اللَّهُمَّ صلی علی مُحَمَّدٍ وَ آلِ مُحَمَّدٍ وَ عَجِّلْ فَرَجَهُمْ واهلک اعدلهم اجمعین

ص: 2

سلسله مباحث

برنامه سمت خدا

2

وعده های الهی به صابران

صبر بر گناه، صبر بر فقر و الگوهای صبر به ضمیمه بحث توبه

سید حسین حسینی قمی

ص: 3

سرشناسه : حسینی قمی، سیدحسین، 1341

عنوان و نام پديدآور : وعده های الهی به صابران : صبر بر گناه، صبر بر فقر و الگوهای صبر به ضمیمه بحث توبه/سیدحسین حسینی قمی.

مشخصات نشر : قم: نشر عطش، 1392.

مشخصات ظاهری : 328 ص.؛ 14/5×21/5س م.

فروست : سلسله مباحث سمت خدا؛ 2.

وضعیت فهرست نویسی : فیپا

موضوع : صبر-- جنبه های مذهبی-- اسلام

موضوع : توبه (اسلام)

رده بندی کنگره : BP250/8/ح5و7 1392

رده بندی دیویی : 297/632

شماره کتابشناسی ملی : 3386166

وعده های الهی به صابران 2

صبر بر گناه، صبر بر فقر و الگوهای صبر به ضمیمه بحث توبه

سلسله مباحث برنامه سمت خدا

مولف /سید حسین حسینی قمی

ناشر/انتشارات عطش

ویراستار/اکبر اسدی

صفحه :مسعود فرهادی

چاپ/باران

نوبت وتاریخ چاپ/ اول1392

شمارگان/3000جلد

قطع/رقعی

تعداد صفحات/ 328

شابک /-6281-85 - 9786000

سرشناسه: حسینی قمی

قیمت:8000تومان

انتشارات عطش

*پخش کتاب باران

09138531050/09128531040

پخش کتاب سمت خدا: 37721603 - 37743705 -025

آدرس: قم - خیابان معلم معلم 10 / پلاک 24

ص: 4

برتراز به دست آوردن حسنات...34

بالاترین ورع...35

با فضیلت ترین راه بندگی... 35

برخورد با گناهکار...36

1-پرهیز از سرزنش...36

سند سازی ...36

وظیفه امر به معروف ونهی از منکر... 37

2-مهربانی با گناهکار...38

صفات خدایی...38

3-پرهیزاز دشنام ونفرین ...39

پاسخ به چندپرسش...40

گفتار شانزدهم:پایداری در برابرگناه (2)...43

جهل روز مراقبت... 45

راه های نفوذشیطان...47

پرهیز از غیبت... 49

غیبت وبطلان روزه...50

بوی تعفن دهان غیبت کننده...51

اعمالی که به خاطرغیبت برگشت می خورد...51

معنای غیبت ...52

پاداش ترک غیبت... 53

دفاع از غیبت شونده... 53

ص: 6

گفتار هفدهم:وسوسه های شیطان ورهایی از آن... 55

برتر از عبادت...57

بهترین عمل در ماه رمضان...58

دوری از گناه در مسیر حج...58

گناه ونور حج...59

دشمنی های شیطان...60

پرهیز از شیطان...61

تیرهای شیطان...62

احاطه شیطان...62

وسوسه های شیطان...63

راه رهایی از وسوسه های شیطان...64

1-یاد خدا...64

2-پناه بردن به خدا...65

جهاد اکبر...66

برصیصای عابد...67

گام های شیطان...69

وعده های الهی به صبردر برابر گناه...71

نخستین کسی که وارد بهشت می شود...71

برترین عبادات...72

چشمی که به روی گناه بسته شود...73

ورود بی حساب به بهشت...73

همسان مجاهدان راه خدا...75

ص: 7

لذت های زود گذرو سرور ماندگار...75

گفتارهجدهم :صبر در برابرگناهان پنهان... 77

گونه های ارتکاب گناه...79

گناهان فردی وپنهانی...79

راه های مبارزه با گناهان پنهانی...80

1-پرهیز از زمینه های گناه... 80

خلوت گناه...81

سومین نفر...81

خلوت زن ومرد نامحرم...82

استعاذه مقدس اردبیلی...83

تنها نباش...84

2-پرهیز از فکر گناه...85

3-اراده ی قوی...86

معجزه ترک عادت... 87

4-توجّه به وعده های الهی...88

بهشت متقین...88

آمرزش وپاداش بزرگ...88

شاهدان غیبی...91

توصیف ابراهیم خلیل علیه السلام...93

گفتار نوزدهم:حق الناس ورد مظالم...95

اهمیت حق الناس...97

ص: 8

ضمانت امیر المومنین علیه السلام... 99

مساله قرض گرفتن... 99

پرداخت دیون... 100

مرحومآیت الله گلپایگانی وحق الناس...101

اهتمام اهل بیت علیهم السلامبه دین...101

بزرگداشت میت یا بازماندگان؟...102

به روز شدن بدهی های میت...103

جلبرحمت الهی ...104

حق دادنی است... 104

معنای رد مظالم...105

اجازه از مجتهد در رد مظالم...107

مصارف رد مظالم...107

ادای حق الناس را ازمنزل خود شروع کنیم...107

مدارا با بدهکاران...108

طواف امانتی...108

گفتار بیستم:توبه وگریزاز گناه...111

بشارت های الهی به توبه کنندگان...113

بازگشتی دوباره ...115

توبه؛بهترین پاک کننده گناهان... 116

توبه برتر از اجرای حدّ...116

تقویت باورهای دینی...118

ص: 9

پاداش ترک گناه...119

نذر وپیشگیری از گناه...120

با اراده ای قوی به سوی خدا باز گردیم...121

ازدواج راهکاری برای دوری از گناه...122

فرهنگ های غلط در ازدواج...123

زمینه های گناه...123

1-بیکاری...123

2-جامعه ناسالم...124

3-رفیق ناباب...124

گام های عملی برای توبه...125

گناه به وسیله نعمت های الهی...126

نذر عامل بازدارنده از گناه ...127

پرکردن اوقات فراغت...127

کوچک نشمردن گناهان...128

زمینه های گناه...128

فکر گناه...128

دشوار جلوه دادن توبه ...129

بازگو نکردن گناه ...129

گرفتاری ها؛تاوان گناه...130

از دست رفتن توفیقات بر اثر گناه...132

مراقبت های شهید اول...132

فرصت ماه شعبان...133

ص: 10

توبه واقعی...135

گفتار بیست ویکم:توبه وآداب آن...137

راه آسان توبه...139

وجوب فوری توبه...139

آداب توبه...140

1-غسل توبه...140

بزرگی گناه...142

2-نماز توبه... 143

3-دعای توبه ...144

حقیقت توبه ...145

سجده با چشم گریان...146

دستوری مجرب ...146

طاعت دایمی...147

سجده طولانی...147

مرز ایمان وکفر...148

عیب جویی ورسواسازی خداوند...148

توفیق توبه...149

فریب شیطان...150

صدای ناله ای از قبر...151

گفتار بیست ودوم :راه های پایداریدر توبه(1)...153

1-پرهیز از عوامل تشویق کننده به گناه ...155

ص: 11

2-تغبیر مسیر ...156

3-به تاخیر انداختن گناه...157

4-تشویق خود در پایداری...158

5-جبران گناهان با خوبی ها...158

6-قطع نکردن ارتباط با خوبی ها...159

بازدارندگی نماز از گناه...160

همه پل های پشت سر را خراب نکنیم ...161

7-نیاز به موعظه...162

8-توجه به شاهدان اعمال انسان ...163

عرضه اعمال انسان بر امام علیه السلام...163

امام رضا علیه السلام در بیرون شهر ...165

9-توجه به ابزار گناه...166

قدر نعمت ...167

10-جبران واجبات الهی ...169

11-استحکام باورهای دینی...170

چکیده سخن ...171

گفتار بیست وسوم :راه های پایداری در توبه (2)...173

راه توبه...175

حفظ ارتباط با خدا...176

بزرگ جلوه ندادن توبه ...178

گناهان را هم کوچک جلوه ندهیم ...179

ص: 12

سلمان در بازار آهنگران...179

آتش دنیا وآتش آخرت ...180

دست های خالی...181

موقف انسا در قیامت...182

فراموش کردن توبه ...182

تباهی جان ودل...183

جوانی ؛بهار توبه...184

آخر خط...185

خلاصه مطلب...187

گفتار بیست وچهارم:چند پرسش وپاسخ در باب توبه...189

جبران غیبت ...191

گناه سنگین غیبت ...192

جبران حق الناس ...92

نگرانی به خاطر حق الناس ...193

راه حل رد مظالم ...195

گناه بزرگ سقط جنین ...196

حرمت سقط جنین ...197

دیه برای سقط جنین ...197

باب گسترده توبه...199

توبه از شرابخواری ...200

تحمل مجازات ورهایی از عقوبت گناه ...201

ص: 13

درجات مردم ...202

محبوب خداوند...204

گفتار بیست وپنجم:صبر بر فقر وتنگدستی (1)...205

اقسام فقر...207

1-فقر اختیاری...207

دوری از رحمت خدا ...207

پناه بردن به خدا...208

تشویق به کار وکوشش...209

سیره ایمه علیهم السلام ...209

برترین بخش عبادت ...210

دادوستد...211

ترک تجارت...210

تعبیر از مال به خیر ...212

مذمت فقر ...213

آثار شوم فقر...213

2-فقر بر اثر سو تدبیر...214

کلید فقر ...215

سوتدبیر در حکومت ...215

3-فقر تحمیلی ...216

دفاع از حقوق خود ...217

4-فقر غیر اختیاری ...218

امتحان الهی ...219

ص: 14

فقر و مصلحت الهی ...219

مرحوم ایت الله بافقی...220

فقیر صابر و ثروتمند شاکر ...221

افتخار به فقر ...222

فقر معنوی ...223

گفتار بیست وششم :صبر بر فقر وتنگدستی (2)...225

خلاصه مباحث گذشته ...227

اهتمام به کار وتلاش ...227

مذمت ها ی قرآن...228

1-مذمت حب دنیا...228

2-غفلت از یاد خدا...229

3-تقدم دنیا برآهخرت ...230

4- وابستگی ودلبستگی به دنیا...230

دعای امام سجاد علیه السلام ...231

برنامه ریزی وسامان زندگی ...232

تحمیل فقر ...232

فقر مصلحتی ...2333

فقر الی الله ...2333

تواضع مساکین...234

سخت تر از آتش نمرود...235

پاداش بدون عمل...236

وظایف فقرا...237

ص: 15

1-صبر ورضا...238

انتخاب خدا...238

داستان عبرت انگیز ثعلبه ...239

پسندم آنچه را جانان پسندد...241

2-باور این که قر همه جا به معنای عقوبت نیست...241

3-پرهیز از اظهار فقر...243

مردانگی صبر...245

4-پرهیز از حدیث نفس به فقر...245

5-خویشتن داری در برابر حرام...245

6-پرهیز از در خواست ...246

فقیر بودن پاداش ندارد...247

سهم خانواده در تحمل مشکلات ...247

گفتار بیست وهفتم :صبر بر فقر وتنگدستی (3)...249

خشنودی از مقدرات الهی...251

سپاس خداوند در برابر فقر...251

عوامل فقروفراوانی روزی ...256

صله رحم...257

نفرین به فرزند...257

گناه قطع رحم ...258

حقیقت قطع رحم...258

بد ترین مردان...259

ص: 16

نیکی ،صدقه واطعام ...261

دست دهنده ...262

سخاوت سامری...263

خوش اخلاقی...264

رفتار منافی عفت...264

گوش دادن به موسیقی ...265

حج وعمره ...265

زیارت قبر حضرت سید الشهدا علیه السلام ...266

وظیفه حاکمان در برابر فقرا ...266

پاداش صبر در برابر فقر وتنگدستی ...268

گفتار بیست وهشتم :الگو های صبر ...271

صبر امیر المومنین علیه السلام ...273

مرتبه شکر ورضا در زندگی امیرالمومنین علیه السلام...274

در حسرت مقام رضا ...275

اقتدا به امیر المومنین علیه السلام ...276

وصایای امیر المومنین علیه السلام در آخرین لحظات عمر...276

مقام گذشتامیر المومنین علیه السلام ...277

آمادگی برای شهادت ...278

گریه هایام کلثوم وسخن امیر المومنین علیه السلام ...279

بشارت فرشتگان...280

زندگی دشوار امیر المومنین علیه السلام ...281

جز خیر ندیدم ...282

ص: 17

امیرالمومنین علیه السلام پس از ارتحال پیامبر صلی الله علیه وآله وسلم...283

امیر المومنین علیه السلام وصبر در برابر مال حرام ...284

طعام امیر المومنین علیه السلام ...285

پرهیز از ظلم وغصب...286

امیر المومنین علیه السلام وصبر بر مصیبت ...287

امیر المنومنین علیه السلام وصبر بر آزار دشمنان ...289

اشک های ریزان امیر المومنین علیه السلام ...289

صبر فاطمه علیه السلام 291

دشوار های حیات فاطمه علیها السلام...292

نظر امیر المومنین علیه السلام بر چهره مهر آفرین فاطمه علیها السلام ...292

مصیبت های فاطمه علیها السلام...293

توصیه پیامبر صلی الله علیه وآله وسلم به فاطمه علیها السلام...294

صبر روزمصیبت ...295

فاطمه علیها السلام آموزده الهی ...296

ما درزیارت نامه حضرت زهرا علیها السلام چنین می خوانیم:...296

اوج مصیبت های فاطمه علیها السلام ...296

امیر المومنین علیه السلام در کنار بستر فاطمه علیها السلام...297

فهرست آیات ...299

فهرست روایات ودعاها ...303

فهرست منابع ...320

ص: 18

ص: 20

ص: 22

به میان می آید؛ صبر و پایداری ما در برابر گناه کم است. چه بسا طاعت و عبادت و حتى مستحبات یک شیرینی ذاتی هم برای ما دارد. اما مقاومتمان در برابر گناه کم است. لذا پاداش صبر در برابر گناه، سه برابر صبر بر مصیبت است.

وَ ما أُبَرِّئُ نَفْسِي إِنَّ النَّفْسَ لَأَمَّارَةُ بالسوء ؛(1) من خودم را تبرئه نمی کنم. نفس به بدی ها بسیار امر می کند.

بنابر این، اگر این همه پاداش گفته شده، به خاطر سختی کار است. این خلاصه ای از مباحث گذشته بود

اما مطلبی که در این جلسه می خواهم اضافه کنم، مطلب بسیار مهمی است. در ابتدا به سه نکته اشاره می کنم .

در مسائل دینی هم همین طور است. اگر ما فقط بایدها را انجام بدهیم ، بگوییم: من نماز می خوانم، روزه ماه رمضان را می گیرم، اما در بخش نبایدها یعنی ترک گناهان نمی توانم آنها را ترک کنم. این اثر ندارد.

همان طور که اگر ما آن نبایدها را رعایت نکنیم. بیماری های جسمی انسان مداوا و درمان نمی شود، در بیماری های روحی و معنوی هم همین طور است.

بنابر این، در کفه بایدها و نبایدها اگر ما آن نبایدها را رعایت نکنیم، آن بایدها اثر خودش را نمی گذارد.

او کسی بود که در این شرایط سخت ادعا می کرد: اگر فضیلتی راجع به امیر مؤمنان علیه السلام پیدا کردید که من به شعر نگفته باشم، به شما جایزه می دهم. محبت او به امیر مؤمنان علیه السلام تا این درجه بود.

حدیث را از خداوند متعال نقل می کند که خداوند متعال فرمود:

أَنَّ مُدْمِنَ الْخَمْرِ کعابد وَثَنٍ؛(1)کسی که گرفتار شرب خمر است، مثل بت پرست می ماند. این صحیح نیست که ما تصور کنیم مسلمانی با بعضی از گناهان می سازد. لذا در روایت آمده است: هیچ گناهی را کوچک نشمارید؛ چون خشم الهی در گناهان مخفی است. معلوم نیست کدام گناه بیشترین خشم الهی را به همراه دارد.

فکر کنم مسلمان هستم. حالا یک وقتی هم شراب می خورم، بعد هم توبه می کنم، طوری نمی شود. یا گرفتار یک ارتباط نامشروعی هم هستم. از کجا معلوم که به آن توبه برسم؟ می گوید: شرابخوار مثل بت پرست است. اگر از روزهای اول با گناه مبارزه نکنیم و آن را کنار نگذاریم گر فتار می شویم.

امام صادق علیه السلام دست مبارک خود را نزدیک آوردند و فرمودند: یک کمی از این شیر خود را بر دست ما بریز.

می گوید: به هر ترتیب دروغ گفته بودم. ناچار ظرف خودم را به سوی امام علیه السلام سرازیر کردم. «فاذا هُوَ لَبَنٍ ،دیدم در دست امام شیر سرازیرشد.»

یعنی با یک نگاه ولایی و تصرّف تکوینی امام، ظرف شراب من تبدیل به شیر شد. فرمودند: «مِنْ أَمَامَ مانک یا حمیری :امام زمان تو کیست؟» چون سید حمیری یک مشکل دیگری هم داشت. او جزء کسانی بود که معتقد به امامت محمد بن حنفیه بودند. سلسله امامت را به امام صادق علیه السلام ترسانده بود.

حضرت فرمود: امام زمانت کیست؟ گفت: آقا بگذارید خودم بگویم. شما می خواهید پرده پوشی کنید. اما من خودم اعتراف می کنم. امام من کسی است که «صَبَرَ الْخَمْرِ لَبَناً »:امام من کسی است که با یک نگاه شراب را به شیر تبدیل کرد. خوب از همانجا برگشت و شعری گفت:

تجعفرت بإسم اللَّهُ وَ اللَّهُ أَكْبَرُ * * * وَ أَيْقَنْتَ أَنَّ اللَّهَ يَعْفُو وَ يُغْفَرُ(1)

به نام خدا جعفری شدم و خدا بزرگ تر است و یقین پیدا کردم که خداوند می بخشد و می آمرزد.

سید حمیری توبه کرد و جدا هم توبه کرد.

اگر این موقعیّت برای او پیش نمی آمد، چه می شد؟ با همه خوبیها، باید با این گرفتاری از دنیا می رفت. ما یک هشدارد های جدی داریم. اگر

ص: 30

مواظب این ها نباشیم. خدای نکرده گرفتار می شویم. آن وقت معلوم نیست این گرفتاری تا چه موقع ادامه پیدا کند. فکر نکنید این ها با مسلمانی قابل جمع است.

مرحوم محدث قمی می نویسد: سکرات مرگ و لحظات جان دادن این جوان فرا رسید. به او می گفتند بگو: «لا اله الَّا اللَّهُ ». به جای «لا اله الَّا اللَّهُ » یک شعری می گفت که در طول زندگی خود همیشه ورد زبان او بود. می گفت:

یارب قَائِلُهُ يَوْماً وَقَدْ لغبت * * * أَيْنَ الطَّرِيقُ إِلَى حَمَامِ مِنْجَابٍ (1)

یعنی کجا است آن زنی که خسته شده بود و از من سراغ حمام را می گرفت.

بنابر این، گر چه کار سخت است و اگر انسان دیر اقدام کند ممکن است دیگر به جایی نرسد، ولی اگر بتواند در برابر هواهای نفسانی ایستادگی و مقاومت کند، هنر بسیار بزرگی است. اگر وعده های الهی آویزه گوش ما باشد، تحمل ما را در برابر گناه بسیار آسان می کند.

اجْتِنَابُ السيات أَوْلَى مِنَ اکتساب الْحَسَنَاتِ؛(1)دوری گزیدن از گناهان، بهتر از به دست آوردن حسنات است.

بالاتر از کسب حسنات و مستحبات، ترک گناه است. یعنی اگر امر دایر باشد بین این که چند مستحب انجام بدهیم. یا بگوییم خدایا، ما به خاطر تو، به خاطر وعده هایی که تو دادی، هر چند موفّق نشدیم مستحبات را به جا آوریم، اما در برابر گناه ایستادگی می کنیم. فرمود: این مهم تر است.

می تواند خدا را با آن بندگی کرد فرمودند:

وَ الْكَفِّ عَنِ تحارم اللَّهُ؛ پایداری و مقاومت در برابر گناه. بنابر این، باید باور داشته باشیم که اگر انسان در برابر گناه ایستاد، یک ترک گناه از هفتاد حج بالاتر است. بالاترین، عابدترین، با ورع ترین، پاک ترین همه افراد کسی است که به دنبال ترک گناه است.

انسان به كفر این است که با کسی بنای برادری و دوستی گذارد، ولی پیوسته لغزشها و خطاهای او را بر شمارد تا این که یک روزی این گناهان و خطاهای او را به رخ او بکشد و بدین وسیله او را سرزنش کند.

یعنی این که ذره بین دستمان بگیریم و دنبال عیوب مردم بگردیم تا یک روزی از آن استفاده کنیم. این نزدیک ترین حالت به کفر و دورترین حالت از خداست. دنبال خطاها گشتن و سند سازی کردن برای این که یک روزی از آن استفاده کنیم، گناه بزرگی است.

مرحوم محدّث بزرگوار حاجی نوری به در کتاب ارزشمند «مستدرک الوسائل » می فرماید: اگر کسی مؤمنی را به خاطر گناهی سرزنش کرد، از دنیا نمی رود تا خود گرفتار آن گناه می شود. بعد می فرماید: این مطلب علاوه بر کلام معصوم، به تجربه هم ثابت شده است. این از سنّت های الهی است.

معصوم هستند. در غیر این صورت نباید لعن کنیم؛ زیرا ممکن است در وقت مردن مؤمن شده باشد. چه خبر داری؟ پس باید به عنوان کلی لعن کنیم، نه به عنوان شخصی. بگوییم: هر کسی که کافر از دنیا رفت.

بعد امام می فرمود: یکی دارای چنین نفس قدسیه ای است. یعنی استاد ایشان آیت الله شاه آبادی. که راضی نمی شود به کسی که در ظاهر کافر مرده است توهین شود. به احتمال آن که شاید دم مردن مؤمن شده باشد. آن وقت درست است که ما به همین سادگی مؤمنی را سرزنش و مذمت و لعن کنیم.

به هر ترتیب این حدیث خیلی تکان دهنده است. ما باید مواظب باشیم. اگر شب دیدی کسی مر تکب گناهی شده است، فردا او را مذمت نکن. شاید سحر توبه کرده باشد.

*3- آیا می توان نماز و روزه های قضا شده را در زمان حیات به دیگری واگذار

کنیم؟ فرمودند: نه. انسان در زمان حیات نمی تواند به دیگری واگذار کند. تا آنجایی که می تواند باید خودش بخواند. بله، اگر به جایی رسید که دیگر عمر او کفاف نداد. وصیّت می کند تا بعد از وفات او برایش اجیر بگیرند. اما در زمان حیات قابل واگذاری به دیگری نیست.

4- آیا نمازهایی که قضا شده را باید به ترتیب بخوانیم. نماز صبح، ظهر، عصر، مغرب، عشاء ...

فرمودند: نه، فقط ظهر و عصر یک روز، مغرب و عشای یک روز باید با هم باشد. اما کسی می خواهد پنج نماز صبح، ده نماز صبح با هم قضا بکند. مانعی ندارد. ولی ظهر و عصر یک روز و مغرب عشای یک روز را با هم بخواند.

ص: 41

ص: 42

ص: 44

چنان که گفتیم، صبر بر گناه. یعنی مقاومت و ترک گناه، ثوابش بسیار بالاتر از انجام عبادت است. همان طور که پاداش انجام عبادت، بالاتر از پاداش صبر بر مصیبت است. دلیل آن را هم بیان کردیم؛ زیرا انجام عبادت کار سختی نیست. همه ما نمازهایمان را خوانده ایم، سالی یک ماه هم روزه می گیریم. این عبادات خیلی سخت نیست، اما ایستادن در برابر گناه، کار دشواری است.

راه پیدا کنم؟ شما به من دستوری بدهید. ایشان دستور چله نشینی به من داد. گفت: تا چهل روز باید این دستورات را رعایت کنم. شب ها چه نمازی بخوانم، چه دعایی بخوانم، چقدر ذکر بگویم. خلاصه یک سری دستورات به من داد.

مرحوم آیت الله فشارکی به فرموده بود: عزیز من، حاضری من دستور دیگری به تو بدهم؟ این دستورها را کنار بگذار، چله نشینی این است که من می گویم. چون تو با این همه درس و بحثی که داری، اگر بخواهی این همه ذکر و دعا بخوانی کجا می توانی به درس خود برسی؟ من دستور دیگری می دهم.

گفته بود: چشم، همه آن دستورها را کنار می گذارم. من امانت دست شما هستم. هر چه شما بفرمایی قبول دارم.

فرموده بود: از امشب تا چهل شب موقع خواب یک تسبیحی دست بگیر و اعمال روز خودت را بررسی کن. برای هر گناه که انجام داده ای، یک دانه تسبیح بینداز، یک حساب و کتابی داشته باش.

فردا شب سعی کن گناهان تو کم شود. پس فردا شب کمتر، تا شب چهلم. اگر شب چهلم هر چه فکر کردی یک دانه تسبیح نیفتاد، یعنی یک گناه مرتکب نشده بودی: آن وقت بدان چله نشینی و سیر و سلوک تو به نتیجه رسیده است.

این خیلی مهم است. مردی با آن عظمت که شاگردانی مثل آیت الله العظمی حائری، مؤسس حوزه علمیه داشته، وقتی می خواهد به یک جوان توصیه کند، نمی گوید ذکر و ورد و دعا و چله نشینی داشته باش.

ص: 46

می گوید: گر فتار گناه نشوی.

مکرّر گفتیم: ما واجباتمان را باید انجام بدهیم، ولی مهم تر از واجبات صبر بر گناه است. اگر گناه در زندگی ما نیامد، تمام درجات سیر و سلوک را طی کرده ایم.

این مؤمن آمد. او مشغول عبادت و کارهای خیر روزانه بود. کنار او سجاده ای پهن کرد. خیلی بیش از او عبادت کرد.

شیخ مفید می گوید: شیطان می تواند برای فریب انسان در قالب انسانی جلوه کند.

بیش از او عبادت کرد. این فرد مؤمن تعجب کرد. گفت: تا به حال ما حرف اول را می زدیم! از او پرسید: تو چطور این قدر عبادت می کنی و خسته نمی شوی؟ ما خسته می شویم. نماز و عبادت حدی دارد. از این که تو از عبادت خسته نمی شوی چیست؟

گفت: من گناهی مرتکب شده ام. هر وقت آن گناه به یادم می آید، حال عبادت برای من تقویت می شود. تو اگر این گناه را مرتکب شوی، بیشتر پشیمان می شوی و در نتیجه بیشتر حال عبادت پیدا می کنی

پرسید: چه گناهی؟ گفت: در فلان محل زنی است. برو با او ارتباط نامشروع برقرار کن. وقتی توبه کردی۔ انگیزه ای برای عبادت تو می شود.

این مؤمن فریب وسوسه شیطان را خورد. آمد سراغ آن زنی که به او آدرس داده بود. زن وقتی این مؤمن را دید. گفت: تو مشتری ما نیستی، به قیافه ات نمی آید اهل این کارها باشی. گفت: من با چنین انگیزه ای آمده ام گناه کنم. زن او را نصیحت کرد. گفت: اشتباه می کنی .

کسی نگوید اینها افسانه است. شما می گویی این زن اهل عمل زشت بود. مگر می شود دیگری را نصیحت کند؟ بله این طور نیست که هر کسی گرفتار یک آلودگی شد، در تمام آلودگی ها سقوط کند. ممکن است آدمی گناهی را مرتکب شود، ولی خودش هم پشیمان و ناراحت باشد و به

ص: 48

دنبال این باشد که خودش، یا حداقل کسی را نجات دهد.

به هر حال به این مؤمن گفت: اشتباه می کنی. کسی از گناه به عبادت نمی رسد. ترک گناه بهتر از توبه است. او را نصیحت کرد. مؤمن منصرف شد و برگشت.

امام صادق علیه السلام فرمود: این زن در فاصله کوتاهی از دنیا رفت. خداوند به

پیامبر آن عصر و زمان وحی کرد که برو بر جنازه این زن نماز بخوان تعجب کرد. خداوند وحی کرد: «أَنِّي قَدْ غَفَرْتُ لَهَا وَ أَوْجَبْتُ لَهَا الْجَنَّةَ بتثيطها عبدى فُلَاناً عَنِ معصيتی،(1) من این زن را به خاطر این که فلان بنده مرا از گناه منصرف کرد، آمرزیدم و بهشت را برای او واجب کردم.»

گاهی یک نصیحت، یک موعظه، یک باز داشتن دیگری از گناه، باعث آمرزش انسان می شود و او را بهشتی می کند. ما نباید در موعظه ها. در نهی از منکر ها. زود خسته شویم و بگوییم: اصلاً به ما چه ربطی دارد.

چقدر خوب است ما هم هر جلسه ای که داشتیم، در شب نشینی ها، در دید و بازدیدها، بگوییم: امام این شرط را می کرده است. ما هم اول جلسه شرط کنیم.

البته الآن فتوای فقها این است که ثواب روزه کم می شود، ولی کسانی مثل شیخ طوسی که در عظمت او همین قدر بس که بعد از سالیان سال کسی جرأت نمی کرد برخلاف فتوای او فتوا بدهد، می فرمود: واقعا روزه اش باطل است.

یاد داری که خودت شنیده باشی و بدون کم و زیاد برای ما نقل کنی؟

معاذ بن جبل وقتی به یاد پیامبر افتاد گریه کرد و گفت: پدر و مادرم به فدای او باد! من خودم از پیامبر شنیدم که خداوند در هر آسمان فرشته ای را به عنوان نگهبان گذاشته است. فرشتگانی که مراقب اعمال انسان هستند و همه کارهای او را از صبح تا شام می نویسند. و آن گاه که عمل خیری انجام می دهیم، به طرف آسمان می برند.

در هر آسمان فرشته ای این اعمال را کنترل می کند. در آسمان اول فرشته ای است که می گوید: صبر کنید. من مأموریتی دارم. من فرشته غیبت هستم. اگر کسی غیبت کرده باشد، اجازه نمی دهم عمل او از آسمان اول بالاتر برود.

یعنی ما صبح نماز خوانده ایم، دعا خوانده ایم، قرآن خوانده ایم. زیارت

عاشورا خوانده ایم، مجلس روضه رفته ایم. کار خیر انجام داده ایم. فرشته ای در آسمان اول می گوید: نگهدارید. اگر کنار این ها غیبت انجام داده باشد«اضْرِبُوا بِهَذَا الْعَمَلِ وَجْهَ صَاحِبِهِ »(1)اعمال او را برگردانید. در صورت صاحب آن بزنید.»

ابي ذر به پیامبر صلی الله علیه وآله وسلم عرضه داشت: یا رسول الله، غیبت چیست؟ فرمود:

و ذكرک أخاک با يكره؛ حرفی بزنی که او بدش بیاید.

ابوذر پرسید: اگر عیبی در او باشد چطور؟ یعنی عیبی در او هست و من همان عیب را می گویم. حضرت فرمود: غیبت این است که شما عیبی را که در اوست بگویی. اگر نبود تهمت است.(1)

همان خدایی که می گوید اگر غیبت کردی تمام اعمال تو از آسمان اول عبور نمی کند. همان خدا می گوید: اگر در مجلسی خواستند آبروی کسی را ببرند و تو دفاع کردی، خدا به خاطر این دفاع، تو را می آمرزد و پاداش این کار تو از ده هزار نماز مستحبی بیشتر است.

پیامبر خدا صلی الله علیه وآله وسلم فرمودند:

مَنْ تَطَوَّلَ عَلَى أَخِيهِ فِي غِيبَةٍ سَمِعَهَا فِيهِ فِي مَجْلِسٍ فَرَدَّهَا رَدَّ اللَّهُ عَنْهُ أَلْفَ بَابٍ مِنَ الشَّرِّ فِي الدُّنْيَا وَ الْآخِرَةِ ؛(1) اگر کسی در مجلسی غیبت برادر مسلمانی را بشنود و از او دفاع كند، خداوند هزار باب بدی در دنیا و آخرت را از او دفع می کند. یعنی اگر ما می توانیم در برابر این گناه بایستیم تا غیبت کرده نشود چه بهتر. اگر نتوانستیم، یعنی تا آمدیم مانع غیبت شویم او حرفش را زد، حداقل دفاع کنیم، توجیه کنیم. امیر المؤمنين علیه السلام فرمودند:

ضع أمر أخيك على أحسنه؛(2) کار برادر مسلمان خود را به بهترین وجه توجیه کن.

شما اگر از یک مسلمان دفاع کردی، به فرموده پیامبر خدا صلی الله علیه وآله وسلم هزار شر و بدی را از شما دور می کند. بعد فرمودند:

فَإِنْ لَمْ يَرُدَّهَا وَ هُوَ قَادِرُ عَلَى رَدِّهَا كَانَ عَلَيْهِ كَوِزْرِ مَنِ اغْتَابَ سَبْعِينَ مُرْهُ ؛اگر از آبروی مسلمان دفاع نکرد در حالی که می توانست دفاع کند، هفتاد برابر گناه غیبت کننده بر گردن اوست.

