ص: 2

کربلا، گفتمان معروف گرایی و منکرزدایی

تالیف: مهدی بهادری

ص: 3

انتشارات موجک (ناشر دانشگاهی)

واتساپ : 09363031258 کانال: telegram.me/mojak1

تلفن مرکز پخش : 02632705318 - 02632702659 -

02166127593 - 02166429733

ایمیل : mojakpublication@yahoo.com

سایت: www.mojak.ir

عنوان : کربلا، گفتمان معروف گرایی و منکرزدایی

تالیف : مهدی بهادری

مشخصات ظاهری : 425 صفحه، قطع وزیری

چاپ اول : پاییز 1401، تیراژ : 500 جلد

قیمت : 2920000 ریال، شابک : 2-509-994-600-978

کلیه حقوق مادی و معنوی این اثر برای انتشارات موجک محفوظ است. هیچ شخص حقیقی و حقوقی حق چاپ و تکثیر این اثر را به هر شکل و صورت اعم از فتوکپی، چاپ کتاب و ... را ندارد. متخلفین به موجب بند 5 ماده قانون حمایت از ناشرین تحت پیگرد قانونی قرار می گیرند.

ص: 4

5-1-2 عبودیّت ملاک سنجش انسان... 34

6-1-2 انگیزه ها و مراتب عبادت... 35

7-1-2 دستاوردها و آثار عبودیت... 36

8-1-2 آثار و برکات نماز... 40

9-1-2 امام حسین عَلَيْهِ السَّلاَمُ و نهضت او الگوی عبودیت الهی... 49

10-1-2 تجلّی عبودیت الهی درگفتار امام حسین عَلَيْهِ السَّلاَمُ... 50

2-2 معروف صبر... 52

1-2-2 تعریف صبر و انواع آن... 53

2-2-2 آثار و فواید صبر... 55

3-2-2 صبر و شکیبایی از صفات مومن... 59

4-2-2 صبر نشانه بزرگواری... 59

5-2-2 رجوع به باری تعالی هنگام وجود مصیبت... 60

6-2-2 فلسفه ی صبر چیست؟... 60

3-2 معروف دینداری... 73

1-3-2 تعریف دین... 73

2-3-2 شاکلۀ دین... 74

3-3-2 ضرورت دین... 74

4-3-2 اهداف دین... 76

5-3-2 جایگاه دین در هویت انسان... 81

6-3-2 علامت دینداران واقعی... 83

7-3-2 دینداران ظاهری (منافقین)... 86

8-3-2 عوامل دین گریزی... 87

4-2 معروف عزّت طلبی... 102

1-4-2 عزّت فردی و اجتماعی... 105

2-4-2 آثار عزت... 105

ص: 6

3-4-2 عوامل عزّت... 107

4-4-2 نمونه هایی از عزت مندی اهل بیت عَلَيْهِ السَّلاَمُ... 117

5-4-2 امام حسین عَلَيْهِ السَّلاَمُ و عزّت... 120

6-4-2 عوامل ذلت... 122

5-2 معروف حق محوری... 126

1-5-2 تعریف حق... 126

2-5-2 مصادیق حقِ... 127

3-5-2 حق در روایات... 137

4-5-2 زمینه ها و عوامل درونی در پذیرش یا انکار حق... 141

5-5-2 موجبات انکار حق... 145

6-5-2 معیارحق و باطل از منظر قرآن... 152

7-5-2 حقوق یوم الله... 157

8-5-2 انواع حقوق به نقلی... 167

9-5-2 حقّ مودّت... 168

10-5-2 آثار و فواید موّدت و محبّت اهل بیت عَلَيْهِ السَّلاَمُ... 175

11-5-2 شرایط محبّت به اهل بیت پیامبر صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ... 179

12-5-2 حقّ معرفت... 180

13-5-2 آثار معرفت امام عَلَيْهِ السَّلاَمُ... 180

14-5-2 راه های کسب معرفت امام عَلَيْهِ السَّلاَمُ... 181

15-5-2 گناه مانع معرفت امام عَلَيْهِ السَّلاَمُ... 182

16-5-2 حق پذیرش ولایت... 194

17-5-2 آثار و پیامدهای ولایت پذیری... 199

18-5-2 حقّ صلوات... 207

19-5-2 کیفیّت صلوات... 208

20-5-2 چند روایت در فضیلت صلوات... 208

ص: 7

21-5-2 آثار و برکات صلوات... 210

22-5-2 حق اخذ علم... 212

6-2 معروف حریّت و آزادگی... 218

1-6-2 ارکان آزادی... 220

2-6-2 سمبل آزادی... 220

3-6-2 آثار آزادی... 228

4-6-2 آزادی در روایات... 233

7-2 معروف تسلیم و رضا در کربلا... 234

1-7-2 تعریف رضا 234

2-7-2 تسلیم... 238

3-7-2 باور به وجود حکمت الهی، رمز تسلیم و رضا 240

4-7-2 تسلیم و رضا، مانع سقوط... 240

5-7-2 رضایت خدا انگیزه ی اصلی خودسازی... 241

6-7-2 اهمیّت و جایگاه رضایت خدا 244

7-7-2 تقابل رضایت خدا، با رضایت خود... 244

8-7-2 آسیب زدایی از مقام رضایت ... 245

9-7-2 مراتب رضایت الهی... 246

10-7-2 راهکار اصلی کسب رضایت الهی... 246

11-7-2 رضایت انسان از خداوند... 249

12-7-2 آثار تسلیم در مقابل مشیت الهی... 250

13-7-2 تسلیم و رضا در روایات... 251

8-2 معروف شکر نعمت... 256

1-8-2 حقیقت شکر... 260

2-8-2 شکر، واجب عقلی... 262

3-8-2 برترین مرحله شکر... 263

ص: 8

4-8-2 درجات و مراتب شکر... 263

5-8-2 ذکر نعمت در سجده... 265

6-8-2 شکر و کفر نعمت ها 266

7-8-2 شکر نعمت های خدا 266

8-8-2 نعمت های عمومی... 266

9-8-2 آثار شکر نعمت های خدا 267

10-8-2 کفران نعمت های خدا 270

9-2 معروف و درس ایثار... 279

1-9-2 معنای ایثار... 282

2-9-2 اهمیّت و ارزش ایثار... 283

3-9-2 انواع ایثار... 284

4-9-2 عوامل ایثار... 286

5-9-2 آثار و برکات ایثار... 287

6-9-2 آداب ایثار... 289

فصل سوم: بعضی از منکرات در کربلا... 293

1-3 منکر نفاق در کربلا... 293

1-1-3 تعریف نفاق... 295

2-1-3 اقسام نفاق... 296

3-1-3 آیات مربوط به نفاق... 298

4-1-3 روایات... 305

5-1-3 نفاق اعتقادی و عملی... 315

2-3 منکر دنیا طلبی... 323

1-2-3 معنای «دنیا» 323

2-2-3 حقّانیت موجودات مادّى و سرزنش دنیا 323

ص: 9

3-2-3 منطق اسلام درباره دنیاطلبی... 324

4-2-3 دنیاپرستى، در روایات... 330

5-2-3 دنیاى مطلوب و دنیاى مذموم... 333

6-2-3 آثار دنیا طلبی... 337

3-3 منکر حسد در واقعه ی کربلا... 346

1-3-3 تعریف حسد... 347

2-3-3 نشانه های حسادت... 356

3-3-3 آثار حسد... 359

4-3-3 راه خلاصی از حسد... 361

4-3 منکر لقمۀ حرام... 366

1-4-3 تعریف مال حرام... 368

2-4-3 دلیل حرمت... 368

3-4-3 توجّه اسلام به روابط اقتصادی سالم... 368

4-4-3 اهمیت پرهیز از مال حرام... 369

5-4-3 آثار و پیامدهای لقمه ی حرام... 370

کلام آخر... 377

در رثای استاد... 403

منابع... 419

ص: 10

همان طور که قرآن کریم نیاز به تعلیم دارد و خداوند عنایت خاصی به خواندن و تعلیم آن دارد و عرضه سخن و کتاب الهی را سنت معرفی می کند: ربنا ابعث فیهم رسولا منهم یتلوا علیهم ایاتک و یعلمهم الکتاب و یزکیهم انک انت العزیز الحکیم، لقد من الله علی المؤمنین اذ بعث فیهم رسولا من انفسهم یتلوا علیهم آیاته و یزکیهم و یعلمهم الکتاب (آل عمران/ 164). همچنین حضرت امیر عَلَيْهِ السَّلاَمُ در نامه سی و یکم خطاب به امام حسن مجتبی عَلَيْهِ السَّلاَمُ فرمود: وأن ابتدئک بتعلیم کتاب الله عزوجل و تأویله و شرائع الاسلام ، قرآن ناطق نیز مستثنای از این قاعده نیست یعنی نیاز به تعلیم دارد ؛ لذا آن چه امام حسین عَلَيْهِ السَّلاَمُ در روز عاشورا انجام داد نیاز به تعلیم دارد و تشنگان معارف ناب اهل بیت عَلَيْهِ السَّلاَمُ باید آن را بیاموزند و سرمشق زندگی خود قرار دهند. حضرت عَلَيْهِ السَّلاَمُ بنای قیام خود را امر به معروف و نهی از منکر قرار داد. واقعه ی کربلا تقابل معروف و منکر بود یک طرف معروف و طرف دیگر منکر. معروفاتی چون عبودیت و بندگی، صبر، عزت طلبی، حق طلبی و حق محوری و منکراتی چون دنیا طلبی، حسد، نفاق، لقمه حرام، که همه ی این ها نیاز به تبیین دارد. حضرت عَلَيْهِ السَّلاَمُ در کارگاه عملی عاشورا همه ی این ها را تبیین کرده است. در این نوشتار اول معروفات، که شاخصه ی لشکر کوچک امام حسین عَلَيْهِ السَّلاَمُ است را بیان می کنیم سپس به بعضی از منکرات که شاخصه ی لشکر نفاق است را بیان کرده در پایان در رثای این معلم و آموزگار بزرگ انسان که نه تنها به مؤمنین بلکه به همه ی آزاد مردان دنیا درس های زیادی آموخت، مطالبی را بیان خواهیم کرد.

امیدواریم با تحقیق و مطالعه دقیق پیرامون این فرهنگ غنی، فرهنگ عاشورا از مهجوریت خارج شده و خرافات زدایی شود و حق سالار شهیدان عَلَيْهِ السَّلاَمُ به خوبی ادا شود.

ص: 12

جامع لكلّ ما عُرِفَ من طاعة اللّه و التقرّب إليه و الإحسان إلى النّاس، و كلّ ما ندب إليه الشّرع و نهى عنه من المحسّنات و المقبّحات، و هو من الصّفات الغالبة: أي أمر مَعْرُوف بين النّاس إذا رأوه لا ينكرونه، معروف اسم جامعی برای هر چیزی که شناخته شده باشد از اطاعت خدا و تقرب به سوی او و احسان به مردم و هر چیزی که شرع به آن بخواند... و منکر را این طور تعریف می کند: «الْإِنْكَارُ و الْمُنْكَرُ» فى الحديث، و هو ضدّ المعروف. و كلّ ما قبّحه الشرع و حرّمه و كرهه فهو مُنْكَر؛ منکر ضد معروف است و هر چیزی که شرع آن را تقبیح، حرام و مکروه بشمارد آن چیز منکر است.(1) لازم به ذکر است که «منکر» به طور معمول در سه معنا به کار می رود:

1. عدم شناخت:

آیات زیر همگی بر همین معنا دلالت دارند:

- قَالَ إِنَّکُمْ قَوْمٌ مُّنکَرُونَ؛ [لوط] گفت: شما مردمى ناشناس هستید.(2)

- فَلَمَّا رَأَى أَیْدِیَهُمْ لاَ تَصِلُ إِلَیْهِ نَکِرَهُمْ؛ و چون [ابراهیم] دید دست هایشان به غذا دراز نمى شود، آنان را ناشناس یافت.(3)

2. عدم پذیرش، انکار در برابر اعتراف:

ابن فارس می گوید: «نَکِرَ الشیءَ و اَنکَره: لم یقبله قلبه و لم یعترف به لسانه»؛ یعنی قلبش آن را نپذیرفت و زبانش به آن اعتراف نکرد.(4)

- وَیُرِیکُمْ آیَاتِهِ فَأَیَّ آیَاتِ اللَّهِ تُنکِرُونَ؛ و نشانه هاى [قدرتِ] خویش را به شما مى نمایاند. پس کدام یک از آیات خدا را انکار مى کنید؟(5)

- یَعْرِفُونَ نِعْمَتَ اللّهِ ثُمَّ یُنکِرُونَهَا؛ نعمت خدا را مى شناسند، اما باز هم منکر آن مى شوند.(6)

ص: 14

3. امر زشت، ناپسند و قبیح:

- «وَالْمُؤْمِنُونَ وَالْمُؤْمِنَاتُ بَعْضُهُمْ أَوْلِیَاء بَعْضٍ یَأْمُرُونَ بِالْمَعْرُوفِ وَیَنْهَوْنَ عَنِ الْمُنکَرِ؛ و مردان و زنان با ایمان، دوستان یکدیگرند که به کارهاى پسندیده وا مى دارند و از کارهاى ناپسند باز مى دارند.(1)

- إِنَّ أَنکَرَ الْأَصْوَاتِ لَصَوْتُ الْحَمِیرِ؛ بدترین آوازها بانگ خران است.(2)

- لَّقَدْ جِئْتَ شَیْئًا نُّکْرًا؛ واقعاً کار ناپسندى مرتکب شدى.(3)

با تأمل در کاربردهای واژه ی «منکر»، می توان گفت که معنای دوم و سوم این واژه، ریشه در همان معنای اول دارند؛ یعنی غریب، نامعلوم و ناشناخته در برابر «معروفی» که شناخته شده است. اگر «انکار» را در مفهوم نپذیرفتن به کار می بریم، از آن روست که نامعلوم و ناشناخته است و به همین ترتیب، گویا معنای سوم، تکیه بر معنای دوم دارد؛ زیرا امری که مورد پذیرش قرار نگیرد، طبیعتاً در اذهان، امری زشت و ناپسند جلوه خواهد کرد.

اگر «معروف و منکر» مرادف با «نیک و بد» هستند، در حقیقت بازگشت به این دارند که یکی قابل پذیرش و دیگری، غیر قابل پذیرش است و ملاک اصلی آنها نیز شناخت و عدم شناخت می باشد. نتیجه آنکه، اصلی ترین معنای «معروف» در لغت، «شناخته شده» می باشد؛ شناختی که نوعاً با باور و پذیرش قلبی همراه است. «منکر» از نظر مفهومی در مقابل معروف قرار دارد. کاربرد رایج معروف و منکر در «نیک و بد» و «پسندیده و ناپسند» نیز به همین معنای اصلی باز می گردد.

واجب است و هر چیزى که انجام آن مطلق و مستحب باشد، امر به آن نیز مستحب است و هر چیزى که انجام دادنش مکروه باشد، امر به آن نیز مکروه است».(1) بدین ترتیب، از نظر امام خمینی (ره)، هر چه را عقل یا شرع، واجب یا مستحب بدانند، معروف و آن چه را عقل یا شرع، حرام یا مکروه بدانند، منکر می نامند. كه از مجموع این تعریف ها، استفاده مى شود كه، امر به معروف، به معناى فرمان دادن به هر كارى است كه عقل و شرع آن كار را خوب بداند و نهى از منكر، به معناى باز داشتن و نهى كردن از هر كارى است كه، عقل یا شرع آن كار را بد بداند.(2) از آن جایی كه لازم نیست، امر و نهى به صورت زبانى باشد، به هر اقدام و كوششى كه به منظور اثر گذاردن در دیگرى انجام مى شود، به گونه اى كه او را به كار واجب و صحیح واداشته یا از حرام و ناصحیح باز دارد، امر به معروف و نهى از منكر گفته مى شود.(3) لذا معروف یعنى كارى كه ازنظرعقل ودین وفطرت شناخته شده است. منكركارى است كه از نظرعقل،دین وفطرت ناشناخته است.

همان طورکه از اسم معروف پیداست (یعنی شناخته شده) آن چه باید شناخته شود، جمال حق است. خداوند پرده ای بر روی معرفت بشر انداخته به نام تکلیف تا زمانی که این تکالیف را ادا نکند نمی تواند چهره ی دلربای حق را ببیند این که در ذیل تفسیر: «و ماخلفت الجن و الانس الا لیعبدون» گفته اند: ای «لیعرفون» هم همین است یعنی عبودیّت پرده از جمال حقّ بر می دارد و انجام ندادن تکالیف الهی و عمل به منکر پرده بر چهره ی حق می پوشاند. به عبارتی اوامر و نواهی الهی، وسیله ای برای شناخت خداوند هستند.

از این ها می توانند به عنوان مرجعی صلاحیت دار برای تعیین معروف ها و منکرها قلمداد شوند؟ در ادامه، به صورت گذرا، مروری بر این منابع می کنیم:

أ. عقل

منظور از عقل، عقل عملی است. حکم به حسن عدل و قبح ظلم و نیز حسن مصادیق عدل (شجاعت، کرم، علم و...) و قبح مصادیق ظلم (دروغ، سرقت، سخن چینی و...) از سوی همین عقل صادر می شود. به اعتقاد راغب اصفهانی: «معروف، هر عملى است که از راه عقل یا شرع، نیکویى اش شناخته شده باشد و منکر، هر کارى است که به واسطة عقل یا شرع، نیکویى اش انکار شده باشد».

ب. سیرة عقلا

گاه در مقیاسی جهانی، عقلای دنیا، نسبت به برخی از امور، وحدت نظر دارند. آیا سیره و روش آن ها را می توان ملاکی برای معروف بودن و منکربودن امری دانست؟ به عنوان مثال، چشم پوشی از بعضی منافع شخصی برای نفع بردن مردم، قاعدة انصاف، قاعدة ید، ممنوعیت غصب و... را می توان احکامی عقلایی در میان همة مردم دنیا به شمار آورد.

ج. عرف

عرف در مقایسه با سیرة عقلا، در محدودة کمتری مطرح است؛ زیرا گاه عرف یک منطقه با منطقة دیگر متفاوت است. چه بسا به لحاظ محتوایی نیز در سطحی پایین تر از سیرة عقلا قرار گیرد؛ مثلاً اگر قاعدة عدل و انصاف را قاعده ای عقلایی فرض کنیم، اموری مانند چگونگی خرید و فروش و تعیین اوزان و مقادیر و یا کمیّت و کیفیّت احترام به داغ دیدگان، اموری عرفی به شمار می آیند.

د. قانون

قانون، یعنی آن چه توسط مقام صلاحیت دار (قوة مقننه) وضع می شود که الزام آور بوده و از سوی دولت ضمانت اجرایی دارد.

ص: 17

ه. فطرت

خداوند انسان را به گونه ای آفریده است که در سرشت خود «زشتى و زیبایى» و «خوبى و بدى» را تشخیص مى دهد. آگاهی فطری، نوعی خودآگاهی درونی است. این آگاهی ها اکتسابی و بیرونی نیستند.

و. شریعت

برای احکام صادره از سوی شرع مقدس می توان به وجوب نماز، روزه، حج و... مثال زد. اشاره به این دسته از احکام، بدان جهت است که توسط عقل یا عقلا یا عرف قابل درک نمی باشند. به بیان دیگر، همین اندازه که معلوم شود چیزی از سوی شرع مقدس مورد تأکید یا تحریم قرار گرفته است، معروف بودن یا منکربودن آن ثابت خواهد بود و دیگر نیازی به تأیید عقلی یا عرفی یا قانونی ندارد.

ج - درحدیث دیگرى از پیامبر اکرم صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ نقل شده، که فرمودند: «باید امر به معروف و نهى از منکر کنید وگرنه، خداوند ستم گرى را بر شما مسلّط مى کند که نه به پیران احترام مى گذارد، و نه به خردسالان رحم مى کند.

نیکان و صالحان شما دعا مى کنند، ولى مستجاب نمى شود و از خداوند یارى مى طلبند، امّا خدا به آن ها کمک نمى کند و حتّى توبه مى کنند ولی خدا از گناهان شان در نمى گذرد».(1) این ها همه واکنش طبیعىِ خداوند اعمال جمعیّتى است، که این وظیفه ی بزرگ اجتماعى را تعطیل کنند؛ زیرا بدون نظارت عمومى، جریان امور از دست نیکان خارج مى شود، و بَدان میدان اجتماع را تسخیر مى کنند، و این که آن حضرت در حدیث مى فرماید: حتّى توبه ی آن ها قبول نمى شود به خاطر آن است که توبه، با ادامه ی سکوت آن ها در برابر مفاسد، مفهوم صحیحى ندارد و منطقی به نظر نمی رسد مگر این که در برنامه ی خود تجدید نظر کنند.

د - على عَلَيْهِ السَّلاَمُ مى فرماید: وَ ما اَعْمالُ الْبِرِّ کُلُّها وَ الْجِهادُ فِی سَبِیلِ اللّهِ عِنْدَ الاَمْرِ بِالْمَعْرُوفِ وَ النَّهْیِ عَنِ الْمُنْکَرِ اِلاّ کَنَفْثَه فِی بَحْر لُجِّىٍّ؛ تمام کارهاى نیک و حتى جهاد در راه خدادر برابر امر به معروف و نهى از منکر چون آب دهان است در برابر دریاى پهناور!).(2) این همه تأکیدات به خاطر آن است که: این دو وظیفه بزرگ در حقیقت ضامن اجراى بقیه وظایف فردى و اجتماعى است، و در حکم روح و جان آن ها به حساب می آید و با تعطیل شدن آن ها تمام احکام و اصول اخلاقى ارزش خود را از دست خواهد داد.(3)

ه- - امام باقر عَلَيْهِ السَّلاَمُ مى فرماید: اِنَّ الاَمْرَ بِالْمَعْرُوفِ وَ النَّهْیَ عَنِ الْمُنْکَرِ سَبِیلُ الاَنْبِیاءِ وَ مِنْهاجُ الصُّلَحاءِ فَرِیضَهٌ عَظِیمَهٌ بِها تُقامُ الْفَرایِضُ وَ تَاْمَنُ الْمَذاهِبُ وَ تَحِلُّ الْمَکاسِبُ وَ تُرَدُّ الْمَظالِمُ وَ تُعْمَرُ الاَرْضُ وَ یُنْتَصَفُ مِنَ الاَعْداءِ وَ یَسْتَقِیمُ الاَمْرُ؛ امر به معروف و نهى از منکر راه انبیا و طریق صالحان است. دو فریضه ی بزرگ الهى است که بقیه ی فرایض با آن ها برپا مى شوند، و به وسیله این دو، راه ها اَمن

ص: 19

مى گردد، و کسب و کار مردم حلال مى شود، حقوق افراد تامین مى گردد، و در سایه ی آن، زمین ها آباد، از دشمنان انتقام گرفته مى شود، و در پرتو آن همه ی کارها رو به راه مى گردد.(1)

تاریخچه ی امر به معروف و نهی از منکر به زمان خلقت آدم عَلَيْهِ السَّلاَمُ بر می گردد.

ب: لو لا ینهئهم الربنیون و الا حبار عن قولهم الاثم و اكلهم السحت لبئس ما كانوا یصنعون ؛چرا دانشمندان و علمای یهود و نصارا آن ها را از سخنان گناه آمیز و خوردن مال حرام نهی نمی کنند؟ چه بد و ناپسند است عملی که انجام می دادند.(1)

ج: یا بُنَی أَقِمِ الصَّلَاةَ وَأْمُرْ بِالْمَعْرُوفِ وَانْهَ عَنِ الْمُنْكَرِ وَاصْبِرْ عَلَى مَا أَصَابَكَ إِنَّ ذَلِكَ مِنْ عَزْمِ الْأُمُورِ؛ پسرم، نماز را برپا دار و امر به معروف و نهی از منکر کن و در برابر مصایبی که به تو می رسد، شکیبا باش که این از کارهای مهم است.(2)

د: لُعِنَ الَّذِینَ كَفَرُوا مِنْ بَنِی إِسْرَائِیلَ عَلَى لِسَانِ دَاوُودَ وَعِیسَى ابْنِ مَرْیمَ ذَلِكَ بِمَا عَصَوْا وَكَانُوا یعْتَدُونَ *كَانُوا لَا یتَنَاهَوْنَ عَنْ مُنْكَرٍ فَعَلُوهُ لَبِئْسَ مَا كَانُوا یفْعَلُونَ؛ کافران بنی اسرائیل، بر زبان داود عَلَيْهِ السَّلاَمُ و عیسی بن مریم عَلَيْهِ السَّلاَمُ لعن و نفرین شدند این به خاطر این بود که نافرمانی کرده تجاوز می نمودند. آن ها از اعمال زشتی که انجام می دادند یک دیگر را نهی نمی کردند چه بدکاری انجام می دادند.(3)

ه-: وَاذْكُرْ فِی الْكِتَابِ إِسْمَاعِیلَ إِنَّهُ كَانَ صَادِقَ الْوَعْدِ وَكَانَ رَسُولًا نَبِیا*وَكَانَ یأْمُرُ أَهْلَهُ بِالصَّلَاةِ وَالزَّكَاةِ وَكَانَ عِنْدَ رَبِّهِ مَرْضِیا؛ در این کتاب از اسماعیل یاد کن، که او در وعده اش صادق و رسول و پیامبری بزرگ بود. او همواره خانواده اش را، به نماز و زکات فرمان می داد و پیوسته مورد رضایت پروردگارش بود.(4)

و: قَدْ كَانَتْ لَكُمْ أُسْوَةٌ حَسَنَةٌ فِی إِبْرَاهِیمَ وَالَّذِینَ مَعَهُ إِذْ قَالُوا لِقَوْمِهِمْ إِنَّا بُرَآءُ مِنْكُمْ وَمِمَّا تَعْبُدُونَ مِنْ دُونِ اللَّه، برای شما سرمشق نیکویی در زندگی ابراهیم و کسانی که با او بودند وجود داشت، در آن هنگام که به قوم خود گفتند ما از شما و آن چه غیر خدا می پرستید، بیزاریم.(5)

در دین مقدّس اسلام هم به وفور، به این دو فریضه پرداخت شده است. قرآن کریم، کتاب امر به معروف و نهی از منکر است. گرچه قرآن کلام خداست؛ امّا می شود جداگانه به عنوان یک آمر به معروف و ناهی از منکر معرّفی شود.

ص: 21

ج. اوصیای الهی

اهل بیت عَلَيْهِ السَّلاَمُ هم از طرف خداوند مأمور به انجام همین دو فریضه ی امر به معروف و نهی از منکر هستند. نهج البلاغه ی حضرت امیر عَلَيْهِ السَّلاَمُ، پر است از امر و نهی در مورد شرعیّات. همان طور که گذشت، سالار شهیدان عَلَيْهِ السَّلاَمُ علّت قیام خود را امر به معروف و نهی از منکر معرفی کرد سایر حضرات معصوم عَلَيْهِ السَّلاَمُ نیز به همین ترتیب. چند نمونه از سخنان حضرات معصوم عَلَيْهِ السَّلاَمُ درباره ی این دو فریضه الهی:

1- حضرت امیر عَلَيْهِ السَّلاَمُ: و َما أعمالُ البِرِّ كُلُّها وَ الجِهادُ فى سَبیلِ اللّه عِندَ الامرِ بِالمَعرُوفِ و َالنَّهىِ عَنِ المُنكَرِ إِلاّ كَنَفثَةٍ فى بَحرٍ لُجِّىٍّ؛ همه ی كارهاى خوب و جهاد در راه خدا، در برابر امر به معروف و نهى از منكر چون قطره اى است در دریاى عمیق.(1)

2- حضرت عَلَيْهِ السَّلاَمُ: إِنَّ الْأَمْرَ بِالْمَعْرُوفِ وَ النَّهْی عَنِ الْمُنْكَرِ لَا یقَرِّبَانِ مِنْ أَجَلٍ وَ لَا ینْقُصَانِ مِنْ رِزْقٍ لَكِنْ یضَاعِفَانِ الثَّوَابَ وَ یعْظِمَانِ الْأَجْرَ وَ أَفْضَلُ مِنْهُمَا كَلِمَةُ عَدْلٍ عِنْدَ إِمَامٍ جَائِر؛ امر به معروف و نهى از منكر، نه اجلى را نزدیك مى كنند و نه از روزى كم مى نمایند، بلكه ثواب را دو چندان و پاداش را بزرگ مى سازند و برتر از امر به معروف و نهى از منكر سخن عادلانه اى است نزد حاكمى ستم گر.(2)

3- حضرت رسول اکرم صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ: إِذَا لَمْ یأْمُرُوابِالْمَعْرُوفِ وَ لَمْ ینْهَوْا عَنِ الْمُنْكَرِ وَ لَمْ یتَّبِعُوا الْأَخْیارَ مِنْ أَهْلِ بَیتِی سَلَّطَ اللَّهُ عَلَیهِمْ شِرَارَهُمْ فَیدْعُوا خِیارُهُمْ فَلَا یسْتَجَابُ لَهُمْ؛ هرگاه (مردم) امر به معروف و نهى از منكر نكنند، و از نیكان خاندان من پیروى ننمایند، خداوند افراد بد را بر آنان مسلّط گرداند و افراد نیک دعا كنند؛ امّا دعای شان مستجاب نشود.(3)

4- حضرت امیر عَلَيْهِ السَّلاَمُ: مَن أمَرَ بِالمَعروفِ شَدَّ ظَهرُ المُؤمِنِ وَ مَن نَهى عَنِ المُنكَرِ أَرغَمَ أَنفَ المُنافِقِ وَ أَمِنَ كَیدَهُ؛ هر كس امر به معروف كند به مؤمن نیرو مى بخشد و هر كس نهى از منكر نماید، بینى منافق را به خاك مالیده، از مكر او در امان مى ماند.(4)

ص: 22

5- حضرت رسول اکرم صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ: لا یزالُ النّاسُ بِخَیرٍ ما أمَروا بِالمَعروفِ و َنَهَوا عَنِ المُنكَرِ و َتَعاوَنوا عَلَى البِرِّ وَ التَّقوى فَإذا لَم یفعَلوا ذلِكَ نُزِعَت مِنهُمُ البَرَكاتُ، وَ سُلِّطَ بَعضُهُم عَلى بَعضٍ و َلَم یكُن لَهُم ناصِرٌ فِى الأرضِ وَ لا فِى السَّماءِ؛ تا زمانى كه مردم امر به معروف و نهى از منكر نمایند و در كارهاى نیك و تقوا به یارى یك دیگر بشتابند، در خیر و سعادت خواهند بود، اما اگر چنین نكنند، بركت ها از آنان گرفته شود و گروهى بر گروه دیگر سلطه پیدا كنند و نه در زمین یاورى دارند، نه در آسمان.(1)

6- امام باقر عَلَيْهِ السَّلاَمُ: أَوْحَى اللَّهُ عَزَّوَجَلَّ إِلَى شُعَیبٍ النَّبِی (صلی الله علیه) أَنِّی مُعَذِّبٌ مِنْ قَوْمِكَ مِائَةَ أَلْفٍ أَرْبَعِینَ أَلْفاً مِنْ شِرَارِهِمْ وَ سِتِّینَ أَلْفاً مِنْ خِیارِهِمْ فَقَالَ (علیه السلام) یا رَبِّ هَؤُلَاءِ الْأَشْرَارُ فَمَا بَالُ الْأَخْیارِ فَأَوْحَى اللَّهُ عَزَّوَجَلَّ إِلَیهِ دَاهَنُوا أَهْلَ الْمَعَاصِی وَ لَمْ یغْضَبُوا لِغَضَبِی؛ خداى تعالى، به شعیب پیامبر عَلَيْهِ السَّلاَمُ وحى فرمود كه: من صد هزار نفر از قوم تو را عذاب خواهم كرد، چهل هزار نفر بدكار و شصت هزار نفر از نیكان شان را. شعیب عرض كرد: پروردگارا! بدكاران سزاوارند امّا نیكان چرا؟ خداى عزوجل به او وحى فرمود كه: آنان با گنه كاران راه آمدند و به خاطر خشم من، به خشم نیامدند.(2)

7- حضرت رسول اکرم صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ: أَلا اُخْبِرُكُمْ عَنْ اَقْوامٍ لَیسُوا بِأَنْبِیاء وَ لا شُهدَاء تَغْبِطُهُمْ النّاسُ یوْمَ الْقِیامَةِ ... یأْمُرُونَهُمْ بِما یحِّبُ اللّه ُ وَ ینْهَوْنَهُمْ عَمّا یكْرَهُ اللّه؛ گروهى هستند كه نه پیامبرند، نه شهید، ولى مردم به مقامى كه خداوند به خاطر امر به معروف و نهى از منكر به آنان عطا فرموده غبطه مى خورند.(3)

8- حضرت امیر عَلَيْهِ السَّلاَمُ: مَنْ كَانَ فِیهِ ثَلَاثٌ سَلِمَتْ لَهُ الدُّنْیا وَ الْآخِرَةُ یأْمُرُ بِالْمَعْرُوفِ وَ یأْتَمِرُ بِهِ وَ ینْهَى عَنِ الْمُنْكَرِ وَ ینْتَهِی عَنْهُ وَ یحَافِظُ عَلَى حُدُودِ اللَّهِ جَلَّ وَ عَلا؛كسى كه سه چیز در او باشد، دنیا و آخرتش سالم مى ماند: 1. امر به معروف كند و خود نیز پذیراى آن باشد. 2. نهى از منكر كند وخود نیز پذیرا باشد. 3. حدود الهى را نگه دارى كند.(4)

9- و من وصیة له علیه السلام للحسن و الحسین علیهما السلام لما ضربه ابن ملجم لعنه الله لَا تَتْرُكُوا الْأَمْرَ بِالْمَعْرُوفِ وَ النَّهْی عَنِ الْمُنْكَرِ فَیوَلَّى عَلَیكُمْ أَشْرَارُكُمْ ثُمَّ تَدْعُونَ فَلَا یسْتَجَابُ لَكُمْ.

ص: 23

وصیتى از آن حضرت عَلَيْهِ السَّلاَمُ به حسن و حسین عَلَيْهِ السَّلاَمُ هنگامى كه ابن ملجم (لعنه الله) او را ضربت زد؛ امر به معروف و نهى از منكر را ترك نكنید؛ زیرا در این صورت افراد نادرست برشما مسلّط مى گردند آن گاه دعا مى كنید و دعایتان مستجاب نمى شود.(1)

10- امام صادق عَلَيْهِ السَّلاَمُ: إِذَا رَأَى الْمُنْكَرَ فَلَمْ ینْكِرْهُ وَ هُوَ یقْدِرُ عَلَیهِ فَقَدْ أَحَبَّ أَنْ یعْصَى اللَّهُ وَ مَنْ أَحَبَّ أَنْ یعْصَى اللَّهُ فَقَدْ بَارَزَ اللَّهَ بِالْعَدَاوَة؛كسى كه توانایى نهى از منكر را داشته باشد و نهى از منكر نكند، دوست دارد كه خداوند اطاعت نشود، و كسى كه نافرمانى خدا را دوست داشته باشد، آشكارا با خداوند دشمنى كرده است.(2)

د. مؤمنین و مؤمنات

دسته ی دیگر از کسانی که عهده دار این وظیفه مهمّ هستند، مؤمنین و مؤمنات هستند، که خداوند در این باره می فرماید:

وَالْمُؤْمِنُونَ وَالْمُؤْمِنَاتُ بَعْضُهُمْ أَوْلِیاءُ بَعْضٍ یأْمُرُونَ بِالْمَعْرُوفِ وَینْهَوْنَ عَنِ الْمُنْكَرِ وَیقِیمُونَ الصَّلَاةَ وَیؤْتُونَ الزَّكَاةَ وَیطِیعُونَ اللَّهَ وَرَسُولَهُ أُولَئِكَ سَیرْحَمُهُمُ اللَّهُ إِنَّ اللَّهَ عَزِیزٌ حَكِیمٌ؛ و مردان و زنان با ایمان دوستان یكدیگرند كه به كارهاى پسندیده وا مى دارند و از كارهاى ناپسند باز مى دارند و نماز را بر پا مى كنند و زكات مى دهند و از خدا و پیامبرش فرمان مى برند آنانند كه خدا به زودى مشمول رحمتشان قرار خواهد داد كه خدا توانا و حكیم است.(3)

همان گونه كه هركس لباس می شوید، دست خودش نیز پاك می شود؛ كسی كه مردم را به خیر دعوت می كند، به طور طبیعی سعی می كند تا خودش نیز به آن كاری عمل كند كه، به دیگران سفارش می كند.

امیرالمومنین علی عَلَيْهِ السَّلاَمُ می فرماید: لعن الله الامرین بالمعروف، التاركین له، و الناهین عن المنكر، العاملین به؛ لعنت خداوند بر كسانی كه مردم را به كار نیك دعوت می كنند و خود آن را انجام نمی دهند، و نفرین خدا بر افرادی كه دیگران را از كارهای ناپسند دور می دارند و خود آن را به جای می آورند.(1)

أ. آثار اجتماعی امر به معروف و نهی از منكر

1- اجرایی شدن احكام اسلام: امر به معروف و نهی از منكر راه پیامبران و روش صالحان است، فریضه ی بزرگی است كه به سبب آن، واجبات اسلامی برپا می شود.(2)

2- عدالت اجتماعی: امر به معروف و نهی از منكر با برگرداندنِ حقوق به صاحبان اصلیش و مخالفت با ستم گر، همراه است. همچنین تقسیم عادلانه ی بیت المال و غنایم را در پی دارد و صدقات (مالیات های شرعی) از جاهای لازم گرفته شده، در جای حق و مناسب مصرف می شود.(3)

3- سازندگی: به وسیله امر به معروف و نهی از منكر زمین آباد می شود.(4)

4- استواری نظام اسلامی: «بها یستقیم الامر»؛ به وسیله ی امر به معروف و نهی از منكر، امر «حكومت» مستقیم و استوار می گردد.(5)

5- امنیت: به وسیله ی امر به معروف و نهی از منكر... راه ها امن می گردد... و از دشمنان انتقام گرفته می شود.

ص: 25

6- خیر و سلامتی: پیامبر صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ فرمودند: امت من تا زمانی كه امر به معروف و نهی از منكر كنند، در خیر و سلامتی اند.(1)

7- قدرتمندی مومنان: هركس امر به معروف كند، مومنان را قدرت مند می كند.(2)

8- تضعیف جبهه ی نفاق: در قرآن آمده مردان و زنان منافق برخی مانند برخی دیگرند كه امر به منكر و نهی از معروف می كنند و مشت های خویش را علیه شما گره می زنند.(3)

9- پاكیزگی كسب و كار: امام باقر عَلَيْهِ السَّلاَمُ فرمودند به وسیله ی امر به معروف و نهی از منكر، كسب ها حلال می شود.(4)

10- مصلحت عمومی جامعه: حضرت علی عَلَيْهِ السَّلاَمُ می فرماید: خداوند امر به معروف را برای مصلحت عامه مردم و نهی از منكر را برای طرد سفیهان، واجب كرده است.

ب. آثار دنیوی امر به معروف و نهی از منكر

1- سلامتی دین و دنیا: حضرت علی عَلَيْهِ السَّلاَمُ می فرماید: هركس سه خصلت در او باشد، دنیا و آخرتش سالم می شود: 1. امر به معروف كند و خود نیز بدان عمل نماید؛ 2. نهی از منكر كند و خود گرد آن نگردد؛ 3. نگهبان حدود خداوند بزرگ باشد.(5)

2- نصرت الهی: حضرت باقر عَلَيْهِ السَّلاَمُ فرمودند: این دو، آفریده ی الهی هستند كه هركس آنها را یاری كند، خدا یاریش كند و هركس آن دو را تنها گذارد، خدا تنهایش می گذارد.(6)

3- كم نشدن عمر و روزی: حضرت علی عَلَيْهِ السَّلاَمُ می فرماید: امر به معروف و نهی از منكر، مرگ را نزدیك نمی كند و از روزی نمی كاهد.(7)

ص: 26

4- نجات از بلاها: در قرآن كریم آمده پس چون آن چه را كه به آنان تذكر داده شده بود، فراموش كردند، ما نهی كنندگان از بدی را نجات دادیم و كسانی را كه فسق می ورزیدند، به عذاب زیان بار گرفتار كردیم.(1)

ج. آثار اخروی امر به معروف و نهی از منكر

1- خشنودی خدا: در قرآن مجید آمده است: او بستگان خویش را به نماز و (دادن) زكات وا می داشت و پروردگارش از او راضی بود.(2)

2- فلاح و رستگاری: مؤمنانی كه امر به معروف و نهی از منكر می كنند رستگارانند.(3)

3- ثواب فراوان: امام علی عَلَيْهِ السَّلاَمُ می فرماید امر به معروف و نهی از منكر ثواب را دو چندان و اجر را بزرگ می كند.(4)

4- رهایی از دوزخ: رسول اكرم صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ فرمودند: شبی در خواب دیدم كه شعله های آتش (دوزخ) مردی را در بر گرفته اند ولی امر به معروف و نهی از منكر آمدند و او را از آتش نجات داده، با فرشتگان قرار دادند.(5)

5- بهشت برین: امام صادق عَلَيْهِ السَّلاَمُ می فرماید: بهشت را دری است به نام (معروف) كه جز اهل معروف از آن وارد نمی شوند.(6)

روز عاشورا، تقابل دو جبهه ی معروف و منکر بود یک طرف سالار شهیدان عَلَيْهِ السَّلاَمُ و یارانش که اهل معروف بودند و عامل به آن. طرف دیگر، گماشته های یزید که اهل منکر بودند و عامل آن. یک طرف عمل به ارزش ها و طرف دیگر عمل به ضدّ ارزش ها. یکی از معروف هایی که جلوه ی خاصی در روز عاشورا داشت، معروف عبودیت و بندگی حضرت عَلَيْهِ السَّلاَمُ و یاران با وفایش بود.

ص: 27

ص: 28

براى عزّت و علّو درجه ی خویشتن طلب نمى نماید و روزهاى خود را به بطالت و بیهودگى نمى گذراند.(1)

از ابو بصیر، نقل شده كه امام باقر عَلَيْهِ السَّلاَمُ فرمود: از جمله دعاهاى امیرالمؤمنین عَلَيْهِ السَّلاَمُ این بود: اى خداى من! همین عزّت مرا بس كه بنده توام، و همین افتخار مرا بس كه تو پروردگار منى. اى خداى من! همان گونه كه من دوست دارم تو از آن منى، پس مرا به آن چه دوست دارى موفّق بدار.(2)

در حدیث قدسى آمده است: اى بنده ی من، از من اطاعت كن تا تو را مثل (یا شبیه و نظیر) خود قرار دهم من به چیزى مى گویم بشو، مى شود. تو به چیزى مى گویى بشو، مى شود.

روایتی است از امام صادق عَلَيْهِ السَّلاَمُ كه در كتاب معروف به نام «مصباح الشریعه» نقل شده است: این جمله را شاید كم و بیش در كتاب های عرفانی دیده باشید. امام صادق عَلَيْهِ السَّلاَمُ به فُضیل بن عیاض فرمود: «یا فضیل العبودیة جوهرة كنهها الربوبیة».

فضیل! آیا تو می دانی كه عبودیت چیست؟ آیا می دانی عبودیت چه گوهری است؟ عبودیت گوهری است كه ظاهرش عبودیت است و كُنه و نهایت و باطنش، آخرین منزل و هدف و مقصدش ربوبیت است. ممكن است بگویید یعنی چه؟ آیا امام جعفر صادق عَلَيْهِ السَّلاَمُ خواسته بفرماید كه عبودیت اوّلش بندگی است و آخرش خدایی؟ آیا می خواهد بگوید كه یك بنده از بندگی به خدایی می رسد؟ نه، در تعبیرات ائمه هرگز چنین تعبیراتی نمی آید.

كلمه ی ربّ، یعنی پروردگار، صاحب. ما به خدا هم كه می گوییم ربّ، از باب این كه خداوندگار و صاحب حقیقی تمام عالم و تمام عالم هاست. می گوییم: «الحمدلله رب العالمین» سپاس خدای را كه خداوندگار و صاحب است، صاحب تمام عالم ها. پس اصل معنی ربّ یعنی صاحب و خداوندگار، و ربوبیت یعنی خداوندگاری نه خدایی فرق است میان خدایی و خداوندگاری. هر كسی مالك هر چیزی كه هست، ربّ و خداوندگار آن چیز هم هست.

به واسطه ی بندگى، نفس انسانى صیقل پیدا مى كند و قابلیت انعكاس اشعّه نوریه عالم بالا در او پدیدار مى گردد و هر چه پاكى و صیقل بیشتر باشد شفّافیت و انعكاس آن بیشتر مى گردد، جلوه هاى حضرت حق در او زیادتر به ظهور مى رسد، تا جایی كه خلافت بالقوّه و بالاستعداد وى به مقام فعلیت

ص: 31

مطلقه در مى آید و بالفعل، خلیفة الله در تمام عالم وجود و شئون و مظاهر حیات مى شود. باید دانست كه این الوهیت نیست، بلكه خلافت و نمایندگى است كه عین آثار الوهیت در آن به ظهور مى رسد. لازم به ذكر است كه خلیفة الله كار خدایی نمى كند، بلكه خدا به دست وى كار خود را به ظهور مى رساند و از دریچه ی نفس وى خود را متجلّى مى گرداند و اسما و صفات خود را بروز مى دهد. از این رو عارف بالله آئینه ی تمام نماى جمال و جلال خداوند ازلى و ابدى است و در تمام مراتب معجزات انبیا و كرامات امامان عَلَيْهِ السَّلاَمُ و اولیاى خداوند، در حقیقت خداست كه فاعل بى حدّ و حاكم مطلق است و نفس ولىّ خدا فانى شده است و این همان مقام عبودیت است. مقامى كه در اثر اطاعت خداوند متعال پیدا مى شود.(1)

نتیجه این عبودیت است.(1) حال با توجه به این هدف مهم خلقت انسان، لازم است که بدانیم معنای عبودیت چیست؟ آیا تنها انجام مراسمى مانند ركوع و سجود و قیام و قعود و نماز و روزه منظور است؟ یا حقیقتى است ما وراى اینها؟ هر چند عبادات رسمى نیز همگى واجد اهمیت اند. براى یافتن پاسخ این سؤال، باید روى واژه ی «عبد» و «عبودیت» تكیه كرد و به تحلیل آن ها پرداخت.

و خودش را بَری از هرگونه عیب و ایراد می داند، این خاصیّت انسان است. مگر کسانی که به مراحل خاصی از خود سازی و اخلاق رسیده باشند.

بنابراین عبودیّت و بندگی، معیار و ملاکی است که خوب را از بد، مؤمن را از کافر جدا می کند. لذا این که خداوند متعال «بندگی» را فلسفه ی آفرینش و خلقت خود قرار داده است، به خاطر خودش نیست؛ برای غرور و تکبر ورزی نیست؛ برای آزار واذیت انسان نیست؛ برای این هم نیست که خداوند انسان را بنده اش قرار دهد تا نیاز به او داشته باشد؛ بلکه دقیقاً عبد و بنده قرار دادن انسان برای خود انسان است برای این است که خوب را از بد؛ مؤمن را از غیر مؤمن جدا کند. این کار را با همان میزان عبودیت و بندگی انجام می دهد. خداوند در قرآن می فرماید: «الَّذی خَلَقَ الْمَوْتَ وَ الْحَیاةَ لِیبْلُوَكُمْ أَیكُمْ أَحْسَنُ عَمَلاً وَ هُوَ الْعَزیزُ الْغَفُورُ؛ آن كس كه مرگ و حیات را آفرید تا شما را بیازماید كه كدام یك از شما بهتر عمل مى كنید، و او شكست ناپذیر و بخشنده است.(1)

عبودیّت و عبادت برای رسیدن به کمال است انسان اگر دوست دارد که به کمال برسد، به مقامات عالی انسانی عروج نماید، باید از مسیر عبودیت و عبادت خداوند عبور نماید، دیگر هیچ راهی وجود ندارد. با عبادت انسان خالص می شود، به آن عیار لازم انسانیّت می رسد. به گفته ی مولانا جلال الدین بلخی: «من نکردم خلق، تا سودی کنم/ بلکه تا بربندگان، جودی کنم».

2- عبادت از ترس جهنّم (عبادت بردگان): انا تخافُ من ربِّنا یومًا عبوسًا قمطریرًا.(1)

3- عبادت خداوند از این جهت که خداوند شایسته ی عبادت است (عبادت آزادگان) و تنها بندگان مخلص خداوند به این مرحله از معرفت می رسند آنان حتی اگر خداوند بهشت و جهنم را هم نمی آفرید باز هم خدا را عبادت می کردند.

حضرت علی عَلَيْهِ السَّلاَمُ می فرماید: اِلهى ما عَبَدْتُكَ خَوْفاً مِنْ عِقابِكَ وَ لا طَمَعاً فى جَنَّتِكَ وَ لكِنْ وَجَدْتُكَ اَهْلا لِلْعِبادَةِ فَعَبَدْتُكَ؛

خدایا، تو را به جهت ترس از عذابت و طمع در بهشت، عبادت نكردم، بلكه تو را شایسته ی عبادت یافتم و آن گاه به عبادت تو بر خاستم.(2)

4- حضرت آیت الله سبحانی حفظه الله در سلسله مباحث اخلاقی نیز آثار زیر را برای عبودیّت ذکر کرده اند که بیان می کنیم:

تسلط بر نفس

یکی از آثار «عبودیت»، تسلط انسان بر خواهش هاى نفسانى است، در نتیجه ى این تسلّط، «نفس اَمّاره» مهار شده، روح انسانى بر نفس، ولایت پیدا مى كند و فرد از نظر كمال روحى به پایه اى مى رسد كه مى تواند اختیار «نفس اَمّاره» را به دست گیرد. یك چنین فردى بر نفس و خواهش هاى آن تسلّط دارد و اختیار دار مى گردد به این مرحله از كمال، «ولایت بر نفس» مى گویند.

در آیات قرآن به این مرحله اشاره شده است، چنان كه مى فرماید:

إنّ الصَّلوةَ تَنْهى عَنِ الْفَحْشاءِ وَالْمُنْكَرِ...؛ نماز انسان را از بدى ها و منكرها باز مى دارد.(1)

یعنى نماز، در انسان حالتى پدید مى آورد كه در پرتو آن خود نمازگزار از گناه باز مى ماند.

همچنین مى فرماید:...كُتِبَ عَلَیكُمُ الصُّیامُ كَما كُتَبِ عَلىَ الّذین مِنْ قَبْلِكُم لَعّلكُم تَتَّقُونَ؛ روزه را بر شما بسان پیشینیان واجب كردیم تا پرهیزگار شوید.(2)

روزه، یك نوع عبودیت و بندگى براى ذات اقدس الهى است كه پدید آورنده ى تقوى و تمالك نفسانى و خویشتن دارى از گناه است و نتیجه ى آن ولایت بر نفس و پیروزى بر هوى و هوس است.

بینش خاص

از مزایاى عبودیت این است كه انسان در سایه ى صفا و روشنایى بینش خاصّى پیدا مى كند، حقّ و باطل را به روشنى تشخیص مى دهد و هرگز گمراه نمى شود.

چنان كه مى فرماید: یا اَیهَا الَّذینَ امَنُو إِنْ تَتَّقُوا اللّه یجعَلْ لَكُمْ فْرقاناً...؛ اى كسانى كه ایمان آورده اید؛ اگر پرهیزگار باشید، خدا به شما نیرویى مى بخشد كه با آن بین حق و باطل به خوبى تمییز مى دهید.(3)

مقصود از «فُرقان» همان بینش خاصى است كه، سبب مى گردد انسان حق و باطل را خوب بشناسد.

ص: 37

در آیه ی دیگر مى فرماید: وَالذینَ جاهَدُوا فینا لَنَهْدِینَّهُمْ سُبُلَنا...؛ كسانى كه در راه ما سعى و كوشش كنند، آنان را به راه خویش رهبرى مى كنیم.(1)

تسلط بر افكار پراكنده

یكى از آرزوهاى انسان این است كه در حال عبادت، قواى عقلانى او در نقطه اى متمركز گردد و به غیر از خدا توجّهى پیدا نكند. كسانى كه موقع عبادت به این سو و آن سو توجّه دارند و به اصطلاح فاقد حضور قلب هستند، برای این است كه بر اندیشه هاى پراكنده اى كه زاییده ی قوّه ی تخیل است، ولایت و تسلط ندارند. از این جهت یك نماز چهار ركعتى را با افكار بسیار پراكنده به پایان می رسانند و اسكلتى بى روح تحویل مى دهند.

امّا پویندگان راه بندگى، به واسطه ى تكامل و قدرتى كه در سایه ى بندگى پیدا مى كنند، بر تمام اندیشه هاى پراكنده ی خود تسلّط پیدا مى كنند، و بر قوّه ی تخیل خویش كه بسان گنجشكى از این شاخه به آن شاخه مى پرد، مسلّط مى گردند، و اختیار آن را به دست مى گیرند. و در حال عبادت، آن چنان تمركز فكرى و حضور پیدا مى كنند كه از غیر خدا غافل مى شوند و غرق جمال و كمال خدا مى گردند، تا آن جا كه در حال نماز پیكان تیر از پاى آنان بیرون كشیده مى شود و به آن توجّه نمى كنند، فرزندشان از بلندى سقوط مى كند و فریاد زن و بچّه بلند مى شود؛ امّا آنان هرگز متوجه نمى شوند و پس از فراغت از نماز به اطراف خود نگاه مى كنند و از جریان آگاه مى گردند.(2) شیخ الرّئیس «ابو على سینا» مى گوید:

عبادت، یك نوع ورزش براى قواى فكرى است كه بر اثر تكرار و عادت به حضور در محضر خدا، فكر را از توجّه به مسایل مربوط به طبیعت و مادّه، به سوى تصوّرات ملكوتى مى كشاند. قواى فكرى تسلیم باطن و فطرت خداجویى انسان مى گردند و مطیع او مى شوند.(3)

ص: 38

تخلیه ى بدن از روح

در جهان طبیعت، روح و بدن به یك دیگر نیاز مبرم دارند. از آن جا كه روح بر بدن «علاقه ی تدبیرى» دارد، بدن را از فساد و خرابى باز مى دارد. از طرف دیگر روح در فعّالیت هاى خود به بدن نیازمند است و در پرتو اعضا و جوارح بدنى،مى تواند بشنود و ببیند و ...

امّا گاهى روح، بر اثر كمال و قدرتى كه از ناحیه ی عبادت و بندگى حق پیدا مى كند، از استخدام بدنى بى نیاز مى شود و مى تواند خود را از بدن «خلع» كند.

براى افراد جوان به ویژه كسانى كه با دید مادی گرى به جهان طبیعت مى گرند، تصور این نوع مطالب همراه با دشوارى است؛ ولى بر پویندگان راه حقّ این كار آن چنان آسان است كه هر موقع بخواهند مى توانند خود را «خلع از بدن» كنند.

تصرّف در بدن

بندگى، آن چنان قدرتى به انسان مى بخشد كه بدن، تحت فرمان اراده ى انسان كامل قرار مى گیرد و انسان در محیط بدن خود و یا درباره ى دیگران، كارهاى خارق العاده اى انجام مى دهد.

امام صادق عَلَيْهِ السَّلاَمُ مى فرماید: «هرگاه اراده ى انسان بر انجام عملى قوى گردید و حقیقتى مورد توجّه و خواست او قرار گرفت، هرگز بدن در انجام آن از خود ناتوانى نشان نمى دهد».(1)

تصرّف در جهان

در پرتو عبادت و بندگى، نه تنها حوزه ى بدن تحت فرمان و محلّ نفوذ اراده ى انسان قرار مى گیرد، بلكه جهان طبیعت، مطیع انسان مى گردد و به اذن پروردگار جهان، در پرتو نیرو و قدرتى كه از تقرّب به خدا كسب نموده است، در طبیعت تصرّف مى كند و مبدأ یك سلسله معجزات و كرامات مى شود و در حقیقت قدرت بر تصرّف و تسلّط بر تكوین پیدا مى كند. مطالعه و بررسى آیات مربوط به «یوسف» و «داوود» و «سلیمان» و كارهاى شگفت آور آنان، ما را به این نكته می رساند، كه تصرّف در تكوین آن چنان هم مشكل و پیچیده نیست كه در توانایى اولیاى خدا بر آن شك و تردید كنیم.(2)

ص: 39

در بین عبادات، بی شک نماز مظهر اَتّم عبودیّت و سرآمد همه ی عبادت ها است. نماز از جمله عبادت هایی است که در همه ی ادیان الهی وجود داشته است. گرچه ممکن است کیفیّت آن ها با هم فرق داشته باشد. آیات زیر مؤیّد همین مسئله هست:

درباره ی حضرت ابراهیم عَلَيْهِ السَّلاَمُ می فرماید: رَبِّ اجْعَلْنِی مُقِیمَ الصَّلاة و من ذریتی ربنا تقبل دعاء؛ پروردگارا مرا برپا دارنده ی نماز قرار ده و از فرزندانم نیز چنین فرما پروردگارا دعای مرا بپذیر.(1)

درباره ی حضرت اسماعیل عَلَيْهِ السَّلاَمُ می فرماید: وَكانَ یأْمُرُأَهْلَهُ بِالصَّلاة و الزکاة و کان عند ربه مرضیا؛ او همواره خانواده اش را به نماز و زکات فرمان می داد و پیوسته مورد رضایت پروردگارش بود.(2)

خطاب به حضرت موسی عَلَيْهِ السَّلاَمُ می فرماید: أَقِمِ الصَّلاةَ لِذِكرِی؛ نماز را به یاد من بپا دار.(3)

یاشُعَیبُ أَصَلاتُك تَأْمُرُك أَنْ نَتْرُك مایعْبُدُ آباونا؛ گفتند ای شعیب آیا نمازت به تو دستور می دهد که آن چه پدران مان می پرستیدند را ترک کنیم؟(4)

از قول حضرت عیسی عَلَيْهِ السَّلاَمُ می فرماید: وَأَوْصانِی بِالصَّلاةِ وَالزَّكاةِ مادُمْتُ حَیا؛ و تا زمانی که زنده ام مرا به نماز و زکات توصیه کرده است.

در بیان این كه «مراد از یادآوری بندگان چیست؟ بیانات متنوّعی را ذكر كردند كه از جمله آن موارد عبارت است از:

الف: مرا در «دنیا» یاد كنید، تا شما را در «جهان دیگر» یاد كنم.

ب: مرا به «دعا» یاد كنید تا شما را به اجابت یاد كنم (این استجابت می تواند هم در دنیا و هم در برزخ و هم در قیامت نصیب بنده شود.

ج: مرا به هنگام وفور نعمت یاد كنید تا شما را در سختی ها یاد كنم (این سختی هم اعمّ است)

2- نایل شدن به مقام شفاعت كبری

خداوند در سوره ی اسری خطاب به وجود نازنین رسول خدا صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ می فرماید:

«وَ مِنَ اللَّیلِ فَتَهَجَّدْ بِهِ نافِلَةً لَكَ عَسی أَنْ یبْعَثَكَ رَبُّكَ مَقاماً مَحْمُوداً؛ و بعضی از شب را بیدار باش و تهجّد كن كه این نماز شب، تنها بر تو واجب است، باشد كه خدایت به مقامی محمود (شفاعت) مبعوث گرداند.(1) پس ثمره و نتیجه ی این برنامه ی الهی، رسیدن به مقام محمود است و روایات فریقین در ذیل آیه، مقام محمود را به عنوان مقام شفاعت كبری تفسیر كرده است كه رسول اكرم صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ در روز قیامت در آن مقام قرار می گیرد.

3- دریافت اجر الهی و باز یافتن به آرامش كامل

در سوره ی بقره حق تعالی می فرماید: «إِنَّ الَّذِینَ آمَنُوا وَ عَمِلُوا الصَّالِحاتِ وَ أَقامُوا الصَّلاةَ وَ آتَوُا الزَّكاةَ لَهُمْ أَجْرُهُمْ عِنْدَ رَبِّهِمْ وَ لا خَوْفٌ عَلَیهِمْ وَ لا هُمْ یحْزَنُونَ؛ کسانی که ایمان آوردند و کارهای شایسته انجام دادند و نماز برپا داشتند و زکات را پرداختند اجرشان نزد خداوند محفوظ است نه ترسی بر آن ها است و نه اندوهگین می شوند(2).

در پرتو ایمان و عمل صالح و برپا داشتن نماز و ... مستحق دو جایزه می شوند: الف: دریافت پاداش (لهم اجرهم ...) ب: بهره مندی ازآرامش كامل (لاخوف ...) كه هیچ اضطراب و غمی به همراه آن وجود ندارد.

ص: 41

ب. آثار نماز در برزخ

1- دفع وحشت های قبر

رسول الله صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ می فرماید: «ان الصّلاة تأتی الی المَیتِ فی قبره بصورة شخص انور اللّونِ یونسُهُ فی قبره و یدفَعُ عنه اهول البرزخ؛ نماز به صورت انسانی سفید چهره، وارد قبر میت شده و با او انس می گیرد و وحشت های برزخ را از او برطرف می كند.(1)

2- مونس انسان در قبر

رسول خدا صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ می فرماید: الصلاةُ انس فی قبره و فراش تحت جنبه و جواب منكر و نكیر؛ نماز مونس (نمازگزار) در قبر و فراش نیكو در زیر او، و پاسخ نمازگزار برای نكیر و منكر می باشد.(2)

3- دیدار ملایكه از انسان در قبر

رسول خدا صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ می فرماید: كسی كه به قصد شركت در نماز جماعت و به سوی مسجد گام بر می دارد، خداوند متعال در مقابل هر گامی كه بر می دارد، هفتاد هزار حسنه به او پاداش می دهد و به همین میزان نیز درجات وی بالا خواهد رفت، و اگر در چنین حالتی بمیرد، خداوند متعال هفتاد هزار فرشته را مأمور، می نماید تا در قبر به دیدار او رفته، وی را بشارت دهند و در تنهایی قبر، انیس او باشند و تا روز قیامت برای او طلب آمرزش كنند.»

4- نجات از وحشت قبر

امام باقر عَلَيْهِ السَّلاَمُ می فرماید: «من اتمَّ ركوعَهُ لم یدخُلْهُ وحْشَةُ القبْرِ؛كسی كه ركوعش تمام و كامل باشد هرگز دچار وحشت قبر نمی شود.»(3)

ص: 42

ج. آثار نماز در قیامت

1- مقبولیت دیگر اعمال در سایه ی نماز

مولاعلی عَلَيْهِ السَّلاَمُ در نهج البلاغه می فرماید: «كلُّ شی من عملك تبع لصلاتك» هر عملی پیرو نماز است از این رو عروج دیگر اعمال در سایه سار نماز، میسّر می شود «إن قُبلت، قبلت ما سواها و إن رُدَّت رُدّت ما سواها» اگر نماز مورد قبول واقع شود، دیگر اعمال هم قبول می شود و اگر ردّ شود دیگر اعمال هم ردّ خواهد شد.

2- نماز توشه ی آخرت

رسول خدا صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ می فرماید: الصلاة زادُ للمؤمن من الدنیا الی الاخره؛ نماز زاد و توشه ی مؤمن در دنیا برای آخرت است.(1)

3- عامل ورود به بهشت

امام صادق عَلَيْهِ السَّلاَمُ می فرماید: «همانا پروردگار شما مهربان است، عمل كم را تقدیر می كند، هر آینه انسان دو ركعت نماز برای خدا به جا آورد، خداوند به سبب آن نماز، او را وارد بهشت می كند.(2)

4- معاف از عذاب و ورود بی حساب به بهشت

رسول خدا صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ می فرماید: «قال الله - عزّوجل - اِنّ لعبدی علی عهداً اِن اقام الصلوة لوقتها اَن لا اُعَذِّبَهُ و اَن اُدخلهُ الجَنّه بغیر حساب؛ ... من تعهّدی نسبت به بنده ام دارم كه اگر نماز خود را در وقتش به پا دارد، او را عذاب نكنم و بدون حساب او را به بهشت ببرم.(3)

و باز از آن وجود نورانی در كلامی دیگر آمده، كه فرمود: «كسی كه چهل روز نمازهای خود را با جماعت به جا آورد، به طوری كه یك تكبیرة الاحرام از او فوت نشود، برای او آزادی از آتش جهنم و آزادی از نفاق نوشته می شود.»(4)

ص: 43

5- زینت آخرت

امام صادق عَلَيْهِ السَّلاَمُ می فرماید: «انّ الله - عزّوجل - قال: الْمالُ وَ الْبَنُونَ زِینَةُ الْحَیاةِ الدُّنْیا وَ انّ الثمان ركعات التی یصلّیها العبد اللیل زینةُ الآخرة؛ خداوند متعال ثروت و فرزندان را زینت دنیا دانسته، ولی هشت ركعت نمازی كه آدمی در آخر شب می خواند، زینت آخرت است.(1)

د. آثار بی نمازی

1- به سوی آتش رفتن نمازگزار ریا كار

امام صادق عَلَيْهِ السَّلاَمُ فرمود: چون روز قیامت فرا می رسد، بنده ای را می آورند كه اهل نماز بوده و خود نیز چنین ادّعا می كند؛ به وی می گویند، تو بدان جهت نماز گزاردی كه تو را ستایش كنند، پس به ملایكه دستور می دهند او را به سوی آتش ببرید.(2)

2- عدم ملاقات با رسول خدا صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ در كنار حوض كوثر

رسول خدا صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ می فرماید: «لیس منّی من استخفَّ صلاته لا یردُ علی الحوض لا و الله؛ كسی كه نماز را سبك شمارد از من نیست، به خدا سوگند كه بر حوض مرا ملاقات نخواهد كرد.(3)

3- سقوط در آتش

قرآن در بیان جواب دوزخیان كه پرسیده شد چه چیزی شما را به دوزخ كشانده می گویند ما از نماز گزاران نبودیم: «ما سللكم فی سقر قالوا لم نَكُ من المصلین».(4)

4- محشور شدن با قارون و فرعون و هامان

رسول خدا صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ می فرماید: لا تضیعوا صلاتكم، فانّ من ضیع صلاتهُ حَشَرَهُ الله قارون و فرعون و هامان - لعنهم الله و اخزاهم - و كان حقّاً علی الله ان یدخِلَهُ النار مع المنافقین، فالویلُ لمن لم یحافظ

ص: 44

صلاتهُ؛ نمازتان را ضایع نكنید، به درستی كه هر كس نماز خویش را ضایع كند، خداوند عزّوجلّ او را با قارون و فرعون و هامان محشور می كند، خداوند به آنان لعنت كند و آن ها را رسوا سازد، و بر خدا لازم است آن ها را با منافقان به آتش داخل كند، پس وای بر كسی كه مواظب نمازش نباشد.(1)

5- محرومیت از شفاعت

رسول خدا صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ فرمودند: «هر كس عمداً نمازش را ترك كند، بر درب جهنّم نامش در زمره دوزخیان نوشته می شود.»(2)

خداوند متعال در قرآن، یکی از آثار نماز را بازداشتن انسان از گناه معرفی می کند: إن الصلوة تنهی عن الفحشا و المنکر(3) امّا به راستی چگونه نماز ما را از زشتی ها باز می دارد؟

همان طور که گذشت نماز ذکر است یعنی به یاد خدا بودن چند چیز است که در تربیت نفس مؤثّر است یکی نماز که یاد خداست دیگری یاد معاد که تأثیر به سزایی در انسان دارد هر بلایی که بر سر انسان می آید حاصل غفلت از یاد خدا و معاد است. نماز در حقیقیت یادآوری معاد و روزهای سخت پیش و روی انسان است مرحوم ملااحمد نراقی در مثنوی طاقدیس این حقیقیت را بسیار زیبا به تصویر کشیده است. ایشان نماز را قیام صغری انسان معرفی می کند و این چنین می گوید: اذان و اقامه در حقیقت نفخ صور است که در آن دمیده می شود همان طور که با دمیدن در صور مردگان از قبر بر می خیزند با اذان و اقامه نیز انسان از خواب یا مرگ غفلت بر می خیزد.

آن اذان و آن اقامه نفخ صور *** آن زجا برخاستن بعث و نشور

آن مصلی موقف و قبله وقوف *** بستن احرام در موقف عکوف

چون شدی واقف در آن موقف، زبان *** می گشایی در سپاس و امتنان

وقتی بنده تکبیرة الاحرام را می گوید و شروع می کند به خواند حمد آن زمانی است که خود را در مقابل حق ّ می بیند در می یابد که این همان است که خداوند وعده اش را داده بود قالوا یا ویلتا من بعثنا من مرقدنا هذا ما وعد الرحمن و صدق المرسلون لذا شروع می کنند به حمد و ستایش خداوند.

ص: 45

حمد و سوره آن سپاس است و ثنا *** در وقوف بارگاه کبریا

ناگهان ندا می آید که این جا جای حمد و سپاس نیست جای آن در دنیا بود و چه قدر در دنیا تأکید می کردیم که حمد ما را بگویید.

گوییا آن که خطاب آید ترا *** این زمان بگذار تمجید و ثنا

دفتر اعمال خود را نیز ببین *** هیبت این روز رستاخیز بین

ای مسافر، تا چه آوردی بگو *** زین سفر سودت چه باشد، مایه کو؟

بعد اشاره به رکوع می کند و می فرماید: رکوع در نماز ما حکایت از این دارد که این جواب ناخوشایند نا امیدشان کرده و بار گناه را احساس می کنند که چطورکمرشان را خم می کند

خم کنی قامت، پی عجز و نیاز *** سر کنی تسبیح آن، عاجز نواز

من ندارم غیر عجز و لابه، هیچ *** در من و در کار من شاها، مپیچ

قامتی دارم، خم از بار گناه *** سر به زیرم چون که هستم رو سیاه

دوباره ندا می آید بنده سرت را بلند کن دفتر اعمال خودت را ببین، این جا دیگر بنده به خاک می افتد و صورت بر خاک می گذارد که سجده ی ما حکایت از این حال بنده دارد

جبهه و رو بر زمین سایی همی *** پشت دستان را زغم خایی همی

باز بنده شروع می کند عظمت خدا یاد کردن که خدایا تو بلند مرتبه ای از بنده روسیاه خود درگذر

کای شها، پاکا، بلندا، برترا / بنگر از رحمت در این موقف مرا

ولی دوباره ندای نا امید کننده می شنود که ای بنده ی من؛

گویدت گویا که سر بردار هین *** تا چه کردستی در این دفتر ببین

بنده سر را بلند می کند شروع می کند به استغفار:

سر برآری لب به استغفار باز *** توبه را سازی شفیع و چاره ساز

ولی بازهم جواب دندان شکن می شنود.

گویدت بگذشت روز توبه، هان*** تا چه آوردی، بگو فاش و عیان

ص: 46

بنده دوباره به سجده می افتد، باز خدا را به عظمت می خواند باز هم صدای ناامید کننده می شنود با عتاب بنده را مورد خطاب قرار داده که بر خیزد و بلند شود که این اشاره به شروع رکعت دوم نماز دارد بنده برمی خیزد دوباره شروع به حمد و ستایش خداوند باز همان روال ادامه پیدا می کند.

باز افتی در رکوع و در سجود *** گه رکوع و گه سجود و گه قعود

باز گوید ناید امروز این به کار *** مایه و سود آن چه آوردی؟ بیار

روزگاران را به غفلت باختی *** کار خود با این جهان انداختی

هان چه سود از مایه ات، اندوختی؟ *** هان چه شمع از مایه ات، افروختی؟

لرزدت آن دم ز هیبت استخوان *** هم رود قوّت ز پایت هم توان

این جا دیگر اشاره به تشهّد می کند، بنده در این جا دیگر قدرت هیچ حرکتی ندارد، از بس آن روز با هیبت بنده را مستأصل می کند با همان بی حالی مثل دست و پا شکسته ای که قادر به هیچ حرکتی نیست شروع می کند به ذکر توحید

کاشهد ان لا اله لی سواه *** من به وحدانیتت هستم گواه

هم گواهم بر نبی مؤتمن *** این هم سرمایه و هم سود من

سود من از این سفر این ست و بس *** نیست غیر از این دوام، فریاد رس؟

ناگهان چشم بنده به پیامبر صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ و امامش عَلَيْهِ السَّلاَمُ می افتد و علی الاعراف رجال که شناخته می شوند جانی به پیکر نیمه جان بنده می رسد زبانش گویاتر می شود نفسی می کشد خوشحال از دیدن پیامبر و امام خود

ای پناه جمله امت السلام *** ای شفیعان قیامت همتی

السلام ای شافع روز جزا *** السلام ای عاصیان را مرتجی

السلام ای بندگان صالحین *** السلام ای انبیا و مرسلین

من گنه کارم، پشیمانم ذلیل *** واقف اندر موقف ربّ جلیل

ای شفیعان قیامت همتی *** التفاتی، التماس رحمتی

یک نظر، ای شهریاران از کرم *** سوی آن افتاده ی بحر ندم

ص: 47

این سلام های نماز اشاره به این قسمت از قیامت دارد. در پایان مرحوم نراقی می فرماید:

از اشارات نماز این ها یکی است*** زان چه گفتم از معانی اندکی ست

خلاصه، این نماز قیامت صغرای بنده است و بنده هر روز آن روز عظیم و ملالت آور را تداعی می کند که مبادا خواب غفلت او را زمین گیر و از هستی ساقط کند. چنین بنده ای که هر روز قیامت خود را ترسیم می کند، چطور می تواند گناه معصیت کند حالی برای گناه کردن برای این بنده باقی نمی ماند. لذا به قول مرحوم نراقی (ره) این یکی از اشارات و اسرار نماز است که بیان شد. بنده ای که این چنین نماز می خواند چطور می تواند گناه مرتکب شود دزدی، خیانت، دورغ و هزاران گناه بی شمار از او سر زند. بنابراین هر چه می کشیم از غفلت ماست به قول صایب تبریزی که چقدر زیبا گفت:

ما زغفلت زیر گردون شادمانی می کنیم/ ورنه گندم سینه چاک، از بیم زخم آسیاست.

اگر مثل گندم بدانیم که چطور زیر چرخ آسباب خرد خواهیم شد، اصلاً شادی مستانه از روی غرور نمی کردیم، مرتکب معصیت نمی شدیم همه ی این ها برخاسته از غفلت ماست و باز هم چه زیبا گفته صائب:

فکر شنبه تلخ دارد جمعه ی اطفال را/ عشرت امروز بی اندیشه فردا خوش است.

مانند دانش آموزی که، غروب جمعه دل گیر و بی حوصله است، چون فردا باید برود مدرسه و تکلیف خود را جلوی معلّم بگذارد، ما هم اگر به فکر فردا باشیم و یقین داشته باشیم که باید تکالیف خود را جلوی معلّم عالم وجود بگذاریم قطعاً خیلی از کارهای ناشایست را انجام نمی دهیم هیچ خود را موظّف به انجام تکلیف الهی هم می دانیم.

نماز، جامع خیرات است خیلی چیزها در خود دارد. در نماز خورشید، ماه و ستارگان، آب، زمان، مکان، لباس نقش ایفا می کنند با خورشید وقت نماز را تعیین می کنیم، با ماه و ستارگان جهت قبله را تعیین می کنیم با آب وضو می سازیم آبی که با آن وضو می سازیم باید پاک باشد غصبی نباشد مکانی که نماز می خوانیم نیز باید پاک باشد و غصبی نباشد همچنین لباس ما؛ بنابراین نمازگزارواقعی دزدی نمی کند، طهارت و پاکی را رعایت می کند هر آن چه را خلاف باشد و ضرر به نماز صحیح او بزند از او سر نمی زند.

ص: 48

به فرموده ی پیامبر عظیم الشأن حضرت محمد صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ: الصلاة معراج المؤمن؛ نماز معراج مؤمن است همان طور که پیامبر صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ به معراج رفت، مؤمن با نمازش می تواند پرواز کند و به معراج برود. حقیقت پرواز مؤمن در نماز بی شباهت به پرواز هواپیما نیست. همان طور که می دانیم برای پرواز یک هواپیما باید اصولی رعایت شود باید از باند پرواز بلند شود در مسیری که برج مراقبت تعیین می کند باید حرکت کند خلبان باید با زبان بین المللی حرف بزند نماز هم این چنین است تا وقت اذان نشود و رخصت نماز داده نشود پروازی در کار نیست با همان کیفیّتی که خداوند می فرماید باید نماز خواند باید به عربی هم خواند چون زبان بین المللی است همه باید به یک زبان نماز بخوانند گرچه زبان غیرعربی داشته باشند.

و هر كه من را دوست بدارد عاشق و شیفته ی من خواهد شد و هر كه چنین باشد من نیز عاشق او خواهم بود و هر كه من عاشق او باشم در این راه او را خواهم كشت و شهید عشقش خواهم نمود(1) و هر كه از سوى من شهید عشق شود، خون بهاى او بر عهده من خواهد بود و من خود دیه و خون بهاى وى هستم (و به كم تر از این براى وى راضى نیستم). (دیه چیزى است كه در آخرین مرحله دریافت مى شود و آخرین موجودى و دریافتى است و تنها موجودى عاشق، خداست و بس.)

شاید یكی از علّت های این همه عشق و محبّت هزاران انسان دل باخته به او، در گوشه و كنار جهان از ملیت ها و اقوام گوناگون به خاطر این باشد كه او برای خدا قیام كرد و خداوند این گونه مهر و محبت او را در قلب هزاران انسان، جاری نموده، نام او را جاودانه ساخته است.

«أنا أشهد یا الهی بحقیقة ایمانی و عقد عزمات یقینی خالص صریح توحیدی و باطن مكنون ضمیری؛ من گواهی می دهم برای خدا از خلوص و حقیقت ایمانم به عهد قلبم كه از فرایض مقام یقین من است و توحید خالص و پاك از شایبه و از باطن سرّ ضمیرم.(1)

به غیر از دعا و نیایش هایی كه امام حسین عَلَيْهِ السَّلاَمُ داشته است كه تنها بخشی از آن ها در تاریخ ثبت گردیده و امروزه به دست ما رسید با توجه به شرایط آن روز و نبودن امكانات برای ثبت و ضبط وقایع وضعیت خاصی را كه امام حسین عَلَيْهِ السَّلاَمُ داشت می توان گفت كه بسیاری از سخنان و كلام او در قالب دعا و نیایش خطبه و سخنرانی نامه و پیام ثبت نشده و از چشم انداز راویان حقیقی احادیث، به دور مانده است.

امام حسین عَلَيْهِ السَّلاَمُ در هر فرصتی اهداف و فلسفه ی نهضت خویش را بیان نموده و خدایی بودن آن را اعلام داشته است. امام حسین عَلَيْهِ السَّلاَمُدر پاسخ محمد بن حنفیه كه موافق حركت او به طرف عراق نبود، می فرماید كه رسول خدا صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ را در خواب دیدم كه فرمود: «یا حُسَینُ اخْرُجْ فَإِنَّ اللَّهَ قَدْ شَاءَ أَنْ یرَاكَ قَتِیلًا؛ ای حسین خارج شو، كه خدا می خواهد تو را كشته ببیند.(2) محمد بن حنفیه وقتی این سخن را شنید گفت: با چنین وضعی پس زنان و بچه ها را به كجا می بری؟ امام عَلَيْهِ السَّلاَمُ در پاسخ اوفرمود: «اِنَّ اللَّهَ قَدْ شَاءَ أَنْ یرَاهُنَّ سَبَایا؛خدا خواسته است كه آن ها را نیز اسیر ببیند.(3)

خطبه ای را كه در مكه ایراد فرموده است که بسیاری از مورّخان آن را نقل نموده اند در قسمتی از آن آمده است: «الْحَمْدُ لِلَّهِ وَ مَا شَاءَ اللَّهُ وَ لَا حَوْلَ وَ لَا قُوَّةَ إِلَّا بِاللَّهِ وَ صَلَّى اللَّهُ عَلَى رَسُولِهِ وَ سَلَّمَ خُطَّ الْمَوْتُ عَلَى وُلْدِ آدَمَ مَخَطَّ الْقِلَادَةِ عَلَى جِیدِ الْفَتَاةِ ... رِضَى اللَّهِ رِضَانَا أَهْلَ الْبَیتِ نَصْبِرُ عَلَى بَلَائِهِ وَ یوَفِّینَا أُجُورَ الصَّابِرِین».(4)

امام حسین عَلَيْهِ السَّلاَمُ و یاران بزرگوار ایشان به خود هیچ گونه تردیدی راه ندادند و با فدا کردن جان های خویش در راه هدف، درخت اسلام را آبیاری نموده، پایدار نگه داشتند. امام حسین عَلَيْهِ السَّلاَمُ از تمام هستی خویش در راه خدا گذشت. در آخرین لحظات ساعت های حماسه ی کربلا، هنگامی که فرزند

ص: 51

شیرخوارش، برروی دستانش شربت شهادت نوشید، فرمود: «هَوَّنَ عَلَی مَا نَزَلَ بِی أَنَّهُ بِعَینِ اللَّهِ؛ این مصیبت هم برای من آسان است، زیرا خداوند آن را می بیند.(1)

امام حسین عَلَيْهِ السَّلاَمُ تا پایان عمر، تا روز شهادتش، بلكه تا ساعت و حتّى لحظه ی شهادت این ارتباط ناگسستنى و آن عشق سوزان به محبوب واقعى خود را، به همراه داشت. در روز شهادت هر چه به زوال ظهر نزدیك مى گردید و ساعات بحرانى جبهه ی كربلا نزدیك تر مى شد آن عاشق دل باخته، با سپرى شدن ساعات فراق و نزدیك شدن وعده ی وصل قیافه اش مصمّم تر، رنگ او برافروخته تر، سیمایش گلگون تر و چهره اش شكفته تر مى گردید و وجد و شور مخصوصى در امام مشاهده مى شد.(2)

حتّى امام حسین عَلَيْهِ السَّلاَمُ در لحظه ی شهادت تبسّم بر لبان خود داشت و خندان و شاداب بود. او آرام و شاد و بشّاش و متبسم و خندان بود. شمر از او سر مى برید امّا وى چون گل شكفته بود.

