ص: 2

در کربلا چه گذشت؟

ترجمه نفس المهموم

تأليف:

مرحوم حاج شیخ عباس قمی

ترجمه:

مرحوم محمد باقر کمره ای

تحقيق:

واحد پژوهش انتشارات مسجد مقدس جمکران

ص: 3

ص: 4

اوضاع سیاسی و اجتماعی کوفه و بصره در حادثه کربلا...85

نامه یزید به عبيد الله...91

ورود مسلم بر ابن زیاد ( لعنة الله عليه )...108

کشته شدن مسلم بن عقیل علیه السلام...110

کشتن هانی بن عروه....111

تذییل...113

ذکر زیارت هانی بن عروه مرادی...113

ذكر مقتل میثم بن یحیی تمار (قدس الله روحه )...118

ملاقات حبیب بن مظاهر و میثم تمار...119

چاه، محرم اسرار امیرالمؤمنین علیه السلام...120

مقتل رسید هجری (قدس الله روحه )...123

شرح حال ابوارا که...124

ذكر مقتل حجر بن عدی و عمرو بن حمق...127

مقتل عمرو بن حمق...131

دنباله داستان زن عمرو بن حمق...137

کشته شدن حجر...139

شهادت دو کودک صغیر مسلم...144

حرکت امام حسین علیه السلام از مکه به سوی عراق...149

وقایع خروج امام حسین علیه السلام از مکه به سوی عراق...157

برخورد حر بن یزید ریاحی با امام حسین علیه السلام...169

اقامت امام حسین علیه السلام در سرزمین کربلا...185

نامه ابن زیاد به امام حسین علیه السلام...188

ورود شمر به کربلا و وقایع شب نهم ( تاسوعاء )...198

پیشنهاد امان به عباس بن علي علیهماالسلام...200

شب عاشورا...204

از عیسی بن مریم علیه السلام تا حسین علیه السلام...208

وقایع روز عاشورا...212

خطبه امام حسین علیه السلام در روز عاشورا...217

سخنرانی زهیر برای کوفیان...218

سخنرانی بریر بن خضير...220

سخنرانی امام حسین علیه السلام برای اهل کوفه...223

نبرد اصحاب امام حسین علیه السلام و شهادت آنان ( رضوان الله عليهم)...228

پیوستن حر بن یزید به امام حسین علیه السلام...230

کشته شدن بریر بن خضير...236

کشته شدن عمرو بن قرطه انصاری...238

ص: 6

ادامه داستان حر بن یزید ریاحی...239

کشته شدن مسلم بن عوسجه...240

کشته شدن حبیب بن مظاهر...246

کشته شدن حر بن یزید...248

کشته شدن نافع بن هلال...251

کشته شدن عبد الله وعبد الرحمن غفاری...252

کشته شدن حنظلة بن اسعد شبامی...253

کشته شدن شوذب و عابس...255

کشته شدن ابی الشعثاء کندی...256

کشته شدن دسته جمعی عده ای از یاران امام حسین علیه السلام...256

کشته شدن سوید بن عمرو بن ابی مطاع...257

رجوع به شرح حال انصار امام حسین علیه السلام...272

در نبرد اهل بیت امام حسین علیه السلام ومقتل آنان...274

1 - ابوالحسن علی بن الحسين الأكبر علیه السلام...274

احوال عروة بن مسعود، جد مادری علی اکبر علیه السلام...276

اختلاف در سن علی اکبر علیه السلام...281

2- عبد الله بن مسلم بن عقيل...283

3- عون بن عبد الله بن جعفر...284

4- محمد بن عبد الله بن جعفر...285

5- عبد الرحمن بن عقیل...286

6- جعفر بن عقيل...286

7- عبد الله الاكبر فرزند عقیل...286

8- قاسم بن حسن بن على بن ابی طالب...287

9- عبد الله بن حسن...291

10 - ابوبکر بن حسن بن علی بن ابی طالب...291

ذكر مقتل فرزندان امیرالمؤمنین علیه السلام...291

11 - عبد الله بن على...292

12 - جعفر بن على...292

13 - عثمان بن على...292

14 - محمد الأصغر بن علی بن ابی طالب...293

15 - ابوبکر بن علی بن ابی طالب...293

16- عباس بن على علیهماالسلام...295

ادامه مقتل عباس بن علی علیهماالسلام...297

وصف شجاعت عباس بن على علیهماالسلام...305

شهادت ابا عبد الله الحسین علیه السلام...309

ص: 7

شهادت حضرت علی اصغر کودک شیرخوار امام حسین علیه السلام...312

باب سوم - وقایع پس از شهادت امام حسین علیه السلام

333-430

غارت خیمه های امام حسین علیه السلام...335

غارت اموال اهل بیت امام حسین علیه السلام...338

معينه مقام ولایت مطلقه...339

وقایع عصر عاشورا و فرستادن سرهای مقدس برای ابن زیاد ملعون...343

کوچ عمر بن سعد از کربلا به کوفه...346

در عبور اسرای اهل بیت از قتلگاه شهدا...348

خاک سپاری امام حسین علیه السلام واصحابش...349

ورود اهل بیت امام حسین علیه السلام به کوفه...354

خطبه حضرت زینب دختر امام على علیه السلام...355

سرزنش اهل کوفه توسط امام علی بن الحسین (علیه السلام) بخاطر شکستن پیمان...359

خطبة ام كلثوم دختر امام علی علیه السلام در کوفه...363

ورود اهل بیت امام حسین علیه السلام در مجلس عبيد الله بن زیاد...367

مقتل عبد الله بن عفیف ازدی...375

رسیدن خبر شهادت امام حسین علیه السلام به مدینه توسط فرستاده ابن زیاد...379

فرستادن سرهای مطهر و اهل بیت علیهم السلام توسط عبید الله بن زیاد...383

شمه ای از حوادث میان راه شام...388

ورود اهل بیت علیهم السلام با سر مقدس به شام در اول صفر...390

خطبه حضرت زینب علیها السلام در مجلس یزید لعین...403

خطبة على بن الحسین علیهماالسلام...408

خواب دیدن سیده سکینه دختر امام حسین علیه السلام...412

خواب دیدن زن یزید و سوگواری بر امام حسین علیه السلام...413

داستان خواب صغيره امام حسین علیه السلام...414

داستان ایلچی، پادشاه روم در مجلس یزید لعین...416

ورود ذریه طاهره در مدینه و عزاداری جهت امام حسین علیه السلام...420

خطبه امام زین العابدین علیه السلام...425

گریه علی بن الحسین علیهماالسلام...428

باب چهارم - گریه آسمان و زمین و اهل آن، شیون فرشتگان به درگاه ...

541- 431

گریه آسمان و زمین و اهل آن بر امام حسین علیه السلام...431

حدیث زهری در شهادت امام حسین علیه السلام...433

ص: 8

گریه و ناله ملائکه به درگاه خدا برای شهادت امام حسین علیه السلام...440

نوحه گری جن بر امام حسین علیه السلام...442

داستان جلوس امام موسی بن جعفر علیه السلام در روز نوروز...444

[شانزده بند در رثای سیدالشهدا علیه السلام]...447

بند اول...447

بند دوم...448

بند سوم...448

بند چهارم...448

بند پنجم...449

بند ششم...450

بند هفتم...451

بند هشتم...452

بند نهم...453

بند دهم...454

بند یازدهم...454

بند دوازدهم...455

بند سیزدهم...456

بند چهاردهم...457

بند پانزدهم...458

بند شانزدهم...459

شب عاشورا...459

شب یازدهم...461

شب یازدهم...462

بندهای متفرقه...464

در رثای سیدالشهدا علیه السلام...465

در رثای امام حسین علیه السلام...466

در رثای امام حسین علیه السلام...467

مخمس غزل شیخ سعدی در مصیبت امام حسین علیه السلام...468

مخمس دیگر غزل شیخ سعدی در مصیبت امام حسین علیه السلام...470

در رثای سیدالشهدا علیه السلام...472

در رثای مظلوم علیه السلام...474

استغاثه به حضرت ولی عصر علیه السلام...475

زبان حال حضرت زینب کبری علیهاالسلام در عزای سیدالشهدا علیه السلام...482- 478

وداعيه...484

زبان حال حضرت رقیه علیها السلام...485

ص: 9

خطاب به هلال پر رنج و ملال محرم...487

مصائب امام حسین علیه السلام...488

سؤال و جواب ابن سعد با سنان از حال سیدالشهدا علیه السلام...489

در مصائب امام حسین علیه السلام و احتراز از اهل دنیا...490

در مصائب آن حضرت علیه السلام...491

چوب زدن یزید بر لب و دندان آن حضرت...493

و باز در همین مقام...495

زبان حال سیدالشهدا علیه السلام با شمر زنازاده...496

شرح شهادت امام حسین علیه السلام...497

مصائب امام حسین علیه السلام...498

آوردن اهل بیت علیه السلام را به قتلگاه...498

گفت و گوی امام حسین علیه السلام و حضرت زینب علیهاالسلام در شب عاشورا...499

مدایح و مصائب آن امام انس و جان...500

شرح کشته شدن امام حسین علیه السلام و غارت خیمه های آن حضرت...502

شهادت امام حسين علیه السلام...503

ایضا در مدائح و مصائب آن حضرت علیه السلام...505

تهنیت عيد مولود سعيد آن حضرت علیه السلام...506

مصائب آن حضرت علیه السلام...509

مدایح و مصائب آن حضرت علیه السلام...510

مناجات با قاضی الحاجات و مراثی آن امام نیکنام...514

شرح حال اهل بیت علیهم السلام در مجلس ابن زیاد...515

شکایت از فلک کجمدار ناپایدار...517

حدیث نفس...518

و باز در همین مقام...519

مراثی آن امام تشنه کام...522

شهادت آن شاه شهیدان...523

ماجرای بعد از شهادت امام حسین علیه السلام...523

شرح آمدن آن جناب از حجاز به عراق...524

شکایت از چرخ کج مدار و مصائب اهل بیت اطهار علیهم السلام...525

مرثیه آن پیشوای انس و جان...526

شهادت آن سبط ثانی رسول و نور چشم بتول...526

استقبال از قصیده مرحوم صباحی علیه الرحمه...527

باز هم در همین مقام...529

مصائب جانگداز آن حضرت علیه السلام...533

مصائب آن حضرت علیه السلام...534

ص: 10

در خاتم بخشی امیرالمومنان و بریدن انگشت سید الشهداء علیه السلام...535

به جهت انگشتر آن حضرت...535

سرزنش اهل دنیا و مصائب سیدالشهدا علیه السلام...536

گفتگوی امام رضا علیه السلام با دعبل خزاعی...537

باب پنجم- در ذکر اولاد و ازدواج و فضیلت زیارت امام حسین علیه السلام و...

563 -543

اولاد امام حسین علیه السلام و بعضی از همسران آن حضرت...543

سکینه دختر امام حسین علیه السلام...545

فضیلت زیارت امام حسین علیه السلام...548

دوره خلفا بر قبر شریف آن حضرت علیه السلام...559

خاتمه شهر حال توابین و خروج مختار و انتقام او..

617- 584

توابین...565

ورود مختار به کوفه...570

رفتن توابین و کشته شدن آنان...574

داستان جهش مختار در کوفه...584

کشتار مختار، قاتلان امام حسین علیه السلام...598

کشته شدن عمر بن سعد و قاتلان دیگر امام حسین علیه السلام...608

رفتن ابن اشتر به جنگ ابن زیاد...611

کشته شدن ابن زیاد...612

نفثة المصدور

در تجديد حزن و اندوه روز عاشورا

688۔ 619

صورت نگارش مصتف در آغاز کتاب...621

پاره ای از مناقب امام حسین علیه السلام...623

شجاعت امام حسین علیه السلام...629

مدح اصحاب امام حسین علیه السلام و ذکر برخی از آنان...634

1۔ حبیب بن مظهر...645

داستان خوابی مژده بخش...646

2- انس بن حرث اسدی کاهلی...648

3- ابوالشعثاء یزید بن زیاد بن مهاصر...649

4- ابو جحل ( مسلم بن عوسجه )...649

ص: 11

5 - قيس بن مسهر صیداوی...650

6- موقع بن ثمامه اسدی...650

تحقیقی در معنی «ثِقْلُ الْحَدِيدِ قَدْ أَجْهَدَنِي»...652

پیشگویی پیغمبر صلی الله علیه و آله وسلم از شهادت عمار...658

حزن و اندوه حضرت فاطمه علیهاالسلام هنگام ذکر مرثیه حضرت رسول صلی الله علیه و آله و سلم...663

تتميم...667

چند فایده...676

خاتمه...676

ذکر نصایح کافیه و مواعظ شافیه...676

1 - اخلاص و اجتناب از ریا...677

2 - راستگویی...677

3- اجتناب از غنا...678

4- ترویج باطل نکنید و مدح فاسق و فاجر ننمایید...678

5 - بزرگان دین را توهین نکنید...679

6 - اسرار آل محمد را فاش نسازید...679

7- در زمین، فساد نکند و فتنه بر پا نکنید...679

8- اعانت بر ظالمان ننمایید...679

9- گنهکاران را مغرور نکنید و جرئت به فاسقان ندهید...680

10 - گناهان را در انظار مردم خرد نشمارید...680

11- آیات قرآن را از پیش خود تفسیر نکنید...680

12 - برای اخبار، توجيهات فاسد و باطل نکنید و در آنها تصرفات بارد و رکیک (که در عصر ما شایع است ) ننماید ، أعاذنا الله تعالى...680

13 - در احکام در صورتی که مجتهد و صاحب فتوی نباشد فتوى ندهید...681

14 - برای رفع مقامات ائمه هدی ، چیزی نگویید که انبیای عظام و اوصیای گرامی آنها را نقصی باشد...681

15 - اعتراضات بر اصول دین...681

16 - نرمی و مدارا به کار برید...681

17 - سخن را برای غرض فاسد دراز نکنید و اغراض شخصيه به کار نبرید...682

18- ذکر مصیبت در غیر ایام عاشورا...682

19 - امر به معروف و نهی از منکر کنید...682

20 - سخنی نگویید که از آن برای ابی عبد الله الحسین علیه السلام وخاندان گرامی او خواری فهم شود...684

ص: 12

نتوان خون دشمن حق و عدالت را ریخت، باید خون پاک عدالت خواه خود را در سر راه او ریخت و او را در یک لغزش گاهی قرار داد که پیاپی به زانو درآید تا جانش برآید.

برای شرح رموز نهضت حسینی، متن جامع ومعتبر وکاملی لازم بود که در ضمن آن، اسرار وقایع مو به مو شرح گردد و در هر جا به مناسبت، توضیحی داده شود؛ با وفور کتب مقاتل، کتابی که جامع این شرایط باشد کمتر دیده می شد تا به مطالعه کتاب نفیس "نفس المهموم" دست یافتم و این کتاب که همان تأليف وتنظیم متن اخبار و تواریخ وسیر معتبره است به سند افتاد زیرا مؤلف جامع ومتتبع آن تا آن جا که میسور است در تصحیح اسناد اخبار این کتاب کوشیده وتا آن جا که در دسترس است، کتب تواریخ معتبره را زیر نظر گرفته و عین عبارات آنها را در نظم کتاب به هم پیوسته وكتابی در این موضوع فراهم کرده که نزد ارباب فن، شاهکاری محسوب می شود.

وچون کتاب عربی بود وبا عبارات تاریخ عربی قدیم تنظیم شده، از قبیل طبری وكامل ابن اثیر، استفاده از آن، خصوص برای فارسی زبانان مشکل بود ومحتاج ترجمه ساده و مفهومی بود، غالب ترجمه های فارسی این گونه کتب هر چند هم استادانه باشد، در موارد ذیل مورد استفاده کامل نیست:

1- در بسیاری از موارد، مقصود متن ادا نشده تا آن جا که اشتباه به نظر می رسد.

2- در پاره ای موارد، اختلاف نظر عمیقی وجود دارد.

3- غالبا نسبت به متن، کم و زیاد شده و پاره ای از اشعار عربی بی ترجمه مانده یا ساقط گردیده، وچون فارسی زبانان به اشعار عربی یا نثر عربی بی ترجمه برخورند، در بن بست قرار میگیرند وگیج می شوند ومطلب را درست درک نمی کنند، در این ترجمه دقت شد واین نواقص برطرف گردید.

ذکر مصائب وتاريخ نهضت حسینی قرنها است که در هزارها کتاب تکرار شده وسالی هزارها بار تذکار می شود و روز به روز مردم بدان مشتاق تر و در نظر آنها تازه تر

ص: 14

می نماید و این هم خود یکی از کرامات باهرة آن حضرت است که:

بوسه از قند لبش هر چه مکرر گیرم *** باز خواهم ز لبش بوسه دیگر گیرم

و چون در نظر بود فارسی زبانان شیفته ودلباختگان آستان حسینی از این کتاب نفیس استفاده همه جانبه برند، همه عبارات کتاب واشعار آن به فارسی ترجمه شد وهر شعر عربي غالبا به یک شعر فارسی ترجمه گردید و تا حد امکان مقصود شعر عربی در آن گنجانیده شد.

ترجمه کتاب "نفثة المصدور" مرحوم مؤلف محترم "نفس المهموم" هم که متمم این کتاب تألیف کرده است در آخر کتاب چاپ شد که برای خوانندگان استفاده کامل تری منظور شده باشد.

این نکته را نباید از نظر دور داشت که ترجمه تمام مطابق زبانی به زبان دیگر از نظر اختلافی که میان زبانها در نکات ادبی وبلاغت موجود است کاری است تا حد تعذر مشکل و ترجمه هرچند استادانه و از روی تبحر وتخصص ودر دو زبان باشد همان ادای نزدیک تر به معنای زبانی است که از آن ترجمه می شود وتفاضل ترجمه ها نسبت به یک اصل از نظر آن است که کدام نزدیک تر به مقصد اصل است نه آن که کدام عين مقصد اصل را ادا کرده، ترجمه اشعار، خصوص اشعار عربی که دیوان زبان باهر البيان عربی است بسیار کار مشکلی است که در بیشتر کتب، مؤلفين از ورود در آن خودداری کرده اند و به نقل اصل شعر عربی پرداخته وگاهی آن را ساقط کرده از نظر انداخته اند و اگر بخواهیم شعر عربی را به شعر پارسی ترجمه کنیم وبا تقید به اختصار که شعری به شعری ترجمه شود، کار مشکل تر می شود وما در این ترجمه اشعار عربی را به اشعار پارسی نقل کردیم وتا حد امکان وفرصت مقصود شاعر عرب را در شعر پارسی گنجاندیم و تا چه اندازه توفيق تطبيق وادای مقصود به دست آمده است موکول به نظر صاحبنظران استاد در دو زبان عربی و پارسی است که بسی ارجمند وکمیابند و امید است که پارسی زبانان استفاده کاملی از ترجمه های اشعار ببرند. مخصوصا اشعار رجز شهدای کربلا که یکی از شاهکارهای بلاغت ونمود رجولیت آنهاست به شعر پارسی ترجمه گردید.

ص: 15

و این کتاب از نظر رموز بسیاری که هر کدام در موقع خود بیان شده و از نظر ترجمه همه اشعار کتب مقتل به پارسی دارای ابتکار مفیدی است که ارزش آن بر اهل فن پوشیده نیست.

تذکر دیگری که در اینجا لازم است، این است که این ترجمه از نسخه چاپی کتاب نفس المهموم است که مرحوم خلد آشیان آقای سید احمد کتابچی در سال 1368 هجری قمری با چاپ حروفی روشن وزیبا منتشر کرده است وتصحيح به سزایی شده است، در این نسخه قسمتهای متعددی از مؤلف كتاب به عنوان پاورقی درج شده و ما برای آن که تغییری در مقصود مؤلف نشده باشد، آنها را در همان پاورقی درج کردیم زیرا مطالبی که در یک سیاقند و قسمتی از آنها را مؤلف در حاشیه قید می کند نظر خاصی دارد چنان چه مؤلف سیره ابن هشام که تاریخ اسلام را نگاشته، بعضی مطالب را در همان سياق تاریخ در حاشیه درج کرده و پس از تأمل معلوم می شود علت آنکه پاره ای مطالب را در حاشیه درج کرده است این است که آن مطالب در نظر او به پایه اعتبار متن نبوده و به واسطه آن که وثوق به آنها نسبت به احادیث متن کتاب کمتر بوده است، آنها را جدا کرده و در حاشیه قرار داده. ما اطلاعی نداریم که منظور مرحوم مؤلف كتاب "نفس المهموم" از درج بعضی اخبار هم سياق متن کتاب در حاشیه، چه بوده است؟ ولی به هر حال با آن دقت واحتیاطی که در ضبط اخبار این کتاب به خرج داده منظوری داشته است و اگر بخواهیم آنها را جزء متن کنیم روا نباشد و تحریفی در سیاق تأليف او می شود.

نظری به وضع امروز محیط پرورش شیعه

گردش تاریخ وضع عمومی تعلیمات وپرورش روحی شیعه را به مجالس و محافل عزاداری حسین علیه السلام کشانیده است و تعلیمات عمومی مذهب شیعه، همان مطالبی است که در این محافل به عنوان روضه خوانی و سخنرانی دینی و سینه زنی به مردم تعلیم می شود و عموم مردم شیعه مذهب از زن و مرد و کودک و برنا و پیر رغبتى وافر به حضور در این محافل دارند و این هم خود از کرامات حضرت ابی عبدالله الحسین علیه السلام محسوب است که جهان شیعه را شیفته ودلباخته خود کرده است، مردمی که از

ص: 16

ادای فرایض وواجبات دینی و حضور در مساجد وادراک فیوضات معنويه نماز جماعت خودداری کنند وبسا از ادای حقوق واجبه مالی که موجب عقوبت شديد ومایه بسی گرفتاری است دریغ دارند، مشتاقانه در مجالس حسینی شرکت کنند و از صرف مال وعمر ووقت در آنها کوتاهی ندارند.

این گونه محافل ومجالس در این روزگار، اساس پرورش روحی جامعه شیعه گردیده است و لازم است که مطالبی که وعاظ ومحدثين وعموم اهل منبر تحویل مردم می دهند تا حد امکان درست و صحیح و معتبر باشد واز گفتار دروغ وخلاف واقع احتراز شود تا در نهاد حسین خواهان حقایقی جا کند که درست و واقعیت دار است و از این رو، هدف پرورشی آن حضرت که راستی و درستی بوده است محقق گردد ودر ضمن، اسرار ورموز نهضت او که اساس مردانگی و شهامت است به مردم تعليم شود تا آن که مردم شیعه مذهب دارای شخصیت وشهامت گردند و با این اقليت نسبي خود در این روزگار در برابر جمعیتهای بزرگ جهان بتوانند مقاومت کنند.

و رهبری این وظیفه مهم تبلیغاتی به عهده بزرگان از علما و دانشمندان مذهب شیعه است که در هر عصری کتب تبلیغی آن را طبق دستور صحیح فراهم کنند و در دسترس مبلغین بگذارند، و البته در طول تاریخ گذشته هم علما و دانشمندان بزرگ از این نکته غفلت نکرده اند ومراجع مهم شیعه بدان متوجه بوده اند، مثلا شیخ مفید قدس سره ده قرن پیش از این، مرجع رسمی مذهب شیعه بود و رساله فقه مقنع وهدايه ودهها کتب علمی در فقه وكلام وفنون دیگر تألیف کرده و از میان کتب او: "ارشاد" ومسار الشيعة وامثال آن جلب نظر می کند که در نظر سطحى قابل اهمیت نیست وبه اصطلاح طلبه ها علمیتی ندارد ولی او در تألیف این کتب، خدمت بزرگی به عالم تشیع در نظر داشته وچون ملاحظه کرده است که مجامع مذهبی روی اساس سوگواری حضرت ابی عبدالله تشکیل می شود و شاگردان این محافل که گاهی به عنوان جشن است و گاهی به عنوان سوگواری وماتم بیشتر از شاگردان حوزه های علمی واز مستمعين مجالس وعظ ومسأله گویی ساده است واگر زمام تبلیغات این مجالس از دست علمای بزرگ بیرون رود وبه سليقه یک مشت نوحه ساز

ص: 17

وتعزیه پرداز واگذار شود در محیط عمومی شیعه واکنش بدی خواهد داشت ورنج وزحمتی که برای تحریر اصول وكلام وتنقيح فقه ومرام شيعه کشیده می شود بر باد خواهد رفت و برای همین وقت خود را صرف می کند وكتاب "ارشاد" و "مسار الشیعه" می نویسد وبه همین وسیله، این مجالس عمومی مذهبی را رهبری می کند؛ این حس کردار را از شیخ بزرگوار خود صدوق پیروی کرده که امالی او هم در این زمینه شاهکاری است.

بر همین اساس، در هر قرنی، دانشمندان متوجه وبزرگواری بوده اند که همت گماشته و از این اصل پیروی کرده اند مانند شیخ طوسی وسید ابن طاووس وسيد بحر العلوم وعلامه مجلسی ومقدس اردبیلی و در میان صدها کتاب ومقاتل مغشوش یک رشته کتب معتبر در طول تاریخ ردیف شده است که راه دانشمندان منقد را شسته کرده.

مؤلف كتاب "نفس المهموم" هم متوجه این نکته گردیده است و از همین راه تا مصدر تاریخ سیر کرده و تا آن جا که توانسته است مدارک معتبر به دست آورده ومتن آنها را در کتاب خود به هم پیوسته وبا رموز وعلائمی نشانه گذاری کرده که در مقدمه کتاب او درج است.

یک پند دوستانه

آنچه گویندگان در دل شنوندگان بکارند و به بار آرند در بر وبار آن شریکند وهمکارند و باید واعظ ومحدث وروضه خوان مطالب را درست بگویند تا اجر و پاداش صحيح ودلپسند بجویند واگر نادرست باشد جز بدبختی بار نیاورد، خصوص مطالب راجعه به امام معصوم که دروغ بر او روزه را باطل می کند.

در کتاب "نفس المهموم" اخبار معتبر و با مدارک جمع آوری شده و به وسیله ترجمه آن عذر پارسی زبانان برطرف گردیده است واگر ترجمه ها بسیاری از اشعار عربی را بی ترجمه گذاشته و یا از قلم انداخته و بدین سبب مطالب کتاب، مبهم ونارسا مانده، ما همه را در جای خود به فارسی ترجمه کردیم وافادہ حساس مؤلف را به فارسی زبانان ایفاء نمودیم و امید است خوانندگان محترم از آن بهره کافی ببرند.

ص: 18

رموز مؤلف برای مدارک کتاب نفس المهموم

(د) ارشاد مفيد.

(ف) ملهوف.

(ط) تاریخ طبری.

(مل) کامل التواریخ ابن اثیر جزری.

(قب ) مناقب ابن شهرآشوب.

(ج في مقاتل الطالبين ابوالفرج.

(مح) مقتل محمد بن ابی طالب.

توجه به این نکته هم لازم است که در ضمن کتاب، فصلی بود در مرثيه های عربی که مؤلف مرحوم آن را جمع آوری کرده بود که برای فارسی زبانان کم استفاده بود و ترجمه آن هم چندان مفید به نظر نرسید، ما برای آن که این کتاب از هر نظر مورد استفاده کامل باشد، نوحه های پارسی به جای آن گذاشتیم، این نوحه ها:

1- اثر طبع رسای علامه اديب وفيلسوف فقیه آیت الله فقید مرحوم حاج شیخ محمد حسین اصفهانی معروف به کمپانی، یکی از مدرسین بزرگ نجف ومراجع تقلید معروف که بسیار شیوا وخوش مضمون و پر معنا است.

2 - اشعاری در مرثیه از اختر طوسی انتخاب شد بدان افزوده گردید.

1339/2/27 خورشیدی

شهر ری محمد باقر کمره ای

ص: 19

ص: 20

«ابان بن تغلب از امام ششم علیه السلام روایت کرده که فرمود: نفس غمگین برای ستم بر ما، تسبیح است، واندوهش بر ما، عبادت است؛ رازداري ما، جهاد در راه خدا است؛ و سپس فرمود: باید این حدیث را با طلا نوشت».

آستان بوسى عتبة منيفه مشرف در سلک مجاوران آستانش در آمدم ودست نیاز به حضرت او دراز کردم و درخواستم مرا به این آرزو برساند که منتهى الآمال است واز خدای بزرگ متعال خیر خواستم وبر سبيل شتاب تألیف این کتاب را آغاز نموده و آن را از کتب معتبره جمع آوری کردم، بدین فهرست:

1- "ارشاد" شیخ اجل ابوعبدالله محمد بن محمد بن نعمان مفيد، متوفای سال 413 در بغداد ومدفون پایین پای امام جواد علیه السلام

2- کتاب "ملهوف " سيد اجل رضی الدین ابوالقاسم علی بن موسی بن جعفر بن طاووس حسینی، متوفای بغداد در سال 664.

3- "تاریخ ابی جعفر" محمد بن جریر طبری متوفای بغداد سال 310 که امام الائمه محمد بن خزيمه او را اعلم اهل زمين دانسته(1).

4- "تاریخ کامل" تأليف مورخ نابه وحافظ علامه على بن ابی الکرم معروف به ابن اثیر جزری(2) متوفای موصل سال 630.

5- "مقاتل الطالبين" شيخ مورخ نساب ماهر ادیب علی بن حسین اموی معروف به ابوالفرج اصبهانی زیدی متوفای بغداد سال 356

6- "مروج الذهب ومعادن الجوهر" مورخ امين ومعتمد فریقین، شیخ عالم کامل ابی الحسن علی بن حسین مسعودی، معاصر ابوالفرج اصبهاني.

7- "تذكرة خواص الائمه" در معرفت ائمه، تألیف شیخ عالم فاضل سبط بن جوزی متوفای 654 ومدفون در کوه فاسیون دمشق.

8- "مطالب السؤول در مناقب آل رسول" تألیف منشی کامل محمد بن طلحة شافعی.

ص: 22

9- "فصول المهمة" ابن صباغ مالکی متوفای سال 858

10 - "کشف الغمه" على بن عیسی اربلی امامی که تأليف آن سال 687 تمام شده است.

11 - "عقد الفريد" ابن عبدربه مالكي اندلسی متوفای 338، واین کتاب سودمندی است که همه چیز دارد.

12 - "احتجاج" احمد بن على بن ابی طالب طبرسی، استاد ابن شهرآشوب.

13 - "مناقب" عالم ربانی محمد بن على بن شهرآشوب سروی مازندرانی متوفای سال 588 مدفون در کوه جوشن.

14 - "روضة الواعظین" شیخ شهید محمد بن حسن بن على فارسی معروف به فتال نیشابوری، استاد ابن شهرآشوب.

15 - "مثیر الاحزان " جعفر بن محمد حلی معروف به ابن نما، استاد علامه حلى.

16- "کامل بهایی در سقیفه" تأليف عماد الدین حسن بن على بن محمد طبری، معاصر محقق وعلامه، برای شمس الدين جوینی صاحب دیوان.

17 - "روضة الصفا" تأليف محمد بن خاوند شاه متوفای 903

18 - "تسلية المجالس" محمد بن ابی طالب موسوی حائری که به واسطه عاشر "بحار الانوار" از آن نقل شده و از مقاتل دیگری مانند مقتل كلبی به واسطه تذکرۂ سبط و تاریخ طبری واز مقتل ابی مخنف ازدی به واسطه طبری.

تبصره: برای اختصار از سید بن طاووس به «سید»، واز ابن اثیر به «جزری» واز محمد بن جریر به «طبری »، واز ابی مخنف به «ازدی» تعبير شده ونکته دیگر این که کنیه او را ذکر نکردم این است که توهم نشود مقصود، نسخه ابی مخنفی است که با عاشر "بحار" چاپ شده است زیرا برای من ثابت شده که آن کتاب ابی مخنف معروف نیست، زیرا ابومخنف لوط بن يحيى بن سعيد بن مخنف ازدی غامدی، شیخ وموجه محدثان کوفه بوده و روایتش مورد اعتماد است و از امام صادق علیه السلام روایت می کند وپدرش از اصحاب اميرالمؤمنين وامام حسن و امام حسین علیهم السلام است وكتب بسیاری در تاریخ دارد و یکی از آنها کتاب "مقتل الحسين عليه السلام" است که اعاظم

ص: 23

دانشمندان متقدمين از آن نقل کرده اند و بر آن اعتماد داشته و از مراجعه به تاریخ طبری معلوم می شود که بیشتر آنچه در مقتل امام حسین علیه السلام نقل کرده بلکه همه آن را از مقتل ابی مخنف گرفته است و چون با تأمل، میان منقولات طبری واین مقتل منسوب به ابی مخنف مقابله شود معلوم شود که این مقتل از او نیست واز مورخ معتبر دیگری هم نیست و آنچه را خودش تنها نقل کند مورد اعتماد من نیست.

این کتاب، چند باب دارد و یک خاتمه ویک مقدمه واو را "نفس المهموم" نامیدم...

ص: 24

و نیز روایت شده که میان حسن و حسین علیماالسلام جز یک طهر نبود و مدت حمل حسین ( علیه السلام ) همان شش ماه بود و در مناقب ابن شهرآشوب از کتاب انوار است که خدای تعالی پیغمبر خود را به حمل و ولادت حسین علیه السلام تهنیت فرمود و به قتل او تعزیت، و فاطمه علیهاالسلام آن را دانست و ناگوارش آمد و این آیه نازل شد: «مادرش او را به ناگواری آبستن داشته و ناگوارش فرو گذاشته ، و آبستنی و شیر خوارگی اش سی ماه بوده است»(1) آبستنی زنان نه ماه است و نوزادی شش ماه نزاده است که زیست کند جز عیسی و حسین علیهماالسلام(2)

صدوق رحمه الله به سند خود از صفيه ، دختر عبد المطلب رضوان الله علیها روایت کرده است که: چون حسین علیه السلام از شکم مادر به زمین آمد و من متولی آن بودم ، پیغمبر صلی الله علیه و آله و سلم فرمود: ای عمه ! فرزندم را نزدم آور . عرض کردم: هنوز پاکیزه اش نکردم. فرمود: تو او را پاکیزه کنی؟ خدای تعالی او را نظیف و پاک کرده است.

در روایت دیگر است که او را به پیغمبر دادم و او زبان در کامش نهاد و حسین علیه السلام زبان رسول خدا را مکیدن گرفت و من حس میکردم که رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم جز شیر و عسل به وی نمیخوراند.

گوید: حسین لیه السلام را بول گرفت و پیغمبر میان دو چشمش را بوسید و میگریست که او را به من داد و می فرمود: خدا لعنت کند مردمی را که کشندگان تواند پسر جانم ! سه بار آن را گفت، تا گوید: من گفتم : پدر و مادرم قربانت، کیست که او را میکشد ؟

فرمود: دنباله گروه ستمکار از بنی امیه .

ص: 26

روایت شده که پیغمبر صلی الله علیه و آله و سلم در گوش راستش اذان گفت و در گوش چپش اقامه .

و از امام چهارم علیه السلام رسیده است که پیغمبر صلی الله علیه و آله و سلم در روز ولادت حسین علیه السلام در گوشش ندای نماز فرمود.

و در روایت دیگر : چون روز هفتم او رسید، پیغمبر صلی الله علیه و آله و سلم دو كبش املح بر او عقیقه کرد و یک ران آن را با یک اشرفی طلا به قابله داد و سرش را تراشید و به وزن مویش نقره صدقه داد و به سرش عطر ماليد.

ثقة الاسلام کلینی رحمه الله در حدیثی آورده که حسین علیه السلام از فاطمه علیهاالسلام وزن دیگر شیر نخورده و همیشه او را نزد پیغمبر می آوردند و ابهام خود را در دهانش می نهاد و آن را برای کفایت دو سه روز می مکید و گوشت حسین علیه السلام از گوشت و خون پیغمبر صلی الله علیه و آله و سلم رویید.

صدوق - عطر الله مرقده - از امام صادق علیه السلام روایت کرده است که چون حسین بن على علیه السلام به دنیا آمد، خدا جبرئیل را دستور داد که با هزار فرشته به زمین فرود آید و رسول خدا را از طرف خدا و خود تهنیت گوید؛ گوید : جبرئیل فرود آمد و بر جزیره ای میان دریا گذشت که فرشته ای به نام « فطرس » آن جا بود، و این فرشته از حمله بود و خدا او را به کاری فرستاد و کندی کرد و پرش را شکست و در آن جزیره اش انداخت و هفتصد سال در آن، خدا را پرستید تا حسين علیه السلام بزاد، آن فرشته به جبرئیل گفت : کجا میروی؟ جواب گفت: خدای تعالی به محمد صلی الله علیه و آله و سلم نعمتی داده و من مأمورم او را تهنیت گویم، از طرف خدا و خودم.

گفت: ای جبرئیل ! مرا با خود ببر، شاید محمد صلی الله علیه و آله و سلم دعایم کند؛ او را با خود برد، و چون جبرئيل شرفیاب شد و پیغمبر صلی الله علیه و آله و سلم را از طرف خدا و خود تسلیت گفت وگزارش « فطرس » را داد، پیغمبر صلی الله علیه و آله و سلم فرمود: خود را به این نوزاد بمال و به مقام خویش برگرد. گوید: فطرس خود را به حسین بن علی علیماالسلام مالید و بالا رفت و عرض کرد: یا رسول الله ! آگاه باش که امتت او را شهید کنند و پاداشش نزد من این است که هر کس او را زیارت کند من به وی برسانم و هر مسلمانی درودش فرستد و دعای خیرش کند من برسانم. سپس بالا رفت.

و در روایت دیگر : به مقام خود بالا رفت و می گفت : کیست چون من که آزاد کرده

ص: 27

حسین بن علی و فاطمه و جدش احمد علیهم السلام شدم؟

شیخ طوسی در "مصباح" آورده که به قاسم بن أبي العلاء همدانی وکیل امام دهم علیه السلام نامه رسید که : مولای ما حسین بن على علیهماالسلام روز پنجشنبه سوم شعبان به دنیا آمد، آن روز را روزه دار و این دعا را بخوان : بار خدایا ! من از تو خواهش دارم به حق آن که در این روز زاده شده است؛ در ضمن این دعا است که فطرس به گهواره اش پناهنده شد و ما پس از وی به قبرش پناهنده شده ایم.

سید در "ملهوف " گفته : در آسمان، فرشته ای نماند جز آنکه نزد پیغمبر صلی الله علیه و آله و سلم فرود آمد و همه به وی درود گفتند و درباره حسین علیه السلام او را تسلیت دادند و ثواب آنچه عطا شود به وی گزارش دادند و تربت حسین علیه السلام را به او نمودند و پیغمبر علیه السلام می فرمود: بارخدایا! واگذار کسی که او را وانهد و بکش آن را که او را بکشد و او را به مرادش مرسان(1)

[ رمز 2]

ستایش نیکان ، آموزش مستعدان ونكوهش بدکاران است؛ خودستایی زشت است و مدح دیگران ناشایست ولی باید رادمردان را ستود ونیکان را شناساند تا مردم آماده ، نیک رفتاری پیشه کنند و از روش پیشوایان بیاموزند و بدکاران به خود آیند و به راه راست باز آیند. یاد اوصاف نیک پیشوایان در شمار سنت و از مدارک احکام و دستورات شریعت است و ذكر مناقب امام شهید درس جوانمردی و شهامت را هم در بر دارد.

ص: 28

افضال ؛ بردبار و راد؛ پرورنده و جواد؛ دانشمند و استوار ؛ امام شهادتمدار ؛ نالان و توبه کار ؛ دوستدار جلالت شعار ؛ زاده فخر رسولان و پشتیبان قرآن و نیروی مسلمانان؛ کوشا در طاعت پروردگار ؛ و عهد و پیمان نگهدار و از روش فاسقان برکنار ؛ بخشنده دسترنج ؛ رکوع و سجودش طولانی؛ و چون مسافر ، بار بر دوش از دنیا بر کنار، و با دیدۂ وحشت بر آن نگران؛ تا آخر فرموده آن حضرت

شگفتا که خواهم ستایم ورا *** که هر کاغذ ونامه را نیست کرد

کتاب فضل تو را آب بحر کافی نیست *** که تر کنم سر انگشت و صفحه بشماری

و شمشیر را تا دسته در تن آنان فرو می برد و به خاکشان میکشاند و خودش چون شیر خشمگین بود، بر هر که می تاخت شمشیر بر او می تاخت و به خاکش می انداخت و آنچه بعضی روایت کرده اند درست آمده، گوید: به خدا من هرگز گرفتاری که داغ همه فرزندان و یاران و خاندانش را دیده باشد چون حسین علیه السلام پر دل و پا برجا ندیدم؛ به خدا پیش از او و بعد از او چون او را ندیدم.

گویند: ولید بن عقبه بر سر مزرعه ای ستیزه داشت و با آن که ولید، حاکم مدینه بود عمامه او را از سرش برداشته و به گردنش بست.

در "احتجاج" از محمد بن سائب نقل کرده است که: روزی مروان بن حکم به حسین بن على علیهماالسلام گفت: اگر به فاطمه علیهاالسلام بنالید بر ما چه افتخاری دارید ؟ حسین بر جست و با مشت آهنین گلویش را فشرد و عمامه اش را بر آن تاب داد تا بیهوش شد و او را رها کرد.

من میگویم : شجاعت حسین علیه السلام ضرب المثل است و خودداری اش در پیکار، اولین و آخرین را درمانده کرده است و در مقابل این نابکاران چون جدش در بدر ایستاد و با فزونی دشمن و کمی یاوران، بردباری پدرش را در جبهه صفين و جمل اعاده کرد و عبارت زیارت ناحیه مقدسه برای تو کافی است:

«با تو آغاز نبرد کردند و در برابر نیزه و شمشیر ایستادگی کردی ولشکر نابكار را طعمه نیزه کردی وچون على مختار با ذوالفقار در گروه کفار درون شدی وپیکار را ادامه دادی وچون دیدند دلی بر جا ونترس داری دام نیرنگ برایت نهادند و به نامردی وبدی خود با تو جنگیدند و آن ملعون به لشکر خود دستور داد آب را از تو بریدند وشتابانه با تو جنگیدند وبا تیر بر تو باریدند و چنگال رباینده بر تو گشودند، نه رعایت پیمان کردند ونه در کشتار یاران وغارت آنها از گناه ترسیدند؛ تو این یورش ها را استقبال کرده و این آزارها را بر خود هموار نمودی، فرشتگان آسمان از حيرت در شگفت شدند، دشمنان گردت گرفتند وزخمهای سنگین بر تو وارد کردند وتا شب امانت ندادند، یاوری نداشتی وتنها با بردباری وخداجویی از زنان و فرزندانت دفاع میکردی تا تو را از اسبت سرنگون کردند و زخم دار بر زمین افتادی

ص: 31

و ستوران تو را زیر سم گرفتند وطاغیان زیر شمشیر بران تا عرق مرگ بر پیشانی ات نشست و در بستر احتضار افتادی وزیر چشم به خیمه گاه خود نگران بودی واز خاندانت به خود مشغول بودی».

بخشش میکرد، خواهش مسائل را اجابت می نمود و برهنه را می پوشانید و گرسنه را سیر میکرد و قرض دار را عطا میداد و يتیم را نوازش میکرد و حاجتمند را کمک می داد وكم می شد که مالی به او برسد و آن را تقسیم نکند.

روایت شده است که چون معاویه به مکه رفت، مال بسیار و جامه های بی شمار به وی تقدیم داشت و نپذیرفت و این خود شيوة جواد و دأب راد و نمایش صاحب سخاوت و ستایش دارای مکارم اخلاق است، کردارش گواہ کرم است و ناطق به اخلاق ستوده ، و باید دانست کرامتی که جود و بخشش یک رشته آن است در خاندان پیغمبر منحصر است و دیگران را جز به طور مجاز از آن بهره ای نیست، از این راه به هیچکدام از بنی هاشم بخل ورزی منسوب نیست زیرا همه آنان در افاضه چون بارانند و در شهامت چون شیران .

على بن الحسین علیهماالسلام در خطبه شام خود گوید : « به ما است که علم و حلم، سماحت و فصاحت و شجاعت و محبت در دل مؤمنان عطا شده است».

آنها دریای جوشان و ابر پربارانند، هر آنچه از کار خیر و نیک کردند پدرها از پدرها ارث بردند، خوش اخلاقی را شریعت خود ساخته و وسیله درک نهایت شرف شناخته زیرا فرزندانی شریف از پدرهایی کریمند، آنان پیشوایان امت و سران ملت و برگزیدگان مردم و سادات عربند و خلاصه بنی آدم و ملوک دنیا و رهبران آخرت و حجج خدا در میان بندگان و امینان وی در هر شهرستان و باید نشانه های خیرشان هویدا و نمونه های جلالشان پیدا باشد، دیگران جود را از آنها آموخته و به روش آنان رهبری شده اند، کسی که سر دهد، از مال دریغ نکند، و آن که همت به آخرت دارد متاع دنیا را بخشد، خردمندان را تردیدی نیست که هر که در نبرد جان ببازد از دارایی آسان تر صرفنظر کند و آن که از زندگانی شیرین کناره گیرد کالای فانی دنیا را چه ارجی نهد ؟ شاعر گوید:

سر ببخشد گر کریمان را دریغ آید ز سر *** منتهای جود سر بخشی است ای اهل نظر

از اینجا گویند : جود و شجاعت از یک پستان شیر خورده و با هم ملازمند، هر بخشنده شجاع است، و هر شجاع بخشنده، این یک دستور کلی است و ابوتمام در این باره گوید :

ص: 33

چو بینی با یزید اندر سخاوت *** و در پیکار مرد جنگ وغارت

بدانی کز سخاوت پهلوانی *** بزاید و زکرم زاید شجاعت

ابوالطيب گفته:

گویند که بخشش نه بس بود *** تا خانه به رهگذر بنا کرد

گفتم که شجاعت جوانمرد *** از بخل ورا حذر عطا کرد

ای جود تو باش همچو گرداب *** کور است امان ز تیغ پردرد

گویند : کریم، دلدار است و بخیل را چهره پایدار .

معاویه، بنی هاشم را به سخاوت ستود و آل زبیر را به شجاعت و بنی مخزوم را به سرگرانی و بنی امیه را به بردباری . گفته او به گوش حسن بن على علیماالسلام رسید و فرمود: خدایش بکشد، خواهد بنی هاشم آنچه دارند ببخشند و به وی نیازمند شوند و خاندان زبیر شهامت ورزند و کشته شوند و بنی مخزوم سرگرانی کنند و مبغوض مردم شوند و بنی امیه بردباری کنند و محبوب مردم شوند، به جان خودم پاره ای از گفتار معاویه راست است وگر چه راستی از مانند او دور است ولی بسا که دروغگو راست گوید، زیرا سخاوت بنی هاشم چنان است که او گفته و شجاعت و حلم خاص آنها است و دیگران پیرو و جیره خوار آنانند، خصال خیر که بر همه مردم تقسیم شده در آنها جمع است و این گفتار حق است و جز آن باطل(1)

ص: 34

همانا مومنان برادرند.

5 - دوستی ای که از مقام نبوت خیزد و پیوست ولایت باشد و اگرچه رابطه دوستی به معانی چند میان پیغمبر صلی الله علیه و آله و سلم حسین بود ولی آنچه را باید مورد اهمیت دانست دوستی به این معنا است که پیغمبر درک می کرد ، اساس ترویج دیانتی که برای او مبعوث است و جانفشانی درباره آن می نماید با جانبازی حسینش مستحکم می شود و او است که نتیجه رنجها وكوششهای وی را با شهادت پابرجا خواهد ساخت.

شیخ اجل محمد بن شهرآشوب قدس سره در "مناقب" از ابن عمر روایت کرده که در این میان که پیغمبر صلی الله علیه و آله و سلم بالای منبر خطبه میخواند، حسین علیه السلام بیرون آمد و جامه اش به پایش پیچید و به زمین افتاد و گریست، پیغمبر صلی الله علیه و آله و سلم از منبر فرود شد و او را در آغوش گرفت و فرمود: خدا شیطان را بکشد، به راستی فرزند دلربا است ، به حق آن که جانم به دست او است من ندانستم که چگونه از منبر فرود آمدم.

در آنجا از ابوالسعادات در فضایل عترت گوید : یزید بن زیاد گفته : پیغمبر صلی الله علیه و آله و سلم از خانه عایشه بیرون شد و بر خانه فاطمه علیهاالسلام گذر کرد و شنید حسین علیه السلام میگرید، فرمود: ای فاطمه ، نمی دانی که گریه او مرا آزار می دهد؟

و در آن جا ابن ماجه در "سنن" و زمخشری در "فائق" آوردهاند که پیغمبر صلی الله علیه و آله و سلم حسین علیه السلام را در میان کوچه دید که با کودکان بازی می کرد، جلوی مردم پیش رفت و دو دست گشود و حسین علیه السلام از این طرف و آن طرف قصد گریز داشت، رسول خدا با او شوخی می کرد تا او را گرفت و یک دست زیر زنخ او و دست دیگر بالای سرش نهاد و او را بلند کرد و بوسید و فرمود: من از حسینم و حسین از من است، خدا دوست دارد هر که حسین را دوست گیرد، حسین یکی از اسباط است.

و نیز در آن جا که عبد الرحمن بن ابی لیلی گوید: ما نزد رسول خدا نشسته بودیم که حسین علیه السلام آمد و بر سر و دوش پیغمبر صلی الله علیه و آله و سلم بالا می رفت، بول کرد ولی فرمود: او را واگذارید.

ص: 36

و نیز در آن جا در احادیث ليث بن سعد که پیغمبر صلی الله علیه و آله و سلم روزی با جمعی نماز می خواند و حسین علیه السلام کوچک بود، در بر او بود و هر وقت آن حضرت به سجده می رفت بر پشت او سوار می شد و پاهای خود را حرکت می داد و میگفت : حل حل، و چون پیغمبر می خواست سر بردارد او را می گرفت و در کنار خود می نهاد و باز هم که به سجده می رفت او را سوار میشد و می گفت: حل حل، و این کار را ادامه داد تا پیغمبر از نماز خود فارغ شد، الخ.

از "امالی حاکم" روایت شده که ابورافع گفت: من با حسین علیه السلام که هنوز کودک بود بازی « مدحاة » میکردم و چون از او میبردم میگفتم : مرا بر دوش خود بردار، میگفت: بر دوش کسی بالا میروی که رسول خدا او را بر دوش گرفته ؟ و چون بر من غالب میشد میگفتم: من هم تو را به دوش نگیرم چنان چه مرا بر دوش نگرفتی. میفرمود: نمی پسندی کسی را بر دوش بگیری که رسول خدا به دوش میگرفت؟ و من او را به دوش میگرفتم ( مدحاة : بازی با سنگریزه هایی است که در گودال کوچک می ریزند).

در آن جا نیز از حفص بن غیاث از امام ششم علیه السلام روایت شده است که رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم در نماز بود و حسین علیه السلام در کنارش، رسول خدا تکبیر گفت و حسین نتوانست تکبیر گوید، و بار دیگر رسول خدا تکبیر گفت و باز نتوانست ادا کند و رسول خدا تکرار کرد تا هفت بار و حسین علیه السلام بار هفتم تکبیر گفت، امام فرمود: از این جا هفت تکبیر سنت گردید .

در آنجا نیز از "تفسیر نقاش" از ابن عباس روایت شده است که گوید: من حضور پیغمبر صلی الله علیه و آله و سلم بودم و پسرش ابراهیم را به زانوی چپ و حسين علیه السلام را بر زانوی راست داشت، یک بار او را می بوسید و یک بار این را، ناگاه جبرائیل از طرف رب العالمین برایش وحی آورد و چون به خود آمد فرمود: جبرئیل از طرف پروردگارم نزد من آمد و گفت : ای محمد! پروردگارت بر تو سلام می دهد و می فرماید : من هر دو را برای تو نمیگذارم، یکی را فدای دیگری کن؛ پیغمبر صلی الله علیه و آله و سلم به ابراهیم نگریست و گریست و فرمود: مادر ابراهیم کنیزکی است و چون بمیرد جز مرا داغدار نکند، مادر حسین فاطمه علیهاالسلام است و پدرش على علیه السلام عموزاده ام ، گوشت و خون من و چون بمیرد دختر و پسر عمم داغدار شوند و من هم، من اندوه خود را بر اندوه آنها مقدم دارم ؛ ای جبرئیل ، ابراهیم قبض روح شود، او را فدای حسین کردم.

ص: 37

گوید: پس از سه روز ابراهیم وفات کرد و هر وقت پیغمبر صلی الله علیه و آله و سلم حسین علیه السلام را نزد خود میدید او را می بوسید و در بر می کشید و لبانش را می مکید، میگفت : قربان آن که ابراهیم را قربانش کردم، پدر و مادرم قربانت ای ابا عبد الله الحسین !:

برتر از مدحی و شیواتر سخنور *** در مدیحت پیش مردم گنگ وابتر

تا صفا و تا مشاعر طوفگاه دیگران شد *** قبر تو رکن من است و طوفگاه پای تاسر

گر که مردم را عبادت را بهر عقبی شد ذخیره *** حب تو از بهر من بود در روز محشر

[ رمز 4]

امتحان و آزمایش منطق محکم حقیقت است، هر کس مدعی مقامی وصنعت و هنری است تا مورد آزمایش قرار نگیرد برای او ارزشی نیست . در دانش امروز جهانی تنها موضوعاتی را مورد توجه و اعتماد می دانند که همراه تجربه و آزمایش باشد، برای امور معنویه که سرآمد آنها ولایت ائمه علیهم السلام است آزمایشی مقرر است که دیده اشکبار باشد و امام شهید حضرت ابی عبد الله الحسين علیه السلام محک مدعیان ولایت است و دیدگانی که در مصیبت این امام مظلوم گریان باشند نشانه محبت و دوستی و ولایت ائمه هدی علیهم السلام است که در تعلیمات اسلام از همه چیز والاتر و بالاتر است و در پشت این دیده های اشک آلود، دلهای پرمحبتی است که ارزش معنوی بی پایان دارد و هرگونه اجر وثوابی را شایسته اند .

ص: 38

نگاه داشته و نه احترام پیغمبر خود را، در این ماه فرزندان او را کشتند و زنان حرمش را اسیر کردند و بنه اش را چپاول کردند، خدا هرگز این گنا؛ آنها را نمی آمرزد.

ای پسر شبیب ! اگر تو برای چیزی گریه میکنی، برای حسین بن علی بن ابی طالب علیه السلام گریه کن که چون گوسفند او را سر بریدند و هیجده تن از خاندانش را با او کشتند که در زمین مانندی نداشتند، آسمانها و زمین برای قتل او گریستند و چهار هزار فرشته برای یاری او به زمین آمدند و او را کشته یافتند و بر سر قبرش پریشان و غبارآلود بمانند تا قیام قائم علیه السلام و از یاران او باشند و شعارشان « یا لثارات الحسین» است.

ای پسر شبیب ! پدرم از پدرش از جدش به من باز گفت که: چون جدم حسین کشته شد ، آسمان خون و خاک سرخ بارید.

ای پسر شبیب ! اگر بر حسین گریه کنی تا اشک بر گونه ات روان شود، هر گناه کوچک و بزرگ و کم و زیادی که داری خدا بیامرزد.

ای پسر شبیب ! اگر خواهی بیگناه، خدای عز و جل را ملاقات کنی، حسین را زیارت کن.

ای پسر شبیب ! اگر دوست داری در اطاق های ساختمان بهشت با پیغمبر و آلش علیهم السلام همنشین باشی، به قاتلان حسین علیه السلام لعن کن.

ای پسر شبیب ! اگر دوست داری ثواب شهیدان در رکاب حسین را ببری، هر وقت او را یاد کردی بگو: کاش با آنها بودم و به فوز عظیم رسیده بودم.

ای پسر شبیب! اگر دوست داری در درجات اعلای بهشت با ما باشی، در اندوه و شادی ما شریک باش و ملازم ولایت ما باش ، اگر کسی سنگی را هم به ولایت بپذیرد، خدایش در قیامت با آن محشور کند.

2- به سند متصل به شیخ اجل موفق سعید محمد بن نعمان مفید - قدس الله روحه - از شیخ جلیل کامل ابي القاسم جعفر بن محمد قولویه قمی - عطر الله مرقده - از ابن الوليد ، از صفار ، از ابن ابی الخطاب ، از محمد بن اسماعیل، از صالح بن عقبه ، از ابی هارون مكفوف گوید: حضور امام ششم علیه السلام رسیدم. فرمود: شعر مرثیه بخوان. خواندم. فرمود: نه، همچنان که برای او میان خود مرثیه می خوانید و سر قبرش نوحه گری میکنید . من این

ص: 40

بیت را خواندم :

بگذر به مزار حسین *** و به استخوان های پاکش بگو

حضرت گریست، چون گریه کرد باز گرفتم. فرمود: ادامه بده. دادم. فرمود: بیفزا . این شعر را خواندم :

ای فروه بپا خیز و به مولات بنال *** بر نعش حسین گریه را ده تومجال

خود آن حضرت گریست و زنان حرم صیحه کشیدند و چون آرام شدند، فرمود: ای ابوهارون ! هر کس نوحه برای حسین علیه السلام بگوید و ده کس را بگریاند ، بهشت از آن اوست، و از شماره ها یکی یکی کاست تا به یک رسید و فرمود: هر کس نوحه بخواند برای حسين علیه السلام و یک نفر را بگریاند، بهشت از آن اوست. سپس فرمود: هر کس یاد او کند و بگرید ، برای اوست بهشت.

میگویم: «بگذر به مزار حسین » از اشعار سید حمیری است چنان چه شیخ ابن نما به صراحت گفته ، و اشعار این است:

بگذر به مزار حسین *** و به استخوان های پاکش بگو

ای کالبد تا همیشه از *** اشک های روان سیراب باشی

چون به مزارش بگذری *** مرکب خود را بسیار نگهدار

گریه کنی بر آن تير پاک *** و زاده فاطمه پاک

چون گریه زن داغدیده ای *** که روزی پسر عزیزش مرده

3- به سند پیوسته به شیخ صدوق به اسناد وی، از ابن عباس گوید: علی علیه السلام به رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم عرض کرد: عقیل را دوست میداری ؟ فرمود: آری، به خدا دو بار دوستش دارم، یک بار برای خودش و یک بار برای آنکه ابوطالب دوستش داشت و فرزندش در راه دوستي فرزند تو کشته شود و چشم مؤمنان بر او بگرید و فرشتگان مقرب برای او رحمت خواهند. سپس رسول خدا گریست تا اشکش بر سینه اش روان شد و فرمود: به خدا بنالم از آنچه خاندانم پس از من برخورند.

4- به سند پیوسته به شیخ اجل ابي القاسم جعفر بن قولویه که آن را به مسمع کردین رساند که گوید : امام ششم علیه السلام فرمود: ای مسمع! تو اهل عراقی، بر سر قبر حسین

ص: 41

میروی؟ عرض کردم: نه، همه اهل بصره مرا می شناسند و هواخواهان خليفه و دشمنان بسیاری از ناصبی های قبایل و دیگران گرد منند و می ترسم نزد اولاد سلیمان از وابستگان خليفه سعایت کنند و بر من بشورند.

فرمود: یاد مصیبت های او را نمی کنی؟ عرض کردم: چرا .

فرمود: دل آزرده می شوی؟ عرض کردم: آری به خدا و گریان میشوم تا خاندانم از چهره ام سوز دلم را مینگرند و دیگر نمی توانم چیزی بخورم و از رخسارم هویدا است.

فرمود: خدا بر اشکت رحمت کند. هلا! تو از آنانی که برای آزردگی ما آزرده شوند و در شادی ما شادند و در غم ما غمنده و با ما در خوف و امنیت شریکند. هلا! هنگام مرگت حضور در یابی و سفارشت را به ملک الموت بکنند و مژدهای که چشمت را روشن کند به تو بدهند پیش از آنکه بمیری و ملک الموت از مادر نسبت به فرزند خود بر تو دلسوزتر و مهربان تر باشد.

سپس گریان شد و من هم گریان شدم و فرمود: حمد خدا را که ما را به رحمت خود بر خلقش برتری داد و ما خاندان را به رحمت خود مخصوص گردانید .

ای مسمع! از روزی که امیرالمؤمنین علیه السلام کشته شد، زمین و آسمان به دلسوزی ما گریانند و فرشتگان بیشتر گریه کنند و از آن گاه که کشته شدیم اش دیده فرشتگان نخشکیده، یا کسی نیست که برای ما دلسوزی کند و بگرید بر آنچه کشیدیم جز آن که هنوز اشک دیده اش نریخته خدایش رحمت کند و اشکی که بر گونه او روان شود اگر یک قطره اش در دوزخ افتد آن را چنان خاموش کند که سوزش نداشته باشد و آنکه برای ما داغدار باشد هنگام مرگ که ما را بیند چنان شاد شود که شادی از دلش نرود تا بر سر حوض به ما رسد، کوثر هم از ورود دوست ما خرسند شود و آن قدر به کامش خوشمزه آید که نخواهد از سر آن برگردد.

5 - با پیوست سند به شیخ ابوالقاسم جعفر بن قولویه قمی، به سندش از عبد الله بن بکر در حديث طولانی گوید : با امام ششم علیه السلام به حج میرفتم، به او گفتم : یابن رسول الله ! اگر قبر حسین بن علی را بشکافند، در قبرش چیزی باشد ؟

فرمود: ای پسر بکر، چه پرسش بزرگی کردی ! حسین بن علی با پدر و مادر و برادرش

ص: 42

در منزل رسول خدایند و با او همخور و خرسندند و او در یمین عرش است، بدان چسبیده و می گوید: پروردگارا! آنچه به من وعده دادی انجام ده و به زائرین خود می نگرد و به نام آنان و پدرانشان و آنچه در بنه دارند عارف تر است از خود آنان به فرزندشان و به گریه کننده خود نظر دارد و برای او بی نیازی خواهد و آمرزش طلبد و گوید : ای گریه کننده ! اگر آنچه را خدا برایت آماده کرده میدانستی، بیش از آنچه غمینی، خرسند بودی، و برای هر گناه و خطای او آمرزش می خواهد.

6- با پیوست سند به شیخ جليل رئيس المحدثین محمد بن علی بن بابویه قمی، با سند از امام رضا علیه السلام که فرمود: هر که مصیبت ما را یاد کند و برای آنچه به ما کردند بگرید، روز قیامت در درجه ما با ما است و هر که یاد مصیبت ما کند و بگرید و بگریاند، روزی که دیده ها گریان است چشمش نگرید و هر که در مجلسی نشیند که ترویج ما باشد ، روزی که دلها بمیرند، دل زنده باشد.

7- به سند خودم تا شيخ الطائفه ابی جعفر طوسی، از مفید، از ابن قولویه ، از پدرش، از سعد، از برقی، از سلیمان بن مسلم کندی، از ابن غزوان، از عیسی بن ابی منصور ، از آبان بن تغلب ، از امام ششم علیه السلام فرمود: آه غمگین در ستم بر ما تسبیح است، و توجه به ما عبادت است و راز نگهداری ما جهاد در راه خداست. سپس خود امام ششم علیه السلام فرمود: باید این حدیث را با طلا نگاشت.

8- با سند تا شیخ فقیه ابی القاسم جعفر بن قولویه به سند وی، از ابن خارجه، از امام ششم علیه السلام که فرمود: حسین علیه السلام فرمود: من کشته گریه ام ، گرفتار کشته شدم و بر خداست که گرفتاری نزدم نیاید جز آنکه خدا او را خرسند به خاندانش برگرداند.

9 - پیوست سند تا شيخ الطائفه است، از ابی عمرو عثمان دقاق، از جعفر بن محمد بن مالک، از احمد بن یحیی ازدی، از مخول بن ابراهيم، از ربیع بن منذر، از پدرش، از حسین بن على علیه السلام فرمود: هیچ بنده خدا نیست که برای ما اشکی بریزد یا چشمی تر کند جز آنکه خدا یک دورانی او را در بهشت جای دهد.

احمد بن يحيی ازدی گوید: حسین علیه السلام را در خواب دیدم. حدیث را از وی پرسیدم . فرمود: آری.

ص: 43

10 - با پیوست سند به شیخ ابوالقاسم جعفر بن قولویه، به سندش از ابی عمارة نوحه خوان گفت: روزی که حسین علیه السلام را نزد امام ششم علیه السلام نام می بردند، دیگر تا شب تبسم نمیکرد و امام ششم علیه السلام همیشه می فرمود: حسین علیه السلام اشک آور هر مؤمنی است.

11 - به سند خودم که متصل به شیخ جليل على بن ابراهیم قمی است، از پدرش، از ابن محبوب، از علا، از محمد، از امام پنجم که علی بن الحسين علیهماالسلام می فرمود: هر مؤمنی که چشمش بر قتل حسین اشکین شود تا به گونه اش روان گردد، خدایش در غرفه های بهشت دور آنها جای دهد، و هر مؤمنی که برای آزاری که از دشمن به ما رسد چشمش اشکین شود تا بر گونه اش روان گردد، خدا او را در بهشت نشیمن دهد، و هر مؤمنی برای خاطر ما آزاری بیند و گرید تا بر گونه اش روان شود خدا از رویش آزار را بگرداند و روز قیامت او را از خشم خود و آتش بر کنار دارد.

12 - به سند متصل به شیخ صدوق محمد بن علی بن بابویه قمی، از پدرش، از شیخ قمييون عبد الله بن جعفر حمیری، از احمد بن اسحاق بن سعد، از بکر بن محمد ازدی ، از امام ششم علیه السلام گوید : فرمود به فضیل : دور هم می نشینید و نقل حدیث میکنید؟ عرض کرد: آری قربانت! فرمود: هر کس حدیث ما را یاد کند، یا نزد او یاد شود و به اندازه پر مگس از چشمش اشک آید، خدا گناهانش را بیامرزد اگرچه بیش از کف دریا باشد.

13 - به سند من تا شیخ اجل رئيس محدثین محمد بن علی بن بابویه قمی رحمه الله به سند او تا ابی عمارة نوحه خوان، گفت: امام ششم علیه السلام به من فرمود: نوحه حسین علیه السلام را برایم بخوان. من نوحه خواندم. او گریست . باز خواندم و گریست و دنباله دادم گریست تا سراسر خانه را گریه گرفت.

سپس فرمود: اى ابا عماره ! هر که یک شعر نوحه برای حسین بخواند و پنجاه کس را بگریاند، بهشت برای او است و هر کس شعری در نوحه حسین بخواند و سی کس را بگریاند، بهشت برای او است و هر کس بخواند و بیست کس را بگریاند بهشت برای او است و هر کس بخواند در نوحه حسین علیه السلام و ده کس را بگریاند ، بهشت برای او است و هر کس در نوحه حسین علیه السلام شعری بخواند و یکی را بگریاند ، بهشت برای او است و هر کس برای حسین علیه السلام شعری بخواند و خود بگرید، بهشت برای او است و هر کس درباره

ص: 44

حسين علیه السلام شعری بخواند و خود را به گریه زند، بهشت برای او است.

14 - به سند متصل تا جعفر بن قولویه قمی، از هارون بن موسی تلعکبری، از محمد بن عمر بن عبد العزیز کشی رحمه الله، از عمر بن صباح، از ابن عیسی، از یحیی بن عمران، از محمد بن سنان، از زید بن شحام گوید: با جمعی از اهل کوفه خدمت امام ششم علیه السلام بودیم که جعفر بن عفان بر او وارد شد، او را احترام کرد و نزدیک خود نشانید، سپس فرمود: ای جعفر ! عرض کرد: لبیک قربانت! فرمود: به من رسیده است که درباره حسین علیه السلام شعر میگویی و خوب میگویی. عرض کرد: آری قربانت ! برای او سرود و او و کسانی که با او بودند گریستند تا اشک بر روی ریشش روان شد. سپس فرمود: ای جعفر! به خدا فرشتگان مقرب خدا حاضر شدند در این جا وگفتار تو را درباره حسین علیه السلام شنیدند و چون ما گریستند و بیشتر هم، و خدا در پیشگاه خود نورس بهشت را برای تو ثبت کرد و تو را آمرزید.

سپس فرمود: ای جعفر ! برای تو نیفزایم ؟ گفت : آری. فرمود: کسی نیست که درباره حسين علیه السلام شعری گوید و بگرید و بگریاند، بدان! جز آنکه خدا برایش بهشت را واجب کند و بیامرزدش.

15 - به سند متصل به شیخ صدوق، از ابن مسرور ، از ابن عامر ، از عمویش، از ابراهیم بن ابی محمود گفت: حضرت رضا علیه السلام فرمود: محرم ماهی است که مردم جاهلیت ، خونریزی را در آن حرام می دانستند و در آن ماه ، خون ما ریخته شد و حرمت ما هتک شد و کودکان و زنان ما اسير شدند و آتش به خیمه های ما زدند و هر چه در آن بود غارت کردند و حضرت رسول علیه السلام را درباره ما رعایت نکردند. روز شهادت حسین علیه السلام چشم ما را خونین و اشک ما را روان ساخت، عزیزان ما را در زمین کرب و بلا خوار کرد و تا روز قیامت غم و بلا برای ما گذاشت، باید بر چون او بگریند گریه کنندگان ، زیرا گریه بر او گناهان بزرگ را بریزد.

سپس فرمود: محترم که می آمد کسی پدرم را خندان نمی دید و تا دهم آن، آزردگی بر او چیره بود و روز دهم آن، روز مصیبت و اندوه گریه او بود و می فرمود: روزی است که حسین علیه السلام در آن کشته شد.

ص: 45

16 - به سند پیوست من، از شیخ صدوق، از طالقانی، از احمد همدانی، از علی بن حسن بن فضال، از پدرش، از رضا علیه السلام فرمود: هر کس روز عاشورا تعطیل کند، خدا حوایج دنیا و آخرتش را برآورد و هر کس روز عاشورا را روز سوگواری و اندوه و گریه خود کند، خدای عز و جل روز قیامت را روز شادی و خرسندی او نماید و در بهشت چشمش به ما روشن شود، و هر کس روز عاشورا را روز برکت نامد و در آن روز برای خانه اش چیزی ذخیره کند، خدا آن را برکت ندهد و روز قیامت با یزید و عبيد الله بن زیاد و عمر بن سعد - لعنهم الله - محشور گردد و تا درک اسفل دوزخ برود.

17 - و به اسناد تا شیخ صدوق رحمه الله از رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم فرمود که: موسی بن عمران از پروردگارش خواهش کرد، عرض کرد: پروردگارا! برادرم هارون مرد، او را بیامرز . خدا به او وحی کرد: ای موسی ! اگر درباره آمرزش اولین و آخرین خواهش کنی اجابتت کنم جز نسبت به کشنده حسین علیه السلام که من از قاتلش انتقام کشم.

18 - به سند پیوست من به شیخ اجل ابي القاسم جعفر بن قولویه قمی، به اسنادش از امام ششم علیه السلام که فرمود: کشنده یحیی بن زکریا علیه السلام زنازاده بود و کشنده حسین علیه السلام زنازاده بود و آسمان جز بر این دو نگریست.

19 - به سند متصل به شیخ اجل جعفر بن قولویه رحمه الله به سندش از داود رقی گفت: حضور امام ششم علیه السلام بودم که آب خواست و چون نوشید گریه اش گرفت و چشمانش پر اشک شد و فرمود: ای داود ! خدا لعنت کند کشنده حسين علیه السلام را، هیچ بنده ای نیست که آب نوشد و یاد حسین علیه السلام کند و قاتلش را لعن کند جز آنکه خدا صد هزار حسنه برایش بنویسد و صد هزار گناهش را فرو ریزد و صد هزار درجه برایش بالا برد و چنان است که صد هزار بنده آزاد کنند و خدا روز قیامت سیراب محشورش کند.

20 - به سند پیوست به شیخ اجل ابي القاسم جعفر بن قولویه قمی، از شیخ اجل ثقة الاسلام محمد بن یعقوب کلینی رحمه الله به اسنادش از داود بن فرقد گوید: در خانه امام ششم علیه السلام نشسته بودم و به کبوتر زاغبی که قرقر میکرد نگریستم، امام ششم علیه السلام به من نگریست و فرمود: ای داود ! میدانی این پرنده چه میگوید ؟ گفتم : قربانت! به خدا نه . فرمود: بر کشندگان حسين علیه السلام لعن می کند، آن را در خانه های خود نگهدارید .

ص: 46

21 - به سند پیوست به آیت الله علامه ، از سلطان المحققين خواجه نصیر الدین محمد بن محمد طوسی، از شیخ فاضل محدث برهان محمد بن محمد بن على حمدانی قزوینی متوطن ری، از شیخ اجل منتجب الدین علی بن عبيد الله بن حسن قمی، از پدرش، از جدش، از شیخ اجل ابي الفتح محمد بن علی بن عثمان کراجکی رحمه الله گفت: محمد بن عباس به اسنادش از حسن بن محبوب و او به اسنادش از صندل از دارم بن فرقد گفت : امام ششم علیه السلام فرمود: در نماز صبح فريضه ونافله، سوره فجر را بخوانید که سوره مخصوص حسين علیه السلام است، گوش نداری به گفته خدا عز و جل در آن: «ای نفس مطمئن » الآية، او است صاحب نفس مطمئنة راضية مرضيه و یارانش از خاندان محمد علیهم السلام در قیامت از خدا راضی اند و خدا از آنها راضی است و این سوره مخصوص حسین بن علی علیهماالسلام و شیعه او و شيعة آل محمد علیهم السلام است، هر کس قرائت والفجر را ادامه دهد، در بهشت با حسین همدرجه است. ان الله عزیز حکیم

22 - به سند متصل به شیخ اجل سعید ابی جعفر طوسی رحمه الله به اسنادش از محمد بن مسلم گوید: شنیدم امام پنجم و ششم علیهماالسلام می فرمودند : به راستی خدای تعالی از شهادت حسین علیه السلام به او عوض داد که امامت را در نژادش و درمان را در تربتش و اجابت دعا را در سر قبرش نهاد و ایام زائرش تا برود و برگردد، از عمرش به شمار نیاید.

محمد بن مسلم گوید: به امام ششم علیه السلام عرض کردم: این فیوضات از قبل حسين علیه السلام می رسد، خود او چه دارد؟ فرمود: به راستی خدای تعالی او را به پیغمبر ملحق کرده و در درجه و مقام او است. و این آیه را خواند : « و آن کسانی که گرویدند و نژاد شان در ایمان از آنها پیروی کردند ، نژادشان را به آنان ملحق کردیم»(1) .

23 - به سند متصل به شیخ افقه اجل ابي القاسم جعفر بن سعید محقق حلی رحمه الله از سید جلیل محمد بن عبد الله بن على بن زهره حسینی حلی - طاب ثراه - از شیخ محدثین رشيد الملة والدين محمد بن على بن شهرآشوب سروی رحمه الله از شیخ اجل احمد بن ابی طالب طبرسی رحمه الله در "احتجاج" ضمن یک حدیث طولانی و از سعد بن عبد الله اشعری رحمه الله در داستان شرفیابی او حضور امام مهدی علیه السلام و پرسش های از وی گوید : عرض

ص: 47

کردم: به من گزارش بده از تأویل «کهیعص».

فرمود: این حروف، رموز غیب است که خدا بنده خود زکریا علیه السلام را بدان مطلع کرد و برای محمد صلی الله علیه و آله و سلم قصه گفت. چون زکریا علیه السلام از پروردگارش خواست که نام پنج تن را به او بیاموزد، جبرئیل آمد آنها را به او آموخت و زکریا علیه السلام هر وقت محمد و علی و فاطمه و حسن علیهم السلام را نام می برد دلش باز می شد و اندوهش برطرف می گشت، و چون نام حسین علیه السلام را می برد، گریه گلویش را می گرفت و گیج میشد.

یک روز عرض کرد: معبود من! مرا چه شده که چون نام چهار تن را میبرم به نام آنها از هموم خود، تسلی می یابم و چون نام حسین علیه السلام را می برم اشکم می ریزد و ناله ام سر میکشد ؟ خدای تبارک و تعالی سرگذشت او را برایش در کلمه «کهیعص» گفت:

کاف، رمز کربلاست.

هاء، هلاک عترت.

یاء، یزید که ظالم حسین علیه السلام است.

عین، عطش .

صاد، صبر آن حضرت

چون زکریا علیه السلام این را شنید، سه روز از مسجد خود بیرون نرفت و کسی را هم نپذیرفت و رو به گریه و ناله آورد و برای او نوحه میخواند : معبودا! آیا بهترین همه خلقت، داغدار فرزندش می شود؟ معبودا ! گرفتاری این مصیبت بر آستانش فرو می افتد ؟ معبودا ! علی و فاطمه جامه این ماتم را می پوشند و این مصیبت به آنها وارد می شود؟

سپس همیشه می گفت: معبودا ! به من پسری بده که در پیری نور چشمم باشد و چون به منش عطا کردی محبوب منش ساز و پس از آن مرا داغدار او كن چنان چه دوستت محمد صلی الله علیه و آله و سلم را داغدار فرزندش میکنی.

خدا یحیی علیه السلام را به او داد و داغش را به دلش نهاد. مدت حمل یحیی شش ماه بود و مدت حمل حسین علیه السلام هم چنین بود.

24 - به اسناد تا عمادالاسلام شیخ صدوق رحمه الله به اسنادش از ابی الجارود، از امام پنجم علیه السلام فرمود: پیغمبر صلی الله علیه و آله و سلم در خانه ام سلمه بود. به او سفارش داد کسی نزد او نیاید .

ص: 48

حسین علیه السلام که کودک بود آمد. او را در زمینه وی اختیاری نبود. خدمت پیغمبر صلی الله علیه و آله و سلم رسید و دنبالش ام سلمه شرفیاب شد، دید حسین علیه السلام روی سینه پیغمبر صلی الله علیه و آله و سلم است و پیغمبر گریه میکند و چیزی را هم در دست خود زیر و رو می کند. فرمود: ای ام سلمه ! این جبرئیل است که به من خبر می دهد این حسینم کشته می شود و این هم خاکی است که روی آن کشته می شود. آن را نزد خود نگهدار، هر وقت خون شد، حسینم کشته شده است.

ام سلمه عرض کرد: یا رسول الله! از خدا بخواه از او دفع کند. فرمود: خواستم، و خدا وحی کرد: این درجه ای است که هیچ آفریده بدان نرسد و او را شیعیانی باشد که شفاعت کنند و پذیرفته شود و مهدی هم فرزند او باشد و خوشا بر کسی که از دوستان حسین باشد و شیعیان او، آنها به خدا روز قیامت فایز باشند.

25 - به سند متصل به شیخ صدوق، به سندش از امام ششم علیه السلام فرمود: آن اسماعیل که خدا در کتابش گوید: «اسماعیل را یاد کن که صادق الوعد بود و رسول و پیغمبر بود»(1) اسماعیل بن ابراهیم نبود بلکه یکی از پیغمبران است که خدا او را به قومش مبعوث کرد و او را گرفتند و پوست سر و رویش را کندند، فرشته ای نزد او آمد و گفت : خدای جل جلاله مرا نزد تو فرستاده، هر دستوری خواهی بده. گفت: من به آنچه با حسین صلی الله علیه و آله و سلم می شود همدردی میکنم.

26 - به سند من که به شیخ الطائفه پیوست دارد، به اسناد او از زینب دختر جحش زن پیغمبر صلی الله علیه و آله و سلم گفت: یک روز پیغمبر صلی الله علیه و آله و سلم در خانه من خواب بوده، حسین علیه السلام آمد و من او را سرگرم کردم که مبادا پیغمبر صلی الله علیه و آله و سلم را بیدار کند، مرا غافل کرد و وارد خوابگاه پیغمبر صلی الله علیه و آله و سلم شد و دنبالش رفتم، دیدم به روی پیغمبر صلی الله علیه و آله و سلم نشسته و بر ناف او بول میکند، خواستم او را برکنار کنم، رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم فرمود: زینب ! او را بگذار تا فارغ شود، چون فارغ شد پیغمبر صلی الله علیه و آله و سلم تطهیر کرد و به نماز ایستاد و چون به سجده رفت، حسین علیه السلام بر دوشش سوار شد و پیغمبر صلی الله علیه و آله و سلم درنگ کرد تا پایین آمد، چون برخاست، حسین علیه السلام برگشت و پیغمبر صلی الله علیه و آله و سلم او را حمل کرد تا از نماز فارغ شد دست گشود و می فرمود: نزدیک

ص: 49

شو ! نزدیک شو! ای جبرئیل! من گفتم : یا رسول الله ! میبینم امروز کاری میکنی که ندیدم هرگز چنان کنی. فرمود: آری، جبرئیل آمد و مرا به حسینم تسلیت داد و خبر داد که امتم او را می کشند و خاک سرخگونی برایم آورد.

27 - به سند متصل تا شیخ جليل ابي القاسم جعفر بن قولویه قمی رحمه الله ، به اسنادش از علی بن ابی طالب علیه السلام فرمود: روزی رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم از ما دیدن کرد، طعامی جلویش آوردیم و ام ایمن برای ما یک سینی خرما و یک قدح شیر و کره برای ما هدیه آورده بود، جلویش آوردیم، از آن خورد و چون فارغ شد، من آب ریختم و دو دستش را شست، با تری دستها رو و ریش مبارک را مسح کرد و به نماز خانه گوشۂ اطاق رفت، سجده کرد و گریست و گریه را طول داد، سپس سر برداشت، هیچکدام از ما خانواده جرأت نکرد چیزی از او بپرسد.

حسین علیه السلام جنبش کرد تا بر دو زانوی رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم بالا رفت و سر به سينه رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم رسانید و زنخ بر سر آن حضرت چسبانید و گفت: پدر جان! چرا گریه میکنی؟ فرمود: من شما را که دیدم شاد شدم چنانکه پیش از این به شما شاد نمی شدم، و جبرئیل فرود شد و گفت: شما کشته خواهید شد و خاک های شما پراکنده است، من خدا را بدین پیشامد سپاس گفتم و خیر شما را از او خواستم. عرض کرد: پدر جان ! چه کسی قبر ما را زیارت کند و وارسی کند با آن که از هم دورند؟ فرمود: گروههایی از امتم که بدین وسیله بر وصله مرا می جویند و من هم در موقف، حساب آنها را وارسی کنم و بازوی آنها را بگیرم و از هراس ها و سختی های آن نجاتشان دهم.

28 - به سند پیوست من تا شیخ اجل مفیدرحمه الله در "ارشاد" گوید : اوزاعی، از ابی عبد الله بن شداد، از ام الفضل دختر حارث روایت کرده است که: حضور رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم رفت و گفت: یا رسول الله ! من امشب خواب بدی دیدم. فرمود : چیست؟ گفت : سخت است . فرمود: چه باشد ؟ عرض کردم: خواب دیدم که تیکه ای از تنت بریده شد و در دامن من نهاده شد. فرمود: خیر است. فاطمه ام بزاید و در دامن تو آید ، فاطمه علیهاالسلام حسین علیه السلام را زایید .

گوید: در دامن من بود چنان چه رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم فرمود یک روز او را نزد

ص: 50

پیغمبر صلی الله علیه و آله و سلم بردم و او را در دامنش گذاشتم و متوجه شدم که چشمان او اشک می ریزند . گفتم: پدر و مادرم قربانت یا رسول الله ! شما را چه میشود؟ فرمود: جبرئیل آمد و به من خبر داد که طائفه ای از امتم این پسرم را می کشند و خاک سرخگونی هم برایم آورد.

29 - به همان سند متصل به شیخ مفید رحمه الله در "ارشاد" از ام سلمه - رضي الله عنها - روایت کرده است که گفت: رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم یک شب از نزد ما بیرون رفت و غیبتی طولانی کرد، سپس پریشان موی و خاک آلوده برگشت و مشتش گره بود. عرض کردم : یا رسول الله ! چه شده است که تو را پریشان و خاک آلوده می بینم؟

فرمود: در همین وقت مرا به جایی از عراق بردند که «کربلا» نام دارد و به من در آن جا قتلگاه فرزندم حسین علیه السلام و جمعی از فرزندان خاندانم را نمودند و من از خون آنها برگرفتم و اینها است که در دست من است. مشت خود را گشود و فرمود: اینها را بگیر و نگهدار. آن را گرفتم و چون خاک سرخی بود و گذاشتم در یک شیشه و سرش را بستم و نگهداشتم، و چون حسین از مکه به سمت عراق رفت، من هر روز و هر شبی آن را بیرون می آوردم و میبوییدم و بر آن نگاه میکردم و میگریستم بر مصیبت او و چون روز دهم محرم همان روزی که حسین علیه السلام در آن شهید شد، اول روز آن را بیرون آوردم به حال خود بود و آخر روز که بر سر آن رفتم دیدم خون تازه است. در میان خانه ام شیون کردم و گریستم و غم خود را از ترس آن که دشمنان در مدینه بشنوند و شماتت کنند پنهان کردم و همان ساعت و همان روز را در نظر گرفتم تا خبر شهادت او رسید و آنچه دیده بودم محقق گردید.

30 - به همان سند تا شیخ مفید در ارشادش، و روایت شده است که: یک روز على و فاطمه و حسن و حسین علیهم السلام در اطراف پیغمبر صلی الله علیه و آله و سلم نشسته بودند، به آنها فرمود : چگونه باشید آن گاه که کشته افتاده باشید و قبور شما پراکنده باشد.

حسین علیه السلام گفت : من می میرم یا کشته می شوم؟ فرمود: پسر جانم ! کشته می شوی به ستم و برادرت هم به ستم کشته شود و نژاد شما در اطراف زمین رانده شوند.

حسین علیه السلام عرض کرد: چه کسی ما را میکشد یا رسول الله ؟ فرمود: بدترین مردم. فرمود: پس از آن، کسی ما را زیارت کند؟ فرمود: آری، فرزند جانم ! طایفه ای از امتم که با

ص: 51

زیارت شما قصد بر وصله مرا دارند و چون روز قیامت شود من در موقف حساب نزد آنها روم و بازویشان را بگیرم و از وحشت و سختی آن خلاصشان کنم.

31 - به سند متصل به علامه مجلسی رحمه الله در بحار" گفته که : صاحب "در الثمين" در تفسير «آدم به کلماتی از طرف پروردگارش برخورد »(1) گفته است: در ساق عرش نام پیغمبر و ائمه علیهم السلام را دید و جبرئیل به او یاد داد و گفت: با حمید به حق محمد و یا عالی به حق علی و یا فاطر به حق فاطمه و یا محسن به حق الحسن والحسين ومنك الاحسان.

چون نام حسین علیه السلام را برد اشکهایش روان شد دلش فرو ریخت و گفت: برادر جبرئیل ! در ذکر پنجمین، دلم شکست و اشکم روان شد.

جبرئیل گفت: این فرزندت به مصیبتی گرفتار شود که مصیبت ها در برابر آن کوچک باشد . گفت : ای برادر! آن چه باشد ؟ گفت: تشنه و غریب و تنها و بی کس کشته شود، برای او ناصر و معین نیست و اگر ببینی او را ای آدم که می گوید : واعطشاه! وا قلة ناصراه ! تا آنجا که تشنگی چون دود میان او و آسمان فاصله شود، کسی جوابش ندهد جز با شمشیر و باران مرگ و چون گوسفند از قفا سرش بریده شود و دشمنانش خیمه گاهش را غارت کنند و سرهای خود و یارانش را بر سر نیزه ها در شهرها بگردانند و زنانش با آنها باشند. در علم خدا چنین گذشته است و آدم و جبرئیل چون زن رودمرده گریستند.

از بعضی موثقين اخبار روایت است که حسن و حسین علیهماالسلام در روز عید به حجره جد خود رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم درآمدند و گفتند : یا جداه ! امروز عید است و اطفال عرب جامه های نو و رنگارنگ پوشیده اند و ما جامۂ نو نداریم و برای آن خدمت شما آمدیم.

پیغمبر صلی الله علیه و آله و سلم در وضع آنها تأمل کرد و گریست و در خانه جامه ای که فراخور آنها باشد نبود و نخواست آنها را رد کند و آزرده دل نماید. از خدا خواست و عرض کرد: جبران کن دل آنها و دل مادرشان را.

جبرئیل فرود آمد و دو حله سفید از حله های بهشت همراه آورد. پیغمبر صلی الله علیه و آله و سلم خرسند شد و به آنها فرمود: ای دو سید جوانان اهل بهشت! دریافت کنید جامه هایی را که خياط قدرت به اندازه شما بریده است. چون جامه ها را سفید دیدند گفتند : یا جداه ! آنها سفیدند

ص: 52

چگونه بپوشیم با آن که همه اطفال عرب جامه های رنگین پوشیده اند ؟

پیغمبر صلی الله علیه و آله و سلم سر به زیر انداخته و در اندیشه شد و جبرئیل عرض کرد: یا محمد! خاطر خوش دار و دیده روشن باش. رنگرز توانای رنگ خدایی این حاجت آنها را برآورد و دل آنها را خوش کند به هر رنگی که خواهند . دستور بده یک طشت و ابریق بیاورند. آوردند . جبرئیل گفت : یا رسول الله ! من آب میریزم بر این خلعتها و شما آنها را در آن آب بفشارید تا هر رنگ خواهد بیرون آید.

پیغمبر صلی الله علیه و آله و سلم حله حسن علیه السلام را در آب نهاد، به او فرمود: چه رنگی می خواهی ؟ گفت : رنگ سبز . پیغمبر صلی الله علیه و آله و سلم آن را مالید و به او داد و پوشید.

سپس حله حسین علیه السلام را در طشت نهاد و از او که پنج ساله بود پرسید: چه رنگ می خواهی نور دیده ام ؟ ! حسین علیه السلام عرض کرد: یا جداه ! رنگ سرخ می خواهم. پیغمبر صلی الله علیه و آله و سلم به دست خود آن را مالید و چون یاقوت احمر سرخ گردید و حسین علیه السلام آن را پوشید . پیغمبر صلی الله علیه و آله و سلم بدان شاد شد و حسنین علیهماالسلام خرسند نزد مادر خود رفتند.

جبرئیل از مشاهده این وضع گریست. پیغمبر صلی الله علیه و آله و سلم فرمود: برادر جبرئیل! امروز که فرزندانم خوشند، وقت گریه نیست. به خدا بگو بدانم گریه و اندوه برای چیست؟

جبرئیل عرض کرد: برای آنکه فرزندانت هر کدام رنگی را پسندیدند. حسنت به ناچار زهر نوشد و رنگ تنش بر اثر زهر سبز شود و حسینت را می کشند و سرش را می برند و تنش از خونش سرخگون می شود. پیغمبر صلی الله علیه و آله و سلم گریست و حزنش مزید شد.

32 - به سند متصل تا شیخ صدوق ، از ابن عباس گوید: من با امیرالمؤمنین علیه السلام به صفین میرفتم. چون به «نینوا» در کنار فرات رسیدیم با فریاد بلند فرمود: ای ابن عباس! اینجا را میشناسی؟

گفتم: نه یا امیرالمؤمنین! فرمود: اگر آن را می شناختی از آن نمیگذشتی تا چون من گریه کنی . گریه طولانی کرد که ریشش خیسید و اشکش بر سینه اش روان گردید و من هم گریستم و می فرمود: آه آه ! چیست میان من و خاندان ابی سفیان؟ چیست میان من و آل حرب، حزب شیطان و دوستان کفر، صبرا يا أبا عبد الله ! پدرت هم آنچه تو از آنها بینی خواهد دید.

ص: 53

سپس آب خواست، وضوی نماز گرفت و آنچه خواست نماز خواند و سخن پیش را تکرار کرد و در آخر گفتارش ساعتی خوابش برد و بیدار شد و فرمود: یابن عباس! عرض کردم: حاضرم. فرمود: خواب خود را که اکنون دیدم برایت بگویم؟ گفتم : چشمانت به خواب رفت و خیر است یا امیرالمؤمنین!.

