به آنان در بغداد مناصبی در بخشهای طبابت و ترجمه واگذار کردند سپس هیئتی را برای تحقیق درباره ی مذهب و پزشکی سند به آن جا فرستادند ابن ندیم در کتاب الفهرست که در سال 377 ه-ق نوشته است می گوید

«کسی که در حکومت اعراب به هند توجه و علاقه خاص داشت یحیی بن خالد برمکی بود. او به دعوت علما و پزشکان هند به بغداد توجه داشت.» (2)

اگر آنان آتش پرست بودند به جای هند باید ایران مورد توجه و تحسینشان قرار میگرفت .

10. افزون بر اینها از نظر ریشه شناسی برمک یعنی نام کهن و اشرافی این خانواده و لقب احترام آمیز متولیان و روحانیون ،نوبهار از واژه ی سنسکریت «پرمک» است. زاخائو متخصص برجسته زبان سنسکریت میگوید که این کلمه در این زبان به معنی «مردان بسیار محترم اشراف و بهترینهاست من با تعدادی از سنسکریت شناسان مشورت کردم و آنها هم این مطلب را تأیید کردند و اضافه کردند که این کلمه قطعاً به معنای «پیشوا» یا «رهبر» بوده است «پر» به معنای بالاست همچنان که در parmatma و . parmeshwar دیده میشود و «مک» (mak) همان «مخ» (mukh) به معنای سردار است مانند آن چه در mukhia وجود دارد.

.11 نام گنبد بزرگ معید نوبهار با املاهای مختلف ثبت شده است در چاپ مصری معجم البلدان یاقوت «آستن» نوشته شده و در کتاب البلدان ،ابن فقیه چاپ ،لیدن آن را به صورت «آسبت» نوشته اند اما دانشمند برجسته دخونه De Goeje که کتاب البلدان را تصحیح کرده شکلهای «آستن»، «است» و «آسبت» را آورده است به گمان من به نظر میرسد که واژۀ درست «آستب» باشد که در واقع همان استوپا» (Stupa) است که اعراب و ایرانیان آن را چنین تلفظ کرده.اند همه میدانیم که استوپا بنای بلندی است که به یادبود قدیسان بودایی ساخته می.شود «استوپا»ها در هند فراوان یافت شده اند و باستان شناسان دربارۀ آنها جزئیات جالبی در اختیار ما گذاشته اند در این جا دوباره شباهتهای کلامی

ص: 228

باعث به وجود آمدن اشتباهی فاحش شده است واژۀ فارسی رایج نزدیک به «آستن» ستون به معنای پایه و عمود است کلمه ی «آسبوت» که برای نویسندگان ایرانی نامفهوم بوده با کلمه فارسی [ستون] یکی گرفته شده است آیا چیزی میتواند عجیبتر از نهادن نام ستون و پایه برگنبد باشد؟

.12 در بزرگترین دایره المعارف زبان ،عربی مسالک الابصار فی ممالک الامصار تأليف فضل الله العُمرى مصری (ج 1، ص 223، چاپ مصر داستان نوبهار به صورت زیر آمده است:

«نوبهار در بلخ به دست یک راجه هندی به نام «ماتوشهر (Mat shahr) بنا شد. ستاره پرستانی (صابئیان) که ماه را نیز میپرستیدند به آن جا آمدند. نام متولی آن برمک .بود شاهان ایران به این معبد و متولی آن به دیده احترام مینگریستند. بعدها این مقام به خالد بن برمک بخشیده شد و آنان بر امکه نام .گرفتند نوبهار بنای عظیمی بود که با ابریشم سبز پوشانده شده بود پرچمهایی از همان ابریشم سبز که یکصد با طول داشتند بر فراز آن در اهتزاز .بودند بر روی آن این پند پند اخلاقی که پیش از این (آمد نوشته شده بود.

در این جا تنها یک تفاوت وجود دارد و آن این است که بوداسف به اشتباه «سوراشف» نوشته شده است.

این حقیقت که در این جا سازنده ی بنا هندی معرفی شده است فرضیه مرا بیشتر تأیید میکند در این جا نوبهار به عنوان معبد ماه پرستان وصف شده است نه آتشکده در این مطلب نیز هند مطرح میشود و براساس برخی نظریات کلمه ی اصلی ،هندو ایندو» (Indu) است که به معنای ماه است و به همین دلیل است که نام این کشور با ماه نسبت مییابد البدت الشاعف فى سياحى المعارف، نوفل افندی از مسیحیان اهل سوریه، ص 93 .

13. قلقشندی وفات در 821) (ه.ق) در صبح الأعشی در بابی که از رایحه ها صحبت میکند به «عود» مندل اشاره میکند که برای استفاده خلفای عباسی از مندل (مدرس) به بغداد صادر می.شد ماجرای این که چگونه این عود به اعراب رسیده ،است در کتاب محمد بن عباس خاشیکی چنین حکایت شده است

این عود از تمام عودهای دیگر بهتر و گرانتر است اما از زمان جاهلیت تا عصر امویان بازرگانان آن را داد و ستد نمی.کردند زمانی که حسین (؟) این برمک از دست امویان فرار کرد و به هند ،آمد عود مندل را دید و پسندید و بازرگانان را به بردن آن تشویق کرد. وقتی که عباسیان بر امویان پیروز شدند برمکیان در دربار عباسیان مورد احترام قرار گرفتند روزی

230 | محسن نامه

ص: 229

حسین (؟) این برمک نزد منصور رفت و دید که منصور لباسهایش را با سوزاندن عود کومار (Kumar) (دماغۀ کومور Cape Comorin معطر می.کند برمک به خلیفه گفت او به کار میبرد بهتر است بعد از آن منصور عود مندل را شناخت و پسندید و دستور داد که آن را از هند بیاورند از آن روز به بعد عود مندل رايج شد.» صبح الأعشى، ج 2، ص 120 و 121) اینها دلایلی بودند که من برای اثبات فرضیه ام ارائه کردم به این ترتیب ما حلقة مفقودة رابطه میان اعراب و هندیان را مییابیم و این رابطه اکنون محکمتر و کاملتر می.شود علت ذوق فراوان و گرایش برمکیان به هنرها و علوم هندی نیز روشن و همین طور علت تمایل آنان به داشتن رابطه با علمای هندو و دانشمندان هندی هم مشخص میشود

.4 و آیا ایتالیایی ها پسر دوست داشتنی «آون» را یکی از اقوام و خویشان خود نمیدانستند؟

.5 سیاست نامه و نزهة القلوب

6. مروج الذهب.

.7 کتاب ،البلدان ص 323، چاپ لیدن

-8 رجوع کنید به ترجمه س خدابخش

.9 رجوع کنید به تاریخ ادبیات ایران ص 259

.10 چچ نامه ترجمه اليوت، ج 1، ص 150

.11 دایرة المعارف اسلام، ج 1، ص 646

12 مروج الذهب، ج 4، ص 49 چاپ (پاریس)

.13 كتاب الفهرست ابن) (ندیم ص ،345 تصحیح فلوگل با حواشی

.14 كتاب الفهرست ابن ندیم)، ص 345

.15 ابن فقیه قزوینی یاقوت

.16 رجوع شود به معجم البلدان (یاقوت) و کتاب البلدان ابن) فقيه ص 324) چاپ لیدن

17 کتاب الفهرست، ص 345 (چاپ لایپزیک 1871م).

ص: 231

ص: 232

در این مقاله پس از بیان پیشینه ای تاریخی از شکل گیری حکومتها در ایران به بررسی این عناوین خواهیم پرداخت هویت ملی در دوره هخامنشی نظام پولی آسیا قبل از حکومت هخامنشی کورش بنیانگذار وحدت ،پولی داریوش و ضرب سکه در نهایت نیز به بحث و نتیجه گیری خواهیم پرداخت

کرارا به ما میگویند که اهورامزدا حامی شاه هخامنشی و پشتیبان سلطنت اوست. چنانکه دیدیم تعلق داشتن به قومی خاص و پیروی از مذهبی معین از جمله عوامل ایجاد هویت ملی است البته دو عامل مذکور تنها اقوام ایرانی - آریایی - را گرد هم جمع میکرد در حالی که هخامنشیان بر اقوام غیر آریایی که مذهبی غیر از مذهب زردشتی داشتند نیز حکومت میکردند حال باید دید که هخامنشیان چگونه توانستند یک انسجام ملی را در سراسر قلمرو خود به وجود آورند.

،دین ،زبان خط و آداب و رسوم مشترک هریک میتوانند نقش مؤثری در ایجاد وحدت ملی داشته باشند اما صحبت کردن درباره هر یک از این موارد و نقش آنها در شکل گیری وحدت ملی در روزگار هخامنشی با توجه به نقصان مدارک بر جای مانده از این دوره کاری است .دشوار تا آنجا که مدارک تاریخی و باستانشناسی یاری میدهند باید گفت که دین واحدی در سراسر امپراطوری هخامنشی وجود نداشته و هر یک از ملل تابعه در روزگار هخامنشی میتوانسته اند دین خاص خود را داشته و به راحتی آیین های دینی مخصوص به خود را انجام دهند بردباری دینی هخامنشیان از طرف بسیاری از نویسندگان و محققان تأیید شده است. (1) بعلاوه اطلاعات بسیار کمی از آزار دینی در روزگار هخامنشی به دست ما رسیده و در صحت همان مطالب کم نیز جای تردید است.

کتیبه های هخامنشی به سه خط فارسی باستان عیلامی و بابلی نگاشته شده اند. شاید بتوان فرض کرد که استفاده از این سه خط میتوانسته یکی از عوامل ایجاد وحدت ملی در سراسر امپراطوری هخامنشی بوده باشد؛ اما در روزگاری که بخش وسیعی از جامعه از نعمت خواندن و نوشتن بی بهره بودهاند این فرض چندان واقعی به نظر نمیرسد اما درباره زبان تاکنون مدرکی به دست ما نرسیده که نشان دهد هخامنشیان تلاش کرده باشند زبان مشترکی را در بین مردم تحت سلطه خود گسترش دهند بعلاوه این کار از پادشاهانی که حتی تلاش نکرده اند دین مشترکی را رواج ،بخشند بعید است.

مسایل دیگری نیز در ایجاد وحدت قومی در روزگار هخامنشی قابل تامل است در دوره هخامنشی یک نیروی مرکزی و قدرتمند در ایران به حکومت میرسد این قدرت مرکزی میتوانسته برای تمامی اقوام تابعه - صرف نظر از اینکه چه مذهب یا ملیتی داشته اند - بواسطه امنیت و آرامشی که ایجاد میکرده مفید بوده باشد (2) هخامنشیان برای اینکه بتوانند وحدت و عناصر فرهنگی مشترکی را در بین اقوام و ملل تابعه خود به وجود آورند کوشش بسیار کردند هخامنشیان آنچه را از دیگر اقوام برتر و مناسبتر میدیدند انتخاب کرده و آن را میپذیرفتند؛ (3)

ص: 235

حتی اگر مجبور میشدند رسم ها و سنت های پیشین خود را کنار بگذارند

گذشته از مطالب فوق در دوره هخامنشی نظام پولی مشترکی وجود داشت که باعث به وجود آمدن گونه ای از وحدت ملی در سراسر قلمرو هخامنشی میشده است. این عامل اصلی ترین موضوع بحث این مقاله است

وجود یک نظام پولی مشترک در سراسر قلمرو هخامنشی به عنوان عاملی اصلی و مهم در ایجاد وحدت ملی در دوره مورد بحث ،شایسته توجه خواهد بود.

سیستم منظم اداری و اقتصادی در روزگار هخامنشی نیازمند داشتن فلز و یا قطعه فلزی خاص با وزنی معین و شکلی مشخص بود که مورد قبول دولت باشد و دولت بتواند از طریق آن مالیات و دیگر تعهدات مالی خود را دریافت نماید وجود چنین استانداردی در سراسر قلمرو هخامنشی باعث میشد که وضعیت در آمدهای عمومی ساده گردد این مسأله به خصوص برای دریافت مالیات و خراجها از مناطق مختلف قلمرو سیاسی هخامنشیان بسیار مفید بود

نظام اداری و اقتصادی هخامنشی بعدها از طرف حکومتهای یونانی و سلوکی - که بعد از فروپاشی هخامنشیان برای مدتی در ایران حکومت -کردند مورد پذیرش و استفاده قرار گرفت

در یک اولین سکه های طلای هخامنشی با نام ایرانی است که توسط داریوش معرفی گردیده تا جایگزینی برای سکه های لیدیه باشد

مورخین باستانی معتقدند که نام در یک سکه طلای (هخامنشی از نام داریوش اول (1) مشتق شده که برای اولین بار به ضرب این سکه پرداخته است. ولی محققین عصر جدید معتقدند که منشاء نام در یک را باید در فارسی باستان جستجو کرد که بعدا با نام داریوش آمیخته شده است این سکه در تمام طول دوره هخامنشی ضرب میشد.

به نظر میرسد که تصویر کماندار بر روی سکه های هخامنشی همان شاه هخامنشی باشد. (2) این تصویر بر سکه های جانشینان هخامنشیان همچون اشکانیان نیز به صورت کمانداری نشسته بر تخت دیده میشود بعدها بر سکههای ساسانی نیز چنین تصویری قابل رویت است استفاده از این تصویر تا دوره اسلامی همچنان رواج داشته است. در یک سکه طلای هخامنشی است که داریوش علاوه بر استفاده سیاسی و تجاری به عنوان وسیله ای تبلیغاتی نیز از آن استفاده میکرده است.

استاندارد اقتصادی مشترک عمل میکرده است.

8. نتایج و بحث

در ایجاد وحدت ملی در طول دوره های مختلف عوامل متعددی قابل توجه است (نمودار (1) عواملی همچون وجود عناصر فرهنگی مشترک ،خط ،زبان دین و ...) حوزه تمدنی و نژاد مشترک از عوامل ایجاد وحدت قومی به حساب میآیند اما با توجه به آنچه پیش از این ذکر شد صحبت کردن درباره نقش هر یک از عوامل فوق در ایجاد وحدت ملی در روزگار هخامنشی با اما اگرهای فراوان همراه .است برای مطالعه وحدت ملی در دوره هخامنشی عوامل خاصی بیش از دیگر عوامل مورد توجه قرار میگیرند نمودار (2 از بین این عوامل خاص اقتصاد و نظام پولی عاملی تأثیرگذار در شکل گیری وحدت ملی در دوره هخامنشی به حساب میآید نمودار 1 عوامل موثر در شکل گیری وحدت ملی

نمودار 2: عوامل موثر در شکل گیری وحدت ملی در دوره هخامنشی

در یونان عهد عتیق هر شهری جداگانه برای خود به ضرب سکه میپرداخت تعداد این شهرها در آن دوره حدودا به هزار شهر می.رسید این شهرها خود گردان بوده و واحد پولی یک شکلی در بین آنها رایج نبوده است تبادل پولی نیز فقط در بین شهرهای خاصی صورت میگرفته که با یکدیگر در ارتباط بوده اند.

در عصر کلاسیک سکه های یونانی هم از نظر زیبایی و از نظر فنی به اوج شکوفایی خود .رسید در این زمان بر روی سکه های یونانی تصاویر خدایان دیده میشود و سکه ها دارای

ص: 239

نوشتار می.شوند معمولاً نام شهری که این سکه ها را ضرب میکردند بر روی آنها دیده میشود سکه های هخامنشی بر خلاف این سکه هاست چنانکه شرح داده شد سکه های طلای هخامنشی تنها از طرف شخص پادشاه ضرب میشده است. در یونان تا عصر -هلنی زمان اسکندر - سکه ها دارای استانداردهای متفاوتی بود . اسکندر با تقلید از نظام اقتصادی هخامنشیان برای اولین بار در یونان گونه ای از وحدت پولی را به وجود .آورد این وحدت پولی در سراسر قلمرو اسکندر وجود داشت و اسکندر به خوبی میتوانست از آن به عنوان وسیله ای برای ایجاد وحدت ملی در قلمرویی که ساکنانش را افرادی با ملیتهای گوناگون تشکیل میدادند استفاده ببرد برای رسیدن به این اهداف بود که اسکندر به هم تراز نمودن سکه های ضرابخانه های مناطق تصرف شده خود پرداخت.

.1 زاهد، 138،1384.

2. قره خانلو، 1،1380-25.

3· یوسفی، 1380 ،25.

4 دیاکونوف، 1345 280

5 قراخلو، 58،1384

6. ثلاثی 1379 420

7. لوکوک، 278،1386

8. لوکوک، 87،1386

9. جوادی، 47،1380

.10 گرشویچ، 1385 ،105

.11 بیوار، 154،1385

12 هرودوت، 95،3

13 هرودوت، 4، 661

14. Stronach, 1989, 266.

.15 مالوان 1385 ،273

.16 گیریشمن، 85،1380

17. Burns, 1975.44.

گیریشمن (1380) ایران از آغاز تا اسلام ترجمه محمد معین انتشارات علمی و فرهنگی

،لوکوک ،پیر (1386) کتیبههای هخامنشی ترجمه نازیلا خلخالی، نشر فرزان روز ،

مالوان ،ماکس (1385) کورش بزرگ ص ،273 تاریخ ایران دوره هخامنشیان، ترجمه مرتضی ثاقبفر جمع آوری کننده ایلیا گرشویچ تهران

- يوسفی علی 1380 روابط بین قومی و تأثیر آن بر هویت اقوام در ایران تحلیلی ثانویه بر دادهای یک پیمایش ملی فصلنامه مطالعات ملی سال ،دوم شماره 8 تابستان صص 13-42

Burns, Money and Monetary Policy in Early Times, New York, 1975.

Herodotus, 1904 Historia,Book4, 166, 28. Translated by G.Rawilson,

London.

Stornach., D. 1989, Early Achaemenid coinage,. Perspective from the

home land, Iranica Antiqua, 24, pp 255-79.

ص: 242

انتقال فرهنگ ایران به آناتولی که با آغاز حکومت سلاجقه شروع شده بود بعد از استیلای مغولان بر ایران سرعت زیادی به خود گرفت تعداد کثیری ،ادیب شاعر و عالم ایرانی که شاهد تهاجم مغولان بودند با مهاجرت به آناتولی به خدمت دولت سلجوقی درآمدند این افراد در ابتدای سده ی هفتم هجری نقش مهمی در زنده کردن دوباره فرهنگ و ادبیات ایران در آناتولی ایفا کردند در این دوره زبان فارسی به عنوان زبان تدریس در تعدادی از مدارس درآمد کلمات فارسی به طور گسترده ای در اسامی مکانها اشخاص و شغلها مورد استفاده قرار گرفت در کنار اسناد رسمی در بعضی از مدارک دینی و حقوقی زبان فارسی بکار گرفته شد. بطوری که در آثاری که به زبان عربی نوشته میشد شاهد درج و بکارگیری کلمات و اشعار فارسی هستیم. (1) در این دوره مشاهد میشود که برای رفع مشکلات زبان عربی مؤلفانی که از زبان فارسی استفاده می کردند آثاری را نوشته اند. (2)

این تحولات باعث گردید تا آناتولی تحت تأثیر شدید فرهنگ ایران قرار گیرد. در این دوره شاهد آن هستیم که در شهرهای آناتولی مرکزی آثار متعددی در موضوعات ،تاریخ ادبیات و تصوف استنساخ گردیده است در میان شهرهای مذکور قونیه پایتخت سلاجقه که محل زندگی عالمان و صوفیان برجسته ای همچون مولانا جلال الدین رومی سلطان ولد و صدرالدین قونیوی بود جلب توجه می.کند (3) به غیر از قونیه در زمان سلاجقه و حاکمان محلی در آناتولی شهرهای همچون آق سرای نیغده قیصریه ،آنکارا ،قیر،شهر ،آماسیا سیواس ارزنجان به صورت مراکز مهم برای تألیف و استنساخ آثار فارسی درآمده بودند. (4)

بعد از تضعیف و فروپاشی دولت سلجوقیان دوره حاکمان محلی در آناتولی آغاز گردید و کم کم به اهمیت زبان ترکی افزوده شد و بدنبال آن بتدریج از اهمیت زبان فارسی در منطقه آناتولی کاسته شد. در سده هشتم هجری در گل حصار لغت نامه ای عربی - فارسی توسط بخشش بن چلیپا آق شهری آق) (شهرلو) تهیه شده است که مابین سطور آن ترجمه ترکی اوغوزی وجود دارد که شاهد این مطلب است که زبان ترکی در ولایاتی همچون گل حصار بعنوان زبان نوشتاری به حیات خود آغاز کرده است. (5)

در اواخر سده هشتم هجری علی رغم اینکه زبان ترکی به عنوان زبان نوشتار رواج یافته بود اما در مناطقی که قبلاً تحت سلطه سلجوقیان قرار داشت و فرهنگ ایرانی تأثیرات شگرفی بر آن گذاشته بود بخصوص شهرهای مرکزی آناتولی هنوز زبان فارسی زبانی بود که ترجیح داده میشد (6) در همین دوره عزیز بن اردشیر استرآبادی د 800ه- در ابتدا خواست اثرش را به زبان عربی بنویسد اما با در نظر گرفتن ترجیح جامعه آن ،عصر زبان فارسی را انتخاب نمود (7)

ص: 244

در همین ارتباط مشاهد میکنیم که در شهرهای مرکزی آناتولی همچون ،قونیه آق ،سرای ،قیصریه ،سیواس توکات و آماسیا تألیف و استنساخ آثار فارسی در طول سده هشتم و ابتدای سده ی نهم هجری همچنان ادامه داشته است (1) بدون هیچ شکی در طول سده های پنجم الی هشتم هجری بر اثر فعالیتهای که در مناطق تحت تأثیر فرهنگ ایران صورت گرفته است مجموعهای غنی از آثار فارسی بوجود آمده است