وقتی یزید می خواست دل زینبسَلام الله عَلَیها را بسوزاند، گفت: وضع چطور است؟ فرمود: «مَا رَأَیتُ إِلَّا جَمِیلاهرچه از خداست، زیباست. فكر نكن اگر ما را كشتی، كشتن ها برای ما تلخ نیست. افتخار می كنیم به این شهادت ها و شهیدان که در راه خدا دادیم.

گناهانی که نیاز به مخاطب خاصی ندارد و به تنهایی می تواند انجام دهد چون آسان تر با آن انس پیدا می کند و فاصله گرفتن از آن سخت و دشوار می شود.

از جمله صبر بر معاصى، صبر بر نعمت است، انسان باید در رفاه و نعمت و در مال و جاه و كثرت عیال و فرزندان خود حدّ متعارف را برگزیده، و بر آن صبر كند زیرا، نفس انسانى دایماً در صدد زیاده طلبى است، و به تعبیر قرآنإِنَّ اَلْإِنْسانَ لَیطْغى أَنْ رَآهُ اِسْتَغْنى؛ انسان وقتى خود را مستغنى، دید طغیان گر مى شود.(1) اگر انسان مُمَحّض در آسودگى و آسایش شد و خود را بى نیاز احساس كرد، طغیان گرى كرده و راه عصیان مى پوید و از همین روى قرآن كریم دایماً تذكّر مى دهد كهیا أَیهَا اَلَّذِینَ آمَنُوا لاتُلْهِكُمْ أَمْوالُكُمْ وَلا أَوْلادُكُمْ عَنْذِكْرِ اَللّهِ؛ اى كسانى كه ایمان آورده اید، مشغول نكند شما را، اموال و اولادتان از ذكر خدا.(2) امان از وقتى كه انسان جلوی خود را باز ببیند، چه ها كه نمى كند! این گونه صبر همان صبر «عمّا تحّب» است كه در كلمات مولى در كتاب شریف نهج البلاغه آمده است: «الصَّبرُ صَبرانِ صَبرٌ عَلى ما تَكْرَهُ وَ صَبْرٌ عَمّا تُحِبُّ»(3) صبر بر دوگونه است: الف: صبر بر آن چه كراهت دارى (كه شامل صبر بر مصیبت ها و امور مخالف طبع مثل میل به عدم سر به سجده گذاردن و سخت بودن عبادت بر نفس)

ب: صبر از آن چه دوست مى دارى (كه شامل صبر بر معاصى و امورى است كه نفس به آن میل دارد» پس با صبر خود حدّ متعارف و متعادل خوشى را حفظ كن، و این جمله را به خاطر بسپار «زیاده روى در خوشى موجب مرگ خوشى است».

براساس این كه صبر در معصیت مشكل تر از صبر در مصیبت و آن مشكل تر از صبر در عبادت است، در منابع اسلامى براى دارنده ی صبر در مصیبت «متصبّر» (از باب تفعّل) و براى دارنده ی صبر درمصیبت از باب مفاعله كه اسم فاعل آن «مصابر» است، و براى دارنده صبر در عبادت «صابر» (از ثلاثى مجرد) استعمال شده است. (4)

ص: 54

صبر بر مصیبت

نفس انسان، همیشه در مقابل سختی ها و گرفتاری ها به جَزَع و فَزَع می افتد. همیشه دنبال راحت طلبی است برای او ناگوار است که بخواهد ناکامی ها و شداید را تحمل کند؛ لذا در این موقع بی تاب می شود. اگر انسانی با ناکامی و مشکلاتی روبرو شود و بتواند عنان بر نفس خویش بزند و بتواند بی تابی و جزع و فزع نکند این می شود صبر بر مصیبت.

3- وفای به عهد

یکی از فضیلت های اخلاقی، وفای به عهد و پیمان می باشد و قرآن کریم نیز به این امر توصیه کرده و می فرماید:یا ایها الذین امنوا أفوا بالعقود؛ اى كسانى كه ایمان آورده اید، به پیمان ها و قراردادهاى خود وفا کنید».(1)

وفای به عهد از نشانه های فرد صابر می باشد چنان که پیامبر اکرم صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ می فرمایند: «أَمَّا عَلَامَهْ الصَّادِقِ فَأَرْبَعَهْ یصْدُقُ فِی قَوْلِهِ وَ یصَدِّقُ وَعْدَ اللَّهِ وَ وَعِیدَهُ وَ یوفِی بِالْعَهْدِ وَ یجْتَنِبُ الْغَدْر؛ راست گو را چهار علامت است: سخن مطابق واقع گوید، نوید و وعید خدا را تصدیق كند، به عهد خود وفا كند، و پیمانش را نشكند.(2)

کاستیِ مصیبت یکی از ویژگی های صبر این است که باعث کم شدن مصیبت انسان می شود. کسی که صبر را بر بی قراری ترجیح می دهد، مصیبت وی کم تر از زمانی می شود که بی قرار بوده، همین امر باعث می شود که توانایی پیروزی بر مشکلات را پیدا کند.

امام موسی کاظم عَلَيْهِ السَّلاَمُ، درباره ی کاهش مصیبت به سبب صبر می فرمایند: «الْمُصِیبَهْ لِلصَّابِرِ وَاحِدَهْ وَ لِلْجَازِعِ اثْنَتَانِ» (مصیبت براى شكیبا یكى است و براى بى قرار دوتاست)(3).

4- پاداش دوبرابر

یکی از فایده های صبر این است که خداوند متعال به افراد صابر دو مرتبه پاداش عطا می فرماید. چنان که در سوره ی مبارکه ی «قصص» به این امر اشاره کرده و می فرماید:أُولَئِكَ یؤْتَوْنَ أَجْرَهُمْ مَرَّتَینِ بِمَا صَبَرُوا وَیدْرَءُونَ بِالْحَسَنَةِ السَّیئَةَ وَمِمَّا رَزَقْنَاهُمْ ینْفِقُونَ؛ آنانند كه به [پاس] آنكه صبر كردند و [براى آنكه] بدى را با نیكى دفع مى نمایند و از آنچه روزی شان داده ایم انفاق مى كنند دو بار پاداش خواهند یافت».(4)

همین امر خود دلالت بر این مطلب دارد که صبر در نزد خداوند متعال بر بسیاری از اعمال نیک دیگر برتری دارد تا آن جا که خداوند متعال اجر و پاداش صبر را دو برابر بقیه ی اعمال می داند.

ص: 56

5- رفع بلاها

همان طور که گفته شد، صبر یکی از نعمت های بسیار بزرگ است که خداوند متعال، به انسان عطا فرموده است. یکی از ویژگی های این نعمت بزرگ این است که بلاها را از انسان دور می گرداند و باعث آسوده شدن انسان از بسیاری از مصیبت ها می شود.

در کتاب «تصنیف غررالحکم و دررالکلم» از علی عَلَيْهِ السَّلاَمُ در این زمینه، روایت شده است که: «الصبر یرفع البلاء» (صبر بلا را رفع می کند).(1)

6- نشانه ای برای ایمان باطنی

صبر نشانه ای است برای تشخّص افرادی که درباره ی خداوند متعال و جهان آخرت به یقین رسیده اند و می دانند که تمام پیامبران از جانب خداوند متعال، برای هدایت مردم مبعوث شده اند.

امام صادق عَلَيْهِ السَّلاَمُ می فرمایند: «الصَّبْرُ مِنَ الْیقِینِ؛ صبر از یقین می باشد.(2)

7- رستگاری

بسیاری از اعمال وجود دارند که، انسان با انجام دادن آن ها می تواند به درجات بالای معنوی برسد. امّا یکی از این اعمال که موجب می شود انسان زودتر به مقامات معنوی برسد و رستگار شود، صبر است.قرآن کریم می فرماید: «اى كسانى كه ایمان آورده اید، شكیبایى ورزید و دیگران را نیز به شكیبایى وادارید و در برابر دشمن پایدارى كنید، و مرزدارى نمایید، و از خدا پروا كنید شاید رستگار گردید».(3) این آیه، سندی بر رستگاری افراد صابر می باشد.

8- داخل شدن در بهشت

انسان به وسیله ی صبر بر مصایب می تواند در جهان آخرت و در بهشت برین برای خود جای گاهی مهیّا کند. چنان که امام محمد باقر عَلَيْهِ السَّلاَمُ در این باره می فرمایند: الجنّهْ محفوفهْ بالمكاره و الصّبر فمن

ص: 57

صبر على المكاره فی الدّنیا دخل الجنّهْ؛ بهشت را مكاره و ناملایمات فرا گرفته است، پس هر كس در دنیا صبر بر ناملایمات و مكروهات نمود، داخل بهشت مى شود.(1) پس بنابراین حدیث می توان یکی از راه های داخل شدن در بهشت را صبر دانست.

9- مغفرت و آمرزش

مغفرت از جانب خداوند متعال یکی دیگر از فواید صبر برای انسان است، قرآن کریم می فرماید: «به یقین مردان مسلمان و زنان مسلمان كه شهادتین را گفته، عملاً تسلیم دین شده اندو مردان مؤمن و زنان مؤمن (كه اعتقاد قلبى به اصول و فروع اسلام پیدا كرده اند)، و مردان مطیع و خاضع و زنان مطیع و خاضع، و مردان راست گو و زنان راست گو، و مردان صابر و شكیبا و زنان صابر و شكیبا، و مردان فروتن از درون قلب و زنان فروتن از درون قلب، و مردان صدقه دهنده و زنان صدقه دهنده، و مردان روزه دار و زنان روزه دار، و مردان حافظ شهوات و زنان حافظ شهوات، و مردان بسیار یادكننده ی خدا و زنان یادكننده ی، خداوند، براى همه ی آنان آمرزش و پاداشى بزرگ آماده كرده است.

إِنَّ الْمُسْلِمِینَ وَالْمُسْلِمَاتِ وَالْمُؤْمِنِینَ وَالْمُؤْمِنَاتِ وَالْقَانِتِینَ وَالْقَانِتَاتِ وَالصَّادِقِینَ وَالصَّادِقَاتِ وَالصَّابِرِینَ وَالصَّابِرَاتِ وَالْخَاشِعِینَ وَالْخَاشِعَاتِ وَالْمُتَصَدِّقِینَ وَالْمُتَصَدِّقَاتِ وَالصَّائِمِینَ وَالصَّائِمَاتِ وَالْحَافِظِینَ فُرُوجَهُمْ وَالْحَافِظَاتِ وَالذَّاكِرِینَ اللَّهَ كَثِیرًا وَالذَّاكِرَاتِ أَعَدَّ اللَّهُ لَهُمْ مَغْفِرَةً وَأَجْرًا عَظِیمًا؛ مردان و زنانمسلمان و مردان و زنان با ایمان و مردان و زنان عبادت پیشه و مردان و زنان راستگو و مردان و زنان شكیبا و مردان و زنان فروتن و مردان و زنان صدقه دهنده و مردان و زنان روزه دار و مردان و زنان پاكدامن و مردان و زنانى كه خدا را فراوان یاد مى كنند خدا براى [همه] آنان آمرزشى و پاداشى بزرگ فراهم ساخته است.(2)

در این آیه ی مبارکه، افراد صابر همراه با تمامی زنان و مردان مسلمان، مردان و زنان صدقه دهنده، مردان و زنان روزه دار، مردان و زنان حافظ شهوات و مردان و زنان بسیار یاد کننده خداوند متعال ذکر شده است و این مطلب خود دلالت بر عظمت و بزرگی صبر دارد.

ص: 58

گرسنه در قم است پس این مسجد چیست كه این سید مى سازد؟ اگر صبر و حوصله نباشد انسان از كار خیر صرف نظر مى كند، اگر بنا بود همه ی پول ها را به گرسنگان دهند، پس هیچ مسجدى یا بناى خیریه اى نباید برپا مى شد، باید بناهاى خیریه را ساخت و از آن طرف ریشه ی فقر و گرسنگى را نابود كرد، باید برنامه ی صحیحى براى رسیدگى به امور بیچارگان تهیه كرد، نه بدون برنامه با كمك كردن هاى بى رویه، گداپرورى كنیم. مَثَل جالبى قدیمى ها مى زدند، كه: روى هر گنجى افعى خوابیده و گنج كُنج ویرانه است، انسان هاى ساده لوح معناى مطابقى و تحت اللفظى را گرفته و لذا در ویرانه ها به دنبال گنج مى گشتند، مى گفتند: اوّل ببینید، در كدام قسمت افعى خوابیده، همان جا گنج است، در حالى كه این معناى كنایه اى دارد، مراد این است كه گنج رویش مشكلاتى خوابیده است، در رسیدن به گنج ها رنج ها است، و به قول سعدى:

نابرده رنج گنج، میسر نمى شود *** مزد آن گرفت جان برادر، كه كار كرد

نمونه ای از واقعه ای كه، صبر در آن نقش مهمّى داشت؛ داستان آسیه بنت خُوَیلد (همسر فرعون) - بدون شك از پیش گامان صبر در راه عقیده، آسیه همسر فرعون و ملكه ی مصر است، قلب او با نور خدا روشن و بارور شده، مگر مى توان عشق خدا را براى همیشه در زیر لایه هاى ترس و واهمه از فرعون كتمان کرد، هرگز! پس از مدتى فرعون متوجه شد كه دشمنش موسى عَلَيْهِ السَّلاَمُ در درون خانه او نفوذ كرده، و با كمند اعتقادیش قلب همسرش را به بند كشیده است، هرچه به همسرش اصرار كرد بیا و آبروى ما را حفظ كن، و دست ایمان از دامن موسى عَلَيْهِ السَّلاَمُ كوتاه كن، فایده نداشت، آخر الامر تهدید كرد تا جایى كه گفت تو را مى كشم، ولى آسیه قهرمان صبر و استقامت هم چنان پایدارى مى كرد، و دست از ایمانش برنمى داشت، وقتى سخنان فرعون كارگر نیفتاد، دستور داد او را به چهارمیخ كشیده، و سنگ بزرگى بر روى او گذارند، ولى او هم چنان مقاوم بود، و مضمون آخرین نفس هاى او و زمزمه ی نهایى لبان او این بود، كه: خدایا من وصله ی ناهماهنگ این دستگاه شاهنشاهى هستم، مرا از دست فرعون و رفتار غیرانسانى او نجات بده، و خانه اى در نزد خود در بهشت برین برایم مهیا نما، و چنین هم شد كه در اثر صبر به ظفر رسید.

صبر و ظفر هر دو از دوستان قدیم اند، بر اثر صبر نوبت ظفر آید

آرى برادر مواظب باش از زنى كمتر نباشى، زنى كه خداوند متعال وقتى مى خواهد مصداق صبر و مقاومت در برابر ظالمین را مثال بزند او را به عنوان تمثیل ذكر مى كند:

ص: 61

وَ ضَرَبَ اَللّهُ مَثَلاً لِلَّذِینَ آمَنُوا اِمْرَأَتَ فِرْعَوْنَ إِذْ قالَتْ رَبِّ اِبْنِ لِی عِنْدَكَ بَیتاً فِی اَلْجَنَّةِ وَ نَجِّنِی مِنْ فِرْعَوْنَ وَ عَمَلِهِ وَ نَجِّنِی مِنَ اَلْقَوْمِ اَلظّالِمِینَ؛ (و خداوند براى مؤمنین مثل مى آورد، همسر فرعون را زمانى كه از همسرش بیزارى جست و در برابر ظلم و شرك او مقاومت كرد و در زیر شكنجه ها صبور بود و) گفت: پروردگار من بنا كن نزد خود خانه اى در بهشت و مرا از (شرّ) فرعون و كردارش نجات ده و از قوم ظالمین رهاییم بخش.

حقیقتاً چه جملات كوتاه و زیبایى در لحظات پایان زندگى بر لب داشت، جملاتى كه، باید درس زندگى براى تك تك زنان و مردان ما باشد، جملاتى كه بهانه هاى واهى را از دست تمام كسانى كه فشار محیط یا همسر را مجوزى براى ترك اطاعت خدا و تقوى مى شمرند، مى گیرد. مسلّماً زرق و برق و جلال و جبروتى برتر از دستگاه فرعون وجود نداشت، چنان كه فشار و شكنجه اى فراتر از شكنجه هاى فرعون جنایت كار نبود، ولى نه آن زرق و برق و نه این فشار و شكنجه، آن زن مؤمنه را به زانو نیاورد، و هم چنان به راه خود در مسیر رضاى خدا گام برداشت، تا جان خویش را در راه خالق خویش فدا كرد.

امام صادق عَلَيْهِ السَّلاَمُ صبر را بر دو قسم تقسیم می کند البته اقسام سه گانه ای که ذکرش گذشت، به دو قسم تقسیم می شود: صبر عام و صبر خاص، می فرماید: فمن صبر کرها و لم یشک الی الخلق و لم یجزع بهتک ستره فهو من العام و نصیبه ما قال الله تعالی: و بشر الصابرین ای بالجنة و المغفرة و من استقبل البلاء بالرحب و صبر علی سکینه و وقار فهو من الخاص و نصیبه ما قال الله تعالی: ان الله مع الصابرین. پس کسی که از روی کراهت صبر کرد و شکایت به خلق نبرد و جزع نکرد و اسرارش را فاش نکرد این صبر عام است و نصیبش قول خداوند که فرمود بشارت باد بر صابران به بهشت و مغفرت و اماکسی که استقبال کند بلا را با جان و دل و مرحبا گوید با آرامش و وقار پس این صبر خاص است و نصیبش این قول خداوند است که فرمود: همانا خداوند با صابران است.(1)

سالار شهیدان عَلَيْهِ السَّلاَمُ از دسته ی دوم یعنی از صابران خاص است صبری که یکی از صفات برجسته ی انبیا به حساب می آید و باید حتماً در آنان وجود داشته باشد حضرت این صفت الهی را در واقعه ی کربلا به خوبی به تصویر کشید، از بلا استقبال کرد، با جان و دل خود و اولاد و اصحاب خود را فدای دین خدا کرد لذا مشمول این آیه ی شریفه قرار گرفت که ان الله مع الصابرین. معیت با خداست

ص: 62

که نام عبدالله الحسین عَلَيْهِ السَّلاَمُ را جاودانه کرد خداوند همیشه بود و هست و خواهد بود لذا نام اباعبدالله عَلَيْهِ السَّلاَمُ نیز از قبل خلقتش، در زمان خودش و بعد خودش بوده و هست همه ی این ها به برکت صبر آن هم صبری که من استقبل بود. خاندان نبوت همه شان مظهر صبر الهی هستند امیرالمؤمنین عَلَيْهِ السَّلاَمُ قهرمان صبر است. چه زیبا سروده شاعر قصه ی شبه با مس را:

آن شنیدم که شبه با مس گفت *** که نگویید طلا هم از ماست؟

او زکان و من و تو نیز زکان *** پس چرا مرتبه ی او بالاست؟

او فلز و من و تو نیز فلز *** از چه رو قیمتش از ما بالاست؟

او جماد و من و تو نیز جماد *** این مزیّت به من و توش چراست؟

من که در رنگ بسان اویم *** از چه من نوکرم و او آقاست؟

از چه او بر سر شاهان تاج است *** زینت و زیب زنان زیباست؟

تو شوی دیگ و شوم من هاون *** او شود سکّه سر او غوغاست!

با شبه گفت مس از روی عتاب *** این فضولی به من و تو نه رواست!

مرد میدان طلایی تو اگر *** تا بدانی که مزیّت ز کجاست

قدمی در دل تیزاب بنه *** تا بینی که تو را زود فناست

او رود در دل تیزاب و همی *** به ز اوّل شود او بی کم و کاست

یا که در خاک رود صدها سال *** چو برون باز شد از خاک طلاست.

قصه مس و مطلا و طلا *** این مثل بوده و مطلب اینجاست

تا نگویی که علی مثل من است *** من و تو مس و شبه او چه طلاست

تن مردان خدا همچو زر است *** رنج تیزاب در او دردو بلاست

یکی از صفات خداوند متعال صبّار است و اهل بیت عَلَيْهِ السَّلاَمُ آینه ی صبر الهی هستند، نور صبر خداوند در وجودشان متجلّی گشته است. آن چه اهل بیت عَلَيْهِ السَّلاَمُ را از سایر انسان ها حتّی انبیا متمایز می کند، یکی همین صبرشان است. روایت زیر نمونه ای از این دلیل است.

إِنَّ إِبْرَاهِیمَ الْخَلِیلَ لَمَّا رُفِعَ فِی الْمَلَكُوتِ وَ ذَلِكَ قَوْلُ رَبِّی وَ كَذلِكَ نُرِی إِبْراهِیمَ مَلَكُوتَ السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ وَ لِیكُونَ مِنَ الْمُوقِنِینَ قَوَّى اللَّهُ بَصَرَهُ لَمَّا رَفَعَهُ دُونَ السَّمَاءِ حَتَّى أَبْصَرَ الْأَرْضَ وَ مَنْ عَلَیهَا

ص: 63

ظَاهِرِینَ وَ مُسْتَتِرِینَ فَرَأَى رَجُلًا وَ امْرَأَةً عَلَى فَاحِشَةٍ فَدَعَا عَلَیهِمَا بِالْهَلَاكِ فَهَلَكَا ثُمَّ رَأَى آخَرَینِ فَدَعَا عَلَیهِمَا بِالْهَلَاكِ فَهَلَكَا ثُمَّ رَأَى آخَرَینِ فَدَعَا عَلَیهِمَا بِالْهَلَاكِ فَهَلَكَا ثُمَّ رَأَى آخَرَینِ فَهَمَّ بِالدُّعَاءِ عَلَیهِمَا بِالْهَلَاكِ فَأَوْحَى اللَّهُ إِلَیهِ یا إِبْرَاهِیمُ اكْفُفْ دَعْوَتَكَ عَنْ عِبَادِی وَ إِمَائِی فَإِنِّی أَنَا الْغَفُورُ الرَّحِیمُ الْجَبَّارُ الْحَلِیمُ لَا تَضُرُّنِی ذُنُوبُ عِبَادِی كَمَا لَا تَنْفَعُنِی طَاعَتُهُمْ وَ لَسْتُ أَسُوسُهُمْ بِشِفَاءِ الْغَیظِ كَسِیاسَتِكَ فَاكْفُفْ دَعْوَتَكَ عَنْ عِبَادِی فَإِنَّمَا أَنْتَ عَبْدٌ نَذِیرٌ لَا شَرِیكٌ فِی الْمَمْلَكَةِ وَ لَا مُهَیمِنٌ عَلَی وَ لَا عَلَى عِبَادِی؛ وقتی خداوند ملکوت آسمان و زمین را به حضرت ابراهیم نشان داد و او بصیرت داد که بتواند آن چه در زمین ظاهر و نهان، است را ببیند پس نگاه کرد، دید مرد و زنی مشغول گناه هستند، نفرین شان کرد و هلاک شان ساخت سپس این امر دوباره تکرار شد بازهم نفرین کرد و هلاک شان کرد چند بار این عمل را تکرار کرد خداوند به حضرت ابراهیم عَلَيْهِ السَّلاَمُ وحی کرد یا ابراهیم، بندگان مر ا نفرین نکن همان من خدای بخشنده و مهربانم، گناه بندگانم ضرری به من نمی رساند همان طور که عبادتشان نفعی به من نمی رساند.(1)

خداوند قبل از ابراهیم آن قدر از بندگانش معصیت دید و بعد او هم دید و خواهد دید ولی حلیم و صبّار است معصیت بندگانش او را بی تاب نمی کند. اهل بیت عَلَيْهِ السَّلاَمُ آینه ی این صبر خداوند هستند، صبری که حضرت ابراهیم عَلَيْهِ السَّلاَمُاز کف داده است. نمونه ای از صبر اهل بیت:

صبر علی عَلَيْهِ السَّلاَمُ

على عَلَيْهِ السَّلاَمُ، در حلم و بردبارى به حدّ كمال بود و تا حریم دین و شرافت انسانى را در معرض تهاجم و تجاوز نمیدید صبر و حوصله به خرج می داد ولى در مقابل دفاع از حقیقت از هیچ حادثه اى رو گردان نبود. معاویه را نیز به حلم ستوده اند امّا حلم معاویه تصنّعى و ساختگى بوده، از روى سیاست و حیله گرى و براى حفظ منافع مادى بود در حالی كه حلم على عَلَيْهِ السَّلاَمُ فضیلت اخلاقى به حساب آمده، براى احیای حق و پیشرفت دین و هدایت گمراهان بود.

در تمام غزوات پیغمبر صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ، رنج و مشقّت كارزار را تحمّل نمود و از آن بزرگوار حمایت كرد و هرگونه سختى و ناراحتى را درباره اشاعه و ترویج دین با كمال خوشرویى پذیرفت.

ص: 64

رسول اكرم صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ از فتنه هایى كه پس از رحلتش در امر خلافت بوجود آمد او را آگاه كرده به صبر و تحمّل توصیه فرمود، على عَلَيْهِ السَّلاَمُ نیز بنا به مصلحت، براى حفظ ظاهر اسلام مدت 25 سال در نهایت سختى صبر نمود چنان كه فرماید: فصبرت و فى العین قذى و فى الحلق شجى. یعنى من مانند كسى صبر كردم كه گویى خارى در چشمش خلیده، استخوانى در گلویش، گیر كرده باشد.

على عَلَيْهِ السَّلاَمُ، براى استرداد حقّ خویش قدرت داشت ولى براى حفظ دین مأمور به صبر بود و این بزرگ ترین مصیبت و مظلومیتى است كه هیچ كس را جز خود او یاراى تحمل آن نیست! می فرماید (بارها تصمیم گرفتم كه یك تنه با این قوم ستم گر به جنگ برخیزم و حق خود باز ستانم ولى به خاطر وصیت پیغمبر صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ و براى حفظ دین از حق خود صرف نظر كردم.) چه صبرى بالاتر از این كه اراذلى چند مانند مغیرة بن شعبه و خالد بن ولید به خانه اش بریزند و به زور و اجبار او را براى بیعت، با ابوبكر به مسجد بَرَند در حالی كه اگر دست به قبضه ی شمشیر می برد مخالفى را در جزیرة العرب باقى نمی گذاشت! گویند وقتى حضرت امیر عَلَيْهِ السَّلاَمُ را كشان كشان براى بیعت با ابوبكر به مسجد مى بردند یك مرد یهودى كه آن وضع و حال را دید بى اختیار لب به تهلیل و شهادت گشوده، مسلمان شد و چون علّت آن را پرسیدند گفت من این شخص را می شناسم و این همان كسى است كه وقتى در میدان هاى جنگ ظاهر می شد دل رزم جویان را ذوب كرده، لرزه بر اندام شان می افكند و همان كسى است كه قلعه هاى مستحكم خیبر را گشود و در آهنین آن را كه به وسیله ی چندین نفر باز و بسته می شد با یك تكان از جایگاهش كند و به زمین انداخت امّا حالا كه در برابر جنجال یكمشت آشوب گر، سكوت كرده است بى حكمت نیست و سكوت او براى حفظ دین اوست و اگر این دین حقیقت نداشت او در برابر این اهانت ها صبر و تحمّل نمی كرد این است كه حق بودن اسلام بر من ثابت شد و مسلمان شدم.

باز چه مظلومیتى بزرگ تر از این كه از لشگریان بی وفاى خود بارها نقض عهد می دید و آن ها را نصیحت می كرد اما به قول سعدى (دم گرمش در آهن سرد آن ها مؤثر واقع نمی شد) و چنان كه گفته شد آرزوى مرگ می كرد تا از دیدار كوفی هاى سست عنصر و لا قید رهایى یابد.

على عَلَيْهِ السَّلاَمُ پس از رحلت پیغمبر صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ دایماً در شكنجه روحى بود و جز صبر و تحمّل چاره اى نداشت به نقل ابن ابى الحدید آن حضرت صداى كسى را شنید كه ناله می كرد و می گفت من مظلوم شده ام فرمود: هلم فلنصرخ معا فانى ما زلت مظلوما. یعنى بیا با هم ناله كنیم كه من همیشه مظلوم بوده ام!

ص: 65

درباره ی مظلومیت و شكیبایى على عَلَيْهِ السَّلاَمُ پس از رحلت پیغمبر صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ، (در دوران خلفای ثلاثه) ترجمه ی خطبه ی شقشقیه ذیلاً نگاشته می شود تا صبر و تحمّل آن جناب از زبان خود وى شنیده شود:

بدانید به خدا سوگند كه فلانى (ابوبكر) پیراهن خلافت را (كه خیاط ازل بر اندام موزون من دوخته بود بر پیكر منحوس خود) پوشانید و حال آن كه می دانست محل و موقعیت من نسبت به امر خلافت مانند میله وسط آسیاب است نسبت به سنگ آسیاب كه آن را به گردش در می آورد. (من در فضایل و معنویات چون كوه بلند و مرتفعى هستم كه) سیلاب هاى علم و حكمت از دامن من سرازیر شده و طایر بلند پرواز اندیشه را نیز هر قدر كه در فضاى كمالات اوج گیرد رسیدن به قلّه ی من امكان پذیر نباشد.

با این حال از زیر بار خلافت (در آن شرایط نا مساعد) شانه خالى كرده و آن را رها نمودم و در این دو كار اندیشه كردم كه آیا با دست تنها (بدون داشتن كمك براى گرفتن حق خود بر آنان) حمله آرم یا این كه بر تاریكى كورى (گمراهى مردم) كه شدّت آن پیران را فرسوده و جوانان را پیر می كرد و مؤمن در آن وضع رنج مى برد تا پروردگارش را ملاقات می نمود، شكیبایى كنم؟ پس دیدم صبر كردن بر این ظلم و ستم (از نظر مصلحت اسلام) به عقل نزدیك تر است لذا از شدّت اندوه مثل این كه خار و خاشاك در چشمم فرو رفته و استخوانى در گلویم گیر كرده باشد در حالی كه میراث خود را غارت زده می دیدم صبر كردم! تا این كه اولى راه خود را به پایان رسانید و عروس خلافت را به آغوش پسر خطاب انداخت! عجبا با همه ی اقرارى كه در حیات خویش بهبى لیاقتى خود و شایستگى من می كرد (و می گفت: اقیلونى و لست بخیركم و على فیكم. مرا رها كنید كه بهترین شما نیستم، در حالی كه على در میان شما است) بیش از چند روز از عمرش باقى نمانده بود كه مسند خلافت را به دیگرى (عمر) واگذار نمود و این دو تن دو پستان شتر خلافت را دوشیدند، خلافت را در دست كسى قرار داد كه طبیعتش خشن و درشت و زخم زبانش شدید و لغزش و خطایش در مسایل دینى زیاد و عذرش از آن خطاها بیشتر بود.

او چون شتر سركش و چموشى بود كه، مهار از پره ی بینى اش عبور كرده، شتر سوار را به حیرت افكند كه اگر زمام ناقه را سخت كشد بینى اش پاره و مجروح شود و اگر رها ساخته و به حال خود گذارد شتر سوار را به پرت گاه هلاكت اندازد، سوگند به خدا مردم در زمان او دچار اشتباه شده و از راه راست بیرون رفتند من هم (براى بار دوم) در طول این مدت با سختى محنت و اندوه صبر

ص: 66

كردم تا این كه (عمر نیز) به راه خود رفت و خلافت را در میان جمعى كه گمان كرد من هم (در رتبه و منزلت) مانند یكى از آن ها هستم قرار داد.

خدایا كمكى فرماى و در این شورا، نظرى كن، چگونه این مردم مرا با اولى (ابوبكر) برابر دانسته و درباره ی من به شك افتادند تا امروز در ردیف این اشخاص قرار گرفتم و لكن باز هم (به مصلحت دین) صبر كردم و در فراز و نشیب با آن ها هماهنگ شدم (سابقاً گفته شد كه اعضای شورا شش نفر بودند) پس مردى (سعد وقاص) به سابقه ی حقد و كینه اى كه داشت از راه حق منحرف شد و قدم در جاده باطل نهاد و مرد دیگرى (عبد الرحمن بن عوف) به علت این كه داماد عثمان بود از من اعراض كرده و متمایل به او شد و دو نفر دیگر (طلحه و زبیر كه از پستى آن ها) زشت است نامشان برده شود. بدین ترتیب سومى (عثمان) در حالی كه (مانند چهار پایان از كثرت خوردن) دو پهلویش باد كرده بود زمام امور را در دست گرفت و فرزندان پدرش (بنى امیه) نیز با او هم دست شده و مانند شترى كه با حرص و ولع گیاهان سبز بهارى را خورد، مشغول خوردن مال خدا گردیدند تا این كه طنابى كه بافته بود باز شد (مردم بیعتش را شكستند) و كردارش موجب قتل او گردید.

چیزى مرا (پس از قتل عثمان) به ترس و وحشت نینداخت، مگر این كه مردم مانند یال كفتار به سوى من هجوم آورده، از همه طرف در میانم گرفتند به طوری كه از ازدحام و فشار آنان حسنین در زیر دست و پا مانده و دو طرف جامه ام پاره گردید.مردم چون گله گوسفندى كه در جاى خود گرد آیند، (براى بیعت) دور من جمع شدند و چون بیعت آنان را پذیرفتم گروهى (مانند طلحه و زبیر) بیعت خود را شكستند و گروه دیگرى (خوارج)، از زیر بار بیعت من بیرون رفتند و برخى نیز (معاویه و طرفدارانش) به سوى جور و باطل گراییدند مثل این كه آنان كلام خدا را نشنیدند كه می فرماید: ما سراى آخرت را براى كسانى قرار می دهیم كه در روى زمین اراده ی سركشى و فساد نداشته باشند و حسن عاقبت مخصوص پرهیزكاران است.

بلى به خدا سوگند این آیه را یقیناً شنیده و حفظ كردند و لكن دنیا در نظر آنان جلوه كرد و زینت هایش آن ها را فریب داد.

بدانید سوگند بدان خدایى كه دانه را (در زیر زمین براى روییدن) بشكافت و بشر را آفرید، اگر حضور آن جمعیت انبوه و قیام حجت به وسیله ی یارى كنندگان نبود و پیمانى كه خداوند از علما براى قرار نگرفتن آنان در برابر تسلّط ستمگر و خوارى ستمدیده گرفته است وجود نداشت، هر آینه

ص: 67

مهار شتر خلافت را بر كوهان آن انداخته و رها می كردم و از آن صرف نظر مى نمودم و شما در مى یافتید كه این دنیاى شما (با تمام زرق و برقش) در نزد من بى ارزش تر از آب بینى بز است.(1)

على عَلَيْهِ السَّلاَمُ در این خطبه، در اثر هیجان ضمیر و فرط اندوه شمّه اى از صبرو تحمّل خود را درباره ی مظلومیتش اظهار داشته و بر همه روشن نموده است كه تحمّل چنین مظلومیتى چقدر سخت و طاقت فرسا است؛ زیرا آن جناب كه مستجمع تمام صفات حمیده و سجایاى عالیه ی اخلاقى بود، در مقابل سعد وقاص و معاویه و امثال آن ها قرار گرفته بود كه تقابل آن ها از نظر منطق درست مانند تقابل ضدّین است چنان كه خود آن حضرت می فرماید روزگار مرا به پایه اى تنزّل داد كه معاویه هم خود را همانند من می داند! تحمّل این همه نا ملایمات در راه دین بود و به همین جهت وقتى ضربت خورد فرمود فزت و ربّ الكعبة.

صبر امام حسین عَلَيْهِ السَّلاَمُ در روز عاشورا

برای مقابله با فشارهای درونی و بیرونی و غلبه بر مشکلات، در راه رسیدن به هدف، پایداری و استقامت لازم است. بدون صبر، در هیچ کاری نمی توان به نتیجه ی مطلوب رسید. برای این که مصیبت های وارده و دشواری های راه، انسان را از پای در نیاورد، باید صبور بود. همان طور که بیانشد صبر، دعوت دین در همه ی مراحل است و در عاشورا نیز با این جلوه ی عظیم روحی رو به رو هستیم و آن چه حماسه ی کربلا را به اوج ماندگاری و تأثیرگذاری و فتح معنوی رساند، روحیه ی مقاومت امام حسین عَلَيْهِ السَّلاَمُ و یاران و همراهان او بود.

امام عَلَيْهِ السَّلاَمُ از آغاز، نیروهایی را به همراهی طلبید که مقاوم باشند. در یکی از منزل گاه های میان راه فرمود: «ایها الناس! فَمَن کانَ مِنکُم یَصبِرُ علی حَدِّ السَّیفِ و طَعنِ الاسِنَّةِ فَلیَقُم مَعَنا و اِلا فَلیَنصَرِف عَنّا؛ ای مردم! هر کدام از شما که تحمّل تیزی شمشیر و زخم و ضربت نیزه ها را دارد، همراه ما بماند، و الا باز گردد!(2)

با توجّه به این که صحنه ی کارزار، همراه با زخم و ضربه و مرگ و تشنگی و درگیری و اسارت و صدها خوف و خطر است، امام حسین عَلَيْهِ السَّلاَمُ شرط همراهی را «صبر» دانست، تا یاران صبورش تا نهایت

ص: 68

کار، بمانند. شعار ایستادگی در خطبه های امام و رجزهای آن حضرت و دیگر شهدا دیده می شود. از سفارش های أکید امام به هم رزمان و خواهر خویش و دیگر زن ها و دختران حاضر در صحنه، به ویژه در مرحله ی پس از شهادت، موضوع صبر بود.

روز عاشورا، در خطبه ای به یاران خویش فرمود: «صَبراً بَنیِ الکِرام! فَما المَوتُ الاّ قَنطرةٌ تَعبُرُ بِکم عَنِ البُوُسِ و الضَّراءِ اِلی الجَنانِ الواسِعَةِ و النَّعیمِ الدّائمَةِ»؛ صبر و مقاومت کنید، ای بزرگ زادگان! چرا که مرگ، تنها یک پل است که شما را از رنج و سختی عبور می دهد و به سوی بهشت گسترده و نعمت های همیشگی می رساند.(1)

در توصیه ای که حضرت عَلَيْهِ السَّلاَمُ خطاب به خانواده ی خود داشت فرمود: بنگرید، هرگاه که من کشته شدم، به خاطر من گریبان خود را چاک ندهید و صورت مخراشید.(2)

روز عاشورا پس از نماز، با یاران، باز هم دعوت به صبر داشت: «فَاتَّقوا اللهَ و اصبِروا.»(3) یاران نیز در رجزهای خویش شعار مقاومت و پایداری سر می دادند. خالد بن عمر، می گفت: ای بنی قحطان! برای کسب رضای رحمان و رسیدن به مجد و عزت صبر کنید. سعد بن حنظله چنین رجز می خواند:صبراً علی الاسیافِ و الاسِنَّه صبراً عَلیها لِدُخُولِ الجَنَّه؛ برای رسیدن به بهشت، بر شمشیرها و نیزه ها صبر می کنم.(4)

از زمزمه های عرفانی خود آن حضرت عَلَيْهِ السَّلاَمُ در واپسین دم حیات نیز که بر زمین افتاده بود، همین صبر بر قضای الهی به گوش می رسید: «صَبراً عَلی قَضائکَ یا ربِّ، لا اِلهَ سِواکَ... صَبراً عَلی حُکمِکَ یا غِیاثَ مَن لا غِیاثَ لَهُ.»

کسی که صبر داشته باشد، هم تحمّل درد و مصیبتش بیش تر می شود و هم به دیگران روحیّه می دهد. حضرت علی عَلَيْهِ السَّلاَمُ فرموده است: «اَلصبرُ یُهَوِّنُ الفَجیعَةَ»؛ مقاومت، فاجعه و حادثه ی ناگوار را آسان و قابل تحمل می کند.(5)

ص: 69

سخت ترین ضربه های روحی و مصیبت شهادت فرزندان و یاران، بر امام حسین عَلَيْهِ السَّلاَمُ وارد شد. ولی در همه ی آن ها خود را نباخت و مقاومت و ایستادگی کرد و تن به تسلیم و ذلّت نداد. جملات آن حضرت در مورد صبر بر داغ عزیزان و شهادت همراهان بسیار است و از آغاز نیز خود را برای تحمّل این پیش آمدها آماده کرده بود. هنگام خروج از مکّه در خطبه ای که خواند و اشاره به آینده ی حوادث و پیش گویی شهادت خویش داشت، فرمود: «نَصبِرُ عَلی بَلائهِ و یُوَفّینا اُجُورَ الصّابِرین»؛ ما به رضای خدا رضاییم، بر بلای او صبر می کنیم،(1) او نیز پاداش صابران را به ما می دهد. در شب عاشورا، به خواهرش زینب و دیگر بانوان، توصیه فرمود: این قوم، جز به کشتن من راضی نمی شوند، امّا من شما را به تقوای الهی و صبر بر بلا و تحمّل مصیبت وصیت می کنم. جدمان همین را وعده داده و تخلّفی در آن نیست.(2)

روز عاشورا، حضرت علی اکبر عَلَيْهِ السَّلاَمُ را به تحمّل و مقاومت در برابر تشنگی فرا خواند «اِصبِر یا حَبیبی ...»(3) و نیز فرزند امام حسن عَلَيْهِ السَّلاَمُ را نیز که پس از نبردی، تشنه خدمت امام آمد و آب طلبید، به صبر دعوت کرد «یا بُنیَّ اِصبِر قَلیلاً.»(4)پس از شهادت قاسم، عموزادگان و اهل بیت عَلَيْهِ السَّلاَمُ خود را به صبر دعوت کرد؛ «صَبراً یا بَنی عُمُومَتی، صَبراً یا اَهلَ بَیتی.»(5) در آخرین وداع، دخترش سکینه را نیز به صبر بر تقدیر الهی و زبان نگشودن به شکوه و اعتراض دعوت کرد: «فَاصبِری عَلی قَضاءِ اللهِ و لا تَشتَکی.»(6)

در بازماندگان یک مصیبت نیز، داشتن صبر و از کف ندادن قرار و اختیار و تسلیم تقدیر الهی بودن و به حساب خدا گذاشتن، هم پاداش بزرگ دارد، هم تحمّل داغ شهادت و فقدان عزیزان را آسان می سازد، به خصوص آن جا که ایمان یک بازمانده بالا باشد و اجر خویش را با بی صبری و اعتراض، از بین نبرد. عبدالله بن جعفر (همسر حضرت زینب) که در مدینه مانده بود، دو فرزندش در کربلا در رکاب امام حسین عَلَيْهِ السَّلاَمُ شهید شدند. برخی به او زخم زبان می زدند. امّا او با ایمان و صبر والا، داغ دو

ص: 70

جوان را تحمّل می کرد و می گفت: آن چه شهادت این دو فرزند را بر من آسان و قابل تحمّل می سازد آن است که آن دو، در کنار برادرم و پسر عمویم حسین بن علی عَلَيْهِ السَّلاَمُ کشته شدند، در حالی که نسبت به او مواسات و از جان گذشتگی نشان دادند و در کنار او صبر و مقاومت کردند.(1)

صبر و پایداری شهدای کربلا و بازماندگان آنان به عنوان یک «مقام» و خصلت برجسته و ارزش مند به ثبت رسید. در زیارت نامه های آن شهدا، از آنان به عنوان مجاهدانی که صابر بودند یاد شده است. در زیارت امام حسین عَلَيْهِ السَّلاَمُ عرض می کنیم: «فجاهَدُهُم فیکَ صابِراً مُحتَسِباً حَتی سُفِکَ فی طاعَتِکَ دَمُهُ.»(2)

درباره ی حضرت عباس عَلَيْهِ السَّلاَمُدرخواست اجر الهی برای او به خاطر صبر و احتساب (تحمل سختی ها به خاطر خدا و به حساب او و خالصانه) مطرح است.(3) و نیز این تعبیر که «فَنِعمَ الصابِرُ المُجاهِدُ المُحامِی النّاصِر...»(4)

یکی از صحنه های جان گداز واقعه ی کربلا مربوط به شهادت علی اصغر عَلَيْهِ السَّلاَمُ است که بر روی دست پدر بزرگوارش هدف تیر حرمله قرار گرفت و به شهادت رسید. عظمت و سنگینی این صحنه ازگریه ی بلند امام حسین عَلَيْهِ السَّلاَمُ و نیز این که بر اساس روایات، خدا این مصیبت را به امام حسین عَلَيْهِ السَّلاَمُ تسلیت گفت، معلوم می شود. حتّی در روایاتی از امام باقر عَلَيْهِ السَّلاَمُآمده است که "وقتی امام حسین دستان مبارکش را از خون گلوی علی اصغر پر کرد و به آسمان پاشید، قطره ای از این خون به زمین باز نگشت." این ها همه نشانه های عظمت و سختی این مصیبت بود.

امّا نکته ی درخشان این ابتلا، جمله ای است که امام حسین عَلَيْهِ السَّلاَمُ در این موضع بر زبان مبارکش جاری کرد. طبق نقل تاریخ ایشان رو به طرف آسمان نمود و فرمود: «هَوَّنَ عَلَیَّ ما نَزَلَ بی أَنَّهُ بِعَیْنِ اللّهِ» (این مصیبت بر من آسان است، چرا که در محضر خداست). اگر همه ی ما بتوانیم در زندگی، خود را در محضر خداوند ببینیم تمام مشکلات ما حل خواهد شد.

ص: 71

این صبر و آرامش امام حسین عَلَيْهِ السَّلاَمُ در برابر این صحنه های دردناک نشان از آن دارد که آن حضرت عَلَيْهِ السَّلاَمُ به اعلا درجه ی مقام رضا و تسلیم در برابر حضرت حقّ رسیده بود. امام حسین عَلَيْهِ السَّلاَمُ عاشق پاک باخته ای بود، که در کربلا از همه ی هستی خویش برای رضایت معشوق گذشت و فانی در محبت خدا شد. وَأُفَوِّضُ أَمْرِی إِلَی اللَّهِ إِنَّ اللَّهَ بَصِیرٌ بِالْعِبَادِ.(1) در اصطلاح قرآنی، تفویض به معنای برگرداندن و واگذاری کارها به خداوند متعال است. در نتیجه تفویض با توکّل و تسلیم معنای نزدیک به هم دارند. آن چه سبب تفاوت است، اعتبارهای مختلف است؛ یعنی به این اعتبار که بنده آن چه را که به ظاهر، منسوب به خودش بوده، به خدا بر گرداند و خود را از همه امور برکنار بداند و هیچ کاری را به خود برنگرداند؛ چنین حالتی را تفویض می گویند، امّا واژه ی توکّل در این واگذاری به این اعتبار است که بنده پروردگار متعال را به عنوان وکیل خود می گیرد تا هر تصرفی که خواست، در کارهای او انجام دهد.

نامیدن این مقام به تسلیم هم به این اعتبار است که، بنده، خاضع و تسلیم محض در برابر هر اراده ای است که خدای سبحان در باره اش بکند، و هر کاری را که از او بخواهد اطاعت می کند. پس تفویض، توکل و تسلیم مقامات سه گانه ای از مراحل عبودیت هستند.

خلاصه ی کلام این که حضرت اباعبدالله الحسین عَلَيْهِ السَّلاَمُ مظهر صبر الهی، درس بزرگی به ما انسان ها آموخت. صبر بر طاعت خدا کرد در اوج فشار روحی و روانی دست ازبندگی خدا نکشید یک شب را برای عبودیت و بندگی خدا مهلت گرفت، تا عاشقانه با خدای خود مناجات کند و نماز عشقبخواند بر مصایب بی شمار عاشقانه صبر کرد، خود را چنان فنا در خداوند می دید که مجالی برای شکوه وگلایه به درگاه خداوند نیافت و به قول امام صادق عَلَيْهِ السَّلاَمُ از صابران خاص خدا که من استقبل بالبلاء بود خداوند هم به پاس صبر حضرت به ایشان پاداش و اجر غیر قابل توصیف داد هر سال که بر عظمت این روز بزرگ می افزاید و میلیون ها انسان عاشق حسین را جمع می کند تا برای بنده ی مخلص خود عزاداری کنند. لذا خداوند می فرماید: انما یوفی الصابرون اجرهم بغیر حساب، همانا صابران اجر و پاداش خود را بی حساب دریافت می کنند.(2) یک معنای دیگر این آیه این می تواند باشد که اجر صابران آن قدر زیاد است که به حساب نمی آید و قابل شمارش نیست.

ص: 72

انسان و جهان را آفریده است به انسان و جهان و ربط و پیوند این دو، شناخت و آگاهى تمام داشته و در نتیجه از توان هدایت و راهبرى انسان برخوردار است چنان که همان مبدأ وحید، تنها مصدر صالح براى هدایت مجموعه ی جهان و راهنمایى تمام اجزاى آن خواهد بود به گونه اى که هیچ کدام از هدف خود محروم نشده و مزاحم ره یابى دیگران به هدف نگردد و آن کس جز ذات اقدس الهى نیست. با این مقدمه در می یابیم که، دین حق، دینى است که عقاید، اخلاق، قوانین و مقررات آن از طرف خداوند نازل شده و دین باطل، دینى است که از ناحیه غیر خداوند تنظیم و مقرر گشته است.(1)

طریق اوّل: 1. انسان موجودى استخدام کننده است. 2. استخدام گرى بشر در طبیعت وى نهفته است. 3. استخدام گرى بشر موجب اختلاف در تمام شئون حیات می شود. 4. نظام تکوین اقتضا می کند که این اختلاف ها رفع شود تا انسان به کمال لایق خود برسد. 5. رفع این اختلافات جز به وسیله ی قانون امکان پذیر نیست، قانونى که زندگانى اجتماعى انسان را اصلاح کند و سعادت وى را تأمین نماید. 6. طبیعت انسان از عهده ی این کار بر نمی آید؛ چون خودش عامل اختلاف است. 7. اختلافات به وسیله ی قوانینى که با اندیشه ی بشرى وضع شود از میان نمی رود. با توجه به مقدمات فوق به این نتیجه می رسیم که ضرورت دارد تا پروردگار از راهى غیر طبیعى به انسان راه را نشان دهد و این راه همان راه وحى است.

طریق دوم: 1. انسان یکى از اجزاى جهان آفرینش است. 2. دستگاه آفرینش براى انسان ساختمان مخصوصى تهیه کرده است که زمینه ساز کمال وى می باشد. 3. مقتضاى تجهیزات وى، زندگى اجتماعى است. 4. حیات انسانى حیاتى است جاودان که با مرگ قطع نمی شود. 5. انسان باید از راه و روشى در زندگى دنیوى پیروى کند که هم سعادت این سراى گذران را تأمین کند و هم سعادت آن سراى جاودان را. 6. راه و روشى که این هدف را دنبال می کند دین نامیده می شود.(1)

اصلی ترین عامل التزام به دستورهای خدا و عمل به واجبات و ترك محرّمات، داشتن روحیه تسلیم در مقابل خدای خالق جهان و انسان است. یكی از مهم ترین اهداف قبول دین الهی و عمل به آن، تكامل این روحیه و تقویت نگاه تسلیمی در برابر خدای عظیم است. بنابراین اگر انسان در مقابلدستور خدا برای انجام عملی و یا ترك رفتاری، نظر و دیدگاه خود را قرار دهد و بگوید: به نظر من این عمل بهتر از دستور خدا است و یا اگر كیفیت این عمل به این صورت باشد، برخلاف كیفیتی كه خدا دستور داده است، بهتر خواهد بود، اوّلین اشكالی كه به وجود می آید، از دست دادن روحیه ی تسلیم و تعبّد هست در این حالت، انسان به نظر خود عمل كرده، از دستور نظر و نفس خود تبعیّت كرده است، نه دستور خدا و این نوعی شریك كردن خود با خدا است و حقیقتی شرك آلود و كفر آمیز دارد.

خدا می فرماید: «إِنَّ الدِّینَ عِنْدَ اللَّهِ الْإِسْلامُ وَ مَا اخْتَلَفَ الَّذینَ أُوتُوا الْكِتابَ إِلاَّ مِنْ بَعْدِ ما جاءَهُمُ الْعِلْمُ بَغْیاً بَینَهُمْ وَ مَنْ یكْفُرْ بِآیاتِ اللَّهِ فَإِنَّ اللَّهَ سَریعُ الْحِساب؛ دین در نزد خدا، اسلام (و تسلیم بودن در

ص: 75

برابر حق) است. كسانى كه كتاب آسمانى به آنان داده شد، اختلافى (در آن) ایجاد نكردند، مگر بعد از آگاهى و علم، آن هم به خاطر ظلم و ستم در میان خود. هر كس به آیات خدا كفر ورزد، (خدا به حساب او مى رسد زیرا) خداوند، سریع الحساب است.

آیا آن ها غیر از آیین خدا مى طلبند؟! (آیین او همین اسلام است). تمام كسانى كه در آسمان ها و زمین هستند، از روى اختیار یا از روى اجبار، در برابرِ (فرمان) او تسلیم اند. همه به سوى او بازگردانده مى شوند.

بگو: «به خدا ایمان آوردیم و (همچنین) به آن چه بر ما و بر ابراهیم و اسماعیل و اسحاق و یعقوب و اسباط نازل گردیده و آن چه به موسى و عیسى و (دیگر) پیامبران، از طرف پروردگارشان داده شده است. ما در میان هیچ یك از آنان فرقى نمى گذاریم و در برابرِ (فرمان) او تسلیم هستیم.

هر كس جز اسلام (و تسلیم در برابر فرمان حق،) آیینى براى خود انتخاب كند، از او پذیرفته نخواهد شد و او در آخرت، از زیان كاران است.

چگونه خداوند جمعیتى را هدایت مى كند كه بعد از ایمان و گواهى به حقّانیت رسول و آمدن نشانه هاى روشن براى آن ها، كافر شدند؟! خدا، جمعیت ستمكاران را هدایت نخواهد كرد!

كیفر آن ها، این است كه لعن (و طرد) خداوند و فرشتگان و مردم همگى بر آن هاست.

همواره در این لعن (و طرد و نفرین) مى مانند. مجازات شان تخفیف نمى یابد و به آن ها مهلت داده نمى شود. مگر كسانى كه پس از آن، توبه كنند و اصلاح نمایند (و در مقام جبران گناهان گذشته برآیند، كه توبه آن ها پذیرفته خواهد شد) زیرا خداوند، آمرزنده و بخشنده است.

است می بخشد. همچنین به یک فرد، حریّت مطلقه داده تا در انتفاع بردن از جهات حیات، چنان که فکر و اراده اش او را رهبرى می کند - تا جایى که ضررى به حیات اجتماع نرساند - آزاد می گذارد.(1)

اعتقاد داشتن به دین صحیح و نیز یكی از عوامل حكم عقل برای به دست آوردن دین صحیح و آن چه كه ما را واقعا به سرمنزل مقصود برساند، از بین تمامی راه هایی كه مكاتب و فرقه های مختلف بشری بر سر راه انسان می گذارند، این است كه انسان به برنامه ای بی نقص و اشكال، برای پاسخ گویی به نیازهای وجودی خود دست پیدا كند.

صحیح و كامل و بی نقص بودن دین را چه كسی می تواند تشخیص دهد؟ آیا انسان خود می تواند متولّی این امر شود؟ اگر پاسخ آری است، باید به سوال های دیگر نیز پاسخ دهد. آیا انسان شناخت كامل از خود و جهان پیرامون خود دارد؟ آیا انسان می تواند تمام ابعاد رابطه ی خود با خود، رابطه ی خود با دیگران و رابطه ی خود با خدا را تشخیص دهد و بهترین گزینه را كه بهترین و كامل ترین برنامه را برای این ارتباطات به دست دهد، تشخیص دهد؟

آیا می تواند برنامه ای كامل تنظیم كند كه علاوه بر سعادت دنیوی، سعادت اخروی او را نیز تأمین كند در حالی كه اطّلاعات زیادی در مورد عالم آخرت ندارد؟

این ها سؤالاتی است كه پیش روی انسان قرار دارد. به اعتراف دانش مندان و تجربه ای كه از عمل كرد آن ها تا به حال به دست آمده، پاسخ سوالات منفی است.اگر انسان سری به نظریه های مختلف روان شناختی در حوزه علم روان شناسی و انسان شناسی، بزند، با انبوه نظریه های مختلف در باره تعریف انسان كه بسیاری از آن ها متناقض با یك دیگر می باشند و هر یک دیگری را نفی می كند، مواجه می شود. علمی كه از تعریف انسان _كه لازمه ی ورود به شناخت او می باشد_ به صورت صحیح و كامل درمانده است، چگونه می تواند مدّعی شناخت ابعاد گوناگون انسان گردد؟ شناختی كه به صورت صحیح و كامل به نحوی كه كم ترین نقصی به آن وارد نباشد و هیچ بعدی از ابعاد وجودی او را مورد غفلت قرار نداده باشد.

بسیار اتّفاق می افتد كه انسان كار، یا چیزی را برای خود و زندگی خود و دیگران خیر و مفید می داند، ولی با گذشت زمان حقیقت شرّ آن ظاهر می شود. بر عكس بسیار اتّفاق می افتد كه كار یا چیزی را

ص: 77

مضرّ و یا بی فائده می انگارد امّا با گذشت زمان متوجّه اشتباه خود در این مورد می شود. البتّه گاه هیچ وقت متوجه اشتباه خود هم نمی شود.

همین ضرورت هاست كه انسان را به این نتیجه می رساند كه نیاز خود به دین را از طریق موجودی برطرف كند كه آن موجود شناخت كامل و بدون نقصی هم به انسان و هم به ابعاد وجودی و حیاتی او دارد و می تواند بهترین برنامه را برای تنظیم آن روابط ارائه دهد. این موجود، موجودی نیست مگر خالق انسان.

در همین راستا است كه ضرورت وجود انبیا یعنی انسان هایی كه برنامه ی كامل طرّاحی شده از جانب خالق را برای انسان ها می آورند، احساس می شود.

خوبی و بدی كار یا چیزی گاهی اوقات ذاتی است. انسان با كمی تلاش می تواند به خوبی یا بدی آن پی ببرد. گاهی نیز خوبی و بدی كاری یا چیزی فی حد نفسه نیست، بلكه در ارتباط با كارها یا چیزهای دیگر خوب یا بد به حساب می آید. ظلم كردن به كسی فی حدّ نفسه بد است. هر كاری كه ظلم باشد، بد به حساب می آید. روزه گرفتن فی حد نفسه نه خوب است و نه بد. بلكه روزه گرفتن وقتی در مجموعه و بسته اعتقادی و عملی اسلام قرار می گیرد و با توجّه به جهان بینی خاص و اعتقادی خاص اسلام، دارای خوبی و حسن می شود. اگر در این مجموعه و بسته قرار نگیرد، خوبی و حسن را نخواهد داشت . شاید برعكس تبدیل به شر بشود.

پس علاوه بر این كه ما در تشخیص نیازهای حقیقی از غیر حقیقی زندگی دنیوی و اخروی خود و نیز تشخیص آن چه كه برای رفع نیازها مفید می باشد، محتاج مراجعه به آگاه ترین موجود به انسان وابعاد وجودی و حیاتی او یعنی خالق انسان، می باشیم، در تعیین روابط امور با یك دیگر نیز محتاج به خالق می باشیم. ما نمی دانیم كه اگر نماز را به چه نحوی بخوانیم و كی و كجا بخوانیم، مفید خواهد بود و رفع كننده ی نیازی از نیازهای انسانی می باشد؛ چون نه شناخت «كامل» از خودمان داریم، نه از نیازهای مان و نه از بهترین امری كه می تواند رفع كننده نیازها به صورت صحیح و كامل باشد، بدون این كه عوارض سویی را متوجّه ما كند.

با توجّه به نكات بیان شده ، به چه دلیل آن موردی كه طریقت مورد نظر شما، در مجموعه ی خوب ها آورده است، در ارتباط با دیگر اجزای مجموعه، خوب و رفع كننده ی نیاز انسان است؟

ص: 78

فرض کنید شخصی می خواهد قدرت مندترین دستگاه كامپیوتری را از قطعات موجود كامپیوترهای مختلف جمع آوری كند. آیا هر قطعه ای كه در یك سیستم خوب جواب داده و برای آن سیستم بهترین گزینه است و سازگار با آن می باشد، لزوماً با هر سیستم دیگر نیز سازگار خواهد بود و در كنار قطعات دیگر (هر چند كه آن ها هم خیلی خوب باشند) درست كار خواهد كرد؟

قطعه ای به تنهایی یا در نسبت با دیگر قطعات در یك سیستم خاص خوب جواب می دهد، ولی معنایش این نیست كه اگر قطعه های خوب دیگر سیستم ها را كه آن ها هم در سیستم خود خوب جواب می دهند، در كنار این قطعه قرار دهیم، به همان خوبی گذشته جواب خواهد داد. بلكه ممكن است با آن ها ناسازگار بوده و نتیجه عكس دهد.

تعیین سازگاری و یا عدم سازگاری و تعیین روابط صحیح از غیر صحیح قطعه ای از یك سیستم با قطعات دیگر آن سیستم به عهده ی سازنده و خالق آن سیستم است. او بهترین رابطه را می تواند بین آن قطعات ایجاد كند.

در مورد دین نیز وضعیت همین گونه است. نماز در اسلام با پشتوانه ی جهان بینی اسلامی و در كنار قطعات و اجزای دیگر مجموعه ی دین اسلام جواب گوی نیازهای روحی و معنوی و اجتماعی انسان ها است. اگر با جهان بینی دیگر و در كنار اجزای دیگر قرار گیرد، كاركرد صحیح خود را از دست می دهد و شاید تبدیل به ضد ارزش نیز بشود.

مگر نه این است كه بسیار بودند افرادی كه نماز می خواندند و شاید بهترین نمازها را هم می خواندند؛ ولی به خاطر رعایت نكردن جنبه های دیگر دین و رعایت نكردن روابط بین آن ها از جاده ی هدایت منحرف شدند و نمازشان سودی به حال شان نبخشید؟خدای متعال توجّه به این روابط را ضروری دانسته و عدم رعایت آن ها را موجب از بین رفتن فایده آن ها و نیز بین برنده ی اثرشان می داند.

ما كانَ لِلْمُشْرِكینَ أَنْ یعْمُرُوا مَساجِدَ اللَّهِ شاهِدینَ عَلى أَنْفُسِهِمْ بِالْكُفْرِ أُولئِكَ حَبِطَتْ أَعْمالُهُمْ وَ فِی النَّارِ هُمْ خالِدُونَ؛ مشركان حق ندارند مساجد خدا را آباد كنند، در حالى كه به كفر خویش گواهى مى دهند! آن ها اعمال شان نابود (و بى ارزش) شده و در آتش (دوزخ)، جاودانه خواهند ماند.(1)

ص: 79

چه كسی در خوبی آباد كردن خانه خدا شك دارد؟ ولی همین عمل را خدای متعال از مشركان قبول نمی كند و آن را عملی بی ارزش می شمارد. آباد كردن مسجد زمانی ارزش است كه اعتقاد صحیح به صاحب مسجد وجود داشته باشد. هدف از آن تقویت ایمان صحیح به خدا باشد. نگاه مشركانه به خدا باعث حبط و از بین رفتن اثر عمل آباد سازی خانه خدا می شود. اتفاقاً تبدیل به ضد ارزش نیز می شود.

فَوَیلٌ لِلْمُصَلِّینَ* الَّذِینَ هُمْ عَن صَلَاتهِمْ سَاهُونَ* الَّذِینَ هُمْ یرَاءُونَ* وَ یمْنَعُونَ الْمَاعُونَ؛ پس واى بر نمازگزارانى كه ...* در نماز خود سهل انگارى مى كنند. همان كسانى كه ریا مى كنند و دیگران را از وسایل ضرورى زندگى منع مى نمایند.(1)

یكی از بالاترین اعمال كه نماز است در كنار دیگر اعمال مهم و قابل اعتنا و ارزش مند است. اگر آن شرایط دیگر كه در مجموعه ی دین اسلام قابل تحقق است، در كنار نماز قرار نگیرد، آن عمل باطل و از ارزش خود دور خواهد ماند.

نماز خوارج، شاید با توجّه ترین و سوزناك ترین نمازهای بین امت بود، ولی چون پشتوانه ولایت را كه مهم ترین جزء دین می باشد نداشت و رابطه ی صحیحی با آن برقرار نكرده بود، باعث انحراف آن ها و خروج از مسیر صحیح انسانی شد.

بنابراین ما نه فقط در تشخیص قطعات خوب برای یك دین محتاج هدایت الهی هستیم، چرا كه او خالق ما است، بلكه در شناخت روابط بین آن قطعات و اجزا نیز محتاج به هدایت هستیم. نمی توانیم خودمان به تنهایی و با شناخت های ناقص و گاه غلط انسانی و بشری خود بهترین رابطه را بین آن ها برقرار كنیم.با گلچین كردن قطعات خوب از ادیان مختلف نمی توان به نتیجه ی عالی و متعالی رسید، چرا كه همان گونه كه گفته شد، كنار هم چیده شدن قطعات خوب دلیل بر به دست آوردن مجموعه ی خوب نیست. برای دسترسی به این مقصود باید به هدایت الهی كه دین كامل اسلام است، چنگ زد.

ص: 80

کسى که واجد عناصر محورى مزبور باشد انسان خواهد بود. پس هر انسانى در کنار سفره عقیده و اخلاق و اعمال خود نشسته و هویت اصلى خویش را با آن عناصر تعیین می کند؛ یعنى آن کس که با ایمان باشد و اخلاق الهى را در جان خود پیاده کند و بر پایه آن ایمان و این اخلاق عمل نماید، در فرهنگ قرآن کریم انسان است و این هویّت انسانى نه تنها در دنیا او را از دیگران جدا می سازد بلکه در برزخ و بهشت نیز همواره ممیّز او از دیگران هست.(1)

پایه های اسلام

امام باقر عَلَيْهِ السَّلاَمُ می فرمایند: بنی الإسلام على خمس: إقام الصلاة، وإیتاء الزکاة، وحج البیت، وصوم شهر رمضان، والولایة لنا أهل البیت، فجعل فی أربع منها رخصة، ولم یجعل فی الولایة رخصة، من لم یکن له مال لم تکن علیه الزکاة، ومن لم یکن له مال فلیس علیه حج، ومن کان مریضا صلى قاعدا، وأفطر شهر رمضان، والولایة صحیحا کان أو مریضا، أو ذا مال أولا مال له، فهی لازمة». حضرت امام محمد باقر عَلَيْهِ السَّلاَمُ فرمود: «اسلام بر پنج پایه استوار است:

1- بر پا داشتن نماز.

2- به مصرف رساندن زکات.

3- حج خانه ی کعبه.

4- روزه ی ماه رمضان.

5- ولایت ما خاندان.در چهار قسمت از این احکام تخفیفی منظور شده است ولی در ولایت ما تخفیفی نیست». کسی که ثروت ندارد زکات بر او نیست، کسی که مالی نداشته باشد (مستطیع نباشد) بر او حج واجب نیست کسی که بیمار باشد و نتواند نماز را ایستاده بخواند نشسته بخواند و ایستادن برای او لازم نیست و روزه ی رمضان را افطار کند ولی پایبند بودن به ولایت واجب است فرقی نمی کند بیمار باشد یا سالم، فقیر باشد یا بی نیاز.(2) طبق این روایت چهره ی دین داران واقعی از غیرآن شناخته می شود کسی که اعتقاد به ولایت نداشته باشد قطعاً دین داری او محل اشکال است. در واقعه ی کربلا، دو صف

ص: 82

طبق همین معیار ولایت پذیری از هم جدا شدند وگرنه لشکر عمر سعد نماز خوان و روزه گیر بودند خیلی ها بارها اعمال حج به جا آوردند ولی پایه و رکن اصلی دین را باور نداشتند؛ لذا دینشان خراب شد به قول فرمایش سالار شهیدان عَلَيْهِ السَّلاَمُ دین لق لقه ی زبان شان شد. پیش تر در زمان حضرت امیر عَلَيْهِ السَّلاَمُ همچنین بود وقتی با حیله ی عمرو عاص قرآن بالای نیزه رفت همه ندای وامصیبتا سر دادند و بر علیه حضرت شدند که داری با کتاب خدا جنگ می کنی؟ حضرت فرمود قرآن منم دور من علی را خالی نکنید و همین نیرنگ باعث شکست حضرت شد.

امانت الهی را که دین است، سالم به مقصد برسانند. این امانتِ دین هم باید حفظ بشود. یکی از امانت هایی که خداوند به مسلمین داد امانت ولایت است که در غدیر خم به مسلمین عرضه داشت آن قدر این امانت مهم بود که خداوند با چه تأکیداتی آن را به مسلمانان داد یا ایها الرسول بلغ ما انزل الیک و این لم تفعل فمابلغت رسالته. اولاً رسول دایره ی اختیاراتش بیش تر از نبی است هر رسولی نبی هست ولی هر نبی نمی تواند رسول باشد با این خطاب می خواهد بفرماید که یک امر جهانی را باید ابلاغ کنی. بعد می فرماید بلّغ؛ کلمه ی بلغ تأکید بر یک امر مهم را می رساند. حال چه چیز را به مردم برساند؟ قطعاً نماز و روزه و جهاد و سایر فروعات عبادی نیست، چون این ها را در طول بیست وسه سال خداوند به وسیله ی پیامبر اکرم صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ به مردم رسانده، پس ما انزل الیک یک امر مهمی است آن قدر که می فرماید اگر ابلاغ نکنی تمام زحمات چندین ساله ات را نادیده خواهم گرفت و کانّه کاری انجام ندادی. به گواه تاریخ و روایات متواتر آن امر مهم که باعث تکمیل دین خداست و نعمت را خداوند بر بندگانش تمام کرد چیزی نیست جز ولایت علی ابن ابیطالب و اولاد معصومش عَلَيْهِ السَّلاَمُ.

مورد دیگر حدیث، وفاء به عهد است وفایی که با خدا و پیامبر صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ بسته اند را باید به آن پایبند باشند خداوند می فرماید: اوفوا بعهدی اوف بعهدکم به عهد من وفا کنید تا من هم به عهد خود وفا کنم.

مورد دیگر که در حدیث به آن اشاره شده است، «صله ی ارحام» است. برای صله ی رحم در احادیث ما خواصّ و آثار بسیاری ذکر شده است. در روایتی از امام باقر عَلَيْهِ السَّلاَمُ داریم که صله ی رحم چهار خاصیّت دارد: اوّلین آن این که آدمی را ثروت مند می کند. ثروت آدمی را افزایش می دهد. دوماین که رِزق را رشد و نموّ می دهد. یعنی برکت می دهد به روزی آدمی. این غیر از ثروت مند شدن است. سوم این که طول عمر به آدمی می دهد. عبارت حدیث این است که اَجَل آدمی را تأخیر می اندازد. و مورد آخر این که بلایایی که بنا هست بر تو نازل شود را دفع می کند! خدا دفع می کند این بلایا را! آن قدر تاثیر دارد صله رحم!

در ادامه ی حدیث می فرماید: آدم دین دار این طور است که: «رحمةالضعفاء» است یعنی نسبت به ضعفا رحیم است. آدم دین دار نسبت به ضعیفان و از کار افتادگان و کسانی که توانایی ندارند، رحمت دارد. دل سوز است. در حدیث قدسی دارد که «رحمتِ منِ خدا، برای کسی است که به مساکین رحم کند». به داد افراد ضعیف باید رسید!

ص: 84

خوش اخلاقی لازمه ی دین داری است. علی عَلَيْهِ السَّلاَمُ در این حدیث یک ویژگی دین دار را: «حسن الخلق» می فرماید. آدمِ دین دار نمی شود که بدخلق باشد. باید خوش اخلاق بود. نباید خودخواه و مغرور بود. آدمی باید با عملش مردم را به دین داری جذب کند. مکتب اهل بیت عَلَيْهِ السَّلاَمُ این است: «کونوا لنا زینا». تابلوی خوبی های ما باشید. دیگر از علایمِ دین داری «سعة الحلم» است. یعنی حلم و بردباری وسیع و درجه یک، نه حلم درجه پایین! بدی ها و ناسزاها را با بردباری دفع کنید. «إدفع بالّتی هی أحسن فإذا الّذی بینک و بینه عداوة کأنّه ولی حمیم». طوری برخورد کن که نیکو و زیبا باشد تا دشمن به شما جذب شود! با گذشت و بردباری می توانی بسیاری از دشمنی ها را بخری!

مردی جاهل خدمت پیغمبر صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ آمد و یقه ی پیراهن ایشان را گرفت و قصدِ خفه کردنِ ایشان را داشت! اصحاب او را جدا کردند و خواستند تنبیهش کنند. پیغمبر صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ اجازه ی این کار را نداد. به آن مرد فرمودند: چرا این طور کردی؟ آن عرب جواب داد که زن و بچه ی من گرسنه اند در حالی که من بنده خدا هستم! پیامبر او را به منزل برد و نیازش را رفع کرد و مهربانیِ بسیار به او نمود به طوری که او شرمنده از رفتار خود شد! احترام به بشر دل ها را شکار می کند! خوش اخلاقی و بردباری معجزه می کند!

مورد آخر که حضرت امیر عَلَيْهِ السَّلاَمُ به عنوان علامت دین دار می فرماید: «ما یقرّب الى اللَّه». این که شخص مرتب دنبال کاری است که او را به خدا نزدیک می کند. مرتب دنبال کار خیر است. در هر کار خیری حضور پیدا می کند. پیش قدم است. آدم دین دار می بایست این علایم که در حدیث ذکر شده را رعایت کند. خیلی تأثیر دارد. زندگی انسان را متحول می کند.خداوند مؤمنان و دین داران واقعی را این طور معرفی می کند می فرماید: «وَالْمُؤْمِنُونَ وَالْمُؤْمِنَاتُ بَعْضُهُمْ أَوْلِیاءُ بَعْضٍ یأْمُرُونَ بِالْمَعْرُوفِ وَینْهَوْنَ عَنِ الْمُنْكَرِ وَیقِیمُونَ الصَّلَاةَ وَیؤْتُونَ الزَّكَاةَ وَیطِیعُونَ اللَّهَ وَرَسُولَهُ أُولَئِكَ سَیرْحَمُهُمُ اللَّهُ إِنَّ اللَّهَ عَزِیزٌ حَكِیمٌ»؛ و مردان و زنان با ایمان دوستان یكدیگرند كه به كارهاى پسندیده وا مى دارند و از كارهاى ناپسند باز مى دارند و نماز را بر پا مى كنند و زكات مى دهند و از خدا و پیامبرش فرمان مى برند آنانند كه خدا به زودى مشمول رحمتشان قرار خواهد داد كه خدا توانا و حكیم است.(1)

ص: 85

همچنین خیانت در امانت کردند آن امانتی را که در روز غدیر، خداوند به وسیله ی رسولش به مسلمین داد و می بایست سینه به سینه و نسل به نسل منتقل شود و حقّ اهل بیت عَلَيْهِ السَّلاَمُ را ادا کنند در همان صحرا به خاک سپردند و ریش سفید ابابکر و عمر را بر حضرت امیر عَلَيْهِ السَّلاَمُ ترجیح دادند. همچنین به عهد خود وفا نکردند و نه تنها صله ی رحم با اهل بیت عَلَيْهِ السَّلاَمُ به جا نیاوردند و احترام نکردند و حقّ مودّت را ادا نکردند بلکه بدترین ظلم ها را در حقّ شان روا داشتند. به راستی که اگر دین دار بودند هیچ یک از این کارها از آنان سر نمی زد. امّا براستی چرا بعضی از مردم از دین گریزانند.

«وإذا فعلوا فاحشة قالوا وجدنا علیها آباءنا».(1) این آیه قرینه است كه دیگر آیات نیز از تأثیر محیط بر رفتارها می گویند.

در دست های دیگر از آیات، تأثیر محیط بر گریز از باورها و عقاید دینی آمده است: «قالوا أجئتنا لتلفتنا عمّا وجدنا علیه آباءنا».(2)

«فقال الملأ الذین كفروا من قومه ما هذا إلاّ بشر مثلكم یرید أن یتفضّل علیكم و لوشاء الله لأنزل ملائكة ما سمعنا بهذا فی آباءنا الأوّلین».(3)

2- دوستان و مربّیان

عامل دیگر دین گریزی، دوستان، مربّیان و احبار هستند. نظرسنجی ها از تأثیر شگرف دوستان بر یك دیگر، مربیان بر دانش آموزان و كاهش اعتماد فرزندان به والدین و حرف شنوی از ایشان حكایت دارد. از سویی حدود 80% از والدین به نوعی فرزندان خویش را ناسازگار می خوانند. و از سویی دیگر نوجوانان به رفتارها و باورهای والدین خرده می گیرند و حاضر به پیروی از ایشان نیستند.

قوم موسی عَلَيْهِ السَّلاَمُ بیش تر تحت تأثیر سامری قرار گرفتند و از دین موسی عَلَيْهِ السَّلاَمُ گریختند در آخرت نیز دوزخیان عذر به درگاه خدا می برند و دوستان ناشایست را عامل دین گریزی خود معرفی می كنند:«یا ویلتی لیتنی لم أتّخذ فلاناً خلیلاً».(4) «و كنّا نخوض مع الخائضین».(5)

چنان كه دوستان و مربیّان در گریزان ساختن دین داران از دین خویش سهم دارند در پذیرا نشدن ایشان دین حق را نیز نقش آفرین هستند. برای نمونه، فرزند نوح عَلَيْهِ السَّلاَمُ تحت تأثیر محیط و دوستان از دین گریخت و از شمار خاندان و نجات یافتگان بیرون رفت(6). شماری از كافران با الگوگیری از بزرگان خود به دین گریزی كشانده شدند :

ص: 88

«اتّخذوا أحبارهم و رهبانهم أرباباً من دون الله».(1)

«وقالوا ربّنا إنّا أطعنا سادتنا و كبرائنا فأضلّونا السبیلا».(2)

3- فشار و خشونت

یكی از عوامل مهم آسیب های اجتماعی، اجبار و اكراه بر انجام برخی رفتارها و كردارها بوده و هست. اجبار، خشونت و سخت گیری، پیامدهای بسیار ناگواری دارد كه لج بازی، پنهان كاری، دروغ و انتقام، تنها بخشی از نتایج سوء این عامل هستند. خشونت دیدگان بیشتر از دیگران دگرآزاری می كنند، بیشتر انتقام می گیرند و با رغبت بیشتری هنجارشكنی می كنند. گری گوری می گوید: كتك خورده ها در آینده یا افرادی بی اراده و شل و ول بار می آیند و یا آدم های قلدری كه با نگاه به گذشته در پی انتقام گیری هستند.

جامعه شناسان نیز اجبار و لزوم نهفته در هنجارهای آتی را زمینه ساز ناسازگاری و هنجارشكنی عدّه ای می دانند. دین گریزی نیز چونان دیگر آسیب های اجتماعی از این عامل بی بهره نمانده است. خشونت هایی كه به نام دین انجام می گیرد و الزام هایی كه در جهت دین آوری صورت می پذیرد گروهی را در صف دین گریزان آورده است و در نگاه ایشان تصویر دین، تصویری خشن و همراه با فشار، تهدید و ارعاب می گردد. بسیاری از كودكان در دوران نوجوانی وجوانی، تهدید و گاه تنبیهوالدین به انجام فرایض و ترك برخی رفتارها را شاهد بوده اند، و در محیط تحصیلی كاستن از نمره انضباط، تحقیر و تهدید را تحمّل كرده، به اجبار در نماز جماعت و دیگر مراسم دینی شركت كرده اند و سپس در محیط كار و فعالیت به نام دین، بند و بست هایی بسیار را تجربه می كنند.

در نظر قرآن نیز مهربانی، خویشتن داری و آسان گیری بر مردم، عامل جذب آنان، و سخت گیری و فشار، عامل گریز از دین معرفی شده است:

«فبما رحمة من الله لنت لهم و لو كنت فظّاً غلیظ القلب لانفضّوا من حولك فاعف عنهم و استغفر لهم»(3) با این نگاه، قرآن از پیامبران، نرم گویی با سردمداران كفر و فساد را می طلبد و ایشان را از

ص: 89

درشت گویی باز می دارد: «فقولا له قولاً لیناً لعلّه یتذكّر أو یخشی».(1) و احكام را به گونه ای تشریع می كند كه دین داران در سختی گرفتار نیایند: «لایكلّف الله نفساً إلاّ وسعها».

4- ناكارآمد دیدن دین

یكی از عوامل دین گریزی ناكارآمدی دین است. انسان عصر جدید از تنهایی، انزوا، اضطراب و... بسیار آزار می بیند.

هری استاك سالیوان می گوید: در عصر فروید دغدغه ی اصلی سركوب جنسی بود و در عصر جدید مشكل اصلی انسان تنهایی است.

گوستاو یونگ می نویسد: «ما در عصر بزرگ ترین آشوب ها و بی قراری ها به سر می بریم؛ در عصر كشمكش های عصبی، اغتشاش های ذهنی و سردرگمی دیدگاه ها و باورها».(2)

فروم می گوید: زندگی ما توأم با آشفتگی و سرگردانی روحی است كه به گونه ای خطرناك به حالت دیوانگی نزدیك شده است.