فرمود: در خواب دیدم مردانی از آسمان فرود آمدند و پرچمهای سفید داشتند و شمشیرهای سفیدی در کمر داشتند که می درخشید و گرد این زمین را خط کشیدند و سپس دیدم این نخل ها شاخه ها به زمین زدند و مضطرب شدند و خون تازه از آنها جوشید و دیدم جگرگوشه و نور دیده ام حسین علیه السلام در میان خونها غرق شده و دادرس می خواهد و کسی به دادش نمی رسد و آن مردانی که از آسمان فرود شدند به او فریاد میکنند : صبر کنید ای آل رسول! که در دست بدترین مردم کشته می شوید وای ابا عبد الله ! این بهشت است که مشتاق تو است. و سپس مرا تسلیت گفتند و افزودند: ای ابوالحسن ! مژده بگیر که در روز قیامت خدا به وسيله او چشمت را روشن کند.

سپس بیدار شدم و به حق آن که جان علی به دست او است، صادق مصدق ابوالقاسم صلی الله علیه و آله و سلم برای من حديث کرد که من در موقع بیرون رفتن به سمت اهل بغی، آن سرزمین را خواهم دید و این زمین کرب و بلا است که حسینم و هفده تن از اولاد من و فاطمه در آن دفن شوند و آن در آسمانها معروف است و زمین کرب و بلا نام برده شود چنان چه بقعه حرمین و بقعه بیت المقدس نام برده شود. الحديث.

33 - به سند متصل تا شیخ صدوق رحمه الله به اسنادش از هرثمة بن ابی مسلم گفت: ما در صفین با على علیه السلام جهاد کردیم و چون برگشتیم، در کربلا منزل ساخت و نماز صبح را در آن خواند و از تربتش به دست وی دادند و بویید و فرمود: آفرین بر تو ای خاکی که چند فوج از تو محشور شوند و بی حساب به بهشت روند.

هرثمه نزد زنش که از شیعیان علی بود برگشت و گفت: می خواهم برای تو از مولایت ابوالحسن علیه السلام حدیثی بگویم. در کربلا منزل کرد و نماز خواند و خاکش را نزد او بردند و فرمود: آفرین بر تو ای خاک که چند قوم از تو محشور شوند و بی حساب به بهشت روند . گفت: ای مرد! امیرالمؤمنین خبر حق بگوید .

ص: 54

چون حسین علیه السلام به کربلا آمد، هرثمه گوید: من در میان لشکریان عبيد الله بن زیاد بودم و چون آن منزل و آن اشجار را دیدم، یاد آن حدیث افتادم و سوار شتر خود شدم و خدمت حسین علیه السلام رسیدم و بر او سلام کردم و آنچه را از پدرش درباره منزلی که فرود آمده بود شنیده بودم به او گزارش دادم. فرمود: با ما خواهی بود یا در برابر ما؟ گفتم : نه با شمایم و نه در برابر شما. من کودکانی به جا گذاردم که از عبيد الله بر آنها ترسانم. فرمود: پس به جایی برو که نه کشته ما را ببینی و نه آواز ما را بشنوی. به حق آن که جان حسین به دست اوست، امروز کسی نباشد که فریاد ما را بشنود و به ما کمک نکند جز آنکه خدا او را به رو در دوزخ افکند.

34 - به سند متصل به شیخ مفید رحمه الله از ابی الحکم گفت: از مشایخ و علمای خود شنیدم میگفتند : علی بن ابی طالب علیه السلام سخنرانی کرد و در ضمن فرمود: پیش از آنکه مرا نیابید از من پرسش کنید. به خدا از هیج گروه که صد تن گمراه کنند یا صد تن اسیر نمایند نپرسید جز آنکه شما را به جارچی و فرماندهش خبر دهم تا روز قیامت

یک مردی برخاست و گفت: بگو بدانم چند تار مو در سر و ریش من است؟ فرمود: به خدا دوستم رسول خدا آنچه را که پرسیدی برای من بازگفته و فرموده : در هر تار موی سرت فرشته ای است که تو را لعن کند و در هر تار موی ریشت شیطانی است که تو را برانگیزد و در خانه ات کودکی است که زاده رسول خدا را بکشد و نشانه آن درستی گزارشی است که به تو دادم و اگرنه آن که دلیل آنچه پرسیدی مشکل است، به تو خبر می دادم ولی نشانه اش همان لعنت و زاده ملعون توست.

پسرش در این وقت کودک کوچکی بود که به سر زانو می رفت و چون کار حسین علیه السلام بدان جا کشید فرمانده کشتن او گردید و چنان شد که امیرالمؤمنین علیه السلام گفته بود.

35 - به سند متصل به شیخ جليل ابي القاسم جعفر بن محمد بن قولویه قدس سره به استادش از ابی جعفر علیه السلام فرمود: پیغمبر صلی الله علیه و آله و سلم را شیوه آن بود که چون حسین علیه السلام وارد میشد او را نزد خود می کشانید و با امیرالمؤمنین علیه السلام می فرمود: او را نگهدار ، سپس بر وی سرازیر می شد و او را می بوسید و میگریست. حسین علیه السلام میگفت : پدرجان! چرا گریه میکنی؟ می فرمود: پسر جانم ! جای شمشیرهایت را می بوسم و میگریم. عرض میکرد: پدر جان!

ص: 55

من کشته می شوم ؟ می فرمود: آری به خدا با پدرت و برادرت ، گفت : پدر جان ! قتلگاه ما جدا است؟ فرمود: آری. پسر جانم ! گفت : از امتت چه کسی ما را زیارت کند؟ فرمود: مرا و پدرت و برادرت و تو را زیارت نکند جز صدیقین امت من.

36 - به سند متصل به شیخ المحدثین محمد بن على بن شهرآشوب سروی - نور الله مرقده السني - از ابن عباس گفت: هند از عایشه درخواست کرد که تعبیر خوابش را از رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم بپرسد. فرمود به او بگوید تا خوابش را نقل کند. گفت: خواب دیدم که آفتاب از بالای سرم برآمده و ماه از درونم بیرون شد و ستاره سیاهی از ماه درآمد و بر آفتاب حمله کرد و از آفتاب، ستاره کوچکتری درآمد، آن را بلعید و بر اثر آن سراسر افق سیاه شد. سپس دیدم ستارگانی از آسمان هویدا شد و ستارگان سیاهی هم بر زمین است جز آنکه این ستاره های سیاه زمین در هر جا افق را احاطه کردهاند.

چشم رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم اشکین شد و دو بار به هند فرمود: ای دشمن خدا ! بیرون رو که غم های مرا تازه کردی و خبر مرگ دوستانم را به من رساندی. چون بیرون رفت فرمود: بارخدایا ! او را لعنت کن. و نسلش را لعنت کن، و از تعبیر خواب پرسش شد، فرمود: آن آفتابی که بر او تابیده، علی بن ابیطالب است. آن ستاره سیاهی که از ماه بیرون شده معاویه گمراه و فاسق منکر خدا است. آن ظلمتی که در خواب دیده به صورت ستاره از ماه بیرون شد و بر آفتاب کوچکی که از آفتاب بیرون شده حمله برد و آن را بلعید و سیاه شد، آن آفتاب مورد حمله فرزندم حسین علیه السلام است که پسر معاویه او را می کشد و آفتاب سیاه می شود و افق تاریک می گردد و آن ستاره های سیاهی که سراسر افق را می گیرند بنوامیه هستند.

37 - به سند متصل به شیخ فقیه موفق سعید محمد بن مکی شهید رحمه الله از شیخ فقیه عالم صالح جلال الدين ابی محمد حسن بن شیخ نظام الدین احمد بن شیخ نجیب الدین محمد بن نمای حلی، از پدر اجلش شیخ احمد، از برادرش نجم الملة والدين جعفر بن محمد بن نمای حتی در کتاب "مثیر الاحزان " گوید : از عبد الله بن عباس روایت شده است که چون مرض موت رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم سخت شد، حسین علیه السلام را به سنیه چسبانید و عرقش بر او روان گردید و در حالی که جان می داد می فرمود: مرا با یزید چه کار است؟

ص: 56

خدا به او برکت ندهد.

بارخدایا ! یزید را لعنت کن. و بیهوشی درازی بر او عارض شد، به هوش آمد، شروع به بوسیدن حسین علیه السلام کرد و اشک از دو چشمش روان بود و می فرمود: هلا! برای من و قاتلت در پیش خدا مقام داوری است.

38 - به اسناد نام برده از کتاب یادشده گوید : سعید بن جبیر از ابن عباس روایت کرده که گفت: من نزد رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم نشسته بودم که حسن علیه السلام پیش آمد و چون او را دید گریست و فرمود: بیا، بیا. و او را بر ران راست خود نشانید و حسین علیه السلام آمد، او را هم که دید گریست و نزد خود طلبید و بر ران چپ نشانید، و سپس فاطمه علیهاالسلام آمد، او را هم که دید گریست و نزد خود طلبید و پیش خود نشانید . پس على علیه السلام آمد، او را هم که دید گریست و نزد خود طلبید ، بر سمت راست خود نشانید . اصحابش به وی گفتند : یا رسول الله ! هر کدام از اینها را دیدی گریستی، کسی از اینها نبود که از دیدنش شاد شوی؟

فرمود: به آنکه مرا به نبوت فرستاده و بر جميع خلق برگزیده، در روی زمین نفس کشی پیش من محبوب تر از اینها نیست و گریه ام برای آزارهایی است که پس از من به این ها می رسد و به یادم آمد آنچه بر این پسرم حسین می کنند و گویا مینگرم به حرم و قبرم پناهنده شده و پناهش ندهند و به زمین قتلگاه خود زمین کرب و بلا کوچ کند و دسته ای از مسلمانان وی را یاری کنند. آنان در قیامت سادات شهدای امتم باشند. گویا مینگرمش که تیری به او زده اند و از اسبش روی خاک هلاکت افتاده . سپس مانند گوسفند ، مظلومانه سرش را می برند.

سپس ناله ای کشید و گریست و اطرافیان خود را گریاند و ناله شیون از همه برخاست. سپس از جا بلند شد و می فرمود: بارخدایا ! به تو شکایت کنم آنچه را خاندانم پس از من برخورند.

39 - به سند متصل تا شیخ اجل جعفر بن محمد بن قولویه قمی رحمه الله در "مثیر الاحزان" گوید : به من روایت رسیده که حسین علیه السلام خدمت برادرش حسن علیه السلام رسید و چون او را دید گریست. حسن فرمود: ای ابا عبد الله ! چرا گریه میکنی؟ گفت: میگریم برای آنچه با تو میکنند. حسن فرمود: آنچه به من می رسد زهری است کشنده ولی روزی چون روز تو

ص: 57

نیست. سی هزار کس که ادعا می کنند امت جدم هستند بر تو یورش برند و بر کشتن و ریختن خون تو و هتک حرمت و اسیر کردن بچه ها و زنانت و غارت کردن خیمه هایت همدست شوند، در این هنگام لعنت بر بنی امیه فرود آید و آسمان خون بارد، هر چیز بر تو بگرید تا برسد به وحوش بیابان و ماهیان دریاها

40 - به سند متصل به شیخ اجل جعفر بن محمد بن قولویه قمی به سندش از حماد بن عثمان، از امام ششم علیه السلام فرمود: چون پیغمبر صلی الله علیه و آله و سلم را به معراج بردند به او گفتند : خدایت در سه چیز امتحان کند تا بنگرد صبرت را . گفت : به فرمانت تسلیم هستم پروردگارا و جز با محک تو توانایی صبر ندارم. آنها چه باشد؟

گفته شد: اول، گرسنگی و مقدم داشتن حاجتمندان بر خود و خاندانت. عرض کرد: پذیرفتم پروردگارا ! و راضی ام و تسلیمم و توفیق و صبر از تو است.

و اما دوم، تکذیب شوی و سخت ترسان باشی و جان در راه من بدهی و با کفار با مال و جانت نبرد کنی و بر هر آزاری که از آنها به تو رسد یا از منافقان و بر دردهای جنگ و زخمهای آن صبر کنی. گفت: پروردگارا ! پذیرفتم و راضی شدم و تسلیمم و توفیق و صبر از تو است.

واما سوم، در آنچه بعد از تو، خاندانت از کشتار و قتل بینند. اما برادرت از امتت شتم و سرزنش و سرکوب و حرمان وکوشش و سختی و ستم بیند و آخر کشته شود. گفت : پروردگارا ! تسلیمم و پذیرایم و توفیق و صبر از توست.

اما دخترت (میگویم: سپس پیغمبر از مصائب دخترش خبر داد) تا آنکه فرمود: از برادرت دو پسر داشته باشد که یکی از آنها را به نامردی بکشند و چپاول کنند و نیزه زنند . امتت با او این کار کنند. گفت: پروردگارا ! پذیرفتم و انا لله و انا اليه راجعون و تسلیم شدم، از تو است توفیق و صبر.

واما پسر دیگرش را امتت برای جهاد بخوانند و سپس دست بسته او را بکشند و فرزندان و کسانش که همراه اویند بکشند و حرمش را غارت کنند و به من استعانت جوید ولی حکم شهادت برای او گذرانده ام و برای کسانی که همراه او باشند، و قتلش حجت هر آن کسی باشد که در مشرق تا مغرب است و اهل آسمانها و زمین از بی تابی بر او بگریند

ص: 58

و فرشتگانی که توفیق یاري او را نیافتند بر او بگریند، سپس از نژاد او مردی آورم که با او تو را یاری کنم و شبح او زیر عرش نزد من است. الحديث .

ص: 59

ص: 60

و دستورات مردمی یا اسلامی آنها را میکشت و تار و مار میکرد و افسرانی سخت دل وبی همه چیز مانند بسر بن ابی ارطاة استاد حجاج آدمکش و زیاد بن ابیه خونریز را بر جان و مال آنها حکمروا میکرد و هیچ ملاحظه وانصافی مورد نظر نبود و مخالفین خود را در برابر یک شمشیر بران قرار داده بود.

از جانب دیگر، دستگاه تبیلغاتی بسیار وسیع وعمومی تشکیل داده بود که اساس آن شعر شاعران وحدیث محدثان وتفسیر مفسران قلابی واستفاده جو بود و هر روز و هفته و ماه آنچه را می خواست از زبان شاعرانی که اخطل نصرانی سرجنبان آنها بود از گفته محدثانی که ابوهریره مربی آنها بود و از بیان مفسرانی که کعب الاحبار يهودی مدرس آنان بود در بازار مسلمانان نشر می داد . بیست سال مدت با فرصتی بود که محیط اسلامی را به دلخواه خود در آورد و بنی امیه را بر همه چیز مسلمانان مسلط کرد و یزید را به تخت حکومت نشانید.

تنها حسین علیه السلام بود که کمر همت بسته و در انتظار فرصت نشسته تا اساس این سیاست سیاه بیست ساله را به هر قیمت شده واژگون کند و در سایه مخالفت او راهی برای دیگران باز شود، و به هم شکستن این سیاست هجده ، بیست ساله معاویه جز فداکاری و تحمل مظلومیت راهی نداشت و امام شهید علیه السلام با تحمل فجیع ترین مصایب و بذل خون پاک خود و یاران پاکش تاج یزید را که اقیانوسهانمیتوانستند غرق کنند، غرقه کرد و سرانجام این سلطنت شوم بنی امیه را سرنگون نمود و شیعیان هم این امیدواری را از او داشتند .

بدان که چون حسن بن على علیهماالسلام وفات کرد، شیعیان عراق جنبش کردند، به حسین علیه السلام درباره خلع معاویه و بیعت با او نامه نوشتند، آن حضرت نپذیرفت و جواب نوشت که : گرو عهد و پیمان با معاویه است و نمی تواند آن را نقض کند تا مدت سرآید

ص: 62

و جان معاویه درآید و در این موضوع مطالعه کند. چون معاویه در نیمه رجب سال شصتم هجرت مرد، یزید به ولید بن عتبه بن ابی سفیان که از طرف معاویه حاکم مدینه بود نوشت که بی درنگ از حسین بن علی علیه السلام بیعت بگیرد.

هموار کردم و دشمنان را رامت نمودم ورقاب عرب را زیر فرمانت آوردم. آنچه کسی فراهم نکرده، برایت فراهم کردم. مردم حجاز را منظور دار که اصل تواند. هر کس از آنها نزد تو آمد گرامی دار وهر کس هم غایب باشد احوال پرسی كن. اهالی عراق را منظور نما واگر خواهند هر روزی حاکمی از آنها عزل کنی دریغ مكن. عزل یک حاکم آسان تر از برابری با صدهزار شمشیر کشیده است. اهل شام را منظور دار که اطرافیان نزدیک وذخيرة تواند. اگر از دشمنی در هراس افتادی از آنها یاری جو وچون به مراد رسیدی آنها را به وطن برگردان زیرا اگر در بلاد دیگر بمانند اخلاقشان برگردد.

من نمی ترسم که کسی در حکومت با تو نزاع کند مگر چهار کس: حسین بن علی، عبدالله بن عمر، عبدالله بن زبير وعبدالرحمن بن ابی بکر. اما ابن عمر مردی است که عبادت او را شکسته است و اگر جز او مخالفی نماند، با تو بیعت کند، واما حسین بن علی مرد سبک سری است و اهل عراقش وانگذارند تا به خروجش وادارند. اگر خروج کرد وبر او پیروز شدی از او درگذر که خویشی نزدیک دارد وحقش بزرگ است و از نزدیکان پیغمبر است. واما پسر ابی بکر تحت تأثير اصحاب خویش است و با آنها همکاری دارد وهمتی جز برای زن وبازی ندارد. آنکه چون شیر در کمین است و چون روباه با تو بازی می کند و در پی فرصت است که به تو بپرد، ابن زبیر است. اگر بر تو پرش کرد وبر او ظفر یافتی بند از بندش جدا کن وتا بتوانی خون دیگران قوم خود را محفوظ دار».

در این روایت، عبد الرحمن بن ابی بکر ذکر شده ولی درست نیست زیرا وی پیش از معاویه مرد.

گفته اند که یزید در زمان بیماری و مرگ پدر در شام نبود و معاویه ضحاک بن قیس و مسلم بن عقبه مری را خواست و دستورشان داد که این وصیت را به پسرش یزید برسانند و این درست است. و دنبال سخن را به اینجا رسانیده که : معاویه در بیماری دچار هذیان شده و گاهی میگفت: میان ما و غوطه چقدر فاصله است ؟ دخترش شیون کرد،

ص: 64

واحزناه گفت و او به هوش آمد و گفت : (اگر رمی رم دهنده می بینی).

چون مرد، ضحاک بن قیس کفن او را برداشت و بالای منبر رفت و حمد و ثنای خدا گفت، اعلام کرد که معاویه پشتیبان و شمشیر برنده و بخت بلند عرب بود، خدا به دست او فتنه را خاموش کرد و او را بر بندگان حکم روا ، کشورگشا کرد ولی اکنون مرد، این هم کفن او است و ما او را در آن بپیچیم و در گورش بسپاریم و به عمل واگذاریم و تا قیامت در برزخ بماند، هر که خواهد بر جنازه اش حاضر شود. هنگام نماز ظهر است و خود ضحاک بر او نماز خواند.

گفته اند : چون بیمار شد پسرش یزید در « حوارین » بود، به او نوشتند که شتابانه بیاید تا او را دریابد، یزید این شعر را سرود:

پست آمد و یک نامه شتابان آورد *** و زکاغذ او دل بطپید وخون شد

گفتیم که وای بر تو در پاکت چیست؟ *** گفتا که زدی خلیفه دیگرگون شد

تا آخر اشعار .

یزید وقتی رسید که به گور شده بود و بر گورش نماز گزارد.

[ رمز 6]

معاویه پس از تسلط کامل بر محیط داخلی پهناور اسلام، در نظر گرفت پسر جوان و نالایقش را ولیعهد کند و این خود هم بدعتی بود در محیط اسلامی و سابقه نداشت و هم بر سران اسلامی ناگوار بود. ولی برای پیشرفت این مقصد شوم ومالیخولایی مرتکب بزرگترین جنایتی شد که با امپراطور روم که نیرومندترین دشمن خونین اسلام بود به نفع او صلح کرد و پیشروی اسلام را در اروپا متوقف ساخت و برای تهیه یک طرفدار نیرومند که تاج و تخت یزید را پشتیبانی کند حاضر شد باجی هم به دولت روم بپردازد. در محیط داخلی اسلام، به هر قیمتی بود بیعت یزید را به مسلمانان تحمیل کرد ولی از رجال وپیشوایان حجاز که مرجع احکام اسلامی بودند بسیار نگران بود.

ص: 65

مخالفت حجاز در شخصیت های بزرگی که حسین بن علی علیهماالسلام در میان آنان نامور بود. سه تن از این مخالفان ، خلیفه زاده بودند و در برابر یزید اعتراض داشتند که اگر خلافت به ارث می رود، ما هم باید وارث خلافت باشیم و اگر به سابقه و لياقت است هزارها مسلمان سابقه دارتر ولایق تر از یزیدند و هیچ منطقی با انتخاب او موافقت ندارد، و این اعتراضات در دل اکثر مسلمانان بود. معاویه در آخر عمر خود سفری به مدینه و مکه کرد و به دسیسه یک موافقت سکوتی از این افراد به دست آورد و در میان مسلمانان منتشر کرد ولی می دانست که این سکوت با مرگ او شکسته میشود وغوغای مخالفت بلند می شود و در میان مخالفان ، حسین بن على علیهماالسلام از همه بیشتر مورد توجه است و حق به جانب تر است . از این رو درباره او اهتمام بیشتری در خاطر یزید بود و وجود حسین بن علی علیماالسلام در نظر او خاری بود که همیشه به چشم او می خلید، می خواست به هر قیمتی شده او را از میان بردارد و آسوده خاطر باشد.

***

ابن اثیر در "کامل" گوید: چون یزید بیعت خلافت ستد، به ولید بن عتبه در نامه ای مرگ معاویه را گزارش داد و در نامه کوچکی نوشت:

«اما بعد ؛ از حسین و عبد الله بن عمر وابن زبیر بیعت بگیر و مهلت مده تا بیعت کنند والسلام ».

خبر مرگ معاویه برایش هراسناک و ناگوار بود. به ناچار مروان حکم را خواست که پیش از او کارگزار مدينه بود و پس از تصدی وی با او سرگرانی می کرد و دشنامش داده بود، مدتها بود از هم بریده بودند ولی خبر مرگ معاویه و اخذ بیعت از این اشخاص کار را بر او دشوار کرد و مروان را طلبید و نامه مرگ معاویه را برایش خواند. او هم استرجاع کرد وطلب رحمت نمود و ولید با او شور کرد و گفت: چه کنم؟

گفت: هم اکنون تا خبر مرگ معاویه اعلام نشده ، آنها را احضار کن و اگر بیعت نکردند، تا مرگ معاویه را نفهمیدند گردنشان را بزن، زیرا به محض اطلاع، هر کدام به

ص: 66

ناحیه ای روند، مخالفت خود را اعلام کنند و مدعی خلافت شوند .

"ارشاد" گوید : ولید نوه عثمان را به نام عبد الله که جوان نورسی بود نزد حسین و ابن زبیر فرستاد و از آنها دعوت کرد و هر دو در مسجد بودند. وقتی دعوت، موقعی بود که ولید مردم را نمی پذیرفت. فرستاده گفت : امیر را اجابت کنید . گفتند : برو، ما دنبال تو می آییم . ابن زبیر به حسین علیه السلام گفت: نظر شما در این دعوت بی وقت چیست؟ فرمود: گمان دارم طاغية آنها مرده و می خواهد پیش از نشر خبر از ما بیعت گیرد. گفت : من هم جز این گمانی ندارم. شما چه می کنید ؟ فرمود: من جوانان خود را آماده میکنم، همراه آنها نزد او می روم.

حسین علیه السلام جمعی از وابستگان خود را فراهم ساخت و مسلح نمود و فرمود: وليد مرا در این وقت احضار کرده و گویا تکلیفی به من خواهد کرد که نپذیرم و از او خاطرجمع نیستم . شما با من بیایید و بر در خانه بنشینید و اگر فریادم بلند شد وارد شوید و دفاع کنید .

حسین نزد ولید رفت و مروان را به نزد او یافت. ولید مرگ معاویه را به او گزارش کرد واو استرجاع نمود و سپس نامه یزید و دستور اخذ بیعت را بر او خواند. حسین علیه السلام فرمود: تو با بیعت سری من برای یزید اکتفا نکنی و بیعت آشکارا خواهی که مردم بدانند.

ولید گفت: آری. حسین علیه السلام فرمود: پس تا فردا صبح نظر خود را قطعی کن. وليد گفت : هر وقت میل دارید بفرمایید به همراهی خدا تا با مردم نزد ما آیید. مروان گفت: اگر حسین از تو جدا شود و الساعه بیعت نکند هرگز نتوانی از او بیعت گرفت تا کشتگان فراوانی میان شما بر زمین افتد. او را به زندان کن تا بیعت کند یا گردنش زده شود.

در این جا حسین علیه السلام از جا جست و فرمود: ای پسر زرقاء ! تو مرا میکشی؟ با او دروغ گفتی وگناه کردی، و بیرون شد و با وابستگان خود به خانه رفت.

مروان به وليد گفت : نافرماني من کردی و به خدا دیگر دست تو به حسین نرسد. ولید گفت: وای بر جان دشمنت ای مروان ! تو برای من راهی انتخاب کردی که دینم را تباه کنی. به خدا نخواهم آنچه آفتاب بر آن می تابد مال و ملک من باشد و من قاتل حسین باشم. سبحان الله ! برای آن که حسین بگوید : بیعت نمیکنم ، او را بکشم. به خدا معتقدم کسی که به خون حسین محاکمه شود میزان سبکی دارد روز قیامت نزد خداوند .

ص: 67

مروان گفت: اگر این نظر توست کار خوبی کردی. ولی نظر او را نمی پسندید .

ابن شهر آشوب در "مناقب" گفته : چون بر او وارد شد و نامه را خواند، فرمود: من با یزید بیعت نمیکنم. مروان گفت: با امیرالمؤمنین بیعت کن. حسین علیه السلام فرمود: به مؤمنان دروغ بستی. وای بر تو! چه کسی او را امیرالمؤمنین ساخته؟

مروان شمشیر کشید و گفت: به جلاد بگو پیش از آنکه از خانه بیرون رود گردنش را بزند و خونش به گردن من. و فریاد بلند شد ، نوزده تن از رجال اهل بیت علیهم السلام با خنجرهای کشیده هجوم کردند و حسین علیه السلام بیرون آمد و گزارش این جریان به یزید رسید و ولید را معزول کرد و مروان را به جای او گماشت و حسین علیه السلام با ابن زبیر به فرستاده ولید گفت: هم اکنون به نزد شما می آیم. و به خانه خود رفت، پنهان شد.

ولید دنبال او فرستاد و دید یاران خود را جمع کرده و کناره گیری کرده است. ولید به او اصرار کرد و او مهلت خواست. ولید غلامان خود را فرستاد و او را دشنام دادند و گفتند: باید نزد ما بیایی و گرنه تو را می کشیم. به آنها گفت : از شتاب و اصرار شما بدگمان شدم. مرا مهلت دهید تا کسی نزد امیر بفرستم و نظر او را بخواهم. برادرش جعفر را نزد او فرستاد . گفت: یرحمک الله ! از عبد الله دست بازدار، او را به هراس انداختی و ترسانیدی، ان شاء الله فردا نزد تو می آید . دستور بده فرستادگانت برگردند. آنها را خواست و برگشتند و ابن زبیر همان شب با برادرش جعفر از راه فرع به مکه گریختند و سومی با آنها نبود.

"ارشاد" گوید: صبح، ولید یکی از موالی بنی امیه را با هشتاد سوار دنبال او فرستاد. به او نرسیدند و برگشتند و آن روز را سرگرم کار حسین علیه السلام بودند و از او منصرف شدند تا شب رسید. صبح که شد حسین علیه السلام از منزلش بیرون آمد تا بداند چه خبر است. به مروان برخورد. مروان گفت: یا ابا عبد الله ! من برایت خیرخواهی میکنم. بپذیر تا به راه صواب روی . حسین علیه السلام فرمود: چیست، بگو بشنوم؟ مروان گفت: من به تو دستور میدهم با یزید بن معاویه بیعت کنی که خیر دنیا و آخرت تو در آن است.

حسین علیه السلام فرمود: انا لله وانا اليه راجعون، على الاسلام السلام که امت گرفتار سرپرستی یزید باشند. من از جدم رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم شنیدم می فرمود: خلافت بر آل ابی سفیان حرام است و گفت وگو میان او و مروان طولانی شد و مروان خشمناک برگشت

ص: 68

و سپس آن روز ولید مردانی نزد حسین علیه السلام فرستاد که بیاید و بیعت کند.

حسین علیه السلام به آنها فرمود : تا فردا صبح رأي ما و شما معلوم می شود. آن شب را دست باز گرفتند و اصراری نکردند و حسین علیه السلام همان شب که دو روز از رجب مانده بود با فرزندان و برادران و برادر زادگان و همه خاندان خود جز محمد بن حنفیه از مدینه کوچ کرد. او نمی دانست که حسین علیه السلام کجا می رود. به او گفت: ای برادر ! تو محبوب تر و عزیزترین مردمی نزد من. نصیحت را از همه کس برای تو ذخیره میکنم، تو بدان سزاوارتری، بیعت خود را از یزید بن معاویه و از شهرهای معروف دور دار تا آن جا که می توانی، سپس رسولان نزد مردم بفرست و آنها را به خودت دعوت کن.

اگر مردم با تو بیعت کردند، خدا را بر آن حمد کن و اگر بر دیگری اتفاق کردند، دین وعقلت نقصانی نکرده و مردانگی تو و فضل تو نکاسته. من میترسم که به یکی از شهرهای معروف بروی و اختلاف میان مردم پدید آید و یک دسته با تو همراه شوند و یک دسته مخالفت کنند و اول بار تو هدف نیزه ها شوی و بهترین این امت از نظر شخص خود و پدر و مادر خود خونش از همه ضایع تر گردد و خاندانش خوارتر.

حسین علیه السلام فرمود: کجا بروم برادرجان؟ گفت : برو به مکه، اگر برای تو اطمینان دارد، بسیار خوب همان است که دوست داری و اگر با تو سر یاری ندارد خود را به يمن برسان، اگر برایت اطمینان بخش بود بهتر و اگر نه خود را به ریگزارها و سر کوهها برسان و از شهری به شهری برو تا ببینی عاقبت کار مردم به کجا میکشد. زیرا چون امری پیش آید تو خود از همه کس بهتر رأی میزنی.

فرمود: ای برادر! خوب نصیحت و مهرورزی کردی و امیدوارم رأيت محکم و موفق باشد. سپس وارد مسجد پیغمبر صلی الله علیه و آله و سلم شد و می گفت:

آن مرد نیم که فجرگاهان *** از یورش من پرند مرغان

وز نام خودم به ننگ باشم *** گر دست دهم به زیردستان

از دست خسان ستم پذیرم *** و زمرگ کمین ، شوم هراسان

ص: 69

گوید: حسین علیه السلام در عالم خواب به جدش صلی الله علیه و آله و سلم نگاه میکرد و می گفت: یا جداه ! نمی خواهم به دنیا برگردم، مرا با خود ببر و در قبرت درآور . رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم فرمود: باید برگردی و شهید گردی و ثوابی که خدایت مقرر کرده دریابی، زیرا تو و پدر و برادر و عموی پدرت، روز قیامت یک دسته مخصوص محشور شوید تا وارد بهشت گرديد.

گوید: حسین علیه السلام هراسناک از خواب بیدار شد و خوابش را برای خاندان خود و بنی عبد المطلب نقل کرد و آن روز در جهان کسی غمین تر و گران تر از خاندان پیغمبر علیهم السلام نبود.

گوید: حسين علیه السلام آماده سفر شد و نیمه شب برای وداع قبر مادر و برادر رفت و صبح به منزل برگشت و برادرش محمد بن حنفيه نزد او آمد و گفت: برادر جان! تو محبوب تر و عزیزتر مردمی نزد من و از نصیحت هیچ کس خصوص تو دریغ ندارم که از همه بدان سزاوارتری، زیرا تو از منی و جان و روح و چشم من و بزرگ خاندان من و اطاعت تو بر من واجب است. زیرا خدایت بر من شرف داده و از سادات اهل بهشتی. و حدیث را چنان چه گذشت به آخر رسانیده تا آن جا که گفت: به مکه برو ، اگر آرامش یافتی چه بهتر و اگر وضع دیگری پیش آمد میروی به بلاد یمن که انصار جد و پدرت آنجا هستند و از همه مردم مهربان تر و دلسوزتر و بلادشان پهناور است. اگر آرامش یافتی میمانی و اگر نه، به ریگستان ها و دره های کوهستان پناهنده می شوی و از بلادی به بلدی میروی تا ببینی کار مردم به کجا می کشد و خدا میان ما و این مردم بدکار حکم باشد.

حسین علیه السلام فرمود: اگر در دنیا پناهگاهی هم نباشد، من با یزید بن معاویه بیعت نکنم . محمد بن حنفیه سخن را قطع کرد و گریست و حسين علیه السلام هم ساعتی با او گریست . حسين علیه السلام فرمود: ای برادر ! خدا جزای خیرت دهد که نصیحت کردی و رأی درست دادی، برادر جان! تو رخصت داری در مدینه بمانی و در این جا چشم من باشی و امور دشمنان را به من برسانی. سپس حسین علیه السلام کاغذ و دوات خواست و این سفارشتنامه را برای محمد بن حنفیه نوشت:

«به نام خدای بخشاینده مهربان، این وصیتی است که حسین بن علی بن ابیطالب به برادرش محمد معروف به ابن حنفیه می نماید.

ص: 71

حسین گواهی میدهد که جز خدا معبود برحقی نیست و محمد صلی الله علیه و آله و سلم بنده وفرستاده اوست، به درستی از جانب خدا مبعوث گردیده، بهشت و دوزخ حق است و قیامت می آید وشکی ندارد و خدا هر که را در گور است زنده می کند. من برای شر و خودنمایی وبه قصد فساد وستم کردن خروج نکردم و همانا برای اصلاح امت جدم بیرون شدم، می خواهم دین را رواج دهم واز منکرات جلوگیری کنم و به روش جد و پدرم علی بن ابیطالب علیه السلام باشم، هر کس از من حق را بپذیرد حق را از خدا پذیرفته و هر کس مرا رد کند صبر کنم تا خدا میان من وقوم ستمکار قضاوت کند و او بهتر حاکمی است. ای برادر! این وصیت من است با تو. وما توفيقي الا بالله عليه توكلت واليه انيب».

سپس نامه را تا کرد و مهر کرد و به برادرش محمد داد و با او وداع کرد و در دل شب بیرون شد.

محمد بن ابیطالب گوید : محمد بن يعقوب در کتاب "وسایل" از محمد بن یحیی، از محمد بن حسین، از ایوب بن نوح، از صفوان، از مروان بن اسماعیل، از حمزة بن حمران، از امام ششم گوید : خروج حسين عليه السلام را نزد او نام بردیم و تخلف ابن الحنفيه را. امام ششم فرمود: ای حمزه ! برایت حدیثی گویم که پس از این مجلس دیگر از این موضوع نپرسی. چون حسین علیه السلام از مدينه جدا شد متوجه گردید یک ورق کاغذ طلبید و در آن نوشت:

«بسم الله الرحمن الرحیم، از حسین بن علی بن ابیطالب به بنی هاشم، اما بعد؛ هر کدام به من پیوندید شهید شوید و هر کدام به جا مانید به پیروزی وسلامت نرسید. والسلام».

فرمود: وعده ما قتلگاه کربلاست ، در آنجا نزد من آیید. عرض کردند: یا حجت الله ! به ما هر دستوری بدهی اطاعت کنیم، اگر از دشمنی ترسانی ما با توایم و دفاع کنیم. فرمود: کسی را بر من راهی نیست و به من آزاری نتوانند رسانید تا به بقعه خود رسم.

می فرمود: فرزندم حسین در عراق در زمینی که آن را کربلا گویند کشته شود.

فرمود: مادر جان ! به خدا من به آن داناترم و به ناچار کشته می شوم و چاره ای ندارم . به خدا روزی که کشته شوم می دانم و قاتل خود را می شناسم و بقعه ای که در آن دفن شوم میدانم و کسانی از خاندانم و خویشانم و شیعیانم که کشته شوند می شناسم و می خواهم قبر خود را به تو بنمایم . و اشاره به سمت کربلا کرد و زمین پست شد و آرامگاه وقتلگاه و لشکرگاه و موقف آن حضرت را دید.

در این جا ام سلمه سخت گریست و کار او را به خدای تعالی واگذارد. فرمود: یا اماه ! خدا خواسته که مرا کشته بیند که به ظلم عدوان سرم بریده شود و خواسته که حرم و خاندان و زنان دربدر شوند و کودکانم سربریده و مظلوم و اسیر و زیر زنجیر باشند، فریادرسی خواهند، یاور و فریادرسی نیابند.

در روایت دیگر، ام سلمه گفت: من تربتی دارم که جدت به من داده و در شیشه است. فرمود: به خدا من کشته شوم و اگر هم به عراق نروم مرا می کشند و سپس تربتی برگرفت و در شیشه کرد، به ام سلمه داد و فرمود: این را با آن شیشه جدم بگذار و چون خون از آنها جاری شد، بدان که من کشته شدم.

نقل از بحار تمام شد.

مؤمن نباشی تا تسليم امر ائمه باشی و اعتراض نکنی. می خواهی جایگاه معاویه و جای حسین پسرم را ببینی و جای یزید قاتل او را؟

عرض کردم: آری یا رسول الله . پا به زمین زد و شکافت و زمین دیگر نمودار شد و شکافت تا هفت زمین و هفت دریا و زیر همه ، دوزخ را دیدم که ولید بن مغیره و ابوجهل و معاویه و یزید در زنجیر بسته شده و سرکشان شیاطین با آنها قرینند و عذابشان از همه سخت تر است.

سپس فرمود: سر بلند کن. بلند کردم و درهای آسمان گشوده شد و بالا بهشت را دیدم . رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم و همراهانش بالا رفتند به آسمان ، از میان هوا فریاد زد: حسین جان ! به من ملحق شو. حسین به او پیوست و بالا رفتند تا دیدم وارد مقام اعلای بهشت شدند و رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم از آنجا به من نگاه کرد و دست حسین را گرفت و فرمود: ای جابر ! این فرزندم در این جا با من است . تسليم امر او باش و درباره او شک مکن تا مؤمن باشی .

جابر گفت: هر دو چشمم کور شوند اگر آنچه گفتم، از رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم ندیده باشم .

[ رمز 7] :

از اخبار بسیار استفاده می شود که برای امام حسين عليه السلام وحاملين اسرار ، مسلم بوده است که محل شهادت ، زمین کربلاست وبایست حسين عليه السلام به عراق بروند. در این صورت چرا ابی عبدالله عليه السلام بر عکس مقصد خود به مکه رفت و این راه دور و دراز را پیمود با آنکه از خود مدینه را کوبیده ای برای عراق وجود داشته است و نزدیک تر هم بوده . سر این مسافرت این است که :

1- چون اخبار شهادت ابی عبدالله عليه السلام در سرزمین عراق کم وبیش مشهور بوده است . در سر راه مدینه به عراق مراقبت هایی وجود داشته است که به آسانی مسافرت بدان ممکن نبوده و شاید سر اینکه مسلم بن عقیل پس از مأموریت دلیل گرفت و از بیراهه رفت و راه را گم کرد همین باشد .

2 - شهادت امام در روز عاشورا مقدر بود از تاریخ حرکت او به مکه تا

ص: 75

عاشورا ماهها فاصله بود و اقامت او در مدینه میسر نبود و برای صرف وقت این مدت را به مکه مسافرت کرد.

3. چون مکه از تاریخ حرکت حسین علیه السلام که اواخر رجب بود ، کم کم محل اجتماع حجاج ومسلمانان اقطار بعید اسلامی می شد و باید امام به همه مردم و همه مسلمانان، مقاصد خویش را بفهماند و دعوت اصلاحی خود را تبلیغ کند و با وضع کنترلی که بنی امیه فراهم کرده بودند این مقصود جز در مکه و در موسم حج میسر نبود. امام به مکه مسافرت کرد و تا هشتم ذیحجه که همه مسافرین اطراف در آنجا جمع آوری می شوند در آنجا ماند تا دعوت اصلاحی خود را به همه مردم برساند و به همه اتمام حجت کند.

4- برای آن حضرت ، اصحاب معینی بودند که در طول مدت باید از اطراف و اکناف عالم اسلامی و گوشه و کنار جمع آوری شوند و مسافرت امام حسین عليه السلام تا مکه و از مکه تا کربلا برای جمع آوری این اصحاب مخصوص بوده است و برکناری نالایقان .

کسانش گفتند: خوب است مانند ابن زبیر از بیراهه برویم تا تعقیب کنندگان به شما نرسند. فرمود: نه به خدا ! تا حکم خدا جاری شود از این راه جدا نشوم. و حسین علیه السلام شب جمعه سوم شعبان وارد مکه شد و قرائت می کرد: «و چون به سوی مدین متوجه شد گفت امید است خدا مرا به راه راست رهبری کند»(1)

در آنجا منزل گرفت و اهل مکه و زایرین مکه و مردم اطراف، خدمت او می رسیدند و ابن زبیر هم که در کنار کعبه جا گرفته بود و به نماز و طواف میگذرانید، هر دو روز یک بار یا بیشتر خدمتش می رسید ولی بیشتر از همه از وی گران خاطر بود. زیرا می دانست تا حسین علیه السلام در مکه است مردم حجاز به او بیعت نکنند و او را گرامی تر و فرمانرواتر می دانند.

اهل کوفه چون دانستند معاویه مرده است، به یزید بدگویی کردند و فهمیدند که حسین علیه السلام از بیعت یزید امتناع کرده و به مکه رفته و ابن زبیر هم با او به مکه گریخته و رقابت دارد. شیعه در منزل سلیمان بن صرد خزاعی انجمن کردند و هلاک معاویه را مذاکره کردند و خدا را حمد و ثنا گفتند.

سلیمان گفت: معاویه مرده و حسین علیه السلام از بیعت با یزید دریغ کرده و به مکه رفته ، شما شیعیان او و پدرش هستید، اگر می دانید که یاری اش میکنید و با دشمنش جهاد میکنید به او بنویسید و آگاهش کنید و اگر سستی و عقب نشینی به خود راه میدهید او را فریب ندهید. همه گفتند: ما او را یاری کنیم و در رکابش جهاد کنیم و خود را فدای او کنیم . گفت : برای او بنویسید، و نوشتند.

حمد خدا را که دشمن جبار معاندت را درهم شکست، آن که بر این امت جهید کار آنها را از دستشان ربود و غنیمت آنها را به زور برد، بی رضایت آنها بر آنها فرمانروایی کرد ونیکان آنها را کشت وبدان به جا گذاشت و مال خدا را میان جباران و ثروتمندان قسمت کرد، دور باد چنان چه ثمود نابود شدند، به راستی ما را رهبری نیست، شاید خدا به وسیله شما ما را به حق متفق كند، نعمان بن بشیر در سرای حکومت تنها است، ما در جمعه او حاضر نشویم وعید نزد وی نرویم و اگر به ما خبر رسد که نزد ما می آیی او را بیرون می کنیم تا به شامش برسانیم، ان شاء الله. والسلام ورحمة الله علیک»

این نامه را با عبيد الله بن مسمع همدانی و عبد الله بن وال تمیمی فرستادند و به آنها دستور دادند که فورا حرکت کنند. آنها شتابانه رفتند روز دهم ماه رمضان در مکه حضور حسین علیه السلام رسیدند، اهل کوفه دو روز دیگر قیس بن مسهر صیداوی و عبد الرحمن بن عبد الله بن شداد ارحبي وعمارة بن عبد الله سلولی را خدمت حسین علیه السلام فرستادند و صد و پنجاه نامه دیگر که یک و دو و سه و چهار امضاء داشت با آنها بود، دو روز دیگر هانی بن هانی سبیعی و سعید بن عبد الله حنفی را فرستادند و نوشتند :

بسم الله الرحمن الرحيم

«برای حسین بن علی علیه السلام

از شیعیان مؤمن و مسلمان او،

اما بعد؛ بشتاب وبشتاب که مردم انتظارت را دارند و به دیگری نظر ندارند.

العجل العجل والسلام علیک».

شبث بن ربعی، حجار بن ابجر عجلی، یزید بن حارث بن رويم شیبانی و عروة بن قیس احمسی و عمرو بن حجاج زبیدی و محمد بن عمرو تمیمی هم نوشتند:

«اما بعد؛ بستانها سبز است و میوه ها رسیده، اگر خواهی بفرما، همانا بر لشکر آماده ای وارد می شوی»

همه فرستادگان خدمت آن حضرت جمع آوری شدند. حضرت، نامه ها را خواند و از احوال مردم پرسید.

ص: 78

سید گوید : در این وقت حسین علیه السلام برخاست و میان رکن و مقام دو رکعت نماز خواند و از خدا خیر خواست و مسلم بن عقیل را طلبيد و او را بر وضع مطلع کرد و جواب نامه ها را به او نوشت.

شیخ مفید گوید : با هانی بن هانی و سعید بن عبد الله که آخرین فرستادگان بودند این جواب را نوشت :

بسم الله الرحمن الرحيم

«از طرف حسين بن على

به بزرگان از مسلمين ومؤمنین؛

اما بعد؛ به درستی که هانی وسعید برای آخرین بار نامه های شما را به من رسانیدند واز مقصود شما مطلع شدم وگفتار همه شما این است که ما امام نداریم ونزد ما بیا شاید خدا به وجود تو ما را به راه راست وحق متفق کند. من برادر و عموزاده وثقه خاندان خود، مسلم بن عقیل، را نزد شما فرستادم و دستور دادم که حال شما را به من بنویسد. اگر رأی بزرگان وخردمندان وفاضلان شما چنان است که رسل و نامه های شما دلالت دارند، به زودی نزد شما می آیم ان شاء الله. به جان خودم امام نباشد مگر کسی که طبق قرآن حکم کند، عادل باشد و دین حق را مجری دارد و خود را وقف خدا کرده باشد والسلام»

حسین علیه السلام مسلم بن عقیل بن ابی طالب را طلبید و با قيس بن مسهر صیداوی و عمارة بن عبد الله سلولی و عبد الرحمن بن عبد الله ارحبي به کوفه فرستاد و دستور داد تقوا پیشه کند و کار خود را مخفی دارد و باریک بین باشد و اگر دید مردم متفق و مورد اعتمادند زود به او خبر دهد .

[ رمز 8]

آنچه در این فصل مورد توجه است دو مطلب است :

1- موضوع انتخاب مسلم بن عقیل در این مأموریت خطرناک و مهم که

ص: 79

نیازمند سابقه وتجارب بسیار است. در این جا دو موضوع باید ملاحظه شود:

اول ، بزرگواری وشخصیت بی مانند مسلم بن عقیل از نظر خلوص ودین داری و وفاداری که اساس انتخاب ونظر خداجویانه امام است که اساس امور نزد آنها بر تقوا و پرهیزکاری است، نه پیشرفت سیاست وتقدم در امور دنیوی که مورد نظر دنیاداران است. و این موضوع از نظر تعبیراتی که در نامه امام راجع به او شده است و او را برادر و مورد اعتماد معرفی کرده است به خوبی روشن است.

دوم این که حرکت ابی عبد الله علیه السلام برای شهادت و فداکاری بود و در وضع پیچیده و نکبت بار و سیاست سیاهکاری معاویه و یزید برای روشن شدن افکار جز فداکاری و مظلومیت راهی نبود و باید با خون شخصیت های لایق ومعینی این نقشه شهادت انجام شود که مسلم بن عقیل در میان خاندان بنی هاشم شایسته و آماده این مقام و این مأموریت بود و دیگری به جای او قرار نمی گرفت.

2 - موضوع رفت و آمد میان کوفه و مکه و روابط با امام مظلوم که اعلان مخالفت با حکومت مقتدر بنی امیه بوده است ، چه صورتی داشته؟ و آیا تمام این اقدامات به طور محرمانه وسری انجام می شده و یا آن که آشکارا وعلنی بوده و از روز خروج امام حسین علیه السلام به مکه ، جبهه مخالفت متشکل بوده است؟

البته بعد از مرگ معاویه، محیط کوفه و مکه تا حدی از نفوذ مرکزی شام شانه خالی کرده بود و برای مظاهرات آزادیخواهی در حدود مقررات اسلام و اظهار مخالفت با خودسریها و قانون شکنیها ومظالم حکومت بنی امیه آماده شده بود، ولی طوری نبود که دستگاه وانتظامات حکومت به کلی از میان رفته باشد و هر کس هر کار خواهد انجام دهد، و به ناچار بسیاری از انجمن ها و رفت و آمدها محرمانه و سری انجام می شده است

ص: 80

وموضوع مسافرت مسلم بن عقیل به طرف کوفه یک حلقه از این اسرار است، و با آنکه یک هیأت نمایندگی مهم از جبهه کوفه با آن حضرت بوده واینها هم برای سفر، تهیه و تدارک داشته اند، از شاهراه عمومی نتوانسته اند مسافرت کنند و بایست این مسافت طولانی میان مکه و مدینه وكوفه را به وضع غیر عادی و با رهنمایی دلیل های بسیار با تجربه ، راههای غیر عادی و قاچاقی طی کنند و از این نظر مسلم بن عقیل در این سفر دچار مخاطر سختی می شود که دلیل های او راه را گم می کنند و از تشنگی هلاک میشوند و خودش زحمت می بیند که با آن مقام شهامت وخلوص از این منصب پرافتخار طلب استعفاء می نماید و معلوم است که راههای متعارف و به اصطلاح شوسه تحت مراقبت شدید قرار داشته است و عبور و مرور اشخاص مشکوک مورد بازجویی شدید قرار می گرفته است .

چون مسلم نامه را خواند گفت: من بر خود نمی ترسم ، پیش رفت تا سر آبی متعلق به «طی» رسید و منزل کرد و از آن جا کوچید و دید مردی شکاری را تیر زد و آن آهو پیش پای او به زمین افتاد و جان داد. مسلم بن عقیل گفت: ان شاء الله دشمن ما کشته می شود و رفت تا پنجم شوال طبق مروج الذهب به کوفه رسید، و به گفته طبری در منزل مختار بن ابی عبیده وارد شد(1) و شیعه نزد او رفت و آمد میکردند و چون جمع کثیری نزد او حاضر شدند، نامه حسین علیه السلام را برای آنها خواند و شروع به گریه کردند.

در جواب ، عابس بن ابی شبیب شاکری برخاست و حمد و ثنای الهی به جا آورد و گفت : اما بعد؛ من از مردم به تو گزارش ندارم و راز دل آنان را نمی دانم و تو را بدانها نمی فریبم. به خدا از آنچه در دل خود دارم می گویم. به خدا هر وقت مرا بخوانید اجابت میکنم و همراه شما با دشمنان نبرد می کنم و جلوی شما شمشیر میزنم تا به خدا برسم و جز ثواب خدا چیزی نمیخواهم.

سپس حبیب بن مظاهر فقعسی برخاست و گفت: رحمک الله ! آنچه در دل خود داشتی به گفته اندک خود بیان کردی من هم بدان خدایی که جز او معبودی نیست هم عقیده این مرد هستم.

حنفی هم چنین گفت. حجاج بن علی گوید : به محمد بن بشر گفتم : تو جوابی نداری؟ گفت : من دلم می خواهد یارانم پیروز و عزیز شوند ولی نمی خواهم کشته شوم و بد دارم که دروغ گویم .

شیخ مفید در "ارشاد" گوید : هیجده هزار کس با مسلم بیعت کردند. مسلم بیعت آنها را به امام حسین علیه السلام گزارش داد و دستور آمدن به او داد و این نامه 27 روز پیش از کشته شدن مسلم بود.

سپس شیخ می فرماید: شیعه آن قدر نزد مسلم رفت و آمد کردند که مکانش فاش شد .

ص: 82

بسیار خوب، فرمان حکومت او را بفرست. مسلم بن عمرو باهلی پدر قتیبه را خواست و نامه ابن زیاد را با او فرستاد که نوشته بود:

«اما بعد؛ دوستان من از اهل کوفه به من نوشته اند و گزارش داده اند که پسر عقل در آنجا جمعیت فراهم می کند که تفرقه میان مسلمانان افکند. تا نامه مرا خواندی به کوفه برو و مانند مهره، پسر عقیل را جست وجو کن، تا او را پیدا کنی در بندش کش یا بکش یا تبعید کن. والسلام»

و فرمان حکومت کوفه را هم به او داد. مسلم بن عمرو به بصره رفت و فرمان و نامه را به عبيد الله رسانید و به او دستور داد که فورا آماده شود و فردا به کوفه رود.

همان یزید بن معاویه است زیرا مادرش میسون دختر بحدل کلبه است «به دال و حاء بی نقطه»، و ابن قتیبه ابومحمد عبد الله بن مسلم بن قتيبة بن مسلم بن عمرو باهلی است که جدش عمرو، همان کسی است که نامش پیش گذشت و نامه فرمان حکومت ابن زیاد را برای او برد.

[رمز 9]

سید گوید : حسین علیه السلام به وسیله مولای خود سلیمان که کنیه اش « ابارزین » بود نامه ای به اشراف حق جوی بصره نوشت و آنها را به نصرت و اطاعت خود دعوت کرد که از آن جمله : 1- یزید بن مسعود نهشلی 2 - منذر بن جارود عبدی بودند.

یزید بن مسعود بنی تمیم و بنی حنظله و بنی سعد را انجمن کرد و به آنها گفت: ای بنی تمیم ! مقام و حسب من در میان شما چگونه است؟

گفتند: به به! تو به خدا مهره پشت و سره فخری و در سراپرده شرف جا داشتی و خود در آن پیشی جستی.

گفت: من شما را برای امری جمع کردم و منظورم آن است که با شما مشورت کنم و از شما کمک بگیرم.

همه گفتند : به خدا ما نهایت خیرخواهی و کوشش در مصلحت جویی با تو را داریم. بگو بدانیم چیست؟

گفت: معاویه مرده است و مرگ او را باید آسان شمرد زیرا با نابودی او باب جور و گناه در هم شکست و ستون های ستم متزلزل شد. و برای بیعت پسرش بدعتی نهاد و گمانش پابرجا شد. آنچه او خواست دور از تحقق است، کوشید ولی سست گردید و مشورت کرد و بی یاور ماند و پسرش یزید می خوار نابکار به دعوی خلافت بر مسلمانان برخاسته و بی رضای آنان خود را امیر آنها می شمارد، با آن حلم کوتاه و دانش اندک که به اندازه جای پایش حق را نمی داند.

من به خدا سوگند می خورم که جهاد با او از جهاد با مشرکان بهتر است و این حسین بن على علیه السلام زاده دختر رسول خداست که شرافت پابرجا و رأی درست و دانش شگرف دارد و به امر خلافت اولی است، برای آن که سابقه هجرت و عمر دراز و تقدم در دین و پیوست نزدیک با پیغمبر دارد، بر خردان مهربان است و بر بزرگان غمخوار ، بسیار رعیت نواز و پیشوای خوبی است، بهشت به وسیله او بدست می آید و موعظه و پند از او تبلیغ شود.

از دیدار نور حق کور نباشید و به پرتگاه باطل سرازیر نشوید. صخر بن قیس در روز جمل شما را به خذلان کشانید و ننگین کرد و این ننگ را به وسیله یاری حسین علیه السلام زاده رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم از خود بشویید .به خدا هر کس از یاری اش کوتاهی کند فرزندش خوار

ص: 86

و بی کس و کار شود. من اینک خودم کلاه خود جنگ بر سر و زره بر تن کرده ام، هر کس کشته نشود خواهد مرد و هر کس از مرگ گریزد از چنگال آن به در نرود. خدایتان رحمت کند پاسخ خوب بدهید.

بنی حنظله گفتند: یا ابا خالد! ما تیر ترکش تو و پهلوانان قبیله هستیم، اگر ما را پرتاب کنی به هدف می رسد و اگر با همراهی ما نبرد کنی فتح میکنی . به هر لجه فرو شوی با تو باشیم . به هر سمتی رو کنی، رو کنیم. به شمشیرهای خود یاری ات کنیم و با تن خود نگهداری ات نماییم. هرگاه خواهی عمل کن.

بنوسعد بن یزید گفتند: ای أبا خالد ! بدترین چیزها نزد ما، مخالفت تو و بیرون رفتن از فرمان توست. صخر بن قیس ما را به ترک قتال دستور داده و کار خود را پسندیدیم و عترت خود را باقی گذاردیم. به ما مهلت بده شورا کنیم و نظر خود را برایت بگوییم.

بنو عامر بن تمیم گفتند: ای أبا خالد! ما فرزندان پدر تو و هم پیمانان توایم . آن جا که خشم کنی رضایت نداریم و آن گاه که کوچ کنی اقامت نکنیم. ما را بخوان تا اجابت کنیم و دستور بده تا اطاعت کنیم و امر با شما است.

گفت : ای ابن سعد ! به خدا اگر در تردید باشید و با بنی امیه بسازید خدا شمشیر را از میان شما برندارد و همیشه شمشیر خودتان در میان خودتان بکار باشد.

سپس جواب نامه حسین علیه السلام را چنین نوشت:

«اما بعد؛ نامه شما رسید و بدانچه مرا دعوت کرده بودی مطلع شدم که باید بهره طاعت تقدیم کنم وبه فضيلت یاری ات فايز نشدم. خدا هرگز زمین را از یک کارگزار خیرخواه ودلیل راه نجات، خالی نگذارد. شما حجت خدایی بر خلقش وامانت او در زمینش. شما شاخه شجرة زيتونه احمدی هستید که پیغمبر صلی الله علیه و آله و سلم اصلش بود و شما شاخه آنید.

با طائر میمون تشریف فرما شو که من گردن بنی تمیم را زیر فرمانت آوردم و چون شیر تشنه که سر آب رود در فرمانبرداری تو کوشایند و بنی سعد را رام تو کردم و با آبی چون باران ابر جهنده کدورت سینه آنها را شستم».

چون حسین علیه السلام این نامه را خواند، فرمود: چه داری؟ خدا در روز ترس ایمنت کند

ص: 87

و در روز تشنگی بزرگ، سیرابت نماید و عزیزت دارد. چون این شخص نام برده قصد حرکت نمود برای نصرت حسین، پیش از حرکت، خبر شهادت او به وی رسید و از عدم توفيق خود نالید .

منذر بن جارود نامه و رسول امام را نزد عبيد الله بن زياد آورد و می ترسید که مبادا این نامه، دسیسه ای باشد از طرف خود ابن زیاد برای امتحان او. و « بحريه » دختر منذر همسر عبيد الله بن زیاد بود، عبيد الله بن زياد فرستاده حسین علیه السلام را به دار زد و بر منبر رفت و سخنرانی کرد و اهل بصره را برای مخالفت و آشوب تهدید کرد و آن شب را خوابید وصبح برادرش عثمان را نائب خویش کرد و شتابانه به کوفه روانه شد.

طبری گوید : هشام گفت که ابومخنف برای من از صعقب بن زهير، از ابی عثمان نهدی روایت کرده است که حسین علیه السلام با یکی از وابستگان خود به نام سلیمان به رؤسای پنج بخش بصره و اشراف آن به یک مضمون نامه نوشت و برای مالک بن مسمع بکری احنف بن قیس و منذر بن جارود و مسعود بن عمرو و قیس بن هیثم وعمر بن عبد الله بن معمر فرستاد بدین مضمون :

«اما بعد؛ به راستی خدا محمد را بر خلق خویش برگزید وبه نبوت گماشت وبه رسالت اختیار کرد. سپس او را نزد خود برد در حالی که حق نصيحت را به بندگان او ادا کرد و وظیفه رسالت را انجام داد وما خاندان و اولیاء و اوصیاء وورثه او بودیم. از همه مردم به جانشینی او شایسته تر بودیم. قوم ما در این موضوع خود را از ما جلو انداختند و ما به ناچار رضا دادیم، تفرقه را برداشتیم و عافیت را دوست داشتیم با آن که می دانستیم این حق از آن ماست واز دیگران بدان شایسته تريم.

من فرستاده خود را با این نامه نزد شما فرستادم و شما را به کتاب خدا وروش پیغمبرش دعوت می کنم. روش پیغمبر از میان رفته است وبدعت زنده شده و اگر از من بشنوید و مرا اطاعت کنید شما را به راه راست رهبری کنم. والسلام عليكم ورحمة الله وبركاته».

و این نامه به هر کدام از اشراف رسید، آن را خواند و نهان کرد جز منذر بن جارود که به

ص: 88

گمانش از ترس آن که مبادا از دسیسه خود عبيد الله باشد، آن نامه را با پیک شب همان روزی که ابن زیاد می خواست به کوفه رود، نزد او آورد و برای او خواند و او هم پیک را پیش داشت و گردنش را زد.

[ رمز 10] .

با آن که منذر بن جارود برادر زن عبيد الله بوده است ، بسیار دور است که نسبت به او آن قدر بدگمان بوده که درباره او دسیسه کند و نامۂ قلابی بفرستد و این مخالف سیاست هم بوده که در چنین موقعی حاکم وقت در مقام تحریک مردم برآید به حساب آنکه آنها را بیازماید و این عذر بسیار ضعیف است.

ومنذر مرتکب خطای بزرگ و خلاف مروتی سترگ شده است واعلامیه ای که ابن زیاد هنگام حرکت از بصره صادر کرده است وضع حکومت بنی امیه را روشن میکند و حرکت او از بصره در چنین موقعیتی دلالت بر تسلط عجیبی از طرف حکومت بر اوضاع دارد که پسر زیاد با یک اعلامیه ، تمام قبایل بصره را میخکوب کرد و با خاطر آسوده برای کوفه که دهها فرسنگ مسافت دارد حرکت کرد .

عبيد الله بالای منبر بصره رفت، حمد و ثنای خدا نمود و گفت : اما بعد؛ شتر مست، با من برابر نیست و از آواز مشک خالی نگریزم، من خود عذاب دشمن خویشم و زهر کشنده ستیزه جویانم (هر کس با قبیله قاره مسابقه تیراندازی کند با آنها عدالت کرده ) یعنی کلوخ انداز را پاداش سنگ است.

ای اهل بصره! امیرالمؤمنین مرا ولایت کوفه داده و فردا بدان جا بیرون شوم و من عثمان بن زیاد بن ابی سفیان را بر شما خليفه خود نمودم، مبادا مخالفت کنید و آشوبگری نمایید. بدان خدایی که معبودی جز او نیست اگر از مردی خلافی سر زند او را و معرف و سرپرستش را میکشم. حاضران را مسؤول غائبان می شناسم تا به استقامت گرایید و در

ص: 89

میان شما مخالف و ناراحت کننده ای برای من نماند. من زاده زیادم، از هر کس قدم بر زمین نهد به او شبیه ترم، نه به خال مانندم و نه عم.

سپس از بصره سوی کوفه رفت و برادرش عثمان را به جای خود نهاد.

از دی گوید : ابوالمخارق را سبی ذکر کرده که شیعیان بصره در منزل یک بانویی به نام « ماریه » دختر سعد، یا منقذ از تیرۂ عبد القيس که شیعه بود، انجمنی داشتند و چند روزی منزل او محل اجتماع آنان بود و در آنجا با هم انس می گرفتند و به ابن زیاد خبر رسید که حسین علیه السلام به سوی عراق می آید و به کارگزار خود در بصره نوشت: دیده به آنها بگمارد و راه را ببندد.

گوید : یزید بن نبيط از تیره عبد القيس قصد خروج و نصرت حسین علیه السلام را داشت و او را ده پسر بود. به آنها گفت: کدام با من همراه می شوید؟ دو تن از آنها به نام عبد الله وعبيد الله او را اجابت کردند و در منزل همان بانو به دوستانش گفت : من قصد خروج دارم. گفتند: ما از گماشتگان ابن زیاد بر تو ترسانیم. گفت: اگر شم شترانم به صحرا رسید ، تعقیب آنان بر من آسان است.

سپس بیرون شد و نیرومند راه برید تا در مکه به حسین علیه السلام رسید. او در «ابطح » به سراپرده حسین علیه السلام رفت و آن حضرت چون خبر ورود او را شنیده بود برای دیدار او رفته بود. به او گفتند: حسین علیه السلام برای دیدارت بیرون رفته است. او هم سوی منزل خود برگشت. آن حضرت در آنجا به انتظارش نشسته بود، تا چشمش بر او افتاد گفت: «به فضل و رحمت حق باید خوشدل شوند»(1) سلام بر آن حضرت کرد و خدمت او نشست و از قصد خود به او خبر داد و آن حضرت درباره او دعای خیر کرد و با او به کربلا آمد و جنگید و خود و دو پسرش شهید شدند.

[ رمز 11 ]

عبيد الله بن زیاد حرکت خود را به سمت کوفه رسما اعلام کرده است و با جمعی بسیار که پانصد کس از اهل بصره با آنها بوده به سوی کوفه آمده

ص: 90

و با این حال در ورودکوفه حال او بر مردم مشتبه شده و او را به جای حسين علیه السلام ترحيب و خوش آمد گفته اند و تا وقتی پشت در سرای حکومتی رسیده است این اشتباه باقی بوده و حال او بر نعمان بن بشیر هم که حاكم کوفه بوده مخفی مانده و این خود بسیار مورد تعجب است با آن که بر حسب عادت بایستی ورود خود را به نعمان خبر داده باشد و عجیب تر آنکه چگونه اهالی کوفه غافلگیر شدند و ورود ابن زیاد را به جای حسین بن على علیه السلام به حساب آوردند و با آن همه رسل و رسایل و انتظاراتی که داشتند در چنین اشتباهی افتادند(1)

به خدا من امانت خود را به تو ندهم و نیازی هم به جنگ با تو ندارم و او با وی سخنی نمیگفت، تا او نزدیک شد و نعمان از کنگره سرازیر شد و به او گفت : در را باز کن می خواهم هرگز باز نکنی و کسی که دنبالش بود شنید و نزد کسانی که به حساب حسین و باید گفت : این خود یکی از شاهکارهای مهم سیاسی ابن زیاد است که خود را به جای حسین علیه السلام به مردم کوفه جا زده است تا وارد دارالاماره شده چنان چه از "فصول المهمه" نقل کرده است که : چون به کوفه نزدیک شد خود را دگرگونه کرد و شبانه وارد شد و از راه بادیه به زئ اهل حجاز درآمد و به مردم وانمود کرد که حسین بن علی است و به هر جمعی برمی خورد به آنها سلام می داد و به احترامش برمی خاستند و می گفتند : مرحبا یابن رسول الله . به گمانشان که حسین علیه السلام است. دنبالش افتاده بودند عقب گرد کرد و گفت: ای مردم، به خدایی که جز او معبودی نیست این زاده مرجانه است.

مسعودی گوید: و می دانستند که پسر مرجانه است او را سنگ باران کردند ولی از دست آنها بدر رفت.

"ارشاد" گوید : نعمان در را به رویش گشود و وارد شد و آن را به روی مردم بستند و مردم پراکنده شدند. صبح که شد بانگ به صلوة جامعه در دادند و مردم جمع شدندمیان آنها آمد، حمد و ثنای خدا کرد و گفت:

«اما بعد؛ براستی امیرالمؤمنین مرا والی شهر شما کرده است و مرز و دارایی شما را به من سپرده و دستور داده، داد مظلومان را بگیرم و به محرومان ببخشم و به فرمانبران نیکی کنم و به مشكوكان وعاصیان شما سخت گیری کنم. من دستور او را درباره شما پیروی کنم وفرمانش را اجراء کنم ونسبت به نیکان و فرمانبراین شما پدری مهربانم وتازيانه وشمشیرم بر آنکه نافرمانی کند وخلاف دستورم عمل کند حکمفرما است. هر کس از خود بترسد راستی تو را خبردار می کند نه تهدید».

در روایت دیگر دنبال گفتارش آمده که : به این مرد هاشمی، گفتار مرا برسانید تا از خشم من بر حذر باشد. مقصودش از هاشمی، مسلم بن عقیل بود. از منبر فرود آمد.

"ارشاد" گوید : کدخدایان و نمایندگان مردم را سخت به مؤاخذه گرفت و گفت : نام ضمانت کنندگان و پیروان یزید را با خوارج و مشکوکین که در مقام مخالفت و آشوب هستند بنویسید تا آنها را بیاورند و نظر خود را درباره آنها اتخاذ کنم. هر کدام افراد زیر سرپرستی خود را صورت ندهد باید متعهد باشد مخالف و شورشی در میان آنها نباشد وگرنه مصونیت ندارد و خون و مالش بر ما حلال است و هر کدخدایی در محیط

ص: 92

کدخدایی اش یکی بر یزید بشورد، او را تحویل ما ندهد او را بر در خانه اش به دار زنند و حقوق محیط کدخدایی او ساقط شود و به بیشه شیران روانه شود.

در "فصول المهمه" است که جمعی از اهل کوفه را بازداشت و همان ساعت کشت.

در "كامل التواریخ"، "مقتل محمد بن ابی طالب" و "تاریخ طبری" آمده که مسلم، آمدن عبيد الله و گفته های او را شنید . از خانه مختار بیرون آمد و به خانه هانی بن عروة مرادی رفت و بر او وارد شد و او را خواست. هانی نزد او بیرون شد و چون او را دید خوشش نیامد . مسلم به او گفت: من به تو پناهنده شدم و مهمان توام. هانی گفت: تکلیف سختی به من کردی. اگر در خانه من نبودی و به من اعتماد نکرده بودی می خواستم که از من صرف نظر کنی جز آنکه عهده ای به گردنم آمده، بفرمایید .

او را جا داد و شیعه در خانه هانی نزد او رفت و آمد می کردند، ولی محرمانه و با کمال احتیاط و پنهانی از عبيد الله.

ابن شهرآشوب در "مناقب" گوید : و مردم با او بیعت می کردند تا شماره آنها به بیست و پنج هزار مرد رسید و تصمیم بر خروج نمود و هانی گفت: شتاب مکن.

"كامل التواریخ" گوید: در این میان ابن زیاد یکی از غلامان خود را به نام معقل خواست و گفت : این سه هزار درهم را بگیر و از مسلم بن عقیل و یارانش جست و جو کن، با آنها الفت بگیرد و این مال را به آنها بده و خود را از آنها وانمود کن و اطلاعات آنها را کسب کن.

آن مرد طبق دستور، به مسجد آمد و شنید که مسلم بن عوسجه اسدی برای حسین علیه السلام بیعت می گیرد و او را در نماز دید و انتظار برد تا از نماز فارغ شد . نزد او آمد و گفت : ای بنده خدا! من مردی شامی هستم و غلام ذي الكلاع بودم. خدا محبت خاندان پیغمبر را به من روزی کرده و این هم سه هزار درهم است و می خواهم خدمت آن شخص از ایشان که شنیدم به کوفه آمده و برای پسر دختر پیغمبر بیعت می ستاند برسم و از چند نفر شنیدم تو از اسرار اهل بیت آگاهی. من نزد تو آمدم که این وجه را بستانی و مرا نزد صاحب خود بری تا با او بیعت کنم و اگر خواهی پیش از آنکه او را زیارت کنم، بیعت نمایم.

ص: 93

گفت: من از دیدار تو خرسندم و تو هم به آرزوی خود می رسی و خدا به تو خاندان پیغمبرش را یاری کند. من بد دارم که مردم این موضوع را از قبل من بدانند، پیش از آنکه نتیجه گرفته شود از ترس این سرکش و از سطوت او . از او بیعت گرفت و پیمان ستد که خیرخواه باشد و سر نگهدارد و چند روز نزد او رفت و آمد می کرد تا او را خدمت مسلم بن عقیل برساند.

***

پیشتر دانستی عبيد الله بن زیاد چون از بصره روانه کوفه شد، شریک بن اعور با او بود . این شریک از شیعیان متعصب و با عمار در جبهه صفين شرکت داشت.

در تاریخ طبری"، "كامل التواریخ" آمده: و سخنان او با معاویه معروف است. چون از بصره بیرون آمد واماند و گفته اند: خود را با همراهانش به واماندگی زد به امید آنکه عبيد الله با آنها بماند تا حسين علیه السلام پیش از او وارد کوفه شود ولی عبید الله به واماندگی توجهی نداشت و جلو می رفت. چون شریک به کوفه رسید به هانی بن عروه وارد شد و او را به تقویت کار مسلم و راهبری آن تشویق میکرد.

در "كامل التواريخ" و "مقتل محمد بن ابی طالب" است که شریک بیمار شد و نزد ابن زیاد گرامی بود و امیران دیگر هم او را گرامی می داشتند. ابن زیاد به او خبر داد که من امشب به عیادت تو می آیم. او هم به مسلم گفت: این فاجر امشب از من عیادت میکند . وقتی آمد و نشست او را بکش و به جای او در کاخ حکومتی بنشین و کسی دیگر مانع تو نیست و اگر من بهبود یافتم به بصره میروم آنجا را به نفع تو اداره میکنم.

چون شب رسید ابن زیاد به عیادت شریک بن اعور آمد. به مسلم گفت : این مرد وقتی نشست از دست تو بدر نرود. هانی از جا برخاست و گفت: من میل ندارم که در خانه من کشته شود. این کار را زشت شمرد. ابن زیاد آمد و نشست. از شریک پرسید : حالت چون است؟ و از کی بیمار شدی ؟ چون بسیار پرسش کرد و کسی بیرون نشد ترسید که از دست برود و این شعر را سرودن گرفت:

چو انتظار بری در سلام بر سلمی *** سلام دهش با هر آنکه داده سلامش

زجام مرگ به تعجیل ریز به کامش

ص: 94

دو سه بار آن را گفت. عبيد الله که مقصد او را نمی دانست گفت: هذیان می گوید ؟ هانی گفت: آری اصلحك الله ! از پسین تاکنون چنین است. او هم برخاست و رفت . "تاریخ طبری" و دیگران گفته اند که عبيد الله با غلام خود، مهران آمده بود و شریک هم به مسلم سفارش کرده بود که وقتی من گفتم: به من آب دهید بیرون آی و او را بزن. عبيد الله بر روی بستر شریک نشست و مهران بالای سرش ایستاد.

شریک گفت : مرا آب دهید. جاریه جام آب آورد و دید مسلم ایستاده است. برگشت. شریک گفت : مرا آب دهید. بار سوم گفت: وای بر شما سوختم آبم دهید و اگر هم جانم را بگیرید. مهران بدگمان شد و عبيد الله را وشگون گرفت و او هم از جا جست. شریک گفت: ای امیر ! من می خواهم به تو وصیت کنم. گفت : برمیگردم و مهران او را بیرون انداخت و گفت: به خدا می خواست تو را بکشد . گفت : چگونه ؟! با آنکه او را گرامی دارم و در خانه هانی بودم و پدرم به او احسانها کرده است .

"كامل التورایخ" گوید : مهران گفت: همین است که گفتم.

او برگشت و مسلم از پشت پرده بیرون شد. شریک گفت: چرا او را نکشتی ؟ گفت : برای دو سبب: 1- آنکه هانی بد داشت که در خانه او کشته شود. 2- حدیثی که مردم از پیغمبر صلی الله علیه و آله و سلم برایم نقل کرده اند که فرمود: ایمان بند ترور است و مؤمن ترور نکند. گفت : اگر او را کشته بودی، یک فاسق فاجر کافر مکاری را کشته بودی.

ابن نما گفته : چون ابن زیاد رفت، مسلم دست به شمشیر آمد. شریک گفت : چه جلوی تو را از این کار گرفت؟ مسلم گفت: خواستم بیرون شوم، زن هانی به من آویخت و گفت : تو را به خدا که ابن زیاد را در خانه ما مکش و در روی من گریست و من شمشیر را انداختم و نشستم.

هانی گفت: وای بر او ! مرا و خودش را کشت و از آنچه گریخت بدان آویخت.

در "كامل التواريخ" است که شریک بعد از سه روز مرد و عبيد الله بر او نماز خواند و چون فهمید که شریک در توطئه کشتن او وارد بوده گفت: به خدا هرگز بر مردگان عراق نماز نخوانم و اگر قبر زیاد میان آنها نبود، مرده شریک را از گور بیرون می آوردم.

در "کامل التواريخ" است که معقل، غلام ابن زیاد که با پولی او را به جاسوسی گماشته

ص: 95

بود، پس از مرگ شریک، با مسلم بن عوسجه رفت و آمد کرد، تا نزد مسلم بن عقیلش برد و از او بیعت گرفت و به ابوثمامه صائدی که خزانه دار اموال و وجوه اعانه بود دستور داد آن پول را تحویل گرفت.

ابو ثمامه خریدار اسلحه بود و از شجاعان به نام عرب و بزرگان شیعه بود و این مرد همه وقت در میان شیعه رفت و آمد میکرد و اخبار آنها را می شنید و اسرار آنها را می فهمید و به ابن زیاد گزارش میداد و هانی به بهانه بیماری از ابن زیاد کناره گرفته بود. ابن زیاد، محمد بن اشعث و اسماء بن خارجه گفته اند که عمرو بن حجاج زبیدی را هم که دخترش رویعه زن هانی بن عروه مادر یحیی بن هانی بود با آنها خواست از آنها حال هانی و کناره گیری او را پرسید، گفتند بیمار است. گفت: به من خبر رسیده که بهتر شده است و بر در خانه خود می نشیند، او را دیدار کنید و به او بگویید به وظیفه خود عمل کند.

نزد او آمدند و گفتند : امیر از حال تو پرسش کرد و گفت: اگر بدانم بیمار است عیادتش میکنم و به او خبر رسیده که بر در خانه خود جلوس میکنی و تو را کناره گیر تشخیص داده و سلطان کناره گیری و ناسپاسی را بر خود هموار نکند. ما تو را قسم می دهیم که با ما سوار شوی و برویم

جامه خود را خواست و پوشید. بر استر خود سوار شد و چون نزدیک کاخ رسید برای خود وضع بدی دید. به حسان بن اسماء بن خارجه گفت: ای برادر زاده ! من از این مرد بر خود ترسانم، تو چه نظری داری؟ گفت : من هیچ ترسی برای تو ندارم و غمی به دل راه مده . و اسماء خبری از آنچه در پس پرده بود نداشت ولی محمد بن اشعث میدانست چه خبر است.

[ رمز 12]

ناراستی دشمن حق است و به اشکال مختلف خودنمایی دارد وخطرناک ترین شکل آن جاسوسی های منافقانه است که گرگی لباس میش به تن کند و در میان گوسفندان ، خود را جای دهد، مدت بیست سال حکومت آهن و آتش معاویه به مسلمانان تحمیل شده بود و همه انتظار

ص: 96

مرگ او را داشتند تا نفس راحتی کشند و برای خود چاره جویی کنند و بعد از مرگ معاویه ، شخصیت بی مانند عالم اسلامی حسین بن علی علیه السلام بود که اکثر مردم اصلاح طلب به وی امیدوار بودند و مرکز مهم ضد بنی امیه ومعاویه ، کوفه بود و تلاشهای بسیاری شد تا هست؛ شورش ضد یزید سبز شد و نشو و نما کرد و نزدیک بود با موفقیت حسین بن علی علیه السلام بهره خوبی بدهد.

در این میان دو جاسوس بی مقدار فرومایه ولی نابکار و خطرناک بندهای این زنجیره انقلاب را که از کوفه تا مکه کشیده بود گسیختند و آن را از هم ریختند ودشمن را چیره تر ووضع را تیره تر نمودند و این دو جاسوس خطرناک در منزل هانی با مسلم بن عقیل آشنا شدند و خود را دوست وفادار وفدایی به شمار آوردند و اسرار انقلاب را کشف کرده و آن را از هم پاشیدند و دو ستون مقدماتی آن که هانی و مسلم بود منهدم گردید و برای کشته شدن امام مظلوم ، زمینه مساعد شد .

شیخ مفید در "ارشاد" گوید : این جمع بر ابن زیاد وارد شدند و هانی همراه آنها بود . چون چشم ابن زیاد به او افتاد، گفت: خائن به پای خودش آمد، چون هانی به ابن زیاد ، که شرح پهلوی او بود نزدیک شد به او رو کرد و گفت:

زندگی خواهم برایش *** کشتنم دارد به سر

در "كامل التواريخ" ابن اثیر است، که ابن زیاد او را گرامی میداشت. هانی گفت: مگر چیست؟ گفت : ای وای هانی! این چه فتنه ای است که در خانه تو جا گرفته برای یزید و مسلمانان ؟ مسلم را آورده و در خانه خود جا دادی و ساز و برگ و مردان جنگی برایش آماده میکنی به گمان اینکه بر من پوشیده می ماند.

گفت: من نکرده ام. گفت: چرا ، کرده ای . و گفت و گو میان آنها دراز شد و ابن زیاد آن غلام جاسوس را طلبید و آمد برابرش ایستاد و به هانی گفت: این را می شناسی؟ گفت : آری، و دانست که او جاسوس و دیده بان بر آنها بوده و یک باره وارفت و پس از ساعتی

ص: 97

به خود آمد و گفت : از من بشنو و باور کن، به خدا دروغ به تو نگویم. نه من او را دعوت کردم و نه از کار او اطلاعی داشتم، تا دیدم بر در خانه ام نشسته و خواهش دارد که بر من وارد شود. من از رد او شرم داشتم و حمایت او بر من لازم شد. من او را در خانه خود میهمان کردم و جریانی پیش آمد که شنیدی. اگر میخواهی اکنون به تو گرو میدهم، وثیقه می سپارم و میروم او را بیرون میکنم و نزد تو برمیگردم .

گفت: نه به خدا، از من جدا نشوی تا او را نزد من آری. گفت: هرگز میهمان را به تو نمیدهم او را بکشی.

"ارشاد" گوید: گفت: به خدا باید او را بیاوری. جواب گفت : به خدا او را نمی آورم.

در روایت ابن نما است که گفت: به خدا اگر زیر پایم باشد از جا برندارم و او را نزد تو نیاورم. چون سخن میان آنها به درازا کشید ، مسلم بن عمرو باهلی که در کوفه یگانه مرد شام و بصره بود از جا برخاست و گفت: مرا با او واگذار تا با وی سخنی گویم. چون لجبازی او را دیده بود دست هانی را گرفت و در گوشه ای که ابن زیاد آنها را می دید با او خلوت کرد و گفت: ای هانی! تو را به خدا مبادا خود را به کشتن دهی و قوم خود را گرفتار کنی. این مرد عموزاده آنهاست. نه او را بکشند و نه زیان رسانند. او را به ایشان بسپار و برای تو نه ننگی است و نه کم و کاستی، تو او را به سلطان میدهی.

گفت: آری، به خدا این کار برای من رسوایی و ننگ است. من با تن سالم و بازوی نیرومند و یاران بسیار میهمان خود را نمی دهم اگر هم تنها و بی یاور بودم او را نمیدادم تا قربانی او شوم.

ابن زیاد سخن او را شنید و گفت : او را نزد من بیاورید. او را آوردند. گفت : به خدا باید او را بیاوری و گرنه کشته می شوی. گفت: آنگاه است که به خدا شمشیرهای برنده گرد خانه ات فراوان گردد، و او يقين داشت که عشیره اش از او دفاع می کنند . گفت : آیا به شمشیر برنده مرا می ترسانی؟ نزدیک منش آرید. او را پیش او بردند و با عصا به روی او زد، زد تا بینی او شکست و خون به جامه او روان شد و گوشت روی او به ریشش آویزان شد و عصا شکست.

طبری گوید : چون عبيد الله بن زیاد به اسماء بن خارجه و محمد بن اشعث دستور داد

ص: 98

او را بیاورند، گفتند: او بی خط امان نیاید . گفت : او را نیازی به امان نیست، مگر خلافی کرده است. بروید اگر بی امان نیامد او را امان دهید . آمدند او را دعوت کردند. به آنها گفت: اگر مرا بگیرد، میکشد. ولی اصرار کردند تا او را آوردند و عبيد الله خطبه نماز جمعه می خواند . در مسجد نشستند و هانی دو گیسوی خود را آویخته بود.

چون عبيد الله نماز خواند گفت: یا هانی ! او دنبالش رفت تا بر او وارد شد و سلام کرد .

عبيد الله گفت : هانی، نمی دانی که پدرم به این شهر آمد و همه شیعیان را کشت جز پدرت و حجر، وبر حجر آن رفت که دانی . ولی همیشه از تو قدردانی کرد و به امیر کوفه نوشت: خواهش من از تو هانی است. گفت : آری.

گفت: سزای من این است که مردی را در خانه ات پنهان کنی تا مرا بکشد ؟ گفت : چنین کاری نکرده ام. آن تمیمی را که جاسوس آنها بود حاضر کردند. چون هانی او را دید دانست که به او خبر دادند. گفت: ای امیر ! آنچه به تو رسیده درست هست و من هم همراهیهای تو را فراموش نمی کنم، تو و خاندانت در امانید . هر جا خواهید بروید.

مسعودی گوید : هانی به او گفت: پدرت زیاد بر من حق احسانی دارد و می خواهم پاداش او را بدهم و برای تو پیشنهاد خوبی دارم. ابن زیاد گفت: چیست؟ گفت: تو و خاندانت سالم به شام برسید و هر چه هم دارید با خود ببرید زیرا کسی آمده است که از تو و یزید شایسته تر است.

طبری و جزری گویند: عبيد الله در این جا سر به زیر افکند و غلامش مهران که بالای سرش ایستاده بود و عصای پیکان داری در دست داشت گفت: وای از این خواری که این بنده جولا تو را در محیط فرماندهی تو امان بدهد . گفت : او را بگیر ، عصا را انداخت و دو گیسوی هانی را محکم فرو کشید و رویش را برابر ابن زیاد گرفت و چنان به روی او کوفت که پیکانش پرید و به دیوار نشست و به روی او زد تا بینی و پیشانی او شکست.

جزری گوید : هانی دست به قبضه شمشیر یک پاسبانی دراز کرد و کشید و جلویش را گرفتند. عبيد الله گفت: تو یاغی هستی خونت را بر ما مباح کردی.

در "ارشاد" است که گفت : او را بکشید، او را کشیدند، در یکی از اتاق های قصر افکندند و در را به رویش قفل کردند و گفت: یک دسته پاسبانی بر او بگمارید و گماشتند.

ص: 99

جزری گوید : اسماء بن خارجه برخاست و گفت: ای بد پیمان ! او را رها کن. به ما دستور دادی این مرد را نزد تو آوریم و چون آوردیم رویش را خرد کردی و خونش را روان ساختی و می خواهی او را بکشی. عبيد الله فرمان داد او را کوفتند و به لکنت زبان افتاد، سپس او را واگذاردند و نشست. ولی ابن الاشعث گفت: ما رأى امیر را می پسندیم. سوبر ما باشد یا زیان ما.

به عمرو بن حجاج خبر رسید که هانی کشته شد. با عشيرة « مذحج » آمد و کاخ را محاصره کرد و فریاد زد: من عمرو بن حجاجم و اینها پهلوانان و بزرگان مذحج . نافرمانی نکردیم و از جماعت جدا نشدیم.

عبيد الله به شریح قاضی که حضور داشت گفت: برو هانی را ببین و به آنها اعلام کن که زنده است. شریح نزد هانی رفت و چون چشم هانی به او افتاد گفت: مسلمانان ! به دادم برسید. عشیرهام هلاک شد. دینداران کجایند و یاوران کجایند؟ آیا دشمن و دشمن زاده آنان مرا می ترساند؟ و جنجال را شنید و به شریح گفت: گمانم این فریاد مذحج و پیروان مسلمانان من است و اگر ده تن از آنان وارد شوند مرا نجات می دهند.

شریح با دیده بانی که ابن زیاد همراه او کرده بود بیرون رفت و بعدها می گفت: اگر دیده بان ابن زیاد همراهم نبود پیغام هانی را به آنها می رساندم. شریح نزد آنها رفت و گفت: من به چشم خود هانی را دیدم، زنده است و کشته نشده . عمرو و یارانش گفتند : الحمد الله که کشته نشده.

در روایت طبری است که چون شریح نزد هانی رفت، گفت: ای شریح! تو میبینی چه به روز من آوردند ؟ گفت: می بینم که زنده ای . گفت: با این حال که مرا می بینی، زنده ام ؟! به قوم من بگو: اگر برگردند مرا خواهند کشت.

شریح نزد عبيد الله رفت و گفت : دیدم زنده است و اثر شکنجه بدی در او دیدم . عبيد الله گفت: زشت میشماری که والی، رعیت خود را عقوبت کند؟ برو نزد آنان و به آنها گزارش بده .

او بیرون رفت و عبيد الله مهران را همراهش فرستاد. شریح گفت: این غوغای بیجا چیست؟ هانی زنده است. حاکم او با ضربتی که خطر جانی ندارد او را تأدیب کرده است. برگردید و خون خود و هانی را هدر نکنید .

ص: 100

شیخ مفید در "ارشاد" و دیگران گفته اند: عبد الله بن حازم گفت: من از طرف مسلم به کاخ رفته بودم تا بدانم با هانی چه شده است ؟ چون او را زدند و زندانی کردند، سوار اسبم شدم، پیش از دیگران به مسلم بن عقیل گزارش او را دادم و دیدم جمعی از زنان قبیله مراد، شیون « یا عبرتاه و یا ثکلاه » دارند. چون حال هانی را به مسلم بن عقیل گزارش دادم به من دستور داد که یاران او را ندا کنم و همه در خانه های اطراف منزل او مجتمع بودند و چهار هزار مرد در آن خانه ها بود.

در "كامل التواریخ" است فریاد کشیدم : یا منصور امت! - که شعار آنها بود- و این ندا دهن به دهن در کوفه پیچید و همه نزد او جمع شدند.

جزری گوید : مسلم، عبد الله بن عزیز کندی را فرمانده کندیان کرد و به او دستور داد جلودار باشد و مسلم بن عوسجہ اسدی را فرمانده مذحج و اسد نمود و ابوثمامه صائدی را فرمانده تمیم و همدان نمود و عباس بن جعده جدلی را فرمانده مدینه ساخت و به سوی کاخ حکومت روان شد. چون ابن زیاد از آمدنش خبردار شد، در قصر متحصن شد و درها را بست و مسلم قصر را محاصره کرد و مسجد و بازار از مردم پر شد و تا هنگام شب جمع آوری می شدند و کار بر ابن زیاد تنگ شد و جز سی تن پاسبان و بیست تن از اشراف کوفه و خاندان و غلامانش، کسی با او نبود و اشراف از در دومی که پهلوی در رومیان بود نزد او رفت و آمد میکردند و مردم او را و پدرش را دشنام می دادند.

ابن زیاد، کثیر بن شهاب حارثی را خواست و به او دستور داد که با کسانی که از مذحج با اویند بیرون رود و در شهر گردش کند و مردم را از دور مسلم پراکنده کند و آنها را بترساند ، و به محمد بن اشعث هم دستور داد که با پیروان خود از کنده و حضر موت پرچم امانی بيفرازد برای هر کس از مردم که نزد او آید، و به قعقاع بن شورا و شبث بن ربعی تمیمی و حجار بن أبجر عجلی و شمر بن ذی الجوشن ضبابی هم همین دستور را داد و بزرگان مردم را نزد خود نگهداشت تا با آنها انس گیرد.