ص: 54

ص: 56

خوب انجام دهی و مکروهات را ترک کنی. چندان مهم نیست. آن چیزی که حضرت نگران بود و اهل بیت ما هم نگران بودند و واقعا هم جای نگرانی دارد، صبر در برابر گناه است.

یعنی ما در واجبات مشکلی نداریم، حتی در انجام مستحبات و ترک مکروهات هم مشکلی نداریم. بالاتر از عبادت، ترک گناه است.

مايعبأ مَنْ يَسْلُكُ هَذَا الطَّرِيقَ إِذَا لَمْ يَكُنْ فِيهِ ثَلَاثُ خِصَالٍ ؛(1) کسانی که به زیارت خانه خدا می روند، اگر سه ویژگی در آنها نباشد خداوند به آنها اعتنایی نمی کند.

اصلاً توجهی به آنها نمی شود. چقدر مردم مشتاق زیارت بیت الله هستند؟! ولی حضرت فرمودند: اگر این سه ویژگی در آنها نباشد، مورد توجّه نیستند. اول:

وَرَعُ يَحْجُزُهُ عَنْ مَعَاصِي اللَّهِ ؛ تقوایی که او را از معصیت های خداوند حفظ کند.

یعنی اگر برود دور خانه خدا طواف کند، ولی آنجا هم که می رود قدرت ایستادگی بر گناه در او نباشد فایده ای ندارد. دوم:

حلم یملک به غضبه؛ حلم و بردباری که با آن مالک غضب خود باشد.

که باز این هم یک نوع صبر است، صبر در برابر خشم، سوم :

وحسن الصحبه لمن صحبه، اخلاقی که بتواند با مردم به نیکی رفتار کند.

گاهی کسانی که به حج مشرف می شوند، تازه یادشان می آید که نکند

من به مردم بدهکار باشم. نکند از مال حرام به حج می روم. نکند خمس مال خود را نداده ام. مهم تر از همه و سخت تر از همه، ترک گناه و ایستادگی در برابر گناه است.

گاهی می گوید دشمن، گاهی می گوید دشمن آشکار، گاهی می گوید گمراه کننده. یعنی در واقع دشمنی او در موقعیت گناه بروز می کند.

نمی تواند از انسان سلب اختیار کند.

إِنَّ عِبادِي لَيْسَ لَكَ عَلَيْهِمْ سُلْطانُ؛(1) در حقیقت، تو را بر بندگان من تسلطی نیست.

اگر انسان عبودیت و بندگی خدا یادش نرود. شیطان با همه لشکر پیاده و سواره و با همه امکاناتی که دارد نمی تواند اختيار را از او سلب کند و بگوید باید تسلیم باشی. یعنی می تواند اتفاقی بیفتد که دیگر دست او به ما نرسد.

شوند، متذکر می شوند و ناگهان بینا می گردند.

یعنی اگر انسان یاد خدا را داشته باشد. وقتی در برابر شیطان قرار می گیرد، با یاد خدا چشم او باز می شود و وسوسه های شیطانی کاری از پیش نمی برد. بنابراین، این کار سخت و مشکلی است، ولی انسان امکان ایستادگی در برابر این مشکلات را دارد.

مقدس اردبیلی از فقهای بزرگ است. فقیه بسیار با عظمتی است که به خاطر آن مقام قدس و تقوای خود به مقدس اردبیلی معروف شده است. در ایوان صحن امیر مؤمنان علیه السلام یک حجره ای است که قبر این فقیه و عالم بزرگ در آنجاست. الآن وقتی بخواهند کسی را بالا ببرند، می گویند: فلانی مقدس اردبیلی است.

صاحب «جواهر الكلام» در بحث عدالت نقل می کند که به ایشان گفتند: اگر یک صحنه و موقعیت گناهی برای شما پیش بیاید، مثلاً زمینه ارتباط نامشروعی با یک زن برای شما پدید آید، چه می کنید؟ نوشته اند:

«استعاد بِاللَّهِ مِنْ أَنْ يُبْتَلَى بِذَلِكَ وَ لَمْ يَسْتَطِعْ أَنْ يزکی نَفْسِهِ ».(1) پناه برد به خدا که در چنین آزمایشی قرار گیرد و نتواند از عهده بر آید. یعنی مشابه همان جواب حضرت یوسف است. نتوانست بگوید من قطعا در برابر این گناه مقاومت خواهم کرد.

می شود. اما در مبارزه و ایستادگی در برابر گناه، یک عمر در گیر جهاد اكبر هستیم.

لا تَتَّبِعُوا خُطُواتِ الشَّيْطَانِ »(1)از گام های شیطان پیروی نکنید.

خطوات به معنای گام هاست. یعنی شیطان قدم به قدم پیش می برد

برصیصای عابد پس از این گرفتاری، باز مورد وسوسه شیطان واقع شد که آبرویت می رود. برای این که کسی این گناه را نفهمد، خوب است کسی را که با او این گناه را انجام داده ای از بین ببری.

این ها افسانه نیست. برای این که صحنه گناه را پاک کند، طرف خود را به قتل رساند.

بستگان آن زن خبردار شدند که برصیصای عابدی این فحشا را انجام داده و این زن را هم کشته و آنجا دفن کرده است. قرآن درباره او می فرماید:

إِذْ قالَ لِلْإِنْسانِ الکفر فَلَمَّا كَفَرَ قالَ إنی بری منک ؛(2)شیطان به انسان گفت: کافر شو (تا مشکلات تو را حل کنم)! اما هنگامی که کافر شد، گفت: من از تو بیزارم.

وقتی او را بالای چوبه دار بردند، شیطان از پایین گفت: همه این کارها را من انجام دادم. نقشه های من بود. اگر یک کار انجام دهی. من تو را برمی گردانم. گفت: چه کنم؟ گفت: بر من سجده کن. بر شیطان سجده کرد. وقتی سجده کرد، شیطان گفت: من از تو بیزارم!(3) وای به آن روزی که شیطان از انسان اعلام برائت کند.

انسان نباید زمینه های گناه را ایجاد کند. مبارزه در این میدان مشکل

ص: 68

است. به همین خاطر به کسی که در برابر گناهان صبر کند، این همه پاداش می دهند.

* آیا از این نگاه و این قصّه و حکایات مشابه آن بوی ناامیدی نمی آید؛ اشکال

کار برصیصای عابد کجا بود؟

اگر از کسانی که الآن گرفتار سیگار هستند و روزی یک بسته سیگار می کشند، بپرسید از کجا شروع کردید؟ قطعا روز اول از اینجا شروع نکرده اند. از یک مرحله خیلی کم شروع کرده اند، ولی امروز به جایی رسیده است که می گوید نمی توانم ترک کنم. البته می تواند، ولی می گوید نمی توانم ترک کنم .

شیطان در مرحله اوّل، وسوسه می کند که چیزی نیست. فیلمی ببینم یک عکسی را مشاهده کنم، یک تماس تلفنی داشته باشم، یک صحبتی داشته باشم، یک سلام علیک، یک ارتباط و رفت و آمد چیزی نیست.

اما اسلام پیشگیری می کند. می گوید: حتی خلوت و در یک جا بودن شما جایز نیست تا زمینه گناه را ایجاد نکند که گرفتار مراحل بعدی شوید.

پیامبر خدا صلی الله علیه وآله وسلم فرمودند:

مَا أَخَافُ عَلَى أُمَّتِى فِتْنَةُ أَخْوَفَ عَلَيْهَا مِنَ النِّسَاءِ وَ الْخَمْرَ ؛(1) از هیچ فتنه ای که خطرناک تر از روابط نامشروع و شراب باشد، بر امت خویش بیم ندارم.

خیلی تعبیر عجیبی است. بیشترین نگرانی های پیامبر بعد از خودشان چه بوده است؟ در روزهای آخر زندگی نگران چه بودند؟ فرمودند: بیشترین نگرانی من همین گناه شهوات جنسی است. معلوم می شود کار سختی است. اگر کسی در برابر این سختی ها صبر کرد، اگر کسی در برابر معصیت صبر کرد، به آن پاداش های بزرگ می رسد. البته نباید ناامید شد.

ص: 70

کسانی است که وارد بهشت می شود. یعنی دوشادوش شهیدان راهی بهشت می شود.

مرحوم علّامه مجلسی می فرماید: «متعفّف» یعنی این که با سختی

پاکدامنی را برای خود فراهم می کند. واقعاً سخت است.

امیر مؤمنان علیه السلام می فرمودند:

إِنْ لَمْ تَكُنْ حَلِيماً فَتَحَلَّمْ فانه قَلَّ مَنْ تَشَبَّهَ بِقَوْمٍ إِلَّا أَوْشَكَ أَنْ يَكُونَ مِنْهُمْ ؛(1) اگر بردبار نیستید، با سختی باید بردباری را در خود ایجاد کنی. کم اتفاق می افتد که کسی خویشتن را همانند گروهی کند و از ایشان نشود.

از نخستین کسانی که وارد بهشت می شوند، جوان پاکدامنی است که در برابر گناه مقاومت و ایستادگی دارد و خود را از گناه حفظ می کند.

ما نمازهای خود را می خوانیم، زیارت می رویم، مکّه مشرف می شویم. اگر انسان بتواند در برابر این گناه مقاومت کند، از همه این عبادتها بالاتر است.

إِذَا كَانَ يَوْمَ الْقِيَامَةِ مَعَ اللَّهِ الْخَلَائِقُ فِي صَعِيدٍ وَاجِدُ ؛ فردای قیامت خداوند تمام خلق اول و آخر را یک جا جمع می کند. یکمرتبه منادی از جانب خداوند متعال طوری ندا می دهد که یسمع آخِرِهِمْ کما یسمع أَوَّلُهُمْ : همه، خلق اول و آخر می شنوند. خطاب می شود: أين أهل الصبر؛ کسانی که در دنیا اهل صبر بودند کجا هستند؟فیقوم عُنُقُ مِنَ النَّاسِ؛ گروهی بلند می شوند و می گویند: ما هستیم. فرشتگان به استقبال آنها می روند. به آنها می گویند: مَا کا ن صبرکم هَذَا الَّذِي صَبَرْتُمْ ؛شما چه صبری کردید که اینجا آمدید؟می گویند:صبرناانفسنا عَلَى طَاعَةِ اللَّهِ وَ صَبَّرْنَاهَا عَنْ مَعْصِيَةِ اللَّهِ ؛ ما بر طاعت خدا صبر کردیم و در برابر گناه ایستادیم.

الآن متأسّفانه در برخی از جاها فرهنگ سازی های غلطی شده است. یعنی اگر یک دختری، یک پسری ارتباط نامشروعی نداشته باشد و به اصطلاح یک دوست پسر یا یک دوست دختری نداشته باشد، ممکن است یک کمی برای خودش سرافکندگی باشد.

ولی یادش باشد که در قیامت از اولین کسانی است که قیام می کند. آنجا سرفراز است. تا می گویند اهل صبر کجا هستند؟ اول گروهی که بلند می شوند این ها هستند. می گویند: ما در برابر گناه ایستادیم. موقعیت گناه برای ما بود، ولی ما ایستادگی کردیم.

صبر آنها در برابر گناه بوده است. نه بر مصیبت. صبر بر مصیبت هم خیلی خوب است، ولی صبر بر گناه از آن بالاتر است.

در ادامه حدیث آمده است:

فینادى مُنَادٍ مِنْ عِنْدِ اللَّهِ صَدَقَ عبادی خلواسبيلهم لِيَدْخُلُوا الْجَنَّةِ

ص: 74

بِغَيْرِ حِسابٍ؛(1) منادی از پیشگاه خداوند متعال ندا می کند: اینها راست می گویند. راه آنان را باز کنید تا بدون حساب وارد بهشت شوند.

کم هستند کسانی که بی حساب وارد بهشت می شوند. یک گروه کسانی هستند که در برابر گناه صبر کرده اند. آن وقت به آنها خطاب می شود:

أَدْخِلُوا الْجَنَّةِ فَنِعْمَ أَجْرُ الْعامِلِينَ ؛(2)بفرمایید بهشت. این مزد آن ایستادگی شما در برابر گناه است.

این پاداش ها در برابر هر گناهی است؛ مثلاً کسی در موقعیت غیبت یا در موقعیت دروغ قرار می گیرد و خود را از گناه حفظ می کند، مشمول این وعده های الهی است.

البته بیشتر این روایات در بحث پاکدامنی است، ولی به طور کلی

مربوط به همه گناهان است. امام صادق علیه السلام فرمود:

کم مِنْ صَبْرِ سَاعَةٍ قَدْ أَوْرَثَتْ فَرَحاً طَوِيلًا وَ کم مِنْ لَذَّةِ سَاعَةٍ أَوْرَثَتْ حُزْناً طَوِيلًا؛(1)چه بسا لحظه ای صبر که یک شادی طولانی بر جای می گذارد.

و چه بسا لحظه ای لذت که اندوهی طولانی برجای می گذارد. گاهی انسان در برابر یک گناه صبر می کند و به فرح و شادی طولانی دست می یابد. و در نقطه مقابل آن، گاهی به خاطر چند لحظه لذت معصیت، به اندوهی طولانی گرفتار می شود.

گاهی یک انسان با یک نگاه مسموم به یک اندوه طولانی مبتلاً می شود. چنان که امام صادق به فرمودند:

النظرسهم مِنْ مهام إِبْلِيسَ مَسْمُومُ وَ كَمْ مِنْ نَظْرَةٍ أَوْرَثَتْ حَسْرَةً طَوِيلَةً ؛(2) نگاه تیری است از تیرهای مسموم دشمن. چه بسا یک نگاه که حسرت طولانی را به دنبال دارد.

لذت یک ساعت است. اما غم و غصه طولانی و متأسفانه گاهی تصمیم های سخت بعدی را در پی دارد.

ص: 76

ص: 78

غیبتی می کنند و چند نفر اعتراض می کنند که چرا این گناه را انجام می دهی؟

کسی را مسخره می کند، بعضی اعتراض می کنند. طبیعت گناه علنی و جمعی این طور است. یک تذکر ممکن است ما را از آن مسیر برگرداند.

مشکل در گناهان فردی و پنهانی این است که کسی باخبر نمی شود که به ما تذکر بدهد، یا نهی از منکر کند. از جهت دیگر دسترسی به آن خیلی آسان است. یعنی انسان هر لحظه می تواند این گناه را مرتکب بشود، بدون این که کسی اطلاع داشته باشد. لذا پیامبر گرامی اسلام صلی الله علیه وآله وسلم می فرمودند:

انَّ أَخْوَفَ مَا أَخَافُ عَلَى أُمَّتِى الشَّهْوَةُ الْخَفِيَّةُ ؛(1)چیزی که من بیش از همه بر امت خود نگران هستم، گناهان پنهانی است.

نگرانی در این بخش بسیار بالاتر از بخش اوّل است.

خانم نپذیرفت. گفت: نه نمی خواهد و بهانه آورد که از طرف اتاق شما یک نسیمی می آید و فضا دل بازتر است

می گوید: بدون این که در آنجا بنشینم. خدمت امام صادق بن آمدم و داستان را گفتم. گفتم: کار ما به اینجا رسیده است. حضرت فرمودند:

تَحَوَّلْ مِنْهُ فَإِنَّ الرَّجُلَ وَ الْمَرْأَةَ إِذَا خُلِّيَا فِي بَيْتٍ كَانَ ثَالِثُهُمَا الشَّيْطَانَ ؛(1)

از آن خانه بیرون بیا و به جای دیگر برو. وقتی زن و مرد در خانه ای خلوت کنند، سومین نفر آنها شیطان است. پرهیز از زمینه گناه بسیار مهم است. ما چه اعتمادی به خودمان داریم؟ چه تضمینی وجود دارد که به جایی برویم که زمینه گناه فراهم است و مبتلاً به گناه نشویم؟ واقعا این تضمین وجود ندارد.

امیر مؤمنان علیه السلام فرمود: اگر کسی این زمینه را فراهم نکند، یعنی بازنی

خلوت نکند، «کان مَعْصُوماً مِنَ الشَّيْطَانِ؛(2) از شر شیطان محفوظ می ماند.»

از نظر فقهی هم نوشته اند: اگر زن و مرد در محل خلوتی باشند و کسی نمی تواند وارد این محل بشود، بودن آنها در این محل جایز نیست.

بسیاری از افراد مؤمن و متدین احيانا به این مسائل توجه ندارند. گاهی در مؤسسات و در شرکتهای خصوصی یک آقاو یک خانم حضور دارند. و مثلاً این خانم منشی این آقاست و امکان رفت و آمد دیگران هم در این محل نیست. در این صورت اصلاً بودن آنها در آن محل جایز نیست، مگر این که به طور طبیعی امکان ورود دیگران به آن محل باشد. در صورتی که ارتباط با بیرون قطع است، حضور آنها در آن محل حرام است. این یک حکم فقهی قطعی است و بحثی در آن نیست. و حتی فرموده اند: نماز خواندن این دو نفر با این شرایط، در آنجا جایز نیست.

فَإِنَّ أَجْرَأَ مَا يَكُونُ الشَّيْطَانُ عَلَى الْإِنْسَانِ إِذَا كَانَ وَ حَدِّهِ ؛ در تنهایی ها

شیطان بیش از همه فرصتها جرأت فریب انسان را دارد. در تنهایی فکرهای شیطانی و وسوسه های شیطانی به سراغ انسان می آید. و این زمینه گناه است. امام موسی بن جعفرعلیه السلام فرمودند:

پیامبر خدا صلی الله علیه وآله وسلم سه کس را نفرین کرد: یکی هُمْ النایم فِي بَيْتٍ وَحْدَهُ ؛ (1) کسی که در خانه ای تنها بخوابد.

اسلام می گوید: تنها مسافرت نرو، تنها غذا نخور، تنها نخواب. (2)به هر ترتیب این مسأله مهمی است .

انسان در هر کاری اگر بخواهد به مرحله عمل برسد، حتماً قبل از آن فکر و نیتی دارد. هر کاری بخواهیم انجام دهیم، چه خوب چه بد، یکی از مقدمات آن این است که به آن فکر کنیم. فكر را به گناه آلوده کردن، زمینه ورود به آن گناه است. از پیامبر خدا صلی الله علیه وآله وسلم روایت شده است:

مَنْ كَثُرَ فَكَرِهَ فِي المعاصی دعنه إِلَيْهَا ؛(1) کسی که فکرش در معصیت ها زیاد باشد، خودبه خود به آن ها کشیده می شود.

این هم خیلی مهم است که انسان خودش را به کاری مشغول کند که اصلاً فکرش در این زمینه ها نرود. در واقع فکر گناه. قرار گرفتن در سراشیبی گناه است. وسوسه ها زیاد می شود و انسان خود به خود به آن سمت کشیده می شود.

مقاومت کند. کسی به او گفت: من یک درمانی دارم و درمان من قطعی است. گفت چه درمانی ؟ انواع و اقسام پزشکان دربار نتوانسته اند ما را درمان کنند.

گفت: «عَزْمِهِ مِنْ عزمات الملوک»، یعنی تو خلیفه هستی، یک تصمیم شاهانه بگیر. به غیرت او بر خورد. گفت: راست می گویی. ما می خواهیم یک مملکت را اداره کنیم. آیا نمی توانیم در برابر این کار بایستیم؟! از همان جا تصمیم گرفت و خاک خوردن را کنار گذاشت.

می شود برای شما ضرر دارد و به آنها معتاد می شوید، پاسخ می دهند: به خودمان مطمئن هستیم. هر وقت بخواهیم کنار می گذاریم .

واقعاً این طوری نیست. اگر انسان گرفتار این کار بشود، کنار گذاردن آن بسیار سخت و در حد یک معجزه است. و آن معجزه به این آسانی پیش نمی آید.

به پرهیزکاران نزدیک می کنند و فاصله ای از آنان ندارد. این چیزی است که به شما وعده داده می شود، و برای کسانی است که به سوی خدا باز می گردند و پیمان ها و احکام او را حفظ می کنند، آن کس که از خداوند رحمان در نهان بترسد و با قلبی

پر انابه در محضر او حاضر شود.

اگر ما هیچ وعده ای نداشته باشیم جز همین، کافی است.

ما بسیاری از گناهان علنی را نمی توانیم انجام بدهیم. شاید به این دلیل که به این زودی زمینه آن فراهم نمی شود. اگر هم بخواهیم انجام بدهیم ممکن است مورد سرزنش و اعتراض دیگران واقع شویم. ولی در گناهان فردی جز ما و خدا هیچ مانعی نیست. فقط این وعده هاست که باید ما را نگه دارد.

یکی از وعده های الهی این است: ما بهشت را برای چه کسی آماده کرده ایم؟ «مِنْ خشى الرَّحْمنَ بِالْغَيْبِ : کسی از خدای رحمان در نهان بترسد.»

نظیر این آیه را فراوان داریم. بهشت برای کسی است که در پنهان بتواند گناه را ترک کند. ترک گناهان علنی و عمومی هم مهم است، ولی از آن مهم تر ترک گناه پنهانی است. و عده بهشت برای آنهاست. اگر به این مرحله رسید، آن وقت می فرماید:

أَدْخِلُوهَا بِسَلامٍ ذلِكَ يَوْمُ الْخُلُودِ لَهُمْ مَا يَشَاءُونَ فِيها وَ لَدَيْنا :

مزید به آنان گفته می شود: به سلامت وارد بهشت شوید. امروز روز جاودانگی است. هر چه بخواهند در آنجا برای آنها هست، و نزد ما نعمت های بیشتری است.

آیا این کافی نیست؟ اگر من گرفتار یک گناه پنهانی هستم، آلوده به

ص: 89

گناه شده ام، اعتیاد پیدا کرده ام و خودم هم ناراحت هستم، دنبال این می گردم که چطوری خود را نجات بدهم، همین کافی نیست که به من بگویند اگر آنجا که هیچ مانعی نیست، خودت هستی و خودت و می توانی گناه را انجام بدهی، اگر آنجا به خاطر من این گناه را کنار گذاشتی، فردا این گونه به تو خطاب می شود: «أَدْخِلُوهَا بِسَلامٍ ذلِكَ يَوْمُ الْخُلُودِ ؛ به سلامت وارد بهشت شوید. امروز روز جاودانگی است.»

این گناهان زودگذر است، اما بهشت جاویدان است، کسانی که گرفتار این گناهان می شوند، زود از پا در می آیند.

یکی از نویسندگان نوشته بود: کسانی که به گناهان مخفی و فردی اعتیاد پیدا می کنند. به قدری کار بر آنان سخت می شود که اعتیاد به مواد مخدر پیش آن چیزی به حساب نمی آید. این قدر این خطرناک است؟

خدا به من گفته است: اگر در غیب که خودت هستی و خدا، گناه را ترک کردی و با قلبی پر انابه در محضر او حاضر شدی، پاداش تو این است: «لَهُمْ ما يَشاؤُنَ فِيها ؛(1) در بهشت هر چه بخواهند به آنها می دهیم.»وَ لَدَيْنا مزید ؛ بیش از این ها هم پیش ما هست. آمرزش و پاداش بزرگ

همچنین در سوره مبارکه ملک آمده است:

إِنَّ الَّذِينَ يَخْشَوْنَ رَبَّهُمْ بِالْغَيْبِ لَهُمْ مِغْفَرَهُ وَ أَجْرُ كَبِيرُ؛(2) کسانی که از پروردگارشان در نهان می ترسند، مسلما آمرزش و پاداشی بزرگ دارند.

ص: 90

و در سوره مبارکه یس آمده است:

إِنَّما تُنْذِرُ مَنِ اتَّبَعَ الذکر وَ خشى الرَّحْمنَ بِالْغَيْبِ فَبَشِّرْهُ بِمَغْفِرَةٍ وَ أَجْرٍ کریم ؛(1) تو فقط کسی را انذار می کنی که از این یادآوری الهی پیروی کند و از خداوند رحمان در نهان بترسد. چنین کسی را به آمرزش و پاداشی پر ارزش بشارت ده!

ما گاهی از یک کودک و از یک نوجوان پرهیز می کنیم. می گوییم صلاح نیست. بعضی از گناهان را به خاطر آبروی اجتماعی مان ترک می کنیم. حتّی بعضی از حلال ها را هم انجام نمی دهیم. می گوییم در شأن ما نیست. یعنی ما به خاطر نگاه مردم از حلال هم صرف نظر می کنیم. می گوییم: مردم می گویند: این آقا چرا این کار را انجام داد. واقعاً همین طور است. حلال خدا را کنار می گذاریم. آن وقت حرام خدا را در غیب و پنهان انجام می دهیم. آیا واقعاً خدا را آنقدر ناظر نمی دانیم؟! آیا واقعاً خدا را باور نداریم ؟! در حالی که شاهد و ناظر بر اعمال هستند. چندین شاهد و ناظر داریم. خدا شاهد است:

وَ اللَّهُ شَهِيدُ عَلى ما تَعْمَلُونَ ؛(1) و خداوند بر آنچه می کنید شاهد و گواه است.

پیامبر شاهد است:

فَكَيْفَ إِذا جِئْنا مِنْ كُلِّ أُمَّةٍ بِشَهِيدٍ وَ جنابک عَلى هؤُلاءِ شَهِيداً ؛(2) پس چگونه است حالشان آنگاه که از هر امتی گواه آوریم، و تو را بر آنان گواه آوریم؟

اعضای بدن و جوارح انسان شاهد است:

وَ قالُوا لِجُلُودِهِمْ لِمَ شَهِدْتُمْ عَلَيْنا ؛(3) و به پوست بدن خود می گویند: چرا بر ضد ما شهادت دادید؟

زمین شاهد است. زمان شاهد است، ملائکه شاهد هستند، ما قریب ده شاهد داریم. اگر انسان باور داشته باشد، به بشارت الهی دست پیدا می کند.

ص: 92

ص: 94

ص: 96

*یکی از دغدغه ها و نگرانی های مردم الآن بحث مظالم است. به عبارت دیگر

احيانا اموالی از کسی تلف کرده و از بین برده اند. نگران هستند که آیا راهی برای این که این مشکل برطرف شود وجود دارد؟

مغفرتی برای او می کنیم. آیا همین کافی است؟

اگر چند حدیث درباره اهمیت مظالم و حق الناس بخوانم. به نظرم مقدمه خوبی باشد.

گاهی پیامبر خدا این را دعوت می کردند که مسلمانی از دنیا رفته است، شما بیایید بر جنازه او نماز بخوانید. حضرت سؤال می کردند: این شخصی که از دنیا رفته است. مدیون بوده یا نه؟ بدهی و دینی داشته یا نه؟

اگر می گفتند نه. هیچ بدهی نداشته، بر جنازه او نماز می خواندند. اگر می گفتند: مدیون و بدهکار بوده، سؤال می کردند: آیا چیزی از ارث او باقی مانده است؟ ارثی و میراثی دارد که با آن دین او پرداخت شود؟

اگر می گفتند: بله. در مقابل بدهی خود یک چنین اموالی هم دارد، باز حضرت بر او نماز می خواندند. اگر می گفتند: نه، مدیون از دنیا رفته و ارثی باقی نگذاشته که دین او پرداخت شود. حضرت نماز نمی خواندند.(1)

از امام صادق علیه السلام سؤال کردند: آیا این حدیث صحت دارد؟ حضرت فرمودند: بله، صحت دارد. نه این که نماز به این جنازه خوانده نشود. نه، نماز میت واجب است. بلکه حضرت می فرمودند: «صَلُّوا عَلَى صاحبکم : بگویید: یک کس دیگری نماز بخواند. الزاماً نباید این افتخار، یعنی خواندن نماز بر بدن این شخص توسط پیغمبر انجام شود. این افتخار بزرگی بود. امّا پیامبر نمی پذیرفتند.

امام صادق علیه السلام فرمودند: پیامبر این کار را به خاطر این که حق الناس

ص: 98

برای مردم مهم جلوه کند می کردند. برای این که به خاطر داشته باشند که اگر کسی مدیون دیگری است و میرائی برای ادای دین و بدهی خودش نگذاشته، پیامبر بر بدن او نماز نمی خواند. در واقع یک اشاره ای برای اهمیّت پرداخت حق الناس بوده است.(1)

این به بعد قرض نگیریم و خودمان را بدهکار نکنیم. البتّه در احکام اسلامی گفته شده است: انسان تا مجبور نشده، خودش را مدیون نکند و قرض نگیرد.

خیلی زیباست! به همان مقدار که در اسلام به دادن قرض سفارش شده، به همان مقدار به نگرفتن قرض سفارش شده است. یعنی گرفتن آن مکروه است، مگر این که برای انسان ضرورتی پیش بیاید.

الآن خیلی از دین های ما به خاطر ضروریات نیست. احياناً تجملات و تشریفات است.

امام صادق علیه السلام در همین حدیث نورانی فرمودند: این طور نیست که دین اشکالی داشته باشد. پیامبر از دنیا رفتند، در حالی که مدیون بودند. یعنی بدهی داشتند. امام حسن علیه السلام از دنیا رفتند، امام حسین علیه السلام به شهادت رسیدند. در حالی که بدهکار بودند. اما بدهی باید طوری باشد که انسان برای پرداخت آن میرائی باقی گذاشته باشد.

مَنِ اسْتَدَانَ دَيْناً فَلَمْ يَنْوِ قَضَاءَهُ كَانَ بِمَنْزِلَةِ السَّارِقِ ؛(1) اگر کسی از کسی قرضی بگیرد و از اول نیت پرداخت آن را نداشته باشد، مثل سارق می ماند.

تعبير هشدار دهنده ای است. هرچند ما گرفتار اینها نیستیم، ولی به هر ترتیب هشداری است. در مقابل، در روایات فراوانی هم آمده است که اگر نیت پرداخت داشته باشد، خدا به او کمک می کند.(2)

مرحوم آیت الله گلپایگانی و حق الناس

مرحوم آیت الله العظمی گلپایگانی رحمه الله سال ها مستأجر بودند. در بازار در مسجدی نماز می خواندند. بعد از نماز آن صاحبخانه ای که ایشان مستأجر آن خانه بودند، به ایشان گفته بود: شما کم کم خانه را تحویل بدهید. مثلاً من خودم یک کاری دارم.

ما باشیم چه می کنیم؟ می گوییم: خوب این مالک به ما گفته کم کم بساط خود را جمع کنید. باشد حالا کم کم. ایشان دیگر از نماز به خانه برنگشته بودند. به خانه دیگری رفته بودند و پیغام داده بودند که اثاث های من را از آن خانه بیرون بیاورید و به خانواده من بگویید بیایند. این طور به حق الناس اهمیّت بدهیم.

نقاط مختلف، یعنی روز عید قربان در سرزمین مقدس منی، کسی را مأمور کرده بودند که صدا بزند اگر کسی از پیامبر خدا طلبی دارد، بیاید تا من طلب او را بدهم. اینها نشانه اهمیت دادن به بدهی مردم است.

همین کار را امام حسن من بعد از شهادت امیر مؤمنان علیه السلام می کرد. همین کار را امام حسین نگه می کرد. یعنی وقتی امام حسن علیه السلام شهادت رسید، سید الشهدا در حساس ترین روز، این کار را کرد.

ایشان فرموده بودند: اینها بزرگداشت زندههاست. واقعاً هم بزرگداشت زنده هاست. مثلاً اگر کم و زیاد بشود، می گوییم: آبروی ما رفت. نه آبروی آن میت. اگر می خواهیم آبروی میت را حفظ بکنیم، به این است که بدهی او را بپردازیم

المال است. بالاخره فردا صاحبی دارد. کس دیگری مسئول این کار است و این کار را باید انجام بدهد. ولی امیر مؤمنان علیه السلام راضی نبودند حق بیت المال از امشب به فردا بیفتد.

تعبیر امیر المؤمنين علیه السلام بسیار زیبا بود. اگر ما یک کمی از این نگاه ها در زندگی خود داشته باشیم، آن وقت این قدر بی تفاوت از کنار حق الناس و رد مظالم عبور نمی کنیم

گاهی همه چیز انسان خوب است. نماز ما خوب، روزه ما خوب، حج ما خوب، اخلاق ما خوب، رفتار ما با خانواده خوب، اما از همین گوشه ضربه می خوریم. حتّی به خیلی از بی بر کتی ها و بی توفیقی ها در زندگی منجر می شود. حقّ الناس خیلی مهم است.

بکشیم. همه ما می گوییم حق گرفتنی است. من فکر می کنم الآن دیگر به اینجا رسیدیم که حق دادنی است. بیاییم از امروز این طور زندگی کنیم و این طور نگاه کنیم که حق دادنی است.

امّا گاهی ما صاحبان حق را نمی شناسیم. دیگر کار از کار گذشته است. مثلاً از دوران بچگی خود، در مدرسه مثلاً یک پاک کنی، تراشی از کسی برداشتیم. باید به آنها هم دقت بکنیم. باید توجه داشته باشیم که در ادای این حقوق چه کار باید کرد.

پولی از کسی برداشته ام. و الآن پشیمانم. چه باید بکنم؟ این دیگر حد اعلای آن است.