فشارهای روانی بر انسان معاصر به اندازه ای است كه 80% بیماری های جدید از فشارهای روانی ناشی می شود.این انسان، با این دغدغه ها و مشكلات روحی و روانی، دین را عاملی برای نجات خویش می بیند و به سمت دین می رود. براین اساس، یونگ برای دین خصلتی روان درمان گرانه، قایل است و دین را معنی بخش وجود انسان و رهایی بخش او از مشكلات می شناساند. و مالینوفسكی نیز چونان یونگ می اندیشد. و با همین تصور مشركان بت پرستی می كردند و از بت های خود انتظار یاری داشتند: «واتّخذوا من دون الله آلهة لعلّهم ینصرون».(3)

این نیاز انسان را، برخی از طرّاحان دین، شناسایی كرده با طرح ادیان جدید، خود را رهایی بخش انسان از مشكلات روحی و روانی معرّفی می كنند. نورمن ویت سنت پیل طرّاح یكی از این ادیان

ص: 90

می گوید: با اطمینان به نفس و حرارت و نگرش مثبت و به كمك پروردگار می توانی مشكلات شخصی خویش را حل كنی و قادر متعال علاج نگرانی است.(1)

در ژاپن نیز ادیان جدید، مهاجرین به شهرها را كه نسبت به سایر ژاپنی ها از تنهایی، غم و اندوه بیش تری رنج می برند نشانه می گیرند و در جذب و پذیرش آن ها بسیار موفق جلوه می كنند، آن ها این اطمینان را به پیروان خویش می دهند كه دین پذیرفته شده رهایی بخش و آرامش آفرین است.

وقتی انسان با این روی كرد به سمت دین می رود و در شمار دین داران قرار می گیرد از دین آرامش و سعادت و رهایی از تنهایی را می طلبد. اگر دین نتواند این خواسته را برآورده سازد گریز از چنین دینی طبیعی است.

برخی دین گریزی ها در دوران معاصر از آن جهت است كه دین گریزان دین را فاقد راه كارهای مناسب برای برون رفت ازغم، غصه، اندوه و اضطراب می دانند، آن ها تصوّر می كنند دین نه تنها ایشان را از تنهایی و اضطراب نمی رهاند، بلكه با توصیه به گریه، بر سر و سینه كوفتن و خویشتن آزاری، غم و غصه و اندوه آن ها را تشدید می كند.

5- شک و تردید

یكی دیگر از عوامل دین گریزی شك و تردید نسبت به آموزه ها و سنّت های دینی است. این عامل در عصر جدید كه دوران گرداب های سهم گین شك و تردید است بسیار بیش تر از گذشته جلوهمی كند. گرداب شك و تردید چنان گسترده و فراگیر است كه هیچ آموزه ای از آن بی نصیب نمانده است.

كارل گوستاو یونگ می گوید: «من در مجموع، خیال می كنم اغراق نیست وقتی كه می گویم انسان امروزین از لحاظ روان شناختی دچار شكی كم و بیش مرگ بار شده و در نتیجه غریق شك و تردید گشته است».(2)

انسان امروز، به تمامی باورها و اعتقادات و مناسك پیشینیان به دیده شك و تردید می نگرد، او تفاوتی میان معارف مقدس و نامقدس نمی بیند و شك و تردید خویش را در تمام حوزه ها می گستراند.

ص: 91

این شك و تردیدها وقتی در قالب پرسش درآیند و جواب شایسته گیرند بسیار خجسته و ارزش مند می نمایند و دین داری را مستحكم می سازند، امّا وقتی پرسشی نشوند یا پاسخ بایسته نگیرند بسیار ویران گر می شوند؛ به ویژه آن گاه كه پرسش گر، دین را نابردبار در برابر پرسش های خود ببیند. پیامبر امّی می ماند؛ مبادا برخی از مسلمانان در وحیانی بودن قرآن شك و تردید كنند و دین گریز شوند:

«و ما كنت تتلوا من قبله من كتاب و لاتخطّه بیمینك إذاً لارتاب المبطلون».(1)

و شك و تردید شماری از مسلمانان، آن ها را به دین گریزی می كشاند، تا جایی كه به خدا و روز واپسین به دیده تردید می نگرند: «إنّما یستئذنك الذین لایؤمنون بالله و الیوم الآخر وارتابت قلوبهم فهم فی ریبهم یتردّدون».(2)

چنان كه شك و تردید عامل مهمی در گریز دین داران از دین است؛ این شك و تردید عامل مهم در عدم پذیرش دین حق است. بنی اسراییل به جهت شك و تردید دین موسی را برنتافتند و گفتند: «یا موسی لن نؤمن لك حتی نری الله جهرة»(3)

و درباره ی ایشان می خوانیم: «إنّهم لفی شكّ منه مریب».(4)قوم عاد، در حقّانیت دین هود شك و تردید داشتند و خواستار نشانه بودند و بدون نشانه پذیرای دین نمی شدند و از خدایان خویش دست برنمی داشتند: «یا هود ما جئتنا ببینة و ما نحن بتاركی آلهتنا عن قولك و ما نحن لك بمؤمنین»(5).

قوم صالح عَلَيْهِ السَّلاَمُ خود را در شك و تردید می دیدند و از این كه صالح عَلَيْهِ السَّلاَمُ با این شك، آن ها را به دین خویش می خواند شگفت زده بودند: «أتنهانا أن نعبد ما یعبد آباؤنا و إنّنا لفی شكّ ممّا تدعونا إلیه مریب».(6)

ص: 92

یوسف عَلَيْهِ السَّلاَمُ نیز نشانه ها می آورد، امّا گروهی گرفتار شك و تردید بودند و یا به بهانه ی شك و تردید دین او را برنمی تابند:«و لقد جاءكم یوسف من قبل بالبینات فما زلتم فی شكّ ممّا جاءكم به».(1)

قوم نوح، عاد، ثمود و...نیزبه فراخوان پیامبران خویش به دیده شك می نگریستند: «و قالوا إنّا كفرنا بما أرسلتم به و إنّا لفی شك ممّا تدعوننا إلیه مریب».(2)

و از ایشان معجزه می خواستند: «فأتونا بسلطان مبین».(3)

فرعون نیز به موسی شك داشت و او را دروغ گو می خواند: «إنّی لأظنّه كاذباً».(4)

از این جهت به هامان گفت برای من برجی بلند بساز تا از فراز آن به خدای موسی كه درباره او شك دارم دست یابم: «و قال فرعون یا هامان ابن لی صرحاً لعلّی أبلغ الأسباب أسباب السموات فأطّلع إلی إله موسی».(5)

و همین شك و تردید عامل نپذیرفتن اسلام از سوی عده ای بود: «أم یقولون افتراه»(6) «و ماكنت تتلوا من قبله من كتاب و لاتخطّه بیمینك إذًا لارتاب المبطلون».(7) كافران، اسلام را ساختگی می دیدند ونسبت به وحی تردید داشتند: «ءأنزل علیه الذكر من بیننا بل هم فی شكّ من ذكری».(8) چنان كه نسبت به آخرت و دین پیامبر اسلام صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ نیز در تردید بودند: «بل هم فی شكّ منها».(9) «قل یا أیها الناس إن كنتم فی شكّ من دینی».(10)

«یا أیها الناس إن كنتم فی ریب من البعث».(11)

ص: 93

این شك و تردیدها نسبت به وحی، پیامبر، آخرت و... عامل اصلی گریز عدّه ای از اسلام و فرارشان از جهاد است: «إنّما یستئذنك الّذین لایؤمنون بالله و الیوم الآخر و ارتابت قلوبهم فهم فی ریبهم یتردّدون».(1)

6- ناسازگارنمایی با عقل

نیازهای انسان به دو گروه تقسیم می شود: 1. نیازهای فطری، 2. نیازهای غیرفطری.

نیازهای فیزیولوژیك، ایمن خواهی، تعلّق پذیری و عشق، احترام و خود شكوفایی در شمار فطریات هستند.

«آبراهام مزلوم» نیازهای شناختی را نیز از شناخت های فطری می خواند:

«شواهد تاریخی قابل ملاحظه ای نشان می دهد، كه مردم با به خطر انداختن زندگی شان، به دنبال دانش بوده اند. از این رو این نیاز را بالاتر و برتر از نیازهای ایمنی خود قرار داده اند.»

در نگاه عدّه ای این نیازهای شناختی، خاستگاه دین است. برای نمونه اگوست كنت، هربرت اسپنسر، ادوارد تایلی و جیمز فریزر، خاستگاه دین را عواطف نمی دانند؛ به باور آن ها انسان های اولیه دانش خواه بودند و ذهن آن ها بسیار عقلایی بود. این گروه ریشه فعالیت های دینی و مناسك را در باور داشت ها و اندیشه ها جست وجو می كردند و ریشه ی دین را در خرد بشری می جستند.بنابراین وقتی گروهی دینی را پذیرا می شوند، انتظار ناسازگاری آن دین با خرد را ندارند كه اگر چنین تنشی میان عقل و دین رخ نماید آن ها از دین به سود عقل چشم می پوشند.

برخی از دین گریزی ها در میان جوانان و دیگر اقشار جامعه از سر ناسازگار دیدن دین با عقل است. عدّه ای در جهان اسلام، شبیه خوانی، تعزیه خوانی، معجزات، شیطان، جنّ، تفاوت مرد و زن در دیه، ارث و... را بر نمی تابند و آن ها را با عقل ناسازگار می خوانند، چنان كه در میان مسیحیان نیز شماری تثلیث، رخدادهای زمان تولّد مسیح، عشاء ربّانی و تأثیر قطعه نانی تبرّك شده و جرعه ای شراب در خوشبختی را كه از باورهای مسیحیان است، با عقل ناسازگار می شناسند و برخی یهودیان نیز بی بند و باری سلیمان، كشتی گرفتن یعقوب با خدا، فریاد و فغان ایّوب و هوس رانی داود را - آن گونه كه تورات می گوید - با خرد ناسازگار می شناسند.

ص: 94

7- ناسازگارنمایی با علم

در نگاه عدّه ای علم و دین ناسازگار با یك دیگرند و تلاش های فراوانی كه در راستای آشتی این دو انجام شده ناكام است. دین نظریات نوآمد علمی را بر نمی تابد. چنان كه تصوّر این كه یك نفر هم دین دار باشد وهم دانش مند، امكان پذیر نیست. استیون وینبرگ، فیزیك دان، به عنوان نماینده ی برجسته ی این گروه، می گوید:

«هر چه علم، عمیق تر به سرشت اشیا نگاه كند كم تر به نظر می رسد جهان نشانی از یك خدای «علاقه مند» را در بر داشته باشد».(1)

«انیشتین»، هم فكر «وینبرگ» نیز خدای شخصی اسلام، مسیحیّت و یهودیّت را پذیرفتنی نمی داند.

یكی از نمونه های برجسته ی ناسازگاری علم و دین، نظریه تكامل داروین است. این نظریه با آن چه ادیان به عنوان هدف داری جهان مطرح می كنند كاملاً در ناسازگاری است. وینبرگ می گوید:

ناسازگاریی كه نظریه تكامل با دین می آفریند از فیزیك بیش تر است؛ چه این كه این نظریه، عقیده به یك خدای ذوالعنایه را به چالش می كشد. برداشت وینبرگ به باور پیروان داروین نیز صحیح می نماید؛ چنان كه هائیكل، كارل ماركس، نیچه، فروید و... نیزبا الحاد سازگار است».(2)هم چنان كه ناسازگار دیدن دین با علم، از عوامل مهم دین گریزی است؛ تهی دیدن دین از علم و بی ثمر بودن آن نیز از عوامل دین گریزی شناخته می شود. برای نمونه كافران از آن جهت از اسلام می گریختند كه قرآن را اساطیر می شناختند و از علم تهی می دانستند. درنگاه آن ها اساطیر از واقعیت تهی است و ثمره ای جز سرگرمی ندارد، امّا علم فواید بسیار دارد و انسان را در رسیدن به خواسته ها و آرزوها یاری می كند: «إن هذا إلاّ اساطیر الأوّلین».(3)

«رشید رضا» در تفسیر این آیه می نویسد: «یعنی أنّهم لایعقلون ممّا فی القرآن من أنباء الغیب فی قصص الأمم مع رسلهم، إلا أنّها حكایات و خرافات تستطر و تكتب كغیرها، فلا علم فیها و لا فائدة منها».(4)

ص: 95

این نمونه و نمونه های دیگر با فرض بهانه بودن نیز حكایت از آن دارد كه كافران اسطوره را بر نمی تابند و آن را با علم ناسازگار می شناسند.

امروزه نیز برخی از اهل كتاب، به جهت ناسازگاری كتاب مقدّس با یافته های علمی، از آن می گریزند. موریس بوكای می نویسد: «در مورد عهد عتیق، نیازی بود از كتاب نخست آن، یعنی سفر پیدایش پا فراتر نهم، تا به تأكیداتی آشتی ناپذیر و غیرقابل توجیه با معلومات قطعی علمی روبه رو شوم».(1)

«ییاتی گورسگی» می گوید: «در انجیل ها چه از جهت تاریخی و چه از لحاظ جغرافیایی، مطالب نادرست فراوان به چشم می خورد».

نمونه هایی از دین گریزی در جهان اسلام نیز دیده می شود. برای نمونه كسروی برخی از آیات را با علم ناسازگار می بیند و از اسلام می گریزد و برخی از جامعه شناسان و روان شناسان نیز از آن جهت كه وحی، شیطان، جن و فرشته را در خور آزمایش و تحلیل و بررسی علمی نمی دانند، از دین می گریزند و یا به تحلیل علمی وحی و شیطان و موضوعاتی از این دست می پردازند؛ تحلیلی كه در نظرگاه دین داران عین دین گریزی است.

8- فقر

یكی از عوامل مهم و كلیدی در بروز ناهنجاری های اجتماعی، فقر است. برای نمونه 85 تا 90% جرایم درایتالیا توسط افرادخانواده های فقیرانجام می شود در صورتی كه این خانواده ها 60% كل جمعیت را تشكیل می دهند. تحقیقات دكتر سیریل برت در كتاب بزه كار جوان نیز جرایم فقرای لندن را 19% و جمعیّت آن ها را 8% كل جمعیّت لندن می خواند.(2)

نقش فقر در پدیداری آسیب های اجتماعی، در دین گریزی نیز دیده می شود؛ به گونه ای كه بخشی از دین گریزی ها، در خانواده های ضعیف یا بسیار ضعیف است. تأثیرگذاری فقر بر پدیداری آسیب های اجتماعی و هنجارشكنی در جایی است كه فقر منفی انگاشته شود، اما اگر مثبت دیده شود و امتحان الهی قلمداد گردد به دین گریزی و هنجارشكنی و آسیب رسانی نمی انجامد.

ص: 96

افزون بر این، نقش فرد در پدیداری فقر نیز بسیار مهمّ جلوه می كند. فقری كه از تنبلی و سستی فرد پدید می آید در مقایسه با فقری كه در یك حكومت دینی پدید می آید، بسیار كم تر به دین گریزی می انجامد. فقری كه در یك حكومت دینی پدیدار می شود، به حساب دین گذاشته می شود و زمینه های گریز از دین را فراهم می سازد، امّا اگر همین فقر در یك حكومت سكولار رخ دهد، دین گریزی نمی آورد.

تأثیر فقر بر دین گریزی در آیات قرآن نیز دیده می شود: «الشیطان یعدكم الفقر».(1)

شیطان مسلمانان را از فقر می ترساند، شاید ایشان از فقر بترسند و دین گریزی پیشه كنند. در برابر، خداوند وعده ی آمرزش و فزونی می دهد: «و الله یعدكم مغفرة منه و فضلاً» (2)

و تهی دستان را از فضل خویش بهره مند می سازد: «إن یكونوا فقراء یغنهم الله من فضله».(3) و بر این اساس در روایات می خوانیم: «كاد الفقر أن یكون كفراً».(4)

9- روان پریشی

یافته های جدید علمی نشان از بیماری شمار زیادی از آسیب رسانان و هنجارشكنان دارد. این یافته ها، دستگاه ها و نهادهای مسئول را ناگزیر از فراخوان روان پزشكان و مددكاران اجتماعی ساخته است، تا آن جا كه امروزه، بیشتر زندان ها و ندامت گاه ها از خدمات این گروه ها بهره می گیرند و در اصلاح زندانیان و درمان آ ن ها می كوشند.

دین گریزی نیز مانند بسیاری از آسیب های اجتماعی متأثّر از این بیماری ها می باشد. خاستگاه شناسایی دین گریزی گروهی از دین گریزان، نشان از بیماری شدید آن ها دارد؛ به گونه ای كه ایشان در برابر دین، مانند سنگ یا شدیدتر از سنگ می نمایند:

«ثمّ قست قلوبكم من بعد ذلك فهی كالحجارة أو أشدّ قسوة».(5)

ص: 97

«و أما الذین فی قلوبهم مرض فزادتهم رجساً إلی رجسهم».(1)

«فتری الّذین فی قلوبهم مرض یسارعون فیهم».(2) عناد، دشمنی، تكبّر، حسد و... برخی از بیماری های دین گریزان است. شماری از بنی اسرائیل خودبزرگ بینی داشتند، خویش را برتر از طالوت می دانستند، رهبری او را بر نمی تافتند، از جهاد سرباز می زدند:

«و قال لهم نبیهم إنّ الله قد بعث لكم طالوت ملكاً قالوا أنّی یكون له الملك علینا و نحن أحقّ بالملك منه».(3)

10- سخن گویان دین

كنش های رفتاری و گفتاری ناشایست برخی سخن گویان دین و مسئولین حكومتی یكی دیگر از عوامل دین گریزی است. برخی سخن گویان دینی وضعیت فرهنگی و اجتماعی رضایت بخشی ندارند، این عدّه، در مواجهه شدن با دیگران، نفرت آفرینی می كنند و ایشان را دین گریز می سازند، دین را در قالب پوسیده و فرهنگی و اجتماعی و خاص خود می برند و با خرافه سازی و جعل وتحریف دین، چهره ای نامطلوب و زننده از دین ترسیم می كنند و با انگشت نهادن روی برخی روایات كه بیشتر ساختگی می نمایند تاب تحمل مخاطب را می ربایند.

برای نمونه، برخی از دین گریزی ها در غرب، نتیجه ی نفرت مردم از كشیشان بود. مردم امتیازات این گروه و تنگ نظری و قدرت طلبی و ثروت برخی از اسقف ها را بر نمی تافتند و با دین گریزی در برابر ایشان واكنش نشان می دادند. در آیات قرآن نیز برخی از نشانه های نقش دانش مندان اهل كتاب، در دین گریزی آمده است:

«یا أیها الذین آمنوا إنّ كثیراً من الأحبار و الرهبان لیأكلون أموال الناس بالباطل و یصدّون عن سبیل الله».(4)

ص: 98

گروهی از علمای اهل كتاب، با در هم آمیختن ساخته های خویش با دین، با هدف مادی دین را با زندگی و خرد ناسازگار نشان می دهند و زمینه های دین گریزی را فراهم می سازند:

«فویل للذین یكتبون الكتاب بأیدیهم ثم یقولون هذا من عند الله لیشتروا به ثمناً قلیلاً»؛(1)

«یا أهل الكتاب لاتغلوا فی دینكم».(2)

در جهان اسلام، نیز برخی سخن گویان چنین نقشی دارند؛ آن ها با رفتار زشت، دنیاطلبی، گناه، خشونت و باورهای خویش مردم را به اصل دین بدبین می كنند و ایشان را به وادی دین گریزی می برند؛ در صورتی كه آیات یاد شده به علمای اهل كتاب محدود نمی شود، بلكه سخن گویان اسلام نیز مشمول این آیه هستند و باید از سوق دادن مردم به دین گریزی بپرهیزند.

11- خواسته های نفسانی

عدّه ای دین را بر نمی تابند؛ از آن جهت كه آموزه های پیامبران با بی بند وباری و ولنگاری ایشان ناهم خوان است و بر زیاده خواهی ها و آزادی های جنسی ایشان قید و بند می زند:«و لقد آتینا موسی الكتاب و قفّینا من بعده بالرسل و آتینا عیسی بن المریم البینات و أیدناه بروح القدس أفكلّما جاءكم رسول بما لاتهوی أنفسكم استكبرتم ففریقاً كذّبتم و فریقاً تقتلون».(3)

این گروه دین را بر نمی تابند و هوای نفس را معبود خود قرار می دهند: «أرأیت من اتّخذ إلهه هواه».(4)

شیطان را الگو می گیرند، هنجارشكن می شوند، فساد و تباهی می كنند و از گمراه ترین مردم هستند: «و من یتّبع خطوات الشیطان فإنّه یأمر بالفحشاء و المنكر».(5)

«و من أضلّ ممّن اتّبع هواه».(6)

ص: 99

پیروی از این اسیران هوی و هوس نامطلوب و ناپسند است و خطر دین گریزی را در پی دارد: «و لاتتّبع أهواءهم عمّا جاءك من الحقّ».(1)

و پیروان این عدّه از سوی خدا، سرپرستی و یاری نخواهند شد: «و لئن اتّبعت أهواءهم بعد الذی جاءك من العلم مالك من الله من ولی و لانصیر».(2)

12- تهاجم دینی

هجوم رسانه ای شدید ضدّ دین و متولّیان دین، یكی دیگر از عوامل دین گریزی است. دین ستیزان با امكانات گسترده ی اقتصادی، رسانه ای و اطّلاع رسانی، به طرح ایسم هایی می پردازند، كه دین را بر نمی تابند. آن ها با ناكارآمد نشان دادن دین و به چالش كشیدن باورها، رفتارها و مناسك دینی و پخش شایعات درباره ی شخصیت های دینی سهم زیادی در دین گریزی دارند. برنامه های تلویزیونی و ماهواره ای جذاب و در عین حال هدف مند این گروه، دین را افیون ملت ها، عامل عقب ماندگی، انحطاط و استبداد معرفی می كند.

تهاجم را نیز می توان به عنوان یك عامل دین گریزی در آیات قرآن ردیابی كرد. برخی از شیوه های دین ستیزان در قرآن عبارتند از:یك. تخریب شخصیت ها: دین ستیزان برای راندن مردم از دین، پیامبران را نابردبار، قدرت طلب، تمامیت خواه، مجنون، ساحر، گمراه و... معرّفی می كنند:

· «قالوا یا شعیب أصلوتك تأمرك أن نترك ما یعبد آباؤنا أو أن نفعل فی أموالنا ما نشاء إنّك لأنت الحلیم الرشید».(3)

· «قالوا أ جئتنا لتلفتنا عمّا وجدنا علیه آباءنا و تكون لكما الكبریاء فی الأرض».(4)

· «قالوا سحران تظاهرا».(5)

ص: 100

· «ما هذا إلاّ بشر مثلكم یرید أن یتفضّل علیكم».(1)

· «و یقولون أئنّا لتاركوا آلهتنا لشاعر مجنون».(2)

· «و قال الكافرون هذا ساحر كذّاب».(3)

دو. تخریب كتاب آسمانی: روش دیگر دین ستیزان زیر سؤال بردن قرآن بود:

· «یقول الذین كفروا إنّ هذا إلاّ اساطیر الأولین».(4)

· «أم یقولون افتراه قل فأتوا بعشر سور مثله مفتریات».(5)

13- گستردگی بی ضابطه ی شریعت

یكی دیگر از عوامل دین ستیزی نشان دادن اسلام به عنوان دینی پرزحمت است. عدّه ای اصرار دارند دین اسلام را پرشریعت ترین دین معرفی كنند و با تنگ نظری و سخت گیری برخی از مباحات را تحریم كنند و هر روز قید و بندی جدید به نام دین بر انسان تحمیل كنند؛ در صورتی كه این گسترش، نه تنها امتیازی برای مسلمانان و اسلام نیست، بلكه برخی از مسلمانان را به رودر رویی باشریعت می كشاند. از سوی دیگر جمعیت قابل توجهی موسیقی گوش می دهند، پوشش كامل اسلامی ندارند، ظواهر دینی را رعایت نمی كنند و... این عدّه وقتی بسیاری از رفتارها و گفتارهای خود را با دین در ناسازگاری می بینند و با برخی از سخت گیری های فرادینی نیز روبرو می شوند، به سمت دین گریزی و رهایی از دغدغه های دین داری می روند.(6)

14- بی خردی و بکار نگرفتن عقل

«إن شرالدواب عندالله الصم البکم الذین لایعقلون».(7)

ص: 101

گفت وگوی اهل جهنم با مالکان آن: کلما القی فیها فوج سألهم خزنتهاه الم یأتکم نذیر قالوا بلی قد جاءنا نذیر فکذبنا... قالوا لو کنا نسمع او نعقل ما کنا فی اصحاب السعیر.(1)

یا درباره کُفّار می فرماید: «إذا نادیتم الی الصلوة اتخذوها هزوا و لعبا ذلک بانهم لا یعقلون.(2)

امام موسی بن جعفر عَلَيْهِ السَّلاَمُ به هشام می فرماید: یا هشام ان العاقل نظر الی الدنیا و الی اهلها فعلم انها لا تنال الا بالمشقة و نظر الی الآخرة فعلم انها لا تنال الا بالمشقة فطلب بالمشقة ابقاهما(3).

در واقعه ی کربلا دین دارانی که دین لعق علی السنتهم بود مستجمع جمیع عوامل یاد شده بودند، نه از عقل خود به درستی استفاده کردند و نه زیر پرچم امام زمان خود جمع شدند تشنگان قدرت و شیاطین انسی که هوا و هوس چشمانشان را کور کرده و فرجام بدی را برای خود رقم زدند.

مؤمنین که مراد از مؤمنین معنای عامش همه ی مؤمنین و معنای خاصش اهل بیت عَلَيْهِ السَّلاَمُ هستند. ولله العزة ولرسوله وللمؤمنین.(1)

وقتی که سرمنشأ واقعی عزّت خداوند است، به دست آوردن عزّت از غیر طریق الهی، به هر صورتی که باشد ذلّت است.

امام علی عَلَيْهِ السَّلاَمُ فرمود: «من اعزّ بغیر الله اهلکه العز؛ کسی که از طریق غیر خدا به عزت برسد، همان عزّت غیر واقعی او را به هلاکت می رساند».(2)

امام علی عَلَيْهِ السَّلاَمُ: «العزیز بغیر الله ذلیل؛عزیزی که عزّتش از غیر خدا باشد ذلیل است».(3)

امام علی عَلَيْهِ السَّلاَمُ: «وکلّ عزیز غیره ذلیل وکل قوی غیره ضعیف وکل مالک غیره مملوک ... وکل قادر غیره یقدر ویعجز؛ هر عزیزی جز او ذلیل است، و هر نیرومندی جز او ضعیف و ناتوان، هر مالکی جز او بنده ... و هر قدرت مندی جز او [گاهی] توانا و [زمانی] ناتوان است»(4).برای تحصیل عزّت باید در خانه خدا رفت و معرفت به خدا پیدا کرد ولی قبل از آن باید معرفت به نفس خود پیدا کنیم معرفت نفس مقدّمه ی معرفت خداوند است. لذا اوّل باید جایگاه و ارزش خود را بشناسیم. در دایره ی خلقت، انسان نفر آخری است، که خلق شده است این بدین معنا نیست که ارزش انسان اهمیت کم تری دارد؛ بلکه بالعکس ارزش مضاعف انسان را می رساند شاعر خوش ذوقی چقدر زیبا این ارزش را در قالب یک تمثیل به تصویر کشید:

گفتم به گل سرخ که عار ناید *** پیش از تو گل زرد به بازار آید

گفتا که خموش مگر نشنیدی *** قدّاره جلو شاه ز دنبال آید

می گوید به گل سرخ گفتم، که تو عارت نمی آید که گل زرد زودتر از تو به بازار بیاید و چشم نوازی کند گل سرخ گفت خاموش باش مگر ندیده و یا نشنیده ای که وقتی پادشاهی بخواهد به شهر برود اوّل قدّاره و جارچی می آید سطح شهر داد می زند که شاه شاهان فلان روز می خواهد بیاید میدان شهر؟ این زودتر آمدن جارچی و داد زدنش نه این است که مقام و منزلت او بالاتر از پادشاه

ص: 103

است بلکه عظمت پادشاه را می رساند. حکایت خلقت ما انسان ها بعد خلق موجودات همین است خداوند همه را خلق کرد دنیا را ریسه ها ستارگان و ماهش آراست تا بشر قدم به عرصه ی هستی بگذارد همه چشم انتظار انسان که این چه موجودی است که خداوند این همه برایش هزینه کرد. خلاصه خداوند برای انسان سنگ تمام گذاشت و او را تکریم کرد. و لقد كرمنا بنى ادم و حملناهم فى البر و البحر؛ و ما فرزندان آدم را بسیار گرامى داشتیم و آن ها را به مركب بر و بحر سوار كردیم، یعنى این كرامت و شرافت و بزرگوارى را در سرشت و آفرینش او قرار دادیم. كرامت و عزّت و بزرگوارى جزیى از سرشت انسان است. این است كه اگر انسان خود را آن چنان كه هست بیابد كرامت و عزّت را مى یابد. اسلام انسان مومن را عزیزتر از هر موجودى به شمار آورده.

امام كاظم عَلَيْهِ السَّلاَمُ فرمود: المومن اعز من الكبریت الاحمر؛ مومن گرامى تر از یاقوت سرخ است.(1)

امام صادق عَلَيْهِ السَّلاَمُ فرمود: المومن اعظم حرمة من الكعبه؛ احترام مؤمن از كعبه بیش تر است.(2)و به هیچ وجه به مؤمن اجازه نمى دهد كه خود را پست و با ذلت جلوه دهد و شرافت انسانى خود را پایمال كند.

امام صادق عَلَيْهِ السَّلاَمُ فرمود: ان الله فوض الى المومن كل شىء الا اذلاله نفسه؛ همانا خداوند هر امرى را به مؤمن تفویض كرده اما ذلیل كردن نفس خود را به او اجازه نداده است.(3)

امام على عَلَيْهِ السَّلاَمُ فرمود: اكرم نفسك كل دنیه؛ نفس خویش را از هر كار پستى برتر و بالاتر بدار.(4)

امام صادق عَلَيْهِ السَّلاَمُ فرمود: و لا تكن واهنا یحقرك من عرفك؛ شل و سست مباش كه هر كه تو را ببیند تحقیر كند.

امام كاظم عَلَيْهِ السَّلاَمُ فرمود: ان اعظم الناس قدرا من لایرى الدنیا لنفسه خطرا؛ از همه مردم بلند مرتبه تر و عظیم القدرتر آن كسى است كه اگر تمام دنیا را یك طرف بگذارند، او خودش و عزّت و نفسش را بر تمام دنیا مقدّم مى دارد.(5)

ص: 104

درون و برون، پشت پا می زند. توصیه ی قرآن به مؤمنان این است که بر خدا توکّل کنند، تنها ولایت او را بپذیرند و از غیر خدا هراسی به خود راه ندهند (قرآن کریم برای مؤمنی که سلطه ی بیگانه را بپذیرد، کرامت و شخصیّتی قایل نیست.

طاغوت ها با بزرگ نمایی مشکلات و راه گشایی خود، می خواهند مؤمنان از ولایت الهی سر باز زنند. سلطه پذیری، از آثار حقارت نفس است. تاریخ، پیوسته گواهی می دهد که ستم گران و استثمارگران، تنها از طریق افراد درمانده که گرفتار کم شخصیتی و عقده ی حقارت بوده اند، بر مردمان، کشورها و امّت ها سلطه می یابند. آن ها از میان مردمان حقیرالنفس و تحقیر شده که آمادگی انجام جنایتی دارند، سربازگیری می کنند، اما به هیچ قیمتی نمی توانند افراد عزت مند را تحت سلطه ی خویش درآورند؛ ولو به قیمت جان آنان تمام شود.

2- هنجاریابی اخلاقی

چنان که قبلاً اشاره شد، اسلام، محور و پایه ی همه تعلیمات اخلاقی خود را بر عزّت و کرامت نفس نهاده، در آموزه های دینی، روی هیچ موضوعی به این اندازه تکیه نکرده است. در این راستا اسلام هر چیزی را که زمینه ساز ذلّت باشد یا کم ترین رابطه ای با خوار شدن انسان داشته باشد، نهی کرده است؛ از جمله: تقاضا و درخواست از اشخاص. روزی پیامبر اکرم صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ به اصحاب فرمود: «آیا با من بیعت نمی کنید؟ «گفتند: چرا! فرمود: «تبایعونی علیّ أن لاتسألوا الناس شیئا»؛ (با من چنین بیعت کنید که هیچ چیز از مردم تقاضا نکنید). پس از این گفت وگو، اصحاب به قدری مواظب بودند از کسی تقاضایی نکنند، که حتّی اگر سوار بر مرکب بودند و تازیانه از دستشان بر زمین می افتاد، به کسی نمی گفتند آن را به ما بده، بلکه خودشان پیاده می شدند و آن را برمی داشتند.

3- استقلال و خود اعتمادی

روحیّه ی استقلال و خوداتّکایی ناشی از کرامت و عزّت نفس، از آثار این خصلت ارج مند است و در آموزه های دینی، همواره مورد تأکید قرار گرفته است. امام صادق عَلَيْهِ السَّلاَمُ فرمود: «عزّ المؤمن استغنائه عن الناس»؛ (عزّت مؤمن در بی نیازی او از مردم است). در زندگی اجتماعی، مردم با کارهای مختلف بر اساس سلیقه ها و تخصّص ها، نیازهای یک دیگر را برطرف می کنند. عار از کار و انتظار این که

ص: 106

دیگران به جای او کارها را سامان دهند، مشمول عکس این فرمایش است که همان ذلّت و طمع ورزی است. ایشان در جای دیگر فرموده اند: «شیعه ی ما از مردم چیزی تقاضا نمی کند، گرچه از گرسنگی بمیرد».

4- تقویت اراده و خودباوری

از مهم ترین پیامدهای عزّت نفس، داشتن اراده ی آهنین و قوی است که در انجام هیچ کاری احساس درماندگی و شکست نمی شود، امّا «شخصی که به خودش شک می کند، مثل مردی است که دشمنانش را صف آرایی نموده، علیه خودش وارد جنگ می کند. شکست چنین شخصی، قطعی است؛ زیرا خود معتقد به شکست خویش است.»

شخص کریم النّفس با خودباوری و نهراسیدن از شکست، بر خود و مشکلات غلبه می کند و به همین جهت، مخالفت با شهوات حیوانی برایش آسان است. مشکل ما آدمیان، بر زمین ماندن کارهایضروری، سرنوشت ساز و سخت است که ناشی از نبود همّت بلند و غیرت و مردانگی است و این ناشی از عدم عزت نفس کافی است. به هر مقدار که نفس، عزیز و ارج مند باشد، اراده و انگیزه اش نیز قوی می شود و از انجام کارهای دشوار، اما مفید و انسانی، ابایی ندارد. روح بلند و عزت مند، جسم را به دنبال خود می کشد و نمی گذارد به خور و خواب و کم کاری عادت کند.

یجدونه؛ من عزّت را در شب بیداری قرار دادم در حالی که مردم در خانه شاهان به دنبال آن می گردند، پس هرگز آن را نخواهند یافت».(1)

پیامبر اکرم صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ فرمود: «ان ربکم یقول کل یوم: انا ربکم انا العزیر فمن اراد عز الدارین فلیطع العزیز؛ به راستی پروردگار شما هر روز می گوید: من پروردگار شما هستم. من عزیز هستم. هر کس عزّت دو جهان را می خواهد باید عزیز را اطاعت کند».(2)

امام علی عَلَيْهِ السَّلاَمُ می فرماید: «من اذلّ نفسه فی طاعة الله فهو اعز ممن تعزز بمعصیة الله؛ هر کس نفس خود را در طاعت خدا خوار کند، عزیزتر از کسی است، که با نافرمانی خدا به عزّت برسد».(3)و فرمود: «اذا طلبت العز فاطلبه بالطاعة؛ هرگاه جویای عزّت شدی، آن را با اطاعت [و پیروی از خدا] بجوی.(4)

امام حسن مجتبی عَلَيْهِ السَّلاَمُ فرمود: «اذا اردت عزا بلا عشیرة وهیبة بلا سلطان فاخرج من ذل معصیة الله الی عز طاعة الله؛ هرگاه اراده ی عزّتی بدون دار و دسته و هیبتی بدون سلطنت داشتی، از خواری معصیت الهی به سوی عزّت اطاعت خداوند خارج شو.(5)

تمام عزّت و سربلندی سرور عزت مندان، امام حسین عَلَيْهِ السَّلاَمُ در بندگی و اطاعت او از خداوند بود. او در روز عاشورا، زیر باران تیر دشمن، برترین عبادت الهی یعنی نماز را در اول وقت برگزار کرد.(6) و شب عاشورا از عباس عَلَيْهِ السَّلاَمُ درخواست کرد تا از دشمن مهلت بگیرد و انگیزه ی خود از این مهلت خواهی را چنین بیان کرد:

«لعلنا نصلی لربنا الیلة وندعوه ونستغفره، فهو یعلم انی کنت احب الصلاة له و تلاوة کتابه وکثرة الدعاء والاستغفار؛ شاید امشب را نماز بخوانیم و به درگاه خداوند دعا و استغفار کنیم. خدا می داند که من نماز خواندن برای او و تلاوت کتابش و زیاد دعا کردن و استغفار را دوست دارم».(7)

ص: 108

و در گودال قتل گاه به خداوند عرضه داشت: «لا اله سواک یا غیاث المستغیثین ما لی رب سواک ولا معبود غیرک، صبرا علی حکمک؛ خدایی جز تو نیست، ای پناه پناه خواهان، برای من پروردگاری جز تو و معبودی غیر از تو نیست. بر حکم [و داوری] تو صبر می کنم.(1)

2- تقوا

علی عَلَيْهِ السَّلاَمُ فرمود: «من اراد ان یکون اعز الناس فلیتق الله عزوجل؛ هر کس می خواهد عزیزترین مردم باشد، باید تقوای الهی داشته باشد.(2)آن حضرت عَلَيْهِ السَّلاَمُ در جای دیگری فرمود: «لا عز اعز من التقوی؛هیچ عزتی، بالاتر از تقوا نیست.(3)

و علی عَلَيْهِ السَّلاَمُ فرمود: «اعلموا عباد الله ان التقوی دار حصن عزیز والفجور دار حصن ذلیل؛ ای بندگان خدا بدانید که تقوا دژی محکم و با عزّت (و شکست ناپذیر) است و [هرزگی و] گناه خانه ای [در حال فروریختن و] خوار کننده است.(4)

3- تمسک به قرآن و اسلام

پای بندی به قرآن و عمل کردن به دستورهای آن، عامل عزّت و شکست ناپذیری جامعه ی اسلامی است.

امام علی عَلَيْهِ السَّلاَمُ در این باره می فرماید: «ثم انزل علیه الکتاب نورا لاتطفا مصابیحه... وشفاء لاتخشی اسقامه وعزا لا تهزم انصاره وحقا لا تخذل اعوانه... ومعقلا منیعا ذروته وعزا لمن تولاه؛ خداوند قرآن را بر او پیامبر اکرم صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ نازل فرمود، قرآن نوری است که چراغ های آن خاموش نمی شود...، شفا دهنده ای است که از بیماری هایش ترسی وجود ندارد و عزّت [و قدرتی] است که یارانش شکست ندارند و حقّی است که یاری کنندگانش خوار نشوند... و پناه گاهی است که قلّه ی آن بلند است و عزتی است برای کسی، که ولایت آن را بپذیرد.(5)

ص: 109

4- ولایت مداری

قرآن عزّت را مخصوص خدا و رسولش و مؤمنان می داند. مصداق بارز مؤمنان راستین، ائمه اطهار عَلَيْهِ السَّلاَمُ می باشند؛ لذا هر کسی به دنبال عزّت و سربلندی است باید مطیع و پیرو آنان باشد. امام سجاد عَلَيْهِ السَّلاَمُ فرمود: طاعة ولاة الامر تمام العز؛ پیروی از صاحبان امر [ائمه اطهار عَلَيْهِ السَّلاَمُ] تمام عزّت است.

در دعای ندبه می خوانیم: «این معز الاولیاء و مذل الاعداء؛ کجاست عزت دهنده دوستان و خوار کننده ی دشمنان. اگر جامعه اسلامی از اول در مسیر ولایت و امامت قرار می گرفتند، این همه ذلّت دامن گیر آنان نمی شد.

5- جهاد و شهادت

رزمندگان و جهادگران راه خدا همیشه در صف مقدم پاسداری از عزّت و شرافت قرار دارند. آن ها تلاش می کنند تا با نثار جان خویش از مرز عزت و شرافت پاس داری کنند و خود نیز به عزّت ابدی برسند. روایات اهل بیت عَلَيْهِ السَّلاَمُ جهاد را مایه عزت اسلام می دانند. مثلاً روایتی از امام علی عَلَيْهِ السَّلاَمُ آمده است: «فرض الله الجهاد عزا للاسلام؛ خداوند جهاد را برای عزّت یافتن اسلام واجب کرده است».(1) همچنین آن حضرت در جای دیگر فرمود: «اف لکم لقد سئمت عتابکم! ارضیتم بالحیاة الدنیا من الاخرة عوضا؟ وبالذل من العز خلفا؟ اذا دعوتکم الی جهاد عدوکم دارت اعینکم کانکم من الموت فی غمرة؛ نفرین بر شما [کوفیان]! که از فراوانی سرزنش شما خسته شدم. آیا به جای زندگی آخرت به زندگی دنیا رضایت دادید؟ و به جای عزّت، ذلّت را انتخاب کردید؟ هرگاه شما را به جهاد با دشمنان دعوت می کنم، چشمانتان [از ترس] در کاسه می گردد گویا ترس از مرگ، عقل های شما را ربوده است».(2)

و همچنین فرمود: «قد استطعموکم القتال فاقروا علی مذلة، وتاخیر محلة او رووا السیوف من الدماء ترووا من الماء. فالموت فی حیاتکم مقهورین والحیاة فی موتکم قاهرینشامیان با بستن آب شما را به پیکار دعوت کرده اند، [اکنون بر سر دوراهی قرار دارید؛] یا به ذلّت و خواری اقرار کنید و بر جای

ص: 110

خود بنشینید و یا شمشیرها را از خون ها سیراب سازید تا از آب سیراب شوید. پس بدانید که مرگ در زندگی توام با شکست و زندگی در مرگ پیروزمندانه شماست».(1)

در تاریخ عاشورای امام حسین عَلَيْهِ السَّلاَمُ می خوانیم: حر بن یزید سر راه امام حسین عَلَيْهِ السَّلاَمُ آمده، خواست او را نصیحت کند، به امام عرض کرد: اگر بخواهی به راه خویش ادامه دهی و کار را به جنگ بکشانی، کشته می شوی. امام حسین عَلَيْهِ السَّلاَمُ فرمودند: «افبا الموت تخوفنی؟! هل یعدو بکم الخطب ان تقتلونی وساقول کما قال اخو الاویس لابن عمه وهو یرید نصرة رسول الله صلی الله علیه و آله فخوفه ابن عمه وقال این تدهب؟ فانک مقتول. فقال: سامضی فما با الموت عار علی الفتی اذا مانوی حقا وجاهد مسلما وواسی الرجال الصالحین بنفسه وفارق مثبورا وخالف مجرما فان عشت لم اندم وان مت لم المکفی بک ذلا ان تعیش وترغما»؛ آیا مرا از مرگ می ترسانی؟ و آیا اگر مرا بکشید، مرگ از شما خواهد گذشت؟ من همان کلامی را می گویم که برادر اویسی [ما] در وقتی که می خواست برای یاری رسول خدا صلی الله علیه و آله برود، به پسر عموی خود گفت. پسر عمویش او را می ترسانید و می گفت: کجا می روی؟ حتما کشته خواهی شد. در جواب گفت: «من حتما می روم، [چرا] که بر جوانمرد ننگ و عاری از مرگ نیست، هنگامی که نیتش حق باشد و در حالی که مسلمان [و تسلیم خدا] است جهاد کند و با بذل جان خود با انسان های صالح همراهی کند و از انسان های طرد شده و مجرم جدا شود. اگر زنده بمانم پشیمانی ندارم، و اگر به شهادت برسم ملامت نشوم. ولی برای تو این ذلت و خواری بس که زنده بمانی، و ذلت ستم کشی بر دوش کشی».(2)

در ادامه ی سخنان حضرت عَلَيْهِ السَّلاَمُ می خوانیم: «لیس شانی شان من یخاف الموت، ما اهون الموت علی سبیل نیل العز واحیاء الحق، لیس الموت فی سبیل العز الا حیاة خالدة ولیست الحیاة مع الذل الا الموت الذی لا حیاة معه افبالموت تخوفنی؟! ... مرحبا بالقتل فی سبیل الله، ولکنکم لا تقدرون علی هدم مجدی ومحو عزتی وشرفی، فاذا لاابالی من القتل؛شأن من شأن کسی نیست که از مرگ می ترسد. چه آسان است جان باختن در راه رسیدن به عزت و زنده نمودن حق. مرگ در راه رسیدن به عزت جز حیات جاودانی نیست و زندگی ذلّت بار، جز مرگی که هرگز حیات و زندگی را در پی ندارد، نیست. آیا مرا از مرگ می ترسانی؟! ... درود باد بر کشته شدن در راه خدا؛ ولی [این را بدانید که

ص: 111

هرگز] توانایی نابودی عظمت و عزت و شرف من را ندارید؛ پس در این صورت هیچ باکی از مرگ ندارم».(1)

همین سخنان سراپا عزّت و افتخار بود که حر بن یزید را نیز به سمت و سوی عزت ابدی کشاند.

امام حسین عَلَيْهِ السَّلاَمُ در آخرین لحظات عمر فرمود: «وایم الله لارجون ان یکرمنی الله بالشهادة؛ قسم به خداوند که امیدوارم خداوند مرا با شهادت گرامی دارد».(2)

امام حسین عَلَيْهِ السَّلاَمُ در مورد عشق به شهادت که بارزترین عامل عزت مندی است، چنین با خدای خویش مناجات می کند: الهی وسیدی وددت ان اقتل واحیی سبعین الف مرة فی طاعتک ومحبتک سیما اذاکان فی قتلی نصرة دینک واحیاء امرک وحفظ ناموس شرعک؛ ای خدا و ای بزرگ من! دوست دارم که هفتاد هزار بار در راه اطاعت و محبت تو کشته شوم و زنده گردم، به خصوص آن گاه که کشته شدن من عامل پیروزی دین تو و زنده شدن فرمان تو، و محفوظ ماندن شریعت تو باشد».(3)

6- بصیرت و آگاهی

بصیرت و دانایی عامل دیگری برای عزّت است، چرا که انسان آگاه در معرض هجوم نقشه های ذلّت آور دشمن قرار نمی گیرد؛ چنان که متقابلاً جهل و بی خبری باعث ذلّت و خواری می شود. امام علی عَلَيْهِ السَّلاَمُ می فرماید: «والجهل ذل؛ نادانی ذلت و خواری است».(4)

این که یاران امام حسین عَلَيْهِ السَّلاَمُ بهترین یاران خوانده شده اند، یکی از امتیازات مهم آن ها، بصیرت دینی و آگاهی آنان بود و در رأس همه ی یاران و بستگان، حضرت اباالفضل العباس عَلَيْهِ السَّلاَمُ قرار داشت که زیر بار ذلّت امان نامه دشمن نرفت، چرا که به قول امام صادق عَلَيْهِ السَّلاَمُ «کان عمنا العباس نافذ البصیرة؛ عموی ما عباس بصیرتی ژرف داشت».(5)

ص: 112

7- انصاف

عامل دیگر در عزّت آفرینی اجتماعی انسان، مراعات انصاف در حق دیگران است. امام علی عَلَيْهِ السَّلاَمُ می فرماید: «الا انه من ینصف الناس من نفسه لم یزده الله الا عزه؛ آگاه باشید، کسی که با مردم با انصاف رفتار کند، خداوند بر عزّت او خواهد افزود»(1) امام حسین عَلَيْهِ السَّلاَمُ در روز عاشورا نیز مردم کوفه و شام را به انصاف دعوت نمود و فرمود: «ان اعطیتمونی النصف کنتم بذلک اسعد؛ اگر نصف را به من دهید [و با من انصاف روا دارید]، سعادت مند می شوید».(2)

8- قناعت

علی عَلَيْهِ السَّلاَمُ می فرماید: «القناعة تؤدی الی العزة؛ قناعت [و بسنده نمودن به آن چه موجود است] عزت را در پی دارد».(3)

و در جایی دیگر فرمود: «اقنع تعز؛ قانع باش تا عزیز شوی».(4)

در احوال فیلسوف بزرگ، حاج ملا هادی سبزواری نوشته اند: از کثرت شهامتی که داشت، از هیچ کس چیزی نمی خواست. تحف و هدایا را نیز اصلا قبول نمی کرد. در طول عمر، با کمال زهد و تقوا، صدق و صفا، بی آلایشی و نهایت «عزّت نفس» روزگار گذرانید. به هیچ کس از اکابر و اغنیا اعتنایی نداشت.

ناصر الدّین شاه در سبزوار به خانه اش رفت و روی حصیری که فرش اتاق تدریس بود، نشست و تألیف کتابی را در اصول دین به زبان پارسی درخواست نمود. پس از رفتن، پانصد تومان به خدمتش فرستاد، ولی آن مرد منیع الطّبع نپذیرفت و نصف آن را به طلاب و نصف دیگر را به فقرا حواله داد و دستور فرمود که به سادات، دو برابر دیگران بدهند.(5)

ص: 113

9- عدم وابستگی و طمع ورزی در مال دیگران

عدم وابستگی به دیگران و چشم امید به دیگران نداشتن نیز از عوامل عزّت در زندگی اجتماعی و فردی انسان است.

امام علی عَلَيْهِ السَّلاَمُ می فرماید: «العز مع الیأس؛ عزت در ناامیدی از دیگران است.(1)

همچنین آن حضرت در این زمینه فرمودند: «الطامع فی وثاق الذل؛ طمع کار [همواره] در بند خواری و ذلت است».(2)و فرمود: «الطمع رق مؤبد؛ طمع ورزی بردگی دایمی است».(3)

امام باقر عَلَيْهِ السَّلاَمُ فرمود: «اطلب بقاء العز باماتة الطمع؛ دوام عزت را با از بین بردن طمع جستجو کن».(4)

10- چشم پوشی از دنیا

دنیازدگی و دنیاخواهی عامل اصلی برای ذلّت جامعه و افراد آن است و آن هایی که از چنگ دنیا رها شدند به عزت و افتخاردست یافتند.

امام علی عَلَيْهِ السَّلاَمُ در این باره می فرماید: «من سلا عن مواهب الدنیا عز؛ هر کس از موهبت ها [و لذت ها]ی دنیا چشم بپوشد، عزیز می شود».

11- دوری از شرارت

انسان های شرور و بدکار همیشه ذلیل بوده اند، و آنان که مردم از دست و زبان شان در آسایش بوده اند عزیز شده اند.

علی علیه السلام می فرماید: «من بریء من الشر نال العز؛هر کس از شرارت به دور باشد، به عزت می رسد».(5)

ص: 114

امام حسین عَلَيْهِ السَّلاَمُ فرمودند: «انی لم اخرج اشرا ولا بطرا ولا مفسدا ولا ظالما؛ من برای بازی گری و خودخواهی، و فساد و ظلم قیام نکردم.»(1) و از این رو بود که به اوج عزت رسید.

12- گذشت و بخشش

عفو و گذشت و بخشش به دیگران، در فرهنگ اسلامی جایگاه ویژه ای دارد و آثار زیادی بر آن مترتب است که از جمله آن ها دستیابی به عزّت و سربلندی است.پیامبر اکرم صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ فرمود: «علیکم بالعفو فان العفو لا یزید العبد الا عزا؛

عفو و گذشت داشته باشید؛ زیرا گذشت، جز عزت بر انسان نمی افزاید».(2)

امام باقر عَلَيْهِ السَّلاَمُ فرمودند: «ثلاث لا یزید الله بهن المرء المسلم الا عزا: الصفح عمن ظلمه واعطاء من حرمه و الصلة لمن قطعه؛ سه چیز باعث می شود که خداوند عزت انسان مسلمان را افزایش دهد: گذشت از کسی که در حق او ستم روا داشته است و بخشیدن به کسی که او را محروم ساخته، و ارتباط [و رفت و آمد] با کسی که با او قطع رابطه نموده است».(3)

13- راست گویی

صفت اخلاقی دیگری که در عزت مندی انسان نقش دارد، راست گویی است. امام حسین عَلَيْهِ السَّلاَمُ، سرور عزت مندان و الگوی راستگویان می فرماید: «الصدق عز والکذب عجز؛راست گویی مایه عزت و دروغ نشانه عجز و ناتوانی است.»(4) در روایت دیگری می خوانیم: «الصدق عز والجهل ذل؛ راستی مایه عزت و نادانی مایه ی ذلت است».(5)

ص: 115

14- حلم و بردباری

عامل دیگر برای عزت مندی، حلم و بردباری در مقابل مصایب و سختی های روزگار است. امام علی عَلَيْهِ السَّلاَمُ فرمود: «لا عز ارفع من الحلم؛ هیچ عزّتی بالاتر از بردباری نیست».(1)

15- توکل

یکی از عوامل عزّت، توکّل کردن بر خدا و اعتماد داشتن به اوست.امام باقر عَلَيْهِ السَّلاَمُ می فرماید: «الغنی والعز یجولان فی قلب المؤمن فاذا وصلا الی مکان فیه التوکل اقطناه؛

بی نیازی و عزت در قلب مؤمن می گردند، وقتی به مکانی رسیدند که در آن توکّل وجود دارد، آن را تصرف می کنند».(2)

امام حسین عَلَيْهِ السَّلاَمُ فرمودند: «ان العز والغنی خرجا یجولان، فلقیا التوکل فاستوطنا؛ همانا عزت و بی نیازی بیرون رفتند و به جنبش در آمدند، وقتی به توکّل رسیدند، [همان جا] وطن گزیدند».(3)

و امام حسین عَلَيْهِ السَّلاَمُ فرمودند: «من اتکل علی حسن اختیار الله تعالی له لم یتمن غیر مااختاره عزوجل له؛ کسی که بر انتخاب نیکوی خداوند برای او توکل کند، آرزوی چیزی که خداوند برای او اختیار نکرده است نمی کند».(4)

امام حسین عَلَيْهِ السَّلاَمُ خودش نیز عملاً چنین بود. آن حضرت در پایان وصیت نامه خود به برادرش فرمود: وهذه وصیتی الیک یا اخی وما توفیقی الا بالله علیه توکلت والیه انیب؛ ای برادر! این وصیت من برای شما است. توفیق من جز از جانب خداوند نیست، بر او توکل می کنم و به سوی او بازگشت می نمایم».(5)

امام سجّاد عَلَيْهِ السَّلاَمُ می فرماید: چون صبح روز عاشورا شد، پدرم حسین عَلَيْهِ السَّلاَمُ دست ها را به سوی آسمان بلند کرد، آن گاه عرض کرد: «اللهم انت ثقتی فی کل کرب وانت رجائی فی کل شدة وانت لی فی کل امر نزل بی ثقة وعدة. کم من هم یضعف فیه الفؤاد ویقل فیه الحیلة و یخذل فیه الصدیق ویشمت

ص: 116

فیه العدو، انزلته بک وشکوته الیک رغبة منی الیک عمن سواک؛ ففرجته عنی وکشفته وکفیته فانت ولی کل نعمة وصاحب کل حسنة ومنتهی کل رغبة؛ خدایا! تو تکیه گاه من در تمام غصّه و اندوه ها، و امید من در هر سختی هستی. تو عزّت و افتخار حسینی که ریشه در قرآن و سنّت نبوی و علوی دارد، در پرتو فرهنگ والا و عزت ساز اسلامی دست یافتنی است و دور ماندن از قرآن و روایات، ذلت و خواری افراد جامعه را در پی دارد. امیدگاه و یاور من در هر حادثه ای که برایم پیش آید هستی. چه بسیار از رنج ها که دل در آن ناتوان می شود و چاره در آن کم می گردد و دوست در آنخوار می گردد و دشمن در آن شماتت و شادی می کند [همه آنها را] به پیش گاه تو آوردم و شکوه نزد تو نمودم بدان جهت که به تو میل و محبت داشتم نه به دیگران؛ پس تو همه ی آن ها را برطرف نمودی و کفایت امر نمودی. تو مالک تمام نعمت ها و صاحب همه خوبی ها و پایان همه ی آرزوها هستی.(1)

در صبح عاشورا که دو سپاه نابرابر در مقابل هم قرار گرفتند و فرماندهان لشکرها مشخّص شدند، امام حسین عَلَيْهِ السَّلاَمُ با جمعی از یاران خود به سوی لشکر کوفیان رفت تا با آنان اتمام حجت کند. آن حضرت خطبه خواند و سخن رانی کرد و در بخشی از آن فرمود: «الا وان الدعی ابن الدعی قد رکز بین اثنتین بین السلة والذلة وهیهات منا الذلة؛ بیدار باشید که زنازاده فرزند زنازاده مرا بین دو چیز مجبور کرده است، بین مرگ و ذلّت، اما ذلت و خواری از ما دور است».(1)

حضرت ابراهیم عَلَيْهِ السَّلاَمُ خلیل الرحمن و توکل و اعتماد بر خدا

یکی از بهترین نمونه و اسوه برای این نوع توکّل همانا حضرت ابراهیم خلیل الرحمن عَلَيْهِ السَّلاَمُ است که در آن شرایط حساس به پروردگار خود اعتماد کرد آن گاه که بت پرستان تصمیم گرفتند او را در میان آتش بسوزانند و از بین ببرند.

قرآن کریم جریان را چنین بازگو می فرماید: قالُوا حَرِّقُوهُ وَانصُرُوا اِلهَتَکُم اِن کُنتُم فاعِلینَ؛ گفتند: او را بسوزانید و خدایان خود را یاری کنید اگر کاری از شما ساخته است.

برخی نوشته اند: جمعوا الحطب شهراً ثم اوقدوها، واشتعلت و اشتدت، حتّی أن کان الطائر لیمر لجنباتها فیحترق من شدّه وهجها؛ یک ماه هیزم جمع آوری کردند و آن قدر هیزم روی هم ریختند که هنگام آتش زدن هیزم ها به قدری شعله ی آتش شدید بود که حتی پرندگان قادر نبودند از آن منطقه عبور کنند؛ زیرا پر و بالشان آتش می گرفت آن قدر برای جمع آوری هیزم کوشش می کردند و به آن اهمیت می دادند که مرحوم طبرسی می نویسد: حتّی آن الرّجل منهم لیمرض فیوصی بکذا و کذا من ماله فیشتری به حطب و حتّی آن المرأه لتعزل فتشتری به حطب؛ کسانی که بیمار بودند و به زنده بودن خود امید نداشتند وصیت می کردند که مقداری از مال آنان را صرف خریدن هیزم برای سوزانیدن ابراهیم کنند و حتی برخی از زنان که کارشان پشم ریسی بود [ و با این زحمت برای خود مال تهیه می کردند ] از درآمد آن، هیزم تهیه می کردند.

فخر رازی می نویسد: حتّی آن المرأه، لو مَرضت قالت: ان عافانی الله لَأجعَلَنَّ حطباً لابراهیم ونقلوا له الحطب علی الدّواب اربعین یوماً، اگر زنی مریض می شد نذر می کرد چنان چه شفا یابد مقداری هیزم برای سوزانیدن ابراهیم تهیه کند.

ص: 118

به هر حال، تا آن جا که توان داشتند هیزم روی هم انباشتند و آن گاه که هیزم ها را آتش زدند و خواستند حضرت ابراهیم عَلَيْهِ السَّلاَمُ را در میان آتش بیفکنند، از شدت حرارت نمی توانستند نزدیک آتش بروند تا این که شیطان منجنیقی برای آنان ساخت و ابراهیم عَلَيْهِ السَّلاَمُ را بر بالای آن نهادند و او را به درون آتش پرتاب کردند.

امام صادق عَلَيْهِ السَّلاَمُ: لَمّا اُجلِسَ اِبراهیمُ فِی المَنجَنیقِ وَ اَرادُوا اَن یَرمُوا بِهِ فِی النّارِ أتاهُ جَبرائیلُ عَلَیهِ السَّلامُ فَقالَ : السَّلامُ عَلَیکَ یا اِبراهیمُ وَ رَحمَهُ اللهِ وَ بَرَکاتُهُ اَلَکَ حاجَهٌ فَقالَ أمّا اِلَیکَ فَلا؛ هنگامی که ابراهیمرا بالای منجنیق گذاشتند و می خواستند او را در آتش بیفکنند جبرئیل به ملاقاتش آمد و پس از سلام گفت: آیا نیاز داری که به تو کمک کنم؟ ابراهیم در جواب گفت: امّا به تو نه.

فَقالَ جَبرَئیلُ فَاسئَل رَبَّکَ؛ جبرئیل به حضرت ابراهیم عَلَيْهِ السَّلاَمُ پیشنهاد کرد [حال که از من کمک نمی طلبی] پس از خدا نیازت را بخواه.

فقال: حَسبی مِن سُؤالی عِلمُهُ بِحالی؛ و ابراهیم گفت: همین قدر که از حال من آگاه است کافی است.

چون رها از منجنیق آمد خلیل *** آمد از دربار عزت جبرئیل

گفت «هَل لَکَ حاجَهٌ یا مُجتَبی *** گفت «أمّا مِنکَ یا جَبریلُ لا

من ندارم حاجتی از هیچ کس *** با یکی کار من افتاده است و بس

گفت با او جبرئیل ای پادشاه *** پس ز هر کس با شدت حاجت بخواه

گفت این جا هست نامحرم مقال *** علمه بالحال حسبی بالسؤال

گر سزاوار من آمد سوختن *** لب ز دفع او بباید دوختن

می تواند آتشم گلشن کند *** شعله ها را شاخ نسترون کند

من نمی خواهم جز آن چه خواهد او *** حال من می بیند و می داند او

و سرانجام، برای این که کار خود را به خدا واگذاشت و به او اعتماد کرد آتش بر او گلستان شد که «وَ قُلنا یا نارُ کُونی بَرداً و سَلاماً عَلی اِبراهیمَ»؛ و ما گفتیم: ای آتش! سرد و سالم بر ابراهیم باش. و آن چنان آتش سرد شد کهلَو لَم یَقُل سَلاماً لَأَهلَکَهُ بَردُها. اگر خدای متعال به آتش نمی فرمود بر ابراهیم سالم باش و تنها می فرمود سرد باش، جان ابراهیم از سرما به خطر می افتاد.

ص: 119

آری، کسی که تا این حد بر خدا توکل کند خداوند متعال نیز او را از گرفتاری ها و سختی ها نجات می دهد و آتش را تبدیل به گلستان می کند.(1)

زندگی ذلّت بار، مرگ بی حیات؛ مرا از مرگ می ترسانی؟ چه گمان باطلی! همّتم بالاتر از این است که از ترس مرگ، ظلم را تحمل کنم. جز این که مرا بکشید! مرحبا بر مرگ در راه خدا. ولی شما با کشتنم نمی توانید شکوه و عزت و شرف مرا از بین ببرید، چه هراسی از مرگ! ایشان در سخنی، کساد حق و رواج باطل را زمینه ساز قیام در راه حق و آماده شدن برای شهادت - اوج عزّت یک مؤمن - می داند و می فرماید: ألا ترون أنّ الحقّ لایعمل به و أنّ الباطل لایتناهی عنه؟ لیرغب المؤمنفی لقاء اللّه محقّا فإنّی لاأری الموت إلاّ السعادة و لا الحیاة مع الظالمین إلاّ برما حماسه ی کربلا، حماسه ی عزّت مؤمنان است. شاگردان این مکتب، به خوبی آموخته اند که سعادت حقیقی، همان عزت - ارزش نهادن برای خود و بهایی برای دنیا قایل نشدن - است و زندگی در کنار ستم گران، جز ذلّت نیست؛ پس چه بهتر که انسان بمیرد و ذلیل نشود.

امام حسین عَلَيْهِ السَّلاَمُ، این اسوه عزت، پیروان صدیق خود را به این سیره حیات بخش دعوت کرده، می فرماید: «فلکم فیّ أسوة»؛ (من اسوه و الگوی شما هستم). این روحیه پرافتخار در سیره همه اهل بیت علیهم السلام موج می زند. علی عَلَيْهِ السَّلاَمُ می فرماید: «المنیّة و لا الدنیّة و التقلّل و لا التوسّل»؛ (مرگ آری، اما تن دادن به پستی هرگز؛ قناعت به کم آری، اما دست نیاز به سوی دیگری هرگز.

ابن ابی الحدید معتزلی می گوید: سرور کسانی که زیر بار ذلّت نرفتند، کسی که به مردم حمیّت و مرگ زیر سایه ی شمشیرها را آموخت و چنین مرگی را بر پستی و ذلّت ترجیح داد، اباعبداللّه حسین بن علی بن ابی طالب عَلَيْهِ السَّلاَمُ است که به او و یارانش امان داده شد، اما از آن جا که نمی خواست تن به ذلت دهد و نیز خوف آن داشت که ابن زیاد، اگر هم او را نکشد، به نوعی او را خوار و ذلیل سازد، مرگ را بر این زندگی ترجیح داد.

پیام عاشورا، پیام عزتی است که ناشی از انقطاع از تعلّقات دنیایی است. شعار جاودان او این است: «أنا الحسین بن علیّ آلیت أن لا أنثنی... او نه تنها «قتیل العبرة» است که «قتیل العزّة» است، و این عزت خدایی در فرزندان، برادران، و یکایک یاران صادقش تجلّی داشت که خود آن حضرت، آنان را به صلابت و آمادگی برای جان بازی و شهادت، ستوده است.

پس از حادثه ی عاشورا، هر نهضتی اسلامی و شیعی که با پیوند با آن معدن غیرت و عزت صورت گرفت، همین روحیه عزت مندی در آنان به چشم می خورد. دشمن همواره از همین هراس داشته که این روحیه آزادی پرور، در مردم رسوخ کند و مانع بزرگی بر سر راه آنان پدید آورد. امام حسین عَلَيْهِ السَّلاَمُ

ص: 121

به همه ی عزت خواهان، این درس را آموخت که با دست خالی و نفراتی اندک و در محیطی خفقان آور، می توان به پا خاست و گوهر گرانمایه انسانی؛ یعنی شرافت و بزرگی را حفظ کرد و اگر بر خدا و حق تکیه داشت، پیروزی حاصل می شود.

نقطه مقابل عزت ذلت است. حضرت اباعبدالله الحسین عَلَيْهِ السَّلاَمُ و یاران گرامی شان در اوج قلّه ی عزت قرار داشتند در مقابل کسانی بودند که در حضیض ذلت به سر می بردند. همان طور که وجود عواملیباعث عزتمند شدن لشکر اباعبدالله عَلَيْهِ السَّلاَمُ شد همچنین وجود عواملی باعث ذلیل شدن لشکر عمر سعد شد لذا مناسب است درباره ذلّت و عوامل آن هم مطالبی را بیان کنیم.

امیرالمؤمنین عَلَيْهِ السَّلاَمُ در این باره مى فرماید: من اعتز بغیر الله سبحانه ذل؛ هر كس به غیر خدا عزّت یابد، ذلیل شود.(1)

و به همین مضمون از رسول خدا صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ نیز روایت شده است كه: من اعتز بالعبید اذله الله؛ هر كس به بندگان عزیز گردد خداى تعالى وى را ذلیل كند.(2)

3- ترک جهاد

رسول خدا صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ مى فرماید: للجنه باب یقال له باب المجاهدین ... قال: فمن ترك الجهاد البسه الله ذلا و فقرا فى معیشته و محقا فى دینه؛ بهشت درى دارد كه به آن باب مجاهدان گفته مى شود... و فرمود: پس هر كس جهاد را ترك كند خداوند لباس مذلّت را به او مى پوشاند...(3)

چنان كه جهاد تنها موجب عزّت براى نسل جهادگر در هر عصر نیست، بلكه موجب سرافرازى نسل هاى آنیده نیز هست، در مقابل ترك جهاد هم موجب ذلت و سرافكندگى براى نسل حاضر و آینده مى شود.

امیرالمؤمنین عَلَيْهِ السَّلاَمُمى فرماید: فعاودوا الكر، و استحیوا من الفر، فانه عار فى الاعقاب، و نار یوم الحساب؛ پس پشت سر هم حمله آورید و از فرار شرم كنید كه موجب سرافكندگى و عار در نسل هاى بعد و نیز سبب آتش در روز حساب است.(4)

4- سستى در جهاد و فرصت دادن به دشمن

باید به موقع و در اوّلین فرصت ممكن به جهاد اقدام كرد و فرصت را از دست دشمن خارج نمود و با ابتكار عمل و سرعت عمل و هوش یارى نظامى، دشمن را سركوب كرد. وگرنه اهمال در جهاد و فرصت دادن به دشمن، موجب ذلت خواهد شد.

ص: 123

امیرالمؤمنین عَلَيْهِ السَّلاَمُ مى فرماید: و قلت لكم اغزوهم قبل ان یغزوكم فوالله ما غزى قوم قط فى عقر دارهم الا ذلوا؛ و گفتم با آنان بستیزید پیش از آن كه بر شما حمله برند و به خدا سوگند با مردمى در آستانه خانه شان نجنگیدند جز آن كه جامه ی خوارى بر آن مردم پوشاندند.(1)

5- اختلاف و تشتت

اختلاف و تشتّت هر ملّتى موجب ذلّت، هلاكت و اسارت آنان در بند دشمنان خواهد بود.قرآن كریم مى فرماید: و لاتنازعوا فتفشلوا و تذهب ریحكم؛ راه نزاع و اختلاف نپیمایید كه سست شوید و شوكت و قدرت شما از بین برود.(2)

در سخن معجزه آساى علی عَلَيْهِ السَّلاَمُ نیز درباره امت هاى گذشته و موجبات ذلّت ایشان چنین آمده است: پس بنگرید كه پایان كارشان به كجا كشید. چون میانشان جدایى افتاد و الفت به پراكندگى انجامید و سخن ها و دل هاشان گونه گون گردید. از هم جدا شدند و به حزب ها گراییدند و خدا لباس كرامت خود را از تنشان برون آورد و نعمت فراخ خویش از دستشان به دور كرد و داستان آنان میان شما ماند و آن را براى پند گیرند، عبرت گرداند.

6- زیرسلطه بودن

انسانى كه خداوند او را آزاد آفریده اگر به اختیار خود، طوق بندگى قلدران حاكم را به گردن افكند، شرافت انسانى خود را نابود كرده است.

امیرمومنان عَلَيْهِ السَّلاَمُ مى فرماید: و لاتكن عبد غیرك و قد جعلك الله حرا؛... بنده ی دیگران مباش در حالى كه خداوند ترا آزاد آفریده است.(3)

و در بیانى دیگر مى فرماید: كل عزیز داخل تحت القدره فذلیل؛ هر ارج مندى كه تحت سیطره ی قدرتى باشد ذلیل است.

ص: 124

7- تجمل پرستى

تجمل پرستى و تشریفات گرایى موجب نیازمندى و وابستگى است؛ زیرا زندگى تشریفاتى حد و مرزى ندارد تا با رسیدن به آن نیاز مرتفع شود و از جهت همین نیاز، وابستگى پیش مى آید. وابستگى به افراد یا منابعى كه این نیازمندى را بتوانند بر طرف كنند، موجب ذلت و خوارى براى انسان مى شود؛ زیرا تامین كنندگان این گونه نیازها، به شرط تأمین منافع خود و بهره برى از شخص وابسته، اقدام به این كار مى كنند.اصولا وابسته شدن به زندگى و تشریفات آن براى همه به ویژه نیروهاى مسلح خطرناك است حتى اگر وابستگى به اشخاص زر اندوز و زورمند هم پیش نیاید، نفس دل بستن به جلوه هاى رنگارنگ زندگى مادى و پیوسته دنبال تجمّلات بودن، انسان را از رسیدن به اهداف عالى باز مى دارد و باعث تحقیر شخصیت انسان و در نتیجه ذلت خواهد و اگر فرهنگ اسراف و تجمل پرستى بر نیروهاى مسلح حاكم گردد و نظامیان به آن ها خو كنند، دیگر انتظار شجاعت، استوارى، مقاومت و دشمن ستیزى از چنین نیرویى بیهوده خواهد بود. چنان كه تجربه نشان داده است.

خداوند متعال در قرآن كریم مى فرماید: اى پیامبر بگو - امّت را - اگر شما پدران، فرزندان، برادران، زنان، خویشاوندان و اموالى كه جمع آورده اید و تجارتى كه از كسادى آن بیم ناكید و منازلى را كه به آن دل خوش داشته اید، بیش از خدا و رسولش و جهاد در راه او دوست مى دارید، پس منتظر باشید تا امر خدا برسد - و دنیا طلبان بدكار از كار خویش پشیمان شوند - و خداوند بدكاران را - به راه بهشت و سعادت- هدایت نخواهد كرد.

8- اخلاق ناپسند

رفتارهاى ناپسند و مذموم، موجبات ذلّت انسان را فراهم مى كند.

امیرالمؤمنین عَلَيْهِ السَّلاَمُ مى فرماید: و ایاكم و الاخلاق الدنیه فانها تضع الشریف و تهدم المجد؛ بر حذر باشید از اخلاق پست؛ چرا كه انسان بزرگوار را پست مى كند و مجد و كرامت را نابود مى سازد.(1) و از جمله اخلاق هاى زشت كه انسان را به خوارى دچار مى كند تكبّر و دروغ گویى است.

ص: 125

على عَلَيْهِ السَّلاَمُ مى فرماید: من تكبّر على الناس ذلّهر كس با مردم با تكبر برخورد كند ذلیل مى شود.(1)

امیرالمؤ منین عَلَيْهِ السَّلاَمُ مى فرماید: و ان الكاذب لمهان ذلیل؛ همانا دروغ گو پست و خوار است.(2)

آری واقعه ی عاشورا تقابل عزت و ذلت بود یک طرف سالار شهیدان حسین بن علی عَلَيْهِ السَّلاَمُ با اندک یارانش و طرف دیگر عمر سعد و لشکر او تاریخ به خوبی گواه است که کدام لشکر قلّه ی عزّت و سعادت را فتح کرد و کدام مغموم از این دستاورد شد. چند قرن از این واقعه می گذرد هنوز آوازه یاین لشکر کوچک بلند است و مدال افتخار عزّت و سعادت بر سینه شان می درخشد، ولی دریغ از آن لشکر سی هزار نفره که جز طوق لعنت چیزی بر گردن ندارند.

مهم ترین کاربرد این کلمه، درباره ی حقیقت و صفت برای باری تعالی است. واژه ی «حَق» و مشتقات آن در قرآن 287بار، در حوزه های معنایی گوناگون، به کار رفته است.(1) مهم ترین زمینه معنایی واژه «حَق» در قرآن، مربوط به مفاهیم وجود و هستی است. مطابق آیات قرآن، مصداق کامل و منشأ اصلی حق، خداوند است.

گمراهی چیست؟»(1) پس، ربوبیت حق تعالی به اقرار خودتان حق است لذا غیر آن باطل می باشد «پس چگونه بازگردانیده می شوید؟» یعنی: چگونه از حق آشکار عدول کرده به بیراهه می روید و غیر باری تعالی را به پروردگاری می گیرید؟!

سید قطب در تفسیرش این آیه را چنین تفسیر می کند: خدا حقّ است. حقّ یکتا است و چند تا نیست. کسی که از حقّ کناره گیری کند گرفتار باطل می شود، و در سنجش و برآورد امور گمراه می گردد و به کژ راهه می رود:(2) «َمَاذَا بَعْدَ الْحَقِّ إِلاَّ الضَّلاَلُ فَأَنَّی تُصْرَفُونَ؟»آیا سوای حقّ جز گمراهی است؟ پس چگونه باید از راه به دور برده شوید؟شما را چه می شود که با وجود این که حقّ آشکار است و چشم ها آن را می بینند، از آن روی گردان و دور می گردید؟ به سبب هم چون روی گردانی و انصرافی که مشرکان از حقّ روشن دارند، حقیّ که به مقدّمات آن اعتراف می نمایند ولی نتایج ضروری آن را انکار می کنند، و واجبات و وظایفی را انجام نمی دهند که این حقّ اقتضا می کند و می طلبد، خدای سبحان در قوانین و سنن خود چنان مقدّر و مقرّر فرموده است و گنجانده است و جای داده است که: کسانی که از منطق فطرت سالم، و از سنّت جاری آفرینش، بیرون روند و منحرف شوند، چنان گردند که ایمان نیاورند.

«ذَلِکَ بِأَنَّ اللَّهَ هُوَ الْحَقُّ وَأَنَّهُ یُحْیِ الْمَوْتَی وَأَنَّهُ عَلَی کُلِّ شَیْءٍ قَدِیرٌ؛: این [قدرت نمایی ها] بدان سبب است که خدا خود حق است، و اوست که مردگان را زنده می کند و [هم] اوست که بر هر چیزی تواناست.(3)

«این همه» آفرینش گری و قدرت نمایی «بدان سبب است که خدا خود حق است». حق: وجود ثابت و پایداری است که هیچ تغییر نمی کند و زوال نمی پذیرد «و این که اوست که مردگان را زنده می کند» چنان که زمین مرده را زنده کرد «و هم اوست که بر هر چیزی تواناست» چنان که بر خلقت شگفت آسای انسان و جان داران دیگر و رستنی ها توانا می باشد.

ص: 128

ذَلِکَ بِأَنَّ اللَّهَ هُوَ الْحَقُّ وَأَنَّ مَا یَدْعُونَ مِنْ دُونِهِ هُوَ الْبَاطِلُ وَأَنَّ اللَّهَ هُوَ الْعَلِیُّ الْکَبِیرُ؛ [آری،] این بدان سبب است که خدا خود حق است و آن چه به جای او می خوانند آن باطل است، و این خداست که والا و بزرگ است.

بر اساس همه ی شواهد عقلی و نقلی، خداوند حق است و آن چه را که به جز او به فریاد می خوانند و پرستش می نمایند باطل است. و خداوند والامقام و بزرگوار است.

این تعلیل کافی و تضمین بسنده ای است برای پیروزی حق و عدل، و شکست باطل و ظلم و جور. همچنین این، تضمین استمرار و ثبات قوانین و سنن جهان است، و می رساند که قوانین و سنن جهان تزلزل نمی پذیرد و تخلّف نمی گیرد. از جمله ی این قوانین و سنن هم پیروزی حق و شکست ظلم و جور است.بنا براین هر چیزی به اندازه ی اتّصال و ارتباطی که با حقّ مطلق الله،دارد و به اندازه ای که از خشنودی خداوند بر خوردار است، حقّ است و به اندازه دوری و بیگانگی از خدا و تهی بودن از خوشنودی خدا باطل هست.

پس آن چه ریشه اش خدایی باشد، حقّ است و آن چه ریشه ای غیر خدایی داشته باشد باطل است. و به تبع حق بودن خدا سخن و بیان او هم حق است و هر کار و فعلی که از او صادر شود نیز حق است چرا که به شهادت و تعبیر قران خداوند نه سخن باطل می گوید، نه کار باطل انجام می دهد.

«الَّذِینَ یَذْکُرُونَ اللَّهَ قِیَاماً وَقُعُوداً وَعَلَی جُنُوبِهِمْ وَیَتَفَکَّرُونَ فِی خَلْقِ السَّمَوَاتِ وَالأَرْضِ رَبَّنَا مَا خَلَقْتَ هَذَا بَاطِلاً سُبْحَانَکَ فَقِنَا عَذَابَ النَّارِ»؛ همانان که خدا را [در همه احوال] ایستاده و نشسته، و به پهلو آرمیده یاد می کنند، و در آفرینش آسمان ها و زمین می اندیشند پروردگارا، این ها را بیهوده نیافریده ای منزّهی تو! پس ما را از عذابِ آتش دوزخ در امان بدار.(1)

حق تعالی صاحبان خرد را چنین تعریف و توصیف می کند: «هم آنان که خدا را ایستاده و نشسته و به پهلو آرمیده یاد می کنند» و در آفرینش آسمان ها و زمین تفکّر می کنند.

این متفکّران و اندیش مندان ذاکر می گویند: «پروردگارا! این ها را بیهوده» و به باطل و عبث «نیافریده ای»

ص: 129

خداوندا! تو این جهان را نیافریده ای تا پوچ و باطل باشد. بلکه آن را آفریده ای تا حق باشد. اساس آن حق، و قانون آن حق، و حق در آن اصیل است.

این جهان حقیقت دارد، و «عدم» نیست، آن گونه که برخی از فلسفه ها می گوید. جهان، بر اساس قانونی در سیر و حرکت و گردش و چرخش است، و به دست هرج و مرج واگذار نشده است. جهان به سوی هدفی در حرکت است، و به دست تصادف سپرده نشده است. جهان در وجود و حرکت و هدف خود محکوم حق است و باطل آمیزه، آن نمی گردد.