حکومت عثمانی با تسلط بر سلسله های کوچک و حکومتهای محلی در آناطولی توانست طولانی ترین حکومت را تشکیل داده و مدت 700 سال بر پهنه گسترده ای از جهان اسلام حکمرانی کند اولین موارد از کتابخانه های ساخته شده در دوران عثمانی ها همانند بسیاری از مناطق دنیای اسلام در مدارس برپا گردید اولین نمونه از کتابخانه های عثمانی که درباره آنها اطلاعاتی در دست میباشد کتابخانه های ساخته شده در مدارس شهرهای بورسا و بولو در اوایل سده نهم هجری است. در پایان این سده بود که سلطان مراد دوم با ساختن مدارس مساجد و کتابخانه های جدید فرهنگ جدیدی در دولت عثمانی آغاز کرد اولین نمونه از اینگونه کتابخانه ها در مدرسه دارالحدیث واقع در شهر ادرنه میباشد که به سال 841 ه- توسط این سلطان ساخته شده است. از اولین کتابخانههای مربوط به دوران عثمانی که خارج از مدارس ساخته شده و معلومات قطعی درباره اش وجود دارد کتابخانه مسجد ایوب میباشد که توسط سلطان محمد فاتح به سال 880 ه- ساخته شده است در تاریخ امپراطوری عثمانی اولین کتابخانه مستقلی که به جائی وابسته نبود در استانبول توسط کوپرول و فاضل احمد پاشا به

سال 1088 ه- ساخته شد است. (2)

آمار ذکر شده در زمینه تعداد نسخه های خطی فهرست نویسی شده فارسی در کتابخانه های ترکیه را نمیتوان آمار قطعی محسوب نمود زیرا در مواردی زبان فارسی بعنوان یکی از زبانهای موجود در آثار فهرست نویسی شده ذکر نشده است به عنوان نمونه هزاران مجموعه شعر(جنگ و دیوان (اشعار در کتابخانه ها نگهداری میشود که در برگیرنده اشعاری به زبانهای ،فارسی، عربی و ترکی .است شاعران عثمانی اشعار خود را علاوه بر زبان ترکی به زبانهای فارسی و در بعضی موارد به زبان عربی میسرودند بنابراین در بیشتر دیوانها میتوان با مقدار زیادی اشعار و مطالب به زبان فارسی برخورد نمود فهرست نویسان هنگام فهرستنویسی دیوانها با توجه به اصالت این شاعران آنها را جزو نسخه های ترکی محسوب کرده اند. به همین جهت نمیتوان بطور دقیق دیوان اشعاری را که در آنها اشعار فارسی نیز وجود دارد تعیین نمود. در مورد بعضی از نسخه های دو زبانه (بخصوص در ترجمه ها و شرحها نیز مشاهده می.شود بنظر میرسد اگر پژوهشی جامع در زمینه بررسی مجدد این نسخه ها صورت گیرد آثار جدید و ناشناخته ای در زمینه ادبیات فارسی به دست آید (1)

اگر مجموع نسخه های موجود در فهرستهای چاپی و الکترونیکی که توسط سازمانهای مختلف و کتابخانه های وزارت فرهنگ ترکیه تهیه و تاکنون منتشر شده است و یا فهرست برگه های که تاکنون منتشر نشده را در نظر بگیریم تاکنون در کتابخانه های مختلف ترکیه جمعا 685.223 کتاب رساله خطی فهرستنویسی و معرفی شده است که در حال حاضر امکان دسترسی به اطلاعات مربوط به این آثار در منابع مختلف وجود دارد در کتابخانه های وابسته به وزارت فرهنگ و توریسم 369.167 کتاب رساله خطی و در سایر کتابخانه ها 316.56 اثر فهرستنویسی شده است و کار فهرستنویسی مجموعه های بزرگی همچون کتابخانه سلیمانیه عمومی بایزید و دانشگاه آنکارا و بعضی مجموعه های کوچک و خصوصی هنوز به پایان نرسید و یا اینکه منتشر نشده است. این در حالی است که بسیاری از مجموعه رسائل که بطور کلی و مختصر فهرستنویسی شده اند نیاز به فهرست نویسی مجدد .دارند از میان این آثار 070.13 کتاب رساله به زبان فارسی است که این رقم در برگیرنده 8.5 از کل آثار فهرست نویسی در ترکیه می.باشد با توجه به گزارش منتشر شده از طرف کارشناسان وزارت فرهنگ و توریسم ترکیه مبنی بر اینکه در کل ترکیه بین 400 الی 500هزار نسخه خطی وجود دارد لذا این رقم حدود %45٪ از نسخه های موجود را دربر میگیرد و به نظر میرسد حدود 55٪ از نسخ موجود در ترکیه هنوز فهرست نویسی نشده باشد با این اوصاف ممکن است بین 24 الی 29 هزار کتاب رساله به زبان فارسی در کتابخانه های ترکیه موجود باشد که این مسئله بعد از پایان

ص: 246

فهرست نویسی تمام نسخه قابل بررسی است. (1)

نسخه های فارسی موجود در کتابخانه های ترکیه نه تنها از نظر ارزش آماری بلکه از نقطه نظر موضوع ماهیت و تحول تاریخی نیز قابل توجه هستند اما آنچه که مورد توجه است این که این مقدار نسخه فارسی چگونه در کتابخانه های مذکور گرد آمده است. هرچند علاقه حکمرانان و بزرگان عثمانی به شعر و ادبیات فارسی باعث گردید تا تعداد نسخ خطی فارسی کتابت شده در عثمانی افزایش یابد اما باید توجه داشت که قسمت عمده ای از آثار فارسی موجود در کتابخانه های ترکیه در ایران کتابت شده است در میان این نسخه ها بخصوص آثار ارزشمندی که برای کتابخانه های خصوصی حاکمان و درباریانی :همچون در دوره ایلخانی سلطان اولجایتو (2)، رشیدالدین فضل الله (3)، غازان خان (4)؛ آل جلایر (5)، آق قویونلو اوزون حسن (6)، پیربداق (7)، سلطان یعقوب (8)؛ تیموریان (شاهرخ (9)، سلطان ابراهیم (10)، بایسنغور (11)، ابوسعید (12)، حسین بایقرا (13)، الغ بیک (14) و صفوی (شاه اسماعیل (15) شاه طهماسب (16) شاه عباس اول (17) تهیه شده قابل توجه ، است. در کنار آن آثاری ارزشمندی که برای حکمرانان محلی ایران (18) و بعضی از خاندان معروف عصر استنساخ شده است (19) نیز امروزه در کتابخانه های ترکیه نگهداری می.شود

کتابخانه موزه کاخ توپقاپی (20) یکی از معروفترین کتابخانه های جهان میباشد ساختمان کتابخانه همزمان با ساختمان کاخ توپقاپی در سده نهم هجری آغاز شده و آثار موجود در این کتابخانه از ترکیب به مخزن کوشک ،روان ،خزینه کتابخانه ،اندرون کوشک بغداد، بخش ،مدینه خزینه ،امانت بخش کوغوشلار بخش محمد رشاد و تیریال خانم و بخش آثار جدید (21) تشکیل یافته است این کتابخانه دارای 13405 نسخه خطی میباشد که 940 اثر خطی ارزشمند فارسی موجود در این موزه توسط قاراتای معرفی شده است. (22) در میان نسخه های خطی موجود در کتابخانه به زبانهای مختلف جمعاً 451 جلد نسخه مصور و یا مرقع وجود دارد که این آثار در برگیرنده 13533 نگاره مختلف مربوط به مکاتب مختلف هنری است. (23) درصد بسیار بالایی از این مینیاتورها مربوط به کتابها و نسخه های فارسی است. بطوری که در این کتابخانه هفتاد و پنج نسخه نسخه مصور خمسه نظامی چهل و دو نسخه مصور شاهنامه سی و چهار از آثار ،جامی هفده نسخه مصور از خمسه ،دهلوی ده دیوان مصور حافظ و ده ها نسخه مصور مربوط به سایر کتب فارسی وجود دارد. (24)

در میان نسخه های فارسی موجود در کتابخانه های ترکیه آثاری زیادی که در شهرهای ایران و ماوراءالنهر بخصوص تبریز (25)، شیراز (26)، اصفهان (27)، قم (28)، اردبیل (29)، یزد (30)، هرات (31)، بخارا (32)، استرآباد (33)، کابل (34)، قزوین (35)، سبزوار (36)، شماخی (37) و سمرقند (38) استنساخ شده است قابل

ص: 247

توجه .است در میان ،آثار نسخههای متعددی وجود دارد که توسط خطاطان مشهور عصر کتابت شده و مینیاتورهای آن توسط هنرمندان معروف ترسیم شده اند (1) که اهمیت زیادی برای تاریخ هنر ایران دارند از جمله این خطاطان معروف میتوان به سلطان علی مشهدی (2)، محمد قوام شیرازی (3) شاه محمود نیشابوری (4)، محمد حسین تبریزی (5)، عماد الحسنی (6)، سلطان محمد نور (7)، على رضا عباسی (8)، مرشد الكاتب شیرازی (9) و یار محمد هروی (10) اشاره نمود (11)

از طرفی در میان آثار فارسی موجود در کتابخانههای ترکیه تعداد زیادی اثر به خط مؤلفان آثار وجود دارد (12) در میان این نسخه های میتوان به آثار ،عالمان مورخان و ادیبان معروفی :همچون ابوالفضل حبيش بن ابراهيم بن محمد تفلیسی (13)، ابوالفتح محمد بن احمد بن ابوبکر قرطانی (14)، وصاف (15)، عبد القادر مراغه ای (16) عبدالله بن لطف الله بن ابوالرشید (حافظ ابرو) (17)، علی قوشچو (18)، دولتشاه سمرقندی (19)، عبدالرحمن بن احمد جامی (20)، ادریسی بدلیسی (21)، عطاء الله بن فضل الله جمال الحسینی (22)، بصیری (23)، نظام الدین عبدالله بروجردی (24) لقمان بن حسین عاشوری الحسینی (25) حسین بیگ ،روملو (26) کمال بن جلال منجم یزدی (27)، صائب تبریزی (28) و میرزا حبیب اصفهانی (29) اشاره نمود (30) بغیر از نوشته های ،مؤلفان عالمان و نویسندگان نامدار نیز اقدام به استنساخ یا تصحیح) بعضی آثار مهم نموده اند که امروزه در کتابخانه های ترکیه موجود .است (31) بازهم تعداد زیادی از نسخه ها از نظر قدمت اصالت و جایگاه هنری دارای ارزش و اعتبار هستند بطور مستقیم ادعای اینکه امروزه در کتابخانه های ترکیه نسخه های قدیمی و معتبری از آثار مربوط به ،زبان ادبیات تاریخ و فرهنگ ایران وجود دارد اشتباه نخواهد بود.

در هر حال یافتن جواب برای این سئوال مهم و ضروری :است چگونه شده است که کتابهای ارزشمندی که برای کتابخانه های شخصی حکمرانان ،ایلخانی قراقویونلو آق قویونلو تیموری و صفوی تهیه شده است سر از کتابخانه های عثمانی در آورده است؟ آیا رابطه ای بین افزایش تعداد کتابهای فارسی موجود در کتابخانه های عثمانی در سدهٔ دهم هجری و فتوحات عثمانی در این سده وجود دارد؟

امروزه قسمتی از کتابهای فارسی موجود در کتابخانههای ترکیه بخصوص استانبول بطور مستقیم و غیر مستقیم با فتوحات عثمانی ارتباط دارد در زمان سلطان سلیم در پی فتوحاتی که در سوریه و مصر صورت گرفت نسخه های بدست آمد و مجموعه های خصوصی که صاحبانشان کشته شده بودند جمع آوری و به صورت مجموعه ای بزرگ به کاخ توپقاپی سرای منتقل شدند (32) در گزارشی که مربوط به جمادی الآخر 923 ه- بوده و در کتابخانه توپقاپی سرای نگهداری میشود اطلاعاتی در مورد کتاب های نگهداری شده در قعله حلب ارائه میدهد. در قسمت

ص: 248

اول گزارش کتابهای که در شأن فرستادن به کتابخانه سلطان بودند آمده و در قسمت دوم نسخه های متوسط ذکر شدهاند و در قسمت سوم کتابهای که ارزش نگهداری نداشته و ناقص بوده و باید فروخته میشدند آمده است. در پایان گزارش نیز نظر سلطان در این باره پرسیده شده است. این گزارش نشان از آن دارد که سلطان سلیم در طی فتوحات اش در مصر بدنیال جمع آوری نسخه های خطی و کتاب بوده است. (1) امروزه وجود تعدادی از نسخه های مربوط به کتابخانه شخصی آخرین پادشاه مملوکان، قانصو غوری (1501-1516 م. این وضعیت را تأئید می.نماید یکی از این ،نسخه ها ترجمه منظومی از شاهنامه به ترکی است که توسط شریفی شریفی ،امیدی حسین بن حسن بن محمد الحسینی الحنفی - 920 ه- (2) در سال 916 ه- صورت گرفته و نسخه مؤلف آن به کتابخانه خصوصی سلطان قانصو اهداء شده است. (3) در کنار این اثر سه نسخه دیگر که مربوط به کتابخانه قانصو بوده اند اکنون در کتابخانه سلیمانیه نگهداری می.شوند (4)

امروزه زره های مختلفی که متعلق به حاکمان آق قویونلو بوده است در موزه کاخ توپقاپی وجود دارد. (5) بعضی از مکاتبات و نوشته های مربوط به دولتهای قراقویونلو، آق قویونلو و صفوی در آرشیوهای همان موزه نگهداری می.شود (6) تعداد کثیری اشیاء ارزشمند مربوط به حکومتهای قاراقویونلو، آق قویونلو و صفوی در این موزه نشان دهنده آن است که این وسایل از طرف عثمانیها در پی فتوحاتشان به استانبول منتقل شده است. (7)

دوم رجب 920 اتفاق افتاد سلاحهای آتشین ،سلطان اردوی قزلباش را که آنان نیز ضربات سنگینی بر سپاه عثمانی رساندند از بین برد (1)

پیروز این جنگ توپهای سلطان سلیم بود شاه اسماعیل وقتی با نیروی اندک خود از میدان نبرد عقب نشینی کرد به جای تبریز که خزائنش در آن ،بود به درگزین که در شمال شرق همدان و در جنوب غرب قزوین بود رفت. (2) خرائن و وسائلی هم که همراه آورده بود در اردوگاهش برجای ماند. (3) تبریز به تسخیر قوای عثمانی درآمد و برخلاف انتظار سلطان سلیم جشن پیروزی خود را با غارت عمومی یا قتل عام اهالی شهر آلوده نساخت بلکه خود همه آنها را صاحب شد و دستور داد تا تمام هنرمندان و آثار ارزشمند هنری را از تبریز به آناطولی منتقل نمایند (4) سلطان سلیم آثار هنری را به کاخ معروف خویش در استانبول و هنرمندان را به شهر آماسیه پایتخت زمستانی خود منتقل نمود (5).

دانشمند مورخ عثمانی ضمن ارائه اطلاعاتی از میزان غنیمت بدست آمده از جنگ چالدران عنوان مینمایند که صدها شتر که بار آنان نسخه های خطی موجود در کتابخانه سلطنتی تبریز بود و حدود هزار هنرمند به عنوان غنیمت جنگی به آناطولی منتقل گردید.(6) علاوه بر تأثیرات فراونی که این هنرمندان بر هنر عثمانی گذاشتند آثار هنری به غنیمت گرفته شده برای همیشه از ایران خارج گردید. بسیاری از آثاری که اکنون در موزههای اروپائی نگهداری میشوند در دوره های مختلف به دلایل مختلف از دربار عثمانی خارج گردیده و توسط اروپائیان در استانبول خریداری شده و به موزهای مختلف فروخته شده است با بررسی این آثار متوجه خواهیم شد که بسیاری از آنها جزء نسخه های با ارزشی میباشند که از تبریز به غارت رفته اند.

در حالی که در منابع صفوی درباره غنایم گرفته شده از کاخ سخنی نیاورده اند اما اشاراتی در منابع عثمانی در این باره ،هست باید بگوییم دو سند در این باره به دست ما رسیده است. آرشیو موزه کاخ ،توپقاپی دفتر فارسی کوچکی به شماره .د TSMA 10734 و سندی به شماره 9608TSMA در این باره اطلاعات ریز و مهم در اختیار ما می.گذارد محتوای آن شامل لیست وسائل ضبط شده توسط سلطان سلیم از کاخ شاه اسماعیل در تبریز موسوم به هشت بهشت است.

در این باره مسأله مهم قابل تأمل دیگر این است که غنایم گرفته شده توسط لشکر عثمانی پس از ،جنگ از وسائلی که در تبریز به دست آمده جداست غنایم به دست آمده توسط سربازان در میدان جنگ که در منابع موجود یاد شده با وسائلی که از کاخ شاه در تبریز به دست آمده به نام مال سلطان قید شده با یکدیگر در آمیخته شده است زیرا یک قسمت از منابع ارزشمند

ص: 250

برای سلطان سلیم جدا شد و باقی مانده میان سربازان تقسیم شد این غارت در میدان نبرد توسط شکری بدلیسی مورخ در سلیم نامه چنین وصف شده است در آن جا وسائل زیادی غارت شد آن چنان که دشمن را به قطعه ای نان محتاج .کردند طشتها پر از طلا و دیگر سنگهای قیمتی بود چادرها ،اتاق ها ،خیمه ها خرگاه ها و سایبان ها بیشمار و سزاوار بهشت .بود در هر کجا قالیچه های قیمتی پهن شده بود خزائن و طلا بار الاغ ها بود و خزائن چندان پر شد که از آنها سرریز شد ،خلعت ها جوشن،ها زره ها و کلاه خودهای فراوان غارت شد فقیران چالدران ثروتمند شدند. (1)

خواجه سعدالدین افندی که از مورخان بعدی ،است شبیه همان مطالب را درباره غنایم گفته است آن شب مسعود غازیان نخوابیده و مشغول گردآوری غنایم بودند مقدار زیادی پارچه های ،قیمتی و اموال و وسائل بیشمار .رسید طلا و نقرهها با سپرها تقسیم میشد و همه از آن سهمی .بردند انواع طلا و نقره را گردآورده و غارت کردند و دشمن را به نانی محتاج ساختند. ،خنجرها شمشیرهای ،مرصع زینهای قیمتی ،وسائل ،چادرها اتاق ها، خرگاه ها، قالی ها و نمدها به دست غازیان .رسید خزائن ذی قیمت و وسائل نفیس شاهی که لایق پادشاه بود، به خزینه سلطنت و دفتر خاقانی منتقل شد و توسط کاتبان فهرست شد. پارچه های منقوش و مزین شاه گمراه که مشاهدان از آن حیرت کرده و اتاق اطلسی که عقل از سر بینندگان از سر می،پراند توسط میری ضبط گردید اسبهای زیبا را به آخور خاص بستند (2)

اشاره شد که مورخان عثمانی پس از جنگ چالدران از بردن برخی از اشیاء ارزشمند به خدمت سلطان سلیم یاد کرده اند (3) اما باید همین جا توضیح داد که این منابع درباره اموالی که توسط دفتر کاتبان خاقانی ضبط و ثبت شده است آنها را به عنوان غنایمی که از جنگ یغما شد یاد کردهاند برای مثال آنچه توسط خواجه سعدالدین به عنوان غنایم در میدان گرفته شده گزارش شده همانها است که توسط کاتبان قید و ثبت شده است در این باره این دادهها پرسشهایی مطرح می.شود آیا غنایمی که در میدان جنگ چالدران به دست آمده با غنایمی که از کاخ شاهی از تبریز به دست آمده در یک دفتر قید شده است؟ بیشتر غنایمی که مورخان از آنها به عنوان یغما شده از میدان نبرد یاد کردهاند شبیه غنایمی است که بنابر ثبت دفتر از کاخ شاهی گرفته شده است. در حال حاضر که ما فقط لیست غنایم اخذ شده از کاخ شاهی را داریم تشخیص تفکیک میان اموال میدان نبرد با کاخ شاهی دشوار است. این در حالی است که هیچ منبع صفوی به هیچ روی از اموال به غارت رفته در میدان نبرد یادی نکرده اند تنها از رفتن شاه و عقب نشینی او به درگزین و آمدن سلیم به تبریز و گذراندن هشت روز در آنجا

ص: 251

و مجبور شدن به بازگشت را یاد میکنند (1) سلطان عثمانی که وسائل به دست آمده از کاخ صفوی را که پیشاپیش فرستاده بود در 23 رجب 920 ه- از تبریز خارج شد.

برخی از مورخان ایرانی برآنند که درباره این یغماها افراط شده است. حجازی فر می نویسد شاه اسماعیل از روی ،زهد اموال قابل ملاحظه ای ،نداشت اما شاعران و مورخان متعصب عثمانی برای جلب توجه سلطان سلیم درباره این یغما مبالغه کرده اند (2) نصر الله فلسفی هم درباره غنایم به دست آمده پس از نبرد و تقسیم آن میان سربازان مطالبی را آورده و این که سلطان سلیم تنها به گرفتن علم های ایران اشاره کرده است. (3) به نظر میرسد به رغم عدم اشاره به غنایم در منابع صفوی و مبالغه مورخان عثمانی در این باره هر چه بوده لشکر عثمانی اموال و وسائلی که توسط شترها و قاطرهای متعلق به شاه و امرای قزلباش حمل میشد به يغما برده و غنایم قابل ذکری را در اختیار گرفتند

بنابر اسناد و مدارک موجود در آرشیوها بعد از جنگ چالدران سربازان عثمانی شهر تبریز را به اشغال خود درآورده و بنابر دستور سلطان سلیم تعداد کثیری از هنرمندان را که در این شهر ساکن بودند به استانبول منتقل کردند. (4) احتمالا در نتیجه فتوحات عثمانی در ایران در میان اشیائی که به استانبول منتقل گردید ممکن است همانند سوریه و مصر تعداد کثیری کتاب وجود داشته است.