رد مظالم برای جاهایی است که ما در نوجوانی، در جوانی، در سنین مختلف گاهی مالی از کسی از بین برده ایم و طرف را نمی شناسیم. به اتومبیلی خسارتی وارد کرده ایم. مالی پیدا کرده ایم، تکلیف ما این بوده که برویم اعلام کنیم که این مال از چه کسی است؟ کوتاهی کرده ایم. یا اصلاً اعلام نکرده ایم. رد مظالم برای چنین مواردی است.

بنابراین، اگر مالی از کسی از بین برده ام و الآن او را به هیچ وجه نمی شناسم، افرادی را زده ام و حالا پشیمان هستم. اینجا مورد رد مظالم است.

خودمان از طرف صاحب آن حق صدقه بدهیم.

شاید در ذهن بیاید که مگر صدقه دادن به فقیر اجازه از مجتهد می خواهد؟ باید بگوییم: این غیر از آن صدقات روزانه ای است که ما به فقرا کمک می کنیم. این رد مظالم است. یعنی من به یک کسی بدهکار بوده ام، حقّ کسی را از بین برده ام و او را نمی شناسم. من دیگر نمی توانم پولی از طرف او به فقیر بدهم. این مال، مجهول المالک است. و این حتمأ از مجتهد اجازه می خواهد.

اصلاً این حرف ها چیست؟ جیب من و جیب شما ندارد.

متأسفانه گاهی دیده می شود بعضی از آقایان روی این چیزها خیلی حساس هستند. خانم ها هم نمی خواهند خودشان را گرفتار این بدهی ها کنند، امّا احياناً پیش آمده است

بنابراین، چقدر خوب است که آقایان بگویند: ما هیچ طلبی نداریم. هر

چه خانم ما، فرزندان ما احياناً از جیب ما برداشته اند، راضی هستیم.

باید از خانه شروع کنیم. از همدیگر حلالیت طلبیم. یکی از بزرگان می فرمود: من هر چند وقت یک بار از خانم خود حلالیت می طلبم. خانم هم از من حلالیت می طلبد.

آقایان اگر می خواهند رد مظالم بدهند، از خانم بپرسند: خانم، اگر چیزی هم به ذهن شما می رسد، من از طرف شما مبلغی رد مظالم می دهم.

این کار را از طرف خانم خود، از طرف فرزندان خود که پاره تن او هستند انجام بدهد.

کردند. قبل از شروع دعای سیّد الشهدا علیه السلام در روز عرفه، یک جمله جالبی فرمودند و از ایشان خاطره زیبایی به جای ماند.

ایشان در آن سخنرانی فرمودند: من که به این سفر آمدم، غیر از طواف واجب، هیچ طواف دیگری نتوانستم انجام بدهم. فقط یک طواف مستحبی انجام دادم و گفتم: خدایا، این طواف تا قیامت امانت باشد. اگر فردای قیامت کسی از من طلبی داشت و من نتوانسته بودم طلب او را پرداخت کنم. این طواف جایگزین آن باشد.

البته این ها برای جاهایی است که انسان فراموش کرده باشد. اما اگر می دانم الأن طلبکار معینی دارم. حتماً باید اقدام کنم و بپردازم.

حالا اگر ما طلبکار مشخصی نداشته باشیم و ندانیم به کسی مدیون هستیم و میزان آن هم مشخص نباشد، می توانیم رد مظالم بپردازیم. و قطعاً احتياط آن بسیار خوب است.

ص: 109

ص: 110

ص: 112

*توبه کرده ام. الآن هم زمینه گناه برای من آماده است. امّا روی توبه خود

ایستاده ام و به گناه برنگشتم، ولی هنوز فکر می کنم خدا من را نبخشیده است. چگونه از این عذاب وجدان نجات پیدا کنم

خداوند گناه ما را بخشیده است یا نه؟

امام رضا علیه السلام می فرماید:

لَيْسَ شَيْ ءُ أَحَبَّ إِلَى اللَّهِ تَعَالَى مِنْ مُؤْمِنٍ تایب أَوْ مُؤْمِنَةً تايبة ؛(1) در نزد خداوند چیزی محبوب تر از مرد مؤمن توبه کننده، یا زن مؤمن توبه کننده نیست.

این ها مبالغه نیست. چیزی نزد خدا محبوب تر از این نیست که یک مؤمنی توبه کند، یا زن مؤمنه ای برگردد و توبه کند. دیگر نباید جای نگرانی باشد. اگر انسان توبه کرد، نگرانی، سوءظن به خداست.

*آیا این وعده ها شامل کسانی که توبه کرده اند و خدای ناکرده توبه خود را شکسته اند و دوباره توبه کردند هم می شود؟

یعنی خداوند آن گناه را طبق همان وعده الهی که در قرآن آمده است، تبدیل به حسنه می کند.

امیر مؤمنان علیه السلام می فرماید:

لا خَيْرَ فِي الدُّنْيَا إِلَّا لِرَجُلَيْنِ رَجُلٍ أَذْنَبَ ذُنُوباً یتداركها بِالتَّوْبَةِ وَ رَجُلٍ يُسَارِعُ فِي الْخَيْرَاتِ ؛(1) در دنیا خیر نیست مگر برای دو نفر؛ کسی که گناهی مرتکب شده و آن را با توبه تدارک می کند و کسی که در کارهای خوب پیشتاز است.

یعنی دو گروه خیر و سعادت دارند: یک دسته انسان های خوبی که تحت تأثیر هیچ وسوسه ای قرار نگرفته و به کار خیر علاقه مندند.

دسته دوم. کسانی که گرفتار گناه شده، ولی با تو به آن را جبران می کنند.

امیر مؤمنان علیه السلام می فرماید تمام خیرات و خوبی در دنیا برای این دو نفر

است. و این بسیار مهم است؟

*خانمی نوشته است که من قبل از ازدواج گرفتار گناهی بودم. الآن ازدواج

کرده ام. آیا باید به شوهر خود بگویم؟

امام علیه السلام فرمود: «مَا دعاک إِلَى مَا قُلْتَ ؛ برای چه آمدی این حرف را به من زدی؟» جواب داد: «طَلَبُ الطَّهَارَةِ : می خواهم شما من را پاک کنید.» امام علیه السلام فرمود:

أی الطَّهَارَةِ أَفْضَلُ مِنَ التَّوْبَةِ ؛ (1) چه طهارتی بالاتر از توبه است؟!

ما می خواهیم این گناه پنهانی را ترک کنیم تقویت اراده آن از چه راهی است؟چطور مصمّم بشویم؟

سؤال کنید. گریه پدر شدید است. شما سوال کنید چه شده است؟

صديقه طاهره آمدند و گفتند: «فدتک نفسی مَا الَّذِي أبكاک ؛ جان زهرا به فدای تو باد! چرا گریه می کنید؟» حضرت فرمودند: این دو آیه نازل شده است: «وَ إِنَّ جَهَنَّمَ لَمَوْعِدُهُمْ أَجْمَعِينَ لَها سَبْعَةُ أَبْوابٍ لِكُلِّ بابٍ مِنْهُمْ جُزْءُ مَقْسُومُ ».

صادیقه طاهره علیها السلام آمده بود که به پیامبر دلداری بدهد. به محض این که این آیات را شنید «فَسَقَطَتْ فَاطِمَةُ عَلَى وَجْهِهَا : فاطمه زهرا علیها السلام با صورت به زمین خورد و فرمود:

الْوَيْلُ ثُمَّ الْوَيْلُ لِمَنْ دَخَلَ النَّارَ ؛(1) وای، وای بر کسی که وارد آتش بشود.

در عین امید به وعده های الهی، باید این نگرانی ها را هم داشته باشیم.

مواظب باشیم. وقتی شیطان وسوسه می کند، وقتی خلوت می کنیم، وقتی زمینه گناه پنهانی فراهم می آید، یاد این آیات نورانی باشیم. یادی از وعده ها و وعیدهای الهی بکنیم.

بالاخره شرایط دشوار است. ما باید این باورها را داشته باشیم. هم به وعده های الهی نگاه داشته باشیم. هم به وعیدهای خداوند. پیش از این روایتی از وجود نازنین پیامبر اکرم صلی الله علیه وآله وسلم نقل کردیم که فرمودند:

مِنْ تَرَ مَعَ خافَ مِنَ اللَّهِ أَرْضَاهُ اللَّهُ يَوْمَ الْقِيَامَةِ ؛(1) هرکس از خوف خدا گناهی را ترک کند، خداوند در روز قیامت او را راضی می کند.

خداوند نفرموده است من چطور بنده خود را راضی می کنم؟ اگر خدا به کسی بگوید: ای بنده من، اگر این گناه را کنار گذاشتی، من تو را راضی می کنم. کسی نمی داند وعده الهی به کجا می رسد.

است. این که شاید این توبه را بشکنم، پس گناه من سنگین تر می شود و خدا را مسخره کرده ام، پس توبه نکنم، این خود یک وسوسه شیطانی است. شما الآن با عزم جدی توبه کنید. انشاءالله خدا شما را یاری می کند. اگر انسان احيانا باز هم گرفتار وسوسه شیطانی شد. «إِنَّهُ هُوَ التَّوَّابُ الرَّحِيمُ ؛خدا بسیار توبه پذیر و مهربان است».

زَوَّجَهُ وَ جَعَلَ مَهْرِ الْمَرْأَةِ مِنْ بَيْتِ الْمَالِ ؛(1) امير مؤمنان علیه السلام مقدمات ازدواج او را فراهم کردند و مهریه همسر او را از بیت المال پرداختند.

درست است که می گوییم باید در برابر گناه صبر کرد، ولی ایده آل ما این است که جامعه به سمت و سویی برود که مشکلات ازدواج هم برطرف شود.

*امکانات ازدواج برای ما فراهم است. خواستگاران خوبی دارم، ولی مادر من

بدون دلایل موجه مخالفت می کند. شما به پدر و مادرها بگویید که اگر ما گناه کردیم، آنها در گناه ما شریک هستند.

گناه می شود. یعنی زمینه های گناه برای او فراهم می شود. ما باید زمینه های گناه را از بین ببریم. این طور نباشد که ما از این طرف بر صبر در برابر گناه سفارش کنیم، ولی جامعه و پدرها و مادرها مسئولیت خود را فراموش کنند.

می رود بد باشد نخواند. رمانی که احتمال می رود فکر انسان را آلوده کند نخواند. فیلمی که موجب به گناه کشاندن انسان می شود نبیند.

اینها خیلی مهم است. همه راه های ورودی را باید کنترل کرد. برخی از افراد در موقع تنهایی گر فتار وسوسه های شیطانی می شوند. این را باید با کار و تلاش و سرگرمی های مفید تدارک کرد.

*اگر انسان توبه کرد، عملاً چه قدم هایی را باید بردارد تا این توبه تحقق پیدا کند.

گناهان چند بخش است: بعضی بین انسان و خداست، بعضی بین انسان و مردم است. بعضی از گناهان قابل جبران است و برخی نیست.

در بحث توبه گفتيم: اگر کسی بگوید من توبه کردهام، ولی مسیر را تغییر ندهد، دوستان خود را تغيير ندهد، آن روشی که در گذشته داشته عوض نکند و جبران نکند، در حقیقت توبه نکرده است. بنابر این، باید قدم های عملی برای توبه برداشته شود.

است. انسان فکر نکند همیشه این نعمت ها در اختیار اوست. خداوند همه نعمت ها را به او داده است. باید از این نعمت ها خوب استفاده کند.

پس مسأله اول این که از این نعمت ها خوب استفاده کنیم. باید توجه داشته باشیم با چشمی می خواستیم گناه کنیم که نعمت خداست و ممکن است به سادگی از ما گرفته شود. اصلاً حیات و سلامت ما، بدن ما و همه چیز ما ممکن است به سادگی از بین برود.

کسی خدمت امیر مؤمنان علیه السلام آمد و گفت: من گناه کردم «طهرنی: پاکم

کن.» حضرت خیلی ناراحت شدند و فرمودند: چقدر نازیباست برای انسان که یک گناهی مرتکب شود و خود را میان جمع رسوا کند! بعد قسم خوردند و فرمودند:

هُوَ اللَّهُ لتؤبيه فِيمَا بَيْنَهُ وَ بَيْنَ اللَّهِ أَفْضَلُ مِنْ اقامتي عَلَيْهِ الْحَدُّ ؛(1) به خدا سوگند، اگر بین خود و خدا توبه می کرد، بهتر بود از این که من حدّ بر او جاری کنم.

بعضی ها می گویند: گناه خود را بگوییم که سبک بشویم. قطعا نقل گناه، گناه است.

این اشاره ای به بحث های گذشته بود. اما سه نکته مهم :

که گرفتاری من برطرف شود.

آیت الله حق شناس می گویند: من به حرم حضرت معصومه علیهما السلام مشرف شدم و برای او دعا کردم. شب این جوان را در خواب دیدم. دیدم وارد اتاق من شده است، اما سینه می زند و حسین حسین می گوید. از خواب بیدار شدم. تعجب کردم که این دعای من با این نامه چه ارتباطی دارد؟

خدمت آیت الله العظمی حجت که از مراجع بودند رسیدم و داستان را به ایشان گفتم. ایشان خواب را تعبیر کردند و فرمودند: این آقا هنوز مضطر است. این سینه زدن و حسین حسین گفتن، نشانه اضطراب ایشان است. بیشتر برای او دعا کن.

دوباره به حرم مشرف شدم و برای او دعا کردم. شب بعد خواب دیدم که به من گفته شد: ما گرفتاری این جوان را حل می کنیم، ولی به او پیغام بدهید به شرطی که نماز خواندن را شروع کند. این نماز نمی خواند، اگر نماز را ترک کند، دوباره این مشکل را برای او ایجاد می کنیم.

آیت الله حق شناس فرمودند: من به او نامه نوشتم و مطلب را گفتم. او در پاسخ نامه نوشت که شما از کجا متوجه شدی؟ چون هیچ کسی حتّی پدر و مادر من نمی دانند. من طوری رفتار می کردم که این ها فکر می کردند من نماز می خوانم.

گاهی گرفتاری هایی که برای انسان پیش می آید، در اثر همین هاست. کسی فکر نکند من یک گناهی انجام می دهم. حالا این گناه به جایی بر نمی خورد. اگر ما می خواهیم خدا به ما عنایت داشته باشد، اهل بیت علیهم السلام به ما عنایت داشته باشند، حتما باید این قدم های بزرگ را برداریم.

ص: 131

در حالات ایشان آمده است: «قُتِلَ بِالسَّيْفِ ثُمَّ صُلْبِ ثُمَّ رُجِمَ ثُمَّ أَحْرَقَ ،(1)ابتدا ایشان را به زندان انداختند. بعد از یک سال این فقیه بزرگ را به شهادت رساندند. بعد بدن ایشان را به دار آویختند. بعد بدن به دار زده را سنگ باران کردند و بعد آتش زدند.

خداوند برکت را به کتاب ها و قلم این بزرگوار داده است. این بزرگوار فقط یک شب از نماز شب خواب ماند. صبح گریه و زاری می کرد و این اشعار را سرود. اشعار بسیار زیبا و مفصلی است.

عَظُمَتْ مصيبه عبدک المسکين *** فِي نَوْمِهِ عَنْ مَهْرِ حُورِ الْعِينِ

الْأَوْلِيَاءُ تَمَتَّعُوا بِكَ فِي الدُّجَى * * * بتهجد وَ تَخْشَعُ حنيين (2)

می گوید: خدایا، مصیبت بزرگی به من رسید. «عَظُمَتْ مصیبه عبدک الْمِسْكِينِ ». چرا کسی به جایی می رسد که اگر نماز شب او فوت شود، آن را مصیبت بزرگ می داند و گریه می کند؟! چون مراقبت های روز او خوب است. چون گرد گناه نمی رود.

اگر انسان آلوده به گناه شد، نه تنها از مستحبات دور می شود، بلکه از واجبات خود هم جا می ماند. گناه کم کم انسان را از مستحبات دور می کند و سپس از واجبات.

کردند که افضل اعمال در این ماه چیست؟ فرمودند: «الصدقه وَ الِاسْتِغْفَارِ»؛(1) دو عمل بالاترین عمل است: یکی صدقه دادن، دوم استغفار. اصلاً ماه، ماه استغفار است. در ماه شعبان روزی هفتاد مرتبه «أَسْتَغْفِرُ اللَّهَ وَ أَسْأَلُهُ التَّوْبَةَ »مستحب است.

در ماه شعبان به ضیافت الله رمضان می رسیم و قبل از این که برسیم باید آماده باشیم. قبل از ورود به مهمانی باید خود را شست وشو داد و پاک کرد. انسان باید رجب و شعبان را طوری مقدمه قرار بدهد که وقتی به ماه رمضان رسید، چیزی از آلودگی گناه در او باقی نمانده باشد. واقعأ پاک وارد این ضیافت الله شود.

در صلوات شعبانیه از خداوند چه می خواهیم؟

وَ اعْمُرِ قَلْبِي بِطَاعَتِكَ وَ لَا تحزنی بمصیتک ؛(2) خداوندا، دل مرا به طاعت خود آباد کن و با گناه خوار و ذلیلم مگردان!

بعد می گوید:

وَ هَذَا شهو نبيک سَيِّدُ رسلک شَعْبَانَ الَّذِى خَفَفْتَهُ منک بالرحمه وَ الرِّضْوَانِ الَّذِي كَانَ رَسُولُ اللَّهِ صَلَّى اللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ بدأب فِي صِيَامِهِ وَ قِيَامِهِ فِي لَيَالِيهِ وَ ایامه ؛ و این است شعبان، ماه رسولت، سید پیامبران که آن را به رحمت و خشنودی ات پوشاندهای و رسولت در

نماز و روزه در شبها و روزهای این ماه کوشش بسیار می کرد.

رسم پیامبر این بود. در روایت آمده است که پیامبر در این حال از دنیا رفت. رسم ایشان این بود که همه ساله تمام ماه شعبان را موفق به روزه

ص: 134

بودند و آماده می شدند. برای ورود به ماه مبارک رمضان.

این ها همه مقدمه برای گام های عملی توبه است. اگر ماه رمضان سال گذشته احيانة روزه نگرفته ایم تا ماه رمضان نرسیده. در همین ماه جبران کنیم که بسیار هم فضيلت دارد.

ص: 136

ص: 138

توبه از نوع دوم است. یعنی انسان نمی تواند بگوید منتظر می مانم تا رمضان بیاید. یا صبر می کنم تا وقتی که به حج مشرف شوم، یا مشهد مشرف شوم، یا حتی بگوید: شب جمعه فرا برسد و من توبه کنم. نه، این مقدار هم نمی تواند منتظر بماند.

چون تو به یک واجب فوری است؛ یعنی هر لحظه که تصمیم جساسی گرفته شد، با یک استغفر الله توبه تحقّق پیدا می کند.

اتّفاقاً این از وسوسه های شیطانی است که خیلی ها دلشان می خواهد توبه کنند و امروز و فردا می کنند. مهم آن اراده است.

مرحوم قطب راوندی که از علمای بزرگ شیعه است، می فرماید: به این آیه می توان استدلال کرد که بعد از توبه باید غسل توبه انجام داد. خداوند کسی را که توبه کند دوست دارد. بعد از آن می فرماید: «دلل». تطهیر در اینجا به معنای غسل توبه است.

در جایی دیگر می فرماید:

يا أَيُّهَا الَّذِينَ آمنواتوبوا إِلَى اللَّهُ تَوْبَةً نَصُوحاً ؛(1) ای کسانی که ایمان آورده اید، به درگاه خداوند توبه نصوح کنید.

امام علیه السلام فرمود: توبه نصوح توبه ای است که بعد از آن غسل توبه باشد. اینها خیلی مؤثّر است. بنابراین، آن تصمیم را باید فوراً انجام بدهد، ولی اگر بعد از تو به این آداب هم باشد، در این که انسان مصمم شود و مسأله توبه را جدی بگیرد و بعد از آن دیگر - ان شاء الله - به این گناه برنگردد، خیلی کمک می کند.

یک سال به نیت تو به انجام بدهد. مثل بقیه غسل هایی که انسان انجام می دهد. در روایات هم غسل توبه فراوان آمده است. شیخ حر عاملی در کتاب وسائل الشيعة بابی به نام «اسْتِحْبَابُ غَسْلِ التوبه » دارد. در این باب روایتی آورده است. یک روایت آن را مطرح می کنیم.

من این صدا را که می شنوم، آنجا که هستم کار خود را کمی طول می دهم که این را صدا بشنوم و استفاده کنم و به نیت این صدا نمی روم .

حضرت فرمودند: این کار را انجام نده. گفت: من به این نیت نمی روم. حضرت فرمودند:

لِلَّهِ أَنْتَ أَمَّا سَمِعْتَ اللَّهَ يَقُولُ «إِنَّ السَّمْعَ وَ الْبَصَرَ وَ الْفُؤادَ کل أولیک کان عَنْهَا مَسْئُولًا »؛(1) خداوند به تو جزای خیر بدهد! آیا نشنیده ای که خداوند می فرماید: «البته گوش و چشم و دل، همه آنها مسئول هستند.»

گوش ما آنچه را می شنود. باید فردا جواب بدهد. حضرت به او فرمود: بلند شو، توبه کن

گفت: «أَسْتَغْفِرُ اللَّهَ ». حضرت فرمودند: «فَأَغْتَسِلُ وَ صَلِّ : بلند شو غسل

توبه انجام بده و نماز توبه بخوان.» فرمودند:

انک کنت مُقِيماً عَلَى أَمْرٍ عَظِيمٍ ؛ بی گمان تو گناه بزرگی انجام می دادی۔

خیلی گناه بزرگی است. همین صداها و ساز و آوازها و این آهنگ هایی که حالا به تعبير آنچه در این روایت آمده است که همسایه، زنان آوازه خوان را جمع کرده، این را گناه کوچکی تصوّر می کرده است.

حضرت فرمودند: نه، گناه تو بزرگ است.

یک جمله هشدار دهنده ای هم در کلام امام است که فرمود:

مَا أَسْوَأَ حالک لَوْمَةَ عَلَى هَذِهِ الْحَالَةِ ؛(2) و چقدر بد وضعیتی داشتی اگر با این حال از دنیا می رفتی؟

ص: 142

اگر به همين حالت از دنیا می رفتی و فرصت توبه پیدا نمی کردی، چه می کردی ؟ اگر وقت توبه پیدا نمی کردی، وضع بدی داشتی.

فَقَوِّنِي بِقُوَّةٍ كَافِيَةُ تَوَلَّنِي بِعِصْمَةِ مَانِعَةٍ ؛ پس مرا به نیروی بیحد کفایت توانا گردان و به عصمتی بازدارنده از گناه مدد فرما!

فاجمل توبتي هذه توبه لا أحتاج بعدها إلى توبة؛ خدایا، از تو می خواهم این توبه را توبه ای قرار بدهی که من بعد از آن احتیاجی به توبه دیگری نداشته باشم!

غسل های مستحب، غسل توبه است. این غسل در تلطیف روح انسان اثر دارد. در نشاط انسان و اینکه انسان در این توبه پایدار بماند و دیگر برنگردد مؤثر است.

*برخی نگران این هستند که بعد از تو به افرادی که سندی از گناه وی دارند

آنان را تهدید کنند تا دوباره به گناه گذشته باز گردند.

آورده و هنوز ایمان به دل هایشان راه پیدا نکرده، از عیوب مؤمنین پی جویی نکنید، که هر کس از مؤمنین عیب جویی کند، خداوند از عیوب او پی جویی نماید. و هرکس خدا از عیوبش پی جویی نماید، او را رسوا سازد، هرچند در دل خانه اش باشد.

دنبال عيب مؤمن نباشید. کسی که دنبال عيوب مؤمنین باشد، خدا دنبال عیب های او می رود. و اگر کسی خدا دنبال عیب و ایراد او رفت. هر چند درون خانه باشد، خدا او را رسوا می کند. یعنی اگر در پنهانی هم گناه کند، خدا رسوایش می کند. نکند یک وقت خدا بخواهد ما را رسوا کند. پناه بر خدا!

*فرمودند: خداوند توبه ها را می پذیرد، و توبه کننده را مورد توجه خود قرار

می دهد و عزیز می شمارد. بنابراین، سود با گنهکارهاست. چون هر کاری دل آنها خواست می کنند و بعد از آن هم توبه می کنند.

گفته اند بین بیم و امید باشیم. هم نگران باشیم، هم امیدوار باشیم. مگر در همین روایت نخواندیم که امام رحمه الله فرمود: چه می کردی اگر در حال گناه از دنیا می رفتی؟ ما چه تضمینی داریم که اگر مرتکب گناه شدیم موفق به توبه شویم؟

چقدر انسانی هایی بودند که در حال گناه از دنیا رفتند و موفّق به توبه

نشدند. ما هیچ وقت نمی آییم یک جایی را آلوده کنیم و بگوییم، امکانات در اختیار ما هست، دوباره تمیز می کنیم.

در روایات هم آمده است که حتی فکر گناه نکنید. ما فضا را به این امید که آن را دوباره پاک می کنیم آلوده کنیم؟

بنابر این، در عین حال که همه وعده های الهی به پذیرش توبه هست،

ولی این نگرانی را هم باید داشته باشیم. شاید موفق به توبه نشدیم. شاید در حال گناه از دنیا رفتیم.

يا حسرتي عَلَى مَا فَرَّطْتُ فِي جَنْبِ اللَّهِ ؛(1) دریغا بر آنچه در حضور خدا کوتاهی ورزیدم.

انسان حسرت می خورد که چرا در ارتباط با فرامین الهی کوتاهی کرده است. بنابراین، دلخوشی به این که توبه هست و در توبه باز است، نباید بهانه ای برای گناه باشد.

ص: 152

ص: 154

یکی از مباحث بسیار مهم در بحث توبه، راههای پایداری در توبه است. معمولاً علمای اخلاق وقتی بحث توبه را مطرح کرده اند، این بحث را هم به دنبال بحث توبه مطرح کرده و چندین راه را بیان می کنند.

کسانی هستند که موفق به توبه شده اند، اما همیشه نگران هستند که مبادا ما دوباره به گناه برگردیم. می گویند: چه کنیم که توبه ما پایدار بماند؟

رَدَّ الْمُعْتَادِ عَنْ عَادَتُهُ کالعجز؛(1) برگرداندن معتاد از عادتش همانند معجزه است.

یعنی کسی که موفق می شود گناهی را که به آن عادت کرده کنار بگذارد، گویا معجزه کرده است. ولی این اعجاز برای انسان امکان پذیر است. امير المؤمنين علیه السلام فرمودند:

أَفْضَلُ الْعِبَادَةِ غَلَبَهُ العاده ؛(2) برترین عبادت این است که انسان بر آن عادت های غلط خودش غلبه کند.

باز در روایت دیگری فرمودند:

أَصْعَبَ السياسات نَقْلِ الْعَادَاتِ ؛(3) سخت ترین تدبیرها این است

که انسان اگر به یک عادت بدی مبتلاً بود، آن را کنار بگذارد.

این ها همه نشان می دهد که اگر کسی می خواهد این معجزه را انجام بدهد. باید این زمینه ها و عواملی که او را به گناه تشویق می کرده، کنار بگذارد.

اگر جلسات خودش را هنوز تغییر نداده. دوباره در آن جلسات به طرف گناہ تحریک می شود و موفّق به توبه نمی شود.

اگر بخواهد توبه او واقعی باشد، آن دوستان و آن مجالس و أن مسيرها را عوض کند. اگر گناه را در تنهایی مرتکب می شده است. باید از خلوت و تنهایی گریزان باشد.

در روایت خواندیم که سبب بسیاری از گناهان خلوت است مخصوصاً در بحث گناهان پنهانی. اگر کسی می خواهد واقعاً دوباره به گناه گرفتار نشود و در توبه پایدار بماند، باید همه این زمینه ها را از بین ببرد. یعنی یک تغییر مسیر جدی داشته باشد. در دوستان خود، در مجالس خود، در فكر خود، در رفتار خود.

إِنَّ صَلَاتَهُ تنهاه يَوْماً ؛(1)یک روزی این نماز او را از گناه باز می دارد.

همه پل های پشت سر را خراب نکنیم

همه پل های پشت سر را خراب نکنیم و همه پرده ها را ندريم. خدا نمی خواهد پرده ها کنار زده شود. این دعا دعای بسیار با عظمتی است:

يَا مَنْ أَظْهَرَ الْجَمِيلَ وَ سَتَرَ الْقَبِيحَ يامن يُؤَاخِذْ بِالْجَرِيرَةِ وَ لَمْ یهتك السَّتْرَ ؛(2) ای خدایی که زیبایی را آشکار و زشتی را می پوشاند! ای کسی که به گناه مؤاخذه نمی کند و پرده دری نمی کند!

خدا نمی خواهد پرده ها را کنار بزند، ما هم پرده ها را کنار نزنیم. «یا مَنْ أَظْهَرَ الْجَمِيلَ وَ سَتَرَ الْقَبِيحَ يَا مَنْ لَمْ يُؤَاخِذْ بِالْجَرِيرَةِ ».خدا مدام خوبی های ما را ظاهر و آشکار می کند. همه ما پیش مردم آبرومند هستیم. خدا آبروی ما را حفظ می کند. خدا ما را به گناه مؤاخذه نمی کند. اگر قرار بود ما برای هر گناهی مؤاخذه شویم، همه نابود بودیم. «وَ لَمْ يهتک السَّتْرَ»خدا هیچ پردهای را پاره نمی کند. پرده ای را کنار نمی زند. خدا می خواهد پرده باشد.

امیر مؤمنان علیه السلام می فرمایند:

لَوْ تكاشفتم مَا تدافنتم ؛(3) اگر پرده ها کنار می رفت، یکدیگر را دفن نمی کردید.

بنابراین، اگر می خواهید بر ترک گناه پایدار باشید، مقاومت کنید.

ص: 161

نگذارید همه پل ها خراب شود و خدای ناکرده راه بازگشتی برای خود باقی نگذاریم. بگذارید بماند و این رابطه با خدا حفظ شود.

موعظه و نصیحت قطعة تأثیر دارد.

عبدالله بن مسعود می گوید: گاهی پیامبر به من می فرمودند: برای من قرآن بخوان. می گفتم: یا رسول الله، من چه قرآنی برای شما بخوانم؟؟ قرآن بر قلب شما نازل شده است. حضرت می فرمودند: در شنیدن تأثیر دیگری است.

عبدالله بن مسعود می گوید: من شروع می کردم به تلاوت قرآن برای پیامبر خدا و حضرت می شنیدند و اشک می ریختند.

اعمال شما صبح و شام به ما عرضه می شود. انسان باور کند صبح و شام اعمال او بر ولی خدا عرضه می شود و باز گرد گناه بگردد؟! البته این ها باور می خواهد. اگر این باورها باشد، چقدر در زندگی تغییر ایجاد می شود.

این کسی که محضر امام رضا بود، تعجب کرد. یعنی چه اعمال ما صبح و شام بر حضرت عرضه می شود؟ آن وقت حضرت این آیه را خواندند:

وَ قُلِ اعْمَلُوا فَسَيَرَى اللَّهُ عَمَلَكُمْ وَ رَسُولُهُ وَ الْمُؤْمِنُونَ ؛(1) و بگو: هر کاری می خواهید بکنید که به زودی خدا و پیامبر او و مؤمنان در کردار شما خواهند نگریست.

مؤمنون چه کسانی هستند؟ اهل بیت علیهم السلام، ولی خدا، حجت الله ... اگر انسان این باور را داشته باشد، دیگر گرد گناه نمی رود.

امام صادق علیه السلام به اصحاب خود می فرمودند: چرا پیامبر را آزار می دهید. گفتند: چه آزاری؟! پیامبر صد و پنجاه سال پیش از دنیا رفته، چه اذیتی از ما به پیامبر می رسد؟ حضرت فرمودند: مگر نمی دانید که هر روز اعمال شما بر حضرت عرضه می شود.(2) این باورها خیلی مهم است

کسی به امام حسین علیه السلام گفت: من نمی توانم در برابر گناه مقاومت کنم.

توبه کرده ام. راه پایداری بر توبه چیست؟ حضرت فرمود: وقتی می خواهی گناه بکنی یادت باشد یک جایی را پیدا کنی که خدا تو را نبیند. «أَطْلُبُ مَوْضِعاً لَا يراک اللَّهِ وَ أَذْنَبَ مَا شیت.»(3)این دستور مهمی است.

ص: 164

امام رضا علیه السلام بیرون شهر

موسی بن سیار می گوید: ایّامی که امام رضا علیه السلام در خراسان بودند، در خدمت آن حضرت بودیم. یک روز حضرت تصمیم گرفتند از شهر بیرون بروند. ما هم در خدمت حضرت بیرون رفتیم. به جاهایی رسیدیم که تا آن زمان نه من آمده بودم، نه امام رضا علیه السلام اولین بار بود که خدمت امام رضا علیه السلام در این مسیر می آمدیم.

در مسیر که می رفتیم، یک مرتبه نگاه ما به جنازه ای افتاد که تشییع می کردند. حضرت به عجله از مرکب پیاده شدند و به تشییع جنازه رفتند. بعد برگشتند و به من فرمودند:

من شيع جناة ولى من أوليائنا تخرج من ذنوبه كيوم ولدنه امه لأذنب عليه؛ کسی که جنازه یکی از دوستان ما را تشییع کند، از گناهان خود بیرون می آید، همانند روزی که از مادر متولد شده است و گناهی بر او نیست.