همچنین تمام احکامی که خداوند برای تنظیم روابط بندگان با خدا یا روابط آنان با جهان و زندگی و یا روابط فردی و اجتماعی، تشریع کرده است، همگی حق هستند و باید آن ها را پذیرفت و بدان ها اقرار کرد و درستی و عادلانه بودن آن ها را حتمی و مسلم دانست هما ن طور که خداوند می فرماید: «وَأَنزَلْنَا إِلَیْکَ الْکِتَابَ بِالْحَقِّ مُصَدِّقاً لِمَا بَیْنَ یَدَیْهِ مِنْ الْکِتَابِ وَمُهَیْمِناً عَلَیْهِ فَاحْکُمْ بَیْنَهُمْ بِمَا أَنزَلَ اللَّهُوَلا تَتَّبِعْ أَهْوَاءَهُمْ عَمَّا جَاءَکَ مِنْ الْحَقِّ»؛ و ما این کتاب [قرآن] را به حقّ به سوی تو فرو فرستادیم، در حالی که تصدیق کننده کتابهای پیشین و حاکم بر آن هاست. پس میان آنان بر وفق آن چه خدا نازل کرده حکم کن، و از هواهای شان [با دور شدن] از حقّی که به سوی تو آمده، پیروی مکن.(1)

قرآن توجیه گر نهایی برای تبیین حق، است و پیروی از هواهای نفسانی، می تواند انسان را به سوی پرتگاه باطل بکشاند و به تعبیر دل انگیز «سید قطب»: انسان در برابر این تعبیر روشن و آشکار، و این قاطعیت گفتار، و این احتیاط فراوان می ایستد و می بیند که چگونه در برابر وسوسه هایی که برای ترک چیزی- هرچند اندک- از این شریعت در برخی از ظروف و شرایط، این همه احتیاط و برحذرباش گوشزد می گردد. انسان در برابر همه این ها می ایستد و تعجّب می کند که مسلمانی که ادعای پیروی از اسلام را دارد، چگونه به خود اجازه می دهد و می پسندد که همه ی شریعت یزدان را به ادعای ظروف و شرایط رها سازد و پشت گوش اندازد، و شگفت انگیزتر این که چگونه می پسندد که بعد از ترک کلّی شریعت یزدان، ادعای اسلام کند! اصلاً مردمان چگونه ییوسته خود را «مسلمان» می نامند، بدانگاه که حلقه ی کمند اسلام را از گردن خود به در می آورند، و شریعت یزدان را به طور کلی رها می سازند و در قالب عدم اعتراف به شریعت یزدان، و ناشایست قلمدادکردن

ص: 130

این شریعت در همه ی شرایط و ظروف، و پیاده و اجرا کردن همه بخش های آن را غیر ضروری شمردن در همه شراط و ظروف... اقرار به الوهیت یزدان را اعلان می دارند؟

وَأَنْزَلْنَا إِلَیکَ الْکِتَابَ بِالْحَقِّ؛ بر تو (ای پیغمبر) کتاب (کامل و شامل قرآن) را نازل کردیم که (در همه ی احکام و اخبار خود) ملازم حق است.

حق در شرف صدور این کتاب از جانب الوهیّت، جلوه گر و هویدا است. از آن جهت که حق فرو فرستادن شریعت ها، و واجب گرداندن قانون ها را دارد... حق در محتویات این کتاب، و در همه کارهایی که از عقیده و شریعت عرضه می دارد، و در صلاحیت این شریعت در همه ی شرایط و ظروف، و در ضرورت پیاده و اجراء کردن آن در مقام شرایط و ظروف، و در هر خبری که روایت می نماید، و در همه ی رهنمودهایی که در بر دارد...، جلوه گر و هویدا است.«زمخشری» همه خیرات را از توحید خداوند و اطاعت او گرفته تا تبعیت از کتب رسولان الهی و نیز زهد در دنیا و رغبت در آخرت را از مصادیق حق می داند.(1)

حقّ، اشاره به وجود حقیقی و پایدار است؛ در این جهان آن وجود حقیقی که قایم بالذات و ثابت و برقرار و جاودانی باشد تنها اوست و بقیه هرچه هست در ذات خود وجودی ندارد و باطل هستی خود را از طریق وابستگی به وجود حق، پدیدار می کند و هر لحظه نظر لطفش را از آن ها برگیرد در ظلمات فنا و نیستی، محو و ناپدید می شود. به این ترتیب هر قدر ارتباط موجودات دیگر به وجود حق تعالی بیش تر گردد به همان نسبت حقّانیّت بیشتری کسب می کند.

از آن جا که خداوند حق محض است، سخن و فعل او هم حق محض است، چون از حق محض غیر از حق محض سر نمی زند. مقدم شدن کلمه ی الحق در آیه «... والحق أقول» افاده حصر می کند و نشانه آن است که خداوند جز حقّ نمی گوید، و به همین جهت است که، قسمتی از دعای اولوالالباب (صاحب دلان و خردمندان واقعی) چنین است: «همانا که خدا را [در همه ی احوال] ایستاده و نشسته و به پهلو آرمیده یاد می کند و در آفرینش آسمان ها و زمین می اندیشند پروردگارا، اینها را بیهوده نیافریده ای، منزّهی تو! پس ما را از عذاب آتش دوزخ در امان بدار»؛ نیز با توجه به همین مطلب است که قرآن کریم نظر کسانی را که گمان می کنند، جهان آفرینش برنامه و هدف ندارد و کاروان زندگی به سوی سرمنزل مشخّصی نیست به شدّت محکوم می کند و می فرماید: «أَفَحَسِبْتُمْ أَنَّمَا

ص: 131

خَلَقْنَاکُمْ عَبَثاً وَأَنَّکُمْ إِلَیْنَا لا تُرْجَعُونَ فَتَعَالَی اللَّهُ الْمَلِکُ الْحَقُّ لا إِلَهَ إِلاَّ هُوَ رَبُّ الْعَرْشِ الْکَرِیمِ»؛ آیا پنداشتید که شما را بیهوده آفریده ایم و این که شما به سوی ما بازگردانیده نمی شوید؟ پس والاست خدا، فرمان روای بر حق، خدایی جز او نیست. [اوست] پروردگار عرش گران مایه.(1)

نیز آن چه خداوند در کتب آسمانی و به وسیله ی رسولانش، از عوالم غیب و سرانجام زندگی و حقایق آخرتی بیان نموده، همه حق است؛ «... ألّا إنّ وعدالله حق...»؛... بدانید، که درحقیقت، وعده ی خدا حقّ است...؛ مرگ حقّ است: «و جاءت سکرة الموت بالحق...»؛ و سکرات مرگ، حقیقت را [به پیش] آورد...؛ قامت و رستاخیز حقّ است.(2)وَیَسْتَنْبِئُونَکَ أَحَقٌّ هُوَ قُلْ إِی وَرَبِّی إِنَّهُ لَحَقٌّ وَمَا أَنْتُمْ بِمُعْجِزِینَ؛ و از تو خبر می گیرند: «آیا آن راست است؟» بگو: «آری! سوگند به پروردگارم که آن قطعاً راست است، و شما نمی توانید [خدا را] درمانده کنید.(3)

آن گاه حق تعالی، سؤال دیگری از سوی مشرکان را مطرح می کند: «و از تو خبر می گیرند که آیا آن حقّ است؟» یعنی: آیا آن چه را که به ما از عذاب و معاد و قیامت وعده می دهی، راست است؟ «بگو: آری، سوگند به پروردگارم که آن قطعا حق است و شما عاجزکننده نیستید» یعنی: شما نمی توانید خدای سبحان را درمانده کرده و از چنگ عذاب بگریزید، پس حتماً گرفتار آن می شوید.

ابن کثیر می گوید: «این یکی از سه موردی است که خداوند متعال در آن، بر وقوع روز آخرت سوگند یاد کرده است».

آری! خدا حقّ است. حقّ یکتا است و چند تا نیست. کسی که از حقّ کناره گیری کند گرفتار باطل می شود، و در سنجش و برآورد امور گمراه می گردد و به کژراهه می رود.

«وَیَوْمَ یُعْرَضُ الَّذِینَ کَفَرُوا عَلَی النَّارِ أَلَیْسَ هَذَا بِالْحَقِّ قَالُوا بَلَی وَرَبِّنَا قَالَ فَذُوقُوا الْعَذَابَ بِمَا کُنْتُمْ تَکْفُرُونَ»؛ و روزی که کافران بر آتش عرضه می شوند [از آنان می پرسند:] «آیا این راست نیست؟»

ص: 132

می گویند: «سوگند به پروردگارمان که آری.» می فرماید: پس به [سزای] آن که انکار می کردید عذاب را بچشید.(1)

نمونه ی بارز دیگر از مصادیق حق، آفرینش زمین و آسمان و به عبارت دیگر، سراسر جهان هستى است.

بر همین اساس مى فرماید: «وَ خَلَقَ اللّهُ السَّمواتِ وَ الاْرْضَ بِالْحَقِّ؛ و خداوند آسمان ها و زمین را به حق آفریدهاست.(2)

سومین مصداق براى حقّ، خود قرآن است؛ زیراخداوند مى فرماید: «وَ اَنْزَلْنا اِلَیْکَ الْکِتابَ بِالْحَقِّ؛و این کتاب (قرآن) را به حق بر تو نازل کردیم.(3)دین مبین، مقدّس و نجات بخش اسلام، مصداق روشن دیگرى ازمصادیق حقّ است. از این رو، خداوند متعال مى فرماید: «هُوَ الَّذى اَرْسَلَ رَسُولَهُ بِالْهُدى وَ دینِ الْحَقِّ لِیُظْهِرَهُ عَلَى الدّینِ کُلِّهِ؛ او کسى است که رسولش را با هدایت و دین حق فرستاده تا آن را بر همه ی ادیان پیروز کند.(4)

وزن: والوزن یومئذ الحق فمن ثقلت موازینه فاولئک هم المفلحون(5) مراد از وزن همان ولایت است که اعمال ما در روز قیامت در ترازوی اعمال با ولایت سنجیده می شود لذا حضرت رسول صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ می فرماید: علی مع الحق و الحق مع علی.(6)

به طور خلاصه، هر وجودى که منبع خیر و سعادت بشر باشد، حقّ شناخته شده است. بنابراین، خداوند حق مطلق است؛ چه این که منبع تمام سعادت ها و برکات است. همچنین آسمان و زمین، قرآن مجید، دین اسلام و توحید و یکتاپرستى از این جهت که منشأ هدایت و برکت هستند، حق معرفى شده اند.

ص: 133

قیامت حق است. «و کذلک اعثرنا علیهم لیعلموا ان الله حق و ان الساعه لاربیه فیها...»؛ و تا بدانید که وعده ی خداوند (در مورد قیامت) حق است و در پایان جهان شکی نیست.(1)

«ذلک الیوم حق»؛ آن روز حق است.(2)

اما آن چه منبع نفاق، شقاوت و بدبختى است، باطل شناخته شده است؛

مثل شیطان، بت و بت پرستى، ریا وتظاهر، نفاق و دورویی و مانند آن.

ویژگی حق: با توجه به آیه ی 17 سوره ی رعد که می فرماید: «انزل من السماء فسالت اودیه بقدرها فاحتمل السبل زبدا رابیا و مما یوقدون علیه فی النار ابتغاء حلیه او متاع زبد مثله کذلک یضرب الله حق و الباطل فاما الزبد فیذهب جفا واما ما ینفع الناس فیمکث فی الارض کذلک یضرب الله الامثال.»

خدا از آسمان آبی نازل کرد که در هر رودی به قدر وسعت و ظرفیتش سیلاب جاری شد و بر روی سیل کفی برآمد چنان چه فلزاتی را نیز برای تجمّل وزینت «مانند طلا ونقره» یا برای اثاث و ظروف«مانند آهن و مس» در آتش ذوب کنند مثل آب کفی برآورد خدا به مثل این «آب وفلزات و کف برروی آن ها» برای حق و باطل مثل می زند که «باطل» چون کف به زودی نابود می شود و امّا آن آب و فلزّ که به مردم خیرمی رساند در زمین مدّتی باقی می ماند خدا مثل آن ها را برای فهم بدین روشنی بیان می کند.

ویژگی 1: باطل به تبع حقّ پیدا می شود و با نیروی حقّ حرکت می کند.

همان طور که کفی که روی آب است و حرکت می کند طفیل آب است و در ضمن به نیروی خود حرکت نمی کند بلکه نیروی آب آن را حرکت می دهد حق و باطل هم گونه اند، اگر معاویه در عالم پیدا می شود و آن همه کارهای باطل می کند، آن نیروی معاویه نبود نیروی ایمان و معنویّت است، ولی معاویه بر روی این نیرو سوار شده است و حرکت می کند.

ویژگی 2: زوال باطل و بقای حقّ: زوال حتمی باطل و نیست و نابود شدن آن و دوام و استمرار بقای حقّ است «اماالزبد فیذهب جفا و اما ماینفع فیمکث فی الارض» بی فایده ها از بین می روند تا چه رسد به مضرها.

ص: 134

ویژگی 3: نمو داشتن باطل: «فاحتمل السیل زبدارابیا» کف روی آب را می گیرد و می پوشاند به طوری که وقتی آدم جاهل به آن نگاه نماید خیال می کند فقط کف است، باطل هم این گونه اند یعنی روی حق را می پوشانند به طوری که اگر کسی اعماق جامعه را نظر نیندازد می گوید هرچه هست باطل است.

ویژگی 4: حق و هدایت الهی همراه و ملازم یکدیگرند. هدایت به معنای ارائه ی طریق و رساندن به مطلوب است. خداوند متعال، هم طریق حق را نشان می دهد و هم کسانی را که وضعیت خاصی داشته باشند، به مطلوب حق می رساند، یعنی خداوند حق و آفرینش جهان و انسان و هدف و مقصد نظام هستی نیز حق است و طریق رسیدن به هدف مطلوب نیز طریقی حق است که خدای متعال بشر را به این حقایق هدایت می کند.

«والله یقول الحق و هو یهدی السبیل»؛ خداوند حق را می گوید و او را به راه راست هدایت می کند.

ویژگی5: حق وعدالت همیشه همراه هم اند. عدل، به معنای قراردادن حق درجای خود، یا قرار دادن هر چیزی در جای مخصوص خود است از این رو عدل بدون حقّ امکان ندارد ولازمه ی رسیدن به حق در تمام زمینه ها عدالت است آیاتی از قرآن کریم بر این حقیقت دلالت دارد از جمله:«وقضی بینهم بالحق و هم لاینظرون»؛ و میان آنها به حق داوری می شود و به آنها ستم نخواهد شد.(1)

«تلک ایت الله نتلوها علیک بالحق و ماالله یرید ظلما للعالمین»؛ این آیات خداست به حق برتو می خوانیم و خداوند ستمی برای هیچ یک از جهانیان نمی خواهد.(2)

ویژگی 6: حقّ با هوای نفس سازگاری ندارد. در برخی آیات قرآن مجید هوای نفس عاملی در مقابل حق و حق طلبی معرفی شده است مانند: «انزلناعلیک الکتاب بالحق مصدقا لما بین یدیه من الکتاب و مهینا علیه فاحکم بینهم بما انزل الله و لاتتبع اهوائهم عماجائک من الحق... و انا حکم بینهم بما انزل الله و لاتتبع اهوائهم»؛ و این کتاب (قرآن) را به حق برتو نازل کردیم، در حالی که کتاب های پیشین را تصدیق می کند و حافظ و نگهبان آن هاست پس طبق احکامی که خدا نازل کرده میان

ص: 135

آن ها حکم کن و ازهوا و هوس آن ها پیروی نکن و از احکام الهی روی مگردان و در میان آن ها «اهل کتاب» طبق آن چه خدا نازل کرده، داوری کن و از هوس های آنان پیروی نکن.(1)

افرادی که قصد پیروی از حق را دارند، باید موانع آن را از سر راه بردارند که یکی از موانع بزرگ آن، هوای نفس وگرایش های نفسانی و حیوانی است که در موارد فراوانی خروج از حق و عدالت را می طلبد.

ویژگی 7: حقّ همیشه متعلّق به امر یقینی است نه شک، حدس و گمان: قرآن در آیات فراوانی انسان را از پیروی ظن و گمان و شک برحذر داشته و آن ها را برای دریافت حق و رسیدن و عمل به آن کافی ندانسته است و یقینی بودن حق را مطرح کرده چنان چه می فرماید:

«ما یتبع اکثرهم الاظنا ان الظن لایغنی من الحق شیئا»؛ و بیش تر آن ها جز از گمان، پیروی نمی کنند، در حالی که گمان هرگز انسان را از حق بی نیاز نمی نماید.(2)

حاصل آن که خداوند تعالی قرآن مجید، قیامت، قدرت حق و... را که همه از مصادیق حق هستند، یقینی و غیرقابل تردید می شمارد و شک وظنّ و پیروی از آن ها را مردود می داند.

ویژگی 8: نباید به حقّ و باطل به یک دیگر آمیخته شود. قرآن کریم، در آمیختن حق و باطل را نهی کرده؛ چون مجموع حق و باطل، باطل است، اگرچه حق را داراست.

«یا ایها الذین امنوا لم تلبسوا الحق بالباطل و تکتمون الحق...؛ ای اهل کتاب چرا حق را با باطل می آمیزید و متشبه می سازید (تا دیگران نفهمند وگمراه شوند) وحقیقت را پوشیده می دارید.(3) باطل محض، محبوب و مطلوب کسی نیست، بلکه همیشه حق یاحق همراه باطل را می طلبد، بنابراین آن چه عملاً درمقابل حقّ است باطل نیست بلکه باطلی است که درون خود سهمی ازحقّ را داراست و به سبب همان حقّ باطل نیز ظهور بروز و جلوه و جذابیتی دارد، ازاین رو کسانی که خواسته اند در برابر انبیا بایستند همیشه حقّ را با باطل در می آمیختند و به پیروان خود عرضه می کردند و به همین دلیل، هم طرف دار پیدا کرده، هم مدّتی دوام آورده اند، یعنی در پناه حق پنهان شده و کار باطل خود را توجیه کرده اند.

ص: 136

موجب رضاى خداست براى غیر خدا انجام مى دهد، در صورتى كه اگر آن را خالص براى رضاى خدا انجام مى داد، زودتر به هدف خود مى رسید تا براى غیر خدا.(1)

اختلاط حقّ و باطل

فَلَوْ اَنَّ الْباطِلَ خَلَصَ مِنْ مِزاجِ الْحَقِّ لَمْ یخْفَ عَلى المُرتادینَ وَ لَوْ اَنَّ الْحَقَّ خَلَصَ مِنْ لَبْسِ الْباطِلِ انْقَطَعَتْ عَنْهُ اَلْسُنُ الْمُعانِدینَ وَلكِنْ یوْخَذُ مِنْ هذا ضِغْثٌ وَ مِنْ هذا ضِغْثٌ؛ اگر باطل با حق درنیامیزد، بر حقیقت جویان پوشیده نمى مانَد و اگر حق با باطل آمیخته نشود، زبان دشمنان آن بریده مى شود، لیكن مشتى از آن برداشته مى شود و مشتى از این. (و بدین ترتیب حقّ و باطل درهم آمیخته مى شود و شبهه پیش مى آید.(2)

فرجام حق طلبان و باطلان

اَلا وَ مَنْ اَكَلَهُ الْحَقُّ فَاِلَى الجَنَّةِ وَ مَنْ اَكَلَهُ الباطِلُ فَاِلَى النّارِ؛ بدانید كه هر كس در راه حق از دنیا برود، به بهشت و هر كس در راه باطل از دنیا برود، به جهنم مى رود.(3)

برکت حق

قَلیلُ الْحَقِّ یدْفَعُ كَثیرَ الباطِلِ كَما اَنَّ الْقَلیلَ مِنَ النّارِ یحْرِقُ كَثیرَ الْحَطَبِ؛ اندكى حقّ، بسیارى باطل را نابود مى كند، هم چنان كه اندكى آتش، هیزم هاى فراوانى را مى سوزاند.(4)

پیروزی همیشگی حق

لَیسَ مِنْ باطِلٍ یقومُ بِاِزاءِ الْحَقِّ اِلاّ غَلَبَ الْحَقُّ الْباطِلَ وَ ذلِكَ قَولُهُ: «بَلْ نَقْذِفُ بِالْحَقِّ عَلَى الباطِلِ فَیدْمَغُهُ...»؛ هیچ باطلى نیست كه در برابر حق بایستد مگر آن كه حق بر باطل چیره مى شود و این سخن خداوند است: «بلكه حق را بر سر باطل مى زنیم كه آن را در هم مى كوبد.(5)

ص: 138

شناخت حقّ و باطل

إنَّ الْحَقَّ وَ الْباطِلَ لا یعْرَفانِ بِالنّاسِ، وَ لكِنِ اعْرِفِ الْحَقَّ بِاتِّباعِ مَنِ اتَّبَعَهُ وَ الْباطِلَ بِاجْتِنابِ مَنِ اجْتَنَبَهُ؛ حقّ و باطل به مردم (و شخصیت افراد) شناخته نمى شوند، بلكه حق را به پیروى كسى كه از آهن (حق) پیروى مى كند بشناس(یعنی افراد- به غیر از معصوم- حجت نیستند مگر این که به سوی حق حرکت کنند) و باطل را به دورى کردن كسى كه از آن (باطل) دورى مى كند.(1)

نجات و رستگاری

ثَلاثٌ فیهِنَّ النَّجاةُ: لُزومُ الْحَقِّ وَ تَجَنُّبُ الْباطِلِ وَ رُكوبُ الْجِدِّ؛ نجات و رستگارى در سه چیز است: پایبندى به حق، دورى از باطل و سوار شدن بر مركب جدّیت.(2)

فراگیری حق و دوری از باطلخُذُوا الْحَقَّ مِنْ اَهْلِ الْباطِلِ وَ لا تَأْخُذُوا الْباطِلَ مِنْ اَهْلِ الْحَقِّ، كونوا نُقّادَ الْكَلامِ؛ حق را از اهل باطل فراگیرید و باطل را از اهل حق فرا نگیرید. سخن سنج باشید.(3)

حقیقت ایمان

اِنَّ مِنْ حَقیقَةِ الاْیمانِ اَنْ تُؤْثِرَ الْحَقَّ وَ اِنْ ضَرَّكَ عَلَى الْباطِلِ وَ اِنْ نَفَعَكَ وَ اَنْ لا یجوزَ مَنْطِقُكَ عِلْمَكَ؛

از حقیقت ایمان این است كه حق را بر باطل مقدّم دارى، هر چند حق به ضرر تو و باطل به نفع تو باشد و نیز از حقیقت ایمان آن است كه گفتار تو از دانش ات بیش تر نباشد.(4)

در وصایای امیرالمومنین عَلَيْهِ السَّلاَمُ به کمیل آمده است: «یا کمیل، نحن و الله الحق الذی قال الله عزوجل: «و لواتبع الحق اهوائهم لفسدت السموات و الارض ومن فیهن...؛ ای کمیل، به خدا سوگند ماّ آن

ص: 139

حقّی هستیم، که خداوند عزوجل در قرآن فرموده است: «و اگر حق از هوا و هوس آن ها تبعیّت می نمود، آسمان ها و زمین و هرچه در اوست به فساد کشیده می شد».(1)

در زیارت جامعه آمده است: الحق معکم و فیکم و منکم و الیکم؛ یعنی حق با شماست و حق در رفتار و کردار شماست و حق از شماست و هر حقیّ که در دست مردم است منتهی به شمارست. بنابراین هر خبر و سخن و حدیث، امر و نهی و حبّ و بغض که از در خانه ی ائمه اطهار عَلَيْهِ السَّلاَمُ خارج شود، حق است.

و در زیارت ال یاسین چنین آمده است: «فالحق مارضیتموه و الباطل مااسخطموه؛ حق آن است که شما (اهل بیت عَلَيْهِ السَّلاَمُ) آن را پسندیده و باطل آن است که شما (اهل بیت عَلَيْهِ السَّلاَمُ) از آن خشمگین باشید.

سید هاشم بحرانی در غایه المرام خودّ پانزده روایت از طریق عامه و یازده روایت از طریق خاصه نقل می کند مبنی بر این که علی با حق است و حق با علی است و برآن که حضرت فرمود: «الحق مع علی و علی مع الحق»؛در روایتی حضرت رسول اکرم صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ خطاب به عَلَيْهِ السَّلاَمُ می فرمایند: انت الفاروق بین الحق و الباطل؛ ای علی تو جداکننده ی حق از باطل هستی.(2)

آیا میان انسان و حق سازگاری طبیعی وجود دارد؟ آیات فطرت وخمیرمایه ی انسان فطرتی است حق پسند؟ این مسئله از نظر مکاتب و ادیان گوناگون، یک مساله ی تاریخی ریشه دار است که خیلی درباره ی آن بحث شده است. «یک نظر این است که انسان موجودی است شرور و بدخواه و ظالم که جز قتل و غارت و دزدی و حیله و دروغ از او سر نمی زند، درون انسان، او رابه بدی می کشاند که بسیاری از فیلسوفان ماتریالیست دنیای قدیم و شمار کم تری از ماتریالیست های دنیای جدید چنین نظریه ای داشته اند.

نظریه ی دیگراین گونه می گوید: طبیعت و سرشت بشر بر خیر است. انسان موجودی صلح جو و خیرخواه است که عکس نظریه ی قبلی است و می گویند انحراف بشر، علّت خارجی دارد، جامعه، انسان را منحرف و فاسد می کند و انحراف را معلولِ علل خارجی و عرضی می داند».(3)

ص: 140

اما قرآن می گوید: هنگامی که خداوند اعلام کرد: «انی جاعل فی الارض خلیفه»؛ جانشینی از من در حال آفرینش است، فرشتگان گفتند: «اتجعل فیها من یفسد فیما و سیفک الدما» خدایا یعنی چه؟ یک موجود شریر و خون ریز می خواهی بیافرینی؟ نخن نسبح بحمدک و نقد س لک» موجودی خلق کن مثل ما که سرشتمان سراسر خوبی است اما خدا جواب داد: «انی اعلم مالاتعلمون» به راستی که من چیزی را می دانم که شما نمی دانید.(1)

خداوند وجود خودخواهی و خون ریزی و فساد را در سرشت انسان نفی نکرد، ولی با جمله ی «انی اعلم ما لاتعلمون» فهماند که، در سرشت انسان همه اش حیوانیت و خودخواهی نیستف وجودی مرکبب از نور و ظلمت و وجود این ترکیب باعث شده در صورت زیرپاگذاشتن حیوانیّت و به اسارت گرفتن آن از هر موجودی بالاتر برده شود.شهید بهشتی می فرماید: «فطرت وخمیرمایه و سرشت انسان نه تنها باحق سرجنگ ندارد بلکه با حق پیوندی اصیل دارد، چون قرآن به محض این که پای آفرینش انسان می آید و می خواهد انسان شدن او را بیان کند می فرماید: «نفحت فیه من روحی» یعنی در آن، از روح خود دمیدم.

معلوم می شود انسان با خدا، که حقّ مطلق است این قدر رابطه ی نزدیک دارد، امّا کشش های فطری دیگر نیز وجود داردکه او را از حق منحرف می کند. بنابراین اسلام نسبت به انسان نه بدبین است، نه بیش از حدّخوش بین بلکه دید واقع بینانه دارد».

داده می شود؛ و به وسیله ی آن زشت و زیبا و کمال و پستی و راستی و نادرستی تشخیص داده می شود.(1)

امام علی عَلَيْهِ السَّلاَمُ می فرمایند: «من عقل فهم»؛ هر که تعقّل نماید می فهمد.(2)

فهم درست از عالم و آدم و هستی بخش عالمیان، راه حقّ را به روی انسان می گشاید، زیرا انسان موجودی است متفکر، یعنی با اندیشه زندگی می کند و با به کار گرفتن فکر خود سیر می نماید و هر سود و زیانی که می بیند، از راه افکار و اندیشه هایش است واز همین راه به سعادت و شقاوت می رسد.

با تفکر صحیح است که آدمی حق را از باطل تشخیص و از ضلمات به نور و روشنایی هدایت می شود.

امیرالمومنین عَلَيْهِ السَّلاَمُ می فرمایند: «العقل رسول الحق؛ عقل سفیر حقّ است.

2- اراده ی انسان

در میان عوامل مؤثّر در پذیرفتن حقّ و حرکت به سمت کمال، اراده ی انسان، مهم ترین نقش را به نحو اقتضا در تربیت دارد، به گونه ای که سعادت و شقاوت آدمی به دست خودش است، خدای رحمان راه سعادت را به انسان نشان داده و او در پیمودن آن، آزاد است، تا خود راه را انتخاب نماید و در این راه اکراه و اجباری ندارد.

«انسان به دست خود سعادت و شقاوت خود را تصویر می کند و در این باره لازم است، سعادت و شقاوت را به درستی بشناسد و خود، خویش را بیافریند».

به راستی اگر آدمی، خود در جهت سعادت خود، تلاش نکند، دیگر عوامل، نمی توانند او را به سعادت و حقیقت برسانند.

امام علی عَلَيْهِ السَّلاَمُ می فرمایند: من ابطابه عمله لم یسرع به نسبه؛ آن که کرده ی وی او را به جایی نرساند، نسب او وی را پیش نراند.(3)

امام خمینی (ره) در مورد نقش اراده ی انسان در رسیدن به کمال می فرمایند:

ص: 142

سعادت و شقاوت از امور ذاتی نیستند که نیازی به علّت نداشته باشند، زیرا نه جزء ذات انسانند و نه لازم ماهیّت انسان، بلکه هر دو از امور وجودی اند که محتاج به علّت اند و نه تنها نیازمند علّت اند تا وجود یابند، بلکه از امور اختیاری و ارادی بنده اند که هر یک ازآن دو را بخواهد می تواند بدست آورد».(1)

به هرحال اراده ی انسان، عامل اساسی در حرکت به سمت حقّ یا باطل است و انسان به دست خودّ آینده ی خود را می سازد و در این باره لازم است، حق و باطل را بشناسد و خود آینده خویش را بسازد.

3- ایمان

از عوامل پذیرش حقّ در افراد، ایمان است. منظور از ایمان، اعتقاد قلبی به خدا و فرمان های او همراه با تسلیم به آن هاست. ایمان غیر از علم است چرا که قرآن از کافرانی سخن می گوید، که با وجود علم و آگاهی، به سوی کفر گرایش داشتند، حضرت موسی عَلَيْهِ السَّلاَمُ در خطاب به فرعون می گوید: قال لقد علمت ما انزل هولاء الارب السماوات و الارض بصائر...؛ موسی عَلَيْهِ السَّلاَمُ گفت تو می دانی که این آیات را جز پروردگار آسمان ها و زمین برای روشنی دل ها نفرستاده».(2)

فرعون می دانست آیاتی که موسی ارائه می دهد، از جانب خدا براو نازل شده ولی ایمان نداشت، چرا که علم او به رسالت موسی عَلَيْهِ السَّلاَمُ در دل و جان وی نفوذ نکرده بود، تا تسلیم شود.

علم با عقل و اندیشه ی انسان سروکار دارد، ولی ایمان با دل وجان انسان، ایمان در دل انسان نفوذ می کند و او را به حرکت در می آورد. امّا ایمان به خدا باعث می شود انسان، از وادی انکار حقّ خارج شده، به سوی حقّ و حقیقت حرکت کند، چنان چه می فرماید: «الله ولی الذین امنوا یخرجهم من الظلمات الی النور».

امیرالمومنین عَلَيْهِ السَّلاَمُ می فرماید: سبیل ابلج المنهاج، اتورالسراج، فبا لایمان یستدل علی الصالحات و باالصالحات یستدل علی الایمان و بالایمان یعمرالعلم؛ ایمان روشن ترین راه ها و نورانی ترین چراغ

ص: 143

هاست، با ایمان می توان به اعمال صالح راه برد و با اعمال نیکو به ایمان می توان دست رسی پیدا کرد و با ایمان علم و دانش آبادان است».(1)

در حدیثی از امام صادق عَلَيْهِ السَّلاَمُ آمده: ان المومن ینظر بنورالله؛ مؤمن با نور خداوند می نگرد و حقایق را می بیند.

و در حدیثی دیگر از رسول خدا صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ است که می فرماید: اتقوا فراسه المومن فانه ینظر بنورالله ثم تلا؛ از فراست مؤمن بر حذر باشید، چرا که او با نور خدا می نگرد.

4- تقوا

«تقوا از ماده «وقایه» به معنی نگه داری یا خویشتن داری است» و به تعبیر دیگر یک نیروی کنترل درونی است که انسان را در برابر طغیان شهوات حفظ می کند و در واقع نقش ترمز نیرومندی را دارد که ماشین وجود انسان را از پرتگاه ها حفظ کرده، از تندروی های خطرناک، باز می دارد.

قرآن کریم می فرماید: یا ایها الذین امنوا ان تتقواالله یجعل لکم فرقانا؛ ای مومنان اگر تقوا پیشه کنید خداوند فرقان، یعنی وسیله ی تشخیص حقّ از باطل را به شما عطا می کند.(2)

به عبارت دیگر پروردگار به وی نیروی شهود و بصیرت را عنایت می فرماید و عقیده ی صحیح را از فاسد و عمل صالح را از صالح تشیخص می دهد و طریق حق را می پیماید و منحرف نمی شود.

امام صادق عَلَيْهِ السَّلاَمُ می فرمایند: اتقوالله و صونودینکم بالورع؛ تقوا پیشه کنید و دین تان را با ورع نگاه دارید.(3)

از آیات و روایات به خوبی بر می آید که «تقوا» همان احساس مسئولیّت و تعهّدی است که به دنبال رسوخ ایمان در قلب بر وجود انسان حاکم می شود و او را از باطل باز می دارد و به سوی حق دعوت می کند.

بعضی از بزرگان برای تقوی، سه مرحله قایل شده اند:

1- نگه داری نفس از عذاب جاویدان، از طریق تحصیل اعتقادات صحیح.

ص: 144

2- پرهیزازهرگونه گناه، اعم از: ترک واجب و فعل معصیت.

3- خویشتن داری در برابر آن چه قلب آدمی را به خود مشغول می دارد و از حقّ منحرف می کند و این تقوای خواص است».

روشن است همان گونه که مرده درک و احساسی ندارد از جاهل هم نمی توان انتظار پذیرش حقّ را داشت.

2- هواپرستی

حُبِّ ذات، قوی ترین تمایل انسانی است. انسان براساس حبّ ذات از حیات خود دفاع کرده نمی گذارد، تا خطری حیات او را تهدید کند. اگر حادثه ای پیش آید، همه ی عوامل درونی، بسیج شده، به مبارزه با آن حادثه می پردازند، حبّ ذات اصلی ترین عامل برای حفظ جان و حیات آدمی است، اگر به افراط کشیده شود خود عاملی می شود برای جلوگیری از رشد انسان به بیان دیگر، اگرتمایل صیانت ذات از مسیر اصلی خود منحرف شود، یعنی انسان هرچیز، هرکس را فقط برای خود بخواهد، گرفتار بیماری (خودخواهی) خواهد گشت و بیماری خودخواهی اگر شدّت پیدا کند به بیماری خودپرستی منجر می گردد.(1)

قرآن کریم به این بیماری انسانی که سرمنشاء همه ی مفاسد و موانع رشد انسان است چنین اشاره می کند:

افریت من اتخد الهه هویة و اضله الله علی علم ختم علی سمعه و قلبه و جعل علی بصره غشا و فمن یهدیه من بعدالله افلا تذکرون؛ آیا دیدی آن کس که هوا وهوس های خود را خدای خود گرفته، خدا نیز او را با داشتن علم گمراه ساخت و برگوش و قلب او مهر نهاد و بر چشمانش پرده ای انداخت؟ بعد از خدا چه کس او را هدایت می کند. آیا باز هم متذکّر نمی شوید؟(2)

کسی که هوا و هوس های خود را، حاکم بر همه ی ابعاد وجود خویش می سازد، کسی که تابع بی چون و چرای هوا و هوس هایش می شود یعنی اطاعت از خواسته های نفسانی خود می کند، به بیماری خودپرستی دچار شده است.

انسانی که به بیماری خودپرستی دچار شده میان خود و حقّ و حقیقت بزرگ ترین حجاب ها را به وجود آورده است. انسانی که اسیر خودپرستی است، میان خود و خدا بزرگ ترین موانع را ایجاد کرده است، کسی که به این بیماری دچار شود، گوشش از شنیدن حقایق ناتوان خواهد شد و

ص: 146

دیدگانش حقایق را نخواهد دید، در حالی که اگر نفس خود را از هوا و هوس باز دارد به حقیقت می رسد.

قرآن کریم می فرماید: و اما من خاف مقام ربه و نهی النفس من الهوی فان الجنه هی الاوی؛ کسی که از مقام پروردگارش بترسد و نفس خود را از هوا وهوس بازدارد، بهشت جایگاه او خواهد بود.(1)

در روایات اسلامی نیز، تعابیر تکان دهنده ای در این زمینه وجود دارد:در روایتی از علی عَلَيْهِ السَّلاَمُ آمده: الشقی من انخذع لهواه و غروه؛ بدبخت کسی است که فریب هوی و غرور خویش را بخورد.(2)

امام صادق عَلَيْهِ السَّلاَمُ می فرمایند: اشجع الناس من غلب هواه؛ شجاع ترین مردم کسی است که بر هوای نفس خود غلبه کند.(3)

بنابراین جای تعجب نیست که پیامبر صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ و امیرمومنان عَلَيْهِ السَّلاَمُ می فرمایند: ان اخوف ما اخاف علیکم اثنان اتباع الهوی و حلول الاصل اما اتباع الهوی فیصد عن الحق و اما طول الامل فینسی الاخره؛ خطرناک ترین پرت گاهی که بر سر راه سعادت شما قرار گرفته، هواپرستی و آرزوهای دور و دراز است چرا که پیروی از هوای نفس شما را از حق باز می دارد و آرزوهای دور و دراز آخرت را به دست فراموشی می سپارد.

خلاصه آن جا که هواپرستی وجود دارد، نه پای دین در میان است، نه پای عقل در آن جا چیزی جز بدبختی و رنج و بلا نیست، بسیاری از افراد را دیده ایم، که چوب یک لحظه هواپرستی را تا آخر عمر می خورند و با نگاه به تاریخ معاصر و گذشته به نام کسانی بر می خوریم که به خاطر هواپرستی شان هزاران انسان را به خاک وخون کشیده اند، این ها تنها گوشه ای از عواقب پیروی از هوای نفس است.

ص: 147

3- تعصّب و لجاجت

«تعصّب از ماده (عصب) در اصل به معنی پی هایی است که عضلات رابه یک دیگر و یا به استخوان ها متّصل می کند و وسیله ی انتقال فرمان مغز به آن هاست و از آن جا که ساختمان محکمی دارد به معنی شدت و استحکام به کار می رود.

لجاجت ازماده لجّ به معنی اصرار بی جا درباره ی چیزی و عدم انصراف از آن است.

قرآن کریم، یکی از حجاب های معرفت و عدم پذیرش حق را تعصب و لجاجت می داند؛«و منهم من یستمع الیک و جعلنا علی قلوبهم الکنه ان یفقهوه و فی اذانهم و قرا و ان یروا کل آیه لا یومنوابها حتی اذا جائوک یجادلونک یقول الذین کفروا ان هذا الااساطیر الاولین»؛ پاره ای از آن ها به تو گوش فرا می دهند ولی بر دل های آن ها پرده افکندیم تا آن را نفهمند و در گوش آن ها سنگینی قرار داده ایم آن ها اگر تمام نشانه های حق را ببینند ایمان نمی آورند، تا آن جا که وقتی به سراغ تو می آیند لج می کنند و کافران می گویند این ها افسانه پیشینان است.(1)

«تعصبب و لجاجت درحقیقت لازم و ملزوم یک دیگرند، زیرا وابستگی به چیزی انسان را وادار می کند که در مورد آن اصرار ورزد و پافشاری کند و دفاع بی قید و شرط نماید.

البتّه گاهی تعصّب به معنی وابستگی به امر حق، استعمال می شود، ولی غالباً در مورد وابستگی به باطل است، سرچشمه ی لجاجت و تعصّب هر چه باشد، غالباً جهل و کوتاه فکری آمیخته با آن است، چرا که دارنده ی آن چنین می پندارد که اگر دست از عقیده خود بردارد، همه چیز را از دست می هد، یا شخصیّت او را در هم می شکند و گاه سرچشمه ی آن تکبر و خودخواهی است به طوری که حاضر نیست در مقابل حقّ خضوع کند و گاه عوامل دیگر.

در روایات نیز روی این معنی تاکید شده، امام علی عَلَيْهِ السَّلاَمُ می فرمایند:

فالله الله فی کبر الحمید و فخر الجاهلیه فانه ملاقح الشئان و منافخ الشیطان، التی خدع بها الامم الماضیه و القرون الخالیه حتی اعنقوا فی حنادس جهاله و مهاوی ضلاله؛ شما را به خدا سوگند از کبر و نخوت و تعصب و تفاخر جاهلی برحذر باشید که مرکز پرورش کینه و بغض و کانون وسوسه ی

ص: 148

شیطان است، که ملّت های پیشین و امت های قرون گذشته را با آن فریفته است تا آن جا که در تاریک های جهالت فرو رفتند و در گودال های هلاکت سقوط کردند.(1)

تعصّب و لجاجت، حجاب ضخیمی در مقابل دیدگان عقل انسان قرار می دهد و به او اجازه نمی دهد که واقعیت ها را ببینند چنان چه افرادی را می بینیم، که به هیچ قیمت حاضر نیستند از عقیده و حرف باطل خود دست بکشند هرچند دلایل قطعی بر بطلان آن ها اقامه شود، زیرا جایی برای تدبّر و تفکّر ندارد چنان چه در روایت داریم: لیس للجوج تدبیر؛ لجوج تدبیری ندارد.(2)

4- تکبّر و خودبرتربینی

تکبّر و خودبرتربینی یکی از بزرگ ترین بیماری هایی است که گریبان گیر انسان می شود و او را از پذیرش باز می دارد، این بیماری آن چنان زشت وشنیع است، که ابلیس را که به گفته علی عَلَيْهِ السَّلاَمُ در خطبه ی قاصعه، چند هزار سال پرستش خدا را می کرد به ضلالت و گمراهی کشاند و سرانجام نیز او را برآن داشت تا بارگناه بسیاری ازگناه کاران را بردوش کشد.

از نظر قرآن، تکبّر موجب می شود انسان از شناخت واقعّیات، آن چنان که هستند، باز بماند.

ساصرف عن ایاتی الذین یتکبرون فی الارض بغیرالحق؛ من آن کسانی را که در روی زمین به ناحق تکبّر می ورزند، از درک و شناخت آیاتم محروم می سازم.(3)

تکبّر و خودپسندی انسان را به جایی می رساند که حق را انکار می کند.

یستمع ایات الله تتلی علیه ثم یصر مستکبرا کان لم یستمعها فبشره بعذاب الیم؛ و (آن کافر) آیات الهی را که بر او خوانده می شود، می شنود و پس در کفر خود اصرار می ورزد و تکبّر می کند، گویی همه آیات خداوند را نشنیده است، پس او را به عذابی دردناک بشارت ده.

تکبّر و خودبینی، موجب می شود تا انسان خود را برتر از دیگران بپندارد و خود را بالاتر و برتر از دیگران بداند، به خود اجازه دهد، که برای دیگران تصمیم بگیرد، دیگران را زیر سلطه خود درآورد،

ص: 149

انتظار داشته باشد که همه مطیع او باشند و از آرا و نظریاّت او پیروی کنند و به انتظارات بیهوده ی او، جامه ی عمل بپوشانند.

در حدیثی از معصوم عَلَيْهِ السَّلاَمُ می خوانیم: ما دخل قلب امریء شی من الکبر الا نقص من عمله مثل ما دخله من ذلک قل ذلک اوکثر؛ در قلب هیچ کس چیزی از کبر داخل نمی شود مگر این که به همان اندازه از عقلش می کاهد، کم باشد یا زیاد.(1)

و در کلمات قصار امیرالمومنین عَلَيْهِ السَّلاَمُ آمده: بینکم و بین الموعظه حجاب من الغره؛ میان شما و موعظه، حجابی است از غرور .(2)غرور، پرده ای برعقل می کشد و حجابی میان فرد و حقیقت می افکند، به طوری که فرد تمام ارزش ها را در خود خلاصه می کند و غیر خود را قبول نمی کند و بدون ترک آن، محال است انسان به قرب خدا نایل شود و جلوه های ذات پاکش بر قلب او بتابد.

5- گناه کردن

یکی از عواملی که به انکار حقّ منجر می گردد انجام معاصی است؛ زیرا گناه چیزی جز این نیست که انسان را به غیرخدا مشغول می سازد و توجّه به غیرخدا، ظلمت است، قرآن کریم می فرماید:

الذین یکذبون بیوم الدین- و مایکذب به الاکل معتداثیم...؛ همانا کسانی که روز قیامت را انکار می کنند و تنهاکسانی آن را انکار می کنند که متجاوز و گنه کارانند.(3)

در سوره ی روم آیه ی 10 می فرماید: ثم کان عاقبه الذین اساؤا السُّوای ان کذبوا بایاتنا و کانوا بها یستهزءون؛ سرانجام کار کسانی که بدی کردند، این شد که آیات ما را تکذیب کردند و آن را به سخره گرفتند».

در تاریخ، بسیار دیده شد، که افرادی براثر تداوم گناه و طغیان، کارشان به کفر و انکار حق و به استهزاء گرفتن آن رسیده است چنان چه مداومت بر انجام کار نیک موجب صفای دل و نورانیت بیشتر روح می شود.

ص: 150

در حدیثی از امام صادق عَلَيْهِ السَّلاَمُ آمده که فرمود: اذا ذنب الرجل خرج من قلبه نکته سؤداءً، فان تاب انمحت و ان ذاد زادت حتی ثعلب علی قلبه فلاح یفلح بعدها ابدا؛ هنگامی که انسان گناه می کند، نقطه ی سیاهی در قلب او پیدا می شود، اگر توبه کند محو می گردد و اگر برگناه بیافزاید، زیادتر می شود تا تمام قلبش را فراگیرد و بعد از آن هرگز روی رستگاری را نخواهد دید.(1)

در حدیث دیگری از پیامبر صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ آمده: کثرة الذنوب مفسده للقلب؛ کثرت گناهان قلب (عقل) انسان را تباه و فاسد می کند.(2)

6- تسویل نفس

یکی دیگر از بیماری های انسانی، تسویل نفس است. کلمه ی تسویل که مصدر «سول» است، به معنای جلوه دادن چیزی است که، نفس انسان خواهان آن است.

تسویل نفس به این معناست که، هوا وهوس های درونی اعمال زشت را برای انسان زیبا جلوه می دهد تا انسان به سوی آن کشانده شود. از نظر قرآن اگر انسان از قبول حق روی برتابد و آن را انکار نماید و در برابر آن موضع گیری کند، شیطان اعمال زشت او را، زیبا جلوه خواهد داد.

«ان الذین ارتدوا علی ادبارهم من بعد ما تبین لهم للهدی الشیطان سول لهم و املی لهم»؛همانا کسانی که بعد از آشکار شدن حق برای آن ها از قبول حق و ایمان روی برتافتند، شیطان اعمال زشت شان را زیبا جلوه داده، با آرزوهای طولانی آن ها را فریب داد.(3)

یعقوب عَلَيْهِ السَّلاَمُ نیز به فرزندان خود که یوسف عَلَيْهِ السَّلاَمُ را به چاه افکندند و به دروغ گفتند که او را گرگ خورده است چنین می گوید: بل سولت لکم انفسکم امرا صبرا جمیل؛ نفس شما کارتان را برایتان زیبا جلوه داد. صبرو شکیبایی کاری زیباست.(4)

همچنین قرآن درباره ی سامری، که مردم را از حق دور کرد و به پرستش گوساله پرستی دعوت کرد، می گوید: وکذلک سولت لی نفسی؛ نفس من، کار مرا برایم زیبا جلوه داد.(5)

ص: 151

تسویل نفس یکی از بیماری هایی است که در اثر آن غیرحقّ برای انسان به صورت حقّ جلوه می کند و عمل زشت فرد برای او زیبا جلوه گر می شود و فرد کار باطل انجام داده، گمان می کند که حق است و بدون آن که خود آگاه باشد، به خسران افتاده است.

فمابایعت یزید بن معاویه؛ اگر دنیا مرا به خود جا ندهد پناهی برای من حسین بن علی عَلَيْهِ السَّلاَمُ نباشد من با یزید بیعت نخواهم کرد چون یزید باطل است و حقّ و باطل بر سر یک سفره جمع نخواهند شد. خداوند درباره کسانی که عذاب آنان حق است تعبیری جالبی دارد به پیامبر اکرم صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ که عزیزترین موجود خداست این طور می فرماید: أَ فَمَنْ حَقَّ عَلَیهِ كَلِمَةُ الْعَذابِ أَ فَأَنْتَ تُنْقِذُمَن ْفِی النّارِ؛آیا تو مى توانى كسى راكه درباره اوعذاب قطعى شده است رهایى دهى یاكسى راكه درآتش دوزخ است، بیرون بیاورى؟(1)

به راستى، اى پیامبر! تو با تمام قرب و شأنى كه پیش من دارى، آیا مى توانى این كار را بكنى؟ وقتى كلمه ی عذاب درباره كسى به حق و حقیقت و به تحقیق صادر شد و بر او منطبق گشت، احدى نمى تواند آن را تغییر بدهد و پس و پیش بكند، گرچه اشرف مخلوقات باشد.

پس انسان باید با خداوند متعال، به گونه اى رفتار كند كه رشته ی ارتباط قطع نشود و كلمه ی عذاب درباره ی او مصداقیت پیدا نكند، كه دیگر چاره اى نباشد؛ بلكه مجالى باشد كه پیامبر اكرم صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ دخالت كند.

از خصوصیات حقّ این است كه چیزى از آن كم نمى شود و چیزى هم برآن اضافه نمى شود. چرا؟

چون اگر چیزى از آن كم یا اضافه كنیم، آن را از حق بودن خارج كرده ایم واین مساوى است با بطلان. قرآن كریم مى فرماید: وَلا تَلْبِسُوا الْحَقَّ بِالْباطِلِ؛ حق را با باطل نیامیزید.(2)

حق را باید پذیرفت و این از جمله احكام حق در قرآن مجید است كه حق را در هر حال باید پذیرفت، زیر بار آن باید رفت؛ چه مطابق میل انسان باشد چه نباشد. نمى شودكه به خاطر اهوا و امیال یا از هرحیثى از حیثیات دیگرازحقدست برداشت. قرآن كریم مى فرماید:

وَلا تَتَّبِعْ أَهْواءَهُمْ عَمّا جاءَكَ مِنَ الْحَقِّ؛ از هوا و هوس هاى آن ها پیروى مكن و از آن چه به حق بر تو نازل شده است، روى مگردان.(3)

ص: 153

افكار، آرا و نظرات انسانّ در مقابل حقّ صفر و بى ارزش است. اگرتمام عالم جمع بشوند و همه متفقاً برخلاف حق حرفى بزنند این با صفر مساوى است. همه باید پیرو حق باشند. هیچ گاه نمى شود حق تغییر پیدا كند و مطابق امیال، افكار و آرا عوض بشود. در آیه ی دیگرى آمده است:وَلَوِ اتَّبَعَ الْحَقُّ أَهْواءَهُمْ لَفَسَدَتِ السَّماواتُ وَاْلأَرْضُ وَمَنْ فیهِنَّ؛ اگر حق از هوس هاى آن ها پیروى مى كرد و طبق تمایلات آن ها رفتار مى نمود البته آسمان ها و زمین و هركس در آن هاست، تباه می شدند.(1)

معلوم مى شود كسانى كه در برابر حق قرار مى گیرند، داعیه ی فساد در روى زمین دارند. اصولاً بعد از این كه معلوم شد موضوعى حق است، چون و چرا درباره ی آن درست نیست و معنا ندارد. در آیه ی دیگرى مى خوانیم: یجادِلُونَكَ فِی الْحَقِّ بَعْدَ ما تَبَینَ؛ آن ها پس از روشن شدن حقیقت، باز با تو مجادله مى كنند و از اعتراض خویش دست برنمى دارند.(2)

وقتى معلوم شد، كه موضوعى حقّ است، باید از آن اطاعت و تبعیت كرد و بدون چون و چرا، مطیع آن بود و نباید درباره آن جدال نمود؛ چرا كه حق عوض نمى شود، تبعیض قبول نمى كند و تغییر و تعدد پیدا نمى نماید.

پس كسانى كه مى گویند: حق متعدد است، همه به حق مى رسند، هركسى به مقدارى از حق مى رسد. این خلاف نص قرآن است؛ چرا كه قرآن مجید مى فرماید: فَما ذا بَعْدَ الْحَقِّ إِلاَّ الضَّلالُ؛ آیا بعد از حقّ، چیزى جز ضلالت و گمراهى وجود دارد؟(3)

یكى دیگر از خصوصیات حقّ این است كه حق، خودش را معرفى مى كند و به معرّف نیاز ندارد. دیگران با توسط حقّ باید شناخته شوند. حقّ باید براى شناخت دیگران میزان و معیار باشد، نه این كه كسى معرّف حق باشد؛ زیرا كسى كه مى خواهد حق ّرا معرّفى كند از دو حال خارج نیست. یا از روى علم حرف مى زند و یا از روى گمان.

ص: 154

اگر از روى علم حرف می زند، پس از خود حقّ اخذكرده و اگر از روى گمان حرف مى زند، قرآن مى فرماید: إِنَّ الظَّنَّ لا یغْنی مِنَ الْحَقِّ شَیئًا؛ گمان و پندار هرگز انسان را از حق بى نیاز نمى كند و به حقّ نمى رساند.(1)از این روست كه وقتى در جنگ جمل آن شخص خدمت امیرمؤمنان على عَلَيْهِ السَّلاَمُ آمد عرض كرد: یا امیرالمؤمنین! من در شك افتادم؛ در یك طرف طلحه، زبیر، عایشه و بزرگان اصحاب قرار دارند و در طرف دیگر شما و اصحاب تان هستید. حق كجاست؟ من دچار تردید شده ام؟

حضرت فرمودند: اعرف الحق تعرف أهله؛ تو اوّل حق را پیدا كن و حق را میزان براى اشخاص قرار بده و آن گاه اهل حق را خواهى شناخت.(2)

حضرت در روایت دیگرى مى فرمایند: اعرف الرجال بالحق لاَ الحق بالرجال؛ افراد را با ترازوى حقّ بشناس، نه این كه حقّ را با نگاه به افراد بشناسى.(3)

هیچ گاه نباید گفت: چون فلانى این كار را انجام داد، پس این كار درست است، فلانى آدم درستى است كه كار درستى انجام داد. نه، حق، دائر مدار اشخاص نیست؛ بلكه اشخاص و ارزش آن ها دایر مدار حقّ هستند. ما نباید به اشخاص به جهت صِرف شخصیت آن ها احترام بگذاریم.

از خصوصیات دیگر حقّ این است كه، هرگز احساس تنهایى و ضعف نمى كند. اگرهمه ی اهل عالم از حق اعراض كنند، هیچ تأثیرى بر حق ندارد، براى او اصلاً مهم نیست كه، تمام مردم به طرف او بیایند یا نه.

البته اگر در كنار حق نباشند، غصه مى خورد، امّا درحقّانیت اوتأثیرى ندارد، قرآن كریم مى فرماید: وَقُلِ الْحَقُّ مِنْ رَبِّكُمْ فَمَنْ شاءَ فَلْیؤْمِنْ وَمَنْ شاءَ فَلْیكْفُرْ؛ بگو: این حقّ از سوى پروردگارتان براى شما آمده است؛ هر كس مى خواهد ایمان بیاورد (و این حقیقت را بپذیرد) و هر كس مى خواهد، كافر گردد.(4)

ص: 155

بنابراین، ما باید به سوى حقّ برویم و طالب حقّ باشیم، آن را پیدا كنیم و از آن پیروى نماییم، وگرنه، حقّ در جاى خود قرار دارد.

نباید انتظار داشته باشیم كه حقّ به خانه ی ما بیاید، ما باید به خانه ی حق برویم. از این رو بحث شده كه، در داستان سقیفه ومسایل بعدى آن،آیا امیرالمؤمنین عَلَيْهِ السَّلاَمُ موظّف بودند مردم را به سوى خودشان دعوت كنند و قیام به سیف نمایند؟حضرت عَلَيْهِ السَّلاَمُ در روایتى مى فرمایند: یا جابر! مثل الإمام مثل الكعبة إذ یؤتى ولایأتی؛ اى جابر! مَثَل امام مَثَل كعبه است كه سُراغ كعبه مى روند وكعبه به سراغ كسى نمى آید.(1)

در حدیث دیگرى پیامبر خدا صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ مى فرمایند: یا علی! أنت بمنزلة الكعبة تؤتى ولا تأتی؛ اى على! جایگاه تو همانند كعبه است كه مردم باید به سراغ آن بروند و كعبه به سراغ آن ها نمى آید.(2)

آن گاه خداوند متعال در قرآن مجید مى فرماید:

قُلْ یا أَیهَا النّاسُ قَدْ جاءَكُمُ الْحَقُّ مِنْ رَبِّكُمْ فَمَنِ اهْتَدى فَإِنَّما یهْتَدی لِنَفْسِهِ وَمَنْ ضَلَّ فَإِنَّما یضِلُّ عَلَیها وَما أَنَا عَلَیكُمْ بِوَكیل؛ بگو: اى مردم! حقّ از طرف پروردگارتان به سوى شما آمده، هر كس در سایه ی این حق هدایت یافت به سود خودش هدایت یافته و هر كس گمراه گردد به زیان خود گمراه مى گردد و من وكیل شما نیستم.(3)

آن گاه به پیامبر خدا عَلَيْهِ السَّلاَمُ خطاب مى شود: وَاتَّبِعْ ما یوحى إِلَیكَ وَاصْبِرْ حَتّى یحْكُمَ اللّهُ وَهُوَ خَیرُ الْحاكِمینَ؛ و باید تنها از آن چه به تو وحى مى شودپیروى كنى و باید صبر و شكیبایى را، پیشه، كنى تا خداوند حكم و فرمان خود را صادر كند؛ چرا كه او بهترین داوران است.(4)

یعنى اى پیامبر! اگر به سراغ شما نیامدند، شما به وظیفه ی خود عمل كردى و خداوند متعال، احكم الحاكمین است. عجیب این كه همیشه و در طول تاریخ بین حق و باطل كشمكش وجود داشته است، قرآن كریم مى فرماید: كَذلِكَ یضْرِبُ اللّهُ الْحَقَّ وَالْباطِلَ؛ این گونه خداوند براى حقّ و باطل مثال مى زند.(5)

ص: 156

عجیب تر این كه، همیشه درهمه ی امّت ها اكثریت از حقّ اعراض كردند، آن جاكه مى فرماید: بَلْ أَكْثَرُهُمْ لا یعْلَمُونَ الْحَقَّ فَهُمْ مُعْرِضُونَ؛ امّا اكثر آن هاحقّ را نمى دانند، ازآن روى گردانند.(1)در آیه دیگرى مى فرماید: بَلْ جاءَهُمْ بِالْحَقِّ وَأَكْثَرُهُمْ لِلْحَقِّ كارِهُونَ؛ بلكه او حق را براى آنان آورده، ولى بیش تر آنان از حق ناخرسند هستند.(2)

با توجّه به این آیات، به راستى آیا مى شود انسانِ عاقل از حق خوشش نیاید؟

چرا باید حق تلخ باشد؟ كه در روایتى آمده است: «الحق مرٌّ»؛ حقّ، تلخ است.

چرا حقّ در ذائقه انسان تلخ است؟

آیا این نَفْس حق است كه در ذایقه ی انسان تلخ است یا نَفْس خود انسان است كه حق را تلخ مى بیند؟

این بیان قرآن كریم است كه مى فرماید: بَلْ جاءَهُمْ بِالْحَقِّ وَأَكْثَرُهُمْ لِلْحَقِّ كارِهُونَ؛ بلكه او حق را براى آنان آورده، ولى بیش تر آنان، از حق ناخرسند هستند.

با استفاده از آیات قرآن مجید معلوم شد كه امام و امامت چنین است، ما باید آن خوب و دقیق بشناسیم و اعراض ما و عدم اعراض ما، براى او نفع و ضررى ندارد و هرگز حق، از افكار، اهوا و امیال ما، پیروى نخواهد كرد.

عجیب است كه بنا به روایات تاریخ و سیره، امیر مؤمنان على عَلَيْهِ السَّلاَمُ هیچ تغییرى نكردند؛ چه آن وقتى كه مردم، بعد از 25 سال كه، آن حضرت كنار بودند به ایشان رو آوردند و چه آن وقتى كه مردم از آن حضرت، اعراض كرده بودند، هیچ فرقى برایشان نكرده بود؛ چرا كه شأن حق، چنین است و حق با اهل بیت عَلَيْهِ السَّلاَمُ است و هرگز حق از اهل بیت عَلَيْهِ السَّلاَمُ و اهل بیت عَلَيْهِ السَّلاَمُ از حق جدا نمى شوند.

خود را از تاریكی ها به سوى روشنایى بیرون آور و روزهاى خدا را به آنان یادآورى كن كه قطعا در این [یادآورى] براى هر شكیباى سپاس گزارى عبرت هاست.(1)

خداوند در این آیه ی شریفه می فرماید ما موسی را با آیات خود به سوی قومش فرستادیم تا این که آنان را از ظلمت به سوی نور خارج کند بعد خطاب به موسی می فرماید قومت را متذّکر ایّام الله شومتذکر روزی که از ظلمت به سوی نور خارج شدند. می دانیم همه ی ایّام، ایّام الله است، امّا چرا بعضی از روزها مورد توجه خاص خداوند است و آن را به خود نسبت می دهد؟ جوابش این است: در این روزهای خاص که به عنوان مظروف هستند اتّفاق بسیار بزرگی افتاده که به آن روز ویژگی خاصی بخشیده است مثلاً در همین آیه خروج از ظلمت به سوی نور حادثه بزرگی قلمداد شده لذا خداوند آن روز را به خود نسبت داده است و از موسی عَلَيْهِ السَّلاَمُ می خواهد که مردم متذکر به این روز بزرگ باشند و حق این روز را ادا کنند.

جری و تطبیق این آیه شریفه به این صورت است که حضرت رسول عَلَيْهِ السَّلاَمُ و ائمه هدی عَلَيْهِ السَّلاَمُ همین کار را کردند یعنی حضرت رسول با بزرگ ترین آیات خدا، که قرآن باشد قرآنی که خداوند آن را نور معرفی کرده مردم را از ظلمت به سوی نور هدایت کرده است و هکذا ائمه هدی عَلَيْهِ السَّلاَمُ علی الخصوص سید و سالار شهیدان حضرت حسین بن علی عَلَيْهِ السَّلاَمُ که روز عاشورا یخرجهم من الظّلمات الی الّنور بوده، لذا خداوند به هدایت یافته گان یادآور این روز بزرگ می شود، که حق این روز را ادا کنید.

حال روز عاشورا یک ظاهری دارد و یک باطنی. ظاهر این روز همین روزی است که خورشید از سیتغ کوه بالا می آید و پرتو زرین خود را سخاوت مندانه بر همه می پاشد روزی که بزرگ ترین تراژدی غم بار بشر در آن رخ داد و عزیزترین بنده ی خدا به شهادت رسید اما باطن این روز کسی نیست جز حضرت اباعبدالله الحسین عَلَيْهِ السَّلاَمُ.

انسان ها با توجّه به تعاملی که با هم دارند، خواه و ناخواه بر گردن هم حقوقی پیدا می کنند، که ادا این حقوق به ناچار باید در یک ظرف زمانی خاصّی انجام پذیرد حتِّی حقّ الله نیز این چنین است که در اصطلاح به آن «حقوق فی الایّام» گفته می شود یعنی حقوق و ایّام جدای از هم اند و ایّام نقش ظرف را ایفا می کند مثل گرفتن قرض الحسنه که زمان نقش مهمی دارد یا در حقّ الله مثل نماز که هر نمازی زمان مخصوص به خود را دارد نماز صبح باید قبل از طلوع خورشید خوانده شود نماز

ص: 158

ظهر و عصر باید موقع زوال و نماز مغرب و عشاء بعد غروب آفتاب و یا خمس و زکات که باید سال آن فرا رسیده باشد امّا گاهی اوقات هم حقوق داریم هم ایام، ولی دیگر ایاّم نقش ظرف را ایفا نمی کند که به آن «حقوق الایّام» گفته می شود یعنی حقوق به نفس ایّام تعلّق می گیرد در این صورت یعنی نفس ایام دارای حقّ و حقوقی است به خلاف حقوق فی الایّام.مطلب بعدی این که آن چه از روز به ذهن ما تبادر می کند نور و روشنایی است، یعنی این نور است که روز را روشنایی می بخشد. نور به معنای روشنایی که زایل کننده ی تاریکی و ظلمت است بر موجودات مختلفی اطلاق شده است. ساده ترین معنای آن نور، حسّی است که از مراتب عالم اجسام است. مراتب والاتر نور، نور علم، ایمان، هدایت، امام، پیامبر، عقل، ذات خداوندی و غیره است. در تمام این مصادیق، رفع سرگردانی و ظلمت و ایجاد روشنی و وضوح و تعیین راه و هدف از لوازم نور و روشنایی است. بنابراین آدمیان که در این دنیا گرفتار انواع ظلمات و تاریکی ها هستند می باید به انواع روشنایی و نور تمسّک کنند تا به مراتب بالاتری از کمال دست یابند. لذا به طور کلّی این نور بر دو قسم است «نور یکشف عن آثاره و نور یکشف عن اوصافه» قسم اول نور مادّی است که آیات و نشانه های خداوند را به ما نشان می دهد مثل نور خورشید، ماه «هو الّذی جعل الشمس ضیاء و القمر نور» (یونس، 5) «و جعل القمر فیهنّ نور» (نوح، 16). در خورشید آن چه باعث نورانیت و گرمابخشی خود خورشید می شود، وجود عناصر و گازهایی مثل هلیم است که در هسته خورشید وجود دارد که بر اثر فعل و انفعال و انفجار باعث روشنایی و گرمادهی خورشید می شود. جالب است بدانیم خورشید که 1.200.000 برابر بزرگ تر از زمین است طبق تخمینی که دانش مندان زدند حدود 600.000.000 میلیون تن گاز هلیم در هسته خود دارد و وقتی منفجر شود انرژی مدت حاصله یک ثانیه اش 6.000.000 میلیارد شهر به بزرگی تهران را 100.000.000 سال به طور شبانه روز روشن نگه می دارد.

اما قسم دوم نوری است که کشف از اوصاف خداوند می کند. ملکوت هم خورشیدی دارد که باعث روشنایی و گرمابخشی عالم معنی می شود و آن خورشید کسی نیست جز نیر اعظم حضرت ختمی مرتبت محمد مصطفی صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ و ائمه هدی عَلَيْهِ السَّلاَمُ که کلّهم نور واحد هستند. چنان چه خداوند بر پیامبر اسلام هم اطلاق نور کرده است زیرا وی با سخن و عمل خود نور حقیقت را از ظلمات باطل تفکیک کرد و با پیام آسمانی خود سعادت و کمال را بر آدمیان نمودار ساخت مانند آیه و داعیاً الی الله باذنه

ص: 159

و سراجا منیر (الاحزاب، 46) قد جاءکم من الله نور و کتاب (المائده، 15)حال همان طور که خورشید ظاهری وجود عناصری در هسته اش باعث روشنایی و گرمابخشی می شود در وجود آفتاب عالم تاب معنی هم خداوند عناصری قرار داد که باعث روشنایی می شود و کشف از اوصاف خداوند متعال می کند. حال ببینیم این عناصر چه چیزهایی هستند؟عنصر اوّل، عنصر عصمت

عصمت در لغت: تقریباً تمام لغویون در معنای عصمت نظر واحدی دارند و آن عبارت است از باز داشتن، نگه داشتن و حفظ کردن امّا در اصطلاح؛ متکلمان و مفسران اسلامی در بیان معنای اصطلاحی عصمت تعاریف مختلفی ارائه کرده اند. برخی از آن ها عصمت را لطف، برخی دیگر ملکه نفسانی و اقلیتی هم آن را اجباری پنداشته اند. به نظر شیخ مفید، سیدمرتضی، خواجه نصیرالدین طوسی، علامه ی حلّی و ابن ابی الحدید معتزلی عصمت توفیق و لطفی است که خداوند متعال در حق مکلفی می کند که با آن، وقوع معصیت و ترک طاعت، با وجود قدرت بر آن از او ممتنع می گردد. در هر حال امامیه برای انبیا مطلق عصمت را قائل هستند و می گویند واجب است نبی از همه قبایح معصوم باشد خواه گناه صغیره باشد یا کبیره، قبل از نبوت باشد یا بعد از آن از روی سهو و نسیان باشد و یا هر طوری که تصورّ شود. فخر رازی در کتاب عصمة الانبیاء خود شانزده دلیل برای عصمت انبیا اقامه می کند.

شیعه، معتقد است همان طور که انبیا باید دارای مقام عصمت باشند اوصیای الهی نیز باید این مقام را دارا باشند نمی شود پیامبری معصوم باشد ولی وصیّ و جانشین او معصوم نباشد همان نقض غرضی که در صورت عدم عصمت انبیا در انبیا پیش می آید در وصی و جانشین او نیز پیش می آید به عبارتی تمام شانزده دلیل بر عصمت انبیا فخر رازی بر عصمت یک امام نیز دلالت دارد دلیل پانزدهم ایشان این است که می گوید عهد نبوت به ستم گران نمی رسد و استدلال می کند به آیه ی شریفه ی «لا ینال عهدی الظالمین» در این مقام اگر مقصود از کلمه ی «عهد» نبوت باشد، عصمت انبیا ثابت می شود و اگر منظور از کلمه ی عهد در آیه ی امامت باشد باز هم عصمت انبیا ثاتب می شود، زیرا مقام امامت کم تر از مقام نبوّت است یعنی اگر عهد امامت به گناه کار نمی رسد به طریق اولی عهد نبّوت هم به عاصی نمی رسد. در هر حال عنصر عصمت یک عنصر نورانی و ضدّ تاریکی است، چرا که هر

ص: 160

گناهی که از انسان سر می زند نقطه سیاهی می شود در قلب او چنان چه امام صادق عَلَيْهِ السَّلاَمُ می فرماید: اِذا اَذْنَبَ الرَّجُلُ خَرَجَ فِى قَلْبِهِ نُکْتَهٌ سَوْدَاءٌ فَاِنْ تابَ اِنْمَحَتْ، وَاِنْ زادَ زادَتْ حَتّى تَغْلِبَ عَلى قَلْبِهِ فَلا یُفْلِحُ بَعْدَها اَبَدا كه اگر كسی گناه كرد یك نقطه ی سیاهی در دلش پیدا می شود. اگر توبه كرد آن نقطه یسیاه پاك می شود. و اما اگر توبه نكرد و گناه دوم آمد آن نقطه ی سیاه زیاد می شود. و سیاهی گناه مداوم كم كم همه ی دلش را می گیرد و دیگر رستگار نمی شود.(1)

وجود عنصر عصمت در کسی ذات او را نورانی می کند هم خود نورانی است هم به دیگران نور می بخشد بنابراین العصمة نور عصمت یک عنصر نورانی است.

عنصر دوم، ولایت است

آیات زیادی در باب ولایت اهل بیت در قرآن وارد شده است. یکی از زیباترین آیاتی که در باب ولایت اهل بیت عَلَيْهِ السَّلاَمُ وارد شده و آن را عنصر نورانی معرفی می کند آیه نور از سوره نور است. علّت نام گذاری این سوره به نور هم بخاطر وجود همین آیه ی نور است به اعتبار تسمیة الکل باسم جزئه. خداوند این سوره را این طور آغاز می کند می فرماید سورة انزلنها و فرضناها و انزلنا فیها آیات بینات لعلکم تذکرون. سوالی که این جا مطرح است این است که مگر غیر این است که تمامی سوره های قرآن را خداوند نازل کرده است؟ خداوند قرآن را به دو صورت دفعی و تدریجی بر پیامبر اکرم صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ نازل کرده است حال چه دلیلی دارد بفرماید ما این سوره را جداگانه نازل کرده ایم مگر این سوره چه خصوصیتی دارد که یک حساب جداگانه برای آن باز کرده و فرموده است این سوره را ما نازل کردیم؟ جواب این که همان طور که بیان شد نام این سوره از آیه نور گرفته شده است و آیه نور آیه ولایت است می خواهد بفرماید همان طور که قرآن را ما در شب قدر نازل کردیم ولایت را هم ما نازل کردیم همان طور که تبعیت از قرآن و عمل به آن بر هر مسلمانی لازم و واجب است، تبعیّت از ولایت و امام را هم که ما نازل کردیم واجب است.

ص: 161

عنصر سوم، عنصر علم

همان طور که می دانیم، ارزش هر علمی به موضوع آن است. هر چه موضوع علم با ارزش تر باشد، آن علم همان اندازه ارزش دارد به عنوان مثال موضوع علم طب درمان جسم و در نهایت حفظسلامتی و حیات انسان است لذا علم طب به همین اندازه ارزش مند است. طبق این معیار با ارزش ترین علوم، علوم الهی است چرا که موضوع آن خداوند و شناخت اوست خداوند که مستجمع جمیع کمالات و ارزش هاست پس علوم الهی به همان اندازه از ارزش والایی برخوردار است. لذا حضرت امیر عَلَيْهِ السَّلاَمُ در تقسیم بندی علم می فرماید: العلم علمان، علم الادیان و علم الأبدان فبعلم الأدیان حیاة النّفوس و بعلم الأبدان حیاة الأجساد و اعلم انّ الادیان اشرف من الأبدان و حراسة الأدیان أوجب من حراسة الأبدان؛ علم بر دو گونه است: علم دین و علم بدن. حیات روح بوسیله علم دین و حیات جسد به واسطه ی علم بدن است و بدان که دین بر جسد شرافت دارد و نگهداری دین از نگه داری بدن لازم تر است.(1)

علمی که به عنوان یک عنصر نورانی از آن یاد می شود همین علوم الهی است چون خداوند می فرماید الله نور السموات و الارض. در آیاتی از قرآن کریم بر علم اطلاق نور و روشنایی شده است مانند: قل هل یستوی الاعمی و البصیر ام هل تستوی الظلمات و النور؛(2) و ما یستوی الاعمی و البصیر و لا الظلمات و لا النور و لا الظلّ و لا الحرور؛(3) و جعلنا له نورا یمشی به فی الناس؛(4) و یجعل لکم نورا تمشون به.(5)

البته میان ادراکات حسی با علم و فکر و قوه عاقله هم رابطه تنگاتنگی است که امام علی عَلَيْهِ السَّلاَمُ در مورد آن ها می فرماید: العقول ائمّة الافکار و الافکار ائمّة القلوب و القلوب ائمّة الحواس و الحواس ائمّة الاعضاء

ص: 162

حال اگر علم و معرفت با طلب حقیقت و دل بستگی به آن و گام گذاشتن در راه آن همراه شود و فرد عالم علم خود را چراغ راه تعالی خود قرار دهد و در جست و جوی کمال برآید ایمان حاصل می شود.یکی از زیباترین آیات قرآن آیه 68 سوره نحل است که خداوند می فرماید: «وَ أَوْحي رَبُّکَ إِلَي النَّحْلِ أَنِ اتَّخِذي مِنَ الْجِبالِ بُيُوتاً وَ مِنَ الشَّجَرِ وَ مِمَّا يَعْرِشُونَ»

در این آیه به مسیری که خداوند برای زنبور عسل معین کرده و زنبور هم به هدایت تکوینی این راه را می پیماید اشاره می کند و نتیجه درست پیمودن این راه را عسلی می داند که شفای برای همه دردهاست. در تفسیر قمی ذیل این آیه شریفه امام صادق عَلَيْهِ السَّلاَمُ می فرماید: (وأوحى ربك إلى النحل) قال: نحن النحل الذی أوحى الله إلیه (أن اتخذی من الجبال بیوتا) امرنا أن نتخذ من العرب شیعة (ومن الشجر) یقول: من العجم (ومما یعرشون) من الموالی، والشراب المختلف ألوانه العلم الذی یخرج منا إلیكم. در حقیقت این مثالی است برای صاحبان عقل که تفکر کنند خداوند مثال ها و تشبیهات زیادی در قرآن بکار برده است باشد که بندگانش پند گیرند و متذکر شوند چنان چه خود می فرماید:

وَ لَقَدْ صَرَّفْنا في هذَا الْقُرْآنِ لِيَذَّكَّرُوا وَ ما يَزيدُهُمْ إِلاَّ نُفُورا؛ ما در این قرآن، انواع مثال ها را آوردیم تا متذكر شوند! ولی (گروهی از كوردلان،) جز بر نفرتشان نمی افزاید!» گرچه خداوند این تصریف را برای کوردلان بی نتیجه می داند؛ امّا هستند کسانی که متذکّر شوند و در این آیات تدبّر کنند که مقصود خدا از زدن این مثال ها و تشبیهات چیست؟

خلاصه این که علمی نورانی است که منشأ آن پاکی و صفای باطن و از طرف خداوند باشد این علم به عنوان یک عنصر نورانی در وجود کسی هم خودش را نورانی می کند هم به دیگران نور می بخشد. در غیر این صورت علم جز سواد سیاهی چیزی نیست و باعث گمراهی انسان نیز می شود وسیله ای می شود برای رسیدن به متاع دنیوی مثل غرب امروز در علوم مختلفی پیش تاز هستند قاره پیما می سازند فاصله ها را با علم کم کردند ولی چون نورانیت ندارند جز بدبختی برای بشر چیزی به ارمغان نیاوردند از آن طرف دنیا می اید به این طرف دنیا مگس وار روی لجن دنیا می نشیند برای رسیدن به نفت هزاران هزار انسان بی گناه را می کشد بدیهی است که این علم نافع نخواهد بود و نورانیت نخواهد داشت. شاعری خوش ذوق داستان زیبایی از مناظره ی مگس و زنبور عسل را به

ص: 163

تصویر کشیده که بیانش خالی از لطف نیست در حقیقت بیان کننده ی حال و روز انسان عصر امروز است.

مگسی گفت به زنبور عسل *** شده ای ازچه به خوبی تومَثَل

ضربان دل تو چون دل من *** بسرشتند ترا ازگِل من

در نظرها ز چه رو من خوارم *** من مگر با توچه فرقی دارم

عنکبوتان که همی دام تنند *** دائما درصدد صید منند

همه سوزند پر و بال مرا *** طایر هستی و آمال مرا

لیک برعکس تو هرجا که روی *** هیچ آزار و اذیت نشوی

چو زکند وی نهی پای بدر *** هست جان و تن تای من زخطر

نه چو من واله و آسیمه سری *** زآن چه بر من گذرد بی خبری

می رسد بر همه ازنیش تو نوش *** من چه هستم مگسی خانه به دوش

همچو پر کار که سر گردان است *** عقل من در کف من حیران است

گفت زنبور عسل کای نادان *** وی شده غافل ا زاسرار جهان

هر خرمند که صاحب نظر است *** زین معمای جهان با خبر است

چکنم تیر تو گر خورد به سنگ *** یا حنای تو نمی گیرد رنگ

تو خود این راه خطا پیمودی *** ورنه آغاز کی این سان بودی

دامن همت تو بالا نیست *** طبع تومن چه کنم والا نیست

هر کجا خار و خسی را بینی *** پای آن بال زنان بنشینی

تند پرواز چو باد صرصر *** میزنی پرسه به هر کوی و گذر

خاطر آشفته و مات و نگران *** دائما مضطرب و نغره زنان

این همه مسفده جویی کردن *** هرزه گردی و دورویی کردن

بی سر انجامی و نافرجامی *** حاصلش چیست به جز بدنامی

عاشق روی لجن زاری تو *** از گُل آزرده و بیزاری تو

دل به سرگین و خُزف شاد کنی *** گِرد آن ضجه و فریاد کنی

ای مگس این چه سر پرشور است *** که ترا دعوی با زنبوراست

ص: 164

من گل لاله و ریحان بویم *** راز با مرغ غزل خوان گویم

وسط غنچه گل خوابم کنم *** خواب در سایه ی مهتاب کنم

من بهر طعمه قناعت نکنم *** یا ز هر سلفه اطاعت نکنم

می مکم خون خود از شیره ی گل *** حشر و نشر است مرا با بلبل

هنرم کوشش و سعی و عمل است *** زین سبب حاصل کارم عسل است

کمر خویش به همت بستم *** تن به ذلت ندهم تا هستم

همتم کرد پر از شهد دلم *** ساخت از قند عسل آب گِلم

همت سلسله جنبان گردد *** مور ناچیز سلیمان گردد

هنر آموز و هنرورزی کن *** صحبت ازآن چه که میارزی کن

ارج دانش به زر و زیور نیست *** هنر از زیور و زر کمتر نیست

بی هنر چون شجر بی ثمر است *** بخدا منفعتش هم ضرر است

عجبا این مگس پست دغل *** می کند فخربه زنبور عسل

ای شگفتا که در این گردش دهر *** هست جام عسل آلوده به زهر

آری دشمنان دین خدا از علم استفاده نامشروعی می کنند با بال علم به پرواز در می آیند و روی هر کثافاتی می نشینند در نتیجه ناقل امراض مختلف در جامعه بشری می شوند و خیلی ها را به کام مرگ می کشند. در حالی که اگر علم الهی باشد و در راستای تحقق اهداف الهی استفاده شود بی شک علم نورانی خواهد بود وجود همه را نورانی و روشن می کند. اهل بیت عَلَيْهِ السَّلاَمُ بر سر سفره ی علم الهی همیشه نشسته اند و روزی می خورند دست پرورده خود خداوند متعال هستند همان طور که اولین کار که کودک در بدو تولدش می کند شیر خوردن از پستان مادر است خداوند هم اولین کاری که به پیامبر اکرم صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ دستور داد فرمود اقرء یعنی از غذای علم بخور تا پرورش پیدا کنی. حواریون از عیسی نبی علی عَلَيْهِ السَّلاَمُ سوال کردند یا معلم الخیر چطور می شود که انبیا بدون آن که تلمّذ کنند و علوم را از کسی بیاموزند عالم اند؟ حضرت عیسی عَلَيْهِ السَّلاَمُ در جوابشان فرمود آیا تا به حال دیده اید که کسان عروس یا داماد برای عروسی دعوت شوند؟ گفتند خیر فرمود چرا؟ گفتند چون این ها بر سر یک سفره بزرگ شدند و نان یک سفره را خوردند دعوت از پدر و مادر و یا برادر و خواهر معنی ندارد

ص: 165

دعوت برای کسانی است که قرابت کم تری با عروس یا داماد دارند ولی چون مورد توجه و عنایت عروس یا داماد هستند

بعد فرمود انبیاء عظام هم این چنین هستند این ها دایماً بر سر سفر علم الهی هستند دعوت کردن از آن ها معنا ندارد. از این جا ارزش عالمان دین فهمیده می شود که چقدر نزد خداوند محبوب هستند که خداوند آنان را بر سر سفره علم خود دعوت می کند و روزی خور سفرهعلم قرارشان می دهد خداوند خود تربیت پیامبر را بر عهده گرفت و او را تربیت کرد چنان چه حضرت رسول اکرم صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ فرمود ادّبنی الله خداوند مرا ادب و تربیت کرد. بهترین و با ارزش ترین علوم را به حضرتش تعلیم داد و آن هم علم کرامت است که ریشه در شناخت خود خداوند دارد. لذا می فرماید: اقْرَأْ بِاسْم رَبِّكَ الَّذِى خَلَقَ خَلَقَ الْا؛ نسَ اقْرَأْ وَ رَبُّكَ الْأَكْرَمُ.