آن چند تن بیرون رفتند و مردم را از دور مسلم پراکنده میکردند و اشراف مردم را هم دستور داد از بام قصر به مردم رو کردند و فرمانبران را وعدهها دادند و نافرمانها را تهدید کردند و مردم چون گفتار اشراف خود را شنیدند، پراکندگی را آغاز کردند تا کار به جایی

ص: 101

رسید که زنها می آمدند و پسر و برادر خود را می بردند و به آنها می گفتند : تو برگرد، مردم دیگر بس هستند، و مردها هم همین کار را می کردند و پی در هم پراکنده شدند تا هنگام نماز مغرب ، مسلم با سی تن در مسجد ماند و نماز مغرب را با همان سی تن خواند و چون چنین دید بیرون آمد و به سوی محله کننده رفت.

"ارشاد" گوید : و چون به درب محله آنها رسید، تنها ده کس با او مانده بود و از در که بیرون شد تنها ماند و متوجه شد ، کسی را ندید که او را راهنمایی کند یا به خانه اش دعوت کند، یا با او فداکاری کند در برابر دشمن، و در میان کوچه های کوفه سرگردان شد.

در روایت مسعودی: از اسب خود فرود آمد و سرگردان در کوچه های کوفه میگشت و نمی دانست کجا می رود، و گذارش به خانه های تیره ای از کنده افتاد و رفت تا رسید در خانه زنی به نام « طوعه » که ام ولد اشعث بن قیس بوده و آزادش کرده و به اسید حضرمی شوهر رفته و فرزندی به نام بلال از او دارد که با مردم بیرون رفته و مادرش در انتظار اوست.

مسلم بن عقیل بر او سلام کرد و جواب داد. به او گفت : یا امة الله ! آبی به من بنوشان . آبش داد و نوشید و نشست، و آن زن ظرف آب را به خانه برد و برگشت و گفت: ای بنده خدا ! سیراب نشدی؟ گفت: چرا . گفت : برو به خانه ات. او خاموشی گرفت، و باز گفت : برو به خانه ات. او خاموش ماند. بار سوم گفت: سبحان الله، ای بنده خدا ! برخیز خدایت عافیت دهد، روا نیست در خانه من بنشینی و من اجازه نمیدهم.

برخاست و گفت : یا امة الله ! من در این شهر خانه ندارم و عشیره ندارم. تو اهل اجر و احسان هستی و من پس از این شاید به تو پاداش بدهم. گفت : ای بنده خدا! چطور ؟ گفت: من مسلم بن عقیل هستم که این مردم به من دروغ گفته و مرا فریب دادند و به خروج واداشتند. گفت: تو مسلم هستی ؟ گفت : آری. گفت: بفرمایید .

او را وارد اطاقی کرد، جز آن اطاقی که خود می نشست. برای او فراش آورد و شام آورد و شام نخورد.

"كامل التواریخ" گوید : و طولی نکشید که پسرش برگشت و دید مادرش بسیار میان اتاق

ص: 102

رفت و آمد میکند و گفت: در آن اتاق کاری داری؟ از او پرسید و او خبرش نداد. بسیار اصرار کرد و بعد از سفارش رازنگهداری و گرفتن پیمان از او ، خبر مسلم را به او گفت، و او هم خاموش شد.

[ رمز 13 ]

کناره گیری هانی و تعقیب مکارانه ابن زیاد از وی واحضار او و شکستن سر و روی او و زندان انداختن او مورد اتفاق روایات است ولی وضع محاکمه و گفت وگوی او با ابن زیاد مورد اختلاف است.

در یک روایت ، هانی را سست نشان داده و در برابر ابن زیاد اظهار داشته است که مسلم را بیرون میکنم و چون در برابر او روگیر شدم او را به خانه خود راه دادم و در روایت دیگر می گوید: به اندازه ای به موفقیت خود اعتقاد داشت که به ابن زیاد گفت : تو و خاندانت را امان می دهم که سالم به شام بروید و این روایت دوم به نظر قوی تر است و به مقام هانی شایسته تر .

ابن زیاد چون دیگر جنجال نمی شنید به یارانش گفت: بنگرید کسی از آنها مانده است؟ دیدند هیچکس نیست. پیش از وقت نماز عشاء به مسجد آمد و یاران خود را اطراف منبر نشانید و دستور داد جار زنند که هر کدام از پاسبانان و کدخدایان و سردسته ها و مردان جنگی که در نماز عشاء حاضر نشود خونش مباح است. مسجد پر از جمعیت شد. نماز عشاء را برای مردم خواند و برخاست، حمد خدا نمود و گفت :

«اما بعد؛ به راستی که ابن عقیل کم خرد نادان، اختلاف و دوئیتی پدید آورد که دیدید. خون هر کس که او را در خانه خود پناه دهد حلال است و هر کس او را نزد ما بیاورد، ديه او جایزه اش خواهد بود».

و آنها را به فرمانبری و ملازمت آن سفارش کرد و به حصین بن نمیر رئیس پاسبانان دستور داد کوچه ها را ببندد و خانه ها را بازرسی کند. و او از بنی تمیم بود.

ابوالفرج گفته : بلال، پسر پیر زن میزبان مسلم بامدادان نزد عبد الرحمن پسر

ص: 103

محمد بن اشعث رفت و جای مسلم بن عقیل را به او خبر داد. او هم نزد پدرش که در مجلس ابن زیاد نشسته بود رفت و در گوشش گفت. ابن زیاد پرسید : چه می گوید ؟ گفت : خبر آورده که ابن عقیل در یکی از خانه های ماست. ابن زیاد با سر عصا او را سک داد وگفت : الساعه برخیز و او را بیاور.

ابومخنف گفته : قدامة بن سعد بن زائده ثقفی برای من باز گفت که: ابن زیاد یک دسته شصت، هفتاد نفری از قیس به فرماندهی عبد الله بن عباس سلمی با ابن اشعث فرستاد و آمدند و به خانه ای که مسلم در آن بود.

در "کامل بهایی" است که: چون مسلم شیهه اسبان را شنید، در دعایی که می خواند شتاب کرد و جامه جنگ پوشید و به طوعه گفت: تو نیکی و احسان خود را به پایان رسانیدی و بهره شفاعت خود را از رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم که سید انس و جان است برگرفتی و من دیشب عمم امیرالمؤمنین علیه السلام را در خواب دیدم و فرمود: تو فردا با ما هستی.

در یکی از کتب مقاتل است که : سپیده دم، طوعه آب وضوء برای مسلم آورد و گفت : ای آقای من! امشب خواب نکردی. فرمود: بدان که کمی خوابم برد و در خواب، عمم امیرالمؤمنین علیه السلام را دیدم می فرمود: زود زود، شتاب شتاب ! وگمانم امروز آخر عمر من است.

در "کامل بهایی" است که: چون قشون دشمن به در خانه طوعه رسید ، مسلم ترسید که خانه را بر او آتش بزنند، از خانه بیرون شد و چهل و دو تن از آنها را کشت.

سید و شیخ جعفر بن نما گفته اند: مسلم جامۂ جنگ پوشید و سوار بر اسبش شد و با شمشیر ، آنها را زد و از خانه بیرون کرد.

من گویم : سوار شدن مسلم بر اسب را تنها سید و ابن نما گفته اند و از دیگری ندیده ام . آری کلام مناقب همچنان که بیاید بر آن دلالتی دارد و مسعودی در "مروج الذهب" تصریح کرده است که مسلم پیش از آنکه به خانه طوعه آید سوار اسبش بود و پیاده شد و در کوچه های کوفه سرگردان بود و نمی دانست کجا می رود تا به در خانه کنیزک اشعث بن قیس رسید و از او آب خواست. او را سیراب کرد و از حالش پرسید و او را آگاه کرد و دلش به حال او سوخت و او را جا داد.

ص: 104

ابوالفرج گوید: چون آواز سم ستوران و نعره مردان را شنید، دانست که به تعقیب او آمده اند. شمشیر کشید و آنها میان خانه ریختند و بر آنها حمله سختی کرد(1)

چون چنین دیدند، بالای بامها رفتند و او را سنگ باران کردند و دسته های نی، آتش زدند و بر سر او ریختند. با خود گفت: همه این تلاش ها برای کشتن پسر عقیل است. ای جان من! برای مرگی که چاره ندارد بیرون شو ! با شمشیر کشیده بیرون دوید و در کوچه با آنها نبرد کرد.

مسعودی و دیگران گفته اند: میان او و بکر بن حمران احمری دو ضربت رد و بدل شد. بکر شمشیری به لب مسلم زد. لب بالای مسلم را قطع کرد و به لب زیرین نشست و مسلم ضربتی سخت بر سر او زد و ضربت دیگر بر شانه او زد که تا درونش رسید و این رجز را خواند:

به خدا کشته نگردم به جز آزاد و دلیر *** گرچه بینم که بود مرگ بسی تلخ و مریر

مرد هر روز به زنجیر بلایی است اسیر *** سرد و گرمش همه آمیخته چون زهر به شیر

پرتو خور همه برگشت و در افتاد به زیر *** می هراسم ز دروغ وفریب وتزوير

چون چنین دیدند محمد بن اشعث نزد او رفت و گفت : دروغ و فریب به تو ندهند. به او امان داد و تسلیم شد. او را بر اشتری سوار کردند و نزد ابن زیاد آوردند و پسر اشعث در برابر امانی که به وی داد شمشیر و سلاح او را بستد که یکی از شعراء در هجو او گفته است:

وانهادی عم خود وز نصرتش سستی نمودی *** در دژی جا داشت محکم ای دریغاگر نبودی

ای دریغا وافد آل محمد را تو کشتی *** بی مروت تیغ وجوشن را تو ازدستش ربودی(2)

ص: 105

محمد بن شهر آشوب گفته: چون مسلم جمعی از آنها را کشت و خبر به ابن زیاد رسید، به محمد بن اشعث پیغام داد: ما تو را فرستادیم تا یک مرد را برای ما بیاوری و در یارانت شکاف سختی پدیدار شد. چه شود گر تو را به سوی دیگر فرستیم؟

ابن الاشعث در جوابش پیغام فرستاد: ای امیر ! به گمانت مرا دنبال یکی از تره فروش های کوفه یا عجم های پناهنده فرستادی ؟ مگر نمی دانی که مرا دنبال شیری درنده و شمشیر برنده در دست پهلوانی پرنام ، از خاندان خیرالانام فرستادی ؟ ابن زیاد به او پیغام داد که : امانش بده تا بر او دست یابی.

از بعضی کتب مناقب نقل شده که : مسلم مانند شیر بود و چنان نیرویی داشت که دست مردی را می گرفت و او را به پشت بام پرتاب میکرد.

سید در "ملهوف " گفته است که چون مسلم صدای سم اسبان را شنید، زره پوشید و بر اسب خود سوار شد و با یاران عبيد الله جنگید تا جمعی را کشت. محمد بن اشعث به او فریاد کرد که: تو در امانی. گفت: چه اعتمادی به اماني عهدشکنان نابکار است؟ و با آنها نبرد می کرد و با ابیات حمران بن مالک خثعمی رجز می خواند : به خدا کشته نگردم به جز آزاد و دلیر ... الخ. گفتند: به تو دروغ و فریب گفته نشود و او توجه نکرد و بر سر او هجوم کردند تا زخم فراوان برداشت، و مردی از پشت سر نیزه ای به او زد و به رو بر زمین افتاد و اسیر شد.

در مناقب ابن شهرآشوب است که او را تیرباران کردند و سنگباران نمودند تا خسته شد و به دیواری تکیه کرد و گفت: چیست که مرا چون کفار سنگباران کنید ؟ و من از خاندان پیغمبران نیک رفتارم، حق رسول خدا را درباره ذریه اش رعایت نکنید؟.

ابن اشعث گفت: خود را به کشتن مده، تو در پناه منی. فرمود: تا توانی دارم مرا اسیر

ص: 106

کنید ؟ نه به خدا، هرگز چنین نباشد. و بر او حمله کرد و از او گریخت.

مسلم گفت : بارخدایا ! تشنگی مرا کشت و از همه سو بدو حمله کردند و بکیر بن حمران احمری لب بالایش را زد و مسلم ضربتی به شکم او زد و او را کشت و از پشت سر به وی نیزه زدند و از اسبش به زیر افتاد و اسیر شد.

شیخ مفید و جزری و ابوالفرج گفته اند: مسلم زخم فراوان برداشت و از نبرد واماند و دست بازگرفت و به دیواری تکیه کرد که پهلوی همان خانه بود. محمد بن اشعث به او نزدیک شد و گفت: تو در امانی. مسلم گفت: در امانم ؟ گفت : آری تو در امانی. و همه مردم جز عبید الله بن عباس سلمی گفتند: در امانی، ولی او گفت: مرا در این موضوع اختیاری نیست، و کنار رفت.

مسلم بن عقیل گفت: به خدا اگر مرا امان نمیدادید به شما تسلیم نمی شدم، استری آوردند و او را سوار کردند و گردش را گرفتند و شمشیرش را ربودند. در این جا از جان خود نومید شد و چشمش گریان شد و دانست که او را می کشند و گفت : این اول پیمان شکنی است. محمد بن اشعث گفت: من امیدوارم که باکی نداشته باشی. فرمود: این که امیدواری است، پس امان شما چه شد ؟ انا لله وانا اليه راجعون. و گریست.

عبيد الله بن عباس سلمی گفت: برای چون تویی و آنچه در سر داشتی در این وضع گریه روا نیست. گفت: من برای خود نگریم و از مرگ نترسم با آنکه یک چشم به هم زدن نابودی را دوست ندارم ولی برای خاندان خود که می آیند گریانم و برای حسین و آل حسین علیهم السلام گریانم. و به محمد بن الأشعث گفت: به خدا گمانم تو از امان من عاجزی، و از او خواهش کرد کسی را نزد حسین علیه السلام بفرستد و به او خبر برساند و از او خواهش کند که برگردد.

در روایت شیخ مفید، مسلم به محمد بن اشعث گفت: ای بنده خدا ! من میدانم که از اجراء امان خود عاجزی، اهل یک خیری هستی؟ می توانی خودت کسی را بفرستی و از زبان من به حسین علیه السلام - که امروز یا فردا به سوی شما حرکت کرده است - خبر برساند که ابن عقیل مرا فرستاده در حالی که اسیر است در دست این مردم و به شب نرسد تا کشته شود، می گوید: پدر و مادرم قربانت! با خاندان خود برگرد. اهل کوفه تو را گول نزنند زیرا

ص: 107

آنها همان یاران پدر تواند که از دست آنها آرزوی مرگ یا شهادت می کرد. اهل کوفه با تو دروغ گفته اند (با من دروغ گفتند، تاریخ طبری ) و برای فریب خورده نظر و اراده ای نیست .

ابن الاشعث گفت: به خدا انجام میدهم.

میگویم: ازدی از جعفر بن حذیفه روایت کرده است که : محمد بن اشعث ایاس بن عتل طائی از بنی مالک بن عمرو بن ثمامه که مردی شاعر بود و تکمه بند محمد بود خواست و گفت: برو نزد حسین و این نامه را به او برسان و آنچه را ابن عقیل گفته بود در آن نامه نوشت و گفت : این توشه و ساز و برگ سفر، این هم خرج خانواده، از او مرکب سواری خواست و گفت : شتر سواری ام لاغر شده، گفت: این هم شتر سواری، با جهازی سوار شو و برو. بیرون رفت و چهارشنبه در « زباله » خدمت امام حسین علیه السلام رسید و به او خبر داد و نامه رسانی کرد.

امام حسین علیه السلام فرمود: هر چه مقدر است می شود. خود را و فساد امت را به حساب خدا می گذاریم.

و آن گاه که مسلم بن عقیل به خانه هانی بن عروه نزول کرد و هجده هزار کس با او بیعت کردند، با عابس بن ابی شبیب شاکری به حسین علیه السلام نوشت:

«اما بعد؛ آبجو به خاندانش دروغ نمی گوید. هجده هزار از اهل کوفه بامن بیعت کردند، نامه من که رسید در آمدن شتاب کن زیرا همه مردم رو به تو دارند و نظر و دلخواهی با آل معاویه ندارند. والسلام».

در روایت "مثیر الاحزان":

«اما بعد؛ آبجو به خاندان خود دروغ نگوید. همه اهل کوفه با تواند وهجده هزار تن از آنها با من بیعت کردند. چون نامه ام بخوانی در آمدن شتاب کن. والسلام علیک ورحمة الله وبرکاته».

و آن را با عابس بن ابی شبیب شاکری و قيس بن مسهر صیداوی فرستاد. انتهى.

عبيد الله گفت: تو حق امان نداشتی. ما تو را فرستادیم او را بیاوری. او هم خاموش شد. چون مسلم بر در قصر نشست ، کوزه آب سردی دید و گفت: از این به من بدهید .

مسلم بن عمرو باهلی گفت: می بینی چه سرد است ! به خدا قطره ای از آن نچشی تا دوزخ حمیم بچشی. مسلم گفت: تو کیستی ؟ گفت: من آنم که حق را شناختم و تو آن را وانهادی و برای امت و امام خیرخواهی کردم و تو بدخواهی کرد و از او شنوایی کردم وقتی تو نافرمانی کردی. من مسلم بن عمرو هستم.

مسلم گفت: مادرت بر تو بگرید ای باهلی زاده! چقدر جفاجو و سخت دل و درشت خویی. تو به حمیم و خلود در دوزخ سزاوارتر از منی.

گوید: عمارة بن عتبه آب سردی خواست، و در روایت "ارشاد" و "کامل ابن اثیر" عمرو بن حریث غلامش را فرستاد، یک سوی آب با روپوش همراه جا می آورد. آب در جام ریخت و به او گفت : بنوش، ابن اثیر می گوید : گرفت بنوشد، جام پر از خون شد و نتوانست بنوشد تا بار سوم که دندان های ثنايای او در جام افتاد و گفت: الحمد لله ! اگر قسمت من بود نوشیده بودم .

او را نزد ابن زیاد بردند و به او سلام نداد. پاسبان گفت: چرا به امیر سلام ندادی؟ گفت: می خواهد مرا بکشد، چه سلامی به او دارم ؟ اگر مرا نکشت سلام بسیار نزد من دارد. ابن زیاد گفت: به جان خودم کشته می شوی. فرمود: چنین است؟ گفت : آری. گفت : بگذار به یکی از خویشان خود وصیت کنم. گفت: وصیت کن. رو به ابن سعد کرد و گفت: میان من و تو خویشی است و من به تو یک سخن محرمانه دارم. از او نپذیرفت . ابن زیاد گفت: از حاجت عموزاده ات روگردان مباش. برخاست و با او به گوشه ای رفت.

در روایت "ارشاد" است که ابن زیاد آن ها را میدید .

در روایت "كامل التواريخ"؛ مسلم به او گفت: من در کوفه هفتصد درهم وام دارم آن را به حساب دارایی خودم در مدینه بپرداز و جسد مرا از ابن زیاد به بخشش بگیر و به خاک بسپار و کسی نزد حسین علیه السلام بفرست که او را برگرداند.

عمر وصیت او را به ابن زیاد گزارش داد. ابن زیاد گفت: امین خیانت نکند ولی گاهی

ص: 109

خائن امانت داری کند. در مال خود هر چه خواهی بکن. حسین هم اگر به ما کاری نداشته باشد با او کاری نداریم و اگر به ما رو کند دست از او باز نداریم، و اما درباره جسد او شفاعت تو را نپذیریم.

بعضی گفته اند: راجع به جسدش گفت: وقتی او را کشتیم، با جسد او هر چه خواهند عمل کنند.

سپس به مسلم گفت: ای پسر عقیل ! مردم متحد و یکدل بودند و تو آمدی و آنها را تفرقه کنی و میان آنها اختلاف اندازی. گفت: هرگز ! اهل این شهر معتقدند که پدرت نیکان آنها را کشته و خون آنها را ریخته و به شیوه کسری و قیصر با آنها رفتار کرده، ما آمدیم تا دادگستری کنیم و به حکم قرآن و سنت دعوت کنیم.

گفت: ای فاسق ! تو را به این کار چه، مگر آنگاه که تو در مدینه میگساری می کردی در میان آنها چنین رفتار نمیشد . گفت : من میگساری میکردم؟ خدا میداند که تو راست نمیگویی و من چنان نیستم که تو میگویی. میخواری کار آنهاست که به خون مسلمانان پنجه فرود کنند و مردم بی گناه را از روی خشم و دشمنی بکشند و به بازی و خوشگذرانی بگذرانند و گویا کاری نکرده اند.

ابن زیاد گفت: خدا مرا بکشد اگر تو را نکشم به وضعی که کسی را در اسلام نکشته اند .

گفت: همانا لایق تو است که در اسلام بدعت گزاری. تویی که در کشتار بد و مثله زشت و بد نهادی و پستی، از همه کس پیش افتادی.

ابن زیاد او را و حسین و علی و عقیل را دشنام داد و مسلم دیگر با او سخنی نگفت.

سرش به زمین افتاد و تنش را هم دنبال آن انداختند، چون بکیر فرود آمد، ابن زیاد گفت: وقتی او را بالا میبردید چه میگفت: گفت : تسبیح و استغفار . و چون خواستم او را بکشم، گفتم : نزدیک بیا، حمد خدا را که بر تو تمکن داد و انتقام مرا گرفت. یک ضربت به او زدم . کاری نشد . گفت : ای بنده! در این خراشی که بر من وارد ساختی قصاص خود را نکردی؟ ابن زیاد گفت: وقت مردن هم افتخار دارد. گفت: با ضربت دوم او را کشتم .

طبری گوید : او را بالای بام بردند و گردنش را زدند و جسدش را نزد مردم انداختند و دستور دادند او را به کناسه بردند و آن جا به دار زدند.

یکی از غلامان ترک عبيد الله به نام رشید، شمشیری به گردن او نواخت و کاری نکرد. هانی گفت: برگشت به سوی خداست. بارخدایا ! به سوی رحمت و رضوانت. وضربت دیگری زد و او را کشت.

در "کامل ابن اثیر" است که : عبد الرحمن بن حصین مرادی روزی آن غلام ترک را دید که با ابن زیاد عبور می کرد، او را کشت. عبد الله بن زبیر اسدی در قتل هانی و مسلم سروده و بعضی آن را از فرزدق دانند ( زبیر به زای مفتوح وباء است ):

گر ندانی که مرگ چیست نگر *** سر بازار، هانی وابن عقیل

پهلوانی که تیغ روش شکست *** دیگری اوفتاد ز بام قتیل

دنباله اشعار :

قهر ابن زیاد دو نشان کرد *** داستان های رهگذار سبيل

تن بی سر زمرگ دیگرگون *** خون او شد روانه تا به مسیل

جوانی ز دوشیزه طنازتر *** برنده تر از تیغ تیز صقيل

نیاساید اسماء در بسترش *** ز تعقیب آن مذحجان فحول

اگر خون سردار خود نطلبید *** زنازاده باشید و پست و ذلیل

ابن زیاد سر هر دو را برای یزید فرستاد و نامه تشکری دریافت و به او نوشته بود:

«به من خبر رسیده که حسین به سوی عراق آمده. دیده بان ها بر سر راهها بگمار و ساز و برگ فراهم آر وخود را نگهدار ومشکوکان را به زندان کن ومظنونان را بازداشت کن و هر که با تو جنگید بکش».

در روایت "ارشاد": مظنونان را زندان کن و متهمان را بکش و اخبار را به من بنویس.

مسعودی گوید: مسلم روز سه شنبه هشتم ذیحجه سال شصت هجری خروج کرد و همان روز حسین علیه السلام از مکه به کوفه کوچید و روز چهارشنبه عرفه 9 ذیحجه همان سال کشته شد. ابن زیاد دستور داد تن مسلم را به دار آویختند و سرش را به دمشق فرستاد.

و این اول تنی بود از بنی هاشم که به دار آویزان شد و اول سر بود از آنان که به دمشق فرستاده شد.

در "مناقب " گفته : سر هر دو را همراه هانی بن حبوه وادعی برای یزید فرستاد و آنها را بر دروازه دمشق آویختند.

ص: 112

در "مقاتل شیخ فخر الدين" است که تن مسلم و هانی را گرفتند و در بازارها می کشیدند و خبر به بنی مذحج رسید و بر اسبان خود سوار شدند و با آنها جنگیدند و تنها را از آنها گرفتند و غسل دادند و به خاک سپردند. رحمة الله عليهما و عذب قاتلهما بالعذاب الشديد .

گمان خود برگشته و قصیده در سوگواری او سروده و عذر خواسته ، انتهى.

می گویم که : سید نام برده قدس سره در رجالش سخن طولانی کرده و سپس گفته : این اخبار مختلف همه متفقند که هانی، مسلم را در خانه خود پناه داده و در کار او اقدام کرده و او را یاری نموده و قشون و ساز و برگ برای او فراهم کرده و از تسلیم وی به ابن زیاد خودداری کرده و کشته شدن را بر آن برگزیده، تا خواری کشیده و کتک خورده و زندان رفته و شکنجه دیده و دست بسته کشته شده است به دست آن فاجر ملعون.

و این خود در حسن حال و سرانجام نیک او کافی است و در زمره یاران حسین و شیعیان او است که در راه وی شهید شدند و تو را بس است گفته او به ابن زیاد که : « شایسته تر از تو و ارباب تو آمده است » و گفته دیگر او (این عبارت در منتخب طریحی است) : «اگر کودکی از خاندان محمد زیر پایم مخفی باشد آن را برندارم تا بریده شود» و سخنان دیگر او که گذشت و دلالت دارد که آنچه کرده از روی بصیرت و بینایی بوده نه به صرف تعصب و غیرت کشی و مهمان نوازی و پناهندگی، و دلیل آن گفته حسین علیه السلام که چون خبر کشتن او و مسلم به وی رسید، رحمت بر آنها فرستاد و آن را چند بار ادا کرد و فرمود: خبر جانگدازی به ما رسیده که مسلم بن عقیل و هانی بن عروه و عبد الله بن يقطر کشته شده اند.

سید بن طاوس در کتاب "ملهوف" روایت کرده که چون پس از خبر قتل مسلم و هانی خبر عبد الله بن يقطر به امام حسین علیه السلام رسید، اشک در دیده گردانید و گفت : بارخدایا ! برای ما و شیعیان ما مقامی کریم قرار ده و میان ما و آنان در قرارگاه رحمتت جمع فرما، زیرا تو بر هر چیز توانایی.

اصحاب ما - رضوان الله عليهم - برای هانی زیارتی نقل کرده اند که بدان زیارت شود و صریح در آن است که از شهداء سعدایی است که برای خدا و رسولش مخلص بوده و در راه خدا قرین رحمت و رضوان وی رفته اند و آن این است: سلام الله العظيم، و زیارت را تا آخر نقل کرده و بعد گفته است: دور می نماید که مضمون این زیارت از نص و خبری نباشد و اگر هم نباشد، خود متضمن گواهی آنهاست بر آنکه شهید سعید نبیل با جلالت و خوش عاقبتی بوده.

ص: 114

ما یافتیم که شیوخ اصحاب ما چون مفید رحمه الله و دیگران، او را در کتب خود بزرگ یاد کنند، دنبال نامش «ترضيه» وطلب رحمت آرند واحدی از علمای ما در وی طعن و انتقادی نکرده و آنچه در اخبار است که هانی در کوفه به دیدن ابن زیاد رفته و با او رفت و آمد داشته ، همراه اشراف كوفه تا گاهی که مسلم به او پناهنده شده، باعث طعنی نیست زیرا از روی تقیه بود. چون هانی مردی معروف بوده و ابن زیاد او را منظور داشته و با او سر دوستی داشته و کناره گیری او خلاف تقیه بوده که اساس کار مسلم بوده است و برای رفع توهم پیش از رفت و آمد داشت تا مسلم به او پناهنده شد و به عنوان بیماری قطع مراوده کرد و آنچه را گمان نداشت پیشآمد کرد. و اما آنکه مسلم را از تعجیل در خروج ممانعت کرد شاید در تأخیر آن مصلحت بینی داشته و می خواسته جمعیت بیشتری فراهم گردد و ساز و برگ تکمیل شود و امام حسین علیه السلام به کوفه رسد و به آسانی کار آنها انجام شود و نبرد را یک باره به همراهی خود امام آغاز کنند.

واما آن که از قتل ابن زیاد در خانه خود دریغ کرد که مورد اختلاف است و پاره ای اخبار می گوید : خود او بود که به عنوان مرض ابن زیاد را به خانه خود آورد تا مسلم او را بکشد و گذشت که مسلم عذر آورد که زن هانی به او آویخته و در روی او گریسته و او را قسم داده.

و سید مرتضی در "تنزيه الانبياء" همین وجه را به تنهایی ذکر کرده است.

و اما اینکه چون ابن زیاد درباره پناه دادن مسلم از او بازخواست کرد، گفته است: به خدا من از او به منزل خود دعوت نکرده ام و از کار او اطلاعی نداشتم تا آمد و از من تقاضای نزول کرد و من به روی او در ماندم و گردن گیرم شد، برای خلاصی از دست ابن زیاد و از روی تقیه گفته است و دور است که بی سابقه و وعده، مسلم در پناه او رفته باشد و او نداند و بی خبر باشد، چنان چه بی خبری او از اصل کار مسلم با آن که از رجال بزرگ شیعه بوده تا آنگاه که بی سابقه با او ملاقات کرده باشد بعید است و از این جا ضعف کلام "روضة الصفا" روشن است که از قول هانی نقل کرده اند که گفته : مرا در رنج کلفت انداختی و اگر نبود که وارد بر من بودی تو را طرد میکردم با آنکه این عبارت خبر در اینجا نیست وكتب دیگر از آن خالی است و ابن ابی الحدید در "شرح نهج البلاغه" درباره

ص: 115

هانی بن عروه دو روایت آورده که یکی دلالت بر مدح او دارد و دیگری بر ذم او .

روایت مدح را در شرح گفتار على علیه السلام که: « من اول تصدیق کننده او هستم و اول تکذیب کننده او نمیباشم» ذکر کرده است.

میگویم: سید رحمه الله روایت مدح را نقل کرده و روایت مذمت را در "شرح نهج البلاغه" در بیان قول امیرالمؤمنین علیه السلام در باب مختار از کلمات قصار در کلمه «آلة الرياسة سعة الصدر» بیان شده و در جواب آن گفته : این بیش از یک داستان نیست و عنوان روایت ندارد و سلسله سندی ندارد و از کتابی نقل نشده و در کتب تواریخ و سیر که باید یاد شود ذکر نشده و تاریخ نگاران راجع به داستان بیعت گرفتن معاویه برای پسرش یزید سخنان موافق و مخالف و جریانات را نقل کرده اند و این قصه در آنها نیست و اگر درست بود نقل آن مناسب تر بود، چون تازگی داشت علاوه آنکه چون هانی در آخر کار بیعت یزید را رد کرد و به یاری حسین علیه السلام قیام کرده کشته شد، تقصیرات گذشته را جبران کرده اگر بوده است و حال او مانند حال حر رحمه الله است که توبه کرد و توبه اش قبول شد با آنچه از او صادر شده بود و کار او سخت تر بو از کار هانی و قبول توبه هانی اقرب است. انتهی.

میگویم: از ابوالعباس میزد نقل شده که معاویه کثیر بن شهاب مذحجی را والی خراسان کرد و وجه بسیاری اختلاس کرد و نزد هانی بن عروة مرادی پنهان شد. خبر به معاویه رسید و او هم خون هانی را هدر کرد. هانی بیرون شد و خود را به پناه معاویه رسانید و به حضور او رسید و او را نمی شناخت. چون مردم برخاستند او نشست. معاویه از حاجت او پرسید. گفت: من هانی بن عروه هستم، معاویه گفت: امروز دیگر آن روز نیست که پدرت میگفت:

زلف خود شانه زنم دامن خود را بکشم *** اسب رهوار کمیتی است به زیر پایم

سرورانی زعطيفند و بدنبال روان *** چون زظلمی بهراسم به فلک سرسایم

هانی گفت: امروز من از آن روز عزیز ترم. معاویه گفت : با چه ؟ گفت: برای اسلام یا امیرالمؤمنین . به او گفت : کثیر بن شهاب کجاست؟ گفت: پیش من است در میان قشون تو. معاویه گفت : ببین چقدر اختلاس کرده ؟ پاره ای از او بگیر و پاره ای به او ببخش.

و حکایت شده است که : یکی از اصحاب حسین بن على علیه السلام در کربلا اسیر شد و او را

ص: 116

نزد یزید بردند. یزید به او گفت: پدر تو بود که گفته است: زلف خود شانه زنم ... الخ ؟ گفت : آری. یزید امر کرد او را کشتند(1)

[رمز 14 ]

محیط اجتماع، مزرعه ای است که در آن، نهال بشریت کاشته میشود. هرگاه این مزرعه معمور و آبادان باشد در زیر سرپرستی پیشوایانی عادل و درستکار پرورش یابد ، بهره های نیکو دهد و مردان و زنان شایسته و درست و با ایمان پرهیزکار به بار آید و هرگاه مزرعه بر اثر تسلط جباران وسرکشان خود پرست رو به تباهی رود و هرج و مرج گردد ، گیاهان هرزه که مردمان دنیا طلب و پست و نابکار باشند در آن فزونی گیرند و چون تار عنکبوت به هم بتنند و چون گیاهان هرزه و خار مغیلان سر به هم دهند و مردان و زنان نیکوکار و درست را در تنگنا گذارند و از میان بردارند و از روزی که حکومت جائرانه خلفاء در محیط اسلام پدید شد و کم کم تسلط به دست بنی امیه افتاد زمینه ویرانی محیط اسلامی فراهم گردید و نابکاران وهرزگان نیرو گرفتند و سر به هم دادند و پاکان را در تنگنا گذاردند و از میان بردند و دوران حکومت یزیدی که از اواخر عمر معاویه برای استقرار ولیعهدی او پدید شد عمق درکی بود که این دوره بدان رسیده بود و مردان درست و نیکوکار عالم اسلامی یکی پس از دیگری دستخوش جلادان ستم گردیدند و زمینه برای شهادت امام مظلوم فراهم گردید.

***

ص: 117

از حوادث مهم همزمان کشتن مسلم بن عقیل، کشتن میثم تمار و رشید هجری است و به مناسبت ، کشتار حجر بن عدی و عمرو بن رحمه الله را هم یادآوری کنیم.

همیشه آن را بررسی می کرد تا آن را بریدند و از تنه آن مراقبت می کرد و آن را بازبین مینمود و نزد عمرو بن حریث میرفت و می گفت: من همسایه تو می شوم ، با من خوش همسایه باش وعمرو مقصودش را نمی دانست و می گفت: می خواهی خانه ابن مسعود یا ابن حکیم را بخری؟

در کتاب "فضايل" است که گفته اند: امیرالمؤمنین علیه السلام از جامع کوفه بیرون می آمد و نزد میثم تمار می نشست و با او گفت و گو می کرد و گفته شده که : روزی به او گفت: به تو مژده ای ندهم؟ عرض کرد: به چه یا امیرالمؤمنین ؟ فرمود: تو بر دار جان میدهی. عرض کرد: مولایم، بر دین اسلام ؟ فرمود: آری.

از عقیقی روایت شده که : ابوجعفر علیه السلام او را بسیار دوست می داشت و او مردی بود مؤمن و در نعمت، شکرگزار و در بلاء، صبور .

نگذشت که میثم را بر در خانه عمرو بن حریث بالای دار دیدیم و سر حبیب بن مظاهر که با حسین علیه السلام کشته شده بود آوردند و آنچه را که گفته بودند به چشم خود دیدیم.

از میثم روایت شده است که گفت: روزی امیرالمؤمنین علیه السلام مرا خواست و فرمود: ای میثم ! چگونه باشی گاهی که به خود بسته بنی امیه عبيد الله بن زیاد تو را به بیزاری جستن از من بخواهد؟

عرض کردم: یا امیرالمؤمنین ! به خدا از تو بیزاری نجویم. فرمود: آنگاه تو را میکشد و به دار می زند. عرض کردم: صبر میکنم و این گرفتاری در راه خدا اندک است. فرمود: ای میثم ! در این جا تو در همه درجه من با منی ... الخ.

از صالح بن میثم روایت شده گفت: ابوخالد تمار به من خبر داد و گفت : من روز جمعه با میثم تمار در فرات بودم . بادی وزید و او در یک کشتی از کشتیهای «زیان» بود، بیرون آمد و با آن باد نگاهی کرد و گفت: کشتی خود ببندید، این باد سخت باشد، و در این ساعت معاویه مرده است. گوید: در جمعه آینده پست شام آمد، من او را دیدار کردم. از اخبار پرسیدم و گفتم : چه خبر است ؟ گفت: مردم حال بهتری دارند، معاویه مرده است و مردم با یزید بیعت کردند. گفتم : چه روزی مرده ؟ گفت: روز جمعه.

و رسولش چه عذر داری ؟ به خدا در پی او بروم و از او خبر بگیرم گر چه نافرمانی اش کرده باشم. و دنبالش رفتم و دیدم سر تا کمر در درون چاهی آویخته و با آن چاه گفت و شنود دارد. مرا حس کرد و فرمود: کیست؟ گفتم : میثم. فرمود: به تو دستور ندادم از آن خط تجاوز مکن؟ عرض کردم: مولایم! از دشمنان بر تو ترسیدم و دلم آرام نگرفت. فرمود: از آنچه گفتم چیزی شنیدی؟ عرض کردم: نه، مولایم. فرمود: ای میثم !

در سینه ام اسراری و *** چون سینه شود تنگ

مشتی به زمین کوبم و *** سر را بنهم بر سنگ

روید به زمین زانها *** از بذر من این آهنگ

شیخ مفید در "ارشاد" روایت کرده است که میثم تمار در بندگی زنی از بنی اسد بود . امیرالمؤمنین علیه السلام او را از وی خرید و آزاد کرد. به او فرمود: چه نام داری؟ عرض کرد: سالم. فرمود: رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم مرا خبر داده نامی که پدرت در عجم بر تو نهاده میثم است . گفت : رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم راست فرموده و امیرالمؤمنین علیه السلام راست فرموده، و به خدا نامم همان است. فرمود: به همان نام برگرد که رسول خدایت نام برده و سالم را رها کن وابی سالم کنیه تو باشد.

و یک روز على علیه السلام به او فرمود: تو را پس از من بگیرند و به دار زنند و حربه در شکمت فرو برند و روز سوم بینی و دهانت خونریزی کنند و ریشت را رنگین کنند و منتظر این خضاب باش. بر در خانه عمرو بن حریث به دار زنند و دهمین کس باشی و چوبه دارت از همه کوتاه تر و به زمین از همه نزدیک تر باشی. بیا تا آن نخله ای که بر تنه آن به دار روی به تو بنمایم . به او نمود و میثم می آمد و زیر آن نماز می خواند و می گفت: چه نخله مبارکی هستی که برای تو آفریده شدم و برای من پروریده شدی. و همیشه آن را وارسی می کرد تا آن را بریدند و چون جای دار خود را در کوفه شناخت، هرگاه به عمرو بن حریث برمی خورد، میگفت : من همسایه تو شوم، با من خوش همسایه باش. عمرو به او میگفت: می خواهی خانه ابن مسعود را بخری یا خانه ابن حکیم را ؟ ونمیدانست چه مقصودی دارد.

و در سالی که کشته شد به حج رفت و خدمت ام سلمه رسید. پرسید : تو کیستی؟ گفت :

ص: 121

من میثم هستم. گفت: به خدا بسا از رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم شنیدم که نیمه شب نامت را میبرد.

میثم از ام سلمه حال حسین علیه السلام را پرسید. گفت : او در باغ خود می باشد . گفت : به او خبر بده که من میخواستم سلامی به او بدهم وما نزد خدا، پروردگار جهانیان با هم برخوریم ان شاء الله . ام سلمه بوی خوش خواست و ریش او را عطر زد و گفت : هلا! آن با خون رنگین شود.

به کوفه که برگشت، عبيد الله بن زیاد او را گرفت و چون نزد او بردندش و به او گفتند : این مرد نزد على علیه السلام از همه عزیزتر بود. گفت: وای بر شما، این مرد عجمی!؟ گفتند : آری. عبيد الله به او گفت: پروردگارت کجا است؟ گفت: در کمین ستمکاران است و تو یکی از ستمکارانی . گفت : با اینکه عجمی هستی به مراد خود می رسی. به او گفت : برای من بگو که مولایت به تو گفته من با تو چه خواهم کرد؟ گفت: به من خبر داده من دهمین کس باشم که بر دارم بزنی و چوبه دارم از همه کوتاه تر و به زمین نزدیک تر باشم . گفت : به خدا به خلاف گفته او کنیم. گفت: خلاف کنی؟ به خدا او از گفته پیغمبر صلی الله علیه و آله و سلم از گفته جبرئیل از طرف خدای تعالی خبر داده، چگونه با آنها مخالفت کنی، من آنجا را که در کوفه به دار روم میدانم و من اول کسی باشم که در اسلام لجام گردم.

او را با مختار بن ابی عبیده زندانی کرد، در زندان به مختار گفت : تو رها شوی و به خونخواهی حسین علیه السلام بیرون شوی واین کسی که ما را میکشد بکشی. چون عبيد الله، مختار را احضار کرد تا بکشد، پست نامه ای از یزید آورد و در آن دستور داده بود مختار را آزاد کند. و او را رها کرد و دستور داد میثم را به دار زدند. مردی او را دید و گفت : می توانستی خود را از آن نجات دهی، و در جوابش تبسم کرد و به آن نخله اشاره کرد و گفت: برای او خلق شدم و برای من پروریده شده.

چون او را بالای چوبه دار بستند، مردم درب خانه عمرو بن حریث گردش را گرفتند . عمرو گفت: به خدا به من می گفت : من همسایه تو خواهم شد و چون در آن جا به دار رفت، عمرو به کنیز خود دستور داد زیر دارش را جاروب کرد و آب پاشید و مجمره نهاد، میثم فضایل بنی هاشم را برمی شمرد، و به ابن زیاد گفتند: این بنده، شما را رسوا کرد.

ص: 122

گفت : بر دهن او لجام زنید . و اول کسی بود که در اسلام لجام شد. و کشتن میثم ده روز پیش از ورود حسین علیه السلام به عراق بود و چون سه روز بر سر دار ماند، حربه ای به شکمش زدند و تکبیر گفت و پسین آن روز از بینی و دهنش خون روان شد . انتهی.

روایت شده که هفت کس از خرمافروشان کوفه همدست شدند که میثم را به خاک سپارند. شبانه نزد او آمدند و پاسبانانی که او را محافظت می کردند، آتش افروخته بودند و آنها را ندیدند و او را با چوبه دارش برداشتند، در كف جوب آبی میان قبیله مراد به خاک سپردند و چوبه دار را در یک خرابه انداختند. صبح، یک دسته سوار دنبال او رفتند و چیزی نیافتند.

من می گویم: از نژاد میثم تمار ، ابوالحسن میثمی علی بن اسماعیل بن شعيب بن میثم تمار است که در عصر مأمون و معتصم از متکلمان امامیه بوده و با ملحدین و مخالفین مناظراتی داشته و هم عصر ابی هذیل علاف استاد معتزلیان بصره بود.

شیخ مفيد علیه السلام حکایت کرده است که علی بن میثم از ابوهذیل علاف پرسید : تو معتقد نیستی که ابلیس جلوگیر از همه خیر است و فرمانده به همه شرور است؟ گفت: چرا . گفت : شر و خیری که بدان نهی و امر کند می داند یا نه؟ گفت: همه را می داند. ابوالحسن گفت: پس ثابت شد که ابلیس به همه خیرات و شرور دانا است. ابوالهذیل گفت : آری. گفت : بگو بدانم آن کسی را که پس از پیغمبر امام میدانی همه خیرات و شرور را می داند ؟ گفتند: نه. گفت: پس ابلیس از امام تو داناتر است. ابوالهذيل واماند.

بدان که میثم در هر جا به کسر میم است و بعضی میثم بن علی بحرانی شارح نهج البلاغه را به فتح میم دانسته اند.

از کتاب "اختصاص" روایت شده که : چون زیاد رشید هجری را تعقیب کرد، پنهان شد و یک روزی که ابوارا که با جمعی از یارانش درب خانه خود نشسته بود آمد و وارد خانه او شد. ابوارا که به هراس افتاد و ترسید دنبالش در خانه رفت و گفت: وای بر تو مرا به کشتن دادی و فرزندانم را بی پدر کردی و هلاک ساختی.

گفت: چرا ؟ گفت: تو تحت تعقیبی و به خانه من آمدی و گروهی تو را دیدند ؟ گفت : هیچ کدامشان مرا ندیدند. گفت: مرا مسخره میکنی؟... او را گرفت و بست ودر اطاقی انداخت و درش را بست و نزد یاران خود رفت و گفت: به نظرم آمد که پیرمردی وارد خانه ام شد. گفتند : کسی را ندیدیم. مکرر از آنها پرسید و گفتند : کسی را ندیدیم . خاموش شد و ترس آن داشت که دیگری او را دیده باشد. به مجلس زیاد رفت تا بداند نامی از او می برند یا نه؟ و اگر خبر به آنها رسید ، خودش او را تسلیم کند، و به زیاد سلام داد و نزد او نشست و میانه آنها ملاطفتی بود، در این میان دید رشید سوار استر او وارد شد و نزد زیاد آمد و چون چشم ابوارا که به او افتاد رنگش پرید و گیج شد و دانست که به هلاکت میرسد.

رشید از استر فرود آمد و بر زیاد سلام داد، زیاد برخاست او را در آغوش کشید و بوسید و به او خیر مقدم گفت و از حال او و کسانش پرسید و دستی از ملاطفت به ریشش کشید و او اندکی نشست و برخاست رفت.

ابوارا که به زیاد گفت: خدایت اصلاح کند، این شیخ چه کسی بود؟ گفت: یکی از دوستان شامی من است و به دیدن من آمده، ابوارا که به منزل خود برگشت و دید رشید به همان وضعی که او را گذاشته بود در خانه است. ابوارا که گفت: اگر چنان علمی داری که من دیدم هرکار خواهی بکن و هر وقت خواهی به منزل من بیا.

پسر میمون بن ابی اراکه و اسحاق بن بشیر و علی و حسن پسران شجره و همه بزرگان و موثقين و اجله اند و آنچه ابوارا که با رشید کرده برای کم شمردن او نبوده بلکه از ترس بر جان خود بوده زیرا زیاد سخت او را و امثال او را از شيعة على علیه السلام تعقیب کرده و آنها را و هر کس آنها را یاری می کرد و مهمان مینمود و پناه میداد شکنجه می کرد. از اینجا جلالت و مردانگی هانی معلوم می شود که مسلم بن عقیل را مهمان کرد و در خانه خود منزل داد و خود را فدای او کرد، طيب الله رمسه و انزله حظيرة القدس.

[ رمز 15 ]

قانون فراخور مزاج عمومی تشریع می شود و استعداد نوعی در آن ملحوظ است و تعلیمات و آموزش هم از نظر عمومی چنین است قانون برای مبارزه در برابر ظلم و ظالم تا حدودی اجازه میدهد که در توان عموم است و زمینه تأثیر و پیشرفت دارد و حفظ جان و خاندان در آن ممکن ومورد اعتماد است و در صورت عجز و ناتوانی خطر جانی وخاندانی وظیفه عمومی تقیه و خودداری است ، ولی بسیار کم کسانی یافت شوند که در خود توان فداکاری و جانبازی در راه حق و حقیقت بشناسند و دیده و دانسته و فهمیده خود را در دهان اژدهای بلا افکنند ، اینها رجال فوق قانون ومصلحین جهان بشریت می باشند ، راه و رسم این رادمردان از دیگران جدا است و حال آنها را با مردم معمولی نمی توان در حساب آورد ، اینها کسانی هستند که لیاقت دارند به اسرار هستی آشنا شوند و آینده خود و دیگران را بدانند.

در میان اصحاب على علیه السلام از این رادمردان جمعی بودند که شاهکار تعليمات عالیه آن حضرت را دریافتند و افتخار همرازی با آن حضرت را داشتند، از این رو با آنکه مردان بزرگواری رشته ارادت او را به گردن داشتند ولی هنگام تسلط دشمنان مأمور به تقیه بودند و وظیفه خود نمی دانستند که با دولت زورگو وستمکار بنی امیه مبارزه علنی کنند که این ابوارا که وصدها شیعیان دیگر در شمار آنها هستند ولی مقام امثال رشید

ص: 125

هجری و میثم، مقام دیگری است و فهم موقعیت معنوی آنها از خور فهم عمومی برتر است و برای آنها حكم تقيه و خودداری موضوع ندارد، اینها در عهده خود می دانند که در برابر ستم ، صراحت و مقاومت از خود نشان دهند و جان بدهند وشکنجه ببینند تا کاخ ستم را با خون خود واژگون کنند.

شیخ کشی از ابی حیان بجلی از قنوا دختر رشید هجری روایت کرده، گوید :

به او گفتم : به من خبر ده آنچه را از پدرت شنیدی. گفت: از پدرم شنیدم میگفت : امیرالمؤمنين علیه السلام به من خبر داد و فرمود: ای رشید ! تا کجا شکیبا باشی وقتی به خود وابسته بنی امیه تو را بخواهد و دست و پا و زبانت را ببرد؟ عرض کردم: پایان این بلا بهشت است ؟ فرمود: ای رشید ! تو در دنیا و آخرت با منی.

دخترش گفت: روزگاری نگذشت که عبيد الله بن زیاد دعي، او را خواست و به بیزاری از امیرالمؤمنین علیه السلام خواند و سر باز زد که از او بیزاری جوید، آن دعي به او گفت : به تو گفته است چگونه خواهی مرد؟ گفت: دوستم به من خبر داده که مرا به بیزاری از او خواهی خواند و من بیزاری نجویم، پس هر دو دست و هر دو پا و زبانم را خواهی برید . گفت: به خدا او را دروغگو نمایم ، دستور داد او را پیش داشتند و دو دست و پایش را بریدند و زبانش را رها کردند، من دستها و پاهای او را برگرفتم و گفتم: پدر جان ! از آنچه به تو رسیده دردی می فهمی؟ گفت: نه، مگر به اندازه فشار میان مردم ای دختر جانم.

چون او را برداشتیم و از قصر بیرون آوردیم مردم دورش جمع شدند، گفت: بروید دوات و دفتر بیاورید تا آنچه را تا قیامت می شود برای شما بگویم. و حجامی فرستاد تا زبانش را برید و در همان شب از دنیا رفت، رحمه الله.

فضیل بن زبیر گوید: روزی امیرالمؤمنین علیه السلام با یاران خود به بستان برنا رفت و زیر درخت خرمایی نشست و فرمود تا خرمای نخله ای چیدند و رطبی از آن آوردند. نزد آنها نهادند، رشید هجری عرض کرد: یا امیرالمؤمنین! چه رطب خوبی است. فرمود: ای رشید ولی تو به تنه آن به دار میروی . رشید گوید: من بامداد و پسین به آن آب میدادم ؛

ص: 126

امیرالمؤمنین علیه السلام درگذشت، و من روزی نزد آن رفتم و دیدم شاخه هایش را بریدند، گفتم : مرگم نزدیک است، یک روز آمدم و کدخدا گفت : امیر تو را خواسته ، نزد وی رفتم و چون وارد قصر شدم دیدم آن چوب آن جا افتاده، یک روز دیگر آمدم دیدم نصف دیگر آن پایه چرخ آبکشی شده، گفتم: دوستم به من دروغ نگفته.

کدخدا آمد و گفت : امیر را اجابت کن. نزد او آمدم و چون به قصر رفتم آن چوب افتاده بود و پایه در آن بود، آمدم پا به آن پایه آبکشی کوفتم و گفتم: تو برای من پروریده شدی و برای من روییدی و نزد عبيد الله بن زیاد رفتم و گفت : از دروغ های مولایت بگو. گفتم : به خدا نه من دروغ گویم ونه او، و او به من خبر داده که دست و پا و زبانم را میبری . گفت: ما او را دروغگو کنیم ، دست و پایش را ببرید و بیرونش برید.

چون نزد اهل خود رفت، مطالب مهمی برای مردم می گفت و می گفت: از من بپرسید که این قوم یک طلب دیگر از من دارند که ادا نکرده اند، مردی نزد ابن زیاد رفت و گفت : چه کردی؟ دست و پایش را بریدی و او احادیث مهمی به مردم می گوید . گفت : او را برگردانید، از در خانه او را برگردانیدند و دستور داد دو دست و دو پا و زبانش را ببرند و دستور داد به دارش زنند.

شیخ مفید از زياد بن نصر حارثی گفت: من نزد زیاد بودم که رشید هجری را آوردند ، زیاد به او گفت: علی با تو گفته است که ما با تو چه خواهیم کرد؟ گفت: فرموده : دستها و پاهایم را می برید و به دارم میزنید. زیاد گفت : به خدا حديث او را دروغ خواهیم کرد، او را آزاد کنید.

چون خواست بیرون رود زیاد گفت: به خدا چیزی بدتر از آنچه رفیقش به او گفته است نخواهیم یافت، دستها و پاهایش را ببرید و او را به دار زنید، رشید گفت : هیهات! چیز دیگری که امیرالمؤمنین علیه السلام به من خبر داده نزد شما باقی است، زیاد گفت : زبانش را ببرید، رشید گفت: به خدا اکنون خبر امیرالمؤمنین علیه السلام تصدیق شد.

بود و حکایت شده که شبانه روزی هزار رکعت نماز می خواند و از فضلاء صحابه است با سن کم از بزرگان آنها است، روزصفين پرچمدار کنده بود و روز نهروان فرمانده راست جناح چپ.

فضل بن شاذان گفته : از بزرگان و سروران و زاهدان تابعين جندب بن زهيره قاتل ساحر و عبد الله بن بدیل و حجر بن عدی و سلیمان بن صرد و مسیب بن نجبه و علقمه واشتر و سعید بن قیس و همگنان آنها بسیار بودند و جنگ آنها را فنا کرد و سپس بسیار شدند و با حسین علیه السلام کشته شدند.

بدان که چون مغيرة بن شعبه والی کوفه شد، بالای منبر علی بن ابی طالب علیه السلام و شیعیانش را بد می گفت و به کشندگان عثمان لعن می کرد و برای عثمان آمرزش می خواست و او را تبرئه میکرد، حجر بن عدی از جا برمی خاست و می گفت: «ای کسانی که ایمان آوردید به عدالت قیام کنید و برای خدا بر ضرر خودتان هم باشد گواه باشید» من گواهم کسی را که بد گویید به فضل شایسته تر است از آنکه مدح کنید و آنکه را پاک شمارید به مذمت شایسته تر است از آنکه عیب کنید . مغیره به او می گفت : ای حجر! وای بر تو، از این سخنها دست بکش و از خشم سلطان بپرهیز که بسیار باشد چون تویی را بکشد و از او صرف نظر میکرد و همیشه چنین بود تا روزی مغیره در آخرین روزهای خود بالای منبر به على علیه السلام بد گفت و او را و شیعیانش را لعن کرد.

حجر از جا جست و فریادی کشید که تا بیرون مسجد شنیده شد و گفت : ای انسان! تو نمی فهمی به چه کسی جسارت میکنی؟ تو امیر مؤمنان را بد میگویی و از مجرمان تمجید میکنی؟ تا در سال پنجاه هجری مغیره مرد و كوفه ضمیمه بصره در ولایت زیاد بن ابیه واقع شد و او به کوفه آمد و حجر را که دوست قدیمی او بود خواست، گفت: آنچه با مغيره میکردی به من رسیده او تحمل میکرد و من به خدا هرگز آن را تحمل نکنم، به تو می گویم که آن دوستی و محبتی که از علی در دل من بود خدا آن را زدود و به جایش دشمنی و کینه نهاد و آن دشمنی و کینه که از معاویه در دلم بود، خدا آن را زدود و به جایش دوستی و محبت نهاد؛ تو اگر راستی کنی دنیا و دینت سالم ماند و اگر به راست و چپ بزنی خود را هلاک کنی و خونت بر من مباح گردد، من پیش از اعلام، شکنجه را دوست ندارم و بی دلیل گرفت و نگیر نکنم، بارخدایا ! گواه باش.

ص: 128

حجر گفت: امیر آنچه نخواهد، از من نبیند و اندرز گفت و من پذیرایم. و از نزد او بیرون آمد و از او تقیه میکرد و ملاحظه داشت، زیاد هم او را به خود نزدیک میکرد و گرامی می داشت و شیعه نزد او رفت و آمد می کردند و از او گوش می گرفتند، زیاد زمستان را در بصره بود و تابستان را در کوفه، در بصره سمرة بن جندب را به جای خود می گماشت و در کوفه عمرو بن حریث را، عمارة بن عقبه به او خبر داد که شیعه گرد حجر را گرفته و به فرمان اویند و اگر بیرون روی خروج می کند، زیاد او را خواست و حذر داد و ترسانید و به بصره رفت، و عمرو بن حریث را بر کوفه گماشت و شیعه نزد حجر می رفتند و چون در مسجد می نشست، شیعه تا نصف مسجد را دور او پر میکردند و تماشاچی هم دور آنها می آمد و مسجد پر میشد و جار و جنجال میکردند و فریادشان به بدگویی معاویه و دشنام بر او و عیب گویی از زیاد بلند می شد، این خبر به عمرو بن حریث رسید، بالای منبر رفت و اشراف شهر دور او جمع شدند و آنها را به طاعت جمعیت دعوت کرد و از مخالفت بر حذر داشت، یک دسته از اصحاب حجر بر او جهیدند و فریاد الله اکبر کشیدند و دشنامش دادند تا به او نزدیک شدند و او را سنگباران کردند و دشنام دادند تا از منبر به زیر آمد و به قصر رفت و در را به روی خود بست و به زیاد گزارش داد و چون خبر به او رسید به شعر کعب بن مالک مثل آورد:

چون صبح به روستا رسیدند *** گفتند سران ما دریغا

دیگر به چو بذر خود بکاریم *** حفظش نکنیم اگر به تیغا

سپس گفت : من هیچم اگر کوفه را از حجر محافظت نکم و او را عبرت دیگران نسازم ، وای بر مادرت ای حجر ! (هوس شامت به گرگت داد) پس به کوفه آمد و به قصر رفت و با قباء سندس و پالتو خز سبز به مسجد رفت، حجر در مسجد نشسته بود، یارانش گرد او بودند، زیاد بر منبر رفت و نطق تهدید آمیزی ایراد کرد و به اشراف کوفه گفت: باید هر کدام شما بستگان خود را از گرد حجر فراخوانید و برادر و پسر و خویشاوندان خود را که از شما می شوند تا می توانید از او جدا کنید و بدین وسیله بیشتر آنها را متفرق کرد و چون یارانش کم شدند به شداد بن هیثم هلالی رئیس پلیس گفت: حجر را نزد من بیاور، نزد او رفت و گفت: امیر را اجابت کن، یارانش گفتند: نه به خدا نه به چشم او را اجابت نکند، شداد به

ص: 129

همدستانش گفت : بروید عمود و شمشیرها را بیاورید، آوردند و دور حجر را فرا گرفتند، بکر بن عبید عمودی به سر عمرو بن حمق زد که به زمین افتاد و ابوسفیان وعجلان از دی او را به خانه یکی از ازدیان بردند که عبيد الله بن مالک نام داشت و در آنجا پنهان بود تا از کوفه بیرون شد، عمیر بن زید کلبی به حجر گفت: در میان یاران تو شمشیر به دستی جز من نیست و یک شمشیر هم کاری صورت نمی دهد، گفت: چه نظر داری؟ گفت: از این جا بگریز و به محل عشیره خود برو بلکه تو را نگهداری کنند، از جا برخاست و زیاد که روی منبر به آنها نگاه میکرد، همدان و تميم وهوازن و ابناء بغيض و مذحج اسد و غطفان را مأمور کرد که به محله کنده بروند و حجر را بیاورند، چون حجر به خانه خود رسید و کمي یارانش را دید، آنها را مرخص کرد گفت : شما تاب مقاومت ندارید و هلاک می شوید، می خواستند بروند که سواران مذحج و همدان رسیدند و ساعتی با هم جنگیدند، قیس بن یزید اسیر شد و دیگران گریختند، حجر راه تیره بني حرب کنده پیش گرفت و خود را به خانه سلیمان بن یزید کندی انداخت و آنها تا همان خانه به دنبالش آمدند، سلیمان شمشیر کشید که به جلوی آنها برود، دخترانش گریستند و حجر جلویش را گرفت و از نیمدري خانه به سمت خانه بنی عنبره کنده رفت و خود را به خانه عبد الله بن حارث برادر اشتر نخعی انداخت و او هم با خوشرویی او را پذیرفت، به او خبر دادند که پلیس در میان نخع به جست و جوی تو هستند، یک کنیز سیاه خبر او را رسانیده بود آنها هم به نخع دنبالش رفته بودند، حجر شبانه ناشناس با عبد الله بیرون آمد و در خانه ربيعة بن ناجذ ازدی پنهان ، چون دست مأموران به او نرسید، زیاد محمد بن اشعث را طلبيد و گفت : به خدا باید حجر را نزد من بیاوری وگرنه همه نخلهایت را ببرم و همه خانه هایت را ویران کنم، و از دست من سالم نمانی تا تیکه تیکه ات کنم، گفت: به من مهلت بده تا او را بجویم، گفت: سه روز مهلت داری، اگر او را آوردی، آزادی وگرنه خود را در نابودان بشمار. محمد را با رنگ پریده تلوتلو به سوی زندان بردند، حجر بن یزید کندی از تیره ابن مرہ کفیل او شد او را رها کردند.

حجر بن عدی یک شبانه روز در منزل ربیعه به سر برد، غلامی رشید نام اصفهانی را نزد ابن اشعث فرستاد و گفت: از آن برخوردی که آن جبار عنید با تو کرد به من خبر رسید ،

ص: 130

هراسی به خود راه مده ، من نزد تو می آیم، تو چند تن از قوم خود را جمع کن برای من از او امان بگیر که مرا نزد معاویه فرستد و او درباره من تصمیم بگیرد. محمد نزد حجر بن یزید و جریر بن عبد الله وعبد الله برادر اشتر رفت و با هم نزد زیاد رفتند، آنچه حجر خواسته بود از او خواستند و پذیرفت و کسی نزد حجر فرستادند و به او اعلام کردند و نزد زیاد آمد و او را به زندان انداخت و ده روز زندانی بود و زیاد کاری جز تعقیب یاران حجر نمی کرد.

به او برسانید و به او اعلام کنید که من در مدینه ظهور کرده ام. رفتند و راه را گم کردند و یکی از آنها گفت : مگر رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم دستور داد از چپ بروید؟ و از چپ رفتند و به آن مردی که رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم گفته بود رسیدند و راهنمایی خواستند و آن مرد که عمرو بن حمق بود به آنها گفت: پیغمبر صلی الله علیه و آله و سلم در مدینه ظهور کرده است؟ گفتند: آری، به آنها پیوست و در مدینه خدمت رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم آنچه مقدر بود ماند، رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم به او فرمود: به همان جا که از آن هجرت کرده ای برگرد؛ و چون امیرالمؤمنین علیه السلام والی کوفه شد به او پیوند. او برگشت تا وقتی امیرالمؤمنین علیه السلام در کوفه متصدی خلافت شد، نزد او آمد و در کوفه اقامت کرد، امیرالمؤمنین علیه السلام به او گفت: خانه داری ؟ عرض کرد: آری، فرمود: آن را بفروش و در میان ازد خانه بخر که چون نباشم و تو را تعقیب کنند ازد از تو حمایت کنند تا از کوفه بیرون روی و خود را به حصن موصل رسانی و به مرد زمین گیری برسی و نزد او بنشینی و آب خواهی و آبت دهد و احوالت بپرسد، به او خبر ده و او را به اسلام دعوت کنی که مسلمان شود دو زانویش را دست بکش که خدا دردش را شفا دهد و برخیزد با تو بیاید و بر سر راه به مردی کور برسی و از او آب خواهی و آبت دهد و حالت پرسد، به او خبر ده و به اسلامش دعوت کنی که مسلمان شود و دست به چشمش بکش که خدای عز و جل او را بینا کند و او هم با تو بیاید و با هم تو را به خاک سپارند، سپس سواران دنبال تو آیند و چون در فلان جا نزدیک قلعه رسیدی سواران تو را دریابند، از اسب خود پیاده شو و درون غار بگریز که نابکاران جن و انس در خونت شریک شوند.

آنچه دستور على علیه السلام بود انجام داد و چون بدان قلعه رسید به آن دو مرد گفت: بالا روید و نگاه کنید چیزی می بینید؟ گفتند: یک دسته سوار می آیند، از اسبش فرود شد و آن را پی کرد و به غار رفت و چون وارد غار شد مار سیاهی که در آن جا مأوی داشت او را گزید، سواران آمدند، چون اسبش را پی کرده دیدند، گفتند: نزدیک است و دنبال او گشتند و او را در غار جستند و به هر جای تنش دست زدند گوشتش برآمد، سرش را بریدند و نزد معاویه بردند و آن را بر نیزه کرد و آن اول سری بود که در اسلام بالای نیزه رفت.

میگویم: در ذکر شهادت اصحاب حسین علیه السلام بیاید که « زاهر» آزاد شده عمرو بن حمق کسی بود که بدن عمرو را به خاک سپرد.

ص: 132

در "قمقام" گفته: عمرو بن حمق به وزن كتف پسر کاهن بن حبيب بن عمرو بن قین بن ذراح بن عمرو بن ربيعة خزاعی است که پس از حدیبیه نزد پیغمبر صلی الله علیه و آله و سلم مهاجرت کرد و گفته شده که سال حجة الوداع اسلام آورد و اول اصح است، صحبت پیغمبر صلی الله علیه و آله و سلم را دریافت و احادیثی از او فرا گرفت، ناشر کتاب از عمرو بن حمق روایت کند که : پیغمبر را آب داد و آن حضرت گفت : بارخدایا ! او را به جوانی اش بهرمند کن، هشتاد ساله شد و موی سپیدی در ریشش نبود و از شیعیان على علیه السلام شد و در مشاهد جمل و صفین و نهروان با او بود، معاون حجر بن عدی و از یارانش بود، از زیاد ترسید و به موصل گریخت و در غاری نزدیک موصل پنهان شد، حاکم موصل فرستاد از غاری که در آن بود او را بگیرند و دیدند مار او را گزیده و مرده و قبرش در بیرون موصل زیارتگاه است و بارگاه بزرگی دارد که ابوعبد الله سعید بن حمدان پسر عم سیف الدوله وناصر الدوله در شعبان سال سیصد و سی و شش آغاز ساختمان آن نمودند و میان شیعه و سنی در ساختن آن ستیزه ای برخاست. انتهی.

از کشی است که او را از حواریین علی بن ابی طالب علیه السلام شمرده و از کسانی که سبقت به رجوع به آن حضرت گرفتند.

در کتاب "اختصاص" سابقین مقربین امیرالمؤمنین علیه السلام را برشمرده، جعفر بن حسین از محمد بن جعفر مؤدب بازگفته است: اركان اربعه صحابه ، سلمان و مقداد و ابوذر و عمارند، و در تابعین: اویس بن انیس قرنی شفیع ربيعه و مضر و عمرو بن حمق خزاعی، جعفر بن حسین گوید: برای امیرالمؤمنین علیه السلام چون سلمان بود برای رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم رشید هجری، میثم تمار ، کمیل بن زیاد نخعی، قنبر آزادشدۀ امیرالمؤمنین علیه السلام محمد بن ابی بکر، مرزع آزادشده امیرالمؤمنین، عبد الله بن یحیی که روز جمل امیرالمؤمنین علیه السلام به او فرمود: ای پسر یحیی! مژده گیر تو و پدرت در شرطة الخمیس هستید و خدا در عرش، شما را نامزد آن کرده است، جند بن زهير عامری، بنو عامر همه شیعیان علی علیه السلام بودند، حبیب بن مظاهر اسدی، حرث بن عبد الله اعور همدانی، مالک بن حارث اشتر، علم ازدی، ابوعبد الله جدلی، جويرية بن مسهر عبدی.

نیز از او روایت شده که : عمرو بن حمق خزاعی به امیرالمؤمنین علیه السلام گفت: من برای

ص: 133

مال دنیا و منصب، خدمت شما نیامدم بلکه برای آنکه پسر عم رسول خدایی و اولی به مردم از خود آنهایی و شوهر فاطمه سیدة النسایی و پدر ذریه باقية رسول خدایی و میان مهاجرین و انصار از همه سهم بیشتری داری ، به خدا اگر به من دستور دهی کوه های بلند را جابه جا کنم و دریاهای ژرف را آب کشم تا بمیرم و همیشه دست به شمشیر ، دشمنانت را برانم و به دوستانت کمک کنم و خدا تو را برتری دهد و پیروزی بخشد ، گمان ندارم حقي که بر من داری ادا کرده باشم. امیرالمؤمنین علیه السلام فرمود : بارخدایا ! دلش را روشن کن و به راه راست راهنمایی اش فرما، کاش در شیعیانم صد تن چون تو بودند.

ونیز او آغاز اسلام عمرو بن حمق را چنین نقل کرده است: او شتردار بستگان خود بود که همزمان رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم بودند و چند تن از اصحاب رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم به او گذر کردند که رسول خدا آنها را به دعوتی فرستاده بود و از نداشتن توشه و ندانستن راه، به آن حضرت شکایت داشتند، فرمود: به مردی زیباروی برخورید و او شما را خوراک دهد و نوشیدنی دهد و راهنمایی کند و از اهل بهشت باشد.

ورود آن جمع را بر او و اطعام آنها از گوشت شتر و نوشانیدن شیر و ورود بر رسول خدا صلی الله لیه و آله و سلم که بیعت و اسلام او را ذکر کرده تا آنکه گفته است: چون دوران معاویه شد از شهر زور به موصل رفت و کناره گرفت و معاویه به او نوشت : اما بعد؛ خدا آتش جنگ را خاموش کرد و فتنه را آرام نمود و سرانجام را به متقین داد، تو از رفیقانت دورتر و مجرم تر نیستی، همه سر به فرمان من نهادند و برای همکاری من شتافتند، تو تاکنون عقب کشیدی، تو وارد کار ما شو تا گناهان پیشت بخشوده و رفتارهای نیک کهنه ات زنده شود و شاید من برای تو کمتر از پیشینیان نباشم، اگر تو خوددار و پرهیزکار و وفادار و خوشرفتار باشی بیا در ذمه خدا و ذمه رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم در امانی و از حسد دلها و كينه سینه ها محفوظی و خدا برای گواهی بس است.

[ رمز 16]

دنیاطلبان زیرک وسیاستمدار با آن که از حقایق ایمان برکنارند و از مبادی اخلاق فاضله چون تقوی و دانش ونوع پروری بیزار ، ولی همیشه

ص: 134

می خواهند خود را طرفدار ایمان و تقوی و زهد و علم معرفی کنند و در پناه این اصول مردم خواه، خوشنام، جرم وخیانت های خود را زیر پرده کنند و در درون کاخهای در بسته به عیش و نوش بگذرانند ، بهترین راه عوام فریبی این است که مردان معروف به دانش و تقوا وفضیلت را رام خود سازند و به وسيله آنها در برابر مردم تظاهر و خودنمایی کنند.

معاویه از آن مردان با تزویر و با ریایی است که کاملا به این نکته متوجه بود و به هر قیمت میشد ملانماهای بسیاری دور خود جمع کرد که عده ای فاضل ودرس خوانده های اسلامی دنیاطلب وشکم خواه میان آنها وجود داشت و جمعی هم تقواشعاران قلابی دور خود جمع کرده بود ، جنایات خود را زیر ریش و عمامه آنها پنهان میداشت ، چیزی که خار چشم او بود عده معدودی دانشمندان حق شناس وخوددار و زاهدان با معنویت که با کناره گیری خود ، مشت او را باز می کردند و مقاومت منفی آنها مایه رسوایی وشکست سیاست او بود و چون از مسخر کردن آنها مأيوس میشد ناچار تیغ ستم را به روی آنها می کشید و آنها را بی دریغ میکشت وکشتن آنها هم بدتر مشت او را باز می کرد و پرده سیاست او را می درید وعمرو بن حمق یکی از همان رادمردان دانشمند و متقی بود که از میان کوههای موصل ، یکه و تنها ، خار چشم او شده بود و نمی توانست او را زنده بیند تا دست به این جنایت رسواکننده زد و او را نامردانه کشت.

عمرو بن حمق نزد معاویه نرفت و معاویه کسی را مأمور کرد تا او را کشت و سرش را نزد او آورد و آن سر را نزد بانویش فرستاد و زنش آن سر را در دامن گرفت و گفت: مدتها است که او را از من پنهان داشتید و کشته به منش هدیه کردید، خوشا بر این هدیه که دوستم داشت و دوستش داشتم، به معاویه گفته مرا برسان، خدا خونخواه او باشد و از انتقام خود به ویل و وایش بشتابد ، کار زشتی کرد و مرد نیک و پرهیزکاری را کشت، ای پیک! آنچه را گفتم به معاویه برسان.

ص: 135

پیک گفتارش را به معاویه رسانید و معاویه او را خواست و گفت: تو گوینده آن سخنان بودی ؟ گفت: آری، نه از آن برگردم و نه معذرت جویم . گفت : از کشور من بیرون رو . گفت : بیرون می روم.

[ رمز 17 ]

در مثل معروف است که مردان پارسا را دیدیم وزنان پارسا را شنیدیم .

جامعه عرب جاهلی زن را از محیط انسانی بسیار دور می داشت و او را سبک میشمرد و تا به جایی که چون حیوانی با او معامله می کرد و او را خرید و فروش می نمود و گاهی آن را مایه دردسر وموجودی زاید میشمرد و زنده به خاکش می سپرد.

اسلام در تعليمات خود، حق زن را شناخت و او را در ردیف مردان وارد تعلیم وتربیت کرد و در محیط اسلامی زنانی لایق و مبارز ودانشمند وباشهامت تربیت کرد که در همه میدان های زندگی کم و بیش خودنمایی کردند و امتحان خوبی دادند و این بانوی حرم عمرو بن حمق یکی از زنهای باشهامت وتربیت شدگان مکتب اسلام و پرورش یافتگان مدرسة على علیه السلام است که معاویه را با آن همه دستگاه به هیچ می شمارد و چشمش از آن همه زر و زیور و زور وسرنیزه و شمشیر خیره نمی شود و مردانه در برابر او قیام می کند.

نه مصیبت جانگداز شهادت شوهر او را از پای در می آورد وخودباخته می کند و نه هیبت ستمکاری و جلادی معاویه او را زبون می سازد و با آنکه سر بریده شوهر به او تحویل می شود مانند شیری می جهد و با شمشیر زبان تا قلب معاویه را می شکافد که او را وادار به تعقیب وی می نماید و چون افسران یاغی او را احضار می کند.

ص: 136

عبد الله بن ابی سرح کلبی گفت: یا امیرالمؤمنین ! این منافق است او را دنبال شوهرش فرست، آن بانو به وی نگریست و گفت: ای ریش قورباغه! تو آن کسی را که نعمت خلعتت پوشانده و عبا بر آن افزوده ، کشتی و نابود کردی، همانا از دین برگشته و منافق آن کسی است که نادرست پوید و بندگان را خدا گوید و خدا در قرآن کفرش فرو فرستد.

معاویه به دربان اشاره کرد او را بیرون کند، بانو گفت: از زاده هند شگفت آید که به اشاره انگشت گراید و زبان تیز در کام نماید ، به خدا او را با سخنی سخت که چون آهن تیز باشد ، شکم پاره کنم مگر من آمنه دخت رشید نباشم ؟!

[ رمز 19 ]

استمکاران نمک به دلهای ریش بپاشند و از سوز و گداز ناتوانان لذت برند، معروف است که «نرون » آن امپراطور دیوانه روم باستان باسوختن مردم تفریح می کرد و از سوز و گداز بینوایان لذت می برد، از حجاج آدمکش هم معروف است که می گفت : اگر در موقع خوراک ، سری در برابرم نبرند، آن خوراک به من مزه نمی دهد، این خوی ددان است که در ستمکاران ومعاویه مسلکان پدیدار است و پس از کشتن عمرو بن حمق سرش را برای بانویش به هدیه می فرستد و احساسات او و خاندانش را جریحه دار می نماید .

میگویم: در ضمن نامه مولای ما ابی عبدالله الحسین علیه السلام به معاویه است که: «تو نیستی کشنده عمرو بن حمق صحابی رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم و بندۂ صالحی که عبادتش لاغر و رنگ زرد کرده بود؟ با آن که به وجهی او را امان دادی و عهد و پیمان خدا را منظور کردی که اگر به پرنده ای داده بودی از سر کوه به دامنت می افتاد و سپس بر خدا جرأت کردی واو را کشتی و آن پیمان را سبک شمردی؟».

ص: 138

زیاد گواهینامه را به وائل بن حجر وکثیر بن شهاب داد و آنها را با حجر و یارانش به شام فرستاد، دستور داد شبانه آنها را حرکت دهند و افراد پلیس تا بیرون کوفه با آنها باشند و عده آنها چهارده تن؛ چون به جبانة عرزم یکی از منازل کوفه رسیدند، قبيصة بن ضبيعة عبسی یکی از یاران حجر به خانه خود نگاه کرد و دید دخترانش متوجهند، از وائل وكثير خواست او را نزدیک خاندانش برند تا وصیت کند، چون به دخترانش نزدیک شد گریستند، ساعتی به آنها مهلت داد گریستند، و سپس گفت: خاموش باشید. و خاموش شدند، گفت: خدا را پرهیزکار باشید و صبر کنید زیرا من در این سفر از پروردگارم امید یکی از دو سرانجام خوش را دارم : یا شهادت که چه خوش سعادتی است و یا برگشت نزد شما با عافیت؛ آن که به شما روزی میداد و شما را نگهداری می کرد، آن خدای تبارک و تعالی بود که زنده است و نمیرد و امیدوارم شما را فراموش نکند و درباره شما مرا منظور دارد، برگشت و قومش او را دعا می کردند. و آنها را تا « مرج عذراء » چند مایلی دمشق بردند و در آنجا زندان کردند و معاویه ، وائل بن حجر وكثیر را بار داد و نام آنها را گشود، برای شامیان خواند، نوشته بود:

«خدمت عبدالله، معاوية بن ابی سفیان از طرف زیاد بن ابی سفیان، اما بعد؛ خدا برای امیرالمؤمنین آزمایش خوشی پیش آورد، دشمنش را از میان برداشت وزحمت یاغیان بر او را کفایت کرد، سرکشان علی دوست جوان به رهبری حجر بن عدی امیرالمؤمنین را خلع کردند و از جماعت مسلمانان مفارقت کردند و به جنگ ما برخاستند وخدا آتش آنها را خاموش کرد و ما را بر آنها مسلط کرد و من نیکان واشراف وخردمندان کوفه را خواستم وبدانچه از آنها دیده ودانسته بودند گواهی دادند، آنها را با گواهینامه صلحاء ونیکان شهر که در پایین نامه است فرستادم».

چون نامه را خواند ، گفت : نظر شما درباره آنان چیست؟ یزید بن اسد بجلی گفت : رأي من این است که آنها را در دهات شام پخش کنی، و یاغیان ، کفایت کار آنها را بکنند.

حجر به معاویه پیغام فرستاد که : «ما بر بیعت امیرالمؤمنین بر جاییم، نه واگذاردیم و نه واخواهیم گذارد، دشمنان و بدخواهان بر علیه ما گواهی دادند» چون پیغام حجر به معاویه

ص: 140

رسید گفت: زیاد پیش ما از حجر راستگوتر است، معاویه هدبة بن فیاض قضاعی یک چشم را با دو مرد دیگر فرستاد، حجر واصحابش را شبانه آوردند، کریم بن عفيف ختعمی چون چشمش به آن یک چشم افتاد گفت: نیمی از ما کشته خواهند شد و نیمی نجات خواهند یافت.

فرستاده معاویه نزد آنها آمد و شش نفر آنها را به وساطت شامیان آزاد کرد و هشت تن ماندند و فرستادگان معاویه گفتند: ما دستور داریم شما را با بیزاری جستن از علی و لعن بر او آزمایش کنیم اگر انجام دادید آزاد کنیم و اگر نه بکشیم، امیرالمؤمنین معتقد است که به گواهی همشهریان خودتان خون شما مباح است ولی شما را عفو کرده، از این مرد بیزاری جویید و آزاد شوید ، گفتند: ما چنین کاری نکنیم، دستور دادند بند از دست آنها گشودند و کفن پوشیدند و آن شب را تا صبح نماز خواندند، صبح اصحاب معاویه به آنها گفتند: ای جمع ! دیشب نماز طولانی خواندید، و خوب دعا کردید، بگویید بدانیم درباره عثمان چه عقیده دارید ؟ گفتند: او اول کسی بود که بر خلاف حکم کرد و به ناحق عمل کرد، گفتند: امیرالمؤمنین شما را بهتر می شناسد، بالای سر آنها ایستادند و گفتند: از این مرد بیزارید یا نه ؟ گفتند: بلکه او را دوست داریم، هر کدامی یکی از آنها را گرفت تا بکشد، حجر گفت: من وضوء گرفتم ، بگذارید دو رکعت نماز بخوانم، به خدا هر وقت وضو گرفتم نماز خوانده ام ، گفتند: نماز بخوان ، نماز را تمام کرد و گفت: به خدا من از این کوتاه تر نمازی نخوانده ام تا نگویید که از مرگ هراس دارم

هدبة بن فیاض اعور با شمشیر به او حمله ور شد و او به خود لرزید، گفت: پس تو گفتی من از مرگ هراس ندارم ؟ ما تو رها میکنیم، از مولای خود بیزاری جو. گفت : چگونه نهراسم، گور آماده و كفن پوشیده و شمشیر کشیده و به خدا اگر هم بهراسم آنچه در آن سخط خدا است نگویم.

میگویم: من در این جا به یاد آوردم روایتی را که حجر پس از ضربت ابن ملجم بر سر امیرالمؤمنین علیه السلام خدمت آن حضرت رسید، ایستاد و گفت :

دریغا به مولای پرهیزکار *** زکی شیرمرد و به اطهار باب

تا آخر اشعار .

ص: 141

چون امیرالمؤمنین علیه السلام او را دید و شعرش را شنید، فرمود: چگونه باشی گاهی که بیزاری از من را از تو خواهند تا چه گویی، گفت: یا امیرالمؤمنین ! اگر با شمشیرم تیکه تیکه کنند و به آتشم کشند، آن را بر بیزاری از تو برگزینم، فرمود: برای هر خیری موفق باشی ای حجر، خدا از خاندان پیغمبرت پاداش نیک دهد.

سپس یاران حجر را یک یک کشتند تا ششمین، عبد الرحمن بن حسان عنزی و کریم بن عفيف خثعمی که باقی ماندند، گفتند: ما را نزد خود معاویه برید تا آنچه را درباره این مرد خواهد بگوییم. آنها را نزد معاویه بردند، خثعمی چون بر او درآمد گفت: ای معاویه ! خدا را خدا را، تو از این خانه فنا به دیگر سرای جاوید جابه جا شوی و از ریختن خون ما بازپرسی شوی . گفت : درباره على علیه السلام چه گویی ؟ گفت: آنچه تو گویی، من از دین على که بدان خدا را می پرستید بیزارم، و شمر بن عبد الله خثعمی برخاست او را هبه خواست و او را به وی بخشید به شرطی که یک ماه زندان باشد و تا معاویه سلطنت دارد به کوفه نرود.

سپس رو به عبد الرحمن کرد و گفت: با اخا ربيعه ! درباره على چه گویی؟ گفت: گواهم که از کسانی بود که بسیار یاد خدا کنند و امر به معروف و نهی از منکر نمایند و از مردم درگذرند. گفت : درباره عثمان چه گویی ؟ گفت: اول کس بود که درهای ستم را گشود و درهای حق را بست. گفت: خود را کشتی، گفت: تو را کشتم. معاویه او را نزد زیاد فرستاد و نوشت: این بدتر کس بود که فرستاده بودی، او را شکنجه ای که سزا هست بده و به بدترین کشتاری بکش. چون به زیاد رسید، او را نزد قیس ناطف فرستاد تا زنده به گورش کرد، و هفت تن از آنها کشته شدند:

(1) حجر بن عدی (2) شریک بن شداد حضرمی (3) صیفی بن فسیل شیبانی (4) قبيصة بن ضبیعه عیسی (5) محرز بن شهاب منقری (6) کدام بن حیان عنزی (7) عبد الرحمن بن حسان عنزی.

میگویم : کشتن حجر باری بر دل مسلمانان شد و معاویه را نکوهش کردند. ابوالفرج اصفهانی گوید : ابومخنف گفت که : ابن ابی زائده، از ابی اسحاق برایم حديث کرد که مردمی را به یاد دارم که میگفتند : اول خواري کوفه ، کشتن حجر و ادعای برادری زیاد

ص: 142

برای معاویه و کشتن حسین علیه السلام بود، خود معاویه هنگام مردن میگفت: از ابن الادبر روزگار درازی دارم. گویم : مقصودش از ابن الادبر همان حجر است که ادبر جد او است برای آنکه دو رانش شمشیر خورده بود، حکایت شده که چون خبر کشته شدن حجر و یارانش به گوش ربیع بن زیاد حارئی والی خراسان رسید آرزوی مرگ کرد، و دو دست خود را بلند کرد و گفت : بارخدایا ! اگر من نزد تو منظورم، زود مرا نزد خود ببر و فورا مرد.

ابن اثیر در "کامل" گوید : حسن بصری می گفت: معاویه چهار خصلت داشت که هر یک از آنها هلاک کننده است :

1- به زور شمشیر خود را بر این امت تحمیل کرد، و رأی برای خلافت خود نخواست، با آنکه بقایای اصحاب پغمبر صلی الله علیه و آله و سلم و صاحبان فضل وجود داشتند.

2- پسر مست می خوار ابریشم پوش و طنبور زن خود را جانشین کرد.

3- زیاد را برادر خود خواند با آن که رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم فرمود: فرزند از آن شوهر زن است که صاحب فراش است و از آن زانی، سنگ است.

4- حجر و یارانش را کشت ، وای بر او از حجر و یارانش!

گفته اند که مردم می گفتند : اول خواری کوفه مرگ حسن بن علی علیه السلام وکشتن حجر و به خود بستن زیاد بود. هند دختر زید انصاری که شیعه مسلک بود این نوحه را برای حجر سرود:

ای ماه تابان بالا برو هان *** بنگر که بینی حجرم خرامان

تا آخر اشعار .

در کشتن حجر وجه دیگری گفته اند که : زیاد روز جمعه ای خطبه را دراز خواند و نماز را پس انداخت، حجر بن عدی فریاد «الصلوة » کشید و او خطبه را ادامه داد و باز حجر بن عدى «الصلوة » گفت، او خطبه می خواند، حجر از فوت نماز جمعه ترسید و مشتی ریگ برداشت و به نماز ایستاد و مردم با او به نماز ایستادند، زیاد که چنین دید، فرود آمد و با مردم نماز خواند و به معاویه نوشت و بر آن افزود. معاویه نوشت او را به زنجیر کشد و برای او بفرستد، چون خواست او را بگیرد، قبیله اش قیام کردند تا از او دفاع کنند، حجر گفت: نه، سمعا وطاعة.

ص: 143

او را به زنجیر بستند و نزد معاویه بردند، و چون معاویه را دید گفت: السلام علیک یا امیرالمؤمنین! معاویه گفت: من امیر بر مؤمنانم؟ به خدا از تو درنگذرم و درخواست گذشت نپذیرم، او را ببرید و گردن بزنید، حجر به متصدیان کار خود گفت: بگذارید دو رکعت نماز بخوانم، گفتند: نماز بخوان، دو رکعت نماز سبک خواند و گفت: اگر به من بدگمان نمیشدید آنها را طولانی می کردم، و به کسانش که همراهش بودند گفت: مرا با زنجیر و خون تنم دفن کنید که فردای قیامت بر سر راه با معاویه برمی خوریم.

[ رمز 20]

در زبان پیشامدهای جنگی امروزه، عقب نشینی از برابر دشمن در صورتی که با نقشه صحیحی انجام پذیرد ، عقب نشینی پیروزمندانه است و از نظر حقیقت بین و عاقبت سنجانی چون حجر که آینده را دانسته اند اظهار تسليم وانقیاد در برابر ستمی که می دانند واقع شدنی است نوعی از اتمام حجت است و معنی زبونی ندارد و سلامی که حجر به معاویه داده نوعی از مسخره بوده که خویر معاویه هم درک کرده و آن مایه تشدید عقوبت او گردید و از این راه جای خرده گیری به حجر نیست و نقادان تاریخ ، وی را از این راه ضعیف نشمرده اند.

در "اسد الغابه" گفته : حجر در شمار کسانی بود که دو هزار و پانصد عطا می گرفتند و در سال 51 کشته شد و در عذراء قبر معروفی دارد و مستجاب الدعوه بود. میگویم: در نامه مولای ما حسین علیه السلام به معاویه است که :

«آیا تو نیستی کشندۀ حجر بن عدی کندی ونمازخوانان عابد که در برابر ستم ایستادگی داشتند و بدعت را بزرگ وناروا می شمردند و برای خدا از سرزنش نمی ترسیدند، آنها را به ستم وعدوان پس از دادن آمان، کشتی».

ابی محمد شیخ اهل کوفه روایت کرده که : چون حسین بن علیهما السلام یا کشته شد، دو پسر کوچک از لشکرهایش اسیر شد و آنها را نزد عبيد الله آوردند و زندانبان را طلبید و گفت : این دو پسر بچه را ببر و طعام خوشمزه و آب سرد به آنها نده و بر آنها تنگ بگیر. این دو کودک روزه می گرفتند و زندانبان شبها دو قرص نان جو و یک کوزه آب برای آنها می آورد تا یک سالی گذشت و یکی از آنها به دیگری گفت: ای برادر ! مدتی است ما در زندانیم و عمر ما میرود و تن ما می پوسد ، این شیخ زندانبان که آمد، مقام و نسب خود را به او بگوییم شاید به ما ارفاقی کند، چون شب شد آن شیخ همان نان و آب را آورد، کوچکتر گفت : ای شیخ ! محمد را می شناسی؟ گفت : چگونه نشناسم ؟او پیغمبر من است.

گفت : جعفر بن ابی طالب را میشناسی؟ گفت: چگونه نشناسم ؟ با آن که خدا دو پر به او داده که با فرشتگان هر جا خواهد برود؟ گفت: علی بن ابی طالب را میشناسی؟ گفت: چگونه نشناسم؟ او پسر عم و برادر پیغمبر من است. گفت: ما از نژاد پیغمبر تو محمد و فرزندان مسلم بن عقیل بن ابی طالب هستیم و در دست تو اسیریم و خوراک و آب خوب به ما نمیدهی و به ما در زندان سخت گیری میکنی. آن شیخ به پای آنها افتاد و گفت : جانم قربان شما ای عترت پیغمبر خدا مصطفی، این در زندان به روی شما باز است و هر جا خواهید بروید.

شب دو قرص نان جو و یک کوزه آب برای آنها آورد و راه را به آنها نمود و گفت : شبها راه بروید و روزها پنهان شوید تا خدا به شما گشایش بدهد ؛ شب به در خانه پیرزنی رسیدند و به او گفتند: ما کودک و غریب و نابلدیم و شب است، امشب ما را مهمان کن و صبح به راه می افتیم. به آنها گفت: ای عزیزانم! شما کیانید که از هر عطری خوشبوترید؟ گفتند: ای پیرزن! ما اولاد پیغمبریم و از زندان ابن زیاد و از کشتن گریختیم .