وقتی جنازه را زمین گذاشتند، امام رضا علیه السلام جمعیت را شکافتند و کنار این میّت رفتند و دست مبارک خود را روی سینه این میت گذاشتند و نام او را بردند و فرمودند:

أَبْشِرْ بالجنه فَلَا خَوْفَ عَلَيْكَ بَعْدَ هَذِهِ السَّاعَةِ : تو را به بهشت بشارت می دهم. پس از این بیم و نگرانی برای تو نیست!

جنازه را دفن کردند. موسی بن سیار می گوید: وقتی امام برگشتند. من عرض کردم: امروز اولین بار است که شما به این منطقه می آیید. آیا این مرد را می شناسید؟ حضرت فرمودند:

أَمَا عَلِمْتَ أَنَّا مَعَاشِرَ الایمۃ تُعْرَضُ عَلَيْنَا أَعْمَالُ شِيعَتِنَا صَبَاحاً وَ

ص: 165

مَسَاءً فَمَا كَانَ مِنَ التَّقْصِيرِ فِي أَعْمَالِهِمْ سَأَلْنَا اللَّهَ تَعَالَى اللَّهُ لَصَفَحَ لِصَاحِبِهِ وَ مَا كَانَ مِنَ الْعُلُوِّ سَأَلْنَا اللَّهَ الشُّكْرَ لِصَاحِبِهِ ؛(1) مگر نمیدانی اعمال شیعیان ما هر صبح و شام بر ما ائمه عرضه می گردد؟! هر کوتاهی که داشته باشند، از خداوند در خواست می کنیم از آن چشم پوشی نماید و هر کار نیکی که داشته باشند، از خداوند در خواست می کنیم که پاداش به آنان عنایت کند.

خیلی مهم است. انسانی که توبه کرده است، اگر بخواهد توبه او پایدار بماند. واقعا باید یاد او باشد که امام زمان بالا می بیند. این باور خیلی مهم است که بدانیم امام زمان من ناظر بر اعمال ماست و از گناه ما دلتنگ می شود.

لَئِنْ شَكَرْتُمْ لَأَزِيدَنَّكُمْ ؛(1)اگر شکر گزاری کنید، بر شما خواهد افزود.

کسی که گرفتار شرب خمر است، آیا فکر نمی کند این مشروبی را که می خواهد از گلو پایین ببرد. در همین بلع و تناول این مایع، اگر نبود صدها نعمتی که خدا در اختیار او قرار داده است، حتّی آب ساده از گلوی او پایین نمی رفت؟!

کسانی که قدرت بلعیدن را از دست می دهند با یک عمل جراحی خیلی ساده، وسیله ای را نصب می کنند تا غذا مستقیم وارد معده شود. این یعنی همه لذّت خوردن تمام شد. فقط ادامه حیات است.

آن که شرب خمر می کند، اگر بخواهد پایداری بر توبه داشته باشد، یک لحظه با خودش فکر کند کسانی هستند که آب از گلویشان پایین نمی رود. آن وقت من این نعمت الهی را در مسیر گناه قرار بدهم؟!

خدا همه چیز را در اختیار انسان قرار داده است.

وَ اتاکم مِنْ کل ما سَأَلْتُمُوهُ وَ إِنْ تَعُدُّوا نِعْمَتَ اللَّهِ لا تُحْصُوها ؛(2)و از هر چیزی که از او خواستید، به شما داده و اگر نعمتهای خدا را بشمارید، هرگز آنها را شماره نتوانید کرد.

این انسان با این همه نعمت. چرا این ابزار را برای گناه استفاده کند؟! هیچ می دانید آبی که می نوشید، اگر به طور طبیعی از بدن دفع نشود. چقدر گرفتار مشکل هستیم.

یکی از دوستان می گفت: ما عیادت بیماری رفتیم. بیمار ناراحتی کلیه داشت و دیالیز بود. وقتی نشستیم، کسی از همراهان ما از این میزبانی که به عبادت او رفتیم سؤال كرد: سرویس بهداشتی خانه شما کجاست. گفت: فلان جا. آن دوست ما رفت و چند دقیقه دیگر برگشت.

این بیماری که در بستر بیماری بود و به عیادت او رفته بودیم،

می خواست یک تلنگری به این جمع بزند. به این آقایی که رفت و برگشت گفت: تمام شد؟ گفت: مگر چقدر وقت می خواهد؟ رفتم و آمدم. گفت: شما هیچ میدانی برای این کاری که دو، سه دقیقه انجام دادی، من ساعت ها دیالیز می شوم تا این کار در بدن من انجام بگیرد.

واقعاً اگر انسان یک لحظه فکر کند، از این که نعمت های خدا را، دست و چشم و اعضا و جوارحی را که خداوند به او عنایت کرده را در گناه به کار ببرد. شرم می کند. انسان باید به یاد داشته باشد از نعمت های پروردگار در چه مسیری استفاده می کند.

آن بترسید. ولی وقتی تویه انجام شد، واقعا تصمیم بگیریم حق الناس و حق الله را که ضایع کرده ام جبران کنم.

من فرمود: تو بچه های يتيم را از غذا خوردن می اندازی. بعد آمدهای اینجا به من متوسل شوی؟! اگر پای خود را در حرم بگذاری، تو را مکافات می کنم. من می خواهم برگردم بروم رضایت او را تحصیل کنم.

به ایران برگشت و با هزار زحمت آن خانم را پیدا کرد و رضایت او را جلب نمود.

این طور نیست که بگوییم من توبه کرده ام و دیگر تمام. اگر پای حق الناس در میان باشد، حتّی توجه باب الحوائج إلى الله را نمی تواند شامل حال انسان کند.

اگر می خواهیم توبه ها پایدار بماند، باید حق الناس را ادا کنیم. به هر شکلی که می توانیم باید تصمیم بگیریم. اگر توانایی نداریم،حداقل تصمیم بگیریم از کم شروع بکنیم. با خیال راحت نگوییم ما توبه کرده ایم. دیگر تمام شد. خدا همه نمازها را بخشید و روزه ها را بخشید و مال مردم را هم که خوردیم و تمام.

یعنی من اهل روزه مستحبی و نماز شب و اهل این کارها نیستم. واجبات خود را انجام می دهم، ولی مقید هستم که سراغ حرام نروم.

حضرت در پاسخ او فرمودند:

أَيْ الإجتهاد أَفْضَلَ مِنْ عِفَّةِ بَطْنٍ وَ فَرْجٍ ؛(1)چه کوششی از عفت شکم و شهوت بهتر و بالاتر است؟

یعنی مگر تو نمی دانی که اگر انسان از گناه دوری کند، این بالاترین عبادت است. صبر بر گناه، مقاومت در برابر گناه، بسیار برتر از مقاومت بر طاعت است.

این که همه این اعضا و جوارح ما نعمت خداست. از نعمت های خدا در مسیر گناه استفاده نکنیم، شکر واقعی نعمت همین است.

این که حق الله و حق الناس را حتماً رعایت کنیم، و الآ گاهی همین حق الناس ها نمی گذارد انسان به طرف خدا قدمی بردارد.

این که باورهای دینی را تقویت کنیم.

دیگر آن که گفتیم توبه واجب فوری است. در کنار توبه بسیار خوب است انسان این سه کار را انجام بدهد: غسل توبه کند. نماز امير مؤمنان من را بخواند که نماز توبه است. و دعای توبه را که بعد از این نماز و هم در «صحیفه سجادیه» آمده است را بخوانیم.

ص: 172

ص: 174

فرض کنید عمر ما كفایت نکرد و نتوانستیم. هر مقداری از آن که باقی ماند. وصیت می کنیم. اگر هم مالی نداشتیم که وصیت کنیم، خدا از حقوق خودش می گذرد. مهم بازگشت است.

اگر نتوانستی حقوق دیگران را ادا کنی، خدا جبران می کند. فرض کنید توان مالی اجازه نمی دهد که همه بدهکاری ها را بپردازی، به هر مقداری که می توانی قدم بردار. اگر نتوانستی خدا جبران می کند. خدا طلبکاران تو را راضی می کند.

بنابر این نکته مهم این است که ما توبه را بزرگ جلوه ندهیم که گنهکار بترسد.

مردم خبردار شدند. به عنوان اعتراض آمدند و گفتند: چرا می خواهی کسی را دفن کنی که در شهر شهره به گناه بود؟

گفت: دیشب خوابی دیدم. به من گفتند: کسی با این مشخصات به اینجا می آید. حتما برو کارهای او را انجام بده. خدا او را آمرزیده است.

مردم تعجب کردند. آمدند سراغ این زن و گفتند: او چه کار خیری در زندگی داشته که ما خبر نداریم؟ زن گفت: با همه آلودگی هاسه کارخوب انجام می داد.

اول این که وقتی گناهی مرتکب می شد، بعد از انجام گناه تمام لباس های خود را عوض می کرد. خودش را تطهیر می کرد. وضو می گرفت و به نماز می ایستاد. ارتباط نباید قطع شود.

خدا رحمت کند مرحوم آیت الله حق شناس را! یک وقت در توصیه های خود به جوان ها با همان تحن بسیار محبت آمیزی که داشتند می فرمودند: نگذارید ارتباط با خدا قطع بشود. ارتباط با خدا قطع انسان را نجات می دهد.

کار دوم او این بود که شب اگر از خواب بیدار می شد، یک زمزمهای با خدا داشت. نه این که اهل نماز شب باشد. همیشه این جمله را می گفت: خدایا، کدام زاویه آتش را برای من قرار داده ای؟ کدام گوشه جهنم را به من اختصاص داده ای؟

سوم این که، همیشه میزبان یتیم ها بود. بچه های یتیم را می آورد در خانه و بیشتر و بهتر از فرزندان خودش به آنها رسیدگی می کرد. با مهر و محبت به آنها غذا می داد. این سه کار خوب در زندگی او بود. بنابراین، با

ص: 177

همه آلودگی ها، انسان نباید ارتباط خود را با خدا قطع کند.

إِنَّ الْحَسَناتِ يُذْهِبْنَ السَّيِّئاتِ ؛ (1) کارهای خوب گناهان را از بین ان می برد.

گناهان را هم کوچک جلوه ندهیم

همان طور که سفارش کرده اند که توبه را بزرگ جلوه ندهیم، از آن طرف هم گفته اند: گناه را کوچک نشمارید. این دو باید در کنار هم باشد. اگر توبه را بزرگ جلوه بدهیم، جرأت نمی کنیم طرف توبه بیاییم. می گوییم ما دیگر آلوده هستیم و تمام شد. اگر گناه را کوچک بشماریم آن وقت به آسانی به طرف گناه می رویم. و این خطر بزرگی است.

پیامبر خدا تو نه به اباذر فرمودند:

یا اباذر انَّ الْمُؤْمِنِ يری ذَنْبِهِ كانه تَحْتَ صَخْرَةٍ يَخَافُ أَنْ تَقَعَ عَلَيْهِ وَ الكافریری ذَنْبِهِ كانه ذُبَابُ مَرَّ عَلَى أَنْفِهِ؛(1) ای اباذر، بی گمان مؤمن گناهش را چنان می بیند که گویا زیر سنگی است که می ترسد بر سرش فرود آید و کافر گناهانش را به گونه ای می بیند که گویا مگسی است بر بینی او و می گذرد.

مؤمن هر لحظه بیم آن دارد که عقوبت گناهش بر سرش فرود آید. ولی کافر آن را همچون مگسی می پندارد که بر بینی انسان می نشیند و می رود.

او پرسید: تو چه بیماری داری؟ گفت: من بیماری ندارم. من از بازار آهنگرها عبور می کردم. دیدم آهن های گداخته را بیرون می آورند و با پتک بر این آهن ها می کوبند. به یاد این آیات قرآن افتادم:

وَلِّهِمْ مَقامِعُ مِنْ حَدِيدٍ کلما أَرادُوا أَنْ يَخْرُجُوا مِنْها مِنْ غَمٍّ أُعِيدُوا فِيها ؛(1) برای اهل دوزخ گرزهایی از آهن است. هرگاه از آتش بیرون بیایند، دوباره با این گرزها آنها را به آتش برمی گردانند.

آية قبل آن هم این است:

قُطِّعَتْ لَهُمْ ثِيابُ يُصَبُّ مِنْ فَوْقِ رُؤُسِهِمُ الْحَمِيمُ؛(2) برای اهل دوزخ پیراهن هایی از آتش بریده شده و از بالای سرشان آب جوشان ریخته می شود.

می گوید: وقتی من این منظره را دیدم، یاد این آیات نورانی افتادم و از هوش رفتم .

سلمان به این جوان گفت: معلوم می شود تو خیلی جوان مؤمن و متدینی و شایسته رفاقت و دوستی هستی. با این که سن و سال سلمان بالا بود. دید این جوان اهل معرفت است. گفت: حاضری با من رفيق باشی؟ و تا آخر عمر رفیق این جوان بود .(3)

آنش دنیا کنار آن آتش آرام است که اینجا به خواب می روند. اینجا جای استراحت آنهاست.

اگر آتش یک چوب کبریت به دست ما برسد، نمی توانیم تحمل کنیم. روایت می گوید: این آتشی که در قیامت است. در برابر تنور آتش دنیا آنقدر سنگین است که اگر کسی از اهل دوزخ را در این تنور بیندازند. می گوید: راحت شدم. و اینجا به خواب می رود و استراحت می کند.

فرموده اند: انسان فکر نکند ما گناه را انجام می دهیم، باب توبه هم باز است. در نهایت هم «یبدل اللَّهُ سَيِّئَاتِهِمْ حَسَنَاتٍ؛(1) خداوند گناهان را به حسنات مبدل می کند. بنابر این، گناه ما هر چه بیشتر بشود، حسنات ما بیشتر است.

می فرمایند: دخول در گناهان، خصوصاً كبائر باعث می شود که توبه از یاد برود. اگر انسان گناه را ساده گرفت، اصلاً توبه را فراموش می کند. اصلاً به فکر توبه نیست.

گمان مکن پس از محکم شدن ریشه گناهان انسان بتواند توبه نمایند اگر گناه در جان انسان ریشه دواند، کار توبه مشکل می شود.

توبه را نباید سخت بگیریم، اما گناه را هم نباید کوچک بشماریم؛ چون کار انسان مشکل می شود. قرآن می فرماید:

ثُمَّ كانَ عاقِبَةَ الَّذِينَ أَساؤُا السوای آنَ کذبوا بِآياتِ اللَّهِ وَ كانوابه يَسْتَهْزِؤُنَ ؛(1) سرانجام کسانی که اعمال بد مرتکب شدند، به جایی رسید که آیات خدا را تکذیب کردند و آن را به مسخره گرفتند.

می گوید: پایان گنهکاران این است، نه پایان کار کافران. اگر گناه در وجود انسان ریشه بدواند، پایان آن این است.

کم نیستند کسانی که آنچنان به گناهان آلوده شدند که وقتی به آنها می گویی: توبه کن، قبر و قیامتی هست! می گوید: این ها را درست کرده اند. چه کسی خبر آورده است؟ اصلاً منکر می شوند. چون می بیند دیگر نمی تواند از گناه جدا بشود. برای تسکین خودش آیات الهی و مبدأ و معاد را به مسخره می گیرد.

یعنی همین انسانی که گناه کرده است. اگر روز اول بر می گشت، به اینجا نمی رسید و همه این اعتقادات و باورها را داشت. اکنون به جایی می رسد که همه چیز را مسخره می کند و به همه پشت پا می زند.

الهی را تکذیب کند و خیلی از خدا دور نشده است.

کسی که چهل سال از خدا دور بوده است، با کسی که مدت زیادی دور نبوده است فرق می کند. نمی خواهیم بگوییم محال است. ولی به تعبیر امام کار مشکل تر می شود.

مرحوم امام در ادامه می فرماید: در پیری سه مشکل داریم: 1- حرص و طمع. 2- حبّ جاه و مال. 3- آرزوهای بلند

هر چه از عمر انسان بیشتر می گذرد، آرزوهای او بیشتر و بلندتر می شود.

يشسب ابْنِ آدَمَ وَ يَشِبُّ فِيهِ خَصْلَتَانِ الْحِرْصُ وَ طُولُ الْأَمَلِ(1) فرزند آدم پیر می شود، ولی دو خصلت در او جوان می شود: یکی حرص و دیگری آرزوهای بلند.

لذا مرحوم امام می فرمود: جوانی بهار توبه است

فرض کنید کسی بتواند در پیری توبه کند. اولاً: از کجا که به پیری برسد و اجل او را در جوانی نرباید؟ از کجا اطمینان دارید که شما می توانید حتماً به آنجا برسید؟ خیلی ها بودند، توبه کردند، حرف های قشنگی هم گفتند، ولی خیلی دیر گفتند.

باشید. هر کجا ببارید در محدوده قدرت من باریده اید.

همین آدم یک وقت از جنگی بر می گشت. لشکرش هم همراه او بود. حادثه ای پیش آمد که طبیب هایی که همراه او بودند، گفتند: مرگ شما فرا رسیده است. در آستانه مرگ قرار گرفت. مطمئن شد که ساعت آخر عمر اوست.

گفت: حالا که یک ساعت بیشتر از عمر من باقی نمانده. یک جایگاه بلندی برای من درست کنید تا بروم آن بالا تمام لشکر خودم را ببینم. رفت بالا و یک نگاهی کرد. دید دیگر تمام شده است. آخر خط است. بخواهد یا نخواهد تمام است. یک جمله ای گفت که بسیار زیباست، ولی متأسفانه بعد از آن که انواع و اقسام ظلمها و جنایات را انجام داده و امام رضا علیه السلام را به شهادت رسانده بود. بعد از همه این جنایت ها گفت: «یا مِنْ لایزول مِلْكِهِ ارْحَمْ مَنْ قَدْ زَالَ ملکه ؛ ای خدایی که سلطنت تو زوال ناپذیر است، رحم کن به کسی که به آخر خط رسیده است.»

خلاصه آنکه هم توبه را بزرگ جلوه ندهیم، هم فکر نکنیم که ما همیشه مهلت داریم. معلوم نیست فرصت داشته باشیم. خیلی ها در جوانی از دنیا رفتند و به این مرحله نرسیدند و فرصت پیدا نکردند.

خدا کند قبل از این که دیر بشود، بتوانیم کاری بکنیم تا حسرت نخوریم. سعدی شعر زیبایی دارد. می گوید:

خرما نتوان خورد از این خار که کشتیم ***دیبا نتوان بافت از این پشم که رشتيم

بر لوح معاصى خط عذری نکشیدیم ***پهلوی کبائر حسناتی ننوشتیم

بعد در ادامه آن می گوید:

ص: 186

ما کشته ی نفسیم بس آوخ که برآید*** از ما به قیامت که چرا نفس نکشتیم

ان شاء الله تا دیر نشده کاری کنیم و به آغوش گرم خداوند بر گردیم.

ص: 188

ص: 190

بحث ما گام های عملی در توبه بود. مسائل خیلی خوبی مطرح شد و در راستای همان مباحث، سؤالات زیادی از دوستان عزیز به دست ما رسیده است.

كا مطالبی درباره توبه را بیان کردید، ولی بعضی مطالب مثل کفارۂ توبه از دزدی و غیبت را خیلی ساده گرفتید. مادر من که تمام سرمایه پس انداز عمرش را دزد برده است، به همین سادگی از حق خود نمی گذرد. بحث باید به گونه ای باشد تا ارتکاب این نوع گناهان ساده به نظر نرسد.

کرده. یا مالی از کسی برده است، جدأ باید برای جبران آن تصمیم داشته باشد. یعنی باید همیشه نگران باشد. گرچه حتما خدا توبه را قبول می کند، ولی چنین کسی نباید آرامش داشته باشد.

فرض کنید اگر کسی بگوید من میلیون ها تومان سرقت کرده ام، الآن هم توبه کرده ام و پشیمان هستم. الآن چه کنم؟ در آمد زیادی ندارم با ماهی مثلاً پانصد هزار تومان حقوق زندگی می کنم. چه کنم؟

درست است با ماهی پانصد هزار تومان زندگی می کند، ولی چنین کسی دیگر نمی تواند مثل بقیه مردم زندگی کند. اگر همه مردم سالی دو بار به مسافرت می روند، دو بار مهمانی می دهند، سالی دو بار لباس نو می گیرند، حتماً باید همه این زوائد را از زندگی خود حذف کند تا این حق را بپردازد.

چیزی را هم که برای ماه آینده نگه داشتم به شما بدهم. با چه مجوزی تا یک ماه نگاه دارم.

بزرگواری چون علامه مامقانی نسبت به امانت این قدر نگران است. آن وقت اگر من مال کسی را غصب کردم، دزدی کردم، می توانم با خیال راحت زندگی عادی خود را داشته باشم؟ مسافرت های خود را بروم؟ ریخت و پاش داشته باشم؟ مهمانی های خود را بدهم؟ لباس نو خریداری کنم؟ بعد هم بگویم من تصمیم گرفتم حق الناس را بدهم؟

من نگرانی هایی که سؤال کننده عزیز و دیگران دارند قبول دارم، ولی از آن طرف این مطلب را هم اضافه کنیم که اگر ما این دسته افراد را ناامید کنیم، یعنی اگر به کسی که سرقتی کرده است بگوییم تو همه پل ها را خراب کرده ای و هیچ راه بازگشتی نداری. آیا به جامعه خدمتی شده است؟ اگر دزد ناامید شد، قهرا این راه را ادامه می دهد.

و نماز می خوانم. تكليف نماز قضای این سالها که حساب آن از دست من

رفته است چیست؟

خیلی ها نمی دانند که چقدر نماز و روزه قضا دارند. اگر کسی در نماز و روزه به مقدار آن یقین ندارد، مثلا نمیداند ده سال است، یا دوازده سال، خدا همان حداقل را می پذیرد. یعنی همان ده سال کافی است. البته احتياط خوب است.

اگر دو ماه روزه را یقین دارد. اما سه ماه را شک دارد، همان دو ماه کفایت می کند. یعنی در مسائل عبادی و حق الله حداقل کفایت می کند، اگر چه احتیاط آن خوب است.

*من مقدار زیادی به افراد مختلف بدهکارم، اما مقدار بدهی ها را نمی دانم. بعضی از افراد را هم نمی شناسم. تكليف من چیست؟

*من ده سال قبل ناخواسته باردار شدم. پس از دو ماه سقط جنین کردم. چون بچه کوچکی داشتم. بعدها فهمیدم که گناه بزرگی کرده ام و قتل نفس بوده است. توبه کرده ام، ولی پول دیه را ندادهام. آیا خدا مرا می بخشد؟

مستقیم انجام داد. فرض کنید پزشک نسخه ای نوشته و دارویی تجویز کرده است و خود خانم دارو را مصرف کرده است، دیه به عهده خود خانم است.

هر کس مباشرت داشته باشد، دیه بر عهده اوست؛ چه پزشک باشد، یا خود خانم، یا فرض کنید یک تزریقاتی باشد. در صورتی که آن تزریقاتی می داند که این آمپول چنین تأثیری خواهد گذاشت، دیه به عهده اوست.

دیه سقط جنین هم دیه سنگینی است. اگر چهار ماه تمام شده و روح دمیده شده باشد، نه تنها دیه یک انسان کامل است، کفاره جمع هم به گردن اوست. یعنی هم باید دیه بدهد و هم شصت روز روزه بگیرد و هم شصت فقیر را اطعام بدهد.

اگر در چهل روز اول باشد، بیست مثقال طلا اگر در چهل روز دوم باشد. چهل مثقال طلا. اگر در چهل روز سوم باشد، شصت مثقال طلا اگر به حد استخوان بندی رسیده باشد، هشتاد مثقال طلا. اگر گوشت روییده باشد، صد مثقال طلا. جزئیات آن را باید به رساله مراجعه کنند. ولی باز تأکید می کنم این گناه. گناه بسیار بزرگی است و این بهانه هایی که ما گاهی فکر می کنیم. مجوز این کار نیست.

*خیلی ها از روی جهل این گناه را انجام داده اند. کسانی که عظمت این گناه را نمی دانستند. اصلاً نمی دانستند گناه است و مرتکب این کار شده اند و حالا می خواهند برگردند و توبه کنند. توبه آنها چه حکمی دارد و به چه شکلی است؟

ص: 198

*من کارشناس فرهنگی زندان هستم. زندانیان فوق العاده افسرده و ناامید هستند. من برای جذب آنها بیشتر از رحمت خدا دم میزنم تا عدل الهی. مدام از من می پرسند: آیا واقعاً خدا ما را می بخشد، با این که مرتکب جرائم زیادی شده ایم؟ من هم می گویم: خدا مهربان است و اگر توبه کنید و دوباره گرد گناه نگردید، شما را خواهد بخشید. من این حرفها را با توجه به وضعیت پریشان آنها می گویم. آیا حرفهای من درست است؟

توهین آمیزی گفتند. حضرت فرمودند: شما مواظب خودتان باشید. غیبت کردید و با غیبت گرفتار گناه شدید. اما او الآن در رحمت الهی است.

قطعا کسانی که گرفتار گناهی می شوند و مجازات آن را تحمل می کنند، برای آنها تخفیفی است.

بجودک وَ کرمک؛(1) و این ناسپاسی من از افاضه رحمت و احسانت بر من مانع نشد و از فضل و جود و کرمت کم نکرد.

باز هم تو مرا صدا می زنی. باز هم تو مرا می خوانی. خدا دنبال بهانه است تا گنهکار را به سوی خود برگرداند. مثل آن فرزندی است که از خانه فرار کرده است و پدر در به در دنبال او می گردد تا او را به خانه برگرداند. از اینجا و آنجا آدرس می گیرد. صد جا سراغ او می رود. صد تا بهانه ایجاد می کند. پیغام می دهد. واسطه می فرستد که بروید فرزند مرا به خانه برگردانید.

خدا پیغام داده، انبیا و ائمه آمده اند، رمضان آمده است، همه این ها بهانه است. خدا واسطه فرستاده، شبهای قدر واسطه است. بیایید با من آشتی کنید.

اما دسته سوم، کسانی هستند که از این مرحله گذشته اند و توبه کرده اند. اگر از ما بپرسند در این سه دسته که گفتیم یعنی انسان های مؤمنی که پاک پاک هستند و انسان های گنهکاری که هنوز به سراغ توبه نیامدهاند و خدا دنبال آن ها می دود، و کسانی که توبه کرده اند، کدام بهترند؟ چه پاسخ می دهیم؟ آیا می توان گفت: اگر انسان یک روزی برگشت و توبه کرد، درجه او مثل همان کسی است که اصلاً سراغ گناه نرفته است؟

ما چه تضمینی داریم که موفق به توبه شویم؟ امام راحله فرمودند: دلخوش نباشید که ما یک روز توبه می کنیم. خیلی ها تصمیم گرفتند توبه کنند، ولی قبل از توبه مهلت پیدا نکردند. أجل به آنها مهلت نداد. بنابر این، نمی توان گفت که خوبان که گرد گناه نرفته اند ضرر کرده اند.

اوّلاً فرزندی که همیشه در خانه در کنار پدر و مادر است و یار و انیس و مونس پدر و مادر بوده، با فرزندی که فرار کرده است قابل مقایسه نیست.

ص: 203

ثانياً چه تضمینی وجود دارد که انسان باز گردد. بنابر این، کسانی که خوب هستند به خوبی خودشان خوشحال باشند. فکر نکنند ضرر کرده اند.

ص: 206

مَنْ وَجَدَ مَاءً وَ تُرَاباً ثُمَّ افْتَقَرَ فابعده اللَّهُ ؛(1) هرکس آب و زمینی داشته باشد و فقیر و نیازمند گردد، از رحمت خدا دور باد!

کسی که آب و خاک در اختیار دارد، یعنی مثلاً می تواند کار کشاورزی انجام بدهد، ولی باز هم فقير است، رحمت الهی شامل حالش نمی شود.

کار کشاورزی یک مثال است. فرض کنید کسی می تواند کار تولیدی یا کار تجارت انجام بدهد، اما انجام نمی دهد و بر اثر تنبلی فقیرانه زندگی می کند. این شخص نمی تواند مورد لطف و رحمت خداوند باشد.

إِنِّى أُحِبُّ أَنْ یتأذى الرَّجُلُ بِحَرِّ الشَّمْسِ فِي طَلَبِ العيشة؛(1) من دوست دارم انسان در طلب روزی در اثر گرمای آفتاب اذیت شود.

یعنی خدا دوست دارد انسان کار و تلاش داشته باشد و سختی کار را تحمّل کند.

شاهد هفتم: کسی خدمت امام صادق علیه السلام رسيد و گفت: دعا بفرمایید خدا روزی مرا زیاد کند. حضرت فرمودند:

لَا اخْرُجْ فَاطْلُبْ ؛(2) نه، از خانه درآ و تلاش کن.

یعنی برو دنبال کار. دعا یعنی چه! دعا به جای خود، ولی برو کار و تلاش کن و روزی خود را به دست بیاور.

فرمودند: فلانی را نمی بینیم. کجاست؟ «ما حسبه عن الحج؟؛ امسال چرا حج مشرّف نشده است؟»گفتند: «ترک التِّجَارَةَ وَ قَلَّ شَيْئُهُ »؛ یعنی مدّت هاست کار تجارت را کنار گذاشته، پولی هم ندارد که به حج برود. زندگی خیلی محدودی پیدا کرده است. حضرت در حالی که تکیه داده بودند نشستند و فرمودند:

لَا تَدَعُوا التِّجَارَةَ فَتَهُونُوا اتَّجِرُوا بَارَكَ اللَّهُ لَكُمْ ؛(1)تجارت را کنار نگذارید که حقیر و بی ارزش می شوید. تجارت کنید تا خدا به شما برکت بدهد.

می گوید: هر خیر و نیکی که انفاق می کنید... نمی گوید «من مال». از مال تعبیر به خیر کرده است. قرآن در یازده مورد به جای مال تعبیر به خیر می کند.

اعتقادی باشد، بلکه کفر عملی است. یعنی همین که انسان ناسپاسی کند و بگوید: خدا. این چه زندگی ای است؟ چه عدالتی است؟ این نارضایتی ها به کفر عملی کشیده می شود.

در بحث انحرافات اخلاقی هم ممکن است دست به سرقت بزند. دنبال رشوه برود. دنبال کسب حرام برود. همه اینها به خاطر فقر است.

بنابراین، به عنوان یک اصل، فقری که در اثر تنبلی و کنار گذاشتن کوشش و تلاش است، قطعا مورد مذمت است و درباره آن هیچ مدحی نشده است و هیچ اجر و پاداشی ندارد. چون خودمان ایجاد کرده ایم.

ساختمان متزلزل، یک ساختمانی که امکانات خوبی ندارد، گرفتار این همه مصیبت می شود، این سوء تدبیر نیست؟

پس اگر فقر، به خاطر برنامه ریزی های غلط ما باشد، نمی توانیم بگوییم مدح شده و یا اجر و پاداشی دارد.

مثال دیگر؛ مسلمانها سه سال در شعب ابی طالب زندگی می کردند، وضع مالی این ها خوب بود، اما در محاصره بودند. هیچ امکانات مالی نداشتند.

یاران امیر مؤمنان علیه السلام پیروان اهل بیت علیهم السلام گاهی در سختی های عجیبی بودند. دوران بنی امیه و بنی عباس بود. دشمنان، آنها را زندان می کردند. تمام اموالشان را مصادره می کردند. کسی به امیر مؤمنان علیه السلام گفت: «اتی احبکم : من شما را دوست دارم. حضرت فرمود:

مَنْ أَحَبَّنَا أَهْلَ الْبَيْتِ فَلْيَسْتَعِدَّ لِلْفَقْرِ جِلْبَاباً؛(1) کسی که دوست دار ما اهل بیت است، باید آماده فقر باشد و آن را همچون پوشاک بپذیرد.

یعنی کسی که به ما علاقه دارد، ممکن است او را دستگیر کنند و تمام اموالش را مصادره کنند. این فقرها تحمیلی است. اینها قطعا اجرو پاداش دارد. یعنی کسی به خاطر دین خود، به خاطر آرمان های خود، به خاطر اهداف مقدسی که داشته، گرفتار فقر شده است. این فقر با ارزش و ممدوح است.

فرمودند: بروید این کاروان تجاری را مصادره کنید. این ها تمام اموال مسلمان ها را در مکه مصادره کرده بودند و چهارصد نفر با دست خالی به مدينه آمده بودند.

پس مسلمان اگر می تواند باید از حق خود دفاع کند. عده ای نگویند اسلام می گوید صبر کنید، فقر تحمیلی داریم، اگر دشمن فقر را تحميل کرد، سکوت کنید! قطعاً این طور نیست.

بعضی از مفاهیم دینی گاهی مورد سوء استفاده قرار می گیرد. می گویند: اینها مفاهیم تخدیری است. دین این حرف ها را آورده است برای این که پیروان خود را آرام کند.