خداوند در این آیات شریفه خود را با صفت اکرم معرفی می کند مثل استادی که متصف به صفتی از علوم می شود استاد فلسفه یا استاد فقه یعنی استادی که تخصص در فلسفه و فقه دارد خداوند در بین صفات بی شماری که دارد در این آیه خود را با صفت اکرم معرفی می کند یعنی می خواهد درس تخصصی کرامت را به پیامبر بیاموزد بعد کتابی را به او می دهد که آن هم سراسر نور و کتاب علم است آن کتاب را هم به همین صفت معرفی می کند قرآن کریم بعد این که پیامبر خوب این درس را آموخت او را مفتخر به همین صفت که اکرم باشد می کند و می فرماید تو رسول اکرم من هستی. همه آن چه گفته شد در ذیل نورانیت علم حاصل می شود لذا علم یک عنصر نورانی است. العلم نور علم هم یک عنصر نورانی است.

آن چه درباره این سه عنصر عصمت، ولایت و علم گفته شد در وجود مقدس حضرت اباعبدالله الحسین عَلَيْهِ السَّلاَمُ جمع است هم دارای مقام عصمت، هم، ولایت و هم علم است این عناصر نورانی وجود حضرت را چون خورشید منور کرده هم خود روشن است هم به دیگران روشنایی می بخشد لذا این که خداوند می فرماید مردم باید متذکر ایام الله باشند و حق این روز را ادا کنند در حقیقت باید حق اباعبدالله را ادا کنند که آفتاب عالم تاب معناست. ادا حق اباعبدالله به عنوان حقیقت یوم الله که یخرجهم من الظلمات الی النور بوده به پیمودن راه آن حضرت است پا در جای پای حضرت گذاشتن است نه صرف عزاداری و شعار بدون شعور .

ص: 166

شهداء چه حقی بر گردن ما دارند زمان شهداء گذشت . بلکه این حقوق شهداء بر گردن همه ما ثابت است و محدود به زمان خاصی هم نمی شود همه باید حقوق شهداء را ادا کنند.

اما اوصای الهی حضرات معصوم هم مستثنی از این قاعده نیستند این بزرگوران هم حقوق شان نوعیه است بر گردن همه مؤمنین حق دارند همه ما باید به نوبه خود حقوق اهل بیت را ادا کنیم و این ادایحق محدود به زمان خاصی هم نمی شود نمی توان گفت قیام عاشورا هزار و سیصد و اندی سال پیش اتفاق افتاد به ما ربطی ندارد و خود را مبرا کنیم. اکنون به چند تا از حقوقی که اهل بیت بر ما دارند و این حقوق نوعیه هم هست اشاره می کنیم.

در حقیقت، در موّدت پیوند و دلبستگی و وابستگی دو سویه اتفاق می افتد و هرگز یک سویه نخواهد بود. مودت حتی گاهی میان افراد از دو گروه دشمن نیز پدید می آید. به این معنا که دو گروه مومنان و کافران مثلاً دشمن یک دیگر هستند، ولی افرادی از این دو گروه به یک دیگر عاطفی شدید پیدا کرده و به هم پیوند خورده و وابسته و دل بسته می شوند. قرآن این گونه مودت را میان افرادی از مومنان و کافران نمی پسندد. (ممتحنه، آیات 1 و 7).در قرآن مودت میان اشخاصی مورد تاکید قرار گرفته است:

مودت میان انسان و خدا: یکی از اسامی و نام های خداوند ودود است. (هود، آیه ی 90؛ بروج، آیه ی 12) بر اساس این آیات خداوند نسبت به انسان هایی مودت می ورزد و مومنان نیز این گونه هستند.

مودت میان مومنان با اهل بیت عَلَيْهِ السَّلاَمُ: خداوند در آیاتی خواهان مودت میان مومنان با پیامبر صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ و اهل بیت عَلَيْهِ السَّلاَمُ شده است و آن را به عنوان یک حکم الهی واجب و فریضه دانسته است. خداوند می فرماید: ذَلِکَ الَّذِی یُبَشِّرُ اللَّهُ عِبَادَهُ الَّذِینَ آمَنُوا وَعَمِلُوا الصَّالِحَاتِ قُل لَّا أَسْأَلُکُمْ عَلَیْهِ أَجْرًا إِلَّا الْمَوَدَّةَ فِی الْقُرْبَى وَمَن یَقْتَرِفْ حَسَنَةً نَّزِدْ لَهُ فِیهَا حُسْنًا إِنَّ اللَّهَ غَفُورٌ شَکُورٌ؛ این همان پاداشى است که خدا بندگان خود را که ایمان آورده و کارهاى شایسته کرده اند بدان مژده داده است. بگو: «به ازاى آن رسالت پاداشى از شما خواستار نیستم، مگر مودتی درباره خویشاوندان.» و هر کس نیکى به جاى آورد و طاعتى اندوزد، براى او در ثواب آن خواهیم افزود. قطعاً خدا آمرزنده و قدرشناس است.(1)

مودت میان همسران: بر اساس آموزه های قرآنی اساس زندگی خانوادگی بر مودت همسران استوار است. خداوند می فرماید: وَمِنْ آیَاتِهِ أَنْ خَلَقَ لَکُم مِّنْ أَنفُسِکُمْ أَزْوَاجًا لِّتَسْکُنُوا إِلَیْهَا وَجَعَلَ بَیْنَکُم مَّوَدَّةً وَرَحْمَةً إِنَّ فِی ذَلِکَ لَآیَاتٍ لِّقَوْمٍ یَتَفَکَّرُونَ؛و از نشانه هاى او این که از نوع خودتان همسرانى براى شما آفرید تا بدان ها آرام گیرید، و میانتان مودتی و رحمتی نهاد. آرى، در این نعمت براى مردمى که مى اندیشند قطعاً نشانه هایى است.(2)

ممکن است اشکال شود که در آیه ی 25 سوره عنکبوت از مودت میان انسان و بتان سخن به میان آمده که یک سوی آن اشیا است. در پاسخ باید گفت که در تفکر مشرکان نوعی هم ذات پنداری و همچنین جاندار سازی انجام می گیرد و این اشیا نه تنها از چیز بودن خارج می شوند، بلکه در سطح

ص: 169

خدا قرار می گیرند و شریک خداوند می شوند. از همین رو، سخن از «بینکم» می شود تا نشان دهد که در تفکر مشرکان این ها از چیز و شی بودن خارج شده اند.در هر حال مودت یکی از حقوقی است که اهل بیت بر گردن ما دارند در زیارت جامعه است: بموالاتکم تقبل الطاعة المفترضة و لکم المودة الواجبة؛ به سبب ولایت شما طاعت واجب پذیرفته می شود و «مودت واجب» برای شماست.(1)

پیامبر خدا صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ در حدیثی مفصل، خطاب به سلمان و ابوذر و مقداد از جمله فرموده است: ان مودة اهل بیتی مفروضة واجبة علی کل مؤمن ومؤمنة...؛ مودت اهل بیت من بر هر مرد و زن با ایمان، فرض و واجب است.(2)

امام علی عَلَيْهِ السَّلاَمُ فرمود: علیکم بحب آل نبیکم فانه حق الله علیکم؛ بر شما باد محبت دودمان پیامبرتان، که این حق خدا بر گردن شماست.(3) خداوند هم در قرآن می فرماید: «قُل لَّا أَسْأَلُکُمْ عَلَیْهِ أَجْرًا إِلَّا الْمَوَدَّةَ فِی الْقُرْبَى» به پیامبر اکرم صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ می فرماید به مردم بگو من از شما در قبال رسالت اجر و مزدی نمی خواهم مگر مودت اهل بیتم. در حالی که خداوند در سوره شعراء داستان پیامبران را که بیان می کند می فرماید: و ما اسئلکم من اجر ان اجری الا علی رب العالمین شاید دلیلش این باشد که انسان عاجز از دادن مزد رسالت است یعنی کار انبیاء آن قدر با عظمت است که هیچ چیزی در دنیا با آن برابری نمی کند چون باید بین کار و مزد یک تناسب عرفی و عقلی باشد به عنوان مثال مزد یک دانشمند هسته ای را به یک کارگر نمی دهند و بالعکس چون عرف قائل است که باید تناسب بین مزد و کار باید وجود داشته باشد، لذا چون تناسبی بین مزد رسالت و خود رسالت نیست خداوند از باب امتنان از طرف بندگان به پیامبر خود مزد می دهد. اما وقتی به پیامبر اکرم صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ می رسد خداوند می فرماید از مردم مطالبه مزد کن و آن مزد هم چیزی نیست جز مودت و محبت اهل بیت عَلَيْهِ السَّلاَمُ. از این رو عظمت و بزرگی مودت فهمیده می شود. چقدر این مودت با ارزش است که هم سنگ رسالت پیامبر اکرم است آن هم رسالتی که جهانی است. اما براستی مردم مزد رسالت پیامبر را دادند؟ و این حق مسلم پیامبر را ادا کردند؟ تاریخ جز شرمندگی چیزی برای گفتن ندارد بعد از وجود مقدس

ص: 170

پیامبر اکرم خاندان نبوت مورد بی مهری مردم قرار گرفتند نه تنها بی مهری بلکه کار را به جایی رساندند که تاریخ خجل از بیان آن است. با کوثر پیامبر چها که نکردند حضرت امیر عَلَيْهِ السَّلاَمُ را در اوجمظلومیت قرار دادند و عرصه بر حضرتش تنگ کردند تا جایی که حضرت می فرماید: بیست و پنج سال خار در چشم و تیغ در گلو داشتم. بعد از حضرت امیر نوبت سبط اکبرش حضرت حسن بن علی عَلَيْهِ السَّلاَمُ رسید و اوج این بی مهری ها و مظلومیت در کربلا خود را نشان دادند آن جا که با صدای بلند گفتند بغضا لابیک با تو می جنگیم و تراژدی غمباری را رغم زدند که مایه شرمساری است و این بی مهری تا آخر ادامه دارد.

اما در طرف مقابل هستند کسانی که قدر این نعمت الهی را دانسته و این حق الهی را ادا کردند همانطور که در تعریف مودت گذشت مودت محبت دو سویه است وقتی ما به اهل بیت عشق بورزیم و این حق مودت و محبت را ادا کنیم آنان نیز نسبت به ما محبت و ما را دوست خواهند داشت.

چند نمونه از محبت به اهل بیت عَلَيْهِ السَّلاَمُ: حكیم بن عتیبه گفت: خدمت حضرت باقر عَلَيْهِ السَّلاَمُ بودم، خانه پر از جمعیت بود در این هنگام پیرمردى كه تكیه بر عصاى آهنین خود داشت وارد شد بر در خانه ایستاده، گفت: السلام علیك یابن رسول الله و رحمة الله و بركاته و سكوت كرد. حضرت باقر عَلَيْهِ السَّلاَمُ فرمود: علیك السلام و رحمة الله و بركاته.

پیرمرد رو به طرف حضار مجلس نموده بر همه سلام كرد و آنها جواب سلامش را دادند آن گاه متوجه حضرت شده و عرض كرد یابن رسول الله صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ مرا به نزدیك خود جاى ده.

فوالله انى لاحبكم و احب من یحبكم و والله ما احبكم و لا احب من یحبكم لطمع فى دنیا والله انى لا بغض عدوكم و ابرء منه والله ما ابغضه و ابرء منه لوتر، كان بینى و بینه والله انى لاحل حلالكم و احرم حرامكم و انتظر امركم فهل تر جولى جعلنى الله فداك.

به خدا سوگند شما را دوست دارم و دوستان شما را نیز دوست دارم، این علاقه و محبت من نسبت به شما و دوستانتان نه براى طمع در دنیا است. به خدا قسم دشمنان شما را دشمن دارم و از آن ها بیزارم. این دشمنى و بیزارى كه نسبت به آن ها ابراز مى كنم خداى را شاهد مى گیریم كه نه به واسطه كینه و خصومتى است كه بین من و آنها باشد. آن چه شما حلال بدانید حلال مى دانم و آن چه حرام بدانید حرام مى دانم و انتظار فرج شما خانواده را مى كشم یابن رسول الله صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ فدایت شوم با این خصوصیت آیا امید نجاتى برایم هست؟!

ص: 171

حضرت باقر عَلَيْهِ السَّلاَمُ فرمود: جلو بیا؛ او را پیش خواند تا در پهلوى خود نشانید. آن گاه فرمود: پیرمرد.شخصى خدمت پدرم على بن الحسین عَلَيْهِ السَّلاَمُ رسید همین سوالى كه تو كردى از ایشان نمود. پدرم در جوابش فرمود: اگر از دنیا بروى وارد بر پیغمبر صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ و على و امام حسن و امام حسین و على بن الحسین عَلَيْهِ السَّلاَمُ مى شوى، قلبت خنك خواهد شد و دلت از التهاب مى افتد شاد خواهى شد و چشم هایت روشن مى گردد، با كرام الكاتبین به خوبى و خوشى روبرو خواهى شد آن گاه كه جانت به این جا برسد (در این هنگام با دست اشاره به گلوى خود نمود) در زندگى نیز چیزهائى خواهى دید كه باعث روشنى چشمت هست و با ما در مقامى بلند و ارج مند خواهى بود.

پیرمرد از شنیدن این مقامات چنان غرق در شادى شد كه خواست براى مرتبه دوم عین جملات را از زبان امام عَلَيْهِ السَّلاَمُ شنیده باشد، از این رو عرض كرد یابن رسول الله چه فرمودید؟!

حضرت باقر عَلَيْهِ السَّلاَمُ سخنان خود را تكرار كرد. پیرمرد عرض كرد اگر من بمیرم بر پیغمبر و على و حسن و حسین و على بن الحسین عَلَيْهِ السَّلاَمُ وارد مى شوم. چشمم روشن و دلم شاد و قلبم خنك مى شود و كرام الكاتبین را با شادى و خوشى ملاقات مى كنم وقتى جانم به گلویم برسد.

اگر زنده بمانم خدا چشمم را روشن مى نماید و با شما در درجه اى بلند خواهم بود؟!

در این هنگام پیرمرد را چنان گریه اى گرفت كه مانند ژاله اشك مى ریخت و با صداى بلند، هاى هاى گریه مى كرد. آن قدر گریه كرد كه بر زمین افتاد. قطرات پیاپى اشك و ناله هاى جانگداز كه حاكى از قلب پر محبت و ولاى پیرمرد بود چنان اطرافیان را تحت تاثیر قرار داد كه همه با صداى بلند شروع به گریه كردند. حضرت باقر عَلَيْهِ السَّلاَمُ رو به طرف پیرمرد نموده با دست مبارك قطرات اشك را از مژگانش مى گرفت و مى پاشید.

پیرمرد سربلند نموده و عرض كرد یابن رسول الله صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ دست مباركت را به من بده. حضرت دست خود را به طرفش دراز كرد.

پیرمرد گرفته شروع به بوسیدن كرد و بر چشم هاى خود گذاشت، سینه و شكم خویش را گشود، دست آن جناب را بر روى سینه و شكم خود گذاشت آن گاه از جاى حركت كرده سلام داد و رفت.

ص: 172

حضرت باقر عَلَيْهِ السَّلاَمُ تا موقعى كه پیرمرد در حال رفتن دیده مى شد او را با توجه مخصوصى تماشا مى كرد، پس از آن روى به جمعیت نموده فرمود: هر كس مایل است مردى از اهل بهشت را ببیند به این شخص نگاه كند.حكیم بن عتیبه راوى حدیث مى گوید هیچ مجلس عزایى را ندیده بودم كه از نظر سوز و گداز و سیلاب اشك شباهت به این مجلس داشته باشد(1).

در کتاب «القائم» فضل بن شاذان (ره) آمده است: جابر بن عبداللَّه گوید: روزى در مسجد مدینه گرداگرد وجود نازنین رسول خدا صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ را گرفته و به دور وجودش حلقه زده بودیم، یکى از اصحاب صحبت از بهشت به میان آورد.

ابودجانه گفت: اى رسول خدا! از شما شنیدم که فرمودید: بهشت بر پیامبران و سایر امّت ها حرام است تا این که شما وارد شوید.

حضرت فرمود: اى ابودجانه! آیا نمى دانى که خداوند متعال پرچمى از نور و عمودى از نور دارد که آن دو را، دو هزار سال پیش از آفرینش آسمان ها آفریده است، بر روى آن پرچم نوشته شده: «لا إله إلّا اللَّه، محمّد رسول اللَّه، آل محمّد خیر البریّه». «معبودى جز خدا نیست، محمّدصلى الله علیه وآله وسلم پیامبر خداست، آل محمّد عَلَيْهِ السَّلاَمُ بهترین مخلوقاتند».

صاحب این پرچم على عَلَيْهِ السَّلاَمُ مى باشد که پیشاپیش مردم است.

على عَلَيْهِ السَّلاَمُ فرمود: الحمد للَّه الّذی هدانا بک وشرّفکوشرّفنا بک. حمد و سپاس خدایى را که ما را به وسیله تو هدایت فرمود و تو را شریف نموده و ما را به وسیله تو شریف نمود.

پیامبر صلى الله علیه وآله وسلم فرمود: أما علمت أنّ من أحبّنا وانتحل محبّتنا أسکنه اللَّه معنا. آیا نمى دانى کسى که ما را دوست بدارد و محبّت ما را بپذیرد خداوند او را در بهشت با ما ساکن مى نماید؟! آن گاه رسول خدا صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ این آیه را تلاوت فرمود: فی مَقْعَدِ صِدْقٍ عِنْدَ مَلیکٍ مُقْتَدِرٍ.

محبت به علی عَلَيْهِ السَّلاَمُ راز ماندگاری حجربن عدی

هر چند حجر را با صفات بسیاری مدح کرده اند از جمله آن صفات شجاعت حجر و آمر به معروف و ناهی از منکر بودن او می باشد، حجر کسی است که هیچ گاه زیر بار ظلم و باطل نرفت و همیشه

ص: 173

آزاد و آزاده زندگی کرد، اما مهم ترین ویژگی حجر و تنها ویژگی شخصیت او که باعث ماندگاری حجر و زنده بودن او بعد از گذشتن قرن ها از زمان شهادت او است محبت او به امیرالمومنین علی عَلَيْهِ السَّلاَمُ می باشد. وی در زمان حکومت تاریک بنی امیه که منکر همه جامعه اسلام را گرفته بود حتی لحظه ایهم تسلیم سیاست های شوم معاویه نشد و در زمانی که او را مجبور به لعن و سب حضرت علی عَلَيْهِ السَّلاَمُ کردند او شجاعانه از انجام این کار خبیث خودداری کرد.

آخرین عهد حجر با مولایش علی عَلَيْهِ السَّلاَمُ قطعه قطعه شدن در راه دوستی علی عَلَيْهِ السَّلاَمُ است زمانی که حضرت علی عَلَيْهِ السَّلاَمُ در محراب مسجدکوفه ضربه شمشیر می خورد با حضرت علی عَلَيْهِ السَّلاَمُ به خانه حضرت می رود امیر المومنین در آخرین لحظات عمر شریفش می فرمود: «ای گروه مردم بپرسید از من قبل از این که مرا از دست بدهید صدای گریه مردم بلند شد حجر ایستاد شعری را که در رثای امیر المؤمنین عَلَيْهِ السَّلاَمُ سروده بود را خواند امیرالمومنین عَلَيْهِ السَّلاَمُ چشمان خویش را باز کرد به او فرمود:«چگونه خواهی بود زمانی که از تو بخواهند که از من ابراز برائت کنی؟ در آن هنگام چه خواهی گفت؟» حجر شجاعانه گفت: والله یا أمیر المؤمنین لو قطعت بالسیف إربا إربا، واضرم لی النار و ألقیت فیها لآثرت ذلک على البراءة منک؛ به خدا سوگند ای امیرالمؤمنین عَلَيْهِ السَّلاَمُ اگر مرا با شمشیر تکه تکه کنند و مرا در آتش بیاندازند آن مصیبت را ترجیح می دهم از ابراز برائت نسبت به تو. در این هنگام امیرالمومنین عَلَيْهِ السَّلاَمُ فرمود: بر تمامی کارهای خیر موفق باشی ای حجر و خداوند به تو از طرف اهل بیت پیامبر بهترین جزا را بدهد» حجر به جرم دوستی و محبت به امیرالمومنین علی عَلَيْهِ السَّلاَمُ زندانی شد و به شام نزد معاویه تبعید شد. معاویه از او خواست که علی عَلَيْهِ السَّلاَمُ را سب کند، امّا حجر زیر بار نرفت و معاویه دستور داد آن ها را به روستای عذرى برده و بکشند. چون به روستاى عذرى رسیدند، حجر سؤال کرد: این روستا چیست؟ گفتند: عذرى. گفت: حمد و سپاس خداى را که من اول مسلمانى هستم که مرا با غل و زنجیر به روستایى مى آورند که سگ هاى آن در راه خدا عوعو کرده اند. پس هر یک از آن مردان خدا (حجر و دوازده تن از یارانش) را به یکى از أهل شام سپردند، تا آنان را به شهادت رسانند. حجر را به حمیر سپردند، او را براى کشتن آماده کرد، حجر فرمود: «مرا رخصت دهید تا دو رکعت نماز بخوانم»، پس وضو ساخت، و دو رکعت نماز خواند، نمازش به طول انجامید، به او گفته شد، آیا از ترس مرگ نمازت را طولانى کردى؟ چون از نماز فارغ شد، فرمود: «هیچ گاه وضو نگرفتم مگر این که نماز خواندم و هیچ گاه نمازى به مختصرى این نماز نخوانده ام، اگر

ص: 174

می خواستم بترسم آن گاه مى ترسیدم که شمشیر برهنه، کفن هاى آماده و قبر کنده شده را دیدم ...چون خواستند حجر را سر ببرند، گفت: «خداوندا! ما شکایت مى آوریم از امّت مان، اهل عراق بر ما شهادت دادند، و اهل شام ما را کشتند.(1)

مردن مرا آن طوری که دوست دارد می بیند چون ببینی مرا که دشمنان خود را از حوض کوثر دورمی کنم خوشحال خواهی شد، و چون ببینی که بر صراط می گذرم و عَلَم محمد صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ به دست من است و پیش حضرت رسول صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ می روم چنان مرا خواهی دید که مشعوف و مسرور می شوی.(1)

ب) حشر با اهل بیت عَلَيْهِ السَّلاَمُ در قیامت

امیرالمومنین عَلَيْهِ السَّلاَمُ فرمود: مَنْ اَحَبَّنا کانَ مَعنا یَوْمَ القیامَهِ وَ لَوْ اَنَّ رَجُلاً اَحَبَّ حَجَراً لَحَشَرَهُ اللهُ مَعَهُ؛ هرکه ما را دوست بدارد، در روز قیامت با ما خواهد بود و اگر کسی سنگی را دوست داشته باشد. خداوند او را با آن محشور خواهد کرد.(2) از امام صادق علیه السلام روایت شده که حضرت رسول صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ به امیرالمومنین علیه السلام فرمودند: یا علی تو و شیعیان تو از قبرها بیرون خواهید آمد و صورت های شما مانند ماه شب چهارده خواهد بود و جمیع شدت ها و غم ها از شما برطرف خواهد شد و در سایه عرش الهی خواهید بود، مردم خواهند ترسید و شما نخواهید ترسید و مردم اندهناک خواهند بود و شما مسرور خواهید بود و برای شما خوان نعمت های الهی می آورند و مردم مشغول به حساب و کتاب خواهند بود(3).

ت) بالاترین درجات بهشت

امیرالمومنین عَلَيْهِ السَّلاَمُ فرمودند: اهل بهشت به منازل شیعیان ما (در بالاترین درجات آن) نگاه می کنند همان طوری که انسان به ستاره ها می نگرد.(4)

ث) رسیدن به مقام شهید

امیرالمومنین عَلَيْهِ السَّلاَمُ فرموده اند: وَ الْمَیِّتُ مِنْ شیعتنا صّدیقٌ شهیدٌ؛ صَدَّقَ بِاَمْرِنا وَ اَحَبَّ فینا وَ اَبْغَضَ فینا یُریدُ بِذلِکَ اللهَ عّزَّوَجَلَّ؛ میّت شیعه ی ما صدّیق و شهید است چون که امر ما را تصدیق نموده و به خاطر ما دوستی و دشمنی نموده است و از این کار خود، خدای عزّوجلّ را اراده کرده است.(5)

ص: 176

ج) قبولی کارهای نیک

اگر انسان تمام کارهای نیک و اعمال خیر را انجام داده باشد و واجبات الهی را به جای آورد امّا از اهل بیت عَلَيْهِ السَّلاَمُ و ولایت و محبت آنان دور باشد، هیچ یک از اعمال و نیکی های او ثمره ای نخواهد داشت حضرت علی عَلَيْهِ السَّلاَمُ فرمودند: هر کس ما اهل بیت را دوست داشته باشد، ایمان او مفید بوده و اعمالش مورد پذیرش قرار خواهد گرفت، امّا اگر کسی محبت ما اهل بیت را در دل نداشته باشد از ایمان خویش بی بهره بوده و کارهای نیک و اعمال دینی او مقبول نخواهد بود، گرچه روزها روزه گرفته و شب ها به عبادت بپردازد.(1)

ح) وصول به زیباترین نیکی ها

امیرمؤمنان عَلَيْهِ السَّلاَمُ فرمودند: اَحْسَنُ الْحَسَناتِ حُبُّنا وَ اَسْوَءُ السَّیِّئاتِ بُغْضُنا؛ زیباترین نیکی ها دوستی ما و زشت ترین بدی ها مخالفت و دشمنی با ماست.(2)

خ) آمرزش گناهان

عشق و علاقه داشتن به این خاندان مطهر، باعث می شود که گناهان و پلیدی ها از ما دور شود. امام جعفر صادق عَلَيْهِ السَّلاَمُ می فرمایند: محبت اهل بیت گناهان را می ریزد چنان چه باد تند، برگ را از درختان می ریزد.

د) شفاعت گناه کاران

حضرت امام جعفر صادق عَلَيْهِ السَّلاَمُ می فرمایند: اذا کانَ یَوْمِ القیامه تشفع فی المذنبین من شیعتنا فاما المحسنون فقد نجاهُم الله؛ هنگامی که روز رستاخیز فرا رسد گناهکارانِ شیعیان را شفاعت می کنیم ولی نیکوکاران را خداوند نجات می دهد(3).

ص: 177

خلاصه این که اگر مردم در روز عاشورا این حقّ موّدت را ادا می کردند به اباعبدالله عَلَيْهِ السَّلاَمُ محبت می ورزیدند نه تنها این واقعه رخ نمی داد، بلکه از آثار و برکات دنیوی و آخروی آن نیز بهره می برند. ولی متاسفانه خسرالدنیا و الآخره شدند و هیچ بهره دنیوی و اخروی نبردند.

اهل بیت پیامبر عَلَيْهِ السَّلاَمُ صراط مستقیم هدایت و پایه های سعادت مسلمانان به شمار می روند. در عظمت آنان همین بس که خدای تعالی در قرآنش از ایشان یاد کرده و بر آنان سلام می فرستد. برای آگاهی بیشتر با این موضوع، به یک مناظره تاریخی می نگریم: روزی امام رضا عَلَيْهِ السَّلاَمُ در مجلس مأمون بود و گروهی از دانشمندان عراق و خراسان نیز حضور داشتند. مأمون رو به دانشمندان مجلس کرد و از آنان پرسید: مراد خداوند از برگزیدگان در آیه ثُمَّ أَوْرَثْنَا الْكِتَابَ الَّذِینَ اصْطَفَینَا مِنْ عِبَادِنَا؛ سپس این را به بندگان خود که آنان را برگزیده بودیم، به میراث دادیم، کیانند؟

دانش مندان حاضر گفتند: مقصود خدای تعالی، همه امّت اسلام است.آن گاه مأمون، این پرسش را از امام رضا عَلَيْهِ السَّلاَمُ پرسید، حضرت فرمود: من، گفته ی اینان را نمی گویم. منظور خداوند در این آیه، (عترت پاک) است و سپس آن را توضیح داد.آن گاه در آن مجلس درباره اهل بیت پیامبر صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ سخن به میان آمد و امام با بیان آیاتی از قرآن، در این باره به گونه ای گسترده بحث کرد.حضرت ضمن سخنان خود، آیه «إِنَّ اللهَ وَ مَلائِكَتَهُ یصَلُّونَ عَلَی النَّبِی...» را تلاوت کرد و در توضیح آن فرمود: گروهی خدمت پیامبر صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ شرف یاب شدند و عرض کردند: یا رسول الله! سلام بر شما را دانستیم، صلوات بر شما چگونه است؟ فرمود: «بگویید اللّهمّ صلّ علی محمّد و اله کما صلّیت علی ابراهیم و علی آل ابراهیم، انّک حمید مجید.» آنگاه امام رضا عَلَيْهِ السَّلاَمُ از حاضران پرسید: آیا میان شما و مردم در چگونگی این صلوات اختلافی هست؟ گفتند: نه. مأمون نیز گفت: این صلوات از چیزهایی است که، هیچ اختلافی در آن نیست و اجماع امّت بر آن است. سپس مأمون از امام رضا عَلَيْهِ السَّلاَمُ پرسید: آیا در قرآن راجع به «پیامبر»، چیزی روشن تر از آن چه فرمودید، وجود دارد؟ امام فرمود: «آری، به من بگویید خداوند از کلمه «یس» که در قرآن شریف آورده، چه کسی را قصد نموده است؟» دانشمندان گفتند: مقصود از این آیه، حضرت محمّد است و هیچ کس در آن شکّی ندارد. امام فرمود: «خداوند در این آیه به محمّد و خاندانش، فضیلتی بخشیده که هیچ کس به ژرفای آن فضیلت دست نمی یابد؛ مگر کسی که بیاندیشد».

ص: 178

سپس در تفسیر آیه فرمود: «خدای تعالی بر کسی سلام نکرده؛ مگر بر پیامبران و فرمود: سلام بر نوح، سلام بر ابراهیم، سلام بر موسی و هارون و نفرموده: سلام بر خاندان نوح، سلام بر خاندان ابراهیم، سلام بر خاندان موسی و هارون، ولی فرموده است: «سلام علی آل یس»، یعنی سلام بر خاندان محمّد.»

بدین ترتیب، امام رضا عَلَيْهِ السَّلاَمُ با استدلال به این آیه، نشان داد که اهل بیت پیامبر صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ، از چه مقام والایی در پیشگاه خداوند برخوردارند.

جان خودت سوگند! این کاری شگفت است. اگر محبّت تو صادقانه بود، از فرمانش اطاعت می کردی؛ زیرا کسی که دیگری را دوست دارد، از او پیروی می کند».

با توجه به شرط اول محبت که عبارت است از شناخت و آگاهی حقّ دیگری از اهل بیت روشن می شود و آن هم حق معرفت است یعنی بر ما لازم است نسبت به اهل بیت عَلَيْهِ السَّلاَمُ شناخت و آگاهی پیدا کنیم.

در ذیل آیه ی شریفه ی ما خَلَقْتُ الجِنَّ و الانْسَ اِلّا لِیَعْبُدون(1)، فیض کاشانی؛ روایتی از حضرت سیدالشهدا عَلَيْهِ السَّلاَمُ نقل می کند که حضرت به اصحاب خود فرمود: اَیُّها الناسُ اِنَّ اللهَ جَلَّ ذِکْرُهُ ما خَلَقَ الْعِبادُ اِلّا لِیَعْرِفُوه فَاِذا عَرَفُوه عَبَدوه فاذا عَبَدوهُ اِسْتَغْنَوْا عَنْ عِبادَه مِن سِواهُ؛ ای مردم! خدای متعال، انسان را برای معرفت رسیدن به معرفت خدا آفریده است که اثر معرفت، عبودیت و اثر عبودیت، استغنا از عبادت و توجه به غیر است.(2)

آن گاه از حضرت عَلَيْهِ السَّلاَمُ سؤال شد: آن معرفت الهی چیست که خلقت برای آن است و اگر انسان به این مقام معرفت نرسد، به مقام عبودیت راه پیدا نمی کند؟ حضرت فرمود: مَعْرِفَه اَهْلِ کُلِّ زَمانٍ اِمامَهُمْ الَّذی یَجِبُ عَلَیْهِمْ طاعَتُهُ.

اگر مردم هر زمان امام زمان خود را بشناسند، با این معرفت، به معرفت خدای متعال راه می یابند.

به تعبیر دیگر از طریق معرفت امام، معرفت الله تحقق پیدا می کند. لذا امام باقر عَلَيْهِ السَّلاَمُ می فرماید: إِنَّمَا یعْبُدُ اللَّهَ مَنْ یعْرِفُ اللَّهَ فَأَمَّا مَنْ لَا یعْرِفُ اللَّهَ فَإِنَّمَا یعْبُدُهُ هَكَذَا ضَلَالًا قُلْتُ جُعِلْتُ فِدَاكَ فَمَا مَعْرِفَةُ اللَّهِ قَالَ تَصْدِیقُ اللَّهِ عَزَّوَجَلَّ وَ تَصْدِیقُ رَسُولِهِ ص وَ مُوَالاةُ عَلِی عَلَيْهِ السَّلاَمُ وَ الِائْتِمَامُ بِهِ وَ بِأَئِمَّةِ الْهُدَى عَلَيْهِ السَّلاَمُ وَ الْبَرَاءَةُ إِلَى اللَّهِ عَزَّوَجَلَّ مِنْ عَدُوِّهِمْ هَكَذَا یعْرَفُ اللَّهُ عَزَّوَجَلَّ؛ ابى حمزه گوید: امام باقر عَلَيْهِ السَّلاَمُ به من فرمود: همانا كسى خدا را مى پرستد كه خدا را بشناسد ولى كسى كه خدا را نمى شناسد او را همین طور كه ملاحظه مى كنى به گمراهى مى پرستد، عرض كردم: قربانت، معرفت خدا چیست؟ فرمود: تصدیق خداى عزوجل و تصدیق رسول خدا صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ و دوستداران على عَلَيْهِ السَّلاَمُ و پیروى از او و از امامان بر حق و بیزارى جستن به خدا از دشمن آن ها، همچنین شناخته مى شود خداى عزوجل.(3)

2- مطالعه كلمات و سخنان آن بزرگواران؛ چرا كه فرمایش هاى آنان، درّهاى گران بهایى است، كه باید در جست و جوى آن ها بود. آیا ممكن است كسى نهج البلاغه را بخواند و بفهمد، ولى عاشق على عَلَيْهِ السَّلاَمُ نشود؟

3- تهذیب نفس و پرهیز از گناه، و نیز عمل به واجبات؛ چرا كه آدمى تا تزكیه و تهذیب نفس نكند نمى تواند با اولیاى مقرب الهى ارتباط برقرار كند.

نوریان مر نوریان را طالبند *** ناریان مر ناریان را جاذبند

4- آشنایى هر چه بیشتر با آن ها و مقامات معنوى و راه و روش آنان در زندگى فردى و اجتماعى.

5- تلاش پیوسته و مداوم نسبت به پیمودن راه آنان و پیروى از خطى كه براى بشریت ترسیم كرده اند و عمل به دستوراها،

6- همواره به یاد آنان بودن و در صورت امكان به زیارت آنان رفتن یا از دور زیارت نمودن و نام و ذكرشان را در دل، زبان، خانه و جامعه زنده نگه داشتن. البتّه گناهان در دور ساختن انسان از قرب به آنان بسیار مؤثّر است ولى با توبه و توسل مى توان آن را جبران كرد؟

7- دعا و الحاح به درگاه خداوند جهت القاى محبّت آنان در دل

آن در مسیر عبودیت ربوبی قرار می گیرد و بهشت رضوان و کمال را برای خود می سازد: العقل ما عبد به الرحمان و اکتسب به الجنان.(1)

عقل در وجود آدمی، چنان است که ظرفیت تمام و کمال یابی را دارا است. همه بشر جز شماری انسان های بیمار و ناقص، دارای عقل هستند. همین قوه در آدمی موجب تمیز و شناخت حق از باطل، خیر از شر و خوب از بد و مانند آن می شود. چنان که عقل، عامل گرایش به زیبایی ها و کمالات و گریز از زشتی ها و نواقص می باشد.

عقل در یک فرآیندی به کمال و تمامیت می رسد و در صورتی که به درستی از آن بهره گرفته نشود به سفاهت می انجامد و بی خردی جایگزین عقل و خرد می شود. به عبارت دیگر اگر از این قوه به درستی بهره گرفته شود، رشد و نموّ کرده و به اوج خود می رسد و تمام و کمال می یابد و اگر به درستی با آن برخورد نشود و برخلاف احکام عقلی عمل شود، چراغ عقل خاموش می شود و با پوشیده شدن و پرده افتادن، ناتوان از شناخت و تمیز و تشخیص می شود و درنهایت شخص دچار سفاهت مطلق می شود و سفیه و نابخرد می گردد.

از این رو در آیات و روایات بر به کارگیری عقل و عمل به احکام آن تأکید شده است؛ چرا که با این کار عقل، نورانیت بیشتر می یابد و شخص را به چنان بصیرتی می رساند که کشف الغطاء پس از مرگ برای او معنا و مفهومی ندارد، چرا که با نورانیت عقل خود، همه پرده های غفلت دنیوی را شکافته و حقایق امور را به دیدگان عقل نظاره نشسته است؛ بنابراین نیازی به کشف الغطا ندارد.

عقل یکی از ابزارهای شناخت حق تعالی بلکه هر چیز دیگر از جمله امام است، در پرتو نور عقل است که می توان خدا را شناخت و بندگی کرد. وقتی از معصوم علیه السلام سوال می شود که عقل چیست؟ می فرماید: العقل ما عبد به الرحمن و اکتسب به الجنان؛ عقل آن چیزی است که خداوند با آن عبادت می شود و بهشت با آن به دست می آید. تا شناخت نباشد عبادت هم نخواهد بود.

واژه ی «شر الدواب، بدترین جنبندگان» دو مرتبه در قرآن آمده است. یک جا که می فرماید: إنَّ شَرَّ الدَّوَابِ عِنْدَ اللَّهِ الصُّمُّ الْبُكْمُ الَّذينَ لا يَعْقِلُون؛ بدترین جنبندگان نزد خدا، افراد كر و لالی هستند كه اندیشه نمی كنند(2) و در آیه ی دیگر همین سوره می فرماید: إِنَّ شَرَّ الدَّوَابِ عِنْدَ اللَّهِ الَّذينَ كَفَرُوا فَهُمْ

ص: 183

لا يُؤْمِنُون؛به یقین، بدترین جنبندگان نزد خدا، كسانی هستند كه كافر شدند و ایمان نمی آورند.(1) خداوند در این دو آیه شریفه بدترین جنبندگان را معرفی می کند می فرماید عندالله نه عندالناس. فرض کنید که خداوند تمام موجودات عالم را یک جا جمع کرده می خواهد بدترین آن ها را معرفی کند. اگر این معرفی از طرف انسان باشد ممکن است در این معرفی اشتباهی صورت بگیرد چون احتمال خطا در آن وجود دارد ولی خداوند می فرماید عندالله که دیگر قطعاً هیچ اشتباهی در آن رخ نمی دهد حال می خواهد معرفی کند می فرماید بدترین جنبندگان نزد من خدا کسانی هستند که کر و لال هستند و اندیشه نمی کنند لایعقلون هستند و یا ایمان ندارند یعنی در قوه ی نظریه مشکل دارند. بنابراین استفاده ی درست نکردن از عقل انسان را به پایین ترین درجه تنزل می دهد. روز عاشورا لشکر عمر سعد جز همین دسته بودند لا یعقلونی که جز بدترین جنبدگان قرار گرفتند. بله کسی که دل به متاع قلیل دنیا ببندد و چشم بر تمام نعمت های بی پایان آخرت و بهشتی که خداوند در توصیفش می فرماید و جنّة عرضها السموات و الارض ببندد در بی عقل بودن او شکی نیست لذا چنین انسانی نه تنها به خود صدمه می زند، بلکه به اطرافیان خود نیز رحم نخواهد کرد و او را صدمه خواهد زد.

انسان وقتی مرتکب گناه می شود و هوا و هوس چون غبار بر روی عقل می نشیند قدرت تشخیص از انسان گرفته می شود چرا که هوا آفت عقل است چنان چه در روایت آمده: «آفة العقل الهوی؛ آفت خرد هوای نفس است».(2) این آفت و ضدیت باعث فساد عقل می گردد. «طاعة الهوی تفسد العقل؛ پیروی از هوس، عقل را تباه می سازد.»(3)

وقتی عقل ضعیف شود و رو به فساد و تباهی برود در اسارت هوای نفس قرار می گیرد. «کم من عقل اسیر تحت هوی امیر؛ چه بسا عقل که اسیر فرمانروایی هوس است» در این صورت یا درصدد رفع این غبار بر می خیزد و تلاش می کند که این غبار را از بین ببرد مثل پذیرفتن موعظه که تأثیر به سزایی در از بین بردن این غبار دارد چنان چه حضرت امیر عَلَيْهِ السَّلاَمُ می فرماید: المَواعِظُ صِقالُ النُّفُوسِ و جَلاءُ القُلُوبِ. اندرزها صیقل جان ها و جلاى دل هاست. یا این که قدمی در این جهت بر نمی دارد و غلظت غبار گناه زیاد می شود که در این صورت امیدی به روشن شدن عقل نیست، در این صورت هر چه

ص: 184

می بیند، تاریکی است قدرت تشخیص نخواهد داشت مثل انسانی که در تاریکی محض کسی را از دور ببیند او فقط احساس می کند شخصی دارد می آید امّا این که او کیست نمی داند چون تاریکی بر فضا غلبه کرده و قدرت تشخیص را از او می گیرد. کسی که این طور غبار هوا و هوس بر روی عقلش بنیشند قطعاً امام زمان عَلَيْهِ السَّلاَمُ خود را نخواهد شناخت. نقل است کسی خدمت عارف واصل، مرحوم حضرت آیت الله بهجت (ره) آمد و از ایشان پرسید چه کار کنیم که توفیق دیدن حضرت ولی عصر نصیبمان گردد؟ ایشان فرمودند دیدن ملاک نیست معرفت ملاک است خیلی ها امام حسین را در روز عاشورا دیدند ولی نشناختند. و این شناخت حاصل نمی شود، مگر به نور عقل.

البته خداوند راه های دیگری را بر زدودن غبار هوا و هوس از عقل معرفی می کند مثل ابتلائاتی که بندگان را دچار آن می کند اصولاً یكى از رازهاى حوادث تلخ و مصایب و مشكلاتى كه براى انسان پیش مى آید، از دیدگاه اسلام، پاك سازى آینه عقل و بیدار كردن افرادى است كه زمینه بیدارى دارند. در سوره سجده، در مورد رنج ها و دردها و سختى هاى زندگى مى خوانیم: وَ لَنُذِیقَنَّهُم مِّنَ الْعَذَابِ الْأَدْنَى دُونَ الْعَذَابِ الْأَكْبَرِ لَعَلَّهُمْ یرْجِعُونَو حتما به آنان از عذاب نزدیك تر مى چشانیم پیش از عذاب بزرگ تر؛ شاید كه باز گردند».(1)

مقصود از «عذاب نزدیك تر» مصایب و رنج هایى است كه انسان در این جهان به آنها مبتلا مى شود، و مقصود از «عذاب بزرگ تر» عذاب آخرت و كیفر مجرمان در جهان پس از مرگ است.

بلا براى كسانى كه زنده اند ولى در خواب، براى كسانى كه عقل دارند ولى در حجاب، و بالاخره براى كسانى كه جوهر عقلشان، را زنگار هوس به كلى فاسد نكرده است، بانگ بیدار باش الهى و تازیانه تأدیب ربوبى است. امیر المؤمنین على عَلَيْهِ السَّلاَمُ در حدیثى مى فرماید: إذا رَأیتَ اللّهَ سُبحانَهُ یتابِعُ عَلَیكَ البَلاءَ فَقَد أیقَظَكَ؛ وقتى كه مى بینى خداوند سبحان پى در پى بر تو بلا مى فرستد، بدان كه تو را بیدار كرده است.(2)

یعنى بلاها و رنج هاى زندگى بانگ هاى بیدار باش الهى است و شلّاق هایى براى تأدیب و تنبّه و تذكّر مجرمان است كه پى درپى بر آنان نواخته مى شود.

ص: 185

در حدیثى دیگر از امام صادق عَلَيْهِ السَّلاَمُ نقل شده است كه فرمود: إذا أرادَ اللّهُ تعالى بِعَبدٍ خَیراً فَأذْنَبَ ذَنبَا تَبِعَهُ بِنِقمَةٍ و یذَكِّرُهُ الإسْتِغفارَ.(1) هنگامى كه خداوند، خیر بنده اى را بخواهد، پس از گناه او را مبتلا به بلایى مى كند تا به یاد استغفار و توبه بیفتد.(2)

2- ابزار قلب

یکی دیگر از ابزار معرفت، قلب است. قلب کانون معرفت است. خداوند متعال یکی از دلایل جهنمی شدن مجرمان را عدم معرفت قلبی معرفی می کندوَ لَقَدْ ذَرَأْنا لِجَهَنَّمَ كَثيراً مِنَ الْجِنِّ وَ الْإِنْسِ لَهُمْ قُلُوبٌ لا يَفْقَهُونَ بِها وَ لَهُمْ أَعْيُنٌ لا يُبْصِرُونَ بِها وَ لَهُمْ آذانٌ لا يَسْمَعُونَ بِها؛ به يقين، گروه بسيارى از جن و انس را براى دوزخ آفريديم؛ آن ها دل ها [عقل ها] يى دارند كه با آن (انديشه نمى كنند، و) نمى فهمند؛ و چشمانى كه با آن نمى بينند؛ و گوش هايى كه با آن نمى شنوند؛ آن ها هم چون چهارپايانند؛ بلكه گمراه تر! اينان همان غافلانند (چرا كه با داشتن همه گونه امكانات هدايت، باز هم گمراهند.(3)

گناه باعث سیاهی قلب در نتیجه قساوت و سنگدلی می شود به جایی می رسد که سخن حق در او اثر نمی گذارد. روز عاشورا حضرت اباعبدالله الحسین عَلَيْهِ السَّلاَمُ بارها لشکر عمر سعد را مورد خطاب قرار داد و آنها را نصیحت کرد ولی هیچ تأثیری در آن ها نداشت بعد حضرت می فرماید می دانید که چرا سخنان من در شما تأثیری ندارد؟ چون ملئت بطونکم من الحرام فطبع علی قلوبکم آن قدر شکم هایتان از حرام پر شده که منجر به مهر شدن دل هایتان شده است. حضرت چه قدر زیبا و با لطافت این جمله را بیان فرمود. همان طور که می دانیم در ادبیات عرب مجهول آوردن فعل گاه به خاطر تعظیم فاعل است و گاه به خاطر تحقیر فاعل از یک سو لشکریان عمر سعد را تحقیر کرد فرمود ملئت یعنی پر شده حال آن که خودشان پر کردند لذا به خاطر این کار حضرت آن ها را تحقیر کرد و از طرفی مهر کننده ی قلب که خداوند است را هم مجهول آورد یعنی خداوند آن قدر بزرگ است که شما حتی دیگر لیاقت شنیدن نام خدا را هم ندارید. تعبیری که خداوند برای این گونه دل ها کرده این

ص: 186

است که از سنگ ممکن است چشمه آب بجوشد ولی این ها آن قدر سنگ دل می شوند هیچ چیزی از دل شان بر نمی آید.

تأثیر گناه بر قلب آن قدر زیاد است که نه تنها مانع معرفت انسان می شود بلکه یا آن را وارونه جلوه می دهد، و یا معرفتی را هم که از قبل داشت را نیز از دست می دهد. در صورت اول قرآن كریم جریان امّت هاى پیشین را یادآور مى شود، زمانى كه به مخالفت با پیامبران برخاستند و خداوند آنان را با رنج و ناراحتى روبرو ساخت و با شدت تنبیه و مجازات كرد، شاید متنبّه شده و در مقابل حق، خاضع و فروتن گردند؛ امّا چنین نشد.

قرآن در مورد قوم عاد و ثمود مى فرماید: وَ زَيَّنَ لَهُمُ الشَّيْطانُ أَعْمالَهُمْ ؛شیطان كارهایشان را در نظرشان بیاراست.(1)

اما در صورت دوم یعنی اگر معرفتی هم داشته باشد ممکن است بر اثر گناه آن را از دست بدهد. خداوند در قرآن یکی از آفاتی که كافران، منافقان و فاسقان به آن ابتلا پیدا مى كنند، را آفت نسیان و فراموشى معرفی می کند، در این رابطه چند آیه وجود دارد از جمله: اسْتَحْوَذَ عَلَيْهِمُ الشَّيْطانُ فَأَنْساهُمْ ذِكْرَ اللَّه؛ شیطان بر آنان چیره شده و خدا را از یادشان برده است.(2) در این آیه سخن از غلبه و چیرگى شیطان بر دروغ گویان منافق است كه از تبعات این چیرگى، نسیان و فراموش كردن یاد خداست. تسلط شیطان درصورت پذیرفتن ولایت او، پیروى كردن از فرمان هایش و انجام گناه حاصل مى شود.

حضرت امیر عَلَيْهِ السَّلاَمُ درباره آغاز وقوع فتنه ها مى فرماید: «انما بدؤ وقع الفتن اهواء تتبع و احكام تبتدع یخالف فیها كتاب اللّه؛ همانا آغاز واقع شدن فتنه ها، هواهایى است كه پیروى مى شود و احكام بدعتى است كه گذاشته مى شود و در آن ها با كتاب خدا مخالفت مى گردد»؛ سپس در ادامه مى فرماید: فهنا لك استحوذ الشیطان على اولیائه؛ پس در این هنگام است كه شیطانبر دوستانش چیره مى شود».(3) امام حسین عَلَيْهِ السَّلاَمُ نیز در مقابل صفوف لشكریان دشمن در سخنانی خطاب به آنان فرمود: لقد استحوذ علیكم الشیطان فانساكم ذكراللّه؛ به تحقیق شیطان بر شما چیره شده و خدا را از یادتان برده است».(4)

ص: 187

خداوند برای قلب در قرآن حالاتی ذکر کرده است که این حالات یا زیر مجموعه قلب سلیم قرار می گیرند و یا قلب مریض. زیر مجموعه ی قلب سلیم عبارت است از:

ایمان: قالُوا آمَنَّا بِأَفْواهِهِمْ وَ لَمْ تُؤْمِنْ قُلُوبُهُمْ ؛ با زبان خود گفتند ایمان آوردیم و حال آن که دل هایشان ایمان نیاورده بود.(1)

اطمینان و آرامش: هُوَ الَّذي أَنْزَلَ السَّكينَةَ في قُلُوبِ الْمُؤْمِنين؛ در دل های مؤمنان آرامش را فرو فرستاد.(2)

خشوع و خضوع: أَ لَمْ يَأْنِ لِلَّذينَ آمَنُوا أَنْ تَخْشَعَ قُلُوبُهُمْ لِذِكْرِ اللَّه؛ آیا برای کسانی که ایمان آورده اند هنگام آن نرسیده که دل هایشان نرم [و فروتن] گردد.(3)

قلب انسان تنها زمانی که با خدا پیوند خورده باشد بهره از فضایل دارد و آرامش پیدا می کند چنان چه خداوند می فرماید: الَّذينَ آمَنُوا وَ تَطْمَئِنُ قُلُوبُهُمْ بِذِكْرِ اللَّهِ أَلا بِذِكْرِ اللَّهِ تَطْمَئِنُ الْقُلُوب؛ آنها كسانی هستندكه ایمان آورده اند- و دل شان به یاد خدا مطمئن (و آرام) است؛ آگاه باشید، تنها (با یاد خدا دل، آرامش) می گیرد.(4)

اما به راستی چگونه دل با یاد خدا آرام می گیرد؟

همیشه اضطراب و نگرانی یکی از بزرگ ترین بلاهای زندگی انسان ها بوده و هست و آرامش همواره یکی از گم شده های مهم بشر بوده و به هر دری می زند تا آن را بیابد.

3- ابزار دیدن

همان طور که در آیه ی شریفه ی 179 سوره اعراف آمده یکی از دلایل جهنّمی شدن اکثر جنّیان و انسان ها نداشتن بصیرت است. مراد از دیدن در این آیه شریفه، نه دیدن به چشم سر بلکه، دیدن به چشم دل است.

ص: 188

بصیرت در لغت به معنای بینایی، دانایی، زیرکی، عقل، شاهد و حجت است. راغب اصفهانی می گوید: بصر، به معنی عضو بینایی و نیرویی که در آن است، گفته می شود. نیروی ادراک کننده ی قلب را «بصیرت» و بصر گفته اند و به عضو بینایی کمتر بصیرت گفته می شود. و در صورت اول که دیدن با عضو بینایی است «ابصرت» می گویند و در صورت دوم «ابصرته».

بی گمان میان «بصر» که تأمین کننده ی نور ظاهری و «بصیرت» که آورنده ی نور باطنی است، تفاوت های زیادی است؛ زیرا نور ظاهری تنها با بینایی انسان سر و کار دارد و تمام انوار ظاهری (آفتاب، ماه، چراغ و غیره) نیز برای یاری دادن به بینایی انسان هستند و کار دیگری انجام نمی دهند. امّا انسان با نور باطنی و بصیرت می تواند حقایق و بواطن اشیا را ببیند و از واقعیت های آن ها آگاه شود.

انسان دارای دو ساحت و جنبه است: یکی، جنبه ی ظاهری و ملکی و دیگری، جنبه ی باطنی و ملکوتی؛ لذا خداوند برای دیدن ظاهر «بصر و چشم» را داده و برای دیدن باطن و شهود ملکوت، قوه و نوری به نام «بصیرت» داده است. تا آن نور از قوه به فعلیت نرسد، رؤیت باطن و شهود ملکوت میسّر نخواهد شد.

مفسران سه معنا برای واژه بصیرت در قرآن برشمرده اند:

1. یقین و اطمینان: أَدْعُوا إِلَی اللَّهِ عَلَی بَصِیرَةٍ(1) پیامبر صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ در این آیه، اعلان می دارد که با یقین و اطمینان و از روی بصیرت کامل و معرفتی که حق و باطل را از هم جدا می سازد، به خدا دعوت می کند.

2. شاهد: بَلِ الْإِنسَانُ عَلَی نَفْسِهِ بَصِیرَةٌ(2)در تفسیر این آیه، دو احتمال وجود دارد. یکی این که انسان خود شاهد اعمال خویش است که در این صورت تای در بصیرت برای مبالغه خواهد بود. دیگر آن که این آیه معنایی مشابه آیه ی 24 سوره ی نور دارد و به این صورت که شاهدانی از انسان مانند اعضاء و جوارحش بر اعمال او نظارت دارند.

3. دلایل روشن: قَدْ جَاءَکم بَصَائِرُ مِن رَبِّکمْ (انعام: 104) و نیز (اعراف: 203؛ اسراء: 102 و جاثیه: 20) بیش تر مفسران، بصایر جمع بصیرت را به معنای حجج و بینات دانسته اند که باعث شناخت

ص: 189

هدایت از ظلالت و ایمان از کفر یا موجب علم و آگاهی می شود. از آن جهت به نشانه و دلایل روشن و قاطع الهی بصایر گفته اند که موجب بینایی قلب و درک حقایق به وسیله ی آن می شود.(1)

4- ابزار شنیدن

یکی دیگر از ابزار معرفت، شنیدن است. اگر خللی در این ابزار پیدا شود قطعاً معرفت و شناخت با مشکل مواجه خواهد بود. این ابزار آن قدر مهم است که خداوند در قرآن سمع را هم وسیله و ابزار علم معرفی و هم مسؤولیت متوجه این عضو می کند و می فرماید: وَ لا تَقْفُ ما لَيْسَ لَكَ بِهِ عِلْمٌ إِنَّ السَّمْعَ وَ الْبَصَرَ وَ الْفُؤادَ كُلُّ أُولئِكَ كانَ عَنْهُ مَسْؤُلا؛ از آن چه به آن علم و آگاهی نداری پیروی مکن چرا که گوش و چشم و دل همه مسؤولند(2).

و یا در جای دیگر می فرماید: وَ اللَّهُ أَخْرَجَكُمْ مِنْ بُطُونِ أُمَّهاتِكُمْ لا تَعْلَمُونَ شَيْئاً وَ جَعَلَ لَكُمُ السَّمْعَ وَ الْأَبْصارَ وَ الْأَفْئِدَةَ لَعَلَّكُمْ تَشْكُرُون؛ و خداوند شما را از شکم مادرانتان خارج نمود در حالی که هیچ چیز نمی دانستید؛ و برای شما، گوش و چشم و عقل قرار داد، تا شکر نعمت او را به جا آورید.(3) در این آیه شریفه رشد و تکامل علمی بشر را در مدیون داشتن گوش، چشم و قلب می داند.

فردای قیامت مجرمان به این حقیقت اعتراف می کنند که اگر از این ابزار بدرستی استفاده می کردند فرجام آنان آتش جهنم نبود و جزء رستگاران بودند؛ «وَ قالُوا لَوْ كُنَّا نَسْمَعُ أَوْ نَعْقِلُ ما كُنَّا في أَصْحابِ السَّعير؛ اگر ما گوش شنوا داشتیم و تعقل می کردیم در میان دوزخیان نبودیم.(4) و کسانی که در این دنیا گوش شنوا داشتند و حق را پذیرفتند اهل نجات هستند إِنَّما یسْتَجیبُ الَّذینَ یسْمَعُونَ وَ الْمَوْتى یبْعَثُهُمُ اللَّهُ ثُمَّ إِلَیهِ یرْجَعُون».(5)

انسان به حواس متعدد بیرونی و درونی مجهز شده است و از طریق هر یك با گوشه ای از جهان محسوس آشنا می شود. دیدنی ها را به وسیله چشم، شنیدنی ها را از طریق گوش، چشیدنی ها را از راه ذایقه، بوییدنی ها را به وسیله ی شامه، زبری و نرمی و سردی و گرمی را از طریق لامسه به دست

ص: 190

می آورد. افزون بر این، احساسات درونی مانند رنج و شادی، به وسیله ی حواس درونی درک می شود.

خداوند انسان را با ابزار های معرفتی آفرید، تا به وسیله آن حقّ و باطل، چشیدنی ها و بوییدنی ها، رنگ ها و جنس ها را بشناسد.(1)

در بین ابزارهای حسی نقش گوش و چشم از همه مهم تر است، زیرا انسان مسایل حسی را نوعاً از طریق گوش و چشم درك می كند. از این رو حضرت امیر عَلَيْهِ السَّلاَمُ بر این دو حس بیش تر از سایر حواس تكیه دارد و ابزار شنوایی را مقدم بر ابزار بینایی ذكر می كند. «خداوند برای شما گوش هایی قرار داد، تا شنیدنی های مهم را به ذهن بسپارید و نیز چشم ها قرار داد، تا پرده از شناخت دیدنی ها بردارد».(2)

امام علی عَلَيْهِ السَّلاَمُ درباره حواس گوناگون انسان می فرماید: اِنَّ مَحَلَّ الإیمانِ الجِنانُ وَسَبِیلَهُ الاُذْنانِ؛ جایگاه ایمان، دل است و راه آن، گوش ها است.(3) از سوی دیگر در مورد چشم فرمود: «العَینُ رائِدُ القَلبِ.(4) چشم، رسول و خبرنگار دل است. امام عَلَيْهِ السَّلاَمُ از گوش، به عنوان راه ایمان و از چشم، به عنوان خبرنگار دل یاد می كند.

امام علی عَلَيْهِ السَّلاَمُ به گوش و چشم، به عنوان دو حسّ اصلی از ابزارهای شناخت و ارتباط با جهان خارج اشاره می كند و این، به دلیل اهمیت بسیار زیاد این دو در ادراك حسّی است.

در قرآن 19 بار واژه ی (سمع) و (بصر) به كار برده است كه در 17 مورد آن واژه ی گوش بر چشم مقدم شمرده شده است، به گونه ایی كه ابتدا از گوش و سپس از چشم بحث گردیده است.

در نهج البلاغه نیز در 27 مورد به واژه ی گوش و در هشت مورد به واژه ی چشم اشاره کرده كه این خود، نشانه اهمیت و ارزش این دو ابزار حسی است. نكته بسیار مهم در این زمینه تقدم گوش بر چشم در نهج البلاغه است كه این موضوع در قرآن كریم نیز صدق می كند.

ص: 191

سیدالشهدا عَلَيْهِ السَّلاَمُ در دعای عرفه، می فرماید: «مرا از تمام اعضاء و جوارحم بهره مند ساز و گوش و چشم مرا وارث من قرار بده. یعنی مرا تا وقت مرگ، از ناشنوایی و كوری و نقص عضو، مصون و محفوظ بدار. در این دعا امام گوش را بر چشم مقدم داشته اند.(1)

در شناخت اهمیّت این ابزار همین بس که در آیات و روایات، سمع مقدّم بر بصر آمده است.

دلیل تقدّم گوش بر چشم در قرآن و نهج البلاغه

واقعیت این است كه هر دو حسِّ شنوایی و بینایی، از ابزارهای شناخت و مجاری اولیه ادراك هستند كه انسان به وسیله آن ها می تواند با جهان خارج ارتباط برقرار كند، امور ادراكی را دریابد و اشیاء را از هم تمییز داده و با آن ها آشنا شود. با توجه به آیات قرآن كریم، می توان به این نتیجه رسید كه آوردن لفظ شنوایی قبل از بینایی در قرآن و نهج البلاغه، حالت یك قاعده دارد. در ذیل به برخی از دلایل تقدّم گوش بر چشم اشاره می کنیم:

الف- تقدّم فعّال شدن حسّ شنوایی بر بینایی در دوران جنینی

در ماه پنچم بارداری جنین می تواند اصوات شدید را شنیده و واكنش نشان دهد. برخی تحقیقات (13). بیان گر این است كه آموزش های غیر مستقیم جنین در دوران بارداری كه در برخی تجارب از هفته سی و چهارم بارداری آغاز شده شامل داستان گفتن برای جنین و پخش موسیقی به ویژه برای تحریك قوه ی تشخیص انواع صدا در او، می تواند به رشد فیزیكی و روانی كودك كمك كند. دانشمندان با ارسال فركانس های صوتی به سوی یك زن باردار در آخرین روزهای دوران بارداری مشاهده كردند كه جنین، با انجام حركاتی به این اصوات پاسخ می دهد. این در صورتی است كه جنین تا قبل از تولد، قادر به دیدن نیست، اما نخستین صدایی كه گوش هایش را نوازش می دهد، صدای قلب مادر است.

ص: 192

خدای متعال می فرماید:... جَعَلَ لَكُمُ السَّمْعَ وَ الْأَبْصارَ وَ الْأَفْئِدَةَ...(1) به ایشان (قدرت) شنوایی، بینایی، لامسه، فهمیدن را بخشید. إِنَّا خَلَقْنَا الْإِنسَانَ مِن نُّطْفَةٍ أَمْشَاجٍ نَّبْتَلِیهِ فَجَعَلْنَاهُ سَمِیعًا بَصِیرًا؛. ما انسان را از نطفه مخلوط خلق كردیم و او را شنوا و بینا ساختیم.(2)

این آیه به ترتیب به زمان ایجاد حس های شنیدن و دیدن و لامسه، اشاره دارد. شگفت انگیز این كه این جمله بندی از جهت تقویم تكامل جنینی، كاملاً صحیح است. در جنین، ابتدا گوش داخلی اولیه ظاهر می شود، بعد چشم و مغز.

ب- كاركرد حسّ شنوایی بلافاصله پس از تولّد

حسّ شنوایی از جمله حواسی است كه بلافاصله پس از تولّد، شروع به كار می كند، زیرا نوزاد به محض تولد، می تواند صداها را بشنود. بدین صورت كه، نوزاد در هنگام تولد، با شنیدن صدای شدید پلك زده و حركت می كند و شروع به گریه می نماید.

این در حالی است كه جنین برای دیدن اشیاء به طور واضح نیاز به زمان دارد. حسّاسیت شبكه چشم انسان در مقابل نور به هنگام تولد، ضعیف است.رشد ساختمان شبكه ی چشم، تقریباً در پایان شش ماه اول تولد كامل می شود، به گونه ای كه نوزاد در شش ماه دوم زندگی به وضوح قادر به دیدن اشیاء است.

ج. كاركرد حسّ شنوایی در همه حال

حسّ شنوایی همیشه و در همه حال می تواند وظیفه خود را بدون حتی اندكی توقف انجام دهد، در حالی كه این امر در مورد بینایی صادق نیست و این موضوع مثلاً در تاریكی و خواب روشن می شود، زیرا آخرین حسی كه در هنگام خواب حسّاسیت خود را از دست می دهد، حس شنوایی است.

خدای متعال در داستان اصحاب كهف، در بیان خواب چند صد ساله آنان می فرماید: «پس ما گوش آنان را در غار تا چند سالی، پرده ی بی هوشی زدیم. چه این كه انسان وقتی می خوابد، ممكن است با كوچك ترین صدا از خواب بیدار شود.

ص: 193

گوش، توانایی شنوایی در خواب و حتی در بیهوشی دارد. پیرمرد جراح معروفی كه مهارت علمی داشت، متوجّه شد مورد نفرت كسانی است كه آنان را عمل جراحی کرده بود. پس از پژوهش های روانی معلوم شد جراح در حین عمل در حالی كه بیمارش بیهوش بوده، طبق عادت همیشگی خود آنان را توهین و تحقیر می كرده و دشنام می داده است.

اهمیّت بیش ترگوش در ادراك حس و یادگیری نسبت به چشم

با توجه به این که یادگیری زبان و تحصیل علوم در صورت از دست دادن چشم برای انسان امكان پذیر است، امّا اگر شنوایی را از دست بدهد، یادگیری زبان و تحصیل دانش برای او مشكل خواهد بود. قرآن كریم گوش را به تنهایی در كنار عقل ذكر می كند، تا بفهماند میان گوش و عقل رابطه محكمی وجود دارد.

«می گویند اگر ما سخن انبیا را می شنیدیم، یا به دستور عقل رفتار می كردیم امروز از دوزخیان نبودیم».

امام علی عَلَيْهِ السَّلاَمُ می فرماید: «اگر در سخن گفتن كسی بر او (یكی از یاران خود) غلبه می كرد، در خاموشی هیچ كس نمی توانست بر او چیره شود. نسبت به شنیدن سخن دیگری، حریص تر بود، تا این كه خود سخن بگوید». این نكته ی بسیار مهم است كه شخص به شنیدن از دیگران، بیش تر از گفتن علاقمند باشد و این ارزش قائل شدن به شنیدن و اهمیت و برتری سیستم شنوایی بر سخن گفتن و تكلّم است.

امام علی عَلَيْهِ السَّلاَمُ در بخشی از نامه خود خطاب به معاویه می فرماید: بدان كه به تحقیق، اسلام ما را همه شنیده اند و در عصر جاهلیت، شرف و عزّت ما را همه دانند.

به شمار می آید که متاسفانه خیلی ها نتوانستند سربلند از این آزمون بیرون آیند. ولایت اهل بیت عَلَيْهِ السَّلاَمُ تبلور توحید است لذا در زیارت جامعه ی کبیره امام هادی عَلَيْهِ السَّلاَمُ می فرماید: و من جحدکم کافر و من حاربکم مشرک؛ کسی که شما را انکار کند کافر و کسی که با شما به جنگ برخیزد مشرک است. اما چگونه ولایت تبلور توحید است؟

مفسر کبیر قرآن و بزرگ اسلام شناس دوران حضرت علامه طباطبایی(ره) صاحب تفسیر المیزان، در کتاب شیعه در اسلام فرموده اند: «توحید بدون اعتراف به امام و ولی درست نیست. و دلیل این ادعا را این گونه بیان فرموده اند: «چون توحید اعتراف به ذات موصوف به صفات حمیده مانند عالم و قادر است و از جمله صفات حمیده که جزو توحید است، این است که خداوند دارای اولیاء است.(1)

روایت شده زمانی که حضرت علی ابن موسی الرضا عَلَيْهِ السَّلاَمُ، به اجبار مأمون ملعون، از مدینه به استقبال شهادت می رفت و عازم مرو بود؛ در شهر نیشابور که عده زیادی به استقبال آن حضرت آمده بودند، به خواست مردم توقف کوتاهی نمود، و برای هدایت مردم به سمت توحید و اهراز غاصبانه بودن حکومت عباسیان و این که حکومت و خلافت، فقط حقّ دوازده امام بر حقّ شیعه است، حدیث مشهوری بنام سلسله الذّهب بیان فرمودند.

این حدیث، از جمله احادیث قدسی است که به قول دانش مندان علوم اسلامی و متخصّصین علم حدیث، راویان آن طلایی است و حدیثی محکم تر از این حدیث در عالم حدیث وجود ندارد.

خداوند، پذیرش ولایت را بر ما فرض و واجب کرده است. عدم پذیرش ولایت،یعنی ادا نکردن حقّ خدا، لذا ولایت پذیری، معیار حقّ و باطل است. آن هم ولایت پذیری مطلق، نه مشروط، هر جا که احساس خطر کرد، سر باز زند. در واقعه ی کربلا، عدّه ای از مردم به حمایت از کلام و راه امام حسین عَلَيْهِ السَّلاَمُ برخاستند و تا آخرین لحظه در حمایت از ایشان عمل کردند. دسته ی دیگر نیز موضع روشنی در مخالفت و جدال با حقّانیت امام داشتند و باطل را کمک کردند. دسته ی دیگری نیز بودند که هیچ یک از دو طرف را یاری نکردند و بی تفاوت بودند، اما در این جریان رفتار افرادی قابل تأمّل است که نسبت به حمایت و همراهی از امام و پیشوای خود تا زمانی تعهد بستند که منافع و جانشان به خطر نیفتد.

ص: 195

ولایت آن قدر مهمّ است که خداوند آن را اساس اسلام معرفی می کند. چنان چه امام محمدباقر عَلَيْهِ السَّلاَمُ می فرماید: بُنِیَ الْاِسْلامُ عَلَی خَمْس دَعائِمَ: اَلْوِلایَةُ وَ الصَّلاةُ وَ الزَّکاةُ وَ صَومُ شَهرِ رَمَضانَ وَ الحَجُّ؛ اسلام بر پنج پایه بنا شده است؛ ولایت، نماز، زکات، روزه ی ماه رمضان و حجّ».(1) امیرالمؤمنین عَلَيْهِ السَّلاَمُ اولیاء ی الهی را نگهبانان دین معرفی می کند می فرماید: حُدُودُ الفَرائِضِ الَّتی فَرَضَهَا اللهُ عَلَی خَلْقِهِ هِیَ خَمْسَةٌ مِنْ کِبارِ الْفَرائِضِ: اَلصَّلاةُ وَالزَّکاةُ وَالْحَجُّ وَالصَّوْمُ وَالْوَلایَةُ الْحافِظَةُ لِهذِهِ الْفَرائِضِ الْأرْبَعَةِ حدود واجباتی که خداوند آن ها را به بندگانش واجب کرده است، پنج چیز از بزرگترین فرایض است؛ نماز، زکات، حجّ، روزه و ولایت که نگاه دارنده این چهار فریضه است».(2)در اهمیّت ولایت، همین بس که خداوند سوره ی حمد را با رحمت خود شروع می کند بعد می فرماید الحمدلله رب العالمین. رب یعنی تربیة الشی آناً فآناً. یعنی مربی ما لحظه ای از تربیت متربی خود غافل نباشد و دائما در حال پرورش آن است آن هم ربّ عالمین که رحمتش تمام اشیاء ی عالم را فرا گرفته است. در ادامه می فرماید الرّحمن الرّحیم. خداوندی که رحمن است و رحیم، رب عالمین است و دوباره رحمت خویش را به رخ می کشد، چه می شود که آخر این سوره می فرماید: غیر المعضوب علیهم و الضالّین؟ چه طور خدایی به این مهربانی و اوصاف غضب می کند؟ به راستی این مغضوبین چه کسانی هستند؟ وچه کاری انجام می دهند که خداوند با این همه رحمت بر آنان غضب می کند؟ جواب آن را امام هادی عَلَيْهِ السَّلاَمُ در زیارت جامعه داده است. آن جا که می فرماید «و علی من جحد ولایتکم غضب الرحمن» یعنی همان خدایی که رحمن است، عدّه ای مغضوب او واقع می شوند و آنان کسانی نیستند مگر منکران ولایت.

یکی از شاخصه های مهمّ ولایت پذیری، اطاعت بی چون وچرا از ولیّ خداست. اطاعتی مخلصانه و از روی آگاهی و بر اساس حبّ به ولایت؛ همان گونه که خداوند در مورد افرادی که ولایت رسول گرامی اسلام صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ را می پذیرند، چنین می فرماید: فَلا وَ رَبِّكَ لا یؤْمِنُونَ حَتَّى یحَكِّمُوكَ فیما شَجَرَ بَینَهُمْ ثُمَّ لا یجِدُوا فی أَنْفُسِهِمْ حَرَجاً مِمَّا قَضَیتَ وَ یسَلِّمُوا تَسْلیماً.(3)

ص: 196

به پروردگارت سوگند! که ایمان نمی آورد مگر آن که تو را درباره ی آن چه میانشان مایه ی اختلاف است، داور قرار دهد سپس در دل هایشان از حکمی که کرده ای (اندکی) احساس ناراحتی نکند و کاملاً سر تسلیم فرود آورد.

حضرت علی عَلَيْهِ السَّلاَمُ افراد ولایت مدار را این گونه نصیحت می کند:

به اهل بیت عَلَيْهِ السَّلاَمُ پیامبرتان نگاه کنید و به آن سو که می روند، پی آن ها را بگیرید؛ ... اگر ایستاده اند، بایستید و اگر برخاسته اند، شما نیز برخیزید. از آنان پیشی نگیرید، که گمراه می شوید و از آنان بازپس نمانید، که هلاک می شوید.(1)

آن ها که ادّعا می کنند خداوند را دوست دارند و به ولایت وسرپرستی او علاقه دارند، باید از فرستاده ی او پیروی کنند تا مورد محبّت الهی قرار گیرند.(2) البتّه برای رسیدن به مقام اطاعت باید از قدرت ایمان کمک گرفت و دل را در چشمه سار معرفت، از رذایل شست و شو داد.

نمونه ی زیبای اطاعت پذیری بی کم وکاست، اطاعت غلام امام صادق عَلَيْهِ السَّلاَمُ است، که به امر مولایش تنور را روشن کرد و در حالی که آتش از درون تنور شعله می کشید، به درون آن رفت و سالم بیرون آمد.(3) چنین افرادی هستند، که امام به وجودشان در جمع پیروان خود می نازد.

نمونه ی دیگر، اویس قرنی است که هم اهل مناجات و هم اهل جهاد بود. او در جنگ صفّین که اوج شبهه افکنی در تعیین مصداق حق بود، با امیرالمؤمنین عَلَيْهِ السَّلاَمُ تجدید بیعت نمود، تا جان را در راه مولای خویش قربانی کند. آن گاه در رکاب امام خویش جنگید تا به شهادت رسید.

یکی از انگیزه های اطاعت نکردن از اولیای الهی، دنیاطلبی است. به این ترتیب، اطاعت نکردن از ولایت در قالب توجیه پذیر بودن انتخاب و مصلحت اندیشی بروز می کند. افرادی که دین را تا هنگامی که به نفع مادّی آن ها لطمه نزند، قبول دارند. خداوند در قرآن کریم در این باره می فرماید: وَ مِنَ النَّاسِ مَنْ یعْبُدُ اللَّهَ عَلى حَرْفٍ فَإِنْ أَصابَهُ خَیرٌ اطْمَأَنَّ بِهِ وَ إِنْ أَصابَتْهُ فِتْنَةٌ انْقَلَبَ عَلى وَجْهِهِ؛ و از

ص: 197

مردم، كسی است كه خدا را شعاری عبادت می كند؛ پس اگر نعمتی به او برسد به آن عبادت آرام گیرد و اگر بلایی به او برسد به روی خود برگردد.(1)

حضرت فاطمه زهراسَلام الله عَلَیها در خطبه ی فدکیّه، علّت جامعه شناختی اطاعت ناپذیری از ولایت را این گونه بیان می فرماید: أَلَا قَدْ أَرَى أَنْ قَدْ أَخْلَدْتُمْ إِلَى الْخَفْضِ؛ (ای انصار) به هوش باشید! من می بینم شما به سوی تنبلی و تن آسایی و عافیت طلبی می روید.(2)

آن ها که در مرحله ی امتحان، به بهانه های دنیوی از اطاعت سرپیچی می کنند، به گمراهی آشکار دچار شده اند.(3) چنان که در داستان جنگ تبوک، با کسانی روبرو می شوی که با بهانه تراشی و توجیه گری از اطاعت ولیّ خدا خارج شدند. گرمی هوا، دوری راه، قرار گرفتن در فصل برداشت محصول، مجهّز بودن دشمن و ... راه های توجیه گری خروج از سپاه اسلام است. در قرآن کریم این افراد و روش آن ها مورد نکوهش قرار گرفته است.(4)

گاه منفعت طلبی چنان چشم اطاعت پذیری را کور می کند که افراد سودجو به تفسیر کلام معصوم عَلَيْهِ السَّلاَمُ در جهت منافع خود نیز می پردازند. امام صادق عَلَيْهِ السَّلاَمُ، آن ها را که در پی توجیه سخنان حضرتش برای منافع خود هستند، مورد سرزنش قرار داده، فرمود:

وَ اللَّهِ مَا أَنَا لَهُمْ بِإِمَامٍ... إِنَّمَا أَنَا إِمَامُ مَنْ أَطَاعَنِی؛ به خدا سوگند! من امام اینها نیستم. من امام کسی هستم که (بدون تفسیربه رأی) از من پیروی کند.(5)

زیباترین نمونه های ولایت پذیری را، در روز عاشورا می توان دید. با مطالعه ی رجزهای اصحاب پی خواهیم برد، که آن ها چه قدر ولایت پذیر بودند، اینک به رجزهای برخی از اصحاب اشاره می کنیم، که مؤیّد این موضوع است.

ص: 198

هر حال که باشد]، پذیرفته می گردد و گرنه از او به غیر ولایت سؤال نشده، امر می گردد که او را به آتش بیندازید».(1)

از سوی دیگر ولایت پذیری موجب بالا رفتن اعمال صالح می شود. امام صادق عَلَيْهِ السَّلاَمُ در این خصوص می فرمایند: «فِی قَوْلِ اللَّهِ عَزَّوَجَلَّ إِلَیْهِ یَصْعَدُ الْکَلِمُ الطَّیِّبُ وَ الْعَمَلُ الصَّالِحُ یَرْفَعُهُ» وَلَایَتُنَا أَهْلَ الْبَیْتِ وَ أَهْوَى بِیَدِهِ إِلَى صَدْرِهِ فَمَنْ لَمْ یَتَوَلَّنَا لَمْ یَرْفَعِ اللَّهُ لَهُ عَمَلًا؛ در تفسیر آیة «سخنان پاکیزه به سوی او (خدا) صعود می کند و عمل صالح را بالا می برد»، فرمودند: ولایت ما اهل بیت، مایة ی عروج عمل است (و سپس به سینة ی خود اشاره کردند و) فرمودند: کسی که ولایت ما را ندارد، خداوند هیچ عملی را از او بالا نمی برد.(2)

7- سبب برقراری نظم و اتحاد جامعه: ولایت مداری، موجب برقراری نظم و اتحاد در جامعه خواهد شد. حضرت زهرا سَلام الله عَلَیها در این باره فرموده اند: فَجَعَلَ اللهُ... اِطَاعَتَنَا نِظَاماً لِلمِلَّةِ وَ اِمَامَتَنَا أَمَاناً لِلفِرقَةِ؛ خداوند اطاعت و پیروی از ما اهل بیت را، سبب برقراری نظم اجتماعی در امّت اسلامی و امامت و رهبری ما را عامل وحدت و در امان ماندن از تفرقه ها قرار داده است».(3)

اسلام تدابیری اندیشیده، تا مسلمانان به صورت واحد و مستقل زندگی کرده، و نظامی مرتبط و اجتماعی پیوسته داشته باشند؛ هر فردی خود را عضو یک پیکر که همان جامعه ی اسلامی است، بداند، تا جامعه ی اسلامی، قوی و نیرومند گردد. یکی از آن تدابیر اثرگذار اجتماعی، ایجاد رابطه ی بین مردم و ولیّ اسلامی است. این نوع رابطه شایسته است، که می تواند اقتدار جامعه را حفظ نماید.