بخشی از اشیاء و اموالی که میری شده و در صندوقهای موجود متعلق به شاه و امیران قزلباش بوده و در دفتر 10734.TSMA.D قید شده است در این لیست آمده استاز آن جمله

عن ید استاد خان علی خراسانی زردوز

جلد کتاب زر دوخته ناتمام

عن يد مولانا فتح الله كاتب

کتاب شاهنامه مصور و مذهب ناتمام

جماعت نقاشان

سرنقاشان شاه منصور تبریزی - عبدالغنی - نقاش حسین قزوینی - شاه قلی نقاش . درویش مولانا روشنی منجم - حاجی بیگ - صبحی بیگ - سید شمس الدین محمد كاتب - درویش سلطان على كاتب -

جماعت مجلدان

شیخ زاده زین الدین علی - سعد الدين مذهب (5)

در دفتر دوم شماره 09608.TSMA.D مربوط به وسائل شاه بوده که در تبریز به دست آمده

ص: 252

.است این دفتر هر چند مانند دفتر دیگر پرحجم نبوده و تاریخ ندارد اما از محتوایش چنین به دست میآید که شامل فهرست کتابها و وسائل مربوط به شاه که از کاخ هشت بهشت بیرون .باشد کتابهایی که مربوط به شاه اسماعیل بوده و از کاخ در آمده و در دفتر مزبور در ابتدای آن آمده اینهاست

«کلام» قدیمی ،کوچک دیوان لامعی (جلد) بنفش) کتاب حسینی (جلد) منقش لاجورد) دیوان کبیر خسرو دهلوی - این کتاب 72 عدد ،یاقوت 49 عدد فیروزه و جلد مرصع لاجورد ،(دارد کتاب خرد مذهب با جلد ،قرمز دیوان محمد،نامه کلیات شیخ سعدی جلد سیاه (مذهب دیوان ،حسن کتاب محمدیه یک عدد روزنامچه، کتاب نظامی جلد مذهب کتاب نسخه الاحرار ( جلد مذهب مصور، دیوان امیر سیاه) (مجلد دیوان احمد پاشا جلد منقش و لاجورد مخزن الاحرار ( جلد سیاه (مصور) دیوان خیالی (جلد) ،(قرمز) مجموعه جلد) سبز منقش (گلابی دیوان نوائی جلد) سیاه (مذهب دیوان نظامی جلد (مذهب ظفرنامه جلد) قرمز (مذهب) یاده نامه جلد (مرصع کتاب حکایات جلد) لاجورد کتاب بوستان جلد) ،(قرمز) کتاب کلیات نواهی جلد سیاه کتاب تاریخ نامه جلد) سیاه (1)

سه نسخه از ظفر نامه که در کتابخانه موزه کاخ توپقاپی وجود دارد و به شماره 14111/44- H ثبت شده و در لیست کتابها هم ذکر شده است و با خصوصیات جلد هم که در لیست مزبور آمده سازگاری دارد باید جزو غنایم باشد (2)

به احتمال بسیار زیادی یکی از نسخه های که بدین وسیله به استانبول منتقل شده است نسخه ای از خمسه نظامی میباشد که اکنون در موزه توپقاپی سرای به شماره 762.H نگهداری میشود این نسخه در محرم 886 ه- در تبریز توسط عبدالرحمن الیعقوبی کتابت شده است. این نسخه خطی یکی از اصیل ترین نسخی است که در سده ی نهم / پانزدهم در ایران تهیه شده و احتمالاً برای ارتقای اعتبار آن یک پی نوشت تفسیری در مورد متن آن بدان افزوده شده و این زمانی بوده که امیر نجم الدین مسعود زرگر رشتی یکی از مأموران عالیرتبه شاه اسماعیل آنرا در اوایل سده دهم به او اهداء کرده است. (3) نجم الدین مسعود در شغل زرگری سرآمد بود یکی از نخستین هنرمندان تحت عنایت شاه اسماعیل برشمرده میشد که سرانجام به مقام وکیلی او نائل آمد او را باید مهمترین پیوند و رابط بین حاکم جوان و سنتهای فرهنگی و دیوانی ایران بدانیم ارتباط او با این نسخه نشان میدهد که حمایت از کتاب آرائی در دربار صفوی فقط منحصر به شاه نبوده است. (4) چند تا از تصاویر این نسخه علاوه بر جلد آرائی و پی نوشت ،آن کاملاً و یا جزئاً در دوره صفوی کار شده است همانند مجلس «اسکندر

ص: 253

و مرگ «دارا و نیز برخی از جزئیات مجلس درگیری خسرو» با «شیر» «سلطان سنجر و پیر زن این مقطع به احتمال در حدود سال 910 ه- رخ داده یعنی تاریخی که بر روی یکی از نقاشیهایی که چند دهه بعد برگشت داده شد آمده است. (1) متأسفانه نام دو یا سه نقاشی که در آن دست داشته نیامده ولی یقیناً سلطان محمد جزو آنها بوده است (2)

سه مینیاتور از این نسخه قبل از سال 1930م. از نسخه جدا شده و فعلا در کلکسیون Edmund de unger در لندن نگهداری می.شود در نیمه دوم سده هشتم هجری خمسه نظامی مورد علاقه شدید تهیه کنندگان نسخههای قرار داشت چند سال قبل از 879 ه- والی شیراز در زمان آق قویونلو سلطان خلیل امر به تهیه نسخه ای ارزشمند که در شأن نظامی باشد .داد اثر توسط انیسی نوشته شد و نقاشانی همچون شیخی و درویش محمد بر روی آن کار کردند در سال 882 ه- بعد از مرگ سلطان خلیل جانشین وی سلطان یعقوب گردید فعالیت بر روی نسخه ادامه پیدا کرد و در سال 885 ه- در تبریز به اتمام رسید و کار اتمام نقاشی ها در زمان سلطان یعقوب تا سال 894 ه- ادامه پیدا کرد و کار نقاشیها بعدا تا فتح تبریز توسط شاه اسماعیل ادامه پیدا کرد در زمان شاه اسماعیل نیز این کار توسط هنرمندان دیگر ادامه پیدا نمود و پنج مینیاتور به آن اضافه گردید و بعضی از مینیاتورهای ناتمام پایان یافت که در بعضی از آنها تاریخ اتمام کار ذکر شده است که یکی از آنها تصویر معراج است که دارای تاریخ 910 ه- بوده و نشان از کادر دوره صفوی دارد بجز مینیاتورها در روی جلد آن نیز یادداشتهای دال بر امر شاه اسماعیل بر اتمام اثر وجود دارد که اولین آن تاریخ 915 ه- دیگری 916 ه- و دیگری 918 ه- میباشد براین اساس بیست و دو مینیاتور داخل اثر در طی بیش از چهل سال حاضر شده اند.

نسخه ای دیگر از خمسه نظامی که در همان موزه به شماره 3559. نگهداری میشود نسخه ای است که به خط نستعلیق نفیس توسط شاه محمود ،نیشابوری برای شاه اسماعیل اول صفویه کتابت شده است اثر دارای هفتاد و چهار مینیاتور زیبا است .(3) همچنین نسخه ای از خمسه جامی توسط سلطانعلی مشهدی در 912 ه- کتابت شده و نسخه بعد از اینکه در هرات نوشته شده در 915 ه- بعد از فتح هرات توسط شاه اسماعیل به او هدیه شده و قسمتهای صورتی رنگ وصالی و تزئین شده بدان اضافه شده .است در 3 / الف در داخل ظهریه ای یادداشتی است مبتنی بر اینکه این نسخه در کتابخانه شاه اسماعیل اول بوده است وجود دارد. این نوشته بعدا خراب شده است این نسخه که در برگیرنده هفده مینیاتور میباشد در موزه توپقاپی سرای به شماره R88 نگهداری میشود. (4)

ص: 254

کامل قابل خواندن است و همانند نسخه قبلی توسط شاه عباس اول به کتابخانه مقبره شیخ صفی الدین اردبیلی در اردبیل وقف شده است. بر درون جلدیی که کهنه شده احتمالا و صفویه تعمیر نیز شده است ابتدا وقفیه و سپس ترجمه آن آمده است درون جلد در دو محل جداگانه دو مهر صفوی وجود دارد که به طور واضح و روشن عبارت «وقف آستانه متبرکه صفیه صفویه 1017 قابل خواندن .است در کناره چپ آن یک مهر عثمانی قرار دارد که عبارت واقف وزیر اعظم علی پاشا بن مرحوم نوح افندی 1146 جای گرفته است. (1) نوشته این مهر (همانند نسخه قبلی مشخص میکند که نسخه زمانی متعلق به کتابخانه وزیر حکیم اوغلی علی پاشا بوده است. مهر مشترکی که بر روی هر دو نسخه وجود دارد نشان از آن دارد که هر شاه عباس اول آنها را به کتابخانه مقبره شیخ صفی الدین اردبیلی در اردبیل وقف نموده است اما بدون توجه به این نکته که الان در دو محل مختلف نگهداری میشوند ولی سرگذشت مشترکی داشته اند و علیرغم اینکه شاه عباس اول آنها را به کتابخانه مقبره شیخ صفی الدین اردبیلی وقف کرده اما امروزه در استانبول هستند.

در برگ اول و دوم یک نسخه از شاهنامه فردوسی که در ششم ذیحجه 868 ه- كتابت شده است. (2) همان نفرینی که در وقفیه شاه عباس ذکر شده بود مجددا مشاهده می.گردد (3)در زیر نوشته تاریخ 1017 ه- قابل مشاهده .است در کنار وقفیه مهری با عبارت «وقف آستانه که صفیه صفویه 1017 مشاهده میگردد که نشان از آن دارد که عمل وقف و مهر کردن آن در یک زمان (1017ه- صورت گرفته است پاک نکردن کامل وقفیه از طرف عثمانیها قابل توجه است بازهم در ارتباط با موضوع نسخه دیگری وجود دارد که امروزه در کتابخانه دانشگاه استانبول نگهداری میشود (4) نسخه مذکور رونوشتی از بوستان سعدی است که در ربيع الآخر 932 ه- در هرات توسط علی الحسینی الکاتب کتابت شده است. در داخل نسخه مهری قابل خواندن در جاهای مختلف آن مشاهده میشود که ارتباط این نسخه با نسخه های قبلی را مشخص میکند که متن آن عبارت است از وقف آستانه متبرکه صفیه صفویه 1017 (5) در این حال متوجه خواهیم شد که این نسخه نیز همانند نسخه های قبلی ابتدا در کتابخانه مقبره شیخ صفی الدین اردبیلی در اردبیل بوده است این مهر نشان از آن دارد که این نسخه با نسخه های قبلی در یک محل بوده و سرگذشت یکسانی آنها را به استانبول منتقل کرده است همزمان با آن نبودن هیچ یادداشت وقفیه ای در آن قابل توجه است احتمال دارد که وقفیه تخریب شده باشد و یا اینکه اصلا نوشته نشده باشد.

این نسخه ها که از طرف شاه عباس اول به کتابخانه مقبره شیخ صفی الدین اردبیلی وقف

ص: 256

شده و علیرغم اینکه به بسیاری از کتابهای ارزشمند مقبره دست نزده شده (1) چگونه سر از کتابخانه های استانبول درآورده اند؟ ورود دو عدد از این نسخه ها به کتابخانه شخصی حکیم اوغلی علی پاشا آیا یک تصادف است؟ بر اساس اطلاعاتی که فعلاً در دست ما هست پیدا کردن یک جواب منطقی و معقول برای این سئوال امکانپذیر نیست هیچ دلیلی ندارد که این حالت را که در این نسخه مشاهده میشود را برای تعداد کثیری نسخه دیگر نیز تصور ننمود. کتابخانه صدر اعظم حکیم اوغلی علی پاشا درست مدت کوتاهی بعد از اشغال اردبیل توسط عثمانها در سال 1147 ه- راه اندازی گردید (2) و مجموعه کتابخانه مقبره شیخ صفی که این کتابها را شامل میشد از طرف عثمانها ضبط گردید. (3) این پنج نسخه ای که مورد بررسی قرار گرفته اند به همراه تعداد کثیری از کتابهای مربوط به کتابخانههای وقفی و دربار صفوی که اکنون در کتابخانه های استانبول هستند بدون هیچ شکی با فتوحات عثمانی ارتباط دارد و گواه آن هستند که از راه های مختلف که ما جزئیات آن را نمیدانیم وارد کتابخانه های عثمانی شده اند.

آنگونه که شاهنامه نویس عثمانی تلقی زاده محمد صبحی د 1014 ه- ) (4) در کتاب تبریزیه که فتح تبریز توسط عثمانیها را شرح داده ذک کرده ،است در میان اشیاء قیمتی که بعد از فتح شهر بدست آمده وجود تعداد کثیری نسخه خطی با ارزش که توسط خطاطان معروف کتابت شده وجود داشته است

بسی سلوکی بی قوت کیسه کیسه لعل و جواهر ثمین و اعوانی زرین و سیمین و اقشمه زربافت و دیباجات ملون تافته بیرون آورده و چند نادان بیسواد چندین کتاب را که توسط استادان خطاط نگارش یافته بود پیدا کردند (5)

این سطور ارتباط کتابهای خطی و فتوحات عثمانی را به طور روشنی مطرح می.کند در سایه این اطلاعات میتوان حدس زد در ابتدای نیمه دوم سده دوازدهم هجری هنگامی که شهرهای ،تبریز ارومیه اردبیل همدان و کرمانشاه که از مراکز فرهنگی و مهم ایران بودند به مدت کوتاهی به اشغال قوای عثمانی در آمدند و فتوحات عثمانی در منطقه غرب ایران و آذربایجان گسترش یافت (6) انتقال نسخه های خطی جدید به کتابخانه های عثمانی مجدداً آغاز .شد ربع دوم سده دوازدهم هجری بعنوان دوره رشد و تکامل کتابخانه های عثمانی شناخته می.شود. (7) در این دوره با ورود کتابهای جدید غنی تر شدن کتابخانه های عثمانی ممکن .گردید

علیرغم اینکه براساس بعضی اسناد وقفیه مربوط به آذربایجان که در مرکز آرشیو نخست وزیری وجود دارد نشان از آن دارد که در ربع دوم سده ی دوازدهم دولت عثمانی مشروعیت وقفیه های مربوط به آق قویونلو قاراقویونلو و صفوی را بطور رسمی شناخته و نشان از عدم

ص: 257

مداخله در اموال وقفی را دارد (1) اما در نیمه اول سده ی دوازدهم هجری در حین فتح اردبیل توسط قوای عثمانی و اشیاء ارزشمندی که در مقبره شیخ صفی الدین اردبیلی وجود داشت همه به تاراج رفته اند. (2) در این حالت میتوان ادعا نمود که بخش مهمی از نسخه های که در حین فتوحات عثمانی بدست آمده و به استانبول منتقل شده بود به جای کتابخانه های وقفی به کتابخانه های سلطنتی و شخصی تعلق گرفته است همزمان با آن همانگونه که از نمونه های فوق مشخص میگردد قوای عثمانی نه تنها کتابخانه های حکمرانان و شاهان را تارج میکردند بلکه کتابهای که به کتابخانه های وقفی تعلق داشته را نیز با خود به استانبول منتقل کرده اند.

تصویر شماره :1 نسخه ای که جامی با خط خویش آن را به سلطان یعقوب حکمران آق قویونلو هدیه کرده است. کتابخانه سلیمانیه مجموعه آیاصوفیه شماره 405

تصویر شماره :2 کتاب کلیات اقسام هدایت انتظام در بیان حقایق احوال حضرت خاتم النبین اثر اردستانی که برای کتابخانه شخصی ابوسعید بهادر خان تیموری کتابت شده است. کتابخانه سلیمانیه، مجموعه فاتح، شماره 4055

ص: 258

تصویر شماره 3: نسخه روضه الصفای میرخواند با قید تملک محمد خلیفه دنیز خلیفه یزدی با تاریخ 994 ه- ( کتابخانه سلیمانیه مجموعه ایاصوفیه، شماره 3230

تصویر شماره 4 نسخه روضة الصفای میرخواند با قید تملک بهادرخان .استاجلو (کتابخانه سلیمانیه مجموعه ایاصوفیه، شماره (3230)

ص: 259

تصویر شماره 5 ترجمه شریفی از شاهنامه که برای کتابخانه قانصو غوری از حکمرانان مملکی تهیه شده است نسخه مترجم موزه توپقاپی خزینه شماره 1519

تصویر شماره 6 برگ 180 / ب از خمسه نظامی موزه توپقاپی سرای استانبول): شماره 762.H

ص: 260

تصویر شماره 7: کتاب تاریخ فیروزشاهی که توسط محمد قوام الكاتب شیرازی بنده درگاه برای کتابخانه شاه طهماسب اول تهیه شده است کتابخانه سلیمانیه مجموعه ایاصوفیه، شماره 3055

تصویر شماره 8 کتاب تاریخ فیروزشاهی که توسط محمد قوام الكاتب شیرازی بنده" درگاه برای کتابخانه شاه طهماسب اول تهیه شده است کتابخانه سلیمانیه مجموعه ایاصوفیه، شماره 3055) برگ 602 الف

ص: 261

تصویر شماره :9 مجموعه ای که از طرف شاه عباس اول به مقبره شیخ صفی الدین اردبیلی وقف شده است در بالای ظهریه و قفنامه با رنگ قهوه ای تیره پوشانده شده و مهر وقف شاه عباس نیز پاک شده است کتابخانه ،سلیمانیه مجموعه حکیم اوغلی علی پاشا شماره 725

تصویر شماره 10 خمسه نظامی که از طرف شاه عباس به مقبره شیخ صفی الدین اردبیلی وقف شده .است وقفنامه با رنگ قهوه ای تیره پوشانده شده است. موزه آثار ترکی و اسلامی شماره 2061

ص: 262

عکس

تصویر شماره 11 خمسه نظامی که از طرف شاه عباس به مقبره شیخ صفی الدین اردبیلی وقف شده است. (جزئیات) وقفنامه با رنگ قهوه ای تیره پوشانده شده است. موزه آثار ترکی و اسلامی شماره 2061

Ankara 1988: s. XIV.)

5. Barbara Flemming, "Türkler, Anadolu Beylikleri", IA, XII/2, p. 285- 286; Köprülü, M. Fuad, “Türkler, III. Edebiyat, iA, XII/2 . 531-

565

6. Osman G. Özgüdenli "İstanbul Kütüphanelerinde Bulunan Farsça Yazmaların Öyküsü: Bir Giriş", A.Ü. Dil ve Tarih-Coğrafya Fakültesi

Tarih Bölümü Tarih Araştırmaları Dergisi, XXVII/43, Ankara 2008,

s. 1-75..

.7 موضوع تکامل زبان فارسی در آناتولی در پژوهشهای ذیل مورد بررسی قرار گرفته است محمد امین ،ریاحی نفوذ زبان و ادبیات فارسی در قلمرو عثمانی یغما ش. 260 اردیبهشت 1349) 8978 محمد امین ریاحی «نفوذ» زبان و ادبیات فارسی در قلمرو عثمانی هنر و مردم شماره 92 خرداد (1349 40 46 عبدالکریم گلشنی زبان فارسی در قلمرو ترکان عثمانی هنر و مردم ش 172 بهمن 1355 2 : فاطمه مدرسی زبان و ادب پارسی در آسیای صغیر» نامه فرهنگستان شماره 25 بهار 1384 70 84 مفتاح وهاب نگاهی به روند نفوذ و گسترش زبان و ادبیات فارسی در ترکیه تهران 1371؛

Ahmed Ateş, "Hicri VI-VIII.(XII-XIV.) Asırlarda Anadolu'da

Farsça Eserler', Türkiyat Mecmuası, VII-VIII,(1945), s. 94-135; M.

Fuad Köprülü, "Anadolu Selçukluları Tarihinin Yerli Kaynakları”, Belleten, VII/27(1943), s. 379-485; Cl. Cahen, Osmanlılardan Önce Anadolu, Türkçe terc. Erol Üyepazarcı, İstanbul 2000, s. 324-331; Bayram, Mikâil, Anadolu'da Kaleme Alınan İlk Farsça Eser. Keşfu'l-

'Akabe, Konya 1981, s. 3-15; Muhammed Emîn Riyâhî, Osmanlı Topraklarında Fars Dili ve Edebiyatı, Türkçe terc. Mehmet Kanar, İstanbul 1995, 28-66; Adnan Karaismailğlu, «Gecikmiş Bir Tenkit: Osmanlı Topraklarında Fars Dili ve Edebiyatı Kitabı», Yedi İklim, Sayı 137, (2001), s. 53-58); Saime İnal Savi "Anadolu'da Farsça Gramer

Çalışmaları", Selçuklu Kültür ve Medeniyeti Semineri Bildirileri, IV, Konya 1994, s. 121-126; Mürsel Öztürk, "Selçuklu Araştırmalarında Farsçanın Önemi", I. Uluslararası Selçuklu Kültür ve Medeniyeti

ص: 264

Semineri Bildirileri, II, Konya 2001, s. 181-189

8. ‘Azîz b. Erdeşîr Esterâbâdî, Bezm ü rezm, Türkçe terc. Mürsel Öztürk, Ankara 1990. S. 491.

.9 در میان آثار فارسی در بین نیمه دوم سده هشتم تا نیمه اول سده ی نهم در شهرهای آناتولی استنساخ شده است میتوان به موارد ذیل اشاره کرد کتابخانه ،سلیمانیه مجموعه فاتح شماره 5426، اوراق 182 / الف - 1920 بآنکارا میانههای سده هشتم مجموعه راغب پاشا شماره 670 ،آیدین 763 ه- ،آیاصوفیه شماره 4015) لادیکه 808 ه- کتابخانه کوپرولو، شماره 1597 808،ه-

دار) النجاه بایبورد 840 ه-).

10. Anameriç, H. "İstanbul Köprülü Yazma Eser Kütüphanesi" Türk

Kütüphaneciliği 20(2) (2006): 195-202, 197.

.11 برای کسب اطلاعات بیشتر در زمینه تاریخچه کتابخانههای ترکیه به منابع ذیل مراجعه شود

Emsen, Şemim. (1960). Osmanlı İmparatorluğu devrinde Türkiye

kütüphaneleri tarihi. Türk Kütüphaneciler Derneği Bülteni 9(1-2), 14-

35.; Sefercioğlu, N. (1999). Osmanlı döneminde kütüphane katalogları. Özlem Bayram [ve diğerleri] (Yay. Haz.) Osmanlı Devleti'nde Bilim, Kültür ve Kütüphaneler içinde (ss. 143-152). Ankara: Türk Kütüphaneciler Derneği.; Soysal, Ö. Türk Kütüphaneciliği - II: Belgeler kütüphane türleri, görevlendirme ilkeleri. Ankara: T.C. Kültür, 1998.

12. افضلی، 1387 90

13 همان 93

14. از آنجمله کتابخانه موزه آثار ترکی و اسلامی شماره 538-541 (نک ,Osman G. Özgüdemli Turco-Iranica. Ortaçağ Türk-İran Tarihi Araştırmaları, s. 166)).

کتابخانه موزه توپقاپی سرای جامع التواريخ 3510. تاريخ 70 ه-: 1961 Karatay (88)، جامع التواريخ 1518. تاريخ 17 ه- 3 1961 Kartay)، کیمیای سعادت ،تاریخ 707 ه- ( 13 : 1961 Karatay)، ترجمه سیر النبی تاریخ 713 ه- (1961:63,Karatay)

15. در نسخه ای از تاریخ و صاف مورخ 712 ه- که نسخه مؤلف بوده و مهر کتابخانه ربع رشیدی را .دارد .ن.ک کتابخانه نور عثمانیه شماره 320 ( Osman G. Özgüdenli, Turco-Iranica (Ortaçağ Türk-İran Tarihi Araştırmaları, s. 307-338

ص: 265

16 بلعمی ترجمه تاریخ طبری که براساس یاداشت حاشیه ای آن برای امیر غازان تهیه شده نک کتابخانه ،سلیمانیه، فاتح شماره 4281)

17. فرهادنامه موزه توپقاپی سرای 67 TSMH تاریخ 18 رمضان 773 ه- در اردبیل توسط مؤلف آن محمد بن محمد بن عارفی اردبیلی (212 : Karatay1961) همچنین مراجعه کنید :به افضلی .مهدی آثار منسوب به مکتب آل جلایر در مرقع یعقوب «بیک مزدک نامه 3: مجموعه مقالات ایران شناسی خواهان جمشید کیان فر و پروین استخری تهران خواهان 1389 11-32

.18 تنها نسخه موجود از غازان نامه اثر نورالدین اژدری که برای اوزون حسن پادشاه آق قویونلو تهیه شده .است در 1909م. از طرف رضا توفیق به ادوارد بروان هدیه شده است. برای اطلاع بیشتر در مورد این نسخه که در کتابخانه دانشگاه کمبریج نگهداری میشود .نک احمد منزوی فهرستواره کتابهای فارسی تهران 1374 - 1384، ص 1033.

Edward G. Browne, A Descriptive Catalogue of the Oriental Mss. Belonging to the Late E.G. Browne, ed. Reynold A. Nicholson, Cambridge 1932, s. 231-236.

19 ابوالفتح پیر بداق بهادر خان» کتابخانه ،سلیمانیه فاتح شماره 3779 2810، 3853، 3862 3779 سه نسخه انتهائی امروزه در کتابخانه موزه آثار ترکی و اسلامی شماره 1986، 1987 (1988) شاه و شاهزاده عالمیان السلطان بن سلطان پیر بداق» کتابخانه سلیمانیه، فاتح شماره ،4112 امروزه کتابخانه موزه آثار ترکی و اسلامی شماره ،1927 تک ,Hellmut Ritter "Die persischen Dichterhandschriften der Fatih-Bibliothek in Istanbul, s. 168, 172, 194, 207).

.20 تک پیوست :10 کتابخانه ،سلیمانیه ایاصوفیه شماره 405) H. Ritter, “Ayasofya Kütüphanesinde Tefsir İlmine Ait Arapça Yazmalar”, s. 66; A. Ateş, İstanbul Kütüphanelerinde Farsça Manzum Eserler, s.

405).

21 عبدالله بن لطف الله بن عبدالرشید (حافظ) ابرو) مجموعة التواريخ (زبدة التواریخ)، ایاصوفیه شماره :3353 سدهی ،نهم برای کتابخانه السلطان الاعظم شاهرخ بهادر » تهیه شده است؛ کتابخانه موزه کاخ توپقاپی خزینه شماره ،1653 خط مؤلف 819 ه- دارای 142 مینیاتور (,F. E. Karatay Topkapı Sarayı Müzesi Kütüphanesi Farsça Yazmalar Kataloğu, (38) ، همچنین کتابخانه موزه آثار ترکی و اسلامی شماره 456 (,Hellmut Ritter

ص: 266

("Autographs in Turkish Libraries", s. 65-66

22 علاف ولی ،نامه کتابخانه نور عثمانیه شماره 2297 السلطان الاعظم ... مقصود الدنيا و الدين ابوالفتح ابراهیم «سلطان (A. Ates, Istanbul Kütüphanelerinde Farsça Manzum Eserler, s. 338).

.23 نظامی عروضی ،چهار ،مقاله کتابخانه ،سلیمانیه عاشر افندی شماره 285 هرات 835 ه- Türkiye Yazmaları Toplu Katalogu, 34/4, Ankara 1994, 0 541 - ;(542) نظامی عروضی چهار،مقاله کتابخانه موزه آثار ترکی و اسلامی شماره 1954: 835 ه- ... السلطاني Kemal Cig, "Türk islam Eserleri Müzesindeki كاتب: " Minyatürlü Kitapların Katalogu", Sarkiyat Mecmuasi, III,(1959), s. ;(75 (74) سنائی، حدائق الحقایق کتابخانه ،سلیمانیه ایاصوفیه شماره 1762/1 کاتب مسعود بن منصور بن احمد، 1791 ه- شیراز، (A. Ates, Istanbul Kütüphanelerinde Farsa Manzum Eserler, s. v; F. Mohajeri, Ayasofya Kütüphanesi'nde (16.Mevout Olan Farsça Manzum Eserler, s برای کتابخانه بایسنغور نک. رکن الدین همایون فرخ کتاب و کتابخانه های شاهنشاهی ایران: از عصر اسلام تا عصر کنون. :تهران 1347، ص. 106 - 112

24 تک تصویر شماره :2 کتابخانه ،سلیمانیه مجموعه فاتح، شماره Hellmut Ritter, Die4055 persischen Dichterhandschriften der Fatih-Bibliothek in Istanbul, s. (212).

.25 میرخواند روضة ،الصفا کتابخانه سلیمانیه شماره 3173: 18 جمادى الآخر 934 ه- کاتب درویش محمد بن علی نسخه توسط نوه مؤلف غیاث الدین بن همام الدین میرخواند در 933 ه- مجدداً کنترل و تصحیح شده است.

.26 احمد بن محمد بن محمد البخارى تواريخ العالم، کتابخانه موزه کاخ توپقایی مجموعه احمد سوم شماره 2935 سده نهم ،قمری برای کتابخانه الغ بیک الگورکانی Kartay ... Topkapı Sarayı Müzesi Kütüphanesi Farsça Yazmalar Kataloğu, s. (43) رشیدالدین فضل الله همدانی جامع التواریخ کتابخانه موزه کاخ توپقاپی، احمد سوم شماره :2935 بدون ،تاریخ برای کتابخانه الغ بیک؛ سید منجم رساله شکل مغنی و دلی کتابخانه سلیمانیه مجموعه نسخههای اهدائی شماره :1362 تاریخ کتابت 837 ه- برای کتابخانه الغ بیک تهیه شده است :ihsan Fazhoglu, “Osmanlı Felsefe-biliminin Arkaplanı)

ص: 267

Semerkand Matematik-Astronomi Okulu”, Divan. İlmî Araştırmalar,

XIV,(2003), s. 22 n. 82).

.27 ،فردوسی شاهنامه کتابخانه موزه کاخ توپقاپی خزینه شماره :1485 تاریخ كتابت 928 ه- كاتب محمد بن جمال الدين الكاتب تک (Güner inal, “Sah İsmail Devrinden Bir Şehname ve Sonraki Etkileri”, İ.Ü.E.F. Sanat Tarihi Yıllığı, V,(1973), s. 497-529

.28 حاجی محمد بن حاج علی بن حاج محمد بی غمی تاریخ ،فیروز شاهی کتابخانه سلیمانیه ایاصوفیه شماره 3055 سده دهم هجری کاتب بنده درگاه محمد قوام الکاتب شیرازی برای کتابخانه شاه طهماسب تهیه شده است احمد) منزوی فهرستواره جلد دوم، ص. 1196 - 1197) تصویر شماره (7)

.29 از مجموعه ای که از طرف شاه عباس اول وقف شده .است کتابخانه ،سلیمانیه، حکیم اوغلی علی پاشا شماره 725) تصویر شماره (8)

.30 فردوسی شاهنامه کتابخانه موزه آثار ترکی و اسلامی شماره 1978. سده نهم هجری برای سلاطین» العالم سلطان میرزا Kemal Chg, Türk islam Eserleri Müzesi'ndeki 80-81 .Minyatürlü Kitapların Katalogu, s) ناشناس، قصص الانبياء كتابخانه موزه کاخ توپقاپی خزینه شماره 1236 سده نهم هجری برای عبدالملک بن عبد القادر «کرمانی تهیه شده است ،سعدی ،کلیات برای یکی از حکام محلی ایران به نام علاء الدین در 831 ه- کتابت شده است F. Mohajeri, Ayasofya Kütüphanesinde Mevcut Olan Farsa

Manzum Eserler, s.35)

31. معین الدین ،یزدی مواهب الهی کتابخانه ،سلیمانیه، فاتح شماره 4227 27 رمضان 808 ه- كاتب حسین بن محمد بن حسین بن محمود معروف به پرده دار محل :کتابت یزد برای امیر صاحب الاعظم حاج روح الدین محمد زاده میر،خواند روضة الصفا کتابخانه سلیمانیه ایاصوفیه شماره 3230 این نسخه متعلق به یکی از امرای صفوی به نام بهادرخان استاجلو بوده است تصویر شماره (3)

32. Topkapı Sarayı Müzesi Kütüphanesi

33. III. Ahmed, Revan Köşkü, Bağdad Köşkü, Hazine, Emanet Hazinesi, Medine, Koğuşlar koleksiyonları

34. Karatay, E.E. Topkapı Sarayı Müzesi Kütüphanesi, Farsça Yazmalar

ص: 268

Kataloğu, İstanbul: Topkapı Sarayı Müzesi, 1961.

35. Öğütmen, Filiz. XII-XVIII. Yüzyıllar arasında minyatür sanatından

örnekler. İstanbul: Topkapı Sarayı Müzesi, 1966.: 7

36. افضلی، 1387 87

.37 رشیدالدین فضل الله کتاب ،التوضیحات کتابخانه حاج سلیم آغا شماره 785 فی ابواب بری شنب تبریز فى مدرسة الحكميه اواخر محرم 716 ه- كاتب محمد بن خليل بن ابراهيم بن عفيف الشيروانى الخرمدشتی عیناً کتابخانه سلیمانیه فاتح شماره 4371 همچنین نسخه های موجود در موزه توپقاپی سرای که در تبریز استنساخ شده اند شامل اوراق پراکنده از معراجنامه 2154 سده هشتم هجری داراب نامه 117 ه- جامع التواريخ 1654 16 ه- دیوان 88 سلطان حسین 1636 H. 22 ه- دیوان نوائی 803. سده نهم انوار سهیلی 929361 ذات عطار نیشابوری 1042. سده دهم هجری.

.38 موزه آثار ترکی و اسلامی شماره 1921 ،1955 1984 (F. Mohajeri, Ayasofya Kütüphanesi'nde Mevcut Olan Farsça Manzum Eserler, s. 52-53, 75- - کتابخانه سلیمانیه فاتح شماره 2608، 3812 (H. Ritter, “Die persischen Dichterhandschriften der Fatih-Bibliothek in Istanbul, s. 156, 162, (163 ایاصوفیه شماره 4792 (Meier, Fritz, “Stambuler Handschriften dreier persischer Mystiker: Ain al-qudat al-Hamadani, Nagm ad-din al- (24 .Kubra, Nagm ad-din ad-Daja”, s کتابخانه نورعثمانیه شماره 2566 به مقام ابوسحاقیه مصلی شیراز (A. Ates, Istanbul Kütüphanelerinde Farsça Manzum 128 . senler خمسه نظامی کتابخانه ،سلیمانیه حالت افندی شماره 376 تاریخ 900 ه-؛ مهر و مشتری کتابخانه ،سلیمانیه فاتح شماره 4130 تاریخ 894 ه- کلیات سعدی کتابخانه سلیمانیه داماد ابراهیم پاشا شماره 34 تاریخ 937 ه- اسکندرنامه ،احمدی موزه آثار ترک و اسلامی شماره 1921 سده دهم هجری شاهنامه موزه آثار ترک و اسلامی شماره 1955 ، تاریخ 915 ه-، کلیات سعدی کتابخانه نور ،عثمانیه شماره 4187 تاریخ 924 ه- همچنین نسخه های موجود در موزه توپقایی سرای که در شیراز استنساخ شده اند شامل ذخیره خوارزمشاهی 8.1963 879 ه-، يوسف

و زلیخا 12 ه- شاهنامه 1497. 982 ه-، شاهنامه 11506 ه- کلیات سعدی

748 . ه-، حسن و دل 1033. 84 ه- شاهنامه 101 110 ه- خمسه نظامی و

خمسه دهلوی 891008 ه-

ص: 269

.39 عماد فیقه ،کرمانی ،کلیات 796 ه- ،اصفهان، مدرسه صوفی، کاتب کامروا النساه الشيرازي (A (Ateş, İstanbul Kütüphanelerinde Farsça Manzum Eserler, s. 274

.40 محمد بن امیر فضل الله الموسوی اصحاح التواريخ تاریخ ،خیرات کتابخانه سلیمانیه ترخان خدیجه سلطان شماره 224 اواخر جمادى الاخر 895 ه- محل كتابت قم.

.41 کتابخانه عزت قویون اوغلو (قونیه) شماره 1006 A. Ates, İstanbul Kütüphanelerinde Farsça Manzum Eserler, s. 19)

.42 کتابخانه ،سلیمانیه ایاصوفیه شماره 3227 همچنین نسخه های مصور موجود در موزه توپقاپی سرای که نسخه های در یزد استنساخ شدهاند شامل: جنگ (مجموعه اشعار) 796810 .. ه- خمسه نظامی 2850.866

43 کتابخانه دانشگاه استانبول مجموعه فارسی شماره 22 23 A. Ates, Istanbul Kütüphanelerinde Farsça Manzum Eserler, s. 1A-1A; Fehmi

183-184; Edhem Karatay, Ivan Stchoukine, Les manuscrits orientaux illustrés (de la bibliothèque de l'université de Stamboul, Paris 1933, s. 34-35 کتابخانه موزه آثار ترکی و اسلامی شماره 1919، 1943 ( K. Cig, Türk İslam Eserleri Müzesi'ndeki Minyatürlü Kitapların Kataloğu", s. 64-65; H. Ritter, "Die persischen Dichterhandschriften der Fatih-Bibliothek in Istanbul, 226 . ) ، کتابخانه نور عثمانیه شماره :3267 حافظ ابرو، مجموعة التواریخ 9 شعبان 828 ه- كاتب محمد بن مطهر بن یوسف بن ابو سعيد الغازی نیشابوری خمسه نظامی کتابخانه سلیمانیه یاز ما باغیش شماره 220 تاریخ 908 ه-؛ همچنین نسخههای مصور موجود در موزه توپقاپی سرای که در هرات استنساخ شدهاند شامل کلیله و دمنه 331022 ه- خمسه نظامی، 781 . . . 849 ه-، دیوان شاهی 9211091 ه- خمسه نظامی 865773 ه-، خمسه نظامی H. 556762) ه- (نک: تصویر شماره 6

44. K. Çığ, "Türk İslam Eserleri Müzesi'ndeki Minyatürlü Kitapların

Kataloğu", s. 53.

.45 موزه توپقایی سرای 1493 ها

46. کتابخانه ملی ،ترکیه مجموعه عدنان ،اتو کن شماره 262 تاریخ 1102 ه-

.47 نسخه های مصور موجود در ترکیه که در قزوین استنساخ شدهاند شامل صفات العاشقین (دیوان) هلالی کتابخانه ،سلیمانیه عاطف افندی شماره 2208 تاریخ 971 ه- خلاصة الخمسه توپقایی

ص: 270

سرای 884 تاریخ 982 ه-

.48 موزه توپقاپی سرای نقش بدیع 1038 ه-

.49 موزه توپقاپی سرای منتخب بوستان 1690 ... 945 ه-

50 کتابخانه ،سلیمانیه فاتح شماره 2810 H. Ritter, Die persischen

Dichterhandschriften der Fatih-Bibliothek in Istanbul, s. 135)

.51 مثلا نگاه کنید به فردوسی شاهنامه کتابخانه موزه آثار ترکی و اسلامی شماره 1984، کاتب: محمد الكاتب ،شیرازی 956 ه- اثر توسط 12 هنرمند در طی هفت سال تهیه شده است و مینیاتورهای در مکتب هنری صفوی دارد K. Chg, Türk İslam Eserleri Müzesindeki (Minyatürlü Kitapların Kataloğu”, s. 82-84).

52 کتابخانه دانشگاه استانبول مجموعه فارسی شماره 497 504؛ کتابخانه موزه آثار ترکی و اسلامی شماره 1913 ،1940 در رابطه با خطاط تک خواندمیر خلاصة الاخبار ایاصوفیه شماره 3190 ورق 477 ب؛ عباس اقبال قبة الكتاب سلطان علی مشهدی مجله دانشکده ادبیات 2/13 (1344): صص 87-93 نجيب مایل هروی تاریخ نسخه پردازی و تصحیح انتقادی نسخه های

خطی تهران 1380، صص 124-125 همچنین نسخه های مصور موجود در موزه توپقاپی سرای . که توسط سلطانعلی مشهدی کتابت شده اند شامل هشت بهشت 902676 ه- خمسه نظامی 1957 ه- هفت اورنگ 12 ه- دیوان شاهی 111 ه-

53 کتابخانه دانشگاه استانبول مجموعه فارسی شماره 480؛ کتابخانه ،سلیمانیه ایاصوفیه شماره 3055 كاتب: «بنده درگاه محمد قوام الکاتب شیرازی نک تصویر شماره (8 در رابطه با خطاط تک مهدی بیانی احوال و آثار خوشنویسان تهران جلد سوم 1348 ، ص 815 شاهنامه موزه آثار ترک و اسلامی شماره 2233 سده دهم ،هجری همچنین نسخه های مصور موجود در موزه توپقاپی سرای که توسط محمد قوام شیرازی کتابت شده اند شامل شاهنامه قاسم آبادی 1549 .Rم سده دهم هجری خمسه نظامی 951756 ه-

.54 مجموعه کتابخانه دانشگاه استانبول مجموعه فارسی شماره 1425، 1426 (توفیق سبحانی و ح آق سو. فهرست .... صص 621-622 در رابطه با خطاط :نک مهدی بیانی احوال و آثار خوشنویسان جلد اول ،1356، صص 296295. همچنین نسخههای مصور موجود در موزه توپقاپی سرای که توسط شاه محمود نیشابوری کتابت شدهاند شامل یوسف و زلیخا 910. 931 ه- جنگ مجموعه اشعار 957 . سده دهم خمسه نظامی 1309073559 ه-، خمسه دهلوی 97 97 ه-

ص: 271

55 کتابخانه دانشگاه استانبول مجموعه فارسی شماره 1425 ، توفیق سبحانی و ج. آق سو فهرست ... صص 621).

.56 کتابخانه دانشگاه استانبول مجموعه فارسی شماره ،1427، 1428، 1437 و 1481 (توفیق سبحانی وح آق سو فهرست ... صص 623622 626)

57 همچنین نسخه های مصور موجود در موزه توپقاپی سرای که توسط سلطان محمد نور کتابت شده اند شامل خمسه نظامی 34785ه- هفت اورنگ 895. 925 ه-، قرآن السعدين .H 922871 ه-

.58 توپقاپی سرای منتخب دیوان نوائی 1641 ...

59 نسخه های مصور موجود در موزه توپقایی سرای که توسط مرشد الکاتب شیرازی کتابت شده اند شامل خمسه نظامی 170 ه- کلیات سعدی 939926 ه-، خمسه نظامی 758.H 941760 945 ه-، خمسه نظامی 860 927 ه- ظفرنامه تیموری 1370 ه-

60 سه نسخه خمسه نظامی در دانشگاه استانبول شمارههای 1309 و 1313 توپقاپی سرای 871.

.61 کتابخانه دانشگاه استانبول مجموعه فارسی شماره 480 ،497، 1425، 1426، 1427، 1437 (A Ates, Istanbul Kütüphanelerinde Farsça Manzum Eserler, n. 492, 519, 531,542,571,579 توفیق سبحانی و .ح. آق سو فهرست ... صص. (222)، کتابخانه موزه آثار ترکی و اسلامی شماره 1913، 1940 (K. Cig, “Türk İslam Eserleri Müzesindeki (Minyatürlü Kitapların Kataloğu", s. 62, 67-68

.62 در رابطه با نسخه های خط مؤلف عربی موجود در کتابخانه های ترکیه آثار ذیل تهیه شده است Hellmut Ritter, "Autographs in Turkish Libraries", Oriens, VI, (1907), s. 63900

.63 کتاب الوجوه القرآن، عاطف افندی شماره ضمیمه 1316. نک: پیوست 1-2

.64 زلال الصفا فى احوال المصطفی کتابخانه ،سلیمانیه فاتح شماره ،4376 سده ششم برای حاکم گیلان ابونصر دیباج بن فیلشاه تهیه شده است.

65 تجزية الامصار و تزجية الاعتار کتابخانه نور عثمانیه شماره ،3207 اواخر شعبان 711) (جلد چهارم برای مشخصات این نسخه تک عثمان غازی اوزگوندلی تاریخ وصاف به خط مؤلف و مهر کتابخانه ربع رشیدی نامه بهارستان جلد 12-13 (1382): 63-72

Özgüdenli, Osman G., "İlhanlı Tarihine Ait Yeni Bir Kaynak: Târîh-i

Vassaf'ın Müellif Nüshası", TTK Belleten, LXX/258, (2006), s. 501-522.

ص: 272

66 جامع الالحان، کتابخانه نور عثمانیه شماره 3644، 3 صفر 818 ه-؛ شرح الكتاب الادوار كتابخانه نور عثمانیه شماره 3651/1 اوراق 1 ب 66ب بدون ،تاریخ ) .E. ihsanoglu, R. Seen, G Gündüz, M. S. Bekar, Osmanlı Mûsikî Literatürü Tarihi, İstanbul 2003, .(s. 6, 12

67 زبدة التواریخ کتابخانه موزه کاخ توپقاپی خزینه 1653؛ 819 ه-

68 رساله در علم ،حساب کتابخانه ،سلیمانیه ایاصوفیه شماره 2733/3 ، اوراق 170 / ب 221/الف: اواسط رمضان 877 ه- (ihsanoglu, R. Seşen, C. izgi, Osmanlı Matematik . Literatürü Tarihi, I-II, İstanbul 1999, s. 21; E. İhsanoğlu, R. Şeşen, C. İzgi, C. Akpınar, İ. Fazlıoğlu, Osmanlı Astronomi Literatürü Tarihi, I, s. 30)

69 تذكرة الشعراء كتابخانه سلیمانیه ایاصوفیه شماره 3868 ورق 147 ب به تألیف و تحرير هذا تذكره ... دولتشاه بن علاء الدوله بن بخت شاه الغازی فی 27 شوال 892».

70 کتابخانه دانشگاه استانبول مجموعه فارسی شماره 251 124 A. Ates, Istanbul ؛( (436 420 .Kütüphanelerinde Farsça Manzum Eserler, s کتابخانه موزه کاخ ،توپقاپی شماره 678؛ کتابخانه ،سلیمانیه ایاصوفیه شماره Ritter, Hellmut, Ayasofya405 Kütüphanesinde Tefsir İlmine Ait Arapça Yazmalar”, s. 66; A. Ateş, İstanbul Kütüphanelerinde Farsça Manzum Eserler, s. 405; Fatemeh Mohajeri, Ayasofya Kütüphanesi'nde Mevcut Olan Farsça Manzum - . ,Eserler کلیات کتابخانه موزه کاخ توپقاپی خزینه شماره 672/1 اوراق 1121 نک تصویر شماره (1)

.71 هشت بهشت کتابخانه موزه کاخ ،توپقاپی خزینه شماره :1655 سده دهم هجری

.72 روضة ،الاحباب موزه آثار ترکی و ،اسلامی شماره 2175) 880 ه- اثر) به علیشیر نوائی تقدیم شده است) نک: (Şeşen, Ramazan, “Türkiye Kütüphanelerindeki Tanıtılmamış Bazı Farsça Yazmalar", İslâm Tetkikleri Enstitüsü Dergisi, VIII/1-4, ((1984), s. 21

.73 دیوان کتابخانه ،سلیمانیه عاشر افندی شماره 292/2 923ه- نک: (Türkiye Yazmalan Toplu Kataloğu, 34/4, Ankara 1994, s. 542).

74 تحفه ،سلیمیه کتابخانه دانشگاه استانبول مجموعه فارسی شماره :71 20 رمضان 911 ه-،

ص: 273

طرابوزان؛ شرح ذیج جدید سلطانی کتابخانه نور عثمانیه شماره 2939 بدون تاریخ و محل کتابت (E. ihsanoglu, R. Segen, C. izgi, C. Akpınar, i. Fazlioglu, Osmanli Astronomi Literatürü Tarihi, I, s. 109-110).

75 شاهنشاه ،نامه کتابخانه دانشگاه استانبول مجموعه فارسی شماره 1401 ، 989 ه- (نک. توفیق سبحانی حاق سو فهرست نسخه های خطی فارسی کتابخانه دانشگاه استانبول، ص 610 :كاتب علاء الدین منصور)

.76 احسن التواریخ کتابخانه ،نور عثمانیه شماره 3317 سده دهم هجری، جلدهای 6 و 7

.77 ،روزنامه تاریخچه) فی احوال ملوک کتابخانه عاطف ،افندی شماره 1861، سده دهم یا یازدهم هجری؛ توفیق) ..سبحانی فهرست نسخه های خطی فارسی کتابخانه های ترکیه ص (292

.78 ،دیوان كتابخانه دانشگاه استانبول مجموعه فارسی شماره 400 این اثر از طرف شاعر در جمادی الآخر 1086 ه- برای محمد شافی نگارش یافته .است توفیق) ،سبحانی، ح. آق سو. فهرست نسخه های خطی فارسی کتابخانه دانشگاه استانبول ،ص 189؛A. Ates, Istanbul Kütüphanelerinde Farsça Manzum Eserler, s. 516-517).

.79 برای آثار تک کتابخانه دانشگاه استانبول مجموعه فارسی شماره 233 ، 266، 712، 1591 (توفیق سبحانی، ح. آق سو فهرست نسخه های خطی فارسی کتابخانه دانشگاه استانبول، ص 116، 130، 689 ،320

.80 در میان آثار فارسی که به خط مؤلفان عثمانی نگارش یافته است و در کتابخانه های استانبول نگاهداری میشود میتوان به این آثار اشاره کرد احمد ابن خیرالدین آیدینی، افسانه جمود خیرید، صندوقات المعارف کتابخانه سلیمانیه اسد افندی شماره 2831؛ درویش عثمان، انیس العاشقين اسد افندی شماره 3880 شاکر محمد افندی شرح بوستان سعدی اسد افندی شماره 2543 Herbert W. Duda, "Die persischen Dichterhandschriften der Sammlung) Es'ad Efendi zu Istanbul", s. 39, 42, 62).

.81 غزالی کیمیای سعادت عاطف افندی شماره 1390 کاتب هندوشاه بن سنجر بن عبدالله الجيرانی :نک توفیق سبحانی فهرست نسخه های خطی فارسی کتابخانه های ترکیه ص. (275 قطب الدین ،شیرازی شرح حكمة الاشراق، کتابخانه سلیمانیه ترخان خدیجه سلطان شماره ،207 کاتب فخرالدین هندوشاه الصاحبی (نک :Ritter, Hellmut, "Philologika IX 277 .Di vier Suhravardi, Der Islam, XXIV/3-4, (1937), s میرخواند روضة الصفا، کتابخانه نور عثمانیه شماره ،3173 کاتب درویش محمد بن علی، مصحح غياث الدین همام الدین خواندمیر

ص: 274

82. Osman Ergin, Türkiye Maarif Tarihi, 1. İstanbul 1977, s. 243; İsmail E Erünsal, Türk Kütüphaneleri Tarihi, II, s. 38.

83. Erünsal, İsmail E., Türk Kütüphaneleri Tarihi, II, s. 39

84. E.J. W. Gibb, A History of Ottoman Poetry, II, ed. E. G. Browne,

London 1965, s. 390-393; Bursalı Mehmed Tâhir. Osmanı Müellifleri,

II. İstanbul 1333/1914, s. 256-257.

85 تک تصویر شماره .5 کتابخانه موزه کاخ توپقاپی خزینه شماره 1519

86. مسائل المونيتى المصلا في الفقه كتابخانه ،سلیمانیه رئیس الکتاب شماره 402 در مورد اثر Türk Cilt Sanatı Sergisi, (25 Kasım-1 Aralık 1968), Süleymaniye Kütüphanesi Koleksiyonlarından Seçilmiş Yazma Eserler, Ankara 19A, علاء الدوله سمنانی ،عوارف حکیم اوغلی علی ،پاشا شماره 54 در مورد اثر تک ,Meier Fritz, "Stambuler Handschriften dreier persischer Mystiker: 'Ain al- qudāt al-Hamadānī, Nağm ad-din al-Kubrā, Nağm ad-dīn ad-Dāja”, Ritter, Hellmut, "La Parure des) Tors. 15) Cavaliers und die Literatur über die ritterlichen Künste", Der Islam,

XVIII, (1929), s. 124).

87. Tülin Çoruhlu, "Osmanlı Cebehanesine Ganimet Olarak Giren

Akkoyunlu Silahları", Uluslararası Dördüncü Türk Kültürü Kongresi,

Bildiriler 4-7 Kasım 1997, Ankara, yay. A. Aktaş Yasa, I, Ankara 1999,

s. 177-189.

88. Topkapı Sarayı Müzesi Arşiv Kılavuzu, I. Fasikül, İstanbul, 1938, s. 21- 21, 28, 108, 120; A. Nimet Kurat, Topkapı Sarayı Müzesi Arşivindeki Latín Ordu, Kırım ve Türkistan Hanlarına ait Yarlık ve Bitikler, İstanbul, 119-133; L. Fekete, Einführung in die persische Paläographie, 101 persische Dokumente, ed. F. hazai, Budapest 1977, s. 110, 184, 188, 260, 264.

89 برای اشیاء اختصاصی مربوط به خاندان صفوی موجود در موزه کاخ توپقایی تک

ص: 275

Farrokh Malekzadeh, "İstanbul Topkapı Sarayı Müzesinde Bulunan Şâh İsmail-i Safevi'ye Ait Kupa", İ.Ü.E.F. Tarih Enstitüsü Dergisi, 7-8, (1977), s. 263-276; İsmail Hakkı Uzunçarşılı, "Şah İsmail'in Zevcesi

Taclı Hanım'ın Mücevheratı", Belleten, XXIII/92, (1959), s. 611-619.

Öğütmen, 1959: A. 90+.

.91 برای اطلاعات بیشتر درباره این جنگ بنگرید فریدون .م ،امجن یاوز سلطان سلیم استانبول 2010، صص 87 - 145، فلسفی، ص 98 - 118

92 منوچهر پارسا ،دوست شاه اسماعیل ،اول پادشاهی با آثار دیرپای در ایران و ایرانی تهران 1375 ص 482

93. تواریخ آل عثمان ف گییسه به کوشش ن ،ازمات ،استانبول 1992 ، ص 136

94 بتلیسی، حکیم الدین ،ادریسی سلیم نامه نسخه خطی شماره 960 Add برگ 95 الف

95. Gökmen, 1997 : 145. 96.

96. Danişment, İsmail Hami. İzahli Osmanlı Tarihi Kronolojisi. İstanbul: TTK, 1948: Cilt II, 15.

97 شکر ،بدلیسی سلیم ،نامه به کوشش مصطفی ارغون ،شاه قیصریه، 1997 ، ص 180

98 خواجه سعد الدین ،افندی تاج التواریخ، ج 1، استانبول، 1862، ص 278

.99 ادریس بدلیسی، سلیم شاه ،نامه .ح قر لانقج ، آنکارا، 2001، ص 186 - 187؛ حیدر ،چلبی، روزنامه ،سی داخل منشآت سلاطین ص 462 جلال زاده مصطفی سلیم نامه ،سی، ص 152 - 153؛ ادائی شیرازی سلیم نامه ،سی ص 91 - 92؛ ابن کمال تواریخ آل عثمان دفتر ،9 کتابخانه ملت شماره 29 علی ،امیری تاریخ برگ (157)

.100 برای اطلاعات بیشتر مراجعه کنید به امیر محمود خواند ،میر تاریخ شاه اسماعیل و شاه طهماسب به کوشش محمد علی ،جراحی ،تهران 1370، ص 85 86 بوداق منشی ،قزوینی جواهر الاخبار به کوشش محسن بهرام ،نژاد ،تهران 2000، ص 134 - 136؛ عبدی بیک شیرازی تكملة الاخبار تاريخ صفوی از آغاز تا 978 (1570) به کوشش عبدالحسین نوایی تهران 1369 ص 54 - 55؛ قاضی احمد غفاری تاریخ جهان ،آرا به کوشش مجتبی مینوی ،تهران، 1343، ص 277؛ حسن بیک ،روملو احسن التواریخ به کوشش ج.ن. سدون، انستیتوی اورینتال بارودا، 1931 1934، ص 143 - 149 ،خورشاه تاریخ ایلچی نظام ،شاه کتابخانه ملت نسخه شماره 756 برگ 43 آ - (145)

ص: 276

101 هاشم حجازی فر شاه اسماعیل اول و جنگ ،چالدران با مقدمه محمد اسماعیل رضوانی، تهران، ،1374 ، ص 126

102. فلسفی، ص 111

103. İsmail Hakkı Uzunçarşılı, "Osmanlı sarayında ehl-i hıref (sanatkarlar) defterleri", Belgeler, XI, (1986), s. 23-76.

.104 از کاخ هشت بهشت تا کاخ توپقاپی؛ سیاهه اشیاء و اموال شاه اسماعیل غارت شده پس از چالدران وورال گنج [1] ترجمه ی اسرا دوغان رسول جعفریان پیام بهارستان شماره 12

.105 از کاخ هشت بهشت تا کاخ توپقاپی؛ سیاهه اشیاء و اموال شاه اسماعیل غارت شده پس از چالدران وورال گنج [1] ترجمه ی اسرا دوغان رسول جعفریان پیام بهارستان شماره 12

.106 برای نسخه ظفرنامه با جلد قرمز و مذهب داود اصفهانیان نسخه خطی تاریخ به زبان فارسی در کتابخانه توپقاپی سرای استانبول بررسیهای تاریخی شماره 6 ،تهران، 1351، ص (299

.107 اشعار عربی در لبه جلد میرساند که به سفارش خزانه نجم الدین تولید شده است. وی همچنین كاتب خطوط بعدی است برگهای (316 ب (317 (ب چون اشاره ای به تکریم او نسبت به شاه اسماعیل دارد نجم آسمان زیر فرمان تست و یا جناسی از اسم او یعنی نجم مسعود خاتمه می یابد. در مورد ترجمه ای از این خطوط نگاه کنید به .وم تاکستن همان مأخذ صص. 333334.

108. Karatay, 1968: 151, no. 412:

109 . ب.و. رابینسن نقاشی ایرانی هندو ماقبل مغولان در نقاشی و هنر کتاب آرائی اسلامی(لندن، 1976، شماره :3 صص ،178، 207 تصویر .19

.110 ،آژند دوازده رخ 188-189

111. Karatay, 1968: 156, no. 432; İnal, Güner (1982). “Topkapi Sarayı Müzesindeki İki Onaltıncı Yüzyıl Hamse'sinin Minyatürleri" Arkeoloji- Sanat Tarihi Dergisi I, (Ege Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Yayınları):

37-50.

112 : Karatay, 1968 : 247, 10.711

.113 کتابخانه سلیمانیه ایاصوفیه شماره 3055نک تصاویر شماره 7 و 8

.114 در مورد مقبره شیخ صفی الدین اردبیلی و کتابخانه موجود در آن نک گنجینه شیخ صفی نشر سید ،یونسی نشریه کتابخانه ملی ،تبریز ،16 ،تبریز 1348؛ علی اکبر علائی. ارمغان شیخ صفی الدین هنر و مردم ،11) (1342): صص 35 - 41 بابا صفری اردبیل در گذر تاریخ جلد 2

ص: 277

اردبیل 1350 : صص. 200 - 294 جمال ترابی طباطبائی آثار باستانی آذربایجان جلد 2 آثار و : ابنیه تاریخی شهرستانهای اردبیل ،ارسباران ،خلخال ،سراب مشگین ،شهر مغان تبریز 1355 صص 85-191؛ یوسف معماری گنجینه تاراج» شده بقاع شیخ صفی». مجله تماشای زندگی 11-9(1372) 60-46؛ محمد علی مخلصی فهرست بناهای تاریخی آذربایجان شرقی تهران

1371 صص 25-37.

Osman G. Özgüdenli, "Şeyh Safîu'd-dîn Erdebîlî'nin Türbesinde Bulunan Kitaplar", Marmara Üniversitesi Türklük Araştırmaları Dergisi, 10, (2001), s. 43-56.

115 کتابخانه ،سلیمانیه حکیم اوغلو علی پاشا شماره 725 درون) جلد نک تصویر شماره 9

116. Osman G. Özgüdenli, "Şeyh Safîu'd-dîn Erdebîlî'nin Türbesinde

Bulunan Kitaplar", s. 51-52.

.117 برای مهر کتابخانه حکیم اوغلو علی ،پاشا ،نک (Günay Kut, Nimet Bayraktar Yazma Eserlerde Vakıf Mühürleri, s. 91)

.118 یکی از صدر اعظمهای سلطان محمود اول به نام حکیم اوغلو علی ،پاشا در کنار مسجدی که در داماد پاشا در تاریخ 1147 ه- بنا نمود کتابخانه ای را تأسیس کرد .Eransal, Ismail E Türk Kütüphaneleri Tarihi, II, s. 84)

119 کتابخانه موزه آثار ترکی و اسلامی شماره 2061 نک تصاویر شماره 10 و 11)

120 کتابخانه موزه کاخ توپقاپی خزینه شماره 1496 ورق 684 الف تاریخ کتابت 6 ذیحجه 868 ه- كاتب محمد بن محمد بن علی مشهور به بقال در) مورد) نسخه تک F. E. Karatay Topkapı Sarayı Müzesi Kütüphanesi Farsça Yazmalar Kataloğu, s. 128, n. 336; Abdulkadir Karahan, Tahsin Yazıcı, Ali Milani, Topkapı Sarayı Müzesi'ndeki Şehnâme Yazmalarından Seçme Minyatürler, I, İstanbul 1971.).

.121 نفرین شاه عباس در وقفنامه در دو صفحه نگارش یافته است کتابخانه موزه کاخ ،توپقایی خزینه شماره 1496 ، اوراق 1 / بالف.

122. سعدی شیرازی کتابخانه دانشگاه استانبول مجموعه فارسی شماره 1410 كاتب على الحسيني الكاتب تاریخ و محل :کتابت اواخر ربیع الثانی 932 ه- هرات ورق 4 الف الف (Ates (İstanbul Kütüphanelerinde Farsça Manzum Eserler, s. 1AF

ص: 278

.123 کتابخانه دانشگاه استانبول مجموعه فارسی شماره ،1410 ، اوراق 4 الف، 12/الف، 45/الف.

124. Osman G. Özgüdenli, "Şeyh Safîu'd-dîn Erdebîlî'nin Türbesinde

Bulunan Kitaplar", s. 52-54.

.125 سپاه عثمانی در اواخر 1137 ه- شهر اردبیل را تسخیر نمود و در مدت کوتاهی تحریر شهر نواحی اطراف آن صورت گرفت پنج سال بعد در 1142 ه- استقرار ایران در منطقه توسط و نادر شاه برقرار گردید و نیروهای عثمانی مجبور به ترک این منطقه شدند. Aliyev Salih Muhammedoğlu. "Erdebil", DİA, XI, s. 277).

126. Osman G. Özgüdenli, "Şeyh Safîu'd-dîn Erdebîlî'nin Türbesinde

Bulunan Kitaplar", s. 48.

.127 درباره آثار و سرگذشت وی نک 166-P. Fodor. Talikli-zade”. EI, X, s165 Ethan Afyoncu, "Ta'lîkî-zade Mehmed Subhî'nin Hayatı Hakkında

Notlar'', Osmanlı Araştırmaları, XXI (2001), s. 285-306. ).

128 تبریزیه کتابخانه موزه کاخ توپقاپی روان شماره 1299 اوراق 20 الف، 4241

129. Osman G. Özgüdenli, "Osmanlı İranı I: Batı İran ve Azerbaycan Tarihi Hakkında Osmanlı Tahrir Kayıtları: Coğrafi ve İdarî Taksimat”, AÜ DTCF Tarih Araştırmaları Dergisi, XXII/34, (2003), s. 83-85.

130. İsmail E. Erünsal, "The Golden Age of Ottoman Libraries (1730- 1754)”, İ.Ü.E.F. Kütüphanecilik Dergisi, Belge Bilgi Kütüphane

Araştırmaları, 4, (1998), s. 19-29.

131. Osman G. Özgüdenli, "Osmanlı İranı I: Batı İran ve Azerbaycan Tarihi Hakkında Osmanlı Tahrir Kayıtları: Coğrafi ve İdarî Taksimat",

AÜ DTCF Tarih Araştırmaları Dergisi, XXII/34, (2003), s. 83-85.

132. İsmail E. Erünsal, "The Golden Age of Ottoman Libraries (1730- 1754)", İ.Ü.E.F. Kütüphanecilik Dergisi, Belge Bilgi Kütüphane Araştırmaları, 4, (1998), s. 19-29.

ص: 279

125-124

،منزوی احمد فهرستواره کتابهای فارسی تهران 1374 - 1384

همایون فرخ رکن الدین کتاب و کتابخانههای شاهنشاهی ایران: از عصر اسلام تا عصر کنون تهران 1347، ص. 106 - 112.

Afyoncu, Ethan "Ta'lîkî-zade Mehmed Subhî'nin Hayatı Hakkında

Notlar", Osmanlı Araştırmaları, XXI (2001), s. 285-306.

Anameriç, H. "İstanbul Köprülü Yazma Eser Kütüphanesi" Türk

Kütüphaneciliği 20(2) (2006): 195-202, 197.

Browne, Edward G. ADescriptive Catalogue of the Oriental Mss. Belonging

to the Late E.G. Browne, ed. Reynold A. Nicholson, Cambridge 1932,

Bursalı Mehmed Tâhir. Osmanı Müellifleri. II. İstanbul 1333/1914.

Çığ, Kemal "Türk İslam Eserleri Müzesi'ndeki Minyatürlü Kitapların

Kataloğu", Şarkiyat Mecmuası, III,(1959): pp. 51-90.

Çoruhlu, Tülin, "Osmanlı Cebehanesine Ganimet Olarak Giren Akkoyunlu

Silahları", Uluslararası Dördüncü Türk Kültürü Kongresi, Bildiriler 4-7

Kasım 1997, Ankara, yay. A. Aktaş Yasa, I, Ankara 1999, s. 177-189. Danişment, İsmail Hami. İzahli Osmanlı Tarihi Kronolojisi. İstanbul: TTK, 1948: Cilt II, 15.

Erünsal, İsmail E. "The Golden Age of Ottoman Libraries (1730-1754)”, İ.Ü.E.F. Kütüphanecilik Dergisi, Belge Bilgi Kütüphane Araştırmaları,

4, (1998), s. 19-29.

Erünsal, İsmail E., "The Golden Age of Ottoman Libraries (1730-1754)", İ.Ü.E.F. Kütüphanecilik Dergisi, Belge Bilgi Kütüphane Araştırmaları,

4, (1998), s. 19-29.

Fazlıoğlu, İhsan, "Osmanlı Felsefe-biliminin Arkaplanı: Semerkand Matematik-Astronomi Okulu", Divan. İlmî Araştırmalar, XIV, (2003),

s. 1-66.

Flemming, Barbara "Türkler, Anadolu Beylikleri", İA, XII/2, p. 285-286;

ص: 281

Köprülü, M. Fuad, "Türkler, III. Edebiyat", İA, XII/2, s. 531-565

Fodor. P. "Ta'likli-zade". EI, X, s. 165-166;

Gibb, E.J. W. A History of Ottoman Poetry, II, ed. E. G. Browne, London 1965.

İhsanoğlu, E.; Şeşen, R.; Gündüz, G.; Bekar, M. S., Osmanlı Mûsikî

Literatürü Tarihi, İstanbul 2003.

İhsanoğlu, E.; Şeşen, R.; Gündüz, G.; Bekar, M. S.; Furat, A.H., Osmanlı

Coğrafya Literatürü Tarihi, I-II, İstanbul 2000.

İhsanoğlu, E.; Şeşen, R.; Gündüz, G., Bekar, M.S., Osmanlı Askerlik

Literatürü Tarihi, I-II, İstanbul 2004.

İhsanoğlu, E., Şeşen, R.; İzgi, C., Osmanlı Matematik Literatürü Tarihi,

I-II. İstanbul 1999.

İhsanoğlu, E., Şeşen, R., İzgi, C., Akpınar, C.; Fazlıoğlu, İ., Osmanlı

Astronomi Literatürü Tarihi, I-II, İstanbul 1997.

İnal, Güner Şah İsmail Devrinden Bir Şehname ve Sonraki Etkileri",

İ.Ü.E.F. Sanat Tarihi Yıllığı, V,(1973), s. 497-529

Karahan, Abdulkadir; Yazıcı, Tahsin; Ali Milani, Topkapı Sarayı Müzesi'ndeki Şehnâme Yazmalarından Seçme Minyatürler, I, İstanbul

1971.

Karahan, Abdulkadir, Yazıcı, Tahsin; Milani, Ali. Topkapı Sarayı Müzesi'ndeki Şehnâme Yazmalarından Seçme Minyatürler, I, İstanbul

1971.

Karatay, Fehmi Edhem; Stchoukine, Ivan, Les manuscrits orientaux

illustrés de la bibliothèque de l'université de Stamboul, Paris 1933.

Karatay, Fehmi Edhem, Topkapı Sarayı Müzesi Kütüphanesi Farsça

Yazmalar Kataloğu, İstanbul 1961.

Kurat, Nimet A. Topkapı Sarayı Müzesi Arşivindeki Latín Ordu, Kırım ve

Türkistan Hanlarına ait Yarlık ve Bitikler, İstanbul, 119-133;

ص: 282

Kut, Günay; Bayraktar, Nimet, Yazma Eserlerde Vakıf Mühürleri, Ankara

1984.

Malekzadeh, Farrokh "İstanbul Topkapı Sarayı Müzesinde Bulunan Şâh İsmail-i Safevi'ye Ait Kupa", İ.Ü.E.F. Tarih Enstitüsü Dergisi, 7-8,

(1977), s. 263-276.

Meier, Fritz, "Stambuler Handschriften dreier persischer Mystiker: 'Ain

al-qudāt al-Hamadānī, Nağm ad-dīn al-Kubrā, Nağm ad-din ad-Dāja",

Der Islam, XXIV/1, (1937), s. 1-42.

Mohajeri, Fatemeh Ayasofya Kütüphanesi'nde Mevcut Olan Farsça Manzum Eserler, İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Basılmamış

Doktora Tezi, İstanbul 1975.

Muhyiddin ‘Arabi, el-Bulga fi'l-hikme,(Felsefede Yeterlilik), ed. Nihat

Keklik, İstanbul, 1969,

Öğütmen, Filiz. XII-XVIII. Yüzyıllar arasında minyatür sanatından

örnekler. İstanbul: Topkapı Sarayı Müzesi, 1966.

Özgüdenli, Osman G. "İstanbul Kütüphanelerinde Bulunan Farsça Yazmaların Öyküsü: Bir Giriş”, A.Ü. Dil ve Tarih-Coğrafya Fakültesi

Tarih Bölümü Tarih Araştırmaları Dergisi, XXVII/43, Ankara 2008, s.

1-75.

Özgüdenli, Osman G., "İlhanlı Tarihine Ait Yeni Bir Kaynak: Târîh-i

Vassâf'ın Müellif Nüshası", TTK Belleten, LXX/258, (2006), s. 501-

522.

Özgüdenli, Osman G., "Osmanlı İranı I: Batı İran ve Azerbaycan Tarihi Hakkında Osmanlı Tahrir Kayıtları: Coğrafi ve İdarî Taksimat”, AÜ

DTCF Tarih Araştırmaları Dergisi, XXII/34, (2003), s. 83-107. Özgüdenli, Osman G., "Şeyh Safiu'd-dîn Erdebîlî'nin Türbesinde Bulunan Kitaplar", Marmara Üniversitesi Türklük Araştırmaları Dergisi, 10, (2001), s. 43-56.

ص: 283

Özgüdenli, Osman G., Turco-Iranica. Ortaçağ Türk-İran Tarihi

Araştırmaları, İstanbul 2006.

Özgüdenli, Osman G.; Erdoğan, Abdülkadir, “İstanbul Kütüphanelerinde

Bulunan Farsça Yazmalar Hakkında Bazı Mülâhazalar", Name-i Aşina, 15-16, (2004), s. 63-84.

Ritter, Hellmut, "Autographs in Turkish Libraries", Oriens, VI, (1953), s.

63-90.

Ritter, Hellmut, "Die persischen Dichterhandschriften der Fatih-Bibliothek

in Istanbul. Revidiert und herausgegeben von Benedikt Reinert",

Oriens, 29-30, (1986), s. 110-258.

Ritter, Hellmut, "La Parure des Cavaliers und die Literatur über die

ritterlichen Künste", Der Islam, XVIII, (1929), s. 116-154.

Ritter, Hellmut, "Philologika, VII. Arabische und persische Schriften über

die profane und die mystische Liebe", Der Islam, XXI, (1933), s. 84-

109.

Ritter, Hellmut, "Philologika, XI: Maulānā Ģalāladdin Rūmī und sein

Kreis", Der Islam, XXVI, (1942), s. 116-158; s. 221-249.

Ritter, Hellmut, "Ayasofya Kütüphanesinde Tefsir İlmine Ait Arapça

Yazmalar", Türkiyat Mecmuası, VII-VIII, (1945), s. 1-93.

Ritter, Hellmut, "Philologika IX: Die vier Suhravardi", Der Islam, XXIV/3-

4, (1937), s. 270-286; XXV, (1938), s. 35-86.

Şeşen, Ramazan, “Türkiye Kütüphanelerindeki Tanıtılmamış Bazı Farsça Yazmalar", İslâm Tetkikleri Enstitüsü Dergisi, VIII/1-4, (1984), s. 5-70. Topkapı Sarayı Müzesi Arşiv Kılavuzu, I. Fasikül, İstanbul, 1938, Turan, Osman, Türkiye Selçukluları Hakkında Resmî Vesikalar, Ankara 1988

Türk Cilt Sanatı Sergisi, (25 Kasım-1 Aralık 1968), Süleymaniye Kütüphanesi Koleksiyonlarından Seçilmiş Yazma Eserler, Ankara 1968.

ص: 284

Uzunçarşılı, İsmail Hakkı, "Osmanlı sarayında ehl-i hıref (sanatkarlar)

defterleri", Belgeler, XI, (1986), s. 23-76.

Uzunçarşılı, İsmail Hakkı, "Şah İsmail'in Zevcesi Tach Hanım'ın

Mücevheratı", Belleten, XXIII/92, (1959), s. 611-619.

ص: 285

ص: 286

دار و غچین را توضیح میدهد میتواند چگونگی حفظ اشکال «تما»، «تماچی» و نیز به دنبال آن واژه «تماچین» را روشن کند اما سوال اصلی اینجا است که «تما» به چه معنی بود و چه مطالبی را درباره ساختار اداری مغول بازگو میکند؟

واژه «تما» به اعتقاد چائی چنینگ شیاو (1) از واژه چینی «نما» (2) به معنی «سوار گشت زن (3) ریشه گرفته است این واژه در آغاز به معنی مامور گشت سواره نظام (4) بوده و بعدها به معنای پیش قراول و جلودار (5) نظامی درآمده است. (6) شیاو به پژوهش یانگ ژیکیو (7) تکیه دارد که مطابق آن شواهدی در مورد کاربرد «تنما» از دوره سلسله تانگ (618-907م) وجود داشته است. (8) از سوی دیگر پل بوئل معتقد است که تنما (9) از واژه تبتی «م تاما» (10) به معنی منتهی ،حاشیه مرز «سرحد گرفته شده و از قرن دهم 4 ق / 10م در زبان مغولی وارد شده .است. (11) از آنجایی که استدلال بوئل در مورد ریشه م» «تاما به واژه ای اخیر در زبان تبتی اشاره دارد و نیز از آنجایی که مشخص ،نیست چرا مغولها باید برای بیان مولفه ای بنیادی در سازمان نظامی ،خود واژه ای تبتی را اقباس کرده باشند؟ میتوان گفت دلایل واژه شناسی شیاو در مورد تما صحیح تر به نظر میرسد

افزون بر اشاره اخیرالذکر تاریخ سری به واژه «تما» در بخشهای دیگری از این اثر نیز به واژه تما اشاره شده است در بند 237 این کتاب چنین آمده که اوکتای پس از غلبه بر حکومت جین (چین) در سال 1234م 632ق در شهرهای نانگینگ جونگدور و شهرهای مختلف آن ،سرزمین مقام] «آلگینچی»، (12) «تماچین» و «داروغچین تعیین کرد (13) در بند 274 تاریخ سری چنین آمده :که مغولها پس از تصرف بخش شمالی ایران طی لشکر کشی سالهای 1230-1231م/627-628ق اوکتای به جورماغون قورچی فرمانده مغول دستور داد تا در آنجا به عنوان تمّا ساکن شود. (14) بند 274 تاریخ سری همچنین اشاره میکند که اوکتای یسودر» قورچی را که از لشکر کشی علیه جورچت و سولانگناس (15) بازگشته بود جهت حمایت از جلایرتای قورچی گسیل کرد یسودر قورچی فرمان یافت تا در آنجا به عنوان تما ساکن شود. (16) سرانجام در بند 276 تاریخ سری مغولها قطعات زیر از زبان اوکتای در واکنش علیه گیوگ ذکر شده است

وی را به عنوان الگنچی گماشت

بگذارید وی را به بالارفتن از دیوارهای کوه آسای شهرها بفرستیم

تا حدی پیش برود که همه ده ناخن انگشت وی

در اثر سایش از جای کنده شود

ص: 288

سپس وی را به تما گماشت

بگذارید وی را به صعود و قلع و قمع دیوار مستحکم شهرها بفرستیم

تا آنجا که ناخن ده انگشت وی

در این کشاکش خرد شود (1)

از بافت این عبارات میتوان استنباط کرد که مداخلت در کار جنگ که شامل محاصره شهرها ،بود مهمترین وظیفه الگنچی و تما بود

آلتان دبتر (دفتر) (زرین منبع مغولی دیگری بود که میتوانست مرجعی برای ارزیابی مطالب تاریخ سری مغولها .باشد اما این اثر امروزه در دست نیست آلتان دبتر تاریخ رسمی و حکومتی مغول بود که در درگاه خانان نگهداری می.شد دسترسی افراد غیر مغول به این اثر ممنوع بود به هر حال رشیدالدین (1347 - 1318م / 645-718ق اشاره میکند که محتوای این اثر از طریق یک واسطه از افراد اردوی غازان خان به وی منتقل شده و از اینرو میتوان گفت که وی اثر خود جامع التواریخ را در حدود سالهای 1302 تا 694/1311 تا 703 ه-ق یعنی روزگار حکومت غازان تالیف کرده است زکی ولیدی طوغان معتقد است این «واسطه» اخیرالذکر پولاد چینگسانگ سفیر قوبیلای در اردوی ایران بوده و بخشهایی که وی در جامع التواریخ وارد کرده، رشیدالدین به میزان اندکی در آن دست برده که این افزوده ها شامل برخی مشاهدات کلی و افزوده هایی از اشعار عربی و فارسی مقتضی مطالب بوده است. (2) در یک مورد دیگر میتوان با دیوید مورگان هم نظر شد که معتقد است که جامع التواریخ روایت غیر مستقیمی دست دومی از التان دبتر است (3) و در حقیقت اشارههایی به تما در جامع التواریخ ملاحظه می شود (4)

1- پس از مرگ چنگیزخان شاهزادگان و امرا گرد هم آمدند و ایلچیدای نویان برادرزاده چینگگیزخان بود و گیوکخان پسر قاآن را به حدود ولایت قورتقان (5) فرستاده بودند تا بگیرند و آن را غارت کرده و مسخر گردانیده بودند و امیری از تنگوت بهادر نام را با لشکری به اسم تما بجهت محافظت آن ولایت آنجا رها کرده (6)

این رویداد را میتوان به لحاظ زمانی به سال درگذشت چنگیزخان 1227-1228م/624- 625 ق مربوط دانست اما در مورد محل قورتقان اطلاعای در دست نیست. گرچه محتمل است محل آن در گونگ چانگ (7) (لنگری (8) کنونی در جنوب شرقی ایالت گانسو (9) واقع شده باشد. تنگوت بهادر مدتی بعد در سال 1235م /33 عق لشکر کشی را به شبه جزیره کره فرماندهی کرد. (10)

ص: 289

2- اوکتای پس از یکه جبه و ،سوبودای جورماغون قورچی قبیله سونیت را بر چهار تومان لشکر تما منصوب کرده و به آن منطقه فرستاد لشکر تما آن است که بخشی از لشکر هزاره و صده ها را برگزینند و به منظور اقامت به برخی مناطق .بفرستند (1)

-3 منکو پس از قوریلتای سال 1251م / 49 عق قوبیلای را بر چین و شرق تعیین کرد و هلاکو را بر ایران زمین و ممالک غربی .فرستاد .سپس وی دستور داد لشکر تما که پیش از این با فرماندهی بایجو و جورماغون در ایران فرستاده بودند و نیز لشکری که با طایر بهادر در کشمیر و به هند رفته بودند در خدمت هلاکو باشند (2) گزارش رشیدالدین در مورد انتصاب جورماغون به فرماندهی لشکر با مطالب تاریخ سری مغولان همخوانی دارد گرچه در تاریخ سری ذکر شده که انتصاب جورماغون از سوی اوکتای انجام شده است. تاریخ جهانگشای جوینی موید مطالب تاریخ سری در مورد انتصاب جورماغون از سوی اوکتای در ایران و ممالک غربی است و اینکه اوکتای یاسا (3) رسانید که سروران و باسقاقان هر طرفی بنفس خویش بحشر روند و معاون جورماغون باشند (4) جوینی شرح میدهد که چون جورماغون کار خراسان را مضطرب بگذاشته بود بعضی را گرفته و باسقاق نشانده و بعضی هنوز گردن بچنبر ایلی بیرون نکرده (5) بود. در حالی که این مطالب نکته هایی در مورد وظایف باسقاق به دست میدهند اما با این حال نمیتوان از آن نتیجه گرفت که فرمانده لشکر تما از اساس مقام متفاوتی در مقایسه با باسقاقها داشته است بلکه او کسی بوده که بر باسقاقهای دیگر سرپرستی داشته اما با این تفاوت که دیگر خودش یک باسقاق نبوده است به دو دلیل :الف: اینکه جوینی واژه تما را به صورت مستقیم در مورد باسقاق به کار نبرده از این رو در مورد اینکه جوینی هم آنها را در پیوند میدیده مطلبی به دست نمی آید.

ب اینکه ممکن است یک باسقاق سرپرست باسقاق دیگری شود؛ به این مفهوم که یک سر لشکر (6) در برابر مقام سرتیپ (7) به عنوان مقامی فروتر سرپرستی داشته باشد.

4- رشیدالدین میگوید :که تیمور ،سالی موکدو و قوتوقو در تومانهای شیرامون نویان در [مقام] تما بودند (8) عبارت در تمّا همانند عمده بخشهای دیگر متن جامع التواریخ مبهم است بوئل به پیروی از دورفر این عبارت را به معنای چهار فرمانده در لشکر معنی می.کند (9) اما این تعبیر زائد به نظر میرسد زیرا یک تومان به معنای ده هزار لشکری است. نگارنده این سطور تعبیر «مقام» را به همان شکلی که جمله را مفهوم میسازد در متن مذکور افزوده است.

5- منكو ياسا داد که «لشکرهایی که به جهت تما در ایران زمین بودند و آنهایی که با سالی نویان به تما در حدود کشمیر و سرحد بلخ و بدخشان از آن هلاکو خان باشد» (10) در این

ص: 290

نقل رشیدالدین به روشنی به لشکریان به عنوان تما اشاره میکند اما دیگر اشارات وی به این اندازه به معنی تما چندان روشن نیست

در موارد 1 و 3 میتوان چنین تفسیر کرد که هم این لشکریان تما بودند و هم فرمانده بود یا به عبارتی هر دو آنها تما بودند در مورد 2 کاربرد عبارت مذکور اگر تما به عنوان فرمانده معنی شود میتوان آن را به معنای لشکریان تما درک کرد (1) در مورد 4 به احتمال زیاد نشان میدهد که تما به معنای چهار فرمانده نظامی است که به اعتقاد نگارنده اشاره به مقام آنها دارد به هر حال در هر گونه پژوهش و نتیجه گیری واژه شناسی در مورد وضعیت نظامی مغولان در کتاب جامع التواریخ باید جانب احتیاط را نگه داشت. گرچه جامع التواریخ محتوای التان دبتر را منعکس می.کند اما بهره گیری وی از طریق یک واسطه و یک منبع دسته دوم بوده .است وی یا واسطه اش متحملا درک تمام عیاری از منبع مورد استفاده خود را نداشتند هر چند میتوان گفت که اگر واسطه پولاد چینگسانگ ،باشد احتمال درک نادرست ضعیف خواهد بود یا رشیدالدین مطالب واسطه خود به درستی متوجه نشده .است احتمال دیگری که میتوان در نظر گرفت این است که رشیدالدین از واژه تما در زمانی استفاده کرده است که این واژه در حکومت ایلخانی تا آغاز سده 8 ق/14م تکامل یافته بود؛ گرچه منبع فارسی دیگری برای درک و تأیید تکامل این کاربرد در دست نیست همچنین ممکن است ترکیب و امتزاج واژه ها رخ داده باشد؛ چنانکه در منابع روسی تما (2) به تومن [تومان] اشاره دارد و به معنایی چون -1- یک نوع تقسیم بندی لشکری -2 یک منطقه اداری و دیوانی اطلاق شده است. (3) گرچه اصطلاح روسی تما سابق بر این با مغولها پیوند داشت اما این در آنجا دوره به معنای «تیره یا تاریک» (4) به کار رفته است. (5) مطالبی از این موضوع روشن نمیشود اما میتوان گفت اصطلاح مغولی تما تأثیرهایی در استفاده آتی از این واژه در سرزمین روسیه داشته است. در این مقاله باز هم به این مطالب توجه خواهد شد. افزون بر تاریخ سری مغولها و جامع التواریخ رشیدالدین سندی از سال 1238 636ق در دست است که نواده موقالی و جانشین کیلائون یا) (تاس ،قورچی یک تماچی بوده است (6) از این رو شاهدی از تما تماچی در سه منبع مغولی در دست است که دو مورد آن تاریخ) سری مغولها و سند یاد شده مستقیماً و دیگر به طور غیر مستقیم (التان دیتر است. در دو منبعی که به طور مستقیم از زبان مغولی گرفته شده اشاره به طور واضحی به یک شخص اشاره دارد که یک مقام -دیوانی نظامی بر عهده دارد در تاریخ سری مغولها و سند یاد شده سال 1238/م/38 عق تماچی به یک فرد اشاره دارد؛ و در تاریخ سری و نیز در مورد صریح در

ص: 291

جامع التواریخ، تما به مقامی که کسی آن را بر عهده داشت، اشاره دارد.

مقام تنماچی (1) را به اوکتای منسوب میکند و آن را مأموری اداری میداند که به زعم یلو چوکای (2) جهت اینکه مستقیماً بر مردم خراج تعیین کنند فرستاده میشدند (3) اما این ماموران دیوانسالاران امور مالی و نیز مسلمانی بودند که با مسائل مربوط به گردآوری مالیات آشنایی ،داشتند نه ماموران نظامی مغولی که به جهت «ایل کردن یک منطقه فرستاده میشدند (4) بارتولد تماچی را ماموری زیر دست و احتمالا وی را به نوعی همکار داروغچی میداند (5) وی اساس بخش 276 تاریخ سری مغولها چنین استنباط نموده است که به تماچین گاه گاهی قدرت نظامی تفویض میشد (6) وی کاربرد واژه تما در جامع التواریخ را به معنی «لشکریانی. برای فتح و دفاع از سرزمینهای متصرفی میداند بر این اساس است که بارتولد نتیجه میگیرد تماچی لشکریانی که وظیفه آنان تما یا محافظت ،بود سرپرستی میکرد؛ این واژه همینطور به مأموران بلند پایه ای که وظیفه ای مشابهی داشتند نیز به کار میرفت» (7) بنابراین از نوشته بارتولد چنین درک میشود که تماچی میتوانسته یک مقام نظامی و همچنین یک مقام اداری و دیوانی هم .باشد اما چنانکه وی تصریح میکند وظایف نظامی تماچی به عنوان مقام ،اداری در اصل ضروری نبوده و ممکن بود به این مقام افزوده شود و در حالی که با به کار بستن آن چنین مینماید که وظایف نظامی تماچی به عنوان یک مقام ،لشکری ضروری بوده است.

پل ،بوئل تما به) چینی (تنما (8) را چنین تعریف میکند نیروی نظامی ویژه که از هزاره های مختلف قبایل مغول ثبت نام و برگزیده میشد و به جهت حافظت و نگهداری مناطق متصرفی و نیز صورت امکان به منظور توسعه قدرت و نفوذ مغولها گسیل میشدند». (9) وی معتقد است که تما شامل عناصر شاخههای اتحادیه «شاهی» است و اینکه در حول و حوش این هسته ،مرکزی گروه های محلی گوناگونی در یک دایره «بیرونی» همکاری داشتند (10) از این رو فرمانده تما نایب قاآن در مناطق فتح شده بود (11) تما در نظر بوئل سنگ بنای قدرت مغول در چین «بود و قدرتمندترین کارگزاران حاکمان قبیله ای مغول به شمار میرفت (12) به نظر بوئل هنگامی که قوبیلای چین را تحت تصرف درآورد دو سنت» متفاوت ساختار مغولی را در زمینه حکومت به میراث برد.... ساختار دیوانی امپراتوری.... با همکاری آن با داروغچی و بیتکچی و دیگر مقامات ... [و] ساختار تما در چین تحت حاکمیت مغولها» (13) بوئل دقیقا اشاره میکند که از زمان سلسله تانگ به بعد حکومتهای چینی تماماً در یک اصول کمابیش قدرت مرکزی متحد سازمان یافته بود که همراه با بخش نظامی که به شدت تحت سلطه قدرت دیوانی غیر نظامی قرار داشت از سوی دیگر در چین روزگار حاکمیت مغول قدرت به دو بخش مجزایی با نظامهای اداری که به طور متوازی تقسیم شده بود این نظام اداری غیر

ص: 293

«نظامی» در مقابل چونگ شو شن (1) شورای اداری پاسخ گو بودند و «نظام» نظارتی «لشکر نیز به شورای لشکری به نام شومی یوان مسئول بودند (2) این نظام دوگانه دیوانسالاری متوازی را که قوبیلای در سلسله یوان برقرار ،ساخت صرفا تداوم نظام دوگانه ای بود که پیش از این در امپراتوری مغول وجود داشت از این رو نظام» لشکری مغول... قدری بیشتر از ساختار در دوره پیش از حکومت یوان و در یک ظاهر توسعه یافته محسوب میشد (3) بنیاد تعریف بوئل از «تما» تا حد زیادی مبتنی بر فهم دورفر از چگونگی استفاده جامع التواریخ از این واژه است اما بوئل در مقاله خود با نشان دادن کاربرد متفاوت تما و تماچی در تاریخ سری اشاره میکند که مطابق آن به یک شخص اشاره دارد به هر حال وی این نوع کاربرد تاریخ سری را به رسوم» با اجدادی مشحون از خودنمایی مربوط میداند که موجب شده نویسنده این اثر درباره نیروهای تشکیل دهنده تما دچار سهو شود و تنها بر موقعیت فرمانده حاکم بر آن متمرکز گردد (4) بوئل معتقد است که در مورد تفاوت بسیار اندک کاربردهای [تما و تماچین] در تاریخ سری و جامع التواریخ ملاحظه اندکی صورت گرفته است زیرا میتوان ملاحظه کرد که هر دو منبع به یک مطلب یکسان اشاره دارند (5)

علت این ناهمخوانی در تعریف چیست؟ آیا میتوان تما تماچی را هم به معنای یک شخص و هم به معنای یک گروه نظامی اطلاق کرد؟ یا اینکه در یک مورد به شخص اشاره دارد و در مورد دیگر به یک گروه نظامی؟ یا اینکه آیا میتوان معنای این واژه ها را به گونه ای دیگر تعریف کرد؟

هر کدام بدون مشکلی در ترتیب و نظم و بدون ضرورتی در حضور تواچیان در محل مناسب خود قرار گرفتند (1) ،تکستون تواچی را به معنای یک صاحب منصب در امر گردآوری و نظم لشکریان (2) تعریف می.کند (3) منابع چینی خوانشی را فراهم میکند که آنچه را در دیگر منابع ،آمده تکمیل می.کند یوان شی (4) و یوان دیانژنگ (5) تشکیلات سلسله یوان و تونگچی تیاگ (6) آیین نامه تشکیلات (جامع همگی «تنماچی قون» (7) در مورد لشکریان مقیم اردوگاه به کار میبرند (8) چنین به نظر میرسد که «قون» به معنای «لشکریان» به تنماچی اضافه شده؛ اگر که تنماچی پیش از این به معنای لشکریان باشد میتوان تنماچی «قون را به معنای لشکریانی برای تنماچی دانست که در آن صورت قون» به معنای فرمانده است. به همین صورت میتوان عبارت جامع التواریخ یعنی لشکر تما را به معنی لشکریان فرمانده (تما معنی کرد یوان شی «تنماچی قون» را در رابطه با منگگو (مغول)قون» تعریف کند

منگگو قان تنها از ملیتهای مختلف تشکیل شده بود در حالی که تماچی قان» از قبایل گوناگون به وجود آمده بود این نظام این گونه بود که خانواده ای با مردانی در سن 15 تا 70 سال مهم نبود که چند نفر در خانواده ای وجود داشتند؛ همگی میتوانستند به خدمت لشکر درآیند. هر گروه ده نفری یک پای (9) را تشکیل میدادند که توسط «پایفو» (10) رهبری میشد سواران آماده نبرد بودند پیادگان در کنار هم دیگر گرد آمده بودند و حیواناتشان را به چرا میبردند هنگامی که بچه ها به رشد میرسیدند حتی پیش از بلوغ میتوانستند به عنوان جیاندینگ قون (11) سربازان (نوجوان ثبت کند. (12)

براساس این عبارت در کتاب یوان «شی» همینطور در عبارت اخیرالذکر رشیدالدین فضل در مورد سرمنشاء امرایی که لشکریان را همراهی میکردند میتوان گفت که لشکریان «تنماچی در بیشتر موارد غیر مغولهای بودند که عمدتاً توسط صاحب منصبان غیر مغولی فرماندهی میشدند که این صاحب منصبان خود تحت سرپرستی یک تماچی مغولی قرار داشتند. در این مورد جایی که تنماچی بدون «قان» ظاهر میشود بیشتر به معنی یک فرمانده است برای نمونه یوان شی میگوید که در سال 1262م / 660ق شیزو امپراتور) با تنماچی پنج توگزیا»، اقدام به برپایی منگگو» تنماچی دونگگوانفو» دیوانسالاری کل تماچی (مغول نمود 653 براساس این متن به جای اینکه گفته شود امپراتور با اقدام به مشورت با لشکریان اردو یک هیات» «اداری برپا ساخته ،بود منطقی تر است که استنباط شود امپراتور از طریق مشورت با پنج رهبر» نظامی یک هیات اداری ایجاد کرده است.

از نوع کاربرد تما در تاریخ سری ،مغولان به ویژه انتصاب جرماغون از سوی اوکتای به

ص: 295

عنوان تما بر شمال ایران و یسودر و به عنوان تما در جنوب شرقی منچوریا و همچنین شیوه استفاده این واژه در جامع التواریخ در مورد ،تیمور ،سالی موکدو و قوتوقو که در این متن به معنای فرمانده نظامی بوده و نیز نوع شکلهای اشتقاق مختلف آن در منابع غیر مغول مانند ارمنی و ترکی ،جغتایی همه و همه نشان میدهد که ظاهراً این واژه در اصل نه به یک مقام لشکری بلکه به صورتی خاص به مقامی نظامی اداری اشاره داشته است. هنگامی که در جامع التواریخ و منابع چینی به لشکریان تماچی اشاره میشود واژه را برای لشکریان (لشکر) و قون به ترتیب (اهمیت اضافه می،کردند که اگر این واژه پیش از این به معنای لشکریان می بود میتواند غیر ضروری به نظر برسد اما آیا میتوان موقعیت نظامی و اداری تماچی را با همان معنای باسقاق که پالادی و ناسونف میگویند درک کرد؟

تاکنون در اثری دیده نشده که یک باسقاق با تماچی یکسان پنداشته شده باشد. در حقیقت منبعی در دست نیست که این اصطلاحات را در پیوند با هم به کار برده باشند یوان شی واژه «باسیها» (1) را یک بار به کار برده اما به هر حال در متن با واژه «تنماچی» ذکر نشده است این کاربرد یک مورد خاص است زیرا موقعیت یک مأمور را نشان میدهد که پیش از این به خدمت حکومت یوان درآمده به عنوان القاب مأموران چینی ذکر نشده است. تاریخ سری و جامع التواريخ جورماغون را به عنوان /تما تماچی معرفی میکنند گرچه تاریخ سری واژه باسقاق را استفاده نمیکند و جوینی نیز واژه تماچی را به کار نمیبرد کاربردهای متفاوت تماچی و باسقاق نظری را که باسقاق و تماچی اصطلاحات متفاوتی برای یک شخص یکسانی است تقویت می .کند گرچه رشیدالدین هر دو اصطلاح باسقاق و تماچی را به کار گرفته اما وی آنها را با هم به کار نبرده .است وی اشاره میکند که چنگیزخان در سال 1220م/17 عق پس از اینکه بخارا را وادار به تسلیم میکند باسقاقی بر آنجا منصوب می.کند. (2) باید به خاطر داشت که جامع التواریخ چنانکه از نام این اثر بر می آید نوع جمع آوری مطالب از منابع گوناگون است. از این رو نمیتوان انتظار داشت که نسبت به زمان پدیدار شدن واژه ها کاملا بی تناقض باشد به نظر نگارنده معنای مختلفی که در متن رشیدالدین دیده میشود انتقال واژه تما به دوره ایلخانی از معنی اصلی آن به معنای هویت یک فرمانده نظامی در سرزمینی است که به تازگی توسط مغولها تصرف شده بود و به این جهت به کار گرفته شده تا تفاوت لشکریانی که وی فرماندهی میکرد را نشان دهد در منابع روسی این انتقال کامل بوده است زیرا تما (3) به معنای هویت یک فرمانده نظامی به کار نرفته است بلکه تنها در مورد لشکریان و سرزمینی به کار رفته که این لشکریان تصرف کرده بودند(تومان) منابع روسی واژه باسقاق را به معنی فرمانده نظامی به

ص: 296

کار میبرند که احتمالا زمینه ادعای پولادی در این زمینه را فراهم کرده است اما به هر حال یک باسقاق چه معنایی بود آیا پیوندی با داروغه داشت آیا به همان شکل که در سرزمین های روس دیده میشود یکی از مسائل عمده تاریخ نگاری آسیای میانه به شمار میرود

تأیید این نظر در دست ،نیست میتوان گفت پسوند «یه» میتواند به نام حاکم نظامی وصل شود تا به شکل «تایشویه» نوشته شود در مقایسه با نظر اندیکات و ست مبنی بر انتشار این واژه از غرب به آسیای مرکزی استفان و اشاری مدعی است که داروغچی» از باسقاق ترکی مشتق شده به معنی حکومت کردن و اداره کرده است وی مدعی است همانطور که مغولها قلمرو خود را به سوی غرب توسعه میدادند با اصطلاح باسقاق که پیش از آنها وجود داشته شدند و اینکه نخستین شاهد «داروغچی» در میان مغولها در سال 1221م/618ق پس از تصرف قلمرو حکومت قراختاییان بود (1) و اشاری چنین نتیجه میگیرد که «باسقاق» از خراقانیان در سده 11م 5اق سرمنشاء ،گرفته گرچه تنها اصطلاح باسخوچی میتواند گواه آن «باشد فراتر از این وی به تفاوت وظایف داروغچی و باسقاق و شحنه دوره سلجوقی (عربی: (شحنه قائل نشده است؛ وی همچنین نشان میدهد که واژه باسقاق در منابع عهد مغول پدیدار نشده است (2) نکته قابل تأمل در اینجا این است که در صورتی میتوان انتظار داشت که واژه «باسقاق در منابع مغولی یافت ،شود که مقامی متمایز از مقام داروغه باشد از سوی دیگر

میتوان نتیجه گرفت که اصطلاح داروغه مغولی برای باسقاق بوده است.

جان اندرو بویل مدعی است که جوینی در کتاب خود تألیف) در سال 1260م/658 ق) واژه های باسقاق شحنه و داروغچی مترادف به کار رفته است. (3) بی تردید جوینی که به خدمت هلاکو درآمده ،بود در مقامی قرار داشت تا شکل صحیح این واژه را درک کرده و به کار ببندد در واقع جوینی به امیر» تورت» «ابا در مقام شحنه سمرقند و در جای دیگر به عنوان باسقاق سمرقند اشاره میکند که ظاهرا نشان میدهد که وی این واژههای به جای هم به کار برده است اما با بررسی بیشتر شواهد موجود روشن خواهد شد که مسأله به این صورت نیست تاتا تونگا مورخ ایغور نیز میتواند تشکیلات اداری سنت مغولی را روشن سازد. تاتا تونگا خود مهردار نایمانها بود و برای تشکیل دیوانسالاری مغول بر پایه سازمان اداری ایغوری اقدامات چشمگیری نمود. (4) اما احتمالاً ساختار عمیقتری در انتقال تشکیلاتی وجود .داشت انتقال تفکرات سیاسی و اداری چینی از سدههای پیش از عهد چنگیزخان از سوی غرب به ترکهای شرق شروع شده بود (5) اون لاتیمور (6) نشان میدهد که تصور موجود در مورد چینیها و بربرها این است که پیشروی به سوی دیوار بزرگ از جنوب به شمال بوده و با تعیین سرحد دو تمدن عمل میکرد وی برخلاف این معتقد است که یک توزیع شرق به غرب قبایل و یک حرکت سیاسی نظامی شرق به غرب به اندازه مرزبندی جغرافیایی شمال به جنوب اهمیت داشته است. (7) هنگامی که از تشکیلات نظامی و سیاسی غرب چنین سخن به

ص: 298

میان می آید این نکته را باید به خاطر داشت دیوید مورگان معتقد است که احتمالا پایه های تشکیلات امپراتوری مغول پس از تصرف امپراتوری قراختاییان به دست چنگیزخان در سال 1218م/ 15 عق در آسیای میانه قرار داده شده است دیوید مورگان در مورد مسأله انتقال تشکیلات از شرق به غرب معتقد است که ساختار اداری قراختاییان ترکیبی از مؤلفه های بومی استپ ،(ختایی) ترکهای آسیای مرکزی و چینی بود دیوید مورگان با در نظر گرفتن اینکه نفوذ عناصر ختایی در سازمان اداری مغول به وسیله ختاییانی میتوانست انجام شده باشد که پیش از این در خدمت حکومت جین(چین بودند و بعد با شکست این حکومت به سلطه مغولان درآمدند و یا این نفوذ توسط بومیان ختایی ساکن مناطق شمالی یعنی جایی که بعدها دیوار بزرگ ،گردید و پس از شکست در خدمت مغول درآمده بودند انجام گرفته بود مورگان این نظر را قابل توجه بیشتری یافته که مغولان سازمان دیوانسالاری در مقیاس کلانی از امپراتوری قراختاییان وام گرفته شده است. وی نتیجه میگیرد که در این زمینه «امپراتوری مغول در مقیاسی ،بزرگ حکومتی جانشین برای امپراتوری قراختاییان بود (1)

همین طور نتیجه گیری و اشاری و پژوهشگران دیگر (2) مبنی بر اینکه «داروغچی»، معادل مغولی واژه ترکی «باسقاق» است نمیتواند ضرورتا نظر اندیکات و ست که از نفوذ عناصر چینی سخن میگوید را نقض کند چرا که باسقاق و داروغچی احتمالاً از مقام معادل چینی سرمنشاء منشاء گرفته است. به هر حال شماری از دانشمندان چنین ادعا کرده اند که داروغچی و باسقاق جدا از هم هستند اگرچه در عین حال هر دو مقام مربوط به هم هستند افزون بر این به نظر میرسد که باسقاق کمابیش معادل دو وی (3) یا حاکم نظامی است و داروغچی نیز کمابیش معادل «تایشو (4) یا حاکم غیر نظامی است در حالی که این دو مقام با هم دیگر همپوشانی داشتند در برخی موارد قدرتهای متعارض با یکدیگر بودند هنگامی که یک منطقه نیازمند صلح ،بود حاکم نظامی غلبه داشت و هنگامی که منطقه در حال صلح ،بود امور تحت سلطه حاکم غیر نظامی بود (5) یوان شی وظایف داروغچی را چنین مشخص میکند انجام سرشماری؛ به استخدام درآوردن سربازان از میان بومیان منطقه؛ برپا داشتن یام؛ گردآوری مالیات و فرستادن خراج به دربار امپراتوری (6) بارتولد از فهرست وظایف چنین نتیجه میگیرد که داروغچی در عین که محصل مالیاتی بود و فرماندهی لشکر را نیز بر عهد داشت (7) اما هیچ یک از این وظایف بایسته که در فهرست یوان شی نشان نمیدهد که داروغچی ضرورتاً یک رهبر نظامی که سوار بر اسب خود لشکریان را به میدان نبرد میبرد. از سوی دیگر آنچه در سفرنامه کارپینی در مورد مقام باسقاق ذکر شده در نوع خود چهره نظامی را ترسیم میکند

ص: 299

تاتارها بستکی (1) یا کاملترین افراد میان خود را در ممالکی که اجازه بازگشت داشتند تعیین میکردند و حاکمان به اندازه دیگران رعایا مجبور به اطاعت از این فرماندهان بودند اگر کسانی از هر شهری یا ممالکی خواسته بستکی را اجابت نمیکرد متهم به تمرد علیه تاتارها بود و متعاقباً آن شهر یا ملک ویران میشد و اهالی آن با نیروی فائقه تاتارهایی که از سوی حاکم (2) فراخوانده شده بود دچار نیستی میشدند که این نیروها سرزمین را تحت سلطه در آورده و بر آن چیره شده و نیز برای بومیان ناشناس بودند و به طور ناگهانی آنها را مورد هجوم قرار میدادند. (3)

کارپینی در عبارت به طور ویژه در مورد ممالکی سخن میگوید که در برابر مغولان مقاومت کرده و با زور به اطاعت در آمده بودند باسقاقها در این ممالک تعیین میشدند تا فعالیتهای حاکمان را هدایت کرده و از اینکه منطقه تحت سلطه مغولها قرار دارد اطمینان حاصل کنند. معادل اصطلاح لاتینی که کارپینی برای تعریف باسقاق یافته prefectos» است در حالی که در مورد «principis» یا حاکم میتوان اصطلاح «داروغچی» را مطرح کرد اصطلاحی که کارپینی آن به کار نبرده است.

مساله ای که گیج کننده مینماید مشکل درک این موضوع است که چگونه کسی میتوانست در دیوانسالاری مغول مقامی غیر نظامی به شمار آید در واقع حاکم غیر نظامی نیز اختیارات نظامی داشت به این معنا که وی مسئول حفظ نظم در محدوده خود بود میتوانست سرباز استخدام کند و هنگامی که احساس میکرد که زمام امور از اختیار وی خارج شده ، حاکم نظامی را فرا بخواند همین طور حاکم نظامی نیز برخی وظایف را بر عهده داشت که میتوان آن را غیر نظامی .خواند مانند گردآوردن مالیاتها به ویژه در مناطق مرزی به منظور حل این

مساله میتوان از توضیح کاربردی بوئل در مورد نظامهای دیوانسالاری جداگانه و همپایه مغولان در چین بهره گرفت. بنابراین نظر داروغچی در قواعد اداری بخش غیر نظامی کار میکرد و همانند دالو» هواچی (4) در چین از سوی یک هیات اجرایی مسئولیت داشت؛ در حالی که باسقاق تحت قوانین اداری بخش نظامی قرار داشت و همانند موقعیت «تنماچی» در چین از سوی یک هیات نظامی مسئولیت داشت.

اگرچه جوینی واژگان باسقاق و شحنه را به کار برده است اما برخلاف ادعای بویل جوینی داروغچی و شکلهای مختلف آن را به کار نمیبرد هنگامی که جوینی از اصطلاح باسقاق استفاده میکند می کند، معمولاً منظور وی اشاره به مالیاتهای گردآمده یا برخی موضوعات نظامی دیگر است برای نمونه باسقاق در شهرها و مناطقی که مانند بخارا و خوارزم در برابر مغولها

ص: 300

مقاومت میکردند به کار گماشته میشدند (1) از سوی دیگر در شهرهایی مانند بلخ و رادکان و سرخس که به صورت صلح آمیز تحت سلطه مغولان درآمده بودند شحنه می.گماشتند (2) واقع جوینی گزارش میدهد که هرگاه اهالی هر شهر از لشکر مغول اطاعت میکردند به آنها شحنه داده میشد (3) و هرگاه اهالی هر شهر ترغویی و نزلی بداد ایشان را زحمتی نرسانیدند و شحنه بدیشان (4) داده میشد به گفته جوینی هنگامی که علاء الدین محمد دوم فرمانروای سلسله خوارزمشاهی از مقابل مغولان فرار میکرد به مردم مرو گفت و بهروقت که لشکر تاتار برسد بخدمت استقبال تلقی نمایند و بنفس و مال توقی و شحنه قبول و فرمان ایشان را مثول نمایند (5) گویا جوینی نشان میدهد که یک باسقاق برای به تسلیم کردن یک منطقه استفاده می،شده در حالی که شحنه در منطقه یا شهری منصوب میشد که به صورت صلح آمیزی سلطه مغولان را پذیرفته بودند. اگرچه تورت ابا (6) هم به عنوان «شحنه» هم باسقاق» سمرقند معرفی شده اما ضرورتا به هویت یک مقام اشاره ندارد ممکن است هر دو مقام را با هم دیگر نگه داشته است اگر چه معمولاً ترتیب به این گونه نبوده است. در واقع اشاره جوینی به تورت ابا به عنوان شحنه در یک فضای صلح آمیز بود در حالی که اشاره به وی به عنوان باسقاق در یک فضای نظامی است. (7) نمونه دیگری از ماهیت روشن این مقام در مورد چین تمور روی داده است جوینی میگوید که جوچی وی را به باسقاقی خراسان منصوب کرد در حالی که رشیدالدین میگوید که وی را به عنوان شحنه در خراسان منصوب .نمود. (8) دوباره در اینجا نیز دیگر تفسیرها نیز ممکن و متحمل است مانند اینکه یکی از این دو نویسنده در اشتباه .است در اینجا نمیتوان صرفاً بر پایه این دو نمونه نتیجه مشخصی به دست آورد بر پایه اینکه جوینی میگوید منگو بولاد مغول بر سر پیشه وران تبریز به عنوان باسقاق ،بود را تچنوسکی نتیجه می گیرد که جوینی گاهی باسقاق را به معنای داروغه به کار میگیرد (9) اما در اثر جوینی اطلاعی در مورد شورشی در بخارا به رهبری یکی از پیشه وران به نام محمود تارابی غربال بند وجود دارد. (10) از این رو برای فرونشاندن این شورش حضور یک مقام نظامی را ضروری میساخت (11)

آشنایی با دیوانسالاری چینی میتواند درک روشنی از منابع موجود را فراهم کرده تا مقام های دیوانی در ممالک را در غرب چین گواهی میدهد برای نمونه جوینی گزارش میدهد که یکی از شاؤکم در سلطه قراختاییان قرار داشت و از سوی امپراتورشان به عنوان حاکم ایغورها فرستاده شده بود. (12) ویتفوگل و فنگ معتقدند که شاؤکم» یک نام مصطلح نبود، بلکه یک لقب بود. آنها این لقب را با موقعیت مقام چینی شائوچئین(سرپرست جزء) یکی

ص: 301

می.دانند. (1) اگر چه «شاؤکم به احتمال بسیار به یک لقب اشاره دارد اما گویا غیر محتمل است که یک چنین مامور دون پایه ای به عنوان شائو چنین میتوانسته حاکم باشد و این چنین مأموریتی مهمی از سوی امپراتور قراختاییان به او داده شود. در واقع محتمل است که شاؤکم به شاوژن اشاره دارد که حاکم غیر نظامی یک ایالت است در تایشوژون (2)

از آنجایی که جوینی از شاوکم (شاوژون) به عنوان شحنه نام میبرد چنین به نظر میرسد که شحنه یک حاکم غیر نظامی بوده است در حالی که باسقاق حاکمی نظامی محسوب میشد همچنین بویل و بارتولد عبارتی در تاریخ جهانگشای جوینی را به این معنی تفسیر میکند که چنگیزخان پس از تصرف سمرقند شخص خاصی را با نام «توشا» به باسقاقی بخارا منصوب کرده است (3) با این حال بوئل مدعی است که توشا همانطور که از نوشتار این واژه در متن جهانگشا ملاحظه میشود نمیتواند یک نامی مصطلح باشد بلکه به مقام چینی تایشی (تای شیه) (معلم) بزرگ اشاره دارد. (4) به هر حال معلم» بزرگ در همکاری با حاکم یک ایالت مقام بسیار بلند پایه ای به شمار میرفت چنانکه هنری سرویس معتقد است که مقام معلم بزرگ در مغولستان «تایسی (5) نامیده میشد بر حاکم ایالتی که موجود در یک منطقه قدرت و نفوذ چشمگیری داشت. (6) محتمل است که این واژه بر پایه نامگذاری شاهزاده ،ژاپنی شوتوکو تایشی (7) ساخته شده است که به عنوان نایب السلطنه از سال 594 تا 622م بر اریکه قدرت .بود در کنار اینها معلم بزرگ بخشی از دیوانسالاری مرکزی حکومت چینی بود نه یک حاکم محلی یا منطقه ای در حقیقت میتوان توشا را به معنی «تایشو یا حاکم غیر نظامی در نظر گرفت سپس میتوان متن اخیر ذکر جوینی را به این شکل بازخوانی کرد پس از تصرف سمرقند، چنگیزخان حاکمی غیر نظامی (تایشو) و یک حاکم نظامی (باسقاق) به رهبری و حکمرانی محدوده بخارا منصوب کرد.

از این رو تشابهات وظایف و نیز شباهتها در معنی نامهای مختلفی که به آنها داده میشد نشان میدهد که در اینجا با دو مقام مشابه روبرو هستیم با روابط مشابهی که در سراسر آسیای مرکزی وجود داشت شحنه با واژه داروغچی مترادف است یا حاکم غیر نظامی (8) در حالی که باسقاق حاکم نظامی است باسقاق متصدی حفظ نظم در یک منطقه متصرفی که به صورت صلح آمیزی به اطاعت در نیامده بود منصوب میشد (9)

همچنین مغولها دانش تشکیلات چینی را به صورتی مستقیم تر اقتباس کردند پدر چنگیزخان نسبت خانوادگی با دربار امپراتوری جین داشت و هنگامی مغولها نخست به شمال چین (1211 - 1215م/608 - 612ق حمله کردند دیوانسالاران سلسله جین را اسیر کردند که

ص: 302

در میان آنها یلو چوکای (1) ختایی بود (2) پس از این لشکر کشی یلوچوکای به مشاور ارشد چنگیزخان تبدیل شد (3) و در عهد ،اوکتای یلوچوکای بالاترین مقام دیوانسالاری امپراتوری مغول را به دست آورد.

گرچه یلو احتمالا هیچگاه عبارت مکرری برای فتوحات نداشته اما به هرحال وی از پشت اسب حکمرانی نمیکرد (4) در همین دوره تثبیت نخستین فتوحات بود که نقش وی بسیار پرنفوذ .بود. (5) بوئل چنین معتقد است که اینها ختایی ،بودند بیشتر از هر گروهی که خبرگی و راهنمایی مورد نیاز برای برآمدن مغولان داشتند و همچنین وجود همین اهل ختا بود بیشتر از همه مغولان مفاهیم واژگان و تشکیلات را از آنها اخذ کردند (6) و چنین به نظر میرسد که به صورت ویژه از طریق یلو چوکای بود که مغولها سنتهای دوگانه چینی را اخذ کردند هنگامی که مغولها سلسله یوان را در چین بر قرار ساختند نظام دوگانه حاکمان نظامی و غیر نظامی را ادامه دادند اما به هرحال بر اساس سنتهای قبیله ای استپی- صحراگردی خود آن را به صورت غیر متمرکز برپا ساختند. دیوانسالاران معمولی که عمدتا چینی های بومی بودند در مقام خود نگه داشته شدند و در برخی موارد قدرتی در حکومت یوان قدرت به دست آوردند. مغولها در آنها مرا قام حاکم تثبیت شده غیر نظامی به شکل دارو چی به چینی دالو) (هواچی معرفی کردند و آنرا ستون فقرات ساختار بخش دیوانسالاری غیر نظامیشان کردند. اندیکات وست مینویسد که «تاریخ» حکومت محلی یوان را میتوان از طریق تاریخ مقام داروغچی تدوین کرد (7)

این کسانی که مرتبه دالوهواچی را در چین داشتند میتوان تصور کرد که به لحاظ نژادی از میان قبایل مغول یا اهالی مناطق آسیای غربی یا مرکزی و نیز با پیشینه خانوادگی طبقه حاکمه باشند گرچه در میان آنها کسانی از هانجن چین (شمالی) و نانجن (چین) جنوبی که نامهای مغولی ،گرفتند تا بتوانند در آن مقام منصوب شوند احکام صادر شده در امپراتوری به معنی اینکه هانجن و نانجن از اینکه دالو هواچی محروم ،باشند ظاهراً موفقیت آمیز نبوده است.(8) برخلاف این مسأله در دوره حکومت ،یوان تصدی مرتبه حاکم نظامی به لحاظ نژادی عمدتاً به مغولهای واگذار میشد (9) تغییر در مقام مامور اسماعیلی (10) منعکس کننده این تفاوت در ویژگیهای نژادی برای دو مقام بود اسماعیلی باسقاقی در حکومت ختا بود اما وقتی که به سوی مغولان رفت به عنوان دالو هواچی در چین منصوب گردید. (11) وی به عنوان مسلمان ترک نژاد نمیتوانست به مغولان با مقام پیشین خود یعنی باسقاق یا حاکم نظامی خدمت کند بلکه وی میتوانست به عنوان یک حاکم غیر نظامی برای آنها در چین کار میکرد

ص: 303

عکس

جدول شماره 1

القاب نظام دوگانه اداری آسیایی

حاکم غیر نظامی به عنوان شحنه سر برآورد و حاکم نظامی به عنوان باسقاق پدیدار گردید وقتی مغولها امپراتوری قراختایی را تصرف ،کردند اصطلاحات مغولی خود را برای مقام حاکم نظامی به وجود آوردند که تما نامیده میشد مغولها در بخش غربی امپراتوری خود اصطلاح مغولی داروغچی را برای معادلی برای شحنه معرفی کردند به هر حال هنگامی که آنها از زبان ترکی اقتباس ،کردند واژه ترکی باسقاق را نیز جایگزین واژه مغولی تما نمودند در دوره حکومت یوان مغولها نامهای مورد استفاده آنها برای حاکم غیر نظامی داروغچی را با خود آوردند که سپس به دالو» «هواچی نوشته شد. همچنین مغولها دوباره نامی را برای حاکم نظامی (تماچی) به کار گرفتند که به صورت تنماچی نوشته میشد اما به یک معنی جدید که پیش از این در چین وجود نداشت به هر حال این مقامها به خودی خود معادلی برای واژههایی بودند که در اساس در عهد سلسله کین و هان توسعه یافته بودند با این استثنای چشمگیر که امکان اینکه عهده دار شدن آنها از سوی نژاد چینی وجود نداشت سرانجام دو مقام مشابه در منابع روس به عنوان داروگا( mapyra یا با کمی تفاوت باسقاق (Sackak) ملاحظه میشود که به صورتی خاص به ماموران تاتار اشاره داشت.

گرچه اصطلاح باسقاق در منابع مغولی پدیدار نشده اما همین طور که در تاریخ سری مقامی در مقابل داروغه توصیف میشود اصطلاح تما پدیدار می.شود همچنین واژه تما که در جامع التواریخ ذکر شده مطابق با ادعای مولف بر اساس دسترسی وی به منبع مستقیم مغولی یعنی التان دیتر .است به عنوان فرماندهان نظامی در منطقه متصرفی ناآرام هم باسقاق و هم تماچی حضور داشتند؛ تا آنجا که میتوان آنها را حاکمان نظامی این مناطق معین نمود حوزه اختیارات حاکمان نظامی و حاکمان غیر نظامی داروغچی یا (شحنه به صورتی عامدانه در هم تداخل دارند نوع منطقه ای که آنها حکومت میکردند خواه منطقه ای صلح آمیز یا متخاصم میتوانست تعیین کند که کدامیک در اقتدار و حکومت حق برتری داشته است محتوای این اشارهها مؤلف را به همسویی با نظر ارکاماندریت پالادی کافاروف که در سده نوزدهم میلادی مقام تمّا را باسقاق یکی میداند رهنمون ساخته است بنابراین از بخش 274 تاریخ سری مغولان میتوان چنین استنباط کرد که در سال 1229 م / 626ق حاکمان نظامی (تماچین و حاکم غیر نظامی داروغچین از سوی اوکتای بر ،آلان پولوتسی و ولگا و بلغار در روس منصوب شده بودند.

ص: 305

n. 119.Cf

12. Yang Zhiqiu.

13. Yang Zhiqiu, Yuandai di yanmachi zhun, Zhonghua Wenshi luncong, 6, Agust 1956, 181-213, cited in Ch'i-ch'ing Hsiao, The military establishment of the Yuan dynasty, 137, n 119.

14. tanma.

15. mTha-ma.

16. Paul D.Buell, Kalmyk Tanggaci People: thoughts on the mechanics and impact of Mongol expansion, Mongolian studies, 6, 1980, 55, n 40.Cf, Paul D. Buell, Tribe, Qan and ulus in early Mongol China: some prolegomena to Yuan history, Ph.D Dissertation, order no, 7800908, University of Washington, 1977, 261-262, n 143.

17. 'alginči.

18. Mongyol-un niuča tobča❜an, 273, p 165;cf. Secret history(Cleaves), 214'Secret History"(Rachewiltz), PFEH, 31, 1985, 30;and"Starinnie Mongol'skoe skazanie, 155.

19. MonqYol-un niuča tobča'an, 274, p165, The secret history(Cleaves), 214, Secret history(Rachewiltz)PFEH. 31. 1985. 30; and: Starinnoe Mongol'skoe skazanie, 155.

این متن اشاره میکند که اهالی «بغدات بغداد] تسلیم جورماغون شدند اما حمله او به بغداد در سال 8321 36 ق موفقیت آمیز نبود بغداد تا زمانی که هلاکو به آن حمله کرد به تصرف مغولان در نیامد.

20. Solang Yas.

21.MonqYol-un niuča tobča'an, 274, p165, The secret history(Cleaves), 215, Secret history(Rachewiltz)PFEH. 31. 1985. 31; and: Stainnoe Mongol'skoe skazanie, 155.

22. Monq Yol-un niuča tobča'an, 276, p166, The secret history(Cleaves), 217, Secret history(Rachewiltz)PFEH. 31. 1985. rr.

ص: 307

کلوز الگنچی را به عنوان جاسوس» ترجمه می.کند دوراکه ویلتس آن را در اینجا «لشکر پیش تاخته یا پیش قراول ترجمه میکند و در بند 732 به عنوان مامور گشت زنی دورفر آن را به معنای «Grenzwachen یعنی مراقبت و حفاظت مرزی یا سرحدی میداند

Gerhard Doerfer, Turkische und mongolishe Element im Neupersischen, 4 vols.(Weisbaden: Franz Steiner, 1963-1975);I: 252.

برای یک مقابله برای استفاده از اصطلاح پنج انگشت یا ده انگشت بنگرید

MonqYol-un niuča tobča'an, 252, p166, The secret history(Cleaves),

11, Secret history(Rachewiltz)PFEH. 4. 198571. 127.

23. A.Zaki velidi Togan, The Composition of the history of the Mongols

by Rashid al-din, General Asiatic Journal, 7, 1962, 64, Cf. Thomas T.

Alssen, Mongol imperialism: the policies of the Grand Qan Mingke in China Russia and the Islamic lands, 1251-1258(Berkeley: University of

California Press, 1987), 197-198.

24. David Morgan, The Mongols(Oxford: Blackwell, 1986), 11-12.

بازتابهای جامع التواریخ و تاریخ سری در یک ،دیگر ویلیام هونگ را به این نظر متمایل ساخته که یک نسخه اخیر و گم نشان از تاریخ سری منبع جامع التواریخ بوده است.

William Hungm, The transmission of the book known as The secret

history of the mongols, Harvard Journal of Asiatic Studies, 14, 1951, 481.

اما نوع شباهت های میان دو متن احتمال هرگونه وام گیریهای کمابیش مستقیم را تقلیل می دهد. برای نمونه هر دو در مورد رویدادی را که ذکر میکنند اطلاعاتی دارند که آن منبع دیگر ندارد

.25 در اینجا شایسته است که مراتب تقدیر و تشکر خود را از بن تحریری Ben Tahriri و ویلر تکستون (Wheeler Thcheston به جهت مشاوره با ایشان در مورد عبارات جامع التواریخ اعلام دارم

.26 نام این ولایت در متن مورد استفاده مولف از جامع التواریخ به صورت قونگان Qungan به کار رفته است. در این ترجمه اسامی مطابق با ضبط متن فارسی جامع التواريخ تصحیح محمد روشن و مصطفی موسوی استفاده شده است. (مترجم)

27. Rashid al-din, Dzhani at-tavaikh,II,pt,Kriticheskii tekstm ed, A.A.

Alizade, (Mascow:Nauka, 1980), 56; Rashid al-din, Djami el-tavarikh,

ص: 308

ed, Edgar B. Blochet(E.J.Gibb Memorial Series, vol 18, Leiden: Brill,

1911), 18: Rashid al-din, The Successors of Genghis khan, Tr.Hohn Andrew Boyle(New york:Columnia University press, 1971).,32-33,

Cf.Rashid al din, Sbornik le

14Rashid al-Din, Dzhami at-tavarikh, □, pt. 1: Kriticheskii tekst, ed. A. A. Ali-zade (Moscow: Nauka, 1980), 56; Rashid al-Din, Djami el-tevarikh, ed. Edgar B. Blochet (E. J. W. Gibb Memorial Series, vol. 18, Leiden: Brill, 1911), 18; Rashid al-Din, The successors of Genghis Khan, tr. John Andrew Boyle (New York: Columbia University Press, 1971), 32-3. Cf. Rashid al-Din, Sbornik letopisei, 3 vols. (Moscow and Leningrad. Akademiya nauk SSSR, 1946-60), II, tr. Yu. P. Verkhovsky, ed. I. P. Petrushevsky, 20. Babadur' is an honorific title meaning "hero, warrior'. See, c.g., Grigor of Akner [Akanc'], 'History of the nation of the archers (the Mongols)', ed. and tr. Robert P. Blake and Richard N. Frye, Harvard Journal of Asiatic Studies, 12, 1949, 343.

متن فارسی جامع التواریخ به تصحیح محمد روشن و مصطفی ،موسوی تهران البرز، 3731 ج1، ص 836) (مترجم)

28. Gongchang.

29. Longxi.

30. Gansu.

31. E.E. Henthom, Korea: The Mongol invasions(Leiden: Brill, 1963), 102.

32 .Rashid al-Din, Dzhami at-tavarikh, t, pt. 1: Kriticheskii tekst, od. A. A. Romaskevich, A. A. Khetagurov and A. A. Ali-zade (Moscow: Nauka, 1965), 150-1; Rashid al-Din, Jami' al-tawarikh, ed. I. N. Berezin, Trudy Vostochnogo Otdeleniya Rossuskogo Arkheologicheskogo Obshchestva, 7, 1861, 56. Cf. Rashid al-Din, Shornik letopisei, t, pt. 1, tr. L. A. Khetagurov, ed. A. A. Semenov, 98-9.

33. 17 Rashid al-Din, Jami' al-tawarikh, ed. Abdul-kerim Ali Ogly Ali-zade (Baku: Akademiya Nauk Azerbaidzhanskoi SSR, 1957), 3: 21; cf. Rashid al-Din, Sbornik letopisel, m, tr. A. K. Arends, ed. A. A. Romaskevich, E. E. Bertel's and A. Yu. Yakubovsky, 23.

.34 مولف به استناد جهانگشای جوینی ترجمه بویل از لفظ «پرلیغ استفاده کرده در حالی که در متن فارسی جهانگشای جوینی یاسا به کار رفته است. (مترجم)

ص: 309

.38 متن فارسی جهانگشای جوینی، ج 2، ص 812) (مترجم)

Ala-ad-Din 'Ata-Malik Juvayni, The History of the World Conqueror,tr.

John Andrew Boyle (Cambridge Ma: Harvard University Press, 1958): 482.

36. Juvayni, 483.

متن فارسی جهانگشای جوینی، ج2، ص 912 (مترجم)

37. Major-general .

38. Brigadier-general.

39 . 20 Rashid al-Din, Jarai al-tawarikh (Berezin), 13, 1868, 95. Cf. Rashid al-Din, 'Sbornik letopisei. Istoriya mongolov', tr. I. N. Berezin, Trudy Vostochnago Ordeleniya Rossiiskogo Arkheologicheskogo Obshchestva, 13, 1868, 59; Rashid al-Din, Sbornik letopisei, 1, pt. 2, tr. O. I. Smirnova, 54,

40. Buell. 'Tribe, gan and ulus in early Mongol China', 64.

41. 22 Rashid al-Din, Jami' al-tawārīkh (Berezin), 15, 1888, 229. Cf. Rashid al-Din, 'Sbornik letopisei' (Berezin), 15, 1888, 152; Rashid al-Din, Sbornik letopisei, 1, pt. 2 (Smirnova), 279–80.

در متن فارسی جامع التواریخ در چاپ محمد روشن و مصطفی موسوی به کشمیر اشاره نشده است جامع التواریخ، ج 1، ص 516) (مترجم)

42 به هر روی ویراستاران چاپ مسکو در سال 5691م چنین مطرح شده که واژه «تمام» در این تسا مدش متفرگل ماک و مامت میشه میشم هب «مامت» در او را رثا

Rashid al-din, Dzhani at-tavaikh,II,pt 1,Kriticheskii tekst, 151, n.1.

43. t'ma.

44. 24 See, eg., Polnae sobranie russkikh letopisei (PSRL), 40 vols. (St Petersburg/Petrograd/ Leningrad and Moscow: Arkheograficheskaya komissiya, Nauka, and Arkheograficheskii tsentr, 1843-1995), 15.1: col. 68; 22: 431; and Dukhovnye i dogovornye gramoty velikikh i udel'nykh knyazei XIV-XVI VV., ed. L. V. Cherepnin (Moscow and Leningrad: Akademiya Nauk SSSR, 1950), no. 40, p. 119; Akty, otnosyashchiesa k istorii Zapadnoi Rassii, 5 vols. (St Petersburg: Arkheograficheskaya kommissiya, 1846-53), no. 6: 4-5; no. 200: 362-4.

45. dark.

ص: 310

46. 25 I. I. Sreznevsky, Materialy diya slovariya drevnerusskogo yazyka, 3 vols. (St Petersburg: Imperatorskaya Akademiya Nauk, 1893-1912), m: cols. 1081-2. See also Fr. Iohannes de Plano Carpini, 'Ystoria Mongalorum', in Sinica Franciscana, I Itinera et relationes fratrum minorum saeculi xmet xv, ed. P. Anastasius van den Wyngaert (Florence: Apud Collegium S. Bonaventure, 1929), ch. vi, 2, p. 77; John of Plano Carpini, History of the Mongols', in Mission to Asia: narratives and letters of the Franciscan missionaries in Mongolia and China in the thirteenth and fourteenth centuries, ed. Christopher Dawson (New York: Harper - Row, 1966), 32-3, Dawson's comment in the footnote to this passage that Carpini 'has confused "duman" (darkness) with tuman is incorrect.

47 . China', 70.

48. Stadtholder or prafekt.

49. 27 Erich Haenisch, Manghoi un niuca tobca'an (Yuan-ch'ao pi-shi). Die geheime Geschichte der Mongolen, 2 vols. (Leipzig: Otto Harrassowitz, 1937–39), «: Wörterbuch, 145; see also г, 123.

50 .25 Pallady, 'Starinnoc Mongol'skoe skazanic o Chingiskhanc', 255n.641.

51 .A. N. Nasonov, Mongoly i Rus' (Istoriya tatarskoi politiki na Rusi) (Moscow and Leningrad: Akademiva Nauk SSSR. 1940). 16-17.

52. Paul Pelliot, "Neuf notes sur des questions d'Asie Centrale', T'oung Pao, 26, 1929, 220–1.

53. Doerfer, Turkische und mongolische Elemente in Neupersischen, I, No, 130, 255-257.

54. Jean Aubin, 'L'ethnogénèse des Oaraunas'. Turcica, 1, 1969, 74-5

55. Ibid, 75-6

56. Garrison troops.

57. 34 V. V. Bartol'd, Sachineniya, r. Turkestan v èpokhu Mongol'skogo nashestviya, (ed.) I. P. Petrushevsky (Moscow: Vostochnaya literatura, 1963), 534; W. Barthold [V. V. Bartol'd], Turkestan down to the Mongol invasion, 3rd edn. (London: Luzac, 1968), 465. The typescript that is the basis for ch. v was found among Barthold's papers and was published in his Sochineniya in 1963. The English translation first appeared in the third edition cited above.

ص: 311

58. Tan'machi.

59. Yelü Chucai.

60. Barthl❜d, Turkestan v èpokhu Mongol'skogo nashestviya, 534;

61. idem, Turkestan down to the Mongol Invasion 496.

36 Morris Rossabi, 'The Muslims in the early Yuan dynasty', in John D. Langlois, Jr. (ed.), China under Mongol rule (Princeton University Press, 1981), 276-7.

62. Barthl❜d, Turkestan v èpokhu Mongol'skogo nashestviya, 534, n4; idem, Turkestan down to the Mongol Invasion 496,n. 14.

63. Barthl❜d, Turkestan v èpokhu Mongol'skogo nashestviya, 534, n4; idem, Turkestan down to the Mongol Invasion 496,n. 14.

64. Barthl❜d, Turkestan v èpokhu Mongol'skogo nashestviya, 534, n4; idem, Turkestan down to the Mongol Invasion 496,n. 14.

65. Tanma.