چندی پیش سفیر ایران در آفریقای جنوبی آماری می داد. خیلی نگران کننده بود. واقعا آدم برای این آمارها غصه می خورد. ایشان می گفت: چهل درصد معادن طلای جهان در آفریقای جنوبی است. با پنجاه و نه میلیون نفر جمعیت. ولی هشتاد و پنج درصد این ثروت ها دست سفید پوستان و یک عدّه کمی از رنگین پوستان است.

آیا این ها می توانند بگویند دین سفارش کرده که صبر کنید؟ قطعا نه، چون این فقر، فقر تحمیلی است. ایشان می گفتند: الآن در آنجا وقتی کسی حرف اسلام را می زند که اسلام می گوید حتماً باید قیام کنید، حق خود را بگیرید، خیلی در جذب این ها به اسلام مؤثر است.

امّا شرایط خوب پیش نمی رود.

افرادی هستند که می گویند: ما دست به هر کاری می زنیم، درست نمی شود. واقعاً در حد توان تلاش و کوشش خود را انجام داده و هیچ کوتاهی در این کار نکرده اند. اسم این قسم فقر را فقر غير اختیاری یا فقر امتحانی می گذاریم.

مصلحت بعضی ها در فقر است. یا حداقل در یک مقطعی از زندگی مصلحت آنها همین است. نمونه های این بخش در طول تاریخ فراوان است. یعنی زیاد بوده اند مؤمنین و علمای فقیر که اگر شما به زندگی آنها نگاه کنید، می بینید هیچ کوتاهی نکرده اند.

مرحوم آیت الله قاضية، این مرد بزرگ، اهل تلاش بوده است، اهل این نبوده که در خانه بنشیند. ولی می گویند: ایشان هم عیالوار بوده، ظاهرة یازده اولاد داشته و هم فقیرانه زندگی می کرده است.

این جمله معروف است که ایشان می فرمودند: امتحان من در دنیا به فقر است. یعنی هر کاری هم بکنم، فایده ای ندارد. می دانم امتحان من به فقر است. از این نمونه ها فراوان است.

طلبه ها را بدهید ببریم بین طلبه ها تقسیم کنیم.

مرحوم آیت الله حائری می فرمود که الآن سرمایه ای جز توکل ندارم. مثل این که دولت در اول ماه بخواهد به کارمندان خود حقوق بدهد. بگوید هیچ چیز ندارم. سرمایه ای جز توکل ندارم. دست من خالی خالی است.

البته این هم جالب است که مرحوم آیت الله بافقی وقتی این جمله را از مؤسس حوزه میشنید، سر خود را زیر می انداخت و مستقیم به مسجد جمکران مشرف می شد. مرحوم آیت الله اراکی می فرمودند: من نمی دانم چه می کرد که وقتی بر می گشت، دست پر بر می گشت.

به هر ترتیب واقعاً در زندگی بسیاری از مؤمنین و اصحاب و علما، این فقر وجود داشته است که اسم آن فقر اختیاری، امتحانی و مصلحتی است.

ولی آنچه که در اینجا مهم است، پاسخ دو پرسش است تا این بحث کامل شود.

هم در راه تهیه مال امتحان دارد، و هم در هزینه کردن آن. در عین حال می خواهیم بدانیم پاداش و فضیلت کدام یک بیشتر است.

علامه مجلسی بعد از بحث های مفصل می فرماید: قطعاً فقیری که بر فقرش صبر می کند، اجر و پاداش او بیشتر است، ولی صد در صد و همه جا این طور نیست. ممکن است موارد مختلف باشد.

مثلاً ثروتمندی است که با هزار زحمت اموالی از راه حلال تهیه کرده و در حلال هزینه می کند. دهها مدرسه، مسجد، بیمارستان ساخته، ایتام را تحت پوشش قرار داده، انواع و اقسام کارهای خیر را انجام داده است. در حقیقت شو هنر داشته است: اولاً. در تهیه این مال تلاش کرده، ثانياً، این که توانسته است از این مال به خاطر خدا بگذرد و ایثار کند.

اینجا نمی توانیم بگوییم این ثروتمندی که این همه خدمت کرده است بر فقیری که فقط بر فقر خود صبر کرده؛ برتری ندارد. ولی به طور غالب فقیری که بر فقر خود صبر کند، اجر و پاداش او بیشتر است.

علما و محدثین در پاسخ این پرسش فرموده اند: ممکن است مراد از این فقر، فقر الى الله باشد؛ همان که در سوره فاطر می خوانیم:

يا أَيُّهَا الَّا أَنْتُمُ الْفُقَراءُ إِلَى اللَّهِ؛(1) ای مردم شما همگی نیازمند به از خدا هستید.

بنابراین، «الْفَقْرَ فخری فَقْرُ الَىَّ اللَّهِ وَ فقیر درگاه الهی بودن است که موجب افتخار است. و ممكن است معنای آن ساده زیستی و قناعت باشد: کسی که دوست دارد با قناعت زندگی کند، زندگی اش شبیه زندگی فقیر است. همچنین می تواند ناظر به همان فقر تحمیلی هم باشد. آن فقر تحمیلی که اجر و پاداش دارد.

شخصی به امام صادق علیه السلام گفت: من فقیر هستم. حضرت فرمود: شما فقیر نیستید. گفت: به خدا قسم فقیر هستم. اصرار کرد که من فقیر هستم. امام هم اصرار به این که تو فقیر نیستی .

بعد حضرت فرمودند: آیا حاضری صد دینار بگیری و از ما اعلام برائت کنی و بگویی من با اهل بیت نیستم. گفت: نه. حضرت مبلغ را بالا بردند تا هزار دینار. گفت: نه. قسم خورد که هر مبلغی بگویید من حاضر نیستم از شما جدا شوم. امام علیه السلام فرمودند:

مَنْ مَعَهُ سِلْعَةُ يُعْطَى بِهَا هَذَا الْمَالَ لَا يَبِيعُهَا هُوَ فَقِيرُ؛(1) آیا کسی که سرمایه ای دارد که حاضر نیست آن را در برابر این همه مال بدهد، فقیر است؟

ص: 224

ص: 226

كَانَ شَبَابَهُ وَ نَشَاطُهُ فِي سَبِيلِ اللَّهِ ».

پیامبر خدا صلی الله علیه وآله وسلم: از وقتی متوجه گفت و گوی اصحاب شدند، فرمودند: اگر این جوان برای زندگی خود و زن و فرزند و پدر و مادرش تلاش می کند، این هم في سبيل الله است. فقط یک صورت است که فِي سَبِيلِ اللَّهِ نیست. و آن این که:

إِنْ كَانَ يَسْعَى تفاخرا وَ تَكاثُرُ فَهُوَ فِي سَبِيلِ الشَّيْطَانِ؛(1) اگر او برای فخرفروشی و فزونخواهی تلاش کند، تلاش او در راه شیطان است.

اگر فقط به فکر این است که مال اندوزی کند و به این و آن فخر بفروشد. این در راه شیطان است. اما اگر برای اداره زندگی خودش، یا زن و فرزندش، یا پدر و مادرش می باشد، همه اینها في سبيل الله است.

این نگاه خیلی مهم است که فکر نکنیم در دین سفارش شده به این که ما دنبال کار و تلاش نباشیم و زندگی فقیرانه ای داشته باشیم. اتفاقاً دین به هیچ وجه سفارش به زندگی فقیرانه اختیاری نکرده است.

مِنَ الذَّهَبِ وَ الْفِضَّةِ وَ الْخَيْلِ المسوقة وَ الْأَنْعامِ وَ الْحَرْثِ ذلِكَ مَتاعُ الْحَياةِ الدُّنْيا وَ اللَّهُ عِنْدَهُ حُسْنُ الْمَآبِ ؛(1) محبّت امور مادی، از زنان و فرزندان و اموال هنگفت از طلا و نقره و اسبهای ممتاز و چهارپایان و زراعت در نظر مردم جلوه داده شده است تا در پرتو آن، آزمایش و تربیت شوند؛ ولی اینها سرمایه زندگی پست مادی است؛ و سرانجام نیک نزد خداست.

قرآن حبّ دنیا را مذمّت می کند. از قول پیامبر خدابارین و ائمه معصومین علیهم السلام در حدیث معروفی آمده است:

حُبُّ الدُّنْيَا رَأْسُ كُلِّ خَطِيئَةٍ ؛(2) محبت دنیا سرآمد همه گناهان است.

دنیا سرآمد همه گناهان نیست، بلکه محبت دنیا ریشه گناهان است. در

سوره مبارکه فجر نیز می خوانیم:

وَ تُحِبُّونَ الْمالَ حباجما؛(3) و مال و ثروت را بسیار دوست دارید.

رِجالُ لَا تُلْهِيهِمْ تِجارَةُ وَ لا بَيْعُ عَنْ ذِكْرِ اللَّهِ ؛(1) مردانی که نه تجارت و نه معاملهای آنان را از یاد خدا غافل نمی کند.

شده است. این است که انسان محكم بنشیند. بلکه باید حالت تجافی داشته باشد.

بنابراین، حب دنیا بد است. مقدم داشتن دنیا بد است. دنیایی که انسان را مشغول کند بد است. دنیایی که انسان به آن وابسته و اسیر آن باشد بد است. ولی حتماً باید به دنبال کار و تلاش رفت. بر این اساس، قسم اوّل فقر که فقر اختیاری است قطعا مذمّت شده است. برنامه ریزی و سامان زندگی

قسم دوم فقر که فقر بر اثر سوء تدبير و برنامه ریزی های غلط است همم چیز خوبی نیست. چه برنامه ریزی های غلطی که ما در زندگی شخصی خود داشته باشیم، و چه دولتها و حکومت ها، فرقی نمی کند. اگر فقر ناشی از برنامه ریزی های غلط باشد، این هم کار بدی است. حتما باید برنامه ریزی ها را اصلاح کرد. امیر مؤمنان علیه السلام فرمودند:

صَلَاحُ الْعَيْشِ التَّدْبِيرِ؛(1) سامان زندگی به برنامه ریزی است.

بسیارند کسانی که درآمدهای کمی دارند، ولی با برنامه ریزی زندگی شان سر و سامان دارد. اما عده ای هم درآمدهای فراوانی دارند. ولی چون تدبير ندارند، در زندگی گرفتار مشکلات می شوند. این هم فقر دوم.

آن را تحمل می کنیم که تحمل آن ارزشمند و دارای پاداش است؛ مثل محاصره اقتصادی

ظاهراً امتحان او به همین است. یعنی قسم چهارم از فقر که قطعاً صبر بر آن پاداش بزرگ الهی را در پی دارد. همین فقر امتحانی است.

سخت تر است. به همین نسبت پاداشی که خداوند برای صبر بر فقر قرار داده است، به مراتب بیشتر و با ارزش تر است.

وقتی خدا بداند که این فقیر راست می گوید، یعنی اگر پول و ثروت داشت، همه این کارهای خیری را که دیگران انجام می دهند و او حسرت آن را می خورد، حتما انجام می داد، خداوند همان پاداش را به او می دهد.

یعنی فقیر نیازمند باید باور کند که اگر نگرانی او این است که دیگران چه توفیقاتی دارند، مطمئن باشد تمام آن پاداش ها را خواهد داشت. و چقدر جالب است که آن ثروتمندی که این خدمات را انجام می دهد، چقدر باید خون جگر بخورد، چقدر گذشت می خواهد، نیت خالص می خواهد تا قبول شود. ما همه این پاداش ها به دلیل نیت کار خیر، به فقير داده می شود. این باور دینی ماست.

مگر پیامبر خدا صلی الله علیه وآله وسلم نفرمودند:

نیه الْمُؤْمِنِ خَيْرُ مِنْ عَمَلِهِ؛(1) نیت مؤمن از عمل او بهتر است.

امام صادق علیه السلام فرمود: خداوند اگر بداند که او صادقانه این آرزو را دارد، تمام آن اجر و پاداش را به او عطا می کند. شاید بعضی افراد در این مطلب تردید کنند. از این رو امام در پایان فرمود: «إِنَّ اللَّهَ وَاسِعُ کریم .البته خداوند وسعت بخش و کریم است». یعنی تردید به خود راه ندهید.

در خیلی جاها مفید است. در صبر بر بیماری، در بحث اولاد. بسیاری هستند که خدا فرزند دختر به آنها می دهد، می گویند: ما پسر می خواستیم پسر دارند می گویند: دختر می خواستیم.

به تعبیر امام صادق علیه السلام اگر خداوند به ما وحی می فرستاد که من انتخاب کنم، یا شما؟ ما چه می گفتیم؟ اگر خدا به بنده فقیر خودش وحی کند که بنده من، من انتخاب کنم، یا تو؟ اگر به قلب یک بیمار الهام می کرد که بنده من، من انتخاب کنم یا تو؟ یا مثلاً کسی که مصیبتی می بیند، یا حادثه ای برای او پیش می آید، به او بگوید: بنده من عزیزت را از دست دادی، من انتخاب کنم یا تو؟ ما چه گفتیم؟ این خیلی مهم است.

البته اگر ما به این باور برسیم، مصائب برای ما بسیار آسان می شود. ما با این باورهای دینی زنده هستیم. اگر خداوند به ما بگوید من انتخاب کنم یا تو؟ ما واقعاً انتخاب را به خدا واگذار نمی کنیم؟ قطعاً واگذار می کنیم

بنابراین، باور کنیم خدا برای ما انتخاب کرده است. اگر ما تلاش و کوشش خود را انجام دادیم، ولی باز هم زندگی نمی چرخد، باید باور کنیم که مصلحت ما همین است.

قَلِيلُ تُؤَدِّيَ شَكَرَهُ خَيْرُ مِنْ كَثِيرٍ لَا تُطِيقُهُ : زندگی فقیرانه ای که شکر آن را ادا کنی، بهتر از آن است که مال زیادی داشته باشی و حق آن را ادا نکنی.

حتماً حضرت او را می شناخت. از باطن او خبر داشت. رفت و دوباره آمد. گفت: یا رسول الله، دعا کنید زندگی من خوب شود. باز حضرت تکرار کردند و فرمودند: زندگی مرا ببين اسوه و الگوی تو زندگی من باشد.

بار سوم آمد. گفت: یا رسول الله، دعا کنید وضع زندگی من خوب شود. حضرت دعا کردند. وضع زندگی او خوب شد. شروع کرد به دامداری به حدی که مدینه گنجایش دام های او را نداشت. از مدينه بیرون رفت. چون یک جای گسترده و بیابان وسیعی لازم داشت.

همین آدمی که پنج وعده در نماز رسول الله حضور پیدا می کرد، پنج وعده شد سه وعده، سه وعده شد دو وعده، دو وعده شد یک وعده، یک وعده شد فقط جمعه به جمعه. تا این که این آیه نازل شد :

خُذْ مِنْ أَمْوالِهِمْ صَدَّقَهُ تُطَهِّرُهُمْ تزکیهم؛(1) از اموال آنها صدقهای به عنوان زکات) بگیر، تا به وسیله آن، آنها را پاک سازی و پرورش دهی.

پیامبر نماینده فرستاد تا از همه مردم زکات بگیرد و از جمله پیش ثعلبه رفت. ثعلبه گفت: زکات یعنی چه؟ این یا جزیه است یا چیزی شبیه جزیه. مگر ما کافر هستیم؟ مگر مما مسیحی هستیم؟ مگر ما یهودی هستیم؟ مگر ما باید جزیه بدهیم؟ گفت: من نمی دهم. بروید به پیامبر

ص: 240

بگویید: مگر از ما جزیه می خواهید؟

رسید به آنجایی که یکی از مهم ترین احکام دینی، یعنی زکات را منکر شد. یک آیه قرآن راجع به زکات ندادن ثعلبه و در مذمت او نازل شد.(1)

*اگر یک وقت خدا فقر را برای ما انتخاب کرد، بالاخره با این مشکلات

هم دست و پنجه نرم می کنیم و یا بهتر بگوییم صبر می کنیم که پاداش های خداوند متعال هم شامل حال ما بشود. آیا برای گشاده دستی مان دعا کنیم یا نه؟

پسندم آنچه را جانان پسندد

بهتر این است که این گونه دعا کنیم: خدایا، آنچه مصلحت و خیر ماست بر ما مقرّر بفرما!

گاهی بعضی ها خدمت ائمه علیهم السلام می آمدند و می خواستند مثلاً خیلی سوپر مذهبی شوند. به امام می گفتند: ما به جایی رسیدیم که فقر را بهتر از غنا می خواهیم، بیماری را بهتر از سلامت می خواهیم، مرگ را بهتر از زندگی می خواهیم، حضرت می فرمودند: ما این گونه نیستیم. اگر خدا برای ما فقر بخواهد راضی هستیم. اگر غنا بخواهد راضی هستیم. اگر سلامت بخواهد راضی هستیم. اگر صحت بخواهد راضی هستیم.(2)

شغل های مختلفی را تجربه کرده ایم. کارهای متعددی انجام داده ایم، ولی نمی دانیم چه حسابی است؟ دست به هر کاری زدیم، آن کار کساد شد و از رونق افتاد. ما چه گناهی کرده ایم؟

دیگران به آنها می گویند: چه گناهی کرده اید که خدا برکت به زندگی شما نمی دهد؟ قطعاً این فکر غلط است. حضرت موسی بن جعفر علیه السلام می فرماید که خداوند عزّ و جلّ می فرمایند:

إِنِّى لَمْ أُغْنِ الْغَنِيَّ لِكَرَامَةٍ بِهِ عَلَىَّ وَ لَمْ أُفْقِرِ الْفَقِيرَ وَ لِهَوَانٍ بِهِ علئ وَ هُوَ مِمَّا ابْتَلَيْتُ بِهِ الاغنياء بِالْفُقَرَاءِ وَ لَولَا الْفُقَرَاءُ لَمْ يَسْتَوْجِبِ الاغنياء الْجَنَّةِ ؛(1) من توانگر را به خاطر شرافتش نزد خودم توانگر نساختم، و فقیر را برای خواری اش در نظرم فقیر نکردم، بلکه این از چیزهایی است که توانگران را به وسیله فقرا آزمودم. و اگر فقرا نبودند، توانگران سزاوار بهشت نمی شدند.

بنابر این، ثروت نشانه کرامت نیست و فقر نشانه توهین و دوری از خدا نیست. متأسفانه گاهی ما باورهای غلط به جامعه القا می کنیم.

در بحث بیماری مفصل گفتیم که بسیاری از بیماران می گویند که دیگران به ما می گویند: شما که بیمار شدید حتماً عقوبت است. در حالی که به هیچ وجه بیماری نشانه عقوبت نیست. مصیبت نشانه عقوبت و کیفر نیست. ممکن است امتحان الهی باشد.

انسان خودش می تواند محاسبه کند. اما این که دیگران بیایند به من بگویند. این بیماری، این مصیبت، این فقر، حتماً عقوبت الهی است، این ها صحیح نیست. ممکن است عقوبت الهی باشد، اما دیگران نباید بگویند.

ص: 242

انسان باید بین خود و خدا حساب و بررسی کند که چگونه زندگی کرده است. خودش می داند.

امّا این که من يقين داشته باشم و به دیگری بگویم گرفتاری تو حتماً چوب الهی و مؤاخذه الهی است، قطعاً این کلام صحیح نیست. بنابراین نه ثروت نشانه کرامت است و نه فقر نشانه توهین است.

که وقتی دیگران نگاه می کنند، بگویند: اینها غنی هستند. وظیفه فقیر این است که صورتش را با سیلی سرخ کند. آبروداری کند. امیر مؤمنان علیه السلام می فرماید:

الْعَفَافُ زِينَةُ الْفَقْر؛(1) زینت فقر، عفاف است.

عفاف یعنی آبروداری و خویشتن داری. در جای دیگر فرمودند:

مَا أَحْسَنَ تواضيع الْأَغْنِيَاءِ لِلْفُقَرَاءِ؛(2) چقدر زیباست که ثروتمندان در برابر فقرا تواضع کنند؛

نه این که فقرا بر اساس نیازشان در برابر ثروتمندان تواضع کنند.

امیر المؤمنين علیه السلام فرمودند:

مَنْ أَتَى غَنِيّاً فَتَوَاضَعَ لَهُ لِغِنَاهُ ذَهَبَ ثُلْثَا دِينِهِ؛(3) هر کس به ثروتمندی فقط به خاطر ثروتش تواضع کند، دو سوم دینش را از دست داده است.

در نگاه حضرت بهترین تواضع، تواضع اغنیا در برابر فقر است. اما زیباتر از این تواضع، خویشتن داری فقرا در مقابل اغنیاست. چنان که امير المؤمنين علیه السلام فرمودند:

وَ أَحْسَنُ مِنْهُ ټية الْفُقَرَاءِ عَلَى الْأَغْنِيَاءِ ؛(4)زیباتر از تواضع ثروتمندان در برابر فقرا، خویشتن داری نیازمندان در برابر فقراست

یعنی این که آنها اظهار فقر نکنند و آبروداری کنند.

ص: 244

پیامبر خدا صلی الله علیه وآله وسلم به فرمودند:

كَادَ الْفَقْرُ أَنْ يَكُونَ كُفْراً ؛ (1) فقر نزدیک است که به کفر بینجامد.

واقعاً خطر است، امیر مؤمنان من به جابر بن عبدالله انصاری فرمودند:

يَا جَابِرُ قِوَامُ الدِّينِ وَ الدُّنْيَا باربعة . . . . . وَ فَقِيرٍ لَا يَبِيعُ آخِرَتَهُ بِدُنْيَاهُ ؛(2) ای جابر، قوام دین و دنیا به چهار چیز است ... یکی هم به فقیری است که آخرت خود را به دنیا نفروشد.

یعنی دین و دنیا به چهار چیز سامان می یابد که یکی از آنها نیازمندی است که آخرت خویش را به دنیای خود نفروشد. فقر یک امتحان است، امتحان طولانی و سنگین. چرا صبر بر آن این همه اجر و پاداش دارد؟! به خاطر این که واقعاً امتحان بزرگی است.

گفت: مشکلی ندارد، به شما نسیه می دهم. حضرت فرمود: چرا شما صبر کنید؟ من صبر می کنم.

ص: 249

ص: 250

می خواست در درس اشکالی کند، استاد می فرمودند: ببینیم این جوان فاصل ما چه می گوید. مدتی بین ایشان و استاد بحث رد و بدل می شد. با این که ایشان سنّی نداشته و در چهل و دو سالگی از دنیا رفت و در وادی السلام نجف به خاک سپرده شد. ایشان از نظر علمی فوق العاده بود.

مرحوم آیت الله اراکی نقل کردند که وقتی آیت الله شیخ عبدالله گلپایگانی از دنیا می رود. ایشان را در عالم خواب می بینند می پرسند: آن طرف چه خبر است؟ می گوید: فرشتگان برای حسابرسی ما آمدند. گفتند: برای سرای آخرت چه آورده ای؟ گفتم: علم و بحث. همه عمر خودم را در نجف مشغول علوم دینی بودم. فرشتگان نپذیرفتند. یک اشکالی کردند من جواب دادم. دوباره اشکال کردند. من جواب دادم. باز اشکال سوم و خلاصه درس و بحث ما قبول نشد.

گفتند: دیگر چه داری؟ گفتم واجبات زیادی دارم؛ نماز، روزه، حج خانه خدا. باز اینجا یک اشکالی کردند و من جواب دادم، دوباره اشکالی کردند و من جواب دادم. این هم رد شد. واقعاً هم همین طور است. در دعا می خوانیم:

اللَّهُمَّ عاملنا بِفَضْلِكَ وَ لَا تعاملنا بعدلک ؛(1)خدایا، بافضل و و کرمت با ما رفتار کن، نه با عدالتت.

اگر خدا بخواهد با عدالت با ما رفتار کند. همین می شود که هیچ چیزی نمی ماند.

به هر حال گفتند: دیگر چه داری؟ گفتم: مستحبات زیادی دارم.

ص: 252

زیارت رفتم، توسّل داشتم، کربلا رفتم، نجف زائر امیر مؤمنان علیه السلام بودم. به این هم اشکال گرفتند. من جواب دادم. دوباره اشکال گرفتند. تا این که گفتند: این هم فایده ای ندارد.

دیگر چه داری؟ گفتم هیچ چیز. درس و بحث مرا که قبول نکردید.

واجبات مرا که نپذیرفتید. مستحبات را هم که نپذیرفتید. هیچ چیز ندارم.

فرشتگان به من گفتند: نه، یک در گرانبهایی داری که آن را فراموش کرده ای و آن امروز به داد تو می رسد. گفتم چه دارم؟ یک خاطره ای را به یاد من آوردند.

آن خاطره این بود که یک وقتی میخواستم به کربلا بروم. مسیر نجف تا کربلا تقريبا حدود نود کیلومتر است. ولی من پول وسیله نقلیه سفر از نجف تا کربلا را نداشتم. یعنی زندگی من تا این اندازه فقیرانه بود. مجبور شدم پیاده بروم.

پیاده راه افتادم. پاهایم در راه مجروح و متورم شد. خسته شدم. یک جایی نشستم و با خدا سخن گفتم. بین خود و خدا گفتم: خدایا، این چه زندگی است که ما داریم؟! این زندگی فقیرانه

ایشان شاگرد ممتاز مرحوم آخوند خراسانی رحمه لله بوده است. در حالات او نوشته اند: روزی یک عبای نویی بر دوش داشت. گفتند: عبای نو را از کجا آورده ای؟ گفت: استادم، مرحوم آخوند خراسانی به من داد و فرمود: این عبا را به تو می دهم، به خاطر این که اشکالی که تو در درس به من کردی باعث شد من مبنا و نظریه خودم را عوض کنم. این قدر تأثیر گذار بوده است.

ص: 253

خلاصه ایشان شروع می کند با خدا درد دل کردن که این چه زندگی فقیرانه ای است که ما داریم! همه عمر ما در علم و دانش صرف شد، ولی پول رفتن تا کربلا را نداریم. باید نود کیلومتر راه را پیاده بروم. این هم با پای مجروح .

یک مرتبه می گوید: نه، چرا من شکایت کردم؟ «الْحَمْدُ لِلَّهِ رَبِّ الْعالِينَ ».

خدا برای من خواسته، من به این فقر راضی هستم. «الْحَمْدُ لِلَّهِ رَبِّ الْعالِينَ »۔

فرشتگان به او می گویند: این همان در گرانبهایی است که یادت رفته بود.

یعنی کسی که علم و درس و بحث و واجبات و مستحبات به داد او نرسیده بود و برای او کارساز نبود، یک «الْحَمْدُ لِلَّهِ رَبِّ الْعالِمينَ »در برابر فقر به فریاد او رسیده بود.

در حدیث خواندیم اگر خدا به ما بگوید: من انتخاب کنم یا شما انتخاب می کنید؟ ما می گوییم: خدایا، تو انتخاب کن. اگر راضی هستیم. به انتخاب خدا شکر کنیم و بلکه بالاتر به تعبیر امیر مؤمنان از انتخاب خدا خوشحال باشیم. این خیلی مهم است. باید آبروداری کرد. در قرآن می خوانیم:

لا يَسْئَلُونَ النَّاسَ الحافا؛(1) با اصرار چیزی از مردم نمی خواهند.

فقرا صورتشان را با سیلی سرخ می کنند. دست نیاز پیش کسی دراز نمی کنند.

ص: 254

دیگران می گیرند تا مالیات این شهر به آن اندازه برسد.

این خیلی مهم است که فقير صابر باشد، و بالاتر راضی و مسرور

باشد. و به تعبیر قرآن «لا يَسْئَلُونَ النَّاسِ ؛از کسی در خواست نکند.»

صله رحم، همراهی با برادر دینی، حقگویی، سپاسگزاری از صاحب نعمت، پرهیز از سوگند دروغ و شستن دست ها پیش از خوردن غذا

خود آنها که نفرین کرده اند. چون قطع رحم است، تأثیر می گذارد و موجب فقر می شود.

فقیر خود که محتاج هستند کمک نکند. در بعضی موارد قطع رحم به حساب می آید.

بنابراین، نباید بگوییم، صله رحم یک بحث اخلاقی است و خوب است انسان این کار نیک را انجام بدهد. بلکه انجام ندادن آن بدون شک گناه کبیره است.

این متن فتوای یک فقیه است. بر اساس آنچه از آیات و روایت استفاده کرده است، که اگر خویشاوند من نیازمند است و من ثروتمند هستم، صله رحم فقط این نیست که بگویم سلام. حال شما چطور است؟

گاهی شخصی ثروتمند است و می بیند برادرش، عمویش، بستگانش و خویشاوندانش دختر دم بخت دارند. با چند میلیون جهیزیه می تواند یک دختر را سر و سامان بدهد تا ازدواج کند. این که بگوییم حال و احوال آنها را می پرسیم، خبر از آنها می گیریم، یک جعبه شیرینی برایشان می بریم؛ اینها کافی نیست. همیشه صله رحم به سلام و علیک نیست. به تلفن نیست. به دید و بازدید نیست.

همان گونه که مرحوم آیت الله گلپایگانی فرمودند، این یک موضوع عرفي است.

أَلَا أخبرکم بِشْرٍ رجالکم ؛(1) به شما خبر بدهم بدترین مردهای شما چه کسانی هستند؟ گفتند: بله، یا رسول الله! فرمودند:

انَّ مِنْ شَرِّ رجالکم . . . الملجى عِيَالَهُ إِلَى غیره »بدون شک بدترین مردان شما مردی است که کاری می کند که همسر و فرزندانش، دست نیازشان پیش دیگران دراز باشد.

اگر چه ممکن است پدر این خانم به او کمک کند. اما برای او نقص است. در صله ارحام حساب فرزندان و پدر و مادر جداست. آنها واجب النّفقه هستند. یعنی فرزندان و پدر و مادر مرد در ردیف کسانی هستند که نفقه آنها بر ما واجب است. مسأله فقط یک موضوع اخلاقی نیست. اگر من توانایی مالی دارم، اما پدر و مادر با فرزند من نیازمند است، واجب است نیازش را برطرف کنم.

متأسّفانه خیلی ها توجه ندارند. پدرانی هستند که زندگی خیلی خوبی دارند. می گوید: دختر من از خانه من رفته است. از دواج کرد و تمام شد. پسرم ازدواج کرده است، به من چه ربطی دارد؟

اولاد واجب النّفقه هستند. پدر و مادر واجب النفقه هستند، همسر واجب النّفقه است. رسیدگی نکردن به ارحام و خویشاوندان هم اگر مصداق قطع رحم شد، گناه کبیره است. اگر انسان بتواند از آنها دستگیری کند و این کار را انجام ندهد، قطع رحم است

ص: 260

إرحم تُرْحَمْ؛(1)رحم کن تا بر تو رحم شود.

اگر رحم شما شامل حال دیگران شد. لطف خدا هم شامل حال شما می شود. امام صادق علیه السلام فرمودند:

يُسْتَحَبُّ لِلْمَرِيضِ أَنْ يُعْطَى السَّائِلَ بِيَدِهِ وَ يَأْمُرَ السَّائِلَ أَنْ يَدْعُوَ لَهُ؛(2) برای شخص بیمار مستحب است که با دست خود به سائل صدقه بدهد و از او بخواهد که برایش دعا کند.

در روایت آمده است که دعای او در حق شما مستجاب است. در حق خودش مستجاب نیست. در بخش پیشین گفتيم فقير تا آنجا که ممکن است نباید در خواست کند. دعای فقیر در حق خودش مستجاب نیست، ولی فرمودند: به فقير بگویید در حق شما دعا کند.

کسی خدمت امام رضا علیه السلام آمد و گفت: من دو فرزند خردسال داشتم که از دنیا رفته اند. یک فرزند دیگر برای من مانده است. دعا کنید. همیشه نگران هستم که نکند حادثه ای پیش بیاید. حضرت فرمود: «فَلْيَتَصَدَّقْ بِيَدِهِ »؛(3) با دست این فرزندی که باقی مانده، در راه خدا صدقه بدهد.

دست دهنده

خدا نیکی را دوست دارد. صدقه را دوست دارد. اطعام را دوست دارد محبت به دیگران را دوست دارد. خوبی را دوست دارد. یعنی ما هر چه بیشتر دست دهنده داشته باشیم، خداوند بیشتر به ما می دهد و فقر را از بین می برد.

ص: 262

در روایتی آمده است که امیر المؤمنین علیه السلام فرمودند:

جُودُ الرَّجُلِ يُحِبُّهُ إِلَى أَضْدَادِهِ وَ بُخْلُهُ یبغضه إِلَى أؤلاده؛(1)جود و بخشش انسان موجب می شود که دشمنانش با او دوست گردند. و بخل او موجب می شود که فرزندانش با او دشمن گردند.

کسی که دست دهنده دارد، جواد و اهل بخشش است، دشمنانش با او دوست می شوند. نقطه مقابل آن اگر بخیل شد، حتی اولادش هم با او دشمن می شوند.

باید باور کنیم که خدا دست دهنده را دوست دارد و به خاطر آن گره ها را باز می کند. روایات فراوانی داریم که حتی فقیر در اوج فقرش، بخشی از مالش را صدقه بدهد. هرچند کم باشد.