همواره در تاریخ اسلام، بزرگ ترین ضربه ای که جامعه ی اسلامی به خود دیده است، به خاطر از دست رفتن جایگاه واقعی ولایت حقیقی بوده است. پیامدهای زیان بار این ضربات از همان لحظه رحلت رسول الله صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ آغاز شده و تا به امروز گریبان گیر جامعه ی مصیبت زده ی اسلام است. روشن است که با انکار ولایت امیرالمؤمنین عَلَيْهِ السَّلاَمُ، اولین بذرهای نفاق و جدایی در جامعه ی متّحد اسلامی پاشیده شد و تبدیل جامعه ی واحد، به دو گروه مخالف شیعه و سنّی، نخستین میوه تلخ ولایت ناپذیری عدّه ای بود.

ص: 200

مولا امیرالمؤمنین عَلَيْهِ السَّلاَمُ در خطبه ی 27 نهج البلاغه می فرماید: فَیَا عَجَباً عَجَباً وَ اللَّهِ یُمِیتُ الْقَلْبَ وَ یَجْلِبُ الْهَمَّ مِنَ اجْتِمَاعِ هَؤُلَاءِ الْقَوْمِ عَلَى بَاطِلِهِمْ وَ تَفَرُّقِکُمْ عَنْ حَقِّکُم؛ شگفتا، شگفتا! به خدا سوگند، این واقعیّت قلب انسان را می میراند و دچار غم و اندوه می کند که شامیان در باطل خود وحدت دارند و شما در حقّ خود متفرّقید.

اگر امروز کشور ما یک ملّت واحد و سربلند دارد، به خاطر روحیه ی ولایت پذیری آنان است. تاریخ ثابت کرده هرگاه مردم و مسئولان ما چشم به دهان رهبری دوختند، سربلند و عزت مند شدند. در حماسه ی نه دی که بعد از جریان فتنه رخ داد، روحیه ی ولایت پذیری و اطاعت از ولی زمان آنان بود، که سبب قبولی در امتحان فتنه شد.

امام رضا عَلَيْهِ السَّلاَمُ در بیانی، بعد از ذکر بعضی از ادلّه درباره ی دلیل وجود ولیّ امر، می فرماید: وَ مِنهَا أَنَا لاَ نَجِدُ فِرقَةً مِنَ الفِرَقِ وَ لاَ مِلَّةَ مِنَ المِلَلِ عَاشُوا وَ بَقُوا إِلاَّ بِقَیِّمٍ وَ رَئِیسٍ، لَمَّا لاَ بُدَّ لَهُم مِنهُ فِی أَمرِ الدِّینِ وَ الدُّنیَا، فَلَم یَجِز فِی حِکمَةِ الحَکِیمِ أَن یُترَکَ الخَلقَ وَ هُوَ یَعلَمُ إِنَّهُ لاَ بُدَّ لَهُم إِلاَّ بِهِ؛ ما هیچ گروه یا ملّتی را نیافتیم، که بتواند به حیات و بقای خود ادامه دهد، مگر با وجود سرپرست، قیّم و رئیسی (که به امور آنان رسیدگی کند)؛ زیرا مردم به ناچار به وجود سرپرستی نیاز دارند، که کارهای دنیا و آخرت آنان را تنظیم نماید».(1)

8- موجب پاک شدن انسان ها: ولایت معصومین عَلَيْهِ السَّلاَمُ ولایت تضمین شده ای از جانب خداوند متعال است: إِنَّما یُریدُ اللَّهُ لِیُذْهِبَ عَنْکُمُ الرِّجْسَ أَهْلَ الْبَیْتِ وَ یُطَهِّرَکُمْ تَطْهیراً.(2) معصومین عَلَيْهِ السَّلاَمُ عصمت مطلقه دارند. خداوند با «إِنَّما» فرموده من شما را دائماً محافظت می کنم و هیچ رجس و مرتبه ای از شرک خفی و جلی در شما راه پیدا نمی کند و شما در محیط نورید.

راه رسیدن به طهارت برای دیگران چیست؟ معنای «إِنَّما» این است که شما سرچشمه ی طهارتید؛ دیگران به اندازه ای که از ولایت شما بنوشند مطهّرند. در زیارت جامعه ی کبیره گواهی می دهیم: وَ أَنَّ أَرْوَاحَکُمْ وَ نُورَکُمْ وَ طِینَتَکُمْ وَاحِدَةٌ طَابَتْ وَ طَهُرَتْ بَعْضُها مِنْ بَعْض(3) و در فراز دیگری از زیارت

ص: 201

جامعه ی کبیره می خوانیم: وَ جَعَلَ صَلَوَاتِنَا عَلَیْکُمْ وَ مَا خَصَّنَا بِهِ مِنْ وَلَایَتِکُمْ طِیباً لِخَلْقِنَا وَ طَهَارَةً لِأَنْفُسِنَا وَ تَزْکِیَةً لَنَا؛ یعنی پاکی سرشت ما و خَلق و خُلق ما و طهارت و رشد ما با ولایت است.

تأثیرگذاری اعتقاد به ولایت بر اخلاق و نفوذ آن در مسایل مربوط به تهذیب نفس و سیر و سلوک الى اللّه، تنها از جهت اسوه بودن اولیاءالله و هدایت های آن ها از طریق گفتار و رفتار نیست؛ بلکه به عقیده ی جمعى از بزرگان و دانش مندان، نوعى دیگر از ولایت وجود دارد، که از شاخه هاى ولایت تکوینى به حساب می آید و از نفوذ معنوى مستقیم رهبران الهى، در تربیت نفوس آماده از طریق ارتباط پیوندهاى روحانى خبر مى دهد.(1) حدیث معروف ابو بصیر و همسایه ی توبه کارش، گواه بر این مطلب است.

ابوبصیر مى گوید: همسایه اى داشتم که از کارگزاران حکومت ظالم (بنى امیّه یا بنى عبّاس) بود و اموال فراوانى از این طریق فراهم ساخته، به عیش و نوش لهو و شراب خوارى و دعوت گروه های فساد به این مجالس مشغول بود. بارها شکایت او را به خودش کردم، ولى دست برنداشت. هنگامى که زیاد اصرار کردم، گفت: اى مرد! من مردى مبتلا و آلوده به گناهم و تو مرد پاکى هستى، اگر شرح حال مرا براى دوست بزرگوارت، امام صادق عَلَيْهِ السَّلاَمُ بازگویى امیدوارم، که خدا مرا بدین وسیله نجات دهد.

سخن او در دل من اثر کرد؛ هنگامى که خدمت امام صادق عَلَيْهِ السَّلاَمُ رسیدم و حال او را باز گفتم؛ فرمود: هنگامى که به کوفه باز مى گردى او به دیدار تو مى آید؛ به او بگو: جعفر بن محمد براى تو پیام فرستاده، گفته است کارهاى گناه آلوده ات را رها کن و من بهشت را براى تو ضامن مى شوم!

ابوبصیر مى گوید: هنگامى که به کوفه بازگشتم، او به دیدارم آمد. هنگامى که مى خواست برخیزد، گفتم: بنشین تا منزل خلوت شود، کارى با تو دارم. هنگامى که منزل خلوت شد به او گفتم اى مرد! شرح حال تو را براى امام صادق عَلَيْهِ السَّلاَمُ گفتم، فرمود: سلام مرا به او برسان و بگو اعمال زشت خود را ترک کند و من براى او ضامنِ بهشتم! همسایه ام سخت منقلب شد و گریه کرد؛ سپس گفت: تو را به خدا جعفر بن محمد چنین سخنى را به تو گفته است؟! ابو بصیر مى گوید: سوگند یاد کردم، که او چنین پیامى را براى تو فرستاده است.آن مرد گفت: همین کافى است و رفت! پس از چند روز به سراغ من فرستاد؛ دیدم پشت در خانه اش در حالى که بدنش (تقریباً) برهنه است، ایستاده و مى گوید:

ص: 202

اى ابو بصیر! چیزى در منزل من (از اموال حرام) باقى نمانده، مگر این که از آن خارج شدم. (آن چه را که صاحبانش را مى شناختم به آن ها دادم و بقیّه را به نیازمندان بخشیدم.) و تو مى بینى اکنون من در چه حالتم!

ابو بصیر مى گوید: من از برادران شیعه لباس (و سایر نیازمندی های زندگى) را براى او جمع آوری کردم. مدّتى گذشت که بازکسی را به سراغ من فرستاد که بیمارم نزد من بیا! من مرتّب به او سر مى زدم و براى درمان او مى کوشیدم. (ولى درمان ها سودى نبخشید) و سرانجام او در آستانه ی مرگ قرار گرفت.

من در کنار او نشسته بودم و او در حال رحلت از دنیا، بى هوش شد؛ هنگامى که به هوش آمد، صدا زد، اى ابو بصیر! یار بزرگوارت به عهد خود وفا کرد! این سخن را گفت و جان به جان آفرین تسلیم نمود.

مدّتى بعد به زیارت خانه ی خدا رفتم؛ سپس براى زیارت امام صادق عَلَيْهِ السَّلاَمُ به در خانه ی آن حضرت آمدم و اجازه ی ورود خواستم؛ هنگامى که وارد شدم در حالى که یک پاى من در دالان خانه و پاى دیگرم در حیاط خانه بود، امام عَلَيْهِ السَّلاَمُ بدون مقدّمه از داخل اتاق صدا زد: اى ابو بصیر! ما به عهدى که با دوست تو کرده بودیم، وفا کردیم.(1)

ممکن است که این حدیث جنبه ی یک توبه ی عادّى و معمولى داشته باشد، ولى با توجّه به آلودگى فوق العاده آن مرد گناه کار و اعتراف خودش به این که بدون نظر و عنایت امام قدرت بر تصمیم گیری و نجات از چنگال شیطان را نداشت، این احتمال بسیار قوى به نظر مى رسد، که این انقلاب و دگرگونى در آن مرد آلوده، ولى آماده، با تصرّف معنوى امام صورت گرفت؛ زیرا او در اعماق قلبش، نقطه ی روشنى از ولایت داشت و همان نقطه ی نورانى سبب شد، که امام صادق عَلَيْهِ السَّلاَمُ به او توجّه کرده، در او تصرّفى کند و او نجات یابد!

نمونه ی دیگرى از این تأثیر معنوى و ولایت تکوینى در تهذیب نفوس آماده، همان موردى است که مرحوم علّامه ی مجلسى در «بحارالانوار» نقل مى کند، مى گوید: در آن هنگام که موسى بن جعفر عَلَيْهِ السَّلاَمُ در زندان هارون بود؛ هارون کنیزى زیبا و صاحب جمال به خدمتش فرستاد (البتّه در ظاهر براى خدمت بود و در باطن به پندار خودش فریب دادن امام عَلَيْهِ السَّلاَمُ از طریق آن کنیز بود) هنگامى که امام

ص: 203

متوجّه او شد، همان جمله اى را که سلیمان عَلَيْهِ السَّلاَمُ در مورد هدایاى «ملکه ی سبا» گفته بود، بیان فرمود: بَلْ انتُمْ بِهَدِیَّتِکُمْ تَفْرَحُونَ؛ شما هستید که بر هدایایتان خوشحال مى شوید».(1) سپس افزود: من نیازى به این کنیز و مانند آن ندارم. هارون از این مسئله خشم ناک شد، فرستاده ی خود را نزد آن حضرت فرستاد و گفت به او بگو ما با میل و رضاى تو، تو را حبس نکردیم؛ و با میل تو، تو را دستگیر نساختیم! کنیزک را نزد او بگذار و برگرد! مدّتى گذشت، هارون خادمش را فرستاد تا از وضع حال کنیز با خبر شود. (آیا توانسته است در امام نفوذ کند یا نه؟) خادم برگشت و گفت کنیز را در حال سجده براى پروردگار دیدم! سر از سجده بر نمى داشت و پیوسته مى گفت: قُدُّوسٌ سُبْحانَکَ سُبْحانَکَ!

هارون گفت: به خدا سوگند موسى بن جعفر عَلَيْهِ السَّلاَمُ او را سحر کرده! کنیز را نزد من بیاورید! هنگامى که او را نزد هارون آوردند، بدنش (از خوف خدا) مى لرزید و چشمش به سوى آسمان بود.

هارون گفت: جریان تو چیست؟

کنیز گفت: من حال تازه اى پیدا کرده ام؛ نزد آن حضرت بودم و او پیوسته شب و روز نماز مى خواند؛ هنگامى که سلام نماز را گفت در حالى که تسبیح و تقدیس خدا مى کرد، عرض کردم مولاى من! آیا حاجتى دارى انجام دهم؟ فرمود: من چه حاجتى به تو دارم؟ گفتم: مرا براى انجام حوائج شما فرستاده اند! اشاره به نقطه اى کرد و فرمود این ها چه مى کنند؟ کنیز مى گوید: من نگاه کردم، چشمم به باغى افتاد پر از گل ها که اوّل و آخر آن پیدا نبود؛ جایگاه هایى در آن دیدم که همه با فرش های ابریشمین مفروش بود؛ خادمانى بسیار زیبا که مانند آن ها را ندیده بودم، آماده خدمت بودند. لباس های بی نظیری از حریر سبز در تن داشتند و تاج هایی از درّ و یاقوت بر سر و در دست هایشان ظرف ها و حوله هایى براى شستن و خشک کردن بود؛ و نیز انواع غذاها را در آن جا آماده دیدم؛ من به سجده افتادم و هم چنان در سجده بودم تا این خادم مرا بلند کرد، هنگامى که سر برداشتم خود را در جاى اوّل دیدم!

هارون گفت: اى خبیثه! شاید سجده کرده اى و به خواب رفته اى و آن چه دیدى در خواب دیدى! کنیز گفت: نه به خدا قسم اى مولاى من! من قبلاً این صحنه ها را دیدم، سپس به خاطر آن سجده

ص: 204

کردم! هارون الرّشید به خادم گفت: این زن خبیث را بگیر و نزد خود نگاه دار تا احدى این داستان را از او نشنود!

کنیز بلافاصله مشغول نماز شد؛ هنگامى که از او سؤال کردند چرا چنین مى کنى؟

گفت: این گونه عبد صالح - موسى بن جعفر عَلَيْهِ السَّلاَمُ را یافتم. هنگامى که توضیح بیشترى خواستند، گفت: در آن زمان که آن صحنه ها را دیدم حوریان بهشتى به من گفتند: از بنده صالح خدا دور شو تا ما وارد شویم، ما خدمتکار او هستیم نه تو! کنیز پیوسته در این حال بود تا از دنیا رفت.(1)

9- سنگینی نامه اعمال: پذیرش ولایت اهل بیت عَلَيْهِ السَّلاَمُ باعث سنگینی ترازوی اعمال انسان می شود. همان طور که می دانیم برای سنجش هر چیزی نیاز به ابزار خاص خودش است مثلا برای وزن کردن اشیاء از سنگ استفاده می شود یا برای اشیاء بزرگتر از باسکول استفاده می شود فردای قیامت هم خداوند اعمال انسان را در ترازو قرار داده و آن را وزن می کنند میزان سنجش اعمال ما ولایت است. صائب تبریزی چه زیبا گفته:

در ترازوی قیامت نیست صائب سنگ کم/ عشق در یک پلّه دارد کعبه و بت خانه را

آری روح کعبه چیزی نیست جز ولایت اهل بیت. سرّ این که حضرت امیر عَلَيْهِ السَّلاَمُ خانه زاد کعبه شد هم همین است یعنی علی و اولادش عَلَيْهِ السَّلاَمُ که ولایت دارند روح کعبه هستند وگرنه ظاهر کعبه خشت و گلی بیش نیست این ولایت است که خانه خدا را وزین کرده است. لذا فردای قیامت یک طرف ترازوی کعبه را می گذارند یعنی حقیقت کعبه را که ولایت باشد و طرف دیگر اعمال ما را قرار داده، می سنجند. اگر تابع ولایت بودیم و اطاعت امر آنان را کردیم اعمال ما وزانت پیدا خواهد کرد وگرنه جز ضرر و خسران چیزی نصیب ما نخواهد شد.

10- رسیدن به شفاعت ائمّه و ورود به بهشت: ائمّه عَلَيْهِ السَّلاَمُ شفیع ارادت مندان خویش در روز قیامت هستند و انسان ولایتمدار مورد شفاعت ایشان است، چنان که در زیارت جامعه می خوانیم: وَ شُفَعَاءُ دَارِ الْبَقَاءِ... وَ الشَّفَاعَةُ الْمَقْبُولَةُ؛ شما شفیع عالم باقی (آخرت) هستید... و شفاعت شما پذیرفته شده است».(2)

ص: 205

افراد ولایت پذیر و ولایت مدار رستگارانند. این خطاب مکرّر از زبان پیامبر گرامی صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ نقل شده است که: إِنَّ هَذَا وَ شِیعَتَهُ هُمُ الْفَائِزُونَ یَوْمَ الْقِیَامَةِ؛ روز قیامت، این مرد علی عَلَيْهِ السَّلاَمُ و شیعیان او رستگاران و اهل نجات هستند».(1)

آن ها که به حمایت از ولایت برخاستند، در منزل گاه بهشت جای داده خواهند شد، چنان که در فرازی از زیارت جامعه کبیره آمده است: مَنِ اتَّبَعَکُمْ فَالْجَنَّةُ مَأْوَاهُ؛ هر کس که از شما ائمّه ی هدی عَلَيْهِ السَّلاَمُ پیروی کند، جایگاه او بهشت خواهد بود».

ولایت مدار بدون حساب، در بهشتِ لقاء حضرت احدیّت داخل می شود، چون بعد از آن که حق را شناخت، هر چه خیر از دستش می آمد، انجام داده است و این وعده ی الهی است که مَنْ عَمِلَ صَالِحًا مِّن ذَکَرٍ أَوْ أُنثَى وَهُوَ مُؤْمِنٌ فَأُوْلَئِکَ یَدْخُلُونَ الْجَنَّةَ یُرْزَقُونَ فِیهَا بِغَیْرِ حِسَابٍ؛ هر کس کار شایسته اى انجام دهد - خواه مرد یا زن - در حالى که مؤمن باشد، آن ها وارد بهشت مى شوند و در آن روزى بى حسابى به آن ها داده خواهد شد».(2)

محبّت رسول الله صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ و اهل بیت عَلَيْهِ السَّلاَمُ او موجب تقویت و سنگینی اعمال شده، سبب ثقل میزان می گردد و به حال انسان فایده می بخشد و نهایت این که ائمّه صراط مستقیم هستند و آن که بر این صراط است، به راحتی از پل صراط خواهد گذشت و هم نشین اهل بیت عَلَيْهِ السَّلاَمُ خواهد شد.

چنان که امیرالمؤمنین علی عَلَيْهِ السَّلاَمُ فرموده اند: وَ اللَّهِ لَوْ أَحَبَّنَا حَجَرٌ حَشَرَهُ اللَّهُ مَعَنَا؛ به خدا قسم! اگر سنگی ما (اهل بیت) را دوست داشته باشد، با ما محشور خواهد شد.(3)

و اما در تمامی دوران ها، ولایت مورد هدف تمامی دنیاطلبان برای رسیدن به اهداف شوم خود بوده است و حضرت زهراسَلام الله عَلَیها به عنوان اولین حامی و مدافع ولایت، آغازگر دفاع از حریم ولایت است.

دفاعیات و مبارزات حضرت زهراسَلام الله عَلَیها از آن جهت مهم و سرنوشت ساز است که الگویی برای مبارزه وجود نداشت و ایشان خود طراح مبارزه با تحریف و ترسیم کننده نقشه دفاع از ولایت شد و چون سیاست مداری قهرمان در صحنه، ظاهر شد.

ص: 206

حضرت زهرا سَلام الله عَلَیها برترین الگوی ولایت پذیری می باشد. آن حضرت در کنار علی عَلَيْهِ السَّلاَمُ نه به عنوان همسر بلکه در جای گاه دفاع از ولایت مشاهده می شود. حضرت علی عَلَيْهِ السَّلاَمُ در برهه ای از زمان، بنابر مصلحت زمان خویش، سکوت کرد و چه کسی می توانست با ایستادگی در برابر جریان حذف ایشان، حقایق را برای حق طلبان روشن کند جز حضرت زهرا سَلام الله عَلَیها و این که چگونه با این بانوی ولایت مدار برخورد شد، بماند و بماند.

2. حضرت امام هادی عَلَيْهِ السَّلاَمُ فرمودند: إنّما اتَّخَذَ اللهُ إبراهیمَ خلیلاً لِكَثْرَةِ صَلاتِهِ علی محمّدٍ وأهلِ بیتهِ صلواتُ اللهِ عَلَیهم؛ خدای متعال حضرت ابراهیم (عَلَی نَبِینا وآلهِ وعلیه السلامُ) را دوست و خلیل خود انتخاب کرد، به خاطر آن که ایشان بر محمد و اهل بیت گرامیش عَلَيْهِ السَّلاَمُ بسیار صلوات می فرستاد.(1)

3. پیامبر اكرم صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ فرمودند: أجفَی النّاسُ رَجلٌ ذُكِرْتُ بَینَ یدَیهِ فَلَمْ یصَلِّ عَلَی؛ جفاکارترینِ افراد کسی است كه نام من را بشنود و بر من صلوات نفرستد.(2)

4. حضرت صادق عَلَيْهِ السَّلاَمُ به صَباح بن سیّابِه فرمودند: ألا أعَلِّمُكَ شَیئاً یقِی اللهُ بهِ وَجْهَكَ مِن حَرِّ جَهَنَّمَ؟ قالَ، قلتُ: بَلی، قالَ: قُلْ بَعدَ الفَجْرِ: "أَللّهُمَّ صَلِّ عَلی مُحمَّدٍ وآلِ مُحَمَّدٍ" مائةَ مَرَّةٍ یقَی اللهُ به وَجْهَكَ مِنْ حَرِّ جَهَنَّمَ؛ آیا می خواهی به تو دعایی بیاموزم كه خدای متعال به بركت آن، چهره ی تو را از حرارتِ آتش جهنم نگه دارد؟ صَباح گوید: به حضرت عرض کردم: آری. حضرت فرمودند: بعد از سپیده دم صد مرتبه بگو: "أَللّهُمَّ صَلِّ عَلی مُحمَّدٍ وآلِ مُحَمَّدٍ" خداوند به بركت این ذکر، تو را از آتش جهنم حفظ خواهد کرد.(3)

5. حضرت صادق عَلَيْهِ السَّلاَمُ از رسول گرامی صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ روایت کرده اند: مَنْ صَلَّی عَلَی صَلَّی اللهُ علیهِ وَمَلائِكَتُهُ، وَمَنْ شَاءَ فَلْیقِلَّ وَمَنْ شَاءَ فَلْیكْثِرْ؛ هر كسی كه بر من صلوات فرستد، خداوند متعال و ملایكه بر او درود و رحمت می فرستند (پس) هر كه می خواهد كم، و هر كه می خواهد بسیار صلوات بفرستد.(4)

6. رسول خدا صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ فرمودند: ما مِنْ قومٍ اجْتَمَعُوا فی مَجلِسٍ فَلَمْ یَذْکُروا اسْمَ اللهِ عَزَّوَجَلَّ وَلَمْ یُصَلُّوا عَلَی نَبِیِّهِم إلاّ کانَ ذلکَ المَجلِسُ حَسْرَۀً وَ وَبالاً عَلَیْهم؛ هر عده ّای که در مکانی جمع شوند و خدا را یاد نکنند و بر پیامبرشان درود و صلوات نفرستند، آن مجلس مایه حسرت و پشیمانی شان (در قیامت) خواهد شد.(5)

ص: 209

7. پیامبر خدا صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ فرمودند: أکْثِرُوا الصَّلاۀَ عَلَیَّ فَإنَّ الصَّلاۀَ عَلَیَّ نُورٌ فِی القَبرِ، وَنورٌ عَلَی الصِّراطِ، وَنورٌ فِی الجَنَّۀ؛ ِبر من بسیار صلوات فرستید؛ زیرا صلوات بر من نوری است در قبر، و نوری است بر صراط، و نوری است در بهشت.(1)

8. بَعْدَ أنْ لمَ تَقْدِر الملائِکَۀُ لِحَمْلِ العَرشِ، قالَ اللهُ تعالی لَهم:أُعَلِّمُکُمْ کَلِماتٍ تَقُولونَها یَخِفُّ بِها عَلَیکُمْ، قالوُا: وَما هِی یا ربّنا؟ قالَ: تَقُولُونَ:"بِسْمِ اللهِ الرَّحمنِ الرَّحیمِ وَلاحولَ وَلاقُوَّۀَ إلاّ باللهِ العَلِیِّ العَظِیمِ وَصَلَّی اللهُ عَلی مُحَمَّدٍ وَآلِهِ الطیِّبینَ" فَقالوها فَحَمَلُوهُ؛ آن گاه که ملایکه در حملِ عرش الهی عاجز ماندند، خدای متعال به آنان فرمود:دعا و ذکری به شما می آموزم که به برکت آن بتوانید عرش را حمل کنید. ملایکه پرسیدند: آن چه ذکری است؟ خطاب رسید که بگویید: "بِسْمِ اللهِ الرَّحمنِ الرَّحیمِ وَلاحولَ وَلاقُوَّۀَ إلاّ باللهِ العَلِیِّ العَظِیمِ وَصَلَّی اللهُ عَلی مُحَمَّدٍ وَآلِهِ الطیِّبینَ"، آن گاه توانستند عرش را حمل کردند.(2)

3- خلاصی از دشواری ها

در ذیل تفسیر آیه ی و اذ نجیناكم من آل فرعون آمده است: بنى اسراییل با ذكر صلوات بر محمد و آل او از مشكلات و دشوارى هاى فرعون، از سختى و بیگارى هایى كه از سوى عمال فرعون مقرّر شده بود نجات مى یافتند، بنى اسراییل بر اثر كار اجبارى فرعون، از پاى در مى آمدند تا آن که از سوى خدا، به موسى وحى شد كه به آنان (بنى اسراییل) صلوات بر محمد و آل محمد را تعلیم ده تا موجب تخفیف در سختى هاى آنان شود.(1)

4- قبول شدن حاجت

من قال: ثلاث مرات اللهم صل على محمد و آل محمد قضى الله حاجة؛ هر كس سه بار بگوید اللهم صل على محمد و آل محمد، خدا حاجتش را روا فرماید.(2)

5- رفع غم

رسول خدا صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ فرمود: اى على! هر گاه امرى اندوه ناك و محزونت كرد؛ بگو: بار خدایا! با چشم هایت كه به خواب نمى رود مرا نگهبانى كن، و مرا در سایه حمایت احاطه تو كه مورد تجاوز و دست برد نگردد، قرار بده و دعا را (تا به آن جا كه فرمود كه): از تو مسألت مى دارم كه بر محمد و آل محمد صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ درود و صلوات بفرستى و با نیروى لایزال تو گلوگاه دشمنان و ستم كاران را مى شكافم.(3)

6- تمامیت نمازامام صادق عَلَيْهِ السَّلاَمُ فرمودند: البته پرداخت زكات فطر (در آخر ماه رمضان) مایه تمامیت روزه است، چنان كه صلوات بر محمد (و آل او) باعث تمامیت نماز است. (یعنى نماز، با صلوات و روزه ، زكات فطر كامل مى شود.(4)

ص: 211

7- قبولی دعا

امام صادق عَلَيْهِ السَّلاَمُ فرمودند: لا یزال الدعاء محجوبا حتى یصلى على محمد و آل محمد؛ پیوسته دعا محجوب است تا صلوات فرستاده شود به محمد و آل محمد - صلى الله علیه و آله.(1)

8- واجب شدن شفاعت

قال النبی ص فی وصیتیهیاعلی من صلی علیّ کل یوم او کل لیلة وجبت له شفاعتی ولو کان من اهل الکبائر؛ رسول خدا صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ در وصیت خود به امیرمؤمنان علی عَلَيْهِ السَّلاَمُ فرمود: یا علی! هر کس بر من، هر روز و هر شب صلوات فرستد، شفاعتم بر او واجب می شود؛ اگر چه گناهانش از گناهان بزرگ باشد.(2)

9- کفّاره ی گناهان

قال الرضا عَلَيْهِ السَّلاَمُ: من لم یقدر علی ما یکفر به ذنوبه فلیکثر الصلاة علی محمد و آله فانها تهدم الذنوب هدما؛ حضرت رضا عَلَيْهِ السَّلاَمُ فرمودند: هرکس قادر برکفاره ی گناهان خود نباشد صلوات بسیار بفرستد که صلوات بر محمد و آل محمد گناهان باعث ریزش گناهان می شود.(3) البته آثار و برکات زیادی دارد که ما به اختصار مواردی را بیان کردیم.

الْکِتَابَ وَالْحِکْمَهَ». به پیامبر اکرم صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ هم اسرار عالم را آموخت: «وَعَلَّمَکَ مَا لَمْ تَکُنْ تَعْلَمُ». از تعلیم اوّلیه، که تعلیم اسما به آدم بود تا زمان پیامبر اکرم صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ خداوند یکصد وبیست و چهار هزار معلّم را فرستاد تا زمینه ساز بزرگ ترین کلاس معرفت الهی باشند اهمیّت این کلاس و درس چقدر بالاست و چه مقدار زمان برد تا بشر آمادگی این کلاس را پیدا کند. تعلیم علم آن قدر اهمیت دارد که خداوند می فرماید» و ما كان المؤمنون لینفروا كافّة فلولانفر من كل فرقة منهم طائفة لیتفقهوا فى الدین و لینذروا قومهم اذا رجعوا الیهم لعلّهم یحذرون؛ شایسته نیست مؤمنان همگى (به سوى جهاد) كوچ كنند چرا از هر گروهى طایفه اى از آنان كوچ نمى كنند و (طایفه اى بماند) تا در دین (و احكام و معارف اسلام) آگاهى پیدا كنند و به هنگام بازگشت به سوى قوم خود آن ها را انذار نمایند تا از (مخالفت فرمان پروردگار) بترسند و خوددارى كنند.(1)

فضیلت علم

دارندگان علم برترین ها هستند «یرفع اللَّه الذین آمنوا منكم و الذین اوتوا العلم درجات».(2) خداوند متعال كسانى را كه از علم بهره دارند درجات عظیمى مى بخشد اگر براى مؤمن درجه است، براى مؤمن عالم درجات خواهد بود. منظور از بالابردن درجات قطعاً بالا بردن مكانى نیست بلكه بالا بردن از نظرمقام قرب پروردگار است.

دارندگان علم، خلفای خداوند روی زمین هستند: وَ إِذْ قالَ رَبُّكَ لِلْمَلائِكَةِ إِنِّی جاعِلٌ فِی الْأَرْضِ خَلیفَةً قالُوا أَ تَجْعَلُ فیها مَنْ یفْسِدُ فیها وَ یسْفِكُ الدِّماءَ وَ نَحْنُ نُسَبِّحُ بِحَمْدِكَ وَ نُقَدِّسُ لَكَ قالَ إِنِّی أَعْلَمُ ما لا تَعْلَمُونَ (30) وَ عَلَّمَ آدَمَ الْأَسْماءَ كُلَّها ثُمَّ عَرَضَهُمْ عَلَى الْمَلائِكَةِ فَقالَ أَنْبِئُونی بِأَسْماءِ هؤُلاءِإِنْ كُنْتُمْ صادِقینَ (31) قالُوا سُبْحانَكَ لا عِلْمَ لَنا إِلاَّ ما عَلَّمْتَنا إِنَّكَ أَنْتَ الْعَلیمُ الْحَكیمُ (32) قالَ یا آدَمُ أَنْبِئْهُمْ بِأَسْمائِهِمْ فَلَمَّا أَنْبَأَهُمْ بِأَسْمائِهِمْ قالَ أَ لَمْ أَقُلْ لَكُمْ إِنِّی أَعْلَمُ غَیبَ السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ وَ أَعْلَمُ ما تُبْدُونَ وَ ما كُنْتُمْ تَكْتُمُونَ (33) وَ إِذْ قُلْنا لِلْمَلائِكَةِ اسْجُدُوا لِآدَمَ فَسَجَدُوا إِلاَّ إِبْلیسَ أَبى وَ اسْتَكْبَرَ وَ كانَ مِنَ الْكافِرینَ؛ به خاطر بیاور هنگامى را كه پروردگارت به فرشتگان گفت: «من در روى زمین، جانشینى نماینده اى قرار خواهم داد.» فرشتگان گفتند: «پروردگارا!» آیا كسى را در آن قرار مى دهى

ص: 213

كه فساد و خون ریزى كند؟! (زیرا موجودات زمینى دیگر، كه قبل از این آدم وجود داشتند نیز، به فساد و خون ریزى آلوده شدند. اگر هدف از آفرینش این انسان، عبادت است،) ما تسبیح و حمد تو را به جا مى آوریم، و تو را تقدیس مى كنیم.» پروردگار فرمود: «من حقایقى را مى دانم كه شما نمى دانید.» سپس علم اسماء [علم اسرار آفرینش و نام گذارى موجودات] را همگى به آدم عَلَيْهِ السَّلاَمُ آموخت. بعد آن ها را به فرشتگان عرضه داشت و فرمود: «اگر راست مى گویید، اسامى اینها را به من خبر دهید!» فرشتگان عرض كردند: «منزهى تو! ما چیزى جز آن چه به ما تعلیم داده اى، نمى دانیم تو دانا و حكیمى فرمود: «اى آدم! آنان را از اسامى (و اسرار) این موجودات آگاه كن.» هنگامى كه آنان را آگاه كرد، خداوند فرمود: «آیا به شما نگفتم كه من، غیب آسمان ها و زمین را می دانم؟! و نیز می دانم آن چه را شما آشكار می كنید، و آن چه را پنهان می داشتید!» و (یاد كن) هنگامى را كه به فرشتگان گفتیم: «براى آدم سجده و خضوع كنید!» همگى سجده كردند جز ابلیس كه سر باز زد، و تكبّر ورزید، (و به خاطر نافرمانى و تكبّرش) از كافران شد.(1). یعنی علم لازمه ی خلافت، سبب برتری و موجب تواضع دیگران دربرابرعالم می شود. همچنین در آیات دیگر به این موضوع اشاره می کند «ان اللَّه قد بعث لكم طالوت ملكاً و زاده بسطة فى العلم و الجسم؛ خداوند طالوت را به عنوان زمام دار براى شما برگزیده و علم و قدرت جسمى او را وسعت بخشیده است.(2) اجعلنى على خزائن الارض انى حفیظ علم»(3) حضرت یوسف عَلَيْهِ السَّلاَمُ هنگامى كه پیشنهاد مقام مهمّى در حكومت مصر به او داده شد، گفت: مرا به سرپرستى خزاین بگمارید و دو دلیل براى این مدیریّت ذكر كرد: امانت دارى و علم و آگاه بودن.عالمان در کنار خداوند: و ما یعلم تأویله الاّ اللَّه و الراسخون فى العلم یقولون امنّا به حقایق قرآن را جز خداوند و راسخان در علم نمى دانند.(4)

عالمان در ردیف ملائکه: شهداللَّه انه لا اله الاهو و الملائكة و اولوا العلم قائماً بالقسط.(5)

ص: 214

هدف از بعثت انبیا

خداوند هدف بعثت انبیا را تعلیم علم معرفی می کند كما ارسلنا فیكم رسولاً منكم یتلوا علیكم آیاتنا و یزكیكم و یعلمكم الكتاب و الحكمة و یعلمكم ما لم تكونوا تعلمون؛ رسولى در میان شما از نوع خودتان فرستادیم تا آیات ما را بر شما بخواند و شما را تزكیه كند و كتاب و حكمت بیاموزد و آن چه نمى دانستید به شما یاد دهد.(1) ناگفته نماند منظور از علم و تعلیم آن در آموزه ی دینی دانشی است كه جهت توحیدی داشته و بر خوف و خشیت او بیافزاید. لذا قرآن كریم در آیه ی 28 سوره ی فاطر می فرماید: إِنَّما یخْشَى اللَّهَ مِنْ عِبادِهِ الْعُلَماءُ؛ از میان بندگان خدا، تنها عالمان از او مى ترسند.» و در روایات متعددی از امام صادق عَلَيْهِ السَّلاَمُ نقل شده است كه فرمود: «كَفَى بِخَشْیةِ اللَّهِ عِلْما؛ علم برای خشیت و ترس از خدا كافی است.(2)در آیات و روایات به تعلیم چنین علمی تاکید شده است امام صادق عَلَيْهِ السَّلاَمُ در پاسخ به سؤال كسی كه در باره آیه شریفه «فَلِلَّهِ الْحُجَّةُ الْبالِغَة؛ دلیل رسا (و قاطع) براى خدا است»(3) سؤال كرد، فرمود: «خداوند متعال روز قیامت به بنده می گوید: آیا عالم بودی؟ اگر بگوید: بله، می فرماید: پس چرا عمل نكردی به آن چه می دانستی؟! و اگر بگوید جاهل بودم، می فرماید: چرا یاد نگرفتی تا عمل كنی؟! پس این گونه با او احتجاج می كند و این است حجت [تام] و بالغه خدا»(4).

امام عَلَيْهِ السَّلاَمُ تمام شئون پیامبر صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ را داراست مگر این که به او وحی نمی شود. از مهم ترین شئونات پیامبر تعلیم و تزکیه است چنان چه در قرآن می فرماید: یزکیهم و یعلّمکم الکتاب و الحکمةاین شأنبرای امام معصوم عَلَيْهِ السَّلاَمُ هم ثابت است یعنی امام به عنوان معلّم تزکیه و تعلیم افراد جامعه را بر عهده دارد. حقّ این معلّم است که افراد بشر از او بیاموزند. حضرات معصوم عَلَيْهِ السَّلاَمُ اهل بیت نبوّت هستند بیت اضافه به نبوت شده است لذا منظور از بیت نه خانه خشت و گلی بلکه مراد بیت نبوت که بیت وحی باشد است.از شئون نبی دارا بودن علم است این بزرگواران هم دارای این شأن هستند چون اهل این بیت عَلَيْهِ السَّلاَمُ هستند یعنی اهلیت داشتن علم را دارند وجود مقدس پیامبر اکرم صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ حضرت

ص: 215

امیر عَلَيْهِ السَّلاَمُ را باب علم معرفی می کند «انا مدینة العلم و علی بابها» از طرفی هم خداوند در قرآن می فرماید: « وأتوا البیوت من ابوابها » یعنی از در خانه ها وارد شوید. امامان معصوم عَلَيْهِ السَّلاَمُ هر کدام باب بیت نبی هستند نجف بیت النبی است باید از درش که حضرت امیر عَلَيْهِ السَّلاَمُ است وارد شد مشهد الرضا بیت النبی است باید از درش که امام رضا عَلَيْهِ السَّلاَمُ است وارد شد کربلا بیت النبی است باید از درش که امام حسین عَلَيْهِ السَّلاَمُ است وارد شد و هکذا امامان دیگر. در زیارت جامعه ی حضرت امام هادی عَلَيْهِ السَّلاَمُ اهل بیت را خزّان العلم معرفی می کند «خُزّان»؛ جمع «خازن»، به معناى نگهبان، خزانه دار و کلیددار است.(1)

دانش ائمّه ی اطهار عَلَيْهِ السَّلاَمُ که از مصادیق علم لدنی اشاره شده در آیه ی 65 سوره ی کهف و از مهم ترین ویژگی هاى امامت است که در چندین مورد د رزیارت «جامعه ی کبیره» با تعابیر گوناگونى از آن، یاد می شود. در عبارت مورد نظر به یکی از ویژگی هاى دانش آن بزرگواران اشاره شده است و آن عبارت است از: «خزانه دار و نگهبان دانش خداوندی».

این که امامان عَلَيْهِ السَّلاَمُ، نگهبان و خزانه داران دانش خداوندی هستند و آن را مانند گنجى پُربها، پاس می دارند، در شماری از احادیث بیان شده است؛ مانند این که در حدیثى قدسى، گزارش شده است خداوند، ائمه عَلَيْهِ السَّلاَمُ را براى پیامبرش چنین توصیف فرموده است: هُمْ خُزّانى عَلى عِلْمِى مِن بَعدِکَ؛ آنان، پس از تو خزانه دار دانش من هستند.(2)

همچنین امام باقر عَلَيْهِ السَّلاَمُ در حدیثى، فرموده است: «به خدا سوگند! ما خزانه داران خدا در آسمان و زمینش هستیم، نه آن که خزانه دار طلا یا نقره باشیم، بلکه خزانه دار علمش هستیم».(3)برای روشن شدن معنای این که ائمه ی اطهار عَلَيْهِ السَّلاَمُ خزینه داران علم الهی هستند، باید به چند نکته توجه شود:

- یک. در امور مادّی، خزانه با خزانه دار تفاوت دارد؛ چون متاع مادّی را در صندوق یا انباری می گذارند و کلید آن را به دست کسی می سپارند، امّا امور غیر مادّی همانند اموری مادی نیست که انبار مادّی داشته باشد، بلکه در صفحه ی جان هر کسی که جا بگیرد اختیار آن نیز به دست او خواهد

ص: 216

بود از این رو انباردار امور مجرّد و غیر مادّی جدای از خود انبار نخواهد بود. بدین ترتیب اگر چه در این جا از ائمه عَلَيْهِ السَّلاَمُ به عنوان خازن و نگهبان علم الهی یاد شده است ولی منظور از آن همان خزینه بودن آن ذوات مقدس است.(1)

- دو. ائمّه ی اطهار عَلَيْهِ السَّلاَمُ که انسان کاملو دارای همه نشئات وجودی هستند، در مرتبه ی نورانیت و ولایت کلیه؛ که حقیقت امامت آن ها است، به عنایت الهی مسلّط بر همه عوالم هستی هستند و چیزی از احاطه علمی آنان مخفی نمی ماند(2). ولی به مرحله مادّه و عالم طبیعت که می رسند؛ یعنی مرحله ناقص، مانند دیگران هستند بدین معنا که شاید چیزی را نخواهند بدانند و از سیطره علم آن ها خارج باشد. تفاوتشان با دیگران این است که دیگران به آن خزانه بی پایان راهی ندارند؛ لذا ممکن است دل شان بخواهد چیزی را بدانند ولی نتوانند، امّا امامان معصوم عَلَيْهِ السَّلاَمُ که کلیددار و خازن آن خزانه بی پایانند، هر چه را که بخواهند می توانند بدانند. از این رو در روایات آمده است: «وقتی امام معصوم بخواهد چیزی را بداند، می داند.(3) بدین ترتیب آنها مظهر علم الهی هستند؛ یعنی همان طور که چیزی از حیطه علم بی پایان خدا مخفی نمی ماند،(4) گستره ی علم ائمّه ی اطهار عَلَيْهِ السَّلاَمُ نیز همه موجودات نظام هستی را در برمی گیرد.

- سه. علم الهی استقلالی بوده، مرتبط با جای دیگری نیست امّا علم ائمّه ی اطهار تبعی و عَرَضی است؛ یعنی به منبع نامحدود علم الهی مرتبط است و اساساً اگر تعلیم الهی و اتّصال به علم بی پایاناو نباشد، ائمّه نیز مساوی دیگران خواهند بود؛ لذا در برخی روایات آمده است: «اگر امام عَلَيْهِ السَّلاَمُ بخواهد چیزی را بداند، خدا آن را به او می آموزد».(5)

- چهار. ماهیّت دانش الهى براى ما مجهول است و ائمّه عَلَيْهِ السَّلاَمُ، در توضیحِ دانش خداوند، فرموده اند: «خداوند متعال، دانشى خاص دارد و دانشى عام. دانش خاصّ او، همان دانشى است که فرشتگان مقرّب و پیامبرانِ فرستاده شده ی او هم بر آن، آگاهى ندارند؛ و دانش عامّ او، همان دانشى است که

ص: 217

فرشتگانِ مقرّب و پیامبران فرستاده شده ی او بر آن، آگاهى دارند و همانا آن، از پیامبر خدا به ما رسیده است».(1)

دانش خاصّ خداوند، اشاره به علم ذات بارى تعالى است که سرچشمه ی همه دانش ها است و کسى از آن، آگاهى ندارد. دانش عامّ خداوند نیز تنها از طریقِ خاصّان الهى انتقال می یابد؛ از این رو، اهل بیت عصمت و طهارت عَلَيْهِ السَّلاَمُ هم از طریق پیامبر خدا صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ به آن، آگاه شده اند.

نقل می کند: ان هی الا حیاتنا الدنیا نموت و نحیا؛غیر از این زندگی دنیای ما، چیزی در کار نیست؛ [پیوسته گروهی از] ما می میریم و زنده می شویم و نسل دیگری جای ما را می گیرد.(1)

کسانی که مادی فکر می کنند، و اصالت را به انسان داده و انسان محوری را، جایگزین خدامحوری کرده اند، چگونه می توانند آزادی را براساس جهان بینی الهی تعریف و تفسیر کنند و دین گرایی و بندگی خدا را عین آزادی بدانند؟ طبیعی است که تعریف آزادی از دیدگاه یک انسان مادی گرا که این جهان با عظمت را در تنگناهای مادی و خواص آن محدود کرده، مرگ را پایان زندگی می داند، با آزادی از دید الهیون که عالم هستی را مرکب از غیب و شهادت (عالم ماده و عوالم فراطبیعی) دانسته، مرگ را شروع حیات جدید و تبدیل منزل می دانند، کاملاً مغایر و متفاوت خواهد بود.

آزادی یعنی امکان عملی کردن تصمیم هایی که فرد یا جامعه به میل یا اراده ی خود می گیرد. اگر انسان بتواند همه ی تصمیم هایی راکه می گیرد، عملی کند و کسی یا سازمانی اندیشه و گفتار و کرداراو را محدود نکند و در قید و بند در نیاورد، دارای آزادی مطلق، یعنی آزادی بی حدّ و مرز است. امّا چون انسان ها به طور اجتماعی زندگی می کنند، نمی توانند آزادی مطلق داشته باشند. زیرا آزادی بی حدّ و مرز یک فرد به پایمال شدن آزادی افراد دیگر اجتماع می انجامد. به همین سبب است که هر جامعه ای با قانون ها و مقررات اجتماعی و سیاسی و اقتصادی خاصی هم حافظ آزادی های افراد آن جامعه می شود و هم حد و مرزهایی برای این گونه آزادی ها به وجود می آورد.

قانون ها و مقررات جهانی نیز آزادی های مردم سراسر جهان و حد و مرزهای آن ها را در جامعه ی جهانی معیّن ومشخص می کنند. تلاش ها ومبارزه های انسان در طول تاریخ زندگانی او همواره برایبه دست آوردن آزادی مشروع و قید و بند زدن به آزادی مطلق فرمان روایان ستم گر و زورمندان بوده است.

استاد شهید مطهری عَلَيْهِ السَّلاَمُ آزادی را این طور تعریف می کند: آزادی این است که نباید مانعی در راه رشد استعداد طبیعی انسان به وجود آورد. (نه این که مانعی در مقابل خواسته و عقیده ی او ایجاد کرد).(2)

ص: 219

مسیح عَلَيْهِ السَّلاَمُ در ریودوژانیرو که بسیار مشهور است اعتقاد به مسیح را بیان می کند در بعضی از کشورها هم برج های آسمان خراش که آخرین تکنولوژی خودشان را به دنیا معرفی می کنند. امّا آیا دین مقدس اسلام هم نماد و سمبلی دارد که با آن عقیده مسلمانان بیان شود؟

در جواب می گوییم که بله، در دین مبین اسلام هم خداوند سمبلی قرار داده است، که معروف به سمبل آزادی است البتّه نه از جنس سمبل آزادی آمریکایی، بلکه سمبل اسلام ناب محمّدی صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ و آن سمبل چیزی نیست مگر خانه ی کعبه. امّا چگونه این خانه به عنوان نماد آزادی معرّفی می شود؟

خداوند در قرآن در این باره می فرماید: ثم لیقضوا تفثهم ولیوفوا نذورهم ولیطوفوا بالبیت العتیق.(1)

در آیات 29 و 33 از سوره ی مباركه ی حج، كعبه به این نام خوانده شده. برای عتیق سه معنا بیان شده است كه اوّلین معنا «آزاد» بوده كه مقصود این است كه خدا آن خانه را از حوادث مصون داشته و آزاد كرده و در برخی از احادیث مصادیق مختلفی درباره آزادی كعبه ذكر شده است، مثلا «آزاد از مالكیت مردم» كه در روایتی از امام باقر عَلَيْهِ السَّلاَمُ نقل است: «عَنْ أَبَانِ بْنِ عُثْمَانَ عَمَّنْ أَخْبَرَهُ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ عَلَيْهِ السَّلاَمُ قَالَ قُلْتُ لَهُ لِمَ سُمِّی الْبَیتُ الْعَتِیقَ قَالَ لِأَنَّهُ بَیتٌ حُرٌّ عَتِیقٌ مِنَ النَّاسِ وَ لَمْ یمْلِكْهُ أَحَدٌ؛ كعبه خانه ای است كه آزاد از مردم بوده و هیچ كس مالك آن نیست.» (2)

مصداق دیگر در تأیید معنای آزاد، از غرق شدن و اشاره به طوفان نوح عَلَيْهِ السَّلاَمُ است، كه خداوند متعال در طوفان نوح عَلَيْهِ السَّلاَمُ، تمام زمین را غرق آب كرد؛ لذا هرچه در زمین بود غرق شد، مگر كعبه كه خداوند آن را از زمین بالا برد تا غرق نشود؛ از این روست كه به كعبه عتیق گفته اند، حضرتصادق عَلَيْهِ السَّلاَمُ فرمودند: «قبّه اى كه خداوند متعال براى آدم نازل كرده بود، تا زمان نوح عَلَيْهِ السَّلاَمُ هم چنان پا برجا بود ولى در روزگار طوفان نوح عَلَيْهِ السَّلاَمُ هنگامى كه آب روى زمین را فرا گرفت، خداوند آن قبّه را به آسمان برد و «مكّه» در آن جریان غرق نشد و به همین مناسبت بِالْبَیتِ الْعَتِیقِ» یعنى سرزمین «آزاد شده از غرق» نیز نامیده شد.(3)

آزادی از جهنّم نیز، دیگر مصداق است كه در بعضی از روایات به این نكته اشاره شده است كه اگر كسی خانه ی خدا را در دنیا زیارت كند و زایر بیت الله الحرام باشد، خداوند او را از جهنم نجات

ص: 221

می دهد و برائت از جهنّم هدیه ی او خواهد بود، پس كعبه باعث برائت از آتش جهنّم است و به همین دلیل به آن بیت العتیق گفته اند.(1)

به عبارت دیگر، زمینی كه كعبه در آن قرار گرفته، نیز خود كعبه، برخلاف دیگر اماكن، مِلك و مُلك احدی نبوده و نیست، بلكه آزاد است، نه مِلك كسی بوده و نه تحت سلطه ی احدی قرار گرفته است، زمین بی آب و گیاهی بود، كه هیچ كس را در آن رغبتی نبود و در آن جا سكونت نداشت آن چنان كه قرآن كریم می فرماید: «رَبَّنا إِنِّی أَسْكَنْتُ مِنْ ذُرِّیتی بِوادٍ غَیرِ ذی زَرْعٍ عِنْدَ بَیتِكَ الْمُحَرَّم...؛ پروردگارا! من بعضى از ذریه خویش را در درّه اى غیرقابل كشت نزد خانه حرمت یافته ی تو، سكونت دادم...».(2)

دیگر معنایی كه برای عتیق بیان شده است و معروف تر و مشهورتر بین عموم مردم نیز هست، معنای «قدیم و كهن» است این مضمون در روایات هم آمده است امام باقر عَلَيْهِ السَّلاَمُ در مسجدالحرام نشسته بودند كه از ایشان درباره ی بیت عتیق سؤال شد و فرمودند: خداوند كعبه را قبل از خلقت زمین آفرید، سپس به آفرینش زمین پرداخت و زمین را از زیر آن گستراند».

در بیان السّعادة فی مقامات العبادة نیز این مفهوم بیان شده است: «الْعَتِیقِ بیت قدیم، چون بیت اللّه در ظاهر اوّلین بیت است كه براى مردم وضع شده، چنان چه در اخبار آمده است: آن بیت براى آدم ازبهشت و به باطنش نازل شده است، چه قلب صنوبرى در ملك بدن عنصرى اوّلین خانه اى است كه براى مردم در عالم صغیر شده است.»(3)

همچنین معنای «كریم» را هم برای عتیق گفته اند و هر چیزی مُكّرم و زیبا را عتیق می نامند و چون كعبه این دو مزیت را دارد به این نام خوانده شده است. در فرهنگ جامع، ذیل عبارت «عَتَقَ» این معنا نیز بیان شده است.

در ترجمه و تحقیق مفردات الفاظ قرآن، به نوعی به این سه معنا اشاره شده است: العتیق: چیزى كه از نظر زمانى یا مكانى یا رتبه و ارزش، كهن و قدیمى باشد از این جهت به قدیم- عتیق- گفته شده و همچنین به شخص جوانمرد و با كرم و به كسى كه از رقیت و بندگى آزاد شود خداى تعالى

ص: 222

گوید: وَ لْیطَّوَّفُوا بِالْبَیتِ الْعَتِیقِگفته شده خداوند كعبه از این جهت با واژه «عتیق» وصف نموده كه پیوسته از این كه جباران و ستم گران كوچكش بشمارند، آزاد و متعالى است. عاتقان: شکلی که گردن میان دو شانه قرار دارد چون از سایر اعضای بدن بالاتر است و نیز «عاتق» دختر جوان و كنیزكى كه از شوهرش جدا و دور شده، در خانه پدر و مادرش مانده.»(1)

آن چه مورد نظر ماست معنای عدم ملکیت انسان است یعنی آزاد از مالکیّت اعتباری انسان ها و مالکیّت آن به طور ویژه از آن خداوند متعال است. وقتی کعبه نماد آزادی شد، خداوند هر روز ما را متذکّر به این نماد و سمبل آزادی می شود. نمازی که می خوانیم، باید به طرف این سمبل آزادی باشد نمازی که باعث آزادی ما از بند شیطان می شود در حقیقت هر روز با این کار، آزادی خود را اعلام می کنیم که ما یک انسان آزاده هستیم و تعلق به غیر مولا نداریم. آن چه مسلّم است برخلاف سمبل های رایج در دنیا که خشت و سیمان و آهنی بیش نیستند و روحی ندارند، نماد آزادی در اسلام دارای روح می باشد یعنی قطعاً ظاهر خانه ی کعبه به تنهایی مورد توجه خداوند نبوده و نیست، مراد آن روح حاکم بر این خانه است. همان طور که انسان دارای دو بعد جسم و روح است تمام عبادات ما هم این چنین هستند ظاهر عبادات ما پوسته ای بیش نیست این روح عبادت است که به خداوند می رسد چنان چه درباره ی قربانی کردن در موسم حج خداوند می فرماید: لن ینال الله لحومها و لا دماءها ولکن یناله التقوی منکم، آن چه از قربانی کردن گوسفند به خدا می رسد این گوشت وخون آن نیست، بلکه تقوا و فرمان برداری شماست که به خدا می رسد.(2) یا در جای دیگر می فرماید الیه یصعد الکلم الطیب، سخنان پاکیزه به سوی او صعود می کنند.(3) اگر عبادات ما روح نداشت هرگز نمی توانست پرواز کند در روایات هم وارد است که اعمال ما به صورت انسان نورانی در تاریکی قبر به داد ما می رسند.

مولوی درباره ی معجزه ی خالده ی پیامبر اکرم صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ تشبیهی دارد و داستانی را نقل می کند که بیانش خالی از لطف نیست. در زمان حضرت موسی عَلَيْهِ السَّلاَمُ و فرعون، آن زمان که قرار شد از سرتاسر مصر تمام جادوگران جمع شوند و به مبارزه با موسی برخیزند. دو برادر بودند که دستی بر آتش داشتند.

ص: 223

پدرشان هم جادوگر بود، ولی از دنیا رفته بود سر قبر پدر رفتند و از او استمداد کردند، که کمک شان کند پدر شب به خوابشان می آید به آن ها می گوید وقتی به دیار موسی و فرعون رسیدید زمانی سراغ موسی بروید که او خواب باشد اگر موقع خواب توانستید عصا را از او دور کنید که معلوم می شود او جادوگر است و راحت می توانید او را شکست دهید اما اگر نتوانستید عصا را برادرید و آن عصا روح داشت بدانید که او پیامبر و فرستاده خداست و قطعا در مقابلش شکست خواهید خورد از قضا همین طور هم شد. مولوی بعدها این داستان را این چنین نقل می کند:

ای رسول ما تو جادو نیستی *** صادقی، هم خرقه ی موسیستی

هست قرآن مر تو را همچون عصا *** کفرها را در کشد چون اژدها

تو اگر در زیر خاکی خفته ای *** تو عصایش دان تو آن چه گفته ای

قاصدان را بر عصایش دست نی *** تو بخسپ ای شه مبارک خفتنی

تن بخفته، نور تو بر آسمان *** بهر پیکار تو زه کرده کمان

مولوی معجزه ی خالده ی پیامبر صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ را تشبیه به عصای موسی عَلَيْهِ السَّلاَمُ کرده همان طور که عصای موسی عَلَيْهِ السَّلاَمُ روح داشت و تکان خورد و ترسی در دل دو برادر انداخت، قرآن هم روح و جان دارد هر کسی بخواهد به این عصای پیامبر صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ دست درازی کند خود را هلاک ساخته است. گرچه مولوی در این جا بی انصافی به خرج داده و اشاره به روح قرآن که اهل بیت عصمت و طهارت عَلَيْهِ السَّلاَمُباشند نکرده ولی در اعتقاد شیعه اهل بیت روح و جان قرآن هستند انا نزلنا الذکر و انا له لحافظون. این اهل بیت هستند که کتاب خدا را حافظند. مخلص کلام این که خانه ی کعبه هم روح دارد روح این خانه، ولایت است این که خداوند فرمود والوزن یومئذ الحق وزن فردای قیامت حق است معیار سنجش اعمال بندگان خدا همین خانه کعبه ای است که وزانت و سنگینی اش به همان مقام ولایت است یعنی فردای قیامت اعمال بندگان با وزن ولایت سنجیده می شود اگر ولایت داشتند نامه ی اعمال شان سنگین است، وگرنه جز خسران و ضرر چیزی نصیبشان نمی شود. نتیجه این که ولایت اهل بیت که روح کعبه است سمبل آزادی است این ولی خداست که ما را آزاد می کند لذا مولوی در مثنوی می گوید:

ص: 224

زین سبب پیغامبر با اجتهاد *** نام خود وان علی مولا نهاد

گفت هر کو را منم مولا و دوست *** ابن عم من علی مولای اوست

کیست مولا آنک آزادت کند *** بند رقیت ز پایت بر کند

چون به آزادی نبوت هادی است *** مؤمنان را ز انبیا آزادی است

ای گروه مؤمنان شادی کنید *** هم چو سرو و سوسن، آزادی کنید

آزادی در مكتب عاشورا، اصیل ترین آرمان نهضت كربلا بود. ابا عبدالله الحسین عَلَيْهِ السَّلاَمُ با عینك امامت دیدند كه بنی امیه، به نام اسلام می خواهد استبداد پیش از اسلام را بر مسلمانان حاكم كند. چنین چیزی در شأن ملت های مسلمان نبود. اگر در آن روزگار، ریشه ی ظلم و فساد خشكانده نمی شد، درخت پر بار آزادی استوار نمی گشت و بشریت تا ابد باید زیر بار ستم، شانه خم می كردند. نهضت عاشورا، درس آزادگی را به انسان آموخت.

از مهم ترین درس های نهضت خونین كربلا و از الفبای نخستین فرهنگ عاشورا، آزادگی و تن به ظلم ندادن و اسیر ذلت نشدن است. مولا حسین بن علی عَلَيْهِ السَّلاَمُ می فرمایند: «مَوتُ فی عزٍّ خیر من حیاة فی ذُلّ»1 مرگ با عزّت، بهتر از زندگی با ذلّت است. قال: لا وَاللهِ لا اُعْطیكُمْ بِیدی اِعْطاءَ الذَلیلِ، وَ لا اَفِرُّ فِرارَ الْعَبیدِ... قسم به خدا، هیچ گاه دست ذلت به شما نمی دهم و چون بردگان، تسلیم شما نمی شوم.2

عقل گوید: شاد شو، آباد شو *** عشق گوید: بنده شوآزاد شو

عقل را آرام جان، حریت است *** ناقه اش را ساربان، حریت است

آن شنیدستی كه، هنگام نبرد *** عشق با عقل، هوش پرور چه كرد؟

آن امام عاشقان، پور بتول *** سرور آزادی، زبستان رسول

تا قیامت، قطع استبداد كرد *** موج خون او، چمن ایجاد كرد

آن گاه كه حضرت عَلَيْهِ السَّلاَمُ را میان جنگ و بیعت، در كربلا مخیر كردند، او با سخنان شیوا، مراد خویش را بیان كرد، تا خفتگان ذلّت بیدار شوند، امّا دل های آنان را چنان تاریكی فرا گرفته بود، كه دیگر تابش نور سخن حضرت عَلَيْهِ السَّلاَمُ اثر نكرد. سیدالشهدا عَلَيْهِ السَّلاَمُ فرمود: أَلا إِنَّ الدَّعِی بْنَالدَّعِی قَدْ رَكَزَ بَینَ اثْنَتَینِ

ص: 225

بَینَ السِّلَّةِ وَ الذِّلَّةِ وَ هَیهاتَ مِنَّا الذِّلَّةُیعنی: ناپاك نا پاك زاده، مرا بین دو چیز مخیر كرده است: شمشیر و ذلت، اما ذلت از ما خاندان بسیار دور است.

بر ما گمان بندگی، زور برده اند *** ای مرگ همتی كه، نخواهیم این

از آستان همت ما، ذلت است دور *** واندر كنام غیرت ما، نیستش ورود5

در یك فراز از سخن ابی عبدالله الحسین عَلَيْهِ السَّلاَمُ آمده است: وَیحَكُمْ یا شِیعَةَ آلِ أَبِی سُفْیانَ إِنْ لَمْ یكُنْ لَكُمْ دِینٌ وَ كُنْتُمْ لَا تَخَافُونَ الْمَعَادَ فَكُونُوا أَحْرَاراً فِی دُنْیاكُمْ وَ ارْجِعُوا إِلَى أَحْسَابِكُمْ إِذْ كُنْتُمْأَعْرَاباً ... یعنی: وای بر شما ای پیروان ابی سفیان! اگر دین ندارید و از معاد نمی ترسید، پس در دنیا آزاد مرد باشید؛ اگر از عرب هستید به گوهر خودتان بازگردید. شمر صدا زد: ای پسر فاطمه، چه می گویی؟ حضرت فرمود: من و شما باهم كارزار می كنیم و بر زنان گناهی نیست؛ تا من زنده ام، سركشان را از حرم خود دور می كنم.

پیام انقلابی عاشورا، مختصّ به زمان و مکان خاص نیست، یعنی انسان ها در همه ی قرون و اعصار و در هر جایی که هستند مخاطب پیام عاشوراند و به همین خاطر است که انسان ها باید با الهام از پیام مکتب عاشورا ندای آزادی خواهانه حسین عَلَيْهِ السَّلاَمُ را لبّیک گفته، در برابر آن احساس مسئولیت کنند و علیه نابرابری ها و ظلم و ستم ها دست به قیام مشترک بزنند و این رسالت را به عنوان مسئولیّت دایم و همیشگی انجام بدهند و نقش مؤثر خود را به طور مستمر در تحوّلات اجتماعی ایفا نمایند و بهتعبیر دیگر مردان، کار حسینی عَلَيْهِ السَّلاَمُ کنند و زنان کار زینبیسَلام الله عَلَیها و هم گام و هم سو به خاطر کج روی ها و گرایش های ضدّ انسانی و ضدّ اخلاقی حاکم در جامعه در میدان های مبارزه وارد شده، در یک سنگر پرچم مبارزه را بر افراشته، در برابر ظالمان و ستم گران به قیام برخیزند.

مردان مانند حسین عَلَيْهِ السَّلاَمُ تا مرز شهادت پیش تازی کنند و زنان جامعه مانند "زینبسَلام الله عَلَیها" شیر زن کربلا پیام ژرف و عمیق نهضت حسینی را به گوش نسل های آینده برسانند. و بدین گونه رسالت انسانی خود را انجام بدهند. البتّه این رسالت مشترک زنان و مردان جامعه است. همان طوری که جستجو و فرا گرفتن علم ودانش به هر دو قشر زن و مرد فرض دانسته شده است، این گونه رسالت دارند، که در تحولات اجتماعی و سیاسی جامعه خود نیز نقش انسانی وبشری شان را بازی کنند یعنی هم زن

ص: 226

و هم مرد، این احساس و درک را داشته باشند که در هر سر زمینی و در هر زمان و تحت هر شرایطی در جهت اصلاح امور جامعه و مردم زمان خود بکوشند.

پیام دیگری که تمام بشریت از قیام حسینی عَلَيْهِ السَّلاَمُ می آموزند، از سخنان گوهر بار سرور و سالار شهیدان حسین ابن علی عَلَيْهِ السَّلاَمُ که هنگام حرکت از مدینه جدش پیامبر خدا بسوی مکه خطاب به برادرش محمد حنفیه، هدف خود را از این تصمیم بزرگ بیان نموده و آشکارا ساخت، پدیدار می گردد. چنان چه فرمود: "انما خرجت لطلب اصلاح امت جدی ان آمر بالمعروف و النهی عن المنکر" من به خاطر این از مدینه به مکه و از مکه به کربلا می روم تا اصلاحاتی در امور امت جد خود محمد مصطفی صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ بیاورم و آنان را به خوبی و نیکویی امر و از کارهای بد و ناثواب مانع شوم یعنی بعد از رحلت پیامبر خدا به سنت جدم عمل نمی شود، خلافت اسلامی جایش را به سلطنت داده و اشخاص نا مطلوب به مقدّرات مردم حاکم گشته، فسق و فجور کار روز مرّه شده است، در این حالت مسئولیّت من و هر انسان آگاه و مسئول است که علیه انحرافات و منکرات قیام نموده، مبارزه نمایند.

از بیانات امام حسین عَلَيْهِ السَّلاَمُ که در موقع حرکت به سوی مکّه و کربلا فرموده بود، چنین استنباط می شود که قیام عاشورا به خاطر رسیدن به قدرت و به خاطر رسیدن به مال و منال دنیا نبوده، بلکه به خاطر این بوده که منکرات را از جامعه ریشه کن نموده، اوضاع نابسامان جامعه را نظم بخشیده و سرو سامان دهد و صلح و صلاح را در بین امت جدّش بر قرار سازد. و سیره و روش جد و پدرش را در زندگی مردم جاری و ساری نماید.پیام عاشورا پیامی است برای اصلاح جامعه، اصلاح فرد و نظام اجتماعی در ابعاد سیاسی، فرهنگی و اقتصادی؛ قیام کربلا به ما می آموزد که اگر دیدید فرهنگ جامعه از حالت رشد و پویایی باز مانده، به رکود و یا ابتذال کشانیده شده، امور اخلاقی مردم به جای آن که در بستر سالم و دین پسند قرار گیرند در اثر انحرافات فکری و عملی در مسیر انحطاط افتاده و جامعه را بسوی زوال و انحرافات می کشاند و در نتیجه خانواده ها و اجتماع با مشکل و بحران اخلاقی رو برو می گردند، بر مردم است که در برابر آن به مبارزه بر خیزند.

اگردیدید نهادهای اجتماعی و رسانه های که مسئولیت و وظیفه آگاهی دهی و تنویر افکار را در سطح جامعه دارند به جای آن که به قول معروف اطلاع رسانی دقیق و منصفانه از آن چه در جامعه می گذرد برای مردم انجام بدهند به بهانه این که اطّلاعات از آن چه که در جامعه می گذرد، حق مردم

ص: 227

است با پخش گزارش های تشنّج آور و نشان دادن سریال های آن چنانی بیشتر اذهان مردم را مغشوش می سازند و به نام دفاع از حریم آزادی بیان و افکار، اصل آزادی و ارزش های اخلاقی دینی و ملّی مردم را به عنوان آداب و رسوم کهنه و قدیمی زیر سؤال برده، و به باد تمسخر می گیرند، در واقع بدون توجه و در بسا موارد عمدا پایه های فکری و اخلاقی و فرهنگی جامعه را متزلزل می سازند، در چنین حالتی باید آنان را به مسئولیّت اصلی و اخلاقی شان متوجّه ساخته و به اصلاح شان پرداخت. این رسالت را پیام صلح آمیز و اصول قیام عاشورا، به عهده ی ما گذاشت.

اگر دیدید که خط مشی سیاسی و اقتصادی اتّخاذ شده توسط نظام سیاسی حاکم، در جهتی حرکت می کند، که به نفع مصالح اعتلای کشور و مردم نیست و هم سویی و توازن در جامعه را برهم می زند و نه تنها سبب رشد و شکوفایی، بلکه باعث عقب مانی و فرو افتادگی جامعه می گردد. باید به اصلاح آن کوشش نمود نه آن که در برابر آن جبهه خصومت باز کنیم و یا دسته ی افراطی مسلّح به وجود آوریم که در این صورت تنش ها زیاد خواهد شد، نه کم، منازعات و بر خوردها در میان مردم شدت خواهد یافت نه کاهش، و در یک کلام هماهنگی و وحدت ملی در میان هر جامعه را تکه تکه خواهد ساخت.

2- حقّ مشارکت آزادانه در قضایای جامعه

توحید، عدالت و آزادی در واقع ندای برابری همه ی انسان ها با یکدیگر است و ظلم و تبعیض را نفی می کند. جامعه، متعلّق به همه ی افراد است و هیچ شخصی دارای حقی بالاتر و بیش تر از دیگران نیست و چون متعلق به همه است، همه ی افراد نیز باید بتوانند در تعیین سرنوشت جامعه، ایفای نقش کنند.

3- پذیرش فرهنگ گفت وگو و نتایج منطقی آن

حرکت انبیا و تبلیغ دین از طریق توسل به گفت وگو و ابزارها و لوازم آن صورت گرفته است. سلاح ایشان در ابلاغ دین، نه شمشیر، نه جنگ، بلکه اتکای به استدلال و برهان و حکمت و موعظه و مجادله ی به احسن بوده است.

ادْعُ إِلِى سَبِیلِ رَبِّكَ بِالْحِكْمَةِ وَالْمَوْعِظَةِ الْحَسَنَةِ وَجَادِلْهُم بِالَّتِی هِی أَحْسَنُ إِنَّ رَبَّكَ هُوَ أَعْلَمُ بِمَن ضَلَّ عَن سَبِیلِهِ وَهُوَ أَعْلَمُ بِالْمُهْتَدِینَ (ای پیغمبر!) مردمان را با سخنان استوار و به جا و اندرزهای نیكو و زیبا به راه پروردگارت فراخوان، و با ایشان به شیوه ی هرچه نیكوتر و بهتر گفت وگو كن؛ چرا كه (بر تو تبلیغ رسالت الهی است با سخنان حكیمانه و مستدلاّنه و آگاهانه، و به گونه بس زیبا و گیرا و پیدا، و بر ما هدایت و ضلال و حساب و كتاب و سزا و جزا است بی گمان پروردگارت آگاه تر (ازهمگان) به حال كسانی است كه از راه او منحرف و گمراه می شوند و یا این كه رهنمود و راه یاب می گردند.(1)

4- منع تندخویی و تندرفتاری و افراط و تفریط

خشونت در هر شکل آن در شریعت اسلامی نفی شده و بهترین شیوه در دعوت را توجِه به گفت و گو و اقناع و قناعت از طریق ارائه ی دلایل و براهین می داند. خشونت با فلسفه ی دین و نیل به سعادت دنیوی و اخروی و دست یابی به آرامش هم خوانی ندارد. اگر خداوند سبحان به موسی عَلَيْهِ السَّلاَمُ و هارون عَلَيْهِ السَّلاَمُ امر می کند که با فرعون به آرامی سخن بگویند، به طریق اولی برای غیر فرعون پرهیز از خشونت الزامی خواهد بود.

ص: 229

لَا ینْهَاكُمُ اللَّهُ عَنِ الَّذِینَ لَمْ یقَاتِلُوكُمْ فِی الدِّینِ وَلَمْ یخْرِجُوكُم مِّن دِیارِكُمْ أَن تَبَرُّوهُمْ وَتُقْسِطُوا إِلَیهِمْ إِنَّ اللَّهَ یحِبُّ الْمُقْسِطِینَ؛ خداوند شما را باز نمی دارد از این كه نیكی و بخشش بكنید به كسانی كه به سبب دین با شما نجنگیده اند و از شهر و دیارتان شما را بیرون نرانده اند. خداوند نیكوكاران را دوست می دارد.(1)

الَّذِینَ ینفِقُونَ فِی السَّرَّاء وَالضَّرَّاء وَالْكَاظِمِینَ الْغَیظَ وَالْعَافِینَ عَنِ النَّاسِ وَاللّهُ یحِبُّ الْمُحْسِنِینَ؛ آن كسانی كه در حال خوشی و ناخوشی و ثروت مندی و تنگ دستی، به احسان و بذل و بخشش دست می یازند، و خشم خود را فرو می خورند، و از مردم گذشت می كنند، و (بدین وسیله در صف نیكوكاران جایگزین می شوند و) خداوند (هم) نیكوكاران را دوست می دارد.(2)

وَلَا تَسْتَوِی الْحَسَنَةُ وَلَا السَّیئَةُ ادْفَعْ بِالَّتِی هِی أَحْسَنُ فَإِذَا الَّذِی بَینَكَ وَبَینَهُ عَدَاوَةٌ كَأَنَّهُ وَلِی حَمِیمٌ؛ نیكی و بدی یكسان نیست. (هرگز بدی را با بدی، و زشتی را با زشتی پاسخ مگوی. بلكه بدی و زشتی دیگران را) با زیباترین طریقه و بهترین شیوه پاسخ بده. نتیجه ی این كار، آن خواهد شد كه كسی كه میان تو و میان او دشمی بوده است، به ناگاه مانند دوست صمیمی گردد.(3)

5- آزادی در پذیرش دین

شریعت اسلامی مبنا را در پذیرش دین، آزادی و اختیار قرار داده است و اکراه در دین را نفی کرده است. وَقُلِ الْحَقُّ مِن رَّبِّكُمْ فَمَن شَاء فَلْیؤْمِن وَمَن شَاء فَلْیكْفُرْ؛ بگو: حق (همان چیزی است كه) از سوی پروردگارتان (آمده) است (و من آن را با خود آورده ام و برنامه ی من و همه ی مؤمنان است) پس هركس كه می خواهد (بدان) ایمان بیاورد و هركس می خواهد (بدان) كافر شود.(4)

6- آزادی در تبلیغ باورها و عقاید

آزادی در عقیده، مستلزم آزادی بیان آن عقیده است. منع افراد از بیان باورهایشان، مورد نفی قرآن کریم قرار گرفته است. خداوند سبحان در سوره ی غافر آیه ی 29 شیوه فرعون در برخورد با آزادی

ص: 230

را این گونه تقبیح می کند: قَالَ فِرْعَوْنُ مَا أُرِیكُمْ إِلَّا مَا أَرَى وَمَا أَهْدِیكُمْ إِلَّا سَبِیلَ الرَّشَادِ؛ فرعون گفت: من جز آن چه صلاح دیده ام و پیشنهاد كرده ام صلاح نمی بینم و به شما پیشنهاد نمی كنم، و من جز به راه هدایت و منتهی به سعادت، شما را رهنمود نمی كنمپس دستور من كشتن موسی عَلَيْهِ السَّلاَمُ است و باید اجرا شود.

7- حق بر خلوت و حریم خصوصی فرد

عقیده و باور هر فرد، خصوصی ترین حریم اوست. حریم خصوصی به معنای محیطی است که متعلّق به خود فرد است و دیگران حق ورود به آن را ندارند. این حق شامل آزادی های فردی، مسکن، پوشش و غیر آن است. از جمله مسایل مورد توجه شریعت اسلامی جایگاه حریم خصوصی افراد است. به گونه ای که افراد حق دخالت در زندگی یکدیگر را ندارند و آرامش فرد و خانواده را بر هم نزنند. منع ورود بدون اجازه به منزل غیر و منع تجسّس مصادیقی از این حق هستند. قرآن کریم بیان می فرماید: یا أَیهَا الَّذِینَ آمَنُوا لَا تَدْخُلُوا بُیوتاً غَیرَ بُیوتِكُمْ حَتَّى تَسْتَأْنِسُوا وَتُسَلِّمُوا عَلَى أَهْلِهَا ذَلِكُمْ خَیرٌ لَّكُمْ لَعَلَّكُمْ تَذَكَّرُونَ فَإِن لَّمْ تَجِدُوا فِیهَا أَحَداً فَلَا تَدْخُلُوهَا حَتَّى یؤْذَنَ لَكُمْ وَإِن قِیلَ لَكُمُ ارْجِعُوا فَارْجِعُوا هُوَ أَزْكَى لَكُمْ وَاللَّهُ بِمَا تَعْمَلُونَ عَلِیمٌ؛ ای مؤمنان! وارد خانه هایی نشوید كه متعلّق به شمانیست، مگر بعد از اجازه گرفتن (با زنگ زدن یا در كوبیدن و كارهایی جز این ها) و سلام كردن بر ساكنان آن. این كار برای شما بهتر است (از ورود بدون اجازه و سلام). امید است شما (این دو چیز را به هنگام رفتن به منازل دیگران رعایت و آن ها را) در مد نظر داشته باشید. اگر كسی را در خانه ها نیافتید (كه به شما اجازه دهد) بدان جا داخل نشوید تا (كسی پیدا می آید و) به شما اجازه داده می شود. اگر هم به شما (اجازه داده نشد و) گفتند: برگردید، پس برگردید (و اصرار نكنید). این كار رجوع، زیبنده تر به حال تان و پاك تر برایتان هست. خدا بس آگاه از كارهایی است كه می كنید پس با رهنمودهای او مخالفت نورزید.(1)

ص: 231

8- حقّ متفاوت بودن و اختلاف در نظر و دیدگاه

این که در جامعه ی اسلامی فقط یک باور و یک عقیده تبلیغ شود و برای پیروان سایر ادیان و عقاید این امکان وجود نداشته باشد، که در فضایی آزادانه به تبلیغ باورهای خود بپردازند، مورد تأیید اسلام نیست و بلکه اساس را چند صدایی و تکثرگرایی قرار می دهد.

فَلِذَلِكَ فَادْعُ وَاسْتَقِمْ كَمَا أُمِرْتَ وَلَا تَتَّبِعْ أَهْوَاءهُمْ وَ قُلْ آمَنتُ بِمَا أَنزَلَ اللَّهُ مِن كِتَابٍ وَأُمِرْتُ لِأَعْدِلَ بَینَكُمُ اللَّهُ رَبُّنَا وَرَبُّكُمْ لَنَا أَعْمَالُنَا وَلَكُمْ أَعْمَالُكُمْ لَا حُجَّةَ بَینَنَا وَبَینَكُمُ اللَّهُ یجْمَعُ بَینَنَا وَإِلَیهِ الْمَصِیرُ؛ تو نیز مردمان را به سوی آن (آئین واحد الهی دعوت كن كه اسلام است) و آن گونه كه به تو فرمان داده شده است (بر دعوت مردمان به دین یزدان ماندگار باش و در این راه) ایستادگی كن و از خواست ها و هوس های ایشان پیروی مكن، و بگو: من به هر كتابی كه از سوی خدا نازل شده باشد ایمان دارم، و به من دستور داده شده است كه در میان شما دادگری كنم. خدا پروردگار ما و پروردگار شماست. اعمال ما از آن ما است (نه از آن شما) و اعمال شما از آن شماست (نه از آن ما، و هر كسی در مقابل كارهایش مسئول است). میان ما و شما خصومت و مجادل های نیست (چرا كه حق را بیان و آشكار كردم و از این به بعد نیازی به جدال و استدلال نیست). خداوند (سرانجام درقیامت در یك جا) ما را جمع خواهد كرد، و بازگشت (همه در آن روز، برای داوری و حساب و كتاب) به سوی او است (و هر كسی آن درود عاقبت كار كه كشت).(1)

منع تجسّس و استراق سمع و منع غیبت و ظنّ و گمان بد

شریعت اسلامی به منظور حفظ نفس انسان از جنبه ی معنوی و توجّه به شخصیّت و حیثیّت افراد، غیبت را به عنوان یکی از گناهان بسیار ناپسند برشمرده است.