پیرزن گفت : عزیزانم ! من داماد نابکاری دارم که به همراهی عبید الله بن زیاد در واقعه کربلا حاضر شده، می ترسم در این جا به شما برخورد کند و شما را بکشد. گفتند: ما همین یک شب را می گذرانیم و صبح به راه می افتیم، گفت: من برای شما خوارک می آورم، آورد و خوردند و نوشیدند و خوابیدند، کوچک به بزرگ گفت : برادر جان ! امیدوارم امشب آسوده باشیم ، بیا در آغوش هم بخوابیم و همدیگر را ببوسیم مبادا مرگ، ما را از هم جدا کند، در

ص: 145

آغوش هم خوابیدند و چون پاسی از شب گذشت، داماد فاسق عجوز آمد و آهسته در را زد، عجوز گفت: کیستی ؟ گفت: منم فلانی، گفت: چرا بی وقت آمدی؟ گفت: وای بر تو پیش از آنکه خردم بپرد و زهره ام از تلاش و گرفتاری بترکد در را باز کن. گفت: وای بر تو، چه گرفتاری شدی ؟ گفت: دو کودک از دست عبيد الله گریختند ، امیر جار زده هر که سر یکی از آنها را بیاورد هزار درهم و هر که سر هر دو را بیاورد دو هزار درهم جایزه دارد، من رنجها بردم و چیزی به دستم نرسیده.

پیرزن گفت: از آن بترس که در قیامت، محمد صلی الله علیه و آله و سلم خصمت باشد. گفت: وای بر تو، باید دنیا را به دست آورد. گفت : دنیا بی آخرت به چه کارت آید؟ گفت: تو از اینها طرفداری میکنی؟ گویا در این زمینه اطلاعی داری باید نزد امیرت برم. گفت : امیر از من پیرزنی که در گوشه بیابانم چه میخواهد ؟! گفت: من باید در جست و جو باشم، در را باز كن استراحتی کنم و اندیشه کنم که صبح از چه راهی دنبال آنها بروم، در را گشود و به او شام داد خورد و در نیمه شب خرخر کودکان را شنید و مانند شتر مست از جا جست و چون گاو فریاد کرد و با دست به کنار دیوار خانه کشید تا به پهلوی کودک کوچکتر رسید و آن يتيم عقیل گفت: کیست؟ گفت : من صاحب خانه ام شما کیانید ؟ برادر کوچک، بزرگ را جنبانید و گفت : برادر برخیز که از آنچه می ترسیدیم گرفتار شدیم.

گفت: شما چه کسی هستید؟ گفتند: ای شیخ ! اگر راست گوییم، در امانیم ؟ گفت : آری، گفتند: امان خدا و رسول خدا و ذمه خدا و ذمه رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم گفت : آری، گفتند : محمد بن عبد الله گواه باشد ؟ گفت : آری، گفتند: خدا بر آنچه گوییم وکیل و گواه است؟ گفت: آری ، گفتند: ای شیخ! ما از خاندان پیغمبرت محمدیم و از زندان عبيد الله بن زیاد از ترس کشتن گریختیم.

گفت: از مرگ گریختید و به مرگ گرفتار شدید، حمد خدا را که مرا به شما ظفر بخشید ، برخاست و کت آنها را بست و آن دو کودک ، شب را با کت بسته خوابیدند و چون سپیده دمید غلام سیاهی فلیح نام را خواست و گفت: این دو کودک را ببر کنار فرات و گردن بزن و سرشان را برای من بیاور تا نزد عبيد الله برم و دو هزار درهم جایزه بگیرم ، غلام شمشیر برداشت و آنها را با خود برد، جلوی آنها می رفت و چون کمی از خانه دور

ص: 146

شدند، یکی از کودکان گفت: ای سیاه! تو مانند بلال مؤذن رسول خدایی، سیاه گفت: آقا به من دستور داده گردن شما را بزنم، شما کیستید ؟ گفتند: ما از عترت پیغمبرت محمدیم ، از زندان عبيد الله از ترس کشتن گریختیم و این پیرزن شما، ما را مهمان کرد و آقایت می خواهد ما را بکشد.

آن سیاه به پای آنها افتاد و بوسید و می گفت : جانم قربان شما، و رویم سپر شما ای عترت مصطفی! به خدا محمد صلی الله علیه و آله و سلم در قیامت خصم من نباشد، شمشیر را از دست خود به سویی انداخت و خود را به فرات افکند و بدان سوی گریخت، مولایش فریاد کرد: نافرمانی مرا کردی؟ گفت: من فرمانت برم تا نافرمانی خدا نکنی و چون خدا را نافرمانی کنی من در دنیا و آخرت از تو بیزارم.

پسرش را خواست و گفت: من حلال و حرام را برای تو جمع میکنم و باید دنیا را به دست آورد، این دو کودک را ببر کنار فرات و سر آنها را بزن و سرشان را برایم بیاور تا نزد عبيد الله برم و دو هزار درهم جایزه بیاورم، او شمشیر را گرفت جلوی کودکان می رفت وكمی رفت که یکی از آنها گفت: ای جوان! من از آتش دوزخ بر جوانی تو میترسم، گفت : عزیزانم ! شما کیستید ؟ گفتند : از عترت پیغبر توایم و پدرت می خواهد ما را بکشد ، آن پسر هم بر پای آنها افتاد و بوسید و همان گفتار غلام سیاه را به عرض رسانید و شمشیر را دور انداخت و خود را به فرات افکند. پدرش فریاد کرد: مرا نافرمانی میکنی؟ گفت : فرمانبری از خدا بر فرمان تو پیش است.

آن شیخ گفت: جز خودم کسی آنها را نکشد، خودش شمشیر گرفت و جلوی آنها رفت تا کنار فرات، شمشیر از غلاف کشید و چون چشم کودکان بر شمشیر برهنه افتاد، چشم آن ها پر از اشک شد و گفتند: ای شیخ! ما را به بازار ببر و بفروش و مخواه که محمد صلی الله علیه و آله و سلم در قیامت خصم تو باشد. گفت: نه، سر شما را برای ابن زیاد می برم و جایزه میگیرم. گفتند: ای شیخ، خویشی ما را با رسول خدا منظور نداری ؟ گفت: شما با رسول خدا پیوندی ندارید. گفتند: ای شیخ، ما را نزد عبيد الله بن زیاد ببر تا خودش درباره ما حکم کند. گفت : من راهی ندارم جز آنکه با خون شما به وی تقرب جویم.

گفتند: ای شیخ ! به کودکي ما ترحم نمی کنی ؟ گفت: خدا در دل من رحم نیافریده .

ص: 147

گفتند: ای شیخ ! اکنون که ناچاری ، بگذار چند رکعتی نماز بخوانیم. گفت: اگر نماز سودی برای شما دارد هر چه خواهید نماز بخوانید. کودکان چهار رکعت نماز خواندند و چشم به آسمان گشوده و فریاد کشیدند: یا حی یا حکیم یا احکم الحاکمین، میان ما و او به حق حکم کن.

برخاست، گردن بزرگتر را زد و سرش را در توبره گذارد و آن کوچک در خون برادر غلطید و گفت: می خواهم آغشته به خون برادر ، رسول خدا را ملاقات کنم، گفت : باکی بر تو نیست تو را هم به او ملحق سازم، او را هم کشت و سرش را در توبره گذاشت و تن هر دو را به آب انداخت و سرها را نزد ابن زیاد آورد، او بر تخت نشسته و عصای خیزرانی به دست داشت، سرها را جلویش گذاشت و چون چشمش به آنها افتاد سه بار برخاست و نشست، گفت: وای بر تو! کجا پیدا کردی آنها را ؟! گفت : پیرزنی از خاندان ما آنها را مهمان کرده بود، گفت: حق مهمانی آنها را منظور نکردی؟ گفت: نه، گفت: با تو چه گفتند ؟ گفت: گفتند: ما را به بازار ببر و بفروش و بهای ما را بستان و محمد را در قیامت خصم خود مکن. گفت : تو در جوابشان چه گفتی؟ گفت: گفتم : نه من شما را میکشم و سرتان را نزد عبيد الله میبرم و دو هزار درهم جایزه میگیرم.

گفت: دیگر با تو چه گفتند ؟ گفت: گفتند : مارا زنده نزد عبيد الله بر ، تا خودش درباره ما حکم کند، گفت: تو چه گفتی؟ گفت: گفتم : نه، من بر خونریزی شما به او تقرب می جویم . گفت : چرا آنها را زنده نیاوردی تا چهار هزار درهم به تو جایزه دهم ؟ گفت : دلم راه نداد جز آنکه به خون آنها به تو تقرب جویم.

گفت : دیگر با تو چه گفتند ؟ گفت : گفتند : ای شیخ ! خویشي ما را با رسول خدا منظور دار . گفت: تو چه گفتی؟ گفت: گفتم: نه، شما با رسول خدا خویشی ندارید، گفت: وای بر تو دیگر چه گفتند؟ گفت: گفتند : به کودکی ما ترحم کن، گفت: به آنها ترحم نکردی؟ گفت: گفتم: نه، به آنها گفتم : خدا در دل من ترحم نیافریده . گفت : وای بر تو دیگر چه گفتند ؟ گفت : گفتند : بگذار چند رکعت نماز بخوانیم، گفتم: هر چه خواهید نماز بخوانید اگر برای شما سودی دارد. گفت: در آخر نماز خود چه گفتند؟ گفت: گوشه چشم به آسمان کردند و گفتند: یا حی یا حکیم یا احکم الحاکمین میان ما و او به حق حکم کن.

ص: 148

گفت: خدا میان تو و آنها به حق حکم کرد، کیست که کار این نابکار را بسازد؟ مردی شامی از جا برخاست و گفت: من . گفت : او را همین جا ببر که این دو کودک را کشته و گردن بزن و خونش را روی خون آنها بریز و زود سرش را برای من بیاور، آن مرد چنان کرد و سرش را آورد و بر نیزهای افراشتند و کودکان با تیر و سنگ او را می زدند و می گفتند : این کشنده ذريه رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم است.

***

[ رمز 22]

امام چند ماه پیش به مکه وارد شده و اعمال عمره ورود را انجام داده ، در این جا اگر قصد حج تمتع داشته که تا روز ترویه احرامی نبسته و اگر چون ساکنان مکه قصد حج افراد داشته با تصمیم حرکت به عراق که طبعأ از چند روز پیش در فکر آن حضرت بوده موضوعی نداشته ، ظاهر این است که امام برای وداع مکه ، عمره مفرده را انجام داده باشد و در این صورت عدول به عمره که ظاهر عبارت است موضوعی ندارد مگر اینکه به حساب تعبیری باشد که مردم ظاهربین نسبت به عمل آن حضرت کرده باشند .

در "ملهوف" روایت شده که روز ترویه، عمرو بن سعید بن عاص با قشون بسیاری به مکه آمد، از یزید دستور داشت که اگر حسین علیه السلام در برابر او ایستادگی کند با او بجنگد و اگر بتواند او را بکشد، و حسین عیه السلام همان روز از مکه بیرون آمد.

از ابن عباس روایت شده که پیش از آنکه حسین علیه السلام از مکه به عراق رو کند او را بر در خانه کعبه دیدم که جبرییلش دست بیعت داده بود و جار میکشید: برای بیعت خدای عز و جل بشتابید .

[ رمز 23]

فرشتگان الهی با مؤمنان همیشه در تماس هستند ولی به طور نامرئی و کسانی که دارای مقامات بلند ایمانند، بسا باشد آنها را در صوری که مقام ایمانی آنها قابلیت دارد ببینند و عبد الله بن عباس از آن مؤمنان بوده که این منظره را دیده یا به وسیله خود امام بدان نایل گردیده است.

در "ملهوف" روایت است که چون برای حرکت به عراق تصمیم گرفت، ایستاد و این خطبه را خواند، فرمود:

«حمد خدا، آنچه را خدا خواهد، نیرویی جز به خدا نباشد، رحمت خدا بر فرستاده او؛ مرگ، گرد فرزندان آدم است چون گردنبند دوشیزگان، چه

ص: 150

اندازه شیفته گذشتگان خود هستم چون شیفتگی يعقوب برای يوسف، قتلگاهی برایم انتخاب شد که به آن برخورم، گویا مینگرم که گرگان بیابان میان نواويس وكربلا بندهایم از هم می برند و شکمبه های تهی وانبان های خالی را از من پر می کنند، از آنچه با خامه تقدیر نگاشته شد گریزی نیست، رضای ما خاندان همان رضای خداست، به بلایش صبر کنیم و مزد صابران به ما بدهد، تار و پود رسول خدا از او دور نشود و در آستان حق همه گرد او باشند، چشمش بدان روشن گردد ووعده خود را بدان وفا کند، هر که جان در راه ما می دهد و تصمیم ملاقات خدا دارد، با ما کوچ کند که من بامداد می کوچم ان شاء الله».

شیخ ما محدث نوری در کتاب "نفس الرحمن" گفته: «نواويس» گورستان نصاری است که زیارتگاه کنونی حر بن یزید ریاحی در شمال غربی شهر واقع است و کربلا قطعه زمینی بوده در کنار نهر، سمت قبله با روی شهر در کنار زیارتگاه ابن حمزه و باغها و مزارعی داشته و شهر، میان این دو واقع است. انتهى

[رمز 24]

این خطبه بسیار شیوا ودلنشین در همه کتب مقاتل وتواريخ با حذف اسناد از آن حضرت نقل شده است و نکته قابل توجه این است که این خطبه را حضرت در یک اجتماع عمومی ایراد کرده یا آنکه به طور خصوصی در میان یاران و محرمان راز خود خوانده است و بسیار دور است که این خطبه در یک جلسه علنی و عمومی ایراد شده باشد.

در "ملهوف" روایت شده است که محمد بن حنفیه شب حرکت امام حسین علیه السلام از مکه نزد او رفت و عرض کرد: ای برادر جان ! اهل کوفه همان کسانند که میدانی با پدر و برادرت پیمان شکنی کردند ، می ترسم با تو هم چنان کنند ، اگر در نظر گیری که همین جا بمانی تو از همه اهل حرم عزیزتر و محفوظ تری. فرمود: برادرم ! می ترسم یزید بن معاویه

ص: 151

مرا در حرم غافلگیر کند و حرمت حرم و خانه کعبه برای من زیر پا شود. ابن الحنفیه گفت : اگر می ترسی، به یمن یا گوشه بیابانی برو که در آن جا محفوظی و به تو دست نیابد، فرمود: پیشنهاد تو را مطالعه میکنم.

سحرگاه ، حسین علیه السلام بار زد و خبر به محمد بن حنفیه رسید ، آمد و مهار ناقه ای که سوار بود گرفت و عرض کرد: برادرم! مگر وعده ام ندادی که در خواسته ام نظر کنی؟ فرمود: چرا. عرض کرد: برای چه فوری حرکت کردی ؟ فرمود: از تو که جدا شدم رسول خدا نزد من آمد و فرمود: ای حسین! به عراق برو که خدا می خواهد تو را کشته بیند. عرض کرد: انا لله و انا الیه راجعون، پس با این حال، بردن این زنان همراه خود چه معنی دارد؟ فرمود: جدم فرمود: خدا خواسته آنها را اسیر بیند؛ بر او سلام داد وگذشت.

حمزة بن حمران از امام ششم گوید : نزد او خروج امام حسین علیه السلام و تخلف محمد بن حنفیه را از وی یاد کردیم، امام ششم فرمود: ای حمزه ! برای شما در این باره حدیثی گویم که دیگر پرسشی نکنی، حسین علیه السلام چون جدا شد و رو به مقصد کرد، کاغذی خواست ونوشت :

«از طرف حسین بن علی به بنی هاشم، اما بعد؛ به راستی هر کس به من پیوندد شهید وهر کس به جا ماند به دوره پیروزی نرسد، والسلام».

[ رمز 25 ]

مبارزه با دشمن دین ، گاهی به عنوان جهاد یا دفاع معمولی است و نیازمند نیرویی است که معمولا در مقام غلبه بر طرف باشد و باید در شماره و ساز و برگ کمتر از نیم نیروی دشمن نباشد و در این صورت وقتی پیغمبر یا امام وقت بسیج جهاد را اعلان کرد، بر همه کس متابعت و یاری واجب باشد با تحقق شرایط ، ولی گاهی مبارزه برای استماته وجانبازی در راه حق است که نتیجه معنوی وتبلیغی دارد مانند جهاد جعفر طیار وهمراهانش در جنگ مؤته ، در این صورت جنبه اجتماعی ندارد و تکلیف فردی و اختیاری است و هر مکلفی به عنوان داوطلب در آن شرکت می کند

ص: 152

وجهاد امام حسین علیه السلام جهاد استماته بود ، داوطلبان آن، مقام بزرگی داشتند وتخلف کنندگان گناهی نداشتند. مضمون نامه امام بیان همین موضوع است و در ضمن اعلام می فرماید که : فتح نهایی اسلام که به وسیله مهدی آل محمد صلی الله علیه و آله و سلم انجام می شود نصیب معاصرین اونمی شود.

و نیز از او روایت شده که چون حسین بن علی علیهماالسلام به عراق توجه نمود ، کتب و وصیت را نزد ام سلمه به امانت سپرد و چون على بن الحسین علیه السلام برگشت به او تحویل داد.

مسعودی در "اثبات الوصيه" گفته : چون حسین پس از نامه نگاری کوفیان و پیش فرستادن مسلم بن عقیل نزد آنان، خواست به عراق رود، ام سلمه نزد او فرستاد وگفت : من به شما تذکر میدهم که نروید.

فرمود: چرا ؟ گفت : از رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم شنیدم می فرمود: پسرم حسین در عراق کشته می شود و یک شیشه خاک به من داده و فرمود آن را پنهان کنم، و بازرسی نمایم. جوابش داد که: مادر جان ! من به ناچار کشته میشوم، از تقدیر حق گریزگاهی نیست و از مرگ چاره ای نیست، من خودم روز و ساعت و مکانی که کشته شوم در آن می دانم و قتلگاه خود را می شناسم و بقعه ای که در آن دفن شوم میشناسم چنان چه تو را می شناسم، اگر خواهی آرامگاه خود و شهدای با خود را به تو بنمایم، گفت: می خواهم. حاضر شد و آن حضرت نام بزرگ خدا را برد و زمین پست شد تا آرامگاه خود و آنان را به او نمود و از خاکش به وی داد تا با آن خاکی که داشت بیامیزد، سپس به او فرمود: من در روز عاشوراء پس از نماز ظهر کشته شوم، درود بر تو مادر جان، ما از تو خشنودیم. ام سلمه خبر او را میگرفت و در انتظار عاشورا بود.

در "مروج الذهب" گوید: چون خواست به عراق رود، ابن عباس آمد و گفت: ای پسر عم ! به من خبر رسیده که قصد عراق داری، آنها پیمان شکنند و جنگجو، مشتاب و اگر خواهی با این جبار بجنگی و ماندن مکه را دوست نداری ، به یمن برو که در گوشه ای است و یاران و برادرانی در آن جا داری، آن جا بمان و مبلغان خود را بپراکن و به کوفیان و انصار عراقی خود بنویس، امیر خود را بیرون کنند، اگر توانستند و او را راندند و برای تو در آنجا

ص: 153

ستیزه جویی نماند، نزد آنها میروی . من از بد عهدی آنها نگرانم، اگر این کار را نکردند در جای خود می مانی تا خدا چه پیش آورد، در یمن دژها و دره هایی است.

حسین علیه السلام فرمود: ای پسر عم ! من میدانم تو به راستی خیرخواه و غمخوار منی، ولی مسلم بن عقیل نوشته که کوفیان در بیعت و یاری من متفقند و من تصميم رفتن دارم، گفت : کوفیان را دو بار آزمودی، همان یاران پدر و برادر تواند و کشندگان فردای تو به همراهی امیر خود، تو اگر به سوی آنها روی و به ابن زیاد خبر برسد، آنها را بر تو بشوراند و همان ها که نامه دعوت به تو نوشته اند بدترین دشمن تو باشند و اگر از من نشنوی و ناچار به کوفه می روی، زنان و فرزندان را با خود مبر، به خدا می ترسم چون عثمان پیش چشم زنان و فرزندانت کشته شوی.

آخر جوابی که به او داد این بود که : به خدا اگر در چنان جایی کشته شوم ، بهتر است که بست مکه برای من شکسته شود. ابن عباس از او نومید شد و از نزد او بیرون آمد و به عبد الله بن زبیر برخورد و گفت : چشمت روشن، و سرود:

ای چکاوک که تو را معمر جا است *** تخم کن سوت بزن جات رها است

زن تو منقار به هر جا دل خواست

حسین که به عراق می رود و حجاز برای تو می ماند.

به ابن زبیر خبر رسید که حسین علیه السلام به کوفه می رود، او از وی بسیار گران خاطر بود و اقامت حسین علیه السلام در مکه او را غمگین میداشت زیرا مردم او را هم طراز حسین علیه السلام نمی دانستند و چیزی نزد او خوشتر از بیرون رفتن حسین از مکه نبود .

به حسین علیه السلام عرض کرد: یا ابا عبد الله ! چه در سر داری ؟ به خدا من از پروردگار در ترک جهاد با این مردم در برابر ستمگری و خوارکردن بندگان صالح خدا ترسناکم. حسین علیه السلام فرمود: من تصميم رفتن به کوفه دارم. گفت: خدایت موفق دارد، اگر من یاران تو را داشتم از آن جا عدول نمی کردم، و ترسید که او را متهم کند، گفت: اگر این جا هم بمانی و مرا و اهل حجاز را به بیعت خود بخوانی بپذیریم و به سوی تو بشتابیم، توبه خلافت از یزید و پدرش سزاوارتری.

ابی بکر بن حارث بن هشام نزد حسین علیه السلام آمد و گفت: خویشاوندی مرا بر تو دايه

ص: 154

مهربانی می کند، نمی دانم در خیرخواهی تو خود مرا چگونه دانم؟ فرمود: ای ابوبکر ! تو فریبکار نیستی، ابوبکر گفت: پدرت تواناتر بود و مردم به او امیدوارتر و از او شنواتر ، دور او جمع تر بودند، به اتفاق همه مردم جز شامیان به جنگ معاویه رفت و از او با عزت تر بود، او را واگذاشتند و برای دنیاطلبی با او گرانی کردند و جام خشم به کامش ریختند و نافرمانی او کردند تا کارش بدان جا کشید که به کرامت و رضوان خدا رسید، سپس با برادرت پس از پدرت چنان کردند، شما خود حاضر بودی همه را دیدی، اکنون می خواهی سوی کسانی روی که بر پدر و برادرت شوریدند و به همراهی آنها با اهل شام و خود عراق و دشمنی آماده تر و تواناتر و مردم کش تر و مردم دارتر بجنگی؟ به محض آنکه به گوش دشمن برسد که به سوی عراق رفتی، مردمی که بنده دنیا هستند با مال دنیا بر تو بشوراند وهمان کسانی که به تو وعدۂ نصرت دادند با تو بجنگند و باور آن کس شوند که تو را از او دوست تر دارند، خدا را درباره خود منظور دار. در جوابش فرمود: ای پسر عم! خدا پاداش نیکت دهد، در اظهار نظر کوشش خود را نمودی و آنچه را خدا مقدر کرده است خواهد شد. گفت: ای ابا عبد الله ! تو را به حساب خدا میگذاریم.

[ رمز 26]

رفتن حسين علیه السلام به سوی عراق بر خلاف نظر دوست و دشمن بوده زیرا دوستان می ترسیدند که مبادا آن حضرت دچار پیمان شکنی واختلاف کوفیان شود و کشته شود، ودشمنان می ترسیدند که مردم کوفه وعشایر عراق دور آن حضرت جمع شوند و دوران حکومت پدرش على علیه السلام را تجدید نماید ، روی این حساب کسانی که نفوذ کلمه داشتند، همه با بیانات مختلفه که تقویت عدم موفقیت آن حضرت در مبارزه با بنی امیه باشد مشترکند .

آن حضرت را از حرکت به سمت عراق باز می داشتند و جز عبد الله بن زبیر که تسلط بر حجاز را در سر داشت و ایجاد شورش در عراق بر ضد بنی امیه به نفع او بود ، کسی رأی موافق برای حرکت به عراق به آن حضرت نداد و آن حضرت به هر کدام از کسانی که او را از حرکت به عراق منع کردند

ص: 155

جوابی درخور استعداد آنها داده و خبر صريح شهادت خود را به طور محرمانه به خواص خود می گفته .

در "تاریخ طبری" گوید : ابومخنف گفت : ابوجناب یحیی بن ابی حیه، از عدی بن حرمله اسدی، از عبد الله بن سليم ومذری بن مشعل اسدی حدیث کرد که گفتند: ما از کوفه برای حج به مکه رفتیم و روز ترویه وارد شدیم و بناگاه دیدیم که حسین علیه السلام با عبد الله بن زبیر ظهر هنگام در میان خانه كعبه و حجرالاسود ایستادند، ما خود را بدانها نزدیک کردیم و شنیدیم ابن زبیر به حسین علیه السلام میگفت : اگر خواهی بمان و متصدی کار شو و ما پشتیبان و کمک و خیرخواه و پیرو توایم.

فرمود: پدرم به من باز گفت که: خون مردی در این جا بناحق ریخته شود و نمی خواهم آن مرد باشم، ابن زبیر گفت: پس این جا بمان و کار را به من واگذار و از تو اطاعت شود و نافرمانی نشود، فرمود: این راهم نمی خواهم.

گویند: سپس با هم راز گفتند، تا فریاد دعای مردم که ظهر هنگام به منی می رفتند بلند شد، گفتند : حسين علیه السلام گرد خانه طواف کرد و سعی صفا و مروه به جا آورد و از موی خود چید و از عمره خود بیرون آمد و به سوی کوفه حرکت کرد و ما با مردم به منی رفتیم .

در "تذکرہ" سبط گوید: چون خبر به محمد بن حنفیه رسید که حسین به کوفه میرود، سر وضوء بود و طشتی جلویش بود، گریست تا آن طشت از اشکش پر شد، در مکه کسی نبود که از رفتن او نگران و غمنده نباشد و چون بسیار او را منع کردند، آن حضرت اشعار اخي الاوس را خواند:

من می روم از مرگ ننگی نبود *** آن را که به دل نیست خیراست وجهاد

همدرد نکویان شود وجان بدهد *** از بدمنش ومجرم و بیدین آزاد

با عیب بمانم و بمیرم بی غم *** خواری که بمانی و بود دشمن شاد

سپس این آیه را «امر خدا با اندازه و مقدر است»(1) تلاوت فرمود.

ص: 156

و هم از نظر سیاسی ، زیرا شرکت در حج عمومی و خصوص برای رجال معروف و با شخصیت حجاز یک وظیفہ لازمی بود مانند شرکت در جمعه وجماعت ، و کناره گیری از آن بسیار بهانه آور و از نظر دین داران موجب وهن و از نظر تشکیلات سبب مسؤولیت سخت حکومت و امیرالحاج بود و به همین جهت بود که هر کس از حرکت او مطلع میشد تعجب میکرد و کسانی که از او سبب می پرسیدند ترس از جان را در جواب آنان بیان می کرد و از نظر سیاسی چون زمینه شورش کوفیان وتماس آنها با آن حضرت کم و بیش برای یزید معلوم بود و حرکت آن حضرت به سمت عراق در حکم قیام او بر علیه حکومت وقت بود و می خواست به هر طور شده از آن جلوگیری کند ، مقدمات این کار هم آماده بود وعمرو بن سعید به عنوان حاكم جدید مکه با قشونی فراوان ، خود را به مکه رسانیده بود و در این راه مأموریت خصوصی داشت.

با این وضع ، حرکت حسين علیه السلام هم بسیار محرمانه بوده که حتی محمد بن حنفیه هم از آن اطلاع درستی نداشته و هم بسیار با شهامت و بیباک انجام شده و هم در عین حال معجزه آسا بود که انبوه اجتماع حج ونیروی جرار حکومت با همه تلاشی که کرده نتوانسته از آن جلوگیری کند .

چون حسین علیه السلام از مکه بیرون آمد، یحیی بن سعید بن عاص و جمعی که عمرو بن سعید فرستاده بود، سر راه بر آن حضرت گرفتند و گفتند : کجا می روی؟ برگرد؛ از آنها سرباز زد و گذشت و میان آنها ستیزه شد و دست به تازیانه بردند و حسین علیه السلام و یارانش به خوبی جلوی آنها را گرفتند.

در "عقد الفريد" گوید: چون خبر خروج حسین علیه السلام به عمرو بن سعید رسید ، گفت : هر شتری میان آسمان و زمین است سوار شوید و او را تعقیب کنید. مردم از این گفتارش در عجب شدند و دنبال او رفتند و به او نرسیدند، آن حضرت به « تنعيم » رسید و به کاروان خراجی که بحير بن ريسان کارگزار یزید در یمن نزد او می فرستاد برخورد، بار آن ورس

ص: 158

(زعفران یمنی) و جامه بود، حسین علیه السلام آن را تحویل گرفت و به شترداران آن فرمود: هر کدام شما با ما به عراق بیایید کرایه می گیرید و خوشرفتاری می بینید و هر کدام نیایید کرایه تا اینجا را بگیرد و برگردد؛ هر کدام جدا شدند، حق کرایه خود را گرفتند و هر کدام همراه او رفتند به آنها کرایه و جامه داد.

جزری گوید : چون حضرت به «صفاح» رسید، فرزدق شاعر، او را دید و قریب آنچه گذشت در ملاقات آنها ذکر کرده است، سپس گفته است: نامه عبد الله بن جعفر با پسرانش عون و محمد به آن حضرت رسید و در آن نوشته بود:

«اما بعد؛ تو را به خدا، تا این نامه مرا خواندی برگرد، من می ترسم در این سو که می روی هلاک خودت و بن كن شدن خاندانت باشد، اگر تو از دست بروی زمین تاریک شود، تو چراغ هدایت و امید مؤمنانی، در رفتن مشتاب که من دنبال نامه خود هستم. والسلام».

طبری گفته : عبد الله بن جعفر نزد عمرو بن سعید رفت و به او گفت: نامه ای به حسین بنویس و در آن متعهد امان او شو و وعده نیکی و احسانش بده و تأکید کن و از او درخواست برگشتن کن، شاید بدان مطمئن شود و برگردد. عمرو بن سعید گفت: هر چه خواهی بنویس و بیاور تا من آن را مهر کنم، عبد الله نامه را آورد و گفت: آن را با برادرت یحیی بن سعید بفرست که بدان آسوده خاطر گردد و بداند که جدیت داری. همان کار را کرد، عمرو بن سعید از طرف يزيد عامل مکه بود، یحیی و عبد الله بن جعفر خود را به او رسانیدند و برگشتند؛ و یحیی نامه را برای او خوانده بود، گفتند: ما نامه را برای او خواندیم، آخر عذری که آورد این بود که رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم را در خواب دیدم و به من دستوری داده که دنبال آن می روم، ضرر من باشد یا نفع من. گفتند: آن خواب چیست؟ گفت : به کسی نگفتم و به کسی نگویم تا پروردگارم را ملاقات کنم.

در روایت "ارشاد": چون عبد الله بن جعفر از او نومید شد، به پسرانش عون و محمد دستور داد با او باشند و همراه او بروند و برای حفظ او بجنگند ؛ و با یحیی بن سعید به مکه برگشت .

ص: 159

طبری گفته: نامه عمرو بن سعید به حسین علیه السلام این است :

بسم الله الرحمن الرحيم

«از عمرو بن سعید به حسین بن علی، اما بعد؛ من از خدا خواستارم که تو را از آنچه هلاک کند باز دارد و به راه صواب بدارد، به من خبر رسید که سوی عراق می روی، من تو را از دو دستگی به خدا پناه می دهم وترسانم که در آن هلاک تو باشد، عبدالله بن جعفر ويحیی بن سعید را به سویت فرستادم با آنها پیش من بیا که نزد من امان وصله و بر واحسان داری، خدا بدان گواه است وكفيل و پاینده ووكيل. والسلام علیک».

حسین علیه السلام در جوابش نوشت:

«اما بعد؛ هر کس به خدا و عمل صالح دعوت کند وگويد من مسلمانم، از خدا ورسولش جدا نشده، تو مرا به امان وبر وصله دعوت کردی، بهترین امان ها امان خدا است، کسی که در دنیا از خدا نترسد در آخرت در امان او نیست، از خدا خواهیم که در دنیا از او بترسیم تا در قیامت امانش را بایست باشیم، اگر قصدت از این نامه صله وبر من بوده، در دنیا و آخرت جزای خیر یابی».

شیخ مفید در "ارشاد" گوید: حسین علیه السلام شتابانه به سوی عراق می رفت و به پشت سر نگاه نمیکرد، تا در «ذات عرق» فرود آمد و معنی کلام امیرالمؤمنین علیه السلام پدیدار شد.

در "امالی طوسی" از عماره دهنی روایت کرده است که ابوالطفیل میگفت : مسيب بن نجبه، عبد الله بن سبا را کشانید و نزد امیرالمؤمنین علیه السلام آورد، امیرالمؤمنین علیه السلام به او گفت: چه کار میکنی ؟ گفت : این مرد به خدا و رسولش دروغ می بندد. فرمود: چه می گوید ؟ من گفتار مسیب را نشنیدم، شنیدم على علیه السلام می فرمود: دور باد خشم، آری ، نزد شما می آید سواری بر شتر تندرو و تنگ بسته که انجام نداده حج ونه عمره، و او را بکشند. و مقصود او حسین علیه السلام بود.

در روایت "ملهوف" است چون حسین علیه السلام به « ذات عرق » رسید به بشر بن غالب برخورد که از عراق می آمد، از اهل آن از وی پرسید، گفت: دل ها با شما است و شمشیرها با بنی امیه. فرمود: این اسدی راست می گوید (خدا هر چه خواهد کند و هر چه خواهد حکم کند).

ص: 160

چون به عبيد الله بن زیاد خبر رسید که حسین علیه السلام به کوفه می آید، حصین بن تمیم رئیس پلیس خود را به « قادسیه » فرستاد و او سوارانی از قادسیه تا خفان و از قادسیه تا قطقطانیه گماشت و به مردم اعلام کرد که حسین علیه السلام به عراق می آید.

محمد بن ابی طالب موسوی گفته : چون ولید بن عتبه خبر شد که حسین علیه السلام به عراق می رود، این نامه را به ابن زیاد نوشت:

«اما بعد؛ حسین علیه السلام به عراق آید و او زاده فاطمه وفاطمه دختر رسول خدا است، مبادا با او بدرفتاری کنی که برای خود وقوم خود در دنیا شورشی انگیزی که جلوی آن را نتوان گرفت و تا دنیا برپا است خاضه وعامه هرگز آن را فراموش نکنند».

ابن زیاد به نامه وليد اعتنا نکرد.

[ رمز 28]

مردان متفکر خود بنی امیه هم می دانستند که با نیروی شگرف خود به آسانی می توانند حسین بن علی علیه السلام را دستخوش ستم سازند ولی این ستمکاری بسیار سرانجام شومی خواهد داشت و مانند خونهای ناحق بسیاری که ریختند و پایمال کردند نمی توانند این خون را پایمال کنند و از عهده آن برآیند. ولید بن عتبه به خوبی این حقیقت را درک کرده بود و حق نصیحت را به جای آورد و اعلام خطر کرد و پیشگویی او به حقیقت پیوست.

هنوز چند روزی از شهادت امام مظلوم نگذشته بود که ستونهای حکومت بنی امیه به لرزه آمد و خود یزید هم درک کرد و اظهار پشیمانی نمود.

ریاشی به سند خود از راوی نقل کرده که : من به حج میرفتم، از رفیقان خود کناره کردم، به راه تنهایی رنج می بردم، در این میان که میرفتم چشمم به خیمه و خرگاهی افتاد، خود را به نزدیک تر چادری رسانیدم و گفتم : اینها از کیست ؟ گفتند: از حسین علیه السلام است. گفتم: پسر علی و فاطمه ؟ گفتند: آری. گفتم : خودش در کدام چادر است ؟ گفتند :

ص: 161

در این چادر ، به آنجا رفتم و دیدم حسین علیه السلام بر در چادر تکیه زده و نامه ای می خواند، بر او سلام کردم و گفتم : یابن رسول الله ! پدر و مادرم قربانت ! برای چه در این بیابان تھی بی آبادانی و قلعه منزل کردی؟ فرمود: آنان مرا ترسانیدند و اینها هم نامه های دعوت کوفیان است که کشندگان منند و چون مرتکب آن شوند و همه حرمات خدا را زیر پا گذارند، خدا کسی را فرستد که آنها را بکشد تا از قوم کنیز خوارتر باشند.

میگویم: احتمال قوی دارد که (قوم کنیز) تصحيف (فرام کنیز) باشد، زیرا در روایتی است که حسین علیه السلام می فرمود: به خدا مرا وانگذارند تا خون دلم بیرون آرند و چون چنان کنند خدا بر آنها کسی را مسلط کند که خوارشان سازد تا از فرام زن خوارتر شوند.

و فرام : کهنه حیض است.

"ارشاد" گوید: چون حسین به «حاجر» رسید که در بطن امه است، قيس بن مسهر صیداوی - و گفته اند برادر رضاعی خود عبد الله بن يقطر - را پیش از آنکه خبر شهادت مسلم بن عقیل علیه السلام به او رسد، نزد اهل کوفه فرستاد و به آنها نوشت:

بسم الله الرحمن الرحیم

«از طرف حسین بن على به برادران مؤمن و مسلمان خود، من حمد خدایی که جز او معبودی نیست به شما تقدیم می دارم.

اما بعد؛ نامه مسلم بن عقیل به من رسید و از خوش نیتی واتفاق بزرگان شما بر یاری وگرفتن حق ما حکایت داشت، از خدای عز وجل خواستارم که برای ما خوش پیش آورد و به شما بزرگترین مزد را بدهد، من روز سه شنبه ترويه، هشتم ذیحجه به سوی شما آمدم، چون فرستاده من نزد شما آید کار خود را جمع وجور کنید و آماده باشید که من همین روزها نزد شما می آیم، والسلام عليكم ورحمة الله بركاته».

مسلم هم بیست و هفت روز پیش از کشته شدن خود، نامه ای به این مضمون به آن حضرت نوشته بود:

«اما بعد؛ آبجو به اهل خود دروغ نگوید، هیجده هزار از اهل کوفه با من بیعت کردند چون نامه ام به شما رسید فورا حركت كنيد».

ص: 162

و اهل کوفه هم نوشته بودند : شما در اینجا صد هزار شمشیر دارید، بدون تأخير بیایید؛ قیس بن مسهر صیداوی نامه حسین علیه السلام را به کوفه می آورد که در قادسیه حصین بن تمیم او را گرفت و نزد عبيد الله بن زياد فرستاد و عبيد الله به او گفت : بالای منبر برو و به كذاب بن کذاب ، حسین دشنام بگو .

در روایت دیگری در "ملهوف" است که نزدیک کوفه، حصین بن نمیر به او برخورد و خواست او را بازرسی کند، قیس نامه را در آورد و پاره کرد، حصین او را نزد عبيد الله برد و چون پیش او ایستاد گفت : تو کیستی؟ گفت: من یکی از شیعیان امیرالمؤمنین و پسرش میباشم . گفت : چرا نامه را دریدی ؟ گفت : تا ندانی در آن چیست. گفت: نامه از طرف کی برای چه کس نوشته شده بود؟ گفت: از طرف حسین به جمعی از اهل کوفه که نام آنها را نمیدانم، ابن زیاد غضب کرد و گفت : به خدا از من جدا نشوی تا نام آن مردم را بگویی یا بالای منبر روی و حسین بن علی و پدر و برادرش را لعن کنی وگرنه بند از بندت جدا کنم، قیس گفت: من نام آنان را به تو نگویم ولی حسین و پدر و برادرش را لعن گویم.

بالای منبر رفت و حمد و ثنای خدا کرد و صلوات بر پیغمبر فرستاد و برای علی و حسن و حسین علیهم السلام بسیار طلب رحمت کرد وعبيد الله بن زیاد و پدرش و سرکشان بنی امیه را تا آخر لعنت کرد و سپس گفت: ای مردم، حسین علیه السلام مرا به سوی شما فرستاده و در فلان منزل او را به جا گذاردم، او را اجابت کنید ؛ جریان را به ابن زیاد گزارش دادند و دستور داد او را از بالای قصر پرتاب کردند و مرد.

در "ارشاد" روایت شده که او دست بسته به زمین افتاد و استخوان هایش خرد شد و رمقی در تن داشت و مردی به نام عبد الملک بن عمير لخمی، سرش برید و به او اعتراض شد و گفت: خواستم آسوده اش کنم.

حسین علیه السلام از «حاجر» به سوی عراق آمد تا رسید به مأمن آبهای عرب که عبد الله بن مطيع عدوی در آن جا منزل کرده بود، چون چشمش به حسین علیه السلام افتاد به حضور او رسید و عرض کرد: یابن رسول الله ! پدر و مادرم قربانت! برای چه آمدی؟ او را برداشت و به منزل خود برد.

حسین علیه السلام فرمود: به تو رسیده که معاویه مرده است، اهل عراق مرا دعوت کرده اند ؟

ص: 163

عبد الله بن مطیع گفت : یابن رسول الله، تو را به خدا حرمت اسلام را منظور دار ، تو را به خدا حرمت قریش و عرب را منظور دار ، به خدا اگر حکومت بنی امیه را بخواهی، تو را میکشند و اگر تو را کشتند دیگر پس از تو از کسی نترسند، به خدا حرمت اسلام و حرمت قریش و عرب زیر پا می شود، این کار را مکن و به کوفه مرو و خود را به میدان بنی امیه مکش.

حسین علیه السلام نپذیرفت و تصمیم به رفتن داشت و عبید الله دستور داده بود راه را از «واقصه» تا راه شام و تا راه بصره گرفته بودند و نمی گذاشتند کسی بیرون رود یا درون آید؛ حسین علیه السلام اطلاعی نداشت و پیش آمد تا به اعراب برخورد و از آنها پرسید، گفتند : به خدا ما اطلاعی نداریم جز اینکه نمی توانیم به کوفه برویم یا بیاییم. حسین علیه السلام راه راست را گرفت و آمد.

در روایت است که چون به « خزيمية » منزل کرد، یک شبانه روز توقف کرد و صبح خواهرش زینب نزد او آمد و عرض کرد: برادر جان ! از آنچه دیشب شنیدم به شما خبر ندهم؟ فرمود: چه شنیدی؟ عرض کرد: نیمه شبی برای حاجتی بیرون رفتم، شنیدم هاتفی میگفت:

ای چشم به گوش و چون چشمه بجوش *** جز من که کند بر شهدا آه و خروش

قومی که شتاب مرگشان می راند *** تابرلب قتلگاه بابانگ و سروش

حسین علیه السلام فرمود: خواهر جان ! هر چه مقدر است شدنی است.

در تاریخ طبری گوید : حسین علیه السلام آمد تا بر آبی بالای « ازود » رسید ؛ ابومخنف گوید : سدی از مردی فزاری برایم باز گفت که : در زمان حجاج بن یوسف که ما در خانه حرث بن ابی ربیعه در محله خرمافروشان که پس از زهیر بن قین رحمه الله از بنی عمرو بن یشکر به حیله جدا شده بود و شامیان به آنجا رفت و آمد نمی کردند، پنهان بودیم، من به آن فزاری گفتم : داستان خود را که با حسین علیه السلام از مکه می آمدید برای من نقل کن، گفت: ما با زهیر بن قین بجلی از مکه می آمدیم و با حسین علیه السلام همسفر بودیم و بسیار بد داشتیم که با

ص: 164

او یکجا منزل کنیم، هر وقت حسین بن علی علیه السلام کوچ میکرد زهیر بار می انداخت و آن جا که منزل میکرد زهیر پیش می راند.

یک روز ناچار شدیم با حسین علیه السلام در منزلی فرود آمدیم و هر کدام در سویی بارانداختیم، ما سر سفره نشسته بودیم که فرستاده حسین علیه السلام آمد و سلام داد و وارد شد و به زهیر بن قین گفت : ابا عبد الله الحسین بن على علیه السلام مرا دنبال تو فرستاده که نزد او بیایی. گفت: همه لقمه را به زمین گذاشتیم و به جا خشک شدیم.

ابومخنف گوید : «دلهم» همسر زهیر بن قین دختر عمرو برایم گفت که: من گفتم : پسر رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم تو را خواسته و نمیروی؟ سبحان الله ! کاش میرفتی و می شنیدی که چه می گوید و برمیگشتی. گوید : زهیر بن قین نزد او رفت و درنگی نکرد که با چهره باز برگشت و دستور داد چادر او را با بنه اش نزد حسین علیه السلام بردند و به زنش گفت : تو را طلاق دادم، به خاندان خود برگرد، دوست ندارم که از من به تو جز خوبی برسد.

در روایت "ملهوف" گفت : من تصمیم گرفتم در خدمت حسین علیه السلام باشم تا قربان او شوم. مهر آن زن را به او داد و او را به دست یکی از عموزادگانش سپرد تا او را به خاندانش برساند، او برخاست و گریست و با او وداع کرد و گفت: خدا یار و مددکارت باشد و برایت خیر پیش آورد، از تو خواهش دارم که در قیامت نزد جد حسین علیه السلام ياد من باشی .

طبری گفته: به همراهانش گفت: هر کس می خواهد دنبال من بیاید و گرنه این آخر عهد من است با او ، من برای شما حدیثی بگویم : ما در «بلنجر» جهاد میکردیم و خدا پیروزی داد و غنایمی به دست افتاد، سلمان باهلی یا فارسی رحمه الله گفت: به این پیروزی که خدا داد و این غنیمت که گرفتید خرسندید؟ گفتیم: آری، گفت: چون سید جوانان آل محمد صلی الله علیه و آله و سلم را دریابید خرسندتر باشید، بدان غنیمتی که با قتال او همراه او به دست آرید، من که شما را به خدا می سپارم. و سپس همیشه در جلوی اصحاب حسین علیه السلام بود تا کشته شد و بیاید که چون زهیر با حسین علیه السلام کشته شد زنش غلام خود را به کربلا فرستاد تا آقای خود را کفن پوشد.

در "تذکرہ" سبط گفته : زهیر بن قین با حسین علیه السلام کشته شد و زنش به غلامش گفت : کفن ببر و به آقایت بپوشان، چون رفت حسين علیه السلام را برهنه دید گفت: مولایم را کفن کنم

ص: 165

و حسین علیه السلام را وانهم ؟ نه به خدا، حسین علیه السلام را کفن کرد و به مولایش کفن دیگر پوشاند .

شیخ مفید در "ارشاد" گوید : عبد الله بن سليمان ومنذر بن مشعل اسدی گفته اند: چون حج را تمام کردیم همی نداشتیم جز آنکه خود را به حسین علیه السلام برسانیم و ببینیم کارش به کجا میکشد، شتردوان به شتاب آمدیم و در «زرود» به آن حضرت رسیدیم ، چون به او نزدیک شدیم، مردی از کوفه می آمد و تا حسین علیه السلام را دید از راه کنار زد و حسین علیه السلام ایستاد، گویا انتظار او را داشت ولی او توجهی نکرد و گذشت، ما به سوی او رفتیم و رفیقم گفت: بیا نزد این راهگذر برویم و اخبار کوفه را از او بپرسیم، رفتیم تا به او رسیدیم و سلام کردیم و جواب داد ، گفتیم: از چه قبیله ای ؟ گفت : از اسد.

گفتیم : ما هم اسدی هستیم، تو کیستی ؟ گفت : من بكر بن فلانم؛ ما هم نسب خود را به او گفتیم و از او پرسیدیم : مردم کوفه در چه حالند ؟ گفت : آری من از کوفه بیرون نیامدم تا مسلم بن عقیل و هانی بن عروه کشته شدند و دیدم که پای آنها را گرفته و در بازار میکشیدند.

ما خود را به حسین علیه السلام رسانیدیم و با او رفتیم تا شب را در «ثعلبيه» منزل کرد و خدمت او رفتیم و گفتیم: ما خبری داریم، آشکار بگوییم یا محرمانه؟ نگاهی به ما و نگاهی به اصحابش کرد و فرمود: از اینها رازی در میان نیست. گفتیم: آن شترسواری که دیشب دیدید و جلویش رفتید، بیاد دارید؟ فرمود: آری، می خواستم از او خبری بپرسم . گفتیم : به خدا ما از او خبر گرفتیم و از شما نیابت کردیم، او مردی از ما بود با نظر و راستگو و خردمند و برای ما گفت که از کوفه بیرون نیامده تا به چشم خود دیده مسلم و هانی بن عروه کشته شده اند و به پا آنها را در بازار می کشیدند.

فرمود: انا لله وانا اليه راجعون، رحمت خدا بر آنها. چند بار آن را فرمود، به عرض رسانیدیم که: تو را به خدا خویش و خاندانت در نظر گیر و از این جا برگرد، برای تو در کوفه یاور و شیعه نمانده و از آن ترسیم که همه دشمن تو باشند، به فرزندان عقیل نگریست و فرمود: چه گویید؟ مسلم را کشته اند، گفتند: به خدا برنگردیم تا خونخواهی کنیم یا کشته شویم و به ما رو کرد و فرمود: پس از اینها زندگی خوبی ندارد و دانستیم که تصمیم رفتن دارد، به او گفتیم: خدا برایت خیر آورد و فرمود: رحمت خدا بر شما.

ص: 166

یارانش به او گفتند: شما چون مسلم نباشید و مردم کوفه به شما بهتر می گردند، حضرت خاموش شد و تا سحر انتظار کشید و به جوانان و غلامانش فرمود: آب بیشتر بردارید، آب بیشتری برداشتند و کوچیدند.

در "ملهوف" روایت شده که صبح، مردی کوفی که او را «اباهره ازدی» می گفتند نزد او آمد و سلام داد و عرض کرد: یابن رسول الله ! چرا از حرم خدا و حرم جدت رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم بیرون آمدی؟ حسین علیه السلام فرمود: وای بر تو ای اباهره ! بنی امیه مالم را بردند صبر کردم، و آبرویم را ریختند صبر کردم، و خونم را خواستند گریختم، به خدا یک دسته ستمکار مرا بکشند و خدا یک خواری همه جانبه و شمشیر برنده ای بدانها فرود آرد و بر آنها کسی را مسلط کند که آنها را از قوم سبا خوارتر کند که زنی پادشاه آنها بود و در مال و جان آنها حکم میکرد.

شیخ اجل ابوجعفر کلینی از حکم بن عتیبه روایت کرده که: مردی در «ثعلبيه» حسین علیه السلام را ملاقات کرد و آن حضرت قصد کربلا داشت، نزد او رفت و بر او سلام کرد، حسین علیه السلام فرمود: تو اهل کجایی؟ گفت: اهل کوفه، فرمود: به خدا ای برادر کوفی، اگر در مدينه تو را دیدار کرده بودم اثر جبرئیل را در خانه خود که وحی می آورد برای جدم به تو نشان می دادم ، ای برادر کوفی! مردم از ما دریافتند و دانا شدند و ما خود نادانیم؟ این شدنی نیست. سپس شتابید تا به زباله رسید و خبر عبد الله بن يقطر را دریافت

"ملهوف" گوید: در روایتی، خبر مسلم به او رسید.

و در روایت"ارشاد" و "تاریخ طبری" و نامه ای برای مردم بیرون داد و برای آنها خوانده شد:

بسم الله الرحمن الرحیم

«اما بعد؛ خبر جانگدازی به ما رسیده، مسلم بن عقيل وهاني بن عروه وعبدالله بن يقطر کشته شدند و شیعیان ما از ما کناره گرفتند، هر کدام شما که دلش می خواهد برگردد، بر او حرجی نیست و بیعت از او برداشته است».

مردم از اطراف او به هر سو پراکنده شدند، همان کسانی با او ماندند که از مدینه با وی حرکت کرده بودند و اندکی از آنها که به وی پیوسته بودند و همانا این کار را کرد تا آن

ص: 167

اعرابی که قصدشان از متابعت او رسیدن به مال و منصب بود و مردم کوفه را مطیع او میدانستند مطلب را بفهمند و بدانند به کجا می روند و چه سرانجامی دارند.

گویم: شاید به همین جهت حال یحیی را بسیار یاد می کرد و اشاره می کرد که مانند او کشته شود و سرش به هدیه رود.

[رمز 29 ]

امام در ظاهر به عنوان ورود مظفرانه به عراق حرکت کرد و نامه به اطراف نوشت و به مردم اتمام حجت کرد و عده ای هم به همین نظر با آن حضرت بودند ولی در «زباله» معلوم شد که دشمن غلبه کرده و عراق را قبضه نموده ، بعد از کشته شدن مسلم وهانی ، دیگر زمینه پیروزی نیست و این جهاد ، جهاد استماته وجانبازی است ، در این گونه جهاد فقط داوطلب پذیرفته می شود و یک تکلیف فردی و اختیاری است، به این جهت رسما وضعیت را به مردم اعلام کرد و بیعت را برداشت و نامه ای به یاران خود نوشت و با آنها روبرو نشد ، تا مبادا حیا مانع آنها شود و رودربایستی کنند.

در "ملهوف" از امام چهارم علیه السلام روایت شده که : ما با حسین علیه السلام از مکه بیرون شدیم، هر جا بار می انداخت و از هر جا بار میزد، یحیی بن زکریا را یاد می کرد و روزی فرمود: از پستی دنیا نزد خدای تعالی است که سر یحیی هدیه یکی از زناکارهای بنی اسرائیل شد.

"ارشاد" گوید : سحرگاهان به یارانش فرمود : آب بیشتری بردارند و رفت تا به بطن عقبه رسید و از آن گردنه که سرازیر شد یکی از بنی عکرمه را به نام عمرو بن لوذان دید و از آن حضرت پرسید : کجا می روی؟ فرمود: به کوفه، آن شیخ گفت: تو را به خدا برگرد، مهماندار تو سر نیزه و دم شمشیر است، آنانی که تو را خواستند اگر جنگ را به عهده می گرفتند و کارها را آماده می کردند و تو بر آنها وارد می شدی بد نبود ولی با این وضع به نظرم نباید بروید، فرمود: ای بنده خدا ! رأی تو بر من پوشیده نیست ولی کسی بر امر حق پیروز نشود.

ص: 168

سپس فرمود: به خدا مرا وانگذارند تا خون دلم را بیرون آرند و چون چنان کردند خدا کسی را بر آنها مسلط کند که آنها را خوار ترین ملتها گرداند.

وشیخ ابوالقاسم جعفر بن محمد بن قولویه قمی رحمه الله از امام ششم روایت کرده که : چون حسین علیه السلام به گردنه «بطن» بالا رفت به یارانش فرمود: مرا کشته بدانید ، گفتند: چرا یا ابا عبد الله ؟ فرمود: خوابی دیدم ، گفتند: چه خوابی ؟! فرمود: دیدم سگهایی مرا میگزند و سگی ابلق از همه بدتر بود، سپس از بطن العقبه به «شراف» آمد و سحرگاهان به جوانان خود دستور داد آب بیشتری برداشتند و به راه افتادند.

را خوابانیدم و فرمود: بنوش، چون مینوشیدم آب از مشک فرو می ریخت، فرمود: اخنث السقاء، من نفهمیدم چه کنم، خودش برخاست لب مشک را برگردانید و من نوشیدم و اسبم را آب دادم، حر از قادسیه آمده بود و عبيد الله به حصین بن نمیر دستور داده بود در قادسیه باشد و حر بن یزید را با هزار سوار جلوی حسین علیه السلام فرستد، حر همچنان روبه روی حسین علیه السلام ایستاده بود تا وقت نماز ظهر رسید و حسین علیه السلام به حجاج بن مسروق دستور داد اذان گوید .

"ارشاد" گوید : چون اقامه نماز آمد، حسین علیه السلام با یک پیراهن و رداء و نعلین بیرون آمد و خدا را حمد و ثنا گفت و فرمود:

«ای مردم! من نزد شما نیامدم تا پیکها و نامه های شما آمد که ما امام نداریم ونزد ما بیا شاید خدا به وسیله تو ما را به هدایت حق متحد کند، اگر بر سر قول خود هستید من آمدم به وجه اطمینان بخشی عهد و پیمان خود را به من بدهید واگر نمی خواهید و آمدن مرا خوش ندارید برگردم به همان جا که از آن آمدم».

در جوابش سخنی نگفتند، به مؤذن فرمود تا اقامه گفت و به حر فرمود: می خواهی با همراهان خود نماز بخوانی؟ گفت: نه، شما نماز را بخوانید و ما هم به شما اقتدا میکنیم . حسین علیه السلام نماز خواند، به چادر خود رفت و اصحابش نزد او رفتند و در به جای خود برگشت زیر چادری که برای او زده بودند و جمعی از یارانش نزد او رفتند و دیگران سر صف برگشتند و هر کدام مهار اسب خود را گرفته و در سایه آن نشستند.

هنگام عصر، حسین علیه السلام به اصحاب خود دستور کوچ داد و آماده شدند و دستور داد اذان عصر گفتند و نماز را اقامه کردند و حسين علیه السلام پیش ایستاد و نماز عصر را خواند و همه به او اقتدا کردند و سلام گفت و به آنها رو کرد و حمد و ثنای خدا نمود و سپس فرمود:

«اما بعد؛ ای مردم! اگر شما تقوا از خدا داشته باشید وحق را به اهلش واگذارید، خدا را پسندیده تر است و ما خاندان محمدیم وبه ولایت بر شما شایسته تريم از آنها که به ناحق دعوی آن کنند و به جور وعدوان میان شما عمل کنند و اگر جز ناخوشی از ما ونادانی به حق ما را نخواهید واکنون بر خلاف نامه ها و فرستادگانی که نزد من فرستادید نظر دارید، من برمی گردم».

ص: 170

حر گفت: به خدا من از این نامه ها و فرستاده هایی که می فرمایید خبری ندارم، حسین علیه السلام به یکی از یارانش فرمود: ای عقبة بن سمعان ! آن دو خرجین که نامه های آنان در آن است بیاور . دو خرجین پر از نامه آورد و پیش او پراکند ، حر گفت: ما از آن کسانی که نامه نوشته اند نیستیم و دستور داریم که چون به تو برخوردیم از تو دست برنداریم تا تو را در کوفه نزد عبيد الله بریم.

حسین علیه السلام فرمود: مرگ بر تو از این کار نزدیک تر است. سپس به اصحابش گفت : برخیزید و سوار شوید، سوار شدند و صبر کردند تا آنها سوار شدند و به اصحابش گفت : برگردید، چون خواستند برگردند حر مانع شد، حسین علیه السلام به حر گفت: مادرت به عزایت بگرید، چه می خواهی؟ حر گفت: اگر دیگری از عرب چنین می گفت و مانند تو گرفتار بود، از جوابش نمیگذشتم هر که بود، ولی من نمی توانم جز به نیکی نام مادر تو را ببرم .

حسین علیه السلام فرمود: پس چه میخواهی؟ گفت: می خواهم تو را نزد امیر عبيد الله برم، فرمود: من از تو پیروی نکنم، گفت: من هم تو را رها نکنم؛ سه بار این گفتار را تکرار کردند و چون بسیار گفت وگو کردند حر گفت: من دستور جنگ با تو را ندارم، مأمورم از تو جدا نشوم تا تو را به کوفه برم، اگر امتناع داری، از راهی برو که به کوفه نرود و به مدینه نرسد، این پیشنهاد میان من و تو عادلانه است من به امیر بنویسم و تو هم به یزید یا به عبيد الله، شاید خدا خیری پیش آرد که من به کار شما گرفتار نشوم؛ حضرت پذیرفت و از راه «عذيب» و قادسیه به سمت چپ پیش رفت و حر و یارانش به همراه آنها می رفتند.

طبری گوید : ابومخنف از عقبه بن ابی عیزار روایت کرده است که حسین علیه السلام در« بیضه» برای اصحاب حر خطبه خواند، خدا را حمد و ثنا کرد و سپس فرمود:

«ای مردم! رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم فرمود: هر که سلطان جوری بیند که حرام خدا را حلال شمارد و پیمان خدا را بشکند وسنت رسول خدا را مخالفت کند و در میان بندگان خدا به ناحق و زور عمل کند و در برابر او به کردار یا گفتار ناپسند، بر خدا لازم است که او را همنشین وی سازد.

هلا! این زمامداران به فرمان شیطان چسبیدند و فرمان رحمن را وانهادند وفساد را رواج دادند وحدود را به یک سو نهادند و بیت المال را خاص خود

ص: 171

کردند وحرام خدا را حلال وحلالش را حرام نمودند، من سزاوارتر تغییر دهنده ام؛ نامه های شما به من رسید و فرستادگان شما گفتند که با من بیعت کردید وتعهد نمودید مرا به دست دشمن ندهید ووا نگذارید، اگر بر بیعت خود بیایید درست رفتید، من حسین بن علی پسر فاطمه دختر رسول خدایم، جانم با جان شما است وخاندانم با خاندان شما و شما با من همدرد باشید و اگر عمل نکنید و عهد خود را شکستید وبيعت مرا از گردن باز کردید، به جان خودم از شما بعید نیست و این کار را با پدر و برادر و پسر عمم مسلم کردید، وفریب خورده شما بیچاره است، بهره خود را از دست دادید وبخت خود را واژگون کردید، هر کس بازشکند بر خود باز شکسته وخدا مرا از شما بی نیاز کند. والسلام عليكم ورحمة الله وبرکاته».

"ارشاد" به نقل از عقبة بن ابی العيزار گوید: حسین علیه السلام در «ذي حسم» ایستاد و حمد خدا و ثنای او گفت و فرمود:

«اما بعد؛ به درستی که پیش آمدی کرده که می بینید، دنیا دیگرگون شده وناشناسی نموده وخیرش رفته وپا در کفش می گذرد، از آن نمانده جز ریزش کاسه ای وزندگی ناچیزی چون چراگاه مرگبار؛ نمی بینید حق را که بدان عمل نشود وباطل را که از آن جلوگیری نگردد؟ مؤمن به حق، باید لقای حق را خواهد زیرا من مرگ را تنها خوشبختی می دانم و زندگی با ستمکاران جز دلتنگی نیست».

[ رمز 30]

حضرت ابی عبد الله علیه السلام با این سخنرانی های آتشین وجانگداز خود، از طرفی به مخالفین خود اتمام حجت می نماید و راه هرگونه عذر و بهانه ای را برای این جنایات وستمکاریها که در پیش دارند بر آنها می بندد و پستی دنیا و بی اعتباری آن در نظرشان مجسم می نماید و می فرماید : در این وضع ستمکاری و ناهنجاری که حکومت بنی امیه به وجود آورده اند کار به جان

ص: 172

وکارد به استخوان رسیده و جای آن نیست که حفظ مال وجان را بهانه تقاعد وگوشه گیری شمرد و از طرفی هم یاران آماده جانبازی در مقصد مردانه خود را تشوق می نماید و هرگونه تردید و دو دلی را از آنها برکنار می گرداند ، در این جا از طرف دشمنان خونخوار ، پاسخی نبود که تقدیم آستان حسینی کنند و جز خاموشی وگیجی بهره ای ندارند ولی یاران حسین علیه السلام در مقام پاسخ برآمدند وهرکدام به زبانی اظهار فداکاری نمودند .

راوی گوید : زهیر بن قین بجلی برخاست، گفت: شما سخن گویید یا به من اجازه سخن می دهید؟ گفتند: تو بگو. حمد و ثنا بر خدا کرد و در پاسخ امام گفت: یابن رسول الله ! خدایت رهنما باشد، ما گفتار شما را شنیدیم، به خدا اگر دنیا همیشه بود و ما در آن جاویدان بودیم و تنها برای یاری و همراهی تو از آن بیرون می رفتیم، بیرون رفتن با تو را بر اقامت در آن اختیار می کردیم. گوید : حسین علیه السلام در حقش دعا کرد و آفرین گفت.

در روایت دیگر گوید : نافع بن هلال بن نافع بجلی از جا جست و گفت: به خدا ما از بقاء پروردگار خود ناخوش نیستیم و بر اراده و بینایی خود هستیم، با دوستانت دوستی کنیم و با دشمنانت دشمنی.

گوید : بریر بن خضیر برخاست و گفت : یابن رسول الله ! خدا به تو بر ما منت نهاد که پیش رویت نبرد کنیم تا پاره پاره شویم و در قیامت، جدت شفيع ما باشد.

در روایت "کامل ابن اثیر" و "ارشاد مفید" است که در نزدیک آن حضرت آمد و همراه او میرفت و می گفت : یا حسین ! من تو را درباره خودت به یاد خدا می آورم و معتقدم که اگر نبرد کنی کشته شوی . حسین علیه السلام فرمود: مرا به مرگ می ترسانی؟ آخر مشکل شما برایم این است که مرا میکشی؟ من هم همان را گویم که اخوالأوس در جواب پسر عمش گفت، او می خواست رسول خدا را یاری دهد و پسر عمش به او گفت: کجا میروی که کشته می شوی؟ در جوابش گفت:

من می روم و ز مرگ ننگی نبود *** آن را که به دل نیت خیراست وجهاد

همدرد نکویان شود و جان بدهد *** از بدمنش ومجرم و بی دین آزاد

ص: 173

بی عیب بمانم و بمیرم بی غم *** خواری که بمانی و بود دشمن شاد

طبری در "تاریخ" وابن اثیر در "کامل التواريخ" گویند: چون حر چنین جواب شنید از آن حضرت دور شد و با اصحاب خود از یک سو می رفت و حسین علیه السلام هم با اصحاب خود از یک سوی دیگر تا به «عذيب الهجانات» رسیدند که چراگاه اسبان نعمان بوده و این نام را به او داده بودند که ناگاه چهار شتر سوار که اسب نافع بن هلال را به نام کامل یدک داشتند از کوفه می آمدند و طرماح بن عدی رهبرشان بود، چون به حسین علیه السلام رسیدند و دیده طرماح به حسین علیه السلام افتاد این رجز را سرودن گرفت:

منال ای شتر هان ز آزار من *** رسانم سحرگه بر یار من

به همراه یاران نیک اخترم *** رسان برحسین آن سر و سرورم

که راد است و آزاد دریا به دل *** خدایش کشانده به کاری چگل

که تا روزگار است بادش بقا *** ز آل رسول است و اهل صفا

همه سرورانند و زیبای چهر *** همه نیزه انداز تا ماه و مهر

همه تیغ زن پهلوان و دلیر *** خدایی که سود و زیان را دبیر

به آقا حسینم تونصرت بده *** سر دشمنانش تو بر خاک نه

به اولاد صخر لعین دغا *** یزید آن که با می بود با وفا

زنازاده ابن زیاد لعین *** که با او به ناحق نشسته به کین

چون این عده به حسین علیه السلام پیوستند، حر به آنها رو آورد و گفت : اینها اهل کوفه اند، من اینها را زندانی می کنم یا به کوفه برمی گردانم. حسین علیه السلام فرمود: من با جان خود از اینها دفاع می کنم، اینها یاران منند و در حکم همسفران منند، اگر از قراری که با هم داریم برگردی، با تو میجنگم. حتی دست بازداشت.

[ رمز 31]

اصحاب امام حسین علیه السلام برگزیدگان عصر او بودند که به مقام شامخ مصلحان جهان رسیده و در گوشه و کنار پراکنده بودند و یکی از اسرار سفر آن حضرت از مدینه به مکه و از آنجا به کوفه وگرفتاری سر راه ، همان

ص: 174

جمع آوری آنان بوده است وگریز این چند تن از کوفه با آن وضع محاصره وسخت گیری حکومت کوفه ، خود دلیل روشنی است برای این موضوع که اینها با همه بی اطلاعی از وضع مسافرت حضرت از بیراهه در یک سرزمین کنار از راه ، خود را به آن حضرت رسانیده اند و برای همین است که حضرت دفاع از آنها را به عهده گرفت و حر با آنکه مأموریت داشت آنها را دستگیر کند و به کوفه برگرداند ، در برابر تصمیم آن حضرت سپر انداخت وعقب نشست .

حسین علیه السلام به آنها فرمود: از مردم کوفه به من خبر دهید . مجمع بن عبد الله عائدی یکی از آنها عرض کرد: سران مردم رشوه کلانی گرفته و کیسه های خود را پر کردند و حکومت دل آنها را به دست آورد و آنها را همکار مخلص خود کرد و همه بر علیه شما متحدند و مردم دیگر دل با شما دارند ولی فردا شمشیر به روی شما خواهند کشید. و از آنها حال فرستاده خود قیس بن مسهر صیداوی پرسید، گفتند : حصین بن نمیر او را دستگیر کرد و نزد ابن زیاد فرستاد و ابن زیاد به او امر کرد که تو را و پدرت را لعن کند و بر تو و پدرت رحمت فرستاد و ابن زیاد و پدرش را لعن کرد و مردم را به یاری شما دعوت کرد و آمدن شما را به مردم ابلاغ کرد و ابن زیاد دستور داد او را از بام قلعة قصر به زیر انداختند .

چشم امام پر اشک شد و نتوانست از گریه خودداری کنند و این آیه را خواند: «بعضی از آنان درگذشتند و بعضی در انتظارند و دیگرگونی به خود راه ندادند»(1) بارخدایا! ما و آنها را در بهشت جای ده و در قرارگاه رحمت خود و گنجینه ثوابت ما را جمع آوری کن.

سپس طرماح نزدیک او رفت و گفت : با شما چندان کسی نیست، اگر جز هم اینان که مینگرم ملازم تواند با تو بجنگند برای آنها کافی است و پیش از آنکه از کوفه درآیم، در پشت کوفه آن قدر جمعیت که تاکنون در یک جا ندیده بودم نگریستم، و از آنها پرسیدم ، گفتند می خواهند همه سان بینند و به سوی حسین فرستند، تو را به خدا اگر می توانی یک وجب به آنها نزدیک مشو و به یک شهری دژمانند منزل کن تا تصمیمی بگیری و نقشه

ص: 175

کارت روشن شود، بیا با من برویم و من شما را در کوه «اجا» منزل می دهم و آن کوهی است دژمانند و ما از قشون پادشاهان غسان وحمير ونعمان بن منذر و سرخ پوستان و سفیدپوستان بدان پناهنده می شدیم و به خدا هرگز خواری ندیدم، من با تو می آیم و تو را در آن جا میدهم و می فرستی مردان قبیله «طی» که در کوه های «اجا» و «سلمی» هستند سواره و پیاده گرد تو جمع می شوند و به خدا ده روز نکشد که بیست هزار طائی شمشیرزن فراهم گردد و تا جان دارند دست کسی به تو نرسد. فرمود: خدا تو را و قومت را جزای خیر دهد، ما با این مردم قراری داریم و از آن نتوانیم برگشت و نمی دانیم سرانجام ما و آنها به کجا کشد.

ابومخنف گوید : جمیل بن مرثد از طرماح بن عدی برایم بازگفت که: من با آن حضرت وداع کردم و گفتم: خدایت از شر جن و انس نگهدارد و من خواربار برای خانواده ام از کوفه می برم و خرجی آنها با من است، آن را به آنها می رسانم و برمیگردم و اگر به شما رسیدم، از یاران شمایم .

فرمود: رحمک الله پس بشتاب، دانستم که هراسی از مردان دارد که مرا به شتاب می دارد، گوید : چون به خانواده ام رسیدم و آنچه را بایست بودند نزد آنها نهادم، وصیت کردم، خانواده ام گفتند : این بار ، کاری میکنی که پیش از آن نمیکردی، آنها را از دلخواه خود باخبر کردم از راه بنی نعل آمدم تا نزدیک «عذيب الهجانات» سماعة بن بدر را دیدم و خبر شهادت او را به من داد و برگشتم.

من می گویم: این روایت ابوجعفر طبری از ابی مخنف دلالت دارد که طرماح بن عدی در کربلا نبوده و از شهداء نیست و بلکه چون خبر شهادت را شنیده برگشته با آن که در همین مقتل منسوب به ابی مخنف آمده است که طرماح بن عدی گفت: من با زخم فراوانی میان کشتگان کربلا افتاده بودم و قسمم راست است که خواب نبودم و دیدم بیست اسب سوار آمدند... الخ، پس این روایت طبری اعتباری ندارد و بدان استنادی نتوان کرد و خدا توفیق درستی دهد.

ص: 176

[رمز 32]

از این که چون حر سر راه به امام گرفت ، امام از دست چپ به راه دیگری رفت و در را به دنبال خود کشانید ومسافت چند روزه راه را تا کربلا بیراهه پیمود، معلوم است که امام برای خودسرزمین معینی را در نظر داشته و با نقشه معلومی که خود می دانسته است بدان سومی رفته است وکسی از این سر آگاه نبوده و آنچه در پاره ای اخبار نقل شده که امام طرماح بن عدی را دلیل راه گرفت درست نباشد ، زیرا طرماح در میان راهی که امام از بیراهه پیمود به آن حضرت ملحق شد و اخبار راجع به احوال طرماح هم اختلاف دارد و درست به نظر نمی آید که او برای کربلا دلیل راه امام شده باشد و پیشگویی هایی که از پیغمبر صلی الله علیه و آله و سلم و خود امام راجع به شهادت وقتلگاه او رسیده بر این معنی دلالت روشنی دارد.

من میگویم : حسين علیه السلام رفت تا به قصر بنی مقاتل رسید و در آنجا فرود آمد و چادری در آن جا زده بود، فرمود: این از آن کیست؟ گفتند: از عبيد الله بن حر جعفی است. فرمود: او را نزد من بخوانید .

چون فرستاده آن حضرت حجاج بن مسروق جعفی رحمه الله به او گفت: حسین بن على علیه السلام تو را می خواند، گفت: انا لله و انا اليه راجعون ، به خدا من به خاطر کناره گیری از حسین بن على از کوفه بیرون آمدم، به خدا نمی خواهم او را دیدار کنم و او مرا ببیند، فرستاده وی جواب او را به حسین علیه السلام رسانید و آن حضرت برخاست، نزد او آمد و سلام داد و نشست و او را به همراهی خود دعوت کرد وعبيد الله همان جواب را داد و عذر خواست، حسین علیه السلام فرمود: اگر مارا یاری نکنی مبادا با ما بجنگی، به خدا کسی نیست که فریاد مارا بشنود و ما را یاری نکند جز آنکه هلاک شود. عرض کرد: همراهی با دشمنان شما هرگز شدنی نیست ان شاء الله . حسین علیه السلام از نزد او برخاست و سر بنه خود برگشت.

میگویم : در این جا مناسب است اشاره به حال عبيد الله بن حر جعفی :

میرزا در "رجال كبير" از نجاشی گوید : عبيد الله بن حر جعفی سواری کشنده و شاعر بود، یک دفترچه روایت از امیرالمؤمنین علیه السلام داشت و به سند از او روایت کرده که از

ص: 177

حسین علیه السلام خضاب خود را پرسید و آن حضرت فرمود: آن نیست که شما پندارید، همانا حنا و وسمه است. انتهی.

میگویم: چنان چه در "قمقام" است نقل شده که عبيد الله نام برده، عثمان خواه بوده، مردی شجاع و از سواران عرب است و در جنگ صفین به خاطر عثمان در لشکر معاویه بوده و چون امیرالمؤمنین علیه السلام کشته شد، به کوفه جا گرفت و چون مردم آماده کشتن حسین علیه السلام شدند از آن بیرون رفت تا در کشتن او شرکت نکند.

طبری، از ابی مخنف، از عبد الرحمن بن جندب ازدی باز گفته که : پس از کشته شدن حسین علیه السلام ابن زیاد اشراف کوفه را بازرسی کرد و عبيد الله بن حر را ندید و پس از چند روز نزد او آمد، به او گفت: یابن حر کجا بودی؟ گفت: بیمار بودم. گفت: بیمار دل یا تن ؟ گفت: دلم که بیمار نیست و تنم را خدا عافیت داده . ابن زیاد گفت: دروغ گفتی ، با دشمن ما بودی، گفت: اگر با دشمن شما بودم معلوم می شد و مانند منی از نظر پنهان نمی ماند، ابن زیاد از او غفلت کرد و او خود را دزدید و بر اسب خود نشست و رفت ، ابن زیاد متوجه او شد و گفت : ابن الحر کجا است؟ گفتند: الساعه بیرون رفت.

گفت : او را بیاورید، پاسبانها دنبال او رفتند و گفتند: نزد امیر بیا . گفت : به او برسانید که من با پای خود نزد او نیایم، سپس بیرون آمد و به خانه احمر بن زیاد طائی رفت و یاران خود را جمع کرد و به قتلگاه شهدای کربلا رفتند و برای آنها استغفار کردند و رفت به مداین و این شعر سرود:

عهد شکن زاده امیری بگفت *** از چه نکشتی پسر فاطمه

وای چرا یار نگشتم به او *** دارم از این کار دو صد واهمه

در ضمن اشعاری است که پشیمانی خود را از ترک یاری حسین علیه السلام خبر داده و در باب مرانی این کتاب بیاید.

حکایت شده که همی دست به پشت میزد و می گفت : با خود چه کردم و می سرود :

تازنده ام این دریغ دارم *** وز دل دم آتشین برآرم

یاری مرا حسین درخواست *** بر اهل ضلال در دیارم

ص: 178

در قصر بگفت صبحگاهی *** دوری بنمایی از کنارم

ای کاش که جان فداش کردم *** تا روز پسین چو سربرآرم

با زاده مصطفی غنودم *** او رفت و هنوز شرمسارم

گر غم دل زنده ای شکافد *** امروز دیگر دلی ندارم

یاران حسین سرفرازند *** دیگر همه بور وشرمسارند

ابوحنیفه دینوری پاره ای از این اشعار را نقل کرده و گفته : او از اشراف و پهلوانان کوفه بود. سید اجل علامه بحرالعلوم در رجال خود گفته : نجاشي عبيد الله بن حر جعفی را در لیست گذشتگان خوب شیعه شمرده و این همان مردی است که حسین پس از برخورد با حر به او گذشت و از او یاری خواست و آن حضرت را یاری نکرد.

صدوق در "امالی" از امام صادق علیه السلام روایت کرده که چون امام حسین علیه السلام به قطقطانیه فرود آمد، دید خیمه ای برپا است، گفت: این خیمه از کیست ؟ گفتند: از عبيد الله بن حر حنفی و درستش عبيد الله بن حر جعفی است، حسین علیه السلام نزد او فرستاد و فرمود: تو مرد گناهکار و خطاکاری هستی و خدایت بدانچه کردی مؤاخذه کند جز آنکه در این ساعت به خدا بازگردی و مرا یاری کنی و جدم پیش خدا شفیع تو گردد.

عرض کرد: یابن رسول الله صلی الله علیه و آله و سلم اگر تو را یاری کنم اول کس باشم که پیش رویت کشته شوم ولی این اسب خود را که سوارش نشدم به دنبال چیزی، مگر آنکه بدان رسیدم وکس به دنبالم نیامد جز آنکه مرا از او نجات داد، به شما تقدیم کنم و آن را ببر.

حسین علیه السلام از او رو گردانید و فرمود: ما به خودت و اسبت نیازی نداریم وگمراهان را یار نگیریم، پس بگریز ونه با ما باش و نه بر ما، زیرا هر که فریاد ما خانواده را بشنود و ما را یاری نکند خدایش به رو در آتش دوزخ افکند.

شیخ مفید در "ارشاد" گفته که چون حسین علیه السلام به قصر بنی مقاتل رسید خیمه ای برپا دید؛ به همان روش نقل کرده، سپس علامه طباطبایی گفته که : شیخ جعفر بن محمد بن نما در کتاب "شرح الثار در احوال مختار" گوید : عبيد الله بن حر بن مجمع بن خزیم جعفی از اشراف کوفه بود و حسین علیه السلام نزد او آمد، او را به خروج با خود دعوت کرد و حاضر نشد ،

ص: 179

سپس آن قدر پشیمان شد که می خواست جانش برآید و گفت : (تا زنده ام این دریغ دارم ... الخ).

[رمز 33]

هرگناهی را توبه ای است و اگر مرتکب گناه ، سعادت یافت و آگاه شد و بازگشت نمود ، باید به معالجه ای که فراخور آن است بپردازد و آن گناه را از خود دور نماید ، صرف پشیمانی برای علاج هر گناهی کافی نیست و بس زمینه معالجه است یک قسمت از گناهان است که علاج آنها جانبازی است که آخرین هستی انسان است و باید آن را توبه مرگ نامید.

آن دسته از بنی اسرائیل که از گفتار موسی علیه السلام تمرد کردند و گوساله پرستیدند، چون پشیمان شدند، برای آنها توبه اعدام اعلام شد .کمک به دولت ظالم وناحق ورواج بدعت از این قبیل است و خود روایت امام صادق علیه السلام دلالت دارد که این مرد در آغاز کار کمک یار عثمانی ها بوده و در قشون معاویه خدمت می کرده و گناهش جز جانبازی در راه حق علاجی ندارد، این است که امام مظلوم پس از یاد آوری او، وی را به این معالجه دعوت کرده است و فرموده : اگر در راه من از جان بگذری خداوند از گناهت میگذرد زیرا بدین وسیله دین حق ترویج شود و تخت ظلم بنی امیه سرنگون گردد و خطایی که در سابقه عمر خود مرتکب شدی جبران گردد .

پس از آن گفته :

این ابیات هم از او معروف است :

مستان امیه شب بخوابند ولی *** از سوز شهیدان به فغان آل على

ضایع نشد اسلام مگر زان تیره *** که احمقانشان خود را امیر دانند

و در ناز و نعمت به سر برند

ص: 180

مردان خدا همه گرفتار ستم *** فریادرسی نیست نه حاکم نه ولی

سوگند به جانت که غمینم همه عمر *** گریم ز دو دیده ام خون دلی

یا آنکه شود امیه خوار ومحزون *** تا مرگ سرانشان همه در تنگدلی

سپس گفته : این عبيد الله همدست مختار شد و با ابراهیم بن اشتر به جنگ ابن زیاد مأمور شد، ولی ابن اشتر از او نگرانی داشت و به مختار گفت: می ترسم وقتی نیاز با من پشت کند، مختار گفت: با او نیکی کن و از اموال، چشمش را بیالای.

ابراهیم همراه عبيد الله تا «تکریت» رفتند و خراج آن جا را جمع کرد و قسمت کرد و پنج هزار درهم به عبيد الله داد، او خشم کرد و گفت: خود ده هزار درهم برداشتی و من از تو کمتر نیستم و هر چه قسم خورد که بیش از این برنداشتم باور نکرد و سهم خود را هم برای او فرستاد و راضی نشد و بر مختار شورید و عهد خود را شکست و دهات كوفه را چاپید و کارمندان مختار را کشت و اموال را گرفت و به بصره نزد مصعب بن زبیر گریخت، مختار هم فرستاد خانه اش را ویران کرد و عبيد الله به جا ماند و تأسف می خورد که چرا حسین علیه السلام را یاری نکرد و چرا در جماعت مختار نپایید، و در این باره می سرود:

چو مختار خونخواه شد روی کرد *** بدو لشکر شیعه از هر طرف

به جای زره دل به برداشتند *** به میدان پیکار جان ها به کف

نمودند یاری سبط نبی *** گرفتندخون از خان صف به صف

رساندند خود در بهشت برین *** که بهتر بد از سیم و زر بی کلف

به روز نبردار که بودم به صف *** به تیغ و سنان می ربودم شرف

دریغا نبودم زانصار او *** که یاغی و مفسد نمایم تلف

گوید: به هر حال این مرد در نظرم خوش عقیده است و خلافکار، چنان چه شنیدی از حسین علیه السلام کناره گرفت و با مختار چنان کرد و سپس آه کشید و دریغ خورد و عجیب است که نجاشی او را در شمار سلف صالح آورده و به او اعتناء کرده و در صدر کتاب خود جا داده ولی با این حال امید است که مهر حسینی و دستور فرار به وی که فریاد را نشنود و در دوزخ سرنگون نگردد در قیامت نزد خدا شفیع او گردد، با آنکه پس از آن سخت دریغ خورد و غمنده گشت و از کرده پشیمان شد و خدا به حقیقت حال و سرانجامش داناتر است. تمام

ص: 181

شد کلام علامه طباطبایی.

و باید بدانی که خانواده بنی حر جعفی از بیوت شیعه هستند و از آنان ادیم و ایوب و زکریا اصحاب امام صادق علیه السلام هستند، نجاشی آنها را ذکر کرده و برای ادیم و ایوب، اصلی اثبات کرده و برای زکریا کتابی نام برده است.

[ رمز 34]

راستی نباید تصور کرد که امام علیه السلام برای خاطر حفظ جان خود نزد عبيد الله جعفی رفته ، به او برای نجات خود در برابر لشکر انبوه کوفه امیدوار بوده با آنکه خود بارها آمادگی برای شهادت را اعلام کرده و مردمی را از دور خود پراکنده نموده ، بلکه می خواسته به او درسی دهد و او را از میدان نبرد کربلا برکنار سازد و به اندازه ای او را تحت تأثیر قرار دهد که در آینده ، یک فرد شورشی آماده و مؤثر در محیط حکومت بنی امیه به جا گذارد و از نژاد او شیعیانی مخلص به بار آرد که ده ها سال بعد به ترویج مذهب بگمارد و دور فرزندش امام صادق علیه السلام به تحصیل حقایق پردازند وكتاب ورساله مذهبی برای شیعه تهیه کنند.

***

شیخ ما صدوق رحمه الله به سند خود از عمرو بن قیس مشرقی روایت کرده، گوید: من و پسر عمم در قصر بنی مقاتل خدمت حسین علیه السلام رسیدیم و بر او سلام دادیم، پسر عمم عرض کرد: این رنگ موی شما خضاب است یا رنگ طبیعی است؟ فرمود: خضاب است، ما هاشمیان زود پیر می شویم ، سپس رو به ما کرد و فرمود: به یاری من آمدید ؟ من گفتم : عیال بسیار دارم، و امانت هایی از مردم پیش من است و سرانجام معلوم نیست و خوش ندارم امانتها از میان برود. و پسر عمم هم چنین گفت.

به ما فرمود: بروید و این جا نمانید و فریاد مرا نشنوید و سیاهی مرا ننگرید، زیرا هر که فریاد مرا بشنود و سواد مرا ببیند و یاری ام نکند، بر خدای عز و جل ، حق است که او را در آتش سرنگون کند .

ص: 182

[رمز 35]

عبارت این حدیث دلالت بر یک مکاشفه ای دارد که غیر از رؤيا وخواب است و این مکاشفه اشبه به خلع بدن است که حکمای الهی و عرفای بزرگ برای اولیاء معتقدند و آن را درجه اعلای کمال بشری می دانند و میگویند : هر انسانی طى درجات سلوک کند و به مقام شامخ تهذیب نفس برسد و روح خود را نیرومند کند ، می تواند آن را از تن مجرد نماید و به عالم بالا سیر کند و حقایقی را درک نماید و در حقیقت باید آن را معراج مقام ولایت نامید و از این حالت تعبیر به خلسه عرفانی کنند که روح مجرد خود را از تن می دزدد و سیر ملکوتی می نماید.

"ارشاد" گوید: در آخر شب ، حسین علیه السلام دستور داد آب برداشتند و از قصر بنی مقاتل کوچیدند، عقبة بن سمعان گوید : با آن حضرت میرفتیم که در پشت اسب خود چرتی زد و بیدار شد و می فرمود : انا لله و انا اليه راجعون و الحمد لله رب العالمين. دو بار، سه بار آن را تکرار کرد، پسرش على بن الحسین علیه السلام سوار اسب نزد او رفت و گفت : برای چه حمد خدا کردی و استرجاع نمودی ؟ فرمود: پسر جانم ! من چرت رفتم و سواری بر پشت اسب بر من نمودار شد و می گفت: این جمع می روند و مرگ به سوی آنها می آید، دانستم که آن روح ما است که خبر مرگ ما را میدهد ، پسرش به او گفت: پدر جان! خدایت بد نیاورد، مگر ما بر حق نیستیم؟ فرمود: چرا، به حق آن که رجوع بندگان به سوی او است .

عرض کرد: در این صورت باکی نداریم که بر حق بمیریم. حسین علیه السلام فرمود: خدا تو را بهترین پاداش پسری از پدری بدهد.

شیخ مفید در "ارشاد" وابن اثیر جزری در "کامل التواریخ" گویند : بامدادی فرود شد و نماز صبح خواند و شتابانه سوار شد و به دست چپ میل کرد و می خواست یاران خود را پراکنده کند.

حر بن یزید می آمد و او را با اصحابش برمی گردانید و چون به سختی آنها را به سمت کوفه برمی گرداند سرباز می زدند، عقب می کشیدند و به همین روش با هم می رفتند تا به

ص: 183

«نینوا» رسیدند، آن جا که حسین علیه السلام منزل کرد، ناگاه سواری بر اسب رهواری سلاح دار ، کمان بر دوش از کوفه می آمد، همه ایستادند و به او نگاه کردند، چون به آنها رسید به حر و یارانش سلام کرد و بر حسین علیه السلام و یارانش سلام نداد و نامه ای از عبيد الله بن زیاد به حر داد و به ناگهان در آن نوشته بود:

«اما بعد؛ چون نامه من به تو رسید وفرستاده ام به نزد تو آمد، به حسین سخت بگیر و او را در یک زمین عریان بازداشت کن که نه قلعه ای داشته باشد ونه آبی؛ به فرستاده ام دستور دادم با تو باشد و از تو جدا نشود تا به من خبر رساند که دستور مرا اجرا کردی، والسلام».

حر چون نامه را خواند به آنها گفت : این نامه امیر عبيد الله است و به من دستور داده که هر جا نامه اش به من رسد، شما را بازداشت کنم، و این هم فرستاده او است که مأمور بازرسی است برای اجرای دستور او.

طبری در "تاریخ" خود گوید : یزید بن مهاجر ابوالشعثاء کندی نهدی نگاهی به فرستاده ابن زیاد کرد و گفت: تو مالک بن نمیر بدی هستی ؟ گفت : آری او یکی از مردم کنده بود، گفت ؟ مادرت بر تو بگرید چه دستوری آوردی ؟! گفت: چه آوردم ؟ از امام خود فرمان بردم و به بیعت خود وفا کردم.

ابوالشعثاء گفت: پروردگار خود را نافرمانی کنی و امام خود را فرمانبری که خود را هلاک کنی و ننگ و دوزخ به دست آری، چه بد امامی داری، خدای عز و جل فرماید : «بعضی از آنها را امامانی نمودیم که به دوزخ دعوت کنند و روز قیامت پیروز نشوند»(1) امام تو از آنها است.

"ارشاد" گوید: در آنها را واداشت در همان جا که نه دهی بود و نه آبی، منزل کنند . حسین علیه السلام فرمود: وای بر تو! بگذار در این ده «نینوا» یا «غاضريه» یا در این دو «شفيه» منزل کنیم. گفت: به خدا نمی توانم چنین رخصتی بدهم، این مرد بازرسی من است.

زهیر بن قین عرض کرد: یابن رسول الله ! آنچه پس از این باشد بدتر از این است که

ص: 184

میبینم و جنگ با این عده حاضر برای ما آسان تر است از جنگ با آنها که بعد از این آیند، به جان خودم پس از این، آن قدر لشكر آید که تا آنها را نداریم. حسین علیه السلام فرمود: من به آنها حمله نمیکنم. و در همان جا منزل کرد، روز پنجشنبه دوم محرم سال شصت و یک بود.

سید گوید: حسین علیه السلام ایستاد در میان یارانش، حمد و ثنای خدا کرد و به جدش صلوات فرستاد و فرمود: پیش آمدی کرده که می بینید. و خطبه ای را که در موقع برخورد به حر ذکر کردیم نقل کرده است.