مَنْ مَنَعَ مَالَهُ مِنْ الأخیار اختیارا صَرَفَ اللَّهُ مَالَهُ إِلَى الْأَشْرَارِ اضْطِرَارٍ؛(1) کسی که مالش را از روی اختیار به خوبان نداد، خدا از روی اضطرار مال او را طرف بدها و اشرار می گرداند.

یعنی اگر آنجایی که باید هزینه شود نشد، می رود آنجا که نباید هزینه شود.

سه گرفتاری در آخرت. گرفتاری های دنیای اش این است که عمر او كوتاه می شود، آبروی او می رود و موجب فقر او می شود.(1)

باز این ها هم تحلیل های طبیعی دارد. خیلی چیز پیچیده ای نیست. معلوم است کسی که فساد اخلاقی داشته باشد، نه موقعیتی در جامعه دارد و نه آبرویی، عمر او هم کوتاه می شود و این کار موجب فقر او می شود.

خدا صلی الله علیه وآله وسلم فرمودند:

الْحَجُّ وَ الْعُمْرَةُ يَنْفِيَانِ الْفَقْرَ؛(1) حج و عمره فقر را برطرف می کند. می دانید قرض کردن کار خوبی نیست، ولی همه فقها نوشته اند برای حج مستحب است انسان قرض کند.

او فرمودند: «مَا کنت تَصْنَعُ بِسَعَةِ هَذِهِ الدَّارِ فِي الدُّنْيَا وَ أَنْتَ اليها فِي الآخرۃ أَحْوَجَ ؛ با این خانه بزرگ در دنیا چه می کنی، در حالی که در آخرت به آن نیاز مند تری؟!»بعد فرمودند:

إِنَّ شیت بَلَغْتَ بِهَا الْآخِرَةَ تَقْرِى فِيهَا الضَّيْفَ وَ تَصِلُ فِيهَا الرَّحِمَ وَ تُطْلِعُ مِنْهَا الْحُقُوقَ مَطَالِعَهَا فاذا أَنْتَ قَدْ بَلَغْتَ بِهَا الآخره ؛ اگر بخواهی با فراخی این خانه به آخرت دست یابی، در آن پذیرایی کن، با خویشاوندان خود پیوسته باش و حقوق شرعی خود را از آن آشکار کن که در این صورت به واسطه فراخی این خانه فراخی خانه آخرت را دریافته ای.

اگر به خویشاوندانت برسی. مهمانی کنی، حقوق الهی آن را بپردازی این خانه دنیا نیست. خانه آخرت است. یعنی اگر کسی تمکن مالی دارد و از خانه وسیع خوب استفاده کرد، همین خانه وسیع برای او خانه آخرت است.

علاء ابن زیاد به حضرت گفت: اگر من این خانه بزرگ را دارم، اما برادرم عاصم بن زیاد ترک دنیا کرده است. حضرت فرمودند: بگویید بیاید. وقتی آمد، حضرت با او تندی کردند و فرمودند:

أَ تَرَى اللَّهَ أَحَلَّ لَكَ الطَّيِّبَاتِ وَ هُوَ يَكْرَهُ أَنْ تَأْخُذَهَا ؛آیا باورت این است که خداوند برای تو پاکیزه ها را حلال کرده و دوست ندارد تو از آنها بهره مند گردی؟

ای دشمن خود، شیطان پلید ناپاک خواسته است تو را سرگردان کند. آیا به زن و فرزندانت رحم نکردی؟

طیبات بر تو حلال است. چه کسی گفته از نعمت دنیا استفاده نکنی؟!

ص: 267

این چه زندگی است که تو داری؟ چرا به زن و فرزندت رحم نکردی؟

عاصم بن زیاد گفت: يا أمير المؤمنین، شما امام من هستید. من به زندگی شما نگاه کردم. این لباس پشمینه شما چیست؟ این لباس ساده شما چیست؟ زندگی ساده شما چیست؟ حضرت فرمود:

وَ یحک انی لَسْتُ كَانَتْ إِنَّ اللَّهَ فَرَضَ عَلَى أیمة الْعَدْلِ أَنْ يُقَدِّرُوا بَضْعَةُ النَّاسِ کیلا يَتَبَيَّغَ بِالْفَقِيرِ فَقْرُهُ ؛(1) وای بر تو! من مثل تو نیستم. خدای تعالی بر پیشوایان عادل واجب کرده است که زندگی حاکمان باید مثل ضعیف ترین مردم باشد تا فقر فقیر برای او سخت نشود. حکومت علوی این است. اگر امروز حکومت ما به اینجا رسیده، الحمدلله! اما اگر نرسیده است. هر چقدر فاصله داشته باشیم، در حقیقت با حکومت علوی فاصله داریم. حکومت علوی حکومتی است که اگر مردم گرفتاری دارند. اگر مردم مشکلات اقتصادی دارند. اگر کمبود دارند، حاکمان باید مثل ضعیف ترین مردم باشند.

یعنی نمایندگان ما، قوه قضاییه ما، دولت ما. وزرای ما استانداران ما هر کسی مقامی دارد. باید مثل فقرا زندگی کند تا تنگدستی و پر شانی بر فقرا فشار نیاورد و آنان را نگران نسازد.

می افتند تا وارد بهشت شوند. مأمورین بهشت می گویند: کجا؟ «بل الحساب»؛ هنوز حسابرسی نشده! می گویند: چیزی به ما داده اید که از ما حسابی بخواهید؟ خطاب می شود. این ها راست می گویند، بگذارید بروند. بعد خداوند می فرماید:

مَا أَفْقَرْتُكُمْ هَوَاناً بکم وَ لَكِنْ ادَّخَرْتُ لهذاالیوم لِهَذَا الْيَوْمَ ثُمَّ يَقُولُ لَهُمْ انْظُرُوا وَ تَصَفَّحُوا وُجُوهَ النَّاسِ فَمَنْ آتِي إِلَيْكُمْ مَعْرُوفاً فَخُذْ وَا بیده وَ أَدْخِلُوهُ الْجَنَّةَ؛(1)من شما را برای این فقیر ننمودم که خوارتان سازم، بلکه بدین جهت بود که فقر را برای این روزتان ذخیره سازم. آن گاه به آنان می فرماید: در میان مردم بگردید و هر کس را که به شما خوبی کرده، دستش را بگیرید و به بهشت ببرید.

امام صادق علیه السلام فرمودند:

وَ لِلَّهِ ما اعتدر اللَّهُ إِلَى ملک مُقَرَّبُ وَ لَا نَبِيُّ مُرْسَلُ إِلَّا إِلَى فُقَرَاءِ شیعتنا؛(2) به خدا سوگند فردای قیامت خدا از هیچ ملک مقرب و پیامبری عذرخواهی نمی کند، مگر از فقرای شیعیان ما.

یعنی فقیر، هم زودتر از همه به بهشت می رود و هم حق شفاعت دارد:

شفاعتی که برای انبیا، اولیا و شهاده است.

ص: 269

ص: 271

ص: 272

صبرکنندگان و برترین قیام کنندگان هستم.

یعنی آن روزی که باید صبر می کرد صبر کرد، و آن روزی که باید قیام می کرد، قیام کرد.

مرتبه شکر و رضا در زندگی امیرالمؤمنين علیه السلام

هرچند بناست در این مجال به نمونه های صبر اشاره کنیم، ولی امیر مؤمنان علیه السلام بالاتر از مرحله صبر، به مرحله شكر و رضا رسیده بودند. در نهج البلاغه، می خوانیم: مدتی از جنگ احد گذشت. امیر مؤمنان به رسول خدا صلی الله علیه وآله وسلم عرضه داشت:

أولیس قدقلت لِي يَوْمَ أُحُدٍ حَيْثُ اسْتُشْهِدَ مَنِ اسْتُشْهِدَ مِنَ المسلمین وَ حیت عَنِّى الشَّهَادَةُ فَشَقَّ ذَلِكَ عَلَىَّ فَقُلْتَ لی آبشر فَانِ الشَّهَادَةَ مِنْ ورایک فَقَالَ لِي إِنَّ لکذلک فَكَيْفَ صبرک إِذْنِ فَقُلْتُ یا رَسُولَ اللَّهِ لَيْسَ هَذَا مِنْ مَوَاطِنِ الصبرو لکن مِنْ مَوَاطِنِ الْبُشْرَى وَ الشُّكْرِ؛(1) آیا این گونه نبود که در روز جنگ احد که گروهی از مسلمانان به درجه شهادت رسیدند، و شهادت از من باز داشته شد، و این بر من دشوار گردید، به من فرمودی: مژده باد تو را که بعد از این شهید خواهی شد؟ پس به من فرمود: آنچه بیان کردی درست است. هنگام دریافت شهادت صبر و شکیبایی تو چگونه خواهد بود؟ و من گفتم: ای رسول خدا، اینجا از موارد صبر و شکیبایی نیست، بلکه جای مژده و سپاسگزاری است.

امیر المؤمنین به پیامبر خدا صلی الله علیه وآله وسلم عرضه می دارد: آیا در احد به من وعده

ص: 274

شهادت ندادی؟ به من وعده دادی که تو هم به شهادت خواهی رسید. رسول خدا صلی الله علیه وآله وسلم امیر مؤمنان علیه السلام می فرمود: صبر تو در برابر شهادت چگونه است؟ خیلی زیباست! حضرت می فرماید: وقتی در آستانه شهادت قرار بگیرم، جای صبر نیست، جای بشارت و سپاس است.

ما باید به آن درجه برسیم، ولی اگر به آن درجه نمی رسیم، حداقل صبر امیر مؤمنان علیه السلام را در زندگی خودمان داشته باشیم.

چنان که دوست دارد، او را می ستاییم.

حمد خدا اوّلین کلام امام است. حضرت به مقام شکر رسیدند؛ چون اصلاً شکایت و شکوه ای از مصیبت هایی که در زندگی پیش آمده بود نداشتند. تا می رسد به اینجا که نصیحت می کنند و می فرمایند:

أَنَا بِالْأَمْسِ صاحبکم وَ أَنَا الْيَوْمَ عَبَرَهُ لَكُمْ وغدأ مُفَارِقُكُمْ ؛من دیروز همدم و همراه شما بودم و امروز برای شما درس و پند و عبرتم و فردا از شما جدا می شوم.

فرمودند: به علی نگاه کنید، تا دیروز همراه شما بودم، امروز در بستر بیماری و شهادت مایه عبرت شما هستم تا بدانید این بستر مرگ برای همه شما گسترده است. و فردا از شما جدا می شوم. همان امیر مؤمنانی که فاتح همه میادین نبرد بود، الآن در بستر شهادت است.

اما گاهی یادمان می رود، گاهی غفلت می کنیم، گاهی فکر می کنیم این سلامت و حیات همیشگی است. فکر می کنیم به ما سند جاودانگی عمر داده اند. غافل می شویم.

مقام گذشت امیرالمؤمنین علیه السلام در ادامه فرمودند:

إِنْ أَبْقَ فانا ولی دمی وَ انَّ أَفْنَ فَالْفَنَاءُ میعادی وَ انَّ أَعْفِ فالعفولى قُرْبٍ وَ لَكُمْ حُسْنِهِ فاعفؤا ؛(1) اگر زنده ماندم، خودم صاحب اختیار خون و جانم هستم. و اگر مردم، مردن وعده گاه من است. اگر گذشت کنم، برای من موجب قربت و برای شما حسنه و ثواب است، پس گذشت کنید.

ص: 277

می فرماید: اگر از این ضربت جان سالم به در بردم که من ولی دم خود هستم، می دانم چه کنم. اما اگر به شهادت رسیدم، اگر عفو کنم، برای من موجب نزدیک شدن به خداست.

از این جمله استفاده می شود که امیر مؤمنان علیه السلام اگر زنده می ماندند قطعاً ضارب خود را می بخشیدند.

این ها پیام دارد. گاهی سالها كينه از برادر مان به دل می گیریم که چرا مثلاً در آن جلسه یک تندی کرده است.

ابن ملجم همان کسی است که در جنگ خوارج حضور داشته و جزء ده نفری بود که از آن جنگ فرار کرد. و اینجا با یک ضربت در محراب عبادت، امیر مؤمنان ما را در بستر شهادت انداخت. این صريح کلام حضرت است که فرمود: «العفولي قُرْبَةُ :اگر من ببخشم مایه تقرّب من به سوی خداست.»

بعد این آیه را خواندند :

أَلَا تُحِبُّونَ أَنْ يَغْفِرَ اللَّهُ لَكُمْ ؛(1)آيا نمی خواهید خدا شما را بیامرزد؟

آمادگی برای شهادت در ادامه فرمودند

وَ اللَّهِ مَا فجانی مِنَ الْمَوْتِ وَارِدُ كَرِهْتُهُ ؛(2)به خدا سوگند، همراه و مرگ چیزی به من روی نیاورده که از آن خشنود نباشم.

من برای شهادت آماده بودم. شهادت برای من یک چیز غیر منتظرهای نبود که از آن ناراضی باشم.

ص: 278

شیخ صدوق رحمه لله در «امالی» از یکی از اصحاب امير مؤمنان علیه السلام به نام حبیب نقل می کند که من قبل از شهادت امیر مؤمنان نه به عیادت آن حضرت رفتم. «فحل عن جراحه». یعنی پارچه ای که روی زخم بسته بودند را کنار زدند و فرق شکافته خود را به من نشان دادند.

ادب اقتضا می کند. بیماری را که در این شرایط است اگر چه يقين دارد به شهادت می رسد. دلداری بدهند. فکر می کرد امیر مؤمنان هم نیاز به روحيه دادن دارد.

می گوید: به حضرت عرض کردم: یا امیر المؤمنین، «ماجرحک هَذَا بشی وَ وَ مَا بک مِنْ بَأْسَ ؛ آقا این زخم شما چیزی نیست، خوب می شود.»

حضرت فرمودند: «أَنَا وَ اللَّهِ مُفَارِقُكُمْ السَّاعَةَ ؛به خدا قسم همین ساعت از شما جدا می شوم.» یعنی من کسی نیستم که به من دلداری بدهید. من آماده این روز بودم.

کسی که به پیامبر می گوید: اگر من به شهادت برسم، جای بشارت و شکر است، نیازی به دلداری ندارد. ولی این صحابی فکر می کرد که باید به امیر مؤمنان علیه السلام دلداری بدهد. حضرت فرمودند: به خدا قسم این ساعت، ساعت آخر من است.

است، چرا گریه نکنم؟ حضرت فرمود:

يا بنيه لا تبكين فو الله لو ترین ما یری أبوک ما بكيت؛ دخترم گریه مکن. به خدا سوگند، اگر آنچه را که پدرت می بیند توهم می دیدی نمی گریستی.

حبیب می گوید: پرسیدم: يا أمير المؤمنين چه می بینی؟ فرمود:

أُرِيَ مَلَائِكَةُ السَّمَاءِ وَ النبيین وفوفا إِلَى أَنْ تتلقوني وَ هَذَا أَخِي مُحَمَّدٍ رَسُولِ اللَّهِ صلی اللَّهِ علیه وَ آلِهِ وَ سَلَّمَ : جَالِسُ عندی وَ اقْدَمْ فَانٍ أَمَامَكَ خَيْرُ لَكَ مِمَّا أَنْتَ فِيهِ ؛ (1)می بینم که فرشتگان آسمان و پیامبران الهی را دسته دسته می آیند تا از من استقبال کنند. می بینم که برادرم رسول الله کنار من نشسته و به من می فرماید: علی بیا که آنچه در پیش داری، بهتر از شرایطی است که در آن هستی.

این آیه برای شخص خاصی نیست. این آیه برای همه است. هر کسی می تواند به این درجه و مقام برسد که فرشتگان برای او بشارت بیاورند. یعنی مؤمن باید به این مقام برسد.

آرزوهای جوانی، بهترین دوران جوانی اش را در رکاب پیامبر گذرانده است. نزدیک به هشتاد نبرد را بر رسول خدا تحمیل کردند. و پیامبر در همه این نبردها امير مؤمنان را در کنار خود داشته است.

«جاهدت کبیرا»شیخ مفید در «اختصاص»می نویسد: شبی که حضرت به شهادت رسیدند، زخم هایی که بر بدن امیر مؤمنان علیه السلام بود شماره کردند.

«فَكانَتْ أَلْفَ جِرَاحَةٍ مِنْ قَرْنِهِ إِلَى قَدَمِهِ ؛(1) هزار اثر جراحت در بدن امیر مؤمنان علیه السلامباقی مانده بود.»

آیا می توان گفت: پیرو امیر مؤمنان هستیم، ولی حاضر نباشیم هیچ سختی برای دینداریمان تحمل کنیم.

الآن بحث جنگ و جراحت نیست، ولی دینداری مشکلات دیگری دارد.

پاکدامنی، حفظ حجاب و عفاف مشکلاتی دارد. یک جوان اگر بخواهد دین خود را حفظ کند، در برابر انواع و اقسام مشکلات قرار می گیرد.

بودند و سی سال بعد از پیامبر. و همه زندگی همراه با مشکلات، امّا بگوید: «فَلَمْ أَرَ بِحَمْدِ اللَّهِ إِلَّا خَيْراً ».

در مسجد حاج سید عزیزالله تهران، مرجع بزرگی اقامه جماعت می کرد. کسی که به حق درباره او گفته می شود تالی تلو معصوم بود. مرحوم آیت الله سید احمد خوانساری . رضوان خدا به روان او باد.

عزیزی می گفت: من یکی دو روز به فوت ایشان به دیدن ایشان رفته بودم. از آقازاده ایشان سؤال کردم آقا دیشب حالشان چطور بود؟ گفتند: دیشب تا صبح نخوابیدند. این دوست ما می فرمود: وقتی من به خدمت ایشان رسیدم و گفتم: آقا حالتان چطور است؟ فرمودند: دیشب تا صبح، آمدند بگویند نخوابیدم، جمله را عوض کردند و فرمودند: دیشب تا صبح الحمدلله.

برای همه ما مصیبت پیش می آید. زندگی با انواع و اقسام مشکلات همراه است و هیچ کسی نمی تواند بگوید من به اندازه امیر مؤمنان علیه السلام در زندگی سختی داشتم. ولی امیر مؤمنان فرمود: «فَلَمْ أَرَ بِحَمْدِ اللَّهِ إِلَّا خَيْراً »؛

من همه چیز را خوب می دیدم اصلاً چیز بدی نمی دیدم.

امیرالمؤمنین علیه السلام پس از ارتحال پیامبرصلی الله علیه وآله وسلم امیر مؤمنان علیه السلام در خطبه بیست و ششم «نهج البلاغه، لحظاتی را که بعد از وفات پیامبر برای آن حضرت پیش آمد ترسیم می کنند.

فَنَظَرْتُ فَإِذَا لَيْسَ لِى مُعِينُ إِلَّا أَهْلُ بَيْتِي فَضَنِنْتُ بِهِمْ عَنِ الْمَوْتِ فاغضيت عَلَى الْقَذَى وَ شَرِبْتُ عَلَى الشَّجَا وَ صَبَرْتُ عَلَى أَخْذِ الْكَظَمِ وَ عَلَى أَمَرَّ مِنْ طَعْمِ الْعَلْقَمِ ؛(1) من در کار خویش اندیشه

ص: 283

کردم. دیدم در آن هنگام به غیر از اهل بیت خود یاوری ندارم. راضی نشدم که آنها کشته شوند. پس چشمی که خاشاک در آن رفته بود، بر هم نهادم و با این که استخوان گلویم را گرفته بود، آشامیدم و بر گرفتگی راه نفس به خاطر فراوانی غم و اندوه و بر چیزهای تلخ تر از طعام علقم (که گیاهی است بسیار تلخ صبر و شکیبایی نمودم.

امیر المؤمنین علیه السلام می فرمایند: بعد از پیامبرصلی الله علیه وآله وسلم تنهای تنها شدم. جز اهل بینم هیچ یار و یاوری نداشتم. چه کردم؟ چشم پر از خار و خاشاک را به ناچار فرو بستم، و با گلویی که استخوان شکسته در آن گیر کرده بود جام تلخ حوادث را نوشیدم و خشم خویش فرو خوردم و بر نوشیدن جام تلخ تر از گیاه حنظل صبر نمودم.

در خطبه 217 آمده است: «وَ الم لِلْقَلْبِ مَنْ وَ خَزٍّ الشقار»؛ یعنی من صبر کردم مثل کسی که نیزه به بدن او فرو می کنند. شبیه این تعبیر در کلمات صدیقه طاهره علیهم السلام هم هست.

می گویند: یک یهودی وقتی دید امیر مؤمنان علیه السلام در آن مرحله صبر کرده اسلام آورد. گفت: معلوم می شود یک واقعیتی در کار این آقاست. گفت: من دیدم این آقا فاتح خیبر بود. ولی امروز صبر می کند.

باقر علیه السلام اول توصیفی که بیان کردند این بود:

وَ اللَّهِ مَا أَكَلَ عَلِيُّ بْنُ أَبِي طَالِبٍ علیه السَّلَامُ الدُّنْيَا حَرَاماً قظ حَتَّى مَضَى سَبِيلَهُ ؛(1) به خدا قسم، امیر مؤمنان هرگز در دنیا از حرام استفاده نکردند، تا این که از دنیا رفت.

امیر مؤمنان کسی بود که از حلال هم استفاده نمی کرد، تا چه رسد به حرام. ولی این خیلی پیام دارد که وقتی امام باقر می خواهد امیر مؤمنان را توصیف کند، می فرماید: وصف او این است که در مقابل حرام مقاومت می کرد. به طرف حرام نمی رفت.

روزی امیر المؤمنين علیه السلام روزه دار بودند. افطاری آن حضرت را در یک کیسه مهر و موم شده آوردند. کسی گفت: آقا برای چه مهر و موم می کنید؟ مگر شما بخیل هستید؟ حضرت خندیدند و فرمودند:

لَا أُحِبُّ أَنْ یدخل بطنی شئ لَا أَعْرِفُ سَبِيلَهُ ؛(2) دوست ندارم چیزی وارد شكم من شود که نمی دانم از چه مسیری تهیه شده است.

این غذایی که در این کیسه مهر و موم کردم. مسیر تهیه آن را میدانم. لقمه پاک و پاکیزه و حلال است. نمی خواهم غذایی که مسیر تهیه آن را نمی دانم وارد شكم من بشود. این قدر مقیّد بودند.

أَكْلُ عَلَى علیه السَّلَامُ مِنْ تَمْرٍ دَقَلٍ ثُمَّ شَرِبَ عَلَيْهِ مَاءً وَ أَمَرَّ يَدَهُ عَلَى بَطْنِهِ وَ قَالَ مَنْ أَدْخَلَهُ بَطْنُهُ النَّارَ فَأَبْعَدَهُ اللَّهُ ؛(1)على علیه السلام خرمای سفتی خورد و آبی بر آن نوشید و دست بر شکم کشید و فرمود: هر کس شکمش او را به دوزخ کشد، خدایش او را به دور دارد.

«دقل»پایین ترین درجه خرماست. بعد هم روی آن آب نوشیدند، بعد فرمودند: دور باد از رحمت خدا کسی که به خاطر این شکم که با چند خرما سیر می شود، خودش را اهل آتش کند. واقعا صبر در برابر گناه و صبر در برابر حرام، بسیار مهم است.

لَولَا أَنَّكَ أَمَرْتَ بِالصَّبْرِ وَ نَهَيْتَ عَنِ الْجَزَعِ لَأَنْفَذْنَا علیک مَاءَ الشُّئُونِ؛(1) اگر امر به شکیبایی و نهی از ناله و فریاد و فغان نفرموده بودی، البته در فراق تو سر چشمه های اشک چشم را با گریه بسیار) خشک می کردیم.

اگر فرمان صبر تو نبود، آن قدر گریه می کردم که اشک چشمم تمام شود، ولی صبر می کنم.

این گفتیم، گریه با صبر منافاتی ندارد.

شاعر زبان حال آن حضرت در شهادت صدیقه طاهره نخ را چنین می گوید:

من آن روزی دل از جان کنده بودم ***که بعد از مرگ زهرا زنده بودم

خودم کندم چو آن شب قبر او را ***تو گویی قبر خود را کنده بودم

و سحرگاه نوزدهم ماه مبارک رمضان، مناجات أو این چنین بود

الهی گر سحر گردد مرا این شام تار امشب ***نمایم جان شیرین در رهت جانا نثار امشب

الهی مردم از من سیر و من هم سیرم از مردم ***نما راحت مرا ای خالق لیل و نهار امشب

سپارم با تو یارب نوگلان باغ زهرا را ***که باشد در جنان از بهرشان در اضطراب امشب

شخصیتی در محراب عبادت ضربت می خورد که آسمانیان ندا دادند:

وَ اللَّهُ تَهَدَّمَتِ أَرْكَانِ الْهُدَى قَتَلَ عَلَى الْمُرْتَضَى؛(1) به خدا سوگند، اركان هدایت در هم شکسته شد و علی مرتضی به شهادت رسید.

ص: 290

محض این که وارد خانه می شدم

وَ لَقَدْ کنت أَنْظُرُ إِلَيْهَا فَتَنْكَشِفُ عَنَى الْهُمُومِ وَ الْأَحْزَانِ ؛(1) بایک نگاه به چهره فاطمه علیه السلام تمام غمهای عالم از من برطرف می شد.

چقدر زیبا است این خانه! یعنی امیر مؤمنان علیه السلام درگیر گرفتاری ها و مشکلات، ولی به محض این که وارد خانه می شود، با یک نگاه به چهره نورانی فاطمه علیها السلام، همه غم و اندوه حضرت برطرف می شد. یعنی محیط

خانه باید این چنین باشد.

می رسد. همه این ها را یکجا فراموش می کنیم.

صَبَرْتَ وَ فِي الْعَيْنِ قَذًى وَ فِي الْحَلْقِ شجئ ؛(1) صبر کردم در حالتی که چشمانم را خاشاک و غبار و گلویم را استخوان گرفته بود.

یعنی مثل کسی که خار در چشم و استخوان در گلو دارد صبر می کنم ولی صدیقه طاهره علیها السلام جمله ای دارد که خیلی عجیب تر از این جمله است. می فرماید :

ونصبرمنکم عَلَى مِثْلِ حزالمدى ووخز السِّنَانِ فِي الحشا؛(2) صبر می کنیم، مثل کسی که خنجر بر گلوی او و نوک نیزه بر دل او نشسته باشد؟

این است مصیبت! می گوید: در برابر چنین مصیبتی صبر می کنم. کسی که نیزه در بدنش فرو کنند چه حالتی دارد؟ من این گونه صبر می کنم. و جالب است آنچه انجام می دهد و وظیفه ای را که دارد بزرگ نمی بیند. ما گاهی یک کاری که انجام می دهیم، یک عبادتی که انجام می دهیم. فکر می کنیم خیلی کار مهمی است.

لَا تَبْكِي فَوَ اللَّهِ إِنَّ ذَلِكَ لَصَغِيرُ عنډی؛(1) گریه نکن، به خدا سوگند همه این مصیبتها نزد من کوچک است.

چرا؟ مگر می شود این همه مصیبت کوچک باشد؟ امام قسم میخورد که همه این مصیبتها کوچک است. دلیل آن را در همین جمله می فرماید:

فَوَ اللَّهِ إِنَّ ذلک لَصَغِيرُ عِنْدِي فِي ذَاتِ اللَّهِ»؛ چون در راه خداست، در نزد من کوچک است. اگر انسان باور کند در راه خداست، باور کند در برابر نگاه خداست، همه مصائب برای او کوچک و آسان می شود.

این جمله معروف را فراوان شنیده اید: بی بی زینب علیهاالسلام وقتی آمدند کنار

بدن قطعه قطعه سيد الشهدای عرضه داشتند

إِلَى تَقَبَّلْ مِنَّا هَذَا الْقُرْبَانِ ؛(2)خداوندا، این قربانی را از ما بپذير!

این چیزی نیست، اندک است. یعنی در اوج سختی ها صبر می کند و صبر خودش را خیلی کوچک می شمارد.

ص: 298

إِنَّ اللَّهَ وَاسِعُ کریم . . . 237

إِنَّ اللَّهَ يُحِبُّ التَّوَّابِينَ وَ يُحِبُّ الْمُتَطَهِّرِينَ . . . 113 ، 140 ، 149 ، 204

إِنَّ النَّفْسَ لَأَمَّارَةُ بِالسُّوءِ . . . 71 ، 65

إن ترک خَيْراً . . . 212

إِنْ عبادی لیس لک عَلَيْهِمْ سُلْطَانٍ . . . 63

أَنَا الْغَفُورُ الرَّحِيمُ ...121

إنماتنذر مَنِ اتَّبَعَ الذِّكْرَ وَ خشى الرَّحْمنَ بِالْغَيْبِ فَبَشِّرْهُ بِمَغْفِرَةٍ وَ أَخَّرَ کریم 91

بَلْ تُؤْثِرُونَ الْحَياةَ الدُّنْيا وَ الْآخِرَةُ خَيْرُ وَ أَبْقى . . . 230

ثم كانَ عاقِبَةَ الَّذِينَ أَساؤُا السواي أَنْ كَذَّبُوا بِآياتِ اللَّهِ وَ کانوابها يستهزون . . . 184 ، 129

ثم لَآتِيَنَّهُمْ مِنْ بَيْنِ أَيْدِيهِمْ وَ مِنْ خَلْفِهِمْ وَ عَنْ أَيْمانِهِمْ وَ عَنْ شَمَائِلِهِمْ . . . 62

خُذْ مِنْ أَمْوالِهِمْ صَدَّقَهُ تُطَهِّرُهُمْ وَ تزکيهم ...240

الَّذِينَ يَحْمِلُونَ الْعَرْشَ وَ مَنْ حَوْلَهُ يُسَبِّحُونَ بحمدهم رَبِّهِمْ وَ يومنون بِهِ وَ يَسْتَغْفِرُونَ لِلَّذِينَ آمَنُوا رَبَّنا وَسِعْتَ کل شي ؛ رَحْمَةً وَ عِلْماً فَاغْفِرْ لِلَّذِينَ تابُوا وَ اتَّبَعُوا سبیلک وَ قِهِمْ عَذَابَ الْجَحِيمِ . . . 114

رِجالُ لا تُلْهِيهِمْ تجاره وَ لا بَيْعُ عَنْ ذِكْرِ اللَّهِ . . . 230

زین لِلنَّاسِ حُبُّ الشَّهَواتِ مِنَ النِّساءِ وَ البنیین وَ الْقَناطِيرِ الْمُقَنْطَرَةِ مِنَ الذَّهَبِ وَ الْفِضَّةِ وَ الْخَيْلِ المسؤمة وَ الْأَنْعامِ وَ الْحَرْثِ ذلِكَ مَتاعُ الْحَياةِ الدُّنْيا وَ اللَّهُ عِنْدَهُ حُسْنُ الماب . . . 228

عدو مُبِينُ . . . 60

عَدُوُّ مُضِلُّ مبین ...60

ص: 300

فَسَقَطَتْ فَاطِمَةُ عَلَى وَجْهِهَا . . . 119

فَكَيْفَ إِذا جِئْنا مِنْ كُلِّ أُمَّةٍ بِشَهِيدٍ وَ جینا بِكَ عَلى هؤُلاءِ شَهِيدُ . . . 92

قُطِّعَتْ لَهُمْ ثِيابُ يُصَبُّ مِنْ فَوْقِ رُؤُسِهِمُ الْحَمِيمُ . . . 180

کتب عليکم إِذَا حَضَرَ أحدکم الْمَوْتُ إِنْ ترک خَيْراً الْوَصِيَّةِ . . . 212

لَيِّنُ شَكَرْتُمْ لَأَزِيدَنَّكُمْ ...167

لا إِلَهَ إِلَّا أَنْتَ سبحانک انی کنت مِنَ الظَّالِمِينَ . . . 147

لا تَتَّبِعُوا خُطُواتِ الشَّيْطَانِ . . . 68

لَا يسیلون النَّاسَ إِلْحافاً . . . 254 ، 246

لَحَلِيمُ أَوَّاهُ مُنِيبُ . . . 93

لِلْفُقَراءِ الَّذِينَ أُحْصِرُوا فِي سَبِيلِ اللَّهِ ...243

لَها سَبْعَةُ أَبْوابٍ لِكُلِّ بابٍ مِنْهُمْ جَزِّ مَقْسُومُ . . . 118

لَهُمْ ما يَشاؤُنَ فِيها . . . 90

مِنْ خشى الرَّحْمنَ بِالْغَيْبِ . . . 89

وَ أَتَاكُمْ مِنْ كُلِّ ما سَأَلْتُمُوهُ وَ إِنْ تَعُدُّوا نِعْمَتَ اللَّهِ لا تُحْصُوها . . . 167

وَ أَجْلِبْ عَلَيْهِمْ بخيلک وَ رِجْلِكَ ...61

وَ أُزْلِفَتِ الجنه لِلْمُتَّقِينَ غَيْرَ بَعِيدٍ هذا ما تُوعَدُونَ لکل أَوَّابُ حفیظ مِنْ خشى الرَّحْمنَ بِالْغَيْبِ وَ جاءَ بِقَلْبٍ منیب . . . 88