یا أَیهَا الَّذِینَ آمَنُوا اجْتَنِبُوا كَثِیراً مِّنَ الظَّنِّ إِنَّ بَعْضَ الظَّنِّ إِثْمٌ وَلَا تَجَسَّسُوا وَلَا یغْتَب بَّعْضُكُم بَعْضاً أَیحِبُّ أَحَدُكُمْ أَن یأْكُلَ لَحْمَ أَخِیهِ مَیتاً فَكَرِهْتُمُوهُ وَاتَّقُوا اللَّهَ إِنَّ اللَّهَ تَوَّابٌ رَّحِیمٌ؛ ای كسانی كه ایمان آورده اید! از بسیاری از گمان ها بپرهیزید، كه برخی از گمان ها گناه است، و جاسوسی و پرده دری نكنید، و یكی از دیگری غیبت ننماید؛ آیا هیچ یك از شما دوست دارد كه گوشت برادر مرده خود

ص: 232

را بخورد؟ به یقین همه شما از مرده خواری بدتان می آید (و از آن بیزارید، غیبت نیز چنین است و از آن بپرهیزید و) از خدا پروا كنید، بی گمان خداوند بس توبه پذیر و مهربان است.(1)

6- مَن قامَ بِشَرائِطِ العُبودیةِ أَهلٌ لِلعِتقِ، مَن قَصَّرَ عَن أَحكامِ الحُرِّیةِ اُعیدَ اِلىَ الرِّقِّ؛ هر كس شرایط بندگى خدا را به جا آورد سزاوار آزادى مى شود و هر كس در عمل به شرایط آزادگى كوتاهى كند، به بندگى (غیر خدا) مبتلا مى شود.(1)

7- إن لَم یكُن لَكُم دینٌ وَ كُنتُم لا تَخافونَ المَعادَ فَكونوا أَحرارا فى دُنیاكُم؛ اگر دین ندارید و از قیامت نمى ترسید، لااقل در دنیاى خود آزاد مرد باشید.(2)

8- إِنَّ تَقْوَى اللَّهِ مِفْتَاحُ سَدَادٍ وَ ذَخِیرَةُ مَعَادٍ وَ عِتْقٌ مِنْ كُلِّ مَلَكَةٍ وَ نَجَاةٌ مِنْ كُلِّ هَلَكَةٍ بِهَا ینْجُو الْهَارِبُ وَ تَنْجَحُ الْمَطَالِبُ وَ تُنَالُ الرَّغَائِب؛ تقواى خدا، كلید پاكى و درستى و اندوخته اى براى معاد و باعث آزادى از هر بندگى و رهایى از هر نابودى است. به وسیله ی تقواست كه جوینده به مطلوبش مى رسد و گریزانِ (از عذاب و كیفر الهى) رهایى مى یابد و به خواسته هایش رسیدگی مى شود.(3)

در اصطلاح عبارت است از ترک اعتراض بر مقدّرات الهیّه در باطنو ظاهر، قولاً و فعلاً(1)به گونه ای که بنده مقامی بیش تر از آن چه خدا آن را قرار داده است، طلب نکند(2) که این خود بالاترین درجه ی تکامل است؛ زیرا تکامل دارای درجاتی است؛ اوّل: صبر، دوّم: تنزیه خداوند، سوّم: سپاس و ستایش پروردگار، چهارم: رضا به قضای الهی.(3)

از مراحل بالای عرفان و توحید، «رضا» است. «رضا» هم نشان دهنده ی اوج محبت و دل دادگی به خداوند است و هم نشانه اخلاص کمال و نداشتن هیچ انگیزه ای جز پسند و خواست مولی.

اهل بیت عَلَيْهِ السَّلاَمُ در مقابل خواست خدا و تقدیر او کاملاً راضی بودند و این را برای خود، کمال می دانستند و با پشتوانه ی «رضا»، هر مشکل و بلا و مصیبتی را صبورانه و عاشقانه تحمل می کردند. در مسایل اجتماعی نیز هرگز پسند و رضایت مردم را بر رضای الهی ترجیح نمی دادند و آن چه تکلیف بود عمل می کردند، مهم رضای الهی بود، هر چند به خشم مردم می انجامید.

این نکته در تعالیم قرآن و احادیث بسیار مطرح است. امام حسین عَلَيْهِ السَّلاَمُکه برای رضای الهی قدم در این راه گذاشته بود، روحیه کوفیان را چنین ترسیم می کرد که آنان خواسته های دل خویش را بررضای الهی ترجیح داده اند: «لا اَفلَحَ قَومٌ آثَروا مَرضاةَ انفُسِهم عَلی مَرضاةِ الخالق(4) امام سجاد عَلَيْهِ السَّلاَمُ نیز در انتقاد از خطیبی که در کاخ یزید و نزد اسرای اهل بیت، از یزید ستایش می کرد و از دودمان علی عَلَيْهِ السَّلاَمُ به زشتی یاد می کرد، بر سر او فریاد کشید که: وای بر تو، رضای مردم را به قیمت خشم خدا خریده ای!؟ «اِشتریتَ مَرضاة المخلوقِ بِسَخَطِ الخالق.»(5)

امّا آن چه که در این بحث و بخش مورد نظر است، همان بعد متعالی عرفانی «رضا» است که ملاک عمل موحدان راستین است و عاشورا جلوه ای از این فضیلت به شمار می رود.

یکی درد و یکی درمان پسندد *** یکی وصل ویکی هجران پسندد

من از درمان و درد و وصل و هجران *** پسندم آن چه راجانان پسندد

ص: 235

نمونه های دیگری از مقام «رضا» را در کربلا با هم مرور می کنیم:

در مسیر راه کوفه، ابا عبدالله عَلَيْهِ السَّلاَمُ پس از برخورد با فرزدق و آگاهی از اوضاع کوفه، فرمود:

همواره کار دست خدا بوده و هست. اگر قضای الهی بر چیزی نازل شود که دوست داریم و می پسندیم، خدا را بر نعمت هایش سپاس می گوییم و اگر قضای الهی میان ما و امیدمان فاصله انداخت، باز هم از کسی که نیتش حق و شیوه اش تقوا باشد دور نیست (که آن را بپسندد).(1)

شعار «رِضا اللهِ رضانا اهلَ البیت» از کلمات نورانی امام و خاندان او در این سفر بود. این کلام را هم هنگام خروج از مکه به سمت کربلا در ضمن خطبه ای بیان فرمود،(2) هم واپسین کلماتی بود که در قتل گاه از حنجر خونین آن امام شنیده شد که «الهی رِضیً بِقَضائک.» خواهر خویش را نیز به تسلیم و رضا دعوت می کرد «اِرضی بِقَضاءِ الله» تا پس از شهادتش بی تابی و نارضایی از خود نشان ندهد. وقتی هم که می خواست از مدینه خارج شود، هنگام وداع با قبر رسول خدا صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ از خداوند طلب کرد که آن چه که رضای تو است، برایم انتخاب کن: اسئلکَ ... ما اختَرتَ مِن اَمری هذا ما هُوَ لَکَ رِضیً.»(3)این روحیه ی معنوی در سایر عاشوراییان هم بود. حضرت مسلم بن عقیل در کوفه وقتی گرفتار شد، باز دم از رضای الهی می زد و به داوری خدا راضی بود و در هر حال، خدا را حمد می گفت.(4)

سیدالشهدا عَلَيْهِ السَّلاَمُ وقتی به کربلا می رفت، به سرانجام و سرنوشت ماجرا راضی بود، هر چه را که خدا مقدّر کرده باشد برای خود «خیر» می دید و می فرمود:

چه کشته شویم، چه پیروز گردیم، آن چه را خدا بر ایمان مقدر کرده باشد، آن را خیر می بینیم.»(5)

رضای عبد از خدا و رضای خدا از عبد، اوج این کمال است؛ پسند دو جانبه و رضای از هر دو سو در متون زیارت نامه هم به این مقام و مرتبه شهدای کربلا اشاره و ارج نهاده شده است.

در زیارت نامه حضرت مسلم عَلَيْهِ السَّلاَمُآمده است: شهادت می دهم که تو اقامه ی نماز و زکات کردی و جهاد کرده، به شهادت رسیدی در حالی که خداوندت از تو راضی بود «لَقَیتَ اللهَ عزوجل و هُو

ص: 236

عَنکَ راضٍ.»(1) در زیارت نامه ی هانی می خوانیم که جان خویش را در راه رضای الهی فدا کردی (بَذَلتَ نَفسَکَ فی ذاتِ اللهِ و مَرضاتِهِ.) در همین متن، به رضایت خدا از او هم اشاره شده است.

این که یک انسان به مقامی برسد که خشم و رضای او خشم و رضای خدا باشد، مقام والاتری است. سیدالشهدا عَلَيْهِ السَّلاَمُ، با این وصف در زیارت مطرح شده است: یا مَن رِضاهُ مِن رِضی الرّحمانِ و سَخَطُه مِن سَخَطِ الرّحمان.(2)

خاندان امام عَلَيْهِ السَّلاَمُ نیز چنین بودند و پیش آمدهای ناگوار کربلا را به حساب خدا گذاشته به امید اجر او، آن ها را تحمّل می کردند و همه را «زیبا» می دیدند. این کلام حضرت زینب سَلام الله عَلَیها است که وقتی در مجلس ابن زیاد در کوفه، والی مغرور با طعنه خطاب به آن بانوی قهرمان گفت: کار خدا را با برادر و خاندانت چگونه دیدی؟ زینب کبری سَلام الله عَلَیها پاسخ داد: جز زیبایی چیزی ندیدم؛ «ما رایتُ الاّ جَمیلا» و این سخن به شدّت والی کوفه را عصبانی ساخت.

کار برای رضای خدا و داشتن مرتبه ی «رضا»، سرمایه ی عظیمی است که هم وجدان انسان ها را همواره آرام و خرسند می سازد، هم امیدآفرین و حرکت زا است و هم ایجاد انگیزه ی قوی می کند.ملت ایران در سال های پس از انقلاب و جنگ، به خاطر رضای الهی به میدان رفتند و از شهادت استقبال کردند. بستگان و خانواده های شهدا و جانبازان هم با روحیه رضامندی، تحمل مشکلات کردند. امام خمینی (ره) فرمود: کسی که دنبال حق می رود و برای رضای خدا کار می کند، نباید به فکر این باشد که به او چه گفته اند، یا چه می گویند؛ باید خدا را در نظر بگیرد و برای خدا کار کند، هر کس هر چی می خواهد بگوید.(3)

در زمینه ی افزایش قدرت روحیّ برای تحمّل سختی ها و شهادت ها هم فرمود:

ملّتی که برای رضای حق تعالی انقلاب کرد و برای ارزش های معنوی و انسانی به پا خاسته است، چه باک دارد از شهادت عزیزان و آسیب دیدن نور چشمان و تحمّل سختی ها؟(4)

ص: 237

خواست زن و فرزند را تنها بگذارد، هاجر گفت: ما را به چه کسی می سپاری؟ حضرت ابراهیم پاسخ داد: به خداوند می سپارم. همین مقام تسلیم و رضا، باعث شد اوضاع به خوبی تغییر کند. به برکت تلاش این مادر و فرزند، چشمه ی زمزم پدیدار شد و مردم به سوی این سرزمین آمدند. پس از گذشت چند سال، به حضرت ابراهیم عَلَيْهِ السَّلاَمُ دستور داده شد که به مکّه برود و در آن جا با کمک اسماعیل که اینک جوان رشیدی شده بود، خانۀ کعبه را بسازد. البته خانۀ کعبه از زمان حضرت آدم عَلَيْهِ السَّلاَمُ به صورت اتاقکی موجود بود. حضرت ابراهیم آن اتاقک را خراب کرده و خانه ی کعبه را به شکل فعلی بنا کردند.

پس از ساخت کعبه، خطاب شد که حج به جا آورید. حضرت ابراهیم عَلَيْهِ السَّلاَمُ و حضرت اسماعیل عَلَيْهِ السَّلاَمُ و هاجر حج به جا آوردند. موقع قربانی، به حضرت ابراهیم خطاب شد که باید فرزندت را به عنوان قربانی در راه خدا، ذبح کنی!

وقتی به حضرت ابراهیم عَلَيْهِ السَّلاَمُ وحی شد که باید فرزندت را قربانی کنی، حضرت ابراهیم به اسماعیل گفت: یا بُنَی إِنِّی أَرى فِی الْمَنامِ أَنِّی أَذْبَحُكَ فَانْظُرْ ما ذا تَرى»حضرت اسماعیل عَلَيْهِ السَّلاَمُ نیز پاسخ داد: یا أَبَتِ افْعَلْ ما تُؤْمَرُ سَتَجِدُنی إِنْ شاءَ اللَّهُ مِنَ الصَّابِرینَ؛ در روایات آمده است به حضرت هاجر نیز خبر دادند و او گفت: در مقابل امر خدا و در مقابل عمل پیامبر خدا تسلیم هستم.

وقتی حضرت ابراهیم عَلَيْهِ السَّلاَمُ به همراه اسماعیل عَلَيْهِ السَّلاَمُ به قربان گاه می رفتند، شیطان شروع به وسوسه کرد و رمی جمرات، حاصل و نماد مبارزه ی ابراهیم با وسوسه های شیطان است. شیطان وقتی دید از جانب ابراهیم راه به جایی نمی برد، به سوی هاجر رفت. هاجر نیز مانند شوهرش تسلیم محض اوامر الهی بود و به شیطان و وسوسه های او توجّهی نکرد. وقتی ابراهیم به محلّ قربانی رسید، دست و پای اسماعیل را بست و کارد را تیز کرد. وقتی کارد را کشید، اثری نگذاشت و جبرییل نازل شد و به او آفرین گفت: «قَدْ صَدَّقْتَ الرُّؤْیاسپس گوسفندی را برای ذبح آورد.

پس از موفقیت در این امتحان و امتحانات سخت دیگر، که نشان از مقام رضا و تسلیم دارد، حضرت ابراهیم عَلَيْهِ السَّلاَمُ به مقام امامت می رسند: «وَ إِذِ ابْتَلى إِبْراهیمَ رَبُّهُ بِكَلِماتٍ فَأَتَمَّهُنَّ قالَ إِنِّی جاعِلُكَ لِلنَّاسِ إِماماً قالَ وَ مِنْ ذُرِّیتی قالَ لا ینالُ عَهْدِی الظَّالِمینَ».

ص: 239

وقتی انسانی به چنین مقامی برسد، نظیر امیرالمؤمنین عَلَيْهِ السَّلاَمُ در مناجات خود با خداوند، پاسخ الهی را می شنود و این گفتگو، برای او از دنیا و آنچه در آن است، ارزشمندتر است.

مناجات شعبانیه امیرالمؤمنین عَلَيْهِ السَّلاَمُ یکی از مناجات های بسیار ارزش مند است که همه ی ائمه ی طاهرین عَلَيْهِ السَّلاَمُ آن را می خواندند. در این مناجات، امیرالمؤمنین عَلَيْهِ السَّلاَمُ از خداوند مقامی را می طلبند که انقطاع الی الله در آن به کمال برسد و هیچ کس و هیچ چیزی در دل نباشد. آن حضرت در مناجات خود زمزمه می کنند: خداوندا، به من حالتی عطا فرما که علاوه بر آن که من با تو مناجات می کنم، تو هم با من حرف بزنی و مناجات کنی.

«إِلَهِی هَبْ لِی کَمَالَ الِانْقِطَاعِ إِلَیْکَ وَ أَنِرْ أَبْصَارَ قُلُوبِنَا بِضِیَاءِ نَظَرِهَا إِلَیْکَ حَتَّی تَخْرِقَ أَبْصَارُ الْقُلُوبِ حُجُبَ النُّورِ فَتَصِلَ إِلَی مَعْدِنِ الْعَظَمَةِ وَ تَصِیرَ أَرْوَاحُنَا مُعَلَّقَةً بِعِزِّ قُدْسِکَ إِلَهِی وَ اجْعَلْنِی مِمَّنْ نَادَیْتَهُ فَأَجَابَکَ وَ لَاحَظْتَهُ فَصَعِقَ بِجَلَالِکَ فَنَاجَیْتَهُ سِرّاً وَ عَمِلَ لَکَ جَهْرا».

اما باید ببینیم معیار چیست؟

یک وقت صحبت این است که انگیزه ی بنده و شما برای خودسازی چیست؟ یک وقت هم صحبت این است که انگیزه ی یک مسلمان مؤمنی که می خواهد با روی کرد دینی به خودسازی بپردازد، چه باید باشد؟ صحبت این است که انگیزه صحیح خودسازی چیست؟ یا صحیح ترین انگیزه ای که بتواند در انسان شوق ایجاد کند چه باید باشد؟ به تعبیر دیگر بهترین انگیزه ی دینی برای یک فرد مسلمان چیست؟ از قرآن کریم استفاده می شود که بهترین انگیزه، کسب رضایت و محبت خداوند است. در این مرحله محبت دو طرفه ی انسان و خداوند مطرح است. انگیزه ی دینی برای اعمال و عبادات و هر کاری که یک انسان مومن انجام می دهد؟ رضایت و محبت خداوند است. موضوع نیت داشتن که در آموزه های دینی خیلی روی آن تأکید می شود هم چیزی جز این نیست.

نیت ما در تمام اعمال دینی مگر نباید قرب الهی باشد؟ خوب تا خدا از انسان راضی نباشد و تا انسان برای خدا دوست داشتنی نباشد، مگر می شود کسی به قرب او برسد. رضایت مندی و محبّت خداوندنسبت به انسان دقیقاً همان عامل اصلی قرب انسان به خدا است. ما در حقیقت از طریق جلب رضایت و محبت خدا است که به خدا نزدیک می شویم.

اگر گفته شود، هدف خودسازی کمال است؟ یا سعادت است؟ باز فرقی نمی کند. راه رسیدن به کمال و سعادت انسان هم چیزی جز جلب رضایت و محبت خداوند نیست. اگر کسی بگوید: هدف رشد است؟ هدف شکوفایی انسان است؟ رسیدن به رشد و شکوفایی برای انسان بدون جلب رضایت و محبت خداوند حاصل نمی شود.

توحید هم به ما می آموزد که باید نگاه ما در خودسازی و هر رفتار دینی فقط خدا باشد. انگیزه باید فقط الهی باشد. بر اساس توحید هم انگیزه و هدف دینی یک انسان مسلمان و مومن جز جلب رضایت خداوند نیست.

حتّی اگر کسی نگاه آخرت گرایانه داشته باشد و بگوید من نگاهم به دنیا نیست و فقط برای این که آخرت خوبی داشته باشم و در قیامت اهل نجات و بهشت شوم، خودسازی می کنم، رسیدن به چنین هدفی نیز جز با رضایت خدا و جلب محبت خداوند امکان پذیر نمی شود. موضوع رضایت مندی و همچنین جلب محبت خداوند، بهترین انگیزه و هدف را برای خودسازی به ما می دهد.

ص: 242

اصولاً یک انسان دینی کاری جز توجِه به رضایت الهی ندارد. هر کاری که می کند به این می اندیشد که آیا خدای متعال از کرده ی من راضی است یا ناراضی؟ اگر راضی باشد، انجام می دهد و اگر راضی نباشد، ترک می کند. رضایت مندی یک استراتژی است. یک راهبرد است؟ تمامی روش هایی که بعداً ارایه می شود همه در راستای جلب رضایت خداوند باید سازمان دهی شود.

انسان مرضی خدا

ما در خودسازی باید به این بیاندیشیم، که خداوند از چگونه انسانی راضی است؟ خصوصیات یک انسان دینی که توانسته به مقام رضا دست یابد و خدا را از خویش راضی کند، چیست؟ این خیلی مهمّ است. یعنی ما برای این که به روش خودسازی دست یابیم باید بتوانیم انسانی را مجسّم کنیم که از هر جهت همان کسی است که خدا کارهایش را می پسندد واو را دوست دارد.

خدای متعال از کدام بنده های خود راضی است؟ چه کار کنیم که خدا از ما راضی شود؟ خداوند چگونه از بنده خودش راضی می شود؟

خصوصیات یک بنده ی واقعی خدا که توانسته به حدّ نصاب رضایت مندی برسد چه باید باشد؟ این جاست که بحث رضایت مندی و مقام رضا اهمیت پیدا می کند. ما به عنوان مقدمه باید اوّل این موضوع را بررسی کنیم و بعد وارد روش ها و تاکتیک ها شویم. چون خودسازی دقیقاً همان راه رسیدن به رضایت خدا است. انسان خودساخته در حقیقت همان انسانی است که خدا از او راضی شده و دوستش دارد.

در عرفان اسلامی، کرامت هایی که برای انسان مطرح می شود و اقتدار ولایی و توانایی ها همه از جانب خدا است و خدای متعال است که به هر که بخواهد کرامت عطا می کند. منتهی باید بدانیم کسی از این کرامت و اقتدار برخوردار می شود که توانسته قله رضایت خداوند را فتح کند.

خدای متعال به کسانی کرامت وعظمت می دهد که از او راضی است و او را دوست دارد. ما باید در این مسیر به رضایت و محبّت خدا برسیم. اگر این مقصد حاصل شود، در حقیقت به همه چیز رسیده ایم. نجات و رستگاری و کمال و سعادت دنیا و آخرت انسان در گرو رضایت خدای متعال از انسان و رضایت انسان از خداوند است.

ص: 243

و چه بسا چیزی را دوست دارید، در حالی که شر شما در آن است و خداوند به آن آگاه است، درحالی که شما نمی دانید». لذا، می بینیم که در بیش تر موارد، میان تحقّق آرزوهای انسان و ایجاد رضایت شخصی رابطه و نسبت مستقیمی وجود دارد، به گونه ای که آدمی به رضای فردی یا شخصی خود، به شدّت وابسته است و همین وابستگی، انسان را آسیب پذیر می کند. بنابراین، می توان گفت، هر قدر آرزوهای انسان بیش تر باشد درجه ی آسیب پذیری او بیش تر است، هرقدر انسان آرزوهایش را محدود کند و آن ها را در حدّی معقول و منطقی نگه دارد، آسیب پذیری او کم تر و محدودتر می شود.

حضرت امیر عَلَيْهِ السَّلاَمُ: هر که بدن خود را ناخشنود سازد پروردگارش را خشنود کند و هر که بدن خود را ناخشنود نکند پروردگارش را نافرمانی کرده باشد- حضرت امیر عَلَيْهِ السَّلاَمُ: با راحتی بدن و تأمین خواسته های جسمانی و پیروی از خواهش ها رضایت خدا تأمین نمی شود.بنابراین استغفار زیاد- صدقه دادن زیاد و انجام هر عمل خیر و مخالفت با هوا و هوس ها سبب رضایت خداوند می شود.

نقل شده که حضرت موسی عَلَيْهِ السَّلاَمُ عرض کرد: ای پروردگار، مرا به کاری، که خشنودی تو از من در آن است راهنمایی فرما تا بدان عمل کنم، خداوند به او وحی فرمود که همانا خشنودی من در ناخشنودی توست و تو بر آن چه ناخوشش داری صبر نتوانی کرد موسی عَلَيْهِ السَّلاَمُ عرض کرد: پروردگارا، مرا به آن کار راهنمایی فرما. خداوند فرمود: خشنودی من در خرسندی تو به قضای من است.

مرتبه ی بعدی کسب رضایت الهی، انجام مستحبّات و ترک مکروهات است. سالک با رسیدن به این مقام به وادی عشق و محبّت حق وارد می شود و از محبّین بلکه محبوبین او خواهد بود.

الف- موجبات رضای خدا

پیرامون موجبات رضایت خداوند و نشانه های راضی بودن خدا از خلق، نکات مختلفی در روایات مطرح گردیده است.

1- مخفی بودن موجبات خشنودی خدا؛ در روایتی از حضرت امیر عَلَيْهِ السَّلاَمُ نقل شده که خدای تبارک و تعالی چهار چیز را در دل چهار چیز نهفته است: خشنودی خود را در طاعتش نهفته است، پس هیچ طاعتی را کوچک نشمارید؛ زیرا بسا که آن طاعت با خشنودی خدا همراه باشد و تو بی خبر باشی- برای کسب رضایت الهی هر کار خیر و پسندیده را انجام دهید ولو کوچک باشد، زیرا احتمال دارد رضایت الهی با او کسب شود.2- سه چیز است که بنده را به خشنودی خدا می رساند: استغفار زیاد، فروتنی و صدقه دادن زیاد

3- در نتیجه راضی و تسلیم بودن در برابر قضای الهی ولو برخلاف میل انسان باشد خشنودی خدا را در پی دارد.

ب- نشانه های رضای خدا

1- روایت شده که موسی عَلَيْهِ السَّلاَمُ گفت: پروردگارا مرا از نشانه ی ناخشنودی خود از بنده ات خبر ده خدای تعالی به او وحی فرمود: هر گاه دیدی که من بنده ام را برای طاعت خود آماده و از معصیتم روی گردان می کنم، این نشانه خشنودی من است.

2- در روایتی از پیامبر اسلام عَلَيْهِ السَّلاَمُ آمده: نشانه ی خشنودی خدا از خلقش، ارزانی نرخ ها و دادگری فرمان روایشان است و نشانه ی خشم خدا بر خلقش، ستم گری فرمانروایشان گرانی نرخ هاست.

3- و نیز آمده است که نشانه خشنودی خدا سبحان از بنده خرسندی او است به آن چه خدای سبحان به سود و زیان او مقدم فرموده است. حضرت امیر عَلَيْهِ السَّلاَمُ می فرماید: اگر راضی به مقدّرات الهی بود نشانه رضایت خداوند است.

ص: 247

4- در کلامی از حضرت امیر عَلَيْهِ السَّلاَمُ آمده: خشنودی خدای سبحان قرین طاعت او است. و در یک کلام اگر انسان تسلیم خدا باشد در این صورت خدا از او راضی است.

ج- پاداش کسب رضایت الهی

مقام «رضوان»، از بزرگ ترین مواهب و مقاماتی است که خداوند به مؤمنان و مجاهدان می بخشد و این رضوان چیزی غیر از باغ های بهشت و نعمت های جاویدان و غیر از رحمت گسترده پروردگار است و رضوان من الله اکبر.

هیچ کس نمی تواند آن لذّت معنوی و احساس روحانی را که به یک انسان به خاطر جلب رضایت و خشنودی خدا به او دست می دهد توصیف کند. رضایت خدا از همه برتر و بزرگ تر است. قرآن کریم اسماعیل عَلَيْهِ السَّلاَمُ را با صفت «مرضی» توصیف نموده است وَ کانَ عِنْدَ رَبِّهِ مَرْضِیا»(1)؛ و همواره موردرضایت پروردگارش بود. این در واقع اشاره به این حقیقت است، که او در کلّ برنامه هایش رضایت خدا را جلب کرده است.

اصولاً نعمتی از این بالاتر نیست که معبود و مولا و خالق انسان از او راضی و خشنود باشد به همین دلیل در بعضی از آیات بعد از آن که نعمت بهشت جاویدان را برای بندگان خاص خدا بیان می کند در پایان می گوید: «رَضِی اللّهُ عَنْهُمْ وَ رَضُوا عَنْهُ ذلِکَ الْفَوْزُ الْعَظیمُ»؛ خداوند از آن ها خشنود و آن ها نیز از او خشنود خواهند بود و این فوز عظیم و رستگاری بزرگی است. این نشان می دهد تا چه اندازه این رضایت دو جانبه واجد اهمیت است (رضایت پروردگار از بندگان و رضایت بندگان از پروردگار.(2)

زیرا ممکن است انسان غرق عالی ترین نعمت ها باشد، ولی هنگامی که احساس کند، مولی و معبود و محبوب او از او ناراضی است، تمام آن نعمت ها و مواهب در کامش تلخ می گردد و نیز ممکن است انسان واجد همه چیز باشد، ولی به آن چه دارد راضی و قانع نباشد، بدیهی است آن همه نعمت با این روحیه او را خوش بخت نخواهد کرد و ناراحتی مرموزی دائما او را آزار و شکنجه می دهد و آرامش روح و روان را که از بزرگ ترین مواهب الهی است از او می گیرد.

ص: 248

علاوه بر این، هنگامی که خدا از کسی خشنود باشد، هر چه بخواهد به او می دهد و هنگامی که هر چه خواست به او داد او نیز خشنود خواهد شد و رضایت دو طرفه میان او و خدای متعال برقرار می شود. نتیجه این که، بالاترین نعمت این است که خداوند از انسان خشنود و او نیز از خدایش راضی باشد.

قابل ذکر است که در ادامه ی آیه، و رضوان من الله اکبر، آمده است که: رضوان الهی حقیقت هر رستگاری بزرگی است. مرحوم خواجه نصیر، دراوصاف الاشراف، صفحه 67، نوشته: دربان بهشت را رضوان نامیده اند، از آن رو که رضا باب الله اعظم است یعنی اگر کسی به مقام رضا برسد، به بهشت رسیده است و در هر چه می نگرد نوررحمت الهی را می بیند؛ یعنی کم ترین پاداشی که افراد واصل شده به مقام رضوان دارند، این است که وقتی به پدیده های هستی می نگرند، با نور خدا پدیده های هستی را می بینند و این، بینش عمیقی است که انسان می تواند به عنوان یکی از آثارش به آن عنایت داشته باشد.

است. در واقع این نمونه هایی از بیان رضایت الهی است که اگر انسان به آن مرحله برسد که واقعاً تسلیم محض پروردگار باشد و صبر و پایداری در برابر مشکلات در او مشاهده شود، می توان به معنا و مفهوم رضای الهی رسید.

فَهَلْ عَسَيْتُمْ إِنْ تَوَلَّيْتُمْ أَنْ تُفْسِدُوا فِي الْأَرْضِ وَ تُقَطِّعُوا أَرْحامَکُمْ؛(1)

7- انصاف

وَ الَّذينَ اجْتَنَبُوا الطَّاغُوتَ أَنْ يَعْبُدُوها وَ أَنابُوا إِلَي اللَّهِ لَهُمُ الْبُشْري فَبَشِّرْ عِبادِ؛(2)

8- تصدیق معارف ناب دینی

«وَ لَوْ أَنَّا کَتَبْنا عَلَيْهِمْ أَنِ اقْتُلُوا أَنْفُسَکُمْ أَوِ اخْرُجُوا مِنْ دِيارِکُمْ ما فَعَلُوهُ إِلاَّ قَليلٌ مِنْهُمْ وَ لَوْ أَنَّهُمْ فَعَلُوا ما يُوعَظُونَ بِهِ لَکانَ خَيْراً لَهُمْ وَ أَشَدَّ تَثْبيتاً- وَ إِذاً لَآتَيْناهُمْ مِنْ لَدُنَّا أَجْراً عَظيماً- وَ لَهَدَيْناهُمْ صِراطاً مُسْتَقيماً»(3)

می رسیدیم و زمینه ی گناه برای ما وجود داشت حیا می کردیم از محضر خدا و گناه نمی کردیم، دوّم این که راضی به آن چه خداوند برای ما قسمت و مقدّر کرد بودیم.(1)

حضرت رسول اکرم صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ: مَنْ رَضِی مِنَ اللَّهِ بِالْقَلِیلِ مِنَ الرِّزْقِ، رَضِی اللَّهُ مِنْهُ بِالْقَلِیلِ مِنَ الْعَمَل؛ هر کس به کمی رزق از طرف خدا راضی باشد، خداوند هم به کمی عمل او راضی است.(2)

بزرگ ترین فساد

امام صادق عَلَيْهِ السَّلاَمُ: أَعْظَمُ الْفَسَادِ أَنْ یرْضَى الْعَبْدُ بِالْغَفْلَةِ عَنِ اللَّهِ تَعَالَى وَ هَذَا الْفَسَادُ یتَوَلَّدُ مِنْ طُولِ الْأَمَلِ وَ الْحِرْصِ وَ الْكِبْر؛ بزرگ ترین فساد این که بنده به غفلت از خدای متعال راضی باشد و این فساد، از درازی آروز و حرص و تکبّر متولّد می شود.(3)

معرفت منشأ رضایت

بَینَمَا مُوسَى یمْشِی عَلَى سَاحِلِ الْبَحْرِ إِذْ جَاءَ صَیادٌ فَخَرَّ لِلشَّمْسِ سَاجِداً وَ تَكَلَّمَ بِالشِّرْكِ ثُمَّ أَلْقَى شَبَكَتَهُ فَأَخْرَجَهَا مَمْلُوءَةً فَأَعَادَهَا فَأَخْرَجَهَا مَمْلُوءَةً ثُمَّ أَعَادَهَا فَأَخْرَجَ مِثْلَ ذَلِكَ حَتَّى اكْتَفَى ثُمَّ مَضَى ثُمَّ جَاءَ آخَرُ فَتَوَضَّأَ ثُمَّ قَامَ وَ صَلَّى وَ حَمِدَ اللَّهَ وَ أَثْنَى عَلَیهِ ثُمَّ أَلْقَى شَبَكَتَهُ فَلَمْ تُخْرِجْ شَیئاً ثُمَّ أَعَادَ فَلَمْ تُخْرِجْ شَیئاً ثُمَّ أَعَادَ فَخَرَجَتْ سَمَكَةٌ صَغِیرَةٌ فَحَمِدَ اللَّهَ وَ أَثْنَى عَلَیهِ وَ انْصَرَفَ فَقَالَ مُوسَى یا رَبِّ عَبْدُكَ جَاءَ فَكَفَرَ بِكَ وَ صَلَّى لِلشَّمْسِ وَ تَكَلَّمَ بِالشِّرْكِ ثُمَّ أَلْقَى شَبَكَتَهُ فَأَخْرَجَهَا مَمْلُوءَةً ثُمَّ أَعَادَهَا فَأَخْرَجَهَا مَمْلُوءَةً ثُمَّ أَعَادَهَا فَأَخْرَجَهَا مِثْلَ ذَلِكَ حَتَّى اكْتَفَى وَ انْصَرَفَ وَ جَاءَ عَبْدُكَ الْمُؤْمِنُ فَتَوَضَّأَ وَ أَسْبَغَ الْوُضُوءَ ثُمَّ صَلَّى وَ حَمِدَ وَ دَعَا وَ أَثْنَى ثُمَّ أَلْقَى شَبَكَتَهُ فَلَمْ یخْرِجْ شَیئاً ثُمَّ أَعَادَ فَلَمْ یخْرِجْ شَیئاً ثُمَّ أَعَادَ فَأَخْرَجَ سَمَكَةً صَغِیرَةً فَحَمَدَكَ وَ انْصَرَفَ فَأَوْحَى اللَّهُ إِلَیهِ یا مُوسَى انْظُرْ عَنْ یمِینِكَ فَنَظَرَ مُوسَى فَكَشَفَ لَهُ عَمَّا أَعَدَّهُ اللَّهُ لِعَبْدِهِ الْمُؤْمِنِ فَنَظَرَ ثُمَّ قِیلَ لَهُ یا مُوسَى انْظُرْ عَنْ یسَارِكَ فَكَشَفَ لَهُ عَمَّا أَعَدَّهُ اللَّهُ لِعَبْدِهِ الْكَافِرِ فَنَظَرَ ثُمَّ قَالَ اللَّهُ [تَعَالَى] یا مُوسَى مَا نَفَعَ هَذَا مَا أَعْطَیتُهُ وَ لَا ضَرَّ هَذَا مَا مَنَعْتُهُ فَقَالَ مُوسَى یا رَبِّ حَقٌّ لِمَنْ عَرَفَكَ أَنْ یرْضَى بِمَا صَنَعْتَ؛ روزى حضرت موسى عَلَيْهِ السَّلاَمُ بر ساحل دریا قدم

ص: 252

مى زد، دید یك نفر شكارچى آمد و به عنوان سجده براى خورشید بر زمین افتاد و سخنانى مشركانه گفت، سپس تور ماهی گیرى خود را به دریا انداخت و (پس از لحظه اى) آن را پُر از ماهى بیرون آورد؛ و دو مرتبه به دریا انداخت و همانند اوّل پُر از ماهى بیرون آورد، همچنین مرتبه سوّم تا آن كه احساس كفایت كرد و رفت.

سپس شخص دیگرى آمد، وضو ساخت و نماز خواند و پس از حمد و ثناى خدا، تور خود را به دریا انداخت و چیزى در آن نیامد، مرتبه دوّم نیز انداخت و چیزى عایدش نشد، تا مرتبه سوّم یك ماهى كوچكى به تور افتاد (آن را بیرون آورد و) شكر و سپاس به جاى آورد و رفت.حضرت موسى عَلَيْهِ السَّلاَمُ اظهار داشت: اى پروردگار! آن بنده ات آمد و به تو كفر گفت و براى خورشید عبادت كرد و سخن شرك بر زبان جارى نمود و تور خود را به دریا انداخت و پُر از ماهى بیرون كشید، تا سه مرتبه چنین كرد و تورش پُر از ماهى گشت و احساس بى نیازى كرد و رفت؛ و این بنده ی مؤمن آمد، وضو ساخت و نماز خواند و پس از حمد و ثنا، تور خود را به دریا انداخت و چیزى عایدش نگشت، تا مرتبه سوّم كه یك ماهى كوچك گرفت و شكر تو را به جاى آورد رفت!! خداوند به موسى عَلَيْهِ السَّلاَمُ وحى فرستاد: اى موسى! به سمت راست خود نگاه كن، هنگامى نگاه كرد آن چه را كه خداوند براى بنده ی مؤمن آماده و مهیا نموده بود آشكار شد، سپس به موسى گفته شد: سمت چپ خود را نگاه كن، همین كه نگاهش افتاد آن چه را كه براى بنده كافر آماده گشته بود ظاهر گشت. سپس خداوند فرمود: اى موسى! آن چه را به این كافر دادم، سودى برایش ندارد؛ و آن چه از دیگرى منع نمودم ضررى برایش نخواهد داشت. حضرت موسى عَلَيْهِ السَّلاَمُ فرمود: اى پروردگار! حقّ است كه هر كه تو را شناخت راضى و خوشنود باشد به آن چه كه انجام مى دهى.(1)

رضایت خدا در گرو رضایت اهل بیت

وَ هُوَ قَوْلُهُ: إِلَّا ابْتِغاءَ وَجْهِ رَبِّهِ الْأَعْلى- وَ لَسَوْفَ یرْضى عَنْ أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ ع [وَ یرْضَى عَنْهُ] إِنَّ اللَّهَ تَعَالَى یغْضَبُ لِغَضَبِكَ، وَ یرْضَى لِرِضَاكَ، وَ یعْفُو عِنْدَ عَفْوِكَ، وَ یسْطُو عِنْدَ سَطْوَتِكَ.(2) إِنَّ اللَّهَ عَزَّوَجَلَّ

ص: 253

یغْضَبُ بِغَضَبِ فَاطِمَةَ وَ یرْضَى لِرِضَاهَا.(1) رضا اللَّه رضانا اهل البیت، نصبر على بلائه، و یوفّینا اجر الصّابرین.(2)

رأس طاعت

رَأْسُ طَاعَةِ اللَّهِ الصَّبْرُ وَ الرِّضَا عَنِ اللَّهِ فِیمَا أَحَبَّ الْعَبْدُ أَوْ كَرِهَ وَ لَا یرْضَى عَبْدٌ عَنِ اللَّهِ فِیمَا أَحَبَّ أَوْ كَرِهَ إِلَّا كَانَ خَیراً لَهُ فِیمَا أَحَبَّ أَوْ كَرِهَ.(3)در واقعه ی عاشورا، سالار شهیدان عَلَيْهِ السَّلاَمُ تحصیل رضای الهی را به زیبایی به تصویر کشید و درس بزرگی به مؤمنین داد که در چه شرایطی می توان رضای خدا را تحصیل کرد چنان خود را در محضر خدا می دید و نگاه خدا را احساس می کرد که تمام مصایب بر حضرت سهل و آسان گردید. حضرت تمام وجود خود را غرق خدا می دید و فنا در خدا شده بود که غیر از خدا هیچ چیزی نمی دید لحظه لحظه زندگی خود را مدیون خدا می دید هیچ استقلالی برای خود در نظر نگرفته بود.

مرحوم ملّااحمد نراقی(ره) در مثنوی طاقدیس، داستانی را در باب تحصیل رضای خدا بیان می دارد که بیانش خالی از لطف نیست. داستان از این قرار استّ که روزی همسایه ی ارباب لقمان یک سبد میوه برایش آورد ارباب لقمان را صدا زد گفت بیا کنارم بنشین و از این میوه ها تناول کن لقمان حکیم شروع کرد به خوردن میوه امّا چنان با اشتها و انبساط می خورد که اربابش به طمع افتاد که او نیز از این میوه ها بخورد شروع کرد به خوردن میوه وقتی به دهن برد آن را تلخ و بد مزه یافت یکی دیگر را امتحان کرد آن نیز چنین بود رو کرد به لقمان و از او پرسید آیا این میوه هایی که تو می خوری هم تلخ است؟ لقمان پاسخ داد بله گفت پس چرا این چنین با اشتها می خوری تا جایی که مرا به طمع انداختی لقمان پاسخ داد ارباب من سال ها از دست شما شیرینی خوردم و کام مرا با لطف و مرحمت خود شیرین کردی کی روا باشد که به خاطر یک بار تلخی رو در هم بکشم و ناراحت شوم؟ سزاوار نیست چنین کنم.

ص: 254

میوه ای چند از کوار آن ذوالمنن *** داد لقمان را به دست خویشتن

گرچه انعام تو جان پرور بود *** گر زدست خود دهی خوشتر بود

بلکه تیغ از دست تو بر سر مرا *** خوب تر از تاج و از افسر مرا

زخم از دستت زمرهم خوب تر *** زهر از تریاق جان محبوب تر

خورد لقمان میوه را با نشاط *** هر یکی خوردی فزودی انبساط

از نشاطی کز جبین او نمود *** خواجه را میوه صد رغیبت فزود

چون یکی زان میوه برد اندر دهن *** شد مذاق خواجه زان تلخ و دِژَن

دیگری برداشت دیدش تلخ تر *** طعم حنظل پیش طعمش نی شکر

یک گوارا میوه ای در آن کوار *** می ندید آن خواجه بهر خواجه بار

گفت لقمان را که ای شمع وثاق *** چون فرو بردی تو این زهر از مذاق

ای عجب این زهر خوردی چون *** نی بر ابرو چین و نی بر رخ اثر

چون چشیدی با نشاط این صبر را *** آفرین بر طاقت و این صبر را

گفت لقمان سالیان بس دراز *** من شکرها خوردم از دستت به ناز

گر یکی تلخی از آن دستان چشم *** کی روا باشد که رو درهم کشم

کام من شیرین از آن کف سال هاست *** لحظه ای هم تلخ اگر باشد رواست

خورده ام شیرینی از دستت مدام *** گوی یک تلخی خورم زا ای همام

بس حلاوت از تو در کامم بود *** زهر اگر آن جا رسد شیرین شود

این دهانم از تو شد کان شکر *** حنظلی بخشد، کجا آن جا اثر؟

آری حضرت اباعبدالله الحسین عَلَيْهِ السَّلاَمُ که تمام وجودش را غرق در خدا می بیند تفضل و الطاف الهی را که مشاهده می کند شاید حیا کند در مقابل خداوند به خاطر این همه نعمت های بی شماری که به ایشان ارزانی داشته بخواهد به خاطر این واقعه، رو در هم بکشد و اعتراض کند.

ص: 255

قابل توّجه است که در میان حلقه ی محاصره ی بلا و گرداب رنج و ابتلا، حمد خدا مى کند و بر تمامى حالات، نه حال خوشى و رفاه و ریزش نعمت هاى ظاهرى، بلکه حتّى بر رنج ها، تلخ کامى ها، و تنها ماندن ها در میان طوفان بلا، شکر و سپاس گزارى خداوند را به جا مى آورد.

و دوباره مى فرمایند: بار خدایا! من تو را حمد و ستایش مى نمایم.

در این مقام، شروع به ذکر نعمت هاى بزرگ و بی کرانى که خداوند، عطا فرموده، مى نمایند؛ نعمت هایى که شبیه و نظیر ندارند، نعمت هایى که هر یکى از آن ها با عالم هستى برابرى مى کند:

1- افتخار نبوّت که در خاندان وى قرار داده شده و جدّ بزرگوارش حضرت محمد بن عبدالله صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ را خاتم انبیا قرار داده است.

2- تعلّم قرآن، فراگیرى آیات، آگاهى از مفاهیم و جزییات فراوان و تفسیر و تاویل ظاهر و باطن آن.

3- فقه، دانش و فهم در دین الهى.

4- این که خداوند چشم و گوش بینا و شنوا عطا فرموده و قلب گیرنده و پذیرا، لطف فرموده است. آرى! در میان امواج بلا، از نعمت ها یاد کرده و آن ها را اسم مى برد و خداى را بر آن حمد مى کند.و بار دیگر، از خداوند مى خواهد که او را از شکرگزاران، قرار دهد. گویا آ ن چه را گذشت، را در مقام شکر، کافى نمى دانند و لذا از خداى متعال مى خواهند که او و نزدیکان و هم فکرانش را جزء شاکرین قرار بدهد.

گرچه اهل بیت عصمت و طهارت عَلَيْهِ السَّلاَمُ در تمام لحظات زندگی شکر گزار خداوند متعال هستند حضرت از ابتدای حرکتش از مکّه به سوی کربلا را با شکر نعمت های خداوند شروع کرد. امام هنگامی، كه خواست مكّه را ترک كند، خانه خدا را طواف كرد و سعی انجام داد و از احرام بیرون آمد و سپس خطبه ای ایراد فرمودند،كه در آن زبان به حمد و سپاس خداوند متعال باز كردند و فرمودند:

الحمدلله و ماشاءالله و لاقوه الا بالله و صلى الله على رسوله، خط الموت على ولد آدم مخط القلاده على جید الفتاه و ما اولهنى الى اسلافى اشتیاق یعقوب الى یوسف؛ سپاس براى خداست كه آن چه را بخواهد مى شود، و جز او تكیه گاهى نیست و درود او بر پیامبرش صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ باد مرگ بر اولاد آدم،

ص: 257

مانند گردن بندى است كه به دور گردن زن جوان پیچیده است. اشتیاقم زیاد است به دیدن نیاكان، بزرگان و گذشتگانم. مانند اشتیاق یعقوب عَلَيْهِ السَّلاَمُ به دیدن یوسف عَلَيْهِ السَّلاَمُ.

موضع دومی که حضرت زبان به شکر خدا گشود هنگامی كه توقّف امام و یارانش به شب عاشورا منتهی شد، یاران خود را در خیمه ای جمع كرد و به همه ی آن ها اعلام كرد كه من بیعتم را از شما برداشتم امّا در برابر این سخنان امام، هیچ فردی راه رفتن را پیش نگرفت و هر یک سخنانی را بیان كردند كه نشان از وفاداری بی بدیل آن ها نسبت به امام عَلَيْهِ السَّلاَمُ خویش داشت، امام با دیدن این وفاداری زبان به حمد و سپاس خداوند باز كرد و فرمود:أثنی علی الله أحسن الثناء و أحمده علی السراء و الضراء... أمابعد، فإنیلاأعلم أصحابا أولی و لا خیراً من أصحابی و لا أهل بیت أبر و لا أوصل من أهل بیتی فجزاکم الله عنی جمیعا خیراً؛ خدا را به بهترین وجه ستایش کرده و در شداید و آسایش و رنج و رفاه در مقابل نعمت هایش سپاس گزارم امّا بعد، من اصحاب و یارانی بهتر از یاران خود ندیدم و اهل بیت و خاندانی باوفاتر و صدیق تر از اهل بیت خود سراغ ندارم. خداوند به همه شما جزای خیر دهد.

موضع سوّم صبح عاشورا بود، وقتی كه سپاه دشمن شیپور جنگ را نواختند، سید الشّهداء عَلَيْهِ السَّلاَمُ رو به آن ها كرد و در آن لحظات حساس نیز شكرگزاری خداوند را فراموش نكرد و با زبانی سرشار ازسپاس و شكر به درگاه خداوند متعال فرمود: الحمد لله الذی خلق الدنیا فجعلها دار فناء وزوال، متصرفة باهلها حالا بعد حال فالمغرور من غرته و الشقی من فتنته: فلا تغرنكم هذه الدنیا فانها تقطع رجاء من ركن الیها؛ حمد و سپاس خدای را كه دنیا را محل فنا و زوال قرار داد، دنیا اهل خود را تغییر می دهد و آن ها را دگرگون می كند، مغرور كسی است كه گول دنیا را بخورد و بدبخت كسی است كه شیفته و فریفته ی او بشود، مردم! دنیا گولتان نزند كه هر كس به او اعتماد كند، ناامیدش می سازد.(1)

موضع چهارم، بعد از به شهادت رسیدن برخی ازاصحاب ویاران با وفای سیّدالشّهدا عَلَيْهِ السَّلاَمُ شاهد صحنه ای دیگر از شكر گزاری اباعبدالله الحسین عَلَيْهِ السَّلاَمُ هستیم، وقتی كه از دشمن درخواست كردند، كه مدّتی كوتاه دست از جنگ بردارند تا حضرت با یاران خود به زیباترین شكل ممكن خدا را شكر كنند و به همین جهت امام عَلَيْهِ السَّلاَمُ به زهیر بن قین و سعید بن عبدالله دستور فرمود جلو بایستید تا

ص: 258

نماز ظهر را ادا كنم، آنان جلو ایستادند و امام عَلَيْهِ السَّلاَمُ در جماعت حدود نیمی از یاران خود نماز را اقامه كردند.

موضع پنجم وقتی امام عَلَيْهِ السَّلاَمُ در برابر سپاهیان عمر سعد برای طفل شش ماهه درخواست آب كرد و پاسخ حضرت را با تیر سه شعبه ای كه توسط حرمله به طرف امام عَلَيْهِ السَّلاَمُ پرتاب شد، دادند، امام عَلَيْهِ السَّلاَمُ خون گلوی مبارك كودك شش ماهه را با كف دست گرفت و با طرف آسمان افشاند و در این لحظه ی جان سوز و جان کاه سخنانی را به زبان می آورد كه حاكی از اوج شكرگزاری حضرت بود: هر مصیبتی كه بر من فرود آید، آسان است؛ زیرا كه در محضر خداست، بارالها این كودك پیش تو كم بها تر از بچه ی ناقه ی صالح نیست، چنان چه پیروزی ما مقدّر نیست، آن را بهترین توشه ما بساز و از ستم گران انتقام ما را بگیر و آن چه در دنیا بر ما فرود آمد، توشه ی آخرتمان قرار ده.(1)

موضع ششم، امام عَلَيْهِ السَّلاَمُ به سبب زیادی جراحات و در آخرین لحظات از هوش رفت، زینب كبریسَلام الله عَلَیها گریه كنان امام عَلَيْهِ السَّلاَمُ را صدا می زد، سیّد الشّهدا عَلَيْهِ السَّلاَمُ لحظه ای به هوش آمد و با خواهر صحبت كرد و دوباره بی هوش شد، سپس دوباره به هوش آمد و در آخرین لحظات عمر خویش زبان به سپاس و شكر خداوند متعال باز كرد و با خداوند متعال این گونه مناجات كرد بار الها... ای آن كه چونبخوانندت نزدیكی و به آن چه آفریدی محیطی، توبه كنان را توبه پذیری و به آن چه خواهی توانایی و به آنچه جویی رسیده ای، چون شكرت گویند بسیار سپاس گویی و چون یادت كنند بسیار یاد كنی، نیازمندانه تو را می خوانم و بی نوایانه به تو مشتاقم.(2)

آخرین جایی که زبان به شکر گشوده شد، سرانجام هنگامی كه كاروان كربلا را به درگاه یزید وارد كردند، حضرت زینبسَلام الله عَلَیها، خطبه ای در آن مجلس قرائت كردند، كه سراسر آن از شكرگزاری و سپاس گزاری خداوند متعال اوج می زد، چنان چه ابتدای خطبه را با حمد و سپاس خداوند آغاز كردند: سپاس خدای راکه پروردگارجهانیان است و درود خدا بر پیغمبر صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ و همه ی خاندان او باد.

و همچنین جملات انتهایی سخن رانی با شكوه خود را نیز با حمد و سپاس خداوند متعال این گونه تمام كردند: سپاس خدای راکه اوّل ما را به سعادت و مغفرت ثبت کرد و آخر ما را به شهادت و

ص: 259

رحمت فایز گرداند، از خدا می خواهیم که ثواب آن ها راکامل کند و برثواب شان بیفزاید، و برای ما نیکو خلف و جانشین باشد، که اوست خداوند رحیم و پروردگار ودود و ما را کافی در هر امری و نیکو وکیل است.(1)

در حدیثی از امام صادق عَلَيْهِ السَّلاَمُ می خوانیم: شکر النعمة اجتناب المحارم؛ شکر نعمت، پرهیز از گناه است(1) در حدیث دیگری کسی از این امام عَلَيْهِ السَّلاَمُ بزرگوار پرسید: "آیا شکر پروردگار حدّی دارد که اگر انسان به آن حدّ برسد، شاکر به حساب آید فرمود: "آری" پرسید: "چگونه؟" فرمود: "خدا را بر تمام نعمت هایش چه در خانواده و چه در اموال حمد و ستایش کند و اگر در اموالی که به او داده، حقّی باشد ادا کند."(2)

توجّه به این نکته نیز ضروری است که تشکّر و قدردانی از کسانی که وسیله ی نعمتی برای انسان هستند نیز شعبه ای از شکر خداست.(3)

شکر، به یک تعبیر به دو قسم تقسیم می شود: 1. شکر تکوینی 2. شکر تشریعی. شکر تکوینی آن است که یک موجود از مواهبی که در اختیارش قرار دارد استفاده کند، مانند درخت گل و میوه ای که با مراقبت باغبان، گل و میوه های با ارزشی به بار آورد. دابّه ی شکور به حیوانی می گویند که هر گاه از آب و علف او مراقبت کافی کنند، روز به روز چاق تر می شود.شکر تشریعی، آن است که انسان در مقام شکرگزاری برآید و با قلب و زبان از پروردگار خود سپاس گزاری کند. در واقع شکر تشریعی، مخصوص انسان است، ولی شکر تکوینی برای انسان و حیوان و نبات هست. به تعبیر دیگر شکر بر سه قسم است:

1. زبانی: شکری است که فرد با زبان خود کلماتی که بیان کننده ی تشکر از ولی ّ نعمت حقیقی (خدا) است، بر زبان جاری کند. مانند: "الحمدلله"، "شکراً لله"؛ از جمله مصداق های شکر زبانی، اظهار عجز و ناتوانی از شکر الهی در برابر نعمت های اوست.

2. قلبی: شکری است که انسان با قلب و روح خود، به نعمت هایی که خدا به او داده، خشنود و سپاس گزاری کند.

3. عملی: به کار بردن هر نعمت به جای خود، شکر عملی آن نعمت است؛ برای مثال، چشم یکی از نعمت های بزرگ الهی است و شکر عملی آن این است که آثار عظمت الهی را در عالم هستی مشاهده کنیم؛ با دیدن آفریده های خدا، معرفت خود را به او زیاد کنیم، کفران این نعمت آن است

ص: 261

که آن را به گناه آلوده نماییم. شکر عملی زبان، بیان حقیقت و راز و نیاز با خدا و... و کفران آن آلوده کردن آن به دروغ، غیبت، تهمت و... است. شکر عملی جوانی به کارگیری آن در طاعت و بندگی خداست.

برای این که فردی به خوبی از عهده ی شکر نعمت برآید، در مرحله ی نخست باید نعمت را بشناسد؛ نعمت های الهی فراوان است، قرآن در این باره می فرماید:وَ إِن تَعُدُّواْ نِعْمَة َ اللَّه ِ لاَ تُحْصُوهَآ إِن َّ اللَّه َ لَغَفُورٌ رَّحِیم ٌ؛ اگر نعمت های خدا را شمارش کنید، هرگز قادر به شمارش آن نیستید.(1)

انسان به طور معمول به نعمت های مادّی توجه دارد، در حالی که بزرگ ترین نعمت، نعمت های معنوی هستند، مانند: ایمان، هدایت، تشیع، استقلال، آزادی (در ضمن آیه ی 172 سوره ی بقره، به همین بخش مربوط است که خداوند مؤمنان را به برخی نعمت های (طیّب) و پاکیزه توجه داده می فرماید: از آن ها استفاده کنید و شکر نعمت الهی را به جای آورید. انسان پس از شناخت نعمت، باید منعم حقیقی را بشناسد و توجّه داشته باشد، که اگر دیگری هم به ما نیکی کند و نعمتی دهد، ابتدا باید شکر نعمت الهی را به جای آورد و سپس از فردی که به ما نیکی کرده تشکّر کند، چون خدا آن نعمت را در اختیار او قرار داده و به قلب او انداخته که به ما احسان نماید. انسان در مرحله یبعد پس از آن که تشخیص داد و نعمت دهنده را شناخت، وظیفه دارد که به وسیله ی زبان و قلب و با عمل، شکر نعمت را به جای آورد وشکر عملی از همه ی اقسام دیگر مهم تر است، ممکن است کسی با زبان، شکر نعمت کند، لیکن در عمل، کفران نعمت نماید و این ارزشی ندارد.

قران مجید هم می فرماید: اگر سپاس گزاری کردید، (نعمتم را بر شما) زیادی می گردانم، و اگر کفران نمودید، هر آینه عذاب من سخت است.

در روایتی، حضرت صادق عَلَيْهِ السَّلاَمُ یکی ازموجبات فشار قبر را ضایع کردن نعمت می داند. بنابراین استفاده می شود، که اگر شخصی شاکر بود، ازاین جهت فشارقبرندارد.

از دست و زبان که برآید *** کز عهده ی شکرش به درآید؟

امّا انسان نباید گفته را بهانه قرار دهد و شکر خدا را ترک کند زیرا سراینده ی بزرگوار این شعر (سعدی) جمله ی دیگر در نثر و نظم در باب شکر حق نیز از او به یادگار مانده است و خودش هم سالک این کوی بود.

بنابراین، معنای جمله ی مذکور این است که انسان وقتی نعمت ها و منعم را شناسایی و نعمت ها را به جا مصرف می کند (الحمد الله رب العالمین) می گوید در کنار همه ی این سخن ها و عمل ها می گوید: از دست و زبان که برآید؟ آری که باید گفت: از دست و زبان و دل که بر آید. از این رو بهترین و عالی ترین راه در مرحله ی شکر برای سالکان کوی حق، اعتراف به عجز در شکرگزاری است.

خدای سبحان در قرآن کریم، برای فراهم سازی زمینه ی اعتراف به عجز می فرماید: اگر همه ی درختان روی زمین قلم شود و آب دریا مرکب و هفت دریا به کمک دریای اوّل بیاید و مرکب نوشتاری را فراهم کند و نویسندگان بخواهند نعم الهی را بنویسند، مقدور آن ها نیست: ولو ان ما فی الارض من شجر اقلام، البحریمده من بعده سبعه ابحر ما نفدت کلمات الله. و در بخش دیگر می فرماید: ان تعدوا نعمت الله لا تقصوها؛ اگر بخواهید نعم الهی را شمارش کنید، نمی توانید با این که همه ی آن ها مسخّر شماست و این انسان است که باید از آن ها بهره ی درست بگیرد و گرنه همهجهان هستی سفره الهی است. آسمان ها برای منجّمان و مسافران سپهری، دریا برای غوّاصان، طبیعت برای زمین شناسان و معدن شناسان، سفره است.

در کنار سفره ی هر مدرّس، گوینده و اندرز دهنده ای که بنشینیم در حقیقت، خدا گوینده و اندرز دهنده و مدرّس است و به طور کلّی انسان بر سر هر سفره ی غذای ظاهری و باطنی بنشیند خدا رزّاق است، در این صورت چنین شکری عارفانه می شود و در این گونه معارف، شاکر عارف از توجه به نعمت به توجه ولی نعمت می رسد.

گاهی به کسی میوه ای می رسد و او بر اثر آن خوش حال می شود و گاهی از این مرز بالاتر می رود و می گوید بسیاری از این میوه ها را حیوانات و حشرات نیز می خورند و همچنین از گوشت حیوانات مقدار کمی نصیب ما می شود.

او اگر چه این ها را نعمت حق می داند و شاکر است، لیکن نعمت باطنی را برتر از نعمت ظاهری می داند. در زمینه علم و معرفت و اخلاق نیز اگر نعمتی نصیب کسی شود، خدا را شاکر است که به

ص: 264

او علم، معرفت، اخلاق، قسط، عدل، نوع دوستی، و نوع پروری داده است و البتّه این ها نعمت برتر است. امّا گاهی از این حدّ نیز بالاتر می رود و می گوید بسیاری از این اوصاف را ملائکه نیز دارند و من که خلیفه الله هستم نباید در حد فرشتگان به سر ببرم، آن گاه از همه ی این ها می گذرد و می گوید: خدایا! اینها نعمت است، ولی بهترین نعمت، خود ولی نعمت است، چنان که خدای سبحان بهترین معروف و برترین محبوب و مشکور و مذکور است. یا خیرمعروف عرف، یا افضل معبود عبد، یا اجل مشکور شکر. در این صورت چیزی آن ها را جز علاقه به حق و القای او راضی نمی کند.

ممکن است کسی شکرگزار نعمت حقّ باشد، ولی حق شناس نباشد، همه ی تلاش و کوشش او این باشد که نعمت خدا را شناسایی کند و او را به جا مصرف کند، واجب و مستحب را انجام دهد و حرام و مکروه را ترک کند برای این که از جهنّم برهد و به بهشت برسد، در این صورت، در حقیقت کفران نعمت می کند، یعنی منعم و ولی نعمت خود را نمی بیند، ولی سوداگرانه یا اجیرانه سپاس گزار حقّ است که برکت این گونه شکر به این است که آن نعمت را به جا مصرف می کند تا نعمت بهتری دریافت کند.

دست، پا، گوش، چشم و... هستند، ما علاوه براین که شکر خدا را به خاطر این نعمت ها به جای نمی آوریم بلکه به وسیله ی آن ها گناه می کنیم، مثلاً عقل و هوش خود را در راه کارهای خلاف به کار می بریم، با دست دزدی می کنیم، با پاهای مان در مسیر گمراهی قدم برمی داریم و الی آخر. خداوند این همه نعمت را به ما داده تا به وسیله ی آن ها به کمال که همان قرب الهی است برسیم ولی ما در عوض، آن ها را در جاهایی به کار می بریم که منجر می شود به مقام اسفل السّافلین سقوط کنیم.

2-8-9 آثار شکر نعمت های خدا

1- افزون شدن نعمت

شکر فقط از طریق زبان نیست، بلکه شکر سه مرحله دارد: نخستین مرحله، آن است که: به دقّت بیندیشیم که بخشنده ی نعمت کیست؟ این توجه و ایمان و آگاهی، پایه اول شکر است، و از آن که بگذریم مرحله زبان فرا می رسد ولی از آن بالاتر مرحله عمل است، شکر عملی آن است که درست بیندیشیم که هر نعمتی برای چه هدفی به ما داده شده است، آن را در مورد خودش صرف کنیم واگر نکنیم کفران نعمت کرده ایم، همان گونه که بزرگان فرموده اند: الشکر صرف العبد جمیعا ما انعم الله تعالی فیما خلق لاجله.

راستی چرا خدا به ما چشم داده است؟ و چرا نعمت شنوایی و گویایی بخشید؟ آیا جز این بوده که عظمت او را در این جهان ببینیم، راه زندگی را بشناسیم و با این وسایل در مسیر تکامل گام برداریم؟ حق را درک کنیم و از آن دفاع نماییم و با باطل بجنگیم؟

اگر این نعمت های بزرگ خدا را، در این مسیر مصرف کردیم، شکر عملی او است. حدیثی از امام صادق عَلَيْهِ السَّلاَمُ در تفسیر ((نورالثقلین)) نقل شده: شکر النعمه اجتناب المحارم: شکر نعمت ان است که از گناهان پرهیز شود.

از این جا رابطه ی میان ((شکر)) و فزونی نعمت روشن می شود؛ چرا که هرگاه انسان ها نعمت های خدا رادرست در همان هدف های واقعی نعمت صرف کردند که: شایسته و لایق اند، و این لیاقت و شایستگی، سبب فیض و بیش تر و موهبت افزون تر می گردد.

روشن است که زنده کردن حسّ شکرگزاری و قدردانی انسان در برابر این نعمت های خدا، تنها برای این است که طبق فرمان فطرت در برابر بخشنده نعمت، خضوع کنند، او را بشناسند و فرمانش

ص: 267

را به جان و دل بپذیرند و به این وسیله هدایت و تربیت شوند، نه این که شکرگزاری کم ترین اثری در مقام با عظمت خداوند داشته باشد، بلکه اثر آن همانند آثار همه ی عبادت ها و فرمان های او، عاید خود انسان می شود.

قرآن مجید در این باره می فرماید: لَئن شَکَرْتُم ْ لاَزِیدَنَّکُم ْ وَلَئن کَفَرْتُم ْ إِن َّ عَذَابِی لَشَدِیدٌ؛ اگر شکر نعمت های مرا به جا آورید، من به طور قطع نعمت های شما را افزون می کنم و اگر کفران کنید، عذاب و مجازات من شدید است.(1)

2- رستگاری و سعادت

قرآن می فرماید:... فَاذْکُرُوَّاْ ءَالآَءَ اللَّه ِ لَعَلَّکُم ْ تُفْلِحُون َ؛ نعمت های خدا را به یاد آورید، شاید رستگار شوید. یعنی در پرتو یادآوری نعمت، حس شکرگزاری شما برانگیخته می شود، در نتیجه، در برابر فرمان او تسلیم می شوید و رستگار می گردید.(2)

3- رضایت خداوند

... و إن تشکروا یرضه لکم..؛ اگر شکر او را به جای آوردی آن را برای شما می پسندد.(3)

4- رفع عذاب و بلا

ما یفعل الله بعذابکم إن شکرتم و آمنتم و کان الله شاکرا علیما؛ اگر شکرگزاری کنید و ایمان آورید، چگونه ممکن است خداوند شما را مجازات کند؟ خداوند در برابر اعمال شما قدردان و از آن آگاه است.(4) علت همه مصیبت ها و بلاها، کفران نعمت و انجام گناه است، قرآن در این باره می فرماید: اگر مردمی که در شهرها و آبادی ها زندگی دارند، ایمان بیاورند و تقوا پیشه کنند، برکات آسمان

ص: 268

و زمین را بر آن ها می گشاییم، ولی آن ها حقایق را تکذیب کردند، ما هم آنان را به کیفر اعمالشان مجازات کردیم.(1)

5- ترک گناه و فساد در زمین

... فَاذْکُرُوَّاْ ءَالآَ ءَ اللَّه ِ وَلاَ تَعْثَوْاْ فِی الأَرْض ِ مُفْسِدِین َ؛ این همه نعمت های فراون خدا را به یاد آورید و در زمین فساد نکنید."(2)

6- زمینه ساز نعمت های بعدی

امام حسین عَلَيْهِ السَّلاَمُ می فرماید: شُكرُكَ لِنِعمَةٍ سالِفَةٍ یقتَضى نِعمَةً آنِفَةً؛ شكر تو بر نعمت گذشته، زمینه ساز نعمت آینده است.(3)

7- بخشش گناهان

امام صادق عَلَيْهِ السَّلاَمُ می فرماید: ما مِن عَبدٍ أنعَمَ اللّه عَلَیهِ نِعمَةً فَعَرَف َأنَّها مِن عِندِاللّه إلاّغَفَرَاللّه لَهُ قَبل َأن یحمَدَهُ؛ هیچ بنده اى نیست كه خداوند به او نعمتى دهد و او آن را از جانب خدا بداند، مگر آن كه، پیش از سپاس گویى او، خداوند بیامرزدش.(4)

8- رضایت حق تعالی

إِنَّ اللَّهَ لَیرْضَى عَنِ الْعَبْدِأَنْ یأْكُل َأَكْلَةً أَوْیشْرَبَ شَرْبَة ًفَیحْمَدَهُ عَلَیهَا؛

خداوند از بنده اى كه پس از خوردن لقمه اى غذا و یا آشامیدن جرعه اى آب او را سپاس مى گوید، خشنود مى گردد.(5)

ص: 269

9- عمر را طولانی می کند

حضرت امیر عَلَيْهِ السَّلاَمُ می فرماید: زِیادَةُ الشُّكْرِ وَ صِلَةُ الرَّحِمِ تَزِیدُ فِی الْعُمُرِ وَ تَفْسَحُ فِی الْأَجَل؛ شكرگزارى فراوان و صله ی رحم، عمر را زیاد مى كنند و بر مُهلت زندگى مى افزایند.(1)

10- خیر بی ضرر

امام حسن عَلَيْهِ السَّلاَمُ می فرماید: اَلخَیرُ الَّذِی لا شَرَّ فِیهِ، اَلشُّکرُ مَعَ النِّعمَة وَ الصَّبرُ عَلَی النّازِلَة؛ خیری که هیچ شری در آن نیست، شکر بر نعمت و صبر بر مصیبت ناگوار است.(2)

شکر زبان که همان ثنای منعم است و شکر سایر جوارح که آن، جزای مقابله ی نعمت است به قدر استحقاقش.(1)

مراتب کفران نعمت

از آن چه در مراتب شکر گفته شد، مراتب کفران نعمت نیز فهمیده می شود. شهید دستغیب در این باره می گوید: «[کفران نعمت] سه مرتبه دارد: 1. جهل به نعمت که سخت تر و بدتر از سایر مراتب است و یا جهل به اصل نعمت است؛ یعنی به واسطه نافهمی، نعمت را نمی شناسد و آن را نادیده می گیرد و بود و نبودش را برابر می داند یا جهل به منعم است که در اصل پروردگار خود را نشناخته یا او را به وصفِ منعمی ندانسته و نعمت را از او نمی بیند؛ بلکه از جز او می داند...؛ 2. کفر به حسبِ حال، به این بیان که انسان عاقلی که نعمت خدا به او می رسد، باید دل شاد و فرح ناک شود که موردانعام و عنایت خداوند واقع شده و او را یاد فرموده و به فضل و ادامه لطف حضرتش امیدوار و دل گرم باشد، حال اگر بر عکس به پروردگارش بد گمان باشد و به فضلش امیدی نداشته باشد(2) و به او دل خوش نبوده؛ بلکه از او جدا و بریده و مأیوس باشد، این حال کفر به نعمت های خداوندی است؛ 3. کفر به اعضا و جوارح؛ یعنی کفر عملی به این که قلب قصد گناه کند و به زبان، شکایت و مذمّت نماید؛ یعنی در عوض ذکر نعمت ها و شکر آن، به زبانش همه را نادیده گرفته و از نرسیدن به آرزوهای موهوم خود شکایت کرده، از افعال الهی مذمّت نماید و اعضای خود را در آن چه مورد نهی خدا و موجب دور شدن از رحمت است، به کار اندازد.(3)

ابعاد کفران نعمت

کفران نعمت، علاوه بر ادا نکردن حق شکر نعمت های الهی، شکر نکردن احسان از منعمین دیگر را - که مخلوقات خداوند متعال هستند - نیز شامل می شود.

حضرت علی بن الحسین عَلَيْهِ السَّلاَمُ می فرماید: یقول اللهُ تَبارک و تَعالی لِعَبْدٍ مِن عَبیدهِ یومَ القیامه أ شَکرْتَ فلاناً فَیقولُ بَل شَکرْتُک یا ربّ، فَیقُولُ لم تَشْکرنی إذْ لم تَشْکرْهُ، ثمّ قال: أشْکرُکم لله أشْکرُکم للناس؛

ص: 271

خداوند تبارک و تعالی در روز قیامت، به بنده ای از بندگانش می فرماید: آیا از فلانی تشکر کردی؟ می گوید: البته از تو شکرگزاری کردم، ای پروردگارم. پس خداوند می فرماید: وقتی از او سپاس گزاری نکردی، از من هم سپاس گزاری نکرده ای. سپس حضرت فرمودند: سپاس گزارترین شما برای خدا، سپاس گزارترین شما نسبت به مردم هستند.(1)

یکی از مصادیق منعمین که بر شکرگزاری آن ها بسیار تأکید شده است، والدین انسان هستند که در مواردی سپاس از آن ها پس از سپاس از خداوند آمده است: أنِ اشْکرْ لی وَ لِوالِدَیک.(2)

امام رضا عَلَيْهِ السَّلاَمُ می فرماید: إنّ الله عزّوجل امر... بالشُّکر له و للوالدین فَمَن لم یشکرْ والِدَیه لم یشْکر اللهَ.(3)احادیث دیگری نیز در زمینه شکر مخلوقین وارد شده است، که عدم ادای آن ها، کفران نعمت الهی است.(4)

بنابراین، جزای نیکی مخلوقین، احسان به آن هاست؛ همان گونه که خداوند متعال در آیه ی هَلْ جَزاءُ اْلإِحْسانِ إِلاّ اْلإِحْسانُ(5) به آن اشاره کرده است؛ البته در صورت عدم قدرت بر مقابله به احسان، شکر زبانی نباید ترک شود.

عوامل کفران نعمت

تعداد بسیاری از انسان ها، کافر به نعمت های الهی هستند؛ همان گونه که خداوند متعال می فرماید: قَلیلٌ مِنْ عِبادِی الشّکورُ و این نشانه ی آن است،که قیام به حقّ شکر، کار هر کسی نیست. از سویی شکر دارای مراتبی است و کسانی که برخی از مراتب آن را دارا نیستند، کافر به نعمت محسوب می شوند. از سوی دیگر نیز چون معارف بندگان خدا متفاوت است، شکر آن ها نیز مختلف است. پس به بعضی از عوامل کفران نعمت اشاره می کنیم:

ص: 272

1- جهل

یکی از زمینه های کفران نعمت، جهل است. حضرت امیر عَلَيْهِ السَّلاَمُ می فرماید: ما کفَرَ الکافرُ حتی جهلَ؛ کافر، کفران نمی ورزد تا این که جاهل باشد».(1)

2- نظر استقلالی به اسباب و تأثیر آن ها

امام خمینی(ره) در کتاب چهل حدیث می نویسد: «کسی که نظر به اسباب دارد و تأثیر موجودات را مستقل می داند و نعم را به ولی نعمت و صاحب آن ارجاع نمی کند، کفران به نعمت حق تعالی کرده، بت هایی تراشیده و هر یک را مؤثّر می داند. گاهی اعمال را به خود نسبت می دهد؛ بلکه خود را متصرف در امور می داند وگاهی طبایع عالم کون [جریان طبیعی عالم ماده] را مؤثّرات بخواند وگاهی نعم را به ارباب ظاهریّه ی صوریه [گردانندگان ظاهری امور] منسوب کند و حق را از تصرّف، عاری نماید و یدالله را مغلول شمارد - غُلَّتْ أیدیهم وَ لُعنوا بما قالوا.(2)

3- بی توفیقی

حضرت امیر عَلَيْهِ السَّلاَمُ می فرماید: لیسَ مِنَ التوفیق کفرانُ النّعم؛ کفران نعمت ها از بی توفیقی است».(3)

4- غفلت

انسان غرق در نعمت های الهی است و این مسئله ممکن است مورد غفلت واقع شود. در ادعیه ی معصومین عَلَيْهِ السَّلاَمُ تنبّه بر شکر و عدم غفلت از آن، درخواست شده است. در فرازی از مناجات شعبانیه می خوانیم: و أسْئَلک... أن تجعَلَنِی مِمَّن یدِیمُ ذِکرَک... ولا یغْفُلُ عَن شُکرِک؛ و از تو می خواهم... که مرا از کسانی قرار دهی که مداومت بر ذکر تو دارند و از شکرگزاری تو غفلت نمی ورزند».(4)

ص: 273

ناسپاسی، از پستی و بی شخصیتی نشأت می گیرد؛ چنان که امام حسن مجتبی عَلَيْهِ السَّلاَمُ می فرماید: اللُّؤْمُ أنْ لاتشکرَ النعمه؛ پستی آن است که نعمت، شکر نشود».(1)

کافر به نعمت در نزد خداوند و مخلوقات، مذموم و نکوهش شده است. حضرت امیر عَلَيْهِ السَّلاَمُ می فرماید: کافرُ النعمه مذمومٌ عِندَ الخالِقِ والخلائقِ.(2)

این افراد به عنوان بدترین مردم توصیف شده اند. حضرت امیر عَلَيْهِ السَّلاَمُ می فرماید: شرّ النّاس مَن لایشکر النعمه...؛ بدترین مردم کسانی اند که شکر نعمت را به جای نمی آورند».(3) امام سجّاد عَلَيْهِ السَّلاَمُ نیز می فرماید: حمد برای خدایی است که اگر بندگانش را از شناخت ستایشش، نسبت به منت های پیاپی و ریزش نعمت های فراوانش بر آن ها، منع می کرد؛ ایشان در نعمت هایش تصرّف کرده، او را ستایش نمی کردند و در رزقش توسعه می دادند و شکرش را نمی کردند و اگر این طور می شدند، به حتم ازمرز انسانیّت خارج و به محدوده چهارپایان وارد شده و همان طور می شدند که خدا توصیف می کند: ایشان جز چهارپایان نیستند؛ بلکه گمراه ترند.(4)

بنابراین، اگر انسان تفکّر کرده و به سؤالات چیستی و هستی خود، جوابی عاقلانه دهد و جایگاه خود را دریابد، منعم خود و نعمت ها را هم بشناسد و تأثیر حقیقی در عالم که منحصر به خداوند است، را درک کند؛ از این گناه بزرگ دوری خواهد کرد.

آثار کفران نعمت

خداوند متعال غنی مطلق است؛ بنابراین آثار شکر نعمت و نیز عواقب کفران آن به صاحبش بر می گردد: مَنْ کفَرَ فَعَلَیهِ کفْرُهُ وَ مَنْ عَمِلَ صالِحًا فَلأنْفُسِهِمْ یمْهَدُونَ؛ هر که کفران ورزد، پس کفرش به ضرر خود اوست.(5)

عدم شکر منعم، علاوه بر آن که نشانه پستی و بی شخصیتی است، آثاری را نیز به دنبال دارد که برخی از این آثار عبارتند از:

ص: 274

1- زوال نعمت

یکی از آثار مهمّ عدم شکر، زایل شدن آن نعمت است؛ البته نه به این معنا که آن نعمت، برای صاحبش معدوم شود؛ بلکه اگر نسبت به او از خاصیّت هم بیفتد، مانند زایل شدن است و در این هنگام، عذاب آن برای او سخت تر است و این تبدیل نعمت به نقمت می باشد؛ مانند کسی که زخم معده دارد. وقتی چنین فردی سر سفره ی رنگین خود می نشیند و می بیند که دیگران از آن بهره مند می شوند و خودش محروم است، دیدن این منظره برای او دردناک است. از این رو قرآن کریم چنین حالتی را کفر نامیده است: وَ لَئِنْ کفَرْتُمْ إِنّ عَذابی لَشَدیدٌ حضرت امیر عَلَيْهِ السَّلاَمُ نیز می فرماید: زوالُ النِعَم بمنع حقوق الله منها و التّقصیر فی شکرها؛ زایل شدن نعمت ها به واسطه ندادن حقوق خداوند از آن ها و تقصیر در ادای شکر آن هاست(1) همچنین می فرماید: إذا أرادَ الله سبحانه إزاله نعمه عن عبد کان اوّلُ ما یغیرُ عنه عقلهُ و أشَدُّ شیء علیه فقده؛ هنگامی که خدای سبحان اراده فرماید نعمتی را از بنده ایبگیرد، نخستین چیزی که از او دگرگون کند؛ عقل اوست و چیزی بر او سخت تر از نیافتن عقل نیست.(2)

2- انتقام های الهی

حضرت امیر عَلَيْهِ السَّلاَمُ می فرماید: کفرُ النعمه مَجْلَبَه لحلولِ النقَم؛ کفران نعمت، زمینه ی فرود آمدن انتقام های الهی است».(3)

3- اقامت در جهنّم

خداوند متعال در قرآن کریم می فرماید: أ لَمْ تَرَ إِلَی الّذینَ بَدَّلُوا نِعْمَتَ اللّهِ کفْرًا وَ أحَلُوا قَوْمَهُمْ دارَ الْبَوارِ * جَهَنّمَ یصْلَوْنَها وَ بِئْسَ الْقَرارُ؛ آیا به کسانی که [شکر] نعمت خدا را به کفر تبدیل کردند و قوم خود را به سرای هلاکت در آوردند، ننگریستی [در آن سرای هلاکت که] جهنِم است [و] در آن وارد می شوند و چه بد قرارگاهی است.(4)

ص: 275

این آیه، به نعمت وجود پیامبر اکرم عَلَيْهِ السَّلاَمُ و اهل بیت عَلَيْهِ السَّلاَمُ اشاره دارد، امّا همه ی نعمت های خدا را شامل می شود.

4- تهدید الهی

خداوند متعال در قرآن کریم می فرماید: وَ إِذا مَسَّ النّاسَ ضُرٌّ دَعَوْا رَبَّهُمْ مُنیبینَ إِلَیهِ ثُمّ إِذا أذاقَهُمْ مِنْهُ رَحْمَه إِذا فَریقٌ مِنْهُمْ بِرَبِّهِمْ یشْرِکونَ * لِیکفُرُوا بِما آتَیناهُمْ فَتَمَتّعُوا فَسَوْفَ تَعْلَمُونَ؛ و زمانی که به مردم سختی و زیانی می رسد، پروردگارشان را می خوانند، در حالی که به سوی او انابه می کنند، سپس زمانی که رحمتی را از جانب او می چشند، در این هنگام، گروهی از ایشان به پروردگارشانشرک می ورزند. بگذار تا نعمت هایی را که به آنان داده ایم، کفران کنند؛ پس از آن ها بهره برند، به زودی نتیجه ی شوم اعمال خویش را خواهید دانست».(1)

لام امر در «لیکفروا» و لحن کلام در «سوف تعلمون»، اشاره به تهدید الهی دارد.