اقامت امام حسین علیه السلام در سرزمین کربلا:

"كامل التواريخ" گوید : چون حسین علیه السلام به زمین کربلا منزل گرفت، فرمود: نامش چیست؟ گفتند: «عقر». حسین علیه السلام فرمود: بارخدایا ! به تو پناه می برم از عقر (پی کردن).

در "تذكره" سبط است که حسین علیه السلام فرمود : این زمین چه نام دارد؟ گفتند : کربلا و آن را زمین نینوا هم خوانند که دهی است در آن. حسین علیه السلام گریست و فرمود : ام سلمه به من گفت: جبرئیل نزد رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم بود و تو در آغوش من گریستی، رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم فرمود: پسرم را واگذار ، من تو را گذاشتم، تو را در دامن خود نشانید، جبرئیل گفت : دوستش داری ؟ امتت او را میکشند و اگر خواهی تربتی که بر آن کشته شود به تو بنمایم؟ فرمود: آری، جبرئیل پر بر زمین کربلا گشود و آن را به وی نمود.

چون حسین علیه السلام شنید که این زمین کربلا است آن را بویید و فرمود: این همان زمین است که جبرئیل از آن به رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم خبر داده و من در آن کشته شوم. سپس سبط از شعبی روایت کرده که: چون على علیه السلام در رفتن به صفین برابر نینوا که دهی است بر فرات رسید، آبدار خود را خواست و فرمود: این زمین را چه نامند ؟ گفت : کربلا، حضرت گریست تا زمین از اشکش تر شد.

سپس فرمود: به رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم وارد شدم و میگریست، گفتم: برای چه گریه میکنی؟ فرمود: اکنون جبرئیل نزد من بود و به من خبر داد که فرزندم حسین در زمینی بر فرات به نام کربلا کشته شود، و مشتی از خاکش آورد و من بوییدم و اشکم سرازیر شد.

ص: 185

در "بحار" از "خرایج نقل کرده که امام باقر علیه السلام فرمود: على علیه السلام مردم را تا دو مایل یا یک مایل به کربلا برد و خود از آنها پیشی گرفت تا به جایی که آن را «مقدفان» گفتند ، چرخی زد و فرمود: در این جا دویست پیغمبر و پیغمبر زاده، همه شهید، کشته شده اند و بار انداز و قتلگاه شهیدان شیفته ای است که گذشتگان بر آنها پیش نبودند و پس از آنان هم کسی به پایۀ آنها نرسد.

در "ملهوف" آمده، چون بدان جا رسید فرمود: نام این زمین چیست؟ گفتند : کربلا، گفت : بارخدایا ! من از کرب و بلا به تو پناهنده ام ، سپس فرمود: اینجا کرب و بلاء نهاده است، منزل کنید ، این جا بارانداز ما است، اینجا خون ما ریخته شود، این جا گورستان ما باشد ، جدم رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم به من باز گفته است. همه فرود آمدند و حر و اصحابش هم سوی دیگر منزل کردند.

در "کشف الغمه" گوید : آن دسته فرود آمدند و بارهای خود را به زمین نهادند و حتی هم قشونش را پیاده کرد در برابر حسین علیه السلام و به عبيد الله بن زیاد نامه نوشت و منزل گرفتن حسین علیه السلام را در زمین کربلا به او خبر داد.

در "مروج الذهب" گوید: با پانصد سوار و صد پیاده از خویشان و یاران خود به کربلا عدول کرد.

در "بحار" به این لفظ از "مناقب" نقل کرده: زهیر گفت: مارا ببر تا در کربلا منزل کنیم که بر کنارة فرات است، آن جا می مانیم و اگر با ما تبرد کردند با آنها نبرد کنیم و از خدا کمک خواهیم . چشم حسین علیه السلام اشکین شد و فرمود: بارخدایا ! من از کرب و بلا به تو پناه میبرم، حسین علیه السلام در آن جا فرود آمد و حتی با هزار سوار در برابرش پیاده شد، حسین علیه السلام کاغذ و دوات خواست و به سران موافق كوفه این نامه را نوشت :

«از طرف حسین بن علی به سلیمان بن صرد ومسيب بن نجبه ورفاعة بن شداد وعبدالله بن وال وجماعت مؤمنين.

اما بعد؛ شما می دانید که رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم در زندگی خود فرمود: هر کس سلطان جائری را بیند..».

تا آخر خطبه ای که در برابر اصحاب خود و حر از آن حضرت ذکر شد.

ص: 186

نامه را پیچید و مهر نهاد و به قيس بن مسهر صیداوی داد و حدیث را چنان چه گذشت به آخر کشانده تا گفته : چون خبر قتل قيس به او رسید با چشم اشکین گریست و فرمود: بارخدایا ! برای ما و شیعیان ما نزد خود منزل کرامت مقرر فرما و در قرارگاه رحمتت ماها را فراهم آور، زیرا تو بر هر چه، توانایی

گوید : یکی از شیعیان به نام «هلال بن نافع بجلی» پیش جست و عرض کرد: یابن رسول الله ! تو میدانی که جدت رسول خدا نتوانست مهر خود را به همه مردم بچشاند و هر چه را خواهد بدانها کار فرماید، در میان آنها کج دلانی بودند که وعده یاری اش میدادند و در دل پیمان شکنی می نهادند، شیرین تر از عسل با او برخورد می کردند و در پشت سر از حنظل تلخ تر بودند، تا خدا جانش را گرفت و پدرت على هم چنین بود، یک دسته ای در یاری او متحد شدند و با ناکثان و قاسطان و مارقان جنگیدند، تا مرگش در رسید و به رضوان خلد گرایید، امروز هم نزد ما مانند همان روز است، هر کس پیمان شکند و بیعت وانهد جز به خود زیان نرساند و خدا ما را از او بی نیاز کند، تو با رشد و عافیت، ما را هر جا خواهی ببر در مشرق باشد یا در مغرب ، به خدا ما از مقدرات خدا هراس نداریم ولقاء پروردگار خود را بد نداریم و بر قصد و بینایی خود بجاییم و با دوستان تو دوستیم و با دشمنانت دشمنیم.

سپس بریر از جا جست و گفت: به خدا یابن رسول الله ! خدا به تو بر ما منت نهاد که پیش رویت پاره پاره شویم و روز قیامت، جدت شفيع ما گردد، مردمی که زاده دختر پیغمبر خود را از دست دادند رستگار نشوند، أف بر آنها ! فردای قیامت چه خواهند دید ، در دوزخ ناله واویلا دارند.

گوید: حسين علیه السلام فرزندان و برادران و خاندانش را دور خود جمع کرد و ساعتی گریست و سپس فرمود: بارخدایا! ما عترت پیغمبریم، بیرونمان کردند و راندند و از حرم جدمان دور کردند، بنی امیه بر ما ستم کردند. بارخدایا! حق ما را بگیر و ما را بر قوم ستمکار نصرت ده .

گوید: از آنجا کوچ کرد و روز چهارشنبه یا پنجشنبه به کربلا رسید، در دوم محرم سال شصت و یک و رو به اصحابش کرد و فرمود: مردم دنیا پرستند و دین سر زبان آنها است و تا زندگی آنها را بگرداند، آن را نگهدارند و چون به بوته امتحان در آیند، دین داران کمند.

ص: 187

سپس فرمود: اینجا کربلا است؟ گفتند: آری یابن رسول الله ! فرمود: اینجا کرب وبلاء است، این جا خوابگاه شتران ما، بارانداز ما، کشتارگاه مردان ما، خونریزگاه ما است .

گوید: در آن جا منزل کردند و در آمد و در برابر حسین علیه السلام با هزار سوار جا گرفت و خبر نزول حسین علیه السلام را در کربلا به ابن زیاد نوشت.

نامه ابن زیاد به امام حسین علیه السلام:

«اما بعد؛ ای حسین! به من خبر رسیده که به کربلا منزل گرفتی، یزید به من نوشته سر به بالین ننهم وسیر نخورم تا تو را به خدا برسانم يا تسلم حکم من وحكم يزيد بن معاویه گردی. والسلام».

چون نامه اش به حسین علیه السلام رسید و آن را خواند، به دور انداخت و فرمود: مردمی که رضای خلق را به خشم خدا خریدند رستگار نشوند، قاصد جواب نامه را خواست، فرمود: جواب ندارد، عذاب دارد.

قاصد برگشت و او را خبر داد و آن دشمن خدا سخت خشمگین شد و رو به عمر بن سعد کرد و او را به جنگ حسین علیه السلام مأمور نمود و پیش از آن فرمان حکومت «ری» را به او داده بود، عمر استعفا خواست و ابن زیاد گفت : پس فرمان حکومت را پس بده، و مهلت خواست و سپس از ترس عزل از حکومت ری پذیرفت.

میگویم: این موضوع به نظرم بعید است زیرا سیره نگاران و تاریخ نویسان معتبر همه گویند: عمر بن سعد یک روز پس از نزول حسین علیه السلام به کربلا وارد شد که روز سوم محرم می شود.

[ رمز 36]

عمر بن سعد در شمار رجال لشکری نبوده و شهرت پهلوانی وشمشیرزنی نداشته و فتاک وخونریز که وصف بارز فرماندهان حکومت بنی امیه است نبوده، بلکه مردی زاهد نما و محدث و به اصطلاح «اهل علم» محسوب میشد. و یک روحانی قلابی بوده که حکومت بنی امیه از وجهه عوام فریب او استفاده می کرده و به عبارت دیگر از رجال کشوری دوران

ص: 188

بنی امیه بوده است ولی ابن زیاد با وجود جمع کثیری مردان شمشیرزن و آدم کش که در طول حکومت خود و پدر خود دور خود جمع کرده بود از خوش رقصانی بودند که در برابر مأموریت آوردن کلاه ، سر می آورند، این مأموریت را به عمر بن سعد واگذاشت و رشوه حکومت ری را هم به حلقوم او ریخته و او را آبستن کرده بود، سببش این است که می خواست برای اقناع مردم وپرده پوشی این جنایت هولناک که کشتن امام مظلوم است از وجهه روحانیت و حق به جانب عمر بن سعد استفاده کرده باشد، زیرا عمر بن سعد پسر یکی از صحابه سابقه دار ومهاجرین اولین بود و خود نیز مقام روحانیت و حق بجانب داشت و با شرکت او در جنگ با امام، عموم مردم تشویق می شدند و این خیانت زیر ریش و عمامه عمر بن سعد پنهان می ماند .

شیخ مفید رحمه الله وابن اثیر و دیگران گفته اند که فردای همان روز عمر بن سعد بن ابی وقاص با چهار هزار سوار از کوفه وارد کربلا شد، ابن اثیر گفته : عمر بن سعد برای آن آمد که عبيد الله بن زیاد او را به چهار هزار سوار مجهز مأمور دشتی کرده بود که دیلم بر آن دست یافته بودند و فرمان حکومت ری هم به او داده بود و «حمام اعين» را اردوگاه خود ساخته بود.

چون کار حسین علیه السلام به کربلا کشید، ابن زیاد او را خواست و گفت: برابر حسین برو و چون کار ما با او تمام شد به مأموریت خود برو.

عمر استعفا خواست . گفت : بچشم، ولی باید فرمان ما را پس بدهی. در این جا گفت : امروز را به من مهلت بده تا تصمیم بگیرم. با خیرخواهان خود شور کرد، و همه او را بازداشتند، تا آنکه حمزة بن مغيرة بن شعبه خواهرزاده او آمد و گفت: تو را به خدا برابر حسین علیه السلام مرو، گناه میکنی و قطع رحم میکنی، به خدا اگر از دنیا و دارایی و سلطنت روی زمین بگذری بهتر است که با خون حسین علیه السلام خدا را برخوری . گفت : بچشم، و شب را در اندیشه کار خود بود و می گفت:

ص: 189

ملک ری را که بدم آرزو از دست دهم *** یا به خون پسر فاطمه گردن بنهم

خون او را است آتش دوزخ عريان *** ملک ری روشنی چشم بود چون بنهم

سپس نزد ابن زیاد آمد و گفت : مرا بر کاری گماشتی و مردم هم شنیده اند و خواهش دارم مرا دنبال آن بفرستی و میان اشراف کوفه برای برابری حسین کسانی بهتر از من هستند. و عده ای را برشمرد، ابن زیاد گفت: من با تو درباره فرستادن کسانی، شوری ندارم، اگر به فرماندهی لشکر ما به کربلا میروی برو وگرنه فرمان حکومت ما را پس فرست، گفت: من خودم می روم. با آن لشکر آمد در برابر حسین علیه السلام منزل گرفت.

میگویم : در این جا آنچه امیرالمؤمنین علیه السلام خبر داده بود پدید شد .

در "تذكره" سبط گوید : کرامت على علیه السلام در این جا ظاهر شد زیرا روزی عمر بن سعد را که جوانی بود برخورد کرد و فرمود: وای بر تو یابن سعد! چگونه باشی آن گاه که میان بهشت و دوزخ بایستی و دوزخ را انتخاب کنی؟

چون عمر بن سعد به کربلا رسید ، در نینوا منزل گرفت.

در روایت "ارشاد" است و عروة بن قیس احمسی را گفت: نزد حسین برو و بپرس چرا آمدی و چه می خواهی؟ عروه از کسانی بود که نامه دعوت به حسین علیه السلام نوشته بود، از او خجالت داشت و این مأموریت را به هر کدام از فرماندهانی که به حسین علیه السلام نامه نوشته بودند عرضه کرد، همه امتناع کردند و بد داشتند. کثیر بن عبد الله شعبی که مردی شجاع بود از هیچ چیز روگردان نبود، برخاست و گفت: من نزد او می روم و اگر خواهی او را میکشم. عمر گفت: نمی خواهم او را بکشی برو و بپرس برای چه آمده ؟ کثیر رفت، چون چشم ابو ثمامه صائدی به او افتاد که می آید به حسین علیه السلام عرض کرد: اصلحك الله يا اباعبد الله ! بدترین اهل زمین نزد شما می آید که از همه مردم بیباک تر و خونریزتر است و برخاست و جلوی او را گرفت و گفت : شمشيرت را بگذار و خدمت حسین علیه السلام برو. گفت : نه، خوش ندارم، من پیغامی دارم اگر میل دارید برسانم و اگر نه برگردم ، گفت : پس من دسته شمشیرت را بگیرم و پیغامت را برسان، گفت: نه، نباید دستت به او برسد. گفت : پیغامت را به من بگو و من به حسین علیه السلام می رسانم، من نمی گذارم نزدیک او بروی، تو تابکاری؛ به هم دشنام دادند و برگشته و به عمر بن سعد گزارش داد.

ص: 190

عمر، قرة بن قيس حنظلی را خواست و گفت: وای بر تو! حسین را ملاقات کن و بپرس برای چه آمده و چه می خواهد؟ به سوی حسین علیه السلام آمد و چون حسین علیه السلام دید که می آید، فرمود: شما این را می شناسید؟ حبیب بن مظاهر عرض کرد: آری، این مردی است از حنظله تمیم و خواهر زاده ما است، من او را می شناسم که خوش عقیده است و نباید در اینجا آمده باشد، آمد و بر حسين علیه السلام سلام داد و پیغام عمر رسانید .

حسین علیه السلام در جواب گفت : همشهریان شما به من نوشتند: بیا ؛ اگر مرا ناخوش دارید، برمیگردم، سپس حبیب بن مظاهر به او گفت: وای بر تو ای قره! کجا می روی نزد ستمکاران؟ این مردی که خدا به برکت پدرانش تو را گرامی داشته یاری کن. گفت : جواب پیغام عمر را می رسانم و تصمیمی می گیرم ، نزد عمر برگشت و به او خبر داد، عمر گفت: امیدوارم خدا مرا از جنگ با او معاف دارد، و این نامه را به عبيد الله بن زیاد نوشت:

بسم الله الرحمن الرحيم

«اما بعد؛ من تا به منزل رسیدم کسی را نزد حسین فرستادم و پرسیدم چرا آمده و چه می خواهد؟ گفت: اهالی این باد به من نامه نوشتند و کسانی فرستادند و مرا خواستند و من آمدم واگر مرا ناخوش دارند و از آنچه فرستاده هایشان به من گفته اند پشیمانند، از نزد آنها برمیگردم».

حسان بن عائذ عيسی گوید: من نزد ابن زیاد بودم که این نامه رسید، چون نامه را خواند گفت: اکنون که چنگال ما به او بند شده، امید نجات دارد و هنگام خلاصی نیست .

به عمر بن سعد نوشت:

«اما بعد؛ نامه ات به من رسید و آنچه ذکر کردی فهمیدم، به حسین پیشنهاد کن خودش و همه اصحابش با یزید بیعت کنند و پس از آن ما درباره آنها تصمیم بگیریم، والسلام».

در "ملح" آمده: چون جواب به عمر رسید، گفت: نگران شدم که ابن زیاد طالب عافیت نباشد و ابن سعد پیشنهاد ابن زیاد را برای حسین علیه السلام نفرستاد چون می دانست حسین علیه السلام با یزید بیعت نخواهد کرد.

ص: 191

گوید: سپس ابن زیاد مردم را در جامع کوفه جمع کرد و به منبر رفت و گفت:

«ای مردم! شما خاندان ابوسفیان را آزموديد و آنان را چنان شناختید که می خواهید، این امیرالمؤمنین یزید است که خوش رفتار و پسندیده روش است و با رعیت خوش رفتار است وحقوق را به تمامی می دهد وراهها در دوران او امن شده و پدرش معاویه هم در زمان خودش چنین بود واین پسرش یزید هم بعد از او بندگان را گرامی می دارد و از مال، آنها را توانگر می کند و محترم می شمارد وصد صد به حقوق شما افزوده وبه من دستور داده که بر آن بیفزایم و شما را به جنگ دشمنش حسین بفرستم، از او بشنويد واطاعت کنید».

از منبر به زیر آمد و عطایای وافری به مردم داد و آنها را به کمک عمر بن سعد به جنگ حسین علیه السلام فرستاد.

من می گویم: پی در هم لشکر می فرستاد و تا ششم محرم ، در روایت "ملهوف" بیست هزار سوار نزد عمر بن سعد فراهم شد.

در "ملح" گوید : سپس دنبال شبث بن ربعی فرستاد و او را خواست که به جنگ حسین علیه السلام فرستد، شبت خود را به بیماری زد و می خواست او را معاف دارد.

ابن زیاد به او نوشت:

«اما بعد؛ فرستاده ام به من خبر داد که تو خود را بیمار نمودی و می ترسم از آن کسانی باشی که چون مؤمنان را بینند گویند: ایمان آوردیم وچون با شیاطین خود خلوت کنند گویند: ما با شماییم و همانا استهزاء کنندگانیم، اگر زیر فرمان مایی زود نزد ما بيا».

شبث پس از نماز عشاء نزد او رفت تا از رخسارش نفهمد که بیمار نبوده، چون به او وارد شد بسیار به او خوش آمد گفت و او را به خود نزدیک کرد و گفت: من خواهش دارم به جنگ این مرد بروی و با عمر بن سعد کمک کنی، گفت: ایها الأمير ! به جا می آورم.

من می گویم: او را با هزار سوار فرستاد.

ص: 192

[رمز 37]

شبث بن ربعی هم یکی از مردان روحانی مسلک کوفه بود که مردم به او اعتماد دینی داشتند و او را از صحابه کبار پیغمبر صلی الله علیه و آله و سلم می پنداشتند و از هم قطاران عمر بن سعد و در سن و سابقه بر او مقدم بوده و برای عوام فریبی وخوش نما کردن کشتن امام مظلوم ارزش بسزایی داشته ، به همین مناسبت ابن زیاد وجود او را در کنار عمر بن سعد لازم دانسته و به وعد ووعيد وتهديد ، او را در این جنایت شریک کرده و رشوه کافی به او داده است ، یک سهم آن به عنوان ساختمان مسجدی بوده که به نظر عوام ترویج اسلام محسوب می شده و از اینجا دانسته می شود که شبث یک مرد روحانی ومسجدداری در کوفه به حساب بوده است.

"ارشاد" و "تاریخ طبری" گویند: ابن زیاد به عمر بن سعد نوشت:

«اما بعد؛ آب را بر حسين واصحابش ببند و قطره ای آب ننوشند، چنان چه با عثمان بن عفان عمل شد».

عمر بن سعد فورا عمرو بن حجاج را با پانصد سوار فرستاد، شريعة فرات را محاصره کردند و آب را از حسین علیه السلام واصحابش غدقن نمودند و نمی گذاشتند قطره ای از آن ببرند و این حادثه سه روز پیش از شهادت حسین علیه السلام بود.

در "تاریخ طبری" است: و عبيد الله بن ابی حصین ازدی که در شمار دفتر بجيله ثبت بود. در روایت "ارشاد" به آواز بلند گفت: ای حسین ! به آب بنگری که چون آسمان است؟ به خدا از آن قطره ای نچشی تا از تشنگی بمیری.

حسین علیه السلام فرمود: بارخدایا ! او را از تشنگی بکش و هرگز او را نیامرز .

حمید بن مسلم گوید: به خدا پس از آن او را در بیماری اش عیادت کردم، بدان خدا که جز او معبودی نیست، آب می نوشد تا به گلویش می رسد و قی میکند و فریاد العطش

ص: 193

میکشد و باز آب مینوشد تا به گلویش می رسد و سیراب نمی شود، به همین حال بود تا جانش درآمد.

***

در "بحار" است که ابن زیاد پشت هم لشکر برای ابن سعد فرستاد تا سی هزار سواره و پیاده نزد او تکمیل شد و به ابن سعد نوشت:

«من از جهت قشون، راه عذری برای تو نگذاشتم و در نظر بگیر که هر صبح وپسين وضع تو را به من گزارش می دهند».

ابن زیاد از ششم محرم عمر بن سعد را تحریص میکرد.

حبیب بن مظاهر نزد حسین علیه السلام آمد و عرض کرد: یابن رسول الله ! در این نزدیکی یک تیره از بنی اسدند، اجازه میدهید نزد آنها بروم و آنها را به یاری تو بخوانم، شاید خدا بدانها از تو دفاع کند. فرمود: اجازه دادم ؛ حبیب نیمه شب ناشناس نزد آنها رفت و او را شناختند و گفتند: چه حاجتی داری ؟ گفت : بهترین سوغات را برای شما آوردم ، آمدم شما را به یاری پسر دختر پیغمبر مان دعوت کنم، او با جمعی از مؤمنان است که هر کدام از هزار مرد بهترند و او را وانگذارند و هرگز تسلیم نکنند و این عمر بن سعد دور او را گرفته و شما هم عشيرة من هستید و این خیرخواهی را برای شما دارم، امروز در نصرت او از من بشنوید و به شرف دنیا و آخرت برسید، به خدا که هر کدام شما کشته شوید در راه خدا یا پسر دختر رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم به اجر و قصد الهی در عليين رفيق محمد صلی الله علیه و آله و سلم است.

گوید: مردی از بنی اسد به نام عبيد الله بن بشیر از جا پرید و گفت: من اول کسی هستم که این دعوت را می پذیرم و این رجز را سرود:

بدانند مردم به گاه گریز *** که یلها نمانند از رستخیز

منم پهلوان ويل وجنگجو *** یکی شیر غرنده درجست و خیز

سپس مردان آن تیره پیش آمدند تا نود مرد از آنها فراهم گردید که به یاری حسین علیه السلام آیند و همان وقت مردی از میان آن تیره خود را به عمر بن سعد رسانید و خبر داد ابن ازرق را با چهارصد سوار به سوی بنی اسد فرستاد و در این میان که آنها به سوی

ص: 194

قشون حسین علیه السلام می آمدند سواران ابن سعد کنار فرات نزدیک خرگاه حسین علیه السلام سر راه به آنها گرفتند و میان آنها ستیزه شد و جنگ سختی درگرفت، حبیب بن مظاهر به ازرق بانگ زد: وای بر تو! دست از ما بدار و نگذار دیگری بدبخت ما شود.

ازرق برنگشت و بنواسی دانستند که تاب مقاومت ندارند، گریختند به قبیله خود و همان نیمه شب از ترس ابن سعد از آن جا کوچیدند و حبیب بن مظاهر برگشت و به حسین علیه السلام خبر رسانید و فرمود: لا حول ولا قوة الا بالله.

گوید : لشکر ابن سعد برگشتند و آب نهر فرات را بر حسين علیه السلام واصحابش بستند و تشنگی حسین علیه السلام واصحابش را آزار میداد، حسين علیه السلام تیری برگرفت و پشت خیمه زن ها آمد و نه گام پیمود به سوی قبله، و آنجا را کند و چشمه آب شیرینی جوشید و خود نوشید و همه اصحاب نوشیدند و مشکها را پر کردند و آن چشمه فرو رفت و اثرش نهان گردید ، این خبر به ابن زیاد رسید و کس نزد عمر بن سعد فرستاد که : به من خبر رسیده حسین چاه می کند و خود و اصحابش آب می نوشند، چون نامه ام به تو رسید ملتفت باش و تا توانی نگذار که آنها چاه بکنند و آبی بنوشند، بر آنها تنگ بگیر، چنان کن که با عثمان کردند؛ عمر بن سعد در این جا نهایت سخت گیری را به آنها کرد.

محمد بن طلحه و علی بن عیسی اربلی گویند: چون تشنگی آنها سخت شد، یکی از اصحاب حسین علیه السلام به نام زید بن حصین همدانی که مردی زاهد بود به حسين علیه السلام عرض کرد: یابن رسول الله ! اجازه بده نزد ابن سعد بروم و با او سخن بگویم درباره آب، شاید از این مخالفت برگردد؛ همدانی بر عمر وارد شد و سلام نکرد، عمر گفت: ای همدانی! مگر مرا مسلمان ندانی که سلام ندادی؟!

در جواب گفت : اگر چنان چه میگویی مسلمان بودی ، نمی آمدی خاندان رسول خدا را بکشی و این آب فرات که سگ و خوک بیابان از آن می نوشند بر حسین بن علی و برادران و زنان و خاندان او ببندی تا از تشنگی بمیرند و نگذاری از آن بنوشند و گمان بری که خدا و رسولش را میشناسی، عمر بن سعد سر به زیر انداخت و گفت:

ای اخا همدان ! من میدانم آزار آنها حرام است ولی :

ص: 195

عبید الله زقوم خود گذشت و داد فرمانم *** که سوی مرگ خود آیم به کار خویش درمانم

بحق حق نمیدانم به کار خویش حیرانم *** دلم شوریدگی دارد که کاری پر خطر دارم

گذارم ملک ری آنچه میبود آرزوی من *** و یا برگردم وخون حسینی را به سر دارم

سزای کشتن او دوزخی بی پرده می بینم *** ولی از ملک ری بینا و روشن هر دو چشمانم

ابوجعفر طبری و ابوالفرج اصفهانی گویند: چون تشنگی حسین علیه السلام و اصحابش سخت شد، برادرش عباس بن علی را خواست و با سی سوار و بیست تن پیاده و بیست مشک او را به فرات فرستاد، شبانه آمدند نزدیک آب، نافع بن هلال بجلی پرچم را جلوی آنها میکشید، عمرو بن حجاج زبیدی گفت: کیستی؟ گفت : نافع بن هلالم، گفت: برادر ! خوش آمدی برای چه آمدی ؟ گفت: آمدم از این آبی که بروی بایستید بنوشم، گفت : بنوش گوارا باد، گفت: به خدا تا حسین و یارانش تشنه اند قطره ای ننوشم ؛ بدانها سرکشی کردند و گفتند : آب دادن به اینها راهی ندارد، ما را اینجا گذاشتند که به آنها آب ندهیم، چون یاران هلال نزدیک شدند به پیاده ها گفت: شما مشکها را پر کنید، آنها به چابکی مشکها را پر کردند و عمرو بن حجاج و یارانش بر آنها حمله کردند و عباس بن علی و هلال جلوی آنها را گرفتند و آنها به قشون خود پیوستند، گفتند: بروید جلوی آنها را بگیرید، عمرو بن حجاج و یارانش برگشتند و اندکی آنها را طرد کردند و صداء که یکی از یاران عمرو بن حجاج بود از هلال نیزه ای خورد و گمان برد خطری ندارد و بعد بر اثر آن خونریزی کرد و مرد و اصحاب حسین علیه السلام مشکهای آب را به حسین علیه السلام رسانیدند.

طبری گوید : حسين علیه السلام عمرو بن قرظه انصاری را نزد عمر بن سعد فرستاد که شبانه میان دو لشکر مرا دیدار کن، عمر بن سعد با بیست سوار آمد و حسين علیه السلام هم با بیست سوار ؛ چون به هم رسیدند، حسین علیه السلام یاران خود را کنار کرد و عمر بن سعد نیز، با هم خلوت کردند و بسیار گفت وگو کردند تا پاسی از شب گذشت و هر کدام به لشکر خود

ص: 196

برگشتند و کسی ندانست با هم چه گفتند، ولی محافل مطلع چنین گفته اند که حسین علیه السلام به عمر بن سعد گفت : در خروج بر یزید با من همراه شو و از قشون آنها کناره گیر، عمر گفت : خانه ام ویران می شود، فرمود: من آن را می سازم .

گفت : املاكم ضبط می شود، فرمود: بهتر از آن را از ملک خود در حجاز به تو می دهم؛ عمر از آن اظهار ناخوشی کرد، این سخنها میان مردم شایع شد ولی نه چیزی شنیدند و نه دانستند.

[رمز 38]

منظور امام شهید از این مسافرت با سعادت شهادت این بود که به همه مسلمانانی که در دسترس او می آیند درسی فراخور استعداد آنها بدهد تا درک سعادتی کنند و فیض شهادتی برند و یا آنکه اتمام حجتی بر آنها شود و جای عذر و بهانه برای آنها نماند.

عمر بن سعد یگانه صحابی زاده معروف و نامور محیط کوفه و عراق است و پدرش سعد را گویند یازدهمین کس بوده که در آغاز بعثت، به پیغمبر اسلام صلی الله علیه و آله و سلم گرویده و در طراز اول مهاجرین قرار گرفته و یکی از عشرة مبشره است و عضو شورای شش نفری عمر بوده و کاندید خلافت اسلامی گردیده و او است که فاتح عراق است و کلنگ ساختمان شهر کوفه را اول بار به زمین زده .

کوفه این شهر پر آشوب و پر جمعیت ساخته و پرداخته او است و عمر بن سعد در نظر کوفیان یگانه آقازاده و خود یک مرجع دینی ومطاعی به شمار می رود، او است که اگر صالح شود امتی صالح وخوشبخت گردند و اگر فاسد شود امت بزرگی از دست روند ، برای این است که امام علیه السلام او را نیمه شبی به خلوت می برد و درس های خصوصی به او می آموزد ولی دریغا که نرود میخ آهنین بر سنگ ، او سعادت نداشت که از این درس خصوصی استفاده خصوصی برد ولی همین درس مرموز برای امت اسلامی تاهنوز قابل تفسیرهای فراوانی است و مورد استفاده است.

ص: 197

شیخ مفید گفته است: حسین بن علی علیه السلام نزد عمر بن سعد فرستاد که: می خواهم تو را دیدن کنم، شبانه با هم انجمن کردند و مدت درازی راز گفتند و عمر به منزل خود برگشت و این نامه را به عبيد الله بن زیاد نوشت:

«اما بعد؛ خدا آتش را خاموش کرد و اختلاف کلمه را برداشت و امر امت را اصلاح کرد، حسین به من قول داده یا به همان جا برود که از آنجا آمده یا او را به یکی از سر حدات اسلامی فرستی ودر آنجا چون یکی از مسلمانان بسر برد یا برود دست به دست يزيد دهد و میان خود را اصلاح کنند و این پیشنهاد پسند شما وصلاح امت است».

در روایت ابوالفرج گوید: پیکی به او فرستاد و این پیشنهاد را به او اعلام کرد و پیغام داد:

اگر یک دیلمی هم از تو این خواهش را بکند و نپذیری، به او ستم کردی.

میگویم : طبری و جزری از عقبة بن سمعان نقل کرده اند که گفته : من از روزی که حسین علیه السلام از مدينه بیرون آمد تا مکه و تا عراق در صحبت او بودم و کشته شد وهیچ سخنی با مردم در مکه، در مدینه ، در راه عراق، در لشکر، تا دم کشته شدن نگفت مگر آنکه همه را شنیدم ، به خدا این سخنی که میان مردم معروف شده است که پیشنهاد کرد دست به دست یزید بدهد یا او را به یکی از سر حدات اسلامی فرستند، از آن حضرت صادر نشد، آری گفت: مرا واگذارید در این زمین پهناور بگردم تا ببینم کار مردم به کجا میکشد .

ابن زیاد گفت: تو خوب نظری دادی، همان را باید گرفت، این نامه را برای عمر بن سعد ببر تا بر حسین و اصحابش پیشنهاد کند بی قید و شرط تسلیم حکم من شوند، اگر پذیرفتند آنها را زنده نزد من فرستد و اگر نه با آنها بجنگد، اگر انجام داد تو زیر فرمان او باش و اگر سر باز زد، تو فرمانده کل سپاهی، گردن او را بزن و سرش را برای من بفرست و به عمر بن سعد نوشت:

«اما بعد؛ من تو را نفرستادم از حسین دفاع کنی و با او مسامحه کاری کنی ووعدۂ زندگانی به او بدهی واز طرف او نزد من عذرخواهی کنی وشفاعت نمایی، ببین اگر حسين واصحابش به من تسلیم شوند، آنها را بیجنگ بفرست واگر سر باز زدند بر آنها یورش بر تا همه را بکشی و پاره پاره کنی که مستحق آنند واگر حسین کشته شد، اسب بر سینه وپشتش بتاز که مستحق آن است، زیرا ناسپاس و ستمکار است، گرچه پس از مرگ، این کار به او زیانی ندارد ولی من با خود گفتم که: اگر کشتمش چنان کنم، اگر تو امر ما را اجراء کردی پاداش شنوا و فرمانبر به تو دهیم واگر نپذیری، از کار ما ولشكر ما برکنار شو و همه را به شمر بن ذی الجوشن واگذار که دستور خود را به او دادیم، والسلام».

در روایت ابوالفرج است که : ابن زیاد به او پیغام داد : ای پسر سعد! راحت طلب و بی عاری ، با آن مرد نبرد کن و ستیزه نما، از او نپذیر جز آنکه تسلیم حکم من شود .

در تاریخ طبری است که ابومخنف گفت: حارث بن حصیره، از عبد الله بن شریک عامری روایت کرده است که چون شمر بن ذی الجوشن نامه را گرفت با عبد الله بن ابی محل برخاست که عمه اش ام البنین دختر حزام همسر علی بن ابی طالب بود برای او عباس، عبد الله، جعفر و عثمان را آورده بود.

عبد الله بن ابی محل بن حزام بن خالد بن ربيعة بن وحید بن کعب بن عامر بن کلاب گفت: أصلح الله الأمير! خواهر زادگان ما با حسین آمده اند، اگر خواهی برای آنها امانی بنویس، گفت: آری به چشم ؛ به کاتب خود دستور داد و عهد امانی برای آنها نوشت وعبد الله بن ابی محل آن را با غلامش به نام کرمان آن را بدانها فرستاد و گفت: دایی

ص: 199

شما این امان نامه را برای شما فرستاد؛ آن جوانمردها گفتند: به دایی ماسلام برسان و بگو ما به امان نامه تو نیازی نداریم، امان خدا بهتر از امان زاده سمیه است.

شمر، نامه عبيد الله را نزد عمر بن سعد آورد و چون عمر نامه را خواند گفت: وای بر تو! چه بر سر داری ؟ خانه ات خراب، زشت باد آنچه برای من آوردی ! به خدا گمانم تو نگذاشتی پیشنهاد مرا بپذیرد و کاری را که امید اصلاح آن داشتم خراب کردی، حسین به خدا تسلیم نشود، روح بزرگواری دارد.

شمر گفت: بگو چه میکنی؟ فرمان امیر را اجراء میکنی و با دشمنش می جنگی؟ یا لشكر را به من می سپاری؟ گفت: نه ،تو احترامی چنان نداری، من خود متصدی کار میشوم و تو فرمانده پیادگان باش.

عمر بن سعد شب پنجشنبه نهم محرم به سوی حسین علیه السلام یورش برد.

گوید: شمر خشمگین به لشکر خود برگشت.

[ رمز 39]

شهادت وشجاعت حضرت ابوالفضل العباس پشت لرزان دشمن بود و با همه آمادگی و قشون فراوانی که در میدان کربلا گرد آمده بود باز هم شجاعت او پشت دشمن را می لرزانید و برای رفع این خطر از کوفه در نظر گرفته بودند که به هر نحو شده ابا الفضل العباس را از حسین علیه السلام جدا کنند و به مناسبت نسبتی که شمر با مادر او داشت ، این مأموریت را در عهده شناخت و نومید وخمشناک برگشت.

سپس عمر بن سعد فریاد کرد: ای خیل خدا ! سوار شوید و مژده بهشت گیرید. همه سوار شدند و بعد از عصر به سوی حسین علیه السلام یورش بردند.

ابن اثیر در "کامل التواریخ" گوید : در حدیث مروی از صادق علیه السلام است که تاسوعا روزی است که در آن حسین علیه السلام واصحابش در کربلا محاصره شدند و خیل شامیان گرد آنها را گرفتند و دور آنها بار انداختند و پسر مرجانه و عمر بن سعد از فراوانی لشکر خود خرسند بودند و حسین علیه السلام واصحابش را ناتوان شمردند و دانستند در عراق یار و مددکاری ندارد، پدرم قربان آن مستضعف آواره.

چون عمر بن سعد یاران خود را فرمان سواری داد و به خیمه های حسین علیه السلام نزدیک شدند.

در روایت" ارشاد" ، "كامل التواریخ" و "تاریخ طبری" حسين علیه السلام جلوی چادر خود نشسته و تکیه بر شمشیرش داده و سر به زانو نهاده و چرتش برده بود، چون زینب جنجال لشکر را شنید، نزد برادر دوید و گفت : برادر جان ! این همه سر و صدا را نمی شنوی که نزدیک می شوند؟ حسین علیه السلام سر برداشت و فرمود: من اکنون رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم را در خواب دیدم که به من فرمود: تو فردا نزد ما خواهی بود، خواهرش سیلی به چهره زد و فریاد وای وای کشید ، حسین به او فرمود: وای بر تو نیست، خواهرجان ! خاموش باش خدایت رحمت کند.

ص: 201

"تاریخ طبری" و "ارشاد" گویند: عباس به او گفت : برادر ! این لشکر به سوی تو آمدند.

در روایت "ارشاد" و "تاریخ طبری" گوید : برخاست و گفت: ای عباس جانم قربانت برادر جان، سوار شو و آنها را ملاقات کن، بگو: شما را چه شده و چه رخ داده و بپرس برای چه می آیند؟ عباس با بیست سوار جلوی آنها رفت که زهیر بن قین و حبیب بن مظاهر با آنها بودند، عباس به آنها گفت: چه تازه ای است و چه می خواهید ؟ گفتند: دستور از امیر رسیده که به شما پیشنهاد کنیم یا تسلیم شوید یا با شما بجنگیم. گفتند: درنگ کنید تا آنچه گویید به ابی عبد الله علیه السلام برسانیم، ایستادند و گفتند: او را دیدار کن و به او اعلام کن و خبر بیاور که چه فرماید، عباس اسب تازان برگشت تا به حسین علیه السلام خبر دهد و یارانش ماندند تا با آنها گفت وگو کنند .

حبیب بن مظاهر به زهیر گفت: اگر میل داری با این قوم سخن کن و اگر خواهی من سخن گویم، زهیر گفت: تو پیشنهاد سخن دادی و هم خودت وارد صحبت شو. حبيب بن مظاهر به آنها گفت:

به خدا فردای قیامت پیش خدا بد مردمی باشند آن مردمی که نزد او روند وكشته باشند ذریه پیغمبر خود را وخاندان او را واهل بیت او را وعبادت کنندگان این شهر را که نماز شب خوانند و بسیار ذکر خدا گویند».

عزرة بن قیس گفت: هر چه توانی خودستایی کن . زهیر رشته سخن را به دست گرفت و گفت: ای عزره! خدا او را ستوده و رهبری نموده ؛ ای عزره! از خدا بپرهیز که من برای تو خیر خواهم، تو را به خدا سوگند ای عزره که از آنها باشی که ضلالت را بر کشتن پاکدامنان کمک کنند.

در جوابش گفت : ای زهیر ! تو نزد ما از شیعیان این خانواده نبودی، همانا تو عثمان خواه بودی ، گفت: از این موقعیتی که اکنون دارم نمی فهمی که من از شیعیانم ؟ به خدا من نه نامه ای به حسین علیه السلام نوشتم و نه هرگز قاصدی دنبالش فرستادم ونه وعدۂ یاری اش دادم ، در راه به او برخوردم و به یاد رسول خدا و موقعیت او افتادم و دانستم که به سوی دشمن می آید و به حزب شما نپیوندد و معتقد شدم او را یاری کنم و در حزب او درآیم و جانم را قربانش کنم، برای آنکه شما حق خدا و رسولش را ضایع کردید .

ص: 202

گوید: عباس نزد حسین علیه السلام رفت، گفته آن مردم را به او خبر داد، فرمود: نزد آنها برگرد و اگر توانی کار را به فردا انداز تا امشب را نماز گزاریم برای پروردگار خود و دعا کنیم و آمرزش خواهیم، خدا میداند که من نماز و تلاوت قرآن و کثرت دعا و استغفار را دوست دارم.

"ارشاد" گوید: عباس نزد آنها رفت و با فرستاده ای از طرف عمر بن سعد برگشت، آن فرستاده در آوازرس ایستاد، گفت: ما به شما تا فردا مهلت دادیم ، اگر تسلیم شدید ، شما را نزد امیر خود عبيد الله بن زیاد بریم و اگر امتناع کردید دست از شما برنداریم و برگشت .

[ رمز 40]

این مهلت برای هر دو طرف مایۂ امیدواری بود زیرا حسین علیه السلام انتظار تکمیل یاران جانباز خود را داشت که جمعی شب عاشورا به آن حضرت پیوستند و جمعی تا ظهر عاشورا که حر بن یزید ریاحی در شمار آنها بود وبدون پیوست این عده ، کاروان شهادت حسینی کامل نبود و نتیجه منظور را نمی داد و از طرف دیگر خودشب زنده داری حسین علیه السلام واصحابش در برابر این عده ، اتمام حجت دیگری بود ، در برابر این قشون مخلوط که شاید بسیاری از آنان راجع به امام مظلوم در اشتباه بودند و دچار هرگونه تبلیغات واژگون شده بودند.

و برای عمر بن سعد امید می رفت که در ضمن این مهلت برای حضرت ، پشیمانی از مقاومت دست دهد و تسلیم شود و چنگ او به خون پسر پیغمبر آلوده نگردد و آبرویش برای دنیایش محفوظ بماند یا آنکه عده ای از یاران او دست از یاری او بردارند وصولت و آبروی او شکسته شود ورسوایی کمتر گردد.

ص: 203

و به آنها اجازه رفتن می دهد تا جز رضای خدا و پشتیبانی از عقیده وایمان ملاحظه ای در میان نباشد و البته اگر کسانی بودند که پیرو اظهارات امام، خود را از این معرکه نجات می دادند و از محیط کربلا بیرون می رفتند تا به جایی که فریاد استغاثه امام را نشنوند وسواد قشون میدان کربلا را نبینند تکلیف ومسؤولیتی به آنها متوجه نبوده و مورد مؤاخذه نبودند زیرا این جهاد ، جها؛ استماته است.

برادران و پسران و برادر زادگان و پسران عبد الله بن جعفر یک زبان گفتند: ما چنین کاری نکنیم، بعد از تو زنده باشیم !! خدا چنین روزی نیاورد.

عباس آغاز سخن کرد و دیگران از او پیروی کردند، سپس رو به فرزندان عقیل کرد و فرمود: همان جانبازی مسلم برای شما بس است، شما بروید، من به شما اجازه دادم. گفتند:

«سبحان الله !! مردم به ما چه می گویند!! می گویند: سرور وآقا وعموزادگان خود را که بهترین عموزادگانند واگذاریم و با آنها تیری از کمان رها نکرده ونیزه ای نزده و شمشیری به کار نبردیم و ندانستیم چه کردند، نه به خدا، این کار را نکنیم ولی جان ومال وخاندان را قربانت کنیم و به همراه تو نبرد کنیم تا به سرنوشت تو برسیم، زشت باد زندگی بعد از تو!»

مسلم بن عوسجه رحمه الله از جا برخاست و گفت:

«ما دست از تو بداریم و هنوز نزد خدا در ادای حقت، خویش را معذور نکرده باشیم؟!! نه به خدا، نیزه به سینه دشمن فرو کنم و تا دسته شمشیر در دست دارم بر آنها بکار برم واگر سلاح به دستم نماند که با آنها بجنگم، سنگ به آنها بپرانم، به خدا دست از تو برنداریم تا خدا داند که ما رسول خدا را بعد از او درباره تو منظور داشتیم، به خدا اگر بدانم که کشته می شوم وزنده می شوم وسپس کشته می شوم وسوخته می شوم وخاکسترم را باد می دهند وهفتاد بارم چنان کنند از تو جدا نشوم تا در آستانت بمیرم، چگونه فداکاری نکنم که یک کشته شدن است و تا همیشه کرامت عظیمی در پی است».

ص: 205

زهیر بن قین از جا برخاست و گفت:

«به خدا من دوست دارم کشته شوم وزنده شوم وباز کشته شوم تا هزار بار خدای عز وجل با این کشتار من از تو و خاندانت دفاع کند».

در "تاریخ طبری" آمده که همه یارانش یک نفس قریب به این مضمون پاسخ دادند و گفتند : به خدا از تو جدا نشویم (جان ما قربانت) با گلو و چهره و دست خود تو را نگهداری کنیم و چون ما همه کشته شدیم وظیفه خود را انجام داده باشیم.

میگویم: زبان حال همه را در این شعر سروده است:

شاها من ار به عرش رسانم سریر فضل *** مملوک این جنابم ومحتاج این درم

گر بر کنم دل از تو و بردارم از تو مهر *** این مهر بر که افکنم این دل کجا برم

خدا آنها را از طرف حسین علیه السلام پاداش خیر دهد، و آن حضرت به منزل خود برگشت.

خدا را زنان جوانان شکیبا *** که در مردم ندیدم همچو آنها

کرامت این بود نی جامی از شیر *** خليط آب و گردد بول برپا

سید رحمه الله گوید: به محمد بن بشر حضرمی گفتند : پسرت در مرز ری اسیر شده، گفت : او را به حساب خدا میگذارم ، به جان خودم پس از اسیری او زندگانی را نمی خواهم، حسین علیه السلام سخن او را شنید و فرمود: خدایت رحم کند، بیعت خود را از تو برداشتم، تو برو در تلاش آزاد کردن پسرت باش. گفت: اگر از تو جدا شوم خوراک درندگان گردم. فرمود: پس این جامه ها را که برد یمانی است به پسرت بده تا در فدیه برادرش صرف کند، پنج جامه به بهای هزار دینار طلا به او داد.

حسین بن همدان حضینی به سند خود از ابی حمزه ثمالی و سید بحرانی بی ذکر سند از هم او روایت کرده اند که گفت: از علی بن الحسین علیه السلام شنیدم می فرمود: شب روزی که پدرم شهید شد، خویشان و یارانش را جمع کرد و به آنها فرمود: ای خاندان و شیعیانم ! این شب را چون شتری رهوار به حساب آرید و خود را نجات دهید، جز شخص مرا نخواهند و اگر مرا بکشند در فکر شماها نباشند، خدا شما را رحمت کند، نجات یابید ، بیعت را از شما برداشتم و پیمانی که با من بستید واگذاشتم.

برادران و کسان و یارانش يكزبان گفتند: به خدا ای آقای ما، ای ابا عبد الله ! تو را هرگز

ص: 206

وانگذاریم، مردم گویند: امام و بزرگ و آقای خود را تنها گذاشتند تا کشته شد، میان خود و خدا آزمایش دهیم و عذر جوییم و تو را رها نکنیم تا قربانت شویم.

فرمود: من فردا کشته می شوم و شما همه با من کشته می شوید واحدی از شما نمی ماند.

گفتند: حمد خدا را که ما را به یاری تو گرامی داشت و به کشتن با تو شرافت داد، ما نپسندیم که با تو هم درجه باشيم يابن رسول الله ؟ فرمود: خدا به شما جزای خیر دهد و بر آنها دعا کرد. و صبح شد او و همه کشته شدند.

قاسم بن حسن علیه السلام عرض کرد: من هم در کشتگانم؟ بر او رقت کرد و فرمود : پسر جانم! مرگ نزد تو چگونه است؟ گفت : از عسل شیرین تر. فرمود: آری به خدا، عمویت قربانت، تو هم یکی از آن مردانی که با من کشته می شوی پس از آنکه سخت گرفتار شوی، پسر کوچکم عبد الله هم کشته می شود. گفت : عمو جان، به زنان هم میرسند تا آن کودک شیر خوار را بکشند؟ فرمود : عبد الله آن گاه کشته شود که تشنگی مرا بیتاب کند و به خیمه ها آیم و آبی یا عسلی خواهم و نیابم ، گویم: آن پسر کوچکم را به من دهید تا دهانش را بمکم ، او را بردارم که نزد خود آرم یک فاسقی تیری به گلوی او زند و او ناله کند و خونش در کف من بریزد و آن را به آسمان بلند کنم،

گویم: بارخدایا ! شکیبایم و به حساب تو گذارم، نیزه های دشمن مرا به شتاب اندازد و آتش در خندقی که پشت خیمه ها است شعله کشد و من در تلخ ترین ساعت عمر خود بر آنها بتازم و آنچه را خدا خواهد واقع شود. او گریست و ما گریستیم و در خیمه ها گریه و شیون از ذراری رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم بلند شد.

قطب راوندی از ثمالی روایت کرده است که علی بن الحسین علیه السلام فرمود: من آن شب که پدرم فردایش کشته شد، با او بودم، به یارانش گفت: این شب را سپر خود کنید، این مردم بس مرا خواهند و اگر مرا بکشند به شما نگرایند، شما در حل و وسعتید، گفتند: به خدا هرگز چنین نباشد. فرمود: فردا شما همه کشته شوید و یکی از شما بدر نرود، گفتند : حمد خدا را که به ما شرف شهادت با تو را داد.

بعد برای آنها دعا کرد و فرمود: اکنون سر بردارید و نگاه کنید، آنها جای خود را در

ص: 207

بهشت دیدند و آن حضرت منزل یکان یکان آنها را به آنها نشان می داد و هر کدام سینه و چهره جلوی شمشیر میدادند که زودتر به منزل خود در بهشت وارد شوند .

[رمز 42]

از عیسی بن مریم علیه السلام تا حسین علیه السلام

حضرت عیسی علیه السلام پیغمبری بود اولوالعزم وتارک دنیا و در برابر مظالم امپراطوری سرکش روم باستان و مفاسد ملايان يهود قیام کرد، با آن دم عیسوی تا آخرین دوران زندگی و در طول عمر نبوت خود دوازده تن یاران مخصوص که به نام حواریون معروفند تربیت کرد و بعضی از اینها دارای روح نبوت شدند و از میان آنها وصی خود را انتخاب کرد، در شب گرفتاری که برای آنها پیشگویی کرده بود، همه برای ترس دشمن گرد او جمع نبودند، و چون دشمن بر او دست یافت و او را گرفتار کرد هر کدام به سویی رفتند و تنها بزرگ آنها شمعون یا به تعبیر انجیل کنونی پطرس بود که دورادور دنبال او می آمد تا از او خبرگیرد و طبق پیشگویی خود انجیل کنونی آن شب که تا سپیده دم از ترس جان خود سه بار عیسی را انکار کرد و حاضر نشد خود را معرفی کند ، اصحاب حسین علیه السلام از هفتادو دو کمتر نبودند و تا صدوبیست هم گفته اند که ده برابر حواریون عیسی میشوند و در میان موج دشمن چون پروانه گرد اوانجمن کرده بودند و در فداکاری بر یکدیگر پیشی میگرفتند.

حواریون عیسی اعدام او را حتمی نمی دانستند؛ ولی شب عاشورا ، حسین علیه السلام به یارانش به طور حتم کشته شدن خود را خبر داد.

حواریون عیسی شمشیرهای برنده ونیزه های کشیده را ندیده بودند و یاران حسين علیه السلام خود را در میان آنها محصور می دیدند ، عیسی بیعت از حواریون خود بر نداشت و آنها را صریحا مرخص نکرد ولی حسین علیه السلام همه یاران خود را معذور داشت و رخصت گریز داد.

ص: 208

از حواریون عیسی ، یک تن اظهار نفاق کرد و در برابر وجه ناچیزی او را به دشمن تسلیم کرد ولی یاران حسین علیه السلام برای او از همه چیز گذشته ؛ آخرین مکاشفه حواریون عیسی به آنجا رسید که از مائده بهشتی بر آنها نازل شد وتناول کردند ولی یاران حسین علیه السلام بهشت را معاینه کردند .

در روایت امام صادق علیه السلام که در "امالی" صدوق روایت کرده گوید: پس از گفت وگوی حسین علیه السلام با اصحابش، آن حضرت دستور داد گودالی خندق مانند، گرد لشکر کندند و با هیزم پر کردند و پسرش علی را با سی سوار و بیست پیاده برای آب آوردن فرستاد و آنها در هراس سختی بودند و خود حسين علیه السلام- اف به تو ای روزگار یار جفا جو را -می سرود، سپس به یارانش فرمود: آب، آخرین توشه دنیای خود را بنوشید و وضوء سازید و غسل کنید و جامه خود را پاکیزه بشویید که کفن شما باشد.

شیخ مفید گفته: علی بن الحسین علیه السلام فرمود: من در شبی که فردایش پدرم کشته شد ، بیمار بودم، و عمه ام زینب مرا پرستاری می کرد، پدرم در خیمه خود تنها بود و «جون» آزاد کرده ابی ذر غفاری نزد او شمشیرش را آماده و اصلاح میکرد و پدرم می سرود:

اف به تو ای روزگار، یار ستمگر *** چند به صبح و پسین چو گرگ تناور

بر کنی از یارو دوست افسر و همسر *** نیست قناعت ورا باندک وکمتر

کار هماناست سوی حضرت داور *** هر که بود زنده راه من رود آخر

دو سه بار آن را باز گفت و من مقصودش دانستم و گریه گلویم را گرفت و آن را در گلویم پیچیدم و خاموشی گزیدم و دانستم گرفتاری رسیده ولی چون عمه ام آنچه را من شنیدم ، شنید و زنان را شیوه دلنازکی و بی تابی است، بی اختیار جامه کشان و سر برهنه دوید تا به پدرم رسید و ناله کشید: وای از رود مردگی، کاش مرگم ربوده بود، امروز است که مادرم فاطمه ، پدرم على ، برادرم حسن مرده اند، ای جانشین گذشته ها، ای مایه امید زنده ها !

حسین علیه السلام او را نگریست و گفت : خواهر جان ! شیطان حلمت را ندزدد. و اشک در دیده اش گردید و فرمود: اگر «قطا» را در شب رها می کردند، آسوده می خوابید ؛ فریاد زد: وای ! خودت را گرفتار و بیچاره می شماری ؟! این خودش دلم را ریشتر و جانم را سوخته تر

ص: 209

می نماید . سیلی به چهره زد و گریبان درید و بیهوش افتاد .

حسین علیه السلام آب به رویش زد و فرمود: خواهر جان خود را باش و تسلیت از خدا خواه و بدان که اهل زمین می میرند و اهل آسمان نمی مانند و هر چه جز، وجه الله هالک است، هم او که خلق را به قدرت خود آفریده و مردم زنده شوند و برگردند و او تنها بماند، جدم به از من بود و پدرم به از من بود و مادرم به از من بود، هر مسلمانی را به رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم همدردی باید .

او را با این بیانات تسلیت داد و فرمود: خواهر جان ! با تو سوگندی دارم بر آن وفا کن، چون کشته شدم، گریبان بر من مدر و چهره بر من مخراش و بر من وای وای مگو، و او را آورد نزد من نشانید و نزد یاران خود رفت و دستور داد چادرها را به هم نزدیک کنند و طناب خیمه ها را درون یکدیگر بکشند و آنها را گرد خود بچرخانند که از سه سو راه دشمن را ببندند و دشمن تنها از روبه رو به آنها تواند نزدیک شد، و به جای خود برگشت و همه شب را نماز خواند و دعا و زاری به درگاه خدا کرد و یارانش هم به او تأسی کرده و به نماز و دعا برگزار کردند.

میگویم: و بانگ تلاوت آنها مانند آهنگ زنبوران عسل بود، در رکوع و سجود و قیام و قعود بودند و خود حسین علیه السلام در کثرت صلوة و كمال صفات، شیوه همین بود و چنان بود که امام ما مهدی علیه السلام او را ستود :

«قرآن را سند؛ وامت را معتمد؛ و در طاعت، کوشا؛ وبر عهد و پیمان، پویا؛ از راه فاسقان، بر کنار؛ و بر آنچه داشت، بخشش کار بود؛ رکوع وسجودش طولانی، ونسبت به دنیا چون کوچ کنندگان زاهد وبه دیده هراسندگان بدان ناظر بود».

ابوعمرو احمد بن محمد قرطبی مروانی در "عقد الفريد" گوید: به علی بن الحسین گفتند: پدرت چه کم فرزند بوده؟ فرمود: در شگفتم چگونه فرزند آورده و در هر شبانه روزی هزار رکعت نماز می خواند و کجا به زنان می رسید.

من میگویم: روایت شده که هنگام سحر، حسین علیه السلام سر به بالین نهاد و چرتی زد و بیدار شد و فرمود: میدانید اکنون چه در خواب دیدم ؟ عرض کردند: یابن رسول الله، چه خوابی دیدی ؟ گفت : خواب دیدم سگانی بر من حمله کردند که مرا بدرند و سگ ابلقی در

ص: 210

میان آنها بر من بیشتر سختی می کرد، گمانم آن که مرا میکشد پیسی است که در میان این قوم است؛ سپس جدم رسول خدا با جمعی از اصحابش دیدم که به من گفت: پسر جانم ! تو شهيد آل محمدی و اهل آسمانها و ملأ أعلى به تو مژده جویند و باید امشب افطار نزد ما باشی، بشتاب و تأخیر مکن، این فرشته ای است که از آسمان آمده تا خونت را در شیشه ای سبز ضبط کند، این را خواب دیدم و کار من آماده شده و کوچ از این دنیا نزدیک است و شکی ندارد.

طبری، از ابومخنف، از عبد الله بن عاصم، از ضحاک بن عبد الله مشرقی نقل کرده که: در شب عاشورا، حسین علیه السلام واصحابش شب را همه به نماز و استغفار و دعا و زاری بودند، یک دسته پاسبان سواره دشمن به ما گذر کرد و حسین علیه السلام این آیه را تلاوت میکرد: «گمان مبرند آنان که کافرند، بدانها ثروت دهیم که بیشتر گناه ورزند، و برایشان عذابی است دردناک ، خدا مؤمنان را چنان چه باشید واننهد تا بد و خوب آنها را جدا کند»(1) مردی از سواران که ما را پاسبانی می کردند، آن آیه را شنید و گفت : به پروردگار کعبه ما خوبانیم که از شما جدا شدیم.

گوید: من او را شناختم و به بریر بن خضیر گفتم : میدانی این کیست؟ گفت : نه، گفتم : این ابوحرب سبیعی عبد الله بن شهر است که مردی مسخره و بیعار ولی بزرگ زاده و پهلوان و خونریز بود و سعید بن قیس او را برای جنایتی زندانی کرده بود؛ بریر بن خضير به او گفت : انا لله ، پس هلاک شدم ای بریر ، در جوابش گفت: من خود بر آن گواهم، من گفتم: از این معرفت خود سودی نبری ؟ گفت : قربانت، پس چه کسی ندیم یزید بن عزرة عنزی باشد که اکنون نزد من است، گفت: خدا بد دارد نظر و مسلک تو را ، در هر حال تو سفیه باشی.

گوید : سپس برگشتند و سر پاسبان بر ما در آن شب عزرة بن قيس احمسی فرمانده سواران بود.

سید گوید: در آن شب سی و دو مرد از لشکر عمر بن سعد نزد اصحاب حسين علیه السلام آمدند.

ص: 211

در کتاب "عقد الفريد" پس از نقل گفتار حسین علیه السلام به عمر بن سعد : «یکی از سه پیشنهاد مرا بپذير» گفته: با عمر بن سعد سی و دو تن از اهل کوفه بودند، گفتند: پسر دختر رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم سه پیشنهاد به شما میدهد و هیچکدام را نمی پذیرید، و نزد حسین علیه السلام منتقل شدند و همراه او نبرد کردند تا کشته شدند .

و در میان این تنگ حصار و گروه دشمن ، خود را نباخت ، نه تنها دست حق به دست ناحق نداد بلکه بدون بیم و هراس به صف بندی وتعبيه قشون پرداخت و مانند قهرمان پیروزی که عمرها در میدان های جنگ پیروزی دیده ، نقشه کشیده ، در بیابان غربت نقشه دفاع کشید ولیاقت نظامی خود را به اثبات رسانید .

صبح عاشورا، امام حسین علیه السلام نماز فجر را با اصحابش خواند و ایستاد و این خطبه کوتاه را ایراد کرد، خدا را حمد وثنا نمود و به اصحابش فرمود: «براستی خدای عز و جل امروز به کشته شدن شماها و کشته شدن من اذن داده و باید شکیبا باشید» مسعودی آن را در "اثبات الوصية" روایت کرده است.

[ رمز 44 ] .

در روایت "خصال" آمده است که : هر پیش آمدی از خیر وشر در این جهان واقع شود به اذن خدا است ، اذن عامی که از طرف خداوند با هر پیش آمدی هست همان اعلام حضرت او است نسبت به پدید شدن هر حادثی که عبارت از ایجاد مقدمات آن حادث است ولی اذنی که امام علیه السلام در اینجا پیش از توجه به همه حوادث مهم روز عاشورا بدان اعلام می کند رمز مقام فداکاری و از خودگذشتگی خود او واصحاب او است و این شبهه را برطرف می کند که اکنون ما در موقعیتی قرار گرفتیم که بقای دین و محبت بر مردم جهان وابسته جانبازی ما شده است و دیگر تقيه و خودداری در برابر قدرت ظالمين معنی ندارد و مقام مصلحت ما این جانبازی را بر ما لازم و گوارا کرده است .

در "ملهوف" آمده : سپس حسین علیه السلام اسب رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم را که «مرتجز » نام داشت، خواست و سوار شد و اصحاب خود را برای پیکار آماده کرد و جا به جا نمود و همه آنها سی و دو سواره و صد پیاده بودند و از امام باقر علیه السلام روایت شده است که چهل و پنج

ص: 213

سواره و صد پیاده بودند و روایت جز آن نیز رسیده.

در "اثبات الوصية" روایت کرده که در آن روز شماره آنها شصت و یک تن بود و خدای عز و جل دین خود را از آغاز تا انجام روزگار به هزار مرد یاری کرده و می کند و از تفصیل آن پرسش شد، فرمود: سیصد و سیزده تن اصحاب طالوت و سیصد و سیزده تن اصحاب بدر با پیغمبر صلی الله علیه و آله و سلم و سیصد و سیزده تن اصحاب امام قائم علیه السلام باقی می ماند شصت و یک تن که روز عاشورا با حسین علیه السلام کشته شدند. انتهی.

ابن اثیر در "کامل التواريخ" وطبری در "تاریخ" گویند: حسین علیه السلام زهیر بن قین را بر میمنه مقرر داشت و میسره را به حبیب بن مظاهر سپرد و پرچم را به برادرش عباس داد و جلوی خیمه ها صف بستند و آنها را پشت سر نهادند و دستور داد هیزم و هیمه ها را که پشت خیمه ها فراهم کرده بود در خندقی که چون نهر بزرگی پشت خیمه ها در ساعتی از شب کنده بودند ریختند و آتش زدند، مبادا دشمن از پشت سر به آنها حمله کند.

عمر بن سعد صبح عاشورا لشکر خود را به صف کرد عبد الله بن زهیر ازدی را بر اهل مدینه گماشت و ربیعه وكنده را به قيس بن اشعث سپرد و ربع مذحج و اسد را به عبد الرحمن بن ابی سبرة حنفی داد، و حر بن یزید ریاحی را سردار تمیم و همدان کرد.

همه آنان در کشتن حسين علیه السلام شرکت کردند جز حر بن یزید که به سوی حسین علیه السلام برگشت و با او کشته شد.

عمر، میمنه سپاه را به عمرو بن حجاج زبیدی واگذاشت و ميسره را به شمر بن ذی الجوشن داد و عروة بن قيس احمسی را فرمانده سواره نظام کرد و شبث بن ربعی يربوعی را فرمانده پیادگان کرد و پرچم را به آزاد کرده خود درید سپرد.

ابومخنف گوید: عمرو بن مرۂ جملی، از ابی صالح حنفی، از غلام عبد الرحمن بن عبد ربه انصاری بازگفت که: من با آقای خود بودم، چون مردم آماده جنگ شدند و به سوی حسین علیه السلام رو کردند، حسین علیه السلام دستور داد چادری زدند و مشک آوردند و در قدح بزرگی خیس کردند، خود در آن چادر رفت تا نوره کشد، آقايم عبد الرحمن و بریر بن خضیر همدانی بر در خیمه به هم شانه میزدند و هر کدام می خواستند دنبال امام، اول بار نوره کشند، بریر با عبد الرحمن شوخی می کرد و او می گفت: دست از ما بکش، به خدا هنگام

ص: 214

بیهودگی نیست . بریر گفت: آشنایان من می دانند، به خدا من نه در جوانی و نه در پیری گرد بیهوده نگردیدم ولی اکنون نشاط دارم از پیش آمد خود، به خدا میان ما و حورالعین جز این نمانده که این لشکر، شمشیرهای خود را به ما حوالت کنند و من دوست دارم که زیر شمشیر آنان بروم.

[ رمز 45 ]

یکی از امتیازات شهیدان راه حق این است که هنگام مرگ، در آغوش حورالعین بهشتی جان می دهند و حوریان جنان تا دم مرگ که می خواهند از این جهان به سرای دیگر کوچ کنند به استقبال آنان می شتابند و آنها را در آغوش میکشند.

گوید: چون حسین علیه السلام فارغ شد، ما رفتیم و نوره کشیدیم، گوید: سپس حسین علیه السلام سوار مرکب خود شد و قرآنی خواست و پیش خود نهاد.

گوید: اصحابش در برابر او پیکار سختی کردند و چون دیدم کشته ها به زمین افتادند من به در رفتم و آنها را پشت سر گذاشتم.

ابومخنف از ابی خالد کابلی و هم شیخ مفید از مولای ما على بن الحسين علیه السلام روایت کرده اند که: چون سواران دشمن، بامدادان بر حسین علیه السلام تاختند، دست به دعا برداشت و گفت:

«بارخدایا! در گرفتاری پشتیبانم تویی، و در هر سختی امید من تویی، در هر ناگواری که بر من آید تو پشتیبان وذخيره مني، چه بسیار همی که دل می رباید وچاره می بندد و دوست می راند و دشمن میخنداند، پیش تو آوردم و بر تو گله آن کردم و از جز تو رو گردانیدم و تو آن را برطرف کردی وکفایت نمودی، تویی ولی هر نعمت وصاحب هر نیکی و آخرين هدف هر اشتیاق».

گوید: لشکر آمدند و گرد خیمه های حسینی دور زدند.

در روایت "تاریخ طبری" است که ازدی گوید : عبد الله بن عاصم ، از عبد الله بن ضحاک

ص: 215

مشرقی باز گفته است که: چون لشکر سوی ما تاختند و آتش خندق را پشت خیمه ها افروخته دیدند و راه حمله از پشت سر بر آنها بسته بود، اسب سواری با ساز و برگ کامل به ما رو آورد و بی گفت و گو از خیمه های ما وراندازی کرد و برگشت و فریاد زد: ای حسین! پیش از قیامت به آتش شتافتی. حسین علیه السلام فرمود: گویا شمر بن ذی الجوشن است ؟ گفتند: آری اصلحك الله، خود او است.

"ارشاد" گوید: به او فرمود: ای زادۀ مادری بزچران! تویی شایسته نيران.

مسلم بن عوسجه خواست او را به تیر زند و حسین علیه السلام او را نگذاشت، عرض کرد: مرا واگذاری این نابکار از بزرگ ستمکاران است و خدا او را تیررس آورده .

فرمود: تیرش مزن، من دوست ندارم آغاز نبرد از من باشد.

[ رمز 46 ]

ظاهر این است که نقشه لشکر کوفه این بوده است که با عده فراوان خودگرد حسين علیه السلام واصحابش را بگیرند و آنها را اسیر نمایند و به کوفه برند و به خاطر آنها نمی گذشت که این جمعیت صد نفری بتوانند در برابر سی هزار لشکر ، جبهه ای تشکیل دهند و نبردی کنند که بر آنها تلفاتی وارد شود و این نقشه تحصنی که امام کشید و دژی که از خیمه ها و خندق آتش فراهم کرد، یکی از شاهکارهای نظامی مهم است و شاید جزء کرامات ومعجزات او شمرده شود و چون شمر به عنوان یک بازرس نظامی آمد وضع جبهه بندی او را دید، تا آن جا بر آشفت که نسبت به حضرت جسارت کرد.

طبری در "تاریخ" خود گوید: حسين علیه السلام اسبی داشت به نام «لاحق» که زیر پای پسرش علی علیه السلام بود ولی چون لشکر کوفه به وی نزدیک شدند، شتر سواری خود را خواست و سوار شد و فریاد کشید تا بیشتر لشکر شنیدند، فرمود: ای مردم! به من گوش دارید و شتاب مکنید تا حق پندی که به من دارید ادا کنم و عذر آمدن خود را نزد شما بیاورم و اگر عذر مرا پذیرفتند و گفتارم را باور کردید و به من حق دادید، خوشبخت خواهید بود و راه تعرض به من نخواهید داشت و اگر عذرم را نپذیرید و به من حق ندادید. در

ص: 216

روایت طبری و ابن اثیر آمده «کار خود فراهم کنید و با هم نظران خود، ولی کار شما گلوگیر شما نباشد ، سپس درباره من قضاوت کنید و مرا مهلت ندهید»(1) «ولی من آن خدایی است که کتاب فرود آورده و هم او ولی شایستگان است»(2)

گوید: چون خواهرانش این سخن او را شنیدند، شیون و گریه سر دادند و دخترانش هم گریستند و ناله آنها بلند شد، برادرش عباس بن علی را نزد آنها فرستاد با پسرش على وگفت : آنها را خاموش کنید ، به جانم گریه بسیاری دارند.

شیخ مفید در "ارشاد" گوید: چون خاموش شدند خدا را سپاس گفت و ستایش کرد و بدانچه شایسته او است نام برد و بر پیغمبر صلی الله علیه و آله و سلم و فرشتگان و پیمبران صلوات فرستاد . سخنوری پیش از او و بعد از او چنان شیوا سخن نگفته، سپس فرمود:

شمر گفت: من خدا را زبانی پرستم و ندانم تو چه میگویی. حبیب بن مظاهر به او گفت : تو خدا را به هفتاد زبان می پرستی و گواهم که راست میگویی و ندانی که او چه گوید، خدا دلت را سیاه کرده .

حسین علیه السلام فرمود: اگر شما در این، تردید دارید، شک دارید که من زاده دختر پیغمبر شمایم و در مشرق و مغرب جز من زاده دختر پیغمبر نیست نه میان شما و نه دیگران، وای بر شما، مرا به خون کسی که از شما کشته ام گرفته اید ؟ مالی از شما خوردم ؟ زخمی به شما زدم و قصاص آن را خواهید ؟ در جوابش خاموش ماندند.

فریاد زد: ای شبث بن ربعی، ای حجار بن ابجر، ای قیس بن اشعث، أی یزید بن حارث! به من ننوشتید که میوه ها رسیده و باغها سبز شده و به سوی لشکری که برای تو آماده است می آیی ، بیا ؟ گفتند: ما ننوشتیم. فرمود: سبحان الله، آری به خدا نوشتید ، سپس فرمود: ای مردم! اکنون که مرا نخواهید، بگذارید به مأمن خود در هر جای زمین که باشد، برگردم.

قیس بن اشعث گفت: نمیدانم چه میگویی؟ تسلیم بنی عم خود شو، او به دلخواه تو رفتار می کند، حسین علیه السلام فرمود: نه به خدا به شما دست خواری ندهم و از شما بنده وار نگریزم. سپس فریاد کشید: ای بندگان خدا ! «من به پروردگار خود و شما پناه برم از آن که مرا سنگسار کنید ، من به پروردگار خود و شما پناه برم از هر متکبری که ایمان به روز حساب ندارد»(1) سپس شترش را خوابانید و به عقبة بن سمعان دستور داد زانوی آن را بست.

نینداخته، هم کیش باشیم واندرز شما بر ما لازم است و چون کار با شمشیر افتاد، رشتہ برادری بگسلد وما امتی باشیم وشما امت دیگر، خدا ما و شما را به ذریۂ پیغمبر خود محمد آزمایش کرده تا نگرد ما و شما چه کاره ایم، ما و شما را به یاری او کناره گیری از سرکش زاده سرکش عبيدالله بن زیاد می خوانیم زیرا جز بدی از آنها ندیده ونبینید، چشمان شما را میل کشند ودست وپای شما را ببرند و شما را بر سر چوبه دار کنند و گوش و بینی برند ونیکان ودانشمندان شما را چون حجر بن عدی واصحابش وهاني بن عروه وامثالش بکشند».

گوید: در پاسخ، او را دشنام دادند و ابن زیاد را ستودند و گفتند: به خدا نرویم تا آقایت و همراهانش را بکشیم، یا او را با یارانش مسالمت آمیز نزد امیر عبيد الله بریم.

گفت:

«ای بندگان خدا! پسر فاطمه به دوستی ونصرت شایسته تر از زاده سمیه است، اگر او را یاری نکنید، به خدا پناهتان باد او را نکشید، او را با عم زاده اش يزيد گذارید، بجانم که یزید با نکشتن حسین هم از طاعت شما راضی است».

شمر ، تیری به او انداخت و گفت: خاموش باش، گلویت بگیرد، ما را از پرگویی خسته کردی.

زهیر به او گفت: ای بدو زاده، من با تو سخن نگویم، همانا تو جانوری، به خدا گمان ندارم دو آیه قرآن درست بدانی، مژده ات باد به رسوایی و عذاب دردناک در قیامت.

شمر گفت: خدا تا یک ساعت دیگر خودت و آقایت را خواهد کشت.

زهیر گفت: مرا از مرگ می ترسانی؟ به خدا مرگ با حسین نزد من بهتر است از آن که با شما جاویدان بمانم، سپس رو به مردم کرد و گفت:

«ای بندگان خدا! این پست جفا جو وهمگنانش شما را از دینتان نفریبد، به خدا شفاعت محمد به مردمی نرسد که خون ذراری وخاندان او را بریزند وکسانی که آنها را یاری کنند و از حرمت آنها دفاع نمایند بکشند».

ص: 219

مردی او را ندا داد که ابی عبد الله می گوید : بیا، به جان خودم اگر مؤمن آل فرعون قوم خود را نصیحت کرد و دعوت را به آنها ابلاغ کرد، تو هم اینها را نصیحت کردی و به آنها ابلاغ نمودی.

را بفریبد؛ و بدبخت، آن که شیفته او گردد، این دنیا شما را نفریبد که هر کس بدان تکیه زند نومید سازد وهر کس در آن طمع کند دست تهی ماند، من میبینم شما برای کاری گرد آمدید که خدا را بر خود خشمناک کردید و او را به شما برگردانیده و شما را دچار شکنجه خود ساخته و از رحمت خود دور ساخته، پروردگار ما بسیار خوب است و شما بندگانی بسیار بد، به طاعت خدا اقرار دارید و به رسولش محمد ایمان آوردید وبر ذريه وعترت او يورش بردید که آنها را بکشید».

در روایت "ارشاد" است: شیطان بر شما چیره شده و خدای بزرگ را از یاد شما برده ، مرگ بر شما و مسلک و مرام شما، انا لله وانا اليه راجعون، اینها مردمی باشند که پس از مسلمانی کافر شدند، دور باد قوم ستمکار .

عمر گفت: وای بر شما! او را پاسخ دهید ، این زاده علی است، اگر همه روز سخنرانی کند رشته سخن از دست ندهد و وا نماند. شمر پیش آمد و گفت: ای حسین! اینها که میگویی چه معنی دارد؟ به ما بفهمان تا بدانیم، فرمود: جوهر گفتارم این است که از خدا بترسید، مرا نکشید که کشتن و هتک حرمتم بر شما روا نیست زیرا من زاده دختر پیغمبر شما و جده ام خدیجه کبری است که همسر پیغمبر شما است و شاید به گوش شما رسیده که پیغمبر شما فرموده : حسن و حسین دو سید جوانان اهل بهشتند.

نیز در بحار" است که : در "مناقب" به سند خود از عبد الله بن محمد بن سليمان بن عبد الله بن حسن، از پدرش، از جدش، از عبد الله روایت کرده است که عمر بن سعد لشکر خود را برای جنگ با حسین علیه السلام آماده کرد و به صف نمود و جا برجا کرد و پرچم ها را به جای خود برافراشت و جناح راست و چپ را برگماشت به قلب لشکر، دستور داد پابرجا باشید و گرد حسین را بگیرید و چون حلقه بر او بچرخید، حسین علیه السلام بیرون شد و نزد آن مردم آمد و آنها را به خاموشی خواند و خاموش نشدند، تا به آنها گفت:

«وای بر شما! شما را چه می شود که خاموش باشید وگوش فرا داريد؟ همانا من شما را به راه راست می خوانم، هر کس از من بشنود رشد یافته و هر کس نافرمانی کند به هلاکت رسیده، شما همه مرا نافرمانی کنید و از من گوش

ص: 221

نگیرید شکمتان از حرام انباشته است و بر دلتان مهر نهاده، وای بر شما انصاف ندارید؟ شنوایی ندارید؟».

اصحاب عمر بن سعد یکدیگر را سرزنش کردند و گفتند: خاموش باشید .

حسین علیه السلام ایستاد و فرمود: نابود و نومید شوید ای گروه ... تا آخر خطبه ای که در روایت سید بیاید .

سپس فرمود: عمر بن سعد کجا است؟ عمر را نزد او دعوت کردند و او دوست نداشت نزد او بیاید، فرمود:

«ای عمر! مرا برای آن می کشی که دعی بن دعی تو را والی ری وگرگان كند، به خدا برای تو گوارا نشود، عهدی است حتمی، هر چه خواهی بکن که پس از من خوش نبینی، نه در دنیا ونه در آخرت، گویا می بینم که سرت را در کوفه بر نیزه ای زده اند و کودکان بر آن سنگ پرتاب کنند و نشانه خود نموده اند».

عمر از سخن آن حضرت خشم کرد و از او رو گردانید و به لشکر خود گفت: انتظار چه دارید ؟ همه بر او حمله برید، همانا یک لقمه بیش نیست.

[ رمز 47]

حسین علیه السلام در میان این جنجال وهیاهو، این گرفتاری و محاصره به هیچ وجه خود را نباخته و دل از دست نداده ، مانند یک فرمانده نیرومندی که بر همه اوضاع مسلط است میدان داری می کند و در تبلیغ و موعظه وارشاد می کوشد ، هم وظیفه رهبری و امامت را انجام میدهد و حقائق نغز اسلام را تشریح می کند که وسیله هدایت خردمندان است و هم معجزه کرامت اظهار میکند که وسیله اتمام حجت بر عوام ونادان است ، جز روح امامت چه قدرتی می توانست این هیاهو و جنجال سی هزار لشکر خونخوار را خاموش کند و صحنه این جنگ رستاخیز منش را به عرصه یک مسجد آرام ومؤدب یا مجلس وعظ و خطابه تبدیل کند و حقیقت را آشکار سازد و چون پیغمبری بر ارواح پلید این همه ماجراجو مسلط گردد و سرانجام

ص: 222

شوم عمر بن سعد را برای او روشن کند و پیشگویی نماید؛ ولی نکته گمراهی این مردم بدبخت را آشکارا به گوش آنها رسانید.

فرمود: آن قدر مال حرام در شکم خود انباشته اید که نفس جان شما قطع شده و دل شما مرده ونیروی فهم از شما رفته است و در شمار همان مردگانید که آهنگ روح بخش اسلام هم در آنها تأثیر نداشت و آنها را نجات نداد. و برای آخرین بار سخنرانی آتش بار خود را ایراد کرد وحقیقت حال آنها را روشن ساخت و آنچه از نفرین و نکوهش که بایست بودند به آنها گفت و این آخر سخنرانی حسین علیه السلام است.

آنید که برای پاینده خود گلوگیر است و برای به زور رباینده گوارا

هلا! به ناحق پیوسته ای، زاده به ناحق پیوسته دیگر، مرا میان شمشیر خوردن وخواری کشیدن واداشته، دور باد از ما خواری! خدا ورسول ودامن های پاک و پاکیزه وسرفرازی ویاور آن را برای ما نپسندد».

[ رمز 48]

حسین علیه السلام اهل کوفه را که تا امام کشی به جنایت کشیده شدند، به هفت نکوهش یاد کرده است :

1۔ کنیز پرستی و علاقه به زنهای بی بند و بار و هرزه داشتن که در آن تاریخ این گونه زنان کنیزانی بودند که در میدان های جنگ اسیر شده و در کوچه و بازار بی بند و بار به این و آن می پیوسته اند و خوی شهوت رانی را در میان عموم مردم بار می آوردند و هر مردمی که زنباره و هرزه کار بار آیند، اخلاق فاضله را از دست بدهند و به هر کار ننگینی تن در دهند.

2- راندگی از حزب که در آن تاریخ در مسجدها تشکیل می شده و وسیله تعلیم وتربیت دینی عمومی بوده و در دوران بنی امیه مسجدها بصورت یک دسته بندی های سیاسی درآمده بود و فقط اشراف و رجال با آن سر و کار داشتند و مقاصد خود را در آن انجام میدادند و عموم مردم از آن رانده شده و گرفتار زندگی شخصی بوده و از پرورش اسلامی درست برکنار بودند.

3 - احکام قرآن را که از آن بی اطلاع مانده بودند پشت سر انداخته و در دست نداشتند چنان چه در نکوهش زهیر بن قین از شمر گذشت که «تو دو آیه قرآن را هم درست نمیدانی» و این بی سوادی در نزد حکومت بنی امیه پسند بود و کارها را به دست این گونه اشخاص می دادند که تملق می گفتند و هرگونه امری را اجرا می کردند.

4- برای بی وجدانی ونادانی ، سخنان حق را وارونه میکردند و به هر جا هر چه میلشان بود میگفتند، چنان چه آن پاسبان گشتی شب عاشورا گفت :

ص: 224

ما نیکان که خدایمان از شما یاران حسین جدا کرده است .

5 - طبعا این گونه مردم پایه و مایه گناهانند.

6- و مانند پف در دهان شیطان قرار دارند و آنها را به آسانی به اعمال شیطانی سوق می دهد.

7- قانون شکنی وهرج ومرج و خودفروشی خاصیت این گونه افراد است.

من گویم: این جا خوش دارم گفته ابن ابی الحدید را در "شرح نهج" که سرفرازان از ستمکش و خواری را یاد کرده نقل کنم :

گفته : آقای سرفرازانی که درس حمیت و مرگ باشرافت زیر شمشیر را به مردم آموخت و آن را به هستی برگزید، ابوعبد الله حسین بن علی بن ابی طالب بود که پیشنهاد امان به خودش و یارانش شد و از خواری سرفرازی کرد، سپس این قسمت از خطبه او را که «هلا! دعی بن دعي ...» تا آخر، نقل کرده است. و گفته است:

از ابوزید یحیی بن زید علوی نقیب بصری شنیدم، می گفت : اشعاری که ابی تمام برای محمد بن حمید طائی سروده همانا شایسته حسين علیه السلام است :

مرگ به آسانی از او در گذر *** وی به سوی مرگ شتابنده تر

روح بزرگی زستم سرفراز *** کفر شمارد ستم و بس بتر

ماند و به گرداب اجل پا فشرد *** کز کف تو حشر بود خوبتر

کرد کفن در تن خود سرخگون *** تا که شبش جامه سندش ببر

سبط بن جوزی گوید : جدم در کتاب "تبصره" گفته : حسین علیه السلام به کوفه آمد چون دید شریعت اسلام کهنه شده و در تلاش بود قوانین اساسی آن را برپا دارد، چون او را محاصره کردند، گفتند: تسلیم حکم ابن زیاد شو. گفت : نشوم. و قتل را بر ذل و خواری برگزید، همه نفوس ابيه چنانند و جدم رحمه اله سروده:

چو دیدند خواری رل زندگی را *** بخود عزت مرگ یکسر خریده

ننوشیده جام بقا را به خواری *** به مرگ وفنا از مذمت رهیده

نباشد شگفتی که بر شیر غران *** سگان از عرب وز عجم بر پریده

ص: 225

چو وحشی وحشی و بن ملجم دون *** على را ابا حمزه در خون کشیده

گویم : من هم در این جا اشعاری از مداح اهل بیت، مرحوم سید حیدر که در ضمن نوحه حسین مظلوم علیه السلام به نظم آورده می سرایم:

نگذاشت که خواری رسدش ز آن لشکر *** گردید خدا مانع وتیغ بران

چونان به خواری بنهد گردن خود *** کش جز به خدا نکرده خم در دوران

سر باز زد از زندگی بی عزت *** جنگید و بخاک وخون خود شد غلطان

یک تن به سپاهی زد و از هر عضوش *** تیپی به نبرد دشمنان گشت عیان

شمشیر به جان دشمنان جفت نمود *** وز مرگ و خضاب خون ستد مهرگران

برگشتیم به دنباله سخنرانی امام علیه السلام:

رشته سخن را به اشعار فروة بن مسیک مرادی کشاند و سرود:

گر گریزانیم دشمن شیوه است *** ور که مغلوبیم دل بی کینه است

پس نشینیمان نه از ترس است لیک *** مرگ ما با دور نامردان شریک

مرگ چون برخواست از یک مردمی *** دیگران را زیر گیرد هردمی

سروران مردمی سازد تباه *** ز اولین کرده فنا صدها سپاه

گر شهی جاوید بودی ما بدیم *** ور کریمان را بقا میشد شدیم

هوشدار ای شماتت کن زما *** شامتان را در رسد این روز ما

«سپس به حق خدا، بعد از من نمانید جز اندازه سوار شدن بر اسبی، تا سنگ آسیای بلا بر شما بچرخد و چون دندان تبر آن در تنگنا افتید، این سفارش را پدرم از جدم به من سپرده، کار خود وهمکاران دیگر را خود فراهم سازید کاری که برای شما غم آور نباشد، سپس درباره من قضاوت کنید و مرا مهلت ندهید: «بر خدا توکل کنم، پروردگار خودم و پروردگار شما، هیچ جنبنده ای نیست جز آن که مهارش به دست او است، به راستی پروردگارم بر روش درستی است»(1)

بارخدايا! باران آسمان از آنها واگیر و به قحطهای یوسفی گرفتارشان کن

ص: 226

و غلام ثقیف را بر آنها بگمار تا جام تلخی به کام آنها ريزد، زیرا که ما را تکذیب کردند و وا گذاردند، تو پروردگار ما هستی، بر تو توكل داریم و به سوی تو باز گردیم و سرانجام آستان تو است».

سپس از اسب فرود آمد و اسب رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم را خواست که « مرتجز » نام داشت، بر آن سوار شد و اصحاب خود را آماده کرد.

"ملهوف" گوید : عمر بن سعد پیش راند و تیری به لشکر حسین علیه السلام انداخت و گفت : نزد امیر گواه باشید که من تیراندازی را آغاز کردم و پیرو او تیرهای لشکر کوفه چون پرندگان رسیدند .

آن حضرت به یارانش فرمود:

«خدایتان رحمت کند! برخیزید برای مرگی که چاره ندارد، این تیرها پیک لشكرند که سوی شما آیند»

پاسی از روز پشت سر هم یورش کردند و جمعی از یاران حسین علیه السلام کشته شدند . گوید : اینجا حسین علیه السلام ریش مبارک را به دست گرفت و فرمود:

«عقوبت خدا گاهی بر یهود سخت شد که برای او پسری تراشیدند، و آن گاه بر ترسایان سخت شد که او را سومین سه خدا گفتند، و آن گاه بر گبران سخت شد که خورشید و ماه را به جای او پرستیدند، وغضب او سخت است بر مردمی که یک قول شدند تا پسر دختر پیغمبر خود را بکشند.

هلا! به خدا من خواهش آنها را برنیاورم تا خدا را ملاقات کنم با تن خونین خود».

از مولای ما امام صادق علیه السلام روایت شده، گفت: از پدرم شنیدم، می فرمود: چون حسین علیه السلام وعمر بن سعد به هم زدند و جنگ برپا شد، خدا پیروزی را تا بالای سر حسین علیه السلام فرستاد و پر میزد و او را مخیر کرد میان پیروزی بر دشمن و ملاقات خدا، و ملاقات خدای تعالی را اختیار کرد.

در کتاب "جلاء" سيد اجل، صاحب تألیفات بسیار، عبد الله شبر حسینی کاظمی است که در همین وقت طائفه ای از جن برای یاری حسین علیه السلام آمدند و اجازه نبرد خواستند و به

ص: 227

آنها اجازه نداد و شهادتر باکرامت را بر زندگی با مذمت دنیا برگزید ، صلوات الله عليه .

اصحاب حسین علیه السلام که شیفتگان القای حق وهم آغوشی حوران بهشتند، درد تیر و نیزه دشمن را در هنگام پیکار درک نکنند، هیچ استبعادی ندارد و بسیار به باور نزدیک است.

ترجمه روایت ثمالی در وقایع شب عاشورا گذشت.

شیخ صدوق، از سالم بن ابی جعده روایت کرده که از کعب الاحبار شنیدم، می فرمود: در کتاب ما حال مردی از فرزندان محمد رسول خدا است که کشته می شود و هنوز عرق چهارپایان یاورانش نخشکیده که در بهشت در آیند و حوریان را در آغوش کشند، حسن علیه السلام به ما گذر کرد، گفتیم: این است؟ گفت: نه. حسین علیه السلام به ما گذر کرد، گفتیم : او این است؟ گفت : آری.

نیز روایت شده که به امام ششم علیه السلام گفته شد: از وضع اصحاب حسین علیه السلام و جانبازی آنها بفرمایید . حضرت فرمود: پرده از چشم آنها برداشته شد و جایگاه بهشتی خود را دیدند و هر کدام به جانبازی می شتافت تا به حوری رسد و او را در آغوش کشد و به جای خود در بهشت رود، گویم : در زیارت ناحیه شریفه هم بدان اشاره شده که پس از ذکر نام شهداء گوید: گواهم که خدا پرده را برای شما برداشت و بستر گسترد برای شما و عطای سرشار به شما داد.

در "معانی الاخبار" به سند خود از امام نهم، از پدرانش روایت کرده که علی بن الحسين علیه السلام فرماید : چون کار بر حسین علیه السلام سخت شد، همراهانش او را برخلاف خود دیدند زیرا کار به آنها که سخت میشد رنگشان می پرید و می لرزیدند و دلشان هراسان میشد ولی حسین و یاران مخصوصش خرم و آرام و آسوده خاطر می شدند، آنها به یکدیگر می گفتند : نگاه کنید باکی از مرگ ندارد، حسین علیه السلام به آنها می فرمود: ای کریم زادگان ! شکیبا باشید، مرگ پلی است که شما را از سختی و تنگی به بهشت پهناور و نعمت جاوید می رساند، کدام شما را بد آید که از زندانی به کاخی رود، ولی برای دشمنان شما چنان است که از کاخی به زندانی روند و شکنجه شوند .

ص: 229

پدرم از رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم بازگو می کرد که : دنیا زندان مؤمن است و بهشت كافر، و مرگ پل اینان است به بهشت خود و پل آنان است به دوزخ خود، نه دروغ گویم و نه به من دروغ گفته اند.

من گویم: خدا در وصف کفار قریش و سرکشی آنها در گمراهی و ضلالت فرماید : خبرهای بازدارنده ای به آنها آمد حکمت رسایی است ولی نذیران درد آنها را دوا نکنند»(1) چنین بود حال لشکر عمر بن سعد، سخنرانیهای مولای ما حسین علیه السلام و اصحابش در موعظه و اتمام حجت و رفع اشتباه از آنان مکرر شد و بدانها سودی نداد . چه خوش گفته است علامه طباطبائی بحرالعلوم رحمه الله گفته است:

چند بترساند و تلاوت نمود *** آیه قرآنشان و سودی نبود

بلکه جنجال میکردند و فریاد میکشیدند تا سخن او را نشنوند چنان چه کمیت بن زید اسدی گوید:

کشته صحرای طف که از بر لشکر *** با هو و جنجال ناکسان به جنان شد

قصد خود آگاه کرده بود با او به حسین پیوسته بودم و کم کم خود را به حسین علیه السلام نزدیک میکرد.

مهاجر بن اوس به او گفت: چه قصد داری؟ می خواهی یورش بری؟ پاسخ او را نداد و لرزه ای بر اندامش افتاده بود، مهاجر به او گفت: وضع مشکوکی به خود گرفتی، من تو را در هیج میدانی چنین ندیدم، اگر به من می گفتند شجاع ترین اهل کوفه کیست ؟ تو را نام میبردم، این چه حالی است که در تو بینم؟ حر گفت: من خود را در میان بهشت و دوزخ مینگرم، به خدا چیزی را بر بهشت اختیار نکنم اگرچه پاره پاره و سوزانده شوم، تازیانه بر اسب زد.

در روایت "ملهوف" است: قصد حسین علیه السلام داشت و دست بر سر گذاشت و میگفت : بارخدایا ! به سوی تو برگشتم، توبه ام را بپذیر، من دل دوستان تو و زادگان دختر پیغمبرت را لرزاندم.

طبری گفته : چون به حسین علیه السلام واصحابش نزدیک شد سپر واژگون کرد و بر آنها سلام داد.

[ رمز 50]

پیش آمد حر بن یزید درسی است برای کسانی که بار گناه آنان بسیار سنگین است و نوید عموم رحمت خدابخشایش او است برای بندگان .

هر کس در هر مقامی از تمرد وگنهکاری باشد چون به خود آمد و از روی حقیقت پشیمان شد و به درگاه خدا بازگشت او را می پذیرد ولی در صورتی که از خود بگذرد.

توبه حر بن یزید که بخود آمد ودانست چه خطای بزرگی کرده، راه را بر امام بسته و دل خاندان او را آزرده است توبه اعدام بود، حاضر شد برای تدارک خطای خود از همه چیز بگذرد ، از مال و منصب و جاه و خاندان و از جان گذشت و با اخلاص به آستان حسین علیه السلام رو کرد و آن حضرت او را پذیرفت ، با این که عمری را در خدمت حکومت شوم بنی امیه گذرانیده

ص: 231

بود، سرانجام به سعادت شهادت رسید و در شمار بزرگان اصحاب امام مظلوم در آمد، زیرا با همین برگشت وجانبازی خود درس مفیدی به همه گنهکاران داد و به وجه بلیغی به سران کوفه اتمام حجت کرد.

در همین یک ساعت دوران توبه خود عمری را که در حکومت باطل بسر برده بود جبران کرد، در مرحله اول به سوی اهل کوفه برگشت و حق را به آنها تبلیغ کرد با همین تبلیغ نیم ساعت ، همه خطاهای عمران خود را برگردانید، زیرا درسی به جهانیان داد که تا هنوز به گوش مردم میرسد و شاگردان آماده از آن استفاده می برند و در مرحله دوم با خون خود همه گناهان عمران خود را شست و تا آنجا پاک شد که امام سر او را به دامن نهاد .

"ارشاد" و "تكامل التواريخ" گویند خود را به حسین علیه السلام رسانید و گفت: قربانت یابن رسول الله ! من همان همراه تو هستم که نگذاشتم برگردی و در راه پا به پای تو آمدم و تو را در این جا بازداشت کردم، من گمان نمیبردم که این مردم پیشنهادهای تو را یکسر نپذیرند و تو را به این وضع کنونی برسانند، به خدا اگر میدانستم با تو چنین می کنند، آنچه با تو کردم نمی کردم، من از آنچه کردم به خدا توبه کردم، به نظر شما توبه من پذیرفته است؟! حسین علیه السلام فرمود: آری، توبه ات را خدا قبول کند، فرود آی.

عرض کرد: من سواره بهتر می توانم خدمت کنم، ساعتی با آنها بجنگم و در آخر پیاده خواهم شد. حسین علیه السلام فرمود: خدایت رحمت کند هر چه در نظر داری عمل کن، جلوی حسین علیه السلام ایستاد و گفت:

«ای اهل کوفه! مادرتان مباد ونزاد، این بنده شایسته خدا را دعوت کردید تا چون نزد شما آمد، او را از دست دادید، گمان داشتید که از او با جان خود دفاع کنید و سپس بر او جهیدید تا او را بکشید، به او چسبیديد ويقه او را گرفتید واز هر سو راه بر او بستید که در بلاد پهناور خدا نتواند رفت و چون اسیری در دست شما گرفتار شده و سود و زیان خود را از دست داده و آب فراتی که

ص: 232

يهود وترسا و گبر می نوشند وخوک وسگ بیابان عراق در آن می غلطند، به روی او وزنان و کودکان و خاندانش بستيد وهم آنهایند که از تشنگی به خاک افتاده اند، چه بدرفتاری با ذرية محمد کردید پس از او، خدا شما را سیراب نکند روز تشنگی»

عده ای بر او حمله کردند و او را تیرباران نمودند، او آمد و در برابر حسین علیه السلام ایستاد.

در " تذكرة سبط" است که : پس از آن که حسین علیه السلام به شبث بن ربعی و حجار بن ابجر و قيس بن اشعث و یزید بن حرث فریاد زد: شما به من نامه ننوشتید ؟ و گفتند : نمی دانیم چه گویی، حر بن یزید که از سادات آنها بود، گفت: آری، به خدا ما به تو نوشتیم و تو را آوردیم، خدا باطل و باطل خواهان را دور کند، من دنیا را بر آخرت نگزینم.

سپس سر اسبش را برگردانید و به لشکر حسین علیه السلام آمد، حسین علیه السلام به او فرمود: اهلا وسهلا، تو در دنیا و آخرت حری. انتهی.

در "نما" آمده: روایت است که به حسین علیه السلام گفت : چون عبيد الله مرا به سوی تو فرستاد، از قصر که بیرون شدم، از پشت سر فریادی شنیدم که : مژده خیرت باد ای حر! برگشتم و کس ندیدم، گفتم : به خدا این مژده چیست ؟ من جلوی حسین میروم، و در دلم نیفتاد که پیروی تو خواهم کرد، فرمود تو به خیر رسیدی.

عمر بن سعد فریاد زد: درید! پرچم خود را نزدیک کن، پرچم را نزدیک آورد او تیری در چله كمان نهاد و انداخت و گفت : گواه باشید که من نخست تیر را زدم.

سپس لشکر تیر اندازی کردند و به مبارزه برخاستند، محمد بن ابی طالب گوید : همه اصحاب حسین علیه السلام تیر خوردند و گفته اند: پس از این تیر باران، یاران او کم شدند و پنجاه تن از آنان کشته شدند.

در روایت طبری است ازدی گوید : ابوجناب یکی از بنی کلب برایم گفت: در عشیره ما مردی بود به نام عبد الله بن عمیر از بنی علیم در کوفه منزل گرفته بود و بر سر چاه بنی جعد از قبيلة همدان خانه ای داشت و زنی از عمرو بن قاسط با خود داشت که او را ام وهب می گفتند که عبد زاده بود، دید لشکر را در «نخيله » سان می بینند که به جنگ حسین علیه السلام فرستند که زاده فاطمه دختر رسول خدا است، گفت: به خدا من شیفته جهاد با

ص: 233

مشرکان بودم و امیدوارم جهاد با اینها که با پسر دختر پیغمبر خود می جنگند ثوابش پیش خدا از جهاد با مشرکان کمتر نباشد، پیش زن خود رفت و آنچه شنیده بود به او گفت و از قصد خود او را آگاه کرد، در جوابش گفت : درست فهمیدی، خدایت در هر کاری به درستی رهبری کند، برو و مرا هم با خود ببر.

گوید : او را برداشت و نزد حسین علیه السلام آمد و با او زیست و بود تا چون عمر بن سعد تیر انداخت و لشکر تیر اندازی کردند؛ «یسار» آزاد کرده زیاد و «سالم» آزاد کرده پسرش عبيد الله به میدان رفتند و مبارز طلبیدند، حبیب بن مظاهر و بریر از جا جستند، حسین علیه السلام فرمود: شما بنشینید. همین عبد الله بن عمیر کلبی از جا برخاست و اجازه مبارزه با آنها خواست، حسین علیه السلام او را نگریست، مردی گندم گون و بلندبالا وسطبر بازو و شانه پهن بود، فرمود: گمانم کشنده اقران است اگر خواهی برو.

به میدان آنها آمد و گفتند : تو کیستی ؟ نژاد خود را بیان کرد، ما تو را نشناسیم، باید زهیر بن قین یا حبیب بن مظاهر یا بریر بن خضیر بیایند ؛ «يسار» با شمشیر کشیده جلوی سالم ایستاده بود، عمیر کلبی گفت: ای زنازاده ، تو از مبارزه با یک مردی عار داری؟ هر کس برابرت آید از تو بهتر است، و بی درنگ بر او حمله کرد و تیغ بر او نواخت تا بی جانش ساخت، هنوز به او شمشیر میزد که سالم فریاد کشید: این بنده تو را وامانده کرد. عمیر به او توجهی نکرد تا بر سر او تاخت و پیشدستی کرد و بر او شمشیری نواخت و عمیر دست چپ را جلوی او داده، انگشتان دست چپش را پرانید و کلبی به او حمله برد و او را کشت و این رجز را سرود که هر دو را کشته بود:

زاده کلیم گرم شما نشناسید *** بس بودم کز عليم بيت بدانید

مردم و نیروی من ز تیغ بخوانید *** ار رسدم نکبتی ضعیف ندانید

ام وهب را کفیل ونقطه امید *** نیزه و شمشیر میزنم به صنادید

زنش ام وهب ، تیره خیمه را برداشت، به سوی شوهر خود رفت و به او می گفت: پدر و مادرم قربانت، به خاطر پاکان ذرية محمد صلی الله علیه و آله و سلم نبرد کن، عمیر پیشش آمد که او را به خیمه ها برگرداند و دست به دامن شوهر زد، گفت: دست از تو بر ندارم تا با تو بمیرم . حسین علیه السلام او را فریاد کرد: خدایت از خاندان پیغمبر جزای خیر دهد، برگرد؛ خدایت

ص: 234

رحمت کند نزد زنها باش، بر زنان جهاد واجب نیست. نزد زنان برگشت.

به روایت شیخ مفید و طبری و ابن اثیر : عمرو بن حجاج با لشکر خود به جناح راست یاران حسین حمله برد، چون نزدیک رسیدند، اصحاب حسین علیه السلام زانو زدند و نیزه ها را به سوی آنها کشیدند، اسبها از سرنیزه های آنان رمیدند و خواستند برگردند آنها را به تیر بستند و چند مرد کشته و چندی زخمی شدند.

طبری و ابن اثیر گویند: سپس مردی از بنی تمیم به نام عبد الله بن حوزه آمد و برابر حسین علیه السلام ایستاد، فریاد کشید: حسین! حسین علیه السلام فرمود: چه می خواهی ؟ گفت : مژده بادت به آتش. فرمود: نه هرگز، من پیش پروردگاری مهربان و شفیعی مطاع می روم، این کیست؟ یارانش گفتند: ابن حوزه است، فرمود: پروردگارا ! به آتشش بران. اسبش رم برداشت و او را در جویی انداخت.

به نقل از "ارشاد" : پای چپش در رکاب ماند و پای راستش به هوا رفت، مسلم بن عوسجه بر او تاخت و پای راستش با شمشیر پراند و اسبش او را کشید و سرش را به سنگ و گیاه بیابان زد تا مرد و جانش به دوزخ شتافت.

در "تاریخ طبری" آمده: ازدی، از عطاء بن سائب، از عبد الجبار بن وائل، از برادرش مسروق بن وائق روایت کرده گفت: من در لشکری که سوی حسین رفتند همراه بودم، گفتم در مقدم لشکر باشم و شاید سر حسین را بدست آرم و نزد ابن زیاد مقامی یابم، گفت : چون به حسین رسیدیم، یکی از لشکریان به نام ابن حوزه پیش رفت و گفت : حسین میان شما است ؟ آن حضرت جواب نداد، تا بار سوم حسین علیه السلام فرمود: بگویید آری این حسین است چه کار داری ؟ گفت : ای حسین، مژده گیر به آتش. فرمود: دروغ گفتی، من نزد پروردگاری آمرزنده و شفیعی مطاع شتابم ، تو کیستی ؟ گفت : این حوزه. گوید : حسین علیه السلام دست به دعا برداشت تا سفیدی زیر بغلش از روی جامه دیدیم، سپس فرمود: بارخدایا ! او را به آتش کش.

ابن حوزه خشم کرد و خواست اسب بر سر او تازد، نهری در میان بود، به پا از رکاب آویزان شد و اسب او را کشاند تا افتاد و قدم وساق و رانش جدا شد و نیمه دیگرش به رکاب آویزان ماند. مسروق برگشت و دنبال سواران جا گرفت. پرسیدم: چرا؟ گفت: از این

ص: 235

خانواده چیزی دیدم که هرگز با آنها نبرد نکنم.

و می گفت : ای برادر ازدی به من احسانی کردی که هرگز از یاد نبرم.

گفت: من به عفیف گفتم: تو این را به چشم خود دیدی ؟ گفت: چشمم دیده و گوشم شنیده، چون کعب بن جابر برگشت ، زن و خواهرش «نوار» دختر جابر به او گفتند : بر ضد پسر فاطمه کمک کردی؟ و سید قرآن دانان را کشتی؟ به خدا هرگز با تو سخن نگوییم، کعب بن جابر این شعر را سروده:

خبر گیر از من ای بد خوزن زشت *** از دشت کربلا وز نیزه بازان

که کردم آنچه را بد بود و در دل *** نمی پنداشتم روزی هراسان

مرا بد نیزه ای کعبش بسی سخت *** به دستم تیغ برانی درخشان

کشیدم بر سر جمعی علی خواه *** که من ابن حرب را گردیده خواهان

میان مردم از دور جوانی *** ندیده چشم من مانند آنان

که در پیکار بهتر تیغ یا زند *** هلا! هر عهده داری تیغ یازان

شکیبا زیر تیغ ونیزه سرباز *** به پیکارند دائم سود جویان

عبيد الله بیا گاهان چو دیدیش *** که من هستم مطیع و زیر فرمان

بریری کشتم واحسان نمودم *** به بن منقذ چو یاورگشت خواهان

[رمز 51]

داستان مباهله يزيد بن معقل با بریر برای این نیست که یزید واقعا ایمان و عقیده ای به دستگاه معاویه و یزید داشت و برای آنها حقیقتی معتقد بود ، گو اینکه روی اشتباه باشد زیرا رسوایی وفضاحت دستگاه یزید وبنی امیه زیر پرده نبود و بر کسانی چون یزید بن معقل پوشیده نبود بلکه ، روی بی ایمانی بود و چون عقیده به واقعیتی نداشت ، برای خود زیان و ضرری در این کار نمی دید و تظاهر به ایمان و عقیده را برای خود افتخاری می دانست و می خواست در برابر عوام مردم به نفع دستگاه بنی امیه تظاهری کرده باشد و این گونه نمایشات از شاهکارهای عوام فریبی سیاستمدارانی زبردست است که اعمال ننگین خود را به وسیله آن، زیر پرده می نماید چنان چه کعب

ص: 237

بن جابر هم در شعر خود راجع به عقیده خود می گوید: من به پسر حرب که مقصودش معاویه یا یزید است قناعت می کنم و او را برای زندگانی دنیای خود کافی می دانم و در عین حال از قتل بریر اظهار نگرانی دارد و آن را طبق دلخواه خود نمی داند و نمی تواند وجدان ننگین خود را در این کردار زشت ناگفته گذارد و نهفته نماید .

کرد و نافع بن هلال مرادی جلوی او را گرفت و نیزه ای به او زد و او را به خاک انداخت، یاران او حمله کردند و او را نجات دادند و مداوا شد و خوب شد.

آنها بپرانید آنها را خواهید کشت.

عمر بن سعد گفت : راست گوید، نظر او درست است، به مردم اعلام کرد که تن به تن با آنها مبارزه نکنند.

در روایت است که: چون عمرو بن حجاج نزدیک یاران حسین علیه السلام آمد می گفت : ای اهل کوفه ! به شنوایی و جماعت خود بچسبید و شک نداشته باشید در کشتن کسی که از دین برگشته و مخالفت امام کرده.

حسین علیه السلام فرمود: ای عمرو بن حجاج ! مردم را بر من میشورانی ؟! ما از دین بیرونیم و شما دین دارید ؟!! به خدا وقتی مردید با این کارهای خود می دانید که چه کسی از دین بیرون رفته و چه کسی مستحق دوزخ است.

به او گفت: اگر نه این بود که می دانم هم اکنون به دنبال تو روانم و خود را به تو می رسانم دوست داشتم که هر چه در دل داری به من وصیت کنی تا تو را در آنچه فرمایی به حق خویشاوندی و هم کیشی خدمت کنم گفت سفارش این آقا را به تو می کنم و با دست اشاره به حسین علیه السلام کرد باید قربان او شوی

گفت: به پروردگار کعبه چنان کنم و دیری نپایید که در دست آنان جان داد رحمت خدا بر او باد. کنیزی داشت، فریاد کشید: وا ابن عوسجتاه وا سیداه یاران عمرو بن حجاج هلهله سر دادند که مسلم بن عوسجه را کشتیم شبث به اطرافیانش گفت مادر بر شما بگرید خود را به دست خود بکشید و برای دیگران از میان ببرید خرسندید که چون مسلم بن عوسجه را کشتید؟ بدان کسی که بدو ایمان دارم او ررا در میدان های با افتخاری برای مسلمانان دیده ام در روز جنگ «سلق آذربایجان» هنوز سواران مسلمان از جا نجنبیده بودند که او شش تن از مشرکان را کشت مانند او کشته شود و شما خوش باشید قاتل مسلم بن عوسجه مسلم بن عبدالله ضبابی و عبدالرحمن بن ابی خشکاره بجلی بودند

شمر بر میسره اصحاب حسین علیه السلام حمله کرد جلوی او و لشکرش ایستاد و آن ها را با نیزه راندند از همه سو به حسین علیه السلام و اصحابش حمله شد و عبدالله بن عمیر کلبی که دو مرد دیگر را کشته بود و نبرد سختی کرد کشته شد هانی بن ثبت حضرمی و بکیر بن حی تمیمی او را کشتند عمیر دومین کشته از اصحاب حسین علیه السلام بود اصحاب حسین علیه السلام با لشکر کوفه نبرد سختی کردند.

سواران آنها که سی و دو تن بودند به هر سوی لشکر کوفه یورش می کردند آنها را از هم می شکافتند و گویا ابوالطفیل آنان را ستوده است:

چو امواج بودند یورش بران *** پلنگان و شیران درندگان

جوانان و پیران آقا منش *** نشسته بر اسبان همه پهلوانان

همه غرق پولاد و چون آفتاب *** بتابد بر آن خیره زان دیدگان

شعار همه سیره مصطفی *** به پرچم عذا خدا شد نشان

ص: 241

و گویا آنکه گفته درباره آنها گفته :

شگفتا که تیغ وسنان مردوار *** به کفهایشان حیض زنها شعار

عجب تر از آن این که در دستشان *** ببارند آتش که باشد بحار

طبری گوید: چون عروة بن قیس که فرمانده سواره نظام کوفیان بود دید صف سوارانش از هر سو شکافته می شود، عبد الرحمن بن حصین را نزد عمر بن سعد فرستاد. گفت : نمی بینی از صبح امروز سواران من از این عده کم چه میکشند؟ پیادگان و تیراندازان را بر سر آنها فرست، عمر بن سعد به شبث بن ربعی گفت: تو بر حسین حمله میکنی ؟ گفت : سبحان الله! شیخ شهر و آقای همه کوفه را با تیراندازان می فرستی؟ کسی دیگر برای این کار نداری ؟ شبث از جنگ با حسین علیه السلام کراهت داشت.

ابوزهير عبسی گوید: در زمان امارت مصعب، من از او شنیدم، می گفت: خداوند هرگز خیری به کوفیان ندهد و آنها را با سعادت نرساند، تعجب ندارد که ما در رکاب على بن ابی طالب علیه السلام و سپس در رکاب پسرش با آل ابوسفیان مدت پنج سال جنگیدیم ، سپس بر پسر او حسین که بهترین اهل زمین بود پریدیم و در رکاب آل معاویه و زاده سمیه با او جنگیدیم ، گمراهی و چه گمراهی ؟!

[ رمز 52]

مردان مسامحه کار و خودخواه و با عنوان همیشه لنگر جنایتها می شوند و زیر بازوی ستمگران را می گیرند ؛ شبث ، پیرمردی است که از اصحاب پیغمبر صلی الله علیه و آله و سلم محسوب است و همه چیز را می داند و می فهمد ولی مسامحه کار و خودخواهی او را مسخر دستگاه ستم بنی امیه کرده ، ابن زیاد او را به عنوان یک مرجع دینی به جنگ حسین علیه السلام فرستاده تا مردم عوام را با ریش سفید و عمامه بزرگ او بفریبد و قانع کند که این کار مشروع وخوبی است و اکنون ابن سعد هم می خواهد او را فرمانده تیراندازان کند تا بروند و به دستور وفتوای او حسين علیه السلام ويارانش را تیرباران کنند و جنایت را به نهایت رسانند.

ص: 242

شبت خود را بزرگتر از عمر بن سعد می داند و باز برای همان خودخواهی نمی خواهد زیر فرمان او برود ، این فرماندهی برای او خطرناک است ، جان خود را دوست دارد ، نمی خواهد ریش او تا این اندازه با خون حسین علیه السلام رنگین باشد ، او خود را به عنوان یک معتمد دینی واجتماعی وارد ج-ب-ه-ه ک-رده واب-ن زي-اد ه-م از او همین منظور را دارد کار کشتار وخونریزی در سایه عنوان شبث وهمگنانش به عهده چاقوکشان واوباشی است که شمر نمونه آنها است .

عمر بن سعد، حصین بن تمیم را خواست و گشتیها را با پانصد تیرانداز با او فرستاد، آمدند تا نزدیک حسین علیه السلام و یارانش رسیدند و آنها را تیرباران کردند و اسبهای آنها را از پا درآوردند و همه پیاده ماندند.

ازدی گفته : نمیر بن وحله از ایوب بن مشرح حیوانی باز گفته که : او همیشه میگفت : به خدا من بودم که اسب حر بن یزید را از پا درآوردم، تیری به شکم آن اسب فرو کردم ، بانگی کرد و به خود پیچید و به سر درآمد حر مانند شیری از آن برجست و تیغ در دست داشت و می گفت :

اسبم از پی کنید ح-رم م-ن *** پهلوان ت-رز شیر ن-رم م-ن

گوید : به خدا ندیدم کسی چون او صف ها را بدرد، شیوخ قبیله به او گفتند: تو او را کشتی ؟ گفت : نه به خدا من او را نکشتم ، دیگری کشت ، من نمی خواستم او را بکشم .

ابووداک گفت : چرا ؟ گفت : برای آنکه او را از نیکان می دانند، به خدا اگر این کار من گناه باشد خدا را با مسؤولیت جرح و حضور در لشکر ملاقات کنم آسان تر است از آنکه گناه کشتن آنها به گردن داشته باشم، ابووداک گفت : تو با گناه قتل همه ، خدا را ملاقات خواهی کرد، بگو بدانم اگر اسب یکی را پی کردی و به دیگری تیر انداختی و در برابر آنها ایستادی و عمل خود را تکرار کردی و یاران خود را تشویق کردی وبر تو حمله شد وبدت بود که بگریزی و دیگری هم از یاران تو همین عمل را کرد و در نتیجه به همدستی همه شما همه آنها کشته شدند و شما همه شریک خون آنها هستید ؟ گفت : ای ابووداک ، تو

ص: 243

ما را از رحمت خدا نومید میکنی، اگر روز قیامت تو حسابرس ما باشی خدایت نیامرزد اگر ما را بیامرزی؛ گویم : مناسب مقام بود که برای او بسراید:

شود امتی کاز حسین افکند سر *** ببیند شفاعت ز جدش به محشر

نه و الله نبود بر آنها شفیعی *** عذاب قیامت بر آنها مقرر

"تاریخ طبری" گوید: تا نیمه روز با آنها نبرد سختی کردند و لشکر کوفه جز از یک سو بدانها دست نداشتند زیرا چادرها را به هم پیوسته بودند، چون عمر بن سعد چنین دید دستور داد بروند از سمت چپ و راست، چادرهای آنها را از جا بکنند و بر آنها دور زنند و دسته های سه نفری و چهار نفری از اصحاب حسین حفاظت چادرها را بعهده گرفتند و از میان چادرها به مهاجمان حمله می بردند و آن که می خواست چادری را بکند یا برباید میکشتند و به تیر میزدند و زخمی میکردند.

عمر بن سعد گفت: خود به خیمه ها نروید و آنها را نکنید و نربایید، آنها را آتش بزنید، آتش به خیمه ها زدند و دست از کندن و ربودن برداشتند. حسین علیه السلام فرمود: بگذارید خیمه ها را آتش زنند، خود آن آتش جلوگیر آنها است؛ و همچنان بود و باز هم از یک سو با آنها جنگ میکردند.

در روایت "تاریخ طبری" است همسر عمیر کلبی به میدان دوید و بالای سر شوهر خود نشست و خاک از او پاک میکرد و می گفت : بهشت بر تو گوارا ! شمر بن ذي الجوشن به غلامی رستم نام، گفت: یک عمودی به سر او بکوب . عمودی بر سرش کوفت و سرش را از هم پاشید و همان جا مرد.

[ رمز 53]

خوی ددان درنده این است که از کشتار زیردستان لذت می برند و سود و زیانی در آن منظور ندارند، در میان افراد به صورت بشر به ندرت مظهر این جانوران درنده پیدا می شود ، وای بر جامعه بشر از روزی که این چنین افرادی مصدر قدرت شوند و زور و زری به کف آورند.

در تاریخ باستان ، داستان "نرون" امپراطور دیوانه رم قدیم معروف

ص: 244

وانگشت نشان است که دستور می داد مردم ضعیف و بیگناه را آتش می زدند و او به سوز و گداز آنها می نگریست و از آن لذت می برد ، تاریخ ش-وم بنی امیه که مظهر دوران جاهلیت بود ، در پرورش چنین اشخاصی تخصص داشت ، آنها را پیدا میکرد و پرورش می داد و بر مخالفین خود مسلط میکرد ، عناصر چاقوکش و ماجراج-و ج-زء سازمان ه-ر ح-ك-وم-ت ن-احق وستمکار است : بسر بن ارطاة ، زياد ، حجاج وش-م-ر ک-ه م-ردان معروف ونامور صدر حکومت بنی امیه اند از همین قماشند ، این جانور درنده به هیچ وجه از منظره غم انگیز شیون زنی بر سر نعش شوهر خود در میان بیابان غربت متأثر نمی شود بلکه به نشاط می آید و بر جنایت می افزاید و چنین دستور ننگینی را به جانور دیگری که مسخر او است صادر میکند .

گفته : شمر یورش برد تا نیزه خود را به چادر مخصوص حسین علیه السلام فرو کرد و فریاد کشید : آتش بیاورید تا من این چادر را با هر که در آن است بسوزانم ، شیون زنان برخاست و از چادر بدر زدند ، حسین علیه السلام زد : ای پسر ذی الجوشن ، تو آتش می خواهی که خانه مرا بر سر خانواده ام بسوزانی ؟ خدایت به آتش بسوزاند !!

ازدی گوید : سلیمان بن ابی راشد ، از حمید بن مسلم بازگو کرده که : من به شمر بن ذی الجوشن گفتم : سبحان الله ! این کار از تو شایسته نیست ، . می خواهی هم . عذاب خدا را بچشی ! و هم کودکان و زنان را بکشی! به خدا همان مردها را که بکشی ، امیر از تو راضی است . گوید : به من گفت : تو کیستی ؟ گفتم : من خود را به تو معرفی نکنم ، به خدا ترسیدم اگر مرا بشناسد برای من گزارش بدی به حکومت بدهد . گوید : مردی که از شبث بن ربعی هم نزد او مطاع تر بود پیش آمد و به او گفت : بدتر از گفتار امروز تو نشنیدم و زشت تر از وضعی که بخود گرفته ای ندیدم ، آمدی دور و ور زنها پرسه میزنی ؟ گوید : دیدم شرمسار شد و خواست برگردد ، زهیر بن قین با ده تن از یاران خود به او و یارانش حمله کرد و آنها را از خیمه ها راند و تا از تل بالا رفتند و ابا عزرة ضبابی یکی ازیاران شمر را به خاک انداختند و همه لشکریه سرآنها برگشتند و آنها را درهم شکستند و پی درهم از اصحاب حسین علیه السلام

ص: 245

کشته می شدند، یکی دو تا که از آنها کشته می شد آشکارا میگردید، ولی تلفات لشکر کوفه بواسطه کثرت آنها آشکار نبود.

[ رمز 54]

رفیقان قهوه خانه و داش مشتیهای هم قطار ، گاهی سر غیرت می آیند وسخن آنها برای هم قطارانش از فرمان صریح فرماندهان با نفوذتر است . در این جا حميد بن مسلم که به عنوان یک خبرنگار آزاد در جبهه کربلا حاضر شده و مقصد او تنها نگارش وقایع بوده و با دوست و دشمن کاری نداشته می گوید : سخن من در شمر تأثیری نکرد و او را به من متوجه ساخت مرا مورد خطر سعایت قرار داد ولی یک مردی که از شبث بن ربعی هم بر شمر فرمانرواتر بود نزد او آمد او را از سوختن خیمه زنان باز داشت ، نامی از آن مرد نبرده و گویا این مرد از سرشناسان کوفه نبوده و از رفقا و دوستان خصوصی شمر بوده که روی رفاقت از او حرف شنوی میکرد، از وضع گفتار او هم آشکار است که روی بالاغیرتی گفت وگو کرده و مطلب را طوری ادا کرده که به رگ بی غیرتی شمر برخورده و دست از خيمه برداشته .

قبول نیست و نماز تو می خوار قبول است؟ گفته : حصین بن تمیم بر آنها حمله کرد و حبیب پیش رفت ، شمشیری به جلوی سر او زد که فرو رفت و او را انداخت، یارانش یورش بردند و او را نجات دادند؛ حبیب می سرود:

بودیم اگر که هم شماره به خدا *** یا نیم بدیم پشت کردید به ما

قومی نشناسیم دنی تر ز شما

گفته : حبیب در آن روز می سرود:

منم حبیب و پدرم مظهر *** يل نبرد وجنگ پر شر

و شما مجهزتر وهم فزون تر *** ما باشکیباتر و باوفاتر

دلیل ما هم برتر است و اظهر *** حقا که اتقی از شما واعذر

طبری در "تاریخ" خود گوید : نبرد سختی کرد. و به نقل از "مقتل محمد بن ابی طالب" شصت و دو مرد را کشت.

مردی از بنی تمیم بر او حمله کرد و شمشیری بر سر او زد، او را کشت رحمه الله ، نام قاتل او بديل بن صريم از بنی عقفان بود، تمیمی دیگری نیزه به او فرو کرد و او را به زمین انداخت، خواست برخیزد، حصین بن تمیم شمشیری بر سرش زد و افتاد أن تمیمی فرود آمد و سرش را جدا کرد، حصین به او گفت: من در کشتن او با تو شریکم، گفت: به خدا جز من او را نکشته، حصین گفت: سرش را به من بده به گردن اسبم بیاویزم که مردم بینند و بدانند در قتل او شریکم سپس او را بگیر و نزد عبيد الله بن زیاد ببر و مرا حاجتی به جایزه آن نیست، او حاضر نشد و قوم وی او را بدین راضی کردند و سر حبیب را به او داد تا در گردن اسب آویخت و در لشکر گردانید و به او رد کرد، او سر را بر اسب خود آویخت و به قصر ابن زیاد می برد که قاسم بن حبیب در سن نزدیک بلوغ او را دید و شناخت و دنبال او افتاد و با او به قصر رفت و آمد می کرد تا نظر او را جلب کرد، گفت: پسرجان، چرا دنبال من افتادی؟ گفت: چیزی نیست ، گفت : آخر خبری هست به من بگو، گفت : این سر پدر من است او را به من بده به خاک سپارم. گفت: پسرجانم ! امير راضی نمی شود این سر به خاک رود و من می خواهم از او جایزه خوبی بگیرم، در جوابش گفت: ولی خدایت کیفر بدی خواهد داد، به خدا بهتر از تویی او را کشته، و بر او گریست.

ص: 247

آن بچه ماند تا مردی شد و همی نداشت جز تعقیب قاتل پدرش تا او را غافلگیر کند و به خون پدر بکشد، در دوران مصعب که لشکر «باجمیراء» کشید، در لشکر مصعب درآمد و قاتل پدر را در خیمه ای یافت و با او رفت و آمد می کرد و فرصت می جست تا نیمه روزی که بخوابش دید شمشیر بر او زد تا مرد.

ازدی گوید: چون حبیب بن مظاهر کشته شد، حسین علیه السلام خمیده شد و فرمود: خودم و اصحاب باوفایم را به حساب خدا میگذارم.

در بعضی مقاتل است که فرمود: لله درك يا حبيب ! مردی بافضیلت که در یک شب قرآن را ختم میکردی.

آمد و خونش هنوز می جوشید، به او فرمود: به به ای حر! تو چنان چه مادرت نامت نهاده ، حری در دنیا و آخرت، سپس حسین علیه السلام میسرود:

چو خوش حری است حر بنی ریاحم *** شکیبا زیر نیزه و در پناهم

و خوش حری که می خواند حسینش *** ببخشد جان بجنگد در سپاهم

صدوق رحمه الله هم از امام صادق علیه السلام همین را روایت کرده ، شیخ ابوعلی در "منتهى المقال" گوید: حر بن یزید بن ناجية بن سعید از بنی یربوع است. انتهى.

سید نعمت الله جزائری تستری در "انوار نعمانیه" گفته : جمعی از موثقین برایم نقل کردند که : چون شاه اسماعیل بغداد را متصرف شد، به مشهد امام حسین علیه السلام رفت و شنید پاره ای مردم از حر بد میگویند، سر قبر او آمد و دستور داد قبرش را شکافتند، دیدند در قبر خوابیده و گویی تازه به خون غلطیده و دستمالی به سرش بسته است، شاه خواست آن دستمال را که طبق تواریخ، حسین علیه السلام بر سر او بسته برگیرد، چون دستمال را باز کردند خون سر روان شد تا قبر را پر کرد و چون آن دستمال را بستند بند آمد و چون گشودند خون روان شد و هر کاری کردند بدون آن دستمال خون بند نیامد و حسن حال او بر آنها روشن شد و دستور داد مقبره ای برای او ساختند و خادمی بر آن گماشت. انتهی.

میگویم : نسبت شیخ محدث اجل شیخ حر عاملی صاحب وسائل چنان چه شیخ احمد در "در الملوک" گفته ، به حر بن یزید میرسد.

طبری گوید : ابوثمامه صائدی را عموزاده اش که با او دشمنی داشت، کشت و نماز ظهر را پشت سر حسین علیه السلام به طرز نماز خوف خواندند.

"ملهوف" گفته : به زهیر بن قین و سعید بن عبد الله دستور داد جلوی او ایستادند و نماز ظهر را با نیمی از اصحابش خواند و روایت شده که سعید بن عبد الله حنفی جلوی حسین علیه السلام ایستاد و هدف تیر آنها گردید و حسین علیه السلام در هر سو میگشت، او جلویش می ایستاد و آن قدر تیر بر بدنش رسید که به زمین افتاد و میگفت : بارخدایا ! لعنت عاد و ثمود را بر آنها فرست و پيغمبرت را از من سلام برسان و آنچه از درد و زخم که دیدم به او برسان که من در پاری ذریه پیغمبرت ثواب تو را خواستارم ، سپس جان داد و در تن او سیزده زخم تیر بود جز زخم نیزه و شمشیر .

ص: 249

ابن نما گفته: بعضی گفته اند: حسین علیه السلام و اصحابش نماز را فرادی به اشاره خواندند.

طبری و جزری و دیگران گفته اند: بعد از ظهر نبرد سختی کردند و خود را به حسین علیه السلام رسانیدند و حنفی خود را سپر او کرد و نشانه آنها شد و از هر سو جلوی امام بود و پی در پی تیر بر او زدند تا به زمین افتاد.

من گویم: در زیارتی که نام شهدا را دارد وارد است : درود بر سعید بن عبد الله حنفی که حسين علیه السلام رخصت برگشتن به او داد و در جواب گفت : نه به خدا تو را وانگذارم تا آنکه گوید: مرگ خود را دریافتی و با امام خود همراهی کردی و کرامت خدا را در دار اقامت دیدی خدا ما را با شما در زمره شهیدان محشور کند و در اعلا عليين، رفاقت شما را روزی کند.

میگویم : در این عبارت، تأمل کن که دلالت بر علو مقام این شهید سعید و دیگر شهداء کربلا دارد تا جایی که اندیشه خردمندان از آن در ماند، همین در فضل آنها بس است و چون که صد آمد نود هم پیش ما است.

ابن نما، شهادت حنفی نام برده را طبق روایت طبری و جزری یاد کرده و سپس گفته: عمر بن سعد، عمرو بن سعید را به فرماندهی تیراندازان فرستاد، باقی مانده اصحاب حسین علیه السلام را تیرباران کردند و اسب های آنها را از پای درآوردند و حسین علیه السلام دیگر یار سواره نداشت و زبان حالش می سرود:

مجمره ها زیر پرچم دیگران است *** ما بر ارباب خود امراییم

هموطنان هر خطر که در نظر آرند *** آنکه جلوگیر باشدش همه ماییم

در بر و بام سماوه بارقی ندرخشد *** کش من و قومان من بران نگراییم

"تاریخ طبری" گوید : زهیر بن قین نبرد سختی کرد و می سرود:

منستم زهير ومنم ابن قین *** برانم شما را به تیغ از حسین

حسینی که باشد هم از سبطین *** زنیک عترت پاک زین

رسول خدا را نه کذابت و مين *** زنم من شما را ابا شور و شین

که ای کاش قسمت شدی جان من

ص: 250

طبری گفته : زهیر بر شانه حسین علیه السلام میزد و می سرود:

به پیش ای رهبر ورهجوی سرور *** روی امروز در نزد پیمبر

حسن با مرتضی آن راد و مهتر *** جوان پهلوان عم تو جعفر

شهید زنده حمزه شیر داور

در "مقتل محمد بن ابی طالب" است که جنگید تا صد و بیست مرد را کشت. در روایت "مقتل محمد بن ابی طالب" "تاریخ طبری" و "کامل التواریخ" آمده: تا کثیر بن عبد الله شعبی و مهاجر بن اوس تمیمی بر او تاختند و بر خاکش انداختند و چون زهیر به خاک افتاد، حسين علیه السلام فرمود: ای زهیر، خدایت دور نکند و کشنده ات به لعن آنان که میمون و خوک شدن گرفتار کند.

شمر شمشیر کشید و نافع گفت: اگر تو مسلمان بودی بر تو گران بود که خدا را ملاقات کنی و خون ما در گردنت باشد، حمد خدا را که کشتن ما را به دست بدترین خلقش نهاده ، او را کشت. گفت: سپس شمر شروع به حمله کرد و می سرود:

گذارید شمر اندر این کار زار *** زند تیغ کین و نیارد فرار

که چون صبر تلخ است و چون زهر مار

اصحاب ابی عبد الله علیه السلام صبح عاشورا امیدوار بودند و در نظر داشتند که دفاعی از خود وحسين علیه السلام خواهند کرد یا به اعتبار این که نصايح خیرخواهانه امام وسخنوران اصحابش در لشکر کوفه اثر می کند و اگر از آن حضرت پیروی نکنند از سر راه او برخیزند تا عقب نشینی کند و یا به حساب اینکه در این موقع کمکهایی به حسین علیه السلام خواهد رسید و او را نجات خواهد داد و یا به اعتبار این که آن روز را تا شب پایداری می کنند واقلا یک روز تأخیر می افتد ولی چون تیرباران بی رحمانه لشکر کوفه وحمله های دسته جمعی آنان شیراز؛ لشکر حسین علیه السلام را از هم گسیخت و از طرفی خیمه ها را سوختند و بر آنها دور زدند، پس از ادای نماز ظهر دیگر دل به شهادت دادند و جنگیدند تا کشته شدند .

جواب گفتند، اکنون چه حالی دارند که برادران نیکت را کشته اند، عرض کرد: راست فرمودی قربانت.

[ رمز 56]

در ضمن تبلیغات زهير به اهل کوفه گذشت که به لشکر کوفه فرمود : تا خونی میان ما ریخته نشده و شمشیر در کار نیامده ما و شما همکیش وهموطنیم و حقوق عمومی اسلامی و ملی میان ما محفوظ است و حق نصیحت واندرز در میان هست ولی چون شمشیر به میان آمد از شما جدا شویم و دو ملت گردیم و حقوقی در میان نباشد و سببش آن است که محاربه و جنگ با امام بدترین انواع ارتداد و کفر است و چون اهل کوفه شمشیر به روی امام زمان خود کشیدند، دیگر از مسلمانی بیرون شدند و توبه آنها مقبول نبود وسعادت حر بن یزید در این بود که پیش از شروع جنگ وتحقق ارتداد ، به امام بازگشت و توبه نمود واعمال سابق او حرب با امام محسوب نبود ، در این جا امام به حنظله می فرماید : موقع تبلیغ ونصیحت گذشته و امید بازگشتی در این لشکر نمانده و اکنون دیگر هنگام توبه آنها نیست و انتظاری از آنها نباید داشت ، تنها وظیفه شهادت و جانبازی برای شما باقی است ، و او هم مقصود امام را درک کرد.

در روایت "تاریخ طبری" و "ملهوف" آمده: وقت است که به سرای دیگر رویم و به برادران پیوندیم فرمود: آری برو به سوی آنچه برایت از دنیا و مافیها بهتر است، ملکی که کهنه نشود، گفت: السلام عليك يا ابا عبد الله ، صلى الله عليك و على اهل بيتك، خدا میان ما و شما در بهشت شناسایی فراهم کند، فرمود: آمين، آمین.

ملهوف گوید: پیش رفت نبرد پهلوانانه ای کرد و بر هراس نبرد شکیبایی نمود تا کشته شد (عليه رحمة الله المتعال).

طبری گوید : سپس آن دو جوان جابری پیش آمدند و گفتند : السلام عليك يابن رسول

ص: 254

الله، فرمود: وعليكما السلام، و جنگیدند تا کشته شدند (رضوان الله عليهما).

آفرین خدا بر آنکه گفته :

گلو زیر نیزه دهد بی هراس *** نهد جای مغفر سر خود چو طاس

چوسر نیزه بر پیکر او خزد *** نپوشد به تن جزز پاکی لباس

و شاعر پارسی زبان سروده:

جوشن ز بر گرفت که ما هم نه ماهی ام *** مغفر ز سر فکند که بازم نیم خروس

بیخود و بی زره بدر آمد که مرگ را *** در بر برهنه میکشم اینک چو نوعروس

سپس به مردم حمله کرد، به خدا دیدم بیش از دویست تن را می راند و از هر سو بدو رو کردند تا کشته شد رحمه الله . گوید: سر او را به دست عده ای از مردان دیدم که هر کدام می گفت: من او را کشتم ، نزد عمر بن سعد آمدند به آنها گفت: ستیزه نکنید یک تن او را نکشته و آنها را از هم پراکند.

و لشکر دور آنها را گرفتند و رابطه آنها را بریدند، عباس بن علی به کمک آنها شتافت و آنها را از محاصره نجات داد و بیرون آورد و بار دیگر دشمن به آنها نزدیک شد، در این دفعه یورش کردند و جنگیدند تا یکجا کشته شدند.

می کردند، زیرا تنها وسیله تربیت جنگی آنها به شمار می رفت و در دوره اسلام هم نویسندگان زبردستی بوجود آمدند که برخی از آنها در میدان های جنگ واقعه نگار و خبرنگار بودند، در میدان کربلا مخصوصا حمید بن مسلم این سمت را داشته و بعلاوه چون جمع بسیاری حضور داشتند خصوصیات وقايع واشعار و رجزها را ضبط کرده و برای دیگران نقل کرده اند و در آن تاریخ به حد شیوع زبان به زبان می گشته تا در کتب تواریخ وارد شده و اختلافی که بوجود آمده به اعتبار ضبط مورخان است که به بعضی منابع دسترسی داشته و یا اخبار معینی را معتبر دانسته و یا به اعتبار اختلاف در مذهب و مرام از افرادی خبرگرفته و از افراد دیگری اخذ نکرده اند.

سپس وهب بن عبد الله بن حباب کلبی به میدان رفت، مادرش روز عاشورا با او بود، گفت: ای پسرم! برخیز و زاده دختر رسول خدا صلی اله علیه و آله و سلم را یاری کن، گفت: بچشم، کوتاهی نکنم، به میدان رفت می سرود:

گر نشناسید من ابن كلبم *** زود ببینید من و هم ضربم

حمله و هم صولت من در حربم *** خون رفیقان و خودم شد کسبم

دفع کنم کرب ز پیش کربم *** اهل نبردم نه اسیر لعبم

سپس حمله کرد و پی در پی جمعی از لشکر کوفه را کشت و نزد مادر و همسر برگشت و برابر آنها ایستاد و گفت: مادر راضی شدی ؟ گفت: من از تو راضی نشوم تا پیش حسین علیه السلام کشته شوی، زنش گفت: به خدا مرا داغدار خود مکن، مادرش گفت: پسرجانم، از او مپذیر، برگرد و برای زاده رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم نبرد کن تا در قیامت پیش خدا شفیع تو باشد؛ برگشت و می سرود:

زعیم تو میباشم ای ام وهب *** گهیشان زنم نیزه گاهی به ضرب

چو ضرب جوانی که مؤمن به رب *** چشانم بر این قوم تلخی حرب

تواناییم دست و شمشیر چرب *** نه سستم چو پیش آیدم کار چپ

الهی بود از علیمم نسب

ص: 258

پی در هم جنگید تا نوزده سوار و دوازده پیاده از آنها کشت و هر دو دستش را بریدند، مادرش تیرک چادر را برداشت و به سوی او دوید و می گفت: پدر و مادرم قربانت، به خاطر حرم رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم نبرد کن، وهب پیش او آمد تا او را به خیمه زنها برگرداند، او دامنش را گرفت، گفت: هرگز برنگردم تا با تو بمیرم.

حسین علیه السلام فرمود: از خاندانم جزای خیر یابید، برگرد نزد زنان رحمک الله ! او برگشت و وهب جنگید تا کشته شد، زنش بالینش رفت و خون از رخش پاک میکرد، شمر او را دید و به غلامش گفت تا با عمودی که در دست داشت به سرش کوبید و او را کشت و او اول زنی بود که از لشکرگاه حسین علیه السلام کشته شد.

در "روضة الواعظين" و "امالی صدوق" گوید : وهب بن وهب که خود و مادرش ترسا بودند و به دست حسین علیه السلام مسلمان شده و با او به کربلا آمده بودند به میدان رفت، سوار اسب شد و تیرک چادر را برداشت و جنگید تا هفت هشت تن از آنها را کشت و سپس اسیر شد و او را نزد عمر بن سعد بردند و دستور داد گردنش را زدند... الخ.

[ رمز 58]

این مادر تازه مسلمان چه عنصر پاک وروح تابناکی داشته و چه سعادتی درک کرده است که با این شور و نشاط دل از جگر گوشہ خود برداشته و او را به جانبازی در راه حضرت ابی عبدالله علیه السلام گماشته، در مقاتل ضبط نشده است که وهب ومادرش کجا حضور ابی عبد الله رسیده و به اسلام مشرف شده اند که شرف همراهی با آن حضرت را یافته اند ، آیا سابقه اینها از مدينه طیبه است یا در مکه به آن حضرت پیوسته اند یا در راه میان مکه و کوفه ، و از این جا پدید شود که یاران بزرگوار آن حضرت در اطراف پراکنده بوده اند و به هر وسیله باید گرد آن حضرت آیند وشرف شهادت یابند و کسی نتواند سعادتمندان جامعه بشری را با نشانه های ظاهری مشخص نماید .

ص: 259

علامه مجلسی رحمه الله گفته : در حدیثی دیدم که این وهب ، نصرانی بود و با مادرش به دست حسین علیه السلام مسلمان شد و در مبارزه خود بیست و چهار پیاده و دوازده سواره را کشت و اسیر شد، او را نزد عمر بن سعد بردند و گفت: عجب شجاعتی داری؟ سپس دستور داد سرش را بریدند و به لشکرگاه حسین علیه السلام انداختند، مادرش سر او را برداشت و بوسید و به لشکر ابن سعد انداخت و به مردی خورد و او را کشت و با تیرک چادر حمله کرد و دو مرد دیگر را کشت، حسین علیه السلام به او فرمود: ای ام وهب ! برگرد، تو و پسرت با رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم هستید ، جهاد از زنان برداشته شده، برگشت و می گفت: الهی ! ناامیدم مکن، حسين علیه السلام فرمود: تو را خدایت نومید نکند آی ام وهب !

بعد از او، عمرو بن خالد ازدی صیداوی به میدان رفت، به حسین علیه السلام عرض کرد:

یا ابا عبد الله ! قصد دارم به اصحاب تو پیوندم و بد دارم تو را تنها و کشته بینم، حسین علیه السلام فرمود : پیش برو که ما هم ساعت دیگر به تو رسیم، پیش رفت و می سرود :

ای نفس برو به سوی رحمن *** با مژدۂ حق روح و ريحان

امروز جزای تو است احسان *** بر آنچه گذشته کرده ای هان

در لوح نوشته نزد دیان *** آرام که زنده می دهد جان

از صبر بری امان به پایان *** ای معشر ازد وخیل قحطان

سپس جنگید تا کشته شد رحمه الله.

در "مناقب" است که سپس پسرش خالد به میدان رفت و سرود:

صبری به مردن ، زادگان قحطان *** تا به کف آرید رضای رحمن

با مجد و عترت همردیف برهان *** زی برتری وطول واحسان

جان پدر رفتی به سوی جنان *** در کاخ از دنیک و سخت بنیان

سپس پیش رفت و جنگید تا کشته شد .

بعد از او سعد بن حنظله تمیمی به میدان رفت که از اعیان لشکر حسین علیه السلام بود و می سرود:

صبر کن در زیر شمشیر و سنان *** صبر کن بر آن در آی در جنان

در بر سیمین بران از حوریان *** هرکه فوز نغز می خواهد بی گمان

ص: 260

کن تلاش راحتی ای جان *** جان در تلاش خیر باش اندر جهان

سپس حمله کرد و سخت جنگید تا کشته شد رحمه الله.

بعد از او عمیر بن عبد الله مذحجی به میدان رفت و این رجز را سرود :

بنی سعد و مذحج بدانند من *** بجنگم یکی شیر پولادین

به تیغ افکنم من سر آهنین *** یلان را کشانم به روی زمین

کنم طعمه گرگ وکفتار لنگ

و به جنگ ادامه داد، تا مسلم ضبابی و عبد الله بجلی او را کشتند .

بعد از او مسلم بن عوسجه رفت که جریان حال او گذشت.

بعد از او عبد الرحمن یزنی به میدان رفت و می سرود:

من زاده عبد الله واز آل يزن *** دردین حسین باشم ودین حسن

شمشیر زنم چون جوانی ز یمن *** امید به درگاه خدای ذوالمنن

بعد از او یحیی بن سلیم مازنی به میدان رفت و می سرود:

بر این لشکر زنم یک ضرب کاری *** یگانه ضربت دشمن شکاری

نه زان درمانده نه تردید دارم *** که جز مردن ندارم انتظاری

بعد از او قرة بن ابی قرة غفاری به میدان رفت و این روز را می سرود:

دانند به حق جميع اولاد غفار *** هم خندفیان و بعد اولاد نزار

که شیرم و بی دریغ اندر پیکار *** میکوبم و میزنم گروه فجار

و شصت و هشت مرد کشت.

سپس مالک بن انس کاهلی به میدان رفت و میگفت :

آل علی شیعیان رحمانند *** بنی امیه شیعیان شیطانند

چهارده و به قولی هیجده مرد از آنان کشت و کشته شد رحمه الله

میگویم : احتمال قوی دارد که این شهید انس بن حارث کاهلی صحابی باشد .

ابن اثیر جزری در کتاب "امل الغايه" گوید : انس بن حارث در شمار اهل کوفه است و این حدیث او را اشعث بن سلیم، از پدرش روایت کرده که پیغمبر صلی الله علیه و آله و سلم می فرمود که :

ص: 261

این پسر من در زمین عراق کشته شود، هر که او را دریافت باید یاریش کند و با حسین علیه السلام کشته شد.

شیخ ابن نما در "مثیر الاحزان" گفته : سپس انس بن حارث کاهلی به میدان رفت و می سرود:

دانند بن کاهل ما با دودان *** با خندفیان همی و قيس عيلان

که قوم منند آفت هر اقران *** ای قوم باشید چون شیر غران

ضربت بزنید به لشکر الآن *** آل علی اند شيعة رحمن

اولاد حربند شیعه شیطان

میگویم: ظاهر آن است که او را برای نسبت به جدش کاهل، کاهلی گفته اند، در زیارت مرویه از ناحیه مقدسه هم وارد است که : السلام على انس بن الكاهلي الاسدي .

سپس عمرو بن مطاع جعفی به میدان رفت و گفت :

امروز به ما ضربت شمشیرخوش است *** از بهر حسين صولت شیر خوش است

امید ثواب دارم وقصد دفاع *** دوری زجحيم ونار بی پیرخوش است

سپس جون بن ابی مالک آزاد کرده ابی ذر غفاری به میدان رفت.

"ملهوف" گوید : بنده سیاهی بود و حسين علیه السلام به او فرمود: تو اجازه داری بروی چون برای خوشی دنبال ما آمدی از روش ما گرفتاری مکش، عرض کرد: یابن رسول الله! در خوشی، من کاسه لیس شما بودم، در سختی دست از شما بدارم ؟ ! به خدا بویم گند است و نژادم پست رنگم سیاه ، رخصت بهشت به من بده تا بویم خوش، حسبم شریف و رویم سپید گردد، نه به خدا از شما جدا نشوم تا این خون سیاه خود را به خون پاک شما بیامیزم ، او هم به میدان رفت و می سرود:

کفار چو بینند مر این ضربه اسود *** کو تیغ زند بهر عزیزان محمد

راند به زبان دشمن و بر خیل عدو تازد *** فردوس برین فردا امید از او دارد

سپس کشته شد (رضوان الله عليه).

"ملهوف" گوید : بیست و پنج مرد را کشت و سپس کشته شد، حسين علیه السلام بر بالینش ایستاد و فرمود: بارخدایا ! رویش سپید و بویش خوش فرما و با نیکانش محشور دار و با محمدش معروف فرما .

ص: 262

از امام باقر علیه السلام روایت شده که مردم به دشت کربلا می آمدند و کشتگان را به خاک می سپردند، پس از ده روز جنازة جون را یافتند که بوی مشک از آن ساطع بود (رضوان الله عليه).

[ رمز 59]

شرکت بندگان سیاه در سعادت شهادت وفوز به مقام بزرگ همراهی ابی عبد الله نشانه عمومیت دعوت اسلام وشمول تربیت قرآن است و چنان چه پیغمبر صلی الله علیه و آله و سلم این افتخار را دارد که من بر همه نوع بشر از سیاه و سفید مبعوثم.

حسین علیه السلام هم که برای زنده کردن شریعت او قیام کرده از همه طوائفی که تا آن روز در محیط اسلام بوده اند و دعوت اسلام در آنها نفوذ داشته فدایی با خود داشته است و با این پیش آمد معلوم شده است که همه اجناس وانواع بشری در پرتو تربیت و پرورش اسلامی به بالاترین مقامات انسانیت می رسند و به درجه مصلحین و رهبران فداکاری که جان خود را در راه دین وصلاح بشریت نثار میکنند ترقی می نمایند، برای همین است که سیاه و سفید و عجم و عرب و ترک و آقا و بنده و بزرگ و خرد در نهضت حسینی شرکت داشته اند.

سپس انیس بن معقل اصبحی به میدان رفت و می گفت:

انیسم من وزادة معقلم *** به دستم بود تیغ با صیقلم

زنم بر سر دشمنان در نبرد *** برای حسین آن عزیز دلم

که زاد رسول است فخر رسل

بیست و چند مرد را کشت؛ سپس یزید بن مهاجر به میدان رفت به شرحی که گذشت . سپس حجاج بن مسروق جعفی، مؤذن حسین به میدان رفت و می سرود :

ص: 263

به پیش ای حسین هدایت شعار *** برجدت امروز داری گزار

سپس بر علی صاحب ذوالفقار *** وصیش شناسیم و با افتخار

و بیست و پنج مرد را کشت و کشته شد رحمه الله.

سپس سعید بن عبد الله حنفی و حبیب بن مظاهر اسدی و زهیر بن قین بجلی و نافع بن هلال جملی به شرحی که گذشت کشته شدند. سپس جنادة بن حارث انصاری به میدان رفت و می گفت:

منم جناد و منم ابن الحارث *** نه سست باشم ونی ناکث

زنمت تاکه آیدت وارث *** تنم امروز در زمین ماکث

سپس پسرش عمرو بن جناده به میدان رفت و می سرود:

گلوگیر کن زاده هند وبسیر *** چوکوری به گردان سرباز انصار

به خیل مهاجر که سرنیزه خونین *** به پیکار دارند از جور کفار

به عهد محمد پیمبر چنان بد *** کنون هست رنگین از خون فجار

کنون گشته رنگین ز خون اراذل *** که هشتند قرآن ز تأیید اشرار

به خونخواهی بدر وبدخواهی دین *** که از ضرب تیغ و سنان گشته افکار

خدای است رب من و من همیشه *** زنم فاسقان را به شمشیر تبار

به ازدی است این حق واجب معین *** بهر روز کورا به پیش است پیکار

پس جنگید تا به شهادت رسید .

سپس جوانی که پدرش در معرکه کشته شده بود، به میدان رفت، مادرش به او گفت: پسرجان، برو و در خدمت زاده رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم نبرد کن، بیرون شد و چون حسین علیه السلام او را دید فرمود: پدر این جوان کشته شده و شاید مادرش راضی نباشد که به میدان رود، آن جوان گفت: مادرم مرا امر کرده است، به میدان رفت و می سرود:

امیرم حسین است و نیکو امیر *** سرور دل آن بشیر نذیر

علی اش پدر مادرش فاطمه *** کسی را ندانید با وی نظیر

چو خورشید رخشان بود روی او *** بود چهره اش همچو بدر منیر

جنگید تا کشته شد و سرش جدا شد و به لشکرگاه حسین علیه السلام پرتاب شد، مادرش

ص: 264

سرش را برداشت و گفت : آفرین پسرجانم، ای سرور دلم ای نور چشمم، سپس سر او را به مردی پرتاب کرد و او را کشت و تیرک چادر را برداشت و بر آنها حمله کرد و می گفت :

من برای سید خود یک عجوز ناتوانم *** کهنه و پوسیده و افتاده از پا نیمه جانم

برشما ضربت زنم مردانه من تا می توانم *** از برای زادگان فاطمه روح روانم

دو مرد را زد و کشت و حسین علیه السلام او را برگردانید و در حقش دعا کرد.

میگویم: احتمال دارد که این جوان پسر مسلم بن عوسجه اسدی باشد چون که در "روضة الاحباب" و "روضة الشهدا" برای پسر مسلم بن عوسجه قریب این مضمون پس از کشته شدن پدرش نقل شده، و الله العالم .

[ رمز 60]

با آنکه لشکر کینه ور کوفه برای سرهای شهداء با هم نزاع می کرده اند واهتمام زیادی به حفظ آنها داشته اند که به وسیله آن خودنمایی و اظهار شجاعت کنند یا نزد ابن زیاد برند و جایزه گیرند، سر این جوانهای نورس را نزد مادرانشان می انداخته اند برای آنکه دل آنها را بسوزانند و بلکه آنها را به حضرت امام حسین علیه السلام بشورانند و یا برای آنکه این جوانان در شمار کودکانی بودند که کشتن آنها ننگین بوده و از اظهار کشتن آنها شرم داشتند.

سپس غلام ترکی که خدمت حسین علیه السلام میکرد و حافظ قرآن بود به میدان رفت و می جنگید و این رجز را می سرود:

از تیغ و از سنانم دریا به شعله خیزد *** واندر فضا ز تیرم حزب اجل بریزد

چون تیغ در کف من عریان شود درخشان *** قلب حسود ترکد وز جای برنخیزد

جمعی را که تا هفتاد تن گفته اند کشت و به خاک افتاد و حسین علیه السلام آمد و گریست

ص: 265

و گونه خود بر گونه او نهاد، او چشم گشود حسین علیه السلام را دید و تبسمی کرد و نزد پروردگار خود رفت.

[رمز 61]

از این چند سطری که درباره این غلام ترک ضبط تاریخ شده، نکات مهمی استفاده می شود : در اول بار نظر به مضمون رجز او متوجه می گردد که از مضمون رجزهای متعارف عربی که بسیاری از آنها از زبان یاران حسین علیه السلام گذشت جدا است، در رجزهای عربی بیشتر توجه به همان خاندان و نژاد و مفاخر وعشایری است ولی در این رجز دریا و فضا و محیط اخلاقی را به میان آورده و با یک فکر وسیعتری آن را سروده؛ و از نظر دوم اظهار مهری که حسین علیه السلام با این غلام ترک کرده است و گونه به گونه او نهاده و با دیگر انصار و یاران خود چنین نکرده است.

از طرفی گویا منظورش غریب نوازی بوده، و از طرفی کمالات معنوی این غلام ترک که حفظ قرآن نموده است او را شایسته این مقام کرده. در اینجا تبسم شیرین آن غلام ترک همگام جان دادن جلب نظر میکند و گویا اظهار لطف حسين علیه السلام در او تأثیری داشته که همه چیز را از یاد برده و یا آنکه مانند آن اسود تازه مسلمان فتح خیبر از دیدار حوریانی که شهید را هنگام جان دادن در آغوش کشند، خرم وخندان شده .

سپس مالک بن دودان به میدان رفت و می سرود:

بر سوی شما آید از مالک ضرغام *** یک ضرب جوانی به دفاع ذوی الاکرام

از بهر ثوابی ز خدا صاحب انعام

سپس ابوثمامه صائدی به میدان رفت و گفت :

عزای خاندان مصطفی و دخترانش شد *** از حبس بهترین کس سبط احمد

ص: 266

عزای حضرت زهراء و زوج او علی باشد *** خزانه علم حق بعد از محمد

عزای اهل شرق و غرب عالم بین *** نگر اندوه بر جيش حسین مرد مؤید

که گردد پیک من سوی نبی ودخترش زهرا *** که فرزند شما سخت افتاده است اندر بد

سپس ابراهیم بن حصین اسدی به میدان رفت و این رجز را سرود:

زنم من مفصل وساق شما را *** که تا امروز خون من بریزد

ببو اسحاق گردد مرگ روزی *** ز فاجرزادگان جز بد نخیزد

سپس عمرو بن قرطه به میدان رفت و شرح آن گذشت.

سپس احمد بن محمد هاشمی به میدان رفت و می سرود:

آزمایش کنم، امروز خودم *** که به کف تیغ و به دشمن بزنم

دین خود روز وغی حفظ کنم

در "مناقب" گفته : در حمله اول، کشتگان اصحاب حسین علیه السلام از این قرار هستند : (1) نعیم بن عجلان (2) عمران بن کعب بن حارث اشجعی (3) حنظلة بن عمرو شیبانی (4) قاسط بن زهیر (5) كنانة بن عتيق (6) عمرو بن مشيعه (7) ضرغامة بن مالک (8) عامر بن مسلم (9) سیف بن مالک نمیری (10) عبد الرحمن ارحبي (11) مجمع عائذی (12) حباب بن حارث (13) عمرو جندعی (14) جلاس بن عمرو راسبی (15) سوار بن ابی عمیر فهمی (16) عمار بن ابی سلامه والانی (17) مسعود بن حجاج (18) عبد الله بن عروة غفاری (19) زهیر بن بشیر خثعمی (20) عمار بن حسان (21) عبد الله بن عمیر (22) مسلم بن کثیر (23) زهیر بن سلیم (24) و (25) عبد الله وعبيد الله پسران زید بصری (26) عمره، از موالی حسین علیه السلام (27) و (28) دو تن از آزاد کردگان امیرالمؤمنین علیه السلام (29) زاهر عمرو مولی بن حمق.

من میگویم : در نام این شخص اخیر به گمانم تقدیم و تأخیر رخ داده و اصلش: زاهر مولی عمرو بن حمق بوده چنان چه در زیارت ناحیه مقدسه راجع به شهداء ، و در زیارت

ص: 267

رجبیه مرویه در "مصباح الزائر" است که : السلام على زاهر مولی عمرو بن الحمق الخزاعی.

در این جا سزاوار است به حال او اشاره شود، حبر خبير قاضی نعمان مصری گفته : یکی از اصحاب مهاجر پیغمبر و تابعانی که رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم بهشت را برای آنها ثابت دانسته و در خدمت على علیه السلام بودند عمرو بن حمق است که بعد از علی علیه السلام زنده ماند و معاویه او را تعقیب کرد و با یکی از اصحاب على علیه السلام به نام زاهر به جزیره گریخت، چون در یک وادی منزل کردند ، نیمه شبی ماری عمرو بن حمق را گزید و صبح ورم در او پدید شد و به زاهر گفت: از من دور باش که دوستم رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم به من خبر داده که جن و انس در خون من شریک باشند و من به همین زودی کشته شوم ، گردن اسبهای تعقیب کنندگانش نمودار شد و گفت: ای زاهر پنهان شو، چون مرا بگیرند سرم را ببرند و تنم را بگذارند و چون رفتند، تن مرا به خاک سپار، زاهر گفت: نه، تیرهای خود را روی زمین میریزم و آنها را تیر میزنم و چون تیر تمام شد با تو کشته می شوم، گفت: نه، چنان کن که من از تو خواهم، خدا تو را بدان نفع بخشد، زاهر نهان شد، آن قوم آمدند و عمرو را کشتند و سرش را بریدند و بردند و این اول سری بود که در اسلام حمل شد. چون برگشتند ، زاهر بیرون شد و تنش را به خاک سپرد و زنده بود تا با حسین علیه السلام شهید شد.

از اینجا ظاهر شود که زاهر از اصحاب خاص امیرالمؤمنین علیه السلام و همرتبة عمرو بن حمق خزاعی صحابة رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم و حواری امیرالمؤمنین علیه السلام آن بندۂ صاحب بوده که کثرت عبادتش تکیده بود و تنش را لاغر و رنگش را زرد کرده بود و توفیق دفن او را یافت و سعادتش مساعد شد تانصرت حسین علیه السلام را روزیش کرد و به شهادت رسید و از نیروهایش ابوجعفر زاهر بن محمد بن سنان از اصحاب کاظم و رضا و حضرت جواد علیهم السلام است .

بدان که مورخان، چند تن را نام برده اند که برای نصرت حسین علیه السلام روز عاشورا حضور یافته بودند ولی از معرکه جان بدر بردند:

1۔ غلام عبد الرحمن بن عبد ربه انصاری که در شرح حالش گذشت که گفت چون دیدم یاران حسین به خاک افتاد بدر رفتم.

ص: 268

2- مرقع بن تمام اسدی؛ طبری و جزری گفته اند: تیرکش خود را روی زمین ریخته و زانو زده بود و می جنگید، چند تن خویشانش نزد او آمدند و گفتند : تو در امانی، با ما بیا، با آنها رفت و عمر بن سعد او را نزد ابن زیاد برد و حال او را گزارش داد، ابن زیاد او را به «زاره» تبعید کرد.

فیروزآبادی گفته: «زاره» نیستان است و نام ناحیه ای است در مصر و در مصر و در طرابلس و دهی است در بحرین که چشمه آبی دارد.

3- عقبة بن سمعان؛ طبری و جزری گفته اند: عقبة بن سمعان را عمر بن سعد اسیر کرد و او خدمتکار رباب همسر امام حسین علیه السلام بود که دختر امرء القیس کلبی و مادر سکینه است، به او گفت: تو چه کاره بودی ؟ گفت: من بنده مملوکی بودم و از خود اختیاری نداشتم، عمر او را آزاد کرد.

4- ضحاک بن عبد الله مشرقی، که در این جا شایسته است داستانش را بگویم : لوط بن یحیی ازدی گوید: از عبد الله بن عاصم همدانی بازگو کرده است که ضحاک بن عبد الله مشرقی میگفت : من و مالک بن نضر ارحبی خدمت امام حسین علیه السلام آمدیم، سلام کردیم و نزد او نشستیم، جواب ما را گفت و به ما خوشامد کرد و فرمود: برای چه آمدید ؟ گفتیم : آمدیم سلام بدهیم و عافیت شما را بخواهیم و با شما دیداری تازه کنیم و به شما خبر دهیم که همه مردم کوفه به جنگ با شما متحد شدند و شما تصمیم خود را بگیرید. فرمود: حسبي الله ونعم الوكيل.

گوید: ما بدي مردم را یاد کردیم و سلام وداع دادیم و بر او دعا کردیم و اجازه مرخصی خواستیم، فرمود: چرا مرا یاری نکنید ؟ مالک بن نضر گفت: من قرضدار و عیال وارم. من گفتم : قرض دارم ولی عیال ندارم و اگر با من شرط کنی در صورتی که دفاع من برای شما سودمند نباشد مرخص باشم در خدمت شما حاضرم. فرمود: در این صورت تو آزادی، من با او ماندم.

ضحاک تا روز عاشورا با آن حضرت بود و بعضی وقایع شب و روز عاشورا از او روایت شده؛ گوید: چون دیدم یاران حسین کشته شدند و لشکر به خود و خاندان او دست یافته و جز سوید بن عمرو خثعمی و بشیر بن عمرو حضرمی با او نمانده، به آن حضرت عرض

ص: 269

کردم : یابن رسول الله ! میدانی میان من و تو چه شرطی است و من متعهد شدم که تا جنگنده ای داری به همراهی آنان برای تو می جنگم وگرنه از بیعت آزادم و شما قبول کردید. فرمود: راست گفتی، چگونه توانی خود را نجات داد؟ اگر می توانی آزادی . گوید : من آن وقت که اسبهای باران را زخمی میکردند و تیر میزدند، اسب خود را آورده در یکی از خیمه های متعلق به اصحاب پنهان کرده بودم و پیاده دفاع میکردم و در پیش روی حسین علیه السلام دو مرد را کشتم و دست دیگری را بریدم، آن روز حسین علیه السلام چند بار به من فرمود: دست مریزاد، خدا دستت را نبرد و جزای خیرت دهد از خاندان پیغمبرت.

چون به من اجازه داد، اسب خود را از خیمه بیرون آوردم و سوار شدم و آن را مهمیز زدم تا روی پای خود ایستاد و از میان لشکر تاختم و به من راه دادند تا گریختم و پانزده تن مرا دنبال کردند تا به ده «شفيه» در کنارة فرات رسیدم و چون به من رسیدند، برگشتم وكثير بن عبد الله شعبی و ایوب بن مشرح حیوانی و قیس بن عبد الله صائدی مرا شناختند و گفتند: این عم زاده ما ضحاک بن عبد الله مشرقی است و شما را به خدا از او دست بردارید، سه تن تمیمی با آنها همراه شدند و دیگران هم پیروی آن ها نمودند و خدا مرا نجات داد.

میگویم : ابن عباس درست گفت که چون او را به کناره گیری از حسین علیه السلام سرزنش کردند، جواب داد که : اصحاب حسین کم و زیاد نشوند، ما ندیده آنها را به نام می شناسیم، محمد بن حنفيه هم فرمود: یاران او به نام خود و پدر نزد ما نوشته دارد، پدر و مادرم قربانشان کاش من هم با آنها بودم و به فوز بزرگی می رسیدم.

[ رمز 62]

در پیش گفتیم که جهاد فداکاری و جانبازی تکلیف اجباری وعمومی نیست ، بلکه داوطلبی است و وظیفه رجال از خودگذشته و برجسته جهان است و در تاریخ هیچ کس به اندازه حضرت ابی عبدالله یاران جانباز و فداکار نداشته است و رخصتی که به ضحاک بن عبد الله مشرقی داده شده ظاهرا پیش از تنهایی امام وندای استغاثه صورت گرفته و برای او گناهی

ص: 270

نداشته است وگرنه امام به او رخصت خلاف وظیفه دینی نمی داد و او هم برای همین جهت از امام رخصت گرفت و گریخت و خود را از معرکه بیرون برد و کناری رفت که آواز استغاثة آخرين امام را نشنود و برای او مسؤولیتی پدید نگردد.

شیخ ثقة جليل محمد بن حسن صفار قمی متوفای سال 290 در قم در "بصائرالدرجات" از حذيفة غفاری صحابی روایت کرده است که: چون امام حسن علیه السلام با معاویه وداع کرد و از کوفه به مدینه برگشت، در برگشتن، من در خدمتش بودم، یک شتر باردار با آن حضرت بود و هر جا رو میکرد از آن جدا نمی شد، یک روز عرض کردم: قربانت یا ابا محمد! این بار چیست که از تو جدا نیست؟ فرمود: ای حذيفه ! نمیدانی در آن چیست؟ گفتم: نه، فرمود: این دفتر است، گفتم: چه دفتری است ؟ گفت : دفتر نام شیعیان ما است، عرض کردم : نام مرا به من بنما، فرمود: فردا صبح بیا، صبح با برادرزاده ام که می توانست بخواند و خودم خواندن نمی توانستم رفتیم، فرمود: برای چه در این صبح زود آمدی ؟ گفتم : برای حاجتی که وعده فرمودید. فرمود: این جوان همراه تو کیست ؟ گفتم : برادرزاده من است و می تواند بخواند، من خودم نمی توانم بخوانم، فرمود: بنشین، سپس گفت: آن دفتر اوسط را برای من بیاورید، آوردند، آن جوان نظر کرد و نامها در آن می درخشید، در این میان که می خواند، گفت: عموجان این نام من است، گفتم: مادرت بر تو بگرید، نام مرا بخوان.

گوید: صفحه زد و گفت : ها ! این نام تو است و ما خرسند شدیم و آن جوان با حسین علیه السلام شهید شد .

[رمز 63]

این دفتر که از خصایص ومواریث امامت است ، دفتر عادی نبوده که با کاغذ و قلم و مداد معمولی نوشته باشد و خواندن آن نیاز به یادگرفتن خواندن و نوشتن معمولی داشته باشد بلکه ظاهر این است که دفتر ثبت الهی

ص: 271

باشد، مانند دفتر اعمال بشری و دفتر نقشهای لوح محفوظ که هر کس حجاب طبیعت را کنار نهد می تواند بر آن اطلاع یابد و از آن استفاده کند ونمایش حقایق در آن به نحوی از مشاهده وکشف است و گویا از اینکه حذیفه یک خواننده ای با خود آورده ، امام تعجب می کند و از او می پرسد برای چه آمدی ؟ یعنی تو باید خودت به طور خصوصی آمده باشی وچون کسی که همراه آورده اهل سر بوده ، امام آنها را به مکاشفه میکشاند ولی مقام برادر زاده او کامل تر بوده ، از این رو می گوید : دفتر را که آوردند نامها در آن می درخشید و این حال مکاشفه بر او هم دست داد . ولی مرتبہ ضعیفی داشته که نمی توانسته به خصوصیات آن احاطه کند و چون در درجه دوم بوده ، نام او در طراز اول شیعیان ثبت نبوده و در صفحه دوم ثبت بوده است .

شیخ ابن نما، نیروی جانبازی و دفاع آنها را چنین ستوده است:

به کف ها سنان و به دل جان نثاری *** شد از ترس شیران غران فراری

یلان نبردی که درگاه حمله *** به دشمن نبخشند جز شرمساری

رسانند چون پای اندر نبردی *** برآرند سر روز محشر زیاری

به روی زره دل نهادند و در دل *** به جز جان نثاری ندارند قراری

ابن ابی الحدید در "شرح نهج" گفته که : به مردی که روز عاشورا در رکاب عمر بن سعد بود گفتند: وای بر تو، ذریه رسول خدا را کشتید ؟ گفت: سنگ به دندان گیر ، اگر آنچه را دیدیم دیده بودی، آنچه کردیم کرده بودی، پهلوانانی دست به شمشیر مانند نره شیر بر ما یورش کردند و پهلوانان را از چپ و راست به خاک می انداختند و خود را به مرگ پرتاب میکردند، نه امان می پذیرفتند و نه مال می خواستند و جز سلطنت یا مرگ جلوی آنها بند نمیشد . اگر ساعتی از آنها دست باز می گرفتیم، همه قشون را میکشتند ما را چه میشد کرد؟!!!.

شیخ ابوعمرو کشی گوید: حبیب از آن هفتاد مردی بود که حسین علیه السلام را یاری کردند و سینه جلوی نیزه دادند و چهره به دم شمشیر با آنکه امان و پول فراوان به آنها پیشنهاد شد ولی نپذیرفتند و گفتند:

ما نزد رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم عذری نداریم که زنده باشیم و حسین علیه السلام کشته شود. تا آنکه همه کشته شدند.

مؤلف کتاب، عباس قمی - عفی الله عنه - گوید : اصحاب مولای ما حسین علیه السلام بر همه مسلمانان حق بزرگی دارند و سزا است در این جا اندکی از اشعار مدح آنان را بنگاریم و جزیی از حق آنها را ادا کنیم زیرا چنان بودند که مداحشان گفته :

چون کریمان صبر کردند و وفا *** با خوشی حق مکارم شد ادا

روز عاشورا که تیغ تیز را *** پیشه بدتن را ز سر کردن جدا

با تن صد پاره اندر قتلگاه *** روی خاک گرمشان گردید جا

شیخ جعفر خطی رحمه الله گفته قریب این مضمون:

به دشت کربلا تنهای خاموش *** ببار ای ابر باران خیز پرجوش

ص: 273

نبود ار آتشین اشکم بیاور *** سحابی رعدآسا و پراز خوش

بر آنها ایستادم در وحوشی *** و سلطانی به دورش لشکری موش

بر آنها دیدگان بستم ندیدم *** به جز آلودگان با خاک و خون پوش

زاهل وخانه پرسیدم ندیدم *** جوابی جملگی بودند خاموش

تو را خوش خرگهی هوشت ندزدد *** که ویران است و جای جغد وخرگوش

نمی گوید جوابت گر بپرسی *** و گر گوید تو را ننشاند از جوش

به پیش آور تو سوگ سیدی را *** که دل اندر غمش باشد سیه پوش

به گاهی کش میان جمع یاران *** چو شیری گرد او شیران بخروش

به دریای نبردی بردشان چست *** گوارا دیده آب تلخ و بدبوش

سنان چون بر کف و تیغ برهنه *** که باشد بخشش افعی بدنوش

دهند آن را میان سینه ها جای *** ویا سازند با گردن هم آغوش

زیبارخ و دریا کف بر سائل و پر ساکت *** در سختی دوران و در قحطی پر فریاد

شیخ فاضل المعی علی بن عیسی اربلی در "کشف الغمة" روایت کرده است از کتاب "عترة الطاهره" از عوام بن حوشب گوید: به من رسیده که رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم به دسته ای از جوانان قریش که چهره شان چون تیغ، درخشان بود نگریست. تا غم بر رویش نمایان شد، عرض شد: یا رسول الله ! شما را چه شد؟

فرمود: ما خاندانی هستیم که خدا آخرت را برای ما بر دنیا اختیار کرده، به یادم آمد که خاندانم پس از من چه کشتار و آوارگی و راندگی از دست امتم بکشند.

سید حیدر حلی رحمه الله :

فدای نفوسی سرافراز گردم *** که نوشیده جام بلا را دمادم

از تیغ ستم خونشان ریخته *** وصایای حق بهر آنها شده گم

از هر کس که روی زمین است بهتر *** از هر کس که بر آسمان است اکرم

برنده تر از تیغ در جنگ دشمن *** به هر مشکلی کان بود سخت و مدعم

چوروزی بخوانندشان در نبردی *** دم تیغشان ریزد از پردلان دم

چو بر تیغ گویند میکش قضا را *** بدان سو که خواهند سازند مبرم

اجل زیر شمشیر دارند و بر سر *** زنصر من الله دارند پرچم

ز هیبت کشانند دهری به دهشت *** زمین لرزد و عز آنها فراهم

شگفتا ز قومی چنان جان ستان وش *** به تقوی و عفت همه جفت و همدم

که خول اجل جان آنها رباید *** برد باد خرگاه و آثارشان هم

بمیرند در زیر شمشیر ونیزه *** کریمانه در تیره جنگی پر از غم

همه رهبرانی که داعی حق را *** نمودند لبیک و خفتند با هم

نبودم گمان کش قضا را قضا زد *** و یا کوه مرگی زمرگی است در هم

فدای سرانی فرازنده دائم *** از بار ستم در زمانه بلاذم

سر از ظلم پیچیده و پاره پاره *** شده از سنان بی پرستار و مرهم

به واماندگان شعرگو که دیگر *** گذشت آنکه پرمهر می بود محرم

چو جانی است کو بر نیاید ز حسرت *** چو قلبی که از غم نپاشیده از هم

ص: 275

شیخ مفید در "ارشاد" می گوید: علی اکبر که مادرش لیلی دختر ابی مرة بن عروة بن مسعود ثقفی است، به میدان رفت.

سپس به عمر بن سعد فریاد کرد: چه بر تو است ؟ خدا نسلت را قطع کند و کارت را نامبارک کند و کسی را بر تو مسلط کند که در بسترت سرت را ببرد، چنان چه رحم مرا قطع کردی و حرمت رسول خدا را درباره من مراعات نکردی. سپس بانگ برداشت و این آیه را تلاوت کرد: «به راستی که خدا آدم و نوح و آل ابراهيم و آل عمران را برگزید بر جهانیان نژادی که از یکدیگرند و خدا شنوا و دانا است»(1) على بن الحسین بر لشکر حمله کرد و می سرود:

منم علی بن حسین بن علی *** ما به خدا هستیم اولی به نبی

از شبث و شمر همان پست دنی *** تا خم شود تیغ زنم چون زدنی

همچو جوانی هاشمی علوی *** از پدر امروز کنم دفع بدی

خود نسپاریم بر آن ابن دعي

بر لشکر چند بار حمله برد و جمع بسیاری کشت سپس در "مقتل محمد بن ابی طالب" آمده : به اندازه ای از آن لشکر کشت که به شیون آمدند، در روایتی: با تشنگی یک صد و بیست مرد را کشت.

در "مناقب" گوید: هفتاد مبارز را کشت و نزد پدر برگشت و زخم بسیاری بر تن داشت . در "مقتل محمد بن ابی طالب" و "ملهوف" است، عرض کرد: ای پدر ! تشنگی مرا کشت و سنگینی آهن توانم برد، دسترسی به شربت آبی هست که توانی گیرم و بر دشمن بتازم ؟

"ملهوف" گوید: حسین گریست و فرمود: واغوثاه ! پسرجان! اندکی بجنگ و به همین زودی جدت محمد را دیدار کنی و از جام لبالب او بنوشی و هرگز تشنه نشوی.

"مقتل محمد بن ابی طالب" گفته اند که : به او فرمود: ای پسرجانم ! زبانت را بیرون آور ، زبانش را گرفت و مکید و انگشتر خود به دهانش نهاد و فرمود: به میدان برگرد که امیدوارم به شب نرسی تا جدت از جام لبالب خود، شربتی به تو بنوشاند که بعد از آن هرگز تشنه نشوی.

[ رمز 64]

بعضی گفته اند : حسین علیه السلام زبان علی را در کام گرفت تا به او بنماید که

ص: 277

کام وی از کام او خشک تر است و با این همدردی او را تسکین دهد، ولی ممکن است منظور حسین علیه السلام این بوده است که در این دم آخر او را به حقایقی آگاه کند که درجات معنوی او ارتقا یابد، چنان چه در حدیث آمده است : پیغمبر اکرم صلی الله علیه و آله و سلم در آخرین دم زندگانی ، على علیه السلام را در زیر بستر خود خواست و زبان در کام او نهاد و به او حقایقی آموخت که هزار هزار باب علم بود .

علی اکبر به میدان برگشت و می گفت:

پدیدار گردید جوش نبرد *** عیان گشت دنبال آن قدر مرد

به حق خدا رب عرش از شما *** نگردیم تا جنگ باشد جدا

و جنگ را ادامه داد تا کشته را به دویست تن رسانید .

شیخ در "ارشاد" گوید: مردم کوفه از کشتن او خودداری می کردند، چشم مرة بن منقذ عبدی لیثی به او افتاد و گفت : گناه عرب به گردن من باشد، اگر با چنین کشتاری بر من گذرد و داغش را به دل مادرش نگذارم(1) . در این میان که به مردم حمله میکرد، مرة بن منقذ سر راه او را گرفت و نیزه ای به او نواخت و او را به خاک انداخت(2)و لشکر دورش را گرفتند و پاره پاره کردند :

ص: 278

اگر تیغ هندی تنش را بخورد *** تن رادمردان خوراک وی است

در "مناقب" است که: مرة بن منقذ عبدی به ناگهان نیزه ای بر پشت او زد و او را شمشیرباران کردند.

ابوالفرج گوید : پیاپی حمله می کرد تا تیری به گلوگاه او زدند و گلویش درید و در خون غوطه ور گردید و فریاد کشید : پدر جان ! علیک السلام، این جدم رسول خدا است که گوید : زود بیا . و ناله ای کرد که جان داد.

سید رحمه الله گوید: حسین بالینش آمد و گونه بر گونه اش نهاد.

در "تاریخ طبری" و "ح" نقل شده که : حمید بن مسلم گوید: روز عاشورا به گوش خود شنیدم که حسین می فرمود: ای پسرجانم ! خدا بکشد مردمی را که کشتند تو را، چه اندازه بر خدای بخشاینده و بر هتک حرمت رسول جرأت دارند؟

در "ارشاد" است که : سیل اشک روان کرد و گفت: پس از تو اف بر دنیا .

در "روضة الصفا" است که : حسین بر بالین او بلند گریست و تا آن زمان کسی گریه اش را نشنیده بود(1)

گویم : در این جا خوش دارم اشعار ابی تمام را ضرب المثل آرم :

در راه خدا کشته شد و بسته شد از او *** راهی که خدا را بد وسرحد به خطر شد

از مقتل او چشم قبایل همه خونبار *** وز مدح و ثنایش همه آفاق خبر شد

عمرش به دو نیم آمده در کل حوادث *** نیمیش غزا بود و عطانیم دگر شد

از تیغ وسنان جان خود از دست داده *** جانبازی مردانه اش آیین ظفر شد

تا تیغ به کف داشت نیفتاد ابر خاک *** تا نیزه او نشکست کی تیغ به سر شد

با حمد و ثنا صبحی شد وارد پیکار *** تا آنکه کفن او را چون جامه ببر شد

پوشید قبای سرخ از مرگ وچو شب آمد *** از سندس سبزاو را زینت بر وهم سرشد

در زیارت او که از امام صادق علیه السلام روایت شده است آمده:

ص: 279

«پدر ومادرم قربان سر بریده وکشته ای بی جرم؛ پدر ومادرم قربان خونت که تا نزد حبیب خدا بالا رفت، و پدر و مادرم قربانت که در برابر پدر به میدان شتافتی واو تو را در راه خدا داد و بر تو میگریست ودلش بر تو می سوخت وخونت را تا دل آسمان می پاشید و قطره ای از آن برنمی گشت وناله اش برای تو خاموش نمی شد».

"تاریخ طبری" و "مقاتل الطالبين" ابوالفرج گویند : شیخ مفید رحمه الله گفته : زینب، خواهر حسین علیه السلام می شتافت و فریاد میکرد: وای برادرم، وای برادرزاده ام ! و آمد تا خود را روی نعش على اكبر انداخت، حسین علیه السلام سر او را برداشت و او را به خیمه برگردانید و به جوانانش گفت : برادر خود را بردارید.

در "تاریخ طبری" و "مقاتل الطالبين" ابوالفرج آمده : او را از قتلگاهش برداشتند و آوردند و جلوی خیمه ای که برابر آن می جنگیدند، گذاشتند .

[ رمز 65 ]

شاید سبب آمدن مخدره زینب علیهاالسلام بر سر نعش علی برای دلداری وتسلی و حفظ امام علیه السلام بوده است و گویا حضرت ، بالين على دیری پاییده و زینب را نگران کرده که مبادا بالين نعش او دق کرده باشد و شاید هم از کثرت محبت به علی اکبر بوده و به مناسبت علاقه مفرط زنان حرم به او، حضرت دستور داد نعش او را به خیمه ها آوردند که در دسترس آنها باشد .

كلمات علما در اول شهید از اهل بیت اختلاف دارد، بعضی علی اکبر را اول شهید دانند و برخی عبد الله بن مسلم بن عقیل را، وما به موافقت طبری و جزرى واصبهانی و دینوری و شیخ مفید و سید بن طاوس و دیگران، علی اکبر را اول شهید نوشتیم و زیارت شامل نام شهداء هم بر آن دلالت دارد : «السلام علیک یا اول قتيل من نسل خیر خلیل» و آنچه شیخ نجم الدين بن نما گفته که کمی از اهل بیت زنده بودند که علی اکبر به میدان رفت، ضعیف است و شاید مقصودش با آنها یکی باشد ولی سیاق کلامش راه نمی دهد .

ص: 280

و آنها را آزاد گذاشتند تا اختیار شوی کنند و شاه زنان امام حسین علیه السلام را برگزید و با او تزویج شد و این حادثه در خلافت عمر بود و ظاهرا اول همسری بود که برای حسین علیه السلام انتخاب شد و ظاهرا امام چهارم فرزند اکبر آن حضرت بوده که حایز مقام امامت شده و در بعضی اخبار کبر سن هم از علائم امامت ووصایت ذکر شده و انتقال امامت از اولاد اکبر به دیگری در مورد امام موسی کاظم و امام حسن عسکری علیهماالسلام برای آن بوده که اکبر در زمان پدر خود فوت شده ، و بدایی به وجود آمده است و در موضوع امامت امام زین العابدین علیه السلام چنین بیانی نرسیده است گرچه پس از شهادت او امام زین العابدین تحمل وصایت کرده است و تاریخ ازدواج مادرش ومقام امامتش دلیل بر این است که او بزرگ تر از علی اکبر مقتول در کربلا بوده وشاید لقب "اکبر" که به او اختصاص یافته از نظر این بوده که مادرش از خانواده های بزرگ عرب بوده و عرف آن زمان این موضوع را درباره او شهرت داده اند.

محمد بن ادریس گوید: در اینجا باید رجوع به اهل خبره و نسب دانان و مورخان کرد مانند زبير بن بكار ونام جمعی را هم برده و گفته : همه آنان براین قول اتفاق دارند. انتهى .

و در این جا گفتار او که فارس این میدانست و با تتبع کافی به صراحت سخن گوید بس است و مضمون ابیاتی که در مدح او وارد شده مؤید آن است و بعلاوه، ابوالفرج از مغیره روایت کرده است که معاویه گفت: احق به خلافت، کیست؟ گفتند: تو. گفت: نه، شایسته ترین مردم برای این کار علی بن حسین بن علی است که شجاعت بنی هاشم و سخاوت بنی امیه و سربزرگی ثقیف در او جمع است.

[ رمز 67]

اگر چنین گفتاری از معاویه درست باشد ، دلیل بر کبر سن او نسبت به امام چهارم نباشد زیرا منظور معاویه صرف افکار از مرکز بر حق امامت

ص: 282

بوده که پدرش حسین و برادرش امام زین العابدین است و دلیلی که آورد بسیار عليل است زیرا زهو وسر بزرگی که از خصال سران عرب بوده با مقام امامت مناسبتی ندارد .

بدان که از بعضی روایات و زیارات استفاده می شود که آن حضرت، فرزند و خانواده داشته ، روایت را ثقة الاسلام کلینی رحمه اللسه از علی بن ابراهیم قمی، از پدرش، از احمد بن محمد بن ابی نصر بزنطی رحمه الله از امام رضا علیه السلام روایت کرده ، گوید: از آن حضرت پرسیدم از مردی که زنی بگیرد با ام ولد پدر آن زن ازدواج کند، فرمود: عیبی ندارد. گفتم: از پدرت به ما خبر رسیده که علی بن الحسین عیماالسلام دختر حسن بن على علیهماالسلام و ام ولد او را تزويج کرد و یکی از اصحاب ما به من گفت از شما بپرسم. فرمود: چنین نیست، همانا على بن الحسین علیه السلام دختر امام حسن و ام ولد على بن الحسین را که در کربلا کشته شد به زنی گرفت ... الخ. و حمیری هم به سند صحیحی مانند آن روایت کرده است.

و در زیارت مفصلی که ثمالی از امام صادق علیه السلام روایت کرده در ضمن زیارت علی بن الحسين مقتول به کربلا است که : صلوات خدا بر تو و بر عترت تو و خانواده تو و پدران تو و فرزندان تو؛ و راجع به این که مادرش در کربلا بوده یا نه، خبری ندیدم و الله العالم.

دست بر پیشانی نهاد تا خود را حفظ کند، تیر دست او را به پیشانی میخ کوب کرد و نتوانست آن را رها کند و دیگری نیزه ای به قلب او فرو کرد و او را کشت (قدس الله روحه).

ابن اثیر در "کامل" گفته : مختار ، زید بن رقاد حبانی را خواست، او می گفت: من دست یک جوانی از آنها را با تیر به پیشانی اش دوختم و آن جوان عبد الله بن مسلم بن عقیل بود، چون تیر به او زدم، گفت: خدایا ! این مردم ما را كم شمردند و خوار داشتند، خدایا ! آنها را بکش چنان چه ما را کشتند. و تیر دیگر به او زدم و چون بالینش رسیدم مرده بود، تیر که او را کشت از قلبش کشیدم و تیر پیشانی را پایین و بالا کردم تا چوبه اش درآمد و پیکانش در سر او ماند.

چون یاران مختار دنبالش آمدند، با شمشیر بر آنها حمله کرد، این کامل گفت: نیزه و شمشیر در او به کار نبرید، با تیر و سنگ کارش را بسازید، او را به تیر بستند تا به زمین افتاد و زنده او را سوختند.

عقیله مادرش همان است که ابن عباس حدیث فدک را به وسیله او از مادرش فاطمه زهرا روایت کند و گوید : عقيله ما زینب دختر علی برای من حديث کرد.

گوید : خوب است بدانی عبد الله بن جعفر را دو پسر عون نام بود که اکبر و اصغر ملقب بودند، مادر یکی زینب عقیله بود و مادر دیگری جماعه دختر مسیب بن نجبه فزاری و مورد اختلاف است که کدامشان در کربلا با حسین کشته شده و ظاهر این است که همان عون اکبر، زاده زینب باشد و عون اصغر را روز جنگ حره اصحاب مسرف بن عقبه ملعون کشتند، چنان چه ابوالفرج گفته.

مادرش ام ولد بود و لقيط بن ياسر جهنی طبق روایت مدائنی، از ابی مخنف، سلیمان بن راشد ، از حمید بن مسلم، او را زد و کشت. و محمد بن علی بن حمزه گفت که : بعد از او جعفر بن محمد بن عقیل کشته شد. و از بعضی شنیده است که او در روز جنگ حره کشته شد ولی ابوالفرج گفته: من در کتب انساب برای محمد بن عقیل فرزندی جعفر نام نیافتم و نیز محمد بن على بن حمزه از عقیل ابن عبد الله بن عقيل بن محمد بن عبد الله بن محمد بن عقیل بن ابی طالب روایت کرده که : على بن عقیل هم که مادرش ام ولد بوده در روز عاشورا کشته شده، و از اولاد ابي طالب جز آنان که مورد اختلاف است در روز عاشورا 22 مرد کشته شدند. انتهی.

در کتاب "معارف" ابن قتیبه گوید : اولاد عقیل با حسین بن على خروج کردند و نه نفر آنها که مسلم بن عقیل از همه شجاع تر بود، کشته شدند.

داد و به میدان رفت و اشکش روان بود و می سرود:

گر نشناسیدم منم زاد حسن *** سبط نبی مصطفای مؤتمن

عمو حسینم چون اسیر مرتهن *** در مردمی باران مباران در وطن

جنگ سختی کرد و با کودکی، سی و پنج مرد را کشت.

[ رمز 68]

جانبازی در راه حق که جهاد استماته واظهار از خودگذشتگی است، از جهاد غلبه جدا است و احکام آنها تفاوت دارد؛ جهاد غلبه بر مكلفين واجب است و از کودکان ساقط است و شرکت کودکان در آن مشروع نیست ، ولی جهاد استماته روی مصالحی که بر آن مترتب است شامل از خود گذشتگان راه حق می شود و اختصاص به آنها دارد که مانند پروانه ، خود را در آتش عشق به حقیقت میسوزند و شاید نکته این که امام در اول بار از اجازه جنگ به حضرت قاسم خودداری کرد، این بود که هنوز مقام مصلحین را واجد نبوده و در این مدتی که به آستان عمویش حسين علیه السلام اظهار شوق کرده ، بدان ارتقا یافته زیرا نیل به هدف در طى مقام سلوک، آنی است وکسی که راه بسیار دوری طی کرده در آخرین مراحل با برداشتن یک قدم به مقصد می رسد.

در "مناقب" این رجز را از او دانسته :

منم همان قاسم و از نسل علی *** ما به خدا هستیم اولی به نبی

از شمر بن ذی الجوشن و از ابن دعي

در "مالی" صدوق است که : پس از او، یعنی علی بن الحسين، قاسم بن حسن به میدان رفت و می سرود:

بی تاب مباش ای نفس هرزنده شود فانی *** تاکنگره فردوس امروز تو می رانی

ص: 288

سه تن را کشت و او را از بالای اسب به زمین انداختند .

فتال نیشابوری هم همین را گفته، ولی ابوالفرج و شیخ مفید و طبری، از ابی مخنف، از سلیمان بن ابی راشد، از حمید بن مسلم روایت کرده اند که گوید : پسری چون ماه پاره به میدان آمد، شمشیری در دست داشت و قبا و پیراهنی در بر ، در پایش نعلین بود و بند یکی از آنها که فراموش نمی کنم لنگه چپ بود گسیخته بود، عمر بن سعد بن نفیل ازدی گفت: به خدا من به او حمله خواهم کرد. گفتم : سبحان الله ! برای چه ؟ این همه لشکر که دورش را گرفته اند او را خواهند کشت.

گفت: به خدا بر او حمله برم . بر او حمله کرد و روی بر نتافت تا با تیغ سر او را شکافت و آن پسر بچه به رو بر زمین افتاد و گفت: وای عمو جان ، به فریادم رس؛ حسین چون باز شکاری به میدان جست و چون شیر خشمگین حمله کرد و شمشیر به عمر فرود آورد و عمر دست جلوی شمشیر داد و دستش از مرفق بریده و به پوست آویخت.

در روایت "ارشاد" است: و فریادی زد که همه لشکر شنیدند و حسین از او دست برداشت و لشکر کوفه یورش بردند تا عمر را نجات دهند.

در "مقتل محمد بن ابی طالب" است که چون لشکر حمله بردند او را جلوی سینه اسبان خود انداخت و در پیچیدند و او را زیر لگد گرفتند و جا نداد، گرد فرونشست و دیدم حسین بالای سر قاسم است و او پا به زمین میکشد و حسین می گوید : دور باشند مردمی که تو را کشتند و خصم آنها روز قیامت جد تو است. سپس گفت: به خدا بر عمویت ناگوار است او را بخوانی، جوابت ندهد یا جوابت دهد و سودت نبخشد.

در روایت "ملهوف" : به خدا در این جا کشندگان او بسیار و یاوران او کم است. و او را به سینه گرفت و برد و پاهایش روی زمین میکشید، طبری گوید : حسین سینه بر سینه اش گذاشت، با خود گفتم : او را چه خواهد کرد؟ او را آورد کنار پسرش علی بن الحسین گذاشت و دیگر کشتگان خانواده اش ، پرسیدم: این پسر چه کسی بود؟ گفتند: قاسم بن حسن بن علی بن ابی طالب علیه السلام(1)

ص: 289

[ رمز 69]

خوی حیوانی چون بر کسی چیره گردید ، شعور و عاطفه انسانی از او سلب می شود و مانند درنده ای دست به هرگونه جنایت می زند ؛ عمر بن سعد از دی در میدان کربلا از درندگان کوه و بیابان بدتر شده بود و هیچ یک از خصال عالیہ جسمانی و معنوی این نور دیده حسن در مزاج او تأثیری نداشت و برای جنایت بی رحمانه ای اقدام کرد.

در روایتی، حسین علیه السلام فرمود: بارخدایا! آنها را خوب شماره کن و تا آخرین کس بکش و یک نفر آنها را وانگذار و هرگز از آنها مگذر، صبر کنید ای عموزادگانم، صبر کنید ای خاندانم ! پس از امروز هرگز خواری نخواهید دید.

[ رمز 70]

ظاهرا مقصود همان شهدای خاندان است که پس از شهادت ، به کرامت مقامات بلند آخرت فایز می شوند و دیگر خواری و پستی نخواهد دید.

گویم : مرا خوش آید که در این جا نوحه سید حیدر را درباره این مظلوم بسرایم :

جان داد ولی چو هاشميين *** گردید شهید تیر و شمشیر

بر بستر اگر نمرد یل را *** مرگ است همی به بالش تیر

اندر بر تیغ خویش جان داد *** تیغ است دلیل صدق هرشیر

در آن زیارت طولانی که سید مرتضی علم الهدی برای او خوانده است، گفته :

«السلام على القاسم بن الحسن بن على ورحمة الله وبركاته، السلام عليك يا حبيب الله السلام عليك يابن ريحانة رسول الله، السلام عليك من حبيب لم يقض

ص: 290

من الدنيا وطرأ ولم يشف من اعداء الله صدرأ حتى عاجله الأجل وفاته الأمل، فهنيئا لك يا حبيب حبيب رسول الله، ما اسعد جدك وأفخر مجدك وأحسن منقلبك».

ای فرزندان مادرم! شما اولادی ندارید، پیش از من به میدان روید و فدا شوید تا من اخلاص شما را نسبت به خدا و رسولش به چشم ببینم.

بیست و یک ساله بود و به جای برادران ایستاد .

ابوالفرج و دیگران گویند: خولی بن یزید با تیری او را از پای درآورد.

در "مناقب" گفته : تیری به پهلویش زد و از اسب در افتاد و مردی از بنی ابان بن دارم او را کشت و سرش را برداشت.

از علی علیه السلام روایت است که : او را همنام برادرم عثمان بن مظعون نمودم.

کشته شده، و مادرش ام ولد بوده، ولی دیگری آن را نگفته و من در کتب انساب نامی از ابراهیم بن علی ندیدم.

سید رحمه الله گوید : مصنف کتاب "مصابيح" گفته که : حسن بن حسن مثنی، روز عاشورا در خدمت عمش جنگید و هفده کس را کشت و هیجده زخم برداشت و از اسب افتاد ولی دایی اواسماء بن خارجه او را برداشت و به کوفه برد و مداوا کرد تا به شد و او را به مدینه فرستاد.

در "بحار" از کتاب "مقتل خوارزمی" روایت کرده که: روز عاشورا از خیمه های حسین علیه السلام پسر بچه ای بیرون آمد که در گوشهایش دو در آویخته بودو هراسان بود، به راست و چپ رو می کرد و درها در گوشش میلرزید، هانی بن ثبیت بر او حمله کرد و او را کشت و شهربانو بیهوشانه او را نگریست(1) وسخنی نمیکرد.

میگویم : ابوجعفر طبری از هشام کلبی روایت کرده است که ابوالهذيل از قول مردی سکونی نقل میکرد که : من در زمان خالد بن عبيد الله، هانی بن ثبیت حضرمی را که پیرمردی بود در انجمن حضرمیان دیدم، می گفت: من در روز شهادت حسین علیه السلام در کربلا بودم و با نه تن دیگر سوار اسب بودیم و اسب ها در جولان بودند و از جا شده بودند، بناگاه بچه پسری از خاندان حسین علیه السلام که پیراهن و ازاری بر تن داشت از خیمه بیرون شد و بر چوبه چادری چسبیده و هراسان بود و به راست و چپ نگاه می کرد، من هنوز آن دو دانه دری که در گوش داشت و با چرخیدن سرش حرکت میکردند گویا میبینم، مردی اسب تاخت تا خود را نزدیک رسانید و از اسب سرازیر شد و او را با شمشیر دو نیمه کرد؛ هشام گوید : سکونی میگفت : کشنده این پسربچه، خود هانی بن ثبیت بوده و چون او را عیب می کرده اند نام خود را نبرده است.

ندیدم چو کشتار خردان گدازد *** دل مردمان کهن را بر آتش

[ رمز 71 ]

ابا الفضل العباس برادران خود را که از مادر خود داشت دستور داد که

ص: 294

پیش از او جانبازی در راه برادرش حسین علیه السلام اقدام کنند و تا او زنده است وظیفه خود را انجام دهند، برای آنکه مبادا اگر او کشته شود و آنها زنده مانند و دوباره مورد طمع شمر وخویشان مادری او شوند وتندرست یا زخمی آنها را به سوی خود کشند و لطمه تبلیغی به خاندان او وشهادت برادرش حسین علیه السلام وارد شود؛ وجهت دیگرش این بوده است که خواسته داغ مصیبت آنها را متحمل شود و اجر وثواب بیشتری ببرد و از این راه تقربی به خدا جوید، و چون حضرت عباس صاحب پرچم حسین علیه السلام بوده است و مورد اعتماد اهل حرم او ، تا آخرین نفس با برادر خود همراه بوده .

شد، سوار شد به سوی فرات رفت، مردی از بنی ابان بن دارم گفت: وای بر شما ! میان او و فرات حایل شوید، مبادا شیعیانش به او بپیوندند.

گوید : اسب خود را راند و لشکر دنبال او رفتند، راه فرات را بر حسین علیه السلام بستند و حسین فرمود: خدایا ! او را تشنه کن. وابانی تیری به چانه حسین علیه السلام زد و او تیر را کشید و دست گشود و پر از خون شد و فرمود: بارخدایا ! از آنچه با پسر دختر پیغمبرت می شود به تو شکایت میکنم، به خدا طولی نکشید خداوند عطش را بر آن مرد مستولی کرد و سیراب نمیشد.

قاسم بن اصبغ گوید: من هم با کسانی بودم که باد او را می زدند شربت شکر و جام شیر وكوزه آب حاضر بود و می گفت: وای بر شما تشنگی مرا کشت. یک کوزه آب یا قدحی که خانواده ای را سیراب می کرد، به او می دادند و می نوشید و از لب باز می گرفت و اندکی می خوابید ، باز فریاد می کرد: وای بر شما، به من آب دهید، تشنگی مرا کشت؛ به خدا چیزی نپایید که شکمش مانند شتری ترکید.

گویم: ظاهر کلام شیخ ابن نما این است که نام این مرد ذرعة بن ابان بن دارم بوده، گوید: روایتی به قاسم بن اصبغ بن نباته میرسد، نقل کند از کسی که خودش حسين علیه السلام را دیده بود که «مسناة» را (خاکریزی بلند کنار شط) گرفته بود تا خود را به فرات رساند و عباس جلوی او بود و نامه عبيد الله به عمر بن سعد رسید که آب را بر حسین و اصحابش ببندد و قطره ای از آن نچشند، عمر بن سعد عمرو بن حجاج را با پانصد سوار بر شریعه فرات فرستاد و عبد الله بن حصین ازدی فریاد کشید: یا حسین! این آب را میبینی که چون شکم آسمان موج می زند؟ به خدا قطره ای از آن نچشی تا از تشنگی با یارانت بمیری.

ذرعة بن ابان بن دارم گفت: میان او و آب حایل شوید، و تیری به آن حضرت زد که به زنخش جا گرفت، و او فرمود: بار خدایا ! او را از تشنگی بکش و هرگز او را نیامرز . و یک شربتی آب برای او آوردند و خون مانع بود که آن را بیاشامد، خون را به سوی آسمان میپاشید و می گفت: چنین است.

و از شیخ عبد الصمد ، از ابوالفرج، از عبد الرحمن بن جوزی روایت شده که این مرد

ص: 296

ابانی پس از آن، از سوزش شکم و سردی پشت خود فریاد میکشید. حدیث را چنان چه طبری گفته تا آخر رسانیده.

[ رمز 72]

این روایت خالی از اضطراب نیست، زیرا در صدر و ذیل آن قاسم بن اصبغ بن نباته داستان دارمی را از قول دیگری نقل کرده که او حاضر در کربلا بوده است ولی در ضمن از خود قاسم نقل شده که بر بالین دارمی بوده و وضع بیماری و عطش او را مشاهده کرده و در شمار پرستاران او بوده با اینکه قاسم پسر اصبغ است و اصبغ از اصحاب خاص علی علیه السلام بوده ، بسیار بعید است که با عمر بن سعد به کربلا رفته باشد و از دشمن سرسخت وبی آبروی امام حسين علیه السلام پرستاری کرده باشد، و اگر فرض شود که بیماری او در کوفه بوده باز هم پرستاری قاسم از او بعید است با آن که ظاهر روایت ابن جوزی که اخیرا نقل شده این است که بیماری او در همان روز عاشورا در کربلا بوده است.

بجوید تا او را بگیرد و پسر پهلوانی برایش بزاید. عقیل گفت : ام البنين کلابيه را تزویج کن که در عرب از پدران او شجاع تر نیست. و او را ترویج کرد. و چون روز عاشورا شد، شمر بن ذی الجوشن کلابی آمد، عباس و برادرانش را خواست و گفت: خواهرزادگان من کجایند ؟ جوابش ندادند، حسین به برادرانش گفت : او را پاسخ گویید گر چه فاسق است، زیرا یکی از اخوال شما است. گفتند: چه می خواهی؟ گفت: نزد من آیید شما در امانید ، خود را به کشتن ندهید با برادر خود. به او دشنام دادند و گفتند : زشت باد خودت و زشت باد آنچه آوردی ! ما سید و آقای خود را بگذاریم و در امان تو آییم؟! خودش و سه برادرش در آن روز کشته شدند و سزاوار ستایش آن شاعرند که گفته : یلانی که چون بهر پیکار خوانند... الخ.

[ رمز 73]

در این قسمت روایت امام صادق علیه السلام با گفتار مورخ به هم آمیخته ومعین نشده که روایت در کجا ختم می شود و ظاهر این است که از آن جا که گوید : (خون عباس در بنی حنیفه است ) خارج از روایت امام صادق علیه السلام است .

و شیخ صدوق ضمن حدیثی از امام چهارم روایت کرده است که: خدا عباس را رحمت کند، خوب جانبازی کرد و خوب امتحان داد و خود را قربان برادرش کرد تا هر دو دستش جدا شد و خدای عز و جل عوض آنها دو بال به او عطا کرد که در بهشت با فرشتگان پرواز کند چنان چه به جعفر بن ابی طالب عطا کرد و عباس نزد خدای تبارک و تعالی مقامی دارد که همه شهداء در روز قیامت بر آن رشک برند.

ابوالفرج گوید: عباس بن علی بن ابی طالب، ابوالفضل کنیه داشت و مادرش ام البنين بود و بزرگتر فرزندان او و آخر برادران مادری خود کشته شد، زیرا او اولاد داشت و آنها را فرزندی نبود و پیش از خود، آنها را به میدان فرستاد تا همه کشته شدند و ارث آنها به او رسید، و سپس خودش به میدان رفت و کشته شد، و عبيد الله (پسر حضرت عباس) وارث

ص: 298

همه گردید و عمویش عمر بن على با او بر سر ارث ستیزه کرد و با هم به مالی که او راضی شد، اصلاح کردند.

[ رمز 74]

از کلام ابوالفرج استفاده می شود که ابوالفضل العباس برای ارث برادران خود آنها را پیش از خود به میدان فرستاد ولی این سخن بسیار سست و بیهوده است، زیرا مقام شامخ او از این علاقه دنیوی بسیار بالاتر است . و اگر او را به مال و جاه دنیا آن هم برای وارث بعد از خود اندک علاقه ای بود چرا پیشنهاد امان عبيد الله را که به وسایل متعدده بر او عرضه شد قبول نکرد و موضوع نزاع عمر بن علی با برادر زاده خود بر سر ارث برادران بر اساس فقه سنی ها صحیح می آید که مازاد از فریضه ارث را به عصبه یعنی خویشان پدری می دهند و آن را تعصیب می نامند و بر اساس فقه شیعه که با وجود وارث طبقه اول و طبقه دوم که برادران است چیزی نمی رسد موضوعی ندارد و صحت این کلام هم بسیار بعید است .

جرمی بن ابوالعلاء، از زبير ، از عمویش نقل کند که: اولاد عباس او را "سقا" میگفتند و "ابوالقربه" كنیه می نهادند ولی هیچکدام از فرزندانش را ندیدم و این سخن را از آنها نشنیدم؛ و شاعر در وصف عباس گوید:

گریه سزاوار آن جوانمردی است *** آن که حسین را به کربلا گریاند

بود برادر و را و زاد علی *** بود ابوالفضل خود به خون غلطاند

کرد مواسات با برادر خود *** آب به وی داد و خویش تشنه بماند

کمیت درباره او سروده:

ابوالفضلی که ذکرش هست شیرین *** بود درمان هر نفسی است بیمار

مرگ بر آنکه کشت و خوار نمود *** اکرم الشاربين ابر بهار

عباس مردی خوش چهره و زیبا و بلندبالا بود، براسب تنومند که سوار می شد دو پایش

ص: 299

بر زمین می کشید، او را ماه بنی هاشم گفتند، در روز عاشورا پرچمدار حسین علیه السلام بود .

و به سند خود از جعفر بن محمد علیه السلام روایت کرده است که گفت: حسين علیه السلام لشکر خود را جابه جا کرد و پرچم خود را به دست عباس سپرد.

و از امام پنجم علیه السلام روایت کرده که زید بن ورقاء جهنی و حکیم بن طفيل طائی عباس را کشتند .

و با سند از معاوية بن عمار ، از امام ششم علیه السلام روایت شده است که : ام البنین مادر این چهار برادر شهید، به بقیع میرفت ، ناله جانگداز و سوزناکی برای پسرانش سر میداد، مردم جمع می شدند و گوش میکردند و مروان هم می آمد و گوش میکرد و میگریست.

ابن شهر آشوب در "مناقب" گوید: عباس سقا، قمر بنی هاشم و پرچمدار حسین علیه السلام و بزرگ ترین برادرهای مادری خود به دنبال آب رفت، بر او حمله کردند و او هم حمله کرد و می سرود:

نترسم من از مرگ چون بر سر آید *** زنم تیغ تا از درون بر درآید

به قربان آن جان پاک حسینم *** من عباس آب آورم تا چو آید

نترسم بجنگم اگر لشکر آید

لشكر را پراکنده کرد و زید بن ورقاء جهنی پشت نخلی کمین کرد و به کمک حکیم بن طفیل سنبسی دست راستش را جدا کرد، شمشیر را به دست چپ گرفت و بر آنها حمله کرد و این رجز را سرود:

به خدا گر که بریدید مرا دست از راست *** من حمایت کنم از دین ومرا عزم نکاست

از امامی به یقین پیشرو وصادق و راست *** نجل پیغمبر پاکی که امین بهر خدا است

جنگید تا ضعف گرفت و حکیم بن طفيل طائی از پشت نخلی کمین کرد و ضربتی به دست چپش زد و آن حضرت گفت:

مترس ای نفس از این قوم کفار *** تو را مژده به لطف حي جبار

به همراه پیمبر راد مختار *** بریدندم زچپ دست فداکار

فرو برشان خدا در سوزش نار

آن ملعون با عمود آهنین او را کشت، چون حسین علیه السلام او را در کنار فرات روی خاک

ص: 300

دید، گریست و سرود:

جفا کردید برمن قوم بدکار *** خلاف قول پیغمبر به رفتار

مگر خیل رسل ما را سفارش *** نکرد و ما نه ایم از نسل مختار

مگر زهرا نه مام خاص من هست *** مگر جدم نه خير الخلق ابرار

شما ملعون و رسوا زین جنایت *** به زودی واصل نار شرربار

میگویم: اگر خواهید حال حسین علیه السلام را هنگام قتل برادر و افراد خاندان و یاران دیگر بدانید ، در سخنان على علیه السلام و حالت او هنگام قتل بزرگان اصحاب و دوستانش چون عمار بن یاسر، مالک اشتر ، محمد بن ابی بکر، ابي الهيثم بن التيهان و خزيمة بن ثابت و دیگران تأمل کنید.

در روایت است که آن حضرت جمعه پیش از مرگ خود سخنرانی کرد و یاد آنان نمود و فرمود: کجایند آن برادران من که در شاهراه بودند و حق خواه درگذشتند؟ کجا است عمار ؟ كجا است ابن التيهان ؟ کجا است ذوالشهادتين ؟ کجایند همگنانشان که پیمان مرگ با هم بستند و سرشان با پست نزد نابکاران برده شد ؟ سپس دست به ریش مبارک گرفت و بسیار گریست و سپس فرمود: آه ! بر این برادرانی که قرآن را خواندند و پابرجا داشتند، وظیفه را فهمیدند و انجام دادند، سنت را زنده کردند و بدعت را زیر پا نمودند، به جهاد دعوت شدند و اجابت کردند ... الخ.

در روایت است که : چون در «صفين» عمار با جمعی از یاران امیرالمؤمنین علیه السلام کشته شدند، شب هنگام، على علیه السلام میان کشتگان گردید و عمار را افتاده دید، سرش را بر زانو گذاشت و گریست و می گفت:

تا به کی از مرگ می سازی جدا *** دوستانم را زبعد مصطفی

هر کسی را دوست دارم می بری *** گوئیا داری به آنها رهبری

در دیوان ، شعر اول چنین است:

الا ای مرگ دست از من نداری *** مرا بر، دوستی دیگر ندارم

در "بحار" است که : چون عباس خود را تنها دید، نزد برادر آمد و گفت : اجازه می فرمایید ؟ حسین علیه السلام سخت گریست و فرمود: برادرجان! تو علمدار منی و اگر بروی،

ص: 301

لشکرم پراکنده شود. عباس گفت: دلم تنگ شد و از زندگی سیر شدم و می خواهم از این منافقان، انتقام خون برادران را بگیرم.

حسین علیه السلام فرمود : آبی برای این کودکان بیاور . عباس رفت و به لشکر نصیحت کرد و آنها را بر حذر داشت و سودی نبخشید، نزد برادر برگشت و به او خبر داد و شنید کودکان فریاد العطش دارند، مشکی برداشت و سوار بر اسب شد و به سوی فرات رفت و چهار هزار از موکلان فرات دور او را گرفتند و او را تیرباران کردند، بر آنها حمله کرد و هشتاد کس از آنها را کشت و آنها را از هم شکافت تا وارد شریعه شد و خواست شربتی آب بنوشد، به یاد تشنگی برادرش حسین علیه السلام و اهل بیتش افتاد، آب را ریخت و مشک را پر آب کرد و به دوش راست انداخت و رو به خیمه ها کرد، راه را بر او بستند و گرد او را گرفتند و با آنها جنگید تا نوفل با ضربتی دست راستش را انداخت و مشک را به دوش چپ گذاشت ، نوفل دست چپش را هم از مچ قطع کرد و مشک را به دندان گرفت، تیری به مشک آب رسید و آبش ریخت و تیر دیگری به سینه او نشست و از اسب به خاک افتاد و فریاد زد: برادر ! مرا دریاب . چون حسین علیه السلام به بالین او آمد، او را به خاک و خون غلطان دید و گریست.

گویم: طریحی در کیفیت قتلش گوید : مردی بر او حمله کرد و عمود آهنين بر فرق سرش زد و از هم شکافت و به خاک افتاد و فریاد زد: یا ابا عبد الله ! عليك مني السلام.

ابن نما درباره حکیم بن طفیل گفته است که او لباس تن عباس را ربود و به او تیری زد.

در "بحار" است که گفته اند: چون عباس شهید شد، حسین علیه السلام فرمود: الآن کمرم شکست و چاره ام قطع شد.

گویم : مداح اهل بیت ابوجعفر محمد بن امیرالحاج حسینی در شرح قصيدة ابوفراس در مدح سیدنا عباس خوش سروده است:

عباس فدا کردی خوش جان عزیزی را *** در یاری شاه دین کو را نبود مانند

از آب ننوشیدی تا آنکه ننوشید او *** کردار خوش هر کس از باب شد و از جد

ص: 302

از نسبت با سبطین داری تو سرافرازی *** در بخشش آبی تو بو فضل و نه چون و چند

شیخ ابن نما در این جا گفته است:

غم و گریه را رادمردی سزا است *** که سرباز خاص شه کربلا است

بجنگید با کافران ظلوم *** که برضد آنها دلش با خدا است

به قربان او شد برای خدا *** عدو شد پراکنده زان دادخواست

به وی آب داد و خودش تشنه ماند *** رضای برادر و را بود خواست(1)

میگویم: مواسات ابوالفضل با حسین علیه السلام به یادم آورد که داستان مواسات پدرش امیرالمؤمنین علیه السلام را با برادر و پسر عم خود رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم زیور کتاب سازم.

جاحظ در کتاب "عثمانيه" طبق نقل ابن ابی الحدید گفته است: ابوبکر در مکه پیش از هجرت گرفتار شکنجه بود و علی بن ابی طالب آسوده خاطر می زیست نه مطلوب بود و نه طالب ... الخ.

ابوجعفر اسکافی در جوابش گفته: ما به حدیث صحیح با سند بیان کردیم که علی علیه السلام روزی که اسلام آورد بالغ و کامل بود و با زبان و دل، مشركان قریش را می راند و بر خاطر آنها گران بود و او بود که درون محاصره شعب گرفتار بود نه ابوبکر، او بود که در تنگنای تاریک این محاصره با رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم همراز بود و جام تلخ شکنجه از دست ابی لهب و ابوجهل و دیگران می نوشید و در آتش گرفتاری می سوخت و با پیغمبر خود آزار میکشید ، بار بزرگی بر دوش داشت و کار خطرناکی در پیش ، چه کسی بود که در دل شب چون دزد

ص: 303

هراسان از شعب بیرون می شد و مخفیانه به دستور ابی طالب نزد بزرگان قریش چون مطعم بن عدی و دیگران می رفت و با هزار ترس و لرز بار خواربار برای بنی هاشم به دوش میکشید، و اگر دشمنانی چون ابوجهل او را بر خورد می کردند خونش را می ریختند ، على علیه السلام بود که در محاصره شعب چنین میکرد یا ابوبكر ؟ خود على علیه السلام در خطبه مشهوری حال خویش را در این اوقات بیان کرده و فرمود: با هم پیمان بستند که با ما معامله و زناشویی نکنند و آتش جنگ را بر ما افروختند و ما همه بنی هاشم را به کوه سختی راندند و مؤمنان ما به امید ثواب بودند و کافران ما حمایت خاندان می کشیدند، همه قبایل قریش بر ضد آنان جمع شدند و قوت آنها را از آنها بریدند و در صبح و پسین انتظار داشتند از گرسنگی بمیرند و راه چاره و گشایشی نبود، تصمیم آنها از دست رفته و امیدشان قطع شده بود.

ابوجعفر اسکافی گوید: شک نیست که ابوعثمان جاحظ تحت تأثیر باطل افتاده و راه خطاء وخذلان پیموده و سرگردان شده و چیزی نفهمیده، تا آنجا که گفته آنچه گفته وگمان برده، على علیه السلام پیش از هجرت ، بلا و سختی ندیده و همان پس از هجرت از روز بدر در گرفتاری و امتحان وارد شده و روزگار محاصره شعب را از یاد برده که علی علیه السلام در چه سختی بود و ابوبکر راحت و آسوده میزیست و با هر کس می خواست می نشست و هر چه می خواست می خورد و آزاد و خوشدل میگشت وعلى علیه السلام در گرداب گرفتاری بود و گرسنگی تشنگی میکشید و هر صبح و پسین، خطر قتل داشت، زیرا او بوده که برای تحصيل قوت به دعوت از شیوخ و عقلاء قریش استمداد می جست تا رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم و سایر بنی هاشم را در تنگنای حصار شعب نگهداری کند و هر آن ممکن بود دشمنان رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم او را بی دریغ طعمه تیغ کهنه و دستخوش ولید بن مغیره و عتبة بن ربیعه و دیگران از فراعنه و جباران قریش شود، او خود را گرسنه می داشت و قوت خود را به رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم میداد، و خود تشنه می ماند و سهم آبش را به رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم وامی گذاشت، او بود که در بیماری رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم پرستارش بود و در تنهایی مونسش بود، و ابوبکر از همه این گرفتاری ها برکنار بود و رنج و مشقت آنها را نداشت و از احوال آنها بی خبر بود مگر به طور اجمال، سه سال مناكحه و معامله آنها را تحریم کرده بودند،

ص: 304

در شعب زندانی بودند و نمی توانستند بیرون آیند و در کار خود نظری کنند، چگونه جاحظ این فضیلت را فراموش کرده و این امتیاز را از خاطر برده است که نظیری ندارد؟ انتهى.

این یکی باشد از فضایل وی *** سنجشی کن فضایل دیگرش

مداح امیرالمؤمنین علیه السلام شیخ رازی رحمه الله به این فضیلت اشاره کرده و سروده:

بود اندر حصار شعب نبی را *** از جفای قریش یار و مددکار

کاز پیمبر نبد رعایت حرمت *** همه خویشان بریده رشته زنهار

مردمی تازه کرده رشته عدوان *** که خداشان کند سریع گرفتار

کی به سختی شود جدا على از او *** کاز ازل بوده است یار وفادار

گویم : ابوجعفر اسکافی درست گفته که در بیماری ، على علیه السلام پیغمبر صلی الله علیه و آله و سلم را پرستاری میکرده زیرا ابن ابی الحدید از سلمان فارسی روایت کرده است که صبح روز قبل از وفاتش خدمت پیغمبر صلی الله علیه و آله و سلم رسیدم به من فرمود: نپرس که دوش از درد و بی خوابی با علی علیه السلام چه کشیدم. عرض کردم: یا رسول الله ! اجازه بده امشب را من با شما تحمل بی خوابی کنم به جای علی. فرمود: نه، او بدین کار از تو سزاوارتر است. پدر و مادرم قربانت یا علی :

تو سر نبی باشی و همسر او *** پسر عم و داماد وهم یاور او

اگر چون تویی بود او را برادر *** گرفتی و او بود اندر بر او

شما را برون برد در روز نفرین *** نبد پنجمی جز خودش همسر او

توجانش شدی وزنت با دوزادت *** نساء وهم ابناء نام آور او

بمعنات نبود سخن را احاطه *** نباشد صفات تو را بشمر او

این اشعار از صفی الدین حلی است که در صدر آن گفته :

به وصف تو اضداد جمعند يکجا *** تو را نیست موجود همتا از این رو

توهم زاهد و حاکم و هم شجاعی *** توخونریز و ناسک فقیری و دلجو

به لطف نسیمی تو در مهرورزی *** زخشمت شود آب هر سنگ بدخو

این است که وقتی پهلوانان دورش را گرفتند و مرگ، عرصه را بر او تنگ کرد و در گرداب جنگ افتاد ببیند اگر بی تاب و هراسان و ارزان است و راه گریز گیرد و خلاصی جوید و ننگ پستی بر خود نهد و در برابر دم شمشیر ، جوشن ننگین فرار به تن کند، از شجاعت به دور است و اگر تیغ یازد و بتازد و از آواز تیغش نغمه نی دلنواز خیزد و در صف ستيز بشتابد چنان چه در بزم دل آویز و در امواج وحشتناک با دلی آرام فرو شود و هم آغوشی شمشیر را غنیمت شمارد و برخورد با سرنیزه ها را سود نویدبخش داند :

گلو زیر نیزه نهد همچنانک *** به دل شاخه گل نهد بیدرنگ

چکاچک شمشیر جنگ آوران *** به گوشش سرود بتی شوخ و شنگ

این است که مهار شجاعت را به دست دارد و شجاعتی که پسند خدا است در بر. چون آنچه گفتیم فرا گرفتی و در پیکار یاران حسین علیه السلام و خاندانش نقل کردیم تأمل نمودی، میدانی که همه آنها بالاترین درجه شجاعت و والاترین مقام شهامت را دارا بودند جز آن که عباس بن علی در میان آنها سهمی وافرتر و رتبه ای برتر و فزون تر داشت و همه خوشه چین خرمن او بودند، چون ایمانی ثابت و بصیرتی عمیق داشت و مقامی نزد خدا دارد که همه شهداء را روز قیامت به رشک وادارد، همینش بس که پدرش امیرالمؤمنین علیه السلام بود .

مسعودی در "مروج الذهب" راجع به واقعه «جمل» گفته : اصحاب جمل به جناح راست و چپ على حمله بردند و آن را عقب راندند، یکی از فرزندان عقیل نزد آن حضرت آمد و او سر بر غاشه زین نهاده و چرت می زد. گفت : عموجان ! راست و چپ لشکر را میبینی که به کجا رسیده اند و چرت می زنی؟ فرمود: برادر زاده ، خاموش باش، عمویت را روز مقدری است که از آن درنگذرد، به خدا عمویت باک ندارد که بر مرگ بتازد یا مرگ بر او بتازد. سپس به پسرش محمد بن حنفیه که روز جمل پرچمدار او بود پیغام داد که به لشکر بصره حمله کند، و او کندی کرد، چون در برابرش دسته تیراندازان بودند و انتظار داشت تیر آنها تمام شود. علی نزد او آمد گفت: چرا حمله نکنی ؟ گفت: باید به سوی تیر یا نیزه پیش روم و منتظرم تیرها به آخر رسد و حمله کنم. فرمود: میان تیرها برو که مرگ بر تو سپر است.

ص: 306

در این جا گفته آن شاعر مناسب است :

حذر مکن که خدایت نگاهدار نباشد *** که تابروز مقدر خطر بکار نباشد

هرآنکه بخل بورزد به نفس خویش بدانم *** که میرد آخر وجز ننگ و عار بار نباشد

تحمل ستم آخر جراحتی به شرف شد *** که بهر میله به قعرش همی قرار نباشد

تو خویش را به مهالک فکن اگر مردی *** که ترس مرگ به جز ذلت و صغار نباشد

اگر که مرد بمیرد زنیزه در پیکار *** زهی شرف که به جز عز و افتخار نباشد

محمد حمله کرد و میان سرنیزه ها و پرش تیرها ماند، على علیه السلام نزد او آمد و پشت شمشیری به او زد و گفت : رگ مادری تو را گرفت، و پرچم را از او باز ستد و حمله کرد و مردم با او حمله کردند و لشکر بصره چون خاکستری بود که بادش برد. این محمد بن حنفیه پسر امیرالمؤمنین علیه السلام است و چنان چه زهری گفته از همه مردم خردمندتر و شجاع تر بود و جاحظ درباره او گفته : صادر و وارد و شهری و بیابانی متفقند که او یگانه روزگار خویش و مرد عصر خود بود و در تمامیت و کمالش از همه بیشتر بود و شجاعت او از آنچه مورخان درباره جنگ صفین نوشته اند به دست آید و همین بس که پرچمدار علی علیه السلام بوده است و با این همه در برابر تیراندازان کندی کرد تا تیر آنها تمام شود، ولی پدر و مادرم قربان عباس پرچمدار برادرش حسین علیه السلام وكبش کتیبه او که میان چهار هزار لشكر موكل فرات تاخت و در برابر تیرباران آنها چون کوه استقامت کرد و نلرزید و نترسید و فرمود: من نترسم از مرگ گر بسر آید:

مرگ اگر مرد است گونزد من آی *** تا در آغوشش بگیرم تنگ تنگ

من از او عمری ستانم جاودان *** او زمن دلقی ستاند رنگ رنگ

عباس هم او است شیر اولاد نزار *** از بهر پناهنده پناه است و حصار

شیری است ژیان که بیشه سازد ز سنان *** آمیخته گردند چواندر پیکار

مرغان شکاری سر او سایه کنند *** تا آنکه زکشته های او بگیرند شکار

چون حس ستم کند برافرازد سر *** باتیغ برنده دشمن اندازد خوار

گذشت که جمعی از یاران حسین علیه السلام از محاصره لشکر دشمن نجات داد و دانستی که خود را سپر برادرش حسین علیه السلام نمود، پدر و مادرم قربانت ای ابا الفضل !

ص: 307

بسیار یلانی که فکندی به نبرد *** وارونه به خون خویش غلطان و نژند

با تیغ سرش دو نیم کردی یکسر *** برنده و لرزان و درخشنده فرند

جا دارد که به این شعر مثل آرم:

جان تو با لطف خدا سر تا به پا آمیخته *** قربان جان تو شود جان ها به سر گل بیخته

برای تبرک چند شعر از قصيده أریه در نوحه او در این جا ثبت کنم :

چو بدری بیفتاد الله اکبر *** افق گشت تیره حسین بی برادر

که گوید و را تسلیت از جوانی *** که اشراف را خم سر اندر برابر

وفا کرد با او به یک روز تنگی *** که لغزید از سروران پا و هم سر

کجا می رود زاد زهرا زیادم *** که در تیره گردیش دریافت پیکر

گسسته کمر فرق بشکافته *** علم سرنگون دست از تن شده در

بلا سخت گردیده و هم قضایش *** کشیده قلم بر جهانی سراسر

گرفتش به بر سوی خیمه روان *** به اوج فلک گشت او را مقر

خروشید قعر زمین تافلک *** که افتاد تیغ از کف شیرنر

جدا شد زلشکر سر وسرورش *** جدا از نماز خداوند رهبر

پراکنده شد جمع یاران کنون *** بیفکند پرچم نظامش زبر

به خواب است چشمان دشمن ولی *** از اهل حرم خواب رفته زسر

تو جان برادر بدانی چو شد *** که رفتی و رذلان به تو حمله ور

گمانم فتاد آسمان بر زمین *** فرو ریخت اندر زمین بحروبر

غمت را کنم من تحمل از آنک *** به دنبالت آیم دو ساعت دیگر

[رمز 75] . یکی از شاهکارهای نظامی ابی عبد الله الحسين علیه السلام واخلاص اصحاب وفادارش این بود که در آن غوغای لشکر بسیار دشت کربلا ، تا آخرین کس از یاران حسین علیه السلام زنده بودند ، دست لشکر خونخوار کوفه به آن حضرت

ص: 308

نرسید و نتوانستند آسیبی به او برسانند با این که چنان چه خود آن حضرت در خطبه شب عاشورای خود بیان فرمود ، مقصود اصلی این لشکر خونخوار گرفتاری یا کشتن خود امام مظلوم بود و هر چه زودتر می توانستند او را گرفتار کنند یا بکشند، بر آنها آسان تر میگذشت و تلفات آنها کمتر بود ولی تا اصحاب وفادار او جان به تن داشتند، خود را سپر او نمودند و تا حضرت اباالفضل زنده بود ، لشکر را یارای نزدیک شدن به خیمه ها وتعرض به آن حضرت نبود وهمه انتظار داشتند که پرچم اباالفضل سرنگون شود و راه آنها باز شود.

در موضوع شهادت ابا الفضل هم جمع میان روایات چنین است که آن حضرت مأمور آب آوردن شد و امام مظلوم تا نزدیک شریعه فرات او را بدرقه کرد ولشکر هجوم آوردند و ابا الفضل صفها را شکافت و خود را به شریعه رسانید و آب برداشت ، وامام در حدود خیام ، محافظ اهل حرم می نمود و انتظار او را داشت تا آنکه لشکر، حضرت ابا الفضل را محاصره کرد و به شرحی که گذشت او را به شهادت رسانید .

سفارش کنم، من به میدان این لشکر می روم، سکینه شیون کنان پیش آمد، حسین علیه السلام او را بسیار دوست می داشت، او را به سینه چسبانید و اشکهایش را پاک کرد و به این مضمون فرمود:

گریه ها داری پس از من ای سکینه جان من *** چون بمیرم گریه ها داری تو ای آرام من

دل مسوزان از من ای جانم به اشک آتشین *** تا که باشد جان من اندر تن ای جانان من

چون به خون غلطم تو را ماتم بود شایسته تر *** ای مهین بانوان ای دیدۂ گریان من

از امام پنجم علیه السلام روایت شده که: چون حسین علیه السلام آماده شهادت گردید، دختر بزرگترش فاطمه بنت الحسين را طلبید و نامه سربسته و وصیت نمایانی به او سپرد؛ على بن الحسین علیه السلام در آن وقت به درد سختی گرفتار بود، فاطمه آن نامه را به علی بن الحسین علیه السلام رسانید و از او به ما رسید.

در "اثبات الوصيه" مسعودی است که : على بن الحسین علیه السلام را با تن بیمار خواست و اسم اعظم و مواریث انبیاء را به او سپرد و به او فهمانید که علوم و صحف ومصاحف و سلاح، نزد ام سلمه است و به او سفارش کرده بود که همه را به وی تسلیم کند.

[رمز 76]

مواریث امامت بر دو قسم است : اول تلقینات شفاهی که هنگام مرگ انجام میشود و درباره امیرالمؤمنین علیه السلام هم رسیده است که پیغمبر صلی الله علیه و آله و سلم هنگام مرگ ، او را در بستر خود کشید و در آغوش گرفت و در گوشش علومی فرو خواند که خودش فرمود : هزار باب علم به من آموخت که از هر بابی هزار باب گشایش یابد، این قسم بوده که امام مظلوم ، زبانی به امام چهارم تلقین کرده و اسم اعظم هم رمز اسرار امامت است.

وقسم دوم را که به علوم وصحف ومصاحف وسلاح تعبیر نموده اثاث

ص: 310

وزن داری بوده که از خصائص پیغمبر صلی الله علیه و آله و سلم بوده است راجع به علوم .

در روایتی رسیده است که امام صادق علیه السلام فرمود و جفر در نزد ما است و آن پوستی است که «علم ماکان ویکون» در آن نقش است و از مصاحف ، مصحف فاطمه زهرا علیهاالسلام نام برده شده است.

در همان کتاب است که خدیجه دختر امام نهم علیه السلام و خواهر امام دهم علیه السلام فرمود: حسین علیه السلام در ظاهر به خواهرش زینب وصیت کرد و در زمان امام چهارم عالی علیه السلام آل محمد علیهم السلام از زبان زینب دختر على علیه السلام نشر می شد، برای پردہ پوشی بر امام چهارم علیه السلام و حفظ جان او .

[ رمز 77]

پس از شهادت امام حسین علیه السلام بنی امیه کاملا بر اوضاع حکومت اسلامی مسلط شدند و پنجه آنها به خون آل محمد علیهم السلام آلوده شد و به هیچ کس ترحم نمی کردند و هیچ ملاحظه ای نداشتند؛ امام چهارم علیه السلام که حجت بر حق عصر بود به وضع کرامت آسایی از حادثه کربلا جان بدر برد و در مدینه در نهایت تقیه و خودداری بسر می برد و چون مراجعاتی از شیعیان بوده که جواب آنها از نظر شرح تکالیف لازم بوده ؛ حضرت زینب نیابت در تبلیغات و مراجعات امامت را داشته و از این حدیث مقام بزرگی برای آن مخدره به دست می آید و دلالت دارد که زن استعداد ترقی تا مقام نیابت تبلیغی از طرف امام زمان را دارد.

قطب راوندی در کتاب "دعوات " از امام چهارم علیه السلام روایت کرده که فرمود: پدرم در روز عاشورا که خون جوش می زد، مرا به سینه چسبانید و می فرمود: پسرجان! دعایی را که فاطمه علیهاالسلام از رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم از جبرئیل آموخت و به من تعلیم داد، حفظ کن که برای هر حاجت و مهم و غم و پیش آمدی و کار بزرگ مصیبت باری مفید است، فرمود : دعا کن :

ص: 311

«بحق يس والقرآن الحكيم، وبحق طه والقرآن العظيم، يا من يقدر على حوائج السائلين، يا من يعلم ما في الضمير، یا منفسأ عن المكروبين، يا مفرجا عن المغمومين، يا راحم الشيخ الكبير، يا رازق الطفل الصغير، يا من لا يحتاج الى التفسير، صل على محمد وآل محمد، وافعل بي كذا وكذا».

میگویم : دعای دیگری هم از آن حضرت در وقایع صبح عاشورا ذکر شد و دعاء سومی هم در آن روز دارد که شیخ الطائفه در اعمال روز سوم شعبان ذکر کرده، گفته : سپس دعای حسین علیه السلام را می خوانی و آن دعای روز کوثر آن حضرت است.

و در روایت کفعمی است که آخرین دعای روز عاشورای حسین علیه السلام این است: «اللَّهُمَّ أَنْتَ مُتَعَالِی الْمَکَانِ عَظِیمُ الْجَبَرُوتِ.».. تا آخر دعاء .

در "بحار" پس از ذکر مقتل پسربچه ای که از چادرها بیرون آمد، گوید: حسین علیه السلام به سمت راست خود رو کرد، مردی ندید و به سمت چپ نگریست، کسی را ندید، امام بیمار که تاب برداشتن شمشیر خود نداشت بیرون آمد و ام کلثوم دنبالش فریاد میکرد : پسرجانم، برگرد، گفت: عمه جان، بگذار جلوی پسر رسول خدا نبرد کنم، حسین علیه السلام فرمود : ام كلثوم ! او را نگهدار تا مبادا زمین از نسل آل محمد صلی الله علیه و آله و سلم تهی گردد.

به زینب فرمود: او را بگیر ، کف را از خونش پر کرد و به آسمان پاشید و گفت : چون خدا ناظر است، هر مصیبتی بر من آسان است.

شیخ مفید درباره شیر خوار گفته است: حسین علیه السلام جلوی خیمه ها نشست و پسرش عبد الله بن حسین را که طفل بود نزد او آوردند و مردی از بنی اسد او را با تیری ذبح کرد.

ازدی گفت: عقبة بن بشیر اسدی از امام پنجم علیه السلام روایت کرد که فرمود: ای بنی اسد ! ما در میان شما خونی داریم. گفتم: ای ابوجعفر ! مرا در آن چه گناهی است ؟ آن خون، کدام است؟ فرمود: کودکی از حسین علیه السلام را نزد او آوردند و در دامنش نهادند، یکی از شما بنی اسد تیری زد و او را سر برید، حسین علیه السلام خونش را گرفت و چون دو کفش پر شد، آن را به زمین ریخت، سپس فرمود: بارخدایا ! اگر نصرت از آسمان را بر ما بستی، عوض بهتری به ما بده و از این ستمکاران انتقام ما را بکش.

سبط در "تذكره" از هشام بن محمد کلبی روایت کرده که : چون حسین علیه السلام دید بر کشتن او اصرار دارند، قرآنی برگرفت و آن را گشود و بر سر نهاد و فریاد کشید: حکم میان من و شما قرآن و جدم رسول خدا است، ای مردم ! برای چه خونم را حلال می دانید ؟ و دنباله سخن را به اینجا (1) رسانیده که حسین علیه السلام رو برگردانید و دید طفلش از تشنگی گریان است، او را به دست گرفت، گفت: ای مردم ! اگر به من رحم نکنید، به این طفل رحم کنید.

مردی تیری زد و آن طفل را سر برید، حسین علیه السلام گریست و فرمود: خدایا، میان ما و مردمی که ما را دعوت کردند تا نصرت کنند و به عوض، ما را کشتند حکم باش؛ از فراز آسمان به او آواز رسید که او را واگذار که دایه ای در بهشت دارد.

سپس گفته است که : حصین بن تمیم تیری به دو لب آن حضرت زد و خون از آن

ص: 313

روان گردید و او گریه میکرد و می فرمود: خدایا، از آنچه بامن و برادرانم و فرزندانم و خاندانم میکنند به تو شکایت دارم ... الخ.

ابن نما گوید : او را برداشت و با کشتگان اهل بیت گذاشت.

محمد بن طلحه در "مطالب السؤول" گفته است به نقل از کتاب "فتوح" که حسین علیه السلام پسر صغیری داشت و تیری به او رسید و او را کشت و با شمشیر ، گوری برای او کند و بر او نماز خواند و او را به خاک سپرد و این اشعار را سرود:

این قوم خدعه کردند و *** دیر زمانی است که روگردانند

تا آخر ابیات.

در "احتجاج" گوید : تنها شد و جز پسرش امام چهارم علیه السلام و شیرخوار دیگری به نام عبد الله از او نماند، آن طفل را گرفت وداع کند، تیری آمد و در گلوی آن شیرخوار نشست و او را کشت و از اسب پیاده شد و با غلاف شمشیر گودی کند، او را خون آلود زیر ریگها دفن کرد و از جا جست و ایستاد و اشعار را خواند.

و "ارباب مقاتل" وهم "احتجاج" گفته اند: سوار اسب شد و به نبرد رفت و میگفت :

کافر این قوم و زهی سرگردان *** از ثواب الله رب الثقلين

کشته سالار علی و پسرش *** حسن نیک کریم الأبوين

کینه توزند و بگفتند هلا! *** بروید مردم بر جنگ حسین

وه از این مردم رذل فاسق *** که کمر بسته بر اهل حرمین

همه گرد آمده همدست زین *** برکنندم به پسند ملحدین

نه زحق بیم که خونم ریزند *** مر عبیدالله زاد کافرین

بر سرم ریخته بن سعد به زور *** لشکری بیشتر از بدر و حنین

نه گناهی است مرا تا امروز *** به جز از فخر به جد و ابوین

به على بعد نبی بهتر کس *** به نبي قرشی الوالدين

بهترین خلق خدا باب من است *** مام من نیز ومنم بن خيرتين

نقره ای پاک ز زر نابی *** منم آن نقره وزاد ذهبين

کیست کور است نیایی چونیام *** یا چو بابم منم ابن العلمين

ص: 314

فاطمه زهراء مام و پدرم *** بشکن کفر به بدر است و حنین

او جوان بود و پرستید خدا *** که قریش عابد جبت وثنين

لات وعزی بت و معبود همه *** زعلی بود نماز قبلتین

پدرم شمس و مرا مام قمر *** کودکی هستم و زاد قمرين

روز جنگ احدش ضرب بدی است *** که شفا داده دلش از عسکرین

هم به احزاب وبه فتح است که بود *** مرگ کفار پر از نکبت و مین

در ره حق چو بدیها کردند *** امت بدمنشی باعترتین

عترت نیک نبی مصطفی *** و علی همچو گلی در جحفلين(1)

سپس با شمشیر کشیده از زندگی بریده و دل بر مرگ نهاده برابر آن لشکر ایستاده و می گفت:

منم زاد علی پاک و از هاشم نژاد من *** مرا این فخربس باشد همین شد افتخار من

نیای من رسول الله گرامی تر ز هر فردی *** سراج الله خلقیم و درخشیدن شعار من

مرا مادر بود زهرای اطهر بضعة احمد *** عمویم جعفر طیار و دارد انتظار من

به ما نازل کتاب الله از روی درستی شد *** به ماوحی آمد است و رهبری گردیده کارمن

امان الله كل مردمیم از عامی وعالم *** همین گفتار پنهان من وهم آشکار من

از بهر دوستان بر حوض کوثر ما همه ساقی *** بود جام رسول الله اندر اختیار من

ص: 315

نباشد در بشر از شیعیان ماگرامی تر *** عدوی ما خسارتمند باشد در صف محشر

محمد بن ابی طالب گفته : ابوعلی سلامی در تاریخ خود، این اشعار را از انشاء خود حسین علیه السلام دانسته و گفته : احدی را مانند آنها نباشد :

نفیس ار که دنیا شود در شمار *** ثواب خدا به به دار القرار

اگرتن بسازند از بهر مرگ *** به راه خدابه شود جان نثار

مقدر اگر رزق و روزی بود *** تلاش اندکت به به کسب و کار

اگر جمع مال است و بگذاشتن *** چرا بخل ورزی تو ای هوشیار

سپس لشکر را به مبارزه خواست و هر که نزدیکش میشد بی دریغ میکشت تا کشتار عظیمی به راه انداخت، و سپس بر میمنه حمله برد و می سرود:

مرگ بهتر زننگ وعار بود *** عار به از دخول نار بود

سپس به میسره یورش برد و می سرود:

منم حسین بن علی *** پشت نسازم به دنی

حامی اولاد علی *** مجری دستور نبی

پاره ای از روات گفته : به خدا من شکسته بالی که فرزند و خاندان و یارانش کشته شده باشند دلدارتر از او ندیدم، پهلوانان بدو حمله می بردند و او به پاسخ آنان حمله میکرد و آنها را مانند گوسفندی که گرگ در آن افتد تار و مار میکرد و از هم می پاشید، به سی هزار لشکر کامل حمله می برد و مانند ملخ از جلوی او میگریختند و سپس به مرکز خود برمیگشت و می فرمود: لا حول ولا قوة الا بالله العلى العظيم:

که مانند او بوده اندر نبرد؟ *** چو بر پهلوانان بتوفیده گرد

به پیکار دشمن چنان پا فشرد *** که مرگش فغان کرد و زنهار برد

اگر همت او مهیا شود *** به اوج سها می توان پانهد

به روی زمین لرزه هابرنمود *** سر پهلوانان بر آن تل نمود

همان نفخه صور تیغش بدان *** که بیرون کشیده زتنها روان

نفسها همه زیر پیمان او *** که گردند واقف به فرمان او

ص: 316

از تن ها جدا کرده هر گردنی *** نماند، سری دیگر اندر تنی

مسنجيد او را به دیگر کسان *** که برنده تر تیغ، بهتر همان

در "اثبات الوصيه" روایتی دارد که : آن روز هزار و هشتصد جنگجو را به دست خود کشت.

در "بحار" است که ابن شهرآشوب و محمد بن ابی طالب گفته اند: پیاپی جنگید تا هزار و نهصد و پنجاه کس را جز زخمیها کشت، عمر بن سعد به لشکرش فریاد زد: وای بر شما میدانید با چه کسی میجنگید ؟ این زاده انزع البطين است، این زادۂ قتال عرب است، از همه سو به او حمله کنید. چهار هزار تیرانداز دورش را گرفتند و سر راه خیمه ها را بر او بستند.

محمد بن ابی طالب و صاحب "مناقب" وسید رحمه الله گفتند که : آن حضرت فرمود: وای بر شما، ای شیعه خاندان ابی سفیان. اگر دین ندارید و از قیامت نهراسید ، آزادگان دنیا باشید و به خود آیید که شما نژاد عربید . شمر گفت: ای پسر فاطمه ! مقصودت چیست؟ فرمود: میگویم : من و شما باهم میجنگیم و زنها گناهی ندارند، تا زنده ام از تعرض حرم من دست بکشید.

شمر گفت: حق با تو است؛ شمر فریاد کرد: از خیمه ها برگردید و خودش را هدف سازید، او کفو کریمی است. گوید: همه لشکر رو به سوی او کردند و حسین علیه السلام شربت آبی می خواست و هرگاه اسب به سوی فرات می راند، همه بر او حمله می کردند تا او را از فرات دور کردند . ابن شهرآشوب گفته : ابومخنف از جلودی نقل کرده که : حسين علیه السلام بر اعور سلمی و عمرو بن حجاج زبیدی که با چهار هزار بر شریعه فرات موکل بودند، حمله کرد و اسب خود را وارد نهر فرات کرد، چون اسب، آب به دهان گرفت تا بنوشد، فرمود : ای اسب! تو تشنه ای و من تشنه، ولی به خدا تا تو آب ننوشی من ننوشم؛ چون اسب سخن امام را شنید، سر برداشت و ننوشید و گویا فهمید، حسین علیه السلام فرمود: من مینوشم و تو هم بنوش، دست دراز کرد و کفی آب برداشت، یکی از لشکر گفت: یا ابا عبد الله ! تو در لذت نوشیدن آبی و خیمه هایت غارت می شود؟ آب را ریخت و به لشکر حمله کرد و آنها را شکافت و دید خیمه ها سالم است.

ص: 317

[ رمز 78]

شیخ بهایی در "کشکول" از بعضی حکماء نقل کرده است که برخی حیوانات مانند انسان دارای نفوس مجرده هستند، و در بعضی اخبار هم رسیده که بعضی حیوانات اهل بهشت خواهند بود و بنابراین ، استعداد ترقی معنوی وروحی در حیوان هست و مخصوصا اسب قابل ، روی تجربه ، لیاقت بعضی تعلیمات را دارد و بعید نیست که این اسب در سایه تأثیر امامت، مقامی از فهم و شعور انسانی را دریافت کرده باشد و بیش از اینها هم تواند درک کرد.

علامه مجلسی در "جلاء" گفته : آن حضرت بار دیگر با اهل بیت وداع کرد و آنها را به صبر سفارش نمود و وعده ثواب و اجر به آنها داد و فرمود: روپوش به بر کنید و آماده بلا باشید و بدانید که خدا نگهدار و حامی شما است و شما را از شر دشمنان نجات دهد و عاقبت شما را به خیر کند و دشمنان شما را به انواع بلاها عذاب کند و نعمت و کرامت فراوان در برابر این بلاها به شما بدهد، شکایت نکنید و آنچه از قدر شما بکاهد به زبان نیاورید.

[ رمز 79]

از این بیانات نهایی امام علیه السلام معلوم شود که سرانجام شهادت خود را به خوبی می دانسته ومصونیت اهل بیت او پس از شهادت در زیر دست این مردم نابکار بر او روشن بوده و از این بابت نگرانی نداشته است و این خود یکی از کرامات ومعجزات باهرة آن حضرت بشمار است .

در "بحار" است که : ابوالفرج گوید : حسین علیه السلام دنبال آب می رفت و شمر به او می گفت : بر سر آب نروی تا به آتش روی، مردی به او گفت: ای حسین! فرات را نبینی که چون

ص: 318

شکم ماهیان موج می زند، به خدا از آن نچشی تا از تشنگی بمیری. حسین علیه السلام فرمود: بارخدایا ! او را از تشنگی بکش.

گوید: چون آن مرد فریاد میزد: به من آب دهید، آبش میدادند ومی نوشید تا از دهانش بیرون می ریخت و باز هم می گفت: به من آب دهید تشنگی مرا کشت و همچنان بود تا مرد.

گفته اند: مردی که ابوالفتوحش خواندند تیری به او زد و بر پیشانی او نشست، آن را بیرون کشید و خون بر رویش و محاسنش روان شد و گفت : بارخدایا ! تو میبینی من از این بندگان گنهکارت چه میکشم. بارخدایا! آنها را بشمار و تا آخر هلاک کن و از آنها کسی را روی زمین مگذار و هرگز آنها را نیامرز . و چون شیر خشمگین بر آنها حمله کرد و به هرکدام می رسید شکمش را میدرید و او را میکشت و از هر سو تیر بر او میبارید و سینه و گلو جلوی آنها می داد و می فرمود: چه بد کردید با خاندان محمد پس از او، پس از من از کشتن هیچکدام از بندگان خدا هراس نکنید. کشتن من، کشتن آنان را بر شما آسان کند، من از خدا امیدوارم که در برابر خواری شما، کرامت شهادت به من عطا کند و از راهی که گمان نبرید انتقام مرا از شما بگیرد.

حصین بن مالک سکونی گفت: ای پسر فاطمه ! با چه خدا انتقام تو را از ما بگیرد؟ فرمود: شما را به جان هم اندازد و خونتان بریزد و عذاب دردناکی به شما فروبارد.

[ رمز 80]

اختلافات خانمان برانداز آنان که پس از شهادت آن حضرت میان آنها پدید شد و تا آن جا کشید که شهر با عظمت کوفه را که به جای پایتخت پرشکوه دولت پانصد ساله ساسانیان ساخته شده بود تا همیشه ویران نمود و به تل خاک سیاه بی گیاهی مبدل ساخت ، انتقام دنیوی آنها بود و عذاب اليم انتقام آخرت آنها است ؛ پناه بر خدا .

سپس جنگید تا زخم های بزرگ به او رسید که صاحب "مناقب" وسيد رحمه الله آنها را هفتاد

ص: 319

و دو شمرده اند. و ابن شهر آشوب از ابومخنف از امام ششم علیه السلام روایت کرده است که: در تن حسين علیه السلام سی و سه نشست نیزه و سی و چهار برش شمشیر جستیم.

و از امام پنجم علیه السلام روایت است که : حسین علیه السلام زخم برداشت و سیصد و بیست و چند نشست نیزه و برش شمشیر و جای تیر در او یافت شد. در روایتی سیصد و شصت زخم و در قولی سی و سه ضربت و تا هزار و سیصد زخم هم گفته اند و به اندازه ای تیر بر زره اش نشسته بود که مانند تیرهای تن قنفذ می نمود و روایت شده: همه این زخمها در قسمت جلوی بدنش بود.

[ رمز 81]

ظاهر این است که زخم های تا هفتاد و چند در حال جنگ بر بدن مبارکش وارد شده و زخم های تا هزار و نهصد پس از آن بوده که آن حضرت از اسب به روی زمین افتاده و لشکر بی رحم کوفه با هزار و نهصد زخم روی زخم بر بدن آن حضرت وارد ساخته باشند و هزار و نهصد حربه بر بدن او به کار رفته باشد.

گفته اند : نبرد، او را ناتوان ساخت و درنگی برای آسایش ایستاد، در این میان سنگی به پیشانی اش رسید، جامه بالا برد خون را پاک کند، تیر سه پره زهرناکی آمد و بر سینه اش نشست و به روایتی بر قلبش زد و گفت : بسم الله وبالله وعلى سنة رسول الله . و سر به آسمان برداشت و گفت: الهی! تو میدانی مردی را می کشند که جز او پیغمبرزاده ای بر زمین نیست.

و آن تیر را از پشت خود بیرون کشیدخون چون ناودان روان شد، کف از آن پر کرد و به آسمان پاشید و قطره ای از آن برنگشت و تا آنگاه سرخی در آسمان دیده نشده بود، سپس کف دیگری گرفت و به سر و ریش خود مالید و فرمود: با همین خضاب خون خود، جدم

ص: 320

رسول خدا را دیدار خواهم کرد و میگویم : یا رسول الله ، فلان و فلان مرا کشتند(1) .

شیخ مفید پس از ذکر سوار شدن حسین علیه السلام و بالا رفتن بر لبه فرات و شهادت برادرش عباس ، گفته : چون حسین علیه السلام از لبه فرات به خیمه برگشت ، شمر بن ذی الجوشن نزد او آمد و جمعی یارانش با او بودند و دور او را گرفتند و مردی به نام مالک بن بشر کندی پیش رفت و حسین علیه السلام را دشنام داد و تیغی به سر او زد و شب کلاهی که بر سرش بود برید و به سرش رسید و خون آورد و آن شب کلاه پر شد، حسین علیه السلام فرمود: با این دست نخوری و ننوشی و با ظالمان محشور گردی و آن را از سر انداخت و دستمالی خواست و سر را بست وكلاه دیگری به سر گذاشت و بر آن، عمامه بست.

گویم : طبری هم همین را نقل کرده ولی به جای شب کلاه، برنس آورده (کلاه بلند) و افزوده که : آن حضرت ناتوان شده بود و کندی آمد و آن برنس را که از خز بود و آن را نزد زن خود ام عبد الله دختر حر و خواهر حسین بن حر بدی برد و او خواست خونش را بشوید و دانست از امام است، گفت: جامه غارتی از زاده رسول خدا را در خانه من وارد کردی، آن را از نزد من بیرون بر . دوستانش گفته اند : و همیشه فقیر بود تا مرد.

ص: 321

طبری گفته : در حدیث ابومخنف است که: شمر، ده تن پیادگان اهل کوفه را برداشت و به سوی خیمه زنان حسین روان شد و میان آن حضرت و حرمش حایل شد، حسین فرمود: وای بر شما! اگر دین ندارید و از معاد نهراسید در دنیای خود آزادگان باشید و شرافتمند، اراذل و نفهمان خود را از حرم من باز دارید. شمر گفت: ای پسر فاطمه! حق با تو است. و با رجاله خود که ابوالجنوب به نام عبد الرحمن جعفی و قشعم بن عمرو بن یزید جعفی و صالح بن وهب يزبی و سنان بن انس نخعی و خولی بن یزید اصبحی با آنها بودند، به سوی حسین برگشتند، شمر آنها را به قتل حسین تشویق می کرد، به ابوالجنوب که غرق اسلحه بود گفت : تو اقدام کن.

جواب داد: چرا خودت اقدام نکنی ؟ شمر گفت: به من چنین جواب گویی؟ گفت: تو به من دستور میدهی؟ همدیگر را دشنام دادند، ابوالجنوب که مرد شجاعی بود به او گفت : به خدا می خواهم این نیزه را در چشمت بتابم، شمر از او برداشت و گفت: به خدا اگر توانستم ضربتی بر تو خواهم زد.

گوید: شمر با پیادگان به آن حضرت رو آورد و آن حضرت بر آنها حمله می کرد و آنها را می شکافت و به سختی گرد او را گرفتند، از میان خیام حرم، پسربچه ای رو به حسین علیه السلام دوید، و به خواهرش زینب فرمود: او را نگهدار . و آن پسرک باز نایستاد و دوید و خود را به حسین علیه السلام رسانید و پهلویش ایستاد.

شیخ مفید رحمه الله او را عبد الله بن حسن دانسته، آن پسربچه گفت: به خدا از عمویم جدا نشوم. در "ط" آمده که : بحر بن کعب شمشیری حواله حسین علیه السلام كرد، آن پسرک گفت : وای بر تو، ای زاده بدطینت! می خواهی عمویم را بکشی ؟! آن ملعون شمشیر حواله او کرد و دست جلوی آن گرفت و دستش قطع شد و به پوست آویخت و فریاد کشید: ای مادرم، به دادم برس ! حسین علیه السلام او را در آغوش کشید و فرمود: برادر زاده ! بر این بلا صبر کن و آن را خیر خود دان، تو هم به پدران نیکت رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم و علی بن ابی طالب علیه السلام و به حمزه و جعفر و حسن بن علی علیه السلام ملحق میشوی . سپس دست به دعا برداشت و فرمود: بارخدایا ! باران آسمان و برکات زمین را از آنها دریغ دار، بارخدایا! اگر چند صباحی بهره به آنها دادی آنها را پراکنده کن و از میان بردار و همیشه ناپسن؛ حاکمان

ص: 322

دار، زیرا آنها ما را دعوت کردند تا یاری کنند سپس بر ما شوریدند و ما را کشتند .

سید در "ملهوف" گوید: حرمله، تیری به او زد و او را کشت. او در دامن عمش حسین علیه السلام بود.

ابن عبد ربه در "عقد الفريد" گوید: مردی شامی نظرش بر عبد الله بن علی علیه السلام افتاد که زیباتر مردم بود، گفت: من این جوان را خواهم کشت. مردی به او گفت: وای بر تو، دست از او بدار . نپذیرفت ، او را شمشیر زد و کشت، چون ضربت بدو رسید فریاد کشید: عمو به دادم برس. جواب داد: لبیک، این آوازی است که یارش کم است و خون دارش بسیار . حسین علیه السلام بر کشنده او حمله کرد و دستش را برید و با ضربت دیگر او را کشت.

من گویم : ابن عبد ربه ظاهرا اشتباه کرده و عبد الله را به جای قاسم بن حسن نام برده؛ طبری گوید: پیادگان را زد و از خود دور کرد. مفید گوید: پیادگان از چپ و راست به همراهان حسین حمله کردند و آنها را کشتند تا جز سه چهار کس نماند. طبری و جزری نیز گفته اند: چون حسین علیه السلام با سه چهار کس ماند، پیراهن بلند حاشیه داری خواست که چشم را خیره می ساخت، یمنی باف بود و عقیق دوز، و آن را از چند جا درید تا از تنش نربایند، یکی از اصحابش گفت: کاش تمبانی می پوشیدی زیر لباس. فرمود: آن جامه خواری است و پوشیدنش بر من شایسته نیست . گوید : چون کشته شد، بحر بن کعب آن پیراهن را از تنش ربود و برهنه اش نمود.

ازدی گوید : عمرو بن شعيب ، از محمد بن عبد الرحمن باز گفت که: دو دست بحر بن کعب در زمستان زردابه میجوشانیدند و در تابستان چون دو چوب خشک بودند. سید گوید : حسین علیه السلام فرمود : برایم جامه ای آورید تا زیر لباس خود بپوشم و مرا برهنه نکنند، تنبانی برایش آوردند، فرمود: این لباس آنها است که خوار شدند، پیراهن کهنه ای طلبید و آن را درید و زیر جامه ها پوشید ، چون کشته شد او را از تنش در آوردند.

شیخ مفید گفته : چون با حسین علیه السلام جز سه تن نماند، رو به لشکر آورد و آن سه ، او را حمایت میکردند و لشکر را از خود دفع میکرد تا آن سه تن کشته شدند و تنها ماند و زخم بر سر و تن داشت و با شمشیر آنها را از چپ و راست می زد و پراکنده میکرد.

حمید بن مسلم گوید: به خدا شکسته بالی را دلدارتر از او ندیدم که فرزندان و خویشان

ص: 323

و یارانش کشته شده و دلش به این محکمی باشد، فوج پیادگان بر او حمله میکردندو به آنها یورش میبرد و آنها را چون گوسفند گرگ زده از چپ و راست پراکنده میکرد، چون شمر چنان دید سواره ها را خواست و پشت جبهه پیادگان نهاد و به تیر اندازان دستور داد او را تیرباران کنند و آن قدر تیر بر او زدند که چون قنفذ گردید و از آنها دست باز گرفت و آنها برابرش ایستادند.

زینب به در خیمه آمد و فریاد کرد به عمر بن سعد: وای بر تو ای عمر ! ابوعبد الله را میکشند و تو می نگری ؟!! او را جواب نگفت، فریاد کشید: وای بر شما، مسلمانی میان شما نیست ؟!!کسی جوابش را نداد.

در روایت طبری : عمر بن سعد به حسین نزدیک شد ، زینب گفت: ای عمر بن سعد ! ابوعبد الله را می کشند و تو می نگری ؟ گوید : دیدم اشکهایش به گونه و ریشش روان است و روی از زینب گردانید.

سید رحمه الله گوید: چون حسین علیه السلام از زخم فراوان مانده شد و مانند قنفذی گردید ، صالح بن وهب یزنی نیزه ای به پهلوی او فرو کرد و او را از اسب روی گونه راست به زمین انداخت و می فرمود: بسم الله وبالله وعلى ملة رسول الله . سپس آن حضرت از جا برخاست.

راوی گوید : زینب از در خیمه بیرون شد و فریاد میکشید: وای برادرانم، وای آقایم، وای خاندانم ! کاش آسمان بر زمین می افتاد و کاش کوهها بر دشتها می پاشید ؛ گوید: شمر به یاران خود فریاد زد: برای این مرد چه انتظاری میبرید؟ و از هر سو بر او حمله بردند .

حمید بن مسلم گوید : حسین علیه السلام جبه خزی بر تن و عمامه ای بر سر و خضاب وسمه بر مو داشت و شنیدم پیش از آنکه کشته شود پیاده، مانند سواری جنگ میکرد و خود را از تیر نگهداری می کرد و به هر جای اسب سواران رخنه ای بود تیغ میزد و می گفت: بر من همدستی کنید ، به خدا پس از من دیگری را که نزد خدا برای شما سخت بارتر باشد نخواهید کشت، به خدا من امیدوارم خداوند مرا در برابر این اهانت شماها گرامی دارد و از جایی که نفهمید انتقام مرا از شما بکشد.

هلا! به خدا اگر مرا بکشید خدا شما را به جان هم اندازد و خونتان را بریزد و از شما

ص: 324

دست نکشد تا عذاب الیم شما را دو چندان کند.

گوید: زمان درازی از روز زنده بماند و اگر لشکر می خواستند او را میکشتند ولی از هم ملاحظه میکردند و هر دسته می خواست دیگری خون او را به گردن گیرد، شمر میان مردم فریاد کرد: دیگر چه انتظاری دارید؟ این مرد را بکشید، مادرتان به عزایتان نشیند . و از هر سو بر او حمله کردند.

شیخ مفید رحمه الله گوید : زرعة بن شریک دست چپش را قطع کرد و ضربتی به شانه اش زد که به رو افتاد.

در روایت طبری: سپس برگشتند و او سنگین حال بود زانو به زانو می رفت، در این حال سنان بن انس بن عمرو نخعی نیزه ای بر او زد و او را به زمین انداخت.

مفید و طبرسی گفته اند: خولی بن یزید اصبحی پیش جست و از اسب به زیر آمد تا سرش را ببرد، لرزه اش گرفت، شمر گفت: خدا بازویت را بگسلاند، چرا میلرزی؟!! و از اسب پیاده شد و سرش را برید .

ابوالعباس احمد بن يوسف دمشقی قرمانی که در سال 1019 مرده است در "اخبار الدول" گوید: تشنگی بر آن حضرت سخت شد و آبش ندادند، یک شربت آب به دست او افتاد، چون خم شد که بنوشد، حصین بن نمیر تیری به زنخش زد و آن آب پر از خون شد، دست برداشت به سوی آسمان(1) و می گفت: خدایا ! آنها را شماره کن و تا آخر تن بکش و احدی از آنها را به روی زمین مگذار. سپس از هر سو بر او حمله کردند و او از راست و چپ بر آنها جولان میکرد تا زرعة بن شریک دست چپش را ضربت زد و دیگری ضربتی بر کتفش وارد کرد و سنان بن انس نیزه ای بر او فرو برد و به زمین افتاد، شمر پیاده شد سرش را جدا کرد و تحویل خولی اصبحی داد و جامه هایش را ربودند .

میگویم : به روایت سید و ابن نما و صدوق و طبری و جزری و ابن عبد البر و مسعودی و ابوالفرج، سنان ملعون سرش را جدا کرد. سید رحمه الله گوید : سنان فرود آمد و می گفت : با این که میدانم زاده رسول خدایی و پدر و مادرت بهتر از همه مردمند، سرت را می برم. شمشیر

ص: 325

به گلوی شریفش زد و سر مقدس و بزرگوارش را جدا کرد، و شاعر در این باره گفته است :

چه سوگی برابر شود با حسین *** به گاهی که او را سنان سر برید

ابوطاهر محمد بن حسن برسی در کتاب "معالم الدين" گوید : امام ششم علیه السلام فرمود: چون کار حسین علیه السلام بدان جا رسید ، فرشتگان شیون و گریه به خدا بلند کردند و عرض کردند: پروردگارا ! این حسین مهمان تو است، پسر دختر پیغمبر تو است. خدا نمونه قائم را بر پا داشت و فرمود: به این برای آن انتقام کشم.

در روایت است که : مختار سنان را گرفت و انگشتان را یکی یکی برید و سپس دست و پاهای او را با اضطراب در دیگ روغن زیت گداخته انداخت. راوی گوید: در آن گاه که سر مقدس حسین علیه السلام را جدا کردند، گرد و غبار سخت و سیاه و تاریکی در فضا برخاست و باد سرخی وزید که چشم، چشم را نمی دید و لشکر گمان بردند عذاب نازل شد و پس از ساعتی برطرف شد.

هلال بن نافع گوید: من با یاران عمر بن سعد ایستاده بودم که یکی فریاد کشید: ای امیر، مژده گیر که شمر، حسین را کشت !! گوید: من به قتلگاه رفتم و بر بالین او ایستادم، او جان می داد، به خدا هرگز کشته خون آلودی را بهتر و چهره درخشان تر از او ندیده بودم و نور طلعت و جمال هیبت او مرا از اندیشه کشتن او بیرون برد و در این حال آب خواست و مردی گفت: به خدا آب نچشی تا به هاویه روی . شنیدم حسین علیه السلام فرمود: وای بر تو، من به هاویه نروم و از حمیم آن نچشم بلکه نزد جدم رسول خدا روم و در منزل او که قرارگاه صدق است در کنف خدای توانا باشم و از آب پاک آن بنوشم و آنچه با من کردید به او شکایت کنم.

گوید: همه آنها خشمگین شدند و گویا در دل آنها رحم نبود، در همین حال که با آنها سخن می کرد سرش را جدا کردند، من از بی رحمی آنها در شگفت شدم و گفتم : هرگز در هیچ کاری با شما همراه نگردم.

كمال الدين محمد بن طلحه در "مطالب السؤول" گفته است: سر سبط رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم و حبيبش حسین علیه السلام را با تیغ تیز بریدند و مانند سر ملحدان بر نیزه های بلند افراشتند و در میان بندگان خدا گردانیدند و خاندان و کودکانش را با وضع اهانت آمیزی سوق

ص: 326

دادند و بر چوبه پالان شتر بدون زین و تشک سوار کردند، با آنکه می دانستند اینها ذرية پیغمبرند و مودت آنها به صریح قرآن و صحیح اعتقاد لازم است، اگر آسمان و زمین زبان داشتند بر آنها ناله میکردند و نوحه میگفتند و اگر کفار از آنها مطلع می شدند بر آنها میگریستند و شیون میکردند و اگر سرکشان دوران جاهلیت حاضر بودند بر آنها میگریستند و در مرگ آنها یکدیگر را تسلیت میدادند و اگر ستمکاران جبار در واقعه او بودند او را کمک و یاری می کردند، وای از این مصیبت که دل خداپرستان را سوگوار کرد و برای آنها به ارث ماند، وای از بلایی که جان مؤمنان گذشته و آینده را غمگین کرد!! دریغا! بر ذریه پیغمبر که خونشان از دست رفت و بر عترت محمدیه که تیغ آنان کند گردید و آوخ ! بر آن علوی زادگان که بی یاور ماندند و سرورشان کشته شد، افسوس! بر هاشمی نژادانی که حرمت آنها بر باد شد و خونشان را حلال شمردند.

در "نوادر" على بن اسباط از بعضی اصحاب خود روایت کرده که امام پنجم علیه السلام فرمود: روز عاشورا پدرم سخت بیمار بود و در خیمه بود، من دوستان خودمان را می دیدم که با حسین علیه السلام در رفت و آمد بودند و آب برایش می بردند، او یک بار بر میمنه حمله کرد و یک بار بر میسره و یک بار به قلب لشکر، او را چنان کشتند که رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم از کشتار جانوران با آن وضع غدقن کرده، با تیغ سنان و سنگ و چوب و عصا او را کشتند و بعد از آن با اسب بر بدنش تاختند.

[ رمز 82]

در مثل پارسی معروف است که : خون، چشم او را گرفته است . وبشر چون از راه شرع و دستور عقل منحرف شد، به مرتبه ای از قساوت وسخت دلی می رسد که هیچ درنده ای مانند او نیست چنان چه در قرآن بدان اشاره شده . مردم کوفه که همراه عمر بن سعد به دشت کربلا آمدند و در برابر امام مظلوم ایستادگی کردند، به مقامی از انحطاط اخلاقی دچار شدند که همه چیز را فراموش کردند و از دست دادند وخون بی گناهان ، چشم وگوش آنان را مسدود کرد .

ص: 327

گویم: حسین علیه السلام در روز جمعه دهم محرم سال شصت و یک از هجرت، پس از نماز ظهر شهید شد و پنجاه و هشت سال داشت. قولی هست که روز شنبه و یا دوشنبه شهید شده ولی درست در همان جمعه است .ابوالفرج گوید : اینکه عامه گویند روز دوشنبه کشته شده باطل است و روایتی هم ندارد چون غرة محرمی که در آن شهید شده طبق استخراج از همه زیچها به روش حساب هندی روز چهارشنبه بوده و نتواند که دهم آن دوشنبه باشد و این خود دلیل درستی است که مطابق روایت هم هست.

شیخ مفید رحمه الله در ضمن شرح شهادت حسین علیه السلام در روز عاشورا گفته است: عمر بن سعد صبح آن روز که جمعه بود و گفته اند روز شنبه بود و طبق خبر گذشته محققأ روز جمعه بود و در بیان ورود او به کربلا گفته است: سپس فرود آمد و آن روز پنجشنبه دوم محرم سال شصت و یک بود.

در "تذكره" سبط است که مقتل او روز جمعه میان نماز ظهر و عصر بود، زیرا با اصحاب خود نماز خوف خواند و گفته اند روز شنبه بود و ما آن را ذکر کردیم . و در آن کتاب است، نیز که در قاتلش چند قول است، هشام بن محمد گفته : سنان بن انس نخعی است، دوم حصین بن نمير را گفته اند که به او تیری زد و فرود آمد و سرش را برید و به کمر اسبش آویخت تا مقرب ابن زیاد گردد، سوم مهاجر بن اوس تمیمی، چهارم کثیر بن عبد الله شعبی، پنجم شمر بن ذی الجوشن . انتهی.

گویم : ششم خولی بن یزید اصبحي.

محمد بن طلحه شافعی و علی بن عیسی اربلی امامی گفته اند: عمر بن سعد به یارانش گفت : فرود آیید و سرش را جدا کنید، نصر بن حرشه ضبابی فرود آمد و پی در پی هم شمشیر به گلوگاه حسین علیه السلام میزد، عمر بن سعد بر او غضب کرد، به مردی که در دست راستش بود، گفت: وای بر تو، فرود شو و حسین را راحت کن. خولی بن یزید - خلده الله في النار - فرود آمد و سرش را جدا کرد.

و دینوری گوید : سنان بن اوس نخعی نیزه بر او زد و او را انداخت، خولی بن یزید اصبحی فرود آمد تا سرش را جدا کند، دستش لرزید، برادرش شبل بن یزید آمد و سرش را جدا کرد و به برادرش خولی داد.

ص: 328

ابن عبد ربه گفته : سنان بن انس او را کشت و خولی بن یزید اصبحی از حمير ، کارش را تمام کرد و سرش را جدا کرد و نزد عبيد الله برد و گفت: تا ركابم زر و زیور بریز... الخ.

از امام صادق علیه السلام روایت شده است که: چون ضربت به حسین علیه السلام زدند و از اسب افتاد و دویدند و سرش جدا کنند، از بطنان عرش فریاد شد: ای امتی که پس از پیغمبر خود سرگردان و گمراه شدید، خدایتان توفیق روزه و فطر ندهد!

گوید : سپس فرمود: لاجرم به خدا موفق نشدند و موفق نشوند تا خونخواه حسین علیه السلام قیام کند.

[ رمز 83]

هدف عالی هر دین حقی در هر عصری ، خصوص دین اسلام که ناسخ ادیان است ، این است که بشر را از حال انفراد وحشیگری به زندگانی اجتماع وهمکاری و انس و الفت با یکدیگر سوق دهد و امتیاز روشن دستورات اسلام بر سایر ادیان از این راه است که در تشريعات خود تا حد نهایی تشکیلات اجتماعی را درج کرده و بشر را یکسر به اجتماع والفت وهمکاری سوق داده است ، جماعت و جمعه وعیدهای اسلامی که عید فطر واضحی دو اجتماع عام آن است و در هر سالی دو بار منعقد می شود رمز این حقیقت است ، اجتماع عید فطر یک اجتماع منطقه ای است و اجتماع عید قربان یک اجتماع جهانی است ، در عید فطر همه قبایل و اصناف بشری هر کدام در سرزمین خود به دور هم جمع می شوند و با هم همکاری والفت دارند، و در اجتماع حج همه افراد توانای کشور پهناور اسلامی که باید سراسر روی زمین را شامل باشد.

این اجتماعات عمومی در سایه حکومت عادله است که با پیشوایی امام معصوم محقق می شود و امام قائم علیه السلام در تعلیمات اسلام رمز آن است . تا قبل از شهادت امام مظلوم برای تصدی امام معصوم وتشکیل حکومت عادله زمینه ای بوده است و قیام امام حسین علیه السلام ونهضت او مقدمه آن بوده ، ولی

ص: 329

چون شقاوت بر مردم کوفه غلبه کرد و با این وضع فجیع او را شهید کردند، این استعداد در جامعه بشری کند شد ، اجتماع عادلانه و پر ثمر فطر واضحی از جامعه سلب شد و این اعیادی که عملی شده و می شود چون تحت نظر پیشوای عادل و امام حق نیست آثار معنویه خود را از دست داده و بعلاوه نسبت به جامعه بشری عمومی نشده و متأسفانه دچار اختلاف و دودستگی بوده و خواهد بود تا ظهور امام قائم علیه السلام که اساس حکومت ظالمان را برکند وحكومت عادله را در سراسر جهان مستقر نماید .

ابن قولویه قمی، از حلبی، از امام ششم علیه السلام روایت کرده که : چون حسین علیه السلام کشته شد، کسی در میان قشون کوفه فریاد زد و با آنها درشتی کرد و به آنها گفت: چرا فریاد نکنم با آن که می بینم رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم برپا ایستاده، یک بار بر زمین نگاه می کند و یک بار به نبرد شما، و می ترسم بر اهل زمین نفرین کند و هلاک شوند. لشکر کوفه به هم گفتند : این دیوانه است. و توابین گفتند : به خدا چه با خود کردیم ؟ به خاطر ابن سمیه، سید جوانان اهل بهشت را کشتیم. و به عبيد الله خروج کردند و کارشان به آن جا که باید، کشید . گوید : عرض کردم: قربانت، آن فریادکننده چه کسی بود؟ فرمود: به نظر ما، جبرئیل بود .

[رمز 84]

اینکه حضرت رسول صلی الله علیه و آله و سلم گاهی به روی زمین نگاه می کند و گاهی به دشت کربلا، رمز سنجشی است که آن حضرت از عظمت مصیبت وارده وخیانت بزرگ اهل کوفه دارد با وضع مصالح عمومی خلقت زمین و جامعه بشرى وملاحظه مصالحی که بر تحمل این مصیبت معین شده و ممکن است آن مصالح هم وزن این جنایت نباشد و بر اثر نفرین وخواست حتمی او اوضاع جهان دیگرگون گردد ولی البته رحمت واسعه او تحمل این مصیبت را برای اصلاح بشر ترجیح داد :

ص: 330

جبرئیل خبر داد که آن مردم غدار *** کشتند کسانی که به نذرند وفادار

کشتند و هراسان شده هر زنده که محشر *** برپا شده وز حشر فزون دهشت افکار

کشتند کسی را که بدین حی علی گفت *** آنها که على الكفر صلا داده به بازار

کشتند همان ساجد آزاده که روحش *** بر سوی خدا کرده دعا با دل خونبار

کشتند کسی را که سرش بر سر نی شد *** از سجده شکری که خدا راست سزاوار

کشتند کسی را که به طف سر به خدا داد *** و آن کس که درآن دشت دلی داشت شرربار

کشتند همان ذات مقدس که خدایش *** دانست منزه به همه حال و همه کار

کشتند همان گوهر یکتا که به هر کار *** از بهر خدا بود مجرد ازلی وار

کشتند کسی را که دهد نان به فقیران *** در قحط و غلا بخشد او هم خر وخروار

کشتند کسی کش دو طیرش همه مهمان *** بودند ز تیغ دو دمش در صف پیکار

کشتند کسی را که بدی لشکر مرگش *** در زیرعلم صف شکن دشمن بدکار

کشتند شهیدی که بدی شاکر وصابر **** چون صبر نهالی است که مر شهد دهد بار

ص: 331

[رمز 85 ]

گاهی برای کفار مکاشفه ای رخ می دهد و فرشتگان خدا را به صورت مناسبی می بینند و نتیجه آن ، تثیبت حجت الهی است که مقدمه نزول عذاب است، چنان چه برای قوم لوط این مکاشفه دست داد و فرشتگان خدا را دیدند و گاهی وسیله هدایت و توبه می شود. چنان چه این روایت اشعار دارد که بروزدسته توابین در کوفه و شورش بر ابن زیاد به وسیله این مکاشفه بوده.

در روایت مشهدی است که سلمه خدمت ام سلمه رسید و او می گریست؛ گوید: گفتم : چه تو را می گریاند ؟ گفت : رسول خدا را به خواب دیدم و بر سر و ریشش غبار بود، گفتم : یا رسول الله . شما را چه شده است که خاک آلوده اید ؟ فرمود:

هم اکنون شاهد کشته شدن حسینم بودم.

در "صواعق" ابن حجر گوید: از آیاتی که روز شهادت حسين علیه السلام نمودار شد آن بود که آسمان به اندازهای سیاه شد که در روز، ستاره ها دیده شد و هر سنگی که برداشتند خون تازه در زیرش بود.

و نیز گفته است که: در شهادتش آسمان سرخگون شد و آفتاب قیرگون، در میان روز ستاره ها آشکار شد و مردم گمان بردند رستاخیز است و آن روز هر سنگی در شام برداشتند، زیرش خون تازه بود.

[ رمز 86]

منظور این روایت از گرفتن آفتاب ، کسوف معمولی نیست که بواسطه سایه جرم قمر در موقع قران ماه و آفتاب و در 28 و 29 ماه قمری انجام میشود و سالی چند بار به طور مرئی یا نامرئی اتفاق می افتد، بلکه بواسطه نقصان نور خود خورشید بوده و بر اثر تأثری است که از شهادت امام مظلوم علیه السلام در همه کائنات رخ داده چنان چه در روایت گذشته به همان سیاهی آسمان تعبیر شده و نام کسوف برده نشده است .

ص: 332

حسين علیه السلام پرسش شد که به دست چه کسی افتاد؟ چون گویند که جامه هایش غارت شد؟ فرمود: چنان نیست که گویند، حسین علیه السلام به فرزندش على علیه السلام وصیت کرد و خاتمش را به دست اونمود و کار امامت را به او واگذار کرد، چنان چه رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم با امیرالمؤمنین علیه السلام کرد و امیرالمؤمنین با حسن و حسن با حسین و این انگشتر بعد از او به پدرم رسید و از او به من رسیده و همین است و من در هر جمعه به دست کنم و با آن نماز خوانم.

محمد بن مسلم گوید: روز جمعه نزد او رفتم و نماز می خواند و چون فارغ شد دستش را نزد من دراز کرد و در انگشتش انگشتری دیدم که نقش آن: «لا اله الا الله عدة للقاء الله» بود، و فرمود : این خاتم جدم ابی عبد الله الحسین علیه السلام است.

طبق "امالی صدوق" و "روضة الواعظين" روایت شده که اسب حسین علیه السلام یال و پیشانی به خون او آغشت و دوان دوان و شیهه کشان می آمد و دختران پیغمبر صلی الله علیه و آله و سلم شیهه اش را شنیدند و بیرون آمدند و اسب بی صاحب را دیدند و دانستند که حسین کشته شده:

اسب زاده زهرا سوی خیمه ها شد *** نوحه کرد و گفتا تشنه سر جدا شد

دختران زهرا سر برهنه بیرون *** دیده اسب او را زین آن چه ها شد

کرده رخ زسیلی در عزاش نیلی *** زاشک آتشین بر چهره شعله ها شد

صاحب "مناقب" و محمد بن ابی طالب گویند: اسب حسین علیه السلام از دست لشکر گریخت و کاکل به خونش آلود و به خیمه زنان دوید و شیهه می کشید و پشت خیمه سر به زمین میکوفت تا جان داد، چون اهل حرم اسب بی صاحبش را دیدند شیون کردند و ام کلثوم دست بر سر نهاد و فریاد کشید: وامحمداه ، واجداه ، وانبياه، وا أبا القاسماه، واعلياه ، واجعفراه، واحمزتاه، واحسناه! این حسین است که در دشت افتاده و سر از قفا بریده و عمامه و ردایش به غارت رفته و سپس بیهوش شد.

و در زیارت ناحیه مقدسه است که: اسبت شتابان به خیمه ها می آمدومی غریدومی گریست، چون زنان حرم، اسب غرق به خونت را دیدند و زینش را واژگون، از سراپرده بیرون شدند موپریشان، سیلی به رخ زنان، چهره باز و شیون کنان، عزیزان خوار شده به قتلگاهت دوان ، شمر به سینه ات نشسته و تیغ به گلویت (1)فرو برده و محاسنت را به دست گرفته

ص: 334

و سرت را بریده، حواست از کار مانده و نفست بند آمده و سرت بالای نیزه رفته.

[رمز 87]

این زن تحت تأثیر مظلومیت حرمسرای حسین علیه السلام قرار گرفت و به مبارزه برخاست و دو شعار اساسی اعلام کرد: یکی شعار ضد حکومت بنی امیه و دیگری شعار خونخواهی برای کشتگان خاندان رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم اگرچه این فریاد در محیط پرغوغای روز عاشورا بسیار ضعیف و کم آهنگ به نظر می رسید و از حلقوم یک زنی بیرون آمد که زیر سرپنجه شوهر ستمکار خود بود و به زودی در گلوی او خفه شد ولی نهال نیرومندی بود که در میان خون مظلومان کربلا کشته شد و دیری نپایید که در سراسر محیط اسلامی طنین افکند و گروه گروه مردم را به سوی خود کشید و موج برداشت و اوج گرفت تا در نخست تمام ستمکاران دشت کربلا را دستخوش تیغ انتقام نمود و سپس تخت یزید را واژگون ساخت و از بن برانداخت .

آری ناله حقیقت ، اثر خود را می بخشد و تأثیر خود را می نماید، دسته ستمکار همیشه از سکوت مظلومان سوء استفاده کنند، وای از خاموشی ومحيط خاموش !.

راوی گوید : زنان را از خیمه ها بیرون کردند و آنها را آتش زدند، زنان حرم سر و پا برهنه و غارت زده مانند اسیران، پریشان و سرگردان بودند و گفتند: به خدا ما را به قتلگاه حسین علیه السلام ببرید. چون چشم زنان به کشتگان افتاد شیون کردند و سیلی به چهره زدند . گوید: به خدا فراموش نمی کنم که زینب دختر على علیه السلام بر حسین علیه السلام شیون میکرد و به آواز حزین فریاد میزد:

«یا محمد! صلوات فرشتگان آسمان بر تو، این حسین است که با تن خون آلود واعضای بریده افتاده و دخترانت اسير شدند، به خدا شکایت می دارم وبه محمد مصطفی صلی الله علیه و آله و سلم است وبه علی مرتضی وبه فاطمه زهرا وبه حمزه سیدالشهدا، ای محمد! این حسین است که در میان بیابان افتاده و باد بر آن می وزد وبه دست زنازادگان کشته شده، واحزناه، واکرباه! امروز جدم رسول

ص: 336

خدا از دنیا رفته، ای یاران محمد! بیایید که ذرية مصطفی علیهم السلام چون اسیران برده می شوند».

در روایت دیگر:

«یا محمداه! دخترانت اسير وذريه ات کشته افتاده، باد صبا بر آنها غبار می وزد، این حسین است سر از قفا بريده وعبا وردا غارت شده، پدرم قربان آنکه روز دوشنبه قشونش غارت شد وپدرم قربان آنکه طناب خيمه اش گسیخته، پدرم قربان آن که امید دیدار او نیست وزخمش درمانی ندارد، پدرم قربان آن که بایست جان فدایش کنم، پدرم قربان آن که غمنده درگذشت وتشنه جان داد، پدرم قربان آن که ریشش خون چکان است، پدرم قربان آن که جدش محمد مصطفی است، پدرم قربان آنکه جدش رسول خدای آسمان است، پدرم قربان سبط نبى هدى، پدرم قربان محمد مصطفی، پدرم قربان خديجة کبری، پدرم قربان على مرتضی، پدرم قربان فاطمه زهرا سیدة نساء، پدرم قربان آن که آفتاب برای او برگشت تا نماز خواند».

راوی گوید: به خدا هر دوست و دشمنی را گریاند، سپس سکینه، جسد پدر را در آغوش کشید و جمعی از اعراب جمع شدند و او را از روی جسد پدر عقب کشیدند.

به دشت کربلا در پرده ای بود *** که بد شمشیر برانش نگهدار

طناب پرده اش ببرید دشمن *** ورید دین برید آن دون غدار

فرو ریز ای خیام آل عدنان *** که بنیاد رفیعت شد نگون سار

به خواب خوش بیارام ای امیه *** حسین برخاک غلطان گشت وافکار

در "مصباح" کفعمی است: سکینه فرمود: چون حسین علیه السلام کشته شد، به آغوشش کشیدم و بیهوش شدم و شنیدم ، میگوید :

شیعیانم هر زمان نوشید آب خوشگواری *** یاد من باشید

هر زمان نام غریبی یا شهیدی بشنوید *** مرا شیون کنید

ص: 337

هراسان از جا برخاست و از گریه دیده اش زخمین بود و سیلی به چهره مینواخت وهاتفی میگفت:

آسمان و زمین بر او گریان *** اشک و خون همچو یم براو ریزان

برشه دشت کربلا گریند *** که شده کشته زنا زادان

در لب آب با لب تشنه *** گریه کن بر شهید تشنه لبان(1)

گوید: مواظبت کردم، هر کس آمد او را دفع کردم تا عمر بن سعد رسید و گفت : کسی در خیمه زنها نرود و متعرض این کودک بیمار نگردد، هر کس چیزی از متاع آنها ربوده به آنها برگرداند. گوید: به خدا کسی چیزی برنمیگردانید بدانها.

در "اخبار الدول" قرمانی است که شمر (بر او باد آنچه لایق او است) قصد کرد که على اصغر بیمار را بکشد، زینب دختر علی بن ابی طالب علیه السلام بیرون آمد و گفت : به خدا او را نکشید تا مرا بکشید. و شمر از او دست کشید .

[ رمز 88]

بعضی گفته اند: عمر بن سعد دست شمر را گرفت و گفت: از خدا شرم نداری؟ می خواهی این پسرک بیمار را بکشی ؟ !! شمر گفت: فرمان امیر عبيد الله است که همه فرزندان حسین را بکشند، عمر در جلوگیری خود اصرار کرد تا دست کشید و دستور داد خیمه های اهل بیت مصطفی علیه السلام را آتش زدند .

[ رمز 89]

چون اراده الهی تعلق گیرد ، عدو شود سبب خیر، گر خدا خواهد .

در قرآن مجید هم به این موضوع اشاره شده است که اگر خدا مردم را به دفاع از یکدیگر نگمارد، زمین تباه می گردد ، در این جا چون امام بیمار حجت پروردگار بود، خداوند دشمنان اهل بیت را در برابر یکدیگر به دفاع از او گماشت و او را به دست خود آنها نگهداری کرد.

چنان چه فرعون به دست خود ، حضرت موسی را پرورش داد و خدا مهر او را در دل وی نهاد و او را بر این رنج پرورش واحسانی که به حضرت موسی کرد، هیچ پاداش معنوی نبود و بلکه بیشتر باعث زیان وخسار او است که از فیوضات معنویه او نتوانست بهره گیرد و از دعوت حق نتیجه نگرفت و خودبیماری امام چهارم علیه السلام هم یکی از اسباب حفظ او بود که هم دفاع از او ساقط باشد و هم در چشم دشمن ناتوان آید و بیماری آن حضرت در روز عاشورا بسیار سخت بوده و به نظر دشمن ، بهبودی او خصوص با این گرفتاری ، بسیار ضعیف می نموده است .

در مقتل "مناقب" ابن شهرآشوب است که احمد بن حنبل گفته : سبب بیماری زین العابدین در کربلا آن بوده است که زره بلندی پوشید و زیادی آن را به دست پیچید و پاره کرد.

ص: 340

[ رمز 90 ]

منظور از نقل این کلام احمد بن حنبل معلوم نیست که پاره کردن زره برای چه، سبب بیماری شده است و آیا این حادثه در میان راه بوده یا در همان زمین کربلا واقع شده است، چنان چه در اخبار مقاتل اشاره ای به آغاز بیماری امام نشده است و همان اندازه متعرض شده اند که در شب عاشورا حضرت سخت بیمار بوده است .

در روایت شیخ مفید رحمه الله است که عمر بن سعد لعين جلوی خیمه آمد و زنها به رویش شیون کردند و گریستند و او به یاران خود گفت: کسی به خیمه زنان وارد نشود و تعرض به این پسرک بیمار نکند. زنها از او خواستند که آنچه از آنها برده اند بازگردانند تا خود را بپوشانند. او هم گفت: هر کس متاعی از اینها گرفته به آنها برگرداند، به خدا کسی چیزی پس نداد، سپس بر خیمه های زنان و خیمه امام بیمار پاسبانی گماشت و گفت : آنها را نگهداری کنید، کسی از آنها بیرون نرود و کسی هم به آنها بد نکند، سپس به چادر خود برگشت و در میان یاران خود فریاد کرد: چه کسی داوطلب است که بر حسین اسب تازد؟

طبری گوید : سنان بن انس نزد عمربن سعد آمد و بر در خیمه اوایستاد و فریاد کشید.(1)

بار کن از سیم و زر شترانم *** قاتل شاهنشه دو جهانم

قاتل رادی که باب و مام گرامش *** بهتر خلقند در زمین و زمانم

عمر بن سعد گفت: تو دیوانه ای و هرگز به خود نیایی، او را نزد من آرید، او را آوردند و با چوب دستی پرتابش کرد و گفت : ای دیوانه ! سخنی گویی که اگر ابن زیاد از تو بشنود گردنت را میزند.

ص: 341

[رمز 91 ]

مردمی که آلت دست ستمگران می شوند و به وسيله آنها جنایات بزرگی به نفع آنان انجام می شود تا حد بالغی ساده و احمق هستند وسیاستمداران زبردست از همین سادگی وجهالت آنها سوء استفاده میکنند .

در این عناصر خطرناک ، بی ایمانی وکودنی وسبکی همه دست به دست هم می دهند، با یک کلمه آفرین ویک مشت زر ویک تحریک احساس ، به هر خیانتی دست می زنند، این فرو مایه بدبخت به سادگی طبع خود می داند چه بزرگواری را کشته ولی آنقدر در جهل وحماقت غوطه ور است که نتایج سوء آن را درک نمی کند.

عمر بن سعد که آلوده این جنایت بزرگ شده ، درک می کند که باید به هر وضعی شده است ، پرده روی این خیانت و جنایت کشید و اهمیت آن را از نظر مردم برد و راهش این است که حسین علیه السلام را کوچک معرفی کرد و او را تا حد مجرمی که خونش هدر است پایین آورد و هیچ مناسبت ندارد که مباشر قتل او به این عظمت و بزرگواری ، او را یاد کند، اکنون هر کلمه در ستایش حسین علیه السلام تازیانه ای است که بر روح عمر بن سعد نواخته می شود ووجدان ننگین او را افروخته و سوزان می نماید و از این راه است که او را دیوانه می خواند و به جای جایزه با عصایش می راند.

میگویم: عمر بن سعد، عقبة بن سمعان را که خدمتکار و مولای رباب همسر حسین علیه السلام بود گرفت و گفت: تو کیستی؟ جواب داد: من بنده مملوکی هستم، او را آزاد کرد و ما خبرش را با خبر مرقع بن ثمامه پیش از این نقل کردیم.

راوی گوید : سپس عمر بن سعد در میان یارانش جار کشید: چه کسی داوطلب است که اسب بر بدن حسین بتازد؟ ده کس داوطلب شدند، از آن جمله : اسحاق بن حيوة حضرمی بود که پیراهن حسین علیه السلام را ربود و پیس شد و احبش بن مرثد حضرمی و آمدند و اسب بر

ص: 342

بدن حسین علیه السلام تاختند تا پشت و سینه اش را نرم کردند و به من رسیده که پس از آن احبش بن مرثد در میدان جنگی ایستاده بود و تیر ناشناسی به او برخورد و مرد.

سید رحمه الله گوید : عمر بن سعد در میان یارانش جار کشید: چه کسی داوطلب است که اسب بر پشت و سینه حسین علیه السلام بتازد؟ ده کس داوطلب شدند و آنها اسحاق بن حيوة حضرمی رباینده پیراهن او بود و اخنس بن مرثد و حکیم بن طفیل سنبسي وعمر بن صبیح صیداوی و رجاء بن منقذ عبدی و سلیم بن خیثمه جعفی و واحظ بن ناعم وصالح بن وهب جعفی و هانی بن ثبیت حضرمی و اسید بن مالک (لعنهم الله) و تن حسین علیه السلام را با سم اسبان خود لگدکوب کردند تا سینه و پشتش را کوبیدند.

راوی گوید: این ده کس نزد عبيد الله آمدند و اسید بن مالک یکی از آنها (لعنت خدا بر آنها) گفت:

ماییم که سینه را پس از پشت *** با سم ستور له نمودیم

ابن زیاد گفت: چه کسانید ؟ گفتند: ما با اسبان خود پشت حسین را پایمال کردیم تا استخوان های سینه اش آرد شد. گوید : اندک جایزه ای به آنها داد، ابوعمرو زاهد گوید : در حال این ده کس تأمل کردیم و یافتیم که همه، زنازاده بودند، مختار همه آنها را گرفت و دست و پایشان را به نرده های آهن بست و اسب بر پشت آنها تاخت تا هلاک شدند.

بسته دید، آن را به منزل خود برد و زیر نقار رختشویی نهاد، دو زن داشت، یکی اسدیه بود و دیگری حضرمیه به نام نوار دختر مالک بن عقرب، و آن شب ، نوبت حضرمیه بود .

هشام گوید: پدرم از نوار دختر مالک نقل کرد که خولی سر حسين علیه السلام را آورد و در حیاط زیر نقار رختشویی گذارد و وارد اطاق شد و در بستر خود آرمید و من به او گفتم : چه خبر داری ؟ گفت : ثروت عمرانه ای برایت آوردم، این سر حسین است که در حیاط خانه تو است. گفتم: وای بر تو! مردم طلا ونقره بیاورند و تو سر زاده دختر رسول خدا را بیاوری؟!! به خدا دیگر هرگز با تو سر به بالین ننهم.

گوید: از بستر کناره کردم و در حیاط خانه آمدم، و او زن اسدیه را خواست و وارد بستر خود کرد و من نشستم و نگاه می کردم، به خدا ستونی از نور دیدم که از نقار تا آسمان تنق کشیده بود و پرندگان سفیدی اطراف آن می گردیدند، و چون صبح شد سر را نزد ابن زیاد برد.

و در کتاب "مطالب السؤول" است و "کشف الغمه" که : سر حسین علیه السلام را بشیر بن مالک آورد و برابر ابن زیاد نهاد و گفت:

تا رکابم زسیم وزر پر کن *** که منم قاتل امام شهید

آن که بر هر دو قبله خواند نماز *** در نسب بهتر از سیاه و سفید

و هم بهتر خلق به باب است و به مام

عبيد الله به خشم شد و گفت : چون می دانستی چنین است چرا او را کشتی، به خدا چیزی از من به تو نرسد و تو را به او برسانم، سپس او را پیش داشت و گردنش را زد.

شیخ ابوجعفر طوسی در "مصباح المتهجدين" از عبد الله بن سنان روایت کرده است که بر سید خود، امام ششم علیه السلام وارد شدم، روز عاشورا بود، دیدم رنگش گرفته و اندوه در رخسارش آشکار و قطرات اشکش چون در شاهوار از چشمش سرازیر است، عرض کردم : یابن رسول الله ! برای چه گریه کنی؟ فرمود: تو را غفلت گرفته است؟! نمیدانی در چنین روزی حسین علیه السلام کشته شد؟! عرض کردم: یا سیدی ! درباره روزه آن چه می فرمایید ؟ فرمود: بی نیت روزه دار و افطار کن بی خرسندی و روزه کامل مگیر، یک ساعت پس از نماز عصر افطارکن (نزدیک غروب) با یک شربت آب، زیرا در چنین وقتی از این روز نبرد

ص: 344

از سر آل رسول باز شد و کشتار آنان به پایان رسید و سی تن از خاندان پیغمبر میان جمعی دوستان خود به خاک افتاده بودند که کشتن آنان بر رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم ناگوار بود و اگر آن روز در دنیا زنده بود او را باید درباره آنها تسلیت داد.

گوید: امام ششم علیه السلام گریست تا محاسنش از اشکش خیس شد.

[ رمز 92 ]

روزه در تشريعات اسلامی وسیلۂ اظهار نشاط و شادی و در حقیقت، برنامه جشن اسلامی ما است، به این مناسبت در همه اعیاد اسلامی جز عید فطر و قربان که راحت باش عمومی است ، روزه سنت گردیده است و به همین مناسبت بنی امیه روز عاشورا را یک عید ملی اسلامی اعلام کردند و روزه آن را رسمیت دادند و چون این روز، روز غم و اندوه اهل بیت وشیعیان است روزه آن روا نیست و اگر به پیروی از سنت وقانونگزاری بنی امیه یا به قصد تبرک و شادی و انجام وظیفه ، یک عید ملی اسلامی باشد حرام است، این است که امام می فرماید: آن روز رسمیت روزه ندارد وشعار ماتم دارد و شایسته است دوستان حسین علیه السلام به اعتبار ماتم داری از مفطرات روزه بر کنار باشند و حال گرفتاری به خود گیرند که توان خوردن ونوشیدن ندارد و این یکی از مواردی است که رشد در مخالفت عامه واتباع بنی امیه است.

سید رحمه الله در "اقبال" گوید : بدان که پسین روز عاشورا بود که حرم حسین علیه السلام و دختران و کودکانش اسیر دشمن شدند و به اندوه و افسوس و گریه گرفتار آمدند و روز را به حالی به شب آوردند که شرح اندازه دل شکستگی و خواری آنها در توان خامه من نیست و آن شب را بدون حامی و مردان خود غریبانه گذرانیدند و دشمنان بی نهایت از آنها بیزاری جسته و روگردانی کرده و خوارشان می شمردند، تا بدین وسیله خود را در نزد عمر بن سعد از دین برگشته و یتیم کننده اطفال محمد علیهم السلام و خراشنده جگرها و به عبيد الله بن زیاد زندیق و به یزید بن معاوية كافر که رأس الحاد و عناد بود، مقرب نمایند .

ص: 345

تا آنجا که من در کتاب "مصابيح" دیدم سند را به امام جعفر صادق علیه السلام رسانیده است که فرماید : پدرم محمد بن على علیهماالسلام به من فرمود: از پدرم علی بن حسین علیهماالسلام درباره وسیله نقلیه که یزید برای او فراهم کرده بود پرسیدم، فرمود: مرا بر شتری لاغر و برهنه سوار کردند و سر حسین علیه السلام را بالای نی زدند و زنان ما در عقب من بر استران بی زین، سوار بودند و دیده بانان در پشت سر و اطراف ما حلقه وار با نیزه های کشیده می آمدند، اگر از دیده هرکدام ما اشکی سرازیر می شد، سرش را با نیزه میکوفتند تا ما را وارد شهر دمشق کردند و جارچی فریاد کشید : ای اهل شام ! اینان اسیران خانواده ای ملعونند.

میگویم : گویا به پدر و مادر و عزیزان تو چنین گرفتاری رسیده است، نباید آن را کوچک شمرد و هیچ مسلمانی که مقام بزرگ زادگان را شناسد، نباید آن را کوچک شمارد .

من هم می گویم : پسین روز عاشورا که شد، بایست و بر رسول صلی الله علیه و آله و سلم و با دلی شکسته و چشمی گریان و زبانی سوزناک، آنها را بر این مصائب تسلیت بده و از تقصیر خود در مصیبت داری عذر بخواه و از آنکه مانند عزیز مردگان سوگوار نیستی، بخشش بجو، زیرا بعید است که انسان حق عزاداری این مصیبت هولناک را ادا کند.

در "کامل بهایی" است که عمر بن سعد روز عاشورا و فردای آن روز را تا ظهر هنگام بماند و جمیع شیوخ و معتمدان را بر امام زین العابدین علیه السلام و دختران امیرالمؤمنین علیه السلام و زنان دیگر که همه بیست زن بودند بگمارد، امام بیمار بیست و دو سال داشت و امام باقر علیه السلام چهار سال و هر دو در کربلا بودند و خدا آنها را حفظ کرد.

در "مناقب" است که همه اهل حرم را به اسیری بردند جز شهربانو که خود را در فرات تلف کرد.

[رمز 93 ]

اگر منظور ، مادر امام زین العابدین علیه السلام باشد که طبق روایات صحیحه در حال ولادت امام وفات کرده است و در صحرای کربلا نبوده مگر آنکه شهربانویه نام دیگری از همراهان حسين علیه السلام باشد.

ابن عبد ربه در "عقد الفريد" گوید : دوازده بچه پسر از بنی هاشم اسیر شدند که محمد و علی پسران حسین علیه السلام جزء آنها بودند و فاطمه بنت الحسین علیه السلام با آنها اسير شد و بنیاد حکومت زادگان ابوسفیان متزلزل گردید و آرام نشد تا پادشاهی آنها از میان رفت، تا عبد الملک بن مروان به حجاج بن یوسف نوشت، مرا از خون اهل این خانواده بر کنار دار زیرا خودم دیدم که چون بنو حرب، حسین علیه السلام را کشتند، ملکشان بر باد رفت.

در "تاریخ طبری" است که ازدی گوید : ابوزهير عبسي، از قرة بن قيس تمیمی باز گفت که من نگران بودم که زنان حرم به قتلگاه حسين علیه السلام واهل و اولادش گذشته و شیون کردند و سیلی به چهره زدند، گفت: هرچه را فراموش کنم از یاد نبرم که چون زینب دختر فاطمه ای به برادرش حسین علیه السلام میگذشت و او را به خاک دید، میگفت: یا محمداه ، يا محمداه ! بر تو باد صلوات فرشتگان آسمان، این حسین است که خون آلوده و پاره پاره در میان بیابان افتاده، یا محمداه ! دخترانت اسیرند و ذریه ات کشته افتاده و باد غبار بر تن آنان می ریزد. گوید: به خدا هر دوست و دشمنی را گریاند.

ص: 347

در حدیث معروف که از زائد روایت شده است گوید که امام چهارم علیه السلام فرمود: چون در دشت کربلا آنچه بایست به ما رسید، پدرم و همراهانش از فرزندان و برادران و دیگران ، کشته شدند و زنان و حرمش را بر شتران بی جهاز رو به کوفه می بردند، من به شهدا نگریستم که روی خاک افتاده و کسی آنها را دفن نکرده، سینه ام تنگ شد و به اندازه ای بر من سخت گذشت که نزدیک بود جانم برآید، عمه ام زینب کبری دختر على علیه السلام حالم را دانست و گفت: ای یادگار جد و پدر و برادرانم! چرا با جان خود بازی میکنی؟! گفتم : چگونه بی تابی نکنم و خود را از دست ندهم با آنکه می بینم آقای خود و برادران واعمام و عموزادگان و خاندانم در خاک و خون غلطان و لخت و عریان در میان بیابان افتاده اند، نه کفن شوند و نه به خاک سپرده شوند و نه کسی بر بالین آنها رود و نه انسانی گرد آنها گردد، گویا از نژاد ترک و دیلم باشند .

عرض کرد: از آنچه بینی بی تابی مکن، به خدا پدرت و جدت از رسول خدا سفارش تحمل این مصیبت را داشتند و خدا جمعی از این امت را که فرعون منشان این زمین آنها را نشناسند و معروف اهل آسمانند پیماندار کرده است که این «تن» پاره پاره را جمع آوری کنند و به خاک سپارند و بر سر قبر پدرت نشانه ای گذارند در زمین کربلا که تا همیشه باقی ماند و محو نشود و هر چه پیشوایان کفر و پیروان ضلالت در محو آن بکوشند اثرش روشن تر و کارش روز به روز برتر شود.

[ رمز 94]

که خون چشم آنها را گرفته بود و از حال انسانیت به در شده بودند وعواطف عالیه بشریه از آنها سلب شده بود.

و دوم از نظر تأسفی که برای آن مردم گمراه بر وجود امام که شمع هدایت است مستولی شد وملاحظه کرد که این مردم تا آنجا در تیرگی وظلمت ظلم ، فروشده اند که به کلی مشاعر واحساسات خود را از دست داده وفرق میان مؤمن وکافر و ذریه پیغمبر صلی الله علیه و آله و سلم ونژاد کفار ترک و دیلم نمی گذارند و با همان دیده ای که به کشتگان کفار در میدان های جهاد اسلامی نگاه می کردند به کشتگان اولاد رسول و یاران با ایمان وخداپرست او نگاه می کنند و این همان تأثری بود که بر وجود پیغمبر صلی الله علیه و آله و سلم از ملاحظه گمراهی قریش در بدو بعثت مستولی میشد و خدا در قرآن مجید بدان اشاره فرموده است که «لعلك باخع نفسك ان لا يكونوا مؤمنين» (1): شاید تو خود را هلاک کنی که ایمان نمی آورند!.

زینب کبری «معينة الولاية» متوجه حال امام شد و با قلبی مردانه وزبانی پیمبرانه او را تسلیت داد و از هر دو جهت ، خاطر او را آرام کرد، فرمود : این کشتار فجیع شهیدان را پیغمبر صلی الله علیه و آله و سلم پیش بینی کرده است و خبر داده و ما اهل بیت بر آن دل نهادیم ، نشانه خواری نیست و در پرتو نور شهادت آنان ، گروه بسیاری هدایت شوند و پروانه وار گرد شمع قبور آنان تا همیشه بگردند و فیض معنوی برند.

دفن کردند و شهدای خاندان و اصحابش را که اطراف او به خاک افتاده بودند، در یک قبر، همه را سمت پایین پای آن حضرت خاک کردند و عباس بن علی علیه السلام را در راه غاضریه در همان جا که کشته شده بود و اکنون قبر او است، به خاک سپردند.

در "کامل بهایی" است که حر بن یزید را خویشان در همان جا که کشته شده بود دفن کردند.

و گوید : بنی اسد بر همه قبایل عرب این افتخار را داشتند که: ما بودیم بر حسین علیه السلام و اصحابش نماز خواندیم و آنها را به خاک سپردیم.

ابن شهرآشوب و مسعودی گفته اند: اهل غاضریه که جمعی از بنی اسد بودند، یک روز پس از شهادت آن حضرت، اجساد آنها را به خاک سپردند، ولی گوید : برای بسیاری از آنها قبرهای آماده یافتند و مرغان سفیدی بر گرد آنها دیدند.

در "تذكره" سبط است که زهیر بن قین با حسین علیه السلام واصحابش کشته شد و زنش به غلام او گفت: برو وکفن به آقای خود بپوشان. رفت و دید حسین علیه السلام برهنه افتاده است، گفت: می شود که من مولای خود را کفن کنم و حسین علیه السلام را عریان بگذارم ؟ ! نه به خدا . اول حسين علیه السلام را كفن کرد و سپس مولای خود را در کفن دیگر پیچید.

بدان که در جای خود ثابت شده است که متولی دفن و کفن معصوم باید معصوم باشد و امام را جز امام غسل ندهد و اگر امامی در مشرق از دنیا برود و وصی او در مغرب باشد خدا آنها را همراه کند.

از امام نهم علیه السلام روایت شده است که چون رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم وفات کرد، جبرئیل با فرشتگان و روح که شب قدر فرود می آیند، نازل شدند و دیده امیرالمؤمنين علیه السلام باز شد تا در فراز آسمان ها نگریست و دید که با او وی را غسل میدهند و بر او نماز می خوانند و برای او قبر میکنند، به خدا قبر او را جز آنها نکندند و تا آنگاه که او را در قبر می نهادند، با متصدیان، همکاری کردند و او را در قبر نهادند و آن حضرت با آنها سخن گفت وگوش على علیه السلام باز شد تا شنید که پیغمبر صلی الله علیه و آله و سلم سفارش او را به آن فرشتگان می کند، و گریست و شنید که آنها در پاسخ پیغمبر صلی الله علیه و آله و سلم گفتند :

ص: 350

ما در رعایت او کوتاهی نکنیم، همانا پس از تو او والی بر ما است، ولی جز این بار با دیده خود ما را نخواهد دید. فرمود: در موت امیرالمؤمنین علیه السلام هم حسن علیه السلام و حسین علیه السلام همین وضع را برای تجهیز او دیدند، و دیدند که خود پیغمبر صلی الله علیه و آله و سلم هم با فرشتگان کمک می کند، و چون حسن علیه السلام فوت شد حسین علیه السلام همین وضع را درباره او دید و نگریست که پیغمبر صلی الله علیه و آله و سلم وعلى علیه السلام با فرشتگان کمک میکنند و چون حسين علیه السلام از دنیا رفت، علی بن حسین علیه السلام همین وضع را درباره او دید ... الخ.

[ رمز 95 ]

تشریفات دفن میت در هر ملتی آدابی دارد و برای اشخاص متعین وبزرگ ، تشریفات خاصی معمول است ، جنازه جوان ناکام را گل باران کنند وجنازه افسران شهید را با وضع خاصی به خاک سپرند و درباره دفن امام علیه السلام و پیغمبر صلی الله علیه و آله و سلم هم این تشریفات معنویه مراعات شده است که با شرکت فرشتگان بزرگ انجام میشود ولی بسیار مرموز و نامرئی که امام با آن مقام بزرگی که دارد به طور مکاشفه بر آن مطلع می گردد .

در ضمن احتجاجات حضرت رضا علیه السلام بر «واقفه» است که علی بن ابی حمزه بر او اعتراض کرد: از پدرانت برای ما روایت شده است که متصدی جنازه امام، جز امام نباشد (چون واقفه منکر امامت حضرت رضا علیه السلام بودند و در وقت وفات موسی بن جعفر علیه السلام آن حضرت در مدينه بود و جنازه پدرش زیر نظر دژخیمان هارون در بغداد به خاک رفت، میگفتند : اگر حضرت رضا علیه السلام امام بود باید در دفن و کفن پدر شرکت کند و چون شرکت نکرده، امام نباشد) امام هشتم علیه السلام در جوابش فرمود: بگو بدانم که متصدی دفن امام حسین علیه السلام چه کسی بود؟ امام بود یا دیگری ؟ گفت : متصدی آن، علی بن الحسین علیهماالسلام بود. فرمود: علی بن حسین کجا بود؟ او در کوفه زیر دست عبيد الله زندانی بود ؟ گفت : چنان چه ندانستند، بیرون شد و متصدی امر پدر گردید و برگشت. امام هشتم علیه السلام فرمود : آن که علی بن الحسین علیهماالسلام را توانا کرد که به کربلا آید و متصدی کار پدرش گردد،

ص: 351

صاحب امامت را توانا می تواند کرد که به بغداد آید و متصدی دفن پدر گردد با آن که در زندان و اسیری هم نبوده است.

[ رمز 96 ]

یکی از مقامات بلندعرفانی خلع جسد عنصری است و فعالیت با جسد مثالی که یکی از پرده های هستی نامرئی وجود بشر است و چون امام حاوی مقام شامخ عرفان حقیقی است، بر این معنی قدرت دارد که در مسافت های دور انجام کارهایی کند و با ظهور جسد مثالی خود متصدی مشاغلی گردد و مردم عادی از آن بی خبر باشند.

شیخ طوسی به سند خود از امام صادق علیه السلام روایت کرده است که صبح روزی ام سلمه میگریست، به او گفتند: چرا گریه میکنی ؟ گفت : امشب پسرم حسین علیه السلام کشته شده چون که از درگذشت رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم تاکنون او را به خواب ندیده بودم جز امشب که او را عزادار و دل شکسته به خواب دیدم و عرض کردم: یا رسول الله ! چرا شما را گریان و دل شکسته می بینم؟ فرمود: امشب تا صبح قبر حسین و اصحابش را میکندم.

صدوق از ابن عباس روایت کرده است که نیمه روزی پیغمبر صلی الله علیه و آله و سلم را در خواب دیدم، پریشان و غبارآلود بود و شیشه پرخونی در دست داشت و فرمود: این خون حسینم میباشد که صبح امروز تاکنون آن را برگرفته ام، آن روز را شماره کردند ؛ همان روز بود که حسین علیه السلام کشته شده بود.

روایات بسیاری به مضمون این دو روایت وارد است.

در "مناقب" گوید : در روایت است که ابن عباس پس از قتل حسین علیه السلام پیغمبر صلی الله علیه و آله و سلم را در خواب دید با چهره گرد آلود و پای برهنه و دیده های گریان و دامن پیراهن به کمر بسته و این آیه تلاوت میکرد: «گمان مبر که خدا از کار ستمکاران غافل است»(1) و فرمود: من به کربلا رفتم و خون حسینم را از روی زمین برگرفتم و هم اکنون در دامن من است و می روم تا نزد خدای خود آنها را محاکمه کنم.

ص: 352

در "کامل" ابن اثیر است که ابن عباس در شبی که حسین علیه السلام کشته شده بود در خواب دید که رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم شیشه ای به دست دارد و خون هایی را در آن جمع میکند ، گفتم : یا رسول الله! اینها چیست؟ فرمود: این ها خون حسین و اصحاب او است که به سوی خدا بالا میبرم.

صبح که شد، ابن عباس قتل حسین علیه السلام را به مردم اعلام کرد و خواب خود را نقل کرد وبعد معلوم شد که همان روز کشته شده است .

[ رمز 97]

چون اخبار خوابهای ام سلمه وابن عباس به مضمونهای چندی و در اوقات مختلفه ای روایت شده است نباید آنها را مخالف ومعارض یکدیگر دانست زیرا ممکن است خواب های متعدد دیده باشند و هر کدام آنها به صورتی ، قضیه شهادت را در برابر آنها مجسم کرده باشد.

من میگویم : در کتب معتبره وضع دفن حسین علیه السلام و کسانی که با او کشته شدند، به تفصیل نرسیده است، و از روایت شیخ طوسی برمی آید که بنی اسد حصير تازه ای آوردند و بر بدن حسین علیه السلام فرش کردند، زیرا از دیزج روایت شده که من با غلامان مخصوص خود آمدم و قبر او را شکافتم و حصیر تازه ای دیدم که بدن حسین علیه السلام روی آن بود و بوی مشک از آن دریافت میشد، آن حصیر را به همان وضع که بدن حسین علیه السلام بالای آن بود به حال خود گذاشتم و دستور دادم خاک بر آن انباشتند و آب بر آن بستم.

و نیز در روایت ابي الجارود است که برای اولین بار از بالای سر و پایین پا، قبر حسین علیه السلام را کندند و از آن بوی مشک اذفر برخاست که شکی در آن نداشتند.

و در حدیث مشهور از زائده که صدرش را در پایان فصل گذشته نقل کردم رسیده است که جبرئیل به رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم گفت: این دختر زاده ات (با دست خود به حسین علیه السلام اشاره کرد) با جمعی از ذریه و اهل بیت و نیکان امتت در کنار فرات بر زمینی به نام کربلا کشته شوند، تا آنکه گفت: چون این جمع به آرامگاه خود افتند، خدای عز و جل به دست خود

ص: 353

جان آنها بگیرد و فرشتگان آسمان هفتم با ظرفهای یاقوت و زمرد که پر از آب حیات است و با کفنها و طیب بهشتی فرود آیند و صف به صف بر او نماز گزارند، سپس خداوند قومی از امتت که معروف حکومت کفار نباشند و به گفتار و پندار و کردار ، شرکتی در خون آنان ندارند، برانگیزد تا آنها را به خاک بسپارند و برای قبر سيد الشهدا علیه السلام در آن پهنادشت نشان گذارند که رهبر اهل حق و وسیله فیض یابی مؤمنان باشد و در هر شبانه روز از هر آسمانی صد هزار فرشته بر قبر او احاطه کنند و بر او صلوات نثار کنند و خدا را تسبیح گویند و برای زوار او آمرزش طلبند و نام زوار او را بنویسند. الحديث .

باهم به او مراجعه می کردید، منطق درست شما به او تكيه داشت و او چراغ راه شما بود، هلا! چه بد برای خود پیش آوردید و چه بد باری برای قیامت خود به دوش گرفتید.

نابودی، نابودی، سرنگونی! تلاشها بر باد رفت و دستها از کار ماند و معامله سرمایه را به باد داد، در خشم خدا جا گرفتید وسكه خواری وگدایی بر جبین شما زدند.

وای بر شما می دانید چه جگر گوشه ای از محمد صلی الله علیه و آله و سلم پاره کردید؟ وچه پیمانی از او شکستید؟ وچه خاندان گرامی از او به بازار آوردید؟ وچه پرده حرمتی از او دریدید؟ وچه خونی از او ریختید؟ چیز ناهنجاری آوردید که بسا آسمان ها از هم فرو ریزد وزمین بپاشد و کوهها با خاک یکسان شود به پیمانه روی زمین و گنجایش آسمانها، عروس عملیات شما بی مو، بی سابقه، بدنما، کور وزشت وکج خلق است، عجب کنید اگر که آسمان خون بارد؟ عذاب برای آخرت رسواکننده تر است و آنان یاوری نجویند.

مهلت، شما را سبک سر نکند، زیرا کسی بر خدای عز وجل پیشدستی نتواند وخون خواهی از او فوت نشود.

نه، هرگز! پروردگارت برای ما و آنان در کمین است، سپس این شعرها را سرود:

چه گویید ار پیمبر از شما پرسید ای ملت *** چه کاری از شما سر زد که بودید آخرین امت ؟!

به اهل بیت و اولاد عزیزانم چه ها آمد *** که برخی شان اسیرو جمع دیگرغرقه خونند و بی عزت

نبود این مردم ار کردم وصیت با شما از دل *** که بد رفتار با اولاد من باشید و بی حرمت

ص: 356

همی ترسم که آید بر شما ای مردم کوفه *** عذابی ریشه کن چونان ارم ویران و در ذلت

سپس روی از آنان برتافت».

[رمز 98]

شرح این خطبه را کتابی بزرگ در خور است ، بلاغت وشیوایی وشهامت وتوانایی آن را جز با همین عبارت نتوان ادا کرد که از زبان على علیه السلام درفشانی شده است ، گله وانتقاد وموعظه وارشاد، موشکافی اخلاق فاسد و اسباب فساد در آن به وجه بلیغی بیان شده است.

این خطبه که در برابر دشمنان خونخوار از حنجره زنی اسیر وگرفتار بیرون آمده است، اگر از سرداری نیرومند و امپراطوری ارجمند هم بود مایه بسی شگفت و خیره کننده خطیبان زبر دست بود، آن را جز باکرامت مقام شامخ ولایت زینب علیهاالسلام ، نتوان توجیه کرد.

در قسمت اول خطبه ، سوء تأثیر حکومت ستمکار معاویه را در مردم تشریح کرده و فرموده است چون حکومت ناحق و زور با نیروی خود بر بشر مسلط شود ، چگونه سیرت فرشته مآب او را دیگرگون سازد و این انسان شریف را در منجلاب اخلاق فاسد سرنگون کند، خرد و ایمان او را بدزدد و او را در برابر انجام خدمت های ناروای خود به باد آفرین گیرد ولاف زن کند ، نشانه های رنگارنگ به سینه او بیاویزد و او راخودبين سازد ، ستایش های بی جای او را بپذیرد و او را گزافه گو بار آورد ، خانمهای زیبا به رخ اوکشد و او را چاپلوس زنان هرزه کند ، ناز و کرشمه آقایی خود را به او تحویل دهد و او را دشمن ستا نماید، سر و روی وزبانش خوشنما و فریبنده باشد ولی نهادش پلید و گنده ، بیرونش چون سیم پاک ، درخشان و درونش چون مردار گندیده بدبو وتیره و سرانجامش شکنجه جاویدان وخشم حضرت یزدان .

ص: 357

[رمز 99]

شيون وافسوس زینب ، نه از این است که برادران خود را از دست داده و به اسارت افتاده ، بلکه او در یک موج بی پایان ، تأسف بر حال ملت اسلامی و مردم کوفه گرفتار است و می نگرد که با کشتن حسين علیه السلام وضع عالم اسلامی به کجا کشیده شده است وکاخ عدالت عمومی فرو ریخته ، دیگر این مردم روی آسایش نخواهند دید و از فیوضات معنویه دین نتوانند بهره مند شد و تا همیشه خود و نسل خود را آلوده وننگین و گرفتار کرده اند، و در آینده سیل خون در محیط کوفه به راه می افتند و همه خانواده ها ، داغدار وغمگسار خواهند شد و در پایان ، این محیط آباد و معمورۂ اسلامی تبدیل به ویرانه انباشته از خاک و خون خواهد گردید.

[ رمز 100]

(1) باید از خاندان نبوت باشد (2) رهبر اهل بهشت باشد

(3) صاحب اختیار اعلام جنگ باشد (4) لیدر و سر حلقه حزب باشد (5) صلح جو و آرامش طلب باشد (6) مرهم ریش دردمندان باشد (7) پناه از گرفتاری ها باشد (8) رأی او قاطع ستیزه ها باشد (9) پشتیبان منطق امت باشد (10) رهبر طريقه هدایت باشد.

با این تعلیمات عالیه که زینب پخته کرد و به مردم اعلام نمود ، خودش هم تحت تأثیر آن قرار گرفت و یک بار مانند دریای طوفانی برخروشید ونفرین و لعنت بر آن مردم فرو بارید و نکوهش لایقی از آنها کرد و نوحه مؤثری خواند.

[رمز 101 ]

زینب کبری با این منطق آتشین و پر معنای خود ، انقلاب را آغاز کرد واول نتیجه ای که گرفت این بود که خاندان نبوت را از خطر بزرگی که آنها

ص: 358

را تهدید می کرد نجات داد، زیرا در هر آنی ممکن بود پسر زیاد بد کینه و بد طینت که اکنون مست پیروزی و از همه چیز بی خبر شده ، فرمان قتل آنها را صادر کند و یا ذراری رسول را به بردگی گیرد و به بازارهای دوردست کفار بفرستند ، تا فروش روند و تار و مار گردند ، ولی زینب چنان ماهرانه ومؤثر، نطق کرد که مردم کوفه را فرسنگها از حکومت بد بنیاد اولاد زیاد، عقب راند .

حذام گوید : دیدم همه مردم سرگردان شده اند و انگشت پشیمانی میگزند، شیخی در پهلوی من گریه سر داده بود تا ریشش از اشکش خیس شده بود و دست ها به آسمان برداشته بود و می گفت: پدر و مادرم قربانشان که پیرانشان برگزیده پیرانند و جوانانشان برگزیده جوانان و زنانشان برگزیده زنان، فامیلی گرامی دارند و فضلی بس عظيم. سپس سرود:

بهترین پیران بود پیرانشان ونسلشان *** چون شود سنجیده کی رسوا و بن کن می شود

على بن الحسین علیه السلام فرمود: عمه جان ! بس کن ، از گذشته باید برای آینده عبرت گرفت، تو بحمد الله نیاموخته دانش اندوختی و از پیش خود دلی بینا داری ، به راستی گریه و ناله از دست شدگان را برنگرداند. زینب خاموش شد و آن حضرت فرود آمد و چادر زد و زنان را پیاده کرد و به چادر درآمد.

چپاول کردند وعیالش را اسیر نمودند، من پسر کسی هستم که او را دسته جمعی کشتند و همین افتخار مرا بس.

ای مردم! شما را به خدا می دانید که به پدرم نامه دعوت نوشتید و او را گول زدید و از طرف خود عهد و پیمان با او بستید و با او بیعت کردید و در عوض با او نبرد کردید و او را واگذاشتيد؟ نابود کند شما را آنچه برای خود پیش آوردید وزشت باد نظريه شما، با چه چشمی به رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم نگاه کنید؟ آنگاه که به شما گوید: عترتم را کشتید وحرمتم را بردید، واز امتم نیستید».

گوید : آواز مردم به گریه بلند شد و یکدیگر را فریاد می زدند: شما هلاک شدید و نمی دانید . آن حضرت فرمود:

«رحمت خدا بر آن که اندرزم پذیرد وسفارشم را در راه خدا و رسول خدا وخاندانش نگهدارد که ما را نسبت به رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم پیروی خوبی است».

گفتند: یابن رسول الله ! ما همه شنوا و فرمانبردار و حرمت دار شماییم، نه از تو کناره کنیم و نه رو گردانیم، به ما دستور بده، خدایت رحمت کند ! ما در جنگ و صلح با توایم و از هر که بر تو و بر ما ستم کرده خونخواهی کنیم.

امام فرمود:

«هیهات، هيهات، ای دغل بازان پرنیرنگ! میان شما وهوس بیجای شما مانع بزرگی است، می خواهید به من رو کنید به همان وضعی که پیش از این به پدرانم رو کردید.

نه، هرگز! به پروردگار شتران بانشاط حاجيان، هنوز زخم عمیق کشته شدن پدر وخاندانم در روز گذشته به هم نیامده، داغی که بر دل رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم وپدرم و فرزندانشان آمده فراموشم نشده، استخوان های گردنم را از هم جدا کرده، تلخی آن در میان حلقوم وحنجرهام مانده وتا استخوان سینه گلوگیر من است، خواهشم این است که نه به سود ما باشید و نه به زیان ما».

سپس فرمود:

عجب نه قتل حسین است باب او را هم *** که بود بهتر و مهتر بقتل آوردند

ص: 360

مباش شاد تو ای کوفی از مصیبت ما *** که بد شهادت جدم عظیم تر به خدا

کنار نهر قتیلی است جان به قربانش *** سزای آن که ورا کشت دوزخ آتش

و نیز در آن جا احتجاج فاطمه صغری با اهل کوفه نقل شده:

زید بن موسی بن جعفر، از پدرش، از پدرانش خطبه فاطمه صغری را پس از برگشت از کربلا چنین روایت کرده است:

«حمد از آن خدا است، به شماره شن وریگ وبه وزن عرش تا فرش، حمدش گویم و به او بگروم وبر او توكل كنم وگویم که جز خدا معبودی بر حق نیست، یگانه است و شریک ندارد و محمد صلی الله علیه و آله و سلم بنده و فرستاده او است و فرزندانش را بر کنار فرات، بیگناه سر بریدند، بارخدایا! به تو پناه برم از آن که بر تو دروغ بندم و مخالف آنچه فرو فرستادی از پیمان بر وصایت علی بن ابی طالب که حقش را ربودند بگویم، او را هم بی گناه در یکی از خانه های خدا کشتند چونان که دیروز فرزندانش را کشتند، در آنجا گروهی بودند، به زبان، مسلمان.

سر مباد بر تن آنان، تشنه بود تا روحش نزد خود برگرفتی، ستوده نهاد، پاکنژاد با مناقبی معروف ومذاهبی مشهور، در راه تو از سرزنش وملامت نهراسید.

پروردگارا! در خردسالی به اسلامش رهبری کردی و در بزرگسالی مناقبش را ستودی، همیشه اخلاصمند تو ورسولت بود، صلوات تو بر او باد، تا جانش را دریافتی و نسبت به دنیا زاهد بود نه حريص ونسبت به آخرت با رغبت بود و در راه تو جهاد کرد، او را پسندیدی وبرگزیدی وبه راه راست رهبری کردی.

اما بعد؛ ای اهل کوفه، ای اهل نیرنگ ودغل وتكبر! ماخاندانی هستیم که خداوند ما را به شما گرفتار کرده و شما را به ما آزمایش نموده، گرفتاری ما را خوش داشته و علم به حقیقت و فهم آن را به ما گذاشته، ما گنجور علم وخزينة فهم او باشیم، وحكمت او را بشناسیم ودر بلاد زمینش حجت بندگانش

ص: 361

می باشیم، به کرمش ما را گرامی داشته و به پیمبرش ما را بر بسیاری از آفریدگانش برتری داده، شما ما را تکذیب کردید و به ما کفر ورزیدید وکشتار ما را حلال دانستید واموال ما را غارت کردید، گویا ما كفار ترک وکابل بودیم، و دیروز بود که جد ما را کشتند و از تیغ شما خون ما خاندان می بارد، برای کینه دیرینه، دیده خود را روشن ساختید ودلشاديد از گستاخی بر خدا ونیرنگی که باختید، خود را به خونریزی وغارت اموال ما خوشدل نکنید زیرا آنچه از مصیبت های بزرگ و کشتار سترگ به ما رسید، طبق این آیه است: «در زمین و در جان شما مصیبتی نرسد جز آن که در کتاب است، پیش از آنکه آن را بهبود بخشیم زیرا آن بر خدا آسان است؛ تا تأسف نخورید بدانچه از دست شما رفته و خرسند نشوید بدانچه به شما داده؛ خدا هیچ کسی را که به خود ببالد وبنازد دوست ندارد».(1)

ریشه کن شوید، در انتظار عذاب باشید که هم اکنون بر شما درآمده وپیاپی نقمت های آسمانی بر شما آید و شما را بدانچه بر سر خود آوردید بساید وبه جان هم بیندازد و برای ستمی که بر ما کردید در قیامت، مخلد در عذاب الیم باشید، هلا! لعنت خدا بر ستمکاران، وای بر شما می دانید و می فهمید؟ آخر با چه دستی به ما نیزه زدید؟ با چه روحیه به جنگ ما آمديد؟ با چه قدمی به راه افتادید تا با ما نبرد کنید؟

دل های شما قساوت گرفته وجگرتان آهنين شده ودلتان کور شده و چشمتان مهر خورده، شیطان شما را جادو کرده و برای شما دیکته نموده و چشم شما را بسته و راه به جایی نبرید.

نابودی بر شما ای اهل کوفه! چقدر خون از رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم پیش شما است؟ و چه اندازه به گردن دارید؟ باز هم با برادرش علی بن ابیطالب (جدم) پیمان شکنی کردید و با فرزندانش که عترت پیغمبر و پاکان ونیکان بودند ویکی از شما بدان افتخار کرد و گفت:

ص: 362

ماییم که کشتیم علی و اولادش *** با نیزه و تیغ هندی فولادش

زن های حرم را به اسیری بردیم *** ما شاخ زدیم هر چو بادا بادش

خاک بر دهنت ای گوینده! به کشتن مردمی مینازی که خدایشان ستوده و پاک نموده و پلیدی را از آنان برده، دم در کش و چون پدرت همچون سگان بر سردم نشین، همانا هر مردی آن دارد که پیش فرستد، وای بر شما برای آنکه خدا ما را فضیلت داده به ما حسد بردید:

ما را چو گناهی است که دریای پرآبیم *** دریای تو خشک است و نپوشد تن کرمی

این فضل خدا است، به هر که خواهد، دهد، هر که خدا را نوری نداده، نوری ندارد».

گوید: آواز گریه ها بلند شد و گفتند: ای دختر پاکان ! بس کن، دل ما را آتش زدی و گردن ما را به زیر کردی و درون ما را برافروختی.

و او خاموش شد، درود بر او و پدرش و جدش .

سپس فرمود:

کشتید برادرم شکیبا *** بر مادر تان هزار وای ای وا

زود است سزای خود بیابید *** در آتش شعله ور درآیید

خونها که خدا حرام داند *** قرآن و سپس از آن محمد

رختید و به نار مژده گیرید *** در دوزخ خلد چون بمیرید

گریم همه عمر بر برادر *** بر خیر بشر پس از پیمبر

با اشک و سیل وهمچو باران *** برگونه روانه جاودانان

راوی گوید : مردم از گریه و شیون جنجال کردند، زنها موپریشان نموده و خاک بر سر ریخته و چهره خراشیده و سیلی به صورت زده و وای وای می گفتند، مردها گریستند و ریش برکندند، مانند آن روز زن و مرد گریان دیده نشده است.

علامه مجلسی در "بحار" از بعضی کتب معتبره بدون ذکر سند، از مسلم گچکار روایت کرده، گفت: ابن زیاد مرا برای تعمیر دارالاماره کوفه خواسته بود، در این میان که درها را گچ کاری میکردم، یک بار از اطراف شهر کوفه شیونها بلند شد، خدمتکاری که از ما پذیرایی می کرد آمد، گفتم: چه خبر است که در کوفه جنجال است ؟ گفت : سر یک خارجی را وارد کردند که بر یزید شوریده . گفتم : این شورشی کیست ؟ گفت: حسین بن علی . صبر کردم تا آن خدمتکار رفت و چنان مشت بر روی خود کوفتم که ترسیدم چشمانم برآید و دست خود را شستم و از پشت قصر بیرون رفتم و خود را به میدان کوفه رسانیدم، من ایستاده بودم و مردم در انتظار اسیران و سران بودند که نزدیک چهل هودج بر چهل شتر رسید و میان آنها زنان و حرم و فرزندان فاطمه علیها السلام بودند و امام بیمار علیه السلام بر شتر بی جهازی سوار بود و خون از پاهایش فواره میزد و با این حال می گریست و می فرمود:

ای امت بد، میاد باران *** بر زرع شما تباهکاران

شرمی نه زجد ما محمد *** کردید و نه از خدای سرمد

در روز پسین که با پیمبر *** باشیم و لوای عدل بر سر

پاسخ چو دهید زین جنایت ؟ *** در پرسش آن شه عدالت

بر اشتر بی جهاز ما را *** رانید به شهر و دشت و صحرا

ص: 364

گویا که نه دین زپرتو ما *** دارید ونه مانژاد زهرا

اولاد امیه ظلم تا چند! *** تاکی ندهید گوش بر پند

شادید و چغانه کوب برما *** دشنام دهیدمان به هر جا

جدم نه پیمبر خدا او است *** هادی بشر زگمرهی او است

ای وقعه طف حزن آور *** هتاک ستار جمع بدتر

گوید: اهل کوفه خرما و نان و گردو به دست کودکانی که بر محمل اسیران بودند میدادند، ام كلثوم فریاد زد: ای اهل کوفه! صدقه بر ما حرام است. و آنها را از دست و دهان کودکان میگرفت و به زمین می انداخت.

گوید: این سخنان را می گفت و مردم از این پیش آمد ناگوار می گریستند، ام کلثوم سر از محمل بیرون کرد و به آنها گفت: خاموش باشید ای اهل کوفه! مردان شما ما را کشتند و زنان شما بر ما گریه کنند، حاکم میان ما و شما خدا است در روز جزا

در این میان که با آنها سخن می گفت شیونی برخاست و سرها را آوردند، سر حسین علیه السلام جلوی آنها بود و آن سر زهری و قمری بود و از همه مردم به رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم شبیه تر بود، ریشش خضاب سیه مانندی داشت و چهره اش چون قرص ماه تابنده بود، و باد، آن را بر سرنیزه به راست و چپ می برد، زینب روی گردانید و سر برادر را دید و پیشانی به چوبه محمل کوفت و ما به چشم خود دیدیم که خون از زیر روپوشش بیرون ریخت و با سوز دل به وی اشارت کرد و می گفت:

ای مه نو که هنوزت نشده وقت کمال *** ناگهان برده خسوفت زجفا سوی زوال

ای عزیز دل من باور من کی میشد *** که قضا و قدر این روز سیه داده مجال

ای برادر به سخن فاطمه ات را بنواز *** که دلش آب شد و گشت زغم مالامال

ای برادر دل پر مهر و وفای تو کجا است *** از چو بی مهر شد و کرد فراموش عیال

ای برادر تو ندیدی که علی گشت اسیر *** بی پدر بود و جوابی نتوانست وسؤال

هر گهش دشمن بی رحم بیازرد بگفت *** واحسیناه و روان اشک به چهرش بی حال

ای برادر ببرش گیر و به گرمی بنواز *** بکن آرام دل پرزهراسش فی الحال

ای دریغا زیتیمی که برآرد فریاد *** ای پدرجان و جواب از پدرش هست محال

ص: 365

[ رمز 102 ]

در فن رثاء که یکی از فنون هفتگانه ادب عربی است ، شعری به این بلاغت وجانگدازی وسوگ پردازی دیده نشده است و از جز زینب شنیده نشده . یکی از نکات بلاغت این قطعه در همان شعر اول این است که سر برادر را به هلال و ماه نو (که تا شب سوم ماه) است تشبیه بلیغی کرده و در این تعبیر اسرار فراوانی مندرج است ، مردم دنبال او می گردیدند و او را با انگشت به هم می نمودند و بالای نیزه در افق نزدیکی نمایان بود و طلیعه عهد نوی در تاریخ اسلام محسوب می شد و با شهادت او محیط اسلامی که بر اثر سیاست شوم معاویه ، شب ظلمانی گردید و در محاق بود دورۀ تازه ای را آغاز کرد و بر اثر شهادت ابی عبدالله وگردش سر او در شهرها ، افق تاریک تاریخ اسلام ، روشن و باز شد.

اینها پاره ای از اسرار این تعبیر کرامت شعار آن مخدره است و سپس یک نکته علمی را در تعبير خود گنجانیده و فرمود: تو ماه نوی و نباید دچار خسوف شوی ، زیرا خسوف طبق قانون نجومی در موقع مقابله است که قرص قمر به کمال رسیده و بدر شده و زمین میان جرم قمر و آفتاب ، فاصله می شود و سایه بر ماه می اندازد ولی این ماه نو زینب بدر نشده، دچار خسوف گردیده بود، از این راه می فرماید خسوف او را غافلگیر کرده و به ناگهانی ربوده است و شاید کنایه از گرد و خاک و خاکستری بوده که بر چهره منور برادر دیده .

بنا بر این (لما استتم كمالا) با لام تأکید و «ما» نفی ترکیب شده وتشدید ندارد، چنان چه معروف است و بر فضلا هم اشتباه شده و بعلاوه از آنکه سیاق و معنای ادبی و بلند شعر دلیل آن است ، وزن عروضی آن هم مؤید این معنا است چنان چه بر اهل فن عروض پوشیده نیست و ما هم روی همین معنای نفی، آن را به شعر فارسی ترجمه کردیم .

ص: 366

سعید بن معاذ و عمربن سهل هم حاضر بودند که عبيد الله با چوب دستی بینی و چشمان حسین علیه السلام را میزد و آن را به دهان مبارکش فرو میکرد.

ازدی گوید : سليمان بن ابی راشد از قول حمید بن مسلم نقل کرد که عمر بن سعد مرا خواست و نزد خانواده اش روانه کرد تا به آنها مژده فتح و سلامتی او را بدهم، آمدم خبر به خانواده اش رساندم و رفتم و وارد دارالاماره شدم و دیدم ابن زیاد جلوس کرده و دسته ها آمدند و به آنها بار داده شد و به مردم اجازه ورود دادند و من هم با دیگران وارد شدم و دیدم سر حسین علیه السلام را جلوی او گذاشتند و او با چوب دستی تا یک ساعت به دندان های او میکوفت.

چون زید بن ارقم دید دست نمی کشد گفت: چوبت را از این دندانها بردار، بدان خدایی که جز او معبودی نیست من خودم دو لب رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم را بر روی این دندانها دیدم که بوسه می زد. سپس بغض آن پیرمرد ترکید و گریه سرداد، ابن زیاد گفت : خدایت بگریاند، به خدا اگر پیری نبودی که خرف شده و خردش رفته ، گردنت را می زدم.

گوید: برخاست و بیرون رفت، چون من از دارالاماره بیرون آمدم شنیدم مردم میگفتند: به خدا زید بن ارقم نطقی کرد که اگر پسر زیاد بشنود، او را میکشد . گفتم : چه گفت ؟ گفتند: می گفت: یک بنده بنده ای بدست آورد و همه مردم را خانه زاد خود دانست ( این یک ضرب المثل عربی است) ای گروه عرب! شما از امروز دیگر بنده هستید، پسر فاطمه را کشتید و پسر مرجانه را فرمانده خود کردید، او نیکان شما را می کشد و بدان شما را بنده خود می کند، تن به خواری دادید، مرگ بر کسی که تن به خواری دهد.

[ رمز 103 ]

زید بن ارقم از دوران کودکی در پرورش پیغمبر اسلام صلی الله علیه و آله و سلم بود و در غزوات بسیاری همراه آن حضرت خدمت می کرد و مردی درست و با اخلاص بود و قرآن در سوره منافقون گفتار او را درباره منافقان تصدیق کرد، شیعه وسنی اخبار بسیاری از او روایت نموده و او را مورد اعتماد میدانند، سیاست زنجیروار بنی امیه به طوری سخت بود که این مردان بزرگ را خانه نشین و از خود بی خود کرده بود.

ص: 368

شهادت ابی عبدالله این عناصر فعالی که بر اثر این سیاست شوم وستمگرانه افسرده و یخ زده بودند، به جنبش انداخت و پس از شورش آتشین آن زن، از بکر بن وائل در دشت کربلا، اکنون زید بن ارقم مشتعل شده و زبانه می کشد و شورش ضد اموی را با همین عمل مختصر ونطق کوتاه و پر معنای خود اعلام می دارد و جوهر حکومت ستمکاران را در این دو کلمه خلاصه می کند : (خوبان را می کشند و بدان را برده خود می کنند).

در "تذکرہ" سبط و "صواعق" طبق نقل از "تبر المذاب" نیز وارد است که، زید قیام کرد و می گفت: ای مردم! شما از امروز بندگانید ، پسر فاطمه را کشتند و پسر مرجانه را فرمانده کردید ، به خدا نیکان شما را میکشد و بدان شما را بنده خود می کند، مرگ بر کسی که به خواری و ننگ تن در دهد!.

سپس به ابن زیاد گفت: من برایت حدیثی بگویم که از این سخن بر تو ناگوارتر باشد ، من خودم رسول خدا را دیدم که حسن علیه السلام را به زانوی راست و حسین علیه السلام را بر زانوی چپ نشانده بود و دست بر سر آنها گذارده بود و گفت : «بارخدایا ! من این دو را با مؤمنین شایسته به تو سپردم» ای پسر زیاد! تو با امانت رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم چه کردی؟!

نیز در "تذكره" سبط است که در "مفردات بخاری" از ابن سیرین نقل کرده که، سر حسین علیه السلام را میان طشتی جلوی ابن زیاد گذاردند، با چوب دستی به دندان های پیشین او زد و آنها را ستود، انس بن مالک نزد او بود، گریست و گفت: از همه به رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم شبیه تر بود، در روی مبارکش آثار وسمه یا خضاب سیاه بود. و گفته اند که آفتاب رنگش را تغییر داده بود و رنگ دیگری نبود.

هشام بن محمد گوید : چون سر را نزد ابن زیاد گذاردند، کاهن ابن زیاد به او گفت : برخیز و پا بر دهان دشمنت گذار.

میگویم: سپس چیزی گفته است که من نقل آن مصیبت ناگوار را دل ندارم، و مهیار چه خوب سروده است:(1)

ص: 369

منبرش بر سر گذارند از برای احترام *** زیر پا اولاد امجاد و را داده مقام

[رمز 104]

کاهن که در لغت عرب معنی غیب گو و طالع بین دارد و از ملازمین ومخصوصین ابن زیاد بوده است و از عناصر بیگانه وجاسوسان مخالف اسلام بوده که برای از بین بردن اسلام به عنوان کاهن ومستشار وارد دستگاه حکومت اسلامی شده و در هر فرصت، حداکثر استفاده را بر زیان اسلام می نموده است ، این کاهن ملازم پسر زیاد از قماش همان سرجون رومی مستشار معاویه و یزید بود که به وسیله او ابن زیاد به حکومت کوفه منصوب شد و این جنایت را مرتکب گردید و اکنون به وسیله این همکار شیطان او ، ابن زیاد اهانت به آل رسول را به نهایت می رساند .

خدا مختار را جزای خیر دهد که از ابن زیاد انتقام کشید، شیخ ابوجعفر طوسی و شیخ ابن نما روایت کرده اند که چون سر ابن زیاد را برای مختار آوردند، غذا می خورد، خدا را بر این پیروزی حمد گفت و اظهار داشت که سر حسین علیه السلام را وقتی نزد ابن زیاد گذاشتند که غذا می خورد و من هم غذا می خورم که سر ابن زیاد را برایم آوردند، و چون از خوردن فارغ شد برخاست و با کفش خود روی ابن زیاد مالید و آن کفش را به غلام خود داد و گفت: آن را بشوی که بر روی نجس کافری نهاده ام.

سپس گفته است که قیس بن عباد نزد ابن زیاد بود، به او گفت: درباره من وحسین چه گویی ؟ گفت : روز قیامت جد و پدر و مادر حسین از او شفاعت کنند و جد و پدر مادر تو هم از تو شفاعت کنند، ابن زیاد غضب کرد و او را از مجلس خود بیرون کرد.

ص: 370

مدائنی گوید: مردی از بکر بن وائل به نام جابر یا جبیر حاضر واقعه بود، چون دید که ابن زیاد با سر حسین علیه السلام چنان می کند در دل خود نذر کرد که اگر ده مسلمان بر ابن زیاد خروج کنند، با آنها همدست باشد و چون مختار به خونخواهی حسین علیه السلام برخاست و دو لشكر با هم مقابل شدند، و همین مرد به میدان رفت و می گفت:

هر چه را بینم تباه است ای پسر *** جز مقام نیزه در ظل فرس

سپس حمله به صفوف ابن زیاد کرد و فریاد کشید : ای ملعون، ای جانشین ملعون؟ مردم از دور ابن زیاد متفرق شدند و با خود ابن زیاد دو نیزه رد و بدل کردند و هر دو کشته بر زمین افتادند و بعضی گفته اند: ابن زیاد را ابراهیم بن اشتر کشته و آن را در جای خود نقل کنیم.

نیز در "تذكره" از "طبقات ابن سعد" نقل کرده که مرجانه ، مادر ابن زیاد، به پسرش گفت : ای خبیث ! پسر رسول خدا را کشتی؟! به خدا هرگز بهشت را نخواهی دید.

ابن زیاد همه سرها را که بیش از هفتاد بودند، در کوفه بر سر چوب نصب کرد و پس از سر مسلم بن عقیل این سرها در محیط اسلام برای اولین بار بر چوب نصب شدند .

شیخ مفید رحمه الله گفته : عيال حسين علیه السلام را نزد ابن زیاد بردند و زینب هم ناشناس با جامه های بسیار پست خود با آنها بود.

در روایت طبری است که زینب جامه های پست خود را پوشید و خود را ناشناس کرد و کنیزان گرد او را گرفتند . شیخ مفید گفته : زینب گذشت تا در گوشه قصر نشست و کنیزان گرد او حلقه زدند، ابن زیاد گفت: این زن که با زنان خود گوشه ای نشست، چه کسی بود؟ زینب جوابش نگفت، دوباره و سه باره پرسید، یکی از کنیزان گفت : این زینب زاده فاطمه دختر رسول خدا است. ابن زیاد به او رو کرد و گفت: حمد خدا را که شما را رسوا کرد و کشت و پدیده شما را دروغ در آورد.

زینب علیها السلام فرمود: حمد خدا را که ما را به پیغمبرش گرامی داشت و از پلیدیها به نهایت پاکیزه کرد، همانا فاسق، رسوا می شود و فاجر ، دروغ می گوید و او غیر از ما است و الحمد لله.

ص: 371

ابن زیاد گفت: خدا با خاندانت چه کرد؟ فرمود: برای آنها شهادت را مقدر کرده بود و به آرامگاه خود رسیدند و خدای تعالی میان تو و آنها جمع کند و در برابر حضرت او با تو محاکمه و دادخواست کند.

در روایت سید است که فرمود: من جز نیکی چیزی ندیدم ، اینها مردانی بودند که خدا برای آنها شهادت مقدر کرده بود و به آرامگاه خود بسیج شدند و خدا میان تو و آنها جمع کند و تو محاکمه و بازپرسی شوی ، ببین آن روز پیروزی با کیست؟ ای پسر مرجانه! مادر بر تو بگرید.

راوی گوید : ابن زیاد غضب کرد و قصد او را نمود.

در "ارشاد" گوید : ابن زیاد غضب کرد و بر او افروخت، عمرو بن حریث گفت: ایها الأمير! این زن است و زن به گفتار خود مؤاخذه نشود و بر خطای خود مذمت نگردد . ابن زیاد گفت: خدا دل مرا از طاغيه تو و عصیان خانواده تو شفا داد.

زینب رقت کرد و گریست و فرمود: به جان خودم پیر و برنایم را کشتی و خاندانم را برانداختی و شاخه هایم را بریدی و ریشه ام را کندی ، اگر دلت از این خنک شود.

ابن زیاد گفت: این زن سجع بافی است و پدرش هم سجع باف و شاعر بود.

فرمود: زن را چه به سجع بافی! من از سجع تراشی رو گردانم ولی از سینه پر آشوب این سخن برخاست.

على بن الحسین علیه السلام را نزد او آوردند، گفت: تو کیستی ؟ فرمود: على بن الحسینم . گفت: مگر خدا علی بن الحسين را نکشت؟ زین العابدین فرمود: من برادری داشتم به نام علی که مردم او را کشتند . ابن زیاد گفت: خدا او را کشت.

زین العابدین فرمود:

«اللَّهُ يَتَوَفَّى الْأَنْفُسَ حِينَ مَوْتِهَا»: «وقت مرگ، خدا هر جانی را قبضه کند».(1)

ابن زیاد غضب کرد و گفت: باز هم جرأت جواب مرا داری و در تو توان رد بر من مانده است ؟! او را ببرید و گردن بزنید، زینب به او چسبید و گفت: ای پسر زیاد! خونهایی که از

ص: 372

ما ریختی برای تو بس است. و او را در آغوش کشید و گفت : به خدا من از او جدا نشوم ، اگر میکشی، مرا هم با او بکش.

ابن زیاد ساعتی به آنها نگریست و گفت: در رحم چه اسرار عجیبی است؟ به خدا گمان دارم دوست دارد او را با وی بکشم، او را واگذارید که من او را به درد خود گرفتار میبینم(1)

[ رمز 105 ]

زینب کبری «معينة الولايه» در این مورد هم برای بار سوم، حجت خدا زین العابدین بیمار را با فداکاری و شهامت عجیبی از دست ابن زیاد که بهانه برای قتل او می جست ، نجات داد.

در "تذکرۂ سبط" است که گفته اند: رباب دختر امرء القيس زن حسين علیه السلام سر مقدس را برداشت و به دامن گذاشت و بوسید و می گفت:

واحسیناه زیادش نبرم هرگز من *** که براو دشمن بی اصل چو سان نیزه کشید

کربلا روی زمینش تن بی سر انداخت *** کربلا تر نکند دشت تو را رب حمید

سید رحمه الله گوید : چون زینب به ابن زیاد گفت: کسی از ما باقی نگذاشتی و اگر خواهی او را هم بکشی، مرا با او بکش، امام بیمار به او فرمود: عمه جان ! بس کن تا من با او سخن کنم، و رو به ابن زیاد کرد و گفت: مرا از کشتن می ترسانی؟ نمیدانی کشته شدن ما را عادت است و کرامت ما در شهادت است؟

ص: 373

سپس ابن زیاد امام بیمار و خاندان او را در خانه ای که جنب مسجد بزرگ کوفه بود بازداشت کرد و زینب اعلام کرد: زنان عرب حق ندارند نزد ما بیایند، تنها ام ولد و کنیز نزد ما آید که مثل ما اسیری کشیده.

ابن زیاد دستور داد سر حسین علیه السلام را در کوچه های کوفه بگردانند .

در این جا ذکر این اشعار سزا است :

سر سبط رسول و زاده هم جانشین او *** سرنیزه برآمد از برای ناظرین او

بود در منظر و در مسمع کل مسلمانان *** نه دلسوزی بود نه منکری بر طبق دین او

ز دیدار تو ای سر دیده ها گشته است نابینا *** کند کرگوش هر فردی نوای آهنین او

شده چشمان خواب آلوده اعدای حق بیدار *** به خواب اندر شدستی چشمهای نازنین او

گلستان آرزو دارد که گورستان او باشد *** ببوسد هر دمی پای سعید زائرین او

شیخ ما صدوق در "امالی" و فتال نیشابوری در "روضه" از دربان عبيد الله بن زیاد نقل کرده که چون سر حسین علیه السلام را نزد او آوردند، دستور داد او را در طشت طلا جا دادند و با چوب دستی به دندان های پیشین او می زد و می گفت: ای ابا عبد الله ! زود پیر شدی!

مردی از حاضران گفت: من رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم را دیدم که جای چوبت را می بوسید . جواب گفت: امروز به روز بدر است، و دستور داد علی بن الحسین علیه السلام را زنجیر کردند و با زنان حرم و اسیران به زندان بردند و من همراه آنها بودم، همه کوچه ها از زن و مرد پر بود و به چهره می زدند و گریه میکردند.

آنها را به زندان انداختند و در را بستند، سپس ابن زیاد على بن الحسين علیه السلام وزنها را خواست و سر حسین علیه السلام را حاضر کرد و زینب با آنها بود و ابن زیاد گفت: حمد خدا را که شما را رسوا کرد و کشت (و حدیث را کشیده تا گفته) ابن زیاد دستور داد آنها را به

ص: 374

زندان برگردانیدند و مژده کشتن حسین علیه السلام را به اطراف نوشت و اسیران را با سر حسین علیه السلام به شام فرستاد.

به او داد و از خود دفاع میکرد و می سرود:

پسر صاحب فضلم که عفیف است به نام *** باب او باشد و ام عامرخوشنامم مام

از شما مرد زره پوش و قبادوش ويلان *** زدم و کشتم و بر خاک نمودند مقام

دخترش میگفت: پدرجان! کاش مرد بودم و امروز جلوی تو با این نابکاران و کشنده های عترت نیکان میجنگیدم. و لشکر از هر سو بر او احاطه کرده بودند و او از خود دفاع میکرد و کسی به او دست نمی یافت و از هر سو می آمدند، دخترش به او میگفت. تا فزونی گرفتند و او را در تنگنای محاصره گذاشتند و دخترش فریاد زد: واذلاه پدرم را احاطه کردند و یاوری ندارد. و او شمشیر خود را می چرخانید و می گفت:

به والله گر دیده ام باز بودی *** نبودی شما را رجوع و ورودی

راوی گوید: حمله را ادامه دادند تا او را دستگیر کردند و نزد ابن زیاد آوردند و به او گفت : حمد خدا را که تو را رسوا کرد.

عبد الله بن عفیف در جوابش گفت: ای دشمن خدا ! برای چه مرا رسوا کرد؟:

به والله اگر دیده ام باز میشد *** نبودی شما را به من دسترس

ابن زیاد گفت: ای دشمن خدا ! درباره عثمان چه گویی ؟ در جوابش گفت : ای پسر بنده علاج و زاده مرجانه! - دشنامی هم به او داد - تو را به عثمان بن عفان چه کار که خوب کرد یا بد؟ اصلاح کرد یا تباه ؟ خدای تبارک و تعالی ولی خلق خویش است و میان آنها و عثمان به عدالت و حق، حکم می کند، تو از پدرت و خودت و از یزید و پدرش از من بپرس. عبيد الله بن زیاد گفت: به خدا از تو نمی پرسم تا با غصه بمیری.

عبد الله بن عفیف گفت : الحمد لله رب العالمين، من از خدا (پروردگارم) درخواست کرده بودم که شهادت روزی من کند پیش از آنکه مادر تو را بزاید و از خدا خواسته بودم آن را به دست بدترین خلق خود و مبغوض ترین آنها نزد او بنهد و چون چشمانم کور شده بود نومید شدم و اکنون بحمد الله پس از نومیدی، آن را به من روزی کرد و دانستم که دعای دیرین مرا اجابت کرده .

ابن زیاد گفت : گردنش را بزنید، گردن او را زدند و در «سنجه» او را به دارش آویختند .

ص: 376

شیخ مفید رحمه الله گفته : چون دژخیمان او را گرفتند، به شعار ازد فریاد کشید و هفتصد مرد ازدی دور او جمع شدند و او را از دژخیمان ستاندند و ابن زیاد در دل شب فرستاد او را از خانه اش بیرون آوردند و گردنش را زد و در سنجه اش به دار آویخت و چون صبح شد ابن زیاد سر حسین علیه السلام را فرستاد تا در میان کوچه های کوفه و همه قبایل گردانیدند.

زید بن ارقم گوید: من در بالاخانه ای بودم که سر را بالای نیزه بر من عبور دادند و چون برابرم رسید شنیدم قرائت می کرد: «أَمْ حَسِبْتَ أَنَّ أَصْحابَ الْكَهْفِ وَ الرَّقِيمِ كانُوا مِنْ آياتِنا عَجَباً»(1) موی بر تنم راست شد و فریاد کردم: یابن رسول الله ! بر تو و کار تو عجیب تر است و عجیب تر!.

چون از گردش آن در شهر کوفه فارغ شدند، آن را به دارالاماره برگردانیدند و ابن زیاد آن را به زحر بن قیس سپرد وبا سرهای اصحاب او برای یزید بن معاویه فرستاد.

سید گوید : ابن زیاد یک نامه به یزید نوشت و قتل حسین علیه السلام و وضع خاندانش را به او خبر داد و نامه دیگر به عمرو بن سعد بن عاص حاکم مدینه به همین مضمون نوشت.

طبری، از هشام، از عوانه بن حاکم کلبی که گوید : چون حسین علیه السلام کشته شد و بنه و اسیران را به کوفه نزد عبيد الله آوردند و زندانی کردند، اسیران در زندان بودند که سنگی در آن پرتاب شد و نامه ای بدان بسته بود و در نامه نوشته بود که در روز فلان با پست از یزید راجع به شما دستور خواسته شده و تا چند روز دیگر می رود و برمی گردد و در برگشت که فلان روز است، اگر آواز تکبیر به گوش شما رسید، یقین داشته باشید که قتل عام می شوید و اگر تکبیر نشنیدید در امانید ان شاء الله .

گوید : دو سه روز پیش از مراجعت پست، نامه ای به زندان افکندند با تیغ تراش که به سنگی بسته بود، در نامه نوشته بود: وصیت کنید و عهد خود را بسپارید که پست، فلان روز می رسد، پست، فلان روز رسید و آواز تکبیر بلند نشد و نامه ای آمد که، اسیران را به سوی من روانه کن.

[ رمز 106 ]

از این روایت سختی وضع زندانهای حکومت یزیدی مفهوم می شود

ص: 377

و استفاده می گردد که خاندان امام علیه السلام در چه زندانی جا داشتند و چه شکنجه و سختی می کشیدند .

رسانیدن نامه به وسیله پرتاب با سنگ دلیل آن است که به هیچ وجه دسترسی به آنها نبوده و مأمورین مخلص و محرم دستگاه حکومت هم نمی توانستند نزد آنها رفت و آمد کنند و گویا در قلعه محکمی که باروهای بلندی داشته زندانی بودند و مدت زندان آنها هم طولانی شده زیرا تا پست از کوفه به دمشق رود و باز گردد ، روزها طول می کشد .

عبيد الله، مخفر بن ثعلبه و شمر بن ذی الجوشن را خواست و گفت: باید اسیران و سر حسین را نزد یزید ببرید. و آنها بیرون شدند تا به یزید وارد شدند.

در "کامل" ابن اثیر است که پس از برگشت عمر بن سعد از کشتن حسین علیه السلام ابن زیاد به او گفت: ای عمر ! آن نامه ای که درباره دستور کشتن حسین علیه السلام به تو نوشتم برای من بیاور . در جواب گفت: من دستور تو را اجراء کردم، نامه گم شده است. گفت: باید آن را به من بدهی. گفت: گم شده. گفت: باید آن را بیاوری. گفت: آن را گذاشتم تا به خدا بر پیرزن های قریش مدینه به عنوان عذرخواهی از طرف من بخوانند، هلا! به خدا درباره حسین، من به تو نصیحتی کردم که اگر به پدرم سعد بن ابی وقاص کرده بودم هر آینه حق پدری او را ادا کرده بودم.

عثمان بن زیاد برادر عبيد الله گفت: راست گفت، به خدا من دوست داشتم که تا قیامت به بيني همۀ اولاد زیاد مهاری باشد و حسین علیه السلام کشته نشود. عبيد الله بن زیاد هم این سخن را انکار نکرد.

در "تذكره" سبط گوید : بعد از آن، عمر بن سعد از مجلس ابن زیاد برخاست که به خانه خود رود، در راه می گفت : هیچ کس به بدبختی من از میدان جنگ برنگشته ، من ابن زیاد ظالم فاحشه زاده را فرمان بردم و خدای عادل را نافرمانی کردم و قرابت باشرافت خاندان پیغمبر را قطع کردم.

مردم از او کناره گرفتند و چون به جمعی از مردم بر می خورد از او رو برمی گردانیدند و هر

ص: 378

وقت پا به مسجد میگذاشت، مردم از آن بیرون می آمدند و هر کس او را میدید دشنام میداد و خانه نشین بود تا وقتی کشته شد.

ابوحنیفه دینوری گوید: از حمید بن مسلم نقل شده که عمر بن سعد با من رفیق بود و پس از برگشت از جنگ با حسین علیه السلام حال او را پرسیدم ، گفت : از حالم مپرس که کسی از خانه خود بیرون نرفته که بدتر از آنچه من آوردم، به خانه خود آورده باشد، رحم بسیار نزدیکی را قطع کردم و امر عظیمی مرتکب شدم.

سپس عمرو گفت: این شیون عوض شیون بر عثمان بن عفان. سپس بالای منبر رفت و قتل او را اعلام کرد.

ابن ابی الحدید در "شرح نهج" درباره حکم بن عاص و پسرش مروان گفته : پسرش از او بدعقیده تر و الحاد و کفرش عظیم تر بود و او همان کس است که چون سر حسین علیه السلام به مدینه رسید و او امیر مدینه بود سر را به دست خود گرفت و گفت:

اندر کف من وخوش نمایی *** با گونه سرخ ارغوانی

سپس سر را به سوی قبر پیغمبر صلی الله علیه و آله و سلم پرتاب کرد و گفت: یا محمد! این روز عوض روز بدر . و این گفته او از شعری باز گرفته شده است که یزید بن معاویه روزی که سر حسین علیه السلام بدو رسید بدان مثل زد و آن شعر از ابن زبعری است.

شیخ ما ابوجعفر چنین گفته است، ولی صحیح آن است که آن روز مروان امیر مدینه نبود و امیر مدینه عمرو بن سعید بود و سر به مدینه حمل نشد بلکه عبيد الله نامه نوشت و او را به قتل حسین بشارت داد و نام او را بالای منبر خواند و رجز مذکور را سرود و به دست خود اشاره به قبر مقدس نمود و گفت: امروز به عوض روز بدر.

و جمعی از انصار، گفته او را زشت شمردند، این موضوع را ابوعبیده در کتاب "مثالب" خود آورده . کلام ابن ابی الحدید تمام شد.

طبری در "تاریخ" خود گوید : هشام، از ابی مخنف، از سلیمان بن ابی راشد، از عبد الرحمن بن عبید ابي الكنود حديث کرده است که چون به عبد الله بن جعفر خبر رسید دو پسرش همراه حسین علیه السلام کشته شدند، مردم به سر سلامتی اومی آمدند که یکی از موالي او که به گمانم "ابا اللسلاس" بود وارد شد و گفت : این بلا از ناحیه حسین علیه السلام به ما رسید.

عبد الله بن جعفر کفش خود را به او پرتاب کرد و گفت : ای زاده بوگند، درباره حسین علیه السلام چنین می گویی؟ به خدا اگر من هم در خدمت او بودم، دوست نداشتم از او جدا شوم تا با او کشته شوم، من آنها را از دل به حسین علیه السلام بخشیدم و مصیبت آنها بر من گوارا است که با برادر و پسر عمم مواسات و شکیبایی کردند و شهید شدند. سپس رو به هم مجلسان خود کرد و گفت : حمد خدا را، من از شهادت حسین علیه السلام خود را بدین تسلیت میدهم که اگر با دست خودم او را یاری نکردم و قربانی او نشدم، دو فرزندم این وظیفه را انجام دادند.

ص: 380

گویند : چون خبر شهادت حسین علیه السلام به مدینه رسید، دختر عقیل بن ابی طالب بی معجر جامه خود را بر خود پیچید و با دسته زنان وابسته خود بیرون آمد و می سرود:

چه گویید ار پیمبر از شما پرسید ای ملت *** چه کاری از شما سر زد که بودید آخرین امت

به اهل بیت و اولاد وعزیزانم چه ها آمد *** که برخی شان اسیر و جمع دیگر غرقه خونند و بی عزت

شیخ طوسی گوید : چون خبر شهادت حسین علیه السلام به مدینه رسید، اسماء دختر عقیل با جمعی از زنان خود بیرون شد و سر قبر رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم پناهنده گردید و ناله جانگدازی کشید و رو به مهاجر و انصار کرد و می سرود:

چه گویید ار پیمبر از شما پرسید ای مردم *** به روز حشر کانجا راستی مسموع می گردد

رها کردید عترت را و یا بودید در غیبت *** حقیقت نزد حق معلوم و هم مجموع می گردد

به دست ظالمان دادید آنها را نباشد کس *** که از بهر شما پیش خدا مشفوع میگردد

به دشت کربلا چون مرگشان نازل ببالین شد *** نبد یاری که گوید مرگشان مدفوع می گردد

گوید : ما زن و مرد گریان بیش از آن روز ندیدیم.

هشام گوید: بعضی اصحاب ما از عمرو بن ابی المقدام از قول عمرو بن عکرمه حدیث کرده است که گفت: بامداد روزی که حسین علیه السلام کشته شده بود مولای ما در مدینه باز گفت که ، دیشب شنیدم یکی آواز میداد و میگفت:

آیا قاتلان حسین از جهالت *** عذاب وعقوبت شما را بشارت

سماواتیان بر شما کرده نفرین *** زخیل ملک تا بجمع نبيین

از داود و موسی و عیسی بن مریم *** شما راست لعنت فراوان و برهم

ص: 381

هشام گوید : عمرو بن حیزوم کلبی از قول پدرش حديث کرد که من هم این آواز را شنیدم .