وَ اصْبِرْ لِحُكْمِ ربک فَإِنَّكَ بِأَعْيُنِنا . . . 294

و الْعَصْرَ . . . 160

وَ اللَّهُ شَهِيدُ عَلى ما تَعْمَلُونَ . . . 92

وَ إِنَّ جَهَنَّمَ وَ لَمَوْعِدُهُمْ أَجْمَعِينَ لَها سَبْعَةُ أَبْوابٍ لِكُلِّ بابٍ مِنْهُمْ جُزْءُ مَقْسُومُ 119

ص: 301

وَ إِنَّ جَهَنَّمَ لمؤعدهم أَجْمَعِينَ . . . 118

وَ تُحِبُّونَ الْمالَ حُبًّا جَمًّا . . . 229

وَ قالُوا لِجُلُودِهِمْ لِمَ شَهِدْتُمْ عَلَيْنا . . . 92

وَ قُلِ اعْمَلُوا فَسَيَرَى اللَّهُ عَمَلَكُمْ وَ رَسُولُهُ وَ الْمُؤْمِنُونَ . . . 164

وَ لا تَقْتُلُوا أَوْلادَكُمْ خَشْيَةَ إِمْلاقٍ . . . 196

وَ لَدَيْنا مَزِيدُ ...90

وَ لَنَبْلُوَنَّكُمْ بِشَيْ ءٍ مِنَ الْخَوْفِ وَ الْجُوعِ وَ نَقْصٍ مِنَ الْأَمْوالِ وَ الْأَنْفُسِ وَ الثَّمَراتِ . . . 219

ولهم مَقامِعُ مِنْ حَدِيدٍ کلما أَرادُوا أَنْ يَخْرُجُوا مِنْها مِنْ غَمٍّ أُعِيدُوا فِيها 180

وَ ما أُبَرِّئُ نَفْسِى إِنَّ النَّفْسَ لَأَمَّارَةُ بِالسُّوءِ إِلَّا ما رَحِمَ ربی . . . 65

وَ ما أُبَرِّئُ نَفْسِى إِنَّ النَّفْسَ لَأَمَّارَةُ بِالسُّوءِ ... 25

وَ يُحِبُّ الْمُتَطَهِّرِينَ . . . 141

يا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا تُوبُوا إِلَى اللَّهِ توبه نَصُوحاً 141

يا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا لا تُلْهِكُمْ أَمْوالُكُمْ وَ لا أَوْلادُكُمْ عَنْ ذِكْرِ اللَّهِ . . . 229

يا أَيُّهَا الَّا أَنِ الْفُقَراءُ إِلَى اللَّهِ . . . 223

یا حسرتی علی مَا فَرَّطْتُ فِي جنب اللَّهُ . . . 152

يبدل اللَّهُ سَيِّئَاتِهِمْ حَسَنَاتٍ . . . 149 وَ 183

یحسبهم الْجاهِلُ أَغْنِياءَ مِنَ التَّعَفُّفِ . . . 243

یسیلونک ماذا يُنْفِقُونَ قُلْ ما أَنْفَقْتُمْ مِنْ خَيْرٍ ...212

ص: 302

فهرست روایات ودعاها

أَ تَرَى اللَّهَ أَحَلَّ لَكَ الطبيبات وَ هُوَ يَكْرَهُ أَنْ تَأْخُذَهَا . . . 267

أَلَا أُخْبِرُكُمْ بِشَرِّ رِجَالِكُمْ . . . 260

أَمَّا صَلَّيْتَ مَعَنَا الصَّلَاةِ ...178

أَوْ لَيْسَ قَدْ قُلْتَ لِي يَوْمَ أُحُدٍ حَيْثُ اسْتُشْهِدَ مَنِ اسْتُشْهِدَ مِنَ الْمُسْلِمِينَ وَ حِيزَتْ عَنِّى الشهاده فَشَقَّ ذَلِكَ عَلَىَّ فَقُلْتَ لِي أَبْشِرْ فَإِنَّ الشَّهَادَةَ مِنْ ورایک فَقَالَ لِي إِنَّ ذَلِكَ لکذلك فَكَيْفَ صَبْرُكَ إِذْنِ فَقُلْتُ یا رَسُولَ اللَّهِ لَيْسَ هَذَا مِنْ مَوَاطِنِ الصَّبْرِ وَ لَكِنْ مِنْ مَوَاطِنِ البشري وَ الشُّكْرُ . . . 274

أیبدأ نَفْسَهُ بِالْحَرَبِ لَا وَ لَكِنْ يَأْخُذُ وَ يُعْطِي عَلَى اللَّهِ جَلَّ اسْمُهُ ..... 211

ابتلينک بِنَارٍ نُمْرُودَ فَلَوْ ابتليتک بِالْفَقْرِ وَ رُفِعَتِ عنک الصَّبْرُ فَمَا تَصْنَعُ . . . 235

أَبْشِرْ بالجنه فَلَا خَوْفَ عَلَيْكَ بَعْدَ هَذِهِ السَّاعَةِ . . . 165

اتَّقِ اللَّهَ بَعْضَ التُّقَى وَ إِنْ قَلَّ وَ اجْعَلْ بَيْنَكَ وَ بَيْنَ اللَّهِ سترأ وَ إِنْ رَقَّ . 159

اجْتِنَابُ السَّيِّئَاتِ أَوْلَى مِنَ الکتساب الحسنا ت . . . 35

الأجر مَعَ الصَّدْمَةِ الْأُولَى . . . 295

أحيني مِسْكِيناً وَ أَمِتْنِي مِسْكِيناً . . . 234

أَخْبِرْنِي عَنْ أَفْضَلِ مَا عُبِدَ اللَّهُ بِهِ ... 35

ص: 303

أَخْلَصَ الْعَمَلَ فَإِنِ النَّاقِدِ بَصِيرُ . . . 181

أَدْنَى الْكُفْرِ أَنْ يَسْمَعَ الرَّجُلُ عَنْ أَخِيهِ الْكَلِمَةَ ليحفظها عَلَيْهِ يُرِيدُ أَنْ يَفْضَحَهُ بِهَا أولیک لَا خَلَاقَ لَهُمْ . . . 148

إذا أَرَادَ أَحَدُكُمْ أَنْ يُسْتَجَابَ لَهُ فَلْيُطَيِّبْ کسبه وَ يُخْرِجُ مِنْ مظام النَّاسِ . 104

إِذَا فَعَلَ ذلک خُلِعَ عَنْهُ الْإِيمَانُ كَخَلْعِ الْقَمِيصِ ...69

إِذَا كَانَ يَوْمُ الْقِيَامَةِ جَمَعَ اللَّهُ الْخَلَائِقُ فِي صَعِيدٍ وَاحِدٍ . . . 74

أَرَادَ بِهِ التَّوَاضُعِ وَ أَنْ لَا يَكُونَ مِنِ الْجَبَّارِينَ الْمُتَكَبِّرِينَ . . . 234

إرحم تُرْحَمْ . . . 262

أُرِيَ مَلَائِكَةُ السَّمَاءِ وَ النبين وُقُوفاً إِلَى أَنْ تتلقوني وَ هَذَا أَخِي مُحَمَّدٍ رَسُولِ اللَّهِ صلی اللَّهِ علیه وَ آلِهِ وَ سَلَّمَ جَالِسُ عِنْدِى يَقُولُ أَقْدِمْ فَانٍ أَمَامَكَ خَيْرُ لَكَ مَا أَنْتَ فِيهِ . . . 280

أَزْيَنُ لَهُ الدُّنْيَا ... 47

اسْتَعَاذَ بِاللَّهِ مِنْ أَنْ يُبْتَلَى بِذَلِكَ وَ لَمْ يَسْتَطِعْ أَنْ يزکى نَفْسِهِ . . . 66

أَسْتَغْفِرُ اللَّهَ رَبِّي أَتُوبُ إِلَيْهِ . . . 135

اسْتَغْفَرَ اللَّهَ وَ أَتُوبُ إِلَيْهِ . . . 145

أَسْتَغْفِرُ اللَّهَ وَ أَسْأَلُهُ التَّوْبَةَ . . . 134

أَشْرَبُ وَ أَنَا قایم . . . 57

أَشْهَدُ بِاللَّهِ وَ أُشْهِدُ اللَّهَ . . . 28

اصبری وَ توکلی . . . 296

أَصْعَبَ السياسات نَقْلِ الْعَادَاتِ . . . 156

اضْرِبُوا بِهَذَا الْعَمَلِ وَجْهَ صَاحِبِهِ . . . 52

أطلب مَوْضِعاً لَا يراک اللَّهِ وَ أَذْنَبَ مَا شیت . . . 164

أَعُوذُ بِاللَّهِ مِنَ الْفَقْرِ ...222

ص: 304

اغْدُ إِلَى عزک . . . 211

أَفْضَلُ الْأَعْمَالِ فِي هَذَا الشَّهْرِ الْوَرَعُ عَنْ مَحَارِمِ اللَّهِ . . . 58

أَفْضَلُ البادة الْعَفَافُ . . . 72

أَفْضَلُ الْعِبَادَةِ غَلَبَةِ الْعَادَةِ . . . 156

أَقْرَبُ مَا يکون الْعَبْدُ إِلَى الْكُفْرِ أَنْ يواخى الرَّجُلَ عَلَى الدِّينِ فَيُحْصَى عَلَيْهِ عَثَرَاتِهِ وَ زلاټه لِيُعَنِّفَهُ بِهَا يَوْماً مَا . ..36

أَقْرَبُ مَا يَكُونُ الْعَبْدُ إِلَى اللَّهِ وَ هُوَ سَاجِدُ باک . . . 146

أَكْلُ عَلَى علیه السَّلَامُ مِنْ تَمْرٍ دَقَلٍ ثُمَّ شَرِبَ عَلَيْهِ مَاءً وَ أَمَرَّ يَدَهُ عَلَى بَطْنِهِ وَ قَالَ مَنْ أَدْخَلَهُ بَطْنُهُ النَّارَ فَأَبْعَدَهُ اللَّهُ . . . 286

أللهم أَصْلِحْ ذَاتَ بَيْنِنَا وَ بَيْنِهِمْ ...288

اللَّهُمَّ إِنَّ أطهرتنا عَلَيْهِمْ جَنِّبْنَا الْبَغْيِ . . . 288

إِلَهِي تَقَبَّلْ مِنَّا هَذَا الْقُرْبَانِ . . . 298

أَمَا عَلِمْتَ أَنَّا معاشرالایمه تُعْرَضُ عَلَيْنَا أَعْمَالُ شيعينا صَبَاحاً وَ مَسَاءً فَمَا كَانَ مِنَ التَّقْصِيرِ فِي أَعْمَالِهِمْ سالنا اللَّهَ تَعَالَى الصَّفْحَ لِصَاحِبِهِ وَ مَا كَانَ مِنَ الْعُلُوِّ سَأَلْنَا اللَّهَ الشُّكْرَ لِصَاحِبِهِ . . . 165 أَمَرَاهُ صَبَرَتْ عَلَى عُسْرٍ زَوْجُهَا ...247

إِنْ أَبْقَ فَأَنَا ولی دَمِى وَ إِنْ أَفْنَ فالفناه میعادی وَ انَّ أَعْفُ فَالْعَفْوُ لِى قُرْبِهِ وَ لَكُمْ حُسْنِ فَاعْفُوا . . .277

إِنَّ أَخْوَفَ مَا أَخَافُ عَلَى أُمَّتِى الشَّهْوَةُ الْخَفِيَّةُ . . . 80

إِنِ الشَّبَابِ وَ الْفَرَاغِ وَ الْجَدَّةُ * * * مَفْسَدَةُ لِلْعَقْلِ أَىُّ مَفْسَدَةُ ... 127

ص: 305

إِنَّ الْعَبْدَ الْمُؤْمِنَ الْفَقِيرَ لَيَقُولُ يَا رَبِّ أَ رَزَقَنِي حَتَّى أَفْعَلَ كَذَا وَ كَذَا مِنَ الْبِرِّ وَ وُجُوهِ الْخَيْرِ فَإِذَا عَلِمَ اللَّهُ مِنْهُ بِصِدْقٍ نیة كَتَبَ اللَّهُ لَهُ مِنَ الْأَجْرِ مِثْلَ مَا يَكْتُبُ لَهُ لَوْ عَمِلَهُ إِنَّ اللَّهَ وَاسِعُ عَلِيمُ . . . 236

إِنَّ اللَّهَ عزو جَلَّ آعطى التَّائِبِينَ ثَلَاثَ خِصَالٍ لَوْ أَعْطَى خصله مِنْهَا جَمِيعَ أَهْلِ السَّمَوَاتِ وَ الْأَرْضِ لتجوبها ...113

إِنَّ الْمُغْتَابُ إِذَا تَابَ آخِرُ مَنْ يَدْخُلُ الْجَنَّةَ وَ إِنْ لَمْ يَتُبْ فَهُوَ أَوَّلُ مَنْ يَدْخُلُ النَّارَ . . . 192

إِنَّ بَابَ التَّوْبَةِ مَفْتُوحُ مَا بَيْنَ الْمَشْرِقِ وَ الْمَغْرِبِ وَانِ التَّائِبُ مِنَ الذَّنْبِ كَمَنْ لَا ذَنْبَ لَهُ . . . 199 إِنْ شیت بَلَغْتَ بِهَا الْآخِرَةَ تَقْرِى فِيهَا الضَّيْفَ وَ تَصِلُ فِيهَا الرَّحِمَ وَ تُطْلِعُ مِنْهَا الْحُقُوقَ مَطَالِعَهَا فاذا أَنْتَ قَدْ بَلَغْتَ بِهَا الْآخِرَةَ . . . 267

إِنَّ صَلَاتَهُ تنهاه يَوْماً ... 161

إِنَّ عَبْدِ الْمُؤْمِنَ إِذَا أَذْنَبَ ذَنْباً ثُمَّ رَجَعَ وَ تَابَ مِنْ ذَلِكَ الذَّنْبِ وَ اسْتَحْيَا منی عِنْدَ ذِكْرِهِ غَفَرْتُ لَهُ وَ أَنْسَيْتُهُ الْحَفَظَةَ وَ أَبْدَلْتُهُ الْحَسَنَةَ وَ لَا أُبَالِي وَ أَنَا أَرْحَمُ الرَّاحِمِينَ . . . 115

إِنْ كَانَ يسعی تفاخرا وَ تكاثرا فَهُوَ فِي سَبِيلِ الشَّيْطَانِ ... 228

إِنْ لَمْ تَكُنْ حَلِيماً فَتَحَلَّمْ فانه قَلَّ مَنْ تَشَبَّهَ بِقَوْمٍ إِلَّا أؤ شک أَنْ يَكُونَ مِنْهُمْ 72

أَنَّ مُدْمِنُ الْخَمْرِ كَعَابِدِ وَثَنٍ . . . 29

إِنَّ مِنَ الثَّوْبِ ذُنُوباً لَا يُكَفِّرُهَا صَلَاةُ وَ لَا صَدَّقَهُ . . . 209

انَّ مِنْ شَرِّ رِجَالِكُمُ . . . الْمُلْجِئَ عِيَالَهُ إِلَى غَيْرِهِ ...260

اللَّهُ مِنْ عِبَادِيَ الْمُؤْمِنِينَ مَنْ لَا يُصْلِحُهُ الَّا الْفَقْرَ ولوصرفته إِلَى غَيْرِ ذَلِكَ لَهَلَكَ . ..219

ص: 306

أَنَا ابْنُ . . . أَصْبِرُ الصَّابِرِينَ وَ أَفْضَلُ الْقَائِمِينَ . . . 273

أَنَا بِالْأَمْسِ صَاحِبُكُمْ وَ أَنَا الْيَوْمَ عَبَرَهُ لَكُمْ وَ غَداً مُفَارِقُكُمْ . . . 277

أَنَا وَ اللَّهِ مُفَارِقُكُمْ السَّاعَةَ . . . 279

أَنْتَ رَجُلُ قَدْ قيدتک ذنوبک . . . 132

أَنْتَ مِنْ الجيقة ...51

إنک تَدْعُونِي فَأَوْلى . . . 202

انَّ کنت مُقِيماً عَلَى أَمْرٍ عَظِيمٍ . . . 142

انا يَنْبَغِي لِأَهْلِ العصمه وَ الْمَصْنُوعِ إِلَيْهِمْ فِي السَّلَامَةِ أَنْ يَرْحَمُوا أَهْلَ الذُّنُوبِ وَ الْمَعْصِيَةِ . . . 38

إِنَّهَا كُفَّارُ ذنبک ...178

إِلَى أَجِبْ أَنْ یناذي الرَّجُلُ بِحَرِّ الشَّمْسِ فِي طَلَبِ الْمَعِيشَةِ . . . 210

أَنِّي أحبکم . . . 217

انی ضعیف الْعَمَلِ قَلِيلُ الصِّيَامِ وَ لکنی أَرْجُو أَنْ لَا أَكَلَ إِلَّا حَلَالًا . . . 170

أَنِّي قَدْ غَفَرْتُ لَهَا وَ أَوْجَبْتُ لَهَا الْجَنَّةَ بِتَثْبِيطِهَا عبدى فُلَاناً عَنِ معصيتی . . . 49

إِنِّى لَمْ أُغْنِ الْغِنَى لِكَرَامَةٍ بِهِ عَلَىَّ وَ لَمْ أُفْقِرِ الْفَقِيرَ هَوَانٍ بِهِ وَ عَلَى وَ هُوَ مِمَّا ابْتَلَيْتُ بِهِ الاغنياء بِالْفُقَرَاءِ وَ لَولَا الْفُقَرَاءُ لَمْ يَسْتَوْجِبِ الاغنياء الْجَنَّةِ . 242

أَوْ لَسْتَ آفعل . . . 163

أول مَنْ يَدْخُلُ الْجَنَّةَ شَهِيدُ وَ . . . * * * رَجُلُ عَفِيفُ مُتَعَفِّفُ ذُو عِبَادِهِ . . . 71

الْأَوْلِيَاءِ تَمَتَّعُوا بک فِي الدجي . . . 133

أَيُّ الإجتها أَفْضَلُ مِنْ عَقَّتْ بَطْنِ وَفَّرَ ج . . . 171

أَی الطَّهَارَةِ أَفْضَلُ مِنَ التَّوْبَةِ . . . 117

إياك أَنْ تُقَنِّطَ الْمُؤْمِنِينَ مِنْ رَحْمَةِ اللَّهِ تَعَالَى ...204

ص: 307

أَيْنَما رَجُلٍ دَعَا علی وُلْدِهِ أَوْرَثَهُ اللَّهُ الْفَقْرَ . . . 257

أين إِخْوَانِىَ الَّذِينَ رَكِبُوا الطَّرِيقَ وَ مَضَوْا عَلَى الْحَقِّ ؟ أَيْنَ عَمَّارٍ ؟ وَ أَيْنَ ابْنُ التهان ؟ وَ أَيْنَ ذُو الشَّهَادَتَيْنِ ؟ وَ أَيْنَ نُظَرَاؤُهُمْ مِنْ إِخْوَانِهِمُ . . . 289

أَيْنَ أَهْلُ الصَّبْرِ . . . 74

بتهجد وَ تَخْشَعُ وَ حُنَيْنٍ ...133

البر و الصدقة ينفيان الفقر ...261

التایب حَبِيبَ اللَّهُ . . . 204

تجعفر بإسم اللَّهُ وَ اللَّهُ أَكْبَرُ * * * وَ أيقننت أَنَّ اللَّهَ يَعْفُو وَ يُغْفَرُ . . . 30

تَحَوَّلْ مِنْهُ فَإِنَّ الرَّجُلَ وَ الْمَرْأَةَ إِذَا خُلِّيَا فِي بَيْتٍ كَانَ ثَالِثُهُمَا الشَّيْطَانَ . . . 82

تَرَكَ التِّجَارَةَ وَ قَلَّ شییه ...212

تَرْكُ الْغِيبَةِ أَحَبُّ إِلَى اللَّهِ عزوجل مِنْ عَشَرَةِ آلَافِ رَكْعَةٍ تَطَوُّعاً . . . 53

تَقْبَلُونَ لِي أَنْ أَعِيشَ إِلَى غَدٍ . . . 103

ثُمَّ ضَرَبَ بِيَدِهِ عَلَى لِحْيَتِهِ الشَّرِيفَةِ فَأَطَالَ الْبُكَاءِ . . . 289

جَاهَدْتَ كَبِيراً ... 282

جُودُ الرَّجُلِ يحیبه إِلَى أَضْدَادِهِ وَ یخله یبغضه إِلَى أولاډه . . . 263

حُبُّ الدُّنْيَا رَأْسُ كُلِّ خَطِيئَةٍ . . . 229

الْحَجُّ وَ الْعُمْرَةُ يَنْفِيَانِ الْفَقْرَ . . . 266

حُسْنُ الْخُلُقِ يَزِيدُ فِي الرِّزْقِ ...264

حِلْمُ يملک بِهِ غَضَبِهِ . . . 59

الحمد لِلَّهِ حَقَّ قدرو مُتَّبِعِينَ أَمْرَهُ وَ آحمده کما أَحَبَّ . . . 276

الحمد لِلَّهِ رَبِّ الْعَالَمِينَ . . . 254

خفت صَغِيراً ...281

ص: 308

ذکرک أَخَاكَ بَا يُكْرَهُ . . . 53

رجعتم مِنَ الْجِهَادُ الْأَكْبَرُ وَ بَقِىَ عَلَيْكُمْ الْجِهَادُ الْأَكْبَرِ . . . 66

رَدَّ الْمُعْتَادِ عَنْ عَادَتُهُ کالعجز . . . 87 ، 156

زَوَّجَهُ وَ جَعَلَ مَهْرِ الْمَرْأَةِ مِنْ بَيْتِ الْمَالِ . . . 123

سَبَبُ الْفُجُورِ الْخَلْوَةِ ...128،80

السَّلَامُ علیک یا ممتحنه ، إمتحنک اللَّهِ الَّذِي خلقک قَبْلَ أَنْ يخلقک ، فَوَجَدَ یا امتحنک صَابِرَةً . . . 296

سُوءَ التَّدْبِيرِ مِفْتَاحُ الْفَقْرَ . . . 215

صبت عَلَى مصایب لَوْ أَنَّهَا * * * صُبَّتْ عَلَى الْأَيَّامِ صرن لیالیا . . . 296

صبرت وَ فِي الْعَيْنِ قذی وَ فِي الْحَلْقِ شَجِىَّ . . . 297

صَبَّرْنَا أَنْفُسَنَا عَلَى طَاعَةِ اللَّهِ وَ صَبَّرْنَاهَا عَنْ مَعْصِيَةِ اللَّهِ . . . 74

الصَّدَقَةُ وَ الإستغفار . . . 134

الصلاه مِعْرَاجُ الْمُؤْمِنِ . . . 200

صلاح الْعَيْشِ التدبیر . . . 232

صلوا عَلَى صاحبکم . . . 99 ، 98

صيرا الْخَمْرِ لَبَناً ...30

ضَعْ أَمْرَ أَخِيكَ عَلَى أَحْسَنِهِ . . . 54

ظننت أَنَّكَ تَرَكَتْ صَلَاةِ الْعَصْرِ . . . 160

عابد وَثَنٍ . . . 200

العباده سَبْعُونَ جُزْءاً أَفْضَلُهَا طَلَبُ الْحَلَالِ . . . 210

عَذَابَ الْقَبْرِ مِنَ النمیمة وَ الْغِيبَةِ وَ الْكَذِبِ . . . 192

عَزَمْتُ مِنْ عزمات الملؤك ...87

ص: 309

عَظُمَتْ مُصِيبَةٍ عبدی المسکين . . . 133

العقاف زِينَةُ الْفَقْرَ . . . 244

الْغِنَى وَ أَلْفَ بَعْدَ الْعَرْضِ عَلَى اللَّهِ . . . 223

فاجعل تَوْبَتِي هَذِهِ توبه لَا أَحْتَاجُ بَعْدَهَا إِلَى تَوْبَةُ . . . 145

فاحذروا عِبَادَ اللَّهِ وَ اللَّهِ أَنْ يعديکم بدايه . . . 61

فاحسنهم حَالًا مَنْ وَجَدَ لِقَدَمَيْهِ مَوْضِعاً وَ لِنَفْسِهِ مُتَّسَعاً . . . 182

فَإِذا قُضِيَتِ الصلاه فَانْتَشِرُوا فِي الْأَرْضِ وَ ابْتَغُوا مِنْ فَضْلِ اللَّهِ ... 209

فاذا هُوَ لَبَنٍ . . . 30

فَاضَتْ دُمُوعُهَا عَلَى خَدَّيْهَا . . . 293

فَالْعَفْوُ لِي قُرْبَةُ . . . 287

فَإِنْ أَجْرَ مَا يکون الشَّيْطَانُ عَلَى الْإِنْسَانِ إِذَا كَانَ وَحْدَهُ . . . 85

فَإِنَّ اللَّهَ قَدِ اخْتَارَ لَكَ ...238

فَإِنْ لَمْ تَرُدَّهَا وَ هُوَ قَادِرُ عَلَى رَدِّهَا كَانَ علیه کوزر مَنِ اغْتَابَ سَبْعِينَ مَرَّةً 54

فای صَاحِبُ شَرٍّ . . . 124

فَحْلٍ عَنْ جِرَاحَتِهِ . . . 279

فدتک نفسی مَا الَّذِي أبکاک . . . 119

الفقرأشد مِنْ نَارٍ نُمْرُودَ . . . 235

الْفَقْرُ الْمَوْتُ الْأَكْبَرُ . . . 213

الْفَقْرَ فخری وَ بِهِ أَفْتَخِرُ عَلَى سَائِرِ الْأَنْبِيَاءِ ...222

الْفَقْرَفخری . . . 233

فقوني بِقُوَّةٍ كَافِيَةُ تَوَلَّنِي بِعِصْمَةِ مَانِعَةٍ . . . 145

فَكَانَتِ الطَّامَّةُ الْكُبْرى ... 282

ص: 310

فَكانَتْ أَلْفَ جِرَاحَةٍ مِنْ قَرْنِهِ إِلَى قَدَمِهِ . . . 282

فلعمری لَقَدْ فَوَّقَ لَكُمْ سَهْمَ الْوَعِيدِ وَ أَغْرَقَ إِلَيْكُمْ بِالنَّزْعِ الشَّدِيدِ وَ رماکم مِنْ مَكانٍ قَرِيبٍ . . . 62 فَلَمْ أَرَ بِحَمْدِ اللَّهِ إِلَّا خَيْراً . . . 283

فَلَمْ أَرَ مولی کریما أَصْبَرَ عَلَى عَبْدٍ لَئِيمٍ منک عَلَى . . . 202

فَلَمْ يمنعک ذلک مِنَ الرَّحْمَةِ لِى وَ الْإِحْسَانِ إِلَى وَ التَّفَضُّلِ عَلَى بجودک وکرمک . . . 202 فَلْيَتَصَدَّقْ بِيَدِهِ ...262

فَمَنْ أَحَبَّهُ اللَّهُ لَمْ یعذبه . . . 113

فَنَظَرْتُ فَإِذَا لَيْسَ لِي مُعِينُ إِلَّا أَهْلُ بَيْتِي فَضَنِنْتُ بِهِمْ عَنِ الْمَوْتِ فاغضيت عَلَى الْقَذَى وَ شَرِبْتُ عَلَى الشَّجَا وَ صَبَرْتُ عَلَى أَخْذِ الْكَظَمِ وَ عَلَى أَمَرَّ مِنْ طَعْمِ الْعَلْقَمِ . . . 283

فَوَ اللَّهِ إِنَّ ذَلِكَ لَصَغِيرُ عِنْدِي فِي ذَاتِ اللَّهِ ... 298

فَوَ اللَّهِ لَتَوْبَتُهُ فِيمَا بَيْنَهُ وَ بَيْنَ اللَّهِ أَفْضَلُ مِنْ اقامتی عَلَيْهِ الْحَدُّ . . . 117 ، 130

فَيَقُومُ عُنُقُ مِنَ النَّاسِ . . . 74

فینادی مُنَادٍ مِنْ عِنْدِ اللَّهِ صَدَقَ عبادی خَلُّوا سَبِيلَهُمْ لِيَدْخُلُوا الْجَنَّةَ بِغَيْرِ حِسَابٍ . . . 74

قُتِلَ بِالسَّيْفِ ثُمَّ صُلْبِ ثُمَّ رُجِمَ ثُمَّ أَحْرَقَ ...133

قَدْ يَغْتَرَّ الأكثرون فَيَحْسَبُونَ عَدَمِ الْمُبَالَاةِ . . . 150

قُعِصَ کما يُقْعَصُ الْكَلْبِ . . . 201

قلیل تودی شکره خیر مِنْ كَثِيرُ لَا تُطِيقُهُ . . . 240

قُمْ فَأَغْتَسِلُ وَصَلَ ...142

ص: 311

كَادَ الْفَقْرُ أَنْ يَكُونَ كُفْراً . . . 246 ، 213

كان لِي التطؤل علیک . . . 202

كان متجاهرا بِحُبِّ أَمِيرُ المومنين . . . 27

كَانَ مَعْصُوماً مِنَ الشَّيْطَانِ . . . 82

كثرة الإستماع إِلَى الْغِنَاءِ تُورِثُ الْفَقْرَ ...265

کم مِنْ صَبْرِ سَاعَةٍ قَدْ أؤرثت فَرَحاً طَوِيلًا وَ كَمْ مِنْ لَذَّةِ سَاعَةٍ أَوْرَثَتْ حُزْناً طَوِيلًا . . . 76

لَا أُحِبُّ أَنْ يَدْخُلَ بَطْنِي شي لَا أَعْرِفُ سَبِيلَهُ . . . 285

لَا أَخْرُجَ فَاطْلُبْ . . . 210 لَا اله الَّا اللَّهُ . . . 32

لَا تَبْكِى فَوَاللَّهِ إِنَّ ذَلِكَ لَصَغِيرُ عِنْدِي ... 298

لَا تُحَدِّثُوا أَنْفُسَكُمْ بِفَقْرٍ . . . 245

لَا تَخْلُوَنَّ بامراه غَيْرِ مُحَرَّمٍ فاني لَسْتُ أَجْعَلُ بینکما رَسُولًا غَيْرِي . . . 82

لَا تَدَعُوا التِّجَارَةَ فَتَهُونُوا اتَّجِرُوا بَارَكَ اللَّهُ لَكُمْ . . . 212

لَا تُقْتَلُ السامرى فَإِنَّهُ سخی . . . 263

لَا تکن وَحْدَكَ تَحَوَّلْ عَنْهُ ...84

لا خَيْرَ فِي الدُّنْيَا إِلَّا لِرَجُلَيْنِ رَجُلٍ أَذْنَبَ ذُنُوباً يَتَدَارَكُهَا بِالتَّوْبَةِ وَ رَجُلٍ یسارع فِي الْخَيْرَاتِ ...116

لَا صَغِيرَةَ مَعَ الْإِصْرَارِ وَ لَا كَبِيرَةَ مَعَ الإستغفار . . . 24

لَا وَ اللَّهِ مَا أَرَادَ اللَّهُ تَعَالَى مِنَ النَّاسِ إِلَّا خَصْلَتَيْنِ . . . 166

لَا يَزَالُ عَلَى الْحَاجِّ نُورُ الْحَجِّ مَا لَمْ يدنب . . . 59

لَرَدُّ الْمُؤْمِنِ حَرَاماً يَعْدِلُ عِنْدَ اللَّهِ سَبْعِينَ حَجَّةً مَبْرُورَةً ...333

ص: 312

لَكُمْ اللَّهِ فتوکلی علیه وَ اصبری کما صَبَرَ آبایک مِنَ الْأَنْبِيَاءِ وَ أمهاتک مِنْ أَزْواجَهُمْ . . . 294

للزانی سِتُّ خِصَالٍ . . . 264

الفقراء الَّذِينَ أُحْصِرُوا فِي سَبِيلِ اللَّهِ ...216

اللَّهُ أَنْتَ أَمَّا سَمِعْتَ اللَّهَ يَقُولُ «إِنَّ السَّمْعَ وَ الْبَصَرَ وَ الْفُؤادَ كُلُّ أولئک کان عَنْهَا مَسْئُولًا». . . 142

لَوْ تکاشفتم مَا تدافنتم . . . 161

لو كَانَ شَبَابَهُ وَ نَشَاطُهُ فِي سَبِيلِ اللَّهِ ... 222

لولا أنك أمرت بالصبر و نهيت عن الجزع لانفدنا عليک ماء الشیوڼ 288

اللَّهُمَّ احْقِنْ دِمَاءَنَا وَ دِمَاءَهُمْ . . . 288

اللَّهُمَّ أحینی مسکینا وَ أَمِتْنِي مِسْكِيناً وَ احْشُرْنِي فِي زمره المساکین 234

اللَّهُمَّ ارزقنى التَّجَافِي عَنْ دَارِ الْغُرُورِ وَ الْإِنَابَةَ إِلَى دَارِ الخلودو الِاسْتِعْدَادُ لِلْمَوْتِ قَبْلَ حُلُولِ الْفَوْتِ ...231