5- شهادت نعمت بر ضرر صاحبش

اگر شخص از کفران نعمت خود توبه نکند، نعمت زایل شده علیه صاحبش گواهی می دهد. همان گونه که حضرت امیر عَلَيْهِ السَّلاَمُ می فرماید: أحسِنُوا صُحْبه النعَمِ قبلَ فِراقِها فإنَّها تزولُ و تشهَدُ علی صاحبِها بما عَمِلَ فیها؛ مصاحبت نعمت ها را قبل از جدایی اش نیکو شمرید؛ زیرا آن ها زایل شده و بر ضرر صاحبش شهادت می دهند».(2)

6- فشار قبر

یکی از عذاب هایی که بر انسان وارد می شود، مسئله ی فشار قبر است؛ همان طور که امام صادق عَلَيْهِ السَّلاَمُ از پدرانش از رسول خدا صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ نقل می کند که فرمود: ضَغْطَه القبرِ للمؤمِنِ کفّارَه لِما کانَ مِنهُ مِن تضییع النّعم؛ فشار قبر برای مؤمن، کفاره ی نعمت هایی است که ضایع کرده است».(3)

ص: 276

7- عدم استجابت دعا و یا دیر برآورده شدن آن

حضرت امیر عَلَيْهِ السَّلاَمُ می فرماید: لاتستبطئ إجابه دعائک و قد سددتَ طریقَهُ بالذّنوب؛ دیر مشمار اجابت دعایت را، در حالی که راه آن را با گناهان بسته ای.(1) بدیهی است کفران نعمت نیز که یکی از گناهان کبیره است، عدم استجابت را در پی خواهد داشت.

8- استدراجسنّت استدراج، یکی از سنت های الهی است که در شرایط ویژه ای شامل حال کافران می شود و عبارت است از رها کردن شخص به حال خودش و غوطه ور شدن او در نعمت های ظاهری دنیا تا بر گناهان خود بیفزاید و پله پله سقوط کند تا عذابِ الهی را بچشد. امام حسین عَلَيْهِ السَّلاَمُ در این باره می فرماید: الإستدراجُ مِنَ اللهِ سبحانَه لِعَبدِه أن یسْبِغَ علیه النعَمَ و یسْلُبَه الشکرَ؛ استدراج از جانب خداوند سبحان برای بنده اش، این است که نعمت هایی را داشته باشد و شکر آن ها را ادا نکند».(2)

این مسئله، به قدری مهم است که به عنوان نشانه ای بر استدراج و عدم آن قرار می گیرد؛ یعنی اگر نعمت های ظاهری شخصی فزونی یابد و او شاکر نعمت هاست، فزونی نعمت به دلیل شکرگزاری اوست و اگر با وجود کفران نعمت ها، باز هم نعمت ها زیاد می شوند، ممکن است سنّت استدراج شامل حال او شده باشد.

علاوه بر آن چه ذکر شد، شخص کافر به نعمت، با این گناه و به جا نیاوردن فریضه شکرگزاری، از آثار بی شمار و ارزش مند آن نیز محروم می شود؛ زیرا انسان که در اثر شکرگزاری خداوند متعال، جان خود را با ذکر و یاد الهی پیوند می دهد و در نتیجه ی پیوند با منبع اطمینان، طمأنینه و آرامش می یابد؛ به درجات بالاتر ایمان صعود کرده و به صحن و سرای محبت الهی بار می یابد و در صراط مستقیم ره می پوید؛ از خیر کثیر که حکمت الهی است، بهره مند گشته و در زمره ((الّذینَ أنْعَمْتَ عَلَیهِمْ)) قرار می گیرد. همه آن چه گفته شد، علاوه بر تداوم اصل نعمت است و آثار زیبای شکر در زندگی خانوادگی، اجتماعی و اقتصادی نیز نمودار می شود که کافران به حق نعمت و احسان مخلوقین، از آن هم بی نصیب خواهند بود.

ص: 277

همان طور که گذشت، اگر نعمت های خدا را در مسیر درست مصرف کردیم، شکر عملی او است و اگر این نعمت ها وسیله ای برای طغیان و غرور و خودپرستی و غفلت و بیگانگی و دوری از خدا، این عین کفران است!

امام صادق عَلَيْهِ السَّلاَمُ می فرماید: ادتی الشکر رویه النعمه من الله من غیر عله یتعلق القلب بها دون الله، و الرضا بما اعطاه، و ان لاتعصیه بنعمه و تخالفه بشی من امره و نهیه بسبب من نعمته؛ کمترین شکر، این است که، نعمت را از خدا بدانی، بی آن که قلب تو مشغول به آن نعمت شود، و خدا را فراموشکنی، و همچنین راضی بودن به نعمت او، و این که نعمت خدا را وسیله ی عصیان او قرار ندهی، و اوامر و نواهی او را با استفاده از نعمت هایش زیر پا نگذاری.

و از این جا روشن می شود: شکر قدرت، علم و دانش، نیروی فکری و اندیشه، نفوذ اجتماعی، مال و ثروت و سلامت و تن درستی، هر کدام از چه راهی است، و کفران آن ها، چگونه است؟

9- قحطی

این روزها کفران نعمت زیاد می شود، برنج پخته با میوه ی نیمه خورده و نان دور ریخته می شود. این کار خیلی خطرناک است و در روایات هم آمده که بی احترامی به نعمت خداوند خطر قحطی می آورد. اگر نان زیاد آمد به حیوان بدهید یا به کسانی که نان می خرند بفروشید و آن را زیر دست و پا نریزید.

در وسائل الشیعه روایتی در خصوص نان از امام حسن مجتبی عَلَيْهِ السَّلاَمُ است: تکّه نانی افتاده بود امام عَلَيْهِ السَّلاَمُ ناراحت شد و آن را برداشت و به غلامش داد، و امام عَلَيْهِ السَّلاَمُ که برگشت به غلامش فرمود: تکّه نانی را که به دستت دادم به من بده، غلام گفت: آن را خوردم. امام عَلَيْهِ السَّلاَمُ فرمود: نعمت خدا را احترام کردی و از اهل بهشت شدی، من دوست ندارم کسی که دوست خدا و بهشتی شده غلام باشد، تو به خاط این عملت، آزاد هستی.

این که ما از صبح تا شب نعمت می خوریم و در نعمت غرقیم، بدون آن که منعم و صاحب نعمت خود را بشناسیم، به نظر شما این کفران نعمت نیست؟ در مقابل، خدا چه می کند؟ غیر از این که روزی ما را قطع نمی کند. مثلا ما اگر اسباب بازی را برای فرزندمان بخریم، اگر آن را شکست و خراب کرد و آن اسباب بازی هم گران باشد، دیگر برایش نمی خریم و پشیمان می شویم و پیش

ص: 278

خودمان فکر می کنیم که پولمان را بیهوده مصرف کردیم. ولی خدا با ما این کار را نمی کند و روزی ما را قطع نمی کند. خوب فکر کن و ببین آیا خدا دوست داشتنی است یا نه؟ خدایی که این طور با ما معامله می کند. مردمان چقد پدر و مادرهای شان را دوست دارند؟ مومنین خدا را به مراتب بیشتر دوست دارند چون می دانند پدر و مادر را هم خدا آفریده و نعمت های خدا هستند. خدا مهر بشر را در دل مادر انداخته، و ما را از کثافت ها پاک می کند و در گرفتاری ها از من مواظبت می کند، عمریاز ما می گذرد آیا خدا و رسولش را دوست داریم؟ آیا عاشق خدا شده ایم؟ آیا خوش بینی به دستگاه خلقت پیدا کرده ایم؟ آیا بشت را دوست داریم؟.

وقتی نیروهای ابن زیاد، آگاه شدند که مسلم بن عقیل عَلَيْهِ السَّلاَمُ در خانه هانی بن عروه است، هانی را احضار کردند و از او خواستند که مسلم را تسلیم آنان کند. او می توانست با سپردن مسلم به دست آنان، جان خویش را نجات بخشد، اما حاضر شد در راه مسلم کشته شود ولی او را تسلیم نکند. درمقابل درخواست تهدید آمیز آنان گفت: به خدا سوگند، اگر تنها و بی یاور هم بمانم، هرگز او را تسلیم شما نخواهم کرد، تا آن که در راه حمایت از او بمیرم!»(1)

وقتی مسلم بن عقیل را به دارالاماره بردند، پس از گفت و گوهای تندی که ردّ و بدل شد و تصمیم به کشتن او گرفتند، مسلم گریست. یکی از حاضران گفت: کسی که در پی چنین خواست هایی باشد نباید گریه کند (و باید پیش بینی این روزها را هم بکند) مسلم گفت: بر خودم گریه نمی کنم، بلکه برای حسین عَلَيْهِ السَّلاَمُ و خانواده او می گریم.(2)

این نیز ایثارگری او را نشان می دهد که در آستانه ی شهادت، اگر هم گریه می کند نه بر حال خویش، که بر حسین می گرید که طبق گزارش او از وضع کوفه، روی به این شهر پرنیرنگ و مردم پیمان شکن نهاده است.

وقتی امام حسین عَلَيْهِ السَّلاَمُ به فرزندان عقیل و مسلم بن عقیل فرمود که شهادت مسلم برایتان کافی است، شما صحنه را ترک کنید، یک صدا گفتند: به خدا سوگند چنین نخواهیم کرد. جان و مال و خانواده و هستی خود را فدای تو می کنیم و در رکابت می جنگیم تا شهادت.(3)

اظهارات ایثارگرانه ی یاران امام عَلَيْهِ السَّلاَمُ در شب عاشورا، مشهور است؛ یک به یک برخاستند و آمادگی خود را برای جانبازی و ایثار خون در راه امام عَلَيْهِ السَّلاَمُ اظهار کردند. از آن همه سخن، این نمونه از کلام مسلم بن عوسجه کافی است که به امام عَلَيْهِ السَّلاَمُ عرض کرد: «هرگز از تو جدا نخواهم شد. اگر سلاحی برای جنگ با آنان هم نداشته باشم، با سنگ با آنان خواهم جنگید تا همراه تو به شهادت برسم.»(4)

ص: 280

سخنان سعید بن عبدالله حنفی، زهیر بن قین و دیگران، جلوه های روشن و ماندگاری از این روحیه ی ایثارگری است. طبق نقلی سخن گروهی از آنان چنین بود: «به خدا قسم از تو جدا نخواهیم شد! جان هایمان فدای توست، تو را با ایثار خون، چهره و اعضای بدن حمایت می کنیم.»(1)آری... خونی که در رگ ماست، هدیه به رهبر ماست. حضرت زینبسَلام الله عَلَیها عصر عاشورا هنگام حمله ی سپاه کوفه به خیمه ها و غارت اشیاء چون دید شمر با شمشیر آخته قصد کشتن امام زین العابدین عَلَيْهِ السَّلاَمُ را دارد، فرمود: او کشته نخواهد شد مگر آن که من فدای او شوم.(2)

پیشوای نهضت، به پشت گرمی حامیان ایثارگر، گام در مراحل دشوار و پرخطر می گذارد. اگر آمادگی پیروان برای ایثار مال و جان و گذشتن از راحتی و زندگی نباشد، رهبر تنها می ماند و حق، مظلوم و بی یاور. در انقلاب کربلا، امام و خانواده و یارانش دست از زندگی شستند، تا دین خدا بماند و کشته و اسیر شدند، تا حق زنده بماند و امت، آزاد شوند، و اصحاب شهید امام، تا زنده بودند، اجازه ندادند از بنی هاشم کسی به میدان رود و کشته شود. بنی هاشم هم تا زنده بودند، جان فدا کردند و در راه و رکاب امام به شهادت رسیدند و حسین بن علی عَلَيْهِ السَّلاَمُ شهید آخرین کسی بود که وقتی به دشت کربلا نگریست، از آن همه یاران و برادران و اصحاب، کسی نمانده بود.

جلوه ی دیگری از ایثار، در کار زیبای حضرت ابوالفضل عَلَيْهِ السَّلاَمُ بود: ابتدا امان ابن زیاد را که شمر آورده بود، رد کرد آن گاه در شب عاشورا اظهار کرد که هرگز از تو دست نخواهیم کشید، خدا نیاورد زندگی پس از تو را. روز عاشورا نیز وقتی با لب تشنه وارد شریعه فرات شد تا برای امام و کودکان تشنه آب آورد، پس از پر کردن مشک، دست زیر آب برد تا بنوشد، اما با یادآوری کام تشنه حسین عَلَيْهِ السَّلاَمُ، ایثارگری و وفای او اجازه نداد که آب بنوشد و امام حسین عَلَيْهِ السَّلاَمُ و کودکان تشنه باشند و تشنه کام، گام از فرات بیرون نهاد و تشنه لب شهید شد. باز هم در اوج نیاز، آب ننوشیدن و به فکر نیاز دیگران بودن.

آب شرمنده ز ایثار علم دار تو شد *** که چرا تشنه از او این همه بی تاب گذشت

ص: 281

سعید بن عبدالله، جلوه دیگری از ایثار را در کربلا به نمایش گذاشت و هنگام نماز خواندن امام عَلَيْهِ السَّلاَمُ، خود را سپر تیرهایی ساخت که از سوی دشمن می آمد. وقتی نماز امام به پایان رسید، او سیزده تیر بر بدن داشت و بر زمین افتاد و شهید شد.(1)

خصلت وصف عاشورایی را کسی دارد که حاضر باشد به خاطر خدا، در راه دیگری فداکاری کند و ایثارگری نماید.

به آن این معنا؛ بیشتر در مقدّم داشتن دیگران در امور مالى یا مقدّم داشتن خواسته دیگران صدق می كند؛ امّا ایثار انواع دیگری نیز دارد که بیان خواهد شد. چنان که در مصباح الشریعه، ایثارِ مثبت چنین تعریف شده است: «أصلُ الإِیثارِ تَقدیمُ الشى ءِ بِحَقهِ؛ ایثار؛ در اصل، مقدم داشتن چیزى است به جا». نكته توجه اینكه؛ از نگاه اسلام، مطلقِ مقدم داشتن دیگران بر خود در تأمین نیازها و خواسته ها،ارزش تلقى نمی گردد؛ زیرا ترجیح بدون مرجح و تقدیم نابه جا- چنان كه در آداب ایثار خواهد آمد - ارزش نیست.

ب. مقدّم داشتن منفى؛ مانند: «بَلْ تُؤْثِرُونَ الْحَیاةَ الدنْیا وَ الْآخِرَةُ خَیرٌ وَ أَبْقى؛ بلكه زندگانى دنیا را ترجیح می دهید، در حالى كه آخرت، بهتر و پایدارتر است».(1)

خدا صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ می فرماید: «یوَقرونَ الكَبیرَ، وَ یرحَمونَ الصغیرَ، وَ یؤثِرونَ ذَا الحاجَةِ؛ به بزرگ ترها احترام می گذارند، با كوچک ترها مهربان اند، و نیازمند را بر خود ترجیح می دهند».

ایثارگران به واسطه ی ایمان راستین، به راحتى در صف مجاهدان راه خدا درآمده، با ایثار جان و مال، دین خدا را یارى می كنند. كسى كه جان بركف از اسلام و مرزهاى اسلامى دفاع می كند، خود را به آب و آتش می زند و چه بسا خون پاكش در راه پاسدارى از اسلام و ارزش هاى اسلامى ریخته شود، بالاترین درجه ایثار و محبوب ترین مقام را نزد خدا دارد؛ چنان كه رسول خدا صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ درباره یارزش خون پاک شهیدان راه خدا می فرماید: «هیچ قطره اى در پیش گاه خداوند، محبوب تر از قطره خونى نیست كه در راه خدا ریخته می شود».

3- ایثار در دعا

از نكته های آموزنده در سیره اهل بیت عصمت و طهارت عَلَيْهِ السَّلاَمُ، مقدم داشتن دیگران در دعا است. امام كاظم عَلَيْهِ السَّلاَمُ از پدرانش چنین روایت کرده است: «فاطمه سَلام الله عَلَیها هرگاه دعا می كرد، براى زنان و مردان پرهیزگار، دعا می كرد و براى خودش دعا نمی كرد. به ایشان گفته شد: اى دختر پیامبر خدا! شما براى مردم، دعا می كنى و براى خودت دعا نمی كنى؟ فرمود: اول، همسایه، بعد، خانه!» پیروان برجسته ی اهل بیت عَلَيْهِ السَّلاَمُ: نیز از فضیلت این نوع ایثار، برخوردار بودند. زید نرسى می گوید: با معاویة بن وهب، در موقف عرفات بودم و او مشغول دعا كردن بود. در دعایش كنجكاوى کردم. ندیدم كه حتى یک كلمه براى خودش دعا كند؛ بلكه براى یكایک مسلمانان، به نام و نام پدرانشان، دعا می كرد، تا آن كه مردم كوچ کردند. به او گفتم: عموجان! از شما چیز عجیبى دیدم.گفت: چه دیدى كه تو را به تعجب وا داشته است؟ گفتم: در یک چنین مكانى، برادرانت را بر خودت مقدم می دارى و به یاد یكایک افراد هستى! به من گفت: از این كار، تعجب مكن، پسر برادرم؛ زیرا من از مولایم و مولاى تو و مولاى همه مردان و زنان پرهیزگار - كه به خدا سوگند، آقاى گذشتگان و تمام كسانى است كه بعد از پدران بزرگوارش باقى مانده اند- شنیدم - و كر باد این دو گوش معاویه و كور باد دو چشم او و به شفاعت محمد صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ نرسد، اگر نشنیده باشد - كه فرمود: «هر كس پشت سر برادرش براى او دعا كند، فرشته اى از آسمان دنیا ندا در

ص: 285

می دهد: «اى بنده خدا! هزار برابر اجر آن چه دعا كردى، براى خودت باد!» و فرشته اى از آسمان دوم، ندا در می دهد: «اى بنده خدا! و دویست هزار برابر آن چه دعا كردى، براى خودت باد!» و فرشته اى از آسمان سوم، ندا در می دهد: «اى بنده خدا! و سیصد هزار برابر آن چه دعا كردى، از براى خودت باد!» و فرشته اى از آسمان چهارم، ندا در می دهد: «اى بنده خدا! چهارصد هزار برابر آنچه دعا كردى، از براى خودت باد!» و فرشته اى از آسمان پنجم، ندا در می دهد: «اى بنده خدا! پانصد هزار برابر آن چه دعا كردى، از براى خودت باد!» و فرشته اى از آسمان ششم، ندا در مى دهد: «اى بنده خدا! ششصد هزار برابر آن چه دعا كردى، از براى خودت باد!» و فرشته اى از آسمان هفتم، ندا در می دهد: «اى بنده خدا! هفتصد هزار برابر آن چهدعا كردى، از براى خودت باد!». آن گاه، خداوند - تبارک و تعالى- به او ندا در می دهد: «منم آن فرد غنی كه هرگز فقیر نمی شوم. اى بنده خدا! هزار هزار برابر آن چه دعا كردى، از براى خودت باد!». پس، اى برادرزاده! كدام یک بهتر و بزرگ تر است: آن چه من براى خود انتخاب كردم، یا آن چه تو مرا به آن توصیه می كنى.

2-9-4 عوامل ایثار

عواملى كه بر ایثار، مساعدت می كنند، عبارتند از:

1- بزرگداشت حقوق

اگر حقوق در نظر انسان، بزرگ داشته شود، آن را یک سره رعایت می كند و به آن جامه ی عمل می پوشاند و تباه كردن آن را ناگوار می داند و می داند كه اگر به مقام ایثار نرسد، حقوق را چنان که شایسته است، رعایت نكرده است. بنابراین، ایثارش را براى مراقبت از حقوق قرار می دهد؛

2- نفرت از خسّت

هرگاه انسان از خسّت، نفرت پیدا كند و آن را زشت بشمارد، خود را به ایثار ملزم می كند و راهى براى نجات از این نفرت كینه آلود، جز با ایثار نمی یابد؛

3- تمایل به مكارم اخلاقى

انسان بر حسب تمایل به خصلت هاى خوب اخلاقى ایثار می ورزد، براى این كه ایثار، برترین درجه خصلت هاى بزرگوارانه ی اخلاقى است.

ص: 286

به نظر می رسد كه اسباب ایثار به این مقدار كافى نیست. درست است كه امورى مانند: بزرگ داشت حقوق، و بیزارى از بخل و رغبت به ارزش هاى اخلاقى در پیدایش خصلت ارزش مند ایثار کارساز است؛ لیكن پرسش اصلى این است كه: این ویژگی هایی كه عوامل ایثار شمرده شده اند، چگونه در انسان تحقق پیدا می كنند؟ و چه كسى به دلیل رغبت به ارزش هاى اخلاقى و نفرت از حرص و خِسّت و براى رعایت حقوق دیگران ایثار می کند و خواست دیگران را بر خواست خود مقدم می دارد؟بررسى دقیق براى این پرسش نشان می دهد، كه ایثار، ریشه اى جز ایمان ندارد. تقویت صفات نیكویى، كه به صفت ایثار منتهى می شوند نیز تنها در سایه ی ایمان امكان پذیر است. از این رو، در مكاتب مادى سخن از ارزش هاى اخلاقى، شوخى است و هدفى جز فریب دادن و گمراه كردن افكار عمومى ندارد. بر این پایه، هرچه ایمان در وجود انسان تقویت شود، به خصلت ارزشمند ایثار نزدیک تر می گردد و به فرموده ی حضرت عَلَيْهِ السَّلاَمُ «انسان، در بالاترینِ مراتب ایمان ایثارگر می شود» و به فرموده امام عَلَيْهِ السَّلاَمُ؛ «بندگانی كامل اند كه در سختى، دیگران را بر خود، مقدم می دارند»

انسان پرهیزگاری كه خود را در تحت تدبیر خدا می داند و او را روزی بخش مهربان می شناسد، از بذل دارایی هاى خود -كه جملگى دارایى خداست- واهمه اى ندارد. اگر انسان به وعده ی خدا ایمان داشته باشد و خود را در همه ی دادوستدها در تعامل با او بداند (نه در تعامل با مردم)، به او توكّل می كند و هرگز او را بخیل و یا نعمت های بی كرانش را محدود نمی بیند. پس هرچه ایمان كامل تر شود، قدرت ایثارگرى در انسان افزون می گردد تا به مرتبه ایثار جان و جانبازى می رسد. و از موانع ایثار، ایمان نداشتن به پاداش الهى و تأثیر آن در سعادت دنیوى و اخروى است.

فضیلت های اخلاقى و دست یابى به مقامى والا و ارج مند به بركات متعدّدى نیز می رسد كه برخى از آن ها بیان می کنیم:

1- رستگاریقرآن كریم در انتهای آیه ی ایثار، بركات فردى و اجتماعى آن را در جمله ای خلاصه كرده، می فرماید: «و آن ها كه از خسّت نفس خویش مصون بمانند، آنان همان رستگاران اند» فَلاح و رستگاری، از مهم ترین بركاتِ ایثار و مبارزه با خودخواهى و خست است و آن عبارت است از: كام یابى و رسیدن به همه ی خواسته هاى حقیقىِ فردى و اجتماعى؛

2- كمال اخلاقى

ایثارگر قبل از ایثار، فرومایگی هایی مانند بخل، حرص، مال دوستى و... را زیر پا نهاده، سپس از مرز فضیلت هایى چون پرداخت حقوق، سخاوت، انفاق و احسان نیز گذشته، تا به مرز ایثار رسیده است. از این رو، حضرت امیر عَلَيْهِ السَّلاَمُ می فرماید: «مكارم اخلاقى، جز با عفّت و ایثار كامل نمی شود» انسان هاى ایثارگر خود را می سازند و منافع حقیقى و همیشگى خود را فراهم می كنند و به تعبیر قرآن كریم: «اگر نیكى كنید، به خودتان نیكى كرده اید» به عكس، مادّی گرایان و خودخواهان، خود را تباه می كنند و منافع حقیقى و همیشگى خود را از دست می دهند و به تعبیر دقیق قرآن كریم، فراموشى خدا فراموشى خویش است: «خدا را فراموش كردند. خداوند هم آنان را دچار خودفراموشى كرد».(1)

3- سرورى

حضرت امیر عَلَيْهِ السَّلاَمُ می فرماید: «با ایثار دیگران بر خویشتن، سرورى می یابى».

4- ارفاق و بهشت الهى

خداوند متعال در مناجات با موسى عَلَيْهِ السَّلاَمُ پیرامون ایثارگران- فرمود: «اى موسى! هر یک از آنان (ایثارگران) هر عملى كه در عمر خویش انجام داده باشد، از محاسبه ی آن چشم می پوشم و هر جاى بهشت را كه بخواهد، او را اسكان می دهم).

ص: 288

امام باقر عَلَيْهِ السَّلاَمُ می فرماید: «خداوند، بهشتى دارد كه جز سه كس وارد آن نمی شود: مردى كه برضد خود به حق داورى كند؛ مردى كه براى خدا به دیدن برادرش برود و مردى كه برای خدا برادر پرهیزگارش را بر خویشتن مقدم بدارد».

5- محبوب خدا و خلق

گسترش فرهنگ ایثار در جامعه، نه تنها منافع شخصى ایثارگران را تهدید نمی كند، بلكه آنان را محبوب خدا می کند و موجب دستیابى آنان به بهترین زندگی ها در جهان جاوید می شود علاوه براین، ریشه مفاسد اجتماعى را نیزمی سوزاند و منافع مادّى و معنوى جامعه ی بشر را فراهم می کند.

2-9-6 آداب ایثار

رعایت آداب ایثار، شرط تحقّق مفهوم ایثار به عنوان ارزشی مهم اخلاقى هست؛ ایثار، نشانه برترین امتیاز در روابط انسانى، مردم گرایى و غم خوارى است كه از ایمان سرشار، محبت به خدا و مردم و احساس وظیفه اجتماعى سرچشمه می گیرد و با آداب ویژه ی خود صورت می پذیرد كه برخى از آن ها بدین قرار است:

1- اخلاص

نخستین نشانه ی ایثار، اخلاص است. زیبایى و ارزش مندى ایثار در صورتى است كه این كار سترگ در راستاى خشنودى خداى بزرگ و خالصانه انجام گیرد و هیچ گونه چشم داشتى از نیازمند و دیگران نداشته باشد. چنان كه اهل بیت پیامبر عَلَيْهِ السَّلاَمُ، هنگام ایثار نان شب خود به مسكین و یتیم و اسیر، گفتند: «تنها برای رضای خدا به شما غذا دادیم، هیچ پاداش و سپاسى از شما توقع نداریم».(1) اگر اخلاص نباشد «مقدم داشتن دیگرى» تحقق پیدا نمی كند. وقتى كسى با انگیزه اى غیرالهى، چیزى را به دیگری می دهد كه خود بدان نیازمند است. در واقع، آن را به خودش داده است؛ چراكه انگیزه ی نفسانى و خودخواهى، او را وادار به این عمل كرده است.

ص: 289

2- علاقه مندى

دومین ادب ایثار، علاقه مندى به چیزى است كه ایثار می شود؛ امام باقر عَلَيْهِ السَّلاَمُ درباره ی آیه ی شریفه: «و خوردنى را با وجود دوست داشتن آن، اطعام می كنند فرمود؛ «یعنى با وجود میل و علاقه ی خودشان به آن خوراک» اگر علاقه مندى به آن نباشد، «مقدم داشتن دیگران» بی معنا است.

3- مقدم داشتن نزدیكان

مقدّم داشتن نزدیكان و كسانى كه فراهم کردن نیازهاى زندگى آنان بر انسان واجب است، از دیگر آداب ایثار است؛ زیرا مقدّم داشتن دیگران بر «نزدیكان»، به عقل و شرع صحیح نیست. سماعه می گوید: از امام صادق عَلَيْهِ السَّلاَمُ پرسیدم: مردى تنها خوراک روزانه خود را دارد. آیا كسى كه [تنها] خوراک روزانه خود را دارد، با كسى كه چیزى ندارد، هم دردى كند [و خوراكش را به او بدهد]؟ و كسى كه خوراک یک ماه خود را دارد، با كسى كه كمتر از آن دارد، هم دردى كند؟ و در مورد سال هم به همین سان؟ یا آن كه این ها همه، همان كفافى است كه ملامتى بر [اندوختن و ایثار نكردن] آن نیست؟ آن حضرت فرمود: «مطلب، دو تاست: [یكى این كه] برترینِ شما كسى است كه در ایثار كردن و بخشیدن حق خود، حریص تر باشد»؛ زیرا خداوند عزّوجلّ می فرماید: «و بر خویشتن، مقدّم می دارند، هرچند خودشان نیازمند باشند». مطلب دیگر این كه بر كفاف، ملامتى نیست. دستِ دهنده بهتر از دست گیرنده است و [در اعطا و ایثار] از خانواده ات آغاز كن».

4- مقدّم داشتنِ اهل ایمان

ادب دیگر ایثار، مقدم داشتنِ اهل ایمان است. ایثار باید هدف دار و حساب شده انجام گیرد و این نهال مستعد در زمین قابل رشد كاشته شود و پرهیزگار، كسى را بر خویش مقدم دارد كه دست کم از لحاظ فكرى و عقیدتى هم طراز او باشد، نه این كه دست رنج خویش را به افراد لاابالى، منافق یا كافر ببخشد و خود را بیچاره و زمین گیر كند. چنان كه از حضرت امیر عَلَيْهِ السَّلاَمُ روایت شده: «با دیگر مردمان، به انصاف رفتار كن و با پرهیزگاران، به ایثار.

ص: 290

5- مقدم ّداشتن نیازمندتراین ادب نیز از مقوّمات مفهوم ارزشىِ ایثار است؛ زیرا فراهم کردن نیازهاى ثانویه دیگران با هزینه نیازهاى اوّلیه ی خود ارزش به حساب نمی آید. از این رو، حضرت امیر عَلَيْهِ السَّلاَمُ درباره ی آیه ی ایثار می فرماید: «آن چه را كه او (دیگرى) بدان نیازمندتر از توست، بهره خویش مساز».

ص: 291

ص: 292

است. در مجلس، یزید نشسته بود، مردم هم نشسته بودند و آیه ی قرآن می خواندند: «قُلِ اللَّهُمَّ مَالِكَ الْمُلْكِ تُؤْتِی الْمُلْكَ مَن تَشَاء وَتَنزِعُ الْمُلْكَ مِمَّن تَشَاء».(1) خدا خواست، ما این طور پیروز شویم- استناد به جبر- خدا خواست ما پیش ببریم، خدا خواست حکومت دست ما باشد.

سوء برداشت منافقین از کلمه ی اصلاحات

جریان نفاق، جریان بسیار خطرناکی است. قرآن می فرماید: «وَإِذَا قِیلَ لَهُمْ لاَ تُفْسِدُواْ فِی الأَرْضِ»؛ به منافقین می گویند فساد نکنید، مردم را به هم نریزید، جامعه را به هم نریزید، «قَالُواْ إِنَّمَا نَحْنُ مُصْلِحُون»،(2) می گویند چه کسی گفته ما اهل فساد هستیم؟ ما مصلحیم ما می خواهیم جامعه را درست کنیم، ما می خواهیم جامعه را پیش ببریم؛ «وَإِذَا قِیلَ لَهُمْ لاَ تُفْسِدُواْ فِی الأَرْضِ قَالُواْ إِنَّمَا نَحْنُ مُصْلِحُون». شعار مصلح بودن متعّلق به انبیاست. شما به هر کسی با هر گرایش و ذهنیتی، در هر شغلی بگویید اصلاح را تعریف کن، برایت تعریف می کند. اگر به یک بنّا بگویی می خواهیم این ساختمان را اصلاح کنی، چه می گوید؟ می گوید: یعنی جلوی نمش را بگیرید، دیوارهایش را رنگ کن، گچ بگیر. اگر ماشین را به تعمیرگاه ببرید، بگویید می خواهم این را اصلاح کنید، نمی گوید که چکش بیاورید تا آن را خراب کنم و از بین ببرم! این که اصلاح نیست، باید آن را صاف کاری کرد، رنگ زد. اگر به یک معلّم بگویی می خواهیم این چهل دانش آموز را اصلاح کنی، می فهمد یعنی چه؛ یعنی هر نقطه ی منفی و هر ضعفی دارند، رفع شود.

معنای واقعی اصلاحات

حضرت شعیب عَلَيْهِ السَّلاَمُ می گفت ما اصلاً برای اصلاحات آمده ایم، «إِنْ أُرِیدُ إِلاَّ الإِصْلاَحَ مَا اسْتَطَعْتُ»؛ هر چه قدر بتوانیم تلاش می کنیم، «وَمَا تَوْفِیقِی إِلاَّ بِاللّهِ».(3) اگر امام حسین عَلَيْهِ السَّلاَمُ در نامه ای به برادرش، محمد حنفیه می گوید: «إنَّما خَرَجْتُ لِطَلَبِ الإصلاحِ»(4)؛ من از خانه بیرون آمده ام تا جامعه را اصلاح

ص: 294

کنم، یعنی چه؟ یعنی اگر رباخواری بود آن را بردارم، اگر رشوه بود آن را بردارم، اگر می گساری بود آن را بردارم، اگر حاکم ستم گری چون یزید بود او را کنار بزنم، اگر احکام و مبانی دینی و سنّت پیغمبر زیر و رو شده بود آن ها را احیا کنم، «الا و انَّ السُّنَّهَ قَد اُمیتَت وَ إنَّ البدعه قَد اُحییَت»،(1) بدعت هایی که به دین اشاعه شده آن ها را حذف کنم، این معنای اصلاح است. قرآن می گوید این شعار، شعار پیغمبر است، شعار امام است، هدف اسلام است. و «وَإِذَا قِیلَ لَهُمْ لاَ تُفْسِدُواْ»؛ به منافقین می گویند شما دارید فساد می کنید و اوضاع را به هم می ریزید. 15- 14 نفر از این ها در لیله ی عقبه می خواستند، پیغمبر را ترور کنند. در بسیاری از جنگ ها مثلاً در جنگ احد عبدالله ابن اُبی سیصد نفر را یک مرتبه از لشکر مسلمانان جدا کرد، - مسلمانان در جنگ احد هزار نفر بودند او سیصد نفر آن ها را جدا کرد وگفت ما می خواهیم از یک جبهه ی دیگر بجنگیم. و همیشه لطمه زدند و «قَالُواْ إِنَّمَا نَحْنُ مُصْلِحُون».

پس علل رویارویی با اباعبدالله عَلَيْهِ السَّلاَمُ؛ نفاق سران، سکوت عوام، نفاق سردمداران، دنباله روی مقدّس مآبان، نفاق آگاهانه و عالمانه ی تصمیم گیران، و دنباله روی ناآگاهانه و جاهلانه ی مردم بود. این کار باعث شد که به سادگی لشکر را لشکر خدا حساب کنند، برای کشتن امام حسین عَلَيْهِ السَّلاَمُ بشارت به بهشت بدهند، با شهادت امام «الله اکبر» بگویند، در مجلس یزید قرآن بخوانند، و در صبح جمعه خطیب یزید بلند شود به منبر برود و اعمال و کارهای یزید را توجیه کند.

قسم سوم: نفاق در اعمال

یعنى خلوت او با ملأ او، پنهان او با آشكاراى او و غیبت او با حضور او متفاوت باشد و در ظاهر خود را اعبد و اتقى الناس معرّفى كند ولى در حقیقت چنین نباشد و این نیز غیر از اخفاء معصیت است زیرا اشاعه و اظهار معصیت خود گناه است.

و دلیل بر این كه نفاق شامل جمیع این اقسام است اخبارى است كه از رسول خدا صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ و ائمه ی اطهار عَلَيْهِ السَّلاَمُ در تعریف نفاق و منافق وارد شده از امام چهارم زین العابدین عَلَيْهِ السَّلاَمُ روایت شده، كه فرمود: «انّ المنافق ینهى ولا ینتهى و یأمر بما لا یأتى و اذا قام الى الصلاة اعترض و اذا ركع ربض یمسى و همّه العشاء و هو مفطر و یصبح و همّه النوم ولم یسهر ان حدثك كذبك و ان ائتمنه خانك و ان غبت اغتابك و ان وعدك اخلفك؛ به درستى كه منافق نهى می كند و نهى نمى پذیرد و امر می كند به آن چه خود انجام نمی دهد و وقتى به نماز مى ایستد التفات و توجهش به غیر خداست و هنگامى كه به ركوع میرود چون چهارپایان فرود می شود یعنى از ركوع چیزى درك نمی كند، شام می كند و همّش خوراك است با این كه روزه نبوده و صبح می كند و همّش خواب است با این كه شب بیدار نبوده اگر با تو سخن گوید، دروغ می گوید و اگر به او امانت بسپارى، خیانت كند و اگر از او غایب شوى، غیبت تو را می نماید و اگر با او وعده كنى، خلف وعده می كند».

و از حضرت امام صادق عَلَيْهِ السَّلاَمُ روایت شده كه فرمود: «قال رسول اللَّه صلّى اللَّه علیه و آله و سلّم ما زاد خشوع الجسد على ما فى القلب فهو عندنا نفاق؛ رسول خدا صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ فرمود: فزونى خشوع اعضا و جوارح بر آن چه در قلب است، نزد ما نفاق می باشد».

و نیز از حضرت صادق عَلَيْهِ السَّلاَمُ روایت شده كه فرمود: «قال رسول اللَّه صلّى اللَّه علیه و آله و سلّم ثلاث خصال من كنّ فیه كان منافقا و ان صام و صلّى و زعم انّه مسلم من اذا ائتمن خان و اذا حدث كذب و اذا وعد اخلف؛ رسول خدا صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ فرمود: سه خصلت است كه در هر كس باشد، منافق است و اگرچه روزه بدارد و نماز بگذارد و گمان كند مسلمان است، كسى كه هر گاه امانت به او سپرده شود، خیانت كند و هرگاه تكلّم كند، دروغ گوید و هرگاه وعده كند، وفا ننماید.

ص: 297

و عمل باشد روایات فوق نیز شاهد این سخن است، چرا كه هرگز خواندن این سوره بی آن كه برنامه زندگی بر آن تطبیق شود روح نفاق را از انسان بیرون نمی برد.

تفسیر: سرچشمه ی نفاق و نشانه های منافقان!

قبل از ورود در تفسیر این آیات ذكر مقدمه ای لازم به نظر می رسد و آن این، كه مسأله ی نفاق و منافقان در اسلام از زمانی مطرح شد كه پیامبر صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ به مدینه هجرت فرمود و پایه های اسلام قوی و پیروزی آن آشكار شد وگرنه در مكّه تقریباً منافقی وجود نداشت؛ زیرا مخالفان قدرت مند هر چه می خواستند آشكارا بر ضد اسلام می گفتند، و انجام می دادند و از كسی پروا نداشتند و نیازی به كارهای منافقانه نبود؛ امّا هنگامی كه نفوذ و گسترش اسلام در مدینه دشمنان را در ضعف و ناتوانی قرار داد دیگر اظهار مخالفت به طور آشكار مشكل، و گاه غیرممكن بود ولذا دشمنان شكست خورده برای ادامه برنامه های تخریبی خود، تغییر چهره داده ظاهراً به صفوف مسلمانان پیوستند ولی در خفا به اعمال خود ادامه می دادند اصولاً طبیعت هر انقلابی چنین است؛ كه بعد از پیروزی چشم گیر با صفوف منافقان روبه رو خواهد شد، و دشمنان سرسخت دیروز، به صورت عوامل نفوذی امروز در لباس دوستان ظاهری جلوه گر می شوند و از این جا است كه می توان فهمید چرا این همه آیات مربوط به منافقین درمدینه نازل شده نه در مكه. این نكته نیز قابل توجّه است كه مسأله ی نفاق و منافقان مخصوص به عصر پیامبر صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ نبود، بلكه هرجامعه ای مخصوصاً جوامع انقلابی با آن روبرو هستند، به همین دلیل باید تحلیل ها و موشكافی های قرآن را روی این مسأله نه به عنوان یك مساله تاریخی بلكه به عنوان یك مسأله ی مورد نیاز فعلی مورد بررسی دقیق قرار داد، و از آن برای مبارزه با روح نفاق و خطوط منافقین در جوامع اسلامی امروز الهام گرفت.

و نیز باید نشانه های آن ها را كه قرآن به طور گسترده بازگو كرده است. دقیقاً شناخت و از طریق این نشانه ها به خطوط و نقشه های آن ها پی برد. نكته مهم دیگر این كه، خطر منافقان برای هر جامعه از خطر هر دشمنی بیش تر است، چرا كه از یك سو شناخت آن ها غالباً آسان نیست و از سوی دیگر دشمنان داخلی هستند و گاه چنان در تار و پود جامعه نفوذ می كنند كه جدا ساختن آن ها كار بسیار مشكلی است و از سوی سوم روابط مختلف آن ها با سایر اعضای جامعه كار مبارزه را با آن ها دشوار می سازد.

ص: 299

به همین دلیل، اسلام در طول تاریخ خود بیشترین ضربه را از منافقان خورده و نیز به همین دلیل قرآن سخت ترین حملات خود را متوجّه منافقان ساخته و آن قدر كه آن ها را كوبیده هیچ دشمنی را نكوبیده است. با توجّه به این مقدّمه، به تفسیر آیات باز می گردیم: نخستین سخنی را كه قرآن در این جا درباره منافقان مطرح می كند همان اظهار ایمان دروغین آن ها است كه پایه ی اصلی نفاق را تشكیل می دهد، می فرماید: هنگامی كه منافقان نزد تو می آیند، می گویند ما شهادت می دهیم كه حتماً تو رسول خدایی!: إِذا جاءَكَ الْمُنافِقُونَ قالُوا نَشْهَدُ إِنَّكَ لَرَسُولُ اللّه، سپس قرآن می افزاید خداوند می داند كه تو فرستاده او هستی ولی خداوند گواهی می دهد كه منافقان دروغ گو هستند: وَاللّهُ یعْلَمُ إِنَّكَ لَرَسُولُهُ وَاللّهُ یشْهَدُ إِنَّ الْمُنافِقینَ لَكاذِبُونَ منافقون و از این جا نخستین نشانه نفاق، روشن می شود و آن دوگانگی ظاهر و باطن است كه با زبان مؤكّداً اظهار ایمان می كنند ولی در دل آن ها مطلقاً خبری از ایمان نیست، این دروغ گویی و كذب، این دوگانگی درون و برون، محور اصلی نفاق را تشكیل می دهد. قابل توجّه این كه: صدق و كذب بر دو گونه است، صدق و كذب خبری، صدق و كذب مُخبِری. در قسم اول معیار، موافق و مخالف واقع بودن است در حالی كه در قسم دوم، موافقت و مخالفت با اعتقاد مطرح می باشد، به این معنی كه اگر انسان خبری می دهد كه مطابق با واقع است؛ ولی برخلاف عقیده ی او آن را كذب مُخبِری می نامیم و اگر موافق عقیده او است صدق. روی این حساب، شهادت منافقان به رسالت پیامبر اسلام صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ از نظر اخبار، هرگز كذب نبود كه واقعیت بود.

ولی از نظر گوینده و مخبر چون برخلاف عقیده ی آن ها بود كذب به حساب می آید، لذا قرآن می گوید تو پیغمبر خدا هستی امّا این ها دروغ می گویند! به تعبیر دیگر: منافقان نمی خواستند خبر از رسالت پیامبر صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ بدهند، بلكه می خواستند از اعتقاد خود به نبوّت او خبر دهند و مسلماً در این خبر دروغ گو بودند. این نكته نیز قابل توجّه است كه آن ها در شهادت خود انواع تاكیدها را به كار بردند و خداوند نیز با قاطعیت با همان لحن، آن ها را تكذیب می كند. اشاره به این كه در برابر آن قاطعیت، چنین قاطعیتی لازم است.

و به این ترتیب منافق كسی است، كه طریقی مرموز و مخفیانه برای خود برگزیده تا با مخفی كاری و پنهان كاری در جامعه نفوذ كند و به هنگام خطر از طریق دیگر فرار نماید. آیه ی بعد به دومین نشانه ی آن ها پرداخته چنین می گویند: آن ها سوگندهای شان را سپر ساخته اند تا مردم را از راه خدا

ص: 300

بازدارند: اتَّخَذُوا أَیم انَهُمْ جُنَّةً فَصَدُّوا عَنْ سَبیلِ اللّهِ. آن ها كارهای بسیار بدی انجام می دهند: إِنَّهُمْ ساءَ ما كانُوا یعْمَلُون. چرا كه در ظاهر ابراز ایمان می كنند و در باطن كفر می ورزند و در طریق هدایت مردم به آیین حق، ایجاد مانع می نمایند، و چه عملی از این بدتر و زشت تر؟

جنة از ماده جن بر وزن فن در اصل به معنی پنهان كردن چیزی از حسّ است و جن بر وزن سن به خاطر این كه موجودی است ناپیدا، این واژه بر او اطلاق می شود و از آن جا كه سپر انسان را از ضربات اسلحه دشمن، مستور می دارد. در لغت عرب به آن، جنة گفته می شود و باغ های پردرخت را نیز به خاطر مستور شدن زمین هایشان، جنّت می گویند. به هر حال این یكی از آثار نفاق است كه خود را در زیر پوششی از نام مقدّس خداوند و سوگندهای غلاظ و شداد، قرار می دهند تا چهره ی واقعی خویش را مكتوم دارند، عواطف مردم را به سوی خود جلب كرده و از این طریق به اغفال آن ها بپردازند و صد عن سبیل الله كنند. این تعبیر ضمناً نشان می دهد كه آن ها دایماً با مؤمنان در حال جنگ و ستیزند و هرگز نباید فریب این ظاهرسازی و چرب زبانی آن ها را خورد؛ زیرا انتخاب سپر مخصوص میدان های نبرد است.

درست است كه در بعضی از مواقع، انسان چاره ای جز سوگند ندارد، و یا لااقل سوگند كمك به بیان اهمیت موضوع مورد نظر می كند ولی نه سوگند دروغ و نه سوگند برای هر چیز و هر كار كه این شیوه منافقان است. در آیه ی 74 سوره ی توبه می خوانیم: یحْلِفُونَ بِاللّهِ ما قالُوا وَلَقَدْ قالُوا كَلِمَةَ الْكُفْر؛ آن ها به خدا سوگند یاد می كنند كه سخنان زننده در غیاب پیامبر نگفته اند، در حالی كه قطعاً سخنان كفرآمیز گفته اند.

مفسّران برای جمله ی صدوا عن سبیل الله، دو معنی ذكر كرده اند: نخست اعراض از راه خدا و دیگر بازداشتن دیگران از این راه، گرچه جمع میان هر دو معنی در آیه ی مورد بحث امكان پذیر است ولی با توجّه به توسّل آن ها به سوگندهای دروغ، معنی دوم مناسب تر به نظر می رسد؛ چرا كه هدف از این سوگندها، اغفال دیگران است. یك جا مسجد ضرار برپا می كنند و هنگامی كه از آن ها سؤال می شد، هدفتان چیست؟ سوگند یاد می كنند كه جز هدف خیر ندارند.(1)

ص: 301

در جای دیگر برای شركت در جنگ هایی كه فاصله ی آن نزدیك و احتمال غنایم در آن زیاد است، اظهار آمادگی می كنند؛ ولی برای شركت در میدان تبوك كه پر از مشكلات است هزار عذر و بهانه می آورند و سوگند یاد می كنند كه اگر توانایی می داشتیم همراه شما حركت می کردیم.(1)

ترس و وحشتی عجیب همیشه بر قلب و جان آن ها حكم فرما است و یك حالت سوءظن و بدبینی جان كاه سرتاسر روح آن ها را فراگرفته و به حكم الخائن خائف از همه چیز، حتّی از سایه ی خود می ترسند و در پایان آیه، به پیامبر صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ هشدار می دهد كه این ها دشمنان واقعی تواند از آن ها بر حذر باش: هُمُ الْعَدُوُّ فَاحْذَرْهُم. سپس می گوید: خدا آن ها را بكشد، چگونه از حق منحرف می شوند؟

قاتَلَهُمُ اللّهُ أَنّی یؤْفَكُونَ منافقون. روشن است كه این تعبیر، اخبار نیست بلكه به صورت نفرین است و برای مذمت و سرزنش و تحقیر این گروه ذكر شده، شبیه تعبیرات روزمره ای كه انسان ها درباره یك دیگر دارند كه قرآن با زبان خود مردم با آن ها سخن می گوید: به این ترتیب در آیه ی مورد بحث نشانه های دیگری از منافقان مطرح شده از جمله: وضع فریبنده ی ظاهری توأم با خالی بودن درون همچنین ترس و وحشت و بدگمانی نسبت به هر چیز و هر حادثه.(2)

وقتی به منافقین گفته می شود استغفاركنید، مستكبرانه مسخره می كنند: و َإِذَا قِیلَ لهَمْ تَعَالَوْا یستَغْفِرْ لَكُمْ رَسولُ اللَّهِ لَوَّوْا رُءُوسهُمْ و َرَأَیتَهُمْ یصدُّونَ وَ هُم مُّستَكْبرُونَ - سوَاءٌ عَلَیهِمْ أَستَغْفَرْت لَهُمْ أَمْ لَمْ تَستَغْفِرْ لهَمْ لَن یغْفِرَ اللَّهُ لهَمْ إِنَّ اللَّهَ لایهْدِی الْقَوْمَ الْفَسِقِینَ - هُمُ الَّذِینَ یقُولُونَ لاتُنفِقُوا عَلی مَنْ عِندَ رَسولِ اللَّهِ حَتی ینفَضوا وَ للَّهِ خَزَائنُ السمَواَتِ وَ الاَرْضِ وَلَكِنَّ الْمُنَفِقِینَ لا یفْقَهُونَ - یقُولُونَ لَئن رَّجَعْنَا إِلی الْمَدِینَةِ لَیخْرِجَنَّ الاَعَزُّ مِنهَا الاَذَلَّ وَ للَّهِ الْعِزَّةُ و َلِرَسولِهِ و َلِلْمُؤْمِنِینَ وَلَكِنَّ الْمُنَفِقِینَ لا یعْلَمُونَ»؛ هنگامی كه به آن ها گفته شود بیایید تا رسول خدا صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ برای شما استغفار كند سرهای خود را از روی استهزا و كبر و غرور تكان می دهند و آن ها را می بینی كه از سخنان تو اعراض كرده و تكبّر می ورزند. برای آن ها تفاوت نمی كند خواه استغفار برایشان كنی یا نكنی، هرگز خداوند آن ها را نمی بخشد، زیرا خداوند قوم فاسق را هدایت نمی كند. آن ها كسانی هستند كه می گویند: به افرادی كه نزد رسول خدا صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ هستند انفاق نكنید تا پراكنده شوند غافل از این كه خزاین آسمان ها و زمین

ص: 302

از آن خدا است ولی منافقان نمی فهمند. آن ها می گویند: اگر به مدینه بازگردیم عزیزان، ذلیلان را بیرون می كنند، در حالی كه عزت مخصوص خدا و رسول او و مؤمنان است ولی منافقان نمی دانند.(1)

به تعبیر دیگر استغفار پیامبر صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ علّت تامّه برای آمرزش نیست، بلكه مقتضی است و تنها در صورتی اثر می گذارد كه زمینه ی مساعد و قابلیت لازم فراهم شود، اگر به راستی آن ها توبه كنند و تغییر مسیر دهند و از مركب كبر و غرور پیاده شوند و سر تسلیم در مقابل حق فرود آورند، استغفار پیامبر صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ و شفاعت او مسلّماً مؤثّر است و در غیر این صورت كم ترین اثری نخواهد داشت. شبیه همین معنی در آیه ی 80 سوره ی توبه نیز آمده است كه درباره گروه دیگری از منافقان می گوید: اسْتَغْفِرْ لَهُمْ أَوْ لاتَسْتَغْفِرْ لَهُمْ إِنْ تَسْتَغْفِرْ لَهُمْ سَبْعینَ مَرَّةً فَلَنْ یغْفِرَاللّهُ لَهُمْ ذلِكَ بِأَنَّهُمْ كَفَرُوا بِاللّهِ و َرَسُولِهِ واللّهُ لایهْدِی الْقَوْمَ الْفاسِقینَ منافقون؛ چه برای آن ها استغفار كنی و چه نكنی، تاثیری ندارد حتی اگر هفتاد بار برای آن ها استغفار كنی خداوند آن ها را نمی بخشد، چرا كه آ ن ها به خدا و رسولش كافر شدند و خداوند قوم فاسق را هدایت نمی كند. روشن است كه عدد هفتاد عدد تكثیر است یعنی هر قدر هم برای آن ها استغفار كنی سودی ندارد.

این نكته نیز معلوم است كه منظور از فاسق هر گونه گناه كاری نیست، چرا كه پیغمبر صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ برای نجات گناه كاران آمده؛ بلكه منظور آن دسته از گناه كاران است كه در گناه اصرار می ورزند و لجاجت دارند و در برابر حق مستكبرند. سپس به یكی از گفته های بسیار زشت آن ها كه روشن ترین گواه نفاق آنها محسوب می شود اشاره كرده می فرماید: آن ها همان كسانی هستند كه می گویند: به افرادی كه نزد رسول خدا صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ هستند انفاق نكنید و از اموال و امكانات خود در اختیار آن ها قرار ندهید، تا پراكنده شوند:

هُمُ الَّذینَ یقُولُونَ لاتُنْفِقُوا عَلی مَنْ عِنْدَ رَسُولِ اللّهِ حَتّی ینْفَضُّوا.(2) غافل از این كه تمام خزاین آسمان ها و زمین از آن خدا است ولی منافقان درك نمی كنند وَلِلّهِ خَزائِنُ السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ وَلكِنَّ الْمُنافِقینَ لایفْقَهُونَ این بی نواها نمی دانند كه هر كس هر چه دارد از خدا دارد و همه ی بندگان از خوان گسترده ی او روزی می خورند، اگر انصار می توانند به مهاجران پناه دهند و آن ها را در اموال خود

ص: 303

سهیم كنند این بزرگ ترین افتخاری است كه نصیبشان شده، نه تنها نباید منتی بگذارند؛ بلكه باید خدا را بر این توفیق بزرگ شكر گویند.

نكته ها

ده نشانه ی منافق! از مجموع آیات فوق، نشانه های متعدّدی برای منافقان، استفاده می شود كه در یك جمع بندی می توان، آن را در ده نشانه، خلاصه كرد:

دروغ گوئی صریح و آشكار: «واللّهُ یشْهَدُ إِنَّ الْمُنافِقینَ لَكاذِبُونَ».

استفاده از سوگندهای دروغین برای گمراه ساختن مردم: «اتَّخَذُوا أَیمانَهُمْ جُنَّة».

عدم درك واقعیات، بر اثر رهاكردن آیین حق، بعد از شناخت آن: «لایفْقَهُون».

داشتن ظاهری آراسته و زبانی چرب، علی رغم تهی بودن درون و باطن: «وَ إِذا رَأَیتَهُمْ تُعْجبُكَ أَجسامُهُم».

بیهودگی در جامعه و عدم انعطاف در مقابل حقّ، هم چون یك قطعه چوب خشك: «كَأَنَّهُمْ خُشُبٌ مُسَنَّدَة».

بدگمانی و ترس و وحشت از هر حادثه و هر چیز به خاطر خاین بودن: «یحْسَبُونَ كُلَّ صَیحَةٍ عَلَیهِم».

حق را به باد سخریه و استهزاء گرفتن: «لَوَّوْا رُؤُسَهُم».

فسق و گناه: «إِنَّ اللّهَ لایهْدِی الْقَوْمَ الْفاسِقینَ».

خود را مالك همه چیز دانستن و دیگران را محتاج به خود پنداشتن: «هُمُ الَّذینَ یقُولُونَ لاتُنْفِقُوا عَلی مَنْ عِنْدَ رَسُولِ اللّهِ حَتّی ینْفَضُّوا».

خود را عزیز و دیگران را ذلیل، تصور كردن: «لَیخْرِجَنَّ الْأَعَزُّ مِنْهَا الْأَذَلَّ».

بدون شك نشانه های منافق منحصر به این ها نیست و از آیات دیگر قرآن و روایات اسلامی و نهج البلاغه نیز نشانه های متعدد دیگری برای آن ها استفاده می شود، حتّی در معاشرت های روزمرّه می توان به اوصاف و ویژگی های دیگری از آن ها پی برد؛ ولی آن چه در آیات این سوره آمده، قسمت مهم و قابل توجهّی از این اوصاف است.

ص: 304

خدا می فرماید من فردای قیامت، سایة رحمتم را بر سر چند گروه قرار می دهم؛ یکی از آن ها جوانی است که در جوانی بندگی کند؛ «شَابٌّ نَشَأَ فِی عِبادَهِ اللهِ عَزَّوَجَلَّ»اگر جوانی نگاهش به نامحرم افتاد، - خدا در قرآن می گوید به نامحرم نگاه نکنید،- و چشمش را به خاطر خدا بر هم گذاشت، این وفای عهد با خداست. اگر جوانی ندای حرام را شنید، لقمه ی حرامی را دید، صدای حرامی را شنید، صحنه ی حرامی را دید با این که توانش را هم دارد، و می تواند گناه کند، اما گفت خدایا، تو در سوره ی یاسین در قرآن گفتی: «أَلَمْ أَعْهَدْ إِلَیكُمْ یا بَنِی آدَمَ أَن لَّا تَعْبُدُوا الشَّیطَانَ»؛ ای انسان ها شما با من پیمانی دارید، روزی که به دنیا آمدید در گوش تان اذان گفتند، بالغ شدید، مسلمانید، نماز خواندید، فطرت پاک دارید، مگر با خدا پیمان ندارید که دنبال شیطان نروید؟ پس نگاه نکن، گوش نده، دست به طرف لقمه ی حرام دراز نکن. حرکت های گناه آمیز را انجام نده. اگر ما یک آدم عادی دنبال مان کند بخشی از کارها را انجام نمی دهیم، عهد و پیمان را خدا که جای خود دارد.

امام صادق عَلَيْهِ السَّلاَمُ فرمودند: أَنَّ لِلْمُنَافِقِ أَرْبَعاً مِنْ عَلَامَاتِ النِّفَاقِ قَسَاوَةَ الْقَلْبِ وَ جُمُودَ الْعَینِ وَ الْإِصْرَارَ عَلَی الذَّنْبِ و َالْحِرْصَ عَلَی الدُّنْیا؛ چهار چیز از نشانه های نفاق است:

· سنگ دل بودن

· گریه نکردن از ترس خدا

· گناه پی درپی بدون توبه ی واقعی

· طمع بر دنیا(1)

قَالَ عَلَيْهِ السَّلاَمُ: الْخِیانَةُ رَأْسُ النِّفَاقِ؛ امام عَلَيْهِ السَّلاَمُ فرمودند: خیانت، اوج بی ایمانی و نفاق است.(2)

امام باقر عَلَيْهِ السَّلاَمُ فرمودند: لَا تَقُمْ إِلَی الصَّلَاةِ مُتَكَاسِلًا وَ لَا مُتَنَاعِساً وَ لَا مُتَثَاقِلًا فَآن ها مِنْ خَلَلِ النِّفَاقِ فَإِنَّ اللَّهَ نَهَی الْمُؤْمِنِینَ أَنْ یقُومُوا إِلَی الصَّلَاةِ و َهُمْ سُكَارَی یعْنِی مِنَ النَّوْمِ؛ با كسالت و خواب آلودگی و سنگینی و بی حالی نماز نخوانید كه این طور نماز خواندن از نفاق است و خداوند مؤمنین را از نماز خواندن در حال خواب آلودگی نهی كرده.(3)

ص: 306

چون نماز، مهم ترین عبادت و صحبت با ذات اقدس آفریدگار است، لذا باید انسان عاقل به خاطر منفعت قطعی و مهم و سرنوشت ساز خودش، در زندگی روزمرّه اش، طوری برنامه ریزی كند كه در مورد نماز، هم اول وقت رعایت شود و هم با حال مناسب و حضور قلب كامل باشد ان شاءالله به لطف و یاری خدا.

منافقین به خاطر شدّت بدی و مضر بودنشان، مورد لعنت اند: مُحَمَّدُ بْنُ یحْیی عَنِ الْحُسَینِ بْنِ إِسْحَاقَ عَنْ عَلِی بْنِ مَهْزِیارَ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عَبْدِ الْحَمِیدِ وَالْحُسَینِ بْنِ سَعِیدٍ جَمِیعاً عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ الْفُضَیلِ قَالَ كَتَبْتُ إِلَی أَبِی الْحَسَنِ علیه السلام أَسْأَلُهُ عَنْ مَسْأَلَةٍ فَكَتَبَ إِلَی: إِنَّ الْمُنافِقِینَ یخادِعُونَ اللّهَ و َهُوَ خادِعُهُمْ وَإِذا قامُوا إِلَی الصَّلاةِ قامُوا كُسالی یراؤُنَ النّاسَ و َلایذْكُرُونَ اللّهَ إِلّا قَلِیلًا مُذَبْذَبِینَ بَینَ ذلِكَ لا إِلی هؤُلاءِ وَلا إِلی هؤُلاءِ وَمَنْ یضْلِلِ اللّهُ فَلَنْ تَجدَ لَهُ سَبِیلًا لَیسُوا مِنَ الْكَافِرِینَ وَلَیسُوا مِنَ الْمُؤْمِنِینَ و َلَیسُوا مِنَ الْمُسْلِمِینَ یظْهِرُونَ الْإِیمَانَ وَ یصِیرُونَ إِلَی الْكُفْرِ وَالتَّكْذِیبِ لَعَنَهُمُ اللَّهُ؛ امام رضا عَلَيْهِ السَّلاَمُ، در جواب نامه محمد بن فضیل كه از حضرت، مسئله ای پرسیده بود، ضمن توصیف منافقین به وسیله ی آیات 142 و 143 سوره ی نساءكه می فرماید: (منافقین به خداوند خدعه می كنند و خدا هم به آنان خدعه می كند و با كسالت نمازمی گزارند و ریا می كنند و به یاد خدا نیستند مگر اندكی نه با مؤمنین اند نه با كفار و كسی كه از خدا و هدایت الهی جدا شد راهی برای نجات نمی یابد، فرمودند: منافقین نه از كافرین اند و نه از مؤمنین و نه از مسلمین، اظهار ایمان می كنند ولی روش زندگی شان كفر و تكذیب خدا است، از رحمت خدا دور هستند.(1)

4- بعضی از صفات منافقین

قَالَ عَلِی بْنِ الحسین عَلَيْهِ السَّلاَمُ: إِنَّ الْمُنَافِقَ ینْهَی و َلَا ینْتَهِی وَ یأْمُرُ بِمَا لَا یأْتِی و َإِذَا قَامَ إِلَی الصَّلَاةِ اعْتَرَضَ قُلْتُ یا ابْنَ رَسُولِ اللَّهِ و َمَا الِاعْتِرَاضُ قَالَ الِالْتِفَاتُ وَ إِذَا رَكَعَ رَبَضَ یمْسِی وَ هَمُّهُ الْعَشَاءُ و َهُوَ مُفْطِرٌ وَ یصْبِحُ و َهَمُّهُ النَّوْمُ و َلَمْ یسْهَرْ إِنْ حَدَّثَكَ كَذَبَكَ و َإِنِ ائْتَمَنْتَهُ خَانَكَ و َإِنْ غِبْتَ اغْتَابَكَ وَ إِنْ وَعَدَكَ أَخْلَفَكَ؛ امام سجاد عَلَيْهِ السَّلاَمُ فرمودند: منافق عمل می كند به آن چه كه دیگران را از آن نهی می كند و امر می كند به آن چه كه خودش عمل نمی كند، نماز می خواند بدون توجه به خدا، ركوع می كند، ولی چیزی از توجّه به خدا و كرنش، در او نیست. روز را به شب و شب را به روز می رساند در حالی

ص: 307

كه همه تلاشش خوردن و خوابیدن است، اگر حرف بزند، دروغ می گوید و اگر به او اعتماد كنی خیانت می كند، پشت سرت غیبت می كند و اگر وعده دهد خلف وعده می كند.(1)

منافق در كلام رسول خدا صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ: مَثَلُ الْمُنَافِقِ مَثَلُ جِذْعِ النَّخْلِ أَرَادَ صَاحِبُهُ أَنْ ینْتَفِعَ بِهِ فِی بَعْضِ بِنَائِهِ فَلَمْ یسْتَقِمْ لَهُ فِی الْمَوْضِعِ الَّذِی أَرَادَ فَحَوَّلَهُ فِی مَوْضِعٍ آخَرَ فَلَمْ یسْتَقِمْ لَهُ فَكَانَ آخِرُ ذَلِكَ أَنْ أَحْرَقَهُ بِالنَّار؛ رسول خدا صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ فرمودند: مثل منافق، مثل شاخه ی نخلی است كه وقتی صاحبش بخواهد در ساخت بنایش از او بهره بگیرد، به خاطر مستقیم نبودنش به كار نمی آید و در نتیجه فقط به درد سوزاندن می خورد.(2)

تعریف نفاق، در بیان رسول خدا صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ: مَا زَادَ خُشُوعُ الْجَسَدِ عَلَی مَا فِی الْقَلْبِ فَهُوَ عِنْدَنَا نِفَاقٌ؛رسول خدا صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ فرمودند: اگر خشوع و كرنش و فروتنی كه كسی در ظاهر نسبت به خدا نشان می دهد، بیش از مقداری باشد كه در قلب و باطنش است، این نفاق است.(3)

ائمه عَلَيْهِ السَّلاَمُ با دیدن هر كس پی به ایمان یا نفاق او می برند: أَبِی جَعْفَرٍ عَلَيْهِ السَّلاَمُ قَالَ إِنَّا لَنَعْرِفُ الرَّجُلَ إِذَا رَأَینَاهُ بِحَقِیقَةِ الْإِیمَانِ وَ حَقِیقَةِ النِّفَاقِ؛ امام باقر عَلَيْهِ السَّلاَمُ فرمودند: ما با دیدن هر كس، می فهمیم كه مؤمن است یا منافق.(4)

جدال و دشمنی با یكدیگر، از اسباب نفاق است: عَلِی بْنُ إِبْرَاهِیمَ عَنْ هَارُونَ بْنِ مُسْلِمٍ عَنْ مَسْعَدَةَ بْنِ صَدَقَةَ عَنْ أَبِی عَبْدِاللَّهِ علیه السلام قَالَ قَالَ أَمِیرُالْمُؤْمِنِینَ علیه السلام إِیاكُمْ و َالْمِرَاءَ و َالْخُصُومَةَ فَإِنَّهُمَا یمْرِضَانِ الْقُلُوبَ عَلَی الْإِخْوَانِ و َینْبُتُ عَلَیهِمَا النِّفَاقُ؛ امیرالمؤمنین عَلَيْهِ السَّلاَمُ فرمودند: باهم جدال و دشمنی نكنید كه باعث بیماری دل و نفاق می شود.(5)

ص: 308

5- خوردن گِل، باعث نفاق

عِدَّةٌ مِنْ أَصْحَابِنَا عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ خَالِدٍ عَنْ عُثْمَانَ بْنِ عِیسَی عَنْ طَلْحَةَ بْنِ زَیدٍ عَنْ أَبِی عَبْدِاللَّهِ علیه السلام قَالَ أَكْلُ الطِّینِ یورِثُ النِّفَاق؛ امام صادق عَلَيْهِ السَّلاَمُ فرمودند: خوردن گِل، باعث مرض نفاق می شود.(1)

6- موسیقی حرام، آشیانه نفاق

عَنْهُ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عَلِی عَنْ أَبِی جَمِیلَةَ عَنْ أَبِی أُسَامَةَ عَنْ أَبِی عَبْدِاللَّهِ علیه السلام قَالَ الْغِنَاءُ عُشُّ النِّفَاق؛ امام صادق عَلَيْهِ السَّلاَمُ فرمودند: موسیقی حرام، آشیانه نفاق (نابود كننده ایمان) است.(2)

7- نواختن آلات موسیقی حرام، موجب مرض نفاق

عَنْ عَلِی بْنِ مَعْبَدٍ عَنِ الْحَسَنِ بْنِ عَلِی الْخَزَّازِ عَنْ عَلِی بْنِ عَبْدِالرَّحْمَنِ عَنْ كُلَیبٍ الصَّیدَاوِی قَالَ سَمِعْتُ أَبَا عَبْدِاللَّهِ علیه السلام یقُولُ ضَرْبُ الْعِیدَانِ ینْبِتُ النِّفَاقَ فِی الْقَلْبِ كَمَا ینْبِتُ الْمَاءُ الْخُضْرَةَ؛ امام صادق عَلَيْهِ السَّلاَمُ فرمودند: نواختن آلات موسیقی حرام، سبب مرض نفاق در قلب می شود، همان طور كه آب باعث رویش سبزه می شود.(3)

8- ترك نماز جمعه بدون عذر، سبب نفاق

قَالَ و َفِی حَدِیثٍ آخَرَ مَنْ تَرَكَ ثَلَاثَ جُمَعٍ مُتَعَمِّداً مِنْ غَیرِ عِلَّةٍ طَبَعَ اللَّهُ عَلَی قَلْبِهِ بِخَاتَمِ النِّفَاقِ؛ امام علیه السلام فرمودند: كسی كه سه جمعه نماز جمعه را عمداً بدون علت ترك كند، بر دلش مهر نفاق زده می شود.(4)

و َعَنْهُمْ عَنْ أَحْمَدَ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عَلِی عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ الْفُضَیلِ عَنْ إِسْحَاقَ بْنِ عَمَّارٍ عَنْ أَبِی الْخطَّابِ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ ثَلَاثَةٌ لَا یجْهَلُ حَقَّهُمْ إِلَّا مُنَافِقٌ مَعْرُوفُ النِّفَاقِ ذُو الشَّیبَةِ فِی الْإِسْلَامِ وَحَامِلُ

ص: 309

الْقُرْآنِ وَالْإِمَامُ الْعَادِلُ؛ امام صادق عَلَيْهِ السَّلاَمُ فرمودند: حق سه نفر را زیر پا نمی گذارد مگر منافق معروف النفاق:

· پیر شده در اسلام

· حافظان قرآن

· امام عادل.(1)

نپرداختن زكات و حقوق الهی مال به امام عادل، از نفاق است: دَعَائِمُ الْإِسْلَامِ، رُوِّینَا عَنْ جَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنْ أَبِیهِ عَنْ آبَائِهِ عَنْ أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ علی عَلَيْهِ السَّلاَمُ أَنَّهُ نَهَی أَنْ یخْفِی الْمَرْءُ زَكَاتَهُ عَنْ إِمَامِهِ وَقَالَ إِخْفَاءُ ذَلِكَ مِنَ النِّفَاق؛ امیرالمؤمنین عَلَيْهِ السَّلاَمُ نهی كردند مردم را از مخفی كردن و نپرداختن زكات به امام عادل و فرمودند: مخفی كردن آن از نفاق است.(2)

9- ذكر خدا باعث دوری از نفاق

الْحُسَینُ بْنُ مُحَمَّدٍ عَنْ مُعَلَّی بْنِ مُحَمَّدٍ وَعِدَّةٌ مِنْ أَصْحَابِنَا عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ جَمِیعاً عَنِ الْحَسَنِ بْنِ عَلِی الْوَشَّاءِ عَنْ دَاوُدَ بْنِ سِرْحَانَ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلى الله علیه و آله مَنْ أَكْثَرَ ذِكْرَ اللَّهِ عَزَّوَجَلَّ أَحَبَّهُ اللَّهُ وَ مَنْ ذَكَرَ اللَّهَ كَثِیراً كُتِبَتْ لَهُ بَرَاءَتَانِ بَرَاءَةٌ مِنَ النَّارِ و َبَرَاءَةٌ مِنَ النِّفَاقِ؛ رسول خدا صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ فرمودند: كسی كه زیاد ذاكر و به یاد خداوند عزوجل باشد، خداوند او را دوست می دارد و از نفاق و آتش جهنم دور می شود.(3)

10- لبیك گویی در حال احرام، باعث برائت از نفاق

عِدَّةٌ مِنْ أَصْحَابِنَا عَنْ أَحْمَدَ بْنِ أَبِی عَبْدِاللَّهِ عَنِ ابْنِ فَضَّالٍ عَنْ رِجَالٍ شَتَّی عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ علیه السلام قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّه صلی الله علیه و آله مَنْ لَبَّی فِی إِحْرَامِهِ سَبْعِینَ مَرَّةً إِیمَاناً وَاحْتِسَاباً أَشْهَدَ اللَّهُ لَهُ أَلْفَ أَلْفِ مَلَكٍ بِبَرَاءَةٍ مِنَ النَّارِ وَبَرَاءَةٍ مِنَ النِّفَاقِ؛ رسول خدا صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ فرمودند: كسی كه در حال احرام، از

ص: 310

روی ایمان هفتاد بار لبیك گوید خداوند، هزاران هزار ملك را شاهد می گیرد كه او را از نفاق و آتش دوزخ دور كند.(1)

11- دعا برای دوری از نفاق

وَ رَوَی یحْیی بْنُ سَعِیدٍ الْأَهْوَازِی عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ أَبِی نَصْرٍ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ حُمْرَانَ قَالَ قَالَ الصَّادِقُ جَعْفَرُ بْنُ مُحَمَّدٍ علیه السلام إِذَا دَخَلْتَ الْحَمَّامَ فَقُلْ فِی الْوَقْتِ الَّذِی تَنْزِعُ فِیهِ ثِیابَكَ اللَّهُمَّ انْزِعْ عَنِّی رِبْقَةَ النِّفَاقِ و َثَبِّتْنِی عَلَی الْإِیمَان؛ امام صادق عَلَيْهِ السَّلاَمُ فرمودند: وقتی در حمام لباست را از تن بیرون می آوری بگو: خدایا مرا از نفاق دور كن و بر ایمان، ثابت دار(2).

إِبْرَاهِیمُ بْنُ عَلِی الْكَفْعَمِی فِی الْمِصْبَاحِ نَقْلًا مِنْ كِتَابِ مِصْبَاحِ الزَّائِرِ لِابْنِ طَاوُسٍ عَنْ سَلْمَانَ الْفَارِسِی عَنِ النَّبِی صلی الله علیه و آله أَنَّهُ مَنْ صَلَّی فِی لَیلَةِ الْأُولَی مِنْ رَجَبٍ ثَلَاثِینَ رَكْعَةً بِالْحَمْدِ و َالْجَحْدِ ثَلَاثاً و َالتَّوْحِیدِ ثَلَاثاً غَفَرَ اللَّهُ لَهُ ذُنُوبَهُ وَبَرَأَ مِنَ النِّفَاق؛ رسول خدا صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ فرمودند: كسی كه شب اول رجب سی ركعت نماز بخواند در هر ركعت یك حمد و سه بار سوره كافرون و سه بار سوره ی توحید بخواند، خداوند گناهانش را می آمرزد و از نفاق دور می شود.(3)

12- نفاق، مانع استجابت دعا

مُحَمَّدُ بْنُ عَلِی بْنِ الْحُسَینِ فِی مَعَانِی الْأَخْبَارِ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ الْحَسَنِ الْقَطَّانِ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ یحْیی بْنِ زَكَرِیا عَنْ بَكْرِ بْنِ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ حَبِیبٍ عَنْ تَمِیمِ بْنِ بُهْلُولٍ عَنْ أَبِیهِ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ الْفُضَیلِ عَنْ أَبِیهِ عَنْ أَبِی خَالِدٍ الْكَابُلِی قَالَ سَمِعْتُ زَینَ الْعَابِدِینَ عَلِی بْنَ الْحُسَینِ علیه السلام یقُول:... وَ الذُّنُوبُ الَّتِی تَرُدُّ الدُّعَاءَ سُوءُ النِّیةِ و َخُبْثُ السَّرِیرَةِ و َالنِّفَاقُ مَعَ الْإِخْوَانِ...؛ امام زین العابدین عَلَيْهِ السَّلاَمُ فرمودند: از گناهانی كه باعث مستجاب نشدن دعا می شود، نیت بد و باطن بد و خبیث داشتن و نفاق و دو رو بودن با برادران دینی است.(4) انس و ارتباط مستمر با قرآن، بهترین و مؤثّرترین راه علاج و دوری از بیماری نفاق:

ص: 311

نَهْجُ الْبَلَاغَةِ، قَالَ علیه السلام اعْلَمُوا أَنَّ هَذَا الْقُرْآنَ هُوَ النَّاصِحُ الَّذِی لَا یغُشُّ وَ الْهَادِی الَّذِی لَا یضِلُّ وَ الْمُحَدِّثُ الَّذِی لَا یكْذِبُ و َمَا جَالَسَ هَذَا الْقُرْآنَ أَحَدٌ إِلَّا قَامَ عَنْهُ بِزِیادَةٍ أَوْ نُقْصَانٍ زِیادَةٍ فِی هُدًی وَ نُقْصَانٍ مِنْ عَمًی و َاعْلَمُوا أَنَّهُ لَیسَ عَلَی أَحَدٍ بَعْدَ الْقُرْآنِ مِنْ فَاقَةٍ وَلَا لِأَحَدٍ قَبْلَ الْقُرْآنِ مِنْ غِنًی فَاسْتَشْفُوهُ مِنْ أَدْوَائِكُمْ و َاسْتَعِینُوا بِهِ عَلَی لَأْوَائِكُمْ فَإِنَّ فِیهِ شِفَاءً مِنْ أَكْبَرِ الدَّاءِ و َهُوَ الْكُفْرُ وَ النِّفَاقُ وَ الْعَمَی و َالضَّلَال...؛ امیرالمؤمنین عَلَيْهِ السَّلاَمُ فرمودند: بدانید، این قرآن نصیحت كننده ای است كه فریب نمی دهد، هدایت كننده ای است كه گمراه نمی كند، گوینده ای است كه دروغ نمی گوید و كسی با آن همنشین نمی شود مگر این كه به هدایتش افزوده و از نادانیش كم می شود و بدانید، كسی كه به قرآن عالم باشد، هیچ كس نمی تواند به علم او بیفزاید و هیچ عالمی از قرآن بی نیاز نیست، پس از قرآن شفا بگیرید و از آن كمك بگیرید كه شفای بزرگ ترین دردها كه كفر و نفاق و نادانی و گمراهی است، در آن است.(1)

13- شركت مستمر در نماز جماعت، سبب دوری از نفاق و آتش دوزخ

الشَّهِیدُ فِی الذِّكْرَی، عَنِ النَّبِی صلی الله علیه و آله مَنْ صَلَّی أَرْبَعِینَ یوْماً فِی الْجَمَاعَةِ یدْرِكُ التَّكْبِیرَةَ الْأُولَی كُتِبَ لَهُ بَرَاءَتَانِ بَرَاءَةٌ مِنَ النَّارِ و َبَرَاءَةٌ مِنَ النِّفَاقِ؛ رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم فرمودند: كسی كه چهل روز در نماز جماعت، از اول نماز شركت كند از آتش دوزخ و از نفاق دور می شود.(2)

چنان نورانیت و تقوایی پیدا می كند كه شیطان و هوای خطرناك و مهلك نفس، دیگر نمی توانند او را فریب دهند و حتماً اهل نجات می شود.

در نهج البلاغه خطبه ای مخصوص توصیف منافقان است، در قسمتی از آن خطبه چنین آمده است: ای بندگان خدا شما را به تقوی و پرهیزكاری سفارش می كنم و از منافقان برحذر می دارم چرا كه آن ها گمراه و گمراه كننده اند، خطاكار و غلط اندازند.

هر روز به رنگ تازه ای در می آیند و به قیافه ها و زبان های مختلف خودنمایی می كنند. از هر وسیله ای برای فریفتن و درهم شكستن شما بهره می گیرند و در هر كمین گاهی به كمین شما نشسته اند بد باطن و خوش ظاهرند و پیوسته مخفیانه برای فریب مردم گام برمی دارند و از بی راهه ها حركت می كنند.

ص: 312

گفتارشان به ظاهر شفابخش امّا كردارشان دردی است درمان ناپذیر. بر رفاه و آسایش مردم، حسد می ورزند و اگر كسی گرفتار بلایی شود، خوشحال اند. همواره امیدواران را مأیوس می كنند و همه جا آیه ی یأس خوانند آن ها در هر راهی كشته ای دارند! و برای نفوذ در هر دلی راهی! و برای هر مصیبتی اشك ساختگی می ریزند! مدح و ثنا به یك دیگر قرض می دهند و از یك دیگر انتظار پاداش دارند. در تقاضاهای خود اصرار می ورزند و در ملامت پرده دری می كنند و هرگاه حكمی كنند از حد تجاوز می نمایند. در برابر هر حقّی باطلی ساخته، در مقابل هر دلیلی شبهه ای برای هر زنده ای عامل مرگی برای هر دری كلیدی و برای هر شبی چراغی تهیه دیده اند!

برای رسیدن به مطامع خویش و گرمی بازار خود و فروختن كالا به گران ترین قیمت تخم یاس در دل ها می پاشند. باطل خود را شبیه حق جلوه می دهند و در توصیف ها راه فریب پیش می گیرند. طریق وصول به خواسته ی خود را آسان و طریق خروج از دام شان را تنگ و پرپیچ و خم جلوه می دهند، آن ها دار و دسته شیطان و شراره های آتش دوزخند! همان گونه كه خداوند فرموده: أُولئِكَ حِزْبُ الشَّیطانِ أَلا إِنَّ حِزْبَ الشَّیطانِ هُمُ الْخاسِرُونَ آ نها حزب شیطانند، بدانید حزب شیطان زیان كارند!(1) در این خطبه غرا به اوصاف زیادی از آن ها اشاره شده كه بحث های گذشته را تكمیل می كند.

خطر منافقان: همان گونه كه در مقدّمه ی این بحث گفتیم منافقان خطرناك ترین افراد هر اجتماع اند؛ چرا كه اولاً در درون جامعه ها زندگی می كنند و از تمام اسرار باخبرند. ثانیاً - شناختن آن ها همیشه كار آسانی نیست و گاه خود را چنان در لباس دوست نشان می دهند كه انسان باور نمی كند.