اللَّهُمَّ ارْزُقْنِي التجافى عَنْ دَارِ الْغَرُورُ . . . 231

اللهم إِنِّي أَعُوذُ بِكَ مِنَ الْفَقْرِ . . . 208 ، 227

اللَّهُمَّ عاملنا بِفَضْلِكَ وَ لَا تعاملنا بِعَدْلِكَ . . . 252

اللَّهُمَّ وَ إِنَّهُ لَا وَفَاءَ لِي بِالتَّوْبَةِ إِلَّا بعضمتك ... 144

لَيْسَ شئ أَحَبَّ إِلَى اللَّهِ تَعَالَى مِنْ مُؤْمِنٍ تایب أَوْ مُؤْمِنَةٍ تَائِبَةٍ . . . 115

مَا أَ حُسْنِ تَوَاضُعَ الْأَغْنِيَاءِ لِلْفُقَرَاءِ . . . 244

مَا أَخَافُ عَلَى أُمَّتِى الْفَقْرَ وَ لَكِنْ أَخَافُ عَلَيْهِمُ سُوءَ التَّدْبِيرِ . . . 214

مَا أَخَافُ عَلَى أُمَّتِي فتنه أَخْوَفَ عَلَيْهَا مِنَ النِّسَاءِ وَ الْخَمْرَ . . . 70

مَا أَسْوَأَ حَالَكَ لَوْ مِتَّ عَلَى هَذِهِ الْحَالَةِ ...142

ص: 313

مَا أفقرتکم هَوَاناً بکم وَ لَكِنْ ادَّخَرْتُ هَذَا لکم لِهَذَا الْيَوْمَ ثُمَّ يَقُولُ لَهُمْ انْظُرُوا وَ تَصَفَّحُوا وُجُوهَ النَّاسِ فَمَنْ آتِي إِلَيْكُمْ مَعْرُوفاً فَخُذُوا بِيَدِهِ وَ أَدْخِلُوهُ الْجَنَّةَ . . . 269

ما أَقْبَحَ بِالرَّجُلِ مِنْكُمْ أَنْ يَأْتِيَ بَعْضَ هَذِهِ الْفَوَاحِشِ فَيَفْضَحَ نَفْسَهُ عَلَى روس الملا أَ فَلَا تَأَبٍّ فِي بَيْتِهِ ... 117

مَا جرحک هَذَا بشی وَ مَا بک مِنْ بَأْسَ . . . 279

مَا حَسْبُهُ عَنِ الْحَجِّ ؟ . . . 212

مَا دعاک إِلَى مَا قُلْتَ ...117

مَا رَأَيْتُ مُنْذُ بَعَثَ اللَّهُ مُحَمَّداً صَلَّى اللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ وَ سَلَّمَ رَخَاءٍ وَ الْحَمْدُ لِلَّهِ وَ اللَّهُ لَقَدْ خِفْتُ صغیرا وَ جَاهَدْتَ كبيراأقاتل الْمُشْرِكِينَ وَ أعادی الْمُنَافِقِينَ حَتَّى قَبَضَ اللَّهُ نَبِيِّهِ . . . 219

ما عَبْدِ اللَّهِ بشي أَفْضَلُ مِنْ عفه بَطْنٍ وَ فَرْجٍ . . . 72

مَا فِي ابريقک یا حميری . . . 29

مَا كَانَ صبرکم هَذَا الَّذِي صَبَرْتُمْ . . . 74

ما كُنْتَ تَصْنَعُ بِسَعَةِ هَذِهِ الدَّارِ فِي الدُّنْيَا وَ أَنْتَ اليها فِي الْآخِرَةِ أَحْوَجَ . . . 267

مَا مِنْ شئ أَفْسَدَ لِلْقَلْبِ مِنْ خَطِيئَةٍ إِنَّ الْقَلْبَ لیواقع الْخَطِيئَةَ فماتزال بِهِ حَتَّى تَغْلِبَ عَلَيْهِ فَيُصَيِّرَ أَعْلَاهُ أَسْفَلَهُ ... 183

مَا یبکیک یا بِنِيَّةٍ . . . 331

مَا يُعْبَأُ مَنْ يَسْلُكُ هَذَا الطَّرِيقَ إِذَا لَمْ يَكُنْ فِيهِ ثَلَاثُ خِصَالٍ . . . 59

مُرُوا شِيعَتَنَا بِزِيَارَةِ قَبْرِ الْحُسَيْنِ علیه السَّلَامُ فَانٍ اتيانه يَزِيدُ فِي الرِّزْقِ وَ يَمُدُّ فِي الْعُمُرِ وَ یدفع مَدَافِعَ السَّوْءِ ...266

ص: 314

مُرُوهُ الصَّبْرِ فِي حَالِ الْفَاقَةِ وَ الْحَاجَةِ وَ التَّعَفُّفِ وَ الْغِنَى أَكْثَرُ مِنْ مُرُوَّةِ الاعطاء . . . 245

المزين لَكَ مَعْصِيَةَ اللَّهِ . . . 124

مسرور بِفَقْرِهِ . . . 251

الْمُقِرُّ بِالذَّنْبِ تَائِبُ ...145

مَنْ أُتِيَ غَنِيّاً فَتَوَاضَعَ لَهُ لِغِنَاهُ ذَهَبَ ثُلْثَا دِينِهِ . . . 244

مَنِ اجْتَنَبَ مَا حَرَّمَ اللَّهُ عَلَيْهِ هُوَ مِنْ أَعْبَدِ النَّاسِ . . . 34

مَنْ أَحَبَّنَا أَهْلَ الْبَيْتِ فَلْيَسْتَعِدَّ لِلْفَقْرِ جِلْبَاباً ...217

مَنْ أَذْنَبَ ذننا وَ هوضاحک دَخَلَ النَّارَ وَ هُوَ باک . . . 128

مَنِ اسْتَدَانَ دینا فَلَمْ يَنْوِ قَضَاءَهُ كَانَ بِمَنْزِلَةِ السَّارِقِ . . . 101

مِنْ أَشَدِّ مَا عَمِلَ الْعِبَادُ أَنْصَافِ الْمَرْءِ مِنْ نَفْسِهِ وَ مُوَاسَاةُ الْمَرْءِ أَخَاهُ وَ ذِكْرُ اللَّهِ عَلَى كُلِّ حَالٍ ...64

مَنِ اغْتَابَ امرءأ مُسْلِماً بَطَلَ صَوْمَهُ . . . 50

مِنْ أَمَامَ زمانک یا حمیری . . . 30

مِنْ ترک مَعْصِيَةِ مَخَافَةً مِنَ اللَّهِ أَرْضَاهُ اللَّهُ يَوْمَ الْقِيَامَةِ . . . 120

مَنْ تَطَوَّلَ عَلَى أَخِيهِ فِي غِيبَةٍ سَمِعَهَا فِيهِ فِي مَجْلِسٍ فَرَدَّهَا رَدَّ اللَّهُ عَنْهُ أَلْفَ بَابٍ مِنَ الشَّرِّ فِي الدُّنْيَا وَ الْآخِرَةِ ...54

مَنْ ذَبَّ عَنْ أَخِيهِ الْمُسْلِمِ الْغِيبَةَ كَانَ حَقّاً عَلَى اللَّهِ أَنْ يُعْتِقَهُ مِنَ النَّارِ . . . 53

مِنْ سُرَّةِ النَّسَاءُ فِي الْأَجَلِ وَ الزِّيَادَةُ فِي الرِّزْقِ فَلْيَصِلْ رَحِمَهُ . . . 257

مَنْ شَيَّعَ جنازه ، ولی مِنْ أولياتنا خَرَجَ مِنْ ذُنُوبِهِ كَيَوْمَ وَلَدَتْهُ أُمُّهُ لأذنب عَلَيْهِ...165

من صَبَرَ عَنْ مَعْصِيَةِ اللَّهِ فَهُوَ كَالْمُجَاهِدِ فِي سَبِيلِ اللَّهِ ...75

ص: 315

مَنْ عَيَّرَ مُؤْمِناً بِذَنْبٍ ، لَمْ يَمُتْ حَتَّى يَرْكَبَهُ . . . 36

مَنْ كَثُرَ فَكَرِهَ فِي الْمَعَاصِي دَعَتْهُ إِلَيْهَا . . . 86

مَنْ لَهُ فَإِنَّهُ قَدْ غمنی ... 47

مَنْ مَعَهُ سلعه يُعْطَى بِهَا هَذَا الْمَالَ لَا يَبِيعُهَا هُوَ فَقِيرُ . . . 224

مَنْ مَنَعَ مَالَهُ مِنَ الْأَخْيَارِ اختیارا صَرَفَ اللَّهِ مَا لَهُ إِلَى الْأَشْرَارِ اضْطِرَارٍ 264

مَنْ وَجَدَ مَاءً وَ تُرَاباً ثُمَّ افْتَقَرَ فَأَبْعَدَهُ اللَّهُ ...208

النَّظَرُ سَهْمُ مِنْ سِهَامِ إِبْلِيسَ مَسْمُومُ وَ کم مِنْ نَظْرَةٍ أَوْ رِثَّةُ حَسْرَةً طَوِيلَةً . . . 76

نِيَّةُ الْمُؤْمِنِ خَيْرُ مِنْ عَمَلِهِ . . . 237

وَ آلَمَ لِلْقَلْبِ مِنْ وَ خَزِّ الشِّفَارِ ...284

وَ اجْعَلْ بینک وَ بَيْنَ اللَّهِ سِتْراً وَ إِنْ رَقَّ . . . 159

و أَحْسَنُ مِنْهُ ټية الْفُقَرَاءِ عَلَى الْأَغْنِيَاءِ . . . 244

وَ اصْرِفْنِي بِقُدْرَتِكَ إِلَى مَا أَحْبَبْتَ . . . 144

وَ اعْصِمْنِي مِنَ أَنْ أَ قَارَفَ مِثْلِهَا ...144

وَ اعْمُرِ قَلْبِي بطاعتک وَ لَا تحزنی بِمَعْصِيَتِكَ . . . 134

وَ أَقِلُّوا الْعُرْجَةَ عَلَى الدُّنْيَا . . . 230

وَ الَّذِي نَفْسُ محمدصلی اللَّهِ علیه وَ آلِهِ وَ سَلَّمَ بِيَدِهِ لَوْ أَنَّهَا قَتَلَتْ سَبْعِينَ نبيأثم تَابَتْ وَ نَدِمَتْ وَ يَعْرِفُ مِنْ قَلْبِهَا أَنَّهَا لَا تَرْجِعُ إِلَى الْمَعْصِيَةِ أَبَداً يَقْبَلُ اللَّهُ تَوْبَتَهَا وَ عَفَا عَنْهَا 199

وَ الْكَفُّ عَنْ مَحَارِمِ اللَّهِ ...36

وَ اللَّهِ إِنَّ أعمالکم لَتُعْرَضُ عَلَى فِي كُلِّ يَوْمٍ وَ لَيْلَةٍ . . . 163

وَ اللَّهِ إِنَّ ذَلِكَ لَصَغِيرُ عِنْدِي فِي ذَاتِ اللَّهِ . . . 287

وَ اللَّهِ تَهَدَّمَتِ أرکان الْهُدَى قَتَلَ علی المرتضی...290

ص: 316

وَ اللَّهِ لَأَنْ أَبِيتَ عَلَى حسک السَّعْدَانِ مُسَهَّداً أَوْ أُجَرَّ فِي الْأَعْلَالِ مُصَفَّداً أَحَبُّ إِلَىَّ مِنْ أَنْ أَلْقَى اللَّهَ وَ رَسُولَهُ يَوْمَ الْقِيَامَةِ ظَالِماً لِبَعْضِ الْعِبَادِ وَ غَاصِباً لشی مِنْ حُطَامِ الدُّنْيَا ...286

وَ اللَّهِ لَقَدْ خِفْتُ صَغِيراً وَ جَاهَدْتَ كَبِيراً قَاتَلَ الْمُشْرِكِينَ وَ أعادی الْمُنَافِقِينَ حَتَّى قَبَضَ اللَّهُ نَبِيتُ فَكَانَتِ الطَّامَّةُ الْكُبْرى ...281

وَ اللَّهِ مَا أَكَلَ عَلِىُّ بْنِ أَبِي طَالِبٍ علیه السَّلَامُ مِنَ الدُّنْيَا حَرَاماً قَطُّ حَتَّى مَضَى سَبِيلَهُ 285 وَ اللَّهِ مَا فجاني مِنَ الْمَوْتِ وَارِدُ کرهته ؛ ...278

و الله ما من هذا و شبهه أخاف عليکم... 57

وَ النَّوْمُ قَبْلَ طُلُوعِ الشَّمْسِ يُورِثُ الْفَقْرَ وَ ترک تَقْدِيرِ فِي الْمَعِيشَةِ یورث الْفَقْرَ وَ قَطِيعَهُ الرَّحِمِ يُورِثُ الفقرواعتياد الْكَذِبِ يُورِثُ الْفَقْرَ وَ كَثْرَةُ الِاسْتِمَاعِ إِلَى الغنا يُورِثُ الْفَقْرَ . . . 256

وَ أَنْ يُجْلِبَ عليکم بِخَيْلِهِ وَ رِجْلِهِ ...61

وَ أَنَّ يستفزکم بِنِدَائِهِ . . . 61

و الْحَسَنِ الصحبه لِمَنْ صَحِبَهُ . . . 59

وَ لَقَدْ كُنْتُ انْظُرْ اليها فَتَنْكَشِفُ عَنَى الْهُمُومِ وَ الْأَحْزَانِ . . . 293

وَ لَكَ - يَا رَبِّ - شُرْطِيُّ أَلَا أَعُودُ فِي مكروهک ...144

وَ لِلَّهِ ما اعْتَذَرَ اللَّهُ إِلَى مَلَكٍ مُقَرَّبٍ وَ لَا نَبِيُّ مُرْسَلُ الَّا إِلَى فُقَرَاءِ شِيعَتُنَا . . . 269 وَ لَمْ يهتک السَّتْرَ...161

وَ تَصْبِرُ مِنْكُمْ عَلَى مِثْلِ حَزِّ الْمَدَى ووخز السِّنَانِ فِي الحشا . . . 297

وَ هَذَا شهرنبیک سَيِّدُ رسلک شَعْبَانُ الَّذِي حَفَفْتَهُ منک بِالرَّحْمَةِ وَ الرِّضْوَانِ الَّذِي كَانَ رَسُولُ اللَّهِ صَلَّى اللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ يذأب فِي صِيَامِهِ وَ قِيَامِهِ فِي لَيَالِيهِ وَ ایامه ...134

ص: 317

وَرَعَ يحجره عَنْ مَعَاصِي اللَّهِ . . . 59

ویحک إِنِّى لَسْتُ كَانَتْ إِنَّ اللَّهَ فَرَضَ عَلَى أیمة الْعَدْلِ انَّ یقدروا بِضَعْفِهِ النَّاسِ کیلا يَتَبَيَّغَ بِالْفَقِيرِ فَقْرُهُ ...268

وَيْحَهُ أَمَّا عَلِمَ أَنَّ تارک الطَّلَبِ لَا يُسْتَجَابُ لَهُ . . . 210

الويل ثُمَّ الْوَيْلُ لِمَنْ دَخَلَ النَّارَ . . . 119

الْهُمُومُ فِي طَلَبِ الْمَعِيشَةِ . . . 209

هَوَّنَ عَلَى مَا نَزَلَ بِي أَنَّهُ بِعَيْنِ اللَّهُ . . . 294

یا آبا ذَرٍّ مَا مِنْ شَابٍّ يَدَعْ لِلَّهِ الدُّنْيَا وَ لَهْوِهَا وَ اهرم شَبَابِهِ فِي طَاعَةِ اللَّهِ إِلَّا أَعْطَاهُ اللَّهُ أَجْرَ اثْنَيْنِ وَ سَبْعِينَ صِدِّيقاً ...119

يَا أَبَا عَبْدِ اللَّهِ هَذَا الشَّابَّ قَدْ صُرِعَ فَلَوْ قَرَأْتُ فِي أُذُنِهِ . . . 179

یا اباذران المومن يَرَى ذَنْبَهُ كانه تَحْتَ صَخْرَةٍ يَخَافُ أَنْ تَقَعَ عَلَيْهِ وَ الْكَافِرَ یری ذَنْبِهِ کانه ذُبَابُ مَرَّ عَلَى أَنْفِهِ ...179

يا أَيُّهَا النَّاسُ تَجَهَّزُوا رَحِمَكُمُ اللَّهُ فَقَدْ نُودِىَ فيکم بِالرَّحِيلِ . . . 230

يَا بُنَيَّ أَنِّي قَدْ ذُقْتُ الصَّبْرَ وَ أَنْوَاعِ فَلَمْ أَجِدْ شَيْئاً أَمَرُّ مِنَ الْفَقْرِ . . . 235

يَا بُنَىَّ إِنِّى أَخَافُ عَلَيْكَ الْفَقْرَ فَاسْتَعِذْ بِاللَّهِ مِنْهُ ... 213

یا بُنَىَّ لَا وَرَعَ كَالْكَفِّ عَنْ مَحَارِمِ اللَّهِ . . . 35

يَا بَنِيهِ لَا تبكين فَوَ اللَّهِ لَوْ ترین مَا یری آبوک مَا بَكَيْتُ . . . 280

يَا جَابِرُ قِوَامُ الدِّينِ وَ الدُّنْيَا بأبعة . . . وَ فَقِيرٍ لَا يَبِيعُ آخته بِدُنْيَاهُ ...246

یا رَبِّ تَخْتَارُ لِي . . . 238

یا رَبِّ حاسبنا وَ لَوْ إِلَى النَّارِ . . . 182

یا رَبِّ قَائِلُهُ يَوْماً وَقَدْ لغبت * * * أین الطَّرِيقُ إِلَى حَمَامِ مِنْجَابٍ . . . 32

یا رَسُولَ اللَّهِ مَا أَفْضَلُ الْأَعْمَالِ فِي هَذَا الشَّهْرِ... 58

ص: 318

یا شَابُّ لَوْ قَرَأْتَ الْقُرْآنَ لَكَانَ خَيْراً ...265

یا علی جزاک اللَّهِ عَنْ الاسلام خَيْراً وَ فک رهائک کما فَكَكْتَ رِهَانَ أخیک . . . 99

یا علی کل عین بَاكِيَةُ يَوْمَ الْقِيَامَةِ إِلَّا ثَلَاثَ أَعْيُنٍ عَيْنٍ سَهِرَتْ فِي سَبِيلِ اللَّهِ وَ عَيْنُ غُضَّتْ عَنْ مَحَارِمِ اللَّهِ وَ عَيْنٍ فَاضَتْ مِنْ خَشْيَةِ اللَّهِ ...73

يا مَعْشَرَ مَنْ آمَنَ بِلِسَانِي وَ لَمْ يُخْلِصِ الايمان إِلَى قَلْبِي لَا تَتَّبِعُوا عَوْرَاتِ الْمُؤْمِنِينَ فانه مَنْ تَتَبَّعَ عَوْرَاتِ الْمُؤْمِنِينَ تَتَبَّعَ اللَّهُ عَوْرَتَهُ وَ مَنْ تَتَبَّعَ اللَّهُ عَوْرَتَهُ فَضَحَهُ وَ لَوْ فِي جَوْفِ بَيْتِهِ ...148

یا مَنْ أَظْهَرَ الْجَمِيلَ وَ سَتَرَ الْقَبِيحَ يامن يُؤَاخِذْ بِالْجَرِيرَةِ وَ لَمْ یهتک السَّتْرَ . . . 161

یا مِنْ أَعْصِيهِ فَيَسْتُرُ عَلَىَّ وَ يَغْضَبُ لِي إِنَّ غَيْرَةُ بِمَعْصِيَتِهِ . . . 38

یا موسی مَا تُقُرِّبَ إِلَى الْمُتَقَرِّبُونَ بِمِثْلِ الْوَرَعِ عَنْ محارمی . . . 34

يَا هَذَا الرَّجُلِ إذهب إِلَى عملک . . . 295

یناذی بِهِ أَهْلُ الْمَوْقِفِ . . . 51

يَذْكُرُ اللَّهُ بَيْنَ الْمَعْصِيَةِ . . . 64

يُسْتَحَبُّ لِلْمَرِيضِ أَنْ يُعْطَى السايل بِيَدِهِ وَ يَأْمُرَ السَّائِلَ أَنْ يَدْعُوَ لَهُ . . . 262

يُسْمِعُ آخِرَهُمْ كَمَا يُسْمِعُ أَوْ لَهُمْ . . . 74

یشیب ابْنِ آدَمَ وَ يَشِبُّ فِيهِ خَصْلَتَانِ الْحِرْصُ وَ طُولُ الْأَمَلِ . . . 185

ص: 319

10، الامالي للطوسی طوسی، محمد بن الحسن، دار الثقافة، قم، چاپ اول، 1414ق.

11. الأمالی للمرتضى الشريف، المرتضی علی بن الحسين الموسوي العلوی، ذوی القربی، قم، چاپ دوم، 1928 ق.

12. الأمالی للمفيد / مفید، محمد بن محمد، کنگره شیخ مفید، قم، چاپ اول، 1413 ق. 13. بحارالانوار : مجلسی، محمد باقر بن محمد تقی، دار احیاء التراث العربی، بیروت، چاپ دوم، 1403 ق .

14. البرهان في تفسير القرآن / بحرانی، سید هاشم بن سليمان، موسسه بعثه، قم، چاپ اول، 1376 ش.

15. بصائر الدرجات في فضائل آل محمد صلی الله علیه وآله وسلم و صفار، محمد بن حسن مكتبة آية الله المرعشي النجفی، قم، چاپ سوم، 1404 ق.

16. بلاغات النساء / این بی طاهر، احمد بن ابي طاهر، الشريف الرضی قم، چاپ اول. 17. تحف العقول : ابن شعبة حرانی، حسن بن علی. جامعه مدرسین، قم، چاپ دوم، 1404 ق.

18. تسلية المجالس /حسینی موسوی، محمد بن ابی طالب، مؤسسة المعارف الإسلامية، قم، 1418 ق.

19. تصنیف غررالحکم و درر الكلم اتمیمی آمدی، عبدالواحد بن محمد، دفتر تبلیغات، قم، چاپ اول، 1366 ش .

20. تفسير الآوسی الآلوسي.

ص: 321

21. تفسير الرازی / فخر الدین رازی.

22. تفسير الصافی

فیض کاشانی، محمد بن شاه مرتضی. مكتبة الصدره تهران، چاپ دوم، 1415 ق.

23. تفسير العياشي / عیاشی، محمد بن مسعود، المطبعة العلمية، تهران، چاپ اول، 1380 ق.

24. تفسير القمی / علی بن ابراهيم، دار الكتاب، قم، چاپ سوم، 1404 ق.

25. التفسير المنسوب الى الامام الحسن العسکری علیه السلام / حسن بن على علیه السلام، امام یازدهم، مدرسة الامام المهدی علیه السلام، چاپ اول، 1409 ق.

29. تفسیر فرات الكوفي /كوفي، فرات بن ابراهيم، وزارت ارشاد اسلامی، تهران، چاپ اول، 610 ق.

27. التمحيص /ابن همام الكافي، محمد بن همان بن سهيل، مدرسة الامام المهدی علیه السلام، قم، چاپ اول، 1404 ق.

28. تنقیح المقال / عبدالله بن محمد حسن المامقانی النجفی .

29. التوحيد للصدوق / ابن بابویه، محمد بن علی، جامعه مدرسین، قم، چاپ اول، 1398 ق .

30. تهذیب الاحکام - طوسی، محمد بن الحسن، دار الكتب الاسلامية تهران، چاپ چهارم، 1407 ق .

31. ثواب الاعمال و عقاب الاعمال ابن بابویه، محمد بن علی، دار الشريف الرضی للنشر، قم، چاپ دوم، 1406 ق.

32. جامع احادیث الشيعة/ بروجردی، آقاحسین. انتشارات فرهنگ سبز، تهران. چاپ اول، 1389ق

ص: 322

33. جامع الاخبار (للشعیری) / محمد بن محمد شعیری، مطبعة حيدرية. نجف، چاپ اول. 34. الجعفريات (الاشعثيات) / أبن اشعث، محمد بن محمد، مکتبة النينوى الحديثة، تهران، چاپ اول.

35. جمال الأسبوع بكمال العمل المشروع / ابن طاووس، علی بن موسی، دار الرضی، قم، چاپ اول، 1330 ش.

36. الجواهر السنية في الأحاديث القدسية شیخ حر عاملی، محمد بن حسن، انتشارات دهقان، تهران، چاپ سوم، 1380 ق.

37. جواهر الكلام الشيخ الجواهری، دار الكتب الاسلامية. تهران.

38. الخرائج و الجرائح / قطب الدین راوندی، سعید بن هبة الله، مؤسسة امام مهدی علیه السلام، قم، چاپ اول، 1609 ق.

39. خصائص الائمه علیهم السلام شریف الرضی، محمد بن حسن، آستان قدس

رضوی، مشهد، چاپ اول، 1609 ق.

40. الخصال / ابن بابویه، محمد بن على، جامعه مدرسین، قم، چاپ دوم.1362ش.

41. الدروع الواقية ابن طاووس، علی بن موسی، مؤسسة آل البيت علیهم السلام

بیروت، چاپ اول، 1415 ق - 1995 م

42. دعائم الإسلام ابن حيون، نعمان بن محمد مغربی، مؤسسة آل البيت علیهم السلام ، قم، 1385 ق.

43. الدعوات (للراوندی) قطب الدین راوندی، سعید بن هبة الله.

انتشارات مدرسه امام مهدی علیه السلام. قم، چاپ اول، 1407 ق.

ص: 323

44. روضة المتقين في شرح من لا يحضره الفقيه / مجلسی، محمد تقی بن مقصود علی، مؤسسه فرهنگی اسلامی کوشانبور، قم، چاپ دوم، 1406 ق.

45. روضة الواعظين و نبصرة المتعظين فتال نیشابوری، محمد بن احمد، انتشارات رضی، قم، چاپ اول، 1375 ق.

46. رياض السالكين في شرح صحيفة سيد الساجدين / كبير مدنی، سید علی خان بن احمد، دفتر انتشارات اسلامی، قم، چاپ اول، 1409 ق.

47. الزهد / کوفی اهوازی، حسین بن سعيد، المطبعة العلمية، چاپ دوم،

1602 ق.

48. شرح اصول الکافی (صدرا) صدر الدین شیرازی، محمد بن ابراهيم، مؤسسه مطالعاتی و تحقیقات فرهنگی، تهران. چاپ اول،1383 ش.

49. شرح الكافي - الأصول و الروضة (للمولی صالح المازندرانی) مازندرانی، محمد صالح بن احمد، المكتبة الإسلامية، تهران، چاپ اول، 1382 ق.

50.شرح چهل حدیث / امام خمینی به مؤسسه تنظیم و نشر آثار، چاپ چهارم، 1373ش.

51. شرح نهج البلاغه لابن ابی الحدید ابن ابی الحدید، عبد الحميد بن هبة الله، مكتبة آيت الله المرعشي النجفی، قم، چاپ اول، 1404 ق .

52. صحيفة الامام الرضا علیه السلام / علی بن موسی، امام هشتم علیه السلام، کنگره جهانی امام رضا علیه السلام، مشهد، چاپ اول، 1406 ق.

ص: 324

53. عدّة الداعی و نجاح الساعي / ابن فهد حلی، احمد بن محمد دار الكتب الاسلامی، چاپ اول، 1407 ق.

54. علل الشرایع / ابن بابویه، محمد بن علی، کتاب فروشی داوری، قم، چاپ اول، 1385 ش.

55. عوالم العلوم و المعارف و الاحوال / بحرانی اصفهانی، عبدالله بن نورالله، مؤسسة الامام المهدي علیه السلام، قم، چاپ دوم، 1382 ش.

56. عوالی اللئالی العزيزية في الأحاديث الدينية ابن ابی جمهور، محمد بن زین الدین، دار سيد الشهداء للنشر، قم، چاپ اول، 1405 ق.

57. عیون اخبار الرضا علیه السلام/ ابن بابویه، محمد بن على، نشر جهان، تهران،

چاپ اول، 1378 ق.

58. عيون الحكم و المواعظ اليثي واسطی، علی بن محمد، دار الحدیث قم، چاپ اول، 1376 ش.

59.غررالحکم و دررالکلم تمیمی آمدی، عبدالواحد بن محمد، دار الكتاب الاسلامی، قم، چاپ دوم، 1410 ق.

60. الفقه المنسوب الى الامام الرضا علیه السلام / مؤسسة آل البيت نان، مشهد چاپ اول، 1406 ق.

11. قرب الاسناد /حمیری، عبدالله بن جعفر، مؤسسة آل البيت علیهم السلام، به چاپ

اول، 1413 ق.

92. الكافي : کلینی، محمد بن يعقوب بن اسحاق، دار الكتب الاسلاميه. تهران، چاپ چهارم، 1407 ق.

ص: 325

63. كامل الزيارات : ابن قولویه، جعفر بن محمد، دار المرتضوية، نجف اشرف، چاپ اول، 1356 ش .

64. كتاب المزار المفيد / مفید، محمد بن محمد، کنگره جهانی هزاره شیخ مفید، قم، چاپ اول، 1413 ق.

65. كشف الريبة / شهید ثانی، زین الدين بن على، دار المرتضوي للنشر، چاپ دوم، 1390 ش.

66. کشف الغمة في معرفة الائمه علیهم السلام / اربلی، علی بن عیسی، بنی هاشم

تبریز، چاپ اول، 1381 ش.

67. کنزل الفوائد : کراجکی، محمد بن على، دار الذخائر، قم، چاپ اول،

1610 ق.

68. گناهان کبیره سید عبدالحسین دستغیب شیرازی، انتشارات جهان، تهران.

69. لسان العرب ابن منظور، محمد بن مكرم، دار الفكر - دار صادر، بیروت، چاپ سوم. 1414ق.

70. اللهوف على قتلي الطفوف /ابن طاووس، علی بن موسی، جهان، تهران، چاپ اول. 1348 ش.

71. مجموعة ورام ورام بن ابي فراس، مسعود بن عیسی، مکتبة فقيه ،قم، چاپ اول، 1410ق.

72. المحاسن احمد بن محمد بن خالد برقی. دار الكتب الاسلامية. قم چاپ دوم، 1371 ش.

ص: 326

73. مدينة المعاجز الائمة الاثني عشر / بحرانی، سید هاشم بن سليمان مؤسسة المعارف الاسلامية، قم، چاپ اول، 1413 ق.

74. مرآة العقول في شرح الاخبار آل الرسول محمد باقر بن محمد تقی مجلسی، دار الكتب الاسلامية، تهران، چاپ دوم، 1404 ق.

75. مستدرک الوسائل و مستنبط المسائل / نوری، حسین بن محمد تقی مؤسسة آل البيت علیهم السلام ،قم، چاپ اول، 1408 ق.

76. مشكاة الأنوار في غررالاخبار : طبرسی، علی بن حسن، المكتبة الحيدرية، نجف، چاپ دوم، 1385ش.

77. مصباح المتهجد و سلاح المتعبد طوسی، محمدبن الحسن، مؤسسة فقه الشيعة، بیروت، چاپ اول، 1411 ق.

78. معانی الاخبار : ابن بابویه، محمد بن علی، دفتر انتشارات اسلامی قم، چاپ اول. 1403 ق.

79. مفاتیح الجنان : حاج شیخ عباس قمی، چاپ و نشر قدسیان، قم، چاپ اول، 1389ش. 80 المقنعه مفید، محمد بن محمد. کنگره جهانی هزاره شیخ مفید، قم چاپ اول، 1413 ق. 81 مکارم الاخلاق طبرسی، حسن بن فضل، شریف رضی، قم، چاپ چهارم، 1412 ق. 82 من لا يحضره الفقيه ابن بابویه, محمد بن علی، دفتر انتشارات اسلامی، قم، چاپ دوم، 1413 ق.

ص: 327

83 مناقب آل ابی طالب علیهم السلام /ابن شهر آشوب مازندرانی، محمد بن علی، علامة، قم، چاپ اول، 1379 ش.

84 منهاج البراعة في شرح نهج البلاغة هاشمی خویی، میرزا حبیب الله، مكتبةالاسلامية، تهران، 1400 ق.

85 المواعظ العددية ابن قاسم الحسيني العاملی، سید محمد بن محمد

بن الحسن، طليعة النور، قم، چاپ اول، 1384 ش .

86 النوادر ( للراوندی) /راوندی کاشانی، فضل الله بن علي، دار الكتب، قم، چاپ اول.

87 نهج البلاغة /شريف الرضی، محمد بن حسین، هجرت، قم، چاپ

اول، 1414ق.

88 نهج الفصاحة ، ابوالقاسم پاینده، دنیای دانش، تهران، چاپ چهارم،

1382ش.

89 الوافی /فیض کاشانی، محمد محسن بن شاه مرتضی، کتابخانه امیر المؤمنين علیه السلام، اصفهان، چاپ اول، 1406 ق .

90. وسائل الشيعة شیخ حر عاملی، محمدبن حسن. مؤسسة آل البيت علیهم السلام، قم، چاپ اول، 1409 ق.

91. وقعة صفين/ نصر بن مزاحم، مكتبة آية الله المرعشی النجفی، قم، چاپ دوم، 1404 ق.

ص: 328

ص